खगोलीय ज्ञान उलगडणारे

खगोल विश्व
अंक १२, ऑक्टोबर ते वडसेंबर २०२०
 खगोलीय ज्ञान उलगडणारे संपादक : सुजाता बाबर

खगोल विश्व सहसंपादक : डॉ. अभय दे शपांडे

मार्ग दशग न : ददलीप जोशी
अंक १२, ऑक्टोबर ते वडसेंबर २०२० मुखपष्ठ
ृ : नंदकुमार वाळवे

अंतरं ग
मनोर्त : सुजाता बाबर २
माणसाला खर्ोलशास्त्राचा वेध का घ्यावासा वाटला : सुजाता बाबर ३
लोकमान्य दटळक आदण दृकर्दणत : दा. कृ. सोमण ४
लोकमान्य दटळक आदण वेदकाळ: हे मंत मोने ७
ज्युदलयन ददनांक एक सोईची कालर्णना: डॉ. दर्रीश दपंपळे १०
भारतीय राष्ट्रीय सौर कालर्णना: मुकुंद खरे ११
भारतीय कालर्णना व लर्ध महामुनी: आशीवाग द दटल्लू १३
मकर संक्ांतीचे खर्ोलशास्त्र: अमेय र्ोखले १६
प्राचीन वेधशाळा: सुनील जोर्ळे कर १९

Bhaskaracharya: Prof. Mohan Apte २४

Indian Astronomical Tables: Prof. Balchandra Rao २८

Makarandasāriṇī: Dr. S. K. Uma ४४

Heliacal rising of Agastya in Indian Astronomy: Dr. Rupa K ४६

A study of Rohiṇī Occultation: Dr. Rupa K ४८

Eclipses in Indian Inscriptions: Dr. Padmaja Venugopal ५२

दवज्ञान सूयाां च्या सादन्नध्यात: दवलास दे शमुख ५८

एक हु कलेली मुलाखत: दवक्ांत कुरमुडे ६०

खर्ोल मंडळ, मुंबईची दनयदमत सत्रे
साधना दवद्यालय, सायन, पूवग, मुंबई
दर बुधवारी सायंकाळी ६ ते ८ वाजता
खर्ोल मंडळ, नादशकची दनयदमत सत्रे
दवद्या प्रबोदधनी प्रशाला, भोसला दमलीटरी शाळे जवळ,
डॉ. मुंजे रोड, नादशक
दर रवववारी सायंकाळी ६.१५ ते ७.४५ वाजता

www.khagolmandal.com sujatababar@khagolmandal.com

खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० |

 मनोगत

नमस्कार!
खगोल मं िळातर्फे सिाांना निीन िर्ााच्या हावदाक सवदच्छा! करोनाने मागील िर्ाात सिाांनाच हादरिून सोिले होते. या
िर्ीदेखील सािट आहेच. करोनाच्या वनवमत्ताने सिा राष्ट्ांना ‘सं शोधन’ वकती महत्त्वाचे असते हे समजले आहे. यात काळ, अिकाश
आपली गती, गणिते विसरत नाही. जगामध्ये कु ठे ही काहीही घिले तरी त्याला मात्र पुढे जािेच लागते. आणि ते थांबले तर!
कदाणचत आपला विनाश जिळ येईल. असो, खगोल गवतमान रावहले असले तरी अनेक खगोलशास्त्रािर काम करिाऱ्या सं स्ांना
आपले, विशेर्तः आकाश दशानाचे, कायाक्रम रद्द करािे लागले. अनेक खगोलीय घटना पाहण्यास जाता आले नाही. कदाणचत
२०२१चे सहा-सात मवहने असेच जातील.
या काळात काढलेला खगोल मं िळाच्या ३५ िर्ेपूतीचा अंक आििल्याचे अनेकांनी कळिले. अंक अनेकांपयांत आणि विशेर्तः
अगदी जुन्या कायाकत्याांपयांत पोहोचविला गेला. अनेक जुन्या सभासदांचे आणि वहतणचंतकांचे र्फोन, ईमेल, सं देश आले. यासाठी
सिाांचे मनः पूिाक धन्यिाद.
प्राचीन खगोलशास्त्र हा अनेक खगोलप्रेमींचा आििता विर्य आहे. आधुवनक खगोलशास्त्र प्रगत, विकणसत आणि आकर्ाक
असले तरी ते प्राचीन खगोलशास्त्राच्या नोंदी, गणिते आणि अनुमान यािर आधारलेले आहे. त्याची मदत घेतच ते पुढे गेले आहे.
खगोलशास्त्रािर आधारलेल्या आणि प्राचीन काळी बांधल्या गेलेल्या अनेक िेधशाळा, िास्तू आजही अचूक उत्तरे देतात. मग ते
जं तरमं तर असो की स्टोनहेंज!
मािूस स दं यााकिे आकवर्ात होतो. आपल्या िोक्यािर असलेल्या स्वगीय अिकाशस् िस्तूं पेक्षा सुं दर काहीही नाही. आपल्या
विश्वातील तारे , सूय,ा चं द्र आणि ग्रह यांचे आकर्ाि कधीही कमी झाले नाही! हे आकर्ाि इतके प्रबळ होते की के िळ िोळयांनी
वदसिाऱ्या आकाशािर मानिाने समाधान मानले नाही. त्यासाठी दूरदशी, विनेत्री अशासारख्या उपकरिांचा शोध लािला. आज
आधुवनक खगोलशास्त्रात इतकी प्रगती झाली आहे की दुसरे विश्वदेखील आपि नक्की शोधून काढू . अथाातच या प्रगतीमागे मोठा
आधार होता प्राचीन खगोलशास्राचा. यात बॅ वबलोवनयन, ग्रीक, इणजप्शियन, भारतीय, मायन, चीनी आणि पणशायन या प्राचीन
सं स्कृ तींचे मोठे योगदान आहे. विशेर्तः आकाशाची विभागिी, तारकासमूहांची मांििी, त्यांना वदलेली नािे, ताऱ्यांची नािे आपि
आजही िापरतो. पृथ्वीचा अक्ष, कल, परीघ, ग्रहांची गती, धूमके तूं च्या कक्षा असे आज सामान्य िाटिारे परंतु त्या काळी
विस्मयकारक असे अनेक शोध प्राचीन खगोलशास्त्राचे योगदान आहे. अनेक शोध लाििे सोपे करिारी कोितीही आधुवनक
उपकरिे नसताना प्राचीन खगोलशास्त्रातील शोध म्हिजे वनणितच आिया आहे! प्राचीन खगोलशास्त्राचे सिाात महत्त्वाचे योगदान
कोिते असेल तर ‘कालगिना!’
या अंकात प्राचीन खगोलशास्त्राच्या विविध अंगांचा िेध घेण्याचा प्रयत्न के ला आहे. लेखकांनी आपापल्या आिित्या
विर्यामधील णलखाि वदले आहे. ते अत्यं त अभ्यासपूिा आहे. प्राचीन खगोलशास्त्र इतके प्रचं ि विस्तारलेले आहे की एका अंकात
िेध घेिे के िळ अशक्य आहे. काही महत्त्वाच्या बाबी या अंकात देण्याचा प्रयत्न के ला आहे. पररपूिा अंक पुढे वनणितच काढू !
७ सप्टेंबर २०२० रोजी रेविओ खगोलशास्त्राचे भारतातील महान शास्त्रज्ञ गोविंद स्वरूप यांचे वनधन झाले. त्यांचा आणि खगोल
मं िळाचा ऋिानुबंध होता. ते खगोल मं िळाचे वहतणचंतकही होते. त्यांची आठिि काढल्याणशिाय हा अंक पूिा होऊ शकत नाही.
त्यांना खगोल मं िळातर्फे भािपूिा आदरांजली!
- सं पादक

२ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०

 मानवाला खगोलशास्त्राचा वेध का घ्यावासा वाटला?
आपि सिा शास्त्रांचा अभ्यास
के ला तर लक्षात येते की
खगोलशास्त्र हे कदाणचत सिाात
प्राचीन शास्त्र आहे आणि यातूनच
अनेक शास्त्रांचा उदय झाला.
खगोलशास्त्रात काय सामािलेले
नाही? यात भ वतकशास्त्र,
रसायनशास्त्र, जीिशास्त्र, भूगभाशास्त्र, भूगोल, हिामानशास्त्र,
पुरातत्त्व शास्त्र, ज्योवतः शास्त्र, कलनशास्त्र (कॅ ल्क्यूलस),
सं ख्याशास्त्र, बीजगणित, भूवमती, स्ापत्यशास्त्र,
अणभयांवत्रकी, रॉके ट विज्ञान अशा अनेक शाखा तर आहेतच
णशिाय इवतहास, सावहत्य, पुराि इ. यात सामािलेले आहे.
खगोलशास्त्र हे पवहले नैसवगाक विज्ञान होते आणि १६००
मध्ये दूरदशीचा शोध लागल्यािर तर ते सिाांगाने प्रगत झाले.
आधुवनक जगामध्ये आज आपल्याकिे अत्यं त प्रगत
उपकरिे आहेत. आपि अिकाशात कु ठे ही जाऊ शकू असा
विश्वास आला आहे. इतके च नाही तर मं गळ, चं द्र यािर
मानिी िस्तींचे विचार होत आहेत, अिकाशपयाटन विकणसत
होत आहे. परंतु प्राचीन काळी तर अशी उपकरिे नव्हती.
तरीही नोंदी पाहून अिाक व्हायला होते. कोित्याही
उपकरिाणशिाय के िळ गणिताच्या आणि तका ि
वनरीक्षिांच्या आधारे एिढे मोठे विज्ञान कसे विकणसत झाले
असेल याचे आिया िाटते. णजज्ञासा आणि भीती या दोन
गोष्टींमुळे मािूस शोध घ्यायला लागतो. रोज ठराविक िेळेला
उगििारा सूया, त्याची ठरलेली वदशा, चं द्राचे उदयास्त,
त्याच्या कला, ताऱ्यांचे समूह, त्यांचे विणशष्ट कालचक्र, ग्रहांची
ठरलेली भ्रमिकक्षा अशा अनेक गोष्टीची णजज्ञासा त्याला या
शास्त्राकिे खेचत असािी. तसेच सूयाग्रहिामध्ये अचानक
नाहीसा होिारा सूया, चं द्रग्रहिामध्ये चं द्राचे लालबुं द होिे,
एखादी उल्का आकाशात वदसिे आणि गायब होिे, तप्त
अशनी पृथ्वीिर येऊन आदळिे, धूमके तूं चे शेपटी िाढिीत
काही काळ वदसिे या सगळयाची भीतीही असािी. म्हिूनच
कदाणचत राक्षसांच्या गोष्टी त्याच्याशी जोिल्या गेल्या.
आकाशात वदसिाऱ्या ग्रह आणि ताऱ्यांशी वनगिीत असिारे
ऋतू लक्षात आले.
प्राचीन सं स्कृ तींमध्ये खगोलशास्त्राला इतके महत्त्व का होते?
प्राचीन खगोलशास्त्रज्ञांनी त्यांच्या क शल्याचा उपयोग शेतीस
सुजाता बाबर
मदत करण्यासाठी, हंगामांचा मागोिा घेण्यासाठी के ला.
खगोलशास्त्राने कॅ लेंिसा तयार के ली आणि िेळ मोजण्याचे एक
प्रमाणित साधन वनमााि के ले. जेिेकरुन व्यापाराला चालना
देिाऱ्या व्यिस्ांिर व्यापारी सहमत होऊ शकतील. पि हे
इतके च मयाावदत नव्हते.
आजच्या आधुवनक जगात आपि अनेक जि प्रकाशप्रदूवर्त
शहरांमध्ये राहतो. त्यामुळे आपल्याला आकाशात चं द्र आणि
काही ठळक ग्रह ि तारे यापलीकिे काहीही वदसत नाही.
शहराबाहेर दूर अंधाऱ्या भागात गेलो की मात्र ताऱ्यांनी
खचाखच भरलेले आकाश आपल्याला भान विसरायला लािते.
आकाशाला विभागिारा आकाशगं गेचा पट्टा पाहत रात्र कशी
सरून जाते हे समजत नाही.
परंतु प्राचीन सं स्कृ तींमध्ये मात्र हे दृश्य लोकांसाठी रोजचेच
असेल. त्यातील अनेक अनाकलनीय, गूढ िस्तू त्यांना खुिाित
असतील. जेव्हा आपि कोित्याही अनाकलनीय आणि गूढ
गोष्टी अनुभितो, मािसाचे णजज्ञासू मन जागृत होते आणि
त्याचा िेध घ्यायला लागते. त्यातून वमळिारे अनुभि आणि
ज्ञान सिाांसोबत िाटतो. यामुळेच तर मानि हा िेगळा प्रािी
आहे!
हे भव्य, तका सं गत विश्व प्राचीन सं स्कृ तीमध्ये प्राचीन
सं स्कृ तीतील देितांची भूमी बनली. स्वाभाविकपिे, विश्वाच्या
आणि देितांच्या वनरीक्षिाची जबाबदारी त्याकाळच्या बहुतेक
वििान पुजारी आणि शहाण्या/ज्ञानी लोकांिर पिली. प्लेटोने
नमूद के ले आहे की नाईल नदीच्या पुजाऱ्यांनी १०,००० िर्ाांच्या
खगोलशास्त्रीय नोंदी ठे िल्या होत्या.
काळाच्या ओघामध्ये आकाशाचे पॅ टना लक्षात आले आणि
धमााच्या पगड्याखालून खगोलशास्त्र हळू हळू विज्ञानाकिे झुकू
लागले. आकाशाच्या पॅ टनामधून लक्षात आले की काही ताऱ्यांचे
समूह नेहमी एकवत्रत वदसतात. एकत्र उगितात आणि एकत्र
मािळतात. पुरािांमधील आणि लोककथांमधील काही दै िी
पात्र आणि प्रािी यांना त्यामध्ये पावहले गेले, नामकरि झाले.
तर काही समूहांसाठी निीन पात्रे आणि प्रािी शोधले गेले. दोन
तारकासमूहांचे नाते गोष्टी स्वरूपात मांिले गेले. यातून अनेक
सुरस कथा वनमााि झाल्या. अनेक सं स्कृ तींमध्ये िेगिेगळया
कथा तयार झाल्या.
या कथांमुळे अनेक आवदम जमाती जोिल्या गेल्या. यांनी
त्यातून जगण्याची काही तत्त्वे तयार के ली. धोका असेल तर
पष्ृ ठ कर. ९ वर
खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | ३
 लोकमान्य टटळक आणि दृक् गणित
सन २०२० हे लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक
यांचे स्मृतीशताब्दी वर्ष आहे. भारतीय पंचांग हे आकाशाचे अचूक वेळापत्रक असायला हवे
असे लोकमान्यांना वाित होते. त्यासाठी त्यांनी अथक प्रयत्न केले . अखेरीस त्यांच्या प्रयत्नांना
यश आले . म्हणून आज आकाश ननरीक्षण करतांना आपली पंचांगे उपयुक्त असतात.
‘जसे पं चांगात वदले आहे तसेच प्रत्यक्ष
आकाशात वदसले पावहजे आणि जसे
आकाशात प्रत्यक्ष वदसते तसेच पं चांगामध्ये
वदले गेले असले पावहजे’ असे लोकमान्य
बाळ गं गाधर वटळक यांना िाटत होते.
पं चांग हे आकाशाचे अचूक िेळापत्रक
असायला हिे, पं चांगे दृक् गणितािरच
आधाररत असायला हिीत. ती दृकप्रत्यतुल्यच असायला हिीत
असे लोकमान्य वटळकांना िाटत होते. त्यासाठी त्यांनी अथक
प्रयत्न के ले, त्यांच्या या प्रयत्नांना अखेरीस शं भर िर्ाांपूिी सन
१९२० मध्ये यश आले आणि भारतातील अनेक पं चांगकत्याांनी
दृक् गणिताचा स्वीकार के ला. याचे सिा श्रेय लोकमान्यांचेच
आहे.
लोकमान्य वटळकांनी त्यािेळी असे प्रयत्न के ले नसते तर
कदाणचत आपिास आजही खगोलीय घटना पाहण्यासाठी
परदेशी ॲल्मनाकिर अिलं बून रहािे लागले असते. स्वातं त्र्य
चळिळीतही िेळात िेळ काढू न लोकमान्यांनी हे महान काया
के ले याचे कारि म्हिजे लोकमान्य वटळकांना खगोलशास्त्र ि
सं शोधन कायााविर्यी असिारी आिि ि तळमळ होय. आज
लोकमान्यांच्या स्मृवतशताब्दी िर्ाात याविर्यी विशेर्त:
लोकमान्य वटळकांच्या प्रयत्नामुळे पं चांगे सूक्ष्म गणिताची कशी
झाली याविर्यी आपि अणधक मावहती घेऊया.
लोकमान्यांचे पं चांग सुधारिा काया आणि त्यांनी णलवहलेले
‘ओरायन, आप्शक्टाक होम इन िेदाज् आणि िैवदक क्रोनोलॉजी
अॅंि िेदांग ज्योवतर्’ हे तीन ग्रंथ पावहले म्हिजे त्यांच्या
खगोलशास्त्रविर्यक सं शोधन कायााची महानता वदसून येते.
त्याकाळी आत्ताच्या सं गिकासारख्या सुविधा नव्हत्या. के िळ
सं शोधन करण्याची णजद्द, ध्यास, अथक पररश्रम आणि सुधारिा
करण्याची आस लोकमान्यांपाशी होती.
पं चांगातील गणित हे ज्या ग्रंथािरून करतात त्याला
‘करिग्रंथ’ म्हितात. पृथ्वी, चं द्र, ग्रह, त्यांची गती ि अंतरे
यामध्ये बदल होत असतात. िेध घेऊन गणितात सुधारिा
कराव्या लागतात. त्यामुळे िेळोिेळी करिग्रंथामधील गणितात
सुधारिा कराव्या लागतात. त्या तशा सुधारिा के ल्या गेल्या
नाहीत तर पं चांग आणि प्रत्यक्ष आकाश यात र्फरक पिायला
लागतो. त्यामुळे प्रत्येक करिग्रंथ हा दृक् गणित देिाराच
४ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
दा. कृ . सोमि
असायला हिा. पं चांग हे दृक् गणितािरच आधारलेले असािे
यासाठी लोकमान्यांनी मोठे काया के ले. त्यांनी के लेल्या या
कायााची प्रथम आपि मावहती करून घेऊया.
पं चांगाचा इवतहास
वतथी, िार, नक्षत्र, योग आणि करि या पाच गोष्टींची मावहती
पं चांगात वदलेली असते. परंतु या पाच गोष्टी एकदम प्रचारात
आल्या नाहीत. ‘ज्योवत:शास्त्राचा इवतहास’ या ग्रंथाचे लेखक शं कर
बाळकृ ष्ण दीणक्षत यांच्या मते वतथी, नक्षत्र आणि करि या गोष्टी
इ.स. पूिा १५०० म्हिजे सुमारे सािेतीन हजार िर्ाांपासून प्रचारात
आल्या. िार हे इ.स. पूिा १००० पासून प्रचारात आले. योग हे
उशीरा इ. स. ७०० नं तरच प्रचारात आले.
भारतात पं चांगामुळे खगोलगणित सं शोधनात आणि
खगोलगणित सं शोधनामुळे पं चांगात सुधारिा होत गेल्या हे खूप
महत्त्वाचे आहे. ठराविक ऋतूमध्ये ठराविक धावमाक विधींचे
पालन करािे हा मूळ उद्दे श आहे. ऋतू हे सूयाािर अिलं बून
असतात. सि हे चं द्रािर अिलं बून असतात. म्हिून अगदी
पवहल्यापासून भारतीय पं चांग हे चांद्र-स र पद्धतीिर आधारलेले
आहे. विशेर् म्हिजे भारतीय कालगिनेत िसं त सं पात वबं दल ू ा
विशेर् महत्त्व देण्यात आले आहे.
पं चांग विकासाचे तीन प्रमुख टप्पे मानले जातात.
(१) िैवदक कालखं ि - अज्ञात भूतकाळापासून इ. स. पूिा
१५०० पयांतचा काळ. या काळात ऋग्वेद, सं वहता, ब्राह्मि ग्रंथ
णलहीले गेले. िेदांमध्ये िर्ा स र आहे. मवहने चांद्र आहेत. एका
िर्ााचे ३६० वदिस ि त्यांची १२ मवहन्यात विभागिी करण्यात
आली होती. चांद्र मवहन्यांना त्या काळी मधू, माधि, शुक,
शुची, नभ, नभस्य, ईश, ऊजाा, सहस, सहस्य, तपस्, तपस्य
अशी नािे होती. उत्तरायि आणि दणक्षिायन अशी दोन अयने,
सहा ऋतू ि क्रांतीिृत्तािरील २७ नक्षत्रे वनणित करण्यात आली
होती. त्यािेळी पं चांग चांद्र-स र पद्धतीिर आधारलेले होते.
अणधक मवहना (म्हिजे इंटर कॅ लरी मं थ) घेऊन ऋतूशी सांगि
घालण्यात येत होती. त्याकाळी िर्ाारंभ िसं त सं पात वबं दपू ासूनच
होत असे. यज्ञयागादी धावमाक विधी अिष्टंभ वबं दिू र (विं टर
सोल्स्स्टाइस) के ले जात असत. त्याकाळी िसं त सं पात वबं दू
कृ वत्तका नक्षत्रात होता. म्हिून तैवत्तररय सं वहतेत कृ वत्तके ला पवहले
स्ान दे ण्यात आले आहे. सध्या िसं तसं पात वबं दू उत्तरा भाद्रपदा
नक्षत्रात आहे हे आपिास माहीत असेलच.
 (२) िेदांग ज्योवतर् कालखं ि - इ. स. पूिा १५०० ते इ. स.
४०० पयांतचा हा काळ मानला जातो. इ.स. पूिा १४०० िर्ाांपूिी
म्हिजे आजपासून वकमान सािेतीन हजार िर्ाांपूिी लगध
ऋर्ींनी ‘िेदांग ज्योवतर्’ या करिग्रंथाची रचना के ली. या
ग्रंथातील गणितािरून लगध ऋर्ी हे काश्मीरमध्ये रहात होते
असे वदसून येते. िेदांग ज्योवतर्ाच्या दोन सं वहता उपलब्ध
आहेत. ऋक् ज्योवतर् म्हिजे ऋग्वेदीय िेदांग ज्योवतर् आणि
याजुर् ज्योवतर् म्हिजे यजुिदे ीय िेदांग ज्योवतर्. ऋग्वेदीय
िेदांग ज्योवतर्ात ३६ श्लोक आहेत. यजुिेदीय िेदांग ज्योवतर्ात
४४ श्लोक आहेत. त्यापैकी ३० श्लोक हे ऋक् ज्योवतर्ाप्रमािेच
आहेत. यामध्ये सूया अिष्टंभ वबं दतू (म्हिजे विं टर सोल्स्स्टाइस)
प्रिेश करतो असा स्पष्ट उल्लेख
असल्यामुळे अनेक पािात्य वििानांना या
ग्रंथाविर्यी आिया िाटले. अनेक
सं शोधकांनी िेदांग ज्योवतर्ामधील
श्लोकांचा अथा लािण्याचा प्रयत्न के ला.
लोकमान्य वटळकांनी िेदांग ज्योवतर्
सं वहतेचे विशेर् सं शोधन करून दोन
भागात ग्रंथ णलवहला. पािात्य पं वितानी
लािलेल्या अथाात त्रुटी आहेत हे त्यांना
समजािे यासाठी हा ग्रंथ इंग्रजी भार्ेत
णलवहला. िेदांग ज्योवतर्ात युग पाच
िर्ाांचे मानले आहे. एका युगात १८३०
सािन वदिस ि १८६० वतथी मानल्या
जात. एका युगात ६० स रमास ि ६२
चांद्रमास असत. पाच िर्ाात दोन
अणधकमास येत. िेदांग ज्योवतर् हा
करिग्रंथ अभ्यासकांना आजही उपलब्ध आहे.
(३) णसद्धांत ज्योवतर् कालखं ि - या कालखं ि इ. स. ४००
पासून आधुवनक काळापयात मानला जातो. या कालखं िामध्ये
सन ४९९ मध्ये आयाभट यांचा ‘आयाभटीय’ आणि िराहवमहीर
यांचा ‘पं चणसद्धांवतका’ हे ग्रंथ वनमााि झाले. त्यानं तर
‘सूयाणसद्धांत’ हा करिग्रंथ प्रचारात आला. या ग्रंथाचा कताा मात्र
अज्ञात आहे. काही सं शोधकांच्या मते हा लाटकृ त असािा.
काहींना या ग्रंथकत्यााचे नाि सूया असािे असे िाटते. सूयाणसद्धांत
हा करिग्रंथ सन ४७५ मधील असािा. या ग्रंथात १४ प्रकरिे
असून ५०० श्लोक आहेत. ग्रहगती, चं द्र-सूयााची ग्रहिे,
चं द्रसूयााचे उदयास्त यांची गणिते या ग्रंथात आहेत. आजही हा
ग्रंथ अभ्यासकांसाठी उपलब्ध आहे. या करिग्रंथािरून तयार
के ल्या जािाऱ्या पं चांगांना ‘सूयाणसद्धांतीय पं चांगे’ म्हिून
ओळखले जाई.
विशेर् म्हिजे सुमारे एक हजार िर्े या करिग्रंथािरून
पं चांगे तयार के ली जात. गं मत म्हिजे या करिग्रंथािरून
के लेल्या पं चाग गणित आणि प्रत्यक्ष आकाश याविर्यी कोिीही
पिताळिी के लेली नसािी. वकं िा पं चांगकते या ग्रंथािरून
के लेल्या गणितात िैयविक अनुभिातून बदल करीत असािेत.
सूयाणसद्धांत ग्रंथािरून के लेले गणित आहेना, तेच खरे! प्रत्यक्ष
आकाशात काहीही होिो अशी मानणसकता देखील झाली असेल.
सूयाणसधदांत करिग्रंथािरून के लेले पं चांग आणि प्रत्यक्ष
आकाश यांची र्फारकत होतच रावहली. महाराष्ट्ातील कोकिात
मुरुि- जं णजराजिळ ‘नांदगाि’ नािाचे एक गाि आहे. तेथे एक
णसवद्धविनायक मं वदर आहे. तेथे के शि दै िज्ञ नािाचे एक वििान
पं वित रहात होते. ते णसवद्धविनायक मं वदरात रोज श्रीगिेशाची
पूजा करीत असत. तसेच ते सूयाणसद्धांत ग्रंथािरून पं चांग तयार
करून गािात सांगत. त्यांनी
पं चांगगणिताचा ‘ग्रहक तुक’ हा करिग्रंथ
आणि मुहूताशास्त्रािर ‘मुहूतातत्त्व’ हा ग्रंथ
णलवहला. त्यांच्या लक्षात आले की
सूयाणसद्धांतािरून के लेले पं चांग आणि
प्रत्यक्ष आकाश यात र्फरक पित आहे.
के शि दैिज्ञ यांचा मुलगा गिेश दैिज्ञ
याने सूयाणसद्धांत करिग्रंथाचा सखोल
अभ्यास के ला. तसेच आकाशातील
ग्रहगोलांचे प्रत्यक्ष िेध घेतले. त्याने
सूयाणसद्धांत करिग्रंथािर सं स्कार करून
म्हिजेच त्या गणितात काही बदल करून
सन १५२० मध्ये दृकप्रत्ययतुल्य गणित
देिारा ‘ग्रहलाघि’ हा करिग्रंथ णलवहला.
ग्रहलाघिप्रमािे तयार होिारे पं चांग
आणि प्रत्यक्ष आकाश यांचे नाते जुळून
आले. वत्रकोिवमती ऐिजी ११ िर्ीय
चक्रािरून गणित करण्याची अणभनि युिी त्याने शोधून काढली.
गिेश दै िज्ञांनी एकू ि १४ ग्रंथ णलवहले आहेत. ग्रहलाघि
करिग्रंथािरून के लेले गणित आकाशाशी जुळू लागल्याने
भारतातील अनेक पं चांगकत्याांनी आपापली पं चांगे तयार
करण्यासाठी ‘ग्रहलाघि’ ग्रंथ िापरायला सुरुिात के ली.
ग्रहलाघि करिग्रंथािरून के लेल्या पं चांगाला लोक ‘ग्रहलाघिीय
पं चांग’ म्हिून सं बोधू लागले. लोकांची या ग्रंथािर श्रद्धा बसली.
पूिी गािोगािी जोशी आिनािाचे पं वित करिग्रंथांिरून
हस्तणलणखत पं चांग तयार करीत आणि सं क्रांत, ग्रहिे याची
मावहती ते लोकांच्या घरी जाऊन देत असत. लोक त्यांना दणक्षिा
देत, त्यािर त्यांचा उदरवनिााह चालत असे. ज्यािेळी छपाईची
कला अप्शस्तत्वात नव्हती त्यािेळी पं चांगे हस्तणलणखतच असायची.
वद. १६ माचा १८४१ रोजी गिपत कृ ष्णाजी पाटील यांनी
णशळाप्रेसिर छापलेले पवहले मराठी पं चांग प्रणसद्ध के ले. या
पवहल्या पं चांगाचे गणित रखमाजी देिजी मुळे यांनी तयार के ले
खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | ५
होते. त्यानं तर दरिर्ी छापील पं चांगे प्रणसद्ध होऊ लागली.
पं चांगकत्याांची सं मेलने
ग्रहलाघि करिग्रंथािरून के लेले पं चांग ि प्रत्यक्ष आकाश
यात र्फरक पिू लागला. विसाव्या शतकाच्या प्रारंभीच ही गोष्ट
लोकमान्य वटळकांच्या लक्षात आली होती. पं चांग आणि प्रत्यक्ष
आकाश यामध्ये र्फरक पिता कामा नये असे त्यांना िाटत होते.
खगोलगणित हे नेहमी अद्ययाित करािे लागते. गतीमध्ये
होिाऱ्या बदलांमुळे ग्रहलाघि करिग्रंथािरून के लेले गणित
चुकते हे लोकमान्य वटळकांना समजले होते. परंतु बरीच मं िळी
ग्रहलाघिसारखे जुने परंपरागत ग्रंथ सोिायला तयार नव्हती.
भारतात िेधशाळा हिी. त्यािरून ग्रहगोलांचे अचूक िेध घेऊन
नव्याने दृक् गणित देिारे करिग्रंथ तयार करायला हिेत असे
लोकमान्यांना िाटत होते. तसे त्यांनी अनेकांजिळ बोलूनही
दाखविले होते.
शेिटी लोकमान्यांनी पं चांगकत्याांना ि लोकांना पटिून
देण्यासाठी ज्योवतर् सं मेलने घेतली. पवहले अणधिेशन सन १९०४
मध्ये मुं बईत झाले. या सं मेलनाचे अध्यक्ष श्रीशं कराचाया होते.
परंतु दृक् गणित स्वीकारायला लोकांची तयारी नव्हती.
ग्रहलाघिीय पं चांगेच हिीत असे लोकांचे मत झाले. पं चांगात
दृक् गणित आणि अयनांशात एकिाक्यता यािी यासाठी १९१७
साली पुिे येथे दुसरे ज्योवतर् अणधिेशन झाले. त्यािेळी
अयनांशाबाबत एकमत होऊ शकले नाही. प्रो. छत्रे ि विश्वनाथ
बळिं त नाईक वनश्शर रेिती योगतारा हाच राशीचक्राचा प्रारंभ
वबं दू मानािा या मताचे होते तर िेंकटे श बापूजी के तकर ि इतर
वििानांचे मत णचत्रा तारके च्या समोरचा वबं दू राशीचक्राचा प्रारं भ
वबं दू मानला जािा या मताचे होते. वििानांमध्ये एकमत करिे
खूप कठीि आहे हे लोकमान्यांच्या लक्षात आले. तरीही त्यांनी
अणधक प्रयत्न कराियाचे ठरविले. पं चांगे ही दृक् गणितानेच
तयार व्हािीत असे त्यांना िाटत होते. लोकमान्यांनी तसा ध्यासच
घेतला होता. शेिटी वतसरे ज्योवतर् अणधिेशन लोकमान्यांनी सन
१९२० मध्ये सांगली येथे घेतले. या अणधिेशनाला
श्रीशं कराचायाही उपप्शस्त होते. त्या अणधिेशनात लोकमान्य
म्हिाले, “पं चांग सुधारिा म्हिजे धमाशास्त्राला विरोध असे
नाही. आपले पं चांग इंग्रजी नॉवटकलप्रमािे न का-गमनालाही
उपयोगी पिािे येथपयांत पं चांगांची प्रगती झाली पावहजे. आपि
आपल्या ज्योवतर्शास्त्राची प्रगती इतकी के ली पावहजे की
िेधशाळा स्ापून िेधशाळे मार्फात सूक्ष्म पं चांग वनघाले पावहजे.
िेधज्ञान, िेधशाळा, वहंदीिेधिेत्ते आणि त्या िेधशाळे मार्फात
वनघिारे सूक्ष्म पं चांग अशी चतु:सूत्री झाली पावहजे. शुद्ध दृक्
गणिताचा स्वीकार के ल्यास धमाशास्त्राशी विरोध होईल असे
वकत्येकांना िाटते. परंतु तसे होण्याचे वबलकु ल कारि नाही.
धमाशास्त्री लोकांनी सिाानुमते वनिाय करून वदल्यास ि त्या
गोष्टीस श्रीजगद्गुरूंची सं मती वमळविल्यास हा प्रश्न सुटिे अशक्य
६ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
नाही. िेदामध्ये तिजोि आहे. आपि तिजोि करण्यास
नाकबूल होिे म्हिजे िेदांचा उपमदा करण्यासारखेच आहे.”
लोकमान्यांचे हे विचार आधुवनक काळाशी वकती सुसंगत,
परखि ि िैज्ञावनक होते याची कल्पना आपिास येते. विशेर्
समाधानाची गोष्ट म्हिजे सांगली येथील अणधिेशनात
लोकमान्यांच्या प्रयत्नांना यश आले. पं चांगे ही दृक् गणितािरच
आधाररत हिीत असा ठराि मं जूर करण्यात आला.
मात्र त्यासाठी दृक् गणिताचा भारतीय करिग्रंथ वनमााि
होण्याची गरज होती. िेंकटे श बापूजी के तकरांसारखे गणिती
त्यासाठी तयार होते. सन १९२० मध्ये लोकमान्य वटळकांनी
के सरीमध्ये एक जावहरात प्रणसद्ध के ली. ‘जो कोिी दृक्
गणिताचा करिग्रंथ णलहून देईल त्यास एक हजार रुपये बक्षीस
वमळे ल’ असे त्या जावहरातीत छापले होते. लोकमान्यांनी प्रथम
ज्योवतगाणिती िेंकटे श बापूजी के तकर यांना विचारले. परंतु ते
णचत्रापक्षाचे आग्रही होते. शेिटी नागपूरचे िॉ. के शि लक्ष्मि
दफ्तरी यांनी दृक् गणित देिारा ‘करिकल्पलता’ हा करिग्रंथ
णलवहला. हा ग्रंथ दोन भागात असून तो मराठी ि सं स्कृ तमध्ये
आहे. या ग्रंथािरून के लेल्या गणिताप्रमािेच आकाश वदसते.
लोकमान्यांचे पं चांगातील दृक् गणिताचे स्वप्न साकार झाले. हा
ग्रंथ सन १९२४ मध्ये प्रणसद्ध झाला. दुदैिाने १ ऑगस्ट १९२०
रोजी लोकमान्यांचे दु:खद वनधन झाले. स्ूल गणिताचा
ग्रहलाघि हा ग्रंथ सोिू न अनेक पं चांगकते करिकल्पलता
करिग्रंथािरून आपापली पं चांगे तयार करू लागले.
महाराष्ट्ातील सिा पं चांगकत्याांनी शके १८७२ (सन १९५०-५१)
पासून दृक् गणित स्वीकारले. याचे सिा श्रेय लोकमान्य
वटळकांच्या अथक मेहनतीस जाते.
सध्या बहुतेक सिा पं चांगकते सं गिकािर पं चांग गणित तयार
करतात. अथाात् ही गणिते दृकप्रत्ययतुल्य असतात. कालांतराने
कराव्या लागिाऱ्या सुधारिा आपोआप के ल्या जातात. आज
जरी पं चांगकते पूिींच्या करिग्रंथांिर अिलं बून नसले तरी
भारतीय पं चांगात सुधारिा करिाऱ्या मूळ करिग्रंथांचे ऋि
मान्य करािेच लागेल. भारतातील बहुतेक पं चांगे दृक् गणिताने
तयार होत असली तरी राज्याराज्यातील पं चांगात खूप णभन्नता
आहे. ती दूर होिे गरजेचे आहे. भारतीय पं चांगात एकता येिे
गरजेचे आहे.
आज भारतामध्ये अनेक खगोलशास्त्रीय िेधशाळा आहेत.
दरिर्ी भारत सरकारतर्फे नॉवटकल ॲल्मनाक प्रणसद्ध होत असते.
भारताची ‘इस्रो’ ही अंतराळ सं शोधन सं स्ा उत्तम प्रगती करीत
आहे. लोकमान्यांनी बाळगलेले खगोलशास्त्र ि पं चांगविर्यक
स्वप्न साकार होत आहे ही आनं दाची गोष्ट आहे.
(प्रणसद्ध पं चांगकते आणि ज्येष्ठ खगोल अभ्यासक दा. कृ .
सोमि हे खगोल मं िळाचे सुरुिातीपासूनचे व्याख्याते ि
वहतणचंतक आहेत.)
 लोकमान्य टटळक आणि वेद काळ
हेमंत मोने

घटनेची कालवनणिती (Summer Solstice),

काही िर्ाापूिी म्हिजे इ.स. २०००च्या ३) शरद सं पात (Autumnal Equinox), ४) दणक्षि
सुरूिातीस गुजराथ राज्याच्या कच्छ भागात विष्टम्भ (Winter Solstice)
जोरदार भूकंप झाला. काळाच्या ओघात ही
घटना कधी घिली हे आपि विसरून जातो.
परंतु या घटनेच्या आसपास जर दुसरी एखादी
घटना घिली असेल आणि ती कधी झाली हे आपल्या लक्षात
असेल तर त्या विसरून गेलेल्या घटनेचा काळ आपि वनणित करू
शकतो. माझ्या अनुभिातले एक उदाहरि सांगतो. माझ्या
वमत्राला मी हाच प्रश्न विचारला की “कच्छचा भूकंप” कधी
झाला? तेव्हा त्याने मला तात्काळ उत्तर वदले की आपि खग्रास
सूयाग्रहि वनरीक्षिासाठी गेलो होतो त्यानं तर ४-५ मवहन्यांनी
लगेचच. खग्रास सूयाग्रहिाची ११ ऑगस्ट १९९९ ही तारीख
आमच्या चांगलीच लक्षात होती. त्यािरून मग कच्छचा भूकंप
जानेिारी २०००च्या सुमारास झाला हे वनणित करू शकलो.
पुस्तकातील वकं िा ग्रंथातील नोंदीिरूनही आपि त्या ग्रंथाचा
काळ वनणित करू शकतो. एखाद्या पुस्तकात तुम्हाला अशी नोंद
पुढील गोष्टी नीट लक्षात घ्या कारि आपल्या वििेचनात त्यांचा
आढळली की “भारताचा पवहला उपग्रह नुकताच सोिण्यात
सं बं ध येिार आहे.
आला” भारताचा पवहला “आयाभट” उपग्रह १९ एवप्रल १९७५
१) सूया क्रमांक १ या स्ानी (वकं िा ३ या स्ानी) असताना
रोजी अंतराळात गेला हे वनणित स्वरुपात आपल्याला माहीत
बरोबर पूिा वबं दपू ाशी उगितो.
आहे. यािरून सं बं णधत लेख एवप्रल-मे १९७५च्या सुमारास
२) सूया क्रमांक १ या स्ानी असताना तो ज्या नक्षत्रात असेल
णलवहला असेल असे अनुमान आपि करू शकतो.
ते नक्षत्र बरोबर पूिावदशा वबं दश ू ी उगिते.
हे विस्ताराने सांगण्याचे कारि एिढे च की अशाच जुन्या
३) सूया क्रमांक २ या स्ानी असताना दणक्षिायन सुरू होते.
ग्रंथातील नोंदींिरून लोकमान्य वटळकांनी त्या ग्रंथाचा आणि
४) सूया क्रमांक ४ या स्ानी असताना उत्तरायि सुरू होते.
पयाायाने िेदांचा काळ वनणित ठरविला आहे. १८९२साली एका
५) क्रमांक १ ते क्रमांक ३ या सहा मवहन्यातील सूयााचा
आं तरराष्ट्ीय पररर्देत या विर्याचा सं शोधनपर वनबं ध
प्रिास िैर्ुविकिृत्ताच्या उत्तरे किू न होतो.
लोकमान्यांनी िाचला. पुढे १८९३ साली या विर्यािर “ओरायन”
६) क्रमांक ३ ते क्रमांक १ या सहा मवहन्यातील सूयााचा
नािाचे पुस्तक प्रणसद्ध के ले. यासाठी खगोलीय घटनांचा आधार
प्रिास िैर्ुविकिृत्ताच्या दणक्षिेकिू न होतो.
लोकमान्यांनी घेतला.
या आकृ तीच्या सं दभााने सूयााची ितामान प्शस्ती (इ. स.
आकृ तीचे स्पष्टीकरि
२०००) समजािून घेिू. पुढील कोष्टक पहा.
१) िसं त सं पात (Vernal Equinox), २) उत्तर विष्टम्भ
कोष्टक क्रमांक १
सूया िसं त सं पात वबं दिू र दणक्षिायन आरंभ सूया शरद सं पात वबंदिू र उत्तरायि आरंभ
तारीख २१ माचा २१ जून २३ सप्टेंबर २२ विसेंबर
नक्षत्र उत्तरा भाद्रपदा आद्राा उत्तरा (र्फाल्गुनी) मूळ
राशी / अंश मीन ६ अंश वमथुन ६ अंश कन्या ६ अंश धनु ६ अंश
चांद्रमास र्फाल्गुन ज्येष्ठ भाद्रपद मागाशीर्ा

खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | ७

 िरील नक्षत्र या ओळीत, जी नक्षत्रे वदली आहेत तेव्हा त्या
त्या वदिशी सूया त्या नक्षत्रात आहे असे समजािे. तसेच सूया
वदलेल्या राशीच्या त्या त्या अंशात आहे असे समजािे. कोष्टक
क्रमांक १ मधील दुसऱ्या स्तं भाचा अथा पाहू.
१) सूया िसं त सं पाती असतो तेव्हा २१ माचा ही तारीख
असते.
२) सूया तेव्हा उत्तराभाद्रपदा या नक्षत्रात असतो.
३) राशी सं दभााने सांगायचे तर सूया त्या वदिशी मीन
राशीच्या ६ व्या अंशात असतो.
४) तेव्हा र्फाल्गुन मवहना चालू असतो. माचाच्या सुमारास
होळी प णिामा असते हे आपिास माहीत आहेच.
या प्रमािे या कोष्टकातील स्तं भ क्रमांक ५ चा अथा आता
िाचकांना समजू शके ल. हे सं दभा चालू काळातील असल्यामुळे
त्याच पुरािा देण्याची िेगळी गरज नाही.
पृथ्वीच्या अयन-चलनाचा पररिाम
उत्तरायिासारखे िरील सं दभा अनावदकालापासून
कोष्टक क्रमांक २
सूया िसं त सं पाती असिे दणक्षिायन आरंभ
नक्षत्र कृ वत्तका मघा
राशी / अंश िृर्भ ६ अंश णसंह ६ अंश
चांद्र मवहना ज्येष्ठ श्रािि
तारीख २१ मे २३ ऑगस्ट
आजतागायत तसेच असते तर एखाद्या ग्रंथाचा काळ आपल्याला
वनणित करता आला नसता. परंतु पृथ्वीच्या अयन गतीमुळे
(precession motion) घटना त्याच असल्या तरी िरील
वबं दंच
ू े नक्षत्रातील स्ान वकं िा राशी सं दभाातील स्ान बदलत
असते. काळ जसजसा पुढे जाईल तसतसे हे स्ान पुढच्या
नक्षत्रात न जाता मागील नक्षत्रात सरकते. हे वबं दू १ (एक)
अंशाने मागे सरकतात तेव्हा सुमारे ७२ िर्ााचा काळ गेलेला
असतो. नेमक्या याच गोष्टीचा उपयोग करून तैवतरीय सं वहता या
ग्रंथाचा काळ लोकमान्यांनी वनणित के ला. अथाात एक नक्षत्र
मागे सरकण्यासाठी सुमारे एक हजार िर्ाांचा काळ जातो.
आजच्या काळात िसं त सं पात वबं दू उत्तरा भाद्रपदा नक्षत्राच्या ४
अंशात आहे. आपल्याला असा सं दभा वमळाला की अमुक एक
ग्रंथ णलवहला तेव्हा िसं त सं पात वबं दू रे िती नक्षत्रात ४ अंशािर
होता तर तो सुमारे एक नक्षत्र मागे असल्यामुळे हा ग्रंथ सुमारे
एक हजार िर्ाापूिी णलवहलेला असािा. असा वनष्कर्ा आपि
काढू शकतो.
राशी सं दभा
राशी सं दभााने सं पातवबं दू एक राशी एिढे अंतर (३० अंश)
८ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
मागे म्हिजे पणिमेस सरकला तर मध्यं तरी सुमारे २१६० िर्ाांचा
कालािधी गेला आहे असे समजािे. याचा दुसरा अथा असा की
ऋतू एक मवहन्याने मागे येण्यासाठी अंदाजे २१६० िर्े लागतात.
तैवतरीय सं वहता आणि शतपथ ब्राह्मि ग्रंथ
तैवतरीय सं वहतेच्या काळात उत्तरायि इत्यादी घटनांचे सं दभा
पुढील कोष्टकात वदले आहेत (कोष्टक क्रमांक २) ते पहा.
कोष्टक क्रमांक २ िरून तैवतरीय सं वहता काळात कृ वत्तका
नक्षत्रात िसं त सं पात वबं दू होता हे लक्षात येते. या विधानाला
पुष्टी देिारे तैवतरीय सं वहतेतील सं दभा वटळकांनी पुढीलप्रमािे
वदले आहेत.
१) कृ वत्तका हे नक्षत्रांचे मुख आहे म्हिजेच कृ वत्तका हे पवहले
नक्षत्र ठरते.
२) कृ वत्तका ठीक पूिेला उगितात म्हिजे ते नक्षत्र िसं त
सं पाती वकं िा शरद सं पाती असले पावहजे. परं तु िराहवमवहराच्या
काळात (इ.स. ५००) त्याने णलवहलेल्या बृहत् सं वहता ग्रंथात
िसं त सं पात रेिती नक्षत्रात असल्याचा उल्लेख आहे. त्या
सूया शरद सं पाती असिे उत्तरायि आरंभ
विशाखा/अनुराधा धवनष्ठा
िृणिक ६ अंश कुं भ ६ अंश
कावताक माघ
२२ नोव्हेंबर १९ र्फेब्रुिारी
पूिीच्या िेदांग ज्योवतर् काळात तो भरिी नक्षत्रात होता.
यािरून कृ वत्तका शरद सं पाती नसून िसं त सं पात वबं दश ू ीच
असल्याचे णसद्ध होते
३) कृ वत्तका ते विशाखा ही देिांची नक्षत्रे आहेत. या मागााला
“देियान” म्हित.
४) देि नक्षत्रे क्रमाने दणक्षिेकिे जातात असे म्हटले आहे.
म्हिजेच ही नक्षत्रे िैर्ुविक िृत्ताच्या उत्तरेकिे असली पावहजेत
असा अथा होतो.
५) िसं त, ग्रीष्म, िर्ाा हे देिांचे ऋतू आहेत
६) अनुराधा ते भरिी या नक्षत्र मागााला “वपतृयान” या
नािाने ओळखले जात असे. ही यमाची नक्षत्रे समजली जात
आणि ती उत्तरेकिे जातात असे म्हटले आहे. याचा सरळ अथा
असा की ही नक्षत्रे िैर्ुविक िृत्ताच्या दणक्षिेकिे आहेत.
राशी सं दभा घेतला तर काय आढळते? तैवतरीय सं वहता
काळात िृर्भ राशीच्या ६ अंशामध्ये असलेला िसं त सं पात वबं दू
आज मीन राशीच्या ६ अंशात आला आहे, म्हिजेच दोन राशी
मागे(६० अंश) आला आहे. याचा अथा तैवतरीय सं वहता हा ग्रंथ
(२१६०*२=४३२०) िर्ाांपूिी णलवहला असािा. म्हिजेच इ.स.
पूिा २३२० मध्ये हा ग्रंथ तयार झाला असािा. िेदांची रचना
अनेक िर्े चालू होती यािरून िेदांचे पुरातन्त्त्व णसद्ध होते. सध्या
प्रचणलत असलेले ग्रेगोररयन कॅ लेंिर विचारात घेतले
तरी हे णसद्ध होईल. २१ मे रोजी सूया िृर्भ राशीच्या ६व्या
अंशात असतो आणि २१ माचा रोजी सूया मीन राशीच्या ६व्या
अंशात असतो म्हिजे दोन राशींचे अंतर आहे. २१ मे पासून
मागे २१ माचापयांत मागे गेल्यास ६० वदिसांचे अंतर होते.
यािरूनही तैवतरीय सं वहतेचा काळ णसद्ध होतो.
(ज्येष्ठ खगोल अभ्यासक हेमंत मोने, ‘आकाशवमत्र’ या
सं स्ेचे मुख्य असून अनेक िर्े त्यांनी ‘नभांगि पवत्रका’
वनयतकाणलक चालिले.)
पष्ृ ठ क्र. 3 वरून
मानवाला .....
आपली जमात लढा देईल, उपाशी असेल तर खाऊ घालेल,
आजारी वकं िा जखमी असेल तर सेिा करे ल आणि हरिल्यास
मागा दाखिेल अशी तत्त्वे या कथांमध्ये गुं र्फली गेली.
सुरुिातीला तारकासमूहांनी शेतीच्या हंगामासाठी कॅ लेंिरची
भूवमका देखील के ली. मृग िोक्यािर आले की वहिाळा आला
आणि ग्रीष्म वत्रकोि िोक्यािर आला म्हिजे उन्हाळा आला, मृग
लागला म्हिजे पाउस पिायला लागिार हे प्राचीन लोकांना
वनरीक्षिांमधून उमजले.
जसजशा प्राचीन सं स्कृ ती प्रगत होऊ लागल्या तसे
तारकासमूहांनी जलिाहतुकीसाठी वदशादशानाचे मोठे काया के ले.
उत्तर वदशेला वदसिारे ठु बान, ध्रुि आणि अणभणजत अशा ठळक
ताऱ्यांच्या नोंदींमुळे परांचन गती लक्षात आली. णशिाय या
ताऱ्यांनी उत्तर वदशा वनणित के ली. ताऱ्यांनी के िळ समुद्रातला
मागा नव्हे तर भटक्या समूहांना जवमनीिरचे मागा
दाखविण्यासाठी दे खील मदत के ली. इणजप्तमध्ये ध्रुि ताऱ्याच्या
मदतीने नाईल नदीला पूर कधी येिार याचे भाकीत के ले जात
असे. मायन लोक तर खगोलशास्त्रातील तज्ज्ञ मानले जातात.
अिकाशातील घटना नीट पाहता याव्यात यासाठी त्यांनी घरांच्या
विणशष्ट रचना के ल्या होत्या. िर्े, मवहने याचे अचूक गणित
त्यांनी मांिले होते. शुक्र त्यांच्यासाठी विशेर् महत्त्वाचा होता.
भारतीय िेदांमध्ये खगोलशास्त्राचा मोठ्या प्रमािात उल्लेख
आहे. प्राचीन कालगिनेमध्ये पं चागाने महत्त्वाची भूवमका पार
पिली. आजही त्याचे महत्त्व अनन्यसाधारि आहे. धूमके तू,
तेजोमेघ, दीवघाका यांचे उल्लेख आहेत. प्राचीन सं स्कृ तींनी तारे,
ग्रह, दीवघाका, तेजोमेघ, धूमके तू यांना नािे वदली आहेत. प्राचीन
सं स्कृ तींनी वदिस, रात्र, मवहना, िर्े, युगे अशी अचूक मांििी
के ली आहे. आजही आधुवनक खगोलशास्त्राशी त्याची जोि आहे.
हा अभ्यास जर प्राचीन लोकांनी करून ठे िला नसता तर
आपल्याला आजच्याइतकी प्रगती वनणितच साधता आली
नसती!
(सुजाता बाबर या ‘खगोल मं िळ’ नाणशक विभागाच्या सं स्ापक
सदस्य आहेत. त्या मुि पत्रकार असून त्यांनी विज्ञानािर विपुल लेखन
के ले आहे. खगोल विश्व या वनयतकालकाच्या त्या सं पादक आहेत. )
खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | ९
 ज्युणलयन टदनाांक: एक सोईची कालगिना
आपल्या या पृथ्वीिर आजपािेतो अनेक
सं स्कृ ती उदयाला आल्या, नांदल्या आणि
त्यापैकी काही नष्टही झाल्या. वहंद,ू
इणजप्शिअन, इं का, रोमन, ग्रीक, णचनी,
बावबलोवनयन अशी अनेक नािे याबाबत
सांगता येतील. या सं स्कृ तींमध्ये होत असलेली
कालगिना िेगिेगळया पद्धतीने होत असे. याचा पररिाम म्हिून
णभन्न वदनदणशाका अप्शस्तत्वात होत्या. त्यामुळे एखाद्या जागवतक
घटनेची नोंद िेगिेगळया पद्धतीने होत असे. आज आपि
आपल्या रोजच्या व्यिहारात जी वदनदणशाका िापरतो वतला
ग्रेगोररयन असे म्हितात. ती जगात सिात्र िापरली जाते. तरीही
आजसुद्धा जगामध्ये विविध वदनदणशाका मयाावदत प्रमािात का
होईना पि िापरल्या जातातच. त्यामुळे वहंद,ू मुसलमान,
पारशी, णििन धमीय लोकांचे निीन िर्ा िेगिेगळया िेळेस सुरू
होते. जेव्हा इवतहासातल्या एखाद्या घटनेची नोंद करायची असते
तेव्हा ती कोित्याही एका धमााच्या वकं िा सं स्कृ तीच्या
कालगिनेनुसार न होता वनरपेक्ष (Absolute) पद्धतीने
व्हाियास हिी. म्हिजे जगभर एकसमान कालगिना व्हायला
हिी. नेमकी हीच गोष्ट ‘ज्युणलयन वदनांक’ या सं कल्पनेमुळे
साध्य झाली आहे.
या कल्पनेचा जनक आहे जोसेर्फ स्क्क्यालीगर (१५४०-१६०९)
हा फ्रेंच शास्त्रज्ञ. त्याने १५८२ मध्ये ही गिना वनणित के ली. या
गिनेचा आरंभवबं दू म्हिून त्याने इ.स. पूिा १ जानेिारी ४७१३ या
वदनांकाची दुपारची ठीक बारा िाजताची िेळ पक्की के ली. आता
तुमच्या मनात साहणजकपिे प्रश्न उभा राहील की हाच वदिस का
बरे? याचे कारि म्हिजे या वदनांकापूिी कोित्याही सं स्कृ तीत
कोित्याही घटनेची नोंद उपलब्ध नाही. या कालगिनेला
स्क्क्यालीगरने आपले ििील ज्युणलअस याचे नाि वदले. (प्रणसद्ध
रोमन सम्राट ज्युणलयस सीझरचा येथे काही सं बं ध नाही!) हा
आरंभवबं दू पक्का के ल्यािर त्याने इ.स. पूिा १ जानेिारी ४७१३
नं तर येिारा कोित्याही िर्ाातला वदनांक, ज्युणलयन
आरंभवबं दनू ं तर वकती वदिसांनी आला आहे हे आकिेमोिीने
ठरिण्याचं एक सूत्र शोधून काढले.
आज आपि हे सूत्र प्रत्यक्षपिे िापरत नाही. पि त्यािर
आधाररत सॉफ्टिेअरच्या मदतीने ही आकिेमोि करून तत्काळ
उत्तर काढतो. हे सॉफ्टिेअर आं तरजालािर मोर्फत उपलब्ध
आहे. उदा. मी हा लेख २९ ऑक्टोबर, २०२० यावदिशी णलवहत
असताना मी दुपारी १२ िा. ३८ वम. २३ सेकंद या िेळेचा
ज्युणलयन वदनांक बवघतला. तो २४५९१५१.७९७४९ इतका
१० |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
िॉ. वगरीश वपंपळे
वमळाला. त्याच पद्धतीने १५ ऑगस्ट, १९४७ या वदनांकाची
रात्रीची ठीक १२:००:०० ही िेळ या सॉफ्टिेअरमध्ये टाकल्यास
२४३२४१२.२७०८३ हा आकिा वमळतो. म्हिजे आपल्या
देशाला २४३२४१२.२७०८३ या ज्युणलयन िेळेला स्वातं त्र्य
वमळाले असे आपि म्हिू शकतो. ज्युणलयन िेळ ही सात
आकिी सं ख्या येते हे तुमच्या लक्षात आले असेलच. ही
आकिेमोि आपि उलट पद्धतीनेही करू शकतो. म्हिजे एखाद्या
ज्युणलयन िेळेचेही ग्रेगोररयन िेळेत रूपांतर सहजपिे करता येते.
खगोलशास्त्र ही विज्ञानाची सिाात जुनी शाखा समजली जाते.
साहणजकपिे या शाखेत असं ख्य
घटनांची नोंद के ली गेली आहे.
उदा. एखादे प्राचीन काळचे
सूयाग्रहि. हे ग्रहि कधी घिले
हे आपि ज्युणलयन वदनांकाच्या
मदतीने सांगू शकतो. आजच्या
काळाचा विचार के ला तर जगात
सिात्र ग्रेगोररयन वदनदणशाका
िापरली जाते. पि जगात
िेगिेगळी काळ-क्षेत्रे (Time
zones) तयार करण्यात आली
आहेत. त्यामुळे जगात सिात्र एकच एक वदनांक/िेळ असत
नाही. आपल्या भारतात एकच प्रमाििेळ आहे पि
अमेररके सारख्या खं िप्राय देशात अनेक काळ-क्षेत्रे आणि त्यामुळे
अनेक प्रमाििेळा आहेत. साहणजकपिे जगभरातल्या
वनरीक्षकांचा विचार के ला तर एखादी खगोलीय घटना (उदा.
उल्कािर्ााि, रूपविकारी ताऱ्यात होिारे बदल) वदसण्याचा
िेळेचा सं दभा िेगिेगळा असतो. यातून बराच गोंधळ उितो
आणि गैरसोयही होते. यासाठी ज्युणलयन वदनांक िापरले जातात.
सिा जगभर ज्युणलयन वदनांक एकसमान असल्याने कोित्याही
घटनेची नोंद सुटसुटीतपिे करता येते.
(डॉ. गगरीश पपांपळे भौततकश स्तर चे तनवत्त ृ प्र ध्य पक
आहे त. त ऱय ांपवषयी ्य ांचे पवशेष सांशोधन आहे . ्य ांनी
पवज्ञ न पवषयक पवपुल लेखन केले आहे . खगोल मांडळ,
न शशकचे ते तनयशमत व्य ख्य ते आहे त.)
 भारतीय राष्ट्रीय सौर कालगिना
आपला भारत देश स्वतं त्र झाल्ल्यािर ‘चलन’, ‘िजन’,
‘मापन’, िगैरेंसाठी स्वतं त्र शास्त्रीयदृष्ट्या योग्य अशी दशमान
पधदती सुरू झाली. त्याचिेळी कालगिनेसाठीसुधदा अशीच
शास्त्रीयदृष्ट्या योग्य कालगिना हिी असा विचार ज्येष्ठ शास्त्रज्ञ
प्रा. मेघनाद साहा यांनी मांिला. त्यांनी विविध
वनयतकाणलकांमध्ये लेखही णलवहले. प्रा. साहा १९५२च्या
लोकसभेत अपक्ष म्हिून वनििू न आले होते. तेथेही ते हा विर्य
मांित असत.
म्हिूनच िैज्ञावनक तथा औद्योवगक
अनुसंधान पररर्देने (सी.एस.आय.आर.)
कालगिना पुनराचना सवमतीची स्ापना
के ली आणि या सवमतीच्या अध्यक्षपदी
िॉ. साहा यांची नेमिूक के ली. या
सवमतीच्या इतर सभासदांमध्ये िॉ. ए.
सी. बॅ नजी, िॉ. सत्येंद्रनाथ बोस, श्री.
गोरखप्रसाद, िॉ. अकबरअली, श्री. ज.
स. करंदीकर, श्री. के . ल. दफ्तरी, प्रा.
र. वि. िैद्य आणि वनमालचं द्र लावहरी
अशा तज्ञांचा समािेश होता.
कालगिना पुनराचना सवमतीचे काया:
सं पूिा भारतात २५-३० प्रकारची
स र/चांद्र पं चांगे अप्शस्तत्वात होती. त्यांचा
उपयोग दोन उद्दे शाने होतो. १)
धावमाक: सि, उत्सि, विविध काये यांच्यासाठी वनिाय
करण्यासाठी. २) नागरी उपयोगासाठी: कागदपत्रांचे वनयोजन,
त्यांच्यािरील णलवहलेल्या वदनांकानुसार. जरी सध्या यासाठी
ग्रेगोरी (इं ग्रजी कॅ लेिर) गिना प्रचारात असली तरी या
गिनेमध्ये अनेक दोर् आहेत. उदा. मवहन्यांचे वदिस वकती?
तसेच त्यांची नािे कोिती? याला िैज्ञावनक आधार नाही; तसेच
िर्ाारंभही िैज्ञावनक आधारािर नाही. त्याचप्रमािे पं चांगातील
वतथींचा प्रारंभही वदिसाच्या कोित्याही िेळी सुरू होत
असल्यामुळे नागरी, सामाणजक सोईंसाठी एकच सामावयक
कालगिना (कॅ लेंिर) िापरिे सिाांच्या वहताचे आहे. या प्रश्नाकिे
'िैज्ञावनक दृवष्टने' पाहून निीन शास्त्रशुधद कालगिना णसधद
करिे अगत्याचे आहे आणि आपले शास्त्रज्ञ हे काया वनणित
करतील."
या सवमतीने २५-३० कालगिनांचा अभ्यास करून खालील
सूचना के ल्या. प्रत्येक सूचनेनंतर त्यामागील कारि मीमांसाही
वदली आहे.
मुकुंद खरे
सवमतीच्या सूचना आणि त्यामागील कारिमीमांसा:
१) िर्ा णसधद करण्यासाठी: िर्ा आयवनक (सांपावतक (स र)
घेिे. म्हिजेच ३६५.२४२२ वदिसांचे अथाात ३६५ वदिस ५ तास
४८ वम. ४५.६ से.
२) प्रमाििेळेसाठी: मध्यिती वठकाि: अथाात् ८२°-३०' पूिा
आणि २३°-११' उत्तर
३) वदनांकाचा प्रारंभ: सामाणजक सोयीसाठी: मध्यरात्रीपासून
४) िर्ााचा प्रारं भ: िसं त सं पाताच्या दुस-
या वदिसापासून [ग्रेगोरी गिनेप्रमािे २२
माचा/२१माचा. (प्लुतिर्ी)] या वदिशी
पृथ्वीिर सिात्र समान वदिस - समान रात्र
असते.
५) िर्ा गिनेसाठी: शक गिना िापरिे,
कारि, देशात बहुतेक वठकािी शकच
िापरला जातो.
६) मवहन्याची नािे: चैत्र, िैशाखावद;
देशात सिात्र पररणचत. चांद्र/ स र असा
भेद दशाविण्यासाठी, स र चैत्र असा
उल्लेख करािा. अपिाद र्फि मागाशीर्ा,
हा मवहना स रअग्रहायि म्हिून मानला
जातो. (चैत्र, िैशाखावद नांिे देण्याचे
आिखी कारि हे, की या मवहन्याच्या
नािाने ओळखले जािारे नक्षत्र सं दणभात
मवहन्यांत रात्रभर वदसते.)
७) मवहन्यांचे वदिस: स र िैशाख ते स र भाद्रपद हे ३१
वदिसांचे आणि बाकी ३० वदिसांचे. चैत्राचे मात्र प्लुतिर्ी ३१
वदिसांचे असतील. (पहा पुढील पानािरील आकृ ती) आकृ ती
पहाता समजेल की, स र चैत्र ते स र भाद्रपद या काळात पृथ्वी
सूयाापासून लांब असते, अथाात् िेगही कमी, म्हिून एक मवहना
(३०°) चालण्यास लागिारा काळ हा स र आणश्वन ते स र
र्फाल्गुन या काळात (सूयााला जिळ असल्याने िेग जास्त)
चालण्यास लागिाऱ्या काळापेक्षा जास्त.
८) धावमाक कायाासाठी: अथाात् पं चांग व्यिस्ेसाठी, राशी,
नक्षत्रे वनरयन घेण्यास परिानगी. त्यामुळे पं चांगातील नक्षत्रे
आणि प्रत्यक्ष आकाशातील नक्षत्रे यांचा मेळ बसतो.
९) अयन गती: दरिर्ी ५० विकला (५०.२ सेकंद)
१०) प्लुत िर्ाासाठी वनयम: स र िर्ा हे पूिा ३६५.२५
वदिसांचे नसून, थोिे कमी ३६५.२४२२ वदिसांचे असल्याने, दर
चार िर्ाांनी एक वदिस जास्त घेतला तर, ४०० िर्ाांनी ३ वदिस
खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | ११
जास्त होतात. म्हिून १०० िर्ाांनी येिारी मधील ३ िर्े घेण्यांत शासनाने शके १८७९ (२२ माचा णि. १९५७) पासून स्वीकारली.
येिारी १-१ वदिस अणधक न घेता एकदम ४०० िर्ाांनी येिारे
िर्ा एक वदिस अणधक (अथाात् ३६६ वदिसांचे) घेिे.

म्हिजेच प्लुतिर्ाासाठी वनयम पुढीलप्रमािे मांिता येईल.
१) (शक+७८)÷४=क: 'क' पूिासंख्या असेल तर हे शक
िर्ा, प्लुतिर्ा असेल.
२) जर शक+७८=१००क्ष: 'क्ष' पूिा सं ख्या असेल तर
आणि, (शक+७८)÷४००=ख: 'ख' पूिा सं ख्या असेल तर हे
शक िर्ा, प्लुतिर्ा असेल.
एिढे च नव्हे तर. भारतीय ररजिा बँ के नेही तेव्हापासूनच
स्वीकारली. आणि इतर बॅं कांसाठी आदेश काढला - "या
कालगिेच्या आधाररत वदनांक णलवहलेले धनादेश, िैध आहेत."
याणशिाय महाराष्ट् शासनाच्या णशक्षि खात्याच्या
आदेशानुसार विद्यार्थ्ााचा जन्मवदनांक, प्रिेश दे तांनाच राष्ट्ीय
कालगिनेप्रमािे नोंदवििे आिश्यक आहे. म्हिूनच "भारतीय

राशी प्रत्यक्ष काळ स र मास मवहन्याचे वदिस (श्री. मुकुांि खरे गेली अनेक वषग भ रतीय
(स र) (सूयााचा प्रत्येक
र ष्ट्रीय सौर क लगणनेच प्रस र करत आहे त.
राशीतील)
मेर् ३० वद. ११ तास चैत्र ३० / ३१ (प्लुत य पवषय वर ्य ांनी असांख्य लेख शलदहले असून
िर्ी) अनेक व्य ख ने दिली आहे त.)
िृर्भ ३० वद. २३ तास िैशाख ३१
वमथून ३१ वद. ८ तास ज्येष्ठ ३१
कका ३१ वद. ११ तास आर्ाढ ३१
णसंह ३१ वद. ७ तास श्रािि ३१
कन्या ३० वद. २२ तास भाद्रपद ३१
तूळ ३० वद. ९ तास आणश्वन ३०
िृणिक २९ वद. २२ तास कावताक ३०
धनु २९ वद. २२ तास अग्रहायि ३०
मकर २९ वद. ११ तास प र् ३०
कुं भ २९ वद. १२ तास माघ ३०
मीन २९ वद. १३ तास र्फाल्गुन ३०

अशी ही कालगिना िैज्ञावनक असल्यामुळे, भारतीय श्री. खरे यांची पुप्शस्तका ‘मविप’ ने काढली आहे. प्रतीसाठी
सं पका करा.

१२ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०

 भारतीय कालगिना व लगध महामुनी
प्राचीन खगोलशास्त्र ि कालगिना हा
खास अंक लगध महामुनींच्या
उल्लेखाणशिाय पूिा होऊ शकत नाही.
सुमारे २५०० िर्ाांपूिी त्यांनी णलवहलेले
“िेदांग ज्योवतर्” आजही आपि
आचरिात आितो ि िापरतो. काही
वठकािी त्यांच्या णलखािाचा उल्लेख इ. स. पूिा १३५० असाही
आढळतो. िेदांग ज्योवतर्ात ऋग्वेद ि यजुिेद यांतील ऋचांचा
उल्लेख असून त्यािरून कालगिना कशी करािी असा विस्तृत
अभ्यास आहे. त्यािर अलीकिच्या काळात बरेच काम झाले.
त्यातील काही वििान म्हिजे शं . बा. दीणक्षत, लोकमान्य
वटळक, कु पण्णा शास्त्री, के . व्ही. शमाा, प्र. व्यं . होले.
या लेखात सिाप्रथम िेवदक खगोलशास्त्रातील अजूनही
प्रचणलत असलेल्या काही गोष्टी सांवगतल्या आहेत. त्यानं तर शं .
बा. दीणक्षत, लोकमान्य वटळक, श्री. शमाा ि शेिटी श्री. होले
यांच्या कामाची थोिक्यात मावहती आहे.
या लेखाचा हेतू हा आपल्या पूिाजांनी के लेली वनरीक्षिे,
त्यांची अचूकता ि त्यासं बं धी त्यांचे गणित हे िाचकांपयांत
पोहोचििे हा आहे.
खगोलशास्त्रातील काही मनोरंजक गोष्टी
अनेकांनी आकाशदशानाचा आनं द घेतला असेल. तेव्हा
तारकासमूह, ग्रह, तारे बवघतले असतील. सूया, चं द्र, ग्रह हे
आकाशात काही विणशष्ट तारकासमूहातच वदसतात. उदा.,
मुं बई, पुिे, नाणशक ि त्याच्या आसपास येथून वनरीक्षि
करताना सूया, चं द्र, ग्रह हे अवतउत्तर वकं िा अवतदणक्षिेला
कधीच वदसत नाहीत. आपि त्यांच्या या मागाास आयवनक िृत्त
(ecliptic) असे म्हितो. याचे ज्ञान आपल्या पूिाजांना होते.
या आयवनक िृत्ताचे त्यांनी २७ भाग के ले. पाश्च्यात्यांनी त्याचे
१२ भाग के ले. त्या २७ भागांची नािे म्हिजे आपली २७
नक्षत्रे. ती नािे पुढीलप्रमािे: अणश्वनी, भरिी, कृ वत्तका, रोवहिी,
मृगशीर्ा, आद्राा, पुनिासू, पुष्य, आश्लेर्ा, मघा, पूिाा र्फाल्गुनी,
उत्तरा र्फाल्गुनी, हस्त, णचत्रा, स्वाती, विशाखा, अनुराधा, जेष्ठा,
मूळ, पूिाार्ाढा, उत्तरार्ाढा, श्रिि, श्राविष्ठा (हल्ली याला
धवनष्ठा असे अणधक प्रचणलत नाि आहे), शताणभर्ज (हल्लीचे
प्रचणलत नाि शततारका), पूिाा भाद्रपदा, उत्तरा भाद्रपदा,
रेिती. णशिाय २८ िे अणभणजत होते, परंतु ते नं तर गाळले.
पुनिासू नक्षत्राची एक गं मत आहे. तेथे कॅ स्टर, पोलक्स,
प्रोणसऑन ि गोमेइझा या चार ताऱ्यांचा च कोन होतो. आयवनक
आशीिााद वटल्लू
िृत्ताच्या उत्तरेला कॅ स्टर ि पोलक्स आहेत. आयवनक िृत्ताच्या
दणक्षिेला प्रोणसऑन ि गोमेइझा आहेत. त्यामुळे सूया, चं द्र ि ग्रह
आपल्या सं क्रमिांत जेव्हा, के व्हा पुनिासूत असतात, तेव्हा या
च कटीतच असतात. आपल्या पूिाजांनी त्याला स्वगााचे महािार
असे म्हटले आहे.
आपले १२ मवहने ि २७ नक्षत्रे यांचेही छान नाते आहे.
मवहन्यांची नािे पुढीलप्रमािे: चैत्र, िैर्ाख, जेष्ठ, आर्ाढ,
श्रािि, भाद्रपद, अणश्वन, कावताक, मागाशीर्ा, प र्, माघ,
र्फाल्गुन. चं द्र आपल्या सं क्रमिात प णिामेला ज्या नक्षत्रात
असतो, त्या नक्षत्राच्या नािािरून त्या मवहन्याचे नाि आहे. उदा.
चैत्र मवहन्यातील प णिामेला चं द्र णचत्रा नक्षत्रात असतो.
आता हे १२ ि २७ हे कसे आले असािे? सूया सिा नक्षत्रांत
भ्रमि करून परत त्याच वठकािी आला की एक िर्ा पूिा झाले
आणि त्या कालािधीत १२ प णिामा होतात. त्यासाठी १२ मवहने
आले. तसेच चं द्र रोज एक नक्षत्र पुढे सरकतो. त्यानुसार ३६०
अंशाचे २७ भाग लागतात. तसेच चं द्राच्या कलांचा अभ्यास
करून एका मवहन्याचे ३० वदिस हे गणित आले. (खास
गणिताची गती असलेल्या िाचकांसाठी: चं द्र हा एका वदिसात
१३ अंश २० वमवनटे म्हिजे १३.३३३३३ विग्री इतका सरकतो.
त्यानुसार १३.३३३३३ x २७ = ३६०.
एका िर्ाात सूया उत्तरायि, दणक्षिायन पूिा करतो. त्याची
वनरीक्षिे करून पूिाजांनी शरद सं पात, िसं त सं पात, मकर सं क्रांत
(विष्टम्भ) ि कका सं क्रांत (अविष्टम्भ) (autumnal and
vernal equinox, winter and summer solstice)
यांचाही अभ्यास के ला होता.
आता सिाात महत्त्वाचा भाग. मवहन्याचे ३० वदिस ि असे
१२ मवहने पूिा होऊन सूया अचूकपिे त्याच वठकािी येत नाही.
चं द्राच्या एका मवहन्याच्या पररभ्रमिात असाच र्फरक आहे.
त्यासं बं धी सं स्कृ त श्लोकांत गणिते सांवगतली आहेत. या
गणितांिरून बऱ्यापैकी अचूक कालमापन के ले आहे.
श्री. दीणक्षत यांच्या “भारतीय ज्योवतर् शास्त्र” ग्रंथाविर्यी
भारतीय ज्योवतर् शास्त्र हा अवतशय अभ्यासपूिा णलवहलेला ग्रंथ
हा प्राचीन ि अिााचीन काळातील ज्योवतर् विर्यक इवतहासािर
पूिता ः आधाररत आहे. प्रथम आिृत्ती १८९६ मध्ये प्रणसद्ध झाली
होती. या ग्रंथाची सं णक्षप्त स्वरूपात मावहती पुढे वदली आहे.
याच्या पवहल्या खं िात विश्वाविर्यी प्राचीन कल्पना, सूया,
पृथ्वी, चं द्र, त्यांच्या अनुर्ंगाने कालमापन, युगे, सं ित्सरे यांची
मावहती आहे. तसेच पुढे िर्ा, अयने, ऋतु, नक्षत्रे यांची मावहती
ि त्यासं बं धी गणिते आहेत.
खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | १३
 त्यानं तर ऋग्वेद, यजुिेद यांतील कालमापनासं बं धी ऋचा,
िेदांग ज्योवतर् (लगध) यांचा पूिा उहापोह आहे. त्यातील
गणिते ि कोष्टके यांचा अभ्यास आहे. पुढील भागात महाभारत
काळातील खगोलीय घटना ि त्यािरून महाभारताचा काळ
यासं बं धी विचार आहेत.
ग्रंथाचा दुसरा खं ि हा वनरवनराळया णसद्धांताचा आढािा घेतो.
उदा. वपतामह णसद्धांत, िणसष्ठ णसद्धांत, सूया णसद्धांत.
त्यानं तरच्या भागात पुरातनकालापासून आतापयांत होऊन
गेलेल्या ि ज्योवतर् शास्त्राशी
वनगवित महत्त्वाच्या व्यिी (अगदी
आयाभट, िराहवमहीर यांपासून
व्यं कटे श बापूजी के तकर,
लोकमान्य वटळक यांपयांत) यांचा
आढािा आहे. सरतेशेिटी
आपल्या ज्योवतर् शास्त्रािर
परकीय कल्पनांचा प्रभाि ि
आपला त्यांच्यािर प्रभाि, तसेच
शं . बा. दीणक्षत पाश्च्यात्य वििानांची भाष्ये ि
त्यािर योग्य पद्धतीने के लेले
लेखकाचे भाष्य हेही आहे.
लोकमान्य वटळकांच्या “िेवदक क्रोनॉलॉजी” ग्रंथाविर्यी
हा ग्रंथ वटळकांनी मं िाले येथे ऑक्टोबर १९१३ यािेळी
णलवहला असा उल्लेख आहे. हा ग्रंथ बहुतांशी लगध ऋर्ींचे
िेदांग ज्योवतर्, त्यातील सं स्कृ त ऋचांचा अभ्यास ि त्यांचा
लािलेला अथा यािर आधाररत आहे. त्याणशिाय काही
पािात्यांचे विचार ि त्यािरील वटळकांचे भाष्य हेही आहे.
ग्रंथातील काही महत्त्वाचे मुद्दे पुढीलप्रमािे
युगाची कल्पना (िेदांग ज्योवतर् ग्रंथानुसार): चं द्राची
अमािास्या ि सूयााची आयवनक िृत्तातील िर्ाारंभाची प्शस्ती या
एकत्र येिे हा युगारंभ असतो. मी िाचकांसाठी याचा थोिा
विस्तार करीत आहे. आत्ताच्या प्रचणलत पं चांगाप्रमािे या िर्ी
चैत्र प्रवतपदा २५ माचाला होती. सूया हा िसं त सं पात वबं दपू ासून
थोिा पुढे सरकला होता. यािर्ी िसं त सं पात २० माचाला
होता. परंतु एखाद्या िर्ी सूया हा िसं त सं पात वबं दिू र असून
त्याच वदिशी चं द्र चैत्र अमािास्येचा असेल तर, ते िर्ा िेदांग
ज्योवतर् हे युगाचा आरंभ धरते. मी अगोदर सांवगतल्याप्रमािे
मवहन्याचे ३० वदिस ि असे १२ मवहने पूिा झाल्यािर सूया ि
चं द्र अगदी बरोबर त्याच वठकािी येत नाहीत. त्यामुळे युगारंभ
असलेल्या िर्ाानंतर, लगेच पुढील िर्ी सूया सं पात वबं दिू र
असून त्याच वदिशी अमािस्या असिे शक्य नाही. अथाात तशी
प्शस्ती काही िर्ाांनी येईल.
वटळकांनी िेदांग ज्योवतर्ाचे श्लोक, त्यातील जे ि जसे
णलखाि उपलब्ध होते त्याचा अभ्यास करून अथा लािला.
१४ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
त्यानुसार, एक युगात ५ स र िर्े बसिली.
तसेच ग्रंथाच्या पुढील भागात सूया ि चं द्राची दैवनक गती
(त्यांचा नक्षत्रांतील प्रिास) याचा पूिातः गणिती अभ्यास आहे.
त्या पूिा कामाचे स्वरूप सं णक्षप्त स्वरुपात: सूया एका नक्षत्रातून
पुढील नक्षत्रात १३ ५/९ (१३.५५५५५५) वदिसांत जातो.
श्री. के . व्ही. शमाा यांच्या “िेदांग ज्योवतर्” यािरील
ग्रंथाविर्यी
प्राध्यापक श्री. कु पण्णा शास्त्रींना सं स्कृ त, खगोलविज्ञान ि
आधुवनक गणित यांची उत्तम जाि होती. त्यांनी िेदांग ज्योवतर्
ग्रंथाचा अभ्यास करून एक मसुदा तयार के ला. परंतु हे काया
अपूिा असताना १९७८ साली त्यांचे देहािसान झाले. हे अपूिा
काया हाती घेऊन श्री. शमाा यांनी त्यास पूिात्व वदले.
हा ग्रंथ बहुतांशी िेदांग ज्योवतर् ग्रंथाचे इंग्रजी भार्ांतर आहे.
त्यात युग, लग्न, वदन, ऋतु, नक्षत्र, कला, ऋतूशेर् इत्यावद
सं कल्पना मांिल्या आहेत.
िेदांग ज्योवतर् ग्रंथातील काही ऋचांचा खास अभ्यास करून
ग्रंथ ि लगध महामुनी यांचा काळ काढला आहे. त्यानुसार ग्रंथ
हा इ. स. पूिा १३७० ते १३४० हा आहे.
श्री. प्र. व्यं . होले यांच्या “िेदांग ज्योवतर्” या पुस्तकाविर्यी
श्री. होले यांनी लगध ऋवर्ं च्या ऋचांचा नव्याने अभ्यास
करून थोिी िेगळी व्याख्या के ली. त्यानुसार युग हे ५ िर्ाांचे
नसून १९ िर्ाांचे होते. पुस्तकातील महत्त्वाच्या सं कल्पना पुढे
वदल्या आहेत.
ऋतु शेर्: मी सुरिातीला णलवहल्याप्रमािे चं द्राच्या १२
मवहन्यांत १२ प णिामा होतात. एका मवहन्यात चं द्राच्या ३०
वदिसांत ३० वतथी होतात (प्रवतपदा, वितीया,...., प णिामा,
…., अमािस्या). आता १२ मवहन्यात ३६० वतथी होतात. परंतु
सूया िर्ा हे ३७१ वतथीचे असते. त्यांतील र्फरक हा ११ वतथी
इतका आहे. त्याला िेदांग गणितात ऋतु शेर् असे नाि आहे.
यापूिी सिा अभ्यासकांनी हा ऋतु शेर् १२ वतथी इतका धरला
होता.
आता एक िर्ा पूिा झाले की हा ११ वतथीचा ऋतु शेर् जमा
होतो. अशा ३ िर्ाांनंतर ऋतु शेर् ३३ वतथींच्या िर जमा
झाल्यािर, ३० वतथींचा वमळू न एक अणधक मास धरला जातो.
एका लगध युगात १९ िर्े असतात. त्यातील १८ िर्े ३७१
चांद्र वदिसांची असतात. एक िर्ा हे ३७२ वदिसांचे असते.
करि: लगध ऋर्ींनी अधी वतथी हे गणितासाठी एकक मानले.
यास करि असे नाि आहे. िर वदल्याप्रमािे एका िर्ाात ११
वतथीचा ऋतु शेर् होतो. यानुसार अध्याा िर्ाात (यास एक अयन
असे नाि आहे) ११ करि इतका शेर् येतो.
चांद्र िर्ाांची सं कल्पना
(िाचकांसाठी नम्र विनं ती: इंटरनेटिर याविर्यात णभन्न
प्रकारचे णलखाि उपलब्ध आहे. मी र्फि होले शास्त्रींच्या
पुस्तकािर आधाररत मावहती पुढे देत आहे. िादवििाद आता, हे दुसरेही िर्ा सं पेल ि वतसऱ्या िर्ी मकर सं क्रांत
टाळण्याच्या हेतूने ही नम्र विनं ती के ली आहे.) परत ११ वतथींनी पुढे येईल. त्यामुळे या िर्ी मकर सं क्रांत माघ
िेदांग काळात चांद्र िर्े गिली जात असत. चांद्र िर्े ५ िद्य अष्टमी (८) ला येईल. त्यामुळे हे चांद्र िर्ा इित्सर असेल.
प्रकारची होती: सं ित्सर, अनुित्सर, पररित्सर, इित्सर, आता एक महत्त्वाची सं कल्पना िापरली आहे. आतापयांत
११, ११, ११ अश्या ३३ वतथी पुढे सरकल्या आहेत. त्यांचा
अ. क्र िर्ााचे नाि मकर सं क्रांती कका सं क्रांती विचार करून एक अणधक मास धरला आहे. या सं दभाात अयन
ि करि यांचा विचार करून, हा अणधक मास िर्ााच्या शेिटी
१ सं ित्सर माघ शुि १ श्रािि शुि ७
घ्यायचा आहे.
२ पररित्सर माघ शुि १३ श्रािि िद्य ४ या पद्धतीने पुढे जाऊन सहाव्या िर्ी चांद्र िर्ा हे इदाित्सर
असेल. तेव्हा परत अणधक मास धरािा लागेल. परंतु तो िर्ााच्या
३ इदाित्सर माघ िद्य १० श्रािि शुि १ मध्य भागी घ्यायचा आहे.
हे पूिा कोष्टक णलवहता येते. त्यात १९ िर्ाांनी परत चक्र सुरु
४ अनुित्सर माघ शुि ७ श्रािि शुि १३ होते. या पूिा चक्रात तीन अणधक मास मध्य िर्ी ि चार अणधक
मास हे िर्ााच्या शेिटी येतात.
५ इित्सर माघ िद्य ४ श्रािि िद्य १०
पुढील गं मत म्हिजे, मध्य िर्ी येिाऱ्या अणधक मासाच्या
इदाित्सर. त्या काळात िर्ाारंभ हा चं द्र मघा राशीत असून शुि िेळी चांद्र िर्ा हे इदाित्सर असते. तसेच िर्ााच्या शेिटी येिाऱ्या
प्रवतपदा असेल तेव्हा धरला जात असे. अणधक मासाच्या िेळी चांद्र िर्ा हे इित्सर असते.
होले शास्त्रींच्या आधी या पाच प्रकारच्या िर्ाांचा प्रारंभ नक्षत्र ि युग
पुढील कोष्टकाप्रमािे सांवगतला गेला जात असे. लगध ऋर्ींनी एक श्लोक असा णलवहला आहे की त्यात
नक्षत्रांची सं णक्षप्त नािे येतात. मात्र ती
अ. क्र िर्ााचे नाि मकर सं क्रांती कका सं क्रांती एकामागून एक अशी न येता,
१ सं ित्सर माघ शुि १ ते शुि ६ श्रािि शुि ७ ते शुि १२ पावहल्यानं तर सहािे, त्यानं तर अकरािे,
अशी ५ च्या र्फरकाने येतात. हा श्लोक
२ पररित्सर माघ शुि १३ ते िद्य ३ श्रािि िद्य ४ ते िद्य ९ प्शिष्ट असून सिाप्रथम त्याचा अथा श्री.
दीणक्षत यांनी लािला. त्यानं तर श्री.
३ इदाित्सर माघ िद्य १० ते िद्य अमािस्या श्रािि शुि १ ते शुि ६ वटळक, प्रो. कु पण्णा शास्त्री ि श्री.
४ अनुित्सर माघ शुि ७ ते शुि १२ श्रािि शुि १३ ते िद्य ३ होले यांनी तो अथा ग्राह्य मानला. तो
अथा म्हिजे नक्षत्रांची सं णक्षप्त नािे.
५ इित्सर माघ िद्य ४ ते िद्य ९ श्रािि िद्य १० ते िद्य अमािस्या परंतु त्याचा सांकेवतक अथा सिा
वििानांनी िेगिेगळा लािला. श्री.
होले शास्त्रींनी सूया ि चं द्राच्या भ्रमिात इतकी अचूकता होले यांनी सोप्या पद्धतीने त्याचा सांकेवतक अथा लािला. तो
नसल्याने तारखांची मयाादा सुचिली. त्यासाठी एका श्लोकाचा पुढील प्रमािे. (िाचकांना पुढील स्पष्टीकरि वकचकट िाटे ल. मी
आधारही घेतला. त्यानुसार मकर सं क्रांती अगदी माघ शुि शक्यतो सोप्या पद्धतीने सांगायचा प्रयत्न करीत आहे. इतर
प्रवतपदेला नसली पि माघ शुि १ ते शुि ६ यामधील असली वििानांचे सांकेवतक अथा तर खूपच वकचकट आहेत.)
तरी चालेल. याच धरतीिर िरील कोष्टक असे वदसू लागते. हा सांकेवतक अथा बघण्यापूिी नक्षत्र ि युग यांचा सं बं ध बघू.
लगध युगाची १९ िर्े आपि एका स रिर्ाात ११ वतथींचा ऋतु शेर् होतो, हे
िर वदलेल्या सं कल्पनांच्या आधारे, आपि असे स र िर्ा पावहले आहे. चं द्राच्या गतीचा विचार करता नक्षत्रांच्या प्रमािात
विचारात घेऊ की ज्यामध्ये मकर सं क्रांत माघ शुि १ या हाच शेर् १० नक्षत्रे इतका होतो.
वदिशी असेल. अथाातच चांद्र िर्ा हे सं ित्सर असेल. आता, लगध युगात १९ स रिर्े असतात हेही आपि पावहले
आता हे स र िर्ा सं पताना पुढील मकर सं क्रांत ही ११ वतथींनी आहे. त्यानुसार १९ िर्ाांच्या कालखं िात एकू ि १९ x १० म्हिजे
पुढे येईल. (िाचकास हे समजायला अिचि आल्यास ऋतु शेर् १९० नक्षत्रांचा शेर् होईल. आता या १९० नक्षत्रांचा वहशेब
हा भाग परत िाचािा). अथाात आता मकर सं क्रांत माघ शुि लािूया.
१२ ला असेल. त्यामुळे हे चांद्र िर्ा हे अनुित्सर असेल. एका युगात ७ अणधक मास येतात हेही आपि पावहले. तेव्हा
पान. क्र.१८ िर
खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | १५
 मकरसांक्ाांतीचे खगोलशास्त्र

अमेय गोखले

“वतळगूळ घ्या गोि बोला” असं सहज सरकिार आहे. कशी ते बघूयात. आता सूची क्र. १ मधल्या
बोलून आपि एकमेकांना शुभेच्छा देतो, वतसऱ्या कॉलमचे वनरीक्षि करा. तुमच्या लक्षात येईल की सूया
पि त्या मकरसं क्रांतीमागे काही वकचकट दर िर्ी मकर राशीत सुमारे ६ तास ९ वमवनटे * उशीरा प्रिेश
खगोलशास्त्र आहे असं जर सांवगतलं तर करतो. ही िरची ९ वमवनटे खूप महत्त्वाची आहेत. कारि ४
तुम्हाला कदाणचत ते खरं िाटिार नाही. िर्ाांत सं क्रांत २४ तास ३६ वमवनटांनी पुढे जाते पि लीप िर्ा
आज आपि तेच समजून घ्यायचा प्रयत्न वतला र्फि २४ तासांनीच मागे खेचते. (लीप िर्ाात जास्तीचा
करिार आहोत. वदिस घेतल्यामुळे सं क्रांत पुन्हा आधीच्या वदिशी येते.) ही
मकर आणि सं क्रमि या दोन शब्दांिरून कळतं की त्या साचलेली ३६ वमवनटे सं क्रांतीला थोिं थोिं पुढे ढकलत राहतात.
वदिशी सूया मकर राशीत प्रिेश करतो. मकर राशीचे सुद्धा ३ (* ९ वमवनटे ही सरासरी आहे. लं बितुाळाकार कक्षेमुळे ह्यात
अथा वनघू शकतात. थोिार्फार र्फरक पितो.)
१) भारतीयांची मकर रास (वनरयन) आता पुन्हा सूची क्र. १ मधला वतसरा कॉलम बघा. २००४
२) पािात्यांची मकर रास (सायन) आणि २००८ चे वनरीक्षि करा. त्या िर्ी सं क्रांत १५ जानेिारीला
३) मकर तारकासमूह का साजरी के ली? कारि मकर राशीतील प्रिेश सूयाास्तानं तर
मकरसं क्रांतीसाठी अथाातच भारतीयांची मकर रास (वनरयन) होता. यािरून आपल्याला आिखी एक वनयम कळला की –
प्रमाि मानली जाते. मकर दहािी रास असल्यामुळे वतची “मकर राशीतील सूयााचा प्रिेश जर सूयाास्तानं तर झाला, तर
सुरूिात राशीचक्राच्या आरं भवबं दपू ासून ९×३०=२७० अंशांिर सं क्रांत दुसऱ्या वदिशी साजरी करतात”.
होते. सूया जेव्हा या वबं दिू र येतो तेव्हा त्याचा मकर राशीत प्रिेश हे अजून चांगल्या प्रकारे समजण्यासाठी आपि त्या ८ िर्ाांचा
होतो आणि तेव्हा साधारितः किाक्याची थं िी असल्यामुळे ह्या एक आलेख बघूया (आकृ ती क्र. १). उभ्या अक्षािर सन आहे
सिाला वतळगूळ, गुळाची पोळी खािे, काळे कपिे घालिे तर आिव्यािर िेळ आहे. सं क्रांतीचा पुढे ढकलले जाण्याचा
इत्यावद प्रथा रूढ झाल्या. अश्या प्रकारे ह्या सिाचा ऋतूचक्राशी गुिधमा त्यात सहज वदसून येतो. आलेखातील तुटक रेर्ा १४
घवनष्ठ सं बं ध आहे. जानेिारी रोजी मुं बई येथील सूयाास्त (६:१९) दशािते. तुमच्या
आता आपि सं क्रांतीच्या वदनांकाचा विचार करू. तुम्हाला झटकन लक्षात येईल की २००७ साली सूयााचा मकर राशीतील
माहीत असेल की १४ वकं िा १५ जानेिारीला सं क्रांत येते. पि प्रिेश जेमतेम सूयाास्ताच्या आत झाला होता. २०११ साली तो
नेमकी का ि कधी १४ ला येते ि कधी १५ ला येते? सूची क्र. ३६ वमवनटे पुढे गेल्यामुळे सूयाास्ताच्या नं तर झाला आणि म्हिून
१ मध्ये सं क्रांतीचे काही वदनांक वदले आहेत. सध्या र्फि पवहले सं क्रांत १५ जानेिारी रोजी साजरी के ली.
दोनच कॉलम बघा. थोिक्यात, सं क्रांतीचा चार िर्ाांचा पॅ टना जो आधी १४-१४-
सूची क्र. १ (सं दभा: दाते पं चांग) १४-१५ होता, तो २००९-२०१२ ह्या चतुष्कात १४-१४-१५-१५
िर्ा सिाचा वदनांक मकर राशीतील प्रिेशाची िेळ असा पुढे सरकला. आिखी काही िर्ाांनी तो १४-१५- १५-१५
२००१ १४ जानेिारी सकाळी ५:१०, १४ जाने होईल; आिखी काही िर्ाांनी १५-१५- १५-१५ असा पुढे सरकत
२००२ १४ जानेिारी सकाळी ११:१९, १४ जाने राहील. पि नेमक्या वकती िर्ाांनी? सं क्रांतीचा एक पॅ टना
२००३ १४ जानेिारी सं ध्या. ५:३०, १४ जाने साधारितः ४० िर्े वटकतो. सूयाास्त १-२ वमवनटांनी हुकल्यास
२००४ १५ जानेिारी रात्री ११:४३, १४ जाने ४४ िर्े वटकू शकतो, तर मधूनच सूयाास्ताला लिकर गाठता
२००५ १४ जानेिारी सकाळी ५:४१, १४ जाने आले तर ३६ िर्ाांत सुद्धा बदलू शकतो. आपली बस जर १
२००६ १४ जानेिारी सकाळी ११:५४, १४ जाने वमवनटासाठी चुकली तर पुढच्या बससाठी १० वमवनटे थांबािे
२००७ १४ जानेिारी सं ध्या. ६:०७, १४ जाने लागते – तसेच काहीसे. पि ४० िर्े पॅ टना वटकिे हे खूप जास्त
२००८ १५ जानेिारी रात्री १२:०७, १५ जाने स्वाभाविक आहे.
त्यांचं वनरीक्षि करून आपि असा ढोबळ वनष्कर्ा काढू आता यात गं मत बघा. कोलकात्यात १४ जानेिारीला ५:१९
शकतो की लीप िर्ाात सं क्रांत १५ जानेिारीला येते. पि थांबा! िाजता सूयाास्त होतो. त्यामुळे वतकिे सं क्रांतीचा पॅ टना ८ िर्े
ही र्फि त्या िेळची प्शस्ती आहे आणि सं क्रांत हळू हळू पुढे आधीच म्हिजे २००३ सालीच पुढे सरकला होता! तुमच्या हे
१६ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
देखील लक्षात येईल की पृथ्वीिरच्या तुमच्या स्ानाप्रमािे १) सं क्रांतीचे ४० िर्ाांचे चक्र असते ज्यायोगे सं क्रांत थोिी
सं क्रांतीचा पॅ टना बदलिार. हे ४० िर्ाांचे चक्र आपि गणित थोिी पुढे सरकते (प्रवतिर्ी सरासरी ९ वमवनटे )
मांिून काढू शकतो का? र्फार कठीि नाही. २००९-२०१२ च्या २) सं क्रांतीचे १०० िर्ााचे दुसरे एक चक्र असते ज्यामुळे ती
चतुष्कात निा (१४-१४- १५-१५) पॅ टना सुरू झाला होता. त्यातील १ वदिसाची उिी मारते. मात्र हे चक्र दर ४०० िर्ाांनी लागू पित
२०१० साली सूयााचा मकर प्रिेश दुपारी १२:३० िाजता होता. नाही.
पॅ टना पुन्हा बदलण्यासाठी हा मकरप्रिेश ६:१९ पयांत पुढे ३) सं क्रांतीचे पुढे सरकिे हा त्या दोन्हीचा एकवत्रत पररिाम
जािे आिश्यक आहे – म्हिजे सुमारे ६ तास = ३६० वमवनटे. असतो (superposition).
मकर प्रिेश ४ िर्ाांत ३६ वमवनटे तर वकती िर्ाांत ३६० वमवनटे ह्या एकवत्रत पररिामामुळे सं क्रांतीचा पुढे सरकण्याचा दर
पुढे जाईल? ४ × ३६० ÷ ३६ = ४० िर्े. म्हिजे २०४९-२०५२ (rate) काय असतो? ह्याचे गणित सुद्धा र्फार कठीि नाही.
च्या चतुष्कात पॅ टना पुन्हा बदलून १४-१५- १५-१५ होईल. पवहल्या चक्राप्रमािे सं क्रांत दर िर्ी ९ वमवनटे म्हिजे ४००
सूची क्र. २: सं क्रांतीचे पॅ टना िर्ाांत ४०० × ९ = ३६०० वमवनटे पुढे जाईल – म्हिजे २.५
सन १९६९ – १९७२ १४-१४- १४-१५ वदिस. तर दुसऱ्या चक्राप्रमािे ४०० िर्ाांत ३ वदिस पुढे जाईल
सन २००९ – २०१२ १४-१४- १५-१५ (कारि ३ लीप िर्े गाळली जातील). म्हिजे ४०० िर्ाांत
सन २०४९ – २०५२ १४-१५- १५-१५ एकं दर २.५ + ३ = ५.५ वदिसांनी पुढे जाईल. हा सरासरी दर
सन २०८९ – २०९२ १५-१५- १५-१५ (rate) झाला.
सन २१०१ – २१०४ १६-१६- १६-१६ आत्तापयांत आपि “काय” घिते ते बवघतले; आता ते “का”
सन २१२५ – २१२८ १६-१६- १६-१७ घिते त्याचा विचार करूया. आपि िर्ाामध्ये वदिसांची सं ख्या
सूची क्र २ मध्ये सं क्रांतीचे भविष्यातील पॅ टना वदले आहेत – ३६५ वकं िा ३६६ घेतो कारि वदिस अपूिाांकात ठे ििे अशक्य
त्याचे नीट वनरीक्षि करूया. २०८९ पयांत सगळे सुरळीत वदसते. आहे. पि िर्ााची खरी लांबी अपूिाांकात भरते. पृथ्वीला
दर ४० िर्ाांची पॅ टना बदलताना वदसतो. पि २१०१ ते २१०४ चे सूयााभोिती “ताऱ्यांसापेक्ष” एक र्फेरी पूिा करायला ३६५.२५६४
आकिे अनपेणक्षत आहेत. अजून ४० िर्े पूिा झालेली नसताना वदिस म्हिजेच ३६५ वदिस ६ तास ९ वमवनटे लागतात. नेमक्या
सं क्रांतीने चारही िर्ाांसाठी सरळ ह्याच र्फरकामुळे सूयााचा
एक वदिसाची उिी घेतलेली मकरेतला प्रिेश ६ तास ९
आहे. ४० िर्ाांच्या चक्रामध्ये वमवनटे उशीराने होतो.
सं क्रांत र्फि “सरकते”. पि यािरून आपल्याला
२१०१-२१०४ मध्ये चारही दोनपैकी पवहल्या चक्राचे
िर्ाांसाठी एका झटक्यात १ कारि कळले. दुसऱ्या
वदिसाने पुढे गेलेली आहे. असे १०० िर्ीय चक्राचे मूळ
तेव्हा काय िेगळे घिेल? २१०० सायन वनरयन िादात
हे लीप िर्ा नसिार आहे! तर ते दिलेले आहे. आपि िर
एक साझेसुधे ३६५ वदिसांचे िर्ा बवघतलेल्या
असिार आहे. त्यामुळे आकृ ती क्र “ताऱ्यांसापेक्ष” िर्ााला
१ प्रमािे जशी सं क्रांत दर ४ “नाक्षत्र
िर्ाांनी मागे खेचली जाते, तशी िर्ा” (sidereal year)
ती त्या िर्ी खेचली जािार नाही. ती कायमची १ वदिस पुढे म्हितात. हे “वनरयन” असते. न सरकिाऱ्या भारतीय
वनघून जाईल. आपि िापरतो त्या ग्रेगोरीयन कॅ लेंिरप्रमािे राशीचक्रासाठी ह्याचा िापर करािा लागतो. पि िर्ााचा दुसरा
िर्ााला जर १०० नी पूिा भाग जात असेल तर त्याला ४०० नी एक प्रकार असतो. पृथ्वीला सूयााभोिती “िसं त सं पात वबं द”ू
सुद्धा पूिा भाग जािा लागतो, तरच ते लीप िर्ा असते. त्यामुळे सापेक्ष (vernal equinox) एक र्फेरी पूिा करायला जो काळ
२१००, २२००, २३०० ही लीप िर्े नसतील. त्या िर्ाांमध्ये लागतो त्याला “सांपावतक िर्ा” (tropical year) म्हितात.
सं क्रांत पूिा १ वदिस पुढे उिी मारेल. २०००, २४०० ही मात्र ३६५.२४२२ वदिस म्हिजेच ३६५ वदिस ५ तास ४८ वमवनटे
लीप िर्े असल्यामुळे सं क्रांत पुन्हा रुळािर येईल. एिढा हा कालािधी असतो. आपली पृथ्वी हा एक विशाल
आपले आत्तापयांतचे वनष्कर्ा आपि पुढीलप्रमािे मांिू भोिरा आहे. भोिऱ्याप्रमािेच पृथ्वीचा अक्ष दे खील आकाशात
शकतो: शं क्वाकार मागा (cone) रे खाटतो, त्यामुळे िसं त सं पात वबं दू

खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | १७


मागे सरकतो. पािात्य राशीचक्र मागे मागे सरकण्याचे हेच
कारि आहे. सांपावतक िर्ााची विशेर् गोष्ट म्हिजे ते
ऋतूचक्राशी सुसंगत राहते. पृथ्वीचा अक्ष कललेला असल्यामुळे
ऋतू होतात आणि सांपावतक िर्ा हे अक्षाच्या गतीशीच वनगिीत
आहे – हे या मागचे कारि आहे. वनरयन असलेल्या नाक्षत्र
िर्ााची हळू हळू ऋतूचक्राशी र्फारकत होते. नेमक्या ह्याच
कारिासाठी ग्रेगोरीयन कॅ लेंिरसुद्धा सांपावतक िर्ााप्रमािेच
चालते. दर चार िर्ाांनी लीप िर्ा घेतल्यािर त्यातील वदिसांची
सरासरी ३६५.२५ बनते ती ३६५.२४२२ च्या शक्य वततक्या
जिळ जािी म्हिून दर १०० िर्ाांनी लीप िर्ा गाळायची त्यात
सोय के लेली आहे. त्याचा पररिाम म्हिून सं क्रांत १ वदिसाची
उिी घेते. हे दुसऱ्या चक्रामागचे कारि आहे. वनरयन
राशीचक्राचा िापर हे सं क्रांत पुढे सरकण्याचे मूळ कारि (root
cause) आहे.
ह्यामुळे एक गोष्ट णसद्ध होते की सं क्रांतीची ऋतूचक्राबरोबर
र्फारकत होिार. सुमारे १८०० िर्ाांपूिी वनरयन आणि सायन
सं क्रांती एकत्र येत असत. पुढे सरकू न आज त्यात २४ वदिसांचा
र्फरक पिला आहे. अजून १२०० िर्ाांनी ती र्फेब्रुिारीमध्ये
येईल. ह्यात वनणितपिे सुधारिेची गरज आहे. ह्यािर उपाय
काय? सं क्रांत वनरयन ऐिजी सायन मकरेप्रमािे साजरी करिं हा
त्यािरचा तोिगा आहे. हा वदिस नेहमी २२ विसेंबरच्या
आसपास येतो. तत्त्वतः सूया सिााणधक दणक्षिेकिे असतो तेव्हाच
सं क्रांत साजरी करिे योग्य आहे. प्रथांना णचकटू न राहण्यापेक्षा
त्यामध्ये सुधारिा करिे जास्त महत्त्वाचे आहे.
सायन सं क्रांतीची सुद्धा ३२ िर्े (४० नव्हे) आणि १०० िर्े
अशी चक्रे असतात पि ३२ िर्ाांच्या चक्रात सं क्रांत “मागे”
सरकते ि १०० िर्ाांच्या चक्रात “पुढे” सरकते. त्यामुळे एकवत्रत
पररिाम जिळ जिळ नाहीसा होतो आणि सायन सं क्रांत
कायमच २२ विसेंबरच्या आसपास येते.
लेख सं पिायच्या आधी एक मजेदार गोष्ट सांगतो. प्रथेप्रमािे
सं क्रांतीला वतळगूळ खायला सुरूिात करतात ते रथसप्तमी (माघ
शुि सप्तमी) पयांत खातात. भविष्यात सं क्रांत रथसप्तमीला
मागे टाके ल का? हा एक रोचक प्रश्न आहे आणि तो
सोििण्यासाठी वहंदू कालगिनेच्या सखोल अभ्यासाची गरज
आहे. तुम्हाला ह्याचे उत्तर शोधता येईल?
(श्री. अमेय गोखले हे मं िळाचे काया गेली २५ िर्ा करत
आहेत. व्यिसायाने ते सॉफ्टिेअर इंणजवनयर असून मुं बई
आयआयटीचे माजी विद्याथी आहेत. ते मं िळासाठी अनेक
व्याख्याने घेत असतात.)
१८ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
पान. क्र. १५ िरून
भारतीय कालगिना ि लगध..
प्रत्येक अणधक मास असताना चं द्र भ्रमि २७ नक्षत्रांतून होईल.
यानुसार ७ मवहन्यांचा विचार करता २७ x ७ = १८९ नक्षत्रांचा
वहशेब लागला. आता १ नक्षत्राचा वहशेब बाकी आहे.
आपि िर पावहल्याप्रमािे १ युगात १९ स रिर्े असतात,
त्यातील १८ िर्े ही ३७१ वदिसांची ि १ िर्ा हे ३७२ वदिसांचे
असािे लागते. त्यानुसार हे एक िर्ा लीप धरून त्या १
वदिसाच्या िेळी चं द्र हे १ नक्षत्र पुढे जातो. युगाचे पवहलेच िर्ा
हे लीप धरले आहे. आता िरील प्शिष्ट श्लोकाचा विचार
करूया.
एका स र िर्ाात १० नक्षत्रे शेर् होतो हे पावहले. त्यानुसार
अध्याा िर्ाात म्हिजे १ अयन, यात ५ नक्षत्रे इतका शेर् होईल.
“लगध युगाची १९ िर्े” या भागात १९ स रिर्े ि
त्याच्याशी वनगवित चांद्र िर्े (सं ित्सर िगैरे) आपि पावहले.
त्यािेळी अणधक बारकािे बघताना अयन ि करि हे पावहले.
आता या वठकािी त्यातील प्रत्येक अयन याचा प्रारंभ ि तेव्हाचे
नक्षत्र हे बघूया. त्या १९ िर्ाात ३८ अयन असून प्रत्येक पुढील
अयन हे बघताना ५ नक्षत्रे शेर् या पद्धतीने जािे लागेल.
आता प्शिष्ट श्लोकात नक्षत्रांचा उल्लेख १ नं तर ५ सोिू न ६
िे, नं तर ११ िे असा आहे.
तेव्हा लगध ऋवर्ं नी अयन ि त्याच्या सुरिातीस कोिते
नक्षत्र असािे हे काम सोपे व्हािे म्हिूनच हा श्लोक के ला
असािा.
समारोप
नक्षत्र ि युग यानं तर पुस्तकातील इतर भागांचा आढािा न
घेता समारोपाकिे येऊया. हे इतर भागही िाचनीय आहेत. परंतु
या लेखाचा मूळ हेतू लगध महामुनींचे काया आपल्यासमोर
मांििे हा आहे.
श्री. होले यांनी त्यांचे णलखाि करताना (१९८८) आधुवनक
काळातील उपकरिांमुळे अचूक कालमापन ि लगध युगे
यांतील र्फरक सांवगतला आहे.
हा र्फरक १९ िर्ीय चक्रासाठी र्फि ४ तास ि २३ वमवनटे
इतका आहे. यािरून िेवदक ज्योवतर् या ग्रंथाचे महत्त्व लक्षात
येते.
सरतेशेिटी श्री. वटळक ि श्री. होले या दोघांनी नम्रभािाने
आपापल्या पुस्तकांत त्यांच्या अभ्यासात त्रुटी असू शकतात हे
आिजूान उल्लेखले आहे. त्यांच्या मते िेदांगांिरील अंवतम भाष्य
हे भविष्यात अणधक अभ्यास करून पुढील कोिीतरी करेल.
(श्री. आशीिााद वटल्लू ज्येष्ठ आकाश वनरीक्षक असून सध्या
मं िळाचे सह-सणचि आहेत. ते तं त्रज्ञान क्षेत्रातील अग्रगण्य तज्ञ
असून मुं बई आयआयटी (IITB) चे माजी विद्याथी आहेत.)
 प्राचीन वेधशाळा
सदर ले ख हा नवज्ञान ले खक सुनील जोगळे कर यांच्या 'दुनबषणींचे नवश्व' या पुस्तकातला आहे . - सुनील जोगळे कर
सुनील जोगळे कर यांचा खगोल मंडळाशी संबंध होता. त्यांच्या पश्चात हे पुस्तक प्रससद्ध झाले . या पुस्तकातील काही
फोिो, रे खाचचत्रे आणण तपशील मंडळाच्या वाचनालयातून उपलब्ध झाले . हा ले ख आपल्या 'खगोल नवश्व'च्या
अंकात पुनप्रषकासशत होणे उचचतच ठरेल.
- मुकुंद जोगळे कर

भारतात नैवनताल या वनसगारम्य वठकािी तेथून जिळच र्फोटोमीटर, छायाणचत्रिाची साधने, मोठाले सं गिक,
असलेल्या 'मनोरा' या णशखरािर एक खगोलशास्त्रीय िेधशाळा अिकाशातून िेध घेऊ शकिारे कृ वत्रम उपग्रह, क्ष वकरि, गॅ मा
आहे. दणक्षि भारतात हैद्राबादजिळच्या रंगापूर या खेड्यामध्ये वकरि, रेविओ लहरी िगैरे वकरिे पकिू शकिारी उपकरिे,
आणि बं गलोर जिळच्या कािलूर येथेही अशाच िेधशाळा आहेत. आिखी इतर वकतीतरी! मात्र या सिाांमध्ये दुबीि हे च
पयाटनासाठी प्रणसद्ध अबू पिातािरही तेथल्या 'गुरुणशखर' या खगोलशास्त्रीय अभ्यासाचे सिाात महत्त्वाचे उपकरि आहे. आज
सिोच्च णशखराजिळच एक आिखी खगोलशास्त्रीय िेधशाळा खगोलशास्त्रीय सं शोधनाची दुवबािीणशिाय कल्पनाही करता
उभी आहे. भारताबाहेर तर अमेररका, रणशया, ऑस्ट्े णलया, येिार नाही. त्यामुळेच िेधशाळा आणि दुवबािी यांचे एक
जमानी, जपान, णचली समीकरिच तयार झालेले
िगैरे अनेक देशांमध्ये आहे.
शेकिो िेधशाळा खगोलशास्त्रात
सेरो टोलेलो िेधशाळा
विखुरलेल्या आहेत. आज अत्यािश्यक
या सिाच िेधशाळा बनलेल्या या दुवबािीचा
असतात मोठ्या शोध साधारि चारशे
शहरांपासून खूप दूर! िर्ाांपूिी इसिी सन
बहुतेक िेळा लहान १६०८ च्या सुमारास
खेड्यांमध्ये आणि खूप लागला आणि लगेचच
उं चीिर! शहरांमधील दुवबािींचा
कृ वत्रम प्रकाशापासून खगोलशास्त्रासाठी िापर
आणि धूळ, धूर सुरु झाला. त्या
यांच्यामुळे वनरीक्षिाला काळापासून अगदी
खूप त्रास होतो; आणि आजपयांत दुवबािींच्या
त्या सिाांचा विचार रचनेत आणि स्वरुपात
करूनच या िेधशाळांसाठी योग्य जागा वनििली जात असते. सारख्या सुधारिा होत आल्या आहेत. दुवबािींच्या आकारातही
अशी एखादी िेधशाळा जर तुम्ही लांबून बवघतली तर सतत िाढ होत आलेली आहे. गेल्या चार शतकात बांधल्या
सिाप्रथम तुमची नजर खेचून घेतील पांढरे स्वच्छ, अंड्याच्या गेलेल्या प्रत्येक मोठ्या दुवबािीबरोबर आणि दुवबािीच्या रचनेतील
किचासारखे वदसिारे तीन, चार, वकं िा जास्त अधागोलाकार प्रत्येक सुधारिेशी वनगिीत आहे खगोलशास्त्रातील एखादा
घुमट! बारकाईने पावहल्यास या घुमटांिर असलेली एक चीर महत्त्वाचा शोध. खगोलशास्त्राची प्रगती आणि दुवबािींची उत्क्ांती
वकं िा र्फट तुम्हाला वदसू शके ल. हा घुमट म्हिजेच िेधशाळे तला एकमेकांना अगदी समांतरच होत आलेली वदसते!
सिाात महत्त्वाचा भाग असतो. या घुमटाच्या आत असते दुवबािींचे आजचे िय चारशे िर्े असले तरी खगोलशास्त्र मात्र
खगोलशास्त्रातले सिाात महत्त्वाचे उपकरि-‘दुबीि’! घुमटाला त्याहून खूपच जुने आहे. कदाणचत कोित्याही मानिी सं स्कृ ती
असिाऱ्या र्फटीमधून ही दुबीि आकाशातल्या प्रचं ि अंतरांिर इतके च ते जुने मानािे लागेल. याचे पुरािे आपल्याला
असिाऱ्या ग्रहगोल-ताऱ्यांचा िेध घेत असते. सं पूिा घुमट भारतीयांच्या िैवदक िाङ्मयामध्ये, बॅ वबलोवनयनांच्या आणि
स्वतः भोिती वर्फरिून ही र्फट आपल्याला हव्या त्या िस्तूकिे अॅसेररयनांच्या मृवत्तका लेखांमध्ये तसेच इणजप्शियनांच्या
िळविता येते आणि मग ती िस्तू दुवबािीिारे 'वदसू' शकते. णचत्रणलपीतल्या मजकु रात वमळतात. म्हिजेच दुवबािीच्या
खगोलशास्त्रात इतरही उपकरिे िापरली जातात. ताऱ्यांच्या शोधापूिी दोन-अिीच हजार िर्े जगभर खगोलशास्त्राचा
प्रकाशाचे विद्युत सं देशात रूपांतर करून त्याची नोंद ठे ििारे अभ्यास सुरु होता. अनेक खगोल वनरीक्षक के िळ साध्या

खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | १९

िोळयांनी आकाशातील सूया, चं द्र, इतर ग्रह, तारे यांचे वनरीक्षि
करून त्यांच्याबद्दल अणधकाणधक मावहती वमळिीत होते. अशा
प्रकारच्या वनरीक्षिासाठी त्याकाळीही िेधशाळा होत्याच. मात्र
आजच्या िेधशाळांहून त्या एका बाबतीत णभन्न होत्या. त्या सिा
दुबीि-विरवहत िेधशाळा होत्या! या प्राचीन दुबीि-विरवहत
िेधशाळा तऱ्हेतऱ्हेच्या असत. बरेचदा या िेधशाळा म्हिजे उं च
जागी बांधलेले र्फि मनोरेच असत. अनेक िेधशाळांमध्ये
दगिी णभं तींची गुं तागुं तीची रचना होती. या रचनेचा िापर
वनरीक्षकाला प्रत्यक्ष खगोल वनरीक्षिासाठी होत असे. अनेकदा
अशा एखाद्या प्राचीन िेधशाळे च्या अिशेर्ांिरून आज
आपल्याला त्या िेधशाळे चे मूळ स्वरुप वकं िा कोित्या प्रकारचे
वनरीक्षि त्या िेधशाळे तून के ले जात असे हे ओळखिेही अिघि
स्टोनहेंज िेधशाळे चे अिशेर्
होऊन बसते. पुरा-खगोलशास्त्र (Archaeoastronomy) ही
एक निीच शाखा या प्रकारच्या अभ्यासासाठी वनमााि झाली
आहे. प्राचीन काळच्या िेधशाळा उजेिात आििे ि त्यामध्ये
होिाऱ्या खगोल वनरीक्षि पद्धतीबद्दल अनुमान काढिे यासारखा
अभ्यास पुरा-खगोलशास्त्रात होतो. अथाात, या प्रकारच्या
अभ्यासासाठी खगोलशास्त्र आणि पुरातत्व या दोन्ही विर्यांचे
पुरेसे ज्ञान अभ्यासकाला असािे लागते! सर विल्यम पेट्ी या
वब्रवटश सं शोधकाला पवहला पुरा-खगोलशास्त्रज्ञ म्हििे चूक
होिार नाही. गेल्या शतकाच्या शेिटी १८८० साली पेट्ीनी
आपले सं शोधन प्रकाणशत के ले आणि इंग्लंिमधील
सॅ णलसबरीच्या उत्तरेला तेरा वकलोमीटर अंतरािर असिाऱ्या
‘स्टोनहेंज’ या अिशेर्ांबद्दल निीनच मावहती लोकांपुढे आली.
२० |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
मोठमोठ्या, उभट आकारांच्या दगिांच्या स्वरुपातले हे अिशेर्
म्हिजे प्राचीन लोकांचे प्राथानास्ळ असािे अशी तोपयांत
समजूत होती. मात्र विल्यम पेट्ीनी दाखिून वदले की
स्टोनहेंजच्या रचनेमागे प्राचीन लोकांचा एक विणशष्ट उद्दे श होता
- खगोल वनरीक्षिाचा!
स्टोनहेंजमध्ये मोठमोठे उभट दगि ितुाळाकार रचलेले
आहेत. मध्यभागी एका विणशष्ट वठकािापासून बवघतले तर सूया
वकं िा चं द्राची उगिण्याची जागा आपि विणशष्ट दगिांच्या
पाश्वाभूमीिर पाहू शकतो. िर्ाभर सूयााची बदलिारी जागा
त्यामुळे आपल्याला कळू शकते ि त्यािरून िर्ाातला सिाात
मोठा वदिस वकं िा विणशष्ट ऋतुचे आगमन िगैरे आधी कळू
शकते. या प्रकारच्या मावहतीचा सिाात जास्त उपयोग त्या
काळच्या शेतकऱ्यांना होत असािा. कोिती शेतीची कामे के व्हा
सुरु करािी याबद्दल मागादशान वमळण्यासाठी!
स्टोनहेंजच्या रचनेच्या चहूबाजूं नी जवमनीिर लहान-लहान
खळगे ितुाळाकार खिले आहेत. या खळग्यांमध्ये
चुनखिीसारखे पदाथा भरल्यामुळे ते चटकन दृष्टीला पितात. ही
सिा रचना म्हिजे तर प्राचीन काळचा जगातला पवहला िवहला
सं गिकच आहे! या ‘सं गिकाचा’ िापर करण्यासाठी
आपल्याला चं द्र, सूया यांच्यासाठी एक-एक लहान दगि घ्यािा
लागेल. हे दगि ितुाळाकार पसरलेल्या खळग्यांमधून प्रत्येक
वदिसासाठी थोिे थोिे सरकिून आपि आकाशातील चं द्र,
सूयााची प्शस्ती दाखििारी प्रवतकृ तीच करू शकतो. आणि
त्यािरून चं द्रग्रहि आणि सूयाग्रहि यांचे बरेच अचूक भाकीतही
करू शकतो! स्टोनहेंजप्रमािेच फ्रान्स देशात कारनॅ क या
वठकािीही प्राचीन काळच्या िेधशाळे चे अिशेर् सापिले आहेत.
ही िेधशाळा सात ते दहा हजार िर्े जुनी असािी असा
पुरातत्वज्ञांचा कयास आहे. त्याचप्रमािे दणक्षि अमेररके तील
माया, अझ ॅ टे क, झापोटे क या सं स्कृ तींचा अभ्यास करिारे काही
सं शोधक तेथील काही मं वदरे त्या काळच्या खगोलशास्त्रीय
िेधशाळाच होत्या असा दािा करतात.
भारतामध्ये अजूनपयांत अशा प्राचीन काळच्या िेधशाळांचे
कोितेही अिशेर् सापिले नाहीत. सिाई जयणसंगाची दुबीि
विरवहत िेधशाळा होती हे खरे. मात्र ती अलीिच्या काळातली
साधारि २६० िर्ाांपूिीची आहे. णशिाय दुवबािींचा शोध
लागल्यानं तर त्या िेधशाळे ची वनवमाती झालेली आहे. याचे कारि
कदाणचत असेही असेल की भारतामध्ये पुरा-खगोलशास्त्र
याविर्याचे कोिीही अभ्यासक नाही. त्या दृवष्टने भारतातल्या
मं वदरांचा वकं िा प्राचीन अिशेर्ांचा अभ्यास होिे आिश्यक आहे.
खगोल वनरीक्षिासाठी एखादे उपकरि िापरिारा पवहला
शास्त्रज्ञ बहुधा प्राचीन ग्रीस देशातला वहप्पाका सच असािा.
ताऱ्यांच्या जागा ठरविण्यासाठी वहप्पाका सनी क्वाि् न्ट नािाचे एक
उपकरि िापरले असल्याचा उल्लेख टॉलेमीने के ला आहे.
क्वाि् न्टचा िापर करून वहप्पाका सने ८५० ताऱ्यांचा एक बराच
अचूक नकाशा बनविला होता. सं पात वबं दच ू े अगदी सूक्ष्म सरकिे
(साधारि शं भर िर्ाात अिघा एक अंश!) वहप्पाका सला याच
क्वाि् न्टमुळे कळू शकले होते.
ग्रीक वनरीक्षक: वहप्पाका स
खगोलशास्त्रात उपकरिे िापरली जाऊ लागली आणि
िेधशाळांचे स्वरूप हळू हळू बदलू लागले. आता िेधशाळा
म्हिजे के िळ वनरीक्षिाचे मनोरे वकं िा अिजि दगिी रचना न
राहून त्यात िेगिेगळी लहान मोठी यं त्रे, उपकरिे वदसू लागली.
अथाात िेधशाळांमध्ये दुवबािीचा णशरकाि व्हायला मात्र अजून
बराच अिकाश होता.
उलूघ बेगची िेधशाळा
पं धराव्या शताब्दीतील उलूघ बेग हा तैमुरलं गचा नातू.
ियाच्या र्फि पं धराव्या िर्ी उलूघ बेग समरकं दच्या राज्यपदािर
चढला. मात्र त्याला आपल्या आजोबांप्रमािे र्फि युद्ध ि
राजकारिात रस नव्हता तर इवतहास, गणित, खगोलशास्त्र
यासारख्या विर्यांची त्याला आिि होती. पुढे उलूघ बेगनी
खगोलशास्त्रीय अभ्यासासाठी एक िेधशाळा समरकं द येथे
बांधविली. ‘अलकाशी’ हा गणिती या िेधशाळे चे काम पाहू
लागला.
उलूघ बेग यांची िेधशाळा (स जन्य: ब्रोिको)
समरकं दच्या िेधशाळे तून के लेल्या वनरीक्षिांिर आधाररत
‘णझज्द-उलूघ बेग’ या ग्रंथामध्ये १०१२ ताऱ्यांचा अवतशय
अचूक नकाशा वदला आहे. आपल्या आजच्या मावहतीशी तुलना
करता उलूघ बेगच्या नोंदी र्फारतर ‘एक अंशाच्या एक हजारांश’
इतक्याच चुकीच्या आहेत! इतकी अचूक वनरीक्षिे उलूघ बेगनी
कशी वमळविली असतील याचे अनेक अभ्यासकांना आिया
िाटत असे. मात्र पुढे १९०८ साली रणशयन पुराखगोलशास्त्रज्ञ
व्ही. व्याटवकन (V. Vyatkin) यांनी उलूघ बेगची िेधशाळाच
उत्खनन करून उजेिात आिली आणि मग या वनरीक्षिांच्या
अचूकतेचे रहस्य उलगिले! उलूघ बेगच्या शाळे त एक प्रचं ि
कोनमापक (Sextant) सापिला आहे. दोन मीटर रुंदीचा एक
चर जवमनीत खिून त्यात हा कोनमापक बसिला आहे.
आकाशातल्या एखाद्या िस्तूची णक्षवतजापासूनची उं ची हा
कोनमापक अचूकपिे मोजू शकतो. या कोनमापकाणशिाय
इतरही अनेक लहान उपकरिे उलूघ बेगच्या िेधशाळे त
सापिली आहेत.
उलूघ बेगचा मृत्यू र्फार दुदैिी झाला. त्याच्याच मुलांनी
मारेकरी घालून त्याला मारले. अलकाशी मात्र समरकं द मधून
पळू न जाऊ शकला आणि त्याच्याचमुळे ‘णझज्द-उलूघ बेग’ हा
ग्रंथ युरोपात, अरब देशात आणि शेिटी भारतात पोहोचला.
टायकोची िेधशाळा
टायको ब्राहेला िेन्माका चा राजा दुसरा फ्रेिररक यांनी
खगोलशास्त्रीय िेधशाळा बांधण्यासाठी व्हीन बेटािर जागा वदली
होती. िेधशाळा बांधण्याबरोबरच व्हीन बेटािरील
खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | २१
रवहिाश्यांकिू न कर भािेपट्टी करिे, स्ावनक न्यायवनिािे
करिे, करचुकव्यांना णशक्षा करिे असले अणधकारही टायकोला
वमळाले होते! १५७६ साली व्हीन बेटािर टायकोची िेधशाळा
उभी रावहली. आपल्या िेधशाळे ला त्याने ‘स्वगााचा
वकल्ला’ (Uraniborg) असे नाि ठे िले होते.
टायकोनी स्वतः च या िेधशाळे चा आराखिा काढला होता.
िेधशाळे मधील तळघरात एक रासायवनक प्रयोगशाळा होती.
एक कायाशाळाही होती, टायकोचा छापखाना होता, तसेच
कागदाचा कारखानाही होता. िरच्या मजल्यािर वनरीक्षिासाठी
विविध उपकरिे बसिली होती. याणशिाय िेधशाळे तच
टायकोची रहायची राजेशाही व्यिस्ाही होती. टायकोच्या
पाहुण्यांसाठी चार वनिासस्ाने होती आणि िेधशाळे तच एक
तुरुंगसुद्धा होता! प्रत्यक्ष वनरीक्षि करण्यासाठी असलेल्या प्रचं ि
आपले गणितच दुसऱ्या पद्धतीने के ले. मं गळ सूयााभोिती गोल
कक्षेत न वर्फरता लं बगोल कक्षेत वर्फरतो असे गृहीत धरले,
आणि के पलरचा पवहला वनयम शोधला गेला!
टायको ब्राहेची अचूक वनरीक्षिशिी आणि णचकाटी
बवघतल्यास त्याच्या हाती वनरीक्षिासाठी दुबीि लागू शकली
नाही हे दुदैि िाटते. टायकोच्या मृत्यूनंतर आठ-दहा िर्ाांनीच
दुवबािीचा शोध लािला गेला! दुवबािीचा िापर जर टायकोला
करायला वमळाला असता तर या थोर खगोल वनरीक्षकाने
खगोलीय सं शोधनाचा कसा धिाका लािला असता याची
के िळ कल्पनाच आपि करू शकतो. अथाात, कोित्याही
शास्त्राचा विकास होतच असतो कोिासाठी तो अिू न बसत
नाही. तसेच खगोलशास्त्रही टायकोसाठी थांबले नाही. दुसऱ्या
एका खगोलशास्त्रज्ञाने - इटलीच्या गॅ णलणलओ गॅ णलणलनी
दुवबािीचा खगोल अभ्यासासाठी िापर सुरू के ला आणि निीन
शोधांचा नुसता पाऊसच पािला. दुवबािीच्या आगमनामुळे
िेधशाळांचे, खगोल वनरीक्षिाच्या पद्धतीचे आणि एकू िच
खगोलशास्त्राचे स्वरूप आमूलाग्र बदलले.

टायकोची िेधशाळा (णचत्र: टायको ब्राहे सं ग्रहालाय)

लाकिी क्वाि् न्टिर टायको धरून चार जि काम करीत. दोघेजि

क्वाि् न्ट हलिून हव्या त्या ताऱ्यािर प्शस्र करीत. मग टायको
वनरीक्षि घेऊन वमळालेला कोन ओरिू न सांगे आणि च था ती
नोंद णलहून घेई! एकू ि काय टायकोच्या या िेधशाळे त नोकर-
चाकर पाहुिे मं िळी, विद्याथी, सहाय्यक यांची भरपूर िदा ळ
असे! टायकोनी एक बुटका मािूस ‘पाळला' होता. तोही नेहमी
टायकोबरोबर असे!
कदाणचत या सिा व्यापला कं टाळू नच टायकोनी पुढे आिखी
एक िेधशाळा बांधविली. वहचे नाि त्याने ठे िले होते, ‘ताऱ्यांचा
वकल्ला’! या िेधशाळे त मात्र सं शोधनासाठी योग्य असे शांत
िातािरि वटकविले होते.
टायको ब्राहे जिळची उपकरिे र्फार उत्कृ ष्ट दजााची होती.
मोठाले लाकिी क्वाि् न्ट, धातूचे अवतशय अचूक कोनमापक
िापरून त्याने सातत्याने अनेक िर्े आकाशाचे वनरीक्षि सुरु
खगोल मं िळातर्फे प्रदीप नायक णलणखत तारांगि पुस्तकांची इं ग्रजी
ठे िले. विशेर् करून मं गळ ग्रहाच्या नोंदी टायकोनी अनेक िर्े
आिृत्ती घरपोच उपलब्ध आहे. आपल्याला हिे असल्यास सं पका
घेतल्या होत्या. पुढे टायकोचा उत्तराणधकारी जोहानेस के पलर
करा: abhay@khagolmandal.com
याने या नोंदींचा अभ्यास के ला तेव्हा त्या नोंदी गणिती सूत्रांमध्ये
बसत नाहीत असे के पलरच्या लक्षात आले. मात्र तरीही
के पलरचा टायकोच्या वनरीक्षिांिर इतका विश्वास होता की त्याने

२२ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०

१९०० च्या सुमारास जं तर -मं तर

© कोलं वबया विद्यापीठ

खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | २३

 Bhaskaracharya
The article was written by late Prof. Mohan Apte for Khagol Mndal
booklet few years back. In his memory, marking first death
anniversary we reproduce the article for benefit of all readers.
The period between 500 and 1200
AD was the golden age of Indian
Astronomy. In this long span of time
Indian Astronomy flourished mainly
due to eminent astronomers like
Aryabhat, Lallacharya, Varahamihir,
Brahmagupta, Bhaskaracharya and others.
Bhaskaracharya’s Siddhanta Shiromani is considered as
the pinnacle of all the astronomical works of those
700 hundred years. It can be aptly called the “essence”
of ancient Indian Astronomy and mathematics.
In the ninth century Brahmagupta’s
Brahmasphutasiddhanta was translated in Arabic. The
title of the translation was ‘Sind Hind’. This translation
proved to be a watershed event in the history of
numbers. The Arabs quickly grasped the importance of
the Indian decimal system of numbers. They played a
key role in transmitting this system of numbers to
Europeans. For a long time, Europeans were using
Roman Numerals, which were very tedious to handle.
After accepting the decimal system of numbers,
European mathematicians made a remarkable
progress in mathematics, but that was about 500
years after Bhaskaracharya.
From 750 AD Onwards India was engulfed in waves
of foreign attacks. In 1205 AD Bakhtiyar Khilji
destroyed the magnificent Nalanda University, which
was a renowned center of knowledge for about 800
years. India was in utter chaotic state till the country
was colonized by British. All universities and learning
centers in India were destroyed, knowledge was lost
and hardly any progress was made in mathematics and
astronomy. A few scholars like Keshav Daivadnya,
Ganesh Daivadnya, Madhav, Sawai Jai Singh and others
tried to keep the flame of knowledge burning in that
dark period.
Birth and Education of Bhaskaracharya
Ganesh Daivadnya has bestowed a very apt title on
२४ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
Prof. Mohan Apte
Bhaskaracharya. He has called him
‘Ganakchakrachudamani’, which means, ‘a gem among
all the calculators of astronomical phenomena.’
Bhaskaracharya himself has written about his birth, his
place of residence, his teacher and his education, in
Siddhantashiromani as follows,
‘A place called ‘Vijjadveed’, which is surrounded by
Sahyadri ranges, where there are scholars of three
Vedas, where all branches of knowledge are studied,
and where all kinds of noble people reside, a brahmin
called Maheshwar was staying, who was born in
Shandilya Gotra (in Hindu religion, Gotra is similar to
lineage from a particular person, in this case sage
Shandilya), well versed in Shroud (originated from
‘Shut’ or ‘Vedas’) and ‘Smart’ (originated from ‘Smut’)
Dharma, respected by all and who was authority in all
the branches of knowledge. I acquired knowledge at his
feet’.
From this verse it is clear that Bhaskaracharya was a
resident of Vijjadveed and his father Maheshwar taught
him mathematics and astronomy. Unfortunately today
we have no idea where Vijjadveed was located. It is
necessary to ardently search this place which was
surrounded by the hills of Sahyadri and which was the
center of learning at the time of Bhaskaracharya. He
writes about his year of birth as follows,
‘I was born in Shake 1036 (1114 AD) and I wrote
Siddhanta Shiromani when I was 36 years old.’
Bhaskaracharya has also written about his
education. Looking at the knowledge, which he
acquired in a span of 36 years, it seems impossible for
any modern student to achieve that feat in his entire
life. See what Bhaskaracharya writes about his
education,
‘I have studied eight books of grammar, six texts of
medicine, six books on logic, five books of mathematics,
four Vedas, five books on Bharat Shastras, and two
Mimansas’.
Bhaskaracharya calls himself a poet and most
probably he was Vedanti, since he has mentioned
‘Parambrahman’ in that verse.
SIDDHANTASHIROMANI
Bhaskaracharya wrote Siddhanta Shiromani in 1150
AD when he was 36 years old. This is a mammoth work
containing about 1450 verses. It is divided into four
parts, Lilawati, Beejaganit, Ganitadhyaya and
Goladhyaya. In fact, each part can be considered as
separate book. The numbers of verses in each part are
as follows,
Lilawati has 278, Beejaganit has 213, Ganitadhyaya
has 451 and Goladhyaya has 501 verses.
One of the most
important characteristics of
Siddhanta Shiromani is, it
consists of simple methods
of calculations from
Arithmetic to Astronomy.
Essential knowledge of
ancient Indian Astronomy
can be acquired by reading
only this book. Siddhanta
Shiromani has surpassed all
the ancient books on
astronomy in India. After
Bhaskaracharya nobody could write excellent books on
mathematics and astronomy in lucid language in India.
In India, Siddhanta works used to give no proofs of any
theorem. Bhaskaracharya has also followed the same
tradition.
Lilawati is an excellent example of how a difficult
subject like mathematics can be written in poetic
language. Lilawati has been translated in many
languages throughout the world. When British Empire
became paramount in India, they established three
universities in 1857, at Bombay, Calcutta and Madras.
Till then, for about 700 years, mathematics was taught
in India from Bhaskaracharya’s Lilawati and Beejaganit.
No other textbook has enjoyed such long lifespan.
BHASKAR’S MATHEMATICS
Lilawati and Beejaganit together consist of about
500 verses. A few important highlights of Bhaskar’s
mathematics are as follows,
Terms for numbers
In English, cardinal numbers are only in multiples of
1000. They have terms such as thousand, million,
billion, trillion, quadrillion etc. Most of these have been
named recently. However, Bhaskaracharya has given
the terms for numbers in multiples of ten and he says
that these terms were coined by ancients for the sake
of positional values. Bhaskar’s terms for numbers are as
follows:
eka(1), dasha(10), shata(100), sahastra(1000), ayuta
(10,000), laksha(100,000), prayuta (1,000,000=million),
koti(107), arbuda(108), abja(109=billion), kharva (1010),
nikharva (1011), mahapadma (1012=trillion), shanku
(1013), jaladhi(1014), antya(1015=quadrillion), Madhya
(1016) and parardha(1017).
Kuttak
Kuttak is nothing but the
modern indeterminate
equation of first order. The
method of solution of such
equations was called as
‘pulverizer’ in the western
world. Kuttak means to crush
to fine particles or to
pulverize. There are many
kinds of Kuttaks. Let us
consider one example.
In the equation, ax + b = cy, a and b are known positive
integers. We want to also find out the values of x and y in
integers. A particular example is,
100x +90 = 63y
Bhaskaracharya gives the solution of this example
as, x = 18, 81, 144, 207… And y=30, 130, 230, 330…
Indian Astronomers used such kinds of equations to
solve astronomical problems. It is not easy to find
solutions of these equations but Bhaskara has given a
generalized solution to get multiple answers.
Chakrawaal
Chakrawaal is the “indeterminate equation of
second order” in western mathematics. This type of
equation is also called Pell’s equation. Though the
equation is recognized by his name Pell had never
solved the equation. Much before Pell, the equation
was solved by an ancient and eminent Indian
mathematician, Brahmagupta (628 AD). The solution is
given in his Brahmasphutasiddhanta. Bhaskara
modified the method and gave a general solution of
खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | २५
this equation. For example, consider the equation 61×2
+ 1 = y2. Bhaskara gives the values of x = 22615398 and y
= 1766319049
There is an interesting history behind this very
equation. The Famous French mathematician Pierre de
Fermat (1601-1664) asked his friend Bessy to solve this
very equation. Bessy used to solve the problems in his
head like present day Shakuntaladevi. Bessy failed to
solve the problem. After about 100 years another
famous French mathematician solved this problem.
But his method is lengthy and could find a particular
solution only, while Bhaskara gave the solution for five
cases. In his book ‘History of mathematics’, see what
Carl Boyer says about this equation,
‘In connection with the Pell’s equation ax2 + 1 = y2,
Bhaskara gave particular solutions for five cases, a = 8,
11, 32, 61, and 67, for 61×2 + 1 = y2, for example he gave
the solutions, x = 226153980 and y = 1766319049, this is
an impressive feat in calculations and its verifications
alone will tax the efforts of the reader’
Henceforth the so-called Pell’s equation should be
recognized as ‘Brahmagupta-Bhaskaracharya
equation’.
SIMPLE MATHEMATICAL METHODS
Bhaskara has given simple methods to find the
squares, square roots, cube, and cube roots of big
numbers. He has proved the Pythagoras theorem in
only two lines. The famous Pascal Triangle was
Bhaskara’s ‘Khandameru’. Bhaskara has given problems
on that number triangle. Pascal was born 500 years
after Bhaskara. Several problems on permutations and
combinations are given in Lilawati. Bhaskar. He has
called the method ‘ankapaash’. Bhaskara has given an
approximate value of PI as 22/7 and more accurate
value as 3.1416. He knew the concept of infinity and
called it as ‘khahar rashi’, which means ‘anant’. It seems
that Bhaskara had not notions about calculus, one of
his equations in modern notation can be written as, d
(sin (w)) = cos (w) dw.
BHASKAR’S ASTRONOMY
Ganitadhyaya and Goladhyaya of Siddhanta
Shiromani are devoted to astronomy. All put together
there are about 1000 verses. Almost all aspects of
astronomy are considered in these two books. Some of
the highlights are worth mentioning.
२६ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
Earth’s circumference and diameter
Bhaskara has given a very simple method to
determine the circumference of the Earth. According
to this
method, first find out the distance between two places,
which are on the same longitude. Then find the correct
latitudes of those two places and difference between
the latitudes. Knowing the distance between two
latitudes, the distance that corresponds to 360 degrees
can be easily found, which the circumference of is the
Earth. For example, Satara and Kolhapur are two cities
on almost the same longitude. The difference between
their latitudes is one degree and the distance between
them is 110 kilometers. Then the circumference of the
Earth is 110 X 360 = 39600 kilometers. Once the
circumference is fixed it is easy to calculate the
diameter. Bhaskara gave the value of the Earth’s
circumference as 4967 ‘yojane’ (1 yojan = 8 km), which
means 39736 kilometers. His value of the diameter of
the Earth is 1581 yojane i.e. 12648 km. The modern
values of the circumference and the diameter of the
Earth are 40212 and 12800 kilometers respectively. The
values given by Bhaskara are astonishingly close.
Aksha kshetre
For astronomical calculations, Bhaskara selected a
set of eight right angle triangles, similar to each other.
The triangles are called ‘aksha kshetre’. One of the
angles of all the triangles is the local latitude. If the
complete information of one triangle is known, then
the information of all the triangles is automatically
known. Out of these eight triangles, complete
information of one triangle can be obtained by an
actual experiment. Then using all eight triangles
virtually hundreds of ratios can be obtained. This
method can be used to solve many problems in
astronomy.
Geocentric parallax
Ancient Indian Astronomers knew that there was a
difference between the actual observed timing of a
solar eclipse and timing of the eclipse calculated from
mathematical formulae. This is because calculation of
an eclipse is done with reference to the center of the
Earth, while the eclipse is observed from the surface of
the Earth. The angle made by the Sun or the Moon
with respect to the Earth’s radius is known as parallax.
Bhaskara knew the concept of parallax, which he has
termed as ‘lamban’. He realized that parallax was
maximum when the Sun or the Moon was on the
horizon, while it was zero when they were at zenith.
The maximum parallax is now called Geocentric
Horizontal Parallax. By applying the correction for
parallax exact timing of a solar eclipse from the
surface of the Earth can be determined.
YANTRADHYAY
In this chapter of Goladhyay, Bhaskar has discussed
eight instruments, which were useful for observations.
The names of these instruments are, Gol yantra
(armillary sphere), Nadi valay (equatorial sun dial),
Ghatika yantra, Shanku (gnomon), Yashti yantra,
Chakra, Chaap, Turiya, and Phalak yantra. Out of these
eight instruments Bhaskara was fond of Phalak yantra,
which he made with skill and efforts. He argued that
‘this yantra will be extremely useful to astronomers to
calculate accurate time and understand many
astronomical phenomena’. Bhaskara’s Phalak yantra
was probably a precursor of the ‘astrolabe’ used
during medieval times.
Dhee yantra
This instrument deserves to be mentioned
specially. The word ‘dhee’ means ‘Buddhi’ i.e.
intelligence. The idea was that the intelligence of
human being itself was an instrument. If an intelligent
person gets a fine, straight and slender stick at his/her
disposal he/she can find out many things just by using
that stick. Here Bhaskara was talking about extracting
astronomical information by using an ordinary stick.
One can use the stick and its shadow to find the time,
to fix geographical north, south, east, and west. One
can find the latitude of a place by measuring the
minimum length of the shadow on the equinoctial
days or pointing the stick towards the North Pole. One
can also use the stick to find the height and distance of
a tree even if the tree is beyond a lake.
Astronomical Achievements of Bhaskaracharya
 The Earth is not flat, has no support and has a power
of attraction.
 The north and south poles of the Earth experience six
months of day and six months of night.
 One day of Moon is equivalent to 15 earth-days and
one night is also equivalent to 15 earth-days.
 Earth’s atmosphere extends to 96 kilometers and
has seven parts.
 There is a vacuum beyond the Earth’s atmosphere.
 He had knowledge of precession of equinoxes. He
took the value of its shift from the first point of
Aries as 11 degrees. However, at that time it was
about 12 degrees.
Ancient Indian Astronomers used to define a
reference point called ‘Lanka’. It was defined as the
point of intersection of the longitude passing through
Ujjaini and the equator of the Earth. Bhaskara has
considered three cardinal places with reference to
Lanka, the Yavakoti at 90 degrees east of Lanka, the
Romak at 90 degrees west of Lanka and Siddhapoor at
180 degrees from Lanka. He then accurately suggested
that, when there is a noon at Lanka, there should be
sunset at Yavkoti and sunrise at Romak and midnight at
Siddhapoor.
Bhaskaracharya had accurately calculated apparent
orbital periods of the Sun and orbital periods of
Mercury, Venus, and Mars. There is slight difference
between the orbital periods he calculated for Jupiter
and Saturn and the corresponding modern values.
About 800 years back an intelligent mathematician
and astronomer was born in Maharashtra.
Unfortunately, Maharashtrians have hardly taken
cognizance of such a great man. It is good to see that
new amateur astronomy clubs and centers are being
named after him and there are awards given in his
name. The concepts and methods developed by
Bhaskaracharya are relevant even today.
खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | २७
 INDIAN ASTRONOMICAL TABLES
One of the most prominent researcher of ancient Indian Astronomy
Prof. Rao kindly accepted to contribute to this special issue. The article
clearly brings out the vast knowledge base in the ancient scriptures.
1.Introduction:
Compilers of annual Indian
calendrical-cum-astronomical
almanacs (Pañcāṅgas ) depend on
traditional astronomical tables
called differently as sāriṇīs,
padakas, vākyas, and koṣṭhakas.
There are a large number of such
tables belonging to different
schools (pakṣas) like Saura, Ārya, Brāhma and Gaṇeśa.
Among the Saurapakṣa tables Makaranda sāriṇi
(MKS) is the prominent and the most popular one. It is
composed by Makaranda, son of Ānanda at Kāśī
(Vāraṇāsī, Benares) in 1478 CE.
In this chapter, we discuss some features of not
only the Makaranda sāriṇi but also of the lesser known
and locally used Tyāgarti manuscript and the
Pratibhāgī padakas, all belonging to the Saurapakṣa.
The texts of Vākya-karaṇa and Tithi-cintāmaṇi,
belonging respectively to the Ārya and Gaṇeśa pakṣas,
will also be introduced.
2. Makaranda sāriṇi
The Makaranda sāriṇi (MKS) is a popular Sanskrit
text containing a large number of calendrical and
astronomical tables based on the popular siddhāntic
treatise Sūryasiddhānta (SS). These tables are worked
out with immense effort by Makaranda, Son of
Ananda, at Kāsī. At the commencement of the text
this is following the author’s salutations to lord Gaṇeśa
and goddess Sarasvati, the deities of learning and
knowledge:
śīrīgaṇeśāyanamah. śrīsarasvatyai namaḥ|
atha makaranda sāriṇi likhyate ||
śrī sūryasiddhāntamatena samyag viśvopakārāya
guruprasādāt |
ānandakando makaranda nāmā ||
– MKS, Ś 1.1
“Prostrations to Śrī Gaṇeśa and Śrī Sarasvatī. Now,
Ānanda’s son by name Makaranda, brings forth at Kāśī,
२८ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
Prof. S. Balachandra Rao
by the blessings of the preceptor (guru), folios of tithi
etc., based on the Sūryasiddhānta school of thought,
properly for the benefit of the world.”
The major tables in MKS are for (i) the ending
moments of tithi, nakṣatra and yoga, (ii) the mean
longitudes of the Sun, the Moon and the five
tārāgrahas viz, Kuja (Mars), Budha (Mercury), Guru
(Jupiter), Śukra (Venus) and Śani (Saturn), (iii) the
mandaphala (equation of centre) of each of the
heavenly bodies, (iv) the śighraphala (equation of
conjunction) of the five planets, (v) the moments of
solar ingress (saṇkramaṇa) into the rāśis (zodiacal
signs) and nakṣatras (the twenty-seven asterisms),
(vi) the Sun’s declination (krānti), (vii) the latitude
(śara, vikṣepa) of the Moon and (viii) angular
diameters (bimba) of the Sun, the Moon and the
earth’s shadow-cone (bhūcchāyā, bhūrbhā) for
computing lunar and solar eclipses.
Prof. David Pingree has provided a detailed
description of MKS with his learned critical comments,
in his extremely useful and exhaustive two catalogues:
Sanskrit Astronomical Tables in the United States
(SATIUS) and Sanskrit Astronomical Tables in England
(SATE).
In the chapter ‘Tithyādi sādhanādhikāra’ (obtaining
tithi etc.), under the tithikanda,
the ending moments of tithis (one thirtieth of lunar
month) at the beginning of solar years are given for
intervals of 16 years starting with the gata (elapsed)
year of the
Śalivāhana śaka 1544 (i.e. 1622-23 CE). This table is
followed by the tithi parameter
for each year of the interval. Similar pattern is
followed for nakṣatra and yoga.
Makaranda has made quite a few innovations in the
procedures for planetary positions and eclipses. In
order to elucidate the procedures of MKS, the famous
commentator Viśvanātha Daivajña composed the
very useful Udāharaṇa commentary with a large
number of examples in Śā. śaka 1540 (1618 CE). Prior to
that Divākara Daivajña had composed the explanatory Table 2 :Śakāvaśeṣa Tithikanda
commentary, Makaranda vivaraṇa. In śaka 1688 (1766
CE) Gokulanātha Daivajña wrote the Upapatti Koṣṭhaka 1 2 3 .... 16
(derivations and rationales) for MKS. For further Tithi 11 22 3 .... 27
elucidation of the text Daivajña Nārāyaṇa Śarmā, 1 2 3 6
published his Makaranda prakāśa in śaka 1831 (1909
kanda 11 23 35 .... 6
CE). All this shows how popular MKS is among the
pañcāṇga makers, especially the followers of the 42 23 5 .... 12
Saurapakṣa. Vallī 15 30 45 .... 5
kanda 12 25 37 30
2.1 Obtaining tithi kandas (Tithi Kandā nayanam)
The word kanda in Sanskrit literally means ‘root’ (of 36 12 48 .... 17
a tree or plant) and the word vallī means creeper. For
finding the tithi details of a given Śālivāhana śaka
year, MKS gives the kaṇda and vallī comprising the
weekday number (vāra saṅkhyā) and the time in
daṇḍas and palas (also called ghaṭi and 1 vighaṭī or
nāḍī and vināḍī).
In Table 1 that follows, the first topmost row
contains the Śā. śa years with an interval of 16 years
starting with 1544 (1622 CE) and continuing with 1560,
1576 ......
upto 1944 (2022 CE). Incidentally, while the text
says that the commencing year is śaka 1400 (1478 CE),
the table for tithikanda, in the published version of
MKS, starts from 1544 (1622 CE). This may be because
the published work is based on
Viśvanātha’s manuscript composed during the first
quarter of the 17th century. In the second row tithi
numbers 27, 24, 21, are given. The third row contains
the vāra (weekday number), ghaṭīs and palas. The
fourth and the last row has vallī followed again by
ghaṭīs and palas.
In Table 2 the tithi and the corresponding
vārādikanda and vallī are given for each year of sixteen
years’ interval used in Table 20.1. Śakāvaśeṣa means
the remainder when the śaka interval is divided by 16.
Table 1: Tithikanda for śaka (16 yrs. interval)
Śaka 1544 1560 .... 1944
Tithi 27 24 .... 12
Vāra 5 4 .... 4
Fig 1: Tithikanda for śaka (16 yrs. int) and
Ghaṭī 26 32 .... 1 śakāvaśeṣa
Pala 45 57 .... 45 (see Tables 1 and 2), a folio from MKS.
Vallī 54 0 .... 12 Note:
1 ghaṭī = 1 naḍī = 1 daṇḍa = 60 palas = 24 minutes
Ghaṭī 36 5 .... 13 1 vighaṭī = 1 vināḍī = 1 pala = 24 seconds.
Pala 34 51 .... 39

खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | २९

We have to take note of the following points: kālāntare tu saaṃskāraś cintyatāṃ gaṇakottamaiḥ |
In Table 2, the tithyādi for successive śaka years
with 16 years’ interval from the epoch is obtained by “In course of time corrections (in parameters) must
subtracting the following tithyādi from the preceding be thought over by the best among mathematicians.”
one: The Vāsiṣṭha siddhānta declares:
Yasmin pakṣe yatrakāle dṛggaṇitaikyaṃ dṛśyate
Tithi Vāra Gh. Pala tena pakṣena kuryāt tithyādi sādhanam |
3 0 53 48
“That pakṣa (school of thought) which yields results
Example 1: (by computations) tallying with observations during
any period, from that pakṣa the (calendrical and
Śaka Tithi Vāra Gh. Pala astronomical) results like tithi etc. must be obtained
1544 27 5 26 45 for that period.”
Nīlakaṇṭha Somayaji (1444-1545 CE), the crown jewel
Subtract 3 0 53 48 of Kerala astronomers, in a lengthy passage in his
1560 24 4 32 57 Jyotirmimāmsā, admonishes a certain commentator
who laments that on account of our ancient siddhāntas
Note: While adding or subtracting, a cycle of 30 going wrong, the observances, religious rites and their
tithis (one lunar month), vāra cycle of 7 weekdays, expected merits are all going haywire: ‘hā dhik, mahati
each weeday of 60 ghaṭīs and each ghaṭī of 60 palas dṛśyate tena pakṣena kuryāt saṅkaṭe patitāḥ smaḥ’
are used. ‘Alas, we are befallen into a great crisis!’
The vallī under the tithyādi for any tabulated śaka
year is obtained by adding 5|30|17 (vallī, gh., palas) to Nīlakaṇṭha further recommends:
the corresponding previous entry (of 16 years’ ... pañcasiddhāntās tāvat kvacitkā le pramāṇameva
interval). ityavagantavyam |
Example 2: ... ye punaranyathā prāktana siddhāntasya bhede
sati yantraiḥ
Śaka Vallī Gh. Palas parīkṣya grahanam bhagaṇādi saṇkhyām jñātvā
1544 54 36 34 abhinava siddhāntah praṇeya ityarthāt |
Add 5 30 17
“It must be known that the five siddhāntas had been
1560 0 06 51 indeed correct during some period.... When earlier
siddhāntas, despite corrections, show discord, the
Note: For vallī a cycle of length of 60 is used. Similar revolutions etc. of the heavenly bodies must be known
tables are given in MKS for nakṣatra and yoga. based on (actual) observations of eclipses etc. and a
new siddhānta (astronomical treatise) must be
2.2 Bījas (corrections) to civil days and mean daily composed”!
motions The author of the Makaranda sāriṇī has
It is truly a noteworthy practice among the ancient incorporated many changes to yield better results
and medieval Indian astronomers that they always (during his time). For example, mean motion of the Sun
insisted that there should be concordance between is tabulated under Ravi vaāṭikāpatram. There are 59
the observed and the computed results. They columns, serially numbered from 1 to 59. Each column
called it ‘dṛggaṇitaikya’. Right from the Vāsiṣṭha gives the Sun’s mean motion for the number of days,
siddhānta upto the remarkable Kerala contributions of represented at the top of the column, multiplied by 10.
the late medieval period the updation of parameters For example, in column headed by 1 (i.e. for one day)
and procedures in classical Indian astronomy has been the numbers moving downwards, in successive
strongly recommended and periodically effected also. sexagesimal subunits, are 9|51|21|41|44|02|05. Dividing
For example, the famous Kerala astronomer this sequence by 10, we get 0|59|08|10|10|24|12|30.
Parameśvara (1362-1455 CE) insists: i.e., 0°59'08''10'''10iv24v12vi30vii which corresponds to
0.9856026705264996 ( @ SDM) correct to 16 decimal
३० |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
places.
Now, the length of the (nirayaṇa, sidereal) solar
year apparently adopted by MKS comes to
Solar year = 360/SDM = 365.2587 days.
According to the Sūryasiddhānta,
Bijā to the solar year =-3.5438235 x 10-4 Gh.
= -0.51031 sec
(ii) A Mahāyuga (M.Y.) is defined as the period of
43,20,000 solar years. At the revised rate of the Sun’s
mean daily motion, the number of civil days
(sāvanadinas) according to MKS comes to:
3.in the first column, under ‘Body’, Mandocca refers
to the Moon’s apogee.
The extension śīgh. following Budha and Śukra is
‘śīghrocca’ in short. This word means the ‘apex of
conjunction’ of the inferior planets, Mercury and Venus.
In classical Indian texts, while the mean Sun is taken as
the ´śīghrocca for the superior planets, two different
points are taken as śīghroccas for Buddha and Śukra in
the epicyclic theory. However, Nilakaṇṭha Somayaji
maintains, in his Tantrasangraha (1500 CE) that the
mean Sun is the common śīghrocca for all the planets.
In that case, ‘anomaly of conjunction’, śīghrakendra =
(mean planet – mean Sun), the mean planet’s
elongation from the mean Sun. Of course, some texts
define śīghrakendra as (śīghrocca – mean planet) in
which case the resulting śīghra correction will have the
opposite sign.

2.3 Constants for determining tithis

Now, according to the Sūryasiddhānta (SS), civil
days in M.Y. = 1,57,79,17,828.
Bīja in civil days in M.Y. = 1,57,79,17,802 –
1,57,79,17,828 = –26 days.
Similarly, we can work out the bhagaṇas
(revolutions) of the other bodies also based on their
mean daily motions given under the respective vāṭika
tables in MKS. These results are provided in Table 3.
1.In Table 3, under ‘Revised revns’, the figures are
given correct to 4 decimal places;
2.in the last column, under ‘Bīja’, the figures are
given to the nearest integer;
For determining true values of tithi, nakṣaṭra and
yoga, MKS gives separate tables for each of them, in
intervals of 6 as 0, 6, 12, ... 48. In the first row (koṣṭhaka)
at the top of the daily vallīs, successive numbers from 0
to 59 are given.
A vallī has three numbers; the topmost one is called
mastāṅka (‘head number’) and the middle one
saralāṅka. The last number is called adhiṣṭhāṅka. In a
vallī, subtracting the earlier written siddhāṅka from the
saralāṅka (i.e. the middle number of the vallī), the
resulting number is the gun. aka (multiplier) for
obtaining the tithi. If the number below the vallī is
greater than 30, then 1 added to the saralāṅka is the

Table 3: Bījas to revolutions of bodies

Body Mean daily motion Revised revns. SS revns. Bīja
° ' '' ''' iv v vi
Candra 13 10 52 03 49 08 0 5,77,53,335.0879 5,77,53,336 –1
Mandocca 0 06 58 30 41 28 0 4,88,198.9998 4,88,203 –4
Rāhu 0 03 44 44 51 0 31 2,32,238.5688 2,32,238 –1
Kuja 0 31 28 11 08 56 30 22,96,831.8929 22,96,832 0
Budha śīgh. 4 05 21 29 09 48 30 1,79,37,075.7218 1,79,37,060 +16
Guru 0 04 08 24 56 31 30 3,64,212.0016 3,64,220 –8
Śukra śīgh. 1 36 43 01 47 58 48 70,22,363.9911 70,22,376 –12
Śani 0 02 23 28 54 40 42 1,46,580.0052 1,46,568 +12

खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | ३१

gun. aka (multiplier).
We have, 1 solar year exceeding a lunar year by 11ti |
1dina 11gh 41.7pa. Therefore 16 solar years exceed 16 lunar
years by:
16 x (11ti | 1dina 11gh 41.7pa)
= 176ti | 19dina 07gh 07.2pa
= 26ti | 5dina 07gh 07.2pa
(from 176ti, subtracting 150 tithis, being 5 complete
lunar months and removing multiplies of 7 from 19
dinas).
Example 3: For śaka 1891, we have from the tables
of tithikanda and vallī (for the śaka years of 16 years’
interval): 10ti | 6dina47gh.10pa. This is the mean tithi
vārādi. The corresponding vallī is 37 | 31 | 5.
Here, mastāṅka = 37, saralāṅka = 31 and adhiṣṭhāṅa = 5.
Now, the saralāṅka lies between the sthirāṅkas
(constants) 30 and 36. From the table ‘Tithisaurabha’
in the vertical column under mastāṅka 37, in the rows
against saralāṅkas 30 and 36 respectively we have 8 |
26 and 8 | 15 ghaṭīs. The difference between these
numbers, phalāntara = (8|15) – (8|26) = –0|11 ghaṭīs. The
difference between the given saralāṅka 31 and the
earlier saralāṅka 30 is (31 – 30) = 1.
Therefore, proportionately, for this difference, the
correction is:
Combining this to the phala 8 | 26 (corresponding
to saralāṅka 30), we get
spaṣṭaphala = (8|26) – (0|2) = 8 | 24 gh.
For the beginning of the śaka solar year 1891, we
have Mean tithyādi : 10ti | 6di 47gh 10pa
Add spaṣṭaphala : 8gh 24pa
True tithyādi : 10ti | 6di 55gh 34pa
This means that the new solar year śaka 1891
commenced (with solar ingress into Meṣarāśi) on the
10th tithi (i.e. Daśamī) of the bright fortnight, the 6th
dina (Friday) at 55gh, 34 palas (after the mean
sunrise).
Note: (1) The dinas 1 to 7 (or 0) of the week
represent respectively Sunday to Saturday. Hence dina
6 is a Friday. (2) Similarly, true nakṣatrādi and yogādi
can be obtained from the respective tables.
3. Pratibhāgī Padakāni (PRB)
The Pratibhāgī (PRB) tables are very popular
३२ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
among the pañcāṅga maker’s in Karnataka and Andhra
regions. Most possibly the name of the text comes
from the fact that the relevant tables are computed for
each degree (prati bhāga).
Āryabhaṭa I (b. 476 CE) and the now popular
Sūryasiddhānta provide Rsine differences (R = 3438’) to
get Rsine for every 3°45’. Some karaṇa texts
(handbooks) provide brief tables for the manda and
śīghra equations for the respective anomalies at even
higher interval (step-) lengths. For example, Gaṇeśa
Daivajña in his Grahalāgavam (1520 CE) tabulates the
manda and śīghra equations of the planets at intervals
of 15°. Another popular handbook, Karaṇakutūhalam of
Bhāskara II (b. 1114 CE) gives the jyākhaṇḍ as (blocks of
Rsine values) for every 10°. In such cases intermediate
values are obtained by interpolation. While generally
linear interpolation is expected to be used, it is truly
noteworthy that as early as in the seventh century the
great Indian astronomer Brahmagupta (c.628 CE)
provides the ‘second order’ interpolation to obtain
more accurate values for the equations of centre and
of ‘conjunction’ in his Uttara Khaṇḍakhādyaka.
Now, the Pratibhāgī in contrast to the siddhānta
and karaṇa texts, provides tables for each degree. In
the photocopy with us, no mention of either the author
or of the period of the composition is mentioned. A
critical edition based on the available manuscripts in
due course might throw light on these details. The
mean positions of the heavenly bodies have to be
worked out using the Kali ahargaṇa, the elapsed
number of civil days for the given date from the
beginning of the Kaliyuga (the mean midnight between
17th and 18th, February 3102 BCE). Therefore, the
Pratibhāgī text has no need to mention or use a later
epoch.
The popularity of PRB in parts of Karnataka and
Andhra regions is very clear from the fact that a good
number of manuscripts of the main text as also its
commentaries are listed in the Catalogue of O.R.I.,
Mysore.
The important tables in PRB are on (1) the mean
motions of the Sun, the Moon, apogee (mandocca) and
the ascending node (Rāhu) of the Moon and the five
planets;
(2) the mandaphala (equation of centre) of the bodies;
(3) the śīghraphala (equation of conjunction) of each
planet;
(4) the Sun’s declination (krānti) and lastly
 (5) Moon’s latitude (vikṣepa, śara). for a kalpa (432 x 107 years), to yield a more accurate
The tables of mean motions of the bodies for each value, is 15,77,90,74,87,027.
day from 1 to 9 days, every 10 days from 10 to 90 days, As mentioned in the earlier remark, the present
every 100 (nūru in Kannada) days from 1 to 9 hundreds, author has proposed revision of bhagaṇas (revolutions)
every 1000 (sāvira in Kannada) from 1 to 9 thousands, in a kalpa (432 x 107 years), sidereal periods of the
from 10 to 90 thousands, 1 to 9 lacs (hundred bodies as shown in Table 5.
thousand, lakṣa in Sanskrit and Kannada) and finally for Table 5 Proposed bhagaṇas in a kalpa
10 to 20 lacs (i.e. one and two million)
days. Body
Bhagaṇas (Revolutions) Sid. Period (Days)
Sūryasiddhānta Proposed Proposed
3.1 Mean motion, revolutions and Sun 4,32,00,00,000 4,32,00,00,000 365.256362738
sidereal periods in PRB Moon 57,75,33,36,000 57,75,29,85,910 27.32166
From the mean motion of the Sun Moon’s mandoc-
48,82,03,000 48,81,25,074 3232.589
for two million days given in PRB, we ca
have 5475Rev. 6S25o 18’33’’02’’’ (the Rāhu 23,22,38,000 23,22,68,618 6793.46
superscript S stands for ‘signs’ i.e. Kuja 2,29,68,32,000 2,29,68,76,453 686.9797
rāśis of the zodiac). This gives us the Budha śīghrocca 17,93,70,60,000 17,93,70,33,867 87.96926
Sun’s mean daily motion, SDM = Guru 36,32,20,000 36,41,95,066 4332.589
0°.985602617263794.
Śukra śīghrocca 7,02,23,76,000 7,02,22,60,402 224.7008
From SDM, we obtained the
Śani 14,65,68,000 14,66,56,219 10,759.23
length of the nirayaṇa (sidereal) solar
year as 365.2587703139661 days and sāvanadinas (civil 4. Tyāgarti manuscript (TYGMS)
days) in a Mahāyuga (of 432 x 104 years) as We procured recently a copy of a manuscript, called
1,57,79,17,888 days. Grahagaṇita padakāni, from a private collection thanks
The number of civil days in a M.Y. according to SS is to the good offices of our engineer friend Dr. Jagadish
1,57,79,17,828 so that the bīja (correction) for civil days of Shimoga. The manuscript belongs to a small place
is +60. called Tyāgarti (also Tāgarti) of Sagar taluk in Shimoga
Remark: The present author, in an effort to update district of Karnataka. The latitude (akṣa) of the place is
the pañcānga elements, recommends adoption of given
1,57,79,07,487 as the sāvanadinas (civil days) for a M.Y. in terms of akṣabhā (palabhā). This value coincides
closely with the known modern value of the latitude of
We list the mean daily motions, revolutions Tyāgarti.
(bhagaṇas) and the sidereal periods of the bodies
according to PRB in Table 20.4. Table 4: Daily motion, revns and sidereal periods in PRB

Note: In Table 4, (i) the Body Mean daily motion Deg. Revns. in M.Y. Sid. period Days
mean daily motions are given
correct to 15 decimal precision Moon 13.17635250091553 577533340 27.32167
(on computer), (ii) the
Moon’s mondocca 0.1113829091191292 488203 3232.0937
revolutions in a Mahāyuga (of
432 x 104 solar years) are given Rāhu 0.0529848113656044 232238 6794.4
to the nearest integer and (iii)
the sidereal periods are
Kuja 0.5240193605422974 2296832 686.9975
correct to 4 or 5 decimal Budha śīghrocca 4.092318058013916 17937061 87.9697
places (days).
Remark: While the proposed Guru 0.08309634029865265 364220 4332.32076
number of civil days in M.Y. is Śukra śīghrocca 1.60214638710022 7022376 224.69857
1,57,79,07,487 (see earlier
remark), the suggested figure Śani 0.03343930840492249 146568 10765.7729

खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | ३३

 TYGMS explicitly mentions that it is based on the
Sūryasiddhānta. Even like the Pratibhāgī, TYGMS does
not need and does not mention a contemporary
epoch. Both of them need the Kali ahargaṇa (KA) for a
given date. KA represents the number of civil days
elapsed since the beginning of the Kaliyuga viz, the
mean midnight between 17th and 18th of February
3102 BCE.
This KA accumulated to more than ten lakṣa (one
million) days around 365 BCE. For example, as on
August 1, 2011, KA = 18,67,309, more than 1.8 million
days. Therefore, both PRB and TYGMS manuscripts
provide the mean motion tables even for a lakh, ten
lakhs and a crore (ten million) days for the sake of
accuracy. These data help us to obtain the sidereal
period and the bhagaṇas (revolutions in a Mahāyuga)
of a heavenly body.
TYGMS contains 32 folios of tables for astronomical
computations. One or two folios are missing in
between. For example, the folio for the mean motion
of Saturn (Śani madhya padakāni) is missing in the
bundle of folios.
Interestingly, the manuscript is in Nāgari script
with numerals completely in Kannada script. Even
many Kannada words, by the way of instructions or
descriptions, are in the Nāgari script. Folio 31 (back)
mentions ‘akṣaliptāḥ 842'17" i.e. the latitude in
arcminutes is 842|17. This means that the local latitude
f = 842'17'' = 14o2'17''.
Further, folio 32 mentions ‘laṅkodaya
viṣuvacchāyāṅgula 3’. This means that the equinoctial
shadow (called akṣabhā or palabhā) is 3 angulas (with
the gnomon of length 12 aṅgulas). This gives:
Folio 11 (front) mentions ‘kalivarṣa 4813’. Now, kali
year 4813 corresponds to 1712 CE. In the same folio the
mandoccas (apogees) and the pātas (nodes) of the
planets are given.
Although for obtaining the mean positions
contemporary epoch is not needed, the author of
TYGMS perhaps desired updation of the apogee and
nodes of the planets. However, the rates of motion of
these special points as given in the Sūryasiddhānta are
unrealistic from the point of view of our modern
३४ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
known results.
In addition to giving the Kali year as 4813 (1712 CE.),
TYGMS mentions the nirayaṇa mean position of the
Sun as 11Ra10°98’03’’ which gives the date as March 22
of the year 1712 CE with Ayanāmśa (amount of
equinoctial precession) as about 18°. From this data the
TYGMS can be dated as March 22, 1712 CE, three
centuries old.
4.1 Solar year, civil days, revolutions etc. in TYGMS
TYGMS gives the Sun’s mean motion for 1 crore
(107) days as 10Ra06°33’20’’ (along with 27377
revolutions as can be calculated). From this we get (i)
Sun’s mean daily motion, SDM = 0°.9852676868.
Therefore, in a Mahāyuga of 43,20,000 solar years, the
number of civil days (sāvanadinas):
The corresponding value according to SS is
1,57,79,17,828. Therefore, bīja (correction) of civil days is
–36 and (ii) the length of the nirayaṇa solar year is
360°/SDM = 365.2587563 days.
Based on the mean motions of the bodies for ten
million days in TYGMS, we have worked out bhagaṇas
(revolutions) and hence the bījas as shown in Table 6.
Note: In Table 6 (next page) (i) the mean motions
are given for one crore (10 million) days in terms of
revolutions, rāśis (signs), degrees (amśa), minutes
(kalās) and seconds (vikalās), (ii) revolutions in a
mahāyuga are to the nearest integer, (iii) the last
column gives the bījas (correction) to the revolutions
given in the Sūryasiddhānta and (iv) details of Śani
donot appear in the table since the related folio is
missing in TYGMS.
5. Mandaphalas and Śīghraphalas in PRB, TYGMS and
MKS
In finding the true longitudes of the Sun and the
Moon we need apply only the major correction,
mandaphala (equation of centre). But, in the case of the
five planets, besides the mandaphala, the other major
equation to be applied is śīghraphala.
The mandaphala (equation of centre) of a heavenly
body is given by the classical expression:
where MP is the required mandaphala, MK is the
mandadendra (anomaly from the apogee), p is the kalās and vikalās (arcminutes, arcseconds). The values
manda paridhi, the periphery of the related epicycle, R differ by a maximum of 5 arcseconds.
= 360°, the periphery of the deferent circle. The According to the Indian classical texts, the greatest
mandakendra MK is defined as MP, among the seven heavenly bodies, is for Kuja
MK = (Mandocca – Mean planet) (Mars) whose mandaparidhi varies from 72° to 75°. For
where mandocca is the mean apogee. MK = 90°, the mandaparidhi, p = po = 72° so that the
corresponding mandaphala MP = 72°/ (2p) ~ 11°27’33’’ =
Āryabhaṭa I (b.476 CE) takes the peripheries of the 687’33’’. To examine how the mandaphala varies for a
Sun and Moon as constants at 13°.5 and 31°.5 planet according to the saurapakṣa tables under
respectively and those for the five planets as variable consideration and the values compare with one
ones. On the otherhand, the Sūryasiddhānta and the another these are shown in Table 9.
tables under consideration here adopt variable
peripheries for all the seven bodies. Table 7 lists the Table 7: Manda paridhis according to SS
limits of these paridhis (peripheries) according to SS.
The manda paridhi is maximum at the end of an Manda Paridhi
even quadrant (i.e. for MK = 0°, 180°) and minimum at Body
(MK = 0°, 180°) (MK = 90°, 270°)
the end of an odd quadrant (i.e. MK = 90°, 270°).
If the peripheries at the ends of even and odd Sun 14° 13°40’
quadrants are denoted respectively by pe and po, then
Moon 32° 31°40’
the variable periphery for mandakendra MK is given by
Kuja 75° 72°
Budha 30° 28°
Where sin (MK) means the numerical (or absolute)
value of sin (MK). Guru 33° 32°
Thus, according to SS, the mandaphala MP is given
by (1) using (2). The values of MP of the Sun as per Śukra 12° 11°
TYGMS, for MK at intervals of 10°, are compared with Śani 49° 48°
the actual ones, obtained from (1) and (2) in Table 8.
In Table 8 (next page) , we have compared the
mandaphala (MP) values for the Sun whose We notice in Table 9 that (i) MKS and TYGMS give
mandaparidhi varies from 13°40’ to 14°. For MK = 90°, the mandaphala of Kuja only in kalās, to the nearest
MP = 130’31’’ = 2°10’31’’ according to TYGMS. We arcminute while PRB provides the same both in kalās
notice that all the three tables for the Sun give MP in and vikalās. In fact this is the case with the other four

Table 6: Mean daily motions, revns. and bījas in TYGMS

Mean motion for 1 crore days Revolutions in M.Y.
Body Bījas
Revn. Ra D M S TYGMS SS
Moon 366009 09 11 27 08 5,77,53,332 5,77,53,336 –4
Moon’s mandocca 3093 11 19 06 20 4,88,202 4,88,203 –1
Rāhu 1471 09 18 08 0 2,32,237 2,32,238 –1
Kuja 14556 01 03 46 40 22,96,832 22,96,832 0
Budha śīghrocca 113675 06 0 26 30 1,79,37,059 1,79,37,060 –1
Guru 2308 02 23 25 20 3,64,219 3,64,220 –1
Śukra śīghrocca 44504 0 23 56 0 70,22,375 70,22,376 –1

खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | ३५

 Table 8: Mandaphala of the Sun
Mandaphala (Equation of centre)
TYGMS PRB MKS Formula (1)
MK
ka vik ka vik ka vik ka vik
10° 23 07 23 07 23 07 23 07
20° 45 19 45 19 45 22 45 21
30° 66 03 66 03 66 02 66 03
40° 84 36 84 35 84 42 84 37
50° 100 31 100 33 100 36 100 33
60° 113 25 113 21 113 25 113 24
70° 122 47 122 47 122 51 122 50
80° 128 31 128 32 128 35 128 36 Fig 2: Variation of MP of the planets against MK

90° 130 31 130 31 130 32 130 31 latter to the transformation from the heliocentric to
the geocentric frame of reference for the five
Table 9: Mandaphala of Kuja tārāgrahas.
The classical procedure for the śīghraphala is based
Mandaphala (Equn. of centre) on the expression:
MK TYGMS PRB MKS Formula
Deg ka ka vik ka ka vik
10° 123 123 31 111 123 31
where SP is the required śīghraphala, p is the
20° 242 241 31 219 241 48 śīghraparidhi, the periphery of the śīghra epicycle, R =
30° 352 351 31 320 351 32 3438’ and SKR is the śīghrakarṇa, the śīghra
40° 449 449 23 414 449 48 hypotenuse given by
50° 534 533 47 498 533 58
SKR2 = (Sphuṭa Koṭi)2 + (Doḥphala)2 4
60° 602 601 57 570 601 49
Let r = p/360, then we have
70° 651 651 15 627 651 36
Doḥphala = r [R sin (SK)] 5
80° 681 681 29 667 681 59
Koṭiphala = r [R cos (SK)] 6
90° 692 692 03 689 692 13
Sphuṭakoṭi = R + r [R cos (SK) 7
= R [1 + r cos (SK)]
planets also. (ii) The values under TYGMS and PRB are
close to those under Formula. But the mandaphala The śīghrakarṇa SKR is given by (4):
according to MKS is deficient in its values. This is the
case for the other four planets also. In Fig 2, the
variation of the mandaphala (MP) with mandakendra
(MK, anomaly from the apogee) is shown graphically
for the five planets. The behaviour of the graphs is
sinusoidal with MP = 0° for MK = 0° and 180° and
reaching the maximum at MK = 90°.
(8)
6.Śīghraphalas in PRB, TYGMS and MKS Substituting (8) in (3), we get
As pointed out earlier, in obtaining the true planets
we apply two major equations which are referred to as
the mandāsamskāra and the śīghrāsamskāra. While
the former corresponds to the equation of centre, the

३६ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०

 Table 10: Śīghraparidhis of planets

Planet Śīghraparidhis
SK = 0°, 180° SK = 90°, 270°
so that the śīghraphala,
Kuja 235° 232°
Budha 133° 132°
Guru 70° 72°

Example: Find the śīghra correction for Śani Śukra 262° 260°
(Saturn) given the following: Śani 39° 40°
Śani’s śīghrakendra, SK = 62°.0406 and Śani’s
corrected śīghraparidhi, p = 39o.88328 A folio (Fig 3) from PRB gives the values of Śani’s
We have sighraphala (SP) for the śīghrakendra (SK) from 36° to
84° (the numerals in Kannada script).

The śīghraphala is additive or subtractive according

as the śīghrakendra SK is less than or greater than
180°.
In the above example, since SK = 62°.0406 < 180°,
SP > 0 i.e. SP = +5°18’53’’.
Note: In the case of śīghra correction also, as for
the mandaphala, the śīghraparidhi (periphery) p is a Fig. 3: Śīghrapadaka of Śani, a folio from Pratibhāgī Ms.
variable given by:
Among the five tārāgrahas, Śukra (Venus) has the
maximum śīghraparidhi and hence we choose to
The peripheries p, for different planets, at the ends tabulate the śīghraphala for Śukra according to the
of even and odd quadrants according to the different sāriṇīs and padakas, at intervals of 15° for SK =
Sūryasiddhānta are given in Table 10. 0° to 180° in Table 11.
The śīghraparidhis for Kuja, Budha and Śukra are
greater at the end of the even quadrents (SK = 0°, In Table 11 the śīghraphalas of Śukra according to
180°) than at the odd quadrants (SK = 90°, 270°). But it the three astronomical tables, MKS, PRB and TYGMS
is the other way for Guru and Śani. are compared with the corresponding values according

खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | ३७

to the popular karaṇa text Grahalāghavam (GL) and 7. Maximum śīghraphala and critical śīghrakendra
those obtained from formula (10). The mandaphala of a body attains its maximum for
The three texts of tables are all based on the the argument, mandakendra = 90° as can be seen from
Sūryasiddhānta and hence themśīghraphala results the equation of centre (1).
are close to those obtained from the SS - based However, surprisingly MKS differs from the other
formula (10). two texts and also from the basic source SS in as far as
In the first column the śīghraphala (SK), the the mandaphalas of the planets attain their maxima
‘anomaly of conjunction’, is taken from 0° to 180° at not at MK = 90° but over a range beyond 90°. However,
intervals of 15°. GL has given the śīghrāṇkas for every for the Sun and the Moon, MKS is in line with PRB and
15° of SK. To get the actual śīghraphala in degrees, we TYGMS.
have to divide the śīghrāṇka (col. 2) by 10. For The behaviour of the śīghraphala (SP) variation is
example, the śīghrāṇka for SK = 15° is 63. By dividing truly interesting. Here also the sine term of the
63 by 10 we get 6.3 i.e. 6°18’ as shown in col. 3. Thus, argument occurs, even as in the case of the
the śīghrāṇkas in col.2 are divided by 10 and expressed mandaphala, as a factor in the numerator. But, unlike
as degrees and arcminutes (amśa and kalā) in col.3. the other case, the expression has sine and cosine
While MKS gives the śīghraphala values in degrees terms, under square-root in the denominator. This
and minutes (col. 4), PBR gives them in kalā and vikalās structure of the expression for SP causes it to have
(col.5) and TYGMS only in kalās (col.6). However, for the different critical values for the śīghrakendra (SK). Of
sake of immediate comparison the values from all the course the maximal values of SP are different for the
five sources are expressed in degrees etc. We notice different planets though these bodies share the
that the three texts of sāriṇis (or padakas) are loyal to common ground value 0° at SK = 0° and 180° i.e. when
the basic text SS on which these are based, and their a mean planet is in conjunction or opposition with the
śīghraphala values are much closer to the formula mean Sun. Table 12 gives the critical values of SK and
based last column. But, Grahalāghavam, on which the the corresponding maximal śīghraphalas for the
Gaṇeśapakṣa is based has different set of parameters different planets.
and completely dispenses with the all-important Since the classical tables give SP for each degree, we
trigonometric ratio sine by adopting a very good can trace the critical SK to the nearest degree and the
algebraic approximation. corresponding SP. These results are shown in Table 13.
Remarks:
Table 11: Śighrāphala of Śukra
1.From Table 13, we observe that
SK Grahala- ghavam PRB tables for SP are unique
MKS PRB TYGMS Formula among the three texts in giving
(20.10) the SP of each planet in vikalās
0° 0 0° 0° 0° 0° 0° (arcseconds) also. While MKS lists
the SP in degrees and
15 63 6°18’ 6°18’ 6°18’17’’ 6°18’ 6°18’16’’
arcminutes (amśa and kalā),
30° 126 12°36' 12°33' 12°32'19'' 12°33; 12°33'14'' TYGMS provides the values only
45° 186 18°36' 18°43' 18°42'21'' 18°42' 18°42'13'' in kalās and PRB gives in kalās
60° 246 24°36' 24°44' 24°43'32'' 24°44' 24°41'47'' and vikalās. In the above table we
have expressed the values of SP
75° 302 30°12' 30°28' 30°27'32'' 30°28' 30°27'01''
in degrees etc. for easy
90° 354 35°24' 35°52' 35°51'32'' 35°52' 35°50'16'' comparison.
105° 402 40°12' 40°39' 40°39'06'' 40°39' 40°38'19'' 2.Since MKS does not give SP in
120° 440 44°0' 44°27' 44°27'30'' 44°28' 44°26'16'' vikalās, the critical SK values are
shown to lie within a range of 2°
135° 461 46°6' 46°23' 46°23'05'' 46°23' 46°21'23''
to even 5° (as for Śani). However,
150° 443 44°18' 44°16' 44°16'37'' 44°17' 44°14'56'' in the case of TYGMS, though
165° 326 32°36' 32°12' 32°14'13'' 32°14' 32°12'36'' here also vikalās are not given
180° 0 0° 0° 0° 0° 0° 0° for SP, it is possible to locate the

३८ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०

 Table 12: Maximum śīghraphala and critical SK the form 90° +  where  is acute), then to get the
Critical Maximum related SP we have to look for the same in the second
Planet
śīghrakendra Śīghraphala part (Karkādi) tables against the argument (90°– ).
Kuja 130°.8 40°16'26''
Thus, for example, in the tables of śīghraphala for
Budha 111°.7 21°31'19'' Śani to get SP for SK = 98° = 90° + 8° (i.e.  = 8°) we
Guru 101°.2 11°31'50'' have to look for the argument 90° – q (i.e. 90° – 8° =
82°) in the second part of the śīghra tables.
Śukra 136°.7 46°22'55''
Śani 96°.2 6°22'42'' As a sample, we have reproduced a folio from
TYGMS (see Fig. 4) which gives the śīghraphala (SP) in
Table 13: Maximum SP in Sāriṇis
kalās and vikalās for every degree of the
Planet Makaranda Sāriṇī Pratibhāgīmṣ Tyāgartimṣ argument SK from 31° to 54° (the numerals are
Cr. SK Max. SP Cr. SK Max. SP Cr. SK Max. SP in Kannada script.)

Kuja 130°–132° 40°16' 131° 40°17'13'' 131° 40°17'

In Fig. 5 the variation of the śīghraphala (SP)
Budha 109°–113° 21°31' 112° 21°32'14'' 112° 21°31' with the śīghra anomaly (SK) is shown
graphically for the five planets. The graphs,
Guru 100°–103° 11°31' 101° 11°31'36'' 101° 11°32' with SP = 0° for SK = 0° and 180°, reach the
Śukra 136°–138° 46°24' 135° 46°23'05'' 135°–138° 46°23' maxima not at SK = 90° but at different points
for different planets as given in Table 12.
Śani 94°–99° 6°22' 98° 6°22'42'' 97° 6°23'
8. Vākya Tables
critical SK correct to a degree for each planet. But, in The Vākyakaraṇa (early 13th Cent.), with the
the case of Śukra, the critical SK lies between 135° and commentary of Sundararāja, is the source book of the
138° since the corresponding SP is given the same, 46° Vakya system of pañcaṇgas which are generally in
23' (= 2783 kalās). vogue in South India. The text is a karaṇa (handbook) of
3.Unlike MKS and PRB, the Tyāgarti ms. lists the SP brief Sanskrit sentences (vākyas) which are mnemonics
against SK in two parts: 0° to 90° Mṛgādi (from the (chronograms) whose letters represent numbers
beginning of Capricorn) and 0° to 90° Karkādi (from according to the ‘kaṭapayādi’ system of letter
the beginning of Cancer). Because of this numerals. Actually, each sentence represents the true
arrangement, if we need SP for SK > 90° (<180°, say of longitude of a heavenly body. The vākya tables belong

Fig. 4: Śani’s (mṛgādi) śīghrapadakani, a folio from TYGMS

खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | ३९

 varṣavāmśena saṃyutaḥ ||
Fig 5: Variation of SP with SK for different planets.
punarabdānmāna (5) guṇāt
sālapriya (1237) vivarjitāt |
tatsamāptair (576) dinair yuktam
śukravārādikam dinam ||

– “Multiply the Kali year elapsed by 365; add one-

fourth of the years, add to this (sum) the days (along
with nāḍīs etc.) got by multiplying the years by 5,
deducting 1237 and dividing by 576. This gives the Kali
days to the end of the true solar year, the first Kali day
being Friday.”
– VK, Ch.1, Śl. 2-3
Example: We shall find the beginning of the sidereal
to the Āryapakṣa, based on the parameters and solar year during the year 2007-08 of the common era.
procedures of the Āryabhaṭīyam. One more famous The given 2007-08 of CE corresponds to the Śālivāhana
text of Vākyas ofthe Āryapakṣa is the Sphuṭa śaka year (gata, elapsed): 2007–78 = 1929.
Candrāpti, composed by Mādhava (1340-1425) of The corresponding (elapsed) Kali year = 1929 + 3179
Saṅgamagrāma. The Vākya tables are a remarkable = 5108.
contribution of the Kerala school of mathematics and We now determine the elapsed Kali days for the
astronomy. instant of true Meṣa saṇkrānti in that year:
Unlike other types of Indian astronomical tables,
(i) Kali year x 365 = 5108 = 18,64,420
the great importance and uniqueness of the Vākya x 365
system lies in the user’s obtaining the true (sphuṭa) (ii) (a) Kali year / 4 = = 1,277
position of the heavenly bodies directly without 5108 /
performing the usual longish procedure of applying 4
the manda equation and the śīghra equation (b) Adding: 18,65,697
repeatedly several times in the case of the five planets.
Mādhava, reverentially referred to by later (iii) Kali year x 5 = 5108 = 25,540
astronomers as ‘golavid’ (master of spherics) was an x 5
astute mathematician - astronomer. He belonged to (iv) Deduct 1237 = – 1,237
Saṅgamagrāma, identified with the present (fixed):
Iriñjalakkuḍa near Cochin in Kerala. In his Venvāroha, 24,303
Madhava evolved a facile procedure to read out the (v) Divide the re- 24,303 = 42d11na33.7vi
true positions of the Moon for every 36 minutes of sult of (iv) by /576
time. He used in his work a date in the year 1400 CE as 576:
the epoch. It is truly significant that exactly a Adding the results of (ii) 18,65,697d
century later, in 1500 CE the great Nīlakaṇṭha (b) and (v), we get: + 42d 11na 33.7vi
Somayāji composed his monumental treatise
i.e., Kali days for true 18,65,739d11na
Tantrasaṅgraha!
Meṣa saṅkrānti: 33.7vi

8.1 Determination of Meṣa saṅkrānti
According to the Vākya karaṇa, the following
procedure is prescribed for obtaining the instant of
true Meśa sankrānti i.e. the beginning of the nirayaṇa
(sidereal) solar year:
dhūsīkāla (3179) yutaḥ śākaḥ
kalyabda iti kīrtitaḥ |
kalyabdo mātula (365) guṇaḥ
Here, 11 nāḍīs, 33.7 vinādīs i.e. 4h37m28s.8 is the time
interval after the mean sunrise at Ujjayinī on the date
corresponding to the elapsed Kali days 18,65,739.
Thus, the beginning of the nirayaṇa solar year is on
2007 April 14, Saturday at 11h04m.5 a.m. (IST).
Note: (i) The mean sunrise of Ujjayinī is taken as 6h0m
(LMT) which corresponds to 6h27m a.m (IST). Therefore,

४० |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०

4h37m28s.8 after the mean sunrise at Ujjaynī comes to In the example under consideration, the divisors,
6h27m + 4h37m28s.8 = 11h04m28s.8 a.m (IST). quotients are remainders are listed in Table 14.
(ii) The elapsed Kali days, K = 18,65,739. By dividing K
Table 14: Moon’s Divisors, Quotients, Remainders (for 2007 May 1)
by 7, we get the remainder, R = 1. Now counting R = 0
as Friday, R = 1 as Saturday, R = 2 as Sunday etc, the Divisors Quotients Remainders
given date falls on Saturday. R0 = 2,64,772
D1 = 12,372 Q1 = 21 R1 = 4,960
8.2 True Moon according to the Vākya system
The algorithm for determining the Moon’s true D2 = 3,031 Q2 = 01 R2 = 1,929
longitude is given in the Vākyakaraṇa (VK) as follows: D3 = 248 Q3 = 07 R3 = 193
 Deduct 16,00,984 (called śodhya) from the Kali
days (elapsed for the given date). Divide the Therefore, for the given Kali days the related candra
remainder (śeṣa Ro) by 12,372. Divide the vākya number is 193 and its next vākya number is 194.
remainder (R1) after the above division by 3031. In the Vākyakaraṇa text, the candra vākyas
Divide the resulting remainder (R2) finally by 248. corresponding to their serial numbers 193 and 194, are
 The final remainder (R3) from the above division respectively śaśī rātrau and duḥśubhā naṣṭāḥwhich
is the number of the Vākya (sentence) to be represent the Moon’s true longitudes for the two
taken from the Candra vākyas (tables of Moon’s successive days, V1 = 0R22°55’ and V2 = 1R04°58’’ (Fig. 6).
sentences). The very first vākya in the Moon’s Now, by performing the next stage of operations,
tables is ‘Gīrnaḥ śreyaḥ’. we have
 Multiply 9R 27°48’10’’ by the first quotient (Q1),
11R 7°31’01’’ by the second quotient (Q2) and (9R 27° 48' 10'') x Q1 = 4R13°51'30 ''
0R27°44’06’’ by the third quotient (Q3). The sum (11R 07° 31' 01'') x Q2 = 11R07°31'01''
of these products added to 7R2°0’7’’ is the (0R 27° 44' 06'') x Q3 = 6R14° 08'42"
Moon’s dhruva. Add to this sum the value of the
Add (fixed): 7R02° 00' 07''
vākya from the Candravākya table. This gives the
uncorrected true position of the Moon. Adding, dhruva: = 5R07° 31'20''
(– VK, Ch.1, Śl.9-11) (after removing multiplies of 12R at every stage).
 Multiply the second quotient Q2 by 8 and deduct Value of vākya no. 193: 0R22° 55'
this from the product of the third quotient Q3
Adding all, we get 6R0° 26' 20''
and 32. The result (32Q3 – 8Q2) in vināḍīs is
additive. Now, continuing further with some minor steps,
 If the third quotient Q3 = 0 then the product of finally we get the corrected true Moon as 6R 0° 21' 40''
the second quotient Q2 by 8 alone should be or 180° 21' 40''. The true daily motion of the Moon for
taken in vināḍīs and it is deductive. the given date is obtained from the difference
 Then the result, additive or deductive, in between the two successive vākyas V1 and V2 i.e. V2 –
arcseconds (vikalās) is applied to the V1. In the given example, we have Moon's true daily
uncorrected true Moon. This gives finally the motion,
corrected true Moon. (– VK, Ch.1, Śl.12-14a.) V2 – V1 = 1R 04° 58' – 0R 22° 55'
= 12° 03' = 12°.05.
Example: Find the true Moon for 2007 May 1 at the
mean sunrise at Ujjayinī. Like this, different series of vākyas are provided for
Elapsed Kali days :18,65,756 obtaining
Deduct (śodhya) :16,00,984 1. the instants of true sankrantis, the sidereal solar
Remainder (śesa) R0 : 2,64,772 ingress into the different rāśis like Meṣa, Vṛṣabha
Now, by dividing the śeṣa R0 successively by the etc.;
divisors D1 = 12,372, D2 = 3031 and D3 = 248, the 2. the true longitudes of the Sun, the Moon (shown in
resulting quotients and remainders that we get are the example above) and the five planets; and
denoted respectively by Q1, Q2, Q3 and R1, R2 and R3. 3. the positions of special points like the Moon's

खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | ४१

 reduced by the Vākya system. Significantly, this system
of astronomical tables scores over other types of Indian
astronomical tables (sāriṇis etc.).
However, even like in the other pakṣas, the tables
need to be reconstructed by updating the parameters.
This necessitates revising the vākyas, the Sanskrit
sentences, also!

9. Tithi-cintāmaṇi
Among the practitioners of the Gaṇeśa pakṣa based
on Gaṇeśa Daivajña’s Grahalāghavam (GL), the
astronomical tables called Tithicintāmaṇi is extremely
popular.
While GL is mainly used for computations of
planetary positions, eclipses and other phenomena, the
Tithicintāmaṇi serves the purpose of obtaining the
calendrical components - the five elements of
pañcāṅga - namely tithi, nakṣatra, yoga, karaṇa and
vāra. The first four of these need the true positions of
the Sun and the Moon. Of course, the fifth element,
vāra (weekday) can be determined easily without the
requirements of positions of the heavenly bodies.
The Tithicintāmaṇi comprises different tables for
the computation of tithi, nakṣatra etc. Once a
pañcāṅga maker obtains the required annual constants
(dhruvas) for tithi, nakṣatra etc. for the beginning of a
solar year, the rest of the work is simple and rather
mechanical. One needs adding or subtracting the
related elements, using the tables in the text, for
successive days. A sample folio is shown in Fig 7. (next
page)
The following example provides a feel of the
procedure, partially, without going to the details.

Example: Vaiśākhaśukla caturdaśī, Śa.śa. 1929

Fig.6: Candra Vākyas corresponding to 2007 May, 01.
(Courtesy - K.V. Sarma and T.S. Kuppanna Sastri) The number of years elapsed since the epoch (1525
CE): Samogha = 482. The annual constants (dhruva) for
the given year, determined according to the text are as
mandocca (apogee) and the ascending node (Rāhu).
follows:
Abda dhruva = 4d45gh27vig, Adapa = 606d43gh14vig,
What is truly a remarkable accomplishment of the
Śuddha adapa = 611d28gh 41vig, Śvadeśa śuddha adapa =
vākya system is that the true position of each planet is
2d28gh41vig, Tithi śuddhi = 29d09gh24vig, Tithi dhruvaka =
given in simple sentences. The user is saved from the
29d50gh35vig and Nakṣatra-cum-yoga dhruvaka =
elaborate procedure of repeatedly determining and
27d45gh32vig.
applying the mandaphala and the śīghraphala to
This means that the new nirayaṇa solar year
secure finally the true position. Imagine the uphill task
commences on the 29th tithi of the lunar month Caitra
faced by genuine pa~nca-n.ga makers who had to
at 50gh35vig after the mean sunrise at Ujjayinī i.e.
compute the positions of the bodies for each day of
26h41m10s IST.
the succeeding year. All this tedium is drastically
४२ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
 belonging to the different pakṣas and popular in
different regions of India.
For example, we have (i) the tables attached to the
karaṇa text, Gaṇakānanda by Sūrya, son of Bālāditya, (ii)
Pratibhāgī padakas and (iii) the Tyāgarti manuscript of
graha padakas (planetary tables). The last two are
already discussed, though briefly, earlier in this article.
All the above three tables belong to the saura pakṣa,
based on the Sūryasiddhānta. The importance of these
tables lies, apart from their easy utility, in the updation
of the parameters based on their contemporary
observations.
These three sets of astronomical tables of the saura
pakṣa are very popular in Andhra Pradesh and
Karnataka. While the Vākya system of the Aryapakṣa is
followed generally in Kerala and Tamil Nadu regions,
the Makaranda sāriṇī of the Śaura pakṣa,
Tithicintāmaṇi and the tables based on the
Grahalāghavam of the Gaṇeśa pakṣa are most popular
in Maharashtra, north Karnataka and the north Indian
belt. A lot of investigations need to be taken up in the
virgin field of Indian astronomical tables.

Prof. Balchandra Rao served as Hon. Director at

Bharatiya Vidya Bhavan’s Gandhi Centre of
Science and Human Values. BENGALURU. He was
Fig.7: A folio from Tithicintāmaṇi
associated with NIAS and is one of leading
astronomer working on ancient Indian
Further, one has to obtain some more important
Astronomy.
annual constants, like the kendras (angle arguments)
and bhogas for tithi, nakṣatra and yoga. Using these
fixed parameters, common for the entire year, it will
comparatively be easier to obtain the true ending
moments of tithi etc. For the given example, the
(partially) true ending moments of the given tithi viz.,
caturdaśī (of Vaiśākha māsa śukla pakṣa in the
śalivāhanaśaka 1929) comes to 6d50gh39vig by
considering the contribution of the Sun's equation of Send your feedback and suggestions:
the centre (mandaphala) to the mean ending of the
tithi. This
has to be combined with the contribution of the sujatababar@khagolmandal.com
Moon's equation of the centre.

10.Other Sāriṇis and Padakas

There are many other Indian astronomical tables

खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | ४३

 MAKARANDASĀRIṆῑ
Importance of Astronomical Tables
In our Indian society, for observances of
religious festivals and also for civil
purposes, the calendrical almanac
called pañcāṅga is a necessity.
Compilation and use of annual
pañcāṅga is a socio – religious
necessity in our Hindu society. In the Indian tradition
the astronomical almanacs are published annually
according to different schools (pakṣas) namely
Saura,Ārya, Brāhma and Gaṇeśa pakṣas.
These pañcāṅgas are based on traditional treatises
(siddhānta) like Sūryasiddhānta, Brahma siddhānta etc.
Since the direct application of the major texts is
cumbersome and tedious for day to day positions of
heavenly bodies, the pañcāṅgas are compiled annually
based on sāriṇῑs (tables) of different siddhānta pakṣas.
The popularly used Indian astronomical tables belong
to different schools based on different major text.
These different pakṣas conformed to the parameters
and procedures respectively of the Sūryasiddhānta,
Āryabhatῑyam of Āryabhata I (476 CE),
Brahmasphutasiddhānta of Brahmagupta (628 CE) and
Grahalāghava of Gaṇeśa Daivjnã (1520 CE). In addition
to these navīna dŗk system is also included.
The annual almanacs are computed using different
sets of astronomical talbes like Makarandasāriṇῑ
Gaṇakānanda, Pratibhāgῑ, Mahādevī,Tithicintāmaņi, the
vākya system etc,. The Indian astronomical tables are
called differently as sāriṇῑ, padakam, koṣṭhaka and
vākya.
The major tables of the saurapakṣa are (i)
Makarandasāriṇῑ by Makaranda (1478CE) (ii)
Gaṇakānanda by Sūryacārya, son of Bālāditya (1447
March 16),
(iii) Rāmavinoda by Rāmacandra in 1590 CE (iv)
Ravisiddhāntamañjarī by Mathurānātha Śukla in 1609
CE (v) Pratibhāgῑ (vi) Tyāgarti manuscripts. The
Gaṇakānanda of Sūrya is a karaṇa text (hand book)
popular mainly in Andhra pradesh and Karnataka.
Pratibhāgῑ and Tyāgarti tables are used by the
saurapakṣa followers in Karnataka.
The important tables belonging to Brāhmpakṣa
are Brahmatulyasārinī
(epoch 1183 CE), Mahādevī written by Mahādeva in
1316 CE, Jagadbhūṣaṇa written by Haridatta in 1638 CE
४४ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
Dr. S. K. UMA
and Khecaradīpikā by Kalyāṇa in 1649 CE.
Tithichintamaṇi (1525 CE) and Grahalāghavasārinī
(epoch 18 March 1520 CE) are the tables based on
Grahalāghava of Gaṇeśa Daivajña. Similarly there are
tables belonging to other schools also. In fact, the
vākya tables used mainly in Kerala and Tamilnadu
comprise Sanskrit sentences which are numerical
chronograms based on the kaṭapayādi system.
Unlike the other Indian astronomical tables, the
vākya system comprises simple Sanskrit sentences in
which each letter represents a number following the
katapayādi system. The number represented by these
sentences (vākyas) give directly the true positions of
the heavenly bodies. The vākya system is based on
Āryapakṣa originated by Āryabhata I.
Indian astronomical tables may also be classified
into three types based on their arrangement as (i)
mean linear (ii) true linear and (iii) cyclic
In mean linear arrangement, mean motion tables
are accompanied by the tables of equations.
Grahalāghavasārinī, Ravisiddhāntamañjarī,
Makarandasāriṇῑ and Brahmatulyasārinī are of mean
linear type tables. In true linear mean motion tables are
accompanied by the true longitude tables, whereas in
the cyclic arrangement true longitudes are given for
several years of the goal-year periods.
Mahādevī, Rāmavinoda and Khecaradīpikā are
examples for true linear tables. Jagadbhūṣaṇa by
Haridatta is a cyclic table.
Makarandasāriṇῑ
Makarandasāriṇῑ (MKS) is the most popular text
among the Indian astronomical tables. These tables
with explanatory ślokas are composed by Makaranda,
son of Ānanda at Kāśi in 1478 C.E. This sāriṇῑ belongs to
saurapakṣa. In fact MKS is the most popular among the
sāriṇῑs of the saurapakṣa and most pañcāṅga makers
in India adopt the MKS tables for computing the tithi,
nakṣatra, yoga and karaṇas and also for computations
of planetary positions and eclipses.
The major tables in MKS are for
i. the ending moments of tithi, nakṣatra, yoga and
karaṇa
ii. the mean longitudes of the sun, the moon and
five star planets (tāragrahas) viz Mars, Mercury,
Guru, Venus and Saturn
 iii. The mandaphala (equation of centre) of each of
the heavenly bodies.
iv. The śῑghraphala (equation of conjunction) of the
five star planets.
v. The moments of solar ingress (saṅkramaṇa) into
zodiacal signs (rāśῑs) and the twenty seven
asterisms (nakṣatras).
vi. The Sun’s declination (krānti).
vii. The lattitude (śara, vikṣepa) of the Moon.
viii. Angular diameters (bimba) of the sun, the moon
and earth’s shadow – cone (bhūbhā or
bhūcchāya) for computing lunar and solar
eclipses
ix. Lunar and Solar eclipses.
Works on Makarandasāriṇῑ
a) The famous commentator Viśvanātha Daivajña
composed the very useful commentary on MKS with a
large number of examples in order to elucidate the
procedures of MKS in śā. śaka 1540 (1618 A. D).
b) Prior to that Divākara had composed the
explanatory commentary, in śaka 1688 (1766 A. D).
Gokulanātha Daivajña wrote the upapatti (derivations
and rationales) for MKS.
c) For further elucidation of the text Daivajña
Nārayana śarmā published his “Makaranda Prakāśa” in
śaka 1831 (1909 A. D). All this shows how popular MKS is
among the pañcānga makers, especially the followers
of the saurapakṣa.
d) David Pingree has provided a detailed description
of MKS with his learned critical comments, in his
extremely useful and exhaustive tables in the United
States (SATIUS) and Sanskrit Astronomical Tables in
England (SATE).
e) Achārya Ramajanma Mishra and Sri Gangādhara
Tandan have wriiten commentaries on MKS in Hindi.
All this shows how popular MKS is among the
Pañcānga makers, especially the followers of the
saurapakṣa.
Special features of Makarandasāriṇῑ
As compared to other Indian astronomical tables
MKS has some unique and special features. Makaranda
has made quite a few innovations in the procedures for
planetary positions and eclipses.
Determination of ahargaṇa in the sexagesimal
system
The author of MKS has incorporated many changes
to yield better results during his time. He has given
Ahargaņavallī table for computing Ahargaņa for the
given day in rāśī, amśa, kalā and vikalās in which the
adhikamāsa concept of a lunar calendar is
incorporated, so that finding Ahargaņavallī from MKS
tables is easier when compared to the procedure for
obtaining Ahargaņa from other related astronomical
texts belonging to saura pakșa.
Ahargaņa vallī expressed in rāśī, amśa , kalā and
vikalās is equivalent to Ahargaņa days expressed as a
sum of power of 60. The MKS Ahargaņa is counted
from the beginning of Kaliyuga, Vaiśākha śuddha
pratipath, Friday and is correct to the midnight of the
central meridian. It is easy it is to convert a given
traditional lunar calendar date to kali days using vallī
components of Makarandasāriņī and in turn obtaining
Julian or Gregorian date.
Reduction of the four stages of correction (phala
sáskāras) for star planets to only three
The highlight of the text is that the author has
reduced the four stages of correction (phala sáskāras)
for star planets to only three by combining the half
manda and the full manda correction together to
obtain the true planets. In obtaining the true position
of the tāragrahas, while in other systems the manda
and śῑghra equations are generally applied in four
stages. But this procedure is reduced to only three
significant stages namely (a) half śῑghra (b) manda (c)
full śῑghra. In this case the usual half manda and full
manda corrections are combined in a mathematically
justified manner.
Angular diameters of the Sun, the Moon and the
earth’s shadow in terms of duration of a nakșatra
In the computations of lunar and solar eclipsed the
angular diameters of the Sun, the Moon and the earth’s
shadow are obtained from the Moon’s nakșatramāna
(duration of nakșatra) and the Sun’s saṇkrānti. The
specialty of MKS lies in giving the procedure for
obtaining the angular diameters of the sun, the moon
and the earth’s shadow - cone using the total duration
of the running nakṣatra and the sun’s saṅkrānti which
are readily available values in the traditional almanac
(pañcānga).
(Dr. S. K. Uma is Professor and Head of the De-
partment of Mathematics at Sir M Visvesvaraya
Institute of Technology, Bengaluru.)
खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | ४५
 Heliacal Rising of star 'Agastya' in Indian Astronomy
Introduction:
The visibility of the star Agastya
(Canopus) has been given great
importance in Indian Astronomical
literature. When a star or a planet is
close to the sun, within the
prescribed limit, the concerned body
is not visible due to the sun’s
effulgence this is called the ‘Heliacal setting’ of the
concerned star or planet. After a few days when the
heavenly body is outside the prescribed angular
distance from the sun it becomes visible and
remains so for quite a few days. This visibility is
called ‘Heliacal rising ’.
Certain other types of rising and settings must
be inferred instead of observed, because the star is
obscured by sunlight. These are used only by
astronomers.
1. The cosmical rising: the star and the sun rise
together. The star, of course, is obscured by
the sun.
2. The cosmical setting: the star sets as the sun
sets.
These risings and settings can be observed
directly, and it is these which have played a part in
calendars. The visibility of the star depends on
several factors:
 the light pollution
 the altitude of the star above the horizon
 the depression of the Sun
 the brightness (magnitude) of the star
 the color of the star
 the transparency/extinction of the air
An important variable is the "arcus visionis", the
vertical distance between the sun and the star.
The phenomenon of Heliacal rising and setting of
stars and planets is an important phenomenon
discussed in all classical siddhāntas under the
chapter “Udayāstādhikāraḥ”. Even in modern
astronomy great importance is given to this topic.
Over thousands of years of observation the
ancient and medieval astronomers have estimated
the altitudinal distance between the Sun and any
particular star for the phenomenon of heliacal rise
and set. This interesting phenomenon has been
well studied and used in classical Indian astronomy.
The star of particular interest for heliacal rising and
setting is Agastya( Canopus, -Carinae). In almost
all siddhantic texts the celestial longitudes of the
Sun for the heliacal rising and setting of Agastya are
prescribed. These, two points are referred to as
४६ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
Dr. Rupa K
udayāmśa and astāmśa respectively.
The udayāmśa and astāmśa differ for different
heavenly bodies and even for particular star these
vary with the terrestrial latitude. Further, due to
the precession of the equinoxes the rising and
setting points for any given place change, though
slowly, over centuries.
Heliacal rising of Agastya in BṛhatSaṁhitā.
Varāhamihira gives the approximate day of the
solar year when Agastya becomes visible in the
eastern horizon just before the sunrise as follows.
सं ख्याविधानात्रवतदेशमस्य विज्ञाय सन्दशानमावदशोज्ज्ञः ।
तच्चोज्जवयन्यामगतस्य कन्यां भागॅ : स्वराख्यॅ : स्कु टभास्करस्य
॥१२।।
The time of rising of Agastya-Canopus for
each country should be determined by calculation
and announced by an astronomer. Now, for
Ujjayini, it takes place when the Sun’s true position
is 7° short of sign Virgo (Kanyā).
विर्ुिच्छायाधागुिा पच्चकु वतस्तिलास्तं तश्वापम् ।
छायावत्रसप्तकयुतं दशणभगुाणितं विनाड्यस्ता:॥
ताणभः कका टकघाघल्लग्नं ताद्दशे सहस्त्रांश ।
याम्याशािवनतामुखविशेर्वतलको मुवनरगतस्यः ॥
“Multiply half the length of the equinoctial
shadow by 25; take from this product, expressed in
minutes, the corresponding arc; add the length of
the shadow multiplied by 21; multiply by 10; this
gives the number in vināḍ īs reckoning from the
beginning of Cancer, stands the Sun when Agastya
rises in the south, like a mark on the front of a
damsel.”
A better and more explicit procedure is given by
Varāhamihira in his famous astronomical work
Pañcasiddhāntikāas follows.
विर्ुिच्छायाधागुिा पच्चकु वतस्तिलास्तं तश्वापम् ।
छायावत्रसप्तकयुतं दशणभगुाणितं विनाड्यस्ता:॥
ताणभः कका टकघाघल्लग्नं ताद्दशे सहस्त्रांश ।
याम्याशािवनतामुखविशेर्वतलको मुवनरगतस्यः ॥
गणितविर्यॉपलब्धच्छे घकयं त्रॅः प्रकाशतां यावत ।
सुखयवत मनांणस पुं सां वदव्यं कालाश्रयं ज्ञानम् ॥
Multiply the square of 5 (i.e. 25) by half the
equinoctial midday shadow; (treating it as the Rsine
of an arc) find the corresponding arc (in terms of
degrees) and add 15(degrees) to that.
Multiply the Palabhā by 8 and subtract from and
add to 78° and 98° respectively. These values
correspond respectively to the setting and rising of Year Hel. Rise Hel. Set
the Canopus star when the (true) Sun is at those
points. -667 Circumpolar
Example: For Bangalore the latitude F=13oN
therefore the shadow of the gnomon (śaṅ ku) on -400 21 September 19 March
equinoctial day,
palabhā=12 tanΦaṅgulas =12×tan(13°) = -130 19 September 3 March
2.770418294 aṅg.
 8×palabhā = 22.16334635 400 16 September 1 March
(i) Canopus’sasta(lopa)-dhruva
= 78°– 8×palabhā = 55.83665365 deg. 500 15 September 2 March
(ii) Canopus’sudaya (darśa)-dhruva 1000 13 September 17 March
= 98°+8×palabhā =120.1633463 deg.
This means the set and rise of Canopus in 2000 29 September 3 March
Bangalore take place when the Sun’s true
longitudes are respectively 55°.83665365 and 2012 29 September 2 March
120°.1633463. Currently since the Sun enters Meṣa
around April 15, the Canopus’s lopa(setting) occurs 2034 Circumpolar
around June 11 and Canopus darśa(rising) takes
place on Aug 15 respectively.
The following table gives the rising and setting said location towards nearest pole for the
dates of Canopus for different places over entire night on every night of the year.
centuries.  Stars that are circumpolar in one hemisphere
Dates of Rising and Setting of Canopus as seen are always invisible in the high latitudes of
from latitude 36°47’ the opposite hemisphere, and these never
rise above the horizon.
Year Place Heliacal Heliacal Bhāskarā gives two examples of circumpolarity
Setting Rising
1. Whenever the latitude is greater than 37°,the
500 Jammu (32°43’) March Sep. 3 star Agastya will not be visible.
C.E. 31
2. Whenever the latitude is greater than 52°,
Varanasi (25°19’) April 22 Aug.11 Abhijit is always above the horizon.
For a star of north declination δ to become
Jaipur (26°55’) April 18 Aug .15
circumpolar for the latitude φ of a place in the
Cape Comorin (8°4’) May 25 July 10 northern hemisphere should be greater than 90 –
δ. Declination of star Canopus is 52°;90° – 52°= 38°.
1520 Jammu (32°43’) March Sep.1
C.E. 27 Therefore at places of latitude greater than 38° the
star is circumpolar, similarly for places of latitude -
Varanasi (25°19’) April 19 Aug. 9 38°and below the star is circumpolar.
Jaipur (26°55’) April 15 Aug. 13 Circumpolarity of star Agastya

Cape Comorin (8°4’) May 22 July7

2013 Jammu (32°43’) April 6 Sep.13
C.E.
Varanasi (25°19’) April 30 Aug. 20

Jaipur (26°55’) April 25 Aug. 24

Cape Comorin (8°4’) June 2 July 18

Circumpolarity
A circumpolar star is a star that, as viewed from
a given latitude on Earth, never sets (that is, never
disappears below the horizon), due to its proximity
to one of the celestial poles.
 Circumpolar stars are therefore visible from Visibility of Canopus (Agastya) Contd on page 51

खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | ४७

 A Study of Rohiṇī Occultation
Introduction:
Rohiṇῑ (Aldebaran) is the brightest
star that the Moon can occult.
Rohiṇῑalso known as Alpha-Tauri is
located entirely within the
constellation of Taurus. The name
Rohiṇῑ translates as the “Reddish
One”.
Star Rohiṇῑ is given importance in Indian
astronomy. The aspect of Rohiṇῑ coming very close
to the Moon made an impact on ancient Indians. So
when they came up with a list of the 27
“Nakshatras”(lunar mansions), these were thought
as the daughters of Daksha Brahma, and wives of the
Moon. And out of these 27 wives, Rohiṇῑ is said to be
the most favorite among these to the Moon as the
Moon occults Rohiṇῑ quite regularly. In this article,
we discuss about lunar occultation of Rohiṇῑ.
The celebrated Sanskrit poet Kalidasa, famous for
similes (Upamā) in his magnum opus
AbhijñaŚākuntalam gives a very interesting and
beautiful allusion to the conjunction in the following
stanza.
“It is by a piece of good luck, my lovely darling,
that you stand before me whose gloom of delusion
has been broken by a return of memory. This has
been, as it were, the star Rohiṇῑ has got conjoined
with the moon at the end of a lunar eclipse”.
Star Rohiṇῑ is given importance in Indian
astronomy in this paper we discuss some
interesting features of Rohiṇῑ occultation.
Occultation:
Lunar occultations can be classified into two
types: direct lunar occultations and grazing lunar
occultations. In a direct lunar occultation the Moon
completely occults the star for many minutes. The
latter is more interesting and offers the opportunity
to:
a) help determine heights of lunar features and
depths of lunar valleys and,
b) determine if the star is a single star or may
have close companions,
c) improve information on the orbit of the
Moon,
d) improve positional information on the star.
In Indian Astronomy, the siddhāntic texts have
discussed in detail the phenomenon of
conjunctions of the Sun, the Moon and the Planets,
between any two of them as also with some
important stars like Rohiṇῑ(Aldebaran) Tiṣya (i.e.
Puṣya δ-Cancri), Makhā (Regulus) etc.
४८ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
Dr. Rupa K
If one of the two bodies in conjunction is the
Moon and the other is a star then it is the case of
occultation of that star.
An occultation occurs when one object passes in
front of another as seen by the observer. In the
course of its sidereal revolution of 27.32 days the
Moon frequently passes in front of a star and when
their longitudes are equal lunar occultation of that
star occurs.
Thus, the visible stars which are eligible for lunar
occultation are Makhā, Citrā, Rohinῑ, Kṛittikā, Jyeṣṭsā
etc.
Successive occultations of a star by the Moon
occur in series, which are separated by periods
during which the Moon does not occult the star.
The circumstances leading to occultation can be
calculated in the same manner as those for a solar
eclipse. The lunar orbit has mean inclination of 5°8’
which can go up to 6°21’. Thus the stars whose
latitude lies in this limit are eligible for lunar
occultation. Thus star Aldebaran (Rohiṇῑ) whose
latitude is 5°28’ is eligible for occultation. The larger
the latitude of the star the longer is the length of
each series.
Condition for lunar occultation of a star
Suppose β and B are the latitudes respectively of
a star and the Moon, ‘’ is the Moon’s horizontal
parallax and ‘s’ is the Moon’s semi diameter. The
condition for occultation is that the absolute
difference in latitudes should be less than the sum
of the Moons semi diameter and Parallax |B-β|< (
+ s)
 The lunar occultation of a star of latitude β is
certain if |B- β|<1°8'22''
 Occultation is not possible when |B- β|>1°
17'53''
 The phenomenon is doubtful if 1°8'22'' < |B-
β|<1°17'53''
We shall consider the case of the occultation of
Aldebaran (Rohiṇῑ) whose magnitude is 0.85. The
ecliptical co-ordinates of the star are respectively,
tropical longitude λ = 69°47'20'' and latitude β = 5°
28'12''.
Periodicity of Occultation Cycles of Stars.
It is estimated that:
A star whose latitude is less than 3°56' has two
series of lunar occultation during the sidereal
period of the Moon’s node.
For a star whose latitude lies between 3°56' to
6°21' has only one series of lunar occultation.
Star whose latitude is greater than about 6°21' is
 Table 1
never occulted by the Moon.
The series length of Aldebaran (Rohiṇῑ)
Date and Day 1142 April 1
occultation is3.529 years.
For example: Every month from January 29, Object near the
2015 to September 3, 2018 Aldebaran (Rohiṇῑ) Aldebaran (Rohiṇῑ)
Moon
occultation was witnessed, and the next series will
be from August 18, 2033 to February 23, 2037. Time in IST 12h23m
Historical Recordings of Occultation of
Aldebaran.
Copernicus records in his De Revolutionibus his Longitude 57o31’38’’
observation of the occultation of Aldebaran on 9
March 1497 at Bologna one hour before midnight Difference in lati-
0.27°
tude
(See Fig.1). The instant of lunar conjunction of
Aldebaran = 26h15m(IST), true topical longitude of Occultation Yes
the Moon and the star λ= 62°.833, Moon’s latitude
β1= – 288', Star’s latitude β2 = –310', difference in
latitude = –22', Moon’s horizontal parallax = occultation was not possible for this date as the
56'.852, Moon’s angular semi-diameter, d = difference in latitude was large. See Table 2 below
15'.49. The following are the circumstances of the and Fig. 3 on next page.
occultation obtained by ISP:
Examples on stone inscriptions: 3. April 13, 1233,śaka 1156, Vijaya, Vaishakhashu 2,
Rohiṇῑ, ekaadashastanavagraha. ( EC XII no 31
1. April 1, 1142, Dundubhi, chaitrashu 3, EKU
Kadaba).
Appendix vol III no 133 Gutti. This inscription records Moon, Aldebaran
External Ingress = 24h 7m.8, Middle = 26h15m, and External egress = 28h22m.2

Fig. 1: This is the image on conjunction of Aldebaran (Rohiṇῑ) with moon for the 9 March 1497 (stellarium )

This is the inscriptional record of occultation of Table 2

Aldebaran (Rohiṇῑ). The circumstances for the
above mentioned date are worked out in Table 1. Date and Day 1158 June 24
Venus and Pluto are seen near Moon and
Aldebaran (Rohiṇῑ). Object near the
Aldeberan Jupiter
This series started on 1140 October 1st Tuesday Moon
13h21m and ended on 1144 March 12 Sunday 2h Time in IST 2 h7 m 22h30m
25m, i.e. every month in this period there was Longitude
occultation of Aldebaran (Rohiṇῑ). See Fig. 2 Difference in
2. June 24, 1158, Ishvara, Ashadhaba 11, EC XII no 2.48° 2°4ʹ0ʹʹ
latitude
1 Kunigilu.
This inscriptional record discusses Jupiter, Moon Occultation No No
and Aldebaran (Rohiṇῑ) in conjunction; however
खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | ४९
 Fig. 2: The event that happened 1142

Fig. 3 : The event that happened 1158

(Rohiṇῑ),Venus and Mercury in a group. We have 1233 August 28 No Occultation 1.23

considered this example to discuss a freak case of
1233 Sep 24 Occultation 1.14
occultation happening in a period of no
occultations. However, the longitudes of Moon, 1233 Oct 22 No Occultation 1.18
Venus and Mercury were very close.
In this year (1233) during all the months except
September there were no occultations. The actual First and last series of Aldebaran (Rohiṇῑ)occultation
series of occultation of Aldebaran (Rohiṇῑ) started from 2020 to 2120:
Table 3
First Last Total number of
Date and Day 1233 April 13 occultation in the
series
Object near
Aldeberan Mercury Venus 2033 Aug. 18 2037 Feb. 23 48
the Moon
Time in IST 12h 12h 2052 Mar. 7 2055 Sept. 13 47
50° 2070 Sept. 25 2074 Apr. 2 48
Longitude 52°17ʹ26ʹʹ
26ʹ35ʹʹ
Difference in 2089 July 5 2092 Oct. 19 45
latitude 2108 Jan. 24 2111 Aug.27 48
Occultation No
from 11 January 1234, Wednesday at 22h6m and Bibliography:
ended on 1237 March Tuesday at 7h34m. See Table 1. S.Balachandra Rao, Indian Astronomy-
3, 4 and Fig 3. Concepts and Procedures, M.P.Birla Institute
In this article we have discussed the condition for a of Management, Bangalore, 2016
lunar conjunction, periodicity of occultation 2. S.Balachandra Rao and Padmaja Venugopal,
(Aldebaran (Rohiṇῑ)) and worked out a few Eclipses in Indian Astronomy,Bhavan’s Gandhi
examples. Centre for Science and Human Values,
Bharatiya Vidya Bhavan, Bangalore, 2008
५० |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
 Fig. 4: The event of 1233: Longitudinal conjunction of Aldebaran (Rohiṇῑ), Moon, Venus and Mercury.

3. S.Balachandra Rao and Padmaja Venugopal,

Transits and Occultations in Indian
Astronomy, Bhavan’s Gandhi Centre for This paper discusses briefly about the
Science and Human Values, Bharatiya Vidya phenomena and procedure of heliacal rising and
Bhavan, Bangalore, 2009. setting of stars and the circumpolarity of star
4. Shylaja, B.S. and Madhusudan, H.R., Eclipse - Agastya according to different important texts in
A Celestial Shadow Play, BASE and Indian Astronomy.
Universities Press, Hyderabad, 1999
5. Rupa, K, Padmaja Venugopal & Balachandra Bibliography:
Rao, S 2014,‘Periodicity and Circumstances 1. S. Balachandra Rao, Indian Astronomy- Concepts
of Occultation of some bright Stars’, Journal and Procedures, M.P.Birla Institute of
Management, Bangalore, 2016
of applied science, Engineering and 2. S. Balachandra Rao and Padmaja Venugopal,
Technology, vol. 8, issue 7, pp 879-885. Eclipses in Indian Astronomy,Bhavan’s Gandhi
Centre for Science and Human Values,
Bharatiya Vidya Bhavan, Bangalore, 2008
3. S. Balachandra Rao and Padmaja Venugopal,
Contd from page 47 ... Heliacal Transits and Occultations in Indian Astronomy,
Bhavan’s Gandhi Centre for Science and
With Altitude of star = 3° and Altitude of Sun = - 5° Human Values, Bharatiya Vidya Bhavan,
Bangalore, 2009.
Latitude Lower Upper Visibility 4. Shylaja, B.S. and Madhusudan, H.R., Eclipse - A
Celestial Shadow Play, BASE and Universities
23°11' ̶6383 7447 13,830 Press, Hyderabad, 1999
5. Rupa, K, Padmaja Venugopal & Balachandra Rao,
30° ̶3635 4934 8,569 S 2014,‘Periodicity and Circumstances of
Occultation of some bright Stars’, Journal of
33° ̶1909 3256 5,165 applied science, Engineering and Technology, vol.
8, issue 7, pp 879-885.
34° ̶1017 2380 3,397

34°30' -322 1693 2,015

34°45' 399 976 577 (Dr. Rupa K. is a Professor at the Department of

Mathematics at the Global Academy of Technology,
34°46' 542 833 291 Bangalore)

34°46.3' 637 736 99

34°46.33' 662 713 51

34°46.34' 689 689 0

खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | ५१

 Eclipses in Indian Inscriptions
Eclipses are spectacular
phenomena which enthralled the
common public and instilled
curiosity among the astronomers
about the type, periodicity and
visibility. Eclipses were observed
and recorded over centuries by different
civilizations. In this article we will be discussing
about the Inscriptional and literary evidences in
Indian astronomy.
References of eclipses in Ṛgveda:
In Ṛgveda references to eclipses are described in
V,40,5-9. The description of the solar eclipse,
emergence of the sun, role of Atri are explained. A
novel attempt was made by P. C. Sengupta to
calculate the date of the eclipse and thereby the
date of Atri who witnessed the eclipse, and also the
habitat of the sage. Sengupta calculated backwards
and arrived at a date which would accord to the
following conditions:
 The eclipse must have happened on the true
summer solstice day or the following day.
 The eclipse must have happened or rather
ended in the fourth part of the day for the
meridian of Kurukșetra.
 It must have been a central solar eclipse
 It must have been observed from a cave at
the foot of a snow-capped peak either in
Himalayas or the Karakoram range.
 At the place inhabitated by Atri, the eclipse
must not have been total.
 The eclipse must have occurred between
2400 B.C. and 4000B.C. neither later nor
earlier at a time when the word Vișuvat had
its oldest meaning viz. The summer solstice
day (and not the equinox).
The said calculation would fix to a total solar eclipse
that would have taken place on 26th July, 3928 B.C.
as the only possible date so that all above
conditions are satisfied. (Refer Figure on next page)
He refers to central solar eclipse on July 26, 3928
B.C. at Kurukshetra. For the computation of
eclipses following are the important parameters
५२ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
Dr. Padmaja Venugopal
required.
Latitude of Kurukshetra : 33.5oN
Longitude of Kurukshetra:76o51’E
Instant of New moon: July 28, Sunday at 23h36m(IST)
True sun= True moon = 147o41’
Moon’s latitude: 0o4’44”
True Rahu : 327o40’46”
The eclipse is observed as Ketu grasta grahana
(eclipse).
During a solar eclipse the longitude of the sun and
the moon should be equal. In other words the sun
and the moon should lie on the same side of the
earth and moon should be close to one of its nodes
and during a lunar eclipse the sun and the moon will
lie on either sides of the earth. Or equivalently, the
sun and the moon are at opposition. One might have
observed that on every full moon day a lunar eclipse
does not occur, likewise every new moon day we
don’t experience a solar eclipse. This is because the
sun and the moon move along the elliptical orbits
which are inclined at about 5.̊ Rāhu and Ketu are the
geometric points (ascending and descending nodes
in modern parlance) at the intersection of the
ecliptic (the elliptical orbit along which the sun
moves) and moon’s orbit. For the occurrence of the
eclipse the moon should be close to one of its nodes
(Rāhu or Ketu). .Since the solar eclipse is total five
circumstances are recorded .
Solar eclipses in Ŗgveda
Solar eclipses are frequent following the Saros and
metonic cycles. But the occurrence and visibility of a
total solar eclipse at a given place is a rarity. In India,
the total solar eclipses do not occur at such long
intervals nevertheless, they are likely to occur once
or twice in one’s life time at one’s place.
Beginning of the eclipse 20h 42m (IST)
Beginning of Totality 21h 42m (IST)
Middle 23h 35m (IST)
End of Totality 25h 28m (IST)
End of the eclipse 26h 28m (IST)
Half duration 2h53m
Magnitude (pramaṇam) of the 1.022452
eclipse
Saros cycle:
The interval between two successive passages of
the sun through moon’s node (Rāhu) is about
346.62 days and 19 such intervals amount to
6585.78 days. The mean length of synodic month is
about 29.5306 days and therefore 223 lunations are
equivalent to 6585.32 days. We thus have the
relation:
223 lunations = 19 revolutions of the sun with
respect to moon’s node. This period of 6585.32
days is called saros and is equivalent to 18 years 11
days and 8 hours. Eclipses of the same type are
generally repeated once in a saros period.
Eclipse reference in Ramayaṇa:
In Ramayaṇa of Vālmiki a graphic description of
the unusual and frightening scene, possibly at the
time of solar eclipse is given. The context was of
demon Khara marching with his army to attack
Rāma and Lakșmaṇa. Khara confronts several
threatening omens on his way, one of which
describes the situation of the solar eclipse
( Ref:Araṇyakāṇḍa 23rd sarga ).
The word aparvaṇi (śl.12) implies that solar eclipse
occurred unusually before the end of parva and
hence was forebinger of evil.
Reference to eclipse in Mahābhārata:
The same situation, sun being eclipsed before the
end of parva is depicted in Mahābhārata (MB). The
following ślokas from the text described the
situation at the solar eclipse during Mahābhārata
war. Maharși Vyāsa observes that the full moon at
the time of Kārtika pūrnima preceding the war was
lusterless. This confirms that the war began after the
full moon of
Kārtika pūrnima was over. That is, the war took place
during the kŗșṇa pakșa
alakșyah prabhayā hīnaḥ paurṇamāsīm ca kārtikīm
(Bhīșma parvan, Ch.2,23 (1st half).
While giving graphic descriptions of various omens
when Pāṇḍavas started for exile, Vidura mentions
incidentally:
anabhre vidyutaścāsanbhūmiśca samakampata II28 II
(2nd half)
rāhur agrasad ādityaṃ aparvaṇi viśāmpate II29II
(1st half),( Sabhā parvan, Ch.80).
One more reference is also from Sabhā parvan.
Dhŗtarāștra confirms this eclipse, which took place
among many bad portents as he broods over the sad
happenings of the past. He says:
diva ulkāścāpatanta rāhuścārkamupāgrasat I
aparvaṇi mahāghoraṃ prajānāṃ janayan bhayam II23II
Sabhā parvan, Ch.81
The śloka translates as meteorites are falling during
the day and Rāhu covered the sun on a non-fornight
खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | ५३
(ending) causing great fear among people. The The eclipse turns out to be Annular with magnitude :
concrete references to both lunar and solar eclipses 0.932
taking place in the same lunar month within (Note: In the case of solar eclipse three types of
thirteen days is seen in the following verses: eclipses are possible viz., total, annular and partial).
Caturdaśīm pañcadaśīm bhūtapūrvāñca șoḍaśīm I P. C. Sengupta discusses about the Solar Eclipse
Imām tu nābhijāne’ham amāvāsyāṃ trayodaśīm II dated 2451 B.C., Sept. 14 Ref:, P.no.177,Tandya
Candrasūryāvubhau gratau ekamāsīṃ trayodaśīṃ II Brahmana, Satapatha Brahmana. The following are
(Bhīșma parvan, Ch.3.32) the required parameters:
In the past there have been instances of amāvāsyā True sun (nirayaṇa) : 187˚18´ 2 ,̋ True moon
at the end of fourteen, fifteen and (even) sixteen (nirayaṇa) : 185˚40´ 32 ̋
days. But I have not known of an amāvāsyā (at the Moon’s latitude :46´2 ̋ True Rahu: 178˚16´10”
end) of thirteen days. The moon and sun (in that
order) were eclipsed, in the same month in thirteen Summary of the eclipse
days. The above references indicate that a lunar Instant of new 8h 6m (IST)
eclipse had taken place on the Kārtika pūrnima and moon
solar eclipse had occurred on the next new moon Beginning of the 5h 55m 48s(IST)
day. The falling of two eclipses in the same month is eclipse
a common experience whereas those two are rarely Beginning of 7h 10m 56s (IST)
seen at the same place and hence is regarded as totality
ominous incident. Middle of the 7h 57m 34s (IST)
We have a reference to annular eclipse observed on eclipse
Buddha’s Nirvana period discussed by P. C. Sengupta. End of totality 8h 44m 12s (IST)
The following are the details of the solar eclipse. End of the eclipse 9h 59m 20s (IST)
Jan. 14, -558A.D.(559 B.C.)
Instant of new moon: 9h 40m (IST), Saturday ; Total eclipse, 1.020785
magnitude
True sun (nirayaṇa)= True Moon (nirayaṇa)= 299˚ Since the solar eclipse is total,
11’46” magnitude (pramaṇam) is
Moon’s latitude= 58’2 ̋;True Rahu =290˚17’34”. greater than 1.

Fig. 1: Folio from Grahaṇamālā

५४ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०

Grahaṇamālā
HemangadaThakkura (Śaka 1530-1590) a petty king As a sample, eclipses of early 16th century and 20th
lived during the reign of Akbar(1556- 1605 C.E). century are discussed in the Table 1 below. Using ISP
During his imprisonment he composed the text (Improved siddhantic procedure) program
Grahaṇamālā, wherein he has listed both Solar and developed by Dr. S. Balachandra Rao et.al these
Lunar eclipses from śaka 1542 to 2630 (i.e., 1620 to dates were verified and found to be solar and lunar
2708 C.E). In a long period of 1089 years, the eclipses respectively.
occurrences of around 1432 eclipses that are visible The inscriptional evidence of the solar eclipse on
in India are listed. February 3rd, 938 turned out to be Annular solar
Fig. 1 (earlier page) is a folio from Grahaṇamālā, and eclipse, Saturday, Ref: EP Car (Rice) VII, Sorabha,
the author gives the following details for each of the Karnataka EI XXXV,33(1).This eclipse belongs to
eclipse he has recorded. Saros no.94.
i. Śaka New moon:13h40m;
ii. Dyuvrunda (ahargaṇa) i.e., number of days True sun= True moon = 310o11̒´;
since the beginning of that solar year Moon’s latitude = 14̒´ 31 ̋ ;True Rāhu = 133˚14̒´10 ̋
iii. Instant of fullmoon and newmoon Summary
iv. Nakṣatra from Aśvinī etc., from the day of
eclipse Beginning of Eclipse 10h 50m
v. Yoga (Viṣkambha in ghatis etc.,) Beginning of Annularity 11h 56m
vi. Week day; Number of elapsed days in the Middle 13h 43m
corresponding solar month
End of Annularity 15h 29m
vii. Name of the Lunar month and Half-
End of Eclipse 16h 35m
duration of the eclipse
Magnitude (Pramanam) 0.9451267
viii. Beginning of the eclipse (Sparśakāla)
ix. End of the eclipse (Mokṣakāla) 1148 April is of significance since three phenomena
x. Moon’s Latitude (South or North). have occurred in this month which is a rare
The above details are very useful in verifying the coincidence. A total solar eclipse, Vyatipata and
occurrence of eclipses. Mercury transit have occurred within a short span of

Table 1: Recordings of Hemangada Thakkura

खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | ५५

 Jagadekamalla II
Tropical long. of the Sun: 36° 13’8”
Tropical long. of the Moon: 33° 52’ 36”
Latitude of the Moon: 0° 16’ S
Instant of New Moon: 10h34m
Summary of Total solar eclipse

Beginning of Eclipse 7h 50m

Beginning of Totality 8h 46m
Middle 10h 34m
End of Totality 12h 21m
End of Eclipse 13h 18m

Lunar conjunction of Mercury, April 19/20,1148

February 3rd, 938. Annular solar eclipse, Saturday
Vyatipata

Instant of conjunction 17h IST

three days.
Sidereal long. of the (Retrograde) 29° 6’
Phenomena of Vyatipāta and Vaidhṛta Mercury
When the Sun and the Moon in the course of their Sidereal long. of Moon 29° 1’
apparent motion as observed from the earth, are
placed equidistant with respect to the celestial
equator, the phenomena of ‘Parallel aspect’ is said
to occur, if both the Sun and the Moon are on the
same side of the celestial equator (Viṣuvadvṛtta) –
both to the north or both to the south – then the
phenomenon is called Vyatipāta. This means the
declinations (krānti) of the two bodies are equal,
both in direction and magnitude. On the other hand
if the bodies are equidistant on opposite sides of
the celestial equator they are said to be in Vaidhṛti
phenomenon, in that case their declinations are
equal in magnitude but opposite in directions.
Transit: Vyatipata occurred around 9h30m.
When one of the two interior planets (Mercury or
Venus) passes in between the earth and the sun 1148, April 23, Mercury Transit
(i.e., they are in conjunction with the sun as seen
from the earth) this phenomena is referred to as Instant of conjunction 13h 0m 0s
transit. The transits are less frequent in the case of
True sun = True Mercury 39o. 3666
Venus as compared to that of Mercury. The last
Venus transit of this century occurred on June 6th,
2012. The next transit of Venus will be on .69537
December 11, 2117. Mercury’s angular diameter 0. 2̒ 018306
Solar eclipse 1148 April 20
Ref: EKU Vol. 1 No. 23, Source: 1148, April 20, 11th
regnal yr, Vibhava, Chaitra 30, Chalukya of Kalyana,

५६ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०

Summary of Transit: Lunar conjunction of Rohini (Aldebaran ) on 8th
Nov.542 C.E. At the instant of full moon(21h 58m
Beginning of external ingress 9h 28m 50s
IST). Hence Lunar occultation of the Rohini is
Beginning of internal ingress 9h 32m 28s
possible.
Middle 13h 0m 0s
End of internal egress 16h 27m 31s Sid. longitude of Rohini (Aldebaran) 45˚55 5̒ 6
End of external egress 16h 31m 09hs True moon (siderial ) 44˚19 ̒14

Moon’s latitude 0˚9

Reference to eclipse and Lunar conjunction in
AbhijñaŚākuntalam
The celebrated Sanskrit poet Kalidasa, famous
for similes (Upamā) in his magnum opus
AbhijñaŚākuntalam gives a very interesting and
beautiful allusion to the conjunction in the following
stanza.
“It is by a piece of good luck, my lovely darling that
you stand before me whose gloom of delusion has
been broken by a return of memory. This has been,
as it were, the star Rohiṇῑhas got conjoined with the
moon at the end of a lunar eclipse”. Kalidasa was
The computational model developed by Indian
astronomers is a fool proof system which can be
made a working model to predict eclipses that
occurs in the near future by incorporating bīja
corrections , in the light of modern available
formulae which includes gravitational
terms ,perturbations terms etc.
Bibliography:
 S.B. Rao, Indian Astronomy- Concepts and Procedures,
M.P.Birla Institute of Management, Bangalore, 2016

not only a poet but also an astronomer. The details
of Lunar eclipse mentioned in Kalidasa’s
AbhijñaŚākuntalam as also of Lunar conjunction of
Rohini (Aldebaran ) are worked out and the
circumstance of the eclipse are listed as follows:
Lunar eclipse on 8th Nov.542 C.E.
(Ref: Abhijnana Śakuntalam, Date of Kālidāsa, Ch.7 ,śl.91)
 S.B. Rao and Padmaja Venugopal, Eclipses in Indian
Astronomy,Bhavan’s Gandhi Centre for Science and Human
Values, Bharatiya Vidya Bhavan, Bangalore, 2008
 S.B. Rao and P. Venugopal, Transits and Occultations in
Indian Astronomy, Bhavan’s Gandhi Centre for Science and
Human Values, Bharatiya Vidya Bhavan, Bangalore, 2009.
 Shylaja, B.S. and Madhusudan, H.R., Eclipse - A Celestial
Shadow Play, BASE and Universities Press, Hyderabad, 1999

Instant of full moon

21h 58m (IST)

True sun 224˚12 ̒43

(Dr. Padmaja Venugopal is Professor and Head of

the Department of Mathematics at the SJB Insti-
tute of Technology Bengaluru)
Summary:
Beginning of the eclipse 20h 0m (IST)
Beginning of totality 21h 06m (IST)

Middle 21h 56m (IST)

End of totality 22h 46m (IST)
End of eclipse 23h 53m (IST)
Magnitude 1.5246 . Eclipse is total
Saros no. 83
खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | ५७
 ववज्ञान सूयाांच्या सान्निध्यात
१९८५ च्या उत्तराधाात "हॅले धुमके तू"च्या
स्वागताथा सं पूिा जग सज्ज झाले होते. भारत,
महाराष्ट् आणि विशेर्करून मुं बईतील काही
सं स्ा तसेच व्यिी र्फेब्रुिारी १९८६ मध्ये येऊ
घातलेल्या पाहुण्याची आतुरतेने िाट बघत
होत्या. जुलै १९८५ मध्ये जन्म झालेल्या खगोल
मं िळासाठी तर ही पिािीच होती. १९८६च्या माचा मवहन्यात
धूमके तू वनरीक्षिाचा जाहीर कायाक्रम ठरला. स्ळ: मुं बई-कजात
मागाािरील िांगिी गाि. मुं बईपासून ७५ वकलोमीटर अंतरािर
ठािे ि रायगि णजल्ह्याच्या सीमेिर असलेले छोटे से रेल्वे स्टे शन.
दर दीि-दोन तासांनी धाििाऱ्या कजात लोकल मधून २०-२५
प्रिासी िांगिीला चढउतार करायचे. त्यावदिशी चक्क ५००च्या िर
मािसं िांगिी स्टे शनिर उतरली. व्ही.टी., दादर, ठािे,
िोंवबिली स्टे शनिरची िांगिीची कािा वतवकटे सं पली. त्याच
वदिशी मी खगोल मं िळाचा कायाकताा झालो जो आजपयांत
कायम आहे. खगोल मं िळ ही कायाकत्याांची सं स्ा असल्याने पुढे
मं िळाचा अध्यक्ष व्हायची सं धी मला वमळाली.
माझ्यापुरत बोलायचं म्हिजे हॅले धूमके तूचं आगमन मला अनेक
अथाानी समृद्ध करून गेलं. खगोलशास्त्राची आिि पवहल्यापासूनच
होती. त्या आििीला खगोल मं िळाने व्यासपीठ उपलब्ध करून
वदलं . अनेक रात्री जागून के लेले आकाश दशान, भ वतक शास्त्र,
विश्वरचना शास्त्र, सापेक्षता णसद्धांत असे विर्य समजण्याची सं धी,
प्रदशान आणि चचाासत्र आयोजनाचे अनुभि, अनेक जिळचे वमत्र
आणि व्यिस्ापनाचे प्रत्यक्ष धिे असे व्यविमत्त्व बांधिीचे विविध
पैलू विकणसत होिे आणि करिे मं िळामुळेच शक्य झाले.
जीिन समृद्ध करिारा आिखी एक अनुभि गेल्या ३५ िर्ाात
वमळाला तो म्हिजे नामांवकत शास्त्रज्ञांचा सहिास. त्यांच्याबरोबर
झालेल्या औपचाररक आणि अन पचाररक गप्पा. अथाातच प्रत्यक्ष
त्यांच्याकिू न समजलेल्या खगोलशास्त्राच्या अनेकविध सं कल्पना
हा तर अमूल्य ठे िाच. दोन महान शास्त्रज्ञांबरोबर वदिसभर
रहाण्याची, त्यांच्याशी चचाा करण्याची, त्यांना प्रश्न विचारण्याची
सं धी मला वमळाली हा एक चांगला योगच.
TIFR (टाटा मूलभूत सं शोधन सं स्ा) मध्ये कायारत असिारे
आणि GMRT (Giant Meterwave Radio
Telescope) प्रकल्पाचे जनक िॉ.गोविं द स्वरूप १९९५च्या
खग्रास सूयाग्रहिाच्या िेळेस खगोल मं िळाबरोबर उत्तर प्रदेशातील
हमीरपूरला आले होते. त्याआधी सन १९९३ मध्ये मं िळाच्या
५८ |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
विलास देशमुख
आिखी काही सभासदांसमिेत आम्ही पुण्याजिळील
नारायिगाि येथे GMRT Project ला भेट वदली असताना
िॉ. स्वरूप यांची भेट झाली होती. प्रकल्प प्रमुख या नात्याने
त्यांनी आम्हाला रेविओ टे णलस्कोपची खुलासेिार मावहती वदली
होती.
सुमारे ३०० खगोल अभ्यासक आम्ही हमीरपूरला घेऊन गेलो
होतो. ग्रहिाच्या आदल्या वदिशी आमच्याबरोबर त्यांनी सूया
आणि ग्रहि या दोन्ही विर्यािर भरपूर चचाा के ली. त्यांची एक
मुलाखत मी तसेच मं िळाचा एक अभ्यासू कायाकताा ि माझा
वमत्र वमणलं द काळे , या दोघांनी घेतली. सूयाग्रहि आणि रेविओ
अॅस्ट्ॉनॉमी हे विर्य अवतशय सोप्या भार्ेत त्यांनी समजािून
सांवगतले जे अजूनही माझ्या पक्के लक्षात आहेत. स्टॅ नर्फोिा
युवनव्हणसाटीत िॉक्टरेट के लेले िॉ. स्वरूप अवतशय साधे होते.
सामान्य मािसे पररधान करतात तसा साधा पोशाख, िोळयाला
जाि चष्मा, हसतमुख चेहरा आणि वहंदी ि इं ग्रजी भार्ेत
सहजपिे साधलेला सं िाद ही त्या मुलाखतीची ठळक िैणशष्टये.
अथाातच चेहऱ्यािरचे विित्तेचे तेज आणि खगोलशास्त्राचे सखोल
ज्ञान मला आणि वमणलं दला प्शस्तवमत करत होते.
"सूयाग्रहि हा मुख्यत्वे दृश्य अनुभि आहे आणि त्यासाठी एका
ह शी वनरीक्षकाप्रमािे मीही ग्रहि बघायला इथे आलो आहे.
खगोल मं िळाचा उत्साह आणि तयारी बघून मला आनं द झाला
आहे. मी तुमच्याबरोबरच ग्रहि बघिार आहे." हे िॉ. स्वरूप
यांच्या तोंिून ऐकू न आम्हाला खूप बरं िाटलं . त्यांचा आििता
विर्य रेविओ अॅस्ट्ॉनॉमी. ग्रहिकाळात रे विओ लहरींचे वनरीक्षि
उटी (Ooty) मधून त्यांची टीम करिार होती, त्याबद्दल तसेच
इतर अनेक प्रकल्पांची मावहती आम्हाला समजेल या भार्ेत, न
कं टाळता त्यांनी वदली.
कबूल के ल्याप्रमािे दुसऱ्या वदिशी ते आणि श्री. अष्टेकर
मं िळाच्या ग्रहि वनरीक्षि जागेिर आले, परत एकदा
उपप्शस्तांना मागादशान के ले आणि एखाद्या ह शी
वनरीक्षकासारखा आमच्याबरोबर ग्रहिाचा अनुभि त्यांनी घेतला.
नुकतं च (७ सप्टें २०२०) रोजी त्यांचं वनधन झालं . मं िळाला
आदरिीय असलेले िॉ. गोविं द स्वरूप यांचे खगोल मं िळ
नेहमीच ऋिी राहील. या विज्ञान सूयााच्या प्रकाशाचे काही
वकरि माझ्या िाट्याला आले याचा मला खूप आनं द आहे.
"विद्या विनयेन शोभते" हे सं स्कृ त सुभावर्त ज्यांनी साथा ठरिले
आहे असे दुसरे विज्ञान सूया म्हिजे जागवतक कीतीचे शास्त्रज्ञ
िॉ. जयं त नारळीकर. खगोल मं िळाला िेळोिेळी सहकाया
करिारे मराठमोळे सं शोधक, लेखक आणि िैज्ञावनक िॉ.
नारळीकर आयुकाचे (IUCCA) सं स्ापक-सं चालक आहेत.
गणित ि विज्ञान विर्यक राष्ट्ीय पुस्तक सवमतीचे सल्लागार,
अनेक आं तरराष्ट्ीय विज्ञान सवमत्यांचे सदस्य आणि
विश्वउत्पत्तीचा णसद्धांत मांििारे िॉ. नारळीकर जवमनीिर घट्ट
पाय रोिून आहेत. मं िळाच्या कायाक्रमावनवमत्त त्यांच्याशी सं िाद
साधण्याची सं धी मला अनेकदा वमळाली.
जानेिारी १९९१ मध्ये भरलेल्या "ह शी खगोल वनरीक्षकांच्या
सं मेलनाला" (Amateur Astronomers' Meet) िॉ.
नारळीकर आिजूान हजर रावहले होते. एका पररसं िादात
त्यांच्यासमिेत व्यासपीठािर बसण्याचा योग आला. ते आणि
इतर जािकारांबरोबर झालेला पररसं िाद अजूनही माझ्या मनात
ताजा आहे. त्या सं मेलनाला जोिू नच आयुकाला भेट देण्याचा
कायाक्रम होता. िॉ. नारळीकरांनी स्वतः लक्ष घालून सं पूिा
कॅ म्पसचा आमचा र्फेरर्फटका सं स्ेच्या िररष्ठ शास्त्रज्ञांिारे
आयोणजत के ला. भेटीअंती आम्हा सिाांशी अधाा तास सं िाद
साधत आम्हाला वनरोप वदला.
त्यानं तर सन २००० मध्ये िॉ. नारळीकरांबरोबर सं पूिा वदिस
रहायची सं धी मला वमळाली. प्रसं ग होता खगोल मं िळाची १५
िर्े पूती. मुं बईत नायगाि येथील सरस्वती विद्यामं वदर येथे एक
प्रदशान भरिले होते ज्याचे उद्घाटन करून आपला सगळा वदिस
आमच्याबरोबर जयं तरािांनी व्यतीत के ला. माझ्यासाठी तर हा
"सोनेपे सुहागा" होता कारि पुण्याहून सकाळी िेक्कन क्वीनने
त्यांच्याबरोबर प्रिास करण्याची जबाबदारी होती माझी !!
त्या तीन तासांच्या प्रिासात मी एका विलक्षि अनुभिाने समृद्ध
झालो. खगोलशास्त्र आणि गणित हे तर िॉ. नारळीकरांचे
आििते विर्य. त्यांचे के प्शिजचे आणि इतर देशातील अनुभि
ऐकता ऐकता लोिािळा-कजात-कल्याि कें व्हा मागे गेले हे
कळलेच नाही. "अनं त हस्ते कमलािराने, देता वकती घेशील दो
कराने." अशी माझी अिस्ा होती. त्यािर कळस म्हिजे
महाराष्ट्ाचे लािके व्यविमत्त्व पु. ल. देशपांिे हे िॉ.
नारळीकरांचे जिळचे स्नेही. पुलंच्या आठििी, वकस्से ऐकत
दादर स्टे शन जिळ आलं . कधी नाही ते िेक्कन क्वीन िेळेिर
मुं बईला पोहोचल्याचा रागच आला. प्रिासात ििा-पाि आणि
चहाचा आस्वाद घेताना िॉक्टरांचा साधेपिा अनुभिला. त्यानं तर
प्रदशानाला त्यांनी वदलेली भेट, शास्त्रीय प्रवतकृ तींना त्यांनी
वदलेली दाद, आम्हाला वदलेले प्रोत्साहन, आमच्याबरोबर के लेले
भोजन, सं ध्याकाळी वदलेले व्याख्यान आणि शेिटी वदलेला
वनरोप हे सगळं कालच घिलेल्या घटनेसारखे आजही स्पष्ट
आठितं .
िॉ. गोविं द स्वरूप आणि िॉ. जयं त नारळीकर या जागवतक
कीतीच्या दोन महान शास्त्रज्ञांचा िैयविक पातळीिर वमळालेला
सहिास हा माझ्या जीिनातील एक अनोखा, अमूल्य आणि
अविस्मरिीय ठे िा आहे! खगोल मं िळामुळेच मला िॉ. कें भािी,
िॉ. बाळ र्फोंिके , िॉ. रािळ, िॉ. रािा, िॉ. अरविं द परांजपे,
िॉ. अनं तकृ ष्णन या शास्त्रज्ञांना भेटण्याची सं धी वमळाली. या
सूयाांच्या सावन्नध्यात मला वमळालेले प्रकाश वकरि आजही सोनेरी
आठिि बनून माझ्या मनाचा एक कोपरा कायमचा उजळू न
काढत आहेत.
(श्री. विलास देशमुख मं िळाचे माजी अध्यक्ष असून
व्यिसायाने िररष्ठ मॅ नेजर आहेत)
खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२० | ५९
 एक हुकलेली मुलाखत .......
आयुष्यात प्रत्येकाला कधी ना कधी सं घर्ा
करािाच लागतो मग तो शारीररक असेल
वकं िा मानणसक. बहुतेक प्रत्येकाला
मानणसक सं घर्ा तर अगदी असतोच.
नैराश्य, भीती, णचंता, िैताग, राग ही
पं चमहाभूते या मानणसक सं घर्ााच्या
रस्त्यािर स्वागत करायला नेहमी हजर असतात. या महाभूतांचा
पाहुिचार न घेतलेला मािूस क्वणचतच असू शके ल. या पाचही
महाभूतांना हरिल्यानं तर स ख्य, समृधदी
आणि भरभराट या वत्रमूती िर द्यायला
हजर होतात.
बहुतेक सिा लोकांना या वत्रमूतीने
वदलेला आशीिााद वदसतो, आणि सिाांना
तो हिादेखील असतो. परंतु ते जो रस्ता
पार करून आलेत त्याची मावहती आणि
कल्पना मात्र नसते. जगातली सिा
लहानमोठे लोक या रस्त्यािरून गेलेले
आहेत याची कल्पना लोकांना यािी
यासाठी “The Journey of Life”
या नािाने YouTube या माध्यमािर
सुरुिातीला माझा वमत्र रोवहत अपूिा
आणि नं तर आम्ही दोघांनी विविध
क्षेत्रातील लोकांच्या मुलाखती घ्यायला
सुरुिात के ली. यात MIT, USAच्या प्राध्यावपका देबलीना
सरकार, AICTE, भारत शासनचे अध्यक्ष श्री. अवनल
सहस्त्रबुद्धे, IIT मुं बईचे प्राध्यापक िरुि भालेराि, रेविओ
खगोलभ वत्तके चे (NCRA,TIFR) िॉ. णशणशर सांख्यायन
अश्या लोकांच्या मुलाखती घेतल्या. िॉ. णशणशर सांख्यायन यांची
मुलाखत घेत असताना भारताचे रेविओ खगोलशास्त्राचे जनक ि
GMRT,पुिे ि ऊटी येतील रेविओ दुबीि बांधिारे पद्मश्री प्रा.
िॉ. गोविं द स्वरूप यांची मुलखात घ्यायची असे ठरिले.
िय िर्ा ९१ असल्यामुळे ते आम्हाला मुलाखत देतील की
नाही अशी शं का होती, पि पत्राला उत्तर देताना तुम्हाला
मुलाखत द्यायला मी उत्सुक आहे असे कळिून उत्साहाला िय
नसतं याची प्रणचती वदली. या नं तर पत्रव्यिहारािारे मुलाखतीचे
प्रश्न पाठिले ि त्यात प्रा. स्वरूप यांनी योग्य ते बदल करून
मुलाखतीची तारीख नक्की के ली.
मी लहानपिापासून प्रा. स्वरूप यांच्याबद्दल ऐकलं होतं . पुढे
पुिे विद्यापीठातून पदव्युत्तर पदिी घेताना त्यांना अनेकदा भेटलो,
चचाा के ल्या. अवतशय वििान पि वततके च मनवमळाऊ,
६० |खगोल विश्व ऑक्टोबर - विसेंबर २०२०
विक्रांत कु रमुिे
विद्यार्थ्ाांमध्ये लगेच वमसळिारे , त्यांना निीन सं शोधन करण्यास
प्रोत्सावहत करिारे . मला आठितं आहे, एकदा ते चचाा
करताकरता सहज म्हिाले, “विक्रांत, तुमच्या िोक्यात
सं शोधनासाठी जर निीन विर्य असेल तर मला त्यािर काम
करायला आििेल!!!” एिढ्या मोठ्या व्यिीने एका विद्यार्थ्ााला
असं विचारि म्हिजे आियाच! वकती तो साधेपिा आणि
महानता. अश्या व्यिीची मुलाखत घ्यायला वमळिं म्हिजे दैिी
योगच.
पि काळाला हे मान्य नव्हतं .
मुलाखतीची तारीख ठरिल्याचे पत्र
आल्यानं तर दुसऱ्याच वदिशी प्रा. स्वरूप
अल्पश्या आजाराने इप्शस्पतळात दाखल
झाले ि त्यांचा वनरोप आला की पुढच्या
आठिड्यात मुलाखत करू. आम्ही
सरांची तब्येत बरी होण्याची एका
चातकाप्रमािे िाट बघत होतो. पुन्हा
एकदा तब्येतीची विचारिा करण्यासाठी
रोवहतने र्फोन के ला. तो वदिस होता ७
सप्टेंबर आणि िेळ होती सांयकाळी
७:३० ते ८ च्या दरम्यानची. सरांच्या
पत्नी बीना स्वरूप यांनी र्फोन उचलला
आणि म्हिाल्या, “सर आता बोलण्याच्या
प्शस्तीत नाहीयेत. आपि पुढच्या
आठिड्यात र्फोन करा.” हा वनरोप ऐकू न दोघेही घाबरलो.
अजून काय बातमी येते म्हिून भीती िाटली. चांगल्या
बातमीसाठी आम्ही प्राथाना करत होतो. पि शेिटी नको तेच
झालं , रात्री ९ िाजता वनरोप आला - प्रा. स्वरूप गेले!
अिकाशचं सं शोधन करिारा तारा कायमचा अिकाशातील
ताऱ्यांमध्ये विलीन झाला. दोनतीन र्फोन करून बातमी खोटी
आहे असे ऐकण्याचं प्रयत्न के ला पि ते जमलं नाही. आम्हांला
सरांना ऐकायचं होत, बोलायचं होत, बघायचं होत, त्यांना पुन्हा
अनुभिायचं होत. आश्वासनांचे पक्के असिारे सर मुलाखतीचे
आश्वासन त्यांच्यासोबत घेऊन गेले. आम्ही सिा त्यांच्या
सहिासाला मुकलो आणि भारत एका महान वििानाला. पुढे
त्यांना श्रद्धांजली देण्यासाठी काही लोकांच्या त्यांच्या आठििीतले
प्रा. स्वरूप ऐकण्यासाठी मुलाखती घेतल्या. पि प्रा. स्वरूपांची
मुलाखत मात्र हुकली ती कायमचीच.....
(श्री. विक्रांत कु रमुिे मं िळाचे उत्साही कायाकते आहेत.
त्यांना ट्ेवकं ग तसेच सायकणलं ग चा छं द असून ते लिाख पयान्त
सायकलने गेले आहेत.)
खगोल विश्व हे खगोल मं डळातर्फे पीडीएर्फ स्वरूपात प्रकाशित होणारे वियतकाशलक आहे.
यात खगोलिास्त्रािरील अिेक विषयांिर अभ्यासपूणण लेख असतात. हे वियतकाशलक
वििािुल्क सिाांिा उपलब्ध आहे. ज्ांिा हिे असेल त्ांिी
sujatababar@khagolmandal.com या ई-मेलिर तिी वििं ती पाठिािी. यापूिीचे
अंक हिे असल्यास तेही पाठविले जातील. हे सिण अंक मं डळाच्या सं के तस्थळािर उपलब्ध
आहेत.
तसेच या वियतकाशलके मध्ये आपणही लेख पाठिू िकता. आगामी वियतकाशलकांचे विषय हे
जाहीर के ले जातात. पुढील तीि अंकांचे विषय खालीलप्रमाणे आहेत.

पढ
ु ील विशेष ांक

खगोल विश्व १३: खगोलीय छायाशचत्रण

अवतशि सं पादक: वकरण आं बडेकर

खगोल विश्व १४: खगोलीय ग्रंिसं पदा

अवतशि सं पादक: प्रदीप िायक

लेख सं पादक सुजाता बाबर यांचेकडे खालील ई-मेल िर पाठिािे.

sujatababar@khagolmandal.com

www.khagolmandal.com

https://www.facebook.com/groups/KhagolM/

https://www.facebook.com/groups/khagolmandalnashik

https://twitter.com/khagolmandal