आदिवासी ववकास Adv.

Sudhir Bodkhe
Tribal development
 जभात ॊचे अनुवचू चकयण आणण नन्अनुवचू चकयण
(Scheduling and Descheduling of Tribes) Adv. Sudhir Bodkhe

● बायत म घटनेत अनव

ु चू चत जभात ॊच व्माख्मा कयण्मात आरेर नाशी .

घटनेच्मा करभ ३६६ ( २५ ) नुवाय , अनुवचू चत जभात म्शणजे अवे वभद

ु ाम की जे घटनेच्मा
करभ ३४२ नुवाय अनुवचू चत जभात म्शणन ू घोषऴत कयण्मात आरे आशे .

करभ ३४२ भध्मे अनव

ु चू चत जभात ॊच्मा ननदे ळनावाठी अनव
ु यण्माच ऩध्दत दे ण्मात आरी आशे

i) करभ ३४२ ( १ ) नव ु ाय याष्ट्रऩत कोणत्माशी याज्म / केंद्रळासवत प्रदे ळाच्मा वॊदबाात वॊफॊचधत
याज्मऩाराचा षलचाय घेऊन त्मा याज्मात र जभात ककॊला जभात म वभद ु ाम ककॊला त्माॊचा बाग
ककॊला त्माॊत र गट घटनेच्मा प्रमोजनाथा अन.ु जभात म्शणन ू वालाजननक अचधवच ू नेद्लाये ( by
public notification ) घोषऴत करु ळकतात .
• करभ ३४२ ( २ ) नुवाय वॊवद कामद्माद्लाये मा अचधवच ू नेत र अनुवचू चत जभात ॊच्मा
मादीभध्मे कोणत्माशी जभात चे ककॊला जभात म वभद
ु ामाचे ककॊला त्माॊच्मा बाग / गटाचे
नाल टाकू ळकते ककॊला लगऱू ळकते .

• भात्र भऱ
ू अचधवच
ू नेच्मा जाग नल न अचधवच
ू ना जायी करू ळकत नाशी .

• मालरून कोणत्माशी याज्म / केंद्रळासवत प्रदे ळात र वभद ु ामाॊना अनव

ु चू चत जभात म्शणन
ू
दजाा दे ण्मावाठी प्रथभत् याष्ट्रऩत वॊफॊचधत याज्माच्मा याज्मऩाराळ चचाा करून अचधवचू चत
आदे ळ ( notified order ) काढू ळकत र .
अनव
ु चू चत जभात वाठी ननकऴ : Adv. Sudhir Bodkhe

१) आददभ लैसळष्ट्टमाॊच चचन्शे ( ndications of primitive traits )

२) स्ऩष्ट्टऩणे लेगऱ वॊस्कृत ( distinctive culture )

३) बौगोसरकदृष्ट्टमा एकाकीऩणा ( geographical isolation )

४) भख्
ु म वभद
ु ामाळ वॊऩकााचा फुजये ऩणा ( shyness of contact )

५) भागावरेऩणा ( backwardness )

• शे ननकऴ घटनेत वाॊगण्मात आरेरे नाशीत ,भात्र काराॊतयाने प्रस्थाषऩत शोऊन स्स्लकायण्मात
आरे आशे त .
 अनवु ूचचत षेत्र Adv. Sudhir Bodkhe
Scheduled area
• करभ २४४ ( १ ) नुवाय ५ व्मा अनुवच ू भध्मे ' अनुवचू चत षेत्राॊच ' व्माख्मा अळ षेत्रे
म्शणन
ू कयण्मात आरी आशे ज याष्ट्रऩत ॊन आदे ळाद्लाये वॊफॊचधत याज्माच्मा ( आवाभ ,
भेघारम , त्रत्रऩयु ा ल सभझोयाभ लगऱता ) याज्मऩाराॊळ वल्राभवरत करून अनव ु चु चत षेत्रे
म्शणनू घोषऴत केरी आशे त .

• ऩाचल अनुवच ू ( Fifth Schedule ) ऩाचव्मा अनुवचू अॊतगात कोणत्माशी षेत्रात अनुवचू चत
षेत्र म्शणन
ू घोषऴत कयण्मावाठी ऩढ
ु ीर ननकऴ आशे त –

• आददलावल रोकवॊख्मेचे फाशुल्म ( preponderance of tribal population )

• षेत्राचा एकवॊघऩणा आणण ऩमााप्त आकाय ( compactness area )

• एक वषभ प्रळावकीम वॊस्था , जवे स्जल्शा ककॊला तारक

ु ा

• ळेजायीर प्रदे ळाच्मा तुरनेत आचथाक भगावरेराऩणा

• अनुवचू चत षेत्र अवरेल्मा प्रत्मेक याज्मात ' जभात वल्रागाय ऩरयऴदा ‘
( Tribes Advisory Councils : TAC ) स्थाऩन केल्मा जात र . Adv. Sudhir Bodkhe

• मा ऩरयऴदे भध्मे कभार २० वदस्म अवत र , ज्माॊऩैकी ३/४ वदस्म याज्म षलधानवबेत र
अनुवचू चत जभात ॊच्मा प्रनतननध ॊभधन
ू अवत र .

• ऩरयऴदे चे कामा अनुवचू चत जभात ॊच्मा कल्माण ल प्रगत ळ वॊफॊचधत फाफ ॊलय याज्म ळावनाव
वल्रा दे णे शे अवेर
पामदे :
Adv. Sudhir Bodkhe
1 ) अनव
ु चू चत षेत्र अवरेल्मा याज्मात र याज्मऩार :

अ ) आददलाव ॊकड र बभ ू च्मा शस्ताॊतयणाचे प्रनतफॊध करु ळकतात .

फ ) अनुवचू चत जभात च्मा वदस्माॊना कजा दे ण्माच्मा व्मलवामाचे ननमभन कयणे .

2 ) याज्मऩार वालाजननक अचधवचू नेद्लाये ननदे सळत करु ळकता ,की एखादा षलसळष्ट्ट वॊवदीम /
याज्मषलध भॊडऱाचा कामदा अनवु चू चत षेत्राव रागू शोणाय नाशी ककॊला त्माॊन ददरेल्मा फदरावॊफचधतच तो
रागू शोईर .

3 ) याष्ट्रऩत भागत र तेव्शा याज्मऩार अनव ु चू चत षेत्राच्मा प्रळावनाफाफत अशलार वादय कयत र .
याज्मघटनेत र तयतद ु ीनवु ाय अनव ु चू चत षेत्राॊच्मा प्रळावनाफाफत आणण अनव ु चू चत जभात ॊच्मा
कल्माणाच्मा स्स्थत फाफत जाणन ू घेण्मावाठी
वशाल अनुवच
ू ( Sixth Schedule )
Adv. Sudhir Bodkhe
• घटनेच्मा करभ २४४ ( २ ) ळ वॊरग्न अवरेल्मा ६ व्मा अनव ू भध्मे आवाभ , भेघारम ,
ु च
सभझोयाभ आणण त्रत्रऩयु ा मा याज्माॊभध्मे स्लामत्त स्जल्शा / प्रादे सळक ऩरयऴदे च्मा भाध्मभातन
ू
आददलाव / जभात म षेत्राॊच्मा ( tribal areas ) प्रळावनावाठी तयतूद कयण्मात आरी आशे .

• वाभान्मऩणे ' आददलाव / जभात म षेत्रे ' म्शणजे आददलाव च्

ॊ मा रोकवॊख्मेचे प्राफल्म अवरेरी
षेत्रे शोम
• मा वला षेत्राॊवाठी स्लामत्त स्जल्शा ऩरयऴदा ( Autonomous District Councils ) स्थाऩन
कयण्मात आल्मा आशे त .

• त्माॊभध्मे भशत्तभ ३० वदस्म अवतात

• शे वला वदस्म ननलााचचत अवतात .

• मा ऩरयऴदाॊना कामदे कायी , प्रळावकीम आणण न्मानमक अचधकाय अवतात .

• भात्र त्माफयोफयच कामाकायी , षलकावात्भक आणण षलत्त म जफाफदाऱ्माशी ऩाय ऩाडाव्मा रागतात .
• स्जल्शा ककॊला प्रादे सळक ऩरयऴदाॊना याज्मऩाराॊच्मा वॊभत ने स्जल््मात प्राथसभक ळाऱा , दलाखाने
, फाजायऩेठा , गयु ाॊचे तराल , नाला , भत्स्मव्मलवाम यस्ते , यस्ते लाशतक ू आणण जरभागा
माॊच फाॊधण ककॊला व्मलस्थाऩन कयण्माषलऴम ननमभ तमाय कयण्माचा अचधकाय आशे .

• आददलाव रोकवॊख्मेचे प्रभाण जास्त अवरेरी याज्मे

1 ) सभझोयभ : 94.4 %
2 ) नागारॉ ड : 86.5 %
3 ) भेघारम : 86.1 %

वलााचधक आददलाव रोकवॊख्मेच याज्मे : बायतात र एकूण आददलाव रोकवॊख्मेऩैकी याज्माॊचा लाटा

1) भध्म प्रदे ळ : 14.7 %

2) भशायाष्ट्र : 10.1 %
3) ओड ळा : 9.2 %
4) याजस्थान : 8.9 %
5) गजु यात : 8.6 %
Adv. Sudhir Bodkhe
 ऩॊचामत षलस्ताय ( अनुवचू चत षेत्र ) अचधननमभ Adv. Sudhir Bodkhe
1996 ( Panchayat Extension ( Scheduled Area ) Act 1996 )

ऩार्शलाबभ
ू : याज्मघटनेत र करभ 243 ( M ) नव ु ाय ऩाचव्मा अनव ु च
ू त र वभाषलष्ट्ट बागारा 73
ल घटनादरु ु स्त रागू ठयत नव्शत . त्माभऱ
ु े मा अनुवचू चत षेत्रारा ऩॊचामत याज व्मलस्था कळा
फदराने रागू कयाल , मावाठी 1994 वारी बयू ीमा वसभत नेभण्मात आरी .
मा कामद्माच अॊभरफजालण 24 डडवेंफय 1996 योज कयण्मात आरी .

माभध्मे ऩढ
ु ीर 10 याज्मे वभाषलष्ट्ट आशे त :

1 ) आॊध्र प्रदे ळ 6 ) दशभाचर प्रदे ळ

2 ) तेरग
ॊ णा। 7 ) याजस्थान

3 ) छस्त्तवगढ 8 ) ओडडळा

4 ) झायखॊड 9 ) भशायाष्ट्र
प्रभख
ु तयतुदी :
Adv. Sudhir Bodkhe
• ऩॊचामत वॊफॊध याज्माने केरेरा कामदा वाभास्जक ल धासभाक प्रथा आणण वाभदू शक
वाधनवॊऩत्त च्मा ऩयॊ ऩयागत व्मलस्थाऩनाच्मा प्रथा माॊच्माळ वव
ु ग
ॊ त अवेर .

• प्रत्मेक गालात र ग्राभवबा , रोकाॊच्मा ऩॊयऩया ल रूढी , त्माॊच वाॊस्कृनतक अस्स्भता ,

वाभदू शक वाधनवॊऩत्त आणण तटे सभटलण्माच रूढीगत ऩद्धत वयु क्षषत ठे लण्माव ल जतन
कयण्माव वषभ अवेर .

• ग्राभऩॊचामत कडून याफलण्मात मेणाऱ्मा वाभास्जक ल आचथाक षलकावाच्मा मोजना ल प्रकल्ऩ

अगोदय ग्राभवबेकडून भॊजयू कयण्मात मेत र .

• ऩॊचामत याजभध र जागाॊचे आयषण : ग्राभऩॊचामत त र आयषण शे जभात च्मा रोकवॊख्मेच्मा

प्रभाणात अवेर आणण शे एकूण जागाॊच्मा 50 % ऩेषा जास्त नवेर .
• ग्राभऩॊचामत चे वयऩॊचऩद भात्र अनुवचू चत जभात तूनच अवेर
Adv. Sudhir Bodkhe
• ऩॊचामत वसभत आणण स्जल्शा ऩरयऴदे लय माॊचे मोग्म प्रनतननध त्ल नवेर तय याज्म वयकाय
माॊचे प्रनतननध ननमुक्त कये र आणण शी वॊख्मा एकूण वदस्म वॊख्मेच्मा 1/10 ऩेषा जास्त
नवेर .

• मा षेत्रात र रशान जरस्त्रोताॊचे ननमोजन ल व्मलस्थाऩन स्जल्शा तारक

ु ा / गाल ऩातऱ लयीर
ऩॊचामत कडे दे ण्मात मेईर . गौण लनोऩजाॊचा लाऩय , उऩमोग आणण सरराल कयण्माचे
अचधकाय ऩॊचामत कडे अवत र
 अनुवचू चत जभात ॊवाठी याष्ट्रीम आमोग
Adv. Sudhir Bodkhe

स्थाऩना : 19 पेब्रुलायी 2004

ननमक्
ु त : याष्ट्रऩत

यचना : अध्मष + उऩाध्मष + 3 वदस्म ( 3 वदस्माॊऩक

ै ी एक भशीरा अवाल , अध्मष आददलाव
वभाजात रच अवाला ऩयॊ तु उऩाध्मष आणण वदस्म माॊच्माऩैकी कभ त कभ दोन वदस्म आददलाव
वभाजात र अवालेत )

कामाकार : 3 लऴे ( दोन ऩेषा जास्त लेऱा ननमक्

ु त शोणाय नाशी )

याज नाभा : अध्मष ल वदस्म आऩरा याज नाभा याष्ट्रऩत ॊना दे तात .

ऩदाचा दजाा : अध्मषाॊना केंदद्रम कॎत्रफनेट भॊत्रमाॊचा दजाा , उऩाध्मषाॊना याज्म भॊत्रमाॊचा दजाा आणण वदस्माॊना
बायत वयकायच्मा वचचलाॊचा दजाा दे ण्मात मेतो .
आमोगाच कामे :
Adv. Sudhir Bodkhe
1) अनव ु चू चत जभात ॊवाठी अवरेल्मा घटनात्भक ल इतय कामदे ळ य वयु षा उऩाममोजनाॊवफ
ॊ ॊध वला
फाफ ॊच चौकळ कयणे ल त्मालय दे खये ख कयणे आणण त्माॊच्मा काभकाजाचे भल् ू मभाऩन कयणे .

2) अनुवचू चत जभात ॊवाठीच्मा वयु क्षषततेच्मा उऩाममोजना ल अचधकाय लॊचचत ठे लण्माषलऴम च्मा
षलसळष्ट्ट तक्रायीॊच माऩावन
ू चौकळ कयणे

3) अनवु चू चत जभात ॊच्मा वाभास्जक - आचथाक षलकावाच्मा मोजना प्रकक्रमेत वशबाग शोणे ल
वल्रा दे णे आणण केंद्रात ककॊला याज्मात त्माॊच्मा षलकावाच्मा लाटचारीचे भल्
ू मभाऩन कयणे .

4) वयु षा उऩाममोजनाॊच्मा काभकाजाफाफत याष्ट्रऩत रा लाषऴाक ककॊला आलर्शमक लाटे र त्मालेऱ

अशलार वादय कयणे . आमोग याष्ट्रऩत रा लाषऴाक अशलार वादय कयतो .
आमोगाचे अचधकाय : Adv. Sudhir Bodkhe

मा आमोगाव ददलाण न्मामारमाचे अचधकाय अवन

ू मात ऩढ
ु ीर फाफ वभाषलष्ट्ट अवतात

1) बायताच्मा कोणत्माशी बागातून कोणत्माशी व्मस्क्तरा उऩस्स्थत याशण्माचे आदे ळ काढणे ल

त्माच अॊभरफजालण कयणे आणण ळऩथेलय त्माच तऩावण कयणे .

2) कोणतेशी कागदऩत्र ळोधन

ू काढण्माचा ल वादय कयण्माचा आदे ळ दे णे .

3) प्रनतसाऩत्रालय वाष घेणे .

4) कोणत्माशी न्मामारमातून ककॊला कामाारमातून वालाजननक नोंदीॊच कागदऩत्रे भागषलणे

5) वाष दाय आणण कागदऩत्राॊच्मा ऩयीषणावाठी उऩस्स्थत याशण्माचा आदे ळ दे णे

6) याष्ट्रऩत ठयलत र त्माप्रभाणे इतय कोणताशी भद्द

ु ा .
अध्मष : Adv. Sudhir Bodkhe

1) कॊु लय सवॊश

2) श्र भत उसभारा सवॊग

3) डॉ . याभेर्शलय ओयान

4) डॉ . याभेर्शलय ओयान

5) नॊदकुभाय वाम

6) शऴा चव्शाण
अनुवचू चत जनजात ल इतय ऩायॊ ऩरयक लनलाव ( लन शक्क भान्म कयणे ) कामदा, 2006
( Forest Right Act 2006)

• मा कामद्माने आददलाव ल इतय ऩायॊ ऩरयक लनननलाव माॊचे ऩायॊ ऩरयक ऩद्धत ने लनालय अवरेल्मा
अचधकायाॊना भान्म कयण्माच शभ दे ण्मात आरी .

• त्माचफयोफय त्माॊना आऩल्मा बोलतारचे जॊगर , जैलषलषलधता वॊयषणाच कताव्मे वद्ध

ु ा नेभन
ू
दे ण्मात आरी .

• अॊभर : 31 डडवेंफय 2007

• उद्देळ : वाभदु शक लनशक्क भान्मता प्राप्त झारेल्मा ग्राभवबेभापात रोकवशबाग षलषलध

ळावकीम षलबागाच्मा राब आणण मोनाॊना एकत्रत्रत करून वाभदु शक लनशक्काचे ल जॊगराचे
वॊयषण , वॊलधान , लाऩय , ऩन ु ना नभााण ल व्मलस्थाऩन कयणे .

Adv. Sudhir Bodkhe

• लनलाव अनुवचू चत जनजात च्मा ककॊला इतय ऩायॊ ऩरयक लनलाव च्मा वदस्माने ककॊला वदस्माॊन
लस्त कयण्मावाठी ककॊला उऩज षलकेकयीता स्लत् रागलड कयण्मावाठी लैमस्क्तक ककॊला वाभाईक
बोगलटमाखारी लन जभ न धायण कयण्माचा ल त्माभध्मे याशण्माचा शक्क .

• गालाच्मा व भाॊतगात ककॊला व भाॊफाशे य ऩाॊयऩरयकऩणे गोऱा केरी जाणायी गौण लनोत्ऩादने गोऱा
कयण्मावाठी प्रलेळ कयणे , त्माचा लाऩय कयणे ककॊला त्माच षलल्शे लाट रालणे माफाफतचे
स्लासभत्ल शक्क .

• जराळमाॊभध्मे भावेभायी कयणे ल इतय उत्ऩन्न घेणे , प्रस्थाषऩत ककॊला तात्ऩुयत्मा स्लरूऩाच
चयाई कयणे आणण बटक्मा वभाजाॊचा ककॊला गयु े चायणाऱ्मा वभद ु ामाचा लनाॊभध र ऩयॊ ऩयागत
शॊ गाभ प्रलेळ मावायखे लदशलाटीॊचे ककॊला शक्कदायीॊचे इतय वाभदू शक शक्क .

• कोणत्माशी स्थाननक प्राचधकयणाने ककॊला कोणत्माशी याज्म ळावनाने लन जसभन ॊफाफत ददरेरे
ऩट्टे ककॊला बाडेऩट्टे ककॊला इनाभ माॊचे भारकी शक्काॊभध्मे रूऩाॊतय कयण्माचा शक्क

• वला जनू गाले , जनू लवनतस्थाने बभ

ू ाऩनन केरेरी गाले आणण लनाॊभध र अन्म गाले - भग
त अचधवचू चत केरेरी अवो ककॊला नवो माभध्मे लवाशत कयण्माचा ल त्माॊचे भशवर
ू ी गालात
रूऩाॊतय कयण्माचा शक्क .
 ळैषणणक मोजना
Adv. Sudhir Bodkhe
अनुवचू चत जभात त र भर
ु े ल भर
ु ीॊवाठी शोस्टे र फाॊधण्माच मोजना : 1989-90

वरू
ु 2008-09 वारी मा मोजनेत वध
ु ायणा कयण्मात आरी

अनुवचू चत जभात त र भर
ु ीॊवाठी शोस्टे र फाॊधण वाठी याज्माव / केंद्रळाव त प्रदे ळ / षलद्माऩ ठाव
100 % अथावशाय्म )

एव.टी. भरु ाच्मा शोस्टे र फाॊधण वाठी 50 % अथावशाय्म आणण नषरग्रस्त बागात शोस्टे र
फाॊधण वाठी 100 % केंद्राचे अथावशाय्म .

नतवऱ्मा ऩॊचलाषऴाक मोजनेत एव.टी. भर

ु ीॊवाठी शोस्टे र फाॊधण्माच मोजना

व्मालवानमक प्रसळषण केंद्रे उबायण वाठी लयीरप्रभाणेच अथावशाय्म सभऱू ळकेर .

तवेच मा अॊतगात फाॊधकाभावाठी रागणाया लेऱ शा 5 लऴाांलरून 2 लऴाांऩमांत कभ कयण्मात आरा

आशे .
• मा मोजनेद्लाये उच्च प्राथसभक , भाध्मसभक , कॉरेज , षलद्माऩ ठ स्तयालय नल न शोस्टे रचे
फाॊधकाभ ककॊला वध्माच्मा शोस्टे रचा षलस्ताय कयण्माच तयतूद .
• शोस्टे रवाठी जागा याज्म ळावनाने / केंद्र प्रळावनाने भोपत द्माल .

आददलाव उऩमोजना षेत्रात आश्रभ ळाऱा स्थाऩन कयण्माच मोजना - 1990-91

• मा मोजनेत 2008 09 भध्मे वध

ु ायणा कयण्मात आरी अवन
ू

• मा अॊतगात प्राथसभक ,भाध्मसभक आणण उच्च भाध्मसभक सळषण घेणाऱ्मा भर ु ाॊच्मा आश्रभ
ळाऱाॊना 50 % अथावशाय्म तय केंद्रळासवत प्रदे ळात र भर
ु ाभर
ु ीॊच्मा ळाऱाॊना 100 %
अथावशाय्म मा अॊतगात दे ण्मात मेते .

Adv. Sudhir Bodkhe

ळावकीम आश्रभ ळाऱा वभश
ु मोजना 1972 – 73
Adv. Sudhir Bodkhe
मा अॊतगात 10 ल ऩमांत सळषणाच वोम कयण्मात मेते
ननलाव , बोजन , गणलेळ , अॊथरून - ऩाॊघरूण , ऩस्
ु तके वाशीत्म वषु लधा ळावनाकडून भोपत
ऩुयलरे जाते .

अटी :
• मोजना वला षलद्माथी आददलाव च अवाले .

• आश्रभळाऱे च्मा 1 कक.भ . ऩयीवयात र भर ु े - भर

ु ी अननलाव म्शणन
ू ल त्मा षेत्राच्मा फाशे यीर
ननलाव षलद्माथी म्शणन ू प्रलेळ अवेर .
•
• प्रत्मेक लगाात 40 ननलाव ल 10 फशीस्थ षलद्माथी अवालेत

• भर
ु ीॊचे प्रभाण 50 % अवाले त्माऩेषा कभ भर ु ी अवत र तय ते प्रभाण 33 % अवाले ( भर ु ी
नवत र तय त्मा जागा भर ु ाॊवाठी दे ण्मात माव्मा ) अऩॊगाॊना माभध्मे 3 % आयषण दे ण्मात मेते

• बसू भशीन / अल्ऩबध

ू ायक कुटुॊफात र षलद्मार्थमाांना प्राधान्म
Strengthening Education Among Scheduled Tribe Girls in Low Literacy Districts

• स्जथे एव.टी. रोकवॊख्मा 25 % ऩेषा जास्त आशे आणण एव.टी. भदशरा वाषयता 35 % ऩेषा
जास्त नाशी ( 2001 नुवाय ) दे ळबयात र अळा 54 स्जल््मात शी मोजना वरू
ु आशे .

• मात भशायाष्ट्रात र नॊदयू फाय आणण धुऱे स्जल््माॊचा वभालेळ शोतो .

• मोजनेचे स्लरूऩ : - मा अॊतगात भर ु ीॊचे प्राथसभक आणण भाध्मसभक सळषण वरू

ु ठे लण्मावाठी
शोस्टे र वषु लधा उबायण्मात मेते .

• माचफयोफय भर ु ीॊचे प्राथसभक आणण भाध्मसभक सळषण वरू ु ठे लण्मावाठी त्माॊना भासवक
अथावशाय्म ( 100 रु . प्राथसभक - ळाऱे त र भर ु ीॊवाठी तय 200 रु . भाध्मसभक सळषण
घेणाऱ्मा भर
ु ीॊवाठी ) दे ण्मात मेते .

• तवेच भर
ु ीॊना सळषणावाठी प्रोत्वाशन दे ण्मावाठी वामकर तवेच घड्माऱ ऩुयलण्मात मेते .

• अॊभरफजालण : स्लमॊवेल वॊस्था / एन.ज .ओ. / याज्म - केंद्र प्रळासवत प्रदे ळ वॊस्था शी मोजना
प्र भेरीक स्कॉरयसळऩ मोजना –
Adv. Sudhir Bodkhe
100 % केंद्रीम अथावशाय्म अवणायी शी मोजना अवन
ू 9 ल आणण 10 ल भध्मे सळषण घेणाऱ्मा
गयजू आददलाव भर ु ाॊवाठी कामायत आशे .

उद्देळ :

• ळाऱा गऱत दय ( Drop ort rate ) कभ कयणे .

• कुटुॊफाचे लाषऴाक उत्ऩन्न : 2 राख रु . ऩेषा कभ अवाले .

ऩोस्ट भेरीक स्कॉरयसळऩ मोजना वरु

ु लात : 1944-45

• 1 एषप्रर 2013 ऩावन

ू शी वध
ु ायीत मोजना रागू अवन
ू मा मोजनेव 100 % केंद्रीम अथावशाय्म
राबरे आशे .

• मा अॊतगात 2.50 राखाऩेषा अचधक उत्ऩन्न नवरेल्मा कुटुॊफात र षलद्मार्थमाांना राब दे ण्मात मेतो

• कुटुॊफात र वला भर
ु े राबाथी अवू ळकतात . पक्त बायतात र सळषणावाठी शी मोजना रागू आश
ऩयदे ळ उच्च सळषणावाठी याष्ट्रीम ओव्शयव ज स्कॉरयळ ऩ मोजना
Adv. Sudhir Bodkhe
वरु
ु लात : 1954-55

राबाथी : ऩदल चे सळषण 60 % ऩेषा जास्त गण

ु ाॊन उत्त णा अवाला - लम 35 ऩेषा जास्त
नवाले .

• मा मोजनेत 2007-08 वाराऩावन

ू वध
ु ायणा केरी आशे .

• एव.टी. षलद्मार्थमाांना असबमाॊत्रत्रकी , तॊत्रसान आणण षलसान षेत्रात र काशी ठयाषलक षेत्रात र
ऩयदे ळात उच्च सळषण घेण्मावाठी षलत्त म वशय्म उऩरब्ध करून दे णे .

• दयलऴी 13 एव.टी. षलद्माथी ल 2 ऩ .टी.ज . षलद्मार्थमाांना राब .

• 25,000 प्रनत भदशन्माऩेषा जास्त नवाले .

• एका कुटुॊफात र एकाच षलद्मार्थमाारा मा मोजनेचा राब सभऱतो

लन - धन मोजना
Adv. Sudhir Bodkhe
वरु
ु लात : 14 एषप्रर 2018

उद्देळ : आददलाव ॊच्मा उत्ऩादनाचे ( Tribal products ) गण

ु लत्तालधान
करून आददलाव ॊचे उत्ऩन्न लाढलणे

अॊभरफजालण : आददलाव काभकाज षलबाग आणण TRIFED द्लाये

• लनषेत्रात याशणाऱ्मा आददलाव ॊच्मा जगण्माचा प्रभख

ु स्त्रोत म्शणजे लन उत्ऩादने ( Minor
forest produce ) शोम .

• फशुतेक आददलाव मालयच आऩरे अन्न , ननलाया , औऴधे आणण काशी योख यक्कभ
सभऱलतात

• शे उत्ऩादने षलकून आददलाव ॊना काशी रुऩमे यक्कभ सभऱते .

• मा मोजनेंतगात 30 आददलाव रोकाॊचे एक अवे स्लमॊ वशाय्मता गट उबायण्मात मेतात .

गोर ( Going Online As Leader )
Adv. Sudhir Bodkhe
वरु
ु लात : 2020

केंद्रीम आददलाव काभकाज भॊत्रारम आणण पेवफूक माॊच्माद्लाये शा कामाक्रभ आखण्मात आरा आशे

• उद्देळ : आददलाव तरूणाॊना भागादळान , नेत्तत्ृ ल षलकाव प्रसळषण आणण डडज टर वाषयता
कौळल्माद्लाये वषभ फनलणे .

• माद्लाये आददलाव भर ु ाॊना स्लत्चे व्मलवाम वरू

ु कयण्माफयोफयच त्माॊच्मा वभद
ु ामात त्माॊना
आदळा ( Role Model ) म्शणन ू तमाय करून फाकी तरूणाॊना सळकण्माव , कौळल्म प्राप्त
कयण्माव प्रोत्वाशीत केरे जाणाय आशे .

• माद्लाये 5000 भर
ु ाॊना प्रसळक्षषत कयण्माचे ध्मेम ठे लण्मात आरे आशे .

• डडज टर वाषयता , ज लन कौळल्म , नेत्तत्ृ ल षलकाव आणण उद्मोजकता ( Enterpreneurship

) माफयोफयच ळेत , करा ● आणण वॊस्कृत , शस्तोद्मोग आणण लस्त्रोद्मोग , आयोग्म आणण
ऩोऴण
खालटी कजा मोजना :
Adv. Sudhir Bodkhe
भशायाष्ट्र याज्म आददलाव ॊच आचथाक स्स्थत ( वध ु ायणा ) अचधननमभ 1976 च्मा तयतद ू ीनव
ु ाय
आददलाव उऩाममोजना षेत्रात र षलसळष्ट्ट घटकाॊकडून आददलाव फाॊधलाॊच शोणायी ऩयॊ ऩयागत
आचथाक षऩऱलणक ू ल ळोऴण थाॊफषलण्माकयीता ल ऐन ऩालवाळ्मात उऩावभाय शोऊ नमे म्शणन ू
ळेतभजयू ल अल्ऩ बध ू ायकाॊच्मा मात 90 % धान्म रूऩाने तय 10 % योख स्लरूऩात दे ण्मात मेते .

मा मोजनेवाठी कजा भमाादा खारीरप्रभाणे आशे :

• सळधा ऩत्रत्रकेलयीर 4 मुननटऩमांतच्मा कुटुॊफाॊना रु .2000 ऩमांत

• सळधा ऩत्रत्रकेलयीर 8 मुननटऩमांतच्मा कुटुॊफाॊना रु .3000 ऩमांत

• सळधा ऩत्रत्रकेलयीर 8 मनु नटच्मा लयीर कुटुॊफाॊना रु .4000 ऩमांत

• तवेच ऩूली ठयषलल्माप्रभाणे कुटुॊफाॊना श्रेण 3 श्रेण 4 च कुऩोषऴत फारके अवत र त्मा
कुटुॊफाॊना त्माॊच्मालयीर थकफाकीचा षलचाय न कयता खालटी कजााचा राब दे ण्मात मेईर
 नानाज दे ळभख
ु कृऴ वॊज लन मोजना वरु
ु लात 2018-19Adv. Sudhir Bodkhe

कारालध : 6 लऴे ( 2023-24 ऩमांत )

अथावशाय्म : जागनतक फॉक

मोजनेचा उद्देळ :

1) ळेत षेत्राचा ळार्शलत षलकाव वाधणे .

2) बगू बाात र ऩाण्मात र षायतेच वभस्मेचे ननभर ूा न कयणे .
3) शलाभान फदरालय भात कयत ळेत त र षऩकाॊच्मा जात ॊभध्मे वध ु ायणा कयणे .
4) भात च गण ु लत्ता वध ु ारून अन्नधान्म उत्ऩादनात लाढ कयणे
5) शी मोजना रघू आणण भध्मभ ळेतकऱ्माॊवाठी रागू अवेर .
6) मा मोजनेरा एकूण 4000 कोटी खचा मेणाय अवन ू 70 % खचा जागनतक फॉक तय 30 %
खचा याज्म वयकाय दे णाय आशे .
7) शा प्रकल्ऩ भशायाष्ट्रात र 15 स्जल््माॊभध्मे याफलण्मात मेणाय आशे
 याष्ट्रीम अनुवचू चत जभात षलत्त आणण षलकाव भशाभॊडऱ

( National ST Finance and Development Corporation )

स्थाऩना : एषप्रर 2001

उद्देळ :

अनुवचू चत जभात च्मा आचथाक षलकावावाठी 10 राख रु . ऩमांतच्मा गुॊतलणक

ू अवरेल्मा
व्मालवानमक प्रकल्ऩाॊना कभ दयात कजा उऩरब्ध करून दे णे .

मात 90 % ऩमांत कजा उऩरब्ध करून ददरे जाते .

माभध्मे राखाऩमांत कजाावाठी 100 % षलत्तवशाय्म ऩुयलरे जाते .

Adv. Sudhir Bodkhe
राबाथी :
Adv. Sudhir Bodkhe
• अनवु चू चत जभात त र व्मक्त स्जचे लाषऴाक कौटुॊत्रफक उत्ऩन्न दारयद्र्म ये ऴा उत्ऩन्नाच्मा
दऩ
ु टीऩेषा जास्त नवाले . ( Should not exceed Double the Poverty Line )

• ( वध्मा ग्राभ ण बागावाठी रु .81,000 प्रनत लऴा , ळशयी बागावाठी रु . 1,04,000 प्रनत लऴा )

• वशकायी वोवामटीरा राब सभऱण्मावाठी त्मात र एव.टी. वदस्म वॊख्मा 80 % ऩेषा जास्त
अवाल .

• स्लमॊवेल वॊघटनाॊना ( SHG ) 25 राखाऩमांत कजा सभऱू ळकते

 बायत म आददलाव वशकायी षलऩणन षलकाव भशावॊघ भमाा
Tribal Cooperative Marketing Development Federation of India Ltd. ( TRIFED )

स्थाऩना : 1987

कामा :

• आददलाव ॊच्मा लस्तूॊच्मा षलऩणनाचा षलकाव करून आऩल्मा वबावदाॊच्मा वाभास्जक - आचथाक
षलकावावाठी त्माॊच्मा दशतवॊफॊधाच जऩलणक ू कयणे .

• रामपेड भापात आददलाव ॊच्मा गौण लनोऩजे ल कृऴ लस्तॊच ू प्रप्राप्त ल षलक्रीच काभे केरी जात
ऩयॊ तु 2003 ऩावन
ू शी खये दी षलक्री याज्माॊच्मा आददलाव वशकायी वॊस्था कयतात .

• TRIFED आता पक्त फाजाय षलकावक आणण वेला प्रदाता म्शणन

ू कामा कयते .

• TRIFED फाजाय षलकावक म्शणन

ू TRIBES INDIA मा ब्रॉड खारी लस्तच
ॊू षलक्री कयते .
 आददलाव भदशरा वळक्त कयण मोजना :

• मा अॊतगात 50,000 रु . ऩमांत कजा एका मन ु टरा ककॊला केंद्रारा ऩयु लरे जाते . मात 90 %
ऩमांत कजााच यक्कभ ऩयु लरी जाते . ज्मावाठी कजााच्मा व्माजाचा दय 4 % प्रनत लऴा अवतो .

ळफयी आददलाव घयकूर मोजना :

उद्देळ : ग्राभ ण तवेच ळशयी आददलाव ॊना कामभस्लरूऩ शक्काचे घय सभऱाले . ज्माॊना स्लत्चे
ऩक्के घय नाशी अळा आददलाव ॊना रु .70,000 ऩमांतच्मा ककॊभत चे 269 चौयव पुट चटई षेत्र
अवरेरे ऩक्के घयकूर मा मोजनेअत ॊ गात उऩरब्ध करून दे ता मेते .

राबार्थमााच ऩात्रता :
15 लऴाांऩावनू भशायाष्ट्रात लास्तव्म .
षलधला , ननयाधाय ल दग ु भ
ा बागात र रोकाॊना प्राधान्म .
नलवॊज लन मोजना

उदद्दष्ट्ट : आददलाव रोकाॊवाठी अवरेल्मा ऩाण ऩयु लठा , आयोग्म वषु लधा इत्मादीवायख्मा
ननयननयाळ्मा मोजनाॊच एकास्त्भकऩणे वभन्लमाने अॊभरफजालण कयणे आणण त्माॊना फऱकटी दे णे
मा मोजनेचा मोग्म त्मा रयत ने वभन्लम वनु नस्र्शचतन कयताच ऩूली षलषलध स्तयालय ननयननयाळ्मा
असबकयणा भापात अॊभरफजालण कयण्मात मेत अवे . वध्मा नल वॊज लन मोजनेभध र खारीर
मोजनाॊचा वभालेळ कयण्मात आरेरा अवन ू त्माच एकाच अचधऩत्माखारी अॊभरफजालण कयण्मात
मेत आशे .

योजगाय कामाक्रभ :

अ) योजगाय शभ मोजना
फ) केंद्र वशास्य्मत वॊऩण
ू ा ग्राभ ण योजगाय मोजना

आयोग्मवेला :

अ) प्राथसभक आयोग्मषलऴमक वषु लधाॊच तयतूद कयणे .

फ) ळद्ध
ु स्लच्छ षऩण्माचे ऩाण ऩयु षलणे .
ऩोऴण कामाक्रभ :
अ) एकास्त्भक कृत फार षलकाव मोजना Adv. Sudhir Bodkhe
फ) ळारेम ऩोऴण कामाक्रभ

अन्नधान्माचा ऩुयलठा :
अ) यास्त बालाच्मा दक
ु ानाभापात अन्नधान्माचे षलतयण
फ) वध
ु ारयत वालाजननक षलतयण ऩद्धत