व्यवसाय चक्र हे विस्ताराचे मध्यांतर असून त्यानंतर आर्थिक

क्रियाकलापांमध्ये मंदी येते. त्यांचा व्यापक लोकसंख्येच्या कल्याणासाठी तसेच

खाजगी संस्थांवर परिणाम होतो. रिअल ग्रॉस डोमेस्टिक प्रोडक्शन सारख्या
व्यापक आर्थिक निर्देशकावर बँड पास फिल्टर लागू करून सामान्यतः व्यवसाय
चक्र मोजले जातात. येथे "आदर्श फिल्टर" नावाच्या सामान्यतः वापरल्या जाणार्‍
या फिल्टरसह महत्त्वाच्या समस्या उद्भवू शकतात. उदाहरणार्थ, मालिका ही
कोणत्याही चक्राशिवाय पर्ण
ू पणे यादृच्छिक प्रक्रिया असल्यास, एक "आदर्श"
फिल्टर, ज्याला ब्लॉक फिल्टर म्हटले जाते, तर आउटपुट म्हणून एक बनावट
चक्र तयार केले जाते. सुदैवाने [हार्वे आणि ट्रिंबरू , 2003, रिव्ह्यू ऑफ इकॉनॉमिक्स
अँड स्टॅ टिस्टिक्स ] सारख्या पद्धती तयार केल्या गेल्या आहे त जेणेकरून बँड
पास फिल्टर हातात असलेल्या टाइम सीरिजमध्ये जळ
ु वन
ू घेता येईल.
व्यवसाय चक्रातील चढउतार हे सामान्यत: मॅक्रो इकॉनॉमिक
व्हे रिएबल्सच्या कालावधीत सामान्य चढ-उतार आणि मंदी द्वारे दर्शविले जातात.
विस्तार/मंदीचे वैयक्तिक भाग कालांतराने बदलत्या कालावधी आणि तीव्रतेसह
होतात. सामान्यत: त्यांची नियतकालिकता सम
ु ारे 2 ते 10 वर्षांपर्यंत विस्तत
ृ असते
(या प्रकारच्या प्रक्रियेचे वर्णन करण्यासाठी "स्टॉकॅस्टिक सायकल" हा तांत्रिक
वाक्यांश अनेकदा आकडेवारीमध्ये वापरला जातो.) जसे [हार्वे, ट्रिम्बूर, आणि व्हॅन
डायक, 2007, जर्नल ऑफ इकोनोमेट्रिक्स ], व्यवसाय चक्रांच्या वारं वारतेबद्दलचे
लवचिक ज्ञान त्यांच्या गणितीय अभ्यासामध्ये बायेशियन सांख्यिकीय प्रतिमान
वापरून समाविष्ट केले जाऊ शकते.
तेलाच्या किमतीतील जलद आणि लक्षणीय बदल किंवा ग्राहकांच्या भावनेतील
फरक यासारख्या व्यवसाय चक्राच्या हालचालींचे अनेक स्त्रोत आहे त जे मॅक्रो
इकॉनॉमीमधील एकूण खर्चावर आणि त्यामळ
ु े गंत
ु वणक
ू आणि कंपन्यांच्या
नफ्यावर परिणाम करतात. सहसा असे स्त्रोत आगाऊ अप्रत्याशित असतात आणि
चक्रीय पॅटर्नला यादृच्छिक "शॉक" म्हणून पाहिले जाऊ शकतात. गेल्या
दशकांमध्ये अर्थशास्त्रज्ञ आणि सांख्यिकीशास्त्रज्ञांनी विविध दृष्टीकोनातून या
विषयावर संशोधन करून व्यवसाय चक्रातील चढउतारांबद्दल बरे च काही शिकले
आहे .
सिद्धांत

जीन चार्ल्स लिओनार्ड डी सिसमोंडी यांनी 1819 मध्ये मांडलेले आर्थिक

समतोल सिद्धांताच्या विरोधात आर्थिक संकटांचे पहिले पद्धतशीर प्रदर्शन होते .
[३] त्यापर्वी
ू शास्त्रीय अर्थशास्त्राने व्यवसाय चक्राचे अस्तित्व नाकारले होते, [४]
त्यांना बाह्य घटकांवर, विशेषत: युद्ध, [५] दोष दिला होता किंवा केवळ दीर्घकालीन
अभ्यास केला होता. 1825 च्या पॅनिकमध्ये सिस्मोंडीला पष्ु टी मिळाली , जे
शांततेच्या काळात उद्भवणारे पहिले निर्विवादपणे आंतरराष्ट्रीय आर्थिक संकट
होते.
सिसमोंडी आणि त्यांचे समकालीन रॉबर्ट ओवेन , ज्यांनी 1817 मध्ये
उत्पादक गरीबांच्या मदतीसाठी असोसिएशनच्या समितीला अहवालात समान
परं तु कमी पद्धतशीर विचार व्यक्त केले, दोघांनीही आर्थिक चक्रांचे कारण
अतिउत्पादन आणि कमी उपभोग म्हणून ओळखले , विशेषत: संपत्ती
असमानतेमुळे . त्यावर उपाय म्हणून त्यांनी अनक्र
ु मे सरकारी हस्तक्षेप आणि
समाजवादाचा परु स्कार केला. 1930 च्या दशकात केनेशियन अर्थशास्त्रात पद्धतशीर
होईपर्यंत अर्थशास्त्रातील हे टरोडॉक्स शाखेच्या रूपात उपभोग सिद्धांत विकसित
झाला असला तरी या कामामुळे शास्त्रीय अर्थशास्त्रज्ञांमध्ये रस निर्माण झाला
नाही
सिसमोंडीचा नियतकालिक संकटांचा सिद्धांत चार्ल्स डुनोयर यांनी पर्यायी
चक्रांच्या सिद्धांतामध्ये विकसित केला होता , [६] आणि सिस्मोंडीच्या प्रभावाची
चिन्हे दर्शविणारे तत्सम सिद्धांत जोहान कार्ल रॉडबर्टस यांनी विकसित केले होते
. भांडवलशाहीतील नियतकालिक संकटांनी कार्ल मार्क्सच्या सिद्धांताचा आधार
घेतला , ज्याने पढ
ु े असा दावा केला की ही संकटे तीव्रतेत वाढत आहे त आणि
त्या आधारावर त्यांनी कम्यनि
ु स्ट क्रांतीची भविष्यवाणी केली . [ उद्धरण आवश्यक
] दास कपिटल (1867) मधील केवळ उत्तीर्ण संदर्भ संकटांचा संदर्भ घेत असले
तरी, मार्क्सच्या मरणोत्तर प्रकाशित पुस्तकांमध्ये त्यांची विस्तत
ृ चर्चा झाली
आहे , विशेषतःअधिशेष मल्
ू याचे सिद्धांत . प्रगती आणि दारिद्र्य (1879) मध्ये,हे न्री
जॉर्जने संकटांमध्ये जमिनीच्या भूमिकेवर लक्ष केंद्रित केले- विशेषत: जमीन सट्टा
- आणि त्यावर उपाय म्हणून जमिनीवर एकच कर प्रस्तावित केला
सांख्यिकीय किंवा अर्थमितीय मॉडेलिग
ं आणि व्यवसाय चक्र हालचालींचा सिद्धांत
दे खील वापरला जाऊ शकतो. या प्रकरणात रिअल जीडीपी किंवा गंत
ु वणक
ू
यासारख्या आर्थिक वेळ मालिकेतील नियमितता आणि स्टॉकॅस्टिक सिग्नल
आणि आवाज कॅप्चर करण्यासाठी वेळ मालिका विश्लेषण वापरले जाते. [हार्वे
आणि ट्रिम्बर, 2003, अर्थशास्त्र आणि सांख्यिकींचे पुनरावलोकन ] स्टोकास्टिक
किंवा स्यड
ू ो-सायकलचे वर्णन करण्यासाठी मॉडेल विकसित केले आहे त, ज्यापैकी
व्यवसाय चक्र एक अग्रगण्य केस दर्शवतात. सुव्यवस्थित आणि संक्षिप्त - आणि
अंमलात आणण्यास सोपी - सांख्यिकीय पद्धती अनेक प्रकरणांमध्ये मॅक्रो
इकॉनॉमिक पध्दतींना मागे टाकू शकतात, त्याऐवजी जटिल आर्थिक सिद्धांतासाठी
दे खील ते एक ठोस पर्याय प्रदान करतात.
कालावधीनुसार वर्गीकरण

1860 मध्ये फ्रेंच अर्थशास्त्रज्ञ क्लेमेंट जग

ु लर यांनी प्रथम 7 ते 11 वर्षे दीर्घ
आर्थिक चक्र ओळखले, जरी त्यांनी सावधपणे कोणत्याही कठोर नियमिततेचा
दावा केला नाही. [८] नियतकालिकाचा हा मध्यांतर दे खील सामान्य आहे ,
अनभ
ु वजन्य शोध म्हणन
ू , आर्थिक डेटामधील स्टोकास्टिक चक्रांसाठी टाइम
सीरीज मॉडेल्समध्ये. शिवाय, बायेसियन फ्रेमवर्क मध्ये सांख्यिकीय मॉडेलिग
ं
सारख्या पद्धती - उदा. [हार्वे, ट्रिम्बूर, आणि व्हॅन डायक, 2007, जर्नल ऑफ
इकोनोमेट्रिक्स ] पहा - 6 ते 12 वर्षांच्या आसपास केंद्रित असलेल्या अगोदर सेट
करून स्पष्टपणे अशा श्रेणीचा समावेश करू शकतात. बायेसियन सांख्यिकीय
प्रतिमान वापरून व्यवसाय चक्रांच्या वारं वारतेबद्दल लवचिक ज्ञान त्यांच्या
गणितीय अभ्यासात समाविष्ट केले जाऊ शकते.
अर्थशास्त्रज्ञ जोसेफ शुम्पेटर यांनी असा यक्ति
ु वाद केला की जुगलर सायकलचे
चार टप्पे आहे त:

विस्तार (उत्पादन आणि किमतीत वाढ, कमी व्याजदर)

संकट (स्टॉक एक्सचें ज क्रॅश आणि अनेक कंपन्यांचे दिवाळखोरी)
मंदी (किमती आणि उत्पादनात घट, उच्च व्याजदर)
रिकव्हरी (किंमती आणि उत्पन्नात घट झाल्यामळ
ु े साठा वसल
ू होतो)
Schumpeter's Juglar मॉडेल पुनर्प्राप्ती आणि समद्ध
ृ ीशी उत्पादकता, ग्राहकांचा
आत्मविश्वास , एकूण मागणी आणि किंमती यांच्याशी संबधि
ं त आहे .

20 व्या शतकात, शुम्पीटर आणि इतरांनी त्यांच्या नियतकालिकतेनुसार व्यवसाय

चक्रांची एक टायपॉलॉजी प्रस्तावित केली, ज्यामळ
ु े त्यांच्या शोधक किंवा
प्रस्तावकांच्या नावावर अनेक विशिष्ट चक्रांची नावे दे ण्यात आली
प्रस्तावित आर्थिक लाटा
सायकल/वेव्ह नाव कालावधी (वर्षे)
किचिन सायकल (इन्व्हें टरी, उदा. डुकराचे मांस सायकल ) ३-५
जग
ु लर सायकल (निश्चित गुंतवणक
ू ) 7-11
कुझनेट्स स्विंग (पायाभूत गुंतवणूक) १५-२५
कोंड्राटिव्ह वेव्ह (तांत्रिक आधार) ४५-६०
हा बॉक्स:
दृश्यबोलणेसुधारणे
३ ते ५ वर्षांचे किचिन इन्व्हें टरी सायकल ( जोसेफ किचिन नंतर )
7 ते 11 वर्षांचे जग
ु लर निश्चित-गुंतवणक
ू चक्र (बहुतक
े दा [ कोणाद्वारे ओळखले
जाते? ] "द" व्यवसाय चक्र म्हणन
ू ). व्यवसाय चक्रातील चढउतार कॅप्चर
करण्यासाठी एका निश्चित कालावधीऐवजी कालावधीची श्रेणी आवश्यक आहे , जे
अर्थमितीय किंवा सांख्यिकीय फ्रेमवर्क प्रमाणे यादृच्छिक किंवा अनियमित स्त्रोत
वापरून केले जाऊ शकते.
15 ते 25 वर्षांचे कुझनेट्स इन्फ्रास्ट्रक्चरल गंत
ु वणक
ु ीचे चक्र ( सायमन कुझनेट्स
नंतर – ज्याला "बिल्डिंग सायकल" दे खील म्हणतात)
45 ते 60 वर्षे (सोव्हिएत अर्थशास्त्रज्ञ निकोलाई कोंड्राटिव्ह नंतर ) कोंड्राटिव्ह लहर
किंवा दीर्घ तांत्रिक चक्र [१२]
काहींचे म्हणणे आहे की आधनि
ु क मॅक्रोइकॉनॉमिक्सच्या विकासानंतर
सायकलच्या वेगवेगळ्या टायपोलॉजीजमधील स्वारस्य कमी झाले आहे , जे
नियमित नियतकालिक चक्रांच्या कल्पनेला थोडेसे समर्थन दे ते. [१३] पुढील
अर्थमितीय अभ्यास जसे की 2003 आणि 2007 मधील दोन कार्ये वर उद्धृत केली
आहे त, स्थल
ू आर्थिक काळातील चक्रीय घटकांची निर्धारवादी पद्धतीऐवजी
स्टोकेस्टिक पद्धतीने वागण्याची स्पष्ट प्रवत्ृ ती दिसून येते.
इतर, जसे की दिमित्री ऑर्लोव्ह , असा यक्ति
ु वाद करतात की सामान्य चक्रवाढ
व्याज चलन प्रणालीचे सायकल चालवणे अनिवार्य करते. 1960 पासून, जागतिक
जीडीपी एकोणपन्नास पटीने वाढला आहे आणि या गण
ु ाकारांनी त्याच
कालावधीत वार्षिक चलनवाढ दे खील ठे वली नाही. सामाजिक करार (स्वातंत्र्य
आणि सामाजिक समस्यांची अनप
ु स्थिती) कोलमडणे अशा राष्ट्रांमध्ये पाहिले
जाऊ शकते जिथे उत्पन्न आर्थिक प्रणाली चक्राच्या कालखंडात राहणीमानाच्या
खर्चाशी समतोल राखले जात नाही.

बायबल (760 BCE) आणि हमुराबीची संहिता (1763 BCE) दोन्ही चक्रीय साठ
वर्षांच्या आवर्ती महान नैराश्यांसाठी, पन्नासाव्या वर्षाच्या ज्युबिली
(बायबलसंबंधी) कर्ज आणि संपत्तीच्या पुनर्संचयातून आर्थिक उपायांचे
स्पष्टीकरण दे तात [ संदर्भ आवश्यक ] . 1930 ते 1954 या काळात बहुतक
े यरु ोपीय
राष्ट्रांना दे ण्यात आलेल्या कर्जमाफीसह तीस प्रमुख कर्जमाफीच्या घटना
इतिहासात नोंदल्या जातात.
घटना

1870 ते 1890 या कालावधीत उत्पादकता , औद्योगिक उत्पादन आणि वास्तविक

दरडोई उत्पादनात मोठी वाढ झाली होती ज्यात दीर्घ मंदी आणि इतर दोन
मंदीचा समावेश होता. [१५] [१६] महामंदीपर्यंतच्या वर्षांमध्ये उत्पादकतेतही
लक्षणीय वाढ झाली. दीर्घ आणि महामंदी दोन्ही ओव्हरकॅपॅसिटी आणि मार्के ट
सॅच्यरु े शन द्वारे दर्शविले गेले. [१७] [१८]

औद्योगिक क्रांतीनंतरच्या कालखंडात, तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीचा अर्थव्यवस्थेवर

क्रेडिट किंवा कर्जातील चढउतारांपेक्षा खूप मोठा परिणाम झाला आहे , मुख्य
अपवाद म्हणजे महामंदी, ज्यामुळे अनेक वर्षांची तीव्र आर्थिक घसरण झाली.
तांत्रिक प्रगतीचा परिणाम सरासरी तासाच्या कामाच्या क्रयशक्तीवर दिसन
ू येतो,
जो 1900 मध्ये $3 वरून 1990 मध्ये $22 पर्यंत वाढला आहे , 2010 मध्ये मोजला
गेला आहे . [१९] १ ९ व्या शतकात वास्तविक वेतनातही अशीच वाढ झाली होती. (
पहा: उत्पादकता सुधारणारे तंत्रज्ञान (ऐतिहासिक) .) नवकल्पना आणि दीर्घ चक्रांचे
सारणी येथे पाहिले जाऊ शकते: कोंड्राटिव्ह लहर § कोंड्राटीव्ह सिद्धांताचे आधनि
ु क
बदल. अर्थव्यवस्थेतील आश्चर्यकारक बातम्या, ज्याला यादृच्छिक पैलू आहे त,
व्यवसाय चक्राच्या स्थितीवर परिणाम करतात, कोणत्याही संबधि
ं त वर्णनाच्या
मुळाशी एक यादृच्छिक भाग असणे आवश्यक आहे जे या क्षेत्रातील सांख्यिकीय
फ्रेमवर्क चा वापर करण्यास प्रवत्ृ त करते.

19 व्या आणि 20 व्या शतकाच्या पर्वा

ू र्धात, विशेषतः 1815-1939 या काळात यरु ोप
आणि अमेरिकेत वारं वार संकटे आली. 1815 मध्ये नेपोलियनिक युद्धांच्या
समाप्तीपासून हा कालावधी सुरू झाला , ज्यानंतर लगेचच युनायटे ड
किंगडममध्ये पोस्ट-नेपोलियनिक मंदी आली (1815-30), आणि 1929-39 च्या
महामंदीमध्ये पराकाष्ठा झाली , ज्यामळ
ु े दस
ु रे महायद्ध
ु झाले . . सच
ू ी आणि
तपशीलांसाठी आर्थिक संकट: 19 वे शतक पहा. यापैकी पहिले संकट युद्धाशी
संबंधित नव्हते ते म्हणजे 1825 ची दहशत . [२०]

द्वितीय विश्वयद्ध
ु ानंतर OECD दे शांमधील व्यवसाय चक्र सामान्यतः पर्वी
ू च्या
व्यवसाय चक्रांपेक्षा अधिक संयमित होते. हे विशेषतः भांडवलशाहीच्या
सुवर्णयुगात (1945/50-1970) खरे होते, आणि 1945-2008 या कालावधीत 2000
च्या दशकाच्या उत्तरार्धात मंदी येईपर्यंत जागतिक मंदीचा अनुभव आला नाही .
[२१] राजकोषीय धोरण आणि चलनविषयक धोरण वापरून आर्थिक स्थिरीकरण
धोरणाने व्यवसाय चक्रातील सर्वात वाईट अतिरे क कमी केल्याचे दिसून आले
आणि सरकारच्या अर्थसंकल्पाच्या पैलूंमुळे स्वयंचलित स्थिरीकरणाने दे खील
धोरण-निर्मात्यांनी जाणीवपूर्वक कारवाई न करताही चक्र कमी करण्यास मदत
केली. [२२]

या कालावधीत, आर्थिक चक्र - किमान नैराश्याची समस्या - दोनदा मत

ृ घोषित
केले गेले. पहिली घोषणा 1960 च्या उत्तरार्धात झाली, जेव्हा फिलिप्स वक्र
अर्थव्यवस्थेला चालना दे ण्यास सक्षम असल्याचे पाहिले गेले. तथापि, यानंतर
1970 च्या दशकात मंदी आली, ज्याने सिद्धांताला बदनाम केले. दस
ु री घोषणा
2000 च्या दशकाच्या सुरुवातीस होती, जी 1980 आणि 1990 च्या दशकात
स्थिरता आणि वाढीनंतर द ग्रेट मॉडरे शन म्हणून ओळखली जाते . उल्लेखनीय
म्हणजे, 2003 मध्ये, रॉबर्ट लुकास यांनी अमेरिकन इकॉनॉमिक असोसिएशनच्या
अध्यक्षीय भाषणात घोषित केले की "नैराश्य-प्रतिबंधाची मध्यवर्ती समस्या सर्व
व्यावहारिक हे तूंसाठी सोडवली गेली आहे ." [२३]दर्दैु वाने, यानंतर 2008-2012
जागतिक मंदी आली .

विविध प्रदे शांनी दीर्घकाळापर्यंत नैराश्य अनुभवले आहे , सर्वात नाट्यमयरीत्या

1991 मध्ये सोव्हिएत यनि
ु यनच्या समाप्तीनंतर पर्वी
ू च्या पर्व
ू ब्लॉक दे शांमधील
आर्थिक संकट . यापैकी अनेक दे शांसाठी 1989-2010 हा कालावधी सतत मंदीचा
होता, वास्तविक उत्पन्न अजूनही त्यापेक्षा कमी आहे . 1989. [२४] याचे श्रेय चक्रीय
पॅटर्नला नाही, तर कमांड इकॉनॉमीपासून मार्के ट इकॉनॉमीकडे चक
ु ीचे व्यवस्थापन
केलेले संक्रमण आहे .
ओळखणे

1946 मध्ये, अर्थतज्ञ आर्थर एफ. बर्न्स आणि वेस्ली सी. मिशेल यांनी त्यांच्या
व्यवसाय सायकलचे मोजमाप या पस्
ु तकात व्यवसाय चक्रांची आताची मानक
व्याख्या दिली आहे : [२५]

व्यवसाय चक्र हा एक प्रकारचा चढउतार आहे जो राष्ट्रांच्या एकूण आर्थिक

क्रियाकलापांमध्ये आढळतो जे त्यांचे कार्य मख्
ु यत्वे व्यावसायिक उपक्रमांमध्ये
आयोजित करतात: एका चक्रामध्ये अनेक आर्थिक क्रियाकलापांमध्ये एकाच वेळी
होणारे विस्तार असतात, त्यानंतर त्याचप्रमाणे सामान्य मंदी, आकंु चन आणि
पुनरुज्जीवन होते. जे पुढील चक्राच्या विस्ताराच्या टप्प्यात विलीन होते;
कालावधीत, व्यवसाय चक्र एक वर्षापेक्षा जास्त ते दहा किंवा बारा वर्षांपर्यंत
बदलते; त्‍यांच्‍या स्‍वत:च्‍या अंदाजे अॅम्‍प्‍लिट्यड
ू सह समान वैशिष्‍ट्‍यांच्या लहान
चक्रात ते विभाज्य नसतात.
एएफ बर्न्सच्या मते: [२६]

व्यवसाय चक्र हे केवळ एकूण आर्थिक क्रियाकलापांमधील चढउतार नाहीत.

ू च्या शतकांच्या व्यावसायिक आघात किंवा आपल्या वयाच्या हंगामी आणि

पर्वी
इतर अल्पकालीन फरकांपासून त्यांना वेगळे करणारे महत्त्वपूर्ण वैशिष्ट्य
म्हणजे अर्थव्यवस्थेवर - तिचा उद्योग, त्याचे व्यावसायिक व्यवहार आणि
वित्तविषयक गुंतागुंत यावर चढ-उतार मोठ्या प्रमाणावर पसरलेले आहे त.
पाश्चात्य जगाची अर्थव्यवस्था ही एकमेकांशी जवळून संबंधित भागांची व्यवस्था
आहे . ज्याला व्यवसाय चक्र समजेल त्याने नफा शोधणाऱ्या मुक्त उपक्रमांच्या
नेटवर्क मध्ये मोठ्या प्रमाणावर आयोजित केलेल्या आर्थिक प्रणालीच्या कार्यामध्ये
प्रभुत्व मिळवले पाहिजे. त्यामुळे व्यवसायाची चक्रे कशी निर्माण होतात ही
समस्या भांडवली अर्थव्यवस्था कशी कार्य करते या समस्येपासन
ू अविभाज्य
आहे .

युनायटे ड स्टे ट्समध्ये, हे सामान्यतः स्वीकारले जाते की नॅशनल ब्यूरो ऑफ

इकॉनॉमिक रिसर्च (NBER) हा व्यवसाय चक्राच्या शिखर आणि कंु डांच्या तारखांचा
अंतिम लवाद आहे . विस्तार म्हणजे कंु डापासून शिखरापर्यंतचा कालावधी आणि
शिखरापासून कंु डापर्यंतचा कालावधी म्हणून मंदी. NBER मंदीला "संपूर्ण
अर्थव्यवस्थेत पसरलेल्या आर्थिक क्रियाकलापांमध्ये लक्षणीय घट, काही
महिन्यांपेक्षा जास्त काळ टिकणारी, वास्तविक GDP, वास्तविक उत्पन्न, रोजगार,
औद्योगिक उत्पादनामध्ये सामान्यपणे दृश्यमान" म्हणून ओळखते.
व्यवसाय चक्राचे वरचे टर्निंग पॉइंट, वस्तूंच्या किमती आणि मालवाहतुकीचे दर
व्यवसाय चक्रातील वरच्या टर्निंग पॉइंट्स, कमोडिटीच्या किमती आणि
मालवाहतक
ु ीचे दर यांच्यात अनेकदा जवळचा संबंध असतो, जो 1873, 1889,
1900 आणि 1912 या मोठ्या शिखर वर्षांमध्ये विशेषतः घट्ट असल्याचे दिसून
येते. [२८] हॅमिल्टन यांनी व्यक्त केले . की युद्धानंतरच्या काळात, बहुतेक मंदी
तेलाच्या किमतीत झालेल्या वाढीशी संबंधित आहे त. [२९]

कमोडिटी किमतीचे धक्के हे यूएस व्यवसाय चक्राचे महत्त्वपूर्ण प्रेरक शक्ती

मानले जाते. [३०]

या ओळींवर, [ट्रिंबूर, 2010, इंटरनॅशनल जर्नल ऑफ फोरकास्टिं ग ] मधील संशोधन

तेल-किंमती आणि वास्तविक जीडीपी यांच्यातील संबंधाचे प्रायोगिक परिणाम
दर्शविते. (पद्धत एक सांख्यिकीय मॉडेल वापरते जे कच्च्या तेलाच्या किंमतीतील
पातळीतील बदल समाविष्ट करते; म्हणून दृष्टीकोन तेलाच्या किमतीला धक्का
बसण्याच्या शक्यतेचे वर्णन करते आणि अशा घटनांच्या संभाव्यतेचा अंदाज
लावते.

निर्देशक
व्यवसाय चक्र मोजण्यासाठी आर्थिक निर्देशक वापरले जातात: ग्राहक
आत्मविश्वास निर्देशांक , किरकोळ व्यापार निर्देशांक , बेरोजगारी आणि
उद्योग/सेवा उत्पादन निर्देशांक . स्टॉक आणि वॉटसनचा असा दावा आहे की
आर्थिक निर्देशकांची भविष्यवाणी करण्याची क्षमता वेगवेगळ्या कालावधीत
आर्थिक धक्के , यादृच्छिक चढउतार आणि आर्थिक प्रणालींमधील विकासामळ
ु े
स्थिर नसते . [३२] लुडविगसनचा विश्वास आहे की ग्राहक आत्मविश्वास निर्देशांक
हा एक योगायोग सच
ू क आहे कारण तो ग्राहकांच्या सद्य परिस्थितीशी संबंधित
आहे . [३३] विंटन& राल्फ सांगतात की किरकोळ व्यापार निर्देशांक हा सध्याच्या
आर्थिक स्तरासाठी बेंचमार्क आहे कारण त्याचे एकूण मूल्य एकूण GDP च्या
दोन-तत
ृ ीयांश इतके आहे आणि अर्थव्यवस्थेची वास्तविक स्थिती प्रतिबिंबित
करते. [३४] स्टॉक आणि वॉटसनच्या मते, बेरोजगारीचा दावा सांगू शकतो की
व्यवसाय चक्र कधी खालच्या टप्प्यात प्रवेश करत आहे . [३५] बॅनबरु ा आणि
रस्लर यांचा असा यक्ति
ु वाद आहे की उद्योग उत्पादनाची जीडीपी माहिती
विलंबित होऊ शकते कारण ती वास्तविक संख्येसह वास्तविक क्रियाकलाप
मोजते, परं तु ते जीडीपीचा अचक
ू अंदाज प्रदान करते. [३६]

अंतर्निहित व्यवसाय चक्राचा अंदाज लावण्यासाठी वापरली जाणारी मालिका तीन

श्रेणींमध्ये मोडते: मागे पडणे , योगायोग आणि अग्रगण्य . व्यवसाय चक्रातील
शिखरे आणि कंु डांचा अंदाज घेण्यासाठी विश्लेषणात्मक प्रणालीचे मुख्य घटक
म्हणन
ू त्यांचे वर्णन केले आहे . [३७] जवळपास ३० वर्षांपासन
ू , या आर्थिक डेटा
मालिका "अग्रणी निर्देशांक" किंवा "अग्रणी निर्देशक" म्हणून गणल्या जातात -
यूएस डिपार्टमें ट ऑफ कॉमर्सद्वारे संकलित आणि प्रकाशित केल्या गेल्या होत्या
.

एक प्रमुख योगायोग, किंवा वास्तविक-वेळ, व्यवसाय चक्र सूचक म्हणजे

अरुओबा-डायबोल्ड-स्कॉटी निर्देशांक

व्यवसाय चक्रांचे स्पेक्ट्रल विश्लेषण *

स्पेक्ट्रल विश्लेषणाचा वापर करणार्‍या अलीकडील संशोधनाने सांख्यिकीय
महत्त्वाच्या स्वीकारार्ह पातळीवर जागतिक GDP गतिशीलतेमध्ये कोंड्राटिव्ह
लहरींच्या उपस्थितीची पुष्टी केली आहे . [३८] कोरोटायेव आणि त्सिरे ल यांनी
लहान व्यवसाय चक्रे दे खील शोधून काढली, कुझनेट्सची तारीख सुमारे १७ वर्षे
आहे आणि त्याला कोंड्राटिव्हचे तिसरे उप-हार्मोनिक म्हटले आहे , याचा अर्थ प्रति
कोंड्राटीव्ह तीन कुझनेट्स सायकल आहे त.
पुनरावत्ृ ती परिमाण विश्लेषण

व्यवसाय चक्र आणि आर्थिक विकासाचे वैशिष्ट्य शोधण्यासाठी पुनरावत्ृ ती

परिमाण विश्लेषणाचा वापर केला गेला आहे . यासाठी ऑर्लॅंडो इ. [३९] नमन
ु ा
सिग्नलवर RQA च्या सहसंबंधांची चाचणी घेण्यासाठी तथाकथित पुनरावत्ृ ती
परिमाणीकरण सहसंबंध निर्देशांक विकसित केला आणि नंतर व्यवसाय वेळ
मालिकेतील अनुप्रयोगाची तपासणी केली. वेळ मालिकेतील लपलेले बदल
शोधण्यासाठी उक्त निर्देशांक सिद्ध झाला आहे . पढ
ु े , ऑर्लॅंडो वगैरे., [४०]एका
विस्तत
ृ डेटासेटवर, हे दर्शविले आहे की पुनरावत्ृ ती परिमाण विश्लेषण लॅ मिनार
(म्हणजे नियमित) पासून अशांत (म्हणजे गोंधळलेल्या) टप्प्यांत जसे की 1949,
1953 मध्ये यूएसए जीडीपी, इ. पर्यंत संक्रमणाची अपेक्षा करण्यात मदत करू
शकते. शेवटचे परं तु किमान नाही, असे दिसन
ू आले आहे की पन
ु रावत्ृ ती
प्रमाणीकरण विश्लेषण मॅक्रो इकॉनॉमिक व्हे रिएबल्समधील फरक शोधू शकते
आणि आर्थिक गतिशीलतेची लपलेली वैशिष्ट्ये हायलाइट करू शकते

सायकल किंवा चढउतार?

बिझनेस सायकल शेअरच्या किमतींमधील बदलांचे अनुसरण करते जे मुख्यतः

सामाजिक-आर्थिक परिस्थिती, चलनवाढ, विनिमय दर यासारख्या बाह्य घटकांमुळे
होतात. बौद्धिक भांडवलाचा कंपनीच्या स्टॉकच्या सध्याच्या कमाईवर परिणाम
होत नाही. बौद्धिक भांडवल स्टॉकच्या परताव्याच्या वाढीस हातभार लावते. [४२]

अलिकडच्या वर्षांत आर्थिक सिद्धांत "व्यवसाय चक्र" [४३] ऐवजी आर्थिक

चढउताराच्या अभ्यासाकडे वळला आहे - जरी काही अर्थशास्त्रज्ञ 'व्यवसाय चक्र'
हा वाक्यांश सोयीस्कर लघुलेख म्हणून वापरतात. उदाहरणार्थ, मिल्टन फ्रीडमन
म्हणाले की व्यवसाय चक्राला "सायकल" म्हणणे हे चक
ु ीचे नाव आहे , कारण
त्याच्या गैर-चक्रीय स्वरूपामुळे. फ्रीडमनचा असा विश्वास होता की बहुतांश
भागांमध्ये, पुरवठ्याचे मोठे धक्के वगळता, व्यवसायातील घट ही एक आर्थिक
घटना आहे . [४४] आर्थर एफ. बर्न्स आणि वेस्ली सी. मिशेल चढउताराचा एक
प्रकार म्हणन
ू व्यवसाय चक्र परिभाषित करा. आर्थिक क्रियाकलापांमध्ये,
विस्ताराचे एक चक्र घडते, त्यानंतर मंदी, आकंु चन आणि पुनरुज्जीवन. हे सर्व
एकत्र करून पुढील चक्राचा विस्तार टप्पा तयार करतात; बदलाचा हा क्रम
पुनरावत्ृ ती होतो परं तु नियतकालिक नाही.

मुख्य प्रवाहातील अर्थशास्त्र

मुख्य प्रवाहातील अर्थशास्त्र व्यवसाय चक्रांना मूलत: "यादृच्छिक कारणांचे
यादृच्छिक योग" म्हणून पाहते. 1927 मध्ये, यज
ु ेन स्लुत्स्कीअसे निरीक्षण केले की
रशियन राज्य लॉटरीच्या शेवटच्या अंकांसारख्या यादृच्छिक संख्यांची बेरीज
केल्याने आपण व्यवसाय चक्रात पाहतो त्याप्रमाणे नमुने तयार करू शकतात, हे
निरीक्षण त्यानंतर अनेक वेळा पुनरावत्ृ ती झाले आहे . यामुळे अर्थशास्त्रज्ञांनी
व्यवसाय चक्रांना एक चक्र म्हणून पाहण्यापासून दरू गेले ज्याचे स्पष्टीकरण
करणे आवश्यक आहे आणि त्याऐवजी त्यांचे वरवर पाहता चक्रीय स्वरूप एक
पद्धतशीर कलाकृती म्हणून पाहणे आवश्यक आहे . याचा अर्थ असा आहे की जे
चक्रीय घटना दिसते ते प्रत्यक्षात फक्त यादृच्छिक घटना म्हणून स्पष्ट केले
जाऊ शकते जे एका साध्या रे खीय मॉडेलमध्ये दिले जाते. अशा प्रकारे व्यवसाय
चक्र हे मल
ू त: यादृच्छिक धक्के असतात जे कालांतराने सरासरी होतात. मख्
ु य
प्रवाहातील अर्थशास्त्रज्ञांनी यादृच्छिक धक्क्यांमुळे उद्भवलेल्या कल्पनेवर आधारित
व्यवसाय चक्रांचे मॉडेल तयार केले आहे त. [४८] [४९] [५०]या उपजत
यादृच्छिकतेमळ
ु े , मंदी कधीकधी दशके येऊ शकत नाही; उदाहरणार्थ, 1991 ते 2020
दरम्यान ऑस्ट्रे लियाने कोणतीही मंदी अनभ
ु वली नाही. [५१]

अर्थशास्त्रज्ञांना मंदीचा अंदाज लावणे किंवा त्यांची संभाव्य तीव्रता निश्चित करणे
कठीण झाले आहे , संशोधन असे सूचित करते की दीर्घ विस्तारामळ
ु े पुढील मंदी
अधिक तीव्र होत नाही.

निर्यात आणि आयात यांचे चक्रीय वर्तन

निर्यात आणि आयात हे अर्थव्यवस्थेच्या एकूण खर्चाचे मोठे घटक आहे त ,

विशेषत: आंतरराष्ट्रीय व्यापाराकडे लक्ष दे णारे . उत्पन्न हा आयात केलेल्या
वस्तंच्
ू या पातळीचा एक आवश्यक निर्धारक आहे . उच्च जीडीपी आयात केलेल्या
वस्तू आणि सेवांवर उच्च पातळीवरील खर्च दर्शवते आणि त्याउलट. त्यामळ
ु े,
आयात केलेल्या वस्तू आणि सेवांवरील खर्च मंदीच्या काळात कमी होतो आणि
आर्थिक विस्तार किंवा तेजीच्या काळात वाढतो . [५५]

आयात खर्च हे सामान्यतः प्रोसायकिकल आणि चक्रीय स्वरूपाचे मानले जातात,

व्यवसाय चक्राशी जळ
ु तात. [५६] दे शांतर्गत निर्यात खर्च विदे शी व्यवसाय चक्राचे
चांगले संकेत दे तात कारण परदे शी आयात खर्च विदे शी व्यवसाय चक्राशी एकरूप
असतो.

क्रेडिट/कर्ज चक्र

एक पर्यायी सिद्धांत असा आहे की आर्थिक चक्रांचे प्राथमिक कारण पतचक्रामुळे

आहे : कर्जाचा निव्वळ विस्तार (खाजगी पत वाढ, समतुल्य कर्ज, जीडीपीच्या
टक्केवारीनस
ु ार) आर्थिक विस्तार दे ते, तर निव्वळ आकंु चन मंदीस कारणीभत
ू
ठरते, आणि ते कायम राहिल्यास, नैराश्य. विशेषतः, सट्टे बाजीचे फुगे फुटणे हे
नैराश्याचे जवळचे कारण म्हणून पाहिले जाते आणि हा सिद्धांत वित्त आणि
बँकांना व्यवसाय चक्राच्या केंद्रस्थानी ठे वतो.

या शिरे तील प्राथमिक सिद्धांत म्हणजे इरविंग फिशरचा डेट डिफ्लेशन सिद्धांत
आहे , जो त्याने ग्रेट डिप्रेशनचे स्पष्टीकरण दे ण्यासाठी प्रस्तावित केला होता .
अलीकडील पूरक सिद्धांत म्हणजे हायमन मिन्स्कीचा आर्थिक अस्थिरता गहि
ृ तक
, आणि आर्थिक चक्राचा क्रेडिट सिद्धांत बहुतेकदा स्टीव्ह कीन सारख्या पोस्ट-
केनेशियन अर्थशास्त्राशी संबंधित असतो .

पोस्ट-केनेशियन अर्थशास्त्रज्ञ हायमन मिन्स्की यांनी क्रेडिट, व्याजदर आणि

आर्थिक कमजोरी यातील चढउतारांवर आधारित चक्रांचे स्पष्टीकरण प्रस्तावित
केले आहे , ज्याला वित्तीय अस्थिरता गह
ृ ीतक म्हणतात . विस्ताराच्या काळात,
व्याजदर कमी असतात आणि कंपन्या गुंतवणुकीसाठी बँकांकडून सहजपणे पैसे
घेतात. बँका त्यांना कर्ज दे ण्यास कचरत नाहीत, कारण आर्थिक क्रियाकलाप
वाढवण्यामुळे व्यवसायात रोख प्रवाह वाढतो आणि त्यामुळे ते सहजपणे कर्ज
परत करू शकतात. या प्रक्रियेमळ
ु े कंपन्या जास्त कर्जबाजारी होतात, ज्यामळ
ु े ते
गुंतवणक
ू करणे थांबवतात आणि अर्थव्यवस्था मंदीत जाते.

क्रेडिट कारणे हा मुख्य प्रवाहातील आर्थिक चक्राचा प्राथमिक सिद्धांत नसला तरी,
त्यांनी अधूनमधून उल्लेख केला आहे , जसे की ( एकस्टाईन आणि सिनाई
1986 ), ( Summers 1986 ) द्वारे मंजरू ी दिली आहे

वास्तविक व्यवसाय-सायकल सिद्धांत

मुख्य प्रवाहातील अर्थशास्त्रामध्ये, केनेशियन विचारांना वास्तविक व्यवसाय चक्र

मॉडेल्सद्वारे आव्हान दिले गेले आहे ज्यामध्ये एकूण उत्पादकता घटकातील
यादृच्छिक बदलांमळ
ु े (जे तंत्रज्ञानातील बदल तसेच कायदे शीर आणि नियामक
वातावरणामुळे होतात) चढउतार होतात. हा सिद्धांत फिन ई. किडलँ ड आणि एडवर्ड
सी. प्रेस्कॉट , आणि अधिक सामान्यतः शिकागो स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्स (
गोड्या पाण्यातील अर्थशास्त्र ) यांच्याशी संबंधित आहे . ते असे मानतात की
आर्थिक संकट आणि चढ-उतार हे आर्थिक धक्क्यातून उद्भवू शकत नाहीत, केवळ
बाह्य धक्क्याने, जसे की नवकल्पना.

आर्थिक चक्राचा उत्पादन आधारित सिद्धांत

हा सिद्धांत विक्रीयोग्य वस्तूंच्या जीवनचक्राच्या दृष्टिकोनातून आर्थिक चक्रांचे
स्वरूप आणि कारणे स्पष्ट करतो. [५८] या सिद्धांताचा उगम रे मड
ं व्हर्ननच्या
कार्यातून झाला आहे , ज्याने उत्पादनाच्या जीवनचक्राच्या संदर्भात आंतरराष्ट्रीय
व्यापाराच्या विकासाचे वर्णन केले आहे - ज्या कालावधीत उत्पादन बाजारात
फिरते. व्हर्नन म्हणाले की काही दे श तांत्रिकदृष्ट्या नवीन उत्पादनांचे उत्पादन
आणि निर्यात करण्यात माहिर आहे त, तर काही आधीच ज्ञात उत्पादनांच्या
उत्पादनात माहिर आहे त. सर्वात विकसित दे श तांत्रिक नवकल्पनांमध्ये मोठ्या
प्रमाणात पैसे गंत
ु वण्यास आणि नवीन उत्पादने तयार करण्यास सक्षम आहे त,
अशा प्रकारे विकसनशील दे शांपेक्षा गतिशील तुलनात्मक फायदा प्राप्त करतात.

जॉर्जी रे व्याकिनच्या अलीकडील संशोधनाने प्रारं भिक व्हर्नॉन सिद्धांत सिद्ध केला
आणि विकसित दे शांमधील आर्थिक चक्रे विकसनशील दे शांमधील आर्थिक चक्र
ओव्हररॅन दर्शविली. [५९] वेगवेगळ्या कालखंडातील आर्थिक चक्रांची विविध
जीवनचक्रांसह उत्पादनांशी तुलना केली जाऊ शकते असे त्यांनी गहि
ृ त धरले.
कोंड्राटिव्ह लहरींच्या बाबतीत, अशी उत्पादने उत्पादनात लागू केलेल्या मूलभूत
शोधांशी संबधि
ं त असतात ( तंत्रज्ञानाचा नमुना तयार करणारे शोध : रिचर्ड
आर्क राईटची मशीन्स, स्टीम इंजिन, विजेचा औद्योगिक वापर, संगणक शोध इ.);
कुझनेट्स सायकल अशा उत्पादनांचे वर्णन इन्फ्रास्ट्रक्चरल घटक (रस्ते, वाहतक
ू ,
उपयुक्तता इ.); जग
ु लर सायकलएंटरप्राइझच्या स्थिर भांडवलाच्या (उपकरणे,
यंत्रसामग्री इ.) समांतर जाऊ शकते आणि किचिन सायकल हे ग्राहकोपयोगी
वस्तूंसाठी समाजाच्या पसंती (स्वाद) आणि उत्पादन सुरू करण्यासाठी आवश्यक
असलेल्या वेळेत बदल द्वारे दर्शविले जाते.

उच्च स्पर्धात्मक बाजार परिस्थिती सर्व आर्थिक एजंट्सची एकाचवेळी तांत्रिक

अद्यतने निश्चित करे ल (परिणामी, सायकल निर्मिती): जर एखाद्या
एंटरप्राइझमधील उत्पादन तंत्रज्ञान सध्याच्या तांत्रिक वातावरणाशी जळ
ु त नसेल
तर - अशी कंपनी आपली स्पर्धात्मकता गमावते आणि शेवटी दिवाळखोर होते.

राजकीय व्यवसाय चक्र

मॉडेल्सचा दस
ु रा संच राजकीय निर्णयांमधून व्यवसाय चक्र मिळविण्याचा प्रयत्न
करतो. राजकीय व्यवसाय चक्राचा सिद्धांत हा Michał Kalecki यांच्या नावाशी
जोरदारपणे जोडलेला आहे ज्यांनी "रोजगाराच्या बाबतीत सरकारी हस्तक्षेप
स्वीकारण्यास 'उद्योगाच्या कर्णधारांच्या' अनिच्छे बद्दल" चर्चा केली. [६०] सतत पूर्ण
रोजगार म्हणजे मजुरी वाढवण्यासाठी कामगारांची सौदे बाजीची शक्ती वाढवणे
आणि विनामोबदला श्रम करणे टाळणे, संभाव्यतः नफ्याला हानी पोहोचवणे .
तथापि, त्याला हा सिद्धांत फॅसिझम अंतर्गत लागू होताना दिसला नाही , जो
श्रमिक शक्ती नष्ट करण्यासाठी थेट शक्ती वापरे ल.

अलिकडच्या वर्षांत, "इलेक्टोरल बिझनेस सायकल" सिद्धांताच्या समर्थकांनी असा

यक्ति
ु वाद केला आहे की सत्ताधारी राजकारणी पन्
ु हा निवडणक
ू सनि
ु श्चित
करण्यासाठी निवडणुकीपूर्वी समद्ध
ृ ीला प्रोत्साहन दे तात - आणि नंतर मंदीसह
नागरिकांना त्याची किंमत मोजावी लागते. [६१] राजकीय व्यवसाय चक्र हा एक
पर्यायी सिद्धांत आहे ज्यामध्ये असे म्हटले आहे की जेव्हा कोणत्याही रं गाचे
प्रशासन निवडले जाते, तेव्हा ते महागाई कमी करण्यासाठी आणि आर्थिक
सक्षमतेसाठी प्रतिष्ठा मिळवण्यासाठी सुरुवातीला संकुचित धोरण स्वीकारते.
त्यानंतर निवडणक
ु ीच्या दिवशी एकाच वेळी कमी महागाई आणि बेरोजगारी
साध्य करण्याच्या आशेने पुढील निवडणक
ु ीपर्यंत विस्तारवादी धोरण स्वीकारते.
[६२]

पक्षपाती व्यवसाय चक्र असे सूचित करते की वेगवेगळ्या धोरणात्मक व्यवस्था

असलेल्या प्रशासनाच्या लागोपाठच्या निवडणक
ु ांमुळे चक्रे होतात. Regime A
विस्तारात्मक धोरणे स्वीकारते, परिणामी वाढ आणि महागाई वाढते, परं तु जेव्हा
महागाई अस्वीकार्यपणे उच्च होते तेव्हा त्यांना पदावरून हटवले जाते. रिप्लेसमें ट,
रे जिम बी, महागाई आणि वाढ कमी करणारी आकंु चनात्मक धोरणे स्वीकारते
आणि चक्राचा खालचा स्तर बदलतो. जेव्हा बेरोजगारी खूप जास्त असते, तेव्हा
पक्ष A ने त्याची जागा घेतली तेव्हा ते कार्यालयातून बाहे र पडते.

मार्क्सवादी अर्थशास्त्र
मार्क्‍ससाठी, बाजारात विकल्या जाणार्‍या वस्तूंच्या उत्पादनावर आधारित
अर्थव्यवस्थेला संकटाचा सामना करावा लागतो . हे टरोडॉक्स मार्क्सियन
दृष्टिकोनातन
ू , नफा हे बाजाराच्या अर्थव्यवस्थेचे प्रमख
ु इंजिन आहे , परं तु
व्यवसाय (भांडवल) नफा कमी होण्याची प्रवत्ृ ती आहे ज्यामळ
ु े वारं वार संकटे
निर्माण होतात ज्यामध्ये मोठ्या प्रमाणावर बेरोजगारी उद्भवते , व्यवसाय अपयशी
ठरतात, उर्वरित भांडवल केंद्रीकृत आणि केंद्रित होते आणि नफा वसूल केला
जातो. . दीर्घकाळात, ही संकटे अधिक तीव्र होतील आणि अखेरीस यंत्रणा
अयशस्वी होईल. [६३]

रोजा लक्झेंबर्ग सारख्या काही मार्क्सवादी लेखकांनी कामगारांच्या क्रयशक्तीचा

अभाव हे मागणीपेक्षा मोठ्या प्रमाणात परु वठ्याच्या प्रवत्ृ तीचे कारण म्हणन
ू
पाहिले, ज्यामुळे संकट निर्माण झाले, या मॉडेलमध्ये केनेशियनशी समानता आहे .
खरं च, अनेक आधुनिक लेखकांनी मार्क्स आणि केन्सचे विचार एकत्र करण्याचा
प्रयत्न केला आहे . हे न्रिक ग्रॉसमन [६४] यांनी वादविवाद आणि प्रतिकार प्रवत्ृ तींचे
पन
ु रावलोकन केले आणि त्यानंतर पॉल मॅटिक यांनी मार्क्सियन आणि
केनेशियन दृष्टीकोनातील मूलभूत फरकांवर जोर दिला. केन्सने भांडवलशाहीला
दे खरे ख ठे वण्यायोग्य आणि कार्यक्षम नियमनासाठी संवेदनाक्षम अशी व्यवस्था
म्हणून पाहिले, तर मार्क्सने भांडवलशाहीला ऐतिहासिकदृष्ट्या नशिबात असलेली
व्यवस्था म्हणन
ू पाहिले ज्याला सामाजिक नियंत्रणाखाली ठे वले जाऊ शकत
नाही. [६५]

अमेरिकन गणितज्ञ आणि अर्थशास्त्रज्ञ रिचर्ड एम. गुडविन यांनी गड

ु विन मॉडेल
म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या व्यवसाय चक्राचे एक मार्क्सवादी मॉडेल औपचारिक
केले ज्यामध्ये कामगारांच्या वाढीव सौदे बाजीच्या शक्तीमळ
ु े (बम
ू कालावधीत
उच्च रोजगाराचा परिणाम) राष्ट्रीय उत्पन्नातील वेतनाचा वाटा वाढल्याने मंदी
आली. , नफा दडपून आणि भांडवल संचयात बिघाड होतो . गुडविन मॉडेलचे रूपे
लागू करणार्‍या नंतरच्या सिद्धांतकारांनी युनायटे ड स्टे ट्स आणि इतरत्र अल्प
आणि दीर्घ कालावधीतील नफा-नेतत्ृ व वाढ आणि वितरण चक्र ओळखले आहे त.
[६६] [६७] [६८] [६९] [७०] डेव्हिड गॉर्डनने दीर्घकालीन संस्थात्मक वाढीच्या चक्रांचे
मार्क्सवादी मॉडेल प्रदान केले.कोंड्राटिव्ह लाट . हे चक्र जमा होण्याच्या सामाजिक
संरचनेच्या नियतकालिक विघटनामुळे होते, संस्थांचा एक संच जो भांडवल संचय
सरु क्षित आणि स्थिर करतो.

उत्पन्न वक्र
उत्पन्न वक्रचा उतार हा भविष्यातील आर्थिक वाढ, चलनवाढ आणि मंदीचा
सर्वात शक्तिशाली अंदाज आहे . [८१] उत्पन्न वक्र उताराचे एक माप (म्हणजे 10-
वर्षाचा ट्रे झरी बॉण्ड दर आणि 3-महिन्याचा ट्रे झरी बाँड दर यामधील फरक) सेंट
लुईस फेडने प्रकाशित केलेल्या आर्थिक ताण निर्देशांकात समाविष्ट केले आहे .
[८२] उताराचे एक वेगळे माप (म्हणजे 10 वर्षांचे ट्रे झरी बाँड दर आणि फेडरल
फंड रे टमधील फरक) कॉन्फरन्स बोर्डाने प्रकाशित केलेल्या प्रमुख आर्थिक
निर्देशकांच्या निर्देशांकात समाविष्ट केले आहे . [८३]

एक उलटा उत्पन्न वक्र अनेकदा मंदीचा आश्रयदाता असतो . सकारात्मक उतार

असलेला उत्पन्न वक्र हा बहुधा चलनवाढीच्या वाढीचा आश्रयदाता असतो. आर्टुरो
एस्ट्रे ला आणि टोबियास एड्रियन यांच्या कार्याने मंदीचा संकेत दे ण्यासाठी उलट्या
उत्पन्न वक्र ची भविष्यवाणी करण्याची शक्ती स्थापित केली आहे . त्यांची
मॉडेल्स दाखवतात की जेव्हा फेडरल रिझर्व्ह टाइटनिंग सायकलच्या शेवटी अल्प-
मुदतीचे व्याज दर (ते 3-महिन्याचे टी-बिल वापरतात) आणि दीर्घकालीन व्याज
दर (10-वर्षाचे ट्रे झरी बाँड) यांच्यातील फरक नकारात्मक किंवा त्यापेक्षा कमी
असतो. 93 बेसिस पॉइंट्स सकारात्मक आहे त की बेरोजगारीमध्ये वाढ सहसा होते .
[८४] न्यूयॉर्क फेड मासिक मंदीच्या संभाव्यतेचा अंदाज प्रकाशित करतेउत्पन्न
वक्र पासून साधित केलेली आणि Estrella च्या कार्यावर आधारित.
1970 पासून (2017 पर्यंत) युनायटे ड स्टे ट्समधील सर्व मंदी या उलट उत्पन्न वक्र
(10-वर्ष वि. 3-महिने) अगोदर आहे त. त्याच कालावधीत, उलथापालथ उत्पन्न
कर्वची प्रत्येक घटना NBER व्यवसाय सायकल डेटिग
ं समितीने घोषित
केल्यानुसार मंदीने अनुसरली आहे .

आर्थिक मंदी कमी करणे

आर्थिक मंदीच्या काळात मानसिक आरोग्य, गन्

ु हे आणि आत्महत्या यासारखे
अनेक सामाजिक संकेतक बिघडतात (जरी सामान्य मत्ृ युदर कमी होतो, आणि
जेव्हा तो वाढतो तेव्हा तो विस्तारात असतो). [८९] आर्थिक स्तब्धतेचा काळ
त्यांच्या नोकऱ्या गमावणार्‍या अनेकांसाठी वेदनादायक असल्याने , मंदी कमी
करण्यासाठी सरकारांवर अनेकदा राजकीय दबाव असतो. 1940 पासन
ू , केनेशियन
क्रांतीनंतर , विकसित राष्ट्रांच्या बहुतेक सरकारांनी स्थिरीकरण धोरणाच्या रूब्रिक
अंतर्गत, सरकारच्या जबाबदारीचा एक भाग म्हणून व्यवसाय चक्र कमी करणे
पाहिले आहे . [९०]

केनेशियन दृष्टिकोनातन
ू , मंदी ही अपऱ्ु या एकूण मागणीमळ
ु े उद्भवते, जेव्हा मंदी
येते तेव्हा सरकारने एकूण मागणीचे प्रमाण वाढवले पाहिजे आणि अर्थव्यवस्था
पुन्हा समतोल स्थितीत आणली पाहिजे. हे सरकार दोन प्रकारे करू शकते, एक
म्हणजे पैशाचा परु वठा वाढवून (विस्तारित आर्थिक धोरण ) आणि दस
ु रे म्हणजे
ू किंवा कर कमी करून (विस्तारित वित्तीय धोरण).
सरकारी खर्च वाढवन

याउलट, काही अर्थशास्त्रज्ञ, विशेषत: नवीन शास्त्रीय अर्थशास्त्रज्ञ रॉबर्ट लुकास ,

असा यक्ति
ु वाद करतात की व्यवसाय चक्राची कल्याणकारी किंमत अत्यंत कमी
ते नगण्य आहे आणि सरकारने स्थिरीकरणाऐवजी दीर्घकालीन वाढीवर लक्ष
केंद्रित केले पाहिजे.
तथापि, केनेशियन सिद्धांतानुसार , चक्र सुरळीत करण्यासाठी आर्थिक धोरण
व्यवस्थापित करणे जटिल अर्थव्यवस्था असलेल्या समाजात एक कठीण काम
आहे . काही सिद्धांतकार, विशेषत: जे मार्क्सवादी अर्थशास्त्रावर विश्वास ठे वतात,
त्यांचा असा विश्वास आहे की ही अडचण अजिंक्य आहे . कार्ल मार्क्सने असा
दावा केला की आवर्ती व्यवसाय चक्र संकटे भांडवलशाही व्यवस्थेच्या कार्याचा
अपरिहार्य परिणाम आहे त . या दृष्टीकोनातून, सरकार जे काही करू शकते ते
म्हणजे आर्थिक संकटांची वेळ बदलणे. संकट वेगळ्या स्वरूपात दे खील दिसू
शकते , उदाहरणार्थ तीव्र महागाई किंवा सतत वाढत जाणारीसरकारी तूट सर्वात
वाईट म्हणजे, एखाद्या संकटाला उशीर केल्याने, सरकारी धोरण हे अधिक
नाट्यमय आणि त्यामुळे अधिक वेदनादायक बनते.

याव्यतिरिक्त, 1960 पासून नवशास्त्रीय अर्थशास्त्रज्ञांनी अर्थव्यवस्था व्यवस्थापित

करण्यासाठी केनेशियन धोरणांची क्षमता कमी केली आहे . 1960 पासून, नोबेल
पुरस्कार विजेते मिल्टन फ्रीडमन आणि एडमंड फेल्प्स सारख्या अर्थशास्त्रज्ञांनी
त्यांच्या यक्ति
ु वादात आधार दिला आहे की महागाईच्या अपेक्षा दीर्घकाळात
फिलिप्स वक्र नाकारतात. 1970 च्या स्टॅ गफ्लेशनने केनेशियन धोरणांसाठी दवि
ु धा
सिद्ध करताना त्यांच्या सिद्धांतांना धक्कादायक समर्थन प्रदान केले, ज्यामुळे मंदी
कमी करण्यासाठी विस्तारक धोरणे आणि महागाई कमी करण्यासाठी आकंु चन
धोरण दोन्ही आवश्यक असल्याचे दिसन
ू आले. फ्रिडमन इतके पढ
ु े गेले आहे की
सर्व केंद्रीय बँक असा युक्तिवाद करतातएखाद्या दे शाने मोठ्या चक
ु ा करणे
टाळले पाहिजे, कारण त्याचा विश्वास आहे की त्यांनी 1929 च्या वॉल स्ट्रीट
क्रॅशच्या पार्श्वभूमीवर पैशांचा पुरवठा अतिशय वेगाने करार करून केला होता ,
ज्यामध्ये त्यांनी महामंदीमध्ये मंदीचे रूप धारण केले असते
व्यवसाय चक्राचे सामान्य टप्पे
शुम्पीटर यांनी त्यांच्या 'ट्रे ड सायकल' या पुस्तकात व्यवसाय चक्राशी संबंधित
चार टप्पे दिले आहे त आणि या टप्प्यांमळ
ु े अर्थव्यवस्थेत चक्रीय प्रभाव निर्माण
होतो. या टप्प्यांचा कालावधी निश्चित नाही. विविध अर्थव्यवस्थांची आर्थिक
प्रगती त्यानुसार होत नाही. संतुलित मार्ग. हे चढ-उतारांमधून गेले आहे त. हे
आवश्यक नाही की ही व्यवसाय चक्रे वेगवेगळ्या दे शांमध्ये किंवा कालावधीत
सारखीच असतात. वेगवेगळ्या दे शांमध्ये व्यवसाय चक्र वेगवेगळ्या प्रकारचे
असतात.

व्यवसाय चक्राचे चार टप्पे खालीलप्रमाणे आहे त:

विस्तार किंवा बूम,

आळस
उदासीनता किंवा कंु ड किंवा आकंु चन, आणि
पुनर्प्राप्ती किंवा पुनरुज्जीवन.

ृ करा किंवा वेग वाढवा

विस्तत
व्यवसाय चक्राच्या या टप्प्यात उत्पन्न, रोजगार, मागणी आणि किंमती केवळ
उच्च पातळीवरच नाहीत तर त्या वाढत आहे त . या अवस्थेत वस्तूंच्या किमती
झपाट्याने वाढतात परं तु वेतन, व्याजदर, भाडे इत्यादी घटकांचे उत्पन्न इतक्या
वेगाने वाढत नाही. म्हणजेच वस्तूंच्या किमती वाढण्यापेक्षा उत्पादन खर्च कमी
वाढतो. त्यामळ
ु े उत्पादकांचा नफा वाढतो. अर्थव्यवस्थेत एक आशावादी वातावरण
आहे आणि गुंतवणुकीचा वेगवान विस्तार आणि इतर आर्थिक क्रियाकलाप
घडतात. यामुळे महागाईच्या पूर्ण रोजगाराच्या टप्प्यापेक्षा जास्त वाढ होते.

*आळस किंवा नैराश्य*

जेव्हा उच्च मर्यादा गाठल्यानंतर आर्थिक क्रियाकलाप कमी होऊ लागतात तेव्हा
त्याला सुस्ती किंवा नैराश्य म्हणतात. हा टप्पा तुलनेने कमी कालावधीचा असतो.
हे सर्वोच्च मर्यादे पासून समतोल मार्गापर्यंत विस्तारते. या टप्प्यात आकंु चनवादी
शक्ती विस्तारवादी शक्तींवर मात करतात आणि विस्तारवादी चक्र खाली
वळवण्यात यशस्वी होतात. या अंतर्गत किंमती घसरू लागतात ज्यामळ
ु े
कंपन्यांचा नफा कमी होत राहतो. काही कंपन्या त्यांचे उत्पादन कमी करतात
आणि काही बंद करतात. म्हणून, या टप्प्यात एक प्रक्रिया सुरू होते ज्यामध्ये

ू , रोजगार, उत्पन्न, मागणी आणि किंमती इत्यादी सर्व घसरत राहतात.

गुंतवणक

मंदी सध
ु ारणे
या टप्प्यात लोकांची क्रयशक्ती कमी झाल्यामुळे किंमती सतत घसरत राहतात.
सामान्य आर्थिक घडामोडींमध्ये सतत घट होण्याच्या प्रक्रियेमळ
ु े अतिउत्पादन,
बेरोजगारी इत्यादी समस्या निर्माण होतात. सामान्य आर्थिक घडामोडींमध्ये घट
झाल्यामळ
ु े पत आकंु चन होते. व्याजदर बऱ्यापैकी खाली येतो पण उद्योजकांमध्ये
निराशावादी वातावरण असल्याने गुंतवणूक वाढू शकत नाही. त्यामुळे मंदीचे
वैशिष्टय़ म्हणजे या टप्प्यात मोठ्या प्रमाणावर बेरोजगारी, किमतीतील
सर्वसाधारण घसरण, नफा, मजरु ी, व्याजदर, उपभोग, गुंतवणूक, बँक ठे वी आणि पत
या सर्व गोष्टी सातत्याने कमी मर्यादे पर्यंत घसरतात.

पुनरुत्थान सुधारणे
मंदीच्या कालावधीनंतर, काही वस्तूंची मागणी वाढू लागते ज्यामळ
ु े उत्पादन,
रोजगार इत्यादी वाढतात आणि पन
ु रुत्थानाची स्थिती निर्माण होते. कमी टिकाऊ
साहित्य काही काळानंतर संपुष्टात आल्याने आणि अर्थव्यवस्थेत या सामग्रीची
मागणी आपोआप वाढते. ही वाढलेली मागणी पूर्ण करण्यासाठी, गुंतवणूक वाढते,
ज्यामुळे उत्पन्न आणि उत्पादन आणि रोजगार वाढतो. यातून उद्योगांची उन्नती
सरू
ु होते. त्यामळ
ु े भांडवली भौतिक उद्योगांचीही उन्नती सरू
ु होते आणि
अर्थव्यवस्थेत आशादायी वातावरण निर्माण होते. व्यवसायाच्या अपेक्षा वाढतात
आणि गुंतवणूक वाढू लागते. या टप्प्यावर, क्रेडिट विस्तारण्यास सुरुवात होते.
अशाप्रकारे गुंतवणक
ू , उत्पन्न, उत्पादन, रोजगार, मागणी, किमती इत्यादी सर्व
एकमेकांमध्ये सतत वाढ होत राहतात. अखेरीस पुनरुत्थानाची स्थिती वेगवान
स्थितीत प्रवेश करते.

सॅम्युएलसनचा व्यवसाय चक्र सिद्धांत

केन्सने दिलेला सिद्धांत प्रवेगकांकडे दर्ल

ु क्ष करतो, ही त्याची मुख्य कमजोरी
मानली जाते. तर, सॅम्यए
ु लसनच्या मते, एकटा गण
ु क व्यवसाय चक्र पर्ण
ू पणे
स्पष्ट करू शकत नाही. सॅम्युअलसन यांनी त्यांच्या एका लेखात 'इंटरॅक्शन
बिटवीन द मल्टीप्लायर अ‍ॅनालिसिस अँड प्रिन्सिपल फॉर एक्सीलरे शन' मध्ये
व्यवसाय चक्राचे सिद्धांत मांडले आहे .

सॅम्युएलसनच्या मते, गुणक आणि प्रवेगक यांच्या परस्परसंवादाद्वारे व्यवसाय

चक्र पूर्णपणे स्पष्ट केले जाऊ शकते. केन्सचा व्यवसाय चक्र सिद्धांत केवळ
गुणकांवर अवलंबून आहे . परं तु गुणक आणि प्रवेगक यांचा परस्परसंवाद व्यवसाय
चक्र सिद्धांतासाठी अधिक महत्त्वाचा आहे .

सिद्धांताची तत्त्वे

या मॉडेलचे मुख्य गहि

ृ तक खालीलप्रमाणे आहे त:

1. सध्याच्या काळातील उपभोग खर्च (t) मागील कालावधीच्या (t-1) उत्पन्नाशी

संबंधित आहे .

2. वर्तमान काळातील गुंतवणक

ू (I) मागील उत्पन्न (Y t-1 ) आणि वर्तमान उत्पन्न
(Y t ) वर अवलंबन
ू असते.

3. या मॉडेलमध्ये, बाह्य घटकाचा समावेश सरकारी खर्चाच्या स्वरूपात केला

जातो जो स्थिर असल्याचे गह
ृ ीत धरले जाते.

4. उपभोगण्याची किरकोळ प्रवत्ृ ती 0.5 आहे .

5. प्रवेगक चे मूल्य 1 आहे म्हणजेच उपभोगात जितकी वाढ होईल तितकी प्रेरित
गुंतवणक
ु ीत वाढ होईल.
6. गुणक आणि प्रवेगक या सर्व गहि
ृ तकांना दे खील या मॉडेलचे गहि
ृ तक मानले
जाते.

सॅम्यए
ु लसन यांच्या मते, गंत
ु वणक
ु ीत वाढ झाल्याने उत्पन्नात वाढ होते . ही वाढ
गुणकांच्या मूल्यावर अवलंबून असते. सॅम्युएलसनने गुणक हे मागास संबध
ं
म्हणून अशा प्रकारे स्पष्ट केले आहे की, कालावधी t चा उपभोग हा त्या
कालावधीच्या उत्पन्नावर अवलंबून नसून आधीच्या कालावधीत प्राप्त झालेल्या
उत्पन्नावर अवलंबन
ू असतो

सिद्धांताची टीका

सॅम्युएलसनच्या सिद्धांतावर खालील कारणांवरून टीका केली जाऊ शकते:

1. हा सिद्धांत स्वतंत्र खर्चात एकवेळची वाढ स्थिर मानतो परं तु सरकारी खर्च
वाढतच राहतो. या टप्प्यावर हा सिद्धांत व्यवसाय चक्र स्पष्ट करू शकत नाही.
2. या सिद्धांतामध्ये युद्ध इत्यादी बाह्य घटक, धोके समाविष्ट केलेले नाहीत.
3. हा सिद्धांत कमी व्यावहारिक आणि अधिक सैद्धांतिक मानला जातो.
4. यामध्ये, α आणि β स्थिर मानले जातात, जे खरं तर बदलत राहतात.
5. व्यवसाय चक्र कालावधी दिलेला नाही.
या मर्यादा असूनही, सिद्धांत व्यवसाय चक्राचे स्पष्टीकरण दे तो आणि नवीन
सिद्धांत तयार करण्यात उपयक्
ु त ठरला आहे .

हिक्सचा व्यवसाय सायकल सिद्धांत

हिक्स यांनी 1950 मध्ये त्यांच्या 'Contribution to the Theory for the Trade
Cycle' या पस्
ु तकात व्यवसाय चक्राचा सिद्धांत स्पष्ट केला. हिक्सने सॅम्यए
ु लसन
सारख्या गुणक आणि प्रवेगक यांच्या परस्परसंवादाद्वारे व्यवसाय चक्राची घटना
दे खील स्पष्ट केली आहे . दोघांमधील फरक हा आहे की हिक्सने व्यवसाय चक्राला
आर्थिक वाढीशी जोडले आहे . त्यांनी व्यवसाय चक्राची समस्या ही वाढत्या
अर्थव्यवस्थेची समस्या मानली. म्हणजेच, अशी अर्थव्यवस्था ज्यामध्ये आर्थिक
चढउतार वाढत्या प्रवत्ृ तीभोवती फिरतात. अशा प्रकारे हिक्सचे बिझनेस सायकल
मॉडेल हे बिझनेस सायकल सिद्धांताला आर्थिक विस्ताराच्या साधनांशी जोडण्याचे
एक महत्त्वाचे पाऊल आहे .

या सिद्धांतामध्ये, मुक्त गुंतवणूक हे विकासाचे साधन मानले गेले आहे , जे वाढती

लोकसंख्या आणि तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमध्ये खूप महत्त्वाची भूमिका बजावते.
म्हणून, हिक्सच्या मॉडेलमध्ये महत्त्वाच्या असलेल्या गहृ ीतके खालीलप्रमाणे
आहे त: वाढीचा समतोल दर, म्हणजेच वास्तविक बचत आणि वास्तविक गंत
ु वणक
ू
यांच्यामध्ये, प्रेरित आणि मुक्त गुंतवणूक आणि गुणक-प्रवेगक परस्परसंवादाच्या
प्रक्रिया असल्याचे आढळून येते. मुक्त गुंतवणक
ू आणि प्रेरित गुंतवणक
ू यातील
फरक अशा प्रकारे केला जातो की प्रेरित गुंतवणक
ू हे आउटपुटच्या पातळीतील
बदलाचे कार्य आहे आणि विनामल्
ू य गंत
ु वणक
ू हे सध्याच्या उत्पादनाच्या
पातळीचे कार्य आहे . हिक्समध्ये मोफत मिळणाऱ्या सार्वजनिक गुंतवणुकीचा
समावेश होतो, जे शोध लागल्यानंतर वाढते. हॅरॉड याला दीर्घकालीन गुंतवणक
ू
म्हणतात.

हिक्सच्या सिद्धांताची गह
ृ ीतके
हिक्सने त्याचा व्यवसाय चक्र सिद्धांत विकसित करण्यासाठी खालील गह
ृ ीतके
घेतली:

1. हिक्सने प्रगतीशील अर्थव्यवस्थेची कल्पना केली आहे ज्यामध्ये प्रणालीमध्ये

समतोल राखण्यासाठी विनामूल्य गुंतवणूक नियमित दराने वाढत आहे .

2. बचत आणि गुंतवणुकीचे दर वाढल्याने अर्थव्यवस्थेला समतोल मार्गापासून दरू

नेले जाते.

3. हिक्सने गुणक आणि प्रवेगक यांची मूल्ये स्थिर असल्याचे गहृ ीत धरले आहे .

4. पूर्ण रोजगार पातळीच्या पलीकडे उत्पादन वाढवता येत नाही.

5. प्रवेगकाचे मल्
ू य एका यनि
ु टपेक्षा जास्त आहे आणि एकूण गंत
ु वणक
ू कधीही
शून्याच्या खाली येत नाही.

6. गुणक आणि प्रवेगक हे मागासलेले संबंध म्हणून काम करतात.

हिक्सचा सिद्धांत स्पष्ट केला

अर्थव्यवस्था समतोल स्थितीत असते. या अर्थव्यवस्थेत, मक्
ु त गंत
ु वणक
ु ीमळ
ु े
गुणाकाराच्या कार्यामुळे, गुंतवणक
ू अनेक पटींनी वाढे ल, वापर वाढे ल, अधिक
उत्पादन लागेल, अधिक गुंतवणूक करावी लागेल आणि उत्पन्न अधिक वाढे ल.
उत्पन्नात झपाट्याने वाढ झाल्याने, उपभोग घेण्याची किरकोळ प्रवत्ृ ती कमी
होईल आणि गण
ु क आणि प्रवेगक यांच्या विरुद्ध क्रियेमळ
ु े उपभोगात घट
झाल्यामुळे गुंतवणुकीत मोठी घट होईल आणि उत्पन्नात आणखी घट होईल.
अशा प्रकारे अर्थव्यवस्था तेजीच्या स्थितीतून मंदीच्या स्थितीकडे जाईल.
अपस्विंग अंतर्गत, गुणक आणि प्रवेगक यांच्या एकत्रित कृतीमुळे उत्पन्न वाढते.
अर्थव्यवस्थेतील गुणक प्रवेगकांच्या परस्परसंवादाचा परिणाम उत्पन्न निर्मिती
आणि गंत
ु वणक
ु ीच्या वाढत्या प्रक्रियेत होतो ज्याला "लीव्हरे ज इफेक्ट्स"
म्हणतात. पूर्ण रोजगार कमाल मर्यादा गाठे पर्यंत ही प्रक्रिया चालू राहते. गतिमान
अर्थव्यवस्थेत हा पूर्ण रोजगार उं बरठा बिंद ू वर जातो, त्यामळ
ु े स्थिर
अर्थव्यवस्थेपेक्षा ते साध्य होण्यास जास्त वेळ लागू शकतो. पण एकदा या
कमाल मर्यादे ला स्पर्श केल्यावर, चाक खाली वळते.

लोकसंख्या, तंत्रज्ञान, भांडवली साठा इत्यादी काही घटकांद्वारे उत्पन्नाचा वरचा

टर्निंग पॉइंट निर्धारित केला जातो. विस्ताराची प्रक्रिया वरच्या मर्यादे ला आदळते
आणि खालच्या दिशेने वळते किंवा काही प्रकरणांमध्ये जेव्हा गुणक-प्रवेगक
परस्परसंवाद तितका मजबत
ू नसतो, तेव्हा मर्यादे ला स्पर्श होण्यापर्वी
ू खालच्या
दिशेने वळणे सुरू होते. गुंतवणुकीत सतत घट होत असते, पण ही घट
अनंतापर्यंत होत नाही कारण अर्थव्यवस्थेची एक खालची मर्यादा दे खील असते
जी एकूण गुंतवणूक शून्याच्या खाली जाऊ शकत नाही यावर अवलंबून असते. या
खालच्या मर्यादे वर, काही अनिवार्य मल
ू भत
ू गंत
ु वणक
ू , जी मशीन इत्यादींच्या
दे खभालीवर खर्च करणे आवश्यक आहे . एवढे च नाही तर या टप्प्यात स्वतंत्र
गुंतवणक
ू अधिक महत्त्वाची असल्याचे सिद्ध होते आणि ते निर्गुंतवणक
ु ीच्या
रकमेपेक्षा अधिक आहे . अशा प्रकारे निव्वळ गुंतवणक
ु ीत वाढ झाल्याने राष्ट्रीय
उत्पन्नात वाढ होते

हिक्सच्या सिद्धांतावर टीका

हिक्सच्या व्यवसाय चक्र सिद्धांतावर खालील टीका केल्या जाऊ शकतात:

1. हिक्सने व्यवसाय चक्र स्पष्ट करताना गण

ु क आणि प्रवेगक स्थिर असल्याचे
मानले आहे .

2. हिक्सचा सिद्धांत असे गहृ ीत धरतो की संसाधने पूर्णपणे कार्यरत आहे त. परं तु
कॅल्डोरच्या मते, उद्योगांमध्ये नेहमीच अतिरिक्त उत्पादन क्षमता असते.

3. हिक्सचा सिद्धांत अत्यंत गणिती आणि यांत्रिक आहे . परं तु वास्तविक

अर्थव्यवस्थेत बदल इतके यांत्रिक आढळत नाहीत.

4. या सिद्धांताची वरची मर्यादा कशी वळण निर्माण करते याबद्दल अनेक

अर्थशास्त्रज्ञांनी या वस्तस्थि
ु तीवर शंका व्यक्त केली आहे .

5. अर्थव्यवस्था तळाला जाण्याचे कारण म्हणजे येथे निर्गुंतवणक

ु ीचा दर सर्वाधिक
आहे . म्हणजेच, स्वतंत्र गुंतवणक
ु ीमळ
ु े उत्पन्नावरील ऊर्ध्वगामी दबाव गैर-
गुंतवणक
ु ीमुळे उत्पन्नावरील खाली येणाऱ्या दबावापेक्षा जास्त असतो.

6. काही अर्थतज्ञांनी मक्

ु त गंत
ु वणक
ू आणि प्रेरित गंत
ु वणक
ू यांच्यात फरक करणे
अनावश्यक मानले आहे कारण दोन्हीचा उत्पादन आणि उत्पन्नावर समान
परिणाम होऊ शकतो. अल्पावधीत, प्रत्येक गुंतवणक
ू ही स्वतंत्र गुंतवणूक असते.
त्याचप्रमाणे, दीर्घकाळात, प्रत्येक गुंतवणूक ही प्रेरित गुंतवणूक असते.

7. हा सिद्धांत आर्थिक विकासाच्या शक्तींसह व्यवसाय चक्राच्या शक्तींना पूर्णपणे

एकत्रित करण्यात अयशस्वी ठरला आहे .

व्यवसाय चक्र नियंत्रित करण्याचे मार्ग

व्यवसाय चक्रामुळे, अर्थव्यवस्थेला महागाई, बेरोजगारी, मंदी इत्यादी अनेक
परिस्थितींमधून जावे लागते, ज्यामुळे समाजाच्या आर्थिक जीवनावर वाईट
परिणाम होतो. त्यामळ
ु े व्यवसाय चक्रावर नियंत्रण ठे वणे आवश्यक आहे . व्यवसाय
चक्र नियंत्रित करण्यासाठी खालील उपायांचा अवलंब केला जातो:

चलनविषयक धोरण
सरकार आर्थिक धोरणाद्वारे व्यवसाय चक्रावरही नियंत्रण ठे वू शकते, सरकार
नवीन चलन जारी करू शकते आणि नवीन चलन जारी केल्याने बँकांकडे ठे वीची
सुविधा वाढते, ज्यामुळे बँकांना पत निर्माण करता येते. लोक बँकांकडे जास्त
पैशांची मागणी करतात कारण जास्त पैसे असल्यामळ
ु े बँकांचे व्याजदर कमी
होतात आणि लोक बँकांकडून जास्त पैसे घेतात. अशा प्रकारे , आर्थिक धोरणाचा
विस्तार करून व्यवसाय चक्र नियंत्रित केले जाऊ शकते.

ट्रे झरी पॉलिसी

मंदीचा सामना करण्यासाठी सरकारचे वित्तीय धोरण हे सर्वोत्तम साधन आहे .
सरकारच्या वित्तीय धोरणामध्ये सार्वजनिक महसल
ू , सार्वजनिक कर्ज, सार्वजनिक
खर्च असे अनेक घटक असतात. राजकोषीय धोरणाद्वारे च व्यवसायाचे चक्र
नियंत्रित केले जाऊ शकते.

राज्य नियंत्रित खाजगी गुंतवणक

ू
राज्य सरकारही खासगी गंत
ु वणक
ु ीच्या माध्यमातन
ू चक्रे नियंत्रित करू शकते.
खाजगी गुंतवणूकदारांना राज्यात गुंतवणूक करू दे ऊन राज्य सरकार व्यवसाय
चक्र नियंत्रित करू शकते. भारत सरकारने 1973 मध्ये थेट विदे शी गुंतवणुकीला
प्रोत्साहन दे ण्यासाठी 1956 मध्ये FERA ची स्थापना केली.

आंतरराष्ट्रीय संस्थांची धोरणे

आंतरराष्ट्रीय स्तरावर व्यवसाय चक्र नियंत्रित करता येते. आंतरराष्‍ट्रीय स्‍
तरावरील मंदीवर नियंत्रण ठे वण्‍यासाठी IMF, WTO, OECD इत्यादी आंतरराष्‍ट्रीय
संस्‍थांद्वारे व्‍यवसाय चक्र नियंत्रित करण्‍यासाठी धोरणे आखली जातात.

आर्थिक सुधारणांना मान्यता

आर्थिक सुधारणांद्वारे , सिद्ध उद्योग ओळखले जातात, जे तोट्यात असलेल्या
उद्योगांमध्ये मोठ्या प्रमाणात गुंतवणूक करून व्यवसाय चक्रातून मक्
ु त होऊ
शकतात.
व्यवसाय चक्र कारणे
अर्थव्यवस्थेत होणारे बदलांचे चक्रीय स्वरूप अनेक घटकांच्या संयोगाने होते. या
बदलांना कारणीभूत असणारे अर्थव्यवस्थेत अंतर्गत घटक आहे त. आणि असे
बाह्य घटक दे खील आहे त जे अर्थव्यवस्थेला तेजी किंवा दिवाळे लावू शकतात.
व्यवसाय चक्राची सर्व कारणे पाहू .

व्यवसाय चक्राची अंतर्गत कारणे

हे अंतर्जात घटक फर्म आणि सर्वसाधारणपणे अर्थव्यवस्थेच्या टप्प्यात बदल
घडवून आणू शकतात. व्यवसाय चक्राची अंतर्गत कारणे पाहू.
1] मागणीत बदल
केन्स अर्थशास्त्रज्ञांचा असा विश्वास आहे की मागणीतील बदलामळ
ु े आर्थिक
क्रियाकलापांमध्ये बदल होतो. जेव्हा अर्थव्यवस्थेत मागणी वाढते तेव्हा कंपन्या
मागणी पूर्ण करण्यासाठी अधिक वस्तूंचे उत्पादन करण्यास सुरवात करतात.

अधिक उत्पादन , अधिक रोजगार , अधिक उत्पन्न आणि अधिक नफा आहे .
त्यामुळे अर्थव्यवस्थेत तेजी येईल. परं तु जास्त मागणीमुळे महागाई दे खील होऊ
शकते .

दस
ु रीकडे, मागणी कमी झाल्यास, आर्थिक क्रियाकलापही कमी होतात. यामळ
ु े
दिवाळे निघू शकतात, जे जास्त काळ चालू राहिल्यास अर्थव्यवस्थेत मंदी येऊ
शकते

2] गुंतवणुकीतील चढ-उतार
मागणीतील चढउतार , गंत
ु वणक
ु ीतील चढ-उतार हे व्यवसाय चक्राचे मख्
ु य कारण
आहे . अर्थव्यवस्थेतील व्याजदर, उद्योजकीय व्याज, नफ्याची अपेक्षा इ. यासारख्या
अनेक घटकांच्या आधारे गुंतवणक
ु ीत चढ-उतार होईल.

गुंतवणक
ु ीत वाढ झाल्याने आर्थिक घडामोडींमध्ये वाढ होऊन त्याचा विस्तार
होईल. गंत
ु वणक
ु ीत घट झाल्याचा विपरीत परिणाम होईल आणि त्यामळ
ु े कंु ड
किंवा उदासीनता दे खील होऊ शकते

3] स्थूल आर्थिक धोरणे

आर्थिक धोरणे आणि राष्ट्राची आर्थिक धोरणे दे खील व्यवसाय चक्राच्या
टप्प्यांमध्ये बदल घडवून आणतील. त्यामुळे चलनविषयक धोरणे गुंतवणक
ु ीला
चालना दे ऊन आर्थिक क्रियाकलापांचा विस्तार करू पाहत असतील, तर

ु रीकडे, जर कर किंवा व्याजदरात वाढ झाली तर

अर्थव्यवस्था तेजीत येते. दस
आपल्याला अर्थव्यवस्थेत मंदी किंवा मंदी दिसेल.

4] पैशाचा पुरवठा
आणखी एक मत आहे की व्यवसाय चक्र ही पूर्णपणे आर्थिक घटना आहे .
त्यामुळे चलन परु वठ्यातील बदल व्यापार चक्रात बदल घडवून आणतील.
बाजारातील पैशाच्या वाढीमळ
ु े वाढ आणि विस्तार होईल.

परं तु जास्त पैशांचा परु वठा दे खील महागाईला कारणीभूत ठरू शकतो जो
प्रतिकूल आहे . आणि पैशाचा परु वठा कमी झाल्यामुळे अर्थव्यवस्थेत मंदी सुरू
होईल.

व्यवसाय चक्राची बाह्य कारणे

1] युद्धे
युद्धे आणि अशांततेच्या काळात, शस्त्रे, शस्त्रास्त्रे Very इतर अशा
यद्ध
ु साहित्यांसारख्या विशेष वस्तू तयार करण्यासाठी आर्थिक संसाधनांचा वापर
केला जातो. ग्राहक उत्पादने आणि भांडवली वस्तूंकडे लक्ष केंद्रित केले जाते.
यामळ
ु े उत्पन्न, रोजगार आणि आर्थिक क्रियाकलापांमध्ये घट होईल. त्यामळ
ु े
युद्धकाळात अर्थव्यवस्थेला मंदीचा सामना करावा लागेल.

आणि नंतर यद्ध

ु ानंतर पुनर्बांधणीवर लक्ष केंद्रित केले जाईल. पायाभूत सुविधांची
पुनर्बांधणी करणे आवश्यक आहे (घरे , रस्ते, पूल इ.). यामुळे प्रगती होत असताना
अर्थव्यवस्थेला पुन्हा गती मिळण्यास मदत होईल. प्रभावी मागणी वाढल्याने
आर्थिक क्रियाकलाप वाढतील.
2] तंत्रज्ञानाचे धक्के
काही रोमांचक आणि नवीन तंत्रज्ञान नेहमीच अर्थव्यवस्थेला चालना दे णारे
असते. नवीन तंत्रज्ञान म्हणजे नवीन गंत
ु वणक
ू , वाढलेला रोजगार आणि त्यानंतर
जास्त उत्पन्न आणि नफा. उदाहरणार्थ, आधनि
ु क मोबाईल फोनचा शोध दरू संचार
उद्योगात मोठ्या प्रमाणावर चालना दे ण्याचे कारण होते.

3] नैसर्गिक घटक
परू , दष्ु काळ, चक्रीवादळ इत्यादी नैसर्गिक आपत्तींमळ
ु े पिकांचे नक
ु सान होऊ
शकते आणि कृषी क्षेत्राचे मोठे नक
ु सान होऊ शकते. अन्नधान्याच्या तुटवड्यामुळे
किमती वाढतील आणि महागाई वाढे ल. भांडवली वस्तूंची मागणीही कमी होऊ
शकते.

4] लोकसंख्या विस्तार
जर लोकसंख्या वाढ नियंत्रणाबाहे र गेली तर ती अर्थव्यवस्थेसाठी समस्या असू
शकते. मुळात लोकसंख्या वाढ आर्थिक वाढीपेक्षा जास्त असेल तर अर्थव्यवस्थेची
एकूण बचत कमी होऊ लागते. मग गंत
ु वणक
ू ही कमी होईल आणि अर्थव्यवस्थेला
मंदी किंवा मंदीचा सामना करावा लागेल.

व्यवसाय चक्रांची वैशिष्ट्ये

व्यवसाय चक्र हे वस्तू आणि सेवांच्या उत्पादन आणि उत्पादनाचा नैसर्गिक
विस्तार आणि आकंु चन आहे जे ठराविक कालावधीत घडते. याला
अर्थव्यवस्थेतील एखाद्या फर्मचा आर्थिक उदय आणि पतन म्हणता येईल. हे
सर्वात महत्वाचे म्हणजे फर्मची आर्थिक परिस्थिती आणि सर्वसाधारणपणे
अर्थव्यवस्था समजून घेण्यासाठी एक साधन आहे . फर्म हे विश्लेषण त्यांच्या
धोरणांमध्ये आवश्यक बदल करण्यासाठी वापरू शकते.

एक गोष्ट समजन
ू घेणे आवश्यक आहे की व्यवसाय चक्र ही एक नैसर्गिक
घटना आहे जी कालांतराने घडते. प्रत्येक फर्म चक्रातून जाईल. कोणत्याही फर्मची
जीवनचक्रात सतत वाढ किंवा घट होऊ शकत नाही. कंपनीच्या आर्थिक
क्रियाकलापांमध्ये नेहमीच चढ-उतार होत असतात.
व्यवसाय चक्राचे चार वेगवेगळे टप्पे आहे त – विस्तार, शिखर, नैराश्य आणि
पुनर्प्राप्ती. या सर्व टप्प्यांची स्वतःची विशिष्ट वैशिष्ट्ये असली तरी काही
वैशिष्ट्ये आहे त जी सर्व टप्प्यांमध्ये सामान्य आहे त. व्यवसाय चक्राच्या या
वैशिष्ट्यांवर एक नजर टाकूया.

1] वेळोवेळी घडतात
आपण पाहिल्याप्रमाणे, हे टप्पे वेळोवेळी घडतात. तथापि ते विशिष्ट काळासाठी
होत नाहीत, त्यांचा कालावधी उद्योग आणि आर्थिक परिस्थितीनुसार बदलू
शकतो. त्यांचा कालावधी दोन ते दहा किंवा अगदी बारा वर्षांपर्यंत बदलू शकतो.

अगदी टप्प्यांची तीव्रता वेगळी असेल. उदाहरणार्थ, फर्ममध्ये उथळ अल्पायुषी

नैराश्य टप्पा नंतर प्रचंड वाढ दिसू शकते.

2] ते सिंक्रोनिक आहे त
व्यवसाय चक्रांचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे ते समक्रमित आहे त. व्यवसाय
चक्र हे एका फर्म किंवा एका उद्योगापुरते मर्यादित नाही. ते मुक्त अर्थव्यवस्थेत
उद्भवतात आणि निसर्गात व्यापक आहे त.

एका उद्योगातील अस्वस्थता त्वरीत इतर सर्व उद्योगांमध्ये पसरते आणि

शेवटी संपूर्ण अर्थव्यवस्थेवर परिणाम करते. उदाहरणार्थ, संपूर्ण अर्थव्यवस्थेत मंदी
येईपर्यंत पोलाद उद्योगातील मंदी एक साखळी प्रतिक्रिया सुरू करे ल.

3] सर्व क्षेत्रे प्रभावित आहे त

अर्थव्यवस्थेच्या सर्व प्रमुख क्षेत्रांना व्यवसाय चक्राच्या प्रतिकूल परिणामांना
सामोरे जावे लागेल. भांडवली वस्तू उद्योग, ग्राहकोपयोगी वस्तू उद्योग यासारखे
काही उद्योग असमानतेने प्रभावित होऊ शकतात.

त्यामुळे भांडवली वस्तू आणि टिकाऊ ग्राहकोपयोगी वस्तूंची गुंतवणक

ू आणि
वापर यांना चक्रीय चढउतारांचा सर्वाधिक फटका बसतो. टिकाऊ नसलेल्या
वस्तूंना अशा समस्यांचा सामना करावा लागत नाही.

4] जटिल घटना
व्यवसाय चक्र ही एक अतिशय गुंतागुंतीची आणि गतिमान घटना आहे .
त्यांच्यात एकरूपता नाही. व्यवसाय चक्रासाठी दे खील कोणतीही निश्चित कारणे
नाहीत. त्यामुळे या व्यवसाय चक्रांसाठी अंदाज बांधणे किंवा तयारी करणे
जवळजवळ अशक्य आहे .

5] सर्व विभागांना प्रभावित करा

व्यापार चक्र केवळ वस्तू आणि सेवांच्या उत्पादनापरु ते मर्यादित नाही. इतर सर्व
चलांवर तसेच रोजगार, व्याजदर, किंमत पातळी, गंत
ु वणक
ू क्रियाकलाप इत्यादींवर
त्याचा परिणाम होतो.
6] चारित्र्य मध्ये आंतरराष्ट्रीय
व्यापार चक्र संक्रामक आहे त. ते स्वतःला एका दे शापरु ते किंवा एका
अर्थव्यवस्थेपरु ते मर्यादित ठे वत नाहीत. एकदा ते एका दे शात सरू
ु झाले की ते
व्यापार संबंध आणि आंतरराष्ट्रीय व्यापार पद्धतींद्वारे इतर दे शांमध्ये आणि
अर्थव्यवस्थांमध्ये पसरतील.

अमेरिकेत १९२९ च्या महामंदीचा नंतर संपर्ण

ू जागतिक अर्थव्यवस्थेवर विपरीत
परिणाम झाला तेव्हा याचे प्रत्यक्ष उदाहरण आपल्याकडे आहे . त्यामळ
ु े आजच्या
सारख्या एकात्मिक जागतिक अर्थव्यवस्थेत व्यापार चक्राचे परिणाम दरू वर
पसरलेले आहे त.
व्यवसाय चक्र – निष्कर्ष

व्यवसाय चक्र हे मळ
ु ात समतोल पातळीच्या ट्रें डच्या वर आणि खाली असलेल्या
अर्थव्यवस्थेच्या उत्पादन पातळीतील चढउतार असतात. पण अर्थव्यवस्थेत चढ-
उतार का होतात? तज्ञांच्या मते, याला अनेक घटक कारणीभूत आहे त असे म्हटले
जाते:

(i) आर्थिक अस्थिरता आणि अनिश्चितता (तार्कि क किंवा अतार्कि क अपेक्षांमळ

ु े)
गुंतवणक
ू ीला परावत्ृ त करू शकते ज्यामुळे दीर्घकालीन वाढ कमी होते.

(ii) सर्जनशील विनाशाचा अभाव (म्हणजे नावीन्यपूर्ण) अर्थव्यवस्थेला त्याच्या

एकूण उत्पादनात मंदी किंवा मंदावते.

(iii) महागाईविरोधी सरकारी धोरणे (विशेषत: जेव्हा सार्वत्रिक निवडणक

ु ा जवळ
आल्या असतील) गुंतवणूकदारांना अर्थव्यवस्थेत आकर्षित करू शकतात.

(iv) अनपेक्षित आपत्तींमुळे अर्थव्यवस्थांमध्ये चढ-उतार होऊ शकतात