1

कोरोनानंतरचे जग

प्राचार्य डॉ. प्रकाश कंु भार

सदर ईबु क हे हक्कधारक/ले खक/प्रकाशक यां च्या

ले खी परवानगीने पूर्व प्रकाशित पु स्तकावरून केले आहे . तसे च या पु स्तकाच्या आतील मजकुराशी
पु स्तक मार्के ट डॉट कॉम सहमत असे लच असे नाही. या पु स्तकातील मजकू र कॉपी करणे अथवा
इतरत्र वापरणे हा कायदे शीर गु न्हा आहे .
Pustakmarket.coms

$$$$$

 Language : Marathi /मराठी

2
  Coronanantarche Jag
Editor : Prin. Dr. Prakash Kumbhar

 कोरोनानंतरचे जग
संपादक : प्राचार्य डॉ. प्रकाश कंु भार

 © डॉ. प्रकाश कंु भार

‘गौराई’ सर्व्हे नं. ४८९, प्लॉट नं. ११ - २
ई वॉर्ड, पायमल वसाहत, जागत
ृ ीनगर,
कोल्हापूर. ४१६ ००८
मो. ९८२२१९४८०७

 Publisher
MK INFOEDUTECH PVT. LTD
Pustakmarket.com
Vrundavan Park, Anandwadi, Narayangaon
Tal - Junner, Dist – Pune - 410504
7385486832
Pustakmarket2020@gmail.com

 DTP & Proofreading :

Divya Kawade

 Cover Design :
Buddhabhushan Salve

 ebook Edition :
August 2021

 Pages: 463
 Price: 200 /-
 ISBN : 978-93-92466-10-6

$$$$$

अर्पण

3
 डाव्या आघाडीचे नेते, स्वातंत्र्यसेनानी प्रतिसरकारचे फिल्ड मार्शल
क्रांतिअग्रणी डॉ. कै. जी.डी. (बापू) लाड, कंु डल
व क्रांतिवीरांगना विजयाताई लाड यांचे सुपुत्र
मा. आमदार अरुण (अण्णा) गणपती लाड व मा. सौ. प्रमिलाताई लाड
पिताजी कै. भाई पड
ंु लीक बंडु कंु भार, कंु डल
मातोश्री गौराबाई पड
ंु लीक कंु भार
भाऊजी कै. पंड
ु लीक दत्तात्रय कंु भार (ठाणे)
चि. अदिती, चि. विघ्नेश
यांना सविनय सादर अर्पण

$$$$$

ऋणनिर्देश

4
 डॉ. नागनाथ कोत्तापल्ले, डॉ. यशवंत मनोहर, उत्तम कांबळे (ज्येष्ठ पत्रकार, नाशिक), मा. सौ.
रजनीताई मगदम
ू (कोल्हापूर), मा.डॉ. विश्वनाथ मगदम
ू (कोल्हापूर), मा. प्रसाद कामत, अॅड. व्ही.
एन. पाटील, अॅड. वैभव पेडणेकर, मा. ए. एस. जांभळे , एम. व्ही. पाटील, मा. गुंडू सावंत, मा. उदय
(अप्पा) लाड (कंु डल), मा. अॅड. प्रकाश लाड (कंु डल), मा. किरण (तात्या) लाड (कंु डल), मा. शरदभाऊ अ.
लाड (कंु डल), मा. वसंत (भाऊ) आ. लाड (कंु डल), मा. वसु (तात्या) लाड (कंु डल), मा. सर्जेराव पवार
(कंु डल), मा. पंढरीनाथ इंदाते (कंु डल), मा. पड
ंु लीक (नाना) एडके (कंु डल), मा. अनिल लाड (कंु डल), सौ.
ज्योती प्रकाश कंु भार, श्री. प्रविण पड
ंु लीक कंु भार (ठाणे), सौ. स्वाती प्रविण कंु भार, विनोद माजगावकर
(विक्रोळी), सौ. अक्षया वि. माजगावकर, रघन
ु ाथ व प्रियांका परुळे कर (मानखर्द
ु ), श्रीमती शालन
पंड
ु लीक कंु भार (ठाणे), चि. उत्तम प्रकाश कंु भार (कोल्हापरू ), सौ. श्वेता उत्तम कंु भार, श्री. सतीश
माजगावकर, श्रीमती शालन प.ु कंु भार, कोल्हापरू , परु
ु षोत्तम, सौ. सरु े खा, प्रथमेश, लेनिन, अरुणा,
पूजा, रोहन इ.

$$$$$

5
 मनोगत

- प्राचार्य डॉ. प्रकाश कंु भार

'कोरोनानंतर' चे जग या ग्रंथाचा प्रकाशन समारं भ सावित्रीबाई फुले जयंतीनिमित्त सोमवार

दिनांक ३ जानेवारी २०२१ रोजी सांगली येथे संपन्न झाला. या ग्रंथप्रकाशन समारं भ प्रसंगी महाराष्ट्र
राज्य विधान परिषदे च्या पुणे पदवीधर मतदार संघाचे आमदार मा. अरुण (अण्णा) लाड, मा. डॉ.
नागनाथ कोतापल्ले, ज्येष्ठ पत्रकार मा. उत्तम कांबळे , गुरुवर्य मा. व्ही. वाय. पाटील (आबा) नागराळे ,
अॅड. के. डी. शिदं े , सांगली इ. उपस्थित होते.
प्रकाशनानंतर 'कोरोनानंतरचे जग' या ग्रंथावर जवळपास १३ परीक्षण व ७४ अभिप्राय आले.
त्याचे कोरोनानंतरचे जगः साद व पडसाद' हा ग्रंथ प्रकाशित केला. या काळात कोरोनाविषयक काही
निरीक्षणे या ग्रंथात नोंदवीत आहे .
जगभर कोरोनाचे इतके लाड चालू आहे त. तेवढे माणूसही माणसाचे करत नाही. कोरोनाची
पहिली लाट आली. ती ज्येष्ठांना वयोवद्ध
ृ ांना घातक ठरे ल असे सांगितले गेले. तोपर्यंत दस
ु री लाट येणार
व ती वय वर्षे १८ ते वय ४५ वर्गातील तरुणांना मारक ठरणार असे भाकीत करण्यात आले, अन ् आज
तिसरी लाट येणार व ती लहान मुलांना घात ठरणार असेही भाकीत करण्यात आले. 'बाळा, आता ये रे !'
याप्रमाणे 'कोरोना तू आता ये रे ! आम्ही तल
ु ा कवेत घेतो अथवा तुला हव्या त्यांना कवेत घे!' असे
कोरोनाचे लाड चालवले आहे त.
कोरोना इतका लाडका झाला आहे . या प्रसंगी एक बाळगीत आठवते.
'पोरगं आईनं बनविले लाडके।
त्याला नाही कुणाचा धाक रे ।।'
तसे कोरोनाचे लाड सरु
ु आहे . त्याला कुणाचाही धाक उरलेला नाही. लस, औषधे, उपचार
इत्यादींना तो विषाणू घाबरे ना. एक विषाणू दडपायला लागले की दस
ु रा विषाणू तयार होतो आहे . आज
कोरोनाचे संक्रमणाच्या नावाखाली जगावर आक्रमण चालू आहे . कोरोना विषाणू भारतात कप्पा, डेल्टा
व डेल्टा प्लस इ. विषाणू पसरलेत. डेल्टा प्लस भारतात आजवर एकूण ६५ रुग्ण सापडले आहे त.
कोरोनाच्या दस
ु ऱ्या लाटे च्या अंतिम टप्पा संपत असताना जवळपास २५०० रुग्ण आढळते तर
जवळपास ४ हजारच्या आसपास मत्ृ यू झालेत. त्याचबरोबर महाराष्ट्रात अजूनही कोरोना बाधितांचा व
मत्ृ यूचा चढ उतार चालूच आहे . कोरोनाचे प्रकार - १) २२९ अल्फा कोरोना व्हायरस २)NL63- अल्फा
कोरोना व्हायरस ३) OC43- बीटा कोरोना व्हायरस ४) NKU-कोरोना व्हायरस तर म्युकर-मायकोसिस
विषाणूचे आजही बाधित रुग्ण आढळताहे त तर जगात २९ दे शात गया, लम्बाडा विषाणूचा फैलाव झाला
आहे . त्याचाबरोबर झिका नावाचा कोरोना विषाणूही फैलावतो आहे . डेल्टा प्लस व झिका हे कोरोना
विषाणू यांच्यात संसर्गजन्य शक्ती अधिक आहे हे कोरोना विषाणू दीर्घकाळ छळत आहे त.

$$$$$

6
 कोरोना महामारीचा इतिहास, जन्म लक्षात घेता जवळपास २२ दे शात कोरोनाचे काहूर, थैमान
चालू आहे . लॉकडाऊन काळात सर्व उद्योगधंदे बंद, त्यामळ
ु े लाखो लोकांच्या नोकऱ्या गेल्या, लाखोंच्या
संख्येने लोक बेकार झाले. कोरोना काळात धर्मकांड, कर्मकांड, चक
ु ीच्या अफवांची माहिती पसरत गेली.
अशातच कोरोनाचा फटका शेती, शेतमजरू , शेती धंदा, कामगार, घरे लु कामगार महिला, हमाल, तसेच
शिक्षण, शिक्षण संस्था व शिक्षक, स्थलांतरित यांचे गंभीर प्रश्न निर्माण झालेत. स्थलांतरित अजन
ू ही
अधांतरीतच आहे त. कोरोनाचा फटका सर्वच घटकांना बसला. तसाच आर्थिक फटका बसन
ू आर्थिक
मंदी जाणवू लागली आहे .
जगाच्या पाठीवर अनेक महामाया आल्या. पण त्या संपल्या नाहीत तर दडपल्या अथवा
दडवल्या जाणार आहे त. काळ हा बदलत असतो. तो थांबत नाही. कोरोना काळात घडले मात्र माणूस
स्थितिशील बनला किंवा बनवला गेला. माणूस हालला नाही, बोलला नाही. समाजात व समह
ू ात गेला
नाही. आपले छाप त्याने जगावर कोरले नाहीत. या साऱ्याचा परिणाम तो रोगी, विकृत बनू शकतो.
त्याची क्रियाशीलताही गमावून बसण्याची दाट शक्यता आहे . तसेच कोरोना महामारीने अनेक जीर्ण
आजार उफाळून येणार आहे त. विषमता, जातिभेद-जातिद्वेश उफाळून येतील. धर्माच्या, पंथाच्या नावे
जातीय दं गली भडकावल्या जातील. राष्ट्रवाद नेमके कोणते स्वरूप धारण करे ल हे सांगता येत नाही,
त्याचे स्वरूप काय असेल. त्याचबरोबर कोरोना संसर्गापासून दरू राहयचं असेल तर अमुक साबण
वापरा, अमुक कंपनीचे प्रोटीन्स वापरा, कपडे धुण्यासाठी अमुक पावडर वापरा असे लुबाडणारे साम्राज्य
तयार झाले आहे . वैद्यकीय सेवांचा विचार करता त्यांची वाढलेली अवाढव्य फी, कोरोनाबाबत
लोकांच्यात आत्मविश्वास वाढविण्याऐवजी माणसा-माणसात भिती पसरवली जाते आहे . त्यामुळे लोक
भयभीत झालेत. लोकांच्या जीवनशैलीत, खाण्यापिण्यात बदल झालेत. त्यामुळे तो खर्च वाढला,
शिक्षणाचा खर्च वाढला, घरभाडे, घरफाळा कसा भरावयाचा, रोजी रोटीचा प्रश्न कसा सोडवायचा?
काहींची जवळची व्हती नव्हती ती पुंजी संपली! काहींनी बँका, पोस्ट, भिशी व इतरत्र ठे वलेल्या ठे वी
मोडल्या, सोन गहाण टाकले तर काहींनी विकले. कोरोनाच्या पहिल्या आणि दस
ु ऱ्या लाटे नंतर
सर्वसामान्यांच्या समोर आता जगायचं की मरायचं हा प्रश्न उभा राहिला आहे .

कोरोना महामारी
कोरोना महामारी कधी संपणार आहे हे निश्चितपणे सांगता येत नाही. पण एवढे मात्र खरे आहे
तर कोरोना महामारी दडवली अथवा दडपली जाईल तोपर्यंत तिचे थैमान चालूच राहणार आहे .
कोरोनाविषयक चाचण्या वाढल्या आहे त. कोरोना बाधितांच्या प्रमाणात चढउतार होत आहे त.
काही ठिकाणी मत्ृ यूचे प्रमाण वाढले आहे . ग्रामीण भागातही हीच परिस्थिती आहे . महाराष्ट्र शासनाने
लॉकडाऊन व निर्बंधाचे चार टप्पे केले आहे त. लोकांचे गर्दीचे टप्पे वाढले आहे त. मत्ृ यूच्या भितीपोटी
लोक घरी थांबलेत. घरी थांबलेल्यांची मानसिकता बदलत जाऊन

$$$$$

7
त्यांच्यात मनोविकृती तयार होत आहे . मुलांची शाळा कॉलेजीस बंद आहे त. या मुलांची घरात कुचंबणा
होते आहे .
आतापर्यत महामारीत उदा. प्लेगच्या साथीत जगात दरवर्षी दीड कोटी लोक मेले होते. तसे
पाहता जगात १११ कोटी लोक इतर आजाराने व कारणाने मरताहे तच. मत्ृ यच
ू ा दर तासातील १:८
सेकंदाला कुठे तरी कुणीतरी मरत असतात. एन्फ्ल्यए
ु ंजामळ
ु े अमेरिकेत काही महिन्यापर्वी
ू १२-१५ हजार
लोक मत्ृ यम
ु ख
ु ी पडले. गेल्यावर्षी इटलीमध्ये ६० हजार लोक मत्ृ यम
ु ख
ु ी पडले. व्हायरस इन्फेक्शनने
लाखो लोक जगात दरवर्षी मरताहे त. टी. बी. ने दरवर्षी १५ लाख लोक मरतात (भारतात ५ लाख) आज
रोजी भारतात २७ लाख ९० हजार लोकांना टी. बी. ची लागण झालेली आहे . त्यातील किती मरतील हे
सांगता येत नाही.
कोरोना काळात अनेक ओळखी अनओळखी माणसे गेलीत, कुणाचे वडील, कुणाची आई,
कुणाची आजी, तर काही कुटुंबेच मत्ृ युमुखी पडलीत. आईबाप गेल्याने अनेक मुले अनाथ झाली. या
अनाथांना आता नाथ कोण? शासनाने अनाथांना १ लाखापासून ५ लाखापर्यत मदत केली. पण त्यांच्या
भावी आयुष्याचे काय? असे अनेक अनुत्तरीत प्रश्न कोरोनामुळे निर्माण झाले आहे त.
कोरोनाने गरीब-श्रीमंत असा भेद केलेला नाही. आतापर्यत रोगराई किंवा गंभीर आजाराच्या
काळात माणसाचा स्वभाव रोग्याजवळ जाणं आणि आपल्या मनातील करुणा जागी करण्याचा आहे .
पण कोरोना काळात फक्त करुणा, शोक व्यक्त करणे एवढे च ठे ऊन माणसाचे व त्याच्या स्वभावाचे
शोषण चालू आहे . माणसांनी परस्परापासून किमान २-३ फुटाचे अंतर राखावे. हे आपल्याला करण
कठीण जाईल म्हणजे माणसापासून दरू राहणं कठीण होईल. परं तु कोरोनात युगांतर घडविण्याची
शक्यता नाही.
कोरोनाविषयी भीतीचा माहोल माजवला जात आहे . इतर रोगाने मत्ृ युची संख्या अफाट आहे .
कोरोनापासून मत्ृ युची भीती घातली जात आहे . माध्यमांच्याव्दारे मत्ृ युचे आकडे यावर फोकस वारं वार
दाखवला जातो आहे . बरे झाल्यानंतर मात्र फोकस टाकला जात नाही. कोरोनाच्या नुसत्या भीतीने
मेलेल्यांची संख्या जास्त आहे . आणखी एक प्रश्न निर्माण होतो. आपण कोरोनाचा व्हायरस मारू शकत
नाही का? परं तु व्हायरस हे जिवंत व्यक्तिमत्व नाही. त्यामुळे त्याला मारू शकत नाही. व्हायरस
शरीरात गेल्यानंतरच जैविक लक्षणे दिसू लागतात. व्हायरसपासून आपण दरू पळू शकत नाही. आपण
घरात कोंडून घेतले तरी घरात आपल्या आसपास हजारो-लाखो व्हायरस वावरत असतात. खरा व्हायरस
निसर्ग सोबती असतो. पडणाऱ्या पावसाला कोणी थोपवू शकत नाही तसे व्हायरसला कोणी ओळखू
शकत नाही. पावसापासन
ू संरक्षणासाठी आपण छत्रीचा वापर करतो, राहण्यासाठी घर बांधतो, लढाईत
वार होऊ नयेत म्हणन
ू ढालीचा वापर करतो त्याप्रमाणे व्हायरसचा वार झेलण्यासाठी शरीरात

$$$$$

प्रतिकारशक्ती वाढवावी ही ढाल महामारीत उत्तम आहे . त्यामळ

ु े हा प्रवासाचा सर्वोत्तम उपाय हे काम
W.H.O. करणार नाही. आयष
ु मंत्रालय करू शकते.

8
 कोरोना हे एक कारस्थान आहे . (Corona is conspirancy) असे डॉ. विश्वनाथ चौधरी ह्या क्षेत्रात
काम करणारे ही सांगतात. कोरोनाही कॉन्स्फारसनी (Conspirancy) कुटिल कारस्थान आहे , हे
पडताळणे आवश्यक आहे . निकारुम्वा, ब्राझील, मॅक्सिको या दे शाचे राष्ट्राध्यक्ष जाहीरपणे म्हणताहे त
कोरोना ही एक कॉन्स्फरनसी आहे . (मंब
ु ई-अविनाश धर्माधिकारी यांची मल
ु ाखत) कोरोनाचे आज
भयावह भत
ु ाचे चित्र तयार केले आहे . सिनेमा पडद्यावरचे भत
ू काही करू शकत नाही. पण आपण
घाबरतो. आपल्या हृदयाचे ठोके वाढतात. असे टी. व्हीवर कोरोनाचे भीती घालणाऱ्याचे चित्र सरु
ु झाले.
आपली पर छोट्या पडद्यावर क्लायमॅक्स होत आलीत. कोरोनाला आजाराविषयी अनामिक भीती
घातली जात आहे . हे ही लक्षात घ्यायला हवे की, कोरोना फक्त माणसाचा बळी घेणारा रोग नाही तर तो
जगाच्या एकूण सर्व व्यवस्थावर माणसांच्या अंतर्बाह्य जगावर परिणाम करणारा आहे . कोरोनावर लस
येईल माणस
ू क्वारं टाइनच्या बंधनातून मुक्त होईल. माणस
ू बरा होईल. तसे पाहता कोरोना ही एक
निसर्ग व्यवस्था आहे . जगात साथी येतात, दष्ु काळ, महापूर हे एक निसर्गाशी समतोल अभी व्यवस्था
आहे . जेव्हा कुठल्याही गोष्टीचा अतिरे क होतो तेव्हा अनेक गोष्टीत विषमता निर्माण होते. तेव्हा
महामारीसारख्या घटना घडतात. त्यांचा समतोल साधणे ही व्यवस्था नैसर्गिक नियमाचा भागच होय.
जन्म आणि मरण हे चक्र सातत्याने सुरूच आहे . निसर्ग ही माणसाच्या हातातील गोष्ट नाही.
माणसामुळेच वेगवेगळी परिस्थिती निर्माण होते. या परिस्थितीला सामोरे कसे जातो, त्या
परिस्थितीचा मुकबला कसा करतो, प्रतिसाद कसा दे तो, काय दे तो याच्यावर माणसाचे जीवन जगणे व
त्याचे परिणाम अवलंबून असतात.
कोरोना काळात आणि कोरोनात्तर काळातील जीवन सुकरपणे जगण्यासाठी काही दक्षता
घ्याव्यात. आजार औषधाने बरा होत नाही. त्यासाठी आपली प्रतिकारशक्ती वाढवावी. प्रतिकारशक्ती
वाढविण्यासाठी त्रिसूत्री पुढीलप्रमाणे १) प्राकृतिक आहार २) योग्य तो व्यायाम ३) पुरेशी विश्रांती.
कोरोनाबद्दल आरोप कोव्हीड लसीचे दोन डोस घेऊनही कोरोन पॉझिटिव्ह होणे. लसीचा फारसा
उपयोग झालेला दिसून येत नाही. २०२० मध्ये केंद्रशासनाने प्रशासनाची पूर्व तयारी न पाहता पहिला
लॉकडाऊन जाहीर केला. गैरव्यवस्थापन, अपुरा निधीपुरवठा, त्यात समतोल दिसत नव्हता.
सार्वजनिक तपासणी झाली नाही. कोरोना महामारी नियोजनाचा अभाव, कोविडसेंटर व हॉस्पिटलमध्ये
व्हें टिलेटर्स सुविधा अपुरी, बेडची अपुरी व्यवस्था, काही ठिकाणी कोरोन ने मत्ृ यु पावलेल्या प्रेताची
हे ळसांड, लसी विलंबन, त्यात भ्रष्टाचार, वाढीव दराची मागणी, सॅब तपासणी काटे कोर नाही,
चाचण्यांमध्ये उद्दिष्ट गाठण्यासाठी चाचण्या करताना हुकूमशाही व दडपशाही, काहीवेळा हटवादीपणा,
बिलामध्ये शासकीय व खाजगी

$$$$$

हॉस्पिटल तफावत, मास्क, पोशाख, औषध खरे दीत भ्रष्टाचार याची शासनातर्फे कसून चौकशी व्हायला
हवी. जे दोषी आहे त, त्यांच्यावर कठोर कारवाई व्हावी. कारवाई केलेयांची नावे मिडीयामध्ये ठळकपणे

9
जाहीर व्हावीत. त्यांची एककाळी यादी करून, जाहीर करावी. त्यांना कोणत्याही प्रकारची क्षमा करण्यात
येऊ नये.
महामारी काळात व पर्वी
ू पासन
ू यद्ध
ु े घडताहे त ती सीमावादावरून संकुचित राष्ट्रवादाच्या व
श्रेष्ठतेच्या प्रश्नावर यद्ध
ु े चालू आहे त. यद्ध
ु े शतक लक्षात घेता क्षितिजावर अभत
ू पर्व
ू यद्ध
ु े आपल्या
प्रतीक्षेत दिसताहे त. एकमेव प्रजाती मिळून आवश्यक आहे . आता माणसाने संघटीत होणे आवश्यक
आहे . समायोजन शिकणे आणि उत्क्रांतीच्या तर्क शास्त्राचा आदर राखणे आणि निभावन
ू नेणे. कोव्हिड
काळात आणि इतरवेळी आवश्यक आहे . महामारीपेक्षा यद्ध
ु ाची महामारी विध्वंस भयानक आहे , असे
वाटते.
माणूस हा जिगरबाज प्राणी आहे तो आपल्या जन्मापासून अनेक साथीशी लढतो आहे . माणूस
जेव्हा जेव्हा लढून बाहे र पडतो. तेव्हा तो, त्याचा समाज, त्याच्या त्याच्या व्यवस्था आणि दे श हा आतून
बाहे रून बंद केलेला असतो. माणसाच्या गळ्याचा चावा घेऊन गेलेल्या अगोदरच्या साथीच असे घडवत
असतात. कोरोनानंतरचे जग बदलणार आहे . ते अधिक काटे री होणार आहे आणि आपल्याला प्रत्येक
श्वासासाठी विविध संघर्ष करावे लागतील यातील काही संघर्ष नवी भांडवलशाही, धर्म, मूलतत्त्ववाद
यांच्यावतीने लादले जाणार आहे त. कदाचित नवी भांडवलशाही माणसाचा घास ओढणारी यंत्रे यांचेही
सख्य होईल. कदाचित माणूस एकाकी पडू शकेल आणि तो कदाचित त्याच्या सभोवताली भीतीचे
धुकेही गडद होऊ शकेल. प्रत्येक महामारीनंतर, प्रत्येक महायुद्धनंतर असे घडत आले आहे . या सर्व
पार्श्वभूमीवर कोरोनानानंतरचे जग युद्धे संभाव्य जगाचा वेध घेतला आहे . आणखी हे ही लक्षात आले
आहे की, युगांतर घडविण्याची ताकद कोरोनात असणार नाही. अशाप्रकारे जागतिक कोरोनाने
माणसाला चांगलाच धडा शिकविला आहे . तोही मानवजातीने लक्षात घ्यावा. शेवटी कोरोना ही महामारी
निसर्गाशी समतोल राखण्याची व्यवस्था आहे . म्हणून अशाकाळात समतोल बिघडू दे ता कामा नये. हे च
व्यवहारिकदृष्ट्या मोलाचे आहे . शेवटी हे सांगावेसे वाटते साथीची दःु खे सांगण्याची वेळ नाही. आपण
एकोप्याने, एक दिलाने, एक मनाने वागून, एकमेकाला मदत करीत जगू या माणसांशी माणसाप्रमाणे
आणि निसर्गाची होणारी लुट थांबविणे एवढे जरी झाले तरी, कोरोनाने शिकवलेला धडा आणि
त्याचापासून बरे च काही शिकलो हे च म्हणावे लागेल. या माझ्या नोंदी नोंदवल्या आहे त. याहून काही
नोंदी असणार आहे त. हे ही आपण लक्षात घ्यावे.
हा कोरोनाचा कोरोना काळातील प्रवास व कोरोनोत्तर काळातील त्याचे अवशेष हे सारे विसरून
मार्गस्थ होऊया. ‘शुभाहस्ते पंन्थाना: संतू’

$$$$$

या ग्रंथाच्या ई-आवत्ृ तीच्या पुस्तक मार्के ट डॉट कॉम या वेब पोर्टलची टीम, संगणकाचे सुबक
काम करणाऱ्या मुखपष्ृ टाकार बुद्धभूषण साळवे इ. चे सहकार्य लाभले. त्याबद्दल त्यांना धन्यवाद.
संपादक : प्राचार्य डॉ. प्रकाश कंु भार

10
$$$$$

संपादकीय

'कोरोनानंतरचे जग' हा ग्रंथ संपादित करण्याचा विचार मनात आला आणि तो साकार
करण्याचा येथे प्रामाणिकपणे प्रयत्न केलेला आहे . कोरोनाने आज जगात जवळपास २० दे शांत पाय
पसरले आहे त. अर्भक सात-आठ महिन्यांचे झाले. अर्भक रात्र दिवस काही न मागता, न रडता ते जोरात

11
आहे . साऱ्या जगाला त्याने रडायला लावले आहे . त्याचे थैमान चालूच आहे . लोकांना ते मारायला आलेले
नाही तर त्याने उलट जगण्याची संधी दिली आहे .
जगात अनेक रोगांच्या महामाऱ्या आल्या. रोग इथले संपत नाहीत; दडवले दडपले जात आहे त.
जागतिक आरोग्य संघटनेमध्ये वैश्विक महामारी चालू आहे . कोरोना महामारीच्या काळात विज्ञानाला
पंख फुटले, त्यावर शोध-संशोधन सरू
ु झालेले आहे . महामाऱ्यात जगात अतिसक्ष्
ू म अतिभयावह
परिणाम उमटायला लागले आहे त. लोक अतिभयग्रस्त व चिंताग्रस्त बनलेले आहे . कोरोनापर्व
ू व
कोरोनोत्तर जग कसे असेल याचीही चर्चा या ग्रंथात केलेली आहे .
तशात सीमा हद्दीवरून दे श-इतर दे श यांच्यात चकमकी सुरू आहे त, त्या थांबलेल्या नाहीत.
चीन, पाकिस्तान, नेपाळ, बंगाल, इसेस, सोमालिया, अफगाणिस्तान, लिबिया, माले, युक्रेन, रशिया,
कंबोडिया इत्यादी दे शांत ठिणग्या पडू लागल्या आहे त. आजही सीमा धगधगत आहे त. युद्ध हे एक
दिवसाचं असतं. तसे ते ४० वर्षांचंही असतं. त्याला कालमर्यादा नसतात; तसेच महामाऱ्यांचं आहे .
कोविड-१९चे संकट, आव्हान, संधी, उपाययोजना, कोविड-१९ची भयावहता, केरळ पॅटर्नचा
वापर, केंद्र सरकार व राज्य शासनाचे प्रारं भी या महामारीकडे दर्ल
ु क्ष, नंतरच्या उपाययोजना, लोकांचे
अतोनात हाल, माणसे माणुसकी विसरलीत, नातेसंबंध दरु ावले, घरात बसून माणूस सुरक्षित की
असुरक्षित, अस्वस्थ झाला, त्याच्यात मनोविकृतीची वाढ झाली, त्याची जगण्याची शैली बदलली
आणि बिघडलीही. सर्व उद्योगधंदे, क्षेत्रे बंद झालेत. लॉकडाऊन झाले तेथे सारे च डाऊन झाले. परकर
घालून नवरा बायकोला म्हणायला लागला, 'बरमड
ु ा सैल झाला.' कौटुंबिक कलह वाढले, बायकोपेक्षा
कोरोना बरा, कोरोनाचा नवऱ्याला चांगलाच धडा बसला. शरीर, मन कोरडे झाले. साधा शिरासुद्धा
दरु ापास्त झाला. हॉस्पिटलमध्ये काम करणारे डॉक्टर, परिचारिका, सेवक, सेविका, वॉर्डबॉय यांचे
अहोरात्र रुग्णांसाठी राबणे, दे वासारखे त्यांचे धावून जाणे, प्रशिक्षित डॉक्टर, सेवक कर्मचाऱ्यांचा अभाव,
उच्च डॉक्टरांकडून मिळणारी वागणूक, बाधित रुग्णांची संख्या वाढणे, रुग्णांची मत्ृ यूसंख्या वाढणे,
जनता संरक्षक पोलिसांची अहोरात्र सेवा, प्रसंगी त्यांच्यावर लोकांकडून हल्ला, अशा प्रसंगी
पोलिसांकडून लाठीमार, छळ, वेगवेगळी कलमे लावून अटक करण्याची धमकी, विनामास्क दं डवसल
ु ी,
प्रसंगी प्रेमळपणा, प्रसंगी धाकदपटशहा इत्यादी सारे कोरोना काळात चालू होतेच. कोरोना काळात व
नंतर विस्थापन व

$$$$$

विकास मांडणी, यांची परखड, साधार चर्चा, दे श व राज्यांचे शासन यांच्या उपाययोजना याची डोळ्यात
अंजन घालणारी चर्चा.
कोरोना काळात वाढत्या रुग्णांची संख्या, हॉस्पिटलमध्ये खाटांची जाणवणारी तीव्रता, कोरोना
प्रेतांची हे ळसांड, लोकशाहीत साथ थांबू शकेल; परं तु त्याचा निश्चित कालावधी सांगता येणार नाही.
फक्त साथ ओसरू शकेल, माणसे सावरतील-आवरतील प्रश्न व त्यांचे प्रश्न तसेच राहतील.
कोरोनाविषाणू भयंकर आहे . त्या काळात सारे जग थांबले अन ् माणसाच्या अंगातील जीर्ण आजार,

12
राष्ट्राचे मूळ आजार, जातिभेदाचे धर्मकांड, अंधश्रद्धा यांचे आजार उफाळून येतात, माध्यमांची कुजबूज,
सत्याचे असत्यात रूपांतर, भीतीचे साम्राज्य निर्माण, घरकाम करणाऱ्या महिला परु
ु ष यांना कॉलनीत
प्रवेश बंद, हिंद-ू मस्
ु लीम तेढ वाढणे, विषमतेचा जीर्ण आजार, स्थलांतरितांचे प्रश्न अधांतरीच राहतील,
गाववाले त्यांना जवळ करे नात, सगळे छोट्यामोठ्या उद्योग-व्यवसायातील लोकांची नोकरी जाणे, व
त्यांचे बेकारीमळ
ु े जिणे भयावह व भयग्रस्त बनले, अध्यात्माचे मचळ
ू पाणी, दे वदे वता, धर्मकांड,
अंगारे धप
ु ारे , साधू, पज
ु ारी इत्यादींचे फोफावणे, दारिद्री व अंधश्रद्धा इत्यादी सारे जीर्ण आजार उफाळून
कसे येतात.
त्याचबरोबर कोरोना काळातील स्त्री वादाची वाटचाल, साहित्याची कोरोना काळातील वाटचाल,
कोलमडले, धडपडणारे कुटुंब व समाजाला सावरणारे स्त्रीभावविश्व यांचाही ऊहापोह या ग्रंथातील
लेखात आस्वादयास मिळतो.
अन ् कोरोना काळात मायाबाजार, बाजारमाया व मायाबाजार कसा उफाळून येईल याची
भीषणता व भयावहता अन ् कोरोना काळात जगणे, जीवन नियम बदलतील, समाजामध्ये नवी घुसळण
सुरू होईल. कोविड-१९चा महत्त्वपूर्ण संदर्भ दे ऊन त्यात मात्र नवी व्यवस्था जन्माला घालण्याची कुवत
दिसत नाही. असा युगांतराविषयीचा प्रश्न, कोरोना काळात मन प्रसन्न करण्याची ग्वाही, पथदर्शक
मॉडेल, श्रमिकांची दै न्यावस्था, कोरोनाचे नाव कामगारांना घाव, कोरोना काळातील संकट व संघी,
मिळालेला धडा, सावरणारी आकाशवाणी, कोरोनाचे सामाजिक परिणाम, कोरोनामुळे निर्माण झालेल्या
संधी, कोरोनाने बरं च काही शिकवलं, आपण बरं च काही शिकलो. कोरोना आला त्याने जगण्याची संधी
दिली इत्यादी बाबींची चर्चा, सुनीती सु.र., डॉ. अनंत फडके, डॉ. नागनाथ कोतापल्ले, अतुल
दे ऊळगावकर, डॉ. हरिश्चंद्र थोरात, विनया मालती हरी, डॉ. हमीद दाभोळकर, प्रसाद माधव कुलकर्णी,
मा. व्ही. वाय. (आबा) पाटील, डॉ. अजित अभ्यंकर, अॅड. के. डी. शिदं े , सौ. तनुजा शिपूरकर, डॉ. नितीन
शिदं े , डॉ. गंगणमाले इत्यादींच्या लेखात आलेली आहे .
कोरोना महामारीतील उपाययोजना, कोरोनासोबत कोरोनानंतर जगातील सर्व क्षेत्रांवर,
उद्योगधंद्यांवर व जनसामान्यांच्या भटक्या विमुक्तांच्या, श्रमिकांच्या, स्थलांतरितांच्या वर होणारा
अतिभयावह व अतिभयानक परिणाम यांची चर्चा या ग्रंथातील काही लेखात केलेली आढळून येते.

$$$$$

कोरोनाचा शेतीधंद्यावरील विपरित परिणामांची चर्चा करताना कोरोना काळात माणसांची

जगण्याची धडपड, त्यांचा जगण्या-मरण्याचा सुरू झालेला लढा, लोकांची मानसिकता, त्यांची
बदललेली जीवनशैली, आत्मपरीक्षण वाढले, खऱ्या अर्थाने शेतीधंदा चालवतो ते गाव. तेथील ग्रामीण
भागातील शेती व शेतीधंद्यावर परिणाम फार होणार नाही. खरा प्रश्न आहे तो शहरातील शेतीचा.
कोरोना काळातील येथील शेतकऱ्यांचा भाजीपाला, फळे इत्यादी माल बंदीमळ
ु े शेतातच वाया गेला, तो
रस्त्यावर, उकिरड्यावर फेकून द्यावा लागला. शेतीधंद्याचा परिणाम सर्व क्षेत्रांवर गंभीर स्वरूपाचा
होणार आहे . सर्वांना त्याचा फटका बसणार आहे . आर्थिक मंदी वाढे ल, त्यामुळे महागाई वाढे ल, साऱ्यांना

13
कुलूप लागेल. पण शेतीला नाही. शेतकऱ्यांचे दय्ु यम उत्पादनाचे साधन दध
ू व्यवसाय धोक्यात येणार
आहे . दध
ू , शेतमाल याला हमीभाव नाही, त्याची वाहतक
ू नाही. त्यामळ
ु े शेतीधंदा ठप्प, मल
ु ा-मल
ु ींच्या
शाळा, लागणारे साधनसाहित्य, फी चा प्रश्न मल
ु ा-मल
ु ींच्या लग्नाचा प्रश्न, जत्रा-यात्रा, उरुस, मंदिरे बंद,
भक
ु े कंगाल बेरोजगारांची संख्या लाखो-कोट्यावधीवर जाईल. जगण्याचा प्रयत्न, मत्ृ यच
ू ी वाढ, घरी
बसन
ू माणसे अस्वस्थ, भयग्रस्त अवस्था, तोरणाला, मरणाला माणसे येईनात. नातेसंबंध दरु ावले, घरी
बसन
ू माणसांचा समह
ू भाव हटला. निसर्गमय जगण्याचा आनंद लट
ु ला, घरच्या सात्विक पदार्थांची
मागणी वाढली, त्यांचा तट
ु वडा इत्यादी सारे प्रश्न गंभीर बनत चालले आहे त. परं तु कोरोनाने लोकांच्या
मरणाइतकीच जगण्याची संधी दिली. त्याचबरोबर कोरोनाविषाणूचे सार्वजनिक जीवनावर होणारे
परिणाम, सामाजिक परिणाम, कोरोनानंतरचे सामाजिक जीवन, कोरोना आणि व्यवस्थेने घेतलेले
बळी, कोरोनाबाबतीत लोककलावंतांची स्थितीगती, मातंग समाजावर झालेले परिणाम, कोरोना
काळातील घरे लू कामगारांची स्थिती, त्यांच्या कुटुंबातील समस्या, रोजीरोटीचा प्रश्न, मुलांचे शिक्षण,
विवाह इ.चे प्रश्न, इत्यादी समस्यांची चर्चा तर पानपट्टी व्यावसायिक, लाँड्री (परीट) व्यवसायवाले, रिक्षा
व्यवसायवाले, चहावाले, टपरीवाले, भाजीपाला विक्रेते, वेश्याव्यवसाय इत्यादी बंद झालेल्या गंभीर
परिणामांची चर्चा तसेच कंु भार व्यावसायिक व मूर्तिकारांचे प्रश्न कंु भार समाज स्थितीगती इत्यादी सर्व
स्तरांवरील लोकांच्या समस्यांचा ऊहापोह केलेला दिसून येतो.
कोरोनाचा शिक्षणव्यवस्थेवर परिणाम, कोरोना आणि प्राथमिक शिक्षण, महाविद्यालयीन
शिक्षण इत्यादी शिक्षणक्षेत्रावर कोरोना काळात झालेला परिणामही चर्चिला गेला आहे . कोरोनापूर्व व
कोरोनात्तर काळात शिक्षण, माध्यमिक महाविद्यालय इत्यादी क्षेत्रांत विद्यार्थीसंख्या आणि
शाळे बाहे रचे विद्यार्थी यांच्याबाबतीत गंभीरप्रश्न निर्माण होणार आहे . त्याचबरोबर ऑनलाईन
अध्ययन, अध्यापनचा होणारा परिणाम, त्यासाठी लागणारी साधने, साहित्य, संगणक, इंटरनेट,
मोबाईल, स्मार्टफोन, आधुनिक साधनांचा तुटवडा व सर्व ठिकाणी सर्वत्र त्याचा वापर करणे कसे शक्य
नाही. याची साधार, आकडेवारीनिशी चर्चा, त्यातून निर्माण होणारे प्रश्न, समस्या पालकांचा पाल्यांचा
विचार नाही. त्यातून विद्यार्थ्यांचा होणारा प्रवेश,

$$$$$

गळती मध्येच शाळा-महाविद्यालय सोडून जाणे इत्यादी समस्या निर्माण होणार असून
आधुनिकीकरणाच्या नावाखाली भरमसाठ फी भरणे गोरगरीब पालकांना, विद्यार्थ्यांना कसे शक्य
होणार नाही. याची खुली चर्चा या ग्रंथातील लेखातून केलेली आढळते. सामाजिक व जीवन परिवर्तनाचे
साधन शिक्षण मानले जाते. तसे उद्याच्या काळात दरु ापास्त कसे होणार आहे , हे ही स्पष्टपणे सूचित
केलेले आहे . शिक्षण हे क्षणीचेच क्षणभंगुर होणे हे दे शाचे भवितव्याच्या दृष्टीने घातक ठरण्याची
शक्यता वाटते.
'कोरोनाच्या काटे री जगात', 'भय इथे वाढत जाई' हे उत्तम कांबळे यांचे प्रदीर्घ लेख,
'कोरोनानंतरचे जग', 'जीर्ण आजार उफाळून येतात' हे डॉ. नागनाथ कोत्तापल्ले यांचे विचाराला ठाम

14
दिशा दे णारे लेख, अल्फर्ड हॉग ‘आयचिंग ग्रंथ', डॉ. रावसाहे ब कसबे यांचा 'द सुप्रिम अंडरस्टँ डिग
ं '
ओशोचा ग्रंथ, बोरीक पास्तानबकबी, 'शिवागो' कादं बरी, कुई मिशरचा 'गांधी', काप्राचा 'टर्निंग पॉईंट,
कामच
ू ी 'प्लेग' कादं बरी.
जी.डी. (बाप)ू लाड यांचे 'लढा संघर्षाचा' (आत्मकथन), डॉ. रावसाहे ब शिदं े यांचा 'विचारवेध', डॉ.
बाबरु ाव उपाध्ये यांचे 'फिरत्या चाकावरती' आत्मकथन इ. ग्रंथकारांचे असे जवळपास ५००च्या वर ग्रंथ
कोरोना / कोविड १९च्या महामारीच्या काळात झपाटल्यासारखे वाचन
ू काढले. सेवानिवत्ृ तीनंतर
कोरोनाने जगण्याबरोबर संकट आणि संधीही दिली. या संधीचं सोनं करण्याचा प्रयत्न त्याचा एक भाग
म्हणून हा ग्रंथ साकार करीत आहे .
'कोरोनानंतरचे जग' हा मराठीतला पहिला ग्रंथ व रसिक वाचकांच्या हाती सादर करताना
सात्विक समाधान मिळत आहे . या संपादित ग्रंथासाठी केवळ दोन-तीन महिन्यांच्या कालावधीत ६७
विचारवंतांनी लेख दिलेत. त्यांचे वर्तमानपत्र, नियतकालिके, मासिके इत्यादींच्या सहकार्याने हा ६७०
पानांचा ग्रंथ सिद्ध झाला. या संपादित ग्रंथातील लेखातील मते त्या त्या लेखकांची आहे त. त्याच्याशी
संपादक या नात्याने ते सहमत असणार नाहीत. असो. 'कोरोनानंतरचे जग' हे साऱ्यासह चालूच राहील.
हा ग्रंथ प्रसिद्ध झाल्यानंतरही काही काळ सारे जग आणि त्यातला एक कणांशही कोरोनाच्या सावटात
जगणार याचा मला विश्वास आहे . अजूनही काही त्याचे परिणाम होत आहे त, होणार आहे त, हे सारे
उपभोगतच जग पुढे जाणार आहे याची खात्री आहे . कोरोना काळात जे काही अनुभवलं, भोगलं त्याचा
लेखाजोखा मी या ग्रंथात मांडला आहे . त्याविषयी लिहिताना मला माझ्यातील अनेक रूपे उलगडता
आली. ती वाचकांच्यासमोर सादर करता आली.
ग्रंथाचे सुबक मुद्रण व मुखपष्ृ ठ तयार करणारे भारती मुद्रणालयाचे मा. निहाल शिपूरकर, सौ.
तनुजा शिपूरकर, संगणकाचे सुबक काम करणारे कर्मचारीवर्ग, ग्रंथबांधणीकार मा. लोकप्रिय बायडिंग
यांचे प्रत्यक्ष, अप्रत्यक्ष मदत करणारे , संदर्भ दे णाऱ्यांच्या ऋणात राहण्यात मी धन्यवाद मानतो.

$$$$$

कोरोना संदर्भातील चित्रे साभार दे णारे आबासाहे ब थोरात (नाशिक) व्ही.एन. शिदं े
(उपकुलसचिव), कोल्हापूर जनसंपर्क अधिकारी मा. अलोक जत्राटकर या सर्वांच्या ऋणात राहण्यातच
धन्यता मानतो.

प्राचार्य डॉ. प्रकाश कंु भार

15
$$$$$

अनक्र
ु मणिका

संपादकीय - प्राचार्य डॉ. प्रकाश कंु भार

१. कोरोनानंतरचं काटे री जग - उत्तम कांबळे

२. कोरोनोत्तर जग: एक भविष्यवेध विस्थापान आणि विकास - सुनीती सु. र.
३. कोव्हिड-१९ चे आव्हान - डॉ. अनंत फडके
४. जीर्ण आजार उफाळून येतात... - डॉ. नागनाथ कोत्तापल्ले
५. मायाबाजार आणि बाजारमाया - अतल
ु दे ऊळगावकर

16
६. युगांतराविषयीचे काही प्रश्न - डॉ. हरिश्चंद्र थोरात
७. कोरोनाचे नाव, कामगारांवरच घाव - डॉ. अजित अभ्यंकर
८. कोरोना महामारीने फारच स्पष्ट केले... - भारत पाटणकर
९. केरळ : कोविड नियंत्रणाचे पथदर्शी मॉडेल - विनया मालती हरी
१०. कोरोना श्रमिकांची दै न्यावस्था - अॅड. के. डी. शिदं े
११. मन करा रे प्रसन्न... - डॉ. हमीद दाभोळकर
१२. एक पत्र कोरोनास... - डॉ. व्ही. एन. शिदं े
१३. कोरोनानंतरचे जग संकट आणि संधी - व्ही. वाय. पाटील
१४. कोव्हिड-१९ चे सामाजिक परिणाम - प्रसाद माधव कुलकर्णी
१५. कोव्हिड १९ नंतरची आव्हाने आणि संधी - डॉ. वष
ृ ाली मोरे
१६. कोरोना व्यवस्थेने घेतलेले बळी - प्रा. अर्जुन पगारे
१७. कोरोना आणि सामाजिक जीवन – डॉ. रोहिदास जाधव
१८. 'कोरोना' नंतरचे जग – डॉ. बाबुराव उपाध्ये
१९. कोरोना-महामारी - प्राचार्य डॉ. मानसिंगराव जगताप
२०. कोविड-१९ चा विपणनावरील परिणाम - डॉ. ए. एम. गुरव
२१. कशी असतील कोरोना महामारीनंतरची प्रसिद्धी माध्यमे - श्रीराम पचिंद्रे
२२. डिजिटल मिडीया हे नजीकचं वर्तमान - सचिन परब
२३. कोरोना आणि माध्यमे - डॉ. अलोक जत्राटकर
२४. कोरोनाचा शेती धंद्यावरील परिणाम - डॉ. मोहन पाटील
२५. कोरोनाचा कहर शेतीच्या मुळावर - डॉ. जालंदर पाटील
२६. कोरोनाचा शेती व शेतकऱ्यांवरील परिणाम - डॉ. कृष्णा इंगोले
२७. कोरोनाचा ग्रामजीवनावरील परिणाम - डॉ. दत्ता पाटील
२८. कोरोना काळात उभी राहिलेली शाश्वत विकास चळवळ - प्राचार्य डॉ. अर्जुन कंु भार
२९. कोरोनाने आपल्याला काय शिकवलं? - तनुजा शिपूरकर

$$$$$

३०. कोरोनाने बरं च काही शिकवलं - डॉ. नितीन शिदं े

३१. कोरोना आणि कोरोनानंतर - डॉ. अजित मगदम
ू
३२. अफवा आणि चुकीच्या माहितीची महामारी - डॉ. प्रमोद गंगणमाले
३३. कोरोनोत्तर मराठी साहित्यातील स्त्रीवाद - डॉ. वंदना महाजन
३४. कोव्हिड-१९ आणि स्त्रिया - डॉ. मोना चिमोटे
३५. कोरोनानंतरचे स्त्री भावविश्व : अपेक्षा - डॉ. ऋतुजा बडसकर
३६. कोरोना विषाणूचे दष्ु परिणाम - डॉ. सर्जेराव जाधव
३७. 'कोरोना'नंतरचे वास्तव आणि आव्हाने - डॉ. सुजय पाटील

17
३८. कोरोनानंतरचे जग - डॉ. प्रवीण चंदनशिव
३९. कोरोनाला आधार मानसशास्त्रीय मल्
ू यांचा - डॉ. बी. एस. पाटील
४०. कोरोनासोबत... कोरोनानंतर.... - डॉ. चंद्रकांत पोतदार
४१. जगाला धडा दे णारा कोरोना - धनाजी सर्वे
ु
४२. प्लेग आणि नोबेल कोरोना - डॉ. केशव हरे ल
४३. कोरोना काळात जगण्याला बळ दे णारी आकाशवाणी - पज
ू ा रें दाळे -सर्वे
ु
४४. योगसेतू आणि कोरोना - अस्मिता हरे र
४५. कोरोनाचा शिक्षण व्यवस्थेवरील परिणाम - डॉ. अरुण शिदं े
४६. कोरोना : विद्यार्थी आणि शिक्षण – डॉ. महे श खरात
४७. कोरोना आणि शिक्षण - डॉ. वनश्री सोने-फाळके
४८. कोरोना आणि महाविद्यालयीन शिक्षण - डॉ. प्रकाश दक
ु ळे
४९. दृश्यकलेतील कोरोनानंतरचे अर्थजगत - प्रा. बी. एस. पाटील
५०. विश्वाला भारतीय अध्यात्माची गरज - डॉ. दिपक स्वामी
५१. कोरोनानंतरचे अध्यात्म - डॉ. मल्लिकार्जुन माळगी
५२. कोरोना आणि वारकरी संप्रदाय - डॉ. धनंजय होनमाने
५३. कोरोनानंतरच्या काळातील तरुणपिढीसमोरील आव्हाने - डॉ. अमर कांबळे
५४. कोरोना आणि मातंग समाज - डॉ. शरद गायकवाड
५५. कोरोनाकाळातील घरे लु महिला कामगारांच्या समस्या - डॉ. सुनिता अमत
ृ सागर
५६. कोरोना काळातील कंु भार व्यावसायिक, मूर्तिकार कलावंत यांच्या समस्या
- मारुतराव कातरे
५७. कोरोनानंतरचा कंु भार व्यवसाय स्थिती आणि गती - उत्तम मांजरमकर
५८. 'कोरोना'मुळे लोककलावंतांची स्थिती व गती - विष्णुपंत धुमाळ
५९. कोरोना काळातील पानपट्टी व्यावसायिकांच्या समस्या - अरुण सावंत
६०. कोरोनाकाळातील लाँड्री व्यावसायिकांच्या समस्या - बबन निकम, प्रदिप यादव
६१. कोरोनाकाळातील सलून व्यावसायिकांच्या समस्या - अनिल यादव

$$$$$

६२. कोरोनाकाळातील रिक्षा व्यावसायिकांचे प्रश्न – शिवम कदम

६३. कोविड-१९ लस : मानवी चाचणी - ज्योती प्रकाश कंु भार
६४. कोरोनाकाळात नवीन शब्दसंग्रह – उत्तम प्रकाश कंु भार, श्वेता उत्तम कंु भार
६५. संपादक परिचय -

18
$$$$$

१. कोरोनानंतरचं काटे री जग

उत्तम कांबळे , (ज्येष्ठ पत्रकार) नाशिक

आजचे जगातील कोरोनाचे वास्तव, कोरोना अर्भक ७-८ महिन्यांचे झाले आहे . अर्भक जोरात
आहे . जागतिक आरोग्य संघटनेत महामारी चालू आहे . रोग इथले संपत नाहीत, दडपले आहे त. अनेक
साथीच्या महामाऱ्या आल्या, काळ बदलतोच आहे , कोरोनात जग कसं गोठलेलं आहे . आता मत्ृ यू
चुकविण्यासाठी मानवी खेळ चालू आहे . नाय रे माणसा नाय विज्ञानाला पंख फुटले, संशोधन सुरू आहे

19
तर दस
ु रीकडे सीमावादावर अनेक वर्षे युद्ध घडत आहे . जगातील आर्थिकसत्ता केंद्रासाठी हा संघर्षाच्या
ठिणग्या उडू लागल्या आहे त. जगभर महासत्ता पसरल्या आहे त. कोरोनाचा काहूर, यात उच्च मध्यम
आणि भाकरीची भ्रांत असलेले तीन लोक, त्यांच्याबाबतीत गंभीर समस्या निर्माण झाल्या आहे त. सर्व
उद्योगधंदे बंद पडल्याने, त्यात धर्मकांड, कर्मकांड, चक
ु ीच्या अफवा त्याची माहिती फोफावत आहे त.
अशात कोरोनाचा फटका शेती, शेतमजरू , शेतीधंदा, कामगार स्थलांतरित यांच्यामळ
ु े आर्थिकमंदी
जाणवू लागली आहे . जागतिकीकरण, उदारीकरण, खाजगीकरण यामळ
ु े माणस
ू एकाकी पडला आहे . या
परिस्थितीत कौटुंबिक कलह वाढले आहे त. शिक्षण, साहित्य इ. क्षेत्रात काटे री जग निर्माण होण्याची
भयावह स्थिती निर्माण झाली आहे . म्हणून 'सावध ऐका पुढल्या हाका' माणसाची पारख होईल, आता
बटणावरून कळे ल माणसाचा रक्तदाब अशी स्थिती निर्माण झाली आहे .
कोरोना फक्त माणसाचा बळी घेणारा रोग नाही, तर तो जगाच्या एकूणच सर्व व्यवस्थांवर
माणसांच्या अंतर्बाह्य जगावर परिणाम होत आहे . उद्या लस येईल, त्याचे घराबाहे र पाऊल पडेल.
त्याच्यासमोर मागेपुढे प्रश्नांची गर्दी होईल. गर्दीतून वाट काढून माणूस गतिमान होईल अशारीतीने
कोरोनाने माणसाला जगायला शिकवले इ. सर्व बाबींचा ऊहापोह या बीजलेखात केलेला आहे .
परग्रहांवर वसाहतीचं स्वप्न पाहणाऱ्या, चंद्रावर मालकी कुणाची याचा वाद घालणाऱ्या, मानवी
क्लोनच्या जवळपास पोचलेल्या उत्तर आधुनिक जगताला नव्या सहस्रकात कोविड- १९ म्हणजे
कोरोनाची महामारी मिळाली आहे . चीनच्या वह
ु ान शहरात नोव्हें बर २०१९ मध्ये हा रोग सुरू झाला
आणि पुढं नव्या वर्षात म्हणजे २०२० मध्ये तो पथ्ृ वीच्या पाठीवर असलेल्या दोनशेहून अधिक दे शांत
पसरला. म्हणजे या रोगाचं वय आता सात-आठ महिन्यांचं झालंय. म्हणजेच तो तसा अजून
अर्भकावस्थेत आहे . तरीही पॉवरफुल असणाऱ्या या विषाणूचं नाव म्हणजे 'कोरोना'. तो एखाद्या
राजाच्या डोक्यावर असलेल्या मुकुटासारखा दिसतो. 'कोरोना व्हायरस' असं त्याला म्हटलं जातं. एका
केसाच्या टोकावर असंख्य व्हायरस आरामात हातपाय पसरून बसू शकतात यावरून त्याची सूक्ष्मता
लक्षात येईल. माणसं जवळ आली म्हणजे एकमेकांच्या जवळ आली की हा व्हायरस आरामात एकातून
दस
ु ऱ्यात जातो. शरीरात तो घर

$$$$$

करून आहे हे ही बऱ्याच दिवसांनी माणसाला कळतं. चीन, अमेरिका, युरोप असा एकदम भरधाव प्रवास
करत आता तो वैश्विक झाला आहे . कोरोना म्हणजे 'वैश्विक महामारी' अशी उपाधी त्याला जागतिक
आरोग्य संघटनेनं दिलीय. ती घेऊन तो अजून किती काळ मुक्काम ठोकणार आहे हे कुणाला माहीत
नाही, कारण त्याला वेसण घालणारी लस हा लेख लिहीपर्यंत तरी जगात कुठं जन्माला आली नव्हती.
सुमारे एक कोटीहून अधिक लोकांना या रोगाची लागण झाली. पाच लाखांहून अधिक लोक मरण पावले.
पन्नास लाख लोक साथीतून बरे झाले आहे त. एक लाखात २९ जणांना बाधा असं आताचं चित्र आहे . ते
वेगानं बदलणार आणि गडद होणार याविषयी हा लेख लिहिताना तरी अंदाज आला नव्हता. कारण साथ
वाढतच होती.

20
 पथ्
ृ वीच्या पाठीवर येणारा रोग कोणा स्वर्ग-नरकातून, पाप-पण्
ु यातून, पूर्वजन्म अथवा
कुणाच्या पन
ु र्जन्मातन
ू येत नसतो. हे सगळे रोग माणस
ू ज्या पर्यावरणात राहतो त्याच पर्यावरणात
राहात असतात. यातले अनेक रोगांचे जंतू म्हणजे एका अर्थानं जीवच ज्या माणसाच्या जन्माअगोदर ते
पथ्
ृ वीवर जन्माला आले आहे त, ज्यांचा आपल्याला त्रास होतो त्यांना आपण विषाणू म्हणतो. आज,
उद्या आणि परवाही ते याच पर्यावरणात राहणार आहे त आणि माणसाच्या पर्यावरण मोडण्याच्या
वत्ृ तीतन
ू ही ते तयार होणार आहे त हे वेगळं सांगण्याची गरज नाहीय. पथ्
ृ वीवर जन्माला आलेला माणस
ू
नावाचा जीव आदिम काळापासन
ू अशा रोगराईशी, नैसर्गिक आपत्तीशी झगडतो आणि स्वतःचं
अस्तित्व टिकवतो आहे . संघर्ष, आव्हान हे ही माणसाच्या आयुष्याचं एक नाव आहे . तो नुसताच जगला
नाही तर त्यानं अनेक विज्ञानं जन्माला घातली. संकटावर मात करण्याचे मार्गही शोधले. जगप्रसिद्ध
समाजशास्त्रज्ञ युव्हाल नोआ हरारी हा आपल्या सेपियन्स या गाजलेल्या ग्रंथात म्हणतो की साडेतेरा
अब्ज वर्षांपूर्वी महाविस्फोट झाला आणि त्यातून पथ्
ृ वी जन्माला आली. पदार्थ, ऊर्जा, काळ आणि
अवकाश या मूलभूत संकल्पनाही अस्तित्वात आल्या. माणसाचं भौतिकशास्त्र सुरू झालं ते तेव्हा! तीन
लाख वर्षांनी अणुरेणूच्या गुंतागुंतीच्या प्रक्रिया सुरू झाल्या तेव्हा आपलं रसायनशास्त्र म्हणजे अनेक
प्रकारांपैकी एक मूलभूत केमिस्ट्री जन्माला आली. पुढं काळ चालतच राहिला आणि ३.८ अब्ज वर्षांनी
जिवांची रचना तयार होऊ लागली. तिथून आपलं जीवशास्त्र म्हणजे बायोलॉजी सुरू होते. अंदाजे ७०
हजार वर्षांपूर्वी होमो सेपियन्स म्हणजे भविष्यात पाच-सहा फूट उं ची धारण करणाऱ्या आणि दोन
पायांवर चालणाऱ्या माणसानं संस्कृती तयार केली. आपल्या विकासाकडे पाऊल टाकलं. अन्य
प्राण्यांहून तो वेगळा झाला. या सर्व घटना घडामोडी आणि प्रगती म्हणजे त्याचा म्हणजेच माणसाचा
इतिहास किंवा हिस्ट्री होय. माणसाच्या या विकासाचा जसा एक इतिहास आहे तसा त्यानं रोगराईशी
दिलेल्या टकरीचाही एक इतिहास आहे . कोरोना म्हणजे शंभर वर्षांची घरं पार करून येणारा रोग नव्हे ,
कलियुगातलं आक्रीत नव्हे , वाढत्या पापांचा बोजा नव्हे किंवा पथ्ृ वीवरचा भार कमी करण्याचं एक
साधनही नव्हे , हे

$$$$$

सर्वप्रथम आपण लक्षात ठे वलं पाहिजे. तसं झाल्यास विषाणूंचा आणि त्यानं फस्त केलेल्या कोट्यवधी
जिवांचाही आपल्याला इतिहास शोधता येतो.
पथ्
ृ वीच्या जन्मानंतर म्हणजे खऱ्या अर्थानं जिवांच्या निर्मितीनंतर असे विषाणू सातत्यानं
उफाळून येत असतात. कधी त्यांचं भक्ष्य वनस्पती, कधी प्राणी-पक्ष्यांप्रमाणे अन्य जीव, तर कधी
महापराक्रमी माणस
ू च असतो. माणसानं जन्माला घातलेल्या दे वापूर्वी, संस्कृतीपूर्वी हे रोग म्हणजेच
विषाणू आपल्या आवतीभोवती होते. पथ्ृ वीवर किती रोग येऊन गेले आणि किती जीव त्यात मारले गेले
असतील याची गणनाच कुणाला करता येणार नाही. सर्वच्या सर्व साथींची नोंद करण्यास माणस
ू कमी
पडला किंवा त्याला ते जमलंही नसावं. संशोधकांनी थोड्याफार साथी आणि त्याच्या मानवी जीवनावर
झालेल्या परिणामाची नोंद करून ठे वली आहे . कोरोनाकडे जाण्यापर्वी
ू आपण त्याच्यावर थोडीफार नजर

21
टाकणार आहोत. इ. स. पूर्व म्हणजे ख्रिस्ताच्या जन्माअगोदर काही वर्षांच्या नोंदी सापडतात.
संशोधकांनी हे सारं शोधन
ू काढलं आहे . सम
ु ारे अडीच-तीन हजार वर्षांच्या त्या नोंदी असाव्यात आणि
त्यात मरण पावलेल्यांची जी संख्या नोंदवली जाते ती शंभर कोटींच्या आसपास असावी. अर्थात, हे
आपलं बरं चसं अंदाजपंचे आणि काहीसं संशोधनावर सरू
ु आहे .
रोग संपले नाहीत, दडपले
माणसाची एका अर्थानं कत्तल करणाऱ्या अनेक रोगांना माणसानंच संपवलं असं आज
माणसाकडूनच मोठ्या अभिमानानं सांगितलं जात असलं तरी ते पर्णां
ू शानं खरं नाही. जन
ु े रोग आपण
संपवले असाही दावा आपण करत असलो, तरी ते संपलेले नाहीत तर दडपले आहे त. अर्थात,
विज्ञानाच्या मदतीनंच हे झालं आहे , असं फ्रिजॉफ काप्रा सांगतात. 'संधिकाल' या त्यांच्या पुस्तकात
वैद्यकीय क्षेत्रातल्या प्रगतीविषयी रॉबर्ट वड
ू जॉन्सन फाउं डेशनचे अध्यक्ष डेव्हिड वॉजर्स यांनी एक
विषय सांगितला आहे . तो म्हणजे, बहुतेक सर्व बाबतीत सर्वसाधारणपणे आम्ही रोगांचा प्रतिबंध करू
शकलो नाही आणि वैद्यकीय हस्तक्षेपानं आरोग्य सुरक्षित ठे वण्यात यशस्वीही झालो नाही. असंच
काहीसं अमेरिकेतल्या मेमोरिअल स्लोन केडटे रिग
ं कॅन्सर सेंटरचे अध्यक्ष लिबिस थॉमस यांनीही
म्हटलं आहे . त्यांच्या मते, आपली आजची प्रमुख रोगांची यादी १९५० मधल्या यादीएवढीच आहे . खरं तर
मध्यंतरीच्या काळात यांपैकी काही रोगांबाबत प्रचंड माहिती जमवली असली तरी रोग समूळ बरे
करण्यासाठी (नष्ट करण्यासाठी) अथवा त्याचा प्रतिबंध करण्यासाठी ती फारशी उपयुक्त आहे असं
म्हणता येत नाही. म्हणजे वेगळ्या भाषेत सांगायचं झाल्यास आपण रोग मुळापासून नष्ट (Destroy)
करू शकलो नाही तर तो दाबून (Dump) टाकू शकलो. अर्थात, हा एक वेगळा विचार आहे आणि दाबून
टाकणं हे ही माणसाला आलेलं छोटं सं का होईना पण यशच आहे .
माणसाला जसा मत्ृ यू कळला तसं या रोगराईचं गांभीर्यही त्याला कळालं. त्याच्याविषयी तो
प्रचंड घाबरतोही, कारण त्याला जगायचं असतं. जगणं कधीतरी संपणार आहे

$$$$$

हे त्याला ठाऊक असतं. पथ्ृ वीच्या पाठीवर अनेकदा टे स्ट मॅच खेळलेल्या या रोगांविषयी माणूस
अतिशय भयग्रस्त बनला होता. वास्तव समजून घेण्याऐवजी तो अनेक खटपटी करत, संघर्ष करत
स्वतःचं आरोग्य सुरक्षित राहील, मत्ृ यू लांबणीवर पडेल याची काळजी घेत होता. प्रसिद्ध विचारवंत
ड्युबास याच्या मतानुसार, संपूर्ण आजारविरहित अवस्था शक्यच नसते. संघर्ष, धडपड या गोष्टींना
जीवनापासून अलिप्त करताच येत नाही. मत्ृ यू म्हणजे रुग्णाला अपयश वाटतं आणि मत्ृ यूला सामोरे
जाण्याची प्राचीन कला आता कुणी कुणाला सांगत नाही. मरणाऱ्या रुग्णाशी कसं वागावं हे ही कुणी
डॉक्टरला शिकवत नाही. (संधिकाल काप्रा)
आपल्या सर्वांना मी कोरोनाविषयी कधी बोलणार असं वाटत असावं आणि ते योग्य आहे .
कोरोनाविषयी तर बोलायचंच आहे पण कार्य, कारण आणि भाव या सिद्धांताला घेऊन बोलायचं आहे .

22
कोरोना हा कशाचा तरी परिणाम आहे आणि या परिणामाचा एक गंभीर परिणाम म्हणजे माणसाचे
मत्ृ यू आहे त.
मत्ृ यू समजल्यापासन
ू ते कोरोनापर्यंत माणसानं एक दीर्घ प्रवास केला आहे . अनेक रोग, वादळं ,
महापरू , भक
ू ं प आदी आपत्तींशी तो लढत आला आहे . अन्य अनेक जीव काळाच्या ओघात गेले, पण
माणस
ू मात्र आपला पसारा वाढवन
ू आत्मविश्वासानं जगतो आहे . त्यानं वेगवेगळ्या रोगांशी आतापर्यंत
कशी लढत दिली हे आता पाहायचं आहे .
अबब! किती या महामाऱ्या..
अॅन्टोनाइन प्लेग (Antonine plague) या नावानं ओळखल्या जाणाऱ्या महामारीत ५० लाख
लोक दगावले. इ.स. १६५ ते १८० च्या दरम्यान ही साथ आली. या काळात दे वीचीही साथ होती असंही
काही जण सांगतात. ५४१ ते ५४२ या वर्षभरात आलेल्या प्लेगच्या साथीत सर्वांत अधिक म्हणजे तीन ते
पाच कोटी लोक मत
ृ झाले. जपानमध्ये ७५३-७३७ मध्ये दे वीच्या साथीतच दहा लाख दगावले. सर्वांत
कळस चढवला तो ब्लॅ कडेथ म्हणजे काळ्या रोगानं किंवा मरणानं, २० कोटी लोकांचा त्यानं बळी घेतला.
१५२० मध्ये दे वी किंवा गोवर पुन्हा उफाळून आला, त्यात ५० लाख गेले. त्यानंतर ग्रेट प्लेग ऑफ लंडन
या राजेशाही नावानं आलेल्या प्लेगानं एक लाख लोकांना गिळं कृत केलं. १६२९ ते १६३१ मध्ये इटलीला
प्लेगानं घेरलं आणि दहा लाख लोक दगावले. यानंतर कॉलऱ्याची साथ आली ती १८१७ ते १९२३
दरम्यान. त्यातही दहा लाख लोक गेले. १८८५ मध्ये प्लेगाच्या साथीत सुमारे सव्वा कोटी, १८०० मध्येच
पिवळा ताप आला त्यात अडीच लाख गेले. १८८५ ते १८९० स्पॅनिश फ्लूनं ४० लाख, तर १८८९-१८९०
मधल्या रशियन तापामुळे दहा लाख, पुन्हा १९१८ ते १९१९ (पहिलं महायुद्धही या काळात सुरू होतं.)
स्पॅनिश तापामुळे ४० लाख, एशियन तापामुळे दहा लाख, १९६८ ते ७० दरम्यान हाँगकाँग फ्लू म्हणजे
तापामुळे दहा लाख, १९८१ पासून आतापर्यंत एचआयव्ही एड्समुळे अडीच ते तीन कोटी, २००९ ते २०१०
मध्ये स्वाईन फ्लूमुळे दोन लाख, २००२ ते २००३ मध्ये ७७०, वन्य प्राण्यांच्या संसर्गामुळे इबोला होऊन
२०१४ ते २०१६ मध्ये ११

$$$$$

हजार, २०१५ मध्ये उं टापासून झालेल्या मेसेमुळे ८५० जण दगावले. इ.स. १६५ पासून ते २०२० पर्यंत
असंख्य लोकांचे बळी महामारीनं घेतले आहे त. भारतात १९१५ ते १९२६, १९१४ ते १९९८, १९१९ ते १९२०,
१९६१ ते १९६९, १९७४, २००२ या कालावधीत महामारी किंवा तत्सम मोठे रोग येऊन गेले आहे त आणि
आता कोरोना सुरू आहे . महामारीच्या भूगोलात भारताचं स्थान प्रत्येक वेळी आहे आणि ते गडद आहे .
आताही ते पहिला दस
ु रा नंबर मिळवण्याकडे चालू आहे .
जगातल्या ऐतिहासिक महामाऱ्यांचा एवढ्यासाठी उल्लेख केला की कोरोना साथीत जे बळी
गेले आणि जात आहे त ते यापूर्वीच्या महामारीनं घेतलेल्या बळींपेक्षा तुलनात्मक खूपच कमी आहे त.
आकड्यांतून बाहे र पडल्यानंतर हे ही स्पष्ट होतं की, मुळात महामारी येऊ नये आणि तिनं बळी घेऊ
नयेतच, असं सर्वांना वाटत असते. अर्थात, हे कुणाच्याच हातात नाही. परिणामाला धैर्यानं सामोरं जाणं,

23
स्वतःचा बचाव करणं, साथ पसरू न दे णं एवढं च आपल्या हातात उरतं. इ.स. १६५ ते २०२० चा विचार
केल्यास साथीत मत
ृ पावणाऱ्यांचं प्रमाण कमी कमी होत जाताना दिसतं आहे ही सर्वांत चांगली गोष्ट
आहे . प्रगत होत जाणारं वैद्यकीय क्षेत्र, माणस
ू घेत असलेली स्वतःची काळजी, वाढत्या आरोग्य
जाणिवा ही काही त्यामागची कारणं आहे त.
कोरोनावर अद्याप लस निघालेली नाही. जी काही लढाई चालू आहे ती प्रतिबंधात्मक उपाय
योजन
ू . त्यात अलगीकरण, लॉकडाऊन, स्वच्छता वगैरे गोष्टी आल्याच. काहींचा औषध कंपन्यांनी
अतिरे क केला. जणू काही कोरोनाच्या सापळ्यातन
ू मक्
ु त होण्याचा मार्ग साबणाच्या फेसातन
ू आणि
चेहऱ्यावर लावायच्या मास्कमधून जातो असं भासवण्यात आलं. अलगीकरण हे त्यांपैकी एक. चौदाव्या
शतकात हा मार्ग वापरला गेला. त्यानंतर जगाची लोकसंख्या आतापर्यंत झपाट्यानं वाढली.
महानगरात अक्राळविक्राळ झोपडपट्टय
् ा पसरल्या. एकेका झोपडीत २०-२० जण राहू लागले. आता
अलगीकरण कसं करायचं हा प्रश्न आला. त्यातूनही मार्ग काढत माणसू झजुं त राहिला. सहा-आठ
महिने तो असा झुंजतो आहे . परिणामकारक लस निघून ती आपल्यापर्यंत पोहोचेपर्यंत हे असंच
चालणार आहे . जागतिकीकरणात धावणारं जग आता लंगडताना दिसतं आहे . सर्वांसमोर एकच प्रश्न
आहे आणि तो म्हणजे पुढं काय होणार? कोणतं नवं जग येणार आणि ते माणसाशी कशी मैत्री करणार?
आदी अनेक प्रश्न घेऊन माणूस लढतो आहे . नव्या जगाचे आडाखे बांधतो आहे .
बदलतच राहतो काळ...
माणसाला जगण्यासाठी सर्वप्रथम लागतं ते अन्न, हवा, पाणी, निवारा, वस्त्र आणि
निर्मितीसाठी सेक्स. कुटुंब त्याची गरज असते. धर्म, दे व, भावभावना त्याच्या गरजा असतात. दे श,
दे शप्रेम त्याची गरज असते. अर्थकारण, नोकरी, व्यापार-व्यवसाय आणि आरोग्य त्याची गरज असते.
स्वातंत्र्य, समता, बंधुता, न्याय, सामाजिक न्याय, धर्मनिरपेक्षता, श्रद्धा याही

$$$$$

त्याच्या गरजा असतात. विश्वबंधुत्वही त्याच्या मनात खोलवर दडलेलं असतं. ते व्यक्तही होत असतं.
विज्ञान, औद्योगिक क्षेत्र, संशोधनही त्याची गरज असते. महिला आणि मुलं त्याच्या गरजा असतात.
मूलभूत, अमूलभत
ू , जीवन समद्ध
ृ आणि सुंदर करणाऱ्या असंख्य गरजा असतात. खरं तर त्याच्या या
साऱ्या गरजा कधीही एकाच वेळी पूर्ण होत नाहीत. वाढत जातात. गरजा म्हणजे तष्ृ णा. त्याही बदलत
असतात. बदल हा मानवी जीवनाचा, त्याच्या सष्ृ टीचा स्थायीभाव असतो. इथं नित्य (स्थिर) काही
नाही, तर सगळं अनित्य आहे या बुद्धाच्या तत्त्वज्ञानाची आठवण आल्याशिवाय राहत नाही.
काळ बदलतो, पर्यावरण बदलतं, उत्पादनाची साधनं बदलतात, सत्ताधारी वर्ग बदलतो,
मालकीहक्क बदलतात. माणसानं शेतीचा शोध लावला आणि माणसाबरोबरच त्याचं जग आणि
पर्यावरण बदललं. भांडवलशाहीचा जन्म झाला आणि मालमत्तेचा मालक बदलला. औद्योगिक क्रांती
होतच राहिली. शोध लागत राहिले आणि मालमत्तेचा, माणसाचा आणि ग्लोबचाही मालक बदलत
राहिला. संगणक युग आलं. जगाचं खेडं झालं. आभासी जग आलं. तसंच चलन आलं आणि पुन्हा

24
माणूस आणि जग बदललं. जगात अनेकदा महामाऱ्या आल्या. काही काळ थांबल्या आणि अदृश्य
झाल्या (संपलेल्या नाहीत). बरं च काही पथ्ृ वीच्या पाठीवर घडून गेलंय. हे जे घडणं आहे तो केवळ
महामारीचा परिणाम होता असं एकांगी म्हणन
ू चालणार नाही. बदलाच्या प्रक्रिया सतत चालच
ू
असतात, पण मध्येच कुणीतरी धक्का दे णारा घटक येतो आणि हे बदल घडायला, दिसायला लागतात.
असे बदल ही कोणातरी संस्थांची तीव्र गरजही बनते. या संस्था म्हणजे धर्मसंस्था, भांडवली व्यवस्था,
राष्ट्र वगैर वगैरे... जगाच्या पाठीवरच्या ठळक महामाऱ्यांचा विचार केल्यास असं काही घडलेलं दिसतं.
इतिहासाच्या पानावर त्यानं जागा मिळवलेली दिसते. आता प्रश्न आहे तो कोरोनानंतरच्या जगात काय
घडलं किंवा घडवलं जाईल, कसं घडवलं जाईल, मानवी जीवन, त्याच्या कुटुंबापासून त्यानं बनवलेल्या
सर्व संस्था यावर त्याचा काय परिणाम होईल, तो किती काळ टिकेल, त्याचे लाभार्थी कोण, त्याचे बळी
कोण या साऱ्यांचा विचार करावा लागणार आहे . डिसेंबरमध्ये उद्भवलेला कोरोना अजून वर्षभर तरी
त्याच्या अस्तित्वाचे परिणाम घडवणार आहे . त्यानंतरही बराच काळ कोरोनाचा परिणाम दिसणार
आहे . त्यातून होणारे बदल पाहावे लागणार आहे त. कोरोनानं जग गोठवलं
कोरोनामुळे सर्वप्रथम काय झालं तर सारं जग गोठलं गेलं. फ्रिझरमध्ये द्रवपदार्थ ठे वल्यानंतर
त्याचं बर्फ व्हावं असं काहीतरी घडू लागलं. माणसानं 'फिजिकल डिस्टन्स' राखून कोंडून घेतलं.
फिजिकल डिस्टन्सऐवजी आपल्या सरकारनं त्यातही पंतप्रधान मोदींनी 'सामाजिक अंतर' हा शब्द रूढ
करण्याचा प्रयत्न केला होता. आपल्याकडे जातिभेद, अस्पश्ृ यता, धर्मांधता यातून अनेक वर्षांपासून
सामाजिक अंतर पडलेलंच आहे . त्यात पुन्हा हाच शब्द वापरू नये असं काही शहाण्यांनी सांगितलं
आणि आपण फिजिकल डिस्टन्सकडे म्हणजे दोन

$$$$$

माणसांतली भौगोलिक सीमा (अंतर) वाढवण्याचा विचार करू लागलो. अलगतावाद हा शब्दही तसा
बरोबर नाहीच आहे , तरीही परस्परांपासून अलग राहणं किंवा अंतर ठे वून राहणं हा शब्दप्रयोग तसा
अधिक उचित म्हणावा लागेल. अर्थात, तोही आपल्या विषम समाजव्यवस्थेकडे अंगुलीनिर्देश करतच
असतो. असो. मनुष्य नावाचा प्राणी अंतर ठे वून कोंडून घेऊ लागला. त्याच्या तोंडावर मास्क आला. या
मास्कचा फायदाही आहे आणि तोटाही आहे . पण तो जीवनरक्षक असतो अशी टूम आली आणि
मास्कधारी माणस
ू तयार झाला. हा कोंडून घेतलेला माणूस सर्वप्रथम गतिहीन झाला आणि
स्वाभाविकच त्याचं जगही गतिहीन झालं. यंत्र बंद, पेन-पाना बंद, चाकं बंद, निर्मिती क्षेत्रं बंद, चलन
बंद. सगळे रस्ते कोमात गेले आणि त्यावर नेहमी दिसणारी पावलांची, चाकांची गर्दी कमी कमी होऊ
लागली. माणस
ू हा सामाजिक म्हणजे समूहात राहणारा प्राणी आहे , कारण समूह त्यानंच तयार केला
आहे . सर्वांत महाशक्तिमान असणारा प्राणी असा हातपाय बांधून घरात बसू लागला. त्याच्या हालचाली
बंद झाल्यानं जगाच्या हालचालीही बंद झाल्या. पथ्ृ वीच काय, स्वतःभोवती आणि सूर्याभोवती फिरत
राहिली आणि तिच्यावरचा माणूस नावाचा जीव मात्र स्थितिशील बनला किंवा बनवला गेला. माणूस
जेव्हा गतिशील असतो तेव्हाच त्याचं जग हलतं, बोलतं राहतं हे काही वेगळं सांगण्याची आवश्यकता

25
नाही. माणूस हलला नाही, बोलला नाही, समह
ू ात गेला नाही, आपल्या मुद्रा त्यानं जगावर कोरल्या
नाहीत तर तो रोगी बनू शकतो. विकृत बनू शकतो. स्वतःच्या निर्मितीक्षमताही गमावन
ू बसण्याची
शक्यता असते. ही पथ्
ृ वी आणि तिच्यावरचं सारं वैभव माणसाच्या कर्तृत्वातन
ू जन्माला आलं आहे .
म्हणन
ू माणसाला महापराक्रमी ठरवताना साहित्यिक बाबरू ाव बागल
ू यांनी म्हटलं आहे की,
वेदाआधी तू होतास
वेदाच्या परमेश्वरा आधी तू होतास,
पंचमहाभत
ू ांचे पाहून विराट, विक्राळ रूप
तू व्यथित, व्याकूळ होत होतास
आणि हात उभारून याचना करीत होतास
त्या याचना म्हणजे 'ऋचा'
सर्व ईश्वरांचे जन्मोत्सव,
तूच साजरे केलेस
सर्व प्रेषितांचे बारसेही
तूच आनंदाने साजरे केलेस
हे माणसा,
तूच सूर्याला सूर्य म्हटलेस
आणि सूर्य, सूर्य झाला
तूच चंद्राला चंद्र म्हटलेस

$$$$$

आणि चंद्र, चंद्र झाला

अवघ्या विश्वाचे नामकरण
तू केलेस
अन ् प्रत्येकाने मान्य केले
हे प्रतिभावान माणसा
तूच आहे स सर्व काही
तुझ्यामुळेच सजीव, सुंदर
झाली ही मही.
असंच काहीसं नारायण सुर्व्यांनीही म्हटलं आहे . 'मी एक सत्य, पथ्
ृ वी एक सत्य, सर्वांसाठी
आपण' हे सांगत असतानाच कवी मर्ढेकरांना ते एक प्रश्न विचारतात, तुमचा माणूसच पस
ु ला तर नंतर
काय हो उरतं..?
मत्ृ यू चुकवण्यासाठीचे मानवी खेळ
हा जग घडवणारा माणस
ू च कोरोनामुळे घराची गुहा करून बसला असताना, जगाचं काय होणार
हे काही वेगळं सांगण्याची गरज नाही. तर महामारीनंतर काय काय घडलं होतं याचा आपण विचार करू.

26
त्याबाबतचा ओझरता उल्लेख आला असला तरी महामारीनंतर माणस
ू वेगळ्या सुरक्षित आणि कमी
अपघातांच्या जीवनाचा विचार करायला लागतो. जगण्यासाठी अलगीकरण आवश्यक असतंच हे त्यानं
चौदाव्या शतकात शिकून घेतलं. मत्ृ यव
ू र, महामारीवर मात करतील अशा अनेक अंधश्रद्धा त्यानं
आदिम काळापासन
ू जन्माला घातल्या आहे त. मत्ृ यल
ू ा त्यानं दे व बनवलं आणि त्यालाही बळी दे ण्याची
प्रथा सरू
ु केली. रोगाला आटोक्यात आणण्यासाठी रोगालाच दे वत्वाचं रूप दे ऊन त्याचीही मंदिरं
बांधण्यास सरु
ु वात केली. याचा अर्थ विषाणच
ू ं मंदिर. असं एक मंदिर आपल्या महाराष्ट्रात जळगाव
जिल्ह्यातल्या अमळनेर तालक्
ु यात निंभोरा या गावी आहे . प्लेग महाराजांचं म्हणजे प्लेग रोगाचं हे
मंदिर आहे . तिथं दर वर्षी जत्रा भरते. १९२३ मध्ये जेव्हा प्लेगाची साथ आली. तेव्हा गावानं नवस बोलून
प्लेगाचं मंदिर बांधलं आहे . महामारीच्या काळातच मरीआई म्हणजे महाक्रोधी आई जन्माला आली.
एका अर्थानं ती ग्रामदे वता बनून पोतराजाच्या घरात गेली. कोकणात व इतरत्रही अशी मंदिरं आहे त.
स्वतःच्या रक्षणासाठी रोगाचा दे व, राजाचा बळी घेण्याच्या प्रथा आल्या. भारतातच नव्हे , तर जगभर
माणूस असं काही करत होता. ग्रीकमध्ये अपोलो नावाचा दे व प्लेगाचा पाऊस पाडतो अशी अंधश्रद्धा
तयार झाली. तो आपल्या बाणानं प्रथम जनावरं आणि त्यानंतर सैन्य मारतो, असं सांगितलं जाऊ
लागलं. बायबलमध्ये साथीचे उल्लेख आहे त. विषारी वायूचा पाऊस असंही कुणीतरी महामारीला म्हटलं
आहे . १३४८ मध्ये आलेल्या महामारीत ग्रीसमधला राजा फिलीप सहावा यानं तज्ज्ञांना साथीचं कारण
शोधायला सांगितलं. शनी, मंगळ आणि गुरूच्या घर्षणातून हे घडतं आहे आणि त्याच वेळेला
चंद्रासारख्या

$$$$$

एका उपग्रहाला ग्रहण लागलं असं सांगण्यात आलं. १६६५ मध्ये पक्ष्याच्या चोचीच्या आकाराचा मास्क
दे ण्यात आला. त्यात फुलांचा सुगंध भरण्यात आला. शेक्सपियरच्या साहित्यातही मलेरिया येतोच.
त्यानं स्वतंत्रपणे साथीवर लिहिलं आहे . 'द टम्पेस्ट' या त्याच्या जगप्रसिद्ध नाटकातही .त्याचा उल्लेख
आहे . रोगराई पसरवणाऱ्या आणि माणसं मारणाऱ्या जंतूंचा उल्लेख करून प्रॉस्पेरोला उद्देशून म्हणतो,
दलदलीत आणि चिखलात, घाणेरड्या जागेत जेवढे म्हणून रोग फोफावत आहे त तेवढे सर्व प्रॉस्पेरोला
होवोत. अगदी तो चालता-बोलता रोगांचा सजीव पुतळा व्हायला हवा. (I Hope all the diseases that
breed in swamps and marshes infect prospero inch by inch, until he is nothing but a walking
disease)
नाय रे माणसा नाय !
कुणीतरी भूतबाधा, पिशाचबाधा केल्यामुळेच महामारी येते असाही तर्क लढवला जाऊ लागला.
कुणाविषयी तरी संशय घेतला जाऊ लागला. १४ फेब्रव
ु ारी १३४९ ला अशा संशयाचे बळी ठरले ते ज्यू
नागरिक. युरोपमधल्या स्ट्रासबर्ग इथं एका कार्यक्रमात दोन हजार ज्यूंना जिवंत जाळण्यात आलं.
ज्यूंनी पिशाच करून महामारी आणली, असं लोकांना वाटलं. समूहानं घेतलेला म्हणजे आजच्या भाषेत
मॉब लिंचिग
ं चा पहिला मोठा बळी जो महामारीतन
ू जन्माला आला तो हाच म्हणावा लागेल. पढ
ु ं अशा
महामारीस कधी ख्रिस्तींना मस्लि
ु मांनी जबाबदार धरलं, तर कधी ख्रिस्तींनी मस्लि
ु मांना जबाबदार

27
धरलं. म्हणजे धर्म, वंश या अंगानं विचार केला जात होता. पुढे एकोणीस आणि विसाव्या शतकात नवा
वर्ग तयार झाला. गरीब वर्ग. तो अंगमेहनतीची कामं करत गलिच्छ वस्त्यांमध्ये राहात होता. त्यालाच
प्लेगाच्या महामारीस यरु ोपमध्ये अनेक ठिकाणी जबाबदार धरण्यात आलं. या गलिच्छ कामगारांमळ
ु े
उं दीर होतो आणि त्यामळ
ु े प्लेग होतो असं सांगितलं जाऊ लागलं. वरिष्ठ वर्गानं शासन आणि
पोलिसांच्या मदतीनं अनेक कामगारांची कत्तल केली. रशियात १८८९ मध्ये फ्लच
ू ीही साथ आली.
टे लिग्राफच्या खांबावरील वायरीवर बसन
ू जंतू येतात असा अंदाज केला जाऊ लागला. पढ
ु ं यरु ोपातन
ू
येणारं टपाल, टपालावरची तिकिटं , पस्
ु तकं, कागदाच्या रूपातलं चलन या सर्वांना रोगजंतंच
ू े वाहक
समजलं जाऊ लागलं. नोटांमुळे संसर्ग होतो म्हणून नाशिकमध्ये एका शेतकऱ्यानं कोरोनाच्या काळात
आपला माल विकून आणलेल्या नोटा शेतात फेकून दिल्या. पुढं अनेक व्यापाऱ्यांनी नोटा निर्जंतुक
करण्यास सुरुवात केली. भित्यामागं ब्रह्मराक्षस याप्रमाणं सुरू झालं. माणस
ू जी कल्पना करे ल त्यातून
विषाणू येणार असंच समजलं जाऊ लागलं.
अंधश्रद्धा बळकट झालेल्या या काळात विज्ञानाच्या हालचालींना विरोध केला जात होता. दे वीची
लस आली तेव्हा ती टोचण्यास जाणाऱ्या अनेक डॉक्टरांना भारतात मारहाण झाली होती. महामारी दे वच
ं ल्यामुळे केवळ हवाच बाहे र येत नाही,
पळवणार, डॉक्टर नव्हे अशा समजुतीत जग जगत होतं. शिक
केवळ जंतूच येत नाहीत तर शिंकणाऱ्याचा आत्माही शरीराबाहे र पडून उडून जातो इथपर्यंत अंधश्रद्धा
पोचल्या होत्या. स्टार्सबर्गमध्ये

$$$$$

१५१८ मध्ये आलेल्या प्लेगाला डान्सिंग प्लेग म्हटलं जाऊ लागलं. त्याला हटवण्यासाठी उन्माद होऊन
नत्ृ य करणं हा एक उपाय सांगण्यात येऊ लागला. १५१८ च्या जल
ु ैमध्ये असंख्य लोक बेभान होऊन
दिवसभर रस्त्यावर नाचले. खरं तर याला वैज्ञानिक भाषेत समूह उन्माद आणि महामारीच्या धसक्यानं
येणारा उन्माद असंही म्हणतात. उन्मादाच्या लाटाच यरु ोपमध्ये मध्ययग
ु ीन काळात धडकत होत्या.
व्यक्ती आणि मोठा समह
ू ही उन्माद होत असे. १४०० मध्ये एका कॉन्व्हें टमधली एक नन (ख्रिस्ती
धर्मातली सेविका) अनेकांचे चावे घेत सट
ु ली. पढ
ु े नन्सनी चावण्याची लाट जर्मनी, हॉलंड आणि
इटलीमध्येही पोचली. उन्मादाची ही लाट जगात अनेक ठिकाणी पसरली. तिचे अनेक दष्ु परिणामही
झाले. माणस
ू ही एकाएकी बेधंद
ु , उन्माद, क्रूर, निर्दयी, अविचारी होणं आणि काहीतरी करून बसणं
यासारखं घडत होतं. अफवांचं पीक वाढायला लागलं की विचारी माणस
ू ही मतिमंद व्हायला लागतो.
विज्ञान गुडघे टे कायला लागतं.
विज्ञानाला फुटले पंख
या सगळ्याचा अर्थ असा नव्हे की, या काळात विज्ञान कुठं दिसतच नव्हतं आणि त्याचा
परिणाम होत नव्हता. विज्ञानही विकास पावत होतं. अठरावं, एकोणिसावं शतक तर शोधांचा कळस
गाठणारं होतं. त्यापूर्वीही भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र यात बरे च शोध लागले होते. प्रश्न एवढाच होता
की सम्राट आणि एकाधिकारशहा बनलेला धर्म विज्ञान मान्य करायला तयार नव्हता. लोकांची

28
मानसिकताही विज्ञानाचं स्वागत हात पसरून करावी इतकी व्यापक नव्हती. बायबलमध्ये जे सांगितलं
आहे तेवढं च खरं असा सगळ्याच धर्मवाद्यांचा आग्रह होता. परिणामी, पथ्ृ वी स्वतःभोवती फिरते, ती
सपाट नव्हे तर अंडाकृती आहे किंवा अशाच प्रकारे शोध लावणाऱ्या अनेक संशोधकांना मत्ृ यद
ु ं डाची
शिक्षा सन
ु ावली गेली. महान विचारवंत सॉक्रेटिसला विष पाजण्यापासन
ू ते त्याला गल
ु ामाच्या बाजारात
विकण्यापर्यंत बरं च काही घडत गेलं. माणसाच्या जन्माची उत्पत्तीही नाकारण्यात आली. जगभर हे
घडत होतं. भारतातही घडत होतं. पण विज्ञान मात्र न थकता पढ
ु ं जात होतं.
सोळाशे-सतराशेपासन
ू ते १९०० पर्यंत चमत्कार वाटावेत असे शोध लागले. विशेष म्हणजे
महामारी रोखण्यासाठी लसी निघाल्या. उडतं शटल, स्पिनिंग जेनी, डार्विनचा उत्क्रांतवाद, रे डिओ,
शस्त्रक्रियेच्या वेळी द्यायची भूल, टे लिग्राफ, टाईपरायटर, फोनोग्राफ, बल्ब, रे ल्वे आणि पुढं विमानं,
छपाईयंत्र असे अनेक शोध पुढं येत होते. मानवी जीवनात आणि एकूणच औद्योगिक क्षेत्रात क्रांती होत
होती. गारगोटीचं हत्यार करून कोण्या एके काळी शिकार करणारा, लढणारा माणूस बंदक
ु ा, बाँब आणि
पुढं जैविक अस्त्रं वापरू लागला. विसाव्या शतकातच माणस
ू चंद्रावर पाय ठे वता झाला. टे स्ट ट्यूब बेबी
जन्माला आली. पहिली बेबी आता पन्नाशीत गेली असणार. कारण तिचा जन्म २५ जुलै १९७८ ला
ओल्डाममध्ये जिल्हा रुग्णालयात मँचेस्टरजवळ इंग्लंडमध्ये झाला. लुईस जॉय हे तिचं नाव. म्हणजे
रोगामुळे लाखो

$$$$$

माणसं मरण पावण्याच्या काळात हे सारे वैज्ञानिक चमत्कार घडत होते. माणस
ू सफरचंद खाल्ल्यानं,
माणूस ब्रह्माच्या अंड्यातून, ब्राह्मण दे वाच्या तोंडातून हे पुरुषसूक्त, माणसाचा जन्म उं टातून,
वऱ्यातून, यज्ञातून होतो वगैरे थिअरी विज्ञानानं कधीच निकालात काढल्या होत्या. विज्ञान आणि
तंत्रज्ञान म्हणजे एका अर्थानं माणसानं धर्माशी, सत्ताधाऱ्यांशी लढून मिळवलेलं अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य
होतं. त्यातून जन्माला येणारं साहित्य-कला वगैरे माणसाला धीर दे त होतं.
युद्ध ४० वर्षांचं आणि एका दिवसाचं
महामऱ्यांच्या काळात आणखी एक गोष्ट घडत होती आणि ती म्हणजे युद्ध! माणूस टोळीत
आला. कशाचा तरी म्हणजे काही उत्पादनांचा मालक झाला आणि त्याच्या युद्धाला सुरुवात झाली.
युद्धखोरपणा हाही माणसाचा एक स्वभाव आहे . जेव्हा जेव्हा महामऱ्या आल्या तेव्हा तेव्हा त्याच्या पुढं
मागं बहुतेक दे शांत युद्धं घडली आहे त. अगदी चाळीस वर्षं चाललेल्या युद्धाचाही उल्लेख आहे आणि
फक्त एक तास चाललेले अँग्लो-झांझीबर युद्धही त्यात आहे . २७ ऑगस्ट १८९६ ला ते झालं. महामारी
म्हणजे तशी एक नैसर्गिक, राष्ट्रीय आपत्ती असते. ती स्थिर होण्याच्या आणि माणसं मुंग्यांप्रमाणे
मरण्याच्या काळात युद्धासाठी हालचाली का होतात आणि प्रत्यक्ष युद्धं होऊन त्यातही महामारीमध्ये
मरणाऱ्या माणसांप्रमाणेच सैनिक व सामान्य माणसंच का मरतात? हा केवळ योगायोग असतो!
परिस्थितीचा परिपाक असतो? कोणा नेत्याची खुमखम
ु ी असते की रोगग्रस्त मानसिकता
स्वीकारलेल्या जनतेला वेगळीकडेच वळवणं असतं? हाही प्रश्न वर्षानुवर्षं असाच अजगरासारखा

29
निपचित पडलेला असतो. जगाच्या पाठीवर यापूर्वी महामारीच्या काळात आणि लगेचच नंतर खूप युद्धं
झाली आहे त. राष्ट्राराष्ट्रांत, राष्ट्रांच्या गटागटांत ही यद्ध
ु ं झाली आहे त.
अगदी अलीकडच्याच म्हणजे नव्या शतकाला चिकटून राहिलेल्या अठरा, एकोणीस व
विसाव्या शतकातल्या यद्ध
ु ांचाच विचार करायचा झाल्यास १९०० ते १९९९ या १९ वर्षांत तब्बल ३१४ यद्ध
ु ं
झाली आहे त. याचा अर्थ, वर्षाला १६ म्हणजेच महिन्याला जवळपास एक किंवा सव्वा यद्ध
ु . याची जर
पद्धतशीरपणे मांडणी करायची झाल्यास १८०० ते १८१० मध्ये ५७, १८१० ते १८३९ मध्ये ६५, १८४७ ते
१८४९ ला ५६, १८५० ते १८५९ ला ६१, १८६० ते १८६९ मध्ये ७१, १८७० ते १८७९ ला ६१, १८८० ते १८८९
मध्ये ३० आणि १८९० ते १८९९ मध्ये ७० युद्धं झाली. महामारीच्या सार्थींची संख्या युद्धांपेक्षा कितीतरी
कमी होती, पण या काळात जगभर सातत्यानं महामारी डोकावतच होती. एकोणिसाव्या शतकातली
एकूण युद्धांची संख्या होती ५८८ म्हणजे एका दिवसाला दीड युद्ध? त्यामागं साम्राज्यवाद आणि अन्य
कारणांबरोबरच महामारीसुद्धा एक कारण होतं का हे ही शोधावं लागणार आहे . उत्तर काही आलं तरी ते
राजकारण्यांना, सत्ताधाऱ्यांना, शस्त्रास्त्रांचे कारखाने चालू ठे वणाऱ्यांना पटणार नाही. युद्धांतून शांती
नव्हे तर युद्धच जन्माला येतं हे भ. बुद्धांचं वैश्विक सत्य जगाला कळल

$$$$$

होतं तरीही यद्ध

ु ं होत राहिली. विशेष म्हणजे माणसं मारण्यासाठी संहारक अस्त्र शोधन
ू काढण्यात
आली. जैविक यद्ध ु ाला Biological Warfare किंवा किटाणू यद्ध
ु ंही तयारीत आहे त. जैविक यद्ध ु ं Germ
Warfare असंही म्हणतात. रासायनिक यद्ध
ु ं, परमाणू यद्ध
ु ं ही वेगळी. जैविक यद्ध
ु ांना बंदी घालण्याचा
करार १९७१ मध्ये झालाय आणि त्याला राष्ट्राराष्ट्रांचा पाठिं बा आहे . यापूर्वी अशा अस्त्रांचा वापर झाला
आहे . या अस्त्रांद्वारे विषाणू पसरवून शत्ररु ाष्ट्रांतल्या लोकांचा काटा काढता येतो. अन्य शस्त्राशिवाय
किंवा मोठ्या युद्धाशिवाय हे घडू शकतं. सध्याचा कोरोना म्हणजे जैविक युद्ध असल्याचा आरोप चीनचे
काही हितशत्रू करतात, पण ते काही खरं नाही. काही युद्धं महामारीच्या अगोदर सुरू झाली आणि नंतर
संपली. काही महामारीनंतर सुरू झाली. काही महायुद्धांनी महामारीचा प्रसार मोठ्या प्रमाणात केला.
युद्धात लढणारे सैनिक, त्यांना सेवा पुरवणारे अन्य घटक यांच्यामार्फ त रोगांचा फैलाव होत असे.
स्वाभाविकच तेही अनेकदा समाजक्रोधाचे लक्ष्य ठरले होते. अर्थात, या साऱ्या गोष्टी सारांश रूपानं,
सूत्ररूपान घेतल्या आहे त. या महामाऱ्यांनंतर जगात अतिसूक्ष्म आणि अतिभयावह असे परिणाम झाले
होते. वाईटातून कधी-कधी चांगलं घडतं याप्रमाणे अनेक चांगल्या गोष्टीही जन्माला आल्या आहे त.
स्वतःच्या सुरक्षिततेविषयी माणसाचं भान वाढत गेलं आहे . या सुरक्षेचं कवच बनवण्यासाठी विज्ञानाला
गती मिळाली आहे . आहार, विहार, विचार यात बदल झाले आहे त. उत्पादनाच्या साधनांवर परिणाम
झाला आहे . वर्गवर्गांतरं झाली आहे त. ज्ञानाचे स्फोट झाले आहे त. स्वातंत्र्याच्या कल्पना तीव्र बनल्या
आहे त. ही झाली महामारीची दस
ु री बाजू. गेल्या तीन पाच हजार वर्षांतल्या या घटना आहे त. आपण
आता एकविसाव्या शतकात आहोत. या शतकातल्या एकेका वर्षाची २० घरं आपण पार केली आहे त.
महामारी म्हणजे आपला खूप प्राचीन इतिहास नाहीये. माणसाच्या वाटचालीबरोबर महामारीची

30
वाटचालही वेगवेगळ्या स्वरूपात झालीय. महामारी नुसतीच माणसं खात नाही तर त्यातून वाचलेल्या
माणसाला अधिक सक्षम होण्याची आणि पढ
ु च्या संकटाला तोंड दे ण्याची संधीही दे त असते. माणस
ू ते
शिकत आलाय आणि म्हणन
ू तर तो पथ्
ृ वी नावाच्या ग्लोबवर तग धरून राहिला आहे .
विसाव्या शतकातही रोगांची गर्दी
विसाव्या शतकात म्हणजे गेल्या शतकात सात महामाऱ्यांची नोंद असली, तरी याच काळात
यन
ु ोनं म्हणजे संयक्
ु त राष्ट्रसंघानं जागतिक आरोग्य संघटनेची म्हणजे डब्ल्यए
ू चओची स्थापना
(एप्रिल १९४८) केली. दे वीच्या साथीवर मात केली. मग सरू
ु झालं ते एकविसावं शतक. त्याच्या
सलामीलाच म्हणजे २००२ मध्ये चीनमधून सार्सची साथ आली. २००५ मध्ये जागतिक आरोग्य
संघटनेनं महामारी हाताळण्यासाठी १९६९ मध्ये केलेले काही नियम बदलले. नवे केले. हे चालू
असतानाच अवघ्या चार वर्षांत स्वाईन फ्लूसारखी साथ आली. एच१एन१ असं तिचं नाव. ४० वर्षांनंतर
परत आलेली ही साथ मेक्सिको आणि अमेरिकेत उदय पावली

$$$$$

आणि ७० दे शांमध्ये पसरली. दीड ते पाच लाख लोक मरण पावले. अमेरिकेतल्या मत
ृ ांची संख्या
साडेबारा हजार होती. २०१० मध्ये साथ संपल्याचं डब्ल्यए
ू चओनं जाहीर केलं. पण दोन वर्षांत मेर्स
(MERS-Middle East Respiratory Syndrome) या नावाची साथ आली. सौदी अरे बियात उं टापासन
ू ती
सरू
ु झाली. जवळपास डझनभर दे शांत ती पसरली. या साथीत मत्ृ यद
ु र कमी होता. म्हणजे ८५० लोक
दगावले. २०१५ मध्ये आलेल्या या साथीनं दोन वर्षं मक्
ु काम केला. तिचं विस्मरण होण्यापर्वी
ू च २०१४ ते
२०१६ या काळात इबोला (Ebola) या साथीनं थैमान घातलं. त्यात ११ हजार जणांचे बळी त्यात गेले.
वन्यप्राण्यांपासून विषाणू येतात आणि ते माणसाला घेरतात. इबोलानंतर याच वर्षात कोविड-१९ चं
आगमन झालं. पहिले दोन-तीन महिने तिची वाच्यता झाली नव्हती. हळूहळू तिनं जग काबीज केलं.
सहा महिन्यांहून अधिक काळ मुक्काम ठोकला. हजारो माणसं फस्त केली. जगाचं अर्थचक्र उद्ध्वस्त
केलं. माणसाला बुरखा घालायला लावून कोंडून ठे वलं. स्थलांतर करणाऱ्याचं जग वारुळातून मुंग्या
बाहे र पडाव्यात तसं पडू लागलं आणि हो, अजून बरं च काही घडत चाललंय, एक कोरोना दनि
ु या बदल
दे ता है !
अभिनेते नाना पाटे कर यांच्या १९९६ मध्ये आलेल्या 'यशवंत' या हिंदी चित्रपटात एक संवाद
आहे . डासांनी भरलेल्या तुरुंगातल्या एका खोलीत डास मारण्याचा प्रयत्न करत नायक हे वाक्य
एकसारखं म्हणतो आणि टाळ्या घेतो. 'एक मच्छर साला आदमी को हिजडा बना दे ता है ...' त्या वेळेला
कोरोना असता तर त्यानं कदाचित यात बदल करून 'एक कोरोना साला सारी दनि
ु या बदल दे ता है ' असं
म्हटलं असतं. लोकांनी खूप टाळ्या वाजवल्या असत्या. तर हा कोरोना एक विषाणू. त्याच्यामुळे सस्तन
प्राणी आणि पक्ष्यांवर परिणाम होतो. श्वासोच्छ्वासापासून ते मत्ृ यूपर्यंत हा परिणाम असू शकतो.
कोरोनाचा लॅ टिन भाषेत अर्थ होतो मुकुट. त्याचा व्यास १२० नॅनो मीटर इतका असतो. याचा अर्थ तो
किती सूक्ष्म असतो याची कल्पना येईल. शरीराच्या बाहे र हे विषाणू मत
ृ ासारखे असतात, माणसाच्या

31
शरीरात गेले की जिवंत होतात. माणसाला मारतात. अशा रोगाची विश्वव्यापी लागण यापूर्वी अशी
अपवादानंच होती. बहुतेक पथ् ृ वी त्यानं व्यापन
ू टाकली. त्याच्यामळ
ु े माणसं तर मरतातच, पण
माणसांनी निर्माण केलेल्या जगावरही त्याचे असंख्य परिणाम होत आहे त. इतके परिणाम की जणू एक
नवं जगच आकाराला येणार आहे आणि त्याचा प्रारं भ या साथीतन
ू होईल की काय, असंही वाटायला
लागतं. नवं जग कसं असणार यावर आता विचारवंतांपासन
ू सामान्य माणसांपर्यंत चर्चा चालू आहे .
नव्या जगाचा कारभारी कोण?
जगाचं सत्ताकेंद्र कुणाकडे असेल याची सर्वांत जास्त अधिक चर्चा सरू
ु झाली आहे . साम्यवादी
रशियाच्या उदयानंतर अमेरिका आणि रशिया अशी दोन महान सत्ताकेंद्र बनली होती. बरीच वर्ष ती
टिकली. विसाव्या शतकात रशियातल्या साम्यवादी रचनेला घरघर लागली

$$$$$

आणि अमेरिकेत जणू काही एकहाती सत्ताकेंद्र स्थिरावलं. अल्पावधीतच चीननं मुसड
ं ी मारायला
सरु
ु वात केली आणि जगाचा मालक कोण अमेरिका की चीन, असा प्रश्न तयार झाला. कोरोनाचा प्रारं भ
चीनमध्ये जरी झाला असला, तरी चीननं खप
ू लवकर स्वतःला आणि स्वतःच्या अर्थव्यवस्थेला
सावरण्याचा प्रयत्न केला. अमेरिकेसह अन्य श्रीमंत राष्ट्रांना ते जमलं नाही. अध्यक्ष ट्रम्पनं तर या
महामारीचं वर्णन हिवताप असं केलं आणि महामारीच्या प्रतिकारार्थ जाणीवपर्व
ू क, प्रयत्नपर्व
ू क ठोस
असं काही करायला खप
ू वेळ घेतला. तोपर्यंत कोरोनाच्या श्रीमंतीमध्येही अमेरिका नंबर एकवर पोचली
होती. अल्बर्ट कामस
ू यांच्या 'द प्लेग' या कादं बरीत अधिकारी प्लेगाला ताप म्हणण्याची चक
ू करतात,
तसंच ट्रम्प यांच्या बाबतीतही घडून गेलं. अलगीकरण हा कोरोनात एक महत्त्वाचा इलाज असतो, पण
अमेरिकेत तो गांभीर्यानं कधी वापरलाच गेला नाही. नागरिकांची तशी मनोभमि
ू का तयार केली गेली
नाही. त्यातच कृष्णवर्णीयांचं व्यापक आंदोलन चालू झालं. आम्हाला कोलंबस नको, न्यायदे वता नको,
वॉशिग्ं टन नको तर आत्मसन्मान पाहिजे, असं ते सांगू लागले. कोरोनाच्या काळातही आंदोलक
बिनधास्तपणे फिरत होते आणि आम्हाला आमच्या श्वासापेक्षा स्वातंत्र्य आणि न्याय महत्त्वाचा आहे ,
असं म्हणू लागले. या साऱ्या परिस्थितीत ट्रम्प यांनी चीनला डिवचायला सुरुवात केली. चीननंच मुद्दाम
हा रोग दडवला आणि आमच्याकडे पसरवला, असे आरोप होऊ लागले. जागतिक आरोग्य संघटना
चीनच्या बाजूनं आहे , असा आरोप करत या संघटनेतला निधी काढून घेऊ आणि नवा दे णार नाही, असं
अमेरिकेनं जाहीर केलं. दक्षिण कोरियालाही डिवचणं चालूच होतं. भारत-चीन तणावात अमेरिका
चीनला तंबी दे ऊ लागली. एकीकडे लोक प्रत्येक श्वासासाठी झज
ुं त होते आणि दस
ु रीकडे हे सारं चालू
होतं किंवा आहे . लॉकडाऊन नको निर्धारपूर्वक जगा, असं सांगितल्यामुळे लोक खूशही झाले, पण हा
आनंद फार काळ टिकण्यासारखा नव्हता. लोक बळी जात राहिले. कोसळलेल्या अर्थकारणाचा
अमेरिकेवर प्रचंड परिणाम झाला आहे . बेकारी-महागाई प्रचंड वाढली आहे . चंद्र मुठीत घेणाऱ्या
अमेरिकेला कोरोना व्हायरस संपवता येत नाही. हे कसलं सरकार? हे कसलं राष्ट्र? असे प्रश्न क्षीण
आवाजात का होईना, पुढं येत आहे त. अमेरिकेत ज्याचा पाळणा हलला त्या जागतिकीकरणाविषयी

32
आणि विश्व खेड्याविषयी म्हणजे ग्लोबल व्हिलेजविषयी आता अमेरिकेतच द्वेष तयार होत आहे .
निवडणक
ु ा तोंडावर आल्यानं ट्रम्प पिसाळल्यासारखे करत आहे त. या सर्व परिस्थितीत जगाचं
सत्ताकेंद्र जे पश्चिमेकडे आहे ते पर्वे
ू कडे सरकेल अशी भाकितं होत आहे त. इटलीपासन
ू इंग्लंड, जर्मनी,
फ्रान्सपर्यंत यरु ोपच महामारीत दर्ब
ु ल बनतो आहे . ज्यांच्या सत्तेचा सर्य
ू कधीच मावळत नव्हता ते
ब्रिटनही मेटाकुटीस आलं आहे . याउलट भारत, चीन, सिंगापरू , दक्षिण कोरिया आदी अनेक दे शांनी
कोरोनाशी मक
ु ाबला करण्याचा तसा चांगला प्रयत्न केला आहे . अर्थात, तिथं मोठी जीवितहानी झालेली
नाही असं नाही. स्वतःला वैद्यकीय क्षेत्रात अग्रेसर समजणाऱ्या अमेरिकेइतकी मात्र ती नाही.
युरोपमधल्या

$$$$$

सरकारांविरुद्ध सुप्त का होईना पण असंतोष पसरतो आहे . तसं पूर्वेकडे नाही. यातून एक अंदाज बांधला
जातोय की जगाचं सत्ताकेंद्र हलत जाईल. अर्थात, ते सहज शक्य नाही हे ही तितकंच खरं आहे .
जगभर पसरल्या महासत्ता
ज्याच्याकडे प्रचंड संपत्ती, प्रचंड शस्त्रं आणि ज्याच्या कळपात अनेक राष्ट्रं तो शक्तिमान
समजला जातो. अमेरिका आणि चीनची तल
ु ना एवढ्यासाठी होते, की रशियातल्या राजकीय पतनानंतर
चीन अमेरिकेची जागा घेईल असे अंदाज वर्तवले जातात. विसाव्या शतकापासून म्हणजे शीतयुद्धाच्या
काळानंतर अमेरिका आणि चीननं जगभर हातपाय पसरले आहे त. जगाचा एकही कोपरा असा नसेल की
जिथं या दोन दे शांचं अस्तित्व कोणत्या ना कोणत्या स्वरूपात नसेल. अन्नापासून शिक्षणापर्यंत,
खेळण्यांपासून शस्त्रापर्यंत, पुस्तकापासून कर्जापर्यंत सर्वच क्षेत्रांना या दोन दे शांनी वेढलं आहे . त्यातून
जगाचा कोण कारभारी यासाठी स्पर्धाही सुरू आहे . चायना आणि यू.एस. संस्कृती जगातल्या
कोणत्याही ठिकाणी हमखास दिसते. कोणत्याही दे शाचं राजकारण, तिथली शस्त्रं, सामान्य माणसाचं
स्वयंपाकघर, खेड्यातली दक
ु ानं यांपैकी कोणतंच ठिकाण अपवाद नाही. अमेरिका आणि चीन तिथं
कोणत्या ना कोणत्या स्वरूपात हजर असतात. या दोन्ही संस्कृतींनी जगभरातल्या दे शी संस्कृतींना
क्षीण करून सोडलं आहे आणि आपल्या बुद्धिबळाच्या पटावर प्यादं बनवलं आहे . लोकशाहीचा गजर सुरू
असताना चाललेला हा एक प्रकारचा साम्राज्यवादच आहे . अमेरिकेचा डॉलर कुणी रोखू शकलं नाही
आणि दे शाच्या प्रत्येक चौकात दिसणाऱ्या चायनीज कॉर्नरलाही कुणी थांबवू शकलं नाही.
मल्टिनॅशनल, सेझ आदी नावं धारण करत या दोन्ही दे शांनी जगाला आपल्या मुठीत पकडलं आहे .
तंत्रज्ञानाच्या जोरावर तर 'कर लो दनि
ु या मुठ्ठी में ' यांसारखे बदल घडवले आहे त. जागतिकीकरणाच्या
प्रक्रियेत या गोष्टीनं आणखी वेग घेतला. जगाचं खेडं करण्यात अनेक राष्ट्रांपैकी याही राष्ट्रांचा मोठा
सहभाग आहे . जगातल्या माणसाला खोकला जरी झाला तरी त्याचा आवाज या महासत्तांना ऐकू जातो.
जगाला भेडसावणाऱ्या दहशतवादाला, मल
ू तत्त्ववादाला याच महासत्तांकडून ब्रेडबटर मिळत असतं.
मी हलवता हले, मी चालवता चाले, माझ्या आज्ञेवाचन
ू झाडांचं पानही न हले या गीतेतल्या
कृष्णाप्रमाणे या सत्ता महापराक्रमी आणि सर्वव्यापी बनू पाहात आहे त. कोरोनानंतर बहुतेक राष्ट्रांची
अर्थव्यवस्था खिळखिळी होणार आहे . काहींची तर अन्नान्नदशा होणार आहे . बलत ु ेदारासारखं स्वरूप

33
आलेले दे श या दोघांपैकी कोणा एकाच्या वाड्यासमोरच भाकरीसाठी जाणार आहे त. तर या दोन राष्ट्रांनी
बाळगलेल्या शस्त्रांची तल
ु ना थोडीफार करू. कारण गेल्या दहा वर्षांपासन
ू या दोन महासत्तांमधल्या
संभाव्य लढतीची तल
ु ना होऊ लागली आहे . या लढतीतच जगाचा कारभारी कोण याचा फैसला होईल,
पण लढत होईल का, हा प्रश्न आहे च.
कोणात किती आहे जोर ?

$$$$$

दोन्ही दे शांच्या संरक्षणसिद्धतेविषयी अंदाजे पाहिल्यास पुढीलप्रमाणे चित्र दिसतं. अमेरिकेची

लोकसंख्या सुमारे ३३ कोटी, तर चीनची १३९ कोटी आहे . अमेरिकेचे सैनिक १३ लाख आहे त. जगातली
सर्वांत मोठी सेना म्हणून अर्थातच चीनचा उल्लेख होतो. चीनच्या पीपल्स लिबरे शन आर्मीचे २८ लाख
सैनिक आहे त. त्यातही तरुण जास्त आहे त. पण बलवान सेनेच्या बाबतीत अमेरिका एक, रशिया दोन,
तर चीन तिसऱ्या क्रमांकावर आहे . अमेरिकेकडे हल्ला करणारी हे लिकॉप्टर ९६७, तर चीनकडे २८१,
अमेरिकेकडे जंगी लढाऊ जहाजे ७१५, तर चीनकडे ३७१, अमेरिकेकडे परमाणू बाँब ६,१८५, तर चीनकडे
२९० आहे त. शस्त्रांचा विचार केल्यास अमेरिकेपेक्षा चीनकडे निम्म्यानं शस्त्रं कमी आहे त. अमेरिका
चीनपेक्षा तीनपट पैसा लष्करावर खर्च करते. शस्त्रास्त्रांच्या संख्येत रशिया दस
ु ऱ्या क्रमांकावर आहे .
शस्त्रांच्या संख्येवरच प्रत्येक वेळा यद्ध
ु ाचे निकाल ठरत नसतात हे ही जगानं अनेकदा पाहिलं आहे .
दस
ु ऱ्या महायद्ध
ु ात अमेरिकेच्या बाजन
ू ं लढणारा चीन जगाचा कारभारी होण्यासाठी या स्पर्धेत मात्र
अथक धावतो आहे .
अमेरिका आणि चीन यांच्यातल्या व्यापारात अमेरिकेचा तोटा १९८५ पासून खूपच वाढला
आणि २०१८ मध्ये तो ४१९ अब्ज डॉलर्सवर गेला. व्यापारात चीननं अनैतिक तंत्रं वापरली, असा आरोप
करत अमेरिकेनं चीनला वारं वार धमकी दिली. आमचा जेवढा तोटा झाला तेवढा आमचा माल खरे दी
करा, असं सांगत चिनी उत्पादनांवरील कर वाढवत नेले. २०१९ मध्ये ते २५० अरब डॉलर्स झाले. याउलट
चीननं अमेरिकी उत्पादनावर लादलेले कर ११० अरब डॉलर्स आहे त. या दोन दे शांतल्या व्यापारी
तणावामुळे आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीवरही विपरीत परिणाम झाले आहे त. हे सारे तणाव दोघांपुरते
मर्यादित न राहिल्यानं एकूण जगभरच अस्वस्थता आहे . ती कोणतं रूप धारण करणार, शीतशुद्ध
सीमेवर साकारणार काय, हा कोरोनानंतरच्या जगातला सर्वांत मोठा प्रश्न आहे . पण सध्या तरी जणू
काही तिसरं महायुद्ध होणारच अशा चर्चा सुरू आहे त.
जगभरात धगधगताहे त सीमा
महामारीच्या अगोदर आणि नंतर लागलीच अनेक ठिकाणी युद्धं झाली आहे त, हे आपण
पाहिलंच आहे . कोरोनाच्या काळात आणि त्याअगोदरही जगात अनेक ठिकाणी युद्धजन्य स्थिती आहे
किंवा युद्धं चालू आहे त. कोरोनाच्या काळातही ती चालू होती आणि नंतरही चालू राहिल्यास आश्चर्य
वाटायला नको. सीरियामध्ये गेली सात वर्षं गह
ृ युद्ध (सिव्हिल वॉर) सुरू आहे . बंडखोर रोज तिथं
बाँबहल्ले करतात. 'इसिस' (इस्लामिक स्टे ट) ते थांबवू शकेल असं म्हणतात. सोमालियात १९९१

34
पासून, लिबियात २०११ पासून, मालेत २०१२ पासून, तर अफगाणिस्तानमधला संघर्ष अनेक वर्ष
कायम आहे . रशियाजवळच्या यक्र
ु े नमधला संघर्ष, कांगो येथील संघर्ष संपलेला नाही. यद्ध
ु ामागं केवळ
राजकीय कारणं नाहीत तर ती आर्थिक, धार्मिक, वांशिकही आहे त. सध्या मस्
ु लीम राष्ट्रांमध्ये
दे शांतर्गत संघर्ष मोठ्या प्रमाणात

$$$$$

आहे त. अनेक वेळा तो झिरपत किंवा वेगानं सीमेबाहे रही गेल्याचं आपणास दिसतं. याशिवाय अनेक
दे शांच्या सीमा वर्षानुवर्षं धुमसत आहे त. त्यातून कधीतरी हल्ले-प्रतिहल्ले होतात. भारत, रशिया आदी
अनेक दे शांच्या सीमा सतत धगधगत्या राहिल्या आहे त. शीतयुद्धं वेगळीच. दस
ु ऱ्या महायुद्धानंतर
शीतयुद्धांना सुरुवात झाली आणि ती वाढायला लागली. दोन दे शामध्ये सातत्यानं तणावपूर्ण वातावरण
तयार होणं, पण त्याचं युद्धात रूपांतर न होणं याला साधारणपणे शीतयुद्ध म्हणतात. या युद्धात
वापरावयाची हत्यारं बऱ्याच वेळेला वेगवेगळी असतात. अमेरिका आणि तिच्या पंखाखालील राष्ट्रं
आणि रशिया यांच्यात शीतयद्ध
ु सरू
ु आहे . १९५० च्या जन
ू मध्ये रशियाच्या पाठिं ब्यानं उत्तर कोरियानं
आपल्या पश्चिमधार्जिण्या शेजाऱ्यांना त्रास द्यायला सरु
ु वात केली. तेव्हापासन
ू असं यद्ध
ु सरू
ु झालं.
अशा यद्ध
ु ात दोन राष्ट्र समोरासमोर येऊन यद्ध
ु करायला घाबरतात. कारण दोघांनाही अणब
ु ाँबची,
मोठ्या जीवितहानीची भीती वाटत असते. अमेरिका आणि रशियातल्या तणावाला साम्यवादही
कारणीभत
ू आहे . कारण अमेरिका साम्राज्यवादी, भांडवलवादी, लोकशाहीवादी आणि रशिया साम्यवादी.
या दोन्ही राष्ट्रांतलं शीतयद्ध
ु अंतराळातही पोचलं. उपग्रह सोडण्याची चढाओढ लागली आणि
युद्धभूमीवरील सैनिक.
अंतराळावर प्रभुत्व कुणाचं, असा प्रश्न आता तयार झाला आहे . शीतयुद्धांतर्गत झालेल्या
अमेरिका-रशिया संघर्षात तसंच कोरिया आणि व्हिएतनाम युद्धात लाखो लोक मरण पावले. जवळपास
४५ वर्षांपासून असं युद्ध सुरू आहे . भारताला खूप मोठी सीमा आहे , पण या सीमेवर भरवशाचा एकही
मित्र त्याला नाही. परिणाम सीमा धगधगत्या राहतात. आता तर नेपाळही चीनच्या कच्छपी लागत
शत्रग
ु टात गेला आहे . श्रीराम भारताचा नव्हे , नेपाळचा आहे असंही तिथला पंतप्रधान म्हणू लागला आहे .
श्रीलंका, बांगलादे शाचंही नाव भारताविरोधात घेतलं जात आहे . विशेष म्हणजे बांगलादे शाला भारतानंच
जन्माला घातलं आहे . यासारखे अनेक तणाव सांगता येतील. उत्तर कोरोनामध्ये ते कोणत्या स्वरूपात
व्यक्त होतील हे सांगता येत नाही. हा लेख लिहीत असताना चीन-अमेरिका आणि चीन-भारत यांच्यात
युद्धजन्य वाटावी अशीच स्थिती होती.
जैविक युद्धबंदीबाबत राष्ट्राराष्ट्रांत करार झाले असले, तरी कोरोना म्हणजे जैविक युद्धच आहे
अशी हाकाटी अमेरिकेसह अनेकांनी सुरू केली आहे . या आरोप-प्रत्यारोपातूनही तणाव निर्माण होऊ
शकतो. तो कोणतंही रूप घेऊ शकतो. कोरोनामुळे जागतिक बाजारपेठांची, नफ्या-तोट्याची,
गुंतवणुकीची गणितं बदलणार आहे त आणि हे विषयही तणावाला पोषक ठरू शकतात. तसा
आपल्याला इतिहास आहे . औद्योगिक क्रांतीनंतर आणि नव्या भांडवलशाहीच्या उदयानंतर बरीच युद्धं

35
बाजारपेठा काबीज करण्यासाठी झाली होती. बड्या राष्ट्रांच्या अनेक वसाहतींचं रूपांतर जणू काही
बाजारपेठांमध्ये झालं आहे . आता तर भांडवलशाहीनं अनेक दे शांचं रूपांतर आपल्या बाजारपेठेत,
गंत
ु वणक
ू क्षेत्रात केलं आहे . त्यात अमेरिका-चीन

$$$$$

आघाडीवर आहे त. कोरोनानंतर कोसळणाऱ्या बाजारपेठा सावरण्यासाठी कोणत्याही टोकाला ते जातील,

असे प्रयत्न होऊ शकतात. म्हणजे कोरोनाही एक निमित्त ठरू शकतं.
दरिद्री नारायणांचा महापूर
स्वामी विवेकानंदांनी दरिद्री म्हणजे गरीब लोकांत परमेश्वर पाहा, असं सांगितलं. खरं तर दरिद्री
नारायण हा त्यांचा एक सिद्धांतच मानला जातो. म. गांधींनी तो पुढं नेला आणि परमेश्वर गरिबाच्या
हृदयात अवतरतो. गरिबाची सेवा म्हणजे परमेश्वराची भक्ती आणि दर्शन गरिबासाठी त्याची भक्ती
म्हणजेच अध्यात्म आहे , असंही सांगायला गांधी विसरले नाहीत. अर्थात, गरिबाला दे व बनवण्यासाठी
किंवा त्याच्यात दे व पाहण्याच्या सिद्धांतावर टीका झाली नाही असं नाही. कोरोनामळ
ु े जगभर अशा
दरिद्री नारायणांची संख्या वाढणार आहे . त्यांच्या दारिद्र्याचा स्तर भिकारी महिला. वाढत वाढत जाणार
आहे . विकासाचा स्तर खाली खाली जात जमिनीला चिकटणार आहे . काही ठिकाणी तो आघात करून
जमिनीलाही भेगा पाडणार आहे .
मळ
ु ातच गेल्या दोन शतकांत जगभर मोठ्या प्रमाणात विषमता वाढली आहे . श्रीमंतांचं मठ
ू भर,
तर गरिबांचं सप
ू भर जग तयार झालं आहे . भाकरीसाठीच्या लढाईत सध्या तर हरणाऱ्यांचं एक जग, तर
प्रोटिन्स खाऊन ढे री वाढवणाऱ्यांचं एक जग आहे . जगातल्या ८० टक्के लोकांकडे जेवढी संपत्ती
असावी तेवढी ती २० टक्के लोकांकडे आणि पुढं ती २ टक्केवाल्यांकडे आहे . जग त्यांच्या मुठीत आहे
आणि तेच सातत्यानं श्रीमंतांच्या यादीत वरचं स्थान मिळवून 'कर लो दनि
ु या मुठ्ठी में ' म्हणत असतात.
जगाची तीन घटकांत विभागणी आहे . उच्च, मध्यम आणि भाकरीची भ्रांत असलेले लोक तिसऱ्या
जगात मोडतात. आता कोरोनानंतर चौथं जग तयार झाल्यास आश्चर्य वाटायला नको. तिसऱ्या
जगातले ५०-६० लाख लोक दर वर्षी भुकेनं मरतात. पाच कोटी लोक कायमचे कुपोषित असतात.
कुपोषणामुळे गर्भाशयातच मरणाऱ्या बालकांची संख्या पाच-पंचवीस लाख आहे . ५० टक्के लोकांना
आरोग्य सवि
ु धा नाहीत. जगातल्या ५० टक्के लोकांना पिण्यासाठी शुद्ध पाणी नाही. सीलबंद बाटलीतलं
पाणी त्यांना परवडत नाही. विशेष म्हणजे ४० टक्के लोक मानसिक आजारानं त्रस्त आहे त. जपान,
अमेरिका आणि युरोपमध्ये ते जास्त आहे त. जगात अपंगांची संख्या मोठी आहे . हे सर्वच दरिद्री
नारायण आहे त. ते तसे असल्याचं सिद्ध करणारं त्यांच्याकडे प्लॅ स्टिकचं कार्ड आहे . चंद्रात भाकरी,
अध्यात्मात भाकरी पाहणाऱ्यांना खरोखरची भाकरी दे ण्याऐवजी जग शस्त्रास्त्रांवर प्रचंड पैसा खर्च करत
आहे . जगातले दहा दे श आपल्या उत्पन्नापेक्षा संरक्षणावर जादा खर्च करतात.

36
 कोरोनाची साथ सुरू असताना उफाळून येणाऱ्या दारिद्र्यरे षेविषयी संयुक्त राष्ट्र संघटना आणि
अजन
ू काही जबाबदार संघटना भाकितं करत आहे त. अभ्यासावर आधारित ही भाकितं आहे त. महागाई
२५ ते ३० टक्क्यांनी वाढणार आणि वाढतच जाणार आहे . विकासासाठी

$$$$$

आखलेल्या प्रकल्पावरील खर्च दप

ु टीनं, तिपटीनं वाढणार, शतकातले सर्वांत जास्त दरिद्री नारायण या
काळात म्हणजे येत्या एक-दोन वर्षांत पाहायला मिळणार आहे त. त्यांची संख्या शंभर कोटींहून अधिक
म्हणजे अमेरिकेच्या लोकसंख्येपेक्षा तिप्पट असेल. गरिबीचा दाह आणि प्रमाण वाढणाऱ्या दहा दे शांत
भारतही असणार आहे . 'इंडिया दौड रहा है ', 'शायनिंग इंडिया', 'सब का साथ सब का विकास' असं
लग्नातली हलगी वाजवून सांगणारा भारत गरीब राष्ट्रांच्या यादीत सन्मानाचं स्थान पटकावणार आहे .
या दहा राष्ट्रांत भारत, नायजेरिया, इंडोनेशिया, बांगलादे श, कांगो, फिलिपीन्स, इथिओपिया, ब्राझील,
सुदान, पाकिस्तान, झिम्बाब्वे असणार आहे त. सुदान, इथिओपियाची ख्याती उपाशी मरणाऱ्यांचा दे श
म्हणन
ू आहे . ब्राझील आणि भारताची खप
ू मोठी सीमा आहे . म्हणजे यांचा भग
ू ोल खप
ू मोठा आहे . आता
त्यात भग
ू ोलापेक्षा अधिक जास्त दारिद्र्य असेल. असंख्य मार्गांनी दारिद्र्य येतच राहील, पण ते
संपवण्याचे मार्ग कठीण आणि कमी असतील. रोख पैसे वाटून, सप
ू भर धान्य आणि डबाभर तेल दे ऊन
हे दारिद्र्य संपणारं नाही, तर विकासाच्या संधी उपलब्ध करून दिल्या पाहिजेत. नस
ु तेच पैसे वाटल्यास
चलन फुगवटा आणि महा-महागाई यांसारख्या प्रश्नांना तोंड द्यावं लागेल.
जागतिकीकरणाच्या प्रक्रियेत यंत्रावर अवलंबन
ू मोठ्या प्रमाणात उद्योग सरू
ु झाल्यानं, तसंच
निर्मितीचं तंत्र बदलल्यानं रोजगारात मोठी घट होत आहे . १९६० पर्यंत ज्या कंपन्यांकडे जास्त मजूर
त्या मोठ्या आणि प्रतिष्ठित समजल्या जायच्या. नंतर मात्र उच्च तंत्रज्ञानाचा वापर, रोबोट, नाजूक
यंत्रं यामुळे माणूस डिलीट होऊ लागला. एके काळी अमेरिकेच्या जनरल मोटर कंपनीत सहा लाख, तर
एटी अॅन्ड टी कंपनीत दहा लाख कामगार होते. आता? हजारांतच असतील. उत्पन्न प्रचंड वाढवण्यात
आलं, पण कामगार कमी करण्यात आले. म्हणजे कामगारांशिवाय उत्पादन वाढतंय. कोरोनामुळे
कामगारांचे हाल कसे झाले, त्यांचं स्थलांतर कसं झालं, कोरोनानं उत्पादन बंद कसं पाडलं हे सर्व
जगासमोर आहे च.
जग आता महामंदीच्या उं बरठ्यावर पोचलं आहे आणि दरिद्री नारायणाचे प्रश्न आणखी गंभीर
बनू पाहात आहे त. जपानात आर्थिक आणीबाणी होती. अनेक दे शांत अशीच दृश्य किंवा अदृश्य स्थिती
होती. भारताचा विकासदर एकाच्याही खाली जाण्याची शक्यता आहे . तेलाचे भाव काही काळ गडगडले
आणि नंतर गगनाला भिडले. अन्न अरिष्टचे संकट जगावर घोंघावणार आहे , असा इशारा संयुक्त राष्ट्र
संघटनेनं दिलाय. आखाती दे शांमध्ये अंदाजे चार कोटी मजुरांचा प्रश्न निर्माण झालाय. हे सारे दरिद्री
नारायणाच्या रांगेत जाणार आहे त. आपल्यातल्या दे वाचं दर्शन घडवण्यासाठी हातात थाळी घेऊन ते
उभे राहणार आहे त. नाही तर कोरोनाच्या प्रारं भीच भारत थाळी वाजवायला शिकला आहे . याच काळात
जगातली सर्वांत उं च म्हणजे दोन हजार १७ फूट इतकी उं च दानपेटी दब
ु ईत तयार करण्यात आलीय.

37
एकूण गरिबांची संख्या दोनशे कोटी होणार आहे . म्हणजे निम्म्यापेक्षा अधिक गरीब. कोरोना पसरे ल
तसा भारताचा विकासदर आणखी खाली जाऊ लागला. तो आणखी खाली गेल्यावर दारिद्र्य,

$$$$$

भूक, स्पर्धा याचा भडका उडाल्याशिवाय राहणार नाही. स्वावलंबी भारतासाठी २० लाख कोटी ही रक्कम
पानावर चुना लावण्यासारखी असणार आहे . भारतात एका महिन्यात शंभर हजार कोटी महसूल बड
ु ाला.
जगभराचे आकडे मिळवा बेरीज करा, चक्कर आल्याशिवाय राहणार नाही. कोरोनाच्या काळात भारतात
कोटी-दोन कोटी मजूर आपापल्या गावी परतले आहे त. तिथं ते काय करत असतील आणि मुळातच
कमजोर असलेली तिथली व्यवस्था हा बोजा कसा सहन करे ल. एकूण जागतिक अर्थव्यवस्था अंदाजे ६
टक्क्यांनी घसरणार आहे . यापूर्वी म्हणजे १८७०, १८७६, १८८५, १८९३, १९०८, १९२९, १९३०, १९३२,
१९३८, १९४५, १९४६, १९७५, १९८२, १९९१, २००९ मध्ये आलेल्या महामंदीपेक्षा सध्याची महामंदी
धोकादायक आहे . सामान्य माणूस तिच्यात घुसमटून जाणार आहे .
बेकारीची लाट
बेकारीचा प्रश्न कोरोनाच्या अगोदरही होता. कोरोना काळात एकूण उद्योगजगतच बराच काळ
बंद झालं. स्वाभाविक बेरोजगारीही वाढली. नोकऱ्या नसलेले, नोकऱ्या गमावलेले असे दोन्ही प्रकार
त्यात येतात. भारतात एप्रिलमध्ये जवळपास दोन कोटी लोकांना नोकरीस मक
ु ावं लागलं. बेकारीचं
प्रमाण ११ वरून २७ वर गेलं. यात स्वयंरोजगार करणारे ही आले. कोरोनामळ
ु े पगार बंद झाले. काहींची
पगारकपात झाली. काहींचे पगार लांबणीवर पडले. असंख्य लोकांचे स्वयंरोजगार सरू
ु च झाले नाहीत.
थोडं जगाकडे पाहायचं झाल्यास कोरोनाकाळात ४७ कोटी लोकांच्या रोजगारावर परिणाम
झाला. त्यातही तरुणांचा सहभाग अधिक भयावह आहे . रोजगारांचं माहे रघर असलेल्या अनेक
राष्ट्रांमध्ये बेरोजगारीचा आकडा वाढतो आहे . भारतात एप्रिल २०२० मध्ये सुमारे तीन कोटी युवकांचा
रोजगार बुडाला. २० ते ३० वयोगटातले ते आहे त. २५ ते २९ वयोगटातल्या एक कोटी ४० लाख लोकांना
रोजगार गमवावा लागला. ३० लाख लोकांनी वयाच्या तिशीतच रोजगार गमावला आहे . म्हणजे कुटुंब
तयार झाल्यानंतर ते बेकार झाले आहे त. नव्यानं नोकऱ्या कुठं मिळणार, त्या कशा टिकणार, कुटुंब कसं
तग धरून राहणार आदी अनेक प्रश्न आहे त. आपल्याकडे ज्येष्ठांना स्वल्प स्वरूपात भत्ता आहे , पण
बेरोजगारांसाठी तसं ठोस काहीच नाही. अशा प्रकारे भारताच्या आधुनिक इतिहासात आणि त्यातही
गेल्या दशकापासून बेकारीचं विक्राळ रूप दिसत आहे . ते २७-२८ टक्क्यांवर गेलं आहे . याचाच अर्थ,
शंभरातले २०-३० लोक बेकार आहे त. त्यांचं भविष्य अंधकारमय आहे . नजीकच्या काळात बेकारी
वाढतच जाणार आहे . रिकामी युवा पिढी गुन्हे गारी, व्यसनं, मानसिक असंतुलन, उन्माद यात अडकली
जाण्याची दाट शक्यता आहे . दे श तरुणांचा असेल, तो त्यांच्याच खांद्यावर असेल पण निकामी होऊ
पाहणारे खांदे दे श कसा वाचवणार, त्यांच्या मनगटांना काम कसं मिळणार, राष्ट्रउभारणीच्या कार्यात
त्यांना कसं सामावून घेणार आदी प्रश्न नव्या काळात तीव्र होत जाणार आहे त. आता जो बेरोजगार
भत्ता सुरू करण्याचा प्रयत्न भारतात होत आहे तो

38
$$$$$

शेळीच्या शेपटासारखा आहे . मुळात मनिऑर्डर करून समाज कधी जगवता येत नाही. भगवी वस्त्र
धारण करणाऱ्यांना मासिक मानधन आणि उभरती तरुणाई वाऱ्यावर हे चित्र कोणत्याही दे शाला वा
समाजाला परवडणारं नाही आणि शंभर कोटी बेरोजगार घेऊन जगणं जगाला परवडणारं नाही. त्यातून
तयार होणारी विषमता आणि तिचे परिणाम हे आणखी वेगळे असणार आहे त हे ही लक्षात ठे वायला हवं.
धर्म, संस्कृतीला काटे फुटतील
प्रत्येक महामारीच्या वेळी धर्म आक्रमक होत असतो, हे अनेकदा सिद्ध झालं आहे . साथ
कोणत्या धर्मामुळे आणि कोणता धर्म त्यातून माणसाला बाहे र काढणार यावरून वाद झडायला
लागतात. ते टोकदार होतात. अनेकदा हिंसक होतात. ज्यू लोकांमुळे प्लेग आला असं समजून दोन
हजार ज्यूंची कत्तल ख्रिस्ती धर्मीयांनी कशी केली हे प्रारं भी आलंच आहे . याशिवाय धर्माधर्मातल्या
गटागटातही वाद सुरू होतात. कधी मुस्लिमांनी महामारीबद्दल ख्रिस्तींना जबाबदार धरलं होतं. या
दोघांमध्ये हिंसक कारवाया झाल्या होत्या. आताच्या कोरोनाबद्दल मस्लि
ु मांकडे काही जण बोट
करतात. तबलिगींबद्दल काय काय बोललं गेलं हे सर्वश्रत
ु आहे . काही धर्म अकारण आक्रमक होतात
आणि इस्लामधर्मीयांना रोगाची बाधा होत नाही, असा दावा करतात. रोगाला धर्म, पंथ, वर्ग, प्रदे श
ठाऊक नसतो. शेवटी सामान्य लोकच बळी ठरतात. सांस्कृतिक संघर्षालाही उभारी येते. नवं जग
संस्कृती संघर्षावर उभं असेल आणि त्यातन
ू नवी व्यवस्था जन्माला येईल असं सॅम्यअ
ु ल पी. हटिंग्टन
ू ठे वलंय. 'द क्लॅ श ऑफ सिव्हिलायजेशन अॅन्ड द रिमेकिंग ऑफ न्यू वर्ल्ड
यांनी १९९६ मध्येच सांगन
ऑर्डर' या ग्रंथात त्यांनी ही मांडणी केलीय. एक धर्म विरुद्ध दस
ु रा धर्म आणि एका धर्मातील कर्मठ विरुद्ध
त्याच धर्मातील सुधारणावादी, धार्मिक गट विरुद्ध सरकार, मूलतत्त्ववादी विरुद्ध सुधारणावादी किंवा
सरकार असेही संघर्ष चालू आहे त. संस्कृतीसंघर्षही चालू आहे त. याला ते ते दे श, तिथले धर्म आणि
महाशक्तीही प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष पाठिं बा दे तात. उदाहरणार्थ चीननं इराण, पाकिस्तान, इराकला मोठ्या
प्रमाणात शस्त्रं पुरवली आहे त. अमेरिकेनंही असंच केलं आहे . भारतानंही प्रारं भी श्रीलंकेतल्या वांशिक
युद्धात अडकलेल्या एलटीटीईबाबत असंच केलं आहे . अनेक मुस्लीम मूलतत्त्ववाद्यांना पाकिस्तानही
दध
ु ाची बाटली दे तो. कोण्या धर्माला स्वतःचा विस्तारवाद करायचा असतो, तर कुणाला धर्माचं
राजकारण करून सत्ता हस्तगत करायची असते. जगात धार्मिक कारणावरून अनेक ठिकाणी हिंसाचार
चालूच आहे त. भारतही त्याला अपवाद नाही. उलट गेल्या दशकात धर्मवाद वेळी-अवेळी बांग द्यायला
लागला आहे . प्राचीन भारत, मध्ययुगीन भारत असा प्रवास करत हा संघर्ष आधुनिक भारतातही पोचला
आहे . भारतात परकीय येण्यापूर्वी हिंद-ू बौद्ध, जैन-बौद्ध असाही तीव्र संघर्ष होऊन त्यात लाखो लोक मरण
पावले आहे त. पुढं मुस्लीम-हिंद,ू मुस्लीम-बौद्ध, मुस्लीम-शीख असाही संघर्ष झाला आहे . धर्मांतर,
धर्माचा साम्राज्यवाद, जन्
ु या धर्माला नवा धर्म शत्रू वाटणं, नव्या धर्मामुळे जुना

$$$$$

39
अडचणीत येणं अशी अनेक कारणं आहे त. ती घेऊन आपण विसाव्या आणि एकविसाव्या शतकातही
धार्मिक झज
ंु ी केल्या आहे त. काहींच्या पाऊलखण
ु ा यापढ
ु ं ही दिसत राहतील. काही जखमा पढ
ु ं ही
भळभळत राहणार आहे त. काही महत्त्वाच्या धार्मिक संघर्षाच्या नोंदी करत आपण पढ
ु ं जाऊ.
हिंद-ू मस्
ु लीम मोठा संघर्ष विसाव्या शतकाच्या प्रारं भीच म्हणजे १९०५ मध्ये झाला तो
बंगालच्या फाळणीवरून. त्यानंतर १९२१ मध्ये मोपलाहमध्ये हिंद ू विरुद्ध मस्लि
ु मांमधला एक गट असा
संघर्ष आहे . खिलाफत चळवळीचा हा परिणाम होता. भारताची फाळणी झाल्यानंतर (१९४७) असाच
संघर्ष झाला. त्यात पाचेक लाख लोक ठार झाले. २०१० मध्ये तस्लिमा नसरीनच्या पस्
ु तकावरून,
काश्मीरमध्ये सतत चालू असणारा हिंद-ू मुस्लीम संघर्ष, गुजरातमधली १९६९ ची जातीय दं गल, १९८४
मध्ये पंजाबात शीखविरोधी संघर्ष, उत्तरपूर्व भारतातल्या बंडखोरांना मिळालेलं धार्मिक बळ,
चत्तलपल्ली येथील हिंद ू धर्मस्थळावर हल्ले, १९८८ ची चंबा दं गल, २००२ मध्ये अक्षरधामवरील हल्ला,
२००६ मध्ये वाराणसीत बाँबस्फोट, गोध्रा हत्याकांड, मालेगाव बाँबस्फोट, ख्रिस्ती बंडखोरांचे हल्ले
आणि ख्रिस्ती धर्मस्थळं , फादर व नन्सवरील हल्ले, बाबरी मशीद, मुंबईतले बाँबस्फोट, मालेगावातले
बाँबस्फोट आदी अनेक घटनांचे आपण साक्षीदार आहोत. ही यादी डॉ. दाभोलकर, कॉ. गोविंद पानसरे ,
विचारवंत कलबुर्गी, पत्रकार गौरी लंकेश यांच्या हत्येपर्यंत नेता येऊ शकते. हिंसाचारानंतर सर्वच
जखमा बुजल्या आहे त, असं समजण्याचं काही कारण नाही. काहींनी जखमांची स्मारकं केली आहे त,
तर काहींनी जखमांच्या माळा गळ्यात घालून राजकारण सुरू केलं आहे . २००५ ते २०१८ या अगदी
अलीकडच्या काळाचा विचार करायचा झाल्यास एकूण घटना घडल्या त्या २४ राज्यांत. घटनांची संख्या
आहे ९, ७१३ आणि वर्ष आहे त १३ म्हणजे वर्षाला सरासरी ७४७ दं गली. मत
ृ ांची एकूण संख्या आहे १४,
७१०. ठार झालेल्यांत हिंद-ू मुस्लीम असे दोघंही आहे त. त्यांचं प्रमाण कमी-जास्त आहे .
कोरोनाच्या काळात चीनमध्येही मुस्लिमांमध्ये प्रश्न निर्माण झाला. चीन साम्यवादी असला
तरी तिथं अनेक धर्मांचे लोक वर्षानुवर्षं राहतात. चीनमध्ये क्रांती होण्यापूर्वी म्हणजेच तेराशे वर्षांपूर्वी
तिथं हे तुर्की मुस्लीम गेले आहे त. इस्लामचा उदय होण्यापूर्वीही चीन-अरब व्यापारसंबंध होते. नंतर
अनेक मुस्लीम व्यापारासाठी जाऊ लागले. अनेक वेळा त्यांचं बंडही झालं आहे . चीनमध्ये मुस्लीम
अल्पसंख्याक आहे त. एकूण लोकसंख्येत त्यांचं प्रमाण २.८५ टक्के म्हणजे पाच-सहा कोटींच्या घरात
आहे . चीननं आपली भरमसाट लोकसंख्या रोखण्यासाठी अतिशय कठोरपणे कुटुंबनियोजनाचा
कार्यक्रम राबवला आणि तसं करण्यास भाग पाडण्यासाठी त्यानं आता आपल्या दे शातल्या उयधूर
मस्लि
ु मांकडे लक्ष वळवलं आहे . अन्य अल्पसंख्याकांकडेही पाहिलं जात आहे . अधिक मुलं जन्माला
घालण्यास महिलांना प्रतिबंध करण्यात येत आहे . दोनपेक्षा अधिक जन्म दे ण्यासाठी महिला (मस्
ु लीम)
गरोदर असतील तर

$$$$$

त्यांनी गर्भपात करावा अशा आदे शवजा सूचना दिल्या जात आहे त. मुस्लिमांच्या दृष्टीनं हे धर्मसंकट
आहे . धर्मात हस्तक्षेप आहे आणि आणि विशेष म्हणजे मस्लि
ु मांचं चिनीकरण (साम्यवादीकरण) आहे

40
असं म्हटलं जात आहे . याचा अर्थ असा की, ऐन कोरोनाच्या काळात हा प्रश्न धार्मिक बनवला आहे .
काही झालं तरी चीनला आपली संख्या शंभर कोटींच्या आसपासच न्यायची आहे . याच काळात
भारताची लोकसंख्या कमी होणार असली, तरी ती चीनपेक्षा वाढणार आहे . भारत, चीन, ब्राझील,
नायजेरिया ही काही राष्ट्र अधिक लोकसंख्येची असतील. दस
ु रीकडे अमेरिकेनं जन
ू २०२० मध्ये
चीनमधन
ू आठ लाख डॉलर्सच्या किमतीचा माल घेऊन आलेलं एक जहाज अडवलं आहे . अमेरिकेच्या
मते, या वस्तू उयधरू मस्लि
ु मांच्या केसापासन
ू आणि कैद्यांच्या केसापासन
ू बनवल्या आहे त. मानवी
हक्कांचं उल्लंघन वगैरे सांगन
ू हे जहाज परत पाठवलं जाणार आहे . जहाज पाठवणाऱ्या कंपनीला
अमेरिका काळ्या यादीत टाकणार आहे . उयधूर मुस्लीम तुर्की बोलतात आणि ते मध्य आशियातले
आहे त. या समाजाला आता स्वायत्तता आणि स्वतःचं सरकार पाहिजे. शिया आणि सुन्नी अशा दोन्ही
पंथांतले ते आहे त. लोकसंख्येचा विषय असाच ताणला गेला तर त्याला कोणतं स्वरूप येईल हे सांगता
येणं कठीण आहे . त्यातच या मस्लि
ु मांनी आम्हाला कोरोना होता नाही, असा दावा केला. प्रत्यक्षात तो
झाला आहे . अमेरिकेनं अफवा उठवली की चीनच्या पंतप्रधानांनी मुस्लीम वस्त्यांना भेट दे ऊन हा दावा
समजून घेण्याचा प्रयत्न केला. चीननं ते नाकारलं, उलट कोणतीही दया-माया न दाखवता उपचार करा,
असा आदे श दे ण्यात आला आहे , असं स्पष्ट केलं.
चीन आपल्यापासून हाकेच्या अंतरावर आहे हे पहिल्यांदा आपण समजून घ्यायला हवं.
भारतात मस्लि
ु मांची संख्या जगात दस
ु ऱ्या क्रमांकाची आहे . भारतातला एकूणच धर्मवाद आक्रमक
होतो आहे . या साऱ्या गोष्टींचा विचार करून चीनकडे पाहिलं पाहिजे. चीनच्या धोरणानुसार येत्या पाच
वर्षांत कम्युनिस्ट पक्षाच्या विचारसरणीनुसार मुस्लिमांचं चिनीकरण करायचं आहे . याचा अर्थ त्यांचा
धर्म, रीतीरिवाज संपवायचं नसून त्यांना साम्यवादी रचनेशी जोडायचं आहे . असंच तिनं बौद्ध व ख्रिस्ती
धर्मीयांबाबत केलं आहे . हा प्रश्न जागतिक व्यासपीठावर वादग्रस्त ठरला तर धार्मिक संघर्ष सुरू होऊ
शकतो. जेव्हा जेव्हा राष्ट्रं आणि तिथली सरकारं जनतेच्या प्रश्नाबाबत अडचणीत येतात, असमर्थ
ठरतात तेव्हा तेव्हा धर्माची मिरवणूक काढण्याचा कार्यक्रम जगभरच होत असतो.
जातिसंघर्षाचं काय होईल?
माणूस मत्ृ यूच्या छायेत उभा राहतो तेव्हा तरी तो जातिभेदासारख्या कल्पनांपासून दरू जाईल
असं गह
ृ ीत धरलं जातं. पण भारतात म्हणजे जातीवर उभ्या राहिलेल्या भारतात असं घडणं शक्य नाही,
असं म. फुल्यांनीच त्यांच्या एका अखंडात सांगितलं आहे . भारतातला जातिधर्मात अडकलेला माणूस
मरण पावल्यानंतरही एका ठिकाणी राहात नाही. उलट कोण ख्रिस्तवासी, कोण स्वर्गवासी, कोण
पैगंबरवासी, कोण वैकंु ठवासी होतो. वर्षानव
ु र्षं हे चालत आलं

$$$$$

आहे . मरणानंतरही प्रत्येकाच्या स्वतंत्र जागा असतात. कोरोनाच्या काळात तर जातीच्या भिंती पूर्णपणे
तुटतील असं वाटत होतं, पण सर्वत्रच तसं घडलं नाही. बिहार, गुजरात, उत्तर प्रदे श आदी काही ठिकाणी
कोरोनाच्या रुग्णांना त्यांची जात व धर्म पाहून त्यांना वेगवेगळ्या ठिकाणी दाखल करून घेतलं गेलं.

41
त्यांच्यावर उपचार केले गेले. याबाबतच्या बातम्या प्रसिद्ध होऊनही खरोखरच वाढवलेलं सामाजिक
अंतर कुणी लक्षात घेतलं नाही. अनेक खेड्यांतन
ू ही अशा बातम्या आल्या आहे त. परस्परांपासन
ू अलग
राहणं हा कोरोनापासन
ू वाचवण्यासाठी करावयाचा एक महत्त्वाचा उपाय आहे .
जातिभेद संपावा, खरं तर जातीच नष्ट व्हाव्यात यासाठी असंख्य लोकांनी प्रयत्न केले आहे त,
पण माणसाचा डीएनए बनलेल्या जाती काही अजन
ू संपत नाहीत. भारताच्या स्वातंत्र्यानंतरही
जातिसंघर्ष आणि त्यातन
ू होणाऱ्या हत्या काही थांबलेल्या नाहीत. ४७ ला स्वातंत्र्य मिळालं. ४८ ला
नथरु ाम गोडसेनं म. गांधींची हत्या केली आणि महाराष्ट्रात व इतरत्र ब्राह्मणांना लक्ष्य केलं गेलं. १९६८
मध्ये तमिळनाडूत ४४ दलितांची जमीनदारानं हत्या केली. १९८१ मध्ये फूलनदे वीला पळवून तिच्यावर
सवर्णांनी बलात्कार केला. (नंतर ती खासदार झाली.) गोळ्या घालून तिची हत्या झाली. १९८५ मध्ये
आंध्रात मदिगा जातीच्या लोकांची, तर १९९० मध्ये रणवीर सेनेनं बिहारात अनेक दलितांची हत्या केली.
१९९१ मध्ये तसंदरू (आंध्र प्रदे श) इथं आठ दलितांची सवर्णांनी, तर बिहारमध्ये १९९२ मध्ये ३५
दलितांची हत्या झाली. १९९६ मध्ये तमिळनाडूत दलित कार्यकर्त्यांना, तर बिहारमध्ये १९९५ मध्ये
रणवीर सेनेनं एकाच वेळी ५८ दलितांना गोळ्या घालून ठार केलं. १९९७ मध्ये मुंबईत रमाबाई
आंबेडकरनगर, २००० मध्ये कर्नाटकात कंबळपल्ली, २००६ मध्ये महाराष्ट्रात खैरलांजी, २०१२ मध्ये
तमिळनाडूत दलितांच्या झोपड्या जाळल्या गेल्या. दलितांवरील अत्याचाराची ही यादी लांबलचक आहे .
मंदिर प्रवेशाला विरोध, कुत्रे भुंकण्याला विरोध करण्यापासून ते २०१९ च्या डॉ. पायल तडवीच्या
मत्ृ यूपर्यंत कितीतरी घटना सांगता येतील. जातिसंघर्ष सातत्यानं उफाळून येतोय. गेल्या चार वर्षांत
मॉब लिंचिग
ं ही वाढलं आहे . कोरोनाच्या काळातही अनेक ठिकाणी संघर्ष उद्भवले आहे त. पुढं काय
होईल? जातिसंघर्ष थांबतील का आणि झालं तर त्याचं स्वरूप काय असेल? राष्ट्रवाद कोणतं स्वरूप
धारण करे ल?
हा लेख लिहीत असताना जगात ५० ठिकाणी राष्ट्रवादातून सशस्त्र संघर्ष सुरू असल्याचं दिसतं.
हा संघर्ष राष्ट्रवाद्यांनी आपल्या राष्ट्राच्या लष्कराशीही केला आहे आणि त्यात ७० हजारांहून अधिक
लोक ठार झाले आहे त. वेगवेगळ्या कारणांनी जगात हिंसाचाराची एक लाटच आल्याचं दिसतं.
जागतिकीकरणाच्या प्रक्रियेत म्हणजे जगाचं एक खेडं झाल्याच्या काळातही ती थांबलेली नाही.
जागतिकीकरणानं 'एक जग, एक कायदा, एक चलन, एक कोर्ट' असं आश्वासन दिलं असलं, तरी ते
राष्ट्रांचा, राष्ट्रवादाचा संकोच करणारं आहे असं अनेकांना वाटतं. सबब धर्म, संस्कृती, भाषा, वंश,
इतिहास, वर्तन असे अनेक घटक बरोबर घेऊन कोणत्या

$$$$$

ना कोणत्या स्वरूपात राष्ट्रवाद उफाळून येतो. समान वंश, संस्कृती, भाषा असणाऱ्या लोकांकडून राष्ट्र
बनवण्याची इच्छा असणं म्हणजे राष्ट्रवाद, राष्ट्रवाद अधिक टोकदार आणि भावनाप्रधान करण्यासाठी
इतरांचा द्वेष त्यांच्यावर आक्रमण, त्यांना दाबून टाकणं, त्यांना दय्ु यम मानणं याही गोष्टी झाल्या.
काही आफ्रिकी राष्ट्र, काही युरोपीय राष्ट्र भारत आणि चीनच्या जवळपासच्या पट्टय
् ात राष्ट्रवाद रोज

42
कोणत्या ना कोणत्या स्वरूपात खदखदतो. भारतातही तो खदखदतो. आपलाही सांस्कृतिक राष्ट्रवाद
आहे च की... राष्ट्रवादाच्या, राष्ट्रप्रेमाच्या रोज नवनव्या कल्पना येतात. वस्त्रसंस्कृती, आहार संस्कृती,
दस
ु ऱ्या संस्कृतीला विरोध, द्वेष या गोष्टी त्यात बसवल्या जातात. अशातन
ू सरू
ु झालेलं यद्ध
ु अनेक
काळ टिकतं. त्यामागचं सत्ताकारण थोडं बाजल
ू ा ठे वन
ू धर्म, वंश, भाषा, संस्कृती आदी कारणं त्यास
चिकटवली जातात. अफगाणमधलं यद्ध
ु १७ वर्ष, तर श्रीलंकेतल्या तमिळींच यद्ध
ु ३० वर्ष चाललं.
राजकीय कारणातन
ू त्याला खतपाणी मिळत गेलं. अनेक राष्ट्रांमध्ये आजही कोणत्या ना कोणत्या
कारणानं सजवलेल्या राष्ट्रवादाचा ज्वर पसरवला जात आहे . कोरोनाच्या काळात आम्ही राष्ट्रातले
लोक कसे वाचवले, संस्कृती कशी वाचवली, राष्ट्र बळकट कसं ठे वलं हे सांगण्याची स्पर्धा सुरू होईल.
त्यातून राष्ट्रवादाची भावना अधिक बळकट केली जाईल. कदाचित ती राजकारणासाठी किंवा इतरांचा
द्वेष करण्यासाठीही वापरली जाईल.
आरोग्य क्षेत्र: नवा साम्राज्यवाद!
आपली काळजी आपणच घ्यायची आहे . आपणच आपला रक्षक व्हायचा आहे , असा एक संदेश
कोरोनानं दे ण्याचा प्रयत्न केला आहे किंवा कोरोनाच्या नावानं व्यवस्थेनं तो दिला. माणसाच्या
आरोग्यविषयक जाणिवा अतिशय तीव्र बनवल्या जात आहे त. औषध क्षेत्रातल्या बहुराष्ट्रीय कंपन्यांनी
प्रसारमाध्यमांतून प्रचंड प्रचार करून लोकांची एक मानसिकता तयार केली आहे . लोकांना भयग्रस्त
करून सोडलं गेलं. विषाणश
ू ी टक्कर द्यायची असेल तर दहा वेळा हात धुवा. अमुक कंपनीचा साबण
वापरा, प्रतिकारशक्तीसाठी रुग्णावर उपचार करताना, अमुक कंपनीची प्रोटिन्स वापरा. अमुक कंपनीचं
खाद्य घ्या, अमुक कंपनीचा मास्क वापरा, वॉटर प्युरिफायर अमुक कंपनीचा घ्या, कपडे धुण्याची
पावडर भरपूर वापरा, अमुक साबण जंतूंचा हल्ला परतवतो. आहार, विहार, विचार, वस्त्र, पाणी, घर या
सगळ्यातून एकच साध्य करायचं आहे आणि ते म्हणजे रोग हटाव! खरं तर कोरोनावर जणू काही
साबण आणि तोही हात धुवायचा साबणच लस आहे असं समजून हे सारं काही सांगितलं जात होतं. घरी
गेल्यावर चटकन हात धुता यावेत यासाठी बाहे रच हात धुण्याचं भांड ठे वा. सर्वांत महत्त्वाचं म्हणजे
अंतर ठे वून राहा. मग लोकांनी साबण, मास्क दान करायला सुरुवात केली. महाकाय एनजीओ पुढं
आल्या आणि साऱ्यांचा केंद्रबिंद ू एकच होता. तो म्हणजे, स्वच्छता आणि त्यातून आरोग्य आणि
त्यासाठी या साऱ्या वस्तू विकणं. याचा अर्थ म्हणजे जीवनसत्त्वं विकण्याचा बाजार वाढला आणि
जीवनतत्त्वं दे ण्याचं कमी झालं.

$$$$$

आरोग्य चांगलं ठे वणं हे कधीही चांगलंच असतं, पण त्यासाठीची क्षमता किंवा पात्रताही
सर्वांकडे असावी लागते. चार जणांच्या कुटुंबानं रोज दहा बाटल्या सीलबंद पाणी प्यायचं ठरवलं की खर्च
येतो कमीत कमी दोनशे रुपये. म्हणजे महिन्याला सहा हजार रुपये. आता जगात रोज दोन डॉलर्सपेक्षा
म्हणजे साधारण पावणेदोनशे रुपयांपेक्षा कमी कमाई असणाऱ्यांची संख्या झालीय ४० टक्के. या
साऱ्यांनी पहिल्यांदा भाकरीचा शोध घ्यायचा की निर्जंतुक करणाऱ्या साबणाचा, असा प्रश्न तयार होतो.

43
 कोरोनानं वैद्यकीय क्षेत्राच्या थोबाडीत बसावी अशी आणखी एक गोष्ट करून दाखवली आणि
ती म्हणजे या क्षेत्राच्या मर्यादा. गेल्या १००-१५० वर्षात वैद्यकीय क्षेत्रानं खप
ू प्रगती केली हे खरं आहे ,
पण कोरोना सहा-सहा महिने स्थिर होऊनही त्यावरची लस काही शोधता येत नव्हती. रोगाच्या
आकलनाबाबत गोंधळ होता. कोरोना म्हणजे नेमकं काय हे ही कळायला वेळ लागला. खरं तर वैद्यकीय
क्षेत्राच्या मर्यादा यापर्वी
ू ही सिद्ध झाल्या होत्या. वैद्यकीय क्षेत्राला निखळ व्यवसायाचं स्वरूप आलं आहे ,
असं फ्रिजॉफ काप्रा म्हणतात. सामान्य वैद्यकांच्या दवाखान्याचं उच्चाटन होऊन आता हॉस्पिटल
आलेली आहे त. शश्र
ु षू ागह
ृ ासारखी ती दिसत नाहीत तर विमानतळासारखी दिसतात. ३० टक्के लोकांना
रुग्णालयात आवश्यकता नसतानाही दाखल करून घेतलं जातं. दाखल झाल्याशिवाय चांगले उपचार
नाहीत हे ही रूढ झालं आहे . गेल्या पाच सहा दशकांत वैद्यकीय सेवांच्या किमती चक्रावून सोडणाऱ्या
आहे त. त्या सामान्य माणसाच्या आवाक्याबाहे रच्या आहे त. रुग्णानं हॉस्पिटलमध्ये पाऊल ठे वलं की
बिलाचं मीटर फिरू लागतं. बहुसंख्य ठिकाणी रुग्णाला तपासण्यापूर्वीच अनामत रक्कम ठे वण्याची
सक्ती आहे . बिल अदा झालं नसलं, तर रुग्णाचा मतृ दे ह ठे वून घेण्याचा प्रयत्न अनेक ठिकाणी होतो.
म्हणजे हे सगळं कॅश आणि कॅरीसारखं तत्त्व झालं. सेवांचा मत्ृ यू झाला. महामारीच्या काळात सामान्य
माणूस अशा सेवांच्या नादाला लागत नाही.
वैद्यकीय सेवांच्या किमती किती वाढल्या याचे एक उदाहरण म्हणजे अमेरिकेत १९५० मध्ये
वैद्यकीय सेवांची किंमत १२ महापद्य म्हणजे १२० कोटी इतकी होती ती २० वर्षात १,६०० कोटींवर
गेली. सेवाही महाग झाल्या आणि रुग्णांच्या वेदना आणि कष्टातही वाढ झाली. रुग्णालयात होणाऱ्या
आणि कोळसा खाणीत होणाऱ्या अपघातांची संख्या सारखी झाली. रुग्णालयात दाखल होणाऱ्या
पाचापैकी एकाला एट्रोजेनिक आजार होतो. म्हणजे उपचाराच्या प्रक्रियेतून हा आजार होतो. डॉक्टरांनी
आपल्यावर होणाऱ्या आरोपांपासून सुरक्षित राहण्यासाठी सुरक्षात्मक औषधोपचार सुरू केले. अजूनही
आपलं विज्ञान रोग का होतो याऐवजी किंवा त्याला कारणीभूत होणाऱ्या परिस्थितीला हरवण्याऐवजी
रोगाला कार्यान्वित करणाऱ्या जैविक प्रक्रिया यंत्रणा समजून घेण्याचा प्रयत्न करतात, पण विख्यात
संशोधक थॉमस यांच्या मते प्रत्येक रोगामध्ये आढळून येणारी एकच केंद्रीय यंत्रणा अन्य यंत्रणांवर
वर्चस्व गाजवते. एकदा ती शोधून काढली की ताबा मिळवता येतो. रुग्ण ही एक संपूर्ण व्यक्ती आहे , हे
समजून

$$$$$

घेण्याऐवजी डॉक्टरांनी फक्त रोगावर किंवा रोग झालेल्या भागावर उपचार करायला सुरुवात केली.
पथ्
ृ वीवर अगणित जंतू आणि विषाणूंपैकी फक्त काही जातीचे जंतून रोगांना कारणीभूत ठरतात.
आपल्या शरीरातल्या प्रतिबंधक शक्तीमळ
ु े त्यांचा आपोआप नाश होतो. थॉमस यांच्या मताप्रमाणे
मेनिनजायटिसचे जंतू ज्या माणसाच्या संसर्गात येतात तो औषधोपचाराशिवाय बरा होण्याची शक्यता
असते. हे सारं विवेचन थोडं अवांतर वाटण्याची शक्यता आहे पण कोरोनाच्या काळात काय काय घडत
होतं हे आपण पाहात होतो. काही झालं तरी अॅन्टिबायोटिक्सचा मारा होता. पण हीच औषधं

44
महत्त्वाची आहे त असं समजता कामा नये. आजच्या वैद्यकीय व्यवसायात जैववैद्यक प्रतिमान
अंधश्रद्धा व दरु ाग्रहासारखं झालं आहे . सांस्कृतिक क्रांतीशिवाय त्यात बदल घडून येईल अशी अपेक्षा
करणं चक
ु ीच आहे , असं काप्रा म्हणतात.
कोरोनाबाबत आत्मविश्वास वाढवण्याऐवजी माणसाला प्रचंड भीती घालण्यात आली. तशी ती
गेल्या २०-२५ वर्षांपासन
ू घातली जातेय. त्यातन
ू औषधं, उपकरणं याला महत्त्व आलं. त्याच्या किमती
वाढल्या. ते परवडेनासं झालं. कोरोनाच्या काळात काही प्रमाणात असंच घडत होतं. जणू घेण काही
आपण विषाणंच्
ू या गर्दीत जगत आहोत असं भासवन
ू उत्पादनं विकली जात होती. तशा जाहिराती
केल्या जात होत्या. हातांच्या एका बोटावर एवढे लाख जंतू, मग दहा बोटांवर एवढे कोटी, मग दातांवर
एवढे कोटी, मग केसांच्या टोकांवर एवढे जंतू, जंतू, जंतू आणि फक्त जंतूच सांगितले जात होते. डोळे
उघडले, पाय हलवले की जंतूंचा मारा होणार. लोक घाबरत होते. दे वाच्या मूर्तीलाही मास्क घालत होते.
ं डून त्या शुद्ध करून घेत होते. बरं च काही घडत होतं. म्हाताऱ्याच्या हातातल्या
कागदी नोटांवर पाणी शिप
काठीपासून ते चिंगीच्या झिपऱ्यापर्यंत हा औषधाचा (खरं म्हणजे हे औषध नसतंच) स्प्रे उडवला जात
होता. 'हमे लढना हैं, लढना है ' हे च वाक्य कानावर येत होतं. पण नेमकं कुणाशी, कसं, काय घेऊन या
ू मुळात भित्रा प्राणी आहे . आपल्याला कोरोना झाला किंवा होईल या
पातळीवर निराशा होती. माणस
भीतीपोटी अनेकांनी आत्महत्या केल्या. काही कुटुंबांनी एकत्रित आत्महत्या केल्या. आता काही उरलं
नाही, चंगळवाद करून मरा अशा भावनाही तयार झाल्या. जबाबदारीची जाणीव निर्माण करण्याऐवजी
भीती निर्माण केली गेली. त्यातून जे बळी गेले त्याला जबाबदार कोण? याबद्दल एफआयआर
कुणाविरुद्ध दाखल करायचं याचं उत्तर कधीतरी माणस
ू नसेना का पण काळ मागणार आहे . समजा
उद्या लस आली तरी ती भारतासारख्या दे शात गरिबांना परवडणारी आहे का, ज्यांच्याकडे पावाचा
तुकडा विकत घेण्यासाठी पैसा नाही ते सवलतीच्या दरातलेही उपचार घेऊ शकले नाहीत, तिथं लसीचं
काय होणार हा प्रश्नच आहे . कोरोनाचा अनुभव घेऊन उद्या नव्यानं येणाऱ्या महामारीशी आपण
मुकाबला कसा करणार, वैद्यकीय क्षेत्र किती जबाबदार आणि सुलभ बनवणार याकडे दर्ल
ु क्ष करून कसं
चालेल? पण याचं उत्तर कुणी दे णार नाही.

$$$$$

वैद्यकीय क्षेत्राचं रूपांतरही भांडवलशाहीत होतं आहे . भांडवलशाही आली की नफा-तोटा आला.
स्पर्धा आली. वैध अवैध मार्ग आले आणि पिळवणूकही आली. माणसाचं आरोग्य सतत
नवभांडवलशाहीकडे गहाण राहणं काही योग्य नाही. तसं झाल्यास ज्याच्याकडे टिकून राहण्याची पात्रता
आहे तोच टिकेल आणि ज्याच्याकडे नाही तो टिकू शकणार नाही. जनतेला चांगलं, समद्ध
ृ आरोग्य
दे ण्याची जबाबदारी सरकारनं सरसकट घ्यायला हवी. त्याऐवजी खासगी विमा कंपन्यांचं चांगभलं
करून काही होणार नाही. माणसाच्या आरोग्यविषयक जाणिवा वाढतील तशा राष्ट्रांना या गोष्टीचा
विचार करावा लागणार आहे . जगणं मरणं सारं च्या सारं भांडवलशाहीच्या मुठीत दे ऊन कसं चालेल?
कोरोनाची चाहूल लागताच जगभरातल्या शाळा, महाविद्यालये, विद्यापीठं सर्वप्रथम बंद करण्यात

45
आली. उगवत्या पिढीला महामारीचा धोका नको म्हणून हे सारं करणं अनिवार्य होतं. त्याविषयी सरकार
किंवा समाजाला जबाबदार धरणं बरोबर नाही. जगातले शंभर-सव्वाशे कोटी विद्यार्थी कोरोनानंतर
घरात बसन
ू आहे त. शाळा, महाविद्यालय, सर्व शिक्षणसंस्था बंद आहे त. अशी परिस्थिती यापर्वी
ू ही
आली होती पण इतका काळ शैक्षणिक संस्था बंद नव्हत्या आणि एकाच वेळी जगातल्या सर्व संस्था बंद
नव्हत्या. कुठं तरी दरवाजाची फट किंवा खिडकी उघडी असायची. कोरोनामळ
ु े १९२ दे शांतल्या सर्व
शैक्षणिक संस्था बंद आहे त आणि आता पढ
ु या व्यवस्थेचं काय होणार, हा प्रश्न आहे . हजारो वर्षं
अस्तित्वात असलेली विद्यार्थ्यांना समोर बसवन
ू शिकवण्याची व्यवस्था, मल
ु ांना घराबाहे र
शिकवण्याची व्यवस्था, त्याच्या नैसर्गिक प्रगतीचं अध्ययन करणारी व्यवस्था बंद होऊन आता
ऑनलाइन व्यवस्था येणार आहे . म्हणजे आरोग्यापाठोपाठ शिक्षणही भांडवलशाहीच्या हातात जाणार.
बहुतेक विद्यार्थ्यांच्या परीक्षा रद्द झाल्या. काहींचे काही पेपर रद्द झाले. काहींना सरसकट पास करण्यात
आलं, पण तरीही पुढं काय, हा प्रश्न आहे . त्यावर विज्ञानानं उत्तर दिलं की ऑनलाईन शिक्षण. म्हणजे
आभासी जगात शिकवायचं. अतिप्रगत राष्ट्रातल्या अनेकांनी ही कल्पना अगोदरच अमलात आणलीच
होती. बाकीचेही त्यासाठी तयार झाले. कारण, अजून चांगल्या पर्यायाचा विचार करायला कुणी वेळ दे त
नव्हतं.
मुलं घरात राहिल्यास अनेक प्रश्न तयार होतात. एक तर त्याला घरात ठे वून शिकवण्याची,
सांभाळण्याची व्यवस्था पूर्वीसारखी राहिलेली नाही. दस
ु रं अनेक गरीब राष्ट्रांतल्या मुलांना शाळे त
भोजन मिळतं. शैक्षणिक साहित्य मोफत मिळतं. मूल घरी राहिल्यानं घरातल्या अनेक व्यवस्था
कोसळतात. मुलाचं सामाजिकीकरण संपतं. मूल एकाकी आणि कमी विकासाचं बनतं. स्पर्धेपासून दरू
राहतं. त्याचं सांस्कृतिक जीवन संपतं. त्याच्या कलाकौशल्यांचा विकास थांबतो. त्याची सतत काळजी
घेणारी व्यवस्था संपते. मुलं समूहात व्यक्त होऊ शकत नाहीत. एकांगी होण्याची शक्यता असते.
समह
ू ातून मिळणारे अनुभव आणि ज्ञान यापासून ती वंचित होतात. मुलांचा आत्मविश्वास, स्पर्धा
करण्याची हिंमत समह
ू ातच

$$$$$

वाढत असते. ऑनलाईन शिक्षणामुळे तंत्रज्ञान वाढे ल, पण या साऱ्या गोष्टींना मुकावं लागेल. जीवन
म्हणजे केवळ तंत्रज्ञान नव्हे तर आणखी बरं च काही असतं आणि ते मुलाच्या सामाजिकीकरणातही
असतं हे ही समजून घ्यावं लागेल. श्रीमंत राष्ट्रांकडे अन्य सर्व सवि
ु धा असतात. पालकांच्या व्यवस्था
असतात. पैसा हवा तेवढा खर्च करण्याची क्षमताही असते. पण अन्य मुलांनी आणि दे शांनी काय
करायचं?
भारतासारख्या दे शात जिथं अजूनही साक्षरता गोगलगायीसारखी चालते तिथं मुलांना
समाजापासून तोडून थेट तंत्रज्ञानाच्या हातात दे णं परवडणारं नाही. गरीब मुलांसाठी शाळा म्हणजे
केवळ परीक्षा दे ण्याचं ठिकाण नसतं तर ती त्याच्या सर्वांगीण विकासाचं साधन असतं. अन्नच मिळत
नाही म्हणून लाखो विद्यार्थी शाळे ची पायरी चढत नसतात. अन्न मिळाल्यामुळे शाळे त जाणाऱ्या

46
विद्यार्थ्यांची संख्या वाढली. गळती कमी झाली. दर किलोमीटरवर शाळा उभी राहिली. लाखो शिक्षक
तयार झाले. खासगी क्षेत्रानंही प्रचंड गंत
ु वणक
ू करून हे क्षेत्र आपल्या मठ
ु ीत घेण्याचा प्रयत्न चालवला
आहे . ऑनलाईन शिक्षणासाठी आवश्यक असणारं सर्वच्या सर्व तंत्रज्ञान घेण्याची क्षमता खप
ू च कमी
मल
ु ांमध्ये आहे . आपल्या दे शात अनेक गावांमध्ये वीज नाही. येणारी आणि जाणारी वीज अनेक
खेड्यांत आहे . रें ज मिळावी म्हणन
ू फोन घेऊन झाडावर चढणारी गावं आहे त. विजेच्या तारांवर आकडे
टाकून वीज-पाणी चोरणारी गावं आहे त. मोबाईलचा वापरच कधी केला नाही अशी असंख्य गावं आहे त.
या परिस्थितीत शिक्षण ऑनलाईन कसं आणायचं, त्याचा दर्जा कसा टिकवायचा हे ही प्रश्न आहे त. पण
त्याची उत्तरं न शोधता 'चला चला, मोबाईल व्हा' असं सांगणारे वाढत आहे त. इमारतीशिवाय,
शिक्षकांशिवाय, घंटेशिवाय, गणवेशाशिवाय शाळा भरवत 'व्हॉट अॅन आयडिया सरजी' असं तंत्रसत्र
ू
सक्तीनं गळ्यात घालण्यास सांगितलं जात आहे . माणूस कधीही तंत्रज्ञानाला विरोध करत नाही. ते
त्यानंच त्याच्या हितासाठी जन्माला घातलेलं असतं. मात्र ते धारण करण्याची पात्रता सर्वांकडे नाही.
मूठभर लोकांकडे ती आहे . इतर सर्वांना उपलब्ध करून दे ण्याची क्षमता सर्वांकडे नसते. कोट्यवधी
विद्यार्थी आहे त. किती विद्यार्थ्यांना वर्षातून किती टॅ ब, किती फोन दे णार, ते चालू राहण्यासाठीचं
पर्यावरण कसं तयार करणार याची उत्तरं न दे ता 'चला ऑनलाईन' म्हणणं म्हणजे बहुसंख्य असलेल्या
'नाही रे ' वर्गाचं नुकसान करण्यासारखं आहे . ज्याच्याकडे पैसा, ज्याच्याकडे तंत्रज्ञान त्यालाच शिक्षण
असं काहीतरी करण्यासारखं आहे . कोरोना संपेपर्यंत शाळा बंद ठे वल्यानं जगबुडी होईल असंही
समजण्याचं कारण नव्हतं. खिंडीत सापडलेल्या किंवा खिंडीतच त्याला पकडून विषमता रुजवणाऱ्या
गोष्टी करता कामा नयेत. तसं झाल्यास विषमता तयार करण्यासाठी काहींनी म्हणजे नव्या
भांडवलशाहीनं गैरफायदा घेतला असं म्हणावं लागेल.
खासगीकरणाची प्रक्रिया सुरू झाली आणि जगातल्या भांडवलदारांनी शिक्षण विकणाऱ्या
बहुराष्ट्रीय कंपन्या उभ्या केल्या. त्यात भारतातले अंबानी आणि टाटा आलेच. मोजक्या

$$$$$

वर्गाला महागडं शिक्षण आणि गरिबांना बंद पडू पाहणाऱ्या झेडपीच्या शाळे त असा प्रकार सुरू झाला.
भांडवलदारांच्या संस्थातून बाहे र पडणारे सिलिकॉन व्हॅलीत आणि सरकारी शाळांतून बाहे र पडणारे
'स्किल इंडिया' योजनेत, नाही तर कशातरी तग धरलेल्या सरकारी आयटीआयमध्ये जाणार. सरकारी
शाळे तले विद्यार्थी टर्नर, फिटर होऊन श्रीमंतांना सेवा दे णार आणि श्रीमंत अंतराळात घर बांधण्याचा
मार्ग शोधणार. आताच दिसणारी ही विषमता कोरोनानंतर आणखी उफाळून येणार नाही याची काळजी
घेतली पाहिजे. नवं शिक्षण काय, नफ्यावरचं नवं आरोग्य काय आणि भांडवली संस्कृतीचं आक्रमण
काय हे सारं माणसाचे तुकडे करणारं आहे . माणसाचे आताच खूप तुकडे झाले आहे त. भविष्यात ते
आणखी होणार कारण शिक्षण भांडवली व्यवस्था बनली आहे . आरोग्य भांडवलशाहीच्या हातात आहे .
मिशनकडून बिझनेसकडे असा शिक्षणाचा प्रवास सुरू होत आहे . कोरोनानंतरच्या काळात सगळ्यात
महागडं होईल ते शिक्षण यात शंका घेण्यासारखं काही नाही. एक तर सरकारच शिक्षणातून हळूहळू

47
बाहे र पडतं आहे . शिक्षणासाठीच्या निधीत कपात करून तो कोरोनानंतर उद्भवलेल्या परिस्थितीकडे
वळवला जाईल. शिक्षण हवं की जीवन असा 'कौन बनेगा करोडपती' सारख्या कार्यक्रमातला प्रश्न
लोकांच्या अंगावर फेकला जाईल. लोक म्हणतील, शिक्षणाऐवजी मास्क द्या, जंतन
ु ाशक द्रव द्या,
निदान लाईफलाइन तरी द्या.
...आणि हा अंधश्रद्धांचा महापरू
ू असरु क्षित, असहाय झालं किंवा त्याची गॅरंटी दे ता येण्यासारखी परिस्थिती
मानवी जीवन खप
तयार झाली नाही, विज्ञान आणि तंत्रज्ञान महागडंच होत गेलं, त्याचा प्रसार नीट झाला नाही तर
स्वाभाविकच अंधश्रद्धा मोठ्या प्रमाणात जन्माला येतात. आदिम काळापासून त्या का व कशा जन्माला
येत आहे त हे फ्रेजर यांचं 'गोल्डन बो' हे पुस्तक वाचल्यानंतर लक्षात येईल. भारत हा दारिद्र्यावर,
विषमतेवर, जातीवर उभा असल्यानं इथं दे वांचा आणि अंधश्रद्धांचा सुकाळ असतो. रोज कुठं ना कुठं
अंधश्रद्धा जन्माला येतात. महागाई-बेकारी वाढली, रोगराई आली, वैद्यकीय क्षेत्र महाग झालं, अज्ञान
वाढलं, जगण्याची स्पर्धा एकदम तीव्र झाली, धर्म ढोंगी बनायला लागला की समाजात दे व, धर्म आणि
अंधश्रद्धांची लाट सुरू झाली समजावी. दे व दध
ू पिऊ लागला असं समजावं. माणसाला जगवणाऱ्या
व्यवस्था जेव्हा अयशस्वी ठरतात, बेइमान होतात, जगण्याचे आधार कमी व्हायला लागतात तेव्हा
माणूस डोळे बंद करतो आणि अंधश्रद्धांना शरण जातो. आपले सगळे प्रश्न आणि विवंचना नशीब
नावाच्या खुंटीला बांधतो. भारत वगळता अन्य सर्व दे शांमध्ये दोन-चार दे वांवर भागतं. पण भारतालाच
एवढ्या सगळ्या ३३ कोटी दे वदे वतांची आणि मोजता येणार नाही एवढ्या अंधश्रद्धांची गरज का भासते
या प्रश्नाच्या पोटात शिरल्यावर साऱ्या प्रश्नांची उत्तरं मिळतात.
कोरोनानं पाय टे कले आणि त्याला हटवण्यासाठी दे श सांभाळणाऱ्या मोठ्या कारभाऱ्यानंच
'दिवे बंद करा, थाळ्या वाजवा, घंट्या वाजवा' असा आदे श दिला आणि सुरू झाला

$$$$$

अवैज्ञानिक गोष्टींचा आणि एका अर्थानं अंधश्रद्धांचा खेळ. पुढं तर अंधश्रद्धांचा जणू काही महापूर आला.
प्लेगाच्या साथीत प्लेग दे व आला. कॉलऱ्याच्या साथीत मरीआई आली, आता कोरोनाच्या साथीत
कोरोनादे वी किंवा कोरोना माई किंवा कोरानाम्मा आली. तिची पूजा अनेक खेड्यांत सुरू झाली. विशेषतः
बिहार, कर्नाटक, उत्तर प्रदे शात तिनं हातपाय पसरले. बिहारात नालंदा, गोपालगंज, सारण, वैशाली,
मुझफ्फरनगर आदी जिल्ह्यांत अनेक महिला कोरोनादे वी जन्माला घालून तिला अभिषेक घालू
लागल्या. गोपालगंज भागात नव्या दे वीसाठी नैवेद्य सुरू झाला. त्यात सात लोटकी, लसणाच्या
पाकळ्या, वेलदोडे, खीर आदी गोष्टी आल्या. मुझफ्फरनगर जिल्ह्यात मात्र दे वीचा आहार बदलला.
त्यात सात लाडू आले, फुलं आली आणि तीळ आलं. अलिबाबाच्या कथेत तिळा तिळा दार उघड
म्हटल्यावर दार उघडलं गेलं आणि तिळाची ताकद लक्षात आली. आता कोरोनादे वीसमोर तीळ ठे वून
'कोरोनादे वी, घालव कोरोना' असं म्हटलं जाऊ लागलं. अनेक ठिकाणी विशेषतः कर्नाटकात दे वीला पोहे

48
दे णंही सुरू झालं. आता पुढं इडली डोसा येईल. काही ठिकाणी गंगेत स्नान करून महिला पूजेला जाऊ
लागल्या.
बिहार, उत्तर प्रदे शासह अनेक ठिकाणी रात्रभर जागायची साथ आली. जो झोपतो त्याचा दगड
होतो, म्हणजेच तो मरतो असं सांगणं सरू
ु झालं. कुणीतरी नवजात अर्भकानं सांगितलं की जो जागतो
तो जगतो आणि झोपतो तो मरतो, अशा अफवा पसरल्या. अनेक लोक जागू लागले. निद्रानाश करून
घेऊ लागले. कुणीतरी अफवा पसरवली की एका तत
ृ ीयपंथीयाचा मत्ृ यू झाल्यानं साथ आली.. यरु ोप,
अमेरिकेत लाकडावर आवाज काढण्यात येऊ लागला. आवाजानं विषाणू जातात हा त्यामागचा भ्रम.
नाही तर आपण भारतात थाळी वाजवलीच होती की... सोशल मीडियावरही अशा अफवांचा धुमाकूळ
सुरू झाला. कोरोना काळात नशिबाचा भाव पुन्हा एकदा वधारला. म्हणजे लोक मोठ्या संख्येनं दै ववादी
बनू लागले. नशिबात लिहिलेलं (हे सारं लिहिण्याचं काम भारतात सटवी करते) खरं च ठरणार, असं लोक
पुन्हा म्हणू लागले. 'समय से पहले तकदीर से जादा कुछ नहीं मिलने वाला' यांसारख्या वाहनांच्या
ढुंगणावर लिहायच्या वाक्यांनाही सुगीचे दिवस आले. ‘गुडलक’, ‘बॅडलक’, ‘व्हे री बॅडलक, वगैरे जोरात
चालू लागलं.
भारतात दहा वर्षांपूर्वीच गायीला आणि तिच्या मूत्राला खूप चांगले दिवस आले आहे त.
छत्तीसगडमध्ये गायीच्या शेणाला चांगले दिवस आले आहे . सरकारच शेणाची खरे दी-विक्री करणार
आहे . तर गोमूत्र प्राशन केल्यावर कोरोना ढुंगणाला पाय लावून पळून जातो, असं आता सांगितलं जाऊ
लागलं आणि हिंदत्ु ववादी संघटनांनी अनेक ठिकाणी जशी मेजवानी आयोजित करायची तशी गोमूत्र
पार्टी आयोजित केली. मूत्राचा भाव आणखी वधारला. उत्तरे त गंगा यमुनेच्या तीरावर पूजा-हवन सुरू
झालं. यमुना नदीला अधिक महत्त्व आलं. ती मत्ृ यूदेव यमाची बहीण मानली जाते. तिची पूजा केली की
बहिणीचं ऐकून यमभाऊ किंवा आजच्या भाषेत यमदादा (सध्या दादा सर्वांत डेंजर असतात.) मरणाचा
खेळ बंद करतो. मंत्रोच्चार केला की त्यातून जे तरं ग तयार होतात ते कोरोनाला खल्लास करतात.
खरं तर कोरोना हा विषाणू

$$$$$

एखाद्याच्या शरीरात शिरण्यापूर्वी मत

ृ च असतो. पण हे मंत्रोच्चारातून तयार होणाऱ्या तरं गांना ते कसं
काय समजणार? दे वानंच विषाणू पाठवला आहे म्हणून त्याची पूजा करा, तो दे वच घेऊन जाईल अशा
भावना निर्माण केल्या जात आहे त. कोरोनादे वाला आता हलवापुरी द्या म्हणजे तो खश
ू होईल, असं
सांगितलं जाऊ लागलं. बरं झालं चायनीज फूड द्या, असं म्हटलं गेलं नाही. तसं घडलं असतं तर
सरकारचं काही खरं नसतं. चायनीज वस्तूंवर बहिष्कार टाकण्याची मोहीम आता सुरू झालीय. गंमत
म्हणजे दे वच विषाणू पाठवतो म्हणणाऱ्या अनेकांनी आपापल्या दे वाचा बचाव करण्यासाठी त्यांनाही
मास्क लावला. बिच्चारा दे व! आपण दर्ब
ु ल झालो असं त्याला वाटलं असावं. दे वांनाच काय तर त्याचं
वाहन असणारे उं दीर, नंदी यांनाही मास्क लावण्यात आला. एवढं करूनही तिरुपती लिंबाच्या झाडालाही
आता खूप महत्त्व आलंय. अगोदरच ते आयुर्वेदात होतंच. आता बिहार, उत्तर प्रदे श आणि महाराष्ट्रात

49
लिंबाच्या झाडाखाली दिवे लावणं, मोकळ्या नारळात लिंबाच्या डहाळ्या ठे वणं, शनिवार आणि
मंगळवारी लिंबाच्या झाडाची पज
ू ा करणे आदी विधी सरू
ु झाले. दक्षिण भारत हा तसा दे वीप्रधान आहे .
तिथ दे वापेक्षा दे वीला जास्त महत्त्व असतं (अपवाद बालाजीचा). कर्नाटकात तम
ु कूर जिल्ह्यात अशी
पज
ू ा सरू
ु झाली. गावाच्या सीमेवरूनच रोगाला हाकला असा त्यामागचा उद्देश. अनेक गावांत पीडा
टाळण्यासाठी गावाबाहे र नैवेद्य ठे वले जाऊ लागले. कोल्लरू (कर्नाटक) इथं मक
ु ांबिका म्हणजे मक
ू
अंबिकादे वी खप
ू प्रसिद्ध आहे . पण कोरोनामळ
ु े तिचा दरवाजा बंद झाला. काही झालं तरी लोकांना तिची
भक्ती करता यावी यासाठी मग ऑनलाईन पज
ू ा सरू
ु झाली. पज
ू ेचे दर ठरले. पज
ू ेसाठीचे पैसे सिंडिकेट,
विजया आणि एसबीआयमध्ये भरण्याची सोय झाली. त्यातून मंदिराला १३ कोटी रुपये मिळाले असले,
तरी १४ कोटींचा तोटा झालाच आहे .
अंधश्रद्धा ज्या नव्यानं जन्माला आल्या त्यांची असंख्य उदाहरणं दे ता येतील. पण लेख
विस्तारभयास्तव ते टाळतोय. प्रत्येक महामारीत अशा अंधश्रद्धा जन्माला येतात. याही वेळी त्या
आल्या. दे व, धर्म, अध्यात्म यांचा आश्रय घेऊन किंवा त्यांना चिकटून त्या आल्या आहे त. याचा अर्थ,
कोरोनानंतर तयार होणाऱ्या जगातही त्या प्रवेश करणार आहे त आणि एक मोठं आव्हान बनणार
आहे त. एकीकडे माणस
ू नावाचा प्राणी पथ्
ृ वीच्या बेंबीचे दे ठ शोधून काढण्यासाठी स्फोट घडवतोय, तर
दस
ु रीकडे झोपाल तर मराल असा चुकीचा संदेशही तो पाळण्याचा प्रयत्न करतोय. या सर्व काळात
ज्योतिषांचाही फायदा झाला. कोरोना कधी जाणार, त्याला टाळायचं कसं, त्यातून बरं व्हायचं कसं, असे
अनेक प्रश्न घेऊन घाबरलेले नागरिक त्यांच्या दरबारात जात आहे त. कोरोना संपणार कधी हा प्रश्न
स्वतःला नामवंत समजल्या जाणाऱ्या पुण्यातल्या ज्योतिषाला विचारला गेला. अर्थात, पुण्यात सारे च
नामवंत आणि विचारवंत असतात हे वेगळं सांगण्याची आवश्यकता नाही. कोरोनाविषयी मार्चमध्ये या
ज्योतिषानं असं उत्तर दिलं की धनू राशीत गुरू आणि केतू (दोन्हीही डेंजर) घुसल्यानं रोगाची साथ
आलीय. २६ एप्रिलला हा गुंता म्हणजे घुसाघुशी संपल आणि भारत कोरोनामुक्त होईल.

$$$$$

प्रत्यक्षात काय घडतं आहे याचे आपण सर्वच साक्षीदार आहोत. कोरोना या तारखेनंतर वाढला. त्यानं
हजारो लोकांना डंख मारला आणि स्वतःला ढे कर यावेत एवढे बळी घेतले आहे त. गंमत म्हणजे
ज्योतिषी ज्या पण्
ु याचा त्या पुण्यालाच कोरोनाची मगरमिठी पडली आहे . रे ड स्पॉट म्हणजे लाल
ठिपक्यात तो वर गेला आहे . आपण पाहात होतो की नव्या म्हणजे कोरोनोत्तरच्या जगात अंधश्रद्धांचं
कसं उदं ड पीक आलंय आणि अंधश्रद्धा निर्मूलन करणाऱ्यांचं काम कसं वाढलंय. जन्
ु या आणि नव्या
जगातल्या अंधश्रद्धांची मोठी गर्दी होईल आणि मानवी मनातल्या विवेकावर त्या हल्ला करायला
लागतील. जाता जाता आणखी एक गोष्ट सांगतो आणि या गर्दीतून मीही मोकळा होतो. जातीचा
विषय! जात किती चिवट होऊन मत्ृ यूच्या आसपास फिरताना ती कशी टिकून राहते याबाबतची ही
गोष्ट. कोरोनापासून मुक्त होण्यासाठी उत्तर प्रदे शात १७ वर्षांचा दलित युवक डोमखेरा गावात
(अमरोहा जिल्हा) प्रार्थनेसाठी मंदिरात गेला. विकास जाटव असं त्याचं नाव. मंदिरात प्रवेश केल्यानं

50
दे वासह मंदिर भ्रष्ट झालं या भावनेतून सवर्णांनी त्याची गोळ्या झाडून हत्या केली. नैनितालमध्ये
दिनेशचंद मिलकानी यानं दलितांनी शिजवलेलं अन्न खाण्यास आणि त्यांनी दिलेलं पाणी पिण्यास
दवाखान्यात नकार दिला. कोरोनावर तो दवाखान्यात उपचार घेत होता. शद्र
ू ाच्या हातचं खाल्ल्यानं रोग
वाढे ल या भीतीतन
ू त्यानं अन्न खाण्यास नकार दिला. 'मेरे ऊपर दे वता आते हैं' असं सांगत त्यानं नकार
दिला. विज्ञानाचा एक परमोच्च बिंद ू म्हणजे मोबाईलची ५ जी ही नवी जात. सध
ु ारित जात!
तिच्यामळ
ु े ही रोग येतो म्हणन
ू परदे शात अनेकांनी फोनची कार्यालय फोडली. आता बोला!
हा सगळा पसारा सांगण्याचं कारण की अंधश्रद्धा माणसाला पढ
ु ं जाऊ दे ण्याऐवजी मागं
खेचतात. उजेडाऐवजी अंधाराकडे जायला शिकवतात. विज्ञान आणि विवेकाऐवजी विकृतीकडे खेचतात.
जातिभेद टिकवायला मदत करतात. अनामिक प्रदे शातून येणाऱ्या केसांचं उकळून त्याचं पाणी प्या,
असं सांगतात. 'नरे च केला हीन किती नर' असं यालाच म्हणतात. कोरोनानंतरचं जग अशा सापळ्यात
न अडकता विवेकनिष्ठ होऊन कसं जगेल याचा विचार सर्वांनीच करायचा आहे . त्यातही सामान्य
माणसांनी तो अधिक करायला हवा. आपले नेतेच अनेकदा अंधश्रद्धांचे राजदत
ू कसे बनतात हे काही
वेगळं सांगायला हवंय? मतं मिळवण्यासाठी ते हवं तसं सोंग घेतात. कोरोनाच्या काळातही मंदिराचं
भमि
ू पूजन करतो, असं म्हणतात.
बाहे र पड बाबा बळीराजा!
भारतातली शेती वर्षानुवर्षं शेतकऱ्याला बळीराजा बनवून चालली आहे . ती दे व-धर्मात,
संस्कृतीत, चालीरीतीत अडकली आहे . विशेष म्हणजे तक
ु ड्यांत आणि परं परे त अडकली आहे . या सर्व
सापळ्यांतून ज्या दिवशी शेतकरी बाहे र पडेल त्या दिवशी त्याचा प्रवास कल्चरकडून (म्हणजे
ॲग्रिकल्चर) व्यवसायाकडे सुरू होईल. कोरोनाचा फटका जगभरातल्या अन्य क्षेत्रांना जसा बसला, तो
शेती क्षेत्राला तेवढा बसलेला नाही. बरीच क्षेत्रं उद्ध्वस्त झाली आहे त. त्या

$$$$$

तुलनेनं शेतीला कमी धक्का बसला आहे . तडा गेलेला नाही. पण कोरोनानंतर जे एक नवीन जग
जन्माला येणार असं भाकीत केलं जात आहे त्या जगात शेती कशी असणार हा सर्वांत महत्त्वाचा प्रश्न
आहे .
भारतासारख्या दे शात काही झालं तरी मोठ्या प्रमाणात हा दे श शेतीवर अवलंबून आहे . शेती
उत्पादनाच्या बाबतीत तो जगात दस
ु रा असला, तरी आधुनिकतेबाबत तो खूप मागं आहे . कृषी
निर्यातीबाबतीत तो जगात सातवा मोठा दे श आहे . २०१३ मध्ये या क्षेत्रानं ३८ बिलियन एवढी कृषी
उत्पादनाची निर्यात १२० दे शांत केली आहे . हे खरं वाटत असलं, तरी शेतीचे तुकडे मोठ्या प्रमाणात
पडत आहे त. ८० टक्के लघू आणि मध्यम शेतकऱ्याकडे एक ते दीड हे क्टर शेती आहे . त्यावर विसंबन
ू
असणारे लोक वाढताहे त. छोट्या शेतीत प्रयोग करता येत नाहीत. निसर्गाचा एक झटका बसला की
घरादाराची वाट लागते. उत्पन्न घटत जातं. आपलं शेतीचं क्षेत्र खप
ू मोठं आहे म्हणन
ू वाढीव उत्पन्न
अधिक दिसतं. मात्र एकरी उत्पादनात आपण खप
ू मागं आहोत. बांग्लादे श, व्हिएतनाम, इंडोनेशिया या
छोट्या राष्ट्रांपेक्षाही आपण एकरी उत्पादनात मागं आहोत. वर्षानव
ु र्षं आपली पीकपद्धती सारखीच

51
राहिली आहे . अलीकडे उत्पन्न वाढलेलं दिसत असलं, तरी त्याची खूप मोठी किंमतही आपण चुकवत
आहोत. सातत्यानं रासायनिक खतांचा मारा करत आपण उत्पन्न वाढवत असलो, तरी त्याचे भविष्यात
खप
ू मोठे परिणाम दिसत आहे त.
रसायनाच्या माऱ्यानं माती वांझ होणं, तिची उत्पन्नक्षमता कमी होणं, अन्नात रासायनिक
गण
ु दिसणं असे काही ते परिणाम आहे त. सरकारची शेतीतली गंत
ु वणक
ू म्हणावी तशी वाढत नाही.
बागाईत क्षेत्राचा विस्तार होत नाही. दष्ु काळ आणि अतिपाऊस, मालाच्या किमती कोसळणं,
बाजारपेठांची कमतरता असणं, आधनि
ु क तंत्राचा म्हणावा तेवढा वापर नसणं आणि सतत शेतीचे तक
ु डे
हे काही आपले प्रश्न नेहमीचेच बनले आहे त.
कोरोना आणि काही ठिकाणी तयार झालेल्या युद्धजन्य परिस्थितीचा खूप मोठा फटका
शेतकऱ्यांना शेतीपूरक उद्योगांना आणि अन्नप्रक्रिया उद्योगालाही बसला आहे . युद्धाची परिस्थिती
निर्माण झाली की सर्वप्रथम दोन राष्ट्र परस्परांतल्या आयात-निर्यातीवर बंदी आणतात. आताही तसंच
होत आहे . भारतातून चीनमध्ये सर्वांत अधिक कृषी उत्पन्नाची निर्यात होते. पण ती आता बंद होणार
आहे . स्वाभाविकच या उत्पादनाचं काय करायचं, ते कुठं वळवायचं, असा प्रश्न आहे . कोरोनामुळे चार-
सहा महिने सारं ठप्प झालं होतं आणि आता युद्धजन्य परिस्थितीमळ
ु े त्यावर मर्यादा येतील. चीनच्या
पंखाखाली असणारी राष्ट्रही चीनप्रमाणेच भारताबरोबर वागायला लागतील. परिणाम बुडत्याचा पाय
खोलात जातो.
कोरोनाच्या काळात उत्पन्नावर फार मोठा परिणाम दिसत नसला तरीही भविष्यात काही प्रश्न
तयार होणार आहे त. स्थलांतर करून बाहे र पडलेले कोट्यवधी लोक सारे च्या सारे पूर्वीच्या ठिकाणी
परतले तर त्यांचा बोजाही शेतीवर वाढू शकतो. त्यातून एक चांगली गोष्ट

$$$$$

होईल की शेतमजुराच्या टं चाई जे शेतकऱ्यांना घेरलं आहे ते थोडंफार कमी होईल. पण सर्वांनाच रोजगार
कसा मिळणार? तो वाढीव असणार का? कोरोनामुळे ज्या ज्या दे शांचं कंबरडं मोडलं आहे ते सारे दे श
नव्या जोमानं अधिक उत्पन्न घेण्याच्या मागं लागतील. नवीन तंत्राचा वापर करतील आणि एक प्रचंड
मोठी स्पर्धा सुरू करतील. भात म्हणजे तांदळ ू , म्हशीचं दध
ू , गहू, काही प्रमाणात कापूस, भाज्या,
चिकन, बटाटे , केळी, साखर, द्राक्ष, टोमॅटो आणि गंमत म्हणजे कांदा आदी पिकांच्या उत्पन्नाबाबत
आपण मागंच आहोत. फलोत्पादनात आपण लक्ष घातलं असलं, तरी त्याबाबतची प्रगती खूपच धीमी
आहे . सेंद्रिय खतांकडे जाण्याचा वेग वाढवावा लागणार आहे . सेंद्रिय खतांबाबत आपण जगात तिसरे
असलो, तरी आपली अवाढव्य शेती पाहता फक्त ४० लाख हे क्टर शेतीलाच सेंद्रिय शेती म्हणून
प्रमाणित केलं आहे . भांडवलशाही वाढे ल तसा सहकाराला धोका निर्माण होणार आहे . या क्षेत्रावरचं
सर्वच्या सर्व नियंत्रण आपल्या ताब्यात घेण्याच्या रिझर्व्ह बँकेच्या हालचाली चालू आहे त. खासगी क्षेत्र
अधिक आक्रमक बनून सहकारावर पंजा मारत आहे त. शेतकऱ्यांच्या भल्यासाठी असणाऱ्या अनेक
सहकारी संस्था वेगवेगळ्या कारणांनी आजारी पडत आहे त. राजकारण आणि भ्रष्टाचार ही त्यामागची

52
दोन प्रमुख कारणं आहे त आणि बलदं ड भांडवलशाही हे ही एक कारण आहे . कोरोनानंतर खासगी क्षेत्र
अधिक वाढवलं जाणार आहे . त्याच्याच हातात महत्त्वाची क्षेत्रं जाणार आहे त. कंपनी फार्मिंगपासन
ू ते
शेतकऱ्यांच्या उत्पादन विक्रीसाठी असलेल्या संस्था बंद पाडेपर्यंत अनेक पराक्रम खासगी क्षेत्र करणार
आहे . अशा स्थितीत शेतकरी काय करणार? कोरोनाच्या काळात सरकारनं उद्योगधंद्यांचं चांगभलं
म्हणत जी उधळण केली ती थोडी नीट पाहायला हवी आणि त्यात शेती कुठं आणि किती, असा प्रश्न
विचारायला हवा.
ग्लोबल वॉर्मिंगचा परिणाम अजन
ू चालच
ू आहे . जगाप्रमाणे तो भारतही सहन करतो आहे .
बदललेलं ऋतुचक्र आणि गडगडणाऱ्या बाजारपेठांमुळे शेतकरी है राण होत असल्यास नवल नाही.
याशिवाय महापूर, निकृष्ट बियाणं, कोल्ड स्टोअरे जचा अभाव, हं गामच खराब होणं, निकृष्ट उत्पादन
याही छोट्या वाटणाऱ्या पण मोठा परिणाम करणाऱ्या गोष्टी भविष्यात आहे त.
येणाऱ्या काही वर्षांत तरी कोरोनाचा परिणाम टिकणार आहे . कोरोनाच्या काळात शेतकरी
कर्जबाजारीही झाला आहे आणि मानसिकदृष्ट्या अस्वस्थही. त्याच्याइतकीच किंबहुना त्याच्यापेक्षा
अधिक चिंताजनक स्थिती शेतमजुरांची आहे . अलगता पाळून शेतीत काम कसं करायचं, कोसळत
असलेल्या बाजारपेठांमध्ये तग कसं धरायचं, महागडं शिक्षण आपल्या मुलांना कसं द्यायचं, या
प्रश्नांवर शेतकऱ्यांना मात करावी लागणार आहे . सरकार खरोखरच प्रामाणिकपणे शेतकऱ्यांच्या मागं
उभं राहणार असेल तर शेतकरी फिनिक्सप्रमाणे बाहे र येऊ शकतो. यायलाही हवा. 'शेती परवडणारी
नाही' हे वाक्य त्याच्या ओठांवरून जायला पाहिजे आणि शेतकऱ्यानं स्वतःचं रूपांतर व्यावसायिकांत
करायला हवं. बळीराजा ते व्यावसायिक ही

$$$$$

हनुमान उडी असली तरी ती घ्यायलाच हवी. नव्या काळात शेतकऱ्याच्या नावानं खूप मोठं राजकारण
होणार आहे . शेतकऱ्यांचं हित सांगून त्यांची मतं ओरबडणाऱ्या टोळ्या ठिकठिकाणी तयार होणार
आहे त. त्या शेतकऱ्यांचं हित करतात की एखाद्या जुन्या लाल दिव्याच्या गाडीसाठी सत्तेसमोर गुडघे
टे कतात हे ही ठरणार आहे . २०२२ पर्यंत शेती उत्पादन दप
ु टीनं वाढवू, अशा घोषणा आपले कारभारी
कशाच्या जोरावर करतात, कुणालाच ठाऊक नाही. २००३ ते २०१३ या दशकात आपल्या शेतकऱ्यांच
उत्पादन ५ टक्के वाढलं आहे . पण शेतीचा विकास आणि संशोधन यासाठी भारत सरकार कृषी
उत्पादनाच्या (ॲग्रिकल्चरल जीडीपी) फक्त ३१ टक्के खर्च करतात. हा आकडा २०१० चा असला, तरी
याच काळात चीननं भारतापेक्षा दप्ु पट (६४ टक्के) निधी खर्च केला आहे . बांग्लादे शनंही भारतापेक्षा
अधिक म्हणजे ३८ टक्के खर्च केला आहे . आता बोला, उत्पन्न दप्ु पट कसं होणार?
एकरी उत्पादन न वाढण्याची काही सनातन कारणं आपल्याकडे आहे त. १९१९ मध्ये साऊथबरो
कमिशनसमोर दिलेल्या साक्षीत डॉ. बाबासाहे ब आंबेडकर यांनी चक्रव्यूहात सापडलेल्या आपल्या
शेतीव्यवस्थेचा क्ष-किरण काढला होता. तसा तो म. फुले आणि राजर्षी शाहू महाराज यांनीही काढला
होता. स्वातंत्र्योत्तर कालखंडात शेतकऱ्यांच्या नावानं राज्य करणाऱ्या त्यांच्या पोरांनी स्मार्ट सिटी,

53
एक्स्प्रेस हायवे, चंद्रावर सोडायचे बाण, मॉल आदींकडे जेवढं लक्ष दिलं तेवढं शेतीकडे दिलं नाही. शेती
पाहण्यासाठी ते विमानानं येतात. मातीचा वरचा स्तर त्यांना दिसतो, पण प्रश्न तयार करणारे
त्याखालचे सक्ष्
ू म स्तर कधी त्यांना दिसत नाहीत. कोरोनाच्या काळात प्राधान्यक्रम आणखी बदलणार
आहे त. त्यात शेती कुठं असेल हे पाहायचं आहे .
स्थलांतरित अधांतरी
भारत लोकसंख्येच्या बाबतीत जसा चीननंतर सर्वात मोठा दे श आहे तसा तो कामगारांच्या
बाबतीतही आहे . भारतात सम
ु ारे ५० कोटी कामगार आहे त. त्यात सरकारी, निमसरकारी, कंत्राटी वगैरे
आहे त. ज्यांची आपण इथ चर्चा करणार आहोत ते आहे त सुमारे १५ कोटी. सुमारे हा शब्द एवढ्याचसाठी
वापरला की यांची पद्धतशीर नोंदणी भारतात कुठही नाही. या मजुरांची आवकजावक चालू असते.
ग्रामीण भागातले अनेक मजूर आपल्या भागातल्या शेतीचा हं गाम संपला की स्थलांतर करून
जवळपासच्या आणि दरू च्याही शहरात जातात. दष्ु काळ पडला, महागाई वाढली, रोगराई आली आणि
एकूणच गावात जगणं कठीण झालं की हे स्थलांतर होत राहतं. शहरात फुटपाथवर, चौकात, स्मशानाचा
परिसर, उद्यानांचा परिसर किंवा काही वेळा झोपडपट्टय
् ांत राहून ते मागं परततात. काही जण कायमचं
शहरवासीय होतात. मिळे ल तेव्हा, मिळे ल त्या ठिकाणी ते रोजगार करतात. कामासाठी एक मालक
किंवा एक ठिकाण नसतं. बहुतेक मजूर शहरातल्या मजूरअड्ड्यांवर काम दे णाऱ्या मालकांची वाट
पाहत असतात. पूर्वी जसा गुलामांचा बाजार असायचा तसा आता शहरांत

$$$$$

मजुरांचा बाजार असतो. नावं बदलतात पण माणसांचा बाजार कायमचा असतो. अलीकडे अशांना
बिगारी, बाहे रचा, यूपी, बिहारी असंही म्हटलं जातं. काही मजूर पडेल ते काम करण्यासाठी आखाती
दे शांत जातात. तिथंही त्यांना कायमस्वरूपी नोकरी असतेच असं नाही. तिथं जाऊनही बिगारी
ठरलेल्यांची संख्या आहे ४० लाख. स्थलांतरित कर्मचाऱ्यांना कायद्याची फारशी कवचकंु डलं नाहीत.
त्यातही रोज नवा रोजगार शोधणाऱ्यांना तर अजिबातच नाहीत. भाकरीच्या शोधात सातत्यानं
स्थलांतर करणारे जगात ४० कोटी आहे त.
भारतात कोरोनाचा पहिला रोगी जानेवारीत केरळमध्ये सापडला होता. पण तेव्हा आपण त्याची
गांभीर्यानं नोंद घेतली नाही. फिजिकल डिस्टन्स वगैरे काही न ठे वता किंवा त्याचा विचार न करता
गोऱ्या ट्रम्प साहे बांची सभा २४ फेब्रुवारीला अहमदाबादच्या सरदार पटे ल स्टे डियममध्ये घेतली. या
सभेला लाखो लोक उपस्थित होते. या कार्यक्रमाला नाव दे ण्यात आलं होतं 'नमस्ते ट्रम्प' मेळावा. २४
फेब्रुवारीला हा मेळावा झाला नसता तर साथ वाढली नसती, अशी टीका काहींनी सुरू केली. पण मेळावा
होवो अथवा न होवो साथ मात्र जगभर शिरलीच होती. परदे शातून आलेल्या काही भारतीयांनाही लागण
झाली होती. २२ मार्चला पहिल्यांदा १४ तासांची संचारबंदी जारी झाली तेव्हा भारतात ५६४ जणांना
लागण झाली होती. २५ मार्चला १४ एप्रिलपर्यंत लॉकडाऊन जाहीर झाला होता. २८ मार्चला पॉझिटिव्ह
रुग्ण एक हजारावर गेले. १५ एप्रिलला पुन्हा १९ दिवसांचा लॉकडाऊन जाहीर झाला. त्या दिवशी ११

54
हजारांना लागण होऊन ३५ जण मरण पावले होते. दे शभर साथ पसरली. भीतीची आणि मत्ृ यूचीही लाट
आली. शहरात आलेले स्थलांतरित मजरू गडबडले. एक-काम बंद झालं होतं. दोन-लॉकडाऊनमध्ये सारं
काही बंद होतं. तीन-शहरांत राहण्यापेक्षा गावात सरु क्षित राहू अशी भावना तयार झाली. चार-शहरांत
जगण्यासाठी आवश्यक पैसे नव्हते. पाच-जी जज ु बी आधार केंद्र उभारली होती तीत जाणं शक्य नव्हतं.
सहा-मजरु ांमळ
ु े कोरोना लवकर पसरतोय अशी अफवा पसरल्यानं काही मजरु ांना मारहाण होऊ लागली.
त्रास होऊ लागला. सात-गाव खण
ु ावू लागलं. आठ-इथं मरण्याऐवजी गावाच्या मातीत मिसळलेलं बरं
अशी भावना तयार झाली. नऊ-लॉकडाऊन काळात प्रचंड काळा बाजार, महागाई, उपासमार सरू
ु झाली.
दहा-शहरात राहणं म्हणजे भूकबळी होणं अशी भावना तयार झाली. परिणामी, शासनाच्या
बंदीव्यवस्था चुकवून मजुरांचे तांडच्
े या तांडे कुटुंबकबिल्यासह बाहे र पडले. रात्र झाली की ते प्रवास सुरू
करायचे. दिवसा कुठं ही लपायचे. काहींनी प्रवासात प्राण सोडला. काही स्त्रिया प्रवासात बाळं त झाल्या.
काहींना चोरांनी लुबाडलं. अपघातात पाचशेक लोक ठार झाले. अनेकांना त्यांच्या गावांनी, राज्यांनी
स्वीकारलं नाही. त्रिशंकूसारखी त्यांची अवस्था झाली.
मानवी इतिहासातलं असं मोठं आणि जीव मुठीत घेऊन चोरून केलेलं हे असं स्थलांतर पूर्वी
कधी झालं नसावं. सायकल चालवताना, बैलगाड्या हाकताना, चालताना, झाडाखाली बसताना, नद्या
पार करताना, रे ल्वेमार्ग पार करताना, चोरून प्रवास करताना अनेक जण ठार

$$$$$

झाले. एकीकडं कोरोनाचे बळी आणि दस

ु रीकडे भाकरीच्या शोधात गेलेल्यांचे बळी. जगभर, दे शभर
माणुसकीची थडगी उभी राहत होती. मानवी हक्कांची २४ तास पायमल्ली होत होती. या सर्वांना गावी
पोचवण्यासाठी लवकर व्यवस्था झाली नाही, पण परदे शातल्या श्रीमंतांना आणण्यासाठी विमानं
उडाली. माणसाचा वर्ग कोणता, त्याची जात कोणती, त्याची संस्कृती कोणती या साऱ्या गोष्टींचा हिशेब
सुरू झाला असावा. माणसाच्या मरणाला आणि स्थलांतरित होऊन जगण्यालाही काही किंमत नसते हे
पुन्हा एकदा सिद्ध झालं आहे . आता गावात आलेल्या स्थलांतरित मजुरांचंही काही चांगलं स्वागत झालं
नाही. आता हे परत आलेले गावातल्या मालमत्तेत हिस्सा मागतील, रोग फैलावतील वगैरे अनेक
कारणांवरून अनेक गावांतले स्थायिक लोक काठ्या घेऊन या सर्वांना सीमेवर रोखण्यासाठी सज्ज
झाले. गावातले नातेवाईक वैरी झाले. अजून किती दिवस हे चित्र राहणार ठाऊक नाही, पण पुढं काय
होणार, हा प्रश्न आहे च.
मुळात स्थलांतर होतं ते भाकरीच्या तुकड्यासाठी, रोजगारासाठी आणि जादा पगारासाठी.
रोजचं एक डॉलर उत्पन्न नसणारे आपल्याकडे २५-३० कोटी आहे त. दर वर्षी आपल्याकडे भूकबळी
होतात. गाव सोडणाऱ्या मजुरांसाठी शहरात निवाऱ्याची सोय झाली तर? या साऱ्यांना ग्रामीण भागातच
चांगला रोजगार मिळाला तर? गावातच विकास आणि प्रतिष्ठा मिळाली तर? स्मार्ट सिटीऐवजी स्मार्ट
गावं तयार झाली तर? शहरात उद्योगधंदे केंद्रित करण्याऐवजी ते ग्रामीण भागात नेले तर? सामाजिक
न्यायाच्या कल्पना वाढवून भेदावर नियंत्रण आणलं आणि ते संपवलं तर? असे अनेक प्रश्न तयार
होतात की जे दिल्लीत आखल्या जाणाऱ्या नियोजनाशी संबंधित आहे त. म. गांधींना ग्रामीण भाग

55
स्वयंपूर्ण असणारा भारत हवा होता. आपण अभावग्रस्त ग्रामीण भारत तयार केला. या सगळ्यांत एक
कोटी बालमजरू आहे त. बालमजरु ी संपवण्यासाठी यन
ु ोपासन
ू गावचावडीपर्यंत अनेक कायदे झाले, पण
मानवी जीवनावर डाग बनन
ू राहिलेली बालमजरु ी काही संपलेली नाही.
आपल्या दे शात वेगवेगळ्या कामगार मजरु ांसाठी लाखभर यनि
ु यन आणि तेवढे च कायदे
आहे त. पण कोरोनाच्या काळात अपवाद वगळता फार कुणी मजरु ांच्या मदतीला आलं नाही. रे शनकार्ड
घेण्यासाठी कागदावर अंगठा उमटवला की रोग होईल अशी भीती अंगठे वाल्याला आणि तो
घेणाऱ्यालाही होती. ती घालवण्यासाठीही कुणी नव्हतं.
लॉकडाऊन वाढत वाढत गेला. पुढं तो सैल झाला असला आणि पूर्णपणे उठणार असला तरी ज्या
सर्वांचे रोजगार गेले ते सर्वांना मिळणार का आणि एवढे परतलेले मजूर त्यांना त्यांची गावं सामावून
घेतील का, हा प्रश्न आहे . मजुरांना कंत्राटी बनवणाऱ्या व्यवस्थांनीही आता या सर्वांची काळजी घ्यायला
हवी. हे च मजूर दे शासाठी, समाजासाठी संपत्ती तयार करत असतात. त्यांचं राहणं, त्यांचं आरोग्य,
त्यांना शासकीय सवलती, त्यांना शिक्षण, त्यांना संरक्षण, त्यांना प्रतिष्ठा या साऱ्यांचा विचार
करण्याची वेळ आता आली आहे . जीव वाचवण्यासाठी मार

$$$$$

खात, रात्री-अपरात्री, उपाशी तांडे निघाले होते, असंच एक अमानवी, निर्दयी चित्र पन्
ु हा पाहायला मिळू
नये, असं भविष्यातलं नियोजन हवं. औद्योगिक क्रांतीनंतर, यांत्रिकीकरणानंतर सामान्य माणसाचं
कष्ट कमी होतील असं वाटलं होतं. कामाचे तास कमी होतील असंही वाटलं होतं. पण तसं घडलं नाही.
प्राचीन माणसापेक्षा आधुनिक माणसाचे कष्टाचे तास वाढले आहे त हे संशोधनाअंती आता सिद्ध झालंय.
प्रगत दे शातले लोक आठवड्याला सरासरी ४० ते ४५ तास, तर विकसनशील दे शातले लोक आठवड्याला
सरासरी ६० ते ८० तास काम करतात (संदर्भ : सेपियन्स). स्थलांतरित, बिगारी आणि ग्रामीण भागातले
लोक किती तास काम करत असतील याची फक्त कल्पना केलेली बरी, कारण हे सर्व नवे वेठबिगार, नवे
गुलाम आहे त. त्यांचं काम मोजण्यासाठी वेळापत्रकच नाही.
माणूस जगवावा, माणस
ू धर्म वाढवावा
''कोरोना' म्हणजे माणसाभोवतालचं काही पहिलं मत्ृ युचक्र नव्हतं. अशा असंख्य चक्रांशी
खेळत, झुंजत, लढत मानवी जात पुढं सरकते आहे . विशेष म्हणजे अन्य सर्व जिवांपेक्षा अधिक वेगानं
धावते आहे . महामाया म्हणजे तिच्या मार्गातले गतिरोधक असतात. कधी-कधी ते अचानक बंद
पडणाऱ्या चौकातल्या सिग्नलप्रमाणे गोंधळ निर्माण करतात. याचा अर्थ, महामारीत मनुष्यजातीचं
नुकसान होत नसतं असं नाही. काही भरून निघणारं आणि काही भरून न निघणारं नुकसान असतं.
काही परिणाम तात्कालिक असतात, तर काही परिणामांचं रूपांतर त्याच्या सवयीत किंवा स्वभावात
होतं. प्रत्येक महामारीनं माणसाचं काही ओरबडलं गेलं आहे आणि माणसानंही आपल्या प्रवासात
उपयोगी पडेल असं काही शिकून घेतलं आहे .

56
 जागतिकीकरण, उदारीकरण आणि खासगीकरणाच्या प्रक्रियेत माणूस काहीसा एकाकी पडत
होता. व्यवस्थाच तशी झाली होती. त्याला कुटुंबालाच काय स्वतःलाही वेळ दे ता येत नव्हता. जेवण
किंवा न्याहरीसाठीही त्याच्याकडे वेळ नसायचा. रस्त्यावरून बर्गर खात खात तो प्रवास करतोय.
पाठीवर लटकणाऱ्या सॅकमधली बाटली काढून पाणी पितोय, हे डफोनचा वापर करून एकाच वेळी तो
बोलतोय, धावतोय, खातोय, अपघात होणार नाही याची काळजी घेतोय, ऑफिसमधल्या कामाचा
विचार करतोय, वेळेत घरी परतू की नाही याचाही विचार करतोय. एकाच वेळेला अनेक आघाड्यांवर
लढतोय. पालकांच्या सहवासात जगण्याशिवाय पर्यायच नाही हे ही त्याला व्यवस्थेनं शिकवलं आहे .
थांबला तो संपला हा सवि
ु चारही तो आठवतोय. जगात अशी कोट्यवधी कुटुंबं आहे त की जिथं पालक व
मुलांची भेट आठवड्यातून एखादा दिवस काही काळासाठी होते. त्यानंतर पोरं शाळे च्या वाटे वर आणि
आई-बाप जगण्याच्या वाटे वर घोड्याप्रमाणे धावायला लागतात. घरातले काही म्हातारे पक्षी दरू
अंतरावर असलेल्या घरात किंवा वद्ध
ृ ाश्रमात आहे त. माणूस भौतिकदृष्ट्या विकास पावतोय, पण
नैतिकदृष्ट्या भकास होतोय. विकास आणि भकास याच्या सीमारे षांवर जगणं नावाचा एक खेळ सुरू
होतोय. किचनमुक्त होणारी घर, अन्नपाण्यापासून ते अन्य वस्तूंपर्यंत ऑनलाईन

$$$$$

खरे दी, आरोग्यासाठी ऑनलाईन सल्ले, ऑनलाई आर्थिक व्यवहार, दे वधर्म ऑनलाईन आणि कुणी मेलं
तर त्याला उपस्थितीही ऑनलाईनच. छोट्या पडद्यावर तासन ्-तास असन
ू ही तो एकाकी असतो कारण
तिथलं जग आभासी. घरातही एकाकी आणि कार्यालयातही एकाकी. शेवटी एकाकीपणाचं रूपांतर एका
गंभीर रोगात होतं हे सांगण्याची आवश्यकता नाही.
कोरोनाची साथ फेब्रव
ु ारी-मार्चपासून आपलं उग्र रूप दाखवायला लागली आणि जगभर
लॉकडाऊन झालं. या काळात प्रत्येकाला आपापल्या कुटुंबात सक्तीनं का होईना, पण राहावं लागलं.
ग्लोबवरचा माणूस गेल्या अर्धशतकाच्या काळात प्रथमच आपल्या कुटुंबाला पूर्ण वेळ दे त होता.
आपल्या पिलांना घरातल्या हिटरची नव्हे तर त्यांना पंखाखाली घेऊन स्वतःच्या रं ध्रात तयार झालेली
ऊब दे त होता. त्यांच्याबरोबर खेळत होता. बागडत होता आणि आपल्यातला धावणारा घोडा कधी
दावणीला बांधून तर कधी त्याला सोडून रांगत होता. थेट पप्पांसमोरच 'ईटिंग शग
ु र नो पप्पा' हे बडबड
गीत म्हणण्याची संधी पोरांना मिळत होती. माणसाकडे आता भरपूर वेळ असल्यानं तो मित्र
नातेवाइकांशी बोलत होता. कुणाला कोरोना झालाय आणि कोण दरु
ु स्त झालाय याची माहिती घेत
होता. स्थलांतर करणाऱ्या मजुरांच्या तांड्याला मदत करत होता. संकटात जगावं कसं याविषयी आपले
काही अनुभव असतील तर तो सोशल मीडियावरून इतरांनाही दे त होता. या काळात कितीतरी लोक
सकाळी उठल्या उठल्या गुड मॉर्निंग एसएमएसमध्ये सुविचार पाठवायचे किंवा इतरांनी पाठवलेले
वाचायचे. काळजी घ्या, प्रकृतीस जपा, अंतर पाळा असे लाखो कोटी संदेश पथ्
ृ वीवरच्या माणसांनी
परस्परांना पाठवले असतील. एक महामारी माणसाला असं काहीतरी शिकवतही होती. माणूस, कुटुंब,
मित्र, नातेवाईक याचं महत्त्वही पटवून दे त होती. विचार करायला शिकवत होती. आयुष्य जपायचं कसं

57
आणि मरण आलंच तर ते स्वीकारायचं कसं हे ही सांगत होती. जगात आर्ट ऑफ लिव्हिं गवाले बाबा-बुवा
खप
ू आहे त पण आर्ट ऑफ डाईंगवर बोलणारे बद्ध
ु ाशिवाय कुणी झालेच नाहीत.
कौटुंबिक अत्याचार वाढले
कोरोनाचा काळ वाढे ल तसा माणस
ू पन्
ु हा बदलायला लागला. कोणत्याही एका अवस्थेत कायम
राहात नसतो तोच माणस
ू असतो. सतत घरात कोंडून घेतल्यामळ
ु े तो अस्वस्थ व्हायला लागला. रोज न
संपणारा रस्ता तड
ु वण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या माणस
ू घरच्या दरवाजापर्यंतच चालू शकत होता.
आता रोज तेच ते घडतंय. ऑनलाईन जगा, मास्क लावा, दहा वेळा हात धव
ु ा, प्रतिकारशक्ती
वाढवण्यासाठी झज
ुं ा, मुलांच्या त्याच त्या प्रश्नांना उत्तरं द्या. हे सगळं त्याला दोन-तीन महिन्यांतच
कंटाळवाणं वाटायला लागलं. मग सुरू झाले कुटुंबात संघर्ष. पती विरुद्ध पत्नी, पालक विरुद्ध मुलं
इत्यादी. मग त्यातून पिण्याचं व्यसन वाढलं. सरकारनं दारू होम डिलिव्हरी करण्याची सोय केलीच
होती. ज्यांना दारू मिळत नव्हती ते सॅनेटराइन, दात घासायची पेस्ट, कुणी अजून रसायनं कशात तरी
मिसळून दारू करून ती

$$$$$

प्यायला लागलं. कहर झाला तो इराणमध्ये. टॉक्सिक मेथॉनॉल हे रसायन प्यायल्यानं कोरोना बरा
होतो म्हणन
ू अनेकांनी ते घेतलं. एक-दोन नव्हे तर सातशे लोक त्यात मरण पावले. हे अल्कोहोल रोग
हटवतं आणि नशेची गरजही भागवतं अशा अफवा उठल्या. अनेकांनी घरातच बाहे रून मद्य मिळवलं
आणि ते व्यसनी झाले. एकाकीपणा, अस्वस्थपणा, गमावलेल्या नोकऱ्या जगण्याची भ्रांत यातन
ू संघर्ष
सुरू झाला. घरातला हिंसाचार वाढू लागला. अनेक घरांत व्यक्तिगत आणि सामुदायिक आत्महत्या
झाल्या. मारामाऱ्या आणि खून झाले. घटस्फोटासाठीची असंख्य प्रकरणं कोर्टात धडकली.
भारतापुरता विचार करायचा झाल्यास मार्च ते मे या कालावधीत गेल्या दहा वर्षांत जेवढे गुन्हे
घडले त्याच्यापेक्षा अधिक कोरोनाच्या ६८ दिवसांत घडले. स्त्रियांवरील अत्याचाराची संख्या होती एक
हजार ४७७. सर्वांत जास्त राजधानी दिल्लीतले गुन्हे शारीरिक आणि लैंगिक अत्याचाराची वाच्यता न
करणाऱ्या महिला ८० टक्क्यांच्या आसपास होत्या. तोंड दाबून बुक्क्यांचा मार त्या सहन करत होत्या.
लॉकडाऊनच्या काळात जाणार कुठं ? विनयभंग, बलात्कार, चोऱ्या हे गुन्हे ही मुबलक वाढले. ज्या
चीनमध्ये कोरोना सुरू झाला तिथं अशा गुन्ह्यांत तिप्पट वाढ होती. भारतात लॉकडाऊननंतर महिला
आयोगाकडे दाद मागणाऱ्या तक्रारी होत्या २३९. याचा अर्थ रोज अंदाजे दहा महिला आणि पुरुष
यांच्यातला हा हिंसाचार नव्हता तर कुटुंबातला एक सदस्य विरुद्ध दस
ु रा सदस्य असाही तो होता.
व्यसनाधीनता, दिवाळं निघणं, उत्पन्नाच्या संधी खलास होणं, कोरोना होईल याची भीती,
जवळपासच्या लोकांना झालेला कोरोना आपल्यापर्यंत पोचेल याची काळजी, कोंडून घेतल्यामुळे
आलेला चिडचिडेपणा, आपलं भावविश्व व्यक्त करण्यासाठी नसलेली संधी किंवा त्याविषयी वाटणारा
संकोच आदी अनेक कारणांमुळे अनेक कुटुंब खदखदायला लागली, हलायला लागली, माणसांची मनं
आणि घरांच्या भिंतीही अस्वस्थ झाल्या. त्यातून हिंसाचार त्यातून मत्ृ यू बाहे र पडू लागले.

58
 कोरोनानं दे शाचं, समाजाचं आणि तो घडवणाऱ्या माणसाचं अर्थकारण इतक्या झपाट्यानं
क्षीण केलं की आता कोठे जावे मना... असाच प्रश्न तयार झाला. घरोघर मातीच्याच चल
ु ी. जगभर
नोकऱ्या भर्रु कन उडत होत्या. नव्यानं तयार होण्याचा प्रश्नच नव्हता. नोकऱ्या कशा जात होत्या याचं हे
एक उदाहरण पाहा. जगात पर्यटन हा एक सर्वांत मोठा व्यवसाय आहे . कोट्यवधी लोकांना तो रोजगार
परु वतो. जगाच्या वार्षिक उत्पन्नात त्याची भागीदारी १० टक्के आहे . कोरोनाची घंटा वाजली आणि
तिचा आवाज विरण्यापर्वी
ू च या एकाच क्षेत्रातल्या पाच कोटी लोकांच्या नोकऱ्या गेल्या. त्या कधी आणि
कशा मिळणार याची कल्पना कुणालाच नाहीय. या ज्या नोकऱ्या होत्या त्या कंत्राटी पद्धतीच्या, अर्धवेळ
किंवा पूर्णवेळ. इंग्रजीत Part time work with zero hour contract म्हणजे नोकरी अर्धवेळ असल्याचा
करार आहे . पण तो शून्य तासासाठीही असू शकतो. यातून असंख्य लोकांची मानसिकता बिघडली.

$$$$$

काहींनी त्रस्त होऊन चंगळवाद केला आणि ते कफल्लक झाले. हे दारिद्र्यरे षेखालचे नव्हते. त्यांना
डबाभर तेल आणि मठ
ू भर धान्य मिळण्याची शक्यता नव्हती. यांच्याकडे प्रतिष्ठे चं आणि मध्यम
वर्गात रमत असल्याचं जणू काही प्रमाणपत्रच होतं. या काळात त्यांना धीर दे ण्याऐवजी सोशल
मीडियानं घबराट निर्माण होईल असा मजकूर पसरवला. त्यातन
ू माणस
ू घाबरलाही. जगाच्या
इतिहासात सामान्य माणसाच्या हातात आलेला त्याचा हक्काचा सोशल मीडियाही बदनाम झाला.
त्याची विश्वासार्हता खांद्यापर्यंत पोचली होती ती टाचेपर्यंत आली. याच काळात माणसांना, संस्थांना
लब
ु ाडणारे हॅकर्स म्हणजे सायबर दरोडेखोर वाढले. चिंधीचोरांपासन
ू सायबर दरोडेखोरांपर्यंत या सर्वांची
भरमसाट संख्या वाढली. सायबर दरोडेखोरीचे शेकडो गुन्हे नोंदवले गेले.
आता या सर्वातून सुटका कशी करून घ्यायची? हे सगळं अर्थातच माणसाच्या बाबतीतही आहे .
एका गुंतागुंतीच्या, भयावह आणि जगण्या-मरण्याची सीमारे षा पार करून बाहे र पडलेल्या
माणसांविषयी आहे . या माणसांच्या मनाचा विचार सर्वप्रथम करायला हवा. विषाणू शोधून काढता
येतात. पण माणसाचं मन कसं शोधायचं? माणस
ू याबाबत अवघड आहे , कारण जो अति सूक्ष्म
दर्बि
ु णीलाही कळत नसतो तो माणूस आहे . एकूण जगभरातच मानसोपचार तज्ज्ञांची वानवा आहे . जे
आहे त त्यांपैकी बहुतेक जण गोळ्या दे ऊन, सुया टोचून मनावर उपचार करण्यात धन्यता मानतात.
नव्या माणसाला समजून घेणारं मानसशास्त्र, त्याला सहज उपलब्ध होईल आणि परवडेल असं विज्ञान
जन्माला यायला हवं. माणसाला व्यक्त होण्याची संधी आणि साधनं मोठ्या प्रमाणात मिळाली
पाहिजेत. त्याचं आभासी आणि भासी जग किती असावं याचं गणित नव्यानं आणि जबाबदारीनं मांडलं
पाहिजे. रिकामं मन, में द ू आणि मनगट घेऊन फिरणाऱ्या माणसाच्या मनात सैतान (विकृती) लवकर
जागे होतात हे विसरता कामा नये. जगभर आलेली बेकारीची लाट कशी संपवायची? गगनाला
भिडलेल्या महागाईचं काय करायचं? अनेक राष्ट्रांत निर्माण होणाऱ्या तणावांचं काय करायचं? नखं
वाढवणाऱ्या धर्माचं आणि अंधार पसरवणाऱ्या अंधश्रद्धांचं काय करायचं? पोरांना पारं परिक शाळा आणि
शिक्षणापासून तोडायचं का? शिक्षण आणि आरोग्य भांडवलशाहीने गिळत राहायचं का? वाढती

59
विषमता पाहात राहायची का? समाज आणि दे शाला सातत्यानं फसवणाऱ्या राजकारणाला पाहात
राहायचं की बदलायचं? पर्यावरणाच्या ऱ्हासाबद्दल शोकसभा घ्यायची की त्याचं पन
ु र्निर्माण करायचं?
कुटुंबव्यवस्था मोडीत काढून माणसाचा विक्रीयोग्य तक
ु डा बनवायचा की त्याला समह
ू ाशी बांधन
ू
ठे वायचं? अतिरे की व्यक्तिस्वातंत्र्य दे ऊन समाजाचा संकोच करायचा की 'जगा आणि जगू द्या'
एवढ्यापरु तं स्वातंत्र्य विचारात घ्यायचं? जगाचं खेडं करण्याच्या प्रयत्नात माणसांच्या डीएनएतल्या
मल्
ू यांना तिलांजली द्यायची की प्रत्येक जण जगाचा एक जबाबदार घटक एवढ्यापरु तीच स्वातंत्र्याची
कल्पना मर्यादित ठे वायची. जगण्याचा पासवर्ड सर्वांसाठी उपलब्ध ठे वायचा की केवळ धनदांडग्यांनीच
तो लॉकरमध्ये ठे वायचा, असे असंख्य प्रश्न आहे त. नवं जग, नवा माणूस यांनी ते सोडवायचे आहे त.

$$$$$

बहुत मुश्किल हो जाता है

फिर उसका ठहराना
मराठीत तर कोरोनावर कवितांचा जणू महापरू च आला आहे . ग्रामीण, शहरी, महानगरी अशा
सर्वच भागात कवी लिहू लागले आहे त. संकर्षण कऱ्हाडे म्हणतो की,
खरं च मला कळत नाही
आम्ही किती पाप केलेय
आमच्याच दे शाच्या नशिबी
काय शेजारी आलेय
ज्यांचे वडील एक महाकवी होते त्या हरिवंशराय बच्चन यांचे सुपुत्र अभिनेते अमिताभ बच्चन
यांनीही कविता लिहिली. ते म्हणतात,
बहू तेरे इलाज बतावे, जनमानस सब
केकर सुनै, केकर नहीं, कौन बचाए सब
मुंबई विद्यापीठातले डॉ. सुनील अवचार यांनी सोशल डिस्टन्सिंग कवितेमधं म्हटलंय की,
पुन्हा एकदा ह्या कोरोना काळात
ते आणि आम्ही
यातील सामाजिक अंतर अधिक स्पष्ट झालं आहे
ते आपल्या बाल्कनीत येऊन कृतज्ञेतून थाळ्या वाजवतात आणि आम्ही जीव मुठीत घेऊन
कोसो दरू पायपीट करीत निघालो आहोत. कोरोना अजून संपायचा आहे . तो जेव्हा केव्हा परतेल तेव्हा
जगातल्या साहित्यविश्वात त्यानं खूप मोठी जागा व्यापलेली असेल हे मात्र खरं . सावध! ऐका पुढल्या
हाका
विचारवंतांना काळाच्या पुढचंही थोडंफार दिसतं असं म्हणतात. जगातल्या अनेक
विचारवंतांनी नव्या जगाचा वेध घ्यायला किंवा कोरोनाचे परिणाम सांगायलाही सुरुवात केली आहे .
जगात माणसांमध्ये यंत्र अधिक घुसेल, माणस
ू रोबोटवर अधिक अवलंबून राहील, मत्ृ यू चुकवण्याचे
माणसाचे प्रयत्न अधिक गतिमान होतील, एकाधिकारशाही किंवा हुकूमशाही वाढे ल, माणसाचं खासगी

60
जीवन असुरक्षित राहील, दारिद्र्य वाढे ल, युद्धं वाढतील आदींचा विचार सामान्य माणसानं ढोबळमानानं
केलाच आहे . आता विचारवंत काय म्हणतात पाहू या.
यव
ु ाल नोआह हरारी यांचा उल्लेख यापर्वी
ू च आला आहे . महामारीनंतर कसला समाज तयार
होईल, दे शांतर्गत ऐक्य वाढे ल का, लोकांवर सातत्यानं लक्ष ठे वन
ू त्यांचं खासगी आयष्ु य उद्ध्वस्त
करणारी व्यवस्था वाढे ल का? याविषयी बीबीसीसह अनेक माध्यमांनी हरारी यांच्याशी चर्चा केलीय.
मंब
ु ईत त्यांचा एक कार्यक्रमही झाला होता. तर हरारी म्हणतात, कोरोनानंतर आणि त्या काळातल्या
प्रश्नांचा सामना आपण राष्ट्रवादाच्या भमि
ू केतन
ू करणार की स्वतंत्रपणे

$$$$$

करणार की एक विश्व म्हणून हा महत्त्वाचा प्रश्न आहे . सामाजिक ऐक्य बळकट करून एका
सर्वाधिकार असलेल्या व्यवस्थेमार्फ त हे करता येईल. राजकीय आणि वैज्ञानिक अशा दोन्ही घटकांची
भमि
ू का महत्त्वाची ठरते का हे प्रश्न आहे त. हे काही जगाच्या पाठीवरचं मध्ययुग नाही आणि
प्लेगासारखी साथ नाही की जिच्यात लोक मरत राहतात, पण आपल्याला काही कळत नाही. चीननं
तिथं कोरोनाची साथ पसरत असतानाच सार्स कोव-२ चाही तपास सरू
ु केला होता. जगभरही तसे प्रयत्न
सरू
ु आहे त.
"आतापर्यंत (हा लेख लिहीपर्यंत) तरी कोरोनावर जालीम इलाज कुणाला सापडलेला नाही.
जगभरातले संशोधक तंत्रज्ञानाच्या मदतीनं उपाय शोधत आहे त. (हा लेख तम
ु च्यापर्यंत पोचेपर्यंत
कदाचित लस निघालेली असेलही) या विषाणल
ू ा आपण समजन
ू घेतलं आहे . त्याला हरवण्यासाठी
आपल्याकडे आर्थिक आणि वैज्ञानिक साधनंही आहे त. प्रश्न हाच आहे की आपण त्याचा वापर कसा
आणि किती करतो? अर्थात, हा राजकीय प्रश्न झाला.
माणसाची पाळत होईल
हरारी म्हणतात, की अशा आणीबाणीसारख्या गोष्टी ऐतिहासिक प्रक्रिया गतिमान करतात.
आणीबाणीच्या काळात माणसाची पाळत करणारी सामग्री माणसाचा विचार न करता अमलात आणली
जाते. सरकारच अशी माणसावर पाळत ठे वणारी यंत्रणा वापरतं. एकाधिकार पद्धतीनं वापरतं. म्हणजे
तंत्रज्ञानाचा गैरवापर व्हायला लागतो. सरकारच्या निर्णयातला पारदर्शकपणा संपून जातो. उदाहरणार्थ,
इस्रायलनं खासगी गुप्तचर यंत्रणांची ताकद वाढवली आहे . याद्वारे ते केवळ आरोग्य अधिकाऱ्यावरच
नजर ठे वत नाहीत तर त्या प्रत्येक व्यक्तीची निगराणी करतात. दक्षिण कोरियामध्येही हे सारं सुरू
आहे . पण तिथं थोडीफार पारदर्शकता वापरली गेली आहे . सर्वांत जास्त पाळत चीनमध्ये ठे वली जाते.
क्वारं टाईनचं उल्लंघन करणाऱ्याचा चेहरा ओळखण्यासाठी तसं तंत्रज्ञान जन्माला घातलं आहे . अशा
तंत्रज्ञानाचा वापर काही काळासाठी करणं समजू शकतं. पण तो कायम करणं किंवा त्याचं व्यवस्थेतच
रूपांतर करणं काही बरोबर नाही. आरोग्य असो अथवा अन्य कोणतेही आर्थिक प्रश्न असोत, सरकार
त्यावर निर्णय घेऊ शकतं. कठोर पावलं उचलू शकतं. पण हे त्या सरकारनं केलं पाहिजे जे सर्व लोकांचं
प्रतिनिधित्व करतं. पाहायला गेलं तर कोणतंही सरकार ५१ टक्के लोकांच्या पाठिं ब्यावर बनतं, पण

61
अशा कठीण परिस्थितीत सर्व दे श म्हणजे प्रत्येक नागरिकाचा विचार त्यानं केला पाहिजे. अशा कठीण
काळात राष्ट्रवाद आणि लोकपाठिं ब्याच्या जोरावर सत्तेत येणारी सरकारं समाजाचं दोन घटकांत
विभाजन करतात. एक परदे श आणि दस
ु रा विदे शी नागरिकांचा द्वेष करायला शिकवणारे हे घटक
असतात. प्रत्यक्षात महामारी मात्र वेगवेगळे समाजघटक आणि दे श असा फरक करत नाही. कठीण
काळात आपल्याला ठरवायला पाहिजे की एकटं चालायचं की मिळून चालायचं?

$$$$$

बटणाखालून कळे ल माणसाचा रक्तदाब

महामारीविरुद्ध एकटे च लढणारे दे श खासगी क्षेत्रातून सुविधा आणि किरकोळ चिकित्सा करत
आहे त. दस
ु ऱ्या दे शाला मास्क, रसायन, व्हें टिलेटर दे ण्याबाबत अमेरिका खळखळ करत आहे .
सामुदायिक प्रयत्न खूप महत्त्वपूर्ण असतात. चीनमधले संशोधक काही शहाणपणा सकाळी शिकत
असतील तर तेहरानमधल्या कुणाचा तरी सायंकाळपर्यंत जीव वाचू शकतो. जगभर सहकार, माहिती,
सच
ू ना यांची अदलाबदल करणं याबाबत निःपक्षपातीपणा नाही. मागच्या वेळी अशी महामारी आली
तेव्हा लोकांनी परस्परांना कसं अलग ठे वलं याचा शोध घेण्यासाठी तम्
ु हाला पाषाणयग
ु ात जावं लागेल.
चौदाव्या शतकात प्लेगाची महामारी होती. मध्ययग
ु ात जाऊनही आपल्याला आपला बचाव करणं
कठीण आहे . महामारीला तोंड दे ण्यासाठी आपले जे काही प्रयत्न असतील त्याचा काहीही परिणाम होवो,
पण माणसात असलेल्या सामाजिकतेमध्ये फरक पडणार नाही. कारण तो सामाजिक प्राणी आहे आणि
राहील. एवढं मात्र खरं य की, माणसाची पाळत जी बटणावरून केली जात असे ती आता बटणाखालन
ू
होईल. स्मार्टफोनच्या एका बटणावर तम्
ु ही बोट ठे वाल तेव्हा तम
ु चे तापमान आणि रक्तदाबही
सरकारला कळणार आहे .
कल्पना करा की सरकारनं आपल्या नागरिकांना सांगितलं की प्रत्येकाला बायोमेट्रिक ब्रेसलेट
घालणं सक्तीचं केलं तर तम
ु च्या हृदयाची स्पंदनं आणि तापमान याची सातत्यानं नोंद होईल आणि ती
या चमत्कारिक कपड्यामार्फ त सरकारच्या डाटामध्ये जमा होईल. त्याचं विश्लेषण होईल. तम
ु च्या
अगोदर सरकारलाच कळं ल की तुमची प्रकृती ठीक नाही. तुम्ही कुठे गेला, काय केलं, कुणाला भेटला हे
सरकारला आपोआप कळे ल. पण लक्षात ठे वा, तुमचा आजारच कळणार नाही तर तुमचा राग, आनंद,
प्रेम आणि तुमचा बाडबिस्तराही त्यांना कळे ल. जे तंत्रज्ञान तम
ु चा रोग शोधू शकतं ते तम
ु च्या हसण्याचं
कारणही शोधू शकतं. जर सरकार अथवा खासगी कंपन्यांना आपली सर्व माहिती संकलित करण्याचा
अधिकार मिळाला तर ते आपल्याला आपल्यापेक्षा अधिक चांगले ओळखू लागतील. आपल्या भावनांचा
अंदाज त्यांनाच सर्वप्रथम लागेल. या भावनांचा ते खेळही करतील. ते आपल्याला विकूही शकतात. मग
तो उद्योजक असो किंवा नेता त्याला विकू शकतील. ते आपलं रूपांतर उत्पादनात करतील. नागरिकांचे
हक्क आणि त्यांची कर्तव्यं याची एक कठीण परीक्षा म्हणजे कोरोना आहे . जर आपण योग्य निर्णय
घेतले नाहीत तर आपण आपलं सर्वात बहुमूल्य स्वातंत्र्य गमावून बसू. करुणा आणि कोरोना

62
 हरारी यांचं म्हणणं आहे की, आतापर्यंत रोगराईच्या काळात माणसाचा स्वभाव रोग्याजवळ
जाणं आणि आपल्या मनातली करुणा जागी करण्याचा आहे . पण कोरोना विषाणन
ू ं माणसाच्या या
चांगल्या स्वभावाचं शोषण सरू
ु केलं आहे . आपल्याला सतर्क व्हावं लागेल. में द ू वापरून विचार करावा
लागेल. हृदय वापरून विचार करू नये. सोशल

$$$$$

डिस्टन्सिंगचा मार्ग शोधावा लागेल. आपण सर्व सामाजिक प्राणी असल्यानं आपल्याला हे करणं कठीण
जाईल. म्हणजे माणसापासन
ू दरू राहणं कठीण जाईल. मला वाटत नाही की हा विषाणू माणसांच्या मळ
ू
प्रवत्ृ तीमध्ये बदल घडवन
ू आणेल.
जुनं काहीतरी गळून जातं
इस्रायलचे माजी परराष्ट्रमंत्री तसेच 'स्कार्स ऑफ वॉर, वड
ू ऑफ पीस : द इस्रायली अरब ट्रॅ जेडी'
या पुस्तकाचे लेखक श्लोमो बेन-एमी काय म्हणतात पाहूया. लोक आणि त्याच्या वस्तूंचा आवाज मोठा
होत असला, तरी महामारीच्या काळातही मानवी सभ्यता हजर असतेच. इतिहासात पाहिलं की
महामारीनंतर काही जुनी गह
ृ ीतं नष्ट होतात. त्याच्या जागी नवी येतात. व्यवस्था कूस बदलते.
जगातल्या नेत्यांकडे दरू दर्शीपणा नसल्यानं लोकांसमोर अलग राहणं यासारख्या मार्गाशिवाय अन्य
काही नव्हतं. लस नसल्यानं वेगवेगळ्या अफवा पसरल्या. ब्लीच (Bleach) नावाचं रसायन पिणं, लसूण
खाणं (भारतात गोमूत्र पिणं, गंगेतलं पाणी पिणं) यांसारख्या अफवा पसरल्या. मस्लि
ु मांना कोरोना होत
नाही इथपासून ते ट्रम्प यांनी सुचवलेल्या चित्रविचित्र इलाजापर्यंत बरं च काही या काळात पाहायला
मिळालं. प्रत्येक महामारीच्या काळात मोठी आर्थिक संकटं उभी राहतात ती या वेळीही उभी राहिली
आहे त. कोरोना गरीब आणि श्रीमंत या दोघांनाही होत असला, तरी कोरोनाकाळात म्हणजे कोणत्याही
महामारीच्या काळात आणि नंतरही गरिबांचे खूप हाल होतात. धार्मिक ताणही तयार होतात.
महामारीबद्दल कधी ख्रिस्तींना, कधी कृष्णवर्णीयांना, तर कधी मुस्लिमांना जबाबदार ठरवण्यात आलं.
चौदाव्या शतकात यहुदींना जबाबदार धरलं गेलं. आताच्या महामारीतही ५ जी फोन, अमेरिकी सेना,
चिनी सेना, यहुदी, एखाद्या धर्माचा मेळावा आदी बऱ्याच गोष्टींना जबाबदार धरलं जात आहे . पण हे ही
खरं य की अनेक महामाऱ्यांचा काळ काही धर्मांनी आपापल्या प्रसारासाठी करून घेतलाय. स्पॅनिश
फ्लूनंतर साम्राज्यवादाविरुद्ध मजुरांनी आंदोलनं चालू केली होती. भारतात महामारीत लाखो लोक मेले,
पण त्यानंतर स्वातंत्र्य चळवळही अधिक धारदार बनली होती.
श्लोमो बेन एमी पुढे म्हणतात की, संकुचित राष्ट्रवादामुळे जगात शांतता येत नाही हे दोन
महायुद्धांनंतर कळलं आहे . दे श आणि आंतरराष्ट्रीय संस्थांच्या मध्ये एक संतुलन असावं हाही
महामारीनं दिलेला एक संदेश आहे . तस न झाल्यास महामारी म्हणजे आताची आणि भविष्यातली
महामारी आणखी भयावह होईल.
जिथं विषमता अधिक तिथं मत्ृ यू अधिक
अर्थशास्त्रातले नोबेल परु स्कारविजेते अमर्त्य सेन यांचं म्हणणं आहे की, भारतात महामारीशी
जशी लढाई चालू आहे , तशी ती लोकतंत्र आणि माध्यमांवरील वाढत जाणाऱ्या निर्बंधाशीही चालू आहे .

63
संकटाचा मुकाबला करण्यासाठी राजनीती आणि प्रशासन यांची भूमिका खूप महत्त्वाची असते.
आपल्या दे शात १९४३ मध्ये पडलेल्या दष्ु काळात ३० लाख लोक मरण

$$$$$

पावले होते. पण तेव्हाच्या ब्रिटिश सरकारनं त्याकडे दर्ल

ु क्ष केलं. समानता म्हणजे समतेवर लक्ष केंद्रित
केलं जात नाही. अमेरिकेत कोरोनामुळे कृष्णवर्णीय अधिक मरत आहे त. शिकागोत आफ्रिकी-अमेरिकी
७० टक्के लोक महामारीत मरण पावले आहे त. जिथं विषमता जास्त आहे तिथं महामारीतून येणाऱ्या
मरणाचा धोका अधिक आहे . मग तो ब्राझील असो अथवा भारत.
यापूर्वीच्या महामाऱ्यांनी जे धडे दिले आहे त त्यातले काही गिरवण्याची शक्यता आता आहे का,
असा प्रश्न करून अमर्त्य सेन म्हणतात की, सर्वांनी (जगातल्या सर्वांनी) मिळून असे प्रयत्न केले की
महामारीशी टक्कर दे णं शक्य आहे . आंतरराष्ट्रीय सहकार्याशिवाय या जगात शांतता आणि स्थैर्य
येणार नाही. दस
ु ऱ्या महायुद्धानंतरच संयुक्त राष्ट्र संघटना, आंतरराष्ट्रीय कोश वगैरे संस्थांचा जन्म
झाला होता. वर्तमान संकट पाहता आपण आणखी एका अशा चांगल्या व्यवस्थेची अपेक्षा करू शकतो
का? सेन यांनी 'फायनान्शियल टाइम्स मध्ये आपली ही मतं व्यक्त केली आहे त. १५ एप्रिल २०२० चा
तो अंक आहे .
पर्वे
ू च्या हातात येणार जगाची मालकी
कोरोना महामारीच्या परिणामामळ
ु े जगभरातला राष्ट्रवाद वाढण्यास मदत होणार आहे आणि
आहे त ती सरकारं अधिक मजबत
ू होऊन आपल्या स्वार्थासाठी कायदे वापरतील असं भाकीत हार्वर्ड
विद्यापीठातले आंतरराष्ट्रीय संबंधांचे प्रसिद्ध अभ्यासक स्टीफन एम. वॉल्ट यांनी केलं आहे .
कोरोनानंतर एक मोठा बदल होईल की पश्चिमेकडची शक्ती पूर्वेकडे जाईल. दक्षिण कोरिया आणि
सिंगापूरन या महामारीचा सामना खूप छान केला आहे . चीननंही प्रारं भीच्या चुका लगेचच दरु
ु स्त
केल्या. दस
ु रीकडे अमेरिका आणि युरोप हे महामारीसमोर लाचार बनलेले दिसत आहे त. अशा स्थितीत
जगाचं नेतत्ृ व पूर्वेच्या हातात जाईल. महामारीचा परिणाम जगावर इतका मोठा होणार आहे की जग
कमी मोकळं , कमी संपन्न आणि कमी स्वातंत्र्याचं असणार आहे .
अमेरिकी मॉडेल मोडीत
सध्याचं जग अमेरिकी मॉडेलवर चालतं. अमेरिकेनं स्वतःला जगाचा दादा असं जाहीर केलं आहे
आणि त्याला याच पदावर राहायचं आहे . आपल्या मुठीतच महासत्ताधीश हे पद ठे वायचं आहे . तिची
चाल, चलन आणि चारित्र्य जणू काही असंच आहे . कोरोनाकाळातही ते ट्रम्पच्या माध्यमातून उसळून
येतं आहे . पण आंतरराष्ट्रीय संबंध समितीचे प्रमुख रिचर्ड एन. हास यांनी वॉल्ट यांच्याप्रमाणेच सूर
लावलेला दिसतो. २००८ च्या जागतिक मंदीतच अमेरिकी मॉडेल निकाली निघालं असा दाखला दे त हास
म्हणतात की, कोरोनाची साथ एका दे शात सुरू झाली आणि जगभरात ती वेगानं पसरली.
जागतिकीकरण आता कुणाची पसंती नसून ती एक वास्तव बनली आहे . या महामारीनं जगातल्या सर्व

64
दे शांच्या चेहऱ्यावरील बुरखे फाडले. खरं तर चीन आणि अमेरिका या महाशक्तींनी एकत्रित येऊन या
रोगाविरुद्ध लढायला हवं होतं. पण

$$$$$

या दोघांचे संबंध साथीच्या काळात आणखी बिघडले. साथ गेल्यानंतरही त्या दोघांचे संबंध आणखी
बिघडतील. चीनमुळे कोरोना आला, असा अमेरिकेतले अधिक लोक विचार करतात. पण चीन मात्र
आता स्वतःचं मॉडेल विकतो आहे . म्हणजे कोरोनावर कशी मात केली याचं मॉडेल तो विकतो आहे .
अमेरिका मात्र स्वतःला एकाकी ठे वण्यात धन्य मानते आहे .
चमचाभर पाण्यानं सागर रिकामा नाही होत...
युरोपच्या परराष्ट्र संबंध आणि सुरक्षा व्यवहाराच्या प्रतिनिधी फ्रेडरिका मोगेरिनी म्हणतात
की, जेव्हा महामारी येते तेव्हा प्रदे शांच्या सीमा, राष्ट्रीयता, वंश, लिंग आणि धर्म यांनाही अर्थ राहात
नाही. सर्वांच्या शरीरात हा विषाणू एकसारखा व्यवहार करतो. कोण काय आहे याच्याशी त्याचा संबंध
नसतो. मोगेरिनी पढ
ु ं म्हणतात की, आपल्या शेजाऱ्याची स्थिती कशी आहे यावर आपली स्थिती
अवलंबन
ू असते. जगातले सर्वांचं ऐक्य हाच आपला नवा स्वार्थ असला पाहिजे. वैश्विक समन्वय खप
ू
आवश्यक आहे . आपण चमच्यानं समद्र
ु रिकामा करू शकत नाही. सर्वांनी एकत्र यायला हवं. प्रोजेक्ट
सिंडिकेटमध्ये मोगेरिनी यांचा हा लेख आहे .
अमेरिका जगाचा कारभारी राहणार नाही...
वॉल्ट आणि रिचर्ड हास यांच्याप्रमाणेच आंतरराष्ट्रीय धोरणात्मक समितीचे उपमहासंचालक
कोरी शेक्स यांचं म्हणणं आहे . आपल्या ट्विटरवर ते म्हणतात, काय की महामारीनंतर अमेरिका
जगाचं नेतत्ृ व करणार नाही. जो दे श महामारीत आपल्या दे शातल्या लोकांना सांभाळू शकला नाही तो
जगाचं नेतत्ृ व करे ल? अमेरिकेनं आपल्या स्वार्थापुरतं स्वतःला मर्यादित केलं आहे . सारं जग अडचणीत
आहे पण अमेरिका स्वतःला सांभाळू शकत नाही. आता जागतिकीकरण अमेरिकाकेंद्रित नव्हे तर
चीनकेंद्रित असेल. याची सुरुवात अमेरिकेत ट्रम्प यांच्या कारकीर्दीत सुरू झाली. जागतिकीकरण आणि
आंतरराष्ट्रीय व्यापार व्यवस्थेवरचा मुळातच अमेरिकी जनतेचा विश्वास उडाला आहे .
कोरोना फक्त माणसांचा बळी घेणारा रोग नाही तर तो जगाच्या एकूण सर्वच व्यवस्थांवर,
माणसाच्या अंतर्बाह्य जगावर परिणाम करणारा आहे . उद्या लस येईलही, माणूस बराही होईल, पण तो
क्वारं टाइनच्या बंधनातून मुक्त होऊन पन्
ु हा एकदा घराबाहे र पाऊल टाकेल तेव्हा त्याच्यासमोर, मागं
आणि रस्त्याच्या दत
ु र्फा अशा काही प्रश्नांची गर्दी असणार आहे . गर्दीतूनच त्याला पुढं जावं लागणार
आहे . मागचा वाघ म्हातारा झाला म्हणून गती कमी करता येणार नाही. तर म्हाताऱ्या वाघाच्या जागी
नवा वाघ येतो. तो गतिमान असतो. त्याला चुकवायचं असेल तर गतिमानता ठे वायलाच पाहिजे.
'असेल हरी तर दे ईल खाटल्यावरी' असं म्हणून चालणार नाही.

65
$$$$$

२. कोरोनोत्तर जग : एक भविष्यवेध
विस्थापन आणि विकास
सन
ु ीती स.ु र., पण
ु े

कोरोना काळातील विस्थापन व स्थलांतर, निर्वासितांचा लोंढा इ. सर्व बाबींमुळे कोरोना

महामारीच्या काळात सारा दे श कडेलोटाच्या उं बरठ्यावर येऊन ठे पला आहे . विस्थापन, रोजगार,
रोजगार प्रक्रिया आणि रोजगार स्पर्धेतून होणार आहे . त्याचबरोबर घरकामारापासून रिक्षा, टॅ क्सीवाले,
सलूनवाले, लाँड्री, चर्मकार व्यावसायिक यांच्या व्यवसायात निर्माण झालेल्या गंभीर समस्या निर्माण
होऊन त्यांना आर्थिक फटका बसला आहे . शेती, शेतकरी, शेतमाल, भाजीपाला, मासळीसारखा नाशवंत
माल मातीमोल झालेला आहे . त्याचबरोबर व्यापारी क्षेत्रालाही आर्थिक फटका बसला आहे . त्याकरिता
विस्थापनाची, पन
ु :मांडणी करण्याची गरज आहे . तसेच उद्योगात उत्पादन प्रक्रियेबाबत काय रोल
राहील, ठिकठिकाणी चाललेल्या विज्ञानकारी विकास प्रक्रियेला विरोध करीत आज जनआंदोलन उभे
करण्याची गरज आहे . कोरोनोतर भविष्यकाळातील विस्थापन विकास या संबंधीची माहिती या
महत्त्वपर्ण
ू अशा लेखात सविस्तरपणे मांडली आहे .
सौजन्याने 'शाश्वत विकास आंदोलन पत्रिका'

मागचा संपूर्ण महिना आपला दे श एका अभूतपूर्व आणि अनपेक्षित विस्थापनाच्या स्थितीतून
गेला जात आहे . या विस्थापनाची-स्थलांतराची तल
ु ना भारताच्या संदर्भात फाळणीच्या दरम्यान
झालेल्या विस्थापनाशी किंवा अलीकडच्या काळात सीरियासारख्या दे शांतून युरोपात जाणाऱ्या
निर्वासितांच्या लोंढ्यांशी किंवा म्यानमारमधील रोहिंग्या मस
ु लमानांच्या विस्थापनाशी करता येईल.
मात्र, हे विस्थापन यद्ध
ु अगर शीतयद्ध
ु ामळ ु े झालेलं नाही किंवा
ु े झालेलं नाही, दे शांतर्गत कलहामळ
धार्मिक बहुसंख्याकवादाच्या आक्रमणामळ
ु े ही झालेलं नाहीये. ही निव्वळ नैसर्गिक आपत्ती आहे . मात्र
तिचा मोठा फटका विस्थापनाच्या रूपाने दे शातल्या कष्टकरी वर्गाला बसला आणि बसतो आहे . तसा तो
फटका दे शातल्या सर्वसामान्यांना आणि विशेषाधिकारी वर्गालाही बसतो आहे च. दे शाचं आर्थिक कंबरडं
मोडायला आलं आहे . थोड्याफार फरकाने जगातील बहुसंख्य दे शांची हीच स्थिती आहे . सारं जग
अचानक आर्थिक कडेलोटाच्या उं बरठ्यावर येऊन ठे पलं आहे आणि भारताचीही स्थिती त्यावेगळी
नाही. कोरोना किंवा शास्त्रीय भाषेत कोविड-१९ या विषाणूजन्य आजाराच्या अचानक आलेल्या आणि
जगभर पसरलेल्या साथीने हा हाहाकार माजवला आहे . विस्थापनाचेही सारे संदर्भ पूर्ण बदलले आहे त
आणि आजवर विकास प्रकल्प आणि प्रकल्पग्रस्तांच्या संदर्भातच मुख्यतः वापरल्या जाणाऱ्या या
शब्दाची व्याप्ती कोरोनाने प्रचंड

66
$$$$$

वाढवली आहे . ते विस्थापन उद्योग, रोजगार, रोजगारप्रक्रिया आणि रोजगार संधीतून होणारं आहे ,
शहरांकडून पन्
ु हा गावांकडे होणार आहे . त्यामळ
ु े च विस्थापन आणि विकास या विषयावर संपादकांनी
दोन महिन्यांआधी जर लेख लिहायला सांगितला असता तर जे लिहिलं असतं त्यापेक्षा पर्ण
ू वेगळ्या
परिस्थितीत हा लेख मी लिहीत आहे - ज्या परिस्थितीने सारी प्रिझम्शन्स गह
ृ ीतकं उलटीपालटी करून
टाकली आहे त.
दे श आणि जग सामना करत आहे विषाणज
ू न्य आजाराचा. मात्र, थोपवण्यासाठी विलगीकरण
अपरिहार्य बनले आहे . त्यापायी दे शातील (जगातीलही) सर्व व्यवहार, उद्योगधंदे ठप्प झाले आहे त. हे
किती काळ चालेल याचा अंदाज वर्गाची स्थिती आहे , एवढं तूर्तास लक्षात घेऊ.
त्यानंतर येतो हातावर पोट असलेल्या स्थानिकांचा नंबर. यामध्ये घर कामगारांपासून तर
रिक्षा-टॅ क्सीवाले, चांभारापासून तर कटिंग सलूनपर्यंत शेकडो छोटे व्यावसायिक, स्वयंरोजगारी
लोकांचा मोठा वर्ग आहे . त्याचं घरदार तर इथे आहे , पण रोजचं पोट रोजच्या कष्टांवर आहे . कष्ट केले
तर खायला मिळणार. त्यातले जे कंत्राटी का असेना, कामगार आहे त त्यांचा पगार न कापण्याबद्दल
सरकारने निवेदनं काढली, आदे श काढले, मोफत अथवा स्वस्त धान्य दे ण्याची व्यवस्था केली, इत्यादी.
पण त्यालाही खूप मर्यादा आहे त. पहिल्या फळीतील विस्थापनापेक्षा हा वर्ग बऱ्या स्थितीत आहे खरा,
परं तु ते जात्यात तर हा सुपात आहे , एवढं च.
"त्यापलीकडे छोटे मोठे उद्योग-व्यावसायिक, नोकरदार, मध्यमवर्गीय. तल
ु नेने या वर्गाकडे
थोडंफार बफर आहे . मात्र पुढचा बिकट काळ या वर्गालाही भेडसावतो आहे च.
त्यापलीकडच्या उच्चभ्रू आणि खास करून मोठे उद्योगपती, मोठे व्यापारी, कॉर्पोरे ट्स या
वर्गालाही, त्यांचे उद्योग-व्यवसाय बंद पडल्यामुळे मोठा दणका बसला आहे . मात्र त्यांची टिकाव
धरण्याची क्षमताही मोठी असल्यामुळे आज तरी त्यांना आच लागलेली नाही. परं तु दे शातील उद्योग व
अर्थव्यवहार ठप्प झाल्याचा मोठा आघात त्यांनाही आज ना उद्या सोसावा लागणारच आहे .
ही प्रामुख्याने शहरांमधली स्थिती असली तरी त्या शहरांवरच ग्रामीण अर्थव्यवस्थेचं गाडं
चालत असल्यामुळे ती दे खील ठप्प झाली आहे . फरक एवढाच की छोटी शहरं आणि खेडी यांमध्ये
कोरोनाचा प्रादर्भा
ु व फार झालेला नसल्यामुळे प्रामुख्याने शेती हा दे शातला सर्वांत मोठा उद्योग आणि
स्थानिक रोजगार, स्वयंरोजगाराची साधनं (जी काय उपलब्ध आहे त ती) टिकाव धरून आहे त. तयार
झालेला शेतमाल, खासकरून भाजीपाला, दध
ू , मासळीसारखा नाशवंत माल मातीमोल झाला हे खरं
असलं, तरी ती स्थिती तात्कालिक आहे . त्यातही, ती जीवनावश्यक गरज असल्यामुळे तिला मरू दे णे
ना सरकारला परवडणार आहे , ना समाजाला. अशा स्थितीत किमान ग्रामीण व्यवस्था प्राधान्याने
मळ
ू पदावर आणण्याची आणि त्यातील उत्पादन

$$$$$

67
शहरांपर्यंत नेण्याची साखळी सुरक्षित व चालू स्थितीत आणण्याला सरकारचंही प्राधान्य आहे , असावंच
लागेल. कोरोना संसर्गाच्या आपल्या दे शातील एक महिन्यानंतरचं हे चित्र आहे .
मात्र कोरोना संकट ही एका बाजन
ू े इष्टापत्तीही म्हणायला हवी. मागील काळात दे शाचं
राजकारण धर्माच्या नावाने तापवलं जात होतं आणि एकूण दे शाच्या सेक्यल
ु र गाभ्यालाच उद्ध्वस्त
करण्याचं काम चालू होतं. दे शाचे मानसिकरीत्या तक
ु डे करण्यात तर दे शाच्या बहुसांस्कृतिकतेच्या
शत्रन
ंू ा बऱ्याच मोठ्या प्रमाणात यश मिळालंच होतं; त्याचा परिणाम एका समद ु ायाचं आर्थिक,
सामाजिक खच्चीकरण करण्यात होऊ लागला होता आणि दे शातलं भावी विस्थापन या मद्
ु यावर होईल
की काय असं साधार भय, खास करून नव्याने आणलेल्या नागरिकत्वाच्या कायदा आणि
कायदे बदलांमुळे निर्माण झालं होत. अशा स्थितीन कोरोना विषाणू आला आणि विद्वेषाचा विषाणू
किमान वळचणीला तरी जाऊन बसला आहे . आता कोरोनोत्तर स्थितीत अर्थव्यवस्थेचं गाडं
ठिकाणावर येईपर्यंत तरी त्याला वर डोकं काढू दे णं परवडणार नाही, असं अगदी पंतप्रधानांची
अलीकडच्या वक्तव्यांतूनही स्पष्ट झालेलं आहे .
आणखी एक संभाव्यता मांडायला हवी. कोरोना संसर्ग हे आजच संकर आहे . परं तु त्याचा
मुकाबला करताना कराव्या लागलेल्या टाळे बंदीमळ
ु े अनेक गोष्टी - ज्यांच्याकडे जगभरातले
ु क्ष करत होते, किंबहुना, अनेक आंतरराष्ट्रीय करारमदार होऊनही ते धुडकावून
राजकारणी पूर्ण दर्ल
लावत मनमानी करत होते, त्या ग्लोबल वॉर्मिंग वातावरण बदलाच्या संकटाची दखल या विषाणूच्या
निमित्ताने घ्यावीच लागणार आहे . माणसाच्या मनमानीपुढे हतबल झाल्यागत वाटणाऱ्या निसर्गाने
या विषाणूच्या रूपाने आपल्या ताकदीची एक चुणूक माणसाला दाखवली आहे च. परं तु यापुढच्या
काळात ग्लोबल वॉर्मिंगमुळे होणारं प्रचंड वाळवंटीकरण, त्सुनामी आणि चक्रीवादळं , ध्रुवीय प्रदे शातला
आणि हिमालयादी पर्वतांवरचा बर्फ वितळल्यामुळे होणारा हाहाकार या सर्व गोष्टी, ज्या कळून पण
वळत नव्हत्या, त्यांच्याकडे जगाच्या धुरिणांना लक्ष द्यावं लागणार आहे . कोरोना संकटामुळे जगाचा
चेहरामोहरा बदलणार आहे तो या अर्थानेही.
त्यामुळेच, कोरोना ही ठरवली तर इष्टापत्तीही असू शकेल.
आपल्या दे शापुरतं बोलायचं तर कोरोनाने हे दाखवून दिलं आहे की ग्रामीण भागात, जिथे
काहीएक 'फिजिकल डिस्टन्सिंग' सहजपणे असतं, तिथे कोरोनाचा प्रादर्भा
ु व अपवादाने होतो व झाला
तरी पसरत नाही. मला वाटतं की हीच ती संधीही आहे . तसेही यापुढच्या काळात कोरोना व तत्सम सदृश
साथींची काळजी घ्यावीच लागणार आहे . त्यामुळे शहरं आणि खास करून महानगरं ही संरचनाच
मोडीत काढावी लागेल. परिणामी, संपर्ण
ू नगरव्यवस्थेची पन
ु र्रचना करण्याच आव्हान आपल्यापढ
ु े आहे
व ते आपल्याला उचलावंच लागणार आहे . त्याच वेळी, अखेर जगण्यासाठी लागतं ते अन्न-वस्त्र-
निवाराच आणि त्यामळ
ु े ते निर्माण करणारा कष्टकरी, शेतकरी हाच आपला त्राता आहे , हा साक्षात्कार
आता अनेकांना झाला आहे . तिसरं

$$$$$

68
म्हणजे, मागील तीस-पस्तीस वर्षांपासून कधी जागतिकीकरण आणि खाऊजा धोरणांमुळे तर कधी
कॉर्पोरे टांच्या मक्तेदारीमळ
ु े मोडीत निघालेलं सार्वजनिक क्षेत्र आता मध्यवर्ती आलं आहे . एरवी कितीही
आटापिटा केला आणि मागील ३०-३५ वर्ष तो आपण, पर्यायी विकासनीतीचा आग्रह धरणारे लोक,
करतोच आहोत तरी ते तच्
ु छ आणि हास्यास्पद ठरवलं जात होतं. सार्वजनिक क्षेत्रातला कथित
तथाकथित भ्रष्टाचार, अरे रावी, अनागोंदी, कामचक
ु ारपणा यांची अतिरं जितही वर्णन करून त्या क्षेत्राला
पर्ण
ू खच्ची करण्यात आलं होतं. ना त्यासाठी परु े सा निधी होता, ना आवश्यक तेवढं मनष्ु यबळ. ती सर्व
जागा आणि उरलेल्या सार्वजनिक क्षेत्रातीलही बरीचशी जागाही, खासगी क्षेत्राने, कंत्राटी पद्धतीने
व्यापली होती. आज कोरोना संकटाच्या काळात तेच, मोडकळीला आलेलं सार्वजनिक क्षेत्र एवढ्या
मोठ्या आजाराच्या साथीला पेलतं आहे . हॉस्पिटल्सपासून तर रे शनिंगपर्यंत आणि पोलीस दलापासून
तर सफाई कामगारांपर्यंत सर्व फौज जी उभी आहे ती या सरकारी म्हणून हिणवल्या गेलेल्या आणि हीन
लेखल्या गेलेल्या व्यवस्थेद्वारे च उभी आहे , आणि कौतुकास्पद कामगिरी करून दाखवते आहे . ज्या
दे शात वैज्ञानिकांना स्थान उरलं नव्हतं, पुराणातली वांगी आणि दै दीप्यमान इतिहासाचे दाखले दे ण्यात
विज्ञान, वैज्ञानिकता आणि वैज्ञानिक दृष्टी यांची वाट लावण्यात आली होती, तिथे आज वैज्ञानिकांचे
हात आणि में द ू लसीच्या शोधासाठी चालू लागले आहे त. सिप्लासारख्या औषधकंपन्या ज्या
स्वातंत्र्यचळवळीत दे शप्रेमाने प्रेरित होऊन दे शहितासाठी स्थापल्या गेल्या कार्यरत राहिल्या, दे शाला
आणि जगाला स्वस्त दरात औषधपुरवठा करत राहिल्या, त्यांच्या कहाण्या आज पुनरुज्जीवित झाल्या
आहे त. सरकारही झडझडून कामाला लागली आहे त. ही सारी आशादायक सुचिन्हं आहे त. आणि हे सारं
दीर्घकाळ करावं लागणार असल्यामुळे त्याला पर्याय नाही.
विकास संकल्पनेची पुनर्मांडणी
अशा या काळात आपल्याला विकासाची पुनर्मांडणी करायची आहे . नव्हे , त्यासाठी ही सुसंधी
आहे . आजवर विस्थापन, विषमता आणि विनाशकारी विकासनीतीला आपण विरोध करत आलो.
त्याला पर्यायी विकासनीती समता सादगी-स्वावलंबनावर आधारित अशीच असू शकते, असावी असा
आग्रह धरत आलो. परं तु रोजच्या जगण्याच्या चक्रात पिळल्या जाणाऱ्यांत ते चक्र थांबवण्याची शक्ती
नव्हती आणि हितसंबंधी वर्गाला तर ते थांबवायचंच नव्हतं, उलट अधिक वेगाने, अधिकाधिक वेगाने
आणि नश
ृ ंसपणे फिरवायचं होते. आज कोरोनाने ते चक्र थांबवल्यामुळे आपल्याला पर्यायाची मांडणी
करण्याची, आग्रह धरण्याची सवड आणि संधी मिळाली आहे , ती आपण घ्यायला हवी असं मला वाटतं.
अर्थातच ही मागणी सहजी मान्य होण्यासारखी नाही. कालपरवाच नितीन गडकरींनी पुढच्या
विकासप्रकल्पांची भव्य मांडणी केली आहे . ती कुठल्या कॉर्पोरे ट्सना चच
ु कारण्यासाठी आहे हे आपण
जाणतो. त्यामळ
ु े सत्ताधीश आणि कॉर्पोरे ट वर्गाचा अजेंडा सहजी बदलणार

$$$$$

नाहीच. परं तु आपल्याला खालून वर असा विचार आणि प्रयत्न करता येतो का, पाहिलं पाहिजे.

69
 त्याची पहिली पायरी असेल ग्रामीण अर्थव्यवस्था मजबूत, स्वावलंबी, रोजगारक्षम आणि
आधनि
ु क बनवणं, ही. 'आधनि
ु क’ याचा अर्थ 'यांत्रिक असा नव्हे , तर ‘समचि
ु त’! त्यासाठी पहिले शिपाई
असतील ते आजही गावागावांमध्ये राहणारे आणि शेती-उद्यम टिकवन
ू ठे वलेले लोक, परं तु
त्याचबरोबर जिवाच्या भयाने शहरांतन
ू पलायन करून आपापल्या गावी परतलेले कष्टकरीही.
गावांमध्ये, पंचक्रोशींच्या पातळीवर छोटे -मध्यम, शेतीला परू क उद्योग निर्माण करता येतात का,
पाहिलं पाहिजे. गावापासन
ू तर थेट ग्राहकापर्यंत व्यापाराचे दव
ु े तयार झाले तर शेतकऱ्याच्या
शोषणाच्या काही कड्या कमी होतील व त्याच्या हाती चार पैसे पडतील. गाव स्वावलंबी झालं, गावातला
पैसा गावात राहिला की आपोआप गाव जिवंत होईल. कात टाकेल. गांधीजी म्हणायचे की भारत सात
लाख खेड्यांत आहे . ती खेडी पुनरुज्जीवित करण्याचं आव्हान आणि संधी आज आपल्याला मिळाली
आहे .
मात्र त्याचबरोबर दस
ु रा मुद्दा येतो तो गावगाड्याचा. मधल्या शतकभराच्या घुसळणीनंतर
गावगाडा पूर्वीच्या विषमताधारित पद्धतीने चालणारच नाही. तो विकेंद्रित लोकशाहीच्या समताधारित
तंत्राने चालेल. आजही ७४-७५ वी घटनादरु
ु स्ती असो, पंचायत राज कायदा अथवा आदिवासी स्वशासन -
या सर्व अर्थपूर्ण विकेंद्रित लोकशाहीच्या शक्यता अस्तित्वात आहे तच. त्यामध्ये प्राण फुंकावे लागतील.
त्याचबरोबर, स्थानिक अनुभव व शहाणपणाच्या आधारे ग्रामसभांच्या माध्यमातून अर्थपूर्ण रीतीने
सामहि
ू क निर्णयप्रक्रिया चालवता येईल. शरीरश्रमांना, पशुशक्तीलाही विकास प्रक्रियेत स्थान मिळे ल.
आज मोठ्या प्रमाणावर स्त्रियाच शेतीत कार्यरत आहे त. त्यांना शेतीवरील अधिकार व केवळ कष्टाचीच
नव्हे , तर शेतीअंतर्गतची व्यावसायिक कौशल्येही आत्मसात करता येतील जेणेकरून त्यांचा
आत्मसन्मान वाढे ल. सहकारी चळवळीचंही पुनरुज्जीवन त्यातील दोष टाळून कशा रीतीने करता येईल
याचाही प्रयत्न करता येईल. या सर्वाला सरकारकडून प्रोत्साहन मिळणं आवश्यक आहे .
शहरांकडे जाण्याची अपरिहार्यता संपली तर शहरी कष्टकऱ्यालाही सन्मान आणि पुरेसा
रोजगार मिळे ल. कामगार म्हणून हक्क मागण्याची आणि मिळवण्याची क्षमता त्यांच्यात येईल आणि
चित्र पालटे ल.
हवामान बदलाच्या संकटाच्या पार्श्वभूमीवर, येत्या काळातील कोरोनासदृशसंकटांच्या
संभाव्यतेच्या पार्श्वभम
ू ीवर आपल्याला विकासनीतीचा पुनर्विचार करावाच लागणार आहे . आपण
मागील ३५ वर्षांपासून जो शाश्वत विकासाचा विचार मांडत आलो आहोत, तो प्रत्यक्षात आणण्याची ही
संधी आहे . निसर्गसंवादी, नैसर्गिक संसाधनांचा समुचित वापर करत, विनाविस्थापन, विकेंद्रित,
समावेशक, समताधारित विकास हे विकासाचे पढ
ु ील काळातले निकष असावे लागतील. नवा भस
ू ंपादन
कायदा बनत असताना आपली मागणी विकास नियोजनाच्या

$$$$$

कायद्याची राहिलेली होती - ज्यामध्ये विस्थापन नसेल, (किंवा अपरिहार्य असल्यास कमीतकमी
असेल) निसर्गसंपत्तीचं अपरिवर्तनीय आणि अपरिमित, अनियंत्रित दोहन नसेल आणि विकासात
सर्वांची समान भागीदारी असेल.

70
 मी काही अर्थतज्ज्ञ नाही. या सर्व बदलांमध्ये भांडवलशाहीचा रोल काय राहील, उद्योग आणि
उत्पादनप्रक्रिया विरुद्ध दिशेने फिरवताना काय-काय पथ्यं कुपथ्यं असतील ते मला माहीत नाही. पण
या दिशेने जाण्याशिवाय तरणोपाय नाही एवढं मला कळतं आहे . यासाठीची काही पथ्यं अर्थतज्ज्ञ
संजीव चांदोरकर यांनी अगदी थोडक्यात मांडली आहे त. ते म्हणतात –
कोरोनाच्या संकटाचा उपयोग प्रचलित राजकीय अर्थव्यवस्थेतील मनावर अधिराज्य
गाजवणाऱ्या तत्त्वांना पर्यायी वैचारिक पर्याय उभा करण्यासाठी केला गेला पाहिजे. त्यासाठी काही
सच
ू ना :
• भांडवलावर 'जास्तीत जास्त' नफा या तत्त्वाच्या जागी 'वाजवी' नफा ;
• फक्त वित्तीय परतावा (फायनान्शियल रिटर्न) नाही मोजायचे तर त्या जोडीला सामाजिक आणि
पर्यावरणीय रिटर्न्स दे खील मोजायचे (ट्रिपल बॉटम लाईन) ;
• वस्तुमाल सेवांचे उत्पादन करताना जन्माला दे खील न आलेल्या अगणित पिढ्यांना पथ्
ृ वीवर
नांदायचे आहे हे भान ठे वणे (उत्पादनाची शाश्वतता)
• अर्थव्यवस्था चांगली चालली आहे याचा निकष 'जीडीपी' वाढली की नाही, हा नसेल तर 'मानवी
विकास निर्देशांक', 'हॅप्पीनेस इंडक्
े स' वाढला की नाही हा असेल;
• अर्थव्यवस्था फक्त अभिजन वर्गापुरती (एक्स्लूझिव्ह) न राहता सर्वांना सामावून घेणारी
(इन्क्लझि
ू व्ह) असेल;
• अर्थसंकल्पीय तूट कालानुरूप, परिस्थितीनुरूप कमी जास्त असेल;
• नेशन स्टे ट अर्थव्यवस्थेच्या ड्रायव्हिं ग सीटवर असेल;
• पिण्याचे पाणी, शिक्षण, आरोग्य, सार्वजनिक वाहतूक, घरबांधणी (यादी) वाढवता येईल) अशा
सामाजिकदृष्ट्या संवेदनशील क्षेत्रांत सार्वजनिक गुंतवणूक, सार्वजनिक मालकी डॉमिनंट असेल.
हे सोपं नाही, पण सोपं काहीच नाही, नसतं. मात्र, गांधीजींनी हिंदस्वराज्यमध्ये आपल्याला
याची गाईडलाईन दिली आहे . स्वातंत्र्य आंदोलनातून मिळालेल्या न्याय, स्वातंत्र्य, समता, बंधुतेवर
आधारित संविधान आपल्या हातात आहे , मागील किमान ३५ वर्षं दे शभरात ठिकठिकाणी विनाशकारी
विकासप्रक्रियेला विरोध करत जनआंदोलनं सुरू आहे त. त्या आधारे ही पहल करायला हवी. ही आपली
ऐतिहासिक जबाबदारी आहे .
(सौजन्याने: शाश्वत जनविकास आंदोलन)

$$$$$

३. कोव्हिड-१९ चे आव्हान
डॉ. अनंत फडके

71
 कोरोनासंबंधीची जग व दे शपातळीवरील सर्वांगीण माहिती, केंद्रशासनाचे व राज्यशासनाचे
कोरोना महामारी काळातील उपाय, जग व दे शामध्ये कोरोनाचे चालू असलेले थैमान इ.ची सोदाहरण व
साद्यंत चर्चा करून त्यात पुणे येथील हॉस्पिटल्स डॉक्टर्स, परिचारिका, सेविका, सेवक व औषधे
याबाबतच्या त्रट
ु ींचे निदर्शन, त्याचबरोबर हॉस्पिटलमधून डॉक्टर्स, परिचारिका, सेविका-सेवक, वॉर्डबॉय
यातील बऱ्याच जणांना निरीक्षण, पन
ु र्शिक्षण, परु े सा मोबदला, वरिष्ठांकडून योग्य वागणक
ू
मिळावयास हवी आहे , हे ही येथे आवर्जून सांगितले आहे . तसेच आरोग्यसेवेचे लोकशाहीकरणामध्ये
यातील सादरीकरण थांबन
ू सामाजिकरण करायला हवे. त्याचबरोबर समह
ू शिक्षणावर भिस्त ठे वली तर
कोविड-१९ चे सत्य थांबवू शकेल इ. ची शास्त्रीय व वैज्ञानिक माहिती या महत्त्वपर्ण
ू लेखात विशद केली
आहे .
गेले काही महिने 'कोरोना'च्या साथीने आपल्याला घेरले आहे . आपण तिला 'कोव्हिड १९' ची
साथ असे म्हणू. कारण विषाणूंच्या 'कोरोना' नावाच्या प्रजातीमध्ये अनेक विषाणू मोडतात. सर्दी-पडसे
एक प्रकारच्या ‘कोरोना’-विषाणूमळ
ु े होते. सध्याच्या साथीला जबाबदार असणाऱ्या नव्या विषाणूला
शास्त्रज्ञांनी 'कोव्हिड-१९' असे नाव दिले आहे . ही साथ दिवसेंदिवस वाढतच चालली आहे व पुढे काय
होणार, काय केले पाहिजे आणि काय घडे घेतले पाहिजेत याबाबत थोडक्यात काही गोष्टी इथे मांडल्या
आहे त.
साथ का वाढली व भयावह बनली?
चीनमध्ये डिसेंबर-१९ मध्ये ही साथ सुरू झाली. भारतात ३० जानेवारीला पहिला रुग्ण
केरळमध्ये सापडल्यावर केरळ सरकारने लगेच हालचाल केली. कारण २०१८ मध्ये अतिघातक 'निपाह'
या नव्या साथीला तोंड द्यायचा त्यांना अनुभव होता व त्या निमित्ताने एक यंत्रणा त्यांच्याकडे काहीशी
उभारलेली होती. तसेच मागच्या वर्षी तिथे आलेल्या अभूतपर्व
ू पुरामुळेही त्यांनी आपत्ती निवारण
यंत्रणा उभारलेली होती. त्यामुळे केरळ सरकारने लगेच कारवाई सुरू केली. 'कोव्हिड-१९' च्या रुग्णांच्या
घनिष्ठ संपर्कातील आलेल्या लोकांना गाठणे, त्यांच्या घशातील स्त्रावाची तपासणी करणे, त्यातील
पॉझिटिव्ह व्यक्तींना अलग ठे वणे, त्यांच्या संपर्कातील लोकांचा असाच पाठपुरावा करणे असे उपाय
लगेच सुरु केले. 'कोव्हिड-१९' चे वैशिष्ट्य असे की तो फार वेगाने पसरतो. त्यामुळे केरळमधील
रुग्णसंख्या वाढू लागली. पण वेळेवर, पद्धतशीर, नेमके प्रयत्न केल्याने ही साथ केरळ सरकार
आटोक्यात आणू शकले.
केंद्र सरकार आणि इतर राज्य सरकारे मात्र गाफील राहिली. जागतिक आरोग्य संघटनेने इशारे
दिले, ३० जानेवारीला जाहीर केले की ही साथ म्हणजे अतिगंभीर अशी आंतरराष्ट्रीय आपत्ती आहे .
फेब्रुवारीमध्ये ट्रं प साहे बांचे स्वागत करण्याच्या तयारीत,

$$$$$

अहमदाबादमध्ये लाखभर लोकांना स्वागतासाठी रस्त्यावर उभे करण्याच्या नादात मोदी सरकार गुंग
होते! सर्व आंतरराष्ट्रीय उड्डाणे चालच
ू राहून ११ लाख लोक परदे शातन
ू भारतात आले. त्यांच्यामार्फ त

72
ही साथ मार्चच्या तिसऱ्या आठवड्यापर्यंत आयात होत राहिली! ११ मार्चला जागतिक आरोग्य संघटनेने
ही साथ ही अभत
ू पर्व
ू अशी जागतिक-साथ, पॅडमि
े क आहे असे जाहीर केले. पण मोदी सरकारने १३
मार्चला जाहीर केले की भारतात आरोग्य आणीबाणी नाहीय. पण मग अचानक २२ मार्चला जनता
कर्फ्यू जाहीर केला आणि २४ मार्चला ४ तासांची नोटीस दे ऊन दे शभर सर्वंकष लॉकडाऊन लादला.
त्याच्या नियोजनात झालेल्या चक
ु ा व त्यामळ
ु े विशेषतः स्थलांतरित मजरु ांचे, असंघटित क्षेत्रातील
श्रमिकांचे झालेले अतोनात हाल हे सर्व स्पष्ट आहे व त्यावर बरे च लिखाण झाले आहे .
आज साथ थैमान घालते आहे , त्याचे एक प्रमख
ु कारण म्हणजे मोदी सरकारने हालचाल
करायला केलेला हा उशीर. दस
ु रे महत्त्वाचे कारण म्हणजे गेली चाळीस वर्षे राबवलेल्या खाजगीकरण
धोरणामुळे कुपोषित, कंु ठित ठे वलेली गेलेली आपली अपुरी सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्था आणि
सरकारचे टे स्टिंग बाबतचे चुकीचे धोरण. ही साथ आटोक्यात आणण्यासाठी संशयित रुग्णांचा व
त्यांच्या घनिष्ठ संपर्कातील व्यक्तींचा शोध घेण्यासाठी तपासण्या, काही दिवस या रुग्णांचे
विलगीकरण, त्यांच्यावर गरजेनुसार कमी-जास्त उपचार, त्यांच्या घनिष्ठ संपर्कात आलेल्यांचे
अलगीकरण, त्यांचा पाठपुरावा ही पंचसूत्री जी केरळमध्ये यशस्वीपणे राबवण्यात आली ती भारतभर
सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्थेने जोरदारपणे राबवायला हवी होती. केरळ सरकारने एकेका रुग्णाच्या
संपर्कात आलेल्या सरासरी सुमारे शंभर व्यक्तींना गाठून त्यांची चौकशी, तपासणी, पाठपुरावा केला.
ज्या लोकांना सार्वजनिक संस्थांमध्ये तात्पुरते हलवले तिथे स्वच्छता, खाणे-पिणे याची नीट व्यवस्था
केली. हे सर्व काम करताना पंचायत व्यवस्थेमार्फ त नागरिकांचा, स्वयंसेवकांचा मोठा सहभाग घेतला.
इतर राज्यांमध्ये हे वेळेवर, पुरेसे, नीट झाले नाही, अनेक ठिकाणी खूप कमी, काही ठिकाणी नाममात्र
झाले. त्यामुळे भारतभर साथ वाढतच गेली.
ही त्रट
ु ी राहिली याचे एक महत्त्वाचे कारण म्हणजे, १९८० पासून राबवलेल्या खाजगीकरणाच्या
धोरणामुळे मुळात सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्था अपुरी आहे . १९६० मध्ये आंतररुग्ण सेवा घेणाऱ्या
रुग्णांपैकी (म्हणजे इस्पितळात दाखल होणाऱ्या रुग्णांपैकी) ६०% रुग्ण सरकारी इस्पितळात जात
होते. कारण तिथे पूर्ण मोफत सेवा मिळे आणि सर्व नावाजलेले, तज्ज्ञ डॉक्टर्स सरकारी इस्पितळात
काम करीत. पण २०१० पर्यंत हे प्रमाण ४०% पर्यंत उतरले. १९६० मध्ये बाह्य रुग्ण सेवा घेणाऱ्या
रुग्णांपैकी (म्हणजे इस्पितळात दाखल न होणाऱ्या रुग्णांपैकी) ४०% रुग्ण सरकारी दवाखान्यात जात.
२०१० पर्यंत हे प्रमाण २०% वर आले!

$$$$$

जी काही सरकारी आरोग्यसेवा आहे तीही राज्यकर्त्या वर्गाने आपल्या संकुचित स्वार्थासाठी
कुपोषित ठे वली आहे , मोडकळीला आणली आहे . भ्रष्टाचार, ढिम्म नोकरशाहीने ग्रासलेली आहे .
जागतिक आरोग्य संघटनेची शिफारस आहे की, दर दहा हजार लोकांमागे डॉक्टर्स आणि आरोग्यसेवक
मिळून किमान ४० जण हवेत. पण भारतात याच्या निम्मेदेखील नाहीत! उपकेंद्रे , प्राथमिक आरोग्य
केंद्रे , ग्रामीण रुग्णालये यांच्यापैकी अनक्र
ु मे फक्त ७%, १२%, १३% केंद्रे ‘इंडियन पब्लिक हे ल्थ स्टँ डर्डस ्'

73
या सरकारी मानकानुसार आहे त! आरोग्य खात्याने स्वत:च केलेल्या अभ्यासानुसार प्राथमिक आरोग्य
सेवेत आवश्यक अशा ३० पैकी फक्त १२ सेवा सरकार परु वत होते. डॉक्टर्स आणि इतर सर्व आरोग्य
कर्मचाऱ्यांचा विचार करता, महाराष्ट्रात आरोग्य खात्यात सम
ु ारे १७००० जागा रिक्त आहे त! एका
अभ्यासानस
ु ार भारतातील १०% प्राथमिक आरोग्य केंद्रात एकही डॉक्टर नाही! १६% प्राथमिक आरोग्य
केंद्रात फार्मासिस्ट नाही! या दब
ु ळ्या सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्थेवर या साथीला रोखायची सर्व
जबाबदारी पडली. खाजगी आरोग्य सेवेत ८०% डॉक्टर्स असन
ू ही त्यांचा जवळ-जवळ काहीच सहभाग
आतापर्यंत नव्हता. बहुतेक खाजगी दवाखाने बरे चसे बंदच होते! (महाराष्ट्र सरकारने मोठ्या
हॉस्पिटल्समधील ८०% कोव्हिड-खाटांवर सरकारी नियंत्रण व सरकारी पैशातन
ू सेवा हे सुरू केल्यावर
मात्र मोठ्या खाजगी हॉस्पिटल्समधील तज्ज्ञ डॉक्टर्सचा सामान्य जनतेलाही खूप उपयोग होत आहे .)
हे महायुद्ध लॉकडाऊनमुळे २१ दिवसात संपलेले असेल असे मोदीजींनी जाहीर केले पण
प्रत्यक्षात उलट झाले; युद्ध अनिश्चित काळापर्यंत लांबले. कारण, २४ मार्च ते १ जून या सर्वकष
लॉकडाऊनच्या काळात कोव्हिड-१९ रुग्णांची संख्या ६०० वरून दीड लाखांवर गेली! लॉकडाऊन नसता
तर ही संख्या आणखी खूप वाढली असती हे खरे आहे . पण उशिरा आणलेल्या या लॉकडाऊनमुळे
भारतात वुहानप्रमाणे तात्पुरती का होईना, साथ दबली जाणे शक्य नव्हते. तर या साथीला तोंड
दे ण्यासाठी समाजाची मानसिकता आणि आरोग्य व्यवस्था तयार करण्यासाठी वेळ मिळवणे हा
लॉकडाऊनचा उपयोग होऊ शकला असता. पण असा उपयोगही पुरेसा करून घेतला नाही.
वर निर्देशिलेली, केरळ सरकारने राबवलेली पंचसूत्री राबवण्याचे काम पुरेसे न झाल्याने
लॉकडाऊन असूनही साथ पसरतच गेली. कोव्हिडसाठी तपासणी करण्याची क्षमता काही प्रमाणात
वाढली. कोव्हिडसाठी हॉस्पिटल-खाटांमध्ये मोठी वाढ करण्यात आली आहे असा दावा करण्यात आला.
पण प्रत्यक्षात नवीन हॉस्पिटल्स फारशी न उघडता निरनिराळ्या सार्वजनिक हॉस्पिटल्समधील
खाटांना कोव्हिड-खाटा असे नाव दे ऊन ही संख्या वाढवण्यात आली. नुसत्या खाटांची संख्या वाढवून
फारसे काही होणार नाही. प्रशिक्षित डॉक्टर, स्टाफ, पाईप्ड् ऑक्सिजन, इतर सुविधा हे न वाढवल्यामुळे
या खाटांचा कितपत उपयोग आहे याची शंकाच आहे .

$$$$$

ज्यांना अलग ठे वायला हवे त्या सर्वांना नेमकेपणाने शोधता न आल्याने सर्वच जनतेला
'लॉकडाऊन' केले गेले! युद्धात कार्पेट बॉम्बिंग करतात तसे. 'लॉकडाऊन'ने सामाजिक चलनवलन
घातल्याने रुग्णसंख्या तात्पुरती कमी झाली; पण फार मोठी सामाजिक किंमत दे ऊन रुग्ण व त्यांच्या
संपर्कातील लोक हुडकणे हा गाभाच कच्चा राहिल्याने 'लॉकडाऊन' उठवल्यावर रुग्ण-संख्या वेगाने
वाढत गेली यात काही आश्चर्य नाही.
१ जन
ू ला लॉकडाऊन शिथिल केल्यानंतर कोव्हिड १९ च्या संक्रमितांचे आकडे काही शहरामध्ये
आणखी वेगाने वाढत असल्याने परत लॉकडाऊन करायचे घाटते आहे . हे खरे आहे की रुग्णसंख्या
वाढल्याने हॉस्पिटल्समध्ये कोव्हिड-रुग्णांसाठी खाटा शिल्लक नाहीत असे चित्र आजच उभे राहू लागले

74
आहे . कारण वर निर्देशिलेली पंचसूत्री फक्त केरळमध्ये आणि महाराष्ट्रात वरळी, धारावी, बारामती इथे
नीट राबवण्यात आल्याने तिथे या साथीला आवर घालता आला याकडे दर्ल
ु क्ष करण्यात आले. बाकी
ठिकाणी ही पंचसत्र
ू ी वेळेवर, नीट न करता लॉकडाऊनवर जोर दे ण्यात आला. शिवाय १०० दिवस
मिळूनही कोव्हिड १९ ला तोंड दे ण्यासाठी आरोग्य व्यवस्थेची परु े शी तयारी केली गेलेली नाही. त्यामळ
ु े
या साथीचा सर्वोच्च बिंद ू यायच्या आधीच मोठ्या शहरांमध्ये हॉस्पिटल खाटा अपऱ्ु या पडू लागल्या
आहे त. त्याचे खापर लोकांवर फोडले जात आहे . अनेक नागरिक पथ्ये पाळत नाहीत हे खरे च आहे . पण
शास्त्रीय सत्य हे आहे की, पर्ण
ू पणे पथ्ये पाळली तरी साथ पसरतच जाणार आहे . कारण लक्षणे
दिसायच्या आधी दोन-तीन दिवस रुग्णांच्या श्वासमार्गातून हे विषाणू बाहे र पडून जवळच्या
संपर्कातील व्यक्तींना लागण होते. या नव्या विषाणूने अनेक शहरांमध्ये चांगले मूळ धरले असल्याने
साथ अटळपणे पसरतच जाणार आहे , मग सरकार कोणतेही असो. आताचा कळीचा प्रश्न गंभीर
रुग्णांना वेळेवर आणि योग्य उपचार उपलब्ध होण्याचा आहे . विशेषतः गेली चाळीस वर्षे कुपोषित,
कंु ठित ठे वलेल्या अपऱ्ु या सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्थेत सुधारणा करणे, भर घालणे याला सर्वोच्च
प्राधान्य दे णे हे च त्यावरचे खरे उत्तर आहे . पण ४० वर्षे दर्ल
ु क्षित राहिलेली व्यवस्था लगेच फार वेगाने
सुधारू शकत नाहीये, असे दिसते आहे . त्यामुळे हॉस्पिटल-खाटा कमी पडू लागल्याने काही ठिकाणी
काही दिवस लॉकडाऊनसदृश बंधने घालण्याची शोचनीय परिस्थिती ओढवू लागली आहे .
खर तर कोव्हिड रुग्णांपैकी फक्त ५% रुग्णांना हॉस्पिटलमध्ये व त्यापैकी सुमारे एक चतुर्थांश
रुग्णांना आयसीयू मध्ये ठे वावे लागते. पण सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्था इतकी दब
ु ळी आहे की मुंबई-
पुणे अशी मोजकी शहरे वगळता हॉस्पिटल-खाटांचा तीव्र तुटवडा आताच जाणवू लागला आहे . या
कमतरतेने अनावश्यक कोव्हिड-मत्ृ यू होतील. शिवाय इतर गंभीर आजाऱ्यांनाही हॉस्पिटल्समध्ये
जागा नसल्याने त्यांच्यातही अकाली मत्ृ यू होतील. खाजगी हॉस्पिटल्सवर नियंत्रण ठे वण्याची काहीच
व्यवस्था इतकी वर्षे निर्माण न केल्याने त्यांच्या सेवा

$$$$$

सरकारी पैशातून जनतेला दे ण्याची व्यवस्था नीट उभी राहात नाहीये. कोल्हापूरपासून बीडपर्यंत सर्व
जिल्ह्यात हॉस्पिटल-खाटांची मुंबई पुण्यापेक्षा किती तरी जास्त वानवा आहे . युद्धपातळीवर प्रयत्न केले
नाहीत तर येत्या काही महिन्यांमध्ये तिथे भयानक परिस्थिती ओढवेल. याचे कारण कोव्हिड विषाणू
नाही तर आतापर्यंतचे खाजगीकरणाचे धोरण हे असेल.
हॉस्पिटल-खाटांच्या कमतरतेचे अंकगणित थोडे ठोसपणे पाहू. महाराष्ट्राची लोकसंख्या १३
कोटी आहे . त्यातील निम्म्या म्हणजे ६.५ कोटी लोकांना येत्या १० महिन्यांत लागण होईल असा अंदाज
आहे . आतापर्यंतच्या निरनिराळ्या दे शांतील अनुभव लक्षात घेता असे म्हणता येईल की लागण
झालेल्यांपैकी मात्र त्यातील निम्म्या म्हणजे ३.३ कोटी लोकांना आजार, त्रास न होताच त्यांच्यात
कोव्हिड १९ विरोधी प्रतिकारशक्ती येईल! उरलेल्या ३.२ कोटींपैकी दरमहा सरासरी ३२ लाख लोकांना
याप्रमाणे येत्या दहा महिन्यांमध्ये एकूण ३.२ कोटी लोकांना आजार होईल असे गह
ृ ीत धरू. या दरमहा

75
सरासरी ३२ लाख रुग्णांपैकी ८० टक्के रुग्णांना किरकोळ खोकला, ताप होईल. उरलेल्या २०% म्हणजे
३२ लाखांपैकी ६.४ लाख लोकांना लोकांना मध्यम ते तीव्र स्वरूपाचा आजार होईल. त्यापैकी अंदाजे एक
चतर्थां
ु श म्हणजे दरमहा ८ लाख कोव्हिड १९ रुग्णांना हॉस्पिटलमध्ये ठे वावे लागेल. प्रत्येक रुग्णाला
सम
ु ारे सरासरी १० दिवस हॉस्पिटलमध्ये ठे वले तर ८० लाख हॉस्पिटल-बेड-दिवस महाराष्ट्रात
सार्वजनिक आरोग्य सेवेकडे येत्या दहा महिन्यांमध्ये उपलब्ध असावे लागतील. 'सेंटर फॉर डिसीज
डायनामिक्स, इकॉनॉमी अँड पॉलिसी' यांच्या अभ्यासानस
ु ार महाराष्ट्रात सार्वजनिक हॉस्पिटल्समध्ये
एकूण ५१ हजार खाटा आहे त. म्हणजे ५१,०००, ३०० = १५.३ लाख हॉस्पिटल-बेड-दिवस येत्या दहा
महिन्यांसाठी उपलब्ध आहे त. पण त्यातील निदान निम्मे इतर रुग्णांसाठी लागतील. त्यामुळे कोव्हिड
१९ साठी सुमारे ८ लाख हॉस्पिटल-बेड-दिवस शिल्लक राहतात. ती अजिबातच पुरी पडणार नाहीत
(आपण आय.सी.यू. च्या खाटा, व्हें टिलेटर्स इ. चा विचारच केलेला नाही!). खाजगी हॉस्पिटल्स बरीचशी
छोटी आहे त. तिथे हे रुग्ण ठे वून त्यावर सामाजिक, सरकारी शास्त्रीय निकषांनुसार सरकारी पैशातून
मोफत सेवा मिळणे हे काम करायची सरकारी यंत्रणेची क्षमता फार कमी आहे . पण आता महाराष्ट्रात
खाजगी हॉस्पिटल्समधील कोव्हिड-१९ साठी असलेल्या खाटांपैकी ८०% खाटा सरकारच्या
अधिपत्याखाली आणल्या आहे त. त्यांचा खर्च सरकार दे णार आहे . त्यांचा उपयोग केल्यावर काय होईल
हे पुणे शहराचे उदाहरण घेऊन ठोसपणे पाहू.
पुण्यात ५० लाख लोकसंख्येपैकी ५०% म्हणजे २५ लाख लोकांना येत्या १० महिन्यात म्हणजे
दरमहा दोन लाख लोकांना व त्यापैकी येत्या दोन महिन्यांत जरा जास्त वेगाने म्हणजे ६ लाख लोकांना
लागण होईल असे गह
ृ ीत धरू. त्यापैकी ३ लाख, म्हणजे ५०% लक्षण विरहित असतील. उरलेल्या ३ लाख
रुग्णांपैकी ५% म्हणजे १५,००० जणांना हॉस्पिटलमध्ये ठे वावे लागेल. एक रुग्ण १० दिवस
हॉस्पिटलमध्ये राहील असे धरले तर येत्या दोन

$$$$$

महिन्यामध्ये दीड लाख हॉस्पिटल-दिवस-खाटा लागतील. पण्

ु यात ऑक्सिजनसह सवि
ु धा असलेल्या
जेमतेम २००० खाटा सरकारी नियंत्रणाखाली आहे त असे पुणे महानगरपालिकेच्या संकेत स्थळावरून
दिसते. म्हणजे येत्या दोन महिन्यासाठी कोव्हिड १९ साठी २०००*६० = १२०,००० हॉस्पिटल-दिवस-
खाटा सरकारी नियंत्रणाखाली आहे त. म्हणजे खूपच अपऱ्ु या आहे त. इतर शहरांमध्ये यापेक्षा मोठा
तुटवडा राहील. समजा, हॉस्पिटलमधील रुग्णांपैकी २५% रुग्णांना आयसीयू-खाटा लागतील. म्हणजे
३७,५०० आयसीयू-खाटा-दिवस लागतील. पुण्यात ६०० (५९२) आयसीयू-खाटा आहे त. म्हणजे येत्या
दोन महिन्यामध्ये ६००*६० = ३६००० हॉस्पिटल-दिवस-खाटा उपलब्ध असतील. म्हणजे आयसीयू
खाटांचाही तुटवडा राहील. म्हणजे पुण्यातही योग्य सेवा न मिळाल्याने मत्ृ यू हा प्रकार वाढत जाऊन
स्फोटक परिस्थिती निर्माण होऊ शकेल. ताबडतोबीचे उपाय
अशा परिस्थितीत सरसकट लॉकडाऊन हे पाऊल प्रशासनाला सोयीचे असले तरी लोकांच्या
दृष्टीने फारच नुकसानकारक आहे . लॉकडाऊनमुळे कामकरी जनतेला जगणे मुश्कील होते. व्यवसाय

76
बंद पडल्यामुळे मध्यमवर्गही होरपळला जातो. उपासमार, बेकारी, मानसिक आजार, कौटुंबिक हिंसा,
अवांछित गरोदरपण असे अनेक प्रश्न वाढतात. त्याचबरोबर इतर आरोग्य सेवेवर दष्ु परिणाम होतात.
उदा. भारतात अजन
ू ही दरवर्षी सम
ु ारे २७ लाख जणांना क्षयरोगाची लागण होते व सम
ु ारे सव्वा चार लोक
दगावतात. लॉकडाऊनच्या काळात नवीन क्षय रुग्णांचे निदान होण्याचे प्रमाण निम्म्यावर आले!
त्यामळ
ु े या मत्ृ यंच
ू े प्रमाण वाढणार आहे ! अनेक ठिकाणी मल
ु ांचे लसीकरण लांबणीवर पडले. असे
लॉकडाऊनचे अनेक थेट दष्ु परिणाम आहे त. त्यामळ
ु े या भयावह परिस्थितीला तोंड दे ण्यासाठीचे धोरण
खप
ू काळजीपर्व
ू क आखायला हवे. पन्
ु हा सर्वंकष लॉकडाऊन करण्याचा निर्णय घेण्याआधी लॉकडाऊनने
काय साध्य होईल, होणार नाही; त्यासाठी कोण, किती किंमत दे ईल आणि त्याचा काय परिणाम होईल
याचा नीट विचार करायला हवा. लोकांचे मिसळणे पूर्ण बंद केल्याने कोव्हिड-१९ च्या प्रसाराला बसणारी
खीळ हा फायदा तर दस
ु ऱ्या बाजूला वर उद्भव केलेले तोटे या पैकी कशाला जास्त महत्त्व द्यायचे हे
ठरवावे लागेल. ज्या वस्त्यांमध्ये फार वेगाने लागण वाढते आहे त्यांच्यापुरतेच लॉकडाऊन मर्यादित
ठे वण्याचा प्रयत्न करायला हवा. लॉकडाऊन करणे आणि उठवणे यासाठीचे निकष तज्ज्ञांच्या मदतीने
ठरवून ते जाहीर केले पाहिजेत. तसेच त्याच्या अंमलबजावणीचे तपशील सार्वजनिक संकेत स्थळावर
उपलब्ध करायला हवेत.
इतर भागात पूर्ण लॉकडाऊन न करता काही कडक बंधने चालू ठे वणे, काही नवीन घालणे, काही
नवीन घालणे असे करावे लागेल. उदा. एका बंद जागेत अनेकांनी जमणे यावर पक्की बंदी चालूच ठे वावी
लागेल. उदा- शाळा कॉलेजेस, प्रार्थना-स्थळे , सभागह
ृ े , इ. बंदच ठे वावी लागतील. बसेस, मेट्रो,
लोकलमधून फक्त अत्यावश्यक सेवा दे णाऱ्यांची व तीही काही पथ्ये पाळून (सहा फूट अंतर, कायम
मास्क इ. बोलत बसणे, गप्पा मारणे इ. न करणे ) बाहतूक

$$$$$

चालू ठे वावी लागेल. रिक्षा, टॅ क्सीमध्ये पारदर्शक पडदे लावण्याची सक्ती करावी लागेल. कारखाने,
कचेऱ्या इथेही अशीच अगदी कडक बंधने पाळायला हवीत. (काऊंटरवर बसणाऱ्यांनी मास्क-सोबत फेस-
शिल्ड वापरणे, सर्व बैठका शक्यतो व्हर्च्युअल करणे, एकत्र जेवायला न बसणे, समाईक स्वच्छतागह
ृ े
वापरताना खास काळजी घेणे इ.)
ज्या वस्त्यांमध्ये फार वेगाने लागण वाढते आहे त्यांच्यापुरतेच लॉकडाऊन मर्यादित ठे वण्याचा
प्रयत्न करायला हवा. लॉकडाऊन करणे आणि उठवणे यासाठीचे निकष तज्ज्ञांच्या मदतीने ठरवून ते
जाहीर केले पाहिजेत. तसेच त्याच्या अंमलबजावणीचे तपशील सार्वजनिक संकेत स्थळावर उपलब्ध
करायला हवेत.
दस
ु रे म्हणजे कोव्हिड-१९-साथीला लगाम घालण्यासाठीचे वर निर्देशिलेले गाभ्याचे उपायही
अधिक जोमाने चालू ठे वले पाहिजेत. 'हॉट-स्पॉट' मध्ये लॉकडाऊन करताना त्या भागातील लोकांच्या
उदरनिर्वाहाची सोय सरकारने करायला हवी. तसेच ज्या चार-पाच टक्के गंभीर रुग्णांना हॉस्पिटलमध्ये
दाखल करावे लागते त्यांच्या उपचारासाठी सरकारने सर्वोच्च प्राधान्याने तयारी करायला हवी. त्यासाठी

77
सार्वजनिक हॉस्पिटल्सना पुरेसा कर्मचारी वर्ग व साधनसामग्री पुरवणे, कर्मचाऱ्यांना घसघशीत
प्रोत्साहन दे णे, त्यांना सर्व प्रकारच्या सोयी सवि
ु धा परु वणे, हे सर्व केले पाहिजे. खाजगी डॉक्टर्स,
हॉस्पिटल्सना योग्य प्रकारे सामावन
ू घेऊन, त्यांच्यावर जबाबदारी टाकली पाहिजे. महाराष्ट्रात म. फुले
योजनेंतर्गत हे काही प्रमाणात केले आहे हे स्वागतार्ह आहे . खाजगी हॉस्पिटल्सची बिले १५ दिवसात
अदा केली पाहिजेत. मोठी शहरे , वैद्यकीय महाविद्यालय असलेली शहरे वगळता इतर शहरांमध्ये
फारच थोडी सक्षम खाजगी हॉस्पिटल्स आहे त. त्यामळ
ु े तिथे सार्वजनिक हॉस्पिटल्सवर सर्व भिस्त
आहे . ही हॉस्पिटल्स खप
ू च सध
ु ारावी लागतील. पण हे केलेच पाहिजे.
तसेच नागरिकांनीही सर्व पथ्ये पाळली पाहिजेत. आणि विशेषतः ज्येष्ठ नागरिक आणि
त्याखालील वयाचे पण मधुमेह, उच्च रक्तदाब, हृदयविकार, लठ्ठपणा, श्वसनविकार इ. पैकी आजार
असलेले यांना जपायला हवे. कारण, अशी खास जोखीम असलेल्यांमध्ये कोविड- १९ मुळे होणारी
गुंतागुंत आणि त्यातून जिवाला धोका होणे याचे प्रमाण जास्त आहे . निदान ज्येष्ठांनी अगदी
कुटुंबीयांपासूनही ६ फुटांचे अंतर ठे वावे. लहान घरात फार अवघड असले, तरी शक्यतो वेगळ्या खोलीत,
व्हरांडा, बाल्कनी इथे निरनिराळ्या कुटुंबीयांनी वावरावे. गरजेप्रमाणे घरातही मास्कचा वापर करावा.
सार्वजनिक आरोग्यखर्चात आणि सेवेत हनुमान उडी हवी
कुपोषित, अपऱ्ु या सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्थेला पूर्णपणे राबवून सरकारने आतापर्यंत
कसेबसे काम भागवले. पण आता १ जूननंतर लॉकडाऊन शिथिल केल्यावर अपेक्षेनुसार रुग्णसंख्या
वेगाने वाढू लागली आहे . या वाढत्या रुग्णांच्या घनिष्ठ संपर्कातील लोकांना गाठणे, त्यांच्या घशातील
स्त्रावाची तपासणी करणे, त्यातील पॉझिटिव्ह व्यक्तींना अलग ठे वणे,

$$$$$

त्यांच्या संपर्कातील लोकांचा असाच पाठपुरावा करणे हे काम इतके प्रचंड वाढले आहे की सध्याची
सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्था व तिच्या जोडीला शिक्षक नामक हुकमाचे ताबेदार पूर्ण कामाला लावले
तरी ते झेपणार नाही. नवीन आरोग्यसेवकांची तात्पुरती तरी जोरदार भरती केल्याशिवाय भागणार
नाही. यावरून कक्षात येईल की कोव्हिड साथीला तोंड दे ण्यासाठी सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्था
सुधारायची तर सरकारी आरोग्य खर्चात मोठी वाढ करायला हवी.
कोविड १९ च्या साथीला तोंड दे ण्यासाठी सार्वजनिक आरोग्य सेवेत सरकारी धोरणात करायची
सर्वांत महत्वाची सुधारणा म्हणजे आरोग्यावरील सरकारी खर्चाने हनुमान उडी मारायला हवी.
जागतिक आरोग्य संघटनेने केव्हाच शिफारस केली आहे की सरकारने आपल्या राष्ट्रीय उत्पादनाच्या
५% रक्कम आरोग्यावर खर्च करायला हवी. भारतातील अनेक तज्ज्ञांनी म्हटले आहे की, निदान ३%
तरी आरोग्यावर खर्च करायला हवेत. पण भारत सरकारचा आरोग्यावरील खर्च गेली ४० वर्षे राष्ट्रीय
उत्पादनाच्या १.३% या लक्ष्मणरे षेच्या पुढे गेलेला नाही! येत्या पाच वर्षात त्याने हनुमान उडी
मारण्याची गरज आहे . २०१७ च्या नव्या राष्ट्रीय आरोग्य धोरणात जाहीर केले होते की, हे प्रमाण २०२५
पर्यंत २.५% पर्यंत वाढवले जाईल. त्यासाठी आरोग्य खर्चातील वार्षिक वाढ आजच्या दप्ु पट करावी

78
लागेल. पण या दिशेने गेल्या काही वर्षाच्या अंदाजपत्रकात काहीच प्रगती नाही! सध्या केंद्र सरकार
आरोग्यावर दरडोई वर्षाला ५५१ रु. तर राज्य सरकारे दरडोई वर्षाला सरासरी ११७९ रु. खर्च करतात. असे
मिळून भारत सरकार दरवर्षी दरडोई एकूण १६९० रु. आरोग्यावर खर्च करते. जनता आपल्या खिशातन
ू
त्याच्या अडीचपटीहून जास्त म्हणजे दर वर्षी दरडोई सम
ु ारे ४५०० रु. खर्च करते! हे चित्र आमल
ू ाग्र
बदलले पाहिजे.
विशेष करून महाराष्ट्र सरकारची कामगिरी या बाबतीत फारच वाईट आहे . दरडोई उत्पन्नाच्या
बाबतीत महाराष्ट्राचा दस
ु रा नंबर असला, तरी सरकारी आरोग्य खर्चाच्या बाबतीत विसावा नंबर आहे !
महाराष्ट्र सरकार १९८० मध्ये राज्य उत्पादनाच्या फक्त १% रक्कम आरोग्यावर खर्च करत होते. त्याचे
प्रमाण १९९० पर्यंत ०.५% पर्यंत घसरले आणि आजही तेवढे च आहे ! दरडोई उत्पन्नात दे शात दस
ु रा नंबर
असूनही महाराष्ट्र सरकार आरोग्यावर वर्षाला दरडोई फक्त १०७५ रु. खर्च करते! (जनता आपल्या
खिशातून त्याच्या जवळजवळ चौपट म्हणजे दर वर्षी दरडोई सुमारे ४५०० रु. खर्च करते!)
आरोग्यावरील हा वाढीव खर्च आधी उपकेंद्रे , प्राथमिक आरोग्य केंद्रे , ग्रामीण रुग्णालये यांच्या
सुधारणेसाठी करायला हवी. कारण प्राथमिक पातळीवर, वेळेवर उपचार मिळाले तर बरे चसे आजार
लवकर आटोक्यात येतात. अनेक वर्षे दर्ल
ु क्षित राहिलेली जनतेची प्राथमिक आरोग्य सेवेची गरज बघता
आधी प्राथमिक आरोग्य सेवेत व नंतर त्यावरील उच्चस्तरीय सेवेत येत्या पाच वर्षांत निदान १००%
वाढ व्हायला हवी. (सध्या महाराष्ट्रात दर २० हजार ग्रामीण जनतेमागे एक सरकारी डॉक्टर आहे !)

$$$$$

या वाढीव बजेटचा सुयोग्य वापर होणे तितकेच महत्त्वाचे आहे . उदा. महाराष्ट्रात आधीच
तुटपुंजे असलेले बजेट १९१८-१९ मध्ये फक्त ५०% च वापरले गेले. दस
ु रे म्हणजे अनेक ठिकाणी
हॉस्पिटल्स बांधण्यासाठी खर्च केलेले पैसे वाया जातात. कारण, योग्य नियोजनाअभावी उपकरणे किंवा
कर्मचारी (किंवा दोघेही) यांची कमतरता राहते. उपकरणांची खरे दी करताना त्यांची दे खभाल, दरु
ु स्ती
करण्याच्या कंत्राटांचा समावेश न केल्याने अनेक ठिकाणी उपकरणे बंद आहे त. विशेषतः तज्ज्ञ
डॉक्टर्सना या हॉस्पिटल्सकडे आकर्षित करणे, त्यांना राखणे, त्यांचा पुरेसा उपयोग करून घेणे यासाठी
सुयोग्य प्रयत्न केले जात नाहीत. शल्यक्रियातज्ज्ञ नेमला, पण भूलतज्ज्ञ नेमला नाही असे अनेकदा
होते. हे सर्व थांबले पाहिजे. नोकरशाही वत
ृ ी, बेफिकिरी, राजकीय स्वार्थ, भ्रष्टाचार इ. मुळे तज्ज्ञ
डॉक्टर्सना सन्मानाने वागवले जात नाही. तसेच आवश्यक ती उपकरणे, सहकारी डॉक्टर्स, परिचारिका,
तंत्रज्ञ हे सर्व अनेकदा नीट उपलब्ध केले जात नाही. उदा. पण्
ु यात पिंपरी-चिंचवड महानगरपालिकेचे
यशवंतराव चव्हाण हॉस्पिटल भरपूर निधी असूनही वाईट अवस्थेत आहे . यामागे अशा प्रकारची कारणे
आहे त. हे आमल
ू ाग्र बदलले पाहिजे.
शहरी भागासाठी महाराष्ट्रव्यापी अशी कोणतीही सार्वजनिक आरोग्य सेवेची रचना नाही.
आरोग्य सेवेची जबाबदारी त्या त्या नगरपालिका, महानगरपालिका यांच्यावर टाकली आहे . बहुतांश

79
नगरपालिकांना स्वतःच्या उत्पन्नाची फारशी काही साधने नाहीत. त्यामुळे छोट्या शहरांमध्ये
सार्वजनिक आरोग्य सेवा अगदी नाममात्र आहे .
प्राथमिक आरोग्य सेवेतील पहिल्या फळीतील शिलेदार म्हणजे 'आशा' व इतर कर्मचारी. त्यांना
परु े से, नेमके प्रशिक्षण, पन
ु र्प्रशिक्षण, परु े सा मोबदला व वरिष्ठांकडून योग्य वागणक
ू मिळायला हवी.
कबल
ू केलेला वाढीव मोबदला त्यांना प्रत्यक्षात दे ण्यात उशीर, चालढकल होणे बंद व्हायला हवे.
खालपासन
ू वरपर्यंत सर्व आरोग्य कर्मचाऱ्यांची भरती, प्रत्यक्ष नेमणक
ू , त्यांच्या बदल्या, बढत्या हे सर्व
पारदर्शी नियमांच्या आधारे व्हायला हवे. त्याची सर्व माहिती सरकारी संकेतस्थळावर उपलब्ध हवी,
त्याबाबत तक्रार निवारण व्यवस्था हवी. आरोग्य खात्यातील १६००० रिकाम्या जागा भरणार असे
आरोग्यमंत्र्यांनी चार महिन्यांपूर्वी जाहीर केले. पण हे काम अजून पूर्ण झालेले नाही. नोकरभरतीतील
अपारदर्शीपणा, राजकीय वशिलेबाजी, भ्रष्टाचार ही प्रथा मोडली जायला हवी. अशा दोषांमुळे कर्मचारी
असंतुष्ट राहतात, पाट्या टाकण्याची प्रवत्ृ ती बळावते. कंत्राटी तत्त्वावर नेमलेल्यांना कायम करायला
हवे. कायम कामगार काम करत नाहीत म्हणून कंत्राटीकरण हवे असे समर्थन दिले जाते. मग हा नियम
अधिकाऱ्यांना का लागू नाही? कार्यसंस्कृती सुधारण्यासाठी कंत्राटीकरण हा मार्ग नाही तर वरिष्ठ
पातळी वरील अधिकारी, डॉक्टर्स यांनी याबाबत आदर्श घालून दे णे हा मार्ग आहे .
सरकारी रुग्णालयात सुमारे ८०% तज्ज्ञ डॉक्टर्सच्या जागा रिकाम्या आहे त, हा फार मोठा प्रश्न
आहे . तज्ज्ञ डॉक्टर्स सरकारी नोकरीत यायला उत्सुक नसतात. याचे कारण

$$$$$

खाजगी प्रॅक्टिसमध्ये त्यांना किती तरी जास्त पैसे मिळतात. एवढे च नाहीये. ग्रामीण भागात काम
करणाऱ्या डॉक्टर्सचे चांगली क्वार्टर्स, मुलांसाठी शिक्षणाच्या सोयी इ. बाबतचे प्रश्न कित्येक दशके
तसेच आहे त. ग्रामीण भागात काम करणाऱ्या डॉक्टर्सच्या या प्रश्नांची सोडवणूक व घसघशीत
प्रोत्साहन भत्ता याशिवाय हा प्रश्न सुटणार नाही. आणखी एक प्रश्न म्हणजे सरकारी वैद्यकीय
अधिकाऱ्यांच्या अनेक पोस्ट रिकाम्या असल्याने जे नोकरीत आहे त त्यांच्यावर अनेक जबाबदाऱ्या
'अतिरिक्त कार्यभार' म्हणून कित्येक महिने, वर्षे दिल्या जातात. या जादा जबाबदाऱ्या नीट पाडणे
इतका काळ शक्य नसते, मानसिक ताण खूप येतो. राजकीय, वजनदार व्यक्तींचा अकारण हस्तक्षेप,
त्यातून होणारी कारवाई, हिंसेची भीती असेही प्रश्न आजकाल वाढले आहे त. तेही सोडवले पाहिजेत.
आरोग्य सेवेचे लोकशाहीकरण
मंत्रालयापासून प्राथमिक आरोग्य केंद्रापर्यंतचा कारभार 'वरून आदे श आहे ' या पायावर चालतो.
त्याच्या ऐवजी तो 'सार्वजनिक आरोग्य-शास्त्र' याच्या पायावर पारदर्शी व लोकशाही पद्धतीने चालायला
हवा. आरोग्य मंत्रालयापासून प्राथमिक आरोग्य केंद्रापर्यंत सगळीकडे हडेलहप्पी आहे . हे बदलून
आपल्या मताला काही किंमत आहे असा अनुभव कर्मचाऱ्यांना आला तर त्यांचा कामामधील रस वाढे ल
व कामाचे नियोजनही सुधारे ल.

80
 नुसत्या वरिष्ठांच्या आज्ञा पाळायच्या, अकारण बोलणी खायची ही कार्यसंस्कृती बदलायला
हवी. कोणतीही नवी योजना आणताना ती राबवण्यासाठी काय काय व्हावे लागेल, याबाबत
कर्मचाऱ्यांशी चर्चा करून निर्णय व्हायला हवा. त्यासाठी मंत्रालय व आरोग्य भवन यांच्यातही
समानतेचे संबंध निर्माण व्हायला हवे. आय. ए. एस. अधिकाऱ्यांकडे प्रशासकीय तज्ज्ञता असते,
आरोग्य सेवेबद्दल नसते. तरीही बरे चसे आय. ए. एस. अधिकारी आरोग्य संचालनालयातील
अधिकाऱ्यांचा नीट सन्मान ठे वन
ू , त्यांचे म्हणणे नीट विचारात घेऊन काम करणे असे सहसा करत
नाहीत. आरोग्य अधिकाऱ्यांनी होयबागिरी करावी अशीच त्यांची अपेक्षा असते. तीच संस्कृती आरोग्य
खात्यात खालपर्यंत भिनली आहे .
हे सर्व आमूलाग्र बदलायला हवे. उच्च पातळीवरील आरोग्य अधिकाऱ्यांना प्रशासन,
व्यवस्थापन, राज्यकारभार याबद्दल नीट प्रशिक्षण दे ऊन आरोग्य खात्यात आय. ए. एस. अधिकाऱ्यांची
जागा त्यांनी घेतली पाहिजे. स्वातंत्र्यानंतर काही वर्षे अशी पद्धत होती. वैद्यकीय तज्ज्ञांना असे
प्रशिक्षण दे ऊन इंडियन मेडिकल सर्व्हिस (आय. एम. एस.) नावाची फळी बनवली होती. ती आरोग्य
खात्याचे नेतत्ृ व करे ल. आय.ए. एस. अधिकारी नव्हे . ही पद्धत पन्
ु हा आणली पाहिजे. अशी पद्धत वन
खाते, परराष्ट्र खाते यांच्यातही आहे . सध्याच्या परिस्थिती मंत्रालय व आरोग्य संचालनालय या दोघांत
समानतेच्या पातळीवर विचारविनिमय होऊन निर्णय झाले पाहिजेत. जे निर्णय राबवतात त्यांचा
निर्णय घेण्यात सहभाग असला पाहिजे, अशी पद्धत आरोग्य संचालनालयापासून प्राथमिक आरोग्य
केंद्रापर्यंत पाळली पाहिजे.

$$$$$

तसेच कारभारात पारदर्शकता यायला हवी, जास्तीत जास्त माहिती आरोग्य खात्याच्या संकेतस्थळावर
उपलब्ध हवी.
अर्थात, वैद्यकीय अधिकाऱ्यांमधील भ्रष्टाचार, कामाकडे दर्ल
ु क्ष, निष्काळजीपणा याकडे
काणाडोळा करता कामा नये. त्यांनी खाजगी प्रॅक्टिस करता कामा नये, हे बंधन विशेषत: ग्रामीण
रुग्णालय, उपजिल्हा व जिल्हा रुग्णालयांतील बहुतेक तज्ज्ञ डॉक्टर्स आज पाळत नाहीत. ही मनमानी
बंद झाली पाहिजे. या सुधारणा करायला उच्च पातळीवरील अधिकाऱ्यांनी स्वतःपासून सुरुवात करणे
आवश्यक आहे . तसेच मंत्र्यांनीही त्या दृष्टीने आपला व्यवहार ठे वला पाहिजे. ते कसे होणार हा मोठा
प्रश्न आहे . तो सोडवण्यासाठी व्यापक सामाजिक दबाव हवा.
एकंदरीतच आरोग्य खात्यात फक्त वरिष्ठांप्रती उत्तरदायित्व मानले जाते. सामाजिक
उत्तरदायित्व अस्तित्वात नाही. त्यामुळे उपलब्ध निधी, साधनसामग्री, मनुष्यबळ इ. सर्व संसाधने
भ्रष्ट राजकारणी तसेच भ्रष्ट व अनेकदा वशिल्याचे तट्टू असलेले वैद्यकीय अधिकारी यांच्या
हितासाठी, मर्जीनुसार वापरली जातात; ती जनतेच्या फारशी उपयोगी पडत नाहीत. असे खराब नेतत्ृ व
असल्याने अनेक डॉक्टर्स व इतर कर्मचारीही बेपर्वा वत्ृ तीने वागतात. उदा. बऱ्याच सिव्हिल
हॉस्पिटल्समध्ये पूर्ण पगारी तज्ज्ञ डॉक्टर्स फक्त सकाळी दोन-तीन तास काम करतात व नियम मोडून

81
उरलेला वेळ स्वतःच्या खाजगी हॉस्पिटल असतात. तुसडेपणा, गुर्मी, मख्खपणा, भ्रष्टाचार याचा
सगळीकडे प्रादर्भा
ु व आहे . काही डॉक्टर्स गैरप्रकारातही सामील असतात. त्यामळ
ु े सरकारी केंद्रांमध्ये
आज फक्त गरीब लोक, तेही नाइलाजाने जातात. सर्व सरकारी कर्मचारी, अधिकारी, निवडून गेलेले
लोकप्रतिनिधी या सर्वांनी सरकारी आरोग्य सेवेकडे जायला हवे व तिथे सोय नसेल तरच खाजगी
तज्ज्ञाकडे जायला चिठ्ठी मिळे ल अशी पद्धत पन्
ु हा सरू
ु केली पाहिजे. असे झाले तरच सरकारी आरोग्य
सेवा सध
ु ारे ल.
सार्वजनिक आरोग्य सेवेचे सर्वार्थाने सरकारीकरण झाले आहे . हे बदलन
ू त्याचे सामाजिकरण
व्हायला हवे. २००७ पासन
ू महाराष्ट्रात काही निवडक गावांमध्ये सरु
ु झालेला 'आरोग्य सेवेवर
लोकाधारित दे खरे ख' हा सरकारी प्रकल्प हे अशा सामाजीकरणाच्या दिशेने पडलेले एक पाऊल आहे .
'साथी' व इतर काही सामाजिक संस्था तो राबवतात. या प्रकल्पांतर्गत गाव ते राज्य अशा ‘दे खरे ख व
नियोजन समित्या’ बनवल्या आहे त. संबंधित आरोग्य केंद्राने लोकांना कोणत्या आरोग्य-सेवा दे णे
अपेक्षित आहे हे सामाजिक कार्यकर्ते या समित्यांमार्फ त लोकाना समजावन
ू सांगतात. या
समित्यांमध्ये आरोग्य यंत्रणा, सामाजिक संस्था, संघटना आणि लोकप्रतिनिधी यांचा समावेश आहे . या
आरोग्य सेवा लोकांना नीट मिळत नसल्यास त्याबद्दल 'जनसुनवाई' मध्ये जाहीररित्या जाब विचारला
जातो. त्यामुळे सेवेमध्ये सुधारणा होण्यासाठी सामाजिक दबाव निर्माण होतो. पण त्याचबरोबर या
आरोग्य केंद्राच्या अडचणी

$$$$$

समजावून घ्यायच्या; तसेच चांगले अधिकारी, नर्सेस आदी कर्मचारी आणि जागत
ृ नागरिक यांनी
मिळून या केंद्राचे काम सुधारण्यासाठी प्रयत्न करायचे असेही केले जाते. या प्रकल्पामुळे संबंधित
प्राथमिक आरोग्यसेवेत सुधारणा झाल्या आहे त. सध्या तो सुमारे १००० गावांमध्ये पसरला आहे . तो
महाराष्ट्रभर राबवला पाहिजे.
सार्वजनिक आरोग्य सेवेत वरील सुधारणा केल्या तर तल
ु नेने कमी खर्चात सरकार खूप जास्त
लोकांना दर्जेदार आरोग्य सेवा पुरवू शकेल. सरकारी कारभार म्हणजे भ्रष्टाचार, बेपर्वाईतून जनतेच्या
पैशाची उधळपट्टी हे समीकरण बरोबर नाही हे लक्षात ठे वले पाहिजे. सार्वजनिक आरोग्य सेवेत चांगला
कारभार होऊ शकतो. पूर्वी मुंबईतील के. ई. एम. हॉस्पिटल, सायन हॉस्पिटल इ. चांगल्या पद्धतीने
चालायची हे लक्षात ठे वायला पाहिजे. दस
ु रे म्हणजे खाजगी आरोग्य सेवेमध्ये डॉक्टरांनी पैशासाठी
अनावश्यक शस्त्रक्रिया, तपासण्या, उपचार करण्याची शक्यता असते. सरकारी सेवेमध्ये असे व्यापारी
हिशोब नसतात, हा मोठा मुद्दा आहे . त्यामुळे सरकारी आरोग्य सेवेत आमूलाग्र सुधारणा करणे शक्य
आहे . त्याची सरु
ु वात वरून, मंत्र्यांपासन
ू व्हायला हवी. लोकमताचा दबाव असेल तर हे होईल. हा दबाव
निर्माण करण्याचे काम करायला हवे.
साथ केव्हा ओसरे ल?

82
 आरोग्य विज्ञान सांगते की कोणताही विषाणू एखाद्या मानवी समह
ू ात नवा असताना त्याच्या
विरोधात सरु
ु वातीला कोणामध्येच प्रतिकारशक्ती नसते. उदाहरणार्थ, काही वर्षांपर्वी
ू , गोवर-विरोधी
लस येण्याआधी, लहान मल
ु ांमध्ये नेहमी गोवरची साथ येई. गोवरग्रस्त मल
ु ाच्या संपर्कात आलेल्या
सर्वच लहान मल
ु ांना त्याची लागण होई. त्यांच्या शरीरात हे विषाणू वाढून त्यांच्या श्वासातन
ू इतर
मल
ु ांना लागण होई. पण त्याचबरोबर लागण झालेल्या सर्वांच्या रक्तात या विषाणच्
ू या विरोधात
प्रतिकारशक्ती निर्माण होई. साथीच्या प्रसारासोबत अशा 'प्रतिकारक्षम' मल
ु ांची संख्या वाढत जाई.
त्यामळ
ु े या विषाणंन
ू ा दिवसेंदिवस 'प्रतिकाररहित' मल
ु े कमी कमी प्रमाणात सापडू लागत. माणसाच्या
शरीराच्या बाहे र हे विषाणू फार वेळ जिवंत राहात नाहीत. त्यामुळे त्यांची संख्या, प्रसार घटून ही साथ
ओसरू लागे. कांजिण्याची साथ आली तर तेच होई. दहा वर्षांपूर्वी स्वाईन फ्लूची साथ आली होती तिचेही
हे च झाले. आता स्वाईन फ्लूची तुरळक लागण व मत्ृ यू होतात. त्याप्रमाणेच कोव्हिडची साथही काही
महिन्यांमध्ये ओसरणार आहे .
कोव्हिड-१९ ची लागण झालेल्या सर्वांमध्ये त्याच्या विरोधात प्रतिकारशक्ती निर्माण होते. म्हणजे
येत्या काही महिन्यांमध्ये भारतातील सम
ु ारे ज्या ५०% लोकांना (७० कोटी) लागण होण्याची शक्यता
आहे त्यातील सर्वांमध्ये म्हणजे सुमारे ७० कोटी लोकांमध्ये कोव्हिड १९ विरोधी नैसर्गिकरित्या
प्रतिकारशक्ती येईल. हे झाल्यावर भारतवासीयांमध्ये 'हर्ड इम्युनिटी' (समूह प्रतिकारशक्ती) येईल व
ही साथ निसर्गत: ओसरू लागेल. लस आली तर हे लवकर

$$$$$

होईल. अशा सर्व साथी 'हर्ड इम्युनिटी’ मुळे ओसरतात. आज भारतात केवळ तीन चार लाख लोकांना
लागण झाल्यावरही प्रकरण हाताबाहे र जात आहे असे अनेकांना वाटते! कोव्हिड १९ ची लागण म्हणजे
'दारात मत्ृ यू!' असाही गैरसमज निर्माण झाला आहे . अशीच काहीशी घबराट १० वर्षांपूर्वी स्वाईन
फ्लूमुळे पसरली होती. पण प्रत्यक्षात तल
ु नेने फारच कमी मत्ृ यू होऊन ही साथ निसर्गतः ओसरली.
सुरुवातीला वाटले होते की, २% मत्ृ युदर आहे . पण साथ ओसरल्यावर सर्व माहिती मिळाल्यावर
जागतिक आरोग्य संघटनेने जाहीर केले की मत्ृ यद
ु र फक्त ०.०२% होता! कोव्हिड-१९ हा स्वाईन
फ्लप
ू ेक्षा घातक आहे . त्याचा मत्ृ यद
ू र स्वाईन फ्लच्
ू या पाचपट, म्हणजे ०.१% (म्हणजे १००० लागण
झालेल्यांपैकी एक मत्ृ यू) असावा असे दिसते. म्हणजे ९९.९% लोक बचावणार आहे त! मत्ृ यद
ु र २ ते ५%
आहे असे बातम्यांमध्ये येते, कारण मत्ृ यद
ु र चक
ु ीच्या आकड्यांच्या आधारे काढला जात आहे . कोव्हिड
मत्ृ यंच
ू ी संख्या भागिले कोव्हिड लागणीची संख्या म्हणजे कोव्हिड-मत्ृ यद
ु र (इन्फेक्शन फॅटालिटी रे ट).
पैकी कोव्हिड-मत्ृ यब
ू ाबतचे बातम्यांमधील आकडे आतापर्यंत तरी साधारण बरोबर आहे त. पण कोव्हिड
लागणीबाबत हे खरे नाही. कारण भारतात अजूनही कोव्हिड चाचण्या मुळातच खूपच कमी केल्या
गेल्या आहे त. त्यामुळे या नोंद झालेल्या कोव्हिड लागणीपेक्षा प्रत्यक्षात लागण झालेल्यांची संख्या
अनेकपट आहे . आय.सी.एम.आर.ने मे च्या मध्यावर केलेल्या 'नमुना-पाहणी' या पद्धतीने केलेल्या
दे शव्यापी रक्त-तपासणीमुळे मात्र लागणीचे प्रमाण शास्त्रीय पद्धतीने ठरवले जाऊ लागले आहे . दर
जिल्ह्यात १० ठिकाणी घरोघरी जाऊन एकूण ४०० घरातील लोकांची रक्त-तपासणी अशा प्रकारे ७०

83
जिल्ह्यातील सुमारे २८, ००० घरातील लोकांची रक्त-तपासणी केल्यावर आढळले की सरासरी ०.७३%
लोकांना लागण झाली होती. म्हणजे सम
ु ारे एक कोटी लोकांना लागण झाली आहे याकडे काही तज्ज्ञांनी
लक्ष वेधले आहे . पैकी सम
ु ारे ४००० लोक मे महिन्याच्या मध्यावर दगावले होते. त्यामळ
ु े आतापर्यंतचा
लागणी-मत्ृ यद
ु र फक्त ०४% आहे ! तरी तो स्वाईन फ्लच्
ू या दप्ु पट आहे ! पर्ण
ू अहवाल अजन
ू प्रसिद्ध
झालेला नाही आणि अधिक जिल्ह्यांमध्ये पाहणी होणार आहे . पण हे नक्की की नोंदलेल्या लागणीपेक्षा
अनेकपटीने लागण झाली आहे .
'समह
ू -संरक्षण' वर भिस्त ठे वावी आणि आपण कोव्हिड १९ बाबतीत काही करू नये असे
अजिबात नाही. वर उल्लेखिलेली पावले उचलायलाच हवी. विशेषतः ज्येष्ठ नागरिक, आणि त्याखालील
वयाचे पण मधुमेह, उच्च रक्तदाब, हृदयविकार, लठ्ठपणा, इ. पैकी आजार असलेले यांनी वर
उल्लेखलेली त्रिसत्र
ू ी जास्त कटाक्षाने पाळली पाहिजे. कोव्हिड-१९ मुळे होणारी गुंतागुंत आणि त्यातून
जिवाला धोका होणे याचे प्रमाण त्यांच्यामध्ये जास्त असते. भारतात ज्येष्ठ नागरिकांचे प्रमाण फक्त
८.५% आहे . साठीच्या खालचे पण मधुमेह, उच्च रक्तदाब इ. असणारे यांचे प्रमाण सुमारे २०-३० टक्के
आहे . भारतात 'समूह संरक्षण' ही अवस्था येईपर्यंत येते काही महिने या एकूण ३०-४०% लोकांना
लागणीपासून जपले, तर

$$$$$

भारतात कोव्हिडच्या गंभीर रुग्णांची संख्या बरीच घटवता येईल. मात्र जिथे साथीने सर्वसाधारण
'कम्यनि
ु टी स्प्रेड' चा टप्पा गाठला आहे अशा सर्व भागांमध्ये विशेषतः मोठ्या शहरांमध्ये आपण 'समह
ू
संरक्षण'ची अवस्था गाठे पर्यंत, काही महिने लागण वाढतच जाईल. माझ्या मते, ग्रीन झोनमध्ये 'केरळ
मॉडेल'चा तातडीने वापर करून साथ काही काळ रोखता येईल. तसेच लवकर लस उपलब्ध होऊन
असंरक्षित जनतेला मोठ्या प्रमाणावर भारतभर टोचली तर सगळीकडे 'समह
ू संरक्षण'ची अवस्था
लवकर येऊन साथ लवकर ओसरे ल.

84
$$$$$

४. जीर्ण आजार उफाळून येतात...

डॉ. नागनाथ कोत्तापल्ले, पुणे
कोरोना हा महाभयंकर विषाणू आहे . त्यामुळे सारे जग थांबलं, कोरोना साथीच्या काळात
माणसाच्या अंगातील जीर्ण आजार, राष्ट्राचे मूळ आजार, जातिभेद, धर्मश्रद्धा, अंधश्रद्धा, कर्मकांड यांचे
आजार उफाळून येतात. माध्यमांची कुजबुज मोहीम, त्यात सत्याचे असत्यात रूपांतर, या कारणाने
भीतीचे साम्राज्य निर्माण, कॉलनीत घरकाम करणाऱ्या स्त्रिया व पुरुष कामगार यांचे काम बंद व त्यांना
प्रवेश बंद, साधू हत्या प्रकरण त्याचे धर्माचे व राजकारणाचे पडसाद, तबलिगी मुस्लीम जमातीवर
आरोप, हिंद-ू मुस्लीम जातिभेद तेढ फोफावली. त्यात उच्चवर्णीय, नीचवर्णीय भेदाचा, विषमतेचा,
स्थलांतरिताविषयीचा परकेपणाचा आजार, अध्यात्माच्या मधुर पाण्याचा, दारिद्र्याचा, सामूहिक
निर्लज्जपणाचा, सहानुभूतीशून्यतेचा इ. जीर्ण शेरा उफाळून येतात. छोट्या-मोठ्या
उद्योगव्यवसायातील नोकरांचे जिणे अतिभयानक, अतिभयावह बनले आहे . महामारीच्या काळात
जीर्ण आजार अधिक भडकतात, जीवघेणे कसे होतात याची सोदाहरण, साधार अशी अर्थपूर्ण महत्त्वाची
चर्चा या दर्जेदार, वैचारिक लेखात केली आहे .
कोरोना नावाचा विषाणू आला आणि पाहता पाहता सारे जग थांबले. हा विषाणू फार भयंकर
आहे . माणसे परस्परांच्या निकट आली की तो पसरतो. म्हणून जवळ येऊ नका, रस्त्यावर फिरू नका,
'घरातच राहा, सुरक्षित राहा' असं सरकार सांगू लागले. त्याची अंमलबजावणी करण्यासाठी पोलीस फिरू

85
लागले. पोलिसांना सर्व अधिकार मिळाले. पुष्कळदा ते अतिरे क करू लागले. बेदम मारू लागले. कधी
कधी लोकही नको इतकी गर्दी करू लागले. मग सर्व कारखाने, उद्योग, व्यवसाय, कार्यालये बंद
करण्यात आली. वाहतक
ु ीची साधने थांबण्यात आली. बसेस, रे ल्वे, रिक्षा, कार अशी सारी वाहने थांबली.
भारतात अधिकृतरित्या २४ मार्चपासन
ू हे सारे थांबले. थांबन
ू ही तीन महिने झाले. पण कोरोना वाढतोच
आहे . तो मात्र थांबत नाही. माणसं हतबल झाली. माणसं घरात बसू लागली. टी.व्ही. वर बातम्या पाहू
लागली. मरणाऱ्या माणसांची संख्या मोजू लागली. ती वाढतच चालली. मग एक दिलासा दे णारी बातमी
आली की, ज्यांना आधीपासन
ू काही जीवघेणे आजार आहे त, त्यांच्यावर कोरोना चटकन आक्रमण
करतो. आणि त्यांना घेऊनच जातो. म्हणजे एरवी जे आज ना उद्या मरणार होते ते कोरोनामुळे आजच
मरत आहे त. खरं च ही दिलासा दे णारी बातमी आहे का? तर नाही. कुणाही माणसाचे जाणे दःु खकारकच
असते. तरीही नैसर्गिक मरण जरा दःु ख कमी करणारे असते. इथले मरण नैसर्गिक नाही. कसल्या तरी
न दिसणाऱ्या शस्त्राने शांतपणे शिरच्छे द करावा असे आहे !
याचा एक अर्थ असा की, कोरोनासारख्या साथी आल्या की माणसाच्या अंगातील जुने आजार
उफाळून येतात. मग ते माणसाला संपवून शांत होतात! हे माणसाबद्दल जेवढे खरे

$$$$$

आहे , तेवढे च राष्ट्राबद्दलही खरे आहे . कोरोना आला आणि आपल्या राष्ट्राचे मूळ आजार उफाळून येऊ
लागले आहे त. विशेषतः म्हणजे आमच्या दे शातल्या लोकांना हे दर्ध
ु र आजार आहे त, असे वाटत नाही.
यांसारखी दःु खाची आणि आश्चर्याची गोष्ट दस
ु री कोणती असू शकेल? त्यामुळे भय विश्वगरु
ु कडे पाहून
हसत आहे . त्याचेही आम्हाला काही वाटत नाही. लाज नावाची गोष्ट तर आमच्या शब्दकोशातच नाही.
मग कुजबुजत्या आवाजात चर्चा सुरू झाली... पाहा कोरोनामुळे एकमेकांना स्पर्श करायचा
नाही. कधी काळी आपल्या दे शात काही लोक अस्पश्ृ य होते. स्वातंत्र्यानंतर अस्पश्ृ यता पाळणे हा गुन्हा
ठरविण्यात आला. पण मुळात काही लोकांना अस्पश्ृ य का मानले गेले असेल! त्यामागे अशीच काही
आरोग्यविषयक कारणे असणार. उगीचच काही लोक अस्पश्ृ य असे ठरविले जातील? आरोग्यासाठीच
लोक एकमेकांना स्पर्श करीत नसणार. विशेषतः अस्पश्ृ य लोकांना...वेद, उपनिषदाचे लेखन करणारे
लोक जाणते होते, बुद्धिमान होते...
अशी हलक्या आवाजात कुजबुज मोहीम सुरू झाली. कुजबुज मोहीम किती प्रभावी असते याचा
अनुभव आपण २०१४ लाच प्रथमतः घेतला. आज रोज येत आहे त, सत्ता आल्यामुळे मिडिया नामक
चव्हाट्यावर कुजबुज मोहीमवाले जे पसरवीत आहे त ते पाहिले की सत्याचे रूपांतर असत्यात होऊ
शकते, हे लक्षात येते. सध्या तेच सुरू आहे .
एकूण कुजबज
ु मोहीम प्रभावी असते. त्याला आमच्या दरू दर्शनवरील माध्यमांनी मोठा हातभार
लावला. सर्वत्र भीतीचे साम्राज्य निर्माण झाले. त्याचे परिणाम दिसू लागले. सफाई कामगार
फाटकासमोर आल्याबरोबर दरू व्हा असे न सांगता, दृष्टीच्या टप्प्यात येणार नाही अशा ठिकाणी उभे
राहा असे सांगणाऱ्या बंगलोच्या (जिथे मोठा आयटी आहे ) एका गहि
ृ णीचे चित्र मध्यंतरी पाहावयास
मिळाले. खरे म्हणजे दरू
ु न बोलायला हरकत नाही. म्हणजे शिकं आपल्या अंगावर येणार नाही. अशा

86
अंतरावर उभे राहून छान गप्पा मारता येतील की? पण नाही. एके काळी अंगावर सावली पडू न
दे णाऱ्यांचे हे वंशज असणार. त्यांच्या सप्ु त मनातल्या पर्व
ू स्मत
ृ ी जागत
ृ झाल्या असतील का?
१ जन
ू २०२० पासन
ू क्रमाने टाळाबंदी उठविण्यात आली. टाळाबंदीचा, टाळ्या, थाळ्या
वाजविण्याच्या, दिवे घालविण्याचा, पष्ु पवष्ृ टी करण्याचा काय उपयोग झाला. तो हे सारे करणाऱ्यांनाच
माहीत. पढ
ु च्या पाच-सहा दिवसात हळूहळू व्यवहार पर्व
ू पदावर येऊ लागले. रस्त्यावर लोक दिसू
लागले. बंद पडलेले कारखाने सरू
ु होऊ लागले. सरकारने तशी परवानगी दिली... कामगार कामावर जाऊ
लागले. पण शहरामधील अनेक कॉलन्यांमधन
ू नियम करण्यात आले. सरकारने काही म्हटले तरी
आमच्या कॉलनीत आम्ही कोणाला येऊ दे णार नाही. मार्चपूर्वी कॉलन्यांमधील अनेक घरांत अनेक
स्त्रिया भांडी-कंु डी, झाडणे - पुसणे आणि स्वयंपाक अशी कामे करायच्या. या गोरगरीब स्त्रिया दिवसभर
राबून कसेतरी पोट भरायच्या. टाळाबंदीनंतर या स्त्रियांचे काम बंद झाले. काही इलाज नव्हता. म्हणून
बंद झाले असे आपण

$$$$$

समजन
ू घेऊ. परं तु टाळाबंदी उठल्याबरोबर शासनाने अशा सर्व कामगारांना कॉलन्यांमधन
ू प्रवेश द्या
असे आदे श काढले. तरीही २५ जन
ू पर्यंत अनेक कॉलनीमध्ये घरकामगार स्त्रियांना, गाड्या पस
ु ण्याचा
व्यवसाय करणाऱ्यांना आणि चालकांना प्रवेश मिळत नव्हता. गेटवरच्या सिक्यरि
ु टीच्या लोकांना तसे
सांगन
ू ठे वण्यात आले होते. त्यामळ
ु े अनेक कॉलनीच्या दरवाजावर सकाळ-संध्याकाळ अनेक स्त्रिया
जमताना दिसत होत्या. सिक्यरि
ु टीचे लोक त्यांना अडवत होते. रडवेला चेहरा करून अशा स्त्रिया आणि
कामगार परत जात होते. शेवटी २५ जून महाराष्ट्र शासनाला पुन्हा पत्रक काढावे लागले. कदाचित इथून
पुढे काही फरक पडेल. (तरीही या स्त्रिया आणि पुरुष कँटोनमें ट झोनमधल्या असतील तर त्यांना प्रवेश
नाही.)
पाहू पुढे काय होते ते. पण प्रश्न असा की शासनाने आदे श काढूनही कॉलनीचे अधिकारी ऐकत
नाहीत. कदाचित कॉलनीमधील काही लोकांचाही पाठिंबा असेल... वस्तुतः हे कामगार मास्क लावून,
आपल्या घरी आल्यावर हात स्वच्छ धुवून कपड्यावर सॅनिटायझर मारून काम करू शकतील. त्यामुळे
कोरोनाचा प्रसार होणार नाही. हे सगळे माहीत असूनही या घर कामगारांना प्रवेश न दे ण्याचे कारण
काय? एक तर्क करता येतो. हे सारे कामगार (स्त्रिया - पुरुष) गरीब असतात. चार-सहा घरी काम
केल्याशिवाय त्यांना जगताच येत नाही. अशा घर कामगारामधील जातीची गणती कुणी केली नाही
मला माहीत नाही. पण एक अंदाज मात्र असा आहे की, बहुसंख्य घरकामगार स्त्रिया आणि पुरुष तसेच
इतर कामे करणारे लोक हे प्रामुख्याने पूर्वाश्रमीच्या अस्पश्ृ य जातींमधून खेड्यापाड्यात पोट भरत नाही
म्हणून शहरात येतात. कुठे कुठे काम करून पोट भरतात. त्यात काही ओबीसी गटातील असतात. मराठा
स्त्री-पुरुषही असतात. मुख्यतः मागासवर्गीय असतात. लॉकडाऊनपूर्वी नाइलाज म्हणून या लोकांना
जातीचा, जातीचा विचार न करता काम दिले गेलेले होते. पती-पत्नी नोकरी करतात म्हणून किंवा
अशाच कुठल्या कुठल्या कारणांनी काम दिले गेले होते. अडीच-तीन महिने गेले. कॉलनीमध्ये राहणारे

87
उत्तम आर्थिक स्थिती असणारे तर असतातच, पण बहुसंख्य उच्चवर्णीय असतातच किंवा ज्यांना
आपण व्यापारी वर्गातील म्हणतो असे लोक असतात. तेव्हा या उच्चवर्णीय व उच्च गटातील लोकांना हे
सारे निम्नस्तरीय घरकामगार जेवढे दरू राहतील तेवढे हवे आहे त की काय मनात येते... खरोखरच
जातीय मनोवत्ृ ती पन्
ु हा उफाळून आली असेल का? प्रकट नाही, पण सप्ु त मनातील संस्कार जागे झाले
असतील का? असू शकेल, कारण हा आजार आमच्या अंगात तीन हजार वर्षांपासन
ू भिनलेला आहे . तो
कोरोनाच्या निमित्ताने उफाळून आला असेल काय ?
टाळे बंदी सरू
ु झाली. सगळे रस्ते बंद करण्यात आले. रस्तोरस्ती नाके उभे करण्यात आले. अशा
काळात दोन धार्मिक वेषातले महाराज पोलिसांना चुकवून आडमार्गाने पालघरच्या परिसरात पोचले.
त्या परिसरातून अशी अफवा पसरली होती (म्हणे) की मुलांना पळवून नेणारी एक टोळी फिरते आहे .
परिणामी, रात्रीच्या वेळी या दोन साधूंना आणि त्यांच्या गाडी

$$$$$

चालकाला लोकांनी बेमर्व

ु तखोरपणे मारून टाकले. मारणारे बहुधा सारे आदिवासी असावेत (तसेच त्या
भागात भाजपचे प्रस्थ आहे असे कळते.). आता असे कोणालाही मारून टाकणे अत्यंत दःु खदच होय.
परं तु दस
ु रीकडे साधंन
ू ा मारले म्हणन
ू दस
ु ऱ्या दिवसापासन
ू गदारोळ सरू
ु झाला. सामान्य माणसांना
मारले असते तर असा गदारोळ झाला असता का? मळ
ु ात पोलिसांना चक
ु वन
ू आडमार्गाने हे साधू प्रवास
करीत निघाले होते, हे मळ
ु ात चक
ु ीचे होते. त्याबद्दल मात्र कुणी बोलायला तयार नाही. मग म्हटले जाऊ
लागले की, हिंद ू साधंच
ू ी हत्या झाली. यातही हास्यास्पद गोष्ट अशी की, अर्नब गोस्वामी नावाचा
आरडाओरडा करणारा पत्रकार सोनियाबाईंना या घटनेचा 'जाब' मागत होता. हिंद ू साधूंची हत्या
झाल्यामुळे तुम्हाला आनंद झाला असेल. तुम्ही आता आनंदाने ही बातमी इटलीला कळविली असेल...
यांच्यासारखा मूर्ख आरडाओरडा, क्वचित कुणी करील. या प्रकरणी सोनिया गांधींचा संबंध काय? त्यांना
आनंद का होईल? तर त्या हिंद ू नाहीत, हे लोकांच्या मनावर बिंबवण्यासाठी म्हणून 'हिंद ू साधू, हिंद ू
साधू' असा आरडाओरडा अनेक चॅ नल्सवर सुरू होता.
त्याच दरम्यान तबलिंगी जमातच्या लोकांनी कोरोना पसरविला अशी कुजबुज मोहीम सुरू
झाली. मग ती सोशल मिडियावर आली. पुढे दरू दर्शनच्या अनेक चॅ नल्सवर आली. म्हणजे मुस्लिमांनी
हा रोग पसरविला असे ठरविले जाऊ लागले. मग त्याचवेळी हिंद ू दे वतांची अनेक स्थाने खुली होती. तेथे
गर्दी होत होती. एवढे च नव्हे , तर योगी आदित्यनाथ राममूर्ती घेऊन अयोध्येला पोहचले होते. या
साऱ्याबद्दल एक शब्दानेही कोठे चर्चा नव्हती. सर्वत्र तबलिगी जमात, मग काही खोटे प्रसारित केले गेले.
ज्यामध्ये मुस्लीम विक्रेते फळांना थुंकी लावून फळे विकताहे त किंवा डिलिव्हरी करणारी मुस्लीम मुले
थुंकी लावून पिझ्झा वगैरे दे त आहे त. त्याहीपेक्षा भयंकर म्हणजे अलीकडेच सुफी संत मोईनुद्दीन चिस्ती
यांच्याबद्दल अत्यंत गलिच्छ विधाने एका चॅ नलवरून प्रसारित करण्यात आली.
दे शभरात कोरोनाचे रुग्ण प्रति दिवशी वेगाने वाढत आहे त. मत्ृ यूचा आकडा वाढतो आहे . आणि
आमच्या दे शातील डिजिटल मिडिया काय करतो आहे ? तर हिंद-ू मुस्लीम दरी कशी वाढे ल याचा प्रयत्न

88
करीत आहे . वस्तुतः ही वेळ परस्परांनी जवळ येण्याची, परस्पर सहकार्य करण्याची आहे . परं तु अशा
आणीबाणीच्या प्रसंगी सद्ध
ु ा भारतीय माणस
ू हिंद-ू मस्
ु लीम, हिंद-ू मस्
ु लीम करण्यात धन्यता मानतो
आहे , हे लोकांना कळते आहे . पण त्याची त्यांना पर्वा नाही. कारण असे करूनच सत्ता हस्तगत करता
येते. हे त्यांनी अनभ
ु वलेले आहे ... तर या प्रसंगी हिंद-ू मस्
ु लीम का?
तर त्याचे उत्तर असे की, गेल्या शंभर वर्षांत हिंद-ू मस्
ु लीम द्वेषाचा विषाणू भारतीयांच्या
शरीरात घस
ु ला. त्यामळ
ु े भारतीय माणस
ू आजारीच झाला. अधन
ू मधन
ू हा अर्ज उफाळून येतो आणि
बाबरी मशीद उद्ध्वस्त केली जाते. अधन
ू मधन
ू मस्लि
ु मांना पकडून 'मॉब लिचिंग' केले जाते. म्हणजे
एखाद्या रोगाचा ताप जसा अधूनमधून चढतो तसे आपले होते. आता हा

$$$$$

आजार आपल्या शरीरात बराच खोलवर मुरला आहे . (अनेकांना या आजाराचा अभिमानही वाटतो!) तो
इतक्या सहजासहजी दरू होईल असे वाटत नाही.
अशा भयानक महामारीच्या प्रसंगी जन
ु े आजार उफाळून येतात. हा जो सिद्धांताचा अनभ
ु व आहे
त्याचा प्रत्यक्ष या कोरोना काळात फार तीव्रतेने येतो आहे एवढे मात्र खरे . आपला दे श म्हणजे
विषमतांचे आगार आहे . त्यातील एक विषमता म्हणजे सामाजिक विषमता होय. पण त्यासारखीच
वेदनादायी विषमता म्हणजे आर्थिक विषमता होय. पण त्याबद्दल काही आपण बोलत नाही. आपण
बोलू नये म्हणन
ू आपल्याला हिंद-ू मस्
ु लीम आणि भारतीय अस्मितांमध्ये गंत
ु वन
ू ठे वण्यात येते, खप
ू
खोटे प्रश्न निर्माण करून त्यावर रात्रंदिवस चर्चा केल्या जातात. या साऱ्यांचा मळ
ू हे तू आर्थिक
विषमतेकडे म्हणजे भांडवलदारीच्या वाढत्या संपत्तीकडे आपले लक्ष जाऊ नये? तर मूळ मुद्दा आर्थिक
विषमतेचा...
पहिल्यांदा लॉकडाऊन जाहीर झाले. म्हणजे अचानक जाहीर झाले. सध्या सगळ्या गोष्टी
अचानक होतात. कसलीही सूचना नाही, कसली पूर्वतयारी नाही, सारे उद्योग ठप्प झाले, सारे जग
जिथल्या तिथे थांबले. आपला दे शही थांबला. लोक आपापल्या घरात बंदिस्त झाले. बंदिस्त होणे सोपे
होते, पण खायचे काय? कसातरी महिना काढला. इकडून तिकडून काही गोळा करून खाल्ले.
लेकराबाळांना खाऊ घातले अन ् पुन्हा एक महिन्यांनी लॉकडाऊन वाढला. असे काही घोषित
करणाऱ्याच्या गावी हे गरीब, दीन-दब
ु ळे नव्हतेच. अर्थात, ते कधीच नसतात म्हणा! मागे नोटाबंदीच्या
वेळीही नव्हतेच. तेव्हा बँकांच्या रांगांमध्ये दीड दोनशे लोक गेले. कुणाच्या डोळ्यांत अश्रू आले नाहीत.
मरणाऱ्यांच्या कुटुंबांना कुणी भरपाई दिली नाही. हा अनुभव गाठी होताच. घरात कोंडून भुकेल्यापोटी
मरायचे तर गावाकडे जाऊन मरू, असा विचार करत लोक घराबाहे र पडले. रे ल्वे स्टे शनवर गर्दी करू
लागले. (मुंबईला ही गर्दी महामारीमुळे जमली असा नीच प्रकारही झाला.) रे ल्वे नाहीत तर पायी निघाले.
मुंबई, सुरत, दिल्ली, जालना, औरं गाबाद, बंगलोर, गुडगाव अशा ठिकाणांहून लोक पायी निघाले. मुले
सायकलवर निघाले. मिळे ल त्या वाहनाने निघाले. सामानावर मुले झोपलेली, उन्हाचा कहर, रस्त्यावर
सावली नाही ('झाडे लावा' ही आपली संस्कृती विसरून गेलो). लोक चालतायत, घामाच्या धारा, खायला

89
काही नाही, प्यायला पाणी नाही... रस्त्यातच किती माणसे मेली कुणास ठाऊक! औरं गाबाद-जळगाव
रे ल्वे रूळावर नऊ माणसे मालगाडीखाली चिरडून गेली... कुणाच्या डोळ्यांत पाण्याचा टिपस
ू आला
नाही! मग कुणी म्हणाले, थोड्या रे ल्वे सरू
ु करा. या लोकांना गावी नेऊन सोडा. मग रे ल्वेच्या भाड्याचे
काय करायचे असा प्रश्न काही दिवस चालत राहिला. तोपर्यंत खप
ू च उशीर झाला होता. थोड्या रे ल्वे सरू
ु
झाल्या. त्यांचे मार्ग चक
ु ले. दीड दिवसात पोचणारी रे ल्वे पाच-सहा दिवस नस
ु ती नस
ु ती रूळावरून
फिरत राहिली. (हा नवा विकसित दे श!) थोडे लोक रे ल्वेने, थोडे बसने. पण बहुसंख्य पायी गावी जाऊन
पोचले. एक मल
ु गी तर आपल्या आजारी बापाला मागे बसवन
ू सायकलवर १३०० किलोमीटरचा प्रवास
करून गावी पोचली. असे सारे लोक गावी

$$$$$

पोचले. तर त्यांना गावात प्रवेश मिळे ना. सारी माणस

ु की आटून गेलेली. त्यांचेच भाऊबंद हातात दांडके
घेऊन उभे. कोठे राज्य सरकारांनीच ज्या लोकांना यायला बंदी केली!
....उन्हातान्हात उपाशीपोटी चालणाऱ्या माणसांची संख्या किती? काही लाखांच्या घरात. हे
लोक रोजच्या रोज कमावतात आणि खातात. कोण आहे त हे लोक? कारखान्यातन
ू काम करणारे जसे
आहे त, तसेच बांधावर काम करणारे ही लोक आहे त. इतरही खप
ू आहे त. हॉटे लमधील वेटर, रिक्षा, टॅ क्सी
चालवणारे , पान, सिगारे ट विकणारे , रस्त्यावर अन्न विकणारे , न्हावी, मजरू अड्ड्यावर रोज जाऊन उभे
राहणारे , वेगवेगळ्या दक
ु ानांतन
ू काम करणारे , छापखान्यात छोटे मोठे काम करणारे , घरगत
ु ी काम
करणारे स्त्री-परु
ु ष, किती छोट्या छोट्या व्यवसायाची नावे घ्यावीत ?
पहिल्यांदाच अशी सारी माणसे डोळ्यांपुढे येऊ लागली. पूर्वी कधी यांची आपण नोंदही करीत
नव्हतो. सारे सुरळीत चालले आहे , असेच गह
ृ ीत धरीत होतो. कोरोना नावाची महामारी आली आणि
आपल्या समाजाला लागलेल्या या आर्थिक रोगाची लक्षणे ठळकपणे जाणवायला लागली... नुसती
जाणवायला लागली असे नाही, तर हा रोग आता साऱ्या दे शाला वणव्याप्रमाणे पेटवतो की काय, असे
वाटायला लागले.
...पण असे आपल्या दे शात कधीच होणार नाही. शतकानुशतके अध्यात्माचे मचूळ पाणी पिऊन
पिऊन सारी संवेदनशीलताच मरून गेली आहे ! या अध्यात्माचे पाणी भारी कडक मंदिरी, मशिदी उघडा
असे सुरू झाले. जगन्नाथाच्या रथयात्रेला प्रारं भी सुप्रीम कोर्टाने स्थगिती दिली. मग अंतर पाळण्याच्या
अटीवर रथयात्रेला परवानगी दिली! हे अध्यात्माचे पाणी इतके कडक की, कोरोनादे वीची निर्मिती झाली.
तिकडे उत्तर प्रदे शात महिला सामहि
ू करित्या दे वीची पूजा करू लागल्या. (पूर्वी महाराष्ट्रात कॉलरा आला
की मरीआई, शीतलाआईची पूजा केली जाई.) पण या साऱ्यावर कडी म्हणजे इंदोरच्या कलेक्टरने
कुठल्या तरी दे वाला दारू पाजून कोरोना पळवून लावायची प्रार्थना केली! या साऱ्याच्या जोडीला गोमूत्र,
गोशेण होतेच. तर असा आपला दे श मुळात आजारी. कित्येक शतकांपासून महामारी आली आणि सारे
आजार उफाळून आले. आपले शहरीकरणाचे वेड (स्मार्ट सिटी) आणि खेडी उद्ध्वस्त करण्याचे धोरण
किती वेडप
े णाने सांगून गेले तर प्रादे शिक असमतोल किती वाढलेला आहे , हे ही लक्षात येते. पण हे

90
आनुषंगिक मुद्दे झाले. खरा आजार प्रचंड दारिद्र्याचा आणि आध्यात्मिक मचूळ पाणी शतकानुशतके
पिण्याचा आहे . महामारी आणि हे रोग उफाळून आले.
आणखी एक रोग आमच्या दे शाच्या अंगात मरु लेला आहे . शतकानश
ु तके... तो म्हणजे
स्वतःपरु ते पाहण्याचा. सामाजिक पातळीवर जाऊन साऱ्या समाजासाठी काही करावे असे आम्हाला
कधी वाटले नाही. स्वातंत्र्यानंतर जे थोडेबहुत सार्वजनिक भान आम्हाला आले होते ते १९९० साली
खाजगीकरणाच्या वावटळीत उडून गेले. मात्र सरू
ु झाले खाजगीकरण, प्रत्येक गोष्ट खाजगी
उद्योगपतीच्या ताब्यात द्यायची. एवढे च नाही तर चांगले सरकारी चाललेले

$$$$$

सरकारी उद्योगही सरकार उद्योगपतींना विकत आहे . तेथे ना कायदे ना समाजाच्या सर्व स्तराचं
समावेशन. आमचे लोकही हिंद-ू मुस्लीम करीत अध्यात्माचे मचूळ पाणी पिऊन बधिर होऊन गेलेले
आहे त. परिणामी, आमच्या सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्थेची दरु वस्था होऊन गेलेली. अनेक
दवाखान्यांमध्ये सोयी-सवि
ु धा नाहीत असे म्हटले की, डॉक्टरांना जेलमध्ये टाकण्याचे प्रकार झाले असे
प्रकार म्हणजे आमच्या सामहि
ू क निर्लज्जपणाचा कळसच होय. हा निर्लज्जपणा शतकानश
ु तके
आपल्या शरीरात भिनलेला. बलात्कार करणाऱ्यांच्या बाजन
ू े मोर्चे काढणाऱ्यांचा दे श आपला. डॉक्टर
मंडळी जेलमध्ये जातात तेव्हा गप्प बसणारच.
एकीकडे अशा सार्वजनिक सवि
ु धा. तर दस
ु रीकडे खाजगी डॉक्टर दवाखाने बंद करून बसलेले.
आमचे कवीमित्र किशोर घोरपडे यांना हार्टअॅटॅ क आला. ते जालन्याचे. जालना तरी तसे मोठे गाव.
जिल्ह्याचे ठिकाण... दोन तास त्याचे कुटुंबीय त्यांना घेऊन फिरत होते. एकही डॉक्टर उपलब्ध नव्हता.
जो उपलब्ध झाला तोही म्हणत होता, "सिव्हिल हॉस्पिटलला घेऊन जा." सिव्हिल हॉस्पिटलला सारे
कोरोनात गुंतलेले. शेवटी उपचार न मिळाल्याने ते गेले. मग अशा रस्तोरस्ती दवाखाने थाटून बसलेल्या
डॉक्टरांचा उपयोग काय? आमच्या किशोर घोरपडे यांच्यासारखेच असंख्य लोक उपचाराअभावी
कोरोनाशिवाय गेले. म्हणजे लॉकडाऊनमुळे मरा किंवा वाचण्यासाठी गावाकडे जाण्यासाठी निघून
जाण्यासाठी रस्त्यात मरा, कोरोनामुळे मरा किंवा कोरोनाशिवाय मरा... 'सामान्य माणसे मरतच
असतात’ हा इथला समज. आजचा नाही शतकानुशतकाचा. तरीही 'ठे विले अनंते तैसेचि राहावे!'
मुळातला सहानुभूती शून्यतेचा रोग, पण तो या महामारीच्या काळात अधिकच उफाळून आला.
एक सार्वत्रिक भीती सर्वदरू पसरली. ती कशी पसरली? तर या रोगाची नीट माहिती न दिली गेल्यामुळे
शासन जे काही सांगते, 'ते अंतर पाळा, घरी राहा' हे च पुन्हा पन्
ु हा. पण तेही नाही सांगायचं की हा रोग
म्हणजे माणसांना दरू लोटणे नव्हे . आमची टी. व्ही. चॅ नल्स तर कमाल करतात. एखाद्या वसाहतीत
कोरोना रुग्ण सापडला म्हणजे एखादा दहशतवादी सापडला असा आरडाओरडा करतात. खरे म्हणजे
अशा जागतिक आपत्तीवेळी कशा बातम्या सांगाव्यात याचे प्रशिक्षण भारतीय लोकांना दे ण्याची गरज
आहे . असल्या लोकांमुळे भीती अधिक पसरली. ती अधिक दाट झाली... वर्तमानपत्रांनी आणि

91
व्हॉटस ्अॅप युनिव्हर्सिटीने त्यामध्ये मोठीच भर घातली. अशा भीतीमुळे आमच्या जीवनातील
सहजता तर हरवन
ू गेलीच. जी थोडीबहुत उरली सरु ली मल्
ू यात्मकता वाहून गेली.
अशा राष्ट्रीय जागतिक आपत्तीच्या काळात शासन कसे असावे? तर सामान्यांना धीर दे णारे ,
सर्वतोपरी मदत करणारे असावे अशी अपेक्षा असते. कारण लोकच उरले नाहीत तर राज्य कोणावर
करणार? उत्तरे तल्या प्रचंड थंडीत राजा किंवा राणी रस्त्यावर थंडीत कुडकुडणाऱ्या लोकांना गरम कपडे
वाटत फिरत असत, असे दाखले इतिहासात मिळतात. छत्रपती शिवाजीराजे तर हरप्रकारे शेतकरी
जगवावा असे म्हणत असत. कारण सामान्यांच्या

$$$$$

श्रमामधून राज्ये, राष्ट्र उभे राहतात. पण अशी जाण उरली आहे का? उरली असली तर मजुरांचे लोंढे
असे रस्त्याने उपाशीतापाशी निघाले नसते. शेकडो लोक रस्त्याने मेले नसते. याउलट या लॉकडाऊनचा
फायदा घेऊन आपल्या विरोधकांना कुठल्याही कलमाखाली जेलमध्ये टाकण्याचे प्रकार सुरू झालेले
दिसतात.
आता हे सिद्ध झालेच आहे की पोलीस यंत्रणा स्वतंत्र नाही, सरकार सांगेल त्याप्रमाणे ती वागते.
म्हणजे कायदे शीर बाबीमध्ये कसे अडकावयाचे याचे कौशल्य पोलिसांकडे असते. सरकारने अगदी
तालक्
ु याच्या आमदाराने इशारा करावा आणि पोलिसांनी कुणालाही गंत
ु वावे. जेलमध्ये टाकावे असे सरू
ु
आहे . निर्धास्तपणे! कारण कोरोनाच्या भीतीमळ
ु े लोक रस्त्यावर येत नाहीत! केवळ हे चातर्य
ु !
मळ
ु ात भारतीय माणसाच्या मनात लोकशाही अजन
ू नीट रुजली नाही. म्हणन
ू राज्यकर्तेही
मध्ययुगीन राजासारखे वागतात आणि प्रजाही त्यांचे गुणगान करते. मग जुने सारे रोग उफाळून
येतात. महामारीच्या काळात ते अधिकच भडकतात. जीवघेणेही होतात...

92
$$$$$

५. मायाबाजार आणि बाजारमाया / बाजार आणि माया

- अतल
ु दे ऊळगावकर, लातरू

कोरोनाचा मायाबाजार आणि बाजारमाया या संकल्पना अनेक तज्ज्ञांच्या अभिप्रायाद्वारे मांडून,

त्याचबरोबर मानवी जीवन व आनंद लट
ु ण्यासाठी माणसाचे मनोविश्व कोणी घडविले? यात्रा, बाजार
यांनी शहरात गावोगावी बाजारशैली बनली आहे . बाजारात व्यापार करण्यापेक्षा, उत्पादन व सेवा
यांच्याशी काहीही संबंध नसलेल्या दलालांची संख्या झपाट्याने वाढली, दलालांनी अफाट संपत्ती
(माया) निर्माण केली. त्यात अधिकाऱ्यांकडून आर्थिक सुखासाठी मानसिक छळ स्वीकारण्याची तयार
झालेली मनोवत्ृ ती, बाजारपेठात नीतिमूल्यांची मक्त्यांची जागा पैशाने (मायेने) घेतली आहे . या
गोष्टीला प्राप्त झालेले महत्त्व इ. ची चर्चा गंभीर असली तरी प्रेरक व उद्बोधक आहे . म्हणून कोरोना
काळात स्व-इतर यांचा नव्याने विचार केला तर जगण्याला अर्थ गवसेल इ. सर्व बाबींचा बोध अत्यंत
महत्त्वपूर्ण अशा लेखात घेतलेला आहे .
'क्षण एक मना बैसोनी एकांती, विचारी विश्रांती कोठे आहे ?' चारशे वर्षांपूर्वी नामदे वांनी हा प्रश्न
विचारला होता. 'शब्दवेध' संस्थेच्या अमत
ृ गाथामधून चित्रकार, गायक व लेखक माधुरी पुरंदरे यांनी
ह्या प्रश्नातील काकुळती त्यांच्या आर्त स्वरातून महाराष्ट्रभर पोहोचवली होती. नामदे वांच्या ह्या
प्रश्नाची तीव्रता अद्यापही वाढतच आहे . आज कोरोनामुळे संपूर्ण जगाला स्वतःच्याच घरात राहण्याची
सक्ती झाली आहे . अशाच काळात अशा प्रश्नांना आपण सामोरं गेलं पाहिजे. 'मी, माझं सदन आणि
माझं बाहे रचं जग' यासंबंधीचे प्रश्न स्वतःला विचारले पाहिजे. त्यादृष्टीने आपत्ती ही एक संधी असते.
आपल्याला त्रासदायक वाटणाऱ्या व बाजल
ू ा पडलेल्या प्रश्नांना भिडा, असंच नामदे व सुचवत होते. 'मी
कोणाचा?’, 'मी कोणासोबत आहे ?’, ‘मी जगण्याला अर्थ दे त आहे का?', 'मी अधिकाधिक सुसंस्कृत होत
आहे की नाही?' हे ते खरे प्रश्न!
आपल्याला उपलब्ध असलेला वेळ कशात घालवायचा, याची निवड पूर्णपणे आपणच करीत
असतो. त्यावरूनच 'मी' घडत जातो. वेळेची गुंतवणूक कशात करतो? केवळ पैसा कमावण्यात?
संपत्तीच्या वाढीचीच आस असण्यातून साहित्य, संगीत व कला यांसाठी वेळच नाही. सोबतीला
असणारी नातीदे खील वेळेअभावी सधन नाहीत. आकाशातील रं ग वा कोवळी पालवी दिसत नाही की

93
पक्ष्यांचा आवाज ऐकू येत नाही. (घरात कोंडल्यावर कदाचित हे दोन्ही आनंद नव्याने मिळाले असतील.)
सरतेशव
े टी 'हा सारा आटापिटा करून मी समाधानी, शांत, प्रसन्न होत आहे ?' असा प्रश्नही स्वतःला
विचारण्याचं धाडस नाही. अवघड प्रश्न टाळत त्यांच्यापासन
ू पळत राहायचं. 'आनंद मिळवण्यासाठी' जे
जे करतो त्यातन
ू तरी काही साध्य होतं का? असं स्वतःला खरवडलं तर केवळ पैशानं काय मिळवता येतं
व काय नाही, ते लक्षात येतं. असे एकामागन एक प्रश्न पडत गेले तर 'माझा' खळखळाटी उथळपणा
लक्षात येऊ

$$$$$

शकतो. पैसा मिळवणं ह्या एकमेव उद्दिष्टासाठी केलेल्या पेरणीनुसार तसंच पीक उगवलं आहे . पण मग
हे ध्येय, माझं झालं कसं? पैसा वगळता इतर सर्वकाही क:पदार्थ ठरत, गळून का गेलं? माझं 'हे '
मनोविश्व कोणी घडवलं? याच्या त्रासदायक शोधात निघालं तर ती यात्रा 'बाजार' (मार्के ट) पाशी येऊन
थांबते. ‘माझी मूल्यं व जगणं, यश व अपयश, आनंद व दःु ख, विश्रांती व चैन सारं काही ह्या बाजारपेठेनं
ठरवलं' असा साक्षात्कार होऊ शकतो. ह्या 'माया' बाजारात आपण कधी व कसे हरवन
ू गेलो, याची
जाणीव होऊ शकते. एकांतात स्वतःला मनाच्या आरशात पाहिलं तर... त्यावर बाजाराच्या अनेक छटा
दिसू शकतील.
काळाच्या खप
ू च पढ
ु े असणाऱ्या सत्यजीत राय यांना, मल्
ू य मानणाऱ्या मध्यमवर्गीय
समाजाला कीड लागली आहे , हे प्रकर्षानं जाणवलं होतं. त्यांनी १९७०च्या दशकात ‘कोलकाता त्रयी'
मधन
ू शहरांमधील बाजारू जीवनशैलीचं वास्तव दाखवलं होतं. १९७६ साली आलेल्या 'जनअरण्य
(इंग्रजीतील नामकरण द मिडलमन- दलाल.)' मध्ये प्रमुख भूमिका असलेल्या तरुणाची सगळीकडून
कोंडी होते. मूल्य बाजूला टाकून तो 'दलाल' बनतो. (त्याकाळात दलाल ही संकल्पना हे अतीव दष
ू ण
मानलं जात होतं.) व्यापारात 'काम' कशी मिळवावी? तर कधी ती कशी निर्माण करावी? अधिकाऱ्यांना
कसं संतुष्ट करावं? हे सर्व व्यवहार' तो तरुण करू लागतो व सरावतो. एका अधिकाऱ्याला 'शयनसाथ
दे णारीला पोचवण्याचा प्रसंग येतो आणि ती त्याच्या मित्राची बहीण निघते. आर्थिक सुख लाभतं, परं तु
मानसिक ऱ्हास छळत राहतो. राय यांना हे जनांचं अरण्य तयार होणं खुपत होतं. त्यांना नीतीशून्य
बाजाराचा ऑक्टोपस मध्यमवर्गापर्यंत पोहोचल्याचं तेव्हाच जाणवलं होतं. काही वर्षांत दलालांची सद्दी
एवढी वाढत गेली की त्यांनी गल्ली ते दिल्ली, सर्वदरू असलेल्या सत्तेच्या अनेक वर्तुळांचा ताबा
मिळवला. उत्पादन वा सेवा कशातही सहभागी न होणाऱ्या दलालांची अफाट संपत्ती निर्माण होत गेली.
समाजकारण व राजकारण, वैयक्तिक व सार्वजनिक जीवन यांत संपत्तीचं ओंगळवाणं दर्शन होऊ
लागलं. त्याचं खेदखंत कुणालाही वाटे नासा झालं, याची चाहूलही राय यांना आधीच लागली होती.
त्यांच्या १९९० साली आलेल्या 'शाखा प्रशाखा' मध्ये नातू आजोबांना सांगतो, “मला शाळे त एबीसीडी,
पाढे , रं ग, खेळ शिकवतात. पण तुम्हाला सांगू, मला ना, पांढरा पैसा आणि काळा पैसासुद्धा समजतो.
बाबा आणि काकांकडे खूप आहे . तो कुठे ठे वतात, हे सगळं मला समजतं," हे ऐकताच, नीतीमूल्ये
पाळणाऱ्या आपल्या कुटुंबवक्ष
ृ ाला आलेल्या फांद्यांची कीड पाहून वद्ध
ृ आजोबा हादरून जातात. राय
यांनी अखेरच्या 'आगंतक
ु ' चित्रपटातून सुसंस्कृत, उदार व क्षमाशीलपणा जपणारे आगंतुक झाले

94
आहे त, हे दाखवलं होतं. बाजारमय झालेल्या मध्यमवर्गीयांचा मूल्य ऱ्हास पूर्ण झाल्याची खूण दाखवून,
राय निघन
ू गेले..
१९८० च्या दशकात, मागरिट थैचर व रोनाल्ड रे गन यांनी 'बाजारपेठ ही स्वयंभू व सार्वभौम
आहे , तिच्यावर सर्वकाही सोपवा' असा सिद्धांत मांडून मोकाट अर्थकारणाचा जणू जाहीरनामाच घोषित
केला. 'सरकारने कमीत कमी कामं करावी. अनद
ु ानं व कल्याणकारी

$$$$$

योजना बंद कराव्या. गरिबांना स्वतःचं कल्याण करून घेता येतं, त्यांना दया दाखवन
ू दब
ु ळं करू नका',
असा घोशा लावला. त्यानंतरच सार्वजनिक सेवा सवि
ु धा ह्या आजारी पाडून मारून टाकण्यात आल्या.
सर्व काही खाजगी क्षेत्रांच्या ताब्यात गेलं.
१९९० नंतर बाजारानेच नीती व मूल्यं ठरविण्याचा मक्ता घेतला. बाजाराची भाषा सर्रास
घराघरात ऐकू येऊ लागली. पैशाला अतिरे की महत्त्व येत गेलं. पैसा हे च मोजमाप सर्वत्र लागू होताच
कमीत कमी काळात व कमीत कमी कष्टात अधिकाधिक पैसा हे आयुष्याचं ध्येय झालं. अमेरिकी
विचारवंत प्रो. मायकेल सँडल यांनी 'व्हॉट मनी कान्ट बायः द मॉरल लिमिट्स ऑफ मार्के ट' (२०१२) ह्या
पुस्तकात, बाजारपेठ ही समाजावर तिचे खोलवर व्रण उमटवत असते. त्यातून विषमता व अन्याय होत
असतोच. पण त्याशिवाय मानवी वत्ृ तीदे खील बाजारू होत जाते. 'बाजार' हे मूल्य व्यक्ती व समाज,
नाती व नीती सारं काही घडवत जातं’’ असं मर्म सांगितलं आहे . मग लहानपणापासून ‘जबरदस्त
संपत्ती मिळते ते उत्कृष्ट करिअर' व 'स्पर्धेसाठी वाटे ल ते' हीच वचनें कानी पडत गेली. हे समीकरण
यच्चयावत तरुणांच्या मनामध्ये घट्ट रुतून बसलं. शिक्षण, नोकरी असो वा व्यवसाय, कोटी कोटींनी घर
भरावं हे च एकमेव लक्ष्य झालं. महिन्याला पगार सहा आकडी परं तु कामाचे तास २४! या फेऱ्यातून
समाधान, शांतता मिळणार तरी कशी? 'मी आणि माझं' ह्या सापळ्यात अडकलेल्यांना कुणाशीही
'नातं' असत नाही. कुठलंही नातं हे आपोआप तयार होत नाही. ते तयार करण्यासाठी कष्ट पडतात.
अशा नात्यांपैकी काही नाती प्रवाही व अर्थपूर्ण असल्यास त्यामुळे 'व्यक्तिमत्त्व' घडत जातं. त्यातून
उत्तम अभिव्यक्ती होऊ शकते. बाजाराची मूल्ये स्वीकारल्यामुळे सर्वत्र 'चेहरा' नसलेल्या माणसांचा
सुळसुळाट झाला असून समाजशास्त्रज्ञ सध्याच्या काळाला 'अभिव्यक्तीचा अंत' असं संबोधन दे तात.
सुमारे सहाशे वर्षांपूर्वीच कबीर यांनी 'माया महा ठगनी हम जानी' असं सांगून ठे वलं होतं. पं.
कुमार गंधर्व यांनी ह्या निर्गुण भजनात, 'माया' म्हणताना लावलेल्या अद्भत
ु स्वरातूनच अज्ञान व भ्रम
प्रकट होतो. माया ही अगम्य आहे . ती लक्ष्मी, हिरा, मूर्ती, तीर्थ अशी विविध रूपे घेऊन, महाठकाप्रमाणे
सर्वांना फसवित राहते. ही माया दरू केली तरच सत्य व ज्ञान गवसू शकतं' हे कबीरांनी बजावलं होतं. हे
प्रतिपादन प्रत्येकाला 'राजा वा राणी' ठरवणाऱ्या बाजाराला तंतोतंत लागू पडतं.
बाजाराच्या स्पर्धेत पढ
ु े पढ
ु े जाण्यासाठी घाई सरू
ु झाली. संपत्तीचा पक्का माल निर्माण
करण्यासाठीचा कच्चा माल, म्हणजे निसर्ग अशी निसर्गओळख झाली. खनिज, पाणी, जैवसंपदा ही
खरी निसर्गसंपत्ती. परं तु तिला ओरबाडून व खरवडून संपत्ती तयार करण्याची 'पळा पळा कोण पढ
ु े पळे
तो' स्पर्धा लागली. पाणी संपवा, वाळू संपवा, जंगलं संपवा, पर्वत छाटा, हवा व पाणी नासवन
ू टाका, ह्या

95
राष्ट्रीय कार्यक्रमात खेड्यांपासून राजधानीपर्यंतचे नेते, अधिकारी व त्यांचे सहकारी सहभागी झाले.
ह्या काळात मध्यमवर्गीय आणि उच्चवर्गीयांचे उत्पन्न

$$$$$

पटीपटीनं वाढत गेलं व सभोवताल बकाल होत गेला. जगातील ४०० कोटी जनतेच्या एकत्रित
उत्पन्नाएवढी संपत्ती जगातील ३७८ कुबेरांकडे आहे . दरवर्षी गरीब दे शांतील २ कोटी बालके दषि
ू त
पाण्यापासून होणाऱ्या रोगांमुळे दगावतात. भुकेल्यांची संख्या ८२ कोटींवर जाऊन ती कोटींनी वाढतच
आहे . (कोरोनामुळे त्यात विलक्षण भर पडत आहे .) जगातील संपत्ती तुफान वेगाने वाढत आहे ,
जगातील अब्जाधीशांच्या यादीत भराभर भर पडत आहे , तसंच शेअरचा इंडक्
े स एक लाख झाला तरी
त्या बाजाराचा आणि सार्वजनिक जीवनाचा काडीमात्र संबंध लागत नाही. भुकेल्या पोटांची आणि
सुकलेल्या नरड्यांची संख्या झपाट्याने वाढत गेली व वाढतेच आहे .
लंडनहून प्रकाशित होणाऱ्या 'द इकॉनॉमिस्ट' नं अर्थतज्ज्ञ डॉ. मार्क कार्नी यांना विशेष लेख
लिहिण्याची विनंती केली. (१७६ वर्षांपासन
ू प्रसिद्ध होणाऱ्या ह्या साप्ताहिकानं लेखकांचा नामोल्लेख
करण्याची प्रथा जपली आहे . विशेष लेख अतिशय दर्मि
ु ळ प्रसंगी घेतले जातात.) १६ एप्रिलच्या अंकातील
'हाऊ द इकॉनॉमी मस्ट यिल्ड टू ह्यम
ू न व्हॅल्यज
ू ' या लेखात 'कोरोनोत्तर जगाचं मल्
ू य बदलण्यावर'
विशेष भर दिला आहे . त्यात कान यांनी बाजार हाच आधार असलेल्या अर्थव्यवस्थेवर घणाघात केला
आहे . प्रो. सँडल यांच्या बाजारकेंद्री अर्थव्यवस्थेकडून बाजारू समाज, अशी आपली वाटचाल झाली आहे .
या प्रतिपादनाचा उल्लेख करून कार्नी यांनी पन्
ु हा एकदा मल्
ू याधारित अर्थकारणाकडे जाण्याशिवाय
इलाज नाही', असं स्पष्ट म्हटलंय. कोरोनामुळे संपूर्ण जगाची उलथापालथ होताना सर्व व्यवस्थांची
पारख होत आहे . नीतिमूल्यांपासून घेतलेली फारकत आपल्याला परवडलेली नाही. हे च कार्नी हे ठसवत
आहे त. अर्थवेत्ते अॅडम स्मिथ यांनी अठराव्या शतकात भांडवलाची महती सांगितली होती. पण
त्यासोबतच सभ्यता व विवेक ही मूल्ये पैशापेक्षा नेहमीच मोठी असतात. मूल्य, विवेक, न्याय आणि
परोपकार हे विकासाचे महत्त्वाचे पैलू आहे त", हे ही आवर्जून ठसबलं होतं. धनशक्तीने विवेकापासून
फारकत घेतल्यामुळे संकटांची मालिका सुरू झाली आहे .
कोरोनाच्या काळात संपूर्ण जगाला सर्व खर्च थांबवून आरोग्याकडे निधी वळवावा लागला आहे .
जागतिक अर्थव्यवस्था ही महामंदीच्या तडाख्यात नाही, याची जाणीव सर्वांना झाली आहे . परं तु हे
नवीन जग आपोआप अस्तित्वात येणार नाही. ते घडवून आणण्यासाठी सर्वांनाच नवा विचार व नवी
कृती करणं भाग आहे .
कोरोनानं लादलेल्या एकांतवासानंतरही आपण आधीसारखेच राहिलो तर ते काही काळानुरूप
असणार नाही. स्व व इतर ह्या दोन्हींचा नव्यानं विचार केला तर जगण्यातील 'अर्थ' गवसू शकेल.
आरं भी उल्लेख केलेल्या अभंगात नामदे वांनी 'संतापाचे सदन व शोकाचे पुतळे होऊन दर्ल
ु भ आयुष्य
वाया घालविणाऱ्यांना पाहताना गहिवरून येतं', असं म्हटलं आहे . नामदे वांचा सवाल आपण चारशे वर्षे

96
जिवंत ठे वला आहे . आता आपल्या जगण्याला काही मोल आहे काय? हा प्रश्न आपण आपल्यालाही
मनातल्या मनात विचारावा.

$$$$$

६. युगांतराविषयीचे काही प्रश्न

हरिश्चंद्र थोरात, दहिसर मुंबई

कोविड-१९च्या महामारीने जगावर खूप परिणाम घडवून आणलेत. इतका की, माणसाची
जीवनशैली बदलली, सुरक्षित अवकाशाची संकल्पना संकुचित बनत आहे , त्यामुळे व्यवस्थेला धक्का,
श्रमिकांचे अतोनात हाल, श्रममूल्यांची हानी, कोविड-१९ मुळे युगांतर घडले आहे . कोरोनानंतरचे जग
वेगळे असणार आहे . जुने व नवे युग यातील युगांतराचा प्रश्न, युगांतराची चळवळ, मानवीसंबंधाच्या
आकृतिबंधाची पुनर्रचना, अग्रक्रम बदलतात, जगाकडे पाहण्याचा नवा दृष्टिकोन झपाट्याने पुढे येत
आहे , सर्व बाबींचे संकेत, नेमनियम बदलतात अन ् समाजामध्ये नवी घुसळण सुरू होते. जुने व नवे जग
याविषयी विचारवंतात मतभेद, मानवीजीवन व्यवहाराला स्थैर्य हवे असेल तर त्याला वर्तमानाचा संदर्भ
म्हणजे कोविड-१९चा महत्त्वाचा संदर्भ आहे . असे असले तरी नवी व्यवस्था जन्माला घालण्याची कुवत
कोविड-१९ ने जन्माला घालण्याच्या परिस्थितीमध्ये दिसत नाही. अत्यंत महत्त्वपूर्ण, दर्जेदार लेखात
केलेले प्रश्न विचारवंतांना आव्हान करणारे आहे त.
जागतिक पातळीवरील कोविड-१९ च्या महामारीने आजच्या जगावर खूप परिणाम घडवून
आणले आहोत. आपण सारे जण या परिणामांचे साक्षी आहोत. या महासंकटाने जगण्याची शैली पूर्णपणे
बदलून गेली आहे . पूर्वी ज्या गोष्टी आपण अत्यंत सहजतेने करीत होतो, त्या करणे निषिद्ध आहे असे
ठरू लागले आहे . जगण्यातली सहजता नष्ट झाली आहे आणि प्रत्येक पाऊल जपून टाकावे लागत आहे .
प्रत्येक क्षण हा कसोटीचा क्षण ठरू लागला आहे आणि सरु क्षित अवकाशाची संकल्पना उत्तरोत्तर
संकुचित होत अवकाशाचे कानेकोपरे धोक्याने भरल्याची जाणीव आपल्याला ग्रासन
ू टाकते आहे .
अनेकांना माणसामाणसांमधील संबंधांचा आकृतिबंध बदलू लागला आहे आणि आजवर जगण्याच्या
केंद्रस्थानी असलेली मल्
ू यव्यवस्था धोक्यात आल्यासारखे वाटते आहे , असे वाटू लागले आहे .
निर्णयाची प्रक्रिया मानवाच्या हातन
ू निसटते आहे की काय असे वाटू लागले आहे आणि कोविड १९
नावाच्या विषाणप
ू ासन
ू जनसमद
ु ायाला वाचवणे हे मानवी उपक्रमशीलतेचे एकमेव उद्दिष्ट
असल्यासारखे वातावरण निर्माण झाले आहे . या विषाणच्
ू या प्रभावामळ
ु े जगाला गेली अनेक शतके
वेढून राहिलेली भांडवली उत्पादनपद्धती आणि अर्थव्यवस्था विस्कळित होऊ लागली आहे . तळाच्या
पातळीवरील श्रम करणाऱ्या माणसांचे तर अनन्वित हाल होत आहे त. त्यांच्या श्रमांचे मूल्य नाहीसे
झाले आहे आणि जगायचे कसे हा प्रश्न त्यांच्यासमोर येऊन उभा ठाकला आहे .

97
 कोविड-१९मळ
ु े आलेल्या साथीमधून युगांतर घडून येते आहे , असे म्हटले जाऊ लागले आहे .
पोस्टकोविड-१९ जग हे अगोदरच्या जगापेक्षा वेगळे असणार आहे असे सांगितले जाऊ लागले आहे .
चीनच्या वह
ु ान प्रांतात जेव्हा कोविड १९ पसरू लागला तेव्हाच एका नव्या

$$$$$

युगाचा प्रारं भ झाला, असे मानले जाऊ लागले आहे . साहजिकच युगाविषयी आणि युगांतराविषयीचे
अनेक प्रश्न आजच्या आपल्यासमोर उभे राहत आहे त. उदाहरणार्थ, एखादे युग असते म्हणजे काय
असते? नवे युग येते म्हणजे काय होते? जुने युग आणि नवे युग यांच्यामध्ये कोणता संबंध असतो?
नवे युग पूर्णपणे नवे असते काय? ते आल्याबरोबर जुने युग पूर्णपणे अर्थशून्य होते काय? हे तात्त्विक
स्वरूपाचे अत्यंत गंभीर प्रश्न आहे त, यात शंका नाही. त्यांची उत्तरे खूप वेगवेगळ्या दृष्टिकोनातून दे ता
येतील. त्यांतून इतिहास, समाज आणि संस्कृतीविषयी अनेक भमि
ू का पुढे येऊ शकतील. आपल्याला
एवढे खोल पाण्यात उतरायचे नाही. वर्तमानाचा संदर्भ जागता ठे वून सर्वसामान्याला गंभीर चर्चेकडे नेऊ
शकणारी एक पायवाट शोधण्याची धडपड आपल्याला करायची आहे . एखादे यग
ु असते म्हणजे काय
असते? एखादे यग
ु असते म्हणजे मानवी संबंधांचा विशिष्ट आकृतिबंध बऱ्यापैकी मोठ्या भभ
ू ागावर
प्रचलित असतो. मानवी संबंधांच्या विशिष्ट आकृतिबंधामागे अनेकविध गोष्टी असतात. त्यात
माणसाच्या भौतिक गरजा भागवण्यासाठी निर्माण झालेली, विविध वर्गातले लोक एकत्र आलेली,
गतिशील अशी उत्पादनपद्धती असते, तिला आधार दे णारे तंत्रज्ञान असते. समाजाचे विशिष्ट प्रकारचे
स्तरीकरण असते, म्हणजे खालचे लोक व वरचे लोक असे भेदभाव असतात, माणसांच्या वर्तनाला
दिशा दे णारी मूल्यव्यवस्था असते, राजकीय सत्तेची विशिष्ट रूपे असतात, दै नदि
ं न व्यवहारातले
राजकारण असते, विशिष्ट प्रकारचे ज्ञान असते व त्यामुळे आकळणारे जगाचे स्वरूप असते, विशिष्ट
प्रकारच्या वस्तू असतात, त्यांचे बाजार असतात.
माणसाचे वस्तूत रूपांतर करणाऱ्या विशिष्ट प्रकारच्या पद्धती असतात. अर्थातच, युग नेहमीच
या समग्रतेच्या संदर्भात अस्तित्वात आलेले असले तरी त्यांनी या समग्र व्यवहाराचे क्षेत्र व्यापलेले
असते असे म्हणता येत नाही. सापेक्षतया स्वायत्त असणाऱ्या व्यवहारांच्या विशिष्ट क्षेत्रातही युग
अवतरू शकते. वर सांगितलेले व्यवहार पुरेशा मोठ्या भूभागावर घडत असणे हे युग म्हणून ओळखले
जाण्यासाठी आवश्यक असते. युग पथ्ृ वीच्या विशिष्ट भागात अवतरते. उदाहरणार्थ, महाराष्ट्रात
विशिष्ट युग अवतरले असे आपण म्हणू शकतो. विशिष्ट दे शाचा या संदर्भात उल्लेख करता येतो.
खंडाचाही करता येतो. जागतिकीकरणाच्या प्रक्रियेमळ
ु े अलीकडच्या काळात संपूर्ण जगाचाही उल्लेख
करता येतो. युगांतराला चालना दे णाऱ्या घटनेचे स्वरूप किती व्यापक आहे यावरून युग किती भूभाग
व्यापते हे ठरते. युरोपमधील प्रबोधनाची चळवळ ही युरोपमधीलच नव्हे तर जगाच्या बऱ्याच मोठ्या
भागातील युगांतराला कारणीभूत ठरणारी घटना होती. दोन्ही महायुद्धांचे परिमाणही जागतिक
स्वरूपाचे होते. समकालीन भांडवलशाही आणि तंत्रज्ञान या दोहोंची निर्मितीही जगाला कवेत घेणारी
घटना होती. युरोप व अमेरिकेमध्ये पोस्टमॉडर्न युग आले आहे असे म्हणतात. पण हे युग जगाच्या
इतर भागांमध्ये पोहोचले आहे का याविषयी अनेकांना शंका आहे . युरोप व अमेरिकेतही ते आले आहे की

98
संपले आहे की निर्माणच झालेली नाही अशा भमि
ू का घेऊन वाद घातले जात आहे त. थोडक्यात, युग ही
वादग्रस्त गोष्ट दिसते.

$$$$$
यग
ु ांतर होते, नवे यग
ु येते म्हणजे काय होते? वर सांगितलेल्या मानवी संबंधांच्या विशिष्ट
आकृतिबंधाची पन
ु र्रचना होते. अग्रक्रम बदलतात. पर्वी
ू महत्त्वाच्या नसलेल्या गोष्टींना महत्त्व येते.
जगाकडे पाहण्याचे नवे दृष्टिकोन झपाट्याने पढ
ु े येतात. संकल्पनाचौकटी बदलतात. योग्य-
अयोग्यतेचे संकेत बदलतात. मूल्यव्यवस्थांमध्ये मूलभूत परिवर्तन घडून येते. धर्म, नैतिकता,
तत्त्वज्ञान या क्षेत्रांमध्ये आमल
ू ाग्र परिवर्तने होतात. निकष बदलतात. ज्ञानाची नवी क्षेत्रे खुली होतात.
ती कोणाला उपलब्ध असतील, त्यांचे फायदे कोणाला मिळतील याविषयीचे नेमनियम बदलतात.
साहजिकच, समाजाच्या स्तरीकरणामध्येही रूपांतर घडून येते. समाजामध्ये नवी घुसळण घडून येते.
अधिक मूलभूत स्वरूपाच्या युगांतरामध्ये उत्पादनाच्या पद्धती बदलतात. राजकीय सत्ता नवनवी रूपे
धारण करते. अर्थातच या सर्व गोष्टी विशिष्ट युगाचा गणवेष घालून कवायत करत हिंडत राहतात, असे
येथे अभिप्रेत नाही. विशिष्ट युगातील जगण्याच्या मुळाशी संघर्ष असतात. मतभेद असतात. प्रकट-
अप्रकट भांडणे असतात. विशिष्ट युग भांडणे कुठल्या विषयांवर व्हावीत हे ठरवते. मतभेदांना विशिष्ट
आशय आणि रूप पुरवते. संघर्षांना नवे परिप्रेक्ष्य उपलब्ध करून दे ते. नव्या युगाचा प्रत्यक्षातील
दै नंदिन जगण्याशी घनिष्ठ संबंध असतो. या जगण्याचा पोत युगविशिष्ट असतो. दै नदि
ं न व्यवहारांचे
स्वरूप युगामुळे निश्चित होते. साहजिकच विविध सामाजिक संस्थांवर युगांतराचा खोलवरचा परिणाम
होतो.
एका विशिष्ट क्षणी जुने युग संपते आणि नवे युग सुरू होते, असे होते काय? जाद ू व्हावी तसा
संबंधांचा नवा आकृतिबंध अस्तित्वात येतो काय? की नव्या युगाची मुळे जन्
ु या युगात असतात? जुन्या
युगाच्या काही घटकांमध्ये हळूहळू बदल होत, त्यांच्या प्रभावाखाली इतर घटक येत उत्क्रांतीच्या
प्रक्रियेमधून नवे युग आकाराला येते काय? काही जन्
ु या युगाचे घटक आणि काही नव्या युगाचे घटक
यांची नवी जुळणी म्हणजे नवे युग असे म्हणणे रास्त ठरावे काय? जुने युग आणि नवे युग यांच्यात
असे सातत्य असेल तर नव्या युगाला नवे युग का म्हणावे हा प्रश्न उरतोच. काही विचारवंत दस
ु ऱ्या
टोकाला जातात आणि क्रमशः हळूहळू होणाऱ्या बदलाची, सातत्याची संकल्पनाच नाकारतात. त्यांच्या
मते, जुने युग आणि नवे युग यांच्यात एक अनुल्लंघ्य अशी दरी असते. नवे युग का आकाराला येते याचे
समाधानकारक स्पष्टीकरणच करता येत नाही. संबंधांनी आपापतः धारण केलेला नवा आकार म्हणजे
नवे यग
ु असे या विचारवंतांच्या दृष्टिकोनातन
ू म्हणता येते. उत्क्रांती आणि दरी यांच्या या तिढ्यातन
ू
मार्ग काढणे अवघड असले तरी एक तिसरा मार्ग घेता येतो. जन
ु े आणि नवे यग
ु यांच्यामध्ये असलेले
द्वंद्वात्मक संबंध गह
ृ ीत धरता येतात. नव्या यग
ु ाची मळ
ु े जन्
ु या यग
ु ातील काही मल
ू भत
ू संघर्षांमध्ये
असतात. हे संघर्ष लढले जातात तेव्हा नव्या आशयसत्र
ू ांभोवती संबंधांची जोडणी होते. यग
ु म्हणन
ू
विशिष्ट कालखंड ओळखले जाण्यासाठी काही प्रमाणात स्थैर्य आवश्यक असले तरी यग
ु मानवी
व्यवहारामधून निर्माण होत असल्यामुळे त्यात आपोआपच गतिशीलताही आलेली असते, हे लक्षात
घेतले पाहिजे. या गतिशीलतेमुळेच नव्या युगाची संकल्पना निर्माण होते.

99
$$$$$
शेवटच्या प्रश्नाला वर्तमानाचा संदर्भ आहे . हा प्रश्न असा की कोविड १९मळ
ु े उद्भवलेल्या
परिस्थितीला यग
ु ांतर म्हणता येईल काय? या परिस्थितीचे स्वरूप काय आहे , हे आपण सरु
ु वातीला
थोडक्यात पाहिले आहे . या महामारीचे जग व्यापणारे स्वरूप पाहता ते एक मोठे अरिष्ट आहे यात
थोडीही शंका नाही.. तथापि, ते कितीही मोठे अरिष्ट असले तरी मानवी संबंधांचा एखादा नवा
आकृतिबंध दे ण्याची क्षमता त्यात आहे असे वाटत नाही. या अरिष्टाचे स्वरूप नकारात्मक आहे .
मानवाला ते नको आहे . त्याचे निरसन करण्यासाठी माणसे आटापिटा करत आहे त. खरे तर हे दोन्ही
महायुद्धांविषयीही म्हणता येण्यासारखे आहे . पण महायुद्धे एकापरीने भावात्मक, पॉझिटीव होती. ती
पर्यायी मूल्यव्यवस्थेकडे अंगलि
ु निर्देश करत होती. तिच्यातून युद्धापलीकडली शांतता, बंधुभाव, विवेक
ही मूल्ये माणसासमोर उभी राहत होती. कोविड-१९ हा एक प्रचंड धक्का असला तरी तो पर्यायी
मूल्यव्यवस्थेला उभारतो असे दिसत नाही. त्याच्यातून निर्माण होणाऱ्या प्रश्नांना व्यावहारिक संदर्भ
असले तरी ते सैद्धान्तिक प्रश्न उभे करत नाहीत. हा धक्का पचवून पन्
ु हा पूर्ववत व्हायची इच्छा
विद्यमान व्यवस्थेमध्ये ओतप्रोत भरलेली आहे . सर्वसामान्य माणसेही टाळे बंदीपूर्वीचे स्वातंत्र्य
उपभोगण्यास आतुर झालेली आहे त. या व्यवस्थेमधील अंतर्विरोधांना नष्ट करून एखादी नवी व्यवस्था
जन्माला घालण्याची कुवत कोविड- १९ ने जन्माला घातलेल्या परिस्थितीमध्ये आहे असे दिसत नाही.
(सौजन्याने : मुक्तशब्द, मार्च २०२०, संपादकीय)

$$$$$

100
 ७. कोरोनाचे नाव, कामगारांवरच घाव...
अजित अभ्यंकर, पुणे

कोरोनाचे सर्व उद्योगक्षेत्रे व त्यातील कामगार, मजूर यांच्यावर झालेले परिणाम सोदाहरण
सांगून विशेषतः कोरोनाचा कामगार क्षेत्रावर होणारा परिणाम हे अतिभयावह व अतिसूक्ष्म विचार
करायला लावणारे आहे त. कोरोना काळ कामगारांना वेठबिगारीकडे लोटणारा आहे . कामगार, त्याचे
कामाचे तास, वेतन, वरिष्ठाकडून मिळणारी वागणूक, लॉकडॉऊन, कामगाराविषयक कायद्याचे पालन
न करणे, अचानक कामगार कपात करणे, कारखान्याच्या उत्पादित मालाचा उठाव नाही इ. कारणांचा
ऊहापोह करून अशा काळात कामगार कायदे विषयक तंत्रांची यथातथ्य अंमलबजावणी व्हायला हवी.
कोरोनाचे नाव कामगारावर घाव! या महत्त्वपूर्ण लेखात याची चर्चा केलेली आहे .
उत्तर प्रदे श, गुजरात आणि मध्य प्रदे श या राज्यांनी काही अपवाद वगळता सर्व कामगार
कायद्यांना ३ वर्षांसाठी स्थगिती दिली आहे . प्रत्येक राज्यातील कायदे रद्द करण्याचा काही तपशील
वेगळा असला, तरी त्यातील मुख्य मुद्दे तेच आहे त.
सर्व कामगार कायदे ३ वर्षांसाठी स्थगित. म्हणजे, कारखान्यांत, कचेऱ्यांत, कोणत्याही
आस्थापनेत कितीही कोणत्याही वेळी, कोणत्याही सुट्या, रजा यांच्याशिवाय काम करून घेण्याचा
मालकांना मुक्त अधिकार; मालकाच्या मनाला येईल तितके वेतन दे ण्याचा अधिकार; कोणालाही
कधीही तत्काळ कामावरून हाकलून दे ण्याचा अधिकार; कामगारांना आग, धूर, अतिप्रकाश, अति शीत
अति उष्ण वातावरण यांच्यापासून संरक्षक यंत्रणा दे ण्याचे बंधन रद्द; कामगारांचा संघटना करण्याचा
अधिकार रद्द; कितीही कंत्राटी कामगार कोणत्याही कायम कामासाठी नेमण्याचा मालकांना मुक्त
अधिकार; प्रॉव्हिडंट फंड, कामगार राज्य विमा योजना सर्व काही रद्द; बोनस कायदा रद्द; कामगार
अधिकारी-कामगार न्यायालये-औद्योगिक न्यायालये, यांच्याकडे कोणी जाण्याचा प्रश्नच नाही.
त्यामुळे या यंत्रणांचे कामकाज बंद. याला औद्योगिक वेठबिगारी असे म्हणता येईल.
पण उत्तर प्रदे शचे सरकार हे अत्यंत दे शभक्त सरकार असल्याने, आणि पंतप्रधान नरें द्र मोदी
हे तेथील खासदार असल्याने त्यांनी अत्यंत उदार मनाने ३ कायद्यांचा अपवाद या आदे शाला केलेला
आहे .
एक, इमारत आणि बांधकाम कामगार कल्याण कायदा. हा अपवाद करण्याचे कशासाठी? तर
या कायद्याखाली सरकारला नवीन बांधकामाच्या मल्
ू याची १ टक्का इतकी, म्हणजे कोट्यवधी
रुपयांची रक्कम बांधकाम कामगार कल्याण निधी या नावाखाली सेस म्हणन
ू बांधकाम
व्यावसायिकांकडून मिळते. यातील जवळपास ७० टक्के रक्कम सरकार स्वतः वापरते, असे याबाबतचा
सर्वोच्च न्यायालयाचा २०१८ सालचा निकाल सांगतो.

$$$$$
दस
ु रा अपवाद आहे , वेठबिगार कायद्याचा. वेठबिगार म्हणजे विनावेतन, हाणून मारून काम
करून घेता येणार नाही, असा जो कित्येक वर्षांपूर्वी घटनात्मक बंधन म्हणून केला गेलेला कायदा आहे ,

101
तो रद्द केलेला नाही. कामगार कायदे च रद्द करण्यामुळे औद्योगिक वेठबिगारी सुरू झाली, असे कोणी
म्हणू नये, यासाठी हे औदार्य दाखविले असावे.
तिसरा अपवाद कायदा आहे , १५,००० रुपयांपेक्षा कमी वेतन असलेल्यांना वेतन अदा
करण्याबाबतचा कायदा म्हणजे किमान वेतन कायदा नाही. तो रद्द केलेला आहे . वेतन अदा
करण्याबाबतचे नियम म्हणजे हा कायदा. दे य वेतन १५,००० पेक्षा कमी असेल आणि जर ते दिलेच
नाही, तर कामगाराला त्या अंतर्गत दाद मागता येते. इतरांना कोणालाही नाही. जर दे य वेतन १५,०००
पेक्षा जास्त असेल आणि ते दिले नाही, तर या कायद्याखाली कोणतेही संरक्षण नाही.
हे असे भयानक पाऊल उचलण्याची ३ कारणे दे ण्यात आलेली
१. कोरोनामुळे बंद पडलेले उद्योग सुरू करण्यासाठी
२. कोरोनामुळे झालेले उद्योगांचे नुकसान भरून काढण्यासाठी
३. परदे शी गुंतवणूक आकर्षित करण्यासाठी
सर्वात प्रथम आपण ह्या कारणांची चर्चा करू. त्यानंतर या निर्णयाची कायदे शीर बाजूदेखील
तपासून पाहू.
पहिला मुद्दा, करोनाच्या आपत्तीमळ
ु े काही उद्योग बंद पडलेले आहे त, हे खरे . त्याचे कारण
स्पष्ट आहे . कोरोनाच्या बंदी हुकुमांमुळे कामगारांना रस्त्यावरून येण्यालाच बंदी आहे . जरी ते आले,
तरी उत्पादन सेवा विकण्यासाठी मालवाहतक ू , बाजारपेठा बंद आहे त. त्या उघडल्या तरी त्यामध्ये
ग्राहक कसा येणार, हा प्रश्न आहे च. या घटकांचा आणि कामगार कायद्यांचा काहीच संबंध नाही. दस
ु रे
म्हणजे कोरोना आपत्तीपूर्वीच सरकारी धोरणांमुळे आर्थिक मंदीची परिस्थिती निर्माण झालेली होती.
उद्योग मोठ्या प्रमाणावर बंद पडत होते. कारण दे शांतर्गत मागणीचा अभाव होता. दे शातील बहुसंख्य
जनतेच्या हातातील म्हणजे शेतकरी, शेतमजूर आणि कामगार यांच्या हातातील खरे दीशक्ती कमी होत
चालली होती. खाजगी तसेच सरकारी क्षेत्रात भांडवल गुंतवणूक होतच नव्हती. त्यावर उपाय करायचा
असेल तर, जनतेच्या हातातील खरे दी शक्ती वाढविण्यासाठी कामगारांची सौदाशक्ती वाढली पाहिजे.
जर कामगार कायदे च रद्द केले, तर कामगारांना कुठे ही काहीही दादच मागता येणार नाही. गुलामाप्रमाणे
मालक दे ईल त्या वेतनावरच काम करण्याची परिस्थितीने केलेली सक्ती होणार. त्यांच्याकडून कितीही
उत्पादन करून घेतले, तरी ते विकत घेण्यासाठी बाजारात मागणीच असणार नाही. कारण कामगारांची
खरे दीशक्ती कमी झाली, तर त्यातून मागणी कमीच होईल. म्हणजे कोरोनाची बंदी उठल्यानंतरदे खील
मुळातच मंदीची परिस्थिती जी अधिकच गडद होणार आहे , त्यामध्ये या घटकाची अधिकच भर पडेल.

$$$$$
कामगारांच्या नुकसानीचे काय ?
दस
ु रा मुद्दा, उद्योगांचे झालेले नुकसान भरून काढण्यासाठी जर कामगार कायदे स्थगित
करायचे असतील, तर कामगारांचे झालेले नुकसान कोण भरून दे णार याचे उत्तर सरकारला द्यावे
लागेल. कारण अजून तरी कामगार आणि उद्योजक यांना निदान औपचारिक पातळीवर तरी,
नागरिकत्वाचे समान अधिकार आहे त. तेही रद्द केल्याचा अध्यादे श माझ्या तरी वाचनात नाही. त्यामुळे

102
हे लक्षात घ्यावे लागेल की, काही अपवादात्मक आस्थापना सोडल्या तर बहुसंख्य कायम
कामगारांनादे खील करोनाच्या काळात ५० टक्के वेतनदे खील मिळालेले नाही आणि येत्या काळात तर
तेवढे देखील मिळण्याची शक्यता नाही.
आज हजारो स्थलांतरित मजरू रस्त्यावरून अर्धपोटी, उपाशीपोटी चालत हजारो मैलांवरच्या
आपल्या घरी जाण्यासाठी उन्हात तडफडत आहे त. रस्त्यावर पोलीस अडवतील म्हणन
ू रे ल्वे रूळावरून
जात आहे त. गाड्यांखाली चिरडले जात आहे त. स्थानिक कंत्राटी मजरू , हातावर पोट असणारे
स्वयंरोजगारी श्रमिक हे अशाच परिस्थितीत झोपडपट्टीत अर्धपोटीच आहे त. तीच बाब शेतकऱ्यांची
आहे . त्यांना त्यांच्या उत्पादनाचा खर्चदे खील मिळालेला नाही. लाखो रुपयांचे कर्ज त्यांच्या डोक्यावर
बसले आहे . त्यांच्या नुकसानीचे काय?
यांच्यापैकी फक्त उद्योजकांचे नुकसान भरून द्यायचे? कामगारांचे मुळात अत्यल्प असणारे
वेतन कपात करून? हा एकतर्फी अधिकार त्यांना द्यायचा काय? इतक्या वर्षांत जेव्हा त्यांना नफा
झाला असेल, त्यातील वाटा कामगारांना कधी मिळाला होता काय? मला हे मान्य आहे की, जर एखादी
आस्थापना खरोखर आर्थिक अडचणीत असेल, तर सर्व घटकांना ती वाचविण्यासाठी आपापला वाटा
उचलावा लागेल. पण त्यासाठी तेथील सर्व घटकांसमोर सर्व सत्य माहिती पारदर्शकतेने मांडून सर्व
मान्य असा मार्ग काढायला हवा. कामगार कायदे रद्द करून टाकण्याचा त्याच्याशी काहीही संबंधच
नाही.
जिथे कामगार कायद्यांची अंमलबजावणी जास्त, तिथेच मोठी परदे शी गुंतवणूक
शेवटचा मुद्दा परकीय गुंतवणूक आकर्षित करण्याचा. ह्याच्याइतका मोठा विनोद कुठलाच
असणार नाही. १९९१ पासून ते आजपर्यंत भारतात आलेली सर्वांत जास्त परदे शी गुंतवणूक त्याच
राज्यांत आलेली आहे की जेथे तुलनेने कामगार कायद्यांची सर्वांत जास्त कडक अंमलबजावणी होते.
म्हणजेच महाराष्ट्र, दिल्ली, कर्नाटक, तमिळनाडू, आंध्र प्रदे श. बहुसंख्य परदे शी कंपन्या ज्या दे शातून
येतात, त्या दे शांतील कामगार संघटना तसेच तेथील अंतर्गत कायद्यांनुसार त्यांना हे प्रमाणित करावे
लागते की, ते ज्या ठिकाणी कामगारांकडून काम करून घेतात, तेथील कामगारांना पुरेसे हक्क आणि
वेतन दिले जाते. त्यासाठी त्यांची ऑडिट्स असतात. थोडक्यात गुलामीसदृश कामगार-मालक संबंध
तिथे असता कामा नयेत, ही त्यांची गुंतवणुकीची पूर्वअट असते. म्हणजे अशा प्रकारे कामगार कायदे च
रद्द केलेले असणे ही परदे शी गुंतवणूक न येण्याची हमी आहे . शिवाय परदे शी गुंतवणूक येण्यासाठी
त्यांना विजेचा, पाण्याचा विश्वासार्ह पुरवठा, रस्ते, किमान विश्वासार्ह पारदर्शक सरकारी राजकीय

$$$$$
संस्कृती, किमान कायदा सव्ु यवस्थेची हमी, शिक्षित मनष्ु यबळ, तणावरहित सामाजिक वातावरण
याची हमी आवश्यक असते. यातील प्रत्येक बाबतीत उत्तर प्रदे श आणि मध्य प्रदे श यांचा क्रमांक
भारतातदे खील खालन
ू पहिला दस
ु रा आहे . तेथील स्त्रियांची सरु क्षा, सामाजिक गंड
ु गिरी,
जातीवर्चस्ववाद आणि भ्रष्ट सरकारी यंत्रणेला कंटाळून तेथील नागरिक तेथन
ू बाहे र पडण्यासाठी
जिवाचा आटापीटा करतात. भारतीय उद्योग उत्तर प्रदे श, मध्य प्रदे शमध्ये गुंतवणूक करण्याचे धाडस
करत नाहीत. तेथे कामगार कायदे रद्द केले म्हणून परदे शी गुंतवणूकदार येतील?

103
हा सर्व प्रकारच घटनाविरोधी
असा भयानक हल्ला श्रमिकांना वेठबिगारीमध्ये लोटणारा तर आहे च. त्याच बरोबर तो
घटनाविरोधी दे खील आहे . कारण कामगार कायदे हा विषय केंद्र आणि राज्य सरकारे यांच्या संयक्
ु त
यादीतील विषय आहे . त्यामळ
ु े घटनेतील कलम २५४ च्या तरतद
ु ीप्रमाणे ज्या विषयांत केंद्राचा कायदा
अस्तित्वात असतो, त्याबाबतीत राज्यांनी केंद्रीय कायद्याच्या विरोधी केलेली कोणतीही कृती किंवा
कायदा वैध ठरत नाही. येथे रद्द केलेल्या कामगार कायद्यांतील अनेक कायदे हे केंद्र सरकारने केलेले
आहे त. ते या राज्यांमध्ये लागू होते. ते रद्द करण्याचा निर्णय हा राज्य सरकार एकटे घेऊच शकत नाही.
त्यासाठी त्यांना केंद्र सरकारची पूर्वमान्यता घ्यावीच लागेल. ती न घेताच उत्तर प्रदे श तसेच, मध्य
प्रदे श आणि गुजरात सरकारने सर्व कामगार कायदे च रद्द करण्याचा निर्णय ३ वर्षांसाठी घेऊन टाकलेला
आहे . त्याला पश्चात मान्यता घेण्याचा प्रश्नच उद्भवत नाही. कारण, जी बाब मुळात कायदे शीरच नाही,
त्यासाठी निघालेला अध्यादे श मुद्दलातच बेकायदे शीर आहे .
शिवाय असे सुमारे ३५ पेक्षा जास्त कायदे जे संसदे ने किंवा राज्य विधानसभांनी संमत करून
इतकी वर्षे राबविले, ते सरसकट एका रात्रीत मंत्रिमंडळाच्या एका निर्णयाने मोडीत काढायचे, ही बाब
मनमानी आणि विचारशून्य पद्धतीचा उत्तम नमुना आहे . संसदे ची, राज्य विधानसभेची मान्यता न
घेता, संबंधित घटक म्हणजे कामगार आणि त्यांच्या संघटनांना विश्वासात न घेता, कोणतीही
अपघाती आणीबाणीची परिस्थिती नसताना असा निर्णय तडकाफडकी घेणे, हा नागरिकांच्या मूलभूत
हकांचाच भंग मानला जातो. म्हणूनदे खील या राज्यांचा हा निर्णय घटनाविरोधी ठरतो.
अर्थात, नरें द्र मोदी आणि अमित शहा यांचे सरकार आणि घटनात्मक पद्धती यांचा तसा फारसा
संबंध पोचत नाही. मोदी हे वाराणसीचे खासदार आहे त. योगी आदित्यनाथ हे त्याचे उजवे हात आहे त.
उत्तर प्रदे श ही त्यांच्या हिंसक राज्यपद्धतीची प्रयोगशाळाच आहे . कोरोनाच्या काळात कोणतेही
आंदोलन शक्य नाही. सर्वत्र गोंधळाचे वातावरण आहे . एवढी कारणे त्यांना त्यांच्या
कार्यक्रमपत्रिकेवरचा हा निर्णय घ्यायला पुरेशी आहे त.

$$$$$
५ दिवसांपूर्वी या ३ राज्यांनी हा निर्णय घेतला आणि दे शांतील उद्योगपतींनी नेमकी हीच
मागणी केल्याचे वत्ृ त आजच आले आहे . कोरोना आणि परदे शी गुंतवणुकीच्या नावाखाली योगी
आदित्यनाथ यांनी पंतप्रधान आणि वाराणसीचे खासदार नरें द्र मोदी आणि अमित शहा यांच्या
मार्गदर्शनाखाली प्रयोगादाखल हा निर्णय केलेला आहे , यात कोणतीच शंका नाही.
महाराष्ट्रातदे खील दबाव सरू
ु
महाराष्ट्रातदे खील कामाच्या तासांबाबत राज्य सरकारने एक अधिसच
ू ना काढलेली आहे . मात्र
तिचा कालावधी ३ महिने आहे . त्यानस
ु ार कारखान्यातील शिफ्ट म्हणजे पाळीची वेळ आता ८ ऐवजी १२
तासांची ठे वता येईल. त्यासाठी कामगारांना यावे लागेल. परं तु कामगार दिवसांतन
ू ८ पेक्षा जास्त तास
कामावर आला, तर त्याला वरच्या तासांसाठी नेहमीच्या दप्ु पट दराने वेतन द्यावे लागेल. तसेच एका

104
आठवड्यात ६० पेक्षा जास्त तास काम करवून घेता येणार नाही. अशा १२ तासांच्या सक्तीच्या पाळीला
कामगार चळवळीने विरोध नोंदविलेलाच आहे . त्यामळ
ु े च तसेच महाराष्ट्रात कामगार चळवळ ही
भक्कम असल्याने यापेक्षा पढ
ु चा बदल करण्यास राज्य सरकार धजावलेले नाही.
मात्र ते तसेच राहील अशा भ्रमात आपण राहता कामा नये. आता महाराष्ट्रात आणि दे शात
सर्वत्रच असे निर्णय व्हावेत यासाठी भाजपाचे नेते आणि मख्
ु यमंत्री यांना संघाच्या मख्
ु यालयातन
ू
आदे श दिला गेलेला असणारच आहे . त्यानस
ु ार महाराष्ट्रात हे बडे उद्योगपती आणि त्यांचे राजकीय
मख
ु ंड दे वेंद्र फडणवीस त्या कामास लागले आहे तच. ते मख्
ु यमंत्री उद्धव ठाकरे आणि महाआघाडीच्या
नेत्यांवर दडपण आणतील, महाराष्ट्रातून उद्योग बाहे र नेण्याच्या धमक्या दे तील. त्यापासून
महाराष्ट्रातील कामगार चळवळीने सावध राहिले पाहिजे. डाव्या पक्षांच्या नेत्यांनी आघाडीमध्ये या
प्रकारच्या पावलांना तीव्र विरोध केला पाहिजे.

$$$$$

८. कोरोना महामारीने फारच स्पष्ट केले...

भारत पाटणकर, कासेगाव, सांगली

कोरोना महामारीनंतर जागतिक पातळीवर चालत आलेली शोषणावर आधारलेली व्यवस्था

मूलभूत स्थितीने बदलवार आहे , असे नाही. पण तिचे दोष आणि आमल
ू ाग्र बदलवून नवा समाज
निर्माण करण्याची गरज आहे . कोरोना महामारीचा सर्वांत जास्त फटका शेतीव्यवस्था, शेतकरी,
कष्टकरी जनता, मजूर, कामगार, भटके-विमुक्त, धरणग्रस्त यांना बसलेला आहे . कोरोना काळात
माणस
ु की सोडून वर्तन चालू झालेले आहे . म्हणन
ू पर्यावरण संतलि
ु त, समद्ध
ृ समाजनिर्मितीची
आवश्यकता आहे . शेतीविज्ञान, जातीव्यवस्था, वैज्ञानिक, तंत्रवैज्ञानिक, सामाजिक बांधिलकी

105
मानणाऱ्या कार्यकर्त्यांनी संपन्न होण्याचीही गरज आहे . या महत्त्वपूर्ण लेखात केलेली मांडणी ही
चर्चात्मक आवाहन वाटते.
सध्या तज्ज्ञ, लेखक, विद्वान, कोरोना महामारी नंतरच्या जगाबद्दल बोल,ू लिहू लागले आहे त.
पण यापैकी कुणी प्रत्यक्ष जग बदलण्याचे काम करू शकणाऱ्या, करत आलेल्या जनतेबरोबर राहून काम
करणारे दिसत नाहीत, याचा अर्थ त्यांची मते विचारात घेऊ नयेत असे नाही. पण त्यांच्या लिखाणात
माहिती दे ण्याच्या पलीकडे कृती करण्याची दिशा दाखविणारे फारसे काही नाही. या माहितीचा उपयोग
मात्र निश्चितच होऊ शकतो. महामारीनंतर जागतिक पातळीवर चालत आलेली, शोषणावर आधारलेली
व्यवस्था मुलभूतरीतीने बदलणार आहे असे नाही. पण तिचे दोष आणि तिला आमल
ू ाग्र बदलून नवा
समाज निर्माण करण्याची गरज, जास्त स्पष्टपणे पुढे येऊ लागली आहे आणि जास्त प्रमाणात येणार
आहे .
कोरोना महामारीच्या महासंकटाने काय काय प्रकर्षानेच पुढे आणले ते सर्वांसाठी स्पष्टपणे येणे
आवश्यक आहे . जे मुद्दे पुढे आलेले ते आधीपासूनच या जागतिक व्यवस्थेमध्ये होतेच; पण आता ते
जास्त स्पष्टपणे पुढे कसे आले आहे त ते पाहावे लागेल.
१) कोरोना महामारीचा सर्वात जास्त फटका हा खेड्यात राहून शेती व्यवस्थेत जगणे ज्यांना
शक्य नाही अशा अंग मेहनती कष्टकरी जनतेला बसला आहे . जी शहरात जगायला जाते त्या
खालोखाल हा फटका खेड्यातल्या अंग मेहनती कष्टकऱ्यांना बसला आहे . जाती व्यवस्थेमुळे
पिढ्यानपिढ्या पिळल्या गेलेल्या, तळच्या समजल्या जाणाऱ्या जातींना आणि भटके, विमुक्त
विभागांना बसला आहे . कोरोनाच्या धोक्याबरोबरच उपासमारीने मरण्याचा धोका जास्त तीव्रपणे पुढे
आला आहे .
पण महामारी नसताना सुद्धा असणारी रोगराई याच विभागांना जास्त काचत आली आहे .
कोरोना महामारीमुळे ही परिस्थिती भीतीदायक स्वरूपात पुढे आली आहे . हीच जनता कमीत कमी
जागेत जास्तीत जास्त माणसे राहण्याची परिस्थिती असणारी आहे त. त्यांना घरीच रहा वगैरे सांगून
वाचवता येणार नाही हे आज स्पष्ट झाले आहे .

$$$$$
अशा परिस्थितीत माणसांना राहावे, जगावे लागणे हे च मुळात भयानक आणि माणुसकीला
सोडून आहे म्हणून कुणालाच असे राहावे लागू नये. सर्वांनाच ऐसपैस जागा, खोल्या असलेली वगैरे,
वगैरे आरोग्यदायक घरे असली पाहिजेत त्यासाठी आवश्यक तो आर्थिक, शैक्षणिक, सामाजिक बदल
केलाच पाहिजे; हे कोरोना महामारीने ठळक केलेले सत्य आज पुढे आले आहे . जातीय, लैंगिक, वांशिक
शोषणाचा अंत आणि नव्या आरोग्यदायक विकेंद्रित, पर्यावरण संतलि
ु त समद्ध
ृ समाजाची निर्मिती
करण्याची गरजसुद्धा पुढे आली आहे .
२) शेती विभाग हाच एक आर्थिक आणि उत्पादक क्षेत्रातला विभाग या कोरोनाच्या काळात
आज चालू राहू शकला आहे . त्यामुळेच आज दे श तरणार आहे . पूर्वीही या दे शाला जागतिक अरिष्टाचा
फटका कमी बसण्याचे कारण शेती विभागच आहे हे महामारीपूर्वीही स्पष्ट झाले आहे . शेती ही मानवी

106
समाजाला, भटकंतीच्या अवस्थेतून, विविध क्षेत्रांत स्थिर जीवन जगण्याची, ऐतिहासिक जीवन पद्धती
शक्य करणारी आहे . शेती, जंगलातील विविध वनस्पती, पाणी, सर्य
ू प्रकाश, वारा या सर्व गोष्टींच्या
आधारावर शेती उत्पादनाबरोबरच इतर अनेक उत्पादने ५००० वर्षांपर्वी
ू च्या काळापासन
ू उत्पादित
करायला मानवी समाजाने सरु
ु वात केली. विज्ञानाच्या आधारावर आजपर्यंत झालेल्या प्रगतीच्या
आधारावर शेती उत्पादनाच्या स्वरूपात प्रचंड बदल झाले. पण शेतीचे मानवी जीवनातील पायाभत
ू
स्थान आजही एक खास पद्धतीने कायम आहे .
५००० वर्षांपर्वी
ू पासन
ू १९६७-६८ पर्यंत भारतातली शेती सेंद्रीय पद्धतीने केली जात होती.
शेणखत, पालापाचोळा यांच्यापासून बनलेली खते, मातीमधील उपयोगी जीवजंतूची संपत्ती, मातीची
प्राथमिक उत्पादकता, पाण्याचा आवश्यक पद्धतीचा उपयोग, पिकांच्या फेरपालटातून मातीतील
आवश्यक घटकांना समद्ध
ृ करणारी पद्धत, शेती उत्पादन सुद्धा आरोग्यदायक जीवनाला गरजेच्या
घटकांचे उत्पादन होते. अन्न, धान्य, कडधान्य, फळभाज्या, पालेभाज्या, धागे, मसाल्याचे पदार्थ,
औषधी वनस्पती असे सर्वांगीण उत्पादन घेतले जात होते. दोऱ्या, कापड, कापूस, ज्याच्या आधारे वस्तू,
औजारे , वाहने (बैलगाडी वगैरे) घरे , रस्ते, धरणे, कालवे यांची उत्पादने आणि बांधणी विकेंद्रित पद्धतीने
होत होती.
पण शेतीची मालकी विषम होती, जातिव्यवस्थेच्या शोषणाची उतरं ड राबवतच उत्पादने केली
जात होती, स्त्रियांचे शोषण या सर्व उत्पादन पद्धतीचा भागच होता या पारं पारिक उत्पादन संबंधात
वर्गीय शोषण विकसित होत गेले होते. पण पर्यावरण संतुलित स्वावलंबी, आरोग्यदायक सर्वांगीण
गरजा भागविण्याची क्षमता असलेली ही विकेंद्रित उत्पादन पद्धती शेतीभोवती उभी होती.
१९६७-६८ ज्या दरम्यान पासून हायब्रीड बियाणी, रासायनिक खते, रासायनिक कीडनाशके,
सेंद्रीय पद्धतीने नियंत्रित सिंचन व्यवस्था, औद्योगिक क्षेत्रात उत्पादन झालेली औजारे , वाहने या सर्व
बाबतीत शेतीची मान ही औद्योगिक भांडवलदारांच्या मुठीत गेली. आजतागायत अशीच व्यवस्था
चालू आहे .

$$$$$
पण पुन्हा एकदा शेती पद्धती सेंद्रीय पद्धतीने आणि सर्वांगीण संतुलित पद्धतीने करण्याची दिशा
शेतीक्षेत्रात सुरू झाली आहे . या दिशेला औद्योगिक भांडवली शक्ती दडपून ठे वत आहे त. वरील शेती
व्यवस्था हीच आजच्या आणि पूर्वीच्या अरिष्टामध्ये जीवनाला, अर्थव्यवस्थेला आधारभूत ठरत आहे .
कोरोना महामारीच्या या काळाने ही गोष्ट सर्य
ू प्रकाशाप्रमाणे स्वच्छपणे पढ
ु े आली आहे . या
पार्श्वभम
ू ीवर सेंद्रीय स्वावलंबी शेती आणि तिच्यातन
ू होणाऱ्या उत्पादनांच्या आधारे चालणारे विकेंद्रित
पण आधनि
ु क विज्ञानाच्या आधारावर निर्माण झालेले कृषी उद्योग सरू
ु करण्यासाठी मोठी जन
चळवळ आता उभी केली पाहिजे, याचाच भाग म्हणन
ू वारा, पाणी, जंगल, समद्र
ु , सर्य
ू प्रकाश यांच्या
साहाय्याने होणारे विकेंद्रित उत्पादन सद्ध
ु ा औद्योगिक भांडवलाकडून काढून घेऊन कृषिविभागाच्या
उपक्रमांचा भाग म्हणन
ू सरू
ु होण्यासाठी चळवळ झाली पाहिजे. अंगमेहनती काम करत भयानक
अर्धपोटी जीवन जगणारी लाखो माणसे शहरे सोडून गावाकडे येऊ शकतील आणि सुखाचे स्वावलंबी
जीवन जगतील असे परिवर्तन घडवले पाहिजे.

107
 त्यासाठी समन्यायी पाणी वाटप सार्वत्रिक पद्धतीने राबवण्यासाठी चळवळ उभी केली पाहिजे,
चळवळीने यासाठी प्राथमिकदृष्ट्या केलेल्या अभ्यासानस
ु ार प्रत्येक गावच्या प्रत्येक कुटुंबाला स्वतःची
जीविका किमान सख
ु ाने जगता येईल एवढे उत्पादन घेण्याएवढे पाणी स्थानिक पाणलोट क्षेत्र विकास
आणि मोठ्या, मध्यम वगैरे धरणांतन
ू उपलब्ध होऊ शकेल. भम
ू ीहिनांसह सर्वांना हा हक्क मिळू
शकतो. या बदलातन
ू च शहरांकडून खेड्याकडे असा कष्टकरी माणसांचा प्रवाह चालू होईल हीच मोठ्या
स्वप्नाला साकारण्याची सरु
ु वात असू शकते.
या सर्व नव्या व्यवस्थेला उभी करण्यासाठी आवश्यक वैज्ञानिक संशोधन झाले आहे . प्रयोग
झाले आहे त. समन्यायी पाणी वाटपाच्या क्षेत्रात तर काही लक्ष हे क्टरावर अंमलबजावणी करायला भाग
पाडणारी चळवळ झाली आहे . कृषी औद्योगिक क्षेत्रातले प्रयोग सुद्धा झाले आहे त. यासाठी चळवळीच्या
कार्यकर्त्यांबरोबरच वैज्ञानिक आणि तंत्रवैज्ञानिक क्षेत्रात कार्य करणाऱ्या तज्ज्ञांनाही सहभागी
करण्याची गरज आहे .
३) लोकविज्ञान चळवळ पुन्हा सुरू करण्याची नितांत गरज कोरोना महामारीच्या परिस्थितीने
पुढे आणली आहे ही गरज नेहमीच होती. अशी चळवळ महाराष्ट्र, केरळ अशा राज्यांमध्ये सुद्धा होती
पण गेल्या काही वर्षात अशा चळवळी नसल्यात जमा आहे त. नवी शेती व्यवस्था पुनर्निर्मितीक्षम
निसर्ग संपत्तीवर आधारलेल्या विकेंद्रित कृषी उद्योगांची निर्मिती, आरोग्यमय जीवन प्रस्थापित
करण्याची प्रक्रिया चालू करणे, यासाठी आवश्यक शिक्षण व्यवस्था निर्माण करणे इत्यादीसाठी
लोकविज्ञान चळवळ ही शास्त्रज्ञ, तंत्रज्ञ आणि जनांची चळवळ बनली पाहिजे.
४) जन आरोग्य चळवळ किंवा लोकांना आजार होऊच नयेत, कमीत कमी व्हावेत या उद्देशाने
चालणारी आरोग्य रक्षण-संवर्धक चळवळ करण्याचेही अनेक प्रयत्न यापूर्वी झाले

$$$$$
आहे त. आजही या विषयावर काम करणाऱ्या काही संस्था आहे त. कोरोना महामारीने, पुन्हा एकदा अशा
चळवळी जोमाने सुरू करण्याची निकड प्रकर्षाने पुढे आणली आहे . या चळवळी, खरे म्हणजे, नवी
आरोग्य रक्षण संवर्धन चळवळी असण्याची गरज आहे , यासाठी पुन्हा एकदा शक्ती एकवटली पाहिजे.
आजपर्यंतची आरोग्य व्यवस्था ही रोग झाल्यावर ते खरे करण्यासाठी केलेल्या उपचारांचीच
फक्त व्यवस्था राहत आली आहे . लसींचा शोध लागल्यामुळे ज्या आजारांना आळा घातला गेला ते जर
सोडले तर उर्वरित आरोग्य व्यवस्था रोग होऊ दे णाऱ्या परिस्थितीला कायम ठे वणारीच आहे . राहण्याची
व्यवस्था, सांडपाण्याची विल्हे वाट, आहार, आर्थिक अडचणी, पिण्याचे स्वच्छ पाणी, हवेतील स्वच्छता
अशा घटकांच्या व्यवस्थेत दोष असल्यामळ
ु े रोग तयार होतात आणि असे दोष असल्याची परिस्थिती
ही समाजात बहुसंख्य असलेल्या, जगाची निर्मिती दररोज करणाऱ्या कष्टकरी स्त्री-परु ु षांच्याच
वाट्याला येते. त्यांना सर्वात जास्त प्रमाणात रोगराई आणि मत्ृ यल
ू ा बळी जावे लागते. कोरोना
महामारीने हे सत्य अगदी ढळढळीतपणे जगासमोर जाणले आहे .
त्यामळ
ु े च नवे जग घडवताना आरोग्य रक्षण संवर्धन चळवळ ही एक अत्यावश्यक चळवळ
आहे .

108
 ५) नवी शैक्षणिक व्यवस्था निर्माण होणे हा या सर्वाचा भाग असल्याशिवाय हे सर्व करताच
येणार नाही. प्रस्थापित शिक्षणव्यवस्था ही समाजव्यवस्थेतील शोषणाच्या प्रक्रियेत आवश्यक
असलेली कामे करण्यात उपयोगी पडणारी प्रशिक्षित माणसे तयार करणारी आहे . या व्यवस्थेत ज्ञान
वाढविण्याची, संशोधन करण्याची नवे ज्ञान निर्माण करण्याची कुवत निर्माण करण्याला शन्
ू य महत्त्व
आहे . त्यामळ
ु े इथे होणारे संशोधन सद्ध
ु ा सर्वसाधारणपणे बाजारात खपण्याचा निकष लावन
ू केलेले
असते. विज्ञान, भाषा, इतिहास, भग
ू ोल, कला इत्यादी सर्वच क्षेत्रात हा पॅटर्न तयार होत जातो तसा
होण्यासाठीच तर शिक्षणव्यवस्था नेमलेली आहे . इथे शंका विचारण्याला, प्रश्न उपस्थित करण्याला,
मूलभूत पद्धतीने विषय समजून घेण्यासाठीही कवडीचेही महत्त्व नाही.
लहानपणापासून माणसे जीवन पद्धतीतून, जीवनानुभवातून, निसर्गाशी येणाऱ्या नात्यातून,
माणसा-माणसांतील जिवंत संबंधातून ज्ञान मिळवत असतात. या सर्वांतून त्यांची ज्ञान घेण्याची आणि
वाढवण्याची एक पद्धती तयार होत असते याची दखल सुद्धा शिक्षणपद्धती घेतली जात नाही. ज्या विचार
पद्धतीत लहानपणापासून माणसे वाढली तिचा कोणताही संबंध शिकावयाच्या विचार पद्धतीशी नसतो.
त्यामुळे कामचलावू ज्ञान घेण्यापलीकडे काहीही होत नाही.
यामुळे मातीतून रसरशीत कोंब तरारून यावा त्याप्रमाणे नवे जीवन घडवणारे शिक्षण या
व्यवस्थेत अशक्यच असते. यातून तयार झालेली माणसे मानवी जीवनापुढे निर्माण झालेल्या मूलभूत
समस्यांनी उत्तरे शोधून पर्यायी जीवननिर्मितीचा विचारच करू शकत नाहीत.

$$$$$
शिक्षणक्षेत्रात नवीन पर्याय निर्माण करण्याचे अनेक प्रयत्न आजपर्यंत अनेक ठिकाणी झाले
आहे त. पण ते एकंदर चळवळीचा भाग कधीच झाले नाहीत. नव्या शोषण मुक्त समाजाचे,
मानवमुक्तीचे स्वप्न पाहण्याचा प्रयत्न त्यामध्ये होता.
६) पर्यायी संस्कृती निर्माण होण्यासाठी मूलभूत चळवळ केल्याशिवाय हे सर्व प्रयत्न पराभूत
होऊ शकतात; कारण संपूर्ण समाजाच्या मानसिकतेची, मानवी संबंधाची विविधतेतली एकसंघता,
सांस्कृतिक पर्यायाशिवाय शक्यच नाही. आज कोरोना महामारीच्या संकटाला तोंड दे त असताना अशी
पर्यायी संस्कृती निर्माण होण्याची छोटी जनप्रक्रिया सुद्धा नसल्यामुळे खुनशी आणि अंधश्रद्धेवर
आधारलेल्या धर्मांध सांस्कृतिक नंगानाचाला सामोरे जावे लागते. हिंसेची संस्कृती प्रभुत्व
गाजवण्याकडे वेगाने वाटचाल करीत आहे . अशा परिस्थितीत नव्या समाजाकडे जाण्याची पावले
जनतेने उचलणे अतिकठीण होऊन बसले आहे .
या ठिकाणी हे लक्षात घेतले पाहिजे की, कार्यकर्त्यांनी लेख लिहिणे, साहित्य निर्मिती होणे,
सांस्कृतिक स्वरूपाचे कला कार्यक्रम करणे म्हणजे केवळ पर्यायी संस्कृती निर्माण होण्याची प्रक्रिया
नाही. पर्यायी संस्कृतीची निर्मिती ही एक जनसमद
ु ायांच्या पातळीवरची सांस्कृतिक हालचाल आहे .
तशी ती सरू
ु झाली तरच ती वाढू शकते. त्यासाठीच नव्या उमेदीने, निर्मितीक्षम पद्धतीने सरु
ु वात झाली
पाहिजे.
७) प्रस्थापित व्यवस्था ही अशा प्रकारे सर्वांगीण बदलली पाहिजे हा मुद्दा कोरोना महामारीने
अगदी टोकाला जाऊन ठळक केला आहे . ही व्यवस्था एक दिवसात बदलणार नाही. सध्या बदलण्याचा

109
संघर्ष करता करता या व्यवस्थेत जगत असताना त्यातल्या त्यात कमी दःु खाचे जीवन जगण्यासाठीचे
ताबडतोबीचे संघर्ष सद्ध
ु ा करावेच लागतील, पण जसे संघर्ष सद्ध
ु ा नवा समाज साकार करण्याच्या
संघर्षाबरोबर जोडलेलाच असेल याची काळजी घ्यावी लागेल. तसे झाले नाही तर कोणताही मल
ू भत
ू
बदल घडवण्याची प्रक्रिया होणार नाही. शोषितांचा प्रत्येक विभाग आपापल्या गठ्ठय
् ाच्या समस्या
सोडवण्याची उत्तरे लांबपल्ल्याच्या, नवा समाज निर्माण करण्याच्या कार्यक्रमाशी जोडून जरी चळवळ
करू लागला तरी त्याची संकुचित ओळख कायम राहतेच.
सर्व विभागांच्या ओळखी एकमेकीत मिसळून जाऊन सर्वांचा एकच संघर्ष नवसमाज
निर्मितीसाठी होत नाही तोपर्यंत प्रस्थापित व्यवस्थेच्या पायाला धक्का लागू शकत नाही. सर्वांची
ओळख नवा समाज निर्माण करायला निघालेले अशी होत नाही तोपर्यंत कोरोना महामारीने ठळकपणे
पुढे आणलेल्या समस्यांची खरी उत्तरे मिळणार नाहीत.
तसे घडवू शकणे हीच सर्वात जास्त कठीण गोष्ट आहे . त्यासाठी ध्येयाला वाहून घेतलेल्या
कार्यकर्त्यांचे बांधिलकी मानणारे संघटन तयार व्हावे लागेल. हे संघटन एकाच वेळी व्यापक आणि
शिस्तबद्ध काम करणारे असावे लागेल, बौद्धिक विकासाच्या क्षेत्रातही भरीव आणि निर्मितीक्षम कार्य
करणारे असावे लागेल. निर्मिती क्षमतेला वाव दे णारी लोकशाही सुद्धा

$$$$$
यासाठी आवश्यक आहे . बौद्धिक कार्य आणि व्यावहारिक चळवळीचे कार्य अशा दोन्ही आघाड्यांवर
तेवढ्याच क्षमतेचे काम करण्याची क्षमता निर्माण करणे त्यासाठी अत्यावश्यक आहे . या संघटनेला
एका चळवळीचे व्यापक स्वरूप असणे आवश्यक राहील.
(चर्चेसाठी मसुदा)

110
$$$$$

९. केरळ: कोविड नियंत्रणाचे पथदर्शी मॉडेल

विनया मालती हरी, पुणे

कोविड-१९ चा जगाला धोका बसला आहे . अशावेळी भारतातले केरळ हे पहिले राज्य ज्याने
कोविड नियंत्रणासाठी जागोजागी टे स्टींग बथ
ु उभारणी, जिल्ह्यात किमान दोन हॉस्पिटल उभी करणे,
दरू ध्वनी, उपचार, विस्थापित मजरु ासाठी लेबर कॅम्पस, निवारागह
ृ े , सामहि
ू क किचन इ. उपाययोजना
करून साथीच्या आजारावर नियंत्रणासाठीचा कायदा करणारे पहिले राज्य होय. या कामासाठी
मुख्यमंत्री, आरोग्यमंत्री, मंत्री ते जिल्हाधिकारी व सारे उपयुक्त घटक अहोरात्र झटताहे त! कुटुंबाचा
नकाशा, संवाद, हालचाल नोंदी, हे रगिरी, राज्याचा कृतिशील पाठिं बा इ. बाबींची चर्चा या महत्त्वपूर्ण
लेखात केलेली आहे . केरळचे कोविड नियंत्रणाचे पथदर्शी मॉडेल दे शातच नव्हे तर जगात महत्त्वपूर्ण
ठरे ल.
सार्स-कोवि-२ चे उत्पपरिवर्तन (mutation) होऊन तयार झालेल्या कोविड-१९ या कोरोना
विषाणूने पथ्ृ वीवरील सर्वदरू थैमान घातले. अगदी अमेरिका, इटली, जर्मनी, फ्रांस, चीन इ. प्रगत
राष्ट्रांमधील आकांतापासून ते भारत, नायजेरिया, व्हिएतनाम, एलसालवॅदोर सारख्या विकसनशील
दे शात सुद्धा याचा प्रार्दुभाव दिसतो आहे . जगभर याच्यावर कशी मात करायची याची चर्चा असताना
भारतातील केरळसारख्या एका छोट्या राज्याने मात्र फार वेगाने यावर मात केलेली दिसते. या राज्यात
भारतातील सगळ्यात कमी मत्ृ यूचे प्रमाण आणि सगळ्यात जास्त बरे होण्याचे प्रमाण दिसते. मत्ृ यूचे

111
जगातील सरासरी प्रमाण ६.२९%, दिसते. भारताचे प्रमाण ३.२७% आहे , तर केरळचे प्रमाण मात्र फक्त
०.५१% दिसते.
कोविड-१९ हा संसर्गजन्य आजार आहे , मात्र तो धोकादायक आहे याचे कारण कुठल्याही
प्रकारची लक्षणं दिसत नसलेल्या संसर्ग झालेल्या व्यक्तिपासन
ू तो सामान्य माणसाला होतो.
याबद्दलचा पहिला इशारा डिसेंबर १९ मध्ये मिळाला होता. चीनमधील अभ्यासानस
ु ार संसर्ग झालेले
८०% आपापतः बरे होतात किंवा त्यांना अगदी कमीत कमी वैद्यकीय मदतीची गरज असते, तर ५% ना
गंभीर स्वरूपाचा आजार होतो आणि सर्वप्रकारचे संशोधन होऊन प्रत्यक्षात लस हातात यायला कमीत
कमी एक-दीड वर्षाचा कालावधी लागेल, असे तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे .
या सर्व गोष्टींवर लक्ष ठे वून खालील पावले टाकणारे केरळ हे पहिले राज्य: लोकसंख्या
घनतेच्या आधारे जास्तीत जास्त टे स्टींग करणारे च नव्हे तर जागोजागी टे स्टींगची बुथ (कायोस्क)
उभी करणारे , कोविडसाठी प्रत्येक जिल्ह्यात किमान दोन हॉस्पिटल्स उभी करणारे , तसेच
दरू ध्वनीउपचार सुरू करणारे , विस्थापित मजुरांसाठी ५,५००च्या वर लेबर कॅम्प्स आणि १५,५५४
निवारागह
ृ े उभे करणारे , 'राज्यात कुणीही उपाशी राहू नये यासाठी राज्यभरात १४०० सामहि
ू क किचन
उभे करणारे आणि साथीच्या आजारावर नियंत्रणासाठीचा कायदा करणारे , अशा अनेक गोष्टी करणारे
भारतातील हे पहिले राज्य आहे केरळ!

$$$$$
अर्थात, केवळ कायदा करून प्रत्यक्षातील नियंत्रण मिळवता येत नसते. त्यासाठी तेथील
मुख्यमंत्री आरोग्यमंत्र्यांपासून ते जिल्हा अधिका-यापर्यंत अहोरात्र झटणारे समह
ू उभे राहिले हे ही
विशेष आहे . तसेच विज्ञाननिष्ठे ने काम करणाऱ्या एका पिढीने तिथे साक्षरतेचे प्रामण ९४% वर नेले, ही
पार्श्वभूमीपण लक्षात घ्यावी लागेल. परिणामी, स्वयंसेवी काम करणे हे मोठ्या प्रमाणावर
मध्यमवर्गीयांच्या अंगवळणी पडले आणि आज ती तिथल्या समाज जीवनाची संस्कृती बनली आहे .
त्यातले एक मासलेवाईक हरण म्हणजे सध्या तिथे नावाजलेले अधिकारी नूह यांचे कार्य!
७ मार्चला नूह पु. बावा (जिल्हाधिकारी, पथनमथिट्टा जिल्हा) यांना पहिला फोन आला. “फेब्रव
ु ारी
२९ रोजी तीनजणांचे एक कुटुंब इटलीहून कोचीला पोचले. विमानतळावरील स्वयंसेवी स्क्रिनिंग
नाकारून टॅ क्सीने ते २०० किमीवरील रानी या तालुक्याच्या गावी गेले. काही दिवसात लक्षणं दिसायला
लागल्यावरही त्यांनी हॉस्पिटलशी संपर्क ही केला नाही. वेनिस सोडल्यानंतर एका आठवड्याने तिघांना
व त्यांच्या इतर दोन नातेवाईकांनाही संसर्ग झाल्याचे दिसते. त्यादिवशी रात्री ११.३० पासून नूह हे
राज्याच्या आरोग्य सचिव आणि त्यांचा चमूसह त्यांच्या जिल्ह्यातील रणनिती ठरविण्याच्या कामी
लागले.
अर्थात, केरळची आरोग्य व्यवस्थेत तंत्रज्ञानात्मक कमतरता असूनही अतिशय सक्षमपणे तिने
निपाह व इतरही साथीचे आजार हाताळले असल्याने, काहीजण हे अनुभवी होते. जागतिक आरोग्य
संघटनेने (WHO / हू) 'यशोगाथे'च्या यादीत केरळची ही घटना टाकली यावरून दे खील या व्यवस्थेची
सक्षमता कळते. परं तु यावेळेस लस नाही त्यामुळे हे आव्हान जास्तच मोठे होते आहे . म्हणून अतिशय

112
तत्परतेने आणि नेमकेपणाने कार्य करण्याची गरज होती. त्याप्रमाणे पहाटे तीनपर्यंत जागतिक
आरोग्य संघटनेने केलेल्या मार्गदर्शनानस
ु ार संपर्कात आलेल्यांचा मागोवा घेणे अलगीकरण आणि
डोळ्यात तेल घालन
ू पाळत ठे वणे यापद्धतीने काम करायचे निश्चित केले.
त्यासाठी अशी एक योजना ठरवली गेली ज्यामध्ये कुटुंबाशी (रुग्णांशी) संवाद करणे, ते कुठे कुठे
गेलेत हे पाहण्यासाठी त्यांच्या हालचालींचा नकाशा तयार करणे आणि लक्षणे असलेल्या साखळीतील
प्रत्येकाला वेगळे ठे वणे हे टप्पे ठरले. मात्र सरु
ु वातीलाच एक अडथळा आला तो म्हणजे ते कुटुंब
कुणाच्या संपर्कात आले, त्याबद्दल मोकळे पणाने बोलण्यास ते तयार होईनात. जिल्हा रुग्णालयात ते
विलगीकरणात ठे वले होते, पण तसे ते जाहीर करू इच्छित नव्हते. कदाचित वाळीत टाकण्याची त्यांना
भीती वाटत असावी.
हे रगिरीला सुरुवात
नूह यांना आधीचा अनुभव होता. त्यामुळे संकटाच्या काळात माणसांशी कसं वागायचं, एवढं च
नव्हे तर त्यांना आरपार बघायचं कसं हे माहीत होतं. त्यामुळे हे कुटुंब संवाद साधण्याच्या पलीकडचे
आहे हे त्यांनी ओळखले आणि हे रगिरी करून साखळीतील कडी तोडण्याचा निर्णय केला. दस
ु रा मार्ग
तरी काय होता. इटली आणि चीन एवढे च काय अगदी

$$$$$
खुद्द अमेरिकेतसुद्धा जिथे आरोग्य सेवा माणसागणिक पुरेशी नाही, तिथे आपल्यासारख्या विकसनशील
राष्ट्राची काय कथा? त्यामुळे सगळा भर हा 'साखळी तोडा (ब्रेक द चेन)' यावरच होता.
त्यांच्या जिल्ह्यात दहा लाख कुटुबे राहातात, त्यामुळे ते काही सोपे काम नव्हते. त्यासाठी
त्यांनी पोलिस अधिकारी, वैद्यकीय सहाय्यक आणि स्वयंसेवक अशा पन्नास जणांच्या टीमची छोट्या
गटांमध्ये विभागणी केली आणि त्यांना त्या महत्त्वाच्या आठवड्यात त्या कुटुंबाने कोणाकोणाशी
संपर्क केला ते खणून काढण्यास सांगितले. कार्यालयाकडून मिळालेल्या तुटपुंज्या माहितीचा उपयोग
करून, विमानतळ रस्ते-दक
ु ाने येथील ठिकठिकाणचे व्हिडिओ कॅमेराचे फुटे ज आणि कुटुंबाच्या
मोबाईल क्रमांकाचा मागोवा जीपीआरएसच्या आधारे घेऊन ते तिघेही कुठे कुठे गेले याचे दव
ु े एकत्र
करण्याचे काम केले. काही तासातच कुटुंबाच्या हालचाली टिपण्यात ते यशस्वी झाले. त्या तिघांनी
गर्दीच्या अनेक ठिकाणांना बँक, टपाल कार्यालय, बेकरी, दागिन्याचे दक
ु ान, काही हॉटे ल्स आणि पोलीस
स्टे शन - अशा ठिकाणांना भेट दिली होती.
हे जरा असाधारणच होते, परं तु केरळ नेहमीच वेगळा मार्ग चोखाळत आला आहे . भांडवली
चौकटीतसद्ध
ु ा केरळने समाजकल्याणाचा मार्ग सोडलेला नाही. त्यामळ
ु े राज्याकडूनसद्ध
ु ा या योजनेला
चांगलाच पाठिंबा मिळत होता. के. शैलजा या आरोग्यमंत्र्यांनी नह
ू यांना संपर्ण
ू राज्ययंत्रणा त्यांच्या
पाठीशी आहे एवढे केवळ सांगितलेच नाही, तर त्यांच्या प्रत्येक टास्क फोर्स गटात सहाजणांच्या जागी
वाढवन
ू १५ जणांचा चमू दे ऊन त्यांना आश्वास्त केले.
त्यामळ
ु े ९ मार्चला, केवळ ४८ तासांमध्ये नह
ू यांच्या टीमकडे ते कुटुंब कोणाकडे गेले याचा चार्ट
तयार होता. ती माहिती समाजमाध्यमांवर टाकली गेली आणि त्यांचा प्रत्यक्ष कोणाशी संपर्क झाला हे
कळवण्याविषयी आवाहन केले गेले. नूह यांच्या कार्यालयाचे फोन खणखणू लागले. जवळपास ३००

113
जणांना ते भेटले होते. आता या सगळ्यांचा मागोवा घेणे, त्यांची लक्षणे तपासणे आणि आवश्यक त्यांना
जिल्हा रुग्णालयात किंवा घरातच अलग राहण्याची सच ू ना करणे हे झाले. स्वतःहून अलग राहण्याचे
मान्य करणाऱ्यांची संख्या १२०० वर गेली, परं तु नह
ू यांना माहीत होते की, तसं प्रत्यक्षात होणं फार
कठीण असते. म्हणन
ू त्यांनी मेडिकलचे विद्यार्थी आणि जिल्हा आरोग्य खाते यांमधन
ू ६० जणांना
त्यांच्या कार्यालयात एक काम दिले ते म्हणजे, रोज अशा व्यक्तींना फोन करायचा. त्यांना त्यासाठी
एक प्रश्नपत्रिका दिली, ज्या आधारे रुग्णाचे शारीरिक-मानसिक संतल
ु न कळणे शक्य होईल, तसेच
त्यांच्या सांगण्यातील खोटे पणाही तपासता येईल. चोरगिरी करणाऱ्यांना 'आमच्याकडे पोलीस, महसल
ू
विभाग आणि ग्रामपंचायत आहे ’ असा दम दे ण्यासोबतच आवश्यक त्यांना शिधा व इतर गरजेच्या
वस्तूंचा पुरवठाही ते करत होते.
राज्याचा कृतिशील पाठिंबा

$$$$$
यावेळपर्यंत हा जिल्हा 'हाय अलर्ट' खाली गेलेला होता आणि आता नह
ू सकट सर्वजण मास्क घालणे सरू
ु
झाले होते आणि त्यांच्यासह जिल्हा रुग्णालयातील नर्स व इतर टीमही १२-१२ तास काम करत होते
आणि आजही करत आहे त. ११ मार्चला जेव्हा कोविड- १९ ही वैश्विक साथ असल्याचे घोषित केले गेले
होते आणि १२ ला भारतात पहिला मत्ृ यू झाला होता, त्यावेळी लगेच पीएनाराय विजयन यांनी
मख्
ु यमंत्री) लॉकडाऊन जाहीर करून शाळा-कॉलेज, सर्व सलन
ू , मोठे मेळावे यांना बंदी घातली. तसेच
धार्मिक स्थळांना भेटी न दे ण्याचे आवाहन केले. रोजच्या रोज माध्यमांतून काय केले जात आहे
याबद्दलचा संवाद केला. १९ मार्चला २०,००० कोटी रुपयांचे पॅकेज खास या साथीसाठी म्हणून जाहीर
केले गेले. चोवीस तासाच्या आत ३००च्या वर डॉक्टर्स व ४००च्या वर आरोग्य साथींची नेमणूक
युद्धपातळीवर केली गेली. मध्यान्ह भोजनावर अवलंबून असणाऱ्या मुलांनी घरी जेवण पुरवणे,
स्वस्तात हँड सॅनिटायजर व मास्कचे मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन सुरू करणे, इंटरनेटचा स्पीड वाढवणे
आणि मानसिक आरोग्यासाठीच्या ३,६४६ काऊन्सिलिंग सेवा सुरू करणे आदींमुळे लोकांना दिलासा
मिळाला. इंग्लड-अमेरिका आणि भारताने हालचालींवर मर्यादा आणण्याच्या कितीतरी आधीच,
जानेवारीतच केरळने आंतरराष्ट्रीय विमानतळावर पेशंटच्या स्क्रिनिंगचे आदे श के. शैलजा
(आरोग्यमंत्री) यांनी दिले होते. तसेच ज्यांना लक्षणं दिसताहे त अशांची सँपल्स ७०० कि.मी. वरील
राष्ट्रीय विषाणू संस्थेकडे तपासण्यासाठी पाठवायलाही सुरुवात झाली होती. एवढे च नाहीतर; प्लाझ्मा
थेरपी सुरू करून नवे संशोधन करणारे ही हे पहिले राज्य आहे . अशा प्रकारे काळाची पावले ओळखून
अतिशय वेगाने हालचाली केल्याने आज केरळचे चित्र वेगळे दिसते आहे आणि म्हणूनच के. शैलजा या
पेशाने शिक्षिका असलेल्या तेथील आरोग्यमंत्र्यांना माध्यमांनी 'कोरोनाचा कर्दनकाळ’ अशा लाडक्या
नावाने संबोधायला सुरुवात केल्याचे दिसते. एप्रिल ३ नंतर पथनमथिट्टा जिल्ह्यातील रुग्णांची संख्या
कमी झाली आणि आता तिथली स्थिती नियंत्रणात आहे .
महाराष्ट्रात जेव्हा आजही केसेस वाढत असताना आणि मत्ृ यूदर ७.२१% असा संपूर्ण जगात
जास्त असताना अशा सगळ्या पद्धतीचा अवलंब केला पाहिजे, नव्हे तसा आग्रह इथल्या माध्यमांनी
आणि जनतेने केला पाहिजे असे वाटते.

114
$$$$$

१०. कोरोना श्रमिकांची दै न्यावस्था

ं े , सांगली
अॅड. के. डी. शिद

श्रमिकांच्या संस्था ४० कोटीच्या जवळपास आहे . यात माथाडी कामगार, वनकामगार,

बांधकाम कामगार, छोटे शेतकरी, पानटपरीवाले, वडापाववाले, भाजीवाले, चहागाडीवाले, फळविक्रेते,
पथारीवाले, मापाडी, घरगडी, हरकामे, फेरीवाले, सर्व बलुतेदार, सुरक्षारक्षक, अंगणवाडी सेविका,
आशावर्क र्स, शेतमजूर इ. श्रमिक हे मुळात स्थलांतरित लॉकडाऊन काळात रे ल्वे, बस, ट्रक वाहूतक बंद.
त्यामळ
ु े उपाशीपोटी शेकडो मैल पायपीट करीत असताना रे ल्वेखाली कित्येकजण मरून पडलेत.
कोरोना काळात श्रमिक उद्ध्वस्त झाले, त्यांचा संसार वाऱ्यावर पडला. शोषण व संघर्ष त्यांना तसा नवा
नाही. ते असंघटित, असंरक्षित, कष्टकरी श्रमिकांना शासकीय कायद्याने लाभ दिले, पण ते त्यांच्या
पदरात पडले नाहीत. लॉकडाऊन काळात श्रमिक सैरभैर झाले, रोजीरोटीचा प्रश्न त्यांच्यासमोर आ
वासन
ू उभा राहिला. श्रमिकांच्या कष्टावर व्यापार, उद्योगवाले मालामाल झाले. पण श्रमिक मोकळाच.
आज खरी गरज आहे त्यांचा संसार सावरण्याची. श्रमिकांची झालेली दै न्यावस्था अत्यंत परखडपणे या
लेखात मांडली आहे .
अंगमेहनती, कष्टकरी राबणाऱ्या हाताना अगदी अनादी काळापासून कधी चांगले दिवस आलेत
असं घडलंच नाही. आस्मानी व सुलतानी संकटात प्रथम भरडला जातो तो श्रमिकच. खरं तर
अर्थशास्त्रज्ञ मंडळी स्पष्टपणे कबूल करतात व त्याप्रमाणे मांडणी करतात की, संपत्ती ही श्रमातूनच
निर्माण होते. बडे भांडवलदार, उद्योगपती, शासकीय अधिकारी यांनी कधी कष्ट केल्याचं ऐकिवात
नाही. पण या बिगर कष्टकऱ्यांनाच संपत्तीचे निर्माते असं संबोधलं जातं. या एकांगी संबोधनाला कधी
कुठला अर्थशास्त्रज्ञ आक्षेप घेत नाही. या अर्थशास्त्रीय विवेचनाबरोबरच साहित्यरत्न लोकशाहीर अण्णा
भाऊ साठे सुद्धा पथ्
ृ वी ही शेषनागाच्या डोक्यावर तरलेली नसून ती श्रमिकांच्या तळहातावर तरलेली
आहे , असं ठामपणे म्हणतात. ते खरं ही आहे . थोडक्यात, जगाचा गाडा श्रमिकांच्या श्रमावरच चालत
आलेला आहे तोच घटक शोषणाचा बळी आहे . सातत्यानं हालअपेष्टा सोसत आला आहे . कायम दर्ब
ु ल
आहे त्याच्याच हातातोंडाची गाठ पडत नाही. त्याच्याच झोपडीत रोज चटणी-मीठाचा पाठशिवणीचा

115
खेळ सुरू असतो. वर्गकलहामध्ये दोनच घटक असतात. एक भांडवलदारांचा वर्ग व दस
ु रा श्रमिकांचा
वर्ग. या दोन घटकांच्या भागीदारीतन
ू च निर्मिती होते, उत्पादन होते, संपत्ती निर्माण होते. त्या
निर्मितीचे श्रेय मात्र दोन्ही घटकांना / वर्गांना समान दिले जात नाही. उत्पादित मालाचे शंभर टक्के श्रेय
मालकांनाच दिले जाते. श्रमिक हा उपेक्षित तर राहतोच; शिवाय त्यांच्याच घामातन
ू मिळवलेल्या
संपत्तीचा वापर त्यांच्याच पिळवणक
ु ीसाठी केला जातो. ते शोषणाची शिकार होतात. ही सर्व अवस्था
श्रमाला योग्य ती प्रतिष्ठा न दिल्यामळ
ु े च आलेली आहे . कोरोनाच्या कालखंडात सरकारने श्रमिक या
महत्त्वाच्या घटकाचा अजिबात विचार न करता लॉकडाऊन जाहीर केला. जनतेला घराबाहे र न
पडण्याचे आदे श दिले. घरातच बसणे भाग पाडले. ज्यांना

$$$$$
घरच नाही त्यांनी बसायचं कुठं यावर कुणी बोललंच नाही. ज्यांची चूल पेटवायची कुवत आहे ते घरात
बसले. ज्यांची चूल पेटवायची कुवत नाही त्यांनी काय करायचं हे कुणी सांगितलंच नाही. हातावर पोट
असणारे , राबून आणावं तवा खावं अशी अवस्था असणाऱ्यांनी काय करावं, चूल कशी पेटवावी हे कुणी
सांगितल नाही. सरकारच्या लॉकडाऊनने श्रमिकांची चुलच कुलडाऊन झाली. सरकारी पातळीवर
गरिबांच्या चुली पेटविण्याऐवजी जातीय दं गली पेटविण्यास अग्रक्रम दे ण्यात आला. उद्योगधंदे,
व्यवसाय, कारखाने, आस्थापना, वाहतूक सारं काही बंद झालं. त्यामुळं हाताला काम नाही. काम नाही
तर दाम नाही. दाम नाही तर बाजारहाट नाही. चूल पेटणार कशी? चुलीतला अग्नी पेटणार नाही तर मग
पोटातला जठराग्नी विझणार कसा? हा न सुटणारा प्रश्न. या काळात श्रमिकांचे अतोनात हाल झाले.
हातावर पोट असणाऱ्यांची संख्या चाळीस कोटीपेक्षा जास्त आहे . त्यातल्या तीस कोटींना राहायला
निवारा नाही. सारे जणच असंघटित, असंरक्षित असून बहुतांशी स्थलांतरित आहे त. कामगार
चळवळीत जे संघटित झालेत ते बहुदा शारीरिक कष्ट करत नाहीत तर ते बौद्धिक श्रम करतात. त्यांनी
काही प्रमाणात कायद्याचे लाभ व संरक्षण पदरात पाडून घेतलेले आहे त. असंघटितांसाठी सरकारने
काही कायदे केले आहे त; मात्र त्याचा लाभ दे ण्यासाठी जी यंत्रणा आहे त्या यंत्रणेनेच लाभ न दे ण्यासाठी
वाटमारी केली. आहे . माथाडी कामगार, वनकामगार, बांधकाम कामगार, सुरक्षा रक्षक, अंगणवाडी
सेविका, आशा वर्क र्स, शेतमजूर, वाहतूक कामगार यांना कायद्याने दिलेले लाभ त्यांच्या पदरात कमी
अन ् इन्स्पेक्टरच मालामाल अशी अवस्था आहे . कष्टकऱ्यांच्या घामाआड दडून सरकारी कर्मचारीच
कुबेर झालेत. लॉकडाऊनच्या काळात व सध्या या कष्टकऱ्यांचे हाल कुत्रेसुद्धा खात नाही. सरकारचे
पॅकेज त्याच्यापर्यंत पोहचलेच नाही. त्या पॅकेजला मध्येच गळती लागली. ते रस्त्यातच झिरपले. त्यास
पाय फुटले. त्यांच्यात कैक वाटे कऱ्यांनी आपापल्यापरीने भागीदारी केली. लाभार्थ्यांच्या नावे आलेली
मदत लाभार्थ्यांच्यापर्यंत येईपर्यंत संपलीच. सरकारने मात्र मदत दिल्याचा गाजावाजाच केला.
वाटपाचा डांगोरा पिटला. स्वयंसेवी संस्थेच्या समाजसेवकांनी तर मजरु ांच्या हालअपेष्टांचा इव्हें टच
केला. कष्टकऱ्यांच्या उपाशी पोटांचे फोटोसेशन करून त्यांच्या गरिबीचे धिंडवडे काढले. खिशात दोन
पैसे होते त्यावेळी जाऊ दिले नाही. पैसे संपल्यावर जायला सांगितले. वाहतक
ू बंद असताना जा म्हणाले.
चालत जाण्याशिवाय पर्यायच नव्हता. शेकडो मैल कष्टकरी उपाशीपोटी बाडबिस्तारा घेऊन चालत गेले.
वाहनाखाली, रे ल्वेखाली, उपासमारीने, थकूनभागून कैक मेले. त्याची संख्या कोरोनाने मरणाच्यापेक्षा

116
जास्त झाली. आता कोरोनाचा भर ओसरत आल्यासारखा वाटतो. आपले मध्यमवर्गीय म्हणू लागलेत
की आता परप्रांतीय कामगार गेले. स्थानिकांना रोजगाराची संधी उपलब्ध होईल, हा त्यांचा भ्रम आहे .
आपल्या दे शात अकुशल कामगारांची कमी नाही. कष्टकरी ढिगानं मिळतील. प्रश्न आहे तो यापैकी
कोण, किती प्रमाणात शोषणाला बळी पडायला आपणहून तयार होईल. लॉकडाऊननंतर अंगमेहनती
कष्टकऱ्यांच्या शोषणात वाढ होईल, त्यांच्या असहाय्यतेचा निर्दयपणे फायदा उठवला जाईल.

$$$$$
धनिकांच्या चुली पेटविण्यासाठी श्रमिकांच्या हातापायांचा आणि माथाडींच्या माथ्याचा जळण
म्हणूनच वापर केला जाईल. या पिळवणुकीला सरकारी पाठबळ असेल. कारण आताच भाजपचे शासन
असलेल्या राज्यातील कामगारकायदे स्थगित केले आहे त. ही त्यांनी भांडवलदारांना दिलेली भेट आहे .
हा शोषणाचा खुलेआम परवाना आहे . लॉकडाऊननतरच्या काळात श्रमिकांच्या पिळवणुकीत व
शोषणात मोठ्या प्रमाणात वाढ होणार आहे . आपल्यातले सरकारी विचारवंत 'नुसती टीका नको, उपाय
सुचवा' अस म्हणतात. भांडवलदार व श्रमिक हे जे दोन उत्पादन प्रक्रियेमधील घटक/वर्ग आहे त त्यांना
उत्पादित मालात समान लाभ दे णे हा उपाय आहे . मात्र तो दीर्घकालीन आहे . त्यासाठी संघर्षाची गरज
आहे . तीही विधायक संघर्षाची आणि त्यात सातत्य असण्याची. ‘हर जोर जुल्म के टक्कर में संघर्ष
हमारा नारा है ! संघर्ष हमारा नाला है भावी इतिहास हमारा है !' हाच यावरील पर्याय आहे . कारण
समाजपरिवर्तन एक तर सत्तेतून होतं नाही तर संघर्षातून होतं. माझा संघर्षातून समाजपरिवर्तन यावर
विश्वास आहे .
जसं शोषण नवे नाही तसा संघर्षही नवा नाही. सरकारनं उद्योगांसाठी पॅकेज जाहीर केले आहे .
ते कितीतरी हजार कोटींचे आहे . त्या पॅकेजपैकी अमुक इतकी रक्कम श्रमिकांना द्यावी असा कुठं ही
उल्लेख नाही. सगळं पॅकेज धनिकांच्यासाठीच आहे . भांडवल व श्रम या उद्योगाच्या दोन चाकांपैकी
एकच चाक सक्षम करायचं व दस
ु रं पंगूच ठे वायचं असंच सरकारचं धोरण आहे . त्यातच परप्रांतीय
कामगार आपापल्या गावी निघून गेल्याने शोषणाचा मार्ग खुला झाला आहे . आपले कामगार कामच
करत नाहीत याउलट परप्रांतीय खूप काम करतात. ते काम दर्जेदार असते असे काही मध्यमवर्गीय
नवश्रीमंतांचे म्हणणे आहे . ते खूपच उथळ व वरवरचे आहे . खरं तर परप्रांतियांच्या असहाय्यतेचा
गैरफायदा घेऊन त्यांचं शोषण करणं सोपं असतं. स्थानिक कामगारांचं शोषण परप्रांतियाइतकं करता
येत नाही. त्यामुळे धनिकांचा स्थानिक कामगारावर राग असतो. आता तर जिथं जिथं भाजपचं सरकार
आहे त्या राज्यातील झाडून सारे कामगारकायदे च स्थगित केलेले आहे त. कोरोनाच्या नावाखाली
सरकारी पॅकेज हडप करून श्रमिकांची पिळवणक
ू केली जाणार आहे . अर्थशास्त्रातला अ सद्ध
ु ा माहीत
नसणारे सध्या आर्थिक मंदीवर लंबीचौडी भाषणं दे ताहे त. धनिकांच्या पिळवणक
ु ीच्या धोरणास पोषक
वातावरण निर्माण करण्याचा हा खटाटोप आहे . त्यासाठी मंदीचं बज
ु गावणं सजवायचा हा धंदा आहे .
कोरोनाचा वापर श्रमिकांची पिळवणक
ू व शोषण यासाठीच होणार असल्याने श्रमिकांचे समोर आता
संघर्ष हा एकमेव पर्याय आहे .
श्रमिक किंवा कामगार म्हटलं की, लोकांच्या डोळ्यांसमोर फक्त औद्योगिक कामगार येतो.
कारखान्यात, आस्थापनेत, उद्योग-व्यवसायात, सरकारी-निमसरकारी कार्यालयात, सार्वजनिक

117
संस्थांत वेतनावर काम करणारा घटकच दिसतो. असंरक्षित, असंघटित शेतमजूर व तत्सम मजुरी
करणारे दर्ल
ु क्षितच राहातात. त्याशिवाय स्वयंरोजगार म्हणजे सेल्फ एम्प्लॉयमें टवाले जसे की छोटे
शेतकरी, पानटपरीवाले, हातगाडीवाले, रिक्षावाले, छोटे दक
ु ानदार,

$$$$$
सलन
ू वाले, पंक्चरवाले, गॅरेजवाले, वडापाववाले, भाजीवाले, चहा-नाष्टावाले, फळविक्रेते, पथारीवाले,
हमाल मापाडी, घरगडी, हरकामे, फेरीवाले सर्व बलत
ु ेदार, बट
ू पॉलिशवाले, तेल मॉलिशवाले असे
कैकजण आहे त की जे स्वतःचा छोटामोठा धंदा-व्यवसाय करून जगतात. ते सर्व श्रमिकच आहे त.
कोरोनामुळे आलेल्या लॉकडाऊनमुळे ते पुरते उद्ध्वस्त झालेत. त्यांची गणतीच नाही. ही संख्या प्रचंड
आहे . यांनी एकत्र येणं आणि स्वतःचं गाऱ्हाणं मांडणं सर्वथा अशक्य आहे . अशांच्यासाठी चळवळीतील
कार्यकर्त्यांनी काम करण्याची तयारी ठे वली पाहिजे. त्यांची दख
ु णी वेशीवर टांगली पाहिजेत. सरकारचे
लक्ष त्याकडे वेधले पाहिजे. त्यांचे उद्ध्वस्त झालेले संसार सावरले पाहिजेत.

118
$$$$$

११. मन करा रे प्रसन्न...

डॉ. हमीद दाभोलकर, सातारा

शारीरिक आरोग्यापेक्षा मानसिक आरोग्य दर्ल

ु क्षित घटक आहे . कोरोना महामारीच्या काळात
अनेक उलथापालथी झाल्या, मानवी जीवनात ताणतणाव वाढले, चिंता वाढली, परं तु चिंताग्रस्त
अवस्थेत निर्णयाची घाई करू नये, मोकळ्या वेळेत योग्य विचार करावा, काम करता येऊ शकेल,
कोरोना काळात नातेसंबंधांवर झालेला परिणाम, माता-पालकांची सत्त्वपरीक्षा, स्वसंवाद, सस
ु ंवाद
होणे गरजेचे आहे . मानसिक आरोग्याची काळजी घेतली नाही तर अफवावे अंधश्रद्धांना बळी पडण्याचा
धोका आहे . शासनाच्या मानसिक सवि
ु धा तोकड्या आहे त. त्यासाठी मनोबल हे ल्पलाइन महत्त्वाची
ठरते. एकंदरीत महत्त्वपर्ण
ू , दर्जेदार, अत्यावश्यक साधार चर्चा या लेखात केली आहे .
शारीरिक आरोग्याच्या तल
ु नेत मानसिक आरोग्य हा आपल्या समाजात कायमच दर्ल
ु क्षित
राहिलेला घटक आहे . कोरोनाच्या साथीने जगभरात प्रचंड उलथापालथ झाली आहे आणि अनेक
अडचणींना आपल्या सर्वांना सामोरे जावे लागत आहे . असे असताना सद्ध
ु ा त्यातल्या त्यात बरी एक
गोष्ट झाली आहे ती म्हणजे मनाचे आरोग्य हा विषय केवळ भारतातच नव्हे , तर जगभरात अजेंड्यावर
आलेला आहे .
राष्ट्र, प्रदे श, धर्म, जात, गरीब-श्रीमंत अशा नेहमी आपल्याला वेगळे वेगळे करणाऱ्या सर्व
गोष्टींच्या पलीकडे जाऊन ह्या साथीने आपल्याला माणस
ू म्हणून एका पातळीवर आणले आहे .
कोरोनाच्या साथीने निर्माण झालेल्या अडचणीतून रस्त्यावर आलेला स्थलांतरित मजूर आणि
करोनाच्या साथीने आत्महत्या करणारा जर्मनीतील एका राज्याचा अर्थमंत्री ह्यांना कोरोनाच्या साथीने
मानसिक अस्वस्थतेच्या एकाच प्रतलावर आणले आहे . ह्या पार्श्वभम
ू ीवर ही अस्वस्थता कशामुळे
तयार होते आणि ती कशी हाताळायची, हे आपण समजून घेणे महत्त्वाचे आहे .
कोरोनाच्या साथीने मानवी जीवनात निर्माण केलेल्या ताण-तणावांचा पट खूपच मोठा आहे .
आपल्याला किंवा आपल्या प्रियजनांना हा आजार होईल का? अशा चिंतेपासून ते हातावरचे पोट
असलेल्या लोकांसाठी आजची खाण्याची आणि निवाऱ्याची सोय काय होईल असा तो मोठा पट आहे .
वीस ते तीसच्यामध्ये वय असलेल्या तरुण पिढीसाठी त्यांच्या आयुष्यातील शिक्षण, व्यवसाय, नोकरी
अशा सर्वांवर सर्वव्यापी परिणाम करणारी ही घटना असू शकते. अनेक दिवस एकाच ठिकाणी अडकून
पडल्यामधून निर्माण होणारे नात्यातील ताण-तणाव हे त्याचे आणखी एक स्वरूप आहे . जीवनावश्यक
सेवा पुरवणाऱ्या लोकांच्या आयुष्यातील ताण-तणाव तर अनेक पटीने वाढलेला आहे . एका बाजूला
आपले कर्तव्य करताना

119
$$$$$
कोरोनाचा संसर्ग होण्याची भीती, कुटुंबाची सरु क्षितता कशी राखावी ह्या विषयीची काळजी अशा अनेक
पातळ्यांवर हे ताण-तणाव आपल्या सर्वांना जाणवत आहे त.
कोरोनाच्या साथीच्या सरु
ु वातीच्या कालखंडात आम्ही परिवर्तन संस्था, महाराष्ट्र अंनिस आणि
इतर काही संस्थांच्या मदतीने 'मनोबल' नावाची मोफत हे ल्पलाईन सरू
ु केली. त्यामध्ये अनेक
प्रकारच्या चिंता आणि अस्वस्थता असलेले लोक फोन करत असतात. पण सगळ्यात जास्त जर प्रमाण
कशाचे असेल तर ते ‘मला तर कोरोना झाला नाही ना ह्या भीतीने ग्रस्त असलेल्या व्यक्तींच्या फोनचे.
जसा कोरोनाचा संसर्ग हा आधीच शारीरिक व्याधी असलेल्या लोकांना होतो तसे ह्या प्रकारातील
कोरोनाच्या भीतीचा आजार मुळात ह्याचा स्वभाव चिंता करण्याचा स्वभाव असलेल्या लोकांना
होण्याची शक्यता असते.
एकदा का चिंता मनात यायला लागली की छातीत धडधड होणे, सतत बेचैन वाटणे, झोप न
लागणे, भूक मंदावणे, चिडचिड होणे अशा अनेक गोष्टी व्हायला लागतात. आपल्यातल्या कुणाला जर
अशी काही लक्षणे येत असतील तर आपण पहिली गोष्ट लक्षात घेऊ या की, ह्या कालखंडात अशी
अस्वस्थता वाटणारे आपण एकटे नाही. आपल्या आजूबाजूचे बहुतांश सर्व जण कमी अधिक प्रमाणात
अशा भावना अनुभवत असतात. दस
ु री महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे आपल्या मनातील चिंता ही समुद्राच्या
लाटे सारखी असते. समुद्राची लाट जशी हळूहळू वर जाते, एका सर्वोच्च बिंदल
ू ा पोहोचते आणि मग
खाली येते त्याचप्रमाणे ही चिंतेची लाट हळूहळू वर जाते. एका सर्वोच्च, त्रासदायक बिंदल
ू ा पोहोचते.
आणि मग हळूहळू ओसरते. त्यामुळे ही चिंता ही तात्पुरती मनाला वाटणारी अवस्था आहे हे आपण
लक्षात ठे वू या. ह्या चिंतेच्या लाटे त बड
ु ू न न जाता त्यावर स्वार व्हायला आपल्याला शिकायला लागते.
समुद्रातील लाटे वर स्वार होऊन सर्फिं ग करणारे लोक तुम्ही बघितले असतील, अगदी तसेच आपल्याला
आपल्या चिंतच्
े या लाटे वर स्वार व्हायला शिकायचे आहे . मानसशास्त्राच्या भाषेत ह्याला worry
surfing असे म्हणतात. अनेकदा असे होते की चिंता आणि अस्वस्थता असह्य होऊ लागली की माणसे
त्याच्या त्रासातून बाहे र पडण्यासाठी काही तरी निर्णय घेउन टाकतात. मन अस्वस्थ असताना घेतलेले
हे निर्णय हे बहुतांश वेळा चुकतात. म्हणून आपण कुठलाही निर्णय घेण्यासाठी आपल्या चिंतेवर स्वार
होऊन तिचा भर ओसरण्यासाठी वाट पाहायला हवी.
वरी टाईम (Worry Time) हे चिंता हाताळण्यासाठी उपयोगी पडणारे दस
ु रे महत्त्वाचे तंत्र.
चिंतेच्या भावनेचे स्वरूप असे आहे की ती करणाऱ्या व्यक्तीला असे वाटत असते की, आपण जितकी
जास्त चिंता करू तितके आपण जास्त विचार करायला उद्यक्
ु त होऊ आणि आपण जितका जास्त
विचार करू तितका आपला धोका टाळण्याची शक्यता जास्त होते. प्रत्यक्षात मात्र होते असे की जितकी
चिंता आणि विचार आपण जास्त करतो तितका वेळ आपण अधिक अधिक चिंतच्
े या जाळ्यात गंत
ु त
जातो. प्रत्यक्ष प्रश्न राहतो बाजल
ू ा आणि चिंतेचे दष्ु टचक्र आपले मन व्यापन
ू राहते. अशा
परिस्थितीमध्ये आपल्या मनाला दिवसातील केवळ ठरावीक वेळ उदाहरणार्थ, सकाळी अर्धा तास
आणि संध्याकाळी अर्धा तास असा वेळ

$$$$$

120
आपल्याला अस्वस्थ करणाऱ्या गोष्टींवर विचार करण्यासाठी बाजूला काढून ठे वला तर दिवसातील
बाकीचा वेळ तर आपल्याला शांत मन:स्थितीत घालवता येऊ शकतो. आपल्यामधील बऱ्याचशा
लोकांसाठी सोशल मिडिया अथवा टीव्हीवरील बातम्या ह्या आपली चिंता वाढवण्याचे काम करीत
असतात. तो वेळ मर्यादित करणे, त्यांमधील सकारात्मक बातम्यांवर लक्ष केंद्रित करणे अशा
छोट्यामोठ्या गोष्टी ह्या परिस्थितीत खप
ू फायद्याच्या ठरू शकतात.
'मोकळ्या वेळाचे काय करायचे' हा लोकांना सतावणारा दस
ु रा महत्त्वाचा प्रश्न आहे . मानवी
जीवनाची गंमत अशी आहे की जेव्हा आपण खप
ू व्यस्त असतो तेव्हा आपल्याला कधी एकदा मोकळा
वेळ मिळतो असे आपल्याला वाटत असते, पण प्रत्यक्षात जेव्हा मोकळा वेळ मिळतो तेव्हा मात्र त्याचे
काय करायचे ते लक्षात येत नाही आणि कधी काम सुरू होते अशी भावना यायला लागते.
मोकळ्या वेळेत काय करता येऊ शकते याच्याविषयीच्या गोष्टींचा समाजमाध्यमावर मोठा
सुकाळ झाला आहे . त्यांची पुनरावत्ृ ती टाळून त्यासंबंधी काही आणखी मुद्दे आपण समजून घ्यायचा
प्रयत्न करू या. सगळ्यात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे आपल्या झोपणे आणि उठण्याच्या वेळा ठरवून
त्या पाळणे. कामाला जायचे बंधन नसले की अनेक वेळा आपण कधीही झोपणे आणि कधीही उठणे
असे स्वैर वागायला लागतो. एखाद-दस ु रा दिवस हे ठीक राहू शकते, पण त्याचा आपल्या एकूणच
दै नंदिन नियोजनावर परिणाम व्हायला लागतो. त्यामधून शरीर आणि मन ह्यांचे संतल
ु न बिघडायला
लागते. म्हणून शक्यतो हे पथ्य आपण पाळावे. दस
ु रे पथ्य आहे आपल्या जबाबदाऱ्या पार
पाडण्याविषयी. आपल्याकडे अनेक वेळा घरातील कामे करणे ही केवळ स्त्रीवर ढकलली जाणारी गोष्ट
आहे . घरातील कामाच्या जबाबदाऱ्यांची वाटणी करायला आणि निभावायला शिकायची ही सुवर्णसंधी
म्हणून घरकामात मदत न करणाऱ्या वर्गाने (जो बहुतांश पुरुषच आहे ) घ्यायला हवे. त्यामधून कामाचे
वाटप होईल, कौटुंबिक स्वास्थ्य वाढे ल आणि भविष्याच्या दृष्टीने एक चांगले मूल्य आपल्यात रुजू
शकेल. मोकळ्या वेळेच्या बाबतीत एक महत्त्वाचा म्हणता येईल असा साक्षात्कार आपल्याला समाज
म्हणून होऊ शकतो. तो असा की, ज्या सेलिब्रिटीसारखी लाईफस्टाईल होणे हे आपल्यामधील एका
मोठ्या वर्गाचे स्वप्न असते त्यांच्या आणि आपल्या दै नंदिन जीवनात कामाचा भाग सोडला तर फारसा
फरक नसतो! अनुष्का शर्मा आणि विराट कोहली पत्ते खेळतात, कतरिना कैफ भांडी घासते आणि
कचरा काढते, दीपिका पदक
ु ोण स्वयंपाक करते आणि आपल्यामधील किती तरी लोक ही कामे
त्यांच्यापेक्षा अधिक चांगली करत असतील. काही पातळ्यांवर आपण सर्व वेगळे असलो, तरी अनेक
बाबतीत आपण एकाच पातळीवर आहोत हे आकलन होणे हे कोणत्याही साक्षात्कारापेक्षा थोडीही कमी
उपलब्धी नाही.
अनेक दिवसांच्या लॉकडाऊनचा जवळच्या नातेसंबंधांवर दे खील अनेक अंगी परिणाम होताना
दिसतात. लॉकडाऊननंतर चीनमधील घटस्फोट वाढल्याच्या बातम्या आपण वाचल्या

$$$$$
असतीलच. नवरा-बायको, सास-ू सन
ू किवा पालक आणि मल
ु े ह्यांच्यामधील जी नाती ही आधीपासन
ू च
मोठ्या प्रमाणात बिघडलेली आहे त त्यांना हा परिणाम खूप जास्त जाणवू शकतो. अशा परिस्थितीत
एकमेकांच्या सक्तीच्या सहवासाचा कालावधी नीट हाताळला गेला नाही तर तो नात्यांसाठी. स्फोटक

121
ठरू शकतो. पण त्याच वेळी हे दे खील तितकेच खरे आहे की उपलब्ध कालावधी आपण आपल्या
नात्यांमधील नेहमीचे वादाचे आणि ताणाचे मद्द
ु े हाताळण्यासाठी दे खील वापरू शकतो. नेहमीच्या
धकाधकीच्या जीवनात नात्यातील दख
ु ऱ्या जागा हाताळायला उपलब्ध नसलेला अवकाश ह्या
निमित्ताने आपल्याला निर्माण होऊ शकतो. भले सगळे च प्रश्न यामधन
ू सट
ु णार नसतील, तरी आहे त
ते प्रश्न चिघळणार नाहीत एवढी काळजी तर आपण नक्कीच घेऊ शकतो. पालकत्वाची परीक्षा घेणारा
दे खील हा कालखंड आहे . ज्यांच्या घरात लहान मल
ु े आहे त त्यांना गंत
ु वन
ू ठे वणे आणि उपलब्ध
कालावधीचा त्यांच्या अधिक चांगल्या वाढीसाठी कसा वापर करून घेता येईल हा दे खील विचार
महत्त्वाचा आहे . मुलांवर चांगले संस्कार करण्याची सगळ्यात प्रभावी पद्धत म्हणजे आपल्या मुलांनी
जसे वागावे असे आपल्याला वाटते तसे वागण्याचा आपण प्रयत्न करणे. हे वाचायला जेवढे सोपे वाटते
तेवढे अंगीकारायला अजिबात सोपे नाही. मुलांनी मोबाईलचा वापर कमी करून घरकामात मदत करावी
अशी आपली अपेक्षा असली तर आपल्याला प्रथम ते स्वतः अमलात आणावे लागेल. आपली नाती
अधिक समद्ध
ृ करण्याची संधी म्हणून आपण या कालखंडाकडे पाहायचे ठरवले तर या अनुषंगाने अनेक
गोष्टी आपल्याला सुचू शकतील.
ह्या निमित्ताने समजून घेण्याची अजून एक महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे स्वतःशी संवाद.
पथ्
ृ वीतलावर माणस
ू हा असा एकमेव प्राणी आहे की जो स्वतःशी संवाद साधू शकतो. स्वतःला तपासून
पाहू शकतो आणि स्वतःमधील चुकीच्या गोष्टींची दरु
ु स्ती दे खील करू शकतो. पण ही क्षमता
वापरण्याचे आपण बहुतांश वेळा टाळत असतो. लॉकडाऊनच्या कालावधीचा सगळ्यात एक चांगला
वापर हा स्वतःशी संवाद होण्यासाठी नक्की करून घेता येऊ शकतो. यालाच धरून येणारा एक
महत्त्वाचा भाग म्हणजे आपल्या अडचणींचे महाभयंकरीकरण करण्याऐवजी आपल्यापेक्षा अधिक
अडचणी असलेल्या लोकांच्या दःु खाचा विचार करून आपली जीवनदृष्टी विशाल करण्याचा प्रयत्न करू
शकतो. रोजंदारी करणारे , स्थलांतरित लोक असे अनेक जनसमूह आपल्यापेक्षा अधिक अडचणीत
जगत आहे त, त्यांना आपल्याला शक्य त्या पातळीवर मदत करणे हे महत्त्वाचे आहे . आपण समूह
म्हणून जगतानाच आपल्यासमोरच्या आव्हानाचा चांगला मुकाबला करू शकतो, हे या कालखंडाने
अधोरे खित केले आहे . ह्याचा फायदा समाजाला होतो हे तर आहे च, पण दस
ु ऱ्याला मदत करणे हे
आपल्या मनाला उभारी दे णारे असते, हे आपण समजून घेणे आवश्यक आहे .
ह्या कालखंडात मानसिक आरोग्याची नीट काळजी घेतली नाही तर सगळ्यात मोठा धोका हा
चुकीच्या माहितीला, अफवेला किवा अंधश्रद्धेला बळी पडण्याची शक्यता. ह्याचे मोठे पीक हे आपल्या
आजब
ू ाजल
ू ा आलेले दिसते आहे . त्याच्या माध्यमातन
ू आपले शोषण होऊ नये

$$$$$
असे आपल्याला वाटत असेल तर आपण आपल्या मनाची काळजी घेणे आवश्यक आहे . काही ठिकाणी
कोरोनाविषयी वाटणाऱ्या वैयक्तिक भीतीचे रूपांतर सामाजिक भीतीत झाले तर त्यामधन
ू लोकांना
बहिष्कृत करण्याचे प्रकार दे खील आपल्या आजब
ू ाजल
ू ा घडताना दिसतात. ह्या गोष्टी टाळण्यासाठी
दे खील वैयक्तिक आणि सामुदायिक भीतीवर मात करण्याचे कौशल्य आपण शिकणे आवश्यक आहे .

122
 शासनाच्या मानसिक आरोग्य सुविधांची स्थिती मात्र अजून खूपच अपुरी आहे . शासनाने
मानसिक आरोग्याच्या प्रश्नांकडे गंभीरपणाने बघायला लागावे अशी अपेक्षा आपण या निमित्ताने करू
शकतो. पण शासन याबाबतीत काही करे ल यावर आपण अवलंबन
ू राहता कामा नये. आपले स्वतःचे
आणि आपल्या कुटुंबाचे मानसिक आरोग्य राखण्याची जबाबदारीही आपल्यालाच पढ
ु ाकार घेऊन पार
पाडायची आहे . या अवघड कालखंडात आपले स्वतःचे आणि कुटुंबाचे मानसिक स्वास्थ्य राखण्यासाठी
आम्ही 'मनोबल हे ल्प लाईन' मार्फ त एक मोफत प्रशिक्षण दे खील आयोजित करीत आहोत. त्यामध्ये
सहभागी होण्यासाठी आपण ८१४९२७८५०९, ९५६१९११३२० ह्या क्रमांकांवर संपर्क करू शकता. आपण
सगळे मिळून ह्या अवघड कालखंडात स्वतःचे आणि कुटुंबाचे मानसिक स्वास्थ्य चांगले राखू या आणि
कोरोनाच्या साथीवर मात करू या..!

$$$$$

१२. एक पत्र कोरोनास...

ं े , कोल्हापरू
- डॉ. व्ही. एन. शिद

‘कोरोनास पत्र’ या पत्रात कोरोना आल्यापासून निसर्ग संपूर्ण मानवीजीवन बदलले,

निसर्गाविषयीच्या मानवी चुका दाखवून, कोरोना जीवित व आर्थिक हानी करीत आहे . मानवी जीवनात

123
सारे व्यवहार ठप्प झालेत, लॉकडाऊनच्या काळात सर्व क्षेत्र व उद्योगधंदे, पर्यटन, विकासाची सर्व क्षेत्रे
थंडावली आहे त. सण, उत्सव, समारं भास माणसे भेटेनात, दे व-दे ऊळे , मंदिरे , बससेवा बंद, शेतकरी,
शेतमजरू , शेतीपरू क उद्योग-व्यवसाय संपले, फुलांचे ताटवे फुललेत; पण ती पाहायला माणसे नाहीत.
शिक्षणपद्धती बदलत चालली आहे . वेबिनारला धक्का, घरी बसन
ू परीक्षा सरू
ु झाल्या. कोरोनाबरोबर
अनेक साथी आल्या यापर्वी
ू येऊन गेल्या ते विशद करून निसर्ग, पश-ु पक्षी पाहायला माणसांची गर्दीची
ठिकाणे ओस पडलीत. शेवटी कोरोनास सांगतात, तह
ू ी निसर्गाचा भाग आहे स, आम्हाला केलेले 'लॉक' तू
'डाऊन' कर, कोरोनाला पन्
ु हा येऊन दे ण्याची वेळ येऊ दे णार नाही. निसर्गाचा समतोल राख.ू मानवी
अंतर्मनात चाललेल्या वादळाचा कोरोना काळात पर्यावरणात झालेले बदल याचा आवर्जून उल्लेख
लेखात केलेला आहे . महत्त्वपूर्ण व आगळे वेगळे पत्र वाचण्यासारखे आहे .
प्रिय (!, ?) कोरोनास,
सप्रेम नमस्कार विनंती विशेष.
तू आल्यापासून निसर्ग आणि मानवी जीवन पूर्णतः बदलले आहे . तू आमच्या निसर्गाप्रति
असणाऱ्या सर्व चुकांचा आरसा दाखवत आहे स. मात्र तू करत असलेल्या जीवित आणि आर्थिक
नुकसानीमुळे आमच्या मनात तुझ्याबद्दल भयानक राग आहे . खरे तर, तुझ्या येण्यामुळे आमच्या
हातून निसर्गाप्रति घडलेल्या चुका ठळकपणे दिसू लागल्या आहे त. पण माझ्यासारख्यांची फार मोठी
अडचण आहे . आता हे च बघ ना, तल
ु ा पत्र लिहिताना मी नेहमीप्रमाणे 'प्रिय' असे लिहिले. मात्र त्यानंतर
कंसात दोन चिन्हे लिहावी लागली. दस
ु ऱ्यांच्या पत्रात काय आहे , हे जाणून घ्यायची माणसाला हौस
असते. 'आपलं ठे वायचं झाकून अन ्...' हा जणू आमचा स्थायीभाव बनलाय. त्यामुळे तुला लिहिलेले पत्र
अनेक जण वाचणार. म्हणूनच जे वाचतील, त्यांच्या मनातील भावना व्यक्त करणारी ही दोन चिन्हे .
तुला 'प्रिय' लिहिले, हे पाहून अनेकांना आश्चर्य वाटे ल. त्यांच्यासाठी उद्गारवाचक चिन्ह. तल
ु ा मी 'प्रिय'
कसा काय म्हणू शकतो, हा अनेकांना प्रश्न पडेल. त्यांच्या दृष्टीने हा वेडप
े णा आहे . म्हणून प्रश्नचिन्ह.
तसाही मी वेडाच आहे , म्हणूनच तुला पत्र लिहू शकतो. अनेक जण मला 'वेडा' म्हणतात. विज्ञानातला
न्यूटनचा तिसरा नियम लक्षात न ठे वणारे आम्ही 'जशास तसे' वागतो. मी मात्र 'न केलेल्या पापाचे
माप' माझ्या पदरात टाकणाऱ्यांचाही ऋणी राहतो. त्यांच्या त्या कृतीने मला काही ना काही चांगले
शिकवलेले असते, म्हणून त्यांचा तिरस्कार नाही करत. असे वागणारा

$$$$$
माणस
ू आमच्या माणसांच्या दनि
ु येत वेडाच ठरतो. तू तर इतके काही शिकवले आहे स की तझ
ु ा
तिरस्कार करणे कसे शक्य आहे ? म्हणन
ू च तल
ु ा 'प्रिय' म्हटले. उगाच तझ
ु ाही गैरसमज व्हायला नको,
म्हणन
ू नमनालाच हे स्पष्टीकरण.
कोरोना, तू आलास आणि बघता बघता सारे जग बदलले. जगात सर्व काही प्रथमच थांबले. सर्व
जण घरात कोंडले. यंत्रांचा खडखडाट थांबला. पक्ष्याकडे बघन
ू आकाशात उडण्यासाठी आम्ही विमान
बनवले. पक्ष्यापेक्षाही उं च उडणाऱ्या त्या विमानांची घरघर थांबली. धूर ओकणारे कारखाने बंद झाले.
कामगारांचे हात थांबले. रे ल्वे, गाड्या थांबल्या. नद्यांना प्रदषि
ू त करणारी कारखान्यांची पाईपलाईन

124
प्रथमच कोरडी झाली. सारे काही थांबले. हे आम्हीच थांबवले. औरं गजेबाच्या सैनिकांनी संताजी,
धनाजीचा घेतला नसेल इतका धसका आम्ही तझ
ु ा घेतला. तू दिसत नाहीस, तरीही आम्ही तल
ु ा
घाबरून सारे काही थांबवले. हे शक्य झालं ते सद्ध
ु ा आम्हीच विकसित केलेल्या तंत्रज्ञानामळ
ु े . तझ
ु ा धोका
ओळखन
ू , आम्ही पटकन सावध झालो आणि स्वतःला घरात कोंडून घेतले. त्यामळ
ु े जीवितहानीचे
अपेक्षेएवढे नक
ु सान तल
ु ा करता आले नाही. पण आर्थिक नक
ु सान जे केलेस तेही मोठे आहे . जे गेलेत ते
जीवही कमी नाहीत. पण २०१६ या एका वर्षात सोळा लाख लोक मधम
ु ेहाने मरण पावले. दरवर्षी रस्ते
अपघातात साडेतेरा लाख लोकांचे प्राण जातात. दोन ते पाच कोटी लोक कायम किंवा तात्परु ते अपंग
बनतात. प्रत्येक २४ सेकंदाला एक जीव जायचा. 'वाहतुकीचे नियम पाळले नाहीत, तर अपघातात जीव
जाऊ शकतो’, हे आम्हाला माहीत आहे . नियम न पाळल्यानेच बहुतांश अपघात घडायचे तरीही आम्ही
नियम मोडायचो, अपघात व्हायचे. मात्र तू जीव घेऊ शकतोस, हे लक्षात येताच आम्ही वाहने लॉक केली
आणि अपघातात जाणारे अनेक जीव वाचले. तू घेतलेल्या जिवांनी जणू त्याची भरपाई केली. पण तरीही
तुझ्यामुळे झालेले नुकसान कमी, याचा आनंद मानायचा; की तू आम्हाला घरात कोंडून टाकलेस,
अनेकांचे जीव घेतलेस त्याचे दःु ख? काहीच कळत नाही.
आम्ही उत्सवप्रिय. लग्न असो किंवा यश. आम्हाला ते उत्सवाच्या स्वरूपात साजरे करायचे
असते. त्यासाठी खर्चाची आम्हाला पर्वाच नव्हती. 'ऋण काढा, पण सण साजरा करा' हा जणू आमचा
मूलमंत्र बनला होता. आकाशात लग्न, समुद्रात लग्न, 'डेस्टिनेशन वेडिग
ं ' ही संस्कृती रुजू लागली होती.
जागतिकीकरणानंतर मध्यमवर्गातही हे सारे रुजू लागले होते. तर दस
ु रीकडे आपल्या वडिलांकडे
लग्नाचा खर्च करण्याइतके पैसे नाहीत, म्हणून काही युवती आत्महत्या करू लागल्या होत्या. लग्नाचा
खर्च अनावश्यक आहे , हे आम्हाला कळते. पण खोट्या प्रतिष्ठे पायी, आम्ही ते करत होतो. मात्र तुझ्या
येण्याने आमच्या उत्सवप्रियतेवरच घाला घातला आहे स. आता पंधरा-वीस लोकांच्या उपस्थितीत लग्न
लागू लागले आहे . लग्नातील अनावश्यक खर्च टाळला जायला लागला आहे . मात्र यानिमित्ताने वापरले
जाणारे हारतुरे, गुच्छ हे सारे काही बंद झाले. जेवणावळी थांबल्या. मोठमोठे मंडप घालणे बंद झाले.
मंदिरे बंद झाली. आज दे वही कुलपात बंद झाले आहे त. दे वाला केले जाणारे दानही थांबले.

$$$$$
तेथे वापरली जाणारी फुले शेतातच सडली जाऊ लागली. नाइलाजाने शेतकरी फुलांची शेती नांगरून
टाकत आहे . ज्या दे वासाठी त्यातील अनेक फुले वापरली जात असत, ते दे वही आज तुझे संकट
टाळण्यासाठी येत नाहीत. लग्न आणि उत्सवातील अनावश्यक खर्चाचा भार कमी झाला, लग्नपद्धती
बदलत आहे , याचा आनंद मानायचा की शेतकऱ्याला आपली बहरलेली फुलशेती नांगरावी लागते, याचे
दःु ख?
तझ्
ु या आगमनाने आमची शिक्षण पद्धतीही बदलली आहे . 'चॉक आणि टॉक' संस्कृती
बदलण्यास तयार नसलेले, आम्ही आता 'ऑनलाईन' व्याख्याने दे ऊ लागलो आहोत. उच्च शिक्षणच
नाही, तर माध्यमिक शिक्षणातही ही संस्कृती रुजू लागली आहे , हे मोठ्यांसाठी ठीक झाले. पण
शाळे तील मुलांचा किलबिलाट थांबला आहे . महाविद्यालयातील तरुणाईने बहरलेले चैतन्यमय
वातावरण नाहीसे झाले आहे . आता कार्यशाळा, चर्चासत्रेही 'वेबिनार'च्या रूपात होऊ लागली आहे त.

125
एवढे च काय, आज 'फॅकल्टी इंप्रूव्हमेंट प्रोग्राम’ ही असेच 'ऑनलाईन' होऊ लागले आहे त. पण
सरु
ु वातीला मोफत असणाऱ्या या वेबिनारसाठी आता शल्
ु क आकारले जाऊ लागले आहे . चार-पाच
दिवसात सच
ू ना काढायची. वक्ते ठरवायचे. त्यांनी होकार दे ताच, एक फलक तयार करून तो
'व्हॉटस ्अॅप'च्या माध्यमातन
ू सर्वत्र पसरवायचा आणि त्यातन
ू 'ऑनलाईन पेमेंट' घेऊन वेबिनार
आयोजित करायची. अशी वेबीनार जणू नव्या धंद्याचे रूप घेत आहे त का? अशी शंका यावी, इतपत हे
दोन-तीन महिन्यांतच बदलले आहे . दिल्लीतील एका महाविद्यालयाने अशा फॅकल्टी डेव्हलपमें ट
प्रोग्राममधन
ू कोट्यवधी रुपये जमा केले आहे त. हे सरू
ु असताना काही मंडळी घरातील वस्त्रावर
असतात. काहीजण व्याख्यानाने मन तप्ृ त करून घ्यावयाच्या वेळेत, आपल्या जिव्हे ला तप्ृ त करत
असतात. त्यांच्यामागे इतरांच्या हालचाली सुरू असतात. यामुळे या व्याख्यानांचे गांभीर्य कमी होत
आहे . मात्र या नव्या संस्कृतीमुळे प्रवास टळला. त्यामुळे गाड्यांचा वापर होत नाही. प्रदष
ू ण, कर्ब
उत्सर्जन कमी होत आहे . यात गाड्यांचा वापर कमी झाला, प्रदष
ू ण कमी झाले, आमची शिक्षण संस्कृती
आधुनिक तंत्रज्ञान वापरू लागली याचा आनंद मानायचा की शिक्षणाचे गांभीर्य संपत चालले, शाळातील
मुलांचा किलबिलाट थांबला, महाविद्यालयातील चैतन्याने भारलेले वातावरण लुप्त झाल्याचे दःु ख ?
या पूर्वी तुझ्या पूर्वजांनी अनेकदा मानवावर हल्ले केले. मोठ्या प्रमाणात बळी घेतले. सहाव्या
शतकातील 'जस्टिनाईनचा प्लेग' ही यातील सर्वांत मोठी नोंद. जस्टिनाईनच्या सम्राटाने इजिप्तचा
भूभाग जिंकला. त्याला नजराणा म्हणून पाठवलेल्या धान्यासोबत काळे उं दीर आणि प्लेग निर्माण
करणाऱ्या पिसवा गेल्या. त्यातून सहा कोटी लोकांचा जीव घेणारा प्लेग पसरला. बळींची संख्या त्या
वेळच्या जगाच्या लोकसंख्येच्या पंचवीस टक्के होती. हे बळी प्लेगने घेतले की मानवाच्या साम्राज्य
वाढवण्याच्या हव्यासाने की सामर्थ्यशाली राजाला खूश करण्यासाठी नजराणे दे णाऱ्या लाचारांनी?
कोणामुळेही असो. त्या वेळीही गेले ते गरीबच. पुन्हा चौदाव्या शतकात 'द ब्लॅ क डेथ प्लेग' पसरला.
त्याने जगातील एक तत
ृ ीयांश लोकसंख्या

$$$$$
संपवली. वीस कोटी लोकांचा मत्ृ यू झाला. या साथीने अनेक वर्षांपासूनचे फ्रान्स आणि इंग्लंडचे युद्ध
संपवले. ब्रिटनमधील सरं जामी व्यवस्था पूर्णपणे संपून गेली. ज्यांच्या साम्राज्यावरचा सूर्य मावळत
नव्हता त्यांच्या राजधानीत, लंडनमध्ये मात्र हा प्लेग तीनशे वर्षे अधूनमधून त्रास दे त होता. हे कलह,
अनिष्ट प्रथा संपवल्याचा आनंद मानावा की वीस कोटी लोकांच्या मत्ृ यूचे दःु ख?
मात्र, आम्ही हुशार. प्लेग माणसाच्या संपर्कात आल्याने होतो, हे आमच्या लक्षात आले.
व्हे निस राज्यातील 'रागसू ा' शहरात नवी पद्धत सरू
ु केली. इतर दे शाची येणारी जहाजे आम्ही बंदरातच
तीस दिवस नांगरून ठे वायचो. त्यातील कोणी आजारी नाही पडले, तरच त्यांना शहरात प्रवेश दिला
जायचा. ही क्वारं टाईन करण्याची मानवी इतिहासातील पहिली वेळ. हा शब्द आम्ही इटलीतन
ू घेतला.
आम्ही तझ्
ु या त्या पर्व
ू जाला, प्लेगला नामशेष केले. त्याने फार दमवले, पण आम्ही त्याला संपवले. तो
संपला या आनंदात त्यापासन
ू काहीच न शिकता पढ
ु े तसेच वागू लागलो.
वेळोवेळी सावध करायला तझ
ु े अनेक भाऊबंद आले. त्यांनी आम्हाला सतावले. भरपूर त्रास
दिला. अनेक लोकांचे जीव घेतले. दे वी, इबोला, एन्फ्ल्यूएंझा, कांजिण्या, चिकनगुनिया, टायफॉईड,

126
डांग्या खोकला, डेंग्यू, दे वी, धनुर्वात, नारू, मलेरिया, कॉलरा, पोलिओ, प्लेग, कुष्ठरोग, क्षय... असे
किती सांगावेत? प्रत्येकावर आम्ही मात करत चाललो. ज्यांनी या आजारावर मात करण्याचे उपाय
ु पाश्चर असोत किंवा दे वीवरची लस शोधणारे एडवर्ड जेन्नर. आम्ही त्यांना
शोधले, मग ते लई
महामानव ठरवले. तरीही त,ू वेगवेगळ्या रूपात आम्हाला सावध करण्यासाठी येत राहिलास. आम्हाला
सावध करायचा प्रयत्न केला. पाठोपाठ कोणी ना कोणी महामानव तयार झाला. आम्ही तझ्
ु या त्या
रूपावर मात केली. आम्ही सर्वश्रेष्ठ याचा गर्व बाळगत राहिलो. तू पन्
ु हा पन्
ु हा रूप बदलत आलास
तसाच आताही तू आलास.
तू भयंकर विनाश करणार, हे आम्ही ओळखले. आम्ही क्वारं टाईन झालो. तझ
ु ा उघड सामना
आम्ही आज तरी करू शकत नाही. आमच्या नियमाप्रमाणे गुन्हे गाराचे तोंड झाकले जाते. आम्ही ते
स्वीकारले आहे , आम्ही गुन्हे गार असल्याने आम्हाला आमची लाज वाटते म्हणून तोंड झाकून घेतले
आहे , असे तुला वाटते. खरं य ते. पण आमच्यातील अनेकांना आजही आपल्या कृत्याची, आम्ही
निसर्गाशी केलेल्या क्रूर वर्तनाची लाज वाटत नाही. त्यांनी केवळ तुझ्या भीतीने तोंड झाकले आहे .
आम्हाला खरं तर जगायला काय लागते? शुद्ध हवा, शुद्ध पाणी, चांगले अन्न आणि उन, वारा, पाऊस
यापासून वाचण्यासाठी निवारा. मात्र आम्ही प्राणीधर्म विसरलो. आम्हाला स्वार्थाने आंधळे केले.
मेल्यानंतर पाच बाय चार फुटाची जागा पुरते. मात्र जिवंतपणी टोलेजंग घर बांधू लागलो.
आम्ही गरजेपेक्षा जास्त ओरबडत राहिलो. 'माझेही माझेच आणि तुझेही माझेच,' असे वागत राहिलो.
ज्यांनी आम्हाला आसरा दिला, आमच्या संस्कृतीचा विकास करायला मदत केली त्या नद्या आम्ही
संपवल्या. पाण्याचे साठे खराब केले. श्रीमंतांनी घरात पोहण्याचा

$$$$$
तलाव आणला आणि निसर्गातील तलावात म्हशीपासून आम जनता पोहू लागली. गंगेपासून
पंचगंगेपर्यंत ही समस्या वाढवली. जीवनदायिन्या मत्ृ युदायिन्या बनवल्या. जगातील सर्वच नद्यांना
आम्ही प्रदष
ू णाच्या खाईत लोटले. इतके की इंग्लंडमधील आज सर्वांत कमी प्रदषि
ू त थेम्स नदी एके
काळी मत
ृ नदी म्हणून घोषित करण्यात आली होती.
कोणत्याही प्राण्याचे अस्तित्व इतर घटकांना त्रासदायक ठरू लागले की त्यांचा विनाश करणारी
यंत्रणा निसर्गच निर्माण करतो. त्यांचे प्रमाण संतुलित राहते. आम्ही आमची संख्या अमर्याद वाढवत
गेलो. आम्हाला संतुलित करण्यासाठी आलेल्या प्रत्येकावर आम्ही मात करत गेलो. आमची संख्या
अमर्याद वाढवत राहिलो. या वाढत्या तोंडांची भक
ू भागवण्यासाठी शेती करू लागलो. झाडे किती संद
ु र
ू अवजारापर्यंत उपयोगास येतात. त्याची फळे खाण्यासाठी किंवा
निर्मिती. झाडाची लाकडे जळणापासन
आमचे जीवन सख
ु कर करण्यासाठी वापरतो. फुले डोळ्यांना सख
ु ावतात. झाडांमळ
ु े पर्जन्यमान चांगले
राहते. मळ
ु े जमिनीची धप
ू होऊ दे त नाहीत. पाने गळल्यानंतर कुजन
ू खत तयार करतात. या खतामळ
ु े
शेती चांगली पिकते. एवढे च काय, फार पर्वी
ू भक ू ं प किंवा ज्वालामख
ु ीच्या उद्रे कात गाडल्या गेलेल्या
झाडांनी मरणानंतरही मानवाला उपयोगी दगडी कोळसा व खनिज तेल तयार केले. या तेलाचे,
खनिजांचे अमर्याद साठे उपसले. शेती, सिमें टची जंगले, कारखाने उभारण्यासाठी आम्ही जंगलांची
कत्तल केली. झाडांनी दिलेल्या ऑक्सिजनशिवाय आम्ही जगू शकत नाही. झाडे ही पावसाची 'एटीएम'

127
यंत्र आहे त. झाडाशिवाय पाऊस पडू शकत नाही. तरीही आम्ही ती तोडत राहतो. मी तोडले म्हणून काय
फरक पडतो, असा प्रत्येकाचा विचार. झाडेच राहिली नाहीत, तर ऑक्सिजन कोठून येणार? याचा विचार
आम्ही एकविसाव्या शतकातही करत नाही. हे च आमच चक
ु तंय. आम्हाला ते कळतंय, पण वळत नाही.
त्यांना जाळून हवेचे प्रदष
ू ण केले. आमची प्रगती मोजण्यासाठी 'ऊर्जेचा आधिक वापर' हे परिमाण वापरू
लागलो. प्रत्येक दे श ऊर्जेचा वापर वाढवत गेला. त्यातन
ू वायच
ू े प्रदष
ू ण वाढवले. परिणामी,
आमच्यापासन
ू पंधरा किलोमीटरपेक्षा जास्त उं चावरील ओझोनच्या थराला धोका निर्माण केला. तो थर
संपला तर सर्या
ू च्या अतिनील किरणांनी आम्ही भाजन
ू जाऊ. तरीही आम्ही ऊर्जेचा वापर वाढवतच
गेलो. तरीही प्रदष
ू ण कमी करणारी, निसर्गाचे संतुलन राखणारी झाडे आम्ही तोडतच आहोत.
पर्यटनस्थळी जायची आम्हाला फार हौस. संधी मिळाली की जातो. मात्र, त्या सुंदर
ठिकाणावरून परतताना सर्वत्र अस्वच्छता पसरवतो. समुद्राच्या किनारे , तलाव, जंगल जे जे सुंदर आहे ,
ते आम्हाला उपभोगायचे आहे तो आम्ही आमचा हक्क मानतो. पण ते सुंदर ठे वण्याची जबाबदारी
आम्ही नाकारतो. जंगलातील, समुद्रकिनाऱ्यावरील असणाऱ्या प्राण्यांचे जीवन नष्ट करत आम्ही
आमची प्रगती केली. ‘दे णाऱ्याने दे त जावे, घेणाऱ्याने घेत जावे, घेता घेता एक दिवस, दे णाऱ्याचे हात
घ्यावे’, ही विंदांची शिकवण आम्ही शब्दशः घेतली. दे णाऱ्या निसर्गाचे हातही आम्ही ओरबाडून घेतले.
विंदांना अपेक्षित दानशूरपणाचा गुण घेतलाच नाही. उलट चीनच्याच माओ जेडोंग या हुकूमशहाने
चिमण्या धान्याचे नुकसान करतात, म्हणून सारा

$$$$$
दे श चिमण्यामुक्त केला. मग पिकावर कीड आणि अळ्यांनी हल्ला केला. धान्याचे उत्पादन घटले.
निसर्गावरचा हल्ला किती महाग पडू शकतो हे आम्ही अनुभवले. तरीही शिकलो मात्र शन्
ू य. त्याचेच
फळ आज आम्ही भोगतो आहोत.
शाकाहारी माणसे तोंडाने पाणी पितात. मांसाहारी प्राणी जिभेने पाणी पितात. यावरून आमचे
शरीर खरे तर शाकाहारासाठी बनलेले आहे . आम्ही वनस्पती खायच्या. त्या वाढवायच्या. पण आम्ही
मांसाहार सुरू केला. दध
ू दभ
ु त्यासाठी पाळलेल्या में ढ्यापासून सुरुवातीला लोकर मिळवली आणि नंतर
मांस खायला मारू लागलो. शेळ्यांचा वापरही तसाच सुरू केला. उपयोगाचे आहे त तोपर्यंत प्राण्यांचे
अन्य फायदे घेतो आणि ते बंद झाले की त्यांना मारून मांस खातो. कोंबड्यांची अंडी पुनरुत्पादनासाठी
नव्हे , तर आमच्या जिव्हे चे चोचले पुरवण्यासाठी असे मानत खाऊ लागलो. ते कमी पडू नयेत म्हणून
आम्ही संकरित वाण तयार करू लागलो. ते कमी पडू लागले म्हणन
ू कुत्र्या-मांजरापासन
ू
वटवाघळापर्यंत सर्व प्राणी खायला सरु
ु वात केली. वाघ खायला नाही तर बसायला व्याघ्रासन हवे म्हणन
ू
मारले. कोणाची शिकार करायचे बाकी ठे वले नाही आम्ही. ज्यांचा आम्हाला त्रास होतो, तो प्रत्येक जीव
आम्ही नष्ट करायचा नतद्रष्टपणा करतो. त्याच्या परिणामांचा आम्ही विचारच केला नाही. तू आणि
तझ्
ु या पर्व
ू जांनी वारं वार इशारे दिले, पण आम्ही गर्वाच्या शिखरावर बसलो. ‘आम्हीच सर्वश्रेष्ठ’ असा
गर्व झाला आम्हाला. भ्रमात राहिलो की आमचे कोणीच काही बिघडवू शकत नाही. पण तू आलास आणि
वाघाला न घाबरणारे आम्ही, तू न दिसताही तुला घाबरलो. इतके घाबरलो की कोणाजवळ जायचे झाले
तरी तुझ्या भीतीने मन जाऊ दे त नाही. भाजी घेताना मनात शंका; धान्य घेताना, औषध घेतानाही भीती

128
वाटू लागली तझ
ु ी. तुझ्या धाकाने का होईना आम्ही घरात बसलो आणि माणसांच्या गर्दीने फुललेली
ठिकाणे आता ओस पडली आहे त. गर्दीने भरलेले मोकळे रस्ते भयाण भासू लागले आहे त. गाड्यांचा
आवाज नाही. हॉर्नचा आवाज नाही. सर्वत्र स्मशान शांतता भासू लागली आहे . आकाशात चंद्र आहे ,
चांदण्या आहे त, मंद वारा आहे , फुललेल्या रातराणीचा गंध आहे , पण सारे निःशब्द आहे . ही शांतता
मनाला अस्वस्थ करते. आम्हाला सवयच नाही, तझ
ु ा निःशब्द शांततेत आनंद घ्यायची. पण आम्ही
ज्यांना त्रास दे तो, ते पक्षी मक्
ु तपणे निसर्गात विहार करत आहे त. त्यांना आता आमची भीती वाटत
नाही. झाडांच्या जंगलातील प्राणी सिमें टच्या जंगलात निर्धास्तपणे वावरू लागले आहे त. गाणारे पक्षी
कित्येक वर्षांनंतर ऐकायला मिळाले. खाडीत फ्लेमिग
ं ोचा थवा जमला आहे . आम्ही त्याच्याही बातम्या
करत आहोत. पुन्हा खूप सुंदर वातावरण अनुभवायला मिळते आहे . कित्येक वर्षांनंतर या प्राण्यांना
आमच्या त्रासाशिवाय फिरता यायला लागले आहे . वेगवेगळ्या बागांतील लॉन हिरवेगार झाले आहे .
मात्र त्यांचा जवळून आनंद घेता येत नाही. मोरांना नाचताना पाहायचे आहे , फ्लेमिग
ं ोचा थवा
पाहायचाय, कोणत्या पक्ष्याचा आवाज कसा आहे , बघायचे आहे , पण बाहे र पडता येत नाही. त्यामुळे हे
पक्षी, प्राणी आम्हाला वाकुल्या दाखवतात, असे वाटू लागले आहे . जिवाची घालमेल होतेय. पुन्हा बाहे र
यावेसे वाटते. पण तू कधी कोठे हल्ला करशील ही भीती

$$$$$
बाहे र पडू दे त नाही. तू खप
ू नक
ु सान केले, असे मी म्हणणार नाही. उलट तू आम्ही करत असलेल्या
पर्यावरणाच्या नुकसानीची जाणीव करून दिलीस.
लोकांना माझे हे म्हणणे वेडप
े णाचे वाटे ल. कारण आम्हाला सवय झाली आहे , सर्व गोष्टी पैशात
मोजायची. त्यापुढे निसर्गाचा विचार करणे आम्ही कधीच सोडून दिलंय. नाही तर, हे च सांगण्यासाठी
धडपडणारी ती ग्रेटा नावाची मुलगी 'स्पर्जर सिंड्रोम'ने आजारी आहे , असे म्हणत त्याचे भांडवल केले
नसते. आम्ही इतके कोडगे झालो आहोत की माणसाच्या भावनांची सुद्धा किंमत करत नाही, म्हणूनच
दे शात वद्ध
ृ ाश्रमांचे पीक आले आहे . तू अनेकांचे जीव घेतलेस, तरीही स्वच्छतेचे महत्त्व पटवून दिलेस;
तरीही प्रश्न आहे , आमच्या टँ करवाड्यात खरे च शुद्ध पाणी मिळत असेल?
निसर्गाने या वर्षी मोठ्या प्रमाणात पाऊस दिला. कारण कदाचित निसर्गाला तू येणार आणि
आम्हा मानवप्राण्यांना पाण्याची जास्त गरज भासणार, हे त्याने ओळखले असावे. निसर्गावर आम्ही
अनंत अन्याय, अत्याचार केले तरी तो केवळ द्यायचाच विचार करतो. निसर्ग मात्र सर्वांचे हित पाहतो.
पुराने केलेले नुकसान डोळ्यांआड होऊन निसर्गाने त्याच्या सर्वांत मोठ्या शत्रच
ू ी, मानवाची काळजीच
घेतली, असे वाटते. इटलीच्या प्रसिद्ध लेखिका फ्रांसिस्का मेलँडी यांनी 'फ्रॉम युअर फ्युचर' हे मानवाला
सावध करणारे पत्र लिहिले. मात्र खरे च बदलणार आहोत का आम्ही? हा प्रश्न माझ्याही मनात आहे .
केरळमध्ये भुकेने व्याकूळ गरोदर हत्तिणीच्या तोंडात अननसामध्ये पेटते फटाके दे ऊन जीव घेणारे
मानवातील 'दानव' ही शंका निश्चितच रास्त ठरवतात. तरीही खूप झाले रे . आता संपव हे सगळं . मला
खात्री आहे , तुला संपवणारी लसही आम्ही शोधून काढू. तुला नामशेष करण्यात शास्त्रज्ञ आणि संशोधक
निश्चितच यशस्वी होतील. मात्र, तोपर्यंत तझ
ु ा प्रकोप लांबवू नकोस. निसर्गाचे संवर्धन करण्यासाठी,
आमच्या पुढच्या पिढीला स्वच्छ पाणी, शुद्ध हवा मिळे ल, यासाठी आम्ही कटिबद्ध राहू. जल, जंगल

129
आणि जमीन याचा समतोल साधण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न करू. आम्ही जन्मलो तेव्हा हे जग जितके
संद
ु र होते, त्यापेक्षा जास्त संद
ु र बनवण्यासाठी कटिबद्ध राहू. आमच्या नातवंडांना, पतवंडांनाही आजी
चिऊ-काऊचा घास भरवू शकेल, यासाठी सर्व सजीवांना जगण्यासाठी पोषक वातावरण उपलब्ध राहील,
याची काळजी घेऊ. निव्वळ वक्ष
ृ ारोपणाचे फोटो झळकवण्यासाठी झाडे न लावता आम्ही ती जगव,ू पण
तू आता जा. 'पढ
ु च्या पिढीला जरब बसलीय' अशी समस्त मानव जातीतर्फे नाही, पण बहुसंख्येने
असणाऱ्या सामान्य जनांच्या वतीने मी तल
ु ा खात्री दे तो. नाही तरी तझ
ु े बहुतांश बळी हे सामान्य
जनांचेच असतात. ही सामान्य माणसे ही 'अॅक्टिं ग'वर नाही तर 'अॅक्शन'वर भर दे त असतात.
त्यांना दिखाव्यात रस नसतो. ही मंडळी निश्चितच आता निसर्गासाठी, त्याला जपण्यासाठी अधिक
कृतिशील होतील.
अरे , तुझ्यामुळे बालवर्ग पुन्हा घरातील खेळाकडे वळलाय. सागरगोटे , कॅरम खेळू लागला आहे .
गाण्यांच्या आणि गावांच्या नावाच्या तो आता भें ड्या खेळतोय. पण त्यांच्या सक्षम

$$$$$
वाढीसाठी त्यांनी बाहे रही फिरायला हवं. निसर्ग अभ्यासायला हवा. त्यांचा किलबिलाट शाळामध्ये
व्हायला हवा. निसर्ग माफ करतो. अगदी 'निसर्ग' नाव मिळालेले वादळसुद्धा किती शहाण्यासारखे
वागले. त्यामुळे मोठा विनाश होण्याची शक्यता व्यक्त केली जात होती. पण त्याने काही झाडांचा बळी
घेतला. काही पक्षी मत्ृ युमुखी पडले. पण त्याच्या एकूण वागण्यातून तुझ्यामुळे अगोदरच त्रस्त
झालेल्या मानवप्राण्याला त्यांनी त्रास नाही दिला. 'निसर्ग' नावाचे वादळ असे वागत असेल, तर मग
तूही निसर्गाचाच भाग आहे स ना. स्वतःला आवर. आम्हाला घातलेले 'लॉक' आता तू 'डाऊन' कर. तुला
पुन्हा येण्याची वेळ आम्ही येऊ दे णार नाही. आम्ही आमच्यात सुधारणा करू आणि नाही सुधारलो, तर
निसर्गाच्या असमतोलातच आम्ही मरू, हे कळलंय आम्हाला तेव्हा तू जा अगदी कायमचा!

130
$$$$$

१३. कोरोनानंतरचे जग : संकट आणि संधी

व्ही. वाय. पाटील, नागराळे

कोविड-१९ या विषाणूचा जग पातळीवर है दोस सुरू आहे . या महामारीच्या काळात शेतकरी,

शेतमजूर, कामगार, दर्ब
ु ल घटक, बालमजूर, श्रमिक, स्थलांतरित यांच्यात आलेली निराशा जगात,
दे शात आलेली आर्थिक मंदी, बेरोजगारांची वाढती संख्या इ. अनेक सामाजिक घटकांच्यावर झालेला
परिणाम सांगून कोरोना महामारीच्या काळात जनसामान्यांकडे होत असलेले दर्ल
ु क्ष, त्याचबरोबर
आरोग्य, शिक्षण याही घटकांचा विचार करीत, कोरोना महामारीचे जे संकट आलेले आहे त्याने
माणसाला जगण्याची संधी दिलेली आहे . या संकटकाळात आलेल्या संधींचा उपयोग कसा करावा याची
महत्त्वपर्ण
ू अशा या लेखात चर्चा केलेली आहे .
कोरोना विषाणू किंवा कोविड १९ हा विषाणू साधारणपणे ३० डिसेंबरच्या दरम्यान चीनमधील
एका रुग्णामध्ये निदर्शनास आला. १० जानेवारीपर्यंत त्याच्या प्रसाराचा वेग लक्षात यायला लागला अन ्
अवघ्या ७५ दिवसांत या विषाणन
ू े वैश्विक अरिष्टात पर्यवसान झाले. हा साथीचा रोग असन
ू अशा
स्वरूपाचे प्लेग, इबोला, सार्स, स्वाईन फ्लू आदी अगणित साथीच्या आजारांनी जगाला पर्वी
ू पासन
ू
सातत्याने बेजार केले आहे . चौदाव्या शतकात तर त्याचा कहर झाला होता. त्यामुळे अपरिमित
वित्तहानी व मानवी संपत्ती जगाला गमवावी लागली होती.
कोरोना महामारीची चिकित्सा करताना अमेरिकेतील प्रख्यात अर्थशास्त्रज्ञ नुरियल रुबेनी यांनी
परखड प्रतिक्रिया व्यक्त केली आहे . त्यांची प्रतिक्रिया गांभीर्याने का घ्यायची तर त्यांनी सप्टें बर २००६
मध्ये अमेरिका तेजीत असताना; अमेरिकेतील गह
ृ कर्जबाजार नजीकच्या काळात कोसळणार
असल्याचे भाकीत केले होते. ते त्यांचे भाकीत खरे ठरले अन ् त्यामुळे २००८ मध्ये केवळ गह
ृ बाजारच
नाही तर जगातील अर्थव्यवस्था १९३० नंतरच्या सर्वाधिक गंभीर अशा आर्थिक संकटाच्या विळख्यात
गेली.

131
 नुरियल रुबेनी यांनी 'द गार्डियन' मधील लेखात कोरोना महामारीच्या भीषणतेची चिकित्सा
करताना असे म्हटले आहे की, “२०२० साली येणारी महामंदी १९३० च्या महामंदीपेक्षा तीव्र असेल.”
कोरोनासारखा साथीचा रोग जगाला किती मोठी किंमत मोजायला भाग पाडतो. हे जग आज अनभ
ु वत
आहे . त्यासंबंधीच्या मी अधिक खोलात जात नाही. माध्यमांनी या संबंधीचे वास्तव उघड केले आहे .
मला एका गोष्टीचे कोडे उलगडत नाही. अनेक दे शांतील कम्यनि
ु स्टांच्या सत्ता
कोसळल्यानंतर जगभरच्या भांडवलशाही व्यवस्थेला आता पर्याय राहिला नाही, अशी भांडवलशाही
समर्थक हाकाटी पिटत होते. आख्खं जग भांडवलशाहीच्या अधिपत्याखाली असत्याच्या तोऱ्यात
भांडवलशाही राष्ट्रे वावरत होती. त्या दे शातील भांडवलशाही कोरोनाचे संकट थोपवू शकली नाही. उलट
कोरोनाने भांडवलशाहीचा पराभव केला. हे कसे काय घडले?

$$$$$
सावित्रीबाई फुले विद्यापीठ, पण
ु े येथील राज्यशास्त्राच्या प्रा. राजेश्वरी दे शपांडे म्हणतात,
“आधनि
ु क राजसभेची आणि सार्वजनिक उत्थानाची जबाबदारी शिरावर घेतलेल्या, भांडवलशाही यरु ोप,
अमेरिका व त्यांची भागीदार राष्ट्र दै दीप्यमान विकासाच्या शिखरावर पोहोचलेल्या असताना, १४ व्या
शतकातल्या यरु ोपला प्लेगच्या साथीतन
ू आलेली हतबलता; आजही २०२० च्या कोविड १९ च्या साथीत
तशीच असेल, तर त्या हतबलतेचा अर्थ कसा लावायचा? जीवघेण्या विषाणश
ू ी सामना
करण्याविषयीच्या उपाययोजना तर सोडाच, परं तु या विषाणूच्या ताकदीचा अंदाजदे खील बांधणे
जगभरातील राज्यकर्त्यांना, नोकरशहांना, शास्त्रज्ञांना आणि आंतरराष्ट्रीय धोरणकर्त्यांना जमले नाही.
असे हतबलतेचे चित्र आज जगापुढे उभे आहे .”
प्रा. डॉ. दे शपांडे मॅडम यांची या आशयाची ही मांडणी, भांडवलशाही राष्ट्र कोविड-१९ ही
कोरोनाची साथ रोखण्यात अपयशी झाल्याचा निर्वाळा दे णारी आहे . अमेरिका, इंग्लंड, जपान, फ्रान्स,
स्पेन, इटली, जर्मनी आदी जगाला मुठीत ठे वून अविकसित राष्ट्रांचे शोषण करणारी ही भांडवलशाही
राष्ट्रे कोविड-१९ वा तत्पूर्वीच्या साथीच्या रोगांची सक्षम लस, औषधे शोधून काढण्यात यशस्वी झाली
नाहीत. या पूर्वीच्या व आत्ताच्या महामारीच्या काळात कोरोनाबाधितांना पुरेशी आरोग्य व्यवस्था पुरवू
शकली नाहीत व लक्षावधी रुग्णांचे प्राण वाचवू शकली नाहीत, हे जगासमोर ढळढळीत वास्तव आहे ...
या उलट चीन, क्युबा, व्हिएतनाम, द. कोरिया आदी दे श आणि आपल्या दे शातील केरळसारखे
एक छोटे राज्य; कोविड-१९ विषाणूचा अटकाव करण्यात व इतर कोरोनाबाधित राष्ट्रांना मदत दे ण्यात
अग्रेसर ठरली आहे त. याचे दे शातील दिग्गज विचारवंतांनी वत्ृ तपत्र माध्यमाद्वारे तर सी. पी. एम. व
सी. पी. आय. वा राजकीय पक्षांनी त्यांच्या 'जीवनमार्ग' व 'युगांतर' या मासिकांनी इलेक्ट्रॉनिक
मिडियाच्या माध्यमांतून निदर्शनास आणले आहे .
चीन हा दे श तसा विस्तारवादी, घुसखोर आणि शेजारील राष्ट्रांवर सतत हुमदांडगेपणाने
आक्रमण करणारा. युद्धाची खुमखुमी असणारा, भाई भाई म्हणत भारताच्या पाठीत खंजीर खुपसून
आपला भूभाग बळकावणारा शत्रू असणारा दे श आहे . या दे शाच्या गैरवर्तनाचे व दष्ु कृत्यांचे समर्थन
कोणच करणार नाही. या दे शाला अद्दल घडविली पाहिजे याबद्दल कोणाचेच दम
ु त नाही. परं तु

132
राजकारणात व दे शा-दे शातील सौहार्दपूर्ण संबंधात कोण कोणाचा कायमचा शत्रू वा मित्र नसतो. कोविड-
१९ या विषाणच
ू ा जन्म व प्रसार चीनमधन
ू झाला. चीनने जाणीवपर्व
ू क इतर राष्ट्रांना जागे केले नाही.
चीनला जैविक यद्ध
ु ाची खम
ु खम
ु ी आहे . अशा सर्व कोरोनाबाधित राष्ट्रांचा चीनवर वहीम आहे . याची
सत्यासत्यता अजन
ू स्पष्ट नाही. पण चीनला जैविक यद्ध
ु ाचे बाळकडू जागतिक महासत्तांकडून मिळाले
आहे . कोरोना काळातील अमेरिकेचे अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांची हडेलहप्पी भमि
ू काही या व्हायरसच्या
प्रसाराला कारणीभत
ू आहे . त्यांनाही जैविक यद्ध
ु ाची खम
ु खम
ु ी चीनपेक्षा कांकणभर जास्त आहे .
तथापि, चीनने या कोरोना महामारीच्या काळात संपर्ण
ू दे श लॉकडाऊन न करता वह
ु ान शहर व
हुबेर्ट प्रांत एवढे च क्षेत्र लॉकडाऊन करून कोविड-१९ हा विषाणू संपूर्ण चीनभर पसरणार

$$$$$
नाही याची काळजी घेऊन ७६ दिवस तिथे कोविड-१९ व्हायरसला रोखल्यामुळे तेथील बाधितांची व
मत्ृ यूची संख्या घटली. एवढे च नाही, तर या दे शाने खुद्द अमेरिकेसह अनेक दे शांना आरोग्य सवि
ु धा,
मास्क व मागणीप्रमाणे आवश्यक ती सेवा पुरविली आहे . आज औषधापासून मोबाईलपर्यंत जगातील
बहुसंख्य राष्ट्रांचे अवलंबित्व चीनवर आहे , हे ही नाकारता येणार नाही.
व्हिएतनाम हा अपडेट आरोग्य व्यवस्था व रुग्णाशी माणुसकीच्या नात्यांची वागणूक असणारा
छोटा दे श आहे . या दे शातील सर्व कोरोनाबाधित पूर्ण बरे झाले असून, कोरोनामुळे एकही मत्ृ यू झालेला
नाही असा हा दे श आहे . १९६० च्या दशकात अमेरिकेने युरोपियन दे शांच्या मदतीने या दे शावर पाच
लाख टनाचा बाँबवर्षाव करून हा दे श बेचिराख केला होता. रासायनिक बाँबचा वर्षाव करून सारी शेती
नापीक केली होती. तरीही व्हिएतनामने या भीषण संकटात माणस
ु कीच्या नात्याने एप्रिल अखेर
अमेरिकेला साडेचार लाख संरक्षक सूट पाठवले. त्याबरोबरच इंग्लंड, फ्रान्स, जर्मनी, स्पेन आदी दे शांना
साडेसात लाख मास्क पुरवले. जर्मनीत लस शोधण्याच्या प्रयत्नाला साथ म्हणून साडेसहा हजार टे स्ट
ट्यूब पाठवल्या. भारतानंतर स्वतंत्र झालेल्या या दे शाने आपल्या दे शाला दोन लाख मास्क पाठवले.
क्युबा या दे शाने कोरोनाला पाय पसरू दिले नाहीत. एवढे च नाही तर या छोट्या दे शाने उत्तम
आरोग्य व्यवस्था उभारून जगापुढे आदर्श ठे वला आहे . या दे शाने ५९ दे शांना कोरोनाशी मुकाबला
करण्यासाठी वैद्यकीय पथके पाठवली. ज्यांना कोणी नाही त्याला क्युबा आहे , असे म्हणत अनेक
छोट्या दे शांना डॉक्टरांची ३९ पथके पाठवली. द. कोरिया हा छोटा दे श. या दे शानेही वैद्यकीय सवि
ु धा
कोरोना काळात पुरवण्यावर लक्ष केंद्रित केले. अन ् ड्रेस, टे स्ट आणि ट्रीट या त्रिसत्र
ू ीचा वापर करून
कोरोना मक्
ु तीचे आदर्श मॉडेल तयार केले. या मॉडेलचे वैशिष्ट्य म्हणजे तेथे लॉकडाऊन काळात
सरु क्षित शारीरिक अंतर कसे ठे वता येईल याची गांभीर्याने दखल घेतली आहे . रुग्णावर तत्काळ उपाय
आणि उत्तम आरोग्य सेवेच्या बळावर बाधित रुग्णांची व मत्ृ यच
ू ी संख्या कमी करण्यात यश मिळविले
आहे .
केरळ हे एक असेच भारतातील छोटे राज्य आहे . जेव्हा जगातील भांडवलशाही दे श स्वतःवरील
जबाबदारी झटकून, लोकांना साबणाने हात धव
ु ायला सांगत होते तर आपले पंतप्रधान दिवे लावा आणि
टाळ्या वाजवा म्हणून सांगत होते, तेव्हा केरळने अद्ययावत आरोग्यव्यवस्था आणि शिस्तबद्ध
नियोजनाने कोरोना महामारीला रोखणारे जगासमोर आदर्श मॉडेल उभे केले. साऱ्या जगाने व दे शातील

133
अनेक विचारवंतांनी या मॉडेलचे कौतुक केले आहे . स्टे ट नोबल ऑफिसर्स फॉर हे ल्थ इमर्जन्सी ऑफ
इंटरनॅशनल फर्नानचे डॉ. अमर फेटल या मॉडेलसंबंधी म्हणतात, “दे शात कोरोनाची घंटा वाजण्याआधी
त्याच्याशी दोन हात करण्याकरता केरळ सज्ज झाले होते. दक्ष सरकारी यंत्रणा आणि लोकांचा सक्रिय
सहभाग यामळ
ु े बघता बघता हे यद्ध
ु आटोक्यात आले." दे शात जनधन योजना प्रत्येकाच्या खात्यावर
या संकट काळात पाचशे रु. जमा होत होते. तेव्हा केरळचे मख्
ु यमंत्री प्रत्येकाच्या खात्यात २५०० रु.

$$$$$
जमा करीत होते. तर प्रत्येक कुटुंबाला सोळा जीवनावश्यक वस्तूंचा पुरवठा स्थानिक स्वराज्य
संस्थेच्या मदतीने करीत होते. एवढे च नाही तर दररोज चार लाख लोकांना पोटभर जेवण तर शालेय
विद्यार्थ्यांना दप
ु ारचे जेवण घरपोच करीत होते. त्याबरोबरच स्थलांतरितांसाठी सर्व सोयींनी युक्त
त्यांनी वीस हजार कँप काढले. या स्थलांतरितांना पाहुणे कामगार म्हणून दिले जाणारी सन्माननीय
वागणूक फक्त केरळमध्येच होती. त्यामुळे येथील स्थलांतरित इतर राज्यातील स्थलांतरितांप्रमाणे
गावी जाण्यासाठी कोठे गर्दी करीत नव्हते वा वाम मार्गाने पळून जात नव्हते."
या निवडक राष्ट्रांनी व भारतातील केरळसारख्या राज्याने समाजवादी विचारांची शैली व
तत्त्वनिष्ठे ची कास धरली. सामान्य जनता व राष्ट्रोन्नती केंद्रित, पारदर्शक राज्यकारभार केला.
त्याबरोबर शिस्त, सामाजिक आणि राष्ट्रीय बांधिलकीचे जनमनावर संस्कार केले. त्यामुळे येणाऱ्या
कोणत्याही संकटावर लोकसहभागातून मात करता येते, हे या राष्ट्रांनी जगाला दाखवून दिले आहे . तर
व्यक्ती विकास नफा व शोषण केंद्रित राज्यकारभारामुळे भांडवलशाही प्रधान राष्ट्रे कोरोनाच नव्हे , तर
राष्ट्रीय जीवनात येणाऱ्या कोणत्याही संकटावर सहजासहजी मात करायला समर्थ ठरू शकत नाहीत
असे दिसून येत आहे . त्यामुळेच कोरोना महामारीतून जगात महामंदी सदृश संकट अवतरले आहे .
या संकटाच्या तीव्रतेसंबंधी संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या विश्व अन्न योजनेचे प्रमुख डेव्हिड बेलसे
यांनी असे म्हटले आहे की, “जगात कोरोनापेक्षा कोरोनानंतर भूकबळीने जास्त लोक मरतील. सध्या
जगात १३.५ कोटी लोक उपाशी आहे त तर ८२ कोटी लोक अर्धपोटी राहतात." तर ही साथ पसरू
लागल्यापासून आपल्या दे शातील १२ कोटी २० लाख लोकांचा रोजगार आणि जगण्याचे साधन बुडाले
आहे . हे वास्तव कॉ. सीताराम येचुरी यांनी पंतप्रधानांना लिहिलेल्या पत्रात नमूद केले आहे , तर
अर्थतज्ज्ञ प्रा. डॉ. जे. एफ. पाटील म्हणतात, “लॉकडाऊनच्या काळात १५ लाख कोर्टीचे उत्पन्न बुडाले
तर १४ कोटी लोकांचा रोजगार गेला आहे . आणि बेरोजगारीचे प्रमाण दे शात २७% पर्यंत वाढले आहे .
साधारणपणे ८ कोटींच्या आसपास स्थलांतरित ग्रामीण भागाकडे वळले आहे त. त्यांच्या रोजगाराचा
आणि पोटाचा प्रश्न गंभीर बनला आहे . बेरोजगारांचा व स्थलांतरितांचा प्रचंड ताण आता ग्रामीण
व्यवस्थेवर पडला आहे ."
पर्यटन, शेअरबाजार, वाहतक
ू व लहान व्यावसायिकांना जागतिक पातळीवर मोठा फटका
बसला आहे . जगाचा व दे शोदे शांचा आर्थिक विकासदर मोठ्या प्रमाणात घसरला आहे . अर्थतज्ज्ञ प्रा.
विजय ककडे यासंबंधी म्हणतात, “शेअरबाजार अभत
ू पर्व
ू कोसळला आहे .. शेअरमधील गंत
ु वणक
ू दारांचे
नुकसान केवळ भारतात ५२ लाख कोटींवर गेले आहे . हे विश्वव्यापी संकट असून आर्थिक
दिवाळखोरीकडे वाटचाल सुरू झाली आहे .” जागतिक बँकेच्या अंदाजानुसार एकूण जागतिक विकासदर

134
अर्धा टक्का घटला असून, अमेरिकेचे राष्ट्रीय उत्पन्न २९% घटले आहे . तर भारताचा विकासदर ५.१%
वरून २.५% व तीव्रता वाढल्यास उणे अर्धा

$$$$$
टक्का घटण्याची शक्यता आहे . या काळात भारतातील चार कोटी चाळीस लाख कुटुंबे दारिद्र्यरे षेखाली
ढकलली जातील. ९४% कामगार अस्तित्वासाठी लढतील.. उद्योगांना कुशल कामगारांचा तट
ु वडा
भासेल.
या आर्थिक संकटाची भीषणता प्रकर्षाने स्पष्ट व्हावी, या उद्देशाने वरील तज्ज्ञांचे दाखले दिले
आहे त. याबरोबरच या संकटाचे शेती, आरोग्य, शिक्षण या क्षेत्रांवरही गंभीर दष्ु परिणाम झाले आहे त.
राष्ट्राचा कणा असलेला शेतीधंदा संकटाच्या चक्रव्यूहात गुदमरला आहे . शेती आणि शेतीपूरक
व्यवसायावर या संकटाचा मोठा परिणाम झाला आहे . शेतमजूर, कामगार यांचा रोजगार बंद
झाल्यामुळे त्यांच्या हातात पैसा नाही त्यामुळे शेतमालाची मागणी घटली आहे . बाजारपेठा बंद,
वाहतूक बंद त्यामुळे शेतमाल शहरी बाजारपेठेत जाणे बंद झाले, निर्यात थांबली. त्यामुळे द्राक्षे, आंबे,
केळी व इतर फळांची व भाजीपाला, कडधान्यांची विक्री रोडावली. कोंबडी पालन व दग्ु ध व्यावसायिक
अडचणीत आले. मागणी कमी, ग्राहक नाही अशी स्थिती झाली.
साखरे पासून तयार होणाऱ्या गोळ्या व पेये, मिठाई, काही औषधे, टॉनिक्स यांना बाजारात
मागणी नसल्याने व साखरे ची परदे शातील निर्यात थांबली. त्यामुळे साखरे चा गोदामात साठा वाढत
गेला आहे . इथेनॉलची मागणी कमी झाल्याने काही दे श ब्राझीलसारखे परत साखर उत्पादनात आले.
त्यामुळे साखरे चे उत्पादन वाढत गेले, साखरे ला उठाव नाही. तसेच साखर उत्पादनाचाही खर्च वाढला.
त्यामुळे ऊस उत्पादक शेतकरी व साखर कारखाने संकटात आले आहे त. त्यामुळे अन्न सुरक्षेची
समस्या अधिक तीव्र होणार आहे .
आरोग्यव्यवस्था हा प्रत्येक राष्ट्राच्या जीवनातील महत्त्वाचा घटक आहे . तथापि, जगभरची
आरोग्य व्यवस्था काही अपवाद सोडले तर सगळीकडे खिळखिळी झाल्याचे दिसून येते. जागतिक
सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्थेवर काही राष्ट्रांचे प्रभुत्व आहे . काही राष्ट्रांतील सार्वजनिक आरोग्य
व्यवस्थेचे खाजगीकरण झाल्यामुळे कष्टकरी समाज, समाजातील दर्ब
ु ल घटकांना ही महागडी झाली
आहे . आरोग्य साधनसामग्री, आरोग्य अधिकारी, सेवक, डॉक्टर व दवाखाने ही व्यवस्था कोरोना
व्हायरस संकट काळात अत्यंत कमी असल्याचे प्रत्ययाला आले आहे . मॉल, हॉस्पिटल, रूग्णांची
वारे माप लट
ू करीत असल्याचे चित्र अनभ
ु वाला येत आहे . कोरोनाच्या संकटात दहा-दहा तास पेशंटला
हॉस्पिटल व सेवा मिळाली नाही. ज्या रुग्णांचे मत्ृ यू झाले त्यांच्या शवाची दखल घेतली गेली नाही, असे
कटू अनभ
ु व आपल्या दे शासह जगभर आले आहे त.
आरोग्य सेवेचा दोन दशकांचा अनभ
ु व असलेले डॉ. अरुण गद्रे म्हणतात, “आज कोरोनाने
भारतीय आरोग्य सेवेच्या व्यवस्थेला पर्ण
ू नागडे केले आहे . आरोग्य सेवा ही फक्त 'सोशल गड
ु '
सामाजिक हित वस्तू राहिली नाही, तर नफा कमवन
ू आर्थिक वाढीचे इंजीन होऊ शकणारी खरे दी-विक्री
मार्के टमधील वस्तू आहे ."

135
$$$$$
शिक्षण हे मानवी संपत्ती घडविणारे राष्ट्राच्या उत्थापनाचे सर्वांत महत्त्वाचे साधन आहे .
कोरोना संकटात शाळा महाविद्यालये विद्यापीठे , अभियांत्रिकी व व्यावसायिक महाविद्यालये बंद
झाल्यामळ
ु े विद्यार्थ्यांचे व एकूण शिक्षणाचे अतोनात नक
ु सान झाले असन
ू परीक्षेशिवाय वरच्या वर्गात
मल
ु ांना ढकलण्यापर्यंत मजल गेली आहे . ही नामष्ु की पत्करावी लागली आहे . या क्षेत्रातील उच्च शिक्षण
विभागातील संकटासंबंधी शिक्षणतज्ज्ञ हे रंब कुलकर्णी म्हणतात, “कोरोनाच्या संकटाने जगातील दहा
कोटी कुटुंबे गरिबीत ढकलली जातील, असा जागतिक बँकेचा अंदाज असल्यामुळे, महाग असणारे
आधीच या कुटुंबांकडे उच्च शिक्षण घेण्यासाठीची क्षमता नव्हती. आता ते पूर्ण दरु ापास्तच होणार आहे
व त्यांना रोजगाराला जावे लागणार आहे . काहींना पालकांची नोकरी गेल्याने बालमजुरीकडे वळावे
लागेल. बालविवाह वाढतील. कुटुंबातील मुलांचे कुपोषण वाढे ल. आदिवासी, डोंगराळ भागात ऑनलाईन
शिक्षण शक्य होणार नाही."
कोरोनाने ऑनलाईन शिक्षणाचा फंडा पुढे आल्याने त्यासंबंधी सद्य:स्थिती लक्षात घेणे
आवश्यक आहे . ज्यांच्या घरी मोबाईल नाही, इंटरनेट सवि
ु धा नाही, पालकांची उदासीनता आहे . शाळा
व शिक्षक यासंबंधी प्रशिक्षित नसल्याने प्रचंड मोठी विद्यार्थी संख्या, ऑनलाईन शिक्षणापासून वंचित
राहणार आहे . ऑनलाईन शिक्षणासाठी दीक्षा हे नवीन अॅप्लिकेशन सुरू केले आहे . हे अँप किती
शाळांनी मोबाईलवर घेतले आहे . वापर किती जणांनी केला आहे याची पडताळणी घेतली पाहिजे. शहरी
भागांत काही प्रमाणात शक्य आहे . ग्रामीण भागात अवघड परिस्थिती आहे .
सर्वच क्षेत्रांमध्ये अशी अनंत संकटे कोरोनानंतर आपल्यापुढे उभी आहे त. ढोबळमानाने मी
निवडक संकटांचा धांडोळा घेतला आहे . संकटांना कुरवाळण्याची आपली संस्कृती नाही. संकटे ही
प्रगतीची संधी असतात, हे लक्षात घेऊन आपण या संकटांना कसे सामोरे जाऊ शकतो याचा विचार केला
पाहिजे. मी 'आपणाला' हा शब्द जो वापरला आहे त्यामध्ये आपल्या दे शाचे केंद्र सरकार व राज्याचे
राज्य सरकार यांनी मोठी जबाबदारी उचलणे अपेक्षित आहे .
आज प्रामुख्याने स्थलांतरित कामगार, शेतकरी, बेरोजगार, दर्ब
ु ल समाजघटक, सामान्य
नागरिकांकडे पैसा नाही. पैसा हातात असल्याशिवाय ग्राहकांची क्रयशक्ती वाढणार नाही. अन्
क्रयशक्ती वाढल्याशिवाय अर्थव्यवस्थेचे चाक गतीमान होणार नाही. यासाठी या समाज घटकांना
त्यांच्या गरजा भागविण्यासाठी राज्यकर्त्यांनी निर्धारित काळासाठी रोखीने प्रतिमहिन्याला काही
अर्थसहाय्य करणे आवश्यक आहे . दे शातील ८० कोटी लोकांना महिना ७०००रु. दे णे सरकारला शक्य
आहे असा तज्ज्ञांचा निष्कर्ष आहे . कुटुंबाला सरासरी प्रतिमहिना दहा किलो धान्य निर्धारित काळासाठी
दे ण्याची व्यवस्था केली पाहिजे. स्थलांतरित व बेरोजगारांना काम दे ण्यासाठी विनाअट, मनरे गा
योजना सरू
ु करून या योजनेसह कामावर येणाऱ्या मजरु ांना निर्वाहक्षम मजरु ी मिळणेची व्यवस्था केली
पाहिजे. त्यातन
ू स्थलांतरित व बेरोजगारांना सन्मानाने जगण्याची संधी मिळे ल.

$$$$$
उद्योगधंदे गतिमान करण्यासाठी उद्योजकांना खेळते भांडवल कमी व्याजदराने कसे उपलब्ध
करता येईल हे पाहिले पाहिजे. तसेच जी.एस.टी. कराला काही सवलत दिली पाहिजे व उद्योजकांना

136
अर्थव्यवस्था गतिमान करण्याची संधी दिली पाहिजे. त्याबरोबरच दे शाच्या ग्रामीण व शहरी भागात ६
कोटी ३० लाख लघू व सक्ष्
ू म आणि मध्यम उद्योगधंदे असन
ू दे शातील १३ कोटी रोजगार यातन
ू तयार
होत असतात. दे शाच्या उत्पन्नात ४५% वाटा या उद्योगाचा आहे . या उद्योगांना गती दे ऊन अनेक
कौशल्याधिष्ठित तरूणांना जगण्याची संधी मिळण्यासाठी सरकारने दे ऊ केलेले पॅकेज सोडून काही
खेळते भांडवल व सवलती दिल्या पाहिजेत. सामाजिक उद्योगांना मदत दिली पाहिजे.
सरकारी, निमसरकारी कंपन्या, महामंडळे यांनी खरे दी केलेल्या वस्तंच
ू ी बिले सरकारने
निर्धारित मद
ु तीत भरून या संस्थांचे अर्धचक्र सरु ळीत केले पाहिजे. बाह्य दे शातील परकीय उद्योगांना
पायाभूत सुविधा व पुरेसे संरक्षण दे ऊन निर्यातक्षम उत्पादने काढणेस प्रेरित केले तर चीनप्रमाणे
ग्राहकोपयोगी उत्पादनाने दे शाचा घसरता आर्थिक विकास दर वाढीला मदत होईल. कोरोना काळात
कामगार कायद्यात केलेले बदल व कामगारांवर लादलेली नियंत्रणे रद्द करून कामगारांनी लढून
मिळवलेल्या हक्काचे संरक्षण करावे व कामगारांना सन्मानाने जगण्याची संधी दिली पाहिजे.
शेतीसाठी राज्यकर्त्यांनी पायाभूत सवि
ु धा पुरविल्या पाहिजेत. शेतमाल व शेतीपूरक
व्यवसायांना मार्के टिंगची व्यवस्था करून किफायतशीर दराची हमी दिली पाहिजे. शेतीत बेरोजगारांना
सामावून घेण्यासाठी प्रोत्साहनात्मक अनुदान दिले पाहिजे.
आरोग्य व्यवस्थेच्या बाबतीत, चीनप्रमाणे आपल्या दे शाच्या आरोग्य व्यवस्थेचे विकेंद्रीकरण
केले पाहिजे. सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्था सक्षम होण्यासाठी केंद्र व राज्य सरकारने पुरेसा निधी दिला
पाहिजे. आरोग्य व्यवस्थेतील सार्वजनिक व्यवस्थेचे खाजगीकरण बंद केले पाहिजे. आरोग्य व्यवस्था
ही मार्के टमधील खरे दी वस्तू बनणार नाही याची गांभीर्याने काळजी घेतली पाहिजे. आरोग्य व्यवस्थेवर
राष्ट्रबाह्य शक्तींचे नियंत्रण राहणार नाही याची काळजी घेतली पाहिजे. डॉक्टरांवर जेनेरिक औषधे
रुग्णाला लिहून दे ण्याची सक्ती केली पाहिजे. तसेच फार्मा कंपन्यांना जेनेरिक औषधे निर्माण
करण्याची सक्ती केली पाहिजे. सर्व कॉर्पोरे ट हॉस्पिटल्स ही नॅशनल मेडिकल कौन्सिलच्या नियंत्रणात
राहिली पाहिजेत याची दक्षता घेतली पाहिजे. आरोग्य व्यवस्थेत मानसिक आरोग्य सुरक्षित
ठे वण्यासाठी आवश्यक त्या मानसोपचार तज्ज्ञांची संख्या वाढविणेस प्राधान्य दिले पाहिजे तरच
दे शातील प्रत्येक नागरिकाला आरोग्य सुरक्षेची संधी मिळे ल.
शिक्षण क्षेत्रात बालवाडीपासून बालकांचे कुपोषण होऊ नये म्हणून प्रत्येक कुटुंबापर्यंत स्थानिक
स्वराज्य संस्थेच्या सहभागाने धान्य पोहोचवण्याची व्यवस्था केली पाहिजे. यातून सुदृढ कुटुंबातून
सुदृढ मुले शाळे त दाखल होऊ शकतील व कुपोषित मुक्तीची संधी शासन व संस्थांना मिळे ल. आर्थिक
विवंचनेने कोणाचेही उच्च शिक्षण थांबू नये ही दक्षता घेतली पाहिजे

$$$$$
व त्यासाठी गरीब विद्यार्थ्यांना आर्थिक मदत दिली पाहिजे. कोणत्याही स्तरातील विद्यार्थ्याकडून
सक्तीने फी वा दे णगी शिक्षण संस्थांनी वसल
ू करू नये, यासाठी शाळा, महाविद्यालयांना शासनाने
आदे श दिले पाहिजेत. विद्यार्थ्यांचा शिक्षणात सहभाग वाढविण्याला प्राधान्य दिले पाहिजे. त्यासाठी
कृतिशील शिक्षण हाच पर्याय असल्याने, विद्यार्थ्यांना स्वयं अध्ययनाची सवय लागण्याची शाळा व
पालकांनी दक्षता घेतली पाहिजे.

137
 प्रत्येक विद्यार्थ्याने स्वतःतील कौशल्य विकसित करणे, पुस्तकेतर शिक्षणाची साधने तयार
करणे, जगभर शिक्षण क्षेत्रात काय नवीन प्रयोग केले जात आहे त यासंबंधी माहिती मिळवणेला
प्राधान्य दे णे गरजेचे आहे . शिक्षणात पालकांचा सक्रिय सहभाग राहील याची दक्षता घेतली पाहिजे.
काळाची गरज विचारात घेऊन पालकांनी आपल्या पाल्याच्या शिक्षणाची वेळ घेऊन दक्षता घेतली
पाहिजे, अशा शिक्षण तज्ज्ञांच्या सच
ू ना आहे त. याचा पालक, शाळा, आस्थापने व शासनाने साकल्याने
विचार करून विद्यार्थ्यांना कालोचित मानवी संपत्ती घडण्याची संधी दे णे आवश्यक आहे .
राज्यकर्त्यांनी विविध क्षेत्रातील वास्तवता आणि गरजा लक्षात घेऊन पन
ु र्रचना केली. वरील
काही आवश्यक त्या सूचना व अपेक्षा विचारात घेतल्या तर संबंधित क्षेत्रात विकासाला खूप संधी प्राप्त
होईल. त्यातून दे शाच्या अर्थव्यवस्थेची ढासळती घडी सुधारायला मदत होईल व येणाऱ्या महामंदीसह
संकटावर मात करायला बळ मिळे ल, असे वाटते.

$$$$$

१४. कोविड १९ चे सामाजिक परिणाम

- प्रसाद माधव कुलकर्णी, इचलकरं जी

कोरोनाच्या संकटाने जगातील अर्थव्यवस्था, राज्यव्यवस्था, समाज व्यवस्थेमध्ये मल

ू भत
ू
बदल होणार आहे त. तसेच भांडवली राजकारण व अर्थकारण यांचे चेहरे मोहरे समोर आले आहे त.
कोरोनाचा जगातील सार्वजनिक क्षेत्रखंड, सामाजिक जीवनावर विविध लघुउद्योग, क्षेत्रावर

138
स्थलांतरित, शेती-शेतकरी, शेती उत्पादने, श्रमिक हमाल, मजूर, पानपट्टी, सलून, लॉड्री व्यावसायिक इ.
चा ऊहापोह १९ चे संकट आपल्याला मानवतावादी दृष्टिकोन दे ईल असा दृष्टिकोन हवा महत्त्वपर्ण
ू
लेखात विषद केलेला आहे .
कोरोनाच्या संकटाने सर्व जगातीलच राज्यव्यवस्था, अर्थव्यवस्था, समाजव्यवस्था यामध्ये
मल
ू भत
ू बदल होत आहे त व होणार आहे त असं म्हटलं जातं. ते खरं आहे की पर्वी
ू कालगणना 'येशू पर्व
ू '
आणि 'येशू उत्तर' अशी केली जायची. आता ती कोरोना 'पर्व
ू ' आणि कोरोना 'नंतर' अशी होणार आहे .
मानवी जीवन आणि संस्कृतीत कोरोनाच्या काळात अभत
ू पर्व
ू पद्धतीचे बदल झाले आहे त आणि पढ
ु े ही
होत राहणार आहे त. या परिस्थितीवर चर्चा करणे, विचारविनिमय करणे, काही उपाययोजना शोधणे
अत्यंत गरजेचे आहे .
कारण वर्तमानकाळ अत्यंत विपरीत आणि अस्वस्थ आहे . समाजामध्ये जे सर्वांत गरीब भरडले
जाणारे मजूर, बेरोजगार ज्यांना एक वेळचे जेवण मिळणंसुद्धा मुश्कील झाले आहे असे लोक करोडोच्या
संख्येने वाढत आहे त. उद्योग लॉक झालेले आहे त. जे सर्वांत गरीब आहे त ते आपला जीव
वाचविण्यासाठी सर्वांत जास्त कर (टॅ क्स) भरत आहे त अशी परिस्थिती आहे . कुठे ते आपले वर्चस्व
विकायला तयार झाले आहे त. कुठे ते भुकेने मरत आहे त. कुठे ते आत्महत्या करत आहे त. असा हा कर
ते भरत आहे त. आपल्या जिवाचाच टॅ क्स भरावा लागणे हे गंभीर आहे . लोकांच्या हाताला काम पाहिजे
आहे . पण काम उपलब्ध नाही. अशी परिस्थिती वेगाने निर्माण झाली आहे . समाजामध्ये ज्या वेळी
कमालीचा असमतोल निर्माण होतो त्या वेळी कमालीची गंभीर सामाजिक परिस्थिती निर्माण होत
असते. गंभीर प्रश्नांना सत्ताधाऱ्यांकडून तितक्याच गंभीर उत्तरांची व उपाययोजनांची अपेक्षा असते,
पण सध्या त्याचा अभाव आहे . टाळ्या आणि थाळ्या वाजवून विमानातून पुष्पवष्ृ टी करून कोरोना जात
नाही अथवा त्यामुळे गरीब आणि भुकेलेल्यांचा आक्रोश थांबत नाही.
भारतीय राजकारण व अर्थकारण ज्या पद्धतीने आकार घेत आहे त्याचे परिणाम सामाजिक
स्तरावरून दिसून येत आहे त. गेल्या काही वर्षांपासून भारतीय राजकारण ज्या विचारधारे च्या
केंद्रस्थानी फिरत आहे ; ते बहुसंख्यात्ववादी राजकारण आहे . त्यामध्ये परधर्माला कमी लेखणे अथवा
त्याचा द्वेष करणे प्रत्यक्ष अप्रत्यक्षपणे शिकविले जात आहे . कोरोनाचे संकट भारतात चुकीच्या
निर्णयांमुळे, धोरणामुळे वाढत असताना या वाढीचे खापर फोडण्याचा घण
ृ ास्पद प्रयत्न झाला होता
आणि होतो आहे . गेल्या आठ-दहा वर्षांत भारतीय व्यवस्थेत

$$$$$
समाजमाध्यमांनी काही मोठे बदल घडवन
ू आणले आहे त. समाजमाध्यमांची ताकद अलाण्या फलाण्या
पक्षाला सत्तेवर बसण्यापासन
ू फलाण्या पक्षाला दारूण पराभवाच्या गर्तेत ढकलू शकते, हे आपण
पाहिले आहे . खोट्याला खरं आणि खऱ्याला खोटं ठरवण्याची ताकद समाज वापरताना दिसत आहे
आणि हे सारं करण्यासाठी हजारो पगारी ऑनलाईन नोकरदार आणि लाखो अंध अनय
ु ायी काम करत
आहे त.
कोविड १९ चे सामाजिक परिणाम लक्षात घेत असताना आपण आणखी एका महत्त्वाच्या
गोष्टीकडे लक्ष दिले पाहिजे. ती म्हणजे भारतीय राज्यघटनेत धर्मनिरपेक्षतेपासून लोकांच्या

139
सार्वभौमत्वापर्यंत जी मूल्ये सांगितली आहे त तिला धक्का लागणार नाही. भारतीय राष्ट्रवाद जर
एखाद्या विशिष्ट धर्माचा झाला तर आपलं सामाजिक, राष्ट्रीय अध:पतन अटळ आहे . आपल्याला,
समाजाला व दे शाला त्यापासन
ू वाचवावयाचे आहे . कारण आपण सर्वजण घटना मानतो. घटनेतील
मल्
ू ये मानतो. तसेच आपले पर्व
ू ज दे शाच्या स्वातंत्र्यासाठी लढले आहे त. बलिदान दिलेले आहे . आपण
इंग्रजांची साथ करणाऱ्यांचे वंशज नाही. स्वातंत्र्याला काळा दिन मानणाऱ्यांच्या कंपत
ू ले तर अजिबात
नाही. आपल्या दे शभक्तीसाठी कोणाच्या शिफारसपत्राची वा प्रमाणपत्राची गरज नाही. ती स्वयंसिद्ध
आहे , कारण आपण संविधान मानतो. ज्यांना संविधान मान्य नाही ते राष्ट्रद्रोही असतात हे उघड आहे .
कोविड-१९ चे सामाजिक परिणाम अतिशय माफक आहे त. पण या संदर्भातील काही ठळक मुद्दे
ध्यानात घेतले पाहिजेत. कोविडचं संकट ओळखण्यामध्ये आपल्याला विलंब लागला आहे का?
लॉकडाऊनची घोषणा करण्याआधी आपण वास्तव ध्यानात न घेता नाटकीयता वापरली आहे का?
त्याचे इष्ट अनिष्ट परिणाम आम्हाला कळले होते व आहे त का? कोरोना येण्यापूर्वीची आपली
समाजव्यवस्था अतिशय सुदृढ होती आणि ती संकटाने गर्तेत ढकलली गेली आहे असे आहे का?
संकटकाळात सुद्धा संकुचित राजकारण करण्याइतके आम्ही बेजबाबदार आहोत का? अन्न, वस्त्र,
निवारा, शिक्षण, आरोग्य या जीवनावश्यक बाबी पुरविण्यापेक्षा आपण इतरच गडबड जास्त करतो का?
मूलभूत गोष्टी सोडविण्यासाठी आमच्याकडे काही उपाययोजना आहे त? याची जाहीर चर्चा कधीतरी
करतो का? आपल्याला दे शाला खरं च आत्मनिर्भर बनवायचं आहे , की प्रत्येक व्यक्तीला आता तू
आत्मनिर्भर आहे स, आमच्याकडून अपेक्षा ठे वू नको असे सुचवायचे आहे , यासारखे अनेक प्रश्न
उपस्थित झालेले आहे त.
कोविड-१९ च्या काळात माध्यमे व आपले काही बंधू-भगिनी 'सोशल डिस्टन्सिंग' हा शब्दप्रयोग
वापरीत आहे त. तो अत्यंत चुकीचा आहे . कारण सोशल डिस्टन्सिंग या शब्दांत भयानकता व मानसिक
विकृती दडलेली आहे . वर्णव्यवस्थेचे समर्थन त्यातून ध्वनित होते. अस्पश्ृ यता आणि उच्चनीचता ही
मनुष्यनिर्मित आहे . तिचे समर्थन या शब्दात आहे . जागतिक आरोग्य संघटनेने (डब्ल्यू एच ओ) सुद्धा
शब्द बदललाय. त्याऐवजी 'फिजिकल डिस्टन्सिंग' वा 'कोरोना डिस्टन्सिंग' हा शब्द वापरला आहे .
आपणही तोच शब्द वापरणे हे सामाजिकदृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाचे आहे .
$$$$$
आज आपल्या संपूर्ण समाजव्यवस्थेचे नियंत्रण अर्थव्यवस्थेकडे गेले आहे . म्हणूनच
राजकारणाचे अराजकीकरण, संस्कृतीचे बाजारीकरण, शिक्षण क्षेत्राचे व्यापारीकरण, सामाजिकतेचे
असामाजिकीकरण, व्यवस्थेचे कंगालीकरण, सदृ
ु ढतेचे विकलांगीकरण, माणसांचे वस्तक
ु रण आणि
मोकळ्या श्वासाचे कोरोनीकरण अत्यंत वेगाने होत आहे .
कोविड-१९ ने भांडवली राजकारण आणि अर्थकारण यांचे खरे चेहरे समोर आणले आहे त. हे
किती भेसरू आहे त हे ही स्पष्ट झालेले आहे . भारतात कोरोना येण्यापर्वी
ू दोन-अडीच महिने चीनसह इतर
दे शांत थैमान घालत होता. त्या वेळी दे श म्हणन
ू आम्ही काय करत होतो? दे शातील काही राजकीय नेते,
वैज्ञानिक माध्यमे कोरोना संकटाची चाहूल दाखवत होते. धोके दाखवत होते. त्या वेळी आम्ही काय
करत होतो? याचे उत्तर जनतेला हवे आहे . इतक्या मोठ्या दे शामध्ये लॉकडाऊनचा निर्णय,
नोटबंदीसारखा आततायीपणाने आणि फिल्मी स्टाईलने जाहीर करणे हे भांडवली राजकारणाचे

140
द्योतक आहे . चार तासात सर्व दे श बंद, कोणीही जागेवरून हलायचे नाही. ही कोणती निर्णयप्रक्रिया
होती! त्या वेळी बाहे रगावी व परराज्यात असलेले करोडो लोक, मजरू , काय करतील? इतर लोकांचे काय
होईल? याचा सारासार विचार केला गेला नाही. दे शातील आठ दहा कोटी जनता आपल्या घरापासन
ू दरू
होती आणि आम्ही सांगत होतो, जिथे आहात तिथेच थांबा. ते थांबणे किती काळ हे ही आम्हाला माहीत
नव्हते. ज्यांच्याजवळ काहीच नाही त्यांची काय व्यवस्था केली आहे ? याचे कसलेही उत्तर आपल्याकडे
नव्हते. तरीही ते आम्ही जाहीर केले. हे च भांडवली राजकारणाचे वैशिष्ट्य आहे . कारण भांडवली
विचारधारे ला ज्या पद्धतीची समाजव्यवस्था अपेक्षित यामध्ये कष्टकरी, मजरू , शेतकरी, कामगार,
गरीब यांचा कसलाही सहानुभूतीपूर्व विचार केला जात नाही. उलट या संकटातही आपल्या भांडवलदारी
बगलबच्च्यांना अधिक नफा कसा होईल हे च ती बघत असते. कोणतीही पूर्वसूचना न दे ता, कोणतीही
व्यवस्था न करता जेव्हा असे निर्णय जाहीर केले जातात तेव्हा त्याचे गंभीर परिणाम गरिबांना भोगावे
लागतात, लागत आहे त. हा एक महत्त्वाचा गंभीर सामाजिक प्रश्न तयार झाला आहे . असे निर्णय हे
केवळ भांडवलशाही अर्थव्यवस्थेचे धोरण पुढे नेणारे नसतात, तर राजकारण आणि भांडवलशहा यांचे
किती घट्ट साटे लोटे असते, हे स्पष्ट करत असतात आणि ज्या वेळी दे शाचा विकासदर शून्याच्याही
खाली जाण्याची शक्यता असते. तेव्हा ही परिस्थिती अधिक बिकट होत असते, हे उघड आहे .
सामाजिक, आर्थिक विकास हा केवळ भाषणबाजीमधून नव्हे , तर जमिनीच्या वास्तवातून
स्पष्ट झाला पाहिजे, दाखवता आला पाहिजे. जी स्वप्ने आम्ही दाखवली त्याचं आज काय वास्तव
स्वरूप आहे , हे कधीतरी स्पष्ट झाले पाहिजे. खरं तर कोरोनाच्या आधीच आपली अर्थव्यवस्था व
समाजव्यवस्था एक प्रकारच्या गर्तेत अडकलेली होती. कारण रुपयापासून जीडीपीपर्यंत सारे घसरणीला
लागलेले होते. लहानमोठे उद्योगधंदे बंद पडत होते. बेरोजगारांचे तांडे गावोगावी फिरत होते. हे
अर्थव्यवस्थेचे चित्र होते. तर मॉब लिंचिग
ं पासून विविध मार्ग अवलंबत समाजात दहु ी पाडण्याचे सर्रास
प्रयत्न जात्यंध व धर्मांध लोक करत होते. कोरोना

$$$$$
पूर्वकाळात सर्व आलबेल होते आणि गेल्या दोन-तीन महिन्यात या सर्वांवर बोळा फिरला असे भासवले
जात आहे . हे धादांत खोटे आहे . म्हणूनच कोरोनाचे सामाजिक परिणाम तपासत असताना त्याच्या
आधी किंवा त्या वेळची सामाजिक, आर्थिक परिस्थिती काय होती हे लक्षात घेतले पाहिजे.
सरकारी धोरणामुळे मुळातच बेरोजगारी वाढत होती. त्यात कोविड १९ ने आणखी मोठी भर
घातली. करोडो लोक बेरोजगार झाले आहे त. काम करू शकणाऱ्या प्रत्येक चारपैकी एक माणस
ू आज
भारतात बेरोजगार आहे . ही बेरोजगारी अत्यंत छोट्या दक
ु ानापासन
ू मल्टिनॅशनल कंपनीपर्यंत सर्वत्र
आहे . 'वर्क फ्रॉम होम' यापासन
ू आता 'नो वर्क ' इथंपर्यंत पोहोचत आहोत अशी भीतिदायक परिस्थिती
आहे . ९ जन
ू , १९२० रोजी सर्वोच्च न्यायालयाने केंद्र आणि राज्य सरकारांना एक आदे श दिला आहे .
त्यात म्हटले आहे , लॉकडाऊनमध्ये जे स्थलांतरित मजरू आपलं सर्वस्व हरवन
ू गेले आहे त त्यांना
त्यांच्या गावी रोजगार उपलब्ध करून दे णे ही राज्य व केंद्र सरकारची जबाबदारी आहे . जेव्हा दे शाचे
सर्वोच्च न्यायालय रोजगारासारख्या मूलभूत प्रश्नावर भाष्य करते व सरकारला आठवण करून दे ते
तेव्हा आपण किती गंभीर जगत आहोत, हे लक्षात येते आणि त्याचवेळा सरकार किती निष्क्रिय ठरत

141
आहे हे ही अधोरे खित होते. समाजमाध्यमांच्या प्लॅ टफॉर्मवर 'लोकल सर्क ल' नावाची एक मान्यवर
संस्था काम करते. ही संस्था आपले अहवाल केंद्र व राज्य शासनाला दे त असते. या संस्थेने ८ जन
ू ,
२०२० रोजी एक अहवाल प्रसिद्ध केला आहे . यात म्हटले आहे की, भारतात नैराश्यग्रस्त लोक तिपटीने
वाढले आहे त. छप्पन्न टक्के लोक चिंतेने ग्रासलेले आहे त. ही आजची परिस्थिती आहे . उद्या ती
आणखी भयावह होऊ शकते. हे गंभीर सामाजिक प्रश्न दर्ल
ु क्षून चालणार नाही.
शिक्षण व्यवस्थेची सद्ध
ु ा दरु वस्था झाली आहे व तो एक महत्त्वाचा सामाजिक प्रश्न आहे .
मागच्या वर्षी 'नवीन राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण' विद्यमान सरकारने आणले. त्या धोरणात अतिशय
गंभीर मूलभूत त्रट
ु ी होत्या हे खरे च. आता कोविड १९ नेही शिक्षण व्यवस्थेसमोर नवीनच आव्हान
निर्माण केले आहे . परीक्षा न होणारी परीक्षा, ऑनलाईन परीक्षा, ऑनलाईन शिक्षण याची चर्चा सुरु आहे .
फिजिकल डिस्टन्सिंग राखून शाळा व महाविद्यालये कशी चालवायची हा एक गंभीर प्रश्न आहे .
ऑनलाईन शिक्षणाची चर्चा ठीक आहे , पण वास्तव त्याला साजेसे नाही. दिल्ली विद्यापीठाचे प्रा.
शोमित महाजन यांचा २९ एप्रिल, २०२० रोजी इंडियन एक्सप्रेसमध्ये एक लेख आला आहे . 'सम
ऑनलाईन क्वेश्चन्स' असं त्याचं शीर्षक आहे . त्यात ते म्हणतात की, भारतात पन्नास टक्के
विद्यार्थ्यांजवळ मोबाईल आहे . त्यापैकी त्रेसष्ठ टक्के विद्यार्थ्यांनाच कधीकधी ऑनलाईन
अभ्यासाची संधी मिळाली आहे . चाळीस टक्के विद्यार्थी नेट कनेक्शनच्या अभावाने चिंतेत आहे त.
तीस टक्के विद्यार्थ्यांना इंटरनेटवर होणारा खर्च परवडत नाही. शिवाय लाईटची समस्या अनेक
ठिकाणी आहे च आहे . खुद्द दिल्ली विद्यापीठामध्ये ३५ टक्के विद्यार्थी ग्रामीण भागातून येतात. यातील
७५% विद्यार्थ्यांच्या

$$$$$
पालकांचे उत्पन्न पाच लाखांच्या आत असते. ऑनलाईन शिक्षणाची चर्चा करताना हे वास्तव ध्यानात
घेणे आवश्यक आहे . उच्च शिक्षणाची ही अवस्था आहे . तर प्राथमिक, माध्यमिक व उच्च माध्यमिक
शिक्षणाचे प्रश्न तर याहून कैकपटीने गंभीर आहे त. त्यामुळे शिक्षण क्षेत्रातील आव्हाने हाही एक
महत्त्वाचा प्रश्न सामाजिक प्रश्न म्हणून कोरोनाने पुढे आणला आहे .
भारतीय आरोग्य व्यवस्थेचे चित्रसुद्धा कोरोना काळात समोर आले आहे . खाजगी व मोठ्या
दवाखान्यांपेक्षा कित्येकपटीने सरकारी दवाखाने, तेथील डॉक्टर आणि परिचारिकांनी काम केले आहे , हे
आपण पाहात आहोत. आरोग्य व्यवस्थेचे खाजगीकरण नव्हे तर सरकारीकरण किती आवश्यक आहे हे
अत्यंत महत्त्वाचे सत्य कोरोनाने स्पष्ट केले आहे . जीविताचा हक्क याकडे आपण सकारात्मकतेने
पाहिले पाहिजे. स्वस्त आणि चांगले आरोग्य मिळणे हा दे शातील प्रत्येक नागरिकाचा हक्क आहे .
जीविताचा हक्क राज्यघटनेने दिलेला अधिकार आहे . म्हणन
ू च आरोग्य व्यवस्थेत मल
ू भत
ू सध
ु ारणा
गरजेची आहे . तो महत्त्वाचा सामाजिक प्रश्न म्हणन
ू त्याची सोडवणक
ू केली पाहिजे. सामाजिक
परिणामांचा विचार करताना कौटुंबिक हिंसाचार वाढल्याचेही भारतातच नव्हे , तर जगभर स्पष्ट झाले
आहे . स्त्रियांवर होणारे अत्याचार आणि घटस्फोटाचे प्रमाण या काळात वाढलेले आहे .
व्यक्तिस्वातंत्र्यावर गदा येणे ही एक अत्यंत महत्त्वाची सामाजिक समस्या आहे . ही समस्या कुटुंबात
तयार होऊन ती व्यापक स्तरावर समाजात पसरत आहे .

142
 कोविड-१९ च्या काळात कायदा आणि सुव्यवस्थेचेही प्रश्न तयार झाले आहे त. अलगीकरणाचा
कालावधी, अलगीकरण केंद्र याबाबतचे प्रश्न तयार झाले आहे त. आरोग्य कर्मचाऱ्यापासन
ू पोलीस
कर्मचाऱ्यांपर्यंत सर्वांकडे एकीकडे अभिमानाने तर दस
ु रीकडे संशयाने पाहण्याचे प्रमाण वाढले आहे . हे
झोपडपट्टीपासन
ू , सोसायटी कॉलनी, अपार्टमें ट, वाड्या-वस्त्या यापर्यंत सर्वत्र दिसन
ू येत आहे .
आपल्याला पेशंटचे अलगीकरण हवे आहे . समाजाचे विभक्तीकरण नाही, हे ध्यानात घेतले पाहिजे.
कोरोना आणि त्याच्यानंतरही अनेक लोकांना शारीरिक व मानसिक तणावाला सामोरे जावे लागणार
आहे . ज्यांच्याकडे सर्वकाही आहे आणि ज्यांच्याकडे काही नाही त्यांच्यातील संघर्ष शिगेला पोहोचणार
आहे . चोरी करणे पाप आहे , गुन्हा आहे हे असे मानणे ठीक, पण जिवंत राहण्यासाठी व पोट
जाळण्यासाठीही जेव्हा चोरी करावी लागत असेल, ती अपरिहार्य ठरत असेल याचा अंदाजही करवत
नाही. यावर उपाययोजना केली पाहिजे. सर्वशक्तिमान असलेल्या अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्षांना
लोकक्षोभापुढे आपले व्हाईट हाऊस सोडून बंकरचा सहारा घ्यावा लागला होता, हे कोरोनाने दाखवून
दिले आहे च.
मानवी नातेसंबंध आणि मैत्रीसंबंध यातही कोरोनाने दरी पडू शकते. लग्नाला पन्नास लोक
आणि अंत्यसंस्काराला २० लोक या बंधनामुळे राजी नाराजी समाजात दिसत आहे . हा एक गंभीर प्रश्न
आहे . आपल्याला कोरोनाला हरवायचे आहे , असं आम्ही टाळ्या आणि थाळ्या वाजवून सांगितलं,
पुष्पवष्ृ टी केली, पण आज आपल्याला कोरोनासहित जगायचं आहे .

$$$$$
आत्मनिर्भर व्हायचं आहे असं सांगितलं जात आहे . अशा अनेक लहान-मोठ्या बाबींचा सामाजिक
परिणाम घडून येत आहे . व्यक्ती, कुटुंब, समाज, राष्ट्र आणि जग या सर्व स्तरावर हे परिणाम होत
आहे त.
सामाजिक प्रश्न गंभीर वळण घेत असताना आम्हाला जर त्यापासून वाचायच असेल तर
संकुचित राजकारण आणि अप्पलपोटे भांडवली अर्थकारण याचा पुनर्विचार आवश्यक आहे . 'मी'च्या
जागी 'आम्ही' हा विचार करणे भाग आहे . विविध जात, पात, धर्म, पंथ यांच्या एकतेतून भारत उभा
राहिला आहे . ती भारताची सांस्कृतिक ओळख आहे . भारतीय राष्ट्रवाद हा सर्वोच्च आहे . त्याऐवजी
आम्ही जात्यंध, धर्मांध राजकारण करणार असू. असा संकुचित राष्ट्रवाद मांडणारे आहे . असो. तर
समाजाचे 'अलगीकरण' विलगीकरण होण्याची भीती आहे . सर्वार्थाने सामाजिक न्यायाची प्रतीक्षा
करायची असेल तर भारतीय राज्यघटनेच्या सरनाम्यातील सर्व तत्त्वांचा अंगीकार आमच्या राजकीय,
आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक धोरणात असला पाहिजे. समाजातल्या शेवटच्या माणसाचा विचार
राष्ट्रपिता महात्मा गांधींनी केला होता. राज्यघटनेचे शिल्पकार डॉ. बाबासाहे ब आंबेडकर यांनी केला
होता. नवभारताचे शिल्पकार पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी केला होता. तो विचार प्रामाणिकपणे पढ
ु े
नेण्याची गरज आहे . कोविड-१९ चे संकट आपल्याला मानवतावादी दृष्टिकोन दे ईल अशी अपेक्षा आहे
आणि तीच सर्व भारतीयांची अपेक्षाही आहे .

143
$$$$$

१५. कोविड- १९ नंतरची आव्हाने आणि संधी

डॉ. वष
ृ ाली रणधीर मोरे , पुणे

कोविड-१९ ची चर्चा करून, कोरोनानंतर मानवाचे आयुष्य कसे असेल, घडणारे बदल लक्षात
घेऊन याची सात भागात चर्चा करून, यात कोरोना काळातील अडचणींचे संधीत रूपांतर कसे करता
येईल, आव्हाने कशी पेलता येतील याची या महत्त्वपूर्ण लेखात साधार चर्चा केली आहे .
डिसेंबर २०१९ ला कोविडचा एक पेशंट सापडला आणि त्याचे रूपांतर संपूर्ण जगभरातल्या
थैमानामध्ये कधी झालं हे कोणालाही कळालेच नाही. सुरुवातीला वाटले होते, २१ दिवसांचा लॉकडाऊन
असेल आणि लॉकडाऊन संपला की आजार आटोक्यात येत असेल. परं तु ज्या भयानक पद्धतीने,
झपाट्याने पेशंटमध्ये वाढ होत आहे , ती पाहून लोकांमध्ये जनजागरण करण्याची जास्त आवश्यकता
आहे असे वाटते. काही ठराविक सावधानता बाळगल्यास आपण निश्चितच कोविड बरोबर मुकाबला
करू शकतो. सध्या लोकांचे मनोबल अधिकाधिक मजबूत करणे आवश्यक आहे . माणसे आजारी पडू
नयेत यासाठी प्रयत्न करणे, कोविडचा प्रादर्भा
ु व लोकांपर्यंत जाऊ नये यासाठी प्रयत्नशील राहावे, ही
आजच्या परिस्थितीची गरज आहे .
लोकांना भविष्यकालीन वाटचालीबद्दल स्वप्न दाखवले तर कदाचित त्यांची जगण्याची इच्छा,
प्रेरणा वाढू शकते. एखाद्या अंधाऱ्या बोगद्यामधून आपण प्रवास करत असू, सर्वत्र अंधार पसरलेला
असेल तर अशा वेळी "लवकरच बोगदा संपेल आणि आपल्याला प्रकाशाचे दर्शन होईल" असं सांगणारं

144
कोणीतरी पाहिजे असते. त्यामुळे जगण्याची ऊर्मी वाढते. प्रवास शेवटपर्यंत करण्याचे बळ येते. या
लेखाचा उद्देश तोच आहे . अंधारातला प्रवास लवकरच संपेल आणि उजेडाची तिरीप आपल्याला लवकरच
दिसेल ही आशा निर्माण झाली तरी प्रत्येकामध्ये लढण्याचे बळ येईल.
"कोविड नंतरचे आयष्ु य कसे असेल यावर आपण विचार करणे खप
ू आवश्यक आहे . जागतिक
पातळीवर हा बदल होणार आहे . त्याचे पडसाद दे श, राज्य, शहर, गाव, वाड्या, वस्त्या, कुटुंब आणि
शेवटी व्यक्ती या सर्वांवर दिसन
ू येणार आहे त. म्हणन
ू च कोविडनंतरच्या जगातील काही आव्हाने
आणि संधी यांची चर्चा करणे अतिशय आवश्यक आहे . या चर्चेचे सात भागांमध्ये विवेचन करता येईल.”
१) वैयक्तिक
२) सामाजिक
३) शैक्षणिक
४) आर्थिक व औद्योगिक
५) सांस्कृतिक

$$$$$
६) आरोग्य विषयक
७) आंतरराष्ट्रीय
सविस्तर विवेचन पुढील पद्धतीने करता येईल.
१) वैयक्तिक :
प्रत्येक व्यक्तीला स्वतःच्या वैयक्तिक स्वच्छतेसंबंधी अतिशय काटे कोरपणे काळजी घ्यावी
लागणार आहे . यामध्ये घराबाहे र पडल्यानंतर कायम तोंडावर मास्क लावणे, हात साबणाने स्वच्छ
धण
ु े, शक्यतो हातमोजे व पायमोजे यांचा वापर करणे, सॅनिटायझरचा वापर करणे, घरात जाताना
बाहे रून घालन
ू आलेल्या कपड्यांना गरम पाण्यात धव
ु न
ू काढणे, गरम पाण्याने आंघोळ करणे,
सार्वजनिक ठिकाणी योग्य अंतर ठे वणे या सर्व गोष्टी बळजबरीने का होईना, पण पाळाव्याच लागणार
आहे त. स्वतःची रोगप्रतिकार शक्ती वाढविण्यासाठी आयष
ु मंत्रालयाने सच
ु वलेल्या आर्सेनिक-३०
गोळ्या दर एक महिन्यानंतर घेणे या सर्व गोष्टी हळूहळू सवयीच्या होतील. ग्रह, तारे ज्याप्रमाणे
स्वतःभोवती फिरता फिरता इतरांभोवती फिरत असतात त्याप्रमाणे आपल्यालाही स्वतःची काळजी
घेत असतानाच इतरांना सुद्धा सांभाळावे लागणार आहे . आपल्या कुटुंबाबरोबरच आपल्या समाजासाठी
सुद्धा काही कृतिशील आराखडा आखावा लागणार आहे .

२) सामाजिक :
सामाजिक गोष्टींमध्ये अनेक गोष्टींचा समावेश होतो. “सोशल डिस्टन्सिंग". खरं तर त्याला
फिजिकल डिस्टन्सिंग हा शब्द वापरायला हवा, तो आपल्याला ठे वावाच लागेल. हस्तांदोलनाऐवजी
लांबन
ू च एकमेकांना हात जोडणे उत्तम पर्याय राहील. समह
ू ाने साजरे केले जाणारे सण, उत्सव याला
आपल्याला मक
ु ावे लागणार आहे . त्यामध्ये गणेशोत्सव, दहीहं डी उत्सव, नवरात्र उत्सव, ताबत
ू ची

145
मिरवणूक, गावोगावच्या जत्रा, शाळा-कॉलेजमधील स्नेहसंमेलने, चर्चासत्रे, स्पर्धा, मैदानी खेळांच्या
स्पर्धा या सर्व गोष्टी काही कालावधीसाठी टाळाव्या लागणार आहे त. भल्या मोठ्या प्रमाणावर स्वतःची
इमेज प्रस्थापित करण्यासाठी आयोजित केले जाणारे लग्नसमारं भ सद्ध
ु ा याला अपवाद राहणार नाहीत.
किराणा मालाच्या दक
ु ानासमोर आखलेल्या निशाणीवर उभे राहूनच आपल्याला रांगेत खरे दी
करावी लागणार आहे . नाहीतर दसु रा पर्याय ऑनलाईन शॉपिंग निवडावा लागेल. घरपोच सेवा हाही
पर्याय काही दिवसांनी सर्वानम
ु ते निवडला जाईल. एकूण काय, तर सामाजिक जीवनशैली वेगळ्या
प्रमाणानस
ु ार प्रचलित होईल.

३) शैक्षणिक :
गुरुकुल शिक्षण पद्धतीपासून चालत आलेली आपली भारतीय शिक्षणपद्धती हळूहळू बदलत
जाऊन आता ऑनलाईन शिक्षणपद्धती सर्वमान्य होईल. सध्याची विद्यार्थी संख्या

$$$$$
विचारात घेता एका वर्गात ५० पेक्षा जास्त, महाविद्यालयात तर एका वर्गात १०० पेक्षा जास्त विद्यार्थी
असतात. फिजिकल डिस्टन्सिंग पाळायचे असेल तर एका वर्गात एका बेंचवर एक विद्यार्थी असे
बसवून वर्ग घ्यावे लागतील. परं तु जागेअभावी हे शक्य होणार नाही. यासाठी प्रत्येक विद्यार्थ्यापर्यंत
शिक्षण पोहोचविण्यासाठी स्मार्टफोन, संगणक, योग्य तो वीजपुरवठा याची उपलब्धता करून दे ऊन
ऑनलाईन शिक्षण पद्धती अमलात आणता येईल. खेड्यापाड्यांमध्ये स्मार्टफोन, मोबाईलला नेटवर्क ,
विजेची उपलब्धता या गोष्टींसाठी योग्य तो आराखडा तयार करावा लागेल. त्या आराखड्याची
अंमलबजावणी करण्यासाठी सरकार, बिगर सरकारी संस्था (एन. जी. ओ.), कंपन्यांचा कॉर्पोरे ट
गव्हर्नन्सच्या उपक्रमाच्या माध्यमातन
ू योग्य त्या योजना यशस्वीपणे राबविल्या पाहिजेत.

४) आर्थिक व औद्योगिक :
कोरोनाच्या पार्श्वभम
ू ीवर संपूर्ण अर्थव्यवस्था डबघाईला आलेली आहे ; हे जरी खरं असलं तरी आर्थिक
स्तर उं चावण्यासाठी सर्व स्तरातून प्रयत्न होणे आवश्यक आहे . सरकारी योजना तळागाळातील
लोकांपर्यंत पोहोचविणे आवश्यक आहे . कोविडपूर्व कालखंडात कदाचित या योजनांकडे लक्ष दिले गेले
नसेल. परं तु आता अधिक जबाबदारीने आर्थिक विकास करणे गरजेचे आहे . आपला दे श शेतीप्रधान
असल्यामुळे शेतीमध्ये कोणते पीक घ्यावे? त्याला खताचा पुरवठा, तज्ज्ञांचे मार्गदर्शन, बाजारपेठेबद्दल
माहिती पुरवणे, योग्य तो बाजारभाव दे णे या सर्व गोष्टींकडे सरकारने बारीक लक्ष ठे वले पाहिजे तरच
आर्थिक नियोजन करणे सोपे होईल. शेतीमध्ये पीक चांगले येईल, त्याचे वितरण योग्य त्या पद्धतीने
होईल. शेतकऱ्यावर आत्महत्या करण्याची वेळ दे ऊ न दे ता “पेरणीपासन
ू नफा भरवीपर्यंत” सर्वतोपरी
साहाय्य करण्याची भमि
ू का सरकारची असली पाहिजे. आर्थिक विकासाचा विचार करत असताना
ग्रामीण व शहरी असे दोन भाग करावे लागतील. शहरी भागामध्ये उद्योगधंद्यांमध्ये आत स्पर्धा
करण्यापेक्षा एकमेकांना परू क उद्योग कसे असतील याचे लिंकेज सरकारने करणे अपेक्षित आहे .
सध्या सर्वच उद्योगांचा कणा मोडलेला आहे . त्यांना पन्
ु हा उभे करण्यासाठी मदत करताना प्रत्येक

146
उद्योग उभा राहिला पाहिजे. त्याला भविष्यात स्थिर करण्यासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न झाले पाहिजेत.
बेरोजगारी तर अगोदरपण होती. आता तर त्यात आणखी वाढ होणार आहे . परं तु नवनवीन उद्योगांना
प्रेरणा दे णे आवश्यक आहे . स्वतः उभे राहात असतानाच दस
ु ऱ्यांनाही मदतीचा हात दे ण्याचा विचार
उद्योजकांनी करणे आवश्यक आहे . परस्परपरू क उद्योगांची साखळी तयार करून समाजालाही त्याचा
उपयोग होईल व दे शालाही त्याचा फायदा होईल असा आराखडा आखण्याची आवश्यकता आहे . अशा
पद्धतीने नियोजन केले तर दारूविक्री करुन महसल
ू वाढविण्याची आवश्यकता सरकारला भासणार
नाही. बचत गटांच्या माध्यमातन
ू छोटे छोटे कुटिरोद्योग सरू
ु करता येतील. बांग्लादे शमधील यन
ु स
ु
मोहम्मद यांनी सूक्ष्म पैशाच्या नियोजनामधून नोबेलपर्यंत मजल मारली होती. आपणही
महिलावर्गासाठी छोटे

$$$$$
छोटे उद्योग सरू
ु करून त्याचे विपणन, साठवण, प्रक्रिया करणे यांसारख्या गोष्टीकडे जाणीवपर्व
ू क
लक्ष दिले तर खप
ू मोठ्या प्रमाणावर याचा फायदा आर्थिक बळकटीसाठी होईल.

५) सांस्कृतिक :
पूर्वीसारखे खूप मोठे सांस्कृतिक कार्यक्रम आखणे काही दिवसांसाठी शक्य होणार नाही. परं तु
झूम, गुगल मीट, व्हिडिओ कॉन्फरन्सिंग या माध्यमातून सांस्कृतिक कार्यक्रमांची मोठ्या प्रमाणावर
दे वाणघेवाण होऊ शकते. जागतिक पातळीवर याचा प्रचार, प्रसार होऊ शकतो, गायन, नाटक, संगीत,
इतर कला या सर्वांच्या बाबतीत नवीन आराखडा आखून तो अमलात आणण्याची जास्त आवश्यकता
आहे .

६) आरोग्यविषयक :
जगभरातील या आरोग्यविषयक समस्येला आपण सर्वांनी एकजुटीने तोंड दिले पाहिजे.
“कोरोना भगाना है " पासून, "कोरोना के साथ रहना है ।" पर्यंतचा प्रवास आपण सर्वांनी केलेला आहे .
ऐतिहासिक संदर्भामध्ये दे वी, पटकी, कॉलरा, स्वाईन फ्लू यांसारख्या रोगांच्या साथी येऊन गेलेल्या
आहे त. आणि त्या त्या काळामध्ये लोकांनी त्याचा बंदोबस्तही केला आहे . आता सुद्धा कोरोनावर
लवकरच लस तयार होईल, ही आशा आपण बाळगूया. तोपर्यंत त्याच्यापासून बचाव मोहीम चालू ठे वू.
प्रतिबंधात्मक उपाय अमलात आणणे आवश्यक आहे . योग्य तो औषधोपचार सर्वांना मिळवून दे णे हे
सरकारचे काम आहे . अत्याधुनिक पद्धतीची जास्तीत जास्त उपकरणे असलेली हॉस्पिटल्स उभारली
पाहिजेत. प्रत्येक गावात ज्याप्रमाणे सरकारी दवाखाने आहे त, तसे कोविडसारख्या संसर्गजन्य
रोगांसाठी स्वतंत्र यनि
ु ट उभारले पाहिजे.

७) आंतरराष्ट्रीय :
संपूर्ण जग कोरोनाच्या विळख्यामध्ये अडकलेले असताना भारतासारख्या दे शाला
आंतरराष्ट्रीय पातळीवर आपले महत्त्व पटवून दे ण्याची संधी आली आहे . तरुण वर्गासाठी नियोजनबद्ध
शिक्षण दे ऊन आंतरराष्ट्रीय पातळीवर आपले स्थान निर्माण करण्यासाठी प्रयत्नशील राहिले पाहिजे.

147
भारतामध्ये तयार केलेल्या वस्तूंना आंतरराष्ट्रीय पातळीवर बाजारपेठ मिळवून दे ऊन मोठ्या
प्रमाणावर फायदा करून घेता येऊ शकतो.
सदर लेखामध्ये कोविड-१९ च्या अनष
ु ंगाने निर्माण होणाऱ्या अडचणींचा अभ्यास करून त्याचे
रूपांतर संधीमध्ये कशा पद्धतीने करता येईल याचे विवेचन केले आहे . समोर आव्हान असताना न
डगमगता आपल्याकडे असलेल्या कौशल्याच्या मदतीने संधी शोधन
ू त्यातन
ू आपण मार्ग काढला
पाहिजे. कोविड नंतरची आव्हाने आणि संधी आपणा सर्वांना दृष्टिपथात येवोत, आव्हानांना सामोरे
जाण्याची ताकद आपल्या सर्वांमध्ये येवो. आलेल्या संधीचे आपण सर्वांनी सोने करावे, अशी अपेक्षा
व्यक्त करते.
सर्वजण काळजी घ्या... सुरक्षित रहा !!!

$$$$$

१६. कोरोना व्यवस्थेने घेतलेले बळी

प्रा. अर्जुन पगारे , नाशिक

कोरोना काळातील लॉकडाऊन, त्यावरील उपाय, कोरोनाचा विविध क्षेत्रांवर झालेला परिणाम इ.
ची अन ् त्याचबरोबर कोरोना काळात महामारीचे जेवढे बळी घेतले त्याच्या आसपास इथल्या व्यवस्थेने
बळी कसे घेतलेले आहे , याची माहिती या लेखात मिळते.
चीनमधील वुहान शहरातून फैलावलेल्या कोरोना विषाणू संसर्गाने, अगदी थोड्याच दिवसात
बघता बघता, जगातील सर्वच राष्ट्रांतील अनेक लोकांना बाधित केले. जगात ३ जुलै २०२० पर्यंत, १
कोटी १० लाखांच्यावर बाधित रुग्ण सापडले असून त्यापैकी ५ लाख २४ हजार ५५९, इतक्या लोकांचा
कोरोनाने आतापर्यंत जीव घेतला आहे . जगात इतर राष्ट्रांच्या तुलनेत सर्वात अधिक कोरोना विषाणूचा
संसर्ग झालेल्या रुग्णांची संख्या अमेरिकेत नोंदवली गेली आहे . अमेरिकेत, आतापर्यंत २८ लाख ३७
हजार १८९ इतके कोरोनाबाधित रुग्ण सापडले असून, दररोज बाधित होणाऱ्या रुग्णांची संख्या सुद्धा
रोजच वाढत आहे . अमेरिकेत संसर्गाने बाधित झालेल्या रुग्णांपैकी, १ लाख ३१ हजार ४८५ एवढ्या
मोठ्या प्रमाणात, बाधित रुग्णांचा मत्ृ यू झाला आहे . बाधित रुग्णांपैकी ११ लाख ९१ हजार ९१ एवढे
रुग्ण कोरोनातून बरे दे खील झाले आहे त. अमेरिकेपाठोपाठ कोरोना संसर्ग बाधित रुग्णांची संख्या
ब्राझीलमध्ये आहे . ब्राझीलमध्ये आतापर्यंत १५ लाख १ हजार ३५३ इतक्या लोकांना कोरोना संसर्ग
झाला असून, ६१ हजार ९९० एवढ्या बाधित रुग्णांचा जीव गेला आहे . ब्राझीलनंतर रशियाचा नंबर
लागतो. रशियात ६ लाख ६७ हजार ८८३ इतक्या लोकांना कोरोना संसर्गाची बाधा झाली असून, त्यामुळे
९ हजार ८५९ इतक्या लोकांना आपला जीव गमवावा लागला आहे .
कोरोना संसर्ग बाधित रुग्णांच्या संख्येमध्ये जगात रशियानंतर चौथ्या क्रमांकावर भारताचा
नंबर लागतो. भारतात ३ जुलै २०२० पर्यंत, ६ लाख २८ हजार २०५ एवढ्या लोकांना कोरोना संसर्गाची
बाधा झाली असून, भारतात आतापर्यंत १८ हजार २४९ इतक्या लोकांचा कोरोनामुळे मत्ृ यू झाला आहे .
भारतात संसर्ग झालेल्या एकूण रुग्णांपैकी, ३ लाख ८० हजार ३७४ इतक्या मोठ्या संख्येने रुग्ण बरे
दे खील झाले आहे त. भारतासाठी सख
ु द गोष्ट अशी की, इतर राष्ट्रांच्या तल
ु नेत आपला मत्ृ यद
ू र फार

148
कमी आहे . त्याचसोबत भारतात संसर्गातून बरं होणाऱ्या रुग्णांची संख्याही खूप अधिक आहे . जगातील
इतर राष्ट्रांच्या तल
ु नेत भारताच्या लोकसंख्येचा विचार करता, भारतातील रुग्णसंख्या मर्यादित दिसत
आहे , त्याला कारण आपल्याकडे होत असलेल्या रुग्णांच्या चाचणीचे प्रमाण, इतर राष्ट्रांच्या तल
ु नेत
फारच कमी आहे . भारतात लॉकडाऊन शिथिल केल्यापासन
ू रुग्णसंख्या झपाट्याने वाढायला सरु
ु वात
झाली आहे . आज रोजी भारतात दिवसाला सरासरी १८५०० ते १९००० च्या दरम्यान बाधित रुग्ण
सापडत आहे त. चाचण्यांचे प्रमाण जसे वाढे ल, तशी रुग्णसंख्या अधिक वाढणार आहे . भारताची

$$$$$
लोकसंख्या बघता भारत थोड्याच दिवसात सर्व राष्ट्रांना मागे टाकत सर्वात वरती असेल, असे
अभ्यासकांचे मत आहे . भारताच्या आरोग्य यंत्रणेची गंभीर परिस्थिती उद्भवण्याचा धोकाही वर्तवला
जात आहे .
भारतात कोरोनाचा पहिला रुग्ण, ३० जानेवारी २०२० रोजी, केरळमध्ये सापडला होता. यानंतर
जवळपास दोन महिने होत आल्यानंतर ५२ दिवसांनी कोरोना संसर्गाच्या गांभीर्याची, आपल्या
राज्यकर्त्यांना आठवण झाली आणि मग एकदम झोपेतून उठल्यागत पंतप्रधानांनी माध्यमांसमोर
येत, २२ मार्च रोजी भारतीय जनतेला एका दिवसाचा जनता कर्फ्यू पाळण्याचे आवाहन केले. भारतीय
जनतेसाठी हे सर्व नवीन होते; परं तु माध्यमांद्वारे जगातील कोरोनामुळे उद्भवलेली परिस्थितीबाबत
जागत
ृ केल्याने, भारतीय जनतेने जनता कर्फ्यूला उत्तम प्रतिसाद दिला आणि जनता कर्फ्यू यशस्वी
केला. सोबतच जनता कर्फ्यूत, जनता घरात असताना कोरोना महामारीत काम करणाऱ्या डॉक्टर्स,
नर्सेस, साफसफाई कर्मचारी आणि पोलीस प्रशासन यांचे कौतुक करण्यासाठी पंतप्रधानांनी लोकांना
जनता कर्फ्यूच्या दिवशी संध्याकाळी ५ वाजता टाळ्या, ताट, वाटी, घंटी वाजविण्याचा सल्ला दिला
होता. मग काय दिवसभर जनता कर्फ्यू पाळत घरात बसलेली जनता, सायंकाळचे ५ वाजण्याची वाट
पाहू लागली. सायंकाळचे ५ वाजताच ताट, वाट्या, चमचे आणि घंट्याचा विचित्र आवाज घुमू लागला.
दिवसभर उत्तम रीतीने पाळलेल्या जनता कर्फ्यूच्या उद्देशाला बाजूला सारत सायंकाळी ताट
वाजविण्याच्या कार्यक्रमासाठी जनतेने एकत्र येत, सामाजिक अंतराचा गळा घोटत जनता कर्फ्यूचा
जीव घेतला, उरलेली कसर भक्त मंडळींनी मिरवणूक काढून पूर्ण केली.
२४ मार्च रात्री ८ वाजता पन्
ु हा पंतप्रधानांनी माध्यमांमार्फ त दे शाला संबोधित करत २५ मार्च ते
१४ एप्रिलपर्यंत २१ दिवसांचा संपर्ण
ू दे शासाठी पहिला लॉकडाऊन जाहीर केला. पंतप्रधानांनी
महाभारतातील यद्ध
ु ाचा दाखला दे त, महाभारतातील यद्ध
ु १७ दिवसांत जिंकले होते, आपल्याला
कोरोनाविरुद्धची लढाई २१ दिवसांत जिंकायची आहे , त्यासाठी कोरोनाची साखळी तोडण्यासाठी,
सामाजिक अंतर पाळण्याचे व जिथे असाल तिथेच राहण्याचे आव्हान केले. भाषण संपताच लोकांनी
अत्यावश्यक वस्तंच्
ू या खरे दीसाठी दक
ु ानांची झंब
ु ड उडवली. पढ
ु ील दोन तासांतच संपर्ण
ू दे श लॉकडाऊन
करण्यात आला. कोरोना विषाणू नवीन आहे . कोरोना विषाणू त्यावर करावयाची उपाययोजना,
त्याबाबतच अधिकची माहिती संशोधनातून हळूहळू जगासमोर येतच होती. यामध्ये गरज होती,
वैज्ञानिक दृष्टिकोन समोर ठे वून, इतर दे शांनी केलेल्या उपाययोजनांची री न ओढता, आपल्या

149
दे शातील लोकांची आर्थिक, सामाजिक, मानसिक परिस्थिती लक्षात घेऊन, आपल्या दे शात मोठ्या
संख्येने असलेल्या गरीब, हातावर मोलमजरु ी करणाऱ्या वर्गाला समोर ठे वन
ू योग्य त्या उपाययोजना
करण्याची.
कोरोना संसर्गाची वाढ आपल्या दे शात रोखणे, त्यासाठी संपर्ण
ू दे श थोड्या दिवसांकरिता
लॉकडाऊन करणे आवश्यकच होते. यासाठी आपल्यासमोरच काय, पण जगासमोर कोरोना संसर्गाचा
प्रसार रोखण्यासाठी चीनच्या वह
ु ान शहराचं मोठं उदाहरण होतं. वैद्यकीय तज्ज्ञांचा

$$$$$
त्याला दज
ु ोराही होता, यात कुणाचेही दम
ु त असण्याचं, काही कारण नाही. इतर राष्ट्रांत कोरोनाचा
वेगाने होत चाललेला फैलाव, त्यासाठी त्यांच्याकडून केल्या जात असलेल्या उपाययोजना, ही सर्व
उदाहरणे आपल्यासमोर होतीच, यात महत्त्वाचं असं, भारतात सापडलेला पहिला रुग्ण आणि आपण
त्याची दखल घेऊन त्याविरोधात उपाययोजनेचं टाकलेलं पहिल पाऊल, यादरम्यानच्या काळात
आपल्याजवळ, दे शात योग्य उपाययोजना करण्यासाठी खूप वेळ होता. मग प्रश्न असा निर्माण होतो
की, अनेक राष्ट्रांत फैलावत असलेल्या ह्या महामारीचं गांभीर्य आपल्या राजकीय लोकांना वेळेत
लक्षात का आलं नाही? जगातील घटनांकडे आपण गांभीर्याने पाहत नाही का? असा संसर्ग उद्या
आपल्या दे शात झाला तर कोणती उपाययोजना करायची? जागतिक घटनांच्या दृष्टीकोनातून
भारताला पाहणारी तज्ज्ञ मंडळी आपल्या शासन व्यवस्थेमध्ये नाहीत का? की यावेळी सुद्धा आपल्या
नेहमीच्या सवयीप्रमाणे, आपण पाणी गळ्यापर्यंत येण्याची वाट पाहत होतो का? असे अनेक प्रश्न
निर्माण होतात. या सर्व प्रश्नांची उत्तरे , सद्यस्थितीत भारतात वाढणाऱ्या कोरोना संसर्गात,
शासनाच्या गलथान कारभारामुळे अनेकांना जीव गमवावा लागलेल्या घटनांत, मजुरांना स्थलांतर
करताना झालेल्या वेदनांत, रोजगार गेल्यामुळे हालअपेष्टांचा सामना करीत असलेल्या कुटुंबात
दडलेली आहे .
भारतामध्ये पहिला लॉकडाऊन संपल्यानंतर १४ एप्रिलपर्यंत, १०८१५ कोरोना बाधित रुग्ण होते.
पैकी ३५३ जणांचा कोरोनाने जीव घेतला होता. कोरोना रुग्णांची वाढती संख्या पाहता दस
ु रा लॉकडाऊन
१५ मे ते ३० एप्रिलपर्यंत जाहीर केला गेला, आता मात्र बाहे र राज्यांतून आलेल्या मजुरांचा संयम सुटू
लागला. लॉकडाऊनमुळे काम नाही, जवळ पैसे नाहीत, रोजचा खर्च कसा भागणार, घरभाडे कुठून
दे णार, लॉकडाऊन कधी संपणार, उद्योगधंदे कधी सुरू होतील, याची योग्य माहिती त्यांना मिळत
नसल्याने मंब
ु ई, पण
ु े, ठाणे औरं गाबाद, नागपरू या मोठ्या शहरांतन
ू मजरु ांनी आपल्या घराकडे पायी
वाटचाल सरू
ु केली. प्रवासाचा पल्ला १२०० ते १६०० कि.मी.चा होता. एवढे मोठे अंतर पायी कसे पार
करणार, याचा विचार न करता जगण्यासाठी, घरच्या ओढीने या मजरु ांनी आपला प्रवास सरू
ु केला. सर्व
परिवार डोक्यावर सामान घेऊन, उन्हाच्या झळा यांचा, उन्हाने तापणाऱ्या रस्त्यांचा विचार न करता
रस्त्यावरून अंतर कापत पढ
ु े चालत होता. मजरु ांची लहान मल
ु े त्यांचे खाण्यापिण्यावाचन
ू होणारे हाल,
हे सर्व पाहताना हृदय पिळून जात होते.
मजुरांच्या स्थलांतराची बिकट स्थिती काही माध्यमांनी समोर आणल्या, नंतर सर्वच थरातून
संताप वाढत चालला. शासनाने आपल्या नेहमीच्या 'वरातीमागून घोडे', या सवयीप्रमाणे काही भागात

150
बस चालवून मजुरांना दिलासा दे ण्याचा प्रयत्न केला. मजुरांची मोठी संख्या पाहता, रे ल्वे चालविण्याची
मागणी केली गेली. शासनाने मोठा गाजावाजा करून 'मजरू रे ल्वे' चालू केली. त्यासाठी तिकिटांचे पैसे
मजरु ांकडूनच उकळले गेले. पढ
ु े विरोधी पक्षाने यावर टीकेची झोड उठवल्यावर शासनाने मजरु ांना
तिकिटात सट
ू द्यायला सरु
ु वात केली गेली. रे ल्वेत सामाजिक अंतर सोडूनच द्या, पण पिण्याच्या
पाण्याचा प्रश्न, जेवणाचा प्रश्न अशा अनेक

$$$$$
अडचणींचा सामना करत हा प्रवास सुरू झाला. सामान्य काळात याच मार्गावर अधिक रे ल्वे धावत
असताना, २४ ते २५ तासांत प्रवास पूर्ण होणारा प्रवास, त्याच प्रवासाला आता ७० ते ८० तास लागल्याची
उदाहरणे समोर आली. अनेक ठिकाणी रे ल्वेचे मार्ग बदलेले गेले. प्रवासातील अधिकच्या गैर सोयीमुळे
काहींचा प्रवासातच मत्ृ यू झाला.
अहमदाबाद बिहार रे ल्वेतून प्रवास करणारी महिला प्रवासातच मत्ृ युमुखी पडली. तिचे शव
बिहारमधील मुज स्टे शनवर उतरविण्यात आले. त्या मत
ृ पडलेल्या महिलेच्या शरीरावरील कपडा
ओढत, तिचे दोन ते अडीच वर्षाचं मूल आपल्या आईला जागे करीत असतानाचा, व्हिडीओ व्हाइरल
झाला, तो व्हिडीओ पाहिल्यानंतर काळजाला भोकं पडल्याशिवाय राहत नाही. स्थलांतर करणारे मजूर
कित्येक ठिकाणी भरधाव जाणाऱ्या गाड्यांखाली चिरडले गेले. अनेकजण जीव मुठीत घेऊन मिळे ल त्या
साधनाने हजारो किलोमीटरचा प्रवास करत होते. अनेक ठिकाणी रस्ते अपघात होऊन मजुरांना घरी
पोचण्यापूर्वीच आपला जीव गमवावा लागला. औरं गाबाद-जालना रे ल्वे मार्गावर १६ मजुरांचा रे ल्वेखाली
चिरडून मत्ृ यू झाला. दस
ु ऱ्या बाजल
ू ा परदे शात अडकलेल्या भारतीयांना आणण्यासाठी मिशन वंदे
अंतर्गत विमान प्रवासाची सोय करण्यात आली. व्यवस्थेच्या हलगर्जीपणाचा खरा बळी ठरला, तो
इथला गरीब मजुरांचा वर्ग.
चौथ्या लॉकडाऊनमध्ये अनेक उद्योगधंद्यांना सुरू करण्यासाठी परवानगी दे ण्यात आली.
आपल्या अर्थव्यवस्थेचा विचार करता, आपण जास्तकाळ आपले अर्थचक्र थांबवूच शकत नाही, हे
स्पष्टच होते. किमान ह्या दृष्टीने तरी लॉकडाऊनचे नियोजन, आपण गांभीर्यपूर्वक करायला पाहिजे
होते. भारतात कोरोना संसर्गाची सुरुवात झालेली असताना, फेब्रुवारीच्या २४ आणि २५ तारखेला
अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांच्या दौऱ्यातील, स्वागताच्या तयारीत पंतप्रधान आणि त्यांची
टीम व्यस्त होती. ट्रम्प यांच्या दौऱ्यावर ८५ ते १०० कोटी रुपयांचा खर्च करून अहमदाबादमधील मोटे रा
स्टे डियमवरती जवळपास दीड लाख लोक जमवन
ू त्यांच्या स्वागताचा मोठा दे खावा उभारला गेला.
यामध्ये वेळ घालवण्यापेक्षा सरु
ु वातीलाच थोडं गांभीर्य दाखवायला हवं होतं. दे शात पहिला रुग्ण
सापडला, त्याचवेळेस भारताबाहे रून येणाऱ्या प्रवाशांची विमानतळावरच तपासणी करणे, त्यांना
क्वारं टाइन करणे, त्याचवेळेस कोरोना संसर्गाबाबत लोकांना जागत
ृ करून, व्यवस्थितपणे योजना
आखन
ू , योग्य नियोजन करून, आपण लॉकडाऊन केले असते तर, लोकसद्ध
ु ा एकदम घाबरून गेले
नसते, त्यांनी स्थलांतराचा मार्गही स्वीकारला नसता. आज ज्या पद्धतीने आपल्याला उद्योगधंदे सरू
ु
करणे भाग पडले, म्हणजे प्रश्न फक्त दोन महिन्यांचा होता. आपल्याकडे थोडी दरू दृष्टी ठे वून योग्य
नियोजन केले असते, तर व्यवस्थेच्या गलथान कारभारामुळे हे जीव गेले नसते. कोरोनाच्या संकटात

151
गंभीर झालेली परिस्थिती सावरण्यासाठी शासनाने सुरुवातीला १ लाख ७० हजाराचे पॅकेज जाहीर केले.
परिस्थिती अधिक गंभीर होत चाललेली पाहून पन्
ु हा २० लाख कोटींचे पॅकेज जाहीर केले. या पॅकेजमधन
ू
सामान्य जनतेला खरोखरच किती दिलासा मिळाला हा संशोधनाचा भाग आहे .

$$$$$
आपल्या दे शात एक गोष्ट खरी आहे , या दे शात कोणतेही संकट आले की, त्याचा पहिला बळी ठरतो या
दे शातील गरीब मजुरांचा, हातावर पोट भरणाऱ्या वर्गाचा. या कोरोना संकटाने हे पुन्हा एकदा सिद्ध केले.
कोरोनाने बळी जायचे होते ते गेलेच, अजून किती जातील हे सांगता येत नाही; परं तु आपल्या योग्य
नियोजनाअभावी लॉकडाऊन केल्याने किती लोकांना रोजगार गमवावा लागला, त्यामुळे किती लोकांचे
कुटुंब उद्ध्वस्त झाले, हा वर्ग खऱ्या अर्थाने कोरोनाचा नाही तर व्यवस्थेचा बळी ठरला, हे मात्र तेवढे च
सत्य आहे .

152
$$$$$

१७. कोरोनानंतरचे सामाजिक जीवन

डॉ. रोहिदास जाधव, भोर, पण
ु े

कोरोनानंतर सामाजिक जीवन कसे असेल याची चर्चा करीत असताना कोरोनावरील उपचार
करणारे घटक, डॉक्टर्स, परिचारिका, सेविका-सेवक, वॉर्डबॉय, महिला संघटना दे वमाणसासारखी
राबताहे त. चाचण्या, लस संशोधन सुरू आहे . समाजजीवनातील सर्व घटकांना कोरोना महामारीचा
फटका बसला आहे . कोरोना काळात बेकारी वाढण्याची शक्यता आहे . माणसे कोरोना महामारीने
भयग्रस्त झालेली आहे त. अशाप्रकारे महामारीमुळे सार्वजनिक जीवनात निर्माण झालेल्या अनेकविध
समस्यांचा ऊहापोह केलेला आहे .
मार्च २०१५ मध्ये बिल गेट्स यांनी 'टे डटॉक’ (टे क्नोलॉजी एन्टरटे नमें ट डिझाईन) या
अमेरिकेतील सॉप्लिंग फाऊंडेशनतर्फे होणाऱ्या प्रतिष्ठे च्या परिषदे त व्हान्कुव्हर येथे एक भाषण दिले
होते. टे डटॉकमध्ये जगाला बदलून टाकणाऱ्या कल्पनेवर वक्त्याने १८ मिनिटात पॉवर पॉईंट प्रेझन्
े टे शन
द्यायचे असते. तेवढ्या वेळात बिल गेट्स बोलले ते अत्यंत महत्त्वाचे होते. ते म्हणाले, “आपण
अणय
ु द्ध
ु ाची तयारी करीत आहोत, पण आपल्यापढ
ु े नजिकच्या भविष्यात येणारे यद्ध
ु असेल ते. फ्लू
सदृश्य नव्या विषाणच्
ू या महासाथीचे! आणि मी हे नम्रपणे सांगू इच्छित की, हे यद्ध
ु लढण्यासाठी
ु तेच आलेल्या सार्स, स्वाईन फ्लू किंवा इबोला साथकडून आपण
जगाकडे कोणतीही यंत्रणा नाही. नक
धडा घेतलेला नाही. याची कारणे वेगवेगळी आहे त.
पढ
ु ची साथ कोरोनासारखा विषाणू नव्या रूपात घेऊन येईल त्यावेळी आपण इतके नशिबवान
ठरूच असे नाही. अशा महासाथीशी लढण्यासाठी आपल्याला लस, औषधे, निदान, चाचण्या यांच्या
वैद्यकीय संशोधनावर पैसा तंत्रज्ञ यांचे खर्च केला पाहिजे. प्रत्येक दे शाने आपली सार्वजनिक वैद्यकीय
यंत्रणा भक्कम केली पाहिजे. आणि वेळ येईल तेव्हा लाखो डॉक्टर्स, परिचारिका, सैन्य उभे करता आले
पाहिजे.” जगाने बिल गेट्स यांचे हे म्हणणे किती गांभीर्यान घेतले हे माहीत नाही. परं तु २०१९ च्या
शेवटी त्यांचे वैज्ञानिक चिंतन खरे ठरले आणि अतिसूक्ष्म कोरोनाच्या विषाणूने नवे रूप धारण करून
जगावर हा हल्ला चढवलाच!
जगातील अनेक दे श अणुसज्जता बाळगून असताना आणि कोणत्याही क्षणी आपली ताकद
सिद्ध करण्याच्या तयारीत असताना कोरोनाचा झालेला हा हल्ला कोणाच्याच विचारविश्वात नव्हता.
प्रत्येकजण भयभीत होऊन बिळात लपून बसल्यासारखा बसला. करोडो डॉलर खर्च करून सज्ज
ठे वलेली अण्वस्त्रे ही कुचकामी ठरली आणि अक्षम्य दर्ल
ु क्षित राहिलेली आरोग्ययंत्रणा एकाएकी
केंद्रस्थानी आली. जगातल्या अनेक आरोग्य यंत्रणांचे खरे स्वरूप पुढे आले. काहींचे पितळ उघडे पडले
तर काहींच्या आरोग्य यंत्रणेवर प्रचंड ताण आला.

153
 आजवर युद्धात अनेक माणसे मारलेली बघितली; परं तु या युद्धात माणसांना जगवण्यासाठीची
जी पराकाष्ठा आरोग्य यंत्रणांना करावी लागली ती अतल
ु नीय आहे . या सर्व

$$$$$
पातळीवर ज्या कोरोना योद्ध्यांनी प्रयत्नांची पराकाष्ठा केली त्या सर्वांना नम्रपणे वंदनच करावे
लागेल.
मानवजातीच्या इतिहासात पहिली साथ इ.स. ४३० पूर्वी अथेन्समध्ये लिबिया, इथिओपिया,
इजिप्तमार्गे सर्वत्र पसरली ती विषमज्वर सदृश्य तापाची. यात अथेन्समधील दोनतत
ृ ीयांश माणसे
मारली गेली. या साथीमुळे अथेन्स स्पार्टाशी झालेली लढाई हरले. इ. स. १६५ मध्ये हूण लोकांकडून
दे वीसदृश रोगाची साथ रोमन साम्राज्यात पसरली. सम्राट मार्क स ् ऑरोलिस या साथीचा बळी ठरला.
इ.स. २५० मध्ये इथिओपियातन
ू आफ्रिकेमार्गे रोमकडे 'सायप्रियन' प्लेगची साथ आली. या साथीने
अक्षरशः सर्वनाशासारखी परिस्थिती निर्माण केली. पढ
ु े दोन दशके ही साथ राहिली. या साथीत जगाची
२६% लोकसंख्या संपष्ु टात आली. ११ व्या शतकात यरु ोपात महारोगाच्या साथीने थैमान घातले. हा
आजार दे वाने दिलेली शिक्षा मानण्यात आला, ज्यामळ
ु े लाखो लोकांना बहिष्कृत होऊन नरकयातना
भोगाव्या लागल्या. जगाच्या इतिहासातील फार मोठी साथ १३५० मध्ये आली ती प्लेगची! याला
काळामत्ृ यू असे म्हटले गेले. या साथीने जगाची एक तत
ृ ीयांश लोकसंख्या संपवली. जगभर मत्ृ यन
ू े
थैमान घातले. शहरात सडलेल्या प्रेतांचे खच पडले. या प्लेगच्या साथीने इंग्लंड आणि फ्रान्सचे युद्ध
संपुष्टात आले. इंग्लंडमधली सामंतशाही कोसळली. १४९२ मध्ये स्पॅनिश लोक कॅरिबिअनला पोहोचले
ते दे वी, प्लेग, गोवर हे आजार घेऊन. या आजारांचा कधीही सामना न केलेले ९०% स्थानिक यात
मत्ृ यूमुखी पडले. १५२० मध्ये 'अझटे क' साम्राज्य या साथीने कोसळले. इ. स. १६६५ मध्ये लंडनमध्ये
प्लेगने धुमाकूळ घातला. २०% लंडनवासी या साथीत मरण पावले. हा आजार कुत्री आणि मांजर यामुळे
पसरतो अशा गैरसमजातून लाखो कुत्र्या-मांजरांच्या हत्या करण्यात आल्या. १८५७ पासून जगात
कॉलराच्या साथीने थैमान घातले आणि त्याने लाखोंचा बळी घेतला. १८८५ मध्ये जगात प्लेगची तिसरी
साथ पसरली आणि तिने फिजीचे एक तत
ृ ीयांश लोक मारले गेले. गावेच्या गावे प्रेतांनी भरली. जंगली
जनावरे प्रेते खाऊ लागली म्हणून आजारी लोक अडकलेले असतानासुद्धा गावेच्या गावे जाळण्यात
आली.
१८८९ मध्ये रशियातून युरोपात पहिली मोठी फ्लूची साथ पसरली. तिने पावणेचार लाख
लोकांचा बळी घेतला. पण १९१८ मध्ये आलेल्या स्पॅनिश फ्लूच्या साथीने ५ कोटी लोकांचा बळी घेतला.
स्पॅनिश फ्लूची ही साथ युरोपातून अमेरिका, आशिया अशी जगभर पसरत गेली. माद्रिदमधील
साथीच्या उद्रे काची माहिती एका पत्रकाराने तारे ने पाठवली आणि या फ्लूचे नाव स्पॅनिश फ्लू पडले.
१९५७ मध्ये आशियन फ्लू हाँगकाँगमधून चीन, अमेरिका, इंग्लंड असा पसरला. यात १४ हजार लोक
मारले गेले. पण या फ्लूची दस
ु री लाट एक वर्षांनी आली आणि त्यात ११ लाख लोक मारले गेले. १९८१
मध्ये एड्सने जगाला ग्रासले. यात जगात साडेतीन कोटी लोक मारले गेले. या विषाणूवर परिणामकारक
औषधं आली आणि चित्र पालटले.

154
$$$$$
इ.स. २००३ मध्ये वटवाघूळ, मांजरी आणि मग माणूस असा प्रवास करीत 'सार्स'चा विषाणू
जगामध्ये आला आणि २६ दे शांमध्ये तो पसरला. ही साथ आठ हजार जणांचा बळी घेऊन गेली. इ.स.
२०१३ मध्ये गिनीमध्ये 'इबोला'ची साथ आली. २०१४ मध्ये या आजाराचा मत्ृ यूदर प्रचंड होता; पण
संसर्ग झालेली व्यक्ती लगेचच मरत असल्याने तो पसरला नाही. या साथीत सव्वा अकरा हजार मत्ृ यू
झाले. २०१४ मध्ये 'झिका' विषाणूची साथ आली. डासांमार्फ त पसरणारा हा विषाणू गरोदर
स्त्रियांसाठीही घातक ठरला. या विषाणूची लागण झालेल्या स्त्रियांनी डोक्याचा आकार खूप लहान
असणाऱ्या बालकांना जन्म दिला. काहींचे या विषाणंम
ू ळ
ु े संपर्ण
ू अंग पांगळे झाले. ही साथ लवकर
आटोक्यात आली. अशा अनेक साथींनी जगाला ग्रासले. परं तु त्यातन
ू ही जग स्वतःला सावरत इथपर्यंत
पोहोचले. हे सर्व आटोक्यात आणण्यासाठी वेगवेगळ्या राष्ट्रांमधन
ू लोकांनी वेगवेगळ्या क्लप्ृ त्या
शोधल्या. कापरू गळ्यात बांधणे, वाफ घेणे, कापरू इंजेक्शन घेणे, मिठाच्या गळ
ु ण्या करणे, रस्त्यावर
फवारे मारणे असे अनेक प्रकार केले.
या सर्व पार्श्वभम
ू ीवर कोविड-१९ च्या महामारीचा विचार करायला हवा. डिसेंबर २०१९ मध्ये
चीनच्या हुबई प्रांताची राजधानी वह
ु ानमध्ये कोरोना या विषाणूबाधित व्यक्तीची ओळख प्रथम जगाला
झाली आणि त्यानंतर जागतिक स्तरावर त्याचा फैलाव सुरू झाला. महाराष्ट्रात कोरोनाबाधित पहिल्या
रुग्णाची नोंद पुण्यात ९ मार्च २०२० रोजी करण्यात आली आणि कोरोनाचे दाहक स्वरूप समोर आले.
सरकारी पातळीवर याची गंभीरपणे नोंद घेतली.
भारतात आवश्यक त्या सर्व उपाययोजना राबवत असताना सरकारने टाळे बंदीसारखा कठोर
निर्णय घेतला आणि त्यामुळे समाजमन ढवळून निघाले. आजपर्यंत केवळ कल्पनेनं बंद असलेलं जग
अनुभवले होते, वास्तवात कधी अनुभवता येईल असे वाटले नव्हते, परं तु तसे घडले. रात्रंदिन जग
व्यवहाराचे अव्याहतपणे सुरू असलेले गतिमान चक्र कोरोनाने बंद पाडले. आजवर होऊन गेलेल्या
साथीच्या रोगांमुळे जगाची चाकं कधी बंद पडली नव्हती; परं तु कोरोनाने ती बंद पडली आणि सर्व
सामान्यांच्या जीवनाची परवड सुरू झाली. सरकारने लॉकडाऊनचा निर्णय रातोरात घेतला. त्यामुळे
दळणवळणाची सर्व साधने बंद झाली. रोजगार आणि काही कामाच्या निमित्ताने बाहे र असलेल्या
कामगारांसह अनेकांचे पायी आपल्या घराकडे जाण्यासाठी प्रचंड हाल झाले. काहींनी पायी चालत
जाण्याचा निर्णय घेतला तर काहींनी यंत्रणांची नजर चुकवून जाणाऱ्या वाहनांतून चोरटा प्रवास
पत्करला. यात अनेकांचा नाहक बळी गेला. कोरोनाची प्रचंड साथ सुरू होण्याआधीच लोकांचे नाहक
जीव गेले. हे ही 'कोरोना' साथीचे एक वेगळे वैशिष्ट्य मानावे लागेल.
कोरोनाच्या साथीतून आलेल्या 'फिजिकल' डिस्टन्सिंगच्या संकल्पनेने सर्व कारखाने, छोटे -
मोठे उद्योगधंदे, सरकारी/खाजगी कार्यालये बंद करावी लागली. कारण एकमेकांच्या सहवासातून,
संपर्कातून हा विषाणू संक्रमण करत असल्याने आणि याचे कोणतेही वैद्यकीय उपचार अस्तित्वात
नसल्याने या स्वरूपाचा निर्णय जगातल्या प्रत्येक राष्ट्राने घेतला. अशा

155
$$$$$
निर्णयानेच मजरू , कष्टकरी, रोजंदारीवर काम करणारा कामगार यांच्या जीवनाची परवड प्रचंड
स्वरूपात झाली. एकीकडे कोरोनाला थोपवण्याचे आव्हान अमेरिका, इंग्लंड, यरु ोपमधील प्रगत
राष्ट्रांच्यापढ
ु े उभे राहिले तर भारतासारख्या महाकाय दे शात हे आव्हान कसे पेलले जाणार हा मोठा
प्रश्न आहे . कोरोना हे एक वैश्विक संकट आहे . त्याने जगापढ
ु े प्रचंड मोठी आव्हानं उभी केली आहे त.
त्याची दाहकता नजिकच्या काळात जाणवणार आहे . केवळ सामाजिक नाही तर शैक्षणिक, आर्थिक,
राजकीय अशा अनेक क्षेत्रांमधन
ू प्रचंड स्वरूपाची उलथापालथ होऊ शकेल. कोरोनाच्या काळात
आरोग्यविषयक यंत्रणेवर मोठा प्रकाशझोत पडला. प्रचंड प्रमाणात पैसा खर्च करून दे वालयं इथं
उभारली; परं तु दवाखाने निर्माण करावेत असे कुणाला वाटले नाही. आज मदतीसाठी धावत आहे त ते
डॉक्टरांसह आरोग्यविषयक यंत्रणेत काम करणारे कर्मचारी! दे व कुठे आहे ?
'कोरोना' महामारीचे प्रचंड मोठे संकट कोसळले ते ग्रामीण भागातील समाजव्यवस्थेवर! शेती
आणि त्यावर पूरक असणारे उद्योग 'टाळे बंदी'च्या काळात पूर्णपणे कोसळले. शेतीच्या मालाला
वाहतुकीच्या गैरसोईमळ
ु े उठाव नसल्याने शेतीमाल कवडीमोलाने गेला, तर रोजंदारीवर काम करणाऱ्या
कामगारांना, मजुरांना घरी बसावे लागले. अशा लोकांना मदत करण्यासाठी काही सामाजिक संस्था पुढे
आल्या आणि त्यांनी अन्नधान्याची पाकीटे , जीवनावश्यक वस्तूंचे वाटप केले. भोर (जि. पुणे) येथील
फुले, शाहू, आंबेडकर विचार प्रसारक मंडळ या आमच्या संस्थेनेही सामाजिक बांधिलकी मानून
समाजातल्या आर्थिकदृष्ट्या मागास असलेल्या सर्व स्तरातील समाजबांधवांना जीवनावश्यक वस्तू
आणि अन्नधान्याचे वाटप केले. पण हे कितीसे पुरे आहे ? दोन-चार दिवस त्यात निघून जातील पण पुढे
काय? पोटाला चिमटा घेऊन खेड्यापाड्यातील माणसं आज जगत आहे त. अनेकांच्या व्यथा या
निमित्ताने पाहायला, ऐकायला मिळाल्या. 'वेळवंड' हे भोर तालुक्यातील अत्यंत दर्ग
ु म भागातील एक
खेडग
े ाव! तमासगिरांचे गाव म्हणून या गावाची ओळख! अन्नधान्य वाटपाच्या निमित्ताने या गावात
गेलो त्यावेळी जगन्नाथराव कांबळे (वेळवंडकर) या फडमालकाची भेट झाली. त्यांनी सहा लाख रुपये
कर्ज घेतले होते. सिझनला फड सुरू करायचा म्हणून अनेक कलाकारांना आगाऊ रक्कमही दे ऊन
टाकली. गावोगावी तमाशाच्या वाऱ्या करायच्या आणि कर्ज फेडायचे हा यांचा नित्याचा क्रम! परं तु यंदा
तमाशाच्या कनाती कुठे उभ्याच राहिल्या नाहीत. जगन्नाथराव पूर्णतया कोसळून गेले. कर्ज फेडायचे
कसे? हा त्यांच्या समोरचा गंभीर प्रश्न होऊन बसला आहे . किसनराव कांबळे हे असेच हरहुन्नरी
व्यक्तिमत्त्व, तमाशात राजाची भूमिका करणारा कलावंत! धान्य वाटपाच्या काळात याना आवर्जून
भेटायला गेलो. कोरोनाच्या या संकटकाळात सर्वांची ऐशीतैशी झालेली. किसनराव त्याच गर्तेत
अडकलेले. तमाशात राजाची भमि
ू का करणारा हा राजा माणस
ू जमिनीवर अक्षरशः लोळत होता.
आजारपणावर उपचार घेण्यासाठी पैसे नसल्याने त्यांची ही गत झाली होती. हे विदारक वास्तव पाहून
मन खिन्न झाले. उद्योजक, व्यापारी, कारखानदार,

$$$$$

156
नोकरपगारदार यांच्या तुलनेत खेड्यापाड्यात जगणाऱ्यांची तऱ्हा आपण जाणू शकता. किसनरावांना
काही प्रमाणात आमच्या मंडळाने मदतीचा हात दिला, परं तु त्याला मर्यादा ह्या आल्याच!
कोरोनाने निर्माण केलेले हे भीषण वास्तव खेड्यांमधन
ू च आढळले. पण्
ु या मंब
ु ईत रोजगार
नोकरीच्या निमित्ताने गेलेल्या पोरांच्या खेड्यातील आईवडिलांच्या जीवनाची परवड अत्यंत
कमालीची बनली आहे . टाळे बंदीमळ
ु े पोरं कामाला नाहीत, त्यामळ
ु े पगार नाही. आईवडिलांना पैसे
पाठवायचे कुठून, हा पोरांच्या पढ
ु चा प्रश्न, तर खायचे काय हा आईवडिलांच्या समोरचा प्रश्न! अशा
विवंचनेत हतबल झालेली कुटुंबं या निमित्ताने पाहायला मिळाली. 'कोरोना'च्या संकटाने विकसित
राष्ट्रांमध्येही गरिबांचा नवा वर्ग जन्माला घातला. अविकसित राष्ट्रांमध्ये तर गरीब पराकोटीचे गरीब
बनले. त्यामुळे उदरनिर्वाह, शिक्षण, आरोग्य आणि दळणवळणाच्या क्षेत्रात गरिबांचा वर्ग पुढे काय
करणार? हा मोठा प्रश्न निर्माण होणार. याबाबतीत केवळ विचार करत बसण्यापेक्षा नव्या उमेदीने उभे
राहायला हवे. नव्या रोजगाराच्या, उद्योगव्यवसायाच्या संधी शोधायला हव्यात. हतबल होऊन कसे
चालेल? कण्हत बसण्यापेक्षा गाणं म्हणत म्हणत जीवनाला सामोरं जावं लागेल. तशी समाजव्यवस्था
आणि राजकीय व्यवस्थाही जन्माला यावी लागेल. बऱ्याचदा आपल्याकडे बलवानांचे हित जोपासणारी
व्यवस्था जन्म घेत असते. प्राचीन ग्रीक तत्त्ववेत्ता भ्रासिमाच्यूस म्हणतो, ‘न्याय म्हणजे
बलवानांच्या हिताचे रक्षण' अशी अर्थव्यवस्था आणि राज्यव्यवस्था आता असून चालणार नाही. तर
सर्वसमावेशक समाजहिताला प्राधान्य द्यावे लागेल. कोरोना संकटाच्या काळात पर्यावरणाचा
जाणीवपूर्वक विचार व्हायला हवा. मानवाच्या विकासाच्या वाटचालीत पर्यावरणाने महत्त्वाची भूमिका
बजावली आहे . या पर्यावरणालाच उद्या विकासाच्या वाटचालीत बरोबरीने घेऊन चालावे लागणार आहे .
नाहीतर आत्मघात होईल. याबाबत डॉ. अभिजीत वैद्य म्हणतात, 'आज श्वास गुदमरत जगण्याची
माणसावर वेळ आली आहे . आणि निसर्ग मात्र मोकळा श्वास घेतो आहे . पक्षांचे न ऐकलेले आवाज कानी
पडत आहे त. प्रदष
ु णाने गुदमरलेली झाडे टवटवीत होत आहे त. व्हे निसच्या कालव्यामधून डॉल्फिन
बागडत आहे त. कुठल्या समुद्रकिनारी लाखो कासवे मुक्तपणे अंडी घालत आहे त. संगणकात व्हायरस
शिरला की हार्डडिस्क फॉरमें ट करावी लागते. हे करताना काही डाटा सेव्ह करता येतो आणि काही डिलिट
करता येतो. आज कोरोनाचा विषाणू माणसाला निसर्गाची हार्डडिस्क फॉरमॅट करायला लावत आहे .'
इतक्या डोळसवत्ृ तीने कोरोनाच्या संकटाकडे पाहायला हवे. या संकटातून आत्मपरीक्षण करत करत
आपण सर्वजण त्याला सामोरं जाऊ आणि उद्याची आश्वासक समाजव्यवस्था निर्माण करू!

$$$$$

१८. 'कोरोना' नंतरचे जग

- डॉ. बाबरू ाव उपाध्ये, श्रीरामपूर

157
 कोरोना महामारी सोदाहरण चर्चा करून आपले घर, आपली माणसं, दे व व धर्म याविषयीचा
दृष्टिकोन बदलेल, व्यसन व भ्रष्टाचार मक्
ु तीकडे वाटचाल, ऑनलाईन शिक्षणावर भर, शहरीकरण
थांबन
ू खेडे सध
ु ारे ल, कोरोनानंतरचे जग कसे असेल याची साधार, साधकबाधक व महत्त्वाची चर्चा या
लेखात केली.
चीनमध्ये ऑक्टोबर-नोव्हें बर २०१९ मध्ये जन्मलेला 'कोविड- १९' चा विषाणू २०२० मध्ये
जगभर पसरला. भारतामध्ये कोरोना विषाणल
ू ा रोखण्यासाठी त्याचा संसर्ग होऊ नये म्हणन
ू प्रथम
रविवार, २२ मार्च २०२० रोजी 'जनता कर्फ्यू’ झाला. त्यानंतर २४ मार्च २०२० ते १४ एप्रिल २०२० चा
पहिला लॉकडाऊन झाला. १५ एप्रिल ते ३० एप्रिल २०२० चा दस
ु रा लॉकडाऊन झाला. त्यानंतर १० मे ते
१५ मे २०२०, नंतर १६ ते ३१ मे २०२० चा चौथा टप्पा, १ जून ते ३० जून २०२० चा पाचवा टप्पा झाला.
पाचव्या लॉकडाऊनला अनेक ठिकाणी काही मर्यादे पर्यंत सूट दे ण्यात आली. केवळ भारतच नव्हे , तर
अमेरिका, रशिया, इंग्लड, चीन, जर्मनी, जपानसह जगात सर्वत्र कोरोनावर मात करण्यासाठी
'मानव'सष्ृ टी वाचविण्यासाठी हे लॉकडाऊन झाले. लाखो लोक कोरोनाला बळी पडले. डॉक्टर, पोलीस,
परिचारिका, समाजसेवी संस्था, प्रशासन, माणसाला वाचविण्यासाठी अहोरात्र झटले, झटत आहे त. या
'कोरोना' विषाणूने सर्व जग 'घरात कोंडून बसले'. 'घरातच रहा, सुरक्षित रहा'च्या घोषणा. काळजी,
नियम १४४ कलम आणि औषधे, दवाखाने, शाळा सर्वत्र कोरोनाबाधित व्यक्तींवर उपचार सुरू झाले.
सर्वसामान्य माणूस या गदारोळात गलितगात्र झाला. आपल्यापरीने तो सुरक्षित राहू लागला, पण
अनेक प्रश्नही निर्माण झाले. माणसाला अस्वस्थ करणारा हा 'कोरोना' संपल्यानंतरचे जगाचे स्वरूप,
मानसशास्त्र, व्यवहारशास्त्र, नीतिशास्त्र कसे असेल, असे प्रश्न उभे आहे त.
१) घर असावे घरासारखे :
मानवी संस्कृती ही काळाच्या ओघात उत्क्रांत होत आली आहे . कृषिपूर्व अवस्था, कृषिप्रधान
काळ, यंत्रप्रधान काळ, जागतिकीकरण असे टप्पे जगाने अनुभवले आहे त. अनेक युगांचे संदर्भ
माणसाने अनुभवले आहे त. प्राचीन, मध्ययुगीन, अर्वाचीन कालखंड विविधतेने भरलेले आहे त. १५ व्या
शतकापर्यंत कृषीसंस्कृती एकसंघ होती. इंग्लंडमध्ये १६ व्या शतकात औद्योगिक क्रांती झाली आणि
जग यंत्रप्रधानतेच्या वाटे ने निघाले. जगाने अनेक चढउतार अनुभवले. १९१४ ते १९१८ मधील पहिले
महायुद्ध, १९३९ ते १९४५ मधील दस
ु रे महायुद्ध या दोन्ही महायुद्धांनी अनेक विषारी बीजारोपण केले.
विज्ञानाचा शोध मानवाच्या प्रगतीसाठी आहे तरी वर्चस्ववादी कृती, मूलतत्त्ववादी मानसिकता,
धर्मांधपणा, दहशतवादी प्रवत्ृ ती, निसर्गविन्मुखता यामुळे मानवी संस्कृतीत अनेक प्रश्न निर्माण झाले.
या सर्वांच्या गदारोळात माणस
ू यंत्रासारखा घड्याळाच्या काट्याप्रमाणे धावत होता. 'कोरोना'ने या
सर्वांना पायबंद

$$$$$
घातला. जो कधी घरात बसत नसे तो गेल्या तीन महिन्यांपासन
ू 'लॉक'मध्ये अडकला आहे . 'घर' ही
संस्कृती माणस
ू विसरला होता. त्याला 'घर असावे घरासारखे' वाटू लागले. 'कुटुंब आणि आपण' याचा
विचार माणस
ू करू लागला.

158
 भारतात ३ लाख कोरोनाबाधित रुग्णसंख्या आहे . ती वाढतेच आहे . दररोज एक हजारापर्यंत नवे
रुग्ण समोर येत आहे त. प्रशासनाची आणि उपचार यंत्रणेची डोकेदख
ु ी वाढत आहे . जगात विविध दे शांत
७० लाख लोक कोरोनाग्रस्त आहे त. साडेचार ते पाच लाख लोक कोरोना विषाणल
ू ा बळी पडले आहे त.
जागतिक आरोग्य संघटना हताश झाली आहे . अमेरिका, ब्राझील सारख्या दे शांनी या संघटनेला मदत
दे ण्याचे थांबवले आहे . कोरोना विषाणू ह्या महामारीचे संकट जागतिक आरोग्य संघटनेने वेळीच लक्षात
घेतले नाही, असे आरोप जगभर होत आहे त. भारतासारख्या १३७ कोटी लोकसंख्या असलेल्या दे शात
मार्च २०२० पासन
ू जर लॉकडाऊन झाले नसते तर माणसे प्लेगरोगाला बळी पडली होती तशी गत झाली
असती. केंद्र व राज्य सरकारने चांगली दक्षता घेऊन, उपाययोजना केली आहे . संसर्ग होऊ नये
माणसाला घरात बसवले आहे . हे 'घरातच बसा, सुरक्षित रहा’ चा आदे श माणस
ू नव्यानेच अनुभवत
आहे .
'कोरोना' संपल्यानंतर माणस
ू जगाकडे पाहताना डोळस दृष्टीने पाहणार आहे . 'आपलं घर,
आपली माणसं त्याला अधिक महत्त्वाची वाटणार आहे त. 'घर एक मंदिर’चा वेगळा अनुभव त्याच्या
हाती, माथी असणार आहे . आपली भारतीय कुटुंबसंस्था कोणत्या आदर्श नीतिमूल्यांवर उभी आहे याची
त्याला जाणीव होणार आहे .
२) धर्म, दे व विषयी दृष्टी बदलेल :
‘कोरोना'सारख्या विषाणूने जगाला हादरून टाकले आहे . दे वधर्म करणारा माणूस श्रद्धा व
मंदिराशी एकरूप झालेला होता. आता सर्व धर्मांची दे वालये कडीकुलपात बंद आहे त. ‘धाव पाव दे वा
आता, चालू नको मंद' पण दे वच जर कडीकुलपात बंद असेल तर तो काय करणार? 'धर्म' माणसात
वेगळे पणा निर्माण करतो. त्याने 'दे व' निर्माण केले. दे वळे निर्माण केली. आजचा माणस
ू जीवन कसे
जगेल हे पाहतो आहे . धर्मापेक्षा माणुसकी जपणारे डॉक्टर, पोलीस, नर्स, प्रशासन 'कोरोना'शी लढा दे त
आहे त. शत्रू छुपा आहे . संसर्गरूपी आहे . त्याच्याशी झज
ुं दे णे ही तपश्चर्या आहे . माणसाला जिवंत ठे वणे
गरजेचे आहे . येथे लक्षात 'धर्म' नव्हे , तर माणूससेवेचे 'कर्म' कामाला येत आहे . त्यामुळे भविष्यकाळात
माणूस धर्मापेक्षा माणुसकीचे कर्म अधोरे खित करील असा विश्वास वाटत आहे . धर्मग्रंथांनी,
पुराणपोथ्यांनी 'दे व' सर्व घडवितो. 'दे व'च सर्व गोष्टींना कारणीभूत आहे , अशी मानसिकता
असणाऱ्याच्या मनाला तडे गेले आहे त.
“लपून बसले दे व
कडी कुलपात आता
हरले कीर्तनकार
फक्त ऐकल्या ह्या बाता”

$$$$$
संत कबीर, संत तक
ु ाराम, संत गाडगेबाबा, राष्ट्रसंत तक
ु डोजी महाराज यांच्यासारख्या
संतांपासून तर चार्वाक, शाहू, फुले, आंबेडकर, कर्मवीर भाऊराव पाटील, डॉ. नरें द्र दाभोलकर, कॉ. गोविंद

159
पानसरे असो की आजचे विज्ञानवादी समाजसेवक असो, अनेकांनी धर्मातील फोलपणा, अनेक जाणिवा
सांगितल्या.
"जत्रामें फतरा बिठाया
तीरथ बनाया पापी"
माणसाचे जीवन किती क्षणभंगरु आहे , हे आता लक्षात येत आहे . धर्माच्या विविध पज
ू ेच्या
नावाखाली अज्ञानी भित्र्या माणसांना सर्वत्र फसविले गेले. हे पोटभरू आहे त, हे सत्य कळल्यावर
'माणस
ू ' शहाणा होईल. त्याला छत्रपती शिवराय, छत्रपती संभाजी यांच्यातील माणस
ू पण, विचारदर्शन
नक्कीच जाणवेल. त्यांच्या जयंती, पण्
ु यतिथी करणारे त्यांच्या विचारांचे होतील. राष्ट्रप्रेम आणि
नीतिशास्त्र नक्कीच ध्यानात घेतील. डॉ. बाबासाहे ब आंबेडकरांनी सांगितलेले अभ्यास ध्यास,
राष्ट्रभक्ती, शुद्ध चारित्र्य आणि अहिंसा ही पंचविचारसूत्रे नक्कीच आचरणात येईल, असे वाटते! धर्म,
दे व, धर्मग्रंथ, पुराणे, कपोलकल्पित कथा यापेक्षा माणस
ू 'राज्यघटना' महत्त्वाची मानणार असे वाटते.
"नको आता दे वधर्म
करु संस्कृतीचे कर्म
ओळखू माणूस मर्म
घेऊ जगण्याचे वर्म"
"माणसा! माणसा!! कधी व्हशील माणूस?" हे बहिणाबाईंचे सांगणे 'कोरोना'ने ओरडून
सांगितले आहे . महात्मा फुले यांनी सांगितलेली 'विवाह' पद्धती अस्तित्वात येईल. ५० माणसांची मर्यादा
अशीच टिकून राहण्यासाठी सर्व जण प्रयत्न करतील. त्यामुळे सत्यशोधक विविध विचारांचे पालन
होईल. समाजसेवक विज्ञानवादी आणि विचारवंतांचे विचारजग निर्मितीसाठी कोरोनाने दिलेली संधी
सदै व टिकेल, असा विश्वास वाटतो.
३) व्यसनमुक्त भ्रष्टाचार मुक्तीकडे वाटचाल :
'कोरोना' नंतरचे जग अनेक व्यसनापांसून दरू होईल. संपत्तीपेक्षा आरोग्य व निर्मळ मन
महत्त्वाचे आहे , हे लक्षात घेऊन माणस
ू व्यसनापासून लांब जाणार आहे . जुनी पिढी लवकर बदलणार
नाही पण येणारी नवी पिढी या नीतिमूल्यांचा नक्कीच विचार करणारी असेल. माझा हा अनुभव आहे .
उं दीरगाव या खेड्यात मी बालपणी राहात असे. मटण, दारू, गांजा, जग
ु ार, अखाद्य खाणे यामध्ये १९६०
ते १९९० पर्यंतची बरीच माणसे अशा खाण्या-पिण्यात मग्न होती.
संत गोरा कंु भार पुण्यतिथी, वाचन संस्कृती प्रतिष्ठान, साहित्य प्रबोधन मंचतर्फे कंु भारवाड्यात
अनेक सामाजिक, सांस्कृतिक, साहित्यिक कार्यक्रम घेतले. त्यातन
ू मांसाहारी, व्यसनांध असणाऱ्या
कुटुंबातील नवी पिढी माळकरी, संस्कृतीदर्शक, वाङ्मयप्रेमी, व्यसनमक्
ु त,

$$$$$
सेवाभावी जीवन जगत आहे . हा अनभ
ु व मला जिल्ह्यातील अनेक खेड्यांतन
ू येत आहे . आमचे
साहित्यिक कलावंत मित्र मंडळीने तरुण, विद्यार्थी वयात केलेले उपक्रम उपयक्
ु त ठरले. 'कोरोना’ नंतर
अनेक ऑनलाईन उपक्रम घेतले. या उपक्रमात या नव्या पिढीने चांगले आदर्शवादी विचार व्यक्त केलेले
आहे त. आज ही पिढी ग्रामीण भागात व्यसनमुक्त अहिंसा हे तत्त्व प्रधान मानून पशू, पक्षीप्रेमी झाले

160
आहे त. प्राणीमांस भक्षण करणे हे आरोग्यास, निसर्गास व संस्कृतीस घातक आहे . शाकाहारी पिढी मी
पाहात आहे . राष्ट्रसंत तक
ु डोजी महाराजांनी 'ग्रामगीता' मध्ये लिहिले आहे .
"मद्यमांसाहार करिती कोणी ।
विकारबद्ध
ु ी वाढे मनमानी ।
भलतेची रोग जाती लागोनि ।
सांसर्गिक आदि ।।११।। " (प.ृ १३१)
संत गाडगेबाबा, संत गोरा कंु भार तसेच आहारशास्त्र, आयर्वे
ु दिक ग्रंथ या पिढीने अभ्यासले
आहे त. त्यामुळे आज 'कोरोना' आला तरी नीतिमान आणि आदर्श वर्तन करणारी ही पिढी 'कोरोना'
संसर्गापासून लांब आहे . 'कोरोना'च्या जगात ही जाणती, समंजस पिढी व्यसनमुक्त, शाकाहारयुक्त
आणि संस्कृतीशील जीवन जगणारी असणार आहे . घेतलेल्या लेखन उपक्रमात, संवादात अशीच
भावना या पिढीने व्यक्त केली आहे .
४) शिक्षण ऑनलाईन होण्यावर भर :
'कोरोना' या महामारीचा सर्वांत जास्त फटका शिक्षण क्षेत्राला बसला आहे . इतर कोणत्याही
क्षेत्रापेक्षा शिक्षण क्षेत्र हे उगवत्या पिढीचे भविष्य असते. सर्वात एकत्रित आणि एकात्म वत्ृ तीचा सहवास
या क्षेत्रात पाहण्यास मिळतो. वर्गातील, बाहे रील, परीक्षेतील, कार्यक्रमातील प्रयोग आणि इतर सर्वच
ठिकाणी विद्यार्थी, विद्यार्थिनी अधिक सहवासात राहतात. त्यांचे प्रशासन, प्राध्यापक, शिक्षक,
शिक्षकेतर सेवक, पालक इत्यादी सर्वांचाच अत्यंत निकटचा सहवास शिक्षण क्षेत्रात दिसून येतो.
त्यामुळे कोरोनासारख्या संसर्ग असणारा विषाणूचा मोठा प्रादर्भा
ु व येथे जाणवणार असल्यामुळे मार्च
२०२० पासून हे क्षेत्र पूर्णपणे लॉकडाऊन झाले आहे . १० वी, १२ वी सारख्या महत्त्वाच्या परीक्षा काही
प्रमाणात विस्कळीत झाल्या आहे त. इतर परीक्षा घेणे यामध्ये बरे च अडथळे आहे त.
‘कोरोना’ नंतरच्या जगात ‘शिक्षण' क्षेत्रात मोठा बदल होईल. ऑनलाईन शिक्षणावर भर
दे ण्याची तयारी सुरू आहे . परं तु व्यावहारिकदृष्ट्या, संस्कारांच्या दृष्टीने ह्या गोष्टी अशक्य वाटतात.
वर्गात खचाखच भरणारे विद्यार्थी अंतरावर बसणे अशक्य आहे . एवढी जागा, वर्ग, कार्यालय, क्रीडांगण,
सभागहृ येथे गर्दी होणारच! म्हणूनच 'कोरोना’ नंतर ऑनलाईन शिक्षण विचार पुढे होणार आहे .
त्यामुळे विद्यार्थी उपस्थिती याचाही विचार होणार आहे . जर 'ऑनलाईन' सर्व गोष्टी झाल्या तर एक
वेगळे वातावरण निर्माण होणार आहे . विद्यार्थी, शिक्षक, प्रशासन यांच्या संदर्भात शिक्षण क्षेत्रात बरे च
बदल होणार असे दिसते.

$$$$$
५) सेंद्रिय शेती आणि आयुर्वेदाला महत्त्व :
'कोविड २०१९' ह्या महामारीने जग खूप शिकले आहे . माणसाचे निसर्गसन्मुख जगणे हे च खरे
जीवन आहे , याचा माणस
ू विचार करू लागला आहे . रासायनिक खतांनी शेतीत भरघोस पीक लागले तरी
ते शरीराला अत्यंत हानिकारक आणि निसत्व असल्याची प्रचिती आली आहे . हायब्रिड नावाच्या
संशोधनाने माणसे प्रथम हुरळून गेली. आक्रमक आणि विस्तारवाद्यांनी विविध प्रयोग करून उत्पादन
वाढविण्याच्या नादात अन्नात विष कालवले. भारतीय शेती ही निसर्गावर अवलंबून आहे . निसर्ग

161
घटकांचाच वापर करून सेंद्रिय शेती करावी असे ऋषी-मुनींनी सांगितले. परं तु परकीय धार्जिण्या आणि
इंग्रजांची गल
ु ामी मानसिकता जपणारे सत्ताधारी यांनी इंग्रज व इतर परकीय कंपन्यांचा फायदा व्हावा,
त्यांना भारतीय बाजारपेठ सहज उपलब्ध होण्यासाठी मदत केली. १९४७ मध्ये स्वातंत्र्य मिळाले.
भारतीय संस्कृतीचा, भारतीय आयर्वे
ु दाचा, स्वातंत्र्य, समता, बंधभ
ु ाव, लोकधारी मल्
ू ये जोखणारी
मानसिकता असणारे खेड्याकडे चला, स्वदे शीचा परु स्कार करा, जीवनमल्
ू यांची जोपासना करा
सांगणाऱ्या महात्मा गांधी यांनाच ३० जानेवारी, १९४८ रोजी संपविले गेले. महात्मा फुले, शाहू महाराज,
डॉ. बाबासाहे ब आंबेडकर, कर्मवीर भाऊराव पाटील, संत गाडगेमहाराज, राष्ट्रसंत तक
ु डोजी महाराज
यांच्या जयंत्या, पण्
ु यतिथ्या नावापुरत्या साजऱ्या करून त्यांचे कार्य व विचार संपविले गेले. ज्यांनी
त्यांच्या हयातीत राजकारण्यांना आपापल्या संस्थेत पाऊल ठे वू दिले नव्हते असे महापुरूष काळाच्या
आड गेल्यावर त्या त्या महापुरुषांच्या संस्था, उपक्रम, समाजसेवी मंच, शाळा, आश्रम, चळवळी
ताब्यात घेतल्या. स्वतःच्या बुडाखाली या संस्था ठे वून केवळ सत्तेचे राजकारण करायचे. स्वत:चे
नातेवाईक, पक्ष कार्यकर्ते यांनाच सभासद करत संस्था लाटल्या. त्यामुळे सत्ता, संपत्ती आणि
झुंबडशाहीमुळे भारतीय संस्कृती, भारतीय सेंद्रिय शेती, आयुर्वेद या सर्व गोष्टींकडे दर्ल
ु क्ष करून परकीय
आणि व्यापारी यांना फायदा होईल अशा विषारी, कमकुवत आणि आरोग्यास हानिकारक गोष्टी
भारतात आणल्या गेल्या.
आज ज्या चीनने हे 'कोरोना'चे महामारीचे संकट आणले त्या चिनी मालाला दे खील स्वार्थी
सत्ताधाऱ्यांनी बंदी घातली नसती. आज चीनसारख्या रासायनिक महायुद्ध पुकारणाऱ्या प्रवत्ृ तीला
संपवायचे असेल तर स्वदे श-स्वधर्म स्वभाषा-स्वज्ञानग्रंथ, स्वदे शी विज्ञान, आयुर्वेद, पतंजलीसारखे
प्रयोग मोठ्या संख्येने वाढावे हीच मानसिकता भविष्यकाळात प्रभावी ठरणार आहे . पंतप्रधान नरें द्र
मोदी यांनी २०१४ पासून जी स्वदे शनीती अवलंबिली आहे , ती स्तुत्य म्हणावी लागेल. योगगुरु
रामदे वबाबा यांनी पतंजलीची उत्पादने बाजारात आणून बऱ्याच प्रमाणात रासायनिक औषधांना लगाम
घातला आहे . केवळ भारतातच नव्हे , तर जगातील अनेक राष्ट्रांनी या आयुर्वेद नीतीला आपलेसे केले
आहे . इंग्रजधार्जिण्या राज्यकर्त्यांनी १९४७ पासून भारताला कमकुवत ठे वले आहे . जगातील अनेक राष्ट्रे
अल्पावधीत अत्यंत सामर्थ्यशाली झाली, पण भारत मात्र आजही अविकसित आहे याची खंत वाटते.
इस्रायलसारखा छोटा दे श पाण्याचे दर्भि
ु क्ष असतानाही शेती, पाणी व आर्थिकदृष्ट्या समद्ध
ृ झाला आहे .
या दे शात

$$$$$
शेतकरी आत्महत्या करीत आहे त आणि उद्योगपती, श्रीमंत कुटुंबे आणखी श्रीमंत होत आहे त.
जगातील श्रीमंत व्यक्तींमध्ये भारतीयच जास्त आहे त. 'गरिबी हटाव' की 'गरीब हटाव' झाले. प्रचंड
गरिबी व प्रचंड श्रीमंती असणारा हा विषमतामय दे श समतेवर आणायचा असेल तर उत्तम व सेंद्रिय
शेती व आरोग्यासाठी आयर्वे
ु द वापर वाढविण्यावर भविष्यात भर असणार आहे .
६) खेडे सध
ु ारे ल, शहरीकरण थांबेल :
मुंबई, पुणे, ठाणे, दिल्ली, औरं गाबाद, मालेगाव, कोल्हापूर, सांगली इत्यादी मोठ्या गर्दीच्या
ठिकाणी 'कोरोना'चा संसर्ग जास्त वाढला. ही फुगलेली शहरे म्हणजे रोगांची माहे रघरे झाली आहे त.

162
बिहार, उ. प्रदे श, राजस्थान, म. प्रदे श इत्यादी प्रदे शांतून आलेल्या लाखो कामगारांनी आता ही शहरे
सोडली आहे त. मरणाच्या भीतीने आपापल्या गावात, खेड्यात माणसे विसावली आहे त. खेड्यातच
प्रक्रिया उद्योग सरू
ु होणार आहे . शहरीकरणाचे विषारी जीवन आता लोकांना नको आहे .
आरोग्यसमित्या, खाते केवळ नावाला असतात. कामे होत नाहीत. आमच्या खेड्यात आता पष्ु कळ
बाहे रची मंडळी स्थिरावली आहे त. राज्यकर्ते आता मतदानासाठी का होईना, पण खेड्यात छोटे उद्योग
सरू
ु करतील. यव
ु कांना काम दे तील. त्यातन
ू खेडी सध
ु ारतील व शहरे ओस पडतील, असा प्रयत्न होईल,
असे वाटते.

समारोप :
'कोरोना' नंतरचे जग कसे असेल, हा प्रश्न खूपच महत्त्वाचा आहे . खरे तर हे तिसरे छुपे
महायुद्धच आहे . ‘विषाणू हल्ला' हा माणसांना संपवणारा आहे . 'शक्तिमान' ह्या मालिकेतील विषाणूचा
प्रादर्भा
ु व वाढवन
ू जगाची सत्ता व हुकुमत काबीज करणारी ‘अंधाराचे साम्राज्य' निर्माण करणारी
मानसिकता वाढीस लागली आहे . आता अमेरिकेत सर्वांत जास्त बळी ठरले आहे त. ब्राझील, इतर प्रगत
दे श तसेच भारतात 'कोरोना' बळींची संख्या २ लाखांच्या पढ
ु े गेली आहे . 'लॉकडाऊन' ने माणस
ू घरात
बसन
ू असला, तरी तो भविष्याचा विचार करीत आहे . राष्ट्राराष्ट्रांतील सड
ू भावना थांबणार नाही. जग
नाशाच्या उं बरठ्यावर उभे आहे . आता प्रत्येकाने सावध झाले पाहिजे. 'स्वच्छता तेथे आरोग्य', 'निसर्ग
तेथे सरु क्षितता' आपणच आपले रक्षक ही भावना वाढीस लागेल हे मात्र निश्चित म्हणता येईल.

$$$$$

१९. कोरोना - महामारी

प्राचार्य डॉ. मानसिंगराव जगताप, कोल्हापरू .

ज्येष्ठ नागरिक आरोग्य, आहार, आजार, राहणीमान, अपेक्षा इ. ची सोदाहारण चर्चा करून
ज्येष्ठ नागरिकांसाठी शासनाचे कायदे , ज्येष्ठांच्या समस्या, धोरण, सवि
ु धा, अन्न, नागरी पुरवठा,
ग्राहक संरक्षण, कोरोना काळात ज्येष्ठांवर बाहे र पडण्याची बंदी. कोरोनाची लक्षणे, या विषाणूचा संसर्ग
होऊ नये यासाठी घ्यावयाची दक्षता. शासन यंत्रणा ज्येष्ठांसाठी सुसज्ज व तत्प असायला हवी.
कोरोनाचे भवितव्य, ज्येष्ठ नागरिकांसाठी मोफत हॉस्पिटल व वसतिगह
ृ ांची सोय व्हावी, ज्येष्ठ

163
नागरिकांच्याविषयी कोरोना काळात साधक बाधक, साधार चर्चा लक्षात घेण्यासारखी आहे . या
महत्त्वपर्ण
ू विषयावरील चर्चा या लेखात केली आहे .
ज्येष्ठ नागरिक - वय वर्षे ६० वरील सर्व व्यक्तींचा समावेश. ज्येष्ठ नागरिक वर्गामध्ये
शासनाने जाहीर केलेले आहे . परं तु शासनाच्या खर्च सवि
ु धा वय वर्षे +६५ वरील व्यक्तींना मिळत
आहे त. ज्येष्ठ नागरिक अनभ
ु वी, ज्ञानी आहे त. त्यांचेकडे कौशल्य आहे . अनेक संकट, समस्या, प्रसंग,
घटना त्यांनी पाहिल्या आहे त. अनभ
ु वल्या आहे त. त्यामळ
ु े त्यांचेमध्ये संयम, सामंजस्य, नम्रता आहे .
ते आत्मनिर्भर आहे त. आजारी असताना केवळ नाइलाजास्तव इतरांचा आधार घ्यावा लागत आहे .
अगदी उतारवयात अशी पाळी ज्येष्ठ नागरिकांवर येत आहे . या ज्येष्ठ नागरिकांमध्ये
प्रतिकारशक्तीही पुरेशी आहे . किरकोळ आजार सहन करण्याची त्यांच्यामध्ये निश्चितच ताकद आहे .
त्यांचे आवडी-निवडीही मर्यादित आहे त. कुटुंबियांचे आनंदामध्ये त्यांना समाधान आहे . ज्येष्ठ आधार
मागत नाहीत, आधार दे तात. मार्गदर्शन करतात. या ज्येष्ठ नागरिकांच्या गरजाही मर्यादित आहे त.
दोन वेळचे जेवण त्यांची महत्त्वाची व प्राथमिकता आहे त. यामध्ये त्यांचे समाधान आहे . आपले अपत्ये
जीवन सुखी, समाधानी, समर्थ व्हावे एवढीच त्यांची इच्छा आहे . आपल्या नातवंडांबरोबर राहावे, त्यांना
मार्गदर्शन करावे, त्यांचा विकास/उन्नती व्हावी, त्यांच्यावर संस्कार करण्याने त्यांना आनंद होत
असतो. घरातील सर्वांना मान सन्मान दे ऊन ज्येष्ठ नागरिक राहतात. वाढत्या वयामुळे थोडाफार
त्यांच्या स्वभावामध्ये चिडचिड निर्माण होते. परं तु त्यावरही आकलनाने संयम ठे वण्याचा प्रयत्न ते
करतात. ज्येष्ठ महिलांमध्ये संयम, सहनशीलता अधिक आढळू येतो. ज्येष्ठ नागरिकांची मागणीही
अमर्यादित आहे त. अपत्यांनी आपल्या सवडी/ सोयीने त्यांचेकडे पहावे अशी त्यांची अपेक्षा आहे .
आपली कोणासही अडचण होऊ नये याप्रमाणे इतरांची सोय, सुविधा, आवड, निवड याकडे ज्येष्ठ
नागरिक पहात आहे त. कौटुंबिक स्वास्थ्य उत्तम रहावे यासाठी त्यांचा नेहमीच प्रयत्न असतो.
याप्रमाणे ज्येष्ठ नागरिकांकडून अपेक्षा आहे . याप्रमाणे ज्येष्ठांबाबत प्रतिमा आहे . नियमालाही
अपवाद आहे त. ३६% ज्येष्ठ नागरिकांचा छळ होत आहे . त्याची कारणे आहे त. अपत्याचा व ज्येष्ठाचा
स्वभाव, अपत्याच्या आर्थिक अडचणी, त्यांचा दृष्टिकोन, राहणीमान,

$$$$$
वातावरण, अपत्यांमधील हे वेदावे, वैयक्तिक स्वार्थ इत्यादी. परं तु अशा वेळी ज्येष्ठ योग्य भमि
ू का
घेऊन आपली वाटचाल करीत आहे त. त्यामध्ये समतोल व कौटुंबिक स्वास्थ्य टिकविणेचा ज्येष्ठांचा
विचार आहे .
ज्येष्ठांच्या सरु क्षिततेसाठी शासनाने कायदा केला आहे . (माता-पिता कलमात कायदा २०१०)
परं तु या कायद्याचा वापर मायेपोटी क्वचितच होत आहे . परं तु ज्येष्ठांची काही ठिकाणी कुचंबणा होत
आहे . यासाठी समन्वयाने सामंजस्याने पर्याय शोधले पाहिजेत व कौटुंबिक स्वास्थ्य टिकविले पाहिजे.
यासाठी कारणीभत
ू ांचे कामी प्रबोधन उद्बोधन व्हावयास हवे. त्यासाठी शास्त्र, शिक्षण संस्था व ज्येष्ठ
नागरिक संघटनेने प्रयत्नशील व्हावयास हवे.
संख्या ज्येष्ठांची –
भारत - १५ कोटी

164
महाराष्ट्र - एक कोटी ४० लाख
कोल्हापरू जिल्हा - ७ लाख (महिला ५३%, परु
ु ष ४७%)
सर्व तालक
ु े - प्रत्येकी ५०,०००
ज्येष्ठ नागरिकांच्या समस्या –
आधनि
ु क आरोग्य व्यवस्थेमळ
ु े ज्येष्ठांचे सरासरी वय ७० वर्षे आहे . या ज्येष्ठ नागरिकांना
अन्न, वस्त्र, निवारा, औषधोपचार, ऑपरे शन, रोजगार, करमणक
ू इत्यादी समस्या काही प्रमाणात
आहे त. या सर्व समस्या ज्येष्ठ नागरिकांची आर्थिक परिस्थिती, शारीरिक आरोग्य यावर अवलंबन
ू
आहे त.
ज्येष्ठ नागरिक धोरण -
ज्येष्ठ नागरिक धोरण शासनाने तयार केले आहे . (केंद्र व राज्य) या धोरणानुसार केंद्र व राज्य
शासनाकडून ज्येष्ठ नागरिकांना सोयी-सुविधा दिल्या जातात. परं तु या ज्येष्ठ नागरिकांची पूर्णतः
अंमलबजावणी होत नाही. त्यामुळे शासनाकडून ज्येष्ठ नागरिक दर्ल
ु क्षित आहे त. शासनाने याबाबत
अधिक लक्ष दे णे गरजेचे आहे . ज्येष्ठ नागरिक आपले वय, आजार, प्रतिष्ठा यामुळे शक्यतो आंदोलन,
मोर्चा, उपोषण अशा भानगडीत पडत नाहीत. वास्तविक पाहता ज्येष्ठ नागरिकांचे ज्ञान, आकलन,
कौशल्य इत्यादीचा शासनाने उपयोग करून घ्यावयास हवा. ज्येष्ठ नागरिकांची मोठी शक्ती त्यामुळे
वाया जात आहे . ज्येष्ठ नागरिकांकडे रिकामा वेळ आहे . या शासनाने उपयोग करून घ्यावयास हवा. या
रिकाम्या वेळेत ज्येष्ठ नागरिक आपल्या कुटुंबाची चिंता करीत राहतात. त्यामुळे ताण-तणाव येतो व
त्यामुळे ज्येष्ठ नागरिकांची प्रकृती ठीक राहात नाही. कोरोनामुळे ज्येष्ठ नागरिकांनी घरी बसावे, बाहे र
पडू नये याप्रमाणे सर्व ज्येष्ठ नागरिकांनी मार्चपासून होम क्वारं टाईन केले आहे . त्यामुळे काही ठिकाणी
ज्येष्ठांचे आरोग्याबाबत समस्या निर्माण होत आहे त.

$$$$$
शासनाने मान्य केलेल्या सुविधा –
केंद्र शासन १) रे ल्वेमध्ये महिला (६०%) व पुरुषांना (४०%) प्रवास भाड्यामध्ये सवलत.
त्याशिवाय प्रत्येक डब्यामध्ये काही जागा ज्येष्ठांसाठी राखून ठे वल्या आहे त. २) आयकरामध्ये सवलत
३) बँक व्याजदरामध्ये २% सवलत ४) राज्य शासनाच्या सहकार्याने श्रावणबाळ, संजय गांधी, इंदिरा
गांधी अनुदान ५) हवाई प्रवास सवलत ६) आयुष्यमान विमा (७) पंतप्रधान आवास योजना ८)
निराधारांना गॅस (बीपीएलसह) इत्यादी.
राज्य शासनाच्या सुविधा -
ज्येष्ठ नागरिक धोरण २०१३ च्या अंमलबजावणीसाठी दि. ९ जल
ु ै २०१८ आदे श दिले आहे त. या
आदे शानुसार विविध विभागाकडून अनेक ज्येष्ठ नागरिकांसाठी सुविधा दे ण्याचे मान्य केले आहे . भारत
संविधान राज्य धोरणाच्या निर्देशकावरील अनुच्छे द ३९ (क) व ४१ नुसार ज्येष्ठ नागरिक सुखी

165
समाधानी, सुरक्षित राहावा व त्यास शारीरिक, मानसिक, आर्थिक समता, कामाचा हक्क, शिक्षणाचा
हक्क मिळावे यासाठी आदे श दिले आहे त.
१) वय - ज्येष्ठ नागरिक- ज्येष्ठ नागरिकांची वयोमर्यादा ६० वर्षे किंवा त्यापेक्षा जास्त अशी
शिफारस करण्यात येते.
२) सार्वजनिक आरोग्य विभाग –
निराधार व्यक्तीच्या धर्तीवर ज्येष्ठ नागरिकांना वैद्यकीय सेवा दे ण्यात यावी. सर्व रुग्णालये
व आरोग्य केंद्र सक्षम करून ज्येष्ठ नागरिकांना सर्व सेवा मोफत दे ण्यात याव्यात.
ज्येष्ठ नागरिकांना सन्मान व प्राधान्य दे ण्यासाठी स्वतंत्र व्यवस्था करण्यात यावी.
ज्येष्ठ नागरिकांसाठी महात्मा फुले आरोग्य योजना लागू करण्यात यावी.
नगर विकास विभाग -
ज्येष्ठ नागरिकांना विरं गळ
ु ा केंद्रासाठी जागा उपलब्ध करून दे ण्यात यावी. सहकारी
गह
ृ निर्माण संस्था, व्यावसायिक संस्थांमध्ये विरं गुळा केंद्रासाठी जागा दे ण्यात यावी.
शासनाच्या रिकाम्या जागा, विरं गळ
ु ा केंद्रासाठी दे ण्यात याव्यात.
नगरपालिकेकडून कर सवलत दे ण्यात यावी.
प्रत्येक जिल्ह्यामध्ये ४ वद्ध
ृ ाश्रमांची व्यवस्था करण्यात यावी.
गह
ृ विभाग -
ज्येष्ठांना छळ, पिळवणूक यापासून संरक्षण दे ण्यात यावे, ज्येष्ठ नागरिकांच्या जीवित व
मालमत्तेस संरक्षण दे ण्यात यावे.
गह
ृ निर्माण विभाग -
वाणिज्य, व्यापारी व इतर संकुलांमध्ये ज्येष्ठ नागरिकांना सोयी-सवि
ु धा, विरं गळ
ु ा केंद्र दे ण्यात
यावे.

$$$$$
महसूल विभाग -
चार वद्ध
ृ ाश्रमांसाठी जमीन उपलब्ध करून दे ण्यात यावी. कायदा २०१० (माता-पिता चरितार्थ
कलमात कायदा) साठी प्रांत याचे अध्यक्षतेखाली निर्वाह प्राधिकरण स्थापन करण्यात यावे.
उच्च तंत्र शिक्षण –
व्यावसायिक प्रशिक्षण केंद्रामार्फ त ज्येष्ठ नागरिकांची उत्पादन क्षमता व सकारात्मकता
वाढवावी. शैक्षणिक संस्थांमधून सर्व संधी, सवि
ु धा दे ण्यात यावी.
शालेय शिक्षण विभाग -
ज्येष्ठ नागरिकांना उपयुक्त मूल्य शिक्षणाचा उपयोग करून घेण्यात यावा.
माहिती जनसंपर्क संचालनालय -

166
 ज्येष्ठ नागरिकांच्या संधी, सुविधा, सवलती, उद्बोधन, प्रबोधन, शिक्षण, आरोग्याबाबत
जागत
ृ ी व प्रसिद्धी दे ण्यात यावी.
सामाजिक न्याय विशेष सहाय्य विभाग –
१) ज्येष्ठ नागरिक कक्ष निर्माण करून त्यामार्फ त ज्येष्ठ नागरिक कल्याण कार्यक्रम तयार
करण्यात यावा. ज्येष्ठ नागरिक कल्याण निधी स्थापन करण्यात यावा.
समाज कल्याण आयक्
ु तालय -
वद्ध
ृ ाश्रम समिती स्थापन करून त्यामध्ये ज्येष्ठ नागरिक संघटनांच्या प्रतिनिधीचा समावेश
करून वद्ध
ृ ाश्रमावर नियंत्रण ठे वण्यात यावे.
निधी व न्याय विभाग -
जिल्हा निधी सेवा प्राधिकरण व तालुका निधी सेवा समिती स्थापन करून त्यांचेमार्फ त ज्येष्ठ
नागरिकांना सुविधा माहिती दे ण्यात यावी. नालसा सूचनेनुसार कार्यवाही करण्यात यावी.
ग्रामविकास विभाग -
पंतप्रधान आवास योजनेंतर्गत निवारा दे ण्यात यावा.
ज्येष्ठ नागरिक करमणक
ू केंद्र / सवि
ु धा केंद्रासाठी ग्रामपंचायतीने जागा/ इमारत उपलब्ध
करून दे ण्यात यावी.
सांस्कृतिक कार्य व पर्यटन विभाग -
पर्यटन संकुलामध्ये ज्येष्ठ नागरिकांना सवलत व प्राधान्य दे ण्यात यावे.
सामान्य प्रशासन विभाग -
शासकीय कार्यालयामध्ये ज्येष्ठ नागरिकांचे कामकाजासाठी प्राधान्य दे ण्यात यावे. अन्न,
नागरी पुरवठा व ग्राहक संरक्षण विभाग –
निराधार व निराश्रित इ. बाबीवरील ज्येष्ठ नागरिकांना अंत्योदय योजनेतून स्वस्त दराने
धान्य दे ण्यात यावे.

$$$$$
ज्येष्ठ नागरिक धोरणाची अंमलबजावणी सर्व जिल्हाधिकारी, कार्यकारी अधिकारी जि. प.,
आयुक्त, मुख्याधिकारी, नगरपालिका, नगरपरिषद, उपायुक्त समाजकल्याण अधिकारी (जि. प.)
संचालक सार्वजनिक आरोग्य, म. रा. पोलीस महासंचालक, म. रा. यांचेकडून अपेक्षित आहे .
या सर्व विभागांनी ज्येष्ठ नागरिक कामकाजासाठी कृती आराखडा (आर्थिक तरतद
ु ीसह) तयार
करून अंमलबजावणी झाल्यास ज्येष्ठ नागरिक सख
ु ी / समाधानी निश्चित राहतील. परं तु शासन
याबाबत दिसन
ू येते.
कोरोना ज्येष्ठ नागरिक –
मार्च २०२० आर्थिक वर्ष संपत आले आणि कोरोना- १९ व्हायरसचा एक रुग्ण सापडला. यापर्वी
ू च
कोरोनाची चांगल्या प्रकारे सर्व जगामध्ये पसरला होता. याची कोरोनाची सरु
ु वात चीनमध्ये झाली होती.
अमेरिका, इटली इत्यादी दे शांमध्ये अनेकांना या रोगाची लागण होऊन लाखो लोक मत्ृ युमुखी पडत
होते. पंतप्रधान मोदी यांनी जनतेस आवाहन करून एक दिवसासाठी भारत बंद ठे वला व सर्वांना एका

167
दिवसासाठी घरात बसविले. २४ मार्च २०२० पासून २१ दिवस पूर्ण लॉकडाऊन स्थितीमध्ये फक्त
अत्यावश्यक सेवा चालू राहिल्या. त्यानंतर आता सध्या अनलॉक - १ सरू
ु आहे .
ज्येष्ठ नागरिकांना व लहान मल
ु ांना बाहे र पडणेस पर्ण
ू मज्जाव करण्यात आला. ज्येष्ठ
नागरिकांचे नेहमीचे आजारासाठी शासकीय रुग्णालय बंद झाले. शासकीय रुग्णालयामध्ये फक्त
कोरोना (कोरोना १९) रुग्णालयासाठी वापरात राहिले आहे .
ज्येष्ठ नागरिकांना बाहे र पडणेस पर्ण
ू मज्जाव करण्यात आला. ज्येष्ठ नागरिकांना अशा
अवस्थेमध्ये घरामध्ये बसन
ू वेळ घालविणेसाठी विविध पर्याय शोधावे लागले. लिखाण, वाचन, गायन,
योगा, प्राणायाम, टी.व्ही. आदीमध्ये आपले मन रमवावे लागत आहे . सकाळ-संध्याकाळ काही अटी
(मास्क, सोशल डिस्टन्स ठे वून) वर फिरावयास जाणेची संधी मिळाली.
रिकामा वेळ, त्यामध्ये ज्येष्ठ नागरिकांना चिंता करणेशिवाय काहीच उरले नाही. आपले
परगावी त्यांचेकडे जाणे-येणे बंद राहिले. फोनवरूनच ख्यालीखुशाली पहावी लागत आहे . ज्येष्ठ
नागरिकांना बांधून ठे वण्यात आले. गावातील इतर दवाखाने बंद झाले. त्यामुळे गंभीर आजारासाठी
काही खास दवाखान्यामध्ये ज्येष्ठ नागरिकांची सोय करण्यात आली. परं तु ज्येष्ठ नागरिक
नजरकैदे मध्ये राहिले. आज ज्येष्ठ नागरिकांना आधाराशिवाय बाहे र पडता येत नाही. पण आधार कोण
दे णार? त्यामुळे ज्येष्ठ नागरिकांची घुसमट होत आहे . घरातील ज्येष्ठ नागरिकांना सांभाळणेची
जबाबदारी कुटुंबियांवर पडून राहिली. ते आपल्या आपल्या सवडीने ज्येष्ठ नागरिकांना सेवा दे त आहे त.
ज्येष्ठ नागरिकांना आपल्या अपत्याच्या इच्छा, मर्जीवर रहावे लागत आहे . काही ज्येष्ठ नागरिकांचे
घरामध्ये पुरेशी जागा नाही. अशावेळी अडचण सोसून राहावे लागत आहे .
बहुतेक ज्येष्ठ नागरिकांना मधुमेह, रक्तदाब, सांधेदख
ु ीसारखे आजार आहे त. या आजारावर
मात करणेसाठी काही औषधांचे आधारावर प्रतिकारशक्ती ठे वावी लागत आहे . या

$$$$$
आजारामध्ये प्रतिकारशक्ती वाढविणेशिवाय पर्याय नाही. अशावेळी ज्येष्ठ नागरिक चिंताग्रस्त आहे त.
भीतीपोटी नामस्मरण (दे वाचा धावा) करावा लागत आहे . अपत्यांची लग्ने थांबवावी लागली. काही
अटींवर काही लग्ने होत आहे त. अशावेळी ज्येष्ठ नागरिकांना अशा लग्नामध्ये कितपत स्थान आहे .
कोरोनाशिवाय ध्यानीमनी काहीच नाही. कोरोनाचा प्रादर्भा
ु व वाढत आहे . आजपर्यंत कोरोनामुळे
मत्ृ युमुखी पडलेल्या रुग्णांमध्ये ५० ते ६०% ज्येष्ठ नागरिक आहे त. अशा परिस्थितीमध्ये ज्येष्ठ
नागरिक संयम, संतल
ु न ठे वणेचे काम करून आपले आरोग्य ठीक ठे वत आहे त व आपल्या कुटुंबीयांना
आधार दे त आहे त.
शेतकरी, कामगार यांना काम करणेशिवाय पर्याय नाही. त्यासाठी त्यांना बाहे र पडावे लागते
आहे . सर्व हवाला परमेश्वरावर. काही ज्येष्ठ नागरिकांना दे वाचे वारीसाठी सद्ध
ु ा जाता येत नाही. परं तु
ज्येष्ठ नागरिकांनी आपल्या आयष्ु यामध्ये अनेक कठीण प्रसंग पाहिले आहे त व अशा दर्ध
ु र प्रसंगी मार्ग
काढणेसाठी आपली दिनचर्या (वेगळी) त्यांना आखावी लागत आहे . यातन
ू सरु क्षित मार्ग काढावयाचा
आहे , असा ज्येष्ठ नागरिकांचा निर्धार आहे .
कोरोना (कोविड १९)

168
 कोरोना हा एक विषाणू आहे . सुरुवातीस याची निर्मिती चीनमध्ये झाली असा काही दे श करीत
आहे त. हा निर्जीव विषाणू आहे . संपर्कामळ
ु े त्या विषाणच
ू ा प्रसार होत आहे . यावर प्रभारी औषध नाही.
लसीकरण नाही. शरीरामध्ये प्रतिकारशक्ती वाढवणे व या विषाणस
ू मारक अशी स्थिती शरीरामध्ये
तयार करणे एवढाच उपाय त्यावर आहे . डोळे , नाक, तोंड यामधन
ू या विषाणच
ू ा प्रवेश शरीरामध्ये होत
आहे . त्यामळ
ु े या विषाणच्
ू या संपर्कामध्ये येऊ नयेत याची खबरदारी घ्यावयास हवी. त्यासाठी हात
साबणाने धव
ु ावेत व निर्जंतक
ु ठे वावेत, हा सध्या प्रचलित नियम आहे . हात, तोंड, नाक, डोळे यांना
वरचेवर हात लावू नये. तोंडावर मास्क किंवा रुमाल सदै व ठे वावा. त्यामळ
ु े नाक व तोंडाच्या माध्यमातन
ू
विषाणू शरीरामध्ये जात नाहीत. कोरोनाबाधित रुग्णाशी संपर्क येऊ नये यासाठी सोशल डिस्टन्स
पाळून खबरदारी घ्यावयास हवी. आपला स्पर्श, संपर्क कोठे होत आहे याची काळजी घेणे महत्त्वाचे
आहे . आर्सेनिक अल्बम ३० गोळ्या सध्या प्रतिकारशक्ती वाढविणेसाठी उपलब्ध आहे त. दररोज ४
गोळ्या ३ दिवस रात्री/सकाळी घ्याव्यात असा सल्ला आहे . कोरोना विषाणू शरीरातील श्वसन संस्थेवर
(घसा, श्वासनलिका, फुप्फुस) आघात करतो. शरीरात ऑक्सिजन पुरवठा होऊ दे त नाही. शरीरास पुरेसा
ऑक्सिजनचा पुरवठा न झाल्याने मत्ृ यू होत आहे त.
थंडी, ताप येणे, घसा दख
ु णे, सर्दी, खोकला, चव, वास संवेदना राहात नाही. ही कोरोनाची लक्षणे.
तापामुळे फ्लू, डेंग्यू, कोरोना रोग होतात. त्यामुळे तापाचे निदान होणे गरजेचे आहे . कोरोना टे स्ट
पॉझिटिव्ह/निगेटिव्ह याप्रमाणे घेतली जाते. पॉझिटिव्ह रुग्णाचे विलगीकरण करून त्यांना ट्रीटमेंट
दिली जाते. ५०% ते ६०% रुग्ण यातून बचावले जात आहे त. काही रुग्ण पॉझिटिव्ह असूनही काही लक्षणे
दिसून येत नाहीत. परं तु अशा रुग्णांकडून प्रसार मात्र होत राहतो. ताप आल्यास क्रोसिन गोळी घ्यावी.
तीन दिवसांपेक्षा जास्त दिवस राहिल्यास आपल्या

$$$$$
नेहमीच्या डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा. घाबरून जाणेचे कारण नाही. वेळीच काळजी घेतली तर रोगावर
मात करणे निश्चित शक्य आहे . या वेळी आपली प्रतिकारशक्ती कमी होऊ दे ऊ नये. घाबरून जाणेचे
कारण नाही. आपणच अनेक वेळा आपले व अनेकांचे आजार निस्तरले आहे त. त्यातून योग्य मार्ग
काढला आहे .
आपल्या मित्रांशी, आप्तेष्टांशी फोनने संपर्क साधावा. अनेक मागील आठवणींना उजाळा
मिळे ल (मोबाईल अनलिमिटे डची व्यवस्था केली आहे ). अनेकांशी संपर्क ठे वणेस आपल्यास जमले
नाही. आपले आवडते छं द पर्ण
ू करण्यास आपणास वेळ मिळाला नाही असे छं द पहावेत. ज्येष्ठ
नागरिकांचे सरासरी वय ७० वर्षे आहे . इच्छापत्र, प्रॉपर्टी व्यवस्था आजच करून ठे वली पाहिजे.
त्याशिवाय ज्येष्ठ नागरिकांच्या मार्गदर्शन, अनभ
ु व, कौशल्याचा घरचे, बाहे रचे यांना गरज आहे .
प्रपंचाशिवाय शैक्षणिक, सामाजिक कामांमध्ये अधिक लक्ष आपणास शक्य आहे आणि त्यामध्येही वेग
घ्यावयास हवा. कोरोनाचा प्रादर्भा
ु व वाढतो आहे . त्या दृष्टीने आपले नियोजन व्हावयास हवे.
महिनाभरात अनेक निवत्ृ त प्राध्यापक लिखाणामध्ये गंत
ु लेले आहे त. लवकरच अनेक पस्
ु तके प्रकाशित
होतील. अनेक संस्थांचा मागील २५/५० वर्षांचा इतिहास लिहीत आहे त. ज्येष्ठ नागरिकांच्या मिटींग
आज झम
ू वर होत आहे त. ॲन्ड्रॉईड मोबाईलने बऱ्याच गोष्टी सोप्या केल्या आहे त. दररोज नवीन अॅप

169
येत आहे . या सर्व गोष्टी आत्मसात करण्याची संधी आज ज्येष्ठ नागरिकांना मिळत आहे . आपली
नातवंडे यामध्ये तरबेज आहे त. आपणास शिकविण्याची संधी त्यांना दे ता येईल. या निमित्ताने
नातवंडांचा सहवासही आपणास अधिक मिळे ल.
थोडक्यात, आपल्या आवडीची लोकोपयक्
ु त कामे करण्याची संधी या लॉकडाऊनमळ
ु े मिळत
आहे . बाहे र पडल्यास अगदी कमीत कमी वेळात अधिकाधिक कामे करण्याची सवय आज आपण करून
घेत आहोत.
महाराष्ट्रामध्ये अनेक राज्यांतन
ू कामगार आलेले होते. या ठिकाणचा व्यवसाय लॉकडाऊनमळ
ु े
बंद झालेला होता. कामगार बंगाल, बिहार, मध्यप्रदे श, उत्तरप्रदे श, झारखंड इत्यादी प्रांतांमधील होते.
त्यांना सुरक्षिततेमुळे व त्यांचे कुटुंबीय त्यांचे गावी असल्याने आपल्या घरी जाणेशिवाय पर्याय नव्हता.
त्यांचे समवेत त्यांचे माता-पिताही (ज्येष्ठ नागरिक) होते. घरी जाण्यासाठी रे ल्वे बस सुरुवातीस
उपलब्ध नव्हत्या. त्यामुळे त्यांनी पायी प्रवास सुरू केला. लहान मुलांना व वयोवद्ध
ृ ांना खांद्यावर घेऊन
त्यांनी प्रवास केला. वाटे मध्ये या सर्वांची खाणं पिणं, निवास व्यवस्था स्थानिक स्वायत्त संस्थांनी
केली. माणस
ु की, आत्मीयतेचे दर्शन घडले.
शासन यंत्रणा –
कोरोनाच्या आकस्मिक संकटामळ
ु े शासनापुढे गंभीर प्रश्न उभे राहिले. या महामारीमधून बाहे र
पडण्यासाठी युद्धपातळीवर तातडीने प्रयत्न करणे गरजेचे पोलिसांचे सुरक्षितेबाबत काळजी घ्यावी
लागत आहे . सर्व पोलीस यंत्रणेचा विमा उतरावा लागला. ५५ वर्षांवरील पोलिसांना घरीच थांबा याप्रमाणे
त्यांचे सुरक्षिततेसाठी आदे श द्यावे लागले. केंद्र

$$$$$
शासनाकडून मनुष्यबळाची मागणी / पुरवठा करावा लागत आहे . पोलिसांनाही आपल्या घरी
गेल्यानंतर ही काळजी घ्यावी लागत आहे . काही पोलीस या महामारीमध्ये मत्ृ युमुखी पडले आहे त.
याचाही ताण आज शासनावर आहे .
पालकमंत्री, जिल्हाधिकारी, आयुक्त (नगरपालिका) मुख्य कार्यकारी अधिकारी, आरोग्य
अधिकारी शासकीय रुग्णालयातील सिव्हिल सर्जन व डीन यांचे वास्तव्य सध्या जिल्हाधिकारी
कार्यालय व शासकीय रुग्णालयामध्ये आहे . सर्व जण सतर्क आहे त. प्रत्येक रुग्णापर्यंत पोहोचण्याचा
त्यांचा प्रयत्न आहे . आपत्कालीन व्यवस्था २४ तास तत्पर आहे . सोशल डिस्टन्स ठे वून मिटींग होत
आहे त. त्याशिवाय मिडीयाचा वापरही केला जात आहे .
त्याशिवाय सर्वसामान्य माणसांना त्यांच्या गरजा पाहून परु वठा करण्याची जबाबदारी शासन
आपल्यापरीने करीत आहे . धान्य, किराणा, भाजीपाला आदींचा परु वठा व वितरण कसे होईल याची
व्यवस्थाही प्रशासनास करावी लागत आहे .
सर्व कार्यालयांमध्ये मर्यादित सेवक वर्ग करीत आहे . कार्यालयातील अनेकांचे प्रवास, सरु क्षिता
याचीही खबरदारी घ्यावी लागत आहे . अद्याप बस सेवा पर्ण
ू तः सरू
ु झालेली नाही. जिल्हा बंदी सरू
ु
आहे . त्यामुळे अत्यावश्यक सेवेशिवाय सर्व व्यवहार थंडावले आहे त. (कारण संपर्क , संसर्ग)

170
 उद्योगधंदे दोन महिन्यांनंतर काही अटींवर सुरू झाले आहे त. कारखान्यामध्ये कामगारांचा
तट
ु वडा आहे . आरोग्य व्यवस्थेबरोबरच अर्थव्यवस्था कोलमडणार नाही याची दक्षता घ्यावी लागत
आहे . अद्याप काही उद्योग सरू
ु झालेले नाहीत.
कोरोना भवितव्य –
मार्च ते जन
ू २०२० या चार महिन्यांत कोरोना सर्व जगामध्ये पसरला. आपल्या दे शात हा
विषाण/ू रोग मार्च २०२० मध्ये सापडला व धावपळ सरू
ु झाली. इतर दे शांमधील या रोगाबाबतची
माहिती संदर्भ घेऊन कोरोना रोगी शोध, संसर्ग, संपर्क , उपचार इत्यादी बाबत उपाययोजना सरू
ु झाली.
याबाबतची सर्व दे शामधील बाधित रुग्णांबद्दलची माहिती दिवसभर टी.व्ही वर येत आहे . काही
शहरांमध्ये प्रादर्भा
ु व अधिक प्रमाणात दिसून येत आहे . शहरामध्ये दाट लोकवस्ती, लोक थोड्या
जागेमध्ये दाटीवाटीने राहात आहे त. झोपडपट्टीमध्ये स्वच्छता राखणेही कठीण. त्याशिवाय सार्वत्रिक
शौचालये, शौचालयाबाहे र अपुरी पाणी व्यवस्था यामुळे बाधित रुग्णाशी संपर्क व संसर्ग वाढला.
त्यामुळे शहरातील गर्दीच्या ठिकाणी प्रादर्भा
ु व वाढल्याचे दिसते आहे . त्यामुळे या ठिकाणी स्वच्छता
अधिक ठे वण्यात आली. शौचालयाचे निर्जंतुकीकरण करण्यात आले. सार्वजनिक नळांची संख्या
वाढविण्यात आली. याप्रमाणे झोपडपट्टीमधील प्रादर्भा
ु व कमी करण्यात येत आहे .
ग्रामीण भागापेक्षा शहरामध्ये प्रादर्भा
ु व अधिक दिसून येत आहे . शहरामध्ये संपर्क , संसर्गाची
शक्यता अधिक असल्याने हा प्रादर्भा
ु व अधिक दिसून येत आहे . मार्के टमध्येही शहरामध्ये गर्दी दिसून
येते. त्यामुळे व्यक्तीमध्ये अंतर ठे वणे (सोशल डिस्टन्सिंग) ठे वणे

$$$$$
अडचणीचे होत आहे . मास्क वापर, सोशल डिस्टन्स राखून शहरातील प्रादर्भा
ु व कमी करण्यात येत आहे .
सुरुवातीस रुग्णालयाची संख्या कमी होती. त्यामध्ये तातडीने युद्धपातळीवर प्रयत्न करून
निकड पूर्ण करण्यासाठी प्रयत्न करण्यात आले. डॉक्टर्स, परिचारिका, सफाई कामगार, बेड्स, लॅ ब आदी
व्यवस्थेसाठी शासनाने सामाजिक सेवा भावनेतून प्रयत्न केले आहे त. प्रत्येक घरापर्यंत आज शासन
पोहोचले. त्यामुळे बाधित रुग्णाचा शोध सत्वर होत आहे . आणि संपर्क , संसर्ग थांबविणे शक्य होते.
रुग्णाच्या संपर्कातील व्यक्तीची तपासणीही तत्परतेने होत आहे .
आज काही औषधेही उपलब्ध झाली आहे त. त्यामुळे रुग्णालयामध्ये रोग्यास अडचण भासत
नाही. त्यामुळे रिकव्हरी रे ट वाढला आहे . त्याशिवाय प्लाझ्मा पद्धत उपयोगी होत असल्याचे लक्षात
आल्यामुळे बऱ्या होणाऱ्या रुग्णांची संख्या वाढत आहे . जनतेमध्ये जागत
ृ ीही निर्माण झाली आहे .
त्यामुळे शासनाचे आदे श पाळून लोक सहकार्य दे ऊन स्वतः या रोगापासून दरू ठे वत आहे त. मला संसर्ग
होणार नाही व त्याचबरोबर माझ्यामुळे संसर्ग होणार नाही याप्रमाणे लोक काळजी घेत आहे त.
कोविड- १९ रोग नव्याने आला आहे . सर्व रुग्णांची व्यवस्था शासकीय रुग्णालयामध्ये करणेही
अडचण आहे . खाजगी डॉक्टर त्याचे व रुग्णालयाचे अडचणीमुळे सुरुवातीस सेवा दे ण्यास तयार नव्हते.
आज कोविड - १९ रोगासाठी शासनाने म. फुले आरोग्य योजना लागू केली आहे . त्यामुळे या रोगासाठी
खाजगी, धर्मादाय इ. रुग्णालयातून सर्वांना उपचार दे णे शक्य झाले आहे .

171
 दे शामध्ये आजपर्यंत १ लाख ७० हजार कोरोनाची लागण झालेली आहे . दररोज ५ हजार रुग्ण
वाढत आहे त. त्यामळ
ु े जल
ु ैमध्ये पर्ण
ू लॉकडाऊन संपणार नाही. ज्या जिल्ह्यामध्ये रुग्णांची संख्या
कमी आहे त्या ठिकाणी अधिक सवलती दे ण्यात येणार आहे त. परं तु ज्या ठिकाणी रुग्णसंख्या वाढणार
आहे त्या ठिकाणी लॉकडाऊन वाढण्याची शक्यता आहे .
ज्येष्ठ नागरिकांना घरामध्ये राहणेची सच
ू ना दे ण्यात आली आहे . ज्येष्ठ रिकामे एकटे
आहे तच. घराबाहे रही एकटे राहण्याची सवय करावी लागणार आहे . संयम, नम्रता ठे वन
ू ज्येष्ठांनी
वागण्याची सवय करून घेतली पाहिजे. आहार, व्यायाम, औषधोपचार नियमित घ्यावेत. आपले
संतल
ु न ताण-तणावामुळे बिघडणार नाही याकडे अधिक लक्ष द्यावयास हवे. रिकामा वेळ आपल्या
घरामध्ये घालवावा. ज्या गोष्टी कराव्या वाटत होत्या, परं तु झाल्या नाहीत त्या करून घ्याव्यात.
आपल्या मित्रांबरोबर संवाद, संपर्क ठे वावा. बाहे र पडणे अगदीच जरूर असल्यास मास्क, टोपी, रुमाल,
पाकीट, मोबाईल जवळ ठे वावा व सांभाळावा. ऑनलाईन बऱ्याच गोष्टी आपणास पाहता येतील.
मोबाईल प्रशिक्षण आपल्या नातवंडांकडून घ्यावे. मोबाईलवरून आपणास अनेक माहिती मिळू शकते.
टी. व्ही. आपल्या सेवेस २४ तास आहे च. गरज, सवडीप्रमाणे पहावा. आपणास मोबाईलवरून उद्बोधक,
प्रबोधन प्रशिक्षण करता येईल.

$$$$$
शासनाने ज्येष्ठ नागरिकांसाठी मोफत हॉस्पिटल व वसतिगह
ृ द्यावे त्यामुळे ज्येष्ठांची सर्व
सोय होऊ शकेल. प्रत्येक जिल्ह्यामध्ये ६/७ लाख ज्येष्ठ नागरिक आहे त. निराधार, गरजू ज्येष्ठ
नागरिक यांचा फायदा घेऊ शकतील.
प्रतिकारशक्ती वाढवा कोरोनाचा प्रतिकार करा. मीच माझा रक्षक.

172
$$$$$

२०. कोविड - १९ चा विपणनावरील परिणाम

प्रा. डॉ. ए. एम. गुरव, कोल्हापूर

विपणन हा जीवनाचा अविभाज्य भाग बनला आहे . उत्पादन ग्राहकापर्यंत पोहचविण्यासाठी,

ऑनलाइन विक्री करण्यासाठी विपणन-विनिमयाची आवश्यकता, कोविड- १९ महामारीच्या व्हायरसचा
शिरकाव साधार विशद करून विपणनाची व्याख्या, वैशिष्ट्ये, कोविड-१९ चा विपणनावरील परिणाम,
उत्पादन, विक्री, ग्राहकांचे मानसशास्त्र, क्रयशक्ती, विविध वस्तस
ू ेवा विपणन, शहरी व ग्रामीण
ग्राहकावरील परिणाम, विपणनावर परिणाम करणारे घटक इ. ची चर्चा करून व्यापार व्यवसायातील
विपणनावरील अत्यंत महत्त्वपूर्ण माहिती या लेखात मिळे ल.
विपणन हा जीवनाचा अविभाज्य भाग बनला आहे . उत्पादनाला ग्राहकापर्यंत
पोहोचविण्यासाठी विपणनाची आवश्यकता असते. वस्तू विनिमयापासून आधुनिक काळातील
ऑनलाईन विक्रीपर्यंत विपणनाला अनन्यसाधारण महत्त्व प्राप्त झालेले आपल्याला पहावयास
मिळते. विपणनामध्ये उत्पादने, सेवा, कच्चा माल, संकल्पना इत्यादींची दे वाण-घेवाण मोबदल्याच्या
बदल्यामध्ये केली जाते. उत्पादन, उद्योजकता विकास, राहणीमानाच्या दर्जात सुधारणा, रोजगार
निर्मिती, गरजांची पूर्तता, मागणी-पुरवठा, व्यवहार, शाश्वत विकास, मूल्य वद्ध
ृ ी इत्यादी अनेक
कारणांसाठी विपणन महत्त्वाचे बनलेले आहे .
'औद्योगिक क्रांतीपासून ते ४.०' पर्यंत विपणनाला महत्त्वाचे स्थान प्राप्त झालेले आहे .
अर्थव्यवस्थेचे जागतिकीकरण, उदारीकरण व खुलेकरण याचा मूळ भाग हा विपणन आहे . जगाची

173
बाजारपेठ काबीज करण्यासाठी व भौगोलिक प्रदे शानुसार उपलब्ध संसाधनांचा पर्याप्त वापर
करण्यासाठी एल. पी. जी. चा उदय व विकास झाल्याचे दिसन
ू येते. कोविड- १९ व कोविड नंतरच्या
कालखंडामध्ये अर्थव्यवस्थेचे प्रचंड नक
ु सान झाल्याचे दिसन
ू येते. सर्व व्यवहार ठप्प झालेले आहे त.
बाजारपेठेत उत्साह नाही. सर्व बाजारपेठा संथ झालेल्या आहे त आणि त्या सर्वांचा परिणाम विपणनावर
झालेला दिसन
ू येतो.
कोविड- १९ या महामारीचा, व्हायरसचा शिरकाव जगामध्ये सन २०१९ मध्ये झाला व यामळ
ु े
संपर्ण
ू जगावर सन २०२० मध्ये विघातक परिणाम दिसन
ू येऊ लागले. या परिणामामध्ये विपणनावर
फार मोठ्या प्रमाणात विपरीत परिणाम झालेला दिसून येतो. संपूर्ण बाजारपेठा स्थितप्रज्ञ स्थितीत
थांबल्या आहे त. वस्तू व सेवा विपणनासाठी बाजारपेठेतील हालचाल महत्त्वाची असते आणि या
कोविड परिस्थितीमध्ये बाजारपेठा थंडावलेल्या आहे त. मागणी कमी झालेली आहे . मागणी कमी
झाल्यामुळे व लॉकडाऊन असल्यामुळे उत्पादन थांबलेले आहे . परिणामतः मोठ्या प्रमाणात
रोजगारनिर्मिती व मूल्यवद्ध
ृ ी मंद झालेली आहे .

$$$$$
१. कोविड- १९:
कोविड हा एक विषाणूजन्याचा फुप्फुसाला होणारा आजार असून तो प्राण्यांच्या
श्वासोच्छ्वासाला अडथळा आणतो व मानवाची रे स्पिरे टरी सिस्टिम बिघडवतो. भारतातील संदर्भ
ग्रंथामध्ये कोविडचा संदर्भ सापडतो. या रोगाची सुरुवात प्रथम प्राण्यांपासून होते व प्रसार मानवामध्ये
होतो असे संशोधकांचे मत आहे . नोव्हे ल कोरोना व्हायरस हा Cov' या गटातील व्हायरस असून यामध्ये
तीव्र स्वरूपाची सर्दी, खोकला, अंगदख
ु ी, ताप व श्वसनासाठी त्रास होणे ही लक्षणे असतात. या
आजाराचा लक्षणांचा कालावधी साधारणपणे १४ दिवसांचा असतो. पण साधारणपणे पाच दिवसामध्ये
व्यक्तीला कोरोना झालेला आहे किंवा नाही हे समजते. हा आजार तोंडातील लाळे वाटे सर्दी, थुंकी, शिक
यांच्यामधून पसरतो. तसेच कोरोनाचा विषाणू हवेतूनही पसरू शकतो, असे शास्त्रज्ञांचे मत आहे . या
रोगाचा प्रसार टाळण्यासाठी कमीत कमी ३ फुटांचे अंतर दोन व्यक्तींमध्ये ठे वावे. यालाच 'सोशल
डिस्टन्सिंग' किंवा शारीरिक अंतर असे म्हटले जाते. नाका-तोंडावर मास्क बांधणे, हाताच्या बाह्यांमध्ये
ं णे किंवा खोकणे, वेळोवेळी हात साफ करणे, शक्यतो घराबाहे र न पडणे, शक्यतो प्रवास टाळणे,
शिक
प्रतिकारशक्ती वाढविणे, योगा व व्यायाम करणे, पुरेशी झोप घेणे, गर्दी टाळणे, स्वच्छता पाळणे,
हायझीन पाळणे, तोंड-नाक-डोळे यांना स्पर्श न करणे, इ. चा अवलंब करावा लागतो आणि ही सर्व कृती
विपणनाला मारक आहे म्हणन
ू कोविड-१९ याचा विपणनावर प्रचंड प्रमाणात परिणाम झालेला आहे .
२. विपणन व्याख्या : “विपणन ही एक सामाजिक व व्यवस्थापकीय प्रक्रिया आहे . तिच्याद्वारे
व्यक्ती व व्यक्तिसमह
ू आपल्या आवश्यकता व गरजा भागविण्यासाठी मल्
ू य असलेली उत्पादने
निर्माण करतात, दस
ु ऱ्याबरोबर त्यांचा विनिमय करतात.”
- फिलिप कोटलर

174
 “विपणन ही उत्पादनापासून वापरापर्यंतची प्रक्रिया असून ज्यामध्ये ग्राहकांच्या गरजा
भागविण्याचा प्रयत्न केला जातो."
- प्रा. डॉ. ए. एम. गरु व
“ग्राहकांना वस्तू व सेवा यांचा मोबदल्यांच्या द्वारे परु वठा करून ग्राहकाला समाधान दे णे म्हणजे
विपणन होय."
- प्रा. डॉ. ए. एम. गरु व
३. वैशिष्ट्ये -
१. उत्पादकाने उत्पादित केलेल्या वस्तू व सेवा ग्राहकापर्यंत पोहोचविणे.
२. वस्तू व सेवांसाठी बाजारपेठा शोधणे व निर्माण करणे.
३. बाजारपेठेची संभाव्य क्षमता व विक्री संभाव्य क्षमता निश्चित करणे.
४. ग्राहकांचे समाधान करणे.
५. ग्राहक निर्माण करणे.

$$$$$
६. राहणीमानाचा दर्जा सध
ु ारणे.
७. विपणनाला स्वतंत्र शास्त्र म्हणन
ू मान्यता प्राप्त झालेली आहे .
८. ग्राहक हा केंद्रबिंद ू मानन
ू कार्य केले जाते.
९. विपणन ही सतत चालणारी प्रक्रिया आहे .
१०. विपणन सर्व स्तरातील ग्राहक, विक्रेते व उत्पादक यांना आवश्यक असते.
४. कोविडचा विपणनावरील परिणाम :
विपणन हा जीवनाचा अविभाज्य भाग बनलेला आहे . अशा परिस्थितीमध्ये मार्च २२, २०२०
पासून जवळ-जवळ चार महिन्यांहून अधिक काळ लॉकडाऊन सुरू आहे . संपूर्ण उद्योजकीय जनजीवन
ठप्प झालेले आहे . उत्पादन व विपणन थांबलेले आहे . या परिस्थितीमध्ये अजून किती दिवस असे
लॉकडाऊन चालू राहणार आहे याविषयी निश्चित सांगू शकत नाही. सध्या मोठ्या प्रमाणात कोरोनाचा
प्रसार होऊ लागलेला आहे . परिणामतः विविध क्षेत्रांवर याचा विपरीत परिणाम होत असलेला दिसून
येतो. कोविडमुळे खालील घटकांवर विपरीत परिणाम झालेला आहे . चीनच्या वुहान शहरामधून सुरू
झालेल्या 'SARS-Cov-2' या विषाणूचा प्रवास संपूर्ण जगामध्ये झालेला आहे .
अ) उत्पादन : कोविड १९ मुळे वस्तू व सेवा उत्पादनावर परिणाम झालेला आहे . भारतातील
सर्वच भागातील कामगार आपआपल्या गावी गेलेले आहे त. उद्योग व सेवा निर्मिती केंद्रे बंद आहे त.
कामगारांच्या हातांना काम नाही. रोजगार निर्मिती थांबलेली आहे . नवीन रोजगार निर्माण होत नाहीत.
मोठ्या प्रमाणात भांडवली गुंतवणूक केलेल्या उद्योगांना फार मोठ्या प्रमाणात नुकसानीस सामोरे
जावे लागले आहे . सर्व उत्पादनांची संसाधने उपलब्ध होत नसल्यामुळे सेवा व वस्तूचे उत्पादन
थंडावलेले आहे .
ब) विक्री: लॉकडाऊनमुळे सर्वच वस्तू व सेवांची विक्री मंदावलेली आहे . बाजारपेठा बंद
असल्यामुळे तसेच ग्राहकांची क्रयशक्ती कमी झाल्यामुळे विक्रीवर विपरीत परिणाम झालेला आहे .

175
कोणत्याही वस्तू व सेवांची विक्री झालेखेरीज ती वस्तू पन्
ु हा निर्माण केली जात नसते. त्यामुळे
उत्पादनात खंड पडलेला आहे . ग्राहकांकडून मागणी येत नसल्यामळ
ु े विक्री होत नाही. ग्राहकांची
मानसिकता गरजा पढ
ु े ढकलण्याकडे आहे , परिणामी विक्रीत प्रचंड घट झालेली आहे . ग्राहकांच्या
राहणीमानाचा दर्जा कमी होत असलेला दिसन
ू येतो.
क) ग्राहकांचे मानसशास्त्र : ग्राहक हा बाजारपेठेचा राजा असतो. ग्राहकाच्या मागणीनस
ु ार,
इच्छे नस
ु ार, आवडी-निवडीनस
ु ार त्यांना वस्तू व सेवांचा परु वठा करावा लागतो. विपणनामध्ये
ग्राहकांची गरज ओळखण्यापासन
ू त्याचे संपर्ण
ू समाधान करण्यापर्यंत कार्य केले जाते. बाजारपेठेमध्ये
ग्राहकांच्या बदलत्या गरजा विचारात घेऊन वस्तू व सेवांचे विपणन केले जाते. संपूर्ण जगाची
अर्थव्यवस्था ग्राहकांवर अवलंबून आहे . संपूर्ण जगामध्ये सत्ता व संपत्तीविषयी जे विचारप्रवाह आहे त
त्यामधील ग्राहक मिळविणे हा एक महत्त्वाचा विचार प्रवाह असतो. एल. पी. जी. या संकल्पनेचा मूळ
गाभा हा मोठ्या प्रमाणावर जागतिक पातळीवर

$$$$$
ग्राहक मिळविणे हा आहे . ज्या अर्थव्यवस्थेकडे किंवा व्यावसायिकांकडे अधिक ग्राहक ती अर्थव्यवस्था
किंवा व्यवसाय हा शाश्वत विकास साधू शकतो असे समजले जाते. अलीकडच्या काळामध्ये वस्तू व
सेवा विपणनासाठी ग्राहक हा केंद्रबिंद ू मानण्यात आलेला आहे . ग्राहकांना 'टे लर मेड' वस्तू व सेवा
पुरविण्याचा प्रयत्न उत्पादकांकडून केला जातो. ग्राहकांची मानसशास्त्रीय वैशिष्ट्ये, गरजा, वस्तूचा
दर्जा, वस्तूची बहुउपयोगिता, पर्यावरण, नैतिकता इ. बाबी विपणनामध्ये विचारात घेतल्या जातात.
कोविड- १९ नंतर या सर्व संकल्पनांमध्ये बदल होण्याची शक्यता आहे . कोविड-१९ परिस्थितीमुळे
विक्रेता आपला ग्राहक टिकविण्यासाठी आटोकाट प्रयत्न करण्याची शक्यता आहे . ग्राहक
मिळविण्यासाठी व सध्या असलेले ग्राहक टिकविण्यासाठी विशेष प्रयत्न केले जाणार आहे त. कोविड १९
मुळे उत्पादनाच्या विविध साधनांवर काही प्रमाणात मर्यादा आल्यामुळे या परिस्थितीत वस्तू व सेवांचे
केलेले उत्पादन ग्राहकांपर्यंत पोहोचविण्यासाठी विपणनामध्ये नवनवीन संकल्पना रुजवल्या जाणार
आहे त. कोविड-१९ मुळे मागणी कमी झालेमुळे उत्पादित वस्तू व सेवांची विक्री करण्यासाठी ग्राहकाला
महत्त्वाचे स्थान प्राप्त होणार आहे .
ड) ग्राहकांची क्रयशक्ती : ग्राहक हा विपणन साखळीतील अंतिम कड़ी असल्यामुळे ग्राहकांची
खरे दी शक्ती (क्रयशक्ती) अत्यंत महत्त्वाची आहे . ग्राहकांच्या खरे दीशक्ती नुसार बाजारपेठेमध्ये
विपणनाविषयी आडाखे बांधले जातात. व्यह
ू रचना केली जाते. ग्राहकांची क्रयशक्ती ग्राहकांच्या
उत्पन्नावर व गरजांवर अवलंबन
ू असते. कोविडमळ
ु े सर्वच क्षेत्रांतील रोजगारावर विपरीत परिणाम
झालेला आहे . परिणामी, रोजगारात घट झालेली आहे . सध्या काम करीत असलेल्या कर्मचाऱ्यांचा पगार
मिळालेला नाही, तर काही आस्थापनांमध्ये कमी पगार मिळालेला आहे . परिणामतः या सर्व
कर्मचाऱ्यांची म्हणजेच ग्राहकांची क्रयशक्ती कमी झालेली आहे . क्रयशक्ती कमी झाल्यामळ
ु े मागणीत
घट झालेली आहे . बाजारपेठांना पन्
ु हा उभारी दे ण्यासाठी ग्राहकांची क्रयशक्ती वाढविणे आवश्यक आहे
आणि ही क्रयशक्ती वाढविण्यासाठी रोजगार निर्मिती, योग्य वेळेला पर्याप्त वेतन दे णे, मोठ्या
प्रमाणात राष्ट्र उभारणीची कामे सुरू करणे, भांडवलावरील व्याजाचा दर कमी करणे, ठे वीवरील व्याज

176
दर कमी करणे, भांडवल बाजारात स्थिरता निर्माण करणे, दीर्घ काळासाठी धोरण निश्चित करणे,
मोठ्या प्रमाणात आरोग्याच्या सेवा सवि
ु धा उपलब्ध करून दे णे इत्यादी मार्गांचा अवलंब करणे
आवश्यक आहे की जेणेकरून ग्राहकांची क्रयशक्ती वाढविता येईल.
इ) विविध वस्त-ू सेवा-विपणन : ग्राहकांच्या गरजा पर्ण
ू करण्यासाठी विविध सेवा व वस्तंच
ू ी
विक्री करावी लागते. ग्राहकांच्या निकडी बदलत असतात. वय, ठिकाण, कारण, उपयक्
ु तता, गरज,
शासकीय धोरण, स्पर्धा इ. अनेक कारणांमळ
ु े ग्राहकांच्या निकडी बदलत असतात. विक्रेत्यांची
बाजारपेठ, ग्राहकांची बाजारपेठ, स्थानिक बाजारपेठ, प्रादे शिक बाजारपेठ, राष्ट्रीय बाजारपेठ,
आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठ, घाऊक बाजारपेठ, किरकोळ बाजारपेठ, कृषीमाल बाजारपेठ, सोने चांदी
बाजारपेठ, वित्तीय बाजारपेठ, संघटित बाजारपेठ, असंघटित बाजारपेठ

$$$$$
इत्यादी बाजारपेठांमधून वस्तू व सेवांची विक्री केली जाते. या सर्व बाजारपेठा कोविड १९ मुळे संथ
झाल्या आहे त. विविध वस्तू व सेवांच्या विपणनावर मर्यादा आलेल्या आहे त. उदा. दं त चिकित्सक
याच्या दाताबाबतच्या सेवांच्या विपणनावर निर्बंध आलेले आहे त. हॉटे ल व्यवसाय सेवेवर मर्यादा
आलेल्या आहे त. जड वस्तू निर्मिती व विक्री संथ झाली आहे . थोडक्यात, विविध वस्तू व सेवांच्या
विक्रीवर कोविडमुळे विपरीत परिणाम झालेले आहे त. विपणन ही एक साखळी आहे आणि या
साखळीतील एकही कडी निरुपयोगी झाल्यास विपणन साखळी निष्प्रभ होते. कोविडमधून बाहे र
पडण्यासाठी व नंतरच्या कार्यकाळामध्ये यशस्वी विपणनासाठी प्रभावी पद्धतीने काम करावे लागणार
आहे . ग्राहकांना आत्मविश्वास द्यावा लागणार आहे . वस्तू-सेवा उत्पादकांना मदत करावी लागणार
आहे .
फ) ग्रामीण ग्राहकावरील कोविडचा परिणाम : कोविड-१९ या कालखंडामध्ये मोठ्या प्रमाणात
ग्रामीण भागातील रोजगार मंदावला आहे . परिणामतः ग्रामीण भागातील ग्राहकांची खरे दी शक्ती कमी
झालेली आहे . याचबरोबर शेती उत्पादने बाजारपेठेमध्ये विकता न आल्याने कोट्यवधी रुपयाचे
नुकसान ग्रामीण भागातील शेतकऱ्यांचे झालेले आहे . कापस
ू , तूर, कडधान्ये, भाजीपाला, फळे , इत्यादी
बाजारपेठेत विकता आले नाही. सर्व व्यवसाय ठप्प झालेले आहे त. त्यामुळे मागणी नसल्यामुळे
ग्रामीण भागात तयार झालेली उत्पादने व सेवा विकता आल्या नाहीत. त्यामुळे ग्रामीण भागातील
ग्राहकाकडून कमी प्रमाणात खरे दी झालेली आहे . ग्रामीण भागातील तरुण मोठ्या शहरात नोकरीसाठी
गेलेले असल्यामळ
ु े आणि त्यांच्या नोकऱ्या व पगार अडचणीत आल्यामळ
ु े ग्रामीण भागाकडे येणारा
पैसा थांबला गेला. त्यामळ
ु े ग्रामीण भागातील लोकांची खरे दी शक्ती कमी झाली. मार्च-एप्रिल, २०२० या
महिन्यामध्ये शहरातील हॉटे ल्स व इतर व्यवसाय बंद झालेमळ
ु े मोठ्या प्रमाणात दध
ु ाची मागणी कमी
झाली. त्यामळ
ु े ग्रामीण भागातील काही दिवस दध
ू संकलन बंद केले होते. माझ्या पाहण्यातील सहा
एकर कलिंगडे अंदाजे २००-३०० टन शेतामध्ये सोडून दे ण्याची वेळ सदर शेतकऱ्यावर आली.
परिणामतः कोविड कालखंडामध्ये ग्रामीण भागातील शेतकऱ्यांचे फार मोठे हाल झालेले आहे त.
ज) शहरी ग्राहकावरील कोविडचा परिणाम : शहर म्हटले की उठल्यापासून झोपी जाईपर्यंत
पैशाची आवश्यकता असते. कोविड-१९ च्या कालखंडामध्ये शहरी भागातील बऱ्याच कर्मचाऱ्यांना 'काम

177
नाही, पगार नाही' या परिस्थितीला सामोरे जावे लागले आहे . काही कामगारांना अंशतः पगार
मिळालेला आहे तर हातावरचे पोट असणाऱ्या कामगारांना, असंघटित कामगारांना, छोट्या
व्यावसायिकांना फार हालअपेष्टा सहन कराव्या लागल्या आहे त. या काळात समाजसेवक व दानशरू
व्यक्तींनी गरीब कामगारांना अन्न-धान्य दे ऊन मदत केली आहे . त्यामळ
ु े कोविड-१९ या कालखंडात
शहरी भागामध्ये मोठ्या प्रमाणात खरे दी झालेली नाही. विक्री झालेली नाही. शहरी भागातील ग्राहकांची
खरे दी शक्ती कमी झालेली आहे . शहरी भागामध्ये कडक लॉकडाऊन असल्यामळ
ु े व सामाजिक अंतर
राखल्यामळ
ु े विपणन कार्य करता

$$$$$
आलेले नाही. शहरी भागातील विविध लहान-मोठे व्यवसाय एकमेकांवर अवलंबून असल्यामुळे सर्वच
व्यवसाय ठप्प झालेले आहे त. त्यामुळे मोठ्या प्रमाणात सेवा व वस्तूचे विपणन करता आलेले नाही.
५. कोविड-१९ काळात विपणनावर परिणाम करणारे घटक :
कोविड-१९ या कालखंडामध्ये विविध घटकांचा परिणाम विपणनावर झालेला आहे . काही
घटकांचा प्रत्यक्ष तर काहींचा अप्रत्यक्ष परिणाम झालेला आहे . लॉकडाऊनच्या काळात बाजारपेठा संथ
झालेल्या होत्या. या काळामध्ये आपल्याकडे असेल त्या साधनसामग्रीवर गुजराण करण्यात आलेली
आहे . या काळामध्ये खालील घटकांचा परिणाम विपणनावर झालेला आहे . जगामध्ये १ कोटीहून
अधिक लोकांना कोविडची बाधा जुलै १०, २०२० पर्यंत झाल्याचे दिसून येते तर भारतामध्ये ८ लाखाहून
अधिक लोक जल
ु ै १०, २०२० अखेर बाधित झालेले आहे त. त्यामुळे खालील घटकांवर परिणाम झालेला
आहे .
 ग्राहकांच्या उत्पन्नात घट झाली आहे .
 विक्रीमध्ये घट झाली आहे .
 मागणी-पुरवठा यामध्ये घट झाली आहे .
 वस्तू व सेवांचे उत्पादन थांबविण्यात आले.
 लॉकडाऊनमुळे कामगारांना कामाच्या ठिकाणी जाता आले नाही.
 सर्व सण, समारं भ, कार्यक्रम, उपक्रम इ. बंद झाले.
 ग्राहकांचे मानसशास्त्र प्रतिकूल झाले.
 शासनाकडून अन्नधान्य परु वठा केल्यामळ
ु े बाजारपेठांत मागणी कमी झाली.
 वाहतक
ू सवि
ु धांच्या अभावामळ
ु े विपणनावर परिणाम झालेला आहे .
 आंतरराष्ट्रीय व्यापार कमी झाला आहे .
 ग्राहकांकडून वस्तू व सेवा वापरांचे प्रमाण कमी झाले.
 सर्व सार्वजनिक उपक्रम बंद झाल्यामळ
ु े अनष
ु ंगिक वस्तू व सेवांची विक्री झाली नाही.
 नागरिकांचे खर्चाचे प्रमाण कमी झाले. परिणामी मागणी कमी झाली.
 ग्राहकांच्या मनातील भीतीमुळे संबंधितांनी आपल्या गरजा कमी केल्या तसेच गरजा पुढे
ढकलल्या. त्यामुळे विपणनावर परिणाम झाला.

178
  भांडवल बाजारावर परिणाम झाला. त्यामुळे आवश्यक भांडवल कोविड-१९ मध्ये उपलब्ध झाले
नाही.
 दरडोई उत्पन्नात घट झाली. परिणामतः ग्राहकांची क्रयशक्ती कमी झाली.
 कृषी मालाला बाजारपेठा मिळाल्या नाहीत. त्यामळ
ु े कृषी मालाचे अतोनात नक
ु सान झाले.
६. विपणनातील 4 P's (चार पीज) : विपणनामध्ये 4 P's चा विचार केला जातो. यामध्ये Product
(उत्पादन), Price (किंमत), Place (वितरण ठिकाण) व Promotion (वद्ध
ृ ी) यांचा समावेश

$$$$$
होतो. कोविड १९ मध्ये या 'चारही पी'चा वापर करता आलेला नाही. म्हणजेच उत्पादन, किंमत,
निर्धारण, वितरण व वद्ध
ृ ी करता आलेली नाही. विपणनामध्ये 4 P's ना 'विपणन मिश्रण' असे म्हटले
जाते. या मिश्रणाशिवाय प्रभावी व्यापार व उदीम करता येत नाही आणि याचा अनुभव कोविड-१९ च्या
कालावधीमध्ये आलेला आहे . उत्पादनामध्ये भौतिक वस्तू व सेवा यांचा समावेश होतो. यासाठी रचना,
वेस्टन, उत्पादनाची उपयोगिता, साधन सामग्रीचा वापर, हितावह उत्पादन, गुणवत्तापूर्ण उत्पादन
इत्यादीचा समावेश होतो. किंमत निर्धारणामध्ये वस्तू व सेवांची पैशात केलेली किंमत होय.
संसाधनाचा खर्च, मागणी, उपयुक्तता, मूल्य, स्पर्धा, कर, इत्यादींचा विचार किंमत निर्धारणासाठी
होतो. वितरणामध्ये उत्पादकाने निर्माण केलेली वस्तू व सेवा ग्राहकांपर्यंत पोहोचविली जाते. घाऊक
व्यापारी, मध्यस्थ, किरकोळ व्यापारी, दलाल, वाहतूक साधने, साठवणूक सुविधा इत्यादींचा समावेश
विपणनामध्ये होतो. ग्राहकाला योग्य वेळेला योग्य प्रमाणात वस्तू व सेवा पुरवाव्या लागतात व असा
पुरवठा कोविड १९ कालखंडामध्ये होऊ शकला नाही... विपणन मिश्रणामध्ये चौथा 'पी' म्हणजे वद्ध
ृ ी
(Promotion) होय. विक्रय वद्ध
ृ ी म्हणजे वस्तू व सेवांची वर्तमान व संभाव्य ग्राहकांना प्रभावी पद्धतीने
माहिती दे ऊन विक्रीमध्ये वाढ करणे होय. ग्राहकांचे लक्ष वेधून घेण्यासाठी जाहिरात, मागणी निर्माण
करणे, खरे दीची प्रेरणा दे णे, स्पर्धेचा मुकाबला करणे, प्रतिमा निर्माण करणे, प्रसिद्धी, व्यापारी सूट, रोख
सूट, प्रलोभने, कमिशन, भेटवस्तू इत्यादींचा समावेश होतो. परिणामी, विक्रय वद्ध
ृ ी करता येते. कोविड-
१९ मुळे या चारही 'पी'चा वापर करता आलेला नाही. त्यामुळे वस्तू व सेवा मोठ्या प्रमाणात विकता
आलेल्या नाहीत. या काळामध्ये बाजारपेठा खुल्या नसल्यामुळे किंमत निर्धारण करणे, वस्तू व सेवा
उत्पादित करणे, वितरण साखळी निर्माण करणे आणि विक्रय वद्ध
ृ ी करणे शक्य झालेले नाही.
समारोप :
कोविड-१९ या महामारीने संपर्ण
ू जगामध्ये हाहाकार माजविला आहे . संपर्ण
ू जनजीवन ठप्प
झालेले आहे . याचा विपरीत परिणाम विपणनावर झालेला आहे . हजारो व्यवसाय, कोट्यवधी कर्मचारी
कामाविना घरामध्ये बसन
ू राहिले. व्यावसायिकांची अर्थार्जनाची साधने बंद झाली. परिणामतः
क्रयशक्ती कमी होऊन खरे दीवर मर्यादा आल्या. विपणन हा मानवाच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग आहे
तसेच उद्योग-व्यवसायाच्या शाश्वत विकासासाठी विपणन महत्त्वाची भमि
ू का पार पाडत असते. मी,
माझी नोकरी, माझा व्यवसाय, माझी तब्येत, माझे कुटुंबीय, माझा दे श व संपर्ण
ू जग सरु क्षित असेल
तरच विपणन करता येते. कोविड-१९ कालखंडामध्ये सर्वच ठिकाणी असुरक्षितता होती. परिणामी,
विपणनात बाधा आलेली दिसून येते. दरडोई उत्पन्नात प्रचंड घट झाल्यामुळे आणि ग्राहकाच्या

179
मनामध्ये कोविड-१९ ची भीती असल्यामुळे बाजारपेठेत चलन-वलन थांबले गेले. कोणत्याही दे शाच्या
अर्थव्यवस्थेच्या विकासासाठी विपणनाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे . या कालखंडामध्ये कामगारांचे
स्थलांतरण झाल्यामळ
ु े खरे दीचे प्रमाण कमी झाले. अर्थपरु वठा करणाऱ्या संस्था व बँकर यांनी कर्ज

$$$$$
दे ण्याचे प्रमाण कमी केल्यामळ
ु े बाजारपेठेतील पैसा कमी झाला. पर्यायाने विपणनावरही परिणाम
झाला. साधारणपणे ८० कोटी जनतेला 'फ्री राशन' दिले गेल्यामळ
ु े संबंधितांकडून खरे दी झाली नाही,
त्यामुळे विपणनावर परिणाम झाला आहे .
संदर्भ :
 फिलीप कोटलर - विपणन व्यवस्थापन
 सी. बी. मेमोरिया - विपणन व्यवस्थापन
 श्री. व. कडवेकर विपणन तत्त्वे आणि पद्धती
 वर्तमानपत्रे
 रे डिओ व्याख्याते
 टी. व्ही. बातम्या

180
$$$$$

२१. कशी असतील कोरोना महामारीनंतरची प्रसिद्धीमाध्यमे ?

- श्रीराम ग. पचिंद्रे, कोल्हापरू

आकाशवाणी, दरू दर्शन, वर्तमानपत्रे या प्रसारमाध्यमांची भूमिका विशद करून,

प्रसारमाध्यमाचे काम समाजपरिवर्तनाचे आहे . कोरोनानंतर प्रसारमाध्यमाचे स्वरूप झपाट्याने
बदलणार आहे . मानवी सेवेला महत्त्व हा नवा प्रवाह वद्धि
ृ ग ं त होतो आहे . त्यादृष्टीने प्रसारमाध्यमांनी
आपली विश्वासार्हता, व्यापकता, दर्जेदारपणा आणि लोकाभिमुखता टिकवण्याची गरज आहे . समाजात
झालेल्या बदलांची नोंद यथोचित, अनुकूल असे प्रसारमाध्यमांना बळ दे णारी ठरे ल. समाजाने
प्रसारमाध्यमाच्या पाठीशी उभा राहणे गरजेचे आहे इ. बाबी या लेखात साधार विशद केलेल्या आहे त.
कोरोना विषाणू कोविड १९ मुळे जगातील सर्वच क्षेत्रांवर गंभीर परिणाम झालेला आहे .यापुढील
काळात मानवी जीवनाच्या अनेक अंगांवरही अनेक परिणाम होणार आहे त. इतर सर्व व्यवहारांप्रमाणे
प्रसिद्धीमाध्यमांवरही ह्या महामारीचा दष्ु परिणाम मोठ्या प्रमाणावर झालेला आहे . या पुढच्या
काळातही प्रसिद्धीमाध्यमांचे स्वरूप आमूलाग्र बदलत जाईल, असे दिसते. जगावर कोणतीही आपत्ती
आली, की तिचे परिणाम मुद्रित आणि दृक – श्राव्य माध्यमांवरही होतच असतात. माध्यमे आणि
समाज यांच्यात घनिष्ठ संबंध असतो. नजीकच्या काळात माध्यमांमधील आशय अभिव्यक्ती,
कार्यपद्धती, जाहिरातींचे स्वरूप यामध्ये बरे च बदल पाहायला मिळतील.
कोरोना महामारीच्या काळात माध्यमांचे जग आरपार बदलन
ू गेले आहे . कोरोनानंतरची
प्रसिद्धीमाध्यमे कशी असतील याची कल्पना करणे कठीण आहे . प्रसिद्धीमाध्यमांचा आशय, मांडणीची
पद्धती, शैली तसेच जाहिराती, जाहिरातींचे स्वरूप यामध्ये कोरोनामळ
ु े बदल झाला आहे . हे सर्व कसे व
का झाले, कोणत्या प्रकारचे हे बदल आहे त हे समजन
ू घ्यायला हवे. माहिती दे णे, विश्लेषण करणे,
मनोरं जन करणे, शिक्षण दे णे, जाहिरात करणे ही प्रसिद्धीमाध्यमांची प्रमख
ु का मानली जातात.
पाश्चिमात्य दे शांमध्ये माहिती आणि मनोरं जन यांना अधिक महत्त्व दिले जाते. त्यामुळे माध्यमांचे
कार्य माहिती व मनोरं जन आहे असे मानले जाते. पण आता पन्
ु हा एकदा माहिती, मनोरं जन यापलीकडे
जाऊन लोकशिक्षणाला अधिक महत्त्व आहे , हे जगभरातील माध्यमांच्या लक्षात आले आहे . याचा अर्थ,
प्रसारमाध्यमांचे विश्व हे समाजपरिवर्तनाचे आहे , मानवी कल्याणासाठी आहे ही गोष्ट कोरोनानंतरच्या
काळात प्रामुख्याने समोर आली आहे . वत्ृ तपत्रांना चौथी सत्ता आणि नभोवाणी, दरू दर्शन या
माध्यमांना पाचवी सत्ता असे म्हटले जाते. तथापि, कोरोनाच्या काळात झालेले बदल लक्षात घेता
भविष्यकाळात मद्रि
ु त आणि दृक-श्राव्य अशा दोन्ही माध्यमांचे महत्त्व कायम राहणार आहे . कारण,
वत्ृ तपत्र हे विश्वासार्ह माध्यम समजले जाते आणि प्रसारण माध्यमे ही लोकांना तत्काळ माहिती
दे ण्यात महत्त्वाची भमि
ू का पार पाडतात. कोरोनाच्या काळात वर्तमानपत्रांची

181
$$$$$
विश्वासार्हता पन्
ु हा एकदा पणाला लागली आणि खऱ्या व विश्वासार्ह वत्ृ तांसाठी लोक आजही
वर्तमानपत्रांनाच पसंती दे तात, ही गोष्ट उजळपणाने समोर आली. प्रसारण माध्यमांबाबत बोलायचे
झाले तर विविध प्रकारच्या वाहिन्यांनी कोरोनाबाबतची जनजागत
ृ ी करत असतानाच भीतीही
पसरवल्याचे बोलले गेले. अर्थात, प्रसारण माध्यमांमध्ये मानवी आस्थांच्या बातम्यांना विशेष महत्त्व
प्राप्त झाल्याचे दिसले. उलट आकाशवाणीसारख्या माध्यमाने सकाळी ८ वाजता कोरोना बातांकन सरू
ु
केले आणि लोकांनीही त्याला चांगला प्रतिसाद दिला.
कोरोनाकाळात बातम्यांची हाताळणी, मांडणीचे विषय यात बदल झाले. पण निरपेक्षता, सत्य,
नावीन्य ही वत्ृ तमूल्ये अजरामर आहे त, हे पन्
ु हा एकदा सिद्ध झाले. जगामध्ये सर्वांत महत्त्वाचे काय
असेल तर ते मानवाचे हित. मानवाच्या कल्याणासाठी उपरोक्त सर्वच माध्यमांनी आपले सर्वस्व
पणाला लावून वार्तांकन केले आणि आपल्या कामात शिस्त, अनश
ु ासन यांबरोबरीने समर्पणालाही
महत्त्व दिले जाते हे दाखवून दिले. माध्यमकर्मींचे स्थान या काळात समाजसेवकांसारखे महत्त्वाचे
ठरले. आपत्तीच्या काळात प्रसारमाध्यमे लोकशिक्षणाचे कार्य करतच असतात. त्यांना योग्य दिशा
दे ण्याची गरज असते.
प्रसारमाध्यमांच्या लोकशिक्षणात तीन महत्त्वाच्या अवस्था असतात. पहिली अवस्था असते
ती घटना आणि घडामोडींची नीट माहिती दे ण्याची. अशी माहिती दे ताना लोकांमध्ये घबराट पसरणार
नाही याची दक्षता घेणे गरजेचे असते. या पहिल्या अवस्थेत वर्तमानपत्रे अधिक प्रभावी ठरली.
वर्तमानपत्रांनी अत्यंत समतोल वार्तांकन करून लोकांना सत्यस्थिती व वस्तुस्थिती कथन करण्याचा
प्रयत्न केला. तसेच प्रसारभारतीच्या दरू दर्शन, आकाशवाणी या माध्यमांनीही चांगले वार्तांकन केले.
दस
ु ऱ्या अवस्थेत लोकांना योग्य त्या सेवा प्रदान करून दे ण्याला महत्त्व असते आणि ही सेवा कुठे व
कशी मिळत आहे याची माहिती दे णे गरजेचे असते. कोरोनाकाळात रुग्णालये कोठे आहे त, तेथे सुविधा
कशा आहे त, चाचणीचे शुल्क किती आहे , विभागनिहाय कोरोनाबाधितांची स्थिती कशी आहे , कोणत्या
स्वयंसेवी संस्था भोजनाची सुविधा दे त आहे त, कामगारांची प्रवासासाठी व्यवस्था कुठे करण्यात आली
आदी माहिती वर्तमानपत्रांनी सुयोग्य पद्धतीने आणि गोपनीयतेचे संकेत पाळून दिली. याला 'रिलिफ
सर्व्हिस' असे म्हटले जाते. तिसरी अवस्था असते जीवन पूर्ववत करण्याची. याला 'बँक टू नॉर्मसी'
म्हणतात. या काळात प्रसारमाध्यमे जनजीवन पूर्ववत करण्यासाठी लोकशिक्षण करतात. अलीकडे
आपण पाहतो, लॉकडाऊन ५ संपल्यानंतर जीवन पूर्ववत करण्याचे प्रयत्न सुरू झाले आहे त. या काळात
कोणती काळजी घ्यावयाची, मास्कचा वापर कसा करायचा, किती बाबतीत मोकळीक पाळायची, निर्बंध
किती महत्त्वाचे आहे त या बाबी प्रसारमाध्यमांनी लोकांसमोर ठे वल्या. या प्रकारचे शिक्षण लोकांना
सजग करण्यासाठी महत्त्वाचे ठरले आणि ठरत आहे . प्रसारमाध्यमांचे कार्य लोकशिक्षण आणि
लोकजागत
ृ ीचे असते, ही बाब या तिसऱ्या टप्प्यात अधिक प्रकर्षाने समाजासमोर आली.

$$$$$

182
 माध्यम मद्रि
ु त असो की दृक-श्राव्य, म्हणजेच वत्ृ तपत्रे असोत की वाहिन्या; .यामध्ये जागेला
आणि वेळेला अत्यंत महत्त्व आहे . त्यामळ
ु े कमीत कमी जागेत अधिकाधिक चांगला मजकूर कसा दे ता
येईल आणि कमीत कमी वेळेत अधिक चांगल्या वत्ृ तांचे प्रसारण करता येईल, याकडे माध्यमांना लक्ष
द्यावे लागले.
मद्रि
ु त माध्यमांना कोरोना काळात आणि त्यानंतरही वितरणाची समस्या भेडसावत आहे .
व्यवस्थेने लावलेल्या निर्बंधांमळ
ु े आणि समाजातील भीतीमळ
ु े अंक लोकांपर्यंत पोहोचवताना बरीच
कसरत करावी लागत आहे . लॉकडाऊनच्या काळात तर वितरण पर्ण
ू ठप्प असल्याने लोकांनी
वेबआवत्ृ त्यांना प्राधान्य दिले. पण त्यामुळे लोकांची पेपर वाचनाची सवय कमी झाली तर भविष्यात
खपाचे काय होणार, असा प्रश्न पडला. त्यामुळे लोकांपर्यंत वर्तमानपत्र पोहोचवणे हे अधिक महत्त्वाचे
ठरणार आहे . वत्ृ तपत्र व्यवस्थापनात पोहोच आणि उपलब्धता या दोन गोष्टी अत्यंत महत्त्वाच्या
ठरतात. वर्तमानपत्रे लोकांपर्यंत पोहोचलीच नाहीत किंवा ती उपलब्धच झाली नाहीत तर त्यांचा प्रभाव
कसा निर्माण होणार? त्यांची जाहिरातक्षमता कशी वाढणार असा प्रश्न असतो. कोरोनानंतर
वर्तमानपत्रांपुढे वितरणाची समस्या आणि जाहिरातीची समस्या या प्रमुख अडचणी ठरत आहे त.
कारण, वर्तमानपत्रांचे वितरण पूर्ववत करणे आणि जाहिरातींचा ओघ वाढवणे महत्त्वाचे आहे .
वर्तमानपत्र ही एक सामाजिक संस्था असते. ती सामाजिक संस्था चालवायची तर लोकांनी भरभरून
साहाय्य करणे गरजेचे असते. बिनजाहिरातींची वत्ृ तपत्रे ही संकल्पना काहींना बरी वाटत असली, तरी
तो बड
ु ीचा व्यवसाय असतो. तसेच जाहिरातींमुळे वस्तू व सेवांविषयीची माहिती लोकांना कळत असते
आणि त्याचा वापर आपले जीवन सुसह्य करण्यासाठी लोकांकडूनही केला जात असतो. त्यामुळे
जाहिराती या केवळ वत्ृ तपत्रांचा आर्थिक आधार नसून त्या लोकांसाठीही आवश्यक ठरतात. तथापि,
भविष्यकाळात वर्तमानपत्रांना जाहिरातींची संजीवनी कशी मिळत राहणार हा खरा प्रश्न आहे .
कोरोनानंतर प्रसारमाध्यमांचे चित्र झपाट्याने बदलणार आहे . त्यांचे स्वरूप अंतर्बाह्य बदलत
राहील. जगावर आलेल्या संकटांचे परिणाम हे माध्यमांवर होतात. कारण माध्यमे आणि समाज
यांच्यातील संबंध घनिष्ठ असतो. समाजामध्ये घडणाऱ्या घटनांचे पडसाद माध्यमांमध्ये उमटत
असतात. या पार्श्वभम
ू ीवर विचार करता येणाऱ्या काळात माध्यमांमधील आशय, अभिव्यक्ती,
कार्यपद्धती, जाहिरातींचा आशय यामध्ये बदल पाहायला मिळू शकतो. कोरोना आणि लॉकडाऊन यांमुळे
एकंदरीत दे शाच्या व जगाच्या अर्थव्यवस्थेला दिलेल्या हादऱ्यांमुळे उद्योगधंद्यांपुढे अर्थसंकट उभे
राहिले आहे . याची झळ माध्यमांना बसणार आहे . तथापि, मनुष्यबळ कमी करणे हे त्यावरचे उत्तर
असणार नाही... असलेल्या मनष्ु यबळाला प्रशिक्षित करून आलेल्या संकटाचा सामना करताना प्राप्त
परिस्थितीत आपले स्थैर्य कसे वाढवायचे, हे अधिक महत्त्वाचे आहे . तेव्हा माहिती, मनोरं जन, माहिती,
शिक्षण ही महत्त्वाची कार्ये करत असताना 'मानवी सेवा' याला अधिक महत्त्व येणार आहे . यालाच
‘जनसेवा

$$$$$

183
पत्रकारिता' असे म्हणतात. माध्यमांतील माहिती, बातम्या, अग्रलेख, स्तंभ, सदरे , विशेष लेख,
परु वण्या या सर्वांचा अंतिम हे तू मानवाची व समाजाची सेवा करणे, त्यांच्या कल्याणाचा मार्ग शोधणे
हाच असतो.
प्रा. जॉन होहे म्बर म्हणतात, 'जनसेवा पत्रकारिता हा नवा प्रवाह असला, तरी तो वर्धिष्णू आहे .
कारण कृषी, उद्योग, शिक्षण, पर्यावरण, ग्राहक हितरक्षण अशा अनेक क्षेत्रांमध्ये चांगले काम करायचे
असेल तर माणस
ू केंद्री विचार करणे महत्त्वाचे आहे . माणस
ू हाच माध्यमांच्या विकासाचा केंद्रबिंद ू आहे .
माध्यमांना मिळणारी शक्ती ही माणसातन
ू च मिळत असते.’ प्रा. मॅकविल म्हणतात, 'प्रसार माध्यमे ही
परिवर्तनाची जनित्रे असतात. त्यांचा उपयोग नियोजितपणे आणि योजकपणाने केला तर समाजाचे
चित्र बदलू शकते. येणाऱ्या काळात या दृष्टीने माध्यमांची भूमिका महत्त्वाची राहणार आहे . त्यासाठी
माध्यमांनी पुढाकार घेण्याची गरज आहे .' कोरोनानंतरच्या काळात समाजजागत
ृ ीची आणि
लोककल्याणाची फार मोठी जबाबदारी प्रसारमाध्यमांवर आहे . हे शिवधनुष्य पेलण्यासाठी माध्यमांना
आर्थिक शक्तीची गरज आहे . ती शक्ती जाहिरातींच्या माध्यमातून मिळू शकते. यासाठी समाजातील
विविध उद्योगसमूह, सेवाभावी संस्था तसेच लोकोपयोगी संस्थांनीही प्रसारमाध्यमांचे सामाजिक कार्य
लक्षात घेऊन त्यांच्या पाठीशी भक्कमपणाने उभे राहिले पाहिजे. नाहीतर जगभरात काही दे शांत
वर्तमानपत्रांच्या एका अंकाची किंमत १०० रुपये इतकी आकारली जाते, तशी वेळ आपल्यावर येईल. ती
येऊ न दे ण्यासाठी माध्यमांना जाहिरातींचे आर्थिक पाठबळ दिले पाहिजे. त्यातून माध्यमे अधिक
सक्षम बनतील आणि त्यांच्याकडून अधिकाधिक लोकोपयोगी कार्य घडेल. भविष्यात माध्यमांमुळे
जागेच्या वापराचा मोठा बाका प्रसंग असणार आहे . यासाठी माध्यमांनी आपल्या रचना व कार्यपद्धतीत
बदल करणे आवश्यक आहे .
समाजमाध्यमे हा माहिती तत्परतेने पोहोचवण्याचा प्रमुख स्रोत बनला असला, तरी त्याची
विश्वासार्हता दिवसेंदिवस कमी होत असल्याचे कोरोनाकाळात दिसून आले आहे . त्यामुळे
वर्तमानपत्रांनी आणि अन्य माध्यमांनी सोशल मीडिया हे आपल्यासाठी संकट आहे असे न मानता
आपली विश्वासार्हता, व्यापकता, दर्जेदारपणा आणि लोकाभिमुखता वाढवण्याची गरज आहे . आज
शिक्षणाच्या क्षेत्रात कोरोनामुळे अनेक प्रश्न निर्माण झाले आहे त. त्यांची सोडवणूक करण्यासाठी
माध्यमांना मोठी भमि
ू का बजावता येऊ शकते. तसेच प्रकाशन संस्थांपुढे आज कोरोना महामारीने
संकट उभे केले आहे . त्याबाबतही वर्तमानपत्रे महत्त्वाची भमि
ू का बजावू शकतात. समाजात झालेल्या
बदलांची सूक्ष्म दृष्टीने नोंद घेऊन त्यानुसार यथोचित आणि अनुकूल बदलत करत गेल्यास
वर्तमानपत्रांना उद्याचे आव्हान पेलणे सक
ु र होऊ शकेल. अर्थात, यासाठी समाजाने त्यांच्या पाठीशी
उभे राहणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे .

$$$$$

२२. डिजिटल मीडिया हे नजीकचं वर्तमान

184
 सचिन परब, मुंबई

वाचकांसमोर वर्तमानपत्रातील बातमी विचारदर्शक किंवा विरोधी असते. सोशल मीडिया,

फेसबक
ु , व्हॉटसअॅप, मासमीडिया इ. जगावर राज्य करू पाहताहे त. यग
ु स्पर्धेत वर्तमानपत्रे मागे पडून
डिजिटल कण्टे ण्टचा प्रभाव वाढतो आहे . कोरोनाचा वर्तमानपत्र या माध्यमाला मोठा फटका बसला
आहे . वर्तमानपत्र, टी.व्ही. चॅ नेल यापेक्षा डिजिटल मीडिया कण्टे ण्टचा प्रभाव वाढू लागला आहे . डिजिटल
मीडिया हाच भारतातील माध्यम जगाचा नजीकचा भविष्यकाळ बनवणारा आहे . याची साधार चर्चा या
महत्त्वपूर्ण लेखात केली आहे .
आपण लिहितो त्याने वाचकांचे विचार बदलतात का, हा प्रत्येक पत्रकारासमोर असलेला
सनातन प्रश्न असतो. याचं उत्तर हो किंवा नाही, असं दे ता येणार नाही असे अनुभव येत असतात.
कधीकधी सहज लिहिलेल्या बातमीने एखादा माणस
ू बदलताना दिसतो आणि अनेकदा अत्यंत प्रभावी
लिखाणानेही वाचकावर काही परिणाम होत नाही.
त्याचं काय होत असावं? वाचकाचा एका दिशेने विचार सुरू असतो. त्यात एखादं लिखाण
त्याच्या सुरू असलेल्या विचाराशी संबंधित असतं. एकतर ते वाचकाच्या विचारप्रवाहाला भक्कम करतं
किंवा त्याला विरुद्ध दिशेने विचार करायला प्रवत्ृ त करतं. हे विरुद्ध विचार करायला प्रवत्ृ त करणं सोपं
नाही. ते कोणता लेखक किंवा पत्रकार करू शकतो? तर ज्याने वाचकाचा विश्वास कमावला आहे .
ज्याच्याशी एक लेखक म्हणून वाचकाची मैत्री झालेली आहे . सतत संगत हीच विचार बदलवू शकते.
मग ती संगत प्रत्यक्षातली असो किंवा वाचक-लेखक या नात्यातून निर्माण झालेली असो, त्यामुळे
एखादा पेपर किंवा टीव्ही चॅ नल वाचक किंवा प्रेक्षकांशी आपली मैत्री तयार करण्यासाठी धडपड करते.
म्हणजेच बाजारपेठेच्या भाषेत आपला ब्रँड तयार करते. एखादा रे डिओ जॉकी किंवा व्याख्यानं दे णारा
वक्ताही हे च करत असतो. त्यातून विश्वासार्हता तयार होते. परिणामी, लोकप्रियता आणि प्रभाव वाढत
जातो.
मुख्य प्रवाहातल्या माध्यमांचं प्रभाव निर्माण करण्याचं हे च सूत्र सोशल मीडियाने उलटं पालटं
करून टाकलंय. एखाद्या पेपर किंवा टीव्हीतल्या ब्रँडला आपली वाचक, प्रेक्षकांशी मैत्री करायला अनेक
वर्षं कष्ट उपसावे लागतात. आता सोशल मीडिया या भानगडीत न पडता वाचकाच्या प्रत्यक्षात
असलेल्या मैत्रीला, विश्वासालाच वापरून घेतं. उदाहरणार्थ, व्हॉटस ्अॅपवर आलेल्या एखाद्या
मेसेजवर आपण अनेकदा सहज विश्वास ठे वतो, कारण तो आपल्या एखादा जवळच्या मित्राने
पाठवलेला असतो. आपल्याला नेहमी मार्गदर्शन करणाऱ्या आईवडील, भाऊबहीण, नातेवाईक किंवा
ज्येष्ठ सहकाऱ्याने पाठवलेला असतो. बऱ्याचदा तो त्याने लिहिलेला मेसेज नसतो, तो फक्त फॉरवर्ड
करतो. पण त्याबरोबर त्याने त्याच्या नकळत स्वतःची विश्वासार्हता अॅटॅ च केलेली असते. म्हणजेच
मळ
ू मेसेज तयार करणारा फॉरवर्ड

$$$$$
करणाऱ्याच्या विश्वासार्हतेला वापरून वाचणाऱ्यावर प्रभाव टाकतो. लिहिणारा मेसेज फॉरवर्ड
करणाऱ्याला आपल्या हे तूंसाठी वापरून घेतो. लोकांना मेसेज फॉरवर्ड करण्यासाठी प्रवत्ृ त करण्याचं एक

185
तंत्र सोशल मीडियात विकसित करण्यात आलंय. ते जमलं की मग आपल्या विचारांचा प्रसार सोपा
ू जिंकता येते किंवा दे शच्या दे श काही
होऊन जातो. मग त्यावर एखादी वस्तू विकता येते, निवडणक
काळासाठी आपल्या विचारांचा करता येतो.
हे घडू शकतं याचा अनभ
ु व घ्यायचा तर आपण आपली फेसबक
ु वॉल आणि व्हॉटस ्अॅपवर
आलेले मेसेज बारकाईने वाचले की परु े . आधीच आपण आपलं वास्तवातलं जग विसरून
मोबाईलवरच्या आभासी जगात गरु फटलेले होतो. त्यात कोरोनाच्या लॉकडाऊनमधे सोशल मीडियातन
ू
उभ्या झालेल्या कल्पनाविश्वाने आपल्याला पर्ण
ू पणे घेरून टाकलं. या काळात भारतीयांचा मोबाईलवर
राहण्याचा वेळ आणि इंटरनेट वापर अनेकपटीने वाढल्याचं अनेक सर्व्हेमधून सांगण्यात येतंय. त्यामुळे
माध्यम म्हणून, मासमीडिया म्हणून सोशल मीडियाने आपलं जाळं सगळ्या जगावर अधिक बळकट
केलंय. कोविडनंतरचा मीडिया हा या सोशल मीडियाच्या आणि त्याही पुढे जाऊन डिजिटल मीडियाच्या
अंगानेच वळण घेणार आहे , हे आता स्पष्ट झालंय.
आजचं जग उत्तम माहीत असलेला इस्रायली समाजचिंतक युवाल नोवा हरारी सांगतो की जे
बदल व्हायला अनेक वर्ष लागली असती ते कोरोनाने खूप लवकर घडवून आणलेत आणि आणणार
आहे . वाचकाला माहिती दे णारं प्राथमिक माध्यम म्हणून वर्तमानपत्रं आणि टीव्हीवरचे न्यूज चॅ नल
यांची जागा सोशल मीडियाने घेण्याच्या प्रवासाला कोरोनाने खूप वेग दिला. उदाहरणार्थ, मुख्यमंत्री
उद्धव ठाकरे महाराष्ट्रातल्या जनतेला काही सांगू इच्छितात, तेव्हा ते कोरोनामुळे फेसबुक लाईव्हचं
माध्यम वापरतात. कोरोनाच्या आधी ते प्रसिद्धीपत्रकाच्या रूपात आपलं निवेदन पाठवत असत किंवा
पत्रकार परिषद घेत. पत्रकार परिषदे तला पेपर किंवा टीव्हीचा पत्रकार हा ती माहिती वाचक प्रेक्षकांकडे
पोचवत असे. पण कोरोनाने मधल्या प्रक्रियेला फाटा मिळाला. वाचक थेट फेसबुकवरच उद्धव ठाकरें चं
निवेदन पाहू, ऐकू लागले. टीव्हीलाही मुख्यमंत्र्यांचं म्हणणं लोकांपर्यंत नेण्यासाठी फेसबुकवर
अवलंबून राहावं लागलं. वर्तमानपत्रं तर या स्पर्धेत फारच मागे पडली.
फेसबुकवर मुख्यमंत्र्यांचं लाईव्ह किती जणांनी पाहिलं, याची आकडेवारी आपण सगळे च बघू
शकतो. ती पाहिलं तर कळतं की त्यासाठी टीव्ही आणि वर्तमानपत्रांवर अवलंबून राहणं लोकांनी सोडून
दिलंय. ते आता फर्स्ट हँड माहिती थेट मुख्यमंत्र्यांकडून घेऊ इच्छित आहे त. त्यांना पारं परिक
माध्यमांचा मध्यस्थ नकोय. लोक राज्य सरकार किंवा केंद्र सरकारच्या वेगवेगळ्या फेसबुक आणि
ट्विटर अकाऊंटवरून थेट माहिती मिळवू लागलेत. माहिती मिळवण्यासाठीचा एक टप्पा कोरोनाने
कमी करायला सुरुवात केलीय. त्यामुळे या बदलांनंतर वर्तमानपत्रं आणि न्यूज चॅ नल्सच्या कामाचं
स्वरूपच बदलण्याची शक्यता निर्माण झालीय.

$$$$$
फक्त सोशल मीडियातन
ू लोकांपर्यंत पोचणाऱ्या डिजिटल कंटे ण्टचा, डिजिटल मीडियाचा प्रभाव आता
कुणालाच टाळता येणार नाहीये. म्हणूनच पारं परिक माध्यमसमूहदे खील स्वतःचा डिजिटल कंटे ण्ट
तयार करण्यासाठी धावपळ करत आहे त.

186
 याचा अर्थ टीव्ही चॅ नल आणि वर्तमानपत्रं बंदच पडतील, असं बिलकूल नाही. कोरोनाचा
वर्तमानपत्रांना मोठा फटका बसलाय. मंब
ु ई, पण्
ु यासह दे शातल्या महानगरांत वर्तमानपत्रं अजन
ू ही
दारात पोचत नाहीय. उद्योगधंदे जवळपास बंद असल्यामळ
ु े जाहिराती अत्यंत कमी आहे त. जाहिराती
नसतील तर वर्तमानपत्रं हा आतबट्टय
् ाचा व्यवसाय आहे . वर्तमानपत्राचा एका दिवसाचा एक अंक
काढण्यासाठी साधारण १० रुपये खर्च येत असेल, तर ते अर्ध्या किमतीत म्हणजे ५ रुपयाला विकावं
लागतं. अशावेळेस एक दिवस दे खील जाहिरातींशिवाय पेपर काढणं, वर्तमानपत्राच्या आर्थिक रचनेला
हादरवू शकतं. अशावेळेस मार्चच्या मध्यापासन
ू पहिले दोन महिने जाहिरातींशिवाय, त्यानंतर थोड्या
जाहिरातीनिशी अंक काढण्याचा खर्च झेपणं बड्याबड्या माध्यमसमूहांना अवघड झालंय. यात अनेक
छोटी वर्तमानपत्रं मान टाकत आहे त. मोठ्या वर्तमानतपत्रांनी आपल्या आवत्ृ त्या किंवा इतर प्रकल्प
बंद केलेत. पानं, पुरवण्या कमी केलीत. साखळी वर्तमानपत्रांनी दरू च्या आवत्ृ त्यांवरचा खर्च कमी करून
आपापली प्रमुख प्रादे शिक प्रभावक्षेत्रं मजबूत ठे वण्यावर लक्ष केंद्रित केलंय. गणपती ते नाताळ हे
वर्तमानपत्रांमधे जाहिरातीसाठी सुगीचे दिवस असतात. यातला गणपती कोरोनामुळे गेल्यात जमा
आहे . त्यापुढच्या काळात म्हणजे नवरात्र, दिवाळीपर्यंत कोरोनाचा प्रभाव कमी होऊन जनजीवन
सुरळीत झालं तरच वर्तमानपत्रांचा धंदा रुळावर येऊ शकतो.
याचा फटका वर्तमानपत्रांच्या खपाला बसला आहे च. आता तो पुढेही राहील की नाही, हे
अर्थव्यवस्था आणि महागाई ठरवू शकते. वर्तमानपत्रांना आधीच किमती वाढवाव्या लागल्यात. खप
वाढवण्यासाठीच्या कोणत्याही स्कीम यापुढे राबवण्याची शक्यता दरु ापास्तच ठरावी. त्यामुळे आता
प्रत्येक वर्तमानपत्राकडे फक्त आपला गाभ्यातला मूळ वाचकच राहील. तोही टिकवून ठे वण्याचं
आव्हान वर्तमानपत्रांसमोर आहे च. कारण वर्तमानपत्रांच्या पीडीएफ आजही व्हॉटस ्अॅपवर येत आहे त.
तिथे वाचण्याची सवय अनेकांना लागली आहे . आधीच आदल्या दिवशी आपल्याला हव्या असणाऱ्या
बातम्या व्हॉट्सअप, फेसबुक, ट्विटरवर वाचता येत आहे त. त्यापेक्षा वेगळा मजकूर फारच कमी
वर्तमानपत्रं दे ऊ शकत आहे त.
बिल क्लिंटन अमेरिकेचे अध्यक्ष बनले तेव्हा ते म्हणाले होते की, मी टीव्हीवर पोसलेल्या
पिढीचा प्रतिनिधी आहे . आता तशी मोबाईलवर पोसलेली पिढी मोठी होतेय. तिच्या माध्यमाच्या
सगळ्या गरजा सोशल मीडिया पऱ्ु या करतोय. तिला वेगळ्या वर्तमानपत्राची, टीव्ही चॅ नलची किंवा
रे डिओचीही गरज नाही. त्यामुळे आता साधारण चाळिशीच्या आतला बहुसंख्य वाचक पेपर विकतही
घेईल, बघेलही, पण वाचेल की नाही याविषयी शंका निर्माण झालीय.
कोरोनाच्या काळात टीव्हीवरची पत्रकारिताही नव्या स्थित्यंतरातन
ू जातेय. टीव्हीच्या
विश्वासार्हतेचा प्रश्न पन्
ु हा एकदा ऐरणीवर आलाय. बातमी विकण्याच्या नादात कोरोनाची

$$$$$
प्रत्येक बातमी धक्कादायक म्हणन
ू सांगण्यात टीव्हीने कोरोनाचं बातमीमल्
ू यच संपवलं. रोज पन्नास
नवे रुग्ण सापडत असताना न्यज
ू चॅ नलवर बोंबाबोंब सरू
ु होती. आज रोज पाच हजार रुग्ण सापडत
असताना रुग्णांच्या आकड्यांच्या बातम्याच येत नाहीत. त्यामुळे चीनसारखे विषय चघळण्याशिवाय
टीव्हीला पर्याय उरलेला नाही.

187
 तरीही न्यूज चॅ नल निवांत आहे त. कारण सोशल मीडियातल्या कंटे ण्टची म्हणजे बातम्या,
लेखांची विश्वासार्हता फारच डगमगीत आहे . व्हॉटस ्अॅप, फेसबक
ु , ट्विटर यावर येणाऱ्या बातम्या या
खोट्या असतात, याचा अनभ
ु व आपण सगळ्यांनी घेतलेला आहे . त्यामळ
ु े सोशल मीडियाची रे घ अजन
ू
टीव्हीपेक्षा लहान आहे . पण ती कायम तशीच राहील असं नाही. इंटरनेटवर आधारित पत्रकारितेच्या
शक्यता खप
ू आहे त. पारं परिक माध्यमांवर दे ता येणार नाहीत, अशा बातम्या, त्यांचं विश्लेषण
वेगवेगळ्या वेबसाईट दे त आहे त. व्हिडिओमधन
ू ते अधिक प्रभावीपणे आणि सोप्या पद्धतीने पोचह
ू ी
लागलेलं आहे . हा सगळा डिजिटल कंटे ण्ट आहे . तो कोणत्याही वर्तमानपत्रात छापला जात नाही, तो
कोणत्याही टीव्ही चॅ नलवर दिसत नाही. तो प्रामुख्याने वेगवेगळ्या सोशल मीडियातून आपल्यापर्यंत
पोचतो. ही नवी माध्यमं अधिक जबाबदारीने व्यक्त होऊ लागतील. त्यामुळे पारं परिक माध्यमं मागे
पडली, तर आश्चर्य वाटायला नको. आता हे कधीतरी भविष्यात होणार होतं. म्हणजे डिजिटल मीडिया
हा भारतातल्या माध्यमांचं भविष्य होतं, हे कोणीही नाकारत नव्हतं. पण आता कोरोनाने तो
भविष्यकाळ जवळ ओढलाय. डिजिटल मीडिया हाच भारतीय माध्यमजगाचा नजीकचा भविष्यकाळही
बनवला आहे .

$$$$$

२३. कोरोना आणि माध्यमे

- डॉ. आलोक जत्राटकर, कोल्हापरू

188
 कोरोनासंबंधीची जगभर, दे शभरातील स्थिती विशद करून, लॉकडाऊन टप्पे, लॉकडाऊन
शिथिलतेचे टप्पे, त्याचा मानवी व्यवहारावर सर्व क्षेत्रांवर झालेले परिणाम, माणसासह व सर्व
उद्योगक्षेत्र, कामगार, मजरू वर्गाला बसलेला आर्थिक फटका इ. चे विवेचन केलेले आहे . माध्यमे कशी
अडचणीत येताहे त, कोरोना काळात लोकांत सध्या खोट्या माहितीचा भडिमार सरू
ु आहे , विविध अफवा
पसरविल्या जात आहे त. अनेक विषयाच्या संदर्भात तज्ज्ञांचे अभिप्रायही दिलेले आहे त. म्हणन
ू कोरोना
काळात माध्यमांची व माध्यमकर्मींची भमि
ू का काय असावी? हे सांगितले आहे .
चार महिन्यांपर्वी
ू ठाऊकही नसलेल्या कोरोना तथा कोविड १९ नामक विषाणच
ू े नाव ज्याच्या
ओठावर आणि दहशत मनामध्ये नाही, असा मनुष्य या दिगंतात सापडणे आता मुश्कील आहे .
लॉकडाऊनचे विविध टप्पे करीत व्यक्तिगत संसर्गाची साखळी मोडत अनलॉक करीत जीवनव्यवहार
सुरळीत करण्याच्या टप्प्यापर्यंत आपण येतो न येतो, तोवरच या महामारीने आता समह
ू संसर्गाचा
धोका निर्माण केला आहे . त्यामुळे येथून पुढच्या कालखंडात आपणास कोणकोणत्या बाबींना सामोरे
जावे लागणार, याचा अंदाज बांधणे अशक्य होऊन बसले आहे . भारताच्या संदर्भात बोलायचे झाल्यास
प्रचंड अशी लोकसंख्या आणि त्यात काम केले नाही तर एक वेळच्या खाण्याचे वांदे असणाऱ्यांची प्रचंड
संख्या, यामुळे लॉकडाऊन उठविला जात असताना लोकांचे रस्त्यावर येणे स्वाभाविक होते आणि
त्यातून मूलभूत दक्षता न घेतली गेल्यामुळे संसर्गाचे प्रमाणही वाढण्यात त्याची परिणती होत गेल्याचे
दिसते.
विषयाच्या सुरुवातीला ही प्रस्तावना करण्याचे कारण म्हणजे या गोष्टीचा माध्यमांशी आणि
माध्यमकर्मींशी जवळचा संबंध आहे . कारण या आपत्तीचा सामना करीत असताना नागरिकांना योग्य
माहिती दे ऊन त्यांच्यामध्ये पॅनिक किंवा घबराट निर्माण होणार नाही, याची दक्षता घेण्याची जबाबदारी
जितकी सरकारची असते, तितकीच ती माध्यमांनीही स्वीकारलेली आहे . म्हणूनच सध्याच्या कोरोना
साथीच्या काळात केंद्र सरकारने माध्यमांचा समावेश अत्यावश्यक सेवांमध्ये केला, ही फार महत्त्वाची
बाब आहे . सरकारने माध्यमांवर एवढा मोठा विश्वास दाखविला असल्याने तितकीच मोठी जबाबदारी
माध्यमे आणि माध्यमकर्मीवर येऊन पडली आहे .
आपत्ती काळात माध्यमांवरील सर्वसाधारण जबाबदाऱ्या
सर्वसाधारणपणे कोणत्याही आपत्तीच्या क्षणी संबंधित आपत्तीची प्राथमिक माहिती
दे ण्यापासून ते वेळोवेळी त्यासंदर्भातील अपडेटेड माहिती दे ण्याची जबाबदारी माध्यमांवर असते.
एरव्हीच्या सर्वसामान्य प्रसंगी 'ब्रेकिंग न्यूज'च्या नावाखाली हाताला लागेल ती माहिती श्रोत्यांच्या/
दर्शकांच्या तोंडावर फेकायची, असे चालू शकते; बहुतांश वेळा ते खपन
ू ही जाते. पण,

$$$$$
आपत्तीच्या वेळी मात्र त्याची मोठी किंमत मोजायला लागण्याची शक्यता असते. यात वैयक्तिक
हानीपासन
ू ते सामाजिक, राष्ट्रीय हानीलासद्ध
ु ा माध्यमे कारणीभत
ू ठरू शकतात. आताच्या कोरोना
लॉकडाऊनच्या कालखंडात या सर्व प्रकारच्या गोष्टी घडून गेल्याचे आपल्याला दिसले आहे . मग ते
पत्रकार राहुल कुलकर्णीचे प्रकरण असो किंवा मर्क ज प्रकरण! मूळ प्रकरणापासून माध्यमे वार्तांकनाच्या
नादात किती भरकटत जाऊ शकतात, याची ही दोन प्रकरणे प्रातिनिधिक उदाहरणे आहे त. असो!

189
 कोणतेही संकट आले की, आपण सर्वांत आधी दे वाचा धावा करू लागतो आणि त्यानंतर
शासनाकडे याचना करू लागतो. शासनाकडून काही कुचराई होत असेल, तर आपण त्या व्यवस्थेला
शिव्यांची लाखोली वाहायलासद्ध
ु ा कमी करत नाही. दे व काही आपल्या मदतीला येण्याची सत
ु राम
शक्यता नसते. किंबहुना, सध्या सर्वात आधी सर्वच दे वस्थानांना लॉकडाऊन करावे लागले आहे . राहता
राहिले सरकार आपण सरकारला शिव्या घालतो, याचे कारण आपला त्या व्यवस्थेवर विश्वास आहे
आणि आपल्याला त्यांच्याकडून अपेक्षा आहे त, मदतीच्या, सहकार्याच्या आणि गरज लागल्यास
पन
ु र्वसनाच्या! या ठिकाणी मला एक गोष्ट आपल्या लक्षात आणन
ू द्यायची आहे , की कोणत्याही
आपत्तीच्या क्षणी आपल्या नागरिकांच्या सुटकेसाठी आणि सुरक्षेसाठी सर्वाधिक तत्पर कोणी असेल,
तर ते म्हणजे सरकार. किंबहुना, लोकशाही व्यवस्थेमध्ये त्यांनी तसे असावे, अशी अपेक्षा असते. मग
ते राज्य शासन असो की केंद्र सरकार!
आपत्तीच्या प्रसंगी आपला शेजारी आपल्या मदतीला थेट येईल, याच्यापेक्षा तो सरकारी
यंत्रणेला फोन करून माहिती दे ईल, याचीच शक्यता अधिक असते. म्हणजे इथे सर्वांचाच विश्वास
सरकारी यंत्रणेवर आहे . या यंत्रणेकडून आपल्याला अपेक्षा असतात, हे त्यातून दिसते. त्यामुळे
आपत्तीच्या प्रसंगी केवळ माध्यमेच नव्हे , तर प्रत्येक नागरिकाचे हे च कर्तव्य आहे की, त्यांनी सरकारी
यंत्रणेला सहकार्य करण्यास तत्पर असले पाहिजे. सरकार सुद्धा आपत्तीच्या तीव्रतेनुसार
त्यासंदर्भातल्या उपाययोजना विविध स्तरांवर करीत असते. स्थानिक पातळीवर आपत्तीचा मुकाबला
करणे शक्य असेल, तर स्थानिक प्रशासनाला त्या संदर्भातील अधिकार दे ऊन त्यांना आवश्यक ते
सहकार्य वरिष्ठ यंत्रणा करीत असतात. स्थानिक प्रशासनाबरोबर पालिका प्रशासन, पोलीस प्रशासन,
अग्निशमन दल, सरकारी आरोग्य यंत्रणा, अॅम्बुलन्स, रक्तपेढ्या इत्यादी यंत्रणा गतीने कार्यान्वित
झालेल्या असतात आणि आपत्तीचा मुकाबला करण्यासाठी प्रत्येकजण आपापले मदतकार्य चोख व
गतिमानतेने करण्याचा प्रयत्न करीत असतो.
अशा घटनेचे, दर्घ
ु टनेचे वार्तांकन करीत असताना माध्यमकर्मी निरनिराळ्या ठिकाणाहून
वार्तांकन करीत असतात. कोणी प्रत्यक्ष घटनास्थळावर असतो, कोणी हॉस्पिटलच्या दरवाज्यात
असतो. कोणी पोलीस प्रशासनाच्या संपर्कात असतो आणि न्यूजरुममध्ये बसलेले संपादक,

$$$$$
अँकर त्यांच्याकडून माहितीचे तक
ु डे घेऊन प्रेक्षकांना सादर करीत असतात. अशा तक
ु ड्या-
तक
ु ड्यांतल्या माहितीमळ
ु े प्रेक्षकांच्या मनात गोंधळ, संभ्रम निर्माण होण्याचीच अधिक शक्यता असते.
या पार्श्वभम
ू ीवर, माध्यमांची ही जबाबदारी आहे की, त्यांनी अशा वेळी शासकीय यंत्रणेकडून जी
अधिकृत माहिती परु विण्यात येत असते, अशी माहितीच प्रेक्षकांना द्यायला हवी. आता शासकीय
माहिती यंत्रणासद्ध
ु ा अत्यंत गतिमान पद्धतीने काम करत असते. त्यांच्याकडून ठरावीक अंतराने
अधिकृत बल
ु ेटिन रिलीज केली जात असतात. त्यामध्ये सर्व शासकीय यंत्रणांकडून माहिती घेऊन
कॉन्सोलिडेटेड स्वरूपात माध्यमांना पुरविण्यात येत असते. इलेक्ट्रॉनिक माध्यमांनी सुद्धा संबंधित
आपत्कालिन परिस्थिती ज्या अधिकाऱ्यांच्या मार्गदर्शनाखाली हाताळली जात आहे , अशांचेच बाईट

190
घ्यायला हवेत; कारण त्यांच्याकडे विविध यंत्रणांचे वेळोवेळी रिपोर्टिंग करीत असतात, अपडेट दे त
असतात. प्रमख
ु प्रत्येकाकडे स्वतंत्र माहिती घेण्यातन
ू पन्
ु हा गोंधळच निर्माण होऊ शकतो.
सर्वसाधारण परिस्थितीत माध्यमकर्मींनी घ्यावयाच्या या दक्षता सध्याच्या कोरोना साथीला
सद्ध
ु ा लागू आहे त. त्यामळ
ु े शासकीय यंत्रणेकडून मिळणाऱ्या अधिकृत माहितीला प्राधान्य दिले गेले
पाहिजे. तसे सध्या केले जात असल्यामळ
ु े सर्व वत्ृ तपत्रे, वाहिन्या यांवरून दिल्या जाणाऱ्या
आकडेवारीत फारशी तफावत आढळून येताना दिसत नाही.
कोरोनाचा धडा
प्रत्येक आपत्ती आपल्याला काही ना काही धडा शिकवून जाते. कोरोनाच्या साथीनेही
आपल्याला काही गोष्टी शिकविल्या आहे त. हा लढा तर एका अप्रत्यक्ष शत्रश
ू ी चालू आहे . हा विषाणू
कोठे ही आपल्याला धरू शकतो, हे माहिती असूनही मुंबईतील अनेक उत्साही माध्यमकर्मी रस्ते, ट्रे न,
बेस्ट, स्टे शन्स अशा गर्दीच्या ठिकाणी लोकांचा बाईट घेत फिरत होते. हे त्यांच्या आरोग्याला घातक
आहे , हे लॉकडाऊनच्या पहिल्या टप्प्यातच लक्षात आल्याने तसे न करण्याची आणि बम
ू पासून सुद्धा
स्वतःला जपण्याची सूचना प्रस्तुत लेखकाने या मित्र-मैत्रिणींना फेसबुकच्या माध्यमातून वेळोवेळी
केली.
पण, उत्साहाच्या म्हणा अगर कर्तव्याच्या भरात म्हणा, त्यांनी स्वतःच्या आरोग्याकडे दर्ल
ु क्ष
केले आणि जगातील सर्वाधिक म्हणजे सुमारे ५३ माध्यमकर्मी मुंबईत कोरोना पॉझिटिव्ह सापडले.
त्यांना क्वारं टाईन करावे लागले. ज्याने या चार महिन्यांच्या कालखंडात अविश्रांतपणे लोकांना सजग
करण्यासाठी काम केले आहे , अशा कोल्हापूरमधीलही अत्यंत कर्तव्यदक्ष वरिष्ठ पत्रकाराला कोरोनाचा
संसर्ग झाला आहे . त्याचप्रमाणे फिल्डवर कार्यरत पत्रकार- छायाचित्रकारांवरही क्वारं टाईन होण्याची
वेळ आली.
इथे एक लक्षात घेऊ या. फिल्डवर काम करणाऱ्या या पत्रकारांच्या मनात निश्चितपणे त्यांच्या
आरोग्याच्या काळजीचा विचार आला असेलच. पण नागरिकांना थेट माहिती दे ण्याच्या जबाबदारीच्या
भावनेतून त्यांनी आपले काम सुरू ठे वले. अशा प्रसंगी संबंधित वाहिनीचे

$$$$$
संपादक, प्रमुख यांनी त्यांच्या संदर्भात तातडीने निर्णय घेऊन त्यांना आपापल्या बीटप्रमुखांच्या
संपर्कात राहून घरूनच इनपुट दे ण्याविषयी सांगितले असते, तर ही वेळ त्यांच्यावर आली नसती. मात्र,
ती दक्षता घेण्यात आली नाही.
लोकांना माहिती दे ण्यासाठी स्वतःचे जीवित धोक्यात घालणाऱ्या १६९ पत्रकारांची मंब
ु ईत
तपासणी करण्यात आली. त्यातले ५३ जण पॉझिटिव्ह सापडले. तर जगभरात एकूण १९ पत्रकारांना
आपला जीव गमवावा लागला आहे .
याशिवाय, फिल्डवर काम करणाऱ्या पत्रकारांच्या शारीरिक सरु क्षेचाही मद्द
ु ा महत्त्वाचा आहे .
गर्दीच्या ठिकाणी गर्दीकडून आणि काही ठिकाणी सरु क्षाकर्मीकडूनही पत्रकारांना, कॅमेरामन,
छायाचित्रकारांना धक्काबुक्कीचे, त्यांच्याकडील कॅमेरे हिसकावून घेऊन फोडण्याचे प्रकार झाले आहे त.

191
जगभरातील ४० दे शांत (ज्यात आशियाई दे शांचा समावेश अधिक आहे ) ३००हून अधिक लोकांवर खोटी
माहिती पसरविल्याबाबत गन्
ु हे दाखल झाले आहे त, त्यामध्ये काही पत्रकारांचाही समावेश आहे .
माध्यमक्षेत्र अडचणीत
कोरोनाच्या साथीचा माध्यम क्षेत्राला जबरदस्त फटका बसला आहे , विशेषतः वत्ृ तपत्रे आणि
मासिके आदी मद्रि
ु त माध्यमे प्रचंड अडचणीत सापडली. लॉकडाऊनमळ
ु े कर्मचारी न आल्यामळ
ु े
कन्टे न्ट, छपाई, कागद तट
ु वडा, जाहिरात घट आणि वितरण अशा सर्वच बाजंन
ू ी वत्ृ तपत्र व्यवसाय
संकटांनी घेरला गेला. त्यात भर पडली ती समाजमाध्यमांवरून पसरलेल्या (की पसरवलेल्या?) एका
वत्ृ तामुळे, ते म्हणजे वत्ृ तपत्रांमुळे कोरोनाचा फैलाव होतो. आधीच या अभूतपर्व
ू रोगाच्या विविध
लक्षणांनी आणि जगभरातील वार्तांनी भयचकित झालेला वाचकवर्ग यामुळे संभ्रमित आणि सावध
झाला नसता, तरच नवल! वाचकांनी वत्ृ तपत्र हाताळणे सोडले, विक्रेत्यांनी अंक वितरणास नकार दिला.
त्यामुळे वत्ृ तपत्रांना छपाई थांबविण्याशिवाय अन्य पर्याय उरला नाही. त्यानंतर मग वत्ृ तपत्रांच्या
व्यवस्थापनाने 'वत्ृ तपत्रांमुळे कोरोना होत नाही,' अशी मोहीम चालविली. त्याचा काही अंशी परिणाम
झाला आणि पन्
ु हा वत्ृ तपत्र छपाई व वितरण सुरू झाले, पण पूर्वीसारखे मात्र नाही. वत्ृ तपत्रांची
पष्ृ ठसंख्या कमी झाली, स्वतंत्र साप्ताहिक पुरवण्या बंद होऊन त्या मुख्य अंकातच कमी पष्ृ ठांमध्ये
बसविण्यात आल्या. वितरणात प्रचंड घट झाली. मुंबईसह महाराष्ट्रात ही घट ५० ते ९० टक्क्यांच्या
घरात गेली, तर राजधानी दिल्लीमध्ये ९० टक्क्यांवर गेली. छपाई बंद असण्याच्या कालखंडात
वत्ृ तपत्रांनी आपल्या वेब एडिशनद्वारे वाचकांच्या स्मार्टफोनवर अंक वाचण्यास उपलब्ध करून दिले.
त्याला पर्यायही नव्हता. त्याचवेळी लॉकडाऊनमुळे घरात अडकून पडलेल्या नागरिकांनी आपला मोर्चा
दरू चित्रवाणीकडे आणि मोबाईलद्वारे समाजमाध्यमांकडे वळवला. या काळात टीव्हीची प्रेक्षकसंख्या ८
टक्क्यांनी, स्मार्टफोनवर कन्टे न्ट पाहणाऱ्यांची संख्या ६.५ टक्क्यांनी तर रे डिओ ऐकणाऱ्यांची संख्या
सुमारे २३ टक्क्यांनी वाढली.

$$$$$
अन्य माध्यमांना वाढता प्रेक्षक व श्रोता लाभत असताना मुद्रित माध्यमांना मात्र या काळात
मोठा आर्थिक फटका सुद्धा बसला. इंडियन न्यूजपेपर सोसायटीच्या (आयएनएस) म्हणण्यानुसार,
केवळ मार्च आणि एप्रिल २०२० या दोन महिन्यांत वत्ृ तपत्र व्यवसायाला ४५०० कोटी रुपयांचा फटका
बसला आणि पुढच्या तीनेक महिन्यांत हा आकडा १५ हजार कोटींच्या घरात जाण्याची शक्यताही
वर्तवण्यात आली आहे . याचे कारण म्हणजे एकीकडे वितरण घटत असताना दस
ु रीकडे सर्वच उद्योग,
व्यवसाय बंद असल्यामुळे जाहिराती मिळणे जवळजवळ बंदच झाले. यातून मार्ग काढण्यासाठी
वत्ृ तपत्रांनी 'कोविड योद्धा' किंवा तत्सम दै नंदिन प्रायोजित पुरवण्या काढून सर्वसामान्य नागरिकांकडून
अवघ्या काही शे रुपयांपासून काही हजारांपर्यंत जाहिरात निधी संकलित करून व्यावसायिक संतुलन
राखण्याचा प्रयत्न केला. पण व्यावसायिक जाहिरातींची त्यातून बरोबरी होणे शक्य नव्हते. पण, या
जाहिरातींनी वत्ृ तपत्रांना काडीचा आधार दे ण्याचे काम निश्चितपणाने केले.

192
 लॉकडाऊन उठविला जात असताना किंवा त्यापूर्वी सुद्धा सरकारकडून उद्योग, व्यवसायांना
कामगार कपात न करण्याचे आवाहन करण्यात आले होते. जी वत्ृ तपत्रे हिरिरीने या गोष्टीचे समर्थन
करीत होते, त्याच वत्ृ तपत्रांच्या व्यवस्थापनाकडून मात्र रातोरात काही नगण्य आवत्ृ त्या बंद करण्याचे
पातक घडले. हजारो कोटींचा टर्नओव्हर असणारा एखादा वत्ृ तपत्र समह
ू अशा संकटाच्या प्रसंगी
आपल्या ग्रासरुटमधल्या आवत्ृ त्या अचानकपणे बंद करून टाकतो, याचा अर्थ पढ
ु े काही तरी
महाभयंकर ठाकले आहे , असा एक भयकंपित संदेश माध्यम क्षेत्रात पसरला आणि या क्षेत्राला
अचानकपणाने नव्या अस्वस्थतेने घेरले. कोणतीही पर्व
ू सचू ना न दे ता ही कृती झाल्यामळ
ु े रात्रीत
रस्त्यावर आलेल्या पत्रकार व कर्मचाऱ्यांचा अन्य माध्यमांत जाण्याचा मार्गच खुंटला. मोठ्या समह
ू ाने
असा निर्णय घेतल्याने अन्य छोटे मोठे समह
ू 'वेट अँड वॉच'च्या भूमिकेत शिरले आणि त्यांनीही
आपापल्या पद्धतीने कॉस्ट कटिंगचे मार्ग अवलंबले. दे शातल्या समह
ू ांनी कामगार कपातीबरोबरच १० ते
४० टक्क्यांपर्यंत वेतन कपातीचे धोरण स्वीकारले. आपल्या सर्व माजी सहकारी-कर्मचाऱ्यांना
कोरोनाच्या कालावधीत पत्र पाठवून काळजी घेण्याचे आवाहन करणारे एका अग्रणी वत्ृ तपत्राचे
संपादकही या लाटे वर स्वार झाले आणि त्यांच्याकडील मजिठिया वेतन आयोगानुसार वेतन घेणाऱ्या
सुमारे ३५० पत्रकारांना स्वेच्छानिवत्ृ ती घेण्यास भाग पाडून त्याहून कमी वेतनावर कंत्राटी पद्धतीने रुजू
करून घेतले. पत्रकारांमध्ये वाढता मानसिक तणाव
उपरोक्त बाबींमुळे माध्यमकर्मीमध्ये मोठ्या प्रमाणात मानसिक तणाव वाढले आहे त.
पत्रकारांच्या अस्तित्वाचा प्रश्न निर्माण झाला आहे . नोकरीच्या अशाश्वततेची टांगती तलवार डोक्यावर
घेऊन आपली सामाजिक जबाबदारी निभावण्याचे काम पत्रकार करताहे त. या तणावांबरोबरच
सातत्याने आपत्तीचे रिपोर्टिंग करीत असताना त्याच्यातल्या माणस
ु कीला सातत्याने आवाहन केले
जात असते. ते बाजल
ू ा ठे वून अत्यंत निग्रहाने तो आपले कर्तव्य बजावत असतो. मात्र, एखाद्या क्षणी
त्याच्याही भावनांचा बांध फुटू शकतो. (महापूर काळात

$$$$$
आपण सांगलीच्या एका वाहिनीच्या रिपोर्टरची अशीच भावविवशता अनुभवली आहे .) मात्र, भावना
व्यक्त जरी झाल्या नाहीत, तरी त्यांच्यावर मानसिक तणाव येत नाही, असे नाही. एक तर, वेळेत आणि
ती सुद्धा अधिकृत माहिती दे ण्याचे बंधन, एकाच वेळी अनेक यंत्रणांशी समन्वय राखण्याचे आव्हान
आणि त्यातून ती माहिती चुकीची जाणार नाही, याची दक्षता; अशा अनेक पातळ्यांवर पत्रकारांना
ु ला, किंवा त्याला
एकाच वेळी काम करावे लागत असते. त्यातच समजा, त्याचा डिजीटल कनेक्ट तट
इंटरनेट मिळाले नाही, तर हे डिजीटल संकटही त्याच्यावरील मानसिक तणाव वाढण्याला कारणीभत
ू
ठरू शकते. त्यामळ
ु े पत्रकारांच्या शारीरिक, भावनिक, मानसिक, आर्थिक आणि डिजीटल सरु क्षेचे
आव्हानही या कोरोनाच्या कालखंडात निर्माण झाल्याचे आपल्याला दिसन
ू येते.
इन्फोडेमिक
'यन
ु ेस्को'ने कोरोनासंदर्भातल्या आपल्या अहवालात असे म्हटले आहे की, कोविड-१९च्या
साथीने 'इन्फोडेमिक' या दस
ु ऱ्या साथीलाही जन्म दिला आहे . म्हणजे या काळात लोकांवर खऱ्याखोट्या
माहितीचा इतका प्रचंड भडीमार केला गेला की, लोकांना विश्वास कुठल्या माहितीवर ठे वावा, हे च

193
कळे नासे झाले. पसरविण्यात आलेल्या माहितीमध्ये 'मिसइन्फॉर्मेशन' आणि 'डिसइन्फॉर्मेशन'चा तर
अतिरे कच झाला. डिसइन्फॉर्मेशन म्हणजे मद्द
ु ामहून चक
ु ीच्या माहितीची निर्मिती आणि प्रसारण
अर्थात अफवा आणि अशी प्राप्त झालेली माहिती चांगल्या हे तन
ू े प्रसारित केली जाणे. पण, तसे
पाहायला गेले, तर दोन्हीही बाबी वाईटच. त्याला प्रतिबंध करण्यासाठी पत्रकारितेने जगभरात चांगले
काम केले, असे जागतिक आरोग्य संघटनेने म्हटले आहे .
या मिसइन्फॉर्मेशनच्या अनष
ु ंगाने एक सांगावेसे वाटते की, लोकांना दिलासा दे ण्याबरोबरच
काहीतरी एक्सक्लजि
ु व्ह दे ण्याची आणि अशा प्रसंगामध्ये हिरो होण्याची एक सप्ु त इच्छा पत्रकारांत
असते आणि काही अतिउत्साही, उथळ संशोधकांना सुद्धा ! कोरोनाच्या काळात अनेक पत्रकारांनी
संशोधकांसह आयुर्वेदिक, होमिओपॅथिक, अॅलोपॅथिक अशा सर्व प्रकारचे वैद्यकीय तज्ज्ञ यांच्याशी
वार्तालाप करून लस, उपचार, उपाययोजना याबाबतीत बातम्या दिल्या. काही जणांनी अल्ट्राव्हायोलेट
बॅटरी कोरोनावर उपयुक्त, सॅनिटायझेशन टनेलने कोरोना रोखणे शक्य वगैरे बातम्या मोठ्या
उत्साहानं दिल्या. पण, त्या दे ण्यापूर्वी त्यामागचं विज्ञान आणि आरोग्य विज्ञान लक्षात घेतलं असतं,
तर कदाचित त्या बातम्या त्यांनी दिल्या नसत्या. कारण युव्ही प्रकाशात कोरोनाचं काय, कोणताही
जीवाणू व विषाणू जिवंत राहू शकत नाही. पथ्ृ वीभोवती ओझोनचा थर आहे म्हणून अन्यथा
ू ही जिवंत राहिला नसता, किंबहुना, जीवसष्ृ टीच निर्माण
सूर्यप्रकाशातील युव्ही किरणांमुळे येथे माणस
होऊ शकली नसती. तेच सॅनिटायझेशन टनेलच्या बाबतीत. यामध्ये लोकांच्या अंगावर फवारण्यासाठी
वापरले जाणारे सोडियम हायपोक्लोराईट हे खरे तर विषच आहे . त्यामुळे त्वचा, डोळे यांना इजा
होण्याचीच दाट शक्यता असल्याने जागतिक आरोग्य संघटनेने सुद्धा अशा टनेलच्या वापराला
परवानगी

$$$$$
नाकारलेली आहे . पुढे आपल्या केंद्र सरकारनेही त्याला प्रतिबंध केलाच. तर ही अशा प्रकारे
मिसइन्फॉर्मेशन प्रसारित करण्याला आपल्या पत्रकारांचा हातभार कळत नकळतपणे लागत असतो.
ही मिसइन्फॉर्मेशन आणि डिसइन्फॉर्मेशन इतक्या मोठ्या प्रमाणात आली कोठून? तर,
समाजमाध्यमांतून.
अमेरिकेतल्या ब्रुनो केस्लर फाउं डेशनने कोरोनाच्या संदर्भातील समाजमाध्यमांवरील ६४
भाषांतील ११२ दशलक्ष पोस्टचे मशीन लर्निंग पद्धतीने विश्लेषण केले. त्यामध्ये ४०% पोस्ट या
अविश्वासार्ह स्त्रोतांकडून आल्याचे स्पष्ट झाले. ट्विटरवरील सम
ु ारे १७८ दशलक्ष ट्विट्सपैकी सम
ु ारे
४२% ही बॉट्सकडून (Bots) जनरे ट झाल्याचे आढळले आणि उर्वरितपैकी ४०% ही अविश्वासार्ह
स्त्रोतांकडून आलेली होती.
रॉयटर्स इन्स्टिट्यट
ू ने सहा दे शांच्या समाजमाध्यमांवरील केलेल्या पाहणीत कोरोनाच्या
संदर्भातील सर्वसाधारणपणे एक तत
ृ ीयांश इतकी माहिती खोटी अगर दिशाभल
ू करणारी आढळली.
म्हणजे ज्यांनी कोरोनाची माहिती समाजमाध्यमांद्वारे घेतली, त्यातल्या बहुतेक जणांना अशी चक
ु ीची
माहितीच अधिक मिळाली.

194
 फेसबुकने मार्चमध्येच कोरोनाच्या संदर्भातील सुमारे ४० दशलक्ष पोस्ट चुकीच्या असल्याचे
दाखविले आणि त्यांच्यासमोर वॉर्निंगही प्रदर्शित केली.
५० दशलक्ष ट्विट्सपैकी १९ दशलक्ष ट्विट्स (३८%) ही ब्लॅ कबर्ड आर्टिफिशियल
इंटेलिजन्सच्या साहाय्याने निर्माण केल्याचे आढळले आणि त्याद्वारे चक
ु ीची माहिती पसरविली गेली.
न्यज
ू गार्डने केलेल्या पाहणीत यरु ोप व उत्तर अमेरिकेतील १९१ वेबसाइट्सवर चक
ु ीची माहिती
दे ण्यात आल्याचे दिसन
ू आले. (सोलापरू मध्ये याच अनष
ु ंगाने एका यट्
ु यब
ू चॅ नेलवर कारवाई केल्याची
बातमी होती. या कोरोनाच्या काळात ऑनलाईन न्यज
ू पोर्टल आणि यट्
ु यब
ू चॅ नलचे पेव फुटले आहे .
कोणत्याही गांभीर्याविना, परवान्याविना आणि जबाबदारीच्या जाणिवेविना अनाधिकृत माहिती स्त्रोत
अशा प्रकारे निर्माण होणे सद्यस्थितीत गंभीर आहे .
'कोरोनाव्हायरस फॅक्ट्स अलायन्स'ने सुमारे ७० दे शांतील ४० हून अधिक भाषांतील माहितीची
शहानिशा केली असून त्यातून ३५०० चुकीचे अगर गैर अशा माहितीचे तक
ु डे काढून टाकले आहे त.
या डिसइन्फॉर्मेशनच्या बरोबरीनेच वांशिक, जातीय आणि धार्मिक तणाव वाढविणाऱ्या
पोस्टही मोठ्या प्रमाणावर आढळून आल्या आहे त. खोटे पणाला भावनिकतेची जोड दे ऊन प्रभावशाली
व्यक्तींच्या माध्यमातून ती लोकांपर्यंत पोहोचविण्याचे प्रयत्न झाल्याचेही दिसून आले.
कोरोनाच्या या कालखंडात लोकांचा ओढा माहितीसाठी ऑनलाईन माध्यमांकडे खूप मोठ्या
प्रमाणात वळला. जगभरात हा ट्रे ड निर्माण झाला. आणि ऑनलाइन माध्यमांतील

$$$$$
माहितीची विश्वासार्हता ही खूपच चिंतेचा मुद्दा असल्याने खऱ्या अर्थाने पत्रकारांवरील जबाबदारी ही
अधिक वाढल्याचेही या काळात स्पष्ट झाले आहे . नागरिकांवर समाजमाध्यमांतून ज्या माहितीचा
भडिमार केला जातो आहे , ती माहिती पत्रकारांकडेही टाकली जाते. मात्र, सर्वसामान्य लोकांप्रमाणे
पत्रकारांना ती जशीच्या तशी स्वीकारता येत नाही. त्याला सर्व यंत्रणांशी संपर्क साधून त्या माहितीची
खातरजमा करूनच पुढील प्रक्रिया पार पाडावी लागते. त्यामुळे त्याच्यावरील हा अतिरिक्त माहितीचा
भार आणि तणावही खूप मोठा आहे . त्यातून लोकांना योग्य, वस्तुनिष्ठ माहिती दे ण्याचे आव्हान
जगभरातील माध्यमकर्मी मोठ्या जागरूकतेने, जीवावरचे संकट झेलून करीत आहे त, हे खरे च आहे .
पत्रकारितेवरील जबाबदारी या कोरोना संकट काळात कधी नव्हे , इतकी पन्
ु हा प्रकर्षाने अधोरे खित
झालेली आहे . म्हणूनच पत्रकारिता आणि पत्रकार हे अत्यावश्यक आणि इमर्जन्सी सेवेचा भाग बनले
आहे त. समाजातील सर्वच घटकांनी जर आपापल्या स्तरावर योग्य दक्षता बाळगली, तर पत्रकारांनी या
अभत
ू पर्व
ू आपत्तीच्या काळात त्यांचे काम निष्ठे ने आणि सनि
ु योजितरित्या करणे शक्य होणार आहे .
मात्र, भांडवलदारी नफेखोर वत्ृ तपत्र समह
ू ांकडे आणि त्यांच्या तावडीत सापडलेल्या माध्यमकर्मीच्या
समस्यांकडेही आज ना उद्या सरकारला लक्ष द्यावेच लागणार आहे . अन्यथा, आपण सारे च
मिसइन्फॉर्मेशन आणि डिसइन्फॉर्मेशनचे बळी ठरत राहू. खरी इन्फॉर्मेशन कधी आपल्यापर्यंत
पोहोचणारच नाही!

195
$$$$$

२४. कोरोनाचा शेतीधंद्यावरील परिणाम

- डॉ. मोहन पाटील, जयसिंगपरू , कोल्हापरू

कोरोना महामारीची चर्चा करून कोरोनाचे जगभर पसरणे, कोरोनाबाधित व मत्ृ यू यांचे थैमान,
सारे मानवी व्यवहार व उद्योगधंदे ठप्प झालेत. आकाश निरभ्र, काळे भोर, हवेतले प्रदष
ू ण कमी झाले,
निसर्ग फुलू लागला, निसर्गाचे सुंदर रूप दिसू लागले. कोरोनाचा धक्का मात्र संवेदनशील मनाला
बसला. माणस
ू हतबल, निरुपाय, भयग्रस्त व चिंताग्रस्त बनला आहे . माणसाची जगण्याची धडपड सुरू
झाली. जगण्या-मरण्याचा लढा सुरू झाला. कोरोनानंतर जग कसे असेल? लोकांची मानसिकता,
जीवनशैली बदलेल, आत्मपरीक्षण वाढे ल, समाजपरिवर्तन घडेल याची मात्र खात्री नाही. खरा प्रश्न आहे ,
कृषिप्रधान ग्रामीण भारताचे काय होईल? त्यात काय बदल घडतील. खऱ्या अर्थाने शेतीधंदा पाहतो ते
गाव येथील शेतीधंद्यावर फार परिणाम होणार नाही. शेतीचे प्रश्न आहे तसेच राहतील.
कोरोना काळात शेतकऱ्यांचा भाजीपाला, फळे इ. माल बंदीमळ
ु े शेतातच वाया गेला. रस्त्यावर
उकीरड्यावर फेकून द्यावा लागला. शेती धंद्यावरील परिणाम सर्वक्षेत्रांवर गंभीर स्वरूपात होणार आहे ,
सर्वांना फटका बसणार आहे . आर्थिक मंदी, महागाई वाढे ल. कोरोना काळात सगळ्यांना कुलप
ू लागले.
फक्त शेतीला नाही. 'दे ह जावो अथवा राहो' या न्यायाने शेतकरी शेताला कवटाळत आहे . पण छोट्या-
मोठ्या शेतकऱ्यांची स्थिती अत्यंत भयावह व चिंताग्रस्त बनली आहे . अशाप्रकारे कोरोनाचा
शेतीधंद्यावरील परिणाम याविषयीची अर्थपूर्ण चर्चा या लेखात केलेली आहे .

196
 चीनमध्ये नोव्हें बर-डिसेंबर २०१९ दरम्यान कोरोना या विचित्र रोगाचा विषाणू सर्वप्रथम
आढळला. त्याला आठ महिने भरले. भारतात या साथीचा प्रभाव जाणवू लागला तो फेब्रव
ु ारी-मार्च २०२०
मध्ये. त्यापर्वी
ू सगळे च गाफिल म्हणण्यापेक्षा 'आजार खप
ू दरू वर आहे , तो इकडे कशाला येतोय' या
नेहमीच्या भ्रमात सारे जण होते आणि जेव्हा साथ पसरायची गंभीर जाणीव झाली तेव्हा दे शात 'जनता
कर्फ्यू' लागू झाला.
'लॉकडाऊन' हा शब्द २०२० मार्चमध्ये सर्वांनी प्रथमच ऐकला आणि अनभ
ु वला. मला वाटले,
आज हयात असलेल्या समजदार नागरिकाला जन्मातला हा अनभ
ु व पहिल्यांदाच मिळाला.
यापूर्वी दे शाला अनेक कठीण आणि जनजीवन विस्कळित करणारे अनेक प्रसंग आले; पण हा
कोरोना साथीचा प्रसंग खूपच अभूतपूर्व आणि अचंबित करणारा, भय पसरवणारा असा आहे . प्लेगची
साथ, कॉलरा, सार्स, डेंग्यू, एड्स अशा अनेक रोगांचा फैलाव झाला. भूकंप, अवर्षण, अतिवष्ृ टी, त्सुनामी
असे नैसर्गिक आघातही सोसले. दोन युद्धे झाली. भारत-पाकिस्तान, भारत चीन पण हे विषाणू संकट
कोरोना अन्य साथीहून भयंकरच आहे . युद्धात शत्रू डोळ्यांना दिसतो, त्याच्या हालचाली कळतात. हा
डोळ्याला न दिसणारा भयंकर विषाणू गरीब-श्रीमंत,

$$$$$
जातपात, धर्म, लिंग न पाहता कधीही हल्ला करतो आणि माणसाला घाईला आणतो. या विषाणू
आक्रमणावर कोणताही उपाय निष्फल ठरतो आहे . फक्त तोंडाला मास्क, सॅनिटायझर आणि शारीरिक
अंतर एवढे च कवच प्रत्येकाने धारण करायचे आणि स्वतःला रोखायचे आणि त्यामुळेच माणसांची गर्दी
टाळली गेली. त्यासाठीच 'लॉकडाऊन!'
लॉकडाऊनमुळे जगातली खरी घरघर थांबली. मार्च २०२० पासून जल
ु ै अखेरपर्यंत गावे-शहरे
सगळं बंद. कॉलेजेस, वाहतूक, शासकीय-निमशासकीय कार्यालय, आय. टी. क्षेत्र, मंदिरे , माशिदी, चर्च
साऱ्यांना कुलूप. छोटे -मोठे समारं भ, सगळे मानवी व्यवहाराच बंद. औषध, दध
ू , भाजीपाला आणि
अत्यावश्यक सेवाकाळात सारे व्यवहार ठप्प. माणसांच्या पळापळी, गाड्यांच्या हॉर्नचे आवाज, गोंगाट,
गर्दी, कालवा, आतषबाजी इ. सर्व तीन महिने ठप्प झाल्याने निसर्गाचा श्वास मोकळा झाला. आकाश
निरभ्र निळे भोर झाले. हवेतले प्रदष
ू ण कमी झाले. पक्षांच्या भराऱ्या सुरू झाल्या. त्यांचा किलबिलाट
वाढला आणि आपल्या अवतीभोवती किती सुंदर निसर्ग आहे . याची उत्कट जाणीव झाली. ही एक
कोरोनाने करून दिलेली कवी जाणीवच म्हणतात, ‘हे सोडले तर संवेदनशील विचारी मनाला या कोरोना
साथीचा धक्का चांगलाच बसला. माणस
ू अस्वस्थ झाला. निरूपाय, अनिश्चितता वाढली, भय, चिंता
वाढली. जीवनाच्या धडपडीतन
ू निसटलेला एक भयंकर जंतू माणसाच्याच साऱ्या प्रयत्नावर पाणी
फिरवायला जगात अवतरला हा कलीचा कितवा अवतार म्हणावा, समजत नाही.'
दे शभर आणि जगात क्षणोक्षणी वाढत निघालेली कोरोना बाधितांची हजारोंनी वाढणारी संख्या,
साधी सर्दी-पडशाची प्राथमिक लक्षणे या दर्ल
ु क्षित नेहमीच्या लक्षणातन
ू जीवावर बेतणारा त्याचा प्रभाव
वैद्यकीय साधनांचा तट
ु वडा, अचक
ू इलाज होतील की नाही याची सततची भीती, नानातऱ्हे च्या शंका,
कुटुंबाची काळजी, पोटासाठी जीव धोक्यात घालून करावा लागणारा व्यवहार. सततचे कोंडलेपण,

197
दरक्षणी कानावर, परस्परात शारीरिक अंतर, वारं वार संशयाने हात धुणे, मास्क वापरणे, मित्र,
सगेसोयरे सगळ्यापासन
ू फारकत. अशा वेगळ्या जीवनशैलीतच दररोजचा दिवस ढकलत जगणे.
अनेक शतकातच नव्हे तर कधीही न अनभ
ु वलेले वास्तव प्रत्येकजण जगतो आहे . जगले तर
पाहिजे, धडपड केली पाहिजे. जगायची पण सक्ती आहे , मरायची पण सक्ती आहे . सक्तीने जगणे-
मरणे सरू
ु आहे . कोरोना विषाणू जगातन
ू संपर्ण
ू नष्ट झालेला नाही. 'कालाय तस्मै नमः' म्हणायची वेळ
आली आहे तरी आशावादी माणस
ू विचार करणारच की, कोरोनानंतर जग असे असेल? हा विचार
स्वाभाविक आहे . मानवी स्वप्ने आकांक्षा नष्ट कशा होतील आणि हाच विचार सातत्याने करायला हवा
आहे . या घोर संकटातून एक दिवस आपण सर्वजण, सर्व जगत एक दिवस बाहे र पडेल. तो दिवस दरू
नाही.
सुप्रसिद्ध लेखक अच्युत गोडबोले यांचा यू-ट्यूबवर एक व्हीडिओ ऐकायला मिळाला. ते त्यांचे
छोटे भाषण आहे . कोरोनानंतरचे जग यावर आपली मते मांडताना ते म्हणतात, “आता

$$$$$
यापुढे आपणाला विचारांचे सरळ दोन भाग करावे लागतील. खरं तर काळाचे सरळ दोन भाग. एक
म्हणजे कोरोनापूर्वीचे जग आणि कोरोनानंतरचे जग म्हणजे आफ्टर कोरोना आणि बिफोर कोरोना
आणि यामध्ये कोरोनानंतर जग खूप बदलले असेल.”
परं तु श्री. संदीप वासलेकर हे आपल्या व्हीडिओमध्ये असे म्हणतात, “आधी आणि नंतर ही
विभागणी मला मान्य नाही. कारण १-२ वर्षात कोरोनावरची लस शास्त्रज्ञ शोधून काढतील मग सारे
सुरळीत होईल. राहिला प्रश्न कोरोना काळातील १-२ वर्षाचा. त्याने फार आमूलाग्र असे काही बदलणार
नाही. थोडे फार बदल होतील." याप्रमाणेच पण थोड्या वेगळ्या विषयासंदर्भात आपले मत ठामपणे
मांडताना डॉ. नागनाथ कोत्तापल्ले आपल्या अंनिस पत्रिकेतील ......म्हणतात, "कोरोनानंतर आपला
भारतीय समाज अजिबात बदलणार नाही. उलट कोरोनाचा पडाव झाल्यावर लोक पन्
ु हा मंदिरातून गर्दी
करू लागतील आणि म्हणतील दे वा तुझ्या कृपेने वाचलो.”
कोरोना वास्तवावरची ही तीनही अंत आपल्या ठिकाणी ठीक आहे त. प्रश्न आहे की जगात,
आपल्या दे शात काय बदल घडतील! म्हणजे राजकारणे, उद्योग, शिक्षण, रोजगार, शेती आणि
अर्थव्यवस्था तसेच आपली एकंदर जीवनशैली व मानसिकता या सर्वात कसला, किती बदल घडेल. तो
आमल
ू ाग्र असेल का तात्परु ता असेल हाच विचार करणे भाग आहे . कारण एवढं मोठं संकट येऊन
गेल्यावर टिकून राहण्यासाठी म्हणन
ू थोडेफार तरी बदल निश्चितच दिसणार आहे त.
पण शंका वाटते की, ज्या गोष्टी खरोखरच माणसाने यांच्या पारखन
ू , अनभ
ु वन
ू वेगळ्या शैलीत
स्वीकारायला हव्या आहे त. त्या गोष्टी म्हणजे आपल्या श्रद्धा, अंधविश्वास, धर्मातिरे क, दै व,
जातिव्यवस्था, उच्चनिचता, स्वार्थ इ. या गोष्टीसंदर्भात कोरोनानंतर माणसानं थोडं आत्मपरीक्षण
करावं. कारण कोरोना ही खरोखरच बदल घडवून आणणारी ईष्टापत्रीचा अशावेळी वाटायला लागली
आहे .

198
 तरी ही समाजपरिवर्तन घडेल याची मात्र आज खात्री दे ता येत नाही. काय असेल थोड्या व्यापक
अर्थाने कृषिप्रधान ग्रामीण भारताचे काय होईल. त्यात काय बदल घडतील? हे प्रश्न मला पडतात आणि
त्यांची स्थिती, गती शोधण्याचा मी प्रयत्न करतो. खरे तर गाव, खेडे म्हटले की शेतीधंदा हा केंद्रस्थानी
येतोय. ज्या गावात शेती, शेतकरी नाही त्याला गाव कसे म्हणायचे. अलीकडे काही गावे तिथे असलेल्या
औद्योगिक व्यवसायाने ओळखली जाऊ लागली आहे त. राने उजाड करून तेथे मोठी कारखानदारी उभी
राहिली आहे . या गावांचे प्रश्न वेगळे आणि नवे आहे त. पण मी ज्याला गाव म्हणतो ते पारं परिक
अर्थानेच घेतले आहे . जिथे मख्
ु य धंदाच शेती आहे . त्या गावाचे कोरोना प्रश्न वेगळे घेतले आहे . तिथे
मुख्य धंदाच शेती आहे . त्या गाण्याने कोरोना पूर्वीचे आणि कोरोनानंतरचे जे प्रश्न आहे त जी स्थिती
आहे ती जुनीच आहे . एवढ्या मोठ्या जागतिक संकटात सापडून उद्या बाहे र पडणाऱ्या शेती
व्यवसायाने प्रश्न नीट मार्गी लागतील याची मला खात्री नाही. कंगर हाती घेतल्यापासून ते आजच्या
आधुनिक

$$$$$
शेतीपर्यंतचा शेतकरी पाहिला (अपवाद बड्या बागायतदारांचा) तर प्रथमपासून ते आजपावेतो शेतकरी
चिंतापरीच आहे . शेतीउत्पन्न, त्याचा उत्पादनाचा खर्च आणि त्याच्या शेतमालाला मिळणारा भाव याचे
गणित म्हणजे शरद जोशीच्या भाषेच्या सांगायचे तर ती 'उलरी पट्टी'च आहे . त्यांचे आणखी एक
भयंकर वास्तव सांगणारे विधान आहे . ते म्हणतात, “शेती करणे म्हणजे वाळूत मुतण्यासारखे आहे .
रात्रंदिवस स्वतः शेतात राबणाऱ्या शेतकऱ्याला याचा आशय चटकन समजतो. तर आजही शेतीधंदा
असाच आहे . कांद्याचे भाव वाढले की मध्येच कडाडू लागतात आणि भाव मिळत नाही म्हणून आपला
शेतीमाल शेतकरी रस्त्यावर फेकू लागला की मध्यमवर्गीय माणसाला नुकसानीचा पुतना मावशीच्या
प्रेमाचा झटका बसू लागतो. या धंद्याची हीच गोष्ट आहे .
सर्वांना माहिती असलेल्या या गोष्टींवर कोरोनासंदर्भात मी का उल्लेख करतो आहे . कदाचित
अस्थानी वाटे ल पण हे अस्थानी नाही. कोरोना काळात म्हणजे लॉकडाऊन काळात सर्वच धंदेवाल्यांचे
नुकसान झाले आहे . मोठ्या कारखानदारापासून ते अगदी चहाच्या गाडेवाल्यापर्यंतच्या चिल्लर
धंदेवाल्यापर्यंत त्या त्या स्तरावर नुकसान झाले आहे . त्याची जाणीव आहे . कोट्यावधी लोकांचा
रोजगार बड
ु ाला. बांधकाम मजूर, कामगार, हातगाडीवाले, हमाल, पें टर, सर्व छोटे , मोठे व्यावसायिक,
केशकर्तनालयातील कारागीर, व्यापारी सर्व. सर्वांचे नुकसान झाले. पण या सर्वांसाठी अन्न
पिकविणाऱ्या शेतकऱ्याचे गेल्या चार-पाच महिन्यांतच नाही तर वर्षांनव
ु र्षे नक
ु सान झाले आहे . ती
आकडेवारी काढली तर मोजता येणार नाही इतकी आहे . कोरोना काळाचा फटका त्याच्या मालाला
बसलाच. मार्के ट बंदी, सौदा बंदीमळ
ु े , दळणवळण थांबल्याने, जिल्हा बंदीमळ
ु े स्थानिक शेतकऱ्याचा
माल शेतातच वाया गेला. काढून फेकावा लागला. उकिरं ड्यावर ओतावा लागला. मख्
ु य म्हणजे ज्याचे
मालावरच पोटपाणी आहे त्याला तर अक्षरशः आईचे दध
ू आठवले. पण या शेतकऱ्याला उसणवारी तरी
कोण दे णार? त्याचे भांडवल काय? त्याची ऐपत काय? थोडा गांभीर्याने विचार केला तरी लक्षात येईल
की सकल दे शाच्या उत्पन्नामध्ये कृषिक्षेत्राचा वारा मोठा आहे . ते उत्पन्न बुडाले आणि मग त्याने
जी.डी.पी.ही. त्या प्रमाणात घसरली. राष्ट्रीय उत्पन्नात कृषिउत्पन्न महत्त्वाचे कोणी फारसे मनावरच

199
घेत नाही. कोरोना काळात सर्व उद्योजकांना फटका बसला. खरी गोष्ट आहे . ती चिंता आहे च रोजगार
बड
ु ाला हे खरे च आहे . त्याबद्दल हळहळ आहे . कामगारांच्या हालअपेष्टांचे दःु ख आहे . पण
शेतीव्यवसायाचे या काळात जेवढे नक
ु सान झाले त्याचा विचार, त्याचा उच्चार मात्र सर्वथरात,
माध्यमात फारसा ऐकायला मिळाला नाही. इतर परिस्थिती कायम असताना तो सातत्याने तोट्याला
आहे च. या कोरोना काळात तो महातोट्यात ढकलला गेला आहे .
पण त्याला हा धंदा परवडत नाही असे म्हणताही येत नाही. तो आली रात्र अंगावर पांघरुण घेतो
आणि दिवस उजाडला की हातात खरु पे, फावडे घेऊन शेतात जातो. कोरोना काळात सगळ्या उद्योगांना
टाळे लागले. पण शेताला कुलूप लागले नाही. ते लावून कसे

$$$$$
चालेल. शेताला कुलूप म्हणजे मग पोटालाच कुलूप लावावे लागेल. इतका भयंकर हा धंदा आहे . याला
सुट्टी नाही. सगळे धंदे बंद पडले. कोरोना काळात शेतीधंदा तेवढा सुरू राहिला याचा आनंद नाही. त्यात
आनंद कसला.
माझ्या आसपास अगदी सिंचनक्षेत्र चांगले आहे अशा भागात असे हजारोंनी शेतकरी आहे त की
त्यांना केवळ दस
ु रा मार्गच नाही म्हणून शेती करतात. धरावे तर चावते आणि सोडावे तर पळते अशी
त्यांची अवस्था आहे . राबायचे नि पोट भरायचे एवढीच त्याची भावना आहे . महापूर, अवर्षण आणि
आता हा कोरोनाचा प्रादर्भा
ु वी याची त्यांना किती चिंता वाटते ते सांगता येत नाही. 'मी पाहिलेय दे ह
जावो अथवा राहो पांडुरं गी स्नेहभावात' या तक
ु ोबाच्या वचनाप्रमाणे ते शेताला कवटाळत आहे त. थोडे हे
भावनिक आहे त पण कोरोना काळात छोट्या-मोठ्या शेतकऱ्यांची ही वस्तुस्थिती आहे .

200
$$$$$

२५. कोरोनाचा कहर शेतीच्या मुळावर

डॉ. जालंदर पाटील, राशिवडे, कोल्हापरू

कोरोना महामारीच्या काळात जगभर मानवजातीच्या अस्तित्वाला दं श. या काळात व्यवस्थेला

जगविणारा, दे शाचा आर्थिक डोलारा शेतीच्या खांद्यावर पेलणारा शेतकरी, शेतमजूर, पुरता हतबल
झालेला आहे . शेतीमालाला उत्पादन खर्चावर आधारित भाव मिळत नाही. शेतात पिके पडून, ते
विकायचे कुठे ? शेतमजरु ाचा पगार कशाने द्यायचा, पीक कर्जाची परतफेड कशी उत्पादन खर्चावर
आधारित भाव मिळत नाही. शेतात पिके पडून, ते विकायचे कुठे ? शेतमजरु ाचा पगार कशाने द्यायचा,
पीक कर्जाची परतफेड कशी करायची, तट
ु पंज्
ु या उत्पन्नावर वर्षभराची गज
ु राण कशी करायची? असे
अनेक प्रश्न त्यांच्यासमोर आ वासन
ू उभे आहे त. बाजार समित्या बंद, शेतकरीहि दर्ल
ु क्ष, परू कव्यवसाय
दग्ु ध व्यवसाय ठप्प, शेतकऱ्यांच्या रोजगार मल
ु ांचे व्यवसाय डबघाईला आलेले, शेती व शेतकरी
उद्ध्वस्त होतो आहे . सर्व पिके, फळबागा ओस पडल्यात. कांदा सडून चालला आहे . कापूस उत्पादकही
हवालदिल, शेतकऱ्यांची अग्निपरीक्षा घेणारा काळ. घोषणांची आतषबाजी. पण त्या फाटलेल्या
आभाळाला ठिगळ लावू शकत नाहीत. त्यांच्या अशाप्रकारे कोरोनाचे काहूर शेती व शेतकरी व इतर
घटकांच्या मुळावर आलेले आहे . शेती व्यवसायाची पिछे हाट, शेतकरी हवालदिल, सरकार व प्रशासन
उदासीन असे हे काहूर या महत्त्वपूर्ण लेखात साधार मांडले आहे .
जगभरातील मानवजातीच्या अस्तित्वालाच दं श करणाऱ्या कोरोनाने आजअखेर लाखो लोकांचे
बळी घेतले. कोरोना व्हायरसच्या पार्श्वभम
ू ीवर भारतात २४ मार्चपासून जमावबंदी आदे श लागू झाला.
पंतप्रधान नरें द्र मोदींनी लॉकडाऊनची घोषणा केली. राज्यस्तर ते गावपातळीवरच्या सीमा बंद झाल्या.
या कुलूपबंद वर्तमानाचा मोठा फटका शेतकऱ्यांना बसला. गेली काही वर्षे नोटबंदी, जी. एस. टी., महापूर
आणि अवकाळी पावसाशी झज
ुं णारा शेतकरी कोरोना आजाराला घाबरला नाही; तर कुलूपबंद
वर्तमानाला सामोरे कसे जायचे यामुळे मेटाकुटीस आलेला दिसतो. एरवी शेतात विषारी औषधाची
फवारणी करतानाही तोंडाला मास्क न बांधणारा शेतकरी घरात मास्क लावून बसलेला पाहताना
आश्चर्यच वाटते. विमानातून फिरणाऱ्या उच्चभ्रू फिरस्त्यांनी परदे शातून हा कोरोना आयात केला.
भारत सरकारच्या बेफिकीर वत्ृ तीमुळे केशरी रे शनकार्डधारकांना, शेतकऱ्यांना, कष्टकऱ्यांना त्याची

201
किंमत मोजावी लागली. आमचा यात दोष काय? दिवसभर राबल्याशिवाय संध्याकाळची भाकर न
मिळणाऱ्या माणसाचा हा बोलका प्रश्न अस्वस्थ केल्याशिवाय राहात नाही.
व्यवस्थेला जगविणारा, दे शाचा आर्थिक डोलारा शेतीच्या खांद्यावर पेललेला शेतकरी,
शेतमजरू आज परु ता हतबल झालेला आहे . मळ
ु ातच शेतीमालाला उत्पादन खर्चावर आधारित भाव
मिळत नाही. तशात पिके शेतातच पडून आहे त. त्याची तोड केली तर ते विकायचे कुठे ?

$$$$$
शेतात काढणीला आलेल्या मजुराचा पगार कशाने द्यायचा? पीक कर्जाची परतफेड कशाने करायची?
तुटपुंज्या उत्पन्नावर वर्षभराची गुजराण कशी करायची? असे अनेक प्रश्न त्याच्यासमोर आ वासून उभे
आहे त.
महाराष्ट्रात ३०४ कृषी उत्पन्न बाजार समित्या आणि ७०० च्या घरात उपबाजार आहे त. बाजार
समित्या कुलूपबंद ठे वण्याबाबत कोणताही अधिकृत निर्णय झालेला नसतानाही व्यापाऱ्यांनी,
अडत्यांनी २५ मार्चपासून बाजार समित्या बंद ठे वण्याचा स्वयंघोषित निर्णय जाहीर केला. त्याला
माथाडी कामगारांनीही साथ दिली. सरकारी यंत्रणेने आदळआपट करून त्या चालू करायचा प्रयत्न केला
खरा. मात्र गाववेशीपासून ते बाजार समितीपर्यंत सीमा बंद असल्यामुळे शेतीमाल पोहचू शकला नाही.
त्यातूनही काही जीवनावश्यक वस्तू, भाजीपाला, दध
ू घेऊन येणाऱ्या शेतकऱ्यांना पोलिसांनी मारहाण
केली. त्याचे व्हिडिओ भ्रमणध्वनीवरून, दरू दर्शनवरून प्रसारित झाल्यावर शेतकरी वर्गात भीतीचे
वातावरण तयार झाले. आवक ठप्प झाली. त्यातूनही जो माल आला त्याची व्यापारी, दलाल लोकांनी
कवडीमोल भावाने खरे दी करून लूट केली. अशावेळी प्रशासनाने हस्तक्षेप करून भाजी, दध
ू , फळे
उत्पादकांना बाजारपेठ उपलब्ध करून दे ऊन शेतकरी आणि ग्राहकांचे हित जपणे गरजेचे होते तेही झाले
नाही.
शेतीला पूरक जोडधंदा म्हणून शेतकरी, शेतमजूर दग्ु धव्यवसाय करतात. महाराष्ट्रात प्रतिदिन
१ कोटी १७ लाख लिटर दध
ु ाचे संकलन होते. राज्यात ३०,७१४ सहकारी दध
ू संस्था, २९ जिल्हा दध
ू संघ,
७७ तालक
ु ा सह. दध
ू संघ कार्यरत आहे त. कोल्हापूर जिल्ह्यात ४ हजार २८५ सह. दध
ू संस्था नोंदणीकृत
आहे त. ८ लाख ९९ हजार ५६४ गायी, म्हशींचे पशुधन तर ३ लाख ५७ हजार २४४ शेळ्या-में ढ्या आहे त.
गोकुळ, वारणा, स्वाभिमानी, मेहता, शाहू, दत्त, सिद्धार्थ, समद्ध
ृ ी, यळगड
ू , सह्याद्री अशा छोट्या-मोठ्या
संघांतन
ू ६ लाख १८ हजार ६०० लिटर म्है स दध
ू संकलन, तर ७ लाख ५२ हजार १२० लिटर गाय दध
ू ाचे
संकलन होते. रोजच्या दग्ु धोत्पादनातन
ू शेतकरी, कष्टकरी, बेरोजगार आपली प्रापंचिक गज
ु राण
करतो. मार्च, एप्रिल, मे या तीन महिन्यांत दही, ताक, लस्सी, पनीर, आम्रखंड, श्रीखंड यांना मोठी
मागणी असते. बंदमळ
ु े हॉटे ल व्यवसाय थंडावला. चहाच्या टपऱ्या बंद राहिल्या. कामगाराविना दध
ू
पावडर तयार करणाऱ्या कंपन्या बंद राहिल्या. त्यामळ
ु े दध
ू संघांनी संकलनात कपात सरू
ु केली.
कोल्हापरु ातील गोकुळ दध
ू संघाचे संकलन या काळात तीन लाख लिटरने घटले. त्याचा फटका सामान्य
दध
ू उत्पादकालाच सहन करावा लागला. यावर उपाय म्हणून महाराष्ट्र शासनाने प्रतिदिन १० लाख
लिटर दध
ू २५ रुपये लिटर या अल्पभावाने विकत घेऊन दध
ू पावडर करण्याचा दिलासा दे णारा निर्णय

202
घेतलेला असला, तरी एकूण संकलन होणाऱ्या दध
ु ाच्या तल
ु नेत तोही तोकडाच आहे . आणि त्या कमी
भावाचा फटका हा सामान्य दध
ू उत्पादकालाच सहन करावा लागेल. त्यापेक्षा राज्य सरकारने गज
ु रात,
मध्यप्रदे श, कर्नाटक या राज्यांतन
ू येणारे दध
ू या काळात थांबवले असते तर खरे दीचा राज्य
सरकारवरील आर्थिक बोजा कमी झाला असता.

$$$$$
शेतकऱ्यांच्या बेरोजगार मल
ु ांनी नोकरी नाही म्हणन
ू गावागावात कोंबडीपालन व्यवसाय सरू
ु
केले. त्यासाठी राष्ट्रीयकृत बँकांची कर्जे काढून शेड उभारली. गेली अनेक वर्षे हा व्यवसाय शेतकरी
कुटुंबांना आधार दे त राहिला. अचानकपणे कोरोना व्हायरसला कोंबडीच जबाबदार असल्याचे वादळ
तयार झाले आणि होत्याचे नव्हते झाले. आजमितीला कोल्हापूर जिल्ह्यात २ हजार पोल्ट्रीधारक
आहे त. वें कीज, सगुणा, प्रिमियम आणि इतर छोट्या-मोठ्या अनेक कंपन्या खाद्य खर्च दे ऊन कोंबड्या
पक्व झाल्या की घेऊन जात होते. प्रति महिना २० ते २५ हजार रुपये नफा पोल्ट्रीधारकाला मिळत होता.
दोन हजार शेडमध्ये १५ लाख पक्षी (बॉयलर फर्म) आणि ४५० अंड्यांच्या शेडमधून (लेअर फर्म) ५ लाख
अंड्यांचे उत्पादन होते. प्रत्येक शेडवर दोन कामगार आणि त्याचा परिवार विचारात घेतला तर
साधारणपणे ४ हजार कामगारांच्या परिवाराची गुजराण हा व्यवसाय करताना दिसतो. आज ती ठप्प
आहे . या दोन महिन्यांमध्ये अंदाजे ४० लाख पक्षीपालन गह
ृ ीत धरून प्रतिपक्षी २२५ रुपयांप्रमाणे
नुकसानीचा आकडा धरल्यास केवळ कोल्हापुरातील शेडधारकांचे ९० कोटींचे नुकसान झाले.
गावागावांत उभी राहिलेली कुक्कुटपालनाची भकास शेड आणि त्याच्या कर्जाच्या चिंतेने भयावह
झालेली शेतकऱ्यांची बेरोजगार मुले हे दःु सह चित्र पिळवटून हे टाकणारे आहे . शासनाने त्यांना
सहकार्याचा हात दिला तरच हा उद्योग पुन्हा उभा राहू शकेल.
बदललेल्या जीवनशैलीत महाराष्ट्रात जरबेरा, कार्नेशन, ऑर्कि ड, निशिगंध, झेंडू ही फुलशेती
मोठ्या प्रमाणात फुलली आहे . कोल्हापूर जिल्ह्यात २०० ते २५० एकर शेतीवर ही फुलशेती दिसते.
उद्यानपंडित श्री. गणपतराव पाटील यांनी कॉडिग्रेच्या माळावर १०३ एकरावर श्रीवर्धन बायोटे क
नावाचा फुलशेती प्रकल्प उभा केलेला आहे . त्यांचा गुलाब इंग्लंड, ऑस्ट्रे लिया, हॉलंड, कुवेत व
जपानमध्ये निर्यात झाला आहे . या फुलशेतीतील गुंतवणूकही मोठी आहे . अर्धा एकर क्षेत्रातील
शेडनेटमध्ये जरबेराची शेती उभी करण्याचा खर्च २५ लाख रुपयाच्या घरात आहे . त्यांच्याशी फोनवरून
मी जेव्हा बोललो तेव्हा ते म्हणाले, "कोरोना भीतीमुळे कामगार कामावर येत नाहीत. औषध, खते
उपलब्ध झाली तरी कामगाराविना काय करणार? जगभरातील निर्यात बंद आहे . दे शांतर्गत सण,
समारं भ, उत्सवांना बंदी आहे . त्यामळ
ु े अब्जावधी रुपये खर्च करून उभा केलेला हा प्रकल्प धर्म संकटात
सापडला आहे . किमान १० ते १२ कोटींचे नक
ु सान तर होईलच शिवाय पन्
ु हा उभे करणे अवघड आहे ."
राधानगरी तालक्
ु यातील राशिवडे ब।ु । या गावात छोट्या-मोठ्या शेतकऱ्यांनी १०० एकर
शेतावर निशिगंध शेती केली आहे . १० गंठ
ु े शेतीतील निशिगंध खर्च वजा जाता वर्षाला किमान ५० हजार
रुपये मिळवन
ू दे तो. त्यामध्ये कुटुंबाची वार्षिक गज
ु राण शेतकरी करतात. आज ही सर्व फुलशेती
अडचणीत आली आहे .

203
 कोरोनाचा कहर भारतीय शेतीला उद्ध्वस्त करतोय की काय अशी भयावह स्थिती आज
निर्माण झाली आहे . कोबी, फ्लॉवर, टोमॅटो, वांगी, ढब,ू दोडका, शेवगा, भें डी शेतात सडत आहे . शिरोळ
तालक्
ु यातन
ू संपर्ण
ू दे शभरात मोठमोठ्या भाजी मार्के टमध्ये भाजी पाठविली जाते.

$$$$$
वाहातक
ु व्यवस्था व बाजारपेठा बंद झाल्यामळ
ु े या भाजीपाल्याचे काय करायचे हा प्रश्न
शेतकऱ्यासमोर उभा आहे . काही शेतकऱ्यांनी उभ्या भाजीपिकांवर नांगर फिरवन
ू शेत रिकामे केल्याचे
चित्र हृदयद्रावक आहे .
महाराष्ट्रात अजून ४ ते ५ हजार एकर शेतीतील ऊस तुटायचा आहे . औरं गाबाद, पुणे, सातारा
येथील अंजीर, स्ट्रॉबेरी उत्पादक चिंतेत आहे . जळगाव, धुळे, अहमदनगर, सोलापूर, कोल्हापूर, सांगली
येथील केळी उत्पादक संकटात आहे त. सोलापूर, उस्मानाबाद, नांदेड, परभणी, नंदरु बार, कोल्हापूर
येथील पपई उत्पादक, पालघर, ठाणे, येथील चिकू उत्पादक, कलिंगड उत्पादक, टरबूज, पेरू उत्पादक
या संकटाचा सामना कसा करायचा त्याने ग्रासले आहे त. हरभरा, तूर या डाळवर्गीय पिकांची अवस्थाही
शोचनीय झाली आहे .
सांगली, नाशिकसह सोलापूर, सातारा, उस्मानाबाद, लातूर, पुणे जिल्ह्यात द्राक्ष शेतीचे दीड
लाख एकर क्षेत्र आहे . एका सांगली जिल्ह्यात २५ हजार एकरांवर द्राक्ष शेती आहे . त्याच्या पाठोपाठ
नाशिकचा क्रमांक लागतो. एक एकर द्राक्ष शेती पिकवायला २ लाख रुपये खर्च येतो. त्यातून उत्पन्न
मिळते ४ लाख रुपये. ऐन हं गामामध्ये लॉकडाऊन झाल्यामुळे अंदाजे १० हजार कोटी रुपयांचे
शेतकऱ्यांचे नुकसान होणार आहे . महाराष्ट्र राज्य कृषी विभाग, अपेडा आणि काही निर्यातदार संस्थांनी
पुढाकार घेऊन निर्यातीला चालना दिलेली असली तरी अजून ४० टक्के द्राक्ष काढणी बाकी आहे . द्राक्ष
विक्री नाही झाली तर शेतकरी बेदाणा तयार करण्याचा मार्ग पत्करतो. पण त्यासाठी लागणारे इथाईल
ओलाईट (डिपींग ऑईल), पोटॅ शियम बायकार्बोनेट ही रसायने लॉकडाऊनमुळे उपलब्ध होत नाहीत.
इकडे आड आणि तिकडे विहीर अशी दोलायमान अवस्था द्राक्ष शेतीची झाली आहे .
अहमदनगर, पुणे, सांगली, सोलापूर, वाशिम या जिल्ह्यात डाळिंबाची लागवड मोठ्या
प्रमाणात होते. सद्य:स्थितीत महाराष्ट्रात ४१ हजार हे क्टर क्षेत्र डाळिंब पिकाचे असून ४,१०,००० मेट्रिक
टन डाळिंब उत्पादन होते. साधारणपणे ३३० कोटी रुपयांचे उत्पन्न या पिकातून शेतकऱ्यांना मिळते.
जून ते ऑगस्ट या काळात आंबिया बहाराची फळे , नोव्हें बर ते जानेवारी या काळात मग
ृ बहाराची फळे ,
फेब्रव
ु ारी ते एप्रिल या काळात हस्त बहाराची फळे शेतकरी घेतात. कोरोनाच्या लॉकडाऊनमध्ये डाळिंब
उत्पादक शेतकरी चिंतेत आहे .
विदर्भात जवळपास ९० हजार हे क्टरवर संत्र्याचे पीक घेतले जाते. ७ ते ८ लाख टन संत्रा उत्पादन
येथे होते. यावर्षी संत्रा पीक जोमात होते. मार्च महिन्यात संत्र्यांना चांगला भाव मिळतो. विदर्भातील
कळमना मार्के टचे कामकाज बंद राहिल्यामळ
ु े होळी सणाला ३० हजार रुपये प्रतिटन भावाने विकलेली
संत्री आज मातीमोल होत आहे त. अजन
ू ही २० टक्के संत्री तशीच झाडावर पडून आहे त. नागपरू सह
अमरावती, पांढूर्णा, सौसर, सिवनी येथे मंत्री उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर घेतले जाते. काश्मीर,
कन्याकुमारी ते काठमांडूपर्यंत निर्यात होणारी मंत्री शेतातच सडताहे त, हे दःु सह चित्र आहे .

204
$$$$$
मराठवाड्यातील जालना व औरं गाबाद जिल्ह्यात मोसंबीचे पीक मोठ्या प्रमाणावर घेतले
जाते. २२ ते २५ हजार हे क्टरवर हे पीक आहे . महाराष्ट्रात ३३ हजार हे क्टर क्षेत्र या पिकाचे आहे .
मराठवाड्यातील मग
ृ बहाराची मोसंबी उत्तर भारतात ज्यूससाठी अधिक प्रमाणात वापरली जातात.
तेथील ज्यूसचे छोटे -मोठे उद्योग बंदमुळे बंद आहे त. तेथील व्यापाऱ्यांनी मोसंबी खरे दीला नकार दिला.
बाढलेल्या तापमानामुळे मोसंबीच्या फळांची गळ वाढलेली असून त्यावर डाग पडायला सुरुवात झाली
आहे . त्यामुळे मोसंबी उत्पादक चिंतातुर बनला आहे .
कांदा हे महाराष्ट्रातील नाशिक, जळगाव, पण
ु े, सोलापरू , सातारा, नगर जिल्ह्यात मोठ्या
प्रमाणात घेतले जाणारे पीक आहे . महाराष्ट्रातील ९५ टक्के कांदा उत्पादन हे सहा जिल्हे घेतात. मा.
शरद जोशींपासन
ू मा. राजू शेट्टी यांच्यापर्यंत आंदोलनाच्या रणकंु डात हे पीक सातत्याने राहिलेले आहे .
लासलगाव ही कांद्याची सर्वांत मोठी बाजारपेठ आहे . आयात-निर्यातीच्या अडकित्त्यात अडकलेल्या
कांदा पिकाला हमीभाव मिळत नाही. महाराष्ट्रात दररोज सहा हजार टन कांदा ग्राहकांना खायला
लागतो. दे शातील १८ टक्के कांदा महाराष्ट्रात पिकतो. कांद्याच्या भाववाढीचे चटके लोकसभेलाही
सहन होत नाहीत. कोरोना विषाणूच्या प्रादर्भा
ु वामुळे मागील आठ दिवस सोलापूर बाजार समितीत
कांद्याचे सौदे निघालेले नाहीत. उद्याच्या १४ एप्रिलपर्यंत कांद्याचे लिलाव बंद ठे वण्याचा निर्णय या
बाजार समितीने घेतल्यामुळे कांदा उत्पादक शेतकऱ्यांच्या चिंता वाढलेल्या दिसतात.
अखिल विश्वातील मानवजातीची लाज राखणारा कापूस उत्पादक शेतकरीही संकटात आहे .
केंद्रीय कापस
ू अनुसंधान संस्थेच्या सूत्रांनी दिलेल्या माहितीनुसार ३ कोटी १० लाख ७ हजार हे क्टरवर
जागतिक स्तरावर कापसाची पेरणी होते. अमेरिका हा कापसाचा मोठा निर्यातदार दे श आहे . बांगला
दे श, व्हिएतनाम आणि चीन हे जागतिक स्तरावर सर्वांत मोठे आयातदार दे श आहे त. अमेरिका आणि
चीनमध्ये कोरोना व्हायरसने धुमाकूळ घातल्यामुळे काढणीला आलेल्या कापस
ू पिकाचे भाव गडगडले
आहे त.
सिंधुदर्ग
ु जिल्ह्यात उत्पादनक्षम काजूचे क्षेत्र ४९ हजार हे क्टरवर आहे . या व्यवसायातून १२००
ते १५०० कोटी रुपयांची आर्थिक उलाढाल होते. फेब्रव
ु ारीच्या पहिल्या आठवड्यात काजूला १३० ते १४०
रुपये दर मिळत होता. कोरोना प्रादर्भा
ु वामुळे आठवडा बाजारावर बंधने आली. त्याचा फायद घेऊन
दलाल लोक ५० ते ६० रुपये भावाने काजू खरे दी करून शेतकऱ्यांची लूट करीत आहे त.
दे वगड, रत्नागिरी, सिंधुदर्ग
ु , ठाणे, रायगड, सातारा या जिल्ह्यात प्रामुख्याने आंबा उत्पादन
होत असले, तरी महाराष्ट्रातील सर्वच जिल्ह्यांत कमी अधिक फरकाने आंब्याची लागवड होते. ४.८५
लाख हे क्टर क्षेत्रावर आंबा पिकाची लागवड असून १२.१२ लाख मेट्रिक टन उत्पादन दे णारे हे पीक
निर्यातीअभावी संकटात आहे . मुंबई कृषी उत्पन्न बाजार समिती हापस
ू च्या निर्यातीला चालना
दे ण्यासाठी प्रयत्नशील असली, तरी लॉकडाऊनचा काळ संपेपर्यंत त्याला गती आली नाही. मोदी
सरकारची सत्त्वपरीक्षा घेणारा आणि महाराष्ट्र सरकारची अग्निपरीक्षा घेणारा

205
$$$$$
हा काळ आहे . घोषणांची आतषबाजी फाटलेल्या आभाळाला ठिगळ लावू शकत नाही. फसव्या घोषणांची
पेरणी करून मतांचे पीक जोमात येते, मात्र व्यवस्थेचे भरणपोषण करणाऱ्या शेतकऱ्यांचे पीक शेतात
डोलल्याशिवाय पोट भरणार नाही.

206
$$$$$

२६. कोरोनाचा शेती व शेतकऱ्यांवरील परिणाम

- डॉ. कृष्णा इंगोले, माजी प्राचार्य, सांगोला

कोरोना काळात शेती व शेतकऱ्यांवरील परिणाम लॉकडाऊनच्या काळात कसे झालेले आहे त.
सर्व उद्योग व क्षेत्रे बंद झाल्याने, जगातील सारे मानवी व्यवहार ठप्प झालेले आहे त हे सांगून विशेषतः
शेती, शेतकरी व त्याच्या उद्योगावर झालेल्या परिणामाची सोदाहरण चर्चा करून कोरडवाहू शेती,
खरीप पिके, फळबागा, शेतीपरू क व्यवसाय बंद, पोल्ट्री फॉर्म बंद, शेतीचा धंदा ठप्प, मल
ु ामल
ु ींच्या
शाळांच्या, लग्नाच्या निर्माण झालेल्या समस्या, शालेय साहित्य, फी भरणे दरु ापास्त झालेले आहे .
आर्थिकमंदीचा फटका, ग्रामीण भागात भक
ू ग्रस्त लोकांची संख्या वाढली आहे . शेतकऱ्यांच्या मालाचा
उठाव नाही, मालाला हमीभाव नाही. लोकभयग्रस्त झाले आहे त. अशाप्रकारे ग्रामीण भागात शेती,
शेतकरी व शेतीधंद्यावर झालेले परिणाम याची महत्त्वपर्ण
ू माहिती या लेखात मांडली आहे .
वर्षअखेर आणि वर्षारं भ धम
ु धडाक्यात साजरा करण्याची पद्धत सरू
ु झाली आहे . ३१ डिसेंबर
२०१९ रोजी वर्षाअखेर साजरी केली. १ जानेवारीला नवीन वर्षाचे स्वागत केले. सोशल मिडियावरून
लाखो लोकांनी आपल्या मित्र परिवारास, स्नेहीजनांस आणि नातेवाइकांना नवीन वर्षाच्या शभ
ु ेच्छा
दिल्या. 'नवीन वर्ष २०२० आपणास सुख, समद्ध
ृ ी, आनंदाचे आणि आरोग्याचे जावो' अशा त्या शुभेच्छा
होत्या. या वर्षात काळाने काय वाढून ठे वले आहे याची यत्किंचितही कल्पना नव्हती. आता अर्ध्या
वर्षावर आल्यावर संपूर्ण जग कोरोनाशी संघर्ष करीत आहे .
कोरोना उर्फ कोविड-१९ या महामारीची सुरुवात चीनमधील वुहान शहरात झाली. येथे एका
जैविक प्रयोगशाळे तून जैविक युद्धासाठी तयार केलेला हा व्हायरस बाहे र पडला. चीनमधील लोक
वेगवेगळ्या प्राण्यांचे मांस खातात, त्यातून या व्हायरसची सुरुवात झाली, असे सांगितले जाते.
जागतिकीकरणानंतर जग खेड्यासारखे झाले आहे . विमान सेवेमुळे जगाचे भौगोलिक अंतर कमी झाले
आहे . त्यामुळे अवघ्या दोन महिन्यांत कोविड व्हायरसचा जगभर प्रसार झाला. मार्च अखेरपर्यंत ही
महामारी १४५ दे शांमध्ये पसरली होती. त्यात अमेरिका, इटली, इंग्लंड, ब्राझील, फ्रान्स या दे शांमध्ये
सुरुवातीला हा रोग पसरला. या दे शांनी टाळाबंदी न केल्याने प्रसार वेगाने झाला.
भारतात कोविड-१९ दोन महिने उशिरा सुरू झाला. साधारण मार्च १५ नंतर शहरी भागात लागण
होऊ लागली. जगभरातून विमानाने आलेल्या प्रवाशांमुळे लागण होण्यास प्रारं भ झाला. पुणे, मुंबई,
दिल्ली, कलकत्ता, भोपाळ या शहरांमधून कोरोनाची सुरुवात झाली. २० मार्च रोजी महाराष्ट्रात त्या त्या
जिल्हाधिकाऱ्यांनी संचारबंदी करून टाळे बंदी जाहीर केली. २२ मार्च रोजी पंतप्रधान नरें द्र मोदी यांनी
दे शवासीयांना आवाहन करून 'जनता कर्फ्यू डे' जाहीर केला. सायंकाळी पाच वाजता टाळ्या आणि
घंट्या वाजवुन अत्यावश्यक सेवेत काम करणाऱ्या कर्मचाऱ्यांविना अभिवादन केले. दे शभरातून
उत्स्फूर्त प्रतिसाद मिळाला. दस
ु ऱ्याच दिवशी मुंबई,

$$$$$

207
पुण्यातील लोक गाड्या घेऊन रस्त्यावर आले. लोक ऐकत नाहीत आणि गांभीर्याने घेत नाहीत अशी
भावना निर्माण झाली. पंतप्रधानांनी २४ मार्च रोजी एकवीस दिवसांची १४ एप्रिल २०२० पर्यंत टाळे बंदी
जाहीर केली. संपर्ण
ू दे श बंद झाला.
दे शभरातील शहरे आणि गावातील सर्व दक
ु ाने बंद झाली. विमान सेवा, मेट्रो, रे ल्वे, एस.टी.,
खाजगी वाहतक
ू आणि वैयक्तिक वाहने बंद केली. त्यामळ
ु े रस्ते सन
ु सान झाले. सर्व मंदिरे , मशिदी,
प्रार्थनास्थळे , जिम, गार्डन, सभागह
ृ े , चित्रपटगह
ृ े बंद करण्यात आली. खाणावळी, रे स्टॉरं ट, लॉज, स्वीट
मार्ट, दारू दक
ु ाने, कापड दक
ु ाने, सोन्याचांदीची दक
ु ाने, स्टे शनरी इत्यादी सर्व बंद करण्यात आली.
शाळा, महाविद्यालये, विद्यापीठे , शिकवण्या बंद करण्यात आल्या. बारावीच्या परीक्षा संपल्या होत्या.
दहावी बोर्डाचा भूगोलाचा पेपर राहिला होता. सर्व परीक्षा रद्द करण्यात आल्या. कार्यालयात प्रारं भी
पन्नास टक्क्यानंतर दहा टक्के कर्मचाऱ्यांवर काम करण्यास प्रारं भ झाला. आय. टी. क्षेत्रात घरून काम
करण्यास सुरुवात झाली. यामुळे गतिमान झालेले सर्व जीवन दे शभर थांबले.
फक्त शेती क्षेत्र आणि जीवनावश्यक सेवांना सूट दे ण्यात आली. धान्य वितरण, पाणी पुरवठा,
हॉस्पिटल आणि दवाखाने, औषध दक
ु ाने, दध
ू आणि भाजीपाला, किराणामालाची दक
ु ाने यांना सूट
दे ण्यात आली. ही दक
ु ानेही दिवसा दहा ते पाच या वेळात उघडी ठे वण्यास परवानगी दे ण्यात आली.
जीवनावश्यक वस्तूंच्या वाहतुकीला परवानगी मिळाली. 'घरात राहा, सुरक्षित राहा. घाबरू नका,
काळजी घ्या' अशी आवाहने करून कोरोनाविषयी जागत
ृ ी करण्यात येऊ लागली.
प्रारं भी लोकांनी गांभीर्याने घेतले नाही. दिवस दिवस घरात बसून काढणे लोकांना अवघड वाटू
लागले. वेगवेगळ्या निमित्ताने लोक रस्त्यावर फिरू लागले. चौकाचौकात पोलिसांनी अडवून विचारणा
करायला सुरुवात केली. विनाकारण फिरणाऱ्यांना रस्त्यावरच शिक्षा करायला प्रारं भ केला. बैठका
काढणे, सूर्यनमस्कार घालणे, दं डवत घालायला लावणे, प्रसंगी काठीने मारणे अशा शिक्षा दिल्या जाऊ
लागल्या. विनाकारण फिरणाऱ्यांवर गुन्हे नोंदविले गेले. गाड्या जप्त करण्यात आल्या. ३० एप्रिल
अखेर महाराष्ट्रात एकवीस हजार असे गुन्हे नोंदविण्यात आले होते. हा प्रकार रोज सुरूच होता.
दरू चित्रवाणी आणि वर्तमानपत्रात बातम्या येत होत्या. महिनाभरात पोलीस वैतागले. पोलिसांवर हल्ले
होऊ लागले. कोरोनाची लागण पोलिसांनाही होऊ लागली. पोलिसांनी अडवणे सोडून जागत
ृ ी करण्यास
सुरुवात केली.
हे सगळे घडत असताना प्रारं भी हळूहळू पण नंतर वेगाने कोरोनाची लागण वाढायला लागली.
त्यात दिल्लीत मुस्लीम समाजाच्या तबलीग संघटनेचे शिबिर झाले. दे शभरातून आलेले लोक परत
गेल्यावर लागण वाढली असा समज झाला. त्यात हज यात्रेवरून विमानाने आलेल्या लोकांमळ
ु े ही
इस्लामपरू सारख्या काही ठिकाणी लागण झाली. त्यातन
ू धार्मिक द्वेष पसरविले जाऊ लागले.
भारतातील आरोग्य व्यवस्था ही अत्यंत हीन पातळीवरील आहे याची प्रकर्षाने जाणीव

$$$$$
झाली. हॉस्पिटल्स ्, तिथल्या उपलब्ध कॉट, व्हें टिलेटर, चाचणी प्रयोगशाळा, डॉक्टर्स, कर्मचारी यांची
संख्या फार कमी प्रमाणावर आहे . ग्रामीण रुग्णालयात डॉक्टरचा पत्ता नाही. कंत्राटी डॉक्टरांवर काम
भागविले जात आहे . प्रगत दे शाच्या मानाने आपल्या आरोग्य सेवेची पातळी अत्यंत कमी दर्जाची आहे

208
हे लक्षात आले. नंतर शासकीय पातळीवर त्यात युद्धपातळीवर प्रयत्न करून सुधारणा करण्यास प्रारं भ
झाला. यरु ोपीय दे शांसारखी रुग्ण संख्या वाढली तर त्यांना किमान उपचार दे णे शक्य व्हावे म्हणन
ू
प्रयत्न सरू
ु झाले. अनेकदा या शासकीय आरोग्य सेवेमधन
ू च कोरोनाची लागण वाढू लागली. गलथान
कारभाराने लोकांचे जीव धोक्यात आले. चाचण्या कमी होत होत्या. एप्रिलअखेर डॉक्टरांना वापरायचे
किट्स सद्ध
ु ा उपलब्ध नव्हते.
प्रारं भी कमी असलेला कोरोनाचा प्रसार पढ
ु े वेगाने वाढत गेला. रोज बातम्या येऊ लागल्या.
पण्
ु यात, मंब
ु ईत इतके बाधित रुग्ण झाले, इतके मत्ृ यू पावले, इतके बरे झाले. राज्ये, शहरे , जिल्हे आणि
गावातील अशाच स्वरूपाच्या बातम्या येऊ लागल्या. फक्त आकडे बदलत होते. मात्र दे शात आणि
महाराष्ट्रात वेगाने कोरोना वाढत होता. जूनमध्ये दर पंधरा दिवसाला दररोज पाच हजारांच्या संख्येने
राज्यात रुग्ण वाढायला लागले.
पाश्चात्त्य दे शात कोरोनाची लागण सुरुवातीला झाली. इटली, इंग्लंड, फ्रान्स, अमेरिका, जर्मन,
स्पेन, रशिया या दे शात कोरोना पसरत गेला. पाश्चात्त्य दे शांनी लवकर टाळे बंदी न केल्यामुळे त्या
दे शात कोरोना मोठ्या प्रमाणावर पसरला. अमेरिकेत आर्थिक नुकसान होईल म्हणून टाळे बंदीला
लोकांनी विरोध केला. महासत्ता असलेल्या अमेरिकेतसुद्धा कोरोनाने कहर केला. या दे शाच्या
अनुभवातून भारताने लवकर टाळे बंदी केल्यामुळे कोरोनाचा प्रसार काही प्रमाणावर एप्रिल मे मध्ये
रोखण्यात आला. पण टाळे बंदी उठल्यावर तो वेगाने वाढत गेला.
दिनांक स्थान एकूण रुग्ण एकूण मत्ृ यू आजचे आजचे बरे झालेले
२०२० रुग्ण मत्ृ यू रुग्ण
१५ एप्रिल जग १९.८० लाख १,२४,९१८ ५६,००५ ५,३०१ ४.७ लाख
भारत ११,३१२ ३८९ १३३७ ४३ १२२०
महाराष्ट्र २,६८४ १७८ ३५० १८ २५९
१ मे जग ३२.४५ लाख २,२९,२३० ५१८६५ ७७१० १०.१६ लाख
भारत ३३५७९ लाख १०९३ ७४९ ३८ ८३६९
२३ जून जग ९१.१३ लाख ४,७१,८४९ १,३०,४५९ ३,३३८ ४८.८४ लाख
भारत ४,३२,०९२ १४,००७ १५,५३२ ३९६ २,४७,६१२
महाराष्ट्र १,३५,७९६ ६,२८३ ३,७२१ ६२ ६७,७०६
१४ जुलै जग १.२९ कोटी ५,६९,३४८ २,१४,७८६ ४९९६ ७५.४३ लाख
भारत ८,७८,२५४ २३,१७४ २८,७०१ ५०० ५,५३,४७०
महाराष्ट्र २,६०,९२४ १०,४८२ ६४२९ १९३ १,४४,५०७

$$$$$
संदर्भ - त्या त्या तारखेचे दै . दिव्य मराठी वत्ृ तपत्र
वरील आकडेवारीनुसार कोरोना किती वेगाने वाढत आहे , हे लक्षात येईल.
कोरोना हा व्हायरस आणि महामारी कशी आहे हे समजायलाच काही दिवस गेले. कोरोना हा
जंतू नाही, तो निर्जीव आहे . स्वतः पसरत नाही. जंतू नसल्यामुळे मारायचा प्रश्नच नाही. तो एक असा

209
निर्जीव व्हायरस आहे . हात, कपडे, वस्त्रे यावर चार ते आठ तास राहतो. तोड, नाक यातून घशात जाऊन
ओलसर जागी थांबतो. तो दोन, चार, आठ या मल्टीपल प्रमाणात वाढत जातो. त्याची लक्षणे ताप,
खोकला, घसा खवखवणे, श्वासोच्छ्वास घ्यायला त्रास होणे अशी न्यम
ू ोनियासारखी असतात. ऐंशी ते
त्र्याऐंशी टक्के रुग्णांत लक्षणेच दिसत नाहीत. पण त्यांना सौम्य कोरोना झालेला असतो. पहिले चौदा
दिवस कोणतीच लक्षणे दिसत नाहीत. या काळात तो ज्यांच्या संपर्कात येईल त्याला लागण होते. या
काळात कधीही लागण झाल्याचे लक्षात येते. श्वासोच्छ्वास घ्यायला त्रास होतो. फुप्फुसावर कोरोनाचे
व्हायरस अॅटॅ क करतात. व्हें टिलेटर उपलब्ध झाले नाही तर पाण्याबाहे र काढलेल्या मासोळीप्रमाणे
माणूस तडफडून मरतो. मत्ृ यूचे प्रमाण साधारण तीन ते सहा टक्के आहे . ज्यांची प्रतिकारशक्ती चांगली
आहे ते लोक लागण होऊन सुद्धा बरे होतात. भारतात प्रारं भी हे प्रमाण कमी होते. पण आता ते त्रेसष्ठ
टक्क्यांपर्यंत आले आहे . पन्नास वर्षांवरील ज्या ज्येष्ठ नागरिकांना मधुमेह, रक्तदाब, मूत्रपिंडाचे
विकार आहे त त्यांना कोरोनाचा जास्त धोका आहे . आजपर्यंत मत्ृ यू झालेल्या लोकांमध्ये अशांचे प्रमाण
जास्त दिसते. कोरोनाच्या चाचण्या घेण्यासाठी प्रयोग शाळा कमी असल्याने दोन-तीन दिवस लागतात.
कोरोना व्हायरसवर कोणतीही लस वा औषध सापडलेले नाही. एड्स, न्यूमोनिया व इतर व्हायरसवरील
औषधे तात्पुरती वापरली जातात. चौदा दिवस रुग्णाला इतर माणसांपासून विलगीकरण करून ठे वावे
लागते. हातावर क्वारं टाईन असा शिक्का मारलेला असतो. या विलगीकरणामुळे खूप वेळ जातो. यातील
संभाव्य संपर्काच्या शक्यतेने सर्वांना त्रास होतो. एका ठिकाणी कोरोना रुग्ण सापडला की तीन चार कि.
मी. अंतरावरील सर्व भाग सील केला जातो. संपर्कातील व्यक्तीच्या चाचण्या घेण्यात वेळ जातो. संपूर्ण
जीवनच अस्वस्थ होते. मत
ृ रुग्णाला कोरोना असल्याचे लक्षात आल्यास त्यांच्या कुटुंबीयांना व सर्व
संपर्कातील लोकांना संभाव्य धोका समजून अलग करून चाचण्या घ्याव्या लागतात. कोरोनाच्या या
स्वरूपामुळे त्यावर उपचार करणे अवघड होऊन बसले आहे . आज रूढ असलेली उपचार पद्धतीसुद्धा
अनेकांच्या दृष्टिकोनातून योग्य नाही.
कोरोना महामारीच्या या स्वरूपामुळे शासकीय पातळीवर रोगाविषयी जागत
ृ ी करणे फार
महत्त्वाचे होते. घरात राहा. सुरक्षित राहा. घाबरू नका. काळजी घ्या. आवश्यकता असेल तरच घराबाहे र
पडा. घराबाहे र पडताना चेहऱ्यावर मुसके (मास्क) लावा. तीन ते सहा फूट शारीरिक अंतर ठे वा. वारं वार
साबणाने हात धुवा. साबणाने वीस सेकंद हात धुतल्याने व्हायरस नष्ट होतात. सॅनिटायझर वापरा.
डोळे , नाक, तोंड यांना हाताने वारं वार स्पर्श करू नका. यांसारख्या वारं वार सूचना दिल्या गेल्या.
दरू ध्वनी करताना केंद्र सरकारने कोरोनाविषयी जनजागत
ृ ी

$$$$$
करणाऱ्या क्लिपचा वापर करण्यात आला. वारं वार सांगितल्यामळ
ु े कोरोनाविषयी लोकजागत
ृ ी झाली.
भारतात कोरोनाविरुद्ध लढण्याची लोकचळवळ सरू
ु झाली. कोरोना हवेतन
ू पसरतो, हे ही अलीकडे
शास्त्रज्ञांचे म्हणणे जागतिक आरोग्य संघटनेने मान्य केले.
कोरोना या महामारीचे परिणाम प्रत्येक दे शात, राज्यात, शहरात, जिल्ह्यात वेगवेगळ्या
काळात आणि वेगवेगळ्या पद्धतीने झाले आहे . कोरोना हा रोग शहरी भागात आणि नागरी वस्तीत
केंद्रित झालेला आहे . मार्चच्या पूर्वार्धात परदे शातून हजारो लोक भारतात आले. ज्या ठिकाणी मोठी

210
विमानतळे आहे त, त्या शहरात सुरुवातीला कोरोना पसरला. पुणे, मुंबई, दिल्ली, कलकत्ता, भोपाळ या
शहरांत प्रथम लागण झाली. नंतर महाराष्ट्रात ठाणे, नवी मंब
ु ई, औरं गाबाद, सोलापरू , मालेगाव, नाशिक
या शहरांत कोरोना वेगाने पसरला. त्या मानाने विरळ लोकवस्ती असलेल्या ग्रामीण भागात कोरोनाची
लागण कमी प्रमाणात झालेली दिसते. दे शात महाराष्ट्रातील कोरोना रुग्णांची संख्या सर्वांत जास्त आहे .
त्यातही ऐंशी टक्के रुग्ण हे शहरी भागातील आहे त. यावरून कोरोना ही महामारी नागरी भागात आणि
दाट लोकवस्तीत वाढलेली दिसते.
भारतात लोकसंख्या जास्त... त्यात गरिबी आणि दारिद्र्य मोठ्या प्रमाणावर आहे . कोरोनामळ
ु े
जीवन व्यवहार ठप्प झाला. लोकांची उत्पादन साधने संपली. हातावर पोट असलेल्या गोरगरीब लोकांना
जगणे कठीण झाले. हे ओळखून केंद्र सरकारने साठा केलेले अन्नधान्य रे शन दक
ु ानातून पिवळ्या व
केशरी कार्डधारकांना अल्पदराने मोठ्या प्रमाणावर पुरविण्यात आले. त्यासाठी रे शन दक
ु ानासमोर
चपला व पिशव्या ठे वून लोकांनी नंबर लावले. शारीरिक अंतर ठे वले नाही. आठ दिवस गोंधळ सुरू होता.
सरकारच्या म्हणण्यानुसार ऐंशी कोटी लोकांना या पद्धतीने धान्य पुरविण्यात आले. यामुळे किमान
भूकबळी झाले नाही. लोकांना अन्नधान्याची कमतरता भासली नाही. पण त्याचा परिणाम शेतीवर
झाला.
केंद्र सरकारने जनधन कल्याण योजनेंतर्गत गोरगरिबांच्या बँक खात्यावर पैसे पाठविले. ते पैसे
काढण्यासाठी बँकांसमोर मोठमोठ्या रांगा लागल्या. शारीरिक विलगीकरणाची ऐशीतैशी झाली. केंद्र
सरकारने कोरोना काळातील आर्थिक स्थिती सुधारण्यासाठी वीस लाख रुपयांचे पॅकेज जाहीर केले.
अर्थमंत्री सीतारामन यांनी चार दिवस उद्योग, शेती, स्थलांतरित मजूर वगैरेंसाठी अनेक योजना जाहीर
केल्या. या योजनांत मदत कमी, कर्ज जास्त असा प्रकार होता. कोरोनाने दे शाच्या आर्थिक
परिस्थितीवर निश्चितच परिणाम झाला आहे .
कोरोना या साथीच्या रोगाने पूर्वी कधीही न घडलेल्या गोष्टी घडल्या. शासनाच्या आदे शाने
लोकांना घराच्या तुरुंगात डांबून ठे वण्यात आले. बाहे र पडायला बंदी करण्यात आली. सुरुवातीला
लोकांना बरे वाटले. आरामात राहता येईल. खाऊन-पिऊन, मोबाईल, टी. व्ही. पाहून, कुटुंबाच्या
सान्निध्यात ऐश करता येईल असे वाटले. पण याच गोष्टी पुढे लोकांना नकोशा झाल्या. घरात बसून
बसून लोक वैतागले. रिकामे बसून राहण्यासारखी दस
ु री मोठी शिक्षा नाही. प्रवासात बसून जसे पाय
सुजतात. तसे लोकांचे पाय सुजले. रोज नवे पदार्थ खाऊन लोकांची पोटे वाढली. वजनकाट्यावरील
वजन पाहून डोळे फिरले.
$$$$$
कमविण्यासाठी घराबाहे र राहणारी परु
ु ष माणसे घरीच राहिल्याने नवरा बायकोची भांडणे
वाढली. कौटुंबिक हिंसाचार तेवीस टक्क्यांनी वाढले. पण
ु े जिल्हा परिषदे ने बायकोला मारहाण करणाऱ्या
नवऱ्याला चौदा दिवस विलगीकरण करून ठे वण्याचा निर्णय घेतला आणि तसे परिपत्रकही काढले.
कोरोनामळ
ु े प्रजोत्पादन वाढे ल म्हणन
ू मध्य प्रदे शातील एका जिल्ह्यात कंडोम व माला डी
गोळ्या प्रशासनाच्या वतीने वाटण्यात आल्या. कोरोनामळ
ु े लोकांच्या मनात एक प्रचंड धास्ती व भीती
तयार झाली. भय इथले संपत नाही. न जाणो आपल्याला कोरोना झाला तर आपले काही खरे नाही.
शेवटी माणस
ू मत्ृ यूलाच भितो. कोरोना काळात लोक नकारात्मकतेने ग्रासले. लोकांच्या मनावर भय,

211
चिंता, निराशा, औदासिन्य पसरले. लोकांना नैराश्याने ग्रासले. कोरोना वाढत असल्यामुळे आणि
त्यावर लस किंवा औषध येत नसल्यामळ
ु े , भविष्य अंधकारमय वाटू लागले. या सर्वांचा परिणाम
लोकांच्या मनावर होऊन मानसिक रुग्ण वाढले. काही प्रमाणात मध्यंतरी आत्महत्यांचे लोण आले.
यावर उपचार करण्यासाठी लोकांमध्ये विश्वास, धैर्य, जगण्याची आशा निर्माण केली पाहिजे.
सकारात्मक दृष्टीने जीवनाचा आनंद घेऊन कोरोनासारख्या आजारावर आपण मात करू, असा विश्वास
निर्माण केला पाहिजे.
कोरोनाच्या यद्ध
ु ात जनतेचे मनोबल वाढविण्यासाठी पंतप्रधान नरें द्र मोदी यांनी २२ मार्च २०२०
रोजी सायंकाळी पाच वाजता टाळ्या, थाळ्या आणि घंट्या वाजवून कर्मचाऱ्यांचे अभिवादन करून
लोकांचे मनोबल वाढविले. ५ एप्रिल २०२० रोजी रात्री नऊ वाजून नऊ मिनिटांनी कोरोनाचा अंधकार
नाहीसा करण्यासाठी लाईट बंद करून दिवे, मेणबत्ती, बॅटरी, मोबाईल, समई लावून प्रकाश करावा,
महामारीच्या विरोधात लढण्यासाठी एकीची भावना निर्माण करावी म्हणून हा उपक्रम करण्यात आला.
दीपप्रज्वलनाने प्रकाशाचा आशादायक संदेश दे ण्यात आला. या उपक्रमावरही टीका झाली. 'मन की
बात' मधून पंतप्रधानांनी जनतेचा आत्मविश्वास वाढविला. महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री उद्धव ठाकरे आणि
आरोग्य मंत्री राजेश टोपे यांनी समन्वय करून कोरोना युद्धामध्ये आपण जिंकू असा लोकांना
आत्मविश्वास दिला. मुंबईसारख्या दाट लोकवस्तीच्या शहरात कोरोना रुग्णांची संख्या कमी करण्यात
यश मिळविले.
कोरोनामुळे जगभर कारखाने, उद्योग आणि वाहने बंद झाल्यामुळे महिन्याभरात हवा, पाणी
यांचे प्रदष
ू ण कमी झाले. हिमालय स्वच्छ दिसायला लागला. गंगेचे पाणी निर्मळ झाले. माणसाचा वावर
कमी झाल्यामुळे जंगली प्राणी, पशुपक्षी मुक्त विहार करू लागले. तलावाकाठी येणाऱ्या परदे शी
पक्ष्यांनी आपले मुक्काम वाढविले.
कोरोनाच्या काळात लोकांना निवांत वेळ मिळाला. त्या वेळी त्यांच्या असे लक्षात आले की
जगण्यासाठी फार गोष्टी लागत नाहीत. साधी आणि नैसर्गिक जीवनशैली ठे वली तर शांततेने, सुखाने,
समाधानाने जगता येते. जास्त धावपळ, आशा, स्वार्थ, पैसा, गती यांच्या मागे

$$$$$
लागून आपण चांगले जगणेच विसरून जात आहोत. कोरोनानंतर लोकांच्या जीवनशैलीत फरक पडला.
कोरोना काळात जनसेवेचा आव आणणारे , गल्लीपासून दिल्लीपर्यंतचे नेते आणि पुढारी गायब
झाले. सार्वजनिक कार्यक्रमांवर बंदी आणल्यामुळे, त्या शिवाय प्रसिद्धी मिळत नसल्यामुळे, नेत्यांनी
घरात राहणेच पसंत केले. या नेत्यांनी कोरोना काळात कोणत्याही प्रकारचे मोठे कार्य केल्याचे दिसून
आले नाही. प्रतिकार शक्ती वाढविण्यासाठी होमिओपॅथिक आर्सेनिक अल्बम ३० गोळ्यांचे वाटप करणे,
गोरगरिबांना जीवनावश्यक वस्तू वाटणे यांसारखे फुटकळ उपक्रम काही पुढाऱ्यांनी केले. मुख्यमंत्री,
आरोग्यमंत्री याशिवाय इतर नेत्यांना कामच राहिले नाही. सर्व यंत्रणा आरोग्य विभागाकडे केंद्रित
करण्यात आली. कोरोना काळात अधिकार शासकीय अधिकाऱ्यांना दिल्यामुळे अधिकाऱ्यांकडे सत्ता
केंद्रित झाली. आणिबाणीसारखी परिस्थिती निर्माण झाली. जिल्हा पातळीवरील अधिकाऱ्यांमध्ये

212
विसंवाद आढळल्याने कोरोनाच्या उपचारात गलथानपणा आला आणि रुग्ण संख्या वाढली. त्यांनी
लोकनेत्यांना विश्वासात घेऊन काम केले असते तर चांगले परिणाम दिसन
ू आले असते.
कोरोना महामारीमळ
ु े लोकांमध्ये डिजिटल व संगणकामार्फ त काम करण्याची प्रवत्ृ ती वाढली.
आय. टी. कंपन्यांतील कर्मचारी घरात राहून काम करू लागले. भविष्यात अनेक क्षेत्रांतही पद्धत लागू
होण्याची शक्यता वाढली. आर्थिक व्यवहार डिजिटल पद्धतीने करणाऱ्यांची संख्या वाढली.
कोरोनामळ
ु े सर्व व्यवहार ठप्प झाले. परिणामी आर्थिक परिस्थितीवर त्याचा मोठा परिणाम
झाला. लोकांचे उत्पन्न बड
ु ाले. आर्थिक नक
ु सान झाले. गरिबांना जगणे मश्ु कील झाले. सरकारला जी.
एस. टी. पेट्रोल, डिझेलवरील कर व इतर कर अत्यंत कमी प्रमाणावर मिळाल्यामुळे शासनाची आर्थिक
घडी बिघडली. विकासकामांचा वेग कमी झाला. तरीसुद्धा शासनाने कोणत्याही परिस्थितीत लोकांचे
जीव वाचविण्यावर भर दिला. आर्थिक परिस्थितीची फिकीर केली नाही.
आपल्या दे शात घटनेने लोकांना दे शात कुठे ही स्थायिक होण्याचे, कोणत्याही धंदा, व्यवसाय
करण्याची स्वातंत्र्य दिले आहे . शहरामध्ये विकासाची केंद्रे निर्माण झाल्यामुळे तिथे लोकांनी स्थलांतर
केले होते. अचानक टाळे बंदी केल्यामुळे कामगार, मजूर, विद्यार्थी, पर्यटक, नोकरदार अशा लोकांवर
त्याच गावात अडकून पडण्याचा प्रसंग आला. हाताला काम नाही. राहायला जागा नाही. खायला अन्न
नाही, अशी परिस्थिती निर्माण झाली. जिल्हा व राज्यबंदी केल्यामुळे लोकांना आपल्या राज्यात,
गावात जाता येईना. वाहतुकीच्या सोई नसल्यामुळे काही मजूर शेकडो कि. मी. अंतर चालत गेले. त्यात
अपघाताने काही वारले. अन्न-पाण्याविना लोकांचे हाल हाल झाले. उशिरा सरकारी यंत्रणा जाग्या
झाल्या. नंतर परराज्यात लोकांना पोहचविण्यात आले. केंद्र सरकारने काही रे ल्वे उपलब्ध करून
स्थलांतरित मजुरांना आपल्या

$$$$$
राज्यात पोहचविले. गोरगरीब लोकांना मदत करण्यासाठी त्यांना जीवनावश्यक वस्तू दे ण्यासाठी काही
लोक पुढे आले आणि माणुसकीचे दर्शन घडविले.
मिडिया आणि व्हॉटस ्अॅपवर दर शंभर वर्षांनी महामारीचा फैलाव होतो अशी बातमी वेगाने
फिरत होती. १७२० साली प्लेगची महामारी आली. फ्रान्समधल्या मर्सिले शहराच्या परिसरात प्लेगने
कहर माजविला. दोन वर्षे ही महामारी सुरू होती. त्यात अठ्ठावीस लाख लोक मत्ृ युमुखी पडले. १८१७
साली कलकत्त्याजवळ है जा रोगाने कहर माजविला होता. १९१८-१९२० या काळात स्पॅनिश फ्लू या
रोगाने पन्नास करोड लोक बाधित केले व पाच कोटी लोकांचा मत्ृ यू झाला होता. कोविड-१९ ने १४ जुलै
२०२० आजअखेर जगभरात १.२९ कोटी लोक बाधित झाले आहे त व ५, ७०,००० लोक मत्ृ यू पावले
आहे त. हा आकडा आणखी वाढण्याची शक्यता आहे .
४ मे २०२० नंतर केंद्र सरकारने टाळे बंदी उठवली. शासनाला कर मिळावा म्हणून शहरातील
दारूची दक
ु ाने उघडण्याचा निर्णय झाला. पिणाऱ्या लोकांनी दारूच्या दक
ु ानापुढे एक कि. मी. पर्यंत रांगा
लावल्या. शारीरिक अंतर ठे वले नाही. शासनाचे नियम न पाळल्याने पोलिसांनी लाठीमार केला.
महाराष्ट्र किती दारू पितो हे लोकांच्या लक्षात आले. शेतकऱ्यांचे दध
ू , फळे , धान्य यांना दर मिळे ना,

213
गिऱ्हाईक मिळे ना. मात्र दारूसाठी लोकांनी नंबर लावले. दारूडे दे शाच्या अर्थव्यवस्थेचे आधार ठरले.
त्यांनी दिलेल्या करावरच दे श चालतो, हे लोकांच्या लक्षात आले. शेतकरी आणि गरिबांपेक्षा सरकार
दारूड्यांचाच विचार करू लागले. १७ मे २०२० नंतर कोरोनाच्या प्रादर्भा
ु वाची परिस्थिती लक्षात घेऊन
केंद्र सरकारने ग्रीन, यलो आणि रे ड असे भाग करून सवलती दे ऊन टाळे बंदी उठविण्यास सरु
ु वात केली.
अर्थव्यवस्था ठप्प झाल्यामळ
ु े बिकट परिस्थिती निर्माण झाली. कायम टाळे बंदी करणे शक्यच नव्हते.
कोरोना कमी होण्याची चिन्हे दिसत नव्हती. उलट कोरोना वाढतच होता. कोरोनासोबत जगायला
शिकले पाहिजे, जीवन पर्व
ू पदावर आणले पाहिजे, अशी भमि
ू का मांडली जाऊ लागली. लोक वैतागले
होतेच. त्यामुळे उद्रे क होण्याआगोदर कोरोना स्वीकारून टाळे बंदी हळूहळू उठविण्यात आली. आता
रे ल्वे, शाळा, महाविद्यालये, समारं भ, मंदिरे , यात्रा, उत्सव, बाजार हे वगळता बहुतेक जीवन व्यवहार
सुरळीत झाले आहे .
मार्चमध्ये कोरोनाची सुरुवात झाल्यावर केंद्र आणि राज्य सरकाराने वेगाने निर्णय घेऊन कडक
टाळे बंदी लागू केली. त्याचा कोरोनाच्या प्रसारावर परिणाम झाला. पण मे मध्ये कोरोना वाढत असताना
आणि जूनमध्ये त्याचा अतिरे क होत असताना मात्र आपण टाळे बंदी उठविली. परिणामी जून, जुलम
ै ध्ये
कोरोना बाधितांची संख्या आणि मत्ृ यूचे प्रमाण मोठ्या प्रमाणावर वाढलेले दिसते.
कोरोना महामारीने एकूण मानवी जीवनावर मोठ्या प्रमाणावर परिणाम केला आहे . माणसाने
आपल्या बुद्धीच्या जोरावर अनेक शोध लावले. जीवन सुखकर केले. निसर्गावर विजय मिळविला.
इतक्या विज्ञान संस्था, वैज्ञानिक, प्रयोगशाळा, शास्त्रज्ञ तयार केले. अणुबाँब

$$$$$
निर्माण केले. शस्त्रास्त्रे निर्माण केली. अवकाशात उपग्रह सोडले. माणूस चंद्रावर, मंगळावर गेला.
असंख्य शोध लावून मानवी जीवन संपन्न केले. आपण निसर्गावर विजय मिळविला असा भ्रम निर्माण
झाला. अति हव्यासापोटी नैसर्गिक साधनसंपत्तीचा नाश केला. पण कोरोनासारख्या एका साध्या
व्हायरसने संपूर्ण मानव जातीला अस्वस्थ केले आहे . आपल्या मर्यादा दाखवून दिल्या. कोरोना काळात
सहा एक महिने झाले, जगभर संशोधन होत असूनही कोरोनावर लस वा औषध सापडले नाही. म्हणून
आजही कोरोनाच्या भयाण महामारीपासून आपण सुटलेलो नाही. भविष्यकाळात काय होईल हे सांगता
येत नाही. कदाचित, कोरोना आणि इतर रोगराईमुळे मानवी जीवनावरील संकट अधिक गहिरे होण्याची
शक्यता आहे . पण धीर सोडून उपयोग नाही. आपण कोणत्याही परिस्थितीमध्ये एकसंघ राहून जिद्द,
चिकाटी आणि परिश्रमाच्या जोरावर कोरोनावर मात केली पाहिजे.
कोरोनाचा संपर्ण
ू जगाच्या राजकीय, सामाजिक, शैक्षणिक, आर्थिक जीवनावर मोठ्या
प्रमाणावर परिणाम झाला आहे . त्यापैकी शेती आणि शेतकऱ्यांवर कोणता परिणाम झाला याचा विचार
आपण करणार आहोत.
जीवनावश्यक वस्तंच
ू ी निर्मिती शेतीमधन
ू होत असल्यामळ
ु े शेती या क्षेत्राला अनन्यसाधारण
महत्त्व आहे . भारत हा शेतीप्रधान दे श आहे . आजही पंचावन्न टक्के लोक शेती व शेतीपरू क
व्यवसायावर अवलंबून आहे त. सर्वाधिक रोजगार निर्मिती शेतीमधून होते. शेती हे क्षेत्र नवनिर्माणक्षम
आहे . एका दाण्याचे शंभर दाणे करण्याची किमया शेतीत होत असते. भारतीय शेती ही निसर्गावर

214
अवलंबून आहे . प्राचीन काळापासून कृषी संस्कृतीने मानवी संस्कृतीचा विकास केला आहे . नैसर्गिक
आपत्तीमळ
ु े शेतीचे नक
ु सान होते. मोकळ्या आकाशाखाली चालणाऱ्या या धंदयाची अनेकांकडून लट
ू
आणि शोषण केले जाते. सर्व शास्त्रांशी व व्यवस्थेशी शेती निगडित आहे . शेतीचे एक निसर्गचक्र असते.
शेती ही पशप
ु क्षी, वनस्पती या सजीव सष्ृ टीशी संबंधित आहे . शेती मालाचा दर शेतकऱ्याला ठरवता येत
नसल्यामळ
ु े शेतकऱ्यांचे शोषण होत आहे . त्यामळ
ु े जागतिकीकरणानंतरच्या काळात शेतकरी
कर्जबाजारी होऊन आत्महत्या करीत आहे .
महाराष्ट्रात शेतीचे प्रश्न अनेक आहे त. निसर्गावर अवलंबन
ू असणे. कमी क्षेत्र. पाणीपरु वठ्याचा
अभाव, जमिनीची कमी उत्पादनक्षमता, खते, बियाणे आणि औषधे यांच्या वाढत्या किमती त्यामुळे
वाढणारा उत्पादन खर्च, विजेचा अभाव, बाजारात होणारी लूट, दलाली, योग्य भाव नसणे यामुळे
अगोदरच शेती व शेतकरी अडचणीत आला आहे . त्यात या वर्षी कोरोनाचे संकट आल्यामुळे जास्तच
परिस्थिती बिघडली आहे .
साधारण मार्च २०२० पासून टाळे बंदी जाहीर केल्यावर केंद्र सरकारने आणि राज्य सरकारने
शेती कसण्यावर कोणतीही बंधने आणली नाहीत. ही एक अत्यंत चांगली गोष्ट झाली. इतिहासात युद्ध,
भूकप, पूर किंवा रोगराई आली तरी शेती करणे बंद झाले नाही. शेती

$$$$$
थांबली तर माणसाला अन्न मिळणार नाही आणि जीवन संपवून जाईल म्हणून शेती कधीही बंद केली
गेली नाही. शेती बंद करणे शक्यही नव्हते. एवढ्या विस्तीर्ण दे शात चालणाऱ्या शेतीवर बंधने आणणे
कठीण होते.
खरीपाच्या उत्तरार्धात अचानक टाळे बंदी केल्यामुळे मार्चच्या शेवटी तयार झालेली पिके
वाहनाच्या अभावामुळे विकण्याचा प्रश्न निर्माण झाला. शेतीमालाची वाहतक
ू करणाऱ्या गाड्या
अडविल्या गेल्या. नंतर त्यांना परवानगी दे ण्यात आली. टाळे बंदीमुळे शेतात मजूर कामाला येईनात.
त्यामुळे माल काढता येईना. काढला तर विक्रीसाठी बाजारात नेण्यासाठी वाहन मिळे ना. वाहन मिळाले
आणि बाजारात शेतीमाल पाठविला तरी विकला जाईल याची खात्री नव्हती. दर किती मिळे ल हे ही
ु े काही वैतागलेल्या शेतकऱ्यांनी शेतीमाल तसाच शेतात सोडून दिला किंवा
सांगता येत नव्हते. त्यामळ
त्यावर ट्रॅ क्टर फिरविला. औरं गाबाद जिल्ह्यातील कन्नड तालक्
ु यातील डॉ. रूपेश मोरे यांनी शेतीतल्या
या अडचणी ८ एप्रिल २०२० रोजी सांगितल्या आहे त.
टाळे बंदीनंतर अनेकदा बाजार समित्या बंद करण्यात आल्या. परिणामी शेतकऱ्यांना आपला
माल बाजार समितीत विकता आला नाही. दरू वरच्या बाजारात समितीत शेतीमाल नेल्यामळ
ु े नक
ु सान
झाले.
महाराष्ट्रात फळबाग शेतीसद्ध
ु ा मोठ्या प्रमाणावर केली जाते. विदर्भात संत्री, मोसंबी, नाशिक
परिसरात द्राक्षे, पश्चिम महाराष्ट्रात डाळिंब, केळी, कोकणात आंबे, पुरंदर परिसरात अंजीर यांसारखी
फळे पिकवली जातात. कोरोनामुळे अचानक टाळे बंदी झाली आणि बाजार समित्या बंद झाल्या.
परिणामी काढायला आलेल्या बागा विकल्या गेल्या नाहीत. त्या मातीमोल किमतीने विकाव्या

215
लागल्या. सांगोल्यात मार्चच्या पूर्वार्धात शंभर रुपये किलो डाळिंबाचा दर होता, पण तो कोरोनानंतर मे-
जन
ू मध्ये पस्तीस रुपये झाला. जिल्हाबंदी, राज्यबंदी, वाहतक
ु ीचे प्रश्न, परप्रांतातले व्यापारी मायदे शी
गेल्यामळ
ु े आणि मार्के टमध्ये खरे दी करत नसल्यामळ
ु े फळांचे भाव कमी झाले. फळउत्पादक
शेतकऱ्यांना नक
ु सान सहन करावे लागले. एकूण कोरोना काळात शेती आणि शेतकऱ्यांवर बंधने नसली,
तरी अनेक शेतीमालाचे भाव कोरोनामळ
ु े कमी झाले आणि शेतकऱ्यांना आर्थिक नक
ु सान झाले.
संपर्ण
ू लग्नसराई, समारं भ यावर बंदी आल्याने फुलाला मार्के ट राहिले नाही. त्यामळ
ु े फूल
उत्पादन करणाऱ्या शेतकऱ्यांचे मोठे नक
ु सान झाले. फुलशेती तोट्यात आली.
कोरोनामुळे वेगवेगळ्या कारणाने शेतीमालाचे भाव पडले. अगोदरच शेतकऱ्यांच्या शेती
मालाला योग्य भाव मिळत नाहीत. त्यात कोरोनामुळे भाव गडगडले. शासनाने लाखो टन गहू, रे शन
दक
ु ानातून पिवळ्या व केशरी कार्डधारकांना वाटल्यामुळे गव्हाचा पुरवठा वाढला. गव्हाच्या किमती
एकदम कमी आल्या. २८ ते ३० रुपये किलोचा भाव १५ ते १६ रुपयांवर आला. त्यामुळे रब्बीत
पिकविलेल्या गहू उत्पादक शेतकऱ्यांचे मोठे नुकसान झाले. त्याचप्रमाणे ४० रुपये किलो असणारी
ज्वारी रे शनवर धान्य वाटल्यावर २३ रुपये किलोने विकली जाऊ

$$$$$
लागली. कोरोना येण्यापूर्वी फेब्रव
ु ारीमध्ये कांदयाला चांगला दर होता. पण जून, जुलम
ै ध्ये तो एकदम
कमी झाला. खरीपाच्या अखेरीस येणारी धान्ये, फळे , फुले आणि भाज्या यांचे दर कमी झाले. द्राक्षे तीस
रुपये किलोने विकली. टरबूज, काकडी, कलिंगडे ही उन्हाळ्यात येणारी पिके त्यांनाही बाजार बंद
झाल्यामुळे ग्राहक मिळाले नाहीत व दर भेटला नाही.
शेतकरी हा कृषीपूरक व्यवसाय करून आपल्या संसाराला हातभार लावतो. दष्ु काळी भागात
शेतीबरोबर पशुपालन केले जाते. गाई, बैल, म्है शी, शेळ्या, में ढ्या, कोंबड्या इत्यादींचे पशुपालन होते.
काही ठिकाणी कुक्कुटपालन, मधमाशी पालन हे व्यवसायही चालतात. जनावरांच्या बाजारावर बंदी
आल्यामुळे शेतकऱ्यांना आपल्या पशुधनाची खरे दी विक्री करता येईना. त्यामुळे अनेक शेतकऱ्यांच्या
अडचणी निर्माण झाल्या. भाकड जनावरे सांभाळावी लागली. सांगोल्यासारख्या जनावरांच्या बाजारात
दर रविवारी कोट्यावधी रुपयांची उलाढाल होत असते. ती बंद झाली. या बाजारात दलाली करणाऱ्या
लोकांचा धंदा बसला.
महाराष्ट्रात म्है शी आणि जरशी गाईच्या दध
ु ाचा व्यवसाय मोठ्या प्रमाणावर चालतो. हा धंदा
शेतकरीच करतात. गावोगाव दध
ू संकलन करून शहरात दध
ू विक्री केली जाते. कोरोनाच्या आगोदरच
सहकारी पद्धतीवर चालणारे दध
ू संघ नेत्यांच्या गैरव्यवस्थापनामळ
ु े अडचणीत आले होते. कोरोना
काळात शहरातील लाखो लोकांचे स्थलांतर झाल्यामळ
ु े दध
ु ाची मागणी कमी झाली. याचा फायदा घेऊन
खाजगी डेअरींनी तीस रुपये लिटरचे दध
ू वीस रुपयांना खरे दी करायला सरु
ु वात केली. शासनाने जन
ू ,
जल
ु म
ै ध्ये तेवीस रुपयाने दध
ू खरे दी केले. तरीसद्ध
ु ा कोरोनामळ
ु े दध
ू उत्पादक शेतकऱ्यांचे मोठे नक
ु सान
झाले. जनावरांना जेवढे पशख
ु ाद्य लागते तेवढे सद्ध
ु ा दध
ू विक्रीतन
ू पैसे मिळत नाहीत, असे शेतकरी
सांगतात. सारांश, दध
ू धंदयात शेतकऱ्यांना मोठा तोटा सहन करावा लागला.

216
 ग्रामीण महाराष्ट्रातील संपूर्ण आर्थिक व्यवहार आठवडी बाजारावर अवलंबून असतो. गेली चार
महिने खेड्यातील आठवडे बाजार बंद असल्यामळ
ु े या बाजारात शेतीमाल विकणारे छोटे शेतकरी,
दलाल, छोटे मोठे व्यापारी, भाजीपाला विक्रेते या सर्वांचे व्यवसाय बंद पडले. त्यामळ
ु े त्यांचे मोठ्या
प्रमाणावर बेकारी आली. आर्थिक नक
ु सान झाले.
शेतकरी आपल्या संसाराला हातभार लावण्यासाठी घरगत
ु ी दे शी कोंबड्या पाळतो. काही
शेतकरी व्यावसायिक पातळीवर कुक्कुटपालन करतात. चीनमध्ये वेगवेगळ्या प्राण्याचे मांस
खाल्ल्यामळ
ु े त्यातन
ू कोरोना व्हायरस पसरला अशी माहिती मिडियावर प्रसारित होत होती. त्यामळ
ु े
एप्रिल २०२० मध्ये आपल्याकडे लोकांनी कोंबडीचे व बकरीचे मांस खाणे बंद केले. परिणामी, कोंबड्या
विकणे कमी झाले. काही लोकांनी कोंबड्या खड्यात घालून बुजविल्या. पुढे कोंबडीच्या मांसापासून
कोरोना होत नाही याविषयी लोकप्रबोधन केल्यावर हळूहळू लोक कोंबडीचे मांस खाऊ लागले, पण
मधल्या काळात कुक्कुटपालन व्यवसायाचे केवळ गैरसमजुतीच्या बातमीमुळे प्रचंड नुकसान झाले.

$$$$$
अलीकडे विकसित प्रदे शात उन्हाळी सट्ट
ु य ् ांत कृषी पर्यटनाचा व्यवसाय जोरात चालतो. पण
कोरोनामुळे पर्यटकांअभावी कृषी पर्यटनाचा व्यवसाय बंद पडला. रे शीम उत्पादनाला सुद्धा पुरेसा भाव
मिळाला नाही. आदिवासी शेतकऱ्यांचे जीवन तें दच
ू ी पाने व मोहाची फुले गोळा करून विकण्यावर
अवलंबून असते. यावर्षी बाहे र पडायला बंदी असल्यामुळे बिडी आणि वाईन उद्योग बंद पडल्यामुळे या
पाना-फुलांना मागणी नव्हती. त्यामुळे गरीब आदिवासी अडचणीत आले.
महाराष्ट्रातील आघाडी शासनाने कोरोनापूर्वी मोठ्या प्रमाणावर शेतकरी कर्जमाफी जाहीर केली
होती. त्यातील काही लोकांना कर्जमाफी मिळाली, पण निम्म्या अधिक लोकांना ती मिळणार होती.
अचानक कोरोनाचे संकट उभे राहिल्याने शासन आर्थिकदृष्ट्या अडचणीत आले आणि ही कर्जमाफी
अर्धवटच राहिली.
कोरोना काळात या वर्षी वरुणराजाने कृपा केली. जूनमध्ये सर्वत्र चांगला पाऊस झाला. वाफसा
आल्यावर लोकांनी बाजरी, सोयाबीन, कपाशी, तूर कडधान्ये यांची पेरणी केली. पण कंपन्यांच्या बोगस
बियाणांमुळे विदर्भ, मराठवाडा आणि थोड्या प्रमाणावर पश्चिम महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांच्या शेतात
उगवण झाली नाही. मोला महागाईचे बियाणे वापरून पेरणीचा खर्च करून वाया गेला. ५३ हजार तक्रारी
आल्या. पाहणी झाली. त्यापैकी ११ हजार तक्रारींची भरपाई मिळाली. इतरांविषयी काही कारवाई अजून
झाली नाही. बोगस बियाणे विकणाऱ्या कंपन्या आणि विक्रेत्यांवर अजून कारवाई झालेली नाही.
राजस्थान, हरियाणा, उत्तर प्रदे शात टोळधाडीचे संकट आले. शासनाने हवाई फवारणी करून ही
टोळधाड कमी केली. सुदैवाने महाराष्ट्रापर्यंत ही टोळधाड आली नाही.
कोरोना काळात संपूर्ण वाहन बंदी असल्यामुळे पेट्रोल, डिझेलची विक्री कमी झाली. पण
टाळे बंदी उठल्यावर तेल कंपन्यांनी सलग चोवीस दिवस पेट्रोल, डिझेलची मोठ्या प्रमाणावर दरवाढ
केली. या दरवाढीचा परिणाम शेतीमालाच्या वाहतक
ु ीवर झाला. शेतीमाल बाजारात आणण्यासाठी
शेतकऱ्यांना जादा पैसे मोजावे लागत आहे त.

217
 नव्या पिढीतील शेतकरी आधुनिक पद्धतीने मोबाईल अॅप वापरून शेती करतातच. पण शेती
मालाची विक्री ऑनलाईन पद्धतीने करतात. संगणक, मोबाईलवरून इंटरनेटवर शेतीमालाचे फोटो किंवा
बागेचे फोटो टाकून शेती माल विकला जातो. कोरोना काळात काही शेतकऱ्यांनी अशा पद्धतीने
शेतीमालाची विक्री केली. भविष्यकाळात ऑनलाईन पद्धतीने शेतीमाल विकण्याची पद्धत वाढण्याची
शक्यता आहे . त्यामळ
ु े शेतकऱ्यांचा फायदा होईल असे वाटते.
ग्रामीण भागात काही भावनिक प्रश्नही निर्माण झाले. गरीब शेतकरी, शेतमजरु ांची मल
ु े
बेकारीमळ
ु े शहरात जाऊन नोकरी, व्यवसाय करतात. शहरात मोठ्या प्रमाणावर कोरोनाची लागण
झाल्यावर लोकांनी गावखेड्यात शहरातील आपल्याच माणसाला यायला बंदी केली. आमच्या इथे एका
शेतकऱ्यारने आपल्या मुलीला व जावयाला घरात घेतले नाही. त्यांना

$$$$$
ग्रामीण रुग्णालयात जाऊन तपासणी करून या आणि चौदा दिवस विलगीकरण कक्षात राहा असे
सांगितले. यामुळे ग्रामीण भागात कोरोना रुग्णांकडे अस्पश्ृ यासारखे पाहिले जाऊ लागले. लोक
एकमेकांकडे संशयाने पाहात आहे त. यातून कौटुंबिक आणि भावनिक दरु ावा निर्माण होत आहे .
शेतीची कामे संपल्यावर उन्हाळ्यात लग्नसराईचा हं गाम असतो. कोरोनामुळे या वर्षी
शेतकऱ्यांच्या मुला-मुलींची लग्ने अडली. त्यात सरकारने लग्नाला पन्नास आणि मातीला वीस
माणसांची अट घातली. एका दृष्टीने हे फार चांगलेच झाले. लग्नातील अवडंबर, थाटमाट आणि पैशाची
उधळपट्टी कमी झाली. ही पद्धत पुढे कायम राहिली तर शेतकरी समाजात लग्नामुळे होणारा खर्च कमी
होऊन आर्थिक बचत होईल आणि अनेक शेतकरी आत्महत्या करण्यापासून वाचतील.
पंतप्रधान नरें द्र मोदी यांनी आत्मनिर्भर भारताची घोषणा केली आहे . सर्व दृष्टीने भारत हा
स्वावलंबी व्हावा, परदे शावर आपण अवलंबून राहू नये असे विचार या पाठीमागे आहे . पण
जागतिकीकरणात आपण इतके पुढे आलो आहोत की गेल्या पंचवीस वर्षांत जागतिकीकरणाने
भारताचा विकास झाला आहे . आता स्वावलंबी भारत करण्याच्या नादात गांधींची विचारसरणी
स्वीकारणे विसंगत ठरणारे आहे .
पंतप्रधानांनी कोरोनोत्तर काळात जगाच्या पार्श्वभम
ू ीवर भारत महत्त्वाची भमि
ू का पार पाडेल
असे जाहीर केले आहे . ती कोणत्या बाबतीत आणि कशी याचे स्पष्टीकरण दिलेले नाही. त्यामुळे
भविष्यकाळात शेतीमालाच्या निर्यातीसंबंधी काही अडचणी निर्माण होऊ नयेत. अन्यथा, पन्
ु हा
शेतकऱ्यांना आर्थिक संकटांना सामोरे जावे लागणार आहे .
कोरोना महामारीच्या काळात शेती क्षेत्रावर परिणाम झालेला आहे च. पण कोरोना नंतरच्या
काळातही शेती क्षेत्रावर परिणाम होण्याची शक्यता आहे . अगोदरच शेतीवर अवलंबन
ू असलेली
लोकसंख्या जास्त आहे . ती कमी करण्याची गरज असताना कोरोनामध्ये शहरातील स्थलांतरित लोक
पन्
ु हा खेड्यात आले आहे त. भविष्यकाळात त्यातील काही लोकांना शेतीवर जगावे लागणार आहे .
त्यामळ
ु े शेतीत भागीदारी वाढणार आहे . भविष्यकाळात अनेक दे शाची आर्थिक परिस्थिती बिघडणार
आहे . त्यामुळे शेती मालाच्या निर्यातीवर याचा परिणाम होण्याची शक्यता आहे . केंद्र सरकार
शेतकऱ्यांचे उत्पन्न २०२२ पर्यंत दप्ु पट करणार आहे . शेतीचे उत्पन्न वाढविणे हे जितके महत्त्वाचे आहे

218
तितकेच शेती मालाला भाव दे णे महत्त्वाचे आहे . जोपर्यंत शेती ही पंचवीस टक्के नफ्यात चालत नाही
तोपर्यंत शेतीला चांगले दिवस येणार नाहीत. यासाठी शेती परू क धोरणे राबविणे गरजेचे आहे .

$$$$$

२७. कोरोनाचा ग्रामजीवनावरील परिणाम

- डॉ. दत्ता पाटील, गडहिंग्लज, कोल्हापूर

कोरोना महामारीच्या काळात ग्रामीण शेती-शेतकरी, शेतमजूर, शेतीपूरक उद्योग-व्यवसाय

बंद, मानवी जीवनव्यवहार ठप्प झालेत. शेतकरी, शेतमजरू , कामगार व्यावसायिक, स्थलांतरित यांचे
प्रश्न गंभीर बनले, शिक्षण क्षेत्रातही विविध समस्या उभ्या राहिल्या आहे त. ग्रामीण लोकसंख्या वाढ व
त्यांचे भरणपोषण, धान्य, भाजीपाला, उत्पादन व जीवनावश्यक वस्तू यांचा वाहतक
ु ीचा प्रश्न,
कोरोनाबाधित रुग्णांचे हाल, इ. अनेक समस्या वाढल्या आहे त. घरी बसन
ू समह
ू भाव आटला आहे .
ग्रामीण लोकजीवनावर कोरोना महामारीचा झालेला परिणाम व समस्या अन ् पर्यावरण याचा वेध या
लेखात घेतलेला आहे .
आदिम कालापासन
ू भारतीय ग्रामजीवन हे स्वयंपर्ण
ू आणि एकजिनसी असलेले पहावयास
मिळते. मानवी जीवनाच्या विकासाच्या टप्प्यावर कालानुरूप हस्तकला उदयाला आल्या. त्याद्वारे
विविध व्यवसाय उपयोजिले गेले. यामध्ये कोरीव काम, चित्रकाम, शिल्पकाम, विणकाम आणि
कृषिसंस्कृतीपूरक विविध अवजारे वा वस्तू आणि त्याचा व्यापार याद्वारे ग्रामजीवन स्वयंपूर्ण आणि
समद्ध
ृ होते. नागर जीवनाशी संबंध केवळ व्यापाराच्या निमित्ताने अगदी मर्यादित होता. याशिवाय
वैद्यकशास्त्र, भाषा, साहित्य आणि संस्कृती क्षेत्रात अव्वल दर्जाचे प्रतिभावंत कार्यरत होते. यामुळे
गावगाडा स्वयंपूर्ण होता. यातून भारताच्या ग्रामजीवनाला सौंदर्य प्राप्त झाले. भारतीय ग्रामसंस्कृतीचा
हा इतिहास समद्ध
ृ व वैविध्यपूर्ण बनण्यासाठी आणखी एक गोष्ट महत्त्वाची ठरली; ती म्हणजे
वेगवेगळ्या कालखंडातील राजवटी आणि त्यांच्या राजसत्ता होय. सिंधू संस्कृतीचा उदय व अस्त,
आर्यांचे स्थलांतर, ग्रीक, पर्शियन, शक, पल्लव, कुशाण, हूण यांची प्राचीन काळातील आक्रमणे व
त्यांचे भारतीयीकरण. तसेच मध्ययुगीन कालखंडातील इस्लामिक आक्रमणे व त्यांचे भारतीयीकरण
या प्रक्रियेमधून भारतीय ग्रामसंस्कृती समद्ध
ृ व वैविध्यपूर्ण बनली. हा संपूर्ण सांस्कृतिक प्रवास
राजकीय, सामाजिक, धार्मिक आणि आर्थिक मन्वंतरातून घडला आहे . आणि याचा खूप मोठा प्रभाव
भारतीय ग्रामजीवनावर झालेला आढळतो.
ब्रिटिशांच्या एकछत्री अंमलानंतर त्यांच्या विज्ञाननिष्ठ दृष्टिकोनामुळे भारतीय
समाजजीवनात आधुनिकतेचे युग सुरू झाले. आदर्श समाजरचनेच्या दिशेने एखाद्या समाजाची
वाटचाल म्हणजे आधुनिकता असे साधारणपणे म्हणता येईल. या आधुनिकतेत विज्ञान, तंत्रज्ञान

219
आणि माहितीच्या आधारे लागलेले विविध शोध, औद्योगिकरणामुळे भौतिक समद्ध
ृ ीचा झालेला
विकास, सख ु सोयीची साधने, पैसे असतील तर बहुतेक सर्व सख ु सोयीची साधने विकत घेता येतील.
येणाऱ्या कोणत्याही आव्हानाला सामोरे जाता येईल. असे एक आधनि
ु कतेचे लेबल लावन
ू आपण मिरवू
लागलो. या अनष
ु ंगाने विचार करता आधनि
ु कता ही केवळ मानवी जीवनाच्या बाह्यतः दिसणारी
वाटते. पण तशी ती अंतर्मनातही बदल करणारी

$$$$$
असायला हवी. आपली मूल्ये, विधायक आणि प्रगतशील विचारप्रक्रिया, दृष्टिकोन, आपल्या
व्यक्तिगत आणि सामाजिक जाणिवा या सर्वांमध्ये विवेकपूर्ण बदल होऊन तसे विवेकाने जगणे
म्हणजे आधुनिकतेला खरा अर्थ प्राप्त होईल. पण असे न होता आपली कामे यंत्राकरवी करवून घेऊन,
कमी श्रमाचे जिणे बनवून जीवन अधिक सुखमय करण्याच्या नादात पारं परिक हस्तकला, उद्योग,
व्यवसाय यांना फाटा दे ऊन खेड्याकडून नगराकडे वळलो. परिणामी, नगरे महानगरे बनली आणि खेडी
एकाकी पडली. यातून आपण एक वेगळी महानगरीय संस्कृती बनविली. यात ग्रामीण संस्कृतीला हडप
केले. तेथील स्वयंपूर्णता आणि त्या अनुषंगाने चालणारे सर्व व्यवसाय अशी एकजिनसी असणारी
ग्रामीण संस्कृती धोक्यात आली. तसे पाहता ग्रामीण संस्कृती ही परं परे शी बद्ध आणि स्थिरतेला
प्राधान्य दे णारी होती. त्यामुळे महानगरीय जीवनातील विभिन्न आणि अनेकजिनसीपणा तिच्यात
एवढा नव्हता. त्यामुळे माणस
ु की, दया, क्षमा, मानवतावादी वत्ृ ती, सहिष्णुता, परोपकारी भावना,
नातेसंबंध या मूल्यांवर आधारित ग्रामजीवनाची उभारणी झाली होती.
दस
ु ऱ्या महायुद्धाच्या काळापर्यंत खेडे आणि शहर यामध्ये म्हणावा एवढा संपर्क भारतीय
ग्रामजीवनात नव्हता. ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध लोकांना एकत्र करून ठे वणे या निमित्ताने जो काही संपर्क
होईल तो आणि व्यापाराच्या निमित्ताने होणारा क्वचित संपर्क एवढे च त्यांचे मर्यादित स्वरूप होते.
त्यामुळे ग्रामजीवनात अपरिहार्य असे बदल होण्याच्या शक्यता खूप कमी होत्या. ग्रामीण संस्कृती ही
बारा बलुतेदारांच्या चक्राभोवती फिरत होती. त्यामुळे येथील समाजजीवन बंदिस्त आणि एकजिनसी
झाले होते. पण या बंदिस्त समाजमनाच्या अंतर्मनात अनेक गोष्टी चेतवत होत्या. नागर संस्कृतीतील
इहवाद, भौतिक शोध व समद्ध
ृ ी यामुळे ग्रामजीवनातील ही बंधने झग
ु ारायला सुरुवात झाली.
लोकसंख्येची वाढ, शहरांचे खेड्यांवरील आक्रमण यामुळे भारतीय हस्तव्यवसायाचा नाश होऊ लागला.
त्यामुळे खेड्यातील माणसाला कामाकरिता शहरी जावे लागले; आपल्या कुटुंबाकरिता पैसे पाठवावे
लागले; तेव्हा खेड्यातील जीवनावर महानगराचा प्रभाव प्रत्यक्ष दिसू लागला. स्वाभाविकच
महानगराविषयी आकर्षण वाढून लोकसंख्येचा ओघ शहराकडे वळला. हे परिवर्तन औद्योगिक
क्रांतीनंतर घडले. तोपर्यंत शहर आणि ग्रामजीवन यांचा संबंध फक्त वसल
ु ी करणाऱ्या फिरत्या
अधिकाऱ्यांपरु ताच होता. भारतीय ग्रामजीवनात धातंच्
ू या भांड्यांच्या वापराचे प्रमाण इतर प्रगत
ू ही कमीच आहे . मातीची भांडी वापरली जातात तेव्हा कंु भार हवा, नांगर किंवा
दे शांच्या मानाने अजन
बैलगाडी वा औताची अवजारे बनवायला लोहार, सत
ु ार हवा. पादत्राणे बांधायला चांभार, विणायला
कोष्टी इ. जीवनावश्यक वस्तूंच्या व्यवसायातील कसब असणारी ही सर्व मंडळी ग्रामजीवनातच होती.
त्यामुळे खेडी स्वयंपूर्ण होती. अर्थात कापड, मीठ, लोखंड इत्यादी वस्तूंसाठी त्यांना परावलंबित्व होतेच.

220
पण ते खूप मर्यादित अर्थाने होते. ग्रामजीवनाच्या स्वयंपूर्णतेचा विचार करताना ह्या गोष्टी अगदी
अपवादात्मक पातळीवर विचार करण्यासारख्या आहे त. एकंदरीत औद्योगिकीकरण, नवे शिक्षण
यामळ
ु े ग्रामजीवनातील तरुणांना नोकरी, व्यवसायाच्या संधी

$$$$$
जशा मिळत गेल्या तसतसे ग्रामीण माणसाचे शहराकडे स्थलांतर वाढले. शेकडो वर्षे स्वयंपर्ण
ू
असणाऱ्या ग्रामजीवनाला परावलंबित्व येऊ लागले. स्थानिक हस्तव्यावसायिकांचे व्यवसाय बंद पडू
लागले. यंत्रावर बनविलेल्या आणि सुखसोयीच्या दृष्टीने अधिक सुबक वस्तू व सेवांची भुरळ ग्रामीण
जीवनालाही पडली. पर्यायाने स्वयंपूर्ण ग्रामजीवनाचा कागा मोडकळीला आला. पण एकविसाव्या
शतकात जागतिकीकरण आणि माहिती व तंत्रज्ञानाच्या विस्फोटामुळे नगरे , महानगरे आणि खेडी
यांच्यातील सीमारे षा पुन्हा धूसर होऊ लागलेल्या आढळतात. पण खेड्यांनी अजूनही मानवी
जीवनासंदर्भातील सुरक्षितता आणि त्याच्या आनंददायी जीवनासाठीची संस्कृती, रीतीरिवाज, परं परा
जोपासल्या आहे त. या उलट महानगरामध्ये महत्त्वाकांक्षी वत्ृ तीमुळे मानवी जगण्यासंदर्भातील
असुरक्षितता पत्करून, भिन्न-भिन्न जीवनशैलीच्या संस्कारातून महानगरीय जीवनाचे विशिष्ट असे
वर्तनबंध तयार करून आधुनिक जीवनपद्धतीला सामोरे जात आहे . बदलत्या कालमानानुसार ह्या
गोष्टी अपरिहार्य असल्या, तरी ग्रामजीवनातील स्वयंपूर्णता आणि सुरक्षितपणा खेड्यांनी अजूनही
टिकवून ठे वला आहे . हे सद्यःकालीन 'कोरोना' सारख्या महामारीच्या काळात खेड्यांनी पुन्हा सिद्ध
करून दाखविले आहे . गेल्या शतकात महामारीच्या अनेक साथी आल्या आणि गेल्या; तेव्हा
महानगराच्या तुलनेत ग्रामजीवन त्याला सक्षमपणे सामोरे गेलेले दिसते. त्यामुळेच 'कोरोना'
महामारीच्या संकट काळातही महानगरातील माणसांचे लोंढे च्या लोंढे आपल्या कुटुंब कबिल्यासह
मिळे ल त्या त्या साधनांनी वा हजारो मैलांचे अंतर पायी चालत आपला गाव गाठून स्वगह
ृ ी परतले. या
अनुषंगाने 'कोरोनाचा ग्रामजीवनावरील परिणाम’ याचा विचार प्रस्तुत ठिकाणी केला आहे . ग्रामीण
लोकसंख्येत वाढ आणि त्यांचे भरणपोषण :
कोरोना साथीच्या वाढत्या प्रसारामुळे प्रत्येक वस्त्यांतील मानवसमूहाला जिवंत राहणे हीच
प्राथमिकता आहे असे वाटू लागले. आपला जीव वाचविण्यासाठी सर्व स्तरातील हे मानवसमूह धडपडू
लागले. एकतर कोरोनाकाळात शहरे आणि महानगरातील लॉकडाऊन परिस्थितीमुळे कारखान्यातील
यंत्रांची चाके थांबली. तसे कामगारांच्या हातचे कामही गेले. मोठा उद्योजक, व्यावसायिक, व्यापारी वर्ग
तोही सरु क्षिततेसाठी चार भिंतींच्या आत थांबन
ू राहिला. यातील श्रमिक-चाकरमानी यांनी पोटाच्या
प्रश्नाबरोबर सरु क्षिततेसाठी पहिल्यांदा आपला गाव गाठला. तर त्याच्या पाठोपाठ व्यापारी-
उद्योजकही काही एक प्रमाणात आपल्या मळ
ू गावाकडे वळले. परिणामी ग्रामीण लोकसंख्येत या
काळात वाढ झालेली आढळते. अर्थात, ग्रामीण माणसाने यांना सहजासहजी आपल्या ग्रामजीवनात
सहभागी करून घेतले नाही. गावपातळ्यांवरील दक्षता समित्या आणि शासनाने घालन
ू दिलेले नियम
या अटींच्या पर्त
ू तेनंतरच हे लोक ग्रामजीवनात सहभागी झाले. 'गड्या आपला गाव बरा' हे नस
ु ते
म्हणण्यावर नेणारे लोक आता प्रत्यक्षात आचरणात आणू लागले. आपल्या गावातील घर आणि तेथील

221
सविु धा कशाही असल्या तरी हे स्थलांतरित लोक आनंदाने राहू लागले. पण कोरोनाकाळात
ग्रामजीवनातील या वाढत्या लोकसंख्येचा ताण विशेषकरून किराणा

$$$$$
दक
ु ानदारीवर जास्त पडला. सरु
ु वातीच्या काळात लॉकडाऊन कडक असल्यामळ
ु े किराणा माल संपला.
त्यामळ
ु े गावात कायमस्वरूपी राहणाऱ्या लोकांवरही फार मोठे परिणाम झाले; पण या काळात ग्रामीण
भागात लोकसंख्या वाढूनही उपासमारीची पाळी कोणावर आली नाही. तल
ु नेत शहरे -महानगरीय
वस्त्यांमध्ये चाकरमान्यांचे खूप हाल झाले. कोरोनाबरोबर उपासमारीनेही लोक हवालदिल झाल्याच्या
अनेक घटना तेथे घडल्या. पण खेड्यांनी असे होऊ दिले नाही. असे का बरे व्हावे? याचा सूक्ष्म पातळीवर
अभ्यास होणे गरजेचे आहे . खरं म्हणजे शहरामध्ये यंत्रसामग्री, भौतिक सुविधा, पैसा उलाढाली इ.
अनेक साधने-सुविधा असूनही कोरोना साथीला सामोरं जाताना महाभयंकर आपत्ती ओढवलेल्या
आढळतात. ग्रामीण भागात मात्र स्थलांतरित माणूस उपाशी राहिलेला नाही. याचा अर्थ ग्रामजीवनातील
अर्थशास्त्र हे अमाप संपत्तीचा संचय आणि त्यासाठी करावा लागणारा आटापिटा याला बळी न पडता
जीवनावश्यक वस्तू आणि गरजा यांनाच प्राधान्य दे णारे आहे . फाजील प्रतिष्ठे च्या आहारी न जाता
मानवतावादी भमि
ू का घेऊन पुढे जाणारी ग्रामसंस्कृती महामारीच्या काळात सर्वांनाच वरदायिनी ठरली
आहे .
धान्य, भाजीपाला उत्पादन; पण वाहतूक व्यवस्थेच्या अभावाने नुकसान:
कोरोना काळात लॉकडाऊन असले, तरी शेतकऱ्यांनी नियमित धान्य, भाजीपाला उत्पादन
उत्तम रितीने पिकविले. ग्रामीण भागातील बहुतांशी शेतकरी आपल्या उदरनिर्वाहासाठी आवश्यक
धान्य पिकवून इतर नगदी पिके किंवा कोरडवाहू जमिनीमध्ये अनुषंगून धान्य पीक घेतो. कोणत्याही
कुटुंबाची पहिली गरज म्हणजे त्या कुटुंबास लागणारा भाजीपाला, फळे आणि तण
ृ धान्ये होय. यापैकी
बहुतांशी शेतकरी हा आपल्या कुटुंबास आवश्यक तेवढे उत्पादन करतोच. शेतीवरच त्याची अर्थव्यवस्था
पूर्णतः अवलंबून असल्याने नगदी पिकांबरोबर फळे , भाजीपाला या पिकांकडेही तो आता नगदी पीक
म्हणून पाहू लागला आहे . कारण सध्याची वाढती महागाई ध्यानात घेऊन, आत्मपरीक्षण करून,
बाजारपेठेवर अवलंबन
ू न राहता अगोदर आपल्या कुटुंबाची गरज लक्षात घेऊन तो शेती उत्पादनाकडे
वळला आहे . हे झाले सामान्य छोट्या शेतकऱ्याचे गणित. तर मोठे जमीनदार हे ह्या बरोबर नगदी
पिकांना अधिक प्राधान्य दे ऊन उत्पादन घेणारे आहे त. या सर्वांनी कोरोना काळात नियमित भरघोस
उत्पादन घेतले. पण त्याची विक्री करण्यासाठी हं गामकाळात बाजारपेठा व वाहतक
ु ीची व्यवस्था
उपलब्ध झाली नाही. परिणामी, भाजीपाल्यासारखा नाशवंत माल पडून राहिला. त्यामळ
ु े शेतकऱ्यांचे
हजारो कोटी रुपयांचे नक
ु सान झाले. सौदे बंद असल्यामळ
ु े धान्यविक्रीही झाली नाही. जी झाली
त्यामध्ये दलालांनीच प्रचंड नफा कमविला. त्यामळ
ु े कोरोना काळात चांगले उत्पादन घेऊनही
शेतकऱ्यांच्या हातात फारसे उत्पन्न मिळाले नाही; उलट नवीन पेरणीचा हं गाम आल्यानंतर खते-बी-
बियाणांची गरज निर्माण झाली. पण खते, बी-बियाणे यांचा प्रचंड तट
ु वडा निर्माण झाला. त्यामळ
ु े
व्यापारी-दक
ु ानदारांनी बड्या भावाने त्याची विक्री केली. शेतकऱ्याला पेरणीचा हं गाम चुकविणे शक्य

222
नसल्याने मिळे ल त्या भावाने बी-बियाणे, खते विकत घेतली. अगोदरच्या उत्पादित मालाचा उठाव वा
विक्री झाली नाही. जी झाली ती तोकड्या दराने झाली. उत्पादन

$$$$$
खर्च आणि उत्पन्न याचा ताळमेळ कुठे बसला नाही. अन ् नवीन हं गामासाठी पदरमोड करून बी-
बियाणे, खते यांची खरे दी करावी लागली. त्यामळ
ु े कोरोना काळात शेती उत्पादित मालाच्या
माध्यमातन
ू शेतकऱ्याला खप
ू मोठ्या नक
ु सानीला सामोरे जावे लागल्याचे वास्तव आहे .

दग्ु ध व्यवसायावर मर्यादा :

दग्ु धव्यवसाय हा खेड्यापाड्यातील शेतीशी निगडित एक महत्त्वाचा व्यवसाय होय. या
धवलक्रांतीमळ
ु े च शेतकऱ्यांच्या आर्थिक विकासाला मोठा हातभार लागला आहे . ग्रामीण भागात
घरोघरी चालणारा हा व्यवसाय अलीकडे शेतकऱ्याचा आर्थिक कणा म्हणन
ू ओळखला जातो. दे शाच्या
ग्रामीण अर्थव्यवस्थेच्या सबलीकरणात दग्ु ध व्यवसायाने महत्त्वाची भमि
ू का बजावली आहे . मोठ्या
शेतकऱ्यांपेक्षाही अल्प भध
ू ारक, भमि
ू हीन मजरू वर्ग या व्यवसायाचा उपयोग चरितार्थाचे एक साधन
म्हणन
ू करतो. आपल्या दे शात ग्रामीण भागात रोजगार निर्मिती आणि दारिद्र्यनिर्मूलनाच्या कार्यात
दग्ु धव्यवसायाचे स्थान अधोरे खित करण्यासारखे आहे . त्यामळ
ु े जगात दग्ु धव्यवसाय करणाऱ्या
सर्वोच्च दे शातील यादीत भारताचे नाव आहे . याचे सर्व श्रेय ग्रामजीवनाला द्यावे लागते. कोरोना
काळात आपण बारकाईने पाहिले तर पशुपालकाने अतिशय जबाबदारीने दध
ु ाची निर्मिती केली. पण
संचारबंदीच्या परिणामामुळे वाहतक
ु ीवर मर्यादा आल्या. अनेकवेळा दध
ु ाची उचल नीट झाली नाही.
त्यामुळे दध
ू संकलन केंद्रे अनेकवेळा बंद ठे वावी लागली. तसेच ज्या दध
ू संकलन क्षेत्रात कोरोना
पॉझिटिव्ह आढळले तेथील क्षेत्र हे प्रतिबंधित क्षेत्र जाहीर झाले. त्यामुळे संकलन केंद्रे बंद ठे वावी
लागली. याशिवाय दध
ु ापासून ज्या दग्ु धजन्य पदार्थांची निर्मिती होते; त्या पदार्थांची विक्री करणारी
मिठाई केंद्रे , हॉटे ल्स बंद असल्यामुळे दध
ु ाची उचल म्हणावी एवढी आणि वेळेत झाली नाही. या सर्वांचा
आर्थिक फटका शेतकऱ्यांना बसला. अर्थात, हे चित्र संपूर्ण संचारबंदीच्या काळात सरसकट होते असे
नाही तर काहीवेळेला अपवाद वगळता संकलन केंद्रे चालू होती. तेथून दध
ू संघ दध
ु ाची उचलही करत
होते. संघाकडून दध
ु ाचा फार खप होत नसला, तरी दध
ू भुकटी वा अन्य टिकतील अशा उपपदार्थांची
निर्मिती केली जात होती. काही वेळेला असे पदार्थ स्टोअरे जमध्ये ठे वून त्यांची साठवणूक केली.
संचारबंदीच्या पडत्या काळात याचा काही एक फायदा पशुपालकांना झाला. यावरून एक गोष्ट
सर्वांच्याच ध्यानात आली की, शहरातील तरुण-शिक्षित सगळीकडे लॉकडाऊनमुळे हाताला काम नाही
म्हणून गावाकडे आले. पण गावात दहा दिवसाला मिळणारे दध
ु ाचे रोख पैसे, कष्ट करून आधुनिक
पद्धतीने या व्यवसायाकडे पाहिल्यास चांगले ताजे चलन मिळविता येते. दध
ू उत्पादन करून त्यापासून
दग्ु धजन्य उपपदार्थांची निर्मिती करुन स्वतःचा चांगला व्यवसायही करता येऊ शकतो याचे भान
शिकल्यासवरल्या आणि गावाची नाळ तोडून शहरात राहिलेल्या तरुणाला आले. हा महत्त्वाचा बदल
होय.

223
$$$$$
रे शन धान्य दक
ु ानातून पुरेसा आणि आवश्यक माल वेळेत मिळाला नाही :
रे शन धान्य दक
ु ाने अर्थात स्वस्त धान्य दक
ु ान हा सरकारचा एक महत्त्वाचा उपक्रम आहे .
अन्न ही मानवाची मूलभूत गरज भागविण्याच्या दृष्टीने रे शन धान्य दक
ु ाने ही ग्रामीण आणि शहरी
भागातही सर्वसामान्य जनतेची मूलभूत आधारकेंद्रे आहे त. किंबहुना, ती जीवनदायिनी आहे त. हाताला
पुरेसे काम मिळाले नाही; तर चलन नसल्यामुळे उपासमारीची वेळ न येऊ दे णारी ही महत्त्वपूर्ण योजना
आहे . गहू, तांदळ
ू , डाळी, तेल, साखर इत्यादी काही वस्तू रे शनिंगवर अत्यल्प दरात मिळातात. कोरोना
काळात संचारबंदीमुळे सुरुवातीच्या मार्च, एप्रिल या दोन महिन्यात लोकांना रे शनिंग नीट मिळाले
नाही. एप्रिल महिन्यासोबत मे, जून महिन्यांचे धान्य एकत्र मिळे ल असे सरकारने जाहीर केले; पण
त्याची अंमलबजावणी नीट झाली नाही. एकतर सगळीकडे या काळात संचारबंदी होती, पण
अत्यावश्यक सेवेत रे शन येत असल्यामुळे रे शनिंगची वाहतक
ू व्यवस्था होती. पण ती अगदीच तोकडी
ठरली. त्यामुळे आलेले धान्य, वस्तू लोकांना व्यवस्थित मिळालेच नाही. शिवाय जो वर्ग मोलमजुरी
करुन हातावरच्या पोटावर जगणारा होता. त्याच्या हातचे काम या काळात गेले. शिवारात काही एक
प्रमाणात रोजगार होता. पण शेतकऱ्यांकडे त्याच्या उत्पादित मालाची उचल न झाल्यामुळे मजुरांना
दे ण्यासाठी पैसे नव्हते. या वेळी हाताचा आणि तोंडाचा मेळ घालायचा कसा, असा ग्रामीण जनतेपुढे
प्रश्न होता. या वेळी केंद्र सरकारने शिधापत्रिकाधारकांना मोफत धान्य दे ण्याचा निर्णय घेतला. तर
केशरी शिधापत्रिकाधारकांना धान्य दे ण्यासाठी राज्य सरकारने पुढाकार घेतला. मे महिन्यापर्यंत अनंत
अडचणीतून ग्रामीण भागातील केंद्रात धान्य आले. पण जूनमध्ये त्याचे वितरण करताना केशरी
शिधापत्रिकाधारकांचे धान्य मात्र विचित्र संकटात सापडले. रे शन दक
ु ानदारांनी प्रलंबित मागण्यांसाठी
या काळात संप पक
ु ारला. त्यामळ
ु े जन
ू मध्ये धान्य मिळालेच नाही. दरम्यान संपाचा विषय मार्गी
लागला. पण शिधापत्रिकाधारकांना धान्य मिळण्यात कोरोना संसर्गाची मोठी अडचण समोर आली.
भारतीय अन्न महामंडळातील कर्मचारीच कोरोनाबाधित झाल्याने केशरी शिधापत्रिकाधारकांना जन
ू चे
धान्य वेळेत मिळाले नाही. तर काही दक
ु ानदारांनाच संसर्ग झाल्याने ती केंद्रे बंद ठे वण्यात आली.
त्यामळ
ु े सरु
ु वातीला कडक संचारबंदी आणि नंतर कोरोना संसर्गाशी सामना करताना रोजंदारीवर
जगणाऱ्या जनतेला या काळात भलत्याच संकटांना सामोरे जावे लागले. या संदर्भात ग्रामीण भागात
फिरल्यास अनेक बोलकी उदाहरणे आपणास पहावयास मिळतील. आदिवासी पाड्यांवर तर या संदर्भात
खूप भयानक परिस्थितीला लोकांना सामोरे जावे लागलेले आढळते. ज्यांच्याकडे रे शनकार्ड आहे त्यांची
अशी अवस्था तर ज्यांच्याकडे नाही अशी बरीच जनता ग्रामीण भागात राहते. त्यांच्या हातालाही काम
नसल्यामुळे त्यांची अवस्था किती पराकोटीची असू शकते याची आपण साधी कल्पना केली तर ग्रामीण
भागातील वा नागर जीवनातील या सामान्य लोकांच्या दयनीय अवस्थेची भयानकता लक्षात येईल. ही
सर्व वितरण व्यवस्था

$$$$$

224
जुलैपासून मात्र सुरळीत झालेली पहावयास मिळते. जुलैपासून रे शनचे धान्य शिलकी पडेल या पद्धतीने
अत्यंत उत्तम व्यवस्था परु वठा विभागाने केली आहे . याबाबतीत ग्रामीण जनता आज समाधानी आहे .
खेड्यातील लघद्
ु योग, छोटे व्यवसाय बंद पडले :
खेड्यातील काही तरुण आज नोकरीच्या मागे न लागता स्टार्टअप इंडिया, मेक इन इंडिया या
धोरणांतर्गत स्मॉल स्किल इंडस्ट्रीजच्या माध्यमातन
ू तो स्वयंपर्ण
ू होण्याचा यशस्वी प्रयत्न करतो
आहे . सरकारनेही या संदर्भात वेगवेगळ्या माध्यमांतन
ू अनद
ु ान दे ऊ केले आहे . या बळावर ग्रामीण
भागात अनेक छोटे , छोटे लघद्
ु योग सरू
ु झाले आहे त. यातन
ू उत्पादित माल शहरातील मोठ्या
कारखानदारांना आणि बाजारपेठेत प्रत्यक्ष जाऊन विकला जातो. काही जिद्दी तरुण ई-माध्यमांद्वारे
जागतिक पातळीवर आपल्या उत्पादित मालाची ओळख करून दे ऊन विक्री करत आहे त. शिवाय कंु भार,
लोहार, सुतार, सोनार, चांभार, न्हावी यासारखे पारं परिक व्यावसायिकही नव्या काळातील अनेक
आव्हानांना तोंड दे त आपापल्या व्यवसायात तग धरून आहे त. किंबहुना, हे व्यवसाय आपल्या
चरितार्थाचे साधन म्हणून त्याकडे आधुनिक पद्धतीने पाहतात. त्यामध्ये त्यांचा चांगला जमही बसला
आहे . पण कोरोना काळात हे सर्वच उद्योग, व्यवसाय थंड पडलेले आढळतात. या उत्पादित मालाला व
सेवेला ग्राहक आहे ; पण त्याची विक्री करण्यासाठी पूरक साधने व योग्य परिस्थिती नाही. बाजारात
ग्राहक यायला तयार नाही. संचारबंदीच्या नियमामुळे सर्वांना गप्प बसावे लागले. पर्यायाने या
उद्योजक व व्यावसायिकांना खूप मोठ्या आर्थिक समस्येला सामोरे जावे लागते आहे . एकतर हा
उद्योग वा व्यवसाय सुरू करण्यासाठी कर्जे वा उसनवारीने भांडवल जमा करून हे सुरू केले. पण आता
उत्पादित वस्तू वा मालाची विक्री नाही म्हणून कर्जाचे काय? अशी मोठी गंभीर परिस्थिती याबाबतीत
निर्माण झाली आहे .
रुग्णांचे हाल व गैरसोय :
कोरोना महामारीचे थैमान मोठ्या प्रमाणावर वाढल्यामुळे वैद्यकीय सेवेवर त्याचा मोठा ताण
निर्माण झाला. या पार्श्वभम
ू ीवर ग्रामीण भागातील कोरोना रुग्णांशिवाय इतर रुग्णांची वैद्यकीय सेवा
व सुविधाबाबत खूपच वाहवा झालेली आढळते. विशेषकरून गरोदर स्त्रियांना याचा मोठा फटका बसला
आहे . मुळात ग्रामीण भागात राहात असलेल्या आणि लॉकडाऊन काळात मुंबई, पुणे आदी बाहे र
ठिकाणाहून हजारो लोक गावाकडे आले. त्यामध्ये कितीतरी गरोदर स्त्रिया होत्या. गरोदर काळात
प्रसुती वेदना जेव्हा सुरू झाल्या; तेव्हा प्रसूतीसाठी शहरातील दवाखान्यात जाण्यासाठी सामान्य
कुटुंबातील लोकांकडे चारचाकी वाहने नव्हती. काहीतरी सोय करून आणि ज्यांच्याकडे स्वतःची वाहने
होती असे लोक स्त्रियांना घेऊन शहरातील संबंधित तज्ज्ञ डॉक्टरांकडे गेले. पण जाताना संचारबंदीच्या
नियमामळ
ु े वाटे त त्यांना अनंत अडचणींना सामोरे जावे लागले. कसेतरी करून दवाखान्यात
पोहोचल्यावर तेथे डॉक्टर हजर नाहीत वा पेशंट अॅडमिट करून घेतले जात नाहीत अशी उडवाउडवीची
उत्तरे पेशंटना

$$$$$
मिळाली. कोरोना संसर्गाच्या भीतीमुळे प्रचंड मोठे संशयाचे वातावरण वैद्यकीय व्यवसायातसुद्धा
निर्माण झाले. याचा परिणाम कित्येक गरोदर स्त्रियांची प्रसूती अनंत वेदना सहन करत घरीच, वाहनात

225
वा दवाखान्याच्या पोर्चमध्ये झाल्याची अनेक उदाहरणे या काळात पहावयास मिळाली. सरकारी
रुग्णालयांनी याबाबतीत चांगली कामगिरी केली. शिवाय अपवादात्मक पातळीवर काही खासगी
दवाखाने शारीरिक अंतर ठे वन
ू उत्तम सवि
ु धा दे ण्याचा प्रयत्न करीत होते, हे ही नजरे आड करून
चालणार नाही. गरोदर स्त्रियांच्या प्रश्नांबरोबर सर्पदं श, कुत्रा चावणे, हृदयविकार, में दवि
ू कार वा तत्सम
कितीतरी आजाराच्या रुग्णांना अॅडमिट करून घेतले गेले नाही. परिणामी वेळेत योग्य इलाज न
झाल्यामळ
ु े कितीतरी रुग्णांना प्राण गमवावे लागल्याची अनेक उदाहरणे ताजी आहे त. कोरोना
विषाणम
ू ळ
ु े नाही; पण कोरोनामळ
ु े निर्माण झालेल्या भयावह परिस्थितीमळ
ु े इतर कितीतरी रुग्ण
वैद्यकीय सेवा-सुविधांअभावी मत्ृ युमुखी पडल्याची उदाहरणे आहे त. ग्रामीण भागात ही परिस्थिती खूप
भयावह असल्याचे चित्र दिसते. शहरी भागात अज्ञान, एकमेकांच्या ओळखीपाळखीमुळे जवळच्या
जवळ इलाज व्हायचे; यातून काहीएक प्रमाणात शहरी रुग्णांची सोय व्हायची. पण ग्रामीण भागात
लोकांचे रोगाविषयी आणि शहरी वैद्यकीय व्यवस्थेविषयीची अनभिज्ञता यामुळे ग्रामीण जीवनातील
कितीतरी रुग्णांना आपले प्राण गमवावे लागले आहे त.
महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजनेचा (मनरे गा) फायदा :
महाराष्ट्र रोजगार हमी अधिनियमाची अंमलबजावणी १९७७ पासून सुरू झाली. यानुसार
महाराष्ट्रात दोन रोजगार हमी योजना सुरू झाल्या. पहिली म्हणजे ग्रामीण भागात अकुशल
व्यक्तींकरिता रोजगार हमी योजना आणि दस
ु री महाराष्ट्र रोजगार हमी अधिनियम, १९७७, कलम १२
(ई) नुसार वैयक्तिक लाभाच्या योजना होय. तथापि, सन २००५ मध्ये केंद्र शासनाने संपूर्ण भारतात
राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी कायदा (विद्यमान नाव महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी
कायदा) लागू केला. यानुसार केंद्र शासनाने ज्या राज्यांनी पूर्वीपासून रोजगार हमी अधिनियम मंजूर
केला होता अशा राज्यांनाही अधिनियमातील कलम २८ अन्वये हा कायदा राबविण्याची मुभा दिली.
यासाठी केंद्र व राज्य शासनांकडून प्रतिकुटुंब विशिष्ट दिवसांसाठी विशिष्ट निधी दिला जातो. यानुसार
ग्रामीण भागात जलसंधारणाची कामे, सिंचन, विहीर योजना, फळबाग लागवड, रस्ते इत्यादी कामे
केली जातात व त्याद्वारे रोजगारही मिळतो. या अनुषंगाने ग्रामीण भागात कोरोना काळात मजुरांना
रोजगार मिळाला; तसे त्यातून ग्रामीण भागातील सामान्य जनतेच्या हातात चलन आले. पर्यायाने
आपल्या मूलभूत गरजा भागविण्यासाठी त्याचा उपयोग झाला.
औद्योगिक वसाहतीत (MIDC) काम करणाऱ्या तरुणांची बिकट अवस्था:
महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळामार्फ त राज्यात अनेक ठिकाणी औद्योगिक वसाहती
निर्माण झाल्या आहे त. यामळ
ु े औद्योगिक क्रांती होण्यास मोठी मदत झाली आहे . या वसाहतीत सर्व
दर्जाचे आणि स्तरातील लोक कामासाठी येतात. अगदी अव्वल दर्जाचे शिक्षण

$$$$$
घेतलेल्यापासन
ू , मोठ्या भांडवलदारापासन
ू ते अगदी छोट्या सामान्य परिस्थितीतल्या निरक्षरांपर्यंतचे
लोक या वसाहतीत वेगवेगळ्या ठिकाणी काम करतात. विशेष करून ग्रामीण भागात शिकली-सवरलेली
किंवा ज्याचे अगदीच कमी शिक्षण झाले आहे असे अनेक तरुण आज औद्योगिक वसाहतीत कामाला
जातात. किंबहुना, मोठ्या कष्टाची आणि अधिक श्रम ओतायला लागवणारी कामे करण्यासाठी ग्रामीण

226
तरुण येथे लागतात. शिवाय हमखास रोजगार मिळण्याचे हे ठिकाण. त्यामुळे ग्रामीण भागातील बरे च
तरुण आज रोजगारासाठी या वसाहतीत आहे त. पण कोरोना काळात संचारबंदीमळ
ु े या वसाहतीतील
यंत्रांची चाके थांबली. पर्यायाने औद्योगिक वसाहतीत काम करणारे ग्रामीण भागातील हे सर्व कामगार
घरीच बसन
ू राहिले. त्यांना ने-आण करणाऱ्या चारचाकी वाहतक
ु ीच्या गाड्या थांबल्या. सर्वांचाच
रोजगार बड
ु ाला. यामळ
ु े ग्रामीण भागात येणारे चलन थांबले. शहरे ही ग्रामीण जीवनावर नेहमी
वेगवेगळ्या पद्धतीची आक्रमणे करीत असतात. मात्र ही आक्रमणे थोपवन
ू ग्रामीण जीवन आपले सत्त्व
टिकवन
ू आहे . पण कोरोना काळातील हे आक्रमण जीवघेणे असलेले पहावयास मिळाले. अर्थात, यातील
बरे चसे श्रमिक हे अल्प भूधारक वा भमि
ू हीन मजूर असेच आहे त. ग्रामीण भागात चांगल्या रोजगाराची
खात्री आणि हमी नाही. म्हणून हे कामगार औद्योगिक वसाहतीकडे वळलेले आहे त. पण
लॉकडाऊनमुळे पुन्हा ग्रामीण भागात त्यांच्या कौशल्याची कामे उपलब्ध नसल्याने अगदी तुटपुंज्या
रोजंदारीची कामे त्यांना करावी लागली आहे त. यामध्ये एकतर त्यांचे आर्थिक नुकसान तर झालेच.
शिवाय कर्जाचे हप्ते आणि इतर कारणांसाठी लागणारा पैसा हातात नसल्यामुळे मानसिक ताण-
तणावात हे श्रमिक असल्याची उदाहरणे गावागावांत पहावयास मिळतात.
खेळ, तालमी, व्यायामशाळा बंद :
खेळ आणि व्यायाम हे आपल्या जीवनाचे अविभाज्य घटक आहे त. आरोग्य तंदरु स्त असेल तर
कोणत्याही शारीरिक किंवा मानसिक आव्हानाला आपण नीट सामोरे जाऊ शकतो. किंबहुना, आपण
समाधानाने जगू शकतो. विशिष्ट भूप्रदे शातील व्यक्तींचे आरोग्य जेवढे निरोगी तेवढा तो समाजही
निरोगी असतो. दिवसभरात आपण ज्या शारीरिक क्रिया करतो त्या निकोप आरोग्यावर अवलंबून
असतात. ज्याप्रमाणे अन्न, वस्त्र, निवारा आणि शिक्षण ह्या जशा माणसाच्या मूलभूत गरजा आहे त
त्याचप्रमाणे खेळ आणि व्यायाम ही मानवाची शारीरिक गरज आहे . कोरोनाकाळात ग्रामीण भागातही
संचारबंदीचा परिणाम म्हणून किंवा संसर्गाचा धोका टाळण्यासाठी खेळ, व्यायाम आणि तालमी बंद
पडल्या; परिणामी त्याचा ग्रामीण तरुणांवर अनिष्ट परिणाम झाल्याचे आढळते. ग्रामीण भागामध्ये
हौसेने का असेना, मैदानी खेळाची मोठी परं परा आजही टिकून आहे . या मैदानी खेळांच्या माध्यमातून
धावणे, खो-खो, कबड्डी, उं च व लांब उड्या, व्हॉलिबॉल, फुटबॉल, हॉकी इ. कितीतरी खेळ खेळले जातात.
यामध्ये काही मुले चांगला सराव करून आपल्या शाळा-महाविद्यालयामार्फ त स्पर्धेत उतरुन राज्य,
राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरापर्यंत गेली आहे त. याचा फायदा त्यांना शासकीय नोकरी

$$$$$
मिळण्यात झाला आहे . ग्रामीण भागातील खिलाडू वत्ृ तीच्या मल
ु ा-मल
ु ींना ना वशिला, ना पैसा ह्यापेक्षा
श्रम आणि जिद्दीने सराव करुन, खेळात आपली चमक दाखवन
ू कितीतरी जणांना शासकीय नोकऱ्या वा
आर्मीत संधी मिळाल्याची उदाहरणे आहे त. पण कोरोनाकाळात हे सर्व बंद झाल्यामळ
ु े ग्रामीण
भागातील शालेय व महाविद्यालयीन तरुण-तरुणींना त्याचा फटका बसला आहे . तालीम हे ग्रामीण
भागातील वैभव आहे . आजही बहुतेक गावात तालमी आहे त. छ. शाहू महाराजांपासन ू या तालमींना
मोठी परं परा आणि प्रतिष्ठाही लाभली आहे . अनेक नामवंत मल्ल या तालमीतून तयार होऊन त्यांनी
स्वतःच्या विकासाबरोबर आपल्या घराण्याचे, वस्तादांचे, गावाचे आणि दे शाचे नाव आंतरराष्ट्रीय

227
पातळीपर्यंत पोहोचविले आहे . लाल मातीतल्या तालमीतून तयार झालेल्या चांगल्या मल्लांना कुस्तीत
आज चांगले मानधनही मिळते. शिवाय शासकीय क्षेत्रातील रे ल्वे, बँका इ. आणि सहकार क्षेत्रात साखर
कारखाने यांसारख्या ठिकाणी चांगल्या नोकरीची हमी असते. त्यामळ
ु े ग्रामीण भागात आजही
तालमींना महत्त्व आहे . पण कोरोनाकाळात संसर्गाचा धोका म्हणन
ू ह्या तालमी बंद पडल्या. कुस्तीचे
फडही उन्हाळ्याच्या दिवसात यात्रा-जत्रांच्या निमित्ताने उभारले जायचे. यात एका कुस्तीच्या मैदानात
लाखो रुपयाच्या बक्षिसांची खैरात असते. पण हे सर्व या काळात बंद पडले. पर्यायाने तालमी आणि
कुस्तीगीरांना मोठ्या संकटांना सामोरे जावे लागलेले आढळते. काही गरीब घराण्यातील मल्ल कुस्ती
जिंकून मिळालेल्या मानधनावर आपले खुराक भागवत असत. त्यांच्या खुराकावर दे खील या काळात
खूप मर्यादा आलेल्या आढळतात.
आज शरीर कमावण्याची एक शैली ग्रामीण भागातील तरुणांतही आढळते. त्यामुळे त्यांनी
आणि मल्ल यांनी ग्रामीण भागातही व्यायामशाळा सुरू केल्या आहे त. या व्यायामशाळांत विशेषकरून
महाविद्यालयीन युवक, क्रीडापटू आणि शरीरसौष्ठववाले यांची भरती खूप आहे . या व्यायामशाळा
म्हणजे आजच्या युवकांसाठी निरोगी आणि निर्व्यसनी राहण्याच्या दृष्टीने मोठ्या आश्वासक वाटतात.
या व्यायामशाळांत येणारे तरुण हे व्यायाम ही निरोगी आरोग्याची गुरुकिल्ली म्हणून पाहतात. आपले
शरीर कमावतात. त्यामुळे फालतू सवयीपासून परावत्ृ त होण्याचा हा एक चांगला मार्ग आहे . पण या
व्यायामशाळाही या काळात बंद पडलेल्या आढळतात. त्यामुळे तरुणाईचे नुकसान झाले आहे .
विद्यार्थ्यांचे शैक्षणिक नुकसान :
शैक्षणिक क्षेत्रात कोरोनाकाळातील नवी गरज म्हणून लर्न फ्रॉम होम ही पद्धत सुरू झाली.
अनौपचारिक शिक्षण ही तशी निरं तर चालणारी प्रक्रिया आहे . त्यामुळे कोरोनाकाळात शाळा-
महाविद्यालये बंद, पण शिक्षण चालू असे म्हणायला वाव दिसतो. शाळा-महाविद्यालये ही जवळपास
१७ मार्चपासून बंद आहे त. मात्र शिक्षण थांबलेले नाही असे आजतरी चित्र आहे . खरे तर औपचारिक,
अनौपचारिक शिक्षण ही निरं तर चालणारी प्रक्रिया असल्याने ते चालू असणे अगदी स्वाभाविक आहे .
शिक्षण विभागाने लर्न फ्रॉम होम या संदर्भात सक्तीची सूचना दिली नसली तरी विद्यार्थ्यांचे हित
म्हणून बऱ्याच शाळा-महाविद्यालयांनी, शिक्षकांनी स्वतःची

$$$$$
जबाबदारी ओळखून शासनाच्या सूचना वा निर्देश यांची वाट न पाहता स्वतःहून लर्न फ्रॉम होमची
संकल्पना राबविण्यास सरु
ु वात केली आहे . यामध्ये तंत्रस्नेही शिक्षक आघाडीवर आहे त. कारण ते
पर्वी
ू पासन
ू च आपल्या अध्यापनाचे काम या तंत्राने करतात. यामध्ये काही व्हिडिओ बनवन
ू त्याच्या
लिंक्स ् विद्यार्थ्यांना दे णे. अॅप तयार करून त्याचे अॅड्रेस दे णे इ. यामळ
ु े वर्क फ्रॉम होम कसे करावे या
बाबतीत त्यांना फारसे काही नव्याने शिकावे लागले नाही. पण जे शिक्षक अजन
ू ही खडू आणि फळा या
पारं परिक अध्यापनाच्या पद्धतीबरोबर नवे काही या बाबतीतले समजन
ू घेण्याची वा शिकण्याची
मानसिकता नाही; त्यांना मात्र आता खप
ू अडचणींना सामोरे जावे लागत आहे . पण येणाऱ्या नव्या
काळात त्यांना हा प्रवाह समजून घ्यावा लागेल, शिकावा लागेल. अन्यथा, या नव्या अध्यापनाच्या
तंत्राच्या बाबतीत ते या क्षेत्रातील मागास म्हणून ओळखले जातील. हे झाले अध्यापनाच्या बाबतीत.

228
मात्र, ग्रामीण भागातील शाळा महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांना अध्ययनाच्या बाबतीत अनंत
अडचणींना तोंड द्यावे लागत आहे . एकतर खेड्यात तशी सामान्य परिस्थितीतील कुटुंबे अधिक;
त्यामळ
ु े त्यांना अॅन्ड्रॉइड मोबाईल घेण्याची आर्थिक कुवत नाही. पण काही जमवाजमव करून
विद्यार्थ्याला अॅन्ड्रॉइड मोबाईल मिळाला खरा; पण सरसकट कव्हरे ज मिळत नाही. त्यामळ
ु े कुठे
टे कडीवर जाऊन, घरावर - झाडावर बसन
ू रें जमध्ये येण्याचा प्रयत्न केला जातोय. पण ही पद्धत
अध्ययनासाठी एकाग्रतेच्या दृष्टीने कितपत फलदायी ठरे ल? या बाबतीत अनेक तज्ज्ञांनी नकारात्मक
शंका उपस्थित केल्या आहे त. शिवाय हे तरुण या मोबाईलचा वापर केवळ अध्ययनासाठीच करतील की
उत्सुकतेपोटी अनावश्यक माहिती, चित्रफिती पाहण्यात करतील, असेही अनेक प्रश्न यामुळे निर्माण
झालेले आढळतात. चार भिंतीच्या आत शिक्षक आणि विद्यार्थी यांनी समोरासमोर येऊन अध्यापन-
अध्ययनाची पद्धत, त्यातून निर्माण होणारी समूहभावना, मूल्यसंस्कार, मित्रप्रेम ह्या गोष्टींसाठी
प्रत्यक्ष अध्ययन पद्धतीच बरी अशी चर्चा आता विद्यार्थी-पालकांत आहे .
सण उत्सवावर मर्यादा :
भारतीय संस्कृती ही सण-उत्सवप्रिय संस्कृती आहे . त्यामुळे आपल्या संस्कृतीत सणांना खूप
महत्त्व आहे . माणसांच्या एकत्र येण्यातून सण-उत्सवांची निर्मिती झाली. त्यातही ग्रामीण भागात जे
सण-उत्सव साजरे केले जातात त्यामधील बरे च सण हे निसर्गाचे रक्षण करणारे , कृषीसंस्कृतीशी पूरक
असलेले पहावयास मिळतात. कारण भारत हा कृषिप्रधान दे श आहे . त्यामुळे बहुतांश सण, उत्सवांची
रचना ही शेतीच्या वेळापत्रकाप्रमाणे तयार करण्यात आली आहे . सण-उत्सवांचा मूळ उद्देश हा शरीराचे
आणि मनाचे आरोग्य चांगले राहावे हा आहे . शरीराचे आरोग्य विशेषतः आहारावर अवलंबून असते.
ऋतूप्रमाणे आहारात बदल केला की आरोग्य चांगले राहण्यास मदत होते. म्हणून आपल्या सण-
उत्सवांची रचना ही ऋतू आणि कृषिसंस्कृतीशी निगडित आहे . अशा सण-उत्सवावेळी गावातील सर्व
आबालवद्ध
ृ , स्त्री-पुरुष, आप्तेष्ट मित्र एकत्र येतात. उत्सवामुळे भेटी-गाठी होत असतात. त्यातून
सहकाराची व

$$$$$
समानतेची भावना निर्माण होते. नवीन, चांगल्या विचारांची दे वघेव होते. सणउत्सवात माणसे एकत्र
येऊन एखाद्या चांगल्या कामाचा आरं भ करतात. यातून आनंदप्राप्तीबरोबर माणसे आपल्या
जीवनातील दःु ख, चिंता विसरून जातात. सण-उत्सवात कला सादर केल्या जातात. यातून लोकांचे
रं जनाबरोबर प्रबोधनही होते. दक
ु ाने ग्राहक वस्त-ू रोजगार-खेळते चलन अशी एक मोठी साखळीही
यामळ
ु े निर्माण होते. त्यामळ
ु े सण-उत्सव हे ग्रामीण जीवनाला उभारी दे णारे आहे त. त्यातच ग्रामीणत्व
सामावलेले आहे . मराठी नववर्षाची सरु
ु वातच गढ
ु ीपाडव्याने होते. त्यानंतर अक्षय्यतत
ृ ीया, बेंदरू ,
नागपंचमी, गौरी-गणपती हे सर्व सण कोरोनाकाळात आल्याने ते खप
ू मर्यादित रूपाने साजरे केले.
शिवाय मार्च ते जन
ू पर्यंत अनेक गावांच्या जत्रा, भंडारे , माही यासारखे सण खेड्यापाड्यात साजरे केले
जातात. एका अर्थाने हा जत्रांचा हं गामच असतो. ग्रामीण भागाला या काळात यात्रा-जत्रा आणि सण-
उत्सवामुळे एक जिवंतपणा प्राप्त झालेला असतो. ग्रामीण भागात समूहभावना जोपासण्याचे हे एक

229
महत्त्वाचे माध्यम आहे . पण कोरोनामुळे या वर्षी हे सर्व थांबले. त्यामुळे ग्रामजीवनातला काही एक
जिवंतपणा निघन
ू गेल्याचे लक्षात येते.
तोरणाला आणि मरणाला माणसं येईनाशी झाली
ग्रामीण संस्कृतीचे एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे येथे कोणत्याही कार्यासाठी समह
ू भावना
खप
ू मोठ्या प्रमाणावर जोपासली जाते. त्याचा एक भाग म्हणजे 'तोरण आणि मरण'. तोरण म्हणजे
लग्नकार्य असो, वास्तश
ु ांती वा अन्य कोणताही मंगलमय कार्यक्रम घरी असेल तर घराला तोरण बांधले
जाते. पण असे कोणतेच कार्यक्रम संचारबंदी आणि संसर्ग फैलावण्याच्या भीतीने झाले नाहीत. ज्या
ठिकाणी झाले ते अगदीच मर्यादित लोक एकत्र येऊन, शारीरिक अंतर ठे वून पार पडले. पण अशा
कार्यक्रमासाठी लोक संसर्गाच्या भीतीने हजर राहिले नाहीत. तोरणाबरोबर 'मरण' ही आणखी एक
घटना नैसर्गिक आहे . एकतर या काळात सुरुवातीच्या तीन महिन्यात ग्रामीण भागात कोरोना रुग्णांचा
मत्ृ यू अगदी अपवादात्मक पातळीवर कुठे तरी झाला. पण नैसर्गिक मत्ृ युमुखी पडणाऱ्यांची संख्या ही
होतीच. अशा नैसर्गिक मत्ृ यू पावलेल्यांच्याही अंत्यविधीसाठी माणसे जमा होईनाशी झाली. चार
खांदेकरी आणि घरची एवढीच माणसे अशी विचित्र परिस्थिती निर्माण झाली. एवढी प्रचंड भीती
लोकांच्या मनात दाटून आहे . खेड्यातील माणूस तोरण आणि मरण कधीच चुकवत नाही. पण या
कोरोना राक्षसाने ग्राम संस्कृतीतील असे महत्त्वाचे दव
ु े तोडण्याचे वाईट काम केले आहे .
घरी बसून समह
ू भाव वाढला व निसर्गमय जगण्याचा आनंदही लुटला :
कोरोनामुळे संचारबंदीच्या काळात उद्योग, व्यवसाय, नोकरी वा बाहे र फिरणे हे सर्वत्र बंद
झाले. परिणामी सर्व कुटुंब सदस्यांनी घरी राहून आपल्या आवडी, निवडी, छं द यांना वाव दे ता आला.
ह्या सर्व गोष्टी सर्व जण एकत्र येऊन केल्यामुळे कुटुंबासाठी द्यायला वेळ नव्हता; तो मिळाला.
त्यामुळे कुटुंबात समह
ू भावना वाढीस लागली. मानसिक आरोग्याचे भावनिक परिपोषण होण्यासाठी हे
कौटुंबिक स्वास्थ्य महत्त्वाचे ठरले. कौटुंबिक नातेसंबंध घट्ट

$$$$$
असले की आपले मानसिक आरोग्य आपोआप सुदृढ होते. ग्रामीण भागात परं परे ने चालत आलेली एकत्र
कुटुंब पद्धती आहे . तसे पाहता ग्रामीण भागात एकत्र कुटुंब पद्धतीमुळे एकाहून जास्त पिढ्या आणि
एकाच पिढीतील सख्खी आणि भावंडे एकाच घरात एकत्र कुटुंबपद्धतीने गुण्यागोविंदाने राहात होती. पण
बदलत्या काळाच्या ओघात आणि शहरीकरणाच्या प्रभावाने तिला घरघर लागली. पण कोरोनामुळे
शहरात उद्योग व्यवसायासाठी स्थलांतरित झालेली ही कुटुंबे सरु क्षिततेसाठी पन्
ु हा आपल्या मळ
ू
गावात काही काळ का असेना आली. एकत्र गण्ु यागोविंदाने राहू लागली. यामळ ु े शहरी जीवनातील
जगण्यातला ताण कमी झाला. त्याचा निचरा झाला. शिवारात हिंडणे, आंबा, चिंच, काज,ू फणस आणि
रानमेवा गोळा करणे, त्याचा आस्वाद घेणे, त्याचे आरोग्यसंवर्धन संदर्भातील महत्त्व जाणन
ू घेणे अशा
कितीतरी गोष्टी यामळ
ु े सर्वांनाच कळाल्या.
बाहे रचे खाद्यपदार्थ बंद, घरच्या सात्त्विक खाद्यपदार्थांना प्राधान्य :
महाराष्ट्रात दर कोसावर फक्त भाषा नाही तर खाण्यापिण्याच्या रीतीभातीही बदलतात.
महाराष्ट्राच्या प्रशासकीय विभागाच्या सीमारे षा ह्या नुसत्या भौगोलिक नाहीत तर सांस्कृतिकही

230
आहे त. त्यामधील खाद्यसंस्कृती हा एक महत्त्वाचा विभाग होय. यामुळे महाराष्ट्रात खाद्यसंस्कृतीत
विविधता आहे . ज्वारी, बाजरी, तांदळाची किंवा नाचणीची भाकरी आवडीने खाल्ली जाते. पाले व फळे
भाज्या, कडधान्ये, मोड आलेले पदार्थ आणि दध
ू दभ
ु ते यांना ग्रामीण भागात आहाराच्या बाबतीत
महत्त्वाचे स्थान आहे . हे सर्व जरी असले, तरी बदलत्या काळाच्या ओघात बाहे रचे नवीन पदार्थ उदा.
बर्गर, पिझ्झा इ. तत्सम पदार्थ खाणारे खवय्येही कमी नाहीत. खरे तर आरोग्यासाठी हे नवे झटपट
तयार होणारे आणि कुठल्याही टपरीवर मिळणारे मसालेदार पदार्थ कितपत आरोग्यवर्धक आहे त
याबद्दल अनेकांनी शंका व्यक्त केल्या आहे त. आताची नवी पिढी तर यावर तट
ु ू न पडणारी आहे .
कोरोनामुळे बाहे रचे पदार्थ मिळणारी ही सर्व केंद्रे बंद पडली. पर्यायाने घरी बनवलेल्या पदार्थांना महत्त्व
आले. त्यातून मूळ व ग्रामीण भागातील खाद्यसंस्कृतीचा सर्वांनाच अगदी आबालवद्ध
ृ ांपासून ते बाहे रचे
नेहमी खाणाऱ्यापर्यंत सर्वांनाच आस्वाद घेता आला. त्यामुळे घरच्यांच्या हातचे सकस खाण्याचा आणि
ते करून घालणाऱ्यांनाही एक वेगळाच आनंद मिळाला. खरे तर या काळात नव्या तरुणींनी आणि
त्यांच्या माता-भगिनींनी या काळात अनेक नवे पदार्थ करायला शिकले. त्यात त्या पारं गतही झाल्या.
काहींनी डबे तयार करून ते शहरात पाठवून त्यामधून उत्पन्नाचे स्त्रोतही तयार केलेले आढळते.
त्यामुळे घरच्या सात्त्विक अन्नपदार्थांचे महत्त्व या काळात सर्वांनाच कळाले यात शंका नाही. यामुळे
बाहे र हॉटे लिग
ं करताना पैशाचा किती अपव्यय होतो, कधी कधी त्यामुळे आरोग्याची नासाडीही होती हे
अनुभवाने कळून आले. एकंदरीत कोरोनाने ग्रामीण जनजीवनावर मोठा परिणाम झाला आहे .
कामाशिवाय सर्वांनी घरी बसणे सक्तीचे केल्यामुळे अनेकांच्या हातचे काम गेले. त्यामुळे रोजगारही
बुडाला. परिणामी आर्थिक संकट ओढवले. पण ग्रामीण भागात भाजीपाला, धान्य उत्पादनात मात्र
कमतरता झाली नाही.

$$$$$
शेतकऱ्याला अपेक्षित उत्पादन घेता आले, पण उत्पादित मालाला हमखास बाजारपेठ आणि भाव न
मिळाल्यामुळे नाशवंत मालाचे अपरिमित नुकसान शेतकऱ्यांच्या पदरी पडले. त्यामुळे खूप मोठ्या
आर्थिक नुकसानीला शेतकऱ्याला सामोरे जावे लागल्याचे चित्र आहे . शेवटी आर्थिक समद्ध
ृ ता ही
विविधांगी विकासाचा पाया असते. या अर्थाने कोरोना काळात ग्रामजीवनासह एकूणच राष्ट्रविकासाच्या
उद्दिष्टाला खीळ बसल्याचे स्पष्ट झाले आहे . पण आर्थिक बाजू, श्रम, रोजगार, उत्पादने, व्यवसाय इ.
गोष्टी सोडल्यास माणस
ु की, प्रेम, नात्या-गोत्यातील जिव्हाळा, समूहभाव, निसर्गमय जीवन, प्रदष
ू णास
आळा, पक्ष्यांचा मक्
ु तविहार आणि ग्रामीण जीवनाकडे, तेथील उद्योग-व्यवसायासंदर्भात नव्याने
पाहण्याचे भान या कोरोनाने शिकविले असे म्हणण्यास वाव आहे .

231
$$$$$

२८. कोरोना काळात उभी राहिलेली शाश्वत विकास चळवळ

- प्राचार्य अर्जुन कंु भार, मरु गड
ू , कोल्हापरू

शाश्वत विकास चळवळीमध्ये ग्रामीण भागातील लोकांचे आरोग्य, शेती, ग्रामोद्योग, पर्यटन,
तीर्थक्षेत्र, शाळा, महाविद्यालये यांचा विकास साधणे. त्यासाठी जिल्ह्यात तालुकानिहाय युनिट उभा
करणे, गाव दत्तक घेणे, शाळा महाविद्यालये यांच्याविषयी तरुण मंडळांच्यात, गावकऱ्यांत प्रबोधन
करणे, शाश्वत विकासासाठी सक्षम अधिकाऱ्यांशी संवाद साधून शाश्वत विकासाचे महत्त्व पटवून
त्याला प्राधान्य द्यावयास सांगणे. उद्दिष्टांची महत्त्वपूर्ण माहिती या लेखात मिळते.
हे वर्ष २०२० डॉ. अब्दल
ु कलाम यांनी त्यांच्या India 2020 या पुस्तकात भारतासंबंधी एक
स्वप्न पाहिलं होतं. त्यावर गेल्या १० वर्षात भारतभर खूप चर्चा झाल्या होत्या. त्या स्वप्नांचं काय
झालं? विविध क्षेत्रांत भारत जागतिक क्रमवारीत कुठं आहे ? आनंदी दे श क्रमवारी पाकिस्तान,
बांग्लादे श आपल्या फारच पुढे आहे त. एकही शिक्षणसंस्था जागतिक क्रमवारीत नाही. बेरोजगारीचं
प्रमाण १:१००० असं आहे . १९९५ पासून आजअखेर सुमारे तीन लाख शेतकऱ्यांनी आत्महत्या केल्या.
गरीब-श्रीमंत दरी वाढते आहे . खाजगीकरणामुळे शिक्षण प्रचंड महागलं. कोरोनाच्या पार्श्वभम
ू ीवर

232
आपल्या अपुऱ्या आरोग्यसुविधांच दयनीय चित्र समोर आलं. आपण याला महान दे श म्हणूया काय?
मग कुणाचं कुठं चक
ु तंय?
आपणास कल्पना आहे च की, वर्ष २०१५ पासन
ू दोनदशांश टक्क्यांनी पथ्ृ वीच्या तापमानामध्ये
सातत्याने वाढ होत आहे . या तापमान वाढीमळ
ु े येत्या पाच वर्षांमध्ये मराठवाडा आणि विदर्भ भागात
माणसाला राहणे अशक्य होणार आहे . पश्चिम महाराष्ट्रामध्ये सद्ध
ु ा आपण आता वर्षाचे बहुतेक महिने
फॅन शिवाय राहू शकत नाही. उष्माघाताने मत्ृ यच
ू े प्रमाण वेगाने वाढत आहे .
२०१८ च्या जागतिक आरोग्य अहवालानस
ु ार या पाच वर्षांमध्ये पाच व्यक्तींमागे एक, तर त्या
पुढील पाच वर्षांमध्ये तीन व्यक्तीमागे एक व्यक्ती कॅन्सरग्रस्त असेल. त्यासोबतच हृदयविकार,
में दवि
ू कार, डायबिटीस, टीबीसारखे अनेक रोग आणि त्याच्या जोडीला एड्स, इबोला आणि
कोरोनासारखे साथीचे रोग मानवजात संपवण्यासाठी कार्यरत झालेले आहे त.
एड्स, इबोला, कोरोना हे केवळ ट्रे लर आहे त. त्याचबरोबर त्या धोक्याच्या घंटासुद्धा आहे त.
आपणच निर्माण केलेली कारखानदारी आणि प्रचंड वाहनांमुळे ज्याप्रकारे कार्बनडाय ऑक्साईड निर्माण
होतो आणि त्यातून जागतिक तापमानवाढ होते, यामुळे आपण उष्माघातानंतर मरणार आहोतच पण
त्याच्या जोडीला एड्स, इबोला आणि यापुढे येणाऱ्या अनेक महामारीमुळे या तीन दशकांमध्ये
आपोआपच मानवजात टप्प्याटप्प्याने नष्ट होईल हे वैज्ञानिकांचे भाकीत आहे . हे आज आपल्याला न
पटणारं आणि न रूचणारं असलं तरी ते एक जळजळीत वास्तव आहे .
$$$$$
हे सर्व घडत आहे , आपण करत असलेल्या अमर्याद जंगलतोडीमुळे आणि प्रदष
ू णामुळे. आपल्या सुख,
प्रतिष्ठा आणि विकासाच्या चुकीच्या संकल्पनांमुळे आपण ही जीवघेणी परिस्थिती आणखीनच जवळ
ओढवून घेत आहोत. हे गंभीर वास्तव आपण सर्वांनी समजून घेऊन त्यावर तात्काळ उपाययोजना
करणे गरजेचे आहे .
आज तापमानाचा पारा चाळीस-पंचेचाळीस डिग्रीच्यावर पोहोचला आहे . आपल्या घरात आणि
कार्यालयात बारा महिने फॅन व एसीची आवश्यकता भासू लागली आहे . उष्माघाताच्या बळींचे प्रमाण
दिवसेंदिवस वाढत आहे . या वाढत्या तापमानामुळे अंटार्टिका व उत्तर ध्रुवावरील बर्फ मोठ्या प्रमाणात
वितळत असून समुद्राची पातळी वाढणार आहे . येत्या काही वर्षात काही दे श पाण्याखाली जातील. पक्षी
आणि प्राणी नामशेष होत आहे त. माणस
ू ही लवकरच नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहे .
हे सगळं घडत असल्यामागचं महत्त्वाचं कारण म्हणजे माणसांच्या गरजांचं रूपांतर
हव्यासामध्ये झालं. व्यक्ती, समाज आणि राज्यकर्ते आज सगळे च प्रवाह पतित झाले. विकास, सख
ु
आणि प्रतिष्ठे च्या चक
ु ीच्या संकल्पनांनी फार मोठा घात केला. समाजाची सर्वात मोठी शोकांतिका
म्हणजे त्याला स्वतःच्या गरजांची नेमकी व्याख्या करता येत नाही आणि त्यापढ
ु े जाऊन त्यांचा योग्य
प्राधान्यक्रम लावता येत नाही.
यासाठी विकास, सख
ु आणि प्रतिष्ठा यांच्या व्याख्या बदलायला हव्यात. सर्वांनीच कमीत कमी
गरजांनिशी जगायला शिकायला हवं. हे अशक्य वाटत असतानाच कोरोनाच्या प्रदीर्घ लॉकडाऊनमळ
ु े
आपण कधीही कल्पना केली नव्हती एवढे कमीत कमी गरजांनिशी आपण जगू लागलो. आता

233
आम्हाला आमच्या खऱ्या गरजा आणि खोट्या गरजा, वास्तविक गरजा आणि काल्पनिक गरजा
यातील फरक कळून येतो आहे . आपल्याला आजारात केवळ डॉक्टरच वाचवू शकतात हे ही लक्षात येतंय.
लॉकडाऊन कालावधीत कोणत्याही प्रकारचं प्रदष
ू ण नसल्यामळ
ु े निसर्गातील सर्वच घटक
आनंदी आणि निश्चित दिसत आहे त. रस्त्यावर वाहने नसल्यामळ
ु े आणि कारखाने बंद असल्यामळ
ु े
हवेचं प्रदष
ू ण नाही. जमावबंदी, पर्यटनास बंदी, सण, उत्सवास बंदी असल्यामळ
ु े आवाज आणि पाण्याचे
प्रदष
ू ण नाही. वैज्ञानिक आणि पर्यावरणवादी यांच्या मते मानवजातीकडे आता या पद्धतीने स्वतःला
निसर्गाशी एकरूप होऊन जगण्याची जीवनशैली अंगीकारण्यासाठी दहा वर्षाचा कालावधी हातात आहे .
अगदी अशीच जीवनशैली आपण या पुढच्या काळात चालू ठे वली तरच मानवजात टिकू शकेल.
पर्यावरण अभ्यासक गिरीश राऊत म्हणतात त्याप्रमाणे, “गेल्यावर्षी पावसाळ्यात सारा दे श
पुरात बुडाला. वांगणीला रे ल्वे गाडी वाहून जाण्याची भीषण दर्घ
ु टना थोडक्यात टळली. विकासाच्या
नावाने डोंगर तोडले जात आहे त. जंगल नष्ट होत आहे , खाड्या खाजणे बुजवली

$$$$$
जात आहे त. मग ते असताना, ते धरून ठे वत असलेले सागराचे व पावसाचे पाणी आता आपल्याला
बुडवणारच."
हे सगळं धक्कादायक आणि पचनी न पडणारं असलं तरी ते स्वीकारावंच लागेल, अंगीकारावंच
लागेल कारण या संकल्पना समजून घेणं गरजेचं आहे .
१९८७ मध्ये संयुक्त राष्ट्रांच्या पर्यावरण विकासाबाबतच्या आयोगाने आपले 'समान भविष्य'
या नावाने एक अहवाल प्रसिद्ध केला. या अहवालात दिलेली शाश्वत विकासाची व्याख्या सर्वाधिक
मान्यताप्राप्त आहे . या अहवालानुसार 'शाश्वत विकास म्हणजे आपल्या वर्तमानातील गरजा पूर्ण
करताना, आपल्या पुढील पिढ्यांच्या गरजा पूर्ण करण्याच्या क्षमतेला बाधा न येऊ दे ता साध्य केलेला
विकास होय.'
अगदी या व्याख्येच्या बरोबर उलट चुकीचं तत्त्वज्ञान आणि अनैसर्गिक गरजांच्या मागे आम्ही
अगदी वेड्यासारखं धावतो आहोत. आम्ही मस्तवाल झालो. आमच्यात गरजांच्या ठिकाणी हव्यास
आणि आरामाच्या ठिकाणी ऐषआराम आम्ही स्वीकारला. 'मी निसर्गाचा घटक' याऐवजी 'मी निसर्गाचा
मालक' बनलो. फॅशन, दिखाऊपणा, हावरटपणा, ऐषआराम या गरजांनी आमचा निसर्गच हिरावून गेला.
आपण या अनावश्यक गरजांनी आपल्या व्यक्तिगत पातळीपासून राष्ट्रीय स्तरापर्यंत आपले खूपच
आत्मघातकी व्याप आणि अनावश्यक खर्च वाढविले. त्याला आम्ही विकास असे नाव दिले. त्याची नको
एवढी प्रतिष्ठा वाढविली आणि भयंकर विनाशाची वाट आम्ही चालू लागलो.
'शाश्वत विकास' ही संकल्पना सर्वांनी समजन
ू घेऊन व्यक्ती, समाज आणि विशेष करून
राज्यकर्ते यांनी काटे कोरपणे अमलात आणण्याची गरज आहे . आपले राजकर्ते हे या आचारसंहितेचे
स्वतःच एक उत्तम उदाहरण असले पाहिजेत. 'सत्तेसाठी काय पण' म्हणणारे नेते आता आपल्याला
बिलकूल परवडणार नाहीत. आरोग्य, शिक्षण, शेती आणि उद्योग व्यवसाय हे निवडणक
ु ांच्या

234
जाहीरनाम्यातील सर्वोच्च प्राधान्याचे विषय असायला हवेत. सर्व क्षेत्रातील धोरणे ही कृषिप्रधानतेला
परू क असायला हवीत. कोणत्याही परिस्थितीत निसर्गाची हानी करणारी विकासाची धोरणे राबवू नयेत.
शाश्वत विकासाच्या पार्श्वभम
ू ीवर पर्यटन आणि तीर्थक्षेत्र विकास याच्यातन
ू आपण काय साध्य केलं
याचं सर्वांनीच आत्मचिंतन करावं.
कोरोनामळ
ु े हे आत्मचिंतन सर्वांच्याच आकलनकक्षेत आलेलं आहे हे . समाजमाध्यमातन
ू
फारच चांगल्या पद्धतीनं व्यक्त होत आहे .
आपण सर्वांनी स्वतःच्याच अक्षम्य चक
ु ांमळ
ु े हे आत्मघातकी संकट ओढवन
ू घेतल्यामळ
ु े
यावरचे उपाय आपल्यालाच शोधावे लागणार आहे . यासाठी अगदी सामान्य माणसांपासून ते विद्यार्थी,
शिक्षक, युवक, महिला, ज्येष्ठ नागरिक, सर्व सुशिक्षित वर्ग, त्याचबरोबर ग्रामपंचायत, पंचायत
समिती, जिल्हा परिषद सदस्य, आमदार, खासदार आणि मंत्रिमंडळ व प्रशासन या सर्वामध्ये या
समस्येसब
ं ंधी जागत
ृ ी निर्माण झाली पाहिजे. या सर्वांनीच सुख, प्रतिष्ठा आणि विकासाच्या, निसर्ग
आणि मानवजातीस घातक संकल्पना सोडून

$$$$$
दे ऊन, निसर्ग आणि समाज वाचवण्यासाठी, शाश्वत विकास पद्धतीने जगणे आणि कार्य करणे
आवश्यक आहे .
या पद्धतीने काम केल्यास हिवरे बाजार, राळे गणसिद्धी, पाटोदा, वाबळे वाडी इत्यादी आदर्श
गावांसारखाच प्रत्येक गावाचा, तालुक्याचा आणि पर्यायाने दे शाचा शाश्वत विकास होऊ शकतो. येत्या
दहा वर्षांत या पद्धतीने आपण निसर्ग आणि समाज याची काळजी घेतली, तरच मानवजात
वाचवण्यासंबंधीचे काम आपण यशस्वीपणे करू शकू.
या गंभीर विषयासंबंधी समाजाच्या सर्व स्तरांमध्ये जाणीवजागत
ृ ी निर्माण करून, आपल्या
प्रमुख गरजा म्हणजेच आरोग्य, शिक्षण, शेती आणि उद्योग व्यवसाय यावर सर्वांचे लक्ष केंद्रित करून,
त्यांना शाश्वत विकासाच्या दिशेत कार्य करण्यास प्रेरित आणि प्रवत्ृ त करण्यासाठी आम्ही शाश्वत
विकास चळवळ, कोल्हापूर कार्य करत आहोत. या अत्यंत महत्त्वाच्या कार्यामध्ये आपणा सर्वांचा
प्रतिसाद आणि सक्रिय सहभाग अपेक्षित आहे . कारण ही चळवळ काही विशिष्ट लोकांची नसून ती
प्रत्येक व्यक्ती आणि गावाची आहे . ही एक लोक चळवळ आहे . आपल्या सर्वांचीच डोकी आणि हात
एकत्र कार्यरत झाले तर आपण निश्चितच निसर्ग आणि मानवजात वाचवू शकू.
आता सोशल मीडियावर सर्व प्रकारच्या विषयांवर चर्चा होत असते. शाश्वत विकास ही संज्ञा
आपण वाचतो, ऐकतो. परं तु प्रत्यक्षात शाश्वत विकास मात्र पाहायला मिळत नाही. कारणही तसंच
आहे . आपण कौटुंबिक स्तरापासून ते राष्ट्रीय, आंतरराष्ट्रीय स्तरापर्यंत निसर्गाच्या अस्तित्वाचा आणि
माणसाच्या भविष्यातील अस्तित्वाचा विचार न करता अत्यंत अविचारीपणे निसर्ग ओरबाडून आपला
आत्मघातकी भौतिक विकास करून घेत आहोत.
समाजात गरीब-श्रीमंत ही दरी फार वेगाने आणि विदारकपणे वाढते आहे . हे कोरोनाच्या
निमित्ताने अगदी वाईट तऱ्हे ने समोर आलंय.

235
 बहुतेक राजकारणी ‘सत्तेसाठी काय पण' अशा अविचारी पद्धतीने विकासाकडे पाहत आहे त.
ु गरजा कोणत्या याचं त्यांना एकतर भान नाही किंवा त्याची तमा नाही.
समाजाच्या प्रमख
समाज टीव्ही., मोबाईल आणि दे वधर्मामध्ये नको इतका अडकला आहे , भ्रमिष्ट झाला आहे .
अशा समाजाला शाश्वत विकास म्हणजे काय, त्याची गरज काय हे माहिती नसल्याने तो त्याचा
आग्रहही धरत नाही. समाजाचा खरा विकास हा (१) पर्यावरणाचे रक्षण, (२) उत्तम आणि वाजवी दरात
सर्वत्र उपलब्ध अशा आरोग्य सवि
ु धा, (३) दर्जेदार व मोफत शिक्षण, (४) सर्वांना उद्योग-व्यवसायाची
उपलब्धता, (५) प्रगत शेती. या गरजा पर्ण
ू करण्यामध्ये आहे . याचबरोबर इतर अनष
ु गि
ं क गरजांचा
विचार.
म्हणून या सर्व घटकांना त्यांच्या खऱ्या विकासासंबंधी जागरूक करणे, विकासाच्या प्रमुख
गरजांचा आग्रह धरणे आणि त्या पूर्ण करून घेण्यासाठी सर्व गावांना तयार करणे. यापुढील
निवडणुकांच्या अजेंड्यावर हे प्रमुख विषय असावेत यासाठी आपण सर्वांनीच काम

$$$$$
करणं गरजेचं आहे . हे काम अगदी नियोजनबद्ध पद्धतीने करण्यासाठी आपण शाश्वत विकास
चळवळीत सर्वांनी सक्रियपणे सहभागी होण्याची आवश्यकता आहे . भारत २०२० मध्ये महान दे श किंवा
महासत्ता होईल हा डॉ. कलामांचा आशावाद ही एक कविकल्पनाच ठरली. आपण आज प्रत्यक्षात या
कविकल्पनेपासून खूप दरू आहोत.
यामागील कारणांचा शोध आपल्याला घ्यायला हवा. व्यक्ती, समाज आणि राज्यकर्ते या तिन्ही
पातळीवर आपण कुठे चुकतो याचं कठोर आत्मपरीक्षण आपण करणं गरजेचं आहे . कारण आपल्या या
चुकांमुळे भारत शाश्वत विकासापासून खूप दरू जातो आहे हे अनेक क्षेत्रांत सिद्ध होत आहे .
अशा परिस्थितीत आपण सूज्ञ मंडळींनी हे विनाशकारी भविष्य बदलण्यासाठी काही महत्त्वाची
पावले उचलणे गरजेचे आहे . त्यासाठी आपण एका बाजल
ू ा पर्यावरण संधारण करण्याचे सर्व प्रयत्न केले
पाहिजेत आणि दस
ु ऱ्या बाजूला समाजाच्या समताधिष्ठित शाश्वत आर्थिक आणि सामाजिक
विकासाचा प्रयत्न केला पाहिजे. याचसाठी आपण ही कठोर आत्मपरीक्षणासंबंधी चर्चा करत आहोत.
पर्यावरण संधारण ही अगदी कायमस्वरूपी आपल्या चर्चेची पार्श्वभूमी राहणार आहे .
याबाबतीत आपल्याला काय केलं पाहिजे याच ज्ञान आणि भान आहे , पण दर्दैु वानं आपण सर्वजण
त्याच्याविरोधी कृती करत आहोत. पर्यावरणतज्ज्ञ आणि पर्यावरणवादी यांच्या मताचा समाज आणि
शासनाने नेहमीच अनादर केलेला आहे .
आपल्या दे शामध्ये विकासासंबंधी अगदी व्यक्तीपासन
ू ते राज्यकर्त्यांपर्यंत बहुतेक सर्वांचाच
दृष्टिकोन हा अपरिपक्व आणि शाश्वत विकासास घातक ठरताना दिसत आहे .
शाळा गळत असताना, गावात आरोग्यसवि
ु धा, वाचनालय, गटार व्यवस्था परु े शी आणि
सव्ु यवस्थित नसताना, गावांमध्ये लोकवर्गणीतन
ू आणि तरतद
ू नसताना राज्यकर्त्यांच्या फंडातन
ू
मंदिरांच्या इमारती मात्र आलिशान होताना दिसताहे त. अशी अनेक उदाहरणे आपल्या अवतीभवती
पाहायला मिळतात. अशा परिस्थितीत आपण मात्र हतबल आहोत.

236
 खरं च, आपल्या किती गावांच्यामध्ये मुलांना खेळण्यासाठी उत्तम मैदान आहे ? या प्रश्नाचं
उत्तर फारसं समाधानकारक नाही. परु े से मैदान, आवश्यक शैक्षणिक सवि
ु धा नसलेल्या शाळा आणि
एकूण गावालाच मैदान नाही अशी अनेक गावे आहे त. उत्तम वाचनालय, सांस्कृतिक कार्यक्रमासाठी
स्टे ज आणि कायमस्वरूपी मंडप नसलेली गावे अनेक आहे त. गावातील रस्त्यांची रुं दी, बेसम
ु ार
अतिक्रमणं, लोकवस्तीत मोकळी जागा नाही. हे सगळं पाहिलं की, आपल्या ग्रामस्थांचे आणि
राज्यकर्त्यांच्या गरजांचे प्राधान्यक्रम चक
ु लेत हे पक्क लक्षात येतं.
आपण गेली अनेक वर्षे राळे गणसिद्धी, हिवरे बाजार, पाटोदा, वाबळे वाडी या आदर्श गावांच्या
कथा अगदी रोचकपणे ऐकतोय. पोपटराव पवार, भास्करराव पेरे पाटील, अण्णा हजारे यांच्या दष्ु काळी
भागातील ग्रामविकासाबाबतीतल्या मुलाखती पाहून सगळे जण भारावून जातो.

$$$$$
या स्वच्छ, सुंदर आणि विकसित गावांचे व्हीडिओ पाहत असताना आपल्यालाही आपलं गाव
असंच हवं असं वाटायला लागतं. असं असूनही भारतात अशा विकसित गावांची संख्या हाताच्या
बोटावर मोजण्याइतकीच का? दष्ु काळी भागातील गावे जर अशी प्रगत होत असतील तर, पश्चिम
महाराष्ट्रातील गावे सुधारायला असा कितीसा वेळ लागेल? महाराष्ट्रात असलेल्या विविध आदर्श
गावातील कार्यपद्धती समजून घेऊन आपल्याही गावांमध्ये त्याच पद्धतीने वाटचाल करायला हवी
यासाठी ही जाणीवजागत
ृ ी मोहीम जोमदार आणि दरू गामी असायला हवी. या गावांचा आदर्श घेऊन ही
शाश्वत विकासाची योजना व्यापक स्तरावर प्रत्येक तालुक्यात राबवता येणं शक्य आहे .
यासाठी या गावांमध्ये एक सक्षम आणि परिणामकारक जाणीवजागत
ृ ी मोहीम हाती घ्यावी
लागेल. हे करण्यासाठी प्रत्येक तालक
ु ास्तरावर एक स्वतंत्र शाश्वत विकास चळवळ युनिट कार्यरत
व्हावे लागेल.
तालुका युनिट एकाचवेळी दत्तक गावयोजना व तालुक्यातील इतर गावांचे शाळा
महाविद्यालयांचे, तरुण मंडळांचे प्रबोधन, त्याचबरोबर सक्षम सरकारी अधिकाऱ्यांशी आणि
पदाधिकाऱ्यांशी संवाद साधून शाश्वत विकास योजनांना प्राधान्य आणि चालना दे ण्यासाठी आग्रह
धरण्याचं काम सक्षमपणे करू शकतील.
"याप्रकारे आपण सर्वजण या विचारमंथनातून गावागावांतून शाश्वत विकास दिसावा यासाठी
प्रत्यक्ष गावे दत्तक घेऊन कामाला लागलो तर निश्चितच तुम्हा आम्हा सर्वांनाच अभिमान वाटे ल असं
विकासाचं काम आपल्या हातन
ू घडेल. याबाबतीत सामान्य नागरिक आणि मध्यमवर्ग यांच्यामध्ये
अशा बदलाची सप्ु त इच्छा आहे च.”
खाजगीकरणामळ
ु े शाळा बंद होत असल्यामळ
ु े गोरगरिबांना शिक्षण, दवाखाना आणि कोर्टाच्या
पायरीसारखं झालेलं आहे . यापढ
ु े कॉलेजेसही टप्प्याटप्प्याने बंद होतील. अनद
ु ान कपात होईल.
आपल्याला शिक्षण आणि शिक्षणव्यवस्था वाचवायला आणि सध
ु ारायला हवी. यासाठी आपल्या
सरु क्षित आणि सस्थि
ु तीत असलेल्या शिक्षक आणि प्राध्यापक बांधवांनी या चळवळीत सहभाग
घ्यायला हवा आणि योगदान द्यायला हवं.

237
 आता विद्यामंदिरांचा जीर्णोद्धार व्हायला हवा. प्रत्येक गावासाठी त्यांची शाळा हे त्यांचं खरं
विकास केंद्र असतं म्हणन
ू या विकासकेंद्राची उभारणी सर्वोच्च प्राधान्य दे ऊन करणे हे गावाच्या हिताचं
आणि अगत्याचं आहे . म्हणन
ू गावांनीही या विकासकेंद्रासाठी परु े शा जागेची व्यवस्था करायला हवी,
ज्या ठिकाणी सर्व सवि
ु धांनीयक्
ु त अशा पद्धतीचं शिक्षण संकुल साकारलं जाऊ शकेल. प्रत्येक शाळे साठी
पायाभत
ू सवि
ु धा, भौतिक सवि
ु धा आणि चांगले शिक्षकी पेशावर प्रेम करणारे शिक्षक असणं आवश्यक
आहे . प्रत्येक शाळे साठी प्रशस्त क्रीडांगण आणि शाळे ची इमारत असणं सर्वात महत्त्वाचं आहे .
यासाठी गावानं ज्या पद्धतीने मंदिरांच्या जीर्णोद्धारासाठी वर्गणी दिली, दे णग्या दिल्या,
आमदार-खासदार यांच्याकडून निधी घेतले. त्यातून आज आपल्या अवतीभोवती पाहतो आहोत.

$$$$$
पन्नास लाखांपासून ते कित्येक कोटीपर्यंतची मंदिरे गावाने उभा केलेली आहे त. शाळे च्या तुलनेत या
मंदिराची उत्पादकता काय? गावाच्या विकासातील योगदान काय? प्रत्येकानं हे प्रश्न कधीतरी
स्वतःलाच विचारायला हवेत. जेव्हा आपल्या आरोग्य, शिक्षण, उद्योग व्यवसाय आणि शेतीच्या गरजा
उत्तम पद्धतीने भागतील तेव्हा आपण आपल्या इतर गरजांकडे वळू शकतो.
या सगळ्या मंदिरांमध्ये श्रेष्ठ मंदिर विद्यामंदिर आहे ; कारण या मंदिरातूनच संपूर्ण गावाचा
खरा विकास होऊ शकतो. गावामध्ये जर कोणी तहसिलदार, पीएसआय किंवा कलेक्टर होतो तेव्हा
सगळ्या गावाला केवढा अभिमान वाटतो. आपल्या सगळ्याच मुलांच्याकडे अशा क्षमता असतात.
चांगल मार्गदर्शन आणि चांगलं अध्यापन उपलब्ध करून दे ण्याची जबाबदारी जशी शासनाची आहे .
तशीच ती गावाचीसुद्धा आहे . त्यासाठी प्रत्येक गावानं त्यांच्या शाळे चा रौप्य महोत्सव, सुवर्ण महोत्सव
किंवा शताब्दी महोत्सव गावाचा एक मोठा शिक्षण उत्सव म्हणून साजरा केला पाहिजे. आपण इतर
अनेक खर्चिक आणि संपूर्ण समाजाला त्रासदायक ठरणारे उत्सव करत असतो. त्यातून तरुण आपला
अभ्यास सोडून कितीतरी दिवस गुंततो आणि त्यातूनच त्याच्या करिअरकडे पूर्ण दर्ल
ु क्ष होतं.
खरं तर गावाला झेपणारं नाही असं शाळे ला फार लागत नाही. जेव्हा गाव आणि माजी विद्यार्थी
एकवटतात, ते विद्यामंदिराला श्रेष्ठ मंदिर मानतात तेव्हा आपोआपच शाळे चे रूपच पालटून जाऊ
शकतं. हे आपण आपल्या अवतीभवती काही ठिकाणी पाहू शकतो. कागल तालुक्यातील सावर्डेमध्ये
एका माजी विद्यार्थ्यांन शाळे ला २२ लाख रुपये दिले त्या शाळे चं रूप पालटलं. कूर गावांमध्ये मी स्वतः
सगळ्या शिक्षक आणि गावकऱ्यांना एकत्र करून इमारतीपासून ते मैदानापर्यंत शाळे ची अनेक कामे
केली. लोकांनी वर्गणी दिली. दे णग्या दिल्या. त्यातन
ू शाळे ची बारा लाखाची कामं होऊ शकली.
वाबळे वाडी, बनाचीवाडी ही याची आदर्श उदाहरणं आहे त. हे च काम अजन
ू थोड्या कल्पकतेने, नमन
ु ेदार
पद्धतीने सगळ्या गावाला याचा अभिमान वाटे ल अशा पद्धतीने करता येईल आणि हे च गावाच्या
हितासाठी सर्वोच्च महत्त्वाचं काम आहे हे प्रत्येकाच्या लक्षात येईल यासाठीची जाणीवजागत
ृ ी करून
दे ण्याचं काम शाश्वत विकास चळवळ म्हणजे आपण सर्वजण करणार आहोत.
याचप्रमाणे आरोग्य, शेती आणि उद्योग-व्यवसाय यासंबंधी गावकऱ्यांना विविध तज्ज्ञांच्या
मदतीने मार्गदर्शन आणि प्रात्यक्षिके दे ऊन विविध कल्पक उपक्रमांचे आयोजन करावे लागेल. आमचा
यासंबंधीचा अनुभव सांगतो की गावे यासाठी उत्सुक आहे त फक्त स्वकेंद्रीपणाचा, अलिप्ततेचा आणि

238
अनिवासीपणाचा आरोप असलेल्या सूज्ञ मध्यमवर्गानं आता आपल्या गावांसाठी हे योगदान द्यायला
हवं. वस्तस्थि
ु तीमध्ये हा करू इच्छितो; परं तु एकट्याने काय होणार? मी नेमकं काय करावं? या
प्रश्नांची वर्ग उत्तरं मिळत नसल्यामळ
ु े हे सर्वजण अगदी सोयीनं अलिप्त राहताना दिसत सद्ध
ु ा
समाजासाठी काहीतरी आहे त. मात्र शाश्वत विकास चळवळीच्या उद्भवानंतर अशा विविध क्षेत्रांतील
अनेक मित्रांनी या कार्यामध्ये

$$$$$
सक्रिय होण्याचे ठरविले आणि आनंदाची गोष्ट अशी की ही संख्या सातत्याने वाढत आहे .
गावागावात हा बदल घडवून आणण्यासाठी चळवळीतील सदस्यांमार्फ त गावातील ग्रामस्थांचं
या अंगानं परिणामकारक प्रबोधन करावं लागेल. त्यासाठी एक सक्षम जाणीवजागत
ृ ी मोहीम हाती
घ्यावी लागेल. गावामध्ये विविध उपक्रम राबवण्यासंबंधी गावकऱ्यांना मार्गदर्शन करावं लागेल.
त्याचबरोबर शासनाच्या सर्व योजना गावांमध्ये उत्तम पद्धतीने कशा राबतील यावर त्यांचा
कटाक्ष राहण्यासाठी त्यामध्येही सतर्क ता वाढवली पाहिजे. अनेक वेळा विकासाच्या नावावर अगदी
आमदार, खासदार फंडापासन
ू ते खाली जिल्हा परिषद, पंचायत समिती फंडातील रकमा अनत्ु पादक
गोष्टींवर खर्च केल्या जातात. हा निधी गावातील सर्वोच्च महत्त्वाच्या गरजांवर खर्च झाला पाहिजे हा
आग्रह गावकऱ्यांनी ग्रामपंचायतीपासन
ू आमदार आणि खासदाराकडे धरला पाहिजे. यासंदर्भात शाश्वत
विकास चळवळीच्या त्या त्या तालुक्यातील कार्यकर्त्यांनी या बाबतीत संबंधित अधिकाऱ्यांकडे आणि
राज्यकर्त्यांकडे आग्रह धरला पाहिजे. हे काम करत असताना आपल्या चळवळीत सहभागी होत
असलेले सर्व कार्यकर्ते हे कोणत्याही पक्षाचे, संघटनेचे सदस्य असू शकतात; परं तु सर्वांनी ही आपली
ओळख बाजूला ठे वून आपली कोरी पाटी घेऊन या चळवळीमध्ये सहभागी व्हायला हवं.
शाश्वत विकास चळवळ, कोल्हापूर
तो दिवस होता ६ जानेवारी २०२०. पत्रकार दिन! भुदरगड तालक
ु ा पत्रकार संघाने या दिनाचं
औचित्य साधून कार्यक्रमाचं आयोजन केलं होतं. कार्यक्रमाला आजी-माजी आमदारांसह सर्व पक्षांचे
कार्यकर्ते, सर्व प्रशासकीय अधिकारी आणि पत्रकार उपस्थित होते. मला प्रमुख वक्ता म्हणून निमंत्रित
केलं होतं. या निमित्तानं इतर अनेक ठिकाणी ज्या पद्धतीने विविध विषयांवर व्याख्याने दे तो त्याच
पद्धतीने मी इथं शाश्वत विकासावर बोललो होतो आणि व्याख्यानाच्या शेवटी मी समाज आणि शासन,
प्रशासनात काम करणाऱ्या सर्व घटकांची यासंबंधी जाणीवजागत
ृ ी करण्यासाठी शाश्वत विकास चळवळ
निर्माण झाली पाहिजे, अशी आशा व्यक्त केली होती. त्यावेळी मला यत्किंचितही कल्पना नव्हती की
खरोखरच अशी एखादी चळवळ उभी राहील आणि तिला असा भरभरून प्रतिसाद मिळे ल.
या चळवळीच्या उभारणीसाठी प्रदीर्घ कोरोना लॉकडाऊनचा कालावधी खूपच उपकारक ठरला.
या कालावधीत या संकल्पनेसंबंधी संपूर्ण संदर्भीय अभ्यास, चर्चा, चिंतन व बैठका, चळवळीच्या
कामाची दिशा ठरविणारी ध्येये, उद्दिष्टे आणि कार्यपद्धती निश्चित करण्याचे काम आणि
समाजमाध्यमातून या चळवळीचे स्वरूप व कार्य सर्वदरू ज्ञात व्हावे म्हणून साधलेला संवाद या चर्चेतून

239
प्राप्त झालेल्या मौलिक सूचना आणि मिळालेला भरभरून प्रतिसाद यातून आज एक सक्षम 'शाश्वत
विकास चळवळ' नावाची लोकचळवळ उभी राहिली.
जगभरामध्ये विकासाच्या नावावर सातत्याने चाललेली जंगलतोड आणि वाढणारे प्रदष
ू ण
यामळ
ु े सातत्याने वाढणाऱ्या तापमानामळ
ु े वरील सर्वच धोका सजीवांना निर्माण झाला.

$$$$$
एकविसावं शतक हे पथ्
ृ वीवरील सजीवांच्यासाठी शेवटचे शतक ठरणार आहे ही वस्तस्थि
ु ती असताना
आपण सर्वांनीच याच्याकडे दर्ल
ु क्ष केल्यामुळे ही सजीवाच्या अंताची प्रक्रिया आपण अगदीच जवळ
ओढवून घेतलेली आहे . आता तर मानवजात येत्या तीस वर्षांमध्ये टप्याटप्याने नष्ट होईल, असे
पर्यावरणतज्ज्ञांचे मत आहे . आता निसर्ग वाचवला तरच मानवजात वाचेल, यासाठी सर्वांनीच आपल्या
गरजा कमी करून विकास हा शाश्वत विकास पद्धतीने करण्याची गरज आहे . यासाठी समाजाने आणि
राज्यकर्त्यांनी समाजाच्या गरजांचा प्राधान्यक्रम निश्चित करून आर्थिक आणि सामाजिक स्तरावर
सर्वांनाच न्याय मिळे ल याची खबरदारी घेत शाश्वत विकास पद्धतीने योजना आखल्या पाहिजेत आणि
त्याला पूरक अशीच आपली जीवनशैली ठे वली पाहिजे. हे सर्व वर्तमानातील गंभीर वास्तव आणि
आपल्या चुकांमुळे सर्वांचाच सर्वनाश तोंडावर असलेलं भविष्य याची जाणीव सर्वांनाच दे ण्यासाठी
शाश्वत विकास चळवळ कोल्हापूर कार्यरत झालेली आहे . चळवळीने निश्चित ध्येय आणि उद्दिष्टे
डोळ्यांसमोर ठे वून आपल्या कार्याची दिशा निश्चित केली आहे .
एका बाजल
ू ा जिल्ह्यातील सर्व नागरिकांचं, विकासप्रक्रियेत सहभागी होणाऱ्या सर्व शासन व
प्रशासनातील सर्व घटकांचं, विद्यार्थी आणि शिक्षकांचं, युवक, महिला आणि ज्येष्ठ नागरिकांचं
प्रबोधन आणि उद्बोधन घडवून आणतानाच प्रत्येक तालुक्यामध्ये शाश्वत विकास समितीची स्थापना
करून काही गावे दत्तक घेऊन त्यांना 'शाश्वत विकासग्राम' म्हणून विकसित करण्याचे काम हाती
घेण्यात आलेले आहे . हे काम करत असताना गावाच्या गरजांचा प्राधान्यक्रम निश्चित करून शाश्वत
विकास साधणारे सूज्ञ आणि सुसंस्कृत गाव विकसित करणे हे ध्येय (aim) निश्चित करून शाश्वत
विकास चवळीच्या मार्गदर्शनाखाली ग्रामपंचायत आणि गावातील सूज्ञ व सशि
ु क्षित लोकांच्या
पुढाकारान युवक, महिला आणि ग्रामस्थांच्या सक्रिय सहभागानं गावाच्या सर्वांगीण शाश्वत
विकासासाठी विविध उपक्रम राबवून गावाचा सकारात्मक कायापालट करणे हे कार्य (mission) हाती
घेण्यात आलेलं आहे .
चळवळ ही पाच प्रमख
ु गरजांवर, मद्द्
ु यांवर काम करणार असन
ू खालील पाच उद्दिष्टे साध्य
करण्यासाठी तज्ज्ञांची व्याख्याने, प्रात्यक्षिके आणि त्याला परू क असे कल्पक उपक्रम राबवणार आहे .
उद्दिष्ट्ये
१) पर्यावरणाच्या ऱ्हासामळ
ु े सजीवसष्ृ टीला निर्माण झालेल्या धोक्यासंबंधी गावाच्या सर्व
घटकांमध्ये जाणीवजागत
ृ ी निर्माण करून पर्यावरण संधारणासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न करणे.
२) जीवनात सर्वोच्च महत्त्व असलेल्या आरोग्यासंबंधी जागत
ृ ी निर्माण करून गावातील
प्रत्येक नागरिक निरोगी राहण्यासाठी व्यक्ती कुटुंबापासून ग्रामपंचायतीपर्यंत सर्व घटकांना
आरोग्याला सर्वोच्च प्राधान्य दे ण्यास प्रवत्ृ त करणे.

240
$$$$$
३) सर्व विकास आणि सुसंस्काराचे प्रमुख केंद्र हे शिक्षण असून गावातील शिक्षण
सक्षम व दर्जेदार होण्यासाठी विद्यामंदिर हे गावातील सर्वश्रेष्ठ मंदिर मानून त्याचा विकास करणे.
४) गावे ही मुख्यतः शेतीप्रधान असल्यामुळे 'शेतीचा विकास म्हणजे गावाचा विकास' हे लक्षात
घेऊन शाश्वत शेतीचे सुधारित तंत्र वापरून फायदे शीर शेतीचा प्रयोग यशस्वी करणे.
५) सातत्याने वाढणारी पराकोटीची बेरोजगारी लक्षात घेता विविध माध्यमांतून युवकांसाठी
व्यवसाय निर्मिती करण्यासाठी सर्व स्तरावर प्रयत्न करणे.
६) वरील सर्व उद्दिष्ट्ये साध्य करण्यासाठी गावातील सर्व घटक उदा. ग्रामपंचायत, विद्यार्थी,
शिक्षक, घरी महिला सेवा संस्था यासाठी तज्ज्ञ मार्गदर्शकांची प्रात्यक्षिके आयोजित करून अनुषंगाने
विविध उपक्रम राबविणे.
चळवळीची ही ध्येय आणि उद्दिष्ट्ये सर्व गावांमध्ये पोहोचावीत व त्यासंबंधी सर्व गावांमध्ये
जागत
ृ ी निर्माण व्हावी आणि ती साध्य करण्यासाठी विविध उपक्रम राबवले जावेत यासाठी चळवळीची
तालक
ु ास्तरीय समिती कार्यरत राहणार आहे .
ही समिती विशेषत्वाने एक किंवा दोन गावे 'शाश्वत विकासग्राम' म्हणन
ू दत्त घेऊन या
गावांमध्ये पढ
ु ील दोन वर्षे सक्रियपणे कार्यरत राहणार आहे . ही गावे तालक्
ु यातील इतर गावांसाठी
आदर्श उदाहरण म्हणन
ू विकसित करण्याचा पर्ण
ू प्रयत्न केला जाणार आहे .
लॉकडाऊन कालावधीमध्ये या चळवळीचा गारगोटी येथे जन्म झाला आणि मला सांगायला
आनंद वाटतो की, चळवळीच्या भूमिकेला आणि कार्यपद्धतीला सर्वस्तरातून मोठा प्रतिसाद मिळतो
आहे . भुदरगड तालुक्यातील मडिलगे खुर्द तर कागल तालुक्यातील सोनगे ही गावे शाश्वत विकासग्राम
म्हणून निवडली गेली. असून त्या ठिकाणी गावकऱ्यांच्या उत्स्फूर्त सहभागाने विविध उपक्रम
राबविण्याचे काम सुरू झालेले आहे . लवकरच यातील सर्व तालुक्यांमध्ये या पद्धतीने शाश्वत विकास
चळवळ समिती निर्माण होईल आणि ठिकाणी शाश्वत विकास ग्रामसंकल्पना राबवण्यात येईल.
ही चळवळ एक लोक चळवळ आहे . प्रत्येक व्यक्तीच्या हिताचा विचार करणारी चळवळ आहे .
त्यामुळे अनेक गावांकडून आपले गाव निवडण्यासाठी प्रस्ताव प्राप्त होत आहे त. चळवळीने
निवडलेल्या गरजा याच खऱ्या विकासाच्या आणि पर्यावरण संधारणाऱ्या गरजा आहे त ही बाब सर्व
सशि
ु क्षित आणि सामान्य माणसाला सुद्धा पटलेली आहे .
या चळवळीत सर्व पर्यावरणवादी, विचारवंत, उद्योजक, उच्चशिक्षित मध्यमवर्गीय आणि
सर्वसामान्य माणस
ू असे सर्वजण सहभागी होत आहे त. ही चळवळ समाजाच्या सर्वोच्च प्राधान्याच्या
पाच गरजांवर काम करत असताना समान उद्दिष्टांवर काम करणाऱ्या संघटनांनाही सोबत घेऊन
जाणार आहे . ही चळवळ लोकचळवळ असून ती जास्तीत जास्त सक्षम होणं आणि तिचा जास्तीत
जास्त प्रसार होणं ही काळाची गरज आहे .

241
$$$$$

२९. कोरोनाने आपल्याला काय शिकवलं ?

- तनज
ु ा शिपूरकर, कोल्हापूर

कोरोना महामारीच्या काळात शहरातील केरकचरा, घाण उचलणाऱ्या कामगार स्त्रिया,

औषधाच्या गोळ्यांचे वाटप करणाऱ्या महिला संघटना, समाजभेद वाढविण्यासाठी चक
ु ीच्या अफवांची
माहितीचा प्रसार, धर्मकांड व कर्मकांड यांचे अवडंबर माजवले जात आहे . तेव्हा लोकांनी अशा गोष्टींवर
विश्वास न ठे वता वरील सर्व बाबींबाबत प्रबोधन झाले पाहिजे. कोरोनासंबंधी लस शोधली जात आहे .
अशाकाळात लोकांनी स्वतःचे आरोग्य व नियमित आहार घेणे आवश्यक आहे . कोरोनाने आपल्याला
काय शिकवलं आहे हे समजन
ू घेतले पाहिजे.
संपर्ण
ू जगच ठप्प होईल असा विचार आपण स्वप्नातही कधी केला नव्हता. पण ते घडलं.
सगळं जग थांबलं. कोरोनामुळे लाखो लोक मरण पावले. श्रीमंत-गरीब असा कुठलाच भेद या आजाराने
ठे वला नाही. कोरोनाने विक्राळ स्वरूप धारण केलं आणि आपल्यापर्यंत येणारच नाही असं वाटत
असताना हा हा म्हणता आपल्या घरापर्यंत कोरोना आला. या संपूर्ण महामारीमध्ये पोलीस यंत्रणा
आणि आरोग्य कर्मचारी यांनी जे काम केले ते अतुलनीय असेच म्हणावे लागेल. विशेषतः महिलांनी
केलेले काम आपल्याला लक्षात घ्यावे लागेल. कोल्हापूर शहराचा विचार करता सुमारे एक हजार महिला
दररोज कोंडाळ्यातून प्लास्टिक व भंगार गोळा करून गुजराण करतात. एका अर्थी त्या कचरा
व्यवस्थापनाचेच काम करतात. आशा वर्क र्सच्या सर्व महिलांनी जिवावर उदार होऊन मास्कशिवाय
गावोगावी फिरून सर्व्हचे काम केले. आपल्या पदराचा त्यांनी मास्क केला. कोणतीही सुरक्षा त्यांना
दे ण्यात आली नाही. पीपीई किट नसताना नर्सनी हॉस्पिटलमध्ये जीव धोक्यात घालून काम केले.
आपल्याकडे संपूर्ण कुटुंब हे बाईवर अवलंबून असतं, अशा घरातील बायका दहा-दहा दिवस लहान
मुलांना घरात ठे वून अलगीकरणात राहून काम करू लागल्या. पोलीस महिला आईपणाला मुरड घालून
रस्त्यावर उभ्या राहिल्या. बालगह
ृ ांमध्ये काम करणाऱ्या महिलांनी स्वतःची मुलं घरात ठे वून संस्थेतच
राहून अनाथ मुलांचा सांभाळ केला. या सगळ्यांना घरी गेल्यानंतर आपल्या मुलांना तर काही होणार
नाही ना, अशी भीती मनात दाटून यायची.
मीनल दाखवे भोसले यांनी स्वतः गरोदर असताना कोरोनाची चाचणी करणाऱ्या किटच्या
निर्मितीत मोलाची भूमिका बजावली. बाळाला जन्म द्यायच्या आदल्या दिवसापर्यंत काम करणाऱ्या
आणि नंतर एक महिन्याचं बाळ घरात ठे वून covid-19 संकटात जी. श्रीजना या विशाखापट्टणम
महानगरपालिकेत आयुक्तपदी रुजू झाल्या. पीपीई किट घालून काम करणे किती अवघड आहे हे
सांगणाऱ्या कितीतरी फिल्म समाजमाध्यमांवर आल्या. थोडक्यात इतकेच की, टाळे बंदीचा कौटुंबिक
स्वास्थ्यावर सर्वाधिक परिणाम झाला आणि त्याचा सगळ्यात जास्त त्रास सर्व स्तरातल्या बाईला
भोगावा लागला. टाळे बंदीच्या काळात महिलांसंबंधी कौटुंबिक हिंसाचाराच्या घटना घडल्या. मळ
ु ातच
एकमेकांशी न जळ
ु णे, टाळे बंदीमळ
ु े आलेला

242
$$$$$
आर्थिक ताण, छोट्या घरांमध्ये सतत लोकांची गर्दी या सगळ्याचा परिणाम होऊन महिलांबाबत
हिंसाचाराचे प्रमाण वाढले. सोशल मीडिया सक्रिय झाल्यामळ
ु े या माध्यमातन
ू ही तक्रारी नोंद झाल्या
आहे त. हे ल्पलाईनचा उपयोगही अनेकदा केला गेला आहे . सायबर क्राईम, लैंगिक छळ, बलात्कार आणि
विनयभंग अशा तक्रारींचे प्रमाण या काळामध्ये वाढलेले दिसते. कोरोनाचा वाढता संसर्ग लक्षात घेऊन
पन्
ु हा टाळे बंदी करण्यात आली. त्याचा कितपत उपयोग झाला हा वादाचा मद्द
ु ा आहे , पण आता
कोरोनाबाधितांना रुग्णालयांमध्ये ठे वण्यासाठी जागा नाही अशी अवस्था निर्माण झाली आहे .
सुरुवातीला प्रचंड भीतीच्या छायेखाली होतो, आता कोरोनासह जगण्याची मनाची तयारी झाली आहे
असे म्हणावे लागेल. ज्या दे शांची सार्वजनिक आरोग्य सवि
ु धा चांगली होती त्यांनी यावर लवकर मात
केली असे चित्र आपल्याला दिसते. त्यामुळे आपल्या दे शासमोर सार्वजनिक आरोग्य सुविधा ही
अत्याधुनिक आणि सक्षम करणे हे फार मोठे आव्हान आहे . हे आव्हान आपण कसे पेलणार हे महत्त्वाचे
आहे .
प्रचंड लोकसंख्या असलेला आपला दे श आणि अचानक घोषित झालेली टाळे बंदी या सगळ्याचा
परिणाम म्हणजे येथील गरिबांचे झालेले हाल. कोट्यवधी स्थलांतरित लोक भारताच्या अर्थव्यवस्थेला
हातभार लावतात, पण कोरोनामुळे यातले अनेकजण आपापल्या गावी परतले. हातावर पोट असलेले हे
गोरगरीब लोक आणि पोटाची खळगी कशी भरायची हा त्यांच्यासमोरचा प्रश्न हे भयाण वास्तव उभे
राहिले. ते उपाशी राहिले, पण त्यांच्या पोराबाळांचेही हाल झाले. वाहनांची सोय झाली नाही म्हणून
चालत लोकांनी घर गाठले. काहीजण वाटे तच मत्ृ युमुखी पडले. आपल्या दे शात असलेली विषमता
आणि यातच अशा साथींचे आजार यामुळे ही विषमतेची दरी आणखीनच वाढणार हे निश्चित.
टाळे बंदीच्या काळात वाचन, सिनेमा, दरू दर्शन पाहणं हे एका बाजूला आणि रणरणत्या उन्हात
मैलोंमैल चालून घरी पोहोचणं किंवा वाटे तच मत्ृ यू होणं हे दस
ु ऱ्या बाजूला. याचा ताळमेळ आपण कसा
लावायचा किंवा याकडे आपण कोणत्या दृष्टिकोनातून बघणार हे महत्त्वाचे आहे .
आपल्या आजूबाजूला प्रचंड अस्वस्थ असं वातावरण आहे . जगभर मंदी आहे . कारखाने,
उद्योग, व्यवसाय ठप्प झाले आहे त. शाळा, महाविद्यालये बंद आहे त. ती कधी चालू होणार माहीत
नाही. छोट्या-मोठ्या नोकऱ्या करणाऱ्यांचे काम केव्हाच गेलेले आहे . नोकरदारांचे काय होणार, हे
सगळं च अनुत्तरित आहे . ही घडी बसविण्यासाठी खूप साऱ्या उपाययोजना करणं हे महत्त्वाचं काम
सरकारला करावं लागणार आहे . जिवाच्या भीतीने आणि आपल्या प्रिय माणसांजवळ गेलेले मजरू परत
कामावर आणणं, त्यांची प्रवासाची सोय करणं अशा गोष्टींकडे लक्ष दिलं गेलं पाहिजे. अन्न, वस्त्र,
निवारा, शिक्षण, वीज आणि पाणी यावर प्रचंड खर्च करावा लागणार हे गह
ृ ीत धरून पावले टाकावी
लागतील.
कोरोनावरची लस येईपर्यंत हे घडी बसवण्याचे काम चालच
ू राहणार. कुठलीही अशी साथ येते
तेव्हा त्याचा फटका हा दे शातल्या गरीब जनतेला जास्त बसतो आणि श्रीमंत-गरीब ही दरी वाढण्याचा
धोका नेहमी उद्भवतो. आपण या सगळ्याच सामना कसा करणार आहोत,

$$$$$

243
हे फार मोठे आव्हान दे शासमोर आहे . जगातील कुठलीच महामारी ही जात, धर्म, वर्ण, वर्ग, आर्थिक स्तर
बघन
ू येत नाही. ती सगळीकडे सारख्याच प्रमाणात असते. आपला दे श हा अतिशय धार्मिक. तेहतीस
कोटी दे व असणारा असन
ू सद्ध
ु ा इथेही कोरोना आहे च. शिवाय इतके दे व, इतकी मंदिरं असताना त्यांनाही
कुलप घालण्याची वेळ आली म्हणजे आपल्याला सद्सद्विवेकबद्ध
ु ीने विचार करायला भरपरू वाव आहे .
या कोरोनाच्या महामारीमध्ये आणखीन एक बाब आपण लक्षात घेतली पाहिजे. ग्रामीण भागामध्ये
माणस
ू मेल्यानंतर रक्षाविसर्जन, दिवस घालणे यासाठी होणारी गर्दी. खरं च या गर्दीची आवश्यकता आहे
का? कोरोनाच्या काळात आपल्या लाडक्या व्यक्तीचा मत्ृ यू झाल्यानंतर अंतिम दर्शनसद्ध
ु ा घडले नाही
तर मग मरणानंतरच्या विधींसाठी आपण आपला वेळ आणि पैसा किती खर्च करायचा याचा विचार
केला पाहिजे. धुमधडाक्यात हजारो लोक जमून लग्न करण्याची गरज आहे का? लग्न ही तर प्रत्येकाची
वैयक्तिक बाब. पण यासाठी माणूस वर्षानुवर्षे कर्जबाजारी होतो आणि आयुष्यातला खूप मोठा काळ हे
कर्ज फेडण्यात घालवतो. हे सगळं थांबवता येईल का किंवा काही मर्यादा ठरवता येतील का याचा विचार
जरूर झाला पाहिजे. काही संकटं ही माणसाला शिकण्याची संधी दे तात. आपण काही तरी यातून शिकलं
पाहिजे असं मला वाटतं.
या महामारीमुळे माणूस घरात बसला, पण बाहे रची परिस्थिती म्हणजे निसर्गात खूप वेगाने
काही चांगले बदल होत होते. पाणी आणि हवा अधिकाधिक शुद्ध होत होती. हवेचं प्रदष
ू ण खूपच कमी
झालं होतं. पक्षी आणि प्राणी मुक्तपणे जंगलात आणि जंगलाबाहे र वावरत होते. हत्तींचे कळपच्या
कळप बिनधास्त रस्त्यावर फिरत असतानाच्या क्लिप्स आपण पाहिल्या. याचा थेट संबंध आहे तो
जागतिक तापमान वाढीशी. माणसानं स्वतःचं आयुष्य सुखकर करण्यासाठी निसर्गाची प्रचंड प्रमाणात
हानी केली. जेवढे जास्त श्रीमंत दे श तेवढी जास्त निसर्गाची हानी. नैसर्गिक संसाधनांचा अति प्रमाणात
वापर हा श्रीमंत दे शांनी केला. त्यामुळे जागतिक वातावरण बदलाला जबाबदार श्रीमंत दे श आहे त. या
सगळ्यामुळे नैसर्गिक आपत्ती उद्भवू लागल्या. खनिज इंधनांचा वारे माप वापर करून सधन लोकांनी
अनेक पर्यावरणीय समस्या निर्माण केल्या आहे त. अशा प्रकारची चैन कमी करणे ही फारच अवघड
गोष्ट आहे , पण हे केले नाही तर पुढील पिढ्यांसाठी आपण पथ्ृ वीवर काही शिल्लक ठे वू असं घडणार
नाही. निसर्गाची ओरबाडणूक थांबल्याशिवाय आपले जगणे सुकर होणार नाही, हे निश्चित. किमान
उपभोग घेऊन जगणं हे प्रत्येकालाच जमलं पाहिजे. निसर्गाचा वापर हा चैन करण्यासाठी नाही हे कळले
पाहिजे. आपण काही काळापुरतेच पथ्ृ वीवर असतो. त्यामुळे ग्रेटा थनबर्ग आव्हान करते त्याप्रमाणे
जगातील पुढच्या पिढीसाठी चांगल्या पर्यावरणीय स्थितीत पुढच्या पिढीलाही पथ्ृ वी उपलब्ध करून दे णं
हे आपलं कर्तव्य आहे .
याचबरोबर एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे आपले स्वतःचे आरोग्य नीट ठे वणे. आरोग्य नीट
ठे वण्यासाठी गरज असते संतलि
ु त आहार, व्यायाम, प्रदष
ू णमक्
ु त भोवताल आणि ताण-तणावापासन
ू
मक्
ु ती स्वतःजवळ असलेले गण
ु बघायचे नाहीत आणि भलत्याच्या मागे

$$$$$
लागायचं असं काहीसं झालेलं आहे . लॉकडाऊनच्या काळामध्ये लोकांना घरात बसायला लागलं. काही
जणांनी स्वयंपाक केला, घरकाम केलं. व्हे ज-नॉनव्हे ज जगभरातल्या पाककृती यू ट्यूबच्या

244
माध्यमातून घराघरांत करून बघण्याचा सपाटा सुरू झाला. अनेक वर्षांच्या गॅपनंतर पेन्सिल ड्रॉईंग
केलं, जलरं गात निसर्गचित्र काढायला घेतलं. हस्तकलेच्या माध्यमातन
ू विविध कलाकृतींची निर्मिती
करत मल
ु ांच्या क्रिएटिव्हिटीला चालना दे ता आली. मल
ु ांना रचनात्मक, निर्मितीक्षम कामात गंत
ु वन
ू
ठे वण्यासाठी पालकांना स्वतःच्या डोक्याला ताण द्यावा लागला. यातन
ू सर्वांनी एकत्रित आनंद
निश्चितपणे मिळवला. सेलिब्रिटीजनीसद्ध
ु ा धडाकेबाज इव्हें ट्स, फोटोसेशन, पार्ट्या बंद झाल्यानंतर
स्वयंपाक, योगासने, व्यायाम, वाचण्यात वेळ घालवला. घरचे रुचकर आणि पौष्टिक जेवण सगळे जण
जेवायला लागले. त्यामळ
ु े दवाखान्यामधली गर्दी कमी झाली आहे .
कुठलाही आजार हा रोगजंतूंमुळे किंवा विषाणूमळ
ु े होतो. पण आपली रोगप्रतिकारकशक्ती
चांगली असेल तर आजारपणाची भीती बाळगायचे कारण नाही. आजार झाला तरी त्यातून बाहे र
पडण्यासाठी आपली रोगप्रतिकारक शक्ती काम करते. त्यामुळे शरीराचे आणि मनाचे आरोग्य चांगले
असेल तर अशा महामारीमध्येही आपण टिकाव धरू शकतो अशी मानसिक, शारीरिक कणखरता आणि
संपन्न भवताल आपल्याकडे असेल तरच आपला टिकाव लागणार आहे . त्यामुळे समस्येच्या मुळावर
घाव घालणारे प्रतिबंधात्मक उपाय योजून नैसर्गिक संसाधनांवरचा ताण कमी करणे हाच उपाय
आपल्यापुढे आहे . त्याचा सर्वांनी गांभीर्याने विचार करायला पाहिजे तरच आपले जगणे सुलभ आणि
सुंदर होणार आहे .

$$$$$

३०. कोरोनाने बरं च काही शिकवलं

ं े , इस्लामपूर, सांगली
- डॉ. नितीन शिद

245
 कोरोना महामारीच्या काळात अंधश्रद्धा, कर्मकांडांची झालेली वाढ मानवी जीवनावर त्याचा
झालेला परिणाम. महामारीच्या काळात सर्व क्षेत्रे बंद झाल्यानंतर आलेली आर्थिक संकटे , अशाकाळात
भ्रामक कल्पना न स्वीकारता कोरोनाचे लसीचे संशोधन लवकरात लवकर होणे गरजेचे आहे अन ्
वैज्ञानिक दृष्टिकोन बाळगणे इ. बाबी कोरोनाने आपल्याला शिकवल्या आहे . त्यांची माहिती या लेखात
वाचवयास मिळते.
'कोरोना' हे नाव सध्या चांगलंच सप
ु रिचित झालेलं आहे . चांगल्या अर्थाने नक्कीच नाही.
कोरोना या विषाणन
ू े निर्माण केलेल्या कोविड-१९ या आजाराने सर्व जग अचंबित झालेलं आहे . जात,
धर्म, लिंग, दे श यांच्या सीमारे षा त्याने कधीच ओलांडलेल्या आहे त. पाश्चात्यांच्या हस्तांदोलनाची
खिल्ली उडवत आपल्या संस्कृतीतील नमस्कार पूर्वजांनी किती दरू चा विचार करून योजला आहे , याची
माहिती व्हॉटस ्अॅपवरून प्रसारित करण्यात संस्कृतीचे ठे केदार गुंतलेले आहे त. अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष
डोनाल्ड ट्रम्प याचे जवळपास सात वेळा अलिंगन दे ऊन स्वागत करणाऱ्या पंतप्रधानांचे तोंडभरून
कौतुक करणारा आणि अलिंगन संस्कृतीचे गुणगान गाणारा हाच वर्ग त्यावेळी कार्यरत होता. भारतीय
अलिंगन दे ऊन, किती प्रेमाने आदरातिथ्य करतात हे आपण आणि चॅ नेलवाले अभिमानाने त्यावेळी
सांगत होतो. आज मात्र ते आपण सोईस्कररित्या विसरलो. राजकीय, सरकारी यंत्रणा आणि डॉक्टर
सदर आजाराची तीव्रता कमी करण्यासाठी अहोरात्र कष्ट घेत आहे त. अशा आणिबाणीच्या प्रसंगी
पलायन न करता अथवा कोणाचाही धावा न करता, जगभर असंख्य वैज्ञानिक या विषाणूवरील
लसीच्या संशोधनामध्ये गुंग आहे त. आजअखेर यामध्ये कोणालाही यश मिळालेले नाही, हे वास्तव
आहे . परं तु नेमक्या याच दव्ु याचा गैरवापर करत भारतातील परं परावादी आणि संस्कृतीचे ठे केदार मात्र
आपली पोळी भाजून घेण्याचा अजब प्रकार करत आहे त. तसेच व्हॉटस ्अॅपच्या माध्यमातून अनेक
अफवा पसरवत समाजाची डोकी बधीर करत आहे त. आजाराचा प्रसार होऊ नये म्हणून चीनमध्ये
लोकांना घरात कोंडून ठे वलं जात होतं, अशावेळी आपल्याकडे कोरोनाकडे गांभीर्याने पाहिले जात
नव्हते, हे काही सन्माननीय व्यक्तींची वक्तव्ये पाहिल्यानंतर लक्षात येते.
'गो कोरोना, गो कोरोना, कोरोना गो', असं म्हणून कोरोनाची खिल्ली उडवायला गेलेल्या केंद्रीय
मंत्रिमहोदयांच्या बुद्धीची कोरोनानेच खिल्ली उडवली, असं आज खेदाने म्हणावं लागतंय. मंदिरामध्ये
भजनाच्या माध्यमातूनसुद्धा महिलांनी कोरोनाला जायला सांगितलं होतं. तीच मंदिरं आता मात्र
भक्तांमुळे ओस पडायला लागलेली आहे त. हे खरं तर बम
ु रँ गच म्हणावं लागेल. फक्त ते भक्तांवर
उलटलं की मंदिरावर की दे वावर की सर्वांच्यावर, हे विचार करणाऱ्यानं ठरवावं. 'डॉक्टरांना दे व म्हणा
आणि रुग्णालयालाच मंदिर म्हणा' असा एक ट्रें ड सध्या जोरात सरू
ु आहे . परं तु समाजाची मानसिकता
विचारात घेतली, तर भारतात तरी हा ट्रें ड

$$$$$
फार काळ चालणार नाही. एकदा का कोरानोवर लस उपलब्ध झाली (लस शोधणारे बाहे रचे असणार!)
की, आपलं परावलंबित्व संपलं आणि डॉक्टरांचं गण
ु गौरवत्वही तात्काळ समाप्त. 'गरज सरो वैद्य मरो'
याची प्रचिती येण्यासाठी डॉक्टरांनाही फार काळ वाट पाहायला लागणार नाही. अर्थात, डॉक्टरांना याची
कल्पना आहे च आणि सर्वसामान्यांच्या तर हे अंगवळणीच पडलेलं आहे .

246
 पंधरा मिनिटे उन्हात उभे राहिल्यास कोणताही व्हायरस नष्ट होतो, हे सांगणारे केंद्रीय आरोग्य
आणि कुटुंबकल्याण राज्यमंत्री अश्विनीकुमार चौबे यांनी कोणत्या विद्यापीठाची डॉक्टरकी घेतलेली
आहे हे च समजत नाही. पंतप्रधानांनी त्यांच्याकडे हे खातं का दिलं असावं? याचा शोध घ्यावा लागेल.
भाजपाच्या आसामच्या आमदार सम
ु न हरिप्रिया यांनी गोमत्र
ू आणि गोबर हे कोरोना विषाणव
ू र
उपयक्
ु त ठरे ल असे सांगितले. आणखी पष्ु टी दे त त्यांनी कॅन्सर बरा करण्यासाठीसद्ध
ु ा याचा वापर होतो,
असे सांगितले. धन्य त्या सम
ु नजी!
‘कोरोना से बचने के लिए सिद्ध किया हुआ ताबीज यहाँ मिलता है !' अशी जाहिरात करणारा
उत्तरप्रदे श येथील 'कोरोनावाले बाबा' अहमद सिद्दीकी अत्यंत मार्मिकपणे जाहिरात करतो आणि
जनतेच्या जिवाशी खेळतो. 'जो लोग मास्क नही ले सकते वो लोग ये ताबीज लेकर पास में रखे। कोरोना
वाइरस से हिफाजत रहे गी! किंमत सिर्फ ११ रुपये है !' मास्कच्या तुलनेत अत्यंत कमी किमतीला
मिळणाऱ्या वस्तूचे काम व्हायरस कमी करणे असेल, तर सर्वसामान्यांच्या खरे दी करण्यासाठी उड्या
पडतात. एका बाजूला सर्व जग अहोरात्र कोरानो व्हायरसच्या संशोधनात गुंतले असताना अकरा
रुपयामध्ये जाहिरात करणारा बाबा आणि खरे दी करणारी जनता आपण अनुभवलेली आहे .
फसवणुकीची जाहिरात केल्याबद्दल सदर बुवाला मार्च २० मध्ये अटक सुद्धा झाली. तसेच पालघर
जिल्ह्यातील वसई येथील आयुर्वेद एम.डी. डॉ. सर्वराजे खान यांनी कोरोना विषाणूवर प्रतिबंध लस
उपलब्ध असल्याची जाहिरात केल्याबद्दल मार्च २० मध्ये त्यांच्यावर दे खील गुन्हा दाखल करण्यात
आलेला आहे .
रामदे व बाबांनी चॅ नेलद्वारे कोविड-१९ या आजारावर योगांचा उपचार सांगितलेला आहे . तसेच
तुळस, अष्टगंध, हळद, काली मिर्च यांचं मिश्रण केलेल्या गोळ्या आणि काढा पतंजलीमार्फ त लाँचसुद्धा
केलेला आहे . जनतेची काळजी! गोळ्या किंवा काढा मात्र फुकट नाही. अंथरूणावर खिळलेल्याने योगा
कसा करायचा हा प्रश्नच आहे . उत्तर रामदे वबाबाच जाणोत. बाबाकडे सर्व रोगावर एकमेव उपाय, योग
आणि योग! आपल्या संस्कृतीतून आलाय असं सांगितलं की, करणाऱ्याला अभिमान आणि
शिकवणाऱ्याला आर्थिक फायदा. बाबांचे दस
ु रे साथी आयुर्वेद सिद्धहस्त म्हणून ओळखले जाणारे बाबा
बालयोगी सध्या काय करत आहे त हे मात्र गुलदस्त्यात आहे . कोरोनाने निर्माण केलेल्या
आणिबाणीच्यावेळी यांचा सिद्धहस्त कोठे गायब आहे त? अयोध्येमध्ये संत परमहं स यांनी 'जय श्रीराम'
हा नारा एक तासभर करा म्हणजे कोरोना व्हायरस दरू पळून जाईल, असं वक्तव्य चॅ नेलद्वारे केले.
एवढं च नाहीतर कोरोनाला

$$$$$
पळवून लावण्यासाठी चक्क यज्ञसुद्धा केला! यज्ञ केल्यानंतर कोणावर पळायची वेळ आली हे तुम्ही
विचारू नका आणि मी पण सांगणार नाही.
कोरोना व्हायरसचा फैलाव जसजसा वाढत जात आहे , तसतसे वैदिक उपचार पद्धती सांगण्याचा
जोर वाढत असल्याचे दिसून येते. गोमूत्राचा आणि गोबरचा पर्याय लगेच समोर येतो. गोमूत्रामध्ये
कोरोना विषाणू थोपवण्याची क्षमता आहे , असे स्वामी चक्रपाणी जाहीरपणे सांगतात. केवळ हे सांगून ते

247
थांबले नाहीत, तर १४ मार्च २०२० रोजी अखिल भारतीय हिंद ू महासभेचे राष्ट्रीय अध्यक्ष (सगळे जण
स्वतःला राष्ट्रीय अध्यक्षच म्हणवन
ू घेतात. फक्त यांची कोठे च शाखा नसते) स्वामी चक्रपाणी महाराज
यांनी कोरोना व्हायरसच्या निर्मूलनासाठी गोमत्र
ू पार्टीचे आयोजन केले होते. जवळपास दोनशे जणांनी
यात सहभाग घेतला. दे शात विविध ठिकाणी अशा पार्टीचे आयोजन करण्यात येणार असल्याचे
संयोजकांनी सांगितले. अर्थात, या पार्टीचे आयोजन करताना मोठ्या प्रमाणात एकत्रित जमू नका असा
पंतप्रधानांनी दिलेला आदे श धाब्यावर बसवण्यात आलेला होता. गोमत्र
ू पार्टीमध्ये जाहीरपणे टी.व्ही.
चॅ नेलसमोर गोमत्र
ू पिणारे तरुण आणि शिक्षितांची संख्या पाहिली तर शिक्षणाचा हे तू साध्य झाला असं
म्हणण्याचं धाडसच होत नाही.
सदर पार्टीच्यावेळी कोरोनाला राक्षस म्हणून संबोधण्यात आले. त्याच्या पोस्टरची पूजा
ं डण्यात आले. कोरोना हा
करण्यात आली व 'कोरोना शांत हो' असं म्हणून पोस्टरवर गोमूत्र शिप
व्हायरस नसून तो अवतार असून, गरीब जनावरांचे रक्षण करण्यासाठी आलेला आहे , असे स्वामी
म्हणाले. चिनी लोक हे कोणत्याही प्राण्याचे मांस खातात, त्यामुळे ते राक्षस आहे त. कोरोना मांसाहारी
लोकांसाठी मत्ृ यू आणि शिक्षा दे ण्यासाठी आलेला आहे . भारतीय लोक कोरोना व्हायरसला प्रतिबंध
करण्यास समर्थ आहे त कारण ते गोरक्षक आहे त, असेही वक्तव्य स्वामींनी दि. १७ फेब्रुवारी २०२० रोजी
चॅ नेलद्वारे अधिकृतरित्या केले आहे . एवढं च नाही, तर चिनी अध्यक्ष शी जिनपिंग यांनी कोरोनाची
मूर्ती तयार करून क्षमा मागावी असाही सल्ला त्यांनी अध्यक्षांना दिलेला आहे . स्वामींचा सल्ला
मानायचा की नाही हे चीनने ठरवावे. आम्हाला मात्र स्वामींच्या बुद्धिमत्तेची कीव करावीशी वाटते. ही
वक्तव्यं कमी पडली म्हणून की काय, कोरोनाच्या निर्मूलनासाठी अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष ट्रम्प यानासुद्धा
गोमूत्र पाठवणार असल्याचे संयोजकांनी सांगितले. धन्य ते संयोजक, अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्षाना
सल्ला दे णारे !
कोरोनापासून बचाव करण्यासाठी गाईच्या गोबरचा लेप लावावा, असं सांगून धर्माचे रक्षक
थांबले नाहीत, तर कर्नाटकमधील एका गावामध्ये गोबरमध्ये आंघोळ केलेली सुद्धा टी.व्ही. चॅ नेलद्वारे
सर्वांनी पाहिलेली आहे . गोमूत्र आणि गोबरमळ
ु े गाईचे शेण ५००रु. किलो तर गोमूत्र ५००रु. लिटर या
दराने महामार्गावर विकले जात होते. चहा अथवा कॉफी जशी थर्मासमधून विकली जाते त्याचप्रकारे
गाईच्या या टाकाऊ पदार्थांची विक्री अभिमानाने केली जात होती. अर्थात, दध
ु ाचा दर मात्र ५४रु. लिटर
होता. कशाला किंमत द्यावी हे च अजून आम्हाला समजलं नाही! गोमूत्र पार्टीमुळे ही कल्पना सुचल्याची
माहिती विक्रेत्याने दिली.

$$$$$
एवढं च काय, शिवप्रतिष्ठानचे अध्यक्ष मनोहर भिडे यांनी गाईचे तप
ू नाकात घालावे व गोमत्र
ू पिल्याने
कोरोना दरू होतो असं अगाध ज्ञान चॅ नेलसमोर व्यक्त केले कोणत्याही आजारावर रामबाण उपाय
म्हणन
ू गोमत्र
ू आणि गोबरचा मारा करणारे हे भंपक लोक भारताची वैज्ञानिक जाण चक
ु ीच्या पद्धतीने
जगासमोर उभी करत आहे त.
आज तरी सगळ्यांच्या भविष्यात 'घरात बसणे' एवढं च आहे . कोरोनाने निर्माण केलेल्या
परिस्थितीशी सामना करण्यासाठी प्रत्यक्ष रणांगणावर काम करणाऱ्यांनी सरकारी यंत्रणेद्वारे ही

248
भविष्यवाणी केलेली आहे . वास्तवतेचं भान त्यांनाच असतं जे प्रत्यक्ष रणांगणावर काम करतात.
प्रत्यक्ष रणांगणावर जे नाहीत, असे ज्योतिषी मात्र घरात बसन
ू , पोथ्या-परु ाणे उघडून, यात असं
लिहिलंय, वेदात असं सांगितलेलं आहे असा दाखला दे त आहे त. ग्रहगोल, राहू, केत,ू योग, सर्य
ू ग्रहण
असल्या बाबींशी ओढूनताणन ू संबंध जोडत आहे त. हे शब्द सर्वसामान्यांच्या अवाक्याबाहे रचे
असल्यामळ
ु े ज्योतिषी फार जाणकार असल्याचा भास निर्माण होतो. प्रत्येक वर्षाला सात ग्रहणांचा
अनभ
ु व घेणाऱ्या पथ्
ृ वीवरील मानवाने आज पहिल्यांदाच कोरोनाचा अनभ
ु व घेतलेला आहे , हे
ज्योतिषांनी लक्षात घ्यावे. कोरोनाला ग्रहण, राहू, केतू अडकवन
ू ठे वण्यात काय अर्थ आहे . ग्रहण पाहून
अथवा राहू, केतू काळ पाहून कोरोना येत नाही. कोरोनाला याच्याशी बिलकूल दे णंघेणं नाही. पथ्ृ वीवरील
परिस्थिती त्याला पोषणास योग्य वाटली तरच तो येणार, हे वास्तव आहे . असल्या जंजाळात
ज्योतिषांचं पितळ तर यानिमित्ताने उघडं पडलेलंच आहे , परं तु स्वतःच्या व्यवसायाला जिवंत
ठे वण्याची ते केविलवाणी धडपड आज करत आहे त. सर्व बकवास दस
ु रं काय!
गोमूत्र, गोबर आणि यज्ञाने तर फारच उच्छाद मांडलेला आहे . गोमूत्र पिल्यावर, गोबरमध्ये
आंघोळ केल्यावर आणि गो कोरोना म्हणून यज्ञ केल्यावर तो दरू होतो, अशी लोणकढी थाप
मारणाऱ्यांनी भारतीयांचा बौद्धिक गोबर करू नये. हे कमी म्हणून की काय घंटानादामधील आवाजाच्या
लहरीमुळे कोरोना निघून जातो ही टूम २२ मार्च रोजी सार्वजनिकरित्या राबवली गेली. डॉक्टरांच्या
योगदानाबद्दल त्यांच्या प्रति टाळ्या वाजवणं ठीक होतं, (त्यांच्याबद्दलची कृतज्ञता कायमचीच
असायला हवी) परं तु एखाद्या विजेत्याच्या रूपामध्ये घंटानाद करत सामूहिकरित्या मिरवणूक काढणं
'कम करोना' म्हणण्यासारखं होतं. सध्या पथ्ृ वीवर इतक्या लहरी आहे त की त्याची गणतीच नाही.
सूर्यापासून येणाऱ्या अगणित किरणांच्या लहरींमुळेच पथ्ृ वीवर ऊर्जा निर्माण होते. या लहरीमध्ये
कोरोना आपलं अस्तित्व टिकवून आहे च ना! विशेष म्हणजे सूर्यापासून मिळालेल्या ऊर्जेवर आपण जसं
जगतोय तसाच कोरोनासुद्धा जगतोय. आपल्या आवाजाची लहर म्हणजे 'किस झाड की पत्ती'. परं तु
संस्कृतीचे ठे केदार वैज्ञानिक संकल्पनांचा अवैज्ञानिक संबंध जोडत सर्वसामान्यांचा बुद्धिभेद करत
आहे त. सरकारी पातळीवरूनच याचा समाचार घेतला जाणं गरजेचं आहे . मा. मुख्यमंत्री यांनी तो
घेतलाही. फक्त केंद्राच्या पातळीवरून तो झाला नाही याची खंत आहे आणि तो होणारही नाही कारण
अशा संकल्पनांचे समर्थकच सत्तेवर आहे त.

$$$$$
हे कमी होतं म्हणन
ू की काय, पंतप्रधानांनी दि. ५/४/२०२० रोजी रात्री ९ वाजता ९ मिनिटांपर्यंत
घरातील बल्ब व सर्व इलेक्ट्रीकल वस्तू बंद करून, घरासमोर मेणबत्ती किंवा दिवा लावा असा आदे श
दिला. तज्ज्ञांच्या सल्ल्यानंतर फक्त दिवे बंद करा, अशी तरतद
ू करून हा इव्हें ट भक्तांच्या सहकार्याने
सर्व दे शभर उत्साहात साजरा झाला. काहीजणांनी अक्षरश: मशाली पेटवल्या आणि फटाकेसद्ध
ु ा उडवत,
काही ठिकाणी आगी पण लावल्या. हा इव्हें ट बहुतेक तथाकथित अंकशास्त्रानस
ु ार असावं, असं यांच्या
आकडेवारीवरून दिसते. वैद्यकीय सामर्थ्याच्या जोरावर कोरोनावर मात करूया असं न सांगता
पंतप्रधान धार्मिक कर्मकांडावर आधारित बाबींवर भर दे ताहे त. समाज कोरोना, प्रसारमाध्यम यामध्ये

249
गुरफटल्यामुळे, समस्या विसरूनच गेल्याचा गैरफायदा घेतला जातोय की काय? जर्मनीच्या चॅ न्सलर
मर्के ल यांचं उदाहरण आज कोरोनाला अटकाव करण्याच्या अनष
ु ंगाने अनक
ु रणीय आहे .
दिल्ली येथील तबलिगी जमातीच्या प्रकरणाने कोरोनाला वेगळे च वळण दिले. धार्मिक आणि
जातीय रं ग जमातीने कोरोनाच्या अनष
ु ंगाने अक्षम्य चक
ू केली, हे वादातीत आहे . पण तबलिगी
जमातच कोरोना पसरवण्यास जबाबदार आहे , हे जनमानसात बिंबवण्याचा जाणीवपर्व
ू क प्रचार केला
जात आहे . केंद्रीर आरोग्य मंत्रालयाचे सचिव अग्रवाल रोज ठरवल्यासारखं कोरोनाचा आढावा घेतना
तबलिगी जमातीचा उल्लेख करतात. काही प्रसारमाध्यमे तर आगीत तेल ओतण्याचं काम करत आहे त.
जमातीच्या नेतत्ृ वाने अथवा दिल्ली सरकारने, महाराष्ट्र सरकारने केलं त्याप्रमाणे धोका ओळखून
शिबिर रद्द केल असत, तर हा बिकट प्रसंगच उद्भवला नसता. लॉकडाऊनच्यानंतर लगेचच जमातने
मदतीच्या केलेल्या याचनेला प्रतिसाद न दिल्यामुळे लोक अडकलेले होते, ते लपून बसलेले नव्हते, हे
एव्हाना सिद्ध झालेलं आहे . लॉकडाऊनच्या निर्णयानंतर लाखोंनी स्थलांतरित कामगारवर्ग दिल्ली
सीमेवर जमा झाला होता, कर्नाटकच्या भाजपच्या मुख्यमंत्र्यांनी लग्नसमारं भामध्ये हजेरी लावलेली
होती, मध्यप्रदे शमध्ये तर भाजपा मुख्यमंत्र्यांचा शानदार शपथविधी सोहळा संपन्न झालेला होता.
कनिका कपूरचा कार्यक्रम, हे सर्व दर्ल
ु क्षित! लक्ष विचलित करण्यासाठी आणि धार्मिक ध्रुवीकरण
करण्यासाठी तर ही खेळी नसावी ना, अशी शंका निर्माण होते. भविष्यात आम्ही भारतीय म्हणून
घेण्यासाठी हे अत्यंत धोकादायक आहे .
विशेष बाब म्हणजे आजअखेर पंतजलीच्या गोळ्या खाल्ल्यावर कोरोना होत नाही, गोमूत्र
पिल्यावर कोरोना होत नाही, श्रीरामाचा जप केल्यावर कोरोना होत नाही किंवा गोबरमध्ये आंघोळ
केल्यावर कोरोना होत नाही, असं वक्तव्य करणारे बाबा, स्वामी, परमहं स अथवा त्यांचे भक्त यापैकी
कोणालाही कोणत्याही प्रकारच्या नोटीसा गेलेल्या नाहीत. अटक होणं तर दरू ची गोष्ट आहे . सत्ताच जर
गोमूत्र आणि गोबर धार्जिणी असेल तर मग असंच होणार!
कोरोनावरील संशोधनातून एकदा का लस सापडली आणि ती सार्वजनिकरित्या उपलब्ध झाली
की, कालांतराने ज्याला कुणाला कोविड-१९ हा आजार होईल त्याच्यावर उपचारासाठी

$$$$$
बाबा, स्वामी, परमहं स हे सर्वजण आपल्या औषधाची जाहिरात उघडपणे करणार. रुग्ण एकाचवेळी लस
पण टोचणार आणि आपल्या संस्कृतीची, आयुर्वेदाची परं परा म्हणून ताबीज घेणार, गोमूत्र पिणार,
शेणामध्ये अंघोळ करणार, श्रीरामाचा जप करणार. विशेष म्हणजे रुग्ण बरा झाला की, आमच्यामळ
ु ेच
बरा झाला, हे सांगायला सर्वजण समर्थ आहे तच ना! कोरोनाच्या कचाट्यात न सापडलेली भविष्य
काळातील पिढी त्यावर विश्वास ठे वणार कारण, त्या पिढीला लस कशी निर्माण झाली? इतर उपाय कसे
कुचकामी ठरले? या विषाणच्
ू यावेळी जगाची अवस्था कशी होती? काय उपाय योजले जात होते? याची
प्रचिती नसल्यामळ
ु े बाबा, स्वामी, परमहं स आणि त्यांची पलटण सगळे आबादीआबाद!
गोमत्र
ू आणि गोबरच्या मार्के टिंगच इंगित
कोरोनावर उपाय म्हणून गोमूत्र, शेण अर्थात गोबर, तूप आणि श्रीरामाचा जप यांची जाहिरात
करणाऱ्यांवर कोणत्याही प्रकारची कारवाई होऊ शकलेली नाही किंबहुना ती होणारच नाही. याचं कारण

250
दडलेलं आहे गोमूत्राच्या संकल्पनेमध्ये. गोमूत्र हे औषधी आहे हे वेदवाक्य आहे . गाईपासून मिळणाऱ्या
उत्पादनांपासन
ू कर्क रोग बरा होऊ शकतो, शेणामध्ये सोने आढळते, अशा विविध अवैज्ञानिक संकल्पना
समोर येत असतानाच केंद्र सरकारने मात्र पंचगव्यावर संशोधन करण्यासाठी २०१७ मध्ये 'राष्ट्रीय
सक
ु ाणू समिती' ची स्थापना केलेली आहे . पंचगव्य म्हणजे गाईपासन
ू मिळणारे पाच पदार्थ दध
ू , दही,
तप
ू , गोमत्र
ू आणि शेण यांचे मिश्रण. हे पंचगव्य अनेक व्याधींवर गण
ु कारी आहे असा दावा आज
एकविसाव्या शतकातीत तथाकथित वैज्ञानिक रथी-महारथी वेद आणि परु ाणातील माहितीच्या
आधारावर करत आहे त. या पंचगव्यामध्ये तप
ू , दही कसे काय? हा प्रश्न निर्माण होतोच ना! लोणी,
ताक, खरवस, चीज अशांना का वगळण्यात आलेले आहे ? खरं तर तीनच पदार्थ गाय दे ऊ शकते. दध
ू ,
गोमूत्र आणि शेण. यापैकी दोन पदार्थ तर गाय टाकावू म्हणून टाकून दे ते. त्याला मात्र संस्कृतीचे रक्षक
गोंडस नाव दे तात, याच आश्चर्य वाटतं. विशेष म्हणजे फेब्रुवारी २०२० मध्ये केंद्र शासनाने भारतीय
गाईवरील संशोधनासाठी Scientific utilization through research augmentation primeproduct
from ingenious cows (SUTRA PIC) सूत्रापिक' ही योजना जाहीर केलेली आहे . विज्ञान, तंत्रज्ञान
विभाग, आयुष विभाग आणि जैवतंत्रज्ञान विभाग एकत्रितपणे ही योजना राबवत आहे . यासाठी
कोट्यावधी रुपयांची तरतूद करण्यात येणार आहे . तसेच सदर प्रकल्पामध्ये पंचगव्याचा वेदामध्ये
आरोग्यासाठी उपयुक्त असल्याचा उल्लेख असल्याचा अभिमानास्पद दाखला दे ण्यात आलेला आहे .
सदर योजनेसाठी १४ मार्च अखेर प्रकल्पसुद्धा मागवलेले होते. या योजनेसाठी तयार केलेला प्रस्ताव
पूर्णपणे अशास्त्रीय आहे . अनेक संशोधन प्रकल्प निधीअभावी थंडावले आहे त. संशोधकांना त्यांची
शिष्यवत्ृ ती वेळेवर मिळत नाही. अशावेळी या योजनेवर निधी खर्च करणे योग्य नाही. खरं तर पैसा
आणि वेळ यांचा हा अपव्यय आहे . एवढं च नाही, तर केवळ दे शप्रेमाच्या खोट्या नावाखाली दे शाचीच
बदनामी, वैज्ञानिक आणि तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रामध्ये सुरू आहे .

$$$$$
वैज्ञानिक संशोधनासाठी कोणत्याही प्रकारची आर्थिक तरतूद न करता गाईचे शेण आणि मूत्र
यावर खर्च करणारी अफलातून विचारसरणी भारताला कोणत्या दिशेने घेऊन जाईल हे सांगता येत
नाही. आज खरं तर कोरोनासारख्या विषाणूवर आपण संशोधनाला सुरुवात करण्याची गरज आहे . दस
ु रे
दे श शोधतील. लस उपलब्ध झाली की तिचा वापर करू असं म्हणणे म्हणजे पुन्हा एकदा परावलंबित्व
स्वीकारण्याचाच प्रकार आहे . कोरोनावर संशोधनासाठी प्रचंड खर्च कशाला करायचा असं म्हणणारा फार
मोठा वर्ग आपल्याकडे कार्यरत आहे . सदरचं संशोधन अत्यंत बिकट आहे याची कल्पना सगळ्यांनाच
आहे . अशा बिकट प्रसंगामध्ये आपण न उतरता सर्वात सहज आणि सोप्या असणाऱ्या शेण आणि
मूत्रामध्ये आपण काय संशोधन करणार! काळाची पावलं ओळखली नाहीत, तर कायमस्वरूपी शेण
आणि मूत्रामध्येच घुसळत बसावं लागेल. शेणाचा खत म्हणून आणि दध
ु ाचा पेय म्हणून होणारा वापर
हे ठीक आहे . पण गाईने टाकलेल्या टाकाऊ पदार्थांचे सेवन अभिमानाने करणं म्हणजे जरा अतीच
वाटतं. सेवन करणारे बिनदिक्कतपणे खुलेआम ते करतात. यात ते स्वतःचा अभिमान दाखवतात की
भारतीयांची बौद्धिक दिवाळखोरी, हे च कळत नाही. आज आपण कोरोनावर संशोधन करायला सुरुवात
केली, तर भविष्यामध्ये उत्पन्न होणाऱ्या नवीन विषाणूवर संशोधन करण्याची ऊर्मी पुढच्या पिढ्यांना

251
मिळे ल. सुरुवातीचा खर्च प्रचंड असणं स्वाभाविकच आहे , पण तो करायलाच पाहिजे. अन्यथा संशोधन
म्हणजे काय असतं, हे भावी पिढीला कळणारच नाही.
व्हॉट्सअपने दिला पोल्ट्रीला दणका
एक प्रथितयश (भक्तांच्यादृष्टीने) चॅ नेलने चीनमध्ये वटवाघळ
ु ावर संशोधन सरू
ु असल्याची
लॅ बच दाखवली. जवळपास एक तासभर सरू
ु असलेल्या कार्यक्रमातन
ू त्यांनी असं सांगितलं की,
संशोधन सरू
ु असताना एक वटवाघळ
ू एका शास्त्रज्ञाला चावले. रक्तामार्फ त कोरोना या विषाणन
ू े
शास्त्रज्ञाच्या शरीरात प्रवेश केला. तद्नंतर सर्व चीनमध्ये कोरोनाचा प्रसार झाला. आणखी एक पष्ु टी
त्यांनी सदर कार्यक्रमामध्ये जोडली. चीनमध्ये वटवाघूळ, पाली, उं दीर खाल्ले जातात, त्यामुळेच या
विषाणूचा प्रादर्भा
ु व जास्त प्रमाणात झाला. चीनचे राज्यकर्ते या चॅ नेलवर आक्षेप घेणार नाहीत. कारण
असाही टी.व्ही. चॅ नेल असू शकतो यावर त्यांचा विश्वासच बसणार नाही. व्हॉट्सअपने चीनमधील
खाण्यापिण्याच्या माहितीचा प्रचंड खजिना सर्वसामान्यांच्या समोर खुला केलेला आहे . आपण मात्र
सोईस्कररित्या आपल्या इथेसुद्धा असं काही खाल्लं जातं, हे जाणीवपूर्वक विसरतो. ज्यांना खाण्यासाठी
काहीच नसतं, तेव्हा सहज उपलब्ध होणाऱ्या खाद्यपदार्थाकडे ते वळतात, हे समजण्याची गरज आहे .
डुक्कर म्हटलं की नाकं मुरडणारे आपले सगेसोयरे आहे त आणि रानडुक्कराचं मटण खाल्लं असं
अभिमानान सांगणारीसुद्धा आपलीच भावकी! व्हॉट्सअप युनिव्हर्सिटीच्या माध्यमातून आज चिनी
माणूस विविध प्राणी खात असलेले व्हिडीओ आपणाकडे सर्रास येत असतात. डिस्कवरी चॅ नेलवर सुरू
असलेल्या 'मॅन वर्सेस वाईल्ड' या मालिकेमध्ये काम करणारा बेअर ग्रिल्स तर

$$$$$
कोणताही प्राणी अथवा कीटक न भाजतासुद्धा खाल्लेला आपण पाहिलेला आहे . आपल्या पंतप्रधानांनी
त्याच्याबरोबर काम केलेल्याचा किती मोठा प्रमोगंडा याच चॅ नेलवाल्यांनी केलेला होता. हे ते विसरले
की काय? बेअरला नाव न ठे वता आपल्या पंतप्रधानांचं आपणच कौतुक केलं. आपला तो बाब्या आणि
दस
ु ऱ्याचं ते कार्ट दस
ु र काय! एक मात्र निश्चित की, आज जगातील कोणताही दे श अथवा संयुक्त राष्ट्र
संघटनेने चीननेच हा विषाणू निर्माण केला आहे असा आरोप केलेला नाही. विषाणू निर्मिती ही
निसर्गदत्त आहे असं असूनसुद्धा व्हॉट्सअपने पसरवलेला गैरसमज आज समज म्हणून प्रसारित
झालेला आहे हे मात्र नक्की!
कोरोना हा कोंबड्यांच्यामुळे पसरणारा विषाणू आहे , या व्हॉट्सअपच्या अफवेचा सर्वात मोठा
फटका पोल्ट्री व्यवसायाला बसलेला आहे . हा व्यवसाय करणारा वर्ग प्रामख्
ु याने शेतकरी आणि
बहुजनवर्गच आहे , कापणारा फक्त खाटीक समाज आहे . मांसाहार करण्यामध्ये सर्व धर्मातील जनता
सामील आहे हे आपण सोईस्करपणे विसरतो. खाटीक समाजाच्या व्यवसायावर गदा आली असं
समजन
ू आनंदात मश्गल
ु असणाऱ्या वर्गाने जरा चिंतन करण्याची गरज आहे . अफवा कोणाकोणावर
आफत आणते याची! फक्त महाराष्ट्रात पन्नास हजार शेतकरी या उद्योगाद्वारे वार्षिक ६००० कोटी
रु.ची उलाढाल करत तीस लाख व्यक्तींना रोजगार उपलब्ध करून दे त आहे त. आज ती सर्व धळ
ु ीस
मिळाली. केवळ एका अफवेने. सांगली जिल्ह्यातील एका शेतकऱ्याने साडेचार हजारांवर जिवंत
कोंबड्या जेसीबीच्या साहाय्याने पुरल्या तर यवतमाळमधील शेतकऱ्याने जवळपास साडेसहा हजार

252
कोंबड्या पुरल्या. अंड्यांची तर गोष्टच वेगळी. पोल्ट्री उद्योग पूर्णपणे उखडला केवळ एका अफवेने.
शेअर बाजार ढासळणे, एस.टी. तोट्यात, रोजगार बंद, पर्यटनस्थळे बंद, व्यवसाय बंद, शाळा बंद,
कार्यालये बंद, यात्रा-उरूस बंद, मंदिर बंद, तमाशा बंद, चित्रपटगह
ृ बंद हे कोरोनाचा प्रसार होऊ नये
यासाठी जाणीवपर्व
ू क सरकारने केलेली बंदी आहे . त्यामळ
ु े तोटा झाला तर याचं फार वाईट वाटण्याचा
प्रश्नच नाही. कोरोनाच्या आपत्तीला तोंड दे ण्यासाठी सज्ज राहिल, तरच भविष्यात होणारी मोठी हानी
आपण टाळू शकणार आहोत. परं तु एखादी अफवा जर आपल्या ..तोट्याला कारणीभत
ू ठरत असेल तर
विचार केलाच पाहिजे. मंब
ु ई येथील कोरोना व्हायरस संबंधातील पत्रकार परिषदे मध्ये मेडिकल
ऑफिसर डॉ. यशी यांनी भरपूर मांसाहार करा फक्त शिजवण्यामध्ये काळजी घ्या, एवढाच वैज्ञानिक
सल्ला दिलेला होता. परं तु वैज्ञानिक सल्ल्यापेक्षा सोशल मीडियाचा सल्ला ग्राह्य मानण्यातच
एकविसाव्या शतकातील भारताची आधुनिक पिढी मन आहे ."
संशोधन कसे करतात ?
कोरोनोच्या निमित्ताने एखाद्या रोगाचे निदान करणे, तो कोणामुळे होतो हे शोधून काढणे
आणि त्याच्या निर्मूलनासाठी औषधरूपाने एखादी लस शोधून काढणे यासाठीची प्रक्रिया समजून
घेण्याची नितांत आवश्यकता आहे . वैज्ञानिक दृष्टिकोनाच्या प्रसारासाठी कोरोना नावाच्या विषाणूचा
अभ्यास करावा लागेल. त्याचे गुणधर्म शोधावे लागतील. त्याचा कालावधी,

$$$$$
तो निर्माण कसा होतो, त्याचे पोषणभरण कोण करतं, शरीरातील कोणत्या भागांना तो इजा पोहचवतो,
व्यक्तीमध्ये कोणते शारीरिक बदल घडवतो, या सर्व बाबींचा अभ्यास करावा लागेल. हे काम वाटत
तेवढं सोप नाही. अत्यंत जिकिरीचे आहे हे मात्र नक्की! पण काहीजण ते करतात, हे समजून घ्यावे
लागेल. संकटाला अंगावर घेण्याची ऊर्मी त्यांच्याकडे असते. असो, सदर विषाणूचा सर्व बाजूने जोपर्यंत
अभ्यास होत नाही, तोपर्यंत त्याला नष्ट करण्याचे उपाय शोधता येत नाहीत. नोव्हें बर २०१९ मध्ये हा
विषाणू असल्याचे समजल्यानंतर आजअखेर (लेख लिहीपर्यंत) तरी त्यावर उपाय सापडलेला नाही.
उपाय शोधण्यासाठी संशोधन करावे लागते... नवीन साधनांनीयुक्त अशी प्रयोगशाळा असावी लागते.
त्या प्रयोगशाळे साठी खर्च करावा लागतो. संशोधकांना आपला जीव गहाण ठे वून काम करण्याची ऊर्मी
असावी लागते. दिवस-रात्र केवळ कोरोना आणि कोरोनाचाच ध्यास मनी असेल, तरच त्यावर उपाय
सापडू शकतो. एखादी लस शोधून काढलीच तर तिचे परीक्षण करावे लागते. ती लस लगेच माणसाला
लागू करता येत नाही. प्रथमतः तिचा प्रयोग प्राण्यावर करावा लागतो. उं दीर हा पहिला प्राणी त्यासाठी
निवडला जातो. त्यानंतर गिनी पीग या प्राण्यावर याची चाचणी केली जाते. या यशस्वी चाचण्यानंतर
माणसाचा पर्व
ू ज म्हणन
ू ओळखला गेलेल्या माकडावर सदर लसीचा प्रयोग करावा लागतो.
संशोधनातन
ू सापडलेली लस, माकडाला टोचण्यापर्वी
ू , सदर माकडाला कोरोना विषाणच
ू ी लस टोचली
जाते हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे . एका अर्थाने माकडाला आपण आजारात ढकलतो. मानवी जीवन सख
ु ी
करण्यासाठी त्यानंतर संशोधनातन
ू मिळालेली लस टोचली जाते. काही कालावधीसाठी सदर माकडाला
निरीक्षणात ठे वलं जातं. ही चाचणी यशस्वी ठरली की त्यानंतर माणसावर चाचणी स्वरूपामध्ये उपचार
करण्यासाठी ती लस उपलब्ध होते. काही व्यक्तींच्यावर यशस्वी चाचणी झाल्यानंतर सदरची लस

253
सर्वसामान्यांसाठी खुली होते. एवढे सगळे संशोधन होण्यासाठी भरपूर कालावधी लागतो. माणसावर
चाचणी केल्यानंतर जवळपास दोन महिने तरी त्याच्या सत्यतेसाठी थांबावं लागतं. परं तु भारतीय
समाजामध्ये लगेचच उत्तराची अपेक्षा केली जाते. ज्यांना संशोधन म्हणजे काय आणि संशोधन पद्धती
कशी कार्यरत असते, याची बिलकूल कल्पना नसते असे धर्माचे ठे केदार मात्र गोमत्र
ू आणि गोबर यांचा
औषध म्हणन
ू प्रचार करत सट
ु तात आणि रामदे व बाबांसारखे त्याचा व्यवसाय करण्यात माहीर
असतात.
संकटाला केवळ सामोरे न जाता, त्याचे मळ
ु ासकट उच्चाटन करण्यासाठी सत्ताधाऱ्यांकडे धैर्य
असावे लागते. सध्याचे राजकारणी हे धैर्य दाखवताहे त हे निश्चितच अभिनंदनीय आहे . महाराष्ट्रातील
राज्यकर्ते अत्यंत जागरूकतेने कोरोनाचा सामना करत आहे त. मुख्यमंत्री मा. उद्धव ठाकरे , आरोग्यमंत्री
राजेश टोपे, मंत्रिमंडळातील सर्व सहकारी, डॉक्टर, हॉस्पिटलचा स्टाफ अत्यंत जागरूकतेने आणि न
थकता कोरोनाचा मुकाबला करत आहे त. परं तु काही संघटनांचे पदाधिकारी प्रामुख्याने धर्माचे ठे केदार
असलेले गाईचे भक्त (ज्यांनी कधीही गाई सांभाळल्या नसणार!) जागतिक स्तरावर आपलीच नाचक्की
करत आहे त, हे निश्चितच भूषणावह नाही.

$$$$$
कोरोनाचे हे संकट केवळ विज्ञानच दरू करणार, हे मात्र निश्चित. इतिहास याचा साक्षीदार आहे . नव्हे हे
वास्तव आहे आणि ते स्वीकारावेच लागेल, कोणी काहीही म्हणोत. कोणाचाही धावा न करता, अहोरात्र
मेहनत करून, वैज्ञानिक सर्व मानवजातीला या संकटातून बाहे र काढतील यात तीळमात्रही शंका
बाळगण्याचं कारण नाही. केवळ एक धर्माच्या हितासाठी न करता माणसाच्या कल्याणासाठी आपले
संशोधन कारणी लावणाऱ्या संशोधकांना सलाम.
यज्ञ करून आणि गो कोरोना म्हणून तो जाणार नाही हे निर्विवाद सत्य आहे . कोरोना कोणाला
घाबरणार हे संस्कृती किंवा वेद सांगू शकत नाहीत, तर आजच प्रगत विज्ञानच ते सांगू शकत. यासाठी
गरज आहे ती कोरोना या विषाणूचे गुणधर्म तपासण्याची आणि त्यावर लस निर्माण करण्याची. हे काम
फक्त आणि फक्त वैज्ञानिक संशोधनातूनच निर्माण होतं. यासाठी हवे असतात वैज्ञानिक आणि
संशोधनासाठी संशोधन संस्था. आपल्याकडे याचीच कमतरता आहे . आपले सध्याचे संशोधन फक्त
आणि फक्त गोमूत्र, गोबर आणि गोमाता यापुरते सीमित आहे . केवळ राजकारणासाठी प्रगत दे श लस
शोधण्यासाठी आटोकाट प्रयत्न करत असताना आपण मात्र केवळ बघ्याच्या भमि
ू केमध्ये आहे .
संशोधनाची व्यवस्थाच आपण निर्माण केलेली नाही. आज खाजगी डॉक्टर इतर व्याधींवरसद्ध
ु ा उपचार
करताना दबकत आहे त. हे सर्व टाळायचे असेल तर सरकारनेच आरोग्यव्यवस्था सक्षम केली पाहिजे.
प्रगत दे शांची अवस्था आज जरी बिकट असली तरी भविष्यामध्ये ते पन्
ु हा उभारी घेऊ शकतात, कारण
त्यांच्याकडे असणारा वास्तववादी वैज्ञानिक दृष्टिकोन.
भविष्यामध्ये भारतीय म्हणन
ू अभिमान मिरवायचा असेल आणि महासत्ता म्हणन
ू पढ
ु ं यायचं
असेल, तर संशोधन संस्था निर्माण कराव्या लागतील. संशोधनाला महत्त्व दे त संशोधकांच्या पाठीशी
उभं राहावं लागेल. मंदिर, मशिदी, यात्रा यासाठी निधी न दे ता तो संशोधन संस्थांना दिला तरच
आपणाला उज्ज्वल भविष्य आहे , हे विसरून चालणार नाही. भावी पिढ्यांनी आपला उल्लेख गौरवाने

254
करावा असं वाटत असेल, तर प्रत्येकाने वैज्ञानिक दृष्टिकोनच अंगिकारला पाहिजे. दै ववाद, धर्मांधता,
परु ाणमतवादी या विचारातन
ू बाहे र पडून विवेकवादी होण्याची गरज आहे , नव्हे नितांत आवश्यकता
आहे . आज कोरोनाने तमाम कर्मकांडामध्ये रमलेल्या समाजाला वास्तवतेचं भान दिलेल आहे . अर्थात
ते स्वीकारायचं की नाही हे प्रत्येकालाच ठरवावं लागेल. कोरोनाच्या उच्चाटनासाठी आज कोणाच्याही
भावनेचा आणि अडचणीचा विचार न करता प्रबोधनापेक्षा लॉकडाऊनचा मार्ग सरकारने अवलंबला
तसाच काहीसा मार्ग कर्मकांडांच्या बाबतीतही स्वीकारला, तरच वैज्ञानिक प्रगती शक्य आहे .

$$$$$

३१. कोरोना आणि कोरोनानंतर...

- डॉ. अजित मगदम
ू , बेलापूर, मुंबई

कोरोना काळात धर्मकांड व कर्मकांड यांचे माजलेले स्तोम, जातीय रं ग दे ण्याचा प्रयत्न,
दे वदे वळांना निधी, दान करणे बंद झाले पाहिजे. एकूण कोरोना महामारीच्या काळात निर्माण झालेल्या
मानसिक वत्ृ ती व प्रवत्ृ ती यांचा वेध घेत कोरोना महामारीच्या काळात आज वैज्ञानिक दृष्टिकोन
जपण्याची व जतन करण्याची, वद्धि
ृ ग ं त करण्याची आवश्यकता सांगितली आहे .
तो 'स्टॅ च्यू' म्हणाला. माणसं, सारा दे श नव्हे तर सारं विश्व जिथल्या तिथं थांबलं. सगळं काही
ठप्प झाले. 'स्टॅ च्य'ू म्हणणारा कोणी जग जिंकायला निघालेला कुणी योद्धा, सम्राट किंवा हुकूमशहा
नव्हता तर तो कोरोना नावाचा विषाण.ू मानवसमह ू आपल्या निर्मितीपासन ू च आपल्या बद्ध ु ीच्या
जोरावर प्रयोग करत राहिला. नवे शोध लावत आपली प्रगती करत राहिला. एका टप्प्यावर प्रगती करत
राहिला. एका टप्प्यावर प्रगतीमधला प्र गळून पडला आणि केवळ गती राहिली. माणसाला या गतीचं
वेड लागलं. होमरच्या ओडिसी या महाकाव्यातल्या प्रदीर्घ समद्ध
ृ सफरी, साहस नावाचा शोध आणि
ु ावत राहिलं किंवा ओल्गा तक
त्यातलं थ्रिल हे मानवाला लभ ु रझक
ू या गतवर्षीच्या नोबेल विजेत्या
लेखिकेच्या 'प्लाईट' या कादं बरीच्या प्रवास, गती, साहस यातील रोमांचकता हा आशयही माणसाला
याविषयी असलेले नितांत आकर्षण अधोरे खित करतं. त्यातूनच पुढे शर्यत, स्पर्धा आली. 'थांबला तो
संपला' पासून 'परफॉर्म ऑर पेरिश' असा चढता दबदबा माणसानं माणसांवर निर्माण केला. बेभान
होऊन तो सैरभैर कधी झाला हे त्याला कळलंच नाही. वेगाबरोबर आवेगही आला. शरीर, मन, बुद्धी,
भावना यांच्यातील संतल
ु न टिकवण दरु ापास्त होत गेलं. कामाच्या न संपणाऱ्या बकेट लिस्टपुढे
जिवाभावाचे मित्र जोडलेल्या आणि रक्ताच्या नात्याची वीण तुटत गेली, हे कळलेही नाही. मानवाच्या
इतिहासात या २१ व्या शतकातल्या विसाव्या वर्षानं जगातल्या मानवजातीला भय आणि चिंतेनं

255
हादरवून टाकलं. जगातल्या विविध विज्ञान क्षेत्रांतील कुणी तज्ज्ञ मंडळींना कोणतीही चाहूल न लागता
कोरोना हा विषाणू अवतरला! विश्वाची गती टिपेला गेली असताना सारं काही बंद, कुलप
ू बंद. गतीचं
प्रतीक असणारं चाक थांबलं. जायंट व्हील स्थिरावलं.
जलमार्ग, हवाईमार्ग, रस्ते, हमरस्ते, वाट, पाऊलवाटा, सारं शांत, निर्जन, रहदारी, ट्रॅ फिक जॅम,
प्रदष
ू ण या दष
ू णं दे णाऱ्यांना आत्मज्ञान झालं की यातन
ू आपण स्वत:ला वगळत होतो हे खरे नव्हते. या
विषाणन
ू े प्रगतीचा डंका पिटविणाऱ्या मानवाची चांगलीच दमछाक केली. गेल्या शतकातील जागतिक
महायद्ध
ु ात मोठी मनष्ु यहानी झाली असली, तरी त्यात एकूण ३० दे शांचा संबंध होता. आज कोरोना
जगभर म्हणजे १९३ दे शांत मत्ृ यूचं थैमान घालत आहे . महायुद्ध तर ही महामारी. काही राष्ट्रांच्या
गटाविरुद्ध दस
ु ऱ्या काही राष्ट्रांचा गट यांच्यात हे महायुद्ध जवळ होतं. इथं या इवल्याशा, उघड्या
डोळ्यांना न दिसणाऱ्या विषाणूनं संपूर्ण जगाला वेठीस

$$$$$
धरलं आहे . म्हणून या संसर्गजन्य रोगाविरुद्ध 'कोरोनायुद्ध' असे सर्रास संबोधले जात आहे . जगातल्या
महासत्ता ज्यांनी युद्ध जिंकलं होतं त्यांनाच या युद्धात कोरोनानं नामोहरम करत आणले. महायुद्ध
झाल्यावर काळाची युद्धपूर्व आणि युद्धोत्तर अशी काळाची विभागणी झाली तशी आता कोरोनापूर्व आणि
कोरोनोत्तर अशी आता काळाची विभागणी केली जाईल. जागतिक महासत्ता असलेल्या अमेरिकेत
कोरोनाचे सर्वाधिक बळी गेले आहे .
कोरोनाची सुरुवात चीनसारख्या बलाढ्य दे शात झाली. पुढारलेल्या युरोपातील सगळ्याच
दे शांत मोठ्या प्रमाणात लागण झाली. अमेरिकेने काकुळतीला येऊन भारतासारख्या गरीब दे शाकडे
औषधाची मागणी केली. कोरोनाचे संकट भयावह आहे च. पण त्याकडे सकारात्मकतेने पाहिल्यास
जगात या रोगाने स्वतःची एक लोकशाही आणि समानता प्रस्थापित केली असे म्हणता येईल. बलाढ्य,
श्रीमंत, अहं मन्य, तसेच दब
ु ळे गरीब, पिचलेले दे श आणि माणसं यांना एकाच पातळीवर आणले.
त्यामुळे या काळापुरते का होईना, सर्वांना अंतर्मुख होऊन विचार करायला भाग पाडले हे मात्र खरे .
पहिल्यांदाच असे घडले की, श्रीमंत, परदे शी प्रवास करणारे , कॉर्पोरे ट जगतातले उच्चभ्रू इ. या विषाणूचे
प्रामुख्याने वाहक झाले. हा विषाणू वरून खाली झिरपत आहे . सामान्य कष्टकरी (शहरी सोडून) माणूस
यावर खेड्यातला माणूस तसा बिनघोर आहे .
कोरोना पूर्वजग आणि कोरोनोत्तर जग यामध्ये खूप अंतर असेल असा कयास आहे .
अर्थव्यवस्था एका संकटात आल्याने काटकसर अवलंबावी लागेल. कोरोनाच्या 'स्टॅ च्यज
ू 'ने जो पॉज
सर्वांनी घेतला, या पॉजने जगाचं रूप अंतर्बाह्य बदलायला चांगलाच अवसर दिला आहे . अंतरं गातली
जळमटं निघन
ू सारे दे श आणि माणसं एकमेकांकडे स्वच्छ नजरे ने पाहू लागतील. त्यांच्यातील अहं कार,
गर्व, पर्व
ू ग्रह कमी झाला असेल. हिसकावण्याची, ओरखड्याची वर्चस्ववादी प्रवत्ृ ती कमी होऊन
'वाट्याला आलेलं वाटून घेऊ या' ही वत्ृ ती बळावेल. एकमेकांप्रती संवेदना, सौहार्द, सद्भावना वाढीस
लागली असेल.
संबंध जगभरातील उच्चभ्रूतील दे शांची आर्थिक घडी विस्कटल्याने त्याचे पडसाद सामाजिक
जीवनावर एकंदर मानवी नातेसंबंधावर झालेले असतील. नातेसंबंधाच्या कसोटीचा हा काळ आहे .

256
नातेसंबंध जर सुख आणि सुरक्षिततेची भावना निर्माण करू शकणार नसतील तर भ्रमनिरास, भय, भ्रांत
मनाचा कब्जा घेतील व मानसिक समस्यांचे पेव फुटे ल. पाश्चात्त्य दे शांच्या तल
ु नेत भारतात
कुटुंबव्यवस्थेचं फॅब्रिक अजन
ू ही टिकून राहिल्याने पाठबळ व्यवस्था (सपोर्ट सिस्टिम) या समस्येवर
लीलया फंु कर घालू शकेल.
नव्या जगात विशेषतः आपल्या दे शात विवेकवाद, उदारमतवाद, सहिष्णत
ु ा, बंधभ
ु ाव,
भगिनीभाव, एकजीव्ही टीक्यू प्रती समभाव या मल्
ू यांची नव्याने रुजवण होईल असा आशावाद आहे .
आज पोलीस, नर्सेस, डॉक्टर्स, सफाई कर्मचारी जीव धोक्यात घालन
ू बाधितांना रोगमक्
ु त करण्यासाठी
झटणाऱ्या लोकांविषयी जनतेच्या मनात अनुकंपा आणि आदराची भावना व्यक्त होताना दिसते.
संकटकाळी मंदिरे , प्रार्थनास्थळे कुलूपबंद तर अनेक नव्या ठिकाणी रुग्णालये

$$$$$
उभारली जात आहे त. मंदिरे माणसाचा प्राण वाचवू शकत नाहीत. रुग्णालये वाचवताहे त.
समाजमाध्यमातून अशा संदेशातून पुढील काळात आरोग्य सुविधांना प्रचंड महत्त्व येईल. विशेषत:
तरुणाईला हे अधिक पटलेले असेल. त्यामुळे आरोग्य सुरक्षिततेबाबत ते आग्रही राहतील.
आरोग्य व्यवस्था उत्तम करण्यासाठी दान वा प्रयोजन हा नवा दानधर्म ठरे ल. यासाठी धनिक
लोक पुढे येतील. जसे की, अमेरिकेत या रोगावर लस तयार करण्याच्या संशोधन प्रकल्पाचा येईल तो
खर्च बिल गेट्स यांनी प्रायोजित केला आहे . कोरोनाच्या सुरुवातीला तोंडाला मास्क लावणं, सॅनिटायझर
वापरणं, हात धुणं इ. खूप कटकटीचं वाटायचं. पण माध्यमांनी चहुबाजूनी त्याबाबत लावून धरल्याने
लोकांना पटायला लागले. यापुढे आता या बाबी अंगवळणी पडतील. सॅनिटायझर आणि हात धुणं हे तर
नित्याचं होऊन जाईल. माणसाच्या हालचालीवर पाळत ठे वणाऱ्या सीसीटीव्ही, सेन्सर, ड्रोन इ. प्रणाली
अधिक अद्ययावत आणि सक्षम केल्या जातील. सध्या अनेक रुग्णालयांत प्रवेश करताना प्रत्येकाला
स्पर्शविरहित इन्फ्रारे ड तापमापक गनद्वारे शरीराचे तापमान नोंदवून आत सोडले जाते. मास्कप्रमाणे
येत्या काळात हृदयाचे ठोके व शरीराचे तापमान मोजणारे ब्रेसलेट प्रत्येकाच्या मनगटावर दिसले तर
नवल वाटू नये. संसर्गजन्य रोगावर नियंत्रण ठे वण्यासाठी हे आवश्यकही आहे . परं तु हा वैयक्तिक डेटा
अन्य काही कारणांसाठी वापरला जाण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. अनेकदा असा डेटा बापरून
माणसाच्या खासगी जीवनाच्या स्वातंत्र्यावर गदा आणल्यावरून त्या व्यक्तीने न्यायालयात धाव
घेतल्याची उदाहरणे आहे त.
सार्वजनिक आरोग्याबाबत आपल्या दे शात असलेली अनास्था यापढ
ु े चालणार नाही. असा
दबाव जनतेने निर्माण करण्याची वेळ आली आहे . खाजगीकरणाच्या माध्यमातन
ू इन्शरु न्सच्या
दावणीला बांधलेल्या सार्वजनिक आरोग्याची सोडवणक
ू करवन
ू घेतली पाहिजे. संसर्गजन्य आजार
झाल्यावर उपचार यंत्रणा असणं याला शाश्वत उपाययोजना म्हणतात. सार्वजनिक ठिकाणीच
स्वच्छता, पर्यावरण याचा सार्वजनिक आरोग्याशी संबंध आहे , हे ओळखन
ू पावले उचलली पाहिजेत.
तशी ती सरकारकडून उचलली जातील अशी आशा धरू या. तरुण वर्ग पर्यावरणाच्या संवर्धनाबाबत
सजगता दाखवतो आहे . हे अलीकडील काही घटनावरून दिसले आहे .

257
 ग्रेटा थन्बर्गचं उदाहरण कुमारवर्यांना खुणावत आहे च. आरोग्य, पर्यावरण एवढं च नव्हे , तर
जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात झालेल्या तथाकथित विकासाच्या हमरस्त्यातन
ू पायी चालणारा सामान्य
माणस
ू खप
ू दरू लोटला आहे . या दृष्टीने कोरोनोत्तर काळ हा जगातल्या विद्वानांना आणि धरि
ु णांना
डोकी लावन
ू बसायला लावेल असे दिसते. भारताच्या भमि
ू केला अनन्यसाधारण महत्त्व असेल.
कोणतंही संकट एकटं येत नसन
ू त्याबरोबर नव्या संधी घेऊन येतं असं म्हटलं जातं. आज भारताची
यव
ु कांची संख्या त्रेसष्ट कोटी आहे . संबंध जग या समद्ध
ृ मनष्ु यबळाकडे डोळे लावन
ू बसलं आहे .
भारतात याच्या हाताला काम दे ण्याची योजना

$$$$$
आखली तर अर्थव्यवस्था बळकट व्हायला वेळ लागणार नाही. पुढील काळात भारताची विश्वासार्हता व
परिश्रमी मनुष्यबळ यामुळे जगातले अनेक मोठे उद्योगधंदे भारत येण्यासारखी परिस्थिती निर्माण
होईल. संभाव्य जागतिक अर्थव्यवस्थेची पडझड भारतीय लोक आणि दे श मूळच्या क्षमतांमळ
ु े तुलनेने
लवकर सावरे ल असे म्हणता येईल.

258
$$$$$

३२. अफवा आणि चुकीच्या माहितीची महामारी

- डॉ. प्रमोद गंगणमाले, इस्लामपूर, सांगली

कोरोनासंबंधित आजारावरून लोकांच्यात चुकीची माहिती, गैरसमज पसरवित, खोट्या

माहितीने, बातमीने माणसांचे संबंध एका टोकाला जातात. इतकेच नाहीतर दे शादे शांतील संबंध
बिघडतात हे साधार सांगन
ू कोरोना साथीत लस, औषधोपचारऐवजी लोकांच्यात अंधश्रद्धा, धर्मकांड,
कर्मकांड, जातिभेद पसरविले जातात. अफवा आणि चक
ु ीची माहिती परु विण्यासाठी सोशल मीडियाचा
वापर कसा करतात हे साधार स्पष्ट करून कोरोनाविषयी अफवा, चक
ु ीची, खोटी माहिती पसरविल्याने,
कोरोनाची महाभारी कशी पसरते याची माहिती या लेखात मिळते.
जगाच्या इतिहासात प्रत्येक महामारी किंवा मोठा साथीचा आजार माणसाला काही नवीन
गोष्टी शिकवन ू पणे किंवा मोठ्या प्रमाणात बदलण्याची ताकत
ू जातो. विशेषकरून मानवी संबंध पर्ण
महामारीमध्ये असते. या अगोदरच्या महामारीमुळे माणसांचे स्थलांतर झाले, संशोधनाच्या नवीन
शक्यता निर्माण झाल्या, माणसाने धर्म, प्रांत आणि भाषा या पलीकडे जाऊन विचार करायला सुरुवात
केली असे बरे च चांगले परिणाम झाल्याचे संशोधक मानतात. महामारी आपल्या मागे काही आठवणी
नक्कीच ठे वून जात असे. आता जगात कोविड-१९ ही महामारी आहे आणि याला जबाबदार आहे
कोरोनाचा विषाणू.
जागतिक आरोग्य संघटनेने सध्याच्या महामारीत infodemic ही एक नवीन शब्दावली
वापरण्यास सुरुवात केली आहे . कारण या गोष्टीने कोरोनापेक्षा जास्त प्रमाणात मानवी आयुष्य
बिघडवले आहे . Infodemic या शब्दाचा कोरोनाशी संबंधित अर्थ आहे , या आजाराबद्दल लोकांच्यात
मोठ्या प्रमाणात चुकीची माहिती पसरणे, याचे स्वरूप, अफवा, खोटी माहिती आणि खोट्या बातम्या
यामधून दिसत आहे . खोट्या बातम्या आणि माहितीने मानवीसंबंध टोकाला नेले आहे त किंवा जगात
काही ठिकाणी माणसाचे जीव घेण्यापर्यंत या गोष्टीने मजल मारली आहे . अफवा संतलि
ु त नागरी
जीवनाला धोका आहे त. त्यांच्यामुळे नागरी जीवन नष्ट होऊ शकते एवढ्या त्या धोकादायक आहे त.
भारताच्या राजधानीत दिल्ली येथे एका २२ वर्षीय मुस्लीम तरुणाला मॉबने तो कोरोना पसरवत आहे या
फेक बातमीमुळे मारून टाकले. एखाद्या आजाराची साथ जशी पसरते तशी खोटी माहिती पसरत राहते.

259
थोडक्यात, याला अफवा आणि खोट्या माहितीच्या साथीचा आजार किंवा अफवांची महामारी असे म्हणू
शकतो. Info म्हणजे information. Demic हा शब्द epidemic म्हणजे साथीचा आजार या शब्दापासन
ू
ु ीच्या माहितीची साथ किंवा अफवांची
घेतला आहे . या लेखात आपण infodemic या संज्ञेचा चक
महामारी असा घेणार आहे .
भारतात माहितीच्या साथीचा हा आजार किंवा अफवांची महामारी बऱ्याच वर्षांपासन
ू पसरली
आहे . २०१४ नंतर या आजाराने अराजक माजवले आहे . धार्मिक आणि जातीय दं गली

$$$$$
घडणे, काही लोक किंवा संघटना यांच्याबद्दल नको ती खोटी माहिती पसरणे आणि यातून राजकारण
साधणे ही भारतात नित्याची बाब झाली आहे . भारतातील जवळपास संपूर्ण राजकारण गेल्या काही
वर्षात अफवांच्या आणि फेक बातम्यांच्या प्रसारातच गुरफटले आहे .
जगात प्रत्येक दे शात सध्या या माहितीच्या साथीने धुमाकूळ घातलेला आहे . खोटी आणि
चुकीची माहिती ही एखाद्या साथीच्या आजारासारखीच पसरते म्हणून याला साथ असे संबोधले आहे .
अफवांची ही महामारी किंवा खोट्या माहितीची साथ म्हणजे कोरोनाबद्दल, याच्या जन्माबद्दल,
प्रसाराबद्दल किंवा औषध आणि उपचाराबद्दल चुकीची माहिती पसरणे. अफवा (Rumor) आणि खोटी
माहिती किंवा बातम्या (fake information or news) यांच्या माध्यमातून ही साथ सध्या जगभर
पसरली आहे . माहितीची किंवा अफवांची ही साथ कोरोनापेक्षा भयंकर आहे . कोरोना होण्यासाठी निरोगी
माणसाला रोगी माणसाच्या किमान तीन फूट जवळ जावे लागते. पण अफवांची साथ तशी नाही. ती
सोशल मीडियाच्या माध्यमातून एका माणसाकडून हजारो किलोमीटर दरू जाऊ शकते. क्षणात हजारो
लाखो माणसांना आपल्या जाळ्यात ओढू शकते. ही माहितीची साथ पसरण्याचे मुख्य माध्यम आहे
सोशलमीडिया. जागतिक आरोग्य संघटनेने माहितीची साथ किंवा अफवांची महामारी पसरण्यासाठी
सोशल मीडियाला जास्त जबाबदार धरले आहे . खोट्या माहितीची ही साथ एवढ्या वेगाने पसरत राहिली
की यावर मात करण्यासाठी जागतिक आरोग्य संघटनेने आपल्या संस्थेच्या कार्यालयात यावर एक
वेगळे कार्यालय सुरू केले. आहे . जगात कोणीही या कार्यालयाशी संपर्क करून आपल्याला मिळालेली.
माहिती बरोबर आहे का, याची खात्री करू शकतो.
कोरोनाच्या काळात अशा अफवा किंवा चक
ु ीची माहिती पसरून एकमेकांबद्दल गैरसमज
निर्माण होण्याचे प्रमाण प्रचंड आहे . कोविड १९ चा कोरोना विषाणू हा मानवनिर्मित आहे आणि
कोरोनाचा विषाणू तयार केला आहे ही आताची जगात सर्वात जास्त पसरलेली अफवा किंवा फेक बातमी
आहे असे जागतिक आरोग्य संघटनेचे मत आहे . WHO ने किंवा जगातील जवळपास सर्वच शास्त्रज्ञांनी
असे मत मांडले आहे की हा विषाणू तयार केला गेला नाही. पण हा विषाणू तयार केला गेला आहे यावरून
चीन आणि अमेरिका या दोन दे शांचे संबंध सध्या खप
ू ताणले गेले आहे त. यावरून कधी काय होईल
सांगता येत नाही अशी परिस्थिती आहे . जर यातन
ू चीन आणि अमेरिका यांच्यात यद्ध
ु सरू
ु झालेच; तर
जग आपोआप या युद्धाच्या खाईत लोटले जाईल अशी साधारण भीती मागील आठवड्यात सर्व
वर्तमानपत्रांनी छापली होती.

260
 भारतातल्या ८०% लोकांचे मतसुद्धा हे च आहे की हा कोरोनाविषाणू चीनने निर्माण केला आहे .
भारतामधील अफवांचे जन्मदाते तर कमालीचे कल्पक आहे त. चीनने हा विषाणू तयार केला हे
सांगण्यासाठी जपानच्या नोबेल प्राप्त शास्त्रज्ञाचे नाव वापरले गेले. तासक
ु ू होण्जो या नोबेल प्राप्त
शास्त्रज्ञाने चीनच्या वह
ु ानमधील प्रयोगशाळे त काम केले असन
ू चीननेच हा विषाणू तयार केला
असल्याचे त्यांनी सांगतिले आहे असा फेक मेसेज पसरवला गेला आणि

$$$$$
कहर म्हणजे ‘हे जर खोटे ठरले तर मी माझा नोबेल पुरस्कार परत दे ईन' असं त्या शास्त्रज्ञाच्यावतीने
फेक बातमीदारानेच जाहीर केले. (फेक आणि खोट्या ज्ञानावर भारतीय लोकांना एवढा विश्वास
ठे वायची सवय असल्यामुळेच कदाचित या बातमीदाराला भारतात नोबेल प्राप्त शास्त्रज्ञ मिळाला नाही
आणि त्याने याची खोटी बातमी सत्य वाटण्यासाठी जपानच्या शास्त्रज्ञाचे नाव वापरले असावे!) या
बातमीची सत्यता काही संस्थांनी तपासली तेव्हा लक्षात आले की तासुकूहोण्जो यांनी कधी चीनमध्ये
कामच केले नाही आणि त्यांनी हा विषाणू कसा तयार झाला यावर काहीही भाष्य केलेले नाही.
रशियामध्ये हा विषाणू मानवनिर्मित असून एका मायक्रोचिपमध्ये हा बसवला जातो आणि लोकसंख्या
नियंत्रणासाठी पसरवला जातो अशा आशयाची एक फेक बातमी आणि यूट्यूब व्हीडिओ पसरत होता.
यासाठी बिल गेट्स यांना जबाबदार धरण्यात आले. यावर रशियन सरकारला हे खोटे आहे हे
सांगण्यासाठी समोर यावे लागले. एवढे च नव्हे तर रशियामध्ये अफवांचा आणि खोट्या बातम्यांचा
पाऊसच सुरू झाला यावर रशियन सरकारला खोट्या बातम्या आणि अफवा पसरवणाऱ्यांविरोधी
कायदा करावा लागला. असा कायदा भारतात असता तर कदाचित जपानच्या शास्त्रज्ञाचे नाव वापरून
खोटी बातमी पसरवणाऱ्याला आपल्या इथेही अटक झाली असती; पण भारतात कोरोनाची आणि
त्यावरील उपचाराची चुकीची माहिती पसरवण्याविरोधी असा कायदा होणार नाही. कारण असा कायदा
करणारे च अर्धे अधिक लोक तुरुंगात जाण्याची भीती!
हे झाले या विषाणूच्या जन्माचे. याचा प्रसार कसा होतो याच्या तर हजारो अफवा, फेक बातम्या
आणि रं जक कथा जगभर पसरत आहे त. अमेरिका म्हणते हा विषाणू चीनने पसरवला, चीन मध्यंतरी
म्हणत होते हा विषाणू अमेरिकन सैनिकांनी पसरवला, इस्राईल लोक म्हणत आहे त तो मस्लि
ु मांनी
पसरवला, भारतातले लोकसुद्धा म्हणत आहे त हा विषाणू मुस्लीम लोकांनी पसरवला. यासाठी 'कोरोना
आतंकवाद' असा शब्द वापरला गेला. हे झाले भारतातील, तिकडे अगदी सुशिक्षित अशा इंग्लंडमध्ये
मोबाईलच्या ५ जी च्या टॉवरमळ
ु े कोरोना पसरतो अशी अफवा पसरली आणि लोकांनी हे टॉवरच जाळून
टाकले. कोरोना कसा पसरतो हे वारं वार सांगन
ू ही याचा विषाणू रे डिओ आणि विद्यत
ु लहरीमधन
ू पसरत
नाही हे सांगण्यासाठी इंग्लंडमधील बऱ्याच विद्यापीठांना आपल्या वेबसाईटवर विशेष पेज तयार करावे
लागले. घरात फिरणारी माशी आणि डास कोरोना पसरवतात ही अफवा जगभर एवढ्या दे शात पसरली
की शेवटी जागतिक आरोग्य संघटनेला समोर येऊन बिचाऱ्या माशीला वाचवावे लागले. केनियामध्ये
जिवंत बाईचा फोटो तिला कोरोना झाला नसतानाही ही कोरोनाने मेली म्हणन
ू दे शभर फिरत राहिला.

261
 कोरोनावरील उपचाराच्या खोट्या बातम्यांनी आणि चुकीच्या माहितीने जगात त्सुनामी आली
आहे असे वाटते. जगात प्रत्येक दे शात अवैज्ञानिक उपाय लोकांनी कोरोनावर सच
ु वले आहे त. फक्त
ू जगाला किंवा मानवाला माहीत झालेल्या या विषाणव
दोनच महिन्यांपर्वी ू र

$$$$$
आमच्या पर्व
ू जांनी दोन हजार वर्षांपर्वी
ू च औषध शोधले आहे असले भंपक दावे केले जाऊ लागले.
भारतात याची सरु
ु वात झाली २२ मार्चच्या कर्फ्यूपासन
ू . बरोबर या दिवशी कर्फ्यूमळ
ु े कोरोनाचा विषाणू
कसा संपून जाणार आहे याच्या रं जक कथा संपूर्ण दे शभर पसरत होत्या. टाळी आणि थाळी वाजवणे
यामुळे विषाणू मरे ल आणि आवाजाच्या भीतीने कोरोना पळून जाईल असले बालिश दावे समाजातील
सशि
ु क्षित घटक सोशल मीडियामध्ये करत होता. जगभर एवढ्या अफवा पसरत आहे त हे पाहून
जागतिक आरोग्य संघटनेला समोर येऊन खोट्या प्रचाराला उत्तर दे ण्यासाठी आपल्या वेबसाईट वर
mythbusters असे एक वेगळे पेज सुरू करावे लागले. यातून WHO ने आतापर्यंत अफवा आणि खोट्या
बातम्यावर खुलासे प्रसिद्ध केले आहे त. WHO च्या मतानुसार जेवणात मिरी वापरून, कीटकनाशक
आपल्या शरीराच्या आत वापरून, मिथेनॉल किंवा इथिनॉल पिल्यामुळे, उन्हात उभा राहून, दारू
पिल्याने, गरम पाण्याने अंघोळ केल्याने, न्यूमोनिया या आजारावरील औषध घेतल्याने, लसून
खाल्ल्याने अशा कोणत्याही उपायाने कोरोना बरा होणार नाही. सर्व धर्माच्या धर्मगुरूंनी आपल्या
धर्माच्या जीवनपद्धती कोरोनापासून माणसाला वाचवू शकतात हे सांगण्यासाठी अफवा आणि खोट्या
बातम्याचा भडिमार सुरू केला. पण कोरोनाने त्यांचे पितळ असे उघडे पाडले की सर्व धर्माची
प्रार्थनास्थळे गेली तीन महिने बंद आहे त. कुणी हवन आणि यज्ञ करून कोरोना जातो असे सांगितले,
कुणी अल्लाच्या नावाचा जप करायला सांगितला, तर कुणी क्रॉस फिरवला की कोरोना पळून जातो
असले प्रयोग सांगितले. शुक्ल पक्ष सुरू होणार आणि आजच थाळी वाजवली की हवेत लहरी तयार
होऊन कोरोनाचा शेवट होणार अशा अफवा भारतात जोरदार पसरल्या पण त्यानंतर कोरोना
पसरण्याचा वेग पहिल्यापेक्षा जास्तच झाला.
कोरोनाच्या निमित्ताने खोट्या बातम्या, चुकीची माहिती आणि अफवा पसरवणे हा विषय
जगाच्या विचारपटलावर पुढे आला आहे . यानिमित्ताने जागतिक आरोग्य संघटना आणि युनो या
जगातील दोन मोठ्या जागतिक संघटनांना पुढे यावे लागले. अफवा हे तसे किरकोळ वाटणारे संकट
आज जगात कोरोनापेक्षा भयंकर रूप धारण करत आहे . यावर जगातील दे शांनी वेळीच लक्ष दे ण्याची
गरज आहे . बऱ्याच दे शातील आणि वेगवेगळ्या समाजातील वादांना धार्मिक, राजकीय, सांस्कृतिक,
भाषिक आणि लैंगिक अफवा आणि खोटी माहिती जबाबदार आहे असे संशोधनातन
ू समोर येत आहे .
ु े समाजाचे किंवा आंतरराष्ट्रीय संबंधांचे नियंत्रण
जगात सर्वत्रच अफवा पसरत आहे त आणि त्यामळ
सट
ु ल्यासारखे झाले आहे . जग यद्ध
ु ाच्या खाईत जाईल का अशी साधारण भीती निर्माण झाली आहे .
ु कदाचित पाण्यासाठी किंवा तेलासाठी लढले जाईल असे आपण म्हणत होतो; पण तिसरे
तिसरे महायद्ध
ु अफवा किंवा चक
महायद्ध ु ीच्या माहितीच्या महामारीने होण्याच्या जवळ मानवी जग आलेले आहे .

262
 भारतासारख्या समाजात अफवांची महामारी फक्त कोरोनाच्या काळात आलेली आहे असे नाही
तर आपल्याकडे ही साथ कायमच असते. धर्म, जात, श्रद्धा, परं परा, भाषा, प्रांत यांच्या माध्यमातन
ू
आणि यांच्या नावाखाली बऱ्याच अफवा पसरवल्या जातात. भारतासारख्या दे शात

$$$$$
अफवांचे राजकारण करून सत्ता हस्तगत केल्या जातात. कोरोनाच्या निमित्ताने फेक बातमी, फेक
माहिती आणि अफवा हे विषय आपण सर्वांनी समजन
ू घेणे महत्त्वाचे आहे . फक्त कोरोनाच्या काळात
अफवा आणि खोटी माहिती यापासून आपल्याला वाचवण्याची गरज नाही तर सतत यापासून आपण
सावध असले पाहिजे. आपल्या समाजात अफवा या अंधश्रद्धा वाढवण्याचेच काम करत असतात. अफवा
आणि फेक बातम्या या एक प्रकारच्या अंधश्रद्धाच आहे त. पण अफवा जाणीवपूर्वक पसरवल्या जातात
याची आपण नोंद घेतली पाहिजे.
आजच्या अफवा उद्याच्या जगात सत्य बनून लोकांची मनं आणि मतं कलुषित करत असतात
हे आपण लक्षात ठे वले पाहिजे. उदा. जेम्स लेन या लेखकाने जिजाबाई आणि दादोजी कोंडदे व
यांच्याबद्दल लोक कानात असे असे पुटपुटतात म्हणून अफवांच्या जीवावरच आपल्या पुस्तकात
भारतीय समाजातील एका आदर्श स्त्रीचे, एका आदर्श मातेचे चारित्र हनन करण्याचा प्रयत्न केला. त्या
सुद्धा अफवाच होत्या. आपल्याकडे इतिहास संशोधनाच्या वैज्ञानिक पद्धती अस्तित्वात नाहीत त्यामुळे
आपला इतिहास म्हणजे अफवांचा काळ्या पाण्याचा समुद्रच भासतो. आपल्या समाजात इतिहासरं जक
कथा करून सांगितला जातो. छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या इतिहासात एवढी फेक माहिती भरली
आहे की, त्यांचे खरे रूप आणि कार्य लोकांना कळूच नये अशी व्यवस्था आहे . म. गांधी आणि पंडित
नेहरू हे अफवा आणि फेक माहितीने सर्वात जास्त बदनाम केलेले लोकनेते आहे त. हीच अवस्था संत
तुकाराम महाराजांच्या पुष्पक विमानाची आणि संत ज्ञानेश्वर यांच्या भिंत चालवण्याची. संत आणि
महापुरुष यांच्या जीवनाला चमत्कार आणि रं जकता जोडून त्यांचे खरे कार्य लपवले जाते आणि असे
संत आणि महापुरुष फक्त प्रतीक म्हणून वापरली जातात. एका बाजल
ू ा अफवा आणि फेक
इतिहासाच्या जोरावर महापुरुषांच्या नावावर दं गली घडवल्या जातात आणि समाजात फूट पाडली जाते
तर दस
ु ऱ्या बाजल
ू ा अफवा आणि फेक इतिहास सांगून काही संत आणि महापुरुष यांच्याबद्दल समाजात
राग आणि द्वेष निर्माण केला जातो.
अफवा किंवा चुकीची माहिती पसरवण्यामध्ये मोठा वाटा हा सोशल मीडियाचा आहे . सोशल
मीडियामळ
ु े अफवा भयानक रूप धारण करतात. अगोदरसद्ध
ु ा अफवा पसरत असत पण काही एक
किलोमीटरच्या अंतरात या अफवेचे अस्तित्व संपन
ू जात होते. पण आता सोशल मीडियामळ
ु े अफवा
क्षणात हजारो किलोमीटरचे अंतर पार करतात. कोणतरी जाणीवपर्व
ू क एखादी अफवा तयार करत
असते. ही अफवा पहिल्यांदा सोशल मीडियाच्या एखाद्या माध्यमात येते. तिथन
ू मग ती व्यक्तीकडून
व्यक्तीकडे पसरत जाते. मग सोशल मीडियाच्या ग्रप
ु वर पसरत राहते. इथन
ू च ही अफवा भयानक रूप
धारण करायला सरु
ु वात करते. जास्त लोकांनी एकमेकांना ही माहिती पाठवली की लोक यावर सत्य
म्हणून विश्वास ठे वतात. नंतरच्या टप्प्यात ही अफवा सत्याचे स्वरूप घेते. लोकांच्या मनात भीती

263
निर्माण होते. भीतीतून सावध राहण्यासाठी लोक मग स्वरक्षणाचा मार्ग निवडतात. यातून समूह हिंसक
होतो आणि कोणाचा तरी जीव घेतो. पालघरच्या लोकांनी साधंन
ू ा अशा अफवामळ
ु े च मारले.

$$$$$
त्या गावात अशाच अफवा पसरल्या होत्या की मल
ु ांना पकडणारी टोळी फिरत आहे . Indian Whatsapp
lynchings असे एक विकिपीडिया पेज आहे . यामध्ये मे २०१७ ते मे २०१९ या दोन वर्षातील
अफवांच्यामळ
ु े झालेल्या ५७ मॉबलीन्चिंगच्या गन्
ु ह्यांची माहिती दिली आहे . त्यानस
ु ार भारतात या
दोन वर्षात ५२ माणसांचा बळी फक्त अफवांनी घेतला आहे आणि धक्कादायक म्हणजे यातील ५७
गुन्ह्यांपैकी ३० ठिकाणी कोणालाही अटक झालेली नाही आणि जिथे अटक झाली आहे तिथे गुन्हा सिद्ध
होण्याचे काय होईल याची कल्पनाच केलेली बरी. या गुन्ह्यांकडे लक्ष दिल्यास अफवांचे आणखी एक
वैशिष्ट्य लक्षात येते. ते म्हणजे अफवा समाजातील अल्पसंख्यांक आणि मागास समूहाबद्दल लवकर
पसरतात आणि विरोधी जमाव अशा लोकांच्याविरोधी लवकर हिंसक होत असतो. वरील ५२ मत
ृ
लोकांच्यापैकी जवळपास २५ लोक मुस्लीम आहे त. इतर लोक भिकारी, दलित, आदिवासी, आणि
समाजातील मागास घटक आहे त.
अफवांच्यामुळे समूहाचे रूपांतर गर्दीत होते. गर्दीला विचार आणि विवेक नसतो. गर्दी आपल्या
डोक्यात एकाचवेळी राग आणि हिंसा घेऊन फिरत असते. गर्दी कायदा, पोलीस, कोर्ट, किंवा इतर
कोणत्याही विवेकी मार्गावर विश्वास ठे वत नसते. तिला विचार नसतात. तिला प्रशिक्षण नसते. ती
लगेच हिंसक होत असते. गर्दीला राष्ट्रभक्ती, धर्म, जात, आपले गाव, कुटुंब यांचे रक्षण करायचे आहे
असल्या भावनांनी घेरले तर मग ती जास्तच विषारी होते. आपल्या कुटुंबाच्या गावाच्या, समाजाच्या
दे शाच्या धर्माच्या आणि जातीच्या रक्षणाच्या भ्रमात अशी गर्दी क्षणात कोणाचाही जीव घेऊ शकते.
मुळातच अफवा फक्त खोटी माहिती दे त नाहीत तर त्यासोबत सदर माहिती वाचणाऱ्या माणसाच्या
मनात प्रचंड राग निर्माण करत असतात. फक्त मुलं पळवणारी टोळी आली आहे एवढी अफवा सांगून
चालत नाही तर ही टोळी मुलांचे अवयव काढून विकते, डोळे फोडते, मुलांचे लैंगिक अवयव काढते, त्यांचे
डोळे काढून त्यांना भीक मागायला लावते असल्या भीतीदायक गोष्टी सोबत सांगितल्या जातात. अशी
ु ल किंवा अशक्त माणूस मग अशा गर्दीचा
रागावलेली गर्दी एखाद्या बॉम्बसारखीच असते. एखादा दर्ब
शिकार होतो. गर्दी सहसा कधी श्रीमंत किंवा ताकत असलेल्या माणसाला मारत नाही किंवा गर्दी कधी
सत्तेला प्रश्न विचारत नाही. गर्दी कायम फक्त गरीब आणि अशक्त माणसाला लक्ष्य करत असते. याचे
कारण आहे अफवा किंवा चक
ु ीची माहिती ही या लोकांच्याबाबतच पसरवली जाते. भारतात अफवा किंवा
चक
ु ीच्या माहितीमळ
ु े दिवसाला किमान एकतरी बळी जात असेलच. हे बळी असतात समाजातील
गरीब, भीक मागन
ू जगणारे , भटकणारे लोक, गोसावी, मजरू . वर हे कृत्य एका विशिष्ट अशा नैतिक
भावनेतन
ू केल्याची समाधानाची आणि आनंदाची भावना गर्दीला उन्मादी बनवते. मग गर्दी मारलेल्या
माणसाच्या मत
ृ दे हाभोवती नाचू शकते, विजयाची भावना मनात घेऊन जल्लोष करते, मिरवणक
ू
काढली जाते. पालघरमध्ये मारले गेलेले साध,ू लातरू मध्ये मारले गेलेले भिकारी, उत्तरप्रदे श आणि
बिहार इथे मारले गेलेले भिकारी, पेहलू खान याने गाईचे मटण घरात आणले आहे अशी पसरवली

264
गेलेली अफवा, गुजरातमध्ये दलित तरुणांना झालेली मारहाण या मागील काही वर्षात अफवांच्यामुळे
घडलेल्या घटना आहे त,

$$$$$
ज्यात बहुतांशी ठिकाणी लोकांचा जीव गेलेला आहे आणि गर्दीचे उन्मादी चित्र पाहायला मिळालेले आहे .
अफवा पसरवणाऱ्या यंत्रणा काम करत असतात. या यंत्रणा कोणती अफवा खतपाणी घालन
ू किती मोठी
करायची हे ठरवत असतात. काही वेळेला अपघाताने घडलेल्या घटनांना अफवा आणि खोटी माहिती
पसरवून सदर अपघात म्हणजे सुनियोजित कट होता अशी भलावण केली जाते. पालघरमध्ये झालेल्या
साधूंच्या हत्या, मुलं चोरायला टोळी फिरत आहे या अफवेतून झाल्याचे प्राथमिक अंदाज सर्वांनी व्यक्त
केले; पण काही टी. व्ही. वाहिनींनी या हत्यांचे इतके फेक विश्लेषण प्रसारित केले की त्या गावात एक
जरी मुस्लीम कुटुंब असते तर दं गली भडकल्याच असत्या. नंतर एका बातमीदाराने तर याचे संबंध
इटलीपर्यंत नेऊन ठे वले. पण धक्कादायक बाब म्हणजे नंतर अशाच साधूंच्या हत्या उत्तरप्रदे शमध्ये
झाल्या; पण त्यावेळी हीच अफवा पसरवणारी यंत्रणा हा अपघात होता याची कथा पसरवत राहिल्या.
अफवा किंवा चुकीची माहिती गैरसमजातून पसरणे हे कमी धोक्याचे असते कारण गैरसमज
ु स्त केले जाऊ शकतात. पण मागील काही वर्षात जगात किंवा वेगवेगळ्या समाजात पसरणाऱ्या
दरु
अफवा किंवा चुकीची माहिती या सुनियोजित असतात असे दिसते. यांना अफवा म्हणण्यापेक्षा फेक
माहिती किंवा चुकीची माहिती असे म्हणता येईल. याला राजकारण हे महत्त्वाचे कारण असते. मुद्दाम
पसरवल्या जाणाऱ्या चुकीच्या बातम्या यांचे उद्देश वेगळे असतात.
राजकारणामध्ये चुकीची माहिती दे ण्यामध्ये दोन उद्देश असतात. एक आपल्याबद्दल लोकांचे
मत चांगले तयार करायचे आणि दस ु रे म्हणजे विरोधकांना बदनाम करायचे. जगातल्या बहुतांशी
मोठ्या दे शात निवडून आलेली सरकार याचाच उपयोग करून निवडून आलेली दिसतात. अशा चुकीच्या
माहितीमुळे लोकशाहीची संपूर्ण प्रक्रियाच संपून जाण्याच्या मार्गावर आहे . राजकारणासाठी तयार
केलेल्या फेक बातम्या या जास्त विखारी आणि अमानवी असतात. एक नेता प्रामाणिक आहे आणि
विरोधक अप्रामाणिक आहे त, एक नेता दे शभक्त आहे आणि विरोधकं दे शविरोधी आहे त, एक नेता
दे शासाठी सर्वस्व त्याग करायला तयार असतो आणि विरोधकं मात्र स्वत:च्याच हिताच्या गोष्टी
पाहतात, एका नेत्याच्या हातातच दे श सुरक्षित आहे आणि विरोधकांच्या हातात दे श असुरक्षित आहे ,
एका नेत्याला शत्रू राष्ट्र सतत भीत असते तर विरोधक शत्रू राष्ट्राला मिळालेले आहे त, एक नेता
म्हणजेच दे श आहे आणि विरोधक म्हणजे दे शद्रोही आहे त असे भ्रम निर्माण करणारी चक
ु ीची माहिती
किंवा अफवा पसरवली जाते. उदा. अमेरिकेचे अध्यक्ष ट्रम्प यांनी आत्ताच हे सांगायला सरु
ु वात केलेली
आहे की त्यांच्याविरोधी उमेदवाराला चीनची मदत आहे , भारतात विरोधक निवडून आले तर
पाकिस्तानात फटाके वाजतील आणि पेढे वाटले जातील असा प्रचार केला जातो, इस्राईलमध्ये आता
झालेल्या निवडणक
ु ीत एका उमेदवाराने जाहीर केले की विरोधकांना मत दे णाऱ्या माणसाला कोरोना
होण्याची जास्त शक्यता आहे (हा उमेदवार निवडून आला आणि दे शात मंत्री झाल्यावर यालाच कोरोना
झाला हा भाग वेगळा).

$$$$$

265
 राजकारणासाठी निर्माण होणाऱ्या फेक माहितीच्या मागे एक नियोजित यंत्रणा काम करत
असते. ज्यांनी या तयार केल्या आहे त ते वेगवेगळ्या माध्यमातन
ू या बातम्या सतत लोकांच्याकडे
पोचवतात. यातन
ू मतदार मतदार राहत नाहीत तर त्यांचीही गर्दी तयार होत असते. मतदारांची
विचारहीन आणि विवेकहीन गर्दी तयार झाली तर मग असे लोक गर्दी ज्या पद्धतीने हिंसा करते त्याच
पद्धतीने लोकांना निवडते. अशा गर्दीने निवडलेली लोक मग लोकहिताच्या कोणत्याही गोष्टी करत
नाहीत. अफवा व फेक माहितीच्या आधारे निवडून आलेले लोक पढ
ु ील पाच वर्षे सतत अफवा आणि
फेक माहिती पसरवत राहतात. बाकी काही केले नाही तरी चालते. आपल्या मतदाराला ते सतत अशा
भ्रमात ठे वतात की तो असुरक्षित आहे आणि मी आहे म्हणून तो सुरक्षित आहे . इतर धर्म, जात आणि
विरोधक यांच्याबद्दल सतत तेच तेच विखारी प्रचार केले जातात. याचा वाईट परिणाम असा होत आहे
की निवडून आलेले लोक लोकहिताच्या कोणत्याही गोष्टी करत नाहीत. नोकरभरती बंद असते, शेतकरी
अडचणीत असतो, चांगले शिक्षण नाही, चांगल्या आरोग्यसुविधा नाहीत, अर्थव्यवस्था डबघाईला येते,
कायदा सुव्यवस्था नाही, उद्योग बंद पडत आहे त तरीही तेच तेच लोक निवडून येतात कारण त्या
लोकांना माहीत आहे त्यांच्या हातात निवडून येण्याचे अफवा आणि फेक माहितीचे हुकमी शस्त्र आहे .
कोरोना विषाणूच्या भीतीने लाखो लोक रस्त्यावर चालत आहे त, चालून चालून लोकांचे जीव जात
आहे त, किड्यामुंग्यांसारखी माणसं रे ल्वेखाली चिरडली जात आहे त, एखादी बाई आपल्या मुलांना
खांद्यावर घेऊन दोन हजार किलोमीटर चालत आहे , रस्त्यावर सांडलेलं दध
ू रस्त्यावर फिरणारी कुत्री
आणि उपाशी माणसं एकत्रितच पीत आहे त; पण सरकार जागचे हालत नाही. कारण सरकारमधील
लोकांना हे माहीत आहे की उद्या या लोकांना रोजगार, निधी, अन्न, सुरक्षितता, प्रवासाची साधनं आणि
जीवनाची हमी यातील काही नाही दिले तरी चालेल फक्त यांच्या हातात असलेल्या मोबाईलमध्ये
अफवा आणि फेक माहितीचा एक विषाणू सोडला की हे आपलेच आहे त.
अफवा आणि फेक बातमीपासून संरक्षण करण्याचे उपाय
१) अफवा जरी पसरत असल्या तरी त्यांची सत्यता तपासणाऱ्या खाजगी यंत्रणासुद्धा विकसित
झालेल्या आहे त. बऱ्याच वेबसाईट सत्य काय हे उघड करत असतात. आपल्याकडे आलेली कोणतीही
संशयास्पद माहिती आपण चेक केली पाहिजे, तपासून घेतली पाहिजे. अफवा किंवा फेक माहितीपासून
वाचण्याचा हा सर्वात चांगला मार्ग आहे .
उदा. युनेस्कोने भारतीय राष्ट्रगीताला जगातील सर्वोत्तम राष्ट्रगीत असा दर्जा दिला आहे . मा.
नरें द्र मोदींना सर्वोत्तम पंतप्रधान असे घोषित केले आहे आणि २००० रुपयांच्या नवीन नोटे ला जगातील
सर्वोत्तम चलन म्हणन
ू दर्जा दिला आहे अशा फेक बातम्या भारतातील सर्व लोकांच्या मोबाईलवर
आलेल्या आहे त. यन
ु ेस्कोच्या नावाने फिरणाऱ्या या बातम्यांची सत्य पडताळणी आपण करू शकतो. या
बातम्या खऱ्या आहे त का खोट्या हे तपासण्यासाठी गग
ु लवर जाऊन तिथे FactCheck असा शब्द टाईप
करायचा आणि त्यापढ
ु े आपल्याला

$$$$$
मिळालेली माहिती लिहायची. लगेच आपल्याला वेगवेगळ्या FactCheck करणाऱ्या वेबसाईट दिसतात.
त्या वेबसाईटवर बटन दाबले की खरी बातमी काय आहे हे समजते. भारतातील प्रमुख सर्व वर्तमानपत्र

266
ऑनलाईन factcheck करत असतात. snopes.com, scroll.com अशा काही वेबसाईट factcheck
करण्याच्या क्षेत्रात आपली विश्वासार्हता टिकवन
ू आहे त.
ज्यांच्या नावाने अफवा पसरवल्या जातात त्या संस्था किंवा व्यक्तीकडे अगोदर चौकशी केली
पाहिजे. नासाने असे असे जाहीर केले म्हणन
ू बऱ्याच अवैज्ञानिक गोष्टी सत्य म्हणन
ू नासाच्या नावाने
पसरवल्या जातात अशी एखादी बातमी आपल्याकडे आली तर नासाच्या वेबसाईटला भेट दे ऊन सत्य
जाणन
ू घ्यावे. अशा बातम्यांची सत्यता संबंधित संस्थेला विचारून लगेच तपासली जाऊ शकते. काही
वेळेला ज्या संस्थेच्या नावाने ही बातमी पसरत आहे त्या संस्थेच्या वेबसाईटवर संबंधित संस्थेने सत्य
काय आहे याचा खुलासा केलेला असतो.
२) अफवा किंवा फेक माहिती आणि बातम्या सशि
ु क्षित लोकांकडून अधिक पसरतात असा
अनुभव आहे . समाजातील या लोकांची जबाबदारी अधिक आहे . आपण पाठवलेल्या माहितीवर इतर
लोक लगेच विश्वास ठे वतात कारण सशि
ु क्षित माणसाची एक विश्वासार्हता असते. समाजातील या
घटकाने आपल्याकडे आलेली संशयास्पद माहिती सरसकट चौकशी न करता फॉरवर्ड करू नये.
३) कोणत्याही अफवेच्या किंवा फेक महितीच्या जाळ्यात अडकून कधी कायदा हातात घेऊ नये.
कोणताही न्याय पोलीस आणि न्यायालय यांच्या माध्यमातून केला गेला पाहिजे. आपणच पोलीस
आणि न्यायाधीश होण्याचे टाळावे. अफवा माणसांना भावनिक बनवत असतात आणि कायदा हातात
घ्यायला उद्युक्त करत असतात. आपण कधी आपला विवेक ढळू दे ता कामा नये. काही संशयास्पद
दिसले तर पोलिसांना कळवणे हे सर्वात चांगले असते.
४) भिकारी, दलित, आदिवासी आणि अल्पसंख्याक या लोकांच्याबद्दल आपल्या मनात
असलेल्या गैरसमजुती काढून टाकायला हव्यात. गावात असे लोक आले म्हणजे ते मुलांना न्यायला
आले आहे त असे समजून त्यांना मारू नये. आपल्याला संशय आल्यास गावात आलेल्या अनोळखी
माणसांची चौकशी जरूर करावी. गावातील ग्रामसेवक किंवा पोलीस पाटील किंवा इतर जबाबदार
यंत्रणेला याची माहिती द्यावी. पोलिसांना कळवणे हा उत्तम आणि सुरक्षित मार्ग.
५) सरकारने अफवा आणि चुकीची माहिती पसरवण्यावर कडक कायदे करावेत. कायद्याचा
धाक असल्याशिवाय या गोष्टी नियंत्रणात येणार नाहीत. अफवा पसरवणाऱ्यावर कडक कारवाई होत
नाही किंवा कायदा नाही यामुळे लोक अशा अफवा पसरवत असतात.
६) अफवांचे आणि खोट्या माहितीचे राजकारण असते हे आपण लक्षात घेतले पाहिजे. त्यासाठी
सतत वाचन करणे आणि नेमकी माहिती घेणे हे आपले नागरिक म्हणून कर्तव्य आहे . आपण नेमकी
माहिती घेत नाही म्हणन
ू अफवा लगेच पसरत असतात.

$$$$$
७) विशेषकरून सोशल मीडियावर कोणताही विश्वासार्ह संदर्भ न दे ता अफवा किंवा फेक
बातम्या जास्त पसरवल्या जातात. सोशल मीडियावरच्या बातम्यांच्यावर खात्री केल्याशिवाय विश्वास
ठे वू नये. व्हॉट्सअपवर, फेसबक
ु , ट्विटर यावरून आलेल्या बातम्या या खोट्या असण्याची जास्त
शक्यता असते.

267
$$$$$

३३. कोरोनोत्तर मराठीसाहित्यातील स्त्रीवाद

- डॉ. वंदना महाजन, मुंबई

268
 स्त्रीवादी साहित्याची वाटचाल थोडक्यात विशद करून, भारतीय स्त्रीमुक्ती चळवळीच्या मागे
स्त्रीवादी साहित्यनिर्मिती आहे . स्त्रियांचे अस्तित्व, त्यांचे प्रश्न व समस्या, आर्थिक व्यवस्था यासाठी
विविध स्त्री संघटनांचे लढे चाललेले आहे त, चालणार आहे त. स्त्रियांच्या मानवी हक्काचा लढा
सजगतेने लढावा लागणार आहे . भविष्यकाळातील स्त्रीपरु
ु ष समानता, विषमता, आर्थिक व्यवस्था,
स्त्री अस्तित्व, वर्गविग्रह यावर नेमकेपणाने बोट ठे वन
ू स्त्रीला जावे लागणार आहे . कोरोनोतर
मराठीतील स्त्रीवादी साहित्याची वाटचाल परखडपणे या लेखात मांडली आहे .
साहित्य आणि समाज यांचा अनोन्य संबंध आहे . सामाजिक पर्यावरण साहित्याला नेहमीच
प्रभावित करीत आले आहे . आधुनिक काळात निर्माण झालेल्या वेगवेगळ्या चळवळी सातत्याने मानवी
मूल्यांची जोपासना करण्याचा आग्रह करीत आहे त. यातून जी सिद्धांतने निर्माण झालेली आहे त, या
सगळ्याच सिद्धांतांनी सामाजिक जीवनात अस्तित्वात असलेल्या विषमतेच्या विरोधात आवाज
उठवला. अर्थात, संपूर्ण जगात पुरुषसत्ताक व्यवस्था अस्तित्वात असल्यामुळे नेहमीच
स्त्रियांविषयीची दहु े री नीती अवलंबिली गेली. पंधराव्या शतकापासून युरोपियन दे शात निर्माण
झालेल्या वेगवेगळ्या सामाजिक, धार्मिक आणि राजकीय चळवळींचा विचार केला तर वैज्ञानिक क्रांती
आणि समाजप्रबोधन यांच्यातील साम्य लक्षात घ्यावे लागते. यातून तर्क शुद्ध विचारांची परं परा
युरोपियन दे शात अधिक प्रगल्भ झालेली दिसते. या सगळ्या सामाजिक, राजकीय, सांस्कृतिक,
धार्मिक स्थित्यंतरांचा केंद्रबिंद ू पुरुष असल्यामुळे यात स्त्रिया नेहमी गह
ृ ीत धरल्या गेल्या.
उं बरठ्याबाहे रील जग त्यांच्यासाठी दरु ापास्तच राहिले.
युरोपियन स्त्रियांनी मतदानाच्या अधिकारासाठी १८६५ पासून लढा सुरू केला. जॉन स्टुअर्ट
मिल यांनी Subjection of Women हा ग्रंथ लिहून या चळवळीचा पाठपुरावा केला. डॉ. एमिलीन पॅखर्ट,
एलिझाबेथ बल
ु स्टोन, लिडिया बेकर, केर हर्डी, अॅनी केनी यांसारख्या असंख्य स्त्रिया यात क्रियाशील
होत्या, मतदानाचा अधिकार हा मूलभूत अधिकार होता. यासाठी स्त्रियांना अनेक वर्षे संघर्ष करावा
लागला. शेवटी १९२८ मध्ये इंग्लंडमध्ये स्त्रियांना मतदानाचा अधिकार मिळाला. यानंतर या
चळवळीची व्यापकता वाढत गेली. जगातल्या अनेक दे शांमध्ये स्त्रियांच्या मानवी अधिकारांच्या
चळवळी सुरू झाल्या. अमेरिकेत प्रस्थापित स्त्रीवादाविरोधात निग्रो स्त्रियांचा स्त्रीवाद पुढे आला. यातून
पुरुषसत्ताक वांशिकता गुलामगिरी आणि वर्णश्रेष्ठत्वाची जाणीव स्त्रियांच्या सामाजिक दर्जा आले.
यामुळे जहाल, मवाळ, ब्लॅ क, मार्क्सवादी, पर्यावरणवादी असे अनेक स्त्रीवादी विचारप्रवाह समोर आले.
भारतात या वेगवेगळ्या विचारप्रवाहांच्या आधारे स्त्रीवादी विचार मांडण्याचा प्रयत्न झाला.

$$$$$
जगाचे सामाजिक, भौगोलिक, सांस्कृतिक, आर्थिक, राजकीय पर्यावरण जसे बदलत जाते तसे
मानवी प्रश्नांचे स्वरूपही बदलते. व्यवस्थेतील बदल मानवी जगण्यावर प्रभाव टाकत असतो.
परु
ु षसत्ताक व्यवस्थेत विशिष्ट काळाच्या टप्प्यांवर झालेल्या बदलांनस
ु ार स्त्रियांच्या संघर्षाचे रूप
बदलत गेले आहे . अर्थात, व्यवस्थेसमोर जेव्हा नवे प्रश्न निर्माण होतात तेव्हा आधीच दय्ु यम समजले
जाणारे स्त्रियांचे प्रश्न बाजल
ू ा फेकले जातात. पुरुषी वर्चस्व असलेल्या वेगवेगळ्या सिद्धांतामध्ये

269
स्त्रियांच्या प्रश्नांना फार स्थान असलेले दिसत नाही. अनेकदा पुरुष विचारवंत स्त्रियांविषयी
पर्व
ू ग्रहदषि
ू त मांडणी करतांना दिसतात. वैचारिकतेवर जसा याचा प्रभाव दिसतो तसाच साहित्य, कला
आणि सांस्कृतिक विश्वावरही दिसतो. अर्थात, मार्शल, रॉबर्ट ब्रिफापासन
ू मार्क्स, एंगल्सपर्यंतच्या
विचारवंतांनी मातस
ृ त्ताक व्यवस्था ते भांडवलशाही व्यवस्थेत स्त्रियांच्या श्रमाचे होणारे अवमल्
ू यन
याविषयी चर्चा केली आहे . एंगल्सने मांडलेल्या कुटुंबसंस्थेच्या जाहीरनाम्यात कुटुंब संस्था स्त्रियांच्या
शोषणावर उभी आहे . याविषयी चर्चा केली आहे .
पाश्चिमात्य दे शातील स्त्रीवादी विचारवंतांनी कुटुंबापासन
ू राजकीय आणि धार्मिक, सांस्कृतिक
पितस
ृ त्ताक व्यवस्थेत स्त्रियांच्या होणाऱ्या शोषणाची चिकित्सा केली आहे . यात लैंगिक शोषण आणि
त्याआधारे उभ्या राहणाऱ्या व्यवस्थेचे तपशील मांडले. सिमोन द बोव्हूयार, व्हर्जिनिया वुल्फपासून
बेटी फ्रीडनपर्यंत अनेक स्त्रीवादी विचारवंत लेखिकांनी यात आपले योगदान दिले. यातून स्त्रीवादी
विचार आकाराला आलाच, पण जगाकडे बघण्याची स्त्रीवादी परिदृष्टी विकसित होत गेली.
लिंगभेदामळ
ु े अस्तित्वात आलेल्या एकांगी विचारांच्या मर्यादा या निमित्ताने अधोरे खित झाल्या.
स्त्रीवादी विचारसरणीने पुरुषसत्ताक व्यवस्थेला आव्हान दिले. यातून स्त्रीवादी साहित्य आणि समीक्षा
पद्धती निर्माण झाली. युद्ध, हिंसा, दं गली, राजकीय आणि सामाजिक उलथापालथी आणि अगदी
नैसर्गिक आपत्ती स्त्रियांच्या जगण्यावर काय प्रभाव टाकतात आणि या प्रत्येक पेचप्रसंगात स्त्रियांचा
कसा वापर पुरुषसत्तेकडे केला जातो, यांविषयीचे आकलन या निमित्ताने पुढे आले. यात कोरोनासारखे
जे वैश्विक संकट आज संपूर्ण जगाला विळखा घालून आहे . त्यात आधुनिक जगात जगणारा माणूस
नेमका कसा टिकाव धरणार आहे आणि आजपर्यंत जगात निर्माण झालेल्या विविध विचारधारा,
साहित्य, संस्कृती आणि संपूर्ण जगाची आर्थिक, राजकीय आणि धार्मिक व्यवस्था यावर याचा नेमका
काय परिणाम होणार आहे . याची चिकित्सा या निमित्ताने होऊ लागली आहे . केवळ मानवनिर्मित
संकटामळ
ु े नव्हे , तर नैसर्गिक संकटांमुळे एखाद्या दे शावर होणारे परिणाम कधीही एकसाची नसतात.
तर त्या दे शातील वेगवेगळ्या समुदायांमध्ये जे सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक अंतर असते त्यानुसार
त्याच्या परिणामाची तीव्रता घडत असते.
प्रत्येक खंडातील आणि दे शातील पुरुषसत्ताक राजकारणाचे स्वरूप वेगवेगळे असते. त्यामुळे
प्रत्येक दे शात स्त्रियांच्या प्रश्नात खूप तफावत असते. भारताच्या संदर्भात विचार करतांना तो धर्म,
जात, वर्ण, वर्ग आणि लिंगभेद याआधारे निर्माण झालेल्या विषमतेचा विचार

$$$$$
करावा लागतो. भारतात स्त्रियांच्या जगण्यावर प्रभाव टाकणारी सगळ्यात प्रभावी संस्था म्हणन
ू
धर्माचा विचार करावा लागतो. धर्म नावाच्या परु
ु षसत्ताक संकल्पनेने स्त्रियांच्या जगण्याला कठोर
अशा नियमात बसविले आहे आणि त्यालाच विशिष्ट धर्माची सामाजिक नीती असे म्हटले गेले आहे .
जगातील सगळ्याच धर्मांनी स्त्रियांना दय्ु यम समजले आहे . आजही स्त्रियांचे जगणे धर्माने विहित
केलेल्या नियमांनस
ु ार चाललेले आहे . एकीकडे विज्ञान, तंत्रज्ञानाचा विस्फोट सतत आदळणारी माहिती
आहे . तर दस
ु रीकडे धर्मांध विचारसरणीचे लोक राजकीय सत्ता चालवित आहे त. यामुळे जगातील
अनेक राष्ट्रे खूप मोठ्या विरोधाभासाला सामोरे जात आहे त. कोरोनासारख्या संपूर्ण जगात पसरलेल्या

270
आजाराने अनेक नवे प्रश्न निर्माण केले आहे त. युरोपियन धर्मापेक्षा भारतीय धर्माचे स्वरूप भिन्न आहे
म्हणन
ू धर्मनिरपेक्षतेचे स्वरूपही भिन्न असले पाहिजे. म्हणन
ू जातीस्त्रीदास्यांतक धर्मप्रबोधन व
जनचळवळ हे च वास्तव धर्मनिरपेक्षतेस उपयक्
ु त राहील. ब्राह्मणी राष्ट्रवाद्यांची धर्मनिरपेक्षता व
डाव्यांची धर्मनिरपेक्षता ही जातीस्त्रीदास्यांतक साधन ठरू शकत नाही. (समकालीन भारतीय
जातिअंताची दिशा- दिलीप चव्हाण पष्ृ ठ १०२) धर्म संकल्पनेतील विषमतेविरोधात उभे राहायचे असेल
तर स्त्रियांना याची जाणीव करून दिली पाहिजे की त्यांच्या आयष्ु यातील प्रत्येक गोष्ट धर्माशी चक
ु ीच्या
पद्धतीने जोडली गेली आहे . त्यामळ
ु े महामारीसारखे संकटही धर्म चौकटीत तपासले जात आहे . त्यामळ
ु े
वैज्ञानिक दृष्टिकोणातून आजाराकडे बघण्याऐवजी धार्मिक दृष्टिकोणातून बघत अंधश्रद्धा जोपासली
जात आहे .
भारतात जानेवारीच्या शेवटच्या आठवड्यात कोरोनाचा पहिला रुग्ण आढळला. फेब्रव
ु ारीपर्यंत
परिस्थिती आलबेल होती. पण या काळात शासनव्यवस्थेने जागतिक स्तरावरचे कोरोनाचे वास्तव
लक्षात घेतले नाही. त्यामुळे मार्चपर्यंत रुग्ण संख्येत वाढ झाली त्यामुळे लॉकडाऊन जाहीर झाले.
जगातल्या इतर दे शांनी स्वीकारलेला मार्ग भारतानेही स्वीकारला. पण याविषयी वैज्ञानिक मार्ग
स्वीकारता दे शाच्या पंतप्रधानांनी दिवे लावण्यापासून थाळी वाजविण्यापर्यंतच्या उपक्रमासाठी लोकांना
प्रवत्ृ त केले. लोकांच्या धार्मिक भावनांना साद घालत नेहमीप्रमाणे धार्मिक राजकारण केले गेले. पुढच्या
काळात तर दिल्लीत तबलिगी जमातीने घेतलेल्या मेळाव्यामुळे विशिष्ट धर्माच्या लोकांनी कोरोनाची
साथ पसरविली असा भ्रम निर्माण करण्यात आला. यात या आजाराचे खरे स्वरूप दडविण्यात आले.
मुळात बाहे रच्या दे शांमधून आलेल्या उच्चवर्गीय लोकांनी दे शात हा आजार आणला आणि
सर्वसामान्यांपर्यंत पोहचविला, हे वास्तव दर्ल
ु क्षित राहिले. सरकारी नियोजनातल्या ढिसाळतेमुळे मजूर
वर्गाचे प्रचंड हाल झाले. महिनाभर माणसे सैरावैरा होऊन दे शातील रस्त्यांवरून उपाशीतापाशी पायपीट
करताना दिसली. रे ल्वेखाली माणसे चिरडून मेली. उपासमारीमुळे मरायची वेळ आली. यात स्त्रियांचे
होणारे हाल बेदखल राहिले. आपल्या कुटुंबासोबत पायपीट करीत महानगरांकडून गावाच्या दिशेने
निघालेल्या या स्त्रिया कोणत्या परिस्थितीतून गेल्या असतील. अनेक स्त्रिया रस्त्यावर बाळं तीण
झाल्या. मुळात दे शातील वर्गीय अंतर यानिमित्ताने पुन्हा अधोरे खित झाले.

$$$$$
जगभरातील माणसांवर या आपत्तीचा झालेला परिणाम नकारात्मक आहे . माणस
ू आणि निसर्ग
यांच्यातील द्वंद्व यानिमित्ताने लक्षात आहे . आजपर्यंत घडत गेलेला सगळा मानवी विकास हा
निसर्गावर प्रक्रिया करून घडवन
ू आणलेला आहे . यात निसर्गाची अपरिमित हानी झाली आहे .
भांडवलशाही व्यवस्थेतील विकासाची प्रत्येक संकल्पना निसर्गाची हे ळसांड करून झालेली आहे .
त्यामळ
ु े निसर्गाचे संतल
ु न बिघडले आहे . अमाप वक्ष
ृ तोड, कारखानदारी, वाहनाचा पर्यायाने इंधनाचा
अतिवापर, शेतीकडे दर्ल
ु क्ष, शेतीतही रासायनिक खतांचा अतिवापर, नद्यांची पात्रे कोरडी पडणे,
पाण्याची पातळी खालावणे, जमिनीची पोत खालावणे, जगभर झालेली. तापमानवाढ त्यातन
ू आलेले
त्सुनामी, पूर, बदललेले निसर्गचक्र असे कितीतरी प्रश्न निर्माण झाले आहे त. त्याकडे अजूनही
गांभीर्याने बघितले जात नाही. गेल्या तीन महिन्यांपासून जवळजवळ जगातील सगळ्याच दे शांमध्ये

271
माणसे मोठ्या प्रमाणात घरात कोंडली गेली आहे त. युरोपियन दे शांमध्ये मत्ृ युमुखी पडलेल्या लोकांची
संख्या बच
ु कळ्यात टाकणारी आहे . सगळ्या सवि
ु धा असन
ू ही माणसे वाचविणे शक्य झालेले नाही.
भारतातील वर्गीय विषमता टीआर जीवघेणी आहे . आर्थिकदृष्ट्या खालच्या स्थानावर जगणाऱ्यांचे
जगणे अवघड झाले आहे . मानवाचा अतिरे की हस्तक्षेप कमी झाल्यामळ
ु े निसर्गचक्र काही प्रमाणात का
होईना, पण सरु ळीत झालेले दिसते आहे . आर्थिक विकासाच्या अतिरे की संकल्पना तपासन
ू बघण्याची
यानिमित्ताने गरज आहे . त्याचबरोबर मानव निर्मित संकटे निर्माण करण्यातही परु
ु षांचा सहभाग
लक्षात घेण्यासारखा आहे . अनेक लहानमोठी यद्ध
ु े ते जगाने अनभ
ु वलेली दोन महायद्ध
ु हे ी याची उदाहरणे
आहे त. धर्म, वर्ण आणि भारतासारख्या दे शात जातीवरून होणाऱ्या दं गली ही याच व्यवस्थेची दे न आहे .
वैज्ञानिक, राजकीय आणि सामाजिक क्रांती पंधराव्या शतकानंतर घडून आलेली आहे . मानवाने
प्रगतीच्या हव्यासापायी निसर्गाला जसे पायदळी तड
ु वले तसेच विज्ञानालाही वेठीस धरले आहे .
आधुनिक काळात कोलंबसने लावलेला अमेरिकेचा शोध आणि पाश्चिमात्य दे शातील लोकांचे पौर्वात्य
दे शात केलेले आगमन; विशेषकरून केप ऑफ गुड होपला वळसा घालून वास्को द गामा भारतात आला
तेव्हापासून ते व्यापारानिमित्त भारतात आलेल्या ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीने संपूर्ण भारतावर अंमल
बसविला तिथपर्यंत वासाहतिक राजवटीचा इतिहास ताजा आहे . मानवाच्या सत्तापिपासू वत्ृ तीमुळे
ज्याच्या हातात राजकीय, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि आर्थिक सत्ता नाही अशा वर्गाचे मोठ्या
प्रमाणात शोषण झाले आहे . मार्क्सने केलेली वर्गविग्रहाची मांडणी या दृष्टीने महत्त्वाची ठरते. गुलाम
आणि मालक यात जगाचे विभाजन झाले आहे . आणि यात स्त्रिया नेहमीच गुलाम आहे त. जगभरातील
स्त्रिया कुटुंबात बंदिस्त असणे हा निव्वळ योगायोग नाही. त्याचबरोबर त्यांनी पुरुषांना जन्माला
घालावे आणि कुटुंब सांभाळावे ही सक्ती, जबरदस्तीच्या लैंगिक संबंधांची सक्ती याची मांडणी
स्त्रीवादाने केलेली आहे .
हे सगळे पितस
ृ त्ताक, पुरुषसत्ताक जग आहे . यात पुरुष स्वतःला नेहमीच निर्माता समजत
आला आहे . सिमोन द बोव्हूयार हिने म्हटल्याप्रमाणे 'पुरुष हा सत्त्वाचा केंद्रबिंद ू तर

$$$$$
स्त्रियांना परीघावरचे स्थान आहे .' असे असले, तरी दय्ु यम स्थानावर जगणाऱ्या स्त्रियांनी जगभरातील
रचनात्मक कामांमध्ये महत्वाचे योगदान दिले आहे . मुळात स्त्री नवनिर्मिती करणारी आहे , सर्जनशील
आहे . त्यामुळे निसर्गाशी असलेले तिचे नाते पुरुषापेक्षा अधिक घट्ट आहे . मुळात पुरुष ज्या जगाचा
स्वयंघोषित निर्माता असल्याचा दावा करतो त्या जगाकडे स्त्रिया नेमके कसे बघतात, याविषयी
स्त्रीवादी सिद्धांतनाचे नेमके काय म्हणणे आहे यावर आजपर्यंत बरीच चर्चा झाली आहे . यातन
ू निर्माण
झालेल्या स्त्रीवादी साहित्य आणि समीक्षेतही याची मांडणी झाली आहे . अर्थात, वैश्विक महामारीच्या
या काळानंतर स्त्रीवादी साहित्य कोणत्या दिशेने जाईल, याची चर्चा इथे अपेक्षित आहे . अर्थात, ही
जगात निर्माण झालेली पहिली महामारी नाही. आधीही असंख्य संकटे पचवित आणि अनेक साथीच्या
आजारांना किंवा अनेक निसर्गनिर्मित संकटांना तोंड दे त मत्ृ यल
ू ा सामोरे जात जात मानवाने वाटचाल
केली आहे ,

272
 उदाहरणादाखल १८९७ मध्ये पुण्यात पसरलेल्या प्लेगच्या साथीचा विचार करता येईल. या
काळापर्यंत ब्रिटिश सत्ता स्थिरस्थावर होऊन भारतीय सशि
ु क्षितांची पहिली पिढी कार्यरत झालेली
होती. धार्मिकदृष्ट्या हा काळ पन
ु र्विचाराचा होता. नवमतवादाच्या प्रभावाचा होता. तरीही
आरोग्यविषयक आणि सगळे च सामाजिक प्रश्न धर्माशी जोडलेले होते. त्यामळ
ु े ब्रिटिश डॉक्टरांकडून
उपचार घेणे, फवारणीसाठी ब्रिटिश सैनिकांना घरात प्रवेश दे णे हे प्रकार निषिद्ध मानले गेले. अर्थात,
भारतातील जात व्यवस्थेच्या उतरं डीवर असलेले भेदभाव आणि सामाजिक विषमता याला कारण होती.
अशा परिस्थितीत स्त्रियांविषयीचे वास्तव अधिक बदलत जाते. परु
ु ष डॉक्टरकडून स्त्रियांनी उपचार
घेणे शक्य नव्हते. यासाठी विलायतेला जाऊन डॉक्टर पदवी घेतलेल्या आनंदीबाई जोशी यांचे उदाहरण
प्रातिनिधिक आहे . भारतात परत आल्यावर त्या आजारी पडल्या, पण येथील धर्मव्यवस्था त्यांना
युरोपियन डॉक्टरकडून उपचार घेण्याची परवानगी दे त नव्हती. त्यामुळे त्यांच्यावर वैद्यांनी उपचार
केले, त्यातच त्यांचा मत्ृ यू झाला. संसर्गजन्य साथ असो किंवा इतर कारणे स्त्रियांच्या आरोग्याकडे
अक्षम्य दर्ल
ु क्ष करणे ही येथील जुनी परं परा आहे .
अर्थात, कुटुंब व्यवस्थेत स्त्रियांना असलेले दय्ु यमत्व आहाराच्या विभागणीतही दिसत असते.
स्त्रिया नेहमी उरलेले अन्न खात असतात. त्यामुळे त्या आधीच अॅनिमिया आणि इतर आजारांनी
वेढलेल्या असतात. त्यात कमी वयात झालेले लग्न, लैंगिक शोषण, लादलेली बाळं तपणे या
आरोग्यविषयक समस्यांनी स्त्रिया ग्रस्त असतात. त्यामुळे त्यांचे आरोग्यविषयक प्रश्न जास्त गंभीर
असतात. १८९७ मध्ये पुण्यात प्लेगच्या साथीत सावित्रीबाई फुले यांनी आपला डॉक्टर मुलगा यशवंत
याच्या मदतीने पुणे शहराजवळ ससाणे यांच्या माळावर दवाखाना सुरू केला. आणि जातीय
विषमतेमुळे खालच्या जातीतील रुग्णांवर उपचार होत नव्हते, त्यांच्यावर उपचार करण्याची जबाबदारी
सावित्रीबाई फुले यांनी स्वीकारली. त्यातच त्यांना प्लेग झाला आणि १० मार्च १८९७ मध्ये त्यांचा मत्ृ यू
झाला. धर्म, वर्ण, वर्ग आणि लिंग

$$$$$
जगण्या-मरण्याच्या प्रश्नांवर कसं प्रभाव टाकत असते हे च यातून सिद्ध होते. आज सव्वाशे वर्षांनंतरही
या परिस्थितीत फार फरक पडला आहे असे म्हणता येत नाही. आधुनिक काळातील स्त्रीवादी साहित्य
या सगळ्या घडामोडींनी प्रभावित झाले आहे .
आधुनिक काळात मराठीतील स्त्रीवादी साहित्याची सुरुवात जोतिराव फुले यांचे सिद्धांतन,
ु ता साळवे हिचा निबंध, ताराबाई शिदं े यांची मांडणी येथन
सावित्रीबाई फुले यांची कविता, मक् ू सरू
ु होते.
सत्यशोधक परं परे त निर्माण झालेले हे साहित्य जगण्याविषयीच्या मल
ू भत
ू भानातन
ू निर्माण झालेले
आणि मानवी समानतेच्या मल्
ू यांचा मनस्वी परु स्कार करणारे होते. स्त्री-परु
ु ष समानता हे या
साहित्याचे मळ
ू आहे . पढ
ु े डॉ. बाबासाहे ब आंबेडकर यांनी धर्म आणि जाती व्यवस्था यामळ
ु े स्त्रियांचे
होणारे शोषण विस्ताराने मांडले. यामळ
ु े जातीच्या उतरं डीत स्त्रियांची होणारी अवहे लना नव्याने
अधोरे खित झाली. समग्र मानवी परिवर्तनाची भमि
ू का घेऊन जे साहित्य पढ
ु च्या काळात निर्माण झाले
त्या साहित्यावर फुले-आंबेडकरी विचारांचा कमी-अधिक प्रभाव पडला. मुळात भारतातील स्त्री
विचारांची प्रगल्भ पार्श्वभम
ू ी भारतीय स्त्री मुक्तीच्या चळवळीमागे आणि स्त्रीवादी साहित्य

273
निर्मितीमागे आहे च. ही मांडणी थेट सिंधू संस्कृतीत आढळलेल्या मातस
ृ त्ताक व्यवस्थेपर्यंत मागे नेता
येते. गण प्रशासन परु
ु षांच्या हाती गेल्यामळ
ु े स्त्रीसत्तेचा अंत झाला आणि कुटुंब संस्थेचा उदय झाला,
असे मत कॉ. शरद पाटील यांनी व्यक्त केले आहे .
"नवआधनि
ु क काळात संयक्
ु त राष्ट्रसंघाने १९७५ ते १९८५ हे दशक स्त्री दशक म्हणन
ू जाहीर
केले. त्यानिमित्ताने जागतिक स्तरावर स्त्रियांच्या प्रश्नांविषयी जे आदानप्रदान झाले त्यातन
ू स्त्रीवादी
सिद्धांतने, स्त्रीवादी साहित्य, स्त्रीवादी समीक्षा यांना नवी बळकटी आली. भारतात स्वायत्त स्वरूपाच्या
स्त्रीवादी संघटना निर्माण झाल्या. स्त्रियांच्या मल
ू भत
ू प्रश्नांवर काम करण्याचा प्रयत्न या स्त्रीवादी
संघटनांनी केले. स्त्री प्रश्नांमध्ये जात, वर्ण, वर्ग यांचे भान येणे ही प्रक्रिया अजूनही घडते आहे . यामुळे
वेगवेगळ्या समुदायांच्या समस्या आणि त्यात होणारे स्त्रियांचे शोषण ही किचकट प्रक्रिया आहे . आज
जे कोरोनाच्या निमित्ताने वैश्विक संकट निर्माण झालेले आहे त्याचा नेमका कोणता परिणाम
स्त्रियांच्या आयुष्यावर होणार आहे आणि त्यातून स्त्री साहित्य आणि स्त्रीवादी साहित्य याच्या निर्मिती
प्रक्रियेवर काही परिणाम होऊ शकतो का? या साहित्याचे आशयसत्र
ू े यामुळे बदलू शकतात का, या
प्रश्नांची उत्तरे शोधत असताना ते या समग्र भानाच्या पार्श्वभम
ू ीवर शोधावे लागतील.
त्याची सुरुवात कुटुंबापासून केली तर कुटुंबात स्त्रिया सुरक्षित असतात, हे पितस
ृ त्तेचे आवडते
गह
ृ ीतक त्यांच्या सत्तासंबंधांचा एक भाग आहे , हे स्त्रीवाद्यांनी सप्रमाण सिद्ध केले आहे . गेल्या चार
महिन्यांपासून जी परिस्थिती उद्भवलेली आहे त्यात कुटुंबातील स्त्रियांचे शोषण वाढले आहे , ज्या स्त्रिया
गहि
ृ णी म्हणून जगतात त्यांच्यावर कामाचा अतिरिक्त भार आहे . कुटुंबात होणारे लैंगिक शोषण
वाढल्यामुळे स्त्रियांना तोंड दाबून बुक्काचा मार सहन करावा लागतो आहे . घरात हक्काच्या गुलाम
असणाऱ्या स्त्रियांचे अनुभव विश्व मराठी

$$$$$
साहित्यात यापुढील काळात साकार होईल का? हा एक प्रश्न आहे . प्रश्न फक्त घरात गहि
ृ णी म्हणून
जगणाऱ्या स्त्रियांचा नाहीत. मजूर, वेठबिगार स्त्रिया, वेश्या, नोकरी व्यवसायातील स्त्रिया, खाजगी
क्षेत्रात काम करणाऱ्या स्त्रिया, अशा सगळ्याचा स्त्रियांचे वेगवेगळे प्रश्न आहे त. आर्थिक व्यवस्था
ढासळल्यामुळे ज्यांच्या हातातून कामे गेली आहे त त्यात स्त्रियांची संख्या मोठी आहे . कारण, अशा
परिस्थितीत सगळ्यात आधी स्त्रियांची कामे काढून घेतली जातात. कळत-नकळतपणे पुरुषी सत्ता
अधिक दृढमूल होत असते. या सगळ्या आपत्तीजनक परिस्थितीचा शिक्षणापासून आर्थिक व्यवस्थेवर
होणारा परिणाम खप
ू घातक आहे , यात स्त्रिया भरडल्या जाणार आहे त. यातन
ू साहित्य निर्मितीचे सत्र
ू
बदलणे शक्य आहे . तिथे आपल्या अस्तित्वाविषयीच प्रश्न निर्माण झाले आहे त, संपर्ण
ू जगणे
संशयवादाच्या भोवऱ्यात सापडले आहे . जगण्याविषयी असलेली अशाश्वतता अधिक वाढली आहे . यात
हे सगळे तोलन
ू धरण्याची जबाबदारी स्त्रियांवर अधिक प्रमाणात आलेली आहे . त्यामळ
ु े त्या कोशात
जाण्याची अधिक शक्यता आहे . या सगळ्या टप्प्यांवर स्त्रियांना अधिक सजग राहावे लागणार आहे .
यानिमित्ताने जर जगण्याच्या दिशा बदलणार असतील तर त्या वेगवेगळ्या समद
ु ायातील स्त्रियांना
अधिक अडचणीत आणणाऱ्या आहे त. यामुळे स्त्रियांच्या मानवी हक्काचा लढा यापुढील काळात अधिक
सजगतेने लढावा लागणार आहे , त्याचे प्रतिबिंब स्त्रीवादी साहित्यात नक्कीच उमटे ल. विकासाच्या

274
संकल्पना आणि त्यावर उभारले जाणारे राजकीय इमले यापुढील काळात अधिक सूक्ष्मपणे तपासावे
लागतील. स्त्रियांना मिळाली तर त्या अधिक कार्यक्षमपणे हे काम करू शकतात. महाराष्ट्रामध्ये तर
राष्ट्रवाद, प्रादे शिक बाद व जातिवाद, शग
ु र सत्तावाद, मंत्रिगणांचे परस्पर वाद आणि या सगळ्यांना
पांघरूण घालन
ू एकीची व राष्ट्रवादाची सोनेरी शाल चढवन
ू वर्गविग्रहावर पांघरूण घालण्याचे प्रयत्न
सरू
ु आहे त (भारतीय विवाहसंस्थेचा इतिहास, प्रस्तावना श्रीपाद अमत
ृ डांगे, पष्ृ ठ १४). भारतीय
विवाहसंस्थेचा - इतिहास या वि. का. राजवाडे यांच्या पस्
ु तकाच्या प्रस्तावनेत डांगे यांनी वरील मत
व्यक्त केले आहे . हे पांघरूण केवळ वर्गविग्रहावर नाही तर सगळ्याचा विषमतेवर वारं वार घातले जात
आहे . त्यावर नेमकेपणाने बोट ठे वण्याचे काम भविष्यकालीन स्त्री साहित्याला करावे लागणार आहे .
संदर्भ
१) प्रिमिटिव्ह कम्युनिझम, मातस
ृ त्ता-स्त्रीसत्ता आणि भारतीय समाजवाद - शरद पाटील.
मावळाई प्रकाशन, पुणे
२) भारतीय विवाहसंस्थेचा इतिहास - वि. का. राजवाडे, लोकवाङ्मय गह
ृ , मुंबई
३) समकालीन भारत : जातीअंताची दिशा - दिलीप चव्हाण. हरिती पब्लिकेशन, पुणे

$$$$$

३४. कोविड-१९ आणि स्त्रिया

- डॉ. मोना चिमोटे , अमरावती

कोविड-१९ चा स्त्रीजीवनावर झालेला परिणाम त्यातील प्रमुख घटक कुटुंब या संकट काळात
स्त्रिया, बालके, वद्ध
ृ यांचे प्रश्न; स्त्रियांचे घरकाम अनुत्पादक मानले आहे . नोकरी करणारी स्त्री नोकरी
सांभाळून घरकाम, स्त्री जीवनाची अनिश्चितता, असुरक्षितता, रोजगार हमी नाही, बदलती कामे,
कौटुंबिक हिंसाचार, लैंगिक अत्याचार, कौटुंबिक ताणतणाव, इ. चे वाढते प्रमाण. स्त्रियांच्या कामाचे
व्यवस्थापन, त्यांना समुपदे शनाची गरज भासते आहे . दारिद्र्य रे षेखालील स्त्रियांचे अनेक प्रश्न इ.
साधार चर्चा करून स्त्रीसमानता, संवादाची नवीन माध्यमे, कुटुंबातील स्त्रीचे अस्तित्व इ.ची कोविड-१९
मधील स्त्रियांची स्थिती-गती, स्त्रियांनी संयमाने व निर्धाराने आता लढण्याची गरज आहे हे या लेखात
मांडले आहे .
मानवी इतिहासक्रमात आजवर विविध प्रकारच्या महामाया येऊन गेल्या आहे त. त्यातीलच
एक महामारी म्हणजे 'कोविड-१९' ही होय. जागतिक पातळीवर हाहाकार माजवलेल्या या महामारीमळ
ु े
मानवी समाजासमोर विविध प्रकारची आव्हाने उभी राहिली आहे त. 'कोविड-१९' मळ
ु े अनेक प्रश्न
निर्माण झाले असन
ू ते परस्परांत गंत
ु लेले आहे त. परिणामी, त्यातील कोणत्याही एका विशिष्ट प्रश्नाचे

275
आकलन योग्यप्रकारे करण्यासाठी त्याच्या विविध पैलूंच्या संदर्भात विचार करणे आवश्यक ठरते.
त्यादृष्टीने प्रस्तत
ु लेखात स्त्रीजीवनाच्या संदर्भात 'कोविड- १९' चा विचार केला आहे . कोरोना काळात
स्त्रीजीवनावर झालेल्या परिणामांची चर्चा करताना प्रस्तत
ु लेखात कौटुंबिक जीवनाचा विचार केला
आहे . स्त्रीजीवनावर परिणाम करणारा सर्वात प्रभावी घटक म्हणजे कुटुंब होय. एक सामाजिक संस्था
म्हणन
ू मानवी विकासक्रमातील 'कुटुंब' संस्थेचे सातत्य आजवर टिकून आहे . कालौघात त्यात काही
बदल होत आले. तरी त्याचे वर्तमान स्वरूपही पितस
ृ त्ताकच आहे . आधनि
ु क काळात घडलेले भांडवली
बदल, स्त्री सध
ु ारणेसाठी झालेले विविध प्रयत्न, स्त्रियांच्या मक्
ु तीसाठी करण्यात आलेले संघर्ष आणि
संविधानिक तरतुदी अशा विविध प्रयत्नांमुळे स्त्रियांना समान अधिकार व संधीची प्राप्ती झाली.
त्यामुळे अनेक कुटुंबात स्त्रिया पूर्वीच्या तुलनेत बऱ्यापैकी स्वायत्ता अनुभवत आहे त. पण असा
अनुभव घेणाऱ्या स्त्रियांचे प्रमाण मात्र एकूण स्त्रियांच्या तल
ु नेत कमीच आहे . समाजात भेदभावाच्या
विविध रचना कार्यरत असताना कुटुंब ही संस्था स्वाभाविकच विषमताधिष्ठित रूप धारण करते.
कोरोना काळात या भेदभावाचा अनुभव स्त्रिया घेत आहे त. आत्मभान असणाऱ्या स्त्रियांमध्ये याची
जाणीव अधिक आहे . पारं परिक जीवन जगणाऱ्या स्त्रियांमध्ये ही जाणीव तीव्र नसली तरी त्यांची दःु खे
कुरबुरीतून आणि काही प्रमाणात आदळाआपट करून व्यक्त होतच आहे त.
ही मांडणी करताना पुरुषांची एकसाची प्रतिमा गह
ृ ीत धरलेली नाही. आधुनिक काळाचा
परिणाम होऊन काही चांगले बदल पुरुषांमध्ये दिसून येत आहे त. समानतेच्या दिशेने त्यांचा
$$$$$
प्रवास चांगला आहे . अशा बदलाचा प्रवास सुरू होण्यामागे मोठ्या प्रमाणात भांडवली बदलांचे कारण
असू शकते. तसेच काही प्रमाणात प्रबोधनाच्या पातळीवर काहींचे मनपरिवर्तन घडल्यामुळेही ते या
परिवर्तनाचे वाटसरू झालेले असू शकतात. समानतेच्या दिशेने निघालेल्या पुरुषांमध्ये कोणत्याही
मार्गाने हा सकारात्मक बदल झालेला असला तरी तो महत्त्वपूर्ण आहे . मात्र अद्यापही पुरुषी
अहं कारातून व्यवहार करणाऱ्या पुरुषांचे प्रमाण तल
ु नेने अधिक आहे . शिवाय अशा धारणांचे वहन
करणाऱ्या स्त्रियांचेही प्रमाण मोठे आहे . हजारो वर्ष पितस
ृ त्ताक व्यवस्थेत राहिल्यामुळे स्त्रियांमध्येही
काही बाबींचा शिरकाव झालेला आहे . एकूणच पितस
ृ त्तेत आकार पावणारे पुरुषी व्यक्तिमत्त्व आणि
स्त्रीचे व्यक्तिमत्त्व हे त्यांच्यातील मानवी अस्तित्वाला बाधित करीत असते. कोरोना काळात याचे
विविध अनुभव सर्वत्र येत आहे त. प्रस्तुत विवेचनात ‘पुरुषप्रधानता’, ‘पितस
ृ त्ता' या दृष्टीने कुटुंबाचा
विचार करताना केवळ 'पुरुषांना' दोषी मानल्याचा गैरसमज होऊ शकतो. मात्र 'पितस
ृ त्ता' संकल्पनेचा
योग्य परिचय असल्यास असा गैरसमज होऊ शकणार नाही.
संकटकाळात स्त्रिया, बालके आणि वद्ध
ृ यांचे प्रश्न अधिकच बिकट बनतात. स्त्रियांवर त्यामळ
ु े
अतिरिक्त जबाबदारी येते. पारं परिक धारणांना अशा संकट काळांमध्ये बळकटी प्राप्त होते. त्यांचे
समर्थनही हिरिरीने कळत-नकळत करण्यात येते. कोरोना काळात स्त्रियांविषयीच्या पारं परिक
धारणांना व जबाबदाऱ्यांना बळकटी मिळताना दिसते. घरकामाच्या दृष्टीने विचार करता
कोरोनाकाळात स्त्रियांच्या जीवनावर मोठा परिणाम झाला आहे .
पारं परिक श्रम विभागणीनस
ु ार घरकाम ही स्त्रियांची जबाबदारी मानली गेली आहे . कामाच्या
अर्थशास्त्रीय निकषांमध्ये हे काम 'अनुत्पादक' ठे वण्यात आल्यामुळे त्याच्या मोबदल्याचा प्रश्न बाजूला

276
पडलेला आहे . परिणामी, त्याचे महत्त्वही लक्षात घेण्यात येत नाही. स्त्रीवादी अभ्यासकांनी
घरकामाच्या संकल्पनेवर मांडणी विकसित करून यातील उणिवा दर्शवन
ू दिल्या आहे त. अलीकडे याची
अंशतः दखल घेण्यास सरु
ु वात झाली तरी आजही घरकाम हे स्त्रियांचे व कमी महत्त्वाचे मानले जाते.
कोरोनाकाळात असरु क्षिता वाढीस लागन
ू ठिकठिकाणचे लोक आपापल्या गावी घरी परत गेले. यामध्ये
सरु
ु वातीचे काही दिवस अगदी आनंदाचे व खप
ू दिवसानंतर आप्तस्वकीयांना भेटण्याचे होते. त्यामळ
ु े
घरामध्ये सदस्यांच्या तल
ु नेत कामांचे प्रमाण वाढले. खप
ू दिवसांनी एकत्रित आल्यामळ
ु े
सणवारासारखी जेवणं आली. कोरोना दरम्यान घ्यावयाच्या काळजीमळ
ु े स्वच्छतेसंदर्भातील कामे
वाढली. ज्या घरांमध्ये काम करण्यासाठी स्त्रिया नेमल्या होत्या त्यांचेही कोरोना दरम्यान पाळाव्या
लागणाऱ्या फिजिकल डिस्टन्सिंगमुळे कामं थांबवण्यात आलीत. ज्या घरी घरकाम करण्यासाठी
घरातील स्त्रिया व मुली काम करीत होत्या तिथे काही कामे वाढली. ज्या घरांमध्ये घरकाम करण्यासाठी
स्त्रिया नेमलेल्या होत्या, त्या नसल्यामुळे स्त्रियांवर सर्व भार आला. ज्या घरांमध्ये नोकरी, व्यवसाय
करणाऱ्या स्त्रिया होत्या, त्यांवर कामाच्या ठिकाणची जबाबदारी आणि घरातील कामे अशी दहु े री
जबाबदारी पडली. कोरोनाकाळात सर्वच स्त्रियांना घरकामात

$$$$$
कमी-अधिक प्रमाणात स्वतःचे काम म्हणून जबाबदारी घ्यावी लागत आहे . त्यातील ताणतणावांना
सामोरे जावे लागत आहे . या दरम्यान काही ठिकाणी घरातील पुरुष व मुलगे मदत करीत आहे त. मात्र
स्वयंस्फूर्तीने असे प्रयत्न करणाऱ्यांचे प्रमाण फार कमी आहे . अनेक ठिकाणी घरातील स्त्रियांना
घरातील पुरुषांना व मुलांना जबाबदाऱ्यांचे भान दे ऊन कामाला लावावे लागते. यातील अनेकजणांचा
कामाचा उत्साह दररोज टिकू शकलेला नाही. आपण घरकामात व घरातील स्त्रीला मदत करतो, हे
दाखवून एक पुरोगामीपण मिरवण्यापुरताही अनेकांचा उत्साह टिकून राहिला. काहींचा किमान तो
तेवढाही नाही.
ज्या कुटुंबात पुरुष काम करणारा आहे व स्त्री गहि
ृ णी आहे अशा कुटुंबात तर घरकाम ही
स्त्रियांची जबाबदारी म्हणून त्याला सार्वत्रिक मान्यता असते. स्त्रीने हे काम न करणे हे नैतिकदृष्ट्या
योग्य मानल्या जात नाही. अशा कुटुंबात किमान घरातील काम करणारा पुरुष कोरोनापूर्वी कामाच्या
ठिकाणी जात असे. तो साधारणत : ०८ तासांचा वेळ असायचा. यावेळेत त्या पुरुषाची सेवा (चहा, पाणी,
नाश्ता, स्वच्छताविषयक कामे इ.) ही कार्यालयीन स्थळाची जबाबदारी असायची. मात्र कोरोनामुळे
कामे घरूनच करावी लागत असल्याने दै नदि
ं न घरकामात ही अतिरिक्तची जबाबदारी घरातील स्त्रीवर
आली आहे . स्त्रियांवर हो ताण वाढला. शिवाय कामाच्या ठिकाणी असणारे ताणतणाव घरातील
स्त्रियांवर निघू लागले.
ज्या कुटुंबात स्त्री ही नोकरी, व्यवसाय करणारी आहे अशा कुटुंबात तर घरातील वाढलेली
अतिरिक्त घरकाम करून कार्यालयीन ठिकाणचीही कामे स्त्रियांना करावी लागत आहे . घरात बसन
ू
असणाऱ्या सदस्यांच्या सर्व गरजा परु वणे व त्या दरम्यान कार्यालयीन कामकाज करणे अशी दहु े री
जबाबदारी पार पडताना स्त्रियांना येणारा शारीरिक व मानसिक क्षीण वाढला आहे . घराकामातील
पुरुषांचा घरकामातील असहकार आणि बायकांच्या भरवश्यावर सर्व काही निटनेटके असण्याचा दरु ाग्रह

277
मात्र हा कायम आहे . शिवाय घराबाहे र पडताना कामाच्या ठिकाणी बाजारहाट करताना वा आवश्यक
असणाऱ्या बाबींची पर्त
ू ता करण्यासाठी बाहे र जाताना कोरोना संक्रमण होणार तर नाही, या एका
मानसिक दडपणाखाली स्त्री वावरते आहे . घरात प्रवेश करताना तिचे मन सतत साशंक व भयग्रस्त
असल्याचे दिसन
ू येते.
बाहे रगावावरून कुटुंबातील सदस्य घरी परतल्यावर झालेला आनंद आणि कामाच्या ठिकाणी
जावे लागत नसल्याने व घरीच राहायला मिळत निवांतपणा अनभ
ु वांची ओढ अशा अनेक बाबी या
स्त्रियांकरिता फार काळ टिकू शकल्या नाहीत. कोरोना काळातील कुटुंब हे बहुतांश स्त्रियांच्या दृष्टीने
दास्यत्वाची पदोपदी जाणीव होणारे ठिकाण बनले. प्रेमाचे व जिव्हाळ्याचे मानलेले पुरुष व मुलगे
कमालीचे असमजूतदार आणि असंवेदनशील असल्याचा साक्षात्कार अनेकजणींना झाला.
जीवनाची अनिश्चितता, असुरक्षितता, रोजगाराची शाश्वती नसणे, संघटित व असंघटित
क्षेत्रातील कामाचे बदलते स्वरूप आणि आवश्यक नवी कौशल्ये आत्मसात करण्यासाठी

$$$$$
धडपडणे आणि सतत घरात एकाजागी राहावे लागणे अशा अनेक बाबींमुळे कुटुंबातील सर्व सदस्य
वेगवेगळ्या तणावांमधून जात आहे त. अनेक कुटुंबात निरं तर बेरोजगारीता अनुभवणाऱ्या व्यक्ती
आहे त. व्याधींनी ग्रस्त व्यक्ती आहे त. नवजात बालके आहे त. अशा विविध संदर्भांमुळे कुटुंबात अनेक
जबाबदाऱ्या, ताणतणाव आहे त. कळत-नकळत सर्वजण एकप्रकारे दडपण आणि असहाय्यतेचा
अनुभव घेत आहे त. त्यामुळे घर हे शांतीचे ठिकाण बनण्यापेक्षा ते संघर्षाचे ठिकाण बनले आहे . एरवीही
घरातील शांती ही स्त्रियांच्या व घरातील कर्त्या व्यक्तींव्यतिरिक्त असणाऱ्या इतर सदस्यांच्या
स्वातंत्र्याचा बळी दे ऊन व त्यांच्या मौनावर उभी केली असते.
बाहे र सतत कोविड-१९ विषाणूसोबतची युद्धजन्य परिस्थिती आणि घरांमध्ये वाढती कामे व
ताणतणाव यातून कौटुंबिक हिंसाचाराचे प्रमाण कमालीचे वाढले आहे . राष्ट्रीय महिला आयोगाकडे नोंद
करण्यात आलेल्या एकूण तक्रारींपेक्षा नोंदवण्यात न आलेल्या तक्रारींची संख्या अधिक आहे . या
कौटुंबिक हिंसाचारात प्रत्यक्ष मारझोडच आहे असे नाही तर अतिरक्त कामांचा ताण, खाजगी अवकाश
हिरावणे, इच्छे नुसार गोष्टी करू न दे णे, सतत बोलणे, पाळत ठे वणे अशा अनेक बाबींचाही समावेश
त्यामध्ये करता येईल. अशा प्रकारच्या कौटुंबिक हिंसाचाराला असंख्य स्त्रिया सामोरे जात आहे त.
कुटुंबाअंतर्गत लैंगिक अत्याचारालाही स्त्रिया सामोरे जात आहे त. यामध्ये इच्छा नसताना
शारीरिक संबंध ठे वावे लागणे, बळजबरी इत्यादींचा समावेश आहे . अनेक स्त्रियांना इच्छा नसताना
गर्भधारणा सहन करावी लागत आहे अथवा गर्भपाताचे पातक माथी घ्यावे लागत आहे . याकाळात
मेनोपॉज असणाऱ्या स्त्रियांना तर कुणी समजन
ू घ्यायला तयार नाहीत. याशिवाय काही घरांमध्ये
लहान मल
ु ी आणि स्त्रियांना वेगवेगळ्या नात्यांमधील परु
ु षांकडून अशा प्रकारचा अत्याचार सहन
करावा लागत आहे . एकप्रकारे स्त्रिया या कोरोनाकाळात निर्माण झालेला ताण काढण्याचे माध्यम
बनल्या आहे त. यातन
ू विविध प्रकारची हिंसा त्यांच्या वाट्याला येते आहे , असे म्हटल्यास वावगे ठरू
नये.

278
 अनेक ठिकाणी कौटुंबिक ताणतणाव व्यवस्थापनासाठी समुपदे शनाची मदत घेतली जाते. मात्र
ही सेवाही खर्चिक असल्यामळ
ु े बरे चजण त्यापासन
ू वंचित राहतात. शिवाय बरे चदा असे समप
ु दे शन
घेणे योग्य वाटत नसल्यामळ
ु े ही फारसे कुणी ते घेत नाही. समप
ु दे शन घेण्याबाबत आजही प्रचंड समज-
गैरसमज प्रचलित आहे . व्यक्तिगत प्रश्न कुणापढ
ु े मांडू नये, हा घरातन
ू स्त्रियांना मिळालेला संस्कार
अनेकजणींचे जगणे नकोसे करतो. त्यांची घस
ु मट वाढवतो. समप
ु दे शनाने हे प्रश्न सहज सट
ु ू शकतात.
पण त्याबाबतीत फारशी जाणीवजागत
ृ ी नाही. शिवाय सर्वांना परवडेल अशी समप
ु दे शनाची व्यवस्थाही
नाही.
बरे चदा तर कुटुंबात दै नदि
ं न जीवन यांत्रिक पद्धतीने सुरू असत. हिंसा, ताणतणाव एखाद्यावेळी
नसेलही तरीही एकप्रकारचे रितेपण आणि परात्मता स्त्रिया अनुभवत असतात. दीर्घकाळ एकच एक
प्रकारचे काम करून आणि अस्तित्वाला अवकाश नसल्यामुळे असे घडत

$$$$$
असावे. असे सातत्याने घडणे ही बाब वरवर समाधानी वाटणाऱ्या पण आतून पोखरत गेलेल्या मनाची
स्थिती दर्शवते. असे होण्याला कळत-नकळत स्त्रियांसाठी कुटुंब आणि कुटुंबाबाहे रच्या जगात स्वतःचा
अवकाश नसण्यातूनही घडत असावे.
दारिद्र्यरे षेखालील जीवन जगणाऱ्या आणि मजुरी करून जगणाऱ्या कुटुंबातील स्त्रियांसमोरील
प्रश्न आणखीच बिकट आहे त. कोरोना दरम्यान अनेक ठिकाणावरून मजुरांनी आपल्या गावाकडे
जाण्यासाठी स्थलांतर केले. हे स्थलांतर भयंकर जीवघेणे होते. स्थलांतराच्या सुविधेअभावी अनेकांनी
पायी प्रवास केला. उपाशीपोटी आणि तहानेने व्याकूळ होऊन हे प्रवास घडले. यातील अनेकजणी
बाळं तीण होत्या. लहान मुले, संसाराचे साहित्य घेऊन त्यांनी प्रचंड असुरक्षितता आणि परकेपण
अनुभवत प्रवास केला आहे . त्यांच्या दःु खाला शब्दही अपुरे आहे त. या स्त्रियांची दःु खे आणखी विदारक
आहे त.
स्त्री जीवनात कुटुंब हा घटक महत्त्वाचा आहे . तसाच शिक्षण हा घटक दे खील महत्त्वपूर्ण
भमि
ू का बजावतो. स्त्रियांच्या स्वातंत्र्यात आणि विकासात शिक्षणाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे .
आधुनिक काळातील त्यांचा संघर्षमय प्रवास आणि त्यातून स्त्रियांना प्राप्त झालेल्या संधी यादृष्टीने
बघण्यासारख्या आहे त.
कोविड -१९ या विषाणूंचा प्रादर्भा
ु व रोखण्यासाठी अस्तित्वाचा प्रश्न निर्माण झाल्याने सर्वत्र
मोठ्या प्रमाणात लॉकडाऊन वाढत गेले. शिवाय आणखी किती दिवस ही स्थिती कायम राहील,
याबाबत काहीच निश्चित नाही. अशावेळी शैक्षणिक सत्र कसे घ्यायचे, याबाबतही केंद्र आणि राज्य
सरकारे चिंतेत आहे त. आपापल्यापरीने परिस्थितीचा अंदाज घेऊन निर्णय जाहीर करत आहे त. असे
जरी असले तरी कोरोनाकाळात ऑनलाईन शिक्षणाच्या पर्यायाची चर्चा सरू
ु झाली. ही चर्चा आता
सर्वसामान्य नागरिकांमध्येही जाऊन स्थिरावली. बऱ्यापैकी ऑनलाईन शिक्षणाचे विविध प्रयोग सरू
ु
झाले आहे त. त्या दृष्टीने आवश्यक ती उपकरणे आणि व्यवस्था करण्यासाठी लोक धडपडत आहे त.
कुटुंबातील मुलींवर कोरोनाकाळात कौटुंबिक जबाबदाऱ्या वाढल्या असून शिक्षण, अभ्यास
आणि करिअर यापेक्षा घरकाम करण्यातील नैपुण्य त्यांनी संपादित करण्यावर भर दिला जात आहे .

279
पितस
ृ त्ताक धारणांनी प्रभावित घरातील आई, आजी, काकू, मावशी, आत्या अशा स्त्रियांकडूनही
मल
ु ींना घरकाम करण्याची शिकवण दे ण्यासाठी व त्यांवर संस्कृतीचे शद्ध
ु संस्कार करण्यासाठी
कोरोनोच्या या संकटकाळात संधी मिळालेला काळ म्हणन
ू बघितला गेला. घरातील परु
ु ष यात प्रत्यक्ष
सहभागी नसले तरी त्यांच्या विविध कृतींमधन
ू अशी शिकवण मल
ु ींना दिली जावी, यासाठी आग्रह
धरला गेलेलाच असतो. प्रोत्साहन दिलेलेच असते. घरातील परु
ु षांनी वा मल
ु ांनीही घरातील काम व
जबाबदाऱ्या उचलल्या पाहिजेत, अशी शिकवण दे ण्यासाठी कोरोनाचा काळ चांगली संधी म्हणन
ू ही
बघता येऊ शकतो. अनेक घरांमध्ये ते प्रयोग होत आहे त, पण प्रमाण व प्रतिसाद कमी आहे .

$$$$$
कोरोनाकाळात शैक्षणिक नक
ु सान होऊ नये, म्हणन
ू ऑनलाईन शिक्षणाचा प्रयोग महत्त्वाचा
आहे . मात्र येथन
ू पढ
ु े याच पर्यायाला प्रमाण मानन
ू इतर शक्यतांच्या दृष्टीने विचार करणे योग्य होणार
नाही. ऑनलाईन शिक्षणाच्या या प्रक्रियेत समाजातील मोठा वर्ग हा समाविष्ट होऊ शकत नाही. यात
मल
ु ी व स्त्रिया तर आणखीच मोठ्या प्रमाणात यामधन
ू वगळल्या जाण्याची शक्यता निर्माण होते.
ऑनलाईन शिक्षणात आवश्यक असणारे अद्ययावत मोबाईल, कॉम्प्यट
ु र, इंटरनेट, बसण्यासाठी
विशिष्ट जागा (चार्जिंगची व्यवस्था, शांतता या अनुषंगाने) इत्यादी बाबींची व्यवस्था करू शकणाऱ्या
विद्यार्थी व पालकांची संख्या एकूण संख्येच्या तुलनेत कमी आहे . उच्चभ्रू वर्गात पूर्वीपासून याबाबी
प्रचलित होत्या. उच्चमध्यवर्गीय वर्गही या दृष्टीने अद्ययावत झाला आहे . या दोन्ही वर्गात
पितस
ृ त्ताक मानसिकतेची अडचण नसल्यास यातील मुला-मुलींना समान पातळीवर ऐच्छिक
अभ्यासक्रमाची निवड करून शिक्षण घेता येऊ शकणार आहे . कनिष्ठ मध्यमवर्ग हा तुटपुंज्या आर्थिक
मिळकतीवर जीवन जगत असल्याने आकस्मिक येणाऱ्या संकटांमधून मार्ग काढण्यासाठी त्याकडे
फारशी तजवीज नसते. पण हा वर्गही काही प्रमाणात इतर आवश्यक गरजा बाजल
ू ा ठे वून ऑनलाईन
शिक्षणाची व्यवस्था पाल्यांना करून दे ण्यासाठी धडपडेल, त्यातील काही हे सर्व करून शकतील. बऱ्याच
जणांना ते शक्य होईल. तुटपुंज्या आर्थिक मिळकतीच्या आधारे पाल्यांना शिक्षण दे ण्याचा निर्णय
घ्यावा लागल्याने कनिष्ठ मध्यमवर्गीय पालकांकडून पाल्यांच्या शिक्षणावर खर्च करताना भेदभाव घडू
शकतो. हा भेदभाव घडण्यामागे पितस
ृ त्ताक विचारसरणीच्या जोडीने आर्थिक परिस्थितीदे खील कारण
असणार आहे .
पूर्वानुभव बघता मुलांच्या शिक्षणाला प्राधान्य दे ऊन मुलींच्या शिक्षणाला गौणत्व दिले जाऊ
शकते. आपल्याकडे जेव्हा इंग्रजी माध्यमांच्या खाजगी शाळा आल्या त्यावेळी त्यांचे प्रवेशशुल्क व इतर
अनुषंगिक खर्च अवाढव्य असल्याने तेव्हा मोठ्या प्रमाणात तुटपुंजी आर्थिक परिस्थिती असलेल्या
वर्गातून मुलींच्या तुलनेत मुलांचे प्रवेश अशा शाळांमध्ये गुणवत्तापूर्ण शिक्षण मिळण्याच्या अपेक्षेने
घेतले होते आणि मुलींना कमी खर्चाच्या शाळे त टाकण्यावर भर दिलेला होता. शिवाय मेडिकलसारख्या
जास्त खर्च असणाऱ्या अभ्यासक्रमांच्या प्रवेशातही हे दिसून येते. एका कुटुंबात समान गुणवत्तेचा
मुलगा आणि मुलगी असेल आणि जर दोघांनाही करिअरसाठी मेडिकल हे क्षेत्र निवडायचे असेल तर

280
अशावेळी मुलांना प्राधान्य दिल्याचे दिसून येते. मुलींना आर्थिक परिस्थितीच्या कारणामुळे वंचित
राहावे लागले आहे .
उच्चभ्र,ू उच्चमध्यमवर्गीय, कनिष्ठ मध्यमवर्गीय यांच्या तल
ु नेतही दारिद्र्यात जगणारा मोठा
वर्ग समाजात आहे . यातील केवळ मल
ु ींच्याच नाही तर मल
ु ांच्याही शिक्षणाचा प्रश्न बिकट आहे . हा वर्ग
एकप्रकारे गण
ु वत्तापर्ण
ू शिक्षणापासन
ू वंचित राहणार आहे . मल
ू भत
ू गरजांच्या पर्ती
ू साठी संघर्ष
असणाऱ्या या वर्गात शिक्षणावर किमान खर्च करण्याचीही सोय नसते. अशावेळी हा वर्ग आणि त्यातील
मल
ु ींचे जीवन उज्वल भारताच्या चर्चामध्ये अधिक अंधकारमय बनत आहे . आदिवासी भागांमध्ये
अद्यापही विद्युत पुरवठ्याचीही नीट व्यवस्था

$$$$$
होऊ शकलेली नाही. अशावेळी तिथे online शिक्षणाचे प्रकार हे केवळ औपचारिक कर्मकांड ठरू शकेल.
त्यामुळे दर्ग
ु म भागातील भारतीय समाजाचा एक मोठा वर्ग शिक्षणापासून वंचित राहू शकेल.
एकूणच येणाऱ्या काळात कुटुंबात मुलींच्या शिक्षणाबाबतची स्थिती सामाजिक स्तरानुसार
अधिक बिकट व भयावह असणार आहे . शिक्षणाच्या माध्यमातून शाळे त व महाविद्यालयात जाणे
एवढाच एक अवकाश मुलींना घराबाहे र पडण्याचा होता. त्या ठिकाणी घराच्या कडेकोट पहाऱ्याच्या
बाहे र पडून रूढीग्रस्त बाबींपासून आधुनिक जगाचा अनुभव घेता येऊ शकत असे. मित्रमैत्रिणींसोबत
संवाद साधणे, पुस्तकांमध्ये रमणे इ. मात्र online शिक्षणामळ
ु े त्यांचा बाहे रचा अवकाश आकंु चित
पावणार आहे . मुलींना पारं पारिक भूमिकेत ढाळण्यासाठी कर्मठ पालकांना तर ही एक संधी पण वाटू
शकेल.
एकूणच कोविड १९ च्या काळात स्त्रीजीवनावर विविध परिणाम झालेले - आहे . त्यातील कुटुंब
आणि शिक्षण हे दोन घटक महत्त्वपूर्ण आहे त. त्यांचा परस्परांशी फार जवळचा संबंध आहे . त्यादृष्टीने
काही निरीक्षणांच्या आधारे या लेखात मांडणी केली आहे .
कोरोनाकाळात जर कुटुंबात स्त्रियांवर अधिक कामांचा ताण, हिंसा आणि आत्मसन्मानाला
बाधा पोहचत असेल, तर त्यावर उपायात्मक कृती करण्याच्या दृष्टीने दे खील प्रयत्न व्हायला पाहिजे.
राज्यसंस्थेच्या पातळीवर जसे काही उपाय होणे गरजेचे आहे त. तसेच विविध सामाजिक संस्थांद्वारे ही
प्रयत्न होणे आवश्यक आहे . व्यक्तिगत पातळीवरदे खील लिंगभाव संवेदनशीलता विकसित
करण्यासाठी समानतेच्या दिशेने जाण्याच्या दृष्टीने कार्य केले पाहिजे. त्यासाठी संवादाची नवी माध्यमे
प्रभावीपणे उपयोगात आणता येतील. स्त्रियांना कुटुंबाशिवाय स्वतःचे स्वतंत्र अस्तित्व शोधावे लागेल.
यात काही प्रसंग संघर्षाचे असतील ते गह
ृ ीत धरूनच शक्य तितक्या संयमाने पण निर्धाराने स्त्रियांना
मार्ग शोधावा लागेल. त्यासाठी त्यांना संघटित व्हावे लागेल.

281
$$$$$

३५. कोरोनानंतरचे स्त्री भावविश्व - अपेक्षा

- डॉ. ऋतुजा उदयराज बडसकर, कोल्हापूर.

कोरोना विषाणूचे थैमान, समाजात भयावह स्थिती, स्त्रीचे जगणं स्वरूप आनंददायी,
नात्यागोत्यात तिचं आयुष्य फुकून गेलेले आहे . स्त्रीचे भावविश्व कोरोनाकडे सकारात्मकतेचे पाहणे
आहे , त्याचे समाजातील स्थान, शहरी भागात स्त्री विविध समस्यांना तोंड दे ते आहे , मनात नैराश्याचे
वादळ, तसेच स्त्रीची विविध रूपे व भमि
ू का सांगून मानवता व आत्मविश्वास हातात हात घालून पुढे
आले तर कोरोनावर आपण सहज विजय मिळवू शकतो हा आशावाद मांडीत या लेखात स्त्रीचे भावविश्व
अधोरे खित केलेले आहे .
मला इथे स्वतंत्र भारतातील स्त्री जीवनाची सुखदःु खं मांडायची नाहीत तर सर्वसामान्यपणे
बहिणींसारख्या मैत्रिणी, मैत्रिणींसारख्या भावजया, नणंदा, मागच्या पिढीतील उदारमतवादी आजी,
आई, पुढील पिढीमधील तरुण-तरुणी, सुना, नातवंड,ं बरोबरीचाहृसहविचारी नवरा या सर्वांच्या चर्चेतून
आपल्यासमोर आजच्या स्त्रीच्या अपेक्षा व्यक्त करावयाच्या आहे त. मागील दोन शतकांमध्ये भारतीय
स्त्री जीवनाचा कायापालट झाला आहे . मुलींसाठी शाळा-कॉलेज शिक्षणाचा लाभ झाला. स्वतंत्र भारतात
तिच्या बाजूने अनेक कायदे करण्यात आले. ती गरजेसाठी काही वेळेस हौसेसाठी किंवा स्त्री
स्वातंत्र्याच्या प्रेरणेने नोकरीसाठी घराबाहे र पडली. तिच्यामध्ये सर्वच बाजूंनी परिवर्तन होऊ लागले.
मला हे सर्व बदल वरवरचे वाटतात. कारण स्त्री जीवनाचा गाभा आजही जुनाच आहे . स्त्रीकडे पाहण्याचा
समाजाचा दृष्टिकोन जरी आज बदललेला असला, तरी संसार करतानाच्या अपेक्षा आजही त्याच
आहे त. कारण स्त्रीच्या अंगी असणारी शक्ती इतर घटकांपेक्षा वेगळी, सामर्थ्यशाली आहे .
१९७५ हे 'आंतरराष्ट्रीय स्त्री वर्ष' म्हणून पाळण्यात आले. आज पुरुषांच्या बरोबरीने तिचे
समाजात स्थान आहे . हे तिच्या हिताचे आणि समाजाच्या कल्याणाचे आहे . आजच्या विज्ञान युगात
समाजातील बुद्धिमान गटात अर्ध्या स्त्रियाच आहे त. तिच्या गुणांची प्रतिष्ठा वाढविणे गरजेचे आहे .
आज ती एक आई, घर सांभाळणारी स्त्री, मिळवती स्त्री या तीन भूमिका पार पाडताना दिसते. आज
प्रत्येक कुटुंब समाज आणि व्यक्ती यांच्यामधील दव
ु ा आहे . कुटुंब ही समाजाची कार्यकारी व्यवस्था
आहे . या व्यवस्थेचे नियोजन करणारी स्त्री आहे .
स्त्रियांच्या शरीरामध्ये पाझरणाऱ्या स्त्रवग्रंथीतन
ू तिचा स्वभावधर्म बनतो असे मानसशास्त्र
सांगते. तिला अनेक समस्यांना व बदलणाऱ्या परिस्थितीला टक्कर द्यावी लागते. त्यासाठी लागणारी

282
'स्वतंत्र बुद्धी' हे तिचे महत्त्वाचे शस्त्र आहे . या सोबत निर्णय क्षमता, सारासार विचार करण्याची शक्ती,
प्रसंगावधान राखण्याची बद्ध
ु ी हे तिचे गण
ु कुटुंबासोबत समाजालाही दिशादर्शक आहे त. प्रतिकूल
परिस्थितीत स्त्री अधिक समर्थपणे तोंड दे ते. या जन्
ु या निष्कर्षाला पाठिं बा दे णारा एक परु ावा गीता
साने यांच्या 'भारतीय स्त्री जीवन' या पस्
ु तकात सापडतो. हा परु ावा शास्त्रीय व वैज्ञानिक दृष्टीने मांडला
गेला आहे . अमेरिकेतील

$$$$$
'नासा' या अंतराळ संशोधनामध्ये अंतराळ यात्रेसाठी घेतलेल्या विविध चाचण्यांमध्ये असे आढळून
आले की, पथ्ृ वीच्या गुरुत्वाकर्षणाच्या कक्षेतून बाहे र पडल्यामुळे निर्माण होणाऱ्या परिस्थितीचा
परिणाम स्त्रीवर कमी प्रमाणात होतो. त्यामुळे ती विमानाचे, यानाचे नियंत्रण सहजपणे सांभाळू शकते.
भारतीय जीवनशैलीमध्ये स्त्रीचं जगण्याचं स्वरूप पाहता आनंददायी आहे . माझी आजी, आई,
बहीण, मावशी, आत्या, काकू व सासू अशा अनेक स्त्रियांनी भरभरून प्रेम केलं. त्यांच्या प्रेमाच्या
उधळणीत आपले सारे आयुष्य फुलून गेलं. कालांतराने त्या सगळ्या या जगाचा निरोप घेऊन निघून
गेल्या आणि आयुष्य रिकामं वाटू लागलं. मन दाटून आले, कारण त्या सर्व बायका सांसारिक होत्या.
घर, घरातील माणसं, आप्तस्वकीय नातेवाईक हे त्यांचे विश्व होते. त्या विश्वात त्या अगदी आनंदी व
समाधानी होत्या. त्यांच्यात असणारा तो उपजत आनंद काही वर्षांत आम्हा बायकांच्या आयुष्यातून
गायब झाला होता. त्याची अनेक कारणे असतील, पण तो आनंद खूप किमती होता, एवढं मात्र खरं आहे .
पूर्वी सुख अलगद हळुवारपणे मिळत होते. आता आनंद, सुख शोधावे लागते आहे . हा जगण्यातला फरक
आहे . या दृष्टीने मी कोरोनाकडे सकारात्मकतेने पाहते आहे . कारण थोडाफार आनंद आज आपल्या
वाट्याला आला आहे .
कोरोना हे जगावरील एक महामारीचे भयानक संकट. या महाभयानक विषाणूने जगाची
उलथापालथ केली. सर्वच क्षेत्रांत म्हणजे आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि राजकीय बदल घडवून
आणला. सर्व दे श आज एकाच समपातळीवर आले आहे त हे जाणवते. उच्च नीच, श्रेष्ठ-कनिष्ठ, गरीब-
श्रीमंत ही दरी आज संपुष्टात आली आहे . प्रत्येकाना एकमेकांची गरज भासू लागली आहे . मला यामध्ये
सामाजिक आणि सांस्कृतिक बदलाची जाणीव अधिक महत्वाची वाटते. पर्यावरणाच्या दृष्टीने विचार
केल्यास या कोरोनाने जगभर थैमान घालून पर्यावरणाचा समतोल साधण्यासाठी पथ्ृ वीवरील मानव
जातीची झालेली प्रचंड गर्दी कमी केली. दोन-तीन महिन्यांचा लॉकडाऊनचा परिणाम निसर्गावर
सकारात्मक झाला. प्रदष
ू ण कमी झाल्याने ओझोनचा भर पर्व
ू वत झाला. झाडे, वेली, पश,ू पक्षी
स्वच्छं दपणे जगताना दिसतात. जगभरातील झाडांना आलेला फुलांचा बहर, त्याची पखरण डोळे तप्ृ त
करणारी ठरली. विविध रं गांची उधळण मन प्रसन्न करणारी ठरली. माणसाशिवाय असणारा हा निर्मळ
निसर्ग पाहतच रहावेसे वाटते.
ज्येष्ठ नागरिकांच्या मते, असे साथीचे रोग पर्वी
ू ही येत होते. मात्र माणसांचा स्वतःवर अधिक
विश्वास होता. रोजचे शारीरिक कष्ट, भरपरू व्यायाम, सकस आहार यामळ
ु े प्रतिकारशक्ती अफाट होती.
त्यांच्या शब्दकोशात 'भीती' हा शब्दच दिसत नव्हता. मात्र अलीकडे नव तंत्रज्ञानाच्या युगाच्या
नावाखाली, समद्ध
ृ ी आणि पैशाच्या रे लचेलीमुळे प्रतिष्ठा आणि पैशाच्या दिखाऊपणामळ
ु े सहज होणारी

283
कामे यंत्राद्वारे केली जातात. शरीराची हालचाल कमी होते. स्थूलत्व वाढते. रोगांना आमंत्रण दिले जाते.
आजकाल आहार-विहारामध्ये स्वैरता आली आहे . पिझ्झा, बर्गर, फास्टफूडचे प्रश्न तरुण पिढीत बाढले
आहे त. परिणामी, आरोग्य

$$$$$
धोक्यात आहे . हे समजावण्यासाठी आजी, आई आणि पत्नीने पढ
ु े आले पाहिजे. तिने तिला उपजत
असणाऱ्या पाककलेच्या कौशल्याद्वारे भारतीय संस्कृतीतील आहारशास्त्रावर आधारित असणाऱ्या
सणवारांचे व त्यातील खाद्यपदार्थांचे महत्त्व पटवून दिले पाहिजे. स्वतः ते पदार्थ आवडीने तयार केले
पाहिजेत व प्रेमाने खाऊही घातले पाहिजेत. घरातील ज्येष्ठ, कर्त्या स्त्रीने आपल्या अनुभवाद्वार
अभ्यास, काम, समाज आणि संस्कृती या विषयीची जाणीव निर्माण करून नव्या पिढीच्या मनाची
एकाग्रता वाढविली आहे . त्यांचे ध्येय आपल्या मातीशी निगडित असावे, हे पटवून दिले पाहिजे. एकत्रित
येण्याने निर्माण झालेले हे विचारांचे दे वाण-घेवाण करणारे वातावरण टिकवून ठे वण्याचे काम स्त्रीने
करावे. ही आजच्या काळाची तिची पहिली जबाबदारी आहे .
आई म्हणजे कुटुंबाचा आधार, घराचा खांब. तिने सर्व कुटुंब घटकांमध्ये सुसंवाद साधण्याचा
दव
ु ा बनले पाहिजे. कोरोनामुळे सक्तीने एकत्र येण्याने बरे च बदल घडले आहे त. आई-वडिलांसोबत एकत्र
राहण्याचा दग्ु धशर्क रा योग जळ
ु ू न आलेला आहे . या संधीचे सोने करण्याची गरज स्त्रीने ओळखून
मायेच्या पंखाखाली त्यांचे संरक्षण करून त्यांच्यातील एकटे पणाची भीती नष्ट केली पाहिजे. केवळ
पैसा हे च सर्वस्व नसून जीवनात कशाला अधिक महत्त्व द्यावे हे समजावणे आवश्यक परिस्थितीने
खचून न जाता आपल्या अंगभूत कला गुणांचा विकास करून, नवनवीन संशोधनातून स्वतःला स्वयंभू
बनवायचा प्रयत्न केला पाहिजे. कोणतेही काम कमी दर्जाचे असत नाही, हे मनाला प्रथम पटवून द्यावे.
भविष्यकाळातील मोठ-मोठी स्वप्ने या तरुण पिढीने जरूर पहावीत. परं तु ती पूर्णत्वाकडे नेण्याची
जबाबदारी संपूर्णतः स्वतःचीच आहे हे जाणून घ्यावे. इथे अनुभवाचे शहाणपणच उपयोगी ठरते हे ही
जाणीवपूर्वक लक्षात ठे वावे.
कोरोनामुळे झालेल्या आर्थिक नुकसानीमुळे आज अनेक कुटुंब उद्ध्वस्त होताना दिसतात.
अशावेळी जगण्यासाठी केवळ अन्न, वस्त्र आणि निवाऱ्याचीच गरज असते. छोट्या-मोठ्या कामांतून हे
आपण मिळवू शकतो, असा विश्वास स्त्रीने निर्माण केला पाहिजे. कमी पैशात उत्तम संसार चालू
शकतो हे कृतीतून दाखवून दे णे आवश्यक आहे . पाश्चिमात्य संस्कृतीचा प्रभाव आपल्यावर झाला आहे .
तो कमी करून भारतीय संस्कृतीचा व संस्काराचा अवलंब स्वत:च केला पाहिजे. श्रीमंतीचा दिमाख
त्यामळु े निर्माण होणारे अनावश्यक खर्च टाळून आहे त्यात समाधानी राहून आनंद घेण्याची सवय
लावनू घेतली पाहिजे. हीच खरी काळाची गरज आहे .
ु त्याच विवाह झालेल्या दांपत्याचा किंवा एखादे मल
नक ू होऊन आनंद उपभोगणाऱ्या जोडप्याचा
इथे विचार केला असता असे जाणवते की, या जोडप्यांना मौज-मजा, मस्ती, हॉटे लिग
ं , सिनेमा, दरू -
दरू चा प्रवास करण्याची हौस भागविताच आली नाही. मनासारखे जगताच आले नाही. माझ्या मते, अरे
पण याच काळात तुम्ही एकमेकांच्या अगदी जवळ आलात. एकमेकांना चांगले समजावून घेऊ
शकलात. एकमेकांच्या आवडी-निवडी, विचार तुम्हाला पटले.

284
$$$$$
ही गोष्ट भावी आयष्ु याच्या दृष्टीने अत्यंत लाभदायक आहे . हे विसरू नका. इथन
ू पढ
ु े अशा प्रकारची
अनेक संकटे तम
ु च्या आयष्ु यात येतील. त्याला तोंड दे ण्यासाठी तम्
ु हाला तम
ु ची जीवनशैली बदलावी
लागेल. सख
ु आणि समाधान कशात आहे हे शोधावे लागेल आणि यासाठी स्त्रीने खंबीरपणे विचार करून
स्वतःची आग्रही वत्ृ ती सोडून दे ऊन कुटुंबाला आनंदी बनविले पाहिजे.
स्त्रीचे समाजामधील असणारे स्थान उच्च स्वरूपाचेच आहे . ती घराचा श्वास आहे . स्त्रीची
नैसर्गिक ऊर्मी इतरांना पुढे नेण्यास उद्युक्त करणारी आहे . तिच्यात दे ण्याची प्रवत्ृ ती अधिक आहे . ती
सक्षम आहे च, परं तु नियोजन व व्यवस्थापनेमध्ये ती सरस आहे . उदा. बेंगलोरमध्ये आशिया खंडातील
सर्वांत मोठी बायोकॉन नावाची कंपनी आहे . त्या कंपनीच्या प्रमुख किरण मुजम
ु दार शॉ या आहे त.
इन्फोसिसच्या प्रमुख सुधा मूर्ती या आहे त. या स्त्रिया आपल्यासोबत इतरांनाही पुढे नेऊ पाहतात.
तसेच सामान्यातील सामान्य सुद्धा आज आपले घर, संसार व स्वतःचे अस्तित्व निर्माण करू शकतात.
शेतीचा शोधही स्त्रीनेच लावला आहे . तिने त्यातही नवनवीन शोध लावले आहे त. आजही स्त्री
स्वावलंबीपणाने, आत्मविश्वासाने नेटाने कोणतेही काम तडीस नेते. ती जिवाचे रान करते, कोंड्याचा
मांडा करते पण घराला सावरते. शेतकरी महिला म्हणते, 'शेतात खत, घरात एकमत आणि गावात पत'
हे च माझे ध्येय आहे . याचा अर्थ, एकच आधुनिक पद्धतीने शेती, घरात एकोपा असल्यास हमखास
विकास होतो व त्यामुळे समाजात आपोआपच प्रतिष्ठा प्राप्त होते. ती सतत कामात मग्न असल्याने
तिला कोरोनाची भीतीच नाही. तिच्या प्रसन्न मनासोबत तिचे आरोग्यही चांगले आहे . ही स्त्री
समाजाला निसर्गाची महती पटवून दे ईल. शेतीपूरक व्यवसाय करण्यासाठी ती पुढच्या पिढीला
प्रोत्साहित करे ल. नात्या-गोत्यात नुसती औपचारिकता असून उपयोगाची नाही. तर प्रेम, जिव्हाळा
निर्माण झाला पाहिजे यासाठी कार्यरत राहील. कारण तिच्या मते, हा कोरोना स्वत्व विसरायला लावतो
आहे . स्व अस्तित्व बाढवितोही आहे . या भयंकर स्थितीत शेतकरी एकतर हताश होऊन दयेची भीक
मागेल नाही तर स्वतःच्या अस्तित्वाच्या जाणिवेने नवीन प्रेरणेने पेटून उठे ल व स्वबळावर उभा राहील.
या विचारांना दज
ु ोरा दे णारीही स्त्रीच असेल.
शहरी भागामध्ये या साथीच्या रोगाचे सावट दाट आहे . इथली स्त्री अनेक समस्यांना तोंड दे ते
आहे . घरातील सुना, मुले नोकरी-व्यवसायात गुंतून असतानाच हे महामारीचे संकट त्यांच्यादृष्टीने
जीवघेणे ठरले आहे . कंपन्यांमध्ये आर्थिक चैनी, फटक्यामुळे नोकर कपातीचा जोर सुरू आहे .
ऐशआरामात जीवन जगण्याची लागलेली सवय अशा अवस्थेत त्यांच्या समोर प्रश्न उभा आहे , आता
पढ
ु े काय? आपल्या मल
ु ांचे भवितव्य काय? ग्लॅ मरस जगात दिव्य-भव्य, विलासी जगण्याची त्यांची
पद्धती त्यांना मारक ठरली आहे . त्यामळ
ु े नकळत त्यांच्या मनात नैराश्याचे वादळ घोंघावत आहे .
अशांना सावरण्यासाठी पैशाच्या मस्तीचा डोळ्यांवर आलेला गडद अंधारी पडदा दरू करण्यासाठी स्त्रीने
मदत केली पाहिजे. खोट्या महत्त्वाकांक्षम
े ध्ये ती अडकून पडू नयेत यासाठी त्यांची काळजी घेतली
पाहिजे. भौतिक सख
ु ापेक्षा आत्मिक सख
ु

$$$$$

285
कसे मिळवता येईल. यासाठी प्रयत्न केला पाहिजे. हे सर्व करीत असताना जुन्याचा पाढा सतत न
वाचता नातवंडांसाठी आधनि
ु क तंत्रज्ञानाचे ज्ञान घेऊन सन
ू मल
ु गा व स्वतः आपण सक्षम बनण्याचा
प्रयत्न केला पाहिजे. नवरचनेचे त्यांना प्रोत्साहन दिले पाहिजे. 'एकमेकां साह्य करू । अवघे धरू सप
ु ंथू'
या प्रमाणे जगण्याचा नियम ठरविला पाहिजे. तरच जगणे अगदी सस
ु ह्य व सल
ु भ होईल. मल
ु ाला
आईचा, सन
ु ेला सासच
ू ा आणि नातवंडाला आजीचा आधार मोलाचा वाटे ल. हे वेदावे, मत्सर नष्ट होऊन
जिव्हाळा वाढे ल. एकमेकांवर अपेक्षांचे ओझे न लादता आहे त्यात समाधानी राहण्याची वत्ृ ती वाढे ल.
मधल्या काळात मल
ु ांना गोष्ट सांगणारी आजी, थोपटून झोपवणारी आई आणि बाहे र फिरायला नेणारे
बाबा या गोष्टींना या छोट्या आनंदाला मुकलो होतो. याची आठवण होऊन आपण व्याकूळ होत होतो.
मात्र या काळात पूर्ववत हे कुटुंब हसत खेळत ठे वण्याचे काम ही स्त्री करे ल.
आता तरुणाईबद्दलचा विचार करू या. आज १८ ते २५ वयोगटातील तरुण-तरुणी स्वतंत्र
विचाराने जगणारी, उच्च शिक्षणासाठी आपल्या घराचा निवारा सोडून परगावी अथवा परदे शी जाण्याचे
प्रमाण वाढते आहे . कारण एकच, पाश्चात्त्यांचे उच्च प्रतीचे राहणीमान आणि मुबलक पैसा
मिळविण्याची हाव. यामुळे त्यांना भारतीय संस्कृतीतील कुटुंबातील मोह-मायेच्या पाशात अडकून
राहायचं नाही. यासाठी तीही जिवाचं रान करतात, अहोरात्र अभ्यास करून आपले ध्येय गाठतात. मात्र
आजच्या कोरोनाच्या निराशाजनक स्थितीत ही पाखरं घरट्याच्या उबेत पुन्हा परतली आहे त. त्यांच्या
जिवाची घालमेल होत आहे . भवितव्याविषयी ती साशंक आहे त. त्यांना सावरणे म्हणजे आजच्या
स्त्रीची कसोटीच आहे असे मी म्हणेन. कारण या तरुणाईला एकटं आणि एकाकी राहण्याची सवय
जडली आहे . शिवाय पाश्चात्त्य विचारांच्या पगड्यामुळे या मातीत ती रुजू शकत नाहीत. त्यांच्यात
मानसिक तणाव निर्माण होऊन जीवनाविषयीचे नैराश्य आले आहे . एकाकीपण असह्य होऊन ती
आत्महत्येसारखे घातक विचार करू पाहतात. अशावेळी एक आई व पत्नी, बहीण या नात्याने स्त्रीची
भमि
ू का अत्यंत महत्त्वाची आहे . येईल त्या परिस्थितीला सामोरे जाण्यासाठी स्त्रीने त्यांच्या ठिकाणी
तडजोड करण्याची ताकद व बुद्धी निर्माण केली पाहिजे. प्राप्त परिस्थितीत पराभव पचविण्याची हिंमत
जागी केली पाहिजे. त्यांना 'स्व'ची ओळख करायला शिकविले पाहिजे. त्यांच्या अंगी असणाऱ्या
कौशल्याचा गुणगौरव करून विचाराला प्रवत्ृ त केले पाहिजे. ध्येये आपल्या मातीशी निगडित असावीत
हे पटवून सांगितले पाहिजे. नुसताच विचारांचा, शिकवणक
ु ीचा भडिमार न करता त्यांच्यासोबत
कृतीनेच सहभागी होणे आवश्यक आहे . स्त्री जर कुटुंबामध्ये सकारात्मक आणि आनंदी राहिली तर सर्व
घर प्रसन्न राहील. हे च तिचे खरे कौशल्य आहे .
आपण स्त्रीची विविध रूपे आणि त्यांच्या भमि
ू का पाहिल्या. स्त्री कर्तव्यदक्ष, जबाबदारी
पेलणारी, निःस्वार्थी, निर्लोभी भावनेनी जगणारी, व्यवस्थापनामध्ये सर्वांत पढ
ु े असणारी, संस्कारशील,
पढ
ु च्या पिढीला घडविणारी, सर्वच क्षेत्रांत स्वतःच्या कर्तृत्वाचा ठसा उमटविणारी अशी आहे . जेव्हा
अनेक स्त्रिया एकत्र येऊन जीवनाविषयी विचार मंथन करतात तेव्हा त्यांच्या

$$$$$
चिंतनातून सर्वसामान्य प्रापंचिक निष्कर्ष निघतील असे होणार नाही, तर त्यांच्या संवादातून
समाजजीवनाला एक दिशा मिळे ल. हे च तिचे महत्त्वपूर्ण योगदान ठरे ल. आतापर्यंत चर्चित असणारा हा

286
जीवनचक्राचा विषय मानवी आयुष्याच्या विविध पैलूंवर प्रकाश टाकणाराच आहे . हे कालचक्र सतत
फिरत जाते तशा तेथे अनेक जागा दिसतात. माणसांचे वेगवेगळे चेहरे दिसतात. जीवनचक्र फिरते तेव्हा
फक्त आपण त्याकडे पाहतो. त्याचा अभ्यास करू शकतो. चांगल्याची आशा धरू शकतो.
वरील सर्वच गोष्टींचा सारासार विचार करता आणखी एक महत्त्वाचा विचार मांडावासा वाटतो.
तो म्हणजे अध्यात्मज्ञान, प्रत्येकालाच असणारे प्रश्न आणि समस्या सहजरीत्या सोडवता येण्यासाठी
स्व-नियंत्रण करता आले पाहिजे. त्यामळ
ु े जीवनातील द:ु खाची मात्रा कमी होते. मनावर विजय
मिळवता येतो व नवीन ज्ञान रुजण्यास मदत होते. स्वनियंत्रणामळ
ु े षड्रिपू दरू होतात. बद्ध
ु ी शांत,
निश्चल व प्रकाशित बनते. या स्थितीस आपणास अभय (भीती नष्ट होणे) प्राप्त हे अशा प्रकारच्या
समतोलामुळे शक्ती, बुद्धी, कौशल्ये याद्वारे योग्य कृती साधल्या जातात आणि संकटापासून मुक्तता
होते. वास्तव स्थितीचे चिंतन होऊन स्वाभाविकच जगातील इच्छा-आकांक्षा विरघळून जातात. मन
आत्म्यात केंद्रित होते. कोणतीही गोष्ट विचारपूर्वक केली जाते. 'स्व'ची ओळख होते आणि जगातील
शाश्वत सत्य समजते. याचाही अवलंब सर्वांनी करावा असे मला वाटते.
कोरोनाच्या पार्श्वभूमीवर कोणीतरी बसून कुठे तरी, काहीतरी करीत असेल तर ते चुकीचे आहे .
कारण आपण एका शुद्ध चैतन्य शक्तीने बनलेलो आहोत हे लक्षात असू द्या. या शक्तीत मन, सत्य,
अखंडता, सहकार्याची वत्ृ ती, प्रामाणिकता, सुंदरता, करुणा, प्रेम व सज
ृ नात्मकता हे सर्व गुण येतात. या
काळात केवळ याची जाणीव झाली तरी मानवतेचा विजय झाला असे म्हणता येईल.
आज मानसिक निराशा, विश्वासाचा अभाव, भीती आणि असुरक्षितता वाढत चालली आहे . हे
नष्ट करण्यासाठी सर्वांच्या ठायी आंतरिक शक्ती वाढली पाहिजे. मानवता आणि आत्मविश्वास हातात
हात घालून पुढे आले पाहिजेत. तणावमुक्त मन, रोगविरहित शरीर व आपली बुद्धी पूर्वग्रहदषि
ू त असू
नये याकडे लक्ष दे णे आवश्यक आहे . तरच आपण कोरोनावर विजय मिळवू शकतो.

$$$$$

३६. कोरोना विषाणूचे दष्ु परिणाम

- डॉ. सर्जेराव जाधव, वारणानगर, कोल्हापरू

कोरोना काळात वैद्यकीय क्षेत्रांतील सर्व घटक प्राण पणाला लावून योगदान करताहे त ते
अतुलनीय असे आहे . कोरोना म्हणजे काय? कोरोनाचे काहूर, बाधित व बरे होणाऱ्या रुग्णांची संख्या,

287
मत्ृ यूचे प्रमाण वाढले आहे . उद्योग, व्यापार, व्यवसाय, बस, गाड्या, मालवाहतक
ू लॉकडाऊन काळात
जिथल्या तिथे थांबल्या आहे त. तसेच शेती, शेतकरी, शेतमजरू कामगार, स्थलांतरित यांच्या समस्या
गंभीर बनल्या आहे त. शाळा, महाविद्यालये, विद्यापीठे बंद, वेबिनार सरू
ु झालेत, शेती उत्पादने खप
नसल्याने भाजीपाला कुजला, सडला त्यामळ
ु े प्रदष
ू ण वाढले आहे . मोलकरीण, घरकामगार यांचे प्रश्न
गंभीर बनलेत. सण, उत्सव, समारं भ बंद, पर्यटन बंदी, चित्रपट बंदी, एकूण कोरोना विषारी व्हायरसचा
भयावह परिणाम सार्वजनिक जीवनावर झालेला दिसन
ू येतो. कोरोनाने माणसांना जगण्याचा धडा
दिला आहे .
संपूर्ण विश्व कोरोना या विषाणूच्या संसर्गाशी मुकाबला करत आहे . संपूर्ण जगानेच आज पॉझ
घेतला आहे . कोरोना या विषाणूच्या साथीने संपूर्ण जगात थैमान घातले आहे . संपूर्ण पथ्
ृ वीतलावर
आलेले सर्वात मोठे संकट बनलेला हा कोरोना जगाच्या पाठीवर सर्व दे शांमध्ये आहे . या विषाणूचा
प्रादर्भा
ु व एवढा जास्त आहे की याच्या विळख्यात कोणता दे श आला नाही असे नाही. जगातील
विकसित आणि अविकसित दे श यापैकी कोणताच दे श यातून वाचलेला दिसत नाही. जगातील बलवान
दे शही कोरोना या विषाणूपासून आपला बचाव करण्यात असफल झालेले आहे त. हा विषाणू कोणती
जात कोणता, पंथ, वंश, भाषा, श्रीमंत-गरीब लहान-थोर, वर्ण, विद्वेष, राजा, मंत्री कामगार, राजकारणी,
जमीनदार, दे श-विदे श, खंड-उपखंड यापैकी काहीही न बघता सर्वाप्रती समभावाने वागून जो जो या
विषाणूच्या सान्निध्यात येतो त्याला त्याला या रोगाला सामोरे जावे लागते. कोरोनाच्या या वाढत्या
प्रादर्भा
ु वामुळे जगभरातील एकूणच मानवी समह
ू ाला जिवंत राहाणे हीच सध्याची प्राथमिकता बनली
आहे . वाऱ्याच्या वेगाने पसरणाऱ्या कोरोना विषाणूवर आजतागायत मोठ्या बलवान तसेच
सर्वांगीणदृष्ट्या सक्षम असलेल्या दे शातील वैज्ञानिकांनाही लस (व्हॅक्सिन) शोधण्यात अद्याप यश
आलेले नाही. कोरोनावरील लस शोधण्यासाठी जगातील सर्व वैज्ञानिक मोठ्या प्रमाणावर प्रयत्न करीत
आहे त. भविष्यात या रोगावरती लसही तयार होईल व या महामारीच्या विळख्यातून जगाची सुटका
होईल. पण आज हे फार दरू वाटत आहे .
सध्याच्या कोरोनाकाळात प्राण पणाला लावून अत्यंत कष्ट घेणारे आपले डॉक्टर, आरोग्य
कर्मचारी, पोलीस बांधव, आशा कर्मचारी आणि स्वास्थ्य कर्मी यांचा या महामारीतून दे शाला
वाचविण्यासाठी पर्यायाने जगाला वाचविण्यासाठी मोठे योगदान लाभत आहे , त्याबद्दल त्यांच्याप्रति
सर्वांच्यावतीने कृतज्ञताभाव व्यक्त करतो. सध्याची परिस्थिती पाहता आणि लस संशोधनातील प्रगती
पाहता या विषाणूवरील लस निर्माण झाली तरी तिची मानवी चाचणी

$$$$$
घ्यायला लागणारा कालावधी लक्षात घेता मानवजात आणि प्राणीमात्रावर त्याचा दरू गामी परिणाम
होऊन सर्व प्राणिमात्रांच्या जीवाला मोठा फटका बसू शकतो. कोरोना या विषाणच
ू ा केवळ मानवी
जीवितावर मोठा परिणाम झाला नसन
ू त्याच्या सर्वांगीण जीवनावर आणि जगण्यावरच मोठा परिणाम
झाला आहे . समाजजीवनाचे कोणतेच क्षेत्र असे राहिलेले नाही की या कोरोनाचा परिणाम झालेला नाही.
कोरोनाने संपूर्ण मानवीजीवनच ढवळून निघाले आहे . सर्वत्र अस्वस्थता आणि असुरक्षितता,
उदासीनता पसरली आहे . प्रत्येक जीवाला या महामारीच्या दिव्यातून स्वतःचे प्राण वाचविणे महत्त्वाचे

288
झाले आहे . कोरोना या विषाणूने मानवी जीवनमान पार बदलून टाकले आहे . माणसाला स्वतःविषयी,
निसर्गाविषयी, समाजाविषयी व सर्वच चराचराविषयी सखोल चिंतन करायला लावलेले आहे . या
बदललेल्या परिस्थितीतन
ू व मानवी चिंतनातन
ू उद्याचे जग काय वेगळे च असेल यात शंका नाही. असो
मानवाच्या सर्वांगीण जीवनावर परिणाम करणाऱ्या या कोरोनाविषाणू (covid-१९) विषयी आपण
जाणन
ू घेऊया.
कोरोना विषाणू (व्हायरस) म्हणजे काय?
व्हायरस हा मळ
ु ातच लॅ टिन शब्द. याचा अर्थ व्याधी उत्पन्न करणारा अतिसक्ष्
ू म विषारी घटक
म्हणजे विषाणू होय. सध्या भारतासह अनेक दे शांत कोरोना या विषाणूची लागण झालेली दिसून येते.
कोरोना महामारीमुळे अनेक दे शांमधील लोक मत्ृ युमुखी पडत आहे त. या विषाणूला covid - १९ किंवा
नोवल कोरोना या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. नोव्हें बर २०१९ पासून सार्स कोरोना या विषाणूने सर्वत्र
हाहाकार माजविला होता. जगाचा असा कोणताच कोपरा नाही की जो त्याने व्यापलेला नाही. हा
व्हायरस चीनमधून २६ दे शांपेक्षा अधिक दे शांमध्ये पसरविला गेला आणि याला कारण म्हणजे वन-
पशुपक्ष्यांशी माणसांचा येणारा संपर्क . श्वसनसंस्थेची संबंधित गंभीर विकार असे स्वरूप असणारी ही
व्याधी वटवाघुळांपासून माणसांपर्यंत आली. मर्स नावाचा विषाणू २०१२ साली मध्यपूर्व दे शांमधून इतर
दे शात पसरविला गेला. एप्रिल २०१२ मध्ये या व्याधीचा पहिला रुग्ण जाईन मध्ये सापडला. सौदी
अरे बियामार्फ त हा विषाणू इतर दे शात महामारीच्या स्वरूपात पसरविला गेला. या मर्स विषाणूनंतर
सध्या सर्व दे शांमध्ये कोरोना या विषाणूने थैमान घातले आहे . हा विषाणू जास्त प्रभावीपणे जीवितांच्या
आयुष्यावर घाला घालण्याचा प्रयत्न करतोय. त्याचे कारण म्हणजे या विषाणूमध्ये प्रभावीपणे कार्यरत
असणारी म्यूटेशन परिवर्तनाची प्रक्रिया होय. कोरोना या विषाणूचं कुटुंब आहे . शास्त्रज्ञांना हा विषाणू
प्रथम प्राण्यांमध्ये आढळला. विषाणूमुळे प्राण्यांमध्ये श्वसनाचे विकार, हृदयाचे, चेतातंतूचे तथा
यकृताचे विकार उत्पन्न होऊ लागले. हे विषाणू अलीकडेच उत्पन्न झाले आहे त असे नाही तर पथ्ृ वीची
उत्पत्ती झाल्यापासून मनुष्य, पशुपक्षी, जीवजंतू, कृमी-कीटक यांच्या सभोवताली ठाण मांडून
असतात. या विषाणूंना आपण सजीवही म्हणू शकत नाही आणि निर्जीवही म्हणू शकत नाही. कारण
सजीवांमध्ये दिसणारी पेशीसंबंधी संरचना यामध्ये आढळत नाही. या विषाणूंची वाढही होत नाही.
शिवाय हे स्वतःची

$$$$$
ऊर्जा स्वतः तयार करू शकत नाहीत. इतर जीवाणंप्र
ू माणे यांचे विभाजन होत नाही. म्हणन
ू ते सजीव
नाहीत. ते सजीव नाहीत म्हणन
ू आपण त्यांना निर्जीव म्हणायचे का? तर तसेही म्हणू शकत नाही.
कारण वर्षानव
ु र्षे हे निर्जीव अवस्थेत असले तरी यांचा संबंध वनस्पती, प्राणी, पश-ु पक्षी तथा
मनष्ु यांच्या पेशींशी झाला तर लगेच त्याची पिलावळ तयार होते. त्याचे कारण म्हणजे यामध्ये
जेनेटिक मटे रिअल असते. १९३० च्या दशकापासन
ू इलेक्ट्रॉन मायक्रोस्कोपचा शोध लागला आणि
आपल्याला विषाणंच
ू ी रचना समजू शकली. हे विषाण,ू जिवाण,ू किटाण,ू वनस्पती, पशप
ु क्षी यांनाही
विकार उत्पन्न करू शकतात. कोरोना विषाणूचे सार्वजनिक परिणाम कोरोना covid - १९ कधीही न
ऐकलेले शब्द. पण हे शब्द ऐकले आणि सगळे जीवनच बदलून गेले. केवळ बदलून गेले नव्हे तर

289
थांबलेच. माणसाचे मानसिक, कौटुंबिक, सामाजिक आणि सार्वजनिक जीवनच ठप्प झाले आणि
हळूहळू या शब्दांचा नव्हे या विषाणच
ू ा आणि या आजाराचा दाहक परिणाम समोर येऊ लागला आणि
माणस
ू सैरभैर झाला. सरकारी यंत्रणा, आरोग्य यंत्रणा, पोलिस यंत्रणा खडबडून जाग्या झाल्या.
सरकार आणि डॉक्टर्स मोठ्या संकटात अडकले. कोरोनाचे रुग्ण एका पाठीमागन
ू एक वाढू
लागले पण त्यांचे करायचे काय, त्यांच्यावर उपचार काय व कसे करायचे या वादळात केवळ महाराष्ट्र
नाही फक्त भारत नाही तर अमेरिका आणि इतर बलवान दे श अडकले गेले. चाचपडू लागले. आज इतके
रुग्ण सापडले, आज इतक्या जणांचा मत्ृ यू झाला. कोरोनामळ
ु े हाहाकार उडाला. उपाययोजना अजन
ू
तरी काही नाही. गेले अनेक महिने चाललेला कोरोनाचा हा थरार अजूनही संपलेला नाही तर वेगाने
चालूच आहे . दहशत, भीती, असुरक्षितता, काळजी, चिंता अशा कितीतरी भावनांनी माणसाच्या मनाचा
ठाव घेतला. ग्लोबल वॉर्मिंग, बेरोजगारी, गुन्हे गारी, आण्विक युद्ध असे कितीतरी प्रश्न जगासमोर आ
वासून उभे ठाकले असताना त्या सर्वांना पाठीमागे टाकून एक आणि एकच प्रश्न जगाला भेडसावतोय
आणि तो म्हणजे विषाणू कोरोना आणि त्यामुळे होणारा covid-१९ हा आजार. या आजाराने माणसाचे
वैयक्तिक नव्हे तर सार्वजनिक आयुष्य सुद्धा पूर्णपणे बदलून टाकले आहे . वैद्यकीय आव्हानाबरोबर
दे शाला आर्थिक आणि सार्वजनिक आव्हान पेलावे लागत आहे . कोरोनाचा फैलाव रोखण्यासाठी टाळे बंदी
(लॉकडाऊन) करण्यात आली आणि त्याचा बरा-वाईट परिणाम दे शाच्या आर्थिक आणि सार्वजनिक
अशा सर्व क्षेत्रावर झाल्याचे दिसून आले.
आज संपूर्ण मानवी आयुष्यच बदलून गेले आहे . सार्वजनिक जीवनात आलेल्या बदलांमुळे
माणसाला जगण्याचा खरा अर्थ समजला. दै नदि
ं न जीवन जगणाऱ्या माणसात माणुसकी दिसून आली.
त्याचबरोबर त्यांच्यात नवे विचारही जागत
ृ झाले. पद, पैसा, प्रतिष्ठा, मीपणा, स्वार्थीपणा जाऊन
कोरोनाने माणसाला माणस
ू म्हणून जगायला शिकवले. त्याबरोबर covid-१९ आजाराने खूप
नकारात्मक अनुभव आले आणि आयुष्य गच्च भरून गेले. पण त्याची एक सकारात्मक बाजूही सर्व
ठिकाणी पाहायला मिळते. कोरोनाचा कौटुंबिक ..जीवनावरील परिणामाचा विचार करायचा झाला तर
कुटुंबातील नातलग, सदस्य एकमेकांच्या

$$$$$
जवळ येऊ लागले. मित्रमंडळी एकमेकांच्या संपर्कात राहायला लागली. शारीरिक अंतर भरून
काढण्यासाठी समाज आणि इलेक्ट्रॉनिक माध्यमांचा वापर करून एकमेकांशी भावनिक आणि आत्मिक
म्हणजेच आजारी कोणी असेल तर त्याला फोन करून, “बाबा, बरा आहे स ना? काळजी घेताय ना?" असे
म्हणन
ू एकमेकांची चौकशी करणे, विचारपस
ू करणे हे सद्ध
ु ा खप
ू दिलासा दे णारे चित्र या काळात
पाहायला मिळाले. दै नंदिन जीवनात नोकरी करणाऱ्या पालकांची खप
ू धावपळ होते, त्यांना आपल्या
पाल्याशी नीट आणि मनमोकळा संवाद साधता येत नाही अशावेळी मल
ु ांना पालकांशी संपर्क साधायला
संधी मिळाली. त्यामळ
ु े पालक-बालक सस
ु ंवाद वाढीस लागला. मल
ु ांच्यातील कलागण
ु पालकांना दिसन
ू
आले व पालकांच्या बद्दलही मल
ु ांच्या मनात एक नैतिक आदर निर्माण झाला. मल
ु ांबरोबरच इतर कुटुंब
सदस्य चित्र काढणे, आपल्या कला जोपासणे, वाचन-लेखन, कविता करणे, बागकाम करणे अशा
छोट्या छोट्या गोष्टीत रस घेऊ लागले व आपला अनुभव एकमेकांसमोर व्यक्त करू लागले. या छोट्या

290
छोट्या गोष्टीतून मिळणारा आनंद एकमेकांसमोर व्यक्त करू लागले. एकमेकांच्यात रममाण
होण्याचा अवकाश या कोरोनाने प्राप्त करून दिला असे म्हटले तर फारसे वावगे होणार नाही.
कोरोनामळे आजारपण, मत्ृ यूचे भय, हॉस्पिटलायझेशन या सर्वांच्या भयाने घर भरून गेले होते. ती
भीती दरू करायला माणसं जाणीवपर्व
ू क पढ
ु े येत होती. शेजारी, सोसायटीतील लोक एकमेकांना दिलासा
दे त होती असं खप
ू चांगले चित्र पाहायला मिळालं. ज्येष्ठ नागरिकांशीही नवी पिढी मोकळे पणाने
बोलायला लागली. हा कोव्हिड १९ चा सकारात्मक परिणाम असला तरी लॉकडाऊन काळात कौटुंबिक
हिंसाचार वाढला ही त्याची दस
ु री दख
ु री किनारही पाहायला मिळाली. कोरोनाच्या नकारात्मक लाटे तन
ू
एक मात्र निश्चित झाले की माणसे एकमेकांचे हात धरून पुढे जाऊ लागली हा मोठाच बदल झालेला
पाहायला मिळाला. कोरोनाचा आरोग्यविषयक आणि आहारविषयक परिणाम पाहायचा झाला तर आज
आरोग्य आणि आहाराविषयी गंभीर नसलेले अनेकजण कोरोनामुळे आता सजग झाले आहे त. बार,
हॉटे ल पाटर्या यामध्ये वाया जाणारा वेळ वाचला आहे . या काळात मानवाच्या आहार आणि
आरोग्यविषयक सवयींमध्ये मोठा सकारात्मक बदल झालेला पाहायला मिळतो. प्रत्येकाला आपल्या
आरोग्याची किंमत समजली आहे .
आपले आरोग्य कसे जपले पाहिजे हे या कोरोनाच्या काळात त्यांनी चांगल्या पद्धतीने जाणलेले
आहे . उदाहरण द्यायचे झाले तर पूर्वी जंक फूड, फास्ट फूड खाण्याकडे लोकांचा बऱ्यापैकी कल होता तो
आता कमी झाल्याचे दिसते. त्यापेक्षा सत्व असलेले अन्न जसे की ज्या आहारातून आपल्याला भरपूर
जीवनसत्त्वे मिळतील असे अन्न खाण्याकडे लोकांचा कल वाढलेला आहे . त्याचबरोबर ताजे आणि
घरगुती पद्धतीचे अन्न खाणे आता अंगवळणी पडलेले आहे . कोरोनाने आपल्याला बाहे रचे अन्न टाळणे
आणि घरचे अन्न खाणे या गोष्टी शिकवल्या आहे त. लोकांनीही त्याचा आनंदाने स्वीकार केलेला आहे .
याबरोबरच आणखी एक महत्त्वाचा बदल म्हणजे पूर्वी घराघरांतून लहानथोर अशी सर्वच शीतपेये
प्राशन करीत होते; पण आता

$$$$$
कोरोनाच्या भीतीने शीतपेये वर्ज्य करून आज कोमट पाणी किंवा पौष्टिक असे पातळ पदार्थ घेऊ
लागली. एकंदर पाहता कोरोनामळे आपल्याला खाण्यापिण्याच्या सवयींकडे जास्त लक्ष पुरवावे लागले.
हा एक आहारविषयक मोठा बदल म्हणावा लागेल. त्याचबरोबर माणूस वैयक्तिक आणि सार्वजनिक
स्वच्छतेकडेही आपले लक्ष पुरवू लागला आहे .
कोरोनाचा आणखी एक महत्त्वाचा परिणाम म्हणजे मानवाला लागलेली आर्थिक शिस्त.
कोरोनापर्वी
ू अनेकदा आपण पाया, समारं भ, हॉटे लला जेवणे, छोट्या-मोठ्या कार्यक्रमांमध्ये पैसा खर्च
करणे असे प्रकार सतत पाहायला मिळायचे. मात्र आज प्रत्येकजण जपन
ू आणि काटकसरीने पैसे खर्च
करताना दिसत आहे त. कोरोनाकाळात आपल्या कौटुंबिक अर्थव्यवहारांना एक शिस्त लागली आहे ;
कारण कोरोनाकाळात आपल्याला आर्थिक व्यवहार करता आले नाहीत. याबरोबरच या काळात
बऱ्याचजणांचे रोजगार, नोकरी धोक्यात आलेल्या आहे त. कंपन्यांनी क्रॉसकटिंगच्या नावाखाली
अनेकांना कामावरून कमी केलेले आहे , त्याचप्रमाणे काहींनी वेतन कपात केलेली आहे . पूर्वीच्या मासिक
मिळकतीवर आपण आपली जीवनशैली बदलून ठे वलेली आहे किंवा आपले खर्च वाढवलेले आहे त तर

291
काही जणांनी अनेक प्रकारच्या स्वरूपातील कर्ज घेतले त्याचे हप्ते जात असतात. त्यापैकी बराचसा
भाग आपल्या वेतनातील खर्च होत असतो.
ू ीवर टाळे बंदी काळात ही कर्जे कशी फेडायची किंवा आपले खर्च अचानकपणे कमी
या पार्श्वभम
करावे लागले तर कसे करायचे अशी एकंदर नकारात्मक परिस्थिती मार्च महिन्याच्या अखेरीपासन
ू
आपल्या आयष्ु यात आलेली आहे . पण आपण भारतीय असल्यामळ
ु े आहे त्या परिस्थितीतन
ू पढ
ु े मार्ग
कसा काढायचा हे आपल्याला पक्के माहिती आहे किंवा हे आपल्या नसानसात भिनलेले आहे म्हणन
ू
आपण यातन
ू ही मार्ग काढला आणि खरोखरच आपण स्वतःची पाठ थोपटून घ्यायला हरकत नाही की
या चार-पाच महिन्यांमध्ये भारतीयाने कोरोनाकाळात किंवा अशा प्रकारच्या संकटात कसे आनंदी
जगायचे असा एक नवा आदर्श जगापुढे ठे वलेला आहे असे म्हटले तर फारसे वावगे होणार नाही.
यावरून एक गोष्ट निश्चित आहे की, बचत आणि गुंतवणूक यामधला फरक आता आपल्याला निश्चित
कळालेला आहे . कारण कोरोनानेच आपल्याला शिकवलेले आहे . त्याचबरोबर कोरोनाने माणसाला तीन
प्रकारचे खर्च सांगून दिले आहे त. त्यापैकी पहिला खर्च म्हणजे अत्यावश्यक, दस
ु रा अनावश्यक खर्च
आणि तिसरा पुढे ढकलण्यात येण्याजोगा किंवा लांबणीवर टाकण्यासारखा खर्च. या तिन्ही खर्चामधला
फरक आपल्याला कधी जाणवला नव्हता. कारण आपली मिळकत ही विशिष्ट प्रकारची होती.
आपल्याला हवा तसा खर्च किंवा सोयी-सवलती घ्यायची सवय लागलेली होती आणि मग त्यातून
अत्यावश्यक कुठला, अनावश्यक कुठला आणि भावी काळात लांबणीवर टाकता येण्यासारखा खर्च
कुठला हे आपल्याला ठरविणे अवघड जात होतं किंवा आपलं त्याकडं फारसं लक्ष जात नव्हतं. पण या
कोरोनाने आपल्याला हे शिकवलं की अत्यावशक खर्च असतील तेवढे च कर अनावश्यक खर्च हे
अनावश्यक असतात त्यामुळे सहज टाळता येतील

$$$$$
आणि लांबणीवर टाकता येण्यासारखे खर्च तर ते आवर्जून लांबणीवर टाकायला हवेत तसं आपल्याला
कोरोनाने शिकविले आणि बचतीच्या माध्यमातून लोक गुंतवणूक करायला शिकले. जगातील एकमेव
गुंतवणूक क्षेत्र कोरोनाकाळातही तेजीत आहे हे जगासमोर एक उदाहरण आहे . जे कोरोनाच्या
प्रभावामुळे माणसाने अंगीकृत केले आहे . त्यामुळे आहे त्यात कसं भागवायचं ही आपली सवयच आहे ;
पण आहे त्यात आनंद कसा मानायचा हे आपल्याला कोरोनाने शिकवले म्हणजे लॉकडाऊन काळात जी
हतबलता आली होती आणि त्यातून जे नैराश्य आले होते त्यावर आपण केव्हाच मात केली आहे
ु े आता कोरोना राहिला काय किंवा गेला काय या चर्चा आता कमी व्हायला लागलेल्या आहे त. हा
त्यामळ
कोरोनाचा सर्वात मोठा आर्थिक परिणाम म्हणता येईल. कोरोना आणि लॉकडाऊनचा परिणाम खरे दी-
विक्री व्यवहारावरही मोठ्या प्रमाणात झालेला पाहायला मिळतो.
टाळे बंदी काळात सर्वच व्यवहार ठप्प झाले होते. कोरोना विषाणच्
ू या प्रादर्भा
ु वाची भीती सर्वांच्याच
मनात घर करून होती. या पार्श्वभम
ू ीवर लोकांचे दै नंदिन खरे दी-विक्री व्यवहार ऑनलाईन झाल्याचे
दिसते. कोरोना काळात डिजिटल प्लॅ टफॉर्मद्वारे औषधांची खरे दी मोठ्या प्रमाणावर झाली.
आरोग्यविषयक सवि
ु धा, साहित्य ऑनलाईन पद्धतीने मागविले जाऊ लागले. दे शात सध्या ऑनलाईन
विक्री करणाऱ्या १९४ स्टार्टअप्स कार्यरत असल्याचे ट्रॅ क्शन कंपनीने निदर्शनास आणले आहे .

292
टाळे बंदीचा कालखंड जसा जसा वाढत जाऊ लागला तसा तसा काही कंपन्यांनी आपल्या कर्मचाऱ्यांना
वर्क फ्रॉम होम करायला सांगितले. त्यासाठी इलेक्ट्रॉनिक्स आणि इलेक्ट्रिक उपकरणांची मागणी वाढू
लागली. कर्मचारी मोबाईल, लॅ पटॉप, संगणकच्या माध्यमातन
ू घरातन
ू च कंपनीचे काम करू लागले.
नसु त्या मोबाईलचा विचार करायचा झाला तर दे शात सध्या अंदाजे पन्नास कोटींहून अधिक
स्मार्टफोनधारक आहे त. त्यामळ
ु े या सर्वच उपकरणांची ऑनलाईन खरे दी वाढली. डिजिटल
प्लॅ टफॉर्मवरून खरे दी करणाऱ्या ग्राहकांच्या संख्येत ४० टक्क्यांनी वाढ झाली. तसेच इतर खरे
व्यवहाराबाबतही आढळून येते. कोरोना महामारीच्या काळात सगळ्याच व्यवसायांची गणितं बदलली.
शेती ही त्याला अपवाद कशी ठरे ल? शेतीमालाची जुनाट झालेली आणि बाजार समित्यांच्या
अधिपत्याखाली असलेली परं परागत शेतीमाल पुरवठा साखळी विस्कळित झाली. भाजीपाला, फळे , दध
ू
अशी कोट्यावधींची नाशवंत उत्पादने पुरवठ्यातील अडचणीमुळे मातीमोल झाली. काही शेतकरी,
शेतीमाल उत्पादक कंपन्या, पणन विभाग, खाजगी संस्था यांनी धडपड करून शेतमाल थेट
ग्राहकांपर्यंत पोहोचवण्याचा प्रयत्न केला. डिजिटल आणि आकाशवाणी तंत्रज्ञानाचं बळही त्यांना काही
प्रमाणात लाभलं. हा प्रयत्न गौरवास्पद आणि स्वागतास्पद होता; पण शेती उत्पादनाला सरळ
बाजारपेठ मिळवून दे ण्याइतपत शाश्वत बळ त्याच्यात नव्हतं. जुनी बाजारपेठेची व्यवस्था मातब्बर
असल्याने ती असं काही नवं उभं राहू दे ईल हे शक्य नव्हतं. त्यामुळे छोटी-मोठी पिके घेणारे शेतकरी
शेतीमालाचा खप थांबल्यामुळे व दळणवळणाअभावी हवालदिल झाला. एका पाहणीनुसार भाजीपाला,
फळं , दग्ु धजन्य पदार्थ, अंडी, चिकन यांचं लोकांच्या आहारातील

$$$$$
प्रमाण ५२ टक्क्यांवर गेलं आहे . असे असूनसुद्धा टाळे बंदी काळात सदर उत्पादनकर्त्यांवर शेतमाल वाया
जाण्याची भयानक परिस्थिती ओढवली.
दे शाच्या प्रगतीचा मुख्य आधार म्हणजे त्या दे शाची शिक्षणव्यवस्था होय. पण गेल्या चार
महिन्यांत कोरोना महामारीने शिक्षणव्यवस्थेला फार मोठा हादरा दिला आहे . भारतीय शिक्षणप्रणाली
संख्येच्या बाबतीत जगातील तिसरी मोठी शिक्षणप्रणाली असून साधारणपणे ९५० विद्यापीठे , ४०हजार
महाविद्यालये ३.७४ कोटी विद्यार्थ्यांची पटसंख्या इतके तिचे विस्तारलेले क्षेत्र आहे . इतक्या व्यापक
क्षेत्रावर गेल्या मार्चमध्ये कोरोनाचे वादळ घोंगावू लागले. या वादळाने पुढे इतके रौद्र रूप धारण केले की
त्याने येथील शिक्षण परिमाणेच बंद करून टाकली. अभ्यासक्रम पूर्ण होण्याच्या टप्प्यावर शाळा-
महाविद्यालये ठप्प झाली. अभ्यासक्रम, परीक्षेविषयी विद्यार्थी आणि शिक्षकही संभ्रमित झाले.
शिक्षणतज्ज्ञांचीही विचारप्रक्रिया मंदावली. संपूर्ण शिक्षणव्यवस्था कोलमडली. कोरोनाच्या अशा
विपरित परिणामाने एका बाजूने शिक्षणव्यवस्थेला हादरा दिला असला तरी दस
ु ऱ्या बाजूने कोरोनाने
अनेक नवीन गोष्टींची ओळख.
सध्या अस्तित्वात असणाऱ्या शिक्षणप्रणालीतील उणिवा यांची जाणीव करून दिली.
लॉकडाऊनचा सदप
ु योग तंत्रज्ञानाच्या साह्याने करून घेता येतो का याचा प्रयत्न शिक्षक आणि
विद्यार्थ्यांनी केला पण तो यशस्वी झाला असे म्हणता येणार नाही. ऑनलाईन शिक्षण पद्धतीचे
विपरित परिणाम दिसून येऊ लागले. गुगलमीट, युट्यूब, व्हॉट्सअप, अभासी, काही दरू दर्शन वाहिन्या,

293
पीपीटी, झम
ू , एक्सव्हिडीओ, काईनमास्टर यासारख्या माध्यमांचा वापर करून नावीन्यपूर्ण
संकल्पनांचा प्रयोग केला गेला. या माध्यमांद्वारे ऑनलाईन वर्ग सरू
ु झाले असले तरी यामध्ये एक
महत्त्वाची समस्या उभी राहिली ती म्हणजे विद्यार्थ्यांची उपस्थिती. ऑनलाइन शिक्षणाचा मोठा
बोलबाला झाला असला तरी ऑनलाईन शिक्षणाची वाट ही सरळ सोपी नसन
ू अनेक अडचणींनी भरलेली
आहे हे प्रकर्षाने जाणवायला लागले. तंत्रज्ञान कितीही प्रगल्भ असले तरी इंटरनेट कनेक्टिव्हिटी बँड
विड्थ यासारख्या असंख्य समस्यांना तोंड द्यावे लागणार होते. इ-कंटें टची निर्मिती, त्याचे विवरण
करण्यासाठी आवश्यक तंत्रज्ञान प्रणाली, विद्यार्थ्यांच्या मानसिकतेत बदल, शिक्षकांचे प्रशिक्षण
यामध्ये प्रचंड अडचणी निर्माण झाल्या त्यामुळे शिक्षणव्यवस्थेचा दरवाजा अनिश्चित काळासाठी बंद
झाला. या पार्श्वभूमीवर कोरोना पश्चात बदललेल्या जगात जर शिक्षणसंस्थांना टिकून राहायचे असेल
तर बदललेल्या संदर्भाचा नुसता वेध न घेता त्याचप्रमाणे शिक्षणप्रणालीत अभ्यासक्रमांत,
शिकवण्याच्या पद्धतीत प्रयोजनांमध्ये, मूल्यांकन पद्धतीत, शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांच्या मानसिकतेत
बदल घडणे आणि घडविणे ही काळाची नितांत गरज असेल.
२०१९ वर्ष संपताना दे शात कोविडचं महासंकट अधिक गहिरं झालं. ही महामारी रोखण्यासाठी
टाळे बंदीचा निर्णय, त्याची अंमलबजावणी, त्याची तीव्रता कमी करताना घातलेला गोंधळ यातून
दे शाच्या आर्थिक स्थितीवर विपरित परिणाम झाला. बेरोजगारीचा दर

$$$$$
उच्चांकावर गेला. उत्पादन नीचांकी पातळीवर आले. दे शात अन्नधान्याचे पुरेसे साठे आहे त, तेलाच्या
किमती आवाक्यात राहिल्या आणि परकीय गंगाजळी तल
ु नेत चांगली आहे त्यातल्या त्यात
समाधानाच्या बाबी. असे असले तरी कोरोनाच्या पार्श्वभूमीवर जमा होणाऱ्या महसुलात प्रचंड घट
झाली. त्या तुलनेत कोरोनासाठी करण्यात येणाऱ्या उपाययोजनांसाठी मोठ्या निधीची गरज ओळखून
या पार्श्वभूमीवर सरकारने अखर्चित निधी जमा करण्याचे आदे श दिले. या निधीचा काटकसरीने वापर
केला. जिल्हा नियोजन समितीला दे ण्यात येणाऱ्या निधीसह आमदारनिधीला सुरू कात्री लागली.
अत्यावश्यक आणि पावसाळ्यापूर्वी करावी लागणारी कामे वगळता अद्याप न सुरू केलेली विकास
कामे सुरू न करण्याचा आदे श दे ण्यात आले. याचा परिणाम म्हणून राज्याच्या विकासाला खीळ बसली.
कोरोनाचा सर्वात मोठा परिणाम जनतेला भविष्यकाळात भोगावा लागणार आहे . कोरोना संकट
काळावर उपाय म्हणून राज्य सरकारबरोबर केंद्र सरकारच्याही उपाययोजना सुरू झाल्या. केंद्राने
आपल्या पहिल्याच पॅकेजमध्ये ८० कोटी कुटुंबाची खाद्यान्नाची सरु क्षा सनि
ु श्चित केली. २० कोटी
जनधन खात्यांद्वारे महिलांच्या बँक खात्यात ३० हजार कोटी रुपये जमा करण्यात आले आणि पढ
ु च्या
टप्प्यावर केंद्राने २० लाख कोटी रुपयांचे पॅकेज दे ऊन अर्थव्यवस्था, पायाभत
ू सवि
ु धा, यंत्रणा, डेमोग्राफी
आणि मागणी असा आत्मनिर्भर भारताचा पाया घातला. केंद्राच्या यशस्वी नेतत्ृ वामळ
ु े कोरोनाचे संकट
समाजाला सस
ु ह्य झाले. कोरोना साथीचा रोग असा आहे की ज्याची आपण कल्पनाही केलेली नव्हती
सगळ्यांसाठीच अनपेक्षित आहे . हे बऱ्याच लोकांवर त्याचा अनेक प्रकारे परिणाम झाला आहे . कित्येक
लोकांच्या रोजीरोटीचा प्रश्न उभा राहिला. अनेक व्यवसायांना मोठा फटका बसला आहे आणि बऱ्याच
लोकांना आपल्या नोकऱ्या गमवाव्या लागल्या. याला चित्रपट आणि मनोरं जनाचे क्षेत्रही अपवाद राहिले

294
नाही. लॉकडाऊन काळात चित्रपट निर्मात्यांचे बरे च नुकसान झाले आहे . त्याचबरोबर या क्षेत्रात काम
करणाऱ्या कलाकारांचा व कर्मचारी वर्गाचा जीवनमरणाचा प्रश्नः आ वासन
ू उभा राहिला आहे .
कोरोनाचा चित्रपटांवर विपरित परिणाम झाला आहे . चित्रपट तयार झाल्यानंतर प्रेक्षक त्याचा
अनभ
ु व मोठ्या पडद्यावर आनंदाने घेत असतात; पण दर्दैु वाने आज प्रेक्षक थिएटरमध्ये जाऊन
चित्रपट पाहू शकत नाहीत. त्यामळ
ु े त्याचा फटका चित्रपट क्षेत्राला बसणार हे निश्चित फिल्म इंडस्ट्रीला
आता सज्ञ
ू पणे पैसा खर्च करावा लागेल. अनाठायी खर्च थांबवावा लागेल. खर्चात कपात करावी लागेल.
बिगबजेट चित्रपटांऐवजी स्मॉलबजेट चित्रपटांची निर्मिती करावी लागेल. कोरोना काळात वेबसिरीज
आणि फिल्म या दोहोंचीही ओटीटी प्लॅ टफॉर्मवर नावीन्यपूर्ण सुरुवात झाली. भविष्यात थिएटर आणि
ओटीटी ही दोन्ही माध्यमं एकमेकांबरोबरच वाटचाल करतील. दोन्ही प्लॅ टफॉर्मची स्वतःची अशी
वैशिष्ट्ये आहे त व प्रेक्षकांसाठी ही चांगली गोष्ट आहे . दोन्ही प्लॅ टफॉर्मवर अधिक संधी आणि अधिक
चित्रपट प्रेक्षकांना पाहायला मिळतील. चित्रपट आणि वेबसिरीजनेही आता आपापली क्षितिजे रुं दावली
पाहिजेत व काळानुसार बदलले पाहिजे.

$$$$$
कोरोनाचा सार्वजनिक किंवा आपण म्हणूयात सामान्य ते उच्चवर्गातील समाजावर झालेला
परिणाम लिहिताना मला माझ्यासमोर घडलेल्या काही घटना आठवतात आणि त्या मांडाव्यात असे
मला प्रकर्षाने जाणवते. माझ्या संपर्कातील एका व्यक्तीच्या घरी एक घरकाम करणारी भाभी काम
करत होती. तिचा मुलगा काही कामानिमित्त मिरजेला गेला आणि लॉकडाऊन सुरू झाला. काही
दिवसाने तो घरी परत आला. त्याला होमक्वारं टाईन होण्याचा सल्ला दे ण्यात आला. त्यावेळी मिरज हे
शहर कोरोना हॉटस्पॉट असल्याकारणाने नर्सेस आणि डॉक्टर त्याला दर तीन-चार तासाने
तपासण्यासाठी घरी येऊ लागले. भाभी नॉर्मल, त्यांचा मुलगा नॉर्मल, पण भीतीपोटी भाभीला
कामावरून कमी करण्यात आले. ज्यावेळी तिला सहानुभूतीची, पैशांची खरी गरज होती तेव्हा तिला
एकटे टाकण्यात आले. किती हृदयद्रावक आहे हा अनुभव. मला यावेळी इंग्रजी कवी टी. एस. एलिएट
आठवतो. त्याने अॅलिनेशन म्हणजेच अलगीकरण, एकटे पणा ही थिअरी मांडली होती. माणस
ू
माणसापासून दरू जात आहे आणि हाच मोठा परिणाम कोरोनामुळे सार्वजनिक जीवनावर पडत आहे
असे मला वाटते.
दस
ु रे एक उदाहरण कार्पोरे ट क्षेत्रातील. कोरोनामुळे कितीतरी जणांना आपल्या हाय प्रोफाईल
नोकऱ्या गमवाव्या लागल्या. काहीजणांना नोकऱ्यांवर ठे वले पण पगार नाही. माझ्या सहकाऱ्याच्या
बहिणीची एक मैत्रीण नोकरीवर आहे पण पगार नाही. मैत्रिणीने विचारपस
ू करण्यासाठी फोन केला.
कशी आहे स? विचारल्यावर म्हणाली ठीक आहे . सॅनिटायझरने हात धऊ
ु न धऊ
ु न हातावरची धनरे षाच
पस
ु न
ू गेली आहे . किती साधे पण मार्मिक उत्तर. हाच कोरोनाचा झालेला परिणाम नाही तर काय?
माणसं शरीराने-मनाने खचलीत. भीतीपोटी ती इतरांची नाहीत तर स्वतःची तरी आहे त की नाहीत ही
शंकाच आहे . मनात कोरोनाने निर्माण केलेली खळबळ आणि बाहे र मात्र मास्क लावन
ू आपण सरु क्षित
असल्याचा आव, अशी परिस्थिती बघून मला इंग्रजी साहित्यातील अजून एक आधुनिक कवी डब्ल्यू.
बी. येट्स यांची थेरी ऑफ मास्क आठवते. आज माणस
ू मनमोकळे पणाने बोलू शकत नाही, जगू शकत

295
नाही, हसू शकत नाही, अहो हसणे तर दरू च पण साधे खोकू किंवा शिक
ं ू सुद्धा शकत नाही. खूप मोठा
परिणाम आहे हा कोरोनाचा सार्वजनिक जीवनावर.
आता हे च बघा पर्वी
ू मोबाईल फोन मल
ु ांनी हातात घेतला की आई वडिलांना, शिक्षकांना चिंता
वाटायची आपला मल
ु गा-मल
ु गी बिघडत चालले आहे त का? पण आज हाच फोन महत्त्वाचा बनला
आहे . ह्या फोनशिवाय आपल्या जीवनाचे आज पानही हलत नाही. आज आई-वडील, शिक्षक,
स्मार्टफोन स्वतःहून घेऊन दे त आहे त. पण मल
ु े कंटाळली आहे त ह्या फोनला. किती विरोधाभास
निर्माण केला आहे या कोरोनाने. आपण सर्वजण आज गोंधळलेल्या मनस्थितीत जगत आहोत. फोन
नव्हते तेव्हा त्यांचे आकर्षण आणि आज ते आहे त तर त्यांचा कंटाळा. समाजाच्या सार्वजनिक
जीवनावर कोरोनाचा झालेला हा मोठा परिणामच!
एकीकडे आपण खूप काळजी घेतोय स्वतःची, आपल्या कुटुंबाची आणि दस
ु रीकडे हाच समाज
जेव्हा सार्वजनिक बनतो तेव्हा तो असा वागतो की जणू काही कोरोना म्हणजे काय

$$$$$
याची त्यांना पस
ु टशीही कल्पनासुद्धा नाही. मास्क न लावणे, सामाजिक अंतर न पाळणे. सरकार,
पोलिसांनी सांगितलेले नियम न पाळणे, काय म्हणायचे याला? एका बाजल
ू ा आपल्याला कोरोनाने
सावध बनवलेय आणि दस
ु ऱ्या बाजल
ू ा सार्वजनिक समाज बेफिकीर बनताना दिसतोय. त्याच्यावर
कुठे तरी आळा बसला पाहिजे. कोरोनाने व्यक्तीला जेवढे सतर्क , सावध बनवले तेवढे च सार्वजनिक
जीवनामध्ये बेसावध बनवले. सार्वजनिक जीवनावर झालेला कोरोनाचा हा परिणाम म्हणता येईल. या
परिणामावर तज्ज्ञांना विचार करावाच लागेल. कोरोनाचा सार्वजनिक जीवनावरील आणखी एक
परिणाम म्हणजे ज्यांना covid-१९ हा आजार झाला आहे त्यांना आपण वाळीत टाकतो. माणसाच्या या
दष्ु ट स्वभावाने उचल खाल्ली आहे . माणूस माणसापासून दरू चालला आहे . शरीराने आपण जवळ राहू
शकत नसलो तरी मनाने तरी आपण त्यांना आधार दे ऊ शकतो. पण आपण त्यांना एकटे राहू दे त नाही
तर आपण त्यांना एकटं टाकतो आणि त्यामुळे या रुग्णांना आपण काहीतरी मोठा गुन्हा केला आहे असे
वाटू लागते. त्यांना समाजात वावरणे नकोसे वाटू लागते. जगणे असह्य होते. असे व्हायला नको आपण
म्हणतो पण आपण असे वागतो. आपल्यामधला वाईट माणस
ू जिवंत करण्याचे काम कोरोनाने केले
आहे . त्याला अपवाद नक्कीच आहे त. डॉक्टर, नर्सेस, पोलीस शिपाई, कामगार, मीडिया, विविध
संघटना स्वास्थकर्मी यांनी या रुग्णांना आधार दे ण्याचे काम केले आहे . आपण सर्वज्ञात आहोत. हा
चांगला-वाईट सार्वजनिक परिणाम आपल्याला कोरोना व्हायरसमळ
ु े दिसन
ू येतो.
कोरोना व्हायरसने आज संपर्ण
ू जगात धम
ु ाकूळ घातलेला आहे . केवळ आरोग्यच नव्हे तर
जीवनातील सर्व क्षेत्रावर त्याचा अनिष्ट प्रभाव पडलेला आहे . नोकरी, उद्योग, व्यवसायही पर्ण
ू थंडावले
आहे त. सर्व सभा- समारं भ, मेळावे, क्रिकेट स्पर्धा, पर्यटन यावरही निर्बंध आले आहे त. या कोरोनाने
सर्वांच्या आर्थिक नाड्या आवळल्या आहे त. बाजारात पैसा खेळत नाही त्यामळ
ु े सर्वांची आर्थिक कोंडी
झाली आहे .
कोरोनाने अनेक प्रकारची आव्हाने आपल्यासमोर उभी केली आहे त. या महामारीचं भय मोठं
असल्यामुळे आपण गलितगात्र होतो. घर चालले पाहिजे तसेच शरीरही चालले पाहिजे आणि मनही

296
चालले पाहिजे हे खरे च पण एकीकडे महामारी आणि दस
ु रीकडे आर्थिक कोंडी अशा मनःस्थितीतून आज
मानवी जीवन जात आहे . जगण्यासमोरची ही आव्हाने पेलण्यासाठी बल नाही तर मनोबल हवे. या
आव्हानांचे अनावश्यक चिंतन आपल्या क्षमतेवर बांध घालत असते. आज आपण कोरोनाविरुद्ध लढूच.
कारण हा धोका स्वीकारणे आपल्याला क्रमप्राप्त आहे . पण आपल्या सभोवार अनेक लोक धोका
पत्करतही आपलं जगणं पढ
ु े नेत असतात. आपल्या दर्दु म्य इच्छाशक्तीच्या जोरावर असे अनेक
संकटगड आपण सर केलेले आहे त, करणार आहोत. हजारो संकटांना आपण मात दिली आहे आज ना
उद्या हे अरिष्ट संपवच
ू . लॉकडाऊन, अलगीकरण, भीतीदायक बातम्या, अनिश्चितता इत्यादीमळ
ु े
कोरोनाचे सावट आपल्याला पर्वतासारखे वाटत आहे . पण या संकटाशी आपण विजिगिषू वत्ृ तीने दोन
हात करत गेलो तर या संकटाला ओलांडून कधी पुढे गेलो हे आपल्याला कळणार दे खील नाही.
$$$$$

३७. 'कोरोना' नंतरचे वास्तव आणि आव्हाने

- प्रा. डॉ. सुजय पाटील, कोल्हापरू

कोरोना महामारीने विकासाच्या वाटा काहीकाळ थांबल्या आहे त. सर्वक्षेत्रांवर झालेला परिणाम,
बेरोजगारांचे प्रश्न गंभीर बनलेत. शिक्षण व्यवस्थेवर झालेला परिणाम, ऑनलाइन अध्ययन व
अध्यापन प्रक्रिया. तसेच ग्रामीण भागात सार्वजनिक आरोग्याचे जाळे मजबूत करणे, प्राथमिक
आरोग्यकेंद्र, तालक
ु ा व जिल्हा रुग्णालयांची संख्या वाढविणे, कोरोना काळात गावी आलेल्या लोकांचे
नियोजन करणे, उद्योग-व्यवसाय प्रशिक्षण दे णे, बिगर कृषी व्यवसायाला पूरक उद्योगाची जोड दे णे,
शेतकऱ्यांना आत्मनिर्भर बनविण्यासाठी निश्चित उपाययोजना करणे, कर्जासाठी व व्यवसायासाठी
पॅकेज दे णे, कोरोना महामारीच्या काळातील वास्तव व आव्हाने याचे साधार विवेचन, कोरोना
महामारीने संकटात जगण्याची संधी, समाजविकास वाटचाल इ. बाबींची चर्चा या लेखात केली आहे .
'कोरोना'सारख्या जागतिक महामारीने संपूर्ण जगाच्या विकासाच्या वाटा काही काळ थांबवून
ठे वल्या. 'कोरोना'च्या प्रादर्भा
ु वाला कोण कारणीभूत आहे , या चर्चेपेक्षा आता पुढे काय? हा प्रश्न जगाच्या
केंद्रस्थानी आलेला दिसतो. याला आपला भारत दे शदे खील अपवाद नाही. आपल्या दे शाच्या बाबतीत
विचार केला, तर या महामारीने बऱ्याच घटकांवर परिणाम करून आपल्याला अंतर्मुख होण्यास,
आत्मपरीक्षण करण्यास भाग पाडलेले आहे .
कृषी, आरोग्य, शिक्षण, रोजगार, शहरीकरण अशा विविध पातळ्यांवरील सध्याचे वास्तव
आणि भविष्यकालीन धोरणे यासंदर्भात आपल्यासमोर निश्चितच विचार करण्याची वेळ येऊन
ठे पलेली आहे , हे नाकारून चालणार नाही. त्या दृष्टीने पढ
ु ील घटकांचा ऊहापोह संयक्ति
ु क ठरतो.
'कोरोना' मळ
ु े लाखो लोक बेरोजगार झालेले आहे त. 'मनरे गा'सारख्या रोजगार उपक्रमामार्फ त
काम उपलब्ध करून दिले जाईल; पण प्रत्यक्षात तातडीने रोजगार कसा मिळणार, हा या लोकांसमोर
पडलेला प्रश्न आहे . ग्रामीण भागातून शहराकडे आणि शहरातून ग्रामीण भागाकडे परत गेलेला मजूरवर्ग
असंघटित आहे . या वर्गाला एकत्रित करून त्याला रोजगार दे ऊन जगविणे, हे कोरोना नंतरच्या

297
जगासमोरील मोठे आव्हान आहे . मानवतावादी दृष्टिकोनातून शासनाला संख्येने मोठ्या पण
असंघटित असलेल्या या समाजाची जबाबदारी भविष्यात स्वीकारणे क्रमप्राप्त ठरते.
'बेघरांचा प्रश्न' हा 'कोरोना'मळ
ु े उद्भवलेल्या संकटामळ
ु े अधिक ठळकपणे समोर आलेला आहे .
लॉकडाऊन, संचारबंदी या कालावधीत नागरिकांनी आपापल्या घरातच राहावे, असं पोलीस यंत्रणेकडून
सतत सांगण्यात येत होते आणि आहे . प्रसंगी पोलीसबळाचा वापर करण्याची भाषा ऐकायला मिळत
होती; पण जे बेघरच होते त्यांनी कुठे जायचं, हा प्रश्न आ वासन
ू उभा राहिला.

$$$$$
हे बेघर लोक रस्त्यावर, पुलाखाली आदी जिथे जागा मिळे ल तिथे राहात होते. त्यांना संचारबंदीच्या
काळात कुठे ठे वायचे? निवारा केंद्रातदे खील त्यांची सोय कशी करायची हा प्रश्न उभा राहिला. प्रत्येक
शहरातील हजारो, लाखो बेघर लोक यानिमित्तानं नजरे समोर आले.
'कोरोना'चे संकट निवारल्यानंतर या बेघरांच्या निवाऱ्याची सोय करण्याचं मोठं आव्हान
समाजासोबतच सरकारसमोर असणार आहे . 'स्मार्ट सिटी'च्या नादात आपण या बेघरांचा प्रश्न विसरलो
होतो, हे या निमित्तानं मान्य करावं लागत. खेदपूर्वक स्वीकारावं लागणारं हे सत्य कोरोना नंतरच्या
जगात आपल्याला अस्वस्थ करीत राहील.
जैव तंत्रज्ञानाचा अत्यंत जबाबदारीने वापर करण्याचे मोठे आव्हान कोरोनोत्तर जगासमोर
असणार आहे . जैविक अस्त्रांचा वापर हा आधुनिक जगात कळीचा मुद्दा ठरू पाहात आहे . याबाबतीत
संपूर्ण जग चीनकडे दाट संशयानं पाहात आहे . आज अद्ययावत जैव तंत्रज्ञानाद्वारे प्रयोगशाळांमध्ये
घातक विषाणू तयार करून त्याचा शत्ररु ाष्ट्राच्या संहारासाठी वापर करण्याच्या राक्षसी मनोवत्ृ तीचे
नेतत्ृ व एखाद्या दे शात निर्माण झाले, तर संपूर्ण विश्वासाठी ते धोकादायक ठरू पाहणारे आहे . त्यामुळे
संपूर्ण जगाने एकत्रित येऊन जैव तंत्रज्ञानातील संशोधने व त्याचा वापर, या संदर्भात सुरक्षित अशी
आचारसंहिता तयार करणे हे फार मोठं आव्हान असणार आहे . त्यासाठी 'युनो' सारख्या (संयुक्त राष्ट्र
संघ) संघटनांनी निःपक्षपातीपणे संपूर्ण जगाचा विचार करणे आवश्यक आहे . जागतिक आरोग्य
संघटनेसारख्या (WHO) संघटनांनी 'कोरोना' प्रसाराबाबत चीनची काही काळ केलेली पाठराखण व
अमेरिकेने केलेले आरोप हे या बाबतीतील संदर्भ लक्षात घेण्यासारखे आहे त.
'कोरोना'च्या प्रादर्भा
ु वाने भारतातील शिक्षण व्यवस्थेवर दरू गामी परिणाम केलेला दिसतो.
प्राथमिक, माध्यमिक, उच्च माध्यमिक, पदवी व पदव्यत्ु तर शिक्षण व्यवस्था आणि परीक्षा पद्धतीवर
भविष्यात कृतिशील चिंतन करण्याची गरज यानिमित्तानं अधोरे खित झालेली आहे . व्हिडिओ
कॉन्फरन्सिंग, व्हर्च्यूअल क्लासरूम, व्हिडिओ लेक्चर्स, स्वयंअध्ययन, व्हॉटस ्अॅप ग्रप
ु , ई-लर्निंग,
ग्रप्ु स चॅ टिग
ं या माध्यमांचा वापर भविष्यात करावाच लागणार आहे . यासाठी शिक्षण संस्था, शाळा,
महाविद्यालये, विद्यार्थी व पालकवर्गाने आपल्या शैक्षणिक वर्तन व मानसिकतेमध्ये सकारात्मक
बदल घडवन
ू आणण्यासाठी आश्वासक पावले उचलली पाहिजेत. अभ्यासक्रमामध्ये आपत्ती
व्यवस्थापन, पर्यावरणशास्त्र, एन.सी.सी., एन.एस.एस., पर्यावरणशास्त्र यांसारख्या अभ्यासक्रमांना
विशेष महत्त्व दे णे आवश्यक आहे . ऐच्छिक ठरविले गेलेले हे विषय भविष्यात सक्तीचे विषय म्हणून

298
स्वीकारणे आवश्यक ठरणार आहे . वैद्यकीय शिक्षण व्यवस्थेमध्ये तर विषाणू संशोधन व लसीकरण
यांसारख्या विषयांना विशेष महत्त्व द्यावे लागणार आहे .
दे शाच्या कानाकोपऱ्यातील खेडोपाड्यामध्ये, वाड्यावस्त्यांमध्ये सार्वजनिक आरोग्य
व्यवस्थेचे जाळे मजबत
ू पणे विणावे लागेल. प्राथमिक आरोग्य केंद्रे , तालक
ु ा व जिल्हा रुग्णालयांची
संख्या वाढवावी लागेल. शहरातील खासगी पण अद्ययावत रुग्णालयांमध्ये

$$$$$
'कोरोना' सारख्या भविष्यातील संकटकाळात मुकाबला करण्यासाठी काही खोल्या, खाटा सक्तीने
राखीव ठे वण्याचा कायदा तयार करावा लागेल. आरोग्य व्यवस्थेत कुशल मनुष्यबळाची उपलब्धता
होण्यासाठी नर्सिंग, हॉस्पिटल मॅनेजमें ट, औषधनिर्माणशास्त्र यांसारख्या पदविका अभ्यासक्रमांची
सोय जागोजागी उपलब्ध होण्याच्या दृष्टीने प्रयत्न होणे आवश्यक आहे . वैद्यकीय महाविद्यालयांची
संख्या वाढविणे गरजेचे आहे .
'कोरोना' मुळे कराव्या लागणाऱ्या लॉकडाऊनच्या कालखंडात गावाकडे गेलेल्या लोकांनी
कालांतराने पुन्हा शहराकडे येऊन भविष्यात उद्भवणाऱ्या समायोजनाच्या समस्यांना तोंड दे ण्यापेक्षा हे
लोक आपल्याच गावात कायमचे कसे राहतील? याचे नियोजन करणे आवश्यक आहे . गावाकडं आलेली
प्रत्येक व्यक्ती कोणत्या ना कोणत्या उद्योग-व्यवसायाची निश्चितच माहीतगार असणार, हे वास्तव
आहे . अशा वेळी त्यांच्या कौशल्याचा वापर करून बिगरशेती व्यवसाय निर्माण करता येईल, यासाठी
शासनाच्या वतीने त्यांना योग्य ते प्रशिक्षण दे ण्याची व्यवस्था तसेच त्यांच्या उद्योग-व्यवसायाला
आर्थिक मदत दे ण्याची व्यवस्था शासनाला करावी लागेल. गावाकडे आलेल्या या विविध क्षेत्रांतील
कष्टकरी लोकांचा 'औद्योगिक पुनर्वसनाचा' चांगला प्रकल्प यशस्वी केल्याचे समाधान शासनाला
मिळे ल. यामुळे शहरावरचा ताण कमी होईलच; पण त्याचबरोबर बिगर कृषी व्यवसायाची जोड
मिळाल्यामुळे ग्रामीण भागातील शेतीवरचा ताण कमी होईल. गावातल्या गावातच इतर अनेकांना
औद्योगिक रोजगार मिळाल्यामुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्था भक्कम होईल.
लॉकडाऊनच्या काळात गोरगरिबांना जगविण्यासाठी शासनाच्या वतीने मोफत धान्य
वाटपाची व्यवस्था करण्यात आली. 'शिवभोजन थाळी’ सारखे उपक्रम अल्प दरात राबविले गेल्यामुळे
सामान्यांतील सामान्यांनाही त्याचा चांगला लाभ मिळाला. अशा प्रसंगी जो अन्नधान्य पिकवितो
त्याच्याकडे आपण मात्र आजपर्यंत किती गांभीर्याने पाहिले, हा विचार करण्यासारखा भाग आहे .
त्यामळ
ु े 'कोरोना नंतरच्या जगात शेतकऱ्यांच्या आत्मनिर्भरतेविषयी निश्चित उपाययोजना कराव्या
लागतील. आर्थिक पॅकेज, कर्जमाफीमळ
ु े शेतकऱ्याचा शाश्वत विकास होणार नाही, तर त्याच्या मल
ू भत
ू
समस्या शोधन
ू त्यावर योग्य त्या उपाययोजना करण्याची आवश्यकता आहे . 'कोरोना'नंतरच्या जगात
शेती, शेतकरी, शेतमजरू यांना आत्मनिर्भर बनविण्याचे मोठे आव्हान पेलावे लागणार आहे . यातच
सर्वांचे भले आहे .
'कोरोना'च्या महामारीने आपल्याला आत्मभान दिले आहे . आपली सामर्थ्यस्थळे कोणती
आणि मर्यादा कोणत्या, याची पुरेपूर जाणीव सत्ताधारी, शासनव्यवस्था आणि सर्वसामान्य जनता

299
यांना झालेली आहे , असं गह
ृ ीत धरले तर 'कोरोना' सारखी महामारी 'संकटात संधी' या न्यायाने
आपल्या समाजविकासाच्या वाटे वरील आशेचा किरण ठरे ल असे वाटते.

$$$$$

३८. कोरोनानंतरचे जग
- डॉ. प्रवीण चंदनशिव, जयसिंगपरू , कोल्हापरू

जगाच्या प्रारं भापासून या विविध महामारी आल्या त्याचे साधार विवेचन करून लॉकडाऊन
काळात सर्व उद्योगधंदे ठप्प, शेतकरी, कामगार, शेतमजूर, स्थलांतरित, व्यावसायिक इ.च्या जीवनात
निर्माण झालेले प्रश्न, समस्यांची मांडणी करून या महामारीच्या काळात डॉक्टर्स, नर्स, परिचारिका,
सेविका, सेवक, वॉर्डबॉय, प्रशासनाचे सारे घटक इ. चे रात्रंदिवस श्रम उपसणे. या काळात मानवी
जीवनशैली बदलून गेली आहे . स्थानिक पातळीवर बेरोजगार उद्योग व्यवसाय उपलब्ध करून दिले
पाहिजेत. शैक्षणिक क्षेत्रातील समस्यांवर उपाय शोधण्याची आवश्यकता, लोकांच्यात आलेली
मानसिक विकृती, इ. चे साधार विवेचन करून आजचे उद्या असणार नाही हा अनित्यवाद मांडून
कोरोनानंतर भविष्यकाळात मानवीजीवन सुखी, समद्ध
ृ होईल असा आशावाद येथे सांगितला आहे .
जगाच्या प्रारं भापासूनच या विश्वामध्ये वारं वार अनेक वेळा महामारी, भूकंप, वादळे , महापूर
अशा अमानवी नैसगिक आपत्तींना सर्वच प्राणी, पक्षी, वनस्पतींना तोंड द्यावे लागले आहे . आज अनेक
ठिकाणी उत्खनने होताना दिसतात. त्यामध्ये प्रामुख्याने प्राचीन काळातील अनेक पुरातत्व अवशेष
सापडताना दिसतात. यामध्ये प्रामुख्याने विविध प्राण्यांच्या हाडांचे सांगाडे, मूर्ती, प्राचीन अवशेष
असलेल्या मानवी वस्त्या यांचा समावेश होतो. यातील अनेक संस्कृती नष्ट झालेल्या दिसतात.
त्यांच्या नाशाची कारणेही आज सापडत नाहीत. मानवाने केलेल्या प्रगतीचे अनेक पुरावे त्यातून दिसून
येतात. त्यामुळे काही वेळेला पूर्वीचा मानव किती प्रगत झालेला होता. याचे आश्चर्य वाटते. थोडक्यात,
वेळोवेळी असंख्य संकटे पचवत मानवाने आपली प्रगती साधली आहे . सर्व सजीव सष्ृ टीला वारं वार
अनेक महासंकटांना सामोरे जावे लागले आहे . त्यात अनेक प्रजाती नष्ट झाल्या आहे त. काही नव्या
निर्माणही झाल्या आहे त. जुने बदलून नवीन काही निर्माण होणे हा तर विश्वाचा नियमच आहे . या
विश्वामध्ये कोणतीही गोष्ट कायमची नाही तर विश्व सतत बदलते आहे . बौद्ध तत्त्वज्ञानामध्ये एक
फार संद
ु र विचार सांगितला आहे . तो म्हणजे अनित्यवाद. आजचे उद्या असणार नाही हाच तो विचार.
हे ही दिवस संपणारे आहे त या विचाराने सर्वांना सट
ु केचा निःश्वास टाकता येईल, वेळोवेळी अनेक प्रश्न,
संकटे येतील आणि जातीलही. सक्षम असतील ते वाचतील व बाकीचे नामशेष होतील. भविष्यावर नजर
ठे वन
ू वर्तमानातील समस्या कशा सोडवता येतील याचा विचार करून निर्णय घ्यावे लागतील. त्यासाठी
इतिहासातील दाखले पाहावे लागतील, त्यामधन
ू काही शिकावे लागेल.

300
 मानव हा विचार करणारा प्राणी असल्यामुळे तो विचार करून घटनेमागची कारणे शोधतो व
त्यावर काही उपाय शोधण्याचा प्रयत्न करतो. इतर प्राणी मात्र आलेल्या नैसर्गिक संकटांबरोबर लढत
लढत टिकतात किंवा नष्ट होऊन जातात. जगाच्या पाठीवर दःु ख खप
ू

$$$$$
मोठ्या प्रमाणावर आहे . हे माणसाला ज्ञात होऊनही आता खप
ू मोठा कालावधी लोटला आहे . दःु खावर
मात करण्यासाठी माणसाने अनेक पर्याय शोधण्याचा प्रयत्न प्रत्येक काळामध्ये केला आहे . या दःु खावर
मात करण्याचे प्रत्येकाने विविध मार्ग शोधण्याचा प्रयत्न केला आहे . त्यापैकीच एक मार्ग म्हणजे धर्म.
जगाच्या विविध कानाकोपऱ्यात अशा अनेक धर्मांची निर्मिती झाली आहे आणि प्रत्येकाने विश्वाचा
आपल्यापरीने शोध घेण्याचा प्रयत्न केला आहे . दःु खावरचे उपाय शोधण्याचा प्रयत्न केला आहे . सर्व
धर्मांनी एक 'ईश्वर' नावाची कल्पना मानली आहे . तोच विश्वाचा निर्माता व चालनकर्ता आहे . त्याच्या
मनाप्रमाणेच सर्व काही चाललेले असते असा हा विचार सांगतो. स्वतःभोवती एक अध्यात्माचे आवरण
वा गूढ धुके तयार करून त्याच्या आत स्वतःला सुरक्षित पाहण्याचा माणूस प्रयत्न करतो.
वास्तवापासून दरू पळण्याचा प्रयत्न करतो. हतबल अवस्थेत ईश्वर ठे वेल त्या पद्धतीने जगत राहू ही
भमि
ू का घेऊन जीवन पुढे ढकलत राहतो. तो हे च अंतिम आहे असे भासवतो. मात्र प्रत्यक्ष संघर्षाची वेळ
येते तेव्हा भौतिक साधनांचा उपयोगच अंतिम आहे याची त्याला जाणीव होते. आज कोरोना नावाच्या
विषाणूमळ
ु े जग है राण झाले आहे . तेव्हा अशा काळात सर्व मंदिरे बंद आहे त आणि दवाखाने चालू आहे त.
यावरून माणूस शेवटी भौतिक गोष्टींवरच अवलंबून राहतो ते स्पष्ट झाले आहे . इतर वेळी धर्माच्या
गप्पा मारणारे आता मूग गिळून गप्प आहे त. काही शहाणे अजूनही काही कर्मकांडे व ईश्वराच्या
प्रार्थनेमध्ये दं ग आहे त. कदाचित या संकटाचे निवारण झाल्यानंतर ते ईश्वरानेच केले असेही
भासवण्याचा प्रयत्न करतील. खरं तर माणूस हा विश्वातील खूप लहान जीव आहे . त्याला इतर
प्राण्यांसारखा अजस्त्रपणा नाही. मात्र केवळ बुद्धीच्या ताकदीवर तो आपले अनेक प्रश्न सोडवण्याचा
प्रयत्न करीत आहे त्यालाच बुद्धिवाद असे म्हटले जाते. शेवटी भौतिक गोष्टींवर त्याच पद्धतीने इहवादी
उपाय करायला हवेत हे च दिसून येते.
आज एकविसाव्या शतकात आलेल्या कोरोनाच्या महामारीने माणूस अस्वस्थ झाला आहे . या
रोगावरचा उपाय अद्याप सापडलेला नाही. कदाचित तो लवकरच सापडेलही. मात्र तोपर्यंत तरी संसर्ग
रोखण्यासाठी सर्वानी प्रयत्न करायला हवा. हा संसर्गजन्य आजार आहे . विषाणूच्या निर्मितीविषयी
अनेक तर्क वितर्क लढवले जात आहे त. एकमेकांवर आरोप-प्रत्यारोप केले जात आहे त. जे असेल ते
स्वीकारून त्यावरील उपाय शोधण्याची गरज आहे . जगभरात या आजाराने थैमान घातले आहे . या
जगातील शेवटचा कोरोना विषाणू नष्ट होईपर्यंत त्याच्याशी लढावे लागेल. आज अनेक आजार मानवी
प्रयत्नामळ
ु े जगातन
ू हद्दपार झाले आहे त. हा विचार लक्षात घेऊन पढ
ु ील काही काळ या वातावरणात
कसे वावरायचे याचा विचार जगभरातल्या लोकांना करावा लागेल.
विषाणच्
ू या भीतीमळ
ु े मानवाचे जीवनच अस्वस्थ झाले आहे . त्यामळ
ु े त्याला आता आपल्या
जीवनशैलीतच बदल करावा लागेल. मानवी जीवनातील सर्वच गोष्टींवर याचा परिणाम झालेला
असल्यामुळे सर्वत्र बदलत्या जीवनशैलीचा अंगिकार सर्वांनाच करावा लागेल.

301
$$$$$
हा लढा जगण्या- मरणाचा आहे . जिवंत राहिलो तर इतर प्रश्न सोडवता येतील. सध्या जिवंत राहणे
महत्त्वाचे आहे . त्यालाच प्राधान्यक्रम द्यावा लागेल. त्यासाठी वैद्यकीय बाबींना महत्त्व द्यावे
लागेल. शेवटी हा प्रयत्न करणारीही माणसेच आहे त. त्यांनाही भावना आहे त, विचार, कुटुंब, नातेवाईक,
सख
ु , दःु ख, भीती, प्रेम, लालसा, सहानभ
ु त
ू ी अशा सर्व मानवी स्वभावातील गोष्टी त्यांच्याही ठिकाणी
आहे त हे गह
ृ ीत धरावे लागेल. आता इंटरनेट आणि सोशल मीडियाचा वापर मोठ्या प्रमाणात होऊ
लागला आहे . त्यावरून प्रत्येकजण व्यक्त होऊ पाहतोय. कुणी त्यांना आलेले इथल्या आरोग्य
व्यवस्थेचे चांगले अनुभव शेअर करीत आहे . डॉक्टरांना दे वदत
ू ठरवत आहे त तर कुणी त्यांना आलेले
वाईट अनुभव शेअर करीत आहे त. कुणी त्याचा आपल्या पुढील राजकारणासाठी उपयोग कसा करून
घेता येईल याचा विचार करत आहे त. मात्र ही गोष्ट खरीच आहे की इथले डाक्टर्स, नर्सेस, ब्रदर्स,
स्वच्छता कर्मचारी, पोलीस, प्रशासन यंत्रणा, शासन हे सर्वजण आपापल्या कुवतीनुसार प्रयत्नांची
पराकाष्टा करून हा लढा लढत आहे त. आपण त्यांना पूर्ण सहकार्य करणे गरजेचे आहे . कदाचित कोरोना
पूर्ण नष्ट होईपर्यंत तोंडावर मास्क लावणे, हात साबणाने स्वच्छ करणे, संसर्ग होणार नाही याची
काळजी घेणे या गोष्टी प्रत्येकाला पाळाव्याच लागतील. याला किती काळ लागेल याचा नेमका
कालावधी सांगता येणार नाही. पण कोरोनानंतरचे जग असे आपल्या बदलत्या सवयींनी बदलावेच
लागेल. टाळ्या वाजवून, भांडी वाजवून, दिवे लावून, प्रार्थना करून कोरोनाला पळवून लावता येणार
नाही हे समजून घ्यावे लागेल. वस्तुस्थिती लक्षात घेऊन वागावे लागेल. या संकटातून जग नक्कीच
बाहे र पडणार आहे . पण काही कालावधी हा जावाच लागेल. तोपर्यंत धीराने जगावे लागेल.
कोरोनाच्या या महामारीत अनेक क्षेत्रांचे खूप मोठे नुकसान झाले आहे . होणार आहे . आर्थिक
क्षेत्रात फारच मोठे बदल घडणे अपेक्षित आहे . उद्योग क्षेत्र पूर्णपणे कोलमडून गेले आहे . छोटे -मोठे
उद्योग आर्थिक अडचणीत सापडले आहे त. त्याबरोबरच कामगार वर्गही बेकार झाला आहे .
परराज्यातील मजूर मिळे ल त्या वाहनाने, वा पायी चालत आपल्या गावी जात आहे त. अनेक संकटांना
तोंड दे त आहे त. त्यांचे ते विदारक दृश्य डोळ्यांनी बघता येत नाही इतके भयानक आहे . अनेकांना प्रश्न
पडेल की ते तिथे जाऊन काय करणार आहे त? पण भारतातील लोकांची मानसिकता मोठी विचित्र आहे .
इथं मरण्यापेक्षा आपल्या मातीत जाऊन मरू. त्याचे पण्
ु य तरी आपल्याला लाभेल, अशी मातीची ओढ
या लोकांच्या बोलण्यातून जाणवतेय. पण भारत माझा दे श आहे ही भावना मनात बाळगून असेल तिथे
राहून काही दिवस त्रास सहन करून वाट पाहिली पाहिजे. माणसं कोरोनाऐवजी भक ु े ने मरतील अशी
भीती लोकांना वाटत आहे . शासनाने यासाठी काही पर्यायी व्यवस्था निर्माण केली पाहिजे. लोकांना
रोजगार उपलब्ध होईल त्याचबरोबर परु े से पौष्टीक अन्न उपलब्ध होईल याकडे लक्ष दिले पाहिजे.
स्थानिक पातळीवर लोकांना रोजगार उपलब्ध होईल यासाठी लोकांना प्रेरित करून उद्योग प्रवत्ृ त केले
पाहिजे. काही सवलती दिल्या पाहिजेत.

$$$$$

302
 विविध कारणांमुळे लोकांच्या नातेसंबंधात दरु ावा निर्माण होऊ लागला आहे . अनेक कौटुंबिक
समस्या निर्माण होऊ लागल्या आहे त. वादविवाद वाढत आहे त. कौटुंबिक हिंसाचारात वाढ होत आहे .
एखाद्याच्या प्रेतालासद्ध
ु ा जाणे शक्य नाही. कोणतेही सण, समारं भ, उत्सव, घरगत
ु ी कार्यक्रम, लग्न या
काळात घेता येणार नाहीत. घेतलेच तर कमीत कमी लोकांच्या उपस्थितीत उरकावे लागतील. संसर्ग
टाळून हे सर्व करावे लागेल. पर्यायाने आपल्या जीवनपद्धतीच काही प्रमाणात बदलाव्या लागतील.
यामळ
ु े एक बरे होईल की सर्व समारं भामध्ये होणारा खर्चाचा अपव्यय टाळता येईल. केवळ
जीवनावश्यक खर्च करावा लागेल. आर्थिक बचत तर होईलच पण काही चांगल्या सवयी लागतील.
जगणे सुसह्य होईल. धार्मिक, सांस्कृतिक गोष्टींपेक्षाही माणस
ू म्हणून जगण्यासाठी अत्यावश्यक
असणाऱ्या गोष्टींना प्राधान्य द्यावे लागेल. वर्ण, जाती, धर्मापेक्षा या बाबी श्रेष्ठ आहे त हे समजून घ्यावे
लागेल. जगण्याचे सौंदर्य वाढवणे हे जिवंत राहिल्यानंतरच्या गोष्टी आहे त. त्या यथावकाश करताही
येतील. मात्र काही काळ यापासून आपल्याला दरू थांबावे लागेल.
शैक्षणिक क्षेत्रातही खूप मोठ्या अडचणी निर्माण झाल्या आहे त. विद्यार्थ्यांच्या परीक्षा घेता
आलेल्या नाहीत. ऑनलाईन परीक्षेसंबंधी विचारविनिमय सुरू आहे . मात्र हे करताना त्यामध्ये येणाऱ्या
अडचणी कशा सोडवायच्या याविषयी फार गांभीर्याने विचार होणे आवश्यक आहे . गरीब व ज्यांच्याकडे
या प्रकारच्या सवि
ु धा नसतील त्यांच्यासाठी काय करता येईल, याचा विचार होणे आवश्यक आहे .
ग्रामीण भागात विजेची कायमची कपात, इंटरनेटची रें ज नसणे, मोबाईल उपलब्ध नसणे, अशा तांत्रिक
पद्धतीने शिकण्याची तसेच शिक्षकानींही शिकवण्याची सवय नसणे या बाबी विचारात घ्याव्या
लागतील. त्यासाठी विद्यार्थी व शिक्षकांनाही प्रशिक्षण द्यावे लागेल. सर्वच परीक्षा व शिकवणे
व्यावहारिकदृष्ट्या कितपत शक्य आहे हे पाहावे लागेल. या सर्वांवर मात करून शासनाने वा शिक्षण
विभागाने काळजी घेऊन जर शिक्षण सुरू केले तर शिक्षणव्यवस्थेचे स्वरूपच पूर्णपणे बदलून जाईल.
शाळांच्या इमारतींची गरज उरणार नाही. तसेच शिक्षकांची संख्याही कमी करावी लागेल. बेकारीचे
प्रमाण पन्
ु हा एकदा वाढीस लागेल. खाजगी शाळांचे पेव फुटे ल. शिक्षण म्हणजे केवळ श्रीमंतांची
मक्तेदारी बनेल व आपल्या सुधारकांनी सर्वहारांच्या शिक्षणाची जी मागणी केली आहे ती धुळीस
मिळे ल. पुन्हा एकदा सामान्य माणस
ू शिक्षणापासून वंचित राहील व महात्मा फुले यांनी
सांगितल्याप्रमाणे अज्ञानाने सामान्य माणसाचे शोषण जोर धरे ल. काही शाळांनी वेबलर्निंग सुरू केले
आहे . त्यांचा काय परिणाम होतोय हे लक्षात घ्यावे लागेल. शाळा सुरू केल्यानंतर तेथील सर्व व्यवस्था
कशी असेल याचे नियोजन करावे लागेल. सर्व शिक्षक व विद्यार्थ्यांना मास्क घालणे, सॅनिटायझेशन
करणे, स्वच्छता राखणे, प्रत्येक बाकावर एकच विद्यार्थी, शाळे च्या बसमधन
ू जाणाऱ्या विद्यार्थ्यांना
योग्य सवि
ु धा द्यावी लागेल. विद्यार्थ्यांची गर्दी टाळण्यासाठी उपाययोजना करणे आवश्यक आहे . या
सर्व गोष्टींची सवय सर्वांनीच करून घ्यावी लागेल. या

$$$$$
सर्वांमध्ये शिक्षण खूपच महाग होणार हे निश्चित. यासाठी शासनानेच शिक्षणाची सर्व जबाबदारी
उचलायला हवी.

303
 कोरोनाच्या प्रभावाने ग्रस्त झालेल्या लोकांचे रोजगार बुडाले आहे त. त्यामुळे लोकांचे डिप्रेशन
वाढले आहे . अशात आत्महत्यांच्या प्रमाणात वाढ होईल. त्यासाठी मानसोपचार तज्ज्ञाची मदत घ्यावी
लागेल. आता गावाचे महत्त्व लक्षात आल्यानंतर लोक आपापल्या गावाकडे धाव घेत आहे त. त्यासाठी
गावांची या लोकांना सामावन
ू घेण्याची क्षमता वाढवायला हवी. छोटे उद्योग व शेतीपरू क उद्योगांना
चालना द्यावी लागेल व खेड्यातील लोकांना आत्मनिर्भर होण्यासाठी शासनानेही मदत करायला हवी.
कारण शेतामध्ये काम करणाऱ्यांना वर्क फ्रॉम होमची सवि
ु धा नसते. त्यांना प्रत्यक्ष शेतावर जाऊनच
काम करावे लागते. नोकरी, व्यवसायामळ
ु े अनेक कुटुंबांनी शेतीकडे पर्ण
ू दर्ल
ु क्ष केले होते त्यांना शेताकडे
वळावे लागेल व कष्टाची तयारी ठे वावी लागेल. खेडी स्वयंपूर्ण करणे फार महत्त्वाचे आहे . खेड्यातील
ज्या अनिष्ठ प्रथा असतील त्या बंद कशा होतील याकडे लक्ष द्यावे लागेल. कोरोनाच्या भीतीमय
वातावरणातही जातीय व्यवस्था किती प्रभावीपणे काम करत असते ते अनेक उदाहरणातून दिसून आले
आहे . अशा संकटाच्यावेळी लोकांना मदत करताना सर्वांनी आपली जात सोडून माणस
ू म्हणून
एकत्रितपणे मुकाबला करायला हवा. संस्थात्मक विलगीकरण कक्षातून जातीयवाद प्रकर्षाने जाणवला
आहे . हे आपले दर्दैु व आहे , खरे तर हे असे व्हायला नको आहे . काही ठिकाणी मात्र लोकांनी
जातीयप्रवत्ृ तीला तिथेच कोंडले आहे हे ही लक्षात घ्यायला हवे. कोरोना हा जीवघेणा आजार नक्कीच
आहे पण त्यापासून आपल्याला बचाव करता येतो. खूप लोक त्यातून बरे झाले आहे त. खरं तर
कोरोनापेक्षा इतर आजारांनी मरणाऱ्यांची संख्या खूप मोठी आहे हे ही समजून घ्यावे लागेल. भीतीचे
पसरलेले वातावरण कमी होण्यास त्यामुळे मदत होईल.
हे सर्व असे असले तरी या सर्वांवर मात करून या महाभयानक आजारावर मात करीत उभे
राहणारे जग नक्कीच वेगळे भासावे असे वाटते. केवळ याचे चित्र जरी डोळ्यांसमोर आणले तरी मन
सुखावून जाते. कोरोनाचे भय काही काळ जरूर राहील पण माणसांना काही नव्या दिशा दाखवून जाईल.
शाळांमधील विद्यार्थी व शिक्षक आपले तोंड मास्कने बांधून वर्गात शिक्षण घेत / दे त आहे त,
सॅनिटायझरचा उपयोग सर्वजण वारं वार करताहे त, शारीरिक दरु ावा पाळला जातोय, मोठ्या प्रमाणावर
डिजिटल साधनांचा वापर वाढला आहे , लोक आपापल्या गावात राहून छोटे उद्योग, व्यवसाय जातीभेद
न मानता आनंदाने करताहे त, शेतीमध्ये आधुनिक साधनांचा वापर वाढला आहे , लोकजीवनातील
अंधश्रद्धा कमी होत आहे त, विज्ञानाचा वापर करण्याबरोबरच वैज्ञानिक दृष्टिकोनह वाढत आहे , लोक
संसर्ग टाळून सणसमारं भ साधेपणाने साजरे करताहे त. मुलं गर्दी करणारे खेळ टाळत आहे त,
वैद्यकशास्त्रामध्ये नवनवीन संशोधने होत आहे त, शहरात व गावागावातून प्रवासात तसेच बाजारात
लोक सोशल डिस्टन्स पाळताहे त, व लोकजीवन सख
ु ी व समद्ध
ृ होत आहे असे भविष्य कोरोनानंतरच्या
काळामध्ये निर्माण होईल, ही अपेक्षा ठे वय
ू ा.
$$$$$

३९. कोरोनाला आधार मानसशास्त्रीय मूल्यांचा

- डॉ. बी. एस. पाटील, कोवाड, कोल्हापरू

304
 जग कोरोनामय बनलेले आहे . दे शात विविध समस्या कशा निर्माण झालेल्या आहे त हे विशद
करून माणसांमध्ये ताणतणाव निर्माण झालेले आहे . या ताणतणावाच्या काळात मानसशास्त्रीय
मल्
ू याच्या उपयोगाबरोबर समप
ु दे शनाची भमि
ू का महत्त्वाची ठरे ल. समप
ु दे श लेखनात गोपनीयता
असन
ू ती मानसशास्त्रीय मल्
ू यावर आधारित आहे अन ् समप
ु दे श प्रक्रियेने कोरोनावर विजय मिळविता
येतो याची साद्यंत माहिती या लेखात मिळते.
सध्याचे संपर्ण
ू जग हे ‘कोरोनामय जग' म्हणन
ू ओळखले जात आहे . या कोरोनामय जगात
‘Prevention is better than cure' ही म्हण पन्
ु हा एकदा रुढ होताना दिसते आहे . ‘प्रतिबंधात्मक
उपाययोजना' हे च औषध जगभर वापरले जाते. कालपर्यंत निश्चित असणारा भारत दे श आज हादरून
गेला आहे . हा काळ आपला परीक्षा घेणारा नक्कीच आहे , पण आपल्यापेक्षा अमेरिका, ब्राझील, रशिया,
इराण, इटलीसारख्या अनेक दे शांमध्ये भीषण परिस्थिती निर्माण झाली आहे . अचानक निर्माण
झालेल्या या संकटाला जबाबदार कोण? हा प्रश्न सर्वांसमोर उभा ठाकला आहे . कोरोनामुळे सध्या संपूर्ण
जगाचंच आयुष्य अस्थिर झालंय. हळूहळू औषध मिळू लागल्याचं बातम्या येत आहे त. मात्र हे संकट
पूर्णपणे निघून जाईल याची अजून तरी शाश्वती मिळालेली नाही. त्यामुळे सामान्यपणे सामान्य
लोकांच्या जगण्यावरच निर्बंध मात्र कायम असल्याचे आपणाला पहावयास मिळते.
नोव्हें बर २०१९ मध्ये चीनच्या हुबेई प्रांताची राजधानी वुहानमध्ये या नवीन आजाराची पहिली
ओळख करण्यात आली होती. त्यानंतर जागतिक स्तरावर या आजाराचा प्रसार झाला व त्याने
जागतिक महामारीचे रूप धारण केले आहे . या आजाराच्या सामान्य लक्षणामध्ये ताप, खोकला, सर्दी
इत्यादींचा समावेश आहे ... सामान्यतः या आजाराची लागण झाल्यापासून ते लक्षणे दिसण्यापर्यंतचा
कालावधी हा दोन ते चौदा किंवा त्याहीपेक्षा जास्त दिवसांचा असू शकतो.
जागतिक आरोग्य संघटनेने (WHO) हा कोरोना व्हायरस रोग - २०१९ (COVID-19) चा उद्रे क हा
सार्वजनिक आरोग्यासाठी आंतरराष्ट्रीय आणीबाणी असल्याचे सांगत या उद्रे काला 'जागतिक महामारी'
म्हणून जाहीर केले. प्रथमतः टे ड्रॉस ऍडमहॅनोम ग्रेब्रेयेसोस यांनी COVID-19 हे नाव घोषित केले.
इंटरनॅशनल कमिटी ऑफ टॅ क्सोनॉमी ऑफ व्हायरस S-RS-COV-2 हे नाव दिले. कोरोना व्हायरस हा
विषाणूचा एक गट आहे . या संबंधीचा पहिला रुग्ण डिसेंबरच्या शेवटच्या आठवड्यात सापडला.
भारतामध्ये केरळमध्ये या कोरोनाचा पहिला रुग्ण आढळला. तर महाराष्ट्रामध्ये कोरोना विषाणूचा
उद्रे क ९ मार्च २०२० रोजी पण्
ु यात झाला. आणि झपाट्याने कोरोना रुग्ण संख्या वाढत गेली.

$$$$$
ं ल्यामुळे किंवा बोलताना
हा विषाणू प्रामुख्याने जवळच्या संपर्कादरम्यान, खोकल्यामुळे, शिक
नकळत बाहे र पडणाऱ्या थुंकीच्या तुषारामुळे लोकांमध्ये पसरतो. हा थेंब अथवा तुषार
श्वासोच्छ्वासाच्या दरम्यान दे खील बाहे र पडून आजूबाजूच्या जमिनीवर किंवा पष्ृ ठभागावर पडतात व
ू त पष्ृ ठभागाला हाताने स्पर्श करून किंवा नंतर तोच हात चेहऱ्याला लावल्याने या रोगाचे
अशा दषि
संक्रमण मोठ्या प्रमाणात होऊ शकते. हे विषाणू या पष्ृ ठभागावर जास्तीत-जास्त काळ जिवंत राहू
शकतात.

305
 'Prevention is better than Cure' या विचारसरणीचा एक भाग म्हणून जर आपण
सॅनिटायझरचा वापर करून हात धण
ु े, हातरुमालाचा वापर केला. तोंड, नाक, चेहरा, डोळे यांना स्पर्श न
केले. सरु क्षित अंतर ठे वले, पिण्यासाठी गरम, , कोमट पाण्याचा वापर इत्यादी गोष्टींचा सज
ु ाण
नागरिक म्हणन
ू उपाययोजना केल्या तर नक्कीच या कोरोना संक्रमणाला थोपवू शकतो.
सध्या कोरोना व्हायरस (COVID-19) वर जगात कोणतीही लस किंवा विशिष्ट उपचार नाहीत.
फक्त रोग्याच्या लक्षणांवर आधारित उपचार पद्धती, प्रतिकारशक्ती वाढविण्याचे उपाय, विलगीकरण व
काही प्रयोगात्मक उपाय या गोष्टींचा उपचार म्हणन
ू वापर केला जातो. अचानक निर्माण झालेल्या या
संकटाला सामोरे जात असताना हे संक्रमण थांबविणे, सामाजिक-शारीरिक आंतर वाढविणे इत्यादी
जबाबदाऱ्या वाढल्या आहे त. या काळात घाबरून न जाता प्रशासन आणि आपण सर्वांनी मिळून एक
सुजाण नागरिक म्हणून काही गोष्टी पाळल्या तर आपण ह्यातून नक्कीच लवकर बाहे र पडू अशी
आशा वाटते.
परं तु आशा फारच भाबडी असून चालणार नाही. प्रत्येक परिस्थितीत कोणता ना कोणता मार्ग
निघतो तो आपण शोधला पाहिजे. धडपडले पाहिजे. सर्वसाधारणपणे नोव्हें बर २०१९ पासून संपूर्ण जग
प्रचंड असुरक्षित होत चालले आहे . यातून विकसित राष्ट्रांतील जनतासुद्धा सुटली नाही. संपूर्ण जगातील
आबालवद्ध
ृ ापर्यंत अशिक्षितापासून शहाण्यापर्यंत या आजाराविषयी प्रचंड भीती. असुरक्षिततेची भावना,
अनिश्चितता, हतबलता इ. अनेक मानसिक व भावनिक लक्षणे प्रखरतेने दिसून येत आहे त. दररोज
प्रसारमाध्यमांतून कोरोना पॉझिटिव्ह (प्रभावी) रुग्णांची संख्या, मत्ृ यूची आकडेवारी ऐकून माणूस सुन्न
होत चालला आहे . त्यातच औषध उपाय व लस सापडल्याची बातमी येते. पण आणखीन काही दिवसांनी
त्या बातमीतलं गांभीर्य व तथ्य निघून गेलेले असते.
जगभरातील प्रत्येक माणस
ू या आजारावर कोणता ना कोणता मार्ग, उपाय औषध निघेल याचा
चातकाप्रमाणे वाट पाहतो आहे . पण पन्
ु हा पदरी निराशा..!
‘आशावादी राहणं' हा मानवजातीचा नैसर्गिक अधिकार आणि हक्क आहे .. त्याचा स्वभाव आहे .
पण हे कितपत? मुळातच आधुनिक भौतिकवादाची आम्हां लोकांना सवय झालीय. कोणत्याही गोष्टी
झटपट आणि तत्काळ पाहिजेत. मुळातच व्यक्ती स्वभावातील धीर धरणं, आशावाद जोपासणं या
गोष्टी निघून गेल्यात. त्यात पन्
ु हा आशावाद, गांभीर्य ओळखा,

$$$$$
घरीच रहा, मास्क वापरा, सरु क्षित अंतर ठे वा, भीड टाळा, गर्दीत जाणे टाळा, सार्वजनिक कार्यक्रमात
जाणे टाळा, लग्ने, वास्तश
ु ांती, जत्रा, यात्रा टाळा अशा सच
ू ना - वर परत किराणा, साहित्य, दध
ू , भाजी,
न्यज
ू पेपर, प्रवास मधन
ू , चोरपावलाने येईल याची प्रचंड भीती आणि असरु क्षिततेची भावना अशा एकूण
भावनिक व मानसिक द्वंद्वयद्ध
ु ात प्रत्येक माणस
ू सापडलाय. प्रत्येक माणसात कोरोनाविषयी धास्ती.
मग करायचे काय? कोणाशी विचारणा करावी? कोणाशी बोलावं, मन मोकळं करावं? त्यात सामाजिक
अंतराचा प्रश्न, पन्
ु हा सामान्य मनष्ु यापासन
ू वैद्यकिय क्षेत्रातील तज्ज्ञापर्यंत अज्ञान, स्पष्ट,
समाधानकारक माहितीचा अभाव यामुळे पन्
ु हा शंका, प्रश्न, असमाधान, परत भीती आणि
असुरक्षितताच वाट्याला येते.

306
आधार - मानसशास्त्रीय मुल्यांचा
सर्व जगच ताण-तणावाला सामोरे जात आहे . या परिस्थितीतन
ू लवकरात लवकर सट
ु का
होण्याची चिन्हे दिसत नाहीत. त्यामळ
ु े स्वतःमध्ये थोडे फार बदल करणे, सजग बनन
ू परिस्थितीचा
स्वीकार करणे अन ् सकारात्मक दृष्टिकोन ठे वन
ू वाटचाल करणे एवढे च आपल्याकडे आहे .
ज्या वेळी आपण स्वतःमध्ये बदल करतो त्या वेळी आपण परिस्थितीचा स्वीकार केलेला
असतो. म्हणजे व्यक्तिमत्त्वातील भावनिक घटक बाजल
ू ा करून नकळत सजग बनतो आणि ज्या
वेळी आपण सजग बनतो त्या वेळी आपल्यातील क्षमता, बौद्धिक घटक, शहाणपण व विवेक वापरात
आणतो. त्याचवेळी आपल्यातील आशावाद जागत
ृ होतो आणि परिस्थितीतील भीती, असुरक्षितता व
हतबलतेवर नियंत्रण येऊ लागते. पण प्रत्यक्षात आपण तसे करत नाही.
यामध्ये आपण मानसशास्त्रातील थोड्याफार प्रमाणात तत्त्वांचा, मूल्यांचा वापर केला तर
प्रत्येक परिस्थितीवर नियंत्रण मिळवू शकतो. यासाठी काही पथ्ये किंवा पायऱ्यांचा वापर केला पाहिजे.
१) स्वीकार : स्वीकार करणं म्हणजे जी परिस्थिती बदलणं आपल्याला शक्य नाही अथवा
आपल्या हातात नाही ती विनातक्रार मान्य करणं यामध्ये सकारात्मक प्रतिक्रिया दर्शवून उपाय
शोधतील तेच वाचतील. त्यांचाच विकास होईल यासाठी स्वतःच्या जिवाची व जीवनाची जबाबदारी
स्वतःकडे घ्या.
२) दस
ु ऱ्याकडे व परिस्थितीकडे बोट करणे बंद करा : कोरोना आजाराकडे सरकार, व्यवस्था,
लॉकडाऊन, वैद्यकीय क्षेत्र डॉक्टर व चीन याबद्दल सुमारे ७० ते ८० टक्के लोक बोट करत, दोष दे त,
तक्रार करीत बसतात. त्रास सहन करीत बसतात. पन्
ु हा यातून चिंता, भीती व नकारात्मक भावनाच
जन्माला घालतो. त्यापेक्षा शांत व्हा. दीर्घ श्वास घ्या. म्हणजेच सजग बना. यामध्ये २०% ने तसे
केल्याचं दिसूनही येत आहे . तसेच यामध्ये काही लोकांनी म्हणजे ५% लोकांनी कोरोना परिस्थितीचे
संधीत रूपांतर केले असेल तर त्यांचा आदर्श विचारात घ्या.

$$$$$
३) गरजांवर नियंत्रण ठे वा व अनावश्यक खरे दी टाळा : एका दृष्टीने तसे विचार केल्यास या
कोरोनाने, या लॉकडाऊनने खूप काही आपल्याला शिकविले आहे . पहिल्यांदा बाहे रचं खाणं बंद झाले.
उघड्यावरील पदार्थ, बेकरी पदार्थ, फास्टफूड इ. थांबले. त्यामुळे एका दृष्टिकोनातून चांगला परिणामही
झाला आहे . शिवाय मॉल, सिनेमागह
ृ , बझार बंद यामुळे अनावश्यक खरे दीला ब्रेक लागून खूप मोठ्या
प्रमाणात अनावश्यक खरे दी टाळून पैशाची बचत झाली.
४) स्वावलंबन अंगी बानवा: खरे तर कोरोना आणि लॉकडाऊनमुळे मुले व पुरुष मंडळी घरी
राहिल्याने घरच्या कामाला मदत तसेच गहि
ृ णीला उसंत मिळत आहे . पुरुष व मुलेही थोड्याफार
प्रमाणात काही ना काही तरी करत मदत करत आहे त. स्वच्छता, स्वयंपाक, बाजारहाट, घर स्वच्छता,
घरातील जुनी कामे त्याचा उरक म्हणजे स्वावलंबनाचा विकास प्रत्येकामध्ये होत असल्याचे चित्र
दिसून येते. परिणामी परावलंबित्व निघून जाऊन स्वतःवरचा विश्वास वद्धि
ृ ग ं त होण्यास मदत होत
आहे .

307
 ५) तम
ु च्यातील कलाकाराचा शोध घ्या व आर्थिक उन्नतीचे मार्ग शोधा: या विश्वात जन्माला
येणारा प्रत्येक माणस
ू कोणत्या ना कोणत्या प्रकारे विशेषत्व घेऊन जन्माला आलेला असतो. त्यासाठी
फक्त स्वतःला वेळ द्या. त्यातन
ू हळूच तम
ु च्यात कोणती क्षमता व कौशल्ये दडली आहे त, हे कळून
येईल. अलीकडे मला असे चित्र पहायला मिळाले. ज्यांचे चहाचे गाडे, वडापावचे गाडे आहे त त्यांच्यात
बदल दिसन
ू आला. त्यांचे बंद गाडे आज घरपोच भारी गल्लोगल्ली फिरून भाजी विकणे. असे बदल
दिसन
ू आले म्हणजेच त्यांच्यातील सप्ु त कौशल्याला चालना मिळाली आणि आर्थिक उन्नतीचा मार्ग
सापडल्याचे दिसन
ू आले. यासाठी फक्त सजग व्हा, स्वतःला वेळ द्या. मानसशास्त्रीय घटकांचा वापर
करा. मार्ग आपोआप निघेल. खरं च जीवन सुंदर आहे असे वाटायला लागून कोरोना भयातून,
असुरक्षिततेतून बाहे र पडाल.
६) निसर्ग, विधात्याचे आभार माना, कृतज्ञता बाळगा: पहिल्यांदा निसर्गाचे आभार माना.
सरकार, वैद्यकीय कर्मचारी, सीमेवरील सैनिक, पोलीस सुरक्षा व्यवस्था यांचे आभार माना. अशा
परिस्थितीत ते कसे काम करतात, त्या मानाने आपण किती सुखी व सुरक्षित आहोत याचा विचार करा
आणि अंतःकरणपूर्वक ऋण माना. तुलना मुळीच करू नका. परिणामी जीवन दःु खी होते. जगणं
असहाय्य होते. परिणामी वाट्याला नैराश्य येते. नकारात्मकता वाढीस लागते. वैफल्यजन्य
परिस्थितीला आपणच जन्म दे तो. आत्महत्येचे विचार मनात येऊ लागतात. तुम्हाला माहीत असेल
निसर्गामध्ये एक व्यवस्था आहे . भंगार शोधणाऱ्याला भंगार सापडते. ससे शोधणाऱ्याला ससे
सापडतात. चंदन चोराला चंदनाची झाडे त्याच्या नजरे तून सुटत नाहीत. त्याचप्रमाणे सुख
शोधणाऱ्याला सुख तर दःु ख शोधणाऱ्याला दःु ख वाट्यास येते. त्यामुळे तुम्ही कृतज्ञ रहा. जीवनातील
ताण तणाव निघून जाऊन उत्साह आणि आनंद प्राप्त होईल.

$$$$$
७) सज
ृ नशील बना, नावीन्याचा शोध घ्या : जुने जाणा व बाजल
ू ा करा. सतत नवीन आणि
वेगळं शोधण्याचा प्रयत्न करा. यामुळे लक्ष विचलित होऊन सतत त्याच परिस्थितीतील जुने उगाळत
बसण्याची त्यातच राहण्याची सवय निघून जाईल. एखादा विचार मनात आल्यास प्रथम जागा बदला,
ं रीची पें डी आणण्यासाठी वेगळ्या ठिकाणी जाऊन या, प्रिय व विश्वासू
घरातून बाहे र या, एखादी कोथिबि
जवळच्या व्यक्तीला फोन करा. पळून या, झपाझप पावले टाकून चालून या. सोसेल तेवढ्या गरम
पाण्याने अंघोळ करा. हास्याशी संबंधितच टी. व्ही. चॅ नेल बघा. वाचन करा, पें टिग
ं करा, चित्रकला छं द
जोपासा, संगीत वाजवा, ऐका, चेस खेळा, ध्यान, प्राणायाम, योगा करा. झाडाची निगा राखा, भजनी
मंडळाचे सदस्य व्हा. इ. यात शहरी व ग्रामीण संधी भरपरू सापडतील. सतत सज
ृ नशील राहिल्याने
निश्चितच काही ना काही, कोणते ना कोणते मार्ग सापडेल.
८) सजग बना ! : कोरोना या व्याधीमळ
ु े आपण अधिक असरु क्षित व भयग्रस्त बनतच चाललो
आहोत. याचे प्रमख
ु कारण स्वतः! तम्
ु ही म्हणाल, कसे? त्याला आपण जन्माला घातले का? तसे नाही.
कारण परिस्थिती आहे तशीच आपण स्वीकारतो. त्यामध्ये भावनिक घटकांचाच जास्त भरणा करतो.
परिणामी भय, चिंता, असुरक्षितताच वाट्याला येते. प्रथम सजग बना. म्हणजे तीन अक्षरी शब्द स ज ग
लक्षात घ्या. सजग म्हणजे सावधान! अलर्ट, सावध.

308
 १) प्रथम परिस्थिती पूर्ण ताकदीनिशी समजावून घ्या!
२) नंतर इथे काय करायला हवे !!
३) आणि शेवटी मी काय करू शकतो !!!
यानंतर तम
ु ची समस्या, परिस्थिती निश्चितच उत्तमच हाताळायला लागाल. वरील सत्र
ू
व्यवस्थित समजावन
ू घ्या. याचे मख्
ु य कारण तम्
ु ही ज्या वेळी सजग मधील तीन अवस्था समजावन
ू
घेण्यासाठी वेळ खर्च करता नेमक्या त्याच वेळी तम्
ु ही स्थिर होता आणि तम
ु चे भावनिक घटक बाजल
ू ा
होऊन नेमक्यावेळी तम्
ु ही तम
ु चे बौद्धिक, व्यावहारिक व विवेकी घटक वापरात आणता. परिणामी
कोरोनाविषयी आपण काय करावे? प्रसारमाध्यमांवरून व इतरत्र ऐकलेली माहिती किती अंतर्मनात
(डोक्यात) घ्यावयाची हे सजग सूत्राद्वारे बाहे रच्या बाहे रच रोखली जाते. परिणामी कोरोनातून
उद्भवणारी भीती, असुरक्षितता, हतबलता, गर्भगळीत होऊन चिंता वाढवून घेणे, नकारात्मक
परिस्थितीतच राहण्याचा प्रयत्न करणे, वैफल्यग्रस्त बनून परिणामी आत्मनाशाचे विचार करणे हे सारे
टळून मी ती क्षमता आहे व मी मात करू शकतो. यातून बाहे र पडू शकतो. मी परिस्थितीवर प्रेम
करण्यायोग्य आहे . मी आदर करण्यायोग्य आहे . मी करू शकतो. माझ्यात आरूढ होऊ शकतो. I am Ok.
असे वाटून प्रसन्न राहू शकतो. तसा विचार केल्यास मत्ृ यू स्वस्त नाही. तो तुमच्या परवानगीशिवाय
तुम्हाला गाठू शकत नाही. माझे काही खरे नाही म्हणणाऱ्यालाच मत्ृ यू गाठू शकतो. त्याला उपयोजित
मानसशास्त्रानुसार समजा जर तुम्ही कोणाला तर विचारला की माझे आयुष्य किती? तर त्याचे उत्तर
तुमची जीवन अपेक्षा जितकी तितके तम
ु चे आयुष्य!

$$$$$
वरील मानसशास्त्रीय मूल्यांचा व्यवस्थित व काटे कोर वापर केल्यास कोरोना आजारावर
आपण मात करू शकतो. तसेच मानसिक व भावनिक स्वास्थ्य अबाधित ठे वून भीती, असुरक्षितता,
अनिश्चितता आणि हतबलता हद्दपार करु शकतो यात शंका नाही.
मानसशास्त्रीय मूल्यांच्या उपयोगाबरोबरच मानसशास्त्रीय समुपदे शन सुद्धा अशा प्रसंगी
महत्त्वाची भमि
ू का बजावते. मात्र, मानसशास्त्रीय समुपदे शनाबद्दल काही लोकांच्या मनात काही
समज-गैरसमजही आढळून येतात. येथे तो गैरसमज दरू करुन विश्वास दिल्यास निश्चित अशावेळी
मानसशास्त्रीय समुपदे शनाची इथे मदत होईल व लोक सर्वसामान्य व्यक्ती समुपदे शनाची मदत
घेतील. सर्वसामान्य व्यक्तीला हे स्पष्ट सांगितले पाहिजे की, समुपदे शन कोणाला दे ऊ शकतो. याचे
उत्तर 'होय' माझी समस्या आहे आणि मला मदतीची गरज आहे . यालाच समप
ु दे शन दे ऊ शकतो असे
सांगितल्याने गैरसमज दरू होऊन निश्चित व्यक्ती मानसशास्त्रीय समप
ु दे शन घेतील. खरे तर
प्रत्येकाला आयष्ु याच्या कोणत्या ना कोणत्या टप्प्यावर ही गरज भासतेच.
समप
ु दे शनामध्ये गोपनीयता असन
ू ती शास्त्रीय सिद्धांतावर आधारित असते. समप
ु दे शनाचा
अचक
ू अवलंबन केल्यास एखादी समस्या तीव्र होण्यापासन
ू वाचवता येते. या प्रसंगी आपल्या
अडचणीच्या काळात आप्तेष्टांचा आधार महत्त्वाचा असतो. शिवाय समप
ु दे शकाकडून तटस्थ भमि
ू का
घेऊन त्या समस्येकडे पाहणे, समस्येचे वेगवेगळे पैलू तपासणे, सद्यः परिस्थितीचा सारासार विचार
करून सर्वांगीण निर्णय घेणे शक्य होते. पुढे पुढे प्राप्त परिस्थितीकडे नव्या दृष्टिकोनातून पाहण्याचा,

309
ती पूर्णपणे स्वीकारण्याचा आत्मविश्वास निर्माण होतो. आपण अधिक सकारात्मक होतो.
समप
ु दे शनाद्वारे प्राप्त झालेल्या कार्यपद्धतीचा इतरत्र उपयोग करण्याचा व्यक्ती प्रयत्न करते. समस्या
निवारण क्षमता वाढते व तणावमक्
ु त होण्यासाठी प्रयत्न करायला लागते. हे सर्व समप
ु दे शनाच्या
संवादातन
ू घडू लागते. यातच खऱ्या अर्थाने मानसशास्त्रीय समप
ु दे शन प्रक्रियेचा विजय आहे .
मानसशास्त्रातील मल्
ू यांचा व समप
ु दे शन प्रक्रियेचा यथायोग्य वापर केल्यास कोरोना या जागतिक
महामारीवर मात करणे सहज शक्य होऊ शकते.

$$$$$

४०. कोरोनासोबत...कोरोनानंतर....
- डॉ. चंद्रकांत पोतदार, हलकर्णी, कोल्हापरू

कोरोनासोबत व कोरोनानंतरच्या काळात स्थलांतरित लोकांच्या जीवनात निर्माण झालेल्या

गंभीर समस्या, लॉकडाऊनचा विविध क्षेत्रांवर झालेला आर्थिक परिणाम, लोकांना त्याचा बसलेला
फटका. कोरोनानंतरच्या काळात निर्माण होणारे रोजगारांचे प्रश्न, शैक्षणिक, सामाजिक प्रश्न व
समस्या यांची चर्चा या लेखात वाचावयास मिळते.
जगणं कुठं घेऊन निघालंय माहीत नाही. आयुष्याचा अर्थ कळत नाही. अंगभर मेहनत करून
पोटभर खाणाऱ्या माणसालाही सरळ दोनवेळचं पोटात पडत नाही. अशांत मनानं सोसत राहतानाच
जगण्याची, खाण्यापिण्याची त्रेधातिरपीट उठते. काहीबाही करून आयुष्याची गाठ मारली जाते मात्र,
त्यातही कोरोनासारख्या महामारीने सगळीच उपासमार सरू
ु . मरणासन्न समाजाच्या चिमटीतला
श्वास घट
ु मळतोय. जथ्थेच्या जथ्थे गावाकडे धावताहे त. जगणं समद्ध
ृ होईल या भाबड्या आशेनं
शहरात पाय रोवला. 'शहर आपलं म्हणत नाही आणि गाव जगू दे त नाही' अशा त्रिशंकू अवस्थेतन
ू काही
कमवण्याच्या आशेनं शहराकडे धाव घेतली. पाय ठे वायला जागा नाही, घरसंसार कसा उभा करणार?
हाताला काम नाही, पगार कुठला येणार? हातात पैसा नाही, काय खाणार? आपलं आपलं म्हणणाऱ्यांनी
काही आधार दिलाही असेल, पण आता परतीच्या प्रवासाशिवाय गत्यंतर नाही. जायचं कसं? एस. टी.
नाही, रे ल्वे नाही. वाहनांची सवि
ु धा नाही. तरीही सगळ्या कुटुंबकबिल्यासह बाहे र पडताना रस्त्यावर जे
मिळे ल ते स्वीकारत पायवाटे चा प्रवास सुरू ठे वायचा. कितीही लांब असला तरी 'गड्या आपला गाव बरा'

310
हे च डोळ्यांसमोर ठे वून गावाकडच्या म्हाताऱ्या वडीलधाऱ्यांना भेटण्याच्या आतुरतेने आणि कोरोनामुळे
झालेल्या हतबलतेने गावाकडच्या प्रवासासाठी पाऊल टाकत रहायचं. दिवस आणि रात्र, विसावा आणि
प्रवास, अंधार-उजेडाची भीती आणि रस्ता पार करण्याचा इरादा, पोटाला चिमटा घेऊन जगणाऱ्यांची
होणारी कुतरओढ, प्रशासनाला टक्कर दे त जाण्याचा प्रयत्न, या सगळ्या गोष्टींची कितीतरी रूपे आपण
दररोज पाहतो आहोत.
प्रशासनाची पकड, रस्त्यावरच्या लोकांना आवरणारे पोलीस, पोलीस आणि जनता यांच्यातले
वादाचे प्रसंग, मारहाणीचे प्रसंग, समाजाबरोबरच कोरोनाला बळी पडणारे पोलीस, गावपातळीवरची
सतर्क यंत्रणा, अशा सगळ्याच गोष्टी खूप महत्त्वाच्या व चिंतनीय बनल्या आहे त. औरं गाबादच्या रे ल्वे
अपघाताचे भयावह चित्र, अकोल्यात पोलिसांना झालेली मारहाण, कोरोनाबाधितांच्या लपवाछपवीचा
प्रसंग, पोलिसांनी गावभर घातलेली साद, कुठे तरी पोलिसांविषयीची व्यक्त होणारी कृतज्ञता,
प्रशासकीय सेवेतल्या लोकांचाही काही वेळचा अतिरे क अशा कितीतरी गोष्टींची कोरोनामुळे झालेली
जाणीव, अंतर्बाह्य चिडून गेलेला तळागाळातला माणस
ू रस्त्यावर येतो. हातून काही अघटित घडू नये
म्हटलं तरीही मनाची गुदमरलेली अवस्था कुठल्यातरी गोष्टीला बळी पडते. पन्
ु हा कायदा, पन्
ु हा
उपासमार, पुन्हा कैदखाना. मग

$$$$$
गाव आणखीच दरू राहतो. नात्यातल्या कुटुंबातल्या माणसांचा अंत्यविधीसुद्धा मोबाईल व्हिडिओवर
पहावा लागतो. हे कोणत्या जन्माचे पाप असेल? सुटीसाठी गेलेल्या मुलाला आणण्यासाठी जाणाऱ्या
आईवडिलांना रस्त्यात अपघात होतो आणि आईवडील दगावतात, ही कुठली आणि कसली नियती?
अशा कितीतरी प्रश्नांच्या मुळाशी फक्त कोरोना. दर्दैु वाने बाधितांची वाढत निघालेली संख्या, आपल्या
परीने शासनाकडून प्रतिबंधात्मक पातळीवरचा कोरोनाविरुद्धचा लढा आणि यश-अपयशाच्या
उं बरठ्यावरचा श्वास-निःश्वासाचा खेळ सुरू आहे . आपल्या प्रत्येकाचीच साथ हवी. ‘बसा घरात, कोरोना
दारात’ यासारख्या कितीतरी प्रबोधनात्मक घोषवाक्यांनी वेधून घेतलेले लक्ष आजच्या काळात
प्रबोधनासाठी महत्त्वाचे आहे . या सगळ्यातून कोरोनानं एक धडा दिलाय जगण्याचा. जगा, पण सोबत
वेदनेला घेऊन. दहशतीला घेऊन. जगण्याच्या वाटा समद्ध
ृ राहिलेल्या नाहीत. कुठे ही आणि कसेही
जगता येईल, पण आपल्या माणसांसोबतचा अट्टाहास सोडून जगा. जन्मदात्या बापाला मुलाचं तोंडही
दीड-दोन महिने पाहता येत नाही. ही व्यापक खंत कशाची ? कोरोनाने असे हजारो प्रश्न निर्माण केलेत.
आपण इतके बोलणारे नेमके अबोल झालो आहोत या कोरोनापढ
ु े.
कोरोनाने माणसाला जमिनीवर आणलं. अधिक जागं केलं. काळ आणि स्वप्नांचं वास्तव रूप
यांचं दर्शन घडवलं. काळाचीही एक गती असते. सामाजिक श्रेष्ठत्वाचं मल्
ू य पटवन
ू दे ताना माणस
ू
रिकाम्या हाताने बसन
ू चालणारच नाही, याचं भान कोरोनानं दिलं. माणसाच्या हाताला काम हवं आणि
बद्ध
ु ीलाही चालना हवी, तरच माणस
ू धडपडत राहील. माणसासाठी संपत्ती नाही तर संपत्तीसाठी माणस
ू
होईल. माणसाची धडपड थंडावू नये हे खरं असलं तरी कोरोनानंतरच्या जगातलं भयाण वास्तव
स्वीकारूनच जगायला हवं. कोरोनाने जे प्रश्न निर्माण केलेत, ते काही घटकांच्या आधारे पाहता येतील.

311
 कोरोनाचं जग, कोरोनानंतरचं जग, स्थलांतरितांचा प्रश्न, सामाजिक मूल्यांची जाणीव,
शैक्षणिक विश्व, बेरोजगारीचा प्रश्न, प्रशासकीय यंत्रणा, पोलीस, डॉक्टर, सेवक, ग्रामीण पातळीवरचे
प्रश्न, सामाजिक बांधिलकीची संवेदना, आत्मनिर्भरतेचे बळ, उद्योग-व्यवसायाची नवी भरारी,
प्रशासन यंत्रणेवरील ताण, तळागाळातल्यांचे दःु ख, ई-लर्निंग व्यवस्थेची समस्या, मानवी आरोग्य
व्यवस्थेचे प्रश्न अशा कितीतरी प्रश्नांनी कोरोनानंतरच्या जगाला घेरले आहे . स्थलांतरितांना त्यांच्या
त्यांच्या गावात इतकी रोजगाराची संधी उपलब्ध होईल काय? हा प्रश्नही अनत्ु तरित राहणारा असाच
आहे . या सर्वांगीण पातळीवर हा प्रश्न अंतर्मुख होऊन उदास बनवणारा असा असला, तरी त्यातही नव्या
उमेदीने आणि जोमाने उभे राहायला हवे, तरच आपण आयुष्याला सामोरे जातो. या भयंकर
परिस्थितीला सामोरे जाऊन आव्हान पेलणे हीच खरी कसोटी आहे .
खेड्यापाड्यातल्या माणसांचे हातावरचे पोट. रोजंदारी करावी, शेती-मातीत राबावं, लहरी
निसर्गाबरोबर तोंड दे त रहावं. पावसाळ्यात वादळ-वाऱ्याची पडझडीची भीती, ओला आणि कोरडा
दष्ु काळ यात भरडून निघावं आणि उद्यावरच्या श्वासांवर विश्वास ठे वून जगावं. उन्हाळ्याच्या
दिवसात होरपळून निघावं. कसंबसं शेतीत काही पिकवावं आणि मालाला भाव मिळे ल या

$$$$$
अपेक्षेनं जगत रहावं. नेमकी बाजारात उलथापालथ होते आणि मालाचा भाव कोसळतो. विकास नावाचं
प्रकरण शेतकऱ्यापर्यंत येऊन धडकतच नाही. अशावेळी व्यवस्थेविरुद्धचा राग काढून शेतकरी
गळफासाची दोरी जवळ करतो. हे सगळे थांबवणे कोणत्याही परिस्थितीत गरजेचे आहे . शेतीमालाला
योग्य भाव मिळण्यासाठी मधली 'दलाल' यंत्रणा नाहीशी करून शेतकरी ते ग्राहक अशा बाजारपेठा
उपलब्ध झाल्या तरच शेतमालाला भाव मिळे ल. शेतकरी समद्ध
ृ तेच्या दिवसांना सामोरा जाईल. तशी
योजना येण्याची गरज आहे .
स्थलांतरितांचा प्रश्न मोठा गंभीर आहे . गावखेड्यात काम नाही. कुटुंबाची गुजराण होत नाही.
अशावेळी शहर जवळ असतं. शहराच्या दिशेने लोंढे च्या लोंढे जातात. मिळे ल ते काम करतात. छोट्याशा
खोलीत शक्य असेल तर संसार थाटतात, अन्यथा गावाकडच्यांना पैसे पाठवत राहतात. वर्ष-सहा
महिन्यातून एकदा दस
ु ऱ्यांदा जातात पण जगण्याचा आणि जगवण्याचा प्रयत्न करतात. कोरोनाने हे ही
जगणे हिरावून घेतले. गावी जगण्याची सोय होईल काय? असा प्रश्न उरावर घेऊनच रस्ता तड
ु वत कुटुंब
कबिल्यासह गावच्या आणि घरच्या माणसांच्या ओढीनं लोक स्थलांतरित झाले. मोठाली स्वप्नं घेऊन
शहराकडे धावले, कोरोनाच्या काळात मालकवर्ग जबाबदारी झटकून मोकळा झाला. हाताला काम नाही
म्हणन
ू हातात दाम नाही. दाम नाही तर पोटाला भाकर नाही. उपासमार होणारच, अशावेळी अनेकांनी
गाव गाठले. प्रश्न इथे संपत नाही. रोजंदारीवर जगणाऱ्यांचे स्वप्न काय असणार? रोजगार, भक
ू , पैसा,
निवारा, भाकरीची भ्रांत यापलीकडे स्वप्नच असेल तर उद्याही आपण निश्चिंतपणानं जगू याचा काय
भरवसा? उद्याचा सर्य
ू उजाडला की आपण जिवंत आहोत ही खात्री आणि मग काम, धंदा, भक
ू , भाकरी.
कोरोनाने हे सगळे च हिरावन
ू घेतले. रोजगाराचा भेडसावणारा प्रश्न, पोरांच्या शिक्षणाचा प्रश्न,
भविष्यातल्या संकल्पांविषयीचं चित्र, कर्मभूमीला सोडून जाणाऱ्यांच्या व्यथा, शहरं थांबली की रोजची
जगण्याची भाकरी थांबली. नोकरी गेली की नुकसान अटळ. भूकबळींची संख्या वाढणार. शासनाने

312
सवि
ु धा पुरवल्या तरी त्याही यंत्रणेवर ताण पडणार. एकूणच अर्थव्यवस्था कोलमडणार. शहरं सगळी
बकाल होणार आणि बहुसंख्येने येणाऱ्या या संख्येमळ
ु े खेडी इतक्या लोकांना काम दे ऊ शकत नसल्याने
तीही अशक्त बनणार. हा सगळाच स्थलांतरित माणसांच्या जगण्याचा टोकदार प्रश्न आहे . आजही
अनेक खेड्यापाड्यांत आर्थिक, सामाजिक, कौटुंबिक पातळीवरच्या प्रत्येकाची काळजी घेणारी समद्ध
ृ ता
नाही. दवाखान्यांचा, निवाऱ्याचा, ग्रामव्यवस्थेचा, आरोग्यव्यवस्थेचा प्रश्न आहे . वाहतक
ू थांबल्याने
पायी चालत तांडच्
े या तांडे गावाकडे आले. रे ल्वेरूळावरून जाताना अनेकांनी विश्रांतीतच जीव गमावला.
वाटे त अनेकांनी अन्न, पाणी दिले तरी काही काळापरु ते परु ले. अनेकदा अन्नपाण्यावाचन
ू तडफडावे
लागले. उपासमार झाली. हृदयाला हे लावून सोडणारे अनेक प्रसंग अनुभवाला आले. शहर सामावून
घेईना आणि गाव आपलं म्हणेना अशी त्रिशंकू अवस्था झाली.
शैक्षणिक विश्वाची चिंतनाची बाजू आहे . कोरोनानंतरच्या जगातलं शिक्षण आणि ज्ञानार्जित
होऊ पाहणाऱ्या विद्यार्थ्यांचं भविष्य काय असेल? काहींचे पेपर्स रद्दच केले, काहींची

$$$$$
परीक्षा घ्यायला अडचणी खूप आहे त. विद्यार्थीसंख्या, वर्गखोल्या, सामाजिक अंतरावरील बैठक,
स्वच्छतेपासून निर्जंतुकीकरणापर्यंतचे भाष्य, महाविद्यालय शाळा येथील आरोग्य संवर्धन व्यवस्था,
कार्यालय ते परीक्षा या साच्या प्रश्नांचा गुंता मोठा आहे . सामूहिक संसर्गाची भीती मोठी आहे , तर
विद्यार्थी-पालक-शिक्षक चिंताग्रस्त राहणे स्वाभाविक आहे . परीक्षा घेतल्या तर अशा अनंत अडचणी
आणि सरासरी गुणांकनासह काही पर्याय काढले तरीही गुणवत्ता, परीक्षा, परीक्षार्थी विद्यार्थी
यांच्यातही काही संभ्रम कायम आहे त. भविष्याची चिंता आहे . पुढील वर्गांच्या अध्यापनाचं काय?
शैक्षणिक सुरुवात करण्यासाठी सोशल मिडिया, व्हॉटस ्अॅप, वेबिनार द्वारे शिक्षण दे ता येईल का?
अनेक ठिकाणी विद्यार्थ्यांकडे मोबाईलही नाहीत, ही अवस्था आहे तर बहुतांश शहरी विद्यार्थी
मोबाईलशिवाय असूच शकत नाही. अशा द्विधावस्थेतील विद्यार्थ्यांना सर्वांना समान शिक्षण कसे
उपलब्ध करणार, याचाही विचार होणे आवश्यक आहे . शाळा-कॉलेजमध्ये अशा उपक्रमांसाठी योग्य त्या
तांत्रिक बाबींची उपलब्धता असणे गरजेचे आहे . परीक्षा वर्तमान परिस्थितीला डोळ्यांसमोर ठे वून
व्हाव्यात. पालकांच्या प्रतिक्रियांचाही विचार होणे आवश्यक आहे . काळाबरोबर धावता धावता
कोरोनाबरोबर धावायला हवे, तरच आपण जगू शकू. कोरोनासोबत जगायला शिकणे याचा अर्थ त्याची
अंमलबजावणी रोखण्यासाठी काय करता येईल, याचा विचार करतच जगणे होय.
कोरोना नित्याची बाब ठरू नये, हे जरी खर असलं तरी त्याच्यासोबत जगायचं आहे , हे मनाशी
ठरवन
ू जगायला हवं. शिक्षणाची व्यापकता डिजिटल तंत्रज्ञानासोबत, ऑनलाईन शिक्षण पद्धतीनस
ु ार
मांडायला हवी. ई-शिक्षणाची माहिती हवी. किती सोपे आणि किती अवघड हे नंतर पाहता येईल. मात्र,
मल
ु ांच्या बौद्धिक विकासाची, भावनिक विकासाची बाजू आणि मल
ु ांची क्षमता या दृष्टीनेही काही विचार
मांडता यावेत. विषय मांडणी, अभ्यासप्रगती, प्रयोगशीलता, ज्ञान-संवर्धनाच्या गोष्टी या सगळ्यातन
ू
एक विचार मांडता येणे शक्य आहे . शिक्षणप्रवाहाची गंगा व्यापक करता येईल. मात्र ही सवि
ु धा
तळागाळातील मुलांपर्यंत पोहोचणे गरजेचे आहे . ई-लर्निंगसारखी अवघड पण गरजेची बनत निघालेली
शिक्षणपद्धती आणता येईल काय? याचा विचार व्हायलाच हवा. प्रत्येक अभ्यासघटकांची व्याख्याने

313
विद्याथ्यापर्यंत यू ट्यूब वा अन्य वाहिन्यांद्वारा पोहोचवता येणे शक्य आहे . बदलत्या काळानुसार
आणि बदलत्या वर्तमान परिस्थितीनस
ु ार अशा अनेक उपक्रमांच्या शिक्षण पद्धतीनस
ु ार
विद्यार्थ्यापर्यंत पोहोचणे ही काळाची गरज आहे . ज्ञानाची दृष्टी आणि विद्यार्थ्यांना आत्मविश्वास
दे ता यावा यासाठी मोबाईल व्हॅन ही संकल्पनाही राबवणे शक्य आहे . प्रात्यक्षिक अध्यापनात मास्क,
सामाजिक अंतर यांसारख्या गोष्टींचा अवलंब करून धोका टाळता येणे शक्य आहे . मात्र
विद्यार्थीसंख्या, मल
ू भत
ू सवि
ु धांची उपलब्धता आणि त्यातन
ू शिक्षण प्रणालीचा आनंद खप
ू महत्त्वाचा
आहे . अशा असंख्य गोष्टींमधन
ू काही तंत्रज्ञानाची किमया अनभ
ु वता येईल. गतिशील जगण्यात
डिजिटल युगात संगणकीय ज्ञान आत्मसात करणे आणि त्यातून प्रगतीच्या बाटा, ज्ञानशाखेच्या वाटा
रुं द करणे शक्य आहे .

$$$$$
बेरोजगारीचा प्रचंड मोठा भेडसावणारा प्रश्न कोरोनाने आव्हानात्मक पद्धतीने उभा केला आहे .
कोट्यवधी कामगार मजरू यांना हात बांधन
ू घरी बसावं लागलं. श्रमिकांना त्या त्या गावात उद्योग,
व्यवसायाची उपलब्धता होणे हे एकूणच कठीण आहे . काम मिळालं नाही तर तो पर्ण
ू तः ढासळून जाईल.
काळाबरोबर टिकायचं असेल तर मिळे ल ते काम करणारा मजरू हाताला काही ना काही काम मिळावं
म्हणन
ू धडपडेल, मात्र सगळी उद्योगयंत्रणाच ठप्प असल्यानं त्यांना काम मिळणं कठीण झाले आहे .
मळ
ू ची बेकारी असन
ू ही त्यात आणखी भर पडली. रोजगार घसरला. सामान्य मजरु ापासन
ू आयटी
कंपन्यांमधला व्यवसायही थांबला. कित्येकांच्या असणाऱ्या नोकऱ्या आता नाहीशा झाल्या. अनेक
कंपन्यांनी बेकारांना आधार दिला असला, तरी तो कायमस्वरूपी असेल का? असा प्रश्न अनुत्तरितच
आहे . संवेदनशीलतेबरोबर वास्तवाकडेही पाहायला हवे, तरच अशा प्रश्नांच्या मुळापर्यंत आपण पोहोचू
शकू. वास्तवात अशा रिकाम्या हातांना जर रोजगार मिळाला नाही तर गुन्हे गारी वाढायला वेळ
लागणार नाही. हाताला आणि बुद्धीला काम असेल तर आणि तरच बेरोजगारीला आळा बसेल.
उद्योग-व्यवसायात कार्यरत राहणे, स्पर्धेत टिकून राहणे, विचारांच्या गर्तेत व्यस्त राहणे,
पुढील कामाचे नियोजन करणे, आर्थिक समद्ध
ृ ीचा प्रश्न सुरळीत लावणे, व्यसनापासून दरू राहून आपण
आपल्या भविष्याला अधिक डोळसपणे घडवत राहणे यांसारख्या अनेक गोष्टीत स्वतःला गुंतवून ठे वणे
अधिक महत्त्वाचे आहे .
स्वतःच्या कार्यकर्तृत्वावर आणि हिमतीवर नव्या जीवनाची उलथापालथ करणं, हीच
महत्त्वाची गोष्ट आहे . उद्योगधंदे बंद झाले, विजेची मागणी घटली. रस्त्यांवरची वाहतक
ू थांबली व
इंधनाची मागणी घटली. वाहनांचे प्रदष
ू ण थांबले पण एकूण अर्थचक्र कोलमडले त्याचे काय? असे अनेक
संभ्रमित प्रश्न कोरोनाने आपल्यासमोर उभे केले. या सगळ्यात बेरोजगारीचा प्रश्न अधिक भेडसावणारा
आहे . तरुण युवकांनी या सगळ्या प्रश्नांना वाट मोकळी करून द्यायला हवी आणि स्वतः कार्यरत
रहायला हवं. शून्यातून विश्व निर्माण करताना आर्थिकदृष्ट्याही नियोजन महत्त्वाचे. उद्योग,
व्यवसायासाठी कर्ज, आर्थिक क्षमता, कर्जरूपी परतफेड, व्यवसायाचे निकष, व्यवसायाची घडी,
कामगार वर्ग, कार्यक्षमता आणि वेतन, कामगारांची जबाबदारी, सामाजिक उपयोगिता इ. गोष्टींचे
नियोजन आवश्यक तर आहे च, शिवाय नव्या उद्योग, व्यवसायाची नियमित घडी बसवणे महत्त्वाचे

314
आहे . उत्पादित मालासाठी लागणारी यंत्रसामग्री, कच्चा माल, वैशिष्ट्यपूर्ण प्रक्रिया, उत्पादित मालाचा
योग्य तो दर्जा, मालाचे व्यवस्थापन, विक्री, नफा, तोटा, बाजारमल्
ू य आणि जाहिरातबाजी अशा
कितीतरी गोष्टींचे एकूण व्यवस्थापन जमणे आणि जमवणे महत्त्वाचे आहे . कामाची ऊर्जा टिकवन
ू
ठे वणे, मालाचा दर्जा सिद्ध करणे आणि आपल्या कुशलतेतन
ू आपली एक प्रतिमा तयार करणे शक्य
असते. ते करणारा वर्ग फार महत्त्वाचा आहे . एकूणच बेरोजगारीतन
ू ही स्वतःला एक अर्थकारण,
समाजकारण निर्माण करता येते. कौटुंबिक, सामाजिक स्वास्थ्य निर्माण करता येते. शहरातन
ू

$$$$$
बाहे र पडणारे सामान्य मजूर, कारखानदारीत किंवा उद्योग व्यवसायात स्वतःला गुंतवून मालक बनून
राहणारा युवक अशा मजुरांना हाताशी धरून आपला व्यवसाय प्रगत करू शकतो. स्थलांतरामुळे एक
पिढीच्या पिढी जशी शिक्षणाला मुकण्याची भीती आहे , तशीच उद्योग नसल्याने बेरोजगारीतून आयुष्य
उद्ध्वस्त आणि बकाल होण्याची भीती आहे . शिक्षणापासून वंचित राहिल्याने शाळाबाह्य मुलांची
संख्या जशी वाढणार तशी बेरोजगारीतून अपप्रवत्ृ तीकडे झुकणाऱ्यांची संख्या वाढणार, एकूण चिंतेचाच
प्रश्न असला तरीही यातून मार्ग काढायलाच हवा. लघू उद्योजकांना प्रोत्साहन, शिक्षण क्षेत्रातील बदल,
तंत्रज्ञानाचं आणि संगणकयुगाचं श्रेष्ठत्व, तळागाळातल्यांपर्यंत पोहोचण्याची व्यवस्था या गोष्टी पूर्ण
क्षमतेने सुरू व्हायला हव्यात. डिजिटल शिक्षणाचा लाभ उच्च आणि मध्यमवर्गीय कुटुंबातील मुलांना
होणार, मात्र स्थलांतरित मजुरांच्या मुलांचा प्रश्न मोठा आहे . या सगळ्याचा परिणाम निरक्षरांच्या
फौजाच्या फौजा तयार होतील. या सगळ्या गोष्टी अत्यंत गांभीर्याने आणि काळजीपूर्वक घेतल्या तरच
कोरोनानंतरच्या जगाला सामोरे जाणे शक्य आहे .
आजच्या सद्य:स्थितीत कोरोना रुग्णाला बरे करण्यासाठी कार्यरत रुग्णालये सामान्याला
परवडणारी नाहीत. रुग्णांची होणारी आर्थिक लूट जर थांबली नाही. तर प्रशासनाकडून होणारी कारवाई
अटळ आहे . मात्र या सगळ्या प्रकारात सामान्य रुग्णाचं काय? तोपर्यंत तो मत्ृ युपंथाला लागेल.
सामाजिक दृष्टिकोन, काळाचे आणि कोरोनाचे हिंस्र रूप व याला लढा दे ताना होणारी गोची याचा
साकल्याने विचार व्हायला हवा. केवळ रुग्णालयेच नाही, तर स्थलांतरितांचा प्रश्न असाच आहे , शिक्षण
व्यवस्थेतील प्रश्नचिन्हांचा डोंगर असाच आहे सामाजिक शांतता आणि नियमावलीसाठी कायद्याचे
रक्षक रात्रंदिवस राबत आहे त, त्यांच्याही जीविताचा प्रश्न आहे . पोलीस, डॉक्टर, नर्स, दवाखान्यातील
इतर सेवक या सर्वांच्या जीवनाचा प्रश्न तसाच कायम आहे . स्थलांतरितांमुळे मोठमोठ्या शहरांतून
मजरु ांची उणीव भासणार, परिणामी असलेल्या उपलब्ध मजरु ांचे वेतन वाढणार तर ग्रामीण भागात
मजरु ांची एकूण संख्या वाढली तर वेतन कमी होणार. ही आर्थिक समतोलाची घडी बसवताना विविध
कंपन्यांचा ताळे बंद, नफा-तोट्याचा निर्माण होणारा प्रश्न, आर्थिकतेचा एकूण व्यवसायावर होणारा
परिणाम आणि गंत
ु वणक
ु ीवरही होणारा परिणाम मोठा असणार आहे . या सर्वच बाबींचा विचार व्हायला
पाहिजे.
कोरोनानं दिलेलं सामाजिक भान फार महत्त्वाचं आहे . रिकामा वेळ आत्मपरीक्षण करायला
लावतो. लॉकडाऊनचा काळ, कुटुंब, घर, गाव, तालुका, जिल्हा, आंतरजिल्हा, पास, ई पास, प्रवास, छुप्या
मार्गाने केलेला प्रवास, कायद्याची बंधने, वाहनांची नाकाबंदी, तपासणी, एस. टी. गाड्यांची कमतरता,

315
पायी प्रवास, दमछाक, वडीलधाऱ्यांची घायाळ स्थिती, घरच्या माणसांची ओढ, रस्त्याबरोबर
डोंगरदऱ्यांतन
ू केलेला प्रवास, रे ल्वे, गाडी, बस यांची विस्कटलेली वाहतक
ू यंत्रणा यामळ
ु े निर्माण
झालेली परिस्थिती या सगळ्याची कितीतरी उदाहरणे अंगावर शहारे आणणारी आहे त. शहरातन
ू
गावाकडे आल्यावर गावाबाहे रच्या शाळे त केलेले अलगीकरण, या

$$$$$
काळात शाळे च्या बागांची केलेली संद
ु र राखण, घराचं स्वप्न बाळगन
ू शहरात येणाऱ्याची गावाकडे
झालेली रवानगी, आईच्या गळ्यात पडून रडून मोकळं व्हायचं आहे या ओढीनं अलगीकरणात दिवसरात्र
थांबून राहिलेला मुलगा, जबाबदारीचं भान बाळगत, उद्याच्या आशादायी स्वप्नाकडे बघत आज
अलगीकरणात असलेली माणसं, हमाल, भाजी विक्रेते, रोजंदारीवरील कामगार, मजूर, हॉटे ल कामगार,
हाटे ल अथवा इतर ठिकाणासाठीचे मालसप्लायर्स, इ. चे विश्व भयावह असेच आहे . या सगळ्याला तोंड
दे ण्यासाठी नव्या जिद्दीने, नव्या भरारीने कामाला लागायला हवे.
या सर्वच विवेचनाबरोबर कला क्षेत्रालाही कोरोनाचा जाणवणारा परिणाम मोठा आहे . सामूहिक
आनंद दे णारी मनोरं जन क्षेत्रातील कार्यपद्धती, दरू दर्शन, लॅ पटॉप, स्मार्टफोन यांसारख्या गोष्टींवरच
आनंद मानत रहावं लागणार आहे . चित्रपटगहृ े , मॉल्समधील शॉपिंग यासाठी सामूहिक एकत्रितपणाला
परवानगी नाही. यामुळे इंटरनेटचा वाढता वापर, होम थिएटरसारखी गोष्ट सवयीची करून घ्यावी
लागणार आहे . स्वयंचलित यंत्रणा (रोबोट) किंवा स्मार्ट उपकरणांची अधिक चलती राहणार आहे . इथून
पुढे, स्वबळावर उभे राहणारे उद्योगधंदे, करमणुकीची साधने यांची पावले महत्त्वाची ठरणार आहे त.
केवळ पडद्यावर दिसणाऱ्या कलाकारांपेक्षा पडद्यामागील कारागीरांची काळजी महत्त्वाची आहे .
दै नंदिन गरजा, अन्नधान्याचा पुरवठा, आर्थिक सुबत्ता, आरोग्य सेवा अशा अनेक गोष्टींची काळजी
घ्यायला हवी. चित्रिकरणाचे काम ठप्प आहे अशावेळी त्यांच्या उदरनिर्वाहाचं काय? मिळालेली मदत
पुरेशी आहे का? कलावंत किंवा इतरांकडून मिळणारी मदत पुरेशी आहे का? अशा अनेक गोष्टींचे प्रश्न
सोडवण्यासाठी आत्मनिर्भरतेने उभे राहायला हवे.
कोरोनोत्तर काळात या सर्व प्रश्नांची सोडवणूक करण्यासाठी काही ठोस उपाययोजना
करायलाच हव्यात, त्यामध्ये गतिशील अर्थार्जनाच्या सुसंधीसाठी लघुउद्योगांकडे वळायला हवे.
आत्मनिर्भरतेने लढा द्यायला हवा. सामूहिक प्रकिारशक्ती वाढवूनच कार्यरत राहायला हवे. शारीरिक
अंतर पाळून दरू राहायला हवे. मास्क प्रत्येकाने घालायलाच हवेत. प्रशासनाला मदत करायला हवी.
प्रशासन धोक्यात जाणार नाही, याची काळजी करायला हवी. आरोग्य व्यवस्थेचे उत्तम नियोजन
करता आले पाहिजे. लहान मल
ु ांना साथीच्या रोगांपासन
ू लांब ठे वायला हवे; तसेच कुणाच्याही
कोरोनासंबंधितांच्या संपर्कात येणार नाही याची काळजी घ्यायला हवी. मळ
ु ात कोरोना जंतू शरीराबाहे र
अधिक काळ टिकणारा नाही, पण सामहि
ू क संसर्गापासन
ू माणसानेच लांब राहण्याचा प्रयत्न करायला
पाहिजे. या अर्थाने कोरोना नष्टतेसाठी सरु क्षित लस उपलब्ध होणे गरजेचे आहे . कोरोनाबाधित नेमके
रुग्ण शोधन
ू उपाययोजना करायला हवी. प्रतिकारशक्तीची साधनसामग्री उपलब्ध होणे अधिक गरजेचे
आहे ; त्याही दृष्टीने प्रयत्न आवश्यक आहे त.

316
 कोरोनोत्तर काळात प्रत्येकासाठी स्वतंत्र व्यवस्था असणारी घरे उपलब्ध होतील का?
संपर्कातील व्यक्ती शोधणे जर कठीण झाले तर रुग्णसंख्या वाढण्याचा धोका कायम राहील; ती

$$$$$
भीती खप
ू मोठी आहे याची दक्षता घ्यायलाच हवी. ज्यांना होम क्वारं टाईन केले आहे , तेच जर समाजात
फिरू लागले तर रुग्णसंख्येत भर पडत जाईल. अलगीकरण केलेल्यांना भोजनाचे डबे परु वणे आणि ते
डबे उकळत्या पाण्यात धव
ु न
ू घेणे यांसारख्या गोष्टी ग्रामसमितीकडून करणे गरजेचे आहे . गावचे
प्रशासन, शहराचे प्रशासन, राज्याचे प्रशासन आणि समाज यांच्यात विश्वासाचे नाते निर्माण व्हायला
हवे. निसर्ग आणि माणूस यांच्यातला समन्वय खूप महत्त्वाचा आहे . निसर्गाच्या सोबतीने जगायचे की
कार्बनच्या काळ्या रं गात न्हाऊन निघायचे, हे माणसाच्याच हातात आहे . निसर्गाचे वरदान आपल्याला
लाभले आहे , मात्र त्याचा पुरेपूर उपयोग करून घेता आला पाहिजे. एकूणच कोरोनावर मात करताना
नवी भरारी घेऊन नुकसानीवर मात करता यायला हवे. स्वतंत्र उद्योगांची उभारणी, लघु उद्योगाला
प्राधान्य, . आरोग्याचे संवर्धन, शाकाहाराचे महत्त्व, आत्मनिर्भरतेची लढाई अशा सगळ्या गोष्टींतून
आपण कोरोनाबरोबर लढा दे ण्यासाठी समर्थ व्हायला हवे. 'हम है भारतवासी' हे सिद्ध करायला हवे.
भारतवासी दःु ख बघत बसत नाही.
तर संकटकाळी मदतीसाठी पुढे जातो. आपत्ती कोणतीही असली, तरी मदत करताना
जनतेच्या सेवेसाठी कर्मयोद्धा बनून कार्यरत राहतो. प्रत्येक कुटुंबाची काळजी घेणं आणि वैद्यकीय
उपचार उपलब्ध करून दे णं, ही महत्त्वाची बाब आहे . गर्दीच्या ठिकाणच्या कुटुंबांची आरोग्य तपासणी
अधिक महत्त्वाची आहे . काही गरजूंनी काढलेल्या कर्जासंबंधीची सक्तीची हप्ते वसुली थांबवणे
महत्त्वाचे आहे . सामुदायिक संसर्ग होणार नाही याची काळजी घ्यायला हवी. या सर्व गोष्टींकडे
गांभीर्याने पाहिले तरच कोरोनोत्तर जग आपला जीव वाचवू शकेल. कोरोनाविरुद्धची लढाई यशस्वी
होईल. मानवतेच्या भूमिकेतून केलेली लोकसेवा कधीच वाया जाणार नाही. लहान दीड वर्षाच्या
मुलापासून शंभर वर्षांच्या वद्ध
ृ ज्येष्ठ नागरिकांना आधार दे णे खूप गरजेचे आहे . केवळ आधार नाही तर
त्यांचे पालकत्व स्वीकारून कार्यरत राहायला हवे. शैक्षणिक विश्वापासून उद्योगधंद्यापर्यंत आणि
सामान्य गरजप
ू ासून सर्वांपर्यंत विचारांची एकसंधता, समह
ू भावनेची संवेदना आणि प्रत्येकाला
जगण्याचा असणारा अधिकार यांची जाणीव झाली तरच कोरोनोत्तर जग एक समद्ध
ृ दिशेने गतिशील
होईल. आर्थिक सुबत्ता आणि माणस
ु कीची भावना खूप महत्त्वाची आहे . केवळ मला नको तर
सगळ्यांना पोटभर खायला मिळू दे , ही माणस
ु कीची भावना अंतर्मुख करणारी आहे . उद्याच्या संद
ु र
जगाचे ते संद
ु र स्वप्न वास्तवात उतरणार आहे , हा विश्वास खप
ू महत्त्वाचा आहे . अनेकविध शासकीय
योजनांचा फायदा घेऊन यव
ु कांनी आत्मनिर्भरतेने आजच्या काळाचे आव्हान स्वीकारून लढायला उभे
राहणे, ही आजच्या कोरोनोत्तर काळाची गरज आहे .

317
$$$$$

४१. जगाला धडा दे णारा कोरोना

- धनाजी सुर्वे, कोल्हापरू

कोरोनाने जगभर घातलेले थैमान, लॉकडाऊन काळात सर्व उद्योगधंदे व सेवाबसेस बंद, कृषी,
कामगार, शेतमजूर, स्थलांतरित यांच्या जीवनात गंभीर समस्या निर्माण, कोरोना प्रतिबंधात्मक उपाय
योजना लागू करणे, कोरोनाची सर्वांनी गांभीर्याने विचार करण्याची गरज आहे . कोरोना जगाला धडा
दे णारा आहे , याची साधार चर्चा या लेखात केलेली आहे .
नोव्हें बर २०१९ मध्ये चीनमधील हुबेई प्रांताची राजधानी असलेल्या वह
ु ानमध्ये कोरोनाचा
पहिला रुग्ण सापडला आणि जागतिक आरोग्य संघटनेने संपर्ण ू जगाला सावधानतेचा इशारा दिला.
प्रथम चीनपरु त्याच मर्यादित असलेल्या या महामारीने पाहता-पाहता संपर्ण
ू जगच व्यापले.
इटलीसारख्या आरोग्य सवि
ु धेत जगात पाच नंबरला असलेल्या दे शालाही या महामारीने विळखा
घातला. बघता बघता मत
ृ दे ह ठे वायलासद्ध
ु ा जागा मिळे ना अशी अवस्था इटलीत झाली. भारतातही ३०
जानेवारी २०२० रोजी केरळमध्ये कोरोनाचा पहिला रुग्ण आढळला. चीनमध्ये शिक्षण घेणारा विद्यार्थी
भारतात परतल्यानंतर त्याला कोरोनाची लागण झाल्याचे आढळले होते. परं तु, भारत सरकार त्या वेळी
या रोगाच्या बाबतीत म्हणावे तितके गंभीर नव्हते. कारण त्या वेळी 'नमस्ते ट्रम्प' कार्यक्रमाचे
दणक्यात नियोजन सुरू होते. तर दस
ु रीकडे भाजपला मध्य प्रदे शमध्ये काँग्रेसचे आमदार फोडून
सरकार बनवायचं होतं. हे सर्व सुरू असताना कोरोनाने भारताभोवती कधी विळखा घट्ट केला ते
कोणालाच समजले नाही. मग २३ मार्चच्या रात्रीच २४ मार्चपासून भारतात जनता कर्फ्यू जाहीर
करण्यात आला.त्यानंतर कोरोनाची ही साखळी तोडण्यासाठी लॉकडाऊनचा पर्याय पुढे आला. सर्वप्रथम
२१ दिवसांचा लॉकडाऊन जाहीर करण्यात आला. या वेळी भोळ्या भारतीयांना वाटले होते की, २१
दिवसांत हे महामारीचे संकट नाहीसे होणार; पण झाले उलटे च. भारतासह जगभरात कोरोनाचे आकडे
वाढतच होते.
तीन ऑगस्ट रोजी जगभरात एक कोटी ८२ लाख ५१ हजार १४४ जणांना कोरोनाची लागण
झाली होती, तर ६ लाख ९३ हजार ७८६ जणांचा मत्ृ यू झाला होता. याचवेळी भारतात १८ लाख ५५ हजार
७४५ रुग्णांची नोंद झाली होती तर ३८ हजार ९३८ जणांता मत्ृ यू झाला होता. महाराष्ट्रात ३ ऑगस्टपर्यंत
कोरोना रुग्णांची आकडेवारी चार लाख ५० हजार १९६ एवढी होती, तर १५ हजार ८४२ जणांचा मत्ृ यू
झाला होता.
जगभरात कोरोनाने थैमान घातले असताना भारत दे शासाठी दिलासादायक बाब म्हणजे
दे शातील मत्ृ युदर ०.६७ टक्के एवढा होता, जो जगातील त्या वेळी सर्वांत कमी मत्ृ युदर होता. कोरोना
झालेल्या रुग्णांपैकी ९९ टक्के रुग्ण बरे होत होते. हे सर्व दिलासादायक असले, तरी या कोरोनाने
कोणालाही सोडलेले नव्हते. त्याचा समाजातील प्रत्येक घटकावर परिणाम झाला

$$$$$

318
होता. कोरोनामुळे नुकसान तर खूपच झाले होते, परं तु, त्यातून काही संधीही निर्माण झाल्या होत्या.
कामगार वर्ग भरडला
या कोरोनाच्या महामारीत सर्वांत जास्त भरडला गेला तो म्हणजे रोजंदारीवर काम करणारा
मजरू वर्ग. कोरोनाची साखळी तोडण्यासाठी दे शभरात लॉकडाऊन घोषित करण्यात आले. परं त,ु
लॉकडाऊन करत असताना त्यामध्ये कोणत्याही प्रकारचे नियोजन केले गेले नाही. त्यामळ
ु े रोजंदारीवर
काम करणाऱ्या मजरू वर्गासमोर पोटाचा मोठा प्रश्न उभा राहिला होता. रोज काम केल्याशिवाय
ज्यांच्या घरात संध्याकाळी चल
ू पेटत नाही अशा मजरु ांचे हाल होत होते. त्यामळ
ु े च या मजरु ांचे लोंढे च्या
लोंढे रस्त्यावर उतरले आणि घराच्या- गावाच्या ओढीने हजारो किलोमीटरचे अंतर कापू लागले. यात
उपासमार, हृदयविकार आणि अपघाताने अनेकांचा बळी घेतला. घरी पोहोचण्याआधीच काहींनी
रस्त्यातच जीव सोडले.
आपल्या दे शातील आर्थिकदृष्ट्या दर्ब
ु ल, श्रमिक आणि कष्टकरी वर्गाची! युद्धसदृश
परिस्थितीत झालेली अक्षम्य परवड आणि ससेहोलपट आपण या थांबवू शकलो नव्हतो.
मे महिन्यात काही राज्यांनी बसेस आणि ट्रे न्स सोडल्या होत्या. तरीही कुठे सात महिन्यांची
गर्भवती बाई दिवसरात्र चालत जातानाच्या किंवा दोन गरोदर महिलांनी रस्त्यावर मुलाला जन्म
दिल्याच्या किंवा अडीचशे मैल चालता चालता प्राण गमावलेल्या एका बारा वर्षांच्या मुलीची किंवा
सायकलवर मैलोगणती प्रवास करून जीव गमावलेल्या मजुराच्या हृदयद्रावक घटना घडल्याच.
उपाशीपोटी हजारो मैल प्रवास करायचा मानस घेऊन सायकलवर निघालेले तरुण पाहिले होते. अगदी
१७ दिवसांचे तान्हुले घेऊन चालत निघालेले कुटुंब होते. त्यांच्यापाशी ना खायची-प्यायची सोय होती ना
पैसे. पोलीस हटकतात म्हणून रे ल्वेच्या रूळांवर थकून भागून झोपलेल्या १६ कामगारांना जीव गमवावा
लागल्याची औरं गाबाद-जालनाजवळची अतिशय करुण आणि धक्कादायक घटनेने त्या वेळी अनेकांचे
डोळे पाणावले होते. ८०० किलोमीटरचा स्कूटरचा प्रवास करून आपल्या लेकाला घरी परत आणणाऱ्या
शूर महिलांची, आवंढा गिळायला लावणारी खरीखुरी कथाही अनेकांनी पाहिली.
दे शात हे सर्व सुरू असतानाच काँग्रेस अध्यक्षा सोनिया गांधी यांनी सरकारला पत्र लिहून
कळवले होते की, गरीब मजूर, कामगार आणि कष्टकरी वर्गातील सगळ्यांना ७,५०० रुपये तातडीने
द्या, ज्यामुळे त्यांना जगण्यासाठी संघर्ष करावा लागणार नाही. नोबेल पुरस्कार विजेते अर्थतज्ज्ञ
अभिजीत बॅनर्जी यांनी दे खील गरिबांना तातडीने अर्थपुरवठा करा, अशी सूचना केली होती. अनेक
अर्थतज्ज्ञांनी सांगितले होते की, जीडीपीच्या २ टक्के भाग हा दर्ब
ु ल घटकांसाठी वापरावा. मात्र त्या वेळी
सरकारने या सच
ू ना मनावर घेतल्या नाहीत. त्यांनी फक्त २००० रुपयेच दर्ब
ु ल घटकांना दिले. ही मदत
मिळण्यासाठी रे शनकार्ड किंवा बीपीएल कार्ड किंवा तत्सम कागदपत्रे लागत होते. ते नसतील तर मग ही
मदत मिळणे अवघड असते. या तांत्रिक अडचणींमळ
ु े मात्र अनेकजण मदतीपासन
ू वंचित राहिले.

$$$$$
ज्या मजरू , कामगारांची सोय राज्य सरकारे तसेच मदत करणाऱ्या संस्था यांच्याकडून झाली ते
थांबले. मात्र दर्दैु वाने, ज्यांना फारसे तग धरण्यासारखे मिळाले नाही त्यांनी शेकडो-हजारो मैल
चालायचा निर्णय स्वतःच्या जिवावर उदार होऊन घेतला होता. हा वर्ग पंतप्रधान मोदींनी आवाहन

319
केलेल्या जनता कर्फ्यूत थाळ्या, ग्लास वाजवताना न्यूज चॅ नेलमध्ये दिसला नव्हता. जो वर्ग
चॅ नेलमधन ू दिसला, बाल्कनीत उभे राहून नारे दे त होता त्याच्या एकूण जीवनशैलीकडे पाहता या
वर्गाला पढ
ु ील काही दिवसांची चिंता दिसत नसावी... त्यांना दोन महिन्यांनी आपल्या जेवण मिळे ल का,
किंवा आपल्या मल
ु ांची फी भरता येईल का असे प्रश्न पडलेले नसावेत, असेच चित्र होते.
लघु उद्योगाला फटका
त्या वेळी मजरु ांचे तर हाल झालेच होते. शिवाय छोटे -छोटे व्यापारी, लघउ
ु द्योजकांचेही मोठे
नक
ु सान झाले होते. मजरू वर्ग आपापल्या गावी परतल्याने या वर्गावर अवलंबन
ू आणणारे लघउ
ु द्योग
बंद पडले. मालाची वाहतूक बंद झाली. परिणामी कर्ज काढून उभे केलेले अनेक उद्योग बंद पडले.
भारतात संघटित व असंघटित क्षेत्रातील छोट्या उद्योजकांकडे मोठ्या प्रमाणावर कामगार, कर्मचारी
काम करत असतात. लघु उद्योग हा सेक्टर भारतात सगळ्यात जास्त म्हणजे १२ कोटींहून अधिक
लोकांना रोजगार पुरवू शकतो. मात्र, कोरोनाने या उद्योगाचे कंबरडेच मोडले होते. अनेक लघुउद्योग
तर बंद पडले होते. तशा परिस्थितीत लहान उद्योजकांना सहा महिन्यासाठी जीएसटीत सवलत दिली
असती तर त्याचे परिणाम चांगले दिसून आले असते. पण त्या वेळी सरकारने त्याचे कष्ट उचलले नाही.
गणेशमूर्ती बनविण्याचा व्यवसायही लघु उद्योगामध्येच मोडतो. त्याच्यावरही कोरोनाचा खूप
मोठा परिणाम झाला होता. कारण संपूर्ण उन्हाळ्यात कंु भार समाज गणपती बनविण्याच्या तयारीत
असतो. उन्हाळ्यात गणपती बनवून ठे वायचे आणि जून-जुलम
ै ध्ये रं गकाम केले जाते. त्या तीन-चार
महिन्यांत कमाविलेल्या कमाईवर पुढील वर्षभर हे व्यावसायिक आपली गुजराण करत असतात. परं तु,
त्या वर्षी कोरोनामुळे कच्चा माल आणण्यापासून ते बनविलेल्या मूर्तीची वाहतूक करण्यापर्यंत प्रत्येक
पातळीवर अडचणींचा सामना या व्यावसायिकांना करावा लागला होता. त्यामुळे त्यांना आर्थिक
टं चाईला सामोरे जावे लागले. याबरोबरच लॉकडाऊनमुळे पंढरपूरची आषाढी वारी होऊ शकली नव्हती.
त्यामुळे वारीच्या माध्यमातून छोटे -मोठे व्यवसाय करून आपला संसार चालविणाऱ्यांवर उपासमारीची
वेळ आली होती. त्यामध्ये अगदी कंु कू तयार करून त्याची विक्री करणाऱ्यांपासून वाळवंटात
वारकऱ्यांच्या कपाळाला गंध लावून त्याच्यातून उपजीविकेसाठी पैसे मिळविणाऱ्यांवरसुद्धा
उपासमारीची वेळ आली होती. अर्थात, ही खूपच थोडी उदाहरणे आहे त. कोरोना महामारीत हे छोटे च
लोक जास्त भरडले गेले होते. याबरोबरच संपूर्ण उन्हाळा लॉकडाऊनमध्ये गेल्याने छोट्या-मोठ्या
यात्रा-जत्रा रद्द झाल्या. त्यामुळे या यात्रा-जत्रांतून खेळणी, चिरमुरे, वाटाणे,

$$$$$
फुटाणे विकून, पाळणे लावन
ू पढ
ु ील वर्षभराची पंज
ु ी साठवन
ू ठे वणाऱ्या छोट्या व्यावसायिकांचे उत्पन्न
बड
ु ाले. त्यामळ
ु े वर्षभर जगायचे कसे, हा प्रश्न या व्यावसायिकांसमोर उभा होता.
शिवाय उन्हाळा म्हणजे लग्नकार्याची पर्वणीच असते. परं त,ु कोरोनाच्या पार्श्वभम
ू ीवर पन्नास
लोकांच्याच उपस्थितीत लग्नकार्य पार पाडण्यात आली. त्यामुळे या लग्नकार्यावर अवलंबून असणारे
कॅमेरामन, केटरिंग व्यावसायिक, वाढपे मंडळी, डेकोरे शनवाले, मेकअपमन, वाजंत्रीवाले अशा कितीतरी
व्यावसायिकांचे व्यवसाय बड
ु ाले.

320
 ऑगस्ट महिना आला तरी कोरोनाचा प्रभाव कायम होता. त्यामुळे व्यवसायाचा संपूर्ण काळच
निघन
ू गेला होता. त्यामळ
ु े या वर्षी हातात काहीच पडणार नसल्याने पढ
ु ील वर्षभर संसार कसा
चालवायचा हा प्रश्न होता. आपल्याकडे ९० टक्के नोकऱ्या या असंघटित क्षेत्रात आहे त. अगदी
रिक्षावाला, हातगाडीवाला, टॅ क्सीवाले, रस्त्यावरचे खेळणी विक्रेते, चहावाले यापासन
ू तर वेटर,
गॅरेजवाले, मॉलमधील तरुण-तरुणी, कागद - काच-भंगार-जमा करणारे , बांधकाम क्षेत्रात काम करणारे
मजरू , अर्धकुशल, अकुशल कामगार अशा हातावर पोट असलेल्या लोकांच्या रोजगारावर कोरोनामळ
ु े
संक्रांत आली होती.
कृषी क्षेत्राला मोठा फटका
कोरोनाचा कृषी क्षेत्रावरही परिणाम झाला होता. आधीच तोट्यात असणारा शेती व्यवसाय या
कोरोनाच्या काळात अधिकच तोट्यात गेला. २४ मार्चला लॉकडाऊन आणि जिल्हाबंदी जाहीर करण्यात
आली. त्यामुळे शेतात पिकलेला भाजीपाला, फळे यांना मार्के ट मिळाले नाही. परिणामी तो माल
शेतातच कुजून गेला. काही भागात गेल्या आदल्या वर्षी महापुराने शेतकऱ्याचे कंबरडे मोडले होते. तोच
दस
ु ऱ्या या कोरोनाने त्याला आणखीनच गाळात घातले. कर्ज काढून पिकविलेली पिके डोळ्यादे खत
शेतातच कुजून गेली. कांद्याला मिळणारा भाव कमी होत असताना पालेभाज्या आणि फळांची
मागणीही घटली होती. तर त्या वेळी पसरलेल्या अफवांचा सर्वांत मोठा फटका पोल्ट्री व्यवसायाला
बसला. होता. या व्यवसायाला दरमहा तब्बल ४०० कोटी रुपयांचा फटका सहन करावा लागतोच. परं तु,
त्या वेळी चिकनचा भाव अगदी १०रु. प्रति किलोपर्यंत खाली आला होता तर पोल्ट्रीशी संबंधित इतर
पूरक उद्योगांवरही त्याचा विपरीत परिणाम झाला होता. खाद्यनिर्मिती करणाऱ्या कंपन्यांनी खरे दी
थांबवल्यामुळे मका वे सोयाबीन सारखी पिके घेणारे शेतकरीही अडचणीत आले होते. केवळ महाराष्ट्रात
प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्षरीत्या पोल्ट्री व्यवसायावर अवलंबून असलेल्या सुमारे १० लाख लोकांना याची झळ
सोसावी लागली होती. दे शाला वाचवणाऱ्या कृषी क्षेत्राला बसणारा फटका लक्षात घेऊन दररोज
कोट्यवधी रुपयांचे नुकसान घडवून आणणाऱ्या पोल्ट्रीसारख्या अनेक उद्योगांसाठी सरकारने तातडीने
उपाययोजना करणे आवश्यक होते. अंड्यांच्या किंमतीही सार्वकालिक नीचांकावर आल्या होत्या.
भारतातील सर्वात मोठे पोल्ट्री केंद्र असलेल्या नमक्कल येथे अनेक अंडी विक्रीअभावी पडून होते.
तमिळनाडूतील अनेक कंत्राटी पोल्ट्री शेतकरी, लहान दग्ु धउत्पादक शेतकरी यांनाही मोठ्या
नुकसानाला सामोरे जावे लागत होते, कारण अनेक

$$$$$
खासगी कंत्राटी संस्थांनी त्यांचा माल घेण्यासच नकार दिला होता. मच्छिमारांची अवस्थाही काहीशी
अशीच झाली होती. मार्चअखेरपासन
ू मच्छिमारांनी मासेमारीसाठी समद्र
ु ात बोट ढकललेलीच नव्हती.
त्यात पावसाळ्यातील मासेमारी बंदीचा काळ त्यांच्या अडचणीत भर टाकणारा ठरला. त्यामळ
ु े
मच्छिमारांसमोर रोजगाराचा प्रश्न आ वासन
ू उभा होता. सागरी वाहतक
ू बंद, व्यापारावर निर्बंध,
हालचालींवर निर्बंध यामळ ं ल्यांचा
ु े मच्छिमार वैतागले होते. यरु ोप आणि अमेरिकेत निर्यात होणारा शिप
व्यापार ठप्प झाला होता. तसेच स्थानिक बाजारपेठेत माशांना मागणी कमी होऊ लागली होती. त्यामुळे
मच्छिमारांना लाखो रुपयांचा तोटा सहन करावा लागला.

321
नोकऱ्यांवर गदा
जागतिक कामगार संघटनेने त्या वेळी भाकीत केले होते की, केवळ भारतातच नाही तर
जगभरात अनेक लोकांच्या नोकऱ्या गेल्या होत्या तर भविष्यातही अनेकांच्या नोकऱ्यांवर टांगती
तलवार येणार होती. त्यांच्या अंदाजानस
ु ार कोरोनामळ
ु े जगभरातल्या अंदाजे अडीच कोटी जणांच्या
नोकऱ्या जाणार होत्या. केवळ भारतच नाही, तर जगभरातले १९० हून अधिक दे श कोरोनामळ
ु े प्रभावित
झाले होते. भारतात हजारो मजरू स्थलांतर करत होते, पण संपर्ण
ू जगातही तशीच स्थिती होती. संयक्
ु त
राष्ट्रांशी संलग्न इंटरनॅशनल लेबर ऑर्गनायजेशनने (ILO) म्हटले होते की, कोरोना व्हायरसच्या
साथीमुळे अंदाजे अडीच कोटी रोजगार जातील. अर्थात, ज्याप्रमाणे २००८-०९ मध्ये मंदी आल्यानंतर
आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रयत्न करण्यात आले तसे झाले तर आपण या संकटातून बाहे र निघू, असे
दे खील ILO ने म्हटलं होते. कोरोना व्हायरसमुळे लॉकडाऊन, कामाचे तास कमी होणं तसेच पगारकपात
या गोष्टींमुळे बेरोजगारी वाढू शकते. याचा सर्वात जास्त फटका विकसनशील दे शांना बसेल, असे ILO ने
सांगितले होते. २०२० मध्ये अडीच कोटी कामगारांचा अंदाजे ८६० अब्ज ते ३,४०० अब्ज डॉलर्स इतका
पगार निघाला असता. पण हे पैसे त्यांच्या खिशात जाणार नाहीत. त्यांच्यावर अवलंबून असलेल्या
दक
ु ानदार वर्गालाही याचं नुकसान सोसावं लागणार होतं. शिवाय कामगार वर्गातील ज्या लोकांजवळ
काम किंवा रोजगार असेल त्यांची स्थिती खूप चांगली असणार आहे का? तर त्याच उत्तर ILO ने दिलं
होते की, ९० लाख ते साडेतीन कोटी इतके लोक हे वर्किं ग पॉवर्टीमध्ये असतील. म्हणजेच या लोकांकडे
काम असेल, पण आपल्या गरजा भागवण्याइतकाही पगार त्यांना मिळणार नाही. कोरोनाचे संकट
येण्यापूर्वी जगभरात अशा गरिबांची संख्या १ कोटी ४० लाख इतकी असावी, असं ILO नेच सांगितलं
होतं. पण या कोरोनानंतर हीच संख्या दप्ु पट होण्याची शक्यता त्यांनी सांगितली होती.
अर्थव्यवस्थेला हादरा
आरोग्याच्या दृष्टीने कोरोनाकडे पाहणे महत्त्वाचे होतेच, पण या व्हायरसचे अर्थकारणावर
होणारे परिणामही अतिशय तीव्र होते. या आजारामुळे जागतिक अर्थव्यवस्थेवर होणारा परिणाम त्या
वेळी स्थानिक पातळीवर ठळकपणे दिसू लागला होता. जागतिक

$$$$$
व्यापाराची पुरवठा साखळीच (सप्लाय चेन) विस्कळीत करुन या विषाणूने जागतिक अर्थव्यवस्थेला
जेरीस आणले होते, असेच म्हणावे लागेल. सुमारे १५ अब्ज डॉलर्सचा फटका केवळ कोरोनामुळे
जागतिक अर्थव्यवस्थेला बसला होता आणि पढ
ु े ही तो वाढतच जाणार होता.
तेल उत्पादक (OPEC) दे श, रशिया व अमेरिका यांच्यात सरू
ु झालेल्या तेलयद्ध
ु ाचा अन्य दे शांना
फायदा होईल की नाही आणि तो ग्राहकांपर्यंत पोचेल की नाही हा प्रश्न मात्र त्या वेळी अनत्ु तरित
राहिला. या दे शांतील व्यापार यद्ध
ु ामळ
ु े आणि एकूणच मंदीमळ
ु े तेलाची मागणी मात्र कमी झाल्याने
सरकारने ठरवले तर त्याचा फायदा आपल्यासारख्या तेल आयात करणाऱ्या दे शांना होऊ शकला
असता. इंटरनेट व तंत्रज्ञानामळ
ु े व्यावसायिकदृष्ट्या जग हे खप
ू छोटे झाले होते. विकसित दे शांना सेवा
पुरवणाऱ्या आयटी कंपन्यांची जागतिक पातळीवरची दे वघेव इतकी वाढली होती की एका दे शातील
उद्योग बंद पडताच दस
ु ऱ्या दे शाला त्याचा लगेच फटका बसत होता.

322
 दे शातील वाहन उद्योगही अडचणीत आला होता. चीनमधून भारतात येणाऱ्या गाड्यांचे सुटे
भाग व औषधांसाठी लागणारा कच्चा माल उपलब्ध होत नसल्याने त्याचा औषध व वाहन उद्योगांवर
विपरीत परिणाम झाला होता. आपल्याकडील पर्यटन व वाहतक
ू क्षेत्र मंदीच्या सावटाखाली होती.
तीर्थक्षेत्र,े खाण्याच्या जागा, शॉपिंग मॉल तसेच गर्दीच्या जागा ओस पडल्या होत्या.
पर्यटन व्यवसाय बड
ु ाला
उन्हाळ्यात बऱ्यापैकी सरकारी कार्यालयांना सट्ट
ु ी असल्याने तसेच खासगी कर्मचारीही
उन्हाळ्यात सट्
ु या काढून पर्यटनाचा मनसोक्त आनंद घेत असतात. परं त,ु त्या वर्षी लॉकडाऊनमळ
ु े
पर्यटनस्थळे बंद करण्यात आली होती. त्यामुळे या पर्यटनाच्या माध्यमातून छोट्या-छोट्या वस्तूंची
विक्री करून गुजरान करणाऱ्या लोकांवर उपासमारीची वेळ आली होती. शिवाय या व्यवसायातून
सरकारलाही मोठा कर जात असतो. मात्र, त्या वर्षी हा व्यवसायच बंद असल्यामुळे सरकारचाही मोठ्या
प्रमाणात तोटा झाला होता. फेब्रुवारी आणि मे महिन्यात पर्यटकांची झुंबड उडते. पण त्या वेळी
लॉकडाऊनमुळे सर्वच ठप्प असल्याने व्यापाऱ्यांचे कोट्यवर्धीचं आर्थिक नुकसान झाले होते. हॉटे ल,
रे स्टॉरं ट मालक यांना मोठा फटका बसला होता. बेटर्स, शेफ, मॅनेजर्स अशा अनेकांच्या नोकऱ्याही गेल्या
होत्या.
शिक्षण क्षेत्रावर परिणाम
सर्वच क्षेत्राप्रमाणे शिक्षण क्षेत्रावरही कोरोनाचा मोठा परिणाम झाला होता. कोरोनाला
रोखण्यासाठी अनेक दे शांनी शिक्षण संस्थासुद्धा बंद केल्या होत्या. 'युनेस्को'च्या अहवालानुसार, एप्रिल
२०२० मध्ये १८८ दे शांत १५४ कोटी विद्यार्थी घरी होते. भारतात १५ लाख शाळा बंद होत्या. त्यामुळे २६
कोटी विद्यार्थी आणि ८९ लाख शिक्षक घरी बसले होते, तर उच्च शिक्षणात ५० हजार शिक्षण संस्था बंद
होत्या. ३.७० कोटी विद्यार्थी आणि १५ लाख महाविद्यालयीन शिक्षक घरी होते. भारतात परीक्षा रद्द
करणे, परीक्षा पुढे ढकलणे, परीक्षा न

$$$$$
घेता मुलांना पुढच्या वर्गात प्रवेश दे णे एवढ्यापुरतेच निर्णय घेतले जात होते. परिस्थितीची
अनिश्चितता लक्षात घेता भारतानेसुद्धा दीर्घ काळासाठी शैक्षणिक धोरण ठरविणे आवश्यक होते.
भारतात उच्च शिक्षणात व मेडिसीन, इंजीनिअरिंग, कॉमर्स व मॅनेजमें ट यांसारख्या
व्यावसायिक अभ्यासक्रमात माहिती-तंत्रज्ञानाचा वापर मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. विद्यार्थी
आर्थिकदृष्ट्या वरच्या स्तरातील असल्यामळ
ु े लॅ पटॉप, इंटरनेट इ. खर्च त्यांना परवडतो. त्यामळ
ु े
प्रामख्
ु याने अभिजन वर्गाच्या छोट्या गटांचा अभ्यास, ऑनलाईन चालू होता. हाच अनभ
ु व शालेय
शिक्षणातही होता. ज्या उच्च मध्यमवर्गीयांची मल
ु े, सर्व सोयींनी यक्
ु त अशा पंचतारांकित शाळे त जात
होती, त्यांचे ऑनलाईन शिक्षण चालू होते. परं त,ु या शिक्षण पद्धतीची दस
ु री बाजू पाहिली गेली नव्हती.
आपल्या दे शात अजन
ू अशी अनेक कुटुंबे आहे त, ज्यांना दोन वेळेचे जेवण मिळत नाही अशा कुटुंबातील
विद्यार्थ्यांना हे ऑनलाईन शिक्षण घेणे शक्यच नव्हते. बहुसंख्य कष्टकरी, गरीब वर्गातील मल ु े,
भटके-विमुक्त, आदिवासी, ग्रामीण भागांतील सरकारी किंवा अनुदानित शाळे त जाणाऱ्या मुला-मुलींना
हे ऑनलाईन शिक्षण घेणे शक्य नव्हते.

323
 सांगली जिल्ह्यातील जत येथे वडिलांनी वेळेवर मोबाईल दिला नाही म्हणून मुलाने आत्महत्या
केली. कोल्हापरु ात वाशी नाका येथील विद्यार्थिनीने ऑनलाईन शिकवणी समजत नाही म्हणन
ू
आत्महत्या केली तर बीडमध्येही मोबाईल नाही म्हणन
ू मल
ु ाने आत्महत्या केली. अशी कितीतरी
उदाहरणे त्या वेळी होती. तरीही सरकार ऑनलाईन शिक्षणाचा घाट घालत होतेच. या सर्व गोंधळात
विद्यार्थ्यांच्या मानसिक संतल
ु नाचा कोणीच विचार केला नाही, हे दर्दैु वच.
कोरोनामळ
ु े अनेक संधी निर्माण झाल्या
कोरोनाचा सर्वच घटकांवर वाईट परिणाम झाला होता. परं त,ु कोरोनाने नव्या संधीसद्ध
ु ा खप
ू
उपलब्ध करून दिल्या होत्या. आर्थिक मंदीमुळे लाखो तरुणांच्या नोकऱ्या गेल्या, हे जितकं खरं होतं
तितकंच हे पण खरे होते की, तरुण वर्ग त्या वेळी व्यवसायाकडे, शेतीकडे वळू लागला होता. सांगली
येथील एका तरुणाने विप्रोतील पन्नास हजारांची नोकरी सोडली आणि घरची शेती करू लागला. शेती
करत असताना त्याने पहिल्याच महिन्यात एक लाख रुपयांची वांगी ऑनलाईन विकली. तर काही
तरुण स्वतःच्या शेतातील भाजीपाला थेट ग्राहकांपर्यंत पोहोचवू लागले होते. काहींनी स्वतःचे व्यवसाय
सुरू केले होते. या सकारात्मक बदलासह समाजही बदलला होता. कोरोनाच्या पार्श्वभूमीवर केलेल्या
लॉकडाऊनमुळे अनेकांना घरातून बाहे र पडला आले नव्हते. त्यामुळे या कालावधीत कमी गरजांतही
जीवन खूप चांगल्या पद्धतीने जगता येते, हे माहीत झाले होते. महिन्याचा खर्च कमी झाला. त्यामुळे
बचत कशी करायची याचीही जाणीव झाली. यासह अनेक सकारात्मक बदलही कोरोनामुळे झाले होते, हे
वास्तवही नाकारून चालणार नव्हते.

$$$$$
उपाययोजना
केंद्र सरकारने त्या वेळी महिलांच्या जनधन खात्यात तीन महिने प्रत्येकी पाचशे रुपये जमा
केले होते. तीन महिने अन्नधान्य दिले. महाराष्ट्र सरकारने तीनशेच्यावर लॅ ब सुरू केल्या.

सरकारने असे जाहीर केले होते की बहुतेक कृषी उपक्रम जीवनावश्यक यादीमध्ये असतील.
यामध्ये शेतातील शेतमजरु ांना, शेतकऱ्यांच्या शेतीतील कामांना, किमान आधारभत
ू किमतींसह कृषी
उत्पादनांच्या खरे दीमध्ये गंत
ु लेल्या एजन्सी, राज्य सरकारांनी अधिसचि
ू त केलेल्या मंडई, कापणी व
पेरणी संबंधित यंत्रे व उत्पादन, तसेच खते, किटकनाशके आणि इतरांमध्ये बियाणे यांची पॅकेजिंग
युनिट वगळली होती.
शेतकऱ्यांना पंतप्रधान - किसान पेमेंटचा पहिला हप्ता म्हणजेच २००० रुपये थेट दिले होते.
मनरे गाअंतर्गत वेतन १८२ रुपयांवरून २०२ रुपयांपर्यंत वाढविण्यात येईल असेही जाहीर केले होते.
रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाने तीन महिन्यांच्या कालावधीसाठी कृषी मुदतीच्या कर्जावर (पीक
कर्जासह) स्थगिती जाहीर केली होती. शिवाय सरकारने १ लाख ७० हजार कोटी रु.ची मदत जाहीर केली.
त्यात प्रामुख्याने गहू, तांदळ
ू आणि इतर जीवनावश्यक गोष्टींचा पुरवठा तीन महिने करू असे जाहीर
केले. त्यात अगदी थोडीशीच म्हणजे रुपये दोन हजार अशी आर्थिक मदत दे णार असल्याचे म्हटले होते.
तीही अनेकांना मिळू शकली नाही कारण पीडीएस (Public Distribution System ) मधील दक
ु ाने आणि

324
अधिकारी वर्गाला अधिसूचना व्यवस्थितपणे दे ण्यात आल्या नव्हत्या. त्यामुळे या मदतीची योजना
राबवताना त्यांच्याकडे सस्
ु पष्ट आदे शच नव्हते. या सगळ्या गोंधळात दे खील, अनेक राज्य सरकारांनी
त्यातला त्यात अन्न-धान्य परु वठा केला. मजरू , कामगार यांच्यासाठी तात्परु ती राहण्याची सोय केली
होती. एकंदरीत, कोरोनाचा समाजातील प्रत्येक घटकावर परिणाम झाला होता. पढ
ु ील अनेक वर्षे न
भरून निघणारे नक
ु सान झाले होते. संपर्ण
ू जगालाच कोरोनाने जणू धडाच शिकविला होता.

$$$$$

४२. प्लेग आणि नोबेल कोरोना

- डॉ. केशव हरे ल, कोल्हापरू

कोरोनाने जगभर घातलेले थैमान, लॉकडाऊन काळात सर्व उद्योगधंदे व सेवाबसेस बंद, कृषी,
कामगार, शेतमजूर, स्थलांतरित यांच्या जीवनात गंभीर समस्या निर्माण, कोरोना प्रतिबंधात्मक उपाय
योजना लागू करणे, कोरोनाची सर्वांनी गांभीर्याने विचार करण्याची गरज आहे . कोरोना जगाला धडा
दे णारा आहे , याची साधार चर्चा या लेखात केलेली आहे .
भारतात दे वी, प्लेग, कॉलरा, पटकी, एन्फ्लूएंझा, चिकनगनि
ु या, पोलिओ, स्पॅनिस फ्ल्यू,
एच.आय.व्ही. डेंग्यू, गोवर, हिवताप, दष्ु काळ इत्यादी महामारी आल्या. भारत हा विविध जाती, धर्म,
पंथ यात विभागलेला दे श आहे . त्यामुळे इथे जातीय विषमतेचा आजार, त्या अनुषंगाने अर्थव्यवस्थेचा
आजार, दारिद्र्याचा भयानक आजार. आता त्यात कोविड १९ चा महामारीचा साऱ्या जगावर फैलाव
झालेला आहे . या महामारीत अनेक जीर्ण आजार उफाळून येण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.
कोरोनासोबत कसे जगावे याचा धडा माणसांना मिळालेला आहे . या लेखात प्लेग, नोबेल कोरोना व इतर
महामारी यांची थोडक्यात नोंद घेत आहे ती शाहू महाराजांपासन
ू .
प्लेग व इन्फ्लए
ू न्झा
शाहू महाराजांचे स्वागतच नैसर्गिक संकटाने झाले. प्लेग, दष्ु काळ, हिवताप, कॉलरा अशा
संकटांनी थैमान घातले होते. या सर्वांवर महाराजांनी यशस्वी रितीने झज
ंु दिली. वरील रोगांवर औषधे
माहीत आहे त. पण त्या काळी हे साथीचे रोग महाभयंकर समजले जात असत. एकदा प्लेगची साथ सरू
ु
झाली की या लहान संस्थानांत ९ ते १० हजार माणसे बळी जात. ही साथ दरवर्षी येत असे. या रोगावर

325
औषधे माहीत नसत व जी औषधे माहीत असत त्यांचा पुरवठा नीट होत नसे. रूढी, खोट्या समजुती
यामळ
ु े कोणीही रोगप्रतिबंधक लस टोचन
ू घ्यायला तयार नसे.
१८९८-९९ या सालात संपर्ण
ू मंब
ु ई हलाख्यात प्लेगच्या साथीची लागण झाली होती. सरु
ु वातीला
१८ खेड्यांतन
ू प्लेगची लागण झाली. शिरोळ व गडहिंग्लजमध्ये प्लेगचा जोर जास्त होता. प्लेगच्या
साथीत १८ खेड्यांतील जवळजवळ ३१,१३१ लोक वावरत होते. प्लेगबद्दल शास्त्रशद्ध
ु माहिती दे णारी
पत्रके संस्थानने विकत घेऊन लोकांमध्ये वाटली होती.
प्लेगची साथ सरू
ु होण्यापर्वी
ू एक वर्ष आधी हिंदस्
ु थानात भीषण दष्ु काळ पडला होता. या
नैसर्गिक आपत्तीने प्रजा त्रस्त झाली होती. कोविड-१९ आजार येण्यापूर्वी महाराष्ट्रात ऑगस्ट १९२० ला
मोठा महापूर आल्याने मोठे जलसंकट ओढवले होते. त्या काळातही करवीर संस्थानात टाळे बंदी,
व्यक्तिगत विलगीकरण, सामाजिक विलगीकरण, आयसोलेशन, सीमा बंद इत्यादी उपाय शाहू
महाराजांनी १०० वर्षांपूर्वी अवलंबले होते. खास प्लेग कमिशनर नेमला होता. त्यांनी वैयक्तिक लक्ष
घालून उपाययोजना केल्या होत्या. प्लेगच्या उपचारासाठी

$$$$$
रुग्णालय सुरू केले. आयसोलेशन कक्ष त्या रुग्णालयात सुरू केला होता. शाहू महाराजांनी त्या काळात
सुरू केलेल्या आयसोलेशन कक्षाची आठवण म्हणून कोल्हापूर पालिकेने 'आयसोलेशन' नावाचे
हॉस्पिटल बांधले.
प्लेगची साथ मुंबईत सुरू झाल्यानंतर त्याचा पुणे, सातारा, कोल्हापूर, बेळगाव इत्यादी भागात
हा हा म्हणता सर्वत्र फैलाव झाला. शाहू महाराजांनी त्या खेड्यात एकाही माणसाला राहू दिले नाही.
त्यांची त्यांच्या गावाबाहे र व्यवस्था केली. जे गरीब होते त्यांना गावाबाहे र झोपड्या बांधण्यासाठी
लागणारे साहित्य दरबारमार्फ त पुरविले. त्यांच्या मालमत्तेचे रक्षण दरबारने केले. गडहिंग्लज व
शिरोळ पेट्यात प्लेगची साथीची भीषणता जास्त होती. औषधोपचार काय ते माहीत नव्हते. त्यामुळे
ह्या साथीचा प्रसार झपाट्याने वाढत होता.
करवीर नगरीच्या प्रवेशद्वारानजीक ठिकठिकाणी त्यांनी विलगीकरणासह (क्वारं टाईन)
छावण्या उभ्या केल्या होत्या. भास्करराव जाधव यांना प्लेग कमिशनर म्हणून नियुक्त केले होते.
कोटीतीर्थाजवळ प्लेगचे हॉस्पिटल सुरू केले. डॉ. बोमनजी दोराबजी व डॉ. धोंडोपंत बोरकर यांची खास
डॉक्टर म्हणून नियुक्ती केली. गरिबांना औषधांचा पुरवठा दरबारमार्फ त केला. लोकांची भीती दरू व्हावी
म्हणन
ू महाराजांनी रोगप्रतिबंधक लस कुटुंबीयांसह स्वतः ही टोचन
ू घेतली. प्लेगची साथ उद्भवलेल्या
गावात बंदी हुकूम जारी केला. शाहू महाराज त्या काळात पन्हाळ्यावर वास्तव्यास होते. प्लेगविषयी
माहिती मिळावी व सच ू ना दे ता याव्यात. म्हणन
ू महाराजांनी पन्हाळा-कोल्हापरू अशी दरू ध्वनीची
व्यवस्था करून घेतली.
होमिओपॅथी औषधांचा वापर केल्याने प्लेगची साथ आटोक्यात आली. होमिओपॅथी उपचार
पद्धतीचे महत्त्व ओळखन
ू भारतातला पहिला सार्वजनिक होमिओपॅथिक दवाखाना सरू
ु केला. आताही
तो कोल्हापूर महापालिकेमार्फ त भाऊसिंगजी रोड येथे 'शाहू दवाखाना' म्हणून सुरू आहे .

326
 जगभर या महामारीच्या साथीचे थैमान घातले. दर शंभर वर्षांनी ह्या साथी फैलावतात. त्याचे
चार टप्प्यांत वर्गीकरण करण्यात येईल. ते पढ
ु ीलप्रमाणे एक १७२० दि ग्रेट मार्शली प्लेग. २०२० नोबेल
कोरोना. १७२० साली यरु ोपभर प्लेगची साथ पसरली होती. याला ग्रेट पार्ट ऑफ मार्शली म्हटले जाते.
मार्शली हे फ्रान्स दे शातील एक शहर आहे . या ठिकाणी एक लाख लोकांचा बळी गेला व पढ
ु ील दोन वर्षांत
५०,००० मत्ृ यू पावले. तेथन
ू ही साथ चीनच्या आंद्रोली इलाख्यात पसरली. तेथन
ू आशिया खंडात
पसरली. भारत, चायना, सीरिया, थायलंड व जपान या दे शात लाखो लोकांचा मत्ृ यू झाला. पढ
ु े शंभर
वर्षांनी १८२० मध्ये कॉलऱ्याची साथ जगात पसरली. आशिया खंडात भत
ू ान, जपान, खाडी दे श, जावा,
भारत, मॉरिशस, सीरिया, बँकॉक, थायलंड, इंडोनेशिया इ. दे शांत हाहाकार माजला. लाखो लोकांचा मत्ृ यू
झाला. थायलंड व इंडोनेशियात जास्त लोकांचा मत्ृ यू झाला होता. पुढे १९२० मध्ये स्पॅनिश फ्लूची
महामारी जगभर सुरू झाली. जगभर या साथीने पाच कोटी लोकांचा बळी गेला व भारतात दोन कोटी
लोकांचा मत्ृ यू झाला. भारतात पंजाब, हरियाणा, हिमाचल प्रदे श, पाकिस्तानमध्ये ८ लाख

$$$$$
लोकांचा मत्ृ यू झाला. पुढे २०२० साली नोबेल कोरोनाचा उगम चीनमधील वुहान या शहरात पहिला रुग्ण
आढळला. चीनने जागतीक आरोग्य संघटनेशी संपर्क साधून ११ फेब्रव
ु ारी २०२० ला कोविड-१९ असे
नामकरण करायला लावले. सध्याचा कोरोना विषाणू सार्स कोव (एस.आर.एक. कोव्ह. २) हा आहे . हा
विषाणू एच. आय. व्ही. आणि सार्सपेक्षा हजारपटीने शक्तिशाली आहे . कोविड - १९ या साथीने जगभर
हाहाकार माजविला आहे . लाखो लोकांचा बळी जात आहे . जगभर हे प्रथमच घडत आहे .
या भयंकर साथीच्या आजारासंबंधी करवीर सरकारने खालील नियम करण्यात आले आहे त.
(जाहीरनामा जनरल खाते ता. २२ ऑक्टो. १८९७)
१) कोल्हापूरलगत असलेल्या जिल्ह्यातील पुष्कळ ठिकाणी अधिक सन्निपात तापाची साथ
जारीने चालू आहे . त्या साथीचा प्रवेश करवीर शहरात होऊ नये म्हणून सावधगिरीचे उपाय योजले
आहे त. याकरिता फर्माविण्यात येते की, करवीर शहरातील तमाम लोकांनी आपआपल्या घराच्या सर्व
भिंतीस आतून व बाहे रून व घरातील जमिनीवर हे नियम सरकारी ग्याझिटांत प्रसिद्ध झाल्याचे
तारखेपासून आठ दिवसांचे आत चुन्याची सफेती दिली पाहिजे.
२) सदरहूप्रमाणे सफेती दे ण्यास जे लोक चुकतील त्यांचे घरास म्यन्सि
ु पल कमिटीकडून सफेती
दिली जाईल व त्यासंबंधी झालेला खर्च घरवाल्याकडून वसूल केला जाईल.
ु तीत सफेती दिली आहे किंवा नाही हे पाहण्याकरिता आणि ज्या घरात
३) या नियमाप्रमाणे मद
सफेती घरवाल्यांनी दिली नसेल त्या घरास सफेती दे ण्याकरीता कमिटीकडून त्या कामाकरिता नेमलेले
अंमलदार व मजरू लोकांस घरात शिरण्याचा अधिकार दे ण्यात आला आहे . त्यास कोणी प्रतिबंध करील
तर कायद्याप्रमाणे त्याजवर खटला करण्यात येईल.
४) कमिटीकडून सदरहू कामाकरिता घरात शिरलेले लोकांनी स्त्रियांचे मर्यादिस व ज्याचे त्याचे
धर्मास बाधा न येईल असे वर्तन ठे विले पाहिजे. म्हणन
ू त्यास ताकीद दे ण्यात येत आहे . असे वर्तन
ज्याचेकडून होणार नाही तो हुकूम अमान्य केल्याबद्दल शिक्षेस पात्र होईल.

327
 ५) घरवाले लोकांनी आपल्या घरात किंवा घराचे परडे वगैरे मोकळ्या जागेत कोणत्याही
ू ठे वू नये किंवा खताच्या गारी ठे वू नये. साठलेला केरकचरा व गारी
प्रकारचा केरकचरा साठवन
काढण्यास म्यन्सि
ु पल कमिटीचे कामगार किंवा हे ल्थ ऑफिसरकडून सांगण्यात येईल. त्या मद
ु तीत
घरवाल्यांनी तो काढून शहराबाहे र नेला पाहिजे. तसे त्याजकडून न झाल्यास ते काम कमिटीकडून
करविण्यात येईल व त्यास खर्च होईल. तो घरवाल्याकडून वसल
ू करण्यात येईल. कमिटीचे लोक घरात
शिरण्याबद्दल सदरचे नियम या कामासही लागू आहे त. कोणी केरकचरा वगैरे साठवन
ू ठे वला आहे की
काय हे पाहण्याकरिता घरात शिरण्याचा त्यास अधिकार आहे . (हुजरू ऑफिस एस. कुवरजी (इंग्रजी)
दिवाण करवीर सरकार)
याशिवाय जाहीरनामे, प्रसिद्ध केलेले पैकी चिंचली यात्रेसंदर्भात (३० ऑक्टो.
१८९७ व शनिवार ८ ऑक्टो. १८८९ चा जाहीरनामा काढला तो पुढीलप्रमाणे.

$$$$$
१) साथीचा आजार कँपमध्ये आढळून आल्याचे तारखेपासून २६ सप्टें बर १८९८ पासून कँपमध्ये
लोकांस ठे वण्याची मुदत २० दिवस करण्यात आली आहे . म्हणजे तारीख २६ सप्टें बर रोजी ज्यांची १०
दिवसांची मुदत भरली त्यास आणखी १० दिवस राहावे लागेल व तारीख २६ रोजी ज्यास ९ दिवस झाले
असतील त्यास पुढे ११ दिवस रहावे लागेल. याप्रमाणे आता जी मंडळी कंपात आहे त त्यांना एकंदर
आल्यापासून २० दिवस तेथे राहिले पाहिजे.
२) प्लेगच्या आणखी केसेस झाल्यास त्या दिवसापासून आणखी १० दिवस पुढे प्रत्येकाने
राहिले पाहिजे.
३) कोल्हापूरचे रहिवाशांखेरीज इतरांना सदर मुदतीनंतर कोल्हापूर सोडण्याचे अगर कसे ते
कँपात साथीच्या आजाराचा पुनरुद्भव होतो अगर कसे यावर अवलंबून राहील. म्हणजे हल्ली कँपात
असलेले लोकांस नवीन केस झाल्यास कोल्हापूर इलाख्याबाहे रील लोकांस परत पाठविणे भाग पडेल.
परं तु नवीन केस न झाल्यास हल्ली कँपामध्ये असलेल्या सर्व लोकांस वर नमूद केलेल्या मुदतीनंतर
सोडण्यात येईल. मात्र कँप सोडताना त्यांना त्यांचे सर्व सामान सुद्धा चांगले रितीने डिसइन्फेक्ट केले
जाईल. डिस ्इन्फेक्ट करणे ते रोज ५०-७५ पेक्षा जास्त इसमास करणे कठीण असल्याने मुदत भरली
तरी कित्येकांस कँप ऑफिसर ठरवतील त्याप्रमाणे मागे रहावे लागेल. अशा मागे राहिलेल्या लोकांस
दस
ु रे दिवशी सर्वांच्या अगोदर डिसइन्फेक्ट करून पाठविण्यात येईल.
४) कँपातन
ू जाण्याचे पर्वी
ू प्रत्येकाने आपल्यास ज्या ठिकाणी जाण्याचे त्या गावचे नाव
कोल्हापरू शहरात येणे असल्यास आपले राहण्याचा ठिकाणचा खल
ु ासेवार पत्ता क्वारं टाईन ऑफिसर
याजकडे दिला पाहिजे.
५) साथीच्या रोगाशी ज्यांचा प्रत्यक्ष संसर्ग राहील त्यांना तो रोगी बरा अगर मयत झाल्यापासन
ू
२० दिवसांपर्यंत कँपात राहावे लागेल.
६) या व इतर प्लेग निवारणार्थ झालेल्या व होणाऱ्या नियमांस अनस
ु रून वागण्यापासन
ू
गैरसोय होत असल्याने अगर इतर कोणत्याही कारणाने ज्यास परत जाणे असेल त्यास तसे करण्यास

328
पूर्ण मोकळीक आहे . मात्र परत जाण्याचे असल्यास त्याने कॅंप ऑफिसरचे परवानगीने जावे. (आर. व्ही.
सबनीस, दिवाण सरकार, करवीर)
ता. ९ डिसेंबर १८९८ रोजीच्या हुकुमाने प्लेगसंबंधीचे नियम- रोग जंतन
ु ाशक उपायांची योजना
वगैरेबद्दल -
१) धान्य - धान्य उन्हात चांगले वाळवावे म्हणजे झाले. यापेक्षा जास्त डिस ्इन्फेक्ट करण्याची
त्यास जरूर दिसत नाही.
२) प्रथम कपडे आधण आलेल्या पाण्यात घालन
ू ३० मिनिटांपर्यंत त्यातन
ू शिजवन
ू काढावेत.
मौल्यवान कपडे म्हणजे लोकरीचे व रे शमीचे वगैरे असतील तेही याप्रमाणे डिसइन्फेक्ट करण्याचे, परं तु
ते चुन्याचे पाण्यात बुडविल्याने बिघडण्याचा संभव आहे . सबब तेवढा संस्कार मात्र त्यास करू नये.

$$$$$
३) मौल्यवान कपडे आधण आलेल्या पाण्यात बड
ु विल्याने दे खील बिघडण्याचा संभव आहे . तरी
असे कपडे ज्या ठिकाणी वाफ दे ऊन डिस ्इन्फेक्ट करावीत. तसे नसल्यास सदरचे कपडे न वापरता ७
दिवस उन्हात वाळविले असता पुरे आहे .
४) लाकडी व दगडी सामान (खुर्च्या, टे बले, बाके वगैरे लाकडी व दगडी जाती, उखळे वगैरे) हे
जिन्नस डिस ्इन्फेक्ट करणे झाल्यास त्यावर प्रथम आधण आलेले पाणी ओतावे व नंतर कलम ६ यात
सांगितलेल्या मिश्रणापैकी कोणते तरी एकात स्वच्छ फडके भिजवून त्याने पस
ु ून काढावेत.
५) घरे (सांधे, कोपरे , भिंती, साणी, खिडक्या, कोनाडे व जमीन वगैरे) ज्या घरात प्लेग केस
होईल त्या घरावरील कौले पांजरण काढून आत प्रकाश व ऊन चांगले होईल अशी तजवीज करावी व
शक्य असेल तेथे ४-६ इंच जाडीचा गवत, पाला, पाचोळा, कडबा वगैरेचा थर घरातील जमिनीवर करून
तो पेटवून द्यावा. म्हणजे प्लेगचे जंतू जळून जातात. नंतर ताज्या चुन्याने भिंती व जमीन सारवून
टाकावी आणि या रितीने डिसइन्फेक्ट केलेले घर निदान १० क्रिया करण्यास घर लहान असल्याने अगर
दस
ु ऱ्या कोणत्याही कारणाने अशक्य असेल तेथे घरातील जमिनीवर अंदाजे १ इंच जाडीचा चुन्याचा
(ताज्या) थर करून म्हणजे नवीन भाजलेले चुन्याचे खडे पसरून त्यावर पाणी घालावे, नंतर थोड्या
वेळाने त्या जमिनीचा पष्ृ ठभाग खणून पन्
ु हा जमीन तयार करावी व भिंतीचे जमिनीपासून २ फूट
उं चीपर्यंत ४ इंच जाडीचे पोपडे खरडून काढून लांब नेऊन जाळून अगर बरे च खोल पुरून टाकावेत.
६) औषधोदक - पिण्याखेरीज रोगासंबंधी सर्व कामाकरिता व शुश्रूषा करणाऱ्यास स्वच्छता
राखण्याकरीता पढ
ु ील औषधोदकाचा उपयोग करावा. ते तयार करण्याची रीती येणेप्रमाणे –
१) एक बादलीभर पाण्यात सम
ु ारे १/२ औंस म्हणजे १। रुपया भार रसकापरू आणि एक औंस
म्हणजे २।। रुपये भार हायड्रोक्लोरिड अॅसिड घालन
ू मिश्रण तयार करावे. हायड्रोक्लोरिक अॅसिड न
मिळाल्यास त्याऐवजी त्याचे निम्मे प्रमाणाने म्हणजे रसकापराइतकेच मीठ घातले तरी चालते.
२) दस
ु री रीत - चोवीस शेर ऊन पाण्यात एक तोळा या प्रमाणाने रसकापराची पड
ू पाण्यात
विरघळून एक-दोन बादल्या पाणी नेहमी तयार केलेले असावे. यातच रसकापराइतकेच हायड्रोक्लोरिक
अॅसिड अगर मीठ मिसळल्यास त्या औषधोदकाचा गुण द्विगुणित होतो. विशेष स्पष्टीकरणार्थ या
रीतीने औषधोदक तयार करण्याचे प्रमाण पुढीलप्रमाणे आहे . (रा. शाहू छ. पेपर्स खंड २ पान २९८) -

329
रसकापूर व हायड्रोक्लोरिक अॅसिड ही दोन्ही औषधे करवीर येथील दक
ु ानात विकत मिळतात. शुद्ध
रसकापरू असेल तर फारच चांगले. अडचणीच्या वेळी थंड पाण्यात दे खील रसकापरू विरघळावा. वर
लिहिलेल्या रितीप्रमाणे तयार केलेले औषधोदक भांड्यात न ठे वता मडक्यात अगर लागडी भांड्यात
ठे वावे व त्यात रसकापरू आणि हायड्रोक्लोरिक अॅसिड हे दोन्ही विषारी पदार्थ असल्याने ते पाणी
पोटात कोणत्याही प्रकारे न

$$$$$
जाईल अशी खबरदारी ठे वावी. या पाण्याच्या स्पर्शाने प्लेगचा संसर्ग उत्पन्न होणारे जंतू तत्काळ मरण
पावतात व रोगाचा दोषही नाहीसा होतो. आजारी निजल्या ठिकाणची जमीन सारविण्यास व सडा
घालण्यात, आजाऱ्यांची भांडी धुण्यास, शुश्रूषा करणाऱ्यांचे हातपाय धुण्यास, आजाऱ्याचे कपडे शुद्ध
करण्यास, मल, मूत्र, थुंकी, लाळ वगैरे आजायाच्या शरीरातील स्त्रावांचा दोषनाशार्थ मिसळण्यास या
औषधोदकाचा उपयोग करावा. याच औषधोदकाने प्रेतह
े ी डिसइन्फेक्ट करावी.
जमीन सारविण्याच्या कपडे धुण्याच्या कामाकरिता शंभर भाग पाण्यात पाच भाग कळीचा
चुना मिसळून तयार केलेले पाणीही चांगले उपयोगी पडते. आधण आलेले पाणीही कापड शुद्ध करण्याचे
कामी उपयोगी पडते.
७) मनुष्ये माणसास डिसइन्फेक्ट करणे झाल्यास त्यास सोसवेल इतक्या गरम पाण्याने स्नान
घालून नंतर कलम ६ यात सांगितलेले औषधोदक अंगास लावून तसेच वाळू द्यावे. सदरचे औषधोदक
पोटात मात्र जाऊ नये. सदरचे लोशन वाळल्यास ऊन अगर थंड पाण्याने स्नान करण्यास हरकत नाही.
८) रोगी प्लेगचा आजार झालेले मनुष्यास जेथे पुष्कळ उजेड व स्वच्छ हवा आहे आणि ज्या
घराचा भाग ऐसपैस असून जमीन कोरडी आहे अशा ठिकाणी निजवावे. त्यास निजण्यास व वापरण्यास
हलकी व सहज धुता येण्याजोगी कपडे द्यावी. गादी, भरीव उशी, जाड रजई, जाजम वगैरे जड व धुता
येण्यास कठीण अशी कपडे दे ऊ नयेत. आजाऱ्यांचे मल-मूत्र, थुंकी वगैरे भांड्यात धरून त्याजवर
पुष्कळसे औषधोदक अगर शंभर भाग पाण्यात एक भाग फिनाईल घालून केलेले मिश्रण ओतावे. अगर
ताजा कळीचा चुना त्यात मिसळून नंतर ते मल-मूत्र वगैरे दरू नेऊन जाळून टाकावे. आजाऱ्यास भलते
ठिकाणी थुंकू दे ऊ नये व थुकी हातात धरू नये. भलते ठिकाणी थुंकी अगर लाळ पडली असल्यास
औषधोदकांत फडके भिजवून नंतर धुण्यास न्यावीत. आजारी निजलेली जमीन सारविणेची असेल तर
आजाऱ्यास थोडा वेळ दस
ु रे ठिकाणी निजवून ती जमीन औषधोदकाने सारवावी. सारविण्याच्या पाण्यात
शेणाऐवजी पांढरी अथवा तांबडी माती मिसळली असता चांगले सारविलेली जागा वाळताच आजाऱ्याचे
अंथरूण त्या ठिकाणी नेऊन दस
ु री जागाही नंतर सारवावी.
९) शश्र
ु षू ा करणारे - शश्र
ु षू ा करणाऱ्याने आजाऱ्याचे अगदी शेजारी निजू नये. अगदी उघडी जागा
असल्यास चार हात अंतरावर निजण्यास हरकत नाही. मोकळी हवा न खेळणाऱ्या खोलीत तर मळ
ु ीच
निजता उपयोगी नाही. पष्ु कळ माणसांनी जमन
ू आजाऱ्याभोवती बसू नये. आजाऱ्याची शश्र
ु षू ा करणारे
सद्ध
ु ा एक अगर दोन असामीपेक्षा जास्त नसावे. कारण सर्वांस संसर्ग होण्याची भीती आहे . शश्र
ु षू ा
करणाऱ्याने आपल्या अंगावरील कपडा आजाऱ्याच्या अंगात किंवा अंथरुणास न लागेल असे वागावे.
आजाऱ्यास हात लावल्यानंतर प्रत्येक खेपेस औषधोदकाने हातपाय धुण्यास चुकू नये.

330
$$$$$
१०) घरातील इतर लोक घरात आजार सरू
ु होताच शश्र
ु षू ा करणारे मंडळखेरीज इतरांनी दस
ु रे
ठिकाणी राहण्यास जावे, हे बरे . शहरात अगर गावात राहिल्यास पन्
ु हा ते घर सोडण्याचा प्रसंग येण्याचा
संभव असल्यामुळे एकदमच गावाबाहे र छपरे बांधून त्यात रहावे हे बरे .
११) गावातील लोक गावातील सर्व मनुष्यांनी आपली घरे , दारे नेहमी स्वच्छ ठे वावी. आसपास
केरकचरा, उकिरडे वगैरे असतील ते सर्व नाहीसे करून जागा स्वच्छ ठे वावी. तसेच घाण व साठलेली
पाण्याची डबकी चिखलाची व दलदलीची जागा आसपास असल्यास ती सर्व मातीने भरून काढून जागा
कोरडी व साफ करावी. घरात आतून व बाहे रून चुना द्यावा. पुष्कळ उजेड, मोकळी हवा व कोरडी जागा
असेल अशा ठिकाणी रहावे. ही जेथे नसतील ते घर सोडून दस
ु रीकडे जावे. खाण्यातून अगर
श्वासोच्छ्वासाने हा रोग होत नाही. उकळलेली पाणी निववावे व नंतर प्यावे म्हणजे चांगले.
१२) उं दीर एखाद्या ठिकाणी उं दीर मेलेला सापडल्यास त्यास हात न लावता ते सर्व ताबडतोब
एखाद्या चिमट्याने उचलून दरू नेऊन जाळून टाकावे व तो चिमटा विस्तवातून भाजून काढावा. व ते
ठिकाणही डिस ्इन्फेक्ट करावे. घरात उं दीर मेलेला सापडल्यास ते घर लगेच सोडून दस
ु रे ठिकाणी
राहण्यास जावे.
१३) प्रेते- प्लेगने मनुष्याची प्रेते जाळून टाकावीत व ती जाळण्यापूर्वी ती जागा डिसइन्फेक्ट
करावी. मुसलमान, तेली, लिंगायत इ. जातीची प्रेते पुरण्यास फूट खोलीचे काढावे आणि त्यात प्रेत
झाकेल इतका चुना घालून प्रेत खड्डे ६-७ पुरावे. प्रेतवाहक प्रेते नेण्याच्या कामात अनुभवलेले व त्या
कामाची सवय असलेले बरे . प्रेतास हात लावणाऱ्यांनी आपले हातपाय त्या औषधोदकाने चांगले धुतले
पाहिजेत.
वरीलप्रमाणे प्लेग संबंधीचे नियम होते. शाहू महाराजांनी प्लेगची साथ आटोक्यात आणण्याचे
नियम व उपाय कोरोनाच्या काळात वापरले असते तर सुधारणा झाल्या असत्या.
कोल्हापूर शहरात एकूण २५ ब्लॉक व त्याच्या चतु:सीमा व ब्लॉकवरील सुपरिंटेंडेंटचे नाव व
माहिती दिलेली आहे . (रा. शाहू छत्रपती पेपर्स खंड २ व पाने ३१८-३२२)
करवीर इलाख्यातील पोट जहागिरीसह सर्व लोकास प्रसिद्ध करण्यात येत आहे की, ग्रंथिक
सान्निपात तापाची साथ जेथे सरू
ु आहे तेथे वैद्यकीचा धंदा करणाऱ्या इसमाने त्याची परीक्षा पास
झालेली असो वा नसो, साथीचे रोगाचा अगर ताप असन
ू गाठी झालेला असा रोगी आढळल्यास
त्याबद्दलची बातमी २४ तासाच्या आज ते ज्या तालक्
ु यात, महालात अगर जहागिरीत राहात असेल
तेथील मामलेदारास, महालकऱ्यास अगर कारभाऱ्यास दिली पाहिजे. प्रथम गावकामगारास द्यावी.
त्यांनी वरिष्ठांकडे तत्काळ रिपोर्ट करावा. त्याचबरोबर २० गावे व तेथील भरणाऱ्या दे वादिकांच्या यात्रा
व जत्रावरही बंदी घातली. (हुकूम ३ जाने १८९९)
खालील जाहीरनाम्याद्वारे प्लेग नियंत्रित झालेला दिसून येतो. २ जानेवारी १९००, ६ जानेवारी,
२२ जानेवारी, २ फेब्रव
ु ारी, १० फेब्रुवारी, २७ मार्च व १४ एप्रिल १९००.

331
$$$$$
हिंदस्
ु थानात इतर ठिकाणी प्लेगमळ
ु े जी प्राणहानी झाली त्या मानाने कोल्हापरू शहरात साथ
उद्भवन
ू जवळजवळ साडेतीन महिने होत आले, तरी मत्ृ यच
ू े प्रमाण बरे च कमी झालेले पहावायास
मिळते. याचे प्रमख
ु कारण प्लेग प्रतिबंधक व स्थान त्यागाचा अवलंब होय. लोकांना गावाबाहे र
राहण्यास भाग पाडले. शहरातील व्यापारास व्यापारासाठी दक
ु ाने उघडण्यास बंदी. एकाच ठिकाणी
जीवनावश्यक वस्तू ठे वण्यास परवानगी दिली. त्याचबरोबर कोणासही गावात वस्ती राहण्यास बंदी
करण्यात आली होती. सर्व शहर खुले झाल्यानंतर लोकांच्या मालमत्तेचे संरक्षणासाठी जादा पोलीस
नेमण्यात आले. गरीब लोकांस झोपड्या बांधण्यास सामान दे ण्यात आले. त्याचबरोबर कळं बा
तलावावर झोपड्या बांधून उदरनिर्वाहासाठी मजूर लोकांना तलावाच्या तीरावर त्यांना मजुरी मिळे ल
अशी व्यवस्था करण्यात आली. झोपड्या बांधण्यासाठी जंगली जातीचा माल कमी माफक किमतीत
दिला. घराचे डिस ्इन्फेक्ट करण्याची व्यवस्था सरकारी अधिकाऱ्यामार्फ त केली.
घरात चांगला प्रकाश पडेल अशी व्यवस्था करावी. गवत पाला, कडबा, घरातील जमिनीवर
पेटवून द्यावा व नंतर भिंती व जमिनी रसकापूराचे मिश्रणाने धुवून चुन्याने अगर पांढरे मातीने
सारवाव्यात. धान्य उन्हात चांगले वाळवावे. कपडे, लोखंडी सामान, भांडी इत्यादी आधण आलेल्या
पाण्यातून ५० मिनिटे शिजवून काढावेत व नंतर उन्हात वाळवावेत. अति गरिबीमुळे ज्यास रसकापूर
वगैरे घेण्याची ऐपत नाही अशा लोकांना सरकारमार्फ त फुकट दे ण्यात येतील. त्याचबरोबर करवीर
इलाख्यात ज्या कोणासही रयतेस आपली इस्टे ट, दागदागिने व दस्तऐवज बंदोबस्ताने सरकारात
ठे वण्याची इच्छा असेल त्याने सदरचे जिन्नस एका मोहरबंद पेटीत घालून ती पेटी तो ज्या तालुक्यात
राहात असेल त्या तालुक्याचे खजिन्यात पोचती केल्यास ती पोचल्याबद्दल तालुक्यातून पावती मिळे ल
व ज्या वेळी दाखविल्यानंतर ती परत दे ण्यात येईल.
प्लेगमुळे बाहे र झोपड्यात राहिलेल्या लोकांस हल्ली लोकास उन्हाचा ताप फार होत असल्याने
त्यांनी मग
ृ पर्यंतच राहणे योग्य आहे . कारण कळं बा तलावाचे पाणी आटल्याने त्यांची गैरसोय होणार
आहे . शिवाय तलाव्याचे पाणी खोल गेले असल्याने ते पाणी वापरल्याने कॉलरासारखे रोग होण्याचा
संभव आहे . साथीचा रोग पसरू नये म्हणून बहुतेक घरे डिसइन्फेक्ट झाली आहे त, तथापि ज्यांची घरे
डिस ्इनफेक्ट झाली नसतील त्यास परत येऊ दिले जाणार नाही. ते आल्यास नियमाप्रमाणे त्यांच्यावर
खटला करावा लागेल. ज्यांची घरे सरकारतर्फे डिस ्इन्फेक्ट करण्यात आली आहे त त्यांनी खर्चाची
रक्कम भरल्यास रहावे. शिवाय परत आलेल्या लोकांनी आपआपले आळीत कोणत्याही कारणाने
रोगबीज पन्
ु हा उद्भवल्याने अगर प्लेग संसर्गाचा रोगी बाहे रून आल्याचे त्यास समजले तर त्याबद्दल
वर्दी ताबडतोब प्लेगच्या अधिकाऱ्याकडे द्यावी. म्हणजे आरं भीच योग्य इलाज करून रोगाचा फैलाव न
होणेबद्दल तजवीज करतील. नवा बध
ु वार पेठेत काही प्लेग केसीस नक
ु त्यास झाल्या असल्याने तेथील
लोकांस आपापले घरात येऊन राहण्यास तर्त
ू परवानगी नाही. शेवटच्या

$$$$$

332
हकमाने प्लेगच्या आजाराचा फैलाव होऊ नये म्हणून प्रत्येक गावी स्वच्छता ठे वणे योग्य आहे . गाव
गन्तानिहाय प्रत्येक गावचे लोक सार्वजनिक रस्त्यावर व त्या नजीक मैला (शौच) करून घाण करतात.
त्यामळ
ु े आजार फैलावण्याचा संभव आहे . याकरिता हुकमाने आपल्या ताब्यातील प्रत्येक गावचे
गावकामगार यास हकूम दे ऊन गावी स्वच्छता ठे वावी आणि सार्वजनिक पीडा कोणाकडून न होईल
असा बंदोबस्त रहावा.
सन १८९६ ते १९०८ च्या दरम्यान कोल्हापरू संस्थानात प्लेगची लागण झालेल्या व त्यात
मत्ृ यम
ु ख
ु ी पडलेल्या रुग्णांच्या तक्त्यावरून कोल्हापरू संस्थानात प्लेगने कसा हाहाकार उडवन
ू दिला
होता याची कल्पना येते. हिंदस्
ु थानात इतरत्र प्लेगने मरणाऱ्यांचे प्रमाण याहून अधिक होते. म्हणून
प्लेगची संख्या १,४८, ९४२ अशी होती व मत्ृ यूची संख्या १,१४,५३३ होती. कोल्हापूर संस्थानात मत्ृ यूचे
प्रमाण कमी होते. (करवीर सरकारचे गॅझेट भाग) प्लेग कमिशनर आर. व्ही. सबनीस, दि. स.
कोल्हापूर.)
दि. २० फेब्रुवारी १८९७ च्या आदे शानुसार हा ग्रंथिक सन्निपातचा आजार मुंबई, पुणे वगैरे
ठिकाणी चालू आहे . त्या आजाराचा प्रवेश करवीर इलाख्यात न होण्याकरीता सावधगिरीचे उपाय योजले
ते पुढीलप्रमाणे –
मुंबईपासून मिरजेपर्यंत असलेल्या कोणत्याही रे ल्वे स्टे शनवरून निघून कोल्हापूर स्टे ट
रे ल्वेवरील कोणत्याही स्टे शनावर उतरणाऱ्या दस
ु ऱ्या आणि तिसऱ्या क्लासातील उतारू लोकांवर २२
फेब्रुवारी १८९७ पासून शिरोळ रोड स्टे शन येथे करवीर सरकारातून तीन दिवसापर्यंत 'क्वारं टाईन'
बसविले जाईल.
प्रत्येक रे ल्वे ट्रे नमधील सदर क्लासातील उतारू लोकांस शिरोळ रोड स्टे शनच्या प्लॅ टफार्मवर
करवीर सरकारकडून या कामाकरिता नेमलेले डॉक्टर उतरून घेतील व तेथेच त्यांची पाहणी करून ज्या
उतारू लोकांस ग्रंथिक सन्निपातचा आजार झाला आहे असे दिसून येईल. त्यास क्वारं टाईनच्या
कँपानजीक त्यांच्याकरिता वेगळ्या बांधलेल्या छपरीत राहण्यास पाठवतील व ज्यास सदर आजार
झाला असल्याबद्दलचा संशय येईल त्यास पुन्हा तपासण्याकरिता नेमलेल्या छपरात पाठवतील. पन्
ु हा
तपासणी करण्याचे छपरात ठे वलेल्या उतारू लोकांत त्यांचा आजार असल्याचा संशय घेण्यास कारण
नाही. असे तपासणी करणारे डॉक्टर यांचे मतास येईल तेव्हा त्यास ज्या त्या दिवसाचे 'क्वारं टाईन'
छपरात राहण्याची परवागनी द्यावी. वरील तपासणीत ज्या उतारू लोकांस सदर आजार झालेला नाही
असे दिसून येईल त्यास क्वारं टाईनच्या कँपात सदर मुदतीपर्यंत रहावे. लागेल व तेथे पाठविण्यापूर्वी
दाखल तारीख लिहिलेले तिकीट प्रत्येक उतारूस दे ण्यात येईल. प्रत्येक दिवशी येणारे उतारू यास
निराळ्या छपरात ठे वले जाईल व तीन दिवस परु े झाल्यावर आल्या दिवसाच्या क्रमाप्रमाणे चवथ्या
दिवशी सकाळी आपापल्या ठिकाणी जाण्यास परवानगी मिळे ल. एका छपरातील उतारू लोकांनी दस
ु रे
छपरातील उतारू लोकांत मिसळू नये अशाबद्दल क्वारं टाईन कँप ऑफिसर व

$$$$$

333
डॉक्टर यांनी योग्य खबरदारी ठे वली पाहिजे. कँपात आरोग्य व स्वच्छता राहण्याचे व्यवस्थेवर दे खरे ख
डॉक्टरांनी ठे वण्याची आहे .
सदर उतारू लोकांचे जेवणखाण व इतर जरुरीच्या गोष्टींचा बंदोबस्त ठे वण्यासाठी कँप ऑफिस
नेमले आहे त्यांनी प्रत्येक दिवशी आलेले उतारू लोकांचे रजिस्टर ठे वावे. त्यात प्रत्येकाचे नाव, बापाचे
किंवा नवऱ्याचे नाव, राहण्याचे ठिकाण, कोणते स्टे शनवरून आला व कोठे जाणार ही माहिती त्यात
लिहावी. जो प्रवाशी सदरील नियमाप्रमाणे वागणार नाही तो कायद्याप्रमाणे शिक्षेस पात्र होईल.
शाहू महाराजांनी प्लेगच्या साथीत १९०६ मध्ये मत्ृ यू पावलेल्या संस्थानच्या कर्मचाऱ्यांच्या
विधवेला उदरनिर्वाहासाठी हयातीपर्यंत ४ रुपये मंजूर केले व तिच्या दोन्ही मुलांना ३ रुपये प्रमाणे एकूण
६ रुपये म्हणजे एकूण दहा रुपये मंजूर केले व त्याची अंमलबजावणी तातडीने केली. त्या विधवेचे नाव
आनंदीबाई कुलकर्णी असे होते. यावरून शाहू महाराज प्रजेची किती बारकाईने काळजी घेत होते, हे
दिसून येते.

$$$$$

334
 ४३. कोरोना काळात जगण्याला बळ दे णारी आकाशवाणी
- सौ. पूजा धनाजी रें दाळे - सुर्वे, कोल्हापरू

कोरोना काळात माणसाच्या जगण्याला बळ दे णारी आकाशवाणी कशी आहे याची साधार चर्चा
करून कोरोनाचा आर्थिक फटका आकाशवाणीलाही बसला आहे . आकाशवाणी मनोरं जनाचे माध्यम,
मनोरं जनाचे साधन, तसेच आकाशवाणी तरुणांना नोकरीचे करिअर दे ऊ शकते. जाहिराती, उद्घोषक
वत्ृ त निवेदक, गायन, संगीत, नाट्य, नभोनाट्य लेखन इ. ची संधी मिळते. म्हणजे तरुणांच्या
जगण्याला बळ दे णारी आकाशवाणी फलदायी व यशस्वी कशी ठरते याची चर्चा केली आहे .
मनोरं जन हे क्षेत्र आज सर्वोच्च स्थानावर आहे . या क्षेत्रात दररोज नवनव्या माध्यमांची भर
पडत आहे . मनोरं जन क्षेत्राची सरु
ु वात झाली ती कथाकथनाने. पढ
ु े त्याचा साहित्य, नाट्य, रे डिओ,
चित्रपट, टीव्ही आणि नंतर संगणक असा प्रवास झाला. या प्रक्रियेत एका माध्यमाची जागा दस
ु ऱ्या
माध्यमाने घेतली. या माध्यमांपैकी एका माध्यमाने मात्र राखेतन
ू पन्
ु हा उभारी घेतल्याचे दिसन
ू आले.
ते माध्यम म्हणजे रे डिओ. या माध्यमावर श्रोत्यांनी आणि कलाकारांनी भरभरून प्रेम केले. टीव्हीच्या
प्रसारानंतर हे माध्यम काहीसे मागे पडले. एफएम वाहिन्यांच्या उदयानंतर हे माध्यम पन्
ु हा पढ
ु े आले.
आज तर रे डिओ पन्
ु हा एकदा एक महत्त्वपूर्ण माध्यम झाले आहे . याचा प्रत्यय कोरोनासारख्या
महामारीच्या काळात अनेकांना आला. कोरोनामुळे उद्भवलेल्या भीतीदायक काळात सकारात्मक
माहिती आणि बातम्या दे ऊन आकाशवाणीने जनमानसामध्ये विश्वास निर्माण केला.
रे डिओचा शोध १८८५ साली मारकोनी यांनी लावला. मात्र त्या आधीपासूनच जगातल्या विविध
भागांत विविध बिनतारी प्रक्षेपणाचे प्रयोग सुरू होते. जगदीशचंद्र बोस यांनीही अशाच एका प्रयोगाचे
प्रदर्शन कोलकात्यात १८८४ साली केले होते. पुढे या रे डिओ तंत्राचा वापर सैनिकी व इतर कामांसाठी
व्हायला लागला. भारतात रे डिओची सुरुवात १९२३ साली रे डिओ क्लब इथे झाली. इंडियन ब्रॉडकास्टिं ग
कंपनीने मुंबई व कोलकात्यातल्या दोन रे डिओ स्टे शन्सच्या माध्यमातून ..प्रसारणाला सुरुवात केली
होती. पुढे ही कंपनी दिवाळखोरीत गेली व रे डिओ प्रसारण सरकारने आपल्या ताब्यात घेतले. १९३६
साली त्याला 'ऑल इंडिया रे डिओ' हे नाव मिळाले. भारताला स्वातंत्र्य मिळाले त्या वर्षी भारतात केवळ
सहाच रे डिओ स्टे शन्स होती. 'ऑल इंडिया रे डिओ'ला 'आकाशवाणी' हे नाव म्है सूरच्या एम. व्ही.
गोपालस्वामी यांनी दिले. स्वातंत्र्यानंतर भारतात रे डिओची मोठी भरभराट झाली. विविध भारतीने
रे डिओवरच्या मनोरं जनाला एक वेगळी उं ची बहाल केली. 'हवामहल', 'सितारों की महफिल' एकाहून एक
सरस गाणी, कार्यक्रम, शास्त्रीय संगीत यामुळे 'आकाशवाणी' अल्पावधीतच लोकप्रिय झाली. टीव्हीच्या
आगमनानंतर आकाशवाणीची पिछे हाट सुरू झाली. १९८२ साली भारतात रं गीत दरू चित्रवाणी संच आले
व रे डिओ मागे पडला होता. परं तु, बदलत्या काळासोबत आकाशवाणीनेही स्वतःला

$$$$$
बदलविले आणि पुन्हा आपली नवी ओळख घेऊन श्रोत्यांमध्ये विश्वास निर्माण केला. दे शभरातील
माध्यमांमध्ये मनात धडकी भरविणारे कोरोनाचे वत्ृ तांकन होत असतानाच आकाशवाणीने मात्र

335
आपली विश्वासार्हता कमी न करता लोकांमधील भीती कमी करण्यासाठी विविध माहितीपर
कार्यक्रमांवर भर दिला.
गेल्या तब्बल नऊ दशकांच्या वाटचालीत श्रोत्यांशी कमालीचा जिव्हाळा
आज माध्यमांचा भडिमार होत असताना, नव्वद वर्षांची ही संस्था आपली विश्वासार्हता
टिकवन
ू आहे . २२ मार्च रोजी लॉकडाऊन झाल्यानंतर आकाशवाणीची सेवा मंब
ु ईवरून सरू
ु करण्यात
आली. बदलत्या तंत्रज्ञानाचा वापर करत आज आकाशवाणी (ए.आय.आर) प्रसार भारती इंटरनेट
अॅपच्या माध्यमातन
ू जगाच्या कानाकोपऱ्यात आपण आकाशवाणी ऐकू शकतो. या अॅपच्या
माध्यमातून आपण जगभरात आकाशवाणीवरील कार्यक्रम, बातम्या ऐकू शकतो. कोरोनाच्या काळात
कार्यक्रमांच्या स्वरूपात थोडे बदल झाले होते. स्टुडिओ रे कॉर्डिंगवर कोरोनामुळे मर्यादा येऊ लागल्या.
टॉकर आकाशवाणीत येऊन दे त असतात पण कोरोनामुळे आज स्टुडिओ बेस रे कॉर्डिंगला मर्यादा
पडलेल्या आहे त. त्यामुळे पर्याय म्हणून मोबाइलवरून मुलाखती घेतल्या जाऊ लागल्या. ईमेल,
मोबाईलच्या माध्यमातून लेखकांकडून स्क्रिप्ट मागून घेतल्या जाऊ लागल्या. त्याचं वाचनही
मोबाईलवर ध्वनिमुद्रण करण्यात येऊ लागले. त्यानंतर संपादन करून तो कार्यक्रम आकाशवाणीवरून
प्रसारित केला जात होता. त्यामुळे कोरोनाच्या काळात मोबाईलसारख्या साधनाचा आकाशवाणीला
चांगला फायदा झाला.
कोरोना काळात लोकांचं मनोरं जन होणं खूप महत्त्वाचं होतं. भडक बातम्या आणि भीतिदायक
माहिती न दे ता सुयोग्य व अचूक माहिती आणि लोकांमध्ये कोरोनविषयी जागरूकता निर्माण
करण्यासाठी त्या काळात आकाशवाणी हे माध्यम दिलासा दे णारे ठरले. कोरोना महामारीवेळी
लोकांच्या मनात जी भीती निर्माण झाली होती, ती कमी करण्यासाठी गाण्यांचे प्रसारण करण्यात आले.
मनोरं जनाच्या माध्यमातून लोकांचा ताण- तणाव कमी करण्यासाठी लोकांना बोलते करून ‘फोन इन'
कार्यक्रमाच्या माध्यमातून लोकांची मते जाणून घेतली आणि त्यांच्या आवडीची गाणी त्यांना ऐकवली
जात होती. शिवाय कोरोना काळात अनेकांचे व्यवसाय बंद पडले, अनेकांच्या नोकऱ्या गेल्या तर
अनेकांच्या कुटुंबातील कर्त्या पुरुषाचा, महिलेचा कोरोनाने बळी घेतला. त्यामुळे लोकांमध्ये मोठ्या
प्रमाणात निराशा आली होती. ही निराशा दरू करण्यासाठी आकाशवाणीवरून दिलासादायक बातम्या,
गाणी आणि प्रबोधनात्मक माहिती दे ऊन लोकांशी जवळीक साधण्याचा प्रयत्न आकाशवाणीने केला.
कोरोनाच्या काळात आकाशवाणी लोकांना मोठा आधार वाटत होती. लॉकडाऊनमुळे घरातील सर्वच
मंडळी घरी होती. त्यात बाहे र निराशाजनक वातावरण, यामुळे काही वेळा वादा-वादीचे प्रसंग वाढत
होते. अशावेळी दिलासा दे णारे माध्यम म्हणन
ू आकाशवाणीकडे पाहिले जात होते. कोरोनामळ
ु े
भविष्याबाबत निर्माण झालेल्या अनिश्चिततेमळ
ु े लोकांचा डळमळलेला आत्मविश्वास दरू करून
येणाऱ्या परिस्थितीला तोंड दे ऊन संघर्ष करण्याची जिद्द निर्माण

$$$$$
व्हावी यासाठी कठीण परिस्थितीला तोंड दे त आलेल्या संकटावर मात करून यशस्वी झालेल्या
लोकांच्या संघर्ष कहाण्या आकाशवाणीवरून प्रसारित करण्यात आल्या. त्या ऐकून लोकांमध्ये पुन्हा
आत्मविश्वास निर्माण केला.

336
कमी मनुष्यबळात चांगले काम
लॉकडाऊनमळ
ु े निवेदकांना कामावर येण्यात अडचणी येत होत्या. त्यामळ
ु े कार्यालयात परु े से
मनष्ु यबळ उपलब्ध नसतानाही जास्तीत - जास्त चांगले कार्यक्रम कसे दे ता येईल याकडे
आकाशवाणीचा कल राहिला. लोकांमधील कोरोनाची भीती कमी व्हावी यासाठी कोरोनाविषयक
वत्ृ तविशेष, कोरोना महाराष्ट्र, तज्ज्ञांच्या मल
ु ाखती आकाशवाणीने वेळोवेळी प्रसारित केल्या.
आर्थिक फटका
कोरोनामळ
ु े सर्व क्षेत्रांना जसा आर्थिक फटका बसला, तसाच फटका आकाशवाणीलाही बसला.
कंत्राटी तत्त्वावर काम करणाऱ्या निवेदकांचे पगार दे ण्याच्या फंडात कपात झाली. त्यामुळे या
निवेदकांचे पगार वेळेत झाले नाहीत. परिणामी त्यांनाही याचा आर्थिक फटका बसला.
अगदी आरं भापासूनच आकाशवाणी आपल्या श्रोत्यांना केंद्रबिंद ू मानून कार्यक्रमाची आखणी,
अंमलबजावणी आणि प्रसारण करीत आहे . कोरोना संकटाच्या काळातही तिने हे आपले व्रत कायम
ठे वले. भारतीय आकाशवाणीची वत्ृ तसेवा ही जगातल्या सर्वांत मोठ्या रे डिओ वत्ृ तसेवांमध्ये गणली
जाते. त्याचबरोबर भारतीय शास्त्रीय संगीत, उपशास्त्रीय संगीत, सुगम संगीत आणि लोकसंगीत वाचन
आणि सांगितिक परं परे चे जतन आणि संवर्धन करण्याचे अतिशय महत्त्वाचं कार्य ही आकाशवाणीने
केलं आहे .
भारतीय संगीत प्रकारांना जनसामान्यांपर्यंत पोहोचवण्यात आणि त्याविषयी जनतेच्या मनात
आवड उत्पन्न करण्यातही आकाशवाणीचा सिंहाचा वाटा आहे . याशिवाय विविध भारती ही व्यवसाय
प्रसारण सेवा, विविध क्रीडा सामन्यांचे थेट समालोचन आणि श्रोता विशेष नावीन्यपूर्ण कार्यक्रम यामुळे
आकाशवाणीची लोकप्रियता आजही टिकून आहे .
आकाशवाणी हे भारतीय शासनाचे अधिकृत वत्ृ त माध्यम आहे . त्यामुळे भारतीय तसेच विदे शी
श्रोत्यांसाठी वत्ृ तसेवा दे णारी न्यूज सर्व्हिस डिव्हिजन ही महत्त्वपूर्ण सेवा आहे . खरं म्हणजे, २३ जुलै
१९२७ रोजी रे डिओवरून भारतातील पहिल्या बातम्या प्रसारित करण्यात आल्या तेव्हापासून
आजतागायत आकाशवाणीच्या बातम्या अव्याहतपणे सुरू आहे त. ऑगस्ट १९३७ मध्ये
आकाशवाणीची वत्ृ तसेवा सुरू झाली आणि १९३९ मध्ये इंग्रजी हिंदी आणि बंगाली व्यतिरिक्त
गुजराती, मराठी, तमिळ आणि तेलग
ु ू या भाषांमध्ये हे वत्ृ त प्रसारण सुरू करण्यात आलं होतं.
आकाशवाणीच्या बातमीदारांचे अतिशय विस्तत
ृ असे जाळे सर्वदरू पसरले आहे . संपूर्ण दे शभर दिल्ली
केंद्रांमार्फ त तर प्रादे शिक प्रसारणात राज्याच्या राजधानीतून बातम्या प्रसारित होतात, तर विदे श सेवा
विभागातर्फे विदे शात प्रसारित होणाऱ्या भारतीय बातम्यांचाही

$$$$$
यामध्ये समावेश होत असतो. या व्यतिरिक्त आकाशवाणीतर्फे विशेष बातमीपत्र दे खील सादर केले
जाते.
भारताच्या कानाकोपऱ्यातून विविध प्रकारचं संगीत सतत ऐकू येत असतं. भारतीय परं परे त
संगीताचा सर्व अंगांनी विकास झाला आहे . शास्त्रीय संगीत. सुगम संगीत, नाट्यसंगीत, ठुमरी दादरा

337
यांसारखे उपशास्त्रीय संगीत, लोकसंगीत असे संगीताचे विविध प्रवाह आहे त. यामध्ये गायन-वादन या
स्वरूपात अभिव्यक्त होणारे हे भारतीय संगीत आकाशवाणीच्या एकूण कार्यक्रमांच्या ४० टक्के भाग
व्यापन
ू आहे . वाद्य वाजवणारे कलाकार गायक कलाकार आहे त. सर्व कलाकारांच्या कलेचे जतन
आकाशवाणीने केले आहे . सर्व कलाकारांना जनमानसात प्रतिष्ठा आणि लोकप्रियता मिळवन
ू दे ण्यात
आकाशवाणीचा सिंहाचा वाटा आहे .
चित्रपट संगीतावर आधारित विविध भारती ही व्यावसायिक सेवा चित्रपट आणि त्यांचं संगीत
लोकप्रिय करण्यात हातभार लावते. आकाशवाणी संगीत संमेलनाचा मोठा कार्यक्रम होतो. त्यात
दे शाच्या विविध केंद्रांवर आघाडीच्या आणि नामवंत कलाकारांचा राष्ट्रीय गायन आणि वादनाचे
कार्यक्रम ध्वनिमुद्रित केले जातात. नंतर ते दिल्ली केंद्रावरून सलग प्रसारित करण्यात येतात. हे
कार्यक्रम दे शभर सर्वत्र अर्थातच सहक्षेपित केले जातात.
आकाशवाणीचे ब्रीदवाक्य बहुजन हिताय ही संज्ञा आधी येते आणि बहुजन सुखाय त्यानंतर
येते. सर्वसामान्य जनतेच्या हिताचे संरक्षण करणारी माहिती आणि ज्ञान प्रसारण करणं ही
आकाशवाणीची पहिली जबाबदारी आहे . त्यानंतर मागून येते ती सुखाय म्हणजेच सुखकारक कार्यक्रम
दे ण्याची कामगिरी. त्यामुळे ज्ञान आणि माहिती प्रसारण हे मुख्य उद्दिष्ट मानून ते मनोरं जनातून
साध्य करण्याचा आकाशवाणीचा सतत प्रयत्न सुरू असतो. अगदी हे च सूत्र कायम ठे वत आकाशवाणीने
कोरोना काळात श्रोत्यांचा विश्वास संपादन केला.
महिला वर्गासाठी आकाशवाणीचे विशेष कार्यक्रम असतात. कष्टकरी महिला तसेच
स्वयंरोजगार मिळवणाऱ्या आणि कामकाजाजी महिलांसाठी त्यांच्या गरजा, इच्छा, अपेक्षा लक्षात
घेऊन हे कार्यक्रम तयार करण्यात येतात. विशेषतः सौंदर्य, फॅशन व्यावसायिक, संधी गह
ृ ोद्योग,
पाककला, आरोग्य, बाल संगोपन, गह
ृ सजावट, कायदा इत्यादी विषय यात समाविष्ट केले जातात.
महिलांच्या आवडीनिवडी लक्षात घेऊन कथा-कविता, मनोगत, तज्ज्ञ व्यक्तींच्या मुलाखती,
नाट्यछटा, एकपात्री प्रयोग यांचाही यात समावेश असतो. याबरोबरच ग्रामीण आणि शहरी बालकांसाठी
विशेष कार्यक्रम सादर करताना आकाशवाणी बालगीते, बाल श्रुतिका, अभिवाचन, कवितावाचन,
बालकलाकारांचे कला सादरीकरण, बालनाट्य इत्यादी कार्यक्रम प्रसारित करीत असते. त्याचबरोबर
ग्रामीण आणि शहरी भागातील शाळांमधील विद्यार्थ्यांच्या कलागुणांना वाव दे ण्यासाठी विशेष
कार्यक्रम, शाळांमधील विद्यार्थ्यांच्या कलागुणांचे विविधरं गी असे कार्यक्रम प्रसारित केले जातात.
भारत हा तरुणांचा दे श आहे . त्यामुळे यानंतर संपूर्ण जग मनुष्यबळाच्या दृष्टिकोनातून
भारताकडे आशेने बघणार आहे . अर्थातच भारतीय तरुणांना त्या अपेक्षांची पर्ती
ू करणे सहज

$$$$$
शक्य आहे . त्यासाठी आवश्यक असलेले प्रशिक्षण मात्र त्यांना दे णे आवश्यक आहे . आकाशवाणीच्या
विविध केंद्रांवर यव
ु ा वर्गाच्या उज्वल भविष्यासाठी नवनवीन कार्यक्रम प्रसारित केले जातात. ते हे
उद्दिष्ट डोळ्यांसमोर ठे वन
ू च यव
ु कांच्या प्रतिभेला, ऊर्जेला यथायोग्य प्रोत्साहन दे ण्यासाठी कार्यक्रमांची
आखणी केली जाते. तसेच या वर्गाच्या सहकार्याने आणि सहभागाने सादरीकरणही केले जाते.

338
युवकांच्या कलागुणांना वाव दे ण्याचा पुरेपूर प्रयत्न केला जातो. युवा वर्गासाठी युवा आणि कॉलेज कट्टा
कँपस यांसारखे विशेष कार्यक्रम प्रसारित केले जातात.
भारत हा कृषिप्रधान दे श आहे . भारताची जवळपास ८० टक्के जनता ही ग्रामीण क्षेत्रात राहते.
जागतिकीकरणाच्या काळात औद्योगिक क्रांती आणि शहरीकरणाला चालना मिळत असली, तरी
शेतकी उद्योगाला पर्याय नाही. अन्नधान्य, भाजीपाला, फळे , कापस
ू , तेलबिया इत्यादी उत्पादने ही
पर्ण
ू तः भम
ू ी अवलंबित आहे त आणि ती कायम राहणार आहे त. परिणामतः कृषी विकास आणि
ग्रामविकास यांना प्राधान्य दे णे ही काळाची गरज आहे . हीच गरज ओळखन
ू आकाशवाणीने
शेतकऱ्यांसाठी विशेष कार्यक्रम ठे वले.
दग्ु ध व्यवसाय, कुक्कुटपालन, शेळी-में ढीपालन, मत्स्यपालन यांसारखे शेती उद्योगाशी थेट
संबंधित व्यवसाय, त्यातील आधुनिक विज्ञानामुळे होणारे फायदे इत्यादी सर्व विषयांची माहिती
शेतकऱ्यांना असणे आवश्यक आहे . या सर्व मुद्यांना स्पर्श करणारे ग्रामविकास आणि कृषी विकास
कार्यक्रम आकाशवाणीवरून प्रसारित केले जातात. भारत सरकारच्या कृषी आणि कृषी कल्याण
मंत्रालयामार्फ त हे कार्यक्रम प्रसारित केले जातात. यासंबंधीचा महाराष्ट्रातील पहिला प्रयोग पुणे
आकाशवाणी केंद्रावरून व्यंकटे श माडगळ
ू कर आणि पु. ल. दे शपांडे यांनी युनेस्कोच्या तज्ज्ञांच्या
मार्गदर्शनाखाली २० कार्यक्रमांची एक मालिका स्वरूपात सादर केला. नभोवाणीचा शेतकऱ्यांसाठी
उत्तम उपयोग व्हावा म्हणून नभोवाणी शेतकरी मंडळ अर्थात रे डिओ फार्म फोरम ही ती योजना होती.
या मालिकेतील पहिल्या कार्यक्रमाचं नाव 'बया दार उघड' असं होतं. ज्ञानाचे, माहितीचे नवीन दार
उघडणार आहे , अशी कल्पना त्यात होती. हा संपूर्ण कार्यक्रम त्या काळी फार लोकप्रिय झाला होता.
ग्रामीण जनतेसाठी सध्या माझं गाव माझ शिवार, माझं घर माझं वावर, शेतकरी बंधूंनो, नभोवाणी
शेतकरी मंडळ, शेतकरी बंधूंसाठी किसानवाणी, शेतकरी माहितीपत्रक इत्यादी कार्यक्रम राज्यातील
विविध शेतकी विद्यापीठाच्या मदतीने प्रसारित करण्यात येतात. यामध्ये विविध तज्ज्ञांच्या
मुलाखती, चर्चासत्रे, त्यांचा सहभाग असलेला फोन-इन कार्यक्रम, कृषी संजीवनी अशा कार्यक्रमांचा
समावेश केलेला आढळतो.
रे डिओ करिअरची एक मोठी संधी
कोरोना काळात दे शभरात अनेकांच्या नोकऱ्या गेल्या असाताना रे डिओ ही करिअरची एक मोठी संधी
आहे . अनेक जण प्रत्यक्ष व अप्रत्यक्षरीत्या रे डिओवर अवलंबून असतात. संचनिर्मितीपासून ते
जाहिरातींच्या निर्मितीपर्यंत अनेकांना या क्षेत्राने सामावून घेतले आहे .

$$$$$
रे डिओच्या तांत्रिक कामांसाठी अनेक अभियंते लागतात. प्रशासकीय काम याबरोबरच निर्मिती व
दे खभाल या क्षेत्रातही मनुष्यबळाची आवश्यकता असते.
आकाशवाणीत उद्घोषक व वत्ृ तनिवेदक म्हणूनही काम करता येते. आकाशवाणी वेळोवेळी
परीक्षा घेत असते. गायनाच्या क्षेत्रात कार्य करू इच्छिणाऱ्यांना आपली योग्यता त्याद्वारे सिद्ध करता
येते. नाट्य विभागातही अशाच प्रकारची परीक्षा असते तर हं गामी वत्ृ तनिवेदकाप्रमाणे रे डिओ
स्टे शनच्या दै नंदिन कामांमध्येही मोठ्या प्रमाणावर कुशल कलाकारांची आवश्यकता भासत असते.

339
 रे डिओवरून उद्घोषणा करणारे किंवा वत्ृ तनिवेदन करणारे तसेच विविध नभोनाट्य व इतर
गोष्टींसाठी कलाकारांची आवश्यकता असते. अशाच प्रकारच्या संधी या खाजगी वाहिनींवरही मिळत
असतात. प्रशासकीय कार्य करण्यासाठीही मोठ्या प्रमाणात मनष्ु यबळाची आवश्यकता भासत असते.
त्यामळ
ु े जगभर अनिश्चिततेचे सावट असताना आकाशवाणी हे एक आधारवड ठरत आहे .

$$$$$

४४. योगसेतू आणि कोरोना

- अस्मिता हरे र, पुणे

कोरोना काळात योगाचे महत्त्व काय आहे हे सांगून त्यात अष्टांग योगाचे महत्त्व व योगाच्या
११ पायऱ्या सांगून कोरोना महामारीच्या काळात आहार, विहार, व्यायाम यांचे महत्त्व कसे आहे .
त्यासाठी कोणकोणत्या उपाययोजना आहे त याची सोदाहरण चर्चा करीत कोविड-१९ वर योगसेतू
प्रभावी व परिणामकारक कसे आहे याची साद्यंत चर्चा येथे आहे .

340
१) योगसेतू आणि कोविड
गेले काही महिने संपर्ण
ू जग कोरोना नावाच्या ब्रह्मराक्षससोबत अगदी कंबर कसन
ू झंज
ु दे त
आहे . कोरोना शब्दाचीदे खील इतकी दहशत आहे की मन लगेच भीती, तणाव, दडपण, अस्वस्थतेने
ग्रासन
ू जाते आणि या भीतीला परू क असणाऱ्या अफवा, समज, गैरसमज वास्तव या सगळ्यामळ
ु े
गोंधळलेली अवस्था झाली आहे . परं तु कोरोनासंबंधी असणारी भीती काही जाणकार, या क्षेत्रातील तज्ज्ञ
वेळोवेळी मनाला समाधान आणि आश्वासक माहिती दे ऊन कमी करण्याचा प्रयत्न करत आहे त. पण ते
दर्ल
ु क्षित होऊन काळानरू
ु प बदलत केलेले हे चित्र, वास्तव समजन
ू न घेता याबाबतीत नकारात्मकता
मनाला रोजच्या रोज विषण्ण करत आहे . अनेक डॉक्टर्स, नर्सेस, पोलीस, स्वयंसेवक स्वच्छता कर्मचारी
दिवस-रात्र या आजाराचा सामना, रुग्णांची, सर्वसामान्य जनतेची सेवा अगदी मनापासून करत आहे त.
गरीब-श्रीमंत असा कोणताही भेद न ठे वता या कोरोना नावाच्या विषाणूने सगळ्यांचे जीवन असुरक्षित
तणावग्रस्त केले आहे . कोरोना म्हटले की लगेच त्यासंबंधित आपल्या नजरे समोर येतो तो चेहऱ्यावरचा
मास्क, सॅनिटायझर, पीपीई किट घातलेले डॉक्टर्स, नर्सेस आणि रुग्णांनी ओसंडून गेलेली रुग्णालये,
अॅम्बुलन्सचे आवाज, निर्मनुष्य रस्ते, ठरावीक वेळेत सुरू असणारी जीवनावश्यक वस्तूची दक
ु ाने,
तुरळक वाहतक
ू , विनाकारण रस्त्यावर फिरणाऱ्यांना समज दे णारे पोलीस कर्मचारी, आपापल्या
घरांमध्ये लॉकडाऊन झालेले आपण सर्व व बंद असणारी शाळा-कॉलेज, ऑफिस, चित्रपटगह
ृ े , व्यायाम
शाळा इत्यादी.
२) कोरोना नावाचा हा श्वसनसंस्थेचा आजार आहे तरी काय हे वेगवेगळ्या प्रसार माध्यमातून
आपापल्यापरीने, विचारांनी आपण समजून घेतच आहोत...well Informer च्या भमि
ू केतून आपण
शोधक झालो आहोत. संशोधनात असे दिसून आले आहे की, कोरोना नावाचा हा विषाणू हा एखाद्या
Crown म्हणजे मुकुटच्या आकाराप्रमाणे दिसतो. हा व्हायरस विशेषतः जनावरांमध्ये दिसून येतो.
त्याचे Droplets म्हणजे जंतू वातावरणातून पसरतात आणि मानवाच्या शरीरात त्याचा संसर्ग झालाच
तर तो Respiratory System Affect करतो. कळत-नकळत श्वसनमार्गातून फुफ्फुसांमध्ये तीन दिवस
प्रवास करून सर्दी, खोकला, श्वासाचे काही त्रास, लूज मोशन, प्लेटलेट्स कमी होणे, मळमळ, उलटी,
गंध व चव या संवेदना कमी होणे

$$$$$
इत्यादी लक्षणे जाणवून १४ दिवसांनी तो विषाणू शरीरातून नैसर्गिकरित्या बाहे र पडतो असे आढळून
आले आहे .
३) तज्ज्ञ व डॉक्टर्स यांच्या मते ८०% लोक ही इम्युनिटी वाढवून, घरगुती काढा, सात्विक
आहार, योगाभ्यास, प्राणायाम याचा अवलंब करून Home Quarantine राहून बरे होत आहे . १५%
लोकांना वरीलप्रमाणे लक्षणे आढळून येत आहे त. त्यातील राहिलेले ५% लोक गंभीर पातळीवर आजारी
पडत असून राहिलेले ५% मधील ४% लोकांना नाकातून ऑक्सिजन व १% लोकांनाच व्हें टिलेटरवर
ठे वावे लागत आहे .

341
 ४) कोरोना विषाणूचा संसर्ग होण्यापूर्वी आपल्या सर्वांची जीवनशैली ही मन व शरीर
स्वास्थ्याच्या विरोधातच होती. वाहनांचा वाढता वापर, बदललेले स्वरूप, बैठी कामे, घरातील वाढत्या
सख
ु सोयी, वेळ मिळत नाही कामाचे या सबबीखाली व्यायामापासन
ू अलिप्तता, राहणीमानाचा दर्जा
उं चावल्यामळ
ु े नोकर-चाकर यावर अवलंबन
ू , जीवनात प्रत्येक क्षेत्रात टिकून राहण्याची वाढती स्पर्धा,
चढाओढ, संतलि
ु त आहार पद्धत सोडून फास्टफूडचे अवलंबन. 'उदरभरण नोहे जाणिजे यज्ञकर्म', या
रामदास स्वामींच्या उक्तीला अगदी विरोधाभास असणारा आपला आहार. या सर्वामळ
ु े शरीराची आणि
मनाची फरपट, शांतता, भीती, असरु क्षितता याने माणस
ू ग्रस्त झाला. काहींनी आत्महत्या करण्याची
दे खील पावले उचलली.
शरीर आणि मनाला Dis Order दिली की ते Dis ease च्या रूपात समोर येते. म्हणजेच
अनैसर्गिक वागणं, चुकीचा आहार, विचारांचे असंतुलन, सुस्त, व्यसनी, कुपोषित आणि इतर व्याधींनी
ग्रस्त अशाच लोकांना हा संसर्ग जास्त झाल्याचं दिसून येत आहे . काही ज्येष्ठ नागरिक हे शारीरिक
सबल, मनाने कणखर, विचाराने सकारात्मक प्रगल्भ आहे त. तिथे वयाचा विचार न होता बरे झालेले ही
आपण पाहात आहोत. प्रकृती चांगली असण्यासाठी प्रवत्ृ ती ही तितकीच चांगली ठे वणे गरजेचे आहे .
कोणताही व्याधी होणे हे अंतर्गत म्हणजे राग, आनंद, दःु ख, काळजी आणि बाह्य रूपाने
चुकीची चिकित्सा, अशक्तपणा, जंतू, विषबाधा इत्यादी असतात. फंगस, बॅक्टे रिया, कोरोना आणि
इतर विषाणू त्यांच्याशी लढा दे ण्यासाठी स्वतःची immune system ची ताकद वाढवणे, त्यासाठी सकस
व नैसर्गिक आहार, संतलि
ु त व्यायाम, वैयक्तिक स्वच्छता, शांत, धीर, लढाऊ विचारशक्ती, या
गोष्टींचा आधार घेणे आवश्यक आहे .
काही महिने आपण या युद्धात योद्धे म्हणून लढा दे तोच आहोत. शरीरात antibodies तयार
व्हायला सुरुवात झाली असेलच; पण आपण स्वतःची काळजी घेणे, शासनाचे सुरक्षिततेचे नियम
पाळणे, पुरेशी झोप, पॉझिटिव्ह विचारसरणी, संपर्क साधनांचा वापर करून लोकांच्या संपर्कात राहणे,
मन मोकळे करणे, एकाकीपणा कमी करून पुस्तक वाचन, संगीत ऐकणे, चांगल्या मिळालेल्या
सवि
ु धांसाठी स्वतःला Appreciate करणे. प्रेम, सहृदयता, कृतज्ञभावना स्वतःमध्ये वाढीस लावणे
गरजेचे आहे .

$$$$$
कोरोनापासून दरू राहण्यासाठी गर्दी टाळणे. फिजिकल डिस्टन्स ठे वणे जरुरीची आहे पण में टल
डिस्टं सिग
ं न ठे वता एकमेकांना आधार दे ण्याचा प्रयत्न करावा. आताच्या वातावरणाला, व्याधीला
पोषक वातावरण तयार होऊन त्या वाढीस लागतील अशी दिनचर्या, खाणं, चुकीची विचारशैली, नैराश्य,
भीती तणाव टाळून व्याधीग्रस्त होण्यापासून स्वतःला जपायला हवं. निरोगी लोकांनी आपला फिटनेस
ठे वण्यासाठी प्रयत्नवादी राहणे गरजेचे आहे . त्यासाठी योग, प्राणायाम, संतलि
ु त जीवनशैली याचा व
त्याचे अवलंब न करून शरीरावर कुठलेही मारक परिणाम होऊ नये यासाठी प्रयत्नवादी राहणे आवश्यक
आहे .
Scared And Fear ने ग्रस्त न होता Ready As A Survival Of Fitness..

342
 ५) या साऱ्या गोष्टी जमवण, अचानक आपली नियमित जीवनशैली बदलून नवीन बदल
स्वीकारणं, मानसिकता बदलणं तसं अवघड जाईल कोरोनानं खरं पाहता आपल्या शरीर व मनासोबत
जीवनशैलीकडे पाहण्याचा आपला दृष्टिकोनच बदलन
ू सकारात्मकतेने पाहण्यास भाग पाडले आहे . पण
तो बदल कालपरत्वे गरजेचा ही आहे . स्वतःसोबत येणाऱ्या नवीन पिढीला दे खील हे शिकवणे गरजेचे
आहे . दर्दैु वाने भविष्यात अशी कुठलीही नैसर्गिक आपत्ती महामारीसारखी संकट समोर आलेच तर
आताची पिढी भीतीग्रस्त झाली तशी पढ
ु ील पिढी मानसिक, शारीरिक, वैचारिक सक्षम राहण्यासाठी
आतापासन
ू बाळकडू द्यायलाच हवं. स्वतःच्या खाण्यापिण्याच्या सवयी, व्यायाम, विचार, श्वास हे
बदलण्याची आत्मिक ताकद योगशास्त्र नक्कीच दे ते हे मी ठामपणे सांगेन!
कालांतराने सगळ्याच गोष्टी बदलतील. हे सगळं दष्ु टचक्र थांबेल, तेव्हा आपण स्वतःलाच
एका नव्या रूपात भेटणार आहोत. योगशास्त्र ही एक परिपूर्ण जीवनशैली आहे फक्त फिजिकल
एक्ससाइज नाही तरीही Mental Intellectual level पर्यंत जाण्यासाठी मदत करे ल.
पाच हजार वर्षांपासून ऋषिमुनींनी अंगिकारलेला पतंजली योगशास्त्र आज जागतिक कोरोना
महामारीवर संजीवनी ठरत आहे . शरीर, मन, आत्मा, इंद्रिय यांचे संतुलन साधण्याचे काम करत आहे .
योगातील आठ अंगांचे प्रामाणिक पालन व सराव तसेच शुद्धिक्रियाचा अवलंब करून स्वतःचे
आरोग्य निरोगी, निरामय राखता येईल. हे स्वानुभवातून प्रचिती दे णारे शास्त्र आहे . ते श्रद्धा ठे वून
सातत्याने त्याचे अनश
ु ीलन करणे गरजेचे आहे . त्यामुळेच सहजसुलभ सुखशांती, तणावमुक्त आरोग्य
मिळवता येईल.
६) 'अथ योगानुशासनम ्' या उक्तीप्रमाणे योगशास्त्राचे नियम, कायदे , शिस्त, अनश
ु ासन
आचरणात येऊन योगसाधना करावी. साधना करताना साधकाला अष्टांग योगबद्दल थोडक्यात माहिती
असावी. (१) यम, (२) नियम, (३)आसन, (४) प्राणायाम, (५) प्रत्याहार, (६) धारणा, (७) ध्यान, (८) समाधी
या अष्टांग योगाच्या आठ पायऱ्या आहे त. योगशास्त्र हे केवळ शास्त्र नसून

$$$$$
ती एक जीवनशैली आहे . आत्ताच्या सार्वत्रिक पसरलेल्या कोरोना विषाणूच्या संसर्गात लढा दे ण्यासाठी
या जीवनप्रणालीची नक्कीच मदत मिळू शकेल.
योगाच्या पहिल्या पायरीत यम याची पाच उपअंगे आहे त. 'अहिंसा: आत्मवत सर्वभूतेषु काया
वाचा.’ मनाने कुणालाही दख
ु वू नये, सर्वांशी प्रेमाने वागावे, एकमेकांना आधार द्यावा.
सत्य : सत्य बोलावे. शासन आपल्याला पदोपदी हे च सांगत आहे की, स्वतःच्या कुठल्याही
त्रासाची, रोगाची लक्षणे जाणवू लागल्यास न लपवता सत्य बोलून काही आवश्यक असेल तर तपासणी,
उपचार, विलगीकरण इत्यादी नीट अवलंबावे.
अस्तेय ज्या वस्तूवर आपला अधिकार नाही ते ओरबाडणे. चोरी न करणे. सामाजिक ऋण
म्हणून काही सामाजिक संस्था जे सत्कार्य किंवा मदत करत आहे ते स्वतः सोबत दस
ु ऱ्यांनाही त्याचा
लाभ मिळावा याचे सगळ्यांनी भान ठे वावे.

343
 ब्रह्मचार्य : शरीराचा ओज म्हणजे ताकद व उत्साह प्रधान करते, जी आपली रोगप्रतिकारक
शक्ती वाढते त्याचा विनियोग वद्धि
ृ ग ं त कसा होईल व स्वतःचे, इतरांचे आरोग्य प्राप्ती होईल याचा
विचार होणे गरजेचे आहे .
अपरिग्रह: हव्यास करून जरुरीपेक्षा जास्त वस्तंच
ू ा संचय न करता गरजा कमी कराव्यात.
वरील यम अंतर्गत पाच नियमांचे पालन करून सदासर्वकाळ आदर्श नागरिक व्हावे.
अष्टांग योगाची दस
ु री पायरी, नियम अंतर्गत पाच उपअंगे स्वयंशिस्त शिकवते. शारीरिक,
मानसिक, आध्यात्मिक, शद्ध
ु ीकरण नियमांद्वारे यांचे पालन केल्याने तणावमक्
ु ती आरोग्याची प्राप्ती
होते, असा शास्त्राधार आहे .
शौच स्वच्छता, स्व-दे हाची आसक्ती, शरीराचे फाजील लाड न करता वाफ घेणे, सात्विक
अन्नाचे सेवन करणे, शारीरिक स्वच्छता, सोशल डिस्टं सिग
ं , तसेच घर व आसपासचा परिसर स्वच्छ
राखावा. काया, वाचा, मनाने दे खील कुणाला न रागवणे, द्वेष करणे, अपशब्द बोलणे टाळावे.
शरीरासोबत अंतकरण शुद्ध ठे वल्याने मनदे खील प्रसन्न राहते.
संतोष : असंतुष्ट, असमाधानी माणस
ू दःु खी राहतो. स्वतःबद्दल कृतज्ञ रहा. स्वीकारण्याच्या
भावनेने मन समाधानी शांत ठे वा.
तप : अंगीकृत उदात्तध्येय प्राप्ती, अथक परिश्रम घेऊन आपण सारे च कोरोनाविरोधी युद्धात
लढून ही महामारी संपुष्टात आणण्याचे तप करूयात.
स्वाध्याय : मानवाच्या जीवनात खरे ध्येय कोणते हे या काळात विचार केला असेल. हे विषद
करणाऱ्या ग्रंथाचे आध्यात्मिक ग्रंथाचे श्रवण, वाचन, मनन केल्याने शांत होईल.
ईश्वर प्रनीधान: ईश्वरावर एवढा विश्वास ठे वून आध्यात्मिक मार्गावर जाऊन प्रार्थना, जप,
नामस्मरण, पूजन इत्यादी सेवा ईश्वरार्पण करावे. त्याने मनाला उभारी येऊन मनावरचे मळभ निघून
जाईल
(७) अष्टांग योगात यमनियमानंतर आसनासंबंधी विवेचन केले आहे . आसन: मज्जासंस्था,
श्वसनसंस्था, रक्ताभिसरण संस्था, पचनसंस्था, स्नायू व ग्रंथी इत्यादी संस्था

$$$$$
आपल्या शरीरात आहे त. या सर्व संस्था आपल्यापरीने स्वतंत्ररित्या कार्यरत आहे त. परं तु या सर्वही
एकमेकांवर अवलंबून आहे त. त्यातील एका संस्थेने आपले कार्य नीट न केल्यास त्याचा परिणाम इतर
सर्व संस्थांवर व शरीरावर होतो तेव्हा काही विकार व अनारोग्य उद्भवते. या सर्वांवर उत्तम कामगिरी
योगाभ्यास सहाय्यक ठरतो. शरीर संवर्धन ध्यानात्मक आसनाच्या अभ्यासाने शरीरातील पांढऱ्या
पेशींना बळकटी दे ऊन कोरोना विरोधक म्हणन
ू वापर केला जाऊ शकतो. मनशक्ती स्थिर व
सकारात्मक ठे वू शकतो. छातीचा भाग विस्फारून वर-खाली ताणन
ू त्या अंतर्गत फुप्फुसाची कार्यक्षमता
वाढवन
ू त्याचे आरोग्य वाढवण्यास शरीरात कमी पडणारा ऑक्सिजन परु े शा प्रमाणात आवश्यकरित्या
शरीराला दे णे हे गरजेचे आहे . त्यासाठी ताडासन, भज
ु ंगासन, बद्धपद्मासन, शशांकासन, वक्रासन,
पवनमुक्तासन, मार्जारासान आणि सर्वांग सुंदर असे सूर्यनमस्कार सोबतीने काही सूक्ष्म व्यायाम

344
कुवतीप्रमाणे पंधरा ते वीस सेकंदापासून एक मिनिटपर्यंत स्थिर करू शकतो. परं तु तत्पूर्वी प्रशिक्षित
योगशिक्षक अथवा योग्य शिक्षिकेच्या मार्गदर्शनाखाली त्याचा सराव करावा.
८) प्राणायाम : शारीरिक प्रयोजनासोबत मानसिक व आध्यात्मिक प्रयोजनदे खील योगसाधना
साध्य करून दे ते. तो एक जीवनाचा क्रम असावा. फुफ्फुसातील अशद्ध
ु हवा दीर्घकाळ बाहे र जाऊन
फुफ्फुसे रिकामी होऊन शद्ध
ु हवा आत गेल्याने में दच
ू ी कार्यक्षमता वाढते. रक्तदाब कमी होऊन चिंता
कमी होऊन मानसिक समाधान व एकाग्रता निर्माण होते. नाडी शद्ध
ु ी होऊन प्राणशक्तीचा संचार सग
ु म
होतो. शरीरात प्राणवायू अधिक परु वठा होतो. रक्तशद्ध
ु ी होते. त्यामळ
ु े श्वसनमार्गाचा आजार म्हणन
ू
कोविडचा सोबतचे युद्धांत लढण्यासाठी प्राणायाम हे अति महत्त्वाचे अंग आहे . प्राणायामाची पूर्वतयारी
म्हणून काही Breathing Exercise हाताच्या साहाय्याने ऊर्ध्व ताण दे णे, छाती विस्फरणे इत्यादी क्रिया
झाल्यावर, फुफुसाला पुरेशा प्रमाणात ताण दिल्यानंतर प्राणायाम उत्तमरित्या होतो.
त्यामुळे कुवतीप्रमाणे भस्त्रिका, कपालभाती, शुद्धिक्रिया व चंद्रभेदन, सूर्यभेदन, शीतली,
सित्करी, भ्रामरी, प्राणायाम तसेच नाडीशोधन व उज्जयी म्हणजे गळा संकुचित करून मंद घोरण्याचा
आवाज श्वास घेताना व श्वास सोडताना सोबत करावा. प्रत्येक प्राणायामाची पाच ते सात आवर्तने
करावी.
९) सोबतीने ओंकाराचा अभ्यास करावा, ओंकार हा सर्व मंत्रांचा अग्रणी आहे . साडेतीन मंत्रांचा हा
मंत्ररूपी ओंकार महर्षी पतंजलींना ईश्वराचे प्रतीक म्हणून भावला याचा उच्चार अर्थ भावनेसह म्हणावा.
१०) पुढचे योगाचे महत्त्वाचे अंग धारणा ज्या ठिकाणी चित्त एकाग्र होईल तिथे मन एकाग्र
करून कोरोनाची असलेली भीती, नैराश्य, उदासीनता पळून जाऊन आपल्या शरीरात उत्साह, प्रेरणा
लढा दे त खंबीरता अंगी बाळगण्याचा प्रयत्न करावा आणि तशी धारणा करावी. ध्यान धारणेद्वारे
स्वतःचे विचार, मनातील भावना व शरीरातील आपल्या संवेदना यांचा त्रिवेणी संगम साधून या
विषाणूजन्य आजाराशी लढा द्यायचा, मन स्थिर खंबीर करायचे अशी

$$$$$
ध्यानात कल्पना करावी. मी कोरोनामुक्तच राहील. आदे शाचे पालन करून स्वतःला सुरक्षित ठे वेल
अशी खात्री बाळगायची. सर्व नकारात्मक विचार भावनांकडे साक्षी भावनेने पाहून दर्ल
ु क्षित करावे.
कोरोना या शब्दामुळेदेखील शरीरात तेव्हा संवेदना जाणवतात. जसे पोट दखु णे, छाती गच्च होणे,
शरीरात गरम वाफा जाणवणे इत्यादी अशा संवेदनांचा हसत स्वीकार करून त्या फार काळ टिकत
नाहीत; तसेच हा विषाणू पण आपल्या येथे फार काळ टिकणार नाही असा विचार करा. त्याने दिलासा
मिळून मन Relax होईल. आपल्या शरीरात शक्तिस्थाने आहे त या शक्तिस्थानांवर एकचित्त होऊन,
मन एकाग्र केल्यास हे शक्तिस्थान जागत
ृ होऊन प्रज्वलित होतात व नैसर्गिक योगऊर्जा साधकाला
प्राप्त होते. यात अनाहत, विशद्ध
ु चक्रावर म्हणजे छातीच्यामध्ये कंठाशी ध्यान केल्याने कोरोनासोबत
लढण्यास मदत होईल. त्यालाच चक्र उपासना असे दे खील म्हटले जाते. अशारीतीने मनामध्ये जर
आपण प्रत्येक क्षण हा आजार हद्दपार झालेला आहे , आपण पन्
ु हा नवीन तेजाने व जोशाने उन्नतीकडे
वाटचाल करत आहोत. मी समाधानी आहे , आनंदी आहे , तसेच 'सर्वे सन्तु निरामया' अशी दृढ भावना

345
ठे वल्यास सर्वजण आनंदी, सुखी होऊन सकारात्मकता वाढून ब्रह्मानंदी टाळी लागल्यापासून राहणार
नाही. योगाची शेवटची पायरी समाधी अवस्था गाठण्याचे समाधान मिळे ल.
११) काही यौगिक शद्धि
ु क्रियांचा अभ्यास मार्गदर्शनाखाली करण्याने दे खील या लढ्यात आपण
खंबीर तोंड दे ऊ शकतो. जलनेती, कंु जल (गळ
ु ण्या) इत्यादी शद्धि
ु क्रियांचा फायदा होताना दिसत आहे .
जलनेती वरचे शोधनिबंध जागतिक आरोग्यपरिषदे त गौरवशाली ठरत आहे व त्याचा मानसिक व
शारीरिक पातळीवर नक्कीच सकारात्मक परिणाम होत आहे . त्यासोबत हलका व सात्विक आहार
घेऊन स्वतःचे आरोग्य सरु क्षित राखता येईल, आत्मनिर्भर जगता येईल.
१२) अशारीतीने प्रत्येक कुटुंबावर कोरोनाच्या आघाताने तणाव निर्माण झाला आहे . आर्थिक
बाजारपेठ, शैक्षणिक वर्ष, त्यांचे मानसिक आरोग्य कोलमडले आहे त्यामुळे मन व शरीराचे खच्चीकरण
झाले आहे . शरीर सुदृढ ठे वण्यासाठी, आजारी न पडण्यासाठी पर्यायाने आर्थिक घडी अजून नवीस
पडण्यासाठी औषध उपचार व आर्थिक पेच त्याला सामोरे जाण्यापासून रोखण्यासाठी काही प्रमाणात
दष्ु परिणाम टाळण्यासाठी, स्वतःला या दृष्टचक्रापासून दरू ठे वण्यासाठी योगसाधनेचा सर्वांग सुंदर
अभ्यास करून अशी व्यायाम प्रणालीचा अवलंबन करणे ही काळाची गरज आहे . भौतिक गरज भागवून
केवळ तेवढ्यापुरताच सष्ृ टी, भौतिक सष्ृ टीचा उपयोग करून मानवाने आत्मज्ञान करून आपला
आत्मोद्धार करावा आणि हे केवळ योगसाधनेने शक्य आहे .

$$$$$

४५. कोरोनाचा शिक्षणव्यवस्थेवरील परिणाम

ं े , कोल्हापूर
- डॉ. अरुण शिद

कोरोना काळात विद्यार्थ्यांना साऱ्या शैक्षणिक क्षेत्रातील शिक्षण घेणे कसे अशक्य झालेले आहे
याची सांख्यकीय माहिती, ऑनलाइन शिक्षणपद्धतीतील त्रट
ु ी, एकूण कोरोनाचा शिक्षणव्यवस्थेवरील
परिणाम यामुळे मानवी क्षमता बेकार, बेकारीमुळे येणारी विषमता व असमानता वाढण्याचा धोका
आणि सर्व मुलांना शिक्षणाची समान संधी दे णे अशक्यप्राय झालेले आहे . अशाप्रकारे कोरोना काळातील
प्रतिबंधामुळे शिक्षणव्यवस्थेवरील गंभीर परिणाम याची माहिती या लेखात मिळते.
कोविड-१९ या विषाणूच्या जागतिक महामारीने मार्च २०२० पासून जग अक्षरशः ठप्प झाले
आहे . जगातील बहुतांश दे शांमध्ये सरकारने टाळे बंदी लागू केली व त्याची सुरुवातीच्या काळात कडक
अंलबजावणी केली गेली. महाराष्ट्रामध्ये १६ मार्च २०२० पासून शाळा-महाविद्यालये बंद करण्यात
आली. २२ मार्च २०२० पासून भारत सरकारने दे शभर कडक टाळे बंदी लागू केली. त्यामुळे जनजीवन तर
ठप्प झालेच; पण त्याचबरोबर आर्थिक, सामाजिक, शैक्षणिक, सांस्कृतिक वगैरे क्षेत्रांतील प्रत्येक

346
बाबींचे कामकाज बंद झाले. कोविड-१९ च्या महामारीचा आर्थिक व शैक्षणिक क्षेत्रांवर अत्यंत विपरित
परिणाम झाला. जन
ू २०२० पासन
ू राज्य व केंद्र सरकारने टप्प्याटप्प्याने टाळे बंदीमध्ये सवलत दे ण्यास
प्रारं भ केला. अर्थव्यवस्थेचे चक्र गतिमान करण्याचा प्रारं भ केला; परं तु कोरोनाच्या सामहि
ू क संसर्गाच्या
साधार भीतीमळ
ु े ऑगस्ट अखेरपर्यंत शिक्षणसंस्था पर्ण
ू तः बंद ठे वण्यात आल्या आहे त. कोरोनोचा
सर्वाधिक दष्ु परिणाम विद्यार्थी व शिक्षणक्षेत्रांवर झाला आहे .
कोरोनाची साथ व त्या नंतर लावण्यात आलेले प्रतिबंध यामळ
ु े जगभरातील अनेक दे शांमधील
१.६ अब्ज विद्यार्थ्यांचे शिक्षण धोक्यात आले आहे . कोरोनाच्या आर्थिक फटक्यामळ
ु े पढ
ु ील वर्षी २३.८
दशलक्ष विद्यार्थी शिक्षणच घेऊ शकणार नाहीत, असे संयुक्त राष्ट्रांनी म्हटले आहे . संयुक्त राष्ट्रांचे
सरचिटणीस अँटोनियो गट्रे स यांनी म्हटले आहे की, शिक्षण हा व्यक्तिगत विकासाचा पाया असून
समाजाच्या भवितव्यासाठी शिक्षण आवश्यक आहे . त्यातून अनेक संधी निर्माण होऊन असमानता
कमी होत जाते. सहिष्णू, ज्ञानाधिष्ठित समाज हे शाश्वत विकासाचे प्रमुख घटक आहे त. कोरोनाने
शिक्षणव्यवस्थेवर फार मोठा आघात केला आहे . जल
ु ै २०२० च्या मध्यावधीत १६० दे शांत शाळा बंद
असून त्याचा फटका १ अब्ज मुलांना बसला आहे . चार कोटी मुलांचे शिक्षण पूर्व प्राथमिक पातळीवरच
थांबले आहे . कोरोना व त्यानंतरचे निर्बंध, त्यातून आलेले आर्थिक नुकसान, शाळा बंद ठे वण्याची
आलेली वेळ यांतून २३.८ दशलक्ष विद्यार्थी शिक्षणापासून गळाले आहे त. मुले व महिला तसेच
इतरांनाही घरात राहावे लागत असून पालक व शिक्षक यांच्यावर ऑनलाईन शिक्षण सुरू

$$$$$
करण्याची वेळ आली. पण अनेक मुलांकडे मोबाईल व लॅ पटॉप नसल्याने त्यांना ऑनलाईन शिक्षणात
सहभागी होता येत नाही. कोरोना आधीच्या काळातही शाळे च्या वयातील २५ कोटी मुले शाळे बाहे र होती.
मध्य उत्पन्न गटात शिक्षणनिधीत १.५ लाख कोटींची कमतरता आहे .
जगातील विषमता दरू करण्यासाठी शिक्षणाची सर्वाधिक गरज असून शिक्षण हे समानता
निर्माण करू शकते. कोरोना महामारीमुळे भविष्यामध्ये सर्वसमावेशक, लवचिक व गुणवत्तापूर्ण
शिक्षणासाठी धाडसी पावले उचलण्याची गरज निर्माण झाली आहे . शारीरिकदृष्ट्या विकलांग,
अल्पसंख्यांक, वंचित, विस्थापित, शरणार्थी, गरीब, मागास व दर्ग
ु म भागातील विद्यार्थ्यांना कोरोना
महामारीने आलेल्या ऑनलाईन शिक्षणाचा जबरदस्त फटका बसत असन
ू ते मागे राहण्याची गंभीर
भीती निर्माण झाली आहे . रे डिओ, टे लिव्हिजन आणि ऑनलाईन वर्गांच्या माध्यमांतन
ू शिक्षकांनी व
शिक्षणसंस्थांनी सर्वोत्तम प्रयत्न करूनसद्ध
ु ा विद्यार्थी शिक्षणापासन
ू बाहे र आहे त. सध्या आम्ही एका
अशा पिढीच्या विनाशाचा अनेक सामना करीत आहोत, जी मानवी क्षमतांना बेकार करीत आहे की
जिच्यामळ
ु े येणाऱ्या दशकांमध्ये आमच्या प्रगतीवर विपरित परिणाम होईल आणि मोठी विषमता व
असमानता वाढू शकेल, असे संयक्
ु त राष्ट्रांच्या महासचिवांनी सांगितले आहे (द. वायर, दि. ४ ऑगस्ट
२०२०).
कोरोना महामारी रोखण्यासाठी अवलंबलेल्या टाळे बंदीने उद्योग व्यवसाय, कारखाने,
व्यापारउदीम, उत्पादन, दळणवळण वगैरे दीर्घकाळ ठप्प झाले. अनेकांचे रोजगार बुडाले. अनेकांचे

347
उत्पन्न घटले. निम्न आर्थिक उत्पन्न गटातील लोकांच्या दै न्यवस्थेला तर पारावर राहिला नाही. याचा
थेट परिणाम शिक्षणव्यवस्थेवर झाला. यनि
ु सेफच्या सर्वेक्षणानस
ु ार या महामारीमळ
ु े ९.४ दशलक्ष
विद्यार्थी हे शिक्षणापासन
ू कायमचे दरु ावणार आहे त, ऑनलाईन शिक्षणासाठी लागणाऱ्या
सोयीसवि ु धा, संगणक, स्मार्टफोन, टॅ क्स, इंटरनेट सवि
ु धा वगैरेंचा खर्च बहुसंख्य कुटुंबांना परवडणारा
नाही. त्यामळ
ु े लोकसंख्येमधील निम्म्यापेक्षा अधिक समह ू शिक्षणापासन ू वंचित राहत आहे .
कोरोना महामारीमळ
ु े शाळा, महाविद्यालयांचे नियमित अध्ययन अध्यापन सरू
ु करणे शक्य
नाही म्हणन
ू शासनाने 'शाळा बंद - शिक्षण सरू
ु ' हे धोरण अवलंबिले आहे . त्यानस
ु ार शाळा,
महाविद्यालयांचे वर्ग प्रत्यक्षामध्ये सुरू होणार नसले तरी ई-लर्निंग शिक्षणप्रक्रिया सुरू राहील. शिक्षक
ई-कंटें टची निर्मिती करून ऑनलाईन प्रणालीद्वारे विद्यार्थ्यांना पाठवतील, त्यांच्याशी संवाद साधतील
व कोविडची साथ आटोक्यात येईपर्यंत साधारणपणे या पद्धतीने शिक्षण चालू ठे वण्याचा सरकारचा
मानस आहे .
ऑनलाईन शिक्षणाचा मोठा बोलबाला होत असला तरी यामध्ये अनेक अडचणी आहे त.
तंत्रज्ञान कितीही प्रगत असले तरी, दर्जेदार स्मार्टफोन, इंटरनेट जोडणी, इंटरनेटचा वेग यांसारख्या
अनेक समस्यांना ग्रामीण भागात तोंड द्यावे लागत आहे . इ-कंटें टची निर्मिती, त्यांचा दर्जा,
अध्यापनाच्या नावीन्यपूर्ण कल्पना, त्यासाठी आवश्यक तंत्रज्ञानावर प्रभुत्व, त्याचे वितरण,
शिक्षकाच्या मानसिकतेत बदल, त्यांचे प्रशिक्षण यांसारख्या बाबींवर सध्या काम

$$$$$
होण्याची नितांत आवश्यकता आहे . दर्दैु वाची गोष्ट म्हणजे या संदर्भातील कोणतीही
पूर्वतयारी/प्रशिक्षण नसताना केवळ मोबाईलच्या माध्यमातून काही ध्वनिचित्रफिती, पीडीएफ
साहित्य, ऑडिओ व्हिडिओ सामग्री यांचे वितरण केले जाते. 'दीक्षा' अॅपवरील अध्ययन सामग्रीचा
सर्रास वापर केला जातो. त्यामुळे इ-अध्यापनाच्या पद्धती व दर्जा यांवर एकूणच प्रश्नचिन्ह निर्माण
झाले आहे .
विद्यार्थ्यांसाठी ई-लर्निंगचा हा प्रयोग अनपेक्षितपणे व पहिल्यांदाच त्यांच्यासमोर उभा
ठाकला आहे . ऑनलाईन शिक्षण हा विद्यार्थ्यांसाठी पूर्णतः नवा अनुभव आहे . तंत्राधारित दरू स्थ
शिक्षणात शिक्षकांनी कसे शिकवायचे, याचे धडे शिक्षक गिरवू लागले आहे त. त्यांना याबद्दल शासन,
शिक्षण क्षेत्रातील व शीर्षसंस्था व इतर संघटनांकडून काही एक मार्गदर्शनपर सूचना प्रसारित केल्या
जातात. परं तु विद्यार्थ्यांनी कसे शिकायचे, याबद्दल शास्त्रीय दृष्टिकोन विकसित करणारे कोणतेही
प्रयत्न झाले नाहीत. वर्गात इतर मित्रमैत्रिणींसोबत दं गामस्ती करीत, शिक्षकांशी संवाद करीत
हसतखेळत शिकण्याऐवजी आपल्या घराच्या एका कोपऱ्यात एकट्याने बसन
ू 'झम
ू /गग
ु ल मीटिंग'वर
स्वतःला 'म्यूट' करून शिकत ठे वणं या पर्ण
ू पणे नव्या अनभ
ु वाला विद्यार्थी सामोरे जात आहे त.
विद्यार्थ्यांना एखादा विषय नीट समजत नसेल, कंटाळवाणा होत असेल, लक्ष लागत नसेल तर
ऑनलाईन वर्गात त्यांचं लक्ष भरकटून जाणं व त्यांनी दस
ु रं च काही तरी करीत बसणं हे सहज शक्य
आहे . विद्यार्थ्यांचा ई-लर्निंगमध्ये रस वाढावा यासाठी शिक्षकांनी नवनवीन प्रयोग करणे, अभिनव
कल्पना वापरणे त्यासाठी तंत्रज्ञानाचे साहाय्य घेणे आवश्यक झाले आहे . उदा. संपूर्ण एक तासाचे

348
व्याख्यान १५ मिनिटांच्या तीन-चार तुकड्यांमध्ये विभागून मध्यंतरात प्रश्नोत्तरे , स्पर्धा, विद्यार्थ्यांचे
सादरीकरण, असाइनमें ट्स, परू क संदर्भांचे उल्लेख, चर्चा इत्यादी अभिनव कल्पनांचा उपयोग करून
विद्यार्थ्यांसाठी ऑनलाईन शिक्षण रं जक करण्यासाठी प्रयत्न करावे लागणार आहे त. आपल्या
विषयाशी संबंधित छोट्या छोट्या ध्वनिफिती बनवन
ू त्या विद्यार्थ्यांना पाठविणे आणि त्यांच्या
सवडीने दिवसभरात बघायला सांगणे यांसारखा प्रयोग करायला लागणार आहे .
ऑनलाईन शिक्षणासाठी गॅजेट्स वापरत असल्याने विद्यार्थ्यांचा ‘स्क्रीन टाइम' मोठ्या
प्रमाणात वाढलेला आहे . सतत स्क्रीनसमोर राहिल्याने डोळ्यांवर ताण येणं, मानसिक थकवा येणं,
पुरेशी शांत झोप न लागणे, एकाच स्थितीत अनेक तास बसल्याने अंगदख
ु ी, पाठदख
ु ी असे शारीरिक व
मानसिक परिणाम मुलांना जाणवू लागतात. हे होऊ नये यासाठी दोन वेगवेगळ्या 'स्क्रीन टाइम्स'च्या
काळात मुलांना पुरेशी सुट्टी घ्यायला लावणं आणि त्या काळात काही शारीरिक हालचाली, आनंददायी
उपक्रम करायला लावणं हे पालकांचं काम आहे . त्यासाठी पालकांची प्रत्यक्ष उपस्थिती, एकाग्रता व
त्यांची मानसिकता ही महत्त्वाची आहे . ऑनलाईन शिक्षणातील एक महत्त्वाची समस्या म्हणजे
विद्यार्थ्यांची उपस्थिती व मनःस्थिती. बऱ्याच वेळेला विद्यार्थी कोर्ससाठी लॉगइन करून व्हिडिओ
बंद/म्यूट ठे वून इतर काही तरी करीत

$$$$$
असतात. तसे न होऊ दे ता, त्याला ई-लर्निंगमध्ये सामावून घेणे आवश्यक आहे . इथेच शिक्षकाचे कसब
पणाला लागणार आहे .
आणखी एक महत्त्वाचं आव्हान म्हणजे मुलं ऑनलाईन जगात सुरक्षित राहतील याची
काळजी घेणं. मुलांचा गॅजेट्सचा वापर जसजसा वाढत जाईल तसतशी ऑनलाईन जगातील जोखीमही
वाढत जाणार आहे . इंटरनेटवरील अश्लील संकेतस्थळे , अर्धनग्न चित्रे, फसवेगिरी, तोतयेगिरी, खेळ,
मोहमयी गोष्टी अशा अनेक गोष्टींना मुले सहज बळी पडू शकतात. यासाठी पालकांनी सतत जागरूक
राहणं व आवश्यक उपायांची अंमलबजावणी करणं आवश्यक आहे .
ऑनलाईन शिक्षणाचे शारीरिक व मानसिक प्रभाव पाहून मानव संसाधन विकास मंत्रालयाने
'प्रज्ञाता' या नावाने डिजिटल संख्या आणि वेळ ठरवून दिलेली आहे त. यामध्ये इयत्तानिहाय
ऑनलाईन क्लासेसची संख्या आणि वेळ ठरवून दिलेली आहे त. विद्यार्थ्यांसाठी शारीरिक उपक्रम,
खेळ, पालकांसाठी सूचनाही यामध्ये दिलेल्या आहे त.
ऑनलाईन शिक्षणामळ
ु े 'स्क्रीन टाइम' चर्चेमध्ये आलेला आहे . 'स्क्रीन टाइम' म्हणजे मुले २४
तासांमधील किती वेळ मोबाईल, टी.व्ही. लॅ पटॉप, टॅ बलेट इत्यादी गॅजेट्सच्या वापरांसाठी घालवितात
ं
तो वेळ. 'अडोलसंट ब्रेन कॉग्रिटिक डेव्हलपमें ट' नावाच्या एका अभ्यासात म्हटले आहे की, ज्या मुलांचा
स्क्रीन टाइम दिवसाला दोन तासांहून कमी असतो, जी किमान ६० मिनिटे शारीरिक व्यायाम करतात
आणि ९ ते ११ तास झोपतात त्यांची निर्णयक्षमता अधिक चांगली असते. अमेरिकन अॅकॅडमी ऑफ
पीडियाट्रिक्सने मुलांच्या स्क्रीन टाइमच्या अनुषंगाने काही मार्गदर्शक सूचना प्रसारित केल्या आहे त.
त्यानुसार (१) १८ महिन्यांखालील मुलांनी स्क्रीनचा वापर अजिबात करू नये. (२) १८ ते २४ महिन्यांच्या

349
मुलांना पालकांनी उच्च गुणवत्तावालेच कार्यक्रम दाखविले पाहिजेत. (३) २ ते ५ वर्षांमधील मुलांनी
जास्तीत जास्त एका तासापेक्षा अधिक वेळ स्क्रीनचा वापर करू नये. (४) सहा वर्षांवरील मल
ु ांसाठी
स्क्रीन पाहण्याचा वेळ मर्यादित असला पाहिजे. मल
ु ांना खेळ, शारीरिक हालचाली, झोप व इतर
कामांसाठी परु े सा वेळ असला पाहिजे.
सध्या ऑनलाईन शिक्षणामळ
ु े मल
ु ांचा स्क्रीन टाइम खप
ू वाढला आहे . त्याचा मल
ु ांवर
दष्ु परिणाम होऊ शकतो. जास्त वेळ स्क्रीनवर पाहिल्याने डोळ्यांच्या पढ
ु ील तक्रारी होऊ शकतात
डोकेदख
ु ी, डोळे बारीक करून पडद्याकडे पाहणे, डोळे लाल होणे, डोळ्यांत जळजळ होणे, नजर कमजोर
होणे, त्यामुळे चष्मा लागणे, नंबर वाढणे इत्यादी. ज्या मुलांना स्क्रीनवर जास्त वेळ बसावे लागते
त्यांनी अँटी ग्लेयर चष्म्याचा वापर करणे हितावह आहे .
मुले जर जास्त वेळ स्क्रीनसमोर राहिली तर त्यांच्यावर मानसिक दष्ु परिणाम होऊ शकतात.
काही अभ्यासांनुसार सहा ते सात तासांपेक्षा अधिक वेळ मुले स्क्रीनसमोर राहिल्यास त्यांच्यावर
मानसिक दष्ु परिणाम होतात. यामध्ये प्रामुख्याने चंचलता, अस्थिरता, एकाग्रता न होणे, चिडचिड,
जिज्ञासावत्ृ ती कमी होणे, मित्रांपासून तुटलेपण, आत्मसंयमाचा अभाव इत्यादी समस्या निर्माण होऊ
शकतात. अर्थात, मुले स्क्रीनवर काय पाहत आहे त यावरही हे मानसिक

$$$$$
प्रभाव अवलंबून आहे त. वरील सर्व बाबींचा शिक्षणक्षेत्रातील सर्वच लाभार्थ्यांनी, विशेषतः धोरणकर्ते,
विद्यार्थी व पालक यांनी गंभीरपणे विचार करण्याची गरज आहे . वरील चर्चा मध्यम व श्रीमंत वर्गातील
विद्यार्थ्यांची आहे , ज्यांच्याकडे ऑनलाईन शिक्षण घेण्यासाठी संसाधने उपलब्ध आहे त.
शाळा बंद झाल्यामुळे गरीब, श्रमिक, वंचित घटकांमधील मुलांच्यावर होत असलेल्या
परिणामांची चर्चा अभावानेच होत आहे . ग्रामीण, दर्ग
ु म भागात इंटरनेट सुविधा, त्याच्यासाठी पालकांची
आर्थिक क्षमता या दोन्हीही बाबी नसल्याने तेथील विद्यार्थी, पालक हे ऑनलाईन शिक्षण, ई-लर्निंग
वगैरेंपासून अद्याप कोसो मैल दरू आहे त. या संदर्भात एक बातमी खूप बोलकी आहे . महाराष्ट्र सरकारने
नंदरु बार जिल्ह्यातील आदिवासी मुलामुलींसाठी तोरणमाळ येथे आंतरराष्ट्रीय दर्जाची शाळा सुरू केली
आहे . या शाळे च्या दहावी इयत्तेचा पहिल्या तक
ु डीचा निकाल बोर्डाने ऑनलाईन जाहीर केला. त्याचा
विद्यार्थ्यांना गंधही नव्हता. शेवटी शिक्षकांनी दहा-बारा दिवसांनंतर डोंगरदऱ्यांत, पाड्यांवर जाऊन
आदिवासी मुले-मुली शोधून त्यांच्या हाती ऑनलाईन गुणपत्रिका दिल्या तेव्हा त्यांना आपण उत्तीर्ण
झाल्याचे समजले (दै . लोकसत्ता, दि. ११ ऑगस्ट २०२०). अनेक डोंगराळ, दर्ग
ु म भागांत आदिवासींच्या
पाल्यांवर कोकणात, महाराष्ट्राच्या दरू दरू च्या ग्रामीण भागात इंटरनेट व आधनि
ु क सवि
ु धा नसल्याने
हजारो विद्यार्थी ऑनलाईन शिक्षणापासन
ू वंचित आहे त. काही सामान्य कुटुंबातील पालकांकडे साधे
फोन आहे त. स्मार्टफोनची साक्षरता व त्यावरून ऑनलाईन शिक्षण घेण्याची पद्धत यांची मल
ु ामल
ु ींना,
पालकांना नीट माहिती नाही. काही गरीब कुटुंबातील मल
ु ांनी ऑनलाईन शिक्षणासाठी स्मार्ट फोन
नसल्याने व तो घेण्याची पालकांची कुवत नसल्याने आत्महत्या केल्याच्या अत्यंत दर्दैु वी घटना
घडल्याच्या बातम्या प्रसिद्ध झाल्या होत्या. गरीब, वंचित घटकांतील विद्यार्थ्याच्या भावात्मक,
मानसिक व सामाजिक, आर्थिक, कौटुंबिक स्तराचा विचार ऑनलाईन शिक्षणप्रणालीमध्ये दर्दैु वाने

350
मागे पडला आहे व समाजातील खूप मोठा घटक शिक्षणापासून बाहे र फेकला जात आहे , हे एक दःु खद
वास्तव आहे .
राष्ट्रीय पातळीवर तसेच राज्य पातळीवर ऑनलाईन शिक्षणासाठी आवश्यक संसाधनांच्या
उपलब्धीचे काही अभ्यास झाले आहे त. त्यातन
ू ग्रामीण भागातल्या २० ते २७ कुटुंबांकडे स्मार्टफोन,
इंटरनेट इत्यादी सवि
ु धा उपलब्ध आहे त. ५ ते १८ या वयोगटातील विद्यार्थी असलेल्या केवळ ११.५%
कुटुंबांमध्ये संगणक व इंटरनेट सवि
ु धा आहे त. 'अॅक्टिव्ह टीचर्स फोरम' या शिक्षकगटाने 'डिजिटल
अॅक्सेल' हे राज्यस्तरीय सर्वेक्षण केले. त्यानस
ु ार राज्यातल्या जिल्हा परिषदे च्या शाळांमधील ३७%
पालकांकडे स्मार्ट फोन असून यातील अवघ्या २७% पालकांच्या स्मार्टफोनला इंटरनेट सवि
ु धा आहे .
त्यामुळे ऑफलाईन विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणाचे काय, हा मोठा प्रश्न निर्माण झाला आहे .
टाळे बंदीच्या काळात व ऑनलाईन शिक्षणव्यवस्थेमध्ये काही मुलींचे शिक्षण कायमचेच बंद
होण्याचा धोका निर्माण झाला आहे . कोरोना टाळे बंदीपूर्वी जानेवारी २०२० मध्ये युनिसेफ

$$$$$
आणि सेंटर फॉर बजेट पॉलिसी स्टडीजच्या अहवालानुसार १५ ते १८ वयोगटातील ४०% मुली आजही
शिक्षणापासून दरू आहे त. यातील ३०% मुलींनी त्यांच्या आयुष्यात शाळे त कधी पायही टाकलेला नाही.
कोरोनाकाळातील टाळे बंदीमुळे हजारो लोकांचे, श्रमिकांचे रोजगार बड
ु ाले आहे त. त्यांच्या
उपजीविकेचा प्रश्न गंभीर बनला आहे . हजारो गरीब, श्रमिक लोकांनी महानगरे सोडून आपल्या गावांकडे
स्थलांतर केले आहे . तेथे त्यांच्या उपजीविकेसाठी कोणतेही साधन उपलब्ध नाही. त्यामुळे हजारो
लोकांच्या उदरनिर्वाहाचा, भुकेचा प्रश्न गंभीर बनला आहे . अशा परिस्थितीत या भुकेकंगाल, गरीब,
कष्टकरी वर्गातील मुलामल
ु ींच्या शिक्षणावर व भवितव्यावर अंधार पसरलेला आहे . 'पोटाला खायलाच
काही नाही, शिक्षणाचे काय घेऊन बसलात' असा प्रश्न विचारणारे हजारो लोक हे आजचे भयानक
वास्तव आहे . यामुळे श्रमिक, गरीब मुलांचे शिक्षण अर्ध्यावरच सुटण्याची शक्यता निर्माण झाली आहे .
मुलींना उच्च शिक्षण न दे ता त्यांचे लग्न करण्याकडे पालकांचा कल होण्याची शक्यता आहे . त्यामुळे
कोरोनाने गरीब मुलींच्या आयुष्याचेच लॉकडाऊन केले की कार्य, अशी साधार भीती निर्माण होत आहे .
मुलींचे शिक्षण अर्धवट सुटू नये, यासाठी शासनाने विशेष लक्ष दे ण्याची गरज आहे . गरीब मुलींच्या
शिक्षणासाठी विशेष शैक्षणिक शिष्यवत्ृ ती दे णे, 'सुकन्या ठे व योजना', 'माझी कन्या भाग्यश्री' अशा
योजनेतील रक्कम मुलींच्या शिक्षणाकडे वळविणे, पालकांशी संवाद साधून समुपदे शन करणे, त्यांच्या
चरितार्थाचे प्रश्न सोडविणे, मानसिकता बदल करणे, ऑनलाईन शिक्षण घेता यावे म्हणन
ू वंचित
वर्गातील मल
ु ामल
ु ींना शासनाने शैक्षणिक संसाधने व इंटरनेट सवि
ु धा उपलब्ध करून दे णे, त्यांना विशेष
प्रशिक्षण दे णे यांसारखे अनेक उपाय यद्ध
ु स्तरावर योजावे लागतील.
कोरोना महामारीमळ
ु े शाळा-महाविद्यालये बंद असल्यामळ
ु े सरकारने अभ्यासक्रम १० ते १५%
कमी केला आहे . मानव संसाधन विकास मंत्रालयाने ऑनलाईन शिक्षणाबाबत मार्गदर्शक पस्ति
ु का
प्रसिद्ध केली आहे . त्यामध्ये ऑनलाईन शिक्षणाबाबत चार संभाव्य पद्धती सांगितलेल्या आहे त. (१)
पूर्णऑनलाईन (ज्यात ऑनलाईन सत्रे घेतली जातील आणि चर्चा होतील), (२) अंशतः ऑनलाईन
(ज्यामध्ये साहित्य ऑनलाईन शेअर केले जाईल व त्यावर ऑफलाईन काम होईल, (३) दरू दर्शनच्या

351
माध्यमातून इयत्तावार व विषयवार मार्गदर्शन (४) रे डिओच्या माध्यमातून मार्गदर्शन. या चार
पद्धतींमळ
ु े शिक्षक विद्यार्थी संवादाच्या फरकामळ
ु े गण
ु ात्मक असमानता निर्माण होण्याचा धोका आहे .
शिक्षणाबाबतचा कोणताही धोरणात्मक निर्णय घेताना 'सर्व मल
ु ांना समान संधी' या घटनेतील
मार्गदर्शक तत्त्वांना अनस
ु रूनच घेतला पाहिजे. त्यामळ
ु े ऑनलाईन शिक्षण परु स्कृत करताना सर्वांना
समान संधी मिळे ल यासाठी आवश्यक पायाभत
ू सवि
ु धा, संसाधने सर्व मल
ु ांपर्यंत कशी पोहोचतील,
त्यासाठीच आर्थिक तरतद
ू , शासनाचा कृतिआराखडा काय आहे , याबाबत अद्यापपर्यंत कोणताही
निर्णय झाला नाही. त्यामळ
ु े परु े शा तयारीच्या व सवि
ु धांच्या अभावी ऑनलाईन शिक्षणाचा डोलारा
कोसळण्याची शक्यता आहे व त्याची खूप मोठी किंमत

$$$$$
दे शाच्या भवितव्याला भोगावी लागेल. कोरोनाने शिक्षणात निर्माण केलेली विषमता ही सामाजिक
विषमतेचे कारण ठरू नये, यासाठी शासनाने व समाजाने जाणीवपूर्वक व गांभीर्याने प्रयत्न केले
पाहिजेत. 'संधीची व दर्जाची समानता’ प्रस्थापित करीत ‘सामाजिक न्याय' प्रत्यक्षात आणला पाहिजे.
तरच 'स्वातंत्र्य', 'समता', 'बंधुता' व 'व्यक्तीची प्रतिष्ठा' हे आपले संविधानिक स्वप्न साकार होईल.

352
$$$$$

४६. कोरोना : विद्यार्थी आणि शिक्षण

- प्रा. डॉ. महे श खरात, वैजापरू , औरं गाबाद

कोविड-१९ च्या काळात भारतामध्ये विशेषतः छोटी शहरे व ग्रामीण भागात प्राथमिक,
माध्यमिक, उच्च शिक्षणाची महाविद्यालये, इ. ठिकाणी शिक्षणव्यवस्था राबविणे अशक्य झालेले
आहे . शिक्षणासाठी शिक्षक, प्राध्यापक यांना आधुनिक तंत्रज्ञानाची साधने उपलब्ध होणे दरु ापास्त
झालेले आहे . शिक्षणाभावी विद्यार्थी व समाजाची अपरिमित हानी कशी होणार आहे . याची माहिती या
लेखात मिळते.
शिक्षणाला मानवाचा तिसरा डोळा समजले जाते. शिक्षण घेतल्यामुळे माणसातील पशुत्व दरू
होते. निरक्षर माणस
ू साक्षर झाला की त्याला आपलं जीवन सक्षम करण्याचा आत्मविश्वास येतो.
म्हणून की काय, महात्मा जोतिराव फुले यांनी म्हटले होते की, विद्येविना मती गेली, मतीविना नीती
गेली, नीतीविना गती गेली, गतीविना वित्त गेले, वित्ताविना शूद्र खचले, इतके अनर्थ एका अविद्येने
केले. म्हणजेच शिक्षण नसेल तर माणसाची अवस्था काय होऊ शकते, याचे अत्यंत मार्मिक चित्रण
महात्मा जोतीराव फुले यांनी केलेली दिसून येते. शिक्षण घेतल्यामुळे माणूस प्रगतीच्या टोकावर पोहोचू
शकतो. चांगलं आणि वाईट दोन्ही अंगाने माणूस जाऊ शकतो. नवनवे शोध तो शिक्षणामळ
ु े च लावू
शकतो. भौतिक प्रगतीच्या अति उच्च टोकावर जाऊ शकतो. ही किमया केवळ शिक्षणामुळे शक्य झाली
आहे . शिक्षणामळ
ु े च नवनवीन रोगांवर औषध निर्माण होऊ शकते आणि असाध्य वाटणारे रोगी
आटोक्यात येतात. नवे नष्ट होतात. covid-19 हा विषाणू पूर्णपणे नष्ट होईल, पण त्यासाठी काही
अवधी जावा लागेल हे समजून घेतले पाहिजे. तोपर्यंत हा विषाणू किती आणि कसे नुकसान करतो, हे
सांगणे अवघड नसले तरी त्याचा परिणाम दरू गामी सर्व क्षेत्रांवर होणार आहे . त्यातून शिक्षण क्षेत्रही
वाचलेले नाही.
covid-19 चा काळ : भारतामध्ये साधारणपणे २२, २३ मार्चपासून लॉक डाऊन करण्यात आले.
केवळ भारतातच नव्हे , तर साऱ्या जगामध्ये माणूस आज संकटामध्ये अडकलेला आहे . आज जागतिक
महामारी सुरू आहे . कोरोना नावाचा विषाणू चीनमधून साऱ्या जगामध्ये पसरला तसा तो आपल्या
दे शामध्येही पसरला. या विषाणूमुळे सारे मानवी व्यवहार ठप्प झाले आहे त. साहित्य, समाज आणि
संस्कृतीवर या कोरोनाचा परिणाम झालेला दिसतो. छोटे -मोठे व्यवसाय करणारे व्यावसायिक, कंपनीत

353
काम करणारे मजूर, चहा विकणारे विक्रेते, हॉटे ल चालवणारे , वर्तमानपत्र चालवणारे , प्रकाशन व्यवसाय
करणारे प्रकाशक याबरोबरच शिक्षण क्षेत्रावर कोरोनाचा प्रादर्भा
ु व मोठ्या प्रमाणावर दिसन
ू येतो.
कोरोना या संकटाचा परिणाम अखिल मानवी जातीवर झालेला आहे . कोरोना आणि Covid 19 हे विषाणू
माणसाच्या जिवावर उठले आहे त. कोरोनापेक्षाही Covid-19 अधिक घातक आहे . covid-19 ने अनेक
प्रश्न निर्माण केले आहे त. त्या प्रश्नांना सामोरे जाताना मती कंु ठित व्हावी असे झाले आहे .

$$$$$
शिक्षण: प्रत्येक दे शाची शैक्षणिक व्यवस्था वेगवेगळी असते. शिक्षणासमोरचे प्रश्न वेगवेगळे
असतात पण covid-19 मुळे सर्व दे शांसमोर कमी-अधिक फरकाने शिक्षणाच्या क्षेत्रात सारखेच प्रश्न
उभा राहिले आहे त. आज आपल्या दे शापुरते मत नोंदवायचे झाले तर प्राथमिक शिक्षण, माध्यमिक
शिक्षण, उच्च माध्यमिक शिक्षण आणि उच्च शिक्षण असे वर्गीकरण केले जाते. सर्व पातळ्यांवर या
विषाणूंचा परिणाम जाणवतो. लहान मुलांना शिकवायचे कसे? त्यांच्या शाळा कशा सुरू करायच्या?
त्यांचे प्रवेश कसे होणार? दहावी-बारावीच्या निकालाची सत्यता, पदवी व पदव्युत्तर स्तरावरील परीक्षा
कधी होणार? त्यांचे निकाल कधी लागणार? प्रवेश प्रक्रिया कधी होणार? त्यांचे नवीन शैक्षणिक वर्ष
कधी सुरू होणार? हीच परिस्थिती थोड्याफार प्रमाणात सर्वच वर्गाची आहे . त्यातल्या त्यात पालकांच्या
दृष्टीने दहावी, बारावीची वर्षे महत्त्वाची मानली जातात. काही विद्यार्थी दहावीला जाणार आहे त. आणि
काही विद्यार्थी दहावीची परीक्षा पास होणार आहे त. दहावीची परीक्षा पास होणारे विद्यार्थ्यांना
मेडिकलला किंवा इंजीनिअरिंगला जाण्याचा वेध लागला आहे . या पार्श्वभम
ू ीवर ऑनलाइन पद्धतीचे
क्लासेस अनेक खाजगी क्लासेसवाल्याने सुरू केले आहे त. त्याचा परिणाम मुलांच्या संवेदनशील
मनावर फार मोठ्या प्रमाणावर होत आहे . साहजिकच गरज लक्षात आल्यामुळे निरनिराळे अॅप
बाजारात आले आहे त. त्याचा वापर क्लासेसवाले आणि शैक्षणिक संस्था सुद्धा करताना दिसतात.
यामध्ये मुलांच्या मनाचा कुणीच विचार करताना दिसत नाही. अॅपच्या माध्यमातून क्लासेसचे वर्ग
आहे त. चार चार, पाच तास विद्यार्थी मोबाईलसमोर बसत आहे त. त्यांचे डोळे दख
ु त आहे त. डोळ्यांतून
पाणी येत आहे . डोकं बधिर झाल्यासारखं झालंय. अशी मुलं चिडचिडी, रागीट बनताहे त. आता तर या
मुलांमध्ये चिडचिडेपणा इतका वाढला आहे की, हा आटोक्यात नाही आला तर या मुलाच्या आरोग्याचा
प्रश्न उभा राहणार आहे . पैसा मिळवणे हे च क्लासेसवाल्यांचे धोरण असल्यामुळे ते कोणत्याही मार्गाचा
अवलंब करून पालकांच्या गळी ऑनलाइन शिक्षणाचे महत्त्व उतरवत आहे त. मात्र, या शिक्षणामुळे
नजीकच्या काळात अनेक प्रश्न निर्माण होणार आहे त. ते पण ध्यानात घेतले पाहिजे. हे शिक्षण सरू
ु
असेच राहिले तर त्याचा फार मोठा परिणाम नजीकच्या काळात आपल्या मल
ु ांना भोगावा लागणार
आहे . दृष्टी जाण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. में दम
ू ध्ये ग्रहण करण्याची क्षमता कमी होईल आणि
साहजिकच पालकांना अपेक्षित असणारी मल
ु ं ऑनलाईन शिक्षणामळ
ु े तयार होणार नाहीत. जी मल
ु ं
ऑनलाईन शिक्षण घेऊन परीक्षेसाठी सज्ज होतील ती मल
ु ं ऐन परीक्षेच्या वेळेस ताण न सहन झाल्याने
परीक्षेला सामोरे जातील का? ती भावनाशन्
ू य, संवेदनाहीन तयार होतील हा खरा प्रश्न आहे . अजन
ू ही
बारावीमध्ये शिकणारी मुलं 'नीट'ची परीक्षा कधी होणार, आयआयटीची परीक्षा कधी होणार याची वाट
पाहात बसले आहे त. नीट किंवा आयआयटीच्या परीक्षा झाल्या नाहीत तर त्यांचे भविष्य अधांतरी

354
टांगलेलं आहे याची चिंता त्यांच्याप्रमाणेच त्यांच्या पालकांनाही भेडसावत आहे . दहावी बारावीच्या
परीक्षा झाल्या असल्या, तरी अनेक राज्यांमध्ये एक दोन पेपर राहिले आहे त. आता जे पेपर मल
ु ांनी
लिहिले आहे त ते तपासले तरी आहे त

$$$$$
का? आणि त्यातलं सत्यता कितपत खरी आहे , याविषयी शंका निर्माण झाली आहे . उद्या निकाल
लागले जातील. 'सीबीएसई' चे दहावी-बारावीचे निकाल लागले आहे त. स्टे ट बोर्डचे निकाल लागणार
आहे त. त्यावर पुढील वर्गांचे प्रवेश होतील, पण विदयार्थ्यांना अध्यापन करण्याचा प्रश्न हा प्रश्नच
राहील.
उच्च शिक्षण : आज प्रामुख्याने covid-19 मुळे उच्च शिक्षण समोर अनेक प्रश्न निर्माण झाले
आहे त. विद्यापीठ अनुदान आयोग, सर्व विद्यापीठे विद्यापीठांतर्गत महाविद्यालये, कुलपती आणि
शासन यांच्यामध्ये समन्वय असणे गरजेचे आहे . पण हा समन्वय हरवल्यामुळे विद्यापीठ अनुदान
आयोगाची अनेक सर्क्युलर निघत आहे त. त्यांनीही ऑनलाईन शिक्षणावर व ऑनलाईन कोर्सेसवर भर
दिला आहे . साधारण गेल्या दोन-तीन महिन्यांत पंचवीस लाख विद्यार्थी ऑनलाईन शिक्षण घेत आहे त.
असे विद्यापीठ अनुदान आयोग सांगत आहे . मात्र, आपल्या दे शात चार कोर्टाच्या आसपास विद्यार्थी
शिक्षण घेत आहे त. त्यातील पंचवीस लाख विद्यार्थी ऑनलाईन आहे त. म्हणजे किमान पाच किंवा
सात टक्के विद्यार्थी शिक्षण घेत आहे त. बाकीच्या विद्यार्थ्यांचे करायचे काय हो प्रश्न covid-19
निर्माण केला आहे .
सर्व विद्यापीठात शिक्षण घेणारे लाखो विद्यार्थी आज आपल्या गावी गेले आहे त. शहरातले हे
विद्यार्थी एकदम गावावर आल्यामुळे गावावरही एक प्रकारचा ताण आला आहे . नजीकच्या आठ-नऊ
महिन्यांपर्यंत तरी या विद्यार्थ्यांना शहरात येता येणार नाही. मग या विद्यार्थ्यांचे शिक्षण कसं होणार
हाही एक यक्षप्रश्न covid-19 ने निर्माण केला आहे . अशा परिस्थितीत विद्यापीठे कोणती धोरणं
राबवणार आहे त याकडे सर्व विद्यार्थी व पालक डोळे लावून बसले आहे त. विद्यापीठाने ऑनलाईन
बैठक घ्यावेत म्हणून महाविद्यालयांना सूचना दिलेल्या आहे त. त्यानुसार निरनिराळ्या प्राधिकरणावर
असलेल्या प्राध्यापकांच्या, अध्यापकांच्या बैठका होत आहे त. मात्र या बैठकीमुळे हाती आलेले निष्कर्ष
विद्यार्थ्यांच्या हितासाठी कसे वापरायचे हाच एक मोठा प्रश्न उच्च शिक्षणामध्ये भेडसावत आहे .
ऑनलाइन शिक्षण ही काही आदर्श पद्धती नाही. ती तात्पुरती डागडुजी आहे . यातून आपल्या दे शाची
शिक्षण व्यवस्था उभी राहू शकत नाही. कधीतरी एक बदल म्हणन ू एखाद्या ऑनलाईन व्याख्यानाचा
विद्यार्थ्यांना फायदा होईल, पण ज्ञानावर आधारित शिक्षण दे ण्यासाठी ऑनलाईन शिक्षण फारच
तकलाद ू आहे . तरीपण काहीतरी केले पाहिजे या न्यायाने ऑनलाईन अध्यापनासाठी अध्यापक
ऑनलाईन पद्धती समजन
ू घेत आहे त.
ऑनलाईन अध्यापन पद्धती : ही पद्धती मळ
ु ातच विषमता निर्माण करणारी आहे .
भारतासारख्या लोकशाही असणाऱ्या दे शात ऑनलाईन अध्यापन सामाजिक न्याय प्रस्थापित करू
शकत नाही. शिवाय ऑनलाईन शिक्षणामळ
ु े समता प्रस्थापित होणार नाही. भारतासारख्या दे शात

355
यामुळे अनेक प्रश्न निर्माण होणार आहे त. ३०% विद्यार्थ्यांकडे ऑनलाईन शिक्षण घेण्यासाठीची सोय
आहे , असे म्हणता येईल. हे पण १००% सत्य विधान नाही. ऑनलाईन

$$$$$
शिक्षणामध्ये अनेक समस्या आहे त. त्यामळ
ु े ती पद्धती पर्ण
ू तः निर्दोष नाही. त्यात नेटचा प्रॉब्लेम,
मोबाईलमध्ये स्टोरे ज असे अनेक प्रश्न कळीचे बनू शकतात. ज्यांच्याकडे लॅ पटॉप, आयपॅड,
अद्ययावत मोबाईल आहे त. जे महिन्याला नेटवर पैसे खर्च करू शकतात. अशा मल
ु ांना ऑनलाईनचा
फायदा होऊ शकेल, पण हा फायदा फार काळ राहणार नाही आणि फार काळ ऑनलाईन शिक्षण हे काही
परिपूर्ण शिक्षण नाही. वर्गामध्ये जाऊन विद्यार्थ्यांसमोर उभे राहून विद्यार्थ्यांच्या संवेदना जाणून
त्यांच्या प्रश्नाचा निराकरण करणारा शिक्षकच उत्तम शिक्षक आहे . असा शिक्षक घरामध्ये बसून
व्याख्यान दे त बसला आणि ते व्याख्यान सर्व मुले आपल्या मोबाईलवर ऐकत बसली किंवा नाही बसली
तरी त्याचे मूल्यमापन करण्याची पद्धत फारशी निर्दोष असणार नाही. आपणाला गुगल मीट, सिस्को,
झूम यांसारख्या अॅपवर संख्या समजते, पण ती मुले खरोखरच व्याख्यान ऐकत आहे त का याविषयी
काही सांगता येत नाही. संस्थाचालकांच्या आदे शामुळे प्राध्यापक वर्ग शिक्षक वर्ग अध्यापनासाठी
लागणाऱ्या नव्या तंत्रज्ञानाचा वापर करताना दिसतो. अनेक महाविद्यालयाने ऑनलाईन वेबिनार
घेण्याचा सपाटा सुरू केला आहे . त्यात अनेक प्राध्यापक सहभागी होत आहे त. पण प्रत्यक्ष वेबिनारला
दहा-पंधरा प्राध्यापक हजर असतात आणि व्याख्यान दे णारा वक्ता यातून कोणती प्रगती साधणार आहे
ते समजत नाही. काही वेबिनार चांगले झाले आहे त. नाही असे नाही. पण त्यांचे लाभधारक फारच
मर्यादित आहे त. विद्यार्थ्यांना याविषयी अजून काहीच माहिती नाही. काही फेसबुक पेजवर
विद्यार्थ्यांना संस्थेने बोलते करण्याचा प्रयत्न केला आहे . त्यांच्या कलागुणांना वाव दे ण्यासाठी
विद्यार्थ्यांच्या कविता, विद्यार्थ्यांची मनोगते फेसबुक पेजवर होताना दिसतात. पण त्यात किती
विद्यार्थी सहभागी होऊ शकतात तर त्यांची संख्याही नगण्य आहे . बऱ्याचदा नेटच्या प्रॉब्लेममुळे
परिपूर्ण व्याख्यान होत नाही. अशा अनेक अडचणी ऑनलाईन शिक्षणामध्ये आहे त. ऑनलाइन
शिक्षणामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये एक प्रकारची दरी निर्माण होणार आहे . विद्यार्थ्यांच्या दोन जाती निर्माण
होणार आहे त. एक ऑनलाईन शिक्षण घेऊ शकणारे विद्यार्थी आणि दस
ु रे ऑनलाईन शिक्षण न घेऊ
शकणारे विद्यार्थी. मग सगळ्या विद्यार्थ्यांना न्याय कसा मिळणार हा एक प्रश्न आहे . असे अनेक
प्रश्न शिक्षणासमोर covid-19 नावाच्या या विषाणूने निर्माण केले आहे त. या विषाणूनं साऱ्या
जगाभोवती विळखा घातलेला आहे . प्रत्येक जण आपल्या क्षमतेप्रमाणे या संकटाशी मक
ु ाबला करीत
आहे त. मानवी जीवनावरच फार मोठं संकट आलेलं आहे . यातन
ू स्वतःची सट
ु का करून घेणे आणि
कोरोना व .covid-19 या संकटाला हरवणे हा हे तू प्रत्येक दे शासमोर उभा राहिलेला आहे . या विषाणम
ू ळ
ु े
शिक्षणाच्या क्षेत्रावर काय परिणाम झाला. त्याचे दरू गामी काय परिणाम असतील का? तर त्याचे
दरू गामी फार मोठे परिणाम समाजासमोर उभे राहणार आहे त. वर्गवारी करता येणार नाही. करायची
झाली तर कोरोनापर्व
ू काळ, कोरोनाचा काळ आणि कोरोनानंतरचा काळ अशी एक ढोबळ वर्गवारी करता
येईल. विद्यार्थी वर्ग हा आता हवालदिल झाला आहे . शिक्षकांसमोर, संस्थांसमोर विद्यापीठासमोर,
शासनासमोर विद्यापीठ अनुदान आयोगाचा समोर या व्हायरसने एक

356
$$$$$
प्रश्नचिन्ह उभे केले आहे प्रश्नाचे नेमके असे एक covid-19 उत्तर दे ता येत नाही. आपण जी उत्तरे दे त
आहोत. ती व्यक्तिसापेक्ष आहे त. जखमेवर तात्परु ती मलम लावल्यासारखे आहे त. त्याने जखम बरी
होईल का, हे पण नीटपणे सांगता येत नाही.
परिणाम : कोरोना आणि Covid-19 मध्ये फरक आहे . Covid-19 ची लस बाजारात येईपर्यंत या
संकटाला दोन हात करण्याशिवाय दस
ु रा पर्याय दिसत नाही. Covid-19 हा विषाणू सतत आपल्या रूपात
बदल करत असल्यामुळे ठरावीक औषध लागू होत नाही. लस तयार होण्यासाठी किमान वर्षभराचा
कालावधी तरी अपेक्षित आहे . या काळात विद्यार्थ्यांचे शिक्षण, त्यांच्या नोकऱ्या त्यांच्या पोटाचे प्रश्न
त्यांच्या भविष्य सारे च टांगणीला लागलेले आहे . अशावेळी अधिक सक्षमपणे उभे राहून covid-19 च्या
काळात काही मर्यादित विद्यार्थ्यांना `महाविद्यालयात बोलावून अध्यापन करणे, परीक्षा घेणे, प्रवेश
फॉर्म भरणे या प्रक्रिया पार शक्य आहे . असे काही पर्याय काढले तर शिक्षण क्षेत्राला थोडीफार ऊर्जा
मिळे ल अन्यथा, विद्यार्थ्यांचे भवितव्य टांगणीला टांगलेले आहे .’
नवे शैक्षणिक धोरण : नजीकच्या काळात भारत सरकारने नवीन शैक्षणिक धोरण राबवण्याचा
विचार केला आहे . त्यानुसार प्रोफेशनल एज्युकेशन, व्होकेशनल एज्युकेशन आणि लिबरल एज्युकेशन
आणले आहे . त्याचाही परिणाम शिक्षण क्षेत्रावर होणार आहे . स्वायत्त महाविद्यालये, क्लस्टर
युनिव्हर्सिटी हे त्याचे प्रतीक आहे . पदवी स्तरावर आपला मूळचा स्तर तोही आता बदललेला आहे . मात्र,
covid-19 मुळे लगेच या धोरणाची अंमलबजावणी होईल का हे पण सांगता येत नाही. एकंदर Covld-19
मुळे विद्यार्थी, पालक, शिक्षक, महाविद्यालये, विद्यापीठ व शासनासमोर विद्यार्थ्यांच्या
भवितव्याचा प्रश्न आहे , तो प्रश्न सर्वांनी मिळून लवकरात लवकर सोडवला तरच विद्यार्थ्यांच्या
भवितव्याच्या दृष्टीने काहीतरी सकारात्मक करता येईल. विद्यार्थ्यांच्या परीक्षा, परीक्षेचे निकाल,
प्रवेश प्रक्रिया, अध्यापन, विद्यार्थ्यांचे प्लेसमें ट, नोकऱ्या आदी गोष्टी ध्यानात घेऊन काम करावे
लागेल. तर आपण सर्व जण सज्ज होऊ या व Covid-19 ला हरवू या...

$$$$$

357
 ४७. कोरोना आणि शिक्षण
- डॉ. वनश्री सोने-फाळके, डहाणू-पालघर

कोरोना काळात ऑनलाईन शिक्षण पद्धती, नॅशनल डिजिटल लायब्ररी ऑफ इंडिया, नॅशनल
स्टडी ऑफ एज्युकेशन रिसॉसेस, ग्लोबल डिजिटल लायब्ररी, इंटरनेट, स्मार्ट फोन, संगणक इ.
आधुनिक तंत्रज्ञान साधनांची उपलब्धता मर्यादा इ. मुळे शिक्षण आणि विद्यार्थी यांच्यावर होणारे
परिणाम याची चर्चा या लेखात मिळते.
कोरोना विषाणच
ू ी साथ हे दस
ु ऱ्या महायद्ध
ु ानंतरचे सर्वांत मोठे संकट. या प्रचंड मोठ्या
महामारीने फक्त भारतालाच नव्हे , तर जगाच्या वर्तमानाला मळ
ु ापासन
ू हलविले. जगातील प्रत्येकाने
गह
ृ ीत धरलेल्या जगाला हादरा दे ऊन व्यापक अर्थाने चिंता आणि मानवी जीवनातील अनियमितता
अगदीच कमी कालावधीमध्ये स्पष्टपणे दाखवन
ू दिली. कधी नव्हे ते जग कोरोनाच्या इशाऱ्याने
पर्ण
ू पणे थांबले. जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्राकडे वेगळ्या दृष्टीने पाहण्यास भाग पाडले. या रोगाला अजन
ू ही
प्रतिजैविके न सापडल्याने प्रतिबंधात्मक उपाय हाच एकमेव पर्याय म्हणन
ू टाळाबंदीचे धोरण
स्वीकारून रोग आटोक्यात आणण्याचा प्रयत्न जगभरात सातत्याने चालू आहे . याचा सकारात्मक
आणि नकारात्मक परिणाम जगातील प्रत्येक बाबींवर झाला नसेल तर नवलच. जगातील प्रत्येक
बाबींप्रमाणेच हा परिणाम भारतातील अगदी छोट्या-मोठ्या बाबींवर झालेला आढळून येत आहे . अर्थात,
जीवनाच्या सर्वच क्षेत्रांत कोव्हिड या आजाराने सकारात्मक तसेच नकारात्मक प्रभाव टाकला.
टाळे बंदीमुळे समाज डळमळीत होत आहे . अर्थव्यवस्था ठप्प झाली आहे . सक्तीच्या रिकामेपणामुळे
कौटुंबिक, सामाजिक, आर्थिक, मानसिक, आरोग्यविषयक समस्या निर्माण झाल्या आहे त. दे शाचे,
अर्थकारण, समाजकारण, आरोग्यविषयक, साहित्य, शिक्षण अशा प्रत्येक गोष्टीवर त्याचे पडसाद
उमटले.
शिक्षणाचे घटक असलेल्या अध्ययन अध्यापन आणि मूल्यमापन या तिन्हीही घटकांवर
परिणाम झालेला दिसून येतो. हा परिणाम किती कालावधी राहील हे आता आपण सांगू शकणार नाही.
पण यामुळे जास्तीत जास्त वापरली जाणारी ऑनलाईन शिक्षण पद्धती हा पर्याय सर्वांसमोर खुला आहे .
त्यातील काही बाबी निश्चितच स्वीकारार्ह आहे त. त्याचा उपयोग कोरोनानंतरच्या काळातसुद्धा होऊ
शकतो. भारत दे शात ग्रामीण भागात वास्तव्य करणारी लोकसंख्या मोठी आहे . शहरी ग्रामीण
भागानुसार उपलब्धतेचा विचार करून सकारात्मक-नकारात्मक चर्चा आपण सर्व जण गेले कित्येक
दिवस ऐकत आहोत, त्यामध्ये तथ्यही आहे . कारण तांत्रिक बाबी लक्षात घेऊन विद्यार्थ्यांशी संवादी
राहून विविध प्रयोगांचा उपयोग केला तर या पद्धतीचा उपयोग केला होऊ शकेल असे वाटते.
शिक्षण ही कोणत्याही राष्ट्राची महत्त्वाची संपत्ती असते. भारतीय समाजव्यवस्थेत
शिक्षणाला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे . शिक्षण प्रक्रियेत अध्ययनाला सुकर करणे, ज्ञान मिळविणे,
कौशल्ये विकसित करणे, मूल्ये जपणे हे सर्व प्राप्तीची क्रिया असते. भारत जागतिक

$$$$$

358
महासत्तेच्या दिशेने आगेकूच करीत असताना गुणवत्तापूर्ण, सर्वसमावेशक, लोकाभिमुख शिक्षण
याचा विचार करीत आहे . त्यातच अचानक उद्भवलेल्या या परिस्थितीत आपल्या शिक्षणाचे काय
होणार? पारं परिक शिक्षण पद्धतीचे काय होणार, ती बदलणार काय? पढ
ु च्या काळातील शिक्षण कसे
असेल? कोरोनासोबतचे आणि नंतरचे शिक्षण याचे स्वरूप कसे असेल? असे प्रश्न सर्वांसमोर आज उभे
आहे त. उच्चभ्रू समाजावर याचा परिणाम होईल की नाही, हे माहीत नाही, पण सर्वसामान्य समाजातील
मल
ु ांच्या शिक्षणाच्या दरु वस्था होईल की काय अशी भीती वाटते आहे . ऑनलाईन शिक्षणाचा फायदा
सर्वसामान्यांनाही कसा करून घेता येईल या विषयीच्या समस्या अनेक शिक्षक, पालक आणि विद्यार्थी
यांना सातत्याने सतावत आहे त. पारं परिक शिक्षणव्यवस्थेला छे द दे ऊन त्यातील आव्हाने पेलणे तसेच
त्यामध्ये आज काही बदल अपेक्षित आहे त. टाळे बंदीच्या काळात प्राथमिक, माध्यमिक आणि उच्च
शिक्षणामध्ये संभ्रमाची आवश्यकता निर्माण झाली आहे . आधीच गोंधळलेल्या अवस्थेमध्ये अचानक
उद्भवलेल्या या स्थितीत येणाऱ्या अनेक अडथळ्यांवर मात करण्यासाठी प्रत्येकजण आपापल्या परीने
प्रयत्न करू लागला. विद्यार्थ्यांचे शैक्षणिक नुकसान होऊ नये, त्यांच्या शिक्षणामध्ये खंड पडणार नाही
याची काळजी घेणे, शिक्षणप्रवाह अव्याहतपणे चालू राहील याची दक्षता घेणे हे सरकार, शासन आणि
प्रशासन सातत्याने करता दिसते आहे . या स्वल्पविरामाच्या अनेक दे शांनी कोरोना विषाणूचा प्रादर्भा
ु व
रोखण्यासाठी शिक्षण संस्था बंद केल्या आहे त. हे वातावरण सामान्य होण्यासाठी किती कालावधी
लोटला जाईल, हे आज आपण सांगू शकणार नाही. आजच्या शिक्षणामध्ये ऑनलाईन शिक्षणाचा पर्याय
समोर आला आहे त्याचा काही प्रमाणात स्वीकारही केलेला आहे . काही अनुदानित आणि खाजगी
शाळांमध्ये ऑनलाईन शिक्षणाचा मोठ्या प्रमाणात उपयोजन केले आहे असे म्हणणे उचित होणार
नाही. पाश्चिमात्य दे शांमध्ये कोव्हिडचा प्रादर्भा
ु व होण्यापूर्वीच ऑनलाईन शाळा सुरू आहे त. याचाच
अर्थ असा की, इतर दे शांमध्ये ऑनलाईन शिक्षण, होम स्कूलिंग पूर्वीपासूनच कार्यरत आहे त. आपल्या
दे शांमध्येही डिस्टन्स लर्निंग सुरू आहे , पण त्याचे स्वरूप वेगळे आहे . या दोन्ही पद्धती पूर्णपणे वेगळ्या
आहे त.
ऑनलाईन शिक्षणामुळे या काळात विद्यार्थी, शिक्षक यांच्या दृष्टिकोनातून ही एक मौलिक
संधी आहे . एकाच वेळी गुणवत्ता सुधारण्याची संधीही प्राप्त झाली आहे . एकदा ऐकलेले व्याख्यान पन्
ु हा
पुन्हा ऐकण्याची संधी, आपल्या वेळेनुसार, आकलन होईपर्यंत ऐकणे, प्रत्येक व्याख्यानावर येणाऱ्या
कॉमें ट वाचून त्यामधील अभिप्रायही समजू शकतात. ग्रामीण तसेच शहरी भागासाठी याच गोष्टी
एकाचवेळी समस्या आणि संधी म्हणूनही पाहता येऊ शकतात. विद्यार्थ्यांसाठी याचे काही फायदे
आहे त. आज जागतिक पातळीवर कार्यरत असणारी अनेक विद्यापीठे आंतरराष्ट्रीय पातळीवर विविध
कोर्सेस कमी खर्चामध्ये उपलब्ध करून दे त आहे त. म्हणजे असे कोर्सेस घरबसल्या कमी खर्चात करता
येणे शक्य आहे . या कोर्सेसचे प्रमाणपत्रही मिळते. व्हिडिओ, थेट संभाषणे, चर्चा, प्रश्नोत्तरे या बाबी
सहजपणे करता येतात. मोबाईल,

$$$$$
स्मार्टफोन, संगणक, लॅ पटॉपवरून घरबसल्या आपल्या वेळेनुसार शिकता येऊ शकते. जागतिक
साधने, ग्रंथालये यांचा वापर करता येतो. वेळ आणि आर्थिक बचतही करता येते. चर्चा, कागदपत्रे,

359
पारदर्शकता, प्रशिक्षणपर साहित्य सहजपणे उपलब्ध होत आहे . शिक्षणातील सार्वत्रिकीकरणामुळे
ज्ञानाची दे वाण-घेवाण होते. यामध्ये मोबाईल, इंटरनेट यांच्यावरील खर्चाचा अंतर्भाव आहे . मात्र,
त्यासाठी परदे शात जाऊन राहण्याची गरज नाही. उदा. लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमीचे एम.बी.ए.चे
शिक्षण कमी खर्चात होऊ शकते. जागतिक पातळीवरील दर्जेदार शिक्षण उपलब्ध होण्यास बराच वाव
आहे . अशी अनेक उदाहरणे आहे त. याच संधी भारतासाठीही खल्
ु या आहे त.
भारतातील शिक्षण विभागाने आपली गण
ु वत्ता वाढवन
ू अशा संधी आपल्यासाठी तसेच परदे शी
विकसित केल्या तर याचा फायदा निश्चितच आपल्यालाही होईल. आज फेसबक
ु वर अनेक चांगल्या
बाबी उपलब्ध आहे त. पाश्चिमात्य दे शात अनेक गोष्टी ऑनलाईन सुरू आहे त. इंटरनेट, मोबाईल,
वेबसाईट यांमुळे सध्याच्या काळात ज्ञानामध्ये भर पडत आहे , हे खरे च आहे . पुढच्या काळात
भारतामध्येही ज्ञानाच्या कक्षा रुं दावण्यासाठी प्रयत्न सुरू आहे त. कदाचित ऑनलाईनमळ
ु े पुढच्या
कालावधीमध्ये नोकरीसाठी घेतल्या जाणाऱ्या मुलाखती कॅमेऱ्यासमोर घरी बसून घेतल्या जाऊ
शकतील. पुढच्या काळात तशी यंत्रणाही राबवली जाऊ शकते. कोव्हिडच्या नंतरच्या काळात ते
नित्याचेही होऊ शकते.
ऑनलाईन शिक्षणाचा जसा फायदा करून घेता येईल तशाच त्याच्या काही मर्यादासुद्धा आहे त.
त्यामध्ये थेअरी आणि प्रात्यक्षिक यामध्ये अंतर नक्कीच आहे . एखादे काम करताना एकमेकांना
साहाय्य करणे, समजून काम करणे, सहकाऱ्यांशी चांगले संबंध प्रस्थापित करता येणे, समह
ू ाने काम
करणे यामध्ये अडचणी निर्माण होऊ शकतात. काम करताना आवश्यक असणारी विविध कौशल्ये,
नेतत्ृ वगुण, मिळून-मिसळून काम करणे याही बाबीला महत्त्व असते. अर्थात, शरीर, मन आणि कृती
या तिहे री बाबींचा संगम अभिप्रेत असतो. त्या संदर्भातील मर्यादा निश्चितच आहे त. शिक्षण क्षेत्रात
अत्यंत मजबूत असे नाते म्हणजे विद्यार्थी आणि शिक्षक. आपल्या मुलांबद्दल पालक विचार करीत
असतात तितकाच विचार त्यांचे शिक्षण क्षेत्रातील पालक म्हणून चांगले शिक्षकही करीत असतात.
विद्यार्थ्यांना समोर पाहिल्यानंतर आपण जे शिकवत आहोत ते त्यांच्यापर्यंत पोहोचले आहे किंवा नाही
हे लक्षपूर्वक पाहणाऱ्या प्रत्येक शिक्षकाला कळते तसेच त्याविषयी मूल्यमापनही करता येते. शिक्षक-
विद्यार्थी यांचे नाते, त्यांचे एकमेकांशी होणारे संवाद, प्रश्नोत्तररूपी संवाद, निरीक्षण, त्यातून होणारी
विद्यार्थ्यांची घडण या गोष्टी शाळे त, महाविद्यालयात सहजपणे होत असतात. त्या बाबींची मर्यादा या
ठिकाणी जाणवत आहे त.
याच मर्यादे मध्ये आणखी एक मर्यादा आहे . ती म्हणजे, ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांचे
शिक्षण. ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांचा विचार करता आज “राष्ट्रीय पातळीवर तसेच राज्य पातळीवर
ऑनलाईन शिक्षणासाठी आवश्यक संसाधनांच्या उपलब्धीबाबतचे काही अभ्यास

$$$$$
उपलब्ध आहे त. त्यातन
ू ग्रामीण भागात जेमतेम २० ते २७ टक्के स्मार्टफोन, इंटरनेट उपलब्ध आहे त, हे
अधोरे खित झालेले आहे . परं तु साधा फोन नसताना ऑनलाईन क्लासेसचा विचार करणे हे
गुलबकावलीचे फूल ठरावे असे वास्तव आपल्याकडे अस्तित्वात आहे हे आधी स्वीकारावे
लागेल.”(ऑनलाईन शिक्षणाचा ऊहापोह : राजश्री तिखे, द वायर, १७ जून २०२०) या वास्तवाकडे

360
डोळे झाक करता येणार नाही. या वास्तवाबरोबर आणखी एका वास्तवाला सामोरे जावे लागते.
सद्य:स्थितीत या प्रश्नाकडे गांभीर्याने पाहणे आवश्यकच आहे .
"ऑनलाईन शिक्षणाच्या संधी मल
ु ींसाठी कितपत लागू होतील हे पहायचे झाल्यास
लॉकडाऊनपर्वी
ू म्हणजे जानेवारी २०२० मध्ये यनि
ु सेफ आणि सेंटर फॉर बजेट पॉलिसीच्या
अहवालानस
ु ार १५ ते १८ वयोगटातील मल
ु ी आजही शिक्षणापासन
ू दरू आहे त. यातील ३० टक्के मल
ु ींनी
आपल्या आयष्ु यात शाळे त कधी पायही टाकला नाहीये (मल
ु ींच्या शिक्षणाचे लॉकडाऊन होऊ नये
म्हणन
ू : रे णक
ू ा कड, द वायर, १५ मे २०२०). टाळे बंदीमळ
ु े मल
ु ींच्या शिक्षणाचा अधिक गांभीर्याने प्रश्न
समोर येत आहे असे म्हणावे लागेल. हातावर पोट असणाऱ्यांसमोर कोरोनाने की उपासमारीने मरायचे
हा प्रश्न आ वासून उभा राहिला आहे . मध्यमवर्गीय, त्यापेक्षा बिकट आर्थिक परिस्थिती असलेल्या
समाजाची परिस्थिती आणखीनच बिकट आहे . या समाजाला दोन वेळेच्या रोजी-रोटीचा सवाल त्यांना
या स्थितीत शिक्षणासाठी मोबाईल म्हणजे चैनीचीच वस्तू. खाण्याचे वांदे, मग शिक्षणाला कोण
प्राधान्य दे णार? अर्थात, त्यांच्या शिक्षणावर आलेल्या या मर्यादाच म्हणाव्या लागतील. शिवाय त्यांना
दिलेल्या शिक्षणाची उजळणी घेण्यासाठी घरची पालक मंडळी पुरेशी सक्षम असणे आवश्यक असते.
मात्र त्याचीही या ठिकाणी वानवाच आहे .
शाळे चा अभ्यास करण्यासाठी एका वातावरणाची गरज असते. कुटुंबातील अनेक प्रश्न घरातच
सोडून विद्यार्थी शाळे त जाऊन त्या वातावरणात शिक्षण घेत असतात. आदिवासी समाजातील बरे च
विद्यार्थी आश्रमशाळे त, हॉस्टे लमध्ये राहूनच शिक्षण घेत आहे त. या विद्यार्थ्यांसाठी आज आणि
पुढच्या काही काळासाठी त्यांच्या शिक्षणाच्या दृष्टीने विशेष प्रयत्न करावे लागतील, हे वास्तव
नाकारता येणार नाही. खरे तर ग्रामीण भागातील पालकांचीच शिक्षणाची व्यथा, आर्थिक प्रश्न सतत
सतावत असतात. तिथे आर्थिकदृष्ट्या सक्षम नसलेल्या समाजाचे शेती, रोजंदारीचे प्रश्न त्याच्या
मुळाशी आहे त. अशी मुले त्याचबरोबर ग्रामीण भागातील मुलींच्या शिक्षणाचा सर्वांत मोठा प्रश्न या
निमित्ताने उभा राहात आहे . अर्थात, असे विद्यार्थी शिक्षणप्रवाहाबाहे र फेकले जाण्याची धोका वाढला
आहे . या मुलांना पन्
ु हा प्रवाहात आणणे हे शासन, प्रशासन, शिक्षक आणि शिक्षण संस्था यांच्यासाठी
सर्वांत मोठे आव्हान आहे . आताच्या काळात शिक्षण संस्थांनी मुलांच्या आरोग्याची काळजी तसेच
कोरोना विषाणूचे संक्रमण होऊ नये म्हणून त्यांची व्यवस्था करून दे णे अशा अनेक जबाबदाऱ्या पुढील
काळामध्ये असतील. या समस्या ज्या वेळी सुटतील त्या वेळी खऱ्या अर्थाने ऑनलाईन

$$$$$
शिक्षण सर्वांना प्राप्त होऊ शकते. या सर्व बाबींचा विचार करता असे म्हणता येते की, कोव्हिडने
आपल्याला शिक्षणाकडे सक्ष्
ू मपणे पाहणे किती आवश्यक आहे याचा विचार करायला भाग पाडले.
ु ाला शाळा किंवा
कोणताही जागरूक पालक आजच्या या स्थितीत आपल्या मल
महाविद्यालयात पाठविण्यास सहजपणे तयार होणार नाही हे निश्चित. ऑनलाईन शिक्षणाचा विचार
करता ॲन्ड्राईड फोन असलेल्या पालकांची संख्या अत्यल्प आहे . पाल्यांची संख्या एकापेक्षा अधिक
असेल तर आणखी वेगळाच प्रश्न आहे च. विद्यार्थ्यांचे वेगळे प्रश्न. त्यामध्ये सतत स्क्रीनसमोर

361
बसल्यामुळे डोळे कोरडे पडणे, लाल होणे, डोकेदख
ु ी यांसारख्या समस्यांना सामोरे जावे लागते आहे .
मात्र, याच शिक्षणाला वेळेचे बंधन ठे वले, ऑनलाईन शिक्षणाची वेळ मर्यादित केली तर यामध्ये
सकारात्मक बाजह
ू ी आहे . विद्यार्थ्यांना घरात बसन
ू थेट शिक्षकांशी संपर्क करता येत आहे . त्यांच्याशी
संवाद साधता येत आहे . शाळे मध्ये लागू असणारे अनेक नियम या ठिकाणी लागू राहणार नाहीत. प्राप्त
परिस्थितीत विविध दे शांतील अनेक कोर्सेस ऑनलाईन असन
ू कमी किमतीत उपलब्ध आहे त. त्याचा
शक्य तितका फायदा करून घेणे विद्यार्थी हे करू शकतात. आज शहराकडून ग्रामीण भागाकडे
स्थलांतरितांची संख्या वाढू लागली. नोकऱ्या जाणे, आर्थिक उतार येणे यांसारख्या गोष्टी घडत आहे त.
या दरम्यान नकारात्मकतेला सकारात्मकतेकडे वळविण्याचे मोठे आव्हान आपल्या सर्वांसमोर आहे त.
परकीय दे शातील न्यूझीलंड, इंग्लंड यांसारखे दे श घरोघरी वेगवेगळ्या सवि
ु धा पुरवत सदयः स्थितीवर
मात करण्याचा प्रयत्नात आहे त. आपल्याकडेही हे प्रयत्न सुरू आहे त. आपल्याकडील आव्हानांमध्ये
शाळांसाठी एसओपीची आवश्यकता, शिक्षक आणि शिक्षकेतर कर्मचारी यांचा विचार, ऑनलाईन
कॉलेज, विद्यार्थ्यांना मानसिकदृष्ट्या सक्षम बनविणे याचे प्रशिक्षण शिक्षक वर्गाला अत्यंत आवश्यक
आहे . शिक्षणपद्धतीत बदल करण्यासाठी योग्य आणि पोषक वातावरण तयार करणे, विद्यार्थ्यांच्या
आकलन क्षमता वाढविण्यासाठी प्रयत्न करता येणे यांसारख्या बाबींमध्ये बदल करण्यासाठी ही एक
संधी आहे . असे म्हणता येईल. सध्याच्या परीक्षार्थीला विद्यार्थी बनविणे, विद्यार्थ्याला ज्ञानार्थी
बनवता येणे यासाठीची संधी म्हणूनही पाहिले तर याचा निश्चितच सकारात्मक परिणाम होऊ शकेल
असे वाटते.
टाळे बंदीच्या काळात विद्यार्थ्यांचे शैक्षणिक नुकसान होऊ नये म्हणून शिक्षण खात्याशी
जोडलेला प्रत्येकजण आपापल्या परीने प्रयत्नरत आहे त. अनेक विद्याशाखा तंत्रज्ञानाचा वापर
करताना दिसत आहे त. शालेय शिक्षण विभागाकडून 'लर्न फ्रॉम होम'च्या सूचना आल्या. काहींनी
तत्पूर्वीच तर काहींनी त्यानंतर आपली जबाबदारी ओळखली आणि शासनाच्या सूचनांचे पालन
करण्यास तसेच आपल्या विचारातील विविध संकल्पना राबविण्यास सुरुवात केलेली दिसते. बदलत्या
काळात केवळ खडू, फळा, वर्ग यांच्याशिवाय शिक्षण होऊ शकत नाही हा विचार बाजूला ठे वून वेगवेगळे
व्हिडिओज बनविणे, ऑनलाईन तास घेणे यांचा अतिशय चांगला उपयोग होताना दिसतो आहे . शिक्षण
प्रक्रियेमध्ये एकवाक्यता आणि सूत्रबद्धता

$$$$$
आणण्यासाठी दीक्षा अॅपचा सहजपणे उपयोग करता येण्यासारखा आहे . या अॅपवर पहिली ते
अकरावीपर्यंतचे शिक्षकांनी तयार केलेले ऑनलाईन शैक्षणिक साहित्य उपलब्ध आहे . ज्यामध्ये पाचवी
ते आठवीपर्यंतच्या विद्यार्थ्यांसाठी स्कॉलरशिपचे साहित्य इतर विद्यार्थ्यांसाठी सहशालेय उपक्रम
यांवर लक्ष केंद्रित केले आहे . कला, हस्तकला, वाचन, नाट्य, संगीत, संगणक, खेळातन
ू विज्ञान,
स्वच्छता, कचरा व्यवस्थापन, इंग्लिश स्पीकिंग यांचाही समावेश आहे .
सरकारने 'स्वयम ्' नावाच्या ऑनलाईन डिजिटल प्लॅ टफॉर्मवर नववीपासन
ू पदव्यत्ु तर
पदवीपर्यंतच्या अभ्यासाची व्यवस्था करून दिली आहे . यामध्ये व्हिडिओ लेक्चर्स, डाऊनलोडिंग,
प्रिंटींग याचीही सोय आहे . भारत सरकारच्या मनुष्यबळ विकास मंत्रालयाने विकसित केलेल्या

362
प्लॅ टफॉर्मवर कला, ललित कला, वाणिज्य, समाजशास्त्र, मानवशास्त्र अशा अभ्यासक्रमाची विविध
पस्
ु तके उपलब्ध आहे त. या मंत्रालयाने दहावीपासन
ू पदव्यत्ु तर पदवीचे विविध शैक्षणिक कार्यक्रम
प्रस्थापित करण्यासाठी 'स्वयंप्रभा' नावाने ३२ डीटीएच वाहिन्या सरू
ु केल्या असन
ू त्यांचे प्रक्षेपण
दिवसातन
ू पाचवेळा केले जाते. याचबरोबर 'नॅशनल डिजिटल लायब्ररी ऑफ इंडिया'ने विद्यार्थ्यांसाठी
ऐंशी हजारांहून अधिक पस् ु तके उपलब्ध करून दिली आहे त. 'नॅशनल स्टडी ऑफ एज्यक ु े शनल
रिसोर्सेस' या प्लॅ टफॉर्मवर दहावी ते बारावीच्या विद्यार्थ्यांसाठी विविध पस्
ु तके, दहावीतील
विद्यार्थ्यांसाठी इ. साहित्य पाठशाळा आहे त. 'ग्लोबल डिजिटल लायब्ररी' यावर वेगवेगळ्या दे शांत
तयार केलेले शैक्षणिक साहित्य उपलब्ध आहे . केंद्रीय मनुष्यबळ विकास मंत्रालय आणि महाराष्ट्र
शासन यांच्या संयुक्त विद्यमाने ई-लर्निंग विकसित केले असून मराठी, हिंदी, इंग्रजी, उर्दू भाषांमधील
पहिली ते आठवीपर्यंतची पुस्तके आहे त. तसेच क्यूआर कोड स्कॅन करून शैक्षणिक साहित्य पाहण्याची
सवि
ु धाही आहे . ते ऑफलाईनही पाहता येते. दिव्यांग विद्यार्थ्यांसाठी आठवी ते दहावीपर्यंतची पुस्तके
बोलक्या स्वरूपात मराठी व इंग्रजी भाषेमध्ये उपलब्ध आहे त. याशिवाय ऑनलाईन क्लासेस, शैक्षणिक
साहित्याची दे वाण-घेवाण करण्यासाठी विविध अॅप्स आहे तच. बदलत्या काळानुसार तंत्रज्ञान
आत्मसात करत, आपापली कौशल्ये वापरीत शैक्षणिक क्षेत्र मार्गक्रमण करीत आहे .
डॉ. मनोहर जाधव यांनी म्हटल्याप्रमाणे, "नवीन तंत्रज्ञान आलेलं असतं त्यासंबंधी एक
नकाराचा सूर असतो. त्याबाबत लवकरच स्वीकारशील वत्ृ ती तयार होत नाही. जन्
ु या गोष्टी आहे त त्या
लवकर सोडवत नाहीत. नवीन गोष्टी किती अडचणीच्या आहे त, किती खर्चीक, किती गुंतागुंतीच्या
आहे त ते सांगण्यावरच भर असतो." (पुणे जिल्हा शिक्षण मंडळाच्या मगर महाविद्यालय, पुणे
आयोजित राष्ट्रीय स्तरीय वेबिनार, बीजभाषण) अगदी खरे आहे . नव्या गोष्टी पटकन स्वीकारल्या
जात नाहीत, पण आज कोरोनाने सर्व बेरीज-वजाबाकीची गणितेच बदलवली. या बदलवलेल्या
गणिताकडे दरू दृष्टीने पाहिल्यास सकारात्मक असल्याचे जाणवत आहे . काही अंशी यामध्ये त्रट
ु ीही
आहे त. मात्र सद्य:स्थितीत आपल्याला तंत्रज्ञानाचा उपयोग कसा करता येऊ शकेल याचा विचार
करायला तसेच तो स्वीकारायला भाग पाडले. कोरोनानंतरच्या जगामध्ये याचा उपयोग शिक्षण क्षेत्राला
नक्कीच होईल अशी आशा आहे .

$$$$$
कोव्हिडपूर्व काळातच जगामध्ये मंदीची स्थिती होतीच. त्यातच भर म्हणून कोरोना विषाणूचा
सामना जगातील अनेक दे श आजही करीत आहे त. साहजिकच शिक्षित-अशिक्षित समाजावर, रोजगार
निर्मिती या घटकांवर त्याचा परिणाम होणार आहे . आज अनेक व्यवसाय ठप्प आहे त. त्याची कारणे
वेगवेगळी आहे त. मात्र, पढ
ु च्या काळातही या व्यवसायांना वेगवेगळ्या संकटांना सामोरे जावे लागणार
आहे , हे मात्र निश्चित आहे .
कोरोना या विषाणम
ू ळ
ु े हा दरू गामी परिणाम जगातील अनेक घटकांवर झाला आहे . परदे शात
ज्ञानार्जन करणाऱ्या तसेच परदे शात कार्यरत असणाऱ्या भारतीयांना नंतरच्या काळात सर्वाधिक फटका
बसू शकतो. त्याचा परिणाम बेकारी वाढीवर होऊ शकेल. याचाही विचार शैक्षणिक क्षेत्राने करून त्यावर
ठोस उपाय काढणे गरजेचे आहे . अमेरिकेने आपल्या विद्यापीठांसंदर्भात अलीकडेच घेतलेल्या एका

363
निर्णयानुसार जी विद्यापीठे केवळ ऑनलाईन शिक्षण दे ऊ शकतात अशा विद्यापीठांत प्रवेश घेतलेल्या
परदे शी विद्यार्थ्यांनी अमेरिकेत राहू नये असे तेथील सरकार सांगते आहे . नंतर हा निर्णय मागेही
घेतला गेला असला, तरी भविष्यातील धोका आपण ओळखणे गरजेचे आहे . आपल्या दे शातील
विद्यार्थ्यांना ऑनलाईन शिक्षणाच्या संधी उपलब्ध होत आहे त. हे खरे असले, तरी भविष्यात त्यांना
रोजगार उपलब्ध होतीलच याची शाश्वती आज आपल्याला दे ता येणार नाही. लोकसत्ताच्या दि. ९ जल
ु ै
२०२० च्या अग्रलेखामध्ये म्हटल्याप्रमाणे, “कुवेतच्या बाबतीत जवळपास आठ लाख भारतीयांना
तेथील नियमबदलांचा फटका येत्या काही वर्षांत बसणार आहे . कुवेतच्याही आधी सौदी अरे बिया,
ओमान या दे शांनी स्थानिक जनतेच्या रोजगार प्राधान्यासाठी स्थलांतरितांचे प्रमाण कमी
करण्याबाबत कायदे बदल केले आहे त.” (दै निक लोकसत्ता: उलट्या प्रवाहाचे आव्हान-अग्रलेख)
पुढील काळात अमेरिका, कुवेत, सौदी अरे बिया, ओमान यांसारख्या दे शांमध्ये घेतल्या गेलेल्या
निर्णयांचा परिणाम भारतावर होईल तसेच येथील शिक्षण व्यवस्थेवरही त्याचा परिणाम होईल, हे
पुढील काळातील वास्तव नाकारता येणार नाही. ऑनलाईन शिक्षण ही संकल्पना रुजल्यानंतर शिक्षण
क्षेत्राशी जोडल्या गेलेल्या छोट्या-मोठ्या व्यवसायांवरही त्याचा परिणाम होणार आहे . म्हणूनच पुढील
काळात दिले जाणारे शिक्षण याचा विचार करून रोजगाराभिमुख शिक्षण दे ण्याकडे गांभीर्याने लक्ष
द्यावे लागेल. काही वेगळे प्रयोग करीत नवीन, स्थानिकांना प्राधान्य दे णारे शिक्षण दे ण्यात आले तर
त्याचा उपयोग आपल्या समाजव्यवस्थेला होईल म्हणूनच असे वाटते.

$$$$$

४८. कोरोना आणि महाविद्यालयीन शिक्षण

- डॉ. प्रकाश दक
ु ळे , कोल्हापरू

कोरोना काळात ऑनलाईन शिक्षण पद्धती, नॅशनल डिजिटल लायब्ररी ऑफ इंडिया, नॅशनल
स्टडी ऑफ एज्यक
ु े शन रिर्सोसेस, ग्लोबल डिजिटल लायब्ररी, इंटरनेट, स्मार्ट फोन, संगणक इ.
आधुनिक तंत्रज्ञान साधनांची उपलब्धता मर्यादा इ. मुळे शिक्षण आणि विद्यार्थी यांच्यावर होणारे
परिणाम याची चर्चा या लेखात मिळते.
महाविद्यालयीन शिक्षणप्रणाली नित्यनेमाने सुरू होती. पारं परिक, वैद्यकीय, कृषी, तंत्रशिक्षण
इत्यादी शाखांचे शिक्षण त्यांच्या त्यांच्या गतीने आणि पद्धतीने सुरू असते. प्रत्येक शाखेचे प्रत्येक
वर्षाचे एक स्वतंत्र शैक्षणिक नियोजन असते. त्याला 'अॅकॅडमिक कॅलेंडर' म्हणतात. त्या कॅलेंडरमागे
शिक्षक आणि विद्यार्थी धावत असतात. या प्रणालीत परीक्षा महत्त्वाची असते. किंबहुना, सर्व जण

364
परीक्षेसाठीच कष्ट घेत असतात. विद्यार्थ्यांचे व्यक्तिमत्त्व घडविणे, त्यांना शिक्षणाद्वारे सक्षम
बनविणे, स्वतःच्या पायावर उभे राहण्याइतके ज्ञान दे णे, दे शाचा उत्तम नागरिक घडविणे, असे कार्य
इथे घडत असते. यातच कोरोना नावाच्या विषाणन
ू े शिक्षण प्रक्रियेला अडथळा निर्माण केला. हा
अडथळा एक-दोन महिन्यांत मिटे ल असे वाटत असताना तो बराच लांबला. मग त्यावर शासन
पातळीवर परीक्षा घ्याव्यात की नकोत, याची चर्चा झडत आहे . एकीकडे कोरोनाने दहशत निर्माण केली
आहे , तर दस
ु रीकडे परीक्षांचे काय होणार, या विवंचनेत विद्यार्थी आणि पालक सापडले आहे त.
कदाचित, आपण यातन
ू बाहे र पडू; पण कोरोनाने या कालावधीत जी शिक्षण व्यवस्थेत उलथापालथ
निर्माण केली आहे त्याकडे दर्ल
ु क्ष करून चालणार नाही. कोरोना आणि कोरोनोत्तर काळात
महाविद्यालयीन शिक्षण व्यवस्था कशी असणार आहे , याचा विचार करणे गरजेचे आहे .
ग्रामीण भागात शिक्षणाचा प्रसार अलीकडील काळात जोमाने झाला होता.. उच्च शिक्षण
घेण्याची संख्या भारतात वाढत आहे . गोरगरीब, वंचितांची मुले शिक्षणाच्या व्यवस्थेत येत आहे त.
आदिवासी भागात शिक्षण पोहोचले आहे ; पण आता गती मिळण्याचा हा काळ होता. शिक्षणाचे महत्त्व
पटत चालले होते. स्पर्धा परीक्षांचा अभ्यास करून अधिकारी होण्याची स्वप्नं काहीजण पाहात होते. त्या
सर्वांवर कोरोनाचा सर्वाधिक परिणाम झाला आहे . कोरोनामुळे दहा कोटी कुटुंबं जगभरात गरिबीत
ढकलली जातील, असा जागतिक बँकेचा अंदाज आहे , त्यामुळे गरीब कुटुंबातला जीवनसंघर्ष अधिक
तीव्र होणार आहे . स्थलांतरित कुटुंबांचा मोठा प्रश्न निर्माण झाला आहे . या कुटुंबांचे पुनर्वसन होणे
कठीण आहे . कोरोनाची दहशत निर्माण झाल्यामुळे कित्येक लोक मानसिकदृष्ट्या खचले आहे त. या
अवस्थेत ते आपल्या मुलांना शिक्षणाकडे परत पाठवतील का, असा प्रश्न आहे . 'उच्च शिक्षण न घेता
रोजगाराला लागा' असा आग्रह कुटुंबाकडून विद्यार्थ्यांकडे धरला जाणार आहे , त्यामुळे उच्च शिक्षण
घेण्याचे प्रमाण घटणार आहे .

$$$$$
मुलींच्या शिक्षणाचा एक नवा प्रश्न निर्माण होणार आहे . ग्रामीण भागात शिक्षण प्रक्रियेत
मुलींचा उशिरा प्रवेश होतो. शाळा, महाविद्यालयांतून काढताना त्यांचा प्रथम विचार केला जातो,
त्यामुळे मुलींचे शिक्षण थांबण्याची शक्यता आहे . त्याचबरोबर बालकामगार वाढतील, तसेच
करिअरमध्ये गुंतलेल्या युवावर्गाचे हात ‘मिळे ल ते काम' करण्याकडे वळतील. महाविद्यालयात
विद्यार्थ्यांची गळती वाढे ल. महाविद्यालयात वर्गातील उपस्थितीचा प्रश्न मुळातच बिकट असताना
आता हा प्रश्न चिंताजनक बनेल. कोरोना काळात विद्यार्थी वसतिगह
ृ े बंद आहे तच; पण वसतिगह ृ ाचा
खर्च नोकरी-धंदा गमावलेल्या पालकांना झेपेल असा नाही. आश्रमशाळा किंवा मागासवर्गीय विद्यार्थी
वसतिगह
ृ े बंद पडण्याची शक्यता आहे . क्रीडांगणावर सराव करणारे खेळाडू जगण्याच्या मागे धावतील.
त्यातन
ू अपंग, दिव्यांग मल
ु ांमध्ये प्रतिकारशक्ती कमी असल्याने संसर्गाचा धोका अधिक आहे ,
त्यामळ
ु े त्यांच्या शिक्षणाचा प्रश्न वेगळाच ठरणार आहे . विशिष्ट वेळेतच प्रवास करावा लागणार
असल्याने रात्र महाविद्यालये सरू
ु होण्याची शक्यता धस
ू र आहे .
शासनाने घालून दिलेल्या अटींनुसार महाविद्यालये सुरू करणे शिक्षण संस्थांना अडचणीचे
ठरत आहे . सुरक्षित अंतर ठे वणे, दोन किंवा तीन पाळीने वर्ग भरविणे, सॅनिटायझर करणे, स्वच्छतेवर

365
विशेष लक्ष ठे वणे, असे उपाय शंभर टक्के शक्य होणार नाहीत. शिवाय वेतनेतर अनुदान नसल्याने
अधिकच्या खर्चाचे काय? असा प्रश्न निर्माण होतो. अनेक विद्यार्थ्यांच्या संपर्कात येणारे शिक्षक आणि
कर्मचारी यांच्या आरोग्याचे प्रश्न आहे तच. विद्यार्थ्यांनी मास्क वापरलेत काय? शारीरिक अंतर ठे वन
ू
ं ताना रुमालाचा वापर केलाय काय? अशा नाना प्रश्नांची सर्व उत्तरे मिळणे
ते बसलेत काय? शिक
अवघड आहे . इमारती परु े शा नसतात. काही दष्ु काळी भागात टँ करने पाणीपरु वठा करावा लागतो. तिथे
झंब
ु ड उडण्याची शक्यता असते. शहरातील गर्दीवर नियंत्रण ठे वणे अवघड असते. अशा अनेक
समस्यांना तोंड द्यावे लागणार आहे .
याच काळात ऑनलाईन शिक्षणाचा एक पर्याय शोधण्यात आला. त्याची व्यवहार्यता लक्षात न
घेता सरसकट अंमलबजावणी करणे सुरू झाले. ऑनलाईन शिक्षणाला अपरिहार्य महत्त्व आले.
काहीजणांना ते प्रतिष्ठे चे वाटू लागले; ज्यांच्या घरी अँड्रॉईड मोबाईल नाही, इंटरनेटच्या सुविधा नाहीत,
पालकांची उदासीनता असेल. ग्रामीण भागातल्या महाविद्यालयांमध्ये रें ज नाहीत. त्यातच काही
शिक्षकांची बेपर्वाई असते, या सर्वांमुळे प्रचंड मोठी विद्यार्थीसंख्या या तथाकथित ऑनलाईन
प्रणालीपासून वंचित राहिली आहे . ऑनलाईनवाले आणि ऑफलाईनवाले असे नवे वर्ग तयार होतील.
विषमतेची दरी निर्माण होईल. या स्पर्धेत गरीब मुले मागे पडतील. स्मार्टफोन न मिळाल्याने
विद्यार्थ्यांनी आत्महत्या केल्याची काही उदाहरणे आहे त.
ऑनलाईन शिक्षणाच्या अनेक मर्यादा आहे त. नवे तंत्रज्ञान शिकायला थोडा वेळ लागणार आहे .
शिक्षकांनाही सराव करणे गरजेचे आहे . बहुतांशी शिक्षक ऑनलाईन वेबिनार

$$$$$
आणि कोर्स करून अद्ययावत होत आहे त. 'टी.व्ही. आणि मोबाईलपासून लांब रहा' म्हणणारे पालक
आता मुलांना 'मोबाईल घेऊन बसा' म्हणून सांगत आहे त. पालकांचे हे परिवर्तन मुलांना अचंबित
करणारे आहे . सर्वच्या सर्व शिक्षण ऑनलाईन दे ता येणार नाही. गुगल क्लासरूम योग्य की नेहमीचा
वर्ग योग्य? शिक्षक व इंटरनेट यात अधिक उजवे कोण? अध्ययन-अध्यापनाचा प्रत्यक्ष अनुभव व
ऑनलाईन अनुभव यातील श्रेष्ठ काय?
परीक्षेतील सर्व प्रश्न वस्तुनिष्ठ असणे योग्य आहे का? चार ते पाच तास विद्यार्थी ऑनलाईन
राहू शकतील का? यातून पारं परिक शिक्षण व ऑनलाईन शिक्षण यात उत्तम कोणते? असे अनेक प्रश्न
निर्माण होतात. महाराष्ट्र शासनाच्या एका तज्ज्ञ समितीने नुकतीच शासनाला ऑनलाईन शिक्षणाची
शिफारस केली आहे . केंद्र शासनाने डीटीएचची नवीन बारा शैक्षणिक चॅ नेल्सची घोषणा केली. हळूहळू
दे शात सर्व विद्यापीठांची चॅ नेल्स तयार होतील; पण या सवि
ु धा किती कुटुबे आपल्या मल
ु ांना दे ऊ
शकतील, हा प्रश्न अनत्ु तरीतच आहे . या पद्धतीत गरू
ु -शिष्य असा सरळ संवाद नसतो. त्यामळ
ु े चर्चा,
वेगवेगळ्या शब्दांत समजावणे, प्रश्नोत्तरे , शाबासकी, लेखन, वाचन, पाठांतर करून घेणे या प्रक्रिया
साजिवंतपणे होत नाहीत. गरू
ु -शिष्य भेट, जिव्हाळा, चौकशी, शंकानिरसन, प्रात्यक्षिक, सच
ू ना, शिस्त,
मल्
ू यशिक्षण, वक्तत्ृ व, अभिनय, नत्ृ य, संस्कारसवयी, संघभावना, एकात्मता, श्रमप्रतिष्ठा, खिलाडू
वत्ृ ती, राष्ट्रीय सण व उपक्रम साजरे करणे या गोष्टी ऑनलाईनमध्ये नाहीत. आल्या तरी त्या खूप
बेगडी व कृत्रिम होतील. ऑनलाईनमुळे विद्यार्थी शिक्षणापासून दरू जातील आणि शिक्षण ही मूठभर

366
लोकांची मक्तेदारी होईल. शिवाय विद्यार्थी मानसिकदृष्ट्या दर्ब
ु ल होतील. खेळ, व्यायामापासूनही
दरु ावतील. शिक्षणाबरोबर जीवनकौशल्ये आणि मल्
ू यशिक्षण मिळणे गरजेचे असते. विद्यार्थ्यांना
नावीन्याचा शोध घेण्यास उत्तेजन दे णे, त्यांच्यातील कौशल्ये विकसित करणे, मनाचे सशक्तीकरण
करणे, त्यांना सर्जनशील घडविणे, हे कार्य वर्गात जितके प्रभावी घडू शकते, तितके ऑनलाईनमध्ये घडू
शकत नाही, त्यामळ
ु े ऑनलाईन हा तात्परु ता पर्याय आहे . ती कायमची सोय होईल, या दृष्टिकोनातन
ू
कोणी पाहू नये..
समस्या तर अनंत आहे त; पण यातन
ू मार्गक्रमण करीत नवे मार्ग शोधणे हे आपले कर्तव्य आहे .
ऑनलाईन आणि ऑफलाईन यांचे हायब्रीड तयार करून सद्य:स्थितीत विद्यार्थी शिक्षणापासून तुटू
नयेत, याची काळजी घेतली पाहिजे. कोरोनाच्या प्रादर्भा
ु व काळात विद्यार्थ्यांचे जीवन महत्त्वाचे आहे .
त्यामुळे त्यांचे आरोग्य चांगले राहण्यासाठी योगासने, प्राणायाम, छोटे अभ्यासक्रम शिकविणे गरजेचे
आहे . पालक मुलांच्या काळजीने बेजार आहे त, त्यामुळे पालकांचे प्रबोधन करणे आवश्यक आहे .
विद्यार्थ्यांना जलसंधारण, पर्यावरण, स्वच्छता, वक्ष
ृ ारोपण, निसर्ग अभ्यास, समाजसेवा असे उपक्रम
दे ऊन गुंतवून ठे वणे गरजेचे आहे . स्थलांतरित कुटुंबातल्या मुलांना तात्पुरत्या महाविद्यालयात दाखल
करून मानसिक आधार दे णे गरजेचे आहे . त्यांच्या कुटुंबीयांना काम मिळवून दिले पाहिजे. सरकारचे
प्राधान्यक्रम

$$$$$
सध्या कोरोना निर्मूलन आणि अर्थव्यवस्था सुरळीत करणे हे आहे ; परं तु या उपेक्षित समह
ू ातल्या
नव्याने शिकणाऱ्या वर्गाकडे दर्ल
ु क्ष झाले, तर ते नुकसान भरून काढणे अर्थव्यवस्थेच्या
नुकसानीपलीकडचे असेल.
महाविद्यालय हा सामूहिक आविष्कार असतो. म्हणजे प्रत्येक कृती सामूहिक असते.
कोरोनाच्या पार्श्वभम
ू ीवर समूह एकत्र येता कामा नये, अशा अवस्थेत विद्यार्थ्यांशी संपर्क ठे वणे,
त्यांना अध्यापन प्रक्रियेत गुंतवून ठे वणे, ही जबाबदारी महाविद्यालयांची आहे . विद्यापीठ अनुदान
आयोग आणि शासन मार्गदर्शक सूचना जाहीर करीत आहे . त्यानुसार तारतम्याने महाविद्यालयांनी
विद्यार्थीहिताचे निर्णय घेणे गरजेचे आहे .
यव
ु ा शक्ती हातन
ू निसटता कामा नये, ती योग्य दिशेने वाटचाल करणारी राहावी. याचा
महाविद्यालये आणि विद्यापीठे सक्षमपणे सामना करतील, असा विश्वास ठे वू या...

367
$$$$$

४९. दृश्यकलेतील कोरोनानंतरचे अर्थजगत

- प्रा. बी. एस. पाटील, कोल्हापरू

कोविड-१९ चा जगभर, दे शात, राज्यात विविध क्षेत्रांवर, लोकांवर व कलाक्षेत्रावरील परिणाम

साधार सांगन
ू , कलादालने, वस्तस
ु ंग्रहालये, कलामहाविद्यालये बंद पडलीत. कलावंतावर निर्मिती व
प्रदर्शनावर बंदी, त्यामुळे गॅलऱ्या बंद आहे त. किती काळासाठी हे ठाऊक नाही. त्यामुळे या कलावंतांच्या
पुढे बिकट, गंभीर समस्या निर्माण झाल्या आहे त. कलावंत कुटुंबाची एकाकी धडपड, त्यात कलेसाठी,
चित्रनिर्मिती व प्रदर्शनासाठी लागणारा वेळ, श्रम, पैसा, त्याचबरोबर कलाकृतीचा विषय, आशय,
आविष्कार डोक्याला ताण दे णारी बाब आहे . या साऱ्या जुळवाजुळवीत कुटुंबाची सफर सुरू आहे . यात
दृश्यकलेतील अर्थजगताचे चित्र उभा केलेले आहे . या सर्व बाबींची साधार चर्चा या लेखात मिळते.
कोविड-१९ मुळे जगभरातील माणस
ू व त्याने निर्माण केलेले जग हादरून गेले आहे . सष्ृ टीतील
सर्वश्रेष्ठ समजला जाणारा मनुष्यप्राणी भयाने ग्रासला आहे . ते केवळ आरोग्याशी संबंधित नसून,
त्यांच्या दै नंदिन जगण्यातील हरतऱ्हे च्या व्यवहाराचे आहे . सामाजिक, राजकीय, सांस्कृतिक व धार्मिक
व्यवस्था कोरोनामुळे असुरक्षित झाल्या आहे त, तर व्यापार, अर्थ, उद्योग, मनोरं जन व शिक्षण अशी
अनेक क्षेत्रे अस्वस्थ आणि काही अंशी ढासळताना दिसत आहे त. तरीही कोरोनाच्या महामारीत माणूस
जगण्याची प्रबळ इच्छा बाळगून लढतो आहे , जगतो आहे .

368
 भारतात कोरोना विषाणू संक्रमित होऊ नये म्हणून २४ मार्च ते ३१ मे पर्यंत चार टप्प्यांत
लॉकडाऊन केले गेले. पाचवा टप्पा १ ते ३० जन
ू ला असला, तरी यामध्ये अनेक बाबतीतील निर्बंध
उठविले आहे त. या विषाणच
ू ा प्रादर्भा
ु व तर्ता
ू स पर्ण
ू हद्दपार होणे अशक्य असल्याचे तज्ज्ञांचे मत आहे .
त्यामळ
ु े पढ
ु ील काळात कोरोनासोबत जगण्याची सवय लावावी लागेल. दै नंदिनीही बदलावी लागेल.
कोरोनाची झळ दृश्यकला क्षेत्रालाही बसणार आहे . फरक इतकाच की, इतर क्षेत्रांची विविध
माध्यमांमध्ये जशी चर्चा होते तशी या क्षेत्राची फारशी होणार नाही. कारण, हे क्षेत्र सामान्य माणसाला
बरे च अनभिज्ञ आहे ; शिवाय या क्षेत्राचा प्रभाव फार मोठ्या समद
ु ायावर नाही. वास्तविक, चित्र,
शिल्पकला क्षेत्राला यापूर्वीच अनेक संकटांना सामोरे जावे लागले आहे . २००८ ची आर्थिक मंदी व
त्यानंतर ८ नोव्हें बर २०१६ रोजी झालेल्या नोटाबंदीमुळे दृश्यकला क्षेत्रातील आर्थिक व्यवहार बऱ्याच
प्रमाणात मंदावले आहे त आणि आता तर कोरोनासारख्या महाभयंकर संकटामळ
ु े पुढचा काळ कसा
असेल त्याचा केवळ अंदाज केलेला बरा.
साधारण २० मार्च २०२० पासून दे शातील कलादालने (आर्ट गॅलऱ्या) वस्तुसंग्रहालये, कला
महाविद्यालये कोरोनामुळे बंद आहे त. ती अजून किती दिवस बंद राहतील हे निश्चित सांगता येत नाही.
लॉकडाऊन संपले तरी कोरोना तसाच राहणार आहे , त्यामुळे आर्ट गॅलऱ्या सुरू केल्या तरी त्यामध्ये
काही महिने तरी प्रदर्शन होण्याची शक्यता धूसरच आहे .

$$$$$
गॅलऱ्यांमध्ये दोन ते तीन वर्षे कोणी फिरकेल असे आज तरी वाटत नाही; शिवाय परदे शी पर्यटक
भारतात येण्याची व ते गॅलऱ्यांत फिरकण्याची शक्यताही कमी आहे . आर्ट लव्हर, बाबर, क्युरेटर हे ही या
काळात गॅलऱ्यांकडे पाठ फिरविण्याची शक्यता आहे . त्यामुळे काही वर्षे तरी कलाकारांसाठी कलाप्रदर्शन
ही मोठी जोखीम असेल.
असे असले, तरी आर्ट गॅलऱ्यांचा काळ हा कलाप्रदर्शने करण्याकडेच राहील; कारण आगाऊ पैसे
ु ं ग केलेले असते. त्यामुळे एक-दोन वर्षे गॅलरीसाठी कोणी
घेऊन त्यांनी जवळपास वर्षभराचे अगोदर बकि
विचारणा केली नाही तरी गॅलरी मालकांना त्याचा फारसा फटका बसणार नाही. बरे च खासगी गॅलरी
मालक अगोदरच गलेलठ्ठ झालेत, तर काहींनी यापूर्वीच गॅलऱ्या बंद केल्या आहे त. मात्र, जे कलावंत
केवळ चित्रनिर्मिती व प्रदर्शनावर अवलंबून आहे त. त्यांच्यावर या परिस्थितीचा विपरीत परिणाम होऊ
शकतो. भारतात कोरोनामुळे दृश्यकला क्षेत्र अडचणीत येईल यात काही जाणकारांना फारसे तथ्य वाटत
नाही. मळ
ु ात या क्षेत्राला भारतात मोठी भरभराट नव्हती. अपवाद होता फक्त १९९५ ते २००८ या
कालखंडाचा. या काळात कलाकृतींची विक्री बऱ्यापैकी होत होती व किंमतही चांगली मिळत होती. याच
दशकात एम. एफ. हुसेन व त्यांची चित्रे सर्वत्र चर्चेचा विषय ठरली. त्यांच्या कलाकृतींच्या किमती
लाखोंच्या घरात पोहोचल्या आणि भारतीय चित्रकलेला चांगले दिवस यायला सरु ु वात झाली; पण ही
लाट २००८ नंतरच्या आर्थिक मंदीत ओसरली.
येथील कलाकारांची अवस्था कायम शेतकऱ्यांसारखी राहिली आहे . चांगले पिकवन
ू ही त्याच्या
हाताला काहीच लागत नसते. नैसर्गिक आपत्तीचा शेतीमालाला योग्य भाव मिळाला नाही, तर सर्वकाही
मातीमोल होते. तद्वत या कलाव्यवहाराचेही काहीसे असेच आहे . एखादे प्रदर्शन यशस्वी करण्यासाठी

369
त्या कलाकाराला तीन ते चार वर्षे खपावे लागते. सुरुवात आर्थिक तरतुदीपासून सुरू होते. रं गसाहित्य,
फ्रेमिंग, प्रसिद्धी, वाहतक
ू अशा सर्व बाबतीत त्याला एकाकी झगडावे लागते. याकरिता लागणारा वेळ,
श्रम व पैसा महत्त्वाचा असतो. कलाकृतींचा विषय, आशय आणि आविष्कार हा आणखी वेगळा व
डोक्याला ताण दे णारा आहे . (खरे तर हा निर्मितीचा काळ खप
ू आनंदाचा आणि सर्जनशीलतेचा असतो.)
या सर्व जळ
ु वाजळ
ु वीत कलाकाराचे सर्व कुटुंब सफर होत असते. इतके करूनही चांगली विक्री झाली
नाही तर तीन ते चार वर्षांची मेहनत झालेला खर्च अंगावर पडतो आणि आर्थिक परतफेडीच्या
ताणतणावातच तो कलाकार प्रवाहाबाहे र फेकला जातो.
‘कोविड-१९’ चा प्रादर्भा
ु व व त्याचा परिणाम उद्योग व्यवसायावर दरू गामी होणार आहे .
बाजारपेठेतील आर्थिक उलाढालही बेताचीच असेल. अशा आर्थिक दष्ु टचक्रात येथील नेहमीचा ग्राहक
तूर्तास तरी कलाकृतीत पैसा गुंतवेल असे वाटत नाही. एखाद्याने गुंतविले तरी पूर्वीच्या भावाने तो
कलाकृती घेईल असे नाही. तो स्वतःच अडचणीत असेल तर नव्या अडचणींना कशाला आमंत्रण दे ईल!
अशा काळात नामवंत कलाकारांच्या दर्जेदार कलाकृती कमी किमतीत कशा मिळतील यासाठी तो
प्रयत्नशील राहील. परं तु, नवोदित कलाकारांच्या कलाकृतीवर पैसा

$$$$$
लावून जोखीम पत्करणार नाही. दे शात कलाकृतीच्या विक्रीसाठी केंद्रबिंद ू असणाऱ्या आर्ट गॅलऱ्या
मुख्यतः मुंबई, दिल्ली, चेन्नई, बेंगलोर अशा तत्सम शहरांत आहे त आणि नेमक्या याच शहरात
कोरोना घट्ट पाय रोवून उभा आहे . त्यामुळे कितीही 'सॅनिटाईज' केलेल्या आर्ट गॅलऱ्यांतील कला
व्यवहारांवर कोरोनाचा असर हा होणारच आहे .

370
$$$$$

५०. विश्वाला भारतीय अध्यात्माची गरज

- डॉ. दीपक स्वामी, येडनि
े पाणी, इस्लामपरू

भारताला अध्यात्माची एक संस्कृती आहे . अध्यात्म व योग यांची मोठी परं परा आहे . तसेच दे व,
दे श, धर्म, जात, पंथ, लिंग या सर्वांपलीकडे जाऊन विश्वाच्या कल्याणासाठी माणसाला प्रयत्न करावे
लागतील. विश्वकल्याणाचे शिक्षण अध्यात्म दे ते, हे कोरोनाच्या निमित्ताने समजून घ्यायला हवे.
अध्यात्मविचाराबाबत मतभेद असतील, परं तु खऱ्या अर्थाने विश्वाला अध्यात्माची गरज कशी आहे , हे
येथे सोदाहरण स्पष्ट केलेले आहे .
कोरोनाच्या महामारीने संपूर्ण विश्वाला करकचून विळखा घातला असून विश्वाची सर्वांग प्रगती
अधोगतीच्या विळख्यात गुदमरताना दिसून येते. कोरोना नावाच्या विषाणूने संपूर्ण जगाला ठप्प केले
आहे . हा विषाणू संपूर्ण विश्वाच्या महामारीला कारणीभूत असून covid-19 या नावाने तो ओळखला
जातो. संपूर्ण सस्तन प्राणी व पक्ष्यांमध्ये या विषाणूमळ
ु े आजार उत्पन्न होतात. मानव प्राण्यात या
विषाणूमळ
ु े श्वासोच्छवासाशी निगडित आजार उत्पन्न होतात. वेगवेगळ्या प्राण्यांमध्ये त्याची लक्षणे
वेगवेगळी आहे त. या विषाणूचा सरासरी व्यास १२५......... असतो. हे विषाणू सूर्याच्या किरणासारखे
दिसतात म्हणून त्याला कोरोना असे म्हटले जाते. latin भाषेत कोरोना म्हणजे काटे री मुकुट अ मानला
जातो. या विषाणूला जून अल्मेडा व डेव्हिड टायरस यांनी या विषाणूला कोरोना हे नाव दिले आहे . या
विषाणूने संपूर्ण जगात मत्ृ यूचा धुमाकूळ घातला आहे .
२०१९ डिसेंबरमध्ये या आजाराचे रुग्ण चीनच्या वह
ु ान शहरात सापडले आणि काही दिवसांतच
त्यांनी संपर्ण
ू जगाला व्यापले. सध्या ८० लाखांपेक्षा अधिक लोकांना कोविडने ग्रासले आहे तर चार

371
लाखापेक्षा अधिक लोकांचा मत्ृ यू झाला आहे . जगभरातील १८८ दे शांमध्ये ही महामारी पोहोचली असून
ताप, खोकला, श्वास घेण्यात अडथळा ही या आजाराची सरु
ु वातीची लक्षणे मांडली जातात. या
आजारामध्ये माणसाचे अनेक अवयव निकामी होऊन रक्ताच्या गठ
ु ळ्या निर्माण होतात आणि
भयानक अशा तऱ्हे ने मानवाचा मत्ृ यू होतो. हे संक्रमण थोपवण्यासाठी एक मार्ग म्हणजे मास्क परिधान
करून सामाजिक अंतर राखणे हे च होय. असे अनेकजण दावा करत असलेतरी अजन
ू तरी या आजारावर
औषध किंवा लस सापडलेली नाही. हा आजार मानवाकडून मानवाकडे संक्रमित होतो असे जागतिक
आरोग्य संघटनेने अधिकृत सांगितलेले आहे . २० जानेवारी २०२० रोजी हे मत ठामपणे मांडले.
सुरुवातीच्या कालावधीत चीन, स्पेन, इटली या दे शांमध्ये हाहाकार माजला. आणि पुढे
अमेरिकेत त्याने भयाण रूप धारण केले. प्रारं भी भारतामध्ये त्याचा म्हणावा तसा प्रभाव नव्हता.
त्यामुळे २३ मार्च २०२० रोजी भारतीय केंद्र सरकारने लॉकडाऊनचा म्हणजेच जनता संचारबंदीचा मार्ग
अवलंबला आणि बघता बघता सारा दे श दळणवळण बाजारपेठ या सर्वार्थाने बंद झाला. आधुनिक
भारतात हे प्रथमच घडत होते. मुंबई, मद्रास, कलकत्ता, दिल्ली यांसारखी

$$$$$
महानगरे चिडीचूप बंद झाली. वाहने, लोहमार्ग, हवाईमार्ग, रस्ते बंद झाले. जनजीवन ठप्प झाले.
जिकडेतिकडे भयाण शांतता पसरली. माणसाचे सर्वांग जीवन बंद दाराआड गुदमरू लागले. मत्ृ युच्या
भीतीने सारे मानवीजीवन व्याकुळ झाले. लोकांचा तर्क वितर्काला उधाण आले. विचाराला अनेक दिशा
फुटू लागल्या. त्याचे परिणाम जागतिक पातळीवरील राजकारणामध्ये रूपांतरित होऊ लागले.
जगातील अनेक राष्ट्रे एकत्रित येऊन या महामारीला जबाबदार कोण? असा प्रश्न विचारू लागले.
महासत्तेच्या हव्यासापोटी व जागतिक व्यापारावर आपले वर्चस्व स्थापन करण्यासाठी तसेच अमर्याद
भुसत्ता बळकावण्यासाठी अनेकांनी अमेरिकेला जबाबदार धरले. तर हे जागतिक शीतयुद्ध आहे आणि
त्यासाठी वह
ु ानच्या प्रयोगशाळे त हा विषाणू निर्माण केला गेला आहे .
अशी जगाने चीनवर झोड उठवली. प्रत्येक दे श एकमेकांना दोषी धरू लागला. दे शादे शांत अंतर
पडू लागले. व्यापार संबंध बिघडू लागले. जवळ आलेले जग आणि माणूस माणसापासून दरू जाऊ
लागला. तर प्रत्येकजण एकमेकांकडे संशयाने पाहू लागला. माणसालाच माणसाची भीती वाटू लागली.
माणसातील कमी झालेले अंतर महदांत्तर झाले. जगाच्या लोकसंख्येमध्ये एका बाजल
ू ा जगाची
लोकसंख्या व एका बाजूला भारत व चीन या दोन दे शाची लोकसंख्या अशी लोकसंख्येची वाटणी होऊ
लागली. आजमितीला लोकसंख्येची आकडेवारी पाहत असताना अमेरिका ३३.१०कोटी, रशिया १४.६०
कोटी, जर्मनी ८.५० कोटी, टर्की ६.४९ कोटी, इंग्लंड ६.८० कोटी, फ्रान्स६.५० कोटी, इटली ६.१० कोटी,
स्पेन ४.७० कोटी, पोलंड ३.८० कोटी, रुमानिया १.९० कोटी, नेदरलँ ड १.७० कोटी, ग्रीस १.७० कोटी,
बेल्जियम १.२० कोटी, झेकरिपब्लिक १.१० कोटी, पोर्तुगाल १.१० कोटी, स्विडन १.१ कोटी, हं गेरीया १
कोटी, स्वित्र्झलँ ड ०.९० कोटी, बल्गेरिया ०.७० कोटी, डेन्मार्क ०.६०, भारत १३५ कोटी, चीन १५० कोटी,
इतर ६.० कोटी असा जागतिक लोकसंख्येचा विचार करत असताना भारतीय लोकसंख्येच्या मानाने
कोविडचा प्रभाव भारतावर कमी जाणवतो. त्याला अनेक कारणे असल्याचे दिसून येते.

372
 भारत तथा हिंदस्
ु तान हे जगातील अत्यंत प्राचीन राष्ट्र असून या दे शाला अध्यात्म व योगाची
फार मोठी परं परा आहे . महाभारत व रामायण हे या दे शाची सांस्कृतिक महाकाव्य असन
ू वेदशास्त्रांची
या दे शाला आध्यात्मिक संस्कृती लाभलेली आहे . तशीच या दे शाची आहार संस्कृती दे खील वेगवेगळी
आहे . चार वेदांपैकी ऋग्वेद हा अत्यंत प्राचीन असन
ू अनेक वनस्पती व औषधांचा अभ्यास या संस्कृतीत
ऋषी, मन
ु ी, महर्षींनी केलेला आहे . त्याचा फार मोठा वारसा या दे शाला लाभला आहे . तसेच शाखा
आहाराला या दे शात मोठे स्थान आहे . त्यामळ
ु े जगाच्या दृष्टीने परमेश्वराचे अनेक अवतार व त्याच्या
पज
ू ाअर्चेच्या पद्धती या दे शात वेगवेगळ्या पातळीवर केल्या जातात. त्यामळ
ु े जगाबरोबर या दे शात
यापूर्वी अनेक महामारी आल्या; परं तु या दे शाने त्या सहजासहजी निभावून नेल्या आहे त. परं तु आजच्या
आधुनिक जगाच्यादृष्टीने कोविडचे हे संकट संपूर्ण जगावर आहे . मात्र भारतालाही त्याचे मोठे आव्हान
वाटू लागले आहे . म्हणूनच उशिराने का होईना या दे शाने भारतबंदची हाक दिली आणि सर्वत्र

$$$$$
व्यवहार बंद झाले. कधी नव्हे ती महानगरपासून ते आदिवासी वाड्यापाड्यांवर ही गावे बंद झाली.
शाळा, दवाखाने, दक
ु ाने, बाजारपेठा इतकेच नव्हे तर घराची दारे सुद्धा बंद झाली. दे शाच्या पंतप्रधानांनी
लोकांना घरी बसण्याचा आदे श दिला आणि सर्वत्र स्मशान शांतता नांद ू लागली. फक्त शेतीची कामे
वगळता सर्व व्यवहार बंद झाले.
शेतीतील कामगार वगळता सर्व कारखाने वेगवेगळे उद्योगधंदे बंद झाले. चाकरमानी
कामगार, अधिकरी यांच्यासह घरातील काम करणाऱ्या झाडलोट भांडीकंु डी करणाऱ्या स्त्रिया यांनीही
आपली कामे बंद केली. त्यामुळे एकमेकांसाठी घराची दारे बंद झाली. परदे शांतून व परराज्यांतून आलेले
विविध व्यावसायिक आपल्या घराकडे जाण्यासाठी परत फिरले. प्रत्येकाला आपली मायभम
ू ी, गाव, घर,
नातेवाईक कधी पाहतो असे झाले आणि परतीचे लोंढे सुरू झाले. दे शासमोर व प्रत्येक राज्यातील
प्रशासनासामोरे मोठे आव्हान उभे राहिले. अनेक समस्या लोकांसमोर आ वासून पुढे राहिल्या. लोक
रस्त्यावर येऊ लागले. त्यांना थोपण्याचे काम रक्षकदले, पोलीस, डॉक्टर, सामाजिक संस्था समोर
आल्या. स्थलांतरितासाठी गाव, तालुका, जिल्हा, राज्य यांच्या सीमा बंद झाल्या तरीही माणस
ू चालतच
राहिला. पोटाला अन्न नाही, पायात वाहन नाही तरीही कशाचीही पर्वा न करता तो चालतच राहील. अशा
लोकांसाठी प्रशासनाबरोबच सामान्य माणूस मदतीला धावून आला. ' एकमेकां साहाय्य करू । अवघे
धरू सुपंथ ' ही संतोक्ती माणसाने आचरणात आणली. सदाचार हाच शुद्धाच्चार आहे . याची प्रचिती
त्याने विश्वाला आपल्या कृतीतन
ू दाखवन
ू दिली आणि जग जगवणे म्हणजे सभोवाराबरोबरच माणस
ू
आणि त्याचे आरोग्य जतन करणे होय.
जग हे दःु खाने भरले आहे . त्याला सख
ु ी करण्यासाठी मानवाचा जन्म आहे . म्हणन
ू 'जीओ
जीवस्य जीवनमः' याची शिकवण भारतीय संस्कृतीत संतांनी फार प्राचीन कालावधीत दिलेली आहे त.
त्याचा माणसाला आजच्या आधनि
ु कीकरणात त्याचा विसर पडला होता. भौतिक सख
ु म्हणजेच खरे
सख
ु आहे असे म्हणन
ू माणस
ू पैसा, प्रतिष्ठा आणि भोगवादाच्या पाठी लागला. सकस आहारापेक्षा
रुचकर, चमचमीत आहाराचे सेवन ही खाद्यसंस्कृती अस्तित्वात आली त्यातून चायनीज पदार्थांचे
गाडे, हॉटे लमध्ये मिळणारे फास्टफूडचे पदार्थ, बार रस्त्यावर येऊ लागले. आलिशान धाबे त्यात विकले

373
जाणारे विविध प्राणी, पक्षी, कीटक, यांच्या मांसापासून बनवलेले पदार्थ, चैनीच्या विविध वस्तू आणि
पदार्थ यांचे सेवन करणे म्हणजेच खरे सख
ु होय, असा माणसाचा समज झाला. चीनमधील वह
ु ान
शहरात तर अशा आहाराने उच्छाद गाठला होता. त्याचेच बदलते रूप जगभर पसरू लागले होते.
दे शाबरोबर राज्यातील खेडीसद्ध
ु ा त्याला अपवाद राहिलेली नव्हती. कोरोनाने त्याची जाणीव माणसाला
दिली. समर्थ रामदासांनी 'उदरभरण नोहे जाणिजे यज्ञकर्म' याची शिकवण पर्वी
ू दिलेली होती पण हे
विचार वासनात बांधले गेले म्हणन
ू च मास्कच्या रूपाने माणसाच्या तोंडाला मस्
ु के आले. परं तु या
विचारांनी व कृतीतन
ू तो खप
ू काही शिकला असे वाटत नाही; कारण सामाजिक व्यवहार सरू
ु

$$$$$
होताच खाण्यापिण्यासाठी त्याने तोंडावरचे मास्क टाकून दिले. खाटीक खाणे व दारूच्या दक
ु ानाभोवती
पुरुषांच्याच नव्हे तर स्त्रिया, तरुण, तरुणी यांच्या रांगा लागल्या आणि त्यासाठी म्हणून पोलिसांचा
बंदोबस्त ठे वावा लागला.
भारतीय संस्कृती ही उत्सवप्रधान संस्कृती आहे . त्यातून सण, उत्सव, समारं भ, लग्नविधी,
वाढदिवस, जयंती, मयंती या साऱ्यांनाच उधाण आले होते. लग्नसमारं भ म्हणजेच आपली सामाजिक
प्रतिष्ठा आहे असे वाटू लागले होते व हीच संस्कृती नड होऊ लागली होती आणि संत-महात्मे,
समाजसुधारक यांनी दिलेल्या शिकवणीला सामान्यजनांनीही खोट्या प्रतिष्ठे पोटी हरताळ फासला
होता. कोरोनाने अशा फालतू प्रतिष्ठितांवर चिंतनाची वेळ आणली आणि सामान्य पद्धतीने आणि
प्रतिष्ठितांनीही विवाह समारं भ पाच ते दहा लोकांवर पार पाडले. कोरोनामुळे ही नवीन अक्कल प्राप्त
झाली. जीवन सुंदर आहे ते अधिक सुंदर बनवले पाहिजे. धन, संपत्ती, ऐश्वर्य हे जीवनाचे उद्दिष्ट नव्हे .
हा प्रत्येकाचा जन्मोद्देश नाही याचा विसर पडून संपत्तीसाठी वाट्टे ल ते करण्याकडे माणस
ू झक
ु ला होता.
त्यातून आलिशान गाडी, कारखाने, अविचारी उद्योग त्यातून बाहे र पडणारे अनेक विषारी वायू यामुळे
मानवी वर्तन स्वैर झाले. तीच त्याच्या श्रीमंतीची व्याख्या होऊन राहिली. परं तु तुकोबांनी मराठी
संस्कृतीत सांगितले होते की, 'द्रव्य मिळवले कोट्यान कोटी संगे न ये लांगोटी' याचे आत्मभान समाज
आणि व्यक्तीला राहिले नव्हते. त्याची वास्तव प्रचिती कोरोनाने लोक प्रत्ययाला आणून दिली.
जगातील अनेक श्रीमंत, अधिकारी हे ही कुत्र्यापेक्षाही भयानक पद्धतीने मत्ृ यू पावले. त्यांची प्रेते कुजली.
कचरा गाडीतन
ू रस्त्याने ओढत, फरफटत नेली.
सरणावर जाळण्यासाठीही नातेवाईक आणि भाऊबंदातील लोक आले नाही हे सत्य समाजाने
‘याची दे ही याची डोळा' पाहिले, अनभ
ु वले. कोरोनाने आम्हाला हे बिनभिंतीच्या शाळे त
प्रात्यक्षिकासहित शिकविले. पण 'परदःु ख शीतलं' असेच संवेदनहीन झालेल्या समाजाला वाटू लागले.
पंढरीची वारी ही विशोधराचे व सहिष्णत
ु ेचे सर्वधर्मसमभावाचे चालतेबोलते आचारपीठ या
विद्यापीठामध्ये माणसाला जीवनोधराचा सोपा मार्ग सांगितला जातो. जात, धर्म, लिंग, पंथ, भेद
यापलीकडे जाऊन चराचराच्या उद्धाराची शिकवण दिली जाते. या वारीसाठी संत तुकोबांनी तमाम
विश्वातील लोकांना साद घातली होती ते म्हणतात की, 'या रे या रे सारे जण नारी नर यातीहिन' अशी
साद घालून भक्ती बरोबरच आचारधर्माचा जागर घालत दे हू, आळं दीपासून पंढरीपर्यंत लाखो नव्हे तर

374
अगणित चालत जाणारे हे वारकरी दिंड्या, पताका खांद्यावर घेऊन वाद्य आणि नामसंकीर्तनाच्या
गजरात भान विसरून पंढरीच्या वाटे वर चालत राहतो. पण यालाही अलीकडच्या काळात उत्सवी,
हुल्लडबाज व जाती-धर्माचे वळण लागू पाहत होते. त्याला कोरोनाने पावित्र्याचे रूप प्राप्त करून दिले.
संत-महात्मे, भक्त, वारकरी या सर्वांना कायद्याच्या बंधनामळ
ु े शेकडो वर्षांची भक्तीपरं परे ची वारी
यावर्षी स्थगित झाली. भक्तीचा मार्ग 'झाडू आनंदे' हा आचरण शद्ध
ु ीमंत्र कोरोनाने अध्यात्मरूपाने
शिकवला. त्याचबरोबर दे शात राहणाऱ्या सर्व धर्मियांच्या मार्गदर्शकांनी धर्मवेत्त्यांनी आपल्या
धर्मातील अनय
ु ायांना सर्व

$$$$$
सण, उत्सव घरीच राहून आपल्या मर्यादित साजरे करण्याचे आव्हान केले. मंदिर, मशीद, चर्च ही सर्व
स्थाने एकत्रित येण्यासाठी बंद केली. त्यामुळे जाती धर्मांमध्ये राष्ट्रप्रेम वाढले. मनातील द्वेष भावना
नाहीशी झाली. तेढ वाढले नाही तर सर्व धर्मियांमध्ये खऱ्या मानव धर्माची शिकवण आचरणात आली.
हे च सर्व धर्माचे सार आहे हे संतांनी, पंडितांनी, महं तांनी, प्रेषितांनी, पाद्री, गुरुजनांनी सांगितले होते.
त्यांचा विचार प्रथमच आचरणात आणला. काही विज्ञानवादी, अंधश्रद्ध सामान्यजनांना काही गोष्टी
पटल्या नाहीत. मतभेद झाले; परं तु राष्ट्रनिष्ठा व राष्ट्रप्रेम यावर विश्वास ठे वून नेतत्ृ वाने दिलेल्या
सूचना, विनंती, टाळी, थाळी, दिवाळी, होली यांचा संबंध राष्ट्राच्या एकमुखी हाकेशी जोडला. जाती, धर्म,
पक्ष या पलीकडे जाऊन राष्ट्रभावना जागरूक केली आणि जनशक्ती हीच खरी राष्ट्रशक्ती आहे हे
जगाला दाखवून दिले.
जागतिक लॉकडाऊनच्या कालावधीत अपवाद वगळता जातीय दं गली, अत्याचार, चोरी, दरोडे,
बलात्कार, खून, मारामारी, मोठे अपघात झाले नाहीत. संपूर्ण निसर्ग नितळ, निखळ आनंदाने डोलताना
सर्वांनी पाहिले. हवेचे शुद्धीकरण झाल्याने लोकांच्या आजारपणात घट झाल्याचे लोकांनी अनुभवले.
कित्येक वर्षानंतर जीवजंतू, प्रदष
ू ण नाहिसे झाल्याचे शुद्धीकरण मानवाने अनुभवले. ‘ वक्ष
ृ वल्ली आम्हा
सोयरे वनचरे सुस्वरे आळविती ' या तक
ु ोबाच्या वचनाची अनुभूती विश्वाने अनुभवली. नदी, ओढे , नाले,
समुद्र यांचे सर्वार्थाने नितळ, शुद्ध वाहने किती आनंददाई आहे याचा प्रत्यय माणसाला आला. 'केल्याने
दे शाटन सभेत संचार' ही भारतीय संस्कृतीची शिकवण पण अलीकडच्या कालावधीत केवळ मनोरं जन
आणि मुक्त-स्वैर विहार वर्तन, अमर्याद संपत्तीची उधळण याचसाठी पर्यटन अशी समजूत होऊन
लोक कोठे ही भटकत होते. केवळ फोटोसेशनसाठीच भटकंती इतकाच मर्यादित अर्थ पर्यटनाला प्राप्त
झाला होता. आपल्या स्वैरवर्तनाने प्राणिमात्र, निसर्गाचे किती नक
ु सान आणि प्रदष
ू ण किती आणि कसे
होते याचा विचार न करताच पर्यटक मोकाट फिरत होते. त्यांना आत्मभान दे ण्याचे कार्य कोरोनाने केले.
स्वैराचारावर मर्यादा आल्या. 'हे विश्वची माझे घर...' ही ज्ञानदे वांची उक्ती खऱ्या अर्थाने विश्वाला ज्ञात
करून दे ण्याचा प्रयत्न पन्
ु हा एकवेळ विज्ञानवादी अनिबंध सत्तापिपासू लोकांना कोरोनाने दिला. हे च
अध्यात्माचे सार आहे . हा सर्व नियतीचा खेळ आहे . याची शिकवण व जाणीव पन्
ु हा समाजाला झाली.
आता जनकल्याणासाठी वेगवेगळे उद्योगधंदे, इंडस्ट्रीज, कारखाने, लघउ
ु द्योग, दळणवळण व्यवस्था,
रस्ते वाहतक
ू , जलमार्ग, लोहमार्ग, हवाई वाहतूक सुरू करावी लागेल. त्यासाठी प्रदष
ू णविरहित नव्या
शिक्षणाची गरज आहे , त्यालाही संस्काराची जोड द्यावी लागेल. पैसा, संपत्ती किती आणि कशी

375
कमवावी हे नव्याने शिकवावे लागेल. दे शातील १% लोकांकडे ५८% पेक्षा अधिक संपत्ती आहे त्याच्यावर
नव्याने कर बसवावे लागतील. त्यांच्याकडील काळापैसा राष्ट्रीय तिजोरीत जमा करावा लागेल. नव्या
पिढीमधील सप्ु तकलागण
ु ांना वाव द्यावा लागेल. स्वार्थ सोडून समाजव्यवस्था निर्माण करावी लागेल.
नातेसंबंधाबरोबरच समाजमनाची राष्ट्रीय वैश्विक नाती निर्माण करावी लागतील.

$$$$$
खाजगीकरणाच्या अंताची सरु
ु वात स्वतः पासन
ू च करावी लागेल. आहार, विहार, विचार, व्यवहार,
सुधारावे लागतील. संत, कलावंत, शास्त्रज्ञ यांना कोणतीच जात नसते. हे समजून घेऊन जगातील सर्व
शास्त्रज्ञांनी एकत्रित येऊन कोविडवर लस शोधावी लागेल. विकृतीची चाड बाळगून सुसंस्कृतपणाचे नवे
जग माणसाला माणसाच्या आणि चराचराच्या उद्धारासाठी निर्माण करावे लागेल. यासाठी सुसंस्कृत,
विज्ञानवादी पिढी निर्माण करत असताना पंचमहाभत
ू ांच्या सामर्थ्याची आचरण मर्यादे ची शिकवण दे णे
गरजेचे आहे . हीच शिकवण कोरोनाच्या निमित्ताने विश्वातील सर्व संतांनी अध्यात्माच्या रूपाने
समजून घेणे गरजेचे आहे . दे व, दे श, धर्म, जात, पंथ, लिंग या सर्वांपलीकडे जाऊन विश्वाच्या
कल्याणासाठी माणसालाच प्रयत्न करावे लागतील. म्हणूनच संत म्हणतात की ‘जगाच्या कल्याणा
संतांच्या विभूती दे ह कष्टविती रात्रंदिन’ हे विश्वकल्याणांनी विचार समजून घेणे गरजेचे आहे . हीच
शिकवण कोरोनाच्या निमित्ताने समजून घ्यावे लागेल.
कोरोनानंतरचे जग उदात्त, उन्नत, महं मंगल असेच घडवावे लागेल. त्याला पूर्व पदावर
आणण्याआधी यासर्वांसाठी हे वर्ष आपले आरोग्य संपन्न जगण्यासाठी अधिक केंद्रित करावे लागेल.
म्हणूनच रतन टाटा म्हणतात की हे वर्ष स्वतः जगण्याचे वर्ष आहे . शेवटी माणस
ू वाचला पाहिजे. संत
बहिणाईने नवज्ञानाची दृष्टी दे ताना म्हटले आहे की 'तुम्ही तरोणी विश्वतारा' ही अध्यात्माची
शिकवणच उद्याच्या शतकातील जगाला मार्गदर्शक ठरे ल. कोरोनाच्या निमित्ताने जगण्याचा विचार
करणे क्रमप्राप्त आहे . त्यातच उद्याच्या जगाचे कल्याण सामावले आहे यासाठीच जगातील राज्यकर्ते
समाजसुधारक, कलावंत त्याचबरोबर संशोधक, शास्त्रज्ञ यांनी मनाची विशालता अधिक विशाल करणे
व उनायान करणे अधिक महत्त्वाचे आहे . त्यानेच उद्याच्या सर्व सिद्धी सहज प्राप्त होतील. अविचार
आणि विकृती यांना तिलांजली दे णे महत्त्वाचे ठरे ल.

376
$$$$$

५१. कोरोनानंतरचे अध्यात्म

- डॉ. मल्लिकार्जुन उर्फ राजा माळगी, वाळवा, सांगली

कोरोना महामारीच्या काळात सगळे भयग्रस्त झालेत, अशावेळी मानवाला अध्यात्माची गरज
वाटू लागते. भारत वर्षामध्ये अनेकवेळा आपत्ती, महामाऱ्या आल्या त्यावेळी अध्यात्मशास्त्र
मानवाच्या विकासाला उपयोगी कसे पडले, मानवजात त्यातून सहिसलामत कसे बाहे र पडली आणि
अध्यात्मामुळे लोक भयमुक्त होऊन आनंदित झाले. पण यातून अंधश्रद्धा बळावण्याची भीतीही येथे
व्यक्त केलेली आहे .
कोरोना या जागतिक महामारीमध्ये सगळे जग भयछायेमध्ये आहे आणि ही भयछाया संपूर्ण
मानवी जीवनावर खूप मोठा परिणाम करीत आहे . वर्तमानात सगळे जनजीवन विस्कळित झाले आहे .
धावणाऱ्या गाडीला अचानक ब्रेक लावल्यानंतर टायर घसरत जातात आणि गाडीमधील प्रवासी
भयभीत होतात अगदी तसेच जीवनरूपी गाडीतील प्रवासी आता भयभीत आहे त. अशी भयछाया
मानवाच्या इतिहासात अनेक वेळेला आली आहे . खूप अलीकडे प्लेगची साथ आली होती. तसेच
विसाव्या शतकाच्या मध्यावर दस
ु रे महायुद्ध झाले आणि अमेरिकेने जपानच्या हिरोशिमा आणि
नागासाकी या शहरावर बॉम्ब टाकला त्यावेळी अशीच भयछाया पसरली होती.
भय ही मानवाच्या आहार, निद्रा, मैथुन या प्रेरणांपैकी एक असली तरी भयाची पातळी
गरजेपेक्षा जास्त वाढते त्यावेळी माणस
ू मग तो कोणताही धर्मातला असो तो ईश्वरशक्तीला शरण
जातो आणि तारण्याची याचना माणस
ू करू लागतो. यामुळे त्याची मानसिक अवस्थेत अनेक
स्थित्यंतरे होऊ लागतात आणि जीवनाकडे, सष्ृ टीकडे, ईश्वराकडे पाहण्याची दृष्टी बदलत जाते." सुखी
असतो त्यावेळी तो चंगळवादाकडे झुकतो याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे बाराव्या आणि तेराव्या
शतकात महाराष्ट्राची आर्थिक परिस्थिती खूप चांगली होती. सगळे लोक सुखी, समाधानी होते. एक
प्रकारची आर्थिक सुबत्ता होती; पण त्याचवेळी या काळातील माणसं मानसिकदृष्ट्या असमाधानी
होती. चंगळवादामळ
ु े समाजात अनैतिकतेचे वातावरण होते. पैसा हातात असल्यामळ
ु े अध्यात्म हा
साधनेचा विषय नसन
ू तो विकत घेता येतो असा गैरसमज निर्माण झाला होता. हे अज्ञान नाहीसे
करण्यासाठी कर्नाटकमध्ये महात्मा बसवेश्वर आणि त्यांची शरण परं परा निर्माण झाली. त्याचवेळी
महाराष्ट्रात महानभ
ु व, वारकरी, नाथसंप्रदाय निर्माण झाले व त्यातन
ू चक्रधर, ज्ञानेश्वर, नामदे वादी
संत निर्माण होऊन नवीन अध्यात्म निर्माण केले किंवा भारतीय तत्त्वज्ञानातील काही दोष काढून
टाकून नव्या रूपात ते तत्त्वज्ञान मांडले.
आजही समाजात अशीच भयछाया निर्माण झाली आहे . ही भयछाया अज्ञानमल
ू क आहे . आज
आपली नेमकी परिस्थिती महाभारतातल्या अर्जुनासारखी झाली आहे . महाभारतातील महायुद्धाच्या
सुरुवातीला अर्जुनाच्या मनामध्ये जसा विषाद निर्माण झाला होता आणि तो

377
$$$$$
विषाद नाहीसा करण्यासाठी श्रीकृष्णाला संपर्ण
ू भगवद्गीता सविस्तर सांगावी लागली. त्या
तत्त्वज्ञानामळ
ु े अर्जुनाच्या मनातील विषाद नाहीसा झाला आणि तो यद्ध
ु ास म्हणजे कर्तव्यास सिद्ध
झाला. अर्जुनाचे कार्यप्रयण होणे हे गीतेच्या दिव्यज्ञानामळ
ु े शक्य झाले.
मानवी समाजावर ज्या ज्या वेळी आपत्ती आली आहे . त्या त्या वेळी लोक अधिक श्रद्धाळू आणि
आस्तिक होताना दिसतात. ही एक मानवाच्या मनाची अवस्था आहे . कोरोनाच्या भयछायेतन
ू
आपल्याला बाहे र पडायचे असल्यास किंवा या भयछायेच्या काळात बिघडलेल्या मानसिक स्थितीमध्ये
सुधारणा करायची असल्यास समकाळातील भारतीय अध्यात्मशास्त्रातील 'भक्ती योग' खूप उपयोगी
पडेल.
बऱ्याच वेळेला अध्यात्माकडे फार सदोष दृष्टीने पाहिले जाते. अध्यात्म म्हणजे अंधश्रद्धा,
अध्यात्म म्हणजे मानसिक गुलामगिरी. मात्र अध्यात्म हे एक प्रकारचे मानसशास्त्रच आहे . मानवाला
पाच ज्ञानेंद्रिये, पाच कर्मेंद्रिये आणि चार सूक्ष्म अंतर इंद्रिये अशी चौदा इंद्रिये आहे त. ज्ञानेंद्रिये आणि
कर्मेंद्रिय ही स्थूल असल्याने त्यांच्यावर संस्कार करून त्यांना योग्य मार्गाने वाटचाल करण्यास लावणे
सोपे आहे . पण सूक्ष्म इंद्रिय विशेषतः आपलं वर्तन आणि भावजीवन ज्या इंद्रियांशी निगडित आहे ते
'मन' इंद्रियांवर संस्कार करणे खूप अवघड आहे . मनावर संस्कार करण्याचे प्राचीन साधन तत्त्व
म्हणजे ‘तत्त्वज्ञान’ होय.
माणूस जन्मतः सामान्य असतो आणि संस्काराने तो विशेष बनतो. त्याच्यामधील सामान्यत्व
नाहीसे व्हायचे असेल आणि त्याच्यामधील अज्ञानमूलक 'भय' नाहीसे व्हायचे असेल तर त्याला
प्रशिक्षणाची किंवा संस्काराची आवश्यकता आहे . माणसाचे सामाजिकरण आणि सांस्कृतिकरण हे
मनाच्या प्रशिक्षणातूनच होत असते. हे प्रशिक्षण वर्तमानात 'शिक्षण' या औपचारिक संस्कारातून दिले
जात आहे . मात्र प्राचीन आणि मध्ययुगीनकाळात औपचारिक शिक्षणाची व्यवस्था नव्हती त्यावेळी
प्राचीन काळात ऋषीमुनींकडून आणि मध्ययुगात संतमंडळींकडून हे मनाचे प्रशिक्षण केले गेले आहे
आणि समाजस्वास्थ टिकवले गेले आहे .
भारतीय तत्त्वज्ञानामध्ये मुक्ती किंवा मोक्ष ही संकल्पना अनेक ठिकाणी वापरली आहे . मुक्ती
किंवा मोक्ष मत्ृ यूउपरात मिळतो असा एक गैरसमज अज्ञानामुळे पसरला आहे . मात्र मुक्ती या शब्दाचा
अर्थ 'निर्भय' होणे असा आहे .
भयामुळे मानवाचा विकास खुंटतो. त्याची कार्यप्रवण शक्ती संपुष्टात येते व तो अर्जुनासारखा
कर्तव्यचत
ु होतो. कर्तव्यचत
ु होणे म्हणजे विकासापासन
ू वंचित होणे असे आहे , त्यामळ
ु े मानवाला
भयापासन
ू मक्
ु ती हवी असते. एकदा माणस
ू भयमक्
ु त झाला तर तो आपोआप कर्तव्यप्रवण होतो आणि
त्याचा विकास होण्यास सरु ु त अवस्था म्हणजे मोक्ष किंवा मक्
ु वात होते आणि ही भयमक् ु ती.
मोक्ष किंवा मक्
ु ती ही ईश्वर दे तो अशी एक जन
ु ी गैरसमजत
ू अज्ञानामळ
ु े आहे . खरे तर ईश्वर हे
तत्त्व आपल्यातच आहे . 'दे ह ही पंढरी। आत्मा पाडुरं ग।' हा तक
ु ोबाचा अभंग हे च

$$$$$

378
सांगतो. तक
ु ोबा आणखीन एका ठिकाणी सांगतात की ."दे व पहावया गेलो दे व होऊन ठे लो।' दे व
दस
ु रीकडे कोठे नाही तर साधकाच्या अंतःकरणामध्येच आहे . ज्ञानेश्वरीत एक छान ओवी नवव्या
अध्यायात येते ती अशी –
'तो मी वैकंु ठी नसे । भानबि
ु धी नसे ।
वेळू ऐकू। योगियाचे हृदय उमरडून जाये।
तयापाशी पांडवा। हरपला गिवसावा ।
जेथ नाम घोषू बरया। असति किरे ।।'
ईश्वर तत्त्व वैकंु ठा (स्वर्ग)त नाही. सूर्यबिंबात नाही. हटयोग्याच्या हृदयात नाही तर
भक्तीसाधना करणाऱ्या साधकाच्या ठिकाणी आहे . आपण ईश्वर होतो म्हणजे आपल्यामध्ये
चांगुलपणा वाढतो. त्यावेळी आपण समाजोपयोगी कार्य निर्भय होऊन करू लागतो. आपण
अज्ञानमूलक भयामध्ये असतो त्यावेळी नेहमी आपल्या मनात शंका येतात आणि शंकेखोर माणस
ू
कधीही प्रगती करू शकत नाही. ही शंका अनेक ठिकाणी अडथळा निर्माण करते त्यासाठी साधनेची
गरज आहे . ही साधना आपल्या दे शात अनेक दार्शनिकांनी सांगितली आहे . त्यामध्ये तथागत गौतम
बुद्ध, भगवान महावीर, महात्मा बसवण्णा, माऊली ज्ञानेश्वर, संत शिरोमणी, नामदे व महाराज,
समन्वयकार एकनाथ महाराज व संतश्रेष्ठ तुकोबा यांचा म्हणू लागतात आणि भयमुक्त होतात.
भयमुक्त अवस्था म्हणजेच सम्यक आनंद होय आणि हीच मुक्ती होय.
'कोरोना' या जागतिक महामारीमुळे सामान्य माणसाचे जीवन उद्ध्वस्त झाले आहे . माणसं
भयछायेत आहे त त्यामुळे त्यांच्या जीवनातील आनंद नाहीसा झाला आहे . हे असेच राहिले तर
मानवाला काही गंभीर मानसिक आणि शारीरिक आजार ग्रासतील आणि आणखीन प्रश्न निर्माण
होतील आणि अनारोग्याचे वातावरण निर्माण होईल. हे होऊ नये असे वाटत असेल तर भारतीय
दार्शनिकांनी सांगितलेला तत्त्वज्ञानाचा किंवा अध्यात्माचा अवलंब करून आपले जीवन सुखी करून
घेणे हे फायद्याचे ठरे ल.
भारतवर्षामध्ये अनेक वेळेला अशा आपत्ती किंवा महामारी आल्या आहे त. त्या प्रत्येकवेळी
अध्यात्मशास्त्र मानवाच्या विकासाला उपयोगी पडले आहे आणि त्यातून सहीसलामत ते बाहे र पडले
आहे त.
माझ्यामते, कोरोनानंतर माणसं अधिक अध्यात्मिक होतील आणि त्यातून जीवन प्रशिक्षण
घेऊन भयमुक्त होऊन आनंद मिळवतील. मात्र यामध्ये एक धोका आहे काही लोकं अंधश्रद्धाळू
बनण्याची. यासाठी सतर्क असण्याची आवश्यकता आहे .

$$$$$

379
 ५२. कोरोना आणि वारकरी संप्रदाय
- डॉ. धनंजय होनमाने, कंु डल, सांगली

कोरोना काळात भजने, कीर्तने, प्रवचने थांबलीत. पंढरपूरच्या वाऱ्या थांबल्या, संपूर्ण वारकरी
संप्रदाय स्तब्ध झाला. वारकरी संप्रदाय उदय विकास, समूह भक्तीची, पारायण, गुन्हे गारी, मंदिर बंद,
दानपेट्यांचे अर्थकारण, सामाजिक सलोखा राहिलेला नाही. समाजसेवा प्रदर्शन बंदी, जनमानसावरील
परिणाम व वारकरी संप्रदाय अस्वस्थ व बेचैन कसा झालेला आहे , याचे चित्रण केलेले आहे .
'कोरोना' या जागतिक महामारीने संपर्ण
ू मानवी जीवनच स्तब्ध झालं. मानवाच्या संपर्कातन
ू
या विषाणच
ू ा संसर्ग फोफावतोय म्हणन
ू माणस
ू च थांबवण्याचा प्रयत्न झाला आणि माणस
ू ही थांबला.
त्याच्या थांबण्याबरोबर आकाशातील विमानाचं घरघरणं थांबवलं. लोखंडी रूळावरून घडधडत जाणारी
पोलादी चाकं थांबली. मशिदीतील अजान थांबली आणि मंदिरातील घंटाही स्तब्ध झाली. कारण
माणस
ू च थांबवला. एका अदृश्य विषाणन
ू े माणसाला थांबवलं. पण त्याचबरोबर महाराष्ट्राचं सांस्कृतिक
वैभवही थांबलं, कळस थांबला, टाळाचा मर्दानी नाद, वीणेचा नाजक
ू झंकार आणि मद
ृ ं गाचा दमदार
तालही थांबला. नित्यनियमाने अनेक वर्षे पंढरीला जाणारी पावलं थांबली. भगव्या पताकांचं डौलदार
फडफडणं थांबलं. डोईवरच्या तुळशीचं लवलवणं थांबलं, हं ड्यातील पाण्याचं खळखळणं थांबलं, हरिपाठ
थांबला, प्रवचन थांबलं आणि भक्तीचा सामहि
ू क आविष्कार असणारं कीर्तन थांबलं, ज्ञानोबा-तुकोबाचा
गगनभेदी गजर थांबला, सामुदायिक आरती थांबली. यावर्षी अखंडित पायी वारीचा सोहळा थांबला.
संपूर्ण वारकरी संप्रदाय आणि स्तब्ध झाला. या स्तब्धतेला शब्दबद्ध करण्याचा प्रयत्न प्रस्तुत लेखात
केला आहे .
१) वारकरी संप्रदायाचा उदय आणि विकास
भारतीय भूमीत अनेक भक्तिसंप्रदाय उदयास आले. प्राचीन व मध्ययुगीन कालखंडात मानवी
जीवनाचा प्रमुख केंद्रबिंद ू हा भक्तीच होता. भक्तिशिवाय मानवाचा जन्मच सार्थकी लागत नाही, ही
धारणा मानवी जीवनाच्या केंद्रस्थानी होती. म्हणूनच आत्मोद्धार करण्याच्या परिप्रेक्ष्यातून भारतामध्ये
अनेक भक्तिसंप्रदाय उदयास आले. महाराष्ट्रात चंद्रभागेच्या वाळवंटात इ. स. १२८९ मध्ये कार्तिक शुद्ध
एकादशीला संत नामदे वांनी भागवत धर्माची पताका रोवली. विद्या व भक्तीच्या क्षेत्रात मक्तेदारी
असणाऱ्या उच्चवर्णीयांविरुद्ध बंड करून, सनातनी व्यवस्थेच्या कर्मठ व जाचक नियमांना पायदळी
तुडवून शूद्रातिशूद्र असणाऱ्या स्त्री-पुरुषांनाही भक्ती करून आत्मोद्धार करता येऊ शकतो. म्हणूनच
त्यांनी चंद्रभागेच्या वाळवंटात आध्यात्मिक लोकशाही स्थापन केली. संत नामदे वांनी वैयक्तिक
आत्मोद्धाराचा मार्ग न स्वीकारता सामहि
ू क भक्तीतून आत्मोद्धार घडवून आणण्यासाठी समह
ू निष्ठ
आविष्कार असणारा 'कीर्तनभक्ती' हा मार्ग जाणीवपूर्वक निवडला. त्याच्या विकासासाठी मराठी

$$$$$
भाषेत प्रथमच 'अभंग' या साध्या - सोप्या छं दाला जन्म दिला. मराठी अभंग लिहिणारा पहिला मराठी
संतकवी म्हणन
ू च संत नामदे वांचा उल्लेख करावा लागतो. त्याच अभंगाच्या माध्यमातन
ू
कीर्तनपरं परे चा विकास घडून आला. त्याचाच परिणाम म्हणन
ू १३ व्या शतकात अठरा पगड

380
जातिधर्माचे लोक एकत्र येऊन विठ्ठलनामाचा गजर करू लागले. चंद्रभागेच्या वाळवंटात सुरू असलेल्या
भक्तिसोहळ्यात संत ज्ञानदे वादी चारी भावंड,े संत सावता माळी, संत गोरा कंु भार, संत सेना न्हावी, संत
नरहरी सोनार, संत चोखामेळा व त्याचे संपर्ण
ू कुटुंब, शद्र
ू ातिशद्र
ू मातंग स्त्री संत जनाबाई अशी नामवंत
मंडळी सामहि
ू क भक्तीतन
ू स्पश्ृ या-स्पश्ृ यतेला मठ
ू माती दे त चंद्रभागेच्या वाळवंटात एकमेकांच्या
पायाचे दर्शन घेत कैवल्यानंद उपभोगीत होती. तोच भक्तिआनंद बहामनी काळात पैठणचे संत
भानद
ु ास व संत एकनाथ सर्वसामान्य स्त्री-शद्र
ू ांना एकत्र करून मक्
ु तपणे वाटत होते. शिवकाळात संत
निळोबा, संत बहिणाबाई आदि संतांनी समह
ू निष्ठ वारकरी संप्रदायाचा विस्तार संत तक
ु ाराम,
जनसामान्यांमध्ये केला. त्यामुळे हा संप्रदाय लोकाभिमुख झालेला आपणास दिसून येतो.
‘इवलेसे रोप लावियेले द्वारी। तयाचा वेलू गेला गगनावरी।
मोगरा फुलला मोगरा फुलला। फुले वेचिता बहरू कळियासी आला।'
असाच काहीसा भाग या संप्रदायाच्या बाबतीतही झालेला आपणास दिसतो.
२) सामहि
ू क भक्तीची परं परा :
वारकरी संप्रदाय हा सामूहिक भक्तीची परं परा असणारा संप्रदाय आहे . संशोधनांती हा संप्रदाय
नाथ संप्रदायाचे एक विकसित व व्यापक रूप आपणास दिसते. पण नाथ संप्रदायाची 'एक गुरू, एक
शिष्य' ही परं परा खंडित करून संत ज्ञानेश्वरांनी 'प्रगट गुह्य बोले । विश्व ब्रह्मचि केले।
‘आरती ज्ञानराजा।' या संत ज्ञानेश्वरांच्या आरतीतील गर्भित अर्थावरून गहिनीनाथांकडून
निवत्ृ तीनाथांकडे आलेली नाथपंथीय गुरू-शिष्य परं परा व नाथपंथीय गुह्य ज्ञान संत ज्ञानदे वांनी मुक्त
केले. त्याला अधिक गती दे ण्याचे काम संत नामदे वांनी केले. त्यामुळे सामहि
ू क स्वरूपातील भक्तीची
परं परा हे वारकरी संप्रदायाचे महत्त्वाचे वैशिष्ट्य आहे .
अ) भजन
वारकरी संप्रदायात भजनाला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे . हे भजन सामहि
ू क स्वरूपात
म्हणण्याची परं परा प्रारं भापासून आजपर्यंत चालत आलेली आहे . वारकरी संतांनी लिहिलेल्या अभंगांना
सांप्रदायिक चाली लावून भक्तीचा आनंद भजनात घेता येतो. वारकरी सांप्रदायिक भजन महाराष्ट्राच्या
महानगर, शहर, खेडोपाडी, वाडीवस्त्यांवरही होत आहे . या भजनाचे स्वरूप सहज पाहिले तरी आपणास
त्याचे सामहि
ू क स्वरूप समजू शकेल. भजनामध्ये प्रामुख्याने वीणा, मद
ृ ं ग, टाळ, हार्मोनियम, तबला ही
वाद्ये वापरली जातात. त्या-त्या वाद्यांचे बादक समूहाने एकत्र बसतात. संत तुकाराम महाराज
म्हणतात, 'लावूनि मद
ृ ं ग श्रुती टाळ घोष। सेवू ब्रह्मरस आवडीने।' म्हणजे एक वीणावादक, एक मद
ृ ंग
वादक व काहीजण टाळ वादक समह
ू ाने

$$$$$
महाराष्ट्रीय संतांचे अभंग तल्लीन होऊन गात असतात. वर उल्लेख केलेली 'पेटी' (हार्मोनियम व
तबला) ही वाद्येही काही ठिकाणी वापरतात. सांप्रदायिक फडावर मात्र वीणा, मद
ृ ं ग व टाळ याच
वाद्यांना महत्त्वाचे स्थान असते. प्रारं भी विणेकरी 'रामकृष्णहरी' हा वारकरी संप्रदायाच्या षडाक्षरी
मंत्राच्या भजन गायनाने प्रारं भ करतो. त्याच्या गायनाला अर्थातच मद
ृ ं ग व टाळाची साथ लाभल्याने

381
प्रारं भीच भक्तिमय वातावरण तयार होते. ' रामकृष्णहरी ' या भजनानंतर संत ज्ञानेश्वरांचा रूपाचा
अभंग म्हणतात.
रूप पाहता लोचनी । सख
ु झाले वो साजणी ॥१॥
तो हा विठ्ठल बरवा। तो हा माधव बरवा ॥ २ ॥
बहुत सक ु ृ ताची जोडी। म्हणोनि विठ्ठल आवडी ।।३।।
सर्व सख
ु ाचे आगर । बाप रखम ु ादे वीवरू ॥४॥
या अभंगानंतर संत तक
ु ारामांचा अभंग म्हणण्याची प्रथा आहे .
सुंदर ते ध्यान उभे विटे वरी । कर कटावरी ठे वूनिया ॥१॥
तुळशीहार गळा कासे पितांबर। आवडे निरं तर हे चि ध्यान ॥२॥
मकर कंु डले तळपती श्रवणी। कंठी कौस्तुभ मणी विराजीतो ।।३ ।।
तुका म्हणे माझे हे चि सर्व सुख। पाहिन श्रीमुख आवडीने ।।४।।
वरील दोन्ही अभंग विठ्ठलाच्या रूपाचे वर्णन करणारे आहे त. त्यामुळे सर्व भजनी मंडळी हे
दोन्ही अभंग अत्यंत भक्तिभावाने तल्लीन होऊन म्हणतात. साक्षात विठ्ठलरूप पाहिल्याचा आत्मिक
आनंदच ते उपभोगीत असतात. असेच वातावरण भजनाच्या सुरुवातीला असते. यानंतर 'जय जय
विठोबा रखुमाई' हे भजन तेवढ्याच तन्मयतेने म्हणतात. भजन सुरू असताना एकजण सर्वांना बुक्का
लावण्याचे काम करतो. नंतर अनेकजण वेगवेगळ्या संतांचे अभंग एकामागोमाग म्हणतात.
प्रत्येकजण एकमेकांना गायनाची साथ दे तो. शेवटी संतवर्णनपर अभंग भैरवी रागात गाऊन
भजनाची सांगता होते. हा भजनप्रकार मुळात सामूहिक स्वरूपात सादर होत असतो, हे प्रामुख्याने
लक्षात घ्यावे लागेल.
ब) कीर्तन
कीर्तन हे वारकरी संप्रदायाचे अविभाज्य अंग आहे . कीर्तन म्हणजे वारकरी संप्रदाय व वारकरी
संप्रदाय म्हणजे कीर्तन असं एक समीकरणच तयार झालं आहे . वारकरी संप्रदायाचा आविष्कार
करण्याच कीर्तन हे एक महत्त्वाचं माध्यम आहे . या संप्रदायाचा कोणताही कार्यक्रम कीर्तनाशिवाय
होऊच शकत नाही. हे च कीर्तन संत नामदे वांनी १३ व्या शतकात पुनरुज्जीवित केले. समूहनिष्ठ
भक्तीचा आविष्कार हे च वारकरी कीर्तनाचं प्रधान वैशिष्ट्य आहे . अज्ञान, अंधश्रद्धेच्या अंधकारात
हजारो वर्षे चाचपडणाऱ्या स्त्री-शूद्रांच्या सामाजिक जीवनात 'ज्ञानदीप' लावण्यासाठीच संत नामदे वांनी
कीर्तनपरं परा सुरू "नाचू कीर्तनाचे रं गी। ज्ञानदीप लावू जगी|” या प्रमुख हे तूने सुरू केलेल्या कीर्तनात
सर्व जाती-जमातींचे स्त्री-परु
ु ष, लहान-थोर मोठ्या

$$$$$
आनंदाने सहभागी होत होते. स्त्री-शद्र
ू ांचा सामहि
ू क आत्मोद्धार करणे हाही तेवढाच महत्त्वाचा हे तू
कीर्तन सरू
ु करण्यापाठीमागे संत नामदे वांचा उदार दृष्टिकोन होता. त्यामळ
ु े तत्कालीन काळात
हजारोंच्या संख्येने शद्र
ू ातिशद्र
ू स्त्री-परु
ु ष चंद्रभागेच्या वाळवंटात संत नामदे वांच्या कीर्तनात सहभागी
होत होते.

382
 सर्व जनसमुदायाच्या एका बाजल
ू ा 'सुंबाचा कटदोरा रकट्याची लंगोटी। नामा वाळवंटी कथा
करी।' असं वस्तनि
ु ष्ठ वर्णन संत जनाबाई करतात. तर त्याच कीर्तनात संत जनाबाई नामदे वांच्या मागे
उभे राहून ज्ञानदे वांना अभंग म्हणण्याची आज्ञा दे तात. 'नामदे व कीर्तन करी, पढ
ु े दे व नाचे पांडुरं ग जनी
म्हणे ज्ञानदे वा बोला अभंग।' असा स्त्री-परु
ु ष समानतेचा सामहि
ू क आविष्कार म्हणजे वारकरी कीर्तन
१३ व्या शतकात पन
ु रुज्जीवित झाले. वारकरी संप्रदायातील सर्वच संतांनी ते अधिक समद्ध
ृ केले. संत
तक
ु ाराम तर या कीर्तनपरं परे चे कळस झाले. तीच कीर्तनपरं परा आज महाराष्ट्राच्या वैभवाच्या
शिखरावर पोहोचली आहे .
ब-१) वारकरी कीर्तनाचे स्वरूप
ु फेटा किंवा केसरी फेटा,
पांढरं शुभ्र धोतर, अंगात पांढरा शुभ्र नेहरू सदरा, डोईला पांढरा शभ्र
कंबरे ला उपरणे, कपाळी गोपीचंद टिळा असं साजिरं गोजिरं सात्त्विक रूप असणारा कीर्तनकार ज्या
ठिकाणी कीर्तन करण्यासाठी उभा असतो त्याला 'नारदाची गादी' म्हणतात. त्याच्या मागे विशिष्ट
पोशाखातील एक चोपदार हातात दं डक घेऊन उभा असतो. त्याच्यामागे पांढऱ्या शभ्र
ु पोशाखातील
गळ्यात टाळ घेऊन टाळकऱ्यांची रांग अर्धगोलाकारात उभी असते. कीर्तनकाराच्या थोडं पुढे हार्मोनियम
वादक, त्यांच्याच थोडं पुढं दोन्ही बाजूस मद
ृ ं ग वादक उभे असतात. कीर्तनकाराजवळच लांबपर्यंत
असंख्य श्रोते बसलेले असतात. असा हा ऐश्वर्यसंपन्न वारकरी कीर्तनाचा सोहळा असतो. 'नोव्हे
एकट्याचा खेळ । म्हणवूनी मेळ जमविला' या अभंग पंक्तीप्रमाणे कीर्तनकार, टाळकरी, विणेकरी,
गायक, मद
ृ ं गवादक व असंख्य श्रोते यांच्या एकत्रित आविष्कारातून वारकरी कीर्तन सादर होत असते.
कीर्तन संपल्यानंतर कीर्तनकार व वीणेकऱ्याच्या पायाचे दर्शन घेणे ही एक भक्तियुक्त परं परा वारकरी
कीर्तनात सर्वचजण पाळतात. असा हा समह
ू निष्ठ कीर्तनप्रकार म्हणजे महाराष्ट्राचे सांस्कृतिक वैभवच
आहे .
क) सामुदायिक पारायण सप्ताह
सामुदायिक पारायण सप्ताह हा एक वारकरी संप्रदायाचा सामूहिक आविष्कार आहे .
सामुदायिक पारायण सप्ताहाची सुरुवात इ. स. १९५७ मध्ये ह. भ. प. अप्पासाहे ब वास्कर यांनी केली.
आज त्याचे स्वरूप फार मोठे झालेले आपणास दिसून येते. प्रारं भीच्या काळात ग्रंथराज ज्ञानेश्वरीचं
सामुदायिक वाचन करून प्रवचन, हरिपाठ व कीर्तनाचे कार्यक्रम सात दिवस होत होते. गेल्या काही
दशकात ह.भ.प. युवक मित्र बंडातात्या कराडकर यांनी सामुदायिक तक
ु ाराम गाथा या ग्रंथांची पारायणे
सुरू केली. तर आज बहुतांश ठिकाणी भागवत सप्ताह होत आहे त हे सामुदायिक पारायणामध्ये
महत्त्वाचे बदल झाले आहे त. सप्ताहाच्या कालखंडात सामहि
ू क वाचन, सामहि
ू क हरिपाठ, प्रवचन व
समह
ू निष्ठ कीर्तन असे सांप्रदायिक

$$$$$
कार्यक्रम सामद
ु ायिकपणेच संपन्न होत असतात. महाराष्ट्रातील काही काही ठिकाणी या सप्ताहाचे
स्वरूप खप
ू भव्य नि दिव्य झालेले आपणास दिसते. संपर्ण
ू गावच्या गाव या सोहळ्यात सहभागी होते.
संपूर्ण गावात घरोघरी चूल पेटविण्यापेक्षा एकत्रितच महाप्रसाद घेतात. त्याला संत पंगत म्हणतात.
अनेक दानशूर व्यक्ती अशा पंगती घेऊन सांप्रदायिक सोहळ्याला हातभार लावत असतात. मोठमोठे

383
लौकिकप्राप्त कीर्तनकार हजारो रुपये दे ऊन आणले जातात. त्याला साथ करणारे गायक, मद
ृ ं गवादक
यांनाही अधिकची बिदागी दे ऊन आणले जाते. या सामद
ु ायिक पारायणातन
ू एक अर्थकारणाची शंख
ृ ला
तयार होते. अनेक कीर्तनकार फक्त कीर्तनातन
ू मिळणाऱ्या बिदागीवरच संसार करीत आहे त. काही
गायक व मद
ृ ं ग वादकांचेही तसेच आहे . पण आज या जागतिक महामारीने सप्ताहाचे सामहि
ू क स्वरूपच
बंद झाल्यामळ
ु े या मंडळींना आर्थिक संकटांचा सामना करावा लागतोय.
ड) दिंडी
सामद
ु ायिक पारायण सोहळ्याची सांगता दिंडीने होते. ही दिंडी त्या-त्या गावातन
ू प्रमख
ु
मार्गांवरून काढण्यात येते. या दिंडीत संपूर्ण गाव सहभागी होते. महिला मंडळी डोक्यावर तुळस व
पाण्याचे हं डे घेऊन चालतात तर पुरुषमंडळी गळ्यात टाळ घेऊन वारकरी पाऊली खेळत चालतात. हा
एक चैतन्यदायी सोहळा असतो. हु तू तू, हमामा, फुगडी, पाऊली खेळत खेळत हा दिंडी सोहळा
झाल्याशिवाय सप्ताहाला पूर्णत्व येत नाही. काही काही ठिकाणी रिंगणही आयोजित करतात.
थोडक्यात, दिंडीसोहळा समह
ू ाचाच एक मोठा आनंददायी सोहळा असतो.
३) वारीचा उदय व सद्यः स्वरूप
पंढरपूरची नियमाने वारी करण्याच्या परं परे वरूनच या संप्रदायाला वारकरी संप्रदाय हे नाव
पडले. माळकरी, भागवत, वैष्णव अशाही नावांनी हा संप्रदाय ओळखला जातो. संत नामदे व,
ज्ञानदे वांच्याही पूर्वी वारीची परं परा या संप्रदायात सुरू आहे . 'आषाढी कार्तिकी विसरू नका मज सांगतसे
गुज पांडुरं ग' हा संत नामदे वांचा प्रसिद्ध अभंग आहे . आषाढी, कार्तिकी, माघी व चैत्री या प्रमुख चार वाऱ्या
तर दर शुद्ध एकादशीला बरे च निष्ठावंत विठ्ठलभक्त-वारकरी पंढरीला जातात. त्यावरूनच हा वारी
करणारा तो वारकरी संप्रदाय म्हणून ओळखला जातो. आषाढी एकादशीला महाराष्ट्रातील सर्वच
संतांच्या पालख्या समह
ू ाने पायी चालत पंढरपूरला जातात. हे एक सांस्कृतिक वैभव या संप्रदायाचे आहे .
महाराष्ट्रात ही वारीची परं परा संत तक
ु ारामांचे वंशज नारायण महाराज यांनी सुरू केली. संत ज्ञानेश्वर व
संत तक
ु ाराम यांच्या पादक
ु ा गळ्यात घालून त्यांनी प्रथम वारी केली. पुढे है बतराव बाबा आरफळकर
(जि. सातारा) यांनी पादक
ु ा पालखीत घालून पंढरपूरला घेऊन जाण्याची परं परा सुरू केली. त्यांना
आर्थिक साहाय्य औंध संस्थानचे राजे बाळासाहे ब पंतप्रतिनिधींनी केले. इ. स. १८५२ ला इंग्रजी
राजवटीत एक पंचकमिटी स्थापन करून सरकारतर्फे हा सोहळा सुरू झाला. संत तक
ु ारामांची

$$$$$
स्वतंत्र पालखी पंढरपूरला जाऊ लागली. 'टाळी वाजवावी गुढी उभारावी। वाट ही चालावी पंढरीची।' या
संत चोखामेळ्याच्या अभंगानुसार पायी वारीची ही अखंड परं परा आजही सुरू आहे . 'गात जा गा, गात
जागा। प्रेम मागा विठ्ठला' अशी भक्तिभावना उरी बाळगून लाखो वारकरी पायी चालत पंढरपूरला
जातात. प्रदीर्घ पायीवारीचा हा भव्य-दिव्य सोहळा जगाच्या पाठीवर फक्त महाराष्ट्रातच पहावयास
मिळतो. आज संत ज्ञानेश्वरांच्या पालखीसोबत ३ ते ४ लाख वारकरी, संत तुकारामांच्या पालखीसोबत ३
ते ४ लाख वारकरी पायी चालत पंढरपूरला येतात. सामहि
ू क संयमाचा व शिस्तीचा ज्वलंत आविष्कार
या पालखी सोहळ्यात पहावयास मिळतो. शेगाववरून गजानन महाराजांची पालखी प्रदीर्घ अंतर पायी

384
चालत मोठ्या लवाजम्यासह पंढरपूरला येते. ज्ञानोबा, तुकोबाचा जयघोष करीत उन्हा-पावसात,
वादळवाऱ्यात ही वारकरी मंडळी पंढरीरायाच्या भेटीसाठी भक्तिभावनेने गेली अनेक वर्षे पंढरपरू ला येत
आहे त. या वर्षी एका माणसाकडून दस
ु ऱ्याकडे संक्रमित होणाऱ्या अदृश्य कोरोना विषाणन
ू े थैमान घातले
आहे . एकमेकांच्या जीविताचा विचार करून शासन निर्णयाचा स्वीकार करत अनेक वर्षांची ही
वारीपरं परा खंडित करण्यास वारकरी संप्रदायाने अनम
ु ती दिली.
४) वारीच्या परिणामांची चिकित्सा
चालू वर्षी महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यातन
ू आषाढी वारीसाठी येणाऱ्या सर्वच संताचे पालखी
सोहळे बंद झाले. समह
ू ाने चालत असताना कोरोना विषाणूचा संसर्ग होऊ नये म्हणून अनेक वर्षांची
परं परा खंडित करावी लागली. पण या गोष्टीचा परिणाम विविध घटकांवर झाला आहे . त्याची चिकित्सा
आपणास पुढीलप्रमाणे करता येईल.
अ) अर्थकारण: कोरोनाच्या जागतिक महामारीचा परिणाम मानवी जीवनाच्या प्रत्येक
गोष्टींवर झाला आहे . संपूर्ण अर्थकारण हे मानवी जीवनाभोवतीच फिरत आहे . या अर्थकारणाचे आज या
महामारीने तीनतेरा वाजवले आहे त. त्याच परामर्श पुढीलप्रमाणे घेता येईल.
क) कीर्तन निवासी शाळा
वारकरी संप्रदायात फडांची मोठी परं परा आहे . गेल्या काही शतकात याच फड परं परे ने
संप्रदायाचा प्रचार-प्रसार केला. फड मालकाच्या एका पिढीकडून दस
ु ऱ्या पिढीकडे कीर्तनपरं परा परं परे ने
चालत आली. पण हे कीर्तन फड मालकांमध्येच बंदिस्त राहिले. कीर्तनाचे सार्वत्रिकीकरण करण्यासाठी
प. प. वै. जोग महाराज यांनी इ. स. १९१९ ला आळं दीमध्ये वारकरी शिक्षण संस्था स्थापन केली आणि
वारकरी कीर्तन मुक्त केले. महाराष्ट्रातील कोणत्याही जातिधर्माच्या विद्यार्थ्याला या संस्थेने मुक्त
प्रवेश दिला. त्यामुळे महाराष्ट्रात लाखो कीर्तनकार तयार झाले. अलीकडच्या काळात अनेक महाराज
मंडळींनी वैयक्तिकरित्या कीर्तन प्रशिक्षणाच्या शाळा सुरू केल्या. अशा वैयक्तिक शाळांची संख्या खूप
आहे . या शाळांच्या माध्यमातून अनेक महाराज मंडळींचे संसार उभे आहे त, पण याच कीर्तनशाळा आज
काही काळासाठी तरी बंद झालेल्या आहे त.

$$$$$
ख) वारी मार्गावरील गावांचे अर्थकारण
संत ज्ञानेश्वरांची पालखी आळं दीहून प्रस्थान करते. तर संत तक
ु ारामांची दे हूहून प्रस्थान करते.
याच दोन पालख्या मोठ्या आहे त. लाखो वारकरी या दोन पालख्यांसोबत चालत असतात. आळं दी-पुणे-
सासवड-जेजुरी-लोणंद-फलटण नातेपुते-पंढरपूर हा संत ज्ञानेश्वरांचा पालखी मार्ग. तर दे हू-पुणे-केडगाव
बारामती-अकलूज-श्रीपूर-पंढरपूर हा संत तुकारामांचा मार्ग. या मार्गावरून लाखो वारकरी चालतात.
तेव्हा नकळत पालखी मार्गावरील गावांच्या अर्थकारणाला चालना मिळते. शेतकऱ्याच्या भाजीपाल्याला
या काळात अधिक भाव मिळतो आणि लवकर विकलाही जातो व त्यामुळे तो आनंदात असतो.
याशिवाय या मार्गावरील गावागावांमध्ये असणारे किराणा दक
ु ानदार, दध
ू विक्री करणारे शेतकरी, हॉटे ल
व्यवसाय, डॉक्टर, मेडिकल, छत्री दरु
ु स्ती करणारे कारागीर, चपला दरु
ु स्ती कारागीर, पानपट्टी, लॉजिंग-

385
बोर्डिंग अशा अनेक घटकांचा व्यवसाय इतर दिवसांपेक्षा कितीतरी पटीने अधिक होतो. वातावरण
पावसाळी असल्यामळ
ु े चहा करणारे तर लाखो रुपये मिळवतात. लाखोंचा जनसमद
ु ाय रस्त्याने चालत
असतो, मक्
ु काम करीत असतो. तेव्हा त्यांच्या प्राथमिक गरजा, दवाखाना याची नितांत गरज असतेच.
त्यामळ
ु े या मार्गावरील गावांमध्ये आर्थिक चक्र गतीने फिरत असते. पण तेच चक्र यावर्षी पर्ण
ू त बंद
पडले आहे . पंढरपरू ला तर तिथे व्यवसाय करणारे छोटे -छोटे व्यावसायिक, शेती मालाचा व्यापार
करणारे छोटे व्यापारी, दध
ू व्यवसाय अशा अनेक घटकांवर या महामारीचा परिणाम झालेला आपणास
दिसत आहे .
ग) छापील संत साहित्य
संत ज्ञानेश्वर व संत तुकाराम यांच्या पालखी मार्गावर पालखी चालत असताना त्या त्या
पंचक्रोशीत वारीत न चालणारी माणसे संतांच्या दर्शनासाठी येत असतात. पालखी मार्गावर अनेक
व्यावसायिकांपैकी ग्रंथविक्री हाही एक व्यवसाय या सोहळ्यामध्ये दिसतो. अनेक संतांच्या अभंगाच्या
गाथा, ज्ञानेश्वरी, श्रीमद्भागवत गीता, भक्तविजय, रामायण, महाभारत, छोटे -छोटे सांप्रदायिक आचार
विचार तत्त्वज्ञान सांगणारे ग्रंथ आलेले सांप्रदायिक लोक खरे दी करत असतात. गोरखपूर प्रेसचे मोठे
स्टॉल पालखीसोबत फिरत असतात. फिरते ग्रंथालय ही संकल्पना या वारीमध्ये पहावयास मिळते.
पंढरपूरला तर अशा सांप्रदायिक ग्रंथाची मोठमोठी दक
ु ानेच आहे त. संताच्या दर्शनाला येणारा व वारीला
येणारा विठ्ठल भक्त अशा धार्मिक व सांप्रदायिक ग्रंथांची खरे दी करतो. या वर्षी वारीच बंद केल्यामुळे
छापील संत साहित्य विक्री होऊ शकणार नाही.
घ) वारकरी साहित्य विक्री
पालखी सोहळा व पंढरपूरची आषाढी वारी हा खरा तर वारकऱ्यांचा मोठा सोहळा असतो. या
सोहळ्यानिमित्त अनेक श्रद्धाळू वारकरी वर्षभरासाठी वारकरी साहित्य खरे दी करीत असतात. लाखो
वारकरी या सोहळ्यात येत असल्यामुळे वारकरी साहित्याची विक्री अधिक प्रमाणात होत असते.
त्यामध्ये कपाळी लावावयाचा गोपीचंद, बुक्का, तुळशीच्या माळा, टाळ,

$$$$$
पताका अशा काही महत्त्वाच्या वस्तूची निश्चित विक्री होत असते. काही गावकरी गावात भजनासाठी
टाळ, वीणा याही वाद्यांची खरे दी करीत असतात. लाखो रुपयांची उलाढाल पालखी सोहळा व आषाढी
एकादशीला पंढरपूरमध्ये होत असते. त्या आर्थिक व्यवहारावर आज कोरोना महामारीचं गडद सावट
आलेलं आहे .
च) गन्
ु हे गारी
संत ज्ञानेश्वर व तक
ु ारामांच्या पालखीसोबत लाखोंचा समद
ु ाय पायी चालत असतो. उघड्या
माळावर तंबत
ू रात्रीची विश्रांती घ्यावी लागते. शारीरिक नित्यक्रम करीत असताना स्वत:जवळचे
साहित्य दस
ु ऱ्या एखाद्या व्यक्तीकडे द्यावे लागते. गर्दीचा महापरू च असल्यामळ
ु े अनेकवेळा चोऱ्यांचे
ू नेणे, मोबाईल चोरणे किंवा हिसकावन
प्रमाण अधिक होते. पिशवी उचलन ू पळून गर्दीत घस
ु णे अशा
चोऱ्या या पालखी सोहळ्यात सर्रास होतात. पायी चालत असताना पादक
ु ांच्या दर्शनाला त्या-त्या
परिसरातील हजारोंच्या संख्येने लोक येत असतात. तेव्हा गर्दीच्या ठिकाणी महिलांच्या गळ्यातील

386
दागिने हमखास चोरले जातात. खेडग
े ावातील महिला भक्तिभावाने सौभाग्य अलंकार परिधान करून
दर्शनाला जातात आणि गर्दीचा फायदा घेत हातचलाखी करणारे चोरीची गन्
ु हे गारी करणारे आपली संधी
साधतात. अशा प्रकारच्या खप
ू चोऱ्यांचे प्रकार या सोहळ्यात घडतात.
छ) परिवहनाची उलाढाल
आषाढी वारी हा महाराष्ट्रातील एक महत्त्वाचा सोहळा आहे . प्रत्येक संतांची पालखी पायी
वारीने पंढरपरू ला येत असते. पण त्या वारकऱ्याचे दै नदि
ं न व्यवसायाचे साहित्य, कपडे, अंथरूण
पांघरूण चालताना घेऊन जाणे शक्यच नसते. प्रत्येक दिंडीमध्ये दोन-तीन मोठी वाहने असतात. ट्रक,
टे म्पो, ट्रॅ क्टर याशिवाय फोर व्हीलर अशा स्वरूपाची हजारो वाहने असतात. त्याशिवाय जिथं जिथं
पालखी मुक्कामाला असते तिथल्या आजूबाजूच्या पन्नास-साठ कि. मी. लांबच्या गावचे लोक
दर्शनासाठी येत असतात. त्यांना ने-आण करण्यासाठी काही ठिकाणी परिवहन महामंडळ विशेष
गाड्यांची व्यवस्था करते. तर काहीजण खाजगी वाहनांचा वापर करतात. आषाढी एकादशीला
पंढरपूरला जाण्यासाठी 'यात्रा स्पेशल' म्हणून महाराष्ट्राच्या प्रत्येक एस. टी. डेपोतून बसेस सोडल्या
जातात. रे ल्वे महामंडळही या वारीसाठी विशेष रे ल्वे गाड्यांची तरतूद करत असते. एकूणच काय, या
सोहळ्यासाठी परिवहन मंडळाची मोठी आर्थिक उलाढाल होते हे निश्चित.
ज) मठ - मंदिरातील दानपेट्यांचे अर्थकारण
पंढरपूरला असंख्य मठ आहे त. प्रत्येक मठांची गावेही ठरलेली आहे त. त्या-त्या गावातील
पूर्वजांनी घालून दिलेल्या नियमाप्रमाणे आपापल्या परं परे ने चालत आलेल्या मठांमध्ये उतरायचे अशी
एक पद्धत आहे . मठाच्या अखतारीत असणारी गावे हा त्या मठाचा विस्तार असतो. त्यामुळे आपल्या
हक्काच्या मठामध्ये ही वारकरी मंडळी दशमी, एकादशी व द्वादशीपर्यंत मुक्कामाला असतात.
मठाधिपतींचे दर्शन घेत असताना त्यांच्या चरणाजवळ

$$$$$
दक्षिणा ठे वण्याची पद्धत प्रत्येक मठामध्ये आपणास पहावयास मिळे ल. याशिवाय मठामध्ये दानपेटीही
ठे वलेली आहे . श्रद्धेने वारीला जाणारा वारकरी पाच-दहा रुपये तरी दानपेटीत टाकत असतोच. याशिवाय
मठाधिपतींच्या चरणांवरही दहा, वीस, पन्नास, शंभर रुपये तरी नक्कीच ठे वत असतो. वारीच्या काळात
दक्षिणा म्हणून लाखो रुपये एका एका मठामध्ये जमा होतात. त्याचा हिशोब मात्र गुलदस्त्यातच
असतो. पंढरीनाथाच्या दर्शनासाठी गोपाळपुरापर्यंत रांग लागलेली असते. रांगेत उभा राहून दर्शन
घेणारा वारकरी श्रद्धावान असतोच. आपला संपर्ण
ू सांभाळच विठूराया करतोय ही त्यांची श्रद्धा असते.
त्यामळ
ु े मंदिरात प्रवेश केल्यावर दर्शन रांगेत उभा राहून दान करता यावं म्हणन
ू बडव्यांनी दानपेट्या
रांगेला लागन
ू च ठे वलेल्या आहे त. त्यामळ
ु े किती लाख गोळा होतात हे मोजणारा व त्यांच्यावर लक्ष
ठे वणाऱ्यालाच माहीत. याशिवाय एखादा उदार हृदयाचा विठ्ठलभक्त लाखो रुपये दान करत असतो.
पंढरपरू च नाही तर भारतातील मठ, मंदिरांमध्ये लाखो कोटी रुपये जमा आहे त. साध्या भोळ्या
भक्तांच्या दे णग्यांतन
ू व दानपेटीतील पैशातन
ू आज असंख्य मंदिरे गर्भश्रीमंत झालेली आहे त. यावर्षी
भक्तांना पंढरपूरलाच जाता येणार नसल्याने लाखो रुपये या दानपेट्यांत जमा होणार नाही. ही सर्व
करामत एका अदृश्य विषाणूने केली हे वास्तव आहे .

387
झ) प्रसारमाध्यम
महाराष्ट्राचे सांस्कृतिक वैभव असणारा हा आषाढी वारीचा पायी दिंडी सोहळा व पंढरपरू चा
एकादशीचा सोहळा आहे . संतांच्या प्रस्थानापासन
ू ते पंढरपरू ला पोहोचेपर्यंतच प्रत्येक क्षणाचा
इतिवत्ृ तांत महाराष्ट्रातील प्रिंट व इलेक्ट्रॉनिक मीडिया टिपण्याचा प्रयत्न करत असतात. संत
ज्ञानेश्वरांचे पालखी प्रस्थान होत असताना जो मंदिरावरचा कळस असतो तो जगभरातील
भाविकांपर्यंत पोहोचविण्याचे काम या प्रसार माध्यमांनीच केले आहे . पालखी सोहळ्यातील भक्तिमय
आनंदात दे हभान हरपन
ू नाचणाऱ्या, गाणाऱ्या वारकऱ्यांना अनेक कॅमेऱ्यांनी टिपले आहे . माऊलीच्या
अश्वाचं तरडगावचं उभं रिंगण, सदाशिवनगरचं पहिलं गोल रिंगण, वाखरीचं गोल रिंगण, संत तुकाराम
महाराजांच्या पालखी सोहळ्याचे काटे वाडी, ता. इंदापूर येथील में ढराचं रिंगण, धोतराच्या घड्या
अंथरण्याचा प्रकार, अकलज
ू मधील गोल रिंगण, याच प्रसारमाध्यमांनी संपूर्ण भारतभर पोहोचवण्याचं
काम केलं आहे . याशिवाय प्रत्यक्ष आषाढी एकादशीच्या पहाटे श्री विठ्ठलाची शासकीय पूजा घरी बसूनही
बघण्याची सोय याच प्रसारमाध्यमांनी केली आहे . प्रिंट मिडिया हाही प्रसार माध्यमांचा एक महत्त्वाचा
घटक आहे . संताच्या पालख्या निघाल्यापासून इत्थंभूत वत्ृ तांत प्रत्येक वर्तमानपत्रांनी घरोघरी
पोहोचवला. या वत्ृ तांतासाठी खास जागा करून आपली या सोहळ्याविषयीची भक्तिभावना अभिव्यक्त
करतात. चालू वर्षी पालखी सोहळा खंडित झाला असला, तरी दै . पुढारी, दै . सकाळ, दै . तरुण भारत या
वर्तमानपत्रांनी आपली परं परा खंडित केली नाही. वर्तमानपत्रांची निवेदनवारी अखंडच सुरू आहे .

$$$$$
ट) वेश्या व्यवसाय
कोरोनानंतरचा वारकरी संप्रदाय या लेखामध्ये वेश्या व्यवसाय हा मुद्दा ऐकायला आणि
वाचायला विचित्रच वाटतो. पण या वेश्या व्यवसायाचाही दरु ान्वये का होईना, संबंध या विषयाशी आहे ,
हे संशोधनांती सिद्ध झालेले आहे . संत तुकाराम व संत ज्ञानेश्वरांच्या पालखी सोहळ्यामध्ये सर्वच
प्रकारचे लोक सहभागी असतात. या दोन्ही पालखांचा दोन दिवस मुक्काम पुण्यामध्ये असतो. पुण्यात
बुधवार पेठेत वेश्या व्यवसाय चालू आहे हे सर्वपरिचित आहे . अनेकांनी सामाजिक व मानसिक
दृष्टिकोनातून सर्व्हे केल्यानंतर वारीच्या दोन दिवस मुक्कामाच्या काळात या व्यवसायात वाढ झालेली
आहे असा एक सर्व्हे केला आहे . याशिवाय संत तक
ु ारामांची पालखी ज्या मार्गाने येते त्या मार्गावर काही
कलाकेंद्रे आहे त. केडगाव, चौफुला व टें भुर्णी या भागात वारीच्याच काळात अधिक धंदा होतो असेही
काही महिलांनी स्पष्टपणे सांगितले. त्यामुळे वारीचा आणि वेश्या व्यवसायाचा संबंध नाही असे कसे
म्हणता येईल? पंढरपूरमध्येही हा व्यवसाय या काळात अधिक प्रमाणात होतो. याचं एक जळजळीत
वास्तव ‘एलिझाबेथ एकादशी' या चित्रपटाने समोर आणले आहे . त्यामुळे हा व्यवसाय आजच्या खंडित
झालेल्या वारीमुळे अडचणीत आहे . त्यांच्याही व्यवसायावर या महामारीने परिणाम घडवून आणला
आहे .
ब) समाजकारण

388
 कोरोनानंतरचा वारकरी संप्रदाय या विषयाचा विचार केल्यानंतर या जागतिक महामारीने
सामाजिक जीवनाची घडीच विस्कटून टाकली आहे . वारकरी संप्रदाय हा समाजाभिमख
ु च आहे . त्यामळ
ु े
सामाजिक क्षेत्रात यामळ
ु े परिणाम घडून आलेला आपणास दिसत आहे . त्याचा विस्तत
ृ परामर्श काही
मद्
ु यांच्या अनष
ु ंगाने आपणास घेता येईल.
१) सामाजिक सलोखा
मळ
ु ातच सामाजिक सलोखा राखण्याचे मख्
ु य ध्येय या संप्रदायाचे आहे . समाजासमाजामध्ये
जो उच्चनीचतेचा प्रश्न निर्माण होतो किंवा झालेला आहे तो प्रश्न सांप्रदायिक वातावरणाने नाहीसा
झालेला आपणास दिसून येतो. सांप्रदायिक भजन करण्यासाठी अनेक व्यक्तींची गरज असते. या सर्वच
व्यक्ती एका गावात, एका समाजाच्या मिळणे शक्य नसते. उदा. भजनासाठी मद
ृ ं ग वादक वेगळ्या
समाजाचा तर हार्मोनियम वादक दस
ु ऱ्या समाजाचा असतो. तर गायनामध्ये पारं गत असणारी माणसे
वेगवेगळ्या समाजाची असतात. या सर्वांचा एकत्रित मेळ झाला तरच भजन होते अन्यथा होऊच
शकणार नाही. त्यामुळे ९९% गावांमध्ये या संप्रदायाने सामाजिक सलोखा निर्माण केला आहे . गोकुळ
अष्टमी हा कार्यक्रम बहुतांश सर्वत्रच साजरा करतात. त्या निमित्ताने पारायण सोहळे ही आयोजित
करतात. पारायणामध्ये वारकरी संप्रदायाचे महत्त्वाचे वीणा किंवा अखंड सात दिवस गळ्यात घालून
उभे राहण्याची परं परा आहे . वीणा उभा करणे असे त्याला म्हणतात. हा वीणा माझ्या गावात प्रत्येक
समाज एक-एक दिवस वाटून घेतो. ज्या दिवशी वीणा ज्या समाजाकडे असेल तो

$$$$$
समाज २४ तास फेरा बारीने घेऊन सांप्रदायिक सेवा करतो. म्हणजे वारकरी संप्रदाय हा सामाजिक
सलोखाच राखणारा संप्रदाय आहे . आजच्या या अवस्थेत कोरोनाने सामाजिक कार्यक्रमांवर गंडांतर
आणले आहे .
२) भिन्न जातीच्या संतांचा एकसंघ जागर
वारकरी संप्रदायाचे वर्षभर कार्यक्रम प्रत्येक गावांमध्ये सुरू असतात. गावातील मंदिरांमध्ये
नित्यनियमाने हरिपाठ सुरू आहे त. याशिवाय वर्षभरात विविध जातीच्या संतांच्या जयंत्या व
पुण्यतिथ्या तो तो समाज साजरा करीत असतो. संत गोरा कंु भार यांची जयंती कंु भार समाज साजरा
करतो. पण गावातील सर्व जाती-धर्माचे वारकरी एकत्र येऊन हा सोहळा साजरा करतात. वारकरी
संप्रदायामध्ये अनेक संत हे ...वेगवेगळ्या समाजाचे आहे त. पण त्यांच्या जयंत्या व पण्
ु यतिथ्या जरी
तोच विशिष्ट समाज साजरा करीत असला, तरी त्यात सर्व जातीचे वारकरी सहभागी होऊन त्या-त्या
संतांचा एकसंघ जागर करतात. हे प्रत्येक ठिकाणी पहावयास मिळते.
३) हौसे, नवसे व वद्ध
ृ वारकरी
संत ज्ञानेश्वर व संत तक
ु ारामांच्या पालखी सोहळ्यात विविध वत्ृ ती-प्रवत्ृ तीचे लोक सहभागी
झालेले असतात. काही निखळ भक्तिसख
ु ाचा आस्वाद घेण्यासाठी सहभागी होतात, तर काहीजण एक
हौस म्हणन
ू यामध्ये सहभागी होतात. तर काहीजण कोणतातरी नवस बोललेले असतात, पण या
ठिकाणी एक गोष्ट स्पष्ट करावयास हवी. समाज जीवनात नवस करण्याची जी परं परा आहे ती वारकरी
संप्रदायाला मान्य नाही. विठ्ठलाजवळ कोण तरी नवस बोलला आणि तो फेडण्यासाठी मी वारीला

389
आलोय असा वारकरी सापडणे शक्य नाही. मुळातच विठ्ठल ही दे वता नवसाला पावणारी नाहीच. फक्त
म्हण वापरली जाते की वारीमध्ये हौसे, नवसे गवसे असतात. याचाच अर्थ असा की काही भक्तीचा
आनंद उपभोगण्यासाठी, काही व्यवसाय करण्यासाठी, काही चोऱ्या करण्यासाठी तर काहीजण हौस
म्हणन
ू सहभागी होतात. संपर्ण
ू सोहळ्याचे निरीक्षण केले तर वद्ध
ृ ांची संख्या अधिक असलेली आपणास
दिसते. त्याला कौटुंबिक कारण असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. काहीही असो, या पालखी
सोहळ्यात सर्वच प्रकारची माणसे असतात हे मात्र खरं .
४) संप्रदायाच्या भक्तीचे शक्तिप्रदर्शन
ू निष्ठ आहे . 'या रे या रे लहान थोर।' किंवा 'सकळासी येथे आहे अधिकार।
हा संप्रदाय समह
कलियुगे उद्धार हरिच्या नामे' या संतवचनानुसार सर्व समाज जातिभेद विसरून एकत्र येऊन
सांप्रदायिक कार्यक्रम पार पाडत असतो. महाराष्ट्रात संत ज्ञानेश्वर, संत तुकाराम, संत गजानन
महाराज यांचे पालखी सोहळे पाहिल्यानंतर सहज मनामध्ये एक विचार येऊन जातो की पंढरपूरची
आषाढी वारीसाठी हा जो लाखोंचा जनसमुदाय एखाद्या सागरासारखा रस्त्याने चालत आहे . हे
संप्रदायावर असलेल्या निष्ठे मुळे या सोहळ्यात प्रत्येकजण सहभागी होतो. या सोहळ्यासाठी कोणीही
कोणालाही निमंत्रण दे त नाही. पण लाखो वारकरी विना

$$$$$
निमंत्रणाचे एकत्र येतात. हसत-खेळत, हरिनामाचा गजर करीत, उन्हा-पावसात, दिवसरात्र चालत
असतात. ते फक्त संप्रदायावर व प्रत्यक्ष विठ्ठलावर असलेल्या निस्सीम प्रेमामुळे. त्यामुळे संतांचे
पालखी सोहळे व प्रत्यक्ष आषाढी एकादशीची पंढरी वारी हे सांप्रदायिक भक्तीचे प्रदर्शन भरल्याचा भास
झाल्याशिवाय राहात नाही.
क-१) राजकारण
राजकारण नाही असं क्षेत्र नाही असं म्हणतात, मग महाराष्ट्राच्या भूमीत तळागाळापर्यंत
पोहोचलेला व लाखोंचा समुदाय प्रदीर्घ काळ रस्त्यावर अत्यंत शिस्तीत व संयमीपणाने चालणाऱ्या
संप्रदायात राजकारण येणार नाही असं कसं होईल? म्हणूनच आषाढी वारीचं जनमानसात असणारं
स्थान पाहता राजकारणाने जाणीवपूर्वक प्रवेश केला. आषाढी वारीच्या निमित्ताने पांडुरं गाची शासकीय
पूजा राज्याच्या मुख्यमंत्री या नात्याने करण्याच्या निमित्ताने राजकारणाने प्रवेश केला. राजकर्त्यांनी
या आषाढी वारीच्या निमित्ताने पंढरपूरला जमा होणारा जनसागर पाहून विठ्ठलाची पूजा विभागून
घेतली. आषाढी वारी सर्वांत मोठी व सांप्रदायिकदृष्ट्या मोठी असणारी म्हणन
ू त्या दिवशी पहाटे श्री
विठ्ठलाची पज
ू ा मख्
ु यमंत्र्यांच्या हस्ते होते. कार्तिक वारी आषाढीच्या मानाने थोडी लहान म्हणन
ू त्या
दिवशी पहाटे ची श्री विठ्ठलाची शासकीय पज
ू ा राज्याचे उपमख्
ु यमंत्री करतात. या दोन्ही वाऱ्यांच्या
निमित्ताने मख्
ु यमंत्री व उपमख्
ु यमंत्री सपत्नीक पज
ू ा करतात. राज्याचे प्रमख
ु या नात्याने
विठुरायाजवळ महाराष्ट्रीय जनतेसाठी वरदानही मागतात. महाराष्ट्रात श्री विठ्ठलाची वारी व त्याची
शासकीय पज
ू ा इतर कोणत्या दे वाची होताना दिसत नाही. यावरूनच एकच स्पष्ट होते की राजकीय
स्तरावरही या वारीला अनन्य साधारण महत्त्व प्राप्त झालेले आपणास दिसते.
२) समाजसेवेच्या प्रदर्शनाला आळा

390
माणूस हा प्रसिद्धीच्या मागे पळणारा प्राणी आहे . आपण समाजसेवक आहोत, इतरांविषयी माझ्या
मनामध्ये कळवळा आहे , इतरांची सेवा करणे हे च माझे इतिकर्तव्य आहे , अशा स्वार्थांध वत्ृ तीच्या
माणसांचा आज समाजजीवना सळ
ु सळ
ु ाट झालेला आहे . लाखो वारकरी पायी वारी करीत असताना
आपल्या गावच्या वेशीवर भलं मोठं डिजिटल लावन
ू हात जोडलेला वरपांगी समाज सध
ु ारकाचा फोटो
छापलेला आहे . त्याच डिजिटल बोर्डवर पांडुरं ग परमात्म्याचा छोटा फोटो तर या समाजसध
ु ारकाचा
मोठा फोटो छापन
ू समाजसेवेचे प्रदर्शन प्रत्येक ठिकाणी त्या-त्या भागातील उदयोन्मख
ु नेते होऊ
पाहणाऱ्या व्यक्तीची जाहिरात पहावी लागत आहे . अनेक समाजसध
ु ारक म्हणवन
ू घेणारे श्रीमंत लोक
वारकऱ्यांना काही वस्तूंचे दान दे त असतात. पण त्या वस्तूवर स्वतःचा फोटो अगर नाव मोठ्या
अक्षरात छापून आपल्या समाजसेवेचे प्रदर्शन करण्याचा आटोकाट प्रयत्न करीत असलेले दिसतात.
काहीजणांनी वारकऱ्यांना छत्र्या दान केल्या, तर त्या छत्रींवर त्यांचा फोटो असतो. तर काहीजणांनी
रे नकोट दान केले. तर त्या रे नकोटवर त्यांचा फोटो असतो. गतवर्षी तत्कालीन मुख्यमंत्री मा. दे वेंद्र
फडणवीस साहे बांनी वारकऱ्यांना लाखो रे नकोट वाटले. पण त्यावर जाहिरात करायला ते मात्र विसरले
नाहीत.

$$$$$
निवडणक
ू समोर ठे वन
ू च ही मंडळी समाजसेवेचे प्रदर्शन करीत असतात. पण या वर्षी या
प्रदर्शनाला आळा बसला आहे हे मात्र खरं !
३) अस्पश्ृ य संतांच्या पादक
ु ा व मानाच्या दिंड्या
वारकरी संप्रदाय हा वर्णभेद, जातीभेद व लिंगभेद न मानणारा संप्रदाय आहे . या संप्रदायात
प्रत्येक जाती-पातीचे संत होऊन गेले. मुख्य संतांनी स्त्री शुद्रांना मुक्त स्वातंत्र्य दिले. आध्यात्मिक
लोकशाही स्थापन केली. पण नंतरच्या वारकरी संप्रदायाच्या पुढाऱ्यांनी (होय पुढारीच) मात्र पन्
ु हा
संप्रदायात जातीभेदाचं विष पेरण्याचं काम केलं. संतांची वर्गवारी ही जातीनुसार केली. प्रत्येक संत त्या-
त्या जातीला दे ऊन टाकला. समतेचं, सर्वसमभावाचं संतांच तत्त्वज्ञान तसंच आम्ही भगव्या कापडात
गुंडाळून ठे वलं. त्यावरूनच आज संप्रदायामध्ये राजकारण शिरलं आहे . प्रत्येक जातीच्या उच्च
वर्गवारीच्या क्रमांकानुसार दिंड्याचे क्रमांक ठरविण्यात आले. संत ज्ञानेश्वरांच्या पालखी सोहळ्यात
संत चोखामेळा, संत आज्यामेळा अशा अस्पश्ृ य संतांच्या पालख्या अगदी पुढे होत्या. पण त्या अस्पश्ृ य
लोकांचा आपणास विटाळ होऊ नये म्हणून यांच्या मागे अश्वाची नियुक्ती केली. अश्व हा प्राणीच आहे .
त्यामुळे दोन अश्व एकामागोमाग एक असं चालताना मधले अंतर आपोआप वाढते आणि अस्पश्ृ यांचा
आणि आपला संबंध येत नाही. अशा काही कुटील कारस्थान करणारे वारकरी राजकारणच करताना
दिसतात.
५) कोरोना विषाणूजन्य संसर्गाचे स्वरूप
कोरोना विषाणू हा निसर्गात जन्माला न येता विकृत मानवी बुद्धीचं हे अपत्य आहे .
मानवजातच नष्ट करण्याच्या एका दृष्ट हे तूने या विषाणूची निर्मिती करण्यात आली. ज्यांनी ही
विध्वसंक विचारसरणी अंमलात आणली त्यांचा समूळ मानवजात नष्ट करण्याचा हे तू नसेल ही पण
माणूस मारण्याचा प्रधान हे तू होता हे कसं नाकारता येईल? चीन मधील वुहान येथे या विषाणूची

391
निर्मिती करण्यात आली असं काहीजण म्हणतात. म्हणून मी पण ते प्रमाण मानत आहे . चीनने हा
विकृत संसर्ग सोडून संपर्ण
ू विश्वातील मानवाच्या अस्तित्वावरच घाला घातला. आता प्रश्न हा पडतो की
चीन आणि महाराष्ट्र यामधील अंतर पाहता खप
ू -खप
ू दरू आहे . पण हा विषाणू आज महाराष्ट्राच्या
बहुतांश भागात, खेडोपाडी पोहोचला आणि मानवाला आपल्या अस्तित्वाची जाणीव झाली. घरातन ू
बाहे र पडलो की मत्ृ यू बाहे र वावरत आहे . म्हणन
ू आज तीन महिने होऊन गेले. माणस
ू मत्ृ यच्
ू या भितीने
मोकळे पणाने बाहे र वावरताना दिसत नाही. हवाई मार्गाने आलेल्या या विषाणन
ू े शेतकऱ्याचा बांध
आज काबीज केला आहे . माणसा-माणसांमध्ये निकटचा संपर्क आला की लागण झालेल्या माणसाच्या
शरीरातील हा विषाणू दस
ु ऱ्याच्या शरीरात नाक, तोंड व कानाच्या मार्गे प्रवेश करतो व त्यालाही
कोरोनाग्रस्त करतो. असाच फैलाव आज महाराष्ट्रभर झालेला आहे . विषाणूचा संसर्ग रोखण्याचा खूप
प्रयत्न शासन स्तरावर झाला. सक्तीची सचारबंदी लागू करून माणसाला माणसाजवळ जाण्यास
मज्जाव केला. प्रवासावर पूर्णत: नियंत्रण ठे वण्यासाठी विमान, रे ल्वे, एस. टी., सार्वजनिक यात्रा, जत्रा,

$$$$$
सोहळे , सामुदायिक कार्यक्रम, हॉटे ल अशी अनेक ठिकाणं बंद करण्यात आली. धार्मिक स्थळांना कुलपे
लावली आणि महाराष्ट्र गेली तीन महिने थांबला. माणूस थांबला, त्याच्यासोबत सर्वच व्यवहारही
थांबले. त्याचाच परिपाक म्हणजे महाराष्ट्राचे सांस्कृतिक वैभव असणारा वारकरी संप्रदायाचा पालखी
सोहळाही खंडित झाला.
६) कोरोनाचा जनमानसावरील परिणाम
कोरोना विषाणूने संपूर्ण विश्वावरच परिणाम घडवून आणला आहे . पण त्यामध्ये सामान्य
जनांवर अधिक परिणाम झालेला आपणास दिसत आहे . जगाचं चाकच बंद करावं लागलं. त्यामुळे
आपोआप जनसामान्यांचेही जीवन थांबलं, जिथं काम करत होता तिथलं काम बंद झालं. काम बंद तर
चूलही बंद झाली. जिथं कामाला होता तिथं थांबणं मुश्कील झालं. मग पायी प्रवास करून शेकडो कि. मी.
चालत आपल्या मूळ गावाकडे पायी चालू लागले. पोटात अन्न नाही, बाहे र काही खावं तर सगळं बंदच
आहे . पाणी पिऊन-पिऊन ही सर्वसामान्य कष्टकरी जनता रस्त्यावरून उन्हाळ्याच्या रखरखत्या झळा
सोसत गावाकडे निघाली. तर गावकऱ्यांनी शीव अडवून धरली. अशा अनेक संकटांना सामोरे जाणारा
सर्वसामान्य माणस
ू हतबल झाला आहे .
७) शासन व वारकऱ्यांचा डिजिटल दर्शनाचा निर्णय
शेकडो वर्षांची पायी वारी आज खंडित झाली. आपलं सर्वस्व पांडुरं गाला अर्पण करणारा वारकरी
आज ढसाढसा रडत आहे . सावळ्या विठुरायाला डोळे भरून पाहण्याची, त्याच्या नावाच्या
जयजयकारात दे हभान हरपन
ू नाचण्याची त्याची इच्छाच आज थांबवावी लागली. ' होतील संताचिया
भेटी | सांगू सख
ु ाचिया गोष्टी ' ही तळमळही गाठभेट होणे नाही. आषाढी जवळ आली की पंचप्राण
पंढरीरायाकडे लावणाऱ्या लाखो वारकऱ्यांना त्यांच्या मनाच्या इच्छा पर्ण
ू करण्यासाठी शासनाने
डिजिटल दर्शनाची खास सोय करून वारकरी बांधवांना दिलासा दे ण्याचा निर्णय घेतला. आपला
दस
ु ऱ्याला त्रास होऊ नये म्हणून अत्यंत संयम राखत शासनाचा हा निर्णय तमाम वारकऱ्यांनी

392
शिरसावंद्य मानला. आता एकच आस ‘घरातील पडद्यावर माझा पांडुरं ग सावळ्या रूपात दिसेल' आणि
शासन तो डिजिटल दर्शनाच्या रूपात त्यांचा शब्द खरा करे ल.
सारांश
'तक
ु ा म्हणे भार घालू तयावरी। वाहू हा संसार दे वापायी' या वचनाप्रमाणे वागणारा वारकरी
संप्रदाय आहे . या संप्रदायाने जातिभेद, स्पश्ृ यास्पश्ृ यतेला मठ
ू माती दे ऊन सगळे वैष्णव आहोत.
'विष्णम
ु य जग वैष्णवांचा धर्म। भेदाभेद भ्रम अमंगळ' असे म्हणन
ू सामहि
ू क भक्तीचा कैवल्यानंद
उपभोगला. सर्वस्व पांडुरं गाला अर्पण केलं. पण आज याच भक्तियक्
ु त अंत:करणामध्ये विटे वर उभा
असणारा विठ्ठल दिसत नाही तर कोरोना विषाणूसस
ं र्ग झालेल्या व्यक्तीला जीवनदान दे णारा
दवाखान्यातील डॉक्टर दिसत आहे . आज निष्ठावंत वारकरी डॉक्टरलाच पांडुरं गाच्या रूपात पाहताना
दिसत आहे . भक्तीच्या मदतीला विज्ञानच धावून आले

$$$$$
आणि याच विज्ञानाच्या भरोशावर तमाम वारकऱ्यांनी विश्वास ठे वला आणि शासन निर्णयाला अनुमती
दर्शवली. तरीपण सावळ्या विठुरायाला डोळे भरून पाहण्याची व त्याची नित्यनियमाने वारीला
जाण्याची परं परा खंडित झाली, याचं अतीव दःु ख तमाम वारकरी संप्रदायाला झाले हे कसं नाकारता
येईल? उदयाच्या काळात समह
ू ाच्या आविष्काराशिवाय संपन्न न होणाऱ्या संप्रदायाचे कार्यक्रम कसे
करावयाचे हा एक प्रश्न आहे .

393
$$$$$

५३. कोरोनानंतरच्या काळाची तरुणपिढीसमोरील आव्हाने

- डॉ. अमर कांबळे , हातकणंगले, कोल्हापरू

कोरोना काळात सर्व क्षेत्रांवर झालेला परिणाम, जीवन व्यवहार स्थगित झालेले, जग तिथल्या
तिथे थांबलेले, कोरोना विषाणच
ू ा संसर्ग, त्यावरील उपचार, औषधे, लस इ. ची चर्चा करून
स्थलांतरितांचा प्रश्न इ. चर्चा केली आहे . मानव आपल्या बद्धि
ु कौशल्यावर कोरोनावर मात करे ल हा
आशावाद. प्रशासकीय पद भरती, तरुणांसमोर उभा राहिलेल्या रोजगारसंधी समस्या, उभा राहणारा
चिन्हात्मक, प्रतीकात्मक राष्ट्रवाद, हा कळीचा प्रश्न, कोरोनाने तरुणांना संधी दिली आहे ; अशात
तरुणांना कौशल्यपूर्ण प्रशिक्षण दे ण्याची गरज आहे . विविध क्षेत्रांत तरुणांना रोजगार संधी आहे .
अशावेळी कोरोनानंतरच्या काळात बदललेल्या जीवन व्यवहाराला कवेत घेणारे तंत्रज्ञान, कौशल्य
आत्मसात करण्याचे तरुणपिढीसमोर कोरोनानंतरच्या काळात आव्हाने उभी ठाकली आहे त. याची
साधार चर्चा या लेखात केली आहे .
भारत हा सर्वात जास्त तरुणांची संख्या असणारा दे श आहे . या तरुणांना दिशा दे ण्याचे, त्यांना
आत्मनिर्भर करण्याचे मोठे आव्हान आपल्यासमोर आहे . जागतिक पातळीवर तरुणांना अनेक
प्रकारच्या संधी, सवि
ु धा उपलब्ध करून त्यांना विविध कौशल्य, अद्ययावत तंत्रज्ञान दे ऊन भारताकडे
सर्वात चांगली क्षमता आणि मानवी श्रमाची ऊर्जा किंवा फोर्स असणारी युवकांची पिढी आहे . ही
भारताची उपलब्धी आहे . ही एक संधी समजून त्यांच्या भविष्याची तजवीज करण्याचा हा कालखंड
आहे . परं तु कोरोनानंतरचा काळ हा मॅनपॉवर, उद्योगधंदे, व्यापार, व्यवसाय या सगळ्यांवरच प्रचंड
आघात करणार आहे . प्रत्येक दे शातील बेरोजगारी वाढत आहे .
रोजगाराच्या संधी कमी होत आहे त. वास्तविक त्या कोरोनापूर्व काळातच कमी झालेल्या
होत्या. अशातच प्रत्येक दे शांत, राज्यांत स्थानिकांना प्राधान्यक्रम दे ण्यात यावेत म्हणून लोकांचा
आक्रोश असल्यामुळे आऊटसोर्सिंग बंद होत चालले होते. ही समस्या मोठे स्वरूप घेत असतानाच याच
काळात कोविड – १९ म्हणजेच कोरोना या संसर्गजन्य विषाणूंचा प्रादर्भा
ु व जगभरामध्ये पसरला आणि

394
मोठ्या प्रमाणात सर्वच क्षेत्रांवर याचे परिणाम झाले. अगोदरच उद्योगधंदे अडचणींना सामोरे जात होते
त्यात ही कोरोनाची समस्या मोठे दीर्घकालीन परिणाम करणारी ठरत आहे .
कोरोना विषाणू प्रादर्भा
ु वाची, त्याच्यावरच्या उपचार पद्धतीची भविष्यामध्ये त्याच्यावरती
निघणाऱ्या औषधाची किंवा लस यावरती हे संकट किती दीर्घकाळ आपल्यावरती चालणार आहे , हे
अधिराज्य गाजवणारा आहे . यावर भविष्याविषयीचे अंदाज मांडता येतील. हा संसर्गजन्य रोग
असल्यामळ ु व टाळण्यासाठी किंवा कमी करण्यासाठी
ु े यावरती कोणत्या प्रकारची संसाधने हा प्रादर्भा
उपलब्ध नसल्यामळ
ु े प्रथमदर्शनी उपाय केले गेले, त्यामळ
ु े निर्माण झालेल्या अनेक समस्या, अनेक
प्रश्न हे आपल्यासमोर गंभीर पद्धतीने दिसताहे त. वास्तविक

$$$$$
शैक्षणिक क्षेत्रामध्ये, उद्योगाच्या क्षेत्रांमध्ये, व्यापाराच्या क्षेत्रांमध्ये कोरोनाने सर्व काही स्तब्ध केले,
गोठवून टाकले आहे . आपणा सर्वांना सक्तीने स्थानबद्ध व्हावं लागलं. माणसाच्या संपर्काची साखळी
तोडण्यासाठी आपण सामोरे गेलो आणि त्यामुळे उद्योगधंदे, व्यापार, दळणवळण, शिक्षणसंस्था
सर्वकाही ठप्प झाले. सर्वकाही एकाएकी बंद करावं लागलं, अनेकांना स्थलांतर व्हावं लागलं, लोकांची
संपर्काची चेन-साखळी तोडणे याशिवाय दस
ु रा पर्याय उपलब्ध नसल्यामुळे लॉकडाऊन सक्तीचं
करण्यात आलं आणि सर्व प्रकारचे व्यवहार हे निर्बंध करण्यात आले. निर्बंधित व्यवहारामुळे
स्थलांतराचे प्रश्न निर्माण झाले. रोजगाराचा प्रश्न निर्माण झाला. या सगळ्या प्रश्नांवर उत्तर
शोधण्यासाठी काही वेळ मिळावा लागतो, असावा लागतो तोही आपल्याला मिळालेला नाही.
कोरोनानंतरचा काळ हा जागतिक पातळीवर सार्वजनिक जीवनात विदारक रूप घेऊन आपल्यासमोर
उभा आहे . अशा काळात तरुणांसमोर जे पर्याय उपलब्ध होते, जी काम करण्याची संधी होती तीही
मोठ्या प्रमाणात कमी होताना दिसत आहे . एकूणच तरुणपिढीसमोर नवे आव्हान उभे राहिले आहे .
नक्कीच कोरोनावर आपण मात करू, त्याला हरवू हा आशावाद आपल्याकडे आहे . माणसांच्या
शक्तीवर, बुद्धीवर आपण विश्वास ठे वला पाहिजे. कारण अशा प्रकारच्या नैसर्गिक आपत्तींना अनेक
वेळा आपण सामोरे जाऊन त्यावर प्रत्येकवेळी विजय प्राप्त केला आहे . कोरोनाही नक्कीच हरे ल; पण
त्यानंतरच्या परिस्थितीला नियंत्रणात ठे वण्याचे काम आपणा सर्वांना पूर्ण ताकदीने करण्याची गरज
आहे . युवकांची बेकारी वाढती आहे . त्याची संख्या सर्वसाधारणपणे प्रमाण ३३% आहे . कंपन्या कामगार
कपात करत आहे त. उद्योगधंद्यांना अडचणींना सामोरे जावे लागत आहे . लघुउद्योग, कुटीर उद्योग,
छोटे उद्योग हे एकाचवेळी अनेक अडचणींना सामोरे जाण्याची क्षमता नसल्यामळ
ु े बंद पडताहे त.
कर्जबाजारीपणा वाढला आहे . खर्च वाढला आहे . मागणी परु वठा त्याचे प्रमाण व्यस्त झाले आहे . ह्या
सगळ्याचा समतोल साधणे आजच्या घडीला अवघड आहे . अर्थव्यवस्था मोडकळीस आलेली आहे .
जीडीपी प्रत्येक दे शामध्ये कमी होतो आहे . विकासदर कमी होत आहे . केवळ चार महिन्यांत संपर्ण
ू जग
बदलले आहे . ढवळून निघाले आहे . सरकारी उद्योग, सहकारी उद्योग व व्यवसाय मोडकळीस येण्याची
शक्यता नाकारता येत नाही. जीडीपी साडे चार टक्क्यांवर खाली आला आहे , तो अजन
ू ही खाली येईल
असे तज्ज्ञांचे मत आहे . राष्ट्रीय उत्पन्न कमी होत आहे . प्रचंड मोठ्या संख्येने असंघटित कामगार या
दे शांमध्ये आहे त. त्यांच्या सेवाशाश्वतीचे नियम मोडले जात आहे त. कामगारांचे हक्क आणि अधिकार

395
गोठवले जाण्याची शक्यता आहे . कोणीही सुरक्षित नाही. मागणी, पुरवठा, नवनिर्मिती ही साखळी
जोडणे अवघड जाईल. मंदीच्या काळामध्ये ह्या गोष्टी घडत असतातच; परं तु एकाचवेळी सर्वत्र हे घडत
असल्याने याचे दरू गामी परिणाम होतील.
प्रशासकीय पदांची भरती बंद आहे . नवीन भरती जोपर्यंत सरू
ु होणार नाही तोपर्यंत
रोजगाराच्या संधीसद्ध
ु ा आपल्याला उपलब्ध होणार नाही. आंतरराष्ट्रीय व्यापार हा प्रश्न गंभीर

$$$$$
रूप घेताना दिसत आहे . चीन, पाकिस्तान, नेपाळ सारख्या शेजारी दे शांनी मोठ्या प्रमाणात कुरघोड्या
करण्याचे काम सुरू केले आहे . यामध्ये व्यापारी संबंध आहे त याच्यावर दरू गामी परिणाम होण्याची
शक्यता नाकारता येत नाही. युवकांना योग्य दिशा आणि आत्मनिर्भर केले नाही. तर सर्वात जास्त
मोठा फटका बसणार आहे . त्यांना प्रश्नांना भिडण्याची सवय लावली पाहिजे. आहे त्या परिस्थितीत
उभे राहण्याचे कौशल्य, विश्वास त्यांना दिला पाहिजे. अलीकडच्या काळात तरुणांना त्यांचे प्रश्न,
त्यांची बिकट अवस्था, त्यांच्यासमोरचे आव्हाने त्याला सामोरे जाण्याची, त्यांच्याकडे वेगवेगळ्या
प्रकारची संसाधने याविषयी सजगता करण्याचे काम अलीकडच्या काळात करताना दिसत नाही.
याउलट चिन्हांकित आणि प्रतीकात्मक राष्ट्रवाद हा एक मोठा प्रश्न आपल्यासमोर उभा राहतो आहे .
दे शभक्ती प्रतीकात्मक निर्माण करून या तरुणांना प्रश्नांना भिडण्याची ताकत न दे ता प्रश्नापासून
बाजूला जाण्याचे सवय आपण लावतो आहोत. आजच्या तरुणांची अवस्था बिकट आहे . वास्तवाला
भिडण्याची त्यांना सम्यकदृष्टी दिली गेली पाहिजे.
बेरोजगारी, नोकरकपात, भरती, बंदी यामुळे मानसिक स्वास्थ, कौटुंबिक वैफल्यग्रस्तता
पर्यायाने सामाजिक स्वास्थ्य बिघडण्याची शक्यता असते. कोरोना संकट नव्हे ; तर त्याचे संधीत
रूपांतर करण्याची आवश्यकता आहे . कोरोनानंतरचा काळ हा जरी कठीण असला तरी ती एक संधी
म्हणून आपल्या सगळ्यांसमोर उभा राहतो की काय अशी परिस्थिती आहे . या काळातील लोकांच्या
गरजा, मानसिकता यानुसार जर काम केले तर ते संधीत रूपांतरित करता येईल. लॉकडॉऊन हळूहळू
कमी करून परिस्थिती जिथे नियंत्रणात आहे तिथे अनलॉक करण्यात आलेला आहे . यामध्ये ज्या ज्या
ठिकाणी कोरोना प्रादर्भा
ु वाचे संकट कमी आहे त्या ठिकाणी काही उद्योगधंद्यांना, काही व्यवसायांना,
नोकरभरतीला शिथिलता दे ण्यात आली आणि भविष्याच्या मोठ्या संकटावर मात करण्यासाठी आपण
सज्ज झालो आहोत. यामुळे काही ठिकाणच्या रोजगाराच्या संधी ह्या निर्माण होत आहे त.
कोरोनानंतरच्या काळामध्ये ज्या संधी आपल्याला निर्माण करायच्या आहे त त्या संधी आपण
शोधल्या पाहिजेत. वास्तविक आपण ज्यावेळी स्थानबद्ध होतो त्यावेळी कोणकोणत्या अडचणींना
सामोरे जावे लागले याचा अभ्यास करून अगदी सर्वसामान्यांच्या घरातल्यापासन
ू ते प्रतिष्ठितांपर्यंत
साधा भाजीपाला, किराणामाल आपल्याला घरपोच मिळण्याची यंत्रणा नव्हती. त्याची नवी व्यवसाय
कौशल्य आत्मसात केल्यास त्यामध्ये मोठी व्यवसाय संधी आहे . कोरोनासारख्या सार्वजनिक
संसर्गापासन
ू वाचण्याची संसाधने आपल्याकडे मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध नव्हती. पीपीई कीट, हँड
सॅनिटायझर, मास्क याची तसेच अश्या अनेक तत्सम वस्तूंचे उत्पादन विक्री यासारखी व्यवसाय संधी
निर्माण झाली आहे . अनेक उद्योगधंद्यांनी आपले कर्मचारी यांना वर्क फ्रॉम होम घरी बसून काम

396
करण्याचे निर्देश दिले. परं तु त्यासाठी लागणारी व्यवस्था, नवे नवे सॉफ्टवेअर म्हणजे तांत्रिक क्षेत्रात
एक वेगळे कौशल्य; तसेच त्यांना अशा पद्धतीच्या वातावरणात काम करण्याचा अनभ
ु व नसल्याने
अनेक

$$$$$
प्रश्न निर्माण झालेले अशा वेळी इंटरनेट कनेक्टिव्हिटी असेल, वेगवेगळे अॅप्लिकेशन्स ते घरी बसन
ू
हाताळण्याचे कौशल्य, जे हवे होते ते हे तंत्रज्ञान विकसित करण्याचे, नव्याने निर्माण करण्याची संधी
आहे . शिक्षण क्षेत्रामध्ये आपण पाहिले की, ऑनलाइन टिचिंग शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांना द्यायचं
होते. पण पालकांच्याकडे अँड्रॉइड मोबाईल नव्हते, विद्यार्थ्यांची आणि शिक्षकांची कनेक्टिव्हिटी
नव्हती हे सगळं अचानक संकट आल्यामुळे या परिस्थितीवर मात करण्यासाठी शिक्षकांना नॉलेज
तंत्रज्ञान आत्मसात करण्याची गरज होती. त्यावेळी त्यांना ऑनलाइन मार्गदर्शन मिळत नव्हते म्हणून
शिक्षण क्षेत्रांमध्ये काम करण्याची गरज आहे . यामध्ये नवे नवे सॉफ्टवेअर, नवे नवे तंत्रज्ञान, नवे
कौशल्य आपण विकसित केली पाहिजेत. शिक्षण क्षेत्रातील डिजिटल ई शिक्षण हे व्यवसायाचे रोजगार
निर्मितीचे मोठे क्षेत्र होऊ शकते. वैद्यकीय क्षेत्र जगभरामध्ये या क्षेत्रात अद्ययावत कौशल्याधिष्ठित
मानवी गरज कोरोना काळात प्रकर्षाने जाणवली. कोरोनायोद्धे म्हणून आपण त्यांचा सन्मान केला; पण
जगभरात प्यारामेडीकल क्षेत्रात वैद्यकीय सेवा दे णाऱ्या तांत्रिक सेवाधी कौशल्य असणाऱ्या लोकांची
मोठी गरज आहे . वाढल्या रुग्णांची शुश्रूषा करणे इथपासून ते अद्ययावत असं ज्ञान कौशल्य असलेल्या
नर्स, ऑपरे शन थेटर वार्डबॉय ड्रगिस्ट औषधदाता पॅथालॉजी लॅ ब सर्वच मेडिकल विभागात मानवी गरज
आहे , युवकांनी यासाठी पुढे यावे, यातील अद्ययावत ज्ञान आत्मसात करावे यामध्ये रोजगार संधी
मोठ्या प्रमाणात आहे . हॉटे लचे व्यवसाय आज अजूनही निर्बंधित आहे त. बंदित आहे . पण पार्सल
दे ण्याची परवानगी आहे त्याचे व्यवसायात रूपांतर होऊ शकते. अशा काळामध्ये हॉटे ल व्यवसायात
नव्या पद्धती अवलंबण्याची आज गरज निर्माण झाली आहे . आंतरराष्ट्रीय क्षेत्रांमध्ये अब्रोडसारखे दे श
असतील, अमेरिकेसारख्या दे शात, कॅनडा या दे शामध्ये मोठ्या प्रमाणामध्ये भारतीय काम करत
आहे त. जरी त्या ठिकाणी कामाच्या संधी कमी झाल्या असल्या तरी त्या त्या दे शात उपलब्ध संधीमध्ये
आपण भारतीय युवकांना अधिकाधिक क्षमतेने तिथे कशा पद्धतीने सेवा दे ण्याची संधी मिळे ल या
विषयाचा विचार करण्याची गरज आहे आणि म्हणून विविध क्षेत्रांमध्ये कोरोनानंतरचा काळ हा दे खील
आपल्याला संधीत रूपांतर करता येतो. या काळामधल्या बदललेल्या जीवन व्यवहाराला कवेत घेणार
तंत्रज्ञान, कौशल्य आपण आत्मसात केल्यास नक्कीच कोरोनासारख्या प्रादर्भा
ु वावर विजय मिळवन
ू या
यव
ु कांच्या समोरची वाढती बेरोजगारी आहे आणि नवे आव्हान उभे राहिले आहे , त्याला आपण अत्यंत
धैर्याने सामोरे जाऊ शकतो. आलेल्या प्रत्येक संकटावर, परिस्थितीवर मात करण्याची परं परा आपणाला
लाभली आहे , परिस्थितीला शरण न जाता त्यावर स्वार होण्याचा हा काळ आहे . विश्वास ठे वा, आपण
यशस्वी होऊ शकतो. पद, प्रतिष्ठा, मानसन्मान मिळू शकतो. आत्मनिर्भर होऊ शकतो.

397
$$$$$

५४. कोरोना आणि मातंग समाज

- डॉ. शरद गायकवाड, कोल्हापरू .

मानवाच्या कल्याणासह भूतमात्रांच्या सुरक्षा हमी तीर्थंकर महावीर, सिद्धार्थ गौतम यांचे
तत्त्वज्ञान, गौतम बद्ध
ु ाचा प्रतित्य समत्ु पादाचा सिद्धांत, अष्टांगिक मार्ग, दहा पारसिमा, चार आर्य
सत्य, अहिंसा तत्व याची चर्चा साधार करून, महाराष्ट्रातील मातंग समाज बँडबाजा वाजविणे,
केरसण्
ु या, झाडू तयार करणे, केकताड/धायपात यापासन
ू दोरखंड तयार करणे, मोलमजरु ी, शेतमजरु ी
हा त्यांचा पिढीजात व्यवसाय कोरोना काळात ठप्प झाला असन
ू त्यांच्या आयष्ु यात बिकट समस्या,
आरोग्य, रोजीरोटीचा गंभीर प्रश्न निर्माण झाला असन
ू त्यांच्यापर्यंत केंद्रशासन व शासनाच्या योजना
पोहचतच नाहीत. याची साधार चर्चा येथे केलेली आहे .
मानवाच्या कल्याणासह सर्वच भत
ू मात्रांच्या सरु क्षेची हमी तीर्थंकर महावीर आणि सिद्धार्थ
गौतम बुद्ध यांच्या तत्त्वज्ञानाने हजारों वर्षांपूर्वीच अखिल मानवांना दिलेली आहे . जैन तत्त्वज्ञान आणि
बौद्ध तत्त्वज्ञान हे न्याय, समता, स्वातंत्र्य आणि मानवता या चतु:सूत्रीवर आधारलेले मानवतावादी,
समतावादी, अहिंसावादी, विज्ञानवादी सत्यकेंद्रित आहे . कृती-उक्तीने त्याचे आचरण जर जगाने केले
असते तर जागतिक महामारी आली नसती आणि लाखो मनुष्यप्राण्यांना जीव गमवावा लागला नसता.
सारे जग भयग्रस्त झाले नसते आणि अदृश्य अस्पश्ृ यता उजळ माथ्याने जगभर वावरली नसती.
सोशल डिस्टन्स (सामाजिक अंतर) ही प्रतिष्ठित, शासकीय आणि सर्वमान्य अशी अदृश्य अस्पश्ृ यताच
आहे , जी भारतीय समाजामध्ये हजारो वर्षांपासून इथल्या शोषित, उपेक्षित, वंचित, दीन-दलितांच्या,
स्त्री-शूद्रांच्या वाट्याला आलेली होती ती डॉ. बाबासाहे ब आंबेडकरांच्या राज्यघटनेच्या आगमनापर्यंत
उघड-उघड दिसत होती. आजही कायद्याने ती सर्वांगीणपणे, समळ
ू नष्ट झालेली आहे असे म्हणणे
धाडसाचे होईल; परं तु पहिल्यापेक्षा ती अधिक क्षीण झाली असून ती समळ
ू नष्ट होणे गरजेचे आहे .
विज्ञानाच्या साहाय्याने माणसाने पाण्यावर चालणारे हजारो टन वजनाचे जहाज तयार केले.
तो सागराच्या तळाशी माशाप्रमाणे लीलया जाऊ शकला, पक्ष्याप्रमाणे आकाशात विमानाच्या
साहाय्याने भरारी मारू शकला, आकाशातील चंद्रावर पाऊल ठे वून तो परत भूतलावर आला आणि
चंद्रावरच्या वास्तव्याची तयारी करू लागला. कृत्रिम पाऊस पाडण्यापासून ते जगाला नष्ट करू
शकणाऱ्या अणुबाँब आणि क्षेपणास्त्रांची निर्मिती करू शकला. इतकी भौतिक प्रगती माणसाने केली.
ज्ञान, विज्ञान आणि संशोधनाच्या माध्यमातून आदिमानव आधुनिक मानव बनला यात तिळमात्र
शंका नाही.
एकविसाव्या शतकातील माहिती तंत्रज्ञानाच्या महाजालातील प्रगत आधुनिक माणस
ू जरी
वैज्ञानिक आणि भौतिकदृष्ट्या विकसित झाला असला, तरीही माणूस माणसाशी माणसाप्रमाणे वागणे
मात्र विसरत चाललेला आहे . माणस
ू , माणुसकी आणि मानवतावादाला तो पारखा झालेला आहे .

$$$$$

398
 महावीर, बुद्ध, चक्रधर, बसवेश्वर, ज्ञानेश्वर ते तक ु ाराम आणि शाहू फुले-आंबेडकर या
महामानवांच्या, संत, समाजसध ु ारकांच्या तत्त्वज्ञानाच्या अंमलबजावणी ऐवजी तो घोकंपट्टी करून
दिखावा करू लागला, नावाचा उदोउदो करून तत्त्वज्ञानाचे दफन करू लागला आहे .
प्राणीमात्रावर दया करा, कोणाही जिवाची हिंसा करू नका, 'जीवो जीवस्य जीवनम ्!’ हे
तत्त्वज्ञान या आधनि
ु क माणसाने कृतीत किती आणले हा कळीचा मद्द
ु ा आहे . सभोवतालचे पर्यावरण,
त्याचा समतोल राखण्याची जबाबदारी माणसाची होती कारण तो सर्वांत बद्धि
ु मान प्राणी आहे . तम्
ु ही
जगा आणि जगाला जगू द्या. प्रत्येकाची निर्मिती निसर्गाने केलेली आहे . त्याच्यावर तम
ु चा अधिकार
नाही. ते नष्ट करण्याचा, त्याची हिंसा करण्याचा. हे कळत असताना माणसाकडून आचरण झाले नाही
म्हणून कोरोनाला आज सामोरे जावे लागत आहे .
गौतम बुद्धांचा प्रतित्य समत्ु पादाचा सिद्धांत असेल, त्यांनी सांगितलेले अष्टांगिक मार्ग, दहा
पारमिता आणि चार आर्य सत्य या दृष्टीने इथे बुद्ध तत्त्वज्ञानाचा अर्क म्हणून महत्त्वाची आहे त. डॉ.
बाबासाहे ब आंबेडकर यांनी १४ ऑक्टोबर १९५६ रोजी बौद्धधम्माच्या स्वीकारावेळी ज्या बावीस शपथा
घेतल्या त्यातही 'प्राणीमात्रावर दया करा' ही प्रमुख शपथ आपल्या अनुयायांना दिलेली होती.
अहिंसेचे तत्त्वज्ञान सांगणाऱ्या तीर्थंकर महावीरांनीही मानवाच्या सर्वांगीण विकासासाठी
अहिंसा तत्त्वज्ञानावर आधारित जीवनमार्ग सांगितला, दाखविला. तीर्थंकरांनी दे शव्रत आणि दिग्बत ही
जी आचारसंहिता सांगितली ती कितीतरी महत्त्वाची आहे . हिंसेला पूर्णतः विरोध दर्शवून हिंसेच्या
प्रदे शाशीही संबंध न ठे वता अहिंसेच्या उपासनेचा मार्ग दाखविला.
अहिंसेच्या तत्त्वज्ञानावर आधारलेल्या बुद्ध आणि जैन धर्माविषयी विस्तत
ृ विवेचन करण्याचे
कारण म्हणजे कोरोनाची निर्मिती प्रक्रिया आणि कोरोनाची मूळ पार्श्वभूमी ही प्राणीमात्रांच्या हिंसेमध्ये
आढळते. म्हणून पशूपक्षी, प्राणी म्हणजेच कोणत्याही जिवाची हिंसा, हत्या होऊ नये हे बुद्ध, जैन
तत्त्वज्ञानच जगाला असल्या महामारीतून वाचवू शकते.
अनैसर्गिक वर्तनातूनच 'एड्स' हा जागतिक आजार बळावला तसाच अनैसर्गिक आहारातूनच
'कोरोना'ची निर्मिती झालेली आहे . उं दीर, झुरळे , पाली इथपासून ते कुत्रे, मांजर, वटवाघूळ
यांच्यापर्यंतच्या प्रत्येक जिवाची हत्या करण्यातून स्वतःचा उदरनिर्वाह चालविण्याचे, जीवनचरितार्थाचे
साधन म्हणून हत्या करण्यातूनच 'कोरोना' ही जागतिक महामारी जगभर पसरली. निसर्ग नियमाला
डावलून अनैसर्गिक जीवनशैलीतून माणूस जागतिक संकटात सापडला आणि लाखो माणसांच्या
मत्ृ यूनंतर तो जीव मुठीत घेऊन स्वतः भयग्रस्त जगू लागला. कोरोनामुळे मानवी जीवनात जगभर
प्रचंड खळबळ माजली. दै नंदिन व्यवहार ठप्प झाले. भय, भक
ू याबरोबर आर्थिक मंदीला जगाला सामोरे
जावे लागले आणि न भत
ू ो न भविष्यती असे जीवन सामान्यांच्या वाट्याला आले.
भारतीय समाजव्यवस्था ही वर्णवर्चस्ववादी, चातर्व
ु र्ण्य व्यवस्था मानणारी आहे . पावणेसात
हजार जाती-जमाती, अनेक पंथ, संप्रदाय आणि धर्मांमध्ये जीवन व्यतीत करणारा हा

$$$$$
भारतीय समाज असल्यामुळे जातप्रधान दे श ही भारताची ठळक ओळख मानली जाते.

399
 स्वातंत्र्याच्या सत्तर-पंचाहत्तर वर्षांनंतरही मानवी विकासदर यामध्ये तफावत दिसून येत
आहे . श्रीमंत अधिक श्रीमंत आणि गरीब अधिकच गरीब हे चित्र नव्वदच्या दशकानंतर 'खाऊजा'च्या
माध्यमातन
ू दिसू लागलेले आहे . दलित, कष्टकरी, श्रमिक, शेतकरी, शेतमजरू , कामगार, कुटीरोद्योग,
लघउ
ु द्योग, छोटे -मोठे व्यावसायिक, ऊसतोड कामगार, वीटभट्टी कामगार, हमाल, दे हविक्रय करणाऱ्या
माताभगिनी, झोपडपट्टीतील कोट्यवधी बांधव हे सारे या 'कोरोना' महामारीने उद्ध्वस्त झालेले आहे त.
'कोरोना’ ने सर्वच माणसांना समान पातळीवर आणन
ू सोडले. गरीब-श्रीमंत भेद न करता
सर्वांना समान लेखन त्याने प्रत्येकाला कायमची अद्दल घडविली. निसर्ग सर्वश्रेष्ठ असल्याचे त्याने सिद्ध
केले. एक सूक्ष्म जीव जो डोळ्यांनाही दिसत नाही तो जीव साऱ्या जगाला तीन-चार महिने आपापल्या
घरात बंदिस्त करू शकतो. साऱ्या जगाला भीतीच्या सावटाखाली वावरायला भाग पाडू शकतो, हे
'कोरोना'ने सिद्ध करून दाखविले. निसर्गापुढे माणस
ू काहीच नाही, निसर्ग हा राजा आहे , त्याच्यावर
तुम्ही कधी मात करू शकत नही हे 'कोरोना'ने आपल्या अदृश्य परं तु रौद्ररूपाने दाखवून दिले. विविध
रूपातील तांब्या-पितळे चे, चिखल-दगडांचे, सोन्या-चांदीचे कोट्यवधी दे व-दे वतासुद्धा या कोरोनापुढे
हतबल होऊन आपापल्या मंदिरात बंदिस्त झाल्या. इतकी दहशत आणि दरारा 'कोरोना'ने दाखविला.
कोरोनाच्या काळातील आणि 'कोरोना' नंतरच्या काळातील गावकुसाबाहे रचा दीन-दलित,
मागासवर्गीय समाज, झोपडपट्टीतील शोषित, उपेक्षित, वंचित समाज, मानवी मूल्यांपासून दरू
फेकलेला बहुजन समाज याच्या व्यथा-वेदनांना पारावार उरला नाही. 'कोरोना' महामारीची सर्वांत जास्त
झळ या कष्टकरी, गोरगरीब जनतेला भोगावी लागलेली आहे . या साऱ्या शोषित समूह घटकांपैकीच एक
प्रमुख जात समूह म्हणजे मातंग समाज हा होय.
महाराष्ट्र, आंध्र प्रदे श, मध्यप्रदे श, गुजरात, कर्नाटक या राज्यांमध्ये वेगवेगळ्या नावांनी,
वेगवेगळ्या व्यवसायांच्या माध्यमातून मातंग समाज दिसून येतो. बँडबाजा वाजविणे, केरसण्
ु या/झाडू
तयार करणे, केकताड किंवा घायपात यापासून दोरखंड तयार करणे, मोलमजुरी, शेतमजुरी अशा
पिढीजात आणि पारं परिक व्यवसायांद्वारे उदरनिर्वाह करणारा हा समाज आहे .
गावात गेलं तर घर नाही, रानात गेलं तर शेत नाही अशा स्थितीत गावकुसाबाहे रचा उपेक्षित
असलेला हा मातंग समाज अतिशय हलाखीचे जीवन जगताना आढळतोय. शिक्षणातही या समाजाचे
प्रमाण अत्यल्प अशा प्रकारचे आहे . बेघर, भमि
ू हीन आणि दारिद्र्यरे षेखाली जगणारा हा समाज
कोरोनाच्या काळात सर्वार्थाने उद्ध्वस्त झालेला आहे . हाताच्या बोटावर मोजण्याइतका सरकारी
नोकरदार गह
ृ कर्ज, वाहनकर्ज, शैक्षणिक कर्जामधून पुरता बेजार झालेला आहे . तर हातावर पोट
असणारा मात्र संपर्ण
ू पणे उद्ध्वस्त झालेला आहे .
नगरपालिका चतर्थ
ु श्रेणी आरोग्य खात्यात गटई कामगार म्हणन
ू जगणारा, दवाखान्यांमध्ये
स्वच्छता करणारा, महानगरांमधन
ू काचा, पत्रा, भंगार गोळा करणारा, चार-आठ

$$$$$
घरची धण
ु ी-भांडी करून पोट भरणारा, शेतमजरू म्हणन
ू काम करणारा मातंग समाज सर्व बाजंन
ू ी
नागविला गेला आहे , उद्ध्वस्त झालेला आहे . 'आई जगू दे ईना आणि बाप भीक मागू दे ईना' अशी

400
आर्थिक कुचंबणा, मानहानी, उपासमार आणि बेकारी यांच्याशी जीवनाशी दोन हात करीत मातंग
समाज आज कसाबसा तग धरून जगतो आहे .
गावकुसाबाहे र, झोपडपट्टीमध्ये राहणाऱ्यांना आरोग्याच्या कितीतरी समस्या जीवघेण्या
स्वरूपात ग्रासत आहे त. औषध उपचारांविना मरणाला कवटाळण्याची वेळ या समाजावर आलेली आहे .
प्लेगची साथ, पटकीची साथ, कोरोनासारखी जागतिक महामारी, आर्थिक टं चाई, दारिद्र्य पाचवीला
पज
ु लेले अशा साऱ्या अवस्थेत कोणी कोणाला मदत करायची अशी समस्या आ वासन
ू उभी राहिलेली
आहे . सरकारी योजना गरीब-गरजस
ंू ाठी केंद्रापासन
ू राज्यापर्यंत आखल्या जातात, परं तु लाभार्थ्यांपर्यंत
त्या जेव्हा झिरपत येतात तेव्हा हाती वाटाण्याच्याच अक्षता बाकी उरतात, अशी स्थिती-गती मातंग
समाजाची झालेली आहे .
'कोरोना' ची सर्वांत जास्त झळ अशा जातसमूहांनाच बसलेली आहे , बसत आहे हे एक कटू
वास्तव आहे .

$$$$$

५५. कोरोनाकाळातील घरे लु महिला कामगारांच्या समस्या

- डॉ. सुनीता अमत
ृ सागर, कोल्हापूर.

401
 कोरोनाच्या काळात बेकारी, महागाई, शिक्षण, सामाजिक न्याय, आर्थिक दर्ब
ु लता, श्रमिक
गटातील कामगार त्याचबरोबर संघटित, असंघटित काम करणाऱ्या महिलांच्या जीवनात नैराश्यग्रस्त
स्थिती, मारझोड, हुंडाबळी अशा विविध समस्या निर्माण झाल्या आहे त. घरे लु कामगार स्त्रियांची
संख्या मुंबई, पुणे सारख्या महानगरात जास्त आहे . घरखर्च, कुटुंब उदरनिर्वाहाचा प्रश्न, रोजीरोटीचा
प्रश्न मिटविण्यासाठी लहान मुला-मुलींपासून ६० वर्षांपर्यंतच्या महिला कामगार, बालकामगार,
मातांच्या प्रश्नांची गंभीर स्वरूप धारण केलेले आहे . दे शभर मुलींच्या शाळा बंद, घरगुती अत्याचारात
वाढ, घरगुती हिंसाचारात वाढ इ. प्रश्नांकित समस्या विशद करून याकरिता घरे लु कामगार महिलांनी
समस्येच्या वेगळ्या वाटे ने जाण्याचे आवाहन पेलावयाचे आहे . बाईपणाच्या चौकटीतून बाहे र पडून
कोणत्याही आपत्तीत ठामपणे उभे राहण्याची आवश्यकता आहे . यातून बहुतांशी समस्या सुटू शकतील
आशावाद या लेखात मांडला आहे .
कोरोना साथीच्या संकटात संपर्ण
ू जग सामाजिक, आर्थिक आणि बहुतेक प्रमाणात राजकीय
दृष्ट्या बंद पडलेले दिसत आहे . भारतात करोना साथ येण्याचे मख्
ु य कारण विदे शातन
ू विमान प्रवास
करून येणारे नागरिक ठरले. जगभरातन
ू भारतात येणारे सर्वाधिक लोक मंब
ु ई विमानतळावर येतात.
सहाजिकच दे शातील करोना साथीचा सर्वाधिक फटका मंब
ु ई आणि महाराष्ट्राला बसला आहे . डिसेंबर
१९ मध्येच चीनच्या वह
ु ानमध्ये करोना साथ थैमान घालत होती. तिथन
ू ती लगेचच यरु ोपातील इटली,
स्पेन, ग्रीस, फ्रान्सला पोहोचली अमेरिकेला गेली भारतात कोवीड चा पहिला रोगी ३० जानेवारीला केरळ
मध्ये सापडला. भारत सरकारने फारशी दखल घेतली नाही मार्चमध्ये सरकार जागे झाले आणि
टाळे बंदी करण्यात आली.
टाळे बंदी करण्यापूर्वी कोणतेही पुरेसे नियोजन केलेले नव्हते दे शाचा आकार, लोकसंख्या,
शहरातील दाटीवाटी लक्षात घेऊन भारत सरकारने उपाययोजना करणे आवश्यक होते. लॉकडाऊन चा
सर्वात जास्त वाईट परिणाम हातावर पोट असणाऱ्या कामगारांवर व महिलांवर झाला. काम बंद
झाल्यामुळे हातात पैसे नाहीत. अन्नधान्य संपल्यामुळे त्यांची उपासमार वाढली गावाकडे हजारो
किलोमीटर पायी चालत असताना कामगार अतिश्रम आणि उष्माघाताने मरण पावले आहे त.
समाजात जेव्हा केव्हा एखादी आपत्ती येते ती मानव निर्मित असो किंवा नैसर्गिक असो त्याचा
महिला आणि मुलींवर अधिक तीव्र परिणाम होताना दिसतो. युद्ध असो, दष्ु काळ असो किंवा महापूर
असो, किंवा एखाद्या रोगाची साथ... महिला आणि मुलींना या काळात अनेक प्रकारचे त्रास सहन करावे
लागतात. आज एकविसाव्या शतकात दे खील स्त्रियांना असंख्य समस्यांना सामोरे जावे लागत आहे .
बेकारी, महागाई, शिक्षण, सामाजिक अन्याय, अत्याचार

$$$$$
आर्थिक दर्ब
ु लता श्रमिक वर्गातल्या, कामगार, आदिवासी, शेतकरी, शेतमजूर, मध्यमवर्गीय, नोकरदार,
दलित, उपेक्षित, मागासवर्गीय, घरे लू कामगार, गिरणी कामगार अशा संघटित असंघटित क्षेत्रात काम
करणाऱ्या सगळ्या महिलांना आजही पैशापासून अरोग्यापर्यंत आणि मारझोडी पासून हुंडाबळी पर्यंत
अनेक प्रश्नांना सामोरे जावं लागत आहे . आणि अशावेळी जर एखादी नैसर्गिक आपत्ती आली तर

402
त्याचा सर्वात जास्त परिणाम महिला वर्गावर होतो. पुरुषप्रधान व्यवस्थेमध्ये महीलांच्या जीवनात
परु
ु षाशी असलेले तिचे नाते अतिशय महत्त्वाचे मानले जाते. महिलांमध्ये होणाऱ्या भांडणात सद्ध
ु ा ज्या
शिव्या दिल्या जातात त्या प्रामख्
ु याने यांच्या वैवाहिक स्थानावरून असतात. महिला अविवाहित असेल
तर ती उठवळ असते नवऱ्याने सोडले असेल तर तर ती बाजार बसवी असते. महिला विधवा असेल तर
पांढऱ्या पायाची. कुमारीमाता असेल तर पाऊल वाकडे पडलेली. अशा प्रकारची मानसिकता महिलांमध्ये
निर्माण झालेली आहे . फक्त नवऱ्याचा मार खाऊन खाली मान घालन
ू राहत असेल तर पतिव्रता या
कल्पना महिलांच्या मनात इतक्या खोल रुजलेल्या असतात, की त्यांच्यामध्ये आपोआप भिंती निर्माण
होतात या भिंती केवळ गरीब-श्रीमंत, धर्म जात याच निकषावर नसून महिलांचे पुरुषाशी कोणत्या
प्रकारचे नाते आहे हा निकष या ठिकाणी महत्त्वाचा मानला जातो. त्यामुळे नवरा दारू पिऊन कितीही
मारझोड करीत असेल तरी चार माणसे बाहे रची काय म्हणतील या विचाराने ती महिला सर्व अन्याय
सहन करीत असते. चार घरची धुणीभांडी करून कुटुंबाचा उदरनिर्वाह चालवीत असते अशा परिस्थितीत
जर करोना सारख्या रोगाने थैमान घातले की त्याचा जास्त परिणाम महिलांवर होतो. त्यामध्येही ज्या
महिला मोलकरीण म्हणून काम करत आहे त आपल्या कुटुंबाचे पोषण करीत आहे त्यांच्यावर या करोना
काळात उपासमारीची ची वेळ आली आहे .
महिला घरे लू कामगार समस्या
स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर भारतामध्ये शहरातील सामाजिक आणि आर्थिक परिस्थिती वेगाने
बदलत गेली. पुरुषांच्या बरोबरीने महीलाही नोकरी-व्यवसाय करू लागल्या आणि अशा पद्धतीने
नोकरदार महिलांचा एक वर्ग तयार झाला. त्यामुळे घर काम करण्यासाठी घरे लू कामगारांची मोठ्या
प्रमाणात मागणी निर्माण झाली महाराष्ट्रात मोलकरणीचे प्रमाण मुंबईत सर्वाधिक असून त्या
खालोखाल पण्
ु याचा क्रमांक लागतो पण सध्या सर्वच शहरी व निमशहरी भागात मोलकरणींची
आवश्यकता वाटू लागली आहे . मोलकरणी मुळे घरातील कामे वेळेत झाल्यामुळे नोकरदार महिलांना
नोकरी करताना घरातील कामाची चिंता करावी लागत नाही. या घरे लू कामगार अनेक प्रकारची कामे
करीत असतात. यामध्ये कपडे धुणे, भांडी स्वच्छ करणे, फरशी साफ करणे, झाडू मारणे, जेवण
बनविणे, घराची काळजी घेणे, मुलांची दे खभाल करणे, वद्ध
ृ व आजारी अपंग व्यक्तींची दे खरे ख व
काळजी घेण्याचे काम केले जाते की जे काम अत्यंत महत्त्वाचे आहे

$$$$$
या घरे लू कामगार साधारणपणे दहा ते पंधरा या वयोगटात कामाला सुरुवात करतात ६० वर्षे
वयापर्यंत काम करतात. दारिद्र्यामुळे अगदी लहान वयात त्यांना काम करावे लागते. अनेकदा
कुटुंबातील सर्व व्यक्तींची जबाबदारी एकट्या महिलावर अवलंबून असून ती एकटीच काम करीत व
घरातील सर्व तिच्यावर अवलंबून असतात. आपल्या मुलांना उपासमारी पासून वाचविण्यासाठी अनेक
महिला हे घर काम स्वीकारतात या महिलांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर निरक्षरता आहे . त्यांचे महिन्याचे
उत्पन्न अत्यंत कमी आहे कारण त्यांना स्वतःला तर कमी पगार मिळतो पण त्यांच्या पतीचे उत्पन्न
दे खील कमी असते बहुसंख्य स्त्रिया कर्जबाजारी असतात. बहुसंख्य महिलांना मिळणारी वागणूक ही

403
कामगार म्हणूनच मिळते आणि घरकाम करणाऱ्या घरे लू कामगारांच्या विरोधात घर मालक अनेक
आरोप करीत असतात. यामध्ये गैरहजर राहणे किंवा बदली कामगार न पाठविणे, वेळेवर न येणे,
उशिरा येणे आणि लवकर जाणे, अकार्यक्षमता इत्यादी. ज्याप्रमाणे मोलकरणीच्या विरोधात मालक
आरोप करतात त्याच प्रमाणे मालकाच्या विरोधात घरकामगार दे खील आरोप करतात यात
ू , अधिक काम, आजारपणात रजेला नकार किंवा औषधासाठी अँडव्हास ला
ऊध्दटपणाची वर्तणक
नकार, वाईट वागणक
ू , लैंगिक शोषण, पगारात कपात, शिवीगाळ, अपशब्द, कामावरुन काढून
टाकण्याची धमकी इत्यादी.
ग्रामीण भागातील दारिद्र्या मध्ये वाढ झाल्यामुळे ग्रामीण भागातील लोक कामधंद्याच्या
निमित्ताने शहरी भागात स्थलांतरित होतात. या महिलांना मग घरे लु कामगार म्हणून काम करावे
लागते. त्यांचे शोषण केले जाते मोलकरणींना कामाच्या ठिकाणी मिळणारा पगार कामाच्या वेळेच्या
तुलनेमध्ये कमी असून कामाच्या ठिकाणी मिळणारी वागणूक ही कनिष्ठ प्रतीची असते. किमान वेतन
कायद्याचे संरक्षण नसल्यामुळे त्यांना कमी पगारावर जास्त काम करावे लागते. कामाचा लेखी करार
झालेला नसतो. गरीबीमुळे घर कामगारांना हे काम करावे लागते अशा सर्व परिस्थितीमध्ये करोना या
संसर्गजन्य रोगाने थैमान घातले आहे . भारत सरकारने लॉकडाऊन जाहीर केल्यामुळे घरोघरी जाऊन
धुणीभांडी करणाऱ्या महिलांवर आभाळच कोसळले आहे . अनेकजणींवर उपासमारीची वेळ आली आहे .
घरगुती हिंसाचार वाढला. दारु पिऊन येणाऱ्या नवऱ्याचा मार आणि शिव्या वाढल्या. मुलाबाळांवर
उपाशी राहण्याची वेळ आली संपूर्ण कुटुंब कोलमडून गेले. अजूनही ही परिस्थिती कधी बदलेल हे सांगता
येत नाही. त्यामुळे या घटनेचे दरू गामी परिणाम महिलांच्या बाबतीत होताना दिसत आहे .
मुलींची शाळा बंद
या करोना व्हायरस मुळे आज मुला-मुलींच्या शाळा बंद आहे त भारतात १३५०० गावामध्ये
शाळाच नाहीत या गावातील मुला-मुलींना शाळे साठी दस
ु रीकडे जावे लागते. खेडग
े ावातील आदिवासी
भागातील अनेक मुली वसतिगह ृ ात राहून शाळा शिकत आहे त. या मुलींच्या पालकांचे उत्पन्न अत्यंत
कमी आहे . लॉकडाऊन मुळे ते संपूर्ण बंद झाले आहे . पोट भरणे आधी गरजेचे झाले. वसतीगह ृ ातून घरी
आलेल्या मुलींचे पुन्हा शाळे त जाणे अवघड

$$$$$
झाले आहे . एक ते पाच वर्षात एकूण सहा ते सात कोटी मुली शाळा सोडून घरी बसतील असे मत या
क्षेत्रात काम करणाऱ्या एका तज्ञांनी व्यक्त केले आहे . एवढ्या मल
ु ी घरी बसणार असतील तर ग्रामीण
भागात तर त्यांचे लग्न लावन
ू दे ण्याचे प्रकार वाढतील.

बालविवाहात वाढ
बालविवाह ही भारतातील मोठी समस्या आहे . आणि लॉकडाऊन मुळे ही समस्या तीव्र होईल.
UNFP- ने २०२० चा जो State of World Population Report सादर झाला. त्यात एक चित्र अधिक
स्पष्ट दिसून येते.भारतात २६ टक्के मुलींची लग्न १८ वर्ष पूर्ण व्हायच्या आधी लागलेली असतात. लग्न
लवकर करण्या पाठीमागे दारिद्र हे सगळ्यात मोठे कारण आहे . तसेच शिक्षणाचा अभाव, लिंग भेद

404
यामुळे काही मुलींना शाळे तच पाठवले जात नाही. बाल विवाह झालेल्या मुलींना घरगुती हिंसाचाराला
सामोरे जावे लागते. बालविवाह होऊ नये त्यासाठी अनेक कार्यकर्त्यांनी अथक परिश्रम घेतले पण या को
वीड१९ मळ
ु े निर्माण झालेल्या परिस्थितीमळ
ु े ही समस्या अधिक तीव्र होण्याचा धोका वाढताना दिसत
आहे . बालविवाहाचा प्रश्न गंभीर आहे त्यातन
ू जा मल
ु ी शाळे त जातात त्यांना आता शाळे ने सरकारने
ऑनलाईन शिक्षणाचा मार्ग सच
ु वला आहे . पण यासाठी किमान मोबाईल गरजेचा आहे . घरात एकच
मोबाईल असेल तर मल
ु गा आणि मल
ु गी यापैकी मल
ु ांच्या शिक्षणाला प्राधान्य दिले जाईल. स्त्री
शिक्षणाचा इतिहास पाहिला तर अजन
ू ही मल
ु ींच्या शाळा गळतीचे प्रमाण कमी झालेले नाही. गरिबी
सामाजिक विषमता, जातीप्रथा, पितस
ृ त्ताक पद्धती आणि लिंगभेदभाव अशा कारणामुळे अनेक मुलींनी
शाळे ची पायरी कधीच चढली नाही. अशा अल्पशिक्षित मुलींचे बाल विवाह केले जातात या मुली
भविष्यात घरे लु कामगार म्हणून काम करीत असल्याचे दिसून येते.
घरगुती हिंसाचार
महिलांना घराच्या चार भिंतीच्या आत घुसमट, हिंसाचार नेहमी सोसावा लागतो. मात्र
लॉकडाऊन मुळे हे हिंसाचाराचे प्रमाण वाढले आहे . काही महिलांना रोज गुरासारखे मारले जात आहे .
महीलावर केला जाणारा हिंसाचार हा फक्त अशिक्षितांमध्ये नाही तर सशि
ु क्षितांमध्ये तेवढ्याच
प्रमाणात बघायला मिळतो. मग ती रोजंदारीवर काम करणारी लोक असो, व्यसन केल्याशिवाय झोप न
येणार कोणी असो किंवा मग उच्चभ्रु कुटुंबातील महिलांनी आपली मतं मांडू नयेत असा विचार करणारा
कुणीही, हे सगळे च महिलांवर घरी बसून राग काढणं. त्यांना मारणं हा आपला जन्मसिद्ध अधिकार
समजत असल्याचे दिसत आहे .
राष्ट्रीय महिला आयोगानं मार्च २०२० च्या पहिल्या आठवड्यात घरगुती हिंसाचारा संबंधित
अहवाल प्रसिद्ध केला आहे . त्यात महिलांच्या तक्रारीत दप
ु टीने वाढ झाल्याचे दिसून आलं. राष्ट्रीय
महिला आयोगाच्या अध्यक्षांना एका महिलेने ई-मेल करून म्हटले की, लॉक डाउन संपेपर्यंत माझ्या
घरा ऐवजी दस
ु रीकडे कुठे तरी राहण्याची माझी सोय करा आणि त्या

$$$$$
ईमेल मुळे लॉकडाऊन मधील सुखी कुटुंबाचे भारतीय वास्तव उघड झाले.ती महिला म्हणाली की,
घरातल्या मारहाणीला मी कंटाळले आहे . पोलिसांकडे तक्रार करूनही काही उपयोग नाही.कारण
पोलिसांनी नवऱ्याला पकडून नेलं तरी सासरचे लोक माझ्यावर अत्याचार करतील. त्यापेक्षा मी घरातच
थांबत नाही. असं या ई मेलमध्ये त्या महिलेने म्हटले आहे .
अशा प्रकारे या लॉकडाऊन मळ
ु े महिलांच्या समस्येत आणखीनच वाढ झाली आहे .
मोलकरणीच्या कुटुंबाची उपासमार चालू आहे . रोज नवऱ्याच्या त्रासाला आणि अत्याचाराला महिलांना
सामोरे जावे लागत आहे . मल
ु ींच्या शिक्षणावर घाला येत आहे . केवळ शिक्षणाच्या वाढीमळ
ु े महिलांची
कुचंबना कमी होऊन ती आज काही प्रमाणात मोकळे पणाने जगत आहे . पण हे जर शिक्षण बंद झाले तर
बालविवाहाचे प्रमाण आणखी वाढे ल. त्यामुळे सर्व महिलांनी संघटित होऊन आपला लढा आपणच
लढावा लागेल. तरच एक नव जग आपण निर्माण करू जिथे स्त्रीला पुरुषाप्रमाणे स्वतंत्र मनसोक्त

405
जगता येईल. यासाठी प्रस्थापितांनी आखलेल्या वाटे वरून न जाता आम्हाला एका नव्या वेगळ्या
समतेच्या वाटे ने जाण्याचे आवाहन पेलावे लागेल. बाईपणाच्या चौकटीतन
ू बाहे र येऊन माणस
ू म्हणन
ू
स्वतः कडे बघावे लागेल. तरच मग कोणतीही आपत्ती आली तरी ठामपणे उभे राहुन त्याचा सामना
करता येईल.

$$$$$

५६. कोरोनाकाळातील कंु भार व्यावसायिक, मूर्तिकार कलावंत यांच्या

समस्या
- मारुतराव कातवरे , माजी महापौर, कोल्हापरू

कोरोना काळातील तसेच महापरु ाच्या (२०१९ व २०२०) काळातील संकटाने कंु भार व्यावसायिक
व मर्ति
ू कार कलावंत यांचा कंु भार कुटुंबाला जबरदस्त आर्थिक फटका बसला असन
ू त्यांच्यासमोर
कुटुंबाचा उदरनिर्वाह, रोजीरोटीचा व मल
ु ांच्या शिक्षणाची फी व खर्च, कंु भार वीट व्यावसायिकांनी व
मर्ति
ू कारांनी पतसंस्था, सहकारी बँक यांचे कर्ज शिल्लक राहिलेल्या मर्ती
ू यातन
ू ते कर्ज कसे फेडायचे हा
एक प्रश्न त्यांच्यासमोर उभा आहे . काही लोक मानसिकदृष्ट्या त्यांचे खच्चीकरण झालेले असन
ू

406
शासनाने अशा काळात आर्थिक मदत व कर्जे माफ करण्यासाठी जिल्हा पातळीवर मोर्चा मेळावे, पत्रकार
परिषदा, बैठका घेतल्या. कलेक्टर, शासनाचे मख्
ु यमंत्री, मंत्री, खासदार यांना प्रत्यक्ष भेटून निवेदने
दिली आहे त. पण शासनाने अद्याप त्याची दखल घेतलेली नाही. महाराष्ट्र कंु भार व्यावसायिक व
मर्ति
ू कार कलावंत यांच्या समस्यांचा वेध येथे घेतलेला आहे .
कोरोना काळातील कंु भार व्यावसायिक व मर्ति
ू कार कलावंत यांच्या समस्या मांडणे आणि
त्यांची सोडवणक
ू करण्यासाठी मी माझ्या सहकाऱ्यांसमोर सतत क्रियाशील आहे . १९७८ पासन
ू
कोल्हापरू जिल्हा कंु भार समाज कृती समिती, सध्या कंु भार सामाजिक संस्था महाराष्ट्र प्रदे श पण
ु े
उपाध्यक्ष म्हणून सातत्याने कार्यरत राहिलो आहे .
पारं परिक कंु भार समाजाचा व्यवसाय हा निसर्गाच्या लहरी हवामानावर आणि पाऊसपाण्यावर
अवलंबून आहे . त्यामध्ये पणत्या, घागरी, चुली, नागोबा, गणोबा मातीची खेळणी बनविण्यापासून शाडू
मातीपासून ते प्लॅ स्टर ऑफ पॅरिसपासून गणेशमूर्ती, इतर दे वादिकांच्या मूर्ती, गौरीचे मुखवटे , वीट
व्यवसाय करण्यात गुंतलेला असतो. हे त्यांचे अत्यंत जिकिरीचे व काबाडकष्टाचे काम आहे . यात त्याचे
सारे कुटुंब गुंतलेले असते. या व्यवसायावर व मूर्ती बनविणे यावर त्याचा उदरनिर्वाह अवलंबून असतो.
वीट व्यवसाय, इतर कामासाठी तसेच मूर्ती तयार करण्यासाठी माती, शाडू व प्लॅ स्टर ऑफ पॅरिसचा
मागणी तसा पुरवठा होत नाही.
याकरिता लोकशाही सनदशीर मार्गाने आंदोलने, मोर्चे, संप, चळवळी, अधिवेशन, बैठका,
जनजागरण फेरी, तालुक्यातील गावोगावी भेटी घेणे व त्यांच्या समस्या समजावून घेणे. शासनदरबारी
त्या मांडून त्यांची सोडवणूक करून घेऊन कंु भार समाजाला दिलासा दे ण्याचा प्रयत्न करीत आलेलो
आहे . त्यात बहुतांशी यशही प्राप्त झालेले आहे .
त्यात कोरोना-१९ च्या काळात गेली चार महिने लॉकडाऊन असल्याने कंु भार, वीट व्यावसायिक
यांचे धंदे बंद केलेले आहे त. मूर्तिकार, कलावंतांवर प्रसंगोपात जाचक अटी शासन घालीत आहे . कधी
माती, शाडू माती, प्लॅ स्टर ऑफ पॅरिसवर बंदी, मागणी तसा वस्तूंचा पुरवठा

$$$$$
न करणे, कधी पर्यावरण, प्रदष
ू ण यांच्या नावावर माती उत्खनन इ. वर कायद्याच्या आर्थिक दं डात्मक
कारवाईचा प्रयत्न शासकीय, प्रशासकीय अधिकारी करत असून गोरगरीब अशा पारं परिक व्यवसायावर
उदरनिर्वाह करत असतो. त्यांचा रोजी-रोटीचा प्रश्न सोडवण्यापेक्षा त्यांची रोजी-रोटी बंद कशी करता
येईल असा आत्मघातकी प्रयत्न केला जात आहे . कोरोना विषाणूच्या फैलावापेक्षा शासनाच्या जाचक
अटीच्या या काळात वेगवेगळे नियम, कायदे वापरून बंदी करीत आहे त, केली आहे , असे आदे श
निर्गमित केले जात आहे त. प्रसंगी कृती समितीच्या बडग्याने काही काळात शासन गप्प राहते. अन
कोरोना विषाणू जसा काही काळ गप्प बसतो, पन्
ु हा उफाळून येऊन लोकांना बाधित करीत असतो तसे
शासन, प्रशासन, प्रशासकीय यांचे उद्योग सुरू आहे त.
कोरोना १९ च्या काळापूर्वी कोल्हापूर जिल्ह्याला महापुराचा तडाखा बसला. त्यात कंु भार
व्यावसायिकांचे वीट व्यवसाय, वीटभट्टय
् ा व पारं परिक मर्ति
ू कार यांना याचा फटका बसला. घरे दारे

407
पडली, मूर्ती पाण्यात भिजल्या. या प्रसंगी अनेक संस्था, सेवा संस्था यांच्याकडून तुटपुंजी मदत
मिळाली. या अस्मानी संकटातन
ू कंु भार व्यावसायिक व कलावंत सावरताहे त तोपर्यंत कोरोना १९ या
विषाणच
ू ा फैलाव, कोणालाही विश्वासात न घेता जाहीर केलेली लॉकडाऊन (कुलप
ू बंदी) यामळ
ु े गेल्या
चार महिन्यांत कंु भार व्यावसायिकांचे व मर्ती
ू कार, कारागिरांचे कंबरडेच मोडले आहे . कुटुंबाचा
उदरनिर्वाह कसा करायचा, पोटापाण्याचा प्रश्न कसा मिटवायचा, उपासमार होण्याची वेळ आलेली आहे .
कोल्हापरू जिल्ह्यात सम
ु ारे ६००० च्या वर वीट व्यावसायिक व २५० मर्ति
ू कार कंपन्या काम करीत
आहे त. त्यात त्यांच्यावर 'अस्मानी' संकटाबरोबरच सल
ु तानी संकट येऊन ठे पले आहे . कंु भार गाडगे व
मूर्ती तयार करून तो जगाला जीवन मत्ृ यूचे तत्त्वज्ञान सांगत असतो. शासन मात्र व्यावसायिक व
मर्ति
ू कार यांना मत्ृ यूचे तत्त्वज्ञान त्यांच्या गळी उतरवित आहे . यादी प्रसंगी कंु भार व्यावसायिक व
मर्ति
ू कारांना 'उठा बांधवहो, पेटवा आता क्रांतीची मशाल' असा संकटाची संधी येईल त्या वेळी नारा दे त
त्यांच्या साथीने जगण्याची तीव्र इच्छा अन ् आम्हालाही जगण्याचा हक्क आहे हे दाखवून दे ण्याचे
प्रामाणिक प्रयत्न युद्धपातळीवर सुरू आहे त. समाजाला एकीचे बळ लढणाऱ्यांना त्याची जाणीव करून
दे ण्याचा प्रयत्न करीत आहे .
पारं परिक कंु भार मर्ति
ू कार गेल्या डिसेंबरपासून ऑगस्टपर्यंत शाडू व प्लॅ स्टर ऑफ पॅरिसपासून
गणेशमूर्ती बनविण्याचे काम करीत आहे त. या वर्षी मूर्तिकारांनी १० फुटांपासून ४ ते ५ फुटांपर्यंत
गणेशमूर्ती तयार केलेल्या आहे त. त्यात सुरुवातीस प्लॅ स्टर ऑफ पॅरिसपासूनच्या गणेश इ.
दे वादिकांच्या मूर्ती बनविण्यास व विक्री करण्यास पर्यावरण प्रदष
ू णाच्या नावाखाली घाट घातला जात
होता. त्याकरिता मूर्तिकार कलावंत यांना पी. ओ. पी. (प्लॅ स्टर ऑफ पॅरिस) पासून मूर्ती पर्यावरण
प्रदष
ू णविरहित कशा आहे त हे सर्वोच्च न्यायालय नवी दिल्ली, हरित क्रांती, लवाद, वैज्ञानिक व शास्त्रज्ञ
यांनी साभार दाखवून दे ऊन मुख्यमंत्र्यांपासून मंत्र्यांपर्यंत शासकीय अधिकारी, जिल्हाधिकारी,
आमदार, खासदार यांना निवेदने

$$$$$
मेलने, पोस्टाने, प्रत्यक्ष भेटून सादर केली. त्याचा परिणाम पी.ओ.पी. पासून मूर्ती तयार करणे व विक्री
करणे यावरील बंदी २०२० सालापूर्वी उठविण्यात आली. पारं परिक मर्ति
ू कार सहकुटुंब जोमाने कामाला
लागले. गणपती बाप्पा आखीव, रे खीव, दे खण्या स्वरूपात तयार झाले. भक्तांची, मंडळाची
प्रतिस्थापनेसाठी वाट पाहून कंु भार गल्ली व परिसर खुलून दिसू लागले. कंु भार, मूर्तिकार, कलावंतांच्या
महिलांनी आखणी, रे खांकन केलेल्या मर्ती
ू प्रस्थापनेसाठी सगळ्यांना सजन
ू धजन
ू भक्तांना खल
ु वू
लागली. लोक, भक्त, मंडळे बाप्पाच्या रूपावर डोलू लागली. खश
ू झाली. शाळकरी मल
ु े नाचू, बागडू
लागली. महिला कासोटा घालन
ू कंबर कसन
ू बाप्पा, आमच्या कुटुंबावरील संकट दरू की असे विनवू
लागल्या. बाप्पानेही तसा शभ
ु ाशीर्वाद दिला. सारे काही व्यवस्थित चालले होते. विघ्नहर्त्याने कंु भार
कारागिर, कलावंतांना अमत
ृ रूपी कलशाच्या साहाय्याने प्रफुल्लित केले होते.
पण शासन व शासनकर्त्यांची राजनीतीच अशी असते की, एका बाजन
ू े कलावंतांना, समाजाला
हक्क बहाल करावयाचे, दस
ु ऱ्या बाजूने त्याचे दमन करावयाचे. त्याचाच एक भाग म्हणून जून २०२०
मध्ये शासनाने चार फुटांपर्यंत उं चीच्या गणेशमूर्तीची स्थापना करावी असा आदे श काढला. परं तु कंु भार

408
समाजबांधवांनी डिसेंबर २०१९ पासूनच १ ते ११ फुटांपर्यंत गणेशमूर्ती तयार केलेल्या आहे त. त्या मूर्ती
जिल्हाभर, जिल्ह्याबाहे र विक्रीकरिता जात असन
ू या सर्व मर्त्यां
ू ची विक्री न झाल्यास ४ फुटांच्या मर्ती
ू
सोडून बाकीच्या ५ ते ११ फुटांपर्यंतच्या गणेशमर्ती
ू शिल्लक राहणार आहे त. या शिल्लक मर्ती
ू ची विक्री
न झाल्यास कंु भार समाजावर आर्थिक संकट कोसळणार आहे . संपर्ण
ू कंु भार समाजावर व कुटुंबावर
उपासमारीची वेळ येणार आहे . सदरच्या मर्त्या
ू बनविण्याकरिता बँका, पतसंस्था व इतर आर्थिक
संस्थांकडून कंु भार समाजाने सम
ु ारे ७ ते ८ कोटी रुपयांची कर्जे घेतलेली आहे त. ती कर्जे फेडायची कशी,
असा बिकट प्रसंग कोल्हापरू जिल्ह्यातच नव्हे तर संपर्ण
ू महाराष्ट्रभर अशी परिस्थिती उद्भवलेली आहे .
इतकेच नव्हे , तर तसेच सध्या लॉकडाऊनच्या काळात गणेशमूर्ती जवळपासच्या गावात जाऊन
रं गविण्यास बंदी आलेली आहे . पोलीस यंत्रणा गावोगावी विषाणूच्या नावाखाली गणपती मूर्ती
बसविण्यास बंदी घालण्याचा प्रयत्न करू लागले आहे त. म्हणून २० जुलै २०२० मध्ये कंु भार शहर माल
उत्पादक सोसायटीत कोल्हापूर जिल्हा कंु भार समाज कृतिसमिती, कुमावत सेवा संघ, कंु भार विकास
संस्था, मूर्तिकार संघटनेचे अध्यक्ष पदाधिकारी, सर्व तालुक्यातील मर्ति
ू कार यांची संयुक्तरित्या पत्रकार
परिषद घेतली. त्या परिषदे त ५ फुटांपासून ११ फुटांपर्यंतच्या तयार केलेल्या मूर्त्यांचे काय करायचे? या
मूर्त्यांच्या विक्रीची जबाबदारी शासनाने, प्रशासनाने घ्यावी. कंु भार, कुमावतांनी विविध संस्थांकडून
काढलेली कर्जे माफ करावीत. शिल्लक गणेशमूर्तीचे करायचे काय? कंु भारांना खुली जागा आणि घरे ही
तशी मोठी नाहीत. 'बाप जेवू घालेना अन ् आई भीक मागू दे ईना ' अशा कात्रीत सापडलेल्या कंु भार,
मर्ति
ू कार दमन शासकीय नियमाच्या नावाखाली सुरू आहे . काय करायचे? कुठे जायचे? हाच सध्या
कळीचा मुद्दा आहे .

$$$$$
कंु भार व्यावसायिक व मर्ति
ू कार शारीरिक अंतर (फिजिकल डिस्टें सिग
ं ) व इतर नियम पाळून
काम करीत आहे त. याउपर शासनाने गणेशमूर्ती प्रतिष्ठापनेसाठी मूर्ती उं चीचा जो विचार केलेला आहे ,
त्याचा काळजीपूर्वक विचार करून पूर्वीप्रमाणेच निर्णय राखावा. तेव्हा कंु भार समाज बांधवांच्यावतीने
विनंती आहे की, कधी पर्यावरण, कधी प्रदष
ू ण, कधी महामारी या नावाखाली कंु भार व्यावसायिक व
मर्ति
ू कारांना भरडून, चिरडून टाकण्याचा प्रयत्न करू नये. अन्यथा, कंु भार व्यावसायिक व मर्ति
ू कार
प्रसंगी अन्याय, अत्याचाराविरुद्ध प्रतिकार केल्याशिवाय राहणार नाहीत. यामध्ये प्रसंगी जीवन
जगण्यासाठी उपासमार सहन करण्यापेक्षा विषाणूच्या संकटाने जी संधी दिली आहे तेव्हा मिळे ल त्या
मार्गाचा तो स्वीकार करे ल. त्या वेळी शासन, प्रशासनास विनंती की, संकटसमयी कंु भार व्यावसायिक व
मर्ति
ू कार यांना माणस
ू म्हणन
ू जगण्याची संधी द्यावी. ती नाकारू नये.
कंु भार, मर्ति
ू कारांचे निवेदन स्वरूपाचे आंदोलन आता महाराष्ट्रभर उफाळून आलेले आहे .
कोरोनाने जगावे कसे हे सांगितले आहे , म्हणन
ू शासनाने प्रशासनाने कंु भार व्यावसायिकांना व
मर्ति
ू कारांना ते जगताहे त ते त्यांचे जगणे हिरावन
ू घेऊ नये. तम्
ु ही पर्यायी संधी उपलब्ध करे पर्यंत आहे
त्या व्यवसायावर बंदी घालू नये, असे आम्ही विनंतीपर्व
ू क सांगतो आहे . कंु भार व्यावसायिक व
मर्ति
ू कारांचे कुटुंबासह कळकळीची विनंती आहे की, कायद्याच्या नावाखाली त्यांचे व्यवसाय, धंदे बंद

409
करून त्यांचा जगण्याचा आधार हिरावून घेऊ नये. त्यांना खाल्ल्या अन्नावरून उठवून जहरी विषारी
सेवनाचा मार्ग पत्करावा लागू नये.
कंु भार समाज, सामाजिक संस्था महाराष्ट्र प्रदे श उपाध्यक्ष, कोल्हापरू जिल्हा कंु भार समाज
कृती समितीचा अध्यक्ष या नात्याने मी व माझे सहकारी कंु भार व्यावसायिकांना व मर्ति
ू कारांना
समाजातील शेवटच्या घटकेला न्याय दे ण्यासाठी श्वासात श्वास असेपर्यंत लढणार आहे , संघर्ष करणार
आहे . म्हणन
ू आज महामारीच्या काळात व्यावसायिक व मर्ति
ू कारांनो धीर सोडू नका. 'धीर धरे धीरा
पोटी पढ
ु े फळे रसाळ गोमटी' हे ब्रीद लक्षात ठे वा. 'जगण्यासाठी लढणे हा आमचा गण
ु धर्म, मानवधर्म
आहे .' या प्रसंगी मला एक गोष्ट नमूद करावीशी वाटते. ती म्हणजे, माझे समाजातील बांधव व सहकारी
डॉ. प्रकाश कंु भार (उपाध्यक्ष श्री. डी. डी. कंु भार (सचिव), श्री. बबनराव वडणगेकर (कार्याध्यक्ष), श्री.
सतीश बाचणकर (कंु भार) समाज सामाजिक संस्था प्रदे श, पुणे या संस्थेचे निधी संकलक), श्री. संभाजी
माजगावकर (अध्यक्ष-मूर्तिकार समाज संघटना), श्री. अनिल निगवेकर (उपाध्यक्ष), श्री. संभाजी
ठाणेकर (शहराध्यक्ष), श्री. प्रकाश वारळे कर (युवा समाज संघटक), श्री सतीश कंु भार, श्री. निवास कंु भार
इत्यादींचा महत्त्वपूर्ण पाठिं बा आहे . शेवटी 'हक्कासाठी, जगण्यासाठी, हक्कासाठी एकत्र येऊ या व
एकीचे बळ दाखवून लढा सुरू आहे तो प्रसंगोपात तीव्र करू या!' धन्यवाद.

$$$$$

५७. कोरोनानंतरचा कंु भार व्यवसाय : स्थिती आणि गती

- उत्तम मांजरमकर, नांदेड

कोरोना काळात कंु भार समाजातील बेरोजगारांच्या समस्या बिकट बनल्या आहे त. तसेच कंु भार
समाजाचा व्यवसाय सध्या प्रचंड अडचणीत सापडला आहे . त्यांच्यात असरु क्षिततेची भावना निर्माण
झाली आहे . कंु भार समाजाचा व्यवसाय निसर्गाच्या छातीवर अवलंबन
ू आहे ; त्यात आर्थिक भांडवलाचा
अभाव, उत्पादन साधनांची तीव्र कमतरता, उत्पादित वस्तू व मूर्ती विक्रीचा फटका, शिल्लक मूर्ती,
उत्पादने, व्यवसायासाठी काढलेले कर्ज, ते फेडण्याचे संकट, शासनाची उदासिनता इ. समस्यांचा वेध
घेत कंु भार व्यावसायिकांनी आपल्या व्यवसायात भविष्यात चांगले बुद्धकौशल्य, ज्ञान, शक्ती, सामर्थ्य
पणाला लावून निष्ठे ने काम केल्यास त्यांच्या व्यवसायाला नवी उभारी व बळकटी मिळे ल याची साधार
चर्चा या लेखात केलेली आहे .
कोरोना विषाणूमुळे भारतच नव्हे , तर सबंध जग हादरले आहे . कोविड-१९ या पार्श्वभूमीवर
लॉकडाऊन आणि संचारबंदी व जमावबंदीमुळे सर्व जनजीवनच विस्कळीत झाले आहे . असंख्य
उद्योगधंदे व सर्वच व्यवसाय या महामारीमुळे बंद झाले आहे त. रोजगाराच्या संधी बंद झाल्याने
ग्रामीण भागातून शहरी भागात कामासाठी गेलेले अनेक तरुण बेरोजगार होताहे त. गेली दोन ते अडीच

410
महिन्यांपासून हाताला काम नाही. अद्यापही काम-धंदे सुरू झाले नाहीत. या कोरोना आजाराची तीव्रता
आणखीनच वाढत असल्याने सर्वांच्याच मनात भीतीचा काळोख गडद होतो आहे .
दे शासह राज्यभरात कोरोनाचे संकट पसरल्याने राज्यभरातली सर्व क्षेत्रे कोरोनाच्या संकटामळ
ु े
प्रभावित झाली आहे त. त्याचा प्रभाव सामान्य कुटुंबांवरही पडला आहे . या कोरोनारूपी महामारीने
विविध कंपन्या व लहान-मोठे व्यवसाय बंद पडल्यात जमा आहे त. छोट्या-मोठ्या व्यवसायाबरोबरच
पारं परिक व्यवसायांवर याचा परिणाम मोठ्या प्रमाणावर झाला आहे . ग्रामीण अर्थव्यवस्थेशी संबंधित
असणारे बारा बलत
ु ेदारांचे व्यवसायही सध्या प्रचंड अडचणीत सापडले आहे त. एकीकडे कोरोना
विषाणश
ूं ी लढा सुरू असताना या बारा बलुतेदारांना बेरोजगारीच्या संकटाला सामोरे जावे लागत आहे ,
म्हणून त्यांच्यात असुरक्षिततेची भावना निर्माण होत आहे . आर्थिक घडी विस्कटल्याने कुटुंबात
तारे वरची कसरत करावी लागत आहे . कंु भार समाजही या अडचणीतून सुटलेला नाही. महाराष्ट्रात
कंु भार समाजाची संख्या लक्षणीय आहे . या समाजासमोरही या कोरोना महामारीच्या रूपाने मोठे संकट
उभे टाकले आहे . मध्यमवर्गीयांचा फ्रीज म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या माठाचे उत्पादन, वीट उत्पादन,
विविध दे वदे वतांच्या मूर्तीची निर्मिती, सणासुदीच्या पणत्या, सुगडी, बोळकी इत्यादींच्या निर्मितीतून
मोठ्या कष्टाने कंु भार समाजाचा व्यवसाय चालतो. या सर्व वस्तूंचे उत्पादन वातावरणानुसार व
ऋतुमानानुसार साधारणत फेब्रव
ु ारी ते एप्रिल-मे या कालावधीत होते. वस्तू निर्मितीसाठी

$$$$$
हाच हं गाम अतिशय महत्त्वाचा असतो. कंु भार बांधव वस्तू उत्पादनाची निर्मिती याच कालावधीत
करून, वेळेप्रमाणे ती विक्री करून वर्षभर आपल्या कुटुंबाचा चरितार्थ चालवत असतो. दर्दैु वाने दे शात व
राज्यात कोरोना या महामारीचे संकट मार्च महिन्यातच अचानक उद्भवल्यामुळे आणि अद्यापही हे
संकट पाय रोवून बसल्यामुळे हे उत्पादनच थांबले आणि सर्वांचेच जनजीवन विस्कळीत झाले आहे . सर्व
व्यवसायच डबघाईला आले आहे त.
कंु भार समाजाची एकंदरीत परिस्थिती लक्षात घेता हा समाज प्रामुख्याने गरीब व भमि
ू हीन
आहे . अपुरे शिक्षण, व्यवसायासाठी अपुरे भांडवल, व्यवसायासाठी आधुनिक कौशल्यांचा अभाव,
सततची आर्थिक टं चाई अशा असंख्य समस्येच्या गर्तेत अडकलेला आहे आणि श्रमावरच प्रचंड श्रद्धा
ठे वून जगणाऱ्या या समाजाचे हे महत्त्वाचे तीन-चार महिने लॉकडाऊनमुळे हातातून गेले आहे त. या
महत्त्वाच्या तीन-चार महिन्यांवरच वर्षभराचे नियोजन असल्याने या समाजासमोर मोठी समस्या आ
वासन
ू उभी आहे . कंु भार समाजाला आपल्या व्यवसायासाठी मोजकेच दिवस मिळतात. खासकरून
माठाची निर्मिती ही उन्हाळा हा सीझन डोळ्यांसमोर ठे वन
ू करण्यात येतो. या हं गामातन
ू हाती पडणाऱ्या
पैशावरच संपर्ण
ू वर्षभराचे नियोजन करावे लागते. सख
ु -दःु ख आणि इतर प्रसंगात हाच पैसा त्यास कामी
पडत असतो. परं तु कोरोना या संकटामळ
ु े उन्हाळ्याचा संपर्ण
ू हं गामच हातातन
ू गेला.
अक्षय्यतत
ृ ीयेसाठी तयार केली जाणारे माठही विकता आले नाहीत. त्यामळ
ु े कंु भार कारागिरांचे
नियोजन मोडीत निघाले आहे .
'मूर्तिकला' हा कंु भार समाजाचा मुख्य व्यवसाय आहे . मूर्तीच्या निर्मितीकरिता लागणारी
विशिष्ट माती उन्हाळ्यातच जमा केली जाते. कोरोनामुळे माती आणण्यावर बंदी आली. ही माती न

411
मिळाल्यामुळे त्याचा परिणाम विविध मूर्ती निर्मितीवर होऊन पर्यायाने समाजासमोर मोठे संकट उभे
टाकले आहे आणि मर्ति
ू कला हा व्यवसायच डबघाईला आला आहे . कोरोनाने अक्षरशः आमचा रोजगारच
हिरावन
ू घेतला आहे .
मळ
ु ात कंु भार हा कारागिरी करणारा समाज आहे . मातीची भांडी (मडकी) बनविणे, वीट निर्मिती
आणि मर्ति
ू काम हा महत्त्वाचा आणि पारं परिक व्यवसाय आहे . दे शात आणि राज्यात गणपती या
सणाला विशेष महत्त्व आहे . कोरोना या संसर्ग आजारामळ
ु े या सणावर मोठा परिणाम होण्याची
शक्यता आहे . शासनाकडूनही या सार्वजनिक गणेश महोत्सवाला परवानगी मिळणार नाही. सण
महोत्सव अतिशय साध्या पद्धतीने साजरे करावेत याबाबत शासनाच्याही सूचना आहे त. नागरिकांमध्ये
उत्साह राहणार नाही. गणपतीच्या मूर्ती बनविण्यासाठी लॉकडाऊनसारखे निर्बंध लादल्या गेल्यामुळे
या मूर्तीची निर्मितीही मर्यादित स्वरूपातच होणार आहे . जिथे ५०० गणपती मुर्त्या विकल्या जाणार
होत्या. तिथे आता साधारणतः ५० ते १०० गणपतीच्या मूर्त्या विकल्या जातील, अशी शक्यता आहे .
आकाराने मोठे गणपती कदाचित यावर्षी राहणारही नाहीत. प्रामुख्याने पुणे, सातारा, सांगली, कोल्हापूर
व मुंबई आणि अन्य शहरांतही, गणपतींची निर्मिती मोठ्या प्रमाणावर होते. जवळपास एक हजार ते
बाराशे कोटी

$$$$$
रुपयांची उलाढाल या व्यवसायातून होत असते. इतर पूरक व्यवसायालाही या निमित्ताने पुष्टी मिळत
असते; परं तु कोरोना या संकटामुळे हा व्यवसाय निम्म्यावर किंवा त्याही पेक्षा कमी होईल. त्यामुळे
मर्ति
ू कारांसमोर मोठं संकट निर्माण झाले आहे .
वीट व्यवसायही या संकटात अपवाद राहिलेला नाही. वीट व्यवसाय हा मजूर वर्गावर अवलंबून
असणारा व्यवसाय आहे . मराठवाडा, खानदे श आणि भागातून अन्य राज्यांतून मजुरांना घेऊन यायचे व
त्यांना वर्षभराची उचल ठरवून त्यापैकी काही रक्कम अदा करायची आणि त्यानंतर वीट निर्मिती, विटा
भाजण्यासाठी भट्टी पेटवायची असा हा व्यवसाय असतो. लॉकडाऊनमुळे हे वीट व्यावसायिक व मजूर हे
दोघेही अडचणीत सापडल्याने दोघांच्याही जगण्याची घडी विस्कटलेली आहे . साधारणतः हा वीट
व्यवसाय ऑक्टोबर-नोव्हें बर महिन्यात सुरू होतो. लॉकडाऊनचा काळ आणि हे कोरोनाचे संकट किती
दिवस कायम राहील हे आज कुणीही सांगू शकणार नाही. कोरोनामुळे जनता हतबल झालेली आहे .
मजूर पुन्हा या व्यवसायासाठी बाहे रून येतील की नाही, याबाबत खात्री नाही. महाराष्ट्रात या वीट
व्यवसायातन
ू कंु भार समाजात साधारणतः सातशे ते आठशे कोटी रुपयांची उलाढाल होत असते. परं तु
ही उलाढाल कदाचित थांबली तर कंु भार समाजाला मोठ्या आर्थिक अडचणींना सामोरे जावे लागणार
आहे .
आगामी काळ हा सर्वांसाठीच अतिशय खडतर आणि कसोटीचा राहणार आहे . दे शाला, राज्याला
व उद्योग व्यावसायिकाला आपली आर्थिक घडी नीट बसविण्यासाठी विशेषत्वाने प्रयत्न करावे
लागणार आहे त. विषाणंच
ू ा संसर्ग लवकर संपण्याची प्रार्थना आपण करू या राष्ट्रपिता महात्मा गांधी,
आचार्य विनोबा भावे आणि राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज यांनी 'ग्राम स्वराज्याची' संकल्पना मांडली. या
संकल्पनेवर आता चिंतन होणे गरजेचे आहे . ही संकल्पना प्रत्यक्षात रुजविण्यासाठी 'स्वदे शी आणि

412
स्वावलंबन' या बाबी प्रत्यक्षात अवलंबायला सुरुवात झाली. यातून पारं परिक व्यावसायिक व बारा
बलत
ु ेदारांना राजाश्रय दे ण्याचे धोरण ठरले तर भारतीय समाज व भारतीय ग्रामीण अर्थव्यवस्था
सस्थि
ु तीत आणण्यासाठी महत्त्वाचे पाऊल ठरू शकेल, यात शंका नाही.
कंु भार व्यावसायिकांनी कोरोनानंतरच्या काळात पीओपीच्या मर्ती
ू वर निर्बंध घातला पाहिजे.
पीओपीच्या मर्ती
ू कितीही संद
ु र आणि आकर्षक बनविल्या जात असल्या, तरी माती कला संवर्धनाच्या
दृष्टीने आणि प्रदष
ू णाच्या दृष्टीने ते घातकच ठरणार आहे . म्हणन
ू मातीपासन
ू च मर्ती
ू बनविण्यासाठी
आग्रही राहिले पाहिजे. भविष्यात शासनाने पीओपीच्या मर्ती
ू वर पर्यावरणाच्या दृष्टीने कायम बंदीचा
निर्णय घेतला तर मातीपासूनच बनवलेल्या मूर्तीला महत्त्व प्राप्त होणार आहे . मातीपासून मूर्त्या
बनविण्याची कला कंु भाराशिवाय इतरांना तेवढी अवगत नाही. म्हणून त्याचा फायदा मोठ्या
प्रमाणावर आपल्या समाजालाच होईल. पीओपीच्या मूर्ती व्यवसायात इतरांचाही शिरकाव मोठ्या
प्रमाणावर झाला आहे . म्हणून माती कलेच्या संवर्धनासाठी आणि पर्यावरणप्रेमींच्या मागणीसाठी
म्हणून कंु भार समाजबांधवांनी

$$$$$
मातीच्या मूर्ती बनविण्यासाठी पुढाकार घेतला पाहिजे. ही कला कंु भाराशिवाय इतरांनी अजून तरी
आत्मसात केली नाही. मातीकलेचं कौशल्य कंु भार व्यावसायिकामध्येच आहे . विविध संघटनांत काम
करणाऱ्या सामाजिक कार्यकर्त्यांनीही याबाबत जनजागत
ृ ी केली पाहिजे. जेणेकरून माती कलेला आणि
कंु भार व्यवसायाला अधिक बळकटी आणि वैभवाचे दिवस येतील.
मातीच्या भांड्यांच्या बाबतीत आज शास्त्रीय दृष्टिकोनातून हे ही स्पष्ट झालेले आहे की,
रक्तदाब व मधुमेह यांसारख्या गंभीर आजारावर मात करण्यासाठी मातीच्या भांड्यात शिजवलेल्या
अन्नाचे महत्त्व समोर येत आहे . आरोग्य तज्ज्ञांनाही हे आता पटलेले आहे . आगामी काळात या
गोष्टीला अनन्यसाधारण महत्त्व प्राप्त होणार आहे . म्हणून कंु भार व्यवसायाला आधुनिकतेची जोड
दिली तर उत्पादनात आणि व्यवसायात गती येईल. आगामी काळात प्रत्येक हॉटे ल्समध्ये मातीच्या
भांड्यांची मागणी वाढणार आहे . व्यावसायिक दृष्टीने महत्त्वही वाढणार आहे . साधारणतः एका
हॉटे लमध्ये वीस ते पंचवीस हजार मातीच्या भांड्यांची आवश्यकता भासेल. घराघरात अशा भांड्यांची
मागणी वाढे ल. मातीच्या भांड्यात शिजवलेल्या अन्नासाठी लोक आग्रही राहतील आणि मातीच्या
भांड्यांची मागणी वाढे ल. पर्यायाने, भविष्यात कंु भार व्यवसायाला महत्त्व येईल आणि हा व्यवसाय
अधिक समद्ध
ृ होईल. काळाची पावले ओळखन
ू कंु भार कलाकारांनी व व्यावसायिकांनी याबाबत
जागरूक व सज्ज राहिले पाहिजे.
कोरोनानंतरच्या काळात शासनाने पारं परिक व्यवसायाकडे सकारात्मक दृष्टीने बघितले,
कंु भार व्यवसायाला आणि माती कलेला राजाश्रय दे ण्याच्या दृष्टीने विचार केला आणि विशेषतः
रॉयल्टीच्या प्रश्नांसंदर्भात व प्रदष
ू णाच्या संदर्भात थोडी शिथिलता आणली. गावागावांत कंु भार
समाजासाठी मातीच्या खाणी बिनशर्तपणे उपलब्ध करून दिल्या. मातीची भांडी, मर्त्या
ू व इतर साहित्य
विक्रीसाठी बाजारपेठा उपलब्ध करून दिल्या आणि सोशल डिस्टन्सिंगच्या नियमांचे बंधन घालून
कंु भार व्यवसायाला परवानगी दिली तर खऱ्या अर्थाने कंु भार व्यवसायाला व माती कला संवर्धनाला

413
मोठा वाव मिळे ल. ‘आत्मनिर्भर भारत' या योजनेतून समाजाला पाठबळ दिले तर आपण पारं परिक
व्यवसायात तग धरू शकू. म्हणन
ू सरकारकडून त्या दृष्टीने अपेक्षा आहे . कार्यकर्त्यांनी त्यासाठी
शासनाकडे आग्रही भमि
ू का घेतली पाहिजे.
कंु भार व्यावसायिकांनी आपल्या व्यवसायात भविष्यात चांगले बद्धि
ु कौशल्य, ज्ञान, शक्ती व
सामर्थ्य पणाला लावन
ू निष्ठे ने काम केल्यास आपल्या व्यवसायात नवी बळकटी येईल, यात शंका
नाही.
हाती उद्योगाचे साधन, मख
ु ी गोरोबांचे चिंतन।
हाच धर्म आहे महान, आम्हा कंु भार लोकांचा ।।

$$$$$

५८. 'कोरोना' मळ
ु े लोककलावंतांची स्थिती व गती
- डॉ. विष्णुपंत धुमाळ (गोंधळी), सांगली

कोरोना काळात लोककलावंतांच्या कलाप्रदर्शन व कार्यक्रम प्रदर्शनास बंदी, त्यामुळे

त्यांच्यासमोर पोटापाण्याचा, जगण्याचा प्रश्न निर्माण झाला आहे . कलाकारांच्या कुटुंबात कलह वाढला
असून त्यामुळे मानसिक स्वास्थ्य कसे बिघडले आहे इ. बाबींचा ऊहापोह या लेखात केलेला आहे .
लोकसमूहापुढे सादरीकरणास मर्यादा
लोककला ही लोकांनी जपलेली लोकांच्या समस्या मांडणारी संस्कृतीला पुढे नेणारी कला आहे .
प्रत्येक दे शाची आणि त्या दे शातील सामाजिक बांधिलकीचा सहसंबंध ठे वणारी कला संपत्ती आहे . ती
लोकांपुढेच मांडावी लागते. ती लोकांनी समजून घ्यावी, ऐकावी, योग्य वैचारिक विचार जोपासावा
म्हणून लोकांपुढे मांडण्यावर लॉकडाऊन नियमामुळे पाहणाऱ्या व ऐकणाऱ्यावर मर्यादा आल्या. संस्कार
करण्याच्या समस्येवर मर्यादा आल्या. मोबाईलमधील यू ट्यूब द्वारा कला लोकांपर्यंत पोहोचविण्याची
सध्या सोय झालेली आहे . परं तु सर्वसामान्य व्यक्तीकडे त्या त्या क्वालिटीचे व सोईंयुक्त मोबाईलची
मर्यादा आहे . एक वेळ शूटिग
ं केल्यावर त्याची प्रसिद्धी होते, परं तु आर्थिक फायदा लोककलाकारांना
फारसा होत नाही. शॉर्ट फिल्ममध्ये निर्माते याचा अधिक फायदा घेत आहे त. गरीब कलाकारांचा फक्त
वापर होत आहे . लोककलेच्या सादरीकरणास कलेचे बंधन आहे .
परं परा, चालीरीती यामध्ये संस्कृतीचा भाग येतो. लग्नानंतर कुलदे वतांचे स्मरण घरातून
करण्यासाठी पूर्वजांनी ठरवून दिलेले अलिखित कुलदै वत, जागर करण्यासाठी महादे वाचे अवतार
मानलेले खंडोबा, मल्हार दे वाचे 'जागरण' कार्यक्रम करण्यात येतो. यामध्ये वाघ्या-मुरळी व
सहकलाकारांचे मंडळ असते. खंडोबाच्या जीवनावरील गीते सादर करतात. कथासूत्र सादर केले जाते. या
सर्वांसाठी वेळेचे बंधन आले आहे . पूर्वी मनोरं जनाची अद्ययावत रे डिओ, टी. व्ही., सिनेमे, मोबाईल ही

414
साधने नव्हती. परं तु आज ती उपलब्ध झाल्याने समह
ू ाला वेळेचे बंधन आल्याने कार्यक्रम अल्प वेळेत
संपवावे लागतात. त्यामळ
ु े त्यांचे मानधनावर परिणाम होत आहे .
दे वावरचा विश्वास कमकुवत झाला :
लोककला आणि दै ववादी यांचे अतट
ू नाते आहे . उदा. लग्नानंतर जागरण - खंडोबाचे,
यल्लम्माचे, गोंधळ अंबाबाई किंवा भवानीचा घरी किंवा दे वस्थानस्थळी घालण्याची प्रथा व परं परा
आहे . हे कार्यक्रम दे वाचे, दे वीचे सांत्वन करण्यासाठी केले जाते. दस
ु री बाजू जर दे वाचे कार्यक्रम न
केल्यास भविष्यात कुटुंबावर संकट येण्याची शक्यता या भीतीपोटी लोककला जगत राहिली व
कलाकारांचा जीवनप्रवास चालू राहिला. परं तु कोरोना संकटात जमावबंदी व लॉकडाऊन, सोशल
डिस्टन्सिंगमुळे प्रत्येक राज्याने ग्रामपंचायत पातळीपर्यंत लेखी नोटिसा

$$$$$
दे ऊन दे ऊळ प्रवेश, प्रार्थना यावर बंदी आणली. त्यामुळे दै ववादावर व दे वावरील विश्वास धोक्यात आला.
पुजारी आणि लोककलाकार, बलुतेदारी संकटात आली. त्यामुळे जीवनशैलीतील गती मंदावली आहे .
पुढेही मंदावेल.
लोककला व मानवतावाद :
भजन, कीर्तन, पोवाडे, बहुरूपी, पिंगळा, नंदीवाले, डोंबारी, गोंधळी, डवरी, बँडवाले, दांडपट्टा
इत्यादी कलांमध्ये मानवधर्म श्रेष्ठ मानला आहे . धर्म अनेक पण मानव एक आहे . त्याच्या सामाजिक
गरजा, भावना, श्रद्धा जोपासण्यासाठी लोककला, मार्गदर्शक सूत्रे मांडत आल्या. लोकरं जनातून
लोकशिक्षण परिणामकारक होत होते. त्याला मर्यादा आल्या आहे त. कलावंतांना दाद दे ण्यासाठी प्रत्यक्ष
उपस्थिती कमी होऊ लागली. विविध वैज्ञानिक साधनांचे आकर्षण वाढले आणि लोककलेतील
मानवतावादाने करमणुकीचे स्थान आशिर्षत झाले आहे . लोककला व मानवतावाद सैल झाला. आर्थिक
मूल्यांकनावर लोककला आरूढ झाली. सर्वसामान्य लोककलाकार पराभूत झाला. जीवन सुखकर
करण्यापासून वंचित झाला.
लोककला व व्यावहारिक गरज :
लोककला व सामाजिक व्यवहार यांचे नाते अतूट आहे . लोकांच्या अंगी परं परे नुसार आलेली
कला हा सांस्कृतिक वारसा असतो. ती त्या संस्कृतीची ओळख असते. जीवनशैलीची जडण-घडण त्यात
लपलेली असते. कालपरत्वे जीवनप्रवाहात ती बदलते. बदल हा निसर्गाचा गुण आहे . यामध्ये भविष्यात
कलावंत योग्य तो साहित्य बदल करतात. समाजातील गण
ु -दोष व्यक्त करण्याचे माध्यम आहे . समाज
सध
ु ारण्याचे प्रभावी साधनही आहे . पोवाडे, भारूड, ठुमरी, लोकगीते यातन
ू सामाजिक समस्या दरू
करण्याचे उपदे शाचे साधनही ठरले आहे . विविध व्यसने, दारूबंदी, हुंडाबंदी, कन्या वाचवा, प्रौढ शिक्षण,
वक्ष
ृ संवर्धन, पाणी वाचवा यावर गीते सादर करून लोकजागत
ृ ी होत असते.
लोककला व विज्ञान विचार :
लोककलेत परं परा विचार व दै ववाद मरु लेला आहे . किंबहुना, लोककला मानवतावाद, सत्य,
अहिंसा, प्रामाणिकपणा, श्रद्धा, प्रेम, जिव्हाळा जपलेला आहे . परं तु विज्ञान हे सत्यावर आधारित असते.
ते प्रयोगसिद्ध असावे. सर्व व्यक्तींना वापरता येते. कला व्यक्तिसापेक्ष व वंशपरं परांतून पुढे जाते.

415
लोककला व विज्ञान विचारांची सांगड घालून कोरोनासारख्या महामारीवर वार करू शकते. शिकवण दे ऊ
शकते. लोककलेतील ऐतिहासिक सिद्धांत विज्ञान खोडून काढू शकते. उद्या तक
ु ाराम वैकंु ठवारी कसे
गेले? ज्ञानेश्वरांनी निर्जीव भिंत कशी चालविली? रे डा वेद बोलू शकतो का? काल्पनिक विचार
लोककलेत आहे . त्यांचेच गण
ु गान गाऊ लागले. विरोधकांना अडथळे केले, काहींना मत्ृ यद
ु ं डाची शिक्षा
भोगावी लागली आहे . श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा यामधील भिंत अदृश्य आहे जी भविष्यात नष्ट होणे गरजेचे
आहे . परं परे ने ती संस्कृती, भक्ती, नावाने जपली होती. जपत आहे त.

$$$$$
लोककला जगण्याचे साधन :
भारतीय संस्कृतीमध्ये वेगवेगळ्या धर्मात जात व्यवस्था कार्यपद्धतीवर आधारित होती.
आजही ग्रामीण भागात आहे . वर्ण व्यवस्था ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र पद्धतीने लोककला ही वैश्य व
शूद्र या दोन विभागाने जपली. राजेशाहीमध्ये लोककलेला राजाश्रय मिळाला, परं तु या वर्गाला जगण्याचे
एक साधन म्हणून वापर झाला. व्यक्तिस्वातंत्र्य व व्यक्तिमत्त्व हा विचार फारसा झाला नाही. सत्ता
आणि स्वैराचार यांचे ते हत्यार झाले होते. आज शैक्षणिक क्षेत्रात स्वातंत्र्यानंतर ..आवकाश विशाल
स्वीकारून पिढी बदलली. स्वातंत्र्य, प्रेम, बंधुत्व, सामाजिक भान व मूल्य व व्यक्तीमत्व बदलले.
जगण्याचा वैचारिक विस्तार झाला. लोककलेतील कला प्रवास सोडून जीवन जगण्याच्या वाटा शोधल्या
व तरुण पिढी पुढे गेली आहे . फक्त जगण्याचे मर्यादित साधन सोडून दिले आहे .
लोककला व बदलती वाद्यसाधने :
परं परे नुसार गोंधळ कार्यक्रमात संबळ, तुणतुणे, राळ या मर्यादित वाद्यांचा वापर केला जात
होता. संबळास शेळीचे बोकडाचे कातडे वापरले जात होते. ते गोलाकार शिवन
ू त्याचा फेडा तयार करत
होते. आतन
ू मेण लावन
ू ते दोरीने आवळले जात असे. परं तु आज फायबरचे तयार फेडे मिरज, पण
ु े,
सांगली, कोल्हापरू येथे वाद्यांच्या दक
ु ानात तयार मिळतात. परं तु त्यांच्या आवाजात व कातड्याच्या
वाद्यात फार बदल आहे . मळ
ू सरू , आवाज वेगळाच येतो. फायबरचा एक फायदा होतो. कोणत्याही
वातावरणात आवाजात बदल होत नाही. वॉटरप्रफ
ु असल्याने उभ्या पावसात वाद्ये वाचतात. चिवट
असल्याने फुटत नाहीत. वाळवी, उं दीर यांचा त्रास होत नाही. कातडी केस काढून कमवन
ू वाद्ये तयार
करण्याची कला वंशपरं परे ने नष्ट होत आहे . अद्ययावत यंत्रे आली. वाद्यनिर्मितीत वेळ आला,
उपलब्धता सोपी झाली आहे . स्वतंत्र उद्योग करण्याची संख्या वाढत आहे .
लोककला व बलुतेदारी :
लोककला जपणाऱ्या कलाकारांना संस्थानकाळी इनामी जमिनी दिल्या गेल्या. राजाश्रयामुळे
अन्न, वस्त्र, निवारा या तीन गरजा लक्षात घेता बलुतेदारीमध्ये प्रत्येकजण वस्तवि
ु निमय पद्धतीने
व्यवहार करत होते. शेतातील मालावर लोककला जपणाऱ्या बलुतेदाराचा हक्क होता. प्रत्येकजण
एकमेकांना एकमेकांची गरज आहे व पुढे पडणार अशा आशेवर जगणे होते. शेतीतील मालांचे प्रकार
बदलले, पिके बदलली, आर्थिक व्यवहार मूल्यांकन तत्त्वावर सुरू झाला. गरज, वेळ, सेवा स्वरूप
बदलले. बलुतेदारी व लोककलाकार यांचे सहसंबंध नावापुरते राहिले. गरजांचे जाळे वाढले. बलुतेदाराची

416
मुले शैक्षणिक क्षेत्रात विस्तारले. जगाचा आणि जगण्याचा अर्थ, संकल्पना बदलल्या. कोरोना काळापूर्वी
आशय, विषय दभ
ु ागले. कोरोनानंतर यामध्ये अधिक दरी निर्माण होईल.

$$$$$
लोककला व राजाश्रय :
पूर्वी राजेशाहीत लोककला ही राजाचे व तत्कालीन वैभवाचे रक्षात्मक वर्णन करण्यासाठी
प्रभावी ठरली होती. लोककलाकारांना मनोरं जनातून लोकशिक्षण दे ण्यासाठी जमिनी इनाम स्वरूपाने
दिल्या जात होत्या. त्यामध्ये धान्य पिकवून बलुतेदारीच्या स्वरूपात गोळा करून लोककलाकार जास्त
जगत होते. आज बलुतेदारी पूर्णपणे नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहे . शेतीमधील पिकांचे स्वरूप
बदलते आहे . बदलले आहे . ज्वारी, बाजरी, मका, गहू, भात, भुईमूग, कडधान्ये कमी होऊन अगदी पैसे
दे णारी पिके आली. द्राक्ष, डाळिंब, ऊस, केळी, विविध फळे , भाज्या इ. मुळे व्यापारी मूल्यांकन
स्वीकारून पिके होऊ लागली. बलत
ु ेदारी वस्तवि
ु निमय व्यवहार नष्ट होत आहे . शासन लोकशाही
राजवटीत लोककलेचा व कलाकारांचा वापर पैसे पद्धतीने वाढवू लागला आहे . ग्रामीण भागात
वंशपरं परे ने कलाकार आहे त. त्यांना दे शभक्तीच्या स्वरूपात थोडे मानतात. त्यांच्या कलेचे मल्
ू यांकन
होत नाही.
लोककला ग्रामीण व शहरी समाज :
लोककला ग्रामीण भागात थोडीफार जिवंत आहे . परं तु शैक्षणिक पात्रता स्वीकारलेली नवीन
पिढी अलिप्तवाद स्वीकारत आहे . भक्ती, श्रद्धा, परं परा, चालीरीती या नावावर थोडी तरली आहे . दे व-
दे वता या श्रद्धेवर लोककलाकार जीवन जगण्याचा प्रयत्न करत आहे . परं तु वाढत्या भौतिक
सुखसोयीपासून तो बाजूला राहात आहे . शहरात दै ववादापेक्षा प्रयत्नावर व विज्ञान विचाराला स्वीकारून
लोककलाकारांना वागत आहे त. धावते जीवन व वेळेला महत्त्व दे ण्याच्या दृष्टीने ग्रामीण व शहरी
समाजात बदल वेगाने होत आहे त. पुढे होत राहतील. लोककलावंतांची आर्थिक स्थिती :
लोककलावंतांची आर्थिक स्थिती मागील ९० वर्षांपूर्वी फारच बिकट होती. वस्तुविनिमय तत्त्वे
व मिळे ल त्या वस्तूवर समाधान वत्ृ ती व प्रवत्ृ तींमळ
ु े उच्चवर्गीय समाजाने मनमानी मर्जीने कलावंताचे
जीवन मर्यादित घडविणेस भाग पाडले होते. आज मात्र कला, कलेसाठी दिलेला वेळ, कलाकारांची
संख्या, प्रवास यामध्ये वेगवेगळ्या वाद्यांचा वापर लक्षात घेऊन आर्थिक मागणी वाढत आहे .
कलासंपन्न व्यक्तींची संख्या कमी असलेल्या ठिकाणी आर्थिक मागणी वाढली आहे . समाजाची विविध
कुटुंबे वेगवेगळ्या व्यवसायातून मुबलक पैसे गोळा करत असल्याने हौस-मौज सादर करण्याचे स्वरूप
वाढत आहे . त्यामुळे कलाकारांना चांगली आर्थिक स्थिती येत आहे . मागणी तसा पुरवठा, वेगवेगळ्या
लोककला कार्यक्रमात वाढत असल्याने विविध साधनांचा स्वीकार केला जात आहे . लाईट इफेक्ट,
वाद्यसंख्या, ड्रेपरी, सजावट, प्रवास, साऊंड सिस्टिम, स्टे ज अँरेंजमें ट कारणीभूत ठरत आहे . पुढे वाढ
होईलच.
लोककला व बदलती पिढी :

417
 ग्रामीण भागात लोककला जिवंत राहणे आवश्यक झालेले आहे . शैक्षणिक पात्रता संपादन
करूनच शासकीय, निमशासकीय नोकऱ्या स्वीकारण्यासाठी मळ
ू गावे सोडली आहे त. अंगभत
ू कलेचे
स्वरूप नाट्य, एकांकिका, टी. व्हीतील मालिकांमध्ये सहभागी झाले, तमाशा

$$$$$
चित्रपटामध्ये मात्र घेऊन कलाजीवनाचे मार्ग बदलले आहे त. जादा सख
ु सोयी व आर्थिक ओढीपोटी
शहरात राहणे स्वीकारत आहे त. आंतरजातीय विवाहामळ
ु े काहींनी आपल्या जाती, परं परा लपविल्या
आहे त. उच्च शिक्षण आणि विविध पदव्या संपादन
ू नवीन व्यवसाय स्वीकारले आहे त. कोरोना
परिस्थितीमध्ये तरुणांनी लोककला कार्यक्रमापासून पलायनवाद स्वीकारला आहे . बदलत्या पिढीतील
आचार-विचार विज्ञानवादी झाले आहे त.

लोककलेचे प्रकार :
लोककलेचे प्रकार प्रदे शानस
ु ार वेगवेगळे आहे त. ते परं परे ने व वंश गरु
ु कुल पद्धतीने जतन केले
गेले आहे त. आज विद्यापीठ स्तरावर मार्गदर्शन व डिप्लोमे सरू
ु आहे त. गोंधळ, जागरण, धनगरी
ओव्या व गजनत्ृ य, डोंबारी, डवरी, तमाशा, कलापथक, डोंबारी, कडकलक्ष्मी, नंदीबैलवाले, पिंगळा,
वासद
ु े व, शाहिरी, पालखीनत्ृ य, भजन, कीर्तन, भारुड, ताशा-ढोल, इत्यादी लोककलेचे प्रकार राज्यपरत्वे
भिन्न स्वरूपाने चालत आले आहे त. यामध्ये वाद्यांचे प्रकार वेगवेगळे असन
ू त्यांच्या आवाज
निर्मितीचे स्वरूप वेगवेगळ्या वैशिष्ट्याने असतात.
भारतीय सामाजिक सणामध्ये लोककलाकारांना स्थानिक पातळीवर सन्मानाने कला सादर
करण्याची संधी असते. गणेशोत्सव खेडग
े ावच्या विविध दे वांच्या, दे वींच्या यात्राप्रसंगी सांस्कृतिक
कलांचे व त्यांच्या जीवनसंस्कृतीचे दर्शन, आकर्षण पहावयास मिळते. विविध धर्माचे एकत्र बंधुभावाचे
व श्रद्धेचे आकर्षण दिसते.
जात व लोककला सहसंबंध दरु वस्था :
भारत दे शामध्ये समाज विविध जाती व धर्मामध्ये विभागला आहे . वर्ण व्यवस्थेतून जाती व
त्यांचे धंदे परं परे ने स्वीकारून जीवन जगण्याची शैली निर्माण झालेली आहे . त्या त्या जातीमधील
समाजहितकारक कला संपादन केलेल्या आहे त. पुढे वंशपरं परे ने अर्थार्जनासाठी व समाजमान्यतेनुसार
त्यांनी जतन केल्या परं तु स्वतंत्र भारताच्या निर्मितीमध्ये शैक्षणिक, आर्थिक, सामाजिक समानतेचा
विचार स्वीकारून मानव हक्कानुसार पुढील पिढीने जीवन विकसित करण्याचे विविध मार्ग नोकरी,
स्वतंत्र उद्योग स्वीकारले. त्या निमित्ताने स्थलांतरित झाले. त्यामुळे राजेशाही संस्थानवेळचे आश्रय
नष्ट झाले. गावागावातील सहसंबंध तुटले. कोरोना हा रोग जनसंपर्कापासून अलिप्त करणारी मोठी
महामारी आहे . त्यामुळे कलाकारांच्या जीवनावर प्रदीर्घ काळ परिणाम करणारी संक्रमक घटना आहे .
वारं वार आरोग्य चाचणीचा प्रसंग :
१००% लस उपलब्ध होत नाही तोपर्यंत कलाकारांचा संबंध जनसमूहाशी येत राहील तसे
आरोग्य चाचणीचा प्रसंग स्वीकारावा लागेल. तो कलाकारांना स्वतःहून पार पाडावा लागेल.
कार्यक्रमांची ठिकाणे आणि जनसमुदाय भिन्न असल्याने शंकात्मक जीवन जगावे लागेल.

418
विषाणूपासून अलिप्त राहण्यासाठी नवसंशोधनाच्या विविध चाचण्यांना स्वीकारावे लागते. शासकीय
रुग्णालयात वयस्कर व्यक्तींना जाणे अवघड होत आहे . शारीरिक कार्यशक्ती

$$$$$
कमकुवत झाल्याने कोरोनाची भीती वाढत आहे . काही लोककलाकार यात दगावले आहे त.
लोककलाकाराचे मूळ भांडवल म्हणजे आवाज. कोरोना रोगात तोंड बंद हे विरोधी टोकाचे स्वरूप सर्व
काही सांभाळून लहान मुलांना अलिप्त ठे वून जीवन जगण्याची मोठी संकटमय परिस्थितीला तोंड दे त
जीवन जगावे लागत आहे . खर्चीक चाचण्यांस आर्थिक तरतूद नसल्याने लोककलाकारांची कलामय
संख्या कमी होण्याची वेळ निर्माण झालेली आहे .
विविध व्यसने व कलाकारांची जीवनशैली :
लोककलेत कार्यरत असलेले ८०% व्यक्ती वेगवेगळ्या व्यसनांत उदा. दारू, गांज्या, चरक,
मावा, बिडी, सिगारे ट, तंबाखू मध्ये गुरफटलेले असतात. कोरोना हा श्वसनसंस्थेच्या निगडित गेला
आहे . त्यामुळे व्यक्तीची प्रतिकारशक्ती कमकुवत होते. व्यसनापासून कलाकार बाजल
ू ा होण्याची
शक्यता कमी आहे . काही कलाकार तर व्यसनात एवढे गुरफटून गेलेले आहे त की त्यांनी भविष्याचा,
नातलगांचा आणि आरोग्याचा विचार बाजूला करून जगत आहे त.
जे लोककलावंत व्यसनापासून अलिप्त आहे त त्यांना समाजात दे वासमान मानतात.
त्यांच्यापुढे लीन होतात. मी स्वतः वयाच्या ६७ वर्षांपर्यंत गोंधळ विधी आजदे खील करतो. निर्व्यसनी
म्हणून बघण्याचा आनंद घेतो. त्यामुळे कलावंतांचा सामाजिक दर्जा मोठा आहे हे दिसते.
शासनाने लोककलेला संरक्षण द्यावे :
शासनाने लोककलेला संरक्षण दे ण्यासाठी पारं परिक लोककलेसाठी विविध विद्यापीठांमध्ये
विभाग उघडलेले आहे त. त्यामध्ये त्या त्या राज्यातील लोककला वैशिष्ट्ये अभ्यासक्रम सुरू केले
आहे त. पारं गत व्यक्तींची नेमणूक केली आहे . त्यामुळे जाती-जातीत मर्यादित कलेला विस्तार झाला.
वंशपरं परे ने कला जोपासणे खंडित होत नसल्याने शासनाचा व विविध संस्थांचा प्रयत्न स्तुत्य आहे .
संरक्षण व संवर्धन यामध्ये साहित्य वाटप, सवलतीच्या स्वरूपात मार्गदर्शक होणे गरजेचे आहे .
ज्या व्यक्तीने लोककला जगविली त्यांना शासनाकडून ए. बी. सी. ग्रेड निर्माण करून मानधन
सरू
ु केले आहे . त्यामध्ये काही योग्य तो परु ावा आणि कागदपत्र न दिल्याने ते वंचित राहिले आहे त.
मानधन ही महागाईच्या दृष्टीने वाढ करणे गरजेचे आहे .
लोककला व शासनाकडून गावे स्थलांतर :
प्रत्येक राज्यात केंद्र शासनाच्या व राज्य शासनाच्या विविध योजनांमळ
ु े उदा. धरणे, कारखाने,
विविध प्रकल्प यामळ
ु े काही गावांचे स्थलांतर केले गेले आहे . ज्या प्रदे शात जी लोककला व लोकजीवन
शैली होती त्यामध्ये बदल झाले. पर्वी
ू च्या गावागावांचा संबंध तट
ु ला, लोककलाकार ज्या गावावर
उदरनिर्वाह करीत होते त्यांचे हितसंबंध दरु ावले गेले. ज्या प्रदे शात त्यांची स्थलांतरे झाली तेथील जीवन
पद्धती, त्यावर लोककलाकारांना स्वीकारावी लागली. मूळ लोककलेत बदली झाले. काहींनी आपले

419
उद्योग नवीन सुरु केले गेले. वंशपरं परे ने आलेले वाद्ये, गायन, नत्ृ य कला यापासून फारकत झाली
आहे .

$$$$$
बदलत्या प्रदे शानस
ु ार आचार-विचार दै ववादात फारकत होत आहे . लोककला ही विविध
जातीतील व्यक्तींनी जपल्यामळ
ु े ती मर्यादित संख्येने पढ
ु े जात आहे . धर्मानस
ु ार विशिष्ट जातीतील
व्यक्तींना मान आहे . उदा. वाघ्यामरु ळी, गोंधळी, डवरी, वारकरी संप्रदाय, यल्लम्मा, जोगती इत्यादी.
लोककला व शैक्षणिक पात्रता :
मान्य करवेनासे झाले. विविध शैक्षणिक पात्रता संपादन करणारे आई, वडील, गाव सोडून अन्य
ठिकाणी नोकरीस गेले. मानसिकदृष्ट्या लोककलेतील काही कला मागून खाणे या दर्जावर स्थिर
राहिल्याने शैक्षणिक संपादन व्यक्ती मान्य करे नात. त्यामुळे कलेपासून फारकत घेऊ लागले आहे त.
पूर्वी जात व लोककला यांची सांगड होती. जातिव्यवस्था नष्ट झाल्याने जीवन स्वातंत्र्य आणि
लोककला लोप पावण्यास कारणीभूत ठरली. कोरोना स्थितीत जात, धर्म, लोककला दरु ावल्या. ही एक
मोठी संधी समजून दै ववादी, सामाजिक बांधिलकीचे दोर तुटत राहिले. पुढे कमकुवत होतील यात शंका
नाही. शिक्षणाने माणस
ू शहाणा झाला. समान जीवन जगण्याचा ध्यास स्वीकारून आर्थिक सामाजिक
मानसन्मान संपादन करण्याच्या शर्यतीत सहभागी झाली आहे .

420
$$$$$

५९. कोरोनाकाळातील पानपट्टी व्यावसायिकांच्या समस्या

- अरुण सावंत, अध्यक्ष, कोल्हापरू

कोरोना काळात पानपट्टी व्यावसायिकांची दै न्यावस्था झाली असून त्यांचे दै नदि

ं न जीवन
अस्वस्थ व सैरभर झालेले दिसते. काय करावे? काय करू नये या चक्रव्यह
ू ात अडकले. कोणी भाजी
विक्री व्यवसाय सरू
ु केला, शेतात काम करू लागले, घरदार सांभाळणाऱ्या महिलांची तर या व्यवसायात
परिस्थिती बनली आहे . पानपट्टी व्यावसायिकांनी तंबाख-ू गट
ु खा, मावा इ. गोष्टींच्या उत्पादनाला
परवानगी दे ताना भविष्यातील गंभीर बाबींचा विचार करायला हवा. 'आग रामेश्वरी बंब सोमेश्वरी' असे
सरकारी धोरण दिसते. या व्यसनांच्या आहारी सशि
ु क्षित पांढरपेशा वर्ग गेलेला आहे . यातन
ू त्यांना
मदत मिळावी, त्यांनी शासनालाही रु. ५ लाख निधी मख्
ु यमंत्र्यांना दिला आहे . या सर्व बाबी येथे
सांगितल्या आहे त.
कोरोना-१९ महामारीच्या काळात छोटे -मोठे उद्योग, व्यावसायिक यांची दै न्यावस्था झाली
आहे . त्यापैकी महाराष्ट्राबरोबरच कोल्हापूर जिल्ह्यातील पानपट्टी व्यावसायिकांची दै न्यावस्था
बनलेली आहे . कित्येक पानपट्टी व्यावसायिकांचे व्यवस्थापनच ठप्प झालेले आहे . पानपट्टी
व्यावसायिकांचे दै नदि
ं न कुटुंबजीवन तर अस्वस्थ व सैरभैर झालेले आहे त. काय करावे? काय करू नये?
या विचारव्यूहात हे व्यावसायिक सापडलेले आहे त.
कोरोना-१९ च्या काळात लॉकडाऊन (कुलूपबंदी) या जवळपास तीन महिन्यांच्या कालावधीत
जीवनसंघर्ष करीत, कोरोनासोबत जगण्याचा प्रयत्न करीत आहे . या संकटाने त्यांना संधी दिली आहे .
त्या संधीची ते वाट पाहात आहे त. या संकटसमयी नावाप्रमाणे 'अरुण' सावंत (अध्यक्ष) प्रयत्नशील
आहे त. त्यांनी अनेक पानपट्टी व्यावसायिकांना जगण्याची दिशा दाखविली आहे .
कोरोना - १९ च्या काळात सरकारने कोणाही छोट्या-मोठ्या व्यावसायिकांना विश्वासात न घेता
अचानकपणे लॉकडाऊन (कुलूपबंदी) जाहीर करून या व्यावसायिकांचे कंबरडेच मोडले आहे . तरीही
प्रारं भी पानपट्टी व्यावसायिकांनी सुरुवातीस काही दिवस स्वयंस्फूर्तीने आपली दक
ु ाने बंद केलीत. परं तु
लॉकडाऊन म्हणजे येरे माझ्या मागल्याप्रमाणे सुरू आहे .
कोरोना-१९ च्या काळात गेली दोन-तीन महिने झाले, पानपट्टी व्यवसाय बंद आहे त. कोल्हापूर
जिल्ह्यात हजारो व्यावसायिक आहे त. यामध्ये स्वतःचे घरदार सांभाळून महिलाही हा व्यवसाय करीत
आहे त. व्यवसाय बंद काळात कित्येक दक
ु ानदारांचे भांडवल संपलेले आहे . शहरी भागात काहींनी
उदरनिर्वाहासाठी जगण्यासाठी भाजीपाले, फळे विक्रीचा व्यवसाय सुरू केला. काही व्यावसायिक
शेतकऱ्यांकडे ट्रॅ क्टर ड्रायव्हर म्हणून, शेतात पडेल ते काम करू लागले. काही व्यावसायिक रोजंदार
म्हणून काम करू लागले. काहींनी पदरचे सोने बँकेत तारण ठे वून कर्ज काढले. अरुण सावंत (अध्यक्ष)
यांनी पानपट्टी व्यावसायिकांना भविष्यकाळाच्या तरतुदीसाठी पंतप्रधान रोजगार हमी योजनेतून व
इतर बँका, सहकारी

421
$$$$$
पतसंस्था, सोसायट्या यांच्या माध्यमातन ू बहुसंख्यांना १० हजार रुपयांपर्यंतचे कर्ज मिळवन
ू दे ऊन
पानपट्टी व्यावसायिकांना उदरनिर्वाहाचा व जगण्याचा आधार दिला. मोफत जीवनवस्त,ू अन्नधान्याचा
परु वठा करण्यात आला.
पानपट्टी व्यावसायिकांना आधार मिळाला, परं तु त्यांचे मानसिक ताणतणाव वाढले. त्यांचे
मानसिकदृष्ट्या खच्चीकरण झाले. अनेकांत मनोविकृती निर्माण झाली. असंबद्ध बोलू लागले. 'मी
माझ्या संसाराचे काय करू, कुटुंबियांचे पालनपोषण व पोट कसे भरू? बायको-मल
ु े, कुटुंब मला घरात
किंमत दे त नाहीत. मुलाबाळांच्या शिक्षणासाठी पैसे कोठून आणू?' अशा मनोविकृत व्यावसायिकांना
हॉस्पिटलमध्ये दाखल करून त्यांचा आर्थिक खर्च व त्यांचे पानपट्टी व्यावसायिक सहकारी यांनी
आर्थिक खर्चाची जबाबदारी उचलली. हे त्यांचे कार्य शासनाने, समाजाने लक्षात घेण्याची गरज आहे .
पानपट्टी व्यावसायिकांना सध्याच्या स्पर्धेच्या युगात आपला व्यवसाय चालविणे जिकिरीचे
आहे . त्यामुळे अनेक समस्या निर्माण होऊन व्यावसायिकांचे मानसिकदृष्ट्या ताणतणाव वाढलेले
आहे त. पानपट्टी व्यवसायातून सुधारणेपेक्षा बिघडण्याचे प्रमाण वाढले आहे . पानपट्टी व्यावसायिकांना
व्यवसायात व जीवनात उभारी दे ण्यासाठी शासन कोणते प्रयत्न करणार आहे . ते शासनाने आदे श
काढावेत. अशा प्रसंगी राजकारण न करता आदे श काढून दिलासा द्यावा अन्यथा, या व्यावसायिकांना
शासन व समाज वाऱ्यावर सोडणार का, हा गंभीर प्रश्न उपस्थित झालेला आहे . अशा गंभीर प्रसंगी
पानपट्टी व्यावसायिक नजीकच्या काळात कायदा-सुव्यवस्था हातात घेऊन रस्त्यावर उतरून लोकशाही
मार्गाने आंदोलने, चळवळी करतील. अशावेळी समाज व्यवस्था बिघडेल. त्यास जबाबदार शासन
राहील. व्यावसायिक नाही, हे वास्तवही लक्षात घेण्याची गरज आहे .
मुद्दाम येथे नोंद करणे गरजेचे वाटते. तंबाखू, गुटखा, मावा इ. च्या उत्पादनावर भविष्यातील
धोके लक्षात घेऊन परवानगी द्यावी असे वाटते. परं तु शासन उत्पादनावर पूर्व परवानगी दे ते. त्याचे
समाजामध्ये वाईट परिणाम दिसू लागले की त्याचे खापर मात्र पानपट्टी व्यावसायिकांवर फोडले जाते.
मग तंबाखूजन्य पदार्थांचे सेवन करू नये, ते आरोग्यास धोकादायक आहे . आणि तसे वस्तू, पदार्थ
खाऊन सार्वजनिक ठिकाणी रस्त्यावर थुंकू नये असे कोरोना-१९ या महामारीच्या काळात आदे श काढले
जातात. त्या कारणाकरिता पानपट्टी व्यावसायिकांवर बंदी घातली जाते. उदाहरण द्यायचे झाले तर
स्टार, गुटखा उत्पादनावर पूर्वी भविष्यातील धोके लक्षात न घेता त्याचे दष्ु परिणाम दिसून तत्सम
उत्पादनावर बंदी घालण्यात आली. थोडक्यात म्हणायचे तर 'आग रामेश्वरी बंब सोमेश्वरी' असे
सरकारचे धोरण आहे . व्यसनाधीनतेचा शोध घेतला असता सशि
ु क्षित, पांढरपेशी मध्यमवर्ग व तरुण
तंबाख,ू मावा, गट
ु खा, खसखस, सग
ु ंध मिश्रित तंबाखज
ू न्य पान खाणे इ. व्यसनांच्या आहारी गेलेले
दिसतात.

$$$$$
पानपट्टी व्यावसायिकांना दक
ु ाने बंद करण्यास दोन-तीन महिन्यांत बंदी घालण्यात आली. त्या
संदर्भात पानपट्टी व्यावसायिकांनी मी, माझे सहकारी उमेश ठोंबरे , बाळासाहे ब घळसासी, तानाजी

422
कोतमिरे , अतुल प्रभावळे इ. सहकाऱ्यांनी पानपट्टीचा व्यवसाय चालू करण्यासाठी जी आंदोलने, मोर्चा,
चळवळ काढण्यात आली त्यातील काही उदाहरणे पहा.

$$$$$

६०. कोरोनाकाळातील लाँड्री व्यावसायिकांच्या समस्या

- बबन निकम, कंु डल, सांगली प्रदीप यादव, कोल्हापरू .

423
 लाँड्री व्यावसायिकांचे ग्रामीण व शहरी असे दोन स्तर करून चर्चा करताना व्यवसायासाठी
लागणारे साधनसामग्री यांचा कोरोना काळात निर्माण झालेला तुटवडा, मिळकतीत खूप मोठा आर्थिक
फटका, गिऱ्हाईक नाही, आले तर परत पैसे दे तो म्हणणारे परत येत नाहीत. शासनाची कवडीमात्र मदत
नाही. महाराष्ट्र राज्याचे अध्यक्ष श्री. राजेंद्र खैरनार (नाशिक) व्यावसायिकांच्या समस्या व प्रश्नासाठी
झटताहे त. लाईट बिल सबसिडी आदे श काढूनही फायदा नाही. लाँड्री व्यावसायिकांच्या गंभीर
समस्यांची चर्चा येथे केलेली आहे .
कोरोना काळातील लाँड्री व्यावसायिकांच्या समस्या मांडताना ग्रामीण व शहरी अशा विभागाची
निवड केलेली आहे . तसे पाहता परीट समाजाचा व्यवसाय हा पाण्यावर चालतो. तो चोवीस तास कपडे
धुण्यासाठी पाण्यात असतो; परं तु त्याला पाणी मात्र प्यायला वेळ मिळत नसतो. कपडे धुण्याचे काम
नदीघाटावर, ओढ्यावर, पाण्याच्या तलावात चालते. परं तु हल्ली पाणी प्रदष
ू णाच्या नावाखाली या
समाजाला येथे कपडे धण्
ु यास बंदी घालण्यात महापालिका, पंचायत समिती, पालिका, पंचायती, जिल्हा
परिषद यांनी बंदी घातलेली आहे .
सध्या परीट समाज ग्रामपंचायती, नगरपालिका याच्यावर चालत होते. हे ही बंद असल्यामळ
ु े
राहत्या भाड्याच्या घरी/ स्वतःच्या घरी कपडे धण्
ु यासाठी त्यांनी १० व १२ फूट... जागेत जमिनीत हौद
बांधन
ू कपडे धण्
ु याचे काम करीत असतात. कपडे धण्
ु यासाठी मंब
ु ईला आशिया खंडातील प्रसिद्ध घाट
धोबी घाट म्हणन
ू ओळखला जातो. या महिला वर्गाचा, मल
ु ींचा, शाळा सोडलेल्या मल
ु ांचा सहभाग
असतो.
कपडे धुण्यासाठी हौद तयार केला जातो. त्याला ३ फेझची लाईट जोडणी असावी लागते. कपडे
धुण्याचे मशिन रु. ३ हजार ते ५ हजारापर्यंत मिळते. मशिनसाठी पाणी १ ते १ हजार लिटर रोज लागते.
घरभाडे, ग्रामीण भागात महिला ४०० ते ५०० रु., शहरी भागात ८०० ते १००० रुपये भरावे लागते.
घरफाळा रु. ५०० ते १ हजार, १ हजारपर्यंत भरावे लागते. पाणी बील ३०० ते ७०० रु. भरावे लागते.
ग्रामीण भागात थोड्याफार फरकाने कपडे धुणे, हौद, मशिन, बोअर, घरफाळा, घरभाडे इ. परीट
व्यावसायिकांना महिन्याला भरावे लागते. परीट समाजाला ग्रामीण भागात कपडे धुणे व इस्त्री यासाठी
दसरा, दिवाळी इ. सण. उत्सवात चादर, पलंगपोस, बेडशीट, चादरी, वाकळ, सतरं जी. दसऱ्याला वाकळ,
रग इ. धुण्यासाठी रु. ५०-७० ते तर ग्रामीण भागात रु. ७० ते १०० रुपये दर आहे . ग्रामीण भागात शर्ट,
पैंटसाठी रु. ५ ते १५ व शहरी भागात रु. २० ते रु. २५ दर आहे .
कपडे धुण्यासाठी लागणारे साहित्य - साबण विदाऊट केमिकल, पूर्वी ५०१ साबण, काळा साबण,
हिंगणमीठा वापरला जात असे. त्याचा दर दररोज १किलो रु.४० ते ५०, ७०, सोडा १ किलो/ ब्लीचिंग
पावडर, सोडा १ किलो, २ किलो .. हॉस्पिटलच्या कपड्यासाठी -पोतांडी नीळ

$$$$$
पदरी कापडाला निवळी करून वापरली जाते. कपडे पांढरी दिसण्यासाठी टिनोपॉल अथवा मोना इ.
कंपनीची नीळ वापरली जाते. यात कपडे काढू नये याची दक्षता घेतली जाते. सरासरी रोज पाणी १ हजार
ते १।। हजार लिटर लागते. यात हॉस्पिटलची कपडे धुणे किळसवाणे प्रकार आहे . हॉस्पिटलची कपडे

424
रक्त लागलेली, औषधाचे डाग लागलेली असतात. परं तु ही कपडे हा समाज लोकांना स्वच्छता, टापटीप
व कडक इस्त्रीची कपडे दे तो. त्यातन
ू परु
ु ष, मल
ु े, महिला-मल
ु ी उठून दिसतात.
कोरोना पर्व
ू काळात परीट समाजाला ग्रामीण भागात रोज रु. १०० शहरी भागात रोज रु.३००-
९०० मिळतात. त्या प्रमाणात महिन्याला मिळतात. वर्षाला ग्रामीण भागात रु.५००, शहरी भागात रु. ५
हजार मिळतात. य कामगार पगार महिन्याला प्रत्येकी ५० ते १०० रु. द्यावा लागतो. नवे गिऱ्हाईक पैसे
आणन
ू दे तो म्हणतात, ते परत येत नाहीत. कायम गि-हाईक यांचेकडून मात्र महिना रु.३०० ते रु. ५००
ू ग्रामीण / शहरी भागात धान्य, सणात फराळ, पैसे किंवा मयतप्रसंगी आठवण म्हणन
मिळतात. पर्वी ू
पितळी घागरी दिल्या जात असत.
कोरोनाकाळात मात्र संस्था, संघटना, शासन यांचेकडून कोणासाठी स्वरूपाची मदत मिळालेली
नाही. पाहुणेरावळे यांच्याकडूनही नाही. प्रमोद यादव सांगत होते, “आमच्या समाजाची ५० घरे आहे त.
त्यापैकी ३६ घरांनी धान्य व किट्सची मदत घेतली."
कोरोनाकाळात आमदार, माजी आमदार, कलेक्टर यांच्याकडे संघटनेने जाऊन निदर्शने केली,
मोर्चा काढला. परं तु याचा त्यांच्यावर काडीमात्र परिणाम झालेला दिसून येत नाही. कौटुंबिक उदरनिर्वाह
करण्याची बँकाची कर्जेही मदत स्वरूपात नाही. कौटुंबिक खर्चासाठी जवळ असलेल्या ठे वपावत्या
मोडाव्या लागल्या. त्यातून गेली ५ महिने घरगुती खर्च चालू आहे . पोटाची खळगी भरणे नाकी नऊ
आलेले आहे . कायमचे सुस्थितीतील गि-हाईक मात्र कसे काय चालले आहे म्हणून अल्पशी आर्थिक
मदत करतात. या कामी त्यांचे समाजातील सहकारी संतोष निकम, बाळू निकम, बाळू कदम, राया
कदम, अनिल हजारे इ. व्यावसायिकही काम करीत आहे त.
लाँड्री व्यावसायिकांचे महाराष्ट्राचे अध्यक्ष श्री. राजेंद्र खैरनार (नाशिक) इ. समाजाच्या
प्रश्नासाठी, समस्यांसाठी झटताहे त. शासनाने लाईट बिलासाठी सबसिडी मिळे ल म्हणून आदे शही
काढलेत. पण अद्यापही त्याची अंमलबजावणी नाही. या आदे शाचे काय झाले याचा शासनाने विचार
करावा.

$$$$$

६१. कोरोनाकाळातील सलून व्यावसायिकांच्या समस्या

- अनिल शिवाजीराव यादव, कोल्हापूर

कोरोना महामारीच्या काळात सलून व्यावसायिकांचे कंबरडे मोडले गेले आहे . सलून
व्यावसायिकांनी आपल्या मागण्या शासनाने आर्थिक मदत द्यावी याकरिता जिल्हाधिकारी

425
कार्यालयावर मोर्चे निदर्शने केली. कुटुंबाच्या उदरनिर्वाहाकरिता व घराचे लाईटचे, मुलांचे शिक्षणासाठी
ठे वपावत्या मोडल्या. व्यावसायिकांनी आपल्या व्यथा या लेखात कशा मांडल्या आहे त हे माहीत होते.
कोरोना काळातील सलन
ू व्यावसायिकांच्या समस्या सांगताना वडिलोपार्जित व्यवसायात
कार्यरत असलेले अनिल यादव सांगत होते. एक पारं परिक व्यवसाय म्हणन
ू यात उतरलो आहे .
कोरोनाच्या आधी व्यवसाय चांगला चालला होता. सलन
ू दक
ु ान मख्
ु य रस्त्यावर असल्याने रोज रु. ४ ते
५ हजार मिळकत होत होती. सर्वकाही ठीक चालले होते.
कोरोना महामारीच्या काळात मात्र सलन
ू व्यावसायिकांचे पार कंबरडेच मोडून गेलेले आहे .
कौटुंबिक उदरनिर्वाह, मुलांचे शैक्षणिक साहित्य, घरफाळा, घरभाडे, लाईट बिल, पाणी बिल, बँक व
खाजगी कर्जे भागवता भागवता नाकी नऊ आलेले आहे त.
सलून व्यवसायासाठी साहित्य - साधने याविषयी बोलताना दिपक सदाशिव शिदं े , अमित
अशोक काशिद (उद्यमनगर), बापू माने, कोल्हापूर, महिला ब्युटी पार्लरचा व्यवसाय चालवतात.
व्यवसायासाठी लागणारे साहित्य-साधने विकत घेणे व वापर करणे यावर शासनाने निर्बंध घातलेले
आहे त. सेव्हिंग क्रीम, वस्तारा, ब्लेड, कात्री, कंगवे, पावडर, ऑफटर लोशन, डेटॉल, सॅनिटायझर, लोशन,
स्प्रे पंप, अंगावरील ॲपरन, तेल, ब्युटी पार्लरचे साहित्य साधने मिळणे दरु ापास्त झालेले असून सलून
व्यवसायातून महामारीच्या काळात ५०-१०० रुपये जेमतेम मिळकत होत आहे .
सलून व्यावसायिकांनी संप, मोर्चे जिल्हाधिकारी कार्यालयावर काढले. परं तु त्याची शासनाने
फारशी दखल घेतलेली दिसत नाही. सलून व्यवसाय बंद असताना लाईट बिले तिप्पट रक्कमेची
आलेली आहे त. घरातील कर्जे उदा. बचत गट, बजाज फायनान्स, बँका, खाजगी संस्था यांचे हप्ते
भरताना खूप त्रास होत आहे त. घरभाडे, दक
ु ानगाळा भाडे, घरफाळा भरणे दे खील सलून व्यावसायिकांना
आर्थिकदृष्ट्या परवडेना झालेले आहे . घरखर्च, कौटुंबिक किराणामालाचा खर्च, त्याची बिले दे णे दे खील
शक्य दिसत नाही.
कोरोना साथीच्या भीतीमुळे गिऱ्हाईक येणे जवळपास बंद झालेले आहे . त्यामुळे रोजीरोटीची
गंभीर समस्या निर्माण झाली आहे . म्हणून शासनाने सलून व्यावसायिकांना आर्थिकदृष्ट्या हातभार
लावणे गरजेचे आहे असे वाटते. इतिहासात शिवछत्रपतींच्या काळात शिवा काशिद सेनापती होता.
शिवाजी महाराजांना औरं गजेबाच्या आग्रा येथील विळख्यातून सोडविण्यासाठी शिवा काशिदची 'होता
शिवा म्हणून वाचला जिवा' अशी इतिहास नोंद आहे .

$$$$$
शिवा काशीद यांचे वंशज सलन
ू व्यावसायिक यांचे जीव वाचवणे शासनाचे आद्यकर्तव्य आहे . कोरोना
महामारीच्या काळात कोणी नातलग, पै-पाहुणे-रावळे मदतीला धावत नाहीत. या सलन
ू
व्यावसायिकांच्या समस्या अमलात घेतल्या पाहिजेत.

426
$$$$$

६२. कोरोनाकाळातील रिक्षा व्यावसायिकांचे प्रश्न

- शिवम कदम, कोल्हापरू

प्रामाणिक, होतकरू, कष्टाळू, जिद्दी रिक्षा व्यावसायिकांचे प्रश्न अत्यंत गंभीर अशा स्वरूपाचे
कसे आहे त. कुटुंबाचा उदरनिर्वाह व इतर बाबींसाठी त्यांनी प्रसंगी आंदोलने, मोर्चे काढलेत. रिक्षा
व्यावसायिकांच्या अन्य अडीअडचणी या लेखात भेटतात.

427
 कोल्हापूर येथील रिक्षा व्यावसायिक हा प्रामाणिक, होतकरू, गोरगरीब, रुग्णांच्या सेवेसाठी,
विद्यार्थी इ. समाज घटकांना उपयक्
ु त ठरणारा आहे . रिक्षा प्रवासी वाहतक
ू करताना प्रवाशांचे रिक्षात
राहिलेले साहित्य घरपोच करणारे , प्रसंगी पोलीस स्टे शनमध्ये दाखल करतात अशी प्रामाणिक म्हणन
ू
त्यांची महाराष्ट्रभर खात्री आहे .
कोल्हापरु ात जवळपास २१ रिक्षा संघटना असन
ू सदरची रिक्षा मंडळ, संघटना मिरजकर तिकटी
येथे कार्यरत आहे त. सकाळी ७ ते रात्री ११.३० पर्यंत त्यांचा रिक्षा व्यवसाय चालत असतो. कोरोना
काळात यांची मिळकत दररोज रु. १०० पडते. त्यावर त्यांचा व कुटुंबाचा उदरनिर्वाहही चालत नाही.
कोल्हापूरचे माजी लोकप्रिय आमदार राजेश क्षीरसागर शिवसेना यांच्यावतीने काही मदत कीटस ् वाटप
करण्यात आले आहे . अत्यंत काबाडकष्ट करणारे व्यावसायिक म्हणून ओळख. रोज २ प्रवासी,
पुरुष/महिला, लहान मूल एवढे च प्रवासी रोज घेता येतात. कोरोना काळात त्यांच्या कौटुंबिक समस्या,
मुलांचे शैक्षणिक साहित्य, फी याने रिक्षा व्यावसायिक मेटाकुटीस आलेले आहे त. कर्नाटक शासनाने
रिक्षा व्यावसायिकांना थोडीफार आर्थिक मदत केलेली आहे . परं तु महाराष्ट्र शासनाकडून अद्यापही
शासकीय मदत नाही. उदरनिर्वाह चालविण्यासाठी प्रत्येक रिक्षा व्यावसायिकांनी ठे व पावत्या (एफ.डी.)
मोडल्या आहे त.
रिक्षा व्यावसायिकांनी अनेकवेळी जिल्हाधिकारी कार्यालयावर मोर्चा, आंदोलने काढलीत पण
त्यांची फारशी दखल घेण्यात आलेली दिसत नाही. रिक्षा महिला व्यावसायिक फार कमी आहे त. त्यात
भर म्हणजे रस्ते चांगले नसल्याने खड्डेयुक्त रस्ते त्यामुळे पाटदख
ु ी, मानदख
ु ी इ. विकार त्यांना या
काळात जडले आहे त. कौटुंबिक उदरनिर्वाह व रिक्षांचे हप्ते, घरभाडे, पाणी बिल, लाईट बिल, घरफाळा
भरताना त्यांचा जीव मेटाकुटीला आलेला आहे . सध्या रिक्षा व्यावसायिक सर्वत्र डबघाईला आलेला
दिसत आहे . त्यांच्यावर उपासमारीची वेळ आलेली आहे . याची शासनाने लवकरात लवकर दखल
घेण्याची गरज आहे .

$$$$$

६३. कोविड १९ लस: मानवी चाचणी

- ज्योती प्रकाश कंु भार, कोल्हापरू

कोरोना विषाणू व्हायरससंबंधी अमेरिका, ब्रिटन, रशिया, जपान, भारत इ. ठिकाणी जगात
चाललेले लस संशोधन, त्याच्या वापराचे टप्पे, त्याविषयी तज्ज्ञांची मते, लस वापरायचे टप्पे, लस
उपलब्ध होण्यासाठी निश्चित कालावधी सांगता येणार नाही. कोरोना विषाणू व्हायरस लसीसंबंधी

428
आलेले तपशील दै . सकाळ (कोल्हापूर), दै . पुढारी (कोल्हापूर), दै . लोकमत (कोल्हापूर), काही मासिकांचे
सौजन्य लाभले आहे .
कोरोना-१९ वर उपचारात प्रभावी ठरू शकेल असे औषध २ महिन्यांत उपलब्ध होईल. कोरोना-
१९ चाचणी 'फेलद
ु ा' नवी टे स्ट पद्धत लवकरच दे शात उपलब्ध होईल. ही टाटा सन्स विकसित करीत
आहे . सध्या मलेरियातील 'हायड्रॉक्सि क्लोरोक्वीन' या औषधाचा वापर मायक्रो बॅक्टे रियम डब्ल्य,ू
एपिडॉल, रे मिडिसिव्हर या मालिकेतील काही औषधे उपलब्ध आहे त. अधिक बिकट प्रसंगी 'स्टे रॉइड' ही
वापरण्यात येते. 'डेक्सोमिथेसोन'चा कोरोनावरील परिणामकारक उपचार करणारे औषध निर्माण
होऊन ते बाजारात येईल असा निष्कर्ष ऑक्सफर्ड आंतरराष्ट्रीय ख्यातीच्या संस्थांनी प्रयोगांती
काढलेला आहे .
तसेच शिवाजी विद्यापीठ, कोल्हापूरच्या नॅनो स्कूल ऑफ सायन्स अॅण्ड टे क्नॉलॉजी
विभागाने 'व्हायरस कवच फॅब्रिक्स'चा शोध लावला आहे . कोविड-१९ या विषाणू रोगावर कोव्हॅक्सिन या
नवीन मानवी लस चाचणीविषयी, त्यातील टप्प्याविषयी, त्यातील मानवी जीव सुरक्षितता, या लसीचे
काम कसे चालते? ही लस कोरोना विरुद्ध लढ्याचा एक भाग आहे . या सोप्या चर्चाविमर्शाचा आढावा दै .
सकाळ, दै . पुढारी, लोकमत, मुक्तशब्द, साधना, विवेक, जागर इ. साप्ताहिके, नियतकालिकांतून
प्रसिद्ध झालेली माहिती या संकलनाद्वारे दे त आहे त.

संघटना : जागतिक आरोग्य संघटना, कोव्हॅक्सिन मानवी लस कंपन्या :

महासंचालक डेट्रॉस गॅब्रियेरिस
कोव्हॅक्सिन- नागपूर- पहिली चाचणी यशस्वी ७ स्वयंसेवकांवर प्रयोग (गिल्लूरकर स्पेशालिस्ट
हॉस्पिटलमध्ये) - डॉ. चंद्रशेखर गिल्लूरकर (संचालक) (बीबीव्ही १.९२ कोव्हॅक्सिन) - स्वदे शी लस
शरीरात अँटिबॉडीजची निर्मिती कोव्हॅक्सिन लस प्रामुख्याने 'होल विरियॉन इन
इनअॅक्टिव्हे टेड व्हॅक्सिन' असून त्यात मत
ृ कोरोना विषाणूचा वापर करून त्याची पॅथेजेनिसिटी
म्हणजे रोग निर्माण करण्याची शक्ती नष्ट केली आहे . तर त्याचवेळेस त्याची ‘इम्युनोजेनिसिटी'
म्हणजेच शरीरात अँटिबॉडीज तयार करून रोगप्रतिकारक क्षमता वाढविण्याची शक्यता कायम ठे वली
आहे . जरी कोरोना विषाणूचे वेगवेगळे स्ट्रे न्स जगात

$$$$$
असले, तरी त्याचे व्हॅक्सिन तयार करताना त्यांच्या 'ऑरएनए'चा वापर केला जात असल्याने एकच
व्हॅक्सिन जगात वापरले जाऊ शकणार आहे .
हर्ड-इम्युनिटी (समह
ू प्रतिकारक शक्ती) :
महावीर तीर्थंकर वैद्यकीय महाविद्यालयाचे कम्युनिटी मेडिसीनचे विभाग प्रमुख डॉ. जगल
ु
किशोर यांच्या मते, लस येण्यापूर्वी समह
ू प्रतिकारकशक्ती (हर्ड-इम्युनिटीमुळे) कोरोना नियंत्रित होईल.
(लोकमत, बुधवार दि. २९ जुलै, २०२० पान ४)
लसीचे चार टप्पे :

429
 अॅनिमल ट्रायलमध्ये सुरक्षित असलेल्या लसीचे मानवी चार टप्पे –
१) नियंत्रित वातावरणात मोठ्या समह
ू ात तपासणी करून, प्रतिष्ठे ची अँटिबॉडीच्या पातळीकडे
व तात्कालिक धोका ओळखू शकेल.
२) मोठ्या विविध समह
ू ात चाचणी - लस टोचलेले लोक संक्रमणाचे विकार तर होणार नाहीत ना
हे पाहिले जाते. टप्प्याला थोडा जास्त वेळ लागतो. अँटीबॉडीज किती वेळपर्यंत काम करतात हे ही
पाहिले जाते.
३) दोन टप्प्यानंतर लस बाजारात आणली जाते. नंतर तिसऱ्या टप्प्याचे परीक्षण होते. त्यात
लसींचा विविध समह
ू ावर होणारा परिणाम पाहिला जातो.
अँटीबॉडी प्रतिपिंडे / प्रथिनाचे काटे दार आवरण स्पाइनचे आवरण
४ था टप्पा – लस प्रभावित होण्याबरोबर ती सुरक्षित असणे गरजेचे आहे . तिसऱ्या टप्प्यातील
निरीक्षणावरून सुधारणा करून, चौथ्या टप्प्यात प्रक्रिया सुरू होते.
(लोकमत, बुधवार दि. २९ जुलै २०२० पान २)

मॉर्डची लस अंतिम टप्प्यात -

मानवी चाचण्यास सरु
ु वात / लस सरु क्षित असल्याचा दावा
अमेरिका मॉर्ड तिसऱ्या टप्प्यातील चाचणीस सरु
ु वात
लस बाजारात आणण्यास केवळ एक टप्पा –
६३ दिवसात मानवी चाचणी अंतिम टप्पा गाठला.
सुरुवात केंब्रिज प्रयोगशाळे त 'एम-आरएनए' लसीचे प्राथमिक टप्प्यावरील निष्कर्ष चांगले
असल्याचे मे महिन्यात जाहीर केले होते. लसीमुळे शरीरात विषाणूला प्रभावहीन करणारी प्रतिपिंडे
तयार होतात. प्रतिपिंडामळ
ु े शरीरातील रोगप्रतिकार शक्तीला बळ मिळून संसर्ग पसरविण्यापासून
रोखला जातो. कोरोनाग्रस्तावर उपचार करण्यासाठी 'एम-आरएनए' लसीचा वापर करण्यासाठी या
कंपनीला परवानगी मिळू शकते, असा निष्कर्ष - माहिती आधारे काढता येतो. आयोग विद्यापीठ
प्राध्यापक आणि औषध निर्माण तज्ज्ञ अली सालेम यांनी सांगितले.

$$$$$
तिसऱ्या टप्प्यातील चाचणीमध्ये अमेरिकेतील ३० राज्यांतील ३० हजार स्वयंसेवकांवर चाचणी
घेतली जाणार आहे . ही लस दिल्याने कोरोनापासून बचाव करता येतो का? आणि कोरोनाग्रस्तांना लस
दिल्यानंतर त्यांचा जीव वाचवता येतो का, या दोन प्रश्नांचा शोध तिसऱ्या टप्प्यातील चाचण्यांतन
ू
घेतला जाणार आहे .
लस कसे काम करते?
कोरोना कोटीळा भोवती स्पाईकचे आवरण (प्रथिनाचे काटे दार आवरण) असते. मॉर्ड कंपनीने
दिलेल्या माहितीनस
ु ार एम-आरएनए लस मानवी शरीरात टोचल्यास ती या आवरणाचा शोध घेते

430
आणि त्यांना प्रभावहीन करण्यासाठी प्रतिपिंडे तयार करते. यामुळे विषाणू शरीरात संसर्ग
पसरविण्याआधीच अटकाव घातला जातो.
इकोसोल कंपनीतील संशोधन प्रमख
ु सानिया भालेराव, 'केन्सेट' या प्रख्यात
नियतकालिकाच्या 'संपादकीय'मध्ये म्हणतात, 'लस तयार करणे हा एका आजाराविरुद्धचा लढा आहे .
पण तो यशस्वी व्हायचा असेल तर विज्ञानाने दाखवन
ू दिलेला मार्ग अनस
ु रावा लागेल. उपाय
आपल्याला हवा आहे , पण सरु क्षिततेची जबाबदारी घेऊनच. या दृष्टीने लसीची सारी प्रक्रिया समजन
ू
घ्यायला हवी. कोरोना विषाणव
ू रील लस हा केवळ उत्सक
ु तेचा व जिज्ञासेचा भाग राहिला नसन
ू
राजकीय, सामाजिक, वैज्ञानिक क्षेत्रातील चर्चेचा काही अंशी वादाचा विषय बनला आहे . लसीचे विज्ञान
समजून घेतले तर अनाठायी घाई करणे किती धोक्याचे आहे , हे कळू शकते.
मला वाटतं, हा एक लढा आहे . आजाराविरुद्ध लढा आहे . शास्त्रज्ञ त्यांचे काम कष्टाने करीत
आहे त. त्यांना राजकीय, सामाजिक आणि आर्थिक दबावाशिवाय काम करू दिले पाहिजे.
लसीचे शास्त्रीय तत्त्व एकच. लस घेतल्यानंतर ती रक्तात मिसळली की ती त्या रोगाविरुद्ध
लढणारे प्रतिपिंडे शरीरात तयार करायला सुरुवात करतात. जेव्हा या विषाणूचा संसर्ग या निरोगी
माणसाला होतो तेव्हा प्रतिपिंडे त्या विषाणू किंवा जिवाणुला निकामी करतात आणि त्या आजारापासून
लस घेतलेल्या माणसाचा बचाव होतो. जेव्हा लस तयार केली जाते तेव्हा ती निरोगी शरीरात गेल्यावर
किती प्रमाणात प्रतिपिंडं तयार करते, शरीरात गेल्यावर किती काळाकरिता या लसीची
परिणामकारकता टिकून राहते आणि मानवी शरीरावर काही वाईट परिणाम होतो आहे का हे सगळे
पडताळून बघितले जाते. त्यासाठी 'प्रोक्लिनिक स्टडीज' होतात, म्हणजे प्राण्यावर चाचण्या केल्या
जातात. आणि त्यानंतर 'क्लिनिक स्टडीज'मध्ये त्या माणसावर केल्या जातात. वेगवेगळ्या
मापदं डाचा अभ्यास करून प्राण्यावर घेतलेल्या चाचण्यांचे दष्ु परिणाम नीट पडताळून मग पुढे
'क्लिनिक' चाचण्या सुरू करायच्या की नाही, हे ड्रग कंट्रोलर जनरल ऑफ इंडिया ठरवतात. त्यानंतर
'क्लिनिक डेव्हलपमें ट'चा टप्पा येतो. या चाचण्या टप्पा १, २, ३ आणि ४ अशा प्रकारात करतात.
यामध्ये निरोगी माणसावर या चाचण्या होतात. कधी कधी पहिल्या तीन चाचण्या उत्तीर्ण केल्या
असल्या, तर लस बाजारात आणून मग चौथ्या टप्प्याच्या चाचण्या एकीकडे चालू ठे वल्या जातात.

$$$$$
मग विशिष्ट दिवसांनी त्या माणसाचं रक्त (सेटा) काढून प्रयोगशाळे मध्ये लाईव्ह जिवाणू
विषाणू वाढला नाही आणि नष्ट झाला तर त्याचा अर्थ त्या माणसामध्ये लसीने आपलं काम केलं आहे .
याला (व्हायरस) / बॅक्टे रियल न्यट्र
ू लायझेशन' म्हणतात. प्रतिपिंडं शरीरात किती काळ राहतात हे
तपासण्याला लाँग टर्म रफिक्सी म्हणतात. हे झाले माणसाच्या बाबतीत जास्त संख्येच्या माणसावर
(स्वयंसेवकावर) जेव्हा या चाचण्या घेतल्या जातात तेव्हा जैनसांख्यिकी मापदं ड लावन
ू मग या
लसीच्या उपयक्
ु ततेचा आणि सरु क्षिततेचा अभ्यास काळजीपर्व
ू क केला जातो. फेज तीन क्लिनिकल
चाचण्या जोपर्यंत नीट व व्यवस्थितरित्या पार पडत नाहीत, तोपर्यंत लस बाजारामध्ये नक्की कधी येऊ
शकते हे सांगता येणं कठीण असतं.

431
 लस संशोधन – यामध्ये जगभरात कोरोना लसीकरता कैं डिडेटस ् आहे . यामधल्या सायनोव्हॅक,
ऑक्सफर्ड विद्यापीठ, ॲस्ट्राझेनेका यांची 'कॅव्हिशिल्ड' चीनमधील ‘कॅनसिनो बायोलॉजिकल' यांच्या
लसी तिसऱ्या टप्प्यापर्यंत पोहोचल्या आहे त.
कोरोना व्हॅक्सिनचा टप्पा एक आणि टप्पा दोनच्या क्लिनिकल चाचण्यांसंदर्भातला संशोधन
प्रबंध 'दि लेन्सेट' या नियतकालिकात नक
ु ताच प्रसिद्ध झालेला आहे . ऑक्सफर्ड विद्यापीठातील प्रो.
सारा गिल्बर्ट, प्रो. अँड्यू पोलार्ड, जेन्नर इन्स्टिट्यट
ू चे प्रो. एड्रियन हिल, तेथील साहाय्यक प्राध्यापक
डॉ. टे रेसा लॅ म्बे यांच्या नेतत्ृ वाखाली अनेक शास्त्रज्ञ संशोधन पथकात आहे त. २३ एप्रिल ते २१ मे या
काळात पहिल्या आणि दस
ु ऱ्या टप्प्यातील क्लिनिकल चाचण्या १०७७ रुग्णांवर घेतल्या.
संशोधन निष्कर्ष सार लस दिल्यावर कोरोना विषाणूला लस, ती लस किती प्रमाणात
न्यूट्रलाइज करू शकते यावरून ती लस विषाणूला रोखण्यात किती प्रभावी ठरते. ही लस दिल्यानंतर
न्यूट्रलायजिंग अँटीबॉडी रिस्पॉन्स बघितला जातो. ही लस दिल्यानंतर लसीनेच प्रतिपिंड नाही तर 'टी
सेल' रिस्पॉन्स दे खील मोजला जातो. एलायझरसारख्या चाचण्या प्रतिसाद मोजण्याकरिता वापरल्या
जातात. 'हयमोरल इम्युनिटी' जी प्रतिपिंड तयार करते आणि 'सेल्युलर इम्युनिटी जी टी सेल' तयार
करते. या दोन्ही अत्यंत गरजेच्या असतात आणि लस दिल्यानंतर या दोन्हीचा प्रतिसाद मोजणे, त्यांचा
अभ्यास करणे महत्त्वाचं ठरतं. ऑक्सफर्ड विद्यापीठाने या दोन्ही बाबी लक्षात घेऊन सर्व चाचण्या
केल्या आहे त. त्यांना सार्स कोविड-१९ च्या कोरोना विषाणू विरुद्ध मिळालेला न्यूट्रलायझिंग अँटीबॉडी
रिस्पॉन्स हा डोस करिता ९१% (३५ पैकी ३१ सबजेक्टस ् होता आणि डबल डोसाकरिता १००% पैकी ३१
सबजेक्टस ्) होता.
बूस्टर डोस दिल्यानंतर सर्व चाचण्यांमध्ये सहभागी असलेल्या सर्व माणसांमध्ये १००%
न्यूट्रलायझिंग रिस्पॉन्स आढळून आला. याचाच अर्थ असा की, ऑक्सफर्ड विद्यापीठाची कोरोनावरील
लस सुरक्षिततेचा घटक दाखविते तसंच या लसीचे 'होमोलॉग्स बस्टि
ु ं ग' म्हणजे लसीचे एका पाठोपाठ
असे काळाने दिले जाणारे डोसेस प्रतिपिंडाचा रिस्पॉन्स वाढवत आहे .

$$$$$
म्हणजे लसीची परिणामकारकता वाढवत आहे . ही लस ह्यम
ु ोरल आणि सेल्यल
ु र असे दोन्ही
इम्यन
ु ॉलॉजिकल रिस्पॉन्स दाखवते आहे आणि त्यामळ
ु े सध्या सरू
ु असलेल्या तिसऱ्या टप्प्यातील
चाचण्यांसाठी ही अर्थात आशादायक बाब आहे .
भारतात पहिल्या व दस
ु ऱ्या टप्प्यांतील चाचण्या घेण्याची मभ
ु ा दोन कंपन्यांना मिळाली आहे .
'कोव्हॅक्सिन' या नावाने भारत बायोटे क आणि आणि आयसीएमआर बनवत असलेली दस
ु री लस
'सायकोव्ह डी' झायडस कंपनीची डीएनए प्लाझमिड बेस्ड् लस. तसंच पण्
ु यातल्या 'जिन्होव्हा बायो
फार्मास्यटि
ु कल' या कंपनीच्या एमआरएनए बेस्डू लसीला दे खील नक
ु तीच पहिल्या टप्प्यातील
क्लिनिक चाचण्यांसाठी परवानगी मिळाली आहे . तर भारतातील 'सिरम इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडिया' ही
कंपनी या लसीचे मोठ्या प्रमाणात उत्पादन करे ल असं आदर पूनावाला यांनी स्पष्ट केलं आहे .
पुण्याच्या सिरम कंपनीला कोव्हिशिल्ड या लसीच्या दस
ु ऱ्या तिसऱ्या टप्याला परवानगी.

432
कोरोना - १९ आयुर्वेदिक औषधे :
कोरोना-१९ रोग प्रतिकारबंधात्मक शक्तीसाठी काही आयुर्वेदिक औषधे व गोळ्या उपलब्ध
आहे त. अश्वगंधा, आर्सेनिक गोळ्या व तुळशी तेल. हे ड्रा सिप्ला या दोन कंपन्यांनी (भारतीय)
'कोव्हिफॉर आणि सिप्रेमी' हे ब्रँड बाजारात आणले. तसेच कोरोना संसर्गापासून रोखण्यासाठी मॅक्सचे
विविध नमुने प्रकार बाजारात उपलब्ध आहे त. तसेच कोरोना संसर्गापासून रोखण्यासाठी मॅक्सचे
विविध नमुने बाजारात उपलब्ध आहे त. साबणाने, सॅनिटायझरने वीस-वीस मिनिटाला हात धुणे,
कपड्यावर सॅनिटायझर वापरणे, इ. अनेक उपाय उपलब्ध झालेले आहे त.
कोरोना-१९ ने माणसाला संकटकाळात जगण्याची संधी प्राप्त झालेली आहे . प्रत्येक माणसाने
कोरोना योद्धा होऊन कोरोनाला अटकाव करण्याची नितांत आवश्यकता आहे , असे वाटते.

$$$$$

६४. कोरोनाकाळात नवीन शब्दसंग्रह

- उत्तम प्रकाश कंु भार व श्वेता उत्तम कंु भार, कोल्हापूर

कोरोना काळात विविध क्षेत्रात रूढ झालेले इंग्रजी शब्द व त्याचा अर्थ दे ण्याचा प्रयत्न केलेला
आहे . या कामी कोरोना बंध, शब्दकोश, तज्ज्ञांची मते यांच्या सौजन्याने उपयुक्त संकलन केलेले आहे .
कोरोना महामारीच्या काळात मानवी व्यवहारामध्ये निरनिराळ्या ठिकाणी इंग्रजी शब्दकोशात
नसलेले काही नवे शब्द रूढ व्हायला सुरुवात झाली आहे . त्याचा अर्थ मराठीत करण्याचा व इतर काही
शब्द त्याचबरोबर शास्त्रज्ञ, त्यांचे ग्रंथ, लेख इ. माहिती संकलनाद्वारे दे ण्याचा प्रयत्न करतो आहे .
१) कुलप
ू बंदी - Lockdown (लॉकडाऊन)
२) साथ उपहास - Pandam Freude (पँडम फ्रॉड)
(अमेरिकेत अतिश्रीमंत अमेरिकन हतबल झाले याकडे इतरांनी बघण्याचा जाणवणारा अर्थ )
३) लॉस्वेच्छाबंदी - Lockazon (लॉकझॉन)
कोरोना साथीमळ
ु े एक मोठा समाज स्वतःकडून कुलप
ू बंद होतो व

433
 अमेझॉनच्या मदतीने व्यापार संपर्क करतो. त्यांना स्वेच्छाबंदी म्हणायचे.
४) कोभीती- Covit (कोव्हिट) कोरोना संक्रमण थांबविण्यासाठी हे करतो, ते करतो अशा
अर्थशन्
ू य वल्गनांचा उल्लेख करणे.
५) अघटनावस्था - Nomofomo (नोमोफोमो) - संपर्ण
ू जगभर कुलप
ू बंदीचे वातावरण
असल्यामळ
ु े कुठे च काही विशेष घडत नाही. तसेच आपल्यासारखी इतरांची अवस्था आहे
ही संतलि
ु त भावना.
६) कोरोना सद्गण
ु ी Corono Vermous (कोरोना व्हर्म्युअस) - सामाजिक दरू ांतरणाऱ्या अटींचे
अतिरिक्त पालन करणारी व्यक्ती.
७) मनोध्वस्त - Selfimic (सेल्फेमिक) - कोरोना साथीनंतर समाजातील फॅशनवाले व
सामाजिक माध्यमावर कार्यरत असणाऱ्यांची विस्कटलेली सामाजिक मानसिक अवस्था.

८) शब्दसांत्वन - Textwhack (टे क्स्टव्हॅक) ज्याच्याशी बऱ्याच काळात संपर्क झालेला नाही,
अशा लोकांनी कोरोनाच्या साथीच्या दरम्यान आपली चौकशी करणे व अर्थशन्
ू य “घ्या
काळजी” असा सल्ला दे णे.

९) दरु ांतरण भंग - Tinder frust (टिंडर फ्रस्ट) - दरू संचार माध्यमातून स्नेहभेटीची शक्यता
निर्माण झाली असता सामाजिक दरू ांतरणामुळे ती चुकणे किंवा रद्द होण्यामुळे पदरी
पडलेला अपेक्षाभंग.

$$$$$
१०) बहुल संक्रमण - Quantuminfect (क्वांटमइन्फेक्ट) - जेव्हा विषाणूचे संक्रमण एकाचवेळी
अनेकांना होते किंवा संक्रमण न झालेले पण संभाव्य बळी, विशेषतः चाचणी क्षमता
नसताना.

११) विषाणू सावध - Vicari virus (व्हिकारी व्हायरस) - सार्वत्रिक विषाणूचे संक्रमणाच्या भीतीने
आपल्यापुरती सावधगिरी पूर्व खबरदारी घेणारा (हात) धुणे, मास्क लावणे, दरू राहणे,
फळभाज्या धुवून घेणे इ.)
१२) विश्वकथा- Pandepic (पॅडपि
े क) - वैश्विक विवरणाचा भव्य चित्रपट व त्यात भाग घेण्याची
शक्यता आहे असा कलाविष्कार.
१३) वैद्य विकृतीकरण - Medipulate (मेडिप्युलेट) - साथीच्या दरम्यान आरोग्यविषयक
आकडेवारी व बातम्या यांचा सोयीस्कर वापर करून लोकांना त्यांच्या नागरी स्वातंत्र्याच्या
मर्यादा मान्य करण्यास भाग पाडणे.
१४) स्वकेशकर्तन - Doomtrim (डूमट्रिम) कुलूपबंदीच्या काळात न्हावी - लोकांची दक
ु ाने
केशकर्तनालये बंद झाली. अनेकांच्या दाढ्या वाढल्या, 4 केस वाढले, लहान मुलांचे केस
वाढले. अशावेळी (Doom) अनेकांनी स्वतःच घरी आपले व मुलांचे केस कापले म्हणून
स्वकेशकर्तन !

434
१५) स्वयंसेवालहर- Valuntitch (व्हॅलंटिच) - सोयीप्रमाणे साथ आटोक्यात आणण्याच्या
स्थानिक प्रयत्नांत सहभागी होण्याची इच्छा व अधिक आकर्षक वेळ घालविण्याचा प्रकार
मिळाला की बाजल
ू ा होण्याची प्रवत्ृ ती.
१६) वाचन वैद्यकी Pandeficate (पँडफि
े केट) कुलप
ू बंदीमळ
ु े घरी अडकल्यामळ
ु े साथी संबंधात
इंटरनेटची माहिती वाचन
ू सामाजिक माध्यमातन
ू तज्ज्ञता व्यक्त करणे.
१७) संगणक वाचाळ Mememonger (मेमेमॉर्गर) सामाजिक माध्यमातन
ू उपलब्ध होणारी,
अयोग्य, असंबद्ध, फालतू माहिती आपल्या गटातील साखळीतील लोकांच्या माथी मारणे
किंवा मारणारा.
१८) संगणक वार्तालाप - watchboard (वॉचबोर्ड) कुलूपबंदीतील लोकांना कंटाळवाणी, असंबद्ध
माहिती, संगणकाद्वारे दे ण्याचा उपद्व्याप करणे."
१९) दे हक्षेप Zombomb (झूमबाँब) - दस
ु ऱ्याच्या दृक-श्राव्य लेखनामध्ये अनाहूतपणे दे हक्षेप
प्रवेश करणे.
२०) तोंडघेवडा / वार्ताढोंगी- span top (स्पॅनटॉप) - चेहऱ्यावर (छातीच्या वरच्या भागातच)
व्यावसायिक व्यवहार व दक्षता दाखविणे.
२१) आवासणे - Videogle (व्हिडिओगल) - मुलाखतीदरम्यान मुलाखत दे णाऱ्याच्या म्हणण्यापेक्षा
त्याच्या परिसराकडे आ वासून पाहणे.

$$$$$
२२) आभास संमेलन - Desporado (डेस्परॅ डो) बैठक / संमेलन जे दृक-श्राव्य माध्यमातन
ू घेतले जाते.
२३) मोबाईल कारखानदारी Motherships- औषध उत्पादनाच्या बाबतीतही मोठी मोबाईल
कारखानदारी.
२४) कोरोना Covid संसर्गजन्य विषाण.ू
२५) सामहि
ू क प्रतिकारशक्ती Herd Immunity
२६) सिंचन ओडणी व्यवस्था - Watergrid
२७) महाभिवक्ता Attorney General (अॅटर्नी जनरल)
२८) अदृश्य हात Invisible hand (इनव्हिजिबल)
२९) ठिकाण - Place (प्लेस)
३०) वद्ध
ृ ी - Promotion (प्रमोशन)
३१) उत्पादन Product (प्रॉडक्ट)
३२) व्यवस्था Support System -
३३) समन्वय अधिकारी Nodel (नोडल) - प्रयोगशाळे तील कामकाजास अधिक सुसत्र
ू ता यावी,
प्रयोगशाळे चे काम प्रभावी व्हावे म्हणून शासकीय व खाजगी प्रयोगशाळे त समन्वय अधिकारी यांची
नियुक्ती केली जाते.

435
३४) अफवा, खोटी माहिती - Infodemic (इन्फोडेमिक) - कोरोना संबंधित आजाराबद्दल लोकांत मोठ्या
प्रमाणात चक
ु ीची माहिती पसरविणे. यांचे स्वरूप - अफवा, खोटी माहिती आणि खोट्या बातम्या दे णे
(Info) म्हणजे Information Demic हा शब्द epidemic म्हणजे साथीचा आजार. नेमका अर्थ चक
ु ीच्या
माहितीच्या साथ / अफवांची महामारी)
३५) अफवा Rumor ( न्यम
ू र)
३६) खोटी माहिती किंवा बातम्या - Fake information of news
३७) स्वयंचलित यंत्र मानव Robott (रोबोट)
इतर काही शब्द -
३८) प्रतिबंधात्मक उपाययोजना (Prevention is better than cure)
३९) कोविड १९ (covid 19) हे नाव प्रथमतः ट्रे डॉख एडमम हनोम ग्रेबेयेसोस यांनी घोषित
केले.
४०) कॉर्ट
४१) सार्स हे नाव इंटरनॅशनल कमिटी ऑफ टॅ क्सोनॉमी ऑफ व्हायरस ने दिले.
४२) वेबिनार
४३) व्हें टिलेटर, चाचणी प्रयोगशाळा, डॉक्टर्स.
४४) कर्मचारी, स्वयंसेविका, परिचारिका, कोरोना योद्धा, पॉझिटिव्ह, निगेटिव्ह.

$$$$$
४५) मल्टिबल, व्हायरस, अॅटॅ क, क्वारं टाईन, मास्क, सोशल डिस्टन्सिंग, फिजिकल डिस्टन्सिंग,
पॅकेज, जी. एस. टी. अन्लॉकडाऊन, समह
ू संरक्षण, संसर्ग,
४६) कोरोना व्हायरस फॅक्स लायन्स (डिजिटल)
ं वेडिग
४७) स्टिनेशिग ं (आकाशात / समद्र
ु ात लढा)
४८) नॅनो स्कूल ऑफ सायन्स
४९) फॅक्स
५०) फेलड
ु ा (नवी टे स्ट पद्धत)
५१) आयसोलेशन (विलगीकरण, अलगीकरण)
५२) किट्स
५३) स्वॅब
५४) ऑक्सिमिटर
५५) पीपीई किट्स
५६) हँडवॉश
५७) मास्क (मुखपट्टी) - कोरोना विषाणूपासून सुरक्षित ठे वण्याची महत्त्वपूर्ण भमि
ू का मास्क
बजावणार असल्याचे सिद्ध, एसपीजी मास्क (स्पेशल प्रोटे क्शन गिअर) नावाचा ब्रँड
बाजारात.

436
शास्त्रज्ञ, डॉक्टर्स, ग्रंथ, लेख, नियतकालिके, मासिके, साप्ताहिक यांतून प्रचलित झालेले शब्द -
१) मागरिट थॅचर (विचारवंत विदष
ु ी व स्वयंसेविका)
२) रोनाल्ड रे गन (राष्ट्राध्यक्ष-अमेरिका)
३) डॉ. मार्क (अर्थतज्ज्ञ) ४) अॅडम स्मिथ (अर्थवेत्ता)
५) डॉ. अमर्त्य सेन (अर्थवेत्ता)
६) डॉ. जोसेफ रिटगॅलिट्स (अर्थवेत्ता)
७) डॉ. अभिजीत बॅनर्जी (अर्थवेत्ता)
८) सानिया भालेराव (लेन्सेट) संशोधन जागतिक नियतकालिकाच्या संपादिका
९) कर्ब (पर्यावरण तज्ज्ञ)
१०) प्रो. सँडल (प्राध्यापक हॉवर्ड विद्यापीठ)
११) ल्यू अल्यझ
ू र (समाजशास्त्रज्ञ)
१२) एडवर्ड जेन्नर (दे वीवर लस संशोधन)
१३) न्यरि
ू यल रुबोनी (प्रख्यात अर्थशास्त्रज्ञ, अमेरिका)
१४) रुबेनी नरि
ु यल ('द गार्डियन' अंकात कोरोना महामारीविरुद्ध लेख)
१५) डॉ. आनंद पन
ू ावाला (एम्स हॉस्पिटल)
१६) डॉ. निवत्ृ ती राठोड (जिल्हा शल्यचिकित्सक)

$$$$$
१७) कॉम्पॅक्ट एस. एल. ('माय लॅ ब'चे व्यवस्थापकीय संचालक)
१८) आवर पन
ू ावाला (सिरम इन्स्टिट्यट
ू ऑफ इंडिया, पण
ु े)
१९) डॉ. शेखर मांडे (महासंचालक भारतीय औद्योगिक संशोधन परिषद)
२०) डॉ. आनंद नाडकर्णी (पॅथॉलॉजी डॉक्टर)
२१) डॉ. लोकेश शर्मा (इंडियन कौन्सिल ऑफ मेडिकल रिसर्च संस्थेचे शास्त्रज्ञ)
२२) बलराम भार्गव (अध्यक्ष आयसीएमआर)
२३) डॉ. तात्याराव लहाने (संस्था संचालक )
२४) डॉ. धनंजय लाड (डायरे क्टर क्रोमा क्लिनिकल रिसर्च अॅण्ड मेडिकल टुरिझम प्रा. लि. )
२५) ओंकार गोस्वामी- अध्यक्ष, इकॉनॉमिक रिसर्च ग्रुप (जगणं आणि जगण्याची व्यवस्था
यातील संघर्ष)
२६) विवेक दे ब्राय (अध्यक्ष, सध्याच्या प्रश्नांची आर्थिक सल्लागार समिती)
२७) डॉ. कौशिक बसू
२८) जॉन स्टे बेक कादं बरी (ग्रेप्स ऑफ रॉय) अमेरिका प्रदीर्घ स्थलांतरावर आधारित कादं बरी.
२९) मानसोपचार तज्ज्ञ मनुष्यबळाची गरज.
३०) कोरोना रुग्ण दे खभाल नियंत्रण Covid Marshal - (कोव्हिड मार्शल)
कृत्रिम बुद्धिमत्ता Artifical Intelligence (आर्टिफिशियल इंटलिजन्सी)

437
३१) घनात्मक चाचणीदर टे स्ट पॉझिटिव्ह Test positive
३२) जलप्रवाह शंख
ृ ला सिंचन Water Grid (वॉटर ग्रीड)
३३) सामहि
ू क प्रतिकारशक्ती हर्ड इम्यनि
ु टी Herd Immunity
३४) सामहि
ू क भोजनगह
ृ े (कम्यनि
ु टी किचन Community Kitchen)
३५) चलन विधेयक मनी बिल्स (Money Bills)
३६) विषाणग्र
ू स्त मत्ृ यू प्रमाण दर-फॅटॅ लिटी रे ट (Fatality Rate)
३७) जागतिक साथ (पॅनॅडमि
े क Pandemic) क्रियाशील औषधी घटक उत्पादन अॅक्टिव्ह
फॅर्मक्युलेटेड इन ग्रेडियव्हस
३८) मोबाईल कारखानदारी
३९) योगप्रशिक्षक- कोरोना विषाणूशी सामना करण्यासाठी उत्तम आरोग्य असणे गरजेचे.
त्यासाठी योगप्रशिक्षकाची गरज. ऑनलाईन शिक्षण ०४.००१ इंडस्ट्री ४.०० प्रमाणेच
शिक्षण ४.० यात कृत्रिम बुद्धिमत्ता.
कोरोनावर उपयुक्त औषधे
३९) हायड्रॉक्किस क्लोरोक्विन (एच. सी. क्यू.) हिवतापासाठी गुणकारी.
४०) रे मिडेसिव्हर-न्यू क्लिओसारडनशीम कोरोना बाधितावर काहीवेळा लागू.
४१) डेवसोमेथस
ॅ ेन-ऑक्सफर्ड (एडिमबरो) युनिव्हर्सिटी (डेक्झोमेथझोन) रुग्ण गंभीर
अवस्थेप्रसंगी.

$$$$$
४२) फ्लॅ विवेरेविर (कॅबिक फ्ल्यू) रशिया हे अपवादात्मक परिस्थितीत वापरता येते.
४३) डेसरे म हे मायलान फार्मा अमेरिकन कंपनी दस
ु ऱ्या स्थानावर.
४४) व्हायरस कवच फॅब्रिक शिवाजी विद्यापीठ, कोल्हापूर. नॅनो स्कूल ऑफ सायन्स अॅण्ड
टे क्नॉलॉजी विभागाचे संशोधन.

कोरोनासाठी केंद्र व हॉस्पिटल्स -

४५) कोव्हॅक्सिन नागपरू हॉस्पिटल, नागपरू
४६) जीवनरे खा हॉस्पिटल, बेळगाव.
४७) राणा हॉस्पिटल प्रा. लि., गोरखपूर (उत्तर प्रदे श)
४८) प्रखळ हॉस्पिटल, कानपूर, उ. प्रदे श
४९) रे डक
े र हॉस्पिटल, गोवा
५०) पंडित भागवत दयाळ शर्मा पोस्ट ग्रॅज्युएट ऑफ मेडिकल सायन्सेस,
हरियाणा.
५१) हरम ् हॉस्पिटल, पूना
५२) माय लॅ ब (स्वदे शी स्वयंचलित निदान यंत्र)

438
लस चाचणी कंपनी व केंद्रे -
लस कंपनी
१) केडॉक्स (ऑक्सफर्ड), सायनोवॉक (चीन), कोवॅक्सिन (भारत बायोटे क), आवर पन
ू ावाला
(सिरम इन्स्टिट्यट
ू , पण
ु े)
२) डब्ल्यू एच. ओ.
३) झायकोविड कॅडिला हे ल्थ केअर (झायडस कंपनी प्रकल्प, है द्राबाद), एम्स (आखिल भारतीय
आयर्वि
ु ज्ञान संस्था, नवी दिल्ली), भारतीय वैद्यक संशोधन परिषद, एन. सी. आर. नवी दिल्ली, गिनोम
व्हॅली, है द्राबाद.
४) माय लॅ ब रिव्हर्स ट्रान्सफर्म पॉलियर चेन रिअॅक्शन आर.पी.टी.सी.आय. पद्धतीने
एकाचवेळी अनेक चाचण्या स्वयंचलित पद्धतीने या यंत्रातून घेता येतील.
५) ब्रिटन अमेरिकेतील मॉडर्न ऑक्सफर्ड कोरोना लसीची पहिली मानवी चाचणी यशस्वी.
६) अमेरिकेतील मॉडर्ननंतर ब्रिटन ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी कोरोना व्हॅक्सिन तयार करण्यात
यश मिळविले.
संघटना –
१) जागतिक आरोग्य संघटना
२) व्हाईट आर्मी लष्कराची. -

$$$$$
३) मास्क निर्मिती स्वयंसहाय्यता महिला गट- - कोल्हापूर, औरं गाबाद, यवतमाळ, ठाणे, इ.
जिल्ह्यातील.
७) जलद रोगनिदान - रॅ पिड अँटिजेन टे स्ट
८) अँटिजेन टे स्टिंग तपासणी किट्स
९) रॅ पिड अँटिजेन टे स्ट (पंधरा मिनिटात रोगनिदान)
१०) ज्येष्ठ नागरिकांसाठी - ज्येष्ठ नागरिकांसाठी केअर टे कर/ केअर गिव्हर, कोरोना विषाणच
ू ा
फटका ज्येष्ठ नागरिकांना कोरोनापर्वी
ू / कोरोनानंतर ज्येष्ठ नागरिकांची दे खभाल
करण्यासाठी दे खभाल करणाऱ्या नव्या मनष्ु यबळाची गरज.
११) इम्युनिटी पॉवर वाढविणारे उपाय यात अर्धा ग्लास आवळ्याचा रस, चार चमचे आल्याचा
रस, एक चमचा लिंबाचा रस, चवीनुसार मीठ घालून सारे मिश्रण चांगले एकत्र करा. सर्व्हे
करतेवळ
े ी यात अर्धा चमचा इनो फेस येत असतानाच द्यायला हवा.
१२) नियतकालिके, मासिक, साप्ताहिक, वत्ृ तपत्रे –
साधना, विवेकजागर, अंधश्रद्धा निर्मूलन, मुक्तशब्द, महाराष्ट्र टाइम्स, लोकमत, तरुण भारत,
लोकसत्ता, लोकप्रभा, टाइम्स ऑफ इंडिया, इकानॉमिक्स जनरल्स, प्रबोधन ज्योती प्रकाशन,
इचलकरं जी, मुराळी, शाश्वत आंदोलन, महाराष्ट्र साहित्य पत्रिका, दै . सम्राट वत्ृ तरत्न, औरं गाबाद,
इंडियन एक्सप्रेस.

439
साथीचे रोग -
दे वी, इबोला, इन्फ्लूएंझा, कांजिण्या, चिकनगनि
ु या, टायफॉईड, डांग्या खोकला, डेंग्यू, दे वी,
धनुर्वात, नारु, मलेरिया, कॉलरा, पोलिओ, कुष्ठरोग, क्षय, ॲस्पर सिंड्रोझम (दर्ध
ु र आजार) ग्रेय
नावाच्या मुलीचा मत्ृ यू, प्लेगची नावे ग्लोबल प्लेग, जेस्टिमाईचा प्लेग, द ब्लॅ क डेथ प्लेग, प्लेग १७
व्या शतकाच्या शेवटला - लंडनचा प्लेग, १८ व्या शतकातील रशियन मार्सिली प्लेग, १८८९-९० चा
फ्ल्यू, १९६६ चा पोलिओ, १९१७ चा स्पॅनिश फ्ल्यू, १९५७ आशियाई फ्ल्यू, वर्ल्ड फ्ल्यू स्वाईन फ्ल्यू,
हाँगकाँग फ्ल्यू, गालगड
ुं , सारी.

$$$$$

संपादक परिचय

प्राचार्य डॉ. प्रकाश कंु भार

'गौराई' स.नं. ४८९, प्लॉट नं. ११-२, ई वॉर्ड,
भ्रमणध्वनी: ९८२२१९४८०७
पायमल वसाहत, जागत
ृ ीनगर, कोल्हापूर ४१६००८ (महाराष्ट्र)
फोन नं. (०२३१) २६९४४५४
E-mail: prakashkumbhar 4807@gmail.com
पूर्ण नाव : प्राचार्य डॉ. प्रकाश पुंडलीक कंु भार
जन्मतारीख : २० फेब्रव
ु ारी १९५३
शैक्षणिक पात्रता : बी.ए. (फर्स्ट क्लास), पीएच.डी.
मूळगाव : कंु डल, ता. पलूस, जि. सांगली ४१६३०९
वडिलांचे नाव : पड
ुं लीक बंडू कंु भार
आईचे नाव : गौराबाई पुंडलीक कंु भार
कायमचा पत्ता : 'गौराई, स. नं. ४८९, प्लॉट नं. ११-२, ई वॉर्ड, पायमल वसाहत,
जागत
ृ ीनगर, कोल्हापूर ४१६ ००८ (महाराष्ट्र) दरू ध्वनी क्रमांक: (०२३१)

440
 २६९४४५४
भ्रमणध्वनी : ९८२२१९४८०७
नोकरी : ४३ वर्षे ७ महिने प्राथमिक महिने, माध्यमिक ९ वर्षे (महाविद्यालय
३४) प्राचार्य कला, वाणिज्य, विज्ञान महा कोवाड, ता. चंदगड
 डॉ. बाबासाहे ब आंबेडकर महाविद्यालय, पेठवडगाव १।। वर्षे
 भाषाविज्ञान मराठी विभाग, शिवाजी विद्यापीठ, कोल्हापरू २००४-
२००७
 डॉ. बाबासाहे ब आंबेडकर संशोधन व विकास केंद्र शिवाजी विद्यापीठ,
कोल्हापूर २००१-२००७
 युपीएससी सदस्य व परीक्षक (मुंबई) १९९१ ते २०१०
सेवानिवत्ृ त : मार्च २०१५
एम. फिल : पदवीप्राप्त २५ विद्यार्थी
पीएच. डी. : पदवी प्राप्त २८ विद्यार्थी
संशोधन : १. मायनर प्रकल्प (यु.जी.सी., नवी दिल्ली)
२. मेजर प्रकल्प (यु.जी.सी., नवी दिल्ली)
'मराठी साहित्य अवकाशातील संदर्भ’,
(प्राचार्य डॉ. प्रकाश कंु भार गौरव ग्रंथ) गौरव समिती, कोल्हापूर,

$$$$$
मार्च २०१५, एम.ए./बी.ए. भाग-३ शिवाजी विद्यापीठ, कोल्हापूर
महत्त्वाचे ग्रंथ : वादळाची कहानी, चरित्रा भारती मुद्रालय, कोल्हापूर, क्र.२१६

प्रकाशनाच्या मार्गावर
• लोकगीत परं परे तील डाका (डहाका) कंु भारांच्या
• कंु भार समाज इतिहास
• जी.डी. बापू लाड शताब्दी ग्रंथ
महत्त्वाचे ग्रंथ
• कर्णाचे बारसे (लोकनाट्य), हिरण्यकेशी प्रकाशन, कोल्हापूर, १९९०
• दलित कथासाहित्य, प्रियदर्शी प्रकाशन, कोल्हापूर, १९९१, (एम. ए. दलित साहित्य, कर्नाटक
विद्यापीठ, धारवाड)
• श्री संत शिरोमणी, गोरा कंु भार चरित्र, ज्योती प्रकाशन, कोल्हापूर, (२००२)
• दलित साहित्य : काही विचार व दिशा, कैलाश पब्लिकेशन, औरं गाबाद, (२००२)
• ज्येष्ठ साहित्यिक म.भा. भोसले : ग्रामीण साहित्याचे अग्रेसर मानकरी, म.भा. भोसले गौरव
समिती, कोल्हापूर, (२००६), एम.ए. दलित साहित्य (शिवाजी विद्यापीठ, धारवाड)
• दलित साहित्य चर्चा, निर्मिती विचारमंच, कोल्हापूर (२००६)

441
• विद्रोही कथाकारः बाबुराव बागल
ू , निर्मिती विचारमंच, कोल्हापूर, (२००६)
• परिसस्पर्श : डॉ. अडसळ
ू गौरव समिती, कोल्हापरू , (२००७)
• मराठी साहित्य अवकाशातील संदर्भ (मार्च २०१३)
• उपयोजित भाषा विज्ञान सर्जन उपयोजन (सप्टें बर २०१५)
सामाजिक कार्य
१. माजी अध्यक्ष, क्रांतिअग्रणी जी. डी. (बाप)ू लाड समजाप्रबोधन संस्था, कंु डल, जि. सांगली
२. माजी उपाध्यक्ष, महाराष्ट्र राज्य कंु भार समाज महासंघ, पण
ु े. माजी उपाध्यक्ष, शिवाजी
विद्यापीठ, मराठी शिक्षक संघ, माजी उपाध्यक्ष, महाराष्ट्र राज्य कंु भार महासंघ, पुणे
३. सचिव कोल्हापूर जिल्हा कंु भार समाज कृतिसमिती, कोल्हापूर
• माजी सदस्य, संपादक मंडळ, साहित्य समन्वय (धारवाड), विमलकीर्ती (जळगाव), कंु भश्री
(पुणे)
• वादळाची कहाणी : बॅ. शांताराम माने चरित्र, भारती मुद्रणालय, कोल्हापूर, २०१६

मान, सन्मान, परु स्कार

१. 'दलित कथा साहित्य' या ग्रंथास उत्कृष्ट समीक्षा ग्रंथ म्हणन
ू शिवाजी विद्यापीठाचा
परु स्कार - १९९२.
२. डॉ. बाबासाहे ब आंबेडकर फेलोशिप भारतीय दलित साहित्य अकादमी, नवी दिल्ली - १९८८.

$$$$$
३. 'संत शिरोमणी गोरा कंु भार चरित्र' या ग्रंथास उत्कृष्ट ग्रंथ म्हणून राज्यस्तरीय शाहू
ग्रंथालयाचा 'शाहू पुरस्कार' २००३.
४. 'साहित्य गौरव' पुरस्कार, अनुबंध सामाजिक प्रतिष्ठान, गोवा ३० डिसेंबर, २००३.
५. 'आदर्श शिक्षक पुरस्कार, महाराष्ट्र पत्रकार संघ, मुंबई मे २००५.
६. 'सामाजिक सेवा पुरस्कार' मानवाधिकार सेवा मंडळ, कोल्हापूर २००५.
७. 'कर्मवीर' पुरस्कार शांताई शिक्षण संस्था, कोल्हापूर २००६.
८. 'शैक्षणिक कार्य' पुरस्कार, समर्थ सेवा मंडळ, कोडोली, जि. कोल्हापूर - २००६.
९. 'ग्रंथ प्रकाशन ग्रामीण साहित्याचे अग्रेसर मानकरी' पुरस्कार, शिवाजी विद्यापीठ, कोल्हापूर
- फेब्रव
ु ारी २००७.
१०. ग्रंथ पुरस्कार मंथन विशेष' पुरस्कार, द.म.सा. पत्रिका, कोल्हापूर- २०१०.
११. 'साहित्य गौरव' परु स्कार, ज्ञानू गोविंद दळवी वाचनालय, दळवेवाडी, जि. कोल्हापरू मे २०१०.
१२. 'जीवन गौरव' परु स्कार, मराठी साहित्य कला व सांस्कृतिक मंच, कोल्हापरू २०११.
१३. 'आदर्श गरु
ु शिष्य' परु स्कार, आविष्कार फौंडेशन, कोल्हापरू , २०११.

शैक्षणिक पातळीवरील पदे

१. माजी सदस्य, ग्रंथपरीक्षण समिती, साहित्य अकादमी, नवी दिल्ली.

442
२. कार्यकारिणी सदस्य, गांधी एज्युकेशन सोसायटी, कंु डल, जि. सांगली.
३. मानद संचालक, यु.पी.एस.सी., एम.पी.एसी स्पर्धा परीक्षा केंद्र, अमरावती.
४. निमंत्रित सदस्य, सर्वोदय शिक्षण संस्था, कोवाड, कोल्हापरू .
५. माजी सहसचिव, मराठी अभ्यास व संशोधन केंद्र, सांगोला, जि. सोलापरू
६. माजी सदस्य, मराठी अभ्यास मंडळ, कर्नाटक विद्यापीठ, धारवाड २००५ - २००९

$$$$$

443
444