ममममममम - मममम

मममममम ममममममम ममममम ममममममममममममममम !

१९ वया शतकाचा शेवटचा कालखंड; धमरसुधारणा, सामािजक पिरवतरनाचया चळवळीचा काळ ! या काळात काहीशा वेगाने सामािजक बदलाची
पिकया घडत होती. या चळवळीचे नेतृतव सखोल िचंतन करणार्‍या, समाजिहत जपणार्‍या व धडक कृतीशील असणार्‍या महातमा फुले
याचयाकडे होते. मममममम म मममम या दोन शबदात तयाचया आयुषयातील िविवध टपपयामधये केलेलया सामािजक कायाची मूळ पेरणा सपष
होते.
महातमा जयोतीबा फुले याचा जनम १८२७ साली झाला. तया वेळी संपूणर भारतात बहुजन समाज अंध:कारात चाचपडत होता. अजान, अंधशदा
व असपृशयता याचे भयंकर चटके सोसत होता. सती आिण (ततकालीन) असपृशय समाज हे या समाजवयवसथेतील सवािधक उपेिकत घटक
होते. तयामुळेच मममममममममममम म मममममममममममममम हे तयाचे जणू जीिवतकायरच झाले. तया वेळचया िसतया हा िशकण
नसलयामुळे सवत:ची मूळ अिसमताच हरवून बसलया होतया. या पिरिसथतीतून तयाना बाहेर काढणयासाठी िशकणाची आवशयकता होती.
मुळात ममममममममममममममम मममममम ममम मममममम मममममम आहे हे जयोितरावानी ओळखले. एक सती सुिशिकत महणजे
पुढचया सवर िपढया सुिशिकत हे समीकरण तयानी जाणले व या पिवत कायाची सुरवात आपलया पतीला िशकण देऊन तयानी केली. मममम
मममम मममममममममममममम ममममम ममममममम मममम मममम मममम ममममममम मममम मममम. तयानी व तयाचया पती
सािवतीबाई यानी अितशय पितकूल पिरिसथतीत, लोकिवरोधाला उतर देत १८५१ ,१८५२ साली व पुढील काळात अनेक कनया शाळा सुर
केलया.

िसतयाना सबला बनिवणयासाठी, सतीउदारासाठी तयानी बालिववाह, कुमारीिववाह, िवधवाचे केशवपन या परंपराना पचंड िवरोध केला. या
परंपराचया िवरोधात जाऊन ममममममम मममम मममम ममममम ममममम मममममममममम ममममम मममम. ही एक काितकारक
अशी घटना होती. तयाचबरोबर तयानी केशवपनाचया िवरोधी आंदोलन करन नािभकाचा अिभनव असा संप घडवून आणला. पण तरीही पुनिवरवाह
समाजाला पचणे अवघड होते. एखादा िवधवेला दुदैवी पिरिसथतीत संतती झालयास तया िवधवेस भूणहतया िकंवा आतमहतयेिशवाय पयाय राहत
नसे. ही समसया ओळखून तयानी १८६३ साली ममममममम ममममम मममममममम ममममममममम मममउघडले. तयानी याच पितबंधक
गृहातील एक मुलगा दतक घेतला. यावरनच तयाचे ममममममममममम ममममम िकती मममममम म मममममममम होते हे सपष होते.
आजचया समाजाचे सतीिवषयक िवचार, दृषीकोन पाहता तयाचे दषेपण लकात येते.

सती उदाराबरोबरच मममममममममममममम म मममममममममम मममममममम हा ममममममम ममममम होता. तया वेळीचा असपृशय
समाज हा राजकीय, सामािजक, शैकिणक व आिथरक हकापासून वंिचत होता. तयाना समाजाचया मूळ पवाहात आणणयासाठी, तयाचया पाथिमक
मानवी हकाचया पापतीसाठी ते ममममममम मममम ममममममम मममम मममममममम बनले. १८५२ साली तयानी असपृशयासाठी शाळा
काढली. असपृशयासाठी तयानी पाणयाचा हौद खुला केला. गुलामिगरी, बाहणाचे कसब या गंथातून तयानी जाितवयवसथेवर पहार केला. असपृशय
समाजामधये आिमिवशरवास िनमाण होणयासाठी, समसयाची जाणीव िनमाण होऊन िवकासाकडे वाटचाल होणयासाठी तयानी मममममममम
ममममममम म.म. मममम ममममम मममम मममम ममममममम केली. या संसथेचया सथापनेतून तयानी बहुजन समाजाचया िवकासाचे बीज
रोवले.

सतयशोधक समाजाचया माधयमातून काही तततवाचा पसार तयानी केला. ‘ईशरवर एकच व िनगुरण-िनराकार आहे. ईशरवराचया भकतीसाठी कोणालाही
कोणतयाही मधयसथाची गरज नाही. धािमरक कमरकाडावर िवशरवास ठेवू नका.’ हे िवचार बहुजनामधये रजवणयाचा पयत तयानी
केला. ममममममम `ममममम' ममममम, मम `ममममममम' मममम मममम ममममम मममममम. राजषी शाहू महाराजाना पेरणा
िमळाली ती महातमा फुले याचया सतयशोधक िवचारातूनच ! महातमा फुलेना गुर मानत महषी िवठल रामजी िशंदे यानी बहुजन िवकासाची
चळवळ पुढे नेली. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर याचया िवचारावर व कायावर महातमा फुले याचाच पभाव होता.

भारत देश हा कृिषपधान आहे आिण तरीही येथील शेतकरी अजानी, कजरबाजारी, दिरदी, मागासलेला असा होता (आहे). यामुळेच या समसया
लकात घेऊन शेतकर्‍याची बाजू माडणयास आिण तयाचे संघटन करणयास महातमा फुले यानी सुरवात केली. मममममम, ममममममम
ममममममम मममममममममम ममममममममममम ममममममम ’मममममम‍ ‍ ममममम मममम’ मम ममममममम वणरन केले आिण या
िठकाणी िशकणािशवाय पयाय नाही ही भूिमका परखडपणे माडली. तसेच शेतकर्‍याचया मुलाना वयावसाियक िशकण िमळावे, वािषरक कृषी पदशरन
भरवले जावे, पाणीपुरवठयासाठी तलाव-िविहरी-धरणे बाधावीत, पीकसंरकणासाठी बंदुक परवाने िमळावेत या मागणयाचा पाठपुरावा केला. १८८८
साली तयानी डयूक ऑफ कॅनॉटसमोर भारतीय शेतकर्‍याचया वेषात शेतकर्‍याचे पितिनिधतव केले. शेतकर्‍याचया समसया व तया अनुषंगाने
तयावरील पयायी योजनाची बाजू माडली.

महातमा फुले यानी ममममममम मममममममममममम ममममममममममम ममममम केला होता. कामगार संघटक नारायण मेघाजी लोखंडे
यानी १८८४ मधये मुंबईत िगरणी कामगाराची संघटना सथापन केली. लोखंडे यानी महातमा फुले याचया पेरणेतून ही संघटना सथापन केली होती.
हीच भारतातील पिहली कामगार संघटना मानली जाते. महातमा फुले काही काळ पुणे नगरपािलकेचे सदसयही होते.ममममममममम
ममममममम मममममम मममम ममम मममम. छतपती िशवाजी महाराजाचया रायगडावरील समाधीचा िजणोदार महातमा फुले यानी केलयाचा
उललेख तयाचयािवषयीचया लेखनात सापडतो.
महातमा फुले हे उतकृष लेखकही होते. तयानी आपलया लेखनातूनही सुधारणािवषयक िवचारच समाजासमोर ठेवले. तयानी तृतीय रत (नाटक),
छतपती िशवाजी महाराजाचा पोवाडा, सावरजिनक सतयधमर (गंथ) या लेखनाबरोबरच ’अखंड’ (कावय) रचनाही केली. (महातमा फुले यानी
िलिहलेलया अनय पुसतकाचा उललेख वरील मजकुरात आला आहे.)
िवदेिवना मती गेली। मितिवना नीती गेली।
नीितिवना गती गेली। गितिवना िवत गेले।
िवतािवना शूद खचले। इतके अनथर एका अिवदेने केले।।
या रचनेतून तयाची िनरीकणशकती, नेमकी जाणीव व पितभा सपष होते.

िपढीजात चालत आलेलया अमानवी अशा धािमरक रढी व परंपरा बंद झालयािशवाय समाजामधये पिरवतरन होणार नाही हे तयानी ओळखले होते.
सामािजक सुधारणासाठी वयापक योगदान देऊन, आपलया मानवतावादी भूिमकेतून वंिचत आिण उपेिकत घटकाना मुखय समाजपवाहात आणणयाचे
महततवपूणर कायर महातमा फुले यानी केले. मममममम मममममम मममममममम मममममम मममममममम ममममममम मममममममममम
ममम मम ममममममम मममम ममममममम ममममममम मममममममम ममम.
`मममममममममम मममम मममम ममम मम, मममममम मममम ममममममम’
मम ममममममम ममममममममममम म ममममममममममममम ममममम मममम मममममममम मममम.

मम. ममममममममम ममममममम

मममममम, ममममम, मममममम ममम मममममममम मममममममम ममममममम मममममममममम ममममम ममममम मममममममममममममम म
ममममममममममममम मममम ममममममम मममममममम मममम मममम - ममममममममम मममममममममम मममममम ममममममम!

कोणतीही एखादी मोठी वयकती सावरजिनक जीवन कोणतयाही कारणाने सोडू न गेली तर तया वयकतीचे केवळ िवचार मागे राहतात आिण हे
िवचारदेखील तया तया ठरावीक काळापुरतेच मयािदत राहू शकतात. पण, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकराचे िवचार , कायर मात तयाला अपवाद आहे.
तयानी समता, बंधुता, लोकशाही, सवातंतय, जागितक अथरकारण व राजकारण यािवषयी माडलेले िवचार आजही समपरक ठरतात. तयाचे कायर
आजही तेवढेच पिरणामकारक व
सफूितरदायी ठरते.
डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर याचा जनम १८९१ मधये महू (मधयपदेश) येथे झाला. ततकालीन पखर अशा सामािजक िवषमतेमुळे बालपणीच
तयाचया मनावर वाईट अनुभव कोरले गेले. पुढे १९१३ ला ते जेवहा बडोदाचया महाराजा सयाजीराव गायकवाड यानी िदलेलया िशषयवृतीचया
आधारे अमेिरकेला गेले, तेवहा तयाना असपृशयतेचा काहीच तास झाला नाही.पण या परसपरिवरोधी अनुभवाचा िवचार करन तयानी आपलया
देशाला व समाजबाधवाना या सामािजक िवषमतेचया िवळखयातून बाहेर काढायचे मनोमन ठरवले. परदेशात असतानाच तयाना कोलंिबया
िवदापीठाने पीएच.डी. ची पदवी बहाल केली. १९२५ मधये तयानी िमळवलेलया या डॉकटरेटचा िवषय होता, ‘नॅशनल िडिवहडंड ऑफ इंिडया - ए
िहसटॉिरकल अँड अनॅिलिटकल सटडी'. कोलंिबया िवदापीठात तयानी समाजशासत, राजयशासत व अथरशासत या िवषयाचे अधययन केले. पुढे
तयानी लंडन येथील िवदापीठात ‘दी पॉबलेम ऑफ रपी’ हा पबंध सादर केला आिण डी. एससी. ही पदवी िमळवली.

भारतात आलयावर सामािजक िवषमता दूर करणयाचया हेतूने , असपृशय मानलया गेलेलया समाजाची कैिफयत समाजासमोर माडणयासाठी, तयानी
‘मूकनायक (१९२०), ‘बिहषकृत भारत’ (१९२७), ‘जनता’ (१९३०) आिण ‘पबुधद भारत’ (१९५६) अशी वृतपते चालवली. या काळात
जी काही वृतपते महाराषटात होती, तयातून असपृशयाचे पश माडले जात नवहते. तयामुळे (ततकालीन) असपृशयासाठी सवतंत वृतपताची गरज
होतीच. सामािजक, सासकृितक व राजकीय घडामोडी तसेच नवीन समाजाची िनिमरती या अनुषगाने तयानी तयातून िलखाण केले. वृतपताचा
वापर तयानी कधीच केवळ आपलया पकाची राजकीय धयेयधोरणे राबिवणयासाठी केला नाही. सपृशय आिण तथाकिथत असपृशय अशा दोनही
समाजाचया लोकाना िवचार करणयास पवृत करणे हे तयाचया िलखाणाचे वैिशषय होय. केवळ वृतपतामधूनच नाही तर तयानी ‘दी अनटचेबलस,’
‘शूद पूवीचे कोण होते?’, ‘बुधदा अँड िहज धमम,’ असे गंथ िलिहले. यािशवाय ‘थॉटस् ऑन पािकसतान’ हा जागितक राजकारणावरील
गंथदेखील िलिहला. सािहतयाला तयानी मनोरंजनाचे साधन महणून कधीच वापरले नाही. उतम समाजसमीकक असणयाबरोबरच सवत: एक
वाङ् मय-समीकक असणार्‍या डॉ. आंबेडकरानी संत तुकाराम, संत जानेशरवर, मुकतेशर याचया भाषेचा गौरव केला आहे. पबोधनकार ठाकरे
याचया ‘खरा बामहण’, यशवंत िटपणीस याचया ‘दखखनचा िदवा’ या नाटकावरदेखील तयानी िवसतृत सवरपात अिभपाय िदलेले आहेत. बट‍रानड
रसेल याचया ‘िपिनसपलस ऑफ सोशल िरकनसटकशन’ या नाटकावर तयानी आपले मत नोदवले आहे. ‘िरडलस इन िहंदुइझम’, ‘महाराषट अॅॅॅ
ज अ िलंिगविसटक सटेट’, ‘सटेटस अँड मायनॉिरिटज’, ‘भारतातील जाती’ या गंथाचीही तयानी िनिमरती केली.

डॉ. आंबेडकर याचयावर संत कबीर, महातमा जोितराव फुले व राजषी शाहू महाराज या वयिकतमततवाचा, तयाचया िवचाराचा व कायाचा मोठा
पभाव होता.

डॉ. आंबेडकर हे कते सुधारक होते. सवर माणसे समान आहेत, कोणीही उचच िकंवा नीच नाही अशी तयाची ठाम धारणा होती. जातीय उतरंड,
चातुवरणयर वयवसथा, या वयवसथेत शूद मानलया गेलेलया जातीवर होणारे अतयाचार याबाबत तयाचया मनात िवलकण चीड होती. आपलया पतयेक
कृतीतून तयानी समानतेचे धडे िदले. ते जेवहा लंडनहन
ू भारतात परत आले, तेवहा पिरिचत लोकानी, बाबासाहेबानी मोटारीने घरी जावे असा
आगह धरला. पण तयास बाबासाहेबानी नकार िदला. मग लोकल रेलवेचया पथम वगातून तरी बाबासाहेबानी पवास करावा असा आगह लोकानी
धरला. पण तोही आगह मोडत तयानी आपलया रेलवेचया ितसर्‍या वगातून पवास केला. जेवहा ते घरी गेले, तेवहा तयाचया भावाने तयाना
बसणयासाठी टेबल खुची आणणयासाठी धावपळ सुर केली. पण इथेही बाबासाहेबानी घरातील घोगडीवर बसणेच पसंत केले. या कृतीतून तयानी
समानतेचे तततव िबंबवले. तयानी या कृतीतून सपष केले की िशकण घेऊन ते ‘सुिशिकत’ झाले असले, तरी समाजबाधवाना ते िवसरलेले
नाहीत, तयाची दु :खे तयाचया समरणात आहेत.
डॉ.आंबेडकरानी १९२७ ला महाडचया (िज. रायगड) चवदार तळयावर असपृशयानादेखील पाणी भरता यावे यासाठी सतयागह केला. सवत:
डॉ.आंबेडकर जरी िहंद ू देव देवताना मानत नवहते, तरीही तयानी १९३० ला नािशक येथे काळाराम मंिदर पवेशाचा सतयागह सुर केला. कारण
जर मंिदरात असपृशयाना पवेश िमळाला, तर तयामुळे असपृशयतेचा पशरन सुटणयास हातभार लागेल, असे तयाचे मत होते. हे सतयागह केवळ तया
तळयापुरते िकंवा मंिदरापुरते मयािदत नवहते, तर तो लढा सनमानाने जगणयाचया हकासाठी होता. तो लढा ततकालीन असपृशयामधील
आतमिवशरवास वाढवणयासाठी आिण मानवी हकासाठी होता. याचसाठी तयानी वणरवयवसथेचे समथरन करणार्‍या ‘मनुसमृती’ या गंथाचे जाहीर
दहनही केले. १९१७ ते १९३५ या काळात िहंदू धमात राहूनच तयानी असपृशयता नष करणयाचा पयत केला, धमरसुधारणा करणयाचा पयत
केला. पण हे पयत अयशसवी ठरत आहेत, कमी पडत आहेत हे तयाचया लकात आले. तसेच तथाकिथत उचचवणीय लोक आपलया वतरनात व
मानिसकतेत बदल करत नाहीत हेही तयाचया लकात आले महणूनच... १९३५ मधये तयानी ‘मी िहंद ू महणून जनमाला आलो, तरी िहंदू महणून
मरणार नाही’ अशी घोषणा येवला येथे केली. १९५६ मधये सुमारे पाच लाख असपृशय बाधवासह बौधद धमाची दीका घेऊन डॉ. आंबेडकरानी
धमर-पिरवतरनाची घोषणा पतयकात आणली. (िदनाक १४ ऑकटोबर, १९५६., नागपूर.)

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर केवळ जाितवयवसथेचया िवरोधातच लढत होते असे नवहे, िकंवा ते केवळ िविशष एका समाजाचया िवकासाचाच केवळ
िवचार करत होते असेही नवहे. तयाना भारतीय सवातंतय लढयाचेही भान होते. िशकण, अंधशदा, िसतयाची िसथती, अथरकारण, राजकीय िकंवा
पशासकीय वयवसथा या मुदाकडेही तयाचे अवधान होते.
एकीकडे ते जसे १९३० ते ३२ मधये झालेलया गोलमेज पिरषदातून असपृशयाचया नयाय व हकासाठी लढतात तसेच दुसरीकडे िहंद ू समाजातील
िसतयाना सामािजक पितषा, संपतीतील हक, घटसफोट इतयादीबाबत सवातंतय िमळावे महणून िहंद ू कोड बील संसदेत माडतात आिण ते नामंजूर
झाले महणून आपलया मंितपदाचा राजीनामाही देतात. राजकीय सवातंतय आधी की सामािजक सुधारणा हा िटळक व आगरकर याचयातील वाद
डॉ. आंबेडकराचयाही मनात चालत होता. सवातंतयोतर भारतात ततकालीन असपृशयाचया सवातंतयाला काहीच िकंमत नसेल, तर तयातून अिधक
गुंतागुंतीचया समसया िनमाण होतील. तसे होऊ नये यासाठी तयानी असपृशयता िनवारणाचे कायर हाती घेतले.१९३० सालचया गोलमेज पिरषदेचया
वेळी तयानी िबिटशाना भारत सोडावा असा सलला िदला होता. आपलया पी.एचडी. चया पबंधातूनही तयानी िबिटशानी भारताचया चालवलेलया
आिथरक शोषणाचे िवशरलेषण केले होते. िवभकत मतदारसंघाचया पशावरन जेवहा महातमा गाधीनी आमरण उपोषण सुर केले, तेवहा डॉ.आंबेडकर
याचयासमोर महातमा गाधीचे पाण महततवाचे की आपलया जाितबाधवाचे िहत महततवाचे असा पश उभा रािहला. शेवटी तयानी तडजोड सवीकारन
महातमा गाधीजीना आमरण उपोषण मागे घयायला लावले व तयाच वेळी असपृशयासाठी वेगळया रीतीने राखीव मतदारसंघ िनमाण करन आपलया
जाितबाधवाचे िहतदेखील पािहले (पुणे करार). जेवहा तयानी धमातर करायचे ठरवले, तेवहा सखोल अभयास व िचंतन करन तयानी अिहंसा,
सतय, मानवता याना पाधानय देणारा बौधद धमर िनवडला. धमर पिरवतरनाचया या कृतीतूनही तयाचे देशपेम लकात येते.

आपलया शालेय व महािवदालयीन जीवनात रोज १८- १८ तास अभयास करणारे डॉ. आंबेडकर िशकणाचे महततव चागलया पकारे ओळखून
होते. िशकणाचा पसार वहावा यासाठी तयानी मुंबई येथे १९४६ मधये िसधदाथर महािवदालयाची, तर औरंगाबाद येथे १९५० मधये िमिलंद
महािवदालयाची सथापना केली. यािशवाय तयानी ‘पीपलस एजयुकेशन सोसायटी’ आिण ‘िडपेसड कलास एजयुकेशन सोसायटी’ या शैकिणक
संसथाची देखील सथापना केली. िशकणाबरोबरच तयानी राजकीय केतातही १९२४ मधये ‘बिहषकृत िहतकािरणी सभा’ सथापन केली.१९२७ ला
सवणाचया अनयाय व अतयाचारापासून पददिलताचे संरकण करावे या हेतूने िशसतबधद असे ‘समता सैिनक दल’ सथापन केले. १९३६ साली
तयानी सवतंत मजूर पकाची सथापना केली, तर १९४२ साली ‘अिखल भारतीय शेडयूलड कासट फे डरेशन’ ची सथापना केली. पुढे अिखल
भारतीय सतरावर िरपिबलकन पक सथापन करणयाचे तयानी ठरवले होते, परंतु दुदैवाने तयापूवीच तयाचे िनधन झाले.

डॉ.आंबेडकराना भारतीय कृषी वयवसथेची देखील चागली जाण होती. सामूहीक शेतीचे ते पुरसकते होते. मममममममममममम
मममममममममम ममममम मममम ममम ममम ममममम मममममममममम मममममम मममम, मम मममम मम मममममम ममम
ममममममम ममम मममममम मममम ममम ममममममम मम मममम. पूवीचया काळी खोती पधदत अिसततवात होती. या खोती पधदतीमुळे
शेतकरी वगावर खूप अनयाय होत असे. ती एक पकारची आिथरक शोषण करणारी वयवसथाच होती. ही खोती पधदत नष करणारे कायदे
डॉ.आंबेडकरानी केले. जयापमाणे रेलवेमागावर पूणरपणे केद शासनाची मालकी असते, तयापमाणे जलमागावरदेखील केद शासनाचीच मालकी
असावी असे मत तयानी माडले. पण हे मत कोणी फारसे िवचारात घेतले नाही. तयामुळे तयाचे आज काय पिरणाम झालेले आहेत ते सवरशुत
आहे. आज भारतात जी नदीजोड पकलपािवषयी चचा चालू आहे, तया नदीजोड पकलपाची एक योजनादेखील तयानी फार आधीच माडली होती.

१९४७ मधये डॉ.आंबेडकराचा सवतंत भारताचे कायदामंती महणून पंिडत नेहरंचया मंितमंडळात पवेश झाला व तयाच वषी तयाची भारतीय
राजयघटनेचया मसुदा सिमतीचया अधयकपदी व घटना सिमतीचे सभासद महणून िनवड झाली.राजयघटनेचया िनिमरतीमधये िदलेलया
योगदानाबददल भारतीय जनता डॉ.आंबेडकराना कदािपही िवसरणार नाही.िविवधतेने नटलेलया आपलया भारतात सकम संघराजयासाठी यशसवी
पयत केल.े आजचया काळात गुंतागुंतीचया राजकीय पिरिसथतीतही घटना मागरदशरक ठरते, यावरन डॉ. आंबेडकराचया दषेपणाची, बुिदमतेची
कलपना आपलयाला येते. इतर पाशातय देशात िसतयाना व गरीबाना मतदानाचा अिधकार फार उिशरा िमळाला. पण डॉ.आंबेडकरानी पौढ
मतदान पधदतीचा सवीकार देशाला सवतंत झालयापासूनच करायला लावला व भारतीय लोकशाहीचा पायाच तयानी या पकारे भकम केला.
पशासकीय अिधकार्‍याना तयाचे कायर नीट करता यावे यासाठी तयाचया सेवाशती, नेमणूक या बाबत राजयघटनेतच तरतूद करन तयाना
डॉ.आंबेडकरानी िनभरयपणे काम करणयाचे सवातंतय िदले.

‘राजयघटनेचे िशलपकार,’ ‘असपृशयोधदारक’ असे डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर ६ िडसेबर, १९५६ ला हे जग सोडू न गेले.
आज भारतीय लोकशाहीचया कसोटीचा काळ सुर आहे. आजुबाजूची पिरिसथती पािहली तर असे वाटते, की भारतीय लोकशाहीला भारतीय
जनताच तर नाकारणार नाही ना? सवतंत भारतातील लोकशाहीिवषयी िचंतन करताना डॉ. आंबेडकर महणतात की, ‘जोपयरत ं इंगज सरकार
होते, तोपयरत
ं आपलया देशातील चागलया वाईट गोषीची जबाबदारी आपण तयाचयावरच टाकत होतो. पण आता आपण सवतंत झालयामुळे
चागलया वाईट गोषीची जबाबदारी आपलीच राहणार आहे. तयामुळे आपलयाला आता अिधक जबाबदारीने वागावे लागणार आहे.’

अिदतीय बुिदमता, तया आधारे सवत: घेतलेले अितउचच दजाचे िशकण; जागितक दजाची िवदता, बंडखोरी व काितकायर करणयाची पवृती,
संघटन कौशलय; िशसतबदता व नीटनेटकेपणा; वकतृतव; इंगजी भाषेवरील पभुतव; पचंड वाचन; संशोधनातमक अभयास, अभयासपूणर व
पेरणादायी लेखन... अशा अनेक गुणिवशेषासह ‘भीमजी रामजी आंबेडकर’ याचा पवास हजारो वषाची गुलामिगरी नष करणारे ‘महामानव डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर’ येथपयरत
ं झाला.

ममममममम मममम मममममम

मममममममममम ममममममममम मममममममम ममममममममम मममममम ममममम मममममम ममममम ममममममममम ममम
मममममममममममम मममममम ममममममममममममम ममममममम मममममम ममममममम मममममममममम !

राजषी शाहू महाराजाचे मूळ नाव यशवंतराव होते. तयाचा जनम कोलापूर िजलहातील कागल येथील घाटगे घराणयात झाला. कोलापूर
संसथानाचे राजे चौथे िशवाजी महाराज याचया मृतयूनतं र तयाचया पती आनंदीबाई यानी यशवंतरावाना दतक घेतले. १८९४ मधये महाराजाचा
राजयारोहण समारंभ झाला. राजयािभषेक झालयानंतर १९२२ पयरत ं ची मम मममममममम ममममममम ममममममममम ममममममममममम
मममममममम ममममममममममममममम ममममममममममम मममममममम मममममममममममम ठरते.

राजषी शाहू महाराजानी ममममम मममममम मममममममममममम करणयावर िवशेष भर िदला. तयानी कोलापुरात मराठा, िलंगायत, पाचाल,
जैन, मुसलमान, िशंपी, देवज, वैशय, ढोर-चाभार, नािभक अशा ममममम ममममममममम मममममममम मममममममम सुर केली.
असपृशय िवदाथयाचया िशकणाची सोय वहावी महणून तयानी ‘िमस कलाकर बोिडरगं ’ हे वसितगृह उभारले.बहुजन समाजातील गरजू व होतकर
िवदाथयाना िशषयवृततया देऊन तयाना िशकण घेणयास महाराजानी पोतसाहन िदले. तयानी आपलया राजयात मममममममम मममममम
ममममममम म मममम केले. सती िशकणाचा पसार वहावा महणून तयानी राजाजा काढली. असपृशयता नष करणयाचया दृषीने तयानी सवणर व
असपृशयाचया वेगळया शाळा भरवणयाची दुष पदत १९१९ मधये बंद केली. गावचया पाटलाने कारभार चागला चालवावा यासाठी िशकण देणार्‍या
पाटील शाळा, पतयक वयावसाियक िशकण देणार्‍या, तंते व कौशलये िशकवणार्‍या शाळा, बहुजन िवदाथयासाठी वैिदक पाठशाळा, संसकृत
भाषेचया िवकासासाठी संसकृत शाळा असेही उपकम तयानी राबवले.

तयानी मममममममममममम (तया काळात असपृशय मानलया गेलेलया जातीचया) ममममम ममममममम ममममम करन सरकारी नोकर्‍या
िमळवून िदलया. शाळा, दवाखाने , पाणवठे, सावरजिनक िविहरी, सावरजिनक इमारती इतयादी िठकाणी (ततकालीन) मममममममममममम
मममममममम ममममममम ममम मममम तयानी कोलापूर संसथानात काढला. ‘दिलताचया सेवेसाठी मला छतपतीचे िसंहासन सोडावे लागले
तरी पवा नाही’ अशी घोषणा तयानी केली होती. जाितभेदाला महाराजाचा तीवर िवरोध होता. जाितभेद दूर करणयासाठी तयानी आपलया
राजयात ममममममममम मममममममम ममममममम देणारा कायदा केला. तयानी बहुजन समाजाची िपळवणूक करणारी कुलकणी वतने रद
केली, तसेच महार कुटुंबाना गुलाम करणारी महार वतनेही रद केली.१९१७ साली तयानी ममममममममममममम ममममम करन
िवधवािववाहाला कायदेशीर मानयता िमळवून िदली. तसेच तयानी ममममममम ममममम ममम करणयासाठीही कायदाची िनिमरती केली.

ममममम ममममममम मममममम मममम िमळवून देणयासाठी तयानी १९१६ मधये िनपाणी येथे ‘डेकन रयत असोिसएशन’ या संसथेची
सथापना केली. बहणेतर चळवळीचया कायाचा िवसतार करणयासाठी महाराजानी महाराषटाचया िनरिनराळया भागात दौरे काढू न सभा घेतलया.
राजषी शाहूंना बहणेतर चळवळीचे उदगातेच महटले जाते. बहुजन समाजाला व (ततकालीन) शूदाितशूदाना राजकीय सतेतही सनमानपूवरक
सहभाग िमळावा यासाठी तयानी सिकय पयत केले. वेदोकत मंत महणणयाचया अिधकारावरन झालेला वेदोकत संघषर राजषी शाहूंचयाच काळात
झाला. हे महाराषटाचया सामािजक जीवनातील वादळच होते. या पकरणामुळे सतयशोधक चळवळ आणखी पेिरत झाली. बहुजन, असपृशय
समाजाचा सवागीण िवकास साधणयाचे कायर करताना तयानी एका अथाने महातमा फुले याचीच परंपरा पुढे चालवली. तयानी आपलया कायातून
सतयशोधक िवचार पुढे नेलाच, िशवाय सतयशोधक चळवळीला पतयक सहकायर केले, पािठंबाही िदला.

‘शाहू छतपती िसपिनंग अँड िविवहंग िमल’ची सथापना, शाहुपुरी वयापारपेठेची सथापना, गुळाचया बाजारपेठेची िनिमरती, शेतकर्‍याचया सहकारी
संसथाची सथापना, राधानगरी धरणाची उभारणी, शेतकर्‍याना कजे उपलबध करन देणे असे उपकम तयानी आपलया संसथानात राबिवले,
कमालीचे यशसवी केले. मममम, मममममम, ममममम मम मममममममममम मममममममममम ममममम मममममम मममम.शेतीचया
आधुिनकीकरणासाठी तयानी संशोधनाला पािठंबा िदला, नगदी िपके व तंतजानाचा वापर वाढणयासाठी तयानी ‘िकंग एडवडर
अॅॅॅ
िॅॅॅॅ
ॅ ॅॅॅॅॅ
गकल चरल इिनसटटयूट’ सथापन केली.

राजषी शाहूंनी कोलापूर संसथानात संगीत, िचतपट, िचतकला व लोककला या केतातील मममममममममम मममममममम देऊन तयाना
पोतसाहन देणयाचे महतकायर केले. यातून कलाकाराना राजाशय िमळालाच पण मुखय महणजे या मममममम ममममम म मममममममसंपूणर
महाराषटात (व भारतातही) झाला. काही लेखक, संशोधक यानाही तयानी पोतसाहनपर सहकायर केले. तयानी खुद डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर याना
तयाचया िशकणासाठी, तसेच मूकनायक वृतपतासाठीही सहकायर केले होते. युवकामधये वयायामाची आवड उतपन होणयासाठी तयानी आखाडे,
तालमी याना आिथरक सहकायर केले, तसेच मममममममम ममममममममम पापत करन िदली. कोलापूरला ‘मलल िवदेची पंढरी’ महटले जाते
ते यामुळेच.

राजषी शाहू महाराजाचया मममममम, ममममममम, मममममममम, मममममममम, मममममममममम म मममम-ममममम मम ममममम
मममममममममममम मममममममम ममममममम मममममम केवळ कोलापूर पिरसरावरच नवहे, तर संपूणर महाराषटावर झालेला सपषपणे
जाणवतो. कोलापूर संसथानाचे राजे असूनही तयानी लोकशाही पदतीने राजयकारभार केला. डॉ. आंबेडकरानी ‘ममममममम ममममममममम
ममममममममम’अशा समपरक शबदात राजषी शाहंच ू े वणरन केले आहे. शाहू महाराजाचया सवरवयापक कायामुळेच कानपूरचया कूमी कितय
समाजाने तयाना ‘राजषी’ ही पदवी बहाल केली.

अशा या दषटया, पुरोगामी नेतयाचे ६ मे, १९२२ रोजी मुंबई येथे िनधन झाले.

ममममम ममम मममममम

इंगजी िशकणातून िमळालेलया मूलयाचया साहाययाने आधुिनक िवचार देणयाचा पयत करणारे महाराषटातील अगदी पिहलया िपढीतील
समाजसुधारक!
एकोिणसावया शतकाचया सुरवातीचया काळात इंगजी िशकणामुळे एक नवी िपढी घडत होती. तया िपढीचया पिहलया काही नविशिकतापैकी एक
महणजे गोपाळ हरी देशमुख (लोकिहतवादी) होत. गोपाळरावाचे वडील पेशवयाचया दरबारात िहशेबनीस महणून काम करत होते. तयानी मराठी
शाळेत िशकण घेत असतानाच इंगजीचा अभयास केला.

१८४८ पासून तयानी ‘पभाकर’ या सापतािहकात ‘लोकिहतवादी’ या नावाने लोकिहताथर लेखन सुर केले. तया काळी लहान वयातच लगन
करन दायची पथा होती. लहान वयातील लगनामुळे काय अडचणी होतात हे तयानी पभाकरमधये पत िलहून लोकाचया नजरेस आणले. पुढील
काळात तयानी अनेक समसयाबाबत, िविवध िवषयावर पतदारा लेखन केले. मुंबईचे राजयपाल हेनी बौन याचया पुढाकाराने गोपाळरावानी पुणयात
एक लायबरी काढली. पामुखयाने महाराषट व गुजरातमधये तयानी सामािजक कायाचा ठसा उमटवला.

तयाची ममममममम म ममममममममममम महणून खयाती होती. याबाबत एक हकीकत पिसद आहे. सातार्‍याचे िपिनसपॉल सदर अमीन याना
काही कारणासतव िनलंिबत करणयात आले. तयाचया जागी गोपाळरावाची नेमणूक करणयात आली. सदर अमीन याची चौकशी चालू झालयावर
चौकशी पमुख महणून तयानी गोपाळरावाचेच नाव सुचिवले. तयाचा गोपाळरावाचया िनःपकपातीपणावर िवशरवास होता. १८५६ साली गोपाळराव
अिससटंट इनाम किमशनर महणून िनयुकत झाले. १८६७ साली तयानी अहमदाबाद येथे समॉल कॉजेस् जजज महणून काम करणयास सुरवात
केली. गुजरातमधील वासतवयात तयानी िविवध उपकम कायािनवत केले. येथील ‘पेमाभाई इिनसटटयूट’तफे ते दरवषी वयाखयानमाला करवीत
आिण सवतःही अनेक िवषयावर भाषणे देत. तेथे तयानी पाथरना समाजाची सथापना केली, तसेच गुजराथी पुनिवरवाह मंडळ सथापन केले.
‘गुजरात वहनाकयूलर सोसायटी’ उिजरतावसथेत आणली. गुजराती व इंगजी भाषेत ‘िहतेचछु’ नावाचे सापतािहक काढले. तयानी गुजरातमधये
गुजराती वकतृतवसभा सथापन केली.

गोपाळरावाना सामािजक वतरन व नीती या घटकाना धािमरक समजुती आिण चालीरीती याचया वचरसवापासून मुकत करायचे
होते.ममममममममममममम मममम महणून तयानी ममममम मममममममममम मममममम या संदभात केला होता. धमाचे काम एका िविशष
वगाकडे सोपवले गेलयाने िहंदू धमाला दौबरलय आले आहे असा िसदात तयानी माडला. तयाचा मममममममममममम ममममम होता.
समाजातील बालिववाह, हं ुडा, बहुपतीकतव यासारखया अिनष पथावर तयानी हलला चढिवला.

१८४८ ते १८५० या काळात तयानी ममम मममम मममम ममममम िलिहले. हेच िनबंध ‘ममममममम’ नावाने ओळखले जातात. या
शतपताचया माधयमातून तयानी समाजसुधारणािवषयक िवचार समाजासमोर माडले. ही शतपते ‘पभाकर’ या सापतािहकातून पिसद झाली.
धािमरक, सामािजक, आिथरक, राजकीय, वाङमयीन, ऐितहािसक इतयादी िवषयावर तयानी सुमारे ३५ गंथ िलिहले. अनेक उतकृष गंथाचे
मराठीत भाषातर केले. जानपकाश, इंदुपकाश, लोकिहतवादी इतयादी िनयतकािलके काढणयाचया कामी तयानी पुढाकार घेतला. तयाचया
लेखनातून लोकाचया सवागीण उनतीची तळमळ िदसून येते. जाितसंसथा हा देशाचया उनती होणयाचया मागातील मोठा अडसर आहे असे
पितपादन तयानी आपलया लेखनातून केले. ‘मातृभाषेतून िशकण’ या तततवाचाही तयानी पसार केला. १८७७ मधये िदलली दरबारपसंगी िबिटश
शासनाने ‘रावबहादूर’ ही पदवी देऊन तयाना सनमािनत केले होते.
भारतातील पबोधन-चळवळीचया अगदी सुरवातीचया काळात तयानी केलेलया िविवध केतातील अधययन-लेखन व कायामुळे तयाना `पबोधनाचे
आद पवतरक महटले जाते. गं. बा. सरदार तयाचा उललेख यथाथरतेने `महाराषटातील राषटवादाचे पवतरक' असा करतात.

ममममममममममम मममम
भारतातील सती िशकणाची ‘जानगंगोती’ आिण महातमा जयोितराव फुले याना ‘सतयशोधक’ मागात तेवढीच तोलामोलाची साथ देणार्‍या
काितजयोती!

काटेरी अंथरणावर जनमाला येऊन तया अंथरणाची जयाना सवय होते ते सामानय महणून जगतात पण बोचणार्‍या काटयाची जयाना जाणीव होते
आिण हकाचं सुख िमळिवणयाची जयाचयात िहममत असते ते असामानय होतात. मममम मममममममम ममममममममममम मममममममममम
ममम मममम मममममममम मममममममममम ममममममम मममममममममममम मममम मममममम‍ ‍ मम ममममममममममम मममम
मम मममम मममममममम ममममममममममममम ममम.

सातारा िजलहातील नायगाव या गावी सािवतीबाईचा जनम झाला. आईचं नाव लकमीबाई तर गावचे पाटील असणार्‍या विडलाचं नाव खंडोजी
नेवसे पाटील.

सािवतीबाईचया जनमावेळी इंगज सता पसथािपत होऊ लागलेली. तयामुळे वातावरण दबलेलं, लाचारीचं, पारतंतयाचं होतं. पण तरीही बहुताश
समाजाला इंगजाची सवय झालेली. याच वेळी सनातनयानीही उचछाद माडलेला. देव आिण धमाचया नावाखाली वचरसव गाजिवणयासाठी ततकालीन
सवणर इतर जातीचा छळ करत होते.

िहंदू समाजात या काळात सती महणजे िनववळ एक उपभोगय वसतू होती. ितला िशकणाचा अिधकार नवहता, एवढेच नवहे तर ते पाप होते. ती
काही मागू शकत नवहती, ितला ‘नाही’ महणणयाचा अिधकार नवहता. पुरषानी घालून िदलेलया चाकोर्‍यामधये आयुषयभर यंतापमाणे धावत
राहायचे आिण िझजत जायचे एवढंच तयाचया आयुषयाचं उिदष होतं.

एकूणच सती सवातंतय औषधालाही नसलेलया समाजात व काळात सािवतीबाईचा जनम झाला. पण बंधनाचा अथरच जया वयात कळत नाही, तया
वयापासूनच तयानी आपलया कायाला तयाचयाही नकळत सुरवात केली. एका दुबळया मुलाचे फुल िहसकावून घेणार्‍या धिटंगणाला तयानी अदल
घडिवली, तर पकयाची अंडी खाणार्‍या नागाला तयानी ठेचून मारलं. सनातनयाचया िवरोधाला सामोरे जाणयाची ही तयारी तयानी तळमळीनं आिण
धाडसानं केली.

सािवतीबाईचया लगनाचया वेळी तयाचं वय नऊ वषाचं होतं. महणजे तया वेळचया रढीनुसार लगनाला उशीरच! तयाचे पती जयोितरावाचं वय तेरा
वषाचं, महणजे तेही `मोठेच'! लगनाला उशीर(?) झालेलं हे जोडपं फालगुन वद ५, शके १७६५ (इ.स. १८४०) रोजी िववाहबद झालं.
सािवतीचे सासरे गोिवंदराव फुले हे मूळचे फुरसुंगीचे कीरसागर, परंतु पेशवयानी तयाना पुणयातील फुलबागेची जमीन बकीस िदली महणून ते
पुणयाला येऊन रािहले व फुलाचया वयवसायावरन तयाना फुले हे आडनाव िमळाले.

सािवतीबाईचे पती जयोितराव याना लहानपणापासूनच मातृपेम लाभले नाही. तयाची मावस बहीण सगुणा-आऊ यानीच तयाचा साभाळ केलेला.
सगुणाऊ एका इंगज अिधकार्‍याचया मुलाचया दाई महणून काम करायचया. तयाना इंगजी कळायचं व बोलताही यायचं. तयानी आपलया या जानाचा
उपयोग जयोितरावाना पेिरत करणयासाठी केला. जयोितरावही िशकणाकडे आकिषरत झाले. सािवतीबाईना िखशन िमशनर्‍यानी लगनापूवी िदलेले
एक पुसतक तया सासरी घेऊन आलया होतया. यावरन तयाचया मनात असलेले अकराचे आकषरणही िदसून येते.

एकूणच जानासाठी आतूर असलेले दोन तेजसवी जीवनपवाह एक झाले होते. ‘तयानी करेल ते मों आिण आपण िशकलो की पाप’ हा
जयोितरावानी विडलाना िवचारलेला पशरन सािवतीला पतीचया धयेयाची जाणीव देऊन गेला. ‘ममममम, ममममम मममम मममम ममम ममम.
मममम मममममम ममम ममममम ममममम’. या शबदात तयानी पतीला ताकद िदली. जयोितरावानाही एक नवा मागर सापडला. तयानी सवत:
िशकून सािवतीबाईना िशकवलं. सगुणाऊ तर सोबत होतीच. दोघीनी रीतसर िशकण घेतलं आिण भारताचया इितहासातील एक अननयसाधारण
घटना घडली.

१ मे, १८४७ रोजी सािवतीबाईनी सगुणाऊला मागासाचया वसतीत एक शाळा काढू न िदली. ही तयाची पिहली शाळा. सगुणाऊ तेथे आनंदाने व
उतसाहाने िशकवू लागलया. पुढे िभडेचया वाडयात शाळा सुर झालयानंतर सगुणाऊंना तया शाळेत बोलािवणयात आले. ही पिहली शाळा मधयेच बंद
पडली. तया काळात लोक महणत जो िशकेल, तयाचया सात िपढया नरकात जातील. तयावर उपाय महणून तयाना सागणयात आलं की गोर्‍या
साहेबानं एक शोध लावलाय की, जो िशकणार नाही तयाचया चौदा िपढया नरकात जातील. नरकाचया भीतीने का हाईना लोक िशकणाला होकार
देऊ लागले.

मममममम म मममममममम, मममम मममम मममम ममममममम ममममममम ममममम ममममममम मममम काढली. ही अखंड
िहंदुसथानातली सवदेशीय वयकतीने काढलेली पिहलीच मुलीची शाळा. सािवतीबाई ‘हेडिमसटेस’ महणून काम पाहू लागलया. तया काळात पुणयातील
अनय भागातही २-३ मुलीचया शाळा तयानी सुर केलया व काही काळ चालवलया.

सुरवातीला शाळेत सहा मुली होतया, पण १८४८ साल संपेपयरत

ं ही संखया ४०-४५ पयरत
ं जाऊन पोहोचली. या यशसवी शाळेचे सवागत
सनातनी उचच वणीयानी धमर बुडाला.... जग बुडणार.... कली आला.... अशा बोबा मारन केले. सनातनयानी िवरोध केला. अंगावर शेण
फेकले. काही उनमतानी तर अंगावर हात टाकणयाची भाषा केली. पण नकळतया वयात नाग ठेचणार्‍या सािवतीला माणसाची भीती वाटणं शकय
नवहतं. अनेक संकटं पार करत हा जानपसाराचा पवास चालूच रािहला. घर सोडावं लागलं. सगुणाऊ सोडू न गेली. अनेक आघात झाले. पण
सािवतीबाई डगमगलया नाहीत.

िशकणाचया पसारासाठी अनय सामािजक केतातही काम करणे गरजेचे आहे, िसतयाचा आतमिवशरवास वाढवणे गरजेचे आहे हे सािवतीबाईनी
ओळखले. काही कूर रढी परंपरानाही तयानी आळा घातला. लहानपणीच लगन झालेलया अनेक मुली वयाचया बारा-तेरावया वषी िवधवा वहायचया.
पतीचया िनधनानंतर एकतर तयाना सती जावे लागे िकंवा मग तयाचे केशवपन केले जाई. तयाना कुरप बनिवले जाई. िवरोधाचा अिधकार
नसलेलया या िवधवा मग कुणातरी नराधमाचया िशकार बनत. गरोदर िवधवा महणून समाज छळ करणार, जनमाला येणार्‍या मुलाला यातनािशवाय
काहीच िमळणार नाही अशा िवचारानी या िवधवा आतमहतया करत िकंवा भूणहतया करत.

जयोितरावानी या समसयेवर उपाय महणून बालहतया पितबंधक गृह सुर केल.े सािवतीबाईनी ते समथरपणे चालवले. गृहातील सवर अनाथ
बालकाना सािवतीबाई आपलीच मुले मानत. याच िठकाणी जनमलेलया काशीबाई या बाहण िवधवेचे मूल तयानी दतक घेतले.

केशवपन बंद करणयासाठी नािभक समाजातील लोकाचे पबोधन करणे व तयाचा संप घडवून आणणे, पुनिवरवाहाचा कायदा वहावा यासाठी पयत
करणे अशी अनेक कामे सािवतीबाईनी कलपकतेने पार पाडली.

मम. मम. मममममममममममम मम मममममम मममममममममममम मममममममममममममममम मममममम मममममम‍ ‍ मम

ममममममममममममममम मममममम मममममममम मममममम मममममममम मममममममममम मममममममममममममममम
मममममममम मममममम ममम. वाईट ते टाकून देऊन पतयेक सजीवाला जगणयाचा अिधकार िमळावा ही सजजनाची धडपड असते.
तयासाठी सवत:चया घराची, आयुषयाची पडझड झाली तरी तयाना तयाची तमा नसते. जयोती-सािवती हे याच नयायानं समाजाचया कलयाणासाठी
सवत:चया सुखाचा तयाग करन अखंड धडपडत रािहले.

सतयशोधक समाजाचया कायातही सािवतीबाईचा मोठा सहभाग असे. महातमा फुले याचया िनधनानंतरही (१८९०) सािवतीबाईनी सतयशोधक
समाजाचया कायाची धुरा वािहली. आपलया िवचाराचा पसार तयानी आपलया सािहतयाचया माधयमातूनही केला. ‘कावयफुले’ व ‘बावनकशी सुबोध
रताकर’ हे कावयसंगह तयानी िलिहले. पुढील काळात तयाची भाषणेही पकािशत करणयात आली.

इ.स. १८९६ चया दुषकाळात माणूसकी िवसरन एकमेकाला ओरबाडणयाचा पयत करणार्‍या समाजाला सािवतीबाईनी सतकायाचा आदशर घालून
िदला. पोटासाठी शरीर िवकय करणार्‍या बाया-बापडयाना दुषाचया तावडीतून सोडवून तयानी तयाना सतयशोधक कुटुंबात आशयास पाठिवले.
तयाचया कायाला हातभार महणून पंिडता रमाबाई, गायकवाड सरकार अशा लोकानी मदतीचा हात पुढे केला.

इ.स. १८९६-९७ चया दरमयान पुणे व पिरसरात पलेगने धुमाकूळ घातला. कुणालाच मािहती नसणारा हा जीवघेणा आजार अनेकाचे जीव घेऊ
लागला. हा रोग संसगरजनय आहे हे कळलयावर इंगज सरकारने एक नवीनच उपाय शोधला. रोगी िदसला की, तयाला जबरदसतीने उचलून नेले
जाई व नंतर तो कधीच परत येत नसे. तो मेला की तयाला मारले गेले, काहीच कळत नसे.

लोकाचे हे हाल सािवतीबाईना सहन झाले नाहीत. तयानी पलेगपीडीतासाठी ससाणे याचया माळावर (पुणे शहराजवळ) हॉिसपटल सुर केले. तया
सवत: रोगयाना धीर देऊ लागलया. तयाचया घरी जाऊन तयाना भेटू लागलया. कुटुंबीयाना आधार देऊ लागलया.

भारतीय सतीला ितचया अिसततवाची, सामथयाची जाणीव देणार्‍या, धगधगतया िचतेवर िजवंत सतीचा देह जाळू न टाकणार्‍या समाजाला मानवतेचा
मंत सागणार्‍या, अकराचया साथीने सवातंतयाचया सूयाला माथयावर कोरणार्‍या, महातमा जयोितरावासारखया महान सुधारकाचा आधार होणार्‍या
या माउलीस पलेगचया रोगयाची सेवा करताना सवत:चया आयुषयाची िफकीर नवहती. इतराचया जीवनजयोतीना हाताचा आडोसा धरताना
सािवतीबाईचया सवत:चया हाताना लागलेली धग तयाना जाणवली नाही. सािवतीबाईना पलेग झाला. असामानय जीवन जगणारी ही जानगंगोती
अखेर सामानयाचया पवाहात तयाचयासारखीच होऊन, तयाचयासाठीच िवलीन झाली.
संदभर :
१. ‘साधवी सािवतीबाई फुले’ - फुलवंता झोडगे, िचनार पिबलकेशन, पुणे.
२. ‘तया होतया महणून’ : डॉ. िवजया वाड, अनुशी पकाशन.

ममममममममममम मममममम मममममम ममममम

धमरसुधारणा, समाजसुधारणा, सनदशीर राजकारण, भारतीय अथरकारण व सासकृितक िवकास या सवरच केतात ‘मंडळीकरणाचया’ (संसथाची
सथापना) माधयमातून पायाभूत कायर करणारे थोर िवचारवंत!
महादेव गोिवंद रानडे याचा जनम नािशकमधील िनफाड या गावी झाला. तयाचे पाथिमक िशकण कोलापुरात तर पुढील िशकण मुंबई येथे झाले.
तयानी इितहास हा िवषय घेऊन एम. ए. केले. १८६६ मधये ते कायदाची परीका उतीणर झाले. ममममम मममममममममममम ममममम
मममममम मममम महणून तयाची िनवड झाली. काही काळ तयानी िशकक, संसथानाचे सिचव, िजला नयायाधीश महणून िविवध िठकाणी काम
केले. १८९३ मधये मुंबई उचच नयायालयाचे नयायाधीश महणून तयाची नेमणूक करणयात आली.

ममममममममम मममम, ममममममममम ममम, मममममम ममममममम ममममम ममममममम ममममम मममममम मममममम
ममममममम म ममममममम ममममममम ममममममम ममममममम मममममम ममममम होता. ‘अनेक केतातील संसथा सथापन करन
तयानी मममममम मममममममममम ममममममम मममम ममममम,’ असे तयाचयाबदल गौरवाने महटले जाते. रानडे
यानी मममममममममममममममम म ममममममम मममममममममममम मममम मममममममम म मममममम ममममममममम
मममममममम केला. सवातंतयपूवर काळातील ‘मवाळ’ पवाहाचे ते नेते होते. तयानीमममममम ममममममममम ममममममममममममम
ममममम आणला. सवदेशीचया कलपनेला तयानी शासतशुद व वयावहािरक सवरप िदले. तयानी भारतातील दािरदरयाचया पशाचे मूलभूत िववेचन
ं ी अभयासपूणर िवचार माडले.
करन येथील दािरदयाची कारणे व ते दूर करणयाचे उपाय यासंबध

भारतीय समाजात संकुिचत वृती; जाितभेदाचे पालन; भौितक सुखे, वयावसाियकता व वयावहािरकता यािवषयाचे गैरसमज यासारखे दोष िनमाण
झालयामुळे समाजाची मोठया पमाणात हानी झाली आहे. हे दोष दूर करनच आपलया समाजाची पगती साधता येईल असे तयाचे ठाम मत होते.
समाजाची राजकीय िकंवा आिथरक उनती घडवून आणायची असेल, तर सामािजक सुधारणेकडे लक पुरिवले पािहजे.जयापमाणे गुलाबाचे सौदयर
व सुगंध हे जसे वेगळे करता येत नाहीत, तयापमाणे राजकारण व सामािजक सुधारणा याची फारकत करता येत नाही असे तयाचे मत होते. हे
िवचार तयानी समाजसुधारणा चळवळीचया अगदी सुरवातीचया काळात माडलयामुळे तयाना ‘भारतीय उदारमतवादाचे उदगाते’, असेही महटले
जाते.

िदनाक ३१ माचर, १८७६ रोजी नयायमूती रानडे, डॉ. आतमाराम पाडुरगं , डॉ. रा. गो. भाडारकर, वामन आबाजी मोडक इतयादी मंडळीनी
पुढाकार घेऊन मुंबईत ‘पाथरना समाजा’ची सथापना केली. तयाआधी १८७१ साली रानडे याचा सावरजिनक सभेचया सथापनेशी, कायाशी संबध ं
आला होताच. सामािजक पशाचे महततव लकात घेऊन, समाजसुधारणेसाठी रानडे यानी पुढाकार घेऊन ‘भारतीय सामािजक पिरषदेची सथापना
केली. या पिरषदेचे ते १४ वषे महासिचव होते. जाितपथेचे उचचाटन, आंतरजातीय िववाहास परवानगी, िववाहाचया वयोमयादेत वाढ,
बहुपतीकतवाचया पथेस आळा, िवधवा पुनिवरवाह, सती-िशकण, तथाकिथत जाित-बिहषकृत लोकाचया िसथतीत सुधारणा, िहंदू-मुसलमानाचया
धािमरक मतभेदाचे िनराकरण अशा या संसथेचया मागणया होतया. भारताचया सवातंतयात मधयवती भूिमका बजावणार्‍या ‘राषटीय कॉंगेस’ या
संघटनेचया सथापनेतही (१८८५) नयायमूती रानडे याचा महततवपूणर सहभाग होता.

नयायमूती रानडे यानी वकतृतवोतेजक सभा (याच संसथेचया माधयमातून वसंत वयाखयानमाला पुणे येथे योजली जाते), नेिटवह जनरल लायबरी,
िफमेल हायसकूल, मुलीचया िशकणासाठी हुजूरपागा शाळा, इंडिसटयल असोिसएशन ऑफ वेसटनर इंिडया इतयादी अनेक संसथा पुढाकार घेऊन
सथापन केलया. मराठी गंथकार संमेलन सवरपथम तयाचयाच पयतामुळे यशसवी ठरले होते. तयातूनच पुढे सािहतय संमेलन योजणयाची पथा सुर
झाली. नयायमूती रानडे हे सवत: उतम संशोधक, िवशरलेषक होते हे तयाचया The Rise of Maratha Power (मराठी सतेचा उदय) या
गंथावरन िदसून येते. तयाचया वयाखयानाचे संगहही पुढील काळात पकािशत करणयात आले.

तयाचया काळात ‘ममममममम मममममममम (ममममममममम)’ झाले असे महटले जाते. तयाचे भारतीय ममममममममममममममम
मममममम, मममम-मममममम ममममममममममम मममममम ममममम, मममम ममममम ममममममममममम ममममममममम
ममममम या गोषी भारताचया व महाराषटाचया जडणघडणीत िनिशरचतच महततवाचया ठरतात. नयायमूती रानडे-नामदार गोखले-महातमा गाधी या
गुर-िशषय परंपरेने सामािजक व राजकीय केतात केलेले महान कायर संपूणर भारत जाणतोच

मममममम ममममम मममम ममममम

मममममम-मममममम ममममममममममम मममममममम ममम ममम ममममममम ममममममम म मममममम मममममममममम ममममममममम
ममममममममम.
महषी कवे याचा जनम रतािगरी िजलहातील शेरवली येथे झाला. तयाना सामािजक कामाची आवड तयाचे गुरजी सोमण मासतर यानी लावली.
तयाचे इंगजी तीन इयताचे िशकण मुरडला झाले. तयापुढील िशकणासाठी ते मुंबईचया ‘रॉबटर मनी हायसकूल’मधये दाखल झाले. पाचवया,
सहावया व सातवया इयतेत तयाना िशषयवृती िमळालया. शाळेत असलयापासूनच ते िशकवणया करीत. तयाची गिणत िशकवणयात खयाती होती.
१८८४ साली बी. ए. चया िवदाथयात ते गिणतात पिहले आले होते. सकाळी साडेचारला तयाचा िशकवणयाचा कायरकम सुर होई. घरी
आलयानंतर राती ते पती राधाबाईना िशकवीत. राधाबाईचया मृतयूनतं र पुनिवरवाह करायचाच तर िवधवेशीच करायचा असे तयानी ठरिवले. आपले
सनेही नरहरपंत याची िवधवा बहीण गोदूबाई िहचयाशी तयानी लगन केले. (या गोदूबाई महणजे पंिडता रमाबाईचया शारदा सदनमधील िवधवा-
िवदािथरनी होत.)

१८९१ मधये तयानी फगयुरसन कॉलेजात गिणत िशकवायला सुरवात केली. पुढे मममममम मम ममममम ममममममम
मममममममममममममम मममममममममम ममममम केल.े िवधवा िसतयाचया पुनिवरवाहाना पोतसाहन देणयासाठी तयानी ‘िवधवा िववाह पितबंध
िनवारक मंडळी’ सथापन केली. या संसथेचया फंडाचया वयाजाचा उपयोग पुनिवरवाहेचछू िवधवाचया मदतीसाठी केला जात असे. म
मममममममम, मममम मममम ममममममम ममममममम ‘मममम मममममममममम’ मम मममममममममम मममममममम
ममममममम मममम. (ममम मममममममम मममम मममममम मममममम मममममम मममममम मममममम ममममम ममम
ममममम. मम मम मममममम मममममम ममममम मममममम मममममम मममममम मममममम मममममममम ममम.) १९०० साली
महषी कवे यानी आशमासाठी पुणयाजवळ िहंगणे येथे एक झोपडीवजा घर बाधले. येथेच तयानी सती-िशकणाचया कायाची सुरवात केली. १९०७
साली तयानी ‘मिहला िवदालयाची सथापना केली. या िवदालयात बालसंगोपन, आरोगय, गृहजीवन शासत आदी िवषयाचे पिशकण मिहलाना िदले
जात होते. बदलतया काळानुसार व गरजानुसार कवे यानी पुढे िशकणपदतीत व अभयासकमात अनेक सुधारणा केलया. म. गाधी, सवातंतयवीर
सावरकर, पं. नेहर अशा अनेक मानयवर नेतयानी पतयक िहंगणे येथे भेट देऊन महषी कवे याचया कायाची पशंसा केली होती.

१९१४ साली फगयुरसन कॉलेजमधून िनवृत झालयानंतर तयाना सारा वेळ आशम आिण मिहला िवदालयाकडे देता येऊ लागला.मममम मममम
ममममममम मममममममम ममममममम ममममम मममममममममममम ममममममम केली. हे भारतातील पिहले मिहला िवदापीठ मानले
जाते.या िवदपीठाचया महािवदालयाचे कवे हे पिहले पाचायर झाले. पुढील वषी िशककाना पिशकण देणार्‍या िवदालयाची तयात भर पडली. [मम
मममममममममममम मममम ‘ममममममम ममममममम मममममम मममममम ममममममममम] (एस.एन.डी.टी. िवदापीठ) - असे
नामकरण करणयात आले. या िवदापीठात िशकणाचे माधयम मराठी होते. परंतु इंगजी या जानभाषेचे िशकण, नसर (पिरचािरका) पिशकण आदी
िवशेष अभयासकमही िवदापीठात िशकवले जात असत.

खेडयातील मिहलाना िशिकत करणयाचया कायाकडेही अिधक लक दायला हवे असे ठरवून तयानी ‘मममममममममम ममममम
मममममममम मममममम मममम’ नावाची संसथा उभी केली. समाजामधये समता यावी, असपृशयतेचे िनमूरलन वहावे या उदेशाने तयानी तीनशे
समिवचारी सहकार्‍याना बरोबर घेऊन १९४४ साली ‘मममम ममम’ सथापन केला. सथापन केलेलया संसथाना तयागी वृतीने सामािजक कायर
करणारे मममममममममम ममममममममममम तयानी कायरकते घडवणार्‍या ‘ममममममम मममममम’ या संसथेची सथापना सुरवातीलाच
केली होती .

अलबटर आइनसटाइन, मादाम मॉंटसे री, रवीदनाथ टागोर या िवदानानी तयाचया कायाचा गौरव केला. १९४२ साली बनारस िहंदू युिनवहरिसटीने
तयाना मानद पदवी देऊन तयाचा सतकार केला. १९५५ साली तयाना पदिवभूषण सनमान देऊन गौरिवणयात आले. १९५८ साली, ममममममम
ममममममममम ममममम ममममममम ‘मममममममम’ मम ममममममम मममममममम मममममममम मममममम करणयात आला.

महषी कवे याना महाराषट ‘अणणा’ या नावानेही ओळखतो. मममममममम मममम ममममममममम मममममममम जगलेले अणणा सुमारे १०५
वषाचे कृतकृतय जीवन जगले.

मममममम मममममम
िसतयाचा सवागीण िवकास, िसतयाचे समाजातील सथान, िसतयाची कतरबगारी याबाबत बुिदमता व सव- कतृरतवाचया साहाययाने पितकूल
पिरिसथतीतही पायाभूत कायर केलेलया िवदुषी!

पिरतयकता, पितता व िवधवा िसतयाचया सवागीण उदाराकिरता समिपरत भावनेने सतत कायररत रािहलेलया िवदुषी महणजे पंिडता रमाबाई होत.
याचा जनम अनंतशासती व लकमीबाई डोगरे याचया पोटी, गंगामूळ (कनाटक) येथे झाला. तयाचे वडील अनंतशासती हे तया काळी िसतयाचया
बाबतीत पुरोगामी िवचाराचे होते, िसतयाना िशकण दावे या मताचे ते होते. पती लकमीबाई व मुलगी रमाबाई यास तयानी वेद शासताचे िशकण िदले
होते. रमाबाई नऊ वषाचया झालया, तरी तयाचे लगन करन िदले नाही महणून जाितबाधवानी तयाना वाळीत टाकले होते. तया काळात रमाबाईचया
आई-विडलाना लोकाचया तासामुळे राहणयाची िठकाणे बदलावी लागली. रमाबाई १५-१६ वषाचया असतानाच तयाचया आई-विडलाचे िनधन झाले.

मातृिपतृछत हरपलयानंतर आपलया जयेष बंधूंसह भमण करत तया कोलकतयाला पोहोचलया. रमाबाईना आई-विडलाकडू न-िवशेषतः आईकडू न-
संसकृत वयाकरण व सािहतयाचे िशकण िमळाले होते. तयाचया ममममममममममम ममममममममममममम मममममम ममममम ममममम
मममममममम ममममममम ‘मममममम’ म ‘ममममममम’ मम ममममममममम मममम मममम मममम करणयात आला. तयाना मराठी,
कनड, गुजराती, बंगाली, िहंदी, इंगजी, संसकृत, िहबू या सवर भाषा अवगत होतया. ‘पंिडता’ नावाने ओळखलया जाणार्‍या रमाबाई या तया
काळातील एकमेव मिहला होत.

१८८० साली तयानी कोलकतयातील िबिपन िबहारीदास मेधावी या विकलाशी लगन केल.े हा तया काळातील काितकारी असा िववाह होता. कारण
पंिडता रमाबाई या बाहण तर तयाचे पती शूद मानलया गेलेलया जातीचे होते. पण रमाबाईनी चुकीचया रढीना झुगारन देणयाचेच ठरवले होते.
दुदैवाने १८८२ मधये मेधावी याचा मृतयू झाला. तयानंतर आपली एकुलती एक मुलगी मनोरमा िहचयासह तया पुणयास येऊन सथाियक झालया.
बालिववाह, पुनिवरवाहास बंदी यासारखया घातक चालीरीती व दुष रढीपासून समाजास मुकत करणयाचया उदेशाने तयानी ममममम ममममममम
म मममम ममममममम, ममममममम, मममम, ममममम, ममममममम, मममममम मम मममममम ‘मममम ममममम ममममममम
ममममममम केली. आपलया िवचाराचया पसाराथर तयानी ‘मममममममममममममम’ मम ममममममिलिहले. १८८३ साली तया इंगलंडला
गेलया. तेथे एका मिहला महािवदालयात (चेलटनहॅम लेडीज कॉलेज) तयानी संसकृत िशकवले. परदेशातील वासतवयात तया िखसती धमाकडे
आकिषरत झालया व तयानी मममममममम ममममममम ममममममम केला. १८८६ मधये तया आपलया सती-िशकणिवषयक कायाला मदत
िमळवणयासाठी अमेिरकेस गेलया. तेथे तयानी िहंद ू बालिवधवाचया पशाचा ऊहापोह करणारे ‘म मममममममम ममममम मममम’ मम
मममममम िलिहले. अनेक िठकाणी वयाखयाने देऊन तयानी भारतातील समसया तेथील लोकासमोर माडलया. भारतातील बालिवधवाचया कायात
मदत करणयासाठी काही अमेिरकन लोकानी बॉसटन येथे ‘रमाबाई असोिसएशन’ची सथापना केली होती. पुढील काळात तयानी ‘युनायटेड
सटेट्स‍ ची लोकिसथती व पवासवृत’ हे पुसतक पिसद केले. तयानी मूळ जयू भाषेतील बायबलचे मराठी भाषातरही केले.

११ माचर, १८८९ रोजी तयानी मुंबईला िवधवाकिरता ‘ममममम ममम’ नावाची संसथा काढली. तयानी केशवपनािवरदही पचार केला व संमती
वयाचया चळवळीसही पािठंबा िदला. १८९० चया नोवहेबर मिहनयात ‘शारदा सदन’ पुणयात आणले गेले. २४ सपटेबर, १८९८ रोजी केडगाव येथे
‘मुिकतसदना’ची तयानी सथापना केली. १८९७ मधये मधय पदेशात व १९०० मधये गुजरातमधये पडलेलया दुषकाळात िनरािशत झालेलया िसतयाना
तयानी या आशमात आशय िदला. तयानी सथापन केलेलया ‘पीितसदन’, ‘शारदासदन’, ‘शाितसदन’ या सदनामधून गरजू व पीिडत िसतया राहत
असत. या सदनात दुदैवी िसतयाचया राहणया-जेवणाची वयवसथा करणयात आली होती. सवतःचया पायावर उभे राहता यावे यासाठी तयानी आपलया
आशमातील-सदनातील िसतयाना शेती, िवणकाम, मुदणकाम यासह शालेय िशकणही देणयाचा पयत केला.

महाराषटात नऊवारी ऐवजी पाचवारी साडी नेसणयास मिहलानी सुरवात करणयामागे पंिडता रमाबाई याचेच पयत होते. ‘पाचवारी साडी नेसणे
सहज, सोपे आहे, सुसह आहे व आिथरकदृषटयाही परवडणारे आहे.’ या िवषयावर १८९१ मधये पंिडता रमाबाईनी पुणे येथे चचासताचे आयोजन
केले होते. तया काळात िसतयाचया वेशात ‘हा’ बदल करणेही तयाना खूप अवघड गेले होते. पण रमाबाईनी ही चळवळ चालूच ठेवली. तो केवळ
कपडयाचा मुदा नवहता, तर सती-सवातंतय, सवयंिनणरयाचा हक हे मुदे महततवाचे होते.

अशा या थोर िवदुषीला १९१९ साली ‘कैसर-ए-िहंद’ सुवणरपदक िमळाले. सती-िशकण, िसतयाचे समाजासमोर येणे, कोणतयाही केतात िसतयाचा
सहभाग या गोषी फारशा पचिलत नसतानाचया काळात संसकृत भाषा, िसतयाचे पश आदी केतात भारतासह परदेशातही पंिडता रमाबाई यानी
आपलया िवचाराचा व कायाचा ठसा उमटवला. पखर बुिदमता, अपार कष, धाडस इतयादी गुणासह समाजसुधारणा केतात एक उतम वसतुपाठ
समाजासमोर ठेवणार्‍या पंिडता रमाबाई याचे १९२२ मधये केडगाव येथे िनधन झाले

मममममम मममममम ममममम ममममम

समाजशासत अभयासणारे पिहले िकयाशील अभयासक व डॉ.बाबासाहेब आंबेडकराचया कायाला अनुकूल पाशरवरभूमी तयार होईल असे पूरक कायर
करणारे थोर समाजसुधारक!

िवठल रामजी िशंदे याचा जनम जमखंडी (कनाटक) या गावी झाला. घरातील वारकरी सापदाियक वातावरणाचा पभाव तयाचया मनावर झाला.
तयाना मराठी व कानडी या भाषा चागलया अवगत होतया. पुढे ते संसकृत, पाली, इंगजी व इतर पाकृत भाषा िशकले. पुणयात फगयुरसनमधये
िशकत असताना तयाना डेकन मराठा एजयुकेशन असोिसएशनची िशषयवृती िमळाली. १८९८ साली ते बी. ए. झाले आिण एल्.‍ एल्‍. बी. चया
पिहलया वषाचा अभयासकमही तयानी पूणर केला. पुढे बडोदे संसथानात नोकरी करणयाचया अटीवर सयाजीराव महाराजानी तयाना दरमहा २५
रपयाची िशषयवृती सुर केली. याच साली िशंदे पाथरना समाजाकडे आकृष झाले. १९०१ साली ते िवलायतेतील मँचेसटर कॉलेजात गेले. तेथे
तयानी दोन वषे तौलिनक धमर, पाली भाषा आिण बौद धमर या िवषयाचा अभयास केला. समाजाचा, समाजशासताचा तसेच असपृशयतेसह अनेक
सामािजक समसयाचा तयानी शासतशुद रीतीने अभयास केला. असा अभयास करणारे ते भारतातील पिहले शासतज - अभयासक मानले जातात.
१९०३ चया ऑकटोबर मिहनयात ते मुंबईस परत आले. १९०५ मधये तयानी असपृशयासाठी रातशाळा उघडली. साधारणपणे १९०३ ते १९१०
या काळात तयानी एकेशरवरवादी तततवजानाचा पचार करत पाथरना समाजाचे कायर केले.

महातमा फुले याना िशंदे गुरसथानी मानीत. १८ ऑकटोबर, १९०६ रोजी तयानी मुंबईत भारतीय िनरािशत साहाययकारी मंडळीची (िडपेसड कलास
िमशन) सथापना केली. िमशनचे हेतू पुढीलपमाणे िनिशत केले गेले- िशकण पसार; िनरािशताना नोकर्‍या िमळवून देणे; सामािजक अडचणीचे
िनराकरण करणे; सावरितक धमर, वयिकतगत शील, नागिरकता वगैरे गुणाचा पसार. िमशनतफे पुढील दोन वषे मोफत दवाखानयाचेही काम चालू
होते.
१४ माचर, १९०७ रोजी सोमवंशीय िमत समाजाची सथापना महषी िशंदे यानी केली. मममममममम मममममममममम ममम-
मममममममममम ममममममम म ममममममम ममममममम ममममम मममम हा तयामागचा हेतू होता. १९१० पासून तयानी पाथरना
ं संपवले.
समाजाशी असलेले संबध

१९१२ साली िडपेसड कलास िमशनचया एकंदर १४ िठकाणी २३ शाळा, ५५ िशकक, ११०० मुले, ५ वसितगृहे, इतर बारा संसथा व ५
पचारक होते. िनरिनराळया सात पातात िमशनचे काम पसरले होते. १९१७ साली तयानी अिखल भारतीय िनरािशत असपृशयता िनवारक संघ
सथापन केला. मुंबईला अिखल भारतीय पातळीवरील असपृशयता िनवारक पिरषद आयोिजत केली. अशा अनेक मममममममममम मममममम
मममममम मममममम मममम ममममममम ममममममममममममम ममममममम केल.े १९२२ साली तयानी ‘अिहलयाशम’ बाधून पूणर
केला. १९२५-२६ मधये ते बाहदेशाचया दौर्‍यावर गेले आिण तेथील समाज व बौदधमाचा अभयास करन परतले.

महषी िशंदे यानी आपलया लेखनातून समाजसुधारणेचे िवचार माडले. तयानी ‘उपासना’ या मािसकातून व ‘सुबोधचंिदका’ या सापतािहकातून
लेखन केल.े बिहषकृत भारत (संशोधनातमक पबंध), भारतीय असपृशयतेचा पशरन - या लेखनाचया माधयमातून तयानी असपृशयतेचा पशरन
समाजासमोर माडला. हॉलंडचया धािमरक पिरषदेत सादर केलेला ‘िहंदुसथानातील उदार धमर’ हा तयाचा पबंध तया काळी गाजला होता. तयानी
‘आठवणी आिण अनुभव’ हे आतमचिरतातमक पुसतकही िलिहले आहे. १९३४ चया बडोदा येथील मराठी सािहतय संमेलनाचे अधयकसथानही
तयानी भूषिवले.

एक सतयागही महणून ते सवातंतयलढयात सहभागी होते. उपरोकत संसथासह तयानी राषटीय मराठा संघ, समता सैिनक दल, बहुजन समाज पक
या संसथा-संघटनाचया माधयमातून सामािजक व राजकीय कायर केले. मुरळीची पथा, असपृशयाना मंिदर पवेश, होळी उतसवातील बीभतस पकार
या सवरच समसयाबाबत तयानी लकणीय कायर केले. शेतकर्‍याचया समसयाही तयानी अभयासलया, तयासाठी शेतकर्‍याचया संघटनाचाही तयानी
पयत केला.

असपृशयाचया उदाराचे, िवकासाचे कायर करायलाच हवे, असपृशयामधये आतमिवशरवास िनमाण करायलाच हवा, तयाचबरोबरममममममममममम
मममममम मममममममममममम ममममम मममम मममममम मममममम मममममममममम आहे या िवचाराचा तयानी नेहमी पुरसकार
केला.

आपलया हयातभर पामुखयाने असपृशयोदारासाठी झटणार्‍या महषी िशंदे याचे २ जानेवारी, १९४४ रोजी िनधन झाले.

ममम ममममममममम
ईशर कशात आहे ही नेमकी जाणीव असलेले संत आिण गोरगरीब, दीनदिलत याचा ऐिहक व आधयाितमक िवकास होणयासाठी; अजान,
अंधशदा, असवचछता याचे उचचाटन करणयासाठी तळमळीने कायर करणारे आधुिनक सतपुरष!

गाडगे महाराजाचा जनम अमरावती िजलहातील शेणगाव येथे झाला. तयाचे पूणर नाव डेबूजी िझंगराजी जानोरकर होते. ते तयाचया आईचया माहेरी,
मूितरजापूर तालुकयातील दापुरे येथे, लहानाचे मोठे झाले. तयाचया मामाची बरीच मोठी शेतजमीन होती. लहानपणापासूनच तयाना शेतीत रस होता,
िवशेषतः गुराची िनगराणी राखायला तयाना फार आवडे.

१८९२ साली तयाचे लगन झाले. तयाचया मुलीचया बारशयाचया िदवशी तयानी रढीपमाणे दार व मटणाचया जेवणाऐवजी गोडाधोडाचे जेवण िदले
होते. हा तया काळातील परंपरेला िदलेला छेद होता. गावात कोणाचे काही अडले नडले, कोठेही काही काम करावयाचे असले की, गाडगे
महाराज सवतःहन ू पुढे येत. सावरजिनक िहताची कामे ‘सवर जनानी’ एकवटू न केली पािहजेत हा धडा तयानी िमटलया तोडी गावकर्‍याना
िशकिवला.

िदनाक १ फेबुवारी, १९०५ रोजी तयानी घरादाराचा तयाग करन संनयास सवीकारला. तयानी तीथाटन केले, अनेक िठकाणी भमण केल.े
वनवासातही तयानी लोकसेवेचे वरत सोडले नाही. कोठे कोणी अडचणीत सापडलेला असलयास तयाला आपण होऊन मदत करायला धावायचे,
मदत करन कोणतयाही फळाची अपेका न ठेवता आपलया वाटेने िनघून जायचे हा तयाचा खाकया असायचा. ते सतत एक खराटा जवळ
बाळगायचे. मममममम मममममममम ममममम-ममममम मममम ममम ममममम मम ममममम ममममम असा तयाचा वेष असे. तयामुळेच
लोक तयाना ‘गाडगेबाबा’ महणू लागले. ते जया गावात जात तो गाव झाडू न सवचछ करीत. सावरजिनक सवचछता,अंधशदा िनमूरलन ही तततवे
समाजात रजिवणयासाठी तयानी सवतः साततयाने सिकय राहून िजवापाड पयत केले.

समाजातील अजान, अंधशदा, भोळया समजुती, अिनष रढी-परंपरा दूर करणयासाठी तयानी आपले पूणर आयुषय वेचले. यासाठी
तयानी ममममममममममम मममममममम ममममम केला. आपलया कीतरनात ते शोतयानाच िविवध पश िवचारन तयाना तयाचया अजानाची,
दुगुरण व दोषाची जाणीव करन देत असत. तयाचे उपदेशही साधे, सोपे असत. मममम ममम ममम, ममममममममममम मममम मममम
ममम, ममममममममममम ममममम ममम ममम, मममम-ममममममममम मममममममम ममममममममममम ममममम ममम ममम,
ममममममम म मममममममममम मममम नका असे ते आपलया कीतरनातून सागत. देव दगडात नसून तो माणसात आहे हे तयानी
सवरसामानयाचया मनावर ठसिवणयाचा पयत केला. ते संत तुकाराम महाराजाना आपले गुर मानीत. ‘मी कोणाचा गुर नाही, मला कोणी िशषय
नाही’ असे ते कायम महणत. आपले िवचार साधया भोळया लोकाना समजणयासाठी ते गामीण भाषेचा(पामुखयाने वैदभीय बोलीचा) उपयोग करत
असत. गाडगेबाबानी संत तुकारामाचया नेमकया अभंगाचा मुबलक वापरही वेळोवेळी केला. ‘देवभोळया माणसापासून ते शहरी
नािसतकापयरतं ,कोणतयाही वयोगटातील लोकाना गाडगेबाबा आपलया कीतरनात सहजपणे गुंतवून ठेवत, आपले तततवजान पटवून देत. तयाचया
कीतरनाचे शबदिचत उभे करणे माझया ताकदीबाहेरचे काम आहे .’ असे उद्‍गार बाबाचे चिरतकार पबोधनकार ठाकरे यानी काढले होते.

ममममममम ममममम, मममम, ममममम म ममममममम मम ममममममम ममममममममममममम मममममम मममममममम

मममममममम, ममममममम मममममममम मममम-मममम ममममममममम मममममम, मममम मममममममममम ममम मममममम,
ममममम मममम, मममम म मममम ममममममममम मममममममममममम मममममममम मममम, मममममममममममममम मममम
मममम.

महाराषटातील संतपरंपरेबाबत ‘जानदेवे रिचला पाया, तुका झालासे कळस’ असे महटले जाते. संत गाडगेबाबाचया कायामुळे - ‘या भागवत
धमाचया मममममम मममममममममममम मम मममम ममममम मममममममममम ममममम ममममम’ - असे महटले जाते. ‘महाराषटातील
समाजवादाचे पचंड वयासपीठ’, असे यथाथर उदगार आचायर अते यानी संत गाडगेबाबाबदल काढले आहेत. ‘गोपाला गोपाला देवकीनंदन गोपाला’
या भजनाचा पसार करणार्‍या,कमरयोगावर दृढ शदा असणार्‍या या सतपुरषाची आिण कतया समाजसुधारकाची समाधी अमरावती येथे आहे.

मममममम ममममम ममममम (म. मम. ममममम)

मममममममम ममममम ‘मममममममममम’ म ‘मममममम मममममम’ मम मममममममममम मममम, मममममम, मममममम ममममममम,
ममममममममम ममम मममममममममम मममममम ममममममममम मममममम ममममम मममममम मममममममम ममममममममममम!
वयकतीचया आिण समाजाचया, मानिसक व शारीिरक आरोगयिवषयक समसयाची, तयावरील उपायाची खुलेपणाने चचा करणारे; तयािवषयी लेखन
करन ते पकािशत करणारे; तसेच वाढतया लोकसंखयेचा धोका व लैिगक रोगाचा पिरणाम लकात घेऊन संतितिनयमनाचा पचार भारतात
सवरपथम, धडाडीने करणारे कते, दषे, पुरोगामी समाजसुधारक महणजे रघुनाथ धोडो कवे होत.

रघुनाथ धोडो कवे याचा जनम रतािगरी िजलहात सुवणरदुगरजवळचया मुरड गावी झाला. महषी धोडो केशव कवे याचे ते थोरले िचरंजीव.
तयाचया आईचे नाव राधाबाई. ते नऊ वषाचे असतानाच तयाचया आईचे िनधन झाले तयाचे िशकण मुंबई, पुणे, मुरड येथे झाले. मॅिटकचया
परीकेत ते ततकालीन मुंबई राजयात सवरपथम आले होते. पुढील िशकणासाठी तयानी पुणयाचया फगयुरसन कॉलेजात पवेश घेतला. सन १९०३ मधये
ते बी. ए. ची परीका उतीणर झाले व गिणत िवषयात सवरपथम आले. १९११ मधये गिणत िवषय घेऊन ते एम. ए. ची परीका उतीणर झाले.

ममममममममममममम मममममममम मममम मममममममम महणून जयाची ओळख करन देता येईल असे आधुिनक संत महणजे रघुनाथ
कवे. समाजसवासथयासाठी संतितिनयमन व लैिगक िशकण यािवषयी र. धो. कवे यानी केलेले लोकाचे मत-िवचार पबोधन, पवतरन व पतयक कायर
फार मोलाचे आहे. जया काळात संतितिनयमनािवषयी साधा उचचारही करणे िनिषद मानले जायचे, तया काळात रघुनाथरावानी या िवषयाचा पचार
करन जनजागृती घडवून आणायचे ठरिवले. वाचनाची अफाट गोडी आिण लहानपणापासून जडलेली अवातर वाचनाची सवय यामुळे कवे यानी
अनेक शासतीय पुसतके वाचनालयातून आणून वाचली.

कोणतयाही िवषयाचा सखोल अभयास करन तयावर सवतंतपणे िवचार करन आपली मते बनवणे व ती िनिभरडपणे माडणे हे र. धो. कवे याचया
वयिकतमततवाचे ठळक वैिशषटय होय. तयानी ‘ममममममममममममम’ मममममम ममममम काढले आिण सवर पकारचया िनंदेला तोड देत
ं चालिवले. यासाठी तयाना सरकारी खातयातील नोकरीही पसंगी गमवावी लागली. १९२७ ते १९५३ अशी सुमारे २५-
एकटयाने ते अखेरपयरत
२६ वषे कवे यानी ‘समाजसवासथय’ हे मािसक मोठया िनषेने , कमालीचया िनगहाने चालवले. तयादारे लैिगक िशकणाचा पसार केला.

मममममम मममममम, मममममम मममममम, मममममम-ममममम ममममम मममममममम ममममममम ममममममममम ममममम
मममममममम होता. वैदकीय नविवध संशोधनाने कमी होत चाललेले मृतयूचे पमाण व अिनबरध ं वाढत चाललेली लोकसंखयामुळे
संतितिनयमनाची गरज लकता घेऊन रघुनाथराव कवे यानी १९२१ साली इंगजीत एक पुसतक पकािशत केले. हा िवषयावर संशोधन करन
आपलया राहतया घरीच संतितिनयमनाची साधने बनवून देणयाचा आधुिनक उपकम तयानी सुर केला. पती मालतीलाही बरोबर घेऊन तयानी
कुटुंबिनयोजन केद सथापन केले. नागिरकाना मागरदशरन केले. लैिगक रोगाची लकणे, कारणे तयावरील उपाय याबाबत लोकाना मािहती िदली.
तयासाठी तयानी ‘वेशयावयवसाय’, `आधुिनक आहारशासत' ही पुसतके िलिहली.
सवत:ला एकही मूल नसताना कवे यानी शसतिकया करन घेतली व तयाचया बायकोनेही तयाला थोर मनाने संमती िदली. १९२३ साली पुणयाचया
वसंत वयाखयानमालेत तयानी ‘संतितिनयमन’ हा िवषयावर भाषण केले.

वकतशीरपणा आिण वयविसथतपणा ही कवयाचया वयिकततवाची ठळक वैिशषटये महणून सागता येतील. समाजसवासथयाचे अंक पतयेक मिहनयाचया
दहा तारखेला पेसमधून येत. सवत: सवर बंडले बाधून, पते घालून चौदा तारखेला ती सवर पोसटात जाऊन पंधरा तारखेला ते अंक गाहकाचया
हातीही पडत.
फेच भाषेचे र.धो. कवयाना िवशेष जान होते. तया भाषेतील अनेक नाटके व गोषी तयानी रपातरीत केली आहेत. नाटक, िसनेमा, लिलत
वाङ्म‍ य हावर समाजसवासथयात टीकातमक लेख व परीकणे येत. सािहतय, संगीत, अनय कला याची तयाना तहान होती. देशात व जगात काय
चालले आहे हाचे तयाचे अवलोकन ितखट होते. एका थोर समाजसुधारकाचया पोटी जनम घेऊनही तयाची वाढ खुंटली नाही. तयानी विडलाचया
- महषी कवे याचया - पुढे अनेक पावले जाऊन समाजपबोधन करणयाचा पयत केला.

थोडकयात र. धो. कवे बुिदपामाणयवादी होते. ममममममम ममममममम, मममममममममम ममममममममम ममममममममम म
मममममममम मममममममम मममममम. समाजपगतीमधील एक पमुख अडसर वाढती लोकसंखया आहे हे तयाच काळात या दषटया
िवचारवंताने ओळखले. तयादृषीने तयानी अितशय धाडसी पावले उचलली आिण अितशय पितकूल पिरिसथतीत समाज पबोधन करणयाचा पयत
केला.

म. ममम. ममममम ममममम मममममममममम -

संतितिनयमन, गुपत रोगापासून बचाव, वेशयावयवसाय,
आधुिनक आहारशासत, आधुिनक कामशासत, तवचेची िनगा,
संतित िनयमन - िवचार व आचार इ.

म. ममम. ममममम ममममम मममममम मममममम ममममममम -

१. महाराषटातील समाजसुधारक - अनय महनीय वयकती - के सागर पकाशन.
२. आधुिनक भारताचे िशलपकार - संपादक-बाळ सामंत, पकाशक - लोकवाङ् ‍मय गृह

ममममममम - धयासपवर (र. धो. कवे याचया जीवनावरील अमोल पालेकर व िचता पालेकर िनिमरत िचतपट)

ममममम - ‘जाळयातील चंद’ ( राजहंस पकाशन), लेखक - म. वा. धोड.

ममममममम मममममम ममममम

बहुजन समाजापयरत ं िशकणाची गंगा पोहोचवणारे आधुिनक भगीरथ आिण वटवृक-रप धारण केलेलया रयत िशकण संसथेचे संसथापक!
रयत िशकण संसथेचे संसथापक भाऊराव पाटील याचा जनम कोलापूर िजलहातील कु ंभोज या गावी झाला. सागली िजलहातील ऐतवडे बुदुक हे
तयाचे मूळ गाव होय. लहानपणापासूनच भाऊराव बंडखोर होते. अनयायाची तयाना पचंड चीड होती. असपृशयतेबदल तयाचया मनात राग होता.
असपृशय समाजातील लोकाना पाणी िदले जात नाही महणून तयानी एका िवहीरीचा रहाटच मोडू न टाकला होता. तयाचे पाथिमक िशकण सागली
िजलहातील िवटा या गावी झाले. पुढील िशकणासाठी तयाना कोलापूरचया राजाराम हायसकूलमधये दाखल करणयात आले. तयाची राहणयाची सोय
जैन बोिडरगं मधये करणयात आली. याच काळात तयाचयावर ममममममम मममम मममममममममममम ममममममममम म मममममममम
मममममम पडला.

पुढील काळात ते सातार्‍यात जाऊन िशकवणया घेऊ लागले. याच काळात तयानी मदानामासतर, भाऊसाहेब कुदळे, नानासाहेब येडेकर आदी
मंडळीबरोबर दुधगावात ‘मममममम मममममम मममम’ मममममम केले. याच संसथेमाफरत सवर जातीधमाचया मुलासाठी एक वसितगृहही
तयानी सुर केले. रयत िशकण संसथेचे बीज येथेच रोवले गेले. पुढे तयानी ओगलयाचया काच कारखानयात व िकलोसकराचया नागराचया
कारखानयात काही काळ काम केले. याच काळात तयाचा सतयशोधक समाजाचया कायाशी जवळू न संबध ं आला.

िदनाक ४ ऑकटोबर, १९१९ रोजी कमरवीरानी ‘रयत िशकण संसथेची सथापना सातारा िजलहातील काले या गावी केली. पुढे या संसथेचे
मुखयालय सातारा येथे नेणयात आले. संसथेची काही उिदषे होती -
• मागासलेलया वगात िशकणाची आवड िनमाण करणे व ती वाढवणे.
• मागासलेलया वगातील गरीब मुलाना शकयतो मोफत िशकण देणे.
• िनरिनराळया जातीधमातील िवदाथयात पेमभाव िनमाण करणे.
• अयोगय रढीना फाटा देऊन खर्‍या िवकासाचे वळण लावणे.
• संघशकतीचे महततव जरर तर कृतीने पटवून देणे.
• सवर मुले काटकसरी, सवावलंबी, शीलवान, उतसाही बनवणयाचा पयत करणे.
• बहुजन समाजाचया िशकण पसारासाठी जरर पडेल, तेवहा संसथेचे कायरकेत वाढवणे.
ही उिदषे साधय करणयासाठी भाऊरावानी आयुषयभर अमाप कष केल.े केवळ किमक िशकण नवहे तर, समता, बंधुता, शमपितषा, सामािजक
बािधलकी आदी मूलयाची िशकवण तयानी िवदाथयाना िदली.

सातार्‍यात तयानी एक मोठे वसितगृह सथापन केले. हे वसितगृह चालवणयासाठी तयाना आपलया पतीचे दािगनेही िवकावे लागले.
अितशय मममममममम मममममममममम ममममममम मममममममम म मममममम मममममम ममममममममममम मममममम
मममममम केला. या कायात तयाना तयाचया पती लकमीबाई याची अितशय मोलाची साथ लाभली. २५ फेबुवारी, १९२७ रोजी महातमा गाधीचया
हसते या वसितगृहाचे ‘शी छतपती शाहू बोिडरगं हाउस’ असे नामािभधान केले गेले. महातमाजीनी संसथेला आपलया हिरजन सेवक फंडातून
वािषरक ५०० रपयाची मदत सुर केली. १६ जून, १९३५ रोजी रयत िशकण संसथा नोदणीकृत (रिजसटर) झाली. याच साली सातार्‍यात
भाऊरावानी ‘िसलवहर जयुिबली टेिनंग कॉलेज’ सुर केले.

भाऊरावानी देशातलं ‘मममम ममम मममम’ या तततवानुसार चालणारे पिहले ‘फी अँड रेिसडेिनशयल हायसकूल’ सातारा येथेच सुर केले
आिण तयाला नाव िदले ‘महाराजा सयाजीराव हायसकूल’. यानंतर शाळाची मािलकाच महाराषटभर सुर झाली. १९४७ साली कमरवीरानी
सातार्‍यात ‘छतपती िशवाजी कॉलेज’ची, तर १९५४ साली कर्‍हाड येथे ‘सदगुर गाडगे महाराज कॉलेजची सथापना केली. शाळा व
महािवदालयासाठी पिशिकत िशककाची वानवा पडू लागली महणून तयानी पथम महातमा फुले अधयापक िवदालय व पुढे १९५५ मधये सातारा येथे
मौलाना आझाद याचया नावानं ‘आझाद कॉलेज ऑफ एजयुकेशन’ सुर केले. या सवर शाळाचया, महािवदालयाचया व वसितगृहाचया सथापनेमागे
िशकणाचा पसार व तयातून बहुजन समाजाचा सवागीण िवकास हीच उिदषे कमरवीराचया डोळयासामेर होती. तयाचया एकूण कायाचा आढावा
घेतला असता तयाचयावरील महातमा फुले याचया िवचाराचा पभाव सपषपणे िदसून येतो. महातमा फुले याना गुर मानूनच तयानी शैकिणक पसाराचे
कायर केल.े ‘मममममममम ममममम मममम’; ‘ममममम मममममममम मममममम’ म ‘मममममम ममममममममम’ - या सूताचा
तयानी साततयाने पाठपुरावा केला.

१९५९ साली तयाना पुणे िवदापीठाकडू न ‘डी.िलट्’ पदवी बहाल करणयात आली. भारत सरकारनेही ‘पदभूषण’ देऊन तयाचा गौरव केला. शी.
ह. रा. महाजनी यानी ‘ममममममममममममम मममम मम. ममममममममम’ या यथाथर शबदात कमरवीराचे वणरन केले आहे. सातारा येथे
कमरवीराचे समािधसथान व कमरवीर समृती भवन - याचया माधयमातून कमरवीराचया समृती जतन करणयात आलया आहेत. अशा या -िशकणाची
ं पोहोचवणार्‍या- आधुिनक भगीरथाची पाणजयोत ९ मे, १९५९ रोजी मालवली.
गंगोती बहुजन समाजापयरत

ममममममम मममम
‘ममममममममम ममममममममम’ ममम ममममममम ममममममम ममममममममममममममम!
ताराबाई मोडक याच आयुषय खूप संघषरपूणर होतं. ताराबाई मोडक आिण अनुताई वाघ याचया कायात जसा समान दुवा आहे, तसाच तयाचया
आयुषयातही आहे. दोघीनीही संसार थाटले पण ते अलपायुषी ठरले. अनुताईचं लगन झालयावर थोडयाच िदवसात तयाचया पतीचं िनधन झालं तर
ताराबाईचे पती हयात असूनही तयाना उभं आयुषय एकटीनं काढावं लागलं. ताराबाई आिण अनुताई याचयाबाबतीत बोलायचं तर तयाचं
िविधिलिखतच असं होतं की, तयाचयाकडू न एकच संसार उभारायचा नवहता, तर अनेक आिदवासीचे संसार सावरायचे होते.

ताराबाईचा जनम इंदरू चा आिण बालपणही ितथंच गेलं. आई आिण वडील पाथरना समाजाचे कटर अनुयायी. तयामुळे घरात पगत वातावरण होतं.
तयाचे वडील सदािशव केळकर यानी १९ वया शतकात ठरवून िवधवेशी पुनिवरवाह केलेला! पण पाथरना समाजाचं बळ तयाचया पाठीशी होतं. अशा
या आधुिनक वातावरणात ताराबाई वाढलया.

केळकर कुटुंब कालातराने इंदरू सोडू न मुंबईला सथाियक झालं. पण ताराबाई आिण तयाचया बिहणीची रवानगी पुणयाचया हुजूरपागेत झाली.
पुनिवरवािहत आईची मुलगी महणून समाजाकडू न तयाना पसंगी हेटाळणीही सहन करावी लागली. शाळेचया वसितगृहात तयाना पवेश नाकारला
गेला. पण ताराबाईना आपलया कौटुंिबक पाशरवरभूमीचा कायमच अिभमान वाटत रािहला.

याच दरमयान तयाचया विडलाचं िनधन झालं आिण तया पुणे सोडू न मुंबईला आलया. इथे एका इंगजी माधयमाचया शाळेत जाऊ लागलया आिण
नवयाने पाशातय समाजाचया संपकात आलया. वातावरणातला हा बदल ताराबाईना खूप िशकवून गेला. पण लवकरच तयाचया आईचं िनधन झालं.
आई आिण वडील या दोघाचाही आधार आता तुटला होता. आिथरक चणचण िदवसेिदवस वाढत होती.

पाथरना समाजामुळे पगत िवचार आिण जीवनमान ताराबाईचया अंगवळणी पडले होते. तयाचया या अिभरचीसंपन जीवनशैलीनेच तयाना पितकूल
पिरिसथतीत जगणयाचं बळ िदलं. एकीकडे ममममममममम मममममम चालू असतानाच तयानी ममममम ममम ममममममम. टेिनस,
बॅडिमंटन तर तया उतम खेळतच पण िविवध िवषयावर वैचािरक देवाणघेवाण करणयात तयाना िवशेष रस होता.

कॉलेजमधये असतानाच तयाचा पिरचय के. वही. मोडक याचयाशी झाला. के. वही. हे एिल‍फनसटन कॉलेजचे माजी पाचायर वामन मोडक याचे
िचरंजीव. मोडक कुटुंबही पाथरना समाजाशी बािधलकी ठेवून होते. ताराबाई आिण के. वही. याचया ओळखीचं रपातर लवकरच पेमात झालं
आिण पदवीधर झालयावर एका वषातच तया के. वही. मोडकाशी िववाहबद झालया. के. वही. तया वेळी अमरावती मुकामी होते आिण ितथे एक
िनषणात वकील महणून तयाची खयाती होती. १९१५ साली ताराबाई लगन करन अमरावतीला आलया, तेवहा तया ितथलया पिहलया सती पदवीधर
होतया. के. वही. आिण ताराबाई याचा संसार हा दोन आधुिनक, बुिदमान आिण पितभावानाचा संसार होता. अमरावतीचया सामािजक केतात
दोघाचाही दबदबा होता. सभा, संमेलनातून उठबस होती. सािहतय, संगीत, नाटके, पाहुणयाची सरबराई यात िदवस जात होते. याच दरमयान
तयाचया आयुषयानं एक वेगळीच कलाटणी घेतली.

काही कारणानी तयाचा संसार अपयशी ठरला, तयानी िवभकत होणयाचा आिण अमरावती सोडणयाचा िनणरय घेतला. हा िनणरय घेताना मनाचा
आतयंितक खंबीरपणा तयानी दाखवला. जया काळात नवर्‍याचं घर सोडणार्‍या सतीला फकत पिरतयकता असंच संबोधलं जायचं, तया काळात
ताराबईनी आपलं घर सोडलं. सोबत एक वषाची कनया-पभा-होती आिण पुढचं भिवषय अंध:कारमय होतं.

पण ताराबाईना सवावलंबी होणयासाठीची संधी लवकरच चालून आली. राजकोटचया बाटरन िफमेल टेिनंग कॉलेजमधये तयाना पाचायरपदासाठी
बोलवणं आलं. राजकोटची ही नोकरी उतम होती. पण ही नोकरी महणजे तयाचयासाठी एक आवहान होतं. एकतर मुलुख गुजराती होता. तयामुळे
आधी िशकवणी लावून गुजराती िशकावी लागली. पाचायरपदाचया जोडीला वयवसथापनही होतं. तयासाठी तयानी बडोदा, अहमदाबाद येथील टेिनंग
कॉलेजना भेट देऊन वयवसथापनाचे तंतही आतमसात केले. ताराबाईनी ही नोकरी दोन वषे केली. या वेळी तयाची नोकरी सोडायला कारण होती
तयाची मुलगी पभा! ितचया भिवषयाची िचंता तयाना सतत भेडसावत होती. ितची कुचंबणा लकात घेऊन ताराबाईनी राजकोट सोडणयाचा िनणरय
घेतला.

याच काळात तयानी िगजुभाई बधेका याचया भावनगर येथील िशकणपयोगािवषयी वाचले आिण तया सौराषटातील भावनगरला येऊन दाखल
झालया. िगजुभाई भावनगरमधील ‘दिकणामूती’ या संसथेत मॉंटेसोरीचया तततवानुसार बालिशकणात पयोग करत होते. तयानाही तयाचया या कायात
सहकारी हवाच होता आिण ताराबाईचया रपाने तो िमळाला. ताराबाई सवत: उचचिशिकत, िशकवणयाची कला आिण आवड असलेलया आिण
सवात महततवाचं महणजे एखादी गोष सवीकारली की, तडीस नेणयासाठी झोकून देणार्‍या होतया.

िगजुभाई आिण ताराबाईची भेट ऐितहािसक होती. भारतातलया बालिशकणाची ती नादी होती. दोघानी िमळू न बालिशकणाला मूतररप देणयाचा पयत
केला. जया काळात खुद िशकणालाच फारसे महततव नवहते आिण पाथिमक िशकण ६ वया वषापासून सुर होत होते, तया काळात बालिशकणाचे
महततव लोकाना पटवून देणे हा ‘वेडेपणा’ होता. समाजाची ही मानिसकता ताराबाई ओळखून होतया. तयामुळे लोकापयरत
ं जायचे तर आपलया
महणणयाला शासतीय बैठक असायला हवी हे तया जाणून होतया. महणूनच ममममममम ममम मममममममममम मममममममममम मममम
मममममम‍
‍ मम मममममममममममममम मममममममममम मममममम मममम ममममममम मममममम ममम मममममममम
ममममममम मममम. तरीही तयाचया या पयताकडे िनववळ फॅड’ महणून बघणार्‍याची संखया कमी नवहती. मम ममममममममम मम
ममममममम मममममम मममममम ममम ममम. मम मममममम मममममममम मममममममम ममम ममममममममममममम
मममममममममम मममम. िगजुभाईना तयामुळेच ताराबाई गुरसथानी मानत आलया. तयाचयाकडू नच तयानी बालिशकणाची संथा घेतली. तयाचया
पतयेक पयोगात मनापासून सामील झालया.

भावनगरमधील वासतवयाने तयाचयातील लेिखकेलाही आकार िदला. मममम मममम मममम ममममममममम मममममम (ममममममममम
ममम) ममममममम मममम आिण तयातफे ‘ममममममममममममम’ मम ममममम मममममममम होऊ लागले. या मािसकाची िहंदी आिण
मराठी आवृती ताराबाईचया बळावरच उभी रािहली. इथे असतानाच ताराबाईनी शंभरचयावर पुसतकाचे संपादन केले, काहीचे लेखन केले,
बालिशकणाचया पसारासाठी मॉंटेसोरी संमेलने भरवली आिण बालिशकण हे तयाचे कायरकेतच बनून गेले. ममममममम ममममममममममम
ममममममम, ‘ममममम ममम मममम मममम, मममममममम ममम ममममममममम ममममम’.

ताराबाई भावनगरला ९ वषे होतया. या काळात तयानी फकत मॉंटस े ोरीचया तततवाचा अभयासच केवळ केला असे नाही, तर ती पतयकात
आणणयासाठी भारतीय संदभानुसार तयात बरेच बदल केले. आपलयाकडे िशकणाला पािवतयाची िकनार आहे. याचा िवचार
करन ममममममममम ममममममम मममममममममम मममम. ममममममममममम मममममम ममममममममममम, ममममममममम,
ममममममम ममम मममममम ममममम ममममममम मममममम केला. मॉंटेसोरी तततव बालकाचया िवकासाबरोबरच तयाचया सवातंतयाला
पाधानय देते. ताराबाई पयोग करत असलेला काळ गाधीयुगाचा महणजे पयायाने सवातंतययुदाचा होता. तयामुळे वयिकतसवातंतयाला,
बालसवातंतयाला िवशेष अथर होता. ताराबाईनी या सवर िवचाराचा , संकलपनाचा मेळ आपलया बालिशकणात साधला.

बालिशकणात पयोग आिण तयाचा पसार करत असतानाच ताराबाईनी मममममममममम ममममममममम मममम ममममम. तयापाठोपाठ
ं जाणयासाठी मममम ममम मममम ममममममम मममममममममम ममममम केले. इतकं सगळं करनही तयाना
बालिशकण तळागाळापयरत
आता ममममम लागला होता तो ममममममममम मममममममममममम!

खेडयामधये बालिशकणाचा पसार करायचा असेल, तर ती सवसत हवीतच, िशवाय सथािनक पातळीवरही सहज उपलबध होतील, बनवून घेता
येतील अशीही हवीत. िगजुभाईनी जेवहा बालिशकण आजूबाजूचया खेडयातून नेणयाचा िवचार केला, तेवहा अशी साधने बनवणयाची जबाबदारी
ताराबाईवर सोपवली. हेच खेडयातील बालिशकणाचे धडे ताराबाईना पुढे कोसबाडला उपयोगी पडले.

पुढील काळात मुंबईला आलयावर तयानी आपलया कलपनावर आधारीत असे िशशुिवहार दादरला सुर केल.े इथे येऊन तयाना आपलया
बालिशकणाचा पुनहा शीगणेशा करावा लागला. कारण तोपयरत ं बालिशकण आिण ताराबाई दोनहीही महाराषटाला नवखे होते. िशशुिवहारची सथापना
तयानी १९३६ मधये केली आिण जसजशा या बालशाळा वाढत जातील, तसतसा तयाना आवशयक असणारा पिशिकत िशककवगरही लागणार या
िवचाराने िशशुिवहारमधयेच तयानी बाल अधययन मंिदराची सथापना केली. िशशुिवहार आिण बालअधययन मंिदराचे पुढचया दहा वषाचे िनयोजनही
तयानी वयविसथत करन ठेवले. पुढे पुनहा खेडयात जाऊन पूणरवेळ बालिशकणाला वाहून घेणयाची भावना मूळ धर लागली. तयासाठी तया ठाणे
िजलहातील बोडीला वासतवयास आलया. या वेळी तयाचयाबरोबर तयाचया िशषया अनुताई वाघ होतया. बोडीला आलया तेवहा ताराबाईचया आयुषयाची
मधयानह केवहाच उलटू न गेली होती आिण बालिशकणातही तया मुरलया होतया. अनुताईची ही सुरवात होती.

१९४५ मधये बोडीला आलयावर ताराबाईनी आपले पूणर लक बालिशकणावर एकवटले. आता तयाना तयाचया पयोगाना गामीण संदभाचे पिरमाणही
दायचे होते. कालातराने कोसबाडला आलयावर तयाचया पयोगाना आिदवासीचया संदभाचे पिरमाणही िमळाले आिण सार्‍या देशात एकमेव ठरावी
अशी सवरवयापी बालिशकणाची पदत अिसततवात आली. बोडी आिण कोसबाड इथलया आपलया अठावीस (२८) वषाचया वासतवयात ताराबाईचया
नेतृतवाखाली आिदवासीचया िशकणाचा डोलारा कसा उभा रािहला हा इितहास गंथबद आहे. िगजुभाईना जशा तयाचया आदशर सहकारी महणून
ताराबाई िमळालया तशाच ताराबाईना गुरसथानी मानून तयाचया पतयेक पयोगात सवरसव ओतून काम करणार्‍या अनुताई िमळालया. या दोघीनी
हिरजन वाडयापासून सुर केलेला पवासमममममममम, मममममममम, मममममममम असा होत शेवटी ममममममम मममममम
मममममम मममममम ममम ममममममममममममममकरणयापयरत ं झाला. ताराबाईचे हे योगदान केद सरकारचया नजरेतूनही सुटले नाही
आिण तयानी ताराबाईना १९६२ साली ‘मममममममम’ हा पितषेचा नागरी सनमान बहाल केला.

िशकणतजज या नातयाने ताराबाईनी अनेक पदे भूषवली. तयाना अनेक मान-सनमान िमळाले. िगजुभाईचया िनधनानंतर १९३९ पासून नूतन
बालिशकण संघाची धुरा तयाचयाचकडे होती. १९४६-५१ अशी पाच वषे तया मममममममम ममममम मममममममममम मममममममम
मममममम होतया. याच राजयात पाथिमक शाळा ममममममममममम ममममममम ममममममम मममम ममममम ममम केल.ं अिखल
भारतीय बालिशकण िवभागाचया तया दोन वेळा अधयका होतया. इतर अनेक राजये आिण केद सरकारचया िशकण सिमतीवर तयाची नेमणूक झाली
होती. ममममममम मममममममम मममममम मममममममम मममममम मममममममम मममममम मममम मममममममम ममम
मममममममममममम मममममम होते. १९४९ मधये इटलीतील ममममममममममममम ममममममममम ममममममम मममम करणयाची
संधी तयाना िमळाली होती.

ताराबाईचया आयुषयाची िचतरकथा िजतकी िवलकण आहे, िततकीच ती तयाचयािवषयीचा आदर दुणावणारी आहे. पावलोपावली िभडणारी पितकूल
पिरिसथती तयानी संकट महणून न सवीकारता संधी महणून सवीकारली आिण िनववळ मागरच काढला नाही, तर तयातून सुदं र संकलपना घडवलया.
वैयिकतक होरपळीचे पितिबंब ना कधी तयाचया सवभावावर, ना वयिकतमततवावर आिण ना कधी तयाचया कायावर पडलं.

ताराबाईची कमरभूमी ठाणे िजलहातली असली, तरी तयाचया कायाने फकत तेवढयाच भागाला फायदा झाला नाही, तर तयाचे कायर खेडयातील
आिण ममममममम ममममममम ममममममममम मममममममम मम ममममममममम ‘ममममम’ बनले आिण तयासाठी ताराबाईचा
आपलयाला साथर अिभमान वाटायला हवा.

मममममममममम ममममममम मममममम

मममममममममममम मममममममममम म मममममममममममममममम मममममममम ममममम ममममम ममममम ममममममम मममममममममम !
आपली वाणी आिण लेखणी, शकती आिण भकती याचे सवर सामथयर एकवटू न राषटसंत तुकडोजी महाराजानी सामािजक जागृतीचे आिण पगतीचे
पयत साततयाने केले. आपलया देशातील झोपी गेलेली खेडी जागी वहावीत, अजान, लोकभम आिण सामािजक िनिषकयता यामुळे गामीण
जीवनाची झालेली दुदरशा नाहीशी वहावी, ितथलया समाजाची सुधारणा वहावी व सुखी जीवनाचया दृषीने वाटचाल वहावी, गामसथाचया आयुषयात
चैतनय िनमाण वहावे यासाठी तयानी कायर केले. सासकृितक वारशाचया दृषीने भागयशाली असलेला हा देश िशकण, आरोगय आिण धनधानय याही
बाबतीत िततकाच वैभवशाली का नाही या िवचाराने संत तुकडोजी महाराजाचे मन सदैव तळमळत असे.

याचा जनम अमरावती िजलहातील यावली या गावी झाला. बालपणीचया काळातच तयानी शी आडकोजी महाराजाचे िशषयतव पतकरन परमाथर
मागातील साधना करणयात काही वषे वयितत केली. ही साधना सुर असतानाच तयानी लोकाना आधयाितमक उपदेश करणयाचे कायर सुर
केले.सुरवातीचया काळात नुसतया ईशरवरभजनावरच तयाचा भर असे. महातमा गाधीचया युगापासून तयानी मममममममम ममममममममम
ममममममम ममममममममममम ममम िदली. तयानी भजनाचा उपयोग मानवाचया सवागीण उदारासाठीच केला .

ममम मममम ममम, ममममम मममम ममम ममम ; ममम ममममममम मममममममम मममम मम .

अशी भजने महणत तयानी सामूिहक भजनपदती िवकिसत केली. तयानी खंिजरी या वादाचा खूबीने वापर केला. तयाचयामुळेच हा वादाला पिसदी
िमळाली.

गावोगावी िफरन नुसती भजने करन ते थाबले नाहीत, आपलया भूिमकेचा व िवचाराचा पचार करणयासाठी शीगुरदेव हे मािसक काढू न तयानी ते
िकतयेक वषे वयविसथत चालिवले. वर्‍हाडातील ममममम मम मममम मममममममम ममममम सुर केला. आजही तया पिरसरात तयाचया
शाखा-उपशाखा काम करत आहेत. िवदभर भागात तयाचया अनुयायाची संखया मोठी आहे. तुकडोजी महाराजाचा सवातंतयलढयातही सहभाग
होता. आषी-िचमूर आंदोलनाचे नेतृतव तयानी केले होते. १९४२ चया चळवळीत ते सुमारे १०० िदवस कैदेत होते.

गामसफाई, सूतकताई, दवाखाने , शाळा, पाथरना या व इतर अनेक माधयमातून तयानी िठकिठकाणी ममममममममम मममममममम म
मममममममममम ममम लावले. या कायात तयानी आपलया आयुषयाची दोन तपेच जणू समाजला अपरण केली. तया काळातच पकृती बरी
नसताना तयानी ममममममममम मममममममम ममममममममममम ममममममम मममम ममममममममममममममममम मममम ममममम
मममममम. तयाचया कायाचा आवाका पाहून ततकालीन राषटपती डॉ.राजेदपसाद थक झाले व तयानी उतसफूतरपणे तुकडोजी महाराजाना राषटसंत
ही पदवी बहाल केली.

लौिकक िशकण कमी झालेले असूनही तुकडोजीनी ममममम म ममममम ममममम ममममममममम केली आहे. खेडयाबाबतचे आपले
सैदाितक िवचार माडणयासाठीच तयानी ममममममममम हा मागरदशरनपर गंथ िलिहला. या आधुिनक गीतेचे ४१ अधयाय आहेत. ममममममम
ममममममम ममममममम मममममममममम ममममममम मममममममम ममममम ममममममम ममममम
मममममममममममममम आला आहे. हा गंथ ८ पंचकामधये िवभागला असून ती पंचके गामजीवनातील महततवाचया पैलूंवर आधािरत आहेत. ती
पुढीलपमाणे...

१. सदमर मंथन पंचक २. लोकवशीकरण पंचक ३. गामिनमाण पंचक

४. दृषीपिरवतरन पंचक ५. संसकारसंशोधन पंचक ६. पेमधमरसथापन पंचक
७. देवतवसाधन पंचक ८. आदशर जीवन पंचक

खेडयातील मुलाचा जनम झालयापासून तयाचे िशकण, तयाचे वैवािहक जीवन, तयाचे सामािजक जीवन याचया सवर ककाचा िवचार व तयासाठीचे
सैदाितक िवचार तयानी गामगीता या गंथात माडले आहेत. ही गीता िलिहणयामागे नवीन युगास पूरक असा नवयुगधमर-पेमधमर लोकाना िशकवावा
हा उदेश होता. शी संत तुकडोजी महाराजानी हा गंथ िलहून गामसुधारणेचया कायात मोठे योगदान िदले. खेडी सवयंपूणर घटक बनून भारत देश
वैभवसंपन होणयात राषटसंत तुकडोजी महाराजाचया कायाचा व गंथाचा उपयोग िनिशरचतच होणार आहे.

बहुतेक वेळा िसथतीशील असणारी सतपवृती समाजसेवेचया माधयमातून गितशील करणार्‍या राषटसंत तुकडोजीची समाधी मोझरी (अमरावती
िजला) येथील गुरकु ंज आशमाजवळ आहे.

मममम मममम
ममममममममममम ममममम ममम ममममममममम ममममम ममम ममम ममममम मममम, मममम - मममममममम, मममम म मममम मम मममम
मममममममममममममम - ‘मममम’ ममममम ममम मममममम ममममममममम मममममममम!
कुषरोगयाचया जीवनात आनंद फुलिवणयासाठी चंदपूर िजलहात वरोरा येथे आनंदवन आशमाची सथापना करणार्‍या मुरलीधर देवीदास उफर बाबा
आमटे याचा जनम वधा िजलहातील िहंगणघाट येथे झाला. तयाचे महािवदालयीन िशकण नागपूरमधये झाले. १९३४ साली बी.ए. व १९३६ साली
एल. एल. बी. ही पदवी तयानी संपादन केली. १९४९-५० या कालावधीत तयानी कुषरोगिनदानावरील अभयासकमही पूणर केला.

गाधीजीचया सेवागाम आशमात राहत असताना गाधीजीचया िवचारानी पभािवत होऊन बाबानी सवातंतपापतीचया चळवळीत सवत:ला झोकून िदले.
१९४३ मधये वंदेमातरमची घोषणा िदलयाबदल तयाना २१ िदवसाची तुरंगवासाची िशका झाली होती. सवातंतयपापतीनंतरही मममममममम
ममममममममममममम मममममममम तयानी ममममम ममममममममम मममममममममममम मममममममममममम ममममम
ममममममममम ममममममम केली, आपली पितिकया नोदवली. पंजाब दहशतवादाने वेढलेला असताना तेथील नागिरकाना इतर राजयातील
भारतीय तयाचयाबरोबर असलयाचा आतमिवशरवास देणयासाठी बाबानी पंजाबला भेट देणयाचे धाडस केले होते. तयानी अनेक नेतयाशी व पतयक
नागिरकाशी संवाद साधला होता. राषटीय एकातमतेचा पसार करणयासाठी बाबानी १९८५ मधये ‘मममम मममम’ ममममममयोजले होते. या
अंतगरत तयानी भारत भमण करन जनतेपयरत ं एकातमतेचे तततव पोहोचवणयाचा पयत केला. मममममम मममम मममममममम तबबल एक तप
(१२ वषे) मममममममममम ममममममम करन तयानी आंदोलनाला पाठबळ िदले होते.

मममममम ममममममममम मममम:ममम मममममम मममममममममम ममममममममममम मममममममममम

मममममममममममममममम मममममममम मममममम मममममम ममममममममममम मममम मममममममम ममममममम मममम
ममममममम ममममममममम. तया अंत:पेरणेतून १९५१ साली चंदपूर िजलहातील वरोरा तालुकयात तयानी ‘आनंदवना’ची सथापना केली.
मरणापेका भयाण आिण कबरीपेका भयंकर असे काही असेल तर ते कुषरोगयाचे आयुषय. पतयेक कुषरोगयाला आपलया कुशीत सामावून घेऊन
तयाची केवळ सेवा-सुशुषाच करणयाचीच नवहे, तर तयाला आतमिनभरर करणयाची अखंड तपसया बाबानी केली. महारोगी सेवा सिमती या
संसथेचया माधयमातून बाबानी कायाचा िवसतार केला. कोणतयाही वयकतीकडे समानतेने पाहणयाचया तयाचया दृषीकोनामुळे आशमात आज सवर
धमाचे, सवर थरातील लोक आहेत. केवळ कुषरोगयासाठीच नवहे तर अंधासाठी, मूकबिधरासाठी िवशेष शाळादेखील तेथे आहेत. कुषरोगयासाठी
उपचार, पिशकण व पुनवरसन याकिरता तयानी ममममममममममम व अनय पकलपाची सथापना केली. तयाचया शैकिणक
उतकषासाठीमममममममममममममममम ममममममम केली. पौढ व अपंगासाठी हातमाग, सुतारकाम, लोहारकाम असे ममममममम
ममममममममम सुर करन तयाना आिथरक सवावलंबनाचा मागर दाखवला. शेती व तया अनुषंगाने येणारे दुगधशाला, गोशाळा, कुकुटपालन,
शेळी-मेढीपालन आदी ममममममममममममम मममम करन िदले. अशोकवन (नागपूर); सोमनाथ (मूल) या िठकाणीही उपचार व पुनवरसन
केदे सथापन केली. (आजही ही केदे कायररत आहेत.) ‘देखणे ते हात जयाना िनिमरतीचे डोहाळे’, या बा. भ. बोरकराचया ओळीचा ‘देखणा
पतयय’ या पकलपाचया िठकाणी येतो. घनदाट जंगल, दळणवळण - संपकाची साधने नाहीत, पचंड पाऊस, पावसात मागरच अडवून टाकणार्‍या
नदा-नाले, जंगली शरवापदाचा सुळसुळाट, अन-वसत-िनवार्‍याची कमतरता, काही वेळा शासनाचा असहकार, आिदवासीचे अजान, अंधशदा
अशी पितकूल पिरिसथती असूनही पचंड िजदीने बाबानी आपली कामे पूणरतवास नेली.

भामरागड तालुकयातील आिदवासीचया िवकासासाठी ममममममम येथे बाबानी मममममममममम ममममममम सुर केला. गेलया ३५
वषापासून या पकलपाची जबाबदारी बाबाचे सुपुत डॉ. पकाश व सनुषा डॉ. मंदा आमटे समथरपणे साभाळत आहेत. या पकलपाअंतगरत
आिदवासीना माहीत नसलेलया शेतीचया नवीन पदती िशकिवलया जातात. तसेच िवदाथयासाठी शाळा, जयेष नागिरकासाठी उतरायण ही िनवासी
संसथा, वनयपाणयाचया रकणासाठी अनाथालय असे िविवध उपकमही हेमलकसा येथे यशसवीपणे चालू आहेत. डॉ. पकाश व डॉ. सौ. मंदा
आिदवासीना अथकपणे आरोगय सुिवधा पुरिवत आहेतच. हे कायर बाबाचया पेरणेतूनच सुर आहे.

पदशी, पदिवभूषण, महाराषट भूषण, रेमन मॅगसेसे पुरसकार, टेपलटन पुरसकार, आंतरराषटीय गाधी शातता पुरसकार, जे. डी. िबला
आंतरराषटीय पुरसकार, पुणे िवदापीठाची डॉकटरेट, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर पुरसकार अशा असंखय राषटीय-आंतरराषटीय पुरसकरानी बाबाना
गौरिवणयात आले.(पकाश व मंदा आमटेनाही ऑगसट, २००८ मधये मॅगसेसे पुरसकार जाहीर झाला आहे.) या महान जगावेगळया िवरागयाने
सवत:ला िमळालेलया पुरसकाराची सवर रकम (कोटयवधी रपये) फकत समाजकायासाठीच वापरली.

६ कुषरोगी, १४ रपये रोख, १ आजारी गाय व सरकारकडू न िमळालेली ५० एकर नापीक जमीन याआधारे लावलेलया रोपटयाचे आज भलया
मोठया वटवृकात रपातर झालेले आहे. या कायात बाबाचया पती ममममममम मममममममम ममममममम ममममम मममममम
मममम आहे. साधनाताईनी िलिहलेलया ’सिमधा’ या आतमचिरतपर पुसतकातून साधनाताईचया संयमी, तयागी व बाबाचया कायासह तयाना
साभाळणार्‍या समथर वयिकतमततवाचा पिरचय आपलयाला होतो. ’सिमधा’तून बाबाचया जीवनकायाचा आढावाही आपलयासमोर येतो.

बाबा पतयक समाजकायात नसते, तर एक मममम ममममममम मममममममममम ममममममममम महणून समाजासमोर आले असते. सतत
कायररत असूनही तयानी ‘जवाला आिण फुले’ आिण ‘उजजवल उदासाठी’ हे कावयसंगह िलिहले. यातून तयाचया सािहितयक गुणासह
समाजकायावरची िनषाही िदसून येते. तयाचया िवधायक कायाला सौदयाचे पिरमाण लाभले होते ते तयाचया पितभेमुळेच! 'Our work is
a Poem in action', असे सवत: बाबा महणत असत.

ममममममममममम, ममममम ममममममममम, मममम, मममममम मममम मममममममम ममममममम म मममममम ममममम,
मममममम ममममम, ममममम मम ममममम मममममममम ममममममममम मममममम, ममममम मममममम, ममममममम
मममममममममम मममममम ममम ममममममममममममम या सवर गुणाचया आधारे बाबानी आपले सवर पकलप कमालीचे यशसवी केले. बाबा
आमटे याचया नेतृतवाखाली आमटे पिरवार कायररत होताच, पण तयाचया कायामुळे अनेक केतातील सामािजक कायरकतयाना पतयक-अपतयकपणे
पेरणा िमळाली, उजा िमळाली. बाबा आनंदवनात िमतमेळयाचे आयोजन करत असत. या मेळयाना अनेक कलाकारासह सामािजक कायरकते
उपिसथत राहत असत. यातूनच असंखय कायरकते घडले, कामाना िदशा िमळाली.

समाजाने नाकारलेलया उपेिकताना मोठया अंत:करणाने , मायेने आपलया पंखाखाली घेऊन,तयाना नवसंजीवनी देणारा हा महान कमरयोगी
फेबुवारी, २००८ मधये अनंतात िवलीन झाला. आज बाबाचया पुढचया िपढयाही (डॉ.पकाश, िवकास आमटे व तयाचे पिरवार) िविवध पकलपाचया
माधयमातून तेवढयाच िनषेने, साततयाने कायररत आहेत.

ममममममम मममममम मममम

ममममममममममम मममममममममम ममममम मममममममममममम मममममममममममम ममममममममम ममममम ममममममममम मममममम
ममममममम मममममम ‘ममममममममममम मममममममम’!
आिदवासीचया जीवनातील अजानाचा, अंध:शदेचा अंध:कार नाहीसा करन; तयाचया जीवनात िशकणाचा जानदीप लावून, तयाचा खर्‍या अथाने
उदार करणारा सचचा समाजसेवक महणजे जनादरन पोहर्‍या वळवी. जनादरन महाराज महणून पिसद असलेले शी. वळवी आजही उतर
महाराषटातील आिदवासी भागात कायररत आहेत.

याचा जनम गरीब आिदवासी कुटुंबात, नंदुरबार िजलहातील मुंदलवड या छोटयाशा गावात झाला. तयानी अतयंत हालाखीचया पिरिसथतीत,
संघषरमय वातावरणात, पसंगी उपासमार सोसून िजदीने व िचकाटीने िशकण घेतले. नोकरीची आस न धरता समाजसेवेचे वरत तयानी सवीकारले;
कारण लहान वयातच तयानी आिदवासी समाजावर होणारे अनयाय, तयाचे अजान, दािरदय, तयाचया अंध: शदा हे सवर जवळू न पािहले व पतयक
अनुभवलेदेखील होते.
आिदवासीचा िवकास होणयासाठी, अिनष रढी मुळापासून नष करणयासाठी मममममम ममम मममममम असलयाचे ओळखून
तयानीमममममममम मममममममममम, ममममममममममम मममममम पोहोचवणयाचा पयत केला. साने गुरजीचे िशकणिवषयक िवचार,
गाधीजीचे सामािजक िवचार याचा पभाव जनादरन महाराजावर असलयाचे िदसून येते. तयामुळेच आयुषयभर खादी वापरणयाचा वसा तयानी
गाधीजीकडू न घेतला.

पसंगी सवत:चया िशकणाकडे दुलरक करन १९४२ चया सवातंतयलढयात तयानी सतयागहीसोबत आंदोलने केली, इंगजाचया लाठयाही खाललया.
बुलेिटन वाटप, गुपत बैठका यातही ते सिकय सहभागी असत. आिदवासी भागात कायर करणार्‍या उचच िशिकताचे कायर पाहून जनादरन
महाराजानाही कायर करावेसे वाटू लागले. याच पेरणेतून १९४५ साली धडगाव येथील सभेत तयानी समाजसेवेचा संकलप सोडला व तो संकलप
ते आजतागायत अनुसरत आहेत. बाळुभाई मेहता, नानासाहेब ठकार, जयवंतराव नटावदकर ही तयाची पेरणासथाने होत. तसेच तयाचया
सामािजक व शैकिणक कायात तयाना पी. के. अणणा पाटील, मधुकरराव चौधरी आदीचेही सहकायर लाभले आहे.

जनादरन महाराजानी मममममममम ममममममम ममम घातला. मममममममममममममममम मममम उठवला. आिदवासीमधये नवर्‍या मुलाने
मुलीला हंुडा देणयाची पदत होती. ही पदत बंद करणयाचा पयत १९५३ पासून महाराज करीत आहेत. हं ुडयाची रकम कमी करणयात तयाना यश
िमळाले आहे. आिदवासी समाजात एकोपा व बंधुभाव िनमाण होणयासाठी, आिदवासीना समाजाचया मुखय पवाहाचया संसकृतीची ओळख
होणयासाठी धडगाव येथे ममममममममम म मममम मम मम ममममम ममममममम ममममममम ममममममम केली. िदवाळीचया काळात
रेडा (हेला) बळी देणयाची आिदवासीमधये असलेली पथा बंद करणयात तयाना यश िमळाले आहे. सावकाराकडू न होणारे शोषण, उदोजकाकडू न
होणारे मममममममममम मममम मममममममममम तयाना मम िमळाले आहे.

सवातंतयानंतरचया पिहलया िवधानसभा िनवडणुकीतच, अितशय लहान वयात आमदार होणयाची संधी तयाना िमळाली. िवधानसभेत तयानी
आिदवासीची घरे, िशकण, दळणवळणाचया सुिवधा या पशावर आवाज उठिवला. १९५५ पासून तयानी आशमशाळा सथापन करणयास सुरवात
केली. धुळे िजलहातील पतयेक तालुकयात तयानी आशमशाळा सुर केली होती. यापैकी अनेक आशमशाळा आजही कायररत आहेत.

सातपुडयासारखया दुगरम व डोगराळ भागातील आिदवासी, दुबरल घटकाचया शैकिणक व आिथरक उनतीकिरता जनादरन महाराजानी नोवहेबर,
१९६३ मधये ममममममम ममममममम मममममम ममममममम ममममममम केली. काही काळ तयानी मममममममममममममम
मममममममममममम मममममममम करणयाचा पयत केला, आिदवासीचे पशरन लेखनातून समाजासमोर माडले.

जनादरन वळवी याचया िवधायक कायाकिरता शासनाने तयाना दिलतिमत पुरसकार बहाल केला. आिदवासी सेवक संसथा पुरसकार (१९८६),
फोडर फाउंडेशनचा मॅन ऑफ दी इयर पुरसकार (१९९४), वीर िबरसा मुंडा पुरसकार आदी पुरसकारही तयाना पापत झाले आहेत. आिदवासी
लोक तयाना साधुसंतच समजतात आिण महणूनच धुळे पिरसरातील आिदवासीनी जनादरन वळवी याना आदराने ‘महाराज’ ही उपाधी बहाल
केलेली आहे.

जनादरन महाराज पिसदीचया वलयापासून नेहमीच दूर रािहले आहेत. एक िनरपेक, िनसपृह व सहनशील कायरकता; धयेयवादी, कायरिनष व
तळमळीचा समाजसुधारक; दर्‍याखोर्‍यातून िशकणाचा मंत-जागर करणारा ऋषी-या शबदात तयाचे वणरन करता येईल. पारदशी, नावीनयाचा
धयास असलेले वयिकतमततव लाभलेला हा सातपुडयाचा कमरयोगी आजही - वयाचया ८५ वया वषी - आिदवासीचया उनतीसाठी कायररत आहे.

मममममम ममम
मममममममममम ममममममममम ममममममममम मममममम ममममममम मममममम-ममममममममममममम मममम मममममममममम म
ममममममम ममममम ममममममम‍
‍ मम ममम मममममममममममम!
अनुताईचं अवघं आयुषय महणजे एका तपिसवनीचं आयुषय आहे. कामावरची आिण जीवनावरची अिवचल िनषा हे तयाचं वैिशषटय! एखादा आदशर
समाजसेवक कसा असावा याचं अनुताई महणजे मूितरमंत उदाहरण आहे.

तयाचया गुर ताराबाई मोडक जुनया काळातलया! तयाचया हाताखाली अनुताई घडलया, तयामुळे तयाचं वळणही जुनच ं . पण ताराबाईची सवपं
पतयकात आणताना या िशषयेने आधुिनक िवचाराना, संशोधनाला जवळ केल.ं ममममममममममममम ममममममममम ममममममम करताना,
तयाचया समसया जाणून घेताना अनुताई सतयाला सामोर्‍या गेलया आिण मममममममम मममममममम मममममममम ममममममममम
ममममम मममम मममम:मममम मममममममममम ममममममम ममममम काढला. अनुताईचया या कायामुळे एक आधुिनक शैकिणक पदत
आकाराला यायला मदत झाली. साठ-पासष वषापूवी सवरसंग पिरतयाग करन एका अपिरिचत जगाला आपले मानून, ितथे िशकणाचे रोप लावणे
ही खरं तर जगावेगळी गोष होती. पण या कतृरतवाचा िकंवा मदुर मकीचा लवलेशही तयाचयापाशी नवहता आिण हेच अनुताईचं मोठेपण आहे.

अनुताईचा जनम १९१० सालचया माचर मिहनयातला. पाच भावंडात अनुताई मोठया. घरची पिरिसथती बेताचीच! विडलानी नोकरीिनिमत
वेगवेगळया गावी बसतान बसवलं, तयामुळे अनुताईचया िशकणाची तशी आबाळच झाली. पुढे तयावेळचया रढी-परंपरेनुसार तयाचा लहान वयातच
महणजे १३ वया वषीच िववाह झाला. पण लगन झालयानंतर सहा मिहनयातच तया िवधवा झालया. तयाच वेळी तयाचया हाती पोळपाट लाटणं
यायचं! कारण िशकण अधरवट सोडलेलं, पुनिवरवाहाची शकयता नाही आिण वयही अडिनडं! पण अनुताई याही पसंगाला धैयाने सामोर्‍या गेलया.
तयाचया आईची मैतीण दुगाबाई नेने तयाचयासाठी धावून आली. तयाचया बरोबर अनुताई अकोलयाला गेलया आिण ितथलया राषटीय शाळेत दाखल
झालया. एक वषर ितथं राहून तया इगतपुरीला आलया. ितथं तयानी फायनलची परीका िदली. या परीकेत तया िजलहात पिहलया आलया. पुढे चार
वषर नािशकला नोकरी केलयावर तया पुणयाला आलया आिण हुजूरपागेत रजू झालया. तयाचे वडील एवहाना थकले होते. तयामुळे घरची आिण
पाठचया भावंडाचया िशकणाची जबाबदारी तयाचयावर येऊन पडली. हीदेखील तयानी िनषेन ं पार पाडली. याच काळात म. गाधीनी चलेजाव
आंदोलनाचं रणिशंग फु ंकलं. अनुताईचा मूळ िपंड समाजकायाचा असलयामुळे या आंदोलनात उडी घयायची तयाना अिनवार इचछा झाली. पण
भावंडाचया िशकणाचा िवचार करन तयानी तो िवचार मनातून काढू न टाकला. पण तयाच वेळी िनशरचय केला की जया वेळी आपण या
जबाबदारीतून मुकत होऊ, तया वेळी कुठलयाही सासािरक पाशात न गुंतता सवत:ला समाजकायात झोकून दायचं.

हुजूरपागेत अनुताईनी तेरा वषे नोकरी केली. कोसबाड वगळता तयानी इथंच आयुषयातला सवािधक काळ वयतीत केला. पण या काळातही
तयाचया िजवाला सवसथता नवहती. नोकरी करतानाच मॅिटक वहायचं तयाचया मनानं घेतलं आिण तयानी आपलं नाव नाईट सकूलमधये दाखल
केलं. १९३८ मधये तया चागले गुण िमळवून मॅिटक झालया. तयाची िशकणयाची िजद पौढ वयातही कायम होती. पुढे अनेक वषानी तयानी
कोसबाडहून पदवीची परीका िदली. पदवी परीकेचया वेळी अनुताईचं वय एकावन वषाचं होतं आिण तयाना मोतीिबंदू झाला होता. डोळयाला नीट
िदसत नसतानाही, दुसरा वाचक घेऊन अनुताईनी अभयास केला आिण परीका िदली. ही परीकाही तया चागलया पकारे उतीणर झालया.

भावंडाचया जबाबदारीतून मुकत होताच अनुताईचया मनात समाजकायाचे िवचार रं जी घालू लागले. १९४५ मधये तशी संधी आयतीच तयाचयाकडे
चालून आली. यावषी बोरीवलीत भरलेलया िसतयाचया बालिशकणिवषयक िशिबरात अनुताई सामील झालया आिण ितथं एकाच वेळी तया
बालिशकण आिण ताराबाई मोडक याचया संपकात आलया. या िशिबरात ताराबाईनी आिदवासीचया िशकणासाठी बोडीला येणयाचं आवाहन समसत
सतीवगाला केलं आिण अनुताईनी तयाला लागलीच पितसाद िदला. अनुताईचया घरचया मंडळीना हा िनणरय आतमघातकीपणाचा वाटला. कारण
पुणयात आता अनुताईचे बसतान वयविसथत बसले होते. आयुषयाची घडी पुनहा एकदा िवसकटू न नवयाने खडतर आयुषयाची सुरवात करणे हा
लौिककाथाने वेडेपणाच होता. पण असा वेडेपणा अनुताईचया रकतातच होता. १९४५ साली अनुताई ताराबाईसमवेत बोडीला आलया आिण
तयाचया आयुषयातला एक नवीन अधयाय सुर झाला.

बोडीला आलयावर अनुताईनी ताराबाईसमवेत बालवाडी सुर केली. खरं तर तया वेळी शहरातही पूवर पाथिमक िशकणाची संकलपना इतकी नवीन
होती की, ती खेडयात पटवून देणं हे पयासाचं काम होतं. यात या गुर-िशषय दयीला (ताराबाई-अनुताई) अनेक अडचणी आलया. तयाचया
बालवाडीला लागूनच हिरजनाची वसती होती. तयाची मुले या शाळेत येत तयामुळे सवणाचया मुलानी शाळेवर बिहषकार घातला. या मुलाचया घरी
जाऊन तयाचया पालकाना समजावून सागणे हे अवघड काम होते.वेगवेगळया वसतीतली मुलं तयाचया शाळेत यावीत महणून कधी झाजा वाजवून
मुलं गोळा केली तर कधी गललीतलया पशसत ओटयावर तया-तया िवभागातली मुलं गोळा केली, तयाचयाशी गपपा-गोषी केलया. याच तयाचया
पचारवाडया होतया. तयामुळे गावकर्‍याना बालवाडीचं महततव पटलं. हळू हळू पाढरपेशाची, शेतकर्‍याची, मिचछमाराची आिण हिरजनाची-अशी सवर
पकारची मुलं तयाचया शाळेत यायला सुरवात झाली. तयातूनच ताराबाई आिण अनुताईची िवकासवाडी आकाराला आली.

ही िवकासवाडी बोडीला आकार घेत असतानाच सथािनक आिदवासीचा बिहषकार मात दोघीना खटकत होता. हा समाज डोगरदर्‍यात राहाणारा,
शहरीच काय पण गामीण लोकजीवनापासूनही कोसो दूर असलेला. या आिदवासीची मुलं आपणहून शाळेत येतील िकंवा अगदी तयाचया घरी
जाऊन चार गोषी उपदेशाचया सािगतलया, तरी येतील अशी कुठलीच सुतराम शकयता नवहती. कारण तयाचया आयुषयाचे अगकमच वेगळे होते.
या पिरिसथतीत आपणच तयाचयात जाऊन रािहलो, तर काही फरक पडेल असा िवचार या दोघीनी केला आिण आपला मुकाम बोडीहून ४-५
मैलावरचया कोसबाडला हालवला. एका खोपटेवजा घरात तयानी आपला संसार थाटला आिण तया घराचया अंगणातच शाळा सुर केली. तयालाच
पुढे ‘मममममममम’ असे नामािभधान िमळाले.मममम ममममम ममम ममममम मममममम ममममम ममममममममम मममम
मममममम‍‍ मम ममममममम ममम मममममम मममम मममममममम होतया.

अनुताई बोडीला येणयापूवीच एक नावाजलेलया िशिकका होतया. पण आिदवासी भागात आलयावर तयाना सवत:ला वेगळया पकारचा िशकक महणून
घडवावे लागले. तयाना पाथिमक िशकणाकडू न पूवर पाथिमक िशकणाकडे वळावे लागले. शहरातील िशकणाकडू न खेडयातील िशकणाकडे वळावे
लागले. एवढेच नाही तर केवळ िशकवणार्‍या िशककाऐवजी मुलाना आपणहून िशकणयास पवृत करणार्‍या संशोधक-िशककात सवत:ला बदलावे
लागले.
अंगणवाडीतलया या मुलाचया िशकणाची सुरवात अथातच सवचछतेपासून झाली. मुलाना आंघोळ घालणे, तयाचे केस धुणे, नखे कापणे, तयाचया
खरजेवर कडुिनंबाचा पाला लावणे या सवर गोषी अनुताई सवत: करत. मग गाणी, गपपा आिण खेळातून अभयास सुर होई.

या शाळेचया माधयमातूनच अनुताईना आिदवासीचया समसया समजायला मदत झाली. तयाची मुले शाळेत का येऊ शकत नाहीत हे लकात आले.
मग ताराबाई आिण अनुताई यानी या मुलासाठी वेगळया शाळा सुर केलया. या शाळेतच तयानी तानहा मुलासाठी पाळणाघर, मधलया मुलासाठी
बालवाडी आिण मोठया मुलासाठी पाथिमक शाळा सुर केली.

अनुताई जाणून होतया की, आिदवासीमधये अनेक सुपत गुण आहेत. ही मुले चपळ आहेत, बुिदमान आहेत, काटक आहेत. तयाची दृषी तीकण
आहे, नेम अचूक आहे. जोडीला तयाचयाकडे नृतयकला आिण अिभनयकला आहे. िवशेष महणजे आिदवासीमधये समसयागासत मूल जवळ-जवळ
नाहीच. तेवहा या िहर्‍याना पैलू पाडायला हवेत. तयासाठी ही मुले शाळेत िटकती वहायला हवीत आिण हे साधय करायचे असेल, तर तयाना
तयाचया जीवनाला उपयोगी पडेल असे िशकण दायला हवे. वारली कुटुंबातलया मुलीमधये िशकण रजवायचे पथम पयत अनुताईनी केले.
तयामुळेच आज या समाजातलया बायका-मुली साकर होऊ शकलया. या मुलीना िदवसभर काम असे. बहुतेक जणी धाकटया भावंडाना
साभाळत. काहीना घरीच राहावे लागे. या मुलीना मग अनुताई िदवेलागणीनंतर बोलवत. तयाना गाणी, गोषी आिण िलहायला, वाचायला
िशकवत. कधी खूप उशीर झाला, पाऊस असला, तर या मुली अनुताईकडेच मुकामाला असत. तया तयाना जेवू घालत, आईची माया देत.

आपलया एक तपाचया शैकिणक काळात अनुताई िशकणशासत कोळू न पयायलया असलया, तरी तयाचया या सैदाितक जानाचा आिदवासी भागात
अितशय कमी उपयोग होता. मममममममम ममममममम मम ममममममम ममममममम ममम ममममममम मम ममममममम
ममममममममम मममममम ममममम. ममममममममम मम मममममम मममममममम ममममममम मममममममम ममममममम
ममम. मममममम ममममममम मममम ममममममम मममम हे सूत मनाशी ठेवून तया िनरिनराळे पयोग करत रािहलया. िशकण
आिदवासीचया जीवनाशी कसं बाधता येईल याचा िवचार केला. तयासाठी मममममममममममम मममम ममममममममम, ममममममम
मममममम ममममम, ममममममम मममममम ममममम ममममममकेला. महणून तर तयाची शैकिणक साधने आजूबाजूचया पिरसरातून
िवकिसत झाली. जातयाच तयाचा बालिशकणाकडे ओढा असलयामुळे ताराबाईकडू न तयानी पथम सगळं िशकून घेतलं, तयाचा अभयास केला.
सवानुभवातून पडताळू न पाहलं आिण मगच ते साधनसूत इतराना दाखवलं. तयाचया मममममममम अशा पकारे मममममममम ममम
मममममम ममम होती.

ताराबाईचा बोडीचा पयोग तयाचया दृषीने खूप महततवाचा होता. एकतर तो तयाचया शैकिणक कारकीदीतील अखेरचा पयोग होता आिण दुसरी
गोष महणजे बालिशकण खेडयात नेणे हा एक अिभनव पयोग होता, जो आजवर कुणीही केलेला नवहता. तयावर देशाचया िशकणाची िदशा ठरणार
होती. ताराबाईचं हे सवप पूणर करणयाची जबाबदारी अनुताईवर येऊन पडली. तयासाठी तयाचयातील िशककाला संशोधक होणे भाग होते आिण ही
सवात मोठी परीका होती. घर आिण शाळा या दोनही िठकाणी मुलाचा अभयास करन तयानी ममममम मममममममममममम ममममम
ममममम. एकीकडे मुलाचया उदोगशीलतेला वाव देऊन दुसरीकडे मुलाचया सजरनशील भावनाना खतपाणी घालणयाचा अिभनव पयोग तयानी
केला. ममममममममम ममममममममममममममम ममममम मममममम ममम मम ममममममममममम मम मममममममममममम
मममम. तयानी मुलाना फकत सुिशिकतच केले नाही तर सुसंसकृतही केले. अनुताईचं कायर फकत िशकण िवषयाशीच िनगडीत नवहतं. मुलीचया
िशकणाचा पश सोडवणयासाठी तयानी पाळणाघरं काढली. दारबंदी, िवधवािववाह अशा अनेक सामािजक पशरनाबदल जवळचया पाडयावर जाऊन
तेथील लोकाचं पबोधन केल.ं आिदवासी जोडपयाची सामुदाियक लगने लावून िदली. केवळ कोसबाडचया आिदवासी भागात काम करणं तयाना
मानय नवहतं. महणून डहाणूला एक मूक-बधीर िवदालय सुर केल.ं ितथे गरीब मुलाची राहणयाची, जेवणाची सोय केली, सवावलंबी वहावे महणून
उदोगाचे िशकण िदले. कोसबाडला िशकक महािवदालय, पाथिमक शाळा, छापखाना, उदोगवगर सुर करणयासाठी अनुताईनी अथक पिरशम
घेतले. ‘िशकणपितका’ व ‘सािवती’ ही मािसके, तसेच ‘बालवाडी कशी चालवावी’, ‘िवकासाचया मागावर’, ‘कुरणशाळा’, ‘सहज िशकण’ ही
पुसतके - याचया माधयमातूनही तयानी आपलया शैकिणक िवचाराचा पसार केला. कोसबाडचया टेकडीवरन’ हे तयाचे आतमवृत पिसद आहे.

वयाचया सतरावया वषीही तया तरणाईचया उमेदीने काम करत होतया. या वयात तयानी दुगरम आिदवासी भागात काम करणयाची जबाबदारी
अंगावर घेतली आिण ‘ममममममममम’ चे रोपटे लावले. मममममम ममममम ममममममममम ममम मममममममममम मममममममम
ममम अंगावर घेतले आिण ममम ममममममममम मम मममम मममममम केला. अनुताई सवत: पिसदीपराङमुख असलया, तरी तयाचया
कायाची कीती सवरदरू गेली. ती सरकार दरबारीही जाऊन पोहोचली आिण अनुताईना पदशी िमळाली. महाराषट शासनाचा आदशर िशिकका
पुरसकार, दिलत िमत पदवी, सािवतीबाई फुले पुरसकार, तसेच आंतरराषटीय बालकलयाण पुरसकार - असे अनेक सनमानही तयाना पापत झाले.
या सनमानावरची तयाची पितिकया अनुताईचं िनसपृह मन दाखवणारीच होती. तया महणालया, ‘‘मला केवळ एवढयाचसाठी बरे वाटले की, संसथेची
कामे आता भराभर होतील. बाकी कोणतयाही मानाने हुरळू न जायचे माझे वय नाही आिण सेवावरती माणसाला कोणतयाही लाभाची व नावाची
अपेका नसते.’’

एक िशकणतजज, संशोधक आिण सामािजक कायरकती अशा अनुताईचया कायाचा पसारा एका लेखात मावणारा नाही. तो एका गंथाचा िवषय
आहे. कोणे एके काळी महातमा फुलेनी आिण महषी कवेनं ी िसतयासाठी िशकणाची दारं खुली करणयाचे महान कायर केले होते. आधुिनक काळात
असाच पराकम ताराबाई आिण अनुताई या दोन िसतयानी केला.

ममममम ममम मममममममम मममममममम मममममम मममममममम ममममम ममम. मम, ममममम ममममममम
मममममममम मम ममम ममम. मममममम ममममममम ममममम मममम.

मुलाचया लैिगक शोषणािवरोधात समाज जागृक करणयाचे काम ती अनेक वषापासून करत आहे. यूिनसेफ आिण यूिनफेम या
संसथाशी ती िनगडीत आहे. एवढेच नवहे तर नंदनाने ‘चुपपी’ या लघु िचतपटात काम केले आहे. या िचतपटातूनही मुलाचया लैिगक
शोषणािवरोधात संदेश िदला आहे. या िचतपटाचे िदगदशरन माधव पंडया यानी केले आहे.

मुलावर होणा-या अतयाचारािवरोधात नंदना खुपच संवेदनशील आहे. बोसटनमधये राहून ितने अनेक वषे याचसाठी काम केले आिण
अतयाचारीत मुलाचया वेदना जाणून घेलतया.

आपलया या कामाबदल ती सागते, या केतात काम करताना मला खुप आनंद िमळतो हा आनंद शबदात वयकत करता येणारा नाही.
ममममममममम :-

समाजकायर महणजे समाजाचया िवकासासाठी िन:सवाथरपणे केलेले कायर. समाजकायर वयिकतगत िकंवा सावरजिनक मदत करन करता
येत.े

वयिकतगत मदत महणजे एका वयक्िॅॅ ॅॅॅ

तने दुसर्‍या वयिकतसाठी केलेले िन:सवाथी मदत . ही मदत गरीब मुलाना कपडे वाटू न,
गरजू मुलाना पैशाचया सवरपात, िवदाथरयाना शालेय पुसतके देऊन, िनराधान मुलाना दताक घेउुॅन करता येत.े िविवध संसथाना
देणगी देऊनच समाजकायर होते ॅ ॅॅनाही तर वर ॅॅॅ ॅ ॅ केलयापमाणे वैयिकतक मदत करन सुधदा समाजकायर करता येते.

सेवाभावी संसथाना वसतू पुरवून व आिथरक मदत करन सुधदा समाजकायर करता येत.े तसेच गाव दताक घेऊनही मदत करता येते.
गुजरातमधील ॅॅ ॅ ॅॅॅ ॅॅॅॅॅ ॅ झालेली गावे काही धनाढय लोकानी दताक घेतली आहे.

समाजातील वयक्िॅॅ
ॅॅॅ
तची पितमा व सथान हे तयाचया एकूण वागणयावरन ठरत असते. दैनिं दन जीवनात वयक्िॅॅ
ॅॅॅ
तची
इतराशी असणारी वतुरणूक ितचया वयिकतमतवाचे दृषीने महतवाची ठरते. आदशर वयिकतमतवासाठी नमता, िन:सवाथी वृजलत्;ाी ,
आदशर िवचार, मदत करणयाची पवृजलत्;ाी व तयाग या गुणाची आवशयकता आहे. या सवर गुणामुळे वयकतीचे समाजातील वयिकतमतव
उठून िदसते.