समानतेचा ह क (Right to Equality)

कलम १४: काय ासमोर समानता (Equality before Law) काय ाचे समान संर ण (Equal Protection of
laws)
 रा यसं था, कोण याही य स भारता या रा य े ात काय ासमोर समानता िकंवा काय ाचे समान
संर ण नाकारणार नाही.
काय ासमोर समानता (Equality before Law)
 कोणताही य ( ीमंत िकंवा गरीब, उ च िकंवा िन न, सरकारी िकंवा गैर-सरकारी) काय ापे ा मोठी
नसणे. no person (whether rich or poor, high or low, official or non-official) is above the law.
 देशातील यायालयांमाफत शािसत केला जाणारा साधारण कायदा सव य ना सार या माणात लाग ू
असणे. the equal subjection of all persons to the ordinary law of the land administered by ordinary law
courts, and
 कोण याही य स कोण याही कारचे िवशेषािधकार नसणे. the absence of any special privileges in
favour of any person,
 काय ाचे समान संर ण (Equal Protection of Law)
 the equality of treatment under equal circumstances, both in the privileges conferred and liabilities
imposed by the laws, समान प रि थतीत समान वागणक ू (काय ाने दान केले या अिधकारां या तसेच
जबाबदा यांचा बाबतीत.)
 the similar application of the same laws to all persons who are similarly situated, and समान प रि थतीतील
सव य ना एक कायदा समान कारे लाग ू करणे. हणजेच, िभ न प रि थतीतील य ना एखादा
कायदा िभ नपणे लागू करणे.
 The like should be treated alike without any discrimination.
 जरी घटना कलम १४ अ वये काय ासमोर समानतेचा ह क दान करते आिण वगिनहाय काय ांना (class
legislation) संमती दे त नाही, तरी य या पया वग करणास संमती दे ते. मा असे वग करण असंगत,
कृि म व वरवरचे असू नये. ते सुबोध िवभेदा मक व ल णीय फरकावर आधारलेले असावे.(Intelligible
differential and substantial distinction).
 समानते या त वाचे अपवाद (Exceptions)
१) भारताचे रा पती व घटकरा यांचे रा यपाल यांना कलम ३६१ अंतगत संर ण (immunities)
 रा पती िकंवा रा यपाल आप या पदा या अिधकारां या वापराब ल आिण कत य पालनाब ल कोण याही
यायालयास उ रदायी असणार नाही President & Governors – not answerable to any Court.
 No criminal / civil(without prior notice) proceedings against Pres/Gov. रा पती िकंवा रा यपाला या
िव यां या पदावधीदर यान कोण याही यायालयात कोण याही कारची फौजदारी कायवाही
(criminal proceeding) सु केली जाणार नाही िकंवा चालू ठे वली जाणार नाही.
 रा पती िकंवा रा यपालाला अटक कर यासाठी िकंवा कारागहृ ात टाक यासाठी या या पदावधीदर यान
कोण याही यायालयातन
ू कोणताही आदेश काढला जाणार नाही.
 कोण याही कृती या संबंधात या या पदावधीदर यान कोणतीही िदवाणी कायवाही (civil proceeding),
यांना या आशयाची नोटीस िद यापासन
ू पुढचे दोन मिहने संप यािशवाय करता येणार नाही.
 समानते या त वाचे अपवाद (Exceptions)
२) In-house conduct (speech/vote etc.) of MPs/MLAs – not questionable in any Court. कलम 105 अंतगत,
कोणताही संसद सद य याने संसदे त (कलम १९४ अंतगत, कोणताही रा य िवधीमंडळ सद य याने
िवधीमंडळात) िकंवा ित या कोण याही सिमतीत केले या कोण याही व यासाठी िकंवा मतदानासाठी
कोण याही यायालयात कोण याही कायवाहीसाठी पा असणार नाही
३) कलम 361 (A) अंतगत, संसदे या िकंवा रा यिवधीमंडळा या कोण याही सभागहृ ातील कामकाजाचे यथायो य
व ृ वतमानप ात (तसेच रे िडओ िकंवा टी हीवर) कािशत के याब ल कोण याही य वर िदवाणी िकंवा
फौजदारी कायवाही केली जाणार नाही.
४) कलम ३१-c हे कलम १४ ला अपवाद आहे. ("where Article 31-C comes in, Article 14 goes out.")
५) Diplomatic immunity to ambassadors. UNO & its agencies एतर देशाचे रा मुख, राजदत
ू यांबरोबरच संयु
रा व ित या सं था इ याद ना सु ा िदवाणी व फौजदारी कायवाहीपासन
ू संर ण (immunities) ा आहे
 ु े भेदभाव कर यास मनाई. (No
कलम १५- धम, वंश, जात, िलंग िकंवा ज म थान या कारणांमळ
discrimination on the grounds ‘only’ of religion, race, caste, sex, place of birth)
(१) रा य, कोण याही नाग रकाबाबत केवळ धम, वंश, जात, िलंग, ज म थान या अथवा यांपक
ै कोण याही
कारणाव न भे दभाव करणार नाही. The State shall not discriminate against any citizen on grounds only of
religion, race, caste, sex, place of birth or any of them.
(२) केवळ धम, वंश, जात, िलंग, ज म थान या अथवा यांपक
ै कोण याही कारणांव न कोणताही नाग रक-.
(क) दुकाने, सावजिनक उपाहारगहृ े , हॉटेल आिण सावजिनक करमणुक ची थाने यांत वेश करणे; िकंवा
(ख) पण
ू तः िकंवा अंशत: रा या या िनधीतन
ू दे खभाल कर यात येणा या अथवा सवसाधारण जनते या
उपयोगाकरताच खास नेमन
ू िदले या अशा िविहरी, तलाव, घाट, र ते आिण सावजिनक वापरा या जागा यांचा
वापर करणे, याबाबतीत भेदभाव करणार नाही
 कलम १५(१) मधील भेदभाव केवळ रा यसं थेसाठी ितबंिधत आहे, तर कलम १५(२) मधील भेदभाव
रा यसं था तसेच खाजगी य साठी ितबंिधत आहे.
 ु े भेदभाव कर यास मनाई. (No
कलम १५- धम, वंश, जात, िलंग िकंवा ज म थान या कारणांमळ
discrimination on the grounds ‘only’ of religion, race, caste, sex, place of birth)
(2) No citizen shall, on grounds only of religion, race, caste, sex, place of birth or any of them, be subject to
any disability, liability, restriction or condition with regard to—
(a) access to shops, public restaurants, hotels and places of public entertainment; or
(b) the use of wells, tanks, bathing ghats, roads and places of public resort maintained wholly or partly
out of State funds or dedicated to the use of the general public.
 कलम १५- Prohibition of Discrimination on Certain Grounds
अपवाद (Exceptions)
१) कलम १५ (३) नुसार, रा यसं था मिहला व बालकांसाठी कोणतीही िवशेष तरतदू क शकते. make any
special provision for women and children. उदा. मिहलांसाठी आर ण, बालकांसाठी मोफत व अिनवाय िश ण,
२) कलम १५ (४) नुसार, रा यसं थेस नाग रकां या सामािजक व शै िणक ् या मागासले या कोण याही
वगा या उ नतीकरता िकंवा अनस
ु िू चत जाती व जमात करता कोणतीही िवशेष तरतदू कर याचा अिधकार आहे.
make any special provision for the advancement of any socially and educationally backward classes of citizens
or for the SCs & STs. (the First Amendment to the Indian constitution )
उदा. सावजिनक िश ण सं थांम ये आर ण िकंवा शु क सवलत
 अपवाद (Exceptions)
(३) ९३ या घटनादु तीने (२००५) कलम १५(५) समािव कर यात आले. यानुसार, रा यसं थेस
नाग रकां या सामािजक व शै िणक ् या मागासले या कोण याही वगा या उ नतीकरता िकंवा अनस
ु िू चत
जाती व अनुसिू चत जमात करता कोणतीही िवशेष तरतदू कर याचा अिधकार आहे , आिण अशी तरतदू शासन
अनुदािनत िकंवा गैर-अनुदािनत खाजगी िश ण सं था सिहत सव िश ण सं थांम ये (कलम ३०(१) म ये
उ लेखले या अ पसं यांक िश ण सं था वगळता) वेशां या संदभात करता ये ईल. make any special provision
for the advancement of any socially and educationally backward classes of citizens or for the SCs & STs
regarding their admission to educational institutions including private educational institutions, whether aided or
unaided by the state, except the minority educational institutions.
Background - Inamdar case (2005) The court declared that reservation in private, unaided educational
institutions was unconstitutional.
 Thus, the Article 15(3), 15(4) and 15(5) are the bedrock of reservation policy in the country.
 अपवाद (Exceptions)
४) १०३ या घटनादु तीने (२०१९) घटनेत कलम १५(६) समािव कर यात आले. रा यसं थेस नाग रकां या
कोण याही आिथक ् या दुबल गटा या (Economically Weaker Sections (EWS)) उ नतीकरता कोणतीही
िवशेष तरतदू कर याचा अिधकार असेल (कलम १५(४) आिण १५(५) म ये उ लेखलेले वग वगळता) अशी तरतदू
शासन अनुदािनत िकं गैर-अनुदािनत खाजगी िश ण सं था सिहत सव िश सं थांम ये (कलम ३०(१) म ये
उ लेखले या अ पसं यां िश ण सं था वगळता) वेशां या संदभात करता ये ईल.

Qualifying criteria for EWS Reservation

 All members of whose family together earn less than ₹ 8 lakh per annum.
 Have less than 5 acres of agricultural land.
 Do not possess a residential flat of area 1000 sq. ft or larger.
 Do not possess a residential plot of area 100 yards or more in notified municipalities and 200 yards or
more in areas other than notified municipalities.
 In the SC judgment of NALSA vs UoI, the Court stated that Transgender should be recognised as
the third gender and given equal rights and opportunities. This was all based on the premise that
society discriminated against the said section of people. The Court ensured that this discrimination
was done away with.
 कलम १६: सावजिनक रोजगाराम ये समान संधी
(Equality of Opportunity in Public Employment)
 कलम १६(१) नुसार, रा यसं थे या िनयं णाखालील कोण याही पदावरील रोजगार िकंवा नेमणुक संबधी
बाबीम ये सव नाग रकांना समान संधी असेल, There shall be equality of opportunity for all citizens in
matters relating to employment or appointment to any office under the State.
 कलम १६(२) नुसार, कोणताही नाग रक केवळ धम, वंश, जात, िलंग, कूळ, ज म थान, िनवास यांपक
ै
कोण याही कारणांव न सरकारी रोजगार िकया पदासाठी अपा असणार नाही, अथवा यां याबाबतीत
भेदभाव केला जाणार नाही. No citizen shall be discriminated against in matters of public employment or
appointment on the grounds of race, religion, caste, sex, place of birth, descent or residence.
 कलम १६: अपवाद (Exceptions)
 कलम १६(३) नुसार, संसद काय ाने एखा ा रा यातील िकंवा क शािसत देशातील काही सरकारी
नोक यांसाठी या रा यातील िकंवा क शािसत देशातील िनवासी अस याची आव यकता बंधनकारक
क शकते. Parliament can make a law prescribing, residence within that State or Union territory as
requirement in employment or appointment to an office under the Government of a State or Union
territory.
 Public Employment (Requirement as to Residence) Act 1957 - Andhra Pradesh, Manipur, Tripura and
Himachal Pradesh - expired in 1974. Today only state of Andra Pradesh and Telangana are having
residence as criteria for employment under state.
 कलम १६: अपवाद (Exceptions)
 कलम १६(४) अ वये, रा यसं था आप या सेवांम ये कोण याही मागास वगासाठी, या मागास वगास
पया ितिनिध व या सेवांम ये नसेल तर, नेमणक
ू ा व पदांम ये जागा राखन
ू ठे वू शकते. State can
provide reservation in appointments or posts in favour of any backward class of citizens which, in the
opinion of the State, is not adequately represented in the services under the State.
 असे आर ण अनुसिू चत जाती व जमात साठी पदो नतीसाठी सु ा राखन
ू ठे वता येईल (4A) provision for
reservation in matters of promotion, with consequential seniority, to Scheduled Castes and the Scheduled
Tribes which, in the opinion of the State, are not adequately represented in the services under the State.
( 77th Constitutional Amendment Act, 1995 and 85th Constitutional Amendment Act, 2001)
 (4B) State can consider any unfilled vacancies of a year as a separate class of vacancies to be filled up in
any succeeding year or years (ceiling of 50 % will not be applicable) – (81st Constitutional Amendment
Act, 2000 )
 कलम १६: अपवाद (Exceptions)
 कलम १६(५) अ वये, एखा ा धािमक िकंवा सां दाियक सं थे या (denominational institution) कारभाराशी
संबंिधत पदावर तसेच ित या शासक मंडळातील कोणताही सद य याच धमाचा िकंवा सं दायाचा अनुयायी
अस याब ल काय ाने तरतदू करता येईल.
 Article 16 (6) Nothing in this article shall prevent the State from making any provision for the reservation
of appointments or posts in favour of any economically weaker sections of citizens other than the classes
mentioned in clause (4), in addition to the existing reservation and subject to a maximum of ten per cent.
of the posts in each category. १०३ या घटनादु तीने (२०१९) घटनेत कलम १६(६) समािव कर यात
आले. याम ये पुढील तरतुद कर यात आली आहे . रा यसं था आप या सेवांम ये नाग रकां या कोण याही
आिथक ् या दुबल गटांसाठी (कलम १६(४) मधील वग वगळता) नेमणक
ू ा व पदांम ये जागा राखन
ू ठे वू
शकते.
 In 1979, during the Janta Party government, the President (In exercise of the powers conferred by Article
340 of the Constitution) appointed the Second Backward Classes Commission under the chairmanship of
B. P. Mandal.
Mandal Commission
 The commission was formed to determine the criteria for defining India’s “socially and educationally
backward classes” and to recommend steps to be taken for the advancement of those classes.
 The Mandal Commission concluded that India’s population consisted of approximately 52% OBCs,
therefore 27% government jobs should be reserved for them.
 The commission developed eleven indicators of social, educational, and economic backwardness.
 Apart from identifying backward classes among Hindus, the Commission has also identified backward
classes among non-Hindus (e.g., Muslims, Sikhs, Christians, and Buddhists.
Mandal Commission
 It has generated an all-India other backward classes (OBC) list of 3,743 castes and a more underprivileged
“depressed backward classes” list of 2,108 castes.
 Popularly known as OBC Reservation, the recommendations of Mandal Commission were implemented in
1990 by the VP Singh government.
 Prime Minister P.V. NARSHIMA RAO, thus, issued another office of memorandum by making Two
changes:
 (a) preference to the poorer sections among the OBCs in the 27% quota, i.e., adoption of the economic
criteria in granting reservation,
 (b) Reserved another 10% of vacancies for the socially & educationally backward classes in higher castes.
Indra Sawhney Case of 1992:
 The Supreme Court, while upholding the 27% quota for backward classes, struck down the government
notification reserving 10% government jobs for economically backward classes among the higher castes.
 Supreme Court also upheld the principle that the combined reservation beneficiaries should not exceed
50% of India’s population.
 The concept of ‘creamy layer’ also gained currency through this judgment. The Court has said that the
creamy layer of OBCs should be excluded from the list of beneficiaries of reservation
 Backward Classes of the Citizens of in Article 16(4) can be identified on the basis of caste and not only on
the economic basis.
 No reservation in promotions; reservation should be confined to initial appointments only. Any existing
reservation in promotions can continue for five years only (i.e., up to 1997).
 The total reserved quota should not exceed 50% except in some extraordinary situations. This rule should
be applied every year.
 The ‘carry forward rule’ in case of unfilled (backlog) vacancies is valid. But it should not violate 50% rule.
 A permanent statutory body should be established to examine complaints of over-inclusion and under-
inclusion in the list of OBCs.
RESERVATION IN PROMOTIONS
 The Parliament responded to the Indra Sawhney case judgement by enacting 77th Constitutional
Amendment Act (1995) which introduced Article 16(4A).
 The article confers power on the state to reserve seats in favour of SC and ST in promotions in Public
Services if the communities are not adequately represented in public employment.
 The 85th Constitution Amendment Act, 2001: Provided for “consequential seniority‟ in the case of
promotion by the virtue of rule of reservation for the government servants belonging to the SCs and STs
with retrospective effect from June 1995.
M. Nagaraj v. Union of India 2006
 The Supreme Court, while upholding the constitutional validity of Article 16(4A) held that any such
reservation policy in order to be constitutionally valid shall satisfy the following three constitutional
requirements:
 Collect quantifiable data on backwardness of the class
 Prove its inadequate representation in public employment
 Show no compromise on efficiency of administration
 The state was also required to ensure that the reservation does not breach the 50 % ceiling
 The ruling also said that the ‘creamy layer’ concept applies to SCs and STs for promotions in government
jobs.
 Article 335 of the Constitution provided: “The claims of the members of the SCs and the STs shall be
taken into consideration, consistently with the maintenance of efficiency of administration, in the making
of appointments to services and posts in connection with the affairs of the union or of a state
Jarnail Singh vs Lachhmi Narain Gupta case (2018):
 In this case, the five-judge bench reviewed the criticisms made against Nagaraj judgment. The Supreme
Court held that reservation in promotions does not require the state to collect quantifiable data on the
backwardness of the Scheduled Castes and the Scheduled Tribes.
 The Court held that creamy layer exclusion extends to SC/STs and, hence the State cannot grant
reservations in promotion to SC/ST individuals who belong to the creamy layer of their community.
 National Commission for Backward Classes (NCBC)
 It is made under 102nd Constitutional Amendment Act, 2018.
 It had inserted Articles 338B and Article 342A (with two clauses) after Article 342.
 Articles 338B deals with the structure, duties and powers of the National Commission for Backward
Classes.
 Article 342A says that the president, in consultation with the governor, would specify the socially and
educationally backward classes.
 The NCBC is a body set up under the National Commission for Backward Classes Act, 1993.
 It has the power to examine complaints regarding inclusion or exclusion of groups within the list of
backward classes, and advise the central government in this regard.
 According to the Constitution of India, Articles 15(4), 15(5) and 16(4) confer power on a state to identify
and declare the list of socially and educationally backward classes.
 National Commission for Backward Classes (NCBC)
 As a matter of practice, separate OBC lists are drawn up by the Centre and each state concerned.
 The 105th Constitution Amendment act, amended clauses 1 and 2 of Article 342A and also introduced a
new clause 3. The act amended Articles 366 and 338B.
 The 105th Constitution Amendment act is designed to clarify that the states can maintain the "state list" of
OBCs as was the system prior to the Supreme Court judgment.
 Articles 366 defines socially and educationally backward classes.
 The "state list" will be completely taken out of the ambit of the president and will be notified by the state
as per the provisions of the act.
 कलम १७ - अ प ृ यता न करणे (Abolition of Untouchability)
 कलम १७ अ वये, 'अ प ृ यता' न कर यात आली आहे व ितचे कोण याही व पातील आचरण िनिष
कर यात आले आहे. Article 17 abolishes ‘untouchability’ and forbids its practice in ANY form.
 अ प ृ यतेतन
ू उ वणारी कोणतीही िन: समथता लादणे हा काय ानुसार िश ापा अपराध असेल.
 The Untouchability (Offences ) Act, 1955, renamed by Protection of Civil Rights Act, 1955, amended in
1976 & 1987 provides for stringent penal provisions.
 Term ‘untouchability’ – not defined either in the Constitution or in the Act.
 Mysore High Court held that the subject matter of Article 17 is not untouchability in its literal or
grammatical sense but the ‘practice as it had developed historically in the country’. It refers to the social
disabilities imposed on certain classes of persons by reason of their birth in certain castes.
 Protection of Civil Rights Act (1955) declares various acts as offences like preventing temple entry,
denying access to any public place etc
 कलम १८: िकताब न करणे (Abolition of Titles)
१) रा यसं थेमाफत, ल करी व शै िणक मानिवशे ष (distinction) वगळता, कोण याही नाग रकास िकंवा परक य
य कोणताही िकताब दान केला जाणार नाही. State can’t confer titles (except a military or academic
distinction).
२) भारताचा कोणताही नाग रक कोण याही परक य दे शाकडून कोणताही िकताब वीकारणार नाही. Citizen of
India can’t accept any title from any foreign state.
३) रा यसं थेखालील कोणतेही लाभाचे िकंवा िव ासाचे पद धारण करणारा भारताचा नाग रक नसलेला य
रा पती या संमतीिशवाय कोण याही परक य दे शाकडून कोणताही िकताब ि वकारणार नाही.
४) रा यसं थेखालील कोणतेही लाभाचे िकंवा िव ासाचे पद धारण करणारा नाग रक िकंवा परक य य
रा पती या संमतीिशवाय परक य दे शाकडून कोण याही कारची भेट,िव ल धी िकंवा पद (any present,
emolument or office from or under ) वीकारणार नाही.
 All hereditary titles are banned.
 Bharat Ratna, Padma awards – excluded from the list of ‘titles’.
 कलम १८: िकताब न करणे (Abolition of Titles)
 ि िटश शासनामाफत सरदारांना (noble) िदले जात असले ले िकताब (Titles) कलम १८ अंतगत र
कर यात आले आहे त, उदा. महाराजा, राजबहादूर, रायबहादू, रायसाहेब, िदवाण बहादूर इ यादी,
 १९९६ मं ये, सव च यायालयाने रा ीय पुर कारांची ( भारत र न, प िवभषू ण, प भषू ण आिण प ी)
घटना मकता उचलन
ू धरली. यायालया या मते, हे परु कार कलम १८ अंतगत 'िकताब' या श दा या
या येत येत नाहीत.
 यायालयाने असाही िनणय िदला क रा ीय पुर कार ा य नी पुर काराचा वापर आप या नावा या
शेवटी िकंवा नावापुढे (prefixes or suffixes) क नये.
 These National Awards were instituted in 1954. The Janata Party government headed by Morarji Desai
discontinued them in 1977. But they were again revived in 1980 by the Indira Gandhi government.