Machine Translated by Google

खाजगी साठ
फ अ भसरण

LLM SEM T

कायदा आ ण सामा जक प रवतन

IN
भारत

COMPI
ए ईडी
वाय

फ कायदा .डी. Lit Hon NET Law MSW DLL & LW GDC & A DIT DCL.DTL.
खाजगी संच नासाठ
फ

खाजगीसाठ
के वळ अ भसरण
Machine Translated by Google

कायदा आ ण सामा जक ब धा
म ये प रवतन
भारत

LLM SEM I

मुंबई व ापीठा या नवीन

अ यास मानुसार
संक त अ◌ॅड. वनय
कु मार बे यांनी

एस.सुभाष
चं

या नोट् सची मुख

वै े

नुसार ह े
सुधा रत अ यास म

व ापीठा या परी ेती ब धा

परी े या आव यकतेनुसार उ र
ा सव उ रे सो या आ ण
भाषेत द आहेत

के वळ खाजगी संच नासाठ

Machine Translated by Google

के वळ खाजगी वतरणासाठ

म ये कायदा आ ण सामा जक प रवतन

भारत
LLM SEM

मुंबई व ापीठा या नवीन अ यास मानुसार

ारे संक त

अ◌ॅड. वनय कु मार बे एस.सुभाषचं बीए एस.ए ए बी

ए ए एम एमए ए ए बी ए ए एम एम फ
कायदा डी. ट ऑनर .

NET कायदा .MSW.DLL आ ण LW.

GDC&A DIT DCL DTL.
Machine Translated by Google

खाजगी संच नासाठ

फ

Q. जात हा वभाजन करणारा

घटक आहे.

वष

प रचय

भारतीय समाजाची रचना व वध वग आ ण जात नी बन े आहे .

भारतीय रा यघटने या क म ारे व वध वग आ ण जात म ये भेदभाव न कर याची हमी भारतीय सं वधान दे ते .
समानतेचा अ धकार . भारतीय सं वधान त या तरतुद सह समाजाती ब घटकांना समाजाती यांचे ान
उं चाव यास मदत करते .

जाती या वभाजनाची कारणे खा माणे

सं वधानानुसार समानता हा भारतीय ोक ाहीचा एक कळ चा दगड आहे

भारत क ा ारे समानते या अ धकाराची हमी दे तो . आ ण . क ा.

हा समानतेचा ह क आहे तर क ा . आ ण क ा. या या जाती आहेत . क ा.
कोण याही वगाती भेदभाव र कर यासाठ मह वाची भू मका बजावते .

क म म ये असे नमूद के े आहे क रा य कोण याही ा काय ापुढे समानता नाकारणार नाही

आ ण भारता या ह त काय ाचे समान संर ण .

क ा. रा य कोण याही नाग रका ी भेदभाव करणार नाही असे नमूद करते

वं धम जात ग आ ण ज माचे ठकाण .

क म सावज नक बाब म ये संधी या समानतेची हमी दे ते

रोजगार कोण याही नाग रका ा सावज नक नोकरीसाठ नाकार े जाणार

नाही
Machine Translated by Google

जातीची जमीन . . क ा. अ ृ यता न करते अ ृ यता नाही ी

के जाते आ ण ती था
अ ृ यतेमुळे उ व े या कोण याही अपंग वाची अंम बजावणी कर यास कोण याही व पात बंद आहे
हा काय ानुसार दं डनीय गु हा असे .

हे स य ओळख े जाते क जर साम यवान आण ब असे तर

समानतेने ठे व े आ ण यांना समान काय ा या अधीन करा यामुळे अ याय होई . यामुळे द
वाजवी वग करणाचा स ांत मांड ा गे ा आ ण वीकार ा गे ा.

भेदभावावर बंद
जात

मागासवग य आ ण समाजाती ब घटकांची ती आ ण ती सुधारणे आ ण यांना

समाजा या उ तीचा एक भाग बनवणे . आ थक सामा जक आ ण सां कृ तक ा
मागास े या ोकांचे उ ान हे ब घटकां या उ तीसाठ रा याने के े या व ेष य नातूनच
होऊ कते .

के वळ खाजगी
संच नासाठ

काय ा या मागाने समाजाचा . सामा जक आ ण आ थक ा मागास े या वगाची प र ती सुधार यासाठ आ ण यांना एका
रा ीय राजक य वाहाचा भाग बनव यासाठ भारतीय रा यघटनेम ये अ पसं याक मागासवग य आ ण अनुसू चत जात या
संर णाची योजना आहे . अ ा कारे अ पसं याक मागासवगा या उ ाना ारे असमानांम ये समानता ा त
कर यासाठ व धमंडळात जागा राखून ठे व याची सेवांम ये आर णे सामा जक आ ण आ थक ा मागास े या वगा या
क याणासाठ आ ण अ पसं याकां या भाषा आ ण सं कृ तीचे संर ण कर यासाठ तरतूद कर यात आ आहे .
अनुसू चत जाती आ ण समाजाती कमकु वत वग भारतीय रा यघटनेने दे ाती व वध सरकारां ारे या सुर ेची यो य कारे
अंम बजावणी के जाते हे पाह यासाठ भावी सं ा मक यं णा दे ख ी ापन के आहे . ही यं णा आता व वध
वैधा नक सं ांनी बळकट के आहे .

पद ु र वे ाम ये वै क य अ यास मात म ह ांसाठ आर ण हे क े चे उ ं घन नाही .१५ १ . क ा हणून . म ह ांसाठ

व ेष तरतूद कर यास कायदे मंडळा ा स म करते . आर णा या मागासह ही सकारा मक कृ ती आहे .

आरसी प ड व भारतीय संघ आका वाणी बाबतीत

Machine Translated by Google

क े ची ा ती आहे . खूप व तृत आहे आ ण या क माम ये समा व अस े मनाई

सवसाधारण आहे आ ण यात फायदे आ ण ओझे दो ही समा व आहेत . या क मा ारे द े ा मू भूत
अ धकार नाग रकांना एक हणून दान कर यात आ ा आहे आ ण हा अ धकार यां या व आहे
जे यांना नाग रक हणून द े े अ धकार व ेषा धकार आ ण तकार या बाबतीत भेदभाव करतात .

बाबतीत सरकार A. P. v s PB वजया कु मार AIR

क म म ये समा व कर या या व तुची क ा . रोजी सव याया याने नमूद के े होते क

क म ३ म ये समा व करणे . म ह ां या संदभात . ही व तु ती ओळखून आहे क तकानु तके दे ाती
म ह ा सामा जक आ ण आ थक ा अपंग आहेत प रणामी या रा ा या सामा जक आ थक याक ापांम ये सहभागी
होऊ कत नाहीत . हे सामा जक आ थक मागास े पण र कर यासाठ समानतेचे पाऊ उच णे आ ण हे
पाऊ ी पु षांम ये भावी समानता आणू कते . अ ा कारे क म ३ क म १५ म ये समा व कर याचा उ े
हणजे म ह ांची ती मजबूत करणे आ ण सुधारणे .

अ मुघा व नारायण AIR

करणात

असे मान े गे े क जर सावज नक वहीर व जाती या ोकां या व वगाने सावज नक व हरीचा वापर
कर याचा दावा के ा तर ती वहीर ोकांसाठ आहे परंतु ती थेचा भाग हणून समाजा या संपूण वगासाठ
नाही . सावज नक व हरी या उपयोगाची आधु नक संक पना हणून ही था
ागू होत नाही आ ण ती भेदभाव करणारी आहे असे याया याने नमूद के े .

खाजगी साठ
फ अ भसरण

भारतीय रा यघटना अनुसू चत जाती आ ण अनुसू चत जमात ना समाजाचा स य भाग आ ण समाजा या

उपयु सद यांम ये ठे व यासाठ मौ यवान सुर ा उपायांसह वागते . क ा भारतीय
रा यघटनेती आण अनुसू चत जाती आ ण अनुसू चत जमात साठ सरकारी सेवांम ये
आ ण ै णक सं ांम ये आर ण दे ऊ न सामा जक आ ण आ थक उ ती आ ण स करण आ ण
या ती आ ण त ेची सामा जक समानता यांचे अनेक फायदे दान करते .
अनुसू चत जाती आ ण अनुसू चत जमाती हे समाजाती उदासीन घटक आहेत यांनी सामा जक
अपंग वाखा द घकाळ ास सहन के ा आहे आ ण यामुळे यांना यां या सामा जक आ थक आ ण
राजक य प र ती सुधार यासाठ व ेष संर ण आ ण मदतीची आव यकता आहे .

भारतीय रा यघटनेचे नमाते अ ृ यतेचे संक ट र कर याचा नधार के ा होता . हे ात घेऊ न क ा.

अ ृ यता आ ण क ा नाहीसे करते. b म ये ह रजनांसाठ ह मं दरे उघड याची तरतूद आहे . ा
Machine Translated by Google

यां या ै णक आ ण आ थक हतसंबंधांना ो साहन क ा. आण ै णक सं ांम ये आ ण सरकारी

सेवांम ये यां यासाठ जागां या आर णाची तरतूद करतात .

RAY या दात CJ अनुसू चत जाती आ ण अनुसू चत जमात ती कमचा यांचे वग करण यांना
पदो तीसाठ व ेष चाच या उ ीण कर यासाठ दोन वषा या वाढ व का ावधीसाठ अनुमती दे ण ारे एक
या य आ ण वाजवी वग करण आहे याम ये सव नाग रकांना समान संधी दान कर या या उ े ाने
तकसंगत संबंध आहे . नोकरी कवा सावज नक काया यात नयु साठ .

S Cs आ ण S Ts या बाबतीत पदो तीसाठ मू भूत पा ता vix ये ता थ के जात

नाही यावर जोर दे यात आ ा . पा ता चाचणी उ ीण हो यासाठ के वळ ता पुरती सूट द जात होती .
सेवांम ये यांचे अपुरे त न ध व आ ण यांचे ओ हर सव मागास े पण यामुळे याची खा ी
पट . ता पुर या का ावधीसाठ अ ा व ांतीची तरतूद न करता . S Cs आ ण S Ts या
खा या वभागाती पकांना पुरे ी पदो ती दे ण े य झा े नसते . समानता ा त
कर यासाठ असमान अस े या ना वभेदक वागणूक दे यास परवानगी होती .

हे क े सेटरी ड मने न कवा होकाराथ कृ ती हणून द व े जाते .

क ा अंतगत रा पती अ धसू चत . क अनुसू चत जाती ही जाती या सामा य अथामधी जात

न हती यानुसार क म .S Cs . क ाचा उ े . S Cs या सद यांना या आ थक
आ ण ै णक मागास े पणापासून ास े आहे याब संर ण दान करणे होते . तथा प
ओ हर बा ाजीम ये वक सत झा े े आर ण हे के वळ सावध गरीचे नयम होते आ ण
ते सव ेण साठ सवसमावे क न हते .

ब सं यांनी थॉमसम ये S Cs आ ण S Ts आ ण बॅक वॉड वगाबाबत अ त य उदारमतवाद वृ ी

वीकार . या घोषणेचा प रणाम हणजे रा या ा मागासवग यांना क े त नमूद के या माणे पदां या
आर णा त र इतर अनेक मागानी ाधा य दे यास स म करणे . .
यामुळे मागासवग यांना खूप मदत होई यात ंक ा नाही . समानतेची हमी

खाजगी साठ
फ अ भसरण

जर राजक य दबावाखा ही ाधा य माची वागणूक जा त झा तर ती पूण पणे न होऊ कते .

अ ा कारे या े ात सदै व जाग क राह याची याया यांची जबाबदारी याच माणात वाढते .
ेवट एकासाठ ाधा य द े वागणूक ही स यासाठ भेदभावपूण वागणूक आहे आ ण हणूनच
एक काढणे आव यक आहे .
Machine Translated by Google

मागासवग य आ ण इतर वगा या हतसंबंधांम ये संतु न राखणे . सव याया याने या धो याची जाणीव
दाखव आहे आ ण हणून वग करणाने पूण करणे आव यक अस े े काही नकष ाव े आहेत उदा

वग करणाचा आधार मागास े पणाचा असावा

मागासवग यांना द े ाधा याची वागणूक वाजवी अस पा हजे आ ण व तु ती ी

तकसंगत संबंध असणे आव यक आहे हणजे खा त न ध व के े या मागासवग यांचे पुरेसे
तनधव

iii मागासवग यांना ाधा याने वागणूक दे ताना ासक य काय मतेचा जा त वचार के ा पा हजे .

Indra sahney Union Of India Supp SCC या बाबतीत

असमानतेम ये समानता आण यासाठ असमानता न कर यासाठ सकारा मक उपाययोजना करणे
आव यक आहे असे मान े गे े . समानते या संक पनेचा अथ असा आहे क नाग रकां या वं चत वगाती
ाधा यासाठ वैध वग करणाचा आ य घेण े यांची प र ती सुधारणे जेण ेक न यांना अ धक भा यवान
नाग रकांसोबत समानते या तीत उभे राहता येई .

अ रहमान V s पटो AIR या बाबतीत

असे मान े गे े होते क असमान प र तीत समान वागणूक असमानता असे . हणून क ा. वग कायदे
तबं धत करते तथा प वाजवी वग करण परवानगी दे ते .

MPv s गोपा AIR SC ची ती

ामीण भागात पाच आ ण तीन वषा या सेवा का ावधीनुसार ीरोग आ ण अना ता सया यां याती ीरोग
आ ण अना ता सया भेदा या व वषयांसाठ पद ु र अ यास मान
मां यात
या आवे ासाठ
या हो पा
या .ता अट वैध
असे नमूद कर यात आ े होते क म ह ा वत एक वग तयार क कतात आ ण पद ु र
अ यास मां या वे ासाठ ामीण भागात पुर व या जाणा या नरंतर सेवेसह थ आ ण कमी पा ता
नकषां या तरतुद चा एक वाजवी संबंध आहे कारण ामीण भागाती म ह ा ोक आहेत . आहे
Machine Translated by Google

पु ष डॉ टरां ारे हाताळ यात नाखूष आ ण यांना म ह ा डॉ टरांसोबत अ धक सोयी कर वाटते .

करणात एस.एस. मा V s यु नयन ऑफ इं डया AIR SC

खाजगी साठ
फ अ भसरण

असे दसून आ े आ ण असे मान े गे े क क म अंतगत रा या या कृ तीचे य हे या गतीने प रणाम दे ण ारे

आर ण यापुढे गरज नाही हणून नाहीसे होते अपवादा या कधीही ं द करण आ ण चरंतन ऑपरे नम ये नाही क ा .
जणूक ाही सवकाळ मागास े पण चा ू ठे वणे हा एक अ त मु भूत अ धकार आहे . आर णा या धोरणा ा
अनै तकता दे ण े हणजे याचे औ च य मोडू न काढणे जातीय समथन आ ण प हतासाठ या तरतुद चे राजकारण करणे
हणजे भेदभाव करणे होय . अनुसू चत जाती आ ण अनुसू चत जमाती हणून वणन के े या अनुसू चत जाती आ ण
अनुसू चत जमाती हणून वणन के े या मागास े या ब सं य ोकां या नरा ाजनक गटां या प कडे अस े या
आर ण या प कडे जात अस यास जातीसाठ गंभीर संवैधा नक जोखीम प कर याचा गंभीर उप म आहे . धम नरपे
रा यात जात इ सो फॅ टो ही वग नाही .

राखीव र पदे पा आहेत क नाही हा मु यतः सरकारचा नणय आहे . डी आर ण के वळ ते हाच पुनसच यत
के े जाऊ कते जे हा काय ा या वचारात राखीव र जागा भरणे वाजवीपणे य नसते .

संवैधा नक आदे ाची पूतता कर यासाठ तथाक थत क न जात वरी ोषणा मक आ ण भेदभावपूण था बंद कर यासाठ
संसदे ने इतर अनेक कायदे ही पा रत के े . याती काही कायदे पुढ माणे आहेत .

•अ ृ यता गु हे कायदा संर ण हणून पुनना मत

नागरी ह क कायदा म ये .

• अनुसू चत जाती अनुसू चत जातीवरी अ याचार तपास यासाठ आ ण रोख यासाठ

जाती आ ण अनुसू चत जमाती अ याचार तबंधक कायदा दे ख ी
अ ध नय मत के े आहे .

.अ कडेच सरकारने ोकसभेत मॅ युअ कॅ हजस आ ण यांचे पुनवसन वधेयक या

नावाने एक वधेयक ोकसभेत सादर के े आहे याचा उ े हाताने सफाई कामगारां या रोजगारावर
संर क उपकरणां वाय गटारे आ ण से टक टा यांची मॅ युअ साफसफाई करणे तबं धत करणे
आणअ व ौचा यांचे बांधकाम . हे वधेयक हाताने सफाई कामगारांचे पुनवसन कर याचा
य न करते आ ण
Machine Translated by Google

यांना पयायी रोजगार उप क न ा . हा आणखी एक सामा जक क याण कायदा आहे

याचा उ े हाताने सफाई कामगार कवा जातीती वा मक कवा भंगी यांना सामा जक मु य
वाहात आणणे आ ण व वध सामा जक सां कृ तक आ ण आ थक भेदभावापासून यांचे संर ण
करणे आहे .

जातीची उ प ी
भारताती णा

भारतात जाती व ा के हा अ त वात आ याची न त तारीख नाही . परंतु मनु मृतीनुसार

भारताती जा त व ा ही सु वाती या काळात ोकांसाठ यां या वसाया या आव यकतेनुसार
आचारसं हता व हत करणारी एक णा होती . अ ा कारे ते यां या वसायावर
आधा रत होते . पण हळू हळू ोकांचा वसाय वं परंपरागत होत गे ा आ ण जाती व ाही वसायातून
बद .

के वळ खाजगी
संच नासाठ

ज म आ ण आनुवं कता . आता वेळ च माणसाची जात न त झा

याचा तचा ज म आ ण याच माणे याची तची सामा जक ती होती.

जोपयत जा त व े या उ प ी या स ांताचा संबंध आहे धा मक स ांत करतो क ऋ वेद जो ह ं या

सवात प व धा मक ंथांपैक एक आहे व वध वणाची न मती आ दपु षा या थम पु ष वेगवेग या
भागातून झा होती . रीर या या म तकापासून ा ण हातातून य मां ांपासून
वै य आ ण पायातून ू नमाण झा े . काही स ांत असेही मानतात क आ दपु ष हे वतः
ा वाय सरे काही न हते . हणून यां या मते व वध वणाची उ प ी दे वापासून झा .

जाती व ेती जात चे वग करण थम जात चे वग करण यां या वसायानुसार कर यात

आ े . पण संप ी स ा आ ण व ेषा धकार यां या वे ामुळे ा ण आ ण य या दोन उ
जात नी यां या पदाची म े दारी कर यासाठ धा मक नबधांचा वापर कर यास सु वात के .
इ तहास आप या ा हेच सांगतो क समाजाती वच व अस े या ानावर दोन मु य उ जात ची
म े दारी होती

कमी अ धक माणात आजही प र ती त ीच आहे . या दोन उ जात ना खा या जात पे ा े मान े

जाते . आ ण या े ते ा मा यता कवा वैधता व वध धा मक खाणांनी दान के होती जेण ेक न
कोणीही या ानावर ंक ा घेऊ नये . स े या पदावर अस े या अ ा ोकांना बळ कवा कमकांडा या
री त रवाजांनी यांचे साम रक ान कायम राखणे आवडते .
Machine Translated by Google

जोपयत सामा जक तरीकरणाचा आहे ा ण सामा यत पुरो हत आ ण व ान ीष ानी आहेत .

पुढ तरात य ासक वग आ ण सै नक यांचा समावे होतो . सहसा य ा णां ी सहकाय
करतात कारण ते यां या सा ा यावर रा य करतात . य हा ारी रक आ ण यु ा या साम याने ओळख ा
जातो .

पदानु मात पुढे वै य कवा ापारी वग आहे . ेती प ुपा न ापार वसाय यातून समाजाची
उ ती करणे हे वै यांचे कत होते . या तु नेत वै य ब मान े जात होते . आ ण यां या
रा यक यानी यांचे ोषण के े . ासक वगाची आ ान जीवन ै आ ण यु े इ याद वै यां या खचावर
चा त असत .

यानंतर चार वणाम ये सवात कमी अस े े ू होते . ते मजूर ेतकरी कारागीर आ ण नोकर
आहेत . ू ांम ये कोणतीही व ेष मता नस याचा व ास होता आ ण ते फ उ तीन वगाचे
गु ाम हणून काम कर यास स म मान े जात होते . यांना कोणतेही अ धकार कवा व ेषा धकार
न हते आ ण यांना कोणतेही य कवा होम कर याची वेद वाच याची कवा क याची कवा मं ांचे
पठण कर याची परवानगी न हती . यांना मं दरांम ये जा याची आ ण धा मक वध म ये भाग घे याची
दे ख ी परवानगी न हती .

तथाक थत ू ां व या या भेदभावपूण था आजही आप या समाजात मो ा माणात च त

आहेत .
खाजगी साठ
फ अ भसरण

या चार वणा तर आणखी एक वभाग होता याचा वचार के ा गे ा

यापैक सवात कमी . ते अ ृ य होते ब ह कृ त होते कारण या चार वणापैक कोण याही वणाचा भाग मान या जात
न ह या . हे अ ृ य तेथे मे े या जनावरांची कातडी काढणे आ ण कातडी काढणे यासारखे अ ु आण षत
मान े जाणारे वसाय कर यासाठ होते . हे सवात जा त भेदभाव आ ण ो षत होते चारही वणानी यां यापासून अंतर
राख े . आ ण ब ह कृ ततेची साव कोणावरही पड तरी ते पाप मान े जात असे .

घटनेती व वध तरतुद

सव थम रा यघटने या तावनेत भारताची क पना सामा जक आ थक आ ण राजक य याय अस े े एक रा

हणून कर यात आ आहे जथे ती आ ण संधीची समानता असे आ ण जथे ची त ा सुर त
असे .

सं वधान काय ासमोर समानतेची हमी दे ते क म आ ण कोण याही नाग रका ी

भेदभाव क नये अ ी रा या ा आ ा दे ते .
Machine Translated by Google

जातीचे कारण क म .अ ृ यता नाही ी कर यात आ आहे आ ण ती कोण याही व पात

पाळ यास मनाई आहे क म . सं वधानाने असा आदे द ा आहे क कोण याही नाग रका ा
के वळ जात कवा वं ा या आधारावर कोण याही अपंग व आ ण नबधां या अधीन के े जाऊ नये क म
.

हे रा या ा ै णक सं ांम ये क म आण आ ण अनुसू चत जात या क म

A B या बाजूने अस े या पदांसाठ नयु साठ तरतूद कर याचा अ धकार दे ते . आ ण क ा.
. अनुसू चत जात साठ ोकसभेती जागांचे आर ण क म अ वये अनु े द अ वये रा य
वधानसभेत आ ण अनु े द Dआण T अंतगत ा नक वरा य सं ांम ये द े े आहे .

पुढे सं वधान सामा जक अ याय आ ण सव कार या ोषणापासून संर णाची हमी दे ते क म ४६ .

भारतीय रा यघटने या भाग III आ ण भाग IV म ये सामा जक आ ण ै णक ा मागास े या वगा या
उ ानासाठ व वध तरतुद के या आहेत . अनेक रा य सरकारे सव नाग रकांना समान संधी दे ऊ न
परंतु मागासवग यांना व ेष तरतुद दे ऊ न सामा जक वकासाचा कायदा करत आहेत . मंड
आयोगा या अहवा ाची अंम बजावणी झा े या रा यांम ये बहार आ ण महारा ही मुख सरकारे आहेत
जी मागासवग यां या उ ानासाठ व ेष य न करत आहेत . ता मळनाडू म ये ६९ आर ण
आहे .

ा घटना तीने सुधा रत के े या क म म ये अ ी तरतूद आहे क रा य के वळ म येच

नाही तर दजा या सु वधा आ ण संध म ये असमानता कमी कर यासाठ य न करे . पण वेगवेग या
भागात राहणा या ोकां या गटांम येही .

भारतीय रा यघटने या अनु ेद म ये असे नमूद के े आहे क रा य ब घटकां या ै णक आ ण आ थक हताची

व ेष काळजी घेई .
खाजगी साठ
फ अ भसरण

ोकांचे आ ण व ेषतः अनुसू चत जाती आ ण अनुसू चत जमात चे आ ण सामा जक याय

आ ण सव कार या ोषणापासून यांचे संर ण करे .

रा यघटने या क म ३३२ म ये अनुसू चत जाती आ ण जमात साठ वधानसभेत जागा राखून ठे व याची तरतूद आहे .

रा य

मागासवग य या दाची ा या करणे ही आजची कठ ण सम या आहे .

सामा यतः सामा जक आ ण ै णक ा मागास े या चा समावे होतो
Machine Translated by Google

मागासवग य वगाती परंतु रा यघटने या अंम बजावणी या वषानंतरही यांना ओळख यासाठ
वीकाय नकष वक सत करणे य झा े े नाही . रा यघटनेनुसार
म ये रा पत नी मागासवग आयोगाची नयु के होती .

अ ख भारतीय आधारावर मागास े पणा ओळख यासाठ सकारा मक आ ण काय म नकष तयार
कर याचे काय अ ाप पूण झा े े नाही . या उ े ासाठ कोणतेही न ववाद मापदं ड वक सत
के े गे े नाहीत . स यासाठ येक रा य मागास े पणाची ा या आपाप या प तीने करते आ ण
या करणात राजक य उपयु ता काही भू मका बजावते . यामुळे या बाबतीत दे ात समानता
नाही .

के स जय ी V s के रळ AIR SC

सु ीम कोटाने मागासवग यांची याद कर या या सरकारी आदे ावर कामोतब के े परंतु वै क य

महा व ा यात एकू ण वा षक उ प अस े या अ ा कु टुं बांना सूट द कारण तचे कौटुं बक उ प . पे ा
जा त होते . वा षक. ग रबी कवा आ थक मानक हे मागास े पणा ठरव यासाठ संबं धत घटक
आहेत यावर याया याने जोर द ा . जात कवा ग रबी ही एकमेव कवा बळ चाचणी असू कत नाही
परंतु मागास े पणा न त कर यासाठ दो हीही संबं धत आहेत . कु टुं बाची आ थक ती सुधार यानंतर
सामा जक मागास े पण नाहीसे होते . या ना मागास े या साठ अस े या व ेषा धकारांचा
ाभ घे यास परवानगी दे ण े हणजे वा त वक मागास े या गरीब ना यां या गती या संधीपासून वं चत
ठे वणे . भारत सरकारने पु हा क ा अंतगत मागासवग आयोग मंड आयोग हणून ओळख ा
जातो नेम ा . जानेवारी रोजी . आयोगाने डसबर रोजी आप ा अहवा सादर
के ा .

आयोगाने मो ा माणात मागासवग य अस े या जाती ओळख या आ ण कमी अ धक माणात आ थक

चाच यांक डे के े . तथाक थत उ जात म येही अनेक सामा जक आ ण ै णक ा मागास े े
ोक मदतीस पा आहेत याकडेही आयोगाने के े .

एकू ण काय तर आयोगा या फार ी अ त य वाद त ठर या आहेत .

खाजगी संच नासाठ

फ

KC वसंत कु मार V s कनाटक AIR SC

Machine Translated by Google

चं चूड या मते मागासवग य ओळख यासाठ सीजे दोन चाच या एक तपणे ागू के या पा हजेत . एक यांची
अनुसू चत जाती आ ण अनुसू चत जमाती यां या ी यां या मागास े पणा या बाबतीत तु ना करता आ पा हजे आ ण
दोन यांनी च त आ थक प र ती या संदभात रा य सरकारने घा ू न द े या साधनां या चाचणीचे समाधान के े
पा हजे .

वकटराम या जे . यांनी मागास े पणाचा नद ांक हणून जात घटका या ासं गकतेवर भर द ा आहे .
यां या मते मागासवग ही अ भ के वळ व जाती वं जमाती कवा समुदाय कवा अनुसू चत जाती
अनुसू चत जमाती आ ण अँ ो इं डयन क यु नट जे मागास े े आहेत या त र इतर काही भागांना सू चत
क कतात आ ण जात कवा समुदाय एक आहे . सामा जक आ ण ै णक मागास े पणा नधा रत
कर यासाठ मह वाचा संबं धत घटक . मा यांनी जात कम सुचव आहे .

क े या उ े ाने मागास ोकांना ओळख यासाठ तकसंगत चाचणी हणून चाचणी . आण

जातीती सव सद यांना मागास े े मान े जाणे आव यक नाही . एकमा मु ा यावर मतांचे एकमत दसते ते हणजे
जात हा मागास े पणाचा एकमेव नधारक असू कत नाही परंतु ती एक अ ासं गक चाचणी दे ख ी नाही आ ण
इतर काही घटकांसह वचारात घेत जाऊ कते . तसेच मागास े पणा ही अनुसू चत जाती आ ण अनुसू चत
जमात या ती ी तु ना करता ये यासारखी गो आहे .

जाती या आधारावर सामा जक तरीकरण हे तथाक थत क न जात या व ेषत ू आणअ ृ य हणून

वणन के े या व वध कार या ोषणामागी मु य कारण आहे .

या व े या सु वातीपासूनच ु आ ण अ ृ यांना तथाक थत उ वण यांक डू न गु ाम हणून वागणूक द जात

होती . यांना फ ु क कामे आ ण सव नीच कामे कर याची परवानगी होती परंतु यांना कोणतेही अ धकार कवा
व ेषा धकार द े गे े नाहीत . सव व ेषा धकार ा ण आ ण यांसाठ होते . धम राजनै तक अथ व ा
कवा समाजाती सव नेतृ व ान दोन तथाक थत उ जात नी गृहीत धर े आ ण काढू न घेत े यांचा राजक य कवा
सामा जक भाव नेहमीच कमी होता .

तथा प राजा राम मोहन रॉय सारखे व वध समाजसुधारक होते यांनी या द त ोकां या उ तीसाठ आप े जीवन
सम पत के े जा त व ा न कर यासाठ व वध सुधारणा चळवळ झा या . पण ती त ी दाणेदार होती
Machine Translated by Google

खाजगी साठ
फ अ भसरण

आप या सामा जक जडणघडणीत ज मनीवर प र ती बद णे अ य होते .

अ ा कारे भारता ा वातं य मळा े आ ण रा यघटना तयार होत असताना आप या

ा पतांचे मत होते क अ ा तरतुद मजकु रात जोड या पा हजेत यामुळे जा त व ेचे कृ य
कमी होई आ ण सामा जक े ात समानता येई . सामा जक याय हे आप या
रा यघटनेचे मु य उ होते .

अ ृ यतेचे अपय
वधान

क ा. काने सावज नक रे टॉरंट्स रट् स हॉटे स आ ण ठकाणे यां या वे ा या

संदभात के वळ धम वं जात ग कवा ज म ान या कारणा तव नाग रका ा कोण याही
अपंग व दा य व नबध कवा अट या अधीन राह यास तबं धत करते . मनोरंज न व हरी टा या
घाट र ते आ ण सावज नक रसॉटचा वापर . क ा. भारता या रा यघटने या म ये खा माणे
तरतूद आहे अ ृ यता संपु ात आ आहे आ ण ती कोण याही व पात पाळ यास मनाई
आहे . सुय ामुळे उ व े या कोण याही अपंग वाची अंम बजावणी हा काय ानुसार दं डनीय
गु हा असे .

अ ृ यता हा द उ टा व प वरामात ाव ा आहे आ ण हे सू चत करते क हा द ोकांना

चांग ा समज ा आहे आ ण या अथाने वापर ा जातो . याचा यो य अथ ोध यासाठ या दे ात
ऐ तहा सक ा वक सत झा े था पहावी ागे .

जर दे वरा जयन V s हैसूर AIR हैसूर उ याया या या हण यानुसार अ ृ यता ही

के वळ ज मा या आधारावर एखा ा वर ाद े े कोणतेही अपंग व आहे .

क ा तबंध . के वळ रा या ाच न हे तर खाजगी ना दे ख ी संबो धत के े जाते . क माचा सरा भाग

करतो क अ ृ यता हा काय ानुसार दं डनीय गु हा असे . आ ण संसदे ने आट अंतगत कायदा
के ा आहे . a ii ची घटना अ ृ यता गु हा कायदा याम ये सामा जक धा मक आ ण इतर
अपंगांसाठ ा नधा रत के या आहेत . सामा जक आ ण धा मक अपंग व काढ यासाठ क म आ ण
Machine Translated by Google

काय ाचा बौ ीख कवा जैन धमा ी संबं धत सावज नक काय ळे कवा कोण याही व पात ह
धम वीकारणा या पयत व ता रत आहे .

अ ृ यता गु हे कायदा चे क म याया यांसाठ या दांम ये एक गृ हतक मांडते

जेथे या काय ा या अंतगत गु हा घडवणारे कोणतेही कृ य हे क म म ये प रभा षत के या माणे
अनुसू चत जाती या सद या ी संबं धत आहे . घटने या क म नुसार व स झा या वाय
असे कृ य अ ृ यता या कारणा तव के े गे े असे याया याने गृहीत धरावे . क म या क म
अनुसू चत जाती याचा अथ. अ ा जाती वं कवा जमाती कवा यांचा भाग कवा गट अ ा जाती
वं कवा

खाजगी साठ
फ अ भसरण

क ा अंतगत गण या गे े या जमाती . या सं वधाना या उ े ाने अनुसू चत जाती असती .

Machine Translated by Google

क ा. आण भारताती अनुसू चत जाती आ ण अनुसू चत जमाती अ ृ य कवा ह रजन हणून

ओळख या जातात आ ण भारतीय ोकसं ये या जवळपास आहेत . यां या ै णक आ ण आ थक
हतसंबंधांना ो साहन दे यासाठ क ा . आण ै णक सं ांम ये आ ण यां यासाठ
जागा राखून ठे व याची तरतूद
सरकारी सेवा.

अ ृ यते या अपय ाचे कारण

कायदा

आतापयत आपण अ ृ यते व या तरतुद वर चचा के आहे .

असा आहे क अ ृ यता नवारण काय ा या अपय ाची न द कब ना वातं य मळा यापासून
गे या ५० वषात या तथाक थत अ ृ यते या णात आ ण आ थक आ ण राहणीमानात बरीच सुधारणा
झा आहे . पूव हे सव ोक सामा यतः तथाक थत घाणेर ा नोक यांम ये गुंत े होते .
चाम ा या व तूंचे उ पादन र ते झाडणे सफाई करणे इ . आधु नक जीवन ै आ ण
वचारसरणीमुळे स याची ती पूण पणे बद आहे आ ण यामुळे अनेक अ ृ य आता डॉ टर
अ भयंते यायाधी वक उ ोगपती यांसारखे उ पा आहेत . कं ाटदार मं ी इ. आ ण सरकारी
सेवांम ये दे ख ी . तरीही आप या दे ाची काही अंतगत ठकाणे गम ठकाणे अजूनही आहेत . ही भावना
यासाठ फ संवाद आ ण वेळ आव यक आहे. वाय अनुसू चत जमाती यांना ABORIGINES दे ख ी
हणतात तरीही आ दवासी माग व च चा रीती आ ण पाळतात . सां कृ तक नयम . ते गम जंग ात
आ ण ड गराळ दे ात राहत अस याने ते अजूनही मागास े े आहेत आ ण रा ीय जीवना या मु य
वाहांपासून ते तुट े े आहेत . यापैक ब तेक ांना दा नृ य आ ण गम भागात राह याची आवड
आहे . यां या वकासासाठ वतं घटना मक तरतुद आहेत . असे हणता येई क समाजात अजूनही
अ धक सामा जक जाग कता आव यक आहे कारण अ ृ यतेचा डाग र कर यासाठ के वळ कायदा
मदत करणार नाही

सामा जक मागास े पणा आ ण ग रबीसाठ चाचणीचा अज

क म वचन दे ते रा याने समान तं े ागू करणे आव यक आहे जे यां या संधी वाढवती

आ ण यामुळे ो सची गरज उ रो र कमी होई . क म अंतगत रा या या कृ ती या
य ाम ये प रणामा भमुख आर ण यापुढे गरज नस या या गतीने कोमेज ून जाते अपवाद क म
या येक ं द करणा या आ ण चरंतन ऑपरे नम ये नाही क जणू ते सुपर आहे .
सव वेळ मागास राह याचा मू भूत अ धकार .
Machine Translated by Google

आर णा या धोरणा ा अनै तकता दे ण े हणजे याची चती मोडीत काढणे जातीय आधार आ ण
प हतासाठ या तरतुद चे राजकारण करणे हणजे धमाचा हास करणे होय .

अनु ेद मधी आर णाचे जातीयीकरण करणे मागास े या ब सं य ोकां या

नरा ाजनक गटां या प कडे दे ख ी याचे वणन SC आ ण ST हणून के े जाते हे एक गंभीर
घटना मक धोका आहे . धम नरपे रा याम ये जात इ सो फॅ टो वग नाही

संर णा मक भेदभाव ै णक आ ण सामा जक मागास े पणाचे समथन कर यासाठ

ग रबी कवा दो ही सव याया याने वेगवेग या चाच या आ ण नकष वीकार े आहेत . सेवा तसेच
तां क सं ांमधी वे या दो ही कार या या बाजूने मो ा माणात आर ण दे याचा भारत
सरकारवर सतत दबाव आहे . ासक य काय मता कवा ै णक दजा
राख यासाठ व मयादे त अ ी आर णे ठे व यासाठ याया य एक संतु त आहे .
दे वदासन अंतगत अस े े गुण ो र असे होते क व र पदे अ धक पा ता नस े या उमेदवारांना ाधा य दे ऊ न
भरणे हे ासक य काय मते ा भेदभाव करणारे होते . स या एका करणात
याया याने मागास समुदायां या गती या नावाखा इतर समुदायांचे मू भूत अ धकार पूण पणे न क
नयेत यावर जोर द ा . राखीव जागा ट यांपयत मया दत ठे वणारा नयम सु ीम कोटानेही
कायम ठे व ा होता बा ाजीम ये कोटाने मागास े पणा हा ग रबीचा अं तम प रणाम हणून क पत के ा होता
आ ण च े ख ाम ये तो वीकार ा होता .

आ थक ती हा एकमेव नकष आहे . सुभाष चं करणात असे हट े होते क ग रबी सामा जक

मागास े पणा ी संबं धत नाही . याया याचे असे मत होते क मागासवग य कु टुं बाती सव कु टुं बांची आ थक
ती वचारात न घेता ते संर णा मक भेदभावासाठ पा आहेत कारण ग रबीची चाचणी हा सामा जक
मागास े पणाचा एकमेव नणायक घटक असू कत नाही . तथा प सव याया य नेहमीच तां क
आ ण वै क य सं ांमधी सेवा आ ण वे ांम ये अ या धक आर णा या अडचणी आ ण राजक य आ ण
सामा जक अ याव यकतेब जवंत रा ह े आहे . ी. यायमूत कृ णा अ यर यांनी सामा जक अ भयां क
साधन हणून आर णा या प रणामकारकतेवरही च ह उप त के े आहे याकडे कायम व पी वै
हणून पा ह े जाऊ कत नाही तर के वळ एक ॉट टम उपाय हणून . ह रजन सम येवर कायम व पी तोडगा
हणून यांनी जोड े या ै णक सु वधा आंतरजातीय जात ारे जात चे ॉस फ ट ायझे न आ ण मो ा
रा य काय मा ारे ायो जत आंतरवग य ववाह यांचा पुर कार के ा . सं ा मक प तीने आर ण कायम
रा ह याने भारतीय समाजात सामा जक तणाव आ ण अ ांतता नमाण होणे वाभा वक आहे . प रणामी
आर णा या मु ाचे राजक यीकरण क न मो ा माणावर ह रजन उ ानाचे नवे धोरण आ ण काय म तयार
करणे आ ण रा ीय धोरणाची धारणा वक सत करणे आव यक आहे जेण ेक न सामा जक तणाव नमाण होऊ
नये आ ण सामा जक समतेचे घटना मक येय आ ण गैर भेदभाव वा त वकतेत चांग या
इ ा पर र नवास आ ण सामा जक सौहादा या वातावरणात के ा जातो जेण ेक न आर ण फ एक राहते
Machine Translated by Google

भारतीय समाजातून सामा जक अ याय आ ण सामा जक अ याचार र होऊन भारता या इ तहासाचा

ता पुरता अपघात . कृ णा अ यर जे . टप या माणे सामा जक असमानता आ ण आ थक
समतो हे करण अ धक उ साही ासक य य नांसाठ ओरडत आहे आ ण उदासीनता त कर यात
अपय ी ठरणारे सरकार जनते ा ह रजन क याणासाठ पाय ठे वत आहे . खरंच मानवतेची जाणीव याय
नाकार ा प ान प ा ते जा त वेळ पडू न राहणार नाही परंतु द त पँथसचा ोट होऊ कतो जसे क
के े .

स या दे ाती ॅ क पँथस यु र ट् सनी वा त वक जीवन ऐक े पा हजे आ ण स ांता वाय भतीवरी खाण

वाच यासाठ पुरेसे सतक अस े पा हजे . जथे काय ाचे रा य सामू हक यायाचे दरवाजे बंद करते
तथे पसाळ े ा वग र यावर आ ा ोधे .

भारताती स पर ती

भारतीय समाज आ ण सं कृ तीची उ ांती काळा या वाटचा सह चा ू रा ह आहे .

ते सग या काळात भारतीय मानववं ा ीय सव णाने हाती घेत े या
मो ा माणाती वां क क प पीप ऑफ इं डया ारे स प र ती चांग या कारे टप आहे .
असे आढळू न आ े क जात अ कड या वषात वं परंपरागत वसाय आ ण ु ता आ ण षणा या
नयमांचे पा न कर या या बाबतीत काही माणात कमकु वत झा आहे . एक मतदारसंघ हणून आ ण एक
मत बँक हणून त ा राजक य अथाने नवीन दे ख ी ा त झा आहे

सव णात असे आढळू न आ े क अ यास के े या समुदायांपैक सुमारे ट के ह धम ट के

इ ाम ट के न . ट के ीख धमाचे अनुसरण करतात येक ट के जैन आ ण बौ आ ण
येक ०.२ ट के य द आ ण झोरो यन धम. एक मनोरंज क न कष असा होता क समुदायांम ये
दोन धमाचे अनुयायी होते आ ण समुदायांम ये तीन धमाचे अनुयायी होते .

भा षक ा सव णात भ भाषा कु टुं बाती एकू ण भाषा ओळख या गे या .

भाषां त र वेगवेग या पी वापरात अस याचे आढळू न आ े . समुदायां या
सं येनुसार भा षकतेचे माण . ट के इतके जा त अस याचे आढळू न आ े .

जा त व ेचा कडकपणा आ ण भाव याती बद ही सु च आहे . उदयो मुख रा ीय

अ मता जात सोबत सहअ त वात अस याचे दसते आ ण पणे ओळखता ये याजो या राजक य
ओळखी ा त करतात . वातं यानंतर या सामा जक गतीने सां कृ तक ब वादाची जाणीव वाढव
आहे ....
भारतीय व ची एक सव ापी भावना आहे जी ब तेक वेळ ा मायावी आ ण अ न णत असते परंतु
वसाहतवाद नृवं ा ांनी न दव े असते . उदयो मुख उदाहरणाथ म ये रा ीय चा र य
या तत याच गूढ गो ीब बो े होते आ ण ते भौ तक आ ण सामा जक कार भाषा था
आ ण धम यां या व वधते या खा एक भारतीय आहे .
Machine Translated by Google

चा र य एक सामा य भारतीय म व जे आपण या या घटक घटकांम ये सोडवू कत

नाही सग पृ. .

तो नंतर अ धक गट समा व कर यासाठ व ता रत के े गे े आहे आ ण दे ख ी आहे

जवळजवळ अ न त काळासाठ वेळ ोवेळ nded . कडू न य न झा े आहेत

या व ेष ेण म ये वे कर यासाठ अनेक समुदायांना ाधा य द े जाते काही सामा जक
भा यकारांनी या घटने ा डी सं कृ तीकरण हणून संबोध यास वृ के े . या घडामोड मुळे समाजा या
मो ा वगा या सामा जक तसेच आ थक समानतेची ती इ ा नमाण झा आहे . यामुळे अनेक
राजक य व पांचा उदय झा ा आहे यांची वचारधारा मू त या ा सामा जक याय व ा हणून
संबोध े जाते यावर आधा रत आहे अ ा कारे अनेक ांसह ती आ ण ापक आधा रत संघषात गुंत े आहे .

टे क हो सआण धक जे कायमच सं येने वाढत आहेत आ ण प रणामी नवीन गट तयार होत आहेत . आणखी
एक संघष आहे धा मक आ ण सां कृ तक पातळ वर . जगा या इतर उदा . इ ाम न इ . मजबूत
धा मक व ासां या पुन ाना या बरोबरीने भारतात ह धमाती काही ढ व ासांचे पुन ान दे ख ी झा े
आहे . ह धमाचे वणन अ त य ापक स ह णू आ ण व चक ा हणून के े गे े आहे . नेह ं या दात
ह धम हा एक व ास हणून अ नराकार अनेक बाजूंनी सव पु षांसाठ सव काही आहे . दा या
नेहमी या अथाने याची ा या करणे कवा तो धम आहे क नाही हे न तपणे सांगणे व चतच य आहे .
या या स या या व पात आ ण अगद भूतकाळातही ते अनेक व ास आ ण था वीकारते सव ते
सवात खा पयत अनेक दा एकमेक ां या वरोधात कवा वरोधाभास . जगा आ ण जगू ा हा याचा अ याव यक
आ मा आहे . इतका अनाकार अस यामुळे ह धम वतः ा वेगवेग या आ ण भ अथ ाव याची परवानगी
दे तो . काही राजक य गटांनी ह धमा ा एक ासपीठ हणून नवड े आहे जे यांना राजक य स ा ा त कर यास
मदत करे असे यांना वाटते . इराण बो नया हजगो वना आ ण यूएस मधी बद ांनुसार जगाती इतर धा मक
पुन ाना या अनुषंगाने अ कड या काळात हा एक मह वाचा आ ण संभा ववादा द सामा जक आ ण
राजक य मु ा बन ा आहे . अ कड या वषात उदारीकरण आ ण अथ व ेची पुनरचना दे ख ी भारताती
वसाय आ ण उ ोगांवर एक मोठा भाव आहे . म ये वातं य मळा यापासून जवळजवळ चार
द के भारत कमी अ धक माणात क य नयो जत आ थक व ा होती . जरी तेथे ब यापैक वक सत आ ण
मजबूत खाजगी े अस े तरी एकू ण अथ व ा सरकार ारे नयं त आ ण नयं त के जात होती .
या द का या म यात नयं णे सु भ कर या या द ेने काही ारं भक आ ण ता पुरती पाव े उच गे
असताना पासून अथ व ेची पुनरचना आ ण उदारीकरणाचा एक मोठा ायाम हाती घे यात आ ा .
गे या काही वषात आ थक वातावरणात रगामी बद झा े आहेत . जाग तक करण ही वारंवार वापर
जाणारी अ भ होत आहे . हे णीय आहे क ापक आ थक धोरणे वारंवार असूनही कोणतीही गंभीर अडथळे
न येता सु ठे व आहेत
Machine Translated by Google

वेगवेग या वचारसरणीचे राजक य प स ेत असताना सरकारम ये बद . वातं याची प ास वष

पूण होत असताना भारताती घडामोड चा आढावा घेण ा या अ ग य सामा जक समा ोचकांपैक एकाने
भारता ा एक नागरी समाजा या एका क पनेचे त न ध व करणारी एक मुख सामा जक ऐ तहा सक
सं ा आहे याचे वणन एका छो ा समूहाने के े आहे . पर रसंबं धत गुण धम. वै व यपूण परंतु
सह संपु ात आ े या ब वांचे बन े े एक मोठे ऐ य कोठारी यांनी खा तीन मुख
ओळख या यांनी का ांतराने भारतावर जोरदार भाव पाड ा आहे आ ण यांचे पर रसंवाद सखो
आ ण धारदार जसे भारतीय सां कृ तक प र याने बद े आहेत . अ धक राजक य जोर i एक
ेण ीब सामा जक व ा या ारे अनंत सं द धता एकाच वेळ सहन के गे आ ण नयं त के
गे ii ासनाची एक ब सां कृ तक चौकट याने वच ववाद आ ण ब सं याक वृ ना तबंध
के ा आहे आ ण iii अ यंत व चक नै तक सं हता या ारे सतत आ ण सतत वरोधाभास म वांचा
संघष मुख

उ ू वतनाती वरोधाभास तसेच सावज नक वहारात अपमान कु रघोडी आ ण

दां भक वतनाची उदाहरणे व ा पत के जातात . सामा जक े ात आप ा
समाज आजही ज माधा रत जा त व े या ापाने ास े ा आहे के वळ व जातीती
ज मा या अपघाता या आधारावर उ आ ण नीच सामा जक तीवर भर द ा जातो .
सव आधु नक औ ो गक आ ण तां क गतीमुळे ावसा यक जाती नरथक बन या
आहेत जा त व ा इतक खो वर ज े आहे क आजही तु हा ा सु त दे ख ी
जाती या आधारावर यो य मु ा मु साठ ववाह वषयक तंभांम ये जा हरात करताना दसतात .

न कष

भारताती जा त व ा त या सामा जक सां कृ तक आ ण धा मक जीवनात इतक कठोरपणे खो वर

ज े आहे क त ा आता जवळजवळ दे वाने द े मा यता आहे . आ ण या व े या वरोधात कवा
वरोधात काहीही करणे हे पाप कवा दे वाचा अनादर मान े जाते .

पण य ात ोकां या मागे ागणे हे दे वाने पाठव े े पु य नाही . याचा आप या समाज व ेवर

अनेक युगांपासून ोषणा मक आ ण भेदभावपूण भाव पड ा आहे . उप उ पादन हणून
जा त व न े े समाजा ा अ ृ यता यासारखे इतर अनेक सामा जक आजार द े आहेत .

ही व ा अजूनही भारतात एक सु ा पत आ ण प व था नयम हणून चा ू आहे आ ण

जवळजवळ येक जण यां या आ थक कवा सामा जक तीकडे क न याचे पा न करतो .
त ण पढ जरी अ ा सामा जक नकषांचा याग करत अस तरी तरीही ही व ा आप या सामा जक
धा मक समजुत म ये चांग च गुंत े आहे . जातीवर आधा रत ही भेदभाव करणारी था र कर यात
अय वी झा यास २१ ा तकात भारत ख या अथाने आधु नक दे होऊ कत नाही .
Machine Translated by Google

. सो रो को पाउं डचा स ांत

इं ज नअ रगवर चचा करा. उ र प रचय

समाज आ ण रा य यां याती संबंध बद त आहेत आ ण यासंबंधीचे व वध स ांत वेळ ोवेळ मांड े
गे े आहेत . सु वाती या काळात समाज ढ वर चा त असे यांना के वळ सामा जक मा यता
होती . यानंतर पुरो हतांचे वच व आ े . यानंतर धम नरपे रा याचा उदय झा ा आ ण सव सं ांवर वच व
गाजव े . त या हणून वचारवंत आ ण त व ांनी चे मह व तपादन के े . ांती आ ण
राजक य बद झा े .

समाज आ ण यां या क याणाचा समतो साध याची गरज

ात आ े .
समाज आ ण मानवी जीवन नेहमी एक च चा ते. बा पणापासून ते वृ ापकाळापयत येक मनु या ा
अ ी अपे ा असते क याची इ ा पूण हावी यासाठ यां या इ ा कवा दा ांचा संघष उ वतो जो
हत या दाखा येतो . माणसा या सव इ ा पूण होणे अ य आहे . यामुळे
समाजा या क याणासाठ जा तीत जा त मानवा या इ ा पूण कर यासाठ सो इं ज नअ रगची
संक पना उदयास आ आ ण ती रो को पाउं ड यांनी मांड . सामा जक अ भयां क या
स ांतावर आधा रत आहे क ोकां या वतनाचे नयमन कर यासाठ कायदे तयार के े जातात .
काय ा या मदतीने मानवी वतनावर नयं ण ठे व याचा हा य न आहे . डीन रो को पाउं ड
हे कधीही समाज ा ीय काया मक याय ा ाती अमे रकन चळवळ ी संबं धत आहेत . यांनी
काय ाकडे वहारवाद हणून पा ह े याचे प रणाम प रणाम आ ण समाजावर होणारे प रणाम या
कोनातून . यांनी काय ाकडे एक सामा जक सं ा हणून पा ह े याचा उपयोग व ेष नयं णाचे
साधन हणून जाणीवपूवक प रपूण के ा जाऊ कतो .

चांग े

पाउं ड या मते कायदा हणजे सामा जक अ भयां क हणजे समाजाती त ध हतसंबंधांमधी

संतु न याम ये वैय क आ ण सामा जक सम यांचे नराकरण कर यासाठ उपयो जत व ान वापर े
जाते .

कायदे ीर चौकट आ ण याची यो य कायप ती राख या या उ े ाने व वार यांचा वचार करणे
आव यक आहे जसे क वैय क वार ये सावज नक आ ण सामा जक हतसंबंध मयादांची ा या याम ये
अ ा हतसंबंधांना ओळख े जाई आ ण यांना ागू के े जाई आ ण या हतसंबंधांची सुर ा .
प रभा षत के यानुसार मयादे त .

णा ची ा ती आ ण वषय ठरवताना खा गो ी करा ा ागतात .

Machine Translated by Google

• वार यांची याद तयार करणे यांचे वग करण करणे

हतसंबंधांची नवड यांना कायदे ीर मा यता द पा हजे

• नवड े या हतसंबंधां या सुर े या मयादे चे सीमांक न

जे हा ते मा य के े गे े आ ण मया दत के े गे े ते हा कायदे हतसंबंध सुर तक कती अ ा

मा यमांचा वचार करणे आ ण

• हतसंबंधां या मू यमापना या त वांची उ ांती .

सामा जक स ांत
अ भयां क

पाउं डने व क ा या कामाची तु ना अ भयं यां ी के . यांनी सां गत े क सो इं जनीअ रगचे उ

समाजाची अ ी रचना तयार करणे आहे यासाठ संसाधनां या कमीतकमी वापरासह जा तीत जा त गरजा पूण
करणे कवा समाधान करणे आव यक आहे . यात त ध वार यांचे संतु न समा व आहे . यांनी या
स ांता ा सो इं जनीअ रग चा स ांत हणून संबोध े . यात धा मक संतु नाचा समावे आहे .

वार ये काय ाने संर त के े या हतसंबंधांचे वग करण क न याया या ा मदत करणे हे

याय ा ांचे काय आहे . सामा जक अ भयां क साठ कायदे त ाने कोण या प तीचा
अव ं ब के ा पा हजे हे तो मांडतो याने कायदे ीर सं ा आ ण कायदे ीर स ांतांचे वा त वक
सामा जक प रणाम अ यास े पा हजेत नयम भावी बनव या या मा यमांचा अ यास के ा पा हजे
कायदा तयार कर या या तयारीसाठ समाज ा ीय अ यास के ा पा हजे या यक प तीचा अ यास
के ा पा हजे एक समाज ा ीय कायदे ीर इ तहास आ ण वाजवी आ ण या य मह व

वैय क समाधान
करणे

येथे प डने दोन द वापर े आहेत हणजे सो हणजे समाजाची न मती करणा या चा
समूह . सरा द अ भयां क आहे याचा अथ अ भयं यांनी तयार व तू तयार कर यासाठ
के े े उपयो जत व ान सतत योग आ ण अनुभवा या आधारे एखादे उपकरण कवा उपकरणा ारे
तयार झा े े उ पादन मळ व यासाठ के े जाते . सामा जक सु व ेचे काय टाळ याचा ामा णक
य न अपे त आहे . कवा कमीत कमी सुधार यासाठ हतसंबंधां या संघषामुळे होणारी ट कर .
कायदे ीर आदे ा या सव व वध याक ाप कवा याया याचे य न ासक व धमंडळ
Machine Translated by Google

याय ा ांना संबंधां या समायोजनाकडे नद त के े पा हजे . वरोधाभासी दा ांची तडजोड हणजे सीमा
न त क न हतसंबंध सुर त करणे आव यक आहे याम ये येक ास कमीतकमी घषणासह ठामपणे सांगता येई
आ ण कमीत कमी ब दान दे ऊ न मो ा सं येने दावे पूण करता येती असे साधन ोध े जाऊ कते .

सामा जक व वध तं े
अ भयां क

a कायदे ीर सं ा आ ण कायदे ीर स ांतां या वा त वक सामा जक

भावांचा अ यास . b कायदे ीर नयम भावी बनव या या मा यमांचा
अ यास . c कायदा न मतीचा समाज ा ीय अ यास . d या यक प तीचा
अ यास . e एक समाज ा ीय इ तहास. f वैय क करणां या वाजवी
आ ण या य नराकरणाचे मह व . g आदे ा या उ े ासाठ अ धक भावी
य न कर यासाठ याय मं ा य .

कायदा उ े पूण गरजेवर आधा रत आ ण येया भमुख कर यासाठ वरी सव त ये याय ा ांनी वचारात घेत पा हजेत . कायदा
हणून सामा जक अ भयां क चे ा या या अमूत साम ीपे ा काय ा या वा त वक काया ी अ धक संबं धत आहे .
या माणे अ भयंते यं ां ी वहार करताना घषण आ ण कचरा कमी करतात याच माणे याय ा ांनी सुसंवाद सुधारणा आ ण
गती या हतासाठ समाजाती संघष सोड व यास स म के े पा हजे . या प तीचे वणन पाउं डने सामा जक अ भयां क असे के े
आहे .

पाऊं डने काय ा ारे संर त के या जाणा या व वध हतसंबंधांचे तीन हेडम ये वग करण के े

. खाजगी वार य वैय क वार य

वैय क वार ये प ड या मते या ब पासून दावे कवा माग या कवा इ ा असतात . पाउं डनुसार वैय क वार यांम ये हे
समा व आहे

a
मव

भौ तक

इ े चे वातं य

• स मान आ ण
त ा
Machine Translated by Google

•गोपनीयता आ ण
संवेदन ी ता

• व ास आ ण
मत.

b घरगुती संबंध

कौटुं बक नातेसंबंधांमधी चे हत आ ण कु टुं ब आ ण ववाह यासार या सं ांमधी समाजाचे हत यात फरक

करणे मह वाचे आहे . वैय क वार यांम ये खा गो चा समावे होतो

पा क आ ण
मु े

•पती आ ण प नी आ ण

वैवा हक हतसंबंध.

c पदाथाचे ाज यात समा व आहे

मा म ेचे हत

• उ रा धकारी आ ण मृ युप ाचा वभाव

• उ ोग आ ण कराराचे वातं य

.आ ा सत फायदे

• इतरां ी फायदे ीर संबंध

• सहवासाचे
वातं य आ ण

• रोजगाराची सात य

सावज नक

ाज
Machine Translated by Google

यां या मते सावज नक हत हणजे राजक य ा संघ टत समाजाती जीवना या कोनातून पा ह े जाणारे दावे
कवा माग या कवा इ ा. Roscoe पाउं ड नुसार मु य सावज नक वार य आहेतः

a या यक हणून रा याचे हत याम ये समा व आहे

यायवाद हणून रा याचे हत हणजे संर ण

कॉप रेट हेतूने अ ध हत के े या आ ण ठे व े या मा म ेवर कॉप रे न हणून राजक य ा संघ टत

समाजाचे दावे .

b सामा जक हताचे संर क हणून रा याचे हत

टचे दे ख रेख आ ण ासन धमादाय दे ण गी नैस गक पयावरणाचे संर ण ादे क पाणी समु कनारे
सावज नक रोजगाराचे नयमन आ ण सावज नक वापरासाठ खु या अस े या गो चा वापर कर यासाठ ही वार य
सामा जक हतां ी ओ हर ॅ प दसते .

सामा जक हत

सामा जक हतसंबंध हणजे ह क कवा मागणी कवा इ ा सामा जक जीवना या ीने वचार के ा जातो आ ण
सामा जक गटांचे दावे हणून सामा यीकृ त के े जातात . सामा जक वार यांम ये हे समा व आहे असे हट े जाते

A सामा य सुर ततेम ये सामा जक हत

सामा य सुर ेम ये सामा जक हतसंबंध काय ा या या ाखांचा समावे होतो

सामा य
सुर ा

सामा य
आरो य

• ांतता आ ण
सु व ा
Machine Translated by Google

• अ ध हणांची
सुर ा आ ण

• वहारांची
सुर ा .

B सामा जक सं ां या सुर ततेम ये सामा जक

वार य

सामा जक सं ां या सुर ततेम ये सामा जक हत समा व

आहे

दे ांतगत सं ांची सामा य सुर ा

•धा मक सं ा राजक य सं ाआण

• आ थक सं ा.

C सामा य नै तकतेती सामा जक वार य

सामा य नै तकते या सामा जक हताम ये वे या वसाय म पान जुगार इ याद तबंध आ ण

तबंध यांचा समावे होतो .

डी सामा जक संवधनाम ये सामा जक वार य

संसाधने

सामा जक संसाधनां या संवधनाती सामा जक हतसंबंधांम ये सामा जक संसाधनांचे संवधन आ ण आ तआण

दोषांचे संर ण आ ण ण हणजे मानवी संसाधनांचे संवधन आ त आ ण दोषांचे संर ण आ ण ण
गु हेगारांचे सुधारणे आ थक ा अव ं बतांचे संर ण यांचा समावे होतो .

सामा य गतीम ये ई सामा जक

वार य

सामा य गतीम ये सामा जक हताचे तीन पै ू असतात . आ थक गती राजक य गती आ ण

सां कृ तक गती.

.राजक य गतीम ये मु भाषण आ ण मु सहवास मु मत मु ट का यांचा समावे होतो. .

आ थक गती यो य र या मु ापारा या वापर आ ण व चे वातं य समा व करते
मु उ ोग आ ण ो साहन
Machine Translated by Google

पेटंट मंज ूर क न ोध . .सां कृ तक गतीम ये मोफत व ान मोफत अ रे क ा आ ण

प ांचे ो साहन उ णाचे ो साहन आ ण ण आ ण स दय ा यांचा समावे होतो .

वैय क जीवनाती सामा जक वार य. हणजे येक वैय क जीवनानुसार मानवी जीवन जगू के

.राजक य जीवन .
भौ तक जीवन
.सां कृ तक
.सामा जक आ ण
.आ थक जीवन.

युर पो ु े ट्स ऑफ रो को पाउं ड ऑफ सो इं जनीअ रग

पर र वरोधी हतसंबंधांचे मू यमापन यो य माने ाधा याने कर यासाठ

पाउं डने सुचव े क येक सोसायट चे काही मू भूत गृ हतक असतात यावर याचे म अव ं बून असते
ब तेक वेळ ा ते पणे तयार कर याऐवजी अंत न हत असू कतात . या गृ हतका ा या समाजा या
कायदे ीर व ेचे या यक वधान हणता येई . सामा जक अ भयां क हा वैय क आ ण सामा जक
वार य समायो जत कर यासाठ एक यां क ायाम नाही परंतु एक ऐ क मू यांक न आहे भ नवीन दावे
आ ण वार यांचे मू यांक न आहे यांना मा यता आ ण समाधान आव यक आहे

यांचा वचार के ा जातो आ ण द े या समाजा या वेळ आ ण ाना या चौकट तच .

कमीत कमी खापतीसह संघषाचे नराकरण कर यासाठ समाजा या गरजा आ ण वेळे नुसार अ ा कारचे नवीन दावे
आ ण वार य ोधणे आ ण ओळखणे यासाठ याय ा ांना मानवी वतनाची तक ु आ ण नै तक त वे वक सत
करणे आव यक आहे या ा पाउं ड काळा या स यतेचे यूर पो ु े ट्स हणतात . आ ण ान
जे अ ा हतसंबंधांना प रणाम दे यासाठ आधार आहे . ते या दा ांचे तकसंगतीकरण कवा यावरी ीकरण
आहेत जे सामा जक कवा वैय क दा ां या समाधानासाठ याय ा ां ारे समाजा या द े या टाइम ेस े म
वकम ये नवड े जातात . टोन या ा कायरत गृहीतक हणतात जे घटनांचे मागद न याय ा ां या
नरी णा ारे समाजाती इतर हतसंबंधांवर कोणते दावे आ ण माग यांवर प रणाम करतात . कायदा
हणजे काय ते नाही तर समाजाती पु षांना काय ाने काय हवे आहे . ते काय ासाठ आहेत आ ण काय ाचे
नयम नाहीत . ते यापुढे ागू होत नाहीत असे नवीन त ये दाखवत नाहीत तोपयत यांची दे ख भा के जाते.
Machine Translated by Google

पाउं डने खा माणे पाच युर पो ु े ट्स

नमूद के या आहेत

.Jural postulate I सुसं कृ त समाजात पु षांनी हे गृहीत धर यास स म असणे आव यक आहे क

इतर यां यावर हेतुपुर सर आ मण करणार नाहीत . . युर पो टु े ट II सुसं कृ त समाजात पु षांनी
असे गृहीत धर यास स म असणे आव यक आहे क यांनी काय ोध े आहे आ ण यां या वत या
वापरासाठ काय व नयोजन के े आहे यांनी यां या वत या माने काय नमाण के े आहे आ ण
यां याकडे काय आहे यावर ते नयं ण ठे वू कतात .

वतःचे म आ ण व मान सामा जक आ ण आ थक व ेनुसार यांनी काय मळव े

आहे . . यूर पो ु े ट III स य समाजात पु षांनी असे गृहीत धर यास स म असणे आव यक आहे
क ते यां या ी समाजाचे सद य हणून वहार करतात ते स ावनेने वागती आ ण हणूनच यांची वचने
कवा इतर आचरण वाजवीपणे तयार के े या चांग या वाजवी अपे ा ठे वती समाजा या नै तक
भावने ा या अपे ेने जोड े आहे यानुसार यांचे उप म पार पाडती . व ेषत कवा समतु य
पुनसच यत करे जे यांना चुकू न येते कवा वहारा या पूव अनुमानांम ये अपय कवा इतर अनपे त
प र ती या ारे यांना इतरां या खचावर ते ा त होते जे यांना वा त वक प र तीत मळ याची वाजवी
अपे ा नसते . . युर पो टु े ट IV सुसं कृ त समाजात पु ष हे गृहीत धर यास स म अस े
पा हजे क जे काही आचरणात गुंत े े आहेत ते इतरांना खापत हो याचा अवा तव धोका न दे याची यो य
काळजी घेती .

.Jural postulate V स य समाजात पु ष असे गृहीत धर यास स म अस े पा हजेत क जे इतर गो ची

दे ख भा करतात कवा एज सी नयु करतात यां या वापरा या े ात न प वी असतात परंतु इतर यां या
सामा य कृ तीम ये हा नकारक असतात आ ण नैस गक र या ओ ांड याची वृ ी असते .

यां या यो य वापरा या सीमा यांना रोखती आ ण यां या यो य मयादे त ठे वती .

पाउं ड्सने कबू के े क हे युर पो ु े ट्स नरपे नाहीत परंतु यांचे सापे मू य आहे .
ही आद मानके आहेत जी काय ाने समाजात पाळ पा हजेत ते बद या व पाचे आहेत आ ण
समाजात बद घडवून आण यास नवीन नयम उदयास येऊ कतात . अ ा कारे रो को
पाउं डचे युर पो ु े ट्स सुसं कृ त जीवनासाठ मागद क त वे दान करतात आ ण ते वा तव
आ ण आद वाद तसेच साम य आ ण समाजाती पु षांची सामा जक जबाबदारी यां यात संतु न
साध याचा य न करतात .

Iustice चा स ांत पाउं ड ा कायदे ीर ह कां या तपादनापे ा सामा जक गरजा पूण कर यात
आ ण सामा जक याया या संवधनात अ धक रस आहे . काय ाचा अ यास अमूत संक पने या
संदभात न करता सामा जक यायाचे साधन हणून के ा पा हजे . अ धक सामा जक
रता आ थक सुर ा आ ण सामा य क याण इ याद साठ समाजा या एका वगाचा अ धकार
यांनी ओळख ा
Machine Translated by Google

कमान वेतन कायदा वृ ापकाळ नवृ ी वेतन सामा जक वमा सामा जक सुर ा आ ण स य जीवनाची
हमी इ याद संबंधीचे व वध कायदे हे समाजाचे येय आ ण उ े सा य कर यासाठ चे उपाय आहेत .

पाउं डचे योगदान पाउं ड एक स ांत मांडतो जो े पासून मु होतो आ ण यायाधी आ ण

वक यां या जबाबदा या द वतो . कोणतीही अ त यो टाळू न तो म यम माग अव ं बतो . याचा
कोन ायो गक आहे . यांचा स ांत ावहा रक आ ण भ कम पायावर उभा आहे आ ण यातून
उ म ावहा रक काया ा ेरणा मळा आहे . ते वक यायाधी आ ण याय ा ांची
जबाबदारी द वतात आ ण वषया या ा ती आ ण े ाचे सवसमावे क च दे तात .

भारतीय रा यघटनेने सावज नक हेतू सावज नक नै तक आ ण जन हत यांना सव ान द े आहे .

अपे े माणे दो ही सुधारणां या घटना मक वैधते ा एका आट ारे सव याया यात आ हान द े गे े .
रट या चका के वानंद भारती V s के रळ रा य AIR ारे

मी के वानंद भारती के रळचे मठ मुख . या करणाची सुनावणी याया या या सव यायाधी ां या खंडपीठाने

के . ती या वैधतेसाठ आ ण व दवसां न अ धक काळ याया यासमोर व तृत यु वाद
कर यात आ ा आ ण ए रोजी यायाधी ांनी अकरा मते द . याया याने आता असे मान े क
घटना ती कर याचा अ धकार ोध ा पा हजे . क ा म ये वतः . सं वधान
ती ी संबं धत तरतुद ही कोण याही आधु नक रा यघटनेची काही मह वाची वै े आहेत यावर जोर दे यात
आ ा. हेगडे आ ण मुख ज जे.जे. सं वधान नमा यांनी ती कर याचे मह वाचे अ धकार सोड े होते
यावर व ास ठे वणे कठ ण होते

संसदे या अव म ये सं वधान दड े े आहे .

वर

या मु ावर हणून ंक र साद आ ण स न सग करणात के े या मतांचे समथन के े गे े आ ण

गो कनाथ करणात के े या मता ा घटना तीचा अ धकार आटम ये सापडत नाही .
र कर यात आ े . पुढे याया याने ओळख े क सामा य कायदा आ ण घटना मक कायदा याम ये फरक
आहे . हेगडे आ ण मुख ज .जेज े रा य आप या रा यघटनेती व वध तरतुद चे परी ण के यावर असे दसून
येते क यांनी सं वधान आ ण काय ांम ये फरक के ा आहे . असे हट े होते क सं वधान नमा यांनी आटम ये
अभ कायदा वापर ा नाही . संवैधा नक कायदा समा व आहे. याचा अथ ती क ा असा होई .
मू भूत अ धकारांना कमी कर यासाठ अ धकार दान करते . यामुळे गो कनाथ करण आता र बात ठर े .

अ ा कारे के वानंद हे भारतीय याय ा ाचे संक न आहे याने ोक ाही समाजवाद समाजा या ापनेती
कायदे ीर तणाव ंक ा आ ण अडथळे र के े आहेत आ ण सामा यां या हतासाठ सामा जक बद आण
सुधारणां या योजना कवा पुनरचना कर यासाठ संसदे ा जवळजवळ अमयाद अ धकार द े आहेत
येय यासह समा त होते
Machine Translated by Google

भारताती ऑथ डॉ सी याय ा ाचा का खंड आ ण नवीन हेतूपूण सामा जक आ ण कायदे ीर

नै तकतेसह वकासा मक याय ा ा या युगाची सु वात होते . भारतीय प र तीवर
स ांताचा उपयोग वातं यापूव ची भारतीय कायदे ीर व ा पूव ची भारतीय
कायदे ीर व ा सामा जक बद आ ण सामा जक यायासाठ र आ ण तकू होती .
ते ोक वरोधी मानवी त ेचे दमन करणारे आ ण भारतीय ोकां या समतावाद उ ांना
तसाद न दे ण ारे होते . भारतीय ाउं ड नॉम पूव याय ा ाचे नयं ण ट राजवट त
होते . याया ये ही एक बाडी आ ण थ ा होती यात पो स सा ीदार वक आ ण यायाधी
या सवानी पुरावे तयार कर यात कवा वापर यात आप भू मका बजाव जे यांना पूण पणे खोटे
अस याचे मा हत होते . खट ा हा एक रा ीय मनोरंज न बन ा होता आ ण गु हेगारी कायदा हे
एखा ा या ू ा ास दे याचे तु ं गात टाक याचे आ ण अगद फा ी दे याचे एक मा यता ा त
आ ण चांग े य न के े े मा यम बन े होते . भारतीय यायदं डा धकारी दररोज यां या याया यात
तासन् तास घा वतात नर र ेतक यांचे पुरावे दब पणे रेक ॉड करतात यांना हे मा हत होते क
याती न वद ट के खोटे होते . अ ा कारे ट राजवट त मानवी ह क आ ण ोक ाही
सं या द होती आ ण ासक य आ ण या यक याया या गतीसाठ समाजवाद हा अनाठायी होता .
ऑ ट नयन सकारा मकतावादाने ोक आ ण यां यात कायदा कायदा नमाते वामी आ ण
स ाधारी जा यां यात एक कायमची भत नमाण के यांनी रोट आ ण वातं य दो हीसाठ आवाज
उठव ा .

समाज ा ीय ओ हरटो स नवीन

याय ा
म ये अंम ात आण े या आ ण वीकार े या नवीन भारतीय सं वधानाने वातं य समानता आ ण मानवी
त े या आद ाना मूत प दे ण ारे नवीन कायदे ीर आ ण घटना मक त व ान सु कर यात योगदान द े .
घटनेती मू भूत अ धकारांसह रा यघटनेची तावना वैय क वातं य आ ण मानवी ह कांचा मॅ ना काटा बनवते
आ ण यात नद क त वे दे ख ी आहेत आ ण याया यांनी या हेरी उ ांचे सं े षण करणे आव यक आहे .

मु सामा जक उ े सा य कर यासाठ पर र नवास आ ण सहअ त व

जबरद ती आ ण ोषण. भारतात समतावाद समाज ापन कर यासाठ ते दो ही आव यक आहेत . ॅन व े

ऑ टन ट पणी करतात भारतीय रा यघटना हे प ह े आ ण सवात मह वाचे सामा जक द तऐवज आहे. भाग
III आ ण IV हे सं वधानाचे ववेक आहेत . यायमूत ी एसआर दास यांनी नरी ण के े आप या सं वधानाने
कडे के े नाही परंतु वैय क हत आ ण समुदाया या सव कृ हताचा मेळ साध याचा य न के ा
आहे .

सामा जक अ भयां क कौटुं बक कायदा कामगार कायदा ावसा यक कायदा ग धम कवा े ा या

आधारावर भेदभाव कर यास मनाई करणारा सामा जक कायदा या े ात भारतीय यायाधी ांनी सामा जक
स ोखा आ ण वग स ोखा साकार यासाठ सामा जक अ भयां क उपकरणाचा अव ं ब के ा . भारतीय
याय ा ाचे मु य वा तु व ारद ी . यायमूत कृ णा अ यर हणा े हे काया मक पूतता आहे कारण
अ भयां क प र ती वषय आ ण गुंतागुंती या वा त वकते या संवेदन ी तसादावर अव ं बून असते .
Machine Translated by Google

यासाठ आदे त नयं ण आव यक आहे. हणून ते हणतात क यायमूत नी हे कधीही वस नये क

येक काय ाचा सामा जक हेतू आ ण अ भयां क या असते याचे कौतुक के या वाय काय ा ा याय मळू
कत नाही . आज भारताचे सव याया य गरीबां या सम यांसाठ पूव पे ा अ धक ावहा रक मदतगार आ ण
जवंत आहे . .

न कष

असा न कष काढ ा जातो क हतसंबंधांचे संघष समायो जत कर यात कायदा मह वाची

भू मका बजावतो . सामा जक हत आ ण वैय क हत दो ही सहअ त वात आहेत . दोघांनाही
समान ाधा य आहे . Roscoe Pound यांनी अमे रकन सोसायट साठ सामा जक अ भयां क ची
क पना द आहे परंतु ववाद नराकरणासाठ ही संक पना सव पाळ जाते . सामा जक
क याणाची ापना करताना भारतानेही याच संक पनेचा अव ं ब के ा . मानवा या व वध इ ा
पूण करणारे कायदे तयार कर यात यायपा का आ ण व धमंडळ दो ही मह वाची भू मका बजावतात .
या टे नोसॅ ही समाजात माणसा या इ ा वाढतात आ ण यां या इ ा पूण कर यासाठ
नवनवीन धोरणे आख गे आहेत .

पाउं ड या मते समाज ा ीय याय ा ाने हे सु न त के े पा हजे क कायदे बनवणे अथ ावणे

आ ण ागू करणे सामा जक त ये ात घेतात . पाउं डने व क ाचे काय अ भयां क ी जोड े .
सामा जक अ भयां क चे उ समाजाची य ततक वै ा नक रचना तयार करणे आहे यासाठ
जा तीत जा त गरजा पूण करणे आव यक आहे आ ण कमीतकमी घषण आ ण कचरा .
काय ा ारे संर त के े जाणारे हत ओळखून आ ण यांचे वग करण क न दे ा ा मदत करणे हे
याय ा ाचे काय आहे .

Q. वभाजक घटक हणून धम यावर

चचा करा .

वष

प रचय
n

धम ही एक सामा जक घटना आहे व आहे आ ण येक ाचे वतःचे ोकसं येचे क आहे धम या
दाची घटनेत ा या के े नाही परंतु सव याया याने यास महाग साम ी द आहे . क ा
अंतगत हमी . उ े ख के े या अपवादां या अधीन रा न येक ा के वळ या या यायाने
कवा ववेक ाने अनुमती अस े या अ ा धा मक व ासांचे मनोरंज न कर याचा मू भूत अ धकार दान
के ा नाही तर अ ा उघड कवा बा कृ ती आ ण प त म ये या या व ास आ ण क पना द त
कर याचा दे ख ी मू भूत अ धकार दान करतो . या या धमा ारे मंज ूर कवा आ ा द े आहे आ ण
पुढे इतरां या फाय ासाठ या या धा मक सं त आद आ ण वचारांचा चार आ ण सार कर यासाठ .
Machine Translated by Google

धा मक पाळ याचे वै आ ण अ धकार व सामा जक गटा या सद य वावर अव ं बून असतात .

धा मक धा मक भावनांमुळे धा मक सम या अनेक दा सामा जक चतेचे ठकाण बनतात .

सुधारणावाद चळवळ पयायी धमाचा उदय नवीन नेतृ वाचा उदय इतर सं कृ त चा भाव आ ण
आधु नक करणा या य नांमुळे सामा जक वकासा या काळात धमाती प रवतन घडतात .

धमापासून त वतः अंतर आ ण उपचारात नःप पातीपणाचा ीकोन रा या या कृ तीसाठ सुर त चा

ांतता आ ण वैधता दान करते . ब सां कृ तकते या धोरणाचा एक घटक अस याने हा ीकोन
काय ा या नयामक कायासाठ माग आ ण मयादा सेट करतो आ ण व वध धा मक समुदायांम ये
सहअ त वासाठ वृ ी आ ण मान सकता वक सत करतो .

धम हा े चा वषय आहे . नःसं यपणे धमाचा पाया अ ा व ेम ये आहे यांना ते धम

यां या आ या मक क याणासाठ आचारसं हता मानणारे मानतात परंतु भारताती अ पसं याक गटांचा
धम आ ण सं कृ ती ही के वळ कवणीपे ा अ धक आहे . व ासाचे . एखादा
धम या या अनुयायांना वीकार यासाठ नै तक नयमांची सं हता तर ठे वू कतोच परंतु या धमाचे
अ वभा य पद हणून गण े जाणारे वधी आ ण पाळणे समारंभ आ ण उपासने या प ती दे ख ी
नधा रत क कतो . हे व प आ ण पाळणे अगद अ आ ण पो ाखां या बाबतीतही व ता
कतात . हणून आटम ये समा व अस े या धम वातं यासंबंधी घटना मक हमी . अगद
धमा ी संबं धत सं कार आ ण समारंभांपयत व ता रत आहे .

गु ाम अ बास व उ र दे रा य क ा अंतगत रट या चका . सव याया याने

ज मनी या तुक ावर या समुदाया या कोण याही धा मक अ धकारांची था ागू के .
याया याने हट े आहे क रा य यां या धा मक समारंभ आ ण काय कर यासाठ ा पत था
अ धकारांम ये ह त ेप क कत नाही . मू भूत अ धकारां ी संबं धत तरतुद ारे अ पसं याक
अ धकारांची व तृत ेण ी समा व के आहे . यांना तकू
आ ण भेदभावपूण अव ेपासून वाचव याचा य न करतात . नै तकता माणसा या आ यामधून येते तर
कायदा माणसावर बाहे न ादतो .

नै तकता हे आंबटपणाचे औषध आहे आ ण काय ाचा जो ावहा रक भाग आहे

या या पायासाठ मट पॅथॉ ॉजीची वयं स ता अस पा हजे .
Machine Translated by Google

वभाजक घटक हणून धमाचे प रणाम

सामा यत सव धा मक व ेम ये गु त अ ौ कक ा समाजाचे कायदे राख यासाठ आ ण

भ व यात ा दे यासाठ कवा ब ीस दे यासाठ एक वभाव आहे अ ा कृ ये ेपासून वाच
असती कवा पु षांम ये अय वी ठर असती .

संयोगाने धम आ ण कायदे आप याकडे नेहमीच काही असतात

नैस गक हेतू इतरां या आनंदाचा स ा घे यासाठ आप या वतः या
वार यातून ुप .
i ु परोपकाराचा हेतू ii
खाजगी नेहाचे हेतू iii चांग या त ेचे नणायक
आ ण iv दोषाची भीती .

व तु ती अजूनही कायम आहे क अनेक करणांम ये नै तकतेचे अ त व काय ातून ा त

होते कारण कायदे परवानगी दे तात क मनाई करतात हे जाणून घेण े आव यक आहे . रा य फ
काय ाने अ त वात आहे . असे दे आहेत जथे परक य आ ण इतरां या सेवेत दाख होणे हा
गु हा आहे यात अ ी सेवा कायदे ीर आ ण स माननीय आहे .

बथम या मते काय ाचे पा न कर यापे ा याचे उ ं घन करणे अ धक धोकादायक आहे क नाही हे
आपण तपास े पा हजे आ ापा नाचे संभा कृ य अव ा या संभा कृ यांपे ा कमी कवा जा त
आहेत क नाही हे आपण वचारात घेत े पा हजे . मुळ ात धम हा ोकां या अ या मक मागद नासाठ
आहे आ ण हणूनच ांतता आ ण सामा जक यायासाठ एक मुख ोत असू कतो . मु धम ा
सू चत करते या माणे समाजाती ब घटकांसाठ एक ा पयाय बनू कतो . याऐवजी
धमाचा वापर अ धक वेळ ा ा न हत वाथानी के ा आहे यात धा मक कायकत वेगळे होतात .
वाईट हणजे धा मक कायकत आ ण वतः पुरो हत

ा आ ापना तयार करा आ ण यां या आ ापनांचे संर ण कर यासाठ राजकार यां ी हात मळवणी
करा .

सामा य वतन समाजा या व वध हतसंबंधांवर अव ं बून असते . भाव ा

स ांतानुसार कायदा बा संबंधांचे नयमन करतो तर नै तकता आती जीवन आ ण ेरणा
नयं त करते . नै तक आ ा आप या चा र या ा आ ण ववेक ा ा आक षत करते तर कायदा
ारी रक बळजबरीचा धोका ागू करतो . ही नवीनता आ ण व ेषत धम आहे जो काय ासाठ
आव यक पूरक आ ण मानवतेचा गोड संबंध आहे . मा आमदारांनी पुरेसे काम के े े नाही .
Machine Translated by Google

यांनी मानवते या सेवे ा नकार दे ण े कवा वगळणे या गु ाम ये समा व के े पा हजे उदा . i एखा ा
खापती ा या यासाठ कोणतीही मदत न घेता एकाक र यावर सोडू न दे ण े iii या ा मदतीचा हात
न दे ण े . खंदक यातून तो वतः ा बाहेर काढू कत नाही . iii नकळतपणे वष ा न करणा या
माणसा ा मा हती न दे ण े .

अ ा वाईट गो ी आहेत यांना तबंध के ा जाऊ कतो आ ण हणून जर काही दोष

आढळ ा तर ा ता वत करणे आव यक आहे यामुळे गु हेगारा ा काही माणात ाज वाटे
कवा या ा आ थक जबाबदारी ावी ागे .

अ ा कारे मू ये व ेषत सामा जक नै तक त वे आ ण समाजात ा पत के े संसाधने

वधायकां या कायदे ीर कवा कायदे ीर कृ त वर कठोर अथाने मयादा घा तात . भावी कायदे ीर
कारवाईसाठ इतर कोण याही मयादा नाहीत . सव दय नेते दवंगत वनोबा भावे यांनी उप त के े या
गोह ये या मु ावर कायदे ीर कारवाईचा फारसा प रणाम झा े ा नाही . वक आ ण ावसा यकां या
इतर प रषदांनी मांड े ावसा यक नै तकता सै ां तक ा अजूनही समाजात अ त वात आहे कारण
ती आम या मू यांनी आ ण संसाधनांनी सेट के आहेत . तरीही जे सै ां तक र या वीकार े जाते
ते आचारसं हतेम ये पाळ े जाते असे हणणे बरोबर नाही परंतु या या उ ं घनासाठ कोणतीही ा
द जात नाही जी गंभीर आहे आ ण ती के वळ आप या अंतगत काय ा ा ावसा यक पूरक कर यासाठ
आहे नै तकता या या उ े ात अपय ी ठरते . ेवट ही नै तकता आहे जी येक म ये
आव यक आहे मन आ ण येक वाईट काय ाने दान के े या े ारे नराकरण के े जाऊ कत
नाही .

धा मक क रता धा मक क रता भारत हा धमाचा दे आहे . हणजे दे ात व वध

धा मक गट आहेत .
रा य मा यता ा त चच कवा धम नाही . नाग रकांचा धम या या मू भूत ह कां या बाबतीत अ ासं गक
आहे . भारताती धम नरपे ता ही व वध धमा या समृ वार ावर आ ण सं कृ तीवर आधा रत आहे .
वसुधैव कु टुं बकम् हणजेच संपूण जग एक कु टुं ब आहे या उ तून दे ाची धम नरपे जडणघडण
उ म कारे दसून येते . भारत हा नेहमीच सवसमावे क समाज रा ह ा आहे याने सव धम आ ण
धमा या ोकांचे खु या हाताने वागत के े आहे कधीही धमाम ये भेदभाव के ा नाही आ ण कधीही
कोण याही धम कवा व ासा ा धोका नाही असे मान े नाही . पण या धम नरपे तेचा अथ असा नाही क
भारतात जातीयवाद नाही .

सव धमा या ोकांना समान वागणूक दे ण ारे अनेक कायदे असूनही भारताम ये जातीय दं ग चा मोठा
इ तहास आहे याती सवात वाईट घटना हणजे दे ा या फाळणी या वेळ र ा या न ा वाहत हो या .
या दे ात स ह णुता जीवनासाठ दब आहे तेथे सह ा यांब हा े ष कधी
नमाण झा ा या ाचे उ र दे ाती ट राजवट त आहे व ेषतः नंतर .
पूव ट रा यक यानी दे ा या सामा जक रचनेत ह त ेप कर यापासून वतः ा रोख े .
नंतर
Machine Translated by Google

यांना कमकु वत कर यासाठ दे ाती ोकांम ये फू ट पाड याचे मह व ात आ े . यामुळे फू ट

पाडा आ ण रा य करा या धोरणा ा चा ना मळा याचा वापर यांनी धा मक धत वर के ा आ ण यामुळे
ह आ ण मु मांम ये राव े .

ट ां या या धोरणाची चकाट दे ाची वेदनादायक फाळणी आ ण यां या घरातून आ ण घरांमधून

मो ा सं येने ोकांचे व ापन यातून दसून येते . धमा या बाबतीत सरकार तट
असूनही आ ण रोजगार ण इ याद बाबतीत धमा या आधारावर कोणताही भेदभाव होणार नाही
याची खा ी दे ण ारी घटना दे ा या वातं यानंतरही हे चा ू च आहे .
हे वरवर पाहता व वध धा मक समुदायांमधी कमान सामा जक पर रसंवादामुळे आहे यामुळे
इतर समुदाय आ ण यां या अ यासकांचा वकृ त कोन नमाण होतो . फाळणी या जखमा
आ ण वेदना बरे कर यासाठ असा सामा जक संवाद व ेषतः मह वाचा आहे . नाजूक धम नरपे
फॅ क वभाजनाचा ारी रक ध का सहन क क ा नाही . घटनेती तरतुद ारे ही प र ती
र कर याचा य न कर यात आ ा . फाळणी या वेदनांनी दे ा ा वेळ ोवेळ जातीय हसाचारा या
दं ग या पात पु हा एकदा आप या जखमा वसर यासार या न ह या .
काही वेळ ा राजक य नेते आ ण ासक य यं णेची कृ ती कवा न यताही जातीय उ मादात भर
घा ते . जगाचा भारताकडे पाह याचा कोन बद णा या काही मुख घटना जातीय
उ मादावर आधा रत हो या . बाबरी म ीद व वंस गुज रात दं ग द ीख दं ग .

उ र दे ाती अयो येत अस े बाबरी म ीद ६ डसबर १ ९९ २ रोजी कारसेवकांनी आम या काही

ने यां या मागद नाखा पाड यां यावर खट ा सु आहे . बाबरी म द या
व वंसामुळे भारतीयांचा भूतकाळाती सव धमाब चा आदर नमाण झा ा .
कोण याही धमाचे धा मक मं दर पाड े जाऊ कते ही व तु ती दे ाती ोकां या धम नरपे तेवर
आ ण धम नरपे तेब रा या या व ासावरही नमाण करते .

मधी गुज रात हसाचार ही दे ासाठ अ यंत ा जरवाणी बाब आहे .

के वळ एका व धमा ी संबं धत अस या या कारणाव न ोकांची ह या कर यात आ ही व तु ती
कोण याही धम नरपे रा ा ा मा य नाही . ासनाने उ रा त या द याने रा या या धम नरपे तेवरी
व ासावरही नमाण होतात . गुज रात हसाचारा या सुमारे दोन द कांपूव घड े अ ीच एक
घटना हणजे म ये द ती दं ग . ीखांची ू रपणे क कर यात आ .

द या र यावर फ कारण या ने भारता या त का न पंत धान ीमती यांची ह या

के होती . इं दरा गांधी या ीख हो या . धम नरपे दाचा अंतभाव करणा या या मृ यूचा
नेमका बद ा घे यासाठ ही ह या घड हे वडंबना मक आहे .
Machine Translated by Google

भारतीय सं वधान. ही तु ना पूण पणे अयो य आहे हे वेगळे सांग याची गरज नाही . कब ना एका धमाची
मू ये घेऊ न याची स या धमा या इ तहासा ी तु ना करता येत नाही . मू यांची तु ना मू यां ी आ ण
इ तहासाची तु ना इ तहासा ी के पा हजे . मू ये दै वी मानवतावाद आ ण सव धमासाठ समान
अस तरी इ तहास हा व वध न हत वाथ कवा दोन कवा अ धक व ास समुदायांमधी स ा संघष
आ ण अनेक दा मानवी वतनाची सवात वाईट बाजू द वत अस े या हसाचाराने भर े ा आहे . याचा दोष
धमा ा ावू नये .

धम नरपे ता हा सम यांवर उपाय

हणून
d

धम नरपे ता हे मह वाचे रा ीय उ आहे . धम नरपे ता हे अ धकृ त सरकारी धोरण अस े तरी

भारताती ब सं य ोक अजूनही धम नरपे नाहीत . जातीयवाद आ ण दह तवाद हे धम नरपे ते ा
मोठा धोका आहे .

पूव ह आ ण सां दा यक उ मादांपासून मु चे साधन हणून धम नरपे तेम ये मानवी ह क आ ण

क याणाचे मू य वाढव याची उपजत मता आहे . सामा जक प रवतना या कायात
कायदे ीर धोरणे तयार कर यासाठ रा य धम आ ण यां याती यो य कोणीय संबंधांसाठ
वहाय मापदं डांचा ोध घेण े आव यक आहे . यामुळे भारता ा धम नरपे रा य घो षत
करावे असे वाट े . इं जी द से यु र हा ॅ टन द SAECULUM व न आ ा आहे .
पूव राजस ावाद दे ांम ये धम नरपे तावा ांचे वणन जास ाक असे के े जात असे . या
च ांतीने धम नरपे तेची क पना ोक य के . या च रा यघटनेने धम नरपे रा याची
क पना मांड . महान भारतीय मुघ राजा अकबर राजा राम मोहन रॉय आ ण वामी ववेक ानंद
यांसार या सामा जक आ ण धा मक सुधारकांनी सव धमा या ोकांचा आदर के ा .

व ेषत भारतीय राजा महाराजा रणजीथ सग यांनी यां या सरकारचे धोरण हणून
धम नरपे तेची अ धकृ त घोषणा के . यात यांना य आ े . से यु ॅ रझमची क पना सरकारी
मा यमांतून अंम ात आण यात रणजीथ सग हे अ त मान े जातात . म ये भारतीय
रा ीय काँ ेसने धम नरपे तेवर वाद ववाद सु के ा आ ण भारतासाठ धम नरपे रा वादाचा
ताव ठे व ा .

धम नरपे तेचा वचार भारतात सु झा ा

Machine Translated by Google

म ये जे हा महा मा गांध नी तुक या सु तान या समथनाथ ख ाफत चळवळ चा व ते हा राजकारण .

सव धम समभाव हा सं कृ त वा चार हा धम नरपे रा य आ ण समाजाचा सवात यो य

भारतीय ीकोन आहे . परंतु हे वसरता कामा नये क म ये कवा म ये जे हा से यु र
हा द तावनेचा भाग बनव ा गे ा ते हा घटनेत याची ा या कवा ा या कर यात आ े
नाही . धम नरपे ता आधु नक राजक य आ ण घटना मक त व हणून दोन मू भूत तावांचा
समावे आहे . प ह गो हणजे व वध धम आ ण पंथाचे ोक कायदा रा यघटना आ ण सरकारी
धोरणासमोर समान आहेत . सरी गरज हणजे धम आ ण राजकारण यांची सर मसळ होऊ
कत नाही . धम कवा े या आधारावर कोणा ीही भेदभाव के ा जाऊ कत नाही कवा
ब सं य भावना आ ण आकां ा अस े या एका धमा या कवा धमा या वच वा ा जागा नाही असे
याव न होते . या हेरी अथाने े या आधारावर कोणा ीही भेदभाव नाही आ ण
राजकारणापासून धम वेगळे करणे आप रा यघटना धम नरपे तेचे र ण करते .

धम नरपे धत वर काय ात सुधारणा करा

अडचणी

भारतासाठ सं वधान तयार कर यासाठ ापन कर यात आ े या सं वधान सभेने भारतीय सं वधानाची
आठ मागद क त वे घो षत के . या आठ मू भूत आ ण मागद क त वांम ये सं वधान
धम नरपे ता पाच ा ानावर आहे . या माणात घटनाकार पं डतांनी धम नरपे ते ा मह व
द े. व वधतेत एकता टकव यासाठ सवधमसमभावाचा वचार आव यक आहे . नरोगी
ोक ाही या भावी कायासाठ धम नरपे ता ही मू भूत वचारधारा आहे . जानेवारी
म ये भारतीय रा यघटना वीकार गे ते हा यात धम नरपे ते ा चा ना दे यासाठ पुरे ा तरतुद
आहेत .

भारतीय रा यघटनेचा धम नरपे ते या त वावर ठाम व ास आहे . भारतीय रा यघटने या जनकांनी

भारता ा धम नरपे पायावर उभार यासाठ कधीही मागेपुढे पा ह े नाही . यांनी ी . एच . ही .
कामथ यां या सं वधाना या तावनेत दे वाचे नाव घे या या ती ा वरोध के ा आ ण पराभूत के े .
पं डत कुं ज हणा े क आ ही दे वाचे नाव घेतो परंतु असे करताना आ ही संकु चत सां दा यक
भावना दाखवत आहोत जे सं वधाना या भावने या व आहे असे म ा सांगायचे आहे .
भारतीय वजा या म यभागी अ ोक च आहे . चाका ा अनेक ोक आहेत परंतु सव समान
ांबीचे आहेत . हे अ य पणे सव धमाना समान वागणूक दे या या त वावरी भारतीय भू मके चा
संदभ दे ते . सव धम सांबव .
Machine Translated by Google

सं वधानात धम नरपे हा द सु वाती ा नस ा तरी याती व वध क मांचे नुसते अव ोकन के यास हे

होते .
धम नरपे ता आहे

भारतीय सं वधानाचा अ वभा य भाग . अ ा वेळ धम नरपे ते ी संबं धत घटना मक तरतुद कडे एक नजर टाकणे अयो य
ठरणार नाही . घटने या क म म ये सव ोकांसाठ काय ासमोर समानतेची तरतूद आहे . क म १५ इतर
गो बरोबरच रा य कोण याही नाग रका ी धमा या आधारावर भेदभाव करणार नाही असे नमूद करते . अनु ेद रा यांतगत
रोजगारा या बाबतीत समानतेची तरतूद करते धमाचा वचार न करता . क म ववेक ाचे वातं य आ ण एखा ा या
आवडी या धमाचा अ यास आ ण चार कर याचा ह क दान करते . सं वधान के वळ या धम आ ण ववेक ा या
वातं याची हमी दे त नाही तर या ा कोणताही धम नाही अ ा चे वातं य दे ख ी सु न त करते आ ण ते रा या ा धमा या
आधारावर कोणताही भेदभाव कर यापासून तबं धत करते . अनु ेद धा मक वहार व ा पत कर याचे वातं य
दान करते आ ण क म कोण याही धा मक सं दाया या फाय ासाठ कर भर याची स तबं धत करते . से यु ॅ रझमचा
भाव क म म ये दे ख ी दसून येतो याम ये असे हट े आहे क कोण याही ै णक सं ेम ये कोणतीही धा मक सूचना
द जाणार नाही जी पूण पणे रा या या नधीतून चा व जाते . वरी घटना मक तरतुद चे व े षण के याने हे होते क
भारतीय धम नरपे ता अ तीय आहे आ ण ती सव धमाना समान वागणूक दे ते . आप या दे ात याय व ा ही रा यघटनेची
र क आहे आ ण धम नरपे ता ही सं वधानाची मू भूत रचना आहे आ ण ती घटना तीने बद ता येण ार नाही असे सव
याया याने नमूद के े आहे .

यानुसार क म २५ दोन वातं यांचे संर ण करते

अ ववेक ाचे
वातं य
b धमाचा अव ं ब आचरण आ ण चार कर याचे वातं य .
ववेक ाचे वातं य हे नाग रकाचे दे वासोबतचे वतःचे नाते या ा आवडे या प तीने तयार कर याचे पूण आंत रक
वातं य आहे .
जे हा हे वातं य होते आ ण बा व पात होते ते हा ते धमाचा अव ं ब करणे आ ण याचे पा न करणे होय . धमाचा
दावा करणे हणजे मु पणे आ ण उघडपणे आप ाआण ा जाहीर करणे . धमाचे पा न करणे हणजे व हत धा मक
कत े सं कार आ ण नयमांचे पा न करणे होय . चार करणे हणजे या या कोनाचा सार आ ण सराव करणे
Machine Translated by Google

इतरांना बोधन करणे. वतः या धमाचा चार कर याचा अ धकार हणजे स या ा वतः या धमात
बद याचा अ धकार नाही .

हणून क म असे तपादन करते क स या चे वतः या धमात धमातर कर याचा कोणताही

मू भूत अ धकार नाही कारण जर एखा ा ने हेतुपुर सर स या चे धमातर आप या
धमात के े तर या या धमाचे स ांत सा रत कवा पसरव या या य नातून वेगळे के े गे े तर
या वातं यावर

दे ाती सव नाग रकांना समान ववेक ाची हमी रे ह. टे नय ॉस व . सट ऑफ म य दे AIR

SC म ये ठर या माणे
पंज ाब राव व डी.पी. मे ाम एआयआर एससी मधी सव याया याने
असे मत के े आहे क के वळ या या यायाने कवा ववेक ाने मंज ूर के े या धा मक व ासाचे
मनोरंज न कर याचा अ धकार नाही तर या या भावना उघडपणे द त कर याचा दे ख ी अ धकार
आहे . धमाने उपभोग या माणे वागतात . क मा या दात तो धमाचा दावा हणजे मु पणे
आ ण उघडपणे एखा ा या व ासाची घोषणा कर याचा अ धकार आहे . आ ण र त ा पानचंद
गांधी व मुंबई रा य AIR SC म ये घो षत करतो क तो मु पणे या या धमाचे
पा न क कतो . धा मक था कवा धा मक े या अनुषंगाने के े कृ ती हा धमाचा
ततकाच भाग आहे जतका व ास कवा व कवणांवर व ास आहे . धमाने याचे
अ वभा य आ ण आव यक भाग मान े े वधी आ ण पाळणे समारंभ आ ण उपासने या प ती
आहेत . धमाचा कवा धा मक थेचा अ वभा य आ ण अ वभा य भाग काय आहे हे
याया यांनी एखा ा व धमा या स ांता या संदभासह ठरवावे याम ये माननीय सव
याया याने नमूद के यानुसार समाजाने या या धमाचा भाग मान या जाणा या थेचा समावे
होतो . ेष म व ता मळनाडू रा य SCC . पु हा
र त ा म ये SC हणते क तो इतरां या उ तीसाठ या या धा मक वचारांचा मु पणे चार
क कतो . हे दे ख ी मह वाचं नाही . आरसन या या वैय क मतेनुसार कवा काही चच
सं े या वतीने सार करतो .

जर एखा ाने आप या रा यघटनेती धम नरपे तेचा आभास पाह याचा य न के ा तर के वळ क म

हा मु ा आहे जो धम वातं याचा अ धकार संद भत करतो . यात असे ह े आहे ववेक बु चे
वातं य आ ण मु वसाय धमाचे आचरण आ ण सार १ सावज नक व ा नै तकता आ ण
आरो य आ ण या भागा या इतर तरतुद या अधीन रा न सव ना ववेक वातं य आ ण अ धकारांचा
समान ह क आहे . मु पणे धमाचा दावा आचरण आ ण चार करणे . बजो इमॅ युए व. के रळ रा य
एआयआर एससी या करणात या ा रा गीत हणून ओळख े जाते सव याया याने
धा मक ा कायम ठे व आहे .
Machine Translated by Google

यहोवाचा सा ीदार न समुदाय कोणाचीही तुती कर यासाठ नाही तर दे वा या वतः या अवतारासाठ

आहे . या करणात रा गीत गा यास नकार द याब यहोवा या सा ीदारां या मु ांना ाळे तून काढू न
टाक यात आ े . सव याया याने यां या धा मक थे ा क म अंतगत संर ण द े आहे.
च ा पा रे ी जे . यांनी नरी ण के े क व धा मक ा कवा था आप या भावनां या कारणा तव
अपी करते क नाही हा नसून ती ा ख या अथाने आ ण ामा णकपणे पाळ जाते क नाही हा आहे .
धमाचा वसाय कवा आचरण . आमची वैय क मते आ ण त या अ ासं गक आहेत . जर व ास
ामा णकपणे आ ण ामा णकपणे असे तर

असे मान े जाते क ते क म चे संर ण आक षत करते परंतु अथातच यात समा व अस े या

मयादां या अधीन आहे .

भारतीय सं वधानाने वैय क तसेच सामू हक धम वातं याची तरतूद के आहे .

वातं या या या अ धकाराची मू भूत हमी आटम ये आहे . . हे वातं य र त ा
पंचंद व बॉ बे रा य मधी सव याया याने अधोरे खत के े या ए य ससह सव साठ
व ता रत आहे . भारतीय रा यघटनेने ववेक ाचे वातं य तसेच सावज नक सु व ा नै तकता
आ ण आरो या या हतासाठ धमाचा मु पणे चार आचरण आ ण चार कर याचा अ धकार
रा या या नयं णाखा द ा आहे .

परंतु सव याया याने के े आहे क या ववेक ावर रा याचा अ धकार असू कत नाही हा
अ धकार पूण आहे . भारतीय दं ड सं हता क म ाथना ळा ा खापत करणे कवा अप व
करणे कवा धा मक सभे ा ास दे ण े इ याद गु हा ठरवते . जरी या कृ ती गु हेगारा या वतः या धमाने मंज ूर
के या असती . दे वदासी सती यांसार या थांना धा मक बंद असू कते परंतु तरीही रा याकडे बंद
घा याचा घटना मक अ धकार आहे .

क ा. धा मक बाब म ये ह त प
े कर यासाठ रा या ा ापक ापक अ धकार दान करते. हे
भारतीय समाजा या व ण गरजा त ब बत करते . या तरतुद वर आधा रत काय ा ारे ह वैय क
काय ात ापक फे रबद कर यात आ े आहेत . क ा. अ ा कारे रा या ा धमा ी संबं धत
कोण याही धम नरपे याक ापांचे नयमन कर यासाठ सामा जक सुधारणा कायदा कर यासाठ अ धकृ त
करते .

क म येक ा ा यांना हवा अस े ा कोणताही धम पाळ याचे वातं य दे ते . हा सं वधानाने द े ा

मू भूत अ धकार आहे . अनु े द धा मक वहार व ा पत कर याचे वातं य अनु े द
कोण याही व धमा या चारासाठ कर भर याचे वातं य आ ण अनु े द व
ै णक सं ांम ये धा मक कवणी कवा धा मक उपासने ा उप त राह याचे वातं य यांचा
वचार के ा जाऊ कतो . सं वधानाती धम नरपे ते या त वाचे ीकरण . क ा.
धा मक वहार व ा पत कर या या वातं या ी संबं धत आहे . यानुसार कोणताही धा मक सं दाय
आहे
Machine Translated by Google

धा मक सं ा ापन कर याचा मा म ा जंगम आ ण जंगम मळव याचा आ ण धमा ी संबं धत

वहार व ा पत कर याचा अ धकार द ा . क ा. हे दे ख ी खूप मह वाचे आहे याम ये असे
ह े आहे कोण याही व धमा या संवधनासाठ कर भर याचे वातं य . कोण याही ा
कोणताही कर भर यास भाग पाड े जाणार नाही यातून मळणारे पैसे कोण याही व धमा या
कवा धा मक सं दाया या संवधनासाठ कवा दे ख भा साठ खचा या भरपाईसाठ व नयोजन के े
जातात .

धम वातं यावर व वध कारचे नबध

धमा या अ धकारा या उपभोगावर नबध क म अंतगत हमी द े ा धमाचा अ धकार हा

पूण अ धकार नाही इतर अ धकारां माणे हा अ धकार दे ख ी सावज नक सु व ा नै तकता
आ ण आरो य राख या या उ े ाने तबं धत के ा जाऊ कतो . या त र अनु े द
पुढ अपवाद अनु े दा या खंड ारे कोर े े आहेत .

खंड चे उपखंड अ धा मक थे ी संबं धत अस े या कोण याही आ थक आ थक

राजक य कवा धम नरपे याक ापांचे नयमन कवा तबंध कर यासाठ कायदे कर या या
रा या या अ धकाराची बचत करते आ ण उपखंड ब रा याचे अ धकार राखून ठे वते . सामा जक
क याण आ ण सामा जक सुधारणांसाठ कायदे करा जरी ते धा मक थांम ये ह त ेप करत
असती . एसपी म ये

म व यु नयन ऑफ इं डया सरकारने ऑरो व आप का न तरतूद

कायदा ागू के ा यामुळे गैर व ापना या कारणा तव अर बदो सोसायट या मा म ेचे
व ापन काढू न घेत े . या चकाक यानी या काय ा या वैधते ा आ हान द े आहे
कारण ते घटने या क म आण चे उ ं घन करते . कोटाने असे मत मांड े क
अर बदो या कवणीने धम बनत नाही आ ण हणून अर बदो आ म घेत याने क म
आण नुसार सोसायट या अ धकारांचे उ ं घन होत नाही . पुढे असे हट े आहे क जरी
असे गृहीत धर े गे े क सोसायट धा मक सं दाय कायदा उ ं घन करत नाही . क म
आण अंतगत याचे अ धकार . काय ाने के वळ ऑरो व या मा म े या व ापनाचे
अ धकार घेत े आहेत धम नरपे बाब या संदभात जे काय ा ारे नयं त के े जाऊ
कतात .

तसेच मोह मद . हनीफ कु रे ी व बहार रा य या चकाक याने असा दावा

के ा क बकर ईद या दव ी गाय चा बळ दे ण े हा या या धमाचा अ याव यक भाग
आहे आ ण हणून गाय या क वर बंद घा णारा रा य कायदा या या धमाचे पा न
कर या या अ धकाराचे उ ं घन करणारा आहे . बकर ईद या दव ी गायीचा बळ दे ण े
आव यक नाही असा यु वाद याया याने फे टाळ ा
Machine Translated by Google

मोह मद धमाचा भाग आहे आ ण हणून क म अंतगत रा या ारे तबं धत

के े जाऊ कते
a क म .

प म बंगा रा य व आ ुतोष ा हरी या स या एका करणात सव याया याने बकरीद या दव ी

गाय ची क करणे ऐ क आहे आ ण बंधनकारक नाही . मु मां या धा मक हेतूसाठ ते
आव यक कवा आव यक नाही . क म २५ अ याव यक धा मक थां ी संबं धत आहे .

रा य सामा जक क याण आ ण सामा जक सुधारणांसाठ काय करते क म या खंड

b अंतगत रा या ा समाज क याण आ ण सामा जक सुधारणांसाठ कायदे कर याचा अ धकार
आहे . या अंतगत धमा या नावाखा चा णा या वाईट था रा य सरकार न क कते .
उदाहरणाथ दे वदासी था सती था इ .

रा य सव ह ं ना सावज नक व पा या ह धा मक सं ा खु या दे ऊ कते . क म २५ २ ब रा या ा
ह ं मधी अ ृ यता र कर यासाठ पाव े उच यास स म करते . परंतु याचा अथ असा नाही क
अ धकार नरपे आहे आ ण अमया दत आहे . ा ी य पु षदासजी व मुळ दास भुंदरदास वै य
या खट यात सव याया याने के े आहे क दे वतेची पूज ा कोण या प तीने के जाते याचे
नयमन रा य क कत नाही .

तर ते बॉ बे व नरसू रा यात ह ं म ये ब प नी वावर बंद घा याचे समथन करते . याया यांनी

धा मक याक ाप आ ण सामा जक आ ण धम नरपे याक ाप वेगळे कर याचा य न के ा
आहे आधीचे क म अंतगत संर त आहेत नंतरचे नाहीत .

इ माई फा क व यु नयन ऑफ इं डया SCC म ये सव याया याने धा मक थे या

आव यक भाग म ये फरक कर याचा य न के ा आहे . ाथना कवा उपासना ही एक धा मक था
आहे असे ते मानतात या ठकाणी अ ा ाथना के या जाऊ कतात अ ा येक ठकाणी याचे
अपण आव यक धा मक था होणार नाही . अनु े द आण अंतगत संर त अस े एक
धा मक था आहे जी धा मक थेचा एक आव यक भाग आहे . अ ा कारे रा य आप या सव
चा वापर क न ाथना ळ अ ध हत क कते . अ ा कारे मं दरे म द कवा चच
असो उपासनेची ठकाणे मळवता येतात .

धा मक घडामोडी व ा पत कर याचा अ धकार क म हणते क सावज नक सु व ा

नै तकता आ ण आरो या या अधीन रा न कोण याही वभागाती येक धा मक
सं दाया ा खा अ धकार आहेत
Machine Translated by Google

अ धा मक आ ण सेवाभावी हेतूंसाठ सं ा ापन करणे आ ण यांची दे ख भा करणे b धमा या

बाबतीत वतःचे वहार व ा पत करणे

c जंगम आ ण जंगम मा म ा घेण े आ ण ा त करणे d काय ानुसार

अ ा मा म ेचे व ापन करणे .

अनु ेद ारे हमी द े ा ह क हा धा मक सं दाय कवा या या कोण याही वभागासार या संघ टत सं ा कवा अ त वाचा
अ धकार आहे . द
सं दाय हा चा सं ह वग कृ त हणून समज ा जाऊ कतो
एकाच नावाखा एक सामा यतः धा मक पंथ कवा रीर याम ये सामा य ा आ ण संघटना असते आ ण व
मू या ारे नयु के े जाते . एसपी म म ये एससीने हट े आहे क क म मधी धा मक सं दाय या दाने
धम या दाचा रंग घेत ा पा हजे आ ण हणून अच या जगद रानंद अवधूत व पो स आयु क क ा यां या
करणात वणन के या माणे तीन अट पूण के या पा हजेत तो अ ा चा सं ह अस ा पा हजे यां याकडे
व ासांची णा आहे जी ते यां या आ या मक क याणासाठ अनुकू मानतात हणजे com याची एक सामा य
संघटना असणे आव यक आहे आ ण

३ याचे व नाव असणे आव यक आहे . अ ा कारे मो ा अथाने ह धम हणजे अ

सं दाय आ ण काही माणात अ ै त ैत व स आ ण ैव यासार या ह समाजावर नयं ण ठे वणारी व वध
त व ाने दे ख ी सं दाय हणून ओळख जाऊ कतात . या आधारावर SC ने ा ी य पु षदासजी व मू दास
भंडारदास वै य या ह धमाती आनंद माग हा एक धा मक सं दाय अस याचे मत मांड े .

क म मधी खंड अ ापना आ ण दे ख रेख ी या अ धकारा वषयी बो तो

धा मक आ ण धमादाय हेतूसाठ सं ा येक धा मक सं दाया ा धा मक आ ण धमादाय हेतूंसाठ सं ा ापन कर याचा
आ ण दे ख रेख कर याचा अ धकार आहे . अनु ेद a मधी ापना आ ण दे ख रेख हे द एक वाच े पा हजेत
आ ण हणूनच के वळ या सं ा आहेत या धा मक सं दाय ापन करतात यां या दे ख भा साठ ते दावा क कतात .
अ ा कारे S. अझीज बा ा व भारत संघ सव याया याने अ गढ व ापीठाची ापना मु म अ पसं याकांनी
के े नाही आ ण यामुळे ते राख याचा ह क सांगू कत नाही असे मत मांड े .

होते

संसदे ने पा रत के े या काय ानुसार ा पत . अनु ेद या क म b म ये धमा या बाबी व ा पत

कर या या अ धकारा वषयी सां गत े आहे धा मक सं दाय कवा सं ा धमा या बाबतीत वतःचे वहार
व ा पत कर यास वतं आहे . जोपयत ते सावज नक सु व ा आरो य कवा व चा त नाहीत तोपयत
रा य या अ धकारा या वापराम ये ह त ेप क कत नाही
Machine Translated by Google

नै तकता यानुसार येक धा मक सं दाय कवा सं े ा यां या धमा या त वानुसार

कोणते सं कार आ ण समारंभ आव यक आहेत ते हाताळ याचे पूण वातं य आहे .
व धमा या त वानुसार व सं कार कवा समारंभ आव यक आहे क नाही हे
ठरव याचा अ धकार याया या ा आहे . गो ी