वशेष संदभासह मोबाइल बँ कग एसबीआय बँकेकडे

एक संशोधन क प सब मट के ला
सा व ीबाई फु ले पुणे व ापीठ
या पदवीसाठ
मा टर ऑफ कॉमस
बाय
ी णव अ नल झांबरे
डॉ. स चन पजारी
यां या मागदशनाखाली
(M.COM, NET, PH.D.)

संशोधन क ाचे ठकाण,

वा ण य वभाग
रयत श ण सं ा
एस.म.जोशी महा व ालय हडपसर पुण.े

वष २०२२-२३
 रयत श ण सं े या
एसएम जोशी कॉलेज, हडपसर
वा ण य वभाग

व ा याचे नाव- … णव अ नल झांबरे

वग- M.COM-II परी च े ी जागा मांक-……………….
वषय – “SBI बँके या वशेष संदभासह मोबाईल बँ कग”

वषय श क वभाग मुख

अंतगत परी क बा परी क

तारीख:-
रयत श ण सं े या
एसएम जोशी कॉलेज, हडपसर, पुणे २८

वा ण य वभाग
हे मा णत कर यासाठ आहे क " एसबीआय बँके या वशेष संदभासह मोबाइल
बँ कग" या शीषका या संशोधन क पाम ये काय समा व के ले आहे.
ारे मा टर ऑफ कॉमससाठ सब मट के ले ी.स चन पजारी यां या दे खरेखीखाली व
मागदशनाखाली पार पडले.
उ म ान आ ण व ासासाठ , या बंधात अंतभूत के ले या कायाने या कवा इतर कोण याही
व ापीठा या त सम पदवी, ड लोमा पुर कारासाठ पूव आधार तयार के ला आहे.

ठकाण: हडपसर .
णव झांबरे
दनांक: // 2023
 घोषणा

, " SBI बँकेया वशेष संदभासह मोबाइल बँ कग" या नावाने संशोधन क प

मी सा व ीबा ना सादर के ले आहे फु ले पुणे व ापीठा या वा ण य पद ु र पदवीसाठ चे स याचे
काम मूळ व पाचे आहे. ाथ मक आ ण यम डेटावर आधा रत न कष आ ण शफारसी
वतं पणे काढ या जातात.
मा या मा हतीनुसार आ ण व ासानुसार, या कायाने या कवा इतर कोण याही
व ापीठा या कोण याही पदवी, ड लोमा कवा त सम पदवी दान कर यासाठ आधार तयार
के लेला नाही.

ठकाण: हडपसर व ा याचे नाव

दनांक: //2023 ( णव अ नल झांबरे)

(संशोधन व ाथ )
 INDEX

१ प रचय
*मोबाइल बँ कग सेवा
*खाते मा हती
*पेमट आ ण ा सफर
*गुत
ं वणूक
*आधार
*साम ी सेवा
*मोबाइल बँ कगचे मू य
*भारतीय मोबाइल बँ कगला हण करतात
*मोबाईल बँ कगचे फायदे आ ण फायदे
2 कं पनी ोफाइल
* टे ट बँक ऑफ इं डया [SBI]
* टे ट बँक ल नग सटर
*दे शांतगत उप ती
*आंतररा ीय उप ती
* वसाय नयम
*मोबाइल बँ कग सेवा
*वै श े
* काय
3 सा ह याचे पुनरावलोकन
*जगभरातील मोबाईल बँ कग अ यासाचे पुनरावलोकन
भारतीय मोबाईल बँ कग अ यासाचे पुनरावलोकन

4 डेटा व षे ण आ ण ा या
५ शोधत आहे
6 न कष
७ संदभ थ
ं
 रयत श ण सं े या

एसएम जोशी कॉलेज, हडपसर, पुणे २८

वा ण य वभाग

हे मा णत कर यासाठ आहे क , मा टर ऑफ कॉमस परी े या आसन

मांकाचे ी णव अ नल झांबरे यांनी 2022-23 या शै णक वषात संशोधन
क प समाधानकारकपणे पूण के ला आहे. संशोधन क पाचे शीषक आहे “SBI
बँके या वशेष संदभासह मोबाईल बँ कग”

ा. ( डॉ .) मुंडे ई.एस. डॉ.गायकवाड एन.एस

एचओडी, वा ण य ाचाय
f

प◌्रकरण क◌्रम ◌ा
◌ंक-1
पर ि◌
चय
 करण-१ प रचय

द शेवटचे वेळ ते तं ान होते a मुख भाव म ये मदत करणे बँका सेवा यांचे ाहक होते
इंटरनेट बँ कग या प रचयासह. इंटरनेट बँ कगने ाहकांना मदत के ली यां या बँकांम ये कधीही
वेश. ाहक यांचे खाते तपशील तपासू शकतात, यांची बँक मळवू शकतात टे टमट, इतर
खा यांम ये पैसे ह तांत रत कर यासारखे वहार करा आ ण यांची बले भरा बसणे म ये द
आराम या यांची घरे आ ण कायालये.

तथा प इंटरनेट बँ कगची सवात मोठ मयादा हणजे इंटरनेटसह पीसीची आव यकता कने न,
जर आपण अमे रका आ ण युरो पयन दे शांकडे पा हले तर एक मोठा अडथळा नाही, परंतु
न तपणे अ चीन आ ण भारतासार या आ शयातील ब तेक वकसनशील दे शांचा वचार
के यास मोठा अडथळा. मोबाईलबँ कग इंटरनेट बँ कग या या मूलभूत मयादांचे नराकरण करते,
कारण ते ाहक कमी करते फ मोबाईल फोनची आव यकता. मोबाईल या वापरात ोटक
वाढ झाली आहे भारत, चीन आ ण को रयासार या आ शयाई अथ व ा. खरेतर को रया 70%
मोबाईलचा अ भमान बाळगतो वेश दर आ ण सह याचे तं ान जाणकार लोकसं या आहे
पा हले एक या द सवा धक आ मक रोलआउट् स यामोबाईल बँ कग सेवा.

तरीही, इंटरनेट बँ कगपे ा मोबाइल बँ कग कोअर मळव याचे मु य कारण ते स म करते

'कु ठे ही बँ कग'. ाहकांना आता यां या वेशासाठ संगणक ट मनलम ये वेश कर याची
आव यकता नाही बँका ते क शकता आता करा यामुळे वर द जा - कधी ते आहेत वाट पाहणे
या साठ यांचे बस कर यासाठ काम, कधी ते आहेत वास कवा कधी ते आहेत वाट पाहत
यांचे आदे श दे तो येणे मा यमातून आत मधॆ उपहारगृह.

मोबाइल बँ कगम ये कती वाढ हो याची मता आहे हे पा न मोजता येईल गती वापरकत आहेत
मळवणे मोबाईल म ये या मोठा आ शयाई अथ व ा यानुसार कर यासाठ द से युलर
ऑपरेटसअसो सएशन ऑफ इं डया (COAI) ने ऑग टम ये भारतातील मोबाईल ाहकांची
सं या 40.6 दशल गाठली 2004. स टबर 2004 म ये यात सुमारे 1.85 दशल आणखी भर
पडली. ब तेक व षे कां या हण या माणे ोट, अजून येणे बाक आहे कारण भारतात
जवळपास सवात मोठ न वापरलेली बाजारपेठ आहे. चीन, जे आधीच मोबाईल बूमचे सा ीदार,
अखेरीस सुमारे 300 दशल मोबाइल वापरकत अस याची अपे ा आहे 2004. द ण को रया
2005 या अखेरीस सुमारे 42 दशल मोबाइल वापरक यापयत पोहोच याचे ल य आहे. सव
यापैक तीन दे शांनी हळू हळू मोबाईल बँ कग सेवा सु के या आहेत, सवात जा त आ मक
को रया आहे जो आता सवात गत काह या रोल-आउटचा सा ीदार आहे सार या सेवा वाप न
मोबाईल पैसे दे यासाठ फोन बले काने आ ण रे टॉरंट्स म ये.
मोबाईल बँ कग सेवा
बँका अपण मोबाईल वेश आहेत ब तेक समथन काही कवा सव या द खालील सेवा:
1. खाते श लक चौकशी
2. खाते वधान चौक या.
3. धनादे श ती चौकशी.
4. धनादे श पु तक वनं या.
5. नधी ह तांतरण यां यातील खाती.
6. जमा खच इशारे.

7. कमान श लक इशारे.
8. बल पेमट इशारे.
9. बल पेमट.
10. अलीकडील वहार इ तहास वनं या.
द वर सेवा आहेत द मूलभूत सेवा पुर व या ारे a बँक तथा प, a अ धक प तशीर आ णअशा
सेवा दान करणार् या यो य बँ कग ऑपरेशनकडे सखोल नजर टाक यास यांना अ म ये
वग कृ त के ले जाऊ शकते अ धक नवड आ ण त त रीतीने खाली दाख वले आहे:

खाते मा हती
1. मनी टे टमट आ ण तपासत आहे या खाते इ तहास
2. इशारे वर खाते याकलाप कवा उ ीण या सेट उं बरठा
3. दे खरेख या मुदत ठे वी
4. वेश कर यासाठ कज वधाने
5. वेश कर यासाठ काड वधाने
6. पर र नधी / इ वट वधाने
7. वमा धोरण व ापन
8. पे न योजना व ापन
9. ती वर तपासा , थांबा पेमट वर धनादे श
दे यके आ ण बद या
1. घरगुती आ ण आंतररा ीय नधी बद या
2. सू म-पेमट हाताळणी
3. मोबाईल रचा जग
4. ावसा यक पेमट या
5. बल पेमट या
6. समवय क कर यासाठ समवय क दे यके
गुतं वणूक
1. पोटफो लओ व ापन सेवा
2. य वेळ साठा कोट् स
3. वैय कृ त सूचना आ ण अ धसूचना वर सुर ा कमती
सपोट
1. ती या वनं या या साठ े डट, समावेश गहाण मंजरु ी, आ ण वमा क हरेज
2. तपासा ( तपासा ) पु तक आ ण काड वनं या
3. दे वाणघेवाण या डेटा संदेश आ ण ईमेल, समावेश त ार सब मशन आ ण ॅ कग
4. एट एम ान
साम ी सेवा
1. सामा य मा हती अशा हणून हवामान अ तने, बात या
2. न ा संबं धत ऑफर
3. ान-आधा रत सेवा
सेवा स ा या वतकावर अवलंबनू या सेवांचे वग करण कर याचा एक माग आहे 'पुश/पुल'
नसग. 'पुश' हणजे जे हा बँक सहमती दले या संचावर आधा रत मा हती पाठवते नयम,
उदाहरणाथ तुम या खा यातील श लक a या खाली गे यावर तुम या बँका एक अलट
पाठवतात उं बरठा पातळ 'पुल' आहे कधी ाहक पणे वनं या a सेवा कवा मा हती पासून
बँक, यामुळे अ वनंती या साठ तुमचा शेवटचा पाच वहार वधान आहे a ओढा आधा रत
अपण

ढकलणे आधा रत आधा रत ओढा

वहार आधा रत • नधी ह तांतरण

• बल पेमट
• इतर आ थक सेवा सारखे

शेअर ापार

चौकशी आधा रत • जमा खच इशारे. • खाते श लक चौकशी

• कमान श लक इशारे • खाते वधान चौकशी.
• बल पेमट इशारे • धनादे श ती चौकशी.
• धनादे श पु तक वनं या.
• अलीकडील वहार
इ तहास.

द मू य मोबाईल चे बँ कग
असूनही मोबाईल फोन अ त व खूप अ धक च लत पे ा पीसी, तेथे आहेत अ धक सेवा उपल
म ये मोबाइल कॉमस कवा एम-कॉमस ऐवजी इंटरनेट कॉमससाठ बाजारपेठ . हे आहे ही घटना
ल ात घेणे मनोरंजक आहे, कारण एखा ाला टॅप कर यात माकटरची आवड आहे असे गृहीत
धरले जाईल उपकरण जे नेहमी ाहकासोबत असते. एक जण जवळ जवळ नेहमी मोबाईल फोन
बाळगतो, तर एक करतो नाही वा न नेणे एखा ाचा पीसी कवा लॅपटॉप द द क या मोबाईल
तं ान अजूनही आहे हळू हळू वेब
अ धक सोयी कर ाहक सेवा दे यासाठ लोक तं ानाचा वापर करत आहेत. तसेच आहे बँ कग
सेवांसाठ . बँकांना गुतं यासाठ एका धक आ ण पयायी चॅनेल शोध याची आव यकता आहे
ाहक ारे दान करणे याला/ तला सह मू य जोडले सेवा बँका तसेच गरज कर यासाठ दसत
या साठ ना व यपूण बँकां माणे त ाहक वहार वाढले अस याने वहार खच कमी
कर याचे साधन एकाच छताखाली अनेक सेवा दे त आहेत. मोबाइल तं ान बचावासाठ येऊ
शकते अशा प र तीत आ थक सेवा. वेब इंटरफे स ारे आधा रत एसएमएस असा एक असू
शकतो सेवा ए वेब इंटरफे स परवानगी दे तो आपण कर यासाठ व रत संवाद साधा सह
कवा गट ारे मो ा माणातमजकू र संदेशन. मोबाईल फोन ारे एखा ा या पु वर एसएमएस
पाठवता येतात. अजून एक माग ाहक सेवा सुधारणे हणजे ाहकांना अ धक चांग या कारे
मा हती दे ण.े े डट काड फसवणूक ही अशीच एक आहे े बँक, मोबाईल तं ानाचा वापर
क न, येक वेळ खरेद करताना मालकांना मा हती दे ऊ शकते वर a न त मू य आहे होते
के ले यां या काड या माग द मालक आहे नेहमी मा हती दली कधी यांचे काड वापरले जाते,
आ ण कती पैसे घेतले होते येकासाठ वहार

याच माणे, बँक ाहकांना थकबाक दार कज परतफे डी या तारखा, तारखांची आठवण क न
दे ऊ शकते पेमट या मा सक ह ते कवा फ सांगा यांना ते a बल आहे होते सादर के ले आ ण
आहे वर या साठ पेमट यानंतर ाहक फोनवर यांची श लक तपासू शकतात आ ण
आव यक ते अ धकृ त क शकतात पेमटसाठ र कम.

द ाहक क शकता तसेच वनंती या साठ अ त र मा हती ते क शकता आपोआप य

ठे वीआ ण ते जसे होतात तसे पैसे काढणे आ ण दे यके दे ण् याचे कवा चेकचे ी-शे ूल करणे
जारी. याच माणे, एखाद चेक थांबवणे कवा चेकबुक जारी करणे यासार या सेवांसाठ
दे खील वनंती क शकते ती एखा ाचे मोबाईल फोन

तेथे a सं या या कारणे पा हजे मन वळवणे म ये बँका अनुकूलता या मोबाईल फोन ते आहेत

सेट ाहकांसाठ एकू ण बँ कग सेवा अनुभवाचा एक मह वाचा भाग बनणे. तसेच, ते बँकेसाठ
खच कमी कर याची मता आहे. मोबाईल मेसे जग आ ण इतर मा यमातून अशा इंटरफे स, बँका
दे तात मू य जोडले साठ सेवा ाहक येथे करकोळ खच

अशा संदेश तसेच अ वल द पु य या अ त व ल यत आ ण वैय क तयार करणे द सेवा दे ऊ

के ले अ धक भावी ते इ ा तसेच वा न नेणे चांगले वर प रणाम खाते या चांगले ाहक
 ोफाइ लग

आणखी एक फायदा हणजे मोबाइल सेवांची कु ठे ही/के हाही वै श े. मोबाईल आहे

जवळजवळ नेहमीच ाहकांसोबत. यामुळे याचा वापर मो ा भौगो लक े ावर होऊ
शकतो. द ाहक नाही आहे कर यासाठ भेट द बँक एट एम कवा a शाखा कर यासाठ
लाभ घेणे या द बँकेचे सेवा
संशोधनातून असे दसून आले आहे क बँके या शाखेत येणा-यां या सं येत मोठ घट झाली आहे
नंतर द ापना या एट एम. हणून अशा सह मोबाईल सेवा, a बँक इ ा गरज कर यासाठ
भा ाने अगद कमीकमचारी, लोक हणून इ ा नाही जा त काळ गरज कर यासाठ भेट बँक
फां ा वेग या पासून न त संग

भारतीय रसंचार ऑपरेटस सोबत पैशा या वहारासार या सेवा ऑफर कर यावर काम करत
आहेत मोबाईल, बँकेला फोन आधा रत े डट स टम ऑफर करणे लवकरच श य होईल. हे
करेल े डट काड रडंडंट आ ण व धत ऑफर कर या त र े डट काड फसवणूक
तपास यात मदत करतात ाहक सु वधा द वापर या मोबाईल तं ान आहे अशा कारे a वजय
- वजय ताव या साठ दो ही दबँका आ ण बँकेचे ाहक. अशा सेवा अ यंत वैय क
व पा या असतात आ ण भावी असतात कारण या याच.

ऑटोमेशन ये ारे बँका या वैय क सं षे णात भर घालतात. या साठ उदाहरण तर द

ाहक वचारतो या साठ याचा खाते कवा काड श लक नंतर आयो जत a वहार, द
इ टॉल के लेले सॉ टवेअर याला याची मा हती दे णारे वयंच लत उ र पाठवू शकते. हे
वयंच लत यु रे अशा कारे जतन करा बँक द गरज कर यासाठ भा ाने अ त र
कमचारी या साठ स ह सग ाहक गरजा

मोबाईल बँ कग भारतात _
"तुम यासोबत वास करणारे खाते". आज या वेगवान वसाया या वातावरणात याची गरज आहे
पूततेसाठ न संपणारी अं तम मुदत आ ण आव यक असले या भेट चा भार आ ण उप त
राह यासाठ बैठका. मोबाईल बँ कग सु वधे सह, कोणीही कु ठू नही, कधीही आ ण कोण याही
तीत बँ क क शकतो असो. द णाली आहे एकतर मा यमातून एसएमएस कवा WAP
ारे.

मोबाईल बँ कग हे बँ कग े ातील वकासाचे सवात लोक य े आहे आ ण ते अपे त आहे

भ व यात े डट/डे बट काड णाली बदला. गे या दोन वषात, मोबाइल बँ कग वापरकत डे बट
काड कवा े डट काड या वापराची तुलना के यास तीन पट वाढ झाली. शवाय 85-90%
मोबाईल वापरकत क नका वतःचे े डट काड

मोबाईल बँ कग वापरते द समान पायाभूत सु वधा सारखे द एट एम उपाय. परंतु ते आहे अ यंत
सोपे आ णअंमलबजावणीसाठ व त. हे वापरा या तुलनेत बँकससाठ ऑपरेशनची कमत कमी
करते ATM चे.

कॉ ॅ ट एचट एमएल आ ण ड यूएपी तं ानाचा वापर क न, खालील ऑपरेश स

आयो जत के या जाऊ शकतात मा यमातून गत मोबाईल फोन जे क शकता पुढे आहे
पा हले वर चॅनेल अशा हणून इंटरनेट ारे द चॅनल व ापक.
* बल दे यके
* नधी बद या
* तपासा श लक
* कोणतीही अनेक अ धक जे आहे तसेच उपल म ये एसएमएस बँ कग
म ये सारखे दे श कोरीया, दोन सीम काड वापरलेले आहे म ये मोबाईल फोन एक या साठ द
र वनी उ े श आ ण सरे बँ कगसाठ . बँक खा याचा डेटा माट काड चपवर एन ट के लेला
असतो. सुमारे 3.3 दशल वहार होते ारे अहवाल दला बँक ऑफ को रया 2004 म ये.

भारतीय हण म कर यासाठ मोबाईल बँ कग

बँक खाते असले या येक तीन भारतीयांपैक एक स या बँकेत जा यासाठ तयार
आहे देऊ के ले फु कट मोबाईल बँ कग, रा ये एक आ शया पॅ स फक सव ण वर मोबाईल
बँ कग संधी

सव णात असे दसून आले आहे क भारतीय वापरकत इतर दे शांतील लोकांपे ा मोबाइल
बँ कगब ल अ धक जाग क आहेत. द अहवाल शीषक, 'मोबाईल संधी या साठ द आ थक े '
होते आयो जत म ये पाच दे श.

BDM Intelligence-a सोबत Sybase ची उपकं पनी Sybase 365 ारे ते काया वत
के ले गेले. सानुकूल बाजार संशोधन टणक आ शया म ये. ते सव ण के ले 1,818 मोबाईल
वापरकत

द सव ण रा ये ते ८१ त ट के या भारतीय तसादकत आहेत जाणीव ते क शकता

तपासा बँक श लकमोबाईल फोनवर, तर 49 ट के लोकांनी गे या तीन म ह यांत या सेवांचा
वापर के ला आहे सव म ये द पाच दे श सव ण के ले म ये दे श

तुलनेत भारतातील ाहक (७१ ट के ) अ धक जाग क अस याचे सव णातून समोर आले आहे
यांची बँक मोबाईल फोनवर दान के ले या ऑफरवर इतर े ांम ये यांचे काउं टर पाट् स.
जवळजवळ a अधा या द भारतीय उ रदाते तपासले यांचे बँक श लक वर यांचे मोबाईल फोन
आ ण ५४ त ट के ारे द इंटरनेट.

द सवात मोठा चता म ये द भारतीय वापरकता असताना वेश करणे तपशील मा यमातून
मोबाईल फोन आहे सुर ा या अनुषंगाने, सव ण उ रदा यांम ये यांचा सवा धक ट के वारी
आहे संभा फस ा वहारांची त ार कर या या आ ण झ कर या या मतेम ये
वार य करणे यां या मोबाईल फोन ारे काड (दो ह साठ 67 ट के ). भारतीय
तसादकही सवा धक होते इ ु क कर यासाठ पैसे ा या साठ या सेवा कौ तुव घोष, दे श
व ापक सायबेस ३६५ भारत हणाला,
“भारतीय बँकांना मोबाइल सेवा उपयोजन आ ण
याचा फायदा या वषयी सवसमावेशक
कोनाची गरज होती ाहक आ ण कायरत खच एकसारखे द सव ण कट करते a वाढत
आहे सं कृ ती या आ थकजाग कता हणून ाहक आहेत होत आहे वाढ या जागृत कधी तो
येतो कर यासाठ यांचे पैसे."

फायदे आ ण फायदे या मोबाईल बँ कग

द सवात मोठा फायदा ते मोबाईल बँ कग ऑफर कर यासाठ बँका ते आहे का ते ती पणे कापतो
द खच या सेवा दान करणे कर यासाठ ाहक

उदाहरणाथ, सरासरी टे लर कवा फोन वहाराची कमत येक .2.36 असते, तर एक

इले ॉ नक वहार खच फ ब ल .0.10 येक या त र , हे नवीन चॅनल दे ते द यांची
इतर ज टल बँ कग उ पादने आ ण सेवा जसे क ॉस-सेल अप-सेल कर याची बँक मता
वाहन कज, े डट काड इ.

या साठ सेवा दाता, मोबाईल बँ कग ऑफर करते पुढे खा ीशीर माग कर यासाठ सा य
करणे वाढ दे श को रया सारखे जेथे मोबाइल वेश संपृ ते या जवळ आहे; मोबाइल बँ कग सेवा
मदत करत आहे दाते वाढतात पासून महसूल द आता र सद य पाया.

तसेच सेवा दाता आहेत वाढ या वाप न द गुतं ागुतं या यांचे सम थत मोबाईल बँ कग
आक षत कर यासाठ सेवा नवीन ाहक आ ण जुने ठे वा.

मोबाईल बँ कग उपाय ऑफर a पूण ेणी या फायदे या साठ आ थक सं ा, ेणी पासून

सुधा रत ाहक समाधान आ ण धारणा तसेच ाहक समथन खच कमी महसूल वाढ

ाहक ROI अ यासातून असे दसून आले आहे क मोबाईल अवेअर सा या वेरीची कमत कमी
क शकते ठराव कवा वहार 95% पयत. यात भर पडली ती अ धक समाधानी ाहक आधार
नाही जा त काळ त ड दले सह द नराशा या वहार सह IVR णाली, कवा वाट पाहणे म ये
ओळ या साठ द पुढे उपल ाहक सेवा त नधी

ना व यपूण, वैय कृ त मोबाइल सेवा ऑफर के याने बँकांना आक षत कर यात आ ण टकवून

ठे व यास मदत होऊ शकते ाहक मोबाईल बँ कग ऑफर आ थक सं ा द संधी कर यासाठ
ल य आ ण घेणे नवीन ाहक वभाग जे ग तशीलता आ ण यां या व ाचे रअल-टाइम नयं ण
याला मह व दे तात वाढले ाहक वाढ आ ण महसूल.
करण – २ कं पनी
ोफाइल
 टे ट बँक ऑफ इं डया ( SBI ) ही एक भारतीय ब रा ीय, सावज नक े ातील आहे बँ कग
आ ण आ थक सेवा कं पनी ते आहे a सरकारी मालक चे महामंडळ सह याचे मु यालय म ये
मुंबई,
महारा . 1 ए ल, 2017 रोजी, टे ट बँक ऑफ इं डया, जी भारतातील सवात मोठ बँक आहे
या या पाच सहयोगी बँका ( टे ट बँक ऑफ बकानेर आ ण जयपूर, टे ट बँक ऑफ हैदराबाद,
रा य बँक ऑफ हैसूर, टे ट बँक ऑफ प टयाला आ ण टे ट बँक ऑफ ावणकोर) आ ण
भारतीय म हला वतःशी बँक. भारतीय बँ कग उ ोगातील हे प हलेच मो ा माणावर
एक ीकरण आहे. वलीनीकरणासह, टे ट बँक ऑफ इं डया श लक असले या शीष 50
जाग तक बँकां या लीगम ये वेश करेल शीटचा आकार ₹33 लयन, 278,000 कमचारी, 420
दशल ाहक आ ण 24,000 पे ा जा त शाखा आ ण 59,000 एट एम. एसबीआयचा
बाजारातील ह सा १७ ट यांव न २२ ट यांपयत वाढे ल. ] ते 37 दे शांम ये 198 कायालये
आहेत; 72 दे शांम ये 301 वाताहर. ] कं पनीचा मांक लागतो 232 वा वर दै व जाग तक 500
याद या द जगातील सवात मोठे कॉप रेशन 2016 पयत. [7]
द बँक े स याचे वंश कर यासाठ ट श भारत , मा यमातून द शाही बँक या भारत ,
कर यासाठ द ापना,1806 म ये, बँक ऑफ कलक ा , ती भारतातील सवात जुनी
ावसा यक बँक बनली उपखंड _ बँक या म ास वलीन के ले म ये द इतर दोन "अ य पद
बँका" म ये ट श
भारत, बँक या कलक ा आ ण बँक या मुंबई , तयार करणे द शाही बँक ऑफ भारत , जे
यामधून 1955 म ये टे ट बँक ऑफ इं डया बनली. [८] भारत सरकार इ ी रयल बँके या
मालक चे भारत 1955 म ये, रझ ह बँक ऑफ इं डया सह (भारताची स ल बँक) 60% ह सा
घेत आहे, आ ण याचे नाव टे ट बँक ऑफ इं डया असे ठे वले. 2008 म ये, सरकारने ता यात
घेतलेला ह सा ता यात घेतला राखीव बँक ऑफ इं डया.
रा य बँक या भारत आहे 20% बाजार शेअर म ये ठे वी आ ण कज म ये भारतीय
ावसा यकबँका _ [ ९]
कमचारी
State Bank Learning Centre

SBI एक आहे या द सवात मोठा म ये नयो े द दे श सह २०९,५६७ कमचारी हणून वर ३१ माच

2017, बाहेर या जे तेथे होते २३% ी कमचारी आ ण ३,१७९ (1.5%) कमचारी सह अपंग व
चालू द याच तारीख, SBI होते ३७,८७५ अनुसू चत जाती (18%), १७,०६९ अनुसू चत जमाती
(८.१%) आ ण 39,709 इतर मागासवग य (18.9%) कमचारी. अ धकारी, सहयोगी आ ण
ट के वारीउप कमचारी होते 38.6%, 44.3% आ ण 16.9% अनु मे वर याच तारीख सुमारे
13,000 कमचारी आहेत सामील झाले द बँक म ये आ थक वष 2016-17. येक कमचारी
योगदान दले a न वळ नफा
या ₹५११,००० (US$8,000) दर यान आ थक वष 2016-17. SBI a दान करते ेणी या
बँ कग ारे उ पादने याचे नेटवक या भारतातील शाखा आ ण भारताबाहेरील, समावेश उ पादने
उ े श येथे अ नवासी
भारतीय (एनआरआय). SBI आहे 14 ादे शक क आ ण ५७ े ीय कायालये ते आहेत
त येथे मह वाचे संपूण शहरे भारत.
घरगुती उप ती
भारतात 18,354 शाखा आहेत. आ थक वष 2012-13 म ये, तचा महसूल ₹2.005 होता
लयन (US$31 अ ज), बाहेर या जे घरगुती ऑपरेश स योगदान दले कर यासाठ
95.35% या महसूल
याच माणे, घरगुती ऑपरेश सम ये योगदान दले कर यासाठ ८८.३७% या एकू ण नफा या साठ द याच
आ थक वष
धानमं ी जन धन अंतगत _ योजना म ये सरकारने सु के लेले आ थक समावेशन ऑग ट
2014, SBI आयो जत 11,300 श बरे आ ण उघडले ती 3 दशल ारे खाती स टबर, जे
समा व २.१ दशल म ये खाती ामीण े े आ ण १.५७ दशल म ये खाती शहरी े े
आंतररा ीय उप ती
The Israeli branch of the State Bank of India located in Ramat Gan

हणून या 2014-15, द बँक होते १९१ भारताबाहेरील कायालये पसरली ती ३६ दे श असणे

द सवात मोठाउप ती म ये परदे शी बाजार म ये भारतीय बँका [१६] ते सगापूरम ये शाखा
आहेत ,
मॉ को, कोलंबो , ढाका , ँ कफट, हाँगकाँग, तेहरान , जोहा सबग , लंडन, लॉस एंजे लस,
मालद वमधील पु ष, म कत , बई , यूयॉक, ओसाका , सडनी आ ण टो कयो. यात ऑफशोअर
आहे बँ कग म ये यु नट् स द बहामास आ ण बहरीन, आ ण त नधी म ये कायालये यानमार,
भूतान
आ ण के प शहर . SBI 7 आहे करकोळ बँ कग म ये शाखा सगापूर.

द कॅ ने डयन उपकं पनी SBI कॅ नडा बँक (पूव रा य बँक या भारत (कॅ नडा)) तसेच तारखा 1982पयत.
टोरंटोम ये या या सहा शाखा आहेत े आ ण हँकु हरमधील दोन े SBI ऑपरेट करते
अनेक परदे शी उपकं प या कवा संल न म ये १९८९, SBI ापन एक सुमारे बँक:
रा य बँक या भारत आंतररा ीय (मॉ रशस) ल म ये मॉ रशस. SBI आंतररा ीय (मॉ रशस) ल
रटे ल बँ कग करणा या इं डयन ओशन इंटरनॅशनल बँकेत वलीन झाले मॉ रशसम ये 1979
पासून वसाय नवीन नावाने, एसबीआय (मॉ रशस) ल मटे ड. आज, एसबीआय (मॉ रशस)
ल मटे ड 14 शाखा पूणत: समाक लत करत आहे- मुख शहरांचा समावेश असले या 13 रटे ल
शाखाआ ण रॉ जसह मॉ रशसचे शहर आ ण एबेने येथे 1 जाग तक वसाय शाखा मॉ रशस.
शाखा बँ कग त र , ाहकांना 24x7 एट एमची सु वधा दे खील आहे दे शभरातील 18
एट एमवर बँ कग. बँकेकडे 24x7 मजबूत इंटरनेट बँ कग चॅनल दे खील आहे स म करणे ाहक

State Bank of India Branch at Jaffna, Sri Lanka

कर यासाठ पासून काम करा यांचे घरे आ ण कायालये.

SBI ी लंका आता आहे तीन त शाखा म ये कोलंबो , कडी आ ण जाफना _ द जाफना शाखा
9 स टबर 2013 रोजी उघड यात आले. SBI ीलंका, ीलंकेतील सवात जुनी बँक, तचा उ सव
साजरा के ला. 150 वा वष ी लंका 1 जुलै 2014 रोजी.

State Bank of India (S.B.I.) Branch at Tsim Sha Tsui, Hong Kong

टे ट बँक ऑफ इं डया नावाची उपकं पनी ापन के ली , या या आता दहा शाखा आहेत-
कॅ लफो नया रा यात नऊ शाखा आ ण वॉ श टन, डीसी येथे एक 10वी शाखा होती उघडले
म ये े म ट, कॅ लफो नया वर २८ माच 2011. द इतर आठ शाखा म ये कॅ लफो नया आहेत
 त म ये लॉस एंजे लस, आट सया, सॅन जोस, कानोगा पाक, े नो, सॅन दएगो,
ट टन आ णबेकसफ .
नायजे रयाम ये, SBI INMB बँक हणून काम करते. ही बँक 1981 म ये इंडो-नायजे रयन
हणून सु झाली ापारी बँक आ ण मळाले परवानगी म ये 2002 कर यासाठ सु
करकोळ बँ कग ते आता आहे पाचनायजे रया म ये शाखा.
नेपाळम ये, SBI नेपाळ सरकारसह SBI नेपाळ ( टे ट बँक इन नेपाळ) मधील 49% ह सा
मालक चा आहे बाक चे आ ण SBI NEPAL या दे शभरात येक शहरात शाखा आहेत नेपाळ
लोकांसाठ बँ कग हा दै नं दन जीवनाचा मुख भाग बनला आहे लोक मॉ कोम ये, SBI ची
मालक 60% आहे कम शयल बँक ऑफ इं डयाचे , कॅ नरा बँकेसह उव रत मालक .
इंडोने शयाम ये, याची मालक 76% आहे पीट बँक इंडो मोने स टे ट बँक ऑफ इं डयाची
आधीच शांघायम ये शाखा आहे आ ण ती कर याची योजना आहे उघडा एक टयां जन म ये _
म ये के नया, रा य बँक या भारत 76% मालक चे Giro या ावसा यक बँक , जे ते अ ध हत
या साठ US$8 ऑ टोबर2005म येदशल .जानेवारी2016म ये,SBIनेआपलीप हलीशाखासोल , द ण को रया
येथे उघडली. सवसमावेशक आ थक मुळे ापारात सतत आ ण ल णीय वाढ होत आहे
भागीदारी करार वा री के ली नवीन दर यान द ली आ ण सोल म ये 2009.
मोबाईल बँ कग

रा य बँक डम - • आपले मोबाईल आपले बँक

लांब पासून मु यपृ , श लक चौक या क शकता असणे के ले आ ण/ कवा पैसे पाठवले
कर यासाठ द मे के ले या कवा बले क शकता 24x7 कधीही दे य ा !!! टे ट बँक डम
ऑफर करते - सोयी कर, साधे, सुर त, कधीही आ ण कु ठे ही बँ कग.
 1. मोबाईल बँ कग सेवा ती अज/ वायरलेस अज ोटोकॉल (WAP)
द सेवा आहे उपल वर java स म /अँ ॉइड मोबाईल फोन (सह कवा शवाय GPRS) / मी -
फोनजेथे वापरक याने मोबाइल हँडसेटवर अनु योग डाउनलोड करणे आव यक आहे. सेवा क
शकते तसेच असणे ारे लाभ घेतला WAP वर सव फोन (java/non java) सह GPRS
कने न.
द खालील काय मता उपल आहे:
 नधी ह तांतरण (आत आ ण बाहेर द बँक)
 ता काळ पेमट सेवा (IMPS)
 चौकशी सेवा ( श लक चौकशी/ मनी वधान)
 धनादे श पु तक वनंती
 डमॅट चौकशी सेवा
 बल पेमट (उपयु ता बले, े डट काड, वमा ी मयम), दे ण या, सद यता
 मोबाईल /DTH टॉप अप
 एम वा ण य ( ापारी दे यके , SBI जीवन वमा ी मयम)
वसाय नयम
 सव वतमान/ बचत बँक खाते म ये धारक पी वभाग आ ण चालू म ये खातेदार SME वभाग
आहेत पा
 वहार मयादा त ाहक त दवस आहे .50,000/- सह a कॅ लडर म हना
मयादा या .2,50,000/-
 सव ाहक क शकता लाभ घेणे द सेवा पवा न करता या यांचे रसंचार सेवा दाता
 द सेवा आहे फु कट या शु क एसएमएस/जीपीआरएस खच इ ा असणे वहन ारे ाहक _
2. मोबाईल बँ कग सेवा ती एसएमएस:
ही सेवा सव फोनवर उपल आहे. तु ही 9223440000 वर एसएमएस हणून क वड पाठवू
शकता. लक करायेथे साठ याद या क वड सामा य एसएमएस शु क आहेत लागू
द खालील काय मता उपल आहे:
 चौकशी सेवा ( श लक चौकशी/ मनी वधान)
 ीपेड मोबाईल / MobiCash पाक ट वर वर
 डीट एच रचाज करा
 IMPS नधी ह तांतरण - (मोबाईल सं या आ ण एमएमआयडी आ ण खाते मांक आ ण IFS कोड)
 बदला MPIN
 IMPS ापारी दे यके
 वसाय नयम
 सव वतमान/ बचत बँक खाते म ये धारक पी वभाग आ ण चालू म ये खातेदार SME वभाग
आहेत पा
 त ाहक त दन वहार मयादा . 1,000 /- असून कॅ लडर म ह याची मयादा . 5,000/-
आहे. तथा प, दररोज .5000/- पयत कवा .25,000/- दरमहा वहार क इ णारे
ाहक करा हणून एक ा त के यानंतर वेळ पासवड (OTP)
 सेवा उपल ती सव रसंचार सेवा दाता
 द सेवा मोफत आहे या शु क एसएमएस खच इ ा असणे वहन ारे द ाहक
 हणून a खबरदारी, ाहक आहेत वनंती के ली कर यासाठ हटवा सव द संदेश पाठवले
कर यासाठ द सं या 9223440000, एकदा द तसाद यां या वनंतीसाठ आहे
ा त झाले.
3. मोबाईल बँ कग सेवा ती यूएसएसडी (असंर चत पूरक सेवा डेटा)
द सेवा उपल आहे वर सव फोन वगळता सीडीएमए फोन. डाउनलोड करत आहे या अज
आहे नाहीआव यक सद य
द खालील काय मता उपल आहे:
 चौकशी सेवा ( श लक चौकशी/ मनी वधान)
 मोबाईल वर वर
 नधी ह तांतरण (आत बँक)
वसाय नयम
 सव वतमान/ बचत बँक खाते म ये धारक पी वभाग आ ण चालू म ये खातेदार SME वभाग
आहेत पा
 वहार मयादा त ाहक त दवस आहे . 1,000/- सह a कॅ लडर म हना मयादा या . 5,000/-
 द सेवा उपल आहे या साठ सद य या नवडा रसंचार ऑपरेटर फ
 द सेवा मोफत आहे या शु क यूएसएसडी स शु क इ ा असणे वहन ारे द ाहक
 द सेवा आहे स आधा रत आ ण a आव यक आहे तसाद पासून द वापरकता आत a वाजवी वेळ
 रोख मागे योजना या साठ जा हरात या बल पेमट
 डाउनलोड करा मोबाईल बँ कग अज
 मागदशन कर यासाठ वाप न लूटूथ / डेटा के बल
 न दणी या
o न दणी या या साठ अज आधा रत सेवा
o न दणी या या साठ WAP आधा रत सेवा
o न दणी या या साठ यूएसएसडी आधा रत सेवा
o न दणी या या साठ एसएमएस बँ कग
 मोबाईल बँ कग सेवा न दणी फॉम
 अट आ ण प र ती या मोबाईल बँ कग सेवा
 उपयोगकता पु तका या साठ एमबीएस ती अज आ ण WAP
 उपयोगकता पु तका MBS साठ ती यूएसएसडी.
 वारंवार वचारले जाणारे वर एमबीएस ती अज आ ण WAP
 FAQ चालू एमबीएस संपला यूएसएसडी.
 वारंवार वचारले जाणारे वर IMPS.
 रा य ानी याद बलसचे
 वापरा मोबाईल बँ कग कर यासाठ पैसे ा या साठ माल वकत घेतले ती इंटरनेट
 उपयोगकता पु तका या साठ एसएमएस बँ कग
 क श द या साठ एसएमएस बँ कग
 मोबाईल बँ कग साठ सेवा SME ाहक
 डाउनलोड करत आहे या अनु योग या साठ
खड या मोबाईलसुर ा टपा:
 राखणे गु तता या MPIN
 डाउनलोड करा अ धकृ त मोबाईल बँ कग सॉ टवेअर पासून www.sbi.co.in
 खा ी करा गोपनीयता कधी वेश करत आहे MPIN
 कु लूप मोबाईल पासवडसह कधी नाही म ये वापर
 बाहेर पडणे पासून मोबाईल बँ कग अज नंतर द वहार सं ले
 न दणी र करा पासून मोबाईल बँ कग सेवा लगेच, तर मोबाईल / सम हरवले आहे
 करा नाही उघड करणे वापरकता आयडी, MPIN, खाते/ ाहक सं या इ. कर यासाठ इतर
 करा नाही लक करा वर वे म ये ईमेल/एसएमएस कर यासाठ वेश आपले खाते
 रा य बँक ब ीस या साठ मोबाईल बँ कग
मोबाईल बँ कग सेवा
टे ट बँक अ◌ॅप काट हे माटफोन अ◌ॅ लके शन असून यात रा यातील सव मोबाइल
अ◌ॅ लके श स आहेत बँक गट. हे वापरक याना ा पत, उघडणे कवा अप डे कर यासाठ एक
अखंड वापरकता इंटरफे स दे ते टे ट बँक पु चे मोबाईल ऍ लके शन. हे दे खील सु न त करते क
ाहक वा त वक रा य डाउनलोड करतात बँक अनु योग आ ण नाही कोणतेही बनावट अ◌ॅ स
पासून संबं धत अ◌ॅप टोअर
 वै श े

 याद सव SBI अ◌ॅ स

 आधा रत वर ेणी( करकोळ/कॉप रेट/सहयोगी बँका) भार SBI अ◌ॅ स
 डाउनलोड करा अज
 उघडा अज
 अपडेट करा अज
 अ◌ॅप वणन
काय

याद सव SBI अ◌ॅ स ते इ ा याद सव द रा य बँक मोबाईल अनु योग

ेणी नवड आधा रत वर ेणी नवड ( करकोळ/कॉप रेट/सहकारी बँका) अ◌ॅप इ ा याद द
संबं धतरा य बँक मोबाईल अनु योग
डाउनलोड अ◌ॅप इ ा ने हगेट म ये संबं धत अ◌ॅप टोअर कर यासाठ डाउनलोड करा द नवडले अ◌ॅप
करा अज
उघडा अज तर SBI अनु योग ा पत म ये द ड हाइस, "उघडा" बटण इ ा असणे स म या साठ ते
अ◌ॅप म ये द याद , वर या लक करा "उघडा"
Appkart अज लाँच करेल नवडले अ◌ॅप,
वर शीष या "उघडा" बटण चालू अ◌ॅप आवृ ी इ ा असणे द शत
अपडेट करा अज तर अ तन उपल या साठ द अ◌ॅप "अपडेट" बटण इ ा असणे स म
म ये द याद , वर या लक करा "अपडेट" अ◌ॅप करेल ने हगेट म ये
संबं धत अ◌ॅप टोअर कर यासाठ अ तन द नवडले अ◌ॅप, वर शीष या
"अपडेट" बटणअपडेट करा अ◌ॅप आवृ ी होईल असणे द शत

अ◌ॅप वणन लहान वणन इ ा असणे द शत या साठ येक अ◌ॅप म ये द याद , वर लक करा या
ते लांब वणनइ ा पॉपअप म ये द शत
 करण-3 पुनरावलोकन करा
ऑफ सा ह य
खालील वभाग या वषयावरील पूव या सा ह याचे आ ण सवसमावेशक याद चे
पुनरावलोकन करतो या पुनरावलोकन पेपरम ये सादर के लेले संदभ त ण एम-बँ कगसाठ
एक े मवक दान करतीलसा ह य कर यासाठ संशोधक वार य म ये मोबाईल बँ कग
आ ण मदत उ े जत करणे पुढ ल ाज

Vinayagamoorthy and Sankar (2012) नुसार , मोबाइल बँ कग व वध काम गरी क

शकते खाते इ तहास तपासणे, मनी टे टमट, काड टे टमटम ये वेश , एसएमएस अलट,
यांसारखी कायमोबाईल फोन या मदतीने बॅल स तपासणे इ. बँका सात याने य न करत आहेत
यांची वाढ करा पाया ारे अपडेट करत आहे तं ान आ ण ारे य न करत आहे कर यासाठ
पोहोचणे येक ाहक अगद द ामीण ाहक मळवू शकतात सहज वेश कर यासाठ मोबाईल
बँ कग जे हा आव यक असेल ते हा.

दर यान जानेवारी 2008, ICICI बँक सु के ले द प हला मोबाईल सेवा म ये भारत ( ी. ही.
वै नाथन , 2008 ) आ ण एसएमएस अलट सु झाले म ये 2005-06 ( अ पेश पटे ल,
2013). जवळजवळ १६.५ तवायरलेस मोबाईल फोन ाहकांपक ै काही ट के ाहक यां या
मोबाईल फोनवर इंटरनेट वापरत आहेत. ( अ पेश पटे ल, 2013).

Chugh (2014) नुसार , RBI ऑपरे ट ह मागदशक त वे सू चत करतात क फ या बँका या

भारतात परवानाकृ त आ ण पयवे ण के लेले आहेत आ ण यांना भारतात य उप तीची
परवानगी असेल मोबाइल बँ कग सेवा दे तात. खालील वभागात के ले या अ यासांची याद आहे
जगभरात आ ण भारतात मोबाईल बँ कगचे े . पुनरावलोकने अ म ये सादर के ली आहेत
काल मानुसार ऑडर

पुनरावलोकन करा ऑफ मोबाईल बँ कग जगभरातील अ यास

यानुसार कर यासाठ डे वन (1995), ाहक अ रशः आहे खूप मया दत वेळ या साठ
उप म सारखे भटे दे ऊन a बँक आ ण पा हजे a उ पदवी या वेशयो यता आ ण सु वधा

Nsoui Saleh M. आ ण Schaechter Andrea (2002) नुसार , जरी ाहकांना फायदा होतो
इले ॉ नक बँ कग ारे बरेच काही, नयामक जोखीम, त ा जोखीम आ ण असे बरेच धोके
आहेत कायरत धोका लयाओ आ ण चेउंग (२००२) आढळले ते वैय क अपे ा संबं धत
अचूकता, सुर ा, नेटवक वेग, वापरकता- म व, आ ण वापरकता सहभाग आ ण सु वधा होते
इंटरनेट-आधा रत ई- रटे ल या क थत उपयु तेमधील सवात मह वाचे गुणव ा गुणधम बँ कग
कोलो ड क , हॉगाथ आ ण हलगट (2004) यांनी यां या अ यासात असे सुचवले क सापे
फायदा, साधेपणा, सुसंगतता, धोका स ह णुता, नरी ण मता आ ण उ पादन सहभाग संबं धत
आहेत सह द क मोबाईल म ये बँ कग

लाफोरेट आ ण ली (2005 ) चे ाहक वृ ी आ ण मोबाईल बँ कगचा अवलंब यावर संशोधन असे

अनेक घटक आहेत जे ाहकां या वृ ीवर प रणाम करतात आ ण भा वत करतात ऑनलाईन
बँ कग. ते आहेत ची लोकसं या, नवीन तं ानाची वैय क वीकृ ती, व वध बँ कग
तं ानासाठ ेरणा आ ण वतन. असे आढळू न आले आहे क अनुभव या संगणक आ ण नवीन
तं ान तसेच भाव ाहकांचे वृ ी दशेने ऑनलाइनबँ कग

Mavri and Ioannou (2006) या मते , एखा ा या नणयावर प रणाम करणारे गंभीर
घटक ऑनलाइन सेवा वापरणे कवा न वापरणे हणजे वय, इंटरनेट वापर या या अडचणी,
बदलांची भीती म ये बँ कग े दे य कर यासाठ तां क वकास आ ण अभाव या जाग कता
आ ण मा हती ब लइले ॉ नक वतरण चॅनेल ारे ाहकांना दान के लेली उ पादने आ ण सेवा.
घटक जसे इंटरनेट वापर याची कमत आ ण वहाराचा वेग यांचा एखा ा या अं तम
प रणामावर फारसा भाव पडत नाही नणय.

अमीन, हमीद, ताना कजल आ ण लाडा (2006) यांनी यां या अ यासात द क घे या या

वापराचे व षे ण के ले. व ा या या भ व यातील मोबाईल बँ कग वापर या या इ े चे
मोबाईल बँ कग. 250 ावली दोन व ापीठांम ये शा सत होते. नवड यासाठ कोटा
सॅ लग तं वापरले होते तसादकत द प रणाम सू चत करा ते वृ ी आ ण अपे ा होते द
घटक जे आहेत उपयु कर यासाठ अंदाज द ची इ ा द अंतगत पदवीधर व ा याना द क
घेणे मोबाईल बँ कग म ये द भ व य

गॅन , ले स , लमसोगुनचाई आ ण वग (2006) यांनी यूझीलंडम ये के लेला अ यास दशवतो

जोखीम घटक, सेवेची गुणव ा, वापरकता इनपुट घटक, श ण आ ण रोजगार हे ल ात घेतले
इले ॉ नक बँ कग आ ण नॉन-इले ॉ नक बँ कग या ाहकां या नवडीचे नधारक होते चॅनेल
बेनामती यां या मते आ ण सवा (2007) , इले ॉ नक बँ कग द क श ाहक कर यासाठ
वचार करा चता ब ल पासवड सचोट , गोपनीयता, डेटा एन शन, हॅ कग आ णद वैय क
संर ण मा हती

यानुसार कर यासाठ लाक (2008), मोबाईल फोन हणून a चॅनल आहे स म या दे णे ाहक
अ धक कमीखच सेवा पयाय जसे वेश हणून कर यासाठ बँ कग मा हती, नधी आ ण तयार
करणे दे यके
कॉ मनोस (२००८ ) शफारस के ली ते ाहक फ होईल वहार इले ॉ नक प तीने
(ऑनलाइन/मोबाइलबँ कग) तर तेथे आहे सुर ा आ ण सु वधा

यांग एएस (2009) यांनी यां या अनुभवज य अ यासात द क घे याशी संबं धत घटकांची
तपासणी के ली आ ण तकार करणे मोबाईल बँ कग तं ान म ये तैवान. तीन शंभर (३००)
व ाथ या होते नवडले या साठ तरीकृ त सॅ लग तं ाचा वापर क न अ यासाचा उ े श.
संबं धत ाथ मक घटक तकारासह स ट म कॉ फगरेशन सुर ा आ ण मोबाइलसाठ मूलभूत
शु कावरील चता समा व आहे बँ कग वेब कने न. या संशोधनातून असे आढळू न आले क ,
कने नची सुर ा आ ण कमत इंटरनेट होते a अडथळा कर यासाठ द द क या मोबाईल
बँ कग सु वधा म ये म ये व ाथ तैवान.

Riquelme and Rios (2010) ने मोबाईलचा अवलंब कर यावर भाव टाकणा या घटकांचे
परी ण के ले हे रएबल हणून लग वाप न इंटरनेट बँ कग सु वधां या स या या
वापरक यामधील बँ कग वापर. उ पूण सॅ लग तं वाप न तसादक याची नवड के ली
गेली आ ण व षे ण वाप न के ले गेले तगमन मॉडेल न कष सू चत ते सामा जक धोका
सामा जक भाव आ ण समजले उपयु ता आहेत मोबाइल बँ कग वापर या या आ ण
अवलंब या या ाहकां या इरा ाला भा वत करणारे सवात मह वाचे घटक म ये सु वधा पु ष
आ ण द भाव वर येक घटक तसेच म ये भ आहे पु ष वापरकत

Lin HF (2011) यांनी यां या संशोधन मॉडेलम ये ान आधा रत व ासाचा प रणाम

तपासला आ ण नवीनता वशेषता वर वतणूक हेतू आ ण वृ ी ब ल चालू आहे कर यासाठ
वापर कवा द क घेणे पुनरावृ ी आ ण संभा ाहकांसाठ मोबाइल बँ कग. यांनी 368 वर
सव ण के ले सहभागी बाहेर या जे १९१ होते पुनरावृ ी ाहक आ ण १७७ होते संभा ाहक
चरल समीकरण मॉडे लग ीकोन संशोधन मॉडेल आ ण न कष सू चत करतात क वापरात
सुलभता, सापे फायदा, सुसंगतता, अखंडता आ ण स मतेचा वृ ीवर ल णीय भाव पडतो
आ ण यामुळे वतणुक चा हेतू ठरतो मोबाइल बँ कगचा अवलंब करा ( कवा वापरणे सु ठे वा).
पुढे, ट -सह ब -समूह व षे ण वाप न आकडेवारी, द प रणाम आढळले ते द अनुभव या वृ ी
दशेने मोबाईल बँ कग भ यां यातीलसंभा आ ण पु हा करा ाहक

दाऊद , नोरझैद , इझा लन आ ण मा रया (२०११) म ये यांचे अ यास तपासणी द घटक ते

भाव द व ता रत तं ान वीकृ ती मॉडेल (TAM) वाप न मले शयाम ये मोबाइल बँ कगचा
अवलंब. सव ण तं आ ण डेटा वाप न ता वत मॉडेलचे ायो गक र या मू यांकन के ले गेले
300 बँ कग वापरक याकडू न मोबाईल बँ कगब ल या यां या धारणां या संदभात गोळा के ले. द
न कष सुचवतात ते हे मॉडेल अंदाज लावू शकतो ाहक हेतू वापरणे मोबाईल बँ कग
वशेषत, समजले व ासाहता, समजले उपयु ता आ ण जाग कता ब ल मोबाईल बँ कगआहे
ल णीय प रणाम वर वापरक याचे वृ ी अशा कारे भाव द हेतू दशेने मोबाईल बँ कग

रंगन , ही. क तुरी आ ण ली, कॅ थरीन एल., (२०१२) यांनी यां या पेपरम ये एका करणाचे वणन
के ले आहे. तपशील द या कामकाज दोन मोबाईल बँ कग ऑपरेटर म ये M-PESA म ये के नया
आ ण WIZZIT म ये द णआ का. हे बँक नसले या लोकांसाठ बाजारपेठ शोधते आ ण
पोट ब लट शी संबं धत उप त करते द मॉडेल इतर दे शांना आ ण से ट ज.

Cudjoe , Anim , and Nyanyofio (2015) यांनी यां या अ यासात मोबाईलचे नधारक
तपासले. घानामधील बँक ाहकांमध् ये बँ कगचा अवलंब, अ ◌ॅ सेस बँकेवर व शष् ट भर
दे ऊन. तो मोबाईल बँ कगचे नधारक शोध यासाठ वेश बँके या 150 ाहकांची तपासणी के ली
घानायन बँ कग उ ोगात द क घेण.े प रणाम दश वतात क मोजलेले येक घटक होते मोबाइल
बँ कग सेवा वीकार या या आ ण वापर या या ाहकां या इरा ावर काही माणात ल णीय
भाव वेश बँकेने दान के ले. पुढ ल समजली व ासाहता आ ण क थत आ थक खच होते
मुख घटक ते ापना a नकारा मक वतणूक नमुना दशेने मोबाईल बँ कग या घानावासीय. ते हे
दे खील आढळले क समजलेली आ थक कमत आ ण समजलेली व ासाहता यावर अ धक
भाव पाडते मोबाईल बँ कग सेवेचा वापर आ ण अवलंब कर याचा ाहकांचा हेतू वापरात
सुलभतेपे ा आ ण समजले उपयु ता

पुनरावलोकन करा ऑफ मोबाईल बँ कग म ये शकतो भारत

रॉजरचे (1995) इनो हेशन ड यूजन मॉडेल याम ये सुसंगतता सार या गुणधमाचा वापर के ला
आहे, ज टलता, सापे फायदा यां या अ यासात वापरला गेला आहे. असे न कष दशवतात
सुसंगतता, सापे फायदा, वापरात सुलभता यांचा मोबाईल अंगीकार या या वृ ीवर ल णीय
प रणाम होतो बँ कग सेवा. यांनी के लेली एक मह वाची सूचना हणजे गुतं ागुतं वाढव यासाठ
कमी करा मोबाइल वीकारणारे. या सापे फाय ाब ल ाहकांना सकारा मक व ास असेल
मोबाईल बँ कगचा अवलंब कर याबाबत यांचा अनुकूल ीकोन असेल तरच मोबाईल बँ कग
सेवा यानुसार _ राव आ ण थमा (२००३) , ` भारतीय बँक ऑफर m-बँ कग सेवा अजूनहीआहे
a लांब माग कर यासाठ जा पण तेथे चंड आहे संभा या मोबाईल बँ कग भारतात.

बेनामती , जे.एस आ ण सवा , एम.ए (२००७ ) म ये यांचे अ यास आहे सुचवले ते बँका क
शकतात अ यास दखरे ाहक कोण आहेत हे समजून घे यासाठ आ ण ओळख यासाठ
 ाहकांचे ोफाइल. हे मदत करेल यां या खरेद या वतनावर प रणाम करणारे घटक आ ण
यां यासमोरील आ हाने समजून घेणे यांना दर यान ऑनलाइन वहार काही या द चे
नधारक ाहक द क या मोबाईल
बँ कग हणजे नवीन नवक पना कवा तं ानाची वैय क वीकृ ती, ेरणा, लोकसं याशा
ोफाइल, चे मु े हॅ कग, द अखंडता या द पासवड होते वापरलेले, डेटा एन शन आ ण
वैय कमा हतीचे संर ण. संबं धत तं ानातील पूव चा अनुभव अस याचेही यांनी सां गतले
आहे सरा मह वाचे घटक ते म ये ाहकांना भा वत करते वक सत दे श

यानुसार चै पू प ताना , कं घी, चटचवानवान आ ण वज (2009); लन (२०१० ) तेथे मोबाईल

बँ कग वापरकता डेटाबेस वाढवणे यासारखी अनेक आ हाने भारतीय बँकांसमोर आहेत जसे
हँडसेट ऑपरे ट ब लट , स यु रट , के ले ब लट , ऍ लके शन ड युशन इ. हे ना व यपूण
तं ान वीकारणे आ ण अंगीकारणे अ यंत ल आहे आ ण के लेले संशोधन हे सू चत करतात
सेवा वापरक याना अनुकूल बनव या पा हजेत कारण भारतीय लोकसं येला याची फारशी मा हती
नाही आगामी तं ान. ते दे खील आहेत दावा के ला ते मठ मारणे या मोबाईल बँ कग आहे
'ज टल' हणून ते आहे द नकारा मक हेतश ू ी संबध
ं कर यासाठ द क घेणे मोबाईल बँ कग

शमा आ ण सग (2009) यांनी यां या अ यासात असे आढळू न आले आहे क भारतीय
मोबाइल बँ कग वापरकत आहेत वशेषत अ धक संबं धत ब ल सुर ा सम या सारखे आ थक
फसवणूक, गैरवापर या खाते , सहजवापरातील, वेगवेग या वहारांसाठ कोड आ ण पासवड
आठव यात अडचण, सॉ टवेअर ापना आ ण अ तने.

पुढे ास (2009) भारतीय बँका हणून भारतीय बँकांम ये मो ा मोबाइल बँ कग मतेचा

अंदाज वतवला आहे. इंटरनेट या नय मत वेशा शवाय ऑनलाइन बँ कग वापरक याना ल य
कर याचे उ असेल परंतु ते हो याची श यता आहे वतःचे मोबाईल उपकरणे. Vital
Analytics या या अहवालात मोबाईल या चंड मतेची शफारस कर यात आली आहे
भारतातील बँ कग, या अ यासात आढळू न आले क खा यातील श लक तपासणे हे सवात
जा त वारंवार नमूद के ले जाते मोबाइल बँ कग वापर याचे शहरी भारतीय ाहकांचे कारण. या
अहवालात असे आढळू न आले आहे क 40 दशल शहरी भारतीय वापरले यांचे मोबाईल फोन
कर यासाठ वेश यांचे बँक खाते श लक अनुसरण के ले ारे शेवटचा वेश तीन वहार

Srivastava, and Srivastav (2010) नुसार आ थक खच हा एक मह वाचा गुणधम आहे .

मोबाईल बँ कग वापर या या हेतूवर याचा नकारा मक प रणाम होतो. आ ा (2010) नुसार ,
वशेषत: ाहकां या अ यु मागणीसाठ मोबाईल बँ कग हा एक नवीन शोध आहे आ थक ा
बल घटक. यांनी जोखीम टाळ यासाठ मोबाइल बँ कग नयमनाची सूचना के ली आहे कारण
नयमन जोखीम पातळ कमी करेल. मोबाईल बँ कग हा बँ कग या नवीन आयामाचा एक भाग
आहे शाखार हत बँ कग कोण याही बँकेला ड जटल कर यासाठ याम ये वतरण वाढव याची
मोठ मता आहे या आ थक लोकांना सेवा कोण आहेत नाही ारे पोहोचले पारंपा रक बँक
शाखा नेटवक.
साडी आ ण Noordin (२०११) आहे अ यास खच एक हणून वशेषता आ ण ते आढळले बाहेर
ते समजले खचआहे नकारा मक संबंध सह द हेतू कर यासाठ द क घेणे मोबाईल बँ कग सेवा या
अ यास शफारस करतो क कमत आ ण सजनशील चारा मक धोरणे, खच कमी कर यासह
अंमलात आणले आक षत कर यासाठ अ धक कमतीब ल जाग क ाहक

सुधाकर एएम, सूयनारायण , (2011) यांनी यां या अ यासात हटले आहे क , सामा य माणसाचे
जीवन मोबाईल या वेशामुळे समु ात बदल झाला आहे याने मो ा माणावर जोर दला आहे
भारतातील बँ कग सेवा े . भारत आ ण इतर दे शांम ये मोबाईल बँ कगची ती जोर वर डेटा
मानके आ ण सुर ा आ ण याचे ता पय वर बँ कग े आहे होते चचा के ली व ता रत. पुढे यांनी
असेही हटले आहे क बँ कग वहारांसाठ एक ां तकारी ीकोन आहे मोबाइल बँ कग सेवा
सु के याने एक मजबूत कने ट हट नमाण झाली आहे यां यातील द बँका आ ण द म ये
ाहक अट कमान वेळ आ ण वहार खच.

V.राजा, जो ए. (२०१२) म ये यांचे कागद अ वेषण के ले द व वध तर या इंटरनेट बँ कग सेवा

या यम डेटा वापरणा या बँका. पारंपा रक बँ कग णाल म ये तुलना के ली जाते नेट बँ कग
सह. या पेपरम ये व वध सुर ा उपायांची याद के ली आहे बँका

Samudra and Phadtare (2012) यांनी यां या अ यासात द क घे याचे परी ण

कर यासाठ UTUAT मॉडेलचा वापर के ला. या मोबाइल बँ कग सेवा म ये पुणे शहर आ ण
सुचवले आहेत ते मोबाईल बँ कग सेवा यांचे पगार 1-6 लाख आ ण वयोगट 25-30 आहे.
यां या अ यासात नमूद के लेले कारण असे; हे 3G चे सवात स य वयोगट आहे मोबाईल.
मोबाइल बँ कगचा अवलंब कर याचा अ यास कर यासाठ यांनी UTUAT मॉडेलचे पाच घटक
वापरले आहेत अशा हणून य न अपे ा, काम गरी अपे ा, सुलभ करणे प र ती, सामा जक
भाव, आ ण वै कता. एमबँ कगला भा वत करणारा आणखी एक मुख घटक सु वधा
प र ती आहे द क म ये हे अ यास

ेरणा आ ण ीती (२०१२) यांनी यां या अ यासात मोबाईल बँ कगचा अवलंब कर यामधील
अडथळे शोधून काढले. इं र शहरात सेवा. यांनी पुढे मोबाईल बँ कग ारे ाधा य दले या सेवांवर
ल क त के ले ाहक आ ण भाव या लोकसं याशा ीय चल वर मोबाईल बँ कग सेवा द क
द अ यासद क ॉस से न वणना मक डझाइन आ ण गोळा के लेला डेटा वारंवारता
व षे णा या अधीन होता, उ पादन ण सहसंबध ं आ ण एक माग को मोगोरो ह- मरनो ह
चाचणी न कष सुचवतात ते द
 मुख अडथळा म ये द क घेणे मोबाईल बँ कग सेवा आहे ाहकांचे सुर ा चता हणून र
हणून ाधा य दले सेवा आहेत संबं धत तपासत आहे द खाते श लक आहे द सवा धक वापरले
सेवा

Goyal, Pandey and Batra (2012) यांनी यां या अ यासात शहरी लोकां या धारणा आ ण
मतांचे मू यमापन के ले. मोबाइल बँ कग वापरकत. तदथ को ासह ॉस से नल वणना मक
डझाइन वीकार यात आले या उ े शासाठ नमुना आ ण नमुना 50 मोबाईल बँ कग वापरकत
आ ण 50 गैर-वापरकत यांचा समावेश आहे गा झयाबाद शहर, भारत. न कष सू चत करा ते
'मोबाइल हँडसेट काय मता' आहे एक मह वाचे सम या म ये मोबाइल बँ कग, व वध हँडसेट
मॉडे स या उपल तेमुळे (वेगवेग या कारचे समथन तं ान) म ये बाजार

कु चारा यां या मते Varsha (2012) सु वधा, सुर तता, बँ कग सांभाळणे सोपे वहार,
उ सुकता, चांगला दर आ ण कमी सेवा शु क हे मुख घटक यासाठ जबाबदार आहेत इंटरनेट
बँ कग. अ यासात असे आढळू न आले क 50 ट के तसादक यानी इंटरनेटवर सहमती
दश वली बँ कग आहे सोयी कर आ ण आहे न तपणे a लव चक माग या बँ कग आ ण आहे
व वध वहारसंबं धत फायदे

दे वदे वन (2013), यां या अ यासात मान सकता ओळखतात आ ण मोबाइलमधील सुर ा

सम यांचे व षे ण करतात भारतातील बँ कग ाहकांम ये बँ कग. 65 उ रदा यांकडू न ाथ मक
डेटा गोळा के ला गेला या अ यासात ऑनलाइन ावली वापरणे. या वेबसाइटव न यम डेटा
दे खील वापरला गेला भारतीय रसंचार नयामक ा धकरण (TRAI). न कष सू चत करतात क
ब तेक उ रदाते यां या संबं धत बँकांकडू न ऑनलाइन बँ कग सु वधा वापरत आहेत. तथा प
सुमारे 25 तकाही ट के ाहक मोबाईल बँ कग वापरत आहेत आ ण उव रत 75 ट के वापरत
नाहीत. ब तांश ऑनलाइन बँ कग वापरकत मोबाइल बँ कग सु वधा न वापरता सोयी कर आहेत
आ ण ते आहेत सु वधेची चाचणी घे यात दे खील वार य आहे. मोबाईल टे नॉलॉजी सार या
वेगवान तं ानाचा वकास 2G, 3G, आ ण 4G झाला आहे मुख आ हाने या साठ बँका आ ण
ते सापडले होते ते ाहक तसेच वाटते तेथे आहेत श यता गैरवापराचा मोबाईल म ये बँ कग दे य
मोबाइलला हँडसेट चोरी

Nitin, Vikas and Nancy (2014) यांनी द क वतनावर प रणाम करणा या घटकांचा शोध
लावला. भारतीय ाहकां ारे मोबाईल बँ कग सेवा. या अ यासात व वध पाय यांवरही चचा के ली
आहे मोबाईल बँ कग दाता पा हजे घेणे कर यासाठ वाढ यांचे मोबाईल बँ कग सेवा
वापरक याचे डेटाबेस अ यासात असे आढळू न आले क व ास, वापर यात सहजता आ ण
समजलेली कमत या काही मह वा या आहेत घटक जे भाव द द क वतन या मोबाईल बँ कग
ारे सेवा भारतीय ाहक.
द अ यास पुढ ल सुचवले ते बँका पा हजे तयार करा ब ल जाग कता द मोबाईल बँ कग
जा हराती, पॅ लेट, डेमो भाडे, आ ण मोहीम इ याद ारे सेवा तयार कर यासाठ ाज म ये
यांना द अ यास तसेच आढळले ते ाहक इ ा द क घेणे मोबाईल बँ कग तर ते समजून घेणे
आ ण शोधा ते वापर यास सोप.

सग समसेर (2014) तपासले द द क आ ण भाव या मोबाईल बँ कग वर चे ाहक द लीत

असले या व वध बँका. 200 ाहकांचे सव ण कर यात आले. ANOVA आ ण घटक
व षे ण आहे होते वापरले आ ण तेथे होते पाच घटक ओळखले; सुर ा/गोपनीयता,
ाहकां या समजुती या आधारावर व ासाहता, काय मता आ ण तसाद समज संबं धत
मोबाईल बँ कग प रणाम सू चत करतात ते द लोकसं याशा ीय घटक क शकता आहे
ल णीय भाव वर द ाहक समज
करण-4 संशोधन प ती
उ े
 ला अ यास द वैचा रक मॉडेल या मोबाइल बँ कग म ये SBI बँक

 ला अ यास मोबाईल बँ कग सेवा

 ला चा अ यास करा उपाय मोबाईल साठ बँ कग के ले SBI ारे बँक

 ला अ यास मोबाईल बँ कग मा यमातून द ाहक

 ला अ यास सं त जाग तक प र ती या द वतमान रा य या मोबाईल बँ कग

 ला अ यास द फायदे आ ण चे तोटे मोबाईल बँ कग

 ला अ यास द म ये अडथळे वाप न मोबाईल बँ कग सेवा

 ला अ यास द समजले उपयु ता या व वध मोबाईल बँ कग सेवा

 ला अ यास द भाव या लोकसं याशा ीय चल चालू मोबाईल बँ कग वापर

 ला अ यास ते का ाहक आहेत नाही जाणीव ब ल या मोबाईल बँ कग सु वधा
कोप ऑफ द अ यास
 द अ यास या वीकृ ती आ ण समाधान या व वध मोबाईल बँ कग सेवा म ये इतर
दे श या भारत दे उ शकतो चांगले च मोबाईल चे येथे बँ कग द क रा ीय पातळ
 ए अ यास क शकता तसेच असणे हाती घेतले वर मोबाईल बँ कग द क म ये
सावज नक े , खाजगी े आ ण परदे शी बँक ऑफर मोबाईल बँ कग म ये सेवा भारत
मा यमातून SBI बँक
 मोबाईल सुसंगतता
 मान सकता ब ल मोबाईल बँ कग वीकृ ती
 आराम पातळ व मान सह णाली
 उपल ता या सु वधा
 सुर ा सम या
 इ ाश कर यासाठ द क घेणे मोबाईल बँ कग सेवा
 द अ यास या वीकृ ती आ ण समाधान या व वध मोबाईल बँ कग सेवा म ये इतर
दे श या भारत होईल ा चांगले च या मोबाईल बँ कग द क येथे रा ीय पातळ
 ए अ यास क शकता तसेच असणे हाती घेतले वर मोबाईल बँ कग द क म ये
सावज नक े , खाजगी े आ ण परदे शी बँक ऑफर मोबाईल बँ कग म ये सेवा भारत
मा यमातून SBI बँक
संशोधन कायप ती

संशोधन प ती ही सव कारची मा हती आ ण डेटा संक लत कर याची प त आहे कर यासाठ

द वषय म ये द उ े श आहे कर यासाठ परी ण सव द सम या सहभागी आ ण आचरण
प र तीज य व षे ण कायप तीम ये संपूण संशोधन रचना, नमुना या आ ण फ वक
समा व आहे केले आ ण शेवट व षे ण या. नमु याशी सुसंगत अ यासात वापरलेली प त
सव ण वाप न दो ही ाथ मक आ ण यम डेटा द ाथ मक डेटा आहे होते गोळा सह द मदत
या ावली तसेच वैय क नरी ण पु तक, मा सक; जन सचा संदभ दला गेला आहे यम
डेटा द ावली आहे मसुदा तयार के ला आ ण सादर के ले ारे द संशोधक वतः.

 नमुना आकार:

नमुना या 100 लोक होते घेतले म ये अ यास, आ ण यांचे डेटा होते गोळा

 नमुना तं :
ला अ यास द क प, a सोपे नमुना तं आहे वापरले.
 डेटा संकलन:
संकलन या डेटा आहे पूण ारे यम डेटा आ ण मा यमातून ावली

हणजे, ाथ मक डेटा या मा यमातून गोळा के ले होते ावली.

 डेटा व षे ण:

नंतर डेटा संकलन, आय व षे ण के ले ाहकाचे ये, क पना आ ण मते संबं धत

कर यासाठ मोबाईलबँ कग .

 डेटा ा या:

ा या या डेटा आहे पूण ारे वाप न सां यक य साधन हणजे बार आलेख, आ ण तसेच
वाप न प रमाणा मकतं ( ारे या वाप न तं ) अचूक मा हती ा त आहे.
  वग करण आ ण चे सारणी डेटा:

अशा कारे संक लत के ले या डेटाचे वग करण, मोजणी प के आ ण द सारांश टे बल होते तयार

द प रणामी टे बल होते एक मतीय, दोन मतीय

संकलन ऑफ डेटा:-

 ाथ मक आ ण यम ोतांकडू न डेटा गोळा के ला जाऊ शकतो. मूलभूत

आवारात या माझे अ यास आहे ाथ मक डेटा .सोयी कर नमुना ते होते
त नधी या द ल य बाजार होते नवडले, द तसादकत होते संपक
साधला वैय क र या आ ण द साधन वापरले या साठ गोळा करणे डेटा
आहे ावली

सां यक डेटा असू शकते म ये वग कृ त दोन ेणी:-

 १) ाथ मक ोत
 २) यम ोत
ाथ मक डेटा:-
 ाथ मक डेटा आहे गोळा ारे वाप न द ावली प त
यम डेटा:-
 यम डेटाचे मु य ोत हणजे मा हतीचे संयोजन द इंटरनेट आ ण पु तके
या संबं धत वषय.
मयादा

 मोबाईल बँ कग वापरकत आहेत येथे धोका या ा त करणे बनावट आ ण घोटाळे

 द तोटा या a चा मोबाईल तयार करणे अनेकदा याचा अथ गु हेगार क शकता

मळवणे म ये वेश आपले मोबाईल बँ कग पन आ ण इतर संवेदनशील मा हती

 आधु नक मोबाईल उपकरणे सारखे माट फोन आ ण गो या आहेत चांगले अनुकूल या

साठ मोबाईल बँ कगपे ा जुने मॉडेल मोबाईल चे फोन आ ण उपकरणे.

 नय मत वापरकत या मोबाईल बँ कग ती वेळ क शकता जमा करणे ल णीय शु क

पासून यांचे बँका
 करण-5
डेटा व षे ण आ ण ा या
 1. लग या तसादकत:

टे बल 1 : लग या तसादकत.
MALE ६२%

FEMALE ३८%

आकृ ती 1: लग तसादक याची

70
%

60
%

50
%
Series
40

20
%

10
%
ma fema

ा या -
एकू ण तसादक यापैक (100 तसादकत), 38% म हला आ ण 62% पु ष होते कारण
पु ष आहेत अ धक वापरले कर यासाठ मोबाईल सेवा हणून ते आहेत अ धक म ये द कायरत
फ पे ा म हला.हे त याम ये दश वले आहे 1 आ ण आकृ ती १.
 2. वय तसादक याचे:

टे बल 2: वय तसादक याची.

खाली ३० ३८%
वष
30 - 40 वष २४%

40 - 50 वष 22%

वर 50 वष १६%

आकृ ती 2: वय तसादक याची

Below
16

38 30

22
40

24 Above

ा या-
बाहेर या द 100 तसादकत, ३८% होते या खाली वय या ३०, २४% होते यां यातील 30-40
वष 22% 40-50 वषा या दर यान होते आ ण 16% 40 वषापे ा जा त होते कारण 30
वषाखालील अ धक वापरतात मोबाईल हणून सु वधा मोबाईल सेवा आहेत अ धक सोपे
कर यासाठ वापर या दाखवले आहे म ये टे बल 2 आ ण आकृ ती 2.
 3. शै णक पा ता तसादक याचे:

त ा 3: शै णक ची पा ता तसादकत

उ शाळा 11%

उ यम शाळा २५%

नर र ०%

पदवीधर आ ण वर ६४%

आकृ ती 3: शै णक पा ता या तसादकत .

Chart

0.
8
0.
64
25
11 0
%
1 2 3 4

Series1

ा या
एकू ण तसादक यापैक 11% लोकांनी हाय कू ल, 25% लोकांनी उ मा य मक शाळे त
श ण घेतले, ०% नर र आ ण ६४% होते पदवी ा त पासून महा व ालय/ व ापीठ. या आहे
दाखवले म ये टे बल 4 आ ण आकृ ती 4.
4. उप या तसादकत:
टे बल 4: उ प तसादक याची

कमी पे ा 15,000 35%

15,000 - 20,000 14%

20,000 - 30,000 २६%

वर 30,000 २५%

आकृ ती4: उप तसादक याची.

35

26 25

14

Less than 15,000 – 20,000 –

Above
15,000 20,000 30,000

ा या
एकू ण तसादक यापैक 35% उ प . 15,000 पे ा कमी होते, 14% उ प होते. .
15, 000 - 20, 000 दर यान , 26% उ प . 20, 000 - 30, 000 आ ण 25%
दर यान होते उ प होते वर ३०,००० पये . हे आहे म ये दश वले आहे टे बल 5 आ ण
आकृ ती ५.
५ . चा वसाय तसादकत:
टे बल : ५ चे वसाय तसादकत

वसाय २३%

व नोकरीला आहे २४%

कमचारी २६%

खाजगी कं पनी 10%

व ाथ १७%

आकृ ती ५: वसाय या तसादकत

0.
26
24
0.2 23

0. 17

0.1
10
0.1

0.0
5

ा या
एकू ण तसादक यापैक 23% ावसा यक कामगार, 24% वयंरोजगार, 26% सरकार
कमचारी, 10% कायरत म ये खाजगी कं प या आ ण १७% व ाथ . हे दाखवले आहे म ये टेबल
6 आ ण आकृ ती.
6. ब तेक मह वाचे कारणे या साठ नवडणे एसबीआय बँक.
त ा – ६ कारणे या साठ नवडणे SBI बँक
पारंपा रक खाते १७%
ँड नाव 10%
सेवा २४%
एट एम 10%
नेट बँ कग ६%
ान ३०%
इतर ३%

आकृ ती 6 : कारणे या साठ नवडणे SBI बँक

3
17
Traditiona
laccount
30 Brand name
10 Service
ATM
Net

6 banking
24
10

ा या
ते हा एसबीआय बँक नवड याचे सवात मह वाचे कारण काय असा वचार यात आला
३०% हणाला कारण द ान आहे जवळ ारे यांना , २४% हणाला कारण या द सेवा १७%
नवडापारंपा रक खा यामुळे , 10% डँ नावामुळे नवडतात. 10% नवडा कारण ATM चे ,
6% साठ न वळ बँ कग, कोण याहीसाठ 3% इतर कारण
7. अडथळे या तसादकत
टे बल ७ : चे अडथळे तसादकत

सुर ा २१%

अपुरा कायरत आहे मागदशन १७%

नेटवक अडचणी ४०%

खच या वहार १३%

अडचण म ये हाताळणी मोबाईल फोन ९%

आकृ ती ७ : चे अडथळे तसादकत

BARRIERS OF RESPONENTS
0.5
0.4
PERCENTAGE

0.3
0.2
0.1

Insufficient Difficulty in handling

ा या
एकू ण तसादक यापैक 17% लोकांना अपु या संचालन मागदशनाम ये सम या आहेत, 40%
लोकांना अडचणी म ये नेटवक अडचणी, १३% आहे अडचणी म ये खच या वहार आ ण ९%
आहे अडचणी म ये अडचण हाताळणी म ये मोबाईल फोन. हे म ये दश वले आहे टे बल 8 आ ण
आकृ ती 8.
 8. समजले उपयु ता ऑफ तसादकतटे बल - 8

समजलेली उपयु ता या तसादकत

ला तपासा श लक २८
ला पुनरावलोकन अलीकडील वहार ७
अलट वर खाते याकलाप 10
या साठ नधी ह तांतरण 19
या साठ मोबाईल रचा जग १५
वेश कर यासाठ कज वधाने 2
व ापन कज a/c १
ऑनलाइन खरेद 12
या साठ दे यके या बले 6

आकृ ती 8 : समजले उपयु ता या तसादकत

Responden
2

1
2 1
5 1 1

ा या
बाहेर या द एकू ण तसादकत, २८% वापरले मोबाईल बँ कग कर यासाठ तपासा श लक
७% वापरले ते कर यासाठ पुनरावलोकन अलीकडील वहार, 10% वापरले ते या साठ
इशारा वर खाते याकलाप, 19% वापरले ते या साठ नधी ह तांत रत करणे, 15% ने
मोबाईल रचा जगसाठ वापरले, 2% ने कज ववरणात वेश कर यासाठ वापरले, 1% ने ते
वापरले कज खाते व ा पत करणे, 12% लोकांनी ते ऑनलाइन खरेद साठ वापरले आ ण
6% ने ते बले भर यासाठ वापरले. हे आहे टे बलम ये दाखवले आहे ९ आ ण आकृ ती ९.
 9. SBI मोबाईल बँ कग सु वधा कती तसादक याना आवडते. टे बल 9
- मोबाईल बँ कग सु वधा

होय २६%

नाही ७४%

आकृ ती ९ : मोबाईल बँ कग सु वधा सामा यक के या

26
%

No

74%

ा या
आलेख नं. 1 आ ही उघड क शकतो क मोबाईल या बाबतीत खाजगी बँकांचा सवा धक
वाटा आहे बँ कग खाजगी े बँका खाती 71 त ट के शेअर अनुसरण के ले ारे सावज नक
े बँका (26%) आ ण परदे शी बँका (3%). खाजगी े ातील बँका यासाठ व वध उप म घेत
अस याचे याव न दसून येते वाढ द वहारांची सं या.
10. . ाधा य बँ कग मोड
टे बल 10 - ाधा य बँ कग मोड

माट फोन अ◌ॅ स

४८
मोबाईल बँ कग वेबसाइट् स
४३
एसएमएस
९

आकृ ती १०: ाधा य दले बँ कग मोड

PERFREED BANKING MODE

Smart phones apps
9%
Mobile
banking

43 SM

ा या
हा आलेख ाहकांनी पसंत के लेले व वध बँ कग मोड दश वतो. द माटफोन अ◌ॅ सचा वापर
मु य वे व वध ाहकांकडू न के ला जात होता याचा ह सा 64 ट के आहे. मोबाईलबँ कग
वेबसाइट् स आ ण एसएमएस/ मजकू र संदेशवहन खाती या साठ ५७ त ट के आ ण 12 त
ट के ाहक यां या खा यांम ये वेश कर यासाठ मोबाइल बँ कग वेबसाइट् सपे ा माटफोन
अ◌ॅ सना ाधा य दे णे आ ण अ लहान ट के वारी ाहकांची मजकू र पसंत करा बँ कग
 11 . तसाद वर द सेवा खच शु क
टे बल 11 - तसाद वर सेवा खच शु क
ट के वारी
परवडणारे 33
ख चक 19
सामा य 35
नाही परवडणारे 13

आकृ ती 11 : तसाद वर द सेवा

4
0

3
5

3
0

3 3
1

1 1
1

Affordab Cost Norm Not

ा या
या तसादकांना सेवा शु काची मा हती होती, 33% तसादक याना ते परवडत अस याचे
दसते कमत, 19% यां यासाठ सेवा महाग होती, 35% लोकांना सेवा कमत अगद सामा य वाटू
शकते तर 13% स हस कॉ ट चाजस परवडत नाही ब तेक लोक कधीही बँकेत जाऊ शकले
नाहीत कारण कमान ठे वी इत या जा त असणे आव यक आहे. औपचा रक आ थक े ातील ही
प हली पायरी असू शकते णाली या साठ कमी उ प मोबाईल फोन ऑपरेटर कर यासाठ
कने ट करा यांचे पेमट ाहक कर यासाठ संधी.
 12. तसादकत य वर कसे अनेकदा ते आहेत वाप न द मोबाईल सेवा

टे बल 12 - अनेकदा वापर मोबाईल सेवा

येक नंतर 3 दवस

13
रोज
२४
येक म हना
४१
येक आठवडा
22

आकृ ती १२: वापरा या मोबाईल सेवा

60
RESPONE

40

every after 3 daysEveryday every month every week

ा या
फ मधून, 13% तसादकत दर 3 दवसांनी सेवा वापरत होते , 24 % जवळजवळ दररोज ते
यां या मोबाईल फोन ारे आ थक सेवा ा त कर यासाठ यांचा फोन वापरत होते, 41% दर
म ह याला सेवा वापरत होते, दर आठव ाला 22%. नाग रक, 2011 असे तपादन करतात क ,
मोबाईल पैसे सेवा दाता घेतले आहे पाय या कर यासाठ बनवणे या सेवा अ धक वेश
कर यायो य आ ण सोयी करकु ठे ाहक आता वाप शकतो वेश कर यासाठ आ थक सेवा
 13. तसादकत ये वर द वापर या द तं ानटे बल

13 - ये वर द वापर या तं ान

सोपे कर यासाठ वापर 20

सोपे १५

सोपे , सोपे कर यासाठ वापर 42

सोपे , सोपे कर यासाठ वापर , गरज 12

श णासाठ वापर

सोपे , गरज या साठ वापर श ण 11

आकृ ती १३ – वापरावरील ये या तं ान

Simple
,need
Simple ,easy for
to usage easy to
use ,need use
for training
usage 12% Simpl
e
Simple ,easy
to use

ा या
एम-बँ कग सेवांम ये न दणीकृ त असले यांपैक 20% लोकांना हे तं ान सापडले वापर यास
सोपे, 15% ते सोपे होते, 42% ते सोपे आ ण वापर यास सोपे होते, सरीकडे आणखी 12%
श ण वापरासाठ आव यक असले तरी ते सोपे, वापर यास सोपे होते तर 11% फ सोपे होते
परंतु तरीही वापर श णाची आव यकता. एम-मनी न वापर याचे मु य कारण हणजे ानाचा
अभाव ब ल कसे वापर ते येथे द याच वेळ तसादक यानी के ले ाज म ये शकणे
अ धक ब ल ते
 14. मोबाईल बँ कग अ धक आहे सोयी कर कवा
नाही ? टे बल 14- मोबाईल बँ कग सोयी कर
कवा नाही

चांगले ५०%
समाधानी ३०%
गरीब ५%
नाही समाधानी १५%

आकृ ती 14 - मोबाईल बँ कग सु वधा

15

5 Good

50
Poor
Not
30

ा या
50% ाहकांना मोबाईल बँ कग अ धक सोयी कर वाटत आहे, 30% समाधानी आहेत, 5%
आहेत ते खराब अस याचे आढळले आ ण 15% मोबाइल बँ कग सु वधांपासून समाधानी नाहीत.
जे आहेत शोधणे ते चांगले ते मा हत आहे कसे कर यासाठ वापर ते कारण याचे यांचे गरज
कर यासाठ असणे म ये द रोकड वर हत अथ व ाकारण आजकाल येकजण शोधणे ते
अ धक सोपे
 15. कारणे या साठ नाही वाप न मोबाईल बँ कग सु वधा ?
टे बल १५ - नाही वाप न मोबाईल बँ कग सु वधा

नाही जाणीव ब ल द सेवा ३०%

नाही सुर त ५०%

इतर कारणे 20%

आकृ ती १५ - कारणे या साठ नाही वाप न मोबाईल बँ कग

20%
30%

50%

ा या
३०% या द ाहक नाहीत जाणीव ब ल द मोबाईल बँ कग सु वधा, ५०% क नका वाटते
ते मोबाईल बँ कग सु वधा वापर यास सुर त आहेत आ ण 20% लोकांकडे यांचा वापर न
कर याची यांची इतर कारणे आहेत मोबाईल बँ कग सु वधा.
 धडा -6
न कष आ ण शफारसी
न कष:

1. सुर ा : सुर े या प रमाणा या संदभात, टे ट बँक ऑफ इं डया, जे कट करते क यांचे

सुर े या बाब वर मत सरासरी पातळ पे ा जा त आहे. सुर े या ीने या दोन ेणी तसादकत
आहेत सह आनंद यांची बँक तरतुद

उपयो गता : उपयो गता प रमाणावर टे ट बँक ऑफ इं डयाचा सरासरी मत गुण अ धक आहे
2.

कवाकमी एकमत

3. सेवा लव चकता : द व ाथ ेणी ाहक आ ण खाजगी कमचारी आहेत अ धक आशावाद म ये

द पैलू या सेवा लव चकता अनुसरण के ले ारे सरकार कमचारी आ ण वत: कमचारी आ ण द
फरक यात कोअर आहेत सां यक य ा ल णीय

4. सेवा समथन : द ANOVA चाचणी मू य आ ण याचे संबं धत ल णीय Pvalue कट करते ते

सेवा समथनावर तसादक या या मतांम ये ल णीय फरक आहे नमूद वय ेणी. प तीस ते
चाळ स वयोगटातील वयोगटाने अ धक मत के ले आशावाद पणे या पे ा बाक ेणी

5. इंटरनेट बँ कग : द सरासरी मत धावसं या या रा य बँक या भारत आहे सां यक य ा मोठे

पे ाद बाक बँका येथे पाच ट के पातळ हणजे, द कमचारी WHO आहेत कायरत म ये हे बँक
मत के ले अ धक सकारा मक पे ा द बाक बँका वर द प रमाण या इंटरनेट कवा टे लफोन
बँक.

मोबाईल बँ कग : या साठ द प रमाण मोबाईल बँ कग, द कमचारी या रा य बँक या भारत

6.
आहेत अ धक म ये काम क न समाधानी रा य बँक ऑफ इं डया .

7.परवडणारे : टे ट बँक ऑफ इं डया ारे दान के ले या मोबाईल बँ कग अ धक आहेत

परवडणारे या पे ा इतर बँक
शफारसी:

वरील पुनरावलोकन के ले या सा ह या या पा भूमीवर, हे होते क मोबाइल बँ कग

वक सत होत आहे भारतात आ ण जगभरात वेगाने आ ण बँ कगमधील एक नवीन युग आहे,
याम ये बँका खच करत आहेत ते यां या वापरक याना उपल क न दे यासाठ ल णीय
र कम. पुनरावलोकनात के ले आहे वै व यपूण न कष या अ यास आ ण आहे पणे
त ब बत द मान सकता या द ाहक जे क शकता असणे वापरले कर यासाठ समजून घेणे
द ाहकांचे अपे ा आ ण सानुकू लत करा यानुसार सेवा.

पुनरावलोकनाव न असे ल ात येते क मोबाइल बँ कगवरील अ यास या सम येचे नराकरण

कर यात अयश वी ठरले आहेत माट फोन कवा टॅ लेट ारे एम-बँ कग ऍ लके श सचा वापर
आ ण यातील कमतरता. यामुळे अ यास होऊ शकतो वा न नेले बाहेर म ये हे दशा. शवाय द
ाहक 'भावना, त ारी आ ण द अ भ ाय आहे बक
ँ ांनी सेवांबाबत नणय घे यापूव वचार के ला
जाईल. या त र मोबाईल बँ कग सेवा दा याने याबाबत जाग कता वाढव यासाठ
जाणीवपूवक उपाययोजना करा ात मोबाइल बँ कग सेवा आ ण ा नक भाषा सेवांसह गम
गावांपयत पोहोचणे आ ण ाहक अनुकूल बँ कग सॉ टवेअर कर यासाठ कमी करणे गुतं ागुतं

बँका ाहकांना मदत कर यासाठ यां या इंटरनेट बँ कग सेवांची आ मकपणे जा हरात क

शकतात ते ते यां या मू यांशी, व ासांशी आ ण द क घेणार् यां या अनुभवांशी संबं धत
आहेत. हे उपाय होतील वाढ मोबाईल बँ कग वेश जे इ ा पुढ ल कमी करणे द खच या बँका
द ची या वहार सुलभ कर यासाठ आ ण अडथळे कमी कर यासाठ M-PIN न मती
सुलभ करणे आव यक आहे वेश टो चलन धारकांना वहार कर यास अनुमती दे णारे
मोबाईल अ◌ॅ स आहेत लोकां ारे खराब समजले गेले. यामुळे बँकांनी याबाबत ाहकांचे बोधन
के ले पा हजे दशा हणून ते स होऊ शकते कर यासाठ असणे द खरे भ व य या मोबाईल
बँ कग

पुनरावलोकनांमधून हे पणे दसून येते क अनेक आ हाने आहेत परंतु यावर मात करणे
आव यक आहे सव भागधारकां या एका सहभागासह ब -आयामी कोनाला आ हान दले
जाते आव यक मोबाइल तं ाना या संभा तेचा उपयोग क न , मो ा वगाचा वापर के ला
जात नाही वभाग क शकता असणे सश कर यासाठ बनणे आ थक ा समावेशक
मा यमातून द वापर मोबाईल चे बँ कगसेवा पुढे जाऊन, मोबाईल फोन कालांतराने पूण व युअल
बँक हणून वक सत होईलशाखा आ ण एट एम आ ण एक प रप व इको स टम आ ण भावी
एजंट नेटवकसह प रवतन लँड के प बँ कग सेवा भारतात.
धडा 7 न कष
न कष
वाहतूक आ ण दळणवळणा या जलद वकासामुळे लोक आ ण सेवा येत आहेत एक जणू ते
अगद कोप या या आसपास आहेत. जर अनेक सेवां या बाबतीत ही ती असेल तर का
पा हजे द बँ कग उ ोग मागे?

इंटरनेट बँ कग, फोन बँ कग, ई-बँ कग आ ण आता मोबाईल बँ कग हे सव बँक स म करते

ाहकांशी अ धक चांगले जोडलेले आ ण याउलट. एक ाहक याला व वध कारचे दान के ले
जाते अ त र सेवा वाटते कौतुक के ले आ ण आहे अ धक श यता कर यासाठ असणे न ावंत
कर यासाठ ते बँक, जे आहे नेहमी a बँकेसाठ चांगले च ह. सरतेशेवट मोबाईल बँ कग बँकेला
के वळ खच कमी कर यास मदत करत नाही तर याचे मौ यवान ाहक टकवून ठे व यास मदत
करते. आ ण जोपयत ाहकांचा आहे, ही सु वधा ाहकाला कु ठे ही, के हाही आ ण कोण याही
तीत बँक कर यास स म करते, न तपणे एक वरदान जर ए ाहक अडकले आहे म ये द
मधला या कु ठे ही नाही आ ण आव यक आहे बँ कग सेवा लवकर श य ततके
अशा कारे मोबाईल बँ कग ाहक आ ण बँक दोघांनाही भार हलका कर यास मदत करते आजचे
जग आ ण कर यासाठ जतन करा वेळ पैसे आ ण ऊजा जे आहे मो ा माणावर आव यक
आ ण कौतुक के ले. म ये a धा मक जग जथे येकजण सर् याची वाट पाहत असतो ,
मदतीचा हात, काहीही असो फॉम आ ण पासून ोत कोणताही असो, आहे न तपणे दे वाने
पाठवले आ ण पा हजे नाही जा अप र चत

मोबाईल तं ान सु वधा दान क न जगभरातील बँ कग उ ोगात प रवतन घडवत आहे बँ कग

ाहकांना आ ण उदयो मुख बाजारपेठेतील बँक नसले या ाहकांना नवीन सेवा दान करणे
भारताचे. वहार आ ण पेमटसाठ व े ात एम-बँ कग झपा ाने वाढत आहे सेटलमट
यासाठ एस सव भागधारक सारखे नयामक, सरकार , रसंचार सेवा दाता आ ण मोबाइल
बँ कगचा वेश पोहोच यासाठ मोबाइल ड हाइस उ पादकांनी य न करणे आव यक आहे उ
-अंतापासून न न-अंत वापरक यापयत आ ण महानगरांपासून म यम शहरे आ ण ामीण
भागांपयत. द या अ यासाची मयादा अशी आहे क ते फ एम-बँ कग वहारां या नवीनतम
डवर ल क त करते आ ण अ◌ॅ स फ , नाही मानले द इतर m-बँ कग मोड सारखे एसएमएस,
m-वॉलेट, एम - पेसा काही लेखकएम-बँ कगवरीलसुर तते या सम येचे दे खील वणन के ले . नयामक
सं ा आरबीआय आता अ धक घेत आहे आ ण अ धक ना व यपूण पावले आ ण ाहकां या
संर णासाठ बँकांना व वध मागदशक त वे दान करतात मोबाईल वेबसाइट आ ण
ऍ लके श सवर खाते सुर ा. म ये नॉन-बँ कग लोकसं येचा समावेश आ थक मु य वाहाचा
सवाना फायदा होईल. मोबाईलबाबतही जनजागृती कर याची गरज आहे बँ कग यामुळे अ धक
आ ण अ धक लोक वापर ते या साठ यांचे फायदा
करण – ८ थं लेखन
संदभ

अ पेश पटे ल. (2013). एम-बँ कग आ ण एम-पेमट् स: द पुढ ल ं टयर. द ली: डेलॉइट

दे वदे वन . (2013). मोबाईल बँ कग म ये भारत - मु े आ ण आ हाने. आंतररा ीय जनल या
उदयो मुख तं ान आ ण गत अ भयां क , खंड 3, अंक 6.

बेनबसात , I.; बक , एच, (2007): या जनल द असो सएशन या मा हती णाली

सनझ जरीन कफश (२०१५), " वकसनशील ाहक द क मॉडेल वर मोबाईल बँ कग म ये
कॅ नडा", ओटावा, कॅ नडा.

URL'S

www.google.co.in

www.slideshare.com

www.wikipedia.com

www.sbi.co.in

http://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/SBI-has-50-share-imobile-
banking/ articleshow /42477088.cms

मा सके / वृ प े

ावसा यक जग द

आ थक द

आ थक
करण – ९ ावली
1. नाव:

2. नाव या द बँक:
3. लग:
 पु ष
 ी
4. वय:

□ 15-25
 २६ - 30 वष
 ३१ - 40 वष
 ४१ - 50 वष
 ५१ - ६० वष
 वर 60 वष
5. श ण:
 नर र
 उ शाळा
 म यवत
 पदवी
 मा टस पदवी
 इतर (कृ पया न द करा)

6. वसाय:
 सरकार कमचारी
 खाजगी कमचारी
 वसाय
 वयं-कमचारी
 व ाथ
 घर बायको
  इतर (कृ पया न द करा)

7. मा सक उ प :

□ वर कर यासाठ 10,000
□ 10,000- 15,000
□ 15,001-20,000
□ 20,001-25,000
□ 25,001-30,000
 30,001 - आ ण वर

8. ती या वापर:
 कमी पे ा १ वष
 १ - ५ वष
 ५ - 10 वष
□ १० - १५ होय
 वर 15 वष

9. जे घटक तु हाला ो साहन दे ते कर यासाठ वापर द नवीन तं बँ कग म ये? ( टक सव ते

आहेत लागू)

 कमी के ले वेळ या वहार

 खच प रणामकारकता
 सहज या वापर
 तं ान जाणकार
10. करा आपण वचार मोबाईल बँ कग बनवूया बँ कग अ धक सोयी कर या साठ तू?
 खूप
 काहीसे
 नाही येथे सव
 नाही सुर त
11. करा आपण जाणणे मोबाईल बँ कग हणून सुर त?
  खूप
 काहीसे
 नाही येथे सव
 नाही सुर त
12. कारण या साठ वाप न मोबाईल बँ कग सेवा दे ऊ के ले ारे बँक?
 सेवा आहेत सुर त
 मोबाईल बँ कग दान करते कु ठे ही बल पैसे भरणासाठ चे पयाय
 मोबाईल बँ कग पुरवतो थांबा पेमट या साठ चेक करतो
 मोबाईल बँ कग पैसा ह तांतरण सु वधा
13. कारणे या साठ नाही मोबाईल वापरणे बँ कग सेवा ारे ऑफर के ले बँक?
 नाही जाणीव ब ल द सेवा
 नको मोबाइलला वाटते बँ कग सेवा आहेत सुर त
 इतर कारणे
14. मोबाईल बँ कग ारे दान के ले या श लक चौकशी सु वधेब ल तुमचे काय मत आहे
णाली ?

 चांगले
 सरासरी
 गरीब
15. काय करा आपण वचार ब ल द बल पेमट सेवा दे ऊ के ले ारे बँक मा यमातून मोबाईल
बँ कग णाली ?

 चांगले
 सरासरी
 गरीब