खगोल कुतहू ल

(लोकसत्तातील २००९ सालच्या ‘कु तूहल’ सदरातील लेख)

(hubblesite.org)
 खगोल कु तूहल
(लोकसत्तातील २००९ सालच्या ‘कु तूहल’ सदरातील लेखाांचे सां कलन)

सां पादन - डॉ. राजीव चचटणीस

- डॉ. रघुनांदन वाघ याांच्या कु टुांबीयाांनी ददलेल्या देणगीद्वारे प्रकाचित -

खगोल कु तूहल
Khagol Kutoohal

सां पादन - डॉ. राजीव चचटणीस

इ-आवृत्ती (पदहली) : एदप्रल २४, २०२२

ISBN : 978-93-81547-20-5
इ-पुस्तक क्रमाांक : १२

© मराठी दवज्ञान पररषद

दवज्ञान भवन, दव.ना. पुरव मागग, चुनाभट्टी, मुां बई - ४०० ०२२.
इ-मेल : office@mavipa.org
सां के तस्थळ : www.mavipa.org
दूरध्वनी : ०२२-२४०५ ४७१४ / ०२२-२४०५ ७२६८
 मनोगत
इ.स. २००९ हे वषग ‘आां तरराष्ट्रीय खगोलिास्त्र वषग’ म्हणून साजरे के ले गेले. या खगोलिास्त्र वषागच्या दनदमत्ताने जागदतक स्तरावर
दवदवध प्रकारचे कायगक्रम आयोचजत के ले गेले. दवज्ञान प्रसारासाठी सतत झटत असलेल्या मराठी दवज्ञान पररषदेनेही लोकसत्ता या
दैदनकाच्या सहकायागने या कायागतील आपला वाटा उचलला. लोकसत्तातील ‘कु तूहल’ या दैदनक सदराद्वारे पररषदेने सवगसामान्ाांना
खगोलिास्त्राची प्राथदमक ओळख करून ददली. या सदराची सुरुवात प्रा. जयां त नारळीकर याांच्या प्रास्तादवक लेखाांनी झाली होती. एकू ण
वीस खगोलिास्त्रज्ञ आचण हौिी खगोलअभ्यासकाांनी, कु तूहल सदराद्वारे मूलभूत खगोलिास्त्रापासून अांतराळिास्त्रातल्या अनेक सां कल्पना
सोप्या िब्ाांत स्पष्ट् करून साांदगतल्या. प्रश्नोत्तराांच्या स्वरूपातील या सदराला सवग स्तराांतील वाचकाांचा उत्तम प्रदतसाद लाभला.
या सदरावर आलेल्या प्रदतदक्रयाांत काही महत्त्वाच्या सूचनाही होत्या. या सवग सूचनाांत एक समान सूचना होती ती, हे सवग चलखाण
पुस्तकाच्या स्वरूपात प्रचसद्ध करण्याची! ही सूचना अमलात आणण्याचे लगेचच ठरले. मात्र ती प्रत्यक्षात आणण्यास अनेक कारणाांमुळे
बराच उिीर झाला. खगोलिास्त्र वषग उलटू न जरी एक दिकाहून अचधक काळ लोटला असला तरी, या लेखाांची उपयुक्तता मात्र
दततकीच आहे. त्यामुळे पररषद आता हे चलखाण इ-पुस्तकाच्या स्वरूपात प्रकाचित करीत आहे. मूळ सदरात चलखाण करणाऱ्या आचण
पयागयाने या इ-पुस्तकाांत चलखाण करणाऱ्या सवग लेखकाांचे पररषदेतर्फे मनः पूवगक आभार. त्याचबरोबर हे इ-पुस्तक जास्तीत जास्त दनदोष
होण्याच्या दृष्ट्ीने, डॉ. दववेक पाटकर आचण श्री. ददलीप हेलेकर याांनी के लेल्या मोलाच्या सूचनाांबद्दल त्याांचेही आभार. डॉ. रघुनांदन वाघ याांच्या
कु टुां बीयाांनी ददलेल्या दे णगीद्वारे हे इ-पुस्तक आता प्रकाचित के ले जात आहे. त्याबद्दल पररषद डॉ. रघुनांदन वाघ याांच्या कु टुां बीयाांची ऋणी
आहे.
या सदराला आां तरराष्ट्रीय खगोलिास्त्र वषागचे महत्त्व असल्याने, अल्पसे सां पादकीय बदल वगळता मूळ लेखाांचे स्वरूप तसेच ठे वले
आहे. मयागददत जागेमळ ु े मूळ सदरात लेखाांबरोबर आकृ त्या व चचत्राांचा समावेि के ला गेला नव्हता. त्यावेळी, लेखकाांनी ही बाब लक्षात
घेऊनच लेख चलदहले होते. प्रश्नोत्तराांच्या स्वरूपात असलेले हे चचत्रदवरदहत लेखही वाचकाांना आवडले होते. सदराचेही मूळ स्वरूप
राखण्यासाठी, प्रास्तादवक लेख वगळता इ-पुस्तकातील इतर लेखाांतही चचत्राांचा समावेि कलेला नाही. मूळ लेख चलहून बराच काळ
झाल्यामुळे, या सदरातल्या काही लेखाांतील मादहती मात्र अद्ययावत करण्याची आवश्यकता होती. चजथे अिी आवश्यकता होती, दतथे
तळदटपाांच्या स्वरूपाांत नव्या मादहतीचा समावेि के ला आहे. सोयीसाठी सवग प्रश्नोत्तराांची उपदवषयानुसार दवदवध भागाांत ढोबळ स्वरूपात
दवभागणी के ली आहे. लेखाांत वापरलेल्या दवदवध वैज्ञादनक मराठी िब्ाांचे इां ग्रजी प्रदतिब् इ-पुस्तकाच्या िेवटी िब्सूचीच्या स्वरूपात
ददले आहेत.
हे इ-पुस्तक म्हणजे खगोलिास्त्राचे पाठ्यपुस्तक नव्हे, तसेच खगोलिास्त्राची समग्र मादहती देणारा ग्रांथही नव्हे. असे असले तरी,
खगोलिास्त्राबद्दल उत्सुकता असणाऱ्या दवज्ञानप्रेमीांना या इ-पुस्तकाद्वारे प्राथदमक स्तरावरची खगोलिास्त्रदवषयक मादहती उपलब्ध होते
आहे. लोकसत्तातील कु तूहल सदराचे जसे स्वागत के ले गेले, तसेच या इ-पुस्तकाचेही स्वागत के ले जाईल, याची मराठी दवज्ञान पररषदेला
खात्री वाटते.

एदप्रल २४, २०२२ - राजीव चचटणीस

कु तूहल सदरात चलखाण करणारे लेखक (अकारदवल्हे)

डॉ. अदनके त सुळे, डॉ. अभय दे िपाांडे, श्री. अरदवां द पराांजप्ये, डॉ. दगरीि दपां पळे , श्रीम. गौरी दाभोळकर, प्रा. जयां त
नारळीकर, श्री. पराग महाजनी, श्री. प्रदीप नायक, श्री. महेि नाईक, प्रा. महेि िेट्टी, श्री. दमचलां द काळे , श्रीम. मृणाचलनी
नायक, प्रा. मोहन आपटे , श्री. योगेि सोमण, डॉ. राजीव चचटणीस, डॉ. वषाग चचटणीस, श्री. श्रीदनवास औांधकर,
डॉ. सुजाता देिपाांडे, श्री. सुहास नाईक-साटम आचण श्री. हेमांत मोने.

(१)
 अनुक्रमचणका
मनोगत... (१)

१. प्रास्तादवक
१. आां तरराष्ट्रीय खगोलिास्त्र वषग - २००९ २

२. पृथ्वी दर्फरते का सूय?ग ३

३. गॅ चलचलओची दनरीक्षणे ४

२. ग्रहमाला
१. ग्रहमालेचे टॉलेमीचे पृथ्वीकें दित प्रारूप आचण कोपदनगकसचे सूयगकेंदित प्रारूप याांचे स्वरूप कसे होते? ६
२. आज स्वीकारले गेलेले ग्रहमालेचे स्वरूप के व्हा व कोणी सुचवले? या स्वरूपाला गचणती आधार आहे का? ६
३. ‘आतले ग्रह’ आचण ‘बाहेरचे ग्रह’ म्हणजे काय? त्याांच्या जडणघडणीत कोणता र्फरक आहे? ७

४. ग्रहाांना रांग किामुळे प्राप्त झाले आहेत? ग्रहाांच्या रांगाांचा आचण त्याांच्या पृष्ठभागाच्या तापमानाचा काही सां बां ध आहे का? ७

५. दवदवध ग्रहाांच्या पृष्ठभागाांचे तापमान दकती आहे? ददवसा व रात्री त्यात दकती र्फरक पडतो? ८

६. िुक्र हा सूयागपासून बुधापेक्षा दूर असूनही त्याचे तापमान बुधापेक्षा जास्त का? ८

७. िुक्राभोवतीच्या वातावरणाचे प्रत्यक्ष स्वरूप कसे आहे? ते असे वैचिष्ट्यपूणग असण्याचे कारण काय? ९

८. िुक्राचा पृष्ठभाग ढगाांनी वेढलेला असताना, त्याच्या पृष्ठभागाचा व त्यावरील वातावरणाचा वेध कसा घेतला गेला? ९

९. िुक्र स्वत:भोवती इतर ग्रहाांच्या तुलनेत उलटा का दर्फरतो? १०

१०. मां गळ व पृथ्वी या दोन ग्रहाांत साम्य असल्याचे म्हटले जाते. हे साम्य काय आहे? १०

११. गुरूवरचा लाल डाग काय दिगवतो? असे वैचिष्ट्यपूणग डाग आणखी कोणत्या ग्रहावर आढळतात? ११

१२. गुरूचा काही वेळा ‘अपयिी तारा’ असा उल्लेख का के ला जातो? ११

१३. िनीभोवतालची कडी किापासून तयार झाली आहेत? इतर कोणत्या ग्रहाांभोवती अिी कडी आहेत का? १२

१४. युरेनस या ग्रहाचा िोध कसा लागला? १२

१५. नेपच्यून ग्रहाच्या िोधामागचा इदतहास काय आहे? १३

१६. कोणकोणत्या ग्रहाांना चुां बकत्व आहे? हे चुां बकत्व दनमागण होण्याची कारणे कोणती? १३

१७. उपग्रहाांची जडणघडण ही मूळ ग्रहापेक्षा वेगळी असते का? आपल्या ग्रहमालेतले वैचिष्ट्यपूणग उपग्रह कोणते आहेत? १४

१८. प्लूटोचा िोध कोणी व कसा लावला? प्लॅ नेट एक्स हा काय प्रकार होता? १४

१९. प्लूटोचा ग्रहाचा दजाग का काढू न घेण्यात आला? १५

२०. खुजे ग्रह म्हणजे काय? आतापयंत कोणते खुजे ग्रह िोधले गेले आहेत? १५

२१. पृथ्वी वगळता आपल्या सूयम

ग ालेत इतरत्र कु ठे ज्वालामुखी आढळतात का? १६

२२. सवग ग्रह सूयागच्या एका बाजूला एका रेषत

े आले, तर त्याचा काय पररणाम होऊ िकतो? १६
२३. िोधूनही न सापडलेले ग्रह कोणते? १७

(२)
२४. सूयम
ग ाला किा दनमागण होतात? १७

३. पृथ्वी
१. पृथ्वीचे अांतरांग कसे आहे? १९
२. पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर वा पृथ्वीच्या अांतरां गात सवगत्र आपले वजन सारखेच भरेल काय? १९

३. समुिाला येणाऱ्या भरती-ओहोटीमागचे कारण काय? २०

४. आकािाचा रांग दनळा का? २०

५. ध्रुवीय प्रकाि म्हणजे काय व तो कसा दनमागण होतो? २१

६. पृथ्वीवर ठरावीक काळाने अवतरणाऱ्या दहमयुगामागचे कारण काय? २१

७. ‘ओझोनचे चिि’ हा काय प्रकार आहे? २२

८. पृथ्वीच्या चुां बकत्वात काळानुरूप काही र्फरक पडतो का? २२

९. ‘वॅ न अॅलनचे पट्टे’ हे कसले पट्टे आहेत? २३

१०. पृथ्वीची पराांचन गती म्हणजे काय? २३

११. पृथ्वी स्वत:भोवती दर्फरायची अचानक थाांबली, तर त्याचे काय पररणाम होतील? २४

१२. लाग्राांज दबां दू हे कसले दबां दू आहेत? २४

४. चां ि
१. चां ि कसा दनमागण झाला? २६

२. चां िावर वातावरण का नाही? वातावरणाच्या अभावी तेथे कोणते पररणाम ददसून येतात? २६

३. चां िावर ददसणाऱ्या दववराांचे आकार के वढे आहेत? ही दववरे के व्हा व किी दनमागण झाली? २७

४. चां िावर पाणी असण्याची िक्यता व्यक्त के ली गेली आहे, ती किाच्या आधारे? २७

५. पृथ्वीवर जसे भूकांप होतात तसे चां िावर ‘चाांिकां प’ होतात का? चां िावर ज्वालामुखी आढळले आहेत का? २८

६. पृथ्वीवरून चां िाची एकच बाजू का ददसते? इतर ग्रहाांच्या बाबतीतही असाच पररणाम सां भवतो का? २८

७. चां िाची दुसरी बाजू पृथ्वीवरून ददसू िकते का? २९

८. चां ि पृथ्वीपासून दूर जाण्याचे कारण काय? २९

९. चां िाला खळे पडते, म्हणजे काय होते? हे खळे पडण्याचे कारण काय? ३०

१०. चां िावर सवगप्रथम पदावतरण के लेल्या चाांिवीराांना चां ि कसा भासला? ३०

५. लघुग्रह / धूमके तू
१. लघुग्रहाांचा पट्टा म्हणजे काय? लघुग्रहाांची दनदमगती किी झाली असावी? ३२

२. लघुग्रहाांचा िोध के व्हा व कसा लागला? ३२

३. लघुग्रहाांचे आकार के वढे असतात? लघुग्रहाांच्या कक्षाांचे स्वरूप कसे असते? लघुग्रहाांची जडणघडण किी असते? ३३

४. लघुग्रह हे लघुग्रहाांच्या मां गळ व गुरू दरम्यानच्या पट्ट्यातच आढळतात की इतरत्रही? ३३

(३)
५. पृथ्वीच्या जवळ येणाऱ्या लघुग्रहाांचे प्रकार कोणते आहेत? ३४
६. अांतराळयानाांमार्फगत लघुग्रहाांचा वेध घेतला गेला आहे का? ३४

७. उल्का पडते म्हणजे काय होते? उल्कावषागव हे ठरावीक काळातच का होतात? ३५

८. अिनी म्हणजे काय? त्याांचा उगम कु ठे असतो? ३५

९. आतापयंत दकती अिनी िोधले गेले आहेत? मोठे लघुग्रह पृथ्वीवर आदळण्याची िक्यता दकती असते? ३६

१०. बुध दकां वा चां िावर जिी दववरे सापडतात, तिी दववरे पृथ्वीवरही सापडतात का? पृथ्वीवर अिी प्रचसद्ध दववरे कोठे आहेत? ३६

११. बुलढाणा चजल्ह्यातील लोणार सरोवर हे एखाद्या लघुग्रहाच्या आघातातून दनमागण झाले असल्याचा पुरावा काय आहे? ३७

१२. पृथ्वीवर लघुग्रह आदळण्याचे काय पररणाम होतात? ३७

१३. मोठा दवध्वां स घडवून आणणारे लघुग्रह पृथ्वीवर के व्हा आदळले आहेत? ३८

१४. कोणता लघुग्रह हा धोकादायक समजला जातो? अिा लघुग्रहाांचा वेध घेण्यासाठी काही दविेष यां त्रणा उभारली आहे का? ३८

१५. अलीकडच्या काळात कोणता लक्षवेधी लघुग्रह पृथ्वीच्या जवळू न गेला आहे दकां वा जाणार आहे? ३९

१६. लघुग्रहाांपासून सां भवणारा धोका टाळता येईल का? ३९

१७. धूमके तूां च्या के व्हापासूनच्या ऐदतहाचसक नोांदी उपलब्ध आहेत? ४०

१८. हॅलीच्या धूमके तूचे ऐदतहाचसक महत्त्व काय आहे? ४०

१९. धूमके तूां ची रचना किी असते? ४१

२०. धूमके तूां च्या कक्षाांचे स्वरूप कसे असते? सवगच धूमके तू हॅलीच्या धूमके तूप्रमाणे सूयागला पुनः पुनः भेटायला येतात का? ४१

२१. धूमके तूां ची दनदमगती किी व कु ठे होते? ४२

२२. धूमके तूां च्या कक्षाांवर ग्रहाांचा पररणाम होतो का? ४२

२३. धूमके तूच्या पुच्छातून पृथ्वी गेल्याच्या घटना घडल्या आहेत का? ४३

२४. अलीकडच्या काळात ददसलेले वैचिष्ट्यपूणग धूमके तू कोणते आहेत? ४३

२५. नवीन धूमके तूचा िोध लागल्यास कु ठे कळवावे? धूमके तूां ना नावे किी ददली जातात? ४४

२६. धूमके तूां चा वेध अांतराळयानाांद्वारे घेतला गेला आहे का? ४४

६. सूयग
१. सूयागचे आपल्या आकािगां गेतील स्थान कु ठे आहे? सूयग स्थस्थर आहे की त्याला काही गती आहे? ४६

२. सूयागचे बाह्यावरण किापासून तयार झाले आहे? सौरवारे म्हणजे काय? ४६

३. सूयागचा अांतभागग कसा आहे? दतथल्या घनता, दाब, तापमान या घटकाांत खोलीनुसार कसा र्फरक पडतो? ४७

४. सौरचक्र हे किािी सां बां चधत आहे? ते दकती वषांचे असते? सौरचक्राचा िोध कोणी लावला? ४७

५. सौरडाग म्हणजे काय? ते कसे दनमागण होतात? ४८

६. सूयग ददसतो तसा प्रत्यक्षात खरोखरच िाांत आहे का? ४८

७. सूयागवर घडणाऱ्या घटनाांचे पृथ्वीवर तत्काचलक पररणाम काय होतात? ४९

(४)
८. आपल्या सूयागचे आयुष्य दकती आहे? मृत्यूनांतर त्याची स्थस्थती काय असेल? ४९
९. सूयागसांबां धी सां िोधन करण्यासाठी आतापयंत अांतराळात याने पाठवण्यात आली आहेत का? ५०

७. तारे
१. आपल्याभोवती ददसणारे तारे हे वेगवेगळ्या रांगाांचे असतात. ताऱ्याांचे हे वेगवेगळे रांग काय दिगवतात? ५२

२. तारे हे नेहमी एकाच तेजस्थस्वतेने प्रकाितात की त्याांची तेजस्थस्वता बदलू िकते? ५२

३. तारा जन्माला कसा येतो? ५३
४. ताऱ्याांचे आयुष्य दकती असते? ते किावर अवलां बून असते? ५३

५. हटटग झस्प्ुां ग-रसेल आलेख काय आहेत? ५४

६. ताऱ्याांतील ऊजागदनदमगतीमागील दक्रया किी स्पष्ट् झाली? ५४

७. ताऱ्याचा मृत्यू झाल्यानां तर ताऱ्याचे काय होते? ५५

८. स्पां दक तारा म्हणजे काय? ५५

९. नवतारा म्हणजे काय? नवतारे ददसण्याची कारणे काय? ५६

१०. अदतनवतारा म्हणजे काय? ५६

११. कोणते वैचिष्ट्यपूणग अदतनवतारे आतापयंत नोांदवले गेले आहेत? ५७

१२. काबगन आचण बेररयम तारे म्हणजे काय? ५७

१३. ताऱ्याांना चुां बकत्व असते का? ५८

१४. ताऱ्याांची स्वगती म्हणजे काय? ५८

१५. जोडतारे म्हणजे काय? आकािात एकमेकाांच्या दनकट ददसणारे सवगच तारे हे जोडतारे असतात का? ५९

१६. खुला तारकागुच्छ म्हणजे काय? ५९

१७. खुल्या तारकागुच्छाप्रमाणेच बां ददस्त तारकागुच्छ अस्थस्तत्वात आहेत का? त्याांचे वैचिष्ट्य काय आहे? ६०

१८. बाह्यग्रह म्हणजे काय? आतापयंत कोणते वैचिष्ट्यपूणग बाह्यग्रह सापडले आहेत? ६०

१९. बाह्यग्रह िोधण्याच्या पद्धती कोणत्या? ६१

८. कृ ष्णदववरे
१. कृ ष्णदववर म्हणजे काय? ६३

२. कृ ष्णदववराांचे प्रकार कोणते? ६३

३. कृ ष्णदववराांना स्वत:चे गुणधमग असतात का? ६४

४. कृ ष्णदववर ददसू िकत नाही, मग त्याचा वेध कसा घेतला जातो? ६४

५. कृ ष्णदववराच्या आत पडत असलेल्या वस्तूचे काय होते? ६५

६. चिर्फन हॉदकां गने ‘कृ ष्णदववरे ही काळी नसतात’ असे म्हटले आहे. याचा अथग काय? ६५
७. कालाांतराने सां पूणग दवश्व हे, सवग काही दगळां कृत करू िकणाऱ्या कृ ष्णदववराांच्या भक्ष्यस्थानी पडेल का? ६६

(५)
८. कृ ष्णदववराांचे स्वत:चे भदवतव्य काय? त्याांचे आयुष्य अनां त आहे का? ६६
९. श्वेतदववर आचण जां तूदववर म्हणजे काय? ६७

९. आकािगां गा / दीदघगका
१. गॅ चलचलओने दुदबगणीतून आकािगां गेच्या पट्ट्याचे दनरीक्षण के ल्याची नोांद आहे. ही आकािगां गा म्हणजे प्रत्यक्षात काय आहे? ६९

२. आपल्या आकािगां गेचे स्वरूप कसे आहे? ६९

३. आपल्या आकािगां गेतील ताऱ्याांची सां ख्या दकती असावी? ७०

४. मॅ जेलॅनचे मेघ प्रत्यक्षात काय आहेत? ७०

५. दीदघगकाांची दनदमगती के व्हा व किी झाली? ७१

६. दीदघगकाांचे आकार कसे असतात? ७१

७. क्वेसार म्हणजे काय? ७२

१०. दवश्व
१. ओल्बेरचा दवरोधाभास म्हणजे काय? ७४

२. दवश्वदनदमगतीबद्दलचा आजचा स्वीकृ त चसद्धाांत कोणी व के व्हा माांडला? त्यामागचा इदतहास काय आहे? ७४

३. आपल्या दवश्वाची दनदमगती के व्हा व किी झाली? ७५

४. दवश्वदनदमगतीनां तरचे दवश्वाच्या उत्क्ाांतीमधील आजपयंतचे महत्त्वाचे टप्पे कोणते? ७५

५. आपले दवश्व प्रसरण पावत असल्याचा िोध कसा लागला? ७६

६. दवश्वाची दनदमगती महास्फोटातून झाली हे चसद्ध करणारे कोणते पुरावे दमळाले आहेत? ७६

७. दवश्वाचा अांत कसा होणार आहे? ७७

८. दवश्वाच्या दनदमगतीबद्दल इतर कोणते चसद्धाांत सुचवले गेले आहेत? ७७

९. दवश्वाचा आकार के वढा व कसा आहे? ७८

१०. दवश्वात दवदवध मूलिव्याांचे प्रमाण दकती आहे? ७८

११. प्रदतपदाथग म्हणजे काय? ७९

१२. कृ ष्णपदाथग आचण कृ ष्णऊजाग म्हणजे काय? ७९

१३. ग्रँड युदनर्फाईड चथअरी व चिरांग चथअरी हे चसद्धाांत काय आहेत? ८०
१४. अलीकडे चचेत असलेला लाजग हॅडरॉन कोलायडर हा प्रयोग काय आहे? ८०

११. गुरुत्वाकषगण / सापेक्षतावाद

१. न्ूटनच्या गुरुत्वाकषगणाच्या चसद्धाांताचे खगोलिास्त्राच्या दृष्ट्ीने काय महत्त्व आहे? ८२

२. आइन्स्िाइनच्या दवचिष्ट् सापेक्षतावादाचे दनष्कषग काय आहेत? ८२

३. दवचिष्ट् सापेक्षतावादातील आचण प्रचचलत सापेक्षतावादातील तकग िास्त्रातले मूलभूत र्फरक कोणते? ८३

४. दवचिष्ट् सापेक्षतावादातील दनष्कषग हे दनव्वळ दृष्ट्ीभ्रम आहेत का ? ८३

(६)
५. आइनिाइनचा व्यापक सापेक्षतावाद हा काय आहे? त्याचे दनष्कषग काय आहेत? ८४
६. व्यापक सापेक्षतावादाचे कोणते पुरावे सापडले आहेत? ८४

७. गुरुत्वीय लहरी म्हणजे काय? ८५

८. गुरुत्वीय चभां ग म्हणजे काय? ८५

९. ग्रॅस्थव्हटॉन हे कसले कण आहेत? ८६

१२. दृश्य खगोलिास्त्र

१. वणगपटिास्त्राचा उपयोग खगोलिास्त्रात कसा के ला जातो? ८८

२. ताम्रसृती आचण नीलसृती म्हणजे काय? ८८

३. दुदबगणीचा आरसा बनवण्यासाठी काचेचिवाय इतर कोणते पदाथग वापरले गेले आहेत? ८९

४. दृश्यप्रकाि दटपणाऱ्या मोठ्या दुदबगणी कोणत्या? ८९

५. दुदबगणी दूरच्या प्रदेिात व उां चावर का उभारतात? ९०

६. हबल अांतराळ दुदबगणीची वैचिष्ट्ये कोणती? ९०

७. सौरदुबीण किी असते? ९१

१३. अदृश्य खगोलिास्त्र

१. अदृश्य खगोलिास्त्र म्हणजे काय? ९३

२. रेदडओ खगोलिास्त्र कोणत्या दृष्ट्ीने महत्त्वाचे आहे? ९३

३. नारायणगावच्या रेदडओ दुदबगणीचे वैचिष्ट्य काय आहे? ९४

४. अवरक्त दकरणाांचा वेध का व कसा घेतला जातो? ९४

५. अदतनील दकरणाांच्या वेधातून कोणत्या गोष्ट्ीांची मादहती दमळते? ९५

६. अांतराळातून येणाऱ्या क्ष-दकरणाांचे दनरीक्षण कसे के ले जाते? ९५

७. क्ष-दकरण स्रोताांचा वेध कोणत्या मोदहमाांद्वारे घेण्यात आला आहे? ९६

८. गॅ मा दकरण कोणती महत्त्वाची खगोलिास्त्रीय मादहती पुरवतात? ९६

९. गॅ मा दकरणाांचा वेध घेणाऱ्या दुदबगणी कोणत्या? ९७
१०. वैचश्वक दकरणाांचा वेध कसा घेतला जातो? ९७

११. न्ूदटर नो खगोलिास्त्र हे काय आहे? ९८

१४. खगोलीय मोजमापे

१. पृथ्वीचा परीघ प्रथम कोणी व कसा मोजला? १००

२. चां ि, सूयग व ग्रहाांची अांतरे किी मोजतात? १००

३. ताऱ्याांची अांतरे किी मोजतात? १०१

४. आपल्या आकािगां गेतील दूरच्या वस्तूां ची अांतरे मोजण्याच्या पद्धती कोणत्या? १०१

(७)
५. दीदघगकाांची अांतरे किी मोजतात? १०२
६. आपल्याला सवांत जवळ असणारा तारा कोणता? आपल्याला सवांत जवळची दीदघगका कोणती? १०२

७. सवागत दूरवरच्या आकािस्थ वस्तू कोणत्या? १०३

८. ताऱ्याांचे व्यास कसे मोजले जातात? १०३
९. ग्रह, तारे व दीदघगकाांचे वस्तुमान कसे मोजले जाते? १०४

१०. अिनी व लघुग्रहाांची वये किी कळू िकतात? १०४

११. पृथ्वी आचण दवश्वाचे वय कसे मोजले गेले? १०५

१५. अांतराळिास्त्र
१. अांतराळयुगाचे आद्य प्रणेते कोण? १०७

२. अांतराळयुगाची प्रत्यक्ष सुरुवात के व्हा झाली? त्यातले सुरुवातीच्या काळातले महत्त्वाचे टप्पे कोणते? १०७

३. अांतराळयान अांतराळात सोडण्यासाठी कोणते इां धन वापरले जाते? १०८

४. अांतराळयानाच्या उड्डाणाच्या अगोदर के ली जाणारी ‘उलटी मोजणी’ म्हणजे काय? १०८

५. अांतराळयान अांतराळात एका टप्प्प्यात न झेपावता ते दोन दकां वा तीन टप्प्प्याांत का झेपावते? हे टप्पे दकती उां चीचे असतात? १०९

६. अांतराळवीराांची दनवड किी के ली जाते? त्याांच्या प्रचिक्षणात कोणत्या गोष्ट्ीांचा समावेि असतो? १०९

७. वजनरदहत अवस्था म्हणजे काय? पृथ्वीवरील प्रचिक्षण कें िामध्ये ती किी दनमागण के ली जाते? ११०

८. वजनरदहत अवस्थेचे पररणाम काय आहेत? ११०

९. अांतराळवीराांची ददनचयाग किी असते? त्याांचा आहार काय असतो? १११

१०. अांतराळवीराांचे पोिाख कसे असतात? कालानुरूप यात काही बदल झाला आहे का? १११

११. अांतराळात दकरणोत्सगग दकतपत तीव्र असतो? ११२

१२. आतापयंत ग्रहदवज्ञानात कोणत्या अांतराळमोदहमा मैलाचा दगड ठरल्या आहेत? ११२
१३. भदवष्यातील अांतराळयानात आजच्यापेक्षा वेगळे तां त्रज्ञान वापरले जाण्याची िक्यता आहे का? ११३

१४. कृ दत्रम उपग्रह कोणत्या कामदगऱ्या पार पाडतात? ११३

१५. कृ दत्रम उपग्रहाांचे त्याांच्या कक्षेनस
ु ार वगीकरण कसे के ले जाते? ११४
१६. अांतराळातील कृ दत्रम उपग्रहाांवर दनयां त्रण कसे ठे वले जाते? ११४

१७. अांतराळयानाांतील उपकरणाांना ऊजाग कु ठू न दमळते? ११५

१८. कृ दत्रम उपग्रहाांचे आयुष्य मयागददत असण्याची कारणे काय आहेत? ११५

१९. अांतराळयुगात आतापयंत कोणत्या मोठ्या दुघगटना घडल्या आहेत? ११६

२०. अांतराळिास्त्रात जागदतक स्तरावर ठसा उमटवणाऱ्या अांतराळसां स्था कोणत्या? ११६

२१. अांतराळातला कचरा म्हणजे काय? ११७

२२. अांतराळाच्या वापरासाठी आां तरराष्ट्रीय कायदा के ला गेला आहे का? ११७

(८)
२३. भारतीय अांतराळ सां िोधन सां घटनेच्या कायगक्षेत्राचा थोडक्यात आढावा कसा घेता येईल? ११८
२४. भारताच्या अांतराळ तां त्रज्ञानाच्या क्षेत्रातील यिस्वी वाटचालीतील महत्त्वाचे टप्पे कोणते? ११८

२५. चां ियान-१ मोदहमेची वैचिष्ट्ये काय होती? ११९

२६. सां िोधकाांचे चाांिसां िोधनाकडे पुन्हा लक्ष जाण्याचे कारण काय? ११९

२७. दवज्ञानकथाांमधील कोणत्या सां कल्पना अांतराळिास्त्रात प्रत्यक्षात आल्या आहेत? १२०

१६. जीवसृष्ट्ी
१. एखाद्या ग्रहावर जीवोत्पत्ती होण्यास रासायदनक व भौदतक पररस्थस्थती किी असावी लागते? १२२

२. पृथ्वी ही ‘वसदतयोग्य पट्ट्यात’ वसली असल्याचे म्हटले जाते. हा वसदतयोग्य पट्टा म्हणजे काय? १२२

३. पृथ्वीवर जीवोत्पत्ती के व्हा व किी झाली? १२३

४. पृथ्वीवरील जीवसृष्ट्ीच्या दनदमगती व उत्क्ाांतीतील दवदवध टप्पे कोणते? १२३

५. जीवसृष्ट्ी वा जीवसृष्ट्ीला आवश्यक असणारे घटक प्रयोगिाळे त दनमागण के ले गेले आहेत का? १२४

६. जीवसृष्ट्ीच्या उत्पत्तीसाठी प्राणवायू हा गरजेचा आहे का? १२४

७. कोणत्या आत्यां दतक पररस्थस्थतीपयंत जीवसृष्ट्ी अस्थस्तत्वात असू िकते? १२५

८. काबगनव्यदतररक्त इतर मूलिव्याांवर आधाररत जीवसृष्ट्ी असू िकते का? १२५

९. पृथ्वीवरील जीवसृष्ट्ीच्या उत्पत्तीत धूमके तूां नी हातभार लावला असण्याची कोणती िक्यता व्यक्त के ली गेली आहे? १२६

१०. मां गळावर सूक्ष्म स्वरूपातील जीवसृष्ट्ी असण्याची िक्यता कोणत्या पुराव्यावर आधारलेली आहे? १२६

११. आपल्या सूयम

ग ालेत मां गळाव्यदतररक्त इतरत्र कोठे जीवसृष्ट्ीचा िोध घेतला जात आहे? १२७

१२. दवश्वात इतरत्र जीवसृष्ट्ी सापडण्याची िक्यता आहे का? १२७

१३. पृथ्वीबाहेरील जीवसृष्ट्ीची उत्क्ाांती पृथ्वीवरील जीवसृष्ट्ीच्या उत्क्ाांतीसारखीच असेल का? १२८

१४. इतर ताऱ्याांभोवतालच्या ग्रहमालेतील जीवसृष्ट्ीचा िोध कसा घेतला जातो? १२८

१५. ‘सेटी’ ही प्रत्यक्षात कसली मोहीम आहे? १२९

१७. ग्रहगती / युत्या / ग्रहणे

१. ग्रहाांची अांतग्रगह व बदहग्रगह अिी दवभागणी के ली जाते. ती काय आहे? १३१

२. ग्रहाांची युती आचण प्रदतयुती म्हणजे काय? १३१

३. परमइनाांतर म्हणजे काय? दनरीक्षणाच्या दृष्ट्ीने परमइनाांतराचे महत्त्व काय? १३२

४. ग्रहाांचे पूवोदय, पूवागस्त, पचिमोदय, पचिमास्त म्हणजे काय? १३२

५. ग्रह वक्री वा मागी होतो म्हणजे काय? १३३
६. ग्रहाचा नाक्षत्रकाळ आचण साांवाचसककाळ म्हणजे काय? १३३

७. सूयगग्रहण कसे लागते? सूयगग्रहणे ही कोणकोणत्या प्रकारची असतात? १३४

८. खग्रास सूयगग्रहणाची काय वैचिष्ट्ये आहेत? १३४

(९)
९. चां िग्रहणाचे प्रकार कोणते? चां िग्रहणे किी घडू न येतात? १३५
१०. ग्रहणाांच्या अभ्यासाचे खगोलिास्त्रीय महत्त्व काय आहे? १३५

११. ग्रहणाांच्या के व्हापासूनच्या ऐदतहाचसक नोांदी उपलब्ध आहेत? १३६

१२. ग्रहणाांचे जे चक्र असल्याचे म्हटले जाते, ते चक्र काय आहे? १३६

१३. पृथ्वीवरून ग्रहण लागलेले ददसते, तेव्हा चां ि वा सूयागवरून किा प्रकारचे ग्रहण ददसेल? १३७

१४. नजीकच्या भदवष्यकाळात कोणती वैचिष्ट्यपूणग ग्रहणे घडू न येणार आहेत? १३७

१५. ग्रहणाचे दनरीक्षण कसे करावे? त्यासाठी कोणती काळजी घ्यावी? १३८

१६. ग्रहाचे अचधक्रमण म्हणजे काय? ते दकती काळाने होते? १३८

१७. अचधक्रमणाांची दनरीक्षणे के व्हापासून के ली जात आहेत? अचधक्रमणाांचे खगोलिास्त्रीय महत्त्व काय आहे? १३९

१८. यानां तर िुक्र आचण बुधाची अचधक्रमणे के व्हा ददसणार आहेत? या अचधक्रमणाांचे दनरीक्षण कसे करावे? १३९
१९. दपधानयुती म्हणजे काय? १४०

१८. आकािदनरीक्षण / िायाचचत्रण

१. पृथ्वीवरील ककग वृत्त, मकरवृत्त, तसेच आस्थटगकवृत्त आचण अांटास्थटगकवृत्त याांचे महत्त्व काय आहे? १४२

२. एखाद्या दठकाणचे अक्षाांि आचण रेखाांि मोजण्यास खगोलिास्त्राची मदत किी होते? १४२

३. दनत्योददत व दनत्यास्त तारे म्हणजे काय? १४३

४. वैषुदवकवृत्त हे काय आहे? त्याचे महत्त्व काय आहे? १४३

५. ताऱ्याांची स्थाने दिगवण्यासाठी कोणत्या सां दभगपद्धती वापरल्या जातात? १४४

६. नाक्षत्रवेळ म्हणजे काय? नाक्षत्रवेळेचा वापर किासाठी के ला जातो? १४४

७. तारकासमूह म्हणजे काय? ताऱ्याांची तारकासमूहात दवभागणी किी के ली गेली? १४५

८. आकािाचे नकािे प्रथम कोणी तयार के ले? त्यात काय बदल होत गेले? १४५

९. ताऱ्याांच्या पारां पररक नावाांचा उगम कु ठे झाला? नावे दे ण्याच्या दवदवध पद्धती कोणत्या? १४६

१०. आकािातल्या ताऱ्याांची तेजस्थस्वतेनस

ु ार वगगवारी किी के ली जाते? ही पद्धत कोणी दवकचसत के ली? १४६

११. रोजच्या वेळेनस

ु ार दकां वा ददवसागचणक रात्रभरच्या आकािात कसा र्फरक पडत जातो? १४७
१२. खगोलिास्त्रीयदृष्ट्या के लेले रोजच्या सां चधप्रकािाचे प्रकार कोणते? १४७
१३. तेजोमेघ (अचभ्रका) म्हणजे काय? तेजोमेघ दकती प्रकारचे आहेत? हे तेजोमेघ नुसत्या डोळ्याांना ददसू िकतात का? १४८

१४. आकािस्थ वस्तूां ना ददलेला मेचसए क्रमाांक म्हणजे काय? असे इतर कोणते क्रमाांक वापरात आहेत का? १४८

१५. आकािदिगनाची पूवगतयारी किी के ली जाते? १४९

१६. आकािदनरीक्षण करताना दोन ताऱ्याांमधील अांतरे आचण ताऱ्याांच्या एकमेकाांसापेक्ष ददिा किा दिगवतात? १४९

१७. दुदबगणीचिवाय आकािदिगन करायचे झाल्यास, कोणकोणत्या गोष्ट्ीांची दनरीक्षणे करता येतात? १५०
१८. नुसत्या डोळ्याांनी के लेल्या आकािदिगनापेक्षा दुदबगणीतून कोणती अदतररक्त दनरीक्षणे करता येतात? १५०

(१०)
१९. आकािदिगनासाठी सवगसाधारणपणे कोणत्या प्रकारच्या दुदबगणी वापरल्या जातात? १५१

२०. दुदबगणीची क्षमता कोणत्या घटकाांवर अवलां बून असते? १५१

२१. अपवती आचण परावती दुदबगणीचे र्फायदे आचण तोटे काय आहेत? १५२

२२. आकािदिगनासाठी दुदबगणीचा वापर कसा करतात? १५२

२३. आकािदिगनासाठी दुबीण किी दनवडावी? १५३

२४. दुबीण दकां वा कॅ मेऱ्याची काळजी किी घ्यावी? १५३

२५. िोट्या दुदबगणीतून ददसू िकतील असे तेजोमेघ, दीदघगका आचण तारकागुच्छ कोणते? १५४

२६. हौिी आकाि दनरीक्षकाांसाठी पूरक नकािे व दनयतकाचलके कोणती? १५४

२७. खगोलीय िायाचचत्रणाच्या इदतहासातील महत्त्वाचे टप्पे कोणते? १५५

२८. खगोल िायाचचत्रण हे नेहमीच्या िायाचचत्रणापेक्षा कोणत्या बाबतीत वेगळे आहे? १५५

२९. नवोददताांनी खगोल िायाचचत्रणाची सुरुवात किी करावी? १५६

३०. ग्रह अथवा चां ि यासारख्या आकािस्थ वस्तूां ची िायाचचत्रे किी घ्यावीत? १५६
३१. ग्रहणाांची िायाचचत्रे किी घ्यावीत? १५७

३२. अांधूक आकािस्थ वस्तूां चे िायाचचत्रण कसे करतात? १५७

३३. सीसीडी कॅ मेऱ्याने खगोलीय िायाचचत्रण कसे करावे? १५८

१९. कालमापन
१. पां चाांगाचे खगोलिास्त्राच्या दृष्ट्ीने महत्त्व काय आहे? १६०

२. दतथी म्हणजे काय? दतथीचा क्षय वा वृद्धी हा काय प्रकार आहे? १६०

३. मदहन्ाांची नावे किी ददली जातात? आकािदिगनाच्या दृष्ट्ीने ती किी उपयुक्त ठरतात? १६१

४. अचधकमासाची सां कल्पना ही काय आहे? अचधकमासाप्रमाणे क्षयमासही असतो का? १६१

५. दचक्षणायन आचण उत्तरायण म्हणजे काय? त्याांचे ऋतूां च्या दृष्ट्ीने महत्त्व काय आहे? १६२

६. सां पातचलन म्हणजे काय? हे सां पातचलन कोणत्या गतीने होते? या सां पातचलनाचे पररणाम काय होतात? १६२
७. सायन आचण दनरयन पां चाांगात काय र्फरक असतो? १६३
८. सौरददवस आचण नाक्षत्रददवस यात र्फरक काय आहे? १६३

९. सौरतबकडी म्हणजे काय? १६४

१०. ज्युचलयन आचण ग्रेगोररयन ददनदचिगका या काय आहेत? १६४

११. ‘आां तरराष्ट्रीय वार रेषा’ किासाठी आखली आहे? १६५

१२. लीप सेकांद हा किासाठी वापरतात? १६५

१३. मुस्थिम आचण पारिी कालगणना किा के ल्या जातात? १६६

(११)
 २०. भारतीय / जागदतक खगोलिास्त्र
१. भारतीय खगोलिास्त्राची वैचिष्ट्ये काय आहेत? १६८

२. मास, दतथी, रािी, नक्षत्र आचण वार या सां ज्ञा भारतात के व्हापासून प्रचचलत आहेत? १६८

३. ग्रह, सूयग दकां वा चां ि एखाद्या नक्षत्रात व रािीत असतो, याचा अथग काय? १६९

४. भारतीय खगोलिास्त्राचा आद्यग्रांथ कोणता? १६९

५. ब्रह्मगुप्त या भारतीय खगोलिास्त्रज्ञाचे जागदतक योगदान काय आहे? १७०

६. भारतीय खगोलिास्त्राच्या इदतहासात भास्कराचायागचे स्थान काय आहे? १७०

७. सवाई जयचसांहाच्या वेधिाळाांची वैचिष्ट्ये काय आहेत? १७१

८. लोकमान् दटळकाांनी खगोलिास्त्राच्या आधाराने चलदहलेले ग्रांथ कोणते? १७१

९. चचनी खगोलदनरीक्षकाांनी कोणत्या प्रकारच्या खगोलीय नोांदी के ल्या होत्या? १७२

१०. खगोलिास्त्राच्या इदतहासावर आपला ठसा उमटवणारे महत्त्वाचे ग्रीक खगोलतज्ज्ञ कोणते? १७२

११. अरबाांनी खगोलिास्त्राच्या दवकासात कोणती महत्त्वाची कामदगरी बजावली? १७३

१२. टायको ब्राहेला दुदबगणपूवगयग
ु ातील श्रेष्ठ दनरीक्षक का मानले गेले आहे? १७३

२१. सां िोधन / चिक्षण

१. गेल्या ितकाच्या पूवागधागत कोणत्या खगोलिास्त्रज्ञाांना नोबेल पाररतोदषक दमळाले? १७५

२. अलीकडच्या काळात कोणत्या खगोलिास्त्रज्ञाांना नोबेल पाररतोदषक दमळाले? १७५

३. भारतात खगोलिास्त्र चिक्षणाची सोय कु ठे आहे? १७६

४. भारतात कोणत्या सां स्थाांत खगोलिास्त्रात सां िोधन के ले जाते? १७६

५. खगोलिास्त्र ऑचलस्थियाडसाठी भारतीय सां घाची दनवड किी के ली जाते? १७७

६. भारतातील ताराांगणाचे स्वरूप कसे आहे? १७७

७. नेहरू ताराांगण कोणते उपक्रम पार पाडते? १७८
८. दर्फरती ताराांगणे म्हणजे काय? १७८

२२. सां कीणग

१. प्रकािाचा वेग मोजण्यासाठी खगोलिास्त्राचा उपयोग कसा झाला? १८०

२. प्रकािाचा वेग कोणत्या प्रत्यक्ष पद्धतीांद्वारे मोजला गेला? १८०

३. प्रकािाच्या वेगाचे मूल्य दनचित करण्यासाठी कोणत्या आधुदनक पद्धती वापरल्या गेल्या? १८१

४. प्रकािाहून अचधक वेगाने प्रवास करणारे कण अस्थस्तत्वात आहेत काय? १८१

५. नेमेचससचा चसद्धाांत काय आहे? १८२

६. खगोलिास्त्रावर आधारलेली प्रचसद्ध अश्मचिल्पे कोणती आहेत? १८२

७. मकरसां क्राांतीचे खगोलिास्त्राच्या दृष्ट्ीने महत्त्व काय आहे? १८३

(१२)
८. उदय आचण अस्ताच्या वेळी चां ि आचण सूयग आकाराने मोठे का ददसतात? १८३
९. उडत्या तबकड्या अस्थस्तत्वात आहेत का? १८४

१०. खगोलिास्त्रातील न उलगडलेली कोडी कोणती? १८४

११. खगोलिास्त्रावर आधाररत गैरसमजुती कोणत्या? १८५

२३. समारोप
१. िां का समाधान - १ १८७

२. िां का समाधान - २ १८७

३. थोडक्यात आढावा... १८८

िब्सूची

(१३)
खगोल कु तूहल १
 आां तरराष्ट्रीय खगोलिास्त्र वषग - २००९

सां युक्त राष्ट्रसांघाने २००९ साल हे खगोलिास्त्राला समदपगत वषग म्हणून घोदषत के ले आहे. जनमानसात खगोलिास्त्राबद्दल रुची उत्पन्न
करावी, वाढवावी, याकररता या वषी सवग दे िाांत दवदवध मागागने प्रयत्न के ले जाणार आहेत. व्याख्याने, रेदडओ-टीव्हीवर कायगक्रम, प्रदिगन,े
ताराांगणातील खास कायगक्रम, पुस्तके आचण लेख या माध्यमाांचा यासाठी वापर होईल. पण हे सवग करण्यासाठी २००९ साल का दनवडण्यात
आले? त्यामागचा इदतहास थोडक्यात असा...

चारिे वषांपूवी गॅ चलचलओने एक असा िोध लावला, ज्यामुळे खगोलिास्त्रात क्राांती झाली. त्या अगोदर काही मदहन्ाांपूवी दुदबगणीचा िोध
लागला होता आचण पृथ्वीतलावर त्याचा उपयोग दकती महत्त्वाचा आहे ते ददसून येत होते. एखाद्या सैन्ाच्या सेनापतीला दूरस्थ ित्रूच्या
गोटातल्या ‘गुप्त’ हालचाली दुदबगणीतून पाहता येत. डोांगराळ भागात वाट चुकलेल्या वाटसरूला मागी लावायला दुबीण मदत करे. तर याच
न्ायाने दूरच्या गोष्ट्ी जवळ आणू पाहणारी दुबीण आकािस्थ वस्तूां चे स्पष्ट् दिगन घडवून आणेल का? इटलीतील गॅ चलचलओ या
भौदतकिास्त्रज्ञाला प्रयोग करायची हौस होती. त्याने सामान् दुदबगणीत काही बदल करून जेव्हा दतचे तोांड आकािाकडे वळवले, तेव्हा १६०९
साल उजाडले होते. दुदबगणीतून ददसणारे दवश्व पाहून गॅ चलचलओ चदकत झाला. साध्या डोळ्याांनी गुळगुळीत पृष्ठभागाचा वाटणारा चां ि,
उां च-सखल डोांगर व दववरे याांनी व्याप्त ददसत होता, तसेच सूयागच्या प्रकाचित पृष्ठभागावर त्याला चक्क काळे डाग ददसले आचण एक असाच
अनपेचक्षत िोध त्याच्या दुदबगणीने लावला - तो म्हणजे गुरू ग्रहाभोवती दर्फरणाऱ्या चां िाांचा!

दुदबगणीच्या या वापराने जनमानसात सां भ्रम दनमागण झाला. त्यातून ददसते ते खरोखर तसे असते का? देवाने सृष्ट्ीची दनदमगती दनदोष स्वरूपात
के ली असताना, चां िाचा चेहरा ‘खप्पड’ कसा आचण सूयागवर डाग कसे? आचण सवग दवश्व पृथ्वीभोवती दर्फरते, असे मानणाऱ्या समाजाला
गुरूभोवती चार चां ि दर्फरतात हे कसे पटावे? त्यामुळे तत्कालीन समाजधुरीणाांनी आचण धमगमातंडानी, दुदबगणीतून ददसणारे दृश्य वास्तव नसून
मायाजाल आहे, असा र्फतवा काढला. पण वैज्ञादनक सत्य अखेर मान् करावेच लागते.

गॅ चलचलओची दुबीण ही, दवश्वाच्या वेधाांची आजची उपकरणे पाहता लहानिी वाटते. पण चारिे वषांपूवी दतने के लेले मागगदिगन अमोल
होते.
- प्रा. जयां त नारळीकर

‘आां तरराष्ट्रीय खगोलिास्त्र वषाग’चे बोधचचन्ह

२ खगोल कु तूहल
 पृथ्वी दर्फरते का सूय?ग

सन १६०९मध्ये गॅ चलचलओने दुदबगणीचा आकािदिगनासाठी वापर करून खगोलवेधात क्राांती घडवून आणली. त्याची आठवण म्हणून आज
चारिे वषांनांतर, आपण २००९ साल हे खगोलदवज्ञानाला वादहलेले वषग म्हणून साजरे करतो आहोत.

दुदबगणीचा वापर हा गॅ चलचलओच्या, प्रयोगाांवर भर देण्याच्या प्रवृत्तीचा एक नमुना! त्याकाळी तत्त्ववेत्ते िास्थब्क वादाांत अडकू न पडायचे, तर
गॅ चलचलओ ‘के वळ िास्थब्क चचाग सोडा आचण प्रत्यक्ष पुरावा पाहा...’, असे म्हणून वादाचा दनकाल योग्य प्रयोग करून ठरवीत असे.
‘पुराव्याचिवाय दवधान करू नये!’, ह्या मताचा तो कट्टर समथगक होता.

कोपदनगकसच्या सोळाव्या ितकातील कायागने, त्याकाळी लोकदप्रय असलेल्या ‘पृथ्वीकें दित चसद्धाांता’ला धक्का बसला होता. त्यानां तर
जवळजवळ ितक उलटले तेव्हा गॅ चलचलओने कोपदनगकसच्या कायागचा पाठपुरावा करायला सुरुवात के ली. पृथ्वी स्थस्थर असून, सूयग आचण इतर
खगोलीय वस्तू दतच्याभोवती दर्फरतात हा समज म्हणजे पृथ्वीकें दित चसद्धाांत; तर कोपदनगकसच्या मते, अांतराळात इतर ताऱ्याांच्या पाश्वगभूमीवर
सूयग स्थस्थर असून, पृथ्वीसकट इतर ग्रह त्याच्याभोवती दर्फरतात.

जेव्हा गॅ चलचलओने कोपदनगकसचे समथगन के ले, तेव्हा धमगमातंडाांनी त्यावर आक्षेप घेतला. पृथ्वीकें दित चसद्धाांताला धादमगक समथग न होते, तर
सूयगकेंदित चसद्धाांताच्या प्रचारावर बां दी होती. ही बां दी न जुमानल्यामुळे गॅ चलचलओवर धादमगक खटला भरण्यात आला. खटल्यादरम्यान त्याला
दवचारण्यात आले, “पृथ्वी जर दर्फरतेय, तर दतच्या गतीचा पुरावा कोणता?”. ह्यावर गॅ चलचलओने ददलेले उत्तर चुकीचे होते! तो म्हणाला की
समुिाला भरती-ओहोटी येत,े कारण दर्फरणाऱ्या पृथ्वीवर तो दहांदकळतो. वास्तदवक भरती-ओहोटीचे कारण चां ि-सूयागचे समुिाच्या पाण्यावरचे
गुरुत्वाकषगण हे आहे. पण गुरुत्वाकषगणाचा दनयम माांडला जाऊन प्रस्थादपत व्हायला अजून काही दिकाांचा अवधी होता. मात्र धमगमातंडाां ना
गॅ चलचलओच्या स्पष्ट्ीकरणात मुळातच रस नसल्याने, त्याांनी त्याच्या दवधानाांकडे दुलगक्ष के ले.

मग पृथ्वी दर्फरते, सूयग स्थस्थर असतो हे कसे चसद्ध करायचे? त्याचे दोन पुरावे आज उपलब्ध आहेत. पृथ्वी सूयागभोवती दर्फरत असेल, तर
दतची अांतराळातली जागा सतत बदलत असेल. त्याचप्रमाणे सहा मदहन्ाांनी दतच्या गतीची ददिाही उलटी होईल. या दोनही कारणाांमुळे,
पृथ्वीवरून दनरीक्षण करताना अांतराळातल्या ताऱ्याांच्या ददिा बदललेल्या ददसतात. जर पृथ्वी स्थस्थर असेल तर, हे पररणाम िून् असतील.
गॅ चलचलओच्या काळात ददिाांतला इतका सूक्ष्म बदल मापणे िक्य नव्हते. पण अठराव्या आचण एकोचणसाव्या ितकाांत हे पररणाम मोजणे िक्य
झाले... आचण ते िून् नव्हते! म्हणजे पृथ्वी खरोखर दर्फरते आहे हे चसद्ध झाले.
- प्रा. जयां त नारळीकर

गॅ चलचलओ - दुदबगणीची ओळख करून दे ताना

(Henry-Julien Detouche - Wikimedia)

खगोल कु तूहल ३
 गॅ चलचलओची दनरीक्षणे

गॅ चलचलओने आपल्या दुदबगणीद्वारे अनेक दनरीक्षणे के ली. याांत चां िावरची दववरे, गुरूचे चां ि, आकािगां गेतले दाटीवाटीने बसलेले असां ख्य
तारे, कृ दत्तके तले दतसाहून अचधक अांधक
ू तारे, िुक्राची कोर, सूयागच्या पृष्ठभागावरचे डाग, अिा अनेक गोष्ट्ीांचा समावेि होता. वाढलेल्या
दनरीक्षणक्षमतेमुळेच गॅ चलचलओला डोळ्याांनी ददसू न िकणाऱ्या या गोष्ट्ी ददसू िकल्या. गॅ चलचलओने सुरुवातीच्या काळातली दनरीक्षणे ज्या
दुदबगणीतून के ली, त्या दुदबगणीतून आकािातल्या वस्तू वीसपट मोठ्या, आठपट स्पष्ट् आचण दहापट तेजस्वी झालेल्या ददसत होत्या.

दुदबगणीची क्षमता ही आपल्या डोळ्याांच्या क्षमतेपेक्षा तीन बाबतीत जास्त असते. पदहली गोष्ट् म्हणजे, दुदबगणीतून पादहल्यावर वस्तू अचधक
मोठी ददसते. पररणामी, दुदबगणीतून ती अचधक जवळ आलेली भासते. दुसरी गोष्ट् म्हणजे, ती वस्तू अचधक स्पष्ट् ददसते आचण त्या वस्तूवरील
लहानसहान खाणाखुणा अचधक ठळकपणे ददसू लागतात. दतसरी गोष्ट् म्हणजे, दुदबगणीतून पादहल्यावर ती वस्तू अचधक तेजस्वी झालेली ददसते.
यामुळे डोळ्याांना ददसू न िकणाऱ्या अांधक
ू वस्तूसुद्धा दुदबगणीद्वारे दटपता येतात.

गॅ चलचलओने के लेल्या दनरीक्षणाांच्या नोांदी या सुमारे दोन वषांच्या कालावधीतल्या आहेत. या दनरीक्षणाांपैकी चां िावरची दववरे, गुरूचे चां ि,
तसेच आकािगां गा आचण कृ दत्तका याांतल्या ताऱ्याांची दनरीक्षणे ही इ.स. १६०९च्या अखेरीस आचण इ.स. १६१०च्या सुरुवातीस के ली गेली. या
दनरीक्षणाांचा वृत्तान्त गॅ चलचलओने इ.स. १६१०च्या माचग मदहन्ात प्रकाचित के लेल्या ‘सायडेरीयस नून्स्िीअस’ या िोट्यािा पुस्तकात ददला आहे.
िनी, िुक्र आचण सूयागवरचे डाग याांची दनरीक्षणे ही त्यानां तरच्या दीड वषांच्या काळातली आहेत.
- डॉ. राजीव चचटणीस

गॅ चलचलओला दुदबगणीतून ददसलेला चां ि

(Sidereus Nuncius - Wikimedia)

४ खगोल कु तूहल
खगोल कु तूहल ५
• ग्रहमालेचे टॉलेमीचे पृथ्वीकें दित प्रारूप आचण कोपदनगकसचे सूयक
ग ें दित प्रारूप याांचे स्वरूप कसे होते?

क्लॉदडयस टॉलेमी या ग्रीक-इचजस्थियन खगोलज्ञाने माांडलेले दवश्वाचे प्रारूप हे अॅररिॉटलच्या दवश्वाच्या सां कल्पनेवर आधाररत होते.
टॉलेमीच्या या प्रारूपानुसार ग्रह, चां ि आचण सूयग ‘अपचक्र’ या नावे ओळखल्या जाणाऱ्या वेगवेगळ्या वतुगळाांत दर्फरत होते. या अपचक्राांची कें िे
ही पृथ्वीभोवती वतुळ
ग ाकार कक्षाांत - चक्राांत - प्रदचक्षणा घालत होती. या प्रारूपातील दवदवध अपचक्राांचे आचण चक्राांचे आकार, ग्रहाांची
अपचक्राांतून दर्फरण्याची गती आचण अपचक्राांच्या कें िाांची पृथ्वीभोवती दर्फरण्याची गती वेगवेगळी ठे वून टॉलेमीने सवग ग्रहाांच्या स्थानाांचे गचणत
माांडले. या गचणती स्थानाांचा ग्रहाांच्या प्रत्यक्ष स्थानाांिी बऱ्यापैकी मेळ बसत होता. टॉलेमीने आपले हे प्रारूप ‘मॅ थेमॅदटक चसन्टॅ स्थक्सस’ या तेरा
खां डाांत चलदहलेल्या ग्रीक ग्रांथाद्वारे इ.स. १५०च्या सुमारास प्रचसद्ध के ले. कालाांतराने हा ग्रांथ ‘अल्माजेि’ या अरबी नावाने ओळखला जाऊ
लागला.

त्यानां तर चौदा ितके अबाचधत रादहलेल्या या पृथ्वीकें दित प्रारूपाला पोलां डच्या दनकोलास कोपदनगकस या खगोलज्ञाने आव्हान ददले.
कोपदनगकसने सोळाव्या ितकात माांडलेल्या या प्रारूपातही ग्रह जरी अपचक्राांतून दर्फरत असले, तरी या अपचक्राांची कें िे मात्र सूयागभोवती
(पृथ्वीभोवती नव्हे!) प्रदचक्षणा घालत होती. वास्तवाच्या जवळ आल्यामुळे या प्रारुपातल्या अपचक्राांच्या रचनेतील सां ख्या कमी झाली. त्या
काळातल्या प्रचचलत सां कल्पनाांना आव्हान दे णारे हे प्रारूप इ.स. १५४३मध्ये कोपदनगकस मृत्यि
ू य्येवर असताना त्याच्या ‘डी ररव्होल्युिनरीबुस
ऑदबगयम चसलेचियम’ या ग्रांथाद्वारे प्रचसद्ध झाले. कोपदनगकसने लॅ दटन भाषेत चलदहलेला, सहा भागाांतला हा ग्रांथ दवज्ञानाच्या इदतहासातला
क्राांदतकारक ग्रांथ म्हणून गणला गेला आहे.
- डॉ. राजीव चचटणीस

• आज स्वीकारले गेलल
े े ग्रहमालेचे स्वरूप के व्हा व कोणी सुचवले? या स्वरूपाला गचणती आधार आहे का?

ग्रहमालेच्या प्रारूपाला आजचे स्वीकृ त स्वरूप हे सतराव्या ितकाच्या सुरुवातीस प्राप्त झाले. योहान्नस के पलर या जमगन खगोलिास्त्रज्ञाने
माांडलेल्या दनयमाांद्वारे ग्रहगतीला हे स्वरूप लाभले. या दनयमाांनस
ु ार, सूयग हा ग्रहमालेच्या कें िस्थानी असून, ग्रह हे लां बवतुगळाकार कक्षेत
सूयागभोवती दर्फरत आहेत. लां बवतुळ
ग ाकार कक्षेमुळे ग्रहाांचे सूयागपासूनचे अांतर कमी-जास्त होत असते. तसेच, सूयागपासून कमी अांतरावर असताना
ग्रहाची गती अचधक असते व सूयागपासून दूर असताना ती कमी झालेली असते. के पलरने प्रत्येक ग्रहाच्या सूयागपासूनच्या सरासरी अांतराची व
सूयागभोवतीच्या प्रदचक्षणाकाळाचीही साांगड घातली. ग्रह सूयागपासून चजतका दूर, दततका त्याचा प्रदचक्षणाकाळ जास्त असल्याचे के पलरने
आपल्या दनयमाांद्वारे दनदिगनास आणले. या दनयमाांपैकी, ग्रहाच्या कक्षेसांबां धीचा आचण गतीसां बां धीचा, असे दोन दनयम इ.स. १६०९मध्ये प्रचसद्ध
झाले, तर प्रदचक्षणाकाळािी सां बां चधत दनयम हा इ.स. १६१९मध्ये प्रचसद्ध झाला.

टायको ब्राहे या डेन्माकग मधील खगोलिास्त्रज्ञाने, ग्रहस्थानाांच्या अदतिय काळजीपूवगक के लेल्या दनरीक्षणाांवर आधाररत असलेले के पलरचे हे
दनयम अनुभवजन् होते. परांतु इ.स. १६८७मध्ये न्ूटनने आपल्या ‘दप्रां चसदपआ’ या दवख्यात ग्रांथाद्वारे गुरुत्वाकषगणाचा चसद्धाांत प्रचसद्ध करताना,
के पलरच्या दनयमाांना असलेली गचणती बैठक कलनिास्त्र (कॅ लक्युलस) या गचणती िाखेचा वापर करून स्पष्ट् के ली. यामुळे के पलरच्या
दनयमाांचे स्वरूप दनव्वळ अनुभवजन् न राहता ते व्यापक झाले आहे. के पलरच्या या दनयमाांद्वारे आधुदनक ग्रहगदतिास्त्राचा पाया घातला गे ला.
हे दनयम र्फक्त ग्रहमालेलाच नव्हे तर, ग्रहाांभोवती दर्फरणाऱ्या उपग्रहाांच्या कक्षाांनाही लागू होतात.
- डॉ. राजीव चचटणीस

६ खगोल कु तूहल
• ‘आतले ग्रह’ आचण ‘बाहेरचे ग्रह’ म्हणजे काय? त्याांच्या जडणघडणीत कोणता र्फरक आहे?

‘आतले ग्रह’ आचण ‘बाहेरचे ग्रह’ हे सूयम

ग ालेतील ग्रहाांचे एक प्रकारचे वगीकरण आहे. मां गळ आचण गुरू यादरम्यान, खडकाांप्रमाणे
ददसणाऱ्या लहानमोठ्या असां ख्य वस्तूां चा एक पट्टा आहे. या पट्ट्यासापेक्ष सूयागच्या जवळ असणाऱ्या बुध, िुक्र, पृथ्वी व मां गळ या ग्रहाांना
‘आतले ग्रह’ म्हणतात. तर पट्ट्यासापेक्ष सूयागपासून दूर असणाऱ्या गुरू, िनी, युरेनस आचण नेपच्यून या ग्रहाांना ‘बाहेरचे ग्रह’ असे म्हणतात.

आतले ग्रह हे सवग घनस्वरूपी असल्यामुळे या ग्रहाांना ‘भूसदृि ग्रह’दे खील म्हणतात. या ग्रहाांची घनता पाण्याच्या घनतेपेक्षा चौपट दकां वा
जास्त आहे. याउलट बाहेरचे ग्रह हे वायुरूप असून त्याांना ‘गुरूसदृि ग्रह’ म्हणतात. या बाहेरच्या ग्रहाांची घनता पाण्याच्या र्फार तर दीडपट
भरते. (यातला िनी हा ग्रह तर पाण्यापेक्षाही हलका आहे.) वायुरूप ग्रहाांचा व्यास खूप मोठा आहे. उदाहरणाथग, गुरूचा व्यास पृथ्वीच्या
व्यासाच्या अकरापट मोठा आचण िनीचा व्यास पृथ्वीच्या व्यासाच्या साडेनऊ पट आहे. आतले ग्रह आकाराने बाहेरच्या ग्रहाांपेक्षा खूपच लहान
आहेत. आतल्या ग्रहाांच्या गटातील सवागत मोठा ग्रह असलेली आपली पृथ्वी, बाहेरच्या ग्रहाांच्या गटातील सवागत लहान ग्रह असणाऱ्या
नेपच्यूनच्या तुलनेत र्फक्त एक चतुथांि आकाराची आहे.

सूयम
ग ालेच्या जन्माच्या वेळी सूयागभोवतालच्या वायू आचण धुळीच्या चकतीतले पदाथग एकत्र होऊन ग्रहाांची दनदमगती झाली. जास्त
तापमानास तोांड दे ऊ िकणाऱ्या मूलिव्याांचे प्रमाण सूयागजवळच्या पररसरात जास्त होते. त्यामुळे अथागतच सूयागजवळचे ग्रह हे घनरूप झाले, तर
बाहेरचे ग्रह तेथील तापमानानुरूप हायडर ोजन व इतर वायूां पासून बनले.
- डॉ. अभय देिपाांडे

• ग्रहाांना रांग किामुळे प्राप्त झाले आहेत? ग्रहाांच्या रांगाांचा आचण त्याांच्या पृष्ठभागाच्या तापमानाचा काही सां बां ध आहे का?

ताऱ्याांच्या बाबतीत त्याांचा रां ग हा त्याांच्या पृष्ठभागाच्या तापमानािी दनगदडत असतो. तारे व ग्रह यातील मूलभूत र्फरक म्हणजे तारे ऊजाग
दनमागण करतात, तर ग्रह त्याच्या दपतृताऱ्याची ऊजाग परावदतगत करतात. त्यामुळे ताऱ्याांप्रमाणे ग्रहाांचे रां ग ग्रहाच्या पृष्ठभागाचे तापमान दिगवत
नाहीत. बुध, पृथ्वी व मां गळ वगळता, इतर ग्रहाांचे रांग त्याांच्या र्फक्त वातावरणातील घटकाांवर अवलां बून आहेत. पृथ्वी व मां गळ याांचे वातावरण
दृश्यप्रकािाला पारदिगक असल्याने या दोन ग्रहाांचा रांग वातावरणातील बाष्प, बर्फग आचण इतर घटकाांबरोबर त्याांच्या पृष्ठभागाच्या स्वरूपावरही
अवलां बून आहे. मां गळाचा लाल रांग प्रामुख्याने मां गळाच्या पृष्ठभागावरील लोहाच्या ऑक्साइडच्या दवपुलतेमळ
ु े येतो. पृथ्वीच्या वातावरणातील
नायटर ोजन व प्राणवायू हे वायू सूयप्र
ग कािातील दनळा प्रकाि अचधक प्रमाणात दवखरत असल्यामुळे पृथ्वी अांतराळातून दनळसर ददसते.

िुक्राचा दपवळसर पण अदततेजस्वी रां ग हा िुक्राच्या अत्यां त घनदाट वातावरणामुळे व मुख्यत: या वातावरणातील सल्फ्युररक आम्लाच्या
थेंबाांमुळे येतो. हे थेंब िुक्रावर येणाऱ्या सूयप्र
ग कािाचा पासष्ट् टक्के भाग परावदतगत करतात. गुरू व िनी या वायुरूप ग्रहाांच्या वातावरणातील
अमोदनया व तत्सम सां युगाांमळ
ु े दतथे वैचिष्ट्यपूणग रांगसां गती ददसते. तसेच हे ग्रह स्वत:भोवती अत्यां त वेगाने भ्रमण करत असल्याने, िोट्या-
मोठ्या स्वरूपाची अनेक वादळे दतथे दनमागण होतात. या वादळाांमळ
ु े या ग्रहाांवर अत्यां त सुां दर पट्टे दनमागण झालेले ददसतात. युरेनस आचण
नेपच्यूनचा दनळसर रां ग हा दतथल्या वातावरणातील दमथेनमुळे येतो. ग्रहाांच्या दवलोभनीय रांगाांमुळे, दुदबगणीतून ग्रह बघताना आपण हरखून
जातो. पण त्यामागील कारणमीमाांसादेखील तेवढीच दवलोभनीय व गां मतिीर आहे. रसायनिास्त्रात रस असणाऱ्याांकररता हा दवषय औत्सुक्यपूणग
ठरतो.
- डॉ. अभय देिपाांडे

खगोल कु तूहल ७
• दवदवध ग्रहाांच्या पृष्ठभागाांचे तापमान दकती आहे? ददवसा व रात्री त्यात दकती र्फरक पडतो?

ग्रहाांचे तापमान हे ग्रहाांचे सूयागपासून अांतर, वातावरणातील सां युग,े तसेच वातावरणाची घनता, अिा अनेक घटकाांवर अवलां बून असते.
सूयागच्या अदतिय जवळ असणाऱ्या बुधावर वातावरणाअभावी कमाल तापमान ४०० अांि सेस्थल्फ्सअस, तर दकमान तापमान िून्ाखाली १७०
अांि सेस्थल्फ्सअस इतके असू िकते. पृथ्वीपेक्षा अदतिय दाट वातावरण असणाऱ्या िुक्राचा पृष्ठभाग ४८० अांि सेस्थल्फ्सअस एवढा तापतो.
िुक्रावरील तापमानाच्या बाबतीत ददवस व रात्र असा र्फरक पृष्ठभागावर ठळकपणे न ददसता, दतथल्या वातावरणावर मात्र ददसतो. िुक्राच्या
पृष्ठभागापासून दूर जावे, तसे वातावरणाचे तापमान कमी होत जाते. ददवसाच्या तुलनेत रात्रीच्या तापमानात तर हा र्फरक लक्षणीय स्वरूपाचा
असतो.

मां गळावरील ददवसाचे तापमान २० अांि सेस्थल्फ्सअस, तर रात्रीचे तापमान िून्ाखाली १४० अांि सेस्थल्फ्सअस एवढे दवषम असू िकते.
गमतीची गोष्ट् अिी की, मां गळाची जमीन ३० अांि सेस्थल्फ्सअस इतक्या तापमानाची असेल, त्याच वेळी एक मीटर उां चीवरील हवेचे तापमान १०
अांि सेस्थल्फ्सअस दकां वा कमी असू िके ल. (म्हणजेच पायमोजे घातले नाही तरी चालू िके ल, पण कानटोपी मात्र घालावीच लागेल!)

गुरूपासूनचे ग्रह हे वायुरूप ग्रह आहेत. या ग्रहाांच्या बाबतीत तापमानाची एवढी दवषमता ददसत नाही. गुरूचे सरासरी तापमान िून्ाखाली
११० अांि सेस्थल्फ्सअस, तर िनी, युरेनस व नेपच्यूनचे तापमान अनुक्रमे िून्ाखाली १८०, िून्ाखाली २१६ व िून्ाखाली २१६ अांि सेस्थल्फ्सअस
एवढे आहे. लक्षात घेण्यासारखी गोष्ट् अिी की, युरेनस व नेपच्यून या दोन जवळजवळ सारख्या आकाराच्या ग्रहाांत, नेपच्यून हा सूयागपासून
युरेनसपेक्षा दीडपट दूर असूनही त्याचे तापमान युरेनसच्या तापमानाएवढे च आहे.
- डॉ. अभय देिपाांडे

• िुक्र हा सूयागपासून बुधापेक्षा दूर असूनही त्याचे तापमान बुधापेक्षा जास्त का?

बुध व िुक्र हे पृथ्वीपेक्षा सूयागच्या जवळ आहेत. बुधाचे सूयागपासूनचे अांतर हे पृथ्वी-सूयग अांतराच्या चाळीस टक्के, तर िुक्राचे अांतर सत्तर
टक्के एवढे आहे. साहचजकच पृथ्वीच्या तुलनेत, बुधापयंत सुमारे सव्वासहापट व िुक्रापयंत सुमारे पावणेदोनपट सूयगप्रकाि पोहोचतो. याचा अथग
असा, की बुधावर सूयागचे तेज हे िुक्रापेक्षा सुमारे दतपटीहून जास्त तीव्र जाणवते. म्हणूनच बुधाचे तापमान िुक्रापेक्षा जास्त असले पादहजे.
समजा, दोन्ही ग्रह वातावरणदवरदहत असते व सां पूणग सौरऊजाग िोषून घेणारे असते, तर बुधाचे सरासरी तापमान १६० अांि सेस्थल्फ्सअस, तर
िुक्राचे सरासरी तापमान िून्ाखाली २० अांि सेस्थल्फ्सअस एवढे असते. पण प्रत्यक्षात बुधाचे सरासरी तापमान १२० अांि सेस्थल्फ्सअस, तर िुक्राचे
सरासरी तापमान तब्बल ४५० अांि सेस्थल्फ्सअस एवढे आहे.

कमी सौरऊजाग दमळू नही िुक्र एवढा तप्त का आहे, या कोड्याचे रहस्य दडले आहे ते िुक्राच्या दाट वातावरणात! िुक्राचे वातावरण
पृथ्वीच्या वातावरणापेक्षा नव्वदपट दाट आहे. हे वातावरण काबगन डायऑक्साइडचे असून वातावरणातील ढग सल्फ्युररक आम्लाचे आहेत.
िुक्राला दमळणाऱ्या सौरऊजेपैकी बहुताांि ऊजाग या वातावरणात दवखुरली जाते आचण के वळ अडीच टक्के ऊजाग ही िुक्राच्या पृष्ठभागापयंत
पोहोचते. पण एकदा ही ऊजाग िुक्राच्या वातावरणात खोलपयंत पोहोचली की ती दतथेच अडकू न पडते. वातावरणातील काबगन
डायऑक्साइडमुळे ही ऊजाग - दविेषतः अवरक्त प्रारणे - वातावरणाच्या बाहेर जाऊ िकत नाही. या ‘हरीतगृह’ पररणामामुळे िुक्राचा सां पूणग
पृष्ठभाग तापलेला आहे. पृष्ठभागाची ही तप्तता िुक्रावर सवगत्र असून, िुक्राच्या पृष्ठभागाचे तापमान कु ठे ही गेल्यास बऱ्याच अांिी समान असते.
- डॉ. अभय देिपाांडे

८ खगोल कु तूहल
• िुक्राभोवतीच्या वातावरणाचे प्रत्यक्ष स्वरूप कसे आहे? ते असे वैचिष्ट्यपूणग असण्याचे कारण काय?

िुक्राचे वातावरण पृथ्वीवरील वातावरणापेक्षा नव्वदपट दाट असून, त्यात ९६.५ टक्के काबगन डायऑक्साइड, तर ३.५ टक्के नायटर ोजन वायू
आढळतो. पृथ्वीवरील ढग जसे पाण्याचे असतात, तसे िुक्रावरील ढग सल्फ्युररक आम्लाचे असतात. िुक्राच्या पृष्ठभागाचे तापमान रात्री व
ददवसा सारखे असले तरी, वातावरणाच्या वरच्या थराांतील तापमान रात्री व ददवसा वेगवेगळे असते. िुक्राच्या पृष्ठभागापासून ६० ते १२०
दकलोमीटर उां चीवरील तापमान ददवसा व रात्री िून्ाखाली ८० अांि सेस्थल्फ्सअस इतके असते. पण १२० ते २०० दकलोमीटर उां चीवर मात्र ददवसा
िून् अांि सेस्थल्फ्सअस तर, रात्री िून्ाखाली १८० अांि सेस्थल्फ्सअस एवढे तापमान असू िकते.

या दाट व वैचिष्ट्यपूणग वातावरणाचे मूळ हे िुक्राचा जन्म व नां तरच्या उत्क्ाांतीत दडले असावे. ग्रहदनदमगतीनां तर पृथ्वी व िुक्र याां च्यावरील
स्थस्थती जवळपास सारखी असावी. उत्पत्तीनां तर दोन्ही ग्रहाांच्या अांतभागगातून नायटर ोजन, काबगन डायऑक्साइड व पाणी बाहेर आले. पृथ्वीच्या
बाबतीत काबगन डायऑक्साइड खदनजात अडकला, पाणी पृष्ठभागावर रादहले, तर नायटर ोजन वातावरणात गेला. या उलट िुक्राच्या बाबतीत
सौरऊजाग जास्त प्रमाणात दमळत असल्याने पाणी सातत्याने बाष्पीभूत होत गेले. या बाष्पामुळे ‘हररतगृह’ पररणाम होत िुक्राच्या पृष्ठभागाचे
तापमान वाढत गेले. पररणामी, काबगन डायऑक्साइड खदनजाांत अडकू न न पडता िुक्राच्या वातावरणात जाऊन वातावरणाचा मुख्य घटक
बनला असावा. यामुळे हरीतगृह पररणाम तीव्र होत जाऊन, िुक्राचे वातावरण अचधकाचधक तप्त होत गेले. हे घडताना कोणत्या तरी एका
स्थस्थतीला वातावरणातील इतर घटक अांतराळात दनसटू न गेले असावेत.
- डॉ. अभय देिपाांडे

• िुक्राचा पृष्ठभाग ढगाांनी वेढलेला असताना, त्याच्या पृष्ठभागाचा व त्यावरील वातावरणाचा वेध कसा घेतला गेला?

िुक्रावरील असाधारण दाट वातावरणाकडे पाहता, िुक्राचा वेध घेणे हे कठीण काम आहे. पृथ्वीवरून दुदबगणीतून िुक्र बदघतला तर,
िुक्राचा पृष्ठभाग न ददसता के वळ वातावरण ददसते. िुक्राच्या पृष्ठभागाचा अभ्यास करण्यासाठी पदहला पयागय म्हणजे रडारचा वापर करणे व
दुसरा पयागय म्हणजे िुक्रावर प्रत्यक्ष यान पाठवणे.

पदहल्या पयागयातील रडारचा वापर हा दोन पद्धतीांनी करता येतो. यातली स्वस्त व सहज िक्य पद्धत म्हणजे पृथ्वीवर अत्यां त िदक्तिाली
रडार प्रक्षेपक व ग्राहक बसवायचा. िुक्राच्या वातावरणाला भेदू िकतील, अिा रेदडओलहरी िुक्राकडे पाठवायच्या. या रेदडओलहरी िुक्राच्या
वातावरणाला भेदनू िुक्राच्या पृष्ठभागापयंत पोचू िकतात. िुक्राच्या पृष्ठभागावरून परावदतगत होऊन परत आल्यावर, पृथ्वीवरील ग्राहकाद्वारे या
लहरीांचे दवश्लेषण करायचे आचण िुक्राच्या पृष्ठभागाचा नकािा काढायचा. महाग, पण जास्त अचूक पद्धत म्हणजे रडार यां त्रणा बसवलेले
अांतराळयान िुक्राभोवती भ्रमण करीत ठे वायचे आचण या यां त्रणेद्वारे िुक्राच्या पृष्ठभागाचे नकािे तयार करायचे.

िुक्राचा सखोल अभ्यास करण्याकररता सोस्थव्हएत रचियाने व्हेनेरा, वेगा या मोदहमाांद्वारे अनेक याने िुक्राकडे पाठवली. िुक्राची अनेक
रां गीत िायाचचत्रे या यानाांमार्फगत दमळवली. यातल्या िुक्रावर प्रत्यक्ष उतरलेल्या यानाांनी २३ दमदनटे ते ११० दमदनटाांपयंत तग धरून दतथली
मादहती पाठवली. व्हेनेरा यानाकडू न िुक्रावरील वातावरणाचा अभ्यास करण्यासाठी, र्फुगेदेखील सोडले गेल.े अमेररके नेही पायोदनयर स्थव्हनस,
मॅ जेलॅन यानाांद्वारे िुक्राच्या पृष्ठभागाचे सदवस्तर नकािे तयार के ले आहेत. युरोपीय अांतराळ सां घटनेचे स्थव्हनस एक्स्प्स्प्स
े हे यान आजही दनरीक्षणे
करीत िुक्राभोवती र्फेऱ्या मारीत आहे.
- डॉ. अभय देिपाांडे

* इ.स. २०१४च्या दडसेंबर मदहन्ात स्थव्हनस एक्स्प्स्प्ेस ही मोहीम सां पुष्ट्ात आली.

खगोल कु तूहल ९
• िुक्र स्वत:भोवती इतर ग्रहाांच्या तुलनेत उलटा का दर्फरतो?

िुक्राच्या अनेक चमत्काररक वाटणाऱ्या गोष्ट्ीांपैकी िुक्राचे स्वत:भोवतालचे उलटे भ्रमण, हे सवांत मोठे कोडे मानले जाते. िुक्र स्वत:च्या
अक्षाभोवती पूवेकडू न पचिमेकडे दर्फरतो. त्यामुळे िुक्रावर सूयग पचिमेला उगवतो. आपल्या पृथ्वीचा अक्ष जसा साडेतेवीस अांिाांनी कलला आहे,
तसा िुक्राचा अक्ष तब्बल १७७ अांिाांनी कललेला आहे. म्हणजे िुक्र हा आपल्या सापेक्ष जवळजवळ उलटाच झाला आहे. त्यामुळेच त्याचे
स्वत:भोवतालचे भ्रमण उलटे ददसते. भ्रमण अक्षात आमूलाग्र बदल होण्याकररता मोठे आघात कारणीभूत असू िकतात. त्यानुसार
िुक्रदनदमगतीनां तर कधीतरी त्यावर प्रचां ड मोठा आघात झाला असावा, असा कयास आहे.

िुक्राच्या स्वत:भोवतीच्या भ्रमणाची अत्यां त सां थ गती, िुक्राला उपग्रह नसणे व स्वत:भोवती उलटे दर्फरणे, या सवांचे मूळ कदाचचत त्यावर
लघुग्रहाकडू न झालेल्या दोन मोठ्या आघाताांत असावे, असा चसद्धाांत २००६ साली माांडला गेला. या चसद्धाांतानुसार पदहल्या आघातामुळे िुक्राला
एक उपग्रह दमळाला असावा. यानां तर सुमारे एक कोटी वषांनी झालेल्या दुसऱ्या आघाताने िुक्राची भ्रमणददिा बदलली असावी व उपग्रह
िुक्रात दवलीन झाला असावा. युरोपीय अांतराळ सां घटनेचे ‘व्हीनस एक्स्प्स्प्ेस’ हे यान सध्या िुक्राचा अभ्यास करीत आहे. या अभ्यासाद्वारे
कदाचचत येत्या काही वषांत िुक्राच्या अांतरांगातील हे गूढ व्यवस्थस्थत उकलले जाईल, असे वाटते.

िुक्राप्रमाणेच अिी दवचचत्र कक्षा असणारा दुसरा ग्रह म्हणजे युरेनस. या ग्रहाच्या अक्षाचा कल ९८ अांि इतका आहे. त्यामुळे तो
सूयागभोवती दर्फरताना आडवा घरांगळत गेल्यासारखा मागगक्रमण करीत असतो. युरेनसच्या बाबतीतही त्याला ‘आडवा’ करण्यास एखाद्या
लघुग्रहाचाच आघात कारणीभूत ठरला असावा.
-डॉ. अभय देिपाांडे

* इ.स. २०१४च्या दडसेंबर मदहन्ात स्थव्हनस एक्स्प्स्प्ेस ही मोहीम सां पुष्ट्ात आली. या मोदहमेत िुक्राचे, तापमानावर आधारलेले नकािे तयार
के ले गेले; तसेच िुक्रावरील वातावरणाच्या जडणघडणीचा तपिीलवार अभ्यास के ला गेला.

• मां गळ व पृथ्वी या दोन ग्रहाांत साम्य असल्याचे म्हटले जाते. हे साम्य काय आहे?

मां गळ व पृथ्वी याांतील दृश्य स्वरूपातले साम्य म्हणजे दोन्ही ग्रहाांना असलेल्या ध्रुवीय टोप्या. जिा आपल्या अांटास्थटगका व आस्थटगक
प्रदे िाांत बर्फगमय टोप्या आहेत, तिाच टोप्या मां गळाच्या ध्रुवाांना आहेत व त्या दुदबगणीतून ददसू िकतात. मां गळावर पृथ्वीप्रमाणे ऋतुचक्र
असल्यामुळे, दतथल्या दहवाळ्यात या टोप्याांचा आकार वाढलेला ददसतो. पाण्याच्या बर्फागपासून तयार झालेल्या या टोप्याांवर गोठलेल्या काबगन
डायऑक्साइडचा थर जमतो.

पृथ्वीप्रमाणे मां गळावर काबगन डायऑक्साइडयुक्त वातावरण आहे, पण ते अत्यां त अांधूक आहे. मां गळावरील कमाल तापमान मात्र
पृथ्वीवासीयाांना सुसह्य ठरेल असे वीस अांि सेस्थल्फ्सअस एवढे असते. पृथ्वीप्रमाणे मां गळावरही धुळीची वादळे होतात. ही वादळे आपल्या
वादळाांपेक्षा जास्त तीव्र असतात. या वादळाांमुळे धुळीचे प्रचां ड थर दनमागण होतात व कालाांतराने ते नाहीसेही होतात. या बदलणाऱ्या थराां मळ
ु ेच
मां गळावर काळसर पट्टे येत व जात असल्याचे, पृथ्वीवरून दुदबगणीद्वारे दनरीक्षण करणाऱ्याांचे मत आहे. याच प्रकाराला पूवी मां गळावरील ‘कृ षी
लागवड’समजण्यात आले होते.

पृथ्वी आचण मां गळ यातले आणखी एक प्रमुख साम्य म्हणजे मां गळावरील नैसदगग क कालव्याांचे जाळे . हे कालवे म्हणजे पूवी पृथ्वीवरील
दनरीक्षकाांनी पादहलेले हे कालवे नसून, मां गळावर गेलेल्या यानाांनी िोधून काढलेले हे कालवे आहेत. (हे कालवे दुदबगणीतून ददसत नाहीत.) या
कालव्यातून कोणे एके काळी पाणी वादहले असावे. मां गळावर मातीत झाकल्या गेलेल्या दहमनद्याही आढळल्या आहेत. या दहमनद्या पाण्याच्या
बर्फागपासून तयार झालेल्या आहेत. तसेच मां गळावर पूवीच्या काळात पृथ्वीप्रमाणेच समुि अस्थस्तत्वात असण्याची िक्यताही वतगवली गेली आहे.
- डॉ. अभय देिपाांडे

१० खगोल कु तूहल
• गुरूवरचा लाल डाग काय दिगवतो? असे वैचिष्ट्यपूणग डाग आणखी कोणत्या ग्रहावर आढळतात?

थोड्यािा िदक्तिाली दुदबगणीतून पादहले असता, गुरूवर काही वेळा लाल रांगाचा डाग ददसून येतो. चारिे वषांपूवी गॅ चलचलओने हा डाग
प्रथम पादहल्यापासून असां ख्य खगोल दनरीक्षक हा डाग पाहत आले आहेत. गुरूच्या पररवलनामुळे (स्वतः भोवती दर्फरण्यामुळे) हा डाग गुरूच्या
पृष्ठभागावर सरकताना आढळतो. व्हॉयेजर यानाांनी जवळू न घेतलेल्या िायाचचत्राांवरून, तसेच हबल दुदबगणीतून घेतलेल्या िायाचचत्राांवरून आचण
त्याचबरोबर डागाच्या वणगपटावरून, हा डाग म्हणजे गुरूच्या पृष्ठभागावरील एक प्रचां ड चक्रीवादळ असल्याचे ददसून आले आहे. या
चक्रीवादळाची व्याप्ती इतकी प्रचां ड आहे, की त्यात पृथ्वीच्या आकाराचे तीन ग्रह सामावले जाऊ िकतील.

मात्र हे चक्रीवादळ पृथ्वीवरील चक्रीवादळापेक्षा वेगळे आहे. पृथ्वीवर चक्रीवादळ होताना कें िभागी कमी दाबाचा प्रदे ि तयार होतो आचण
आजूबाजूच्या प्रदेिातून जास्त दाबाची हवा कें िभागी घुसते. पृथ्वीच्या पररवलनामुळे वादळाांना चक्राकार गती प्राप्त होते. पृथ्वीवरील चक्रीवादळे
उत्तर गोलाधागत अपसव्य ददिेत (घड्याळाच्या काट्याच्या दवरुद्ध ददिेत), तर दचक्षण गोलाधागत सव्य ददिेत दर्फरतात. गुरूवर मात्र हा डाग
दचक्षण गोलाधागत असूनही अपसव्य ददिेत दर्फरताना आढळतो. त्याचे कारण त्या डागाच्या कें िस्थानी वायूां चा दाब जास्त आहे. या डागाच्या
अांतभागगातून िव्य बाहेर पडताना काही िायाचचत्राांमध्ये आढळू न आले आहे. गुरूच्या अांतभागगातील उष्णतेद्वारे मोठ्या प्रमाणात ऊजाग उपलब्ध
झाल्यामुळे, हे चक्रीवादळ इतकी ितके दर्फरत राहू िकले आहे. र्फॉस्फरसमुळे या डागाला लाल रांग प्राप्त झाल्याचे मानले जाते.

व्हॉयेजर-२ यानाला अिाच प्रकारचा, पण काळसर रांगाचा प्रचां ड डाग (ग्रेट डाकग स्पॉट) नेपच्यूनवर आढळू न आला. त्याचिवाय एक
िोटासा वेडावाकडा, नेपच्यूनभोवती सोळा तासाांत प्रदचक्षणा घालणारा, ढगसुद्धा सापडला. त्याच्या वैचिष्ट्यपूणग गतीमुळे त्याला ‘स्कू टर’ हे नाव
दे ण्यात आले. तसेच डी२ नावाचा एक काळसर डाग (ढगाच्या स्वरूपात) नेपच्यूनवर आढळू न आला, मात्र तो वर उल्लेखलेल्या ‘द ग्रेट डाकग
स्पॉट’च्या तुलनेत र्फार लहान आहे.
- प्रा. महेि िेट्टी

• गुरूचा काही वेळा ‘अपयिी तारा’ असा उल्लेख का के ला जातो?

हायडर ोजन वायूच्या अवाढव्य ढगाांपासून ताऱ्याांची दनदमगती होते. अिा प्रचां ड ढगाांमध्ये जर काही कारणाने आकुां चन प्रदक्रया सुरू झाली, तर
त्या भागातील जास्त घनतेमुळे गुरुत्वीय आकषगण वाढते आचण त्या भागाकडे जास्त प्रमाणात हायडर ोजन वायू आकदषगला जातो. या प्रदक्रयेत
वायूचा ढग आकुां चन पावतो आचण त्याचे तापमान वाढते. एका ठरावीक मयागदेपलीकडे जर दाब आचण तापमान वाढले तर, हायडर ोजन अणूां ची
सां मीलन प्रदक्रया सुरू होऊन हेचलयमची दनदमगती होते. मग त्या ढगाचे ताऱ्यात रूपाांतर झाले, असे आपण म्हणतो. ताऱ्याच्या दनदमगतीसाठी
सूयागच्या दकमान दहा टक्के वस्तुमान आवश्यक असते. गुरूचे वस्तुमान मात्र सूयागच्या एक हजार पटीांहूनही कमी आहे. त्यामुळे त्याच्या गाभ्यात
अणुसांमीलन घडू न येऊ िकलेले नाही. म्हणून आकाराने पृथ्वीच्या तुलनेत सुमारे ३२०पट वजनदार असूनही, गुरू एका अथी ‘अपयिी’ तारा
ठरला आहे.

जर गुरूचे दनदमगती होतानाचे वस्तुमान आणखी पाचपट असते, तर सूयगमाला बनवतानाच त्याने आणखी बऱ्याच प्रमाणात हायडर ोजन
आपल्याकडे खेचून घेतला असता आचण त्याचे वस्तुमान आणखी बरेच वाढले असते. तसेच त्याच्याकडे जास्त प्रमाणात हायडर ोजनही उपलब्ध
झाला असता. सूयागच्या जन्मानां तर त्याच्या प्रखर दकरणाांमुळे बराचसा हायडर ोजन दूर ढकलला गेला. या कारणाांमुळे गुरूच्या गाभ्यात
अणुसांमीलन घडू न येऊ िकले नाही. जर असे घडले असते तर, पृथ्वीला दोन सूयग लाभले असते. मात्र त्यामुळे पृथ्वीची कक्षा अस्थस्थर होऊन
कदाचचत जीवसृष्ट्ीच दनमागण होऊ िकली नसती. आपल्या आकािगां गेतील अध्यागहून अचधक तारे जोडीजोडीने आढळतात. सूयग हा एकटा
असलेला, तसा अपवादात्मक तारा आहे. म्हणूनच गुरू हा सूयागचा ‘अपयिी जोडीदार’ समजला जातो. गुरूसारख्या वस्तुमानाचे इतर ग्रह
सूयम
ग ालेत नाहीत. या बाबतीत िनीच गुरूच्या थोड्या र्फार जवळ येऊ िकतो.
- प्रा. महेि िेट्टी

खगोल कु तूहल ११
• िनीभोवतालची कडी किापासून तयार झाली आहेत? इतर कोणत्या ग्रहाांभोवती अिी कडी आहेत का?

आपल्या सूयम
ग ालेतील प्रत्येक ग्रहाचे एक वैचिष्ट्य साांगा, असे म्हटले तर िनीचे वैचिष्ट्य म्हणून त्याची कडी साांदगतली जातील. साध्या
दुदबगणीतून ही कडी आपल्याला पाहता येतात. मात्र दुदबगणीतून ज्याप्रमाणे ही कडी सलग ददसतात तिी ती नसून, लहानमोठ्या असां ख्य
दगडधोांड्यापासून ती बनली आहेत. काही दमचलमीटरपासून ते दकत्येक दकलोमीटर आकाराचे हे जणू उपग्रहच िनीभोवती प्रदचक्षणा घालत
आहेत. ही कडी धूळ आचण बर्फागच्या कणाांपासून बनली आहेत.

ही कडी तयार झाली आहेत ती भरती-ओहोटीच्या बलाांमुळे. पृथ्वीवरील वेगवेगळ्या भागाांवर चां िाचे गुरुत्वाकषगण बल वेगवेगळे असते
आचण त्यामुळे पाणी कमी-अचधक प्रमाणात खेचले जाऊन भरती-ओहोटी दनमागण होते. तसेच चां िावरसुद्धा पृथ्वीमुळे भरती-ओहोटी दनमागण
होते. मात्र चां िावर पाणी नसून दतथली जमीनच वर-खाली होते. आता जर चां ि पृथ्वीच्या अचधक जवळ आला तर, भरती-ओहोटीची पातळी
आणखी वाढेल. एका ठरावीक अांतराच्या आत जर चां ि आला तर, चां िावरचा भरती-ओहोटीचा ताण इतका वाढे ल की त्यामुळे चां िाचे तुकडे
पडतील. या अांतराला ‘रोिची मयागदा’ असे म्हणतात. ही मयागदा साधारणपणे कोणत्याही ग्रहाच्या दत्रज्येच्या अडीचपट असते. िनीची कडीसुद्धा
याच मयागदेच्या आत आढळतात. िनीच्या रोि मयागदेच्या आत आलेल्या उपग्रहाांपासून, इतस्तत: दर्फरताना खेचून घेतलेल्या लघुग्रहाांच्या
तुकड्याांपासून तसेच धूमके तूां च्या तुकड्याांपासून ही कडी दनमागण झाली.

गुरू, युरेनस व नेपच्यून या प्रचां ड आकाराच्या ग्रहाांभोवतीसुद्धा कडी आढळली आहेत. यातील गुरूभोवतालच्या कड्याांची व्हॉयेजर-१ या
यानाने, तर युरेनस व नेपच्यून भोवतालच्या कड्याांची व्हॉयेजर-२ या यानाने प्रत्यक्ष िायाचचत्रेही घेतली आहेत.
- प्रा. महेि िेट्टी

• युरेनस या ग्रहाचा िोध कसा लागला?

दवल्यम हिगल नावाच्या खगोल दनरीक्षकाला दुदबगणीतून आकािाचा वेध घेत असता, ताऱ्याांच्या यादीमध्ये नोांद नसलेली, ताऱ्यासारखी एक
वस्तू आकािात आढळू न आली. ही घटना इसवी सन १७८१मधली. कदाचचत तो एखादा नवीन धूमके तू असावा म्हणून त्याने, या वस्तूची
दनयदमत दनरीक्षणे व नोांदी करण्यास सुरुवात के ली. आता तुम्हाला कदाचचत असे वाटे ल की, धूमके तू व तारा यामध्ये एखाद्या खगोल-
दनरीक्षकाचा गोांधळ कसा होऊ िकतो! कारण धूमके तूां ना तर िेपटी असते. मात्र धूमके तू सूयागपासून लाांब असताना ते एखाद्या ग्रहाप्रमाणे दकां वा
अगदी ताऱ्यासारखेच दबां दव
ु त ददसतात. सूयागच्या जवळ येताच उष्णतेमुळे धूमके तूां वरील बर्फागचे बाष्पीभवन होते आचण सौरवाऱ्याांमळ
ु े
धूमके तूवरचे बाष्प व धूचलकण दूर ढकलले जाऊन िेपूट तयार होते. दनरीक्षणे व नोांदी करताना हषगलच्या असे लक्षात आले की, जर के पलरच्या
दनयमानुसार या नोांदीांचे गचणत के ले तर, त्या गचणतावरून दमळणारी या वस्तूची कक्षा ही धूमके तूां च्या कक्षेप्रमाणे लां बवतुळ
ग ाकार नसून ग्रहाांच्या
कक्षाांप्रमाणे वतुगळाकार होती. याचाच अथग हिगलने एका नवीन ग्रहाचा िोध लावला होता.

सुरुवातीच्या काळात या ग्रहाला ‘हिगल’ या नावानेच सां बोधले जायचे. मात्र कालाांतराने खगोल-दनरीक्षकाांच्या जागदतक पररषदे ने असा
ठराव के ला की, सवग ग्रहाांची नावे ही ग्रीक दमथकाांमधील पात्राांचीच असावीत आचण मग ‘युरेनस’ हे नाव त्यासाठी दनचित करण्यात आले.
युरेनस हा ग्रह सूयागपासून, पृथ्वी-सूयग या दरम्यानच्या अांतराच्या एकोणीसपट अांतरावर असून, सूयागभोवती एक प्रदचक्षणा पूणग करण्यास त्याला
चौऱ्याऐांिी वषे लागतात. युरेनस हा सुमारे सतरा तासाांत स्वतः भोवतीची प्रदचक्षणा पूणग करतो. मात्र त्याचा स्वतः भोवती दर्फरण्याचा अक्ष हा
इतका कललेला आहे की, तो जवळपास आडव्या अवस्थेतच सूयागला प्रदचक्षणा घालीत आहे. त्यामुळे, त्याचा प्रत्यक्ष ददवस (दोन
सूयोदयाांमधला काळ) हा तब्बल ८४ वषांचा आहे.
- प्रा. महेि िेट्टी

१२ खगोल कु तूहल
• नेपच्यून ग्रहाच्या िोधामागचा इदतहास काय आहे?

सवग ग्रहाांच्या कक्षा न्ूटनच्या गुरुत्वाकषगणाच्या दनयमाला अनुसरून असतात. युरेनस या ग्रहाचा िोध लागल्यानां तर, कालाांतराने असे
लक्षात आले की, युरेनस हा अपेचक्षत कक्षेतून दर्फरत नाही. १८२० साल उजाडेपयंत हा त्याच्या अपेचक्षत स्थानाांतला र्फरक लक्षणीय झाला
होता. याचा अथग एकतर न्ूटनच्या दनयमानुसार माांडलेल्या गचणतात तरी चूक होती दकां वा एखाद्या अज्ञात ग्रहाच्या आकषगणामुळे ग्रहाची गती
बदलत होती. सूयग आचण इतर ग्रहाांचा प्रभाव एखादा ग्रहावर कसा असतो, याचा दवचार करून फ्रेंच गचणतज्ञ लाप्लास याने ग्रहाांच्या कक्षा
काढण्याची गचणती पद्धत तयार के ली होती. मात्र या गचणताच्या साहाय्याने, युरेनसच्या कक्षेतील तर्फावत पाहून, त्यावर गुरुत्वाकषगणीय पररणाम
करणाऱ्या अज्ञात ग्रहाचे स्थान साांगणे मात्र अत्यां त दकचकट होते.

हे आव्हान दोघा तरुणाांनी स्वतां त्रपणे स्वीकारले. जॉन कू च अॅडम्स या कें दब्रजच्या दवद्यार्थ्ागने सवगप्रथम १८४६ सालाच्या सुरुवातीस या
अज्ञात ग्रहाचे स्थान दनचित के ले व ते कें दब्रज वेधिाळे च्या जेम्स चाचलस आचण ग्रीनदवच वेधिाळे च्या जॉजग एअरी याांना कळवले. परां तु
दोघाांकडू न या ग्रहाचा लगेच काही िोध घेतला गेला नाही. दरम्यान काही मदहन्ाांनांतर, ले व्हेररए या फ्रेंच खगोलिास्त्रज्ञाने हेच गचणत माांडले
व त्याने या अज्ञात ग्रहाचे स्थान युरोपातील अनेक वेधिाळाांना कळवले. ददनाांक २३ सप्टेंबर, १८४६ला दमळालेल्या पत्रावरून, त्याच रात्री बचलगन
वेधिाळे च्या योहान्न गालने या अज्ञात ग्रहाचा - नेपच्यूनचा - िोध लावला. सूय-ग पृथ्वी या दरम्यानच्या अांतराच्या सुमारे तीसपट अांतरावरून
सूयागला प्रदचक्षणा घालणारा हा ग्रह, आकाराने युरेनसपेक्षा थोडासा लहान आहे. या ग्रहाला सूयागभोवती एक र्फेरी पूणग करण्यास १६५ वषे
लागतात. म्हणजेच सध्याच्या २००९ सालीसुद्धा, नेपच्यूनची त्याच्या िोधानां तर, सूयागभोवती अजून एकही र्फेरी पूणग झालेली नाही.
- प्रा. महेि िेट्टी

 नेपच्यूनची, िोध लागल्यानां तरची सूयागभोवतीची पदहली र्फेरी, सन २०११ साली पूणग झाली.

• कोणकोणत्या ग्रहाांना चुां बकत्व आहे? हे चुां बकत्व दनमागण होण्याची कारणे कोणती?

पृथ्वीवरील ददिा दनचित करण्यासाठी चुां बकाचा सरागस वापर के ला जातो, त्याचे कारण पृथ्वीला असलेले चुां बकीय क्षेत्र. मात्र असे चुां बकीय
क्षेत्र सवग ग्रहाांना लाभलेले नाही. दवदवध अवकाियानाांनी के लेल्या दनरीक्षणानुसार िुक्र, मां गळ तसेच चां ि, प्लूटो आचण इतर लघुग्रहाां ना चुां बकीय
क्षेत्र नाही. हे चुां बकीय क्षेत्र दनमागण होते ते ग्रह वा लघुग्रहाच्या अांतभागगातील घडामोडीांमुळे. पृथ्वीच्या अांतभागगात लोह, दनके ल व इतर धातू
िवरूपात आहेत. अदतउच्च तापमानामुळे या धातूां ना िवरूप प्राप्त झाले असावे. धातूां चे वैचिष्ट्य म्हणजे त्याांच्यात असणारे मुक्त इलेटरॉन. ज्या
वेळी हे मुक्त इलेटरॉन पृथ्वीच्या पररवलनामुळे व अांतभागगातील िवाच्या अचभसरणामुळे दर्फरू लागतात, त्यावेळी चुां बकीय क्षेत्र दनमागण होते.
म्हणजेच चुां बकीय क्षेत्र दनमागण होण्यासाठी िवरूप गाभा व जलदगतीने पररवलन होत असण्याची आवश्यकता असते. िुक्र ग्रह स्वत:भोवती
अत्यां त मां दगतीने पररवलन करतो. साहचजकच त्याच्याभोवती चुां बकीय क्षेत्र दनमागण होत नाही. त्याचप्रमाणे, मां गळ जरी जलद गतीने पररवलन
करीत असला तरी, त्याचे एकू णच वस्तुमान व आकार लहान असल्यामुळे त्याचा अांतभागग घनरूप आहे. म्हणून त्याच्याभोवती चुां बकीय क्षेत्राचा
अभाव आहे. बुधावरचे चुां बकीय क्षेत्र मात्र नेमके किामुळे तयार झाले आहे, याबद्दल अजूनही िास्त्रज्ञ सािां क आहेत.

गुरू, िनी, युरेनस आचण नेपच्यून या ग्रहाांना चुां बकत्व आहे. हे सवग ग्रह आपल्या प्रचां ड वस्तुमानासह जलद गतीने पररवलन करतात. तसेच
जास्त दाबामुळे त्याांच्या अांतभागगातला हायडर ोजन िवरूप असण्याची िक्यता आहे. हायडर ोजन िवरूपात असताना, त्याचे गुणधमग धातूसारखे
असतात आचण म्हणूनच या सवग ग्रहाांना िदक्तिाली चुां बकीय क्षेत्र आहे. मात्र पृथ्वीप्रमाणे युरेनस दकां वा नेपच्यूनवर, ददिा दिगवण्यासाठी या
चुां बकत्वाचा उपयोग अचजबात नाही. कारण युरेनसचा चुां बकीय अक्ष त्याच्या पररवलन अक्षािी जवळ जवळ साठ अांिाांचा, तर नेपच्यूनचा
चुां बकीय अक्ष त्याच्या पररवलन अक्षािी सत्तेचाळीस अांिाचा कोन करतो. पृथ्वीवर अिी पररस्थस्थती असती तर, पृथ्वीचे चुां बकीय ध्रुव पृथ्वीच्या
भौगोचलक उत्तर व दचक्षण ध्रुवाांपेक्षा खूपच दूर असते!

- प्रा. महेि िेट्टी

खगोल कु तूहल १३
• उपग्रहाांची जडणघडण ही मूळ ग्रहापेक्षा वेगळी असते का? आपल्या ग्रहमालेतले वैचिष्ट्यपूणग उपग्रह कोणते आहेत?

एखाद्या ग्रहाला उपग्रह दनमागण होतो, तेव्हा त्या दनदमगतीच्या वेगवेगळ्या पद्धती असू िकतात. अनेक वेळा, ग्रह ज्या वायू व धुळीच्या
ढगापासून दनमागण होतो, त्या ढगातूनच ग्रहाबरोबर उपग्रहाचीही दनदमगती होऊन गुरुत्वाकषगणाद्वारे तो त्या ग्रहाभोवती दर्फरू लागतो. दुसरा प्रकार
म्हणजे एखादी मोठी खगोलीय वस्तू ग्रहावर आदळते आचण त्या ग्रहाचा एखादा भला मोठा तुकडा वेगळा होतो. परांतु मूळ ग्रहाांच्या
गुरुत्वाकषगणामुळे तो त्या ग्रहाभोवती दर्फरू लागतो. या दोन्ही प्रकाराांत ग्रह आचण उपग्रह याांच्या जडणघडणीत साम्य आढळू न येणे स्वाभादवक
आहे. काही वेळा अांतराळात दर्फरणारी एखादी वस्तू मोठ्या ग्रहाच्या गुरुत्वाकषगणाच्या प्रभावाखाली येते आचण त्याच्याभोवती दर्फरू लागते. अिा
उपग्रहाचे त्या ग्रहािी साम्य असण्याची िक्यता जवळजवळ नसतेच.

आपल्या सौरमालेतला सवागत वैचिष्ट्यपूणग उपग्रह म्हणजे टायटन. िनीच्या या उपग्रहाचे वणगन ‘अथग फ्रोजन इन टाइम’ असे करण्यात
येते. म्हणजे लक्षावधी वषांपूवी पृथ्वी किी होती हे बघायचे असेल, तर टायटनचा अभ्यास करायला हवा. आपल्या सौरमालेतला आणखी एक
वैचिष्ट्यपूणग उपग्रह म्हणजे गुरूभोवती दर्फरणारा ‘आयो’. आयोवर जागृत ज्वालामुखी आहेत. गुरूचा दुसरा उपग्रह असणाऱ्या युरोपावर तर
बर्फागचे प्रचां ड साठे आहेत. त्यामुळे तेथे जीवसृष्ट्ी आहे का, याचा वेध घेण्यात येत आहे. गुरूभोवती दर्फरणारा गॅ दनमीड हा दतसरा उपग्रह
आपल्या सौरमालेतला सवागत मोठा उपग्रह. त्याची दत्रज्या पृथ्वीच्या दत्रज्येच्या एक्केचाळीस टक्के एवढी आहे. त्याला चुां बकीय क्षेत्र असल्याचेही
आढळले आहे. तो खडक आचण बर्फागने बनलेला आहे. गुरूचाच उपग्रह असणाऱ्या कॅ चलिोचे वैचिष्ट्य म्हणजे दववराांनी पूणगपणे भरलेला त्याचा
पृष्ठभाग. या पृष्ठभागापैकी साधारण दनम्मा खडकाांनी, तर उरलेला बर्फागने व्यापलेला आहे. टर ायटन हा नेपच्यूनचा उपग्रह असून तेथेही
ज्वालामुखीच्या खुणा दमळाल्या आहेत. के रन हा प्लूटोचा उपग्रहसुद्धा बर्फागने व्यापलेला असून, त्याचा व्यास प्लूटोच्या दनम्मा आहे.

- डॉ. दगरीि दपांपळे

• प्लूटोचा िोध कोणी व कसा लावला? प्लॅ नेट एक्स हा काय प्रकार होता?

युरेनस आचण नेपच्यून याांच्या स्थानात होणाऱ्या अनपेचक्षत बदलावरून इ.स. १९०९मध्ये दपकररांग या अमेररकन खगोलिास्त्रज्ञाने
नेपच्यूनच्या पलीकडेही एखादा ग्रह असण्याची िक्यता वतगवली. असाच दनष्कषग इ.स. १९१५मध्ये पचसगव्हल लॉवेल या अमेररकन
खगोलिास्त्रज्ञानेही काढला. लॉवेल याांनी युरेनस आचण नेपच्यूनवर आपल्या गुरुत्वाकषगणाचा प्रभाव गाजवणाऱ्या या अज्ञात ग्रहाला ‘प्लॅ नेट
एक्स’ असे नाव दे ऊन, त्याच्या िोधासाठी ‘लॉवेल वेधिाळे ’ची उभारणीही के ली. मात्र लॉवेल याच्या मृत्यूपयंत (१९१६) असा कोणताही ग्रह
सापडला नाही. त्यानां तर एक तपाने लॉवेल वेधिाळे ने ही जबाबदारी क्लाइड टॉम्बो या २३ वषीय तरुणाकडे सोपवली. वषगभराच्या अत्यां त
चिस्तबद्ध आचण अथक पररश्रमानां तर टॉम्बोला २३ जानेवारी, १९३० रोजी घेतलेल्या आकािाच्या िायाचचत्राांमध्ये, एका अज्ञात वस्तूच्या स्थानात
थोडासा बदल झालेला आढळू न आला. अचधक दनरीक्षणानां तर हा ग्रह असल्याचे दनचित झाले व ही वस्तू कालाांतराने ‘प्लूटो’ या नावे
ओळखली जाऊ लागली.

सुरुवातीला प्लूटोला ‘प्लॅ नेट एक्स’ असे सां बोधले जाऊन त्याचे वस्तुमान पृथ्वीच्या वस्तुमानाएवढे असावे असे मानले गेले. त्यानां तरच्या
गचणताांनस
ु ार प्लूटोचे वस्तुमान अपेक्षेपेक्षा कमी असल्याचे आढळू न आले. सन १९७८मध्ये प्लूटोच्या उपग्रहाचा िोध लागल्यावर त्याच्या
दनरीक्षणावरून काढले गेलेले प्लूटोचे वस्तुमान हे तर अपेक्षेपेक्षा साडेचारिे पटीांनी कमी भरले. साहचजकच लॉवेलला अचभप्रेत असलेला ‘प्लॅ नेट
एक्स’ म्हणजे प्लूटो दनचितच नाही, यावर चिक्कामोतगब झाले. प्लॅ नेट एक्स िोधण्याचे इतर प्रयत्नही अयिस्वी ठरले होते. िेवटी व्हॉयेजर–२
यानाने पुरवलेल्या मादहतीवरून नेपच्यूनच्या गृहीत धरलेल्या वस्तुमानातली त्रुटी स्पष्ट् झाली. नेपच्यूनच्या सुधाररत वस्तुमानानुसार के लेल्या
गचणतानां तर प्लॅ नेट एक्सच्या अस्थस्तत्वाची गरजच उरली नाही.
- प्रा. महेि िेट्टी

१४ खगोल कु तूहल
• प्लूटोचा ग्रहाचा दजाग का काढू न घेण्यात आला?

प्लूटोचा िोध १९३०मध्ये लागल्यानां तर तो सूयम

ग ालेतील नववा ग्रह म्हणून मान्ता पावला. प्लूटो अनेक कारणाांनी इतर ग्रहाांपेक्षा वेगळा
होताच. प्लूटोची कक्षा ही अदतलां बवतुगळाकार असून, ती नेपच्यूनच्या कक्षेला िे दते; तसेच ती इतर ग्रहाांच्या कक्षेच्या सापेक्ष मोठ्या प्रमाणात
कललेली आहे. प्लूटोचे वस्तुमानही पृथ्वीच्या के वळ ०.२ टक्के आहे. म्हणून अनेक खगोलतज्ज्ञाांचे असे मत होते की, त्यास ग्रह मानण्यात येऊ
नये. यानां तर नव्वदच्या दिकात प्लूटोपलीकडील अनेक मोठ्या वस्तूां चे िोध लागले. त्यातच इ.स. २००५मध्ये अमेररके तील कॅ ल्टे क या
सां स्थेतील मायकल ब्राऊन आचण त्याांच्या सहकाऱ्याांनी तर, एरीस या आकाराने प्लूटोपेक्षाही मोठ्या वस्तूचा िोध लावला आचण ग्रहाांची एकू ण
सां ख्या दकती हा प्रश्न पुन्हा ऐरणीवर आला.

यातून मागग काढण्यासाठी आां तरराष्ट्रीय खगोलिास्त्र सां घटनेची बैठक सन २००६मध्ये बोलावण्यात आली. या बैठकीत असे ठरले की,
कोणत्याही खगोलीय वस्तूला ग्रहाचा दजाग देण्यास दतने तीन अटीांची पूतत
ग ा करावयास हवी – १) दतने सूयागभोवती पररभ्रमण के ले पादहजे,
२) स्वत:च्या गुरुत्वाकषगणामुळे दतला स्वत:ला गोल आकार प्राप्त व्हायला हवा आचण ३) दतच्या आसपास, दतच्या प्रभावाखाली नसलेली,
कोणतीही वस्तू असता कामा नये. प्लूटोने यातल्या पदहल्या दोन अटीांची पूतगता के ली असली तरी, दतसरी अट प्लूटो पूणग करू िकलेला नाही.
प्लूटोच्या कक्षेजवळ कु इपर पट्ट्यातील अनेक वस्तू वावरत आहेत. प्लूटो या वस्तूां ना आपल्या गुरुत्वाकषगणाच्या प्रभावाखाली आणू िकलेला
नाही. त्यामुळे प्लूटोचा ‘ग्रह’ हा दजाग काढू न घेण्यात आला.
- प्रा. महेि िेट्टी

 एरीस हा खुजा ग्रह प्लूटोपेक्षा दकां चचतसा लहान असल्याचे, नां तरच्या दनरीक्षणाांतून ददसून आले आहे.

• खुजे ग्रह म्हणजे काय? आतापयंत कोणते खुजे ग्रह िोधले गेले आहेत?

ददनाांक २४ ऑगि २००६ या ददविी वैज्ञादनकाांच्या एका आां तरराष्ट्रीय पररषदे त ‘खुजा ग्रह’ अिी नवीन सां ज्ञा तयार करण्यात आली आचण
प्लूटोला यापुढे ‘ग्रह’ न म्हणता ‘खुजा ग्रह’ सां बोधण्यात यावे, असे जाहीर करण्यात आले. एखाद्या खगोलीय वस्तूला ‘खुजा ग्रह’ ठरवण्यासाठी
कोणते दनकष वापरावेत, हेही या पररषदेत दनचित करण्यात आले. हे दनकष पूणग करणाऱ्या (प्लूटोचिवाय) चार वस्तू आपल्या सौरमालेत
आतापावेतो दनचित करण्यात आल्या आहेत. एरीस हा खुजा ग्रह प्लूटोपलीकडच्या कु इपर पट्ट्यात आहे. तो २००५ मध्ये िोधला गेला, तेव्हा
त्याला नाव ठे वण्यात आले होते झेना. पण आता मात्र तो एरीस नावाने ओळखला जातो. त्याचा व्यास सुमारे ३,००० दकलोमीटर म्हणजे
प्लूटोच्या व्यासापेक्षा ६०० दकलोमीटर जास्त आहे. एरीस हा खुजा ग्रहाांत सवागत मोठा आहे.

मां गळ आचण गुरू याांच्या दरम्यान असलेल्या लघुग्रहाांच्या पट्ट्यात चसररस हा खुजा ग्रह आढळला आहे. त्याचा व्यास ९५० दकलोमीटर असून
तो (पूवी) सवागत मोठा लघुग्रह मानला जात असे. लघुग्रहाांच्या सां पूणग पट्ट्यापैकी एक तृतीयाांि वस्तुमान एकट्या चसररसचे आहे. चसररसचा िोध
र्फार जुना म्हणजे १८०१ सालचा आहे. माके माके नावाचा खुजा ग्रह २००५ साली िोधण्यात आला. त्याचा व्यास प्लूटोच्या व्यासाच्या एक
तृतीयाांि आहे. त्याचेही स्थान आहे कु इपर पट्टा. याच पट्ट्यात असलेल्या हाऊदमआचे वगीकरणही खुजा ग्रह असे करण्यात आले आहे. कु इपर
पट्ट्यातल्या तेजस्वी वस्तूां मध्ये त्याचे स्थान दतसऱ्या क्रमाांकावर आहे. मोठ्या दुदबगणीतून तो ददसू िकतो. सूयागपासूनचे त्याचे अांतर आहे सुमारे
साडेसात अब्ज दकलोमीटर - म्हणजे सूयग व पृथ्वी या दरम्यानच्या अांतराच्या पन्नास पट!
- डॉ. दगरीि दपांपळे

 नवीन मापनाांनुसार प्लूटो हाच सवांत मोठा खुजा ग्रह ठरला आहे. एरीसचा आकार प्लूटोपेक्षा दकां चचत लहान, तर माके माके आचण
हाऊदमआचा याांचा आकार प्लूटोच्या दोन-तृतीयाांिाहून थोडा कमी असल्याचे स्पष्ट् झाले आहे.

खगोल कु तूहल १५
• पृथ्वी वगळता आपल्या सूयम
ग ालेत इतरत्र कु ठे ज्वालामुखी आढळतात का?

ज्वालामुखी म्हणजे दनसगागचे रौि-भीषण रूप. ज्वालामुखीबद्दल सवांना आकषगण असते. आपल्या पृथ्वीवर जसे ज्वालामुखी आहेत, तसेच
सौरमालेतल्या िुक्र, चां ि, मां गळ, आयो याांसारख्या काही ग्रह व उपग्रहाांवरही ज्वालामुखी आढळले आहेत. िुक्रावर असलेल्या ज्वालामुखीांची
सां ख्या िेकड्याांमध्ये मोजावी लागेल. त्यापैकी १६८ मोठे , तर २८९ मध्यम आकाराचे आहेत. िां भर दकलोमीटरपेक्षा जास्त व्यास असलेल्या
ज्वालामुखीांना ‘मोठे ’ म्हटले जाते. िुक्रावरचा एकही ज्वालामुखी जागृत नाही, असे आतापावेतो आढळले आहे.

चां िावरचे ज्वालामुखी त्यामानाने िोटे आहेत. त्याांचे उिे क तीन अब्ज वषांपूवी झाले आचण त्यातून उसळलेला लाव्हा चां िावर दूरपयंत
पसरला होता. मां गळ ग्रहावर ज्वालामुखीचे उिेक अनेकदा झाले असावेत, असे वैज्ञादनकाांना वाटते. तेथे २३ ज्वालामुखी असून, त्यातला
‘ऑचलिस मॉन्स’ हा के वळ मां गळावरचाच नव्हे तर, सौरमालेतला सवागत मोठा ज्वालामुखी आहे. पृथ्वीवरचा सवागत मोठा ज्वालामुखी आहे
हवाई बेटाांवर. पण त्यापेक्षा ऑचलिस मॉन्स दकत्येक पटीांनी मोठा आहे. पृथ्वी वगळता सौरमालेतला एकमेव जागृत ज्वालामुखी आहे गुरूच्या
आयो या उपग्रहावर. व्हॉयेजर आचण गॅ चलचलओ या अांतराळयानाांनी आयोची जी िायाचचत्रे घेतली आहेत, त्यावरून तेथे ३५० ज्वालामुखी
असावेत, असा अांदाज आहे.

टर ायटन हा नेपच्यूनचा उपग्रह. सन १९८१मध्ये व्हॉयेजर–२ या यानाने दटपलेल्या टर ायटनच्या िायाचचत्राांमध्ये दोन वैचिष्ट्यपूणग ज्वालामुखी
आढळू न आले होते. मात्र या ज्वालामुखीतून तप्त लाव्हा बाहेर पडत नसून, त्यातून बर्फग, धूळ, दमथेनची सां युगे, िवरूपातील नायटर ोजन, असे
पदाथग बाहेर र्फेकले जात असावेत. िनीच्या एन्सेलॅडस या उपग्रहावर अिाच प्रकारचे ‘ज्वालामुखी’ अस्थस्तत्वात असल्याचे कॅ चसनी यानाने
दाखवून ददले आहे.
- डॉ. दगरीि दपां पळे

 सन २०२०-२१ साली झालेल्या सां िोधनातून, िुक्रावर काही जागृत ज्वालामुखी असल्याची िक्यता ददसून आली आहे. तसेच
मां गळावरचा ऑचलिस मॉन्स हा ज्वालामुखी आज जागृत नसला, तरी तो सदक्रय असल्याची िक्यता सां िोधकाांनी अलीकडेच व्यक्त
के ली आहे.

• सवग ग्रह सूयागच्या एका बाजूला एका रेषत

े आले, तर त्याचा काय पररणाम होऊ िकतो?

सन २०००मध्ये मे मदहन्ात पाच ग्रह पृथ्वीच्या सां दभागत दवचिष्ट् कोनात एकत्र येणार म्हणून एकच खळबळ उडाली होती. त्याांच्या
गुरुत्वाकषगणाच्या एकत्र पररणामामुळे पृथ्वीवर भूकांप, ज्वालामुखी, उधाणाची भरती याांचे थैमान माजेल, अिी भादकतेही करण्यात आली. पण
प्रत्यक्षात अिी कोणतीही दुघगटना घडली नाही. खरे तर एका ितकात दकमान दोन वेळा सूयग आचण अनेक ग्रह हे पृथ्वीच्या सां दभागत एका
बाजूला, एका रेषेत नाही पण एखाद्या दवचिष्ट् कोनात एकत्र येतात. ददनाांक ५ मे २००० रोजी सूयग, चां ि, बुध, िुक्र, मां गळ, गुरू आचण िनी,
एवढी मां डळी पृथ्वीच्या सां दभागत सुमारे सव्वीस अांिाांत एकत्र आली होती. ददनाांक ९ सप्टेंबर २०४० रोजी ते पुन्हा अिाच प्रकारे एकत्र येतील.

ग्रहाांचे भ्रमणकाळ काही ददवस ते काही वषे इतके दवदवध आहेत. सूयागला सवागत जवळ असलेल्या बुधाचा सूयागभोवती भ्रमणकाळ ८८
ददवस, तर नेपच्यूनचा भ्रमणकाळ १६५ वषे आहे. त्यामुळे पृथ्वीच्या सां दभागत सवग ग्रह आचण सूयग अगदी एकाच रेषेत येण्याची सां भाव्यता
जवळजवळ िून् आहे. पण समजा, तसे झाले तरी दविेष काही घडणार नाही. कारण पृथ्वीवर होणारा सवांत महत्त्वाचा पररणाम हा भरती-
ओहोटीचा आहे. भरती-ओहोटी ही चां ि-सूयागच्या गुरुत्वाकषगणामुळे घडू न येत.े त्यातही सूयग हा पृथ्वीला चां िापेक्षा खूपच दूर असल्याने, सूयागमुळे
होणारा भरती-ओहोटीवरील पररणाम हा चां िाच्या तुलनेत दनम्म्याने आहे. गुरू, िनी वगैरे सवग महाकाय ग्रह हे पृथ्वीपासून इतके दूर आहेत, की
अगदी सगळे ग्रह हे पृथ्वीच्या सां दभागत एका रेषत
े आले तरीही त्याांच्यामुळे होणारा भरती-ओहोटीचा पररणाम हा चां िामुळे होणाऱ्या पररणामाच्या
तुलनेत नगण्य असेल.
- प्रा. मोहन आपटे

१६ खगोल कु तूहल
• िोधूनही न सापडलेले ग्रह कोणते?

दीघग िोध घेऊनही न सापडलेले ग्रह म्हणजे ‘प्लॅ नेट एक्स’ आचण ‘व्हल्कन’. युरेनसच्या कक्षेच्या गचणतातील त्रुटी ही युरेनसच्या
पलीकडील एखाद्या अज्ञात ग्रहाच्या गुरुत्वाकषगणामुळे असल्याची िक्यता खगोलतज्ज्ञाांना वाटत होती. युरेनसच्या पलीकडील नेपच्यून आचण
प्लूटो याांच्या िोधानां तरही युरेनसच्या कक्षेचे गचणत जुळत नव्हते. १९३० साली प्लूटोचा िोध लावणाऱ्या क्लाईड टॉम्बोने, या अज्ञात ‘प्लॅ नेट
एक्स’चा िोध प्लूटोच्या िोधानां तरही तेरा वषे चालू ठे वला होता. अखेर या ‘प्लॅ नेट एक्स’चे कोडे १९८९ साली सुटले. व्हॉयेजर–२ यानाने
नेपच्यूनच्याच, आतापयंत गृहीत धरलेल्या वस्तुमानातील दकां चचतिी चूक दाखवून ददली. ती लक्षात घेताच युरेनसच्या कक्षेचे गचणत जुळले
आचण ‘प्लॅ नेट एक्स’ची गरजही सां पली.

सूयागच्या दनकट असणाऱ्या दुसऱ्या एका अज्ञात ग्रहाच्या िोधालाही १८६० सालच्या सुमारास सुरुवात झाली होती. बुधाच्या सूयागपासून
सवागत जवळ येण्याच्या दबां दच्य
ू ा ददिेत म्हणजे उपसूयगस्थानाच्या ददिेत होणारा दकां चचतसा बदल हा बुध आचण सूयग यादरम्यान असणाऱ्या
एखाद्या अज्ञात ग्रहाच्या गुरुत्वाकषगणामुळे होत असल्याचा दनष्कषग ले वेररए याने काढला. या ग्रहाचा सूयागभोवतीच्या प्रदचक्षणेचा काळ एकोणीस
ददवसाांचा असून, त्याचे सूयागपासूनचे अांतर बुध-सूयग अांतराच्या र्फक्त एक-तृतीयाांि असल्याचे ले वेररएचे ग्रहगचणत दिगवत होते. सूयागच्या
अदतदनकट असल्यामुळे, या ग्रहाचे दिगन हे सूयगदबां बावरून होणाऱ्या त्याच्या अचधक्रमणाच्या वेळी दकां वा खग्रास सूयग्र
ग हणाच्या काळात र्फक्त
िक्य होते. सूयागच्या अदतदाहक सादन्नध्यातील या अज्ञात ग्रहाला रोमन पुराणातल्या ‘व्हल्कन’ या अदिदे वाचे नाव ददले गेल.े व्हल्कनचा हा
िोध अनेक वषे चालला. या काल्पदनक व्हल्कनचे अस्थस्तत्व अखेर १९१५ साली आइन्स्िाइनचा व्यापक सापेक्षतावाद प्रचसद्ध झाल्यावर सां पुष्ट्ात
आले. आइन्स्िाइनने बुधाच्या उपसूयगस्थानातील हा बदल व्यापक सापेक्षतावादानुसार अपेचक्षतच असल्याचे दाखवून ददले.
- डॉ. राजीव चचटणीस

• सूयम
ग ाला किा दनमागण होतात?

सूयम
ग ाला या दीदघगकाांमध्ये अस्थस्तत्वात आलेल्या वायू आचण धुळीने भरलेल्या महाकाय ढगाांच्या आकुां चनातून तयार होत असून, त्याांच्या
दनदमगतीची सुरुवात ही काहीिी दीदघगकाांच्या दनदमगतीसारखीच आहे. या ढगाांची घनता सुरुवातीला खूप कमी असते, पण काही कारणाांमळ
ु े या
ढगाांत अस्थस्थरता दनमागण होऊन काही दठकाणी ही घनता थोडीिी वाढते. यामुळे तेथील गुरुत्वाकषगणात वाढ होते आचण या भागाकडे
आसपासच्या वायूतील रेणू आचण धुळीचे कण खेचले जातात. दतथले गुरुत्वाकषगणही त्यामुळे अचधकाचधक प्रमाणात वाढत जाते. ढगातील रेणू
आचण धुळीचे कण हे या अचधक घनतेच्या भागात ओढले जात असताना, त्याांची गती वाढत जाते आचण दतथले तापमानही वाढत जाते.
याचबरोबर त्या ढगाच्या स्वत:भोवतीच्या दर्फरण्याच्या वेगातही वाढ होते. या वाढीमुळे कें िोत्सारी बलात वाढ होऊन ढगाचा बाहेरचा भाग पसरू
लागून चपटा होतो. पररणामी, हा ढग एका चकतीचे रूप धारण करतो. ढगाचा र्फुगीर रादहलेला मधला भाग मात्र यानां तरही गुरुत्वाकषगणामुळे
आकुां चन पावत राहतो आचण दतथले तापमान इतके वाढते की दतथे अणुगभीय प्रदक्रया सुरू होते. हा झाला ग्रहमालेतील ताऱ्याचा जन्म.

या ताऱ्याच्या भोवतालच्या चकतीतील इतर भागाांतही काही कारणाांमुळे अस्थस्थरता दनमागण होऊन दतथे गुठळ्या तयार होतात. या लहान
गुठळ्या गुरुत्वाकषगणाद्वारे आजूबाजूच्या कणाांना आपल्याकडे खेचतात आचण या गुठळ्याांचे रूपाांतर मग ग्रहाांत होते. या ढगातील ज्या लहान
आकाराच्या गुठळ्या ग्रहाांच्या दनदमगतीत भाग घेऊ िकत नाहीत, त्याांचे लघुग्रह, खुजे ग्रह, धूमके तू आदीत रूपाांतर होते. आपल्या
आकािगां गेतील आचण इतर अनेक दीदघगकाांमधून होणारी ताऱ्याांची आचण त्याांच्या भोवतालच्या ग्रहमालाांची दनदमगती ही एक स्वाभादवक प्रदक्रया
असून, अिा सूयम
ग ाला इतरत्र अजूनही दनमागण होत आहेत.
- श्री. अरदवां द पराांजप्ये

खगोल कु तूहल १७
१८ खगोल कु तूहल
• पृथ्वीचे अांतरांग कसे आहे?

पृथ्वीच्या बाहेरचा थर म्हणजे पृथ्वीचे कवच असून, या थराची जाडी ही सुमारे पस्तीस दकलोमीटर आहे. हे कवच मुख्यत: चसचलकॉन,
अॅल्युदमदनयम आचण ऑस्थक्सजन याांच्या सां युगाांपासून तयार झालेले आहे. पृष्ठभागापासून खोलवर जावे तसे खडकावरील दाबाबरोबरच
तापमानही वाढत जाते. जदमनीखाली िां भर दकलोमीटर खोलीवरील तापमान सुमारे एक हजार अांि सेस्थल्फ्सअस इतके आहे. अडीचिे दकलोमीटर
खोलीवर हे तापमान १८०० अांि सेस्थल्फ्सअसपयंत पोचते. या तापमानाला सुमारे दोन टक्के खडक हे दवतळलेल्या अवस्थेत असतात. या
खोलीवरील खडकाांत मॅ िेचियमचे प्रमाण अचधक आहे. या खडकाांचे गुणधमग हे कवचातील खडकाांपेक्षा बरेच वेगळे आहेत. बहुसां ख्य भूकांपाांचे
कें ि हे पृथ्वीच्या वरच्या थरात (कवचात) असले तरी, काही भूकांपाांचे कें ि हे सहािे-सातिे दकलोमीटरवर खोलीवरही असू िकते.

खडकाांच्या थराची पृष्ठभागापासूनची एकू ण जाडी ही ३,००० दकलोमीटर असून या थराच्या तळाचे तापमान हे सुमारे २,९०० अांि
सेस्थल्फ्सअस इतके असावे. खडकाांच्या या थराखाली असणारा पृथ्वीचा गाभा हा मुख्यत: लोहापासून तयार झालेला आहे. गाभ्याचे तापमान
कें िाच्या ददिेने वाढत जाऊन, ते कें िाजवळच्या भागाांत ५,७०० अांि सेस्थल्फ्सअसपयंत पोचते. या गाभ्यातील सुमारे सव्वादोन हजार दकलोमीटर
जाडीचा बाहेरचा भाग िवस्थस्थतीत आहे. पृथ्वीच्या कें िाभोवतालचा, प्रचां ड दाबाखाली असलेला, गाभ्याचा सुमारे २,४०० दकलोमीटर व्यासाचा
भाग मात्र घनस्वरूपी असावा. गाभ्याच्या या भागाची घनता पृथ्वीच्या सरासरी घनतेच्या दुप्पट भरते. पृथ्वीच्या गाभ्यातील बाहेरचा भाग हा
िवस्थस्थतीत असल्यामुळे, हा भाग प्रवाही स्वरूपाचा झाला आहे. या लोहयुक्त प्रवाही गाभ्यामुळेच पृथ्वीला चुां बकत्व लाभले आहे. अन्
घनस्वरूपी ग्रहाांपैकी बुधालाही क्षीण चुां बकत्व आहे. पृथ्वीप्रमाणे बुधाच्या गाभ्यािीही िवस्वरूपी लोह असण्याची िक्यता िास्त्रज्ञाांकडू न व्यक्त
के ली गेली आहे.
- डॉ. राजीव चचटणीस

• पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर वा पृथ्वीच्या अांतरांगात सवगत्र आपले वजन सारखेच भरेल काय?

दवज्ञानाच्या दृष्ट्ीने वस्तुमान आचण वजन या वेगवेगळ्या गोष्ट्ी आहेत. एखादी व्यक्ती दतचे वजन साठ दकलोग्रॅम आहे असे म्हणते, तेव्हा
दवज्ञानाच्या भाषेत बोलायचे तर त्या व्यक्तीचे वस्तुमान साठ दकलोग्रॅम असते. एखादी वस्तू उां चीवर नेऊन सोडू न ददली तर, ती वाढत्या वे गाने
पृथ्वीवर पडते. म्हणजे दतला प्रवेग (त्वरण) प्राप्त होतो. या प्रवेगाला गुरुत्वीय प्रवेग असे म्हणतात. एखाद्या वस्तूचे वजन म्हणजे, वस्तुमान
आचण हा प्रवेग याांचा गुणाकार. एखाद्या वस्तूचे वस्तुमान हे नेहमी कायम असते; परां तु दतचे वजन दकती आहे ते या प्रवेगावर अवलां बून असते .

अगदी काटे कोरपणे पादहले तर पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर प्रवेगाचे मूल्य वेगवेगळ्या दठकाणी वेगवेगळे असते. त्यामुळे वस्तुमान तेवढे च रादहले
तरी, वजनात र्फरक पडू िके ल. म्हणजे एखाद्या वस्तूचे वजन अचूक ताणकाट्याच्या मदतीने मोजले, तर हा र्फरक लक्षात येईल. पृथ्वीच्या
स्वत:भोवती दर्फरण्यामुळे, तसेच पृथ्वीच्या चपट आकारामुळे पृथ्वीच्या दवषुववृत्तावर वस्तूवरील गुरुत्वाकषगण ध्रुवप्रदे िाांवरील गुरुत्वाषगणापेक्षा
कमी भरते. पररणामी एखाद्या वस्तूचे, दवषुववृत्तावर भरणारे वजन हे ध्रुवाांवर भरणाऱ्या वजनापेक्षा कमी असते.

पृथ्वीच्या अांतरांगात गुरुत्वाकषगणीय प्रवेगाची दकां मत कमी होते, असे वैज्ञादनकाांनी गचणताने आचण प्रयोगानेही चसद्ध के ले आहे. त्यामुळे
आपले वजन पृथ्वीच्या आत गेल्यावर कमी भरेल. वस्तुमान मात्र तेवढे च रादहल. आपण जसजसे पृथ्वीच्या कें िाजवळ जाऊ, तसतसे सवग
बाजूां नी गुरुत्वाकषगण दनमागण झाल्यामुळे आपले वजन कमी होत जाईल. (खोली वाढली की, प्रवेगाची दकां मत कमी होत जाते.) पृथ्वीच्या
कें िापािी आपले वजन िून् भरेल.
- डॉ. दगरीि दपांपळे

खगोल कु तूहल १९
• समुिाला येणाऱ्या भरती-ओहोटीमागचे कारण काय?

चोवीस तासाांच्या चक्रात समुिाला दोन वेळा भरती आचण दोन वेळा ओहोटी येत.े दोन भरती दकां वा दोन ओहोटी, या दरम्यान सुमारे बारा
तासाांचे अांतर असते. भरती-ओहोटीचे प्राथदमक कारण म्हणजे चां िाचे गुरुत्वाकषगण. पृथ्वी स्वत:भोवती दर्फरते आहे आचण चां ि पृथ्वीभोवती
प्रदचक्षणा घालतो आहे. या दक्रयेत पृथ्वीचा जो भाग चां िाच्या सवागत जवळ असेल, तेथे सवांत जास्त गुरुत्वाकषगण दनमागण होते. त्यामुळे समुिाचे
पाणी त्या भागाकडे वाहू लागून, त्या दठकाणी भरती येत.े या उलट जेथून हे पाणी वाहून येते, त्या प्रदेिात ओहोटी येते.

चां ि पृथ्वीभोवती दर्फरतो, असे जरी आपण म्हणत असलो तरी प्रत्यक्षात चां ि आचण पृथ्वी हे दोघेही आपल्या एकदत्रत वस्तुमानाच्या
सामाईक कें िाभोवती दर्फरत असतात. या दक्रयेत दनमागण होणाऱ्या कें िोत्सारी बलामुळे पाणी बाहेर र्फेकले जाते व भरतीला चालना दमळते. चां ि
पृथ्वीच्या ज्या बाजूला आहे तेथे गुरुत्वाकषगणाचा पररणाम जास्त जाणवतो, तर दवरुद्ध बाजूस कें िोत्सारी बलाचा पररणाम जास्त जाणवतो.
त्यामुळे चां ि पृथ्वीच्या ज्या बाजूला आहे त्या बाजूला भरती ही मुख्यत: चां िाच्या पृथ्वीवरील गुरुत्वाकषगणामुळे येते, तर दवरुद्ध बाजूला भरती
येण्यास मात्र प्रामुख्याने कें िोत्सारी बल कारणीभूत ठरते.

चां िाप्रमाणेच सूयागचे पृथ्वीच्या पाण्यावर कायगरत असणारे गुरुत्वाकषगणसुद्धा भरती-ओहोटीच्या प्रमाणात मोठ्या प्रमाणात वाढ घडवून
आणते. पौचणगमा दकां वा अमावास्येच्या ददविी चां ि, सूयग आचण पृथ्वी जेव्हा एका रेषत
े येतात, तेव्हा भरती-ओहोटीचे हे पररणाम अचधक तीव्रतेने
घडू न येतात. चां ि पृथ्वीभोवती लां बवतुगळाकार कक्षेत दर्फरत असल्यामुळे तो काही वेळा पृथ्वीच्या बराच जवळ येतो. साहचजकच त्याचे
पृथ्वीवरील गुरुत्वाकषगणही कमी-जास्त होते. त्यामुळेही भरती-ओहोटीच्या प्रमाणात लक्षणीय बदल घडू न येतो.

- डॉ. दगरीि दपांपळे

• आकािाचा रांग दनळा का?

पाांढरा प्रकाि सात रांगाांनी बनलेला असतो हे आपल्याला माहीत आहेच. या प्रत्येक रां गाची तरां गलाांबी वेगवेगळी असते. या रां गाांचा ‘ता-ना-
दप-दह-दन-पा-जा’ हा क्रम आपण िाळे त असतानाच पाठ के लेला असतो. म्हणजे प्रकािाच्या वणगपटात ताांबडा आचण जाांभळा हे रांग दोन
टोकाांना असतात. ताांबड्या रांगाची तरांगलाांबी सगळ्यात जास्त, तर जाांभळ्या रांगाची तरांगलाांबी सवागत कमी असते. लॉडग रेली या वैज्ञादनकाने
असे चसद्ध के ले की, एखाद्या माध्यमात जर पदाथागचे िोटे िोटे कण अस्थस्तत्वात असतील तर, त्या कणाांकडू न जास्त तरांगलाांबीचे रांग कमी
प्रमाणात आचण कमी तरांगलाांबीचे रां ग जास्त प्रमाणात दवखुरले जातात. त्यामुळे ताांबड्या रां गापेक्षा दनळा रां ग जास्त पसरतो. हे प्रमाण दहापट
असल्याचे रेलीने चसद्ध के ले.

पण एक मुद्दा चिल्लक राहतोच. दनळ्या रांगापेक्षाही जाांभळ्या रां गाची तरांगलाांबी कमी आहे. त्यामुळे जाांभळा रांग जास्त पसरायला हवा.
प्रत्यक्षात तसे घडत नाही. याची दोन कारणे आहेत. सूयागपासून येणाऱ्या प्रकािातला काही भाग वातावरणात िोषला जातो. त्यातही प्रकािाचा
भाग असलेले सात रांग कमी-अचधक प्रमाणात िोषले जातात. या दक्रयेत जाांभळा रांग अचधक प्रमाणात िोषला जातो. त्यामुळे मुळात पृथ्वीवर
पोहोचणाऱ्या प्रकािात जाांभळ्या रांगाचे प्रमाण कमी असते.

दुसरे कारण आपल्या नेत्रपटलािी सां बां चधत आहे. आपल्या नेत्रपटलावर ताांबडा, दनळा आचण दहरवा या रां गाांना ‘पकडणारे’ ग्राहक असतात.
हे ग्राहक त्या-त्या रां गाांना दविेषत्वाने ग्रहण करतात. मुळात ताांबड्या आचण दहरव्या रांगाांचे दवखुरणे कमी असल्याने, सां बां चधत ग्राहक कमी
प्रमाणात उत्तेचजत होतात. त्या मानाने दनळे ग्राहक जास्त उत्तेचजत होतात. या सवग कारणाांचा एकदत्रत पररणाम म्हणून आपल्याला आकाि
दनळसर ददसते.
- डॉ. दगरीि दपांपळे

२० खगोल कु तूहल
• ध्रुवीय प्रकाि म्हणजे काय व तो कसा दनमागण होतो?

ध्रुवीय प्रकाि हा आपल्या नावाप्रमाणे मुख्यत: ध्रुवीय प्रदे िात दकां वा त्याच्या आजूबाजूच्या भागाांतूनच ददसतो. एका मोठ्या रांगीत पण
मखमली पडद्यासारखा रात्रीच्या आकािात ददसणारा हा प्रकाि पृथ्वीवरील नैसदगग क सौांदयागचा सुां दर आदवष्कार आहे. याची दनदमगती ही
पृथ्वीभोवती असलेल्या चुां बकीय क्षेत्रािी सां बां चधत आहे. सूयग हा सवग ददिाांना सतत दवद्युतटभाररत कण उत्सचजगत करीत असतो. याांतील पृथ्वीच्या
ददिेने येणाऱ्या बऱ्याच कणाांची ददिा पृथ्वीच्या चुां बकीय क्षेत्रामुळे बदलते, तर काही कण पृथ्वीभोवतालच्या चुां बकीय क्षेत्रामुळे थाां बवले
जातात. काही कण मात्र चुां बकीय क्षेत्राच्या रेषाांलगत प्रवास करीत पृथ्वीच्या ददिेने पुढे सरकतात. चुां बकीय रेषा पृथ्वीच्या या ध्रुव प्रदेिाांजवळ
असणाऱ्या चुां बकीय ध्रुवात एकत्र येत असल्यामुळे, हे कणसुद्धा या रेषाांलगत प्रवास करीत पृथ्वीच्या उत्तर व दचक्षण ध्रुवाांजवळील वातावरणात
चिरतात. इथे या कणाांची टक्कर पृथ्वीच्या वरच्या (सुमारे ८० दकलोमीटर उां चीवरच्या) वातावरणातील रेणिी ूां होते. या दक्रयेत वातावरणातील रेणू
अदतररक्त ऊजाग दमळू न उत्तेचजत होतात. कालाांतराने ही अदतररक्त ऊजाग या रेणकडू ूां न ध्रुवीय प्रकािाच्या स्वरूपात उत्सचजगत के ली जाते.

दहरव्या दकां वा लाल रांगाचा ध्रुवीय प्रकाि हा हवेतील ऑस्थक्सजनच्या रेणम ूां ुळे दनमागण होतो, तर पुसट लाल, गुलाबी दकां वा गडद दनळा-
जाांभळा ध्रुवीय प्रकाि हा नायटर ोजनच्या रेणम ूां ुळे दनमागण झालेला असतो. अगदी क्वचचत ददसणाऱ्या नाररांगी प्रकािाची दनदमगती ही दनऑनच्या
अणूां मुळे झालेली असते. ध्रुवीय प्रकाि हा र्फक्त पृथ्वीवरच नव्हे, तर ज्या ग्रहाांना चुां बकत्व आचण वातावरण हे दोन्ही लाभले आहेत अिा गुरू,
िनी, युरेनस आचण नेपच्यून या इतर ग्रहाांवरही आढळल्याची नोांद अांतराळयाांनाांद्वारे के ली गेली आहे.

- श्री. अरदवां द पराांजप्ये

• पृथ्वीवर ठरावीक काळाने अवतरणाऱ्या दहमयुगामागचे कारण काय?

दहमयुग हा सलग कालखां ड नसून ती िीतकाळाांची एक माचलका असते. प्रत्येक दहमयुगाचा काळ दकत्येक कोटी वषांचा असतो, तर
दहमयुगातला प्रत्येक िीतकाळ हा एक लाख वषांपयंत दटकू िकतो. आजही पृथ्वीवर दहमयुग चालू असून िीतकाळ मात्र चालू नाही. यापूवीचा
िीतकाळ हा दहा हजार वषांपूवी सां पुष्ट्ात आला. त्या िीतकाळात अधाग अमेररका खां ड आचण अधाग युरोप खां ड बर्फागने आच्छादला होता.
पृथ्वीवर ठरावीक काळानां तर अवतरणाऱ्या आचण दीघगकाळ चालणाऱ्या या दहमयुगाांमागे अनेक कारणे असू िकतात.

पृथ्वीची सूयागभोवतालच्या प्रदचक्षणेची कक्षा ही लां बवतुगळाकार आहे. पृथ्वीच्या कक्षेची दववृत्तता ही इतर ग्रहाांच्या पृथ्वीवरील
गुरुत्वाकषगणामुळे चक्रीय स्वरूपात कमी-जास्त होत असते. दववृत्ततेतील बदलाचे हे चक्र सुमारे ४,१३,००० वषांचे आहे. दववृत्ततेतील या
बदलामुळे सूय-ग पृथ्वी या दरम्यानच्या कमाल आचण दकमान अांतरातही बदल होत असतो. दववृत्तता जास्तीत जास्त असताना, पृथ्वीच्या
सूयागपासूनच्या कमाल आचण दकमान अांतरात तब्बल १२ टक्स्प्क्याांचा र्फरक असतो. पृथ्वी सूयागपासून जास्तीत जास्त दूर असताना येणारी अदततीव्र
दहवाळ्याची पररस्थस्थती ही दहमयुगाला अनुकूल ठरू िकते.

दहमयुगामागचे दुसरे कारण म्हणजे पृथ्वीच्या कलण्यात कालानुरूप होणारा बदल. पृथ्वीचा अक्ष हा पृथ्वीच्या सूयगभोवतालच्या प्रदचक्षणेच्या
अक्षािी २३.४ अांिाांचा कोन करतो. पृथ्वीच्या अक्षाचे हे कलणे, ऋतूां च्या दनदमगतीस कारणीभूत ठरले आहे. अक्षाची ही दतयगकता २२.१ ते
२४.५ अांि या दरम्यान कमी-जास्त होत असते. पृथ्वीच्या या कलण्यातील २.४ अांिाांचा हा र्फरक लक्षणीय असून, जेव्हा ही तीयगकता वाढते,
तेव्हा ऋतूां ची तीव्रता वाढते. तीयगकता वाढलेल्या काळात दरवषी पृथ्वीवरचा अचधकाचधक प्रदे ि बर्फागच्या थराखाली झाकला जाऊ लागतो व
पृथ्वीवर दहमयुगाला सुरुवात होतो.
- डॉ. राजीव चचटणीस

खगोल कु तूहल २१
• ‘ओझोनचे चिि’ हा काय प्रकार आहे?

ओझोन हा वायू पृथ्वीभोवतालच्या वातावरणातील १० ते ५० दकलोमीटर उां चीवरच्या स्थस्थरावरण या थरात नैसदगग करीत्या आढळतो.
हवेतील प्राणवायूवर सूयागच्या अदतनील दकरणाांचा मारा होऊन हा वायू तयार होतो. मात्र हाच ओझोन अदतनील दकरणाांमधील अनेक घातक
दकरणही िोषूनही घेतो. त्यामुळे पृथ्वीच्या वातावरणातील ओझोनचे प्रमाण जर काही कारणाने कमी झाले, तर हे अदतनील दकरण पृथ्वीच्या
पृष्ठभागावर पोहोचून जीवसृष्ट्ीवर घातक पररणाम घडवून आणू िकतात. मुख्यत: ध्रुवीय भागावरील आचण त्यातही अांटास्थटगकावरील
स्थस्थरावरणातील ओझोनचा असा ऱ्हास होतो आहे. हा ऱ्हास वातावरणात चिरलेल्या क्लोरीनच्या अणूां िी होणाऱ्या सां योगामुळे होतो आहे. या
ऱ्हासामुळे पातळ झालेल्या ओझोनच्या थरालाच ‘ओझोनचे चिि’ म्हणतात.

हा ऱ्हास सदोददत वाढतच जाणारा असून तो र्फक्त अांटास्थटगकावरच नाही तर सवग भागावर होऊ िकतो. या ऱ्हासाच्या मुळािी मुख्यत:
क्लोरोफ्लुरोकाबगन या प्रकारात मोडणारी मानवदनदमगत सां युगे आहेत. आपले रेदफ्रजरेटर, तापमान कमी करणाऱ्या एअर कां दडिनरसारख्या
वेगवेगळ्या यां त्रणा, दवदवध प्रकारचे एरोसोल स्प्े, यातून ही िव्ये मोठ्या प्रमाणात बाहेर पडतात. ही िव्ये दीघगकाल वातावरणात साठू न राहतात
व हळू हळू वातावरणातल्या ओझोनचा नाि करतात. ओझोनच्या या ऱ्हासामुळे पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर पोहोचणाऱ्या, सूयागकडील अदतनील
दकरणाांचे प्रमाण वाढते आहे. अदतनील दकरणाांच्या या वाढलेल्या प्रमाणामुळे, माणसावर तसेच इतर जीवसृष्ट्ीवरही घातक पररणाम होऊ
िकतात. त्वचेच्या ककग रोगाचे आचण मोतीदबां दच
ू े प्रमाण वाढू िकते, रोगप्रदतकारिक्ती कमी होते. वनस्पतीांनाही या दकरणाांपासून धोका दनमागण
होऊ िकतो. भातासारख्या दपकाच्या वाढीसाठी मदत करणारे सायनोबॅ टे रीयासारखे सूक्ष्मजीवही यात नष्ट् होऊ िकतात. अनेक जलचराांचे
खाद्य असलेले पाण्यातील सूक्ष्मजीव या दकरणाांमुळे नष्ट् होऊन जलसृष्ट्ीही धोक्यात येऊ िकते.
- डॉ. सुजाता देिपाांडे

• पृथ्वीच्या चुां बकत्वात काळानुरूप काही र्फरक पडतो का?

आपल्या पृथ्वीच्या पोटात एक भलामोठा लोखां डी गोल आहे. हा चेंडू ‘बाहेरच्या’ पृथ्वीपेक्षा जास्त वेगाने स्वत:भोवती दर्फरत असतो. त्या
चेंडूभोवती िव स्थस्थतीतल्या लोखां डाचा मोठा ‘समुि’ आहे. लोखां डी गोलाभोवती हा समुिही दर्फरत असतो. िव स्थस्थतीत दर्फरत असलेल्या
लोखां डामुळे पृथ्वीला चुां बकीय क्षेत्र प्राप्त झाले आहे. साध्या चुां बक सूचीच्या मदतीने आपण या क्षेत्राचे अस्थस्तत्व चसद्ध करू िकतो. पृथ्वीच्या
चुां बकाचा उत्तर ध्रुव हा भौगोचलक दचक्षण ध्रुवापािी, तर चुां बकीय दचक्षण ध्रुव भौगोचलक उत्तर ध्रुवापािी आहे.

पृथ्वीच्या चुां बकत्वाची तीव्रता कमी-जास्त होते, असे आढळू न आले आहे. तसेच हे ध्रुव आपली जागा सोडू न सरकत असतात. काही वेळा
ध्रुव जागेवरून हलतात, पण पुन्हा मुळच्या जागी येतात. मात्र चुां बकीय ध्रुवाांची अनेकदा उलटापालटही झाली असल्याचेही वैज्ञादनकाांनी िोधून
काढले आहे. साधारणपणे तीन लाख वषांनी ही घटना घडते. या सवग अभ्यासासाठी काही दवचिष्ट् प्रकारच्या खडकाांचा अभ्यास के ला जातो. या
सवग दक्रयाांचा पृथ्वीच्या पोटात चालू असलेल्या घडामोडीांिी सां बां ध असतो. पृथ्वीच्या चुां बकीय क्षेत्रावर, सूयागवर चाललेल्या घडामोडीांचाही मोठा
पररणाम होतो. जेव्हा सूयागवर मोठ्या प्रमाणावर खळबळ माजलेली असते, तेव्हा साहचजकपणे हा पररणाम अचधक असतो.

ध्रुवाांची सवांत अलीकडची उलटापालट ७,८०,००० वषांपूवी झाली असावी, असा अांदाज बाांधण्यात आला आहे. आधी उल्लेख के लेला,
तीन लाख वषांचा कालावधी कधीच उलटू न गेला आहे. त्यामुळे आता ‘नजीक’च्या भदवष्यकाळात ध्रुवाांची अदलाबदल होईल का? वैज्ञादनक
या प्रश्नाचे आज तरी दनचित उत्तर दे ऊ िकत नाहीत.
- डॉ. दगरीि दपांपळे

२२ खगोल कु तूहल
• ‘वॅ न अॅलनचे पट्टे ’ हे कसले पट्टे आहेत?

एखाद्या ग्रहाच्या गाभ्यात जर िव अवस्थेतील लोह असेल तर, ग्रहाच्या स्वत:भोवतीच्या दर्फरण्यामुळे त्यात दवद्युतटप्रवाह दनमागण होतो. या
दवद्युतटप्रवाहामुळे त्या ग्रहाभोवती चुां बकीय क्षेत्र दनमागण होते. हे चुां बकीय क्षेत्र त्या ग्रहाच्या ददिेने बाहेरून आलेल्या दवद्युतटभाररत कणाांची ददिा
बदलू िकते. पृथ्वीच्या पृष्ठभागाच्या खाली २,९०० ते ५,००० दकलोमीटर या भागात लोह आचण दनके ल हे धातू िव अस्वस्थेत आहेत. यामुळे
पृथ्वीला चुां बकत्व लाभून पृथ्वीभोवती चुां बकीय क्षेत्र दनमागण झाले आहे. सूयागपासून आलेल्या बऱ्याच दवद्युतटभाररत कणाांची ददिा जरी हे क्षेत्र
बदलत असले तरी, हे दवद्युतटकण एका ठरावीक प्रदे िात पट्ट्याांच्या स्वरूपात पृथ्वीभोवती एकदत्रत झालेले असतात. याच पट्ट्याांना वॅ न अॅल न या
अमेररकन िास्त्रज्ञाच्या नावे ओळखले जाते.

अिा प्रकारचे पट्टे हे ज्या ग्रहाांभोवती चुां बकीय क्षेत्र आहे, अिा सवग ग्रहाांभोवती आढळतात. पृथ्वीभोवती असे दोन पट्टे आहेत. यापै की
आतील पट्टा हा २,००० ते ५,००० दकलोमीटर उां चीवर पसरलेला आहे. या पट्ट्यात प्रामुख्याने प्रोटॉन सापडतात. बाहेरील पट्टा हा १६,०००
दकलोमीटर उां चीच्या आसपास असून, याची जाडी सुमारे ६,००० दकलोमीटर आहे. या भागात आपल्याला इलेटरॉन दकां वा ऋण दवद्युतटभाररत
कण सापडतात.

दवद्युतटभाररत कणाांनी व्यापलेले अिा प्रकारचे प्रदेि सापडण्याची िक्यता अांतराळयुग सुरू होण्यापूवीच व्यक्त के ली गेली होती. सन
१९५८मध्ये सोडण्यात आलेल्या अमेररके च्या पदहल्या कृ दत्रम उपग्रहावर, आयोवा दवद्यापीठातील वॅ न अॅलन याांच्या सूचनेनुसार दवद्युतट भाररत
कणाांची नोांद घेणारे उपकरण बसवून, या पट्ट्याांचा प्रत्यक्ष वेध घेण्यात आला.

- श्री. अरदवां द पराांजप्ये

• पृथ्वीची पराांचन गती म्हणजे काय?

तुम्ही लहानपणी भोवरा दर्फरवला असेल. दोरीतून सुटून भोवरा जदमनीवर पडला, की तो आपल्या अणकु चीदार टोकावर गरगर दर्फरू
लागतो. पण थोड्याच वेळात त्याचा स्वत:भोवती दर्फरण्याचा अक्ष दतरका होतो आचण या अक्षाचेही उभ्या रेषेभोवती भ्रमण सुरू होते. पृथ्वीचे
स्वत:भोवतीचे दर्फरणेही नेमके असेच आहे. पृथ्वीच्या स्वत:भोवती दर्फरण्याचा अक्ष सुमारे साडेतेवीस अांिाांतून कललेला आहे. पृथ्वीचे स्वत:च्या
अक्षाभोवती दर्फरणे चालू असताना, हा अक्षसुद्धा काल्पदनक उभ्या रेषेभोवती भोवऱ्याप्रमाणे भ्रमण करीत असतो. या प्रकारालाच ‘पराांचन गती’
असे नाव आहे. मात्र पृथ्वीच्या अक्षाचे हे भ्रमण भलतेच मां द आहे. या अक्षाला उभ्या रेषेभोवती एक प्रदचक्षणा पूणग करण्यासाठी सुमारे सव्वीस
हजार वषे लागतात.

पृथ्वी ज्या मागागवरून सूयागभोवती भ्रमण करते, त्याला आयदनकवृत्त म्हणतात; आचण पृथ्वीचे दवषुववृत्त आकािात वाढवले की दनमागण
होणाऱ्या काल्पदनक वतुगळाला वैषदु वकवृत्त म्हणतात. या दोन वृत्ताांमध्ये सुमारे साडेतेवीस अांिाांचा कोन असून, त्याांच्या िे दनदबां दां नू ा वसां तसां पात
आचण िरदसां पात दबां दू अिी नावे आहेत. पृथ्वीच्या पराांचन गतीमुळे हे दबां दू आयदनकवृत्तावर सरकत जातात. त्याांचा सरकण्याचा वेग हा सुमारे
बहात्तर वषांत एक अांि इतका आहे. इ.स. २८०मध्ये वसां तसां पात दबां दू भारतीय मेष रािीच्या प्रारां भी होता. आता तो मीन रािीमध्ये आहे.

पृथ्वीच्या पराांचन गतीमुळे पृथ्वीच्या स्वत:भोवती दर्फरण्याच्या अक्षाची ददिा बदलत असते. त्यामुळे अथागतच आपण ज्याला ध्रुवतारा
म्हणतो तोही स्थस्थर राहत नाही. आज पृथ्वीच्या अक्षाच्या ददिेत असलेला पोलाररस हा तारा आजचा ध्रुवतारा आहे. सुमारे पाच हजार वषांपूवी
ठु बान हा तारा ध्रुवतारा होता. आणखी तेरा हजार वषांनी अचभचजत हा, तेव्हा अक्षाजवळ असलेला तारा ध्रुवतारा म्हणून ओळखला जाईल.
- प्रा. मोहन आपटे

खगोल कु तूहल २३
• पृथ्वी स्वत:भोवती दर्फरायची अचानक थाांबली, तर त्याचे काय पररणाम होतील?

असे काही घडण्याची अचजबात िक्यता नाही. पण तरीही पृथ्वीचे स्वत:भोवती दर्फरणे अचानकपणे थाांबले, तर पृथ्वीवर हलकल्लोळ
माजेल. समजा, आपण एखादी गोर्फण वेगाने दर्फरवत आहोत. अिावेळी जर गोर्फणीची दोरी अचानक तुटली, तर गोर्फणीचा दगड त्या
वतुगळाच्या कें िापासून दूर र्फेकला जाईल. पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर असलेल्या वस्तू गोर्फणीच्या दगडाांप्रमाणे वतुगळाकार दर्फरत असतात. ही गती
त्याांना अथागतच पृथ्वीच्या स्वतः भोवतीच्या पररभ्रमणामुळे आलेली असते. पृथ्वीची ही गती जर अचानक नाहीिी झाली, तर पृथ्वीवरच्या
सगळ्या वस्तू क्षणाधागत दूरवर र्फेकल्या जातील. त्याांचा वेग तािी सुमारे १७६० दकलोमीटर इतका असेल.

पृथ्वीवरचे चोवीस तासाांचे, ददवस-रात्रीचे चक्र अथागतच सां पुष्ट्ात येईल. त्याऐवजी सहा मदहन्ाांचा ददवस आचण सहा मदहन्ाांची रात्र असा
दवलक्षण अनुभव येईल. सूयग सहा मदहने एकाच बाजूला सतत तळपत रादहल्याने, त्याबाजूच्या तापमानात मोठी वाढ होईल. ज्या प्रदे िावर
सूयदग करणे लां बरुपात पडतील तेथे खूपच जास्त तापमान दनमागण होऊन, त्या भागातील हवा जास्त तापून ती वर जाऊ लागेल. त्या भागात कमी
दाबाचा पट्टा तयार होऊन, इतर भागातून त्या भागाकडे जोरदार वारे वाहू लागतील.

पृथ्वीच्या स्वत:भोवतीच्या दर्फरण्याचा एक पररणाम म्हणजे चुां बकीय क्षेत्राची दनदमगती. हे पररभ्रमणच थाांबले, तर चुां बकीय क्षेत्रही हळू हळू
क्षीण होत जाईल. ध्रुव प्रदे िात ददसणारा अनोखा ध्रुवीय प्रकाि ददसेनासा होईल. पृथ्वीचे चुां बकीय क्षेत्र दतच्यासाठी एक सां रक्षक कवच आहे.
अांतराळातून येणारे दवद्युतटभाररत कण आचण सौरवारे यापासून पृथ्वीचे रक्षण करण्याचे काम हे क्षेत्र करीत असते. पृथ्वी थाांबली तर हे कवचही
नाहीसे होईल व पृथ्वीला या दवद्युतटभाररत कणाांच्या तीव्र माऱ्याला तोांड द्यावे लागेल.
- डॉ. दगरीि दपांपळे

• लाग्राांज दबां दू हे कसले दबांदू आहेत?

लाग्राांज दबां दू हे, आपल्या पृथ्वीच्या भ्रमणकक्षेवर वसलेले दोन आचण कक्षेबाहेर वसलेले तीन, असे एकू ण पाच वैचिष्ट्यपूणग दबां दू आहेत.
या दबां दां व
ू र कायगरत असणाऱ्या गुरुत्वाकषगणासह सवग बलाांचा एकदत्रत पररणाम हा िून् असतो. जोसेर्फ लुई लाग्राांज या फ्रेंच गचणतज्ञाने इ.स.
१७७२मध्ये या दबां दां च
ू ा िोध लावला. पृथ्वीबरोबरच मागगक्रमण करीत असल्यामुळे या सवग दबां दां च्य
ू ा, पृथ्वीच्या सापेक्ष स्थानात बदल होत नाही.
यातील पृथ्वीच्या कक्षेवर असणाऱ्या दोन दबां दां पू ैकी एक दबां दू हा पृथ्वीच्या पुढून, तर दुसरा दबां दू हा पृथ्वीच्या मागून, ठरावीक अांतर राखून प्रवास
करीत असतो. पृथ्वीच्या कक्षेबाहेरील तीन दबां दू हे पृथ्वी–सूयग याांना जोडणाऱ्या रेषेवर वसलेले आहेत. यातील एका दबां दच
ू े स्थान सूयागच्या
पलीकडे आहे. इतर दोन दबां दू पृथ्वीच्या जवळ असून, त्यापैकी एक दबां दू पृथ्वीच्या एका बाजूला तर दुसरा दबां दू पृथ्वीच्या दुसऱ्या बाजूला
दततक्याच अांतरावर वसला आहे.

लाग्राांज दबां दू हे सूय-ग पृथ्वी या जोडीच्या पररसरातच नव्हे, तर पृथ्वी-चां ि, सूय-ग बुध, सूय-ग िुक्र, अिा एकमेकाांिी गुरुत्वाकषगणाने बद्ध
असणाऱ्या सवग जोड्याांच्या पररसरात अस्थस्तत्वात असतात. सूयग-गुरू या जोडीच्या पररसरात असलेल्या अिा दोन गुरुत्वाकषगणादवरदहत दबां दां पू ािी
‘टर ोजन’ या नावे ओळखले जाणारे लघुग्रहाांचे दोन समूह आढळले आहेत. हे समूह गुरूच्याच कक्षेवरूनच (पण गुरूपासून ठरावीक अांतर राखून)
सूयागभोवती भ्रमण करीत आहेत. अिा या गुरुत्वाकषगणदवरदहत स्थानाांचा र्फायदा अांतराळयानेही घेतात. सूयग-पृथ्वी या जोडीतील, सूय-ग पृथ्वी
रेषेवरील एका लाग्राांज दबां दपू ािी ‘सोहो’ ही सौरवेधिाळा सूयागचा अखां ड वेध घेत आहे, तर दुसऱ्या बाजूच्या लाग्राांज दबां दव
ू र ‘डब्ल्ल्यम
ू ॅ प’ हा
दवश्वातील सवगव्यापी लघुलहरीांचा वेध घेणारा उपग्रह वसलेला आहे.
- प्रा. मोहन आपटे

 इ.स. २०१०च्या ऑटोबर मदहन्ात डब्ल्ल्यम

ू ॅ प ही मोहीम सां पुष्ट्ात आली.
 ददनाांक २५ दडसेंबर २०२१ रोजी अांतराळात झेपावलेली जेम्स वेब अांतराळ दुबीण हीसुद्धा एका लाग्राांज दबां दि
ू ी वसलेली आहे.

२४ खगोल कु तूहल
खगोल कु तूहल २५
• चां ि कसा दनमागण झाला?

चां ि कसा दनमागण झाला असावा, यासां बां धात एकू ण चार मतप्रवाह आहेत.

अ) सहोदर चसद्धाांत (चसिर चथअरी): चां ि आचण पृथ्वी याांचा जन्म एकाच वेळेला झाला, असे हा चसद्धाांत साांगतो. हे दोन्ही ‘ग्रह’
एकमेकाांच्या जवळच होते. चां ि पृथ्वीपेक्षा बराच लहान असल्याने, पृथ्वीच्या गुरुत्वाकषगणामुळे तो पृथ्वीभोवती दर्फरू लागला.
ब) पकड चसद्धाांत (कॅ प्चर चथअरी): चां ि आचण पृथ्वी याांची दनदमगती एकमेकाांपासून दूर (पण आपल्या सौरमालेतच!) झाली. कालाांतराने
पृथ्वीने चां िाला आपल्या गुरुत्वाकषगणाद्वारे पकडू न ठे वले आचण चां ि पृथ्वीभोवती दर्फरू लागला.
क) दवभाजन चसद्धाांत (डॉटर अथवा दर्फिन चथअरी): पृथ्वीचा जन्म झाला तेव्हा ती प्रचां ड वेगाने स्वत:भोवती दर्फरत होती. प्रचां ड म्हणजे
दकती? तर तेव्हा ददवस-रात्रीचे चक्र २४ तासाांचे नव्हते. ते होते र्फक्त दोन तासाांचे! या प्रचां ड वेगामुळे पृथ्वीचा एक भाग दनखळू न पडला आचण
त्याचेच पुढे चां िात रूपाांतर झाले. पृथ्वीवर तेव्हा पडलेला ‘खड्डा’ म्हणजे आजचा प्रिाांत महासागर!
ड) महाआघात चसद्धाांत (जायां ट इिॅ ट चथअरी): एका मोठ्या ग्रहाची पृथ्वीबरोबर टक्कर झाली. हा ग्रह साधारण मां गळाएवढा होता. या
प्रचां ड आघातामुळे पृथ्वीचा भलामोठा तुकडा अांतराळात उडाला. तो तुकडा म्हणजे आपला चां ि.

वरीलपैकी कोणताच चसद्धाांत सवगमान् नसला तरी, चौथा चसद्धाांत बरोबर असावा, असे मानले जाते. चां िाचे वय सुमारे साडेचार अब्ज वषे
असावे, असा िास्त्रज्ञाांचा अांदाज आहे.

- डॉ. दगरीि दपांपळे

• चां िावर वातावरण का नाही? वातावरणाच्या अभावी तेथे कोणते पररणाम ददसून येतात?

चां िाचे गुरुत्वाकषगण र्फार कमी आहे. त्यामुळे तो वायूच्या रेणना ूां ‘धरून’ ठे वू िकत नाही. सूयागवरून काही वायू चां िावर येतात खरे, पण ते
अांतराळात उडू न जातात. त्यामुळे चां िावर वातावरण नाही! चां िावर वातावरण नसल्याने अनेक गमतीिीर गोष्ट्ी घडू न येतात.

पृथ्वीभोवती असलेल्या वातावरणातल्या धुळीच्या कणाांमुळे, तसेच दवदवध वायूां च्या रेणम ूां ुळे सूयगप्रकाि दवखुरला जातो व आकाि दनळे
ददसते. पण वातावरण नसल्याने, चां िावर तसे होत नाही. त्यामुळे चां िावरचे आकाि नेहमी काळे च ददसते – ददवसासुद्धा! त्यामुळे चां िाच्या
आकािात ददवसासुद्धा तारे चमकताना ददसतात! पण हे तारे लुकलुकणार मात्र नाहीत. कारण ताऱ्याांचे लुकलुकणे हासुद्धा वातावरणामुळे घडू न
येणाराच पररणाम आहे!

एखाद्या ग्रहाभोवतीचे वातावरण हे त्या ग्रहासाठी एक सां रक्षक कवच असते. चां िाला हे कवच लाभलेले नाही. त्यामुळे सूयागकडू न येणारे
अदतनील, अवरक्त, गॅ मा असे सवग प्रकारचे प्रकािदकरण चाांिभूमीपयंत पोहोचत असतात. वातावरणाअभावी ददवसा इथल्या जदमनीवरचे
तापमान १२० अांि सेस्थल्फ्सअसपयंत जाते. यामुळे चाांिभूमी ‘रापून’ गेली आहे. रात्रीच्या वेळी जदमनीवरचे तापमान िून्ाखाली १५० अांि
सेस्थल्फ्सअस इतके घसरते.

सूयागच्या पोटात सतत प्रचां ड खळबळ चालू असते. त्यातून हजारो/लाखो दकलोमीटर उां चीच्या ज्वाला दनमागण होत असतात. या
ज्वालाांमधून दवद्युतटभाररत कणाांचे झोत बाहेर पडतात. चां िाभोवती चुां बकत्व नसल्याने हे कण थेट चां िावर आदळतात. या कणाांची चां िावरच्या
मातीिी अणुगभीय दक्रया घडू न येते. वैचश्वक दकरणाांबाबतसुद्धा असेच घडते. चां िावर जाऊन आलेल्या अांतराळवीराांच्या हेल्मेटवर अनेक बारीक
खड्डे ददसून आले. हे खड्डे वैचश्वक दकरणाांमळ
ु े दनमागण झाले होते! चां िाच्या मातीवर वैचश्वक दकरणाांमुळे होणाऱ्या दक्रयाांवरून चां िाचे, तसेच तेथे
असलेल्या दववराांचे ‘वय’ ठरवण्यास खूप मदत होते! चां िावर वातावरण नसल्याने तेथे पृथ्वीसारखी जीवसृष्ट्ी असण्याचा प्रश्नच उद्भवत नाही.
तसेच सूक्ष्म जीवाणूसुद्धा असण्याची िक्यता खूपच कमी आहे.

- डॉ. दगरीि दपांपळे

२६ खगोल कु तूहल
• चां िावर ददसणाऱ्या दववराांचे आकार के वढे आहेत? ही दववरे के व्हा व किी दनमागण झाली?

चां िावरची दववरे सां ख्येने, आकाराने आचण खोलीच्या दृष्ट्ीनेही प्रचां ड आहेत. चां िावरचे सवागत खोल दववर चक्क तेरा दकलोमीटर एवढ्या
खोलीचे आहे. म्हणजे आपल्या पृथ्वीवरचे सवागत उां च असलेले एव्हरेि चिखर त्यात सहज ‘ठे वता’ येईल! अगदी अलीकडे म्हणजे १५ नोव्हेंबर,
२००८ या ददविी, आपल्या चां ियान-१ या यानाने चां िावरच्या मोरेटस नावाच्या दववराचे िायाचचत्र घेतले आहे. या दववराचा परीघ आहे ११७
दकलोमीटर! चां िावरील दववराांच्या सां ख्येदवषयी आचण आकारादवषयी वैज्ञादनकाांनी बरेच सां िोधन के ले आहे. एक दकलोमीटर, पन्नास दकलोमीटर,
िां भर दकलोमीटर व्यासाची बरीच दववरे चाांिभूमीवर बघायला दमळतात. एक दकलोमीटरपेक्षा जास्त व्यास असलेली सुमारे पाच लाख दववरे
चां िावर असावीत, असे वैज्ञादनकाांचे म्हणणे आहे. आधी उल्लेख के लेले चां िावरचे, तेरा दकलोमीटर खोली असलेले दववर २,२४० दकलोमीटर
व्यासाचे असून, ते चां िाच्या आपल्याला न ददसणाऱ्या भागात आहे.

ज्वालामुखीचा उिेक आचण अिनीांचा आघात, ही चां िावरच्या दववराांच्या दनदमगतीमागची कारणे आहेत. आघातामुळे दनमागण झालेली दववरे
अदनयदमत परीघाची असतात आचण त्याांच्या मध्यभागी उां चवटा असू िकतो. या उलट जर एखादे दववर िां कू सारखे आचण मध्यभागी उां चवटा
नसलेले, असे असेल तर ते ज्वालामुखीमुळे दनमागण झालेले असते. सध्या चां िावर एकही जागृत ज्वालामुखी नाही. चां ि काही कोटी वषांपू वीच
िाांत झाला आहे. त्यामुळे आघातातून दनमागण झालेल्या दववराांपैकी खूपिी दववरे तुलनेने तरुण आहेत. चां िावर वातावरण नाही. त्यामुळे अिनी
वातावरणात जळू न न जाता ते थेट पृष्ठभागावर आपटतात. तसेच दनमागण झालेली दववरे धूप न होता तिीच दटकू न राहतात. चां िावर दववराांची
सां ख्या जास्त असण्याचे हेही एक कारण आहे.

- डॉ. दगरीि दपांपळे

• चां िावर पाणी असण्याची िक्यता व्यक्त के ली गेली आहे, ती किाच्या आधारे?

पृथ्वीवर सजीव सृष्ट्ी दनमागण झाली, उत्क्ाांत झाली आचण दटकू न रादहली. याचे एक प्रमुख कारण म्हणजे पृथ्वीवर दवपुल प्रमाणात असलेले
पाणी! साहचजकच, आपल्या सौरमालेत पृथ्वीचिवाय अन्त्र कु ठे पाणी आहे काय, हा वैज्ञादनकाांच्या सां िोधनासाठी प्राधान्ाचा दवषय आहे.
अपोलो मोदहमाांमध्ये चां िावरून जी माती आणण्यात आली, त्यात पाण्याचा अांि अचजबात सापडला नाही. परां तु त्यामुळे चां िावर पाणी नाहीच,
असा दनष्कषग काढणे घाईचे ठरेल. र्फार तर असे म्हणता येईल की, ही याने ज्या भागात उतरली त्या भागात पाणी नाही.

अपोलो मोदहमेनांतरच्या काळात, दडसेंबर १९९६मध्ये क्लेमेंटाइन नावाच्या यानाने चां िाच्या उत्तर आचण दचक्षण ध्रुवाांची वीस लाख िायाचचत्रे
पृथ्वीकडे पाठवली. त्याांच्या आधारे चां िावर असलेल्या खोल दववराांमध्ये कोट्यवधी टन बर्फग असला पादहजे, असा अांदाज व्यक्त करण्यात आला.
त्यानां तरच्या काळात ‘ल्युनर प्रॉस्पेटर’ नावाच्या यानाने के लेल्या या दववराांच्या तपिीलवार अभ्यासातून, बर्फागच्या अस्थस्तत्वाला दुजोरा दमळाला.
हे दोन्ही अभ्यास वेगवेगळ्या तां त्राच्या मदतीने करण्यात आले; परां तु त्याचे दनष्कषग सारखेच आल्याने चां िाच्या खोल दववराांमध्ये बर्फाग चे प्रचां ड
साठे आहेत, ही गोष्ट् आता मान् करण्यात आली आहे.

चां िभूमीवर कोट्यवधी वषांपासून धूमके तू आदळत आहेत. धूमके तूच्या गाभ्यात बर्फग मोठ्या प्रमाणावर साठवलेले असते. चां िाच्या
ध्रुवप्रदेिात आदळलेल्या धूमके तूां मधले बर्फग तेथे असलेल्या दववराांत साठू न रादहले असावे. ही दववरे इतकी खोल आहेत की, तेथे सूयगदकरण
कधीच पोहोचू िकत नाहीत. त्यामुळे हे बर्फग दवतळण्याचा प्रश्नच येत नाही. चां िावरचे पृष्ठभागावरचे सवागत कमी तापमान िून्ाखाली १९०
अांि सेस्थल्फ्सअस असते. या दववराांच्या तळािी तापमान अजून कमी असणार ही गोष्ट् उघड आहे.

- डॉ. दगरीि दपांपळे

 इ.स. २००९च्या उत्तराधागत जाहीर के ल्या गेलेल्या दनष्कषांनुसार, २००८-०९ या काळातल्या चां ियान-१ या भारतीय मोदहमेतही चां िावर
पाणी असल्याचे पुरावे दमळाले आहेत.

खगोल कु तूहल २७
• पृथ्वीवर जसे भूकांप होतात तसे चां िावर ‘चाांिकां प’ होतात का? चां िावर ज्वालामुखी आढळले आहेत का?

होय, चां िावरही भूकांप होतात! ‘नासा’ या सां स्थेने राबवलेल्या प्रत्येक अपोलो मोदहमेत चां िावर भूकांपमापन यां त्रे ठे वण्यात आली होती.
अिी एकू ण सहा यां त्रे चां िभूमीवर कायगरत होती. त्याांनी याबाबतीत अदतिय मौचलक अिी मादहती पुरवलेली आहे. दविेष म्हणजे हे
भूकांपमापक अगदी कमी तीव्रतेच्या भूकांपाचीही नोांद करू िकतात. चां िावर समुि नाहीत. त्यामुळे भरती-ओहोटी, त्सुनामी, वादळे , काहीच
नाही. त्यामुळे चां िाच्या पृष्ठभागाला या कारणाांमुळे हादरे बसण्याचा प्रश्नच नाही. म्हणजे जे काही हादरे बसतील ते के वळ भूकांपामुळे च. हे
हादरे दोन ररश्टरपेक्षा कमी तीव्रतेचे असतात.

किामुळे होतात हे भूकांप? त्याची तीन कारणे साांगता येतील. पदहले कारण म्हणजे चां िाच्या पोटात होणारी हालचाल. याला आपण
चां िावरचा नैसदगग क भूकांप म्हणू िकतो. एखादा मोठा अिनी चां िावर येऊन आदळला तरीही सौम्य भूकांप होऊ िकतो. म्हणजे हे झाले दुसरे
कारण. अपोलो यानाांमधून काही दनरुपयोगी वस्तू चां िाच्या पृष्ठभागावर टाकू न देण्यात आल्या होत्या. या वस्तू मोठ्या आकाराच्या असल्याने
त्यामुळेही कृ दत्रम भूकांप झाले होते. चां िावरच्या भूकांपाांचे वैचिष्ट्य हे की, या लहरी पृथ्वीवरील लहरीांप्रमाणे लगेच दवरून जात नाहीत. त्या
सुमारे एक तासभर सदक्रय असतात. त्यामुळे त्याांचे मापन करणे, हे तुलनेने सोपे असते. चां िाचा अांतभागग अगदी एकसां ध दकां वा सलग नसावा.
त्यामुळे या लहरी अनेकदा परावदतगत होत अचधक काळ दटकत असाव्यात, असा अांदाज आहे.

चां िावर सध्या कोणताही जागृत ज्वालामुखी नाही. पण एके काळी – म्हणजे काही कोटी वषांपव
ू ी – तेथे अनेक ज्वालामुखी असले
पादहजेत. चां िाच्या पृष्ठभागावर असलेल्या दववराांवरून हा अांदाज दनचितपणे करता येतो.

- डॉ. दगरीि दपांपळे

• पृथ्वीवरून चां िाची एकच बाजू का ददसते? इतर ग्रहाांच्या बाबतीतही असाच पररणाम सां भवतो का?

चां िाची कला कोणतीही असो, पृथ्वीवरून आपल्याला चां िाची नेहमी एकच बाजू ददसते. समजा तुम्ही चां िाच्या पृथ्वीवरून ददसू िकणाऱ्या
बाजूवर गेलात, तर तुम्हाला पृथ्वी ददसेल आचण ती स्वत:भोवती दर्फरते ही गोष्ट्ही तुमच्या लक्षात येईल. पण जर तुम्ही चां िाच्या पृथ्वीवरून न
ददसणाऱ्या बाजूकडे गेलात, तर मात्र तुम्हाला पृथ्वीचे कधीही दिगन होणार नाही. चां िाची सतत एकच बाजू आपल्याकडे रोखली असण्यामागचे
कारण समजणे र्फारसे अवघड नाही. चां ि हा २७.३ ददवसाांत स्वत:भोवतीची प्रदचक्षणा पूणग करतो. महत्त्वाची गोष्ट् अिी की, त्याच कालावधीत
तो पृथ्वीभोवती एक प्रदचक्षणा पूणग करतो. अिी कल्पना करा, की चां ि स्वत:भोवती नव्वद अांिाांतून दर्फरला. आता याच कालावधीत तो
पृथ्वीभोवतीही नव्वद अांिाांतन
ू च दर्फरला असल्यामुळे, त्याची एकच बाजू सतत पृथ्वीकडे रोखलेली रादहल.

असाच प्रकार आपल्या सूयम

ग ालेतील अनेक ग्रह आचण उपग्रहाांच्या बाबतीत घडतो. मां गळ, गुरू, िनी, युरेनस याांच्या उपग्रहाांपैकी, अनेक
उपग्रहाांची ठरावीक बाजूच सतत मूळ ग्रहाकडे रोखलेली असते. या उपग्रहाांच्या स्वत:भोवती दर्फरण्याचा काळ हा, मूळ ग्रहाभोवतीच्या
प्रदचक्षणा काळाइतकाच आहे. आपल्या सूयगमालेतील खुजा ग्रह असणाऱ्या प्लूटो आचण त्याचा उपग्रह के रन याांची जोडी तर दवलक्षण आहे.
प्लूटो आचण के रन या दोघाांचा स्वत:भोवती दर्फरण्याचा आचण जोडीदाराभोवती दर्फरण्याचा काळ हा सारखाच आहे. त्यामुळे आपण प्लूटोवर उभे
रादहलो तर, के रनची सतत एकच बाजू आपल्यासमोर असेल; के रनवर उभे रादहलो तर, प्लूटोची एकच बाजू आपल्याला सतत ददसत रादहल.
आपल्या सूयम
ग ालेत घडणारे अिा प्रकारचे पररणाम इतर सूयम
ग ालाांतील ग्रहाांच्या बाबतीतही नक्कीच घडत असणार.
- प्रा. मोहन आपटे

२८ खगोल कु तूहल
• चां िाची दुसरी बाजू पृथ्वीवरून ददसू िकते का?

चां िाच्या पृथ्वीभोवतीचा प्रदचक्षणा काळ हा त्याच्या स्वत:भोवतीच्या प्रदचक्षणाकाळाइतकाच आहे. त्यामुळे चां ि पृथ्वीभोवती चजतक्या अांिाांत
दर्फरतो, दततक्याच अांिात तो त्या काळात स्वत:भोवतीही दर्फरलेला असतो. पररणामी, त्याची एकच बाजू म्हणजेच पृष्ठभागाचा र्फक्त ठरावीक
५० टक्के भागच आपल्याला ददसायला हवा. पण प्रत्यक्षात पलीकडील बाजूस असलेला चां िाचा नऊ टक्के पृष्ठभागही आपल्याला आलटू न
पालटू न ददसू िकतो. चां िाच्या अदतररक्त पृष्ठभागाच्या आलटू न पालटू न होणाऱ्या दिगनामुळे, चां िगोल हा आपल्या पृथ्वीभोवतीच्या प्रदचक्षणेच्या
काळात दवदवध ददिाांनी स्वत:भोवती आां दोचलत होत असल्यासारखा भासतो. या प्रकाराला चां िाचे ‘लां बन’ म्हटले जाते.

चां िाच्या लां बनाच्या दवदवध कारणाांपैकी एक कारण म्हणजे चां िाची लां बवतुगळाकार कक्षा हे आहे. या लां बवतुगळाकार कक्षेमुळे चां िाच्या,
पृथ्वीभोवतालच्या आचण स्वत:भोवतीच्या प्रदचक्षणाांतील सां तुलन दबघडते. यामुळे काही काळापुरता चां िाचा कोणत्या तरी एका बाजूचा प्रदे ि
अचधक प्रमाणात ददसू लागतो, तर दुसऱ्या बाजूचा प्रदे ि लपला जातो. चां िाचे लां बन घडण्याचे दुसरे कारण म्हणजे चां िाचा स्वत:भोवती
दर्फरण्याच्या अक्षाचा त्याच्या पृथ्वीप्रदचक्षणेच्या अक्षािी होणारा सुमारे ६.५ अांिाचा कोन. या कलण्यामुळे काही वेळा हा अक्ष पृथ्वीभोवतालच्या
प्रदचक्षणेदरम्यान कधी पृथ्वीच्या ददिेला रोखलेला असतो तर कधी दवरुद्ध ददिेला. यामुळे आपल्याला चां िाचे उत्तर व दचक्षण ध्रुव त्याां च्या
पलीकडील काही भागासह आलटू न पालटू न दिगन दे तात. लां बनाचे दतसरे कारण म्हणजे पृथ्वीची स्वत:भोवतालची गती. चां िोदय ते चां िास्त या
सुमारे १२ तासाांच्या काळात पृथ्वीच्या स्वत:भोवतीच्या दर्फरण्यामुळे दनरीक्षकाची जागा बदललेली असते. पृथ्वीच्या व्यासाइतक्या अांतराच्या या
दनरीक्षकाच्या स्थानातील बदलामुळेही, चां िाचा चां िोदयाच्या वेळी न ददसलेला काही भाग चां िास्ताच्या वेळी ददसू लागतो.
- डॉ. राजीव चचटणीस

• चां ि पृथ्वीपासून दूर जाण्याचे कारण काय?

चां ि पृथ्वीपासून सरासरी ३,८४,००० दकलोमीटर अांतरावर आहे, असे आपण म्हणतो. दकत्येक कोटी वषांपूवी मात्र चां ि पृथ्वीला
आजच्यापेक्षा अचधक जवळ होता. दरवषी चां ि हा पृथ्वीपासून सुमारे चार सेंदटमीटर दूर चालला आहे. चां िाच्या या दूर जाण्यामागचे कारण हे
पृथ्वीवरील सागराांना येणाऱ्या भरती-ओहोटीत आहे.

चां िामुळे सागराला भरती येते हे सवगज्ञात आहे. चां िाप्रमाणेच सूयगही सागरात भरती-ओहोटी दनमागण करतो. पण सूयग हा पृथ्वीपासून
चां िापेक्षा बराच दूर असल्यामुळे त्याचा पररणाम कमी आहे. भरती-ओहोटीच्या वेळी अब्जावधी टन पाणी एका स्थानाहून दुसऱ्या स्थानी जाते.
पाण्याच्या या पृथ्वीच्या पृष्ठभागाच्या सापेक्ष होणाऱ्या हालचालीमुळे, पृथ्वीची स्वत:भोवती दर्फरण्याची गती कमी होत आहे. यामुळे पृथ्वीच्या
स्वत:भोवतीच्या प्रदचक्षणेचा काळ हा हळू हळू वाढत चालला आहे. (त्यामुळेच दोन-चार वषांनी पृथ्वीवरील घड्याळात एका लीप सेकांदाची भर
घालण्यात येत.े ) आज सुमारे चोवीस तासाांत स्वत:भोवतीची प्रदचक्षणा पूणग करणारी पृथ्वी, काही कोटी वषांपूवी अठरा तासाांत प्रदचक्षणा पूणग
करीत असे. घटत्या प्रदचक्षणाकाळामुळे आणखी काही कोटी वषांनी पृथ्वीला स्वत:भोवतीची प्रदचक्षणा पूणग करण्यासाठी तीस तास लागतील.

भौदतकिास्त्राच्या दनयमाांनस
ु ार पृथ्वीची स्वत:भोवती दर्फरण्याची गती कमी होत असेल तर, याचा पररणाम चां िाच्या कक्षेवर होऊन चां ि हा
पृथ्वीपासून दूर जायला हवा. या दूर जाण्यामुळे त्याचा प्रदचक्षणाकाळही वाढायला हवा आचण नेमके हेच होत आहे. चां िाच्या वाढत्या
प्रदचक्षणाकाळाचा अांदतम पररणाम, हा पृथ्वीवरून चां िाची जिी एकच बाजू ददसते, तिी चां िावरूनही पृथ्वीची एकच बाजू ददसण्यात होईल.
याचिवाय चां ि पृथ्वीपासून दूर गेल्यामुळे चां िदबां बाचा आकारही लहान ददसेल आचण खग्रास सूयग्र
ग हणेही घडेनािी होतील.
- प्रा. मोहन आपटे

खगोल कु तूहल २९
• चां िाला खळे पडते, म्हणजे काय होते? हे खळे पडण्याचे कारण काय?

चां िाभोवती कधीकधी काही अांतरावर सुां दर असे एक तेजोवलय ददसते. त्याला आपण चां िाला खळे पडले असे म्हणतो. हा पररणाम
प्रकािाच्या अपवतगनामुळे (वक्रीभवनामुळे) घडू न येतो. पाण्यात बुडवलेली काठी ही वाकलेली ददसते, हे आपल्याला माहीत आहे.
प्रकािदकरण जेव्हा एका माध्यमातून दुसऱ्या माध्यमात प्रवेि करतात, तेव्हा त्याांचा मागग बदलतो. यालाच म्हणतात प्रकािाचे अपवतगन.
आकािात दवदवध प्रकारचे ढग आपण पाहतो. या ढगाांची जदमनीपासूनची उां ची कमी-अचधक असते. पृथ्वीच्या पृष्ठभागापासून सुमारे सहा हजार
मीटर उां चीवर चसरोिरॅ टसट नावाचे ढग असतात. या उां चीवर तापमान खूपच कमी असते. त्यामुळे या ढगाांत असलेल्या बाष्पाचे रूपाांतर बर्फागच्या
स्फदटकाांमध्ये होते. असे अनेक स्फदटक या ढगाांमध्ये तयार होतात. चां िाकडू न येणारे दकरण या स्फदटकाांतून प्रवास करू लागले की, त्याचे
अपवतगन होते. म्हणजे त्याांची ददिा बदलते. याचा पररणाम म्हणजे प्रकाि हा, के वळ चां िाकडू नच नव्हे तर, त्याच्या भोवतालच्या वतुगळाकार
भागातूनही आपल्याकडे येतो. हे प्रकाचित वतुगळ म्हणजेच चां िाला पडलेले खळे !

खळ्याच्या वतुगळाच्या आतली बाजू ही लालसर रां गाची असते, तर बाहेरची बाजू दनळसर रां गाची असते. प्रकािातील घटक रांगाांचे अपवतगन
वेगवेगळ्या प्रमाणात होत असल्यामुळे खळ्याला हे रां ग लाभतात. सवगसाधारणपणे या वतुगळातील परस्परदवरोधी दबां दां च
ू ा आपल्या डोळ्यािी
होणारा कोन हा चव्वेचाळीस अांि इतका असतो. या चव्वेचाळीस अांि कोनीय आकाराच्या खळ्याबरोबरच काही वेळा ब्याण्णव अांि कोनीय
आकाराचे अजून एक खळे चां िाभोवती ददसते. सूयागलासुद्धा अिा प्रकारची खळी पडतात. सूयागला पडणाऱ्या खळ्याांच्या वतुगळात कधीकधी दोन
तेजस्वी दठपके ही ददसून आले आहेत. यातला एक दठपका सूयागच्या डावीकडे असतो, तर दुसरा उजवीकडे असतो.

- डॉ. दगरीि दपांपळे

• चां िावर सवगप्रथम पदावतरण के लेल्या चाांिवीराांना चां ि कसा भासला?

चां िावर सवगप्रथम पदावतरण के लेल्या आमगिरॉांग व अॅस्थल्फ्डर न या अांतराळवीराांनी, चां िावरून चां ि अदतिय आकषगक ददसल्याचे नमूद के ले
आहे. दवदवध आकाराची दववरे, खडक तसेच धुळीच्या थराने व्यापलेला चां िाचा पृष्ठभाग हा उजाड असला तरी, दतथला पररसर हा दवलक्षण
आचण भारावून टाकणारा होता. अत्यां त स्पष्ट् दृश्यमानतेमळ
ु े चां िावर चक्षदतज जवळ आल्यासारखे भासत होते. तसेच चां िाचा आकार लहान
असल्यामुळे, त्याच्या पृष्ठभागाची वक्रता सहज लक्षात येत होती. चां िावर अांतराचा अांदाज बाांधणे मात्र यामुळे काहीसे कठीण झाले होते.
वातावरणाच्या अभावामुळे सूयगप्रकाि दवखुरला जात नव्हता. पररणामी ददवस असूनही आकाि पूणगपणे काळे ददसत होते. अदतिय तेजाने
तळपणाऱ्या सूयागमळ
ु े या काळ्याभोर आकािात एकही तारा ददसत नव्हता. या काळ्या आकािाच्या पाश्वभूगमीवर दनळ्या-पाांढऱ्या रांगाची पृथ्वी
ही, ‘मखमलीवर ठे वलेल्या रत्ना’सारखी सुां दर ददसत असल्याचे अॅस्थल्फ्डर नने म्हटले आहे. इथल्या सावल्याही इतक्या गडद होत्या की सावलीत
चालायचे असेल, तेव्हा डोळ्याांना अांधाराचा थोडासा सराव होऊ द्यायची गरज भासायची.

चां िावरची राखाडी रांगाची माती अदतिय चचकट असून कपड्याला ती चचकटू न राहत होती. (या मातीला बां दुकीच्या दारूचा वास असल्याचे
मत पुढील मोदहमाांतल्या अांतराळवीराांनी नोांदवले आहे.) काही सेंदटमीटर जाडीच्या थराच्या स्वरूपात असलेली ही माती बुटाांनी उडवल्यावर
हवेच्या अभावामुळे लगेच खाली पडत होती. मात्र खाली येताना ती पां ख्याप्रमाणे पसरत असल्याचे आमगिराँगला ददसून आले. चां िावरचे
गुरुत्वाकषगण क्षीण असल्यामुळे एक्याऐांिी दकलोग्रॅम वजनाचा पोषाख घालूनही अांतराळवीराांना चां िावर सहजपणे वावरता येत होते. अॅस्थल्फ्डर नने
तर चां िावर उतरल्यावर सहजच थोडेसे धावण्याचा प्रयत्न के ला. या धावण्यानां तर स्वत:ला थाांबवण्यासाठी त्याला नेहमीपेक्षा तीन-चार पावले
जास्त टाकावी लागली.
- डॉ. राजीव चचटणीस

३० खगोल कु तूहल
खगोल कु तूहल ३१
• लघुग्रहाांचा पट्टा म्हणजे काय? लघुग्रहाांची दनदमगती किी झाली असावी?

आपल्या सूयगमालेतील मां गळ व गुरू या दोन ग्रहाांच्या भ्रमणकक्षाांच्या मधल्या भागात लहान आकाराांचे असां ख्य ग्रहसदृि खडक (लघुग्रह)
भ्रमण करीत आहेत. एका ठरावीक कक्षेत भ्रमण करणाऱ्या लघुग्रहाांच्या या समूहाला ‘लघुग्रहाांचा पट्टा’ असे म्हणतात. या पट्ट्यातून भ्रमण
करणाऱ्या या खडकाांचा आकार ग्रहाांच्या मानाने अदतिय िोटा, म्हणजे र्फार तर अवघे काही िेकडा दकलोमीटर इतकाच असल्याने, याांना
लघुग्रह म्हटले जाते. सूयम
ग ालेत अस्थस्तत्वात असणाऱ्या इतर लघुग्रहाच्या पट्ट्यापासून या पट्ट्याचे वेगळे पण दिगवण्यासाठी, या पट्ट्याला ‘मुख्य
पट्टा’ असे मानले गेले आहे.

चसरीस व पल्लास या मोठ्या लघुग्रहाांचा िोध लागल्यानां तर, हे एखाद्या स्फोट झालेल्या ग्रहाचे तुकडे असावेत, असा दवचार पुढे येऊ
लागला. पुढे जसजसा इतर लघुग्रहाांचा िोध लागून त्याांचा अभ्यास सुरू झाला, तेव्हा हा दवचार हळू हळू मागे पडत गेला. एखाद्या ग्रहाचे
दवभाजन करण्यास लागणाऱ्या प्रचां ड ऊजेचा अभाव, या पट्ट्यातील लघुग्रहाांचे मयागददत एकदत्रत वस्तुमान व त्याांच्यातील रासायदनक वेगळे पण
यामुळे त्याांचे मूळ एकाच ग्रहात नसावे, हे स्पष्ट् होऊ लागले.

सध्याच्या मान्ताप्राप्त चसद्धाांतानुसार, मां गळापलीकडील कक्षेतील हे असां ख्य लघुग्रह सूयगमालेच्या दनदमगती प्रदक्रयेच्या वेळीच, त्या
पलीकडील गुरूच्या प्रचां ड गुरुत्वाकषगण प्रभावामुळे एखाद्या ग्रहात रूपाांतररत होऊ िकले नसावेत. तसेच गुरूच्या गुरुत्वाकषगणाच्या प्रभावामुळे
त्याांच्या मागागत बदल होऊन यातील काही लघुग्रह हे या पट्ट्यातील इतर लघुग्रहाांवर आदळत गेले, तर काही लघुग्रह आपल्या कक्षेतून
चभरकावले जाऊन सूयगमालेतील इतर ग्रहाांवर वा सूयागवर जाऊन आदळले असावेत. या लघुग्रहाांवरचा गुरूचा हा प्रभाव आजही कायम आहेच
व याचमुळे हे लघुग्रह एका पट्ट्यात राहून मागगक्रमण करीत आहेत.

- श्री. महेि नाईक

• लघुग्रहाांचा िोध के व्हा व कसा लागला?

लघुग्रहाांच्या िोधाला कारणीभूत ठरला तो सूयगमालेतील ग्रहाांच्या अांतरादवषयीचा ‘दटटीअस-बोड’ दनयम. इ.स. १७६६मध्ये प्रचसद्ध
झालेल्या या दनयमात त्या काळी ज्ञात असलेल्या ग्रहाांची अांतरे बसवता येत होती. त्यात बुधाचे सूयागपासूनचे अांतर ०.४ ख.ए. इतके (एक
ख.ए. – खगोलिास्त्रीय एकक – म्हणजे सूयग व पृथ्वी दरम्यानचे सरासरी अांतर), िुक्राचे ०.७ ख.ए., पृथ्वीचे १.० ख.ए., मां गळाचे १.६
ख.ए., गुरूचे (५.२ ख.ए.) आचण िनीचे (१०.० ख.ए.) इतके भरत होते. या दनयमानुसार सूयागपासून २.८ ख.ए. अांतरावरही एखादा ग्रह
असायला हवा होता. इ.स. १७८१मध्ये सापडलेल्या युरेनस ग्रहाचे अांतरदे खील या दनयमात बसत असल्याचे आढळल्यावर तर, या दवचाराला
बळकटी दमळाली आचण या ग्रहाच्या िोधासाठी अठराव्या ितकाच्या अखेरीस ‘वैचश्वक पोलीस’ ही सां घटना स्थापण्यात आली.

इ.स. १८०१मध्ये इटलीतील पालेमो वेधिाळे च्या दपयाझी या सां चालकाने, या अांतरावरील एका िोट्या आकाराच्या ‘ग्रहा’च्या दनरीक्षणाची
नोांद के ली. परां तु काही कालावधीतच हा ग्रह ददसेनासा झाला. दपयाझीच्या या मयागददत स्वरूपातल्या दनरीक्षणाांवरून, कालग दफ्रडररि गाऊस या
गचणत अभ्यासकाने या ग्रहाच्या कक्षेचे गचणत माांडले. या गचणतानुसार येणाऱ्या सां भाव्य स्थानी या ग्रहाचा िोध घेण्यासाठी वैचश्वक पोलीस
कायगरत झाले. १८०१ सालच्या उत्तराधागत (आज लघुग्रह म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या) या ग्रहाचा पुन्हा िोध लागला व याचे नामकरण रोमन
कृ दषदे वतेच्या नावावरून ‘चसरीस’ असे करण्यात आले. यानां तर पुढच्याच वषी पल्लास, ज्युनो व व्हेिा या आणखी लघुग्रहाांचाही िोध लागला.
यानां तर या िोधाांची सां ख्या झपाट्याने वाढत जाऊन, नामकरण झालेल्या लघुग्रहाांची सां ख्या आजदमतीस दोन लाखाांच्या पुढे गेली आहे.

- श्री. महेि नाईक

* आजपयंत िोधल्या गेलेल्या लघुग्रहाांची एकू ण सां ख्या सुमारे बारा लाख इतकी आहे. त्यातील सुमारे सहा लाख लघुग्रहाांना अचधकृ त क्रमाां क
ददले गेले आहेत.

३२ खगोल कु तूहल
• लघुग्रहाांचे आकार के वढे असतात? लघुग्रहाांच्या कक्षाांचे स्वरूप कसे असते? लघुग्रहाांची जडणघडण किी असते?

ग्रहाांच्या तुलनेत लघुग्रहाांचे आकार नावाप्रमाणेच ‘लघु’ असतात. चसरीस या सवगप्रथम िोधल्या गेलेल्या व लघुग्रहाांच्या मुख्य पट्ट्यातल्या
सवागत मोठ्या असणाऱ्या लघुग्रहाचा आकार सुमारे नऊिे दकलोमीटर इतकाच आहे, तर पल्लास, व्हेिासारखे लघुग्रह आकाराने सुमारे पाचिे
दकलोमीटर एवढे आहेत. लघुग्रहाांच्या पट्ट्यामध्ये लक्षावधी लघुग्रह असून, काहीांचे आकार अगदीच लहान म्हणजे साधारणपणे दहा दकलोमीटर
इतके च आहेत. ज्ञात लघुग्रहाांपैकी नव्वद टक्के लघुग्रह मां गळ व गुरू दरम्यान असलेल्या मुख्य पट्ट्यातच आढळतात. याांच्या कक्षा बऱ्याचिा
वतुगळाकार आहेत. मात्र ‘टर ोजन’ प्रकारात मोडणारे लघुग्रह गुरूच्याच कक्षेतनू भ्रमण करतात. मुख्य पट्ट्यातील लघुग्रहाांच्या भ्रमणाच्या
प्रतलाचा, सूयम
ग ालेच्या प्रतलािी जास्तीत जास्त कल तीस अांि इतकाच आढळतो.

लघुग्रहाांच्या जडणघडणीवरून त्याांची दवभागणी प्रामुख्याने तीन प्रकाराांत के ली जाते. यातील सी प्रकारात काबगनप्रबल, एस प्रकारात
चसचलके टचे वैपुल्य असणारे, तर एम प्रकारात मेटॅचलक म्हणजेच धातूमय लघुग्रह आढळतात. काबगनप्रबल लघुग्रहाांची सां ख्या एकू ण लघुग्रह
सां ख्येच्या जवळजवळ पां चाहत्तर टक्के इतकी असून, या प्रकारचे लघुग्रह मुख्य पट्ट्याच्या बाहेरील कडेला आढळतात, तर चसचलके टचे वैपुल्य
असणारे लघुग्रह मुख्य पट्ट्याच्या आतील कडेला आढळतात. याांचे प्रमाण सुमारे पां धरा टक्के असून, उवगररत दहा टक्के लघुग्रह धातुमय आहे त.

- श्री. महेि नाईक

• लघुग्रह हे लघुग्रहाांच्या मां गळ व गुरू दरम्यानच्या पट्ट्यातच आढळतात की इतरत्रही?

मां गळ व गुरू या दोन ग्रहाांच्या दरम्यान असणारा लघुग्रहाांचा मुख्य पट्टा बनला, तोच मुळी गुरू ग्रहाच्या प्रचां ड गुरुत्वाकषगणाच्या
प्रभावामुळे. सूयम
ग ालेच्या दनदमगतीच्या वेळी या भागात असणाऱ्या िव्याचा एकच ग्रह न बनता, हे िव्य असां ख्य तुकड्याांमध्येच दवभागलेले
रादहले. गुरूच्या गुरुत्वाकषगण प्रभावामुळे यातील लघुग्रहाांचा वेग कमी-जास्त होत गेला व त्यामुळे ते एकमेकाांवर आदळले वा इतरत्र चभरकावले
गेले. या चभरकावलेल्या लघुग्रहाांपक
ै ी काही लघुग्रह सूयम
ग ालेच्या आतल्या ग्रहाांच्या ददिेने ओढले जाऊन त्याांच्यावर आदळले, तर काही प्रत्यक्ष
सूयागतच सामावले गेल.े उरलेले जे लघुग्रह बाहेरच्या बाजूला र्फेकले गेले, त्याांनी िनी, युरेनस व नेपच्यून या ग्रहाांच्याही पलीकडे आपला घरोबा
के ला व अिा प्रकारच्या लघुग्रहाांचा आणखी एक पट्टा सूयगमालेच्या बाहेरच्या बाजूस दनमागण झाला. या पट्ट्यात असणारे िव्य नेपच्यून ग्रहाच्या
गुरुत्वाकषगणाच्या प्रभावाखाली एकवटत गेल.े त्यामुळे हा पट्टा, दतथेच दनमागण झालेले लघुग्रह व गुरूकडू न र्फेकले गेलेले लघुग्रह, असा हा
एकदत्रत पट्टा आहे.

इ.स. १९५१मध्ये जेराडग कु ईपर या खगोलिास्त्रज्ञाने, सूयम

ग ालेच्या दनदमगतीच्या वेळी मुख्य लघुग्रहाांच्या पट्ट्यासारखाच असा एक पट्टा
नेपच्यून पलीकडेही तयार झाला असण्याची िक्यता वतगवली होती. म्हणूनच नेपच्यून पलीकडच्या या पट्ट्याला ‘कु ईपरचा पट्टा’ या नावाने
ओळखले जाते. मां गळ व गुरू या दरम्यानच्या लघुग्रहाांच्या पट्ट्यापेक्षा हा पट्टा बराच रुांद आहे. काही िास्त्रज्ञाांच्या मते प्लूटो हासुद्धा या
कु इपरच्या पट्ट्याचाच एक सभासद असावा.

- श्री. महेि नाईक

खगोल कु तूहल ३३
• पृथ्वीच्या जवळ येणाऱ्या लघुग्रहाांचे प्रकार कोणते आहेत?

सवगसाधारणपणे लघुग्रह हे गुरू आचण मां गळ याांच्या कक्षेदरम्यान दर्फरत असले तरी, काही लघुग्रहाांच्या कक्षा मात्र याहून लहान आहेत.
अिा लघुग्रहाांमुळे पृथ्वीला धोका दनमागण होऊ िकतो. अिा लघुग्रहाांचे कक्षाांनस
ु ार ॲमॉर, अपोलो आचण अॅटेन या तीन गटाांत वगीकरण के ले
आहे. यापैकी ॲमॉर या गटाांत मोडणाऱ्या लघुग्रहाांच्या कक्षा या पृथ्वीच्या कक्षेपेक्षा मोठ्या पण मां गळाच्या कक्षेपेक्षा लहान असतात. आतापयंत
अडीच हजाराांहून अचधक एमॉर लघुग्रहाांचा िोध लागला आहे. हे लघुग्रह पृथ्वीच्या कक्षेपलीकडू न सूयागला प्रदचक्षणा घालीत असले तरी,
पृथ्वीच्या जवळ आल्यावर त्याांच्या कक्षेत बदल होऊन भदवष्यात ते पृथ्वीची कक्षा धोकादायकरीत्या िे दू िकतात. सवागत प्रथम िोधला गेलल
े ा
धोकादायक लघुग्रह इरॉस हा या ॲमॉर प्रकारचा लघुग्रह आहे. अपोलो गटातील लघुग्रहाांच्या कक्षाांचा आकारही पृथ्वीच्या कक्षेच्या आकारापे क्षा
मोठा असतो. परां तु सूयागपासून दकमान अांतरावर असताना ते पृथ्वीच्या कक्षेच्या आत आलेले असतात. त्यामुळे हे लघुग्रह प्रदचक्षणाकाळात
पृथ्वीची कक्षा िे दतात. आजदमतीस तीन हजाराांहून अचधक अपोलो गटाांतील लघुग्रहाांची नोांद झाली आहे.

अॅटेन या दतसऱ्या गटाांतील लघुग्रहाांच्या कक्षाांचा आकार हा पृथ्वीच्या कक्षेच्या आकारापेक्षा लहान असतो. याांच्या कक्षेचा बहुताांि भाग हा
पृथ्वीच्या कक्षेच्या आत असला तरी, लां बवतुगळाकार स्वरूपामुळे या कक्षाांचा काही भाग पृथ्वीच्या कक्षेपलीकडे असू िकतो. त्यामुळे या प्रकाराांत
मोडणारे लघुग्रह हे सूयागभोवती प्रदचक्षणा घालताना पृथ्वीची कक्षा िे दनू काही काळापुरते पृथ्वीच्या कक्षेपलीकडे जातात. या प्रकाराांत मोडणारे
पाचिेहून अचधक लघुग्रह आज ज्ञात आहेत. अॅटेन गटाांतील काही लघुग्रह मात्र पूणगकाळ पृथ्वीच्या कक्षेच्या आतच वावरत असतात. अिा
लघुग्रहाांची गणना अॅपोहेल या उपगटात के ली गेली आहे.
- प्रा. महेि िेट्टी

 आजपयंत िोधल्या गेलेल्या ॲमॉर लघुग्रहाांची एकू ण सां ख्या सुमारे दहा हजार इतकी आहे. अपोलो गटातील लघुग्रहाांची सां ख्या सुमारे
सोळा हजार असून, अॅटेन गटातील लघुग्रहाांची सां ख्या सुमारे बावीसिे इतकी आहे.

• अांतराळयानाांमार्फगत लघुग्रहाांचा वेध घेतला गेला आहे का?

लघुग्रहाांच्या पट्ट्यातून सुखरूपपणे पलीकडे जाणारे पदहले मानवदनदमगत यान म्हणजे पायोदनअर–१०. ददनाांक १६ जुल,ै १९७२ रोजी जेव्हा
ते या लघुग्रहाांच्या पट्ट्यात चिरले, तेव्हा या पट्ट्यातील असां ख्य लघुग्रह व इतर कचरा या यानावर धडके ल की काय, अिी भीती िास्त्रज्ञाां ना
वाटत होती. मात्र त्यानां तरही पायोदनअर-११, व्हॉयेजर–१ व व्हॉयेजर–२, युचलचसस, इत्यादी याने या पट्ट्यातून सुखरूप पार झाल्यावर, एखाद्या
लघुग्रहावर ही याने आदळण्याची िक्यता खूपच कमी असल्याचे िास्त्रज्ञाांच्या लक्षात आले. यानां तरच्या काही मोदहमाांद्वारे गॅ स्प्ा, इडा, माचथल्फ्ड,
मासूरस्की, अॅनेफ्रँक व इतर काही लघुग्रहाांचा वेध घेतला गेला. यापैकी दनअर (दनअर अथग अॅिेरॉइड राांददवू) मोहीम खास लघुग्रहाांच्या
अभ्यासासाठीच आखली गेली. या मोदहमेतील ‘िूमक
े र’ यानाने इरॉस व माचथल्फ्ड या लघुग्रहाांचा अभ्यास के ला व वेगवेगळ्या कोनातून
िायाचचत्रेही घेतली.

ददनाांक ९ मे २००३ रोजी सोडण्यात आलेल्या हायाबुसा मोदहमेतील म्युसस

े -सी या यानाने २००५ साली इटोकावा या लघुग्रहाचा अगदी
जवळू न म्हणजे सुमारे तीन दकलोमीटर अांतरावरून वेध घेतला. या मोदहमेमुळे आपल्याला लघुग्रहाांचे आकार, वस्तुमान, पृष्ठभाग, जडणघडण
याबद्दलची महत्त्वाची मादहती प्राप्त झाली. अिाच प्रकारची महत्त्वाची मादहती २००८ सालच्या अखेरीस ‘िाइन्स’ या लघुग्रहाचे दनरीक्षण
करणाऱ्या ‘रोझेटा’ यानाने आपल्याला पुरवली आहे. या यानाचा मुख्य उद्दे ि मात्र चुयूगमोव-गेरॅचसमेन्को या धूमके तूचा अभ्यास करणे हा होता.
ददनाांक २७ सप्टेंबर २००७ ला सोडण्यात आलेले ‘डॉन’ हे यानदेखील चसरीस व व्हेिा या दोन मोठ्या लघुग्रहाांचा अभ्यास करणार आहे.

- श्री. महेि नाईक

 डॉन या यानाने प्रथम व्हेिा व त्यानतर चसरीस या लघुग्रहाांची, प्रदचक्षणा घालून यिस्वीरीत्या दनरीक्षणे के ली. त्याचिवाय, नां तरच्या
काळातल्या अांतराळयानाांनी टाउटादटस, ऱ्यूगू, बेन्नू , या लघुग्रहाांनाही भेटी ददल्या आहेत.

३४ खगोल कु तूहल
• उल्का पडते म्हणजे काय होते? उल्कावषागव हे ठरावीक काळातच का होतात?

चाांदण्याांनी भरलेल्या स्वच्छ आकािात कधी कधी एखादा तारा दनखळू न पडल्यासारखा ददसतो, यालाच ‘उल्का पडली’ असे म्हणतात. या
उल्का म्हणजे अांतराळात दर्फरणारे अत्यल्प वजनाचे धुळीचे कण दकां वा बारीक खडे आहेत. हे कण दकां वा खडे सेकांदाला पन्नास-साठ दकलोमीटर
वेगाने पृथ्वीच्या वातावरणात चिरतात. वातावरणािी होणाऱ्या घषगणामुळे तापून प्रकाचित होतात आचण आपल्याला उल्काांच्या स्वरूपात दिगन
दे तात. सवगसाधारण रात्री जरी तािी र्फक्त एखाददुसरी उल्का ददसत असली तरी, उल्कावषागवाच्या काळात ही सां ख्या दकत्येक पटीांनी अचधक
असू िकते. तीव्र स्वरूपाच्या उल्कावषागवात तर तासाला िां भराहून अचधक उल्का पडताना ददसू िकतात. या उल्का आकािाच्या ज्या भागातून
येताना ददसतात, त्या भागातल्या तारकासमूहाचे नाव त्या उल्कावषागवाला ददले जाते.

बरेचसे उल्कावषागव एखाद्या धूमके तूिी दनगडीत असतात. धूमके तूां च्या िेपटातून बाहेर पडणारे धुळीचे कण हे धूमके तूां च्या कक्षाांच्या
आजूबाजूच्या प्रदेिात रेंगाळत राहतात. पृथ्वी जेव्हा या प्रदे िातून पार होते, तेव्हा हे धुळीचे कण पृथ्वीच्या वातावरणात चिरतात आचण
उल्कावषागव घडू न येतो. पृथ्वी या प्रदेिातून ठरावीक ददविीच पार होत असल्यामुळे या उल्कावषागवाचे ददवस ठरलेले असतात. उदाहरणाथग,
दरवषी ददनाांक १२ ऑगिच्या सुमारास ययाती तारकासमूहातून होणारा उल्कावषागव हा स्थस्वफ्ट-टटल या धूमके तूमुळे होतो. तसेच, ददनाांक २१
ऑटोबरच्या सुमारास मृग तारकासमूहातून होणारा उल्कावषागव हा हॅलीच्या धूमके तूमुळे होतो. टें पेल-टटल या धूमके तूमळ
ु े चसांह
तारकासमूहातून दरवषी १७ नोव्हेंबरच्या सुमारास होणारा उल्कावषागव हा, दर ३३ वषांनी इतके तीव्र स्वरूप धारण करतो, की या काळात
उल्काांची सां ख्या काही वेळा तािी हजाराच्या पुढे जाऊ िकते.

- डॉ. राजीव चचटणीस

• अिनी म्हणजे काय? त्याांचा उगम कु ठे असतो?

उल्काांच्या दिगनास कारणीभूत ठरणारे धुळीचे कण आचण िोटे दगड हे पृथ्वीच्या वातावरणात चिरताच नष्ट् होतात. पृथ्वीच्या वातावरणात
चिरणारे काही मोठे दगड मात्र नष्ट् न होता पृथ्वीच्या पृष्ठभागापयंत पोहोचू िकण्याइतके मोठे असतात. या मोठ्या दगडाांना अिनी म्हटले
जाते. यातले काही अिनी तर कानठळ्या बसवणारा आवाज करीत आचण आपल्या तेजाने आकाि उजळू न टाकत वेगाने खाली येतात. अिा
अिनीचे वजन काही दकलोग्रॅमपासून दकत्येक टनाांपयंत असते. पृथ्वीच्या वातावरणािी होणाऱ्या घषगणामुळे या अिनीांच्या बाह्यभागाचे तापमान
दोन हजार अांि सेस्थल्फ्सअसच्याही पुढे जाते. पररणामी, वातावरणातून प्रवास करताना या अिनीांचा पृष्ठभाग हा दवतळलेल्या अवस्थेत असतो. या
अिनीांच्या अांतभागगाचे तापमान मात्र िून् अांि सेस्थल्फ्सअसपेक्षाही खूपच कमी असते.

बहुसां ख्य अिनी हे मूलतः आपल्या सूयगमालेत इतस्तत: दर्फरणारे दगडधोांडे आहेत. यातील काही अिनी हे ग्रहात रूपाांतर होऊ न िकलेले
असे लघुग्रह आहेत आचण काही अिनी हे लघुग्रहाांच्याच एकमेकाांतील दकां वा धूमके तूां िी होणाऱ्या टकरीमधून दनमागण झालेले खडकाांचे तुकडे
आहेत. आतापयंत सापडलेल्या अिनीांपैकी ९५ टक्स्प्क्याांहून अचधक अिनीांचे स्वरूप हे दगडी तर ४ टक्के अिनीांचे स्वरूप हे लोहयुक्त आहे. काही
अिनीांचा उगम हा, चां ि दकां वा मां गळावर झालेला असतो. पृथ्वीप्रमाणेच चां ि व मां गळावरही अिनी आदळत असतात. या आघाताांमळ
ु े चां ि
दकां वा मां गळाच्या पृष्ठभागाचे तुकडे अांतराळात दवखुरतात. यातले काही तुकडे अिनीांच्याच स्वरूपात पृथ्वीवर येऊन थडकतात. आतापयंत
चां िावरून आलेले सुमारे पन्नास आचण मां गळावरून आलेले सुमारे पस्तीस अिनी िोधले गेले आहेत. काही अिनी याचप्रकारे बुधावरूनही येत
असण्याची िक्यता नाकारता येत नाही.

- डॉ. राजीव चचटणीस

 चां िावरून आलेले सुमारे पावणेचारिे अिनी आतापयंत सापडले असून, मां गळावरून आलेले सुमारे सव्वािे अिनी सापडले आहेत. सन
२०१२मध्ये मोरोक्कोत सापडलेल्या एका अिनीचे मूळ बुधावर असण्याची िक्यता व्यक्त के ली गेली आहे.

खगोल कु तूहल ३५
• आतापयंत दकती अिनी िोधले गेले आहेत? मोठे लघुग्रह पृथ्वीवर आदळण्याची िक्यता दकती असते?

पृथ्वीवर सतत मोठ्या प्रमाणात अिनीांचा मारा होत असतो. एका अांदाजानुसार रोज दवदवध आकाराांचे सुमारे चार अब्ज अिनी पृथ्वीच्या
वातावरणात चिरत असावेत. या सवांचे एकदत्रत वजन िां भर टन इतके असावे. दरवषी आदळणाऱ्या एकू ण चाळीस हजार टन वजनाच्या
अिनीांपैकी सुमारे चौदा हजार अिनी हे िां भर ग्रॅमपेक्षा अचधक वजनाचे असतात. यापैकी साडेचार हजार अिनीांचे वजन एक दकलोग्रॅमहून
अचधक असते. इतक्या मोठ्या प्रमाणात पृथ्वीवर अिनी आदळत असतानाही, आतापयंत सापडलेल्या एकू ण अिनीांची सां ख्या र्फक्त तीस
हजाराांच्या जवळपास आहे. नादमदबयात सापडलेला ‘होबा’ अिनी हा आतापयंत आढळलेला सवागत मोठा अिनी आहे. सहासष्ट् टन वजनाच्या
या लोहयुक्त अिनीची लाांबी-रुांदी सुमारे पावणेतीन मीटर आचण जाडी एक मीटर इतकी आहे.

अांतराळात दर्फरणाऱ्या दगडधोांड्याांत (लघुग्रहाांत) लहान आकाराच्या दगडाांचे प्रमाण जास्त आहे. पृथ्वीच्या वातावरणात चिरणाऱ्या एक
दमचलमीटरपेक्षा लहान आकाराच्या अिा कणाांची सरासरी सां ख्या एका सेकांदाला तीस हजाराांहून अचधक असते. दर अध्याग दमदनटाला एक
दमचलमीटर आकाराचा एक कण पृथ्वीच्या वातावरणात कु ठे ना कु ठे तरी चिरत असतो. तसेच, दर अध्याग तासाला काही सेंदटमीटर आकाराचा
एक दगड पृथ्वीच्या वातावरणात चिरतो. एखाद मीटर व्यासाचा लघुग्रह पृथ्वीवर पोचण्याचे प्रमाण वषागला एक इतके आहे. पन्नास मीटर
आकाराच्या लघुग्रहाला पृथ्वी ितकातून एकदा तोांड देते. िां भर मीटर आकाराचा लघुग्रह सहस्रकातून एकदा, एक दकलोमीटर व्यासाचा लघुग्रह
एक लाख वषांतून एकदा, तर पां धरा-वीस दकलोमीटर व्यासाचा प्रचां ड लघुग्रह हा दहा कोटी वषांतनू एकदा पृथ्वीला धडक देतो.

- डॉ. राजीव चचटणीस

 आतापयंत पृथ्वीवर सापडलेल्या अिनीांची एकू ण सां ख्या सुमारे पन्नास हजार इतकी आहे.

• बुध दकां वा चां िावर जिी दववरे सापडतात, तिी दववरे पृथ्वीवरही सापडतात का? पृथ्वीवर अिी प्रचसद्ध दववरे कोठे आहेत?

बुध अथवा चां िावर आढळणारी दववरे ही त्याांच्यावरील अिनीपाताने तयार झालेली दववरे आहेत. स्वतः च्या कक्षेतून भरकटलेले लघुग्रह
जेव्हा चां िाच्या अथवा बुधाच्या गुरुत्वाकषगणाने त्याांच्याकडे ओढले जातात, तेव्हा ते त्याांच्या पृष्ठभागावर जाऊन आदळतात. या आघातूनच अिी
दववरे तयार झाली आहेत.

अिा प्रकारच्या घटना पृथ्वीलाही अपररचचत नाहीत. पृथ्वीवरील दाट वातावरणाच्या थरातून जेव्हा लहान आकाराचे, अांतराळात दर्फरणारे
दगड आत चिरू पाहतात, तेव्हा त्याांच्यािी होणाऱ्या हवेच्या घषगणाने ते प्रकािमान होतात व आपल्याला आकािात एक प्रकाििलाका ददसते,
त्यावेळी आपण ‘उल्का पडली’ असे म्हणतो. प्रत्यक्षात वातावरणात जळू न जाते ती उल्का व त्याचे उरले सुरले अविेष म्हणजे ‘अिनी’.
पृथ्वीवर दववर तयार होण्यासाठी, पडणाऱ्या अिनीचा आकार व वस्तुमान अदतिय जास्त असायला हवे. अिा प्रचां ड वस्तुमानाला एखाद्या
मोठ्या आकाराचा लघुग्रहच कारणीभूत असू िकतो व या प्रकारच्या घटना अत्यां त तुरळक मानल्या जातात.

या घटना तुरळक असल्या तरी असां भव मात्र नाहीत. पृथ्वीच्या लक्षावधी वषांच्या इदतहासात अिा घटना अनेकदा घडलेल्या आढळतात.
अमेररके तील सुप्रचसद्ध बॅ ररांजर दववर, ऑिरे चलयातील हेनबरी दववर, कॅ नडातील क्यूबेक दववर, तर महाराष्ट्रातील बुलढाणा चजल्ह्यातील लोणार
दववर, ही अिनीांच्या आघातामुळे दनमागण झालेल्या दववराांची काही उदाहरणे आहेत. मेस्थक्सकोतील युकॅटन या दठकाणचे चचक्षुलूब हे दववर तर,
डायनासोरच्या नािाला कारणीभूत ठरलेल्या अिनीमुळे दनमागण झालेले दववर मानण्यात येत.े

- श्री. महेि नाईक

३६ खगोल कु तूहल
• बुलढाणा चजल्ह्यातील लोणार सरोवर हे एखाद्या लघुग्रहाच्या आघातातून दनमागण झाले असल्याचा पुरावा काय आहे?

बुलढाणा चजल्ह्यातील लोणार या दठकाणी असलेले सरोवर अत्यां त वैचिष्ट्यपूणग आहे. सुमारे १८३० मीटर व्यास असलेल्या या सरोवराची
खोली दीडिे मीटर (लगतच्या भूप्रदे िाच्या तुलनेत) असून या सरोवराची कडा पाच ते तीस मीटर उां चावलेली आहे. इ.स. १८२३मध्ये जे.सी.
अलेक्स्प्झाांडरने प्रथम याच्या वैचिष्ट्याांकडे लक्ष वेधले, तेव्हा हे दववर ज्वालामुखीजन् असावे असाच समज झाला होता. इ.स. १८९६मध्ये
दगलबटग या अभ्यासकाने सवगप्रथम ‘हे लघुग्रहाच्या आघातामुळे दनमागण झालेले दववर असावे’, अिी िक्यता वतगदवल्याची नोांद आढळते.

या दववराचा सखोल अभ्यास १९७३मध्ये स्थिथ्सोदनअन सां स्थेतर्फे के ला गेला. यात या दववराच्या मध्यभागी, खोलवर जात भूपष्ठ
ृ ाखालून
काही खडक गोळा करून त्याांचे दवश्लेषण के ले गेले. त्यात हे दववर ज्वालामुखीजन् नसून, आघातामुळे दनमागण झालेले दववर असल्याचे चसद्ध
झाले. या खडकाांमध्ये मुख्यत्वेकरून पॅ चजओक्लेज, र्फेल्फ्डस्पार इत्यादी प्रकारची खदनजे आढळली. त्याांची दनदमगती दख्खनच्या पठारावरील
बेसॉल्ट खडकावर अत्यां त प्रचां ड आघात झाला तरच होऊ िकते. या सां िोधनाद्वारे हे दववर ‘आघात दववर’ असल्याचे चसद्ध झाले. ही खदनजे
अलीकडे, सुमारे पन्नास हजार वषांपूवी दनमागण झालेली असावीत, असेही आढळले आहे. याचाच अथग हा आघातही याच सुमारास झाला
असावा. अिा प्रकारचा प्रचां ड आघात हा के वळ लघुग्रहाच्यामुळे िक्य आहे. हे जगातील सवागत मोठे आघात दववर नसले तरी हे दववर,
बेसॉस्थल्टक खडकात तयार झालेले जगातील सवागत मोठे आघात दववर ठरले असून, याचे साम्य चाांिदववराांिी आहे.

- श्री. महेि नाईक

• पृथ्वीवर लघुग्रह आदळण्याचे काय पररणाम होतात?

लहान आकाराांच्या लघुग्रहाचे पृथ्वीच्या वातावरणात चिरताच र्फुटू न तुकडे होत असल्यामुळे, त्यापासून होणारे नुकसान मयागददत स्वरूपाचे
असते. पण मूळ लघुग्रहाचा आकार जर तीस-चाळीस मीटरहून मोठा असला, तर मात्र असा लघुग्रह अखेरपयंत एकसां ध राहून मोठ्या
दवध्वां साला कारणीभूत ठरतो. अिनी हे पृथ्वीवर तािी साठ-सत्तर हजार दकलोमीटर वेगाने आदळत असल्यामुळे, र्फक्त चाळीस-पन्नास मीटर
आकाराच्या अिनीमुळेसुद्धा आघाताच्या जागी सुमारे दोन दकलोमीटर व्यासाचे मोठे दववर दनमागण होते. या आघाताच्या वेळी दनमागण होणाऱ्या
उच्च तापमानामुळे मूळ अिनी नष्ट् होऊन त्याचा मागमूसही राहत नाही.

सुमारे पाचिे मीटर आकाराच्या अिनीमुळे दनमागण होणारे दववर हे १५ ते २० दकलोमीटर व्यासाचे असते. ज्या पररसरात असा अिनी
कोसळतो, दतथे मोठा भूकांप घडू न येतो. आघाताच्या जागी दनमागण होणाऱ्या प्रचां ड उष्णतेमळ
ु े व आघातात इतरत्र र्फेकल्या गेलेल्या अत्यां त तप्त
खडकामुळे आघाताच्या पररसरात मोठ्या प्रमाणात आगी लागतात. मोठ्या प्रमाणात धूळ उडू न काळोखी पसरते. दतथल्या िेतीचा नाि होतो.
समुिाच्या पाण्याच्या पातळी वाढू न दकनाऱ्यावरील प्रदे िात पाणी चिरते.

दहा दकलोमीटरहून मोठ्या आकाराच्या अिनीच्या आघातामुळे होणारे नुकसान तर अत्यां त दवनािकारी असते. िेकडो दकलोमीटर व्यासाचे
दववर दनमागण करणाऱ्या या आघातामुळे अत्यां त तीव्र भूकांप घडू न येतो आचण सवगत्र त्सुनामीसदृि पररस्थस्थती दनमागण होऊन समुिाचे पाणी
दकनाऱ्यापासून िां भरहून अचधक दकलोमीटर आतवर घुसते. अिा आघाताच्या वेळी लागणाऱ्या आगीांची व्याप्ती ही जगभर असते. आघाताच्या
वेळी उडालेल्या धुळीमुळे जगभर भरददवसासुद्धा रात्रीसारखा दमट्ट काळोख होतो आचण दकत्येक वषे दटकू न राहणाऱ्या दीघग दहवाळ्याांना सुरुवात
होते. अिा आघातामुळे जगभरची सगळीच जीवसृष्ट्ी धोक्यात येत.े

- डॉ. राजीव चचटणीस

खगोल कु तूहल ३७
• मोठा दवध्वां स घडवून आणणारे लघुग्रह पृथ्वीवर के व्हा आदळले आहेत?

अलीकडच्या काळात लघुग्रहामुळे घडलेली मोठी दवध्वां सक घटना ही िां भर वषांपूवीची आहे. ददनाांक ३० जून, १९०८ रोजी रचियातल्या
टुां गुस्का नदीजवळ लागलेल्या प्रचां ड आगीस तीस मीटर आकाराचा लघुग्रह कारणीभूत ठरला. हा लघुग्रह जदमनीपासून ५ ते १० दकलोमीटर
उां चीवर असतानाच स्फोट होऊन र्फुटला असावा. या वेळी लागलेल्या आगीत सुमारे दोन हजार चौरस दकलोमीटरचा पररसर बेचचराख झाला.
महाराष्ट्रातले लोणार इथले पावणेदोन दकलोमीटर व्यासाचे दववर, तसेच अमेररके तल्या अॅररझोनामधील सव्वा दकलोमीटर व्यासाचे बॅ ररांजर दववर,
ही दोन्ही दववरेसुद्धा चाळीस ते पन्नास मीटर आकाराच्या लघुग्रहाांच्या आघातातून दनमागण झाली आहेत. हे दोन्ही आघात सुमारे पन्नास हजार
वषांपूवी घडले असावेत.

या सगळ्या घटना क्षुल्लक ठरतील, अिी घटना साडेसहा कोटी वषांपूवी घडली. यावेळी पां धरा दकलोमीटर व्यासाच्या एका लघुग्रहाने
पृथ्वीला धडक ददली. या आघातात उर्फाळलेली ऊजाग ही दहा अब्ज अणुबॉम्बच्या एकदत्रत ऊजेइतकी प्रचां ड होती. या आघातामुळे मध्य
अमेररके च्या चचक्षुलूब पररसरात दनमागण झालेल्या दववराचा व्यास १८० दकलोमीटर इतका मोठा आहे. या घटनेत सवगत्र मुक्तपणे वावरणाऱ्या
डायनोसॉरसह पृथ्वीवरील ७५ टक्स्प्क्याांहून अचधक जीवसृष्ट्ी नष्ट् झाली.

या अगोदर, दोन अब्ज वषांपूवीही सुमारे दहा दकलोमीटर व्यासाचा एक लघुग्रह पृथ्वीवर धडकला होता. बहुपेिीय जीवसृष्ट्ी अस्थस्तत्वात
येत असलेल्या काळात झालेल्या या आघाताची साक्ष आजच्या दचक्षण आदफ्रके तील व्रेडर्फोटग इथल्या तीनिे दकलोमीटर व्यासाच्या दववराकडू न
दमळते. अांटास्थटगकावरील दवल्फ्क्स लँ ड येथील बर्फागखाली गाडला गेलेला पाचिे दकलोमीटर व्यासाचा दववरसदृि भूभाग, हासुद्धा पां चवीस कोटी
वषांपूवी कोसळलेल्या पन्नास दकलोमीटर आकाराच्या अदतप्रचां ड लघुग्रहाच्या आदळण्यातून दनमागण झाला असावा.

- डॉ. राजीव चचटणीस

• कोणता लघुग्रह हा धोकादायक लघुग्रह समजला जातो? अिा लघुग्रहाांचा वेध घेण्यासाठी दविेष यां त्रणा उभारली आहे का?

लहान आकाराच्या लघुग्रहाांनी घडवलेला दवध्वां स प्रादे चिक स्वरूपाचा असतो, तर दीड दकलोमीटरहून मोठ्या आकाराच्या लघुग्रहाांनी
घडवून आणलेला दवध्वां स हा सावगदत्रक स्वरूपाचा असतो. पृथ्वीच्या आजूबाजूला वावरणाऱ्या चाळीस मीटरहून मोठ्या लघुग्रह सां ख्या दहा
लाखाांहून जास्त असावी. यातील एक दकलोमीटरहून मोठ्या लघुग्रहाांची सां ख्या सुमारे अकरािे इतकी आहे. या लघुग्रहाांपैकी कोणते लघुग्रह
खरोखरच धोकादायक आहेत, हे ठरवताना लघुग्रहाांच्या आकाराबरोबर हे लघुग्रह पृथ्वीच्या कक्षेच्या दकती जवळ येतात, याचासुद्धा दवचार के ला
जातो. स्वीकृ त व्याख्येनस
ु ार १५० मीटरपेक्षा मोठा आचण पृथ्वीच्या कक्षेपासून, पृथ्वी आचण चां ि या दरम्यानच्या सरासरी अांतराच्या सुमारे
वीसपट अांतराच्या आत येणारा लघुग्रह, हा धोकादायक लघुग्रह मानला जातो. आजदमतीस ज्ञात असलेल्या धोकादायक लघुग्रहाांची सां ख्या एक
हजाराहून अचधक आहे. ही व्याख्या धूमके तूां नाही लागू होते. धोकादायक धूमके तूां ची सां ख्या ही धोकादायक लघुग्रहाांपेक्षा बरीच कमी आहे.

धोकादायक लघुग्रहाांचा िोध घेण्यासाठी अमेररके त नीट, चलदनअर, लोदनऑस, स्पेसवॉच, कॅ टॅ चलना स्काय सवे याांसारखे प्रकल्प सुरू के ले
गेले. स्पेसवॉच या प्रकल्पाकडू न यासाठी १.८ मीटर व्यासाच्या मोठ्या दुदबगणीचा वापर के ला जात आहे. स्पेसगाडग र्फाऊांडेिन ही दवदवध
दे िाांतल्या वेधिाळाांिी सां बां चधत असणारी युरोपस्थस्थत सां स्थाही यादृष्ट्ीने प्रयत्निील आहे. चचलीत उभारल्या जात असलेल्या ‘लाजग चसनॉदप्टक
सवे टे चलस्कॉप’ या ८.४ मीटर व्यासाच्या प्रचां ड दुदबगणीकडू नही २०१६ सालापासून धोकादायक लघुग्रहाांचा िोध घेतला जाणार आहे. या
दुदबगणीकडू न इ.स. २०२५ सालापयंत ३०० मीटरहून मोठ्या आकाराच्या ९० टक्के धोकादायक लघुग्रहाांचा िोध अपेचक्षत आहे.

- डॉ. राजीव चचटणीस

 आजपयंत िोधल्या गेलेल्या धोकादायक लघुग्रहाांची सां ख्या सुमारे सव्वादोन हजार इतकी आहे.
 नीट, लोदनऑस हे प्रकल्प आता कायगरत नाहीत.
 लाजग चसनॉदप्टक सवे टे चलस्कॉप या दुदबगणीची उभारणी पूणग झालेली नाही. ही दुबीण या वषी (२०२२) कायागचित होणे, अपेचक्षत आहे.

३८ खगोल कु तूहल
• अलीकडच्या काळात कोणता लक्षवेधी लघुग्रह पृथ्वीच्या जवळू न गेला आहे दकां वा जाणार आहे?

गेल्या माचग (२००९) मदहन्ाच्या १८ तारखेला पृथ्वीच्या पृष्ठभागापासून सुमारे ९०,००० दकलोमीटर अांतरावरून पार झालेला सुमारे
चाळीस मीटर आकाराचा लघुग्रह हा अलीकडच्या काळात पृथ्वीच्या अगदी जवळू न गेलेला लक्षवेधी आकाराचा लघुग्रह ठरला. त्या अगोदर
ददनाांक २ माचग, २००९ रोजी ७५,००० दकलोमीटर अांतरावरून आचण ददनाांक १८ माचग, २००४ रोजी अवघ्या ४३,००० दकलोमीटर अांतरावरून
गेलेले लघुग्रह हे याच आकाराचे होते. पन्नास मीटरहून लहान आकाराचे असे अनेक लघुग्रह पृथ्वीच्या जवळू न जातात. मोठ्या आकाराांच्या
लघुग्रहाांपैकी ददनाांक २९ जानेवारी, २००८ रोजी पृथ्वी-चां ि अांतराच्या १.४ पट अांतरावरून गेलेला लघुग्रह हा तीनिे मीटर व्यासाचा होता, तर
ददनाांक ३ जुलै २००६ रोजी पृथ्वी-चां ि अांतराच्या १.१ पट अांतरावरून गेलेल्या लघुग्रहाचा आकार पावणेचारिे मीटरहून मोठा होता. या
आकाराचे लघुग्रह पृथ्वीवर लक्षणीय स्वरूपाचा दवध्वां स घडवून आणू िकतात.

इ.स. २०२८मध्ये सुमारे पाऊण दकलोमीटर व्यासाचा एक लघुग्रह पृथ्वीपासून अडीच लाख दकलोमीटर म्हणजे चां ि आचण पृथ्वी अांतराच्या
साठ टक्के अांतरावरून जाणार आहे. त्यानां तर २०२९ साली पृथ्वीपासून ३९,००० दकलोमीटर अांतरावरून जाणारा अॅपोदर्फस हा सुमारे पावणेतीनिे
मीटर आकाराचा लघुग्रह महत्त्वाचा ठरणार आहे. कारण सूयागला ३२४ ददवसाांत प्रदचक्षणा घालणारा हा लघुग्रह यानां तर इ.स. २०३६मध्ये पुन्हा
पृथ्वीच्या अगदी जवळ येणार आहे. या वेळी तो पृथ्वीवर आदळण्याची अत्यल्प अिी िक्यता आजची गचणते दिगवतात. इ.स. २०२९मध्ये
जेव्हा अॅपोदर्फसच्या स्थानाची अचधक अचूक दनरीक्षणे के ली जातील, तेव्हा अॅपोदर्फस २०३६ साली पृथ्वीवर आदळे ल की नाही, हे स्पष्ट् होईल.

- डॉ. राजीव चचटणीस

 अॅपोदर्फसची नां तरच्या काळात के लेली गचणते ही, २०३६ साली या लघुग्रहापासून कोणताही धोका नसल्याचे दिगवतात.

• लघुग्रहाांपासून सां भवणारा धोका टाळता येईल का?

लघुग्रहाांपासूनचा सां भाव्य धोका टाळण्यासाठी अनेक उपाय सुचवले गेले आहेत. यातला एक उपाय म्हणजे एखाद्या सां हारक अस्त्राद्वारे
धोकादायक लघुग्रहाचे तुकडे करणे. मात्र या र्फुटलेल्या लघुग्रहाचे काही तुकडे मुळच्याच मागागवरून एकदत्रतपणे मागगक्रमण करण्याची िक्यता
आहे. या तुकड्याांमळ
ु े पृथ्वीवर होणारी हानी ही अचधक प्रदे ि व्यापणारी असू िकते. दुसऱ्या उपायानुसार धोकादायक लघुग्रह नष्ट् न करता
त्याच्या मागागत दकां वा गतीत दकां चचतसा बदल घडवून आणायचा. लघुग्रहाचा मागग दकां चचतसा बदलला दकां वा टकरीच्या अपेचक्षत दठकाणी जर तो
अिनी र्फक्त काही दमदनटे लवकर दकां वा उचिरा पोचला, तर तोपयंत पृथ्वीचे स्थान बदललेले असेल. त्यामुळे ही टक्कर टळू िके ल. असा बदल
करण्यासाठी वेगवेगळ्या पद्धती वापरता येतील.

यातली एक पद्धत म्हणजे लघुग्रहाचा मागग बदलण्यासाठी अांतराळयानाद्वारे दकां वा िोट्या अस्त्राद्वारे लघुग्रहाला िोटा धक्का द्यायचा. दुसऱ्या
पद्धतीनुसार, प्रत्यक्ष धक्स्प्क्याऐवजी सूयगदकरणाांच्या माऱ्याद्वारे लघुग्रहावर दाब दनमागण करून लघुग्रहाच्या मागागत बदल घडवून आणायचा.
(सूयगदकरणाांद्वारे असा दाब दनमागण करता येणे िक्य आहे.) यासाठी आरसे बसवलेल्या अांतराळयाांनाांद्वारे लघुग्रहावर दीघगकाळ सूयगदकरणाांचा मारा
करीत राहावे लागेल.

लघुग्रहाच्या वस्तुमानात बदल करूनही त्याची गती बदलता येते. लेझर दकरणाांच्या साहाय्याने लघुग्रहावरील पदाथांचे काही प्रमाणात
बाष्पीभवन करून वस्तुमानातील हा बदल साधता येईल दकां वा पृथ्वीवरून नेलेले पदाथग लघुग्रहावर पसरवून लघुग्रहाचे वस्तुमान वाढवता येईल.
लघुग्रहाच्या सादन्नध्यात असलेल्या अांतराळयानाच्या स्वत:च्या अल्पिा गुरुत्वाकषगणानेसुद्धा लघुग्रहाचा मागग बदलू िकतो. यासाठी एखादे
अांतराळयान बराच काळ लघुग्रहाच्या सादन्नध्यात ठे वावे लागेल. लघुग्रहाबरोबर होणारी टक्कर टाळण्यासाठी असे अनेक मागग सुचवले गेले
आहेत. यातला कोणता मागग दनवडायचा हे अथागतच त्या-त्या लघुग्रहाच्या स्वरूपावर अवलां बून असेल.

- डॉ. राजीव चचटणीस

खगोल कु तूहल ३९
• धूमके तूां च्या के व्हापासूनच्या ऐदतहाचसक नोांदी उपलब्ध आहेत?

रात्रीच्या दनरभ्र आकािातल्या लखलखत्या लक्षावधी ज्योतीांकडे माणसाची नजर र्फार प्राचीन काळातच वळली असणार. सततच्या
दनरीक्षणानां तर चां ि, सूयग, ग्रह आचण तारे याांच्या भ्रमणातील दनयदमतता माणसाला जाणवली. या दनयदमत भ्रमणाचा आचण पृथ्वीवरच्या ऋतूां चा
सां बां ध लक्षात आल्यानां तर कालगणनेच्या वेगवेगळ्या पद्धती अस्थस्तत्वात आल्या. या पाश्वगभम
ू ीवर आकािात अचानक प्रकटणाऱ्या आचण
दततक्याच अचानक नाहीिा होणाऱ्या, ‘िेपटीवाल्या ताऱ्याां’मुळे माणसाच्या मनात गोांधळ दनमागण झाला असेल. या गोांधळाचे रूपाांतर
अज्ञानामुळे भीतीत होऊन धूमके तूचे आगमन म्हणजे येणाऱ्या दुष्काळाचे, साथीच्या रोगाांचे दकां वा भूकांपाचे सां के त आहेत, अिी भावना दनमागण
झाली. जगभरातल्या सवग प्राचीन सां स्कृ तीांनी धूमके तूां च्या नोांदीबरोबरच युद्ध, अवषगण, राज्याला वाईट ददवस, अिा िक्यता नोांदलेल्या
आढळतात.

इ.स.पूवग दतसऱ्या ितकात चीनमध्ये एका तेजस्वी धूमके तूची नोांद सापडते. यानां तर इ.स.पूवग दुसऱ्या आचण इ.स.पूवग पदहल्या ितकात
बॅ दबलोदनआमध्ये (आजचे इराक) धूमके तूां च्या नोांदी के लेल्या सापडतात. त्यानां तरही चीन, मध्यपूवग आचिया आचण युरोपात तेजस्वी धूमके तूां च्या
बऱ्याच नोांदी आढळतात. दवसाव्या ितकातल्या सां िोधनानुसार असे लक्षात आले की, इदतहासातल्या तेजस्वी धूमके तूां च्या नोांदीपैकी बऱ्याचिा
नोांदी या आता प्रचसद्ध असलेल्या हॅलीच्या धूमके तूच्या आहेत. युरोपमध्ये ग्रीकाांनीही इ.स.पूवग चौर्थ्ा, पाचव्या ितकात धूमके तूां ची दनरीक्षणे
के ली आचण त्याांच्या उगमाबद्दल आचण स्वरूपाबद्दल बरेच तकग के ले. इ.स.पूवग चौर्थ्ा ितकात अॅररिॉटलने असे मत माांडले की, धूमके तू या
अवकािीय वस्तू नसून, पृथ्वीच्या वातावरणातील बदलामुळे होणारे पररणाम आहेत. पां धराव्या ितकात युरोपात खगोलिास्त्राचे पुनरुज्जीवन
होईपयंत हाच चसद्धाांत ग्राह्य मानला गेला.

- श्री. योगेि सोमण

• हॅलीच्या धूमके तूचे ऐदतहाचसक महत्त्व काय आहे?

सतराव्या ितकाच्या उत्तराधागत आयझॅ क न्ूटनने गदतदवषयक दनयम आचण गुरुत्वाकषगणाचा चसद्धाांत माांडला. या दनयमाांमुळे सवग ग्रहाांच्या
कक्षा आचण गती याांची दनरीक्षणे व गचणतानुसार काढलेली अनुमाने याांचा मेळ बसायला लागला. १६८७ साली प्रचसद्ध के लेल्या आपल्या
‘दप्रस्थन्सदपआ’ या ग्रांथात, न्ूटनने गतीचे दनयम १६८२ साली ददसलेल्या धूमके तूला लावून, त्या धूमके तूची कक्षा प्रदीघग वतुगळाकार असल्याचे
दाखवले. एडमां ड हॅली हा न्ूटनचा समकालीन. त्याने न्ूटनच्या सां िोधनाला प्रचसद्धी दमळावी म्हणून अथक प्रयत्न के ले. हॅलीच्याच
पाठपुराव्यामुळे न्ूटनने ‘दप्रस्थन्सदपआ’चे लेखन पूणग के ले.

न्ूटनने धूमके तूां च्या कक्षा या प्रदीघग वतुळ

ग ाकार असतात, हे दाखवून ददल्यावर असे धूमके तू सूयागच्या भेटीला पुन:पुन्हा येत असणार
(आवती) हे हॅलीच्या लक्षात आले. यादृष्ट्ीने पुढे दवचार आचण अभ्यास करता हॅलीला असे जाणवले की, १६८२ साली ददसलेला धूमके तू,
आचण त्याआधी १५३१ साली आचण १६०७ साली ददसलेले धूमके तू हे वेगळे नसून, तो एकच आवती धूमके तू आहे आचण त्याचा आवतगनकाळ
७६ वषांइतका आहे. आपले हे सां िोधन हॅलीने १७०५ साली प्रचसद्ध के ले आचण तो धूमके तू पुन्हा १७५८ साली सूयागजवळ येईल असे भाकीत
के ले. आपले भाकीत खरे झाले की नाही ते पाहायला हॅली स्वतः चजवां त नव्हता, परां तु त्याच्या भादकतानुसार १७५८ साली धूमके तू मात्र
ददसला. एडमां ड हॅलीच्या गौरवाथग त्या धूमके तूला हॅलीचे नाव दे ण्यात आले. आपल्याला माहीत असलेला हा पदहला आवती धूमके तू!

- श्री. योगेि सोमण

४० खगोल कु तूहल
• धूमके तूां ची रचना किी असते?

धूमके तूचे मुख्य दोन भाग असतात. गाभा (दकां वा कें िक) आचण पुच्छ (दकां वा िेपूट). धूमके तूचा गाभा िां भर मीटरपासून चाळीस ते पन्नास
दकलोमीटर इतक्या व्यासाचा असू िकतो. ओबडधोबड आकाराचा हा गाभा मुख्यत्वे करून धूचलकण, खडक, बर्फग आचण गोठलेल्या
स्वरूपातील काबगन मोनॉक्साइड, दमथेन, अमोदनया, इत्यादी वायू, याांचा बनलेला असतो. याचिवाय दमथेनॉल, हायडर ोजन सायनाइड, इथेनॉल,
इथेनसारख्या सेंदिय पदाथांचे अस्थस्तत्वही धूमके तूां च्या गाभ्यात आढळले आहे. एका चसद्धाांतानुसार, पृथ्वीवर आढळणारे मुबलक पाणी आचण
सेंदिय पदाथग हे पृथ्वीच्या जन्माच्या वेळी झालेल्या धूमके तूां च्या असां ख्य टकरीतूनच पृथ्वीवर आले असावेत.

धूमके तू जोपयंत मां गळाच्या कक्षेच्या पलीकडे असतात, तोपयंत त्याांना िेपूट नसते. त्यामुळे त्याांचे दनरीक्षण करणेही कठीण असते.
मां गळाच्या कक्षेच्या आत, सूयागजवळ येताच सूयागच्या उष्णतेने धूमके तूच्या गाभ्यातील बर्फग, गोठलेले वायू आचण इतर सां प्लवनिील पदाथां चे
बाष्पीभवन होते. वायू अवस्थेतील हे पदाथग गाभ्याच्या आतून जोरात बाहेर पडतात आचण स्वत:बरोबर धूचलकणाांनाही अांतराळात नेतात. यामुळे
गाभ्याभोवती धूळ आचण वायूचे वातावरण दनमागण होते. याला िीषग म्हणतात. सूयागच्या प्रारणाांमुळे िीषागमधले वायू आचण धूचलकण दवरुद्ध
ददिेला र्फेकले जातात आचण धूमके तूचे िेपूट तयार होते. यातील धूचलकण सूयगप्रकाि परावदतगत करतात आचण धूमके तू तेजस्वी ददसू लागतो.
आकाराने काही दकलोमीटर असलेल्या धूमके तूचे िीषग मात्र सूयागपेक्षा मोठे आचण िेपूट पां धरा कोटी दकलोमीटर इतके लाांब असू िकते.
धूमके तूच्या सवगसाधारण व्याख्येनस
ु ार सगळ्याच धूमके तूां ना िेपूट असते. परां तु काही धूमके तूां ना िेपटू दनमागण होऊ िकत नाही. असे धूम के तू
लघुग्रहाांसारखे ददसतात.

- श्री. योगेि सोमण

• धूमके तूां च्या कक्षाांचे स्वरूप कसे असते? सवगच धूमके तू हॅलीच्या धूमके तूप्रमाणे सूयागला पुन:पुनः भेटायला येतात का?

सवग धूमके तू सूयागभोवती दीघग कक्षेत दर्फरतात. त्याांची कक्षा बां ददस्त अथवा खुली असू िकते. खुली कक्षा असलेले धूमके तू सूयागला र्फक्त
एकदाच भेट देतात. त्याांच्या कक्षेच्या स्वरूपामुळे ते सूयम
ग ालेच्या बाहेर कायमचेच दनघून जातात. बां ददस्त कक्षा असलेल्या धूमके तूां ची, त्याांच्या
आवतगन कालानुसार दोन गटाांत वगगवारी करता येते. िोटा आवतगनकाळ असलेले धूमके तू तीन वषे ते दोनिे वषे इतक्या कालावधीत एक
आवतगन पूणग करतात, तर मोठा आवतगनकाळ असलेल्या धूमके तूां ना एक आवतगन पूणग करण्यासाठी काही ितके ते लाखो वषे लागू िकतात.

हॅलीचा धूमके तू हे िोटा आवतगन काल असलेल्या धूमके तूचे उत्तम उदाहरण आहे. हॅलीचा धूमके तू सूयागभोवती एक आवतगन ७६ वषांत
पूणग करतो. त्याची कक्षा नेपच्यून ग्रहाच्या पलीकडे पोहोचलेली आहे. िोटा आवतगन काल असणारे धूमके तू सवगसाधारणपणे सूयम
ग ालेच्या
प्रतलातच प्रवास करतात. मोठा आवतगनकाळ असणाऱ्या धूमके तूां ची कक्षा सूयगमालेच्या प्रतलात असेलच असे नाही. काही लाख वषे
आवतगनकाळ असणारे धूमके तू त्याांच्या प्रवासकालात आपल्या सूयम
ग ालेतच, परां तु सूयागपासून दकतीतरी दूर दनघून जातात. तरीही ते
गुरुत्वाकषगणाने सूयागलाच बाांधलेले असतात. १९९५ साली ददसलेला हेल-बॉप (चोवीसिे वषे आवतगनकाळ) आचण १९९६ साली ददसलेला
ह्याकु ताके (चौदा हजार वषे आवतगनकाळ) हे धूमके तू मोठा आवतगनकाळ असलेल्या धूमके तूां ची उदाहरणे आहेत.

- श्री. योगेि सोमण

खगोल कु तूहल ४१
 • धूमके तूां ची दनदमगती किी व कु ठे होते?

धूमके तूां ची दनदमगती नेमकी किी झाली, याबद्दल अजून एकमत झालेले नाही. पूवी असे मानले जायचे की, धूमके तू सूयम
ग ालेबाहेरून
येतात. परां तु धूमके तू हे सूयगमालेचच
े घटक आहेत, असे आता मानले जाते. धूमके तूां ची दनदमगती सूयगमालेच्या दनदमगतीबरोबरच झाली. सूयग माला
तयार होताना सवग हलके , वायुरूप िव्य सूयगमालेच्या तबकडीच्या बाहेरच्या बाजूला रादहले आचण दतथेच त्या िव्यापासून धूमके तू तयार झाले.
डच िास्त्रज्ञ यान ऊटग याच्या मतानुसार सगळ्या धूमके तूां चा एक प्रचां ड मेघ सूयागपासून ७५,००० ते १,५०,००० खगोलिास्त्रीय एकके (१
खगोलिास्त्रीय एकक = सूयग ते पृथ्वी यामधील सरासरी अांतर, सुमारे पां धरा कोटी दक.मी.) इतक्या अांतरावर सूयगमालेभोवती पसरला आहे. यात
िां भर अब्ज धूमके तू असावेत. आकािगां गेतल्या काही घडामोडीांमुळे दकां वा सूयगमालेजवळू न जाणाऱ्या एखाद्या ताऱ्यामुळे ऊटग च्या मेघातल्या
धूमके तूां ची गती बदलते आचण ते सूयागच्या ददिेने प्रवास करू लागतात.

सूयम
ग ालेच्या प्रतलाच्या वरून दकां वा खालून येणाऱ्या आचण हजारो-लाखो वषे आवतगनकाळ असणाऱ्या धूमके तूां च्या दनदमगतीचे स्पष्ट्ीकरण
ऊटग च्या मेघामुळे दमळाले असले तरी, सूयगमालेच्या प्रतलातून प्रवास करणाऱ्या आचण दोनिे वषांपेक्षा कमी आवतगनकाळ असणाऱ्या धूमके तूां चे
समाधानकारक स्पष्ट्ीकरण यातून दमळत नव्हते. त्याकररता कु इपर याने असे मत माांडले की, धूमके तू दकां वा तत्सम वस्तू नेपच्यूनच्या
कक्षेबाहेरही एका पट्ट्यात दर्फरत असतात. या पट्ट्याला ‘कु इपर पट्टा’ असे म्हणतात. नेपच्यून, िनी, गुरूसारख्या मोठ्या ग्रहाांच्या
गुरुत्वाकषगणामुळे त्यातील काही धूमके तू सूयगमालेच्या आतल्या बाजूला खेचले जातात आचण सूयागभोवती लां बवतुगळाकार कक्षेत दर्फरू लागतात.

- श्री. योगेि सोमण

• धूमके तूां च्या कक्षाांवर ग्रहाांचा पररणाम होतो का?

धूमके तू हे सौरमालेतील घटक आहेत. त्याांचे वस्तुमान ग्रहाांच्या तुलनेत नगण्य असते. वजनाने ते अदतिय ‘हलके ’ असल्याने, ग्रहाांच्या
गुरुत्वाकषगणाचा त्याांच्या कक्षाांवर पररणाम होऊ िकतो. असा पररणाम घडवणारे मुख्य ग्रह गुरू आचण िनी हे आहेत. हे ग्रह धूमके तूच्या
कक्षाांच्या स्वरूपात आचण पररणामी त्याांच्या प्रदचक्षणाकाळातही मोठा बदल घडवून आणू िकतात. दकां बहुना िोटा प्रदचक्षणाकाळ असणारे दकां वा
िोट्या कक्षेत दर्फरणारे धूमके तू हे मुळचे मोठा प्रदचक्षणाकाळ असणारे दकां वा दीघग कक्षेतून दर्फरणारे धूमके तू असावेत. गुरूसारख्या वजनदार
ग्रहाच्या गुरुत्वाकषगणामुळेच त्याांच्या कक्षेत हा बदल झाला असावा.

काही ठरावीक काळाने पुन्हा ददसणारे धूमके तू हे अचानकपणे गायब होतात, तेही अिाच प्रकारे त्याांच्या कक्षेत बदल घडवून आल्यामुळे.
एकोचणसाव्या ितकाच्या उत्तराधागत िोधला गेलेला, सहा वषे प्रदचक्षणाकाळ असणारा टें पल
े –स्थस्वफ्ट धूमके तू इ.स. १९०८पासून अनपेचक्षतपणे
ददसेनासा झाला. त्यानां तर तो पुन्हा सापडला तो इ.स. २००१मध्ये. या धूमके तूां चे असे अचानक ददसेनासे होणे आचण त्यानां तर पुन: ददसणे, हे
गुरू ग्रहाने त्याच्या कक्षेत के लेल्या बदलामुळे घडले असावे.

काही वेळा तर हे मोठे ग्रह धूमके तूां ना खेचनू आपल्या भोवतीच्या कक्षेतच ओढू न घेतात. त्यानां तर असा धूमके तू त्या ग्रहाभोवती प्रदचक्षणा
घालू लागतो. इतके च नव्हे तर या ग्रहाांवर तो आदळू ही िकतो. याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे इ.स. १९९२मध्ये िोधला गेलेला िूमक
े र-लेव्ही-९
हा धूमके तू. हा धूमके तू गुरूकडे ओढला जाऊन, अलीकडील पां चवीस-तीस वषांपूवी गुरूभोवती दर्फरू लागला असावा. त्यानां तर तो गुरूच्या
अचधकाचधक जवळ येऊ लागला. गुरूच्या अदतजवळ आलेल्या या धूमके तूचे गुरूच्या तीव्र गुरुत्वाकषगणामुळे तुकडे झाले. यानां तर १९९४
सालच्या जुलै मदहन्ात तो गुरूवर आदळू न नष्ट् झाला.
- श्री. पराग महाजनी

४२ खगोल कु तूहल
• धूमके तूच्या पुच्छातून पृथ्वी गेल्याच्या घटना घडल्या आहेत का?

धूमके तूने मागे सोडलेल्या धुळीतून पृथ्वी पार होण्याचा प्रकार सरागस घडतो व अिा वेळी उल्कावषागव घडू न येतो. ऑगिमध्ये ययाती व
नोव्हेंबरमध्ये चसांह तारकासमूहाांच्या पाश्वगभूमीवर होणारे मोठे उल्कावषागव ही याचीच उदाहरणे आहेत. धूमके तूचे कें िक र्फक्त काही दकलोमीटर
आकाराचे असले तरी, त्याचे पुच्छ कोट्यवधी दकलोमीटर लाांबीचे असते. पृथ्वी थेट धूमके तूच्या या पुच्छातून जाण्याच्या काही घटनाही ज्ञात
आहेत. मात्र वायू आचण धुळीच्या कणाांनी बनलेल्या या लाांबलचक िेपटाची घनता अत्यां त अल्प असते. त्यामुळे या िेपटात जरी
सायनोजनसारखी घातक िव्ये असली तरी, त्याच्या जीवसृष्ट्ीवर होणारा पररणाम हा नगण्य असतो.

इ.स. १८६१मध्ये टे बटचा धूमके तू पृथ्वीच्या र्फक्त १.९ कोटी दकलोमीटर अांतरावरून गेला. त्यावेळी या धूमके तूच्या िेपटीतून पृथ्वी गेली
होती. परां तु यामुळे दुष्पररणाम घडल्याची कसलीही नोांद नाही. इ.स. १९१०मध्ये हॅलीचा धूमके तू पृथ्वीपासून सुमारे २.२ कोटी दकलोमीटर
अांतरावरून गेला आचण या धूमके तूच्याही िेपटीतून पृथ्वी पार झाली. या घटनेमुळे यावेळी जीवसृष्ट्ीला मोठा धोका दनमागण होईल असे वाटत
होते. मात्र या अदतदवरळ िेपटीतील कोणतेही घटक पृथ्वीवर पररणाम करू िकले नाहीत. जीवसृष्ट्ी सहीसलामत रादहली. दवमा कां पन्ाांनी मात्र
असां ख्य लोकाांचे दवमे उतरवून याचा र्फायदा घेतला. काही औषध कां पन्ाांनीही या दवषारी वायूला तोांड दे णारी ‘औषधे’ दवकू न आपले उखळ
पाांढरे करून घेतले. र्फेब्रुवारी २००९मध्ये ल्यूचलनचा दहरव्या रांगाचा धूमके तू हाही पृथ्वीपासून ६.२ कोटी दकलोमीटर अांतरावरून गेला. या
धूमके तूचा दहरवा रांग हा त्यातील सायनोजेनचे अस्थस्तत्व दिगदवत होता. या धूमके तूच्या िेपटीतून पृथ्वी जाण्याची िक्यता जरी व्यक्त झाली
असली तरी, प्रत्यक्षात पृथ्वी त्याच्या िेपटीतून गेली नाही.
- डॉ. सुजाता देिपाांडे

• अलीकडच्या काळात ददसलेले वैचिष्ट्यपूणग धूमके तू कोणते आहेत?

आजपयंत माहीत असलेल्या धूमके तूां पैकी सवांत प्रचसद्ध असा हॅलीचा धूमके तू १९८६ साली सूयागजवळ येऊन गेला. यापूवीच्या त्याच्या
भेटीत म्हणजे १९१० साली, पृथ्वी त्याच्या िेपटातून पलीकडे गेली होती. लोकाांच्या अज्ञानाचा र्फायदा उठवीत, त्यावेळी काही औषध कां पन्ाांनी
धूमके तूच्या पररणामाांपासून वाचवणाऱ्या गोळ्या दवकू न पुष्कळ पैसा कमदवला. हॅलीची या पुढील भेट २०६१ साली होईल.

इ.स. १८६२मध्ये िोधला गेलल

े ा ‘स्थस्वफ्ट-टटल’ धूमके तू १९९२ साली पुन्हा ददसला. या धूमके तूचा आवतगन काल सुमारे १३३ वषांचा
आहे. काही खगोलिास्त्रज्ञाांच्या मतानुसार स्थस्वफ्ट-टटल त्याच्या पुढच्या भेटीत म्हणजे २१२६ साली पृथ्वीवर आदळणार आहे; परां तु नुकत्याच
करण्यात आलेल्या सुधाररत गचणतानुसार तसे होण्याची अचजबात िक्यता नाही. इ.स. १९९५ साली ददसलेल्या अत्यां त तेजस्वी ‘हेल-बॉप’
धूमके तूचा गाभा इतर धूमके तूां च्या मानाने खूपच मोठा म्हणजे चाळीस दकलोमीटर व्यासाचा होता. त्या धूमके तूची तेजस्थस्वता या मोठ्या
आकाराच्या गाभ्यामुळे वाढली होती. जवळजवळ एकोणीस मदहने हा धूमके तू नुसत्या डोळ्याांना ददसत होता. या धूमके तूची पुढची भेट
चोवीसिे वषांनी होईल.

िूमेकर-लेव्ही हा धूमके तू सूयागऐवजी गुरू ग्रहाभोवती दर्फरत असल्याचे आढळले. १९९३ साली िोधला गेलेला हा अदतिय अांधूक धूमके तू
१९९४ सालच्या जुलै मदहन्ात गुरूवर आदळू न नष्ट् झाला. गुरूवर आदळण्यापूवी त्याच्या गुरुत्वाकषगणामुळे िूमेकर-लेव्हीचे वीस तुकडे झाले
होते. १९९६ साली ददसलेल्या ‘ह्याकु ताके ’ या धूमके तूची िेपटी आजवर ददसलेल्या सवग धूमके तूां मध्ये सवांत लाांब होती. र्फक्त तीन ते चार
दकलोमीटर व्यासाचा गाभा असलेला हा धूमके तू चौदा हजार वषांनी पुन्हा सूयागजवळ येईल.

- श्री. योगेि सोमण

खगोल कु तूहल ४३
• नवीन धूमके तूचा िोध लागल्यास कु ठे कळवावे? धूमके तूां ना नावे किी ददली जातात?

आजच्या ‘हबल स्पेस टे चलस्कोपच्या’ युगातही बहुसां ख्य धूमके तूां चे िोध हे पृथ्वीवरून दुदबगणीांद्वारे के लेल्या दनरीक्षणाांतूनच लागतात. र्फरक
इतकाच की, इां टरनेटच्या माध्यमातून सूयगमालेतल्या बहुसां ख्य लघुग्रहाांचे स्थान आचण कक्षा ही सवांना सहज उपलब्ध असल्याने, आपल्याला
ददसलेली वस्तू ही धूमके तूच आहे की तो एखादा ज्ञात लघुग्रह आहे, हे पडताळू न पाहणे सहज िक्य झाले आहे. सवग चाचण्याांनांतरही
आपल्याला ददसणारी आकािस्थ वस्तू ही धूमके तूच असल्याची खात्री झाली, तर ती गोष्ट् हावगडग-स्थिथसोदनअन या अमेररके तील सां स्थेच्या सेंटरल
ब्यूरो र्फॉर अॅिरॉनॉदमकल टे चलग्राम्स (सीबीएटी) या दवभागाला इ-मेल अथवा इां टरनेटच्या माध्यमातून कळवावी.

दवसाव्या ितकाआधीच्या धूमके तूां ना ते ज्या वषागत ददसले, त्या वषागचा सां दभग घेऊन दकां वा ज्याने त्या धूमके तूचा िोध लावला, त्या
व्यक्तीच्या नावाने सां बोधले जात असे. परांतु दवसाव्या ितकात ही पद्धत र्फारच अपुरी आचण गैरसोयीची व्हायला लागली. १९९४ सालापासून
आां तरराष्ट्रीय खगोलिास्त्र सां घटनेने धूमके तूां च्या नामकरणाची नवीन पद्धत स्वीकारली आहे. यानुसार जास्तीत जास्त तीन व्यक्तीांची नावे एका
धूमके तूला दे ता येतात. याचिवाय धूमके तू ददसला ते वषग, धूमके तूच्या आवतगनकाळानुसार एक आद्याक्षर इतक्या सां ज्ञा वापरल्या जातात.
यानुसार हॅलीच्या धूमके तूचे पूणग नाव ‘हॅली १पी/१६८२क्यू१’ असे आहे. ‘१पी’ हा भाग त्याच्या आवतगनािी सां बां चधत असून, त्यातले पी हे
आद्याक्षर दोनिे वषांपेक्षा कमी आवतगन काल दिगवते. ‘क्यू’ हे अक्षर सप्टेंबर मदहन्ाचा पदहला पां धरवडा दिगवते. नां तरचा १ हा क्रमाांक, या
पां धरवड्यात िोधला गेलल
े ा हा पदहला धूमके तू असल्याचे दिगवतो.

- श्री. योगेि सोमण

• धूमके तूां चा वेध अांतराळयानाांद्वारे घेतला गेला आहे का?

उपग्रह आचण अांतराळयानाांच्या आजच्या अवकाियुगात धूमके तूां चा अभ्यास अांतराळयानाद्वारे करायचा प्रयत्न के ला गेला नसता तरच नवल.
सन १९८६मध्ये आलेल्या हॅली धूमके तूचा अभ्यास करण्यासाठी रचियाने वेगा-१ आचण वेगा-२, तर युरोपीय अांतराळ सां घटनेने चजयोट्टो, ही
अांतराळयाने पाठवली होती. दतन्ही अांतराळयानाने हॅलीच्या धूमके तूच्या गाभ्याच्या अगदी जवळ, सहािे ते एक हजार दकलोमीटर इतक्या
अांतरावर पोहोचली आचण धूमके तूच्या गाभ्याची िायाचचत्रे त्याांनी पृथ्वीवर पाठवली.

नासातर्फे पाठवण्यात आलेल्या िारडि या अांतराळयानाने जवळजवळ साडेचार अब्ज दकलोमीटरचा प्रवास के ला. त्यानां तर दवल्ट-२ या
धूमके तूच्या जवळ पोहोचल्यावर या यानाने धूमके तूच्या गाभ्याभोवतीच्या वातावरणातले धूचलकण आचण वायू एका कु पीत गोळा के ले आचण ती
कु पी पुढील दवश्लेषणाकररता पृथ्वीवर परत आणली. नासातर्फेच पाठवण्यात आलेल्या डीप इिॅ ट या अांतराळयानाने तर, टे िलच्या
धूमके तूजवळ जाऊन वॉचिां ग मचिनच्या आकाराचे एक उपकरण धूमके तूच्या गाभ्यावर आदळवले. या आघातामुळे धूळ आचण बर्फागचा मोठा
‘धुरळा’ उडाला. त्याांच्या अभ्यासातून धूमके तूच्या गाभ्यामध्ये बर्फागपक्ष
े ा धुळीचे प्रमाण जास्त असते, असा दनष्कषग दनघाला.

आजपयंत झालेल्या या मोदहमाांप्रमाणेच भदवष्यात दे खील काही मोदहमा हाती घेण्यात आल्या आहेत. डीप इिॅ टच्या आघातामुळे टे िल
धूमके तूवरील दनमागण झालेल्या दववराची िायाचचत्रे घेण्यासाठी िारडि अांतराळयान टे िलच्या ददिेने वळवण्यात आले आहे. ते १४ र्फेब्रुवारी
२०११ ला टे िल धूमके तूजवळू न जाईल. युरोपीय अांतराळ सां घटनेतर्फे पाठवण्यात आलेले रोझेटा हे अांतराळयान २०१४ साली चुयूगमोव-
गेरॅचसमेन्को या धूमके तूवर उतरायचा प्रयत्न करेल. सूयम
ग ाला दतच्या दनदमगतीकाळात किी होती, या प्रश्नाचे उत्तर दमळवण्याचा प्रयत्न याद्वारे के ला
जाईल.

- श्री. योगेि सोमण

 िारडि यानाने २०११ साली टे िल धूमके तूला यिस्वीरीत्या भेट ददली. तसेच रोझेटा यानाद्वारे प्रथम दर्फले हा लँ डर चुयूगमोव-गेरॅचसमेन्को
धूमके तूवर २०१४ साली उतरवला गेला. त्यानां तर २०१६ साली खुद्द रोझेटा हे यान याच धूमके तूवर उतरले.

४४ खगोल कु तूहल
खगोल कु तूहल ४५
• सूयागचे आपल्या आकािगां गत
े ील स्थान कु ठे आहे? सूयग स्थस्थर आहे की त्याला काही गती आहे?

आपणा पृथ्वीवासीयाांच्या दृष्ट्ीने सूयागचे महत्त्व अगदी मूलभूत स्वरूपाचे आहे, कारण सूयग हा पृथ्वीवरच्या सजीवसृष्ट्ीचा जीवनदाता आहे.
सूयागचे तेज इतके प्रखर असते, की आपण त्याच्याकडे काही सेकांदही थेटपणे पाहू िकत नाही. पण दवश्वाचा एकू ण पसारा लक्षात घेतला, तर
त्यामध्ये आपल्या सूयागचे स्थान ‘एक सामान् तारा’ एवढे च आहे. अगदी आपल्या आकािगां गेचा जरी दवचार के ला तरी, सूयागपेक्षा मोठे आचण
तेजस्वी तारे लाखाांच्या सां ख्येत मोजता येतील. आपल्या आकािगां गेचा व्यास आहे एक लाख प्रकािवषे. दतच्या कें िापासून सुमारे पां चवीस
हजार प्रकािवषग अांतरावर आपल्या सूयागचे स्थान आहे. सूयग स्थस्थर नाही, तो स्वत:भोवती आचण आकािगां गेच्या कें िाभोवती दर्फरतो आहे.

सूयग म्हणजे अदतिय तापलेल्या अिा वायूां चा भलामोठा गोळा आहे. एखादी घन गोलाकार वस्तू स्वत:भोवती दर्फरत असेल, तर दतच्या
सगळ्या कणाांना एक र्फेरी पूणग करण्यासाठी सारखाच कालावधी लागतो. पण सूयागचे तसे नाही. त्याच्या उत्तर आचण दचक्षण ध्रुवाजवळचे प्रदे ि
३४.४ ददवसाांत एक र्फेरी पूणग करतात, तर दवषुववृत्ताजवळचा प्रदे ि एका र्फेरीसाठी २५.१ ददवसाांचा कालावधी घेतो. त्यामुळे सूयागचा
स्वत:भोवती दर्फरण्याचा सरासरी काळ २५.४ ददवस एवढा धरला जातो.

आपल्या आकािगां गेच्या कें िािी भलेमोठे कृ ष्णदववर आहे. आपल्या आकािगां गेतले सगळे तारे या कृ ष्णदववराभोवती दर्फरत आहेत.
साहचजकपणे सूयहग ी या कृ ष्णदववराला प्रदचक्षणा घालतो आहे. ही एक र्फेरी पूणग करण्यासाठी त्याला लागतात सुमारे २२ कोटी वषं! दुसऱ्या
पद्धतीने साांगायचे तर या कक्षेत त्याची गती आहे २३० दकलोमीटर प्रदत सेकांद.
- डॉ. दगरीि दपांपळे

• सूयागचे बाह्यावरण किापासून तयार झाले आहे? सौरवारे म्हणजे काय?

सूयग हा वायुमय असल्यामुळे त्याला घन स्वरूपातील पृष्ठभाग नाही. सूयागचे बाह्यावरण हे वायूां पासून तयार झाले आहे. या बाह्यावरणाचे
तीन प्रमुख घटक म्हणजे प्रकािावरण, रांगावरण आचण सौरप्रभा. सूयागकडे पादहल्यावर आपल्याला जो दपवळसर रां गाचा गोल ददसतो त्याला
प्रकािावरण असे सां बोधले जाते. सूयागच्या या दिगनी पृष्ठभागापासून जवळपास ४०० दकलोमीटर खोलीपयंत याचे अस्थस्तत्व ददसून आले आहे.
प्रकािावरणाचे तापमान सुमारे ५,५०० अांि सेस्थल्फ्सअस एवढे असते. या प्रकािावरणाच्या वर रां गावरण हा भाग असतो. या रांगावरणाचा रां ग हा
लालसर असतो. हे रांगावरण २,५०० दकलोमीटर उां चीपयंत पसरलेले आहे. या दठकाणचे तापमान खालच्या बाजूस सुमारे ६,००० अांि
सेस्थल्फ्सअस तर, वरच्या बाजूस सुमारे १०,००० ते २०,००० अांि सेस्थल्फ्सअस इतके असते. सूयागच्या अतीव तेजामुळे सहजी ददसू न िकणाऱ्या या
रां गावरणाचा अभ्यास दुदबगणीला दवचिष्ट् प्रकारची दर्फल्टर लावून के ला जातो.

सूयागभोवतालच्या रांगावरणाच्या बाहेर पसरलेली असते ती सौरप्रभा. ही सौरप्रभा सूयागच्या पृष्ठभागापासून एक कोटी दकलोमीटरपेक्षा जास्त
अांतरापयंत पसरली असून, दतचे तापमान हे वीस लाख अांि सेस्थल्फ्सअसइतके उच्च असू िकते. या सौरप्रभेतून िदक्तिाली दवद्युतट भाररत कण
(मुख्यत: प्रोटॉन) बाहेर पडत असतात. याच दवद्युतटभाररत कणाांच्या उत्सजगनाला सौरवारे म्हणून सां बोधले जाते. या सौरकणाांचा सवगसाधारण वेग
सेकांदाला चारिे दकलोमीटर इतका मोठा असतो. सूयागच्या पृष्ठभागावर जेव्हा सौरज्वाला उर्फाळतात, तेव्हा या सौरकणाांची सां ख्या वाढल्याने या
सौरवाऱ्याची तीव्रता वाढते. अिा पररस्थस्थतीत या सौरकणाांचा वेगही सेकांदाला सातिे दकलोमीटरपेक्षा पुढे जातो. सौरप्रभेबाहेर सौरवाऱ्याचे एक
प्रकारचे आवरण दनमागण झालेले असून, हे आवरण नेपच्यूनच्याही पलीकडे पसरलेले आहे. आपली पृथ्वी सूयागभोवतालच्या या आवरणातूनच
दर्फरते, असे म्हणायला हरकत नाही.

- श्री. श्रीदनवास औांधकर

४६ खगोल कु तूहल
• सूयागचा अांतभागग कसा आहे? दतथल्या घनता, दाब, तापमान या घटकाांत खोलीनुसार कसा र्फरक पडतो?

आपल्या दवश्वात हायडर ोजन हे मूलिव्य सवांत दवपुल प्रमाणात आढळते. सूयागचेही बहात्तर टक्के वस्तुमान हे हायडर ोजनने व्यापले आहे.
हेचलयम या मूलिव्याचे प्रमाण सूयागच्या वस्तुमानाच्या सव्वीस टक्के, तर चसचलकॉन, न्ूऑन, लोखां ड, दनके ल या मूलिव्याांचे एकू ण प्रमाण दोन
टक्के इतके आहे. सूयागच्या पृष्ठभागाची घनता इतकी कमी आहे की, या प्रदे िाला सवगसाधारण अथागने दनवागत प्रदेि म्हणता येईल. जसजसे
आपण सूयागच्या पृष्ठभागातून गाभ्याकडे जाऊ, तिी दतथल्या घनतेत वाढ होत जाते. सूयागची सरासरी घनता ही जरी पाण्याच्या घनतेच्या र्फक्त
१.४ पट इतकीच असली तरी, सूयागच्या गाभ्याची घनता ही पाण्याच्या घनतेच्या दीडिेपटीांहून अचधक आहे.

अिीच स्थस्थती सूयागमधील दाबासां दभागतही ददसून येते. सूयागच्या कें िभागातील दाब हा पृथ्वीवरील हवेच्या दाबाच्या दोनिे अब्जपट इतका
प्रचां ड आहे. सूयागच्या पृष्ठभागाचे तापमान सुमारे साडेपाच हजार अांि सेस्थल्फ्सअस इतके असून, त्याच्या गाभ्याचे तापमान हे दीड कोटी अां ि
सेस्थल्फ्सअसपेक्षा जास्त आहे. सूयागच्या गाभ्याचे आकारमान जरी सूयागच्या एकू ण आकारमानाच्या अवघे दोन टक्के इतके च असले तरी, सूयागचे दनम्मे
वस्तुमान हे सूयागच्या गाभ्यात एकवटले आहे. सूयागच्या गाभ्यात अणुगभीय दक्रयाांद्वारे हायडर ोजनचे हेचलयममध्ये पररवतगन होऊन, ऊजेची दनदमगती
होते. सूयागवरील पदाथांच्या रूपाांतरणातून ही ऊजाग दनमागण होत असल्यामुळे, सूयागच्या वस्तुमानात दर सेकांदाला सुमारे पां चेचाळीस लाख टन
घट होत असते. या अणुगभीय दक्रयाांत दनमागण होणाऱ्या प्रकािाच्या स्वरूपातील ऊजेला सूयागच्या अांतभागगातील अडथळे दूर करून सूयागच्या
पृष्ठभागापयंत पोहचण्यास लक्षावधी वषांचा कालावधी लागतो. म्हणजे आपल्याला दमळत असलेली सौरऊजाग ही लाखो वषांपूवी दनमागण
झालेली आहे.

- श्री. श्रीदनवास औांधकर

• सौरचक्र हे किािी सां बां चधत आहे? ते दकती वषांचे असते? सौरचक्राचा िोध कोणी लावला?

सौरचक्र हे सूयागच्या पृष्ठभागावर अधूनमधून ददसणाऱ्या काळ्या डागाांिी – सौरडागाांिी – सां बां चधत आहे. सौरडागाांची सां ख्या ही कमी-जास्त
होत असते. मात्र सौरडागाांच्या सां ख्येतील या बदलात एक वारां वारता आढळली आहे. यालाच सौरचक्र असे सां बोधले जाते. याचा कालावधी हा
अकरा ते साडेअकरा वषांचा असतो. एकोचणसाव्या ितकात, जमगनीतील हौिी खगोल अभ्यासक हाईन्रीि श्वाब याने सूयागवर ददसणाऱ्या या
डागाांची रोज दनरीक्षणे करून ती नोांदवून ठे वली. आपण के लेल्या सतरा वषांच्या नोांदीचा अभ्यास करताना त्याला, इ.स. १८४३मध्ये त्यातील
वारां वारता लक्षात आली आचण सौरडागाांचे एक चक्र असल्याचे स्पष्ट् झाले. सौरडागाांच्या एका चक्राचा कालावधी हा आज जरी अकरा ते
साडेअकरा वषांचा असला तरी, गेल्या तीनिे वषांच्या नोांदीचा आढावा घेतल्यावर हा कालावधी काही वेळा तेरा वषांपयंत वाढत गेल्याचे
आढळू न आले आहे.

सौरडागाांची सां ख्या ही कमाल अवस्थेत काही वेळा दोनिेच्याही पुढे जाते. याउलट दकमान अवस्थेत सूयदग बां बावर काही काळ सौरडागाांचा
सां पूणग अभावही आढळलेला आहे. सौरडागाांच्या पूवीपासूनचच्या नोांदी लक्षात घेऊन सौरचक्राांना क्रमाांक ददले गेले असून, इ.स. १७५५ ते
१७६६ या काळातल्या सौरचक्राला पदहला क्रमाांक ददला गेला आहे. सन १९९६च्या ऑटोबर मदहन्ापासून तेदवसावे सौरचक्र सुरू झाले.
यावेळी दकमान पातळीत असलेली सौरडागाांची सां ख्या त्यानां तर वाढत जाऊन २००० सालाच्या जुलै मदहन्ात १७० वर पोचली. यानां तर ही
सां ख्या कमीकमी होत गेली आचण २००७ सालच्या उत्तराधागत ती पुन्हा दकमान पातळीवर पोचली. यानां तर इ.स. २००७ सालच्या िेवटापासून,
चोदवसाव्या सौरचक्रानुसार ही सां ख्या वाढणे अपेचक्षत होते; परांतु तसे झालेले नाही.

- श्री. श्रीदनवास औांधकर

 हे चोदवसावे सौरचक्र उचिरा सुरू झाले. याचा कालावधी दडसेंबर २००८ ते दडसेंबर २०१९ असा होता.

खगोल कु तूहल ४७
• सौरडाग म्हणजे काय? ते कसे दनमागण होतात?

आपला सूयग हा वाटतो तसा पूणप

ग णे एकचजनसी चकचकीत दपवळसर पाांढऱ्या रां गाचा गोळा नाही. सूयागच्या या चकचकीत ददसणाऱ्या
पृष्ठभागावर काही काळ्या रांगाचे डागही ददसतात. या काळ्या रां गाच्या डागाांना ‘सौरडाग’ असे सां बोधले जाते. या सौरडागाांचा प्रदे ि हा सूयागच्या
सवगसाधारण पृष्ठभागापेक्षा कमी तापमानाचा असल्यामुळे तो काळसर ददसतो. सूयागच्या सवगसाधारण पृष्ठभागाचे तापमान सुमारे साडेपाच हजार
अांि सेस्थल्फ्सअस असताना, या सौरडागाांचे तापमान मात्र चार हजार अांि सेस्थल्फ्सअसपेक्षाही कमी असल्याचे आढळले आहे. सौरडागाांचे हे प्रदेि
म्हणजे अत्यां त तीव्र अिी चुां बकीय क्षेत्रे आहेत. इथले चुां बकत्व पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील चुां बकत्वापेक्षा दकत्येक हजारपटीांनी तीव्र असते.

सूयग हा वायूचा गोलक आहे. सूयागवरचे वायू हे सूयागच्या स्वत:च्या अक्षाभोवती वेगवेगळ्या वेगाने भ्रमण करीत असतात. (त्यामुळे सू यागचा
दवषुववृत्ताजवळचा सुमारे पां चवीस ददवसाांचा असणारा भ्रमणकाळ हा, वाढत जाऊन दोन्ही ध्रुवाांजवळ सुमारे साडेचौतीस ददवसाांचा होतो.)
भ्रमणकाळातील या र्फरकामुळे सूयागच्या चुां बकीय क्षेत्रात अनेक घडामोडी होतात. सूयागचे चुां बकीय क्षेत्र वाकते, ताणले जाते आचण त्याला
पीळही पडतात. चुां बकीय क्षेत्राच्या या तोडमोडीमुळे लगतच्या पृष्ठभागावरील वायूां वर पररणाम होतो व पृष्ठभागाला ‘भेगा’ दकां वा ‘चिि’
पडतात. यामुळे दतथे अांतभागग व पृष्ठभाग या दरम्यान होणाऱ्या ऊजेच्या अचभसरणात बाधा येते आचण त्या जागी कमी तापमानाचा प्रदे ि
म्हणजेच सौरडाग दनमागण होतो.

बहुसां ख्य सौरडागाांचा आकार हा सुमारे पां धरािे दकलोमीटरपासून ते दकत्येक हजार दकलोमीटर इतका असू िकतो. यातले काही डाग तर
दहा-बारा पृथ्वी सहज सामावल्या जातील, इतके प्रचां ड असतात. िोटे डाग र्फक्त काही ददवसाांपयंत दटकाव धरू िकतात, तर मोठ्या डागाांचे
आयुष्य दकत्येक आठवड्याांचे असू िकते.

- श्री. श्रीदनवास औांधकर

• सूयग ददसतो तसा प्रत्यक्षात खरोखरच िाांत आहे का?

सूयागच्या गाभ्यात प्रचां ड प्रमाणात दनमागण होत असलेली ऊजाग आचण सूयागकडचे चुां बकीय बल, यामुळे सूयग हा सतत खदखदत असतो.
सौरडागाांच्या अकरा वषीय सौरचक्रातून सूयग ददसतो तसा िाांत नाही, हे लक्षात येत.े सूयागवर दनमागण होणारे सौरडाग सूयागच्या चुां बकीय क्षेत्रात
होत असलेल्या तीव्र घडामोडीांचा आदवष्कार आहेत. सूयागचे बाह्यावरण हे असां ख्य कचणकाांनी भरलेले आहे. या कचणकाांचे आयुष्य दहा ते वीस
दमदनटाांचे असते. या कचणकाांमुळे सूयागचा पृष्ठभाग हा सतत उकळत असल्यासारखा भासतो. सूयागच्या पृष्ठभागातून अवाढव्य आकाराच्या
सौरज्वालाही उर्फाळू न येतात. या सौरज्वालाांद्वारे क्ष-दकरण व अदतनील दकरणाांच्या स्वरूपात प्रचां ड प्रमाणावर ऊजाग बाहेर टाकली जाते. काही
तासाांपयंत दटकणाऱ्या या सौरज्वालाांतून, तीव्र सौरवाऱ्याच्या स्वरूपात दवद्युतटभाररत कणही मोठ्या प्रमाणात बाहेर टाकले जातात. सौरचक्रानुसार
जेव्हा सौरडागाांची सां ख्या वाढू लागते, तेव्हा या सौरज्वालाांचे प्रमाणही वाढत जाते. सौरज्वालेतनू बाहेर पडणारी ऊजाग अब्जावधी अणुबॉम्बच्या
स्फोटात दनमागण होणाऱ्या एकदत्रत ऊजेइतकी असते.

सूयागच्या बाह्यभागात जिा वेगवेगळ्या घटना घडत असतात, तिाच त्याच्या अांतभागगातही काही घटना घडत असतात. सूयागच्या आतल्या
भागात, घां टानाद व्हावा तिी दवदवध प्रकारची स्पां दने चालू असल्याचे, १९६० सालच्या सुमारास लक्षात आले. या अांतगगत स्पां दनाांमुळे सूयागच्या
पृष्ठभागावर दवदवध तरांगलाांबीची कां पने सतत दनमागण होत असतात. सूयागवरील वायूच्या थराच्या वर-खाली अिा हालचालीांमळ
ु े दनमागण
होणाऱ्या या कां पनाांचा आवतगनकाळ काही दमदनटाांपयंत असू िकतो. या कां पनाांच्या दनरीक्षणाद्वारे सूयागच्या अांतभागगाची रचना आचण इतर बाबीांचा
अभ्यास करणे िक्य झाले आहे. या दवलक्षण स्पां दनाांवर ‘ग्लोबल नेटवकग ग्रुप’ (गाँ ग) या नावाने िास्त्रज्ञाांचा एक गट जागदतक स्तरावर सां िोधन
करीत आहे.

- श्री. श्रीदनवास औांधकर

४८ खगोल कु तूहल
• सूयागवर घडणाऱ्या घटनाांचे पृथ्वीवर तत्काचलक पररणाम काय होतात?

सूयागच्या पृष्ठभागावर घडणारे अल्पसे बदलही पृथ्वीवर पररणाम घडवून आणण्यास पुरेसे ठरतात. सूयागवर जेव्हा सौरज्वाला उर्फाळतात,
तेव्हा सूयागकडू न उत्सचजगत होणाऱ्या दवद्युतटभाररत कणाांचे प्रमाण वाढलेले असते. सेकांदाला िेकडो दकलोमीटर वेगाने बाहेर पडणाऱ्या या
दवद्युतटभाररत सौरकणाांपैकी काही कण, दोन-तीन ददवसाांनी सौरवाऱ्याांच्या स्वरूपात पृथ्वीवर येऊन थडकतात. हे सौरकण पृथ्वीभोवतालच्या
चुां बकीय क्षेत्रात वादळे घडवून आणतात. या वादळाांमळ
ु े रेदडओयां त्रणेत अडथळा येऊन सां पकग व्यवस्था बां द पडते व पृथ्वीभोवती दर्फरत असलेले
कृ दत्रम उपग्रह दनकामी होऊ िकतात. इतके च नव्हे तर, पृथ्वीभोवतालचे वातावरणही या काळात प्रसरण पावते. कमी उां चीवरून दर्फरणाऱ्या
उपग्रहाांच्या कक्षेवर याचा पररणाम होतो व ते खाली कोसळू ही िकतात. (अमेररके चे स्कायलॅ ब हे अांतराळस्थानक याच कारणामुळे, अपेचक्षत
काळाच्या दोन वषे अगोदर कोसळू न नष्ट् झाले.)

या चुां बकीय वादळाांच्या, वीजवाहक ताराांवर होणाऱ्या पररणामामुळे वीजपुरवठा खां दडत होऊ िकतो. सन १९८९मध्ये अदततीव्र चुां बकीय
वादळात कॅ नडामधील क्यूबेक प्राांत वीजपुरवठा खां दडत झाल्यामुळे, सुमारे नऊ तासाांहून अचधक काळ अांधारात होता. सौरकणाांच्या तीव्र
माऱ्यामुळे गां जण्याच्या दक्रयेला चालना दमळू न धातूां च्या तेलवादहन्ा वा जलवादहन्ा र्फुटू ही िकतात. सौरकणाांचा मारा हा दकरणोत्सगागसारखा
प्रकार असल्यामुळे, अांतराळवीराांनाही या माऱ्यापासून धोका सां भवतो. जेव्हा सौरडागाांची सां ख्या वाढलेली असते, तेव्हा सूयागवर दनमागण होणाऱ्या
सौरज्वालाांचे प्रमाण आचण पररणामी सौरवाऱ्याांची तीव्रताही वाढलेली असते. सूयग हा या काळात जागृत अवस्थेत असल्याने मानले जाते. या
काळात पृथ्वीवरील ध्रुव प्रदेिाजवळ, रात्रीच्या आकािात ददसणाऱ्या रांगीबेरांगी ‘ध्रुवीय प्रकािा’चे प्रमाणही वाढलेले असते. याच कारणास्तव
‘ध्रुवीय प्रकािा’चे वाढते प्रमाण हे सूयागच्या जागृतावस्थेचे द्योतक मानले जाते.

- श्री. श्रीदनवास औांधकर

• आपल्या सूयागचे आयुष्य दकती आहे? मृत्यनू ां तर त्याची स्थस्थती काय असेल?

आपला सूयग प्रचां ड अिा वायुमेघातून जन्माला आला आहे. सूयागसारख्या सवगसाधारण ताऱ्यामध्ये हायडर ोजन आचण हेचलयम हे मुख्य घटक
असतात. आपल्या सूयागच्या पृष्ठभागाचे तापमान सुमारे साडेपाच हजार अांि सेस्थल्फ्सअस आहे. सूयागच्या अांतभागगात जावे, तसतसा दाब आचण
तापमान वाढत जाते. सूयागच्या गाभ्याचे तापमान सुमारे दीड कोटी अांि सेस्थल्फ्सअस आहे. इथे हायडर ोजन या मूलिव्याचे अणुसांमीलनाद्वारे
हेचलयममध्ये रूपाांतर होत असते. ही रासायदनक प्रदक्रया नसून ‘अणुप्रदक्रया’ आहे. हायडर ोजनचे हेचलयममध्ये रूपाांतर होताना, वस्तुमानानुसार
एक हजार भागातील सात भागाांचे रूपाांतर ऊजेत होते. अिी अणुऊजाग सूयागवर दनमागण होण्याची ही प्रदक्रया सुरू होऊन आजदमतीस पाच
अब्ज वषे झाली. अजून साधारण इतक्याच कालावधीपयंत सूयग अिी हायडर ोजनपासून दनमागण झालेली ऊजाग देत रादहल. सूयागकडील एकू ण
हायडर ोजनपैकी सुमारे बारा टक्केच हायडर ोजन यासाठी वापरला जाईल.

या काळात सूयागच्या तेजात थोडार्फार बदल झाला आहे. परां तु सूयागचे असे आयुष्य साधारण दहा अब्ज वषेच आहे. सूयागच्या गाभ्यातला
हायडर ोजन सां पुष्ट्ात आल्यानां तर मात्र सूयागमध्ये र्फार मोठे बदल होऊ लागतील. सूयागची मृत्यूघांटा वाजू लागेल. सूयागचा गाभा आकुां चन पावेल.
त्याचे तापमान वाढे ल व अणुसांमीलनाद्वारे दतथल्या हेचलयमचे काबगनमध्ये रूपाांतर होऊ लागेल. प्रचां ड तापमान व दाब यामुळे बाहेरील आवरण
प्रसरण पावू लागेल. सूयग आकाराने मोठा होईल. मां गळापयंतचे ग्रह त्याच्या पोटात सामावले जातील. त्याच्या पृष्ठभागाचे तापमान दवस्तारामुळे
कमी झाले तरी, त्याची दीप्ती खूप वाढे ल. तो लाल रांगाचा राक्षसी तारा बनेल. त्याची दीप्ती हजार पटीांनी वाढलेली असेल. अिा पररस्थस्थतीत
पृथ्वीवर जीवन राहणार नाही. सूयागच्या गाभ्यातला हेचलयम सां पुष्ट्ात आला की दतथल्या अणुदक्रया थाांबतील. सूयागचा गाभा आकुां चन पावून
आकाराने पृथ्वीएवढा दकां वा त्यापेक्षा थोडा मोठा झालेला असेल. सूयग या अदतिय घन स्वरूपातल्या ‘श्वेतखुजा’ ताऱ्याच्या रूपाने पुढचा काळ
व्यतीत करील. दवदवध अवस्थाांतून जाऊन, सूयग या अांदतम अवस्थेत येईपयंत अजून सात ते आठ अब्ज वषांचा काळ जाईल.
- श्री. हेमांत मोने

खगोल कु तूहल ४९
• सूयागसांबां धी सां िोधन करण्यासाठी आतापयंत अांतराळात याने पाठवण्यात आली आहेत का?

सूयग हा आपल्याला सवागत जवळचा तारा. त्यामुळे दवश्वातील इतर ताऱ्याांबद्दल मादहती दमळण्यासाठी आपल्याला सूयागची मादहती दमळवणे
आवश्यक आहे. याच अभ्यासासाठी गेल्या पाच दिकाांपासून काही अांतराळयानाांना पृथ्वीभोवतालच्या कक्षेत, तर काही अांतराळयानाांना थेट
सूयागभोवतालच्या कक्षेत स्थस्थरावण्यात आले आहे. यात सुरुवातीच्या काळात पायोदनअर, हेचलऑस, सोलर मॅ स्थक्स्प्झमम दमिन यासारख्या मोदहमा
राबवल्या गेल्या होत्या. यानां तर युचलचसस या, नासा व युरोपीय अांतराळ सां घटना या दोन सां स्थाांच्या सां युक्त प्रकल्पाद्वारे सोडलेल्या अां तराळयानाने
सूयस
ग ां िोधनात महत्त्वाची कामदगरी बजावली. युचलचसस हे अांतराळयान सूयागच्या उत्तर व दचक्षण ध्रुवाांचा अभ्यास करण्यासाठी १९९० सालच्या
ऑटोबर मदहन्ात सोडण्यात आले होते. सन २००८पयंत सदक्रय रादहलेल्या या यानाने, सूयागच्या उत्तर व दचक्षण ध्रुवाांचा एकू ण तीनदा वेध
घेतला.

आज कायगरत असलेल्या मोदहमाांत सोलर अँड हेचलओस्फेररक ऑब्ल्झवेटरी (सोहो) या कृ दत्रम उपग्रहाचाही सूयागच्या अभ्यासाच्या दृष्ट्ीने
दविेष उल्लेख करावा लागेल. नासा व युरोपीय अांतराळ सां घटना याांच्यातर्फे अांतराळात पाठवल्या गेलेल्या सोहोकडू न १९९५ सालापासून
सूयागच्या पृष्ठभागावर होणाऱ्या घडामोडीांचे सतत चोवीस तास बारकाईने दनरीक्षण के ले जात आहे. सूयागवर एखादी सौरज्वाला उर्फाळली की,
त्याची सूचना सोहो त्वररत पृथ्वीवर पाठवतो. सूयागवर होणाऱ्या कां पनाांनी नोांद आचण सौरवाऱ्यातील दवद्युतटभाररत कणाांची दवश्लेषणात्मक
मादहतीही सोहोकडू न सतत पृथ्वीकडे पाठवली जात असते.

अलीकडेच नासातर्फे सूयागचा दत्रदमतीय अभ्यास करण्यासाठी चिररओ या यानाांचे प्रक्षेपण के ले गेले आहे. भदवष्यातील महत्त्वाच्या
मोदहमाांमध्ये, येत्या ऑटोबर मदहन्ात सोडली जाणारी सोलर डायनॅ दमक्स ऑब्ल्झवेटरी ही कृ दत्रम उपग्रहाच्या स्वरूपातील सौरवेधिाळा
महत्त्वाची ठरणार आहे. येत्या काळात भारतातर्फेही आददत्य हे अांतराळयान सौरअभ्यासासाठी पाठवण्यात येणार आहे.

- श्री. श्रीदनवास औांधकर

 चिररओ या मोदहमेतील एक यान दनकामी झाले असून, दुसरे यान मात्र अजूनही कायगरत आहे. सोलर डायनॅ दमक्स ऑब्ल्झवेटरी ही २०१०
सालापासून कायगरत आहे.



५० खगोल कु तूहल
खगोल कु तूहल ५१
• आपल्याभोवती ददसणारे तारे हे वेगवेगळ्या रांगाांचे असतात. ताऱ्याांचे हे वेगवेगळे रांग काय दिगवतात?

अमावास्येच्या रात्री दकां वा आकािात चां ि नसताना, दमट्ट काळोख असलेल्या दठकाणाहून काही ताऱ्याांकडे दनरखून पादहले तर, त्या ताऱ्याांचा
रां ग लालसर, दपवळसर दकां वा दनळसर ददसतो. ताऱ्याांचे हे रांग काहीवेळा र्फसवे तर काहीवेळा खरेही असू िकतात. एखादा तेजस्वी तारा
चक्षदतजाजवळ असताना जास्त लुकलुकताना ददसतो. असा तारा, वातावरणाच्या जाड थरातून येताना होणाऱ्या प्रकािाच्या अपवतगनामुळे, अनेक
रां गाांमध्ये चमकताना ददसतो. ताऱ्याचे हे रां ग र्फसवे असतात, पण तारा जर आकािात, चक्षदतजापासून उां च असेल व हवा स्थस्थर असेल तर,
ताऱ्याचा ददसणारा रां ग खरा असू िकतो. तारे वायुरूप व तप्त असतात. ताऱ्याांच्या अांतभागगातील तापमान काही कोटी अांि सेस्थल्फ्सअस असते, तर
त्याांच्या पृष्ठभागावरील तापमान काही हजार अांि सेस्थल्फ्सअस इतके असते. पृष्ठभागाच्या या तापमानानुसारच ताऱ्याांना रांग प्राप्त होतो.

सवगसाधारण समजूत अिी असते, की अदततप्त म्हणजे लालबुां द! खरे तर, हा समज चुकीचा आहे. लाल रां ग हा तुलनेने कमी तापमान
दिगवतो, तर दनळा रांग सवागत जास्त तापमान दिगदवतो. तापमान व रां ग याचा असा थेट सां बां ध आहे. ताऱ्याच्या पृष्ठभागावरील तापमान जर तीन
हजार अांि ते साडेतीन हजार अांि सेस्थल्फ्सअस असेल तर, त्याचा रांग लाल असतो. मृग तारकासमूहातील काक्षी हा तारा लाल रांगाचा ददसतो.
साडेचार हजार अांि सेस्थल्फ्सअसच्या आसपास तापमान असलेले तारे नाररांगी रां गाचे ददसतात. स्वाती हा तारा नाररांगी रां गाचा आहे. सहा हजार
अांि सेस्थल्फ्सअसच्या जवळपास तापमान असणाऱ्या ताऱ्याांना दपवळसर रांग प्राप्त होतो. आपला सूयग दपवळ्या रांगाचा तारा आहे. दहा हजार अांि
सेस्थल्फ्सअस तापमानाचा तारा पाांढऱ्या रांगाचा, तर पां चवीस हजार अांि सेस्थल्फ्सअस तापमानाचा तारा दनळ्या रां गाचा ददसतो. व्याध हा दनळसर
रां गाचा तारा आहे.
- श्री. प्रदीप नायक

• तारे हे नेहमी एकाच तेजस्थस्वतेने प्रकाितात की त्याांची तेजस्थस्वता बदलू िकते?

वषागनुवषे ताऱ्याांची तेजस्थस्वता बदलत नाही, हे दनरीक्षण वरवर पाहता योग्य वाटते. पण जर ताऱ्याांचे बारकाईने दनरीक्षण के ले तर, काही
ताऱ्याांची तेजस्थस्वता कमी-जास्त होताना आढळते. ज्या ताऱ्याांची तेजस्थस्वता कमी-जास्त होताना आढळते, त्या ताऱ्याांना ‘रूपदवकारी तारे’ असे
म्हणतात. रूपदवकारी ताऱ्याांचे खगोलिास्त्रात महत्त्वाचे स्थान आहे. ताऱ्याांच्या तेजस्थस्वतेत पडणाऱ्या र्फरकामध्ये बऱ्याच वेळेला एक सातत्य
असते. ताऱ्याांची तेजस्थस्वता सवागत जास्त झाल्यानां तर, ती हळू हळू कमी होऊ लागते. ठरावीक काळानां तर तेजस्थस्वता कमीत कमी होते व त्यानां तर
पुन्हा वाढू लागते.

दचक्षण आकािात ददसणाऱ्या दतदमां गल तारकासमूहातील ‘ओदमक्रॉन’ हा तारा अदतिय प्रचसद्ध रूपदवकारी असून, त्याची तेजस्थस्वता सुमारे
दीड हजार पटीांनी बदलते. या ताऱ्याच्या तेजस्थस्वतेचे एक चक्र पूणग होण्यासाठी सुमारे ३३१ ददवस लागतात. सन १५९६ मध्ये डेस्थव्हड
र्फॅदब्रचिअस या खगोलिास्त्रज्ञाने या ताऱ्याची रूपदवकाररता सवगप्रथम िोधली. त्यावेळी दुदबगणीचा िोधही लागला नव्हता. या ताऱ्याच्या
आियगकारक रूपदवकारीतेमुळे याचे नाव ‘दमरा’ असे ठे वले. ‘दमरा’ या लॅ टीन िब्ाचा अथग ‘सुां दर’ असा होतो. ‘दमरा’ हा आधुदनक काळात
िोधलेला पदहलाच रूपदवकारी तारा होता.

आकािात अनेक प्रकारचे रूपदवकारी तारे आढळतात. यातील काही ताऱ्याांची तेजस्थस्वता अांतगगत बदलाांमुळे, तर काही ताऱ्याांच्या बाबतीत
त्याांच्या जोडीदाराने ग्रहण लावल्यामुळे बदलते. सेदर्फड प्रकारचे, बीटा लायरी प्रकारचे, अल्गोल प्रकारचे असे अनेक प्रकारचे रूपदवकारी तारे
खूप महत्त्वाचे आहेत. या ताऱ्याांमळ
ु े ताऱ्याांची उत्क्ाांती समजण्यास मदत झाली आहे.
- श्री. प्रदीप नायक

५२ खगोल कु तूहल
• तारा जन्माला कसा येतो?

आपला वाढददवस ज्या ददविी साजरा होतो, तो आपला जन्मददवस असतो. त्या तारखेला काही वषांपव
ू ी आपण या जगात येऊन पदहला
श्वास घेतो आचण आपण जन्माला येतो. पण आपले िरीर, हात, पाय, मेंद,ू डोळे , इत्यादी, तयार होण्याची दक्रया मात्र आपल्या प्रत्यक्ष
जन्मापूवी मातेच्या उदरात नऊ मदहने चालू असते. ताऱ्याचा जन्मही अिाच प्रकारे होतो. तारा प्रकाि, उष्णता, इत्यादी, स्वरूपात ऊजाग देऊ
लागला म्हणजे त्याचा जन्म होतो; परांतु या अवस्थेत येण्यापूवी अिा सवग गोष्ट्ीांची तयारी होण्यासाठी वायू, धूळ, रेणू यापासून बनलेल्या,
सां दमश्र अिा मेघापासून तारा तयार व्हायला सुरुवात होते. ताऱ्याच्या जन्मापूवीच्या या ‘जन्माची’ ही कथा रोचक आहे.

वायूच्या मेघाचे काही कारणामुळे आकुां चन सुरू होते. हा गुरुत्वाकषगणीय बलाचा पररणाम असतो. त्यामुळे कणाांच्या टकरी वाढतात.
तापमान वाढते. उष्णता वाढते. या उष्णतेचा काही भाग हा ताऱ्याच्या गाभ्याचे तापमान वाढवण्यासाठी खची पडतो, तर काही भाग हा
अवरक्त दकरणाांच्या स्वरूपात बाहेर र्फेकला जातो. असा तारा आकाराने सूयागपेक्षा खूप मोठा असतो. त्याच्या पृष्ठभागाचे तापमान दोन हजार ते
तीन हजार अांि सेस्थल्फ्सअसच्या दरम्यान असते. तो रांगाने लाल ददसतो. हा तारा ‘नवा गडी’ असतो.

कोणत्याही ताऱ्याला स्थस्थर ऊजाग दनदमगती करावयाची असेल तर ‘हायडर ोजन’ या कच्च्या मालाची जरुरी असते. तारा बनण्याच्या अगोदरच्या
काळात, मुख्यतः हायडर ोजन असलेले असे एकचजनसी दमश्रण या वायूच्या मेघात असते. आकुां चनाद्वारे या मेघाचे तापमान पुरेसे वाढले की,
अिा वायूच्या मेघात हायडर ोजनचे रूपाांतर सां मीलन दक्रयेने हेचलयममध्ये होऊ लागते. आता या वायूला आत खेचणारे गुरुत्वीय बल आचण
गाभ्यात दनमागण होणाऱ्या ऊजेमळ
ु े बाहेरच्या ददिेस पडणारा दाब, अिी दोन प्रकारची बले आत कायगरत असतात. या दोन बलाांचा समतोल
साधला की, आपल्याला अचभप्रेत असणारा तारा जन्माला आला असे म्हटले जाते. या दक्रयेचा पररणाम म्हणून तारा मोठ्या प्रमाणात, प्रकाि,
उष्णता, इत्यादी स्वरूपात ऊजाग उत्सचजगत करू लागतो. आपल्या आकािगां गेत असे तारे तयार होण्याची दक्रया सतत चालूच असते.
- श्री. हेमांत मोने

• ताऱ्याांचे आयुष्य दकती असते? ते किावर अवलां बून असते?

वायुमघ
े ाांच्या प्रसव वेदनेतून तारा जन्माला येतो, म्हणजेच तो उष्णता आचण प्रकाि दे ऊ लागतो. दृश्यप्रकाि, क्ष-दकरण, अवरक्त दकरण,
अदतनील दकरण, या सवग दवद्युतटचुां बकीय लहरी आहेत. या लहरी हे ऊजेचे स्वरूप आहे. यातील ज्या ऊजेची सां वेदना डोळ्याांना जाणवते
त्यालाच आपण ‘प्रकाि’ म्हणतो. ताऱ्यातील ऊजागदनदमगतीसाठी हायडर ोजन या इां धनाचा वापर होतो. चार हायडर ोजनचे अणू एकत्र येऊन
हेचलयमचा एक अणू दनमागण होतो. या प्रदक्रयेत जी ऊजाग दनमागण होते, तीच ऊजाग उष्णता व प्रकािाच्या स्वरूपात आपणास सूयागकडू न दमळते.
व्यवहारात आपण इां धन िब् वापरतो. उदाहरणाथग, कोळसा. कोळसा हे इां धन जळते, तेव्हा त्याचा ऑस्थक्सजनिी सां योग होतो व ऊजाग दनमागण
होते. हायडर ोजन आचण लाकू ड या दोघाांनाही इां धन म्हटले असले तरी, दोन्हीपासून ऊजाग दमळण्याच्या प्रदक्रया वेगळ्या आहेत. यातील पदहली
प्रदक्रया ही अणुसांमीलनाची प्रदक्रया आहे आचण दुसरी रासायदनक प्रदक्रया आहे.

हायडर ोजनचे हेचलयममध्ये रूपाांतर होत असण्याचा काळ हेच ताऱ्याचे खरे स्थस्थर आयुष्य आहे. ताऱ्याच्या या अवस्थेचा काळ हा प्रत्येक
ताऱ्याच्या बाबतीत चभन्न चभन्न असतो. हायडर ोजनचे रूपाांतर हेचलयममध्ये होण्याचा कालखां ड दकती असेल, हे ठरवणारा प्रमुख घटक म्हणजे
ताऱ्याचे वस्तुमान. एक दकलोग्रॅम हायडर ोजनचे रूपाांतर हेचलयममध्ये होताना, त्याचे सात ग्रॅम वस्तुमान घटते व घटलेल्या वस्तुमानाचेच रूपाांतर
ऊजेत होते. सूयागसारख्या ताऱ्यामध्ये ही दक्रया दहा ते बारा अब्ज वषे चालू रादहल. ज्या ताऱ्याांचे वस्तुमान सूयागच्या दनम्मे आहे, त्याांचे आयुष्य
चाळीस ते पन्नास अब्ज वषे असते; तर सूयागपेक्षा पां चवीसपट वस्तुमानाचे तारे ही दक्रया सत्तर लाख वषांतच सां पवतात. ताऱ्याच्या गाभ्यातला
हायडर ोजन सां पुष्ट्ात आला की, त्यानां तर हेचलयमचे ज्वलन होऊ लागते व ताऱ्याांत दवदवध बदल होऊ लागतात. ताऱ्याचे स्थस्थर आयुष्य इथे
सां पते, असे म्हणावे लागेल.
- श्री. हेमांत मोने

खगोल कु तूहल ५३
• हटटगझस्प्ुां ग-रसेल आलेख काय आहेत?

हटटग झस्प्ुां ग-रसेल आलेखाद्वारे तारा हा आयुष्याच्या कोणत्या टप्प्प्यावर आहे ते कळू िकते. ताऱ्याचा रांग हा ताऱ्याच्या तापमानाचा दनदे िक
आहे. पण ताऱ्याच्या तापमानाचा आचण त्याच्या अांगभूत (दनरपेक्ष) तेजस्थस्वतेचाही सां बां ध आहे. डेन्माकग च्या हटटग झस्प्ुां ग आचण अमेररके च्या रसेल
या िास्त्रज्ञद्वयाांनी ताऱ्याांचा तौलदनक अभ्यास करण्यासाठी ताऱ्याच्या दनरपेक्ष तेजस्थस्वतेचा आचण तापमानाचा सां बां ध दिगवणारा एक आले ख
काढला. या आलेखानुसार बहुसां ख्य तारे हे त्यावरील एका ठरावीक पट्ट्यात वसलेले आढळले. याचाच अथग हा की या पट्ट्याने दिगवलेली स्थस्थती
ही ताऱ्याच्या आयुष्यातील मोठा कालखां ड व्यापते. हा कालखां ड ताऱ्याच्या आयुष्यातील स्थस्थर कालखां ड असून, या कालखां डात ताऱ्याांच्या
अांतभागगात स्थस्थरगतीने कें िकीय दक्रया घडू न येत असतात. (आपल्या सूयागचे या आलेखावरील स्थान याच पट्ट्यात आहे.) हा पट्टा ‘मुख्य
अनुक्रम’ या नावे ओळखला जातो. तारा चजतका तप्त, दततकी त्याची दनरपेक्ष तेजस्थस्वताही अचधक असल्याचे हा पट्टा दिगवतो.

काही तारे मात्र हटग झस्प्ुां ग-रसेल आलेखातल्या मुख्य अनुक्रमाच्या बाहेर वसलेले आहेत. यातले काही तारे कमी तापमान दिगवणाऱ्या लाल
रां गाचे असूनही अदततेजस्वी आहेत. कारण या ताऱ्याांचा आकार हा सवगसाधारण प्रकारच्या लाल रांगाच्या ताऱ्याांपेक्षा बराच मोठा आहे. या प्रचां ड
आकाराच्या ताऱ्याांना लाल राक्षसी तारे म्हणतात. ज्येष्ठा, काक्षी, स्वाती याांसारखे तारे या गटात आढळतात. आयुष्याच्या उतरणीला लागलेल्या
ताऱ्याांचे अिा लाल राक्षसी ताऱ्याांमध्ये रूपाांतर होऊ लागते. काही तारे हे रांगानुसार अदतिय तप्त ददसत असूनही, त्याांची तेजस्थस्वता ही मुख्य
अनुक्रमानुसार अपेचक्षत असलेल्या तेजस्थस्वतेपेक्षाही कमी भरते. आकाराने खूपच लहान असणारे हे तारे ताऱ्याची मृत्यूपिात स्थस्थती दिग वतात.
अिा ताऱ्याांना श्वेतखुजे तारे म्हटले जाते. व्याध ताऱ्याचा जोडीदार तारा या प्रकारचा आहे.
- प्रा. महेि िेट्टी

• ताऱ्याांतील ऊजागदनदमगतीमागील दक्रया किी स्पष्ट् झाली?

ताऱ्याांतील ऊजागदनदमगतीची वैज्ञादनक कारणमीमाांसा करण्याचा प्रयत्न एकोचणसाव्या ितकाच्या उत्तराधागत सुरू झाला. इां ग्लांडच्या लॉडग
के स्थिन आचण जमगनीच्या हमागन हेल्महोल्टट झ याांनी सुचवलेल्या चसद्धाांतानुसार सूयागच्या गुरुत्वाकषगणीय आकुां चनाद्वारे ही ऊजागदनदमगती होत
असावी. (वायू आकुां चन पावतो तेव्हा त्याचे तापमान वाढते.) पण सूयग आज उत्सचजगत करीत असलेल्या ऊजेचे प्रमाण लक्षात घेता, सूयग या
प्रकारे र्फार तर काही कोटी वषे अिी ऊजाग उत्सचजगत करू िकला असता. मात्र दवदवध भूगभगदवषयक आचण जैदवक पुराव्यानुसार, तसेच
पृथ्वीवरील दगडाांचे वय मोजल्यावर, सूयम
ग ाला याहून दकतीतरी अचधक काळ अस्थस्तत्वात असल्याचे स्पष्ट् झाले. त्यामुळे या चसद्धाांताचा दटकाव
लागू िकला नाही.

याच काळात इां ग्लांडच्या नामगन लॉकयर याने सुचवलेल्या चसद्धाांतानुसार, सूयग हा जवळपासचे लघुग्रह गुरुत्वाकषगणाद्वारे आपल्याकडे खे चत
असावा. सूयागवर आदळणाऱ्या या लघुग्रहाांच्या गदतजन् ऊजेद्वारे सूयागला सतत ऊजाग दमळत असावी व तीच तो उत्सचजगत करीत असावा. परां तु
इतकी प्रचां ड ऊजाग दनमागण होण्यासाठी सूयागवर होणारा लघुग्रहाांचा मारासुद्धा प्रचां ड असायला हवा. असे झाल्यास सूयागच्या वस्तुमानात मोठा
बदल घडू न पृथ्वीच्या कक्षेतही लक्षणीय बदल घडू न आला असता. असा बदल घडल्याचे ज्ञात नसल्यामुळे ही सां कल्पनाही मागे पडली.

सन १९२०मध्ये इां ग्लांडच्या आथगर एदडांग्टन याने ताऱ्याांच्या गाभ्याचे तापमान हे कें िकीय दक्रयाांद्वारे ऊजागदनदमगती घडू न येण्याइतपत उच्च
असल्याचे दाखवून ददले. यानां तर हान्स बेथ याने १९३०-४० या दिकात, या ऊजागदनदमगतीला आवश्यक असलेल्या, हायडर ोजनच्या हेचलयममध्ये
होणाऱ्या रूपाांतरणामागील कें िकीय दक्रयाांचे स्वरूपही िोधून काढले आचण सूयागच्या गाभ्यातील ऊजागदनदमगतीचे स्पष्ट् चचत्र उभे रादहले. या
कें िकीय दक्रयाांदरम्यान दनमागण होणारे, न्ूदटर नो हे दवद्युतटभाररदहत आचण वस्तुमानरदहत कण िास्त्रज्ञाांनी िोधूनही काढले आहेत.
- डॉ. राजीव चचटणीस

५४ खगोल कु तूहल
• ताऱ्याचा मृत्यू झाल्यानां तर ताऱ्याचे काय होते?

ताऱ्याच्या गाभ्यातील हायडर ोजनचे हेचलयममध्ये रूपाांतर होत असताना ऊजाग उत्सचजगत होते. ही अवस्था म्हणजे ताऱ्याचे ‘खरे आयुष्य’
असे मानले तर, त्यानां तर ताऱ्याला वेगवेगळ्या अवस्थाांतन ू जावे लागते. या ताऱ्याचे रूपाांतर प्रथम लाल रांगाच्या अदतदविाल ताऱ्यात होते.
यानां तर श्वेतखुजा तारा, न्ूटरॉन तारा, कृ ष्णदववर, यापैकी एखादी अवस्था ताऱ्याला प्राप्त होते. यापैकी काय घडेल हे ताऱ्याच्या वस्तुमानावर
अवलां बून असते. कमी वस्तुमानाच्या ताऱ्याांच्या बाबतीत, लाल महाकाय ताऱ्याच्या बाहेरील आवरण दवखरून गेल्यानां तर, मागे उरलेला गाभा
हा सूयागच्या वस्तुमानाच्या तुलनेत १.४४ पटीपेक्षा कमी असतो. (हे वस्तुमान ‘चां ििेखर मयागदा’ या नावे ओळखले जाते.) अिा ताऱ्याला
त्यानां तर श्वेतखुजा अवस्थेत राहावे लागते. सूयागएवढे वस्तुमान, पण आकार पृथ्वीएवढा असणाऱ्या या ताऱ्याची घनता प्रचां ड असते. या
ताऱ्यावरील चमचाभर िव्याचे वजन टनावारी भरते. अिा ताऱ्याच्या पृष्ठभागाचे तापमान सात-आठ हजार अांि सेस्थल्फ्सअस असले तरी, दीप्ती
सूयागच्या दीप्तीच्या साडेचारिे ते पाचिे पटीांनी कमी असते.

मात्र प्रचां ड वस्तुमान असणाऱ्या ताऱ्याच्या बाबतीत, त्याच्या गाभ्याचे गुरुत्वाकषगणीय आकुां चन अत्यां त तीव्र आचण स्फोटक स्वरूपाचे असते.
स्फोटानां तर मागे राहणाऱ्या गाभ्याचे वस्तुमान सूयागच्या तुलनेत १.४४ पटीांहून अचधक असते. ते जर दतपटीहून कमी असले तरी, या गाभ्याचा
व्यास र्फक्त दहा-पां धरा दकलोमीटर इतकाच असतो. या गाभ्याची घनता प्रचां ड असते. या गाभ्यातल्या अणूां तले प्रोटॉन आचण इलेटरॉन एकत्र
येऊन त्यापासून न्ूटरॉन बनल्याने, या ताऱ्याांना न्ूटरॉन तारे म्हणतात. असा तारा अदतवेगाने स्वत:भोवती दगरक्या घेत असतो आचण स्पां दाांच्या
स्वरूपात रेदडओ लहरीांचे उत्सजगन करीत असतो. म्हणून याला ‘स्पां दक तारा’ही म्हणतात. जर स्फोटानां तर मागे रादहलेल्या ताऱ्याच्या गाभ्याच्या
बाबतीत, त्या गाभ्याचे वस्तुमान सूयागच्या तुलनेत दतपटीहून जास्त असले तर तो गाभा इतका आकुां चचत होतो की, त्याचे रूपाांतर कृ ष्णदववराांत
होते. या स्थस्थतीत गुरुत्वाकषगणाची तीव्रता इतकी असते की, त्यातून प्रकािही बाहेर पडू िकत नाही. ताऱ्याच्या या उत्तरावस्थाांपूवी, ताऱ्याांमध्ये
काबगन, ऑस्थक्सजन, नायटर ोजन, मॅ िेचियम, लोखां ड, इत्यादी मूलिव्ये तयार होतात. स्फोटामध्ये ती दवखुरली जातात. ही िव्ये नवे तारे,
ग्रहमालाांचा भाग बनतात. तुमच्या आमच्या िरीराांतील सां युगाांच्या स्वरूपातील मूलिव्ये, ताऱ्याांच्या अिा स्फोटाांतून दनमागण झाली आहे त.
- श्री. हेमांत मोने

• स्पां दक तारा म्हणजे काय?

स्पां दक ताऱ्याचे स्वरूप त्याच्या पूणग इां ग्रजी नावावरून अचधक स्पष्ट् होते. ‘पल्फ्सेदटांग रेदडओ सोसेस’ असे हे नाव आहे. असे तारे रेदडओ
लहरी उत्सचजगत करतात. या लहरी सतत येत नाहीत. दोन लगतच्या रेदडओ सां दे िाांमध्ये अल्पवेळ जातो. म्हणूनच या ताऱ्याांना स्पां दक तारे
म्हणतात. िास्त्रज्ञाांना या ताऱ्याांबद्दल आता बरीच मादहती दमळाली आहे. दहा ते पां धरा दकलोमीटर व्यासाच्या ताऱ्याची कल्पनाही तुम्ही के लेली
नसेल. इतके हे लहान तारे न्ूटरॉनपासून बनलेले असतात. सूयागपेक्षा खूप जास्त वस्तुमान असलेल्या ताऱ्याच्या जीवनक्रमात िेवटी त्याचा स्फोट
होतो. या स्फोटातून जो गाभा उरतो तोच हा न्ूटरॉन तारा. या ताऱ्याचे चुां बकीय क्षेत्र सूयागच्या चुां बकीय क्षेत्राच्या दकत्येक लक्षपट असते.

हे तारे अदतिय वेगाने स्वतः भोवती दगरकी घेत असतात. त्याांचे वेगाने होणारे हे पररवलन व प्रखर चुां बकीय बल यामुळे रेदडओ लहरी
दनमागण होतात. हा झोत आपली रेदडओ दुबीण ग्रहण करते. एखाद्या बॅ टरीचा ददवा लागलेला आहे आचण ती बॅ टरी जोराने गरगर दर्फरते आहे,
अिी कल्पना करा. अिा वेळी, झोताची ददिा आपल्याकडे वळली तरच आपल्याला प्रकाि ददसेल. तसेच या ताऱ्याांकडू न येणाऱ्या रेदडओ
लहरीांचे आहे. र्फरक इतकाच की, इथे येणारा झोत प्रकािाचा नसून रेदडओ लहरीांचा आहे. हे तारे स्वत:भोवती दकती जोराने दर्फरत असतात,
याची तुम्हाला कल्पनाही करता येणार नाही. सवांत कमी वेगाने दर्फरणारा असा न्ूटरॉन तारासुद्धा र्फक्त चार सेकांदात एक दगरकी घेतो. काही
तारे तर एका सेकांदात िेकडो दगरक्या घेतात. सन १९६७मध्ये इां ग्लांडमधील रेदडओ दुदबगणीद्वारे जोसचलन बेल आचण अँथनी ह्युइि याांनी पदहला
स्पां दक तारा िोधला. आजदमतीस सुमारे ६५० स्पां दक तारे िोधले गेले आहेत.
- श्री. हेमांत मोने

 सन २०१८ साली, तेवीस सेकांदात स्वतः भोवती एक प्रदचक्षणा घालणारा न्ूटरॉन तारा सापडला आहे.
 आतापयंत दीड हजाराांहून अचधक स्पां दक ताऱ्याांचा िोध लागला आहे.

खगोल कु तूहल ५५
• नवतारा म्हणजे काय? नवतारे ददसण्याची कारणे काय?

नवतारा म्हणजे नोव्हा. लॅ दटन भाषेतील ‘नोव्हा’ या िब्ाचा अथग आहे ‘नवीन’. नावावरून जरी नवतारा हा नव्याने अस्थस्तत्वात आलेला
तारा वाटत असला तरी, एका मृत ताऱ्याला - श्वेतखुजा ताऱ्याला - काही काळासाठी दमळालेले पुनरुज्जीवन म्हणजे नवतारा. प्राचीन काळी
अचानक एखादा आतापयंत न ददसणारा तारा चमकू लागल्याने, नवीन तारा जन्माला आल्याचे वाटल्यामुळे ‘नोव्हा’ हे नाव पडले.

सूयागच्या सुमारे दहा पटीांपयंत वस्तुमान असलेल्या ताऱ्याांमधील हायडर ोजन व हेचलयम वायूचे इां धन सां पल्यानां तर त्याचे तप्त, पण कमी
तेजस्वी अिा श्वेतखुजा ताऱ्यात रूपाांतर होते. अगदी जवळ असलेल्या ताऱ्याांच्या जोडीपैकी एक तारा जर श्वेतखुजा तारा असेल, तर काही
वेळेस श्वेतखुजा ताऱ्याच्या जोडीदाराच्या बाहेरच्या आवरणातील हायडर ोजन वायू श्वेतखुजा ताऱ्याकडे खेचला जातो. श्वेतखुजा ताऱ्यामध्ये या
हायडर ोजन वायूची भर पडत राहते आचण हायडर ोजन वायूचे एक कवचच श्वेतखुजा ताऱ्याभोवती तयार होते. सतत आकुां चन पावल्यामुळे या
थराचे तापमान वाढू लागते. या थरातील तापमान सुमारे एक कोटी अांि सेस्थल्फ्सयपयंत वाढले, की ‘चजवां त’ ताऱ्यातील कें िकीय प्रदक्रयेप्रमाणे या
मृत असलेल्या ताऱ्यामध्येही पुन्हा कें िकीय प्रदक्रया सुरू होऊन हायडर ोजन वायूचे ज्वलन सुरू होते.

मुळात अदतिय अांधक

ू असलेल्या या ताऱ्याचा पृष्ठभाग या ज्वलनामुळे पुन्हा चमकू लागतो व त्याची तेजस्थस्वता पूवीपेक्षा सुमारे दहा लाख
पटीांनी वाढते. आतापयंत साध्या डोळ्याांना न ददसणाऱ्या श्वेतखुजा ताऱ्याच्या जागी आता एक चमकदार वस्तू ददसू लागते. परां तु हा वाढले ला
तेजस्वीपणा कायमस्वरूपी नसतो. काही मदहने दकां वा काही वषेच ही वाढलेली तेजस्थस्वता दटकू िकते. श्वेतबटू मध्ये खेचल्या गेलेल्या हायडर ोजन
वायूच्या प्रमाणावर हे नवीन ज्वलन, म्हणजेच त्याची वाढलेली तेजस्थस्वता, दकती काळ दटके ल हे अवलां बून असते.
- श्रीम. मृणाचलनी नायक

• अदतनवतारा म्हणजे काय?

ताऱ्याचा मृत्यू कसा व दकती काळाने होईल, हे त्या ताऱ्याच्या वस्तुमानावर अवलां बून असते. सूयागसारख्या ताऱ्याच्या बाबतीत त्याची
ऊजागदनदमगती ही त्याच्या गाभ्यात होणाऱ्या हायडर ोजनच्या ज्वलनाद्वारे होते. या ज्वलनातून हेचलयम दनमागण होतो. गाभ्यातील हायडर ोजन सां पुष्ट्ात
आल्यावर हेचलयमचे ज्वलन सुरू होऊन, त्यातून काबगनची दनदमगती होऊ लागते. हेचलयमचे हे इां धन सां पल्यावर या ताऱ्याच्या गाभ्याचे श्वे तखुजा
ताऱ्यात रूपाांतर होते. हाच या प्रकारच्या ताऱ्याांचा िेवट असतो. सूयागपेक्षा दहा पटीांहून अचधक वजनदार असणाऱ्या ताऱ्याांच्या गाभ्यात मात्र
काबगनचे रूपाांतर क्रमाक्रमाने ऑस्थक्सजन, चसचलकॉन, दनऑन, लोह या मूलिव्याांत होत ऊजागदनदमगती चालूच राहाते. लोहाचे ज्वलन सहजपणे
होऊ िकत नसल्यामुळे यानां तर ऊजागदनदमगती थाांबते. पररणामी ताऱ्याच्या गाभ्यातील सां तुलन दबघडू न ताऱ्याचा गाभा अदनयां दत्रत अिा प्रचां ड
गुरुत्वाकषगणीय अवपाताला सामोरा जातो.

या अवपाती आकुां चनात ताऱ्याच्या गाभ्यातील पदाथग, प्रकािाच्या जवळजवळ एक चतुथांि वेगाने ताऱ्याच्या कें िाकडे खेचले जातात.
आत्यां दतक दाबाखाली असल्यामुळे गाभ्याचा अांतभागग हा अदततप्त होतो आचण त्याला प्रचां ड घनताही प्राप्त होऊ लागते. हा अवपात घडू न
येण्यास सेकांदाहूनही कमी वेळ लागतो. गाभ्याच्या अांतभागगाकडे खेचले जाणारे हे पदाथग यानां तर आत्यां दतक घन अवस्थेतील गाभ्याच्या
अांतभागगावर आपटल्यावर तीव्र अिी आघातलहर दनमागण होते. या आघातलहरीचे पयगवसान दवध्वां सक स्फोटात होऊन गाभ्याच्या
अांतभागगाभोवतालचे सवग पदाथग हे बाहेर चभरकावले जातात.

प्रचां ड प्रमाणात ऊजाग उत्सचजगत करणाऱ्या या स्फोटात ताऱ्याचे तेज दहा कोटी पटीांनी वाढू िकते. ही प्रदक्रया म्हणजे अदतनवतारा. या
प्रदक्रयेचे नाव जरी अदतनवतारा असले तरी, हा नवीन ताऱ्याचा जन्म नसून राक्षसी ताऱ्याने, मृत्यू पावताना के लेला िेवटचा आक्रोि असतो. या
स्फोटानां तर ताऱ्याच्या गाभ्याचे उरलेल्या वस्तुमानानुसार न्ूटरॉन ताऱ्यात दकां वा कृ ष्णदववरात रूपाांतर होते.
- श्रीम. मृणाचलनी नायक

५६ खगोल कु तूहल
• कोणते वैचिष्ट्यपूणग अदतनवतारे आतापयंत नोांदवले गेले आहेत?

राक्षसी दकां वा महाराक्षसी ताऱ्याचा, मृत्यूपूवी होणारा प्रचां ड स्फोट म्हणजे अदतनवतारा. आतापयंत अनेक अदतनवतारे अगदी प्राचीन
काळापासून ददसले असले तरी, उपलब्ध असलेली आतापयंतची अदतनवताऱ्याची सवागत जुनी नोांद ही चचनी खगोलतज्ज्ञाांची असून, ती १८५
साली के ली गेली आहे. ददनाांक ४ जुलै १०५४ रोजी वृषभ तारकासमूहात अिाच एका ताऱ्याचा स्फोट झाला. या स्फोटामुळे दनमागण झालेला
अदतनवतारा चचनी आचण जपानी दनरीक्षकाांनी पदहल्याची नोांदही आढळते. हा अदतनवतारा िुक्रापेक्षा दहापटीांनी तेजस्वी होता. सुमारे पावणेदोन
वषे रात्रीच्या आकािात ददसणारा हा अदतनवतारा, त्यातले तीन आठवडे ददवसासुद्धा आकािात ददसू िकत होता. या ताऱ्याच्या दठकाणी आता
अांधूक असा काहीसा खेकड्याच्या आकाराचा, ‘क्रॅब’ तेजोमेघ ददसून येतो. यानां तर १५७२ साली टायको ब्राहे याने िदमगष्ठा तारकासमूहात एका
अदतनवताऱ्याची नोांद के ली.

आपल्या दीदघगकेतील दनरीक्षण के ल्या गेलेल्या सवागत िेवटच्या अदतनवताऱ्याची नोांद ही सन १६०४ मध्ये के ली गेली. जमगन खगोलतज्ज्ञ
योहान्नस के पलर याने, आकािदनरीक्षणासाठी दुदबगणीचा वापर सुरू होण्याच्या पाच वषे आधी के लेली ही नोांद, भुजांगधारी तारकासमूहातली
आहे. आपल्या दीदघगकेत गेली काही ितके एकही अदतनवतारा ददसला नसला तरी, दूरच्या दीदघगकाांतील अदतनवताऱ्याच्या नोांदी मात्र
खगोलदनरीक्षक सतत करीत असतात. आपल्या आकािगां गेची उपदीदघगका असणाऱ्या मॅ जेलॅनच्या मोठ्या मेघात १९८७ साली, नुसत्या डोळ्याांना
ददसू िके ल इतका तेजस्वी असणारा अदतनवतारा ददसला होता.

आपल्या दीदघगकेत प्रत्येक ितकात सुमारे पाच अदतनवतारे दनमागण होत असले तरी, आां तरतारकीय धुळीमुळे ते आपल्याला ददसू िकत
नाहीत. नुसत्या डोळ्याांना ददसू िके ल, असे अदतनवतारे तीन दकां वा चार ितकात एकदाच दनमागण होतात.
- श्रीम. मृणाचलनी नायक

• काबगन आचण बेररयम तारे म्हणजे काय?

दवश्वात रासायदनकदृष्ट्या दवदवध प्रकारचे तारे अस्थस्तत्वात आहेत. त्यापैकी ‘काबगन तारे’ हा एक प्रकार आहे. हे तारे आपल्या आयुष्यातील
अखेरच्या टप्प्प्याांत चिरल्यामुळे राक्षसी आकार प्राप्त झालेले तारे असून, त्याांचे तापमान दोन हजार ते पाच अांि सेस्थल्फ्सअसच्या दरम्यान असते.
या ताऱ्याांच्या वातावरणात काबगनच्या ‘काजळी’चे प्रमाण जास्त असते. त्याांच्या वातावरणात काबगन मोनोक्साईडही आढळतो. या ताऱ्याांचा िोध
दपएत्रो अँजेलो सेखी या इटाचलयन वैज्ञादनकाने इ.स. १८६०मध्ये वणगपटिास्त्राच्या साहाय्याने लावला. दवसाव्या ितकातील सां िोधनातून अनेक
काबगन ताऱ्याांतील काबगनचे मूळ हे त्या ताऱ्याांच्या गाभ्यात घडणाऱ्या अणुगभीय दक्रयाांत असल्याचे स्पष्ट् झाले. या दक्रयाांद्वारे हेचलयमचे रूपाांतर
काबगनमध्ये होत असताना, यातील काही काबगन हा ताऱ्याच्या पृष्ठभागाकडे सरकतो आचण ताऱ्याांच्या वातावरणात दमसळतो.

काही काबगन ताऱ्याांतील काबगनची दनदमगती ही मात्र या ताऱ्याांच्या स्वत:च्या अांतभागगात न होता, ती दुसऱ्या ताऱ्याांच्या अांतभागगात झालेली
असते. अिा वेळी हे दोन्ही तारे एकाच जोडताऱ्याचे घटक तारे असतात. यातला काबगनचा तारा हा लाल राक्षसी तारा असतो, तर दुसरा तारा
हा श्वेतखुजा तारा असतो. या लाल राक्षसी ताऱ्याने आपल्या पूवागयुष्यात (म्हणजे सवगसाधारण स्वरूपाचा तारा असताना) आपल्या जोडीदार
ताऱ्याकडू न खेचून घेतलेल्या पदाथागत काबगनचे प्रमाण लक्षणीय असल्यास, या लाल राक्षसी ताऱ्याला काबगनच्या ताऱ्याांचे गुणधमग प्राप्त झालेले
असतात.

अनेकदा जोडीदार ताऱ्याकडे, दवदवध कें िकीय दक्रयाांद्वारे दनमागण झालेली बेररयम, िर ोस्थन्स्ियम, चझकोदनयम यासारखी जास्त अणुभार
असलेली मूलिव्ये दवपुल प्रमाणात असतात. पररणामी असे पदाथग खेचून घेणाऱ्या ताऱ्याांच्या वातावरणाांतही या मूलिव्याांचे प्रमाण वाढलेले
असते. आपल्या वातावरणात लक्षणीय प्रमाणात बेररयम हे मूलिव्य बाळगणाऱ्या अिा ताऱ्याांना ‘बेररयम तारे’ म्हणून सां बोधले जाते.
- श्री. पराग महाजनी

खगोल कु तूहल ५७
• ताऱ्याांना चुां बकत्व असते का?

ताऱ्याांना चुां बकत्व असते. ताऱ्याच्या स्वरूपानुसार त्याची तीव्रता वेगवेगळी असते. आपल्या सूयागलाही चुां बकीय क्षेत्र असून, त्याच्या
‘पृष्ठभागा’वरच्या चुां बकीय क्षेत्राची तीव्रता पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील चुां बकीय क्षेत्राच्या दुप्पट आहे. सूयागचे चुां बकत्व व्यापक असून ते दूर
अांतरापयंत पसरले आहे. सौरडागाांच्या जागी तर या चुां बकत्वाची तीव्रता प्रचां ड असते. सूयागचे चुां बकत्व अत्यां त गुां तागुां तीचे असून ते अस्थस्थर आहे.
सूयागवर चुां बकीय वादळे होतात. या वादळाांचा अप्रत्यक्ष/प्रत्यक्ष पररणाम पृथ्वीवरही होतो. सूयागच्या चुां बकीय क्षेत्राच्या ध्रुवाांची दर अकरा वषांनी
अदलाबदल होत असते.

सवगसाधारण ताऱ्याांमधल्या चुां बकत्वाचे स्वरूप हे, सूयागवरील चुां बकत्वाप्रमाणेच असू िकते. पृथ्वीवरील चुां बकत्वाच्या तुलनेत ते काहीपट
तीव्र असू िकते. काही अदतवजनदार ताऱ्याांचे चुां बकत्व मात्र क्षीण असल्याचे आढळले आहे. लाल राक्षसी ताऱ्याांनाही चुां बकत्व असते. ते
सूयागपेक्षा काही प्रमाणात तीव्र असू िकते. श्वेतखुजा ताऱ्याांना आचण न्ूटरॉन ताऱ्याांना अदतिय तीव्र चुां बकत्व असते. न्ूटरॉन ताऱ्यावरचे चुां बकीय
क्षेत्र तर, पृथ्वीच्या तुलनेत एक हजार अब्ज पट तीव्र असू िकते.

आपल्या आकािगां गेलाही चुां बकीय क्षेत्र असल्याचे दनचित पुरावे दमळाले आहेत. हे क्षेत्र अदतिय व्यापक असून, त्याची तीव्रता मात्र
पृथ्वीच्या चुां बकत्वापेक्षा एक लाख पटीांनी कमी आहे. अगदी अलीकडे म्हणजे २००७ सालात इतरही दीदघगकाांमध्ये चुां बकत्व असल्याचे पुरावे
दमळाले आहेत.
- डॉ. दगरीि दपां पळे

• ताऱ्याांची स्वगती म्हणजे काय?

तारे स्थस्थर असतात हा समज चुकीचा आहे. अवकािातील ताऱ्याांचे बारकाईने अनेक वषे दनरीक्षण के ल्यास त्याांची जागा बदललेली ददसते.
ताऱ्याांच्या स्थानातील या प्रत्यक्ष बदलाला ताऱ्याांची स्वगती असे म्हणतात. ताऱ्याांची ही स्वगती अांिात्मक अांतराद्वारे दिगवली जाते. तारे
आपल्यापासून दूरवर असल्यामुळे आपल्याला जाणवणारी ताऱ्याांची ही स्वगती अत्यल्प असते. तरीही या स्वगतीमुळे तारकासमूहाांचे आकार
दीघग कालावधीनां तर बदलतात. काही हजार वषांनी सप्तषींचा आकार बदललेला असेल, कन्ा तारकासमूह आज ददसतो तसा नसेल, कदाचचत
मृगातील बाणाची ददिाही बदलली असेल!

ताऱ्याांना ही गती प्राप्त होण्याचे कारण म्हणजे ताऱ्याांचे आकािगां गेमधील भ्रमण. या भ्रमणामुळे सूयागसकट सवग ताऱ्याांचे एकमेकाांसापे क्ष
स्थान सतत बदलत असते. भुजांगधारी तारकासमूहातील ‘बनागडगच्या ताऱ्या’ची स्वगती ही आतापयंत ज्ञात असलेल्या ताऱ्याांत सवागत जास्त आहे.
सुमारे पावणे दोनिे वषागत त्याचे स्थान चां िदबां बाच्या व्यासाइतके बदलते. आपल्या सूयागपासून सहा प्रकािवषे दूर असणाऱ्या या िोट्यािा
रक्तवणी ताऱ्याची आपल्या सूयागच्या सापेक्ष गती ही सेकांदाला सुमारे १४० दकलोमीटर इतकी आहे.

ताऱ्याांच्या स्वगतीचा िोध अठराव्या ितकाच्या सुरुवातीला एडमण्ड हॅलीने लावला. हॅलीने त्यावेळी उपलब्ध असलेल्या ताऱ्याांच्या
नकािाांची तुलना टॉलेमीच्या अल्माजेि या दुसऱ्या दिकात प्रकाचित ग्रांथातील स्थानाांिी के ली. यात त्याला आढळलेला स्वाती, व्याध आचण
रोदहणी ताऱ्याांच्या स्थानातील मोठा र्फरक हा ताऱ्याांची स्वगती दिगवत होता. या स्वगतीमापनाचे अनेक उपयोग आहेत. दूर असणाऱ्या बां ददस्त
तारकागुच्छाांमधील दवदवध ताऱ्याांची स्वगती मोजून त्या तारकागुच्छाचे वस्तुमान काढता येते. आपल्या आकािगां गेच्या कें िािी असलेल्या
कृ ष्णदववराच्या वस्तुमानाचा अांदाज हा त्याच्या जवळपासच्या ताऱ्याांच्या स्वगतीच्या मापनाद्वारेच माांडला गेला.
- श्री. पराग महाजनी

५८ खगोल कु तूहल
• जोडतारे म्हणजे काय? आकािात एकमेकाांच्या दनकट ददसणारे सवगच तारे हे जोडतारे असतात का?

साध्या डोळ्याांना एकच ददसणारा तारा दुदबगणीतून पादहला असता, काही वेळा तेथे दोन ताऱ्याांची जोडी ददसते. अिा ताऱ्याला ‘जोडतारा’
असे म्हणतात. जोडताऱ्याांचे दोन प्रकार करता येतात. काही जोडताऱ्याांमधील जोडीदार ताऱ्याांचा एकमेकाांिी काहीही सां बां ध नसतो. हे तारे
एकमेकाांपासून दकत्येक प्रकािवषे अांतरावर असतात व के वळ योगायोगाने हे तारे आपल्या दृष्ट्ीरेषेत आल्याने एकमेकाांच्या जवळ आढळतात.
अिा जोडताऱ्याांना ‘दृश्य जोडतारे’ असे म्हणतात. मकर तारकासमूहातील ‘अलटजेडी’ नावाचा तारा हा लहानिा दुदबगणीतूनही जोडतारा
असल्याचे लक्षात येते. हा जोडतारा दृश्य जोडतारा असून, या जोडीतील एक तारा आपल्यापासून १०९ प्रकािवषग दूर असून, दुसरा तारा ६९०
प्रकािवषग दूर आहे.

दुसऱ्या प्रकारच्या जोडताऱ्याांमध्ये जोडीतील ताऱ्याांचा एकमेकाांिी प्रत्यक्ष सां बां ध असतो. ते गुरुत्वाकषगणाने एकमेकाांिी जखडलेले असतात
व एकमेकाांभोवती र्फुगडी घालत असल्याप्रमाणे दर्फरत असतात. अिा जोडताऱ्याांना ‘द्वैती तारे’ असे म्हणतात. आकािातील दनम्म्यापेक्षा जास्त
तारे द्वैती तारे आहेत. काळोख्या रात्री उत्तर आकािात तुम्हाला कधीतरी सप्तषी तारकासमूह ददसेल. सप्तषीच्या पतां गासारख्या ददसणाऱ्या
आकृ तीत िेपटातील वचसष्ठ हा तारा, दहा सेंदटमीटर व्यासाच्या (चार इां ची) दुदबगणीतून पादहला असता अदतिय सुां दर असा द्वै ती ददसतो.
वचसष्ठच्या या द्वै तीतील दोनही तारे एकमेकाांभोवती ररांगण घालत दर्फरत असून, त्याांना एकमेकाांभोवती एक र्फेरी पूणग करायला सुमारे दहा हजार
वषे लागतात.

द्वै ती ताऱ्याांच्या अभ्यासामुळे खगोलिास्त्रातील अनेक प्रश्नाांची उत्तरे दमळवण्यास मदत झाली. ताऱ्याांचे वस्तुमान, ताऱ्याांची उत्क्ाां ती,
कृ ष्णदववराांचा िोध, अिा अनेक प्रश्नाांची उकल करण्यास द्वै ती ताऱ्याांच्या दनरीक्षणाांनी मदत के ली आहे.
- श्री. प्रदीप नायक

• खुला तारकागुच्छ म्हणजे काय?

जानेवारी-र्फेब्रुवारी मदहन्ात सूयागस्तानां तर दोन-एक तासाांनी आकािात डोक्यावर पादहले तर, सहा-सात ताऱ्याांचा एक लहानसा पुां जका
ददसतो. िहरातील ददव्याांच्या लखलखाटातही ददसणारा हा ताऱ्याांचा पुां जका म्हणजेच ‘कृ दत्तका’. साध्या डोळ्याांना हे तारे आकािात इतस्तत:
दवखुरलेले ददसतात. जर हातािी लहानिी दद्वनेत्री दकां वा दुबीण असेल तर, या ताऱ्याांआड दडलेली खरी सृष्ट्ी ददसून आकािदनरीक्षणाची खरी
लज्जत चाखायला दमळते.

दद्वनेत्रीमधून आकािात बऱ्याच दठकाणी असे पुां जके ददसतात. ताऱ्याांच्या अिा पुां जक्याांना ‘तारकागुच्छ’ म्हणतात. सां पूणग आकािात असे
हजारो तारकागुच्छ आढळतात. या तारकागुच्छाांचे दोन प्रकार असतात. खुले तारकागुच्छ व बां ददस्त तारकागुच्छ. ज्या तारकागुच्छात तारे सुटे-
सुटे असतात, त्याांना ‘खुला तारकागुच्छ’ असां म्हणतात. अिा तारकागुच्छात दहा ते एक हजारापयंत तारे असू िकतात. खुल्या
तारकागुच्छाांमधील सवग तारे एकमेकाांिी गुरुत्वाकषगणाने जखडलेले असून, एका तारकागुच्छातील सवग ताऱ्याांची अांतराळातील गतीही सारखीच
असतो. एका तारकागुच्छातील सवग ताऱ्याांचा जन्मही साधारणपणे एकाच वेळी व एकाच वायू व धुळीच्या मेघातून झालेला असतो.

वर उल्लेख के लेला कृ दत्तका हा खुला तारकागुच्छ असून, साध्या डोळ्याांना त्यातले र्फक्त सहा ते सात तारे ददसतात. या गुच्छाचे दुदबगणीतून
दनरीक्षण के ल्यास मात्र अडीचिे ते तीनिे तारे या गुच्छाचे सभासद असल्याचे लक्षात येत.े सप्तषी तारकासमूहातले जे सात ठळक तारे आहे त,
त्यातील पाच तारे व जवळपासचे इतर बारा अांधक
ू तारे हेही एका लहानिा तारकागुच्छाचे सभासद आहेत. हा खुला तारकागुच्छ आपल्या
सूयम
ग ालेच्या सवागत जवळचा तारकागुच्छ असून तो आपल्यापासून के वळ पां चाहत्तर प्रकािवषग अांतरावर आहे.
- श्री. प्रदीप नायक

खगोल कु तूहल ५९
• खुल्या तारकागुच्छाप्रमाणेच बां ददस्त तारकागुच्छ अस्थस्तत्वात आहेत का? त्याांचे वैचिष्ट्य काय आहे?

दनरभ्र, काळोख्या रात्री दद्वनेत्रीमधून आकािात नजर दर्फरवली की अनेक गोलाकार, धुरकट, अांधूक पुां जके ददसतात. हे ताऱ्याांनी भरलेले
पुां जके आहेत. अनेक िोट्या दुदबगणीमधूनही यातील तारे सुटे ददसत नाहीत. अिा गोलाकार पुां जक्याांना ‘बां ददस्त तारकागुच्छ’ असे म्हणतात.
आकािात खुल्या तारकागुच्छाांच्या तुलनेत बां ददस्त तारकागुच्छाांची सां ख्या बरीच कमी असून, आकािाच्या ठरावीक भागात याांची दाटी झालेली
ददसते. बां ददस्त तारकागुच्छ आपल्या सूयम
ग ालेपासून दूरच्या अांतरावर असून, त्याांचे सरासरी अांतर तीस हजार प्रकािवषे आहे. इतक्या दूर
अांतरावर असूनही धूसर दठपक्याप्रमाणे ददसणाऱ्या या तारकागुच्छाांमध्ये, प्रत्येकी सुमारे एक लाख तारे असतात.

सन १६०३ मध्ये योहान बायर या खगोलिास्त्रज्ञाने, दचक्षण आकािातील नरतुरांग तारकासमूहातल्या एका अांधक
ू ताऱ्याला ‘ओमेगा’ या
ग्रीक मुळाक्षराने दिगवले होते. दुदबगणीचा िोध लागल्यानां तर काही वषांनी, हा ओमेगा तारा एक धूसर, गोलाकार दठपका असून प्रत्यक्षात तो
एक तारकागुच्छ आहे हे स्पष्ट् झाले. पृथ्वीपासून के वळ सतरा हजार प्रकािवषे अांतरावर असणाऱ्या ओमेगा सेंटॉरी तारकागुच्छाचे दहा सेंदटमीटर
(चार इां च) व्यासाच्या दुदबगणीमधूनही अत्यां त मनोहारी दिगन होते. हा तारकागुच्छ असला तरी, तो ‘ओमेगा सेंटॉरी’ या ताऱ्याच्याच नावाने
आकािदनरीक्षकाांमध्ये अदतिय प्रचसद्ध आहे.

आपल्या आकािगां गेच्या कें िाभोवती गोलाकार स्वरूपात हे बां ददस्त तारकागुच्छ पसरलेले आढळतात. आपली सूयम
ग ाला आकािगां गेच्या
कें िापासून एका कडेला तीस हजार प्रकािवषे दूर असल्याने, बहुतेक बां ददस्त तारकागुच्छ पृथ्वीवरून पादहल्यास आकािगां गेच्या कें िाच्या ददिेने
ददसतात. याच ददिेला धनू तारकासमूह असून, वृचिक, धनू या तारकासमूहाांच्या पररसरातही अनेक बां ददस्त तारकागुच्छ ददसतात. बां ददस्त
तारकागुच्छातील तारे हे वृद्ध तारे असून, ते साधारणपणे दहा अब्ज वषे वयाचे असतात.
- श्री. प्रदीप नायक

• बाह्यग्रह म्हणजे काय? आतापयंत कोणते वैचिष्ट्यपूणग बाह्यग्रह सापडले आहेत?

सूयागप्रमाणे इतर अनेक ताऱ्याांभोवती ग्रह दर्फरत आहेत. या इतर ताऱ्याांभोवती दर्फरणाऱ्या ग्रहाांना बाह्यग्रह म्हटले जाते. आपल्या
सूयागसारख्या असणाऱ्या एका सवगसाधारण ताऱ्याभोवती दर्फरणारा बाह्यग्रह हा सवगप्रथम १९९५ साली महाश्व तारकासमूहात सापडला. त्यानां तर
आतापयंत एकू ण साडेतीनिेहून अचधक बाह्यग्रह िोधले गेले आहेत. यातील अनेक बाह्यग्रह हे वैचिष्ट्यपूणग आहेत. यापैकी काही बाह्यग्रहाांचे
वस्तुमान हे गुरू ग्रहाच्या वस्तुमानाच्या जवळजवळ दहापट आहे, तर काही बाह्यग्रहाांचे वस्तुमान हे गुरूच्या वस्तुमानाच्या दीड टक्स्प्क्याहूनही
कमी (म्हणजे पृथ्वीच्या वस्तुमानाच्या पाचपटीांहून कमी) भरते.

काही बाह्यग्रह हे आकाराने गुरूच्या जवळजवळ दुप्पट मोठे आहेत. आतापयंत सापडलेला सवांत लहान बाह्यग्रह हा आकाराने पृथ्वीच्या
पावणेदोनपट भरतो. बाह्यग्रहाांची घनताही वेगवेगळी असून, काही बाह्यग्रह हे वायुमय आहेत तर काही बाह्यग्रह हे घनस्वरूपी आहेत.
सवगसाधारणपणे बाह्यग्रहाांचा पालक ताऱ्याभोवतीचा प्रदचक्षणाकाळ हा ददवसाांत दकां वा वषांत मोजला जातो. तरीही चोवीस तासाांपक्ष
े ा कमी
प्रदचक्षणाकाळ असणारे शां गाश्व तारकासमूहातील कोरोट–७बी यासारखे बाह्यग्रहही सापडले आहेत. पालक ताऱ्याच्या अगदी जवळू न प्रदचक्षणा
घालणाऱ्या या बाह्यग्रहाांचे तापमानही बरेच जास्त असते.

ककग तारकासमूहातील ५५ क्रमाांकाच्या ताऱ्याभोवती तब्बल पाच ग्रह दर्फरत आहेत. याच ग्रहमालेतील आकाराने पृथ्वीच्या दीडपट आचण
वजनाने पृथ्वीच्या पाचपट असणाऱ्या एका बाह्यग्रहावरील पररस्थस्थती ही काहीिी पृथ्वीसदृि असावी, असा िास्त्रज्ञाांचा कयास आहे. जां बूक
तारकासमूहातील एका वायुमय ग्रहाच्या वातावरणात बाष्प, काबगन डायऑक्साइड, दमथेन यासारख्या वायूां चे आचण सोदडयम, पोटॅ चियम, लोह,
चसचलकॉन यासारख्या मूलिव्याांचे अस्थस्तत्वही ददसून आले आहे.
- श्री. पराग महाजनी

 आतापयंत सुमारे पाच हजार बाह्यग्रहाांचा िोध लागला आहे.

 कुां भ तारकासमूहातल्या टरॅ दपि-१ या ताऱ्याभोवती सात बाह्यग्रह आढळले आहेत.

६० खगोल कु तूहल
• बाह्यग्रह िोधण्याच्या पद्धती कोणत्या?

बाह्यग्रह म्हणजे इतर ताऱ्याांभोवती दर्फरणारे ग्रह. तारेच मुळात आपल्यापासून इतके दूर आहेत, की त्याांच्याभोवती दर्फरणाऱ्या या िोट्यािा
आचण स्वयां प्रकािी नसणाऱ्या ग्रहाांचा िोध घेणे हे आव्हानात्मक काम आहे. यासाठी िास्त्रज्ञाांनी दवदवध पद्धती अनुसरल्या आहेत. कोणत्याही
ग्रहमालेत, ग्रह हे प्रत्यक्षात पालक ताऱ्याभोवती दर्फरत नसून, ग्रह आचण पालक तारा हे एका सामाईक दबां दभ
ू ोवती दर्फरत असतात. पालक
ताऱ्याच्या प्रचां ड वस्तुमानामुळे हा दबां दू पालक ताऱ्याच्या कें िाजवळ असतो. ग्रहाांच्या स्थानातील बदलाबरोबरच पालक ताऱ्याच्या स्थानाांतही
दकां चचतसा बदल होत असतो. ताऱ्याच्या स्थानातील हा बदल दुदबगणीद्वारे प्रत्यक्ष मोजता आल्यास, त्या ताऱ्याभोवती दर्फरणाऱ्या ग्रहाचे अस्थस्तत्व
लक्षात येते, तसेच त्याच्या कक्षेबद्दलही मादहती दमळू िकते.

ताऱ्याच्या या सामाईक दबां दभ

ू ोवतालच्या प्रदचक्षणेमळ
ु े तारा हा काही काळासाठी आपल्यापासून दूर जात असतो, तर काही काळासाठी तो
आपल्याजवळ येत असतो. ग्रहाच्या या आपल्यासापेक्ष पुढे-मागे सरकण्याचा पररणाम ताऱ्याच्या वणगपटावर होतो. ताऱ्याच्या वणगपटातील रेषाही
या स्थस्थतीत डॉपलर पररणामानुसार आां दोचलत होत असतात. या रेषाांच्या स्थानातील बदलाच्या प्रमाणावरून पालक ताऱ्याभोवती दर्फरणाऱ्या
ग्रहाच्या कक्षेचा अांदाज बाांधता येतो. एखादा बाह्यग्रह हा पालक ताऱ्याभोवती प्रदचक्षणा घालताना योगायोगाने आपण व पालक तारा यामधून
जात असला तर, दपतृतारा काही प्रमाणात झाकला जाऊन त्याची तेजस्थस्वता काहीिी कमी होते. ठरावीक कालावधीनां तर पालक ताऱ्याच्या
तेजस्थस्वतेतील पुनः पुनः होणाऱ्या बदलावरून त्याभोवती दर्फरणाऱ्या ग्रहाचे अस्थस्तत्व लक्षात येते.

बाह्यग्रहाांचा िोध पृथ्वीवरील दुदबगणीतून तसेच कोरोट, के पलर, हबल यासारख्या अांतराळ दुदबगणीांद्वारेही घेतला जात आहे. िास्त्रज्ञाांना हवाई
बेटावरील के क दुदबगणीद्वारे आचण हबल अांतराळ दुदबगणीद्वारे, दचक्षण मत्स्य या तारकासमूहातील एचआर-८७९९ या ताऱ्याभोवतीच्या
ग्रहमालेतील दबां दव
ु त ग्रहाांचे िायाचचत्र दटपण्यात यिही आले आहे.

- प्रा. महेि िेट्टी

 कोरोट या दुदबगणीचा कायगकाल २०१४ साली सां पुष्ट्ात आला, तर के पलर या दुदबगणीचा कायगकाल २०१८ साली सां पुष्ट्ात आला.



खगोल कु तूहल ६१
६२ खगोल कु तूहल
• कृ ष्णदववर म्हणजे काय?

माणसाांप्रमाणेच ताऱ्याांचेही जीवनचक्र असते आचण ताऱ्याांनाही मृत्यू असतो. ताऱ्याांचे बाहेरचे भाग ताऱ्याच्या स्वत:च्याच गुरुत्वाकषग णामुळे
सतत आत ओढले जात असतात. मात्र, ताऱ्याांच्या अांतभागगातील कें िकीय दक्रयाांतन
ू दनमागण होणारी ऊजाग आपल्या बलाद्वारे, गुरुत्वाकषग णामुळे
होणाऱ्या या आकुां चनाला थोपवून धरते. या दोन बलाांच्या एकदत्रत पररणामामुळे ताऱ्याचा आकार कायम राखला जातो. ताऱ्याांमधील कें िकीय
इां धन सां पुष्ट्ात आल्यावर ही ऊजागदनदमगती थाांबते आचण गुरुत्वाकषगणाला होणारा दवरोधही सां पुष्ट्ात येतो. त्यामुळे तारा आकुां चन पावू लागतो.
जसा जसा ताऱ्याचा आकार कमी होऊ लागतो, तिी ताऱ्याांतील अणूां ना जागा कमी पडू लागते आचण अणूां च्या आतील दवदवध बले या
गुरुत्वाकषगणाला दवरोध करू पाहतात. अदतजड ताऱ्याांच्या बाबतीत ही अणूां च्या आतील बलेही हे आकुां चन रोखण्यास अपुरी पडतात आचण
ताऱ्याांचे सां पूणग वस्तुमान एका दबां दवु त जागेत एकवटते.

आता आपल्या सूयागहूनही कै कपटीने मोठा असलेला एखादा तारा जर एका दबां दतू एकवटला. तर त्याची घनता दकती प्रचां ड होईल! असा
दबां दव
ु त तारा जवळपासच्या इतर वस्तूां वर आपले प्रचां ड गुरुत्वाकषगण लादतो. प्रकाि दकरणाांवरदे खील या ताऱ्याच्या प्रचां ड गुरुत्वाकषगणाचा
पररणाम होतो. अिा ताऱ्यापासून कोणताही प्रकािदकरण बाहेर पडू िकत नाही आचण या ताऱ्यावर पडणारे प्रकाि दकरण परावदतगतही होऊ
िकत नाहीत. त्यामुळे असा तारा ददसूही िकत नाही. अिा ताऱ्यावर पडणारी कोणतीही वस्तू या ताऱ्याचाच भाग बनून जाते व ती परत बाहेर
येऊ िकत नाही. म्हणूनच अिा ताऱ्याांना कृ ष्णदववर असे म्हणतात. कृ ष्णदववराांची सां कल्पना लाप्लास या फ्रेंच िास्त्रज्ञाने अठराव्या ितकात
प्रथम माांडली. मात्र, या सां कल्पनेला दमळालेली ‘कृ ष्णदववर’ ही सां ज्ञा जॉन आचचगबाल्फ्ड व्हीलर या अमेररकन िास्त्रज्ञाने सुमारे पन्नास वषांपूवी
प्रचचलत के ली होती.

- डॉ. अदनके त सुळे

• कृ ष्णदववराांचे प्रकार कोणते?

कृ ष्णदववराांच्या वस्तुमानानुसार त्याांचे वगीकरण करता येत.े बहुताांि कृ ष्णदववरे ही तारकीय कृ ष्णदववरे व दीदघगकीय कृ ष्णदववरे अिा दोन
प्रमुख गटाांत दवभागली जातात. तारकीय कृ ष्णदववराांचे वस्तुमान हे साधारणतः सूयागच्या वस्तुमानाच्या ३ ते १० पट इतके असते आचण त्याांची
दनदमगती ही मोठ्या ताऱ्याांच्या मृत्यूमधून होते. दीदघगकीय कृ ष्णदववरे ही अदतजड स्वरूपाची असतात आचण त्याांचे वस्तुमान हे साधारणपणे
सूयागच्या एक लाखपट ते एक अब्जपट यादरम्यान असते. ही कृ ष्णदववरे बहुधा दीदघगकाांच्या कें िस्थानी आढळू न येतात. या अदतजड
कृ ष्णदववराांच्या दनदमगतीबाबत अनेक चसद्धाांत प्रचचलत आहेत. सामान्तः असे मानले जाते की, त्याांची दनदमगती ही अनेक लहान कृ ष्णदववरे एकत्र
येऊन दकां वा मुळात लहान असणाऱ्या कृ ष्णदववराने मोठ्या प्रमाणावर वायू व इतर पदाथग दगळां कृत के ल्याने होत असावी. ककग तारकासमूहातील
‘ओजे २८७’ या दीदघगकेच्या कें िस्थानी आढळू न आलेले, सूयागच्या अठरा अब्ज पट वस्तुमानाचे कृ ष्णदववर हे माहीत असलेले सवागत मोठे
कृ ष्णदववर आहे.

दतसऱ्या प्रकाराांत मोडणारी मध्यम वस्तुमानाची कृ ष्णदववरेही अस्थस्तत्वात आहेत. या कृ ष्णदववराांचे वस्तुमान ताऱ्याांच्या मृत्यूतन
ू दनमाग ण
होणाऱ्या कृ ष्णदववराांपेक्षा अचधक परां तु दीदघगकीय कृ ष्णदववराांच्या वस्तुमानापेक्षा कमी असते. आकािातील काही तेजस्वी क्ष-दकरण स्रोत हे
त्याांच्या अस्थस्तत्वाचे पुरावे मानले जातात. याखेरीज चौथा प्रकार म्हणजे सूक्ष्म कृ ष्णदववरे! गुरुत्वाकषगण आचण दवश्वदनदमगतीच्या काही
चसद्धाांताांनुसार अदतवेगवान मूलभूत कणाांच्या टकरीमधून अिा सूक्ष्म कृ ष्णदववराांची दनदमगती होऊ िकते. मात्र अिी कृ ष्णदववरे र्फार काळ दटकू
िकत नाहीत आचण गॅ मा दकरणे उत्सचजगत करीत ती बाष्पीभूत (नष्ट्) होऊन जातात. अवकािामधून येणाऱ्या अदतवेगवान कणाांच्या आपल्या
वातावरणातील माऱ्याने, या स्वरूपाची कृ ष्णदववरे आपल्या पृथ्वीभोवतीही तयार होत असावीत व नां तर नष्ट् होत असावीत, असा अांदाज आहे.

- प्रा. अदनके त सुळे

 दीदघगकाांच्या कें िस्थानी वसलेली, सूयागच्या तुलनेत चाळीस-पन्नास अब्जपटीांहून अचधक वस्तुमानाची कृ ष्णदववरेही आता सापडली आहेत.

खगोल कु तूहल ६३
• कृ ष्णदववराांना स्वत:चे गुणधमग असतात का?

भौदतकिास्त्राच्या दृष्ट्ीने दवचार के ला तर कृ ष्णदववर ही दवश्वामधील सवागत साधी वस्तू असते. कोणत्याही वस्तूचे सां पूणग स्वरूप समजू न
घ्यायचे असेल तर, आपल्याला त्या वस्तूचा आकार, वस्तुमान, घनता, समदमती, अक्ष, तापमानाचा होणारा पररणाम, प्रकािाचा होणारा
पररणाम, असे अनेक गुणधमग माहीत असावे लागतात. मात्र कृ ष्णदववराच्या बाबतीत त्याचे सां पूणग वस्तुमान हे एका दबां दम
ू ध्ये एकवटलेले असते
व त्याच्याबद्दलची सवग मादहती ही कृ ष्णदववराचे वस्तुमान, दवद्युतटभार व कोनीय सां वेग या र्फक्त तीन गुणधमांच्या साहाय्याने माांडता येत.े याांतील
कोनीय सां वेगाकडू न कृ ष्णदववराच्या स्वत:भोवती दर्फरण्याच्या गतीची मादहती दमळते. बहुताांिी कृ ष्णदववरे ही दवद्युतटभाररदहत असतात.
कृ ष्णदववराांचे त्याांच्या गुणधमागनुसार वगीकरण खालील प्रकारे करता येते.

यातला सरळ साधा प्रकार म्हणजे श्वाटटग झचिल्फ्ड कृ ष्णदववरे (िून् दवद्युतटभार आचण स्वत:भोवतीच्या गतीचा अभाव). यानां तर राइझनर–
नॉडगिरॉम कृ ष्णदववरे (स्वत:भोवतीच्या गतीचा अभाव), कर कृ ष्णदववरे (िून् दवद्युतभार)
ट आचण कर-न्ूमान कृ ष्णदववरे (हे दोन्ही गुणधमग िून्
नसलेली कृ ष्णदववरे), हे कृ ष्णदववराांचे अन् प्रकार आहेत. प्रत्येक कृ ष्णदववराभोवती आपण एका गोलाची (अांतराची) कल्पना करू िकतो की
ज्या अांतरावर, कृ ष्णदववराच्या गुरुत्वाकषगणापासून दनसटण्यासाठी एखाद्या वस्तूचा आवश्यक वेग हा, प्रकािाच्या वेगाइतका प्रचां ड असावा
लागतो. या गोलाला कृ ष्णदववराचे घटनाचक्षतीज असे म्हणतात. कोणतीही वस्तू एकदा घटनाचक्षदतजाच्या आत गेली की, ती परत
कृ ष्णदववराच्या बाहेर येऊ िकत नाही. या घटनाचक्षदतजाच्या बाहेर असलेल्या याहून मोठ्या अिा अजून एका गोलाची कल्पना करू िकतो,
की जर एखादा पदाथग वा प्रकािदकरण या गोलाच्या आत आला तर कदाचचत तो कृ ष्णदववरामध्ये पडणार नाही, मात्र तो सतत
कृ ष्णदववराभोवतीच दर्फरत राहील. याला कृ ष्णदववराचा प्रकािगोल असे म्हणतात.

- डॉ. अदनके त सुळे

• कृ ष्णदववर ददसू िकत नाही, मग त्याचा वेध कसा घेतला जातो?

कृ ष्णदववराांचे अस्थस्तत्व अनेक अप्रत्यक्ष पद्धतीांनी चसद्ध करता येत.े सुमारे चाळीस वषांपूवी हांस तारका समूहामध्ये एका क्ष-दकरणाांच्या प्रखर
स्रोताचा िोध लागला, ज्याला ‘हांस क्ष-१’ असे नाव ददले गेल.े अिा प्रखर क्ष-दकरणाांच्या स्रोताचे मूळ कृ ष्णदववराभोवती असलेली अदततप्त
वायूची चकती, हे असू िकते. कृ ष्णदववरासारखी वस्तू आपल्या गुरुत्वाकषगणाद्वारे दनकटच्या एखाद्या ताऱ्याकडू न वायू खेचून घेते. कृ ष्णदववरात
चिरणाऱ्या या वायूची कृ ष्णदववराभोवती चकती तयार होते. कृ ष्णदववराच्या गुरुत्वाकषगणामुळे या चकतीत जमा होत असलेल्या वायूच्या अणूां ना
प्रचां ड प्रमाणात गदतज ऊजाग प्राप्त होऊन, त्याांचे तापमान दकत्येक लाख अांि सेस्थल्फ्सअसपयंत पोहोचलेले असते. हे अदततप्त वायू त्याांच्या
तापमानािी दनगडीत असे क्ष-दकरण उत्सचजगत करीत असतात. क्ष-दकरणाांचे असे तीव्र उत्सजगन हा कृ ष्णदववराचा पुरावा असू िकतो.

एखाद्या तेजस्वी वस्तूकडील प्रकािदकरण जेव्हा कृ ष्णदववरासारख्या अदतजड आचण अदतघन वस्तूच्या जवळू न जातात, तेव्हा त्या
प्रकािदकरणाांचा मागग या अदतजड वस्तूच्या गुरुत्वाकषगणाचा पररणाम होऊन वक्री होतो. प्रकािावरील या पररणामामुळे त्या तेजस्वी वस्तू च्या
प्रदतमेत लक्षात येतील असे बदल घडू न येऊ िकतात. या बदलाांच्या स्वरूपावरून ही अदतजड वस्तू कृ ष्णदववर आहे दकां वा काय ते कळू िकते.

काही वेळा एखादा तारा जर ‘अदृश्य’ अिा वस्तूभोवती प्रदचक्षणा घालताना आढळला तर, त्या ताऱ्याच्या गतीवरून तो ज्या वस्तूभोवती
दर्फरत आहे, त्या अदृश्य वस्तूचे वस्तुमान कळू िकते. ही अदृश्य वस्तू जर अदतजड स्वरुपाची असली तर, ती वस्तू कृ ष्णदववर असल्याची
िक्यता असते. गेल्या काही वषांत आपल्या आकािगां गेच्या कें िस्थानी असलेल्या कृ ष्णदववराभोवती दर्फरणाऱ्या अिा अनेक ताऱ्याांची दनरीक्षणे
के ली गेली आहेत व त्यावरून या कृ ष्णदववराचा िोध लागला आहे.

- डॉ. अदनके त सुळे

६४ खगोल कु तूहल
• कृ ष्णदववराच्या आत पडत असलेल्या वस्तूचे काय होते?

जेव्हा एखादी वस्तू कृ ष्णदववराच्या जवळ जाताना ददसेल, तेव्हा दतच्या बाबतीत आपल्याला अनेक दवचचत्र गोष्ट्ी घडताना ददसतील.
दूरवरून कृ ष्णदववराच्या पररसराचे दनरीक्षण करणाऱ्याला कोणतीही वस्तू कृ ष्णदववराांमध्ये पडताना कधीच ददसू िकत नाही. कारण तीव्र
गुरुत्वाकषगणाचा पररणाम कालमापनावरही होत असल्यामुळे, आपल्यासारख्या दूरवरील दनरीक्षकाच्या दृष्ट्ीने कृ ष्णदववराजवळचा काळ हा कमी
गतीने पुढे सरकत असतो. त्यामुळे दतथे घडणाऱ्या घटना या आपल्याला मां द गतीने घडताना ददसतात. कृ ष्णदववरात पडणाऱ्या वस्तूची गतीही
आपल्याला मां दावलेली ददसते. वस्तू कृ ष्णदववराच्या चजतकी जवळ दततके दतच्यावरचे गुरुत्वाकषगण जास्त. त्यामुळे कृ ष्णदववराच्या जवळ
पोहोचल्यावर दतची गती अचधकाचधक मां दावत जाऊन, कृ ष्णदववराच्या सीमेच्या थोडीिी बाहेर ती वस्तू कायमची थाांबलेली ददसते.

मात्र, असा पररणाम र्फक्त दूरच्या दनरीक्षकालाच ददसेल. कृ ष्णदववरामध्ये पडणाऱ्या वस्तूला (दकां वा व्यक्तीला) स्वतः चा वेग कमी झालेला
जाणवणार नाही. कृ ष्णदववराच्या बाबतीत सीमा ही खरे तर एक काल्पदनक रेषा असते. दतच्या अलीकडे वा पलीकडे भौदतकिास्त्राचे दनयम
काही अचानक बदलू िकत नाहीत. कृ ष्णदववराची सीमा ओलाांडून आपण कृ ष्णदववराांत चिरलो की नाही, हे कोणताही प्रयोग करून (दकां वा
चखडकीतून बाहेर पाहून) आपण ठरवू िकत नाही.

या सवग ऊहापोहामध्ये आपण एक महत्त्वाची गोष्ट् लक्षात घेतली पादहजे. कृ ष्णदववराच्या जवळ, प्रत्येक दबां दव
ू रील गुरुत्वाकषगणाचे बल हे
कृ ष्णदववरापासूनच्या अांतरानुसार खूपच बदलत असते. आता समजा, एखादी व्यक्ती कृ ष्णदववरामध्ये पडते आहे, पडताना दतचे पाय
कृ ष्णदववराच्या ददिेकडे आहेत आचण डोके दवरुद्ध बाजूस आहे. अिा व्यक्तीचे पाय जास्त बलाने ओढले जातील आचण डोके कमी बलाने
ओढले जाईल. या ओढाताणीमध्ये त्या दुदैवी व्यक्तीचे मात्र तुकडे होतील.

- डॉ. अदनके त सुळे

• चिर्फन हॉदकां गने ‘कृ ष्णदववरे ही काळी नसतात’ असे म्हटले आहे. याचा अथग काय?

अनेक वषे असा समज होता की, कृ ष्णदववराांपासून कोणतीही प्रारणे दनघू िकत नाहीत. पण १९७४ साली चिर्फन हॉदकां ग या दब्रदटि
खगोलिास्त्रज्ञाने असे दाखवून ददले की, कृ ष्णदववराांमधूनही प्रारणे दनघू िकतात. जेव्हा एखाद्या पदाथागचे कण आचण तिाच प्रकारच्या, पण
त्यादवरुद्ध गुणधमग असणाऱ्या प्रदतपदाथांचे कण एकत्र येतात, तेव्हा हे दोन्ही कण नष्ट् होतात आचण त्याांचे रूपाांतर ऊजेत होते. या दक्रयेच्या
उलट दक्रयाही घडू िकते आचण ऊजेपासून पदाथग व प्रदतपदाथागच्या कणाांच्या जोडीची दनदमगतीही होऊ िकते. आता समजा अिा एका जोडीची
दनदमगती कृ ष्णदववराच्या सीमेजवळ (पण बाहेरच्या बाजूस) झाली आहे. हे कण पुन्हा एकत्र येण्याआधीच त्यातील एक कण जर कृ ष्णदववरामध्ये
ओढला गेला, तर दुसरा कण हा भौदतकिास्त्राच्या दनयमाांनस
ु ार कृ ष्णदववरापासून दूर र्फेकला जातो. त्यामुळे आपल्याला कृ ष्णदववराच्या आतून
हा कण बाहेर आल्यासारखा वाटतो. कृ ष्णदववराांकडू न येणाऱ्या अिा कणाांना ‘हॉदकां ग प्रारण’ असे म्हणतात.

आता कृ ष्णदववराांतून जर अिा प्रकारे कणाांच्या स्वरूपात ऊजाग बाहेर पडली तर, कृ ष्णदववराला ‘काळे ’ दकां वा ‘ददसू न िकणारे’ असे
म्हणण्याचे कारण उरत नाही. म्हणूनच चिर्फन हॉदकां गने ‘कृ ष्णदववरे ही काळी नसतात!’ असे म्हटले आहे. कृ ष्णदववराांपासून बाहेर पडणाऱ्या
या ऊजेचे, एखाद्या उष्ण वस्तूपासून येणाऱ्या प्रारणाांच्या ऊजेिी साम्य असल्यामुळे, या प्रारणाांद्वारे कृ ष्णदववराचे तापमान दिगवणेही िक्य होऊ
िके ल. कृ ष्णदववराकडील वस्तुमान आचण ऊजेच्या एकू ण प्रमाणात भौदतकिास्त्राच्या दनयमाांनस
ु ार बदल घडणे िक्य नसल्यामुळे, या प्रकारात
कृ ष्णदववराकडील पदाथग वा ऊजाग खची पडू न त्याचे वस्तुमान हळू हळू कमी होत असावे.

- डॉ. अदनके त सुळे

खगोल कु तूहल ६५
• कालाांतराने सां पूणग दवश्व हे, सवग काही दगळां कृत करू िकणाऱ्या कृ ष्णदववराांच्या भक्ष्यस्थानी पडेल का?

आपल्याला माहीत आहे की, कृ ष्णदववराांची गुरुत्वाकषगण िक्ती ही प्रचां ड असते. आपल्याला ज्ञात असलेल्या सवांत मोठ्या कृ ष्णदववराचे
वस्तुमान हे सूयागच्या अठरा अब्ज पट आहे. त्यामुळे आपल्याला असे वाटणे साहचजकच आहे की, दवश्वातील सवग वस्तूां वर अिा प्रचां ड
कृ ष्णदववराांच्या गुरुत्वाकषगणाचा प्रभाव असेल. मात्र कृ ष्णदववराचे सां पूणग वस्तुमान हे एका दबां दतू एकवटलेले असल्याने अिा अदतप्रचां ड
कृ ष्णदववराांच्या घटनाचक्षदतजाचा आकार (आपल्या दृष्ट्ीने कृ ष्णदववराची सीमा) हा देखील ताऱ्याताऱ्याांमधील अांतराांच्या मानाने खूपच िोटा
असतो. आकड्याांच्या भाषेत बोलायचे झाले तर, या सवांत मोठ्या कृ ष्णदववराच्या सीमेएवढे अांतर पार करण्यासाठी प्रकािाला र्फक्त वीस
ददवस लागतात, तर आपल्या सूयागपासून सवांत जवळच्या ताऱ्यापयंत पोहोचण्यास प्रकािाला सुमारे सव्वाचार वषे लागतात. इतक्या दूर
अांतरावरील कृ ष्णदववराांच्या गुरुत्वाकषगणाचा पररणाम हा इतर साध्या वस्तूां च्या पररणामासारखाच असतो. आपण जसजसे दूर जाऊ, तसतसे
गुरुत्वाकषगणाचे बल अत्यां त कमी होत जाते. त्यामुळे या दूरच्या ताऱ्याांना कृ ष्णदववरे आपल्याकडे ओढू न घेऊ िकत नाहीत.

आजपासून िेकडो अब्ज वषांनी जर दवश्वाचा वेध घेतला, तर दवश्व हे कृ ष्णदववरे, न्ूटरॉन तारे व श्वेतखुजा ताऱ्याांनी भरून गेलेले ििान
झालेले ददसेल. मात्र ही सवग ताऱ्याांची कलेवरे एकमेकाांपासून दूरदूर असल्याने, ती एकमेकाांवर कोणताही प्रभाव पाडणार नाहीत. अगदी
आपल्यापुरता दवचार करायचा झाला तरी, आपला सूयग हा कोणत्याही कृ ष्णदववराच्या जवळ नाही आचण वस्तुमानाच्या दृष्ट्ीने तो िोटा तारा
असल्याने त्याच्या जीवनान्ती त्याचे कृ ष्णदववर होणार नाही. तसेच आपली पृथ्वी कधीही आजूबाजूच्या कोणत्याही कृ ष्णदववराकडू न दगळां कृत
होणार नाही.

- डॉ. अदनके त सुळे

 सूयागच्या तुलनेत चाळीस-पन्नास अब्जपटीांहून अचधक वस्तुमानाची, कृ ष्णदववरेही आता सापडली आहेत.

• कृ ष्णदववराांचे स्वत:चे भदवतव्य काय? त्याांचे आयुष्य अनां त आहे का?

कृ ष्णदववराांमध्ये सतत दोन परस्परदवरोधी दक्रया चालू असतात. जवळपासच्या भागातील पदाथग कृ ष्णदववर हे स्वत:कडे ओढू न घेऊन ते
दगळां कृत करीत असते. त्यामुळे त्याचे वस्तुमान वाढत जाते. याबरोबरच कृ ष्णदववरातून सतत हॉदकां ग प्रारणे बाहेर पडत असतात. या प्रारणाांच्या
रूपाने कृ ष्णदववरातून सतत ऊजाग बाहेर पडत असल्याने, त्याांचे वस्तुमान कमी होत असते. यालाच कृ ष्णदववराांचे ‘बाष्पीभवन’ असेही म्हणतात.
कृ ष्णदववराांच्या बाष्पीभवनाचा वेग हा त्याच्या वस्तुमानाच्या व्यस्त प्रमाणात असतो. सूक्ष्म कृ ष्णदववराांच्या बाबतीत हे बाष्पीभवन जलद घडू न
येते, तर प्रचां ड वस्तुमान लाभलेल्या दीदघगकीय कृ ष्णदववराांच्या बाष्पीभवनाचा वेग हा अत्यां त कमी असतो. या दोहोांच्या मधले वस्तुमान धारण
करणाऱ्या कृ ष्णदववराांच्या बाबतीत, त्याांचे सां पूणग बाष्पीभवन होण्यासाठी लागणारा काळ हा दवश्वाच्या आजच्या वयाहूनही जास्त आहे. दीदघगकीय
कृ ष्णदववराांच्या सां पूणग बाष्पीभवनाला लागणारा काळ याहून अथागत खूपच मोठा असणार.

आपल्या आजच्या दवश्वात, कृ ष्णदववराांच्या आजूबाजूस इतर तारे, वायू इत्यादी गोष्ट्ी असल्याने, आजूबाजूचे पदाथग ओढू न घेण्याची पदहली
दक्रया अचधक महत्त्वाची ठरून कृ ष्णदववराांचे वस्तुमान वाढताना ददसते. मात्र अब्जावधी वषांनी अिी पररस्थस्थती असेल, की कृ ष्णदववराांच्या
आजूबाजूस दगळां कृत करण्यासाठी पदाथगच उरणार नाहीत. मात्र याचा अथग असा नाही की, दवश्वातील सवग पदाथग कृ ष्णदववराांच्या भक्ष्यस्थानी
पडलेले असतील. र्फक्त उरलेले पदाथग हे कु ठल्याही कृ ष्णदववरापासून इतके दूर असतील, की ते दगळां कृत करणे कृ ष्णदववराांना िक्य होणार
नाही. मात्र कृ ष्णदववराांच्या बाष्पीभवनाची दक्रया ही चालूच राहील आचण हळू हळू या कृ ष्णदववराांचे वस्तुमान कमी होऊ लागेल. पररणामी,
आजपासून दकत्येक िेकडो अब्ज वषांनी ही कृ ष्णदववरे पूणगपणे नाहीिी झालेली असतील.

- डॉ. अदनके त सुळे

६६ खगोल कु तूहल
• श्वेतदववर आचण जां तुदववर म्हणजे काय?

आइन्स्िाइनने न्ूटनच्या गुरुत्वाकषगणाच्या चसद्धाांतामध्ये आमुलाग्र बदल करून त्याला व्यापक रूप ददले. आइन्स्िाइनच्या व्यापक
सापेक्षतावादातील गचणतीय सूत्रे ही दवदवध प्रकारची दवश्वे व त्यातील अनेक प्रकारच्या चचत्र-दवचचत्र वस्तूां च्या अस्थस्तत्वाची िक्यता दाखवून
दे तात. यातील कृ ष्णदववरासारख्या काही वस्तूां चे अस्थस्तत्व जरी दनरीक्षणाांद्वारे ददसून आले असले तरी, अनेक अिाही वस्तू आहेत की त्याांचे
अस्थस्तत्व दनरीक्षणाांद्वारे अजून तरी चसद्ध झालेले नाही. श्वेतदववरे व जां तुदववरे या दोन अिाच प्रकारच्या र्फक्त गचणती अस्थस्तत्व असलेल्या वस्तू
आहेत. आइन्स्िाइनची सूत्रे ही समदमतीय असल्याने अवकािामधील प्रत्येक वस्तूबरोबरच, दतच्या दवरुद्ध प्रकारचे गुणधमग असणाऱ्या वस्तूदेखील
अस्थस्तत्वात असू िकतात.

श्वेतदववराांचे गुणधमग हे कृ ष्णदववराांच्या अगदी उलट असतात. म्हणजेच श्वेतदववरे पदाथग दगळां कृत करीत नाहीत, तर त्यामधून वस्तुमान
बाहेर र्फेकले जाते. हे वस्तुमान कु ठू न येते हे समजून घेण्यासाठी अिी कल्पना करू की, दवश्व हे एका घडी के लेल्या साडीसारखे आहे. जर या
साडीवरील एखाद्या मुां गीला, साडीच्या एका बाजूकडू न दुसऱ्या बाजूला जायचे असेल तर, दतला प्रत्येक पदरावरून मागगक्रमण करीत खूप दूरचा
प्रवास करावा लागेल. मात्र लागोपाठच्या दोन पदराांना चििे असतील तर, दतला एका चििातून आत आचण पुढच्या चििातून बाहेर असा
जवळचा मागग घेता येईल. या उदाहरणातील पदहले चिि म्हणजे कृ ष्णदववर आचण दुसरे चिि म्हणजे श्वेतदववर! ही दोन दववरे आचण त्याांना
जोडणारा अदृश्य बोगदा याांना एकदत्रतपणे जां तुदववर असे म्हणता येईल. अिा ‘िॉटग कट’ प्रवासाच्या िक्यतेमुळे दवज्ञानकथाकाराांना ही जां तुदववरे
खूप दप्रय असतात. मात्र आजपयंत कोणत्याही दनरीक्षणाांद्वारे त्याांचे अस्थस्तत्व चसद्ध होऊ िकलेले नाही.

- डॉ. अदनके त सुळे



खगोल कु तूहल ६७
६८ खगोल कु तूहल
• गॅ चलचलओने दुदबगणीतून आकािगां गेच्या पट्ट्याचे दनरीक्षण के ल्याची नोांद आहे. ही आकािगां गा म्हणजे प्रत्यक्षात काय आहे?

अांधाऱ्या रात्री आकािात कोठू नही ददसणारा ‘दुधाळ पट्टा’ हा कसला आहे, हे प्राचीन काळापासून माणसाला पडलेले कोडे होते. या
दुधाळ पट्ट्याला इां ग्रजीत ‘दमल्की वे’ व भारतात ‘आकािगां गा’ असे नाव आहे. गॅ चलचलओने १६०९ मध्ये दुदबगणीतून प्रथमच आकािगां गेचे
दनरीक्षण के ले, तेव्हा त्याच्या लक्षात आले की आकािगां गेचा पट्टा म्हणजे ताऱ्याांची प्रचां ड दाटी असलेला भाग आहे. त्यामुळेच त्याला दुधाळ रां ग
प्राप्त झाला. आहे. तरीही ही ताऱ्याांची दाटी आकािाच्या दवचिष्ट् भागातच व तीही पट्ट्याच्या स्वरुपात जास्त का आहे, याचे उत्तर दमळाले
नव्हते.

प्रख्यात खगोलिास्त्रज्ञ दवल्यम हिगल याने १७८०च्या सुमारास दवदवध ताऱ्याांच्या अांतराांचा अांदाज घेऊन आकािगां गेचा आकार स्पष्ट्
करण्याचा प्रयत्न के ला. १९२०च्या सुमारास हालो िॅ पली या िास्त्रज्ञाने, आकािगां गेचा आकार हिगलने साांदगतलेल्या आकारापेक्षा खूप मोठा
असून, सूयम
ग ाला आकािगां गेच्या कें िापासून दूर एका कडेला आहे, असे साांदगतले. रेदडओ दुदबगणीचा िोध लागल्यानां तर, ग्रोट रेबेर या िास्त्रज्ञाने
१९४४मध्ये आकािगां गेचा रेदडओ नकािा बनवला. आता खगोलिास्त्रज्ञाांना आकािगां गेच्या खऱ्या आकाराची कल्पना आली.

आपली आकािगां गा हा ताऱ्याांचा प्रचां ड मोठा समूह असून, यात सुमारे दोनिे अब्ज तारे आहेत. रात्रीच्या आकािात ददसणारे सवग तारे
आकािगां गेचाच भाग आहेत. आकािगां गेचा आकार चपट्या तबकडीसारखा असून, ती स्वतः च्या कें िाभोवती दर्फरत आहे. मध्ये र्फुगीर
असणाऱ्या कें िाच्या दोन टोकाांपासून दोन सदपगलाकृ ती बाहू दनघून, ते कें िाभोवती वेटोळे घालून बसले आहेत. आकािगां गेचा अवाढव्य आकार
मेंदल
ू ा चक्रावून टाकणारा आहे. आकािगां गेच्या एका टोकापासून दुसऱ्या टोकापयंत प्रवास करायला, प्रकािदकरणाला एक लाख वषे लागतात!
आपली सूयगमाला आकािगां गेच्या कें िापासून सुमारे तीस हजार प्रकािवषे अांतरावर आहे. आकािगां गेची कें िाांिी जाडी पां धरा हजार प्रकािवषे
तर कडेची जाडी तीन हजार प्रकािवषे आहे. आहे की नाही मती गुां गवून टाकणारी आपली आकािगां गा!
- श्री. प्रदीप नायक

• आपल्या आकािगां गेचे स्वरूप कसे आहे?

आपली आकािगां गा ही एक दां डसदपगलाकृ ती दीदघगका आहे. आकािगां गेचा एकू ण व्यास सुमारे एक लाख प्रकािवषे आहे. आकािगां गेची
सवगसाधारण जाडी ही सुमारे अडीच-तीन हजार प्रकािवषग इतकी आहे. आकािगां गेचा मधला भाग र्फुगीर असून, या भागाची जाडी सुमारे
पां धरा हजार प्रकािवषे आहे. आपल्या आकािगां गेला चार मोठ्या भुजा आचण दनदान दोन िोट्या भुजा असाव्यात. आकािगां गेच्या कें िापासून
सूयग हा सुमारे तीस हजार प्रकािवषे अांतरावर आहे. दर सेकांदाला सुमारे २२० दकलोमीटर वेगाने दर्फरत सूय,ग आकािगां गेच्या कें िाभोवती बावीस
कोटी वषांत प्रदचक्षणा पूणग करतो. पृथ्वीवरून आपल्याला आकािगां गा एका पाांढऱ्या पट्ट्यासारखी ददसते. आकािगां गेचा गाभा हा
आपल्यासापेक्ष धनू तारकासमूहाच्या ददिेने आहे. आपण हा गाभा प्रत्यक्ष पाहू िकत नाही. कारण त्या ददिेने अनेक तारे, तसेच वायू आचण
धुळीने भरलेले तेजोमेघ आहेत. हे एक प्रकारे धुक्यातून बघण्यासारखे आहे. आपल्या आकािगां गेतील ताऱ्याांची एकू ण सां ख्या ही सुमारे दोनिे
अब्ज इतकी असावी. आपली आकािगां गा ही तीस दीदघगकाांच्या एका गटाची सभासद आहे.

आकािगां गेच्या कें िाजवळ सॅ चजटे ररयस-ए नावाचा एक अत्यां त तीव्र असा रेदडओ, अवरक्त आचण क्ष-दकरणाचा स्रोत वसलेला आहे. ज्या
प्रचां ड प्रमाणात हा स्रोत ऊजाग उत्सचजगत करीत आहे, त्या मानाने त्याचा आकार मात्र खूप लहान आहे. या स्रोताचा व्यास सुमारे एक
प्रकािददवस म्हणजे सुमारे आपल्या सौरमालेइतका आहे. आकािगां गेच्या कें िाजवळील तारे हे सेकांदाला सुमारे एक हजार दकलोमीटर या वेगाने
आकािगां गेच्या कें िाभोवती प्रदचक्षणा घालीत आहेत. आकािगां गेच्या कें िािी प्रचां ड कृ ष्णदववर असावे. या कृ ष्णदववराचे वजन सूयागच्या
वजनाच्या चाळीस लाख पटीांहूनही जास्त असावे. आकािगां गेला दोन उपदीदघगकाही असून, त्याांना ‘मॅ जेलॅनचे मेघ’ म्हणून ओळखले जाते.
- श्री. अरदवां द पराांजप्ये

खगोल कु तूहल ६९
• आपल्या आकािगां गेतील ताऱ्याांची सां ख्या दकती असावी?

आपली आकािगां गा ही एक महाकाय तबकडी आहे. दतचा व्यास सुमारे एक लाख प्रकािवषे आहे. आपल्या आजूबाजूला ददसणारे सवग
तारे आपल्या सूयागप्रमाणेच याच आकािगां गेचे सभासद आहेत. दनरभ्र रात्री आपण नुसत्या डोळ्याांनी सहजपणे ददसणाऱ्या ताऱ्याांची गणना
के ली, तर त्याांची सां ख्या र्फार तर अडीच हजार इतकी भरेल. एका वेळी अधगच आकाि ददसते हे लक्षात घेतले, तर ताऱ्याांची सां ख्या एकू ण
सुमारे पाच हजार होते. दुदबगणीतून अांधूक तारेही ददसत असल्याने, दुदबगणीच्या क्षमतेनुसार ही सां ख्या अनेकपटीांनी वाढते. असे असले तरी
अदतिदक्तिाली दुदबगणीतूनही आकािगां गेतील सवग तारे आपल्याला ददसू िकणार नाहीत. याचे कारण म्हणजे अनेक तारे हे आकािगां गेतील
धूचलकणाांनी भरलेल्या महाकाय मेघाांमुळे झाकले गेले आहेत. यामुळे ताऱ्याांची सां ख्या प्रत्यक्ष मोजता येत नाही.

याला पयागय म्हणून दनरीक्षणाांवर आधाररत सां ख्यािास्त्राचा वापर के ला जातो. यासाठी ताऱ्याांचे त्याांच्या वस्तुमानानुसार वगीकरण के ले जाते.
ताऱ्याांच्या वस्तुमानावर आधाररत असलेले हे वगीकरण आचण आकािगां गेचे वस्तुमान यावरून आकािगां गेतील ताऱ्याांच्या एकू ण सां ख्येबद्दल
अांदाज बाांधला जातो. सूयागच्या गतीवरून काढलेले आकािगां गेचे वस्तुमान हे आपल्या सूयागच्या दोनिे अब्ज पट मानले गेले आहे. सोप्या
गचणतासाठी आकािगां गेतील ताऱ्याांचे सरासरी वस्तुमान हे सूयागच्या वस्तुमानाइतके मानले तर, आपल्या आकािगां गेत दोनिे अब्ज तारे आहेत,
असे म्हणता येईल. परांतु प्रत्यक्षात आपल्या आकािगां गेत, सूयागच्या तुलनेत कमी वस्तुमान असलेल्या ताऱ्याांची सां ख्या, सूयागपेक्षा अचधक
वस्तुमान असलेल्या ताऱ्याांपेक्षा जास्त असल्याचे आढळले आहे. त्यामुळे आकािगां गेतील ताऱ्याांचे सरासरी वस्तुमान सूयागच्या वस्तुमानाहून कमी
असू िके ल. जर हे वस्तुमान सूयागच्या वस्तुमानाच्या दनम्मे असल्याचे मानले तर, आकािगां गेतील ताऱ्याांची सां ख्या ही वरील सां ख्येच्या दुप्पट
भरायला हवी.
- श्री. पराग महाजनी

• मॅ जेलॅनचे मेघ प्रत्यक्षात काय आहेत?

दवषुववृत्ताजवळ दकां वा दचक्षण गोलाधागत गेल्यास दचक्षण आकािात दीदघगकाांची एक सुां दर जोडी साध्या डोळ्याांना ददसते. यात मोठा मॅ जेलॅन
मेघ व िोटा मॅ जेलॅनचा मेघ, अिा दोन दीदघगका आहेत. दचक्षण गोलाधागतील मूळच्या रदहवािाांच्या दनरीक्षणाांत या दोन ‘मेघाां’च्या नोांदी
पूवीपासूनच आढळतात. या दोन्ही दीदघगका मेघसदृि ददसल्याने, साहचजकच सवांनी याची नोांद ‘मेघ’ म्हणून के लेली आहे. पचिगयाचा
खगोलतज्ज्ञ अल सुर्फी याने मॅ जेलॅनच्या मोठ्या मेघाला ‘अल बक्र’ म्हणजे ‘पाांढरा बैल’ असे नाव ददले होते. मध्ययुगात पोतुगदगज आचण डच
खलािाांनी त्याांचे ‘के प क्लाऊडस’ असे नामकरण के ले. यानां तर मॅ जेलॅन या पोतुग
ग ीज खलािाने सोळाव्या ितकात पृथ्वी प्रदचक्षणा करताना हे
‘मेघ’ पादहले आचण त्याांना तेव्हापासून ‘मॅ जेलॅनचे मेघ’ असे नाव पडले.

इ.स. १९१३मध्ये िोट्या मॅ जेलॅनच्या मेघाचे आपल्या आकािगां गेच्या कें िापासूनचे अांतर मोजण्यात िास्त्रज्ञाांना यि आले. हे मेघ पृथ्वीच्या
वातावरणातले तर नाहीतच, पण आपल्या आकािगां गेच्याही बाहेर बऱ्याच अांतरावर असून, हे दोन्ही मेघ आपल्या आकािगां गेच्या उपदीदघगका
आहेत हे चसद्ध झाले. यातील मोठा मॅ जेलॅनचा मेघ हा आकािगां गेपासून सुमारे १,६०,००० प्रकािवषे दूर आहे. हा मेघ इतका तेजस्वी आहे
की, दचक्षणेच्या आकािात अचसिांष्ट् या तारकासमूहात, रात्री चां िाच्या प्रकािातही तो ददसू िकतो. त्याहून आकाराने लहान ददसणारा िोटा
मॅ जेलॅनचा मेघ हा आकािगां गेपासून सुमारे दोन लाख प्रकािवषे अांतरावर आहे. दचक्षणेच्या आकािात कारण्डव या तारकासमूहात ददसणारी ही
दीदघगका, आकािगां गेच्या ददिेने प्रवास करत आहे. या दोन्ही दीदघगकाांमध्ये कोट्यवधी तारे आहेत. मोठ्या मॅ जेलॅनच्या मेघाचे वस्तुमान
आकािगां गेच्या एक िताांि असून, ही दीदघगका स्थानीय गटात वस्तुमानानुसार चौर्थ्ा क्रमाांकावर आहे.
- श्रीम. मृणाचलनी नायक

७० खगोल कु तूहल
• दीदघगकाांची दनदमगती के व्हा व किी झाली?

दीदघगकाांच्या दनदमगतीची सुरुवात ही कोणत्या कारणाने झाली आचण त्याांचा जो आकार आपल्याला ददसतो तो तसा का आहे, हे िास्त्रज्ञ
नेमके साांगू िकत नाहीत. दीदघगकाांची दनदमगती के व्हा झाली आचण त्याांची उत्क्ाांती किी झाली हे मात्र साांगता येत.े ही दनदमगती वायूच्या महाकाय
ढगाच्या आकुां चनातून झाली. दवश्वदनदमगतीनां तरच्या पदहल्या काही अब्ज वषांत या दनदमगतीला लागणारे वायू मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध होते. या
काळातच ही दनदमगती झाली असावी. एखादी दीदघगका दनमागण होण्यासाठी लागणारा प्रत्यक्ष काळ हा काही कोटी वषांचा असावा.

दवश्वाची दनदमगती एका महास्फोटातून सुमारे १४ अब्ज वषांपूवी झाली. या महास्फोटानां तर सवगप्रथम हायडर ोजन आचण हेचलयम हे वायू
अस्थस्तत्वात आले. यानां तर दवश्वातील अनेक भागाांत काही कारणाांमुळे अस्थस्थरता दनमागण होऊन, या वायूच्या ढगाांचे अचधक घनतेचे वेगवेगळे गट
दनमागण झाले. (या गटाांना बाल्यावस्थेतील दीदघगका म्हणता येईल). या अचधक घनतेच्या जागी गुरुत्वाकषगणही अचधक असल्यामुळे अचधकाचधक
वायू तेथे खेचले गेल.े हे होताना हा ढग स्वत:भोवती दर्फरू लागला. ढगाच्या या दर्फरण्यामुळे त्याचा मधला भाग पसरत जाऊन ढगाला
तबकडीचा आकार प्राप्त झाला.

या ढगातील वेगवेगळ्या भागातही वायूां चे िोटे ढग तयार होऊ लागले आचण त्याांच्यापासून ताऱ्याांची दनदमगती झाली. म्हणजे दीदघगकाांचे
स्वरूप हे मुख्यत: वायूचे मेघ आचण अनेक तारे याांचे अस्थस्तत्व असलेला एक महाकाय, स्वतः भोवती दर्फरणारा ढग असे असते. दीदघगकेतील हे
सवग घटक एकमेकाांिी गुरुत्वाकषगणाने जखडलेले असतात. दीदघगकाांत तारे दनमागण होण्याची दक्रया ही दीदघगकेत पुरेसा वायू चिल्लक असे पयंत
चालू राहते. अनेक दीदघगकाांच्या कें िािी सूयागच्या लक्षावधीपट वजन असणारे अदतप्रचां ड कृ ष्णदववर असू िकते.
- श्री. अरदवां द पराांजप्ये

• दीदघगकाांचे आकार कसे असतात?

दुदबगणीच्या िोधापूवी आपल्याला दे वयानी तारकासमूहातील एका तेजोमेघाबद्दल मादहती होती. पण दुदबगणीच्या िोधानां तर अिा अनेक
तेजोमेघाांचा िोध लागला. कालाांतराने असे लक्षात आले की, हे तेजोमेघ आपल्या आकािगां गेत नसून, ते आपल्यापासून खूप दूर असणाऱ्या
स्वतां त्र आकािगां गा आहेत. याांना आता आपण दीदघगका म्हणून ओळखतो. एडदवन हबलने या दीदघगकाांची त्याांच्या आकारानुसार एक वगगवारी
के ली. यात तीन प्रमुख प्रकार होते. यातला पदहला प्रकार म्हणजे लां बवतुगळाकृ ती दीदघगका. म्हणजे आपल्या नेहमीच्या र्फुटबॉलपासून रग्बीच्या
बॉलपयंतच्या आकाराच्या! लां बवतुळ
ग ाकृ ती दीदघगका या लहानमोठ्या अिा दवदवध आकाराांच्या असून, त्याांचे वजन सूयागच्या अवघ्या काही कोटी
पटीांपासून दकत्येक हजार अब्जपट अचधक असू िकते. या दीदघगका इतर दीदघगकाांच्या टकरीांतून दनमागण झाल्या असाव्यात.

त्यानां तरचा प्रकार आहे सदपगलाकृ ती दीदघगका. या आपल्या भुईचक्र दकां वा सुदिगनचक्रासारख्या ददसतात. याांचा मधला भाग र्फुगीर असतो
आचण त्याच्याभोवती सदपगलाकृ ती भुजाांचे वेटोळे असते. या सदपगलाकृ ती दीदघगकाांचाच एक उपप्रकार म्हणजे दां डसदपगलाकृ ती दीदघगका. यात
मधल्या र्फुगीर भागातून दवरुद्ध ददिाांना दोन दां ड बाहेर आल्यासारखे ददसतात आचण या दां डाांना सदपगलाकृ ती भुजा जोडलेल्या ददसतात. आपली
आकािगां गा अिीच सदपगलाकृ ती दीदघगका आहे. दीदघगकाांचा िेवटचा प्रकार म्हणजे कु ठलाच दवचिष्ट् आकार नसलेल्या ‘अदनयदमत’ दीदघगका.
अदनयदमत दीदघगकाांची सां ख्या एकू ण दीदघगकाांच्या एक चतुथांिाहून कमी आहे.

सदपगलाकृ ती आचण अदनयदमत दीदघगकाांत आपल्याला वायू आचण धुळीपासून तयार झालेले तेजोमघ, तसेच वेगवेगळ्या प्रकारचे तारेही
आढळतात. अदनयदमत दीदघगकाांत मोठ्या प्रमाणावर ताऱ्याांची दनदमगती होत असल्याचे ददसून आले आहे. लां बवतुळ
ग ाकृ ती दीदघगकाांत मात्र अिा
वायूचे प्रमाण खूप कमी असून, वृद्ध ताऱ्याांची सां ख्या बरीच असते.

- श्री. अरदवां द पराांजप्ये

खगोल कु तूहल ७१
• क्वेसार म्हणजे काय?

क्वेसार (दकां तारा) हा िब् इां ग्रजीतील ‘क्वासी-िे लार रेदडओ सोसग’ या सां ज्ञेचे लघुरूप आहे. इ.स. १९६२मध्ये कन्ा तारकासमूहातील
३सी२७३ हा रेदडओस्रोत चां िदबां बामागे झाकला गेला. या दपधानाच्या दनरीक्षणाांवरून ३सी२७३ या रेदडओस्त्रोताचे अचूक स्थान कळू िकले
आचण या रेदडओस्रोताचा सां बां ध एका अांधक
ू ताऱ्यािी असल्याचे लक्षात आले. यानां तर काही काळातच अिा आणखी काही तारकासदृि
रेदडओस्रोताांचा – क्वेसारचा – िोध लागला. या तारकासदृि वस्तूां पैकी अनेक वस्तू या क्ष-दकरणाांचेही स्रोत असल्याचे आढळू न आले. त्यामुळे
क्वेसार या वस्तू आता ‘क्वासी-िे लार रेदडओ सोसग’ यापेक्षा ‘क्वासी-िे लार ऑब्जेट’ या नावानेच जास्त ओळखल्या जातात. क्वेसार हे दूरच्या
दीदघगकाांप्रमाणेच आपल्यापासून दकत्येक अब्ज प्रकािवषग अांतरावर असल्याचे त्याांच्या वणगपटाांवरून ददसून आले आहे. ३सी२७३ हा त्यातल्या
त्यात जवळचा क्वेसार असून, त्याचे आपल्यापासूनचे अांतर हे सुमारे दोन अब्ज प्रकािवषे इतके आहे. आजपयंत िोधल्या गेलेल्या क्वेसारची
सां ख्या दोन लाखाांपेक्षा अचधक भरते.

अदतिय दूर असल्याने अांधूक भासणाऱ्या या तारकासदृि वस्तूां ची प्रत्यक्ष तेजस्थस्वता ही आपल्या आकािगां गेसारख्या दीदघगकाांच्या
तेजस्थस्वतेच्या तुलनेत िां भरपटीांहून जास्त आहे. असे प्रचां ड प्रमाणात ऊजेचे उत्सजगन करणारे हे क्वेसार, सूयागच्या तुलनेत कोट्यवधीपटीांनी
वजनदार असावेत. काही क्वेसारकडू न उत्सचजगत के ल्या जाणाऱ्या प्रकािाच्या तीव्रतेत, कधीकधी मदहन्ाभरात (काही वेळा तर
आठवड्याभराच्या काळातच) बदल घडू न येतात. इतक्या झटपट होणारे हे बदल, क्वेसार हे आकाराने आपल्या सौरमालेपेक्षाही लहान
असल्याचे दिगवतात. क्वेसार या वस्तू नेमक्या काय आहेत हे आपल्याला दनचितपणे साांगता येत नसल्या तरी, कदाचचत क्वेसार ही दीदघगकाांच्या
उत्क्ाांती काळातली सुरुवातीची स्थस्थती असून, त्याांच्या कें िस्थानी प्रचां ड वजनाची कृ ष्णदववरे असण्याची िक्यता िास्त्रज्ञाांना वाटते.

- श्री. अरदवां द पराांजप्ये

 आतापयंत िोधल्या गेलेल्या क्वेसारची सां ख्या साडेसात लाखाांहून अचधक आहे.



७२ खगोल कु तूहल
खगोल कु तूहल ७३
• ओल्बेरचा दवरोधाभास म्हणजे काय?

तुम्हाला कोणी दवचारले की, ‘रात्रीचे आकाि प्रकाचित का नसते?’, तर कदाचचत तुम्ही हा प्रश्न दवचारणाऱ्याला वेड्यात काढाल. पण सन
१८२६मध्ये हाच प्रश्न हाईदन्रि ओल्बेर या जमगन खगोलिास्त्रज्ञाने उपस्थस्थत के ला होता. ओल्बेरच्या या प्रश्नाचे मूळ हे त्या काळच्या
दवश्वरचनेबद्दलच्या आजच्या तुलनेतील अपुऱ्या ज्ञानात होते. त्या काळी दवश्व हे अनां त मानले गेले होते. दवश्व जर अनां त असले तर, ओल्बेरच्या
तकागनस
ु ार दवश्वात असां ख्य तारे असायला पादहजेत आचण ज्या ददिेला आपण पाहू, त्या ददिेला एखादा तारा तरी ददसायलाच पादहजे. म्हणजेच
रात्रीसुद्धा आकाि हे पूणगपणे उजळलेले असले पादहजे. पण प्रत्यक्षात तर रात्री अांधार असतो. म्हणजे हा दवरोधाभास झाला. ओल्बेरच्या या
दवरोधाभासाने िास्त्रज्ञाांना दीडिे वषांहून अचधक काळ बुचकळ्यात टाकले होते.

खरे तर, ज्या तकांवर ओल्बेरचा दवरोधाभास आधारलेला होता, ते तकग आता कालबाह्य झाले आहेत. ओल्बरच्या दवरोधाभासाचे दनरसन
आधुदनक दवश्वरचनािास्त्राने के ले आहे. पदहली गोष्ट् म्हणजे आपले दवश्व अनां त काळापूवी दनमागण झाले नसून, त्याची दनदमगती ही सुमारे चौदा
अब्ज वषांपूवी झाली आहे. त्यामुळे चौदा अब्ज प्रकािवषांहून अचधक दूर असणाऱ्या ताऱ्याांचा प्रकाि हा आपल्यापयंत पोचलेला नाही. यामुळे
आकािातील सवग तारे काही आपल्याला ददसू िकत नाहीत. दुसरी गोष्ट् म्हणजे दवश्वाच्या प्रसरण पावण्यामुळे, दीदघगका या त्यातील ताऱ्याांसह
आपल्यापासून दूर जात आहेत. पररणामी, या ताऱ्याांकडू न येणाऱ्या प्रकािाच्या तरांगलाांबीत ताम्रसृतीमुळे मोठ्या प्रमाणात घट झाली आहे. या
ताम्रसृतीमुळे या ताऱ्याांकडू न येणाऱ्या दृश्य प्रकािाचे रूपाांतर हे अदतिय मोठी तरां गलाांबी असणाऱ्या प्रकािलहरीांत होते. हा प्रकाि आपले
डोळे दटपू िकत नाही. यामुळेच रात्रीचे आकाि प्रकाचित नसते!

- श्री. अरदवां द पराांजप्ये

• दवश्वदनदमगतीबद्दलचा आजचा स्वीकृ त चसद्धाांत कोणी व के व्हा माांडला? त्यामागचा इदतहास काय आहे?

इ.स. १९२२मध्ये फ्राईडमनने व इ.स. १९२७मध्ये लेमात्रेने स्वतां त्रपणे प्रसरणिील दवश्वाची िक्यता सापेक्षतावादाच्या आधारे माांडली. यात
लेमात्रेने एका अणुसदृि कणातून दवश्वाची दनदमगती झाल्याचे मतही माांडले. यानां तर १९२९ साली हबलने दवश्व प्रसरणिील असल्याचे
दनरीक्षणाच्या आधारे चसद्ध के ले. इ.स. १९४०-५०च्या दिकात जॉजग गॅ मॉव्हने लेमात्रेच्या चसद्धाांताचा पुरस्कार करीत, त्यावर आधारलेले
दवश्वदनदमगतीचे प्रारूप माांडले. या प्रारूपात यानां तर अनेकाांनी सुधारणा के ल्या. त्यामुळे आज स्वीकारल्या गेलेल्या या चसद्धाांताचे श्रेय एकाच
कु णाला दे ण,े हे सयुदक्तक ठरणार नाही. इ.स. १९४९मध्ये फ्रेड हॉयल या स्थस्थरस्थस्थती चसद्धाांताच्या जनकाने प्रसरणिील दवश्वाच्या या चसद्धाांताला
गमतीने ददलेले ‘महास्फोटाचा चसद्धाांत’ हे नाव आजतागायत चचकटलेले आहे.

जॉजग गॅ मॉव व इतर िास्त्रज्ञाांनी इ.स. १९५०च्या सुमारास या चसद्धाांतानुसार दवश्वाचे तापमान हे सुमारे पाच अांि के स्थिन (िून्ाखाली २६८
अांि सेस्थल्फ्सअस) असेल, असे सुचदवले. याच काळात गॅ मॉव याने आल्फेर आचण बेथ या सहकाऱ्याांच्या मदतीने, महास्फोट चसद्धाांताची
दवश्वातल्या मूलिव्याांच्या दनदमगतीिी साांगडही घातली. पुढे इ.स. १९६५मध्ये बेल प्रयोगिाळे च्या अनो पेस्थन्स्झयास व रॉबटग दवल्फ्सन याांनी दवश्वाच्या
आजच्या तीन अांि के स्थिन (िून्ाखाली २७० अांि सेस्थल्फ्सअस) या तापमानािी दनगडीत अिा सवगव्यापी पाश्वगप्रारणाांचा िोध लावला.
कालाांतराने प्रसरणिील दवश्वाच्या या चसद्धाांतातील काही त्रुटी लक्षात आल्या. इ.स. १९८०मध्ये अॅलन गुथ आचण त्याच्या सहकाऱ्याांनी
महास्फोटानां तर लगेचच प्रचां ड प्रसरण झाले असल्याची िक्यता व्यक्त के ली. (या घटनेला ‘इन्स्फ्लेिन’ असे म्हणतात.) या नव्या दुरुस्तीमुळे
मूळ चसद्धाांतातील अनेक न सुटलेले प्रश्न सुटू िकले.

- डॉ. अभय देिपाांडे

७४ खगोल कु तूहल
• आपल्या दवश्वाची दनदमगती के व्हा व किी झाली?

दवश्व अनादी असून, ते अनां त काळापयंत अस्थस्तत्वात असेल, या पूवागपार समजाला िे द दे णारा ‘महास्फोटाचा चसद्धाांत’ इ.स. १९४०नां तर
प्रचचलत झाला. या चसद्धाांतानुसार दवश्व हे सुमारे पावणेचौदा अब्ज वषांपूवी दनमागण झाले असून, नगण्य आकारापासून प्रसरण पावत ते आजच्या
स्थस्थतीपयंत पोहोचले आहे. याचा अथग असा की, पावणेचौदा अब्ज वषांपूवी दवश्व दबां दव
ु त आकारात सामावले होते. या दबां दव
ु त दवश्वाची घनता
व तापमान अगचणत मानण्याइतके प्रचां ड होते. त्या स्थस्थतीत काळ व स्थळ या सां कल्पनाांचे अस्थस्तत्व नव्हते. भौदतकिास्त्रातील आजच्या ज्ञात
दनयमाांनी स्पष्ट् न करता येणारी ही स्थस्थती होती.

काही अज्ञात कारणाांमुळे या दबां दवु त दवश्वाचे अचानक प्रसरण सुरू झाले. दवश्वदनदमगतीच्या ‘त्या’ क्षणी स्थळ व काळ अस्थस्तत्वात आले.
अथागत, याबरोबरच वैचश्वक घड्याळात पदहल्या क्षणाची नोांद झाली. त्यानां तर दवश्वाचे अचधकाचधक प्रसरण होऊन तापमानही कमी होऊ लागले.
कालाांतराने या प्रसरण पावत असलेल्या दवश्वात दीदघगका, तारे, इत्यादीांची दनदमगती झाली. दवश्वदनदमगतीच्या या चसद्धाांताला ‘महास्फोटाचा चसद्धाांत’
असे म्हटले जाते. वास्तदवक पाहता, दवश्वदनदमगतीच्या क्षणाला कोणताही स्फोट न होता के वळ प्रसरणाला सुरुवात झाली होती.

दवश्वदनदमगतीनां तर पदहल्या काही दमदनटाांमधल्या घडामोडीत दवश्वाच्या आजच्या स्थस्थतीचे रहस्य दडलेले आहे. त्याकररता अांतराळातील
अदतदूरवरील प्रदे िाच्या दनरीक्षणाांच्या साहाय्याने, दवश्वदनदमगतीनां तरच्या काळाच्या जास्तीत जास्त जवळ जावे लागेल. या अदतदूरच्या घटना
न्ाहाळण्यासाठी सुमारे पावणेचौदा अब्ज प्रकािवषे अांतरावरील अांतराळ दनरीक्षणे करण्याची गरज आहे. अिी दनरीक्षणे करण्यासाठी कोबे,
दवस्थल्कन्सन िोधक, यासारखे कृ दत्रम उपग्रह, तसेच चां िा, हबल यासारख्या दुदबगणी अांतराळात सोडल्या जात आहेत.

- डॉ. अभय देिपाांडे

 याांतील कोबे या उपग्रहाचा कायगकाळ १९९३ साली सां पला आहे. दवस्थल्कन्सन िोधकाचा कायगकाळ २०१० साली सां पला.

• दवश्वदनदमगतीनां तरचे दवश्वाच्या उत्क्ाांतीमधील आजपयंतचे महत्त्वाचे टप्पे कोणते?

दवश्वाची दनदमगती ही दबां दव

ु त स्थस्थतीच्या प्रसरण पावण्यातून झाली. सुरुवातीला हे दवश्व र्फक्त प्रारणाांनी भरले होते व त्यात पदाथांचा पूणप
ग णे
अभाव होता. त्यानां तर अत्यल्प काळात या प्रारणाांतून क्वाकग सारख्या मूलकणाांची दनदमगती झाली. याच सुमारास दवश्वाचे काही क्षणाांसाठी
कल्पनादतत प्रसरण झाले. या आत्यां दतक प्रसरणानां तर दवश्वाच्या दनयदमत प्रसरणाला सुरुवात झाली. सेकांदाचा एक कोट्यां िाचा भाग पूणग
होण्याच्या सुमारास पुढचा टप्पा सुरू झाला आचण क्वाकग कणाांपासून प्रोटॉन, न्ूटरॉनसारख्या जड कणाांची दनदमगती झाली. एकदिसहस्त्राांि सेकांद
इतका कालावधी उलटल्यावर दवश्वाचे तापमान एक हजार अब्ज अांि सेस्थल्फ्सअसपयंत खाली आले आचण या टप्प्प्यात इलेटरॉन, पॉचझटर ॉनसारखे
कमी वजनाचे कण प्रकट झाले.

दवश्वदनदमगती सुरू होऊन तीन ते चार दमदनटे होईपयंत दवश्वाचे तापमान एक अब्ज अांि सेस्थल्फ्सअसपयंत उतरले होते. याच काळात
ड्युटेररयम (जड स्वरूपाचा हायडर ोजन), तसेच हेचलयम व चलचथयम या मूलिव्याांची दनदमगती झाली. यानां तरच्या सुमारे तीन लाख वषांत दविेष
काही घडले नाही. र्फक्त दवश्व प्रसरण पावत रादहले. प्रसरण पावत असलेल्या दवश्वाचे तापमान या वेळेपयंत तीन हजार अांि सेस्थल्फ्सअस इतके
खाली आले. मुक्तपणे दर्फरणारे इलेटरॉन आचण अणुकेंिके या तापमानाला एकत्र येऊ िकली आचण पूणग सां रचना लाभलेले अणू अस्थस्तत्वात
आले. याचबरोबर दवश्वातील प्रारणाांचे प्राबल्य सां पुष्ट्ात येऊन, पदाथांचे प्रमाण लक्षणीयरीत्या वाढले. यानां तर सुमारे पन्नास कोटी वषांनी
दीदघगका जन्माला आल्या. दीदघगकाांची ही दनदमगती त्यानां तर काही अब्ज वषांपयंत तरी सुरू होती. दीदघगकाांमध्ये कालाांतराने तारे व ताऱ्याांभोवती
ग्रहमाला तयार होऊ लागल्या. तारे आचण ग्रहमाला दनमागण होण्याची ही दक्रया आज अब्जावधी वषांनांतरही चालू आहे.

- डॉ. अभय देिपाांडे

खगोल कु तूहल ७५
• आपले दवश्व प्रसरण पावत असल्याचा िोध कसा लागला?

दवश्वाच्या प्रसरणिीलतेचा िोध हा दक्रचिआन डॉपलर या ऑचिर अन िास्त्रज्ञाने १८४२ साली माांडलेल्या एका चसद्धाांतावर आधाररत आहे.
प्रत्येक ताऱ्याला स्वत:चा वणगपट असतो. ताऱ्याांच्या वणगपटात अनेक िोषण, तसेच उत्सजगन रेषा ददसतात. जर तारा हा आपल्यासापेक्ष गतीत
असला तर या वणगपटात र्फरक पडू न, त्यातील रेषा या आपल्या मूळ स्थानापासून सरकलेल्या आढळतात. जर तारा हा आपल्यापासून दूर जात
असला तर या रेषाांच्या तरां गलाांबीत वाढ होऊन, त्या रेषा स्थस्थर ताऱ्याच्या वणगपटाच्या सापेक्ष त्यातील लाल रां गाकडे सरकतात. याउलट तारा हा
जर आपल्या ददिेने येत असला तर या रेषाांच्या तरां गलाांबीत घट होऊन, त्या दनळ्या रां गाच्या ददिेने सरकलेल्या ददसतात. तरांगलाांबीवर होणाऱ्या
या पररणामामुळे, कोणत्याही आकािस्थ वस्तूच्या वणगपटाचा अभ्यास करून ती वस्तू आपल्या ददिेने येत आहे की दूर जात आहे, हे साांगता
येते.

इ.स. १९२९मध्ये एडदवन हबल या अमेररकन िास्त्रज्ञाने, दीदघगकाांच्या वणगपटातील रेषाांच्या स्थानातील बदलाांचा अभ्यास करून असे
दाखवून ददले की, आपल्या दवश्वातील दीदघगका या आपल्यापासून दूर जात आहेत. हबलची दनरीक्षणे ही जरी र्फक्त ४६ दीदघगकाांच्या दनरीक्षणाांवर
आधाररत असली तरी, आजच्या दवकचसत तां त्रज्ञानाद्वारे के लेल्या हजारो दीदघगकाांच्या दनरीक्षणाांद्वारे हबलचे हे दनष्कषग सां ियादतत चसद्ध झाले
आहेत. त्यामुळेच दवश्व प्रसरणिील आहे, हे दनदवगवादपणे साांगता येते. हबलने आपले हे दनष्कषग दनयमात बाांधले असून, हा दनयम ‘हबलचा
दनयम’ म्हणून ओळखला जातो. या दनयमाद्वारे हबलने आपल्या दवश्वातील दीदघगका एकमेकाांपासून दूर जात असल्याचे दाखवताना, या
दीदघगकाांच्या आपल्यापासूनच्या अांतराची त्याांच्या वेगािीही गचणती साांगड घातली आहे.

- डॉ. अभय देिपाांडे

• दवश्वाची दनदमगती महास्फोटातून झाली हे चसद्ध करणारे कोणते पुरावे दमळाले आहेत?

महास्फोट चसद्धाांताचा सवागत पदहला पुरावा म्हणजे एडदवन हबलने लावलेला दवश्व प्रसरण पावत असल्याचा िोध. दवश्वाचे हे प्रसरण दवश्व
सुरुवातीस अदतिय िोट्या जागेत सामावले असल्याचे दिगवते. या चसद्धाांताचा दुसरा पुरावा हा, दवश्वात सवगत्र भरून रादहलेल्या पाश्वगप्रारणाांचा
िोध, हा आहे. सुमारे पावणेचौदा अब्ज वषांपूवीच्या दवश्वदनदमगतीनां तर ज्या प्रारणाांतून पदाथग दनमागण झाले, ती प्रारणे सवगत्र भरून रादहली होती.
दवश्वदनदमगतीनां तरच्या काळातल्या या प्रारणाांपैकी उवगररत प्रारणे आजही अस्थस्तत्वात असण्याची िक्यता िास्त्रज्ञाांकडू न व्यक्त के ली गेली. दवश्वाच्या
प्रसरण पावण्यामुळे या प्रारणाांची तरां गलाांबी काळाबरोबर वाढत जायला हवी. दवश्वाचे प्रसरण आचण त्याचे कमी होणारे तापमान याांचा अन्ोन्
सां बां ध लक्षात घेता, त्यावेळी दवश्वाच्या अदततप्त तापमानािी दनगडीत असलेली ही तरांगलाांबी आता, दवश्वाच्या आजच्या तापमानािी दनगडीत
झालेली असावी.

सन १९६५मध्ये अमेररके तील बेल प्रयोगिाळे च्या अनो पेस्थन्स्झयास व रॉबटग दवल्फ्सन या वैज्ञादनकाांना सात सेंदटमीटर तरांगलाांबीच्या या
सवगव्यापी प्रारणाांचा िोध लागला. सवग ददिाांनी सारख्याच तीव्रतेने येणारी ही प्रारणे सुमारे तीन अांि के स्थिन (िून्ाखाली २७० अांि
सेस्थल्फ्सअस) इतक्या तापमानािी दनगदडत होती. जॉजग गॅ मॉव व इतराांनी के लेल्या गचणतानुसार दवश्वाचे आजचे सवगसाधारण तापमान हे सुमारे ५
अांि के स्थिन (िून्ाखाली २६८ अांि सेस्थल्फ्सअस) इतके भरणे अपेचक्षत होते. महास्फोट चसद्धाांतावर आधाररत असलेल्या या भादकताच्या
जवळपासचे तापमान दिगवणाऱ्या प्रारणाांचा हा िोध, महास्फोट चसद्धाांताच्या बाजूचा भक्कम पुरावा मानला गेला आहे. या दोन पुराव्याांबरोबरच,
दवश्वातल्या हायडर ोजन आचण हेचलयम या पदाथांच्या गचणतानुसार काढलेल्या प्रमाणािी जुळणारे प्रत्यक्ष प्रमाण हेसुद्धा महास्फोट चसद्धाांताला
पुष्ट्ी दे त.े

- डॉ. अभय देिपाांडे

७६ खगोल कु तूहल
• दवश्वाचा अांत कसा होणार आहे?

दवश्वाच्या भदवतव्याबद्दल वेगवेगळ्या िक्यता व्यक्त के ल्या गेल्या आहेत. या िक्यता प्रामुख्याने दवश्वाच्या घनतेवर आधाररत आहेत.
दवश्वाची घनता ही एका दवचिष्ट् घनतेपेक्षा कमी असेल तर, पुरेिा गुरुत्वाकषगणाच्या अभावी असे दवश्व दनरांतर प्रसरण पावत रादहल. दवश्वाची
घनता जर या दवचिष्ट् घनतेइतकी असली तर, दवश्व हे भदवष्यात प्रसरण पावतपावत अखेर अनां त काळानां तर ते स्थस्थर होईल. या दोन्ही प्रकाराांत
दवश्व हे कालाांतराने िीत स्थस्थतीत जाईल. पण दवश्वाची घनता या दवचिष्ट् घनतेपेक्षा जास्त असेल तर, आता प्रसरण पावत असलेले दवश्व काही
काळानां तर आां तररक गुरुत्वाकषगणामुळे आकुां चन पावून, अांत:काळी ते पुन्हा दबां दव
ु त स्थस्थतीत गेलल
े े असेल.

वर उल्लेखलेली दवचिष्ट् घनता ही, प्रत्येक घनमीटरमध्ये हायडर ोजनचे सुमारे पाच अणू एवढी आहे. आजच्या अांदाजानुसार दवश्वाची प्रत्यक्ष
घनता ही प्रत्येक घनमीटरमध्ये हायडर ोजनचे सुमारे ०.२ अणूएवढीच आहे. म्हणजे आजदमतीला दवश्व हे अांदतमतः प्रसरण पावत रादहल, असे
म्हणता येईल. मात्र दृश्य पदाथांबरोबरच दवश्वात अद्याप दनरीक्षण न करता आलेले कृ ष्णपदाथग आचण कृ ष्णऊजाग मोठ्या प्रमाणात अस्थस्तत्वात
असावी. कृ ष्णपदाथांमुळे दवश्वाची घनता ही जर दवचिष्ट् घनतेपेक्षा जास्त भरली तर, दवश्वाचा अांत हा आकुां चनाद्वारे घडू न येईल. दवश्वाच्या या
आकुां चनानां तर पुन्हा महास्फोट घडू न येण्याची िक्यताही काही िास्त्रज्ञाांकडू न वतगवली गेली आहे. (या िक्यतेनुसार दवश्वाचे प्रसरण आचण
आकुां चनाचे हे चक्र सतत चालू राहत असले पादहजे.) दवश्वात जर कृ ष्णऊजेचे प्रमाण खूप मोठे असले तर, या ऊजेमळ
ु े दवश्वाच्या आकुां चनात
अडथळा दनमागण होऊन ते सतत प्रसरण पावत राहण्याची िक्यता नाकारता येत नाही.

- डॉ. अभय देिपाांडे

 दवस्थल्कन्सन िोधकाच्या दनरीक्षणाांनस

ु ार दवश्व हे भदवष्यात प्रसरण पावत राहून, अनां त काळानां तर त्याला स्थस्थर स्थस्थती प्राप्त होईल.

• दवश्वाच्या दनदमगतीबद्दल इतर कोणते चसद्धाांत सुचवले गेले आहेत?

महास्फोटाच्या चसद्धाांताला महत्त्वाचा पयागय मानला गेलेला ‘स्थस्थर-स्थस्थती चसद्धाांत’ फ्रेड हॉयल, थॉमस गोल्फ्ड आचण हरमन बाँ डी याांनी
माांडला. इ.स. १९४८मध्ये माांडल्या गेलेल्या या चसद्धाांतानुसार दवश्व प्रसरणिील मानले असले तरी, काळानुसार दवश्वाचे स्वरूप बदलत नाही. या
प्रारां भहीन आचण अांतहीन दवश्वाची घनतासुद्धा कसलाही बदल न होता कायम राहते. तसेच दवश्वातील दीदघगका आचण तारे ज्या गतीने नष्ट्
होतील, त्याच गतीने त्याांची दनदमगतीही होत राहते. महास्फोट चसद्धाांतावर आधाररत प्रारूपाप्रमाणे, या प्रारूपानुसारही दवश्व हे प्रसरण पावत आहे.
पण ही स्थस्थती कायम ठे वण्याकररता दवश्वात सातत्याने पदाथागची दनदमगती होत असली पादहजे. या चसद्धाांताने आइनिाइनच्या सापेक्षतावादाच्या
चौकटीत अिी दनदमगती िक्य असल्याचे दाखवून ददले. १९६५ साली िोधल्या गेलेल्या सवगव्यापी प्रारणाांचे स्पष्ट्ीकरण दे ता येत नसल्यामुळे, हा
चसद्धाांत मागे पडत गेला. इ.स. १९९३मध्ये फ्रेड हॉयल, जॉफ्री बदबगज आचण जयां त नारळीकर याांनी हा चसद्धाांत नव्या रूपात माांडला. या नव्या
आवृत्तीनुसार दवश्व जरी प्रसरण पावत असले तरी, त्याबरोबरच त्याचे आवती आकुां चनही होत असले पादहजे.

दवश्वाच्या दनदमगतीबद्दल सुचवली गेलेली आजची सवग प्रारूपे ही अल्बटग आइन्स्िाइनच्या सापेक्षतावादावर आधाररत आहेत. दवश्वाच्या
प्रसरणिीलतेचा िोध लागण्याच्या अगोदर खुद्द आइनिाइनेही एक प्रारूप सुचदवले होते. इ.स. १९१७च्या या प्रारूपानुसार दवश्व हे स्थस्थर असून,
आइन्स्िाइनला त्यात कोणताही बदल अचभप्रेत नव्हता. यानां तर इ.स. १९३२मध्ये आइन्स्िाइन आचण डी सीटर या दोघाांनी दमळू न माांडलेल्या
प्रारूपात दवश्वाचे प्रसरण गृहीत धरले असले तरी, हे प्रसरण कालाांतराने थाांबण्याची िक्यता व्यक्त के ली गेली होती.

- डॉ. अभय देिपाांडे

खगोल कु तूहल ७७
• दवश्वाचा आकार के वढा व कसा आहे?

आपल्या दवश्वाची व्याप्ती ही दकमान १५६ अब्ज प्रकािवषे असावी. दवश्वाची दनदमगती सुमारे पावणेचौदा अब्ज वषांपूवी झाली आहे. जर
आपल्याला दवश्वदनदमगतीच्या काळातली एखादी घटना न्ाहाळता आली, तर त्यावेळी आपण प्रत्यक्षात पावणेचौदा अब्ज प्रकािवषग प्रवास करून
आलेले प्रकािदकरण न्ाहाळत असू. पण याचा अथग आपले दवश्व हे पावणेचौदा अब्ज प्रकािवषग दत्रज्येचे दकां वा सुमारे सत्तावीस अब्ज
प्रकािवषग व्यासाचे आहे असा मात्र नाही. जर आपले दवश्व स्थस्थर असते तर हे गचणत वापरता आले असते. पण आपले दवश्व सतत प्रसरण
पावत आहे. त्यामुळे प्रकािदकरणाांचा आपल्या ददिेने प्रवास चालू असतानासुद्धा दवश्व प्रसरण पावत आहे. दवश्वाच्या आकाराची गचणते
माांडताना दवश्वाचे हे प्रसरण लक्षात घ्यावे लागते.

आपल्या दवश्वाच्या आकाराचे स्वरूप जाणून घेताना हे दवश्व सीमाबद्ध आहे की, सीमाहीन आहे हे कळणे महत्त्वाचे आहे. जर हे दवश्व
सीमाबद्ध असले तर त्याला कु ठे तरी िेवट असायला हवा. नासाच्या दवस्थल्कन्सन िोधकाने के लेल्या दनरीक्षणातून दवश्व हे अनां त नसले तरी, ते
सीमाहीन असल्याचे ददसून आले आहे. ही स्थस्थती काहीिी एखाद्या गोलाकार वस्तूसारखी आहे. गोलाकार वस्तूचा पृष्ठभाग हा काही अनां त
आकाराचा नाही; परां तु त्याला सीमाही नाहीत. यामुळे एखादी मुां गी जर गोलाकार वस्तूवरून दर्फरू लागली तर, दतला त्या वस्तूचा िेवट कधीच
गवसणार नाही. इतके च नव्हे, तर ही मुां गी कालाांतराने दर्फरता दर्फरता पुन्हा मूळ जागी परत येऊ िकते. दवश्वाचे प्रसरण कोणत्या प्रकारे होते
आहे, हे स्पष्ट् झाल्यावरच या अनां त नसलेल्या, परांतु सीमाहीन असलेल्या दवश्वाचा नक्की आकार कसा आहे हे साांगणे िक्य होईल.

- डॉ. अभय देिपाांडे

 नव्या गचणताांनुसार दवश्वाची व्याप्ती ही ९३ अब्ज प्रकािवषे असल्याचे ददसून आले आहे.

• दवश्वात दवदवध मूलिव्याांचे प्रमाण दकती आहे?

दवश्व हे हायडर ोजन आचण हेचलयमने भरले आहे. दवश्वाच्या दृश्य वस्तुमानापैकी ७४ टक्के वस्तुमान हायडर ोजनमुळे, तर २४ टक्के वस्तुमान
हेचलयममुळे आहे. इतर मूलिव्याांचे वस्तुमान दोन टक्स्प्क्याांहूनही कमी आहे. आपल्या दीदघगकेत म्हणजे आकािगां गेतही हायडर ोजन आचण हेचलयम
ही मूलिव्ये जवळपास याच प्रमाणाांत आहेत. आपल्या आकािगां गेत हायडर ोजन आचण हेचलयम याांच्यानां तर सुमारे एक टक्का वस्तुमान असणाऱ्या
ऑस्थक्सजनचा आचण सुमारे अधाग टक्का वस्तुमान असणाऱ्या काबगनचा क्रमाांक लागतो. इतर सवग मूलिव्याांच्या वस्तुमानाांचे प्रमाण हे
आकािगां गेच्या वस्तुमानाच्या अवघे अधाग टक्का भरते. आपल्या सूयगमालेतील एकू ण हायडर ोजनचे प्रमाण हे सूयगमालेच्या वस्तुमानाच्या जवळ
जवळ ७१ टक्के असून, हेचलयमचे प्रमाण २७ टक्के भरते. सूयम
ग ालेतील बहुताांि हायडर ोजन आचण हेचलयम हे सूयागत एकवटले आहेत. कारण
सूयम
ग ालेच्या एकू ण वस्तुमानापैकी ९९ टक्स्प्क्याांहून अचधक वस्तुमान सूयग हा स्वत:जवळ बाळगून आहे.

पृथ्वीसारख्या घन स्वरूपाांतील ग्रहाांवरील मूलिव्याांची प्रमाणे मात्र वैचश्वक प्रमाणापेक्षा वेगळी आहेत. लोहयुक्त गाभा असलेल्या पृथ्वीवर
लोहाांचे प्रमाण ३२ टक्के तर ऑस्थक्सजनचे प्रमाण ३० टक्के आहे. पृथ्वीच्या मातीत आढळणारी चसचलकॉन आचण मॅ िेचियम ही मूलिव्ये पृथ्वीच्या
वस्तुमानाच्या प्रत्येकी १४-१५ टक्स्प्क्याांच्या आसपास आहेत. आपल्या सेंदिय सृष्ट्ीचे मूळ असलेल्या काबगनचे पृथ्वीवरील प्रमाण ०.१ टक्स्प्क्याहून
कमी आहे. अवघे दवश्व व्यापून रादहलेल्या हायडर ोजनचे प्रमाण पृथ्वीवर ०.०१ टक्काही नाही. सूयागच्या सादन्नध्यातील पृथ्वीसारख्या ग्रहाांवरील
हायडर ोजन आचण हेचलयम हे वायू दनसटू न गेले असल्यामुळे, या ग्रहाांवर जरी हायडर ोजन आचण हेचलयमचे प्रमाण अत्यल्प असले तरी गुरू,
िनीसारख्या दूरच्या वायुमय ग्रहाांवर मात्र ही मूलिव्ये सूयागप्रमाणेच मुबलक प्रमाणाांत आढळतात.
- डॉ. राजीव चचटणीस

७८ खगोल कु तूहल
• प्रदतपदाथग म्हणजे काय?

प्रदतपदाथांची सां कल्पना १९३० सालच्या सुमारास अस्थस्तत्वात आली. पॉल दडरेक या इां स्थग्लि भौदतकिास्त्रज्ञाने दवद्युत आचण चुां बकीय
क्षेत्रातील इलेटरॉनच्या गतीसां बां धीचे सापेक्षतावादावर आधारलेले सूत्र माांडले. या सूत्रातून दडरेक याला इलेटरॉनसारखेच गुणधमग असलेल्या,
पण धन दवद्युतटभार असलेल्या कणाच्या अस्थस्तत्वाची िक्यता आढळू न आली. अिा कणाचा प्रत्यक्ष िोध इ.स. १९३२मध्ये कालग अँडरसन या
अमेररकन िास्त्रज्ञाने लावला आचण त्याला पॉचझटर ॉन हे नाव ददले गेल.े हाच पदहला ज्ञात प्रदतपदाथग. इ.स. १९५५मध्ये अमेररके तील
कॅ चलर्फोदनगआ दवद्यापीठात ऋण दवद्युतटभार असलेला प्रोटॉनचा प्रदतकण दनमागण के ला गेला. इ.स. १९९५मध्ये सनग या स्थस्वटट झलंडमधील
प्रयोगिाळे त प्रदतप्रोटॉन आचण पॉचझटर ॉन याांनी दमळू न तयार झालेल्या प्रदतहायडर ोजनच्या अणूची दनदमगती करण्यात िास्त्रज्ञाांना यि आले.

पदाथग आचण प्रदतपदाथग एकत्र आल्यावर ते त्वररत नष्ट् होऊन त्याांचे गॅ मा दकरणाांच्या स्वरूपातील ऊजेत रूपाांतर होते. आपले दवश्व हे
प्रामुख्याने पदाथागपासून तयार झाले आहे. दवश्वदनदमगतीनां तर पदाथग हे प्रदतपदाथांच्या तुलनेत दकां चचतिा अचधक प्रमाणात दनमागण झाले असावेत.
पदाथांच्या सां पकागत आल्यावर, दवश्वातले सवग प्रदतपदाथग हे नष्ट् होऊन, र्फक्त अदतररक्त ‘पदाथग’ मागे उरले असावेत, दुसऱ्या एका चसद्धाांतानुसार
पदाथग आचण प्रदतपदाथांचे गुणधमग हे वेगळे असू िकतात. त्यामुळे पदाथग आचण प्रदतपदाथग हे अगदी सारख्या प्रमाणात दनमागण झाले असले
तरी, एकमेकाांच्या सां पकागत आल्यावर प्रदतपदाथग हे पूणगपणे नष्ट् होऊनही, पदाथग हे काही प्रमाणात मागे उरले असावेत. प्रदतपदाथांपासून
दीदघगकाही तयार होऊ िकतात. अिा दीदघगका इतर दीदघगकाांपेक्षा वेगळ्या ददसणार नाहीत. परांतु आजूबाजूच्या पदाथांच्या सां पकागत आल्यामुळे
त्याांच्याकडू न लक्षणीय प्रमाणात गॅ मा दकरणाांचे उत्सजगन व्हायला हवे. अिी प्रारणे आपल्या दनरीक्षणाांत काही आलेली नाहीत.

- श्री. अरदवां द पराांजप्ये

• कृ ष्णपदाथग आचण कृ ष्णऊजाग म्हणजे काय?

गेल्या ितकाांत दनरदनराळ्या दीदघगकाांच्या पररवलनाचा (स्वत:भोवतालच्या प्रदचक्षणेचा) जेव्हा अभ्यास के ला गेला, तेव्हा असे लक्षात आले
की, या दीदघगकाांचे पररवलन के पलरच्या दनयमाांिी दवसां गत आहे. के पलरच्या दनयमानुसार दीदघगकेच्या कें िापासून जसे अांतर वाढत जाते, तसा या
दीदघगकेतील ताऱ्याांचा दीदघगकेच्या कें िाभोवती प्रदचक्षणा घालतानाचा वेग कमी व्हायला हवा. मात्र प्रत्यक्षात हा वेग कमी न होता समान
रादहलेला आढळला. याचे एक कारण हे असू िकते की, आपल्याला ददसणाऱ्या वस्तुमानापेक्षा दकतीतरी जास्त वस्तुमान हे दीदघगकेच्या
बाहेरच्या भागात अस्थस्तत्वात असावे. हे अदतररक्त वस्तुमान आपल्याला ददसू िकलेले नसल्यामुळे त्याला ‘कृ ष्णपदाथग’ म्हटले गेले. या पदाथागचा
दवदवध मागांनी िोध घेतला जात असून, त्याचे स्वरूप आपल्या नेहमीच्या ज्ञात पदाथांपेक्षा वेगळे आहे का, हे आज तरी साांगता येत नाही.

दवश्वाच्या प्रसरणामुळे जसजिा सवग दीदघगका एकमेकाांपासून दूर जातील, तसतसा प्रसरणाचा वेग हळू हळू कमी होत जायला हवा. मात्र
आता असे लक्षात आले आहे की, प्रसरणाचा वेग उलटपक्षी वाढतो आहे. यासां बां धीच्या एका स्पष्ट्ीकरणानुसार दीदघगकाांच्या दरम्यानच्या
पोकळीमध्येदेखील एक दविेष प्रकारची ऊजाग अस्थस्तत्त्वात असावी. मात्र ही ऊजाग सवगसाधारण प्रकारच्या ऊजेच्या तुलनेत दवरुद्ध प्रकारचे कायग
करते आचण सवग दीदघगकाांना एकमेकाांपासून दूर ढकलते. या रहस्यमय ऊजेला ‘कृ ष्णऊजाग’ अिी सां ज्ञा ददली गेली. कृ ष्णपदाथग आचण कृ ष्णऊजाग
हे नक्की काय आहेत हे जरी आपल्याला माहीत नसले तरी आपण हे साांगू िकतो की, दवश्वातील एकू ण पदाथांपैकी र्फक्त सुमारे साडेचार टक्के
पदाथग हे सवगसाधारण पदाथांच्या स्वरूपात अस्थस्तत्वात असावेत. याउलट तेवीस टक्के पदाथग हे कृ ष्णपदाथांच्या स्वरूपात आचण उवगररत त्र्याहत्तर
टक्के पदाथग हे कृ ष्णऊजेच्या स्वरूपात असावेत.
- डॉ. अदनके त सुळे

खगोल कु तूहल ७९
• ग्रँड युदनर्फाईड चथअरी व चिरांग चथअरी हे चसद्धाांत काय आहेत?

दवश्वातील दवदवध प्रकारची बले ही काही ठरावीक मूलभूत बलाांचीच वेगवेगळी रूपे आहेत. ही मूलभूत बले गचणती सूत्राने एकत्र गुां र्फणे,
हे िास्त्रज्ञाांचे गेल्या दीडिे वषांपासूनचे स्वप्न आहे. एकोचणसाव्या ितकाच्या अखेरीपयंत दवद्युत बलाची व चुां बकीय बलाची एकत्र गुां र्फणी करून
‘दवद्युतटचुां बकीय’ बलाचे सूत्र माांडले गेले. दवसाव्या ितकाच्या पूवागधागत आइन्स्िाइनसह अनेक िास्त्रज्ञ दवद्युतटचुां बकीय बल व गुरुत्वाकषगणाच्या
एकत्रीकरणाचा प्रयत्न करत होते. मात्र या प्रयत्नाांना यि येण्याआधीच, अणूच्या अांतरांगातील सबळ कें िकीय बल आचण दुबगळ कें िकीय बल
याांचा िोध लागला. यामुळे मूलभूत बलाची सां ख्या चार होऊन या एकत्रीकरणाचे काम अचधक कठीण झाले.

सन १९७०च्या आसपास अमेररकन िास्त्रज्ञ िीव्हन वाइनबगग आचण पादकस्तानी िास्त्रज्ञ अब्ुस सलाम याांनी दुबगळ कें िकीय बल आचण
दवद्युतटचुां बकीय बल याांचे एकत्रीकरण करून त्यास ‘दवद्युतदु
ट बगळ’ बल असे नाव ददले. यामुळे मूलभूत बलाांची सां ख्या ही चारावरून तीनावर
आली. यातील दवद्युतदु
ट बगळ बलाबरोबर सबळ कें िकीय बलासही जोडण्याचे आणखी प्रयत्न ग्रँड युदनर्फाईड चथअरी म्हणजेच ‘एकत्रीकरणाचा
महाचसद्धाांत’ या नावाखाली के ले गेले आहेत. परां तु यापैकी एकही प्रयत्न अजून सवगमान् झालेला नाही. जर एखाद्या चसद्धाांतानुसार
गुरुत्वाकषगणाचाही समावेि या एकत्रीकरणात करता आला, तर तो एक सवगसमावेिक चसद्धाांत ठरेल.

‘चिरां ग चथअरी’द्वारे असाच एक सवगसमावेिक चसद्धाांत माांडण्याचा प्रयत्न के ला गेला आहे. इ.स. १९८०मध्ये माांडण्यात आलेली मूळ
स्वरूपातील चिरांग थेअरी ही, बलाचे नव्हे पण, दवदवध मूलभूत कणाांच्या एकत्रीकरणाचे वेगळ्या प्रकारचे स्पष्ट्ीकरण दे ण्याचा प्रयत्न करते.
- डॉ. अदनके त सुळे

• अलीकडे चचेत असलेला लाजग हॅडरॉन कोलायडर हा प्रयोग काय आहे?

महास्फोटानां तरच्या दवश्वातील स्थस्थतीसारखी स्थस्थती पृथ्वीवर दनमागण करण्याचा जगातील आतापयंतच्या सवागत मोठा प्रयोग, हा लाजग हॅ डरॉन
कोलायडर या नावाने प्रचसद्ध आहे. यात अत्यां त गदतमान अिा प्रोटॉन कणाांच्या एकमेकाांवर होणाऱ्या आघातातून दनमागण होणाऱ्या पररस्थस्थतीचा
अभ्यास के ला जाईल. आघाताच्या क्षणाची स्थस्थती ही दवश्वदनदमगतीनां तरच्या एक अब्जाांि सेकांद झाल्यानां तरच्या स्थस्थतीसारखी असेल. या
प्रयोगामुळे आपल्याला प्रयोगिाळे त बसून दवश्वजन्माच्या वेळेच्या घटनाांची पुनदनगदमगती करता येणार आहे. िां भराहून अचधक देिाांचा सहभाग
असलेल्या या प्रकल्पाद्वारे दवश्वदनदमगतीिास्त्रातील अनेक न उलगडलेले प्रश्न सुटू लागतील, असा दवश्वास िास्त्रज्ञाांना वाटतो.

लाजग हॅडरॉन कोलायडर हे नचलके च्या स्वरूपातील महाकाय यां त्र स्थस्वटट झलंड व फ्रान्स या दोन दे िाांमध्ये पसरले आहे. ही नचलका वतुगळाकार
असून, ती जदमनीखाली दकमान ५० मीटर ते कमाल १७५ मीटर खोलीवर, ३.८ मीटर रुांदीच्या बोगद्यात वसली आहे. या नचलके चा परीघ २७
दकलोमीटर इतका प्रचां ड आहे. कणाांना गती देण्यासाठी या माचलके भोवती ९,३०० महाकाय दवद्युतटचुां बके बसवली आहेत. जेथे कणाांचा आघात
घडू न येईल, त्या अल्पिा जागेचे तापमान सूयागच्या गाभ्यातील तापमानाच्या एक लक्ष पटीांनी जास्त असेल. कक्षेत दर्फरताना प्रोटॉनचा वेग
प्रकािाच्या वेगापेक्षा ९९.९९ टक्के एवढा प्रचां ड असेल व या वेगाने २७ दकलोमीटरच्या वतुगळाकार मागागवर दर्फरणारे हे कण एका सेकांदात
११,२४५ र्फेऱ्या पूणग करतील. एका सेकांदातील कणाघाताांची सां ख्या सुमारे ६० कोटी इतकी असेल. गेल्या वषीच्या सप्टेंबर मदहन्ात कायागचित
झालेला हा प्रकल्प ताांदत्रक दोषाांमळ
ु े काही मदहने दुरुस्तीसाठी बां द ठे वला असून, तो येत्या सप्टेंबर मदहन्ात पुन्हा कायागचित होईल अिी अपेक्षा
आहे.

- डॉ. अभय देिपाांडे

 लाजग हॅडरॉन कोलायडर हा २००९ सालच्या नोव्हेंबर मदहन्ात पुन्हा कायागचित झाला व तो २०१८ सालापयंत दोन टप्प्प्याांत यिस्वीरीत्या
चालवला गेला. आता प्रयोगाांची व्याप्ती वाढवण्याच्या दृष्ट्ीने त्यात मोठे र्फेरबदल करण्यासाठी तो बां द ठे वण्यात आला आहे.

८० खगोल कु तूहल
खगोल कु तूहल ८१
• न्ूटनच्या गुरुत्वाकषगणाच्या चसद्धाांताचे खगोलिास्त्राच्या दृष्ट्ीने काय महत्त्व आहे?

जदमनीवर पडणारी वस्तू , समुिाला येणारी भरती, चां िाचे पृथ्वीिी (आचण दवदवध ग्रहाांचे सूयागिी) जखडलेले असणे, ताऱ्याांचे दीदघगकेत
एकत्र राहणे, या सगळ्यामागचे कारण गुरुत्वाकषगण हे आहे. या गुरुत्वाकषगणाचे स्वरूप सवगप्रथम आयझॅ क न्ूटनने जाणले. दोन वस्तू
गुरुत्वाकषगणाच्या बलामुळे एकमेकाांकडे खेचल्या जातात. वस्तू चजतक्या वजनदार दततके हे बल जास्त. या बलाद्वारेच, आपल्या ग्रहमालेचे
९९.८ टक्स्प्क्याांहून अचधक वस्तुमान आपल्याकडे बाळगणारा प्रचां ड वजनाचा सूयग, हा ग्रहमालेवर अचधराज्य गाजवत आहे. गुरुत्वाकषगणाची
तीव्रता ही वस्तूां च्या वजनाबरोबरच, त्या वस्तूां मधील अांतरावर अवलां बून असते. या वस्तूां मधील अांतर चजतके कमी, दततकी या बलाची तीव्रता
अचधक. चां िावर सूयागचे गुरुत्वाकषगण असूनही चां ि हा पृथ्वीिी अचधक दृढपणे जखडला गेला आहे, तो पृथ्वीच्या अगदी जवळ असल्यामुळे!

गुरुत्वाकषगणाचे बल हे दोन्ही वस्तूां वर कायगरत असते. यामुळे र्फक्त सूयगच ग्रहाांना ओढत असतो असे नाही, तर ग्रह हेसद्ध
ु ा सूयागला
आपल्याकडे ओढत असतात. परां तु सूयागला पररणामकारकरीत्या ओढण्यासाठी प्रचां ड बलाची आवश्यकता असल्यामुळे, ग्रहाांनी सूयागवर
घडवलेला पररणाम लक्षात येत नाही. एकमेकाांना ओढणाऱ्या दोन्ही वस्तू जवळपास सारख्या वजनाच्या असल्या, तर मात्र हा पररणाम सहज
लक्षात येतो. अिा पररस्थस्थतीत दोन्ही वस्तू या दोघाांच्या दरम्यान असलेल्या एका सामाईक दबां दक
ू डे ओढल्या जात असतात.

गुरुत्वाकषगणाचा चसद्धाांत न्ूटनने इ.स. १६८७मध्ये ‘दप्रस्थन्सदपआ’ या ऐदतहाचसक ग्रांथाद्वारे प्रचसद्ध के ला. मूळ लॅ दटन भाषेतील हा ग्रांथ तीन
खां डाांत चलदहला गेला आहे. या ग्रांथाच्या पदहल्या खां डात न्ूटनने आपल्या गदतदवषयक सवगसाधारण दनयमाांचे दववेचन के ले आहे, तर दतसऱ्या
खां डात न्ूटनने गुरुत्वाकषगणाचा दनयम माांडून, त्याच्या साहाय्याने ग्रहगोलाांच्या गतीचे स्पष्ट्ीकरण ददले आहे.
- डॉ. राजीव चचटणीस

• आइन्स्िाइनच्या दवचिष्ट् सापेक्षतावादाचे दनष्कषग काय आहेत?

आइनिाइनने १९०५ साली माांडलेल्या आपल्या दवचिष्ट् सापेक्षतावादाच्या चसद्धाांताने सामान् जाचणवाांना मोठा धक्का ददला. एखादी वस्तू
स्थस्थर असो वा गतीत असो, प्रचचलत सापेक्षतावादानुसार दतचा आकार कु ठू नही मोजला तरी सारखाच असायला हवा. त्याचप्रमाणे एखाद्या
घटनेला लागणारा काळ कु ठू नही मोजला तरी दततकाच भरला पादहजे. दवचिष्ट् सापेक्षतावादानुसार मात्र आपल्या सापेक्ष गतीत असलेली वस्तू
ही बारीक झालेली ददसते. तसेच धावत्या वाहनातील घटना या बाहेरील रस्त्यावरून न्ाहाळणाऱ्याला चधम्या गतीने घडत असलेल्या ददसतात.
वाढत्या सापेक्ष गतीबरोबर वस्तूचा आकार अचधकाचधक कमी होत जातो, तर दतचे वजन (वस्तुमान) मात्र वाढू लागते. या सवग पररणामाांचे
प्रमाण, या वाहनाच्या सापेक्ष वेगवेगळ्या वेगाने धावणाऱ्या इतर वाहनाांतील प्रवािाांना वेगवेगळे आढळते. दवचिष्ट् सापेक्षतावादानुसार पदाथागचे
रूपाांतर ऊजेत आचण ऊजेचे रूपाांतर पदाथागत होऊ िकते. अणुऊजेचे मूळ हे पदाथागच्या ऊजेतल्या रूपाांतरातच आहे. सूयागच्या अांत भागगातील
ऊजागदनदमगती याच तत्त्वाच्या आधारे होते.

दवचिष्ट् सापेक्षतावादाची तत्त्वे ही रोजच्या व्यवहाराच्या बाबतीतही लागू होतात. पण त्याांचा पररणाम लक्षात येणार नाही इतका अत्यल्प
असतो. वस्तू ही दनम्म्या आकाराची ददसण्यास दकां वा दतचे वजन दुप्पट होण्यासाठी, त्या वस्तूची आपल्यासापेक्ष गती ही प्रकािाच्या वेगाच्या
८७ टक्के असायला हवी. असा प्रचां ड वेग असणाऱ्या वस्तू आपल्या आजूबाजूला अभावानेच आढळतात. (पृथ्वीचे गुरुत्वाकषगण भेदनू अांतराळात
झेपावणाऱ्या यानाचा वेगही प्रकािाच्या वेगाच्या एकिताांि टक्स्प्क्याहून कमी असतो.) या स्थस्थतीत प्रचचलत सापेक्षतावादाचे व आइन्स्िाइनच्या
दवचिष्ट् सापेक्षतावादाचे दनष्कषग सारखेच दनघतात. त्यामुळे आपल्याला रोजच्या व्यवहारात दवचिष्ट् सापेक्षतावादाच्या गचणताचा वापर करण्याची
गरज न भासता, प्रचचलत सापेक्षतावादाचा वापर पुरेसा ठरतो.
- डॉ. राजीव चचटणीस

८२ खगोल कु तूहल
• दवचिष्ट् सापेक्षतावादातील आचण प्रचचलत सापेक्षतावादातील तकग िास्त्रातले मूलभूत र्फरक कोणते?

न्ूटनने अवकाि आचण काळ हे दनरपेक्ष मानले. अवकाि म्हणजे आपल्या आजूबाजूचे सवग काही ज्यात वसले आहे, ती पोकळी.
अवकाि आचण काळाच्या या दनरपेक्षतेमुळे या पोकळीतील एखाद्या ‘दबां द’ू च्या सापेक्ष, एखाद्या वस्तूचा ‘खरा’ दकां वा दनरपेक्ष वेग काढता येणे
िक्य असायला हवे. आइन्स्िाइनने मात्र आपल्या दवचिष्ट् सापेक्षतावादाद्वारे, अवकाि आचण काळ या दोन्हीांची दनरपेक्षता दनकालात काढली.
दवचिष्ट् सापेक्षतावादानुसार वस्तूचा वेग आचण काळ या दोन्ही गोष्ट्ी सां पूणगपणे दनरीक्षकाच्या सां दभग चौकटीवर आधारल्या गेल्या. पररणामी या
दोहोांिी दनगडीत असणारे अांतर, प्रवेग, सां वेग, बल अिा सवग गोष्ट्ीसुद्धा दनरीक्षकाच्या दृष्ट्ीने सापेक्ष ठरल्या.

आइनिाइनच्या दवचिष्ट् सापेक्षतावादातील दनष्कषग हे प्रकािाच्या वेगािी सां बां चधत असणाऱ्या एका गृहीतकावर आधारलेले आहेत.
आपल्यासमोर आपण एक आरसा धरला, तर त्या आरिात आपल्याला आपला चेहरा ददसेल. समजा आपण हा आरसा हातात धरून
प्रकािाच्या वेगाने धावायला सुरुवात के ली की, आपल्या चेहऱ्यापासून दनघालेला प्रकाि आरिापयंत पोहोचण्याअगोदरच आरसा पुढे
सरकलेला असेल. त्यामुळे हातात धरलेल्या आरिात आपल्याला आपला चेहरा ददसणार नाही. पण आइन्स्िाइनच्या मते हातातल्या आरिात
आपल्याला आपला चेहरा ददसायलाच हवा. कारण आइन्स्िाइनच्या दवचिष्ट् सापेक्षतावादातील गृहीतकानुसार प्रकािाचा वेग सवांसापेक्ष
सारखाच असतो. मग दनरीक्षक गतीत असो, प्रकािाचा स्रोत गतीत असो वा दोन्ही गतीत असोत. तसेच ही गती एकमेकाांच्या ददिेने असो वा
दवरुद्ध ददिेने असो. (प्रयोगातून दनघालेल्या दनष्कषांनी या गृहीतकाला पुष्ट्ी ददली आहे.) दवचिष्ट् सापेक्षतावादाचे गचणत या असाधारण
गृहीतकावर आधारलेले असल्यामुळेच, दवचिष्ट् सापेक्षतावादातील दनष्कषांनी सां पूणगपणे वेगळे स्वरूप धारण के ले आहे.
- डॉ. राजीव चचटणीस

• दवचिष्ट् सापेक्षतावादातील दनष्कषग हे दनव्वळ दृष्ट्ीभ्रम आहेत का ?

दवचिष्ट् सापेक्षतावादाच्या चसद्धाांतानुसार अांतर व काळाची मूल्ये दनरीक्षकाच्या सां दभग चौकटीनुसार बदलतात. हे बदल प्रत्यक्षात घडत
असून, दृष्ट्ीभ्रम दनचितच नाहीत. याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे म्यूऑन कणाांचा जदमनीवरून घेतला गेलेला वेध. वैचश्वक दकरण वातावरणात
चिरतात तेव्हा, हवेतील रेणिी ूां होणाऱ्या दक्रयेतून म्यूऑन या अल्पायुषी कणाांची दनदमगती होते. सुमारे दहा दकलोमीटर उां चीवर दनमागण होणारे हे
कण प्रकािाच्या सुमारे ९९.९ टक्स्प्क्याांइतक्या वेगाने प्रवास करतात. पण त्याांचे दोन लक्षाांि सेकांदाचे िोटे आयुष्य पाहता, इतक्या प्रचां ड वेगाने
प्रवास करूनही या कणाांना नष्ट् होण्यापूवी सहािे-सातिे मीटरचाही पल्ला गाठता येणार नाही. म्हणजे हे कण जदमनीपयंत पोहोचणे िक्य
नाही. परांतु प्रत्यक्षात म्यूऑन कण हे जदमनीपयंत पोहोचत असल्याचे ददसून आले आहे. गतीत असलेल्या कणाांिी दनगडीत असलेला काळ
हळू धावत असल्यामुळे हे घडू िकते.

म्यूऑन कण हे स्थस्थर असताना र्फक्त दोन लक्षाांि सेकांद इतकाच काळ तग धरत असले तरी, प्रकािाच्या ९९.९ टक्स्प्क्याांइतक्या वेगाने
प्रवास करताना त्याांचे आयुष्य सुमारे वीस पटीांनी म्हणजे चाळीस लक्षाांि सेकांदाइतके लाांबते. या काळात हे कण दहा दकलोमीटर अांतरावरील
जदमनीपयंत सहज पोहोचू िकतात. इ.स. १९४०मध्ये रोस्सी आचण हॉल या िास्त्रज्ञाांनी न्ू हॅििायर येथील माउां ट वॉचिां ग्टन या डोांगराच्या
पायर्थ्ािी उपकरणे ठे वून के लेल्या एका दविेष प्रयोगाद्वारे, हे म्यूऑन कण दवचिष्ट् सापेक्षतावादानुसार अपेचक्षत सां ख्येत जदमनीवर पोहोचत
असल्याचे दाखवून ददले. सनग, िॅ क दकां वा र्फदमगलॅब याांसारख्या जगदद्वख्यात सां स्थाांनी अिाच प्रकारच्या चाचण्या, प्रयोगिाळे त दनमागण के लेल्या
अल्पायुषी कणाांवरही के ल्या आहेत. या चाचण्याांचे दनष्कषगही दवचिष्ट् सापेक्षतावादाला पुष्ट्ी देत असल्याचे आढळले आहे.
- डॉ. राजीव चचटणीस

खगोल कु तूहल ८३
• आइनिाइनचा व्यापक सापेक्षतावाद हा काय आहे? त्याचे दनष्कषग काय आहेत?

सन १९१६मध्ये आइन्स्िाइनने व्यापक सापेक्षतावादाचा चसद्धाांत माांडला. आइन्स्िाइनचा व्यापक सापेक्षतावाद म्हणजे एका अथी
गुरुत्वाकषगणाचाच चसद्धाांत आहे. मात्र या चसद्धाांताचे स्वरूप न्ूटनच्या गुरुत्वाकषगणाच्या चसद्धाांतापेक्षा सां पूणगपणे वेगळे आहे . न्ूटनच्या
गुरुत्वाकषगणाच्या चसद्धाांतानुसार, एखाद्या वस्तूचा आजूबाजूां च्या वस्तूां वर होणारा पररणाम हा त्या वस्तूने दनमागण के लेल्या गुरुत्वाकषगणीय बलामुळे
होतो. या उलट आइन्स्िाइनच्या व्यापक सापेक्षतावादानुसार, प्रत्येक वस्तूमळ
ु े दतच्या आजूबाजूच्या अवकािाचा आकार बदलून त्याला वक्रता
प्राप्त होते. वस्तू चजतकी वजनदार दततके दतच्या आजूबाजूचे अवकाि अचधक वक्र. वजनदार वस्तूच्या (गुरुत्वाकषगणाच्या) प्रभावाखाली
असलेली प्रत्येक वस्तू ही, या वक्रावर अवकािातून मुक्तपणे सां चार करीत असते. या वस्तूने स्वीकारलेला मागग हा दोन दबां दम
ू धला सवांत
जवळचा मागग असतो. र्फरक इतकाच की अवकािाच्या वक्रतेमुळे हा मागग आपल्याला अचभप्रेत असलेल्या सरळ रेषेपासून ढळलेला असतो.
ग्रहाांची सूयागभोवती प्रदचक्षणा म्हणजे या ग्रहाांचा अवकािाच्या वक्रतेनुसार के ला जात असलेला अिाच प्रकारचा अांतराळ प्रवास आहे. ग्रहाांच्या
बाबतीतली अवकािाची ही वक्रता सूयागच्या वस्तुमानामुळे दनमागण झाली आहे.

आइन्स्िाइनचा व्यापक सापेक्षतावादाचा चसद्धाांत प्रकाि दकरणाांनाही लागू होत असल्यामुळे, प्रकािाचा मागगसुद्धा अवकािाच्या वक्रतेनुसार
ठरतो. प्रकािदकरण जेव्हा एखाद्या अदतवजनदार वस्तूच्या जवळू न जातात, तेव्हा या प्रकािदकरणाांच्या मागागत होणारा बदल लक्षणीय स्वरूपाचा
असतो. गुरुत्वाकषगणाच्या ददिेने प्रवास करणाऱ्या प्रकािलहरीांच्या ऊजेतही व्यापक सापेक्षतावादानुसार वाढ होऊन त्याांच्या तरां गलाांबीत घट
होते, तर गुरुत्वाकषगणाच्या दवरूद्ध ददिेने प्रवास करणाऱ्या प्रकािलहरीांच्या ऊजेत घट होऊन त्याांच्या तरां गलाांबीत वाढ होते. गुरुत्वाकषगणाच्या
प्रभावाखाली काळही हळू धावतो. न्ूटनच्या गुरुत्वाकषगणाच्या चसद्धाांतावर आधारलेल्या बुधाच्या कक्षेच्या गचणतात रादहलेली त्रुटी,
आइनिाइनने आपल्या व्यापक सापेक्षतावादावर आधाररत गचणताद्वारे दूर के ली. आधुदनक दवश्वरचनािास्त्र हेसुद्धा या व्यापक सापेक्षतावादाच्या
पायावरच उभे रादहले आहे.
- डॉ. राजीव चचटणीस

• व्यापक सापेक्षतावादाचे कोणते पुरावे सापडले आहेत?

दूरवरच्या ताऱ्याकडू न येणारे प्रकािदकरण सूयदग बां बाच्या जवळू न जात असताना, व्यापक सापेक्षतावादानुसार सूयागच्या गुरुत्वाकषगणामुळे या
प्रकािदकरणाांच्या मागागत बदल व्हायला हवा. प्रकािदकरणाांच्या या मागगबदलामुळे आपल्याला ताऱ्याांच्या स्थानाांत बदल झालेला ददसायला
हवा. व्यापक सापेक्षतावादावर आधाररत असणाऱ्या या भादकताांचा पडताळा घेण्यासाठी, २९ मे १९१९ रोजी झालेल्या सूयगग्रहणाच्या वेळी दोन
दब्रदटि मोदहमा आखण्यात आल्या. यातील एक मोहीम दवख्यात खगोलिास्त्रज्ञ ऑथगर एदडांग्टन याच्या नेतृत्वाखाली आदफ्रका खां डाच्या पचिमेला
असलेल्या दप्रां चसपी या बेटावर गेली. दुसरी मोहीम ही ब्राचझलमधील सोब्राल येथे गेली होती. या मोदहमेत ग्रहणाच्या वेळी, सूयदग बां बाजवळ
असणाऱ्या रोदहणी व दतच्या आसपासच्या ताऱ्याांची िायाचचत्रे घेतली गेली. या िायाचचत्राांची तुलना जानेवारी-र्फेब्रुवारी मदहन्ाांतल्या (जेव्हा हे
तारे सूयगदबां बापासून दूर होते त्यावेळी) रात्री घेतल्या गेलेल्या िायाचचत्राांिी करण्यात आली. सूयदग बां बाजवळ असताना या ताऱ्याांची स्थाने
सापेक्षतावादावर आधाररत गचणतानुसार अपेक्षेइतकी सरकलेली आढळली. क्वेसारच्या स्थानात सूयदग बां बाच्या दनकट असताना झालेला असाच
बदल १९६० सालच्या दिकात रेदडओ दुदबगणीच्या साहाय्याने मोजून या दनष्कषांवर चिक्कामोतगब के ले गेले.

प्रकािदकरणाांच्या मागागवर होणाऱ्या या पररणामाबरोबरच गुरुत्वाकषगणामुळे प्रकािदकरणाांच्या ऊजेत होणारे बदलही मोजण्यात आले
आहेत. सन १९५९मध्ये पाऊांड आचण रेबका या अमेररकन िास्त्रज्ञद्वयाांनी गॅ मा दकरणाांच्या ऊजेत, गुरुत्वाकषगणाच्या दवरुद्ध ददिेने प्रवास करताना
होणारी घट ही, या दकरणाांच्या तरां गलाांबीतील होणाऱ्या वाढीद्वारे यिस्वीरीत्या मोजली. हावगडग दवद्यापीठात के ल्या गेलेल्या या प्रयोगात,
लोहाच्या एका दवचिष्ट् दकरणोत्सगी समस्थादनकाच्या अणूां कडू न उत्सचजगत होणारे गॅ मा दकरण हे, सुमारे साडेबावीस मीटर उां चीच्या उभ्या
मनोऱ्यातून गुरुत्वाकषगणाच्या दवरुद्ध ददिेने पाठवले गेले. त्यामुळे त्याांच्या तरां गलाांबीत झालेली वाढ ही, व्यापक सापेक्षतावादानुसार अपेक्षेइतकी
भरली.
- डॉ. राजीव चचटणीस

८४ खगोल कु तूहल
• गुरुत्वीय लहरी म्हणजे काय?

एखाद्या तळ्यात दगड टाकला तर पाण्यात तरां ग दनमागण होऊन हे तरां ग सवग ददिाांना पसरू लागतात. आपल्या भोवतालच्या अवकािाची
(पोकळीची) स्थस्थतीही या तळ्यातील पाण्यासारखीच आहे. व्यापक सापेक्षतावादानुसार अवकाि हे आजूबाजूच्या वस्तूां मुळे वक्र झालेले असते.
या अवकािात जेव्हा कोणत्याही प्रकारची हालचाल घडू न येते तेव्हा या वक्रतेत बदल होतो. तळ्यातील पाण्यात दगड टाकल्यावर उमटलेल्या
तरां गाांप्रमाणे, अवकािाच्या वक्रतेतील हा बदलही अवकािात उमटलेल्या लहरीांच्या स्वरूपात दूरवर पोहोचवला जातो. या लहरीांना गुरुत्वीय
लहरी म्हटले जाते. या लहरी दनमागण करणारी घटना ही एखाद्या आकािस्थ वस्तूचे भ्रमण असू िकते, आकािस्थ वस्तूां ची टक्कर असू िकते वा
ताऱ्याचा मृत्यू घडवून आणणारा प्रचां ड स्फोटही असू िकतो.

गुरुत्वीय लहरी या प्रकािाच्या वेगाने प्रवास करीत असल्याचे मानले जाते. दूरवर दनमागण होणाऱ्या या लहरी पृथ्वीिी पोहोचेपयंत अदतिय
क्षीण होत असल्याने, अिा लहरीांचे दनरीक्षण करणे अजून तरी िक्य झाले नाही. मात्र अिा लहरीांचा अप्रत्यक्ष वेध घेतला गेला आहे. रसेल
हल्फ्स आचण जोसेर्फ टे लर या अमेररकन िास्त्रज्ञाांनी इ.स. १९७४मध्ये लावलेला, गरुड तारकासमूहातील न्ूटरॉन ताऱ्याांच्या जोडीचा िोध या
दृष्ट्ीने महत्त्वाचा ठरला आहे. पावणेआठ तासाांत एकमेकाांभोवती प्रदचक्षणा पूणग करणाऱ्या या न्ूटरॉन ताऱ्याांचा प्रदचक्षणाकाळ हा वषागला सुमारे
साडेसात लक्षाांि सेकांदाने घटत आहे. गुरुत्वीय लहरीांचे उत्सजगन हे या जोडीकडील ऊजेत घट घडवून आणत आहे. ऊजेतील ही घट त्याांचा
प्रदचक्षणाकाळ कमी होण्यास कारणीभूत ठरत आहे. प्रदचक्षणाकाळातील ही घट म्हणजे गुरुत्वीय लहरीांचाच अप्रत्यक्ष पुरावा ठरला आहे.
गुरुत्वीय लहरी हा व्यापक सापेक्षतावादाचा पररपाक असल्याने, हा पुरावा व्यापक सापेक्षतावादाच्या चसद्धाांतालाही पुष्ट्ी दे तो.
- डॉ. राजीव चचटणीस

 लायगो या प्रकल्पाद्वारे २०१५ साली, दोन कृ ष्णदववराांच्या एकत्र होण्यातून दनमागण झालेल्या गुरुत्वीय लहरी प्रत्यक्ष दटपल्या गेल्या.

• गुरुत्वीय चभां ग म्हणजे काय?

एखाद्या क्वेसारच्या दकां वा दूरच्या दीदघगकेच्या आचण आपल्या दरम्यान प्रचां ड वजन असणारी वस्तू असली तर, क्वेसारकडू न दकां वा
दीदघगकेकडू न येणाऱ्या प्रकािदकरणाांवर या वस्तूच्या गुरुत्वाकषगणाचा पररणाम होतो. व्यापक सापेक्षतावादानुसार होणाऱ्या या पररणामामुळे
क्वेसारकडू न येणाऱ्या प्रकािदकरणाांचा मागग बदलतो. प्रकािदकरणाांच्या या मागग बदलामुळे, त्या दूरस्थ क्वेसारच्या एकाहून अचधक प्रदतमा दनमागण
होतात. काहीवेळा या प्रदतमाांचे दमळू न एखादे गोलाकार कडे दनमागण झालेले ददसते. या प्रदतमा मूळ क्वेसारपेक्षा दकां वा दीदघगकेपेक्षा मोठ्या
आचण अचधक तेजस्वी ददसतात. चभां गामुळे होणाऱ्या प्रकािाच्या अपवतगनासारखाच हा पररणाम असल्यामुळे, या प्रकाराला गुरुत्वीय चभां ग म्हणून
ओळखले जाते. चभां गासारखा पररणाम घडवून आणणारी वजनदार वस्तू ही एखादी दीदघगका वा एखादे कृ ष्णदववरही असू िकते. असा पररणाम
घडवून येण्याचा अांदाज प्रथम ओरेि ख्वोलसोन या रचियन िास्त्रज्ञाने १९२४ साली व्यक्त के ला होता. (सन १९३६ साली खुद्द आइनिाइननेही
अिी िक्यता वतगवली होती.)

अिा प्रकारच्या गुरुत्वीय चभां गाचा पदहला िोध १९७९ साली लागला. सप्तषी तारकासमूहातील सुमारे आठ अब्ज प्रकािवषे अांतरावरील
क्वेसारची जोडी ही मुळात एकाच क्वेसारच्या दोन प्रदतमा असल्याचे स्पष्ट् झाले. या दोन प्रदतमाांच्या दनदमगतीला कारणीभूत ठरणारी दीदघगका ही
प्रचां ड आकाराची दां डगोलाकृ ती दीदघगका आहे. आपल्या आचण क्वेसारच्या दरम्यान वसलेल्या या दीदघगकेचे आपल्यापासूनचे अांतर ५.४ अब्ज
प्रकािवषे इतके आहे. गुरुत्वीय चभां गाच्या या पदहल्या िोधानां तर आतापयंत िां भराहून अचधक गुरुत्वीय चभां गे सापडली आहेत. गुरुत्वीय चभां गाचे
वेध हे आता जदमनीवरच्या दुदबगणीबरोबरच अांतराळातूनही घेतले जात आहेत. हबल अांतराळ दुदबगणीद्वारे सां िोधन करणाऱ्या िास्त्रज्ञाांनी, अिा
गुरुत्वीय चभां गाांची सां ख्या ही तब्बल पाच लाखाांच्या आसपास असावी, असा अांदाज व्यक्त के ला आहे.
- डॉ. राजीव चचटणीस

 आतापयंत िोधल्या गेलेल्या गुरुत्वीय चभां गाांची सां ख्या काही हजार आहे.

खगोल कु तूहल ८५
• ग्रॅस्थव्हटॉन हे कसले कण आहेत?

दवदवध प्रकारच्या बलाांचे अवकािातून होणार वहन हे वेगवेगळ्या कणाांद्वारे होत असल्याचे पुां जवादाचा चसद्धाांत मानतो. या पुां जवादाच्या
चसद्धाांतानुसार दवद्युतटचुां बकीय बलाचे वाहन हे प्रकािकणाांद्वारे (र्फोटॉनद्वारे) होते. सबळ कें िकीय बलाचे वहन हे ग्लूऑन कणाांद्वारे आचण दुबगळ
कें िकीय बलाचे वहन हे डब्लू आचण झेड या प्रकारच्या बोसॉन कणाांद्वारे होते. कें िकीय बलाांचे वहन करणारे हे दतन्ही प्रकारचे कण बोसॉन
कणाांचेच वेगवेगळे प्रकार आहेत. गुरुत्वाकषगणीय बलाचे वहन हेसुद्धा दवचिष्ट् प्रकारच्या बोसॉन कणाांद्वारे होत असल्याची िक्यता िास्त्रज्ञाांकडू न
व्यक्त के ली गेली आहे. गुरुत्वाकषगणीय बलाचे वहन करणारे हे कण ग्रॅस्थव्हटॉन नावाने ओळखले जातात. ग्रॅस्थव्हटॉनची सां कल्पना १९३० सालाच्या
सुमारास माांडली गेली व त्यानां तर या सां कल्पनेच्या पाठपुराव्यास सुरुवात झाली.

ग्रॅस्थव्हटॉन हे, सापेक्षतावादावर आधारलेला गुरुत्वाकषगणाचा चसद्धाांत आचण पुां जवाद याांच्यातून दनमागण झालेल्या ‘पुां जीय गुरुत्वाकषगण’ या
जोडचसद्धाांताचे अपत्य आहे. आइनिाइनचा सापेक्षतावाद हा गुरुत्वाकषगणाला बल न मानता वस्तूभोवतालच्या अवकािात दनमागण झालेली
वक्रता मानतो. वस्तूभोवतालच्या अवकािाच्या वक्रतेतील बदल हा गुरुत्वीय लहरीांद्वारे दूरपयंत पोचवला जातो. पुां जीय गुरुत्वाकषगणाच्या
चसद्धाांतानुसार एखाद्या वस्तूमुळे दनमागण होणाऱ्या गुरुत्वाकषगणीय बलाचा पररणाम हा ग्रॅस्थव्हटॉन या कणाांद्वारे दूरपयंत पोचवला जात असावा.

सापेक्षतावादानुसार अपेचक्षत असलेल्या गुरुत्वाकषगणीय लहरीांचा प्रत्यक्ष वेध घेण्याचे प्रयत्न जसे चालू आहेत, तसेच पुां जीय
गुरुत्वाकषगणानुसार अपेचक्षत असणाऱ्या या ग्रॅस्थव्हटॉन कणाांचा िोधही घेतला जात आहे. ग्रॅस्थव्हटॉन हे प्रकािाच्याच वेगाने प्रवास करणारे कण
असून, हे कण वस्तुमानरदहत आचण दवद्युतटभाररदहत असणे अपेचक्षत आहे. या कणाांचा िोध अजूनपयंत लागलेला नाही. इतर पदाथांबरोबर
याांची आां तरदक्रया अत्यां त क्षीण स्वरुपाची असल्यामुळे याांचा िोध लागणे अदतिय कठीण मानले जाते.
- डॉ. राजीव चचटणीस

 लायगो या प्रकल्पाद्वारे २०१५ साली गुरुत्वीय लहरीांचा वेध घेतला गेला आहे.



८६ खगोल कु तूहल
खगोल कु तूहल ८७
• वणगपटिास्त्राचा उपयोग खगोलिास्त्रात कसा के ला जातो?

वणगपटिास्त्राचा खगोलिास्त्रातील पदहला वापर जमगन िास्त्रज्ञ फ्रॉनहॉर्फर याने १८१४ साली के ला. लोलकाचा वापर करून
सूयदग करणाांपासून दमळालेल्या वणगपटाचे त्याने सखोल दवश्लेषण के ले. या वणगपटाच्या सप्तरांगी पाश्वगभम
ू ीवर त्याला पाचिेहून अचधक काळ्या रेषा
आढळल्या. याचा अथग काही ठरावीक तरांगलाांबीांच्या प्रकािदकरणाांचा यात अभाव होता. काहीिा अिाच प्रकारच्या रेषा फ्रॉनहॉर्फर याला इतर
ताऱ्याांच्या वणगपटातही आढळल्या. एकोचणसाव्या ितकाच्या मध्याला दकरटिॉर्फ व बुन्सेन याांनी या रेषा म्हणजे सूयागच्या वातावरणातील दवदवध
मूलिव्याांमुळे दनमागण झालेल्या अविोषण रेषा असल्याचे दाखवून ददले. खगोलीय वणगपटिास्त्राचा यानां तर झपाट्याने दवकास झाला असून, ते
आता तारे, अचभ्रका, दीदघगका, क्वेसार, तसेच ग्रह, लघुग्रह याांच्या अभ्यासासाठी वापरले जाणारे महत्त्वाचे तां त्र ठरले आहे.

खगोलीय वस्तूां चे वणगपट तीन प्रकारचे असतात : १) सलग वणगपट: साधारणपणे उष्ण व अपारदिगक वायूपासून होणारे प्रकािाचे उत्सजगन
अिा प्रकारचे असते; २) ठळक उत्सजगन रेषा असलेला वणगपट: असा वणगपट अचभ्रकाांपासून दमळतो; ३) प्रकाचित पाश्वगभम
ू ीवर काळ्या
अविोषण रेिा: असा वणगपट सूयग व तारे यापासून दमळतो. खगोलीय स्रोताच्या वणगपटातून स्रोताांच्या वातावरणातील दवदवध मूलिव्याांचे
प्रमाण, तसेच त्याांची आयदनक स्थस्थती समजू िकते. वणगपटातील रेषाांच्या तीव्रतेवरून दवदवध मूलिव्याांच्या प्रमाणादवषयी, तसेच तेथे
आढळणाऱ्या रेणच्य ूां ा रासायदनक जडणघडणीदवषयी कल्पना येत.े वणगपटावरून ताऱ्याच्या गतीचा अांदाज बाांधता येतो. वणगपटातील रेषाांचे
स्रोताांतील चुां बकीय क्षेत्रामुळे दवभाजन झालेले आढळू न येते. या दवभाजनाच्या प्रमाणावरून स्रोतातील चुां बकीय क्षेत्राची तीव्रता कळू िकते.
वणगपटिास्त्र हे महत्त्वाचे तां त्र दृश्य खगोलिास्त्राबरोबरच अदृश्य खगोलिास्त्रातही वापरले जाते.
- डॉ. वषाग चचटणीस

• ताम्रसृती आचण नीलसृती म्हणजे काय?

कल्पना करा की, पोलीस चाच्याांच्या एका गाडीचा प्रत्येक सेकांदाला एक गोळी झाडत पाठलाग करीत आहेत. आता चाच्याांची गाडी
पोचलसाांच्या गाडीच्या तुलनेत अचधक वेगाने जात असली तर, चाच्याांपयंत पोहोचणाऱ्या दोन गोळ्याांमधील कालावधी वाढलेला असेल. याउलट
जर चाच्याांच्या गाडीची गती पोचलसाांच्या गाडीपेक्षा कमी असेल तर, हा कालावधी कमी झालेला असेल. प्रकािदकरणाांच्या बाबतीतही काहीसा
असाच प्रकार घडतो.

समजा एखादा तारा आपल्यापेक्षा दूर चालला असेल तर, आपल्यापयंत पोहोचणाऱ्या त्याच्या प्रकािदकरणाांची तरांगलाांबी वाढे ल.
सूयगप्रकािाच्या वणगपटात लाल रांगाचा प्रकाि हा वाढती दकां वा जास्त तरांगलाांबी दिगवत असल्याने, तरांगलाांबीतील या प्रकारच्या बदलाला
ताम्रसृती म्हटले जाते. आता तारा हा जर आपल्या ददिेने येत असेल तर, त्यापासून दनघणाऱ्या प्रकािलहरीांची तरांगलाांबी आपल्याकडे
पोहोचेपयंत कमी झालेली असते. दनळा प्रकाि हा घटती दकां वा कमी तरांगलाांबी दिगदवत असल्यामुळे, या बदलाला नीलसृती म्हटले जात.
गतीमुळे प्रकािदकरणाांवर होणाऱ्या या पररणामाला डॉपलरचा पररणाम म्हणतात. तरां गलाांबीतील या बदलाचे प्रमाण हे ताऱ्याच्या
आपल्यासापेक्ष असणाऱ्या गतीनुसार कमी-जास्त होते.

गतीप्रमाणेच गुरुत्वाकषगण हेसुद्धा अिाच प्रकारचे तरांगलाांबीतील बदल घडवून आणते. गुरुत्वाकषगणाच्या दवरुद्ध ददिेने प्रवास करणाऱ्या
प्रकािदकरणाांना या गुरुत्वाकषगणावर मात करण्यासाठी स्वत:कडची ऊजाग वापरावी लागते. पररणामी त्याांच्या तरांगलाांबीत वाढ होऊन ताम्रसृती
घडू न येत.े गुरुत्वाकषगणाच्या ददिेने प्रवास करणाऱ्या प्रकािदकरणाांच्या बाबतीत, प्रकािदकरणाांच्या मागगक्रमणाला गुरुत्वाकषगणाची मदत होत
असल्याने, त्याांच्या तरां गलाांबीत घट होऊन दनलसृती घडू न येत.े तरां गलाांबीतला हा बदल गुरुत्वाकषगणाच्या तीव्रतेवर अवलां बून असतो. गती दकां वा
गुरुत्वाकषगणावर आधारलेली तरांगलाांबीतील ही वाढ वा घट डोळ्याांना ददसू न िकणाऱ्या प्रकािदकरणाांच्या बाबतीतही घडू न येते.

- श्री. अरदवां द पराांजप्ये

८८ खगोल कु तूहल
• दुदबगणीचा आरसा बनवण्यासाठी काचेचिवाय इतर कोणते पदाथग वापरले गेले आहेत?

काच हा पदाथग दुदबगणीचा आरसा बनवण्यासाठी वापरतात हे सवगज्ञात आहे. प्रकाि योग्य प्रमाणात परावदतगत करण्यासाठी या काचेवर
अॅल्युदमदनयमसारख्या पदाथागचा अदतिय पातळ थर ददला जातो. दुदबगणीचे आरसे बनवण्यासाठी काचेऐवजी प्रकाि परावदतगत करण्याची
स्वत:ची क्षमता असणारे इतर पदाथगही वापरले जाऊ िकतात. न्ूटनने तयार के लेल्या परावती दुदबगणीचा आरसा हा स्पेक्युलम नावाच्या ताांबे
आचण कथील याांच्या दमश्रधातूपासून बनवला गेला होता. हिगलने आपल्या प्रचां ड आकाराच्या दुदबगणीसुद्धा याच दमश्रधातूच्या आरिाांपासून तयार
के ल्या होत्या.

पारा हा िवरूपी पदाथग वापरूनही आरिाच्या दुदबगणी तयार के ल्या गेल्या आहेत. अिी सवागत मोठी दुबीण ही कॅ नडातील दब्रटीि
कोलां दबया दवद्यापीठात कायगरत आहे. या दुदबगणीचा सहा मीटर व्यासाचा आरसा म्हणजे पारा ठे वलेले एक भाांडे आहे. या भाांड्याच्या
स्वत:भोवती दर्फरण्याच्या वेगात बदल करून, या आरिाचे नाभीय अांतर हवे दततके कमी-जास्त करता येत.े चिरोदबां दि
ू ी म्हणजे बरोबर डोक्यावर
येणाऱ्या आकािस्थ वस्तू या दुदबगणीतून अभ्यासता येतात. अिा दुदबगणीतील ‘आरिा’चा खचग काचेच्या आरिाच्या तुलनेत अत्यल्प असतो.
भदवष्यात अिा दुदबगणी अांतराळात वापरल्या जाणार आहेत.

नासाच्या स्थस्पटट झर अवरक्त अांतराळ दुदबगणीचा आरसा बेररचलयम या धातूचा बनलेला आहे. उष्णतेचे उत्तम वहन करू िकणाऱ्या या
पदाथागचे वैचिष्ट्य म्हणजे बदलत्या तापमानाचा त्याच्या आकारावर दविेष पररणाम होत नाही. िून्ाखाली २४० अांि सेस्थल्फ्सअस तापमानातही
या धातूचा आरसा तग धरू िकतो. अदतिय मजबूत असलेला हा धातू वजनाने हलकाही आहे. इ.स. २०१३मध्ये सोडल्या जाणाऱ्या
नासाच्याच जेम्स वेब अांतराळ दुदबगणीतील आरसासुद्धा बेररचलयम धातूपासून बनलेला असेल.
- श्री. पराग महाजनी

 स्थस्पटट झर अांतराळ दुदबगणीचा कायगकाल २०२० साली सां पला. जेम्स वेब ही दुबीण २०२१ सालच्या दडसेंबरमध्ये अांतराळात सोडली गेली.

• दृश्यप्रकाि दटपणाऱ्या मोठ्या दुदबगणी कोणत्या?

जगातील सवग मोठ्या दुदबगणी या परावती म्हणजेच आरिाच्या दुदबगणी आहेत. या परावती दुदबगणीपैकी कॅ चलर्फोदनगयातील पालोमार
वेधिाळे च्या १९४८ साली बाांधलेल्या पाच मीटर व्यासाच्या हेल दुदबगणीला, २८ वषे जगातली सवागत मोठी दुबीण म्हणून मानाचे स्थान होते.
१९७६ साली कोकॅ चिअस पवगतावरील सहा मीटर व्यासाच्या रचियन दुदबगणीने हा दवक्रम मोडला. १९९३ साली, हवाई बेटावरील मौना के आ
पवगतावर उभारलेल्या दहा मीटर व्यासाच्या के क दुदबगणीने सवागत मोठ्या दुदबगणीचा बहुमान पटकावला. आता हा मान स्पेनच्या कॅ नरी बेटाांवरील
‘ग्राां टे चलस्कोदपओ कॅ नरीस’ या दुदबगणीला दमळाला आहे. सन २००९मध्ये कायगरत झालेल्या या दुदबगणीच्या आरिाचा व्यास १०.४ मीटर आहे.

तादमळनाडू तल्या कवलूर येथील २.३४ मीटर व्यासाची ‘वेणू बापू दुबीण’ ही भारतातील सवागत मोठी परावती दुबीण आहे. लडाखमधील
हान्स्ले येथील २.०१ मीटर व्यासाची ‘दहमालयन चां िा टे चलस्कोप’ ही भारतातली दुसऱ्या क्रमाांकाची दुबीण आहे. समुिसपाटीपासून ४.५
दकलोमीटर उां चीवर असलेली ही दुबीण जगातील सवागत उां चीवरची दुबीण ठरते. महाराष्ट्रात दगरावली येथे अलीकडेच २ मीटर व्यासाची दुबीण
बसवण्यात आली. नैदनताल येथे उभारली जात असलेली ३.६ मीटर व्यासाची मोठी दुबीण लवकरच कायागचित होण्याची अपेक्षा आहे.

दृश्यप्रकाि दटपणाऱ्या दुदबगणीांना लागणारी उच्च दजागची मोठी चभां गे बनवण्यातील ताांदत्रक अडचणीांमुळे, मोठ्या आकाराच्या अपवती
दुदबगणी बनवणे कठीण असते. त्यामुळे १९व्या ितकाच्या अखेरीस म्हणजेच १८९७ साली उभारलेली अमेररके तील यक्सग वेधिाळे ची एक मीटर
व्यासाच्या चभां गाची दुबीण ही आजही जगातील सवागत मोठी अपवती दुबीण ठरली आहे.
- श्री. पराग महाजनी

 नैदनताल येथील ॲरीस या वेधिाळे ने उभारलेली ३.६ मीटर व्यासाची दुबीण २०१६ साली कायागचित झाली.
 चचलीतील अटाकामा येथील टोक्यो दवद्यापीठाची ५.६ दकलोमीटर उां चीवरची दुबीण ही आजची सवांत उां चावरची दुबीण आहे.

खगोल कु तूहल ८९
• दुदबगणी दूरच्या प्रदे िात व उां चावर का उभारतात?

पृथ्वीवरील दुदबगणीांद्वारे खगोलीय वस्तूां कडू न येणाऱ्या दृश्य प्रकािाचा, तसेच काही अवरक्त दकरणाांचा वेध घेतला जातो. या दुदबगणी
उभारण्यासाठी जागा दनचित करताना प्रामुख्याने तीन दनकषाांचा दवचार के ला जातो. खगोलीय स्रोताच्या प्रदतमेची सुस्पष्ट्ता हा पदहला दनकष.
आकािस्थ स्रोताांकडू न येणारे प्रकािदकरण पृथ्वीच्या वातावरणातून प्रवास करून आपल्यापयंत पोहोचतात. वातावरणाच्या दवदवध थराांमधील
तापमानातील दकां वा दाबातील र्फरकाांमुळे वातावरणातील हवेची सतत हालचाल होत असते आचण या हालचालीांचा पररणाम स्रोताच्या प्रदतमेवर
होऊन ती अस्पष्ट् होते. (तारे लुकलुकताना त्यामुळेच ददसतात.) उां च पवगतमार्थ्ाांवरील दुदबगणीच्या बाबतीत, प्रकािदकरणाांना वातावरणाची कमी
जाडी पर करावी लागत असल्यामुळे हा पररणाम बराच कमी असतो. त्यामुळे दुदबगणी उभारण्यासाठी पवगतमाथे हे या दृष्ट्ीने योग्य समजले
जातात.

दुसरा दनकष आहे स्वच्छ हवा आचण स्वच्छ आकािाचा. खगोलीय दनरीक्षणाांसाठी दनरभ्र आकािाची गरज असते. उां च पवगतमार्थ्ाांवरील
वेधिाळाांमध्ये ढगाांचा अडथळा काही प्रमाणात टाळला जातो. त्याचप्रमाणे पवगतमार्थ्ावरील दवरळ, थां ड व कोरडी हवा दवदवध उपकरणाांच्या
सुरळीत कायागसाठी, तसेच अवरक्त दकरणाांच्या दनरीक्षणाांसाठी योग्य ठरते. दतसरा दनकष आहे गडद अांधाराचा. अांधूक स्रोताांचा वेध घेण्यासाठी
मानवदनदमगत प्रकाि कमीत कमी असावा लागतो. यासाठीच या वेधिाळा िहराांपासून दूर उभारल्या जातात. माउां ट दवल्फ्सन, तसेच माउां ट
पालोमार या जुन्ा दुदबगणीांच्या बाबतीत हा दनकष काटे कोरपणे न पाळता, दळणवळणाच्या सुलभतेला अचधक महत्त्व ददले गेले होते. परां तु
आताच्या काळात दुदबगणीांचे दनयां त्रण दूर अांतरावरून करणे िक्य असल्यामुळे हा दनकष पाळणे िक्य झाले आहे. मोठ्या दुदबगणी असलेली अिी
काही महत्त्वाची दठकाणे आहेत - चचली, हवाई बेटे, ला पाल्मा (कॅ नरी बेटे), तसेच भारतातील हान्स्ले, नैदनताल, इत्यादी.
- डॉ. वषाग चचटणीस

• हबल अांतराळ दुदबगणीची वैचिष्ट्ये कोणती?

आकािस्थ वस्तूां कडू न येणाऱ्या दृश्यप्रकािाचे दनरीक्षण पृथ्वीवरील दुदबगणीद्वारे करता येत असले तरी, ही दनरीक्षणे अांतराळातून के ल्यास
दुदबगणीतून दमळणाऱ्या प्रदतमा या अचधक स्पष्ट् असतात. अांतराळातील दुबीण ही पृथ्वीच्या वातावरणाबाहेर असल्यामुळे, अिा दुदबगणीतून
दमळणाऱ्या खगोलीय वस्तूां च्या प्रदतमा वातावरणातील हवेच्या हालचालीांच्या प्रभावापासून मुक्त असतात. या प्रदतमा पृथ्वीवरील दुदबगणीांद्वारे
दमळणाऱ्या प्रदतमाांच्या तुलनेत वीस पटीांहून अचधक स्पष्ट् असतात. ‘हबल अांतराळ दुबीण’ ही याच दृष्ट्ीने अांतराळात सोडली आहे. अकरा टन
वजनाची आचण तेरा मीटरहून अचधक लाांबीची ही दुबीण ‘दडस्कव्हरी’ या यानामार्फगत १९९० साली अांतराळात सोडण्यात आली. या दुदबगणीच्या
आरिाचा व्यास २.४ मीटर आहे. प्रामुख्याने दृश्यदकरणाांचा वेध घेणाऱ्या या दुदबगणीत अवरक्त व अदतनील दकरणाांचा वेध घेणारी उपकरणेही
आहेत.

ही दुबीण अत्यां त अांधूक अिा दूरवरच्या खगोलीय वस्तूां चाही वेध घेऊ िकत असल्यामुळे, या दुदबगणीद्वारे दृश्यदवश्वाच्या सीमेपयंतच्या
स्रोताांचा अभ्यास िक्य झाला आहे. आपल्या सूयम
ग ालेतील ग्रहगोलाांच्या दनरीक्षणाांबरोबरच या दुदबगणीद्वारे के लेल्या महत्त्वाच्या सां िोधनामध्ये,
अत्यां त दूरच्या दीदघगकाांचा वेध, दीदघगकाांच्या कें िस्थानी असलेल्या कृ ष्णदववराांच्या अस्थस्तत्वाचे पुरावे, इत्यादीांचा समावेि होतो. हबलच्या
स्थस्थराांकाच्या अचधक अचूक मापनाद्वारे, दवश्वाच्या वयादवषयीचे सुधाररत अनुमानही या दुदबगणीद्वारे काढले गेल.े पृथ्वीच्या पृष्ठभागापासून सुमारे
सहािे दकलोमीटर उां चीवरील ही दुबीण सुमारे दीड तासाांत पृथ्वीभोवतालची प्रदचक्षणा पूणग करते. १९९३ सालच्या दडसेंबर मदहन्ातील पदहल्या
दुरुस्तीपासून आतापयंत या दुदबगणीची पाच वेळा दुरुस्ती करण्यात आली. २००९च्या मे मदहन्ात झालेली दुरुस्ती ही िेवटची दुरुस्ती होती. ही
दुबीण २०१४ सालापयंत कायगरत राहण्याची अपेक्षा आहे.
- डॉ. वषाग चचटणीस

 हबल अांतराळ दुबीण अजूनही कायगरत आहे.

९० खगोल कु तूहल
• सौरदुबीण किी असते?

सौरदुदबगणीची रचना सवगसाधारण दुदबगणीपेक्षा काहीिी वेगळी असते. पदहली गोष्ट् म्हणजे सौरदुदबगणीचा आरसा सूयगप्रकाि एकदत्रत करीत
असल्यामुळे, सौरदुदबगणीचा अांतभागग प्रचां ड प्रमाणात तापतो. यावर उपाय म्हणून सौरदुदबगणीचे नाभीय अांतर खूप मोठे (आरिाच्या व्यासाच्या
वीस ते साठपट) ठे वलेले असते. यामुळे या एकदत्रत होणाऱ्या सूयगदकरणाांना जास्त अांतर पार करावे लागते व या सूयगदकरणाांपासूनची सवग
उष्णता िोट्यािा प्रदे िाांत सीदमत न राहता, ती मोठ्या आकारमानात दवखुरली जाते. दुदबगणीच्या तळाचा मुख्य आरसाही जदमनीखाली
बोगद्यामध्ये ठे वला जातो, जेणेकरून तो थां ड राहतो.

दुसरी गोष्ट् म्हणजे अचधक तापमानामुळे हवेतील रेणूांची हालचाल ही रात्रीपेक्षा ददवसा जास्त प्रमाणात होत असते. दुदबगणीतून दमळणाऱ्या
प्रदतमेवर याचा दवपरीत पररणाम होतो. हा पररणाम टाळण्यासाठी बऱ्याच सौरदुदबगणीांचा अांतभागग दनवागत के लेला असतो. जदमनीकडू न उत्सचजगत
होणाऱ्या उष्णतेचे पररणाम टाळण्यासाठी सौरदुदबगणी या काही वेळा तलावाच्या मध्यभागी उभारल्या जातात. सौरदुदबगणी अवाढव्य असल्यामुळे,
सूयागचा वेध घेण्यासाठी दुदबगणीची ददिा सूयागच्या बदलत्या स्थानानुसार बदलत राहणे, हे अिक्य असते. म्हणूनच सां पूणग सौरदुबीण न दर्फरवता,
एका दर्फरत्या आरिाद्वारे सूयागची दकरणे सतत मुख्य आरिावर कें दित के ली जातात.

जगातील सवागत मोठी मॅ कमॅ थ-दपअसग ही सौरदुबीण अमेररके तील कीट पीक पवगतावर असून दतच्या आरिाचा व्यास १.६ मीटर इतका
आहे. अमेररके तील कॅ चलर्फोदनगयातील दबग बेअर सौरवेधिाळे ची दबग बेअर सरोवरात उभारलेली दुदबगणसुद्धा सुमारे १.६ मीटर व्यासाची आहे.
भारतामध्ये उदयपूर व कोडाईकॅ नाल येथे सौरदुदबगणी उभारल्या गेल्या आहेत. लडाखमध्ये उभारली जाणारी २ मीटर व्यासाची सौरदुबीण ही
इ.स. २०१३मध्ये कायागचित होणार आहे. अमेररकाही हवाई बेटाांवर ४ मीटर व्यासाची सौरदुबीण उभारणार असून, ती २०१४ साली कायागचित
होईल अिी अपेक्षा आहे.
- डॉ. अदनके त सुळे

 लडाखमध्ये उभारली जाणारी २ मीटर व्यासाची सौरदुबीण अजून कायागचित झालेली नाही.
 हवाई बेटाांवर अमेररके ने उभारलेली डॅदनएल के . इनुये सौरदुबीण ही ४.२ मीटर व्यासाची दुबीण २०१९ साली कायागचित झाली.



खगोल कु तूहल ९१
९२ खगोल कु तूहल
• अदृश्य खगोलिास्त्र म्हणजे काय?

पारां पररक खगोलिास्त्रात मुख्यत: खगोलीय वस्तूां कडू न येणाऱ्या, डोळ्याांना ददसू िकणाऱ्या प्रारणाांचा वेध घेतला जातो. तर अदृश्य
खगोलिास्त्रात डोळ्याांना ददसू न िकणाऱ्या प्रारणाांचा अभ्यास के ला जातो. या अदृश्य प्रारणात रेदडओ, सूक्ष्म, अवरक्त प्रकािलहरी तसेच
अदतनील, क्ष व गॅ मा दकरणाांचा समावेि होतो. यातील रेदडओ, सूक्ष्म, अवरक्त प्रारणाांची तरांगलाांबी ही दृश्य प्रकािलहरीांपेक्षा अचधक असते.
तर अदतनील, क्ष व गॅ मा दकरणाांची तरां गलाांबी ही दृश्य प्रकािलहरीांपेक्षा कमी असते. उदाहरणाथग, रेदडओ लहरी या काही मीटर लाांबीच्या
असतात. क्ष दकां वा गॅ मा दकरणाांची तरांगलाांबी मीटरच्या अब्जाव्या भागापेक्षाही कमी असते. प्रकािदकरणाांची तरां गलाांबी चजतकी कमी, दततकी
त्याांची ऊजाग जास्त. याउलट प्रकािदकरणाांची तरां गलाांबी चजतकी जास्त, दततकी त्याांची ऊजाग कमी. त्यामुळे गॅ मा दकरणाांची ऊजाग सवागचधक, तर
रेदडओ लहरीांची ऊजाग सवागत कमी असते. दृश्य दकरणाांकडू न दमळू न िकणारी मादहती ही अदृश्य दकरणे पुरवतात. तारे, दीदघगका याांची, तसे च
दवश्वाची जडणघडण व इतर अनेक बाबीांदवषयी मादहती अदृश्य खगोलिास्त्रातून दमळू िकते.

यातील रेदडओ लहरी वगळता इतर बहुतेक सवग प्रारणे पृथ्वीच्या वातावरणात िोषली जात असल्यामुळे, पृथ्वीच्या पृष्ठभागापयंत पोहोचू
िकत नाहीत. त्यामुळे या प्रारणाांचा वेध उपग्रहाद्वारे दुदबगणी वा िोधक पाठवून घेतला जातो. काही वेळा िोधकाांना वातावरणाच्या दवरळ
असणाऱ्या वरच्या थरात पाठवण्यासाठी र्फुगे दकां वा अदिबाणाांचाही उपयोग के ला जातो. या सवग गोष्ट्ी आधुदनक तां त्रज्ञानामुळेच िक्य झाल्या
आहेत. त्यामुळेच आधुदनक दृश्य खगोलिास्त्राचा अभ्यास सुरू होऊन काही ितके उलटली असली तरी, अदृश्य खगोलिास्त्राचा दवकास मात्र
गेल्या ६०-७० वषांतच झाला आहे. मात्र या अल्पकाळात अदृश्य खगोलिास्त्राने आपल्या दवश्वादवषयीच्या ज्ञानात मोठी भर घातली आहे.
- डॉ. वषाग चचटणीस

• रेदडओ खगोलिास्त्र कोणत्या दृष्ट्ीने महत्त्वाचे आहे?

रेदडओ लहरीांची तरां गलाांबी साधारण दमचलमीटर ते दकलोमीटर या दरम्यान असते. आकािस्थ वस्तूां कडू न येणाऱ्या या रेदडओ लहरीांपक
ै ी
बहुताांिी लहरी, वातावरण पार करून पृथ्वीच्या पृष्ठभागापयंत पोहोचू िकतात. या लहरीांचा वेध रेदडओ दुदबगणीद्वारे घेतला जातो.
आकािगां गेच्या कें िाकडू न येणाऱ्या रेदडओलहरीांचा िोध अमेररकन िास्त्रज्ञ कालग जान्स्की याने इ.स. १९३१मध्ये लावला असला, तरी खऱ्या
अथागने रेदडओ खगोलिास्त्राचा दवकास दुसऱ्या महायुद्धानां तर झाला. याला महायुद्धाच्या काळात दवकचसत झालेले रडारचे तां त्रज्ञान कारणीभूत
ठरले. जॉडर ेल बँ क (इां ग्लांड), तसेच अरेचसबो (प्युटो ररको) येथील इ.स. १९५०-६०च्या सुमारास बाांधलेल्या महाकाय रेदडओ दुदबगणीांपासून हे
तां त्रज्ञान आता, व्हेरी लाजग अॅरे (अमेररका), जायां ट मीटरवेव्ह रेदडओ टे चलस्कोप (भारत) यासारख्या अत्याधुदनक सां कु लापयंत दवकचसत झाले
आहे.

रेदडओ खगोलिास्त्राद्वारे अनेक महत्त्वाचे िोध लागले आहेत. यातील एक महत्त्वाचा िोध स्पां दक ताऱ्याांचा. इ.स. १९६७मध्ये इां ग्लांडमधील
मलाडग रेदडओ वेधिाळे तील सां िोधकाांना एक अज्ञात स्रोताकडू न, अत्यां त दनयदमत कालावधीचे रेदडओ सां दे ि येताना आढळले. ही रेदडओ स्पां दने
न्ूटरॉन ताऱ्याांकडू न येत असून, अिा अनेक स्पां दक ताऱ्याांचा आता िोध लागला आहे. यातील एक लक्षवेधी िोध म्हणजे िौरी
तारकासमूहातील न्ूटरॉन ताऱ्याांच्या जोडीचा. या जोडीकडू न येणाऱ्या रेदडओलहरीांच्या स्वरूपातील बदलावरून, आइन्स्िाइनच्या व्यापक
सापेक्षतावादाच्या चसद्धाांताला पुष्ट्ी दमळाली. याखेरीज आकािगां गेचे कें ि, अदतनवताऱ्याांचे अविेष, काही दीदघगका, क्वेसार, इत्यादीांकडू न
येणाऱ्या रेदडओलहरीही िोधल्या गेल्या आहेत. हायडर ोजनच्या अणूां कडू न उत्सचजगत होणाऱ्या २१ सेंदटमीटर तरांगलाांबीच्या प्रारणाांच्या अभ्यासातून
आकािगां गेचा सदपगलाकृ ती आकार दनचित झाला. या तरां गलाांबीवरून मोजलेल्या हायडर ोजनच्या अणूां च्या गतीवरून कृ ष्णपदाथांच्या
अस्थस्तत्वादवषयी अप्रत्यक्ष पुरावा दमळाला. दवश्वदनदमगतीच्या महास्फोटाच्या चसद्धाांताला बळकटी दे णाऱ्या सूक्ष्मतरांगाच्या प्रारणाांचा िोधही रेदडओ
खगोलिास्त्रातलाच!
- डॉ. वषाग चचटणीस

खगोल कु तूहल ९३
• नारायणगावच्या रेदडओ दुदबगणीचे वैचिष्ट्य काय आहे?

जायां ट दमटरवेव्ह टे चलस्कोप (जीएमआरटी) ही नारायणगावपासून सुमारे दहा दकलोमीटर अांतरावर वसलेली दुबीण, ०.२ ते ६ मीटर
तरां गलाांबीच्या रेदडओ लहरीांचा वेध घेणारी जगातील सवागत मोठी दुबीण आहे. ही एकसां ध दुबीण नसून, एकू ण तीस अिस्तीय आकाराच्या डीि
अॅण्टे नाांचे सां कु ल आहे. यातील प्रत्येक अॅण्टे नाचा व्यास ४५ मीटर आहे. या ३० अॅण्टे ना सुमारे २५ दकलोमीटर व्यासाच्या वतुळ
ग ात इां ग्रजी ‘वाय’
आकारात दवखुरल्या आहेत. पररणामी, या अॅण्टे नाांद्वारे दमळालेल्या रेदडओस्रोताची एकदत्रत प्रदतमा ही पां चवीस दकलोमीटर व्यासाच्या एकाच
महाकाय दुदबगणीद्वारे दमळालेल्या प्रदतमेइतकी स्पष्ट् असते. या अॅण्टे नाची बाांधणीही वैचिष्ट्यपूणग आहे. िे नलेस िीलच्या ताराांचा वापर करून
अॅण्टे नाांचे वजन कमी राखले आहे.

ही दुबीण उभारण्यासाठी नारायणगाव पररसराची दनवड भारतातील अनेक दठकाणाांचा अभ्यास के ल्यानां तरच झाली. रेदडओ दनरीक्षणात
कमीतकमी अडथळा असण्यासाठी हे दठकाण दचक्षण भारतातून जाणाऱ्या भूचुांबकीय दवषुववृत्तापासून दूर असण्याची गरज होती. दचक्षण
गोलाधागतील आकािाचाही बराचसा भाग ददसण्यासाठी हे दठकाण अदतउत्तरेलाही असणे योग्य नव्हते. याचिवाय दुदबगणीच्या दठकाणी
मानवदनदमगत रेदडओ लहरीांचे प्रदूषण िक्य दततके कमी असणे, हाही एक महत्त्वाचा दनकष होता.

या दुदबगणीमार्फगत सूयम
ग ालेतील रेदडओ स्रोताांपासून ते अदतदूरवरच्या (दृश्यदवश्वाच्या सीमेपयंतच्या) रेदडओ स्रोताांचा वेध घेतला जातो.
दवश्वाच्या प्रारां भीच्या म्हणजे दीदघगकाांच्या दनदमगतीपूवीच्या काळातील हायडर ोजन अणूां च्या उत्सजगन रेषाांचा िोध घेऊन दीदघगकाांच्या दनदमगतीदक्रयेचा
अभ्यास, रेदडओ लहरी उत्सचजगत करणाऱ्या स्पां दक ताऱ्याांचा वेध, तसेच आपल्या दीदघगकेतील व दीदघगकेबाहेरील इतर वैचिष्ट्यपूणग रेदडओ
स्रोताांचा अभ्यास, ही या दुदबगणीच्या उभारणीमागची प्रमुख उदद्दष्ट्े आहेत. १९९८ सालापासून कायगरत असलेल्या या दुदबगणीचा लाभ जगभरचे
खगोलिास्त्रज्ञ घेत आहेत.
- डॉ. वषाग चचटणीस

• अवरक्त दकरणाांचा वेध का व कसा घेतला जातो?

अवरक्त व अदतनील या तरांगलहरी दृश्य प्रकािलहरीांच्या लगतच्या तरांगलहरी आहेत. यापैकी अवरक्त दकरणाांची तरां गलाांबी दृश्य
प्रकािलहरीांपेक्षा अचधक असते. या अवरक्त दकरणाांपैकी कमी तरां गलाांबीचे अवरक्त दकरण हे पृथ्वीच्या वातावरणातून पार होऊ िकत
असल्यामुळे त्याांचे दनरीक्षण पृथ्वीवरील दुदबगणीद्वारे करता येत.े मात्र हवेतील बाष्प आचण काबगन डायऑक्साइड काही प्रमाणात हे दकरण िोषून
घेतात. त्यामुळे ही दनरीक्षणे उां च पवगताांवर उभारलेल्या दुदबगणीांद्वारे के ली जातात. अचधक तरांगलाांबीचे अवरक्त दकरण मात्र पृथ्वीच्या वातावरणात
पूणगपणे िोषले जातात. या दकरणाांचा अभ्यास उां चावर र्फुगे पाठवून दकां वा वातावरणाबाहेर उपग्रहाांद्वारे िोधक दकां वा दुदबगणी पाठवून के ला
जातो. इरास, स्थस्पटट झर, इत्यादी अांतराळ दुदबगणीांनी अिा हजारो अवरक्त स्रोताांचा िोध लावला आहे.

अवरक्त दकरण हे दृश्य प्रकािलहरीांपेक्षा सहजपणे अांतराळातील धुळीचे ढग भेदू िकतात. आकािगां गेच्या कें िाभोवती असलेल्या
धुळीमुळे तेथून येणाऱ्या दृश्य प्रकािलहरीांचे दनरीक्षण िक्य नसले, तरी तेथे दनमागण होणाऱ्या अवरक्त दकरणाांचा वेध मात्र आपल्याला घेता
येतो. याखेरीज लाल रांगाच्या (राक्षसी तसेच इतर) ताऱ्याांचे उत्सजगनही प्रामुख्याने अवरक्त तरांगपट्ट्यात होते. ताऱ्याांना जन्म देणारे प्रचां ड
आकाराचे रेण्वीय मेघ, दीदघगकाांची कें िके , दीदघगका, ग्रह, लघुग्रह, इत्यादीांची मादहती या दनरीक्षणाद्वारे दमळते. सूयम
ग ालेतील आचण दवदवध
दीदघगकाांमधील पाण्याचे रेणू, सेंदिय रेणू, आां तरतारकीय पोकळीतील तसेच ताऱ्याांच्या सभोवती असलेल्या धुळीतील चसचलके ट, इत्यादीांचा िोध
अवरक्त वणगपटाांतून लागला.

याचिवाय अवरक्त खगोलिास्त्राचा दवश्वरचनेिी सां बां चधत एक पैलूही आहे. अदतिय दूर असलेल्या स्रोताांकडू न येणाऱ्या दृश्य व अदतनील
प्रकािलहरी या ताम्रसृतीमुळे अवरक्त तरां गपट्ट्यामध्ये सरकतात. त्यामुळे अवरक्त तरांगपट्ट्यातील दनरीक्षणातून दूरवरच्या कमी वयाच्या
दीदघगकाांदवषयी महत्त्वाची मादहती दमळू िकते. म्हणजेच अवरक्त खगोलिास्त्र हे बाल्यावस्थेतील दवश्वाच्या अभ्यासाचेही महत्त्वाचे साधन आहे.
- डॉ. वषाग चचटणीस

९४ खगोल कु तूहल
• अदतनील दकरणाांच्या वेधातून कोणत्या गोष्ट्ीांची मादहती दमळते?

अदतनील दकरणाांची तरांगलाांबी दृश्य प्रकािलहरीांच्या तरां गलाांबीपेक्षा कमी असते. अदतनील प्रकािलहरी या वातावरणाच्या वरच्या थरातील
ओझोन वायूत िोषल्या जात असल्यामुळे, पृथ्वीच्या पृष्ठभागापयंत पोहोचू िकत नाहीत. त्यामुळे अदतनील दकरणाांचा अभ्यासही प्रामुख्याने
उपग्रहाांद्वारे के ला जातो. अदतनील खगोलिास्त्राची सुरुवात १९६२ साली ‘ऑदबगदटांग सोलर ऑब्ल्झवेटरी’ या माचलके तल्या अमेररकन उपग्रहाद्वारे
झाली. या उपग्रहाने सौरप्रभेतल्या अदतनील दकरणाांचा प्रथमच वेध घेतला. या उपग्रहाद्वारे सूयागचे पां धरा वषे दनरीक्षण के ले गेल.े यानां तर
अांतराळात सोडण्यात आलेल्या दवदवध उपग्रहाांनी सूयम
ग ालेतील ग्रह, धूमके तू, तसेच आकािगां गेतील तारे, आां तरतारकीय वायू व धूळ,
त्याचप्रमाणे दीदघगका, क्वेसार, याांसारख्या आकािगां गेबाहेरील स्रोताांचा अदतनील दकरणाांच्या माध्यमाांतून वेध घेतला.

इ.स. १९७८-९६ या काळात कायगरत असणाऱ्या ‘इां टरनॅ िनल अल्टर ाव्हॉयलेट एक्सप्लोरर’ या उपग्रहाने दवदवध स्रोताांच्या सुमारे एक लाख
वणगपटाांची नोांद के ली आहे. आां तरतारकीय वायूतील बहुसां ख्य अणूां च्या आचण आयनाांच्या अविोषण रेषा अदतनील तरां गपट्ट्यात आढळू न येतात.
या वायूची रासायदनक जडणघडण, तसेच त्याची गती, याांचा अभ्यास या दनरीक्षणातून करता येतो. अदतनील वणगपटाांतून ग्रहाांवरील
वातावरणादवषयीही मादहती दमळते. मां गळाच्या वातावरणातील हायडर ोजनच्या रेणच्य ूां ा अस्थस्तत्वाचा िोधही अदतनील वणगपटातून लागला.
अदतनील दकरणाांच्या दनरीक्षणाांतून हॅली, तसेच इतर धूमके तूां च्या रचनेची, तसेच त्याांच्या रासायदनक जडणघडणीची मादहती दमळाली आहे.

सौरवाऱ्याप्रमाणेच उष्ण ताऱ्याांमधूनही वाऱ्याच्या स्वरूपात आयनीभूत कण सतत बाहेर पडत असतात. या कणाांच्या अदतनील उत्सजगन
रेषाांच्या अभ्यासातून या वाऱ्याांचे स्वरूप, तसेच ताऱ्याच्या उत्क्ाांतीदवषयी अनुमान काढता येत.े उष्ण ताऱ्याांभोवती असलेल्या तेजोमेघाांच्या
उत्सजगन वणगपटावरून, त्यातील काबगन व इतर मूलिव्याांचे प्रमाण समजू िकते. दीदघगकेच्या अदतनील वणगपटावरून दतच्या कें िस्थानी असलेल्या
कृ ष्णदववराचे वस्तुमानही मोजणे काही वेळा िक्य होते.
- डॉ. वषाग चचटणीस

• अांतराळातून येणाऱ्या क्ष-दकरणाांचे दनरीक्षण कसे के ले जाते?

क्ष-दकरणाांची तरां गलाांबी अदतनील दकरणाांच्या तरांगलाांबीपेक्षा कमी असते. या दकरणाांची ऊजाग दृश्य प्रारणाांच्या ऊजेपेक्षा हजारपटीांहून
अचधक असते. खगोलस्थ वस्तूां कडू न येणारे क्ष-दकरण हवेिी होणाऱ्या दक्रयेमुळे, हवेच्या के वळ काही सेंदटमीटर जाडीच्या थरात पूणगपणे िोषले
जातात. त्यामुळे या दकरणाांचा वेध घेण्यासाठी िोधक पृथ्वीच्या वातावरणाबाहेर पाठवावे लागतात. हे िोधक पाठवण्यासाठी सुरुवातीला
अदिबाणाांचा वापर के ला गेला. यातूनच १९४९ साली सूयागकडू न येणाऱ्या क्ष-दकरणाांचा िोध लागला. या क्ष-दकरणाांच्या दनदमगतीला सौरप्रभेचे,
सुमारे दहा लाख अांि सेस्थल्फ्सअस इतके अत्युच्च तापमान कारणीभूत आहे. यानां तर १९७० साली क्ष-दकरण खगोलिास्त्रात उपग्रहाचे पवग सुरू
झाले. ‘उहुरू’ या उपग्रहापासून सुरू झालेल्या या पवागत, चां िा दुदबगणीपयंत अनेक उपग्रहाांचा समावेि होतो. या दवदवध उपग्रहाांनी क्ष-दकरणाांचे
हजारो स्रोत िोधले आहेत.

क्ष-दकरणाांची दनदमगती अदतिय उष्ण स्रोताांमधून दकां वा दवद्युतभाररत

ट कणाांच्या त्वरणातून होते. क्ष-दकरणाांच्या स्रोताांमध्ये तारे,
अदतनवताऱ्याांचे अविेष, काही प्रकारचे जोडतारे, सदक्रय कें िके असलेल्या दीदघगका, याांचा समावेि होतो. यापैकी कृ ष्णदववर दकां वा न्ूटरॉन तारा
आचण सवगसाधारण तारा यापासून बनलेले जोडतारे हे वैचिष्ट्यपूणग ठरतात. कृ ष्णदववरे दकां वा न्ूटरॉन तारे हे आपल्या जोडीदार ताऱ्याकडू न
गुरुत्वाकषगणाद्वारे जेव्हा वायू खेचनू घेतात, तेव्हा या वायूला प्रचां ड ऊजाग प्राप्त होऊन तो क्ष-दकरण उत्सचजगत करू लागतो. क्ष-दकरणाांचा,
सवगप्रथम सापडलेला स्रोत हा वृचिक तारकासमूहात असून तो याच प्रकारात मोडतो. तसेच हांस तारकासमूहातील क्ष-दकरणाांचा तीव्र स्रोत हे
कृ ष्णदववराचे पदहले सां भाव्य उदाहरण आहे. अिाच प्रकारची क्ष-दकरणदनदमगती, सदक्रय कें िके असलेल्या बऱ्याचिा दीदघगकाांकडू न होते. यापैकी
काही स्रोताांमधून ऑस्थक्सजन, गां धक, लोह, इत्यादीांचे अस्थस्तत्व दिगवणाऱ्या रेषाही क्ष-दकरणपट्ट्यात आढळल्या आहेत.
- डॉ. वषाग चचटणीस

खगोल कु तूहल ९५
• क्ष-दकरण स्रोताांचा वेध कोणत्या मोदहमाांद्वारे घेण्यात आला आहे?

खगोलीय स्रोताांकडू न येणाऱ्या क्ष-दकरणाांचा वेध हा अदिबाणाांद्वारे पृथ्वीच्या वातावरणाबाहेर िोधक पाठवून घ्यावा लागतो. १९४९ साली
अमेररके ने सोडलेल्या अदिबाणावरील िोधकाद्वारे, सूयागकडू न येणारे क्ष-दकरण प्रथमच दटपले गेले. अांतराळातील दूरच्या क्ष-दकरणाांचा वेध
घ्यायला सुरुवात ही, १९६२ साली वृचिक तारकासमूहातील क्ष-दकरणाांच्या एका स्रोताच्या, याच पद्धतीद्वारे घेतलेल्या िोधापासून झाली. यानां तर
काही वषांतच क्ष-दकरण खगोलिास्त्रातल्या उपग्रह पवागचा प्रारां भ झाला. या काळातील ‘ऑदबगदटांग सोलर ऑब्ल्झव्हेटरी’ तसेच ‘व्हेला’ या
माचलकाांतील उपग्रहाांनी काही क्ष-दकरण स्रोत दटपले; पण खास क्ष-दकरण खगोलिास्त्राच्या अभ्यासासाठी १९७० साली अांतराळात सोडलेल्या
उहुरु या पदहल्या उपग्रहाने क्ष-दकरणाांच्या ३३९ स्रोताांचा वेध घेतला. यानां तरच्या महत्त्वाच्या मोदहमाांपक
ै ी १९७०च्या दिकातील ‘आइन्स्िाइन’
वेधिाळे ने प्रथमच क्ष-दकरण स्रोताांच्या प्रत्यक्ष प्रदतमा दटपल्या. या सुमारास जपाननेही अदिबाणासारखे उपग्रह क्ष-दकरणाांच्या अभ्यासासाठी
पाठवले. १९९१मध्ये सोडलेल्या ‘रोसॅ ट’ या युरोपीय उपग्रहाने तब्बल एक लाख क्ष-दकरण स्रोत दटपले. १९९९ साली सोडलेला ‘चन्द्रा’ हा क्ष-
दकरण स्रोताांच्या सुस्पष्ट् प्रदतमा देणारा उपग्रह अजूनही कायगरत आहे.

भारतात क्ष-दकरण खगोलिास्त्रीय सां िोधनाला सुरुवात १९६६ साली झाली. क्ष-दकरणाांचा वेध घेण्यासाठी प्रथम अदिबाण, तसेच चाळीस
दकलोमीटर उां चीपयंत जाणाऱ्या र्फुग्याांचा वापर करण्यात आला. आयगभट उपग्रहापासून भारताच्या प्रत्येक उपग्रहाांत क्ष-दकरणाांचा अभ्यास
करणाऱ्या उपकरणाांचा समावेि होता. १९९६ साली इस्रोने सोडलेल्या ‘आयआरएस पी-३’ या दूरसां वेदन उपग्रहावर दोन प्रकारचे क्ष-दकरण
िोधक होते. २०१० साली सोडण्यात येणाऱ्या अॅिरोसॅ ट या उपग्रहावर क्ष-दकरणाांच्या वेधासाठी चार प्रकारचे िोधक असणार आहेत.
- डॉ. वषाग चचटणीस

 अॅिरोसॅ ट हा उपग्रह २०१५ साली अांतराळात सोडण्यात आला.

• गॅ मा दकरण कोणती महत्त्वाची खगोलिास्त्रीय मादहती पुरवतात?

गॅ मा दकरण म्हणजे सवागचधक ऊजाग असलेली प्रारणे. या दकरणाांची ऊजाग दृश्य प्रारणाांपेक्षा लक्षावधी ते अब्जावधी पटीांनी अचधक असते.
गॅ मा दकरण हे त्याांच्या तीव्र भेदनिक्तीमुळे स्रोताांच्या अांतभागगातून बाहेर येऊ िकतात व त्यामुळे त्याांच्याद्वारे स्रोताांच्या अां तभागगाचा वेध घेणे
िक्य होते. खगोलस्थ वस्तूां कडू न येणारे गॅ मा दकरण पृथ्वीच्या वातावरणाबरोबर होणाऱ्या काही दक्रयाांमुळे वातावरणातच िोषले जातात. त्यामुळे
या प्रारणाांचा अभ्यास मुख्यतः उपग्रहाांवरील िोधकाांच्या साहाय्याने के ला जातो. गेल्या पन्नास वषागत गॅ मा दकरणाांचा वेध घेण्यासाठी अनेक
उपग्रह सोडण्यात आले असून, यापैकी ‘कॉम्प्टन’ या गेल्या दिकातील आचण ‘र्फमी’ या आता अांतराळात दर्फरत असलेल्या दुदबगणीांनी महत्त्वाची
भूदमका बजावली आहे. यापैकी कॉम्प्टन दुदबगणीने जवळपास तीनिे गॅ मा दकरणाांच्या स्रोताांचा िोध लावला. या स्रोताांमध्ये मुख्यत: सदक्रय कें िे
असलेल्या दीदघगका, स्पां दक तारे याांचा समावेि होतो. याखेरीज या उपग्रहाने सुमारे अडीच हजार गॅ मा दकरणाांचे प्रस्फोटही दटपले आहेत.

जास्त ऊजाग असलेल्या गॅ मा दकरणाांच्या उत्सजगनाचे प्रमाण कमी असल्याने, उपग्रहाांच्या साहाय्यानेही त्याांचा वेध घेणे कठीण असते. मात्र
या दकरणाांचा वेध जदमनीवरून घेता येतो. वातावरणात हे दकरण चिरल्यावर होणाऱ्या दक्रयाांमुळे, मां द अिा दनळसर रांगाच्या ‘चेरेन्कोव्ह’
प्रकािाचे उत्सजगन होते. या प्रकािाच्या पृथ्वीवरील दुदबगणीांनी के लेल्या मापनातून गॅ मा दकरणाांचा अप्रत्यक्षरीतीने वेध घेतला जातो. या तत्त्वावर
आधारलेल्या जगभरच्या स्थव्हपल, हेस, मॅ चजक यासारख्या अनेक दुदबगणीांनी आतापयंत सुमारे ऐांिी गॅ मा दकरणाांच्या स्रोताांचा िोध लावला असून
यात प्रामुख्याने दीदघगकाांची सदक्रय कें िे , अदतनवाऱ्याांचे अविेष, इत्यादीांचा समावेि आहे. या गॅ मा दकरणाांचा वैचश्वक दकरणाांिी जवळचा सां बां ध
असल्यामुळे या अभ्यासातून वैचश्वक दकरणाांच्या उगमाचा उलगडा होण्याची िक्यता आहे.
- डॉ. वषाग चचटणीस

 स्थव्हपल, हेस, मॅ चजक, इत्यादी दुदबगणीांनी िोधलेल्या गॅ मा दकरणाांच्या स्रोताांची सां ख्या आता सुमारे अडीचिे इतकी आहे.

९६ खगोल कु तूहल
• गॅ मा दकरणाांचा वेध घेणाऱ्या दुदबगणी कोणत्या?

खगोलीय स्रोताांकडू न येणाऱ्या अदतिक्तीिाली गॅ मा दकरणाांच्या, पृथ्वीच्या वातावरणाबरोबर होणाऱ्या प्रदक्रयाांमध्ये दनळसर रां गाच्या
‘चेरेन्कोव्ह’ प्रकािाची दनदमगती होते. या दृश्यप्रकािाद्वारे पृथ्वीवरील दुदबगणीांच्या साहाय्याने गॅ मा दकरणाांच्या स्रोताांचा अप्रत्यक्ष रीतीने वेध घेता
येतो. या प्रकारच्या प्रयोगाांना सुरुवात जरी १९६०च्या दिकात झाली असली तरी, या क्षेत्राला चालना ही अमेररके तल्या अॅररझोनातील ‘स्थव्हपल’
या दुदबगणीने १९८९ साली ‘क्रॅब’ या तेजोमेघाकडू न येणारे गॅ मा दकरण प्रथमच सुस्पष्ट्पणे दटपल्यानां तर दमळाली. यानां तर फ्रान्स, इां ग्लांड,
ऑिरे चलया, जमगनी, जपान अिा अनेक दे िाांनी गॅ मा दकरणाांचा वेध घेणाऱ्या दुदबगणी दवदवध दठकाणी उभारल्या.

आता कायगरत असलेले अिा मोठ्या दुदबगणीचे प्रकल्प म्हणजे जमगनी व फ्रान्सचा नादमदबयातील ‘हेस’, अमेररके तील ‘व्हेररटास’ आचण
जमगनी व स्पेन याांचा ला पाल्मा येथील ‘मॅ चजक’ हे प्रकल्प. यापैकी हेस आचण व्हेररटास ही चार-चार दुदबगणीांची सां कू ले असून, प्रत्येक दुदबगणीचा
व्यास सुमारे १२ मीटर आहे. मॅ चजक ही एकच दुबीण असून, दतच्या आरिाचा व्यास सुमारे १७ मीटर आहे. या तीन दुदबगणीांनी गेल्या पाच
वषांत गॅ मा दकरणाांच्या ज्ञात स्रोताांची सां ख्या बारावरून ऐांिीपयंत वाढवली. नादमदबयामध्ये ‘हेस’च्या दुसऱ्या टप्प्प्यात २८ मीटर व्यासाच्या
दुदबगणीची दनदमगती चालू आहे.

भारतातील या क्षेत्रातले महत्त्वाचे प्रकल्प म्हणजे माउां ट अबू येथील ‘टॅ स्थटक’ आचण लडाखमधील हान्स्ले येथील ‘हॅगार’.
समुिसपाटीपासून ४.३ दकलोमीटर उां चीवरील हॅगार ही दुबीण म्हणजे सुमारे ३ मीटर व्यासाच्या ७ दुदबगणीांचे सां कु ल आहे. हान्स्ले येथे लवकरच
‘मेस’ या एका मोठ्या दुदबगणीची उभारणी सुरू होत असून, २१ मीटर व्यासाच्या या दुदबगणीतून २०१२ साली गॅ मा दकरणाांचा वेध घेण्यास
सुरुवात होईल.
- डॉ. वषाग चचटणीस

 मेस या दुदबगणीची उभारणी पूणग होऊन, अलीकडेच ती कायागचित झाली आहे.

• वैचश्वक दकरणाांचा वेध कसा घेतला जातो?

वैचश्वक दकरण म्हणजे पृथ्वीवर अांतराळातून येणारे प्रचां ड ऊजागधारी असे दवद्युतटभाररत कण. वैचश्वक दकरण हे वस्तुत: दकरण नसून कण
असतात व त्याांचा मारा पृथ्वीवर सतत सवग ददिाांनी होत असतो. स्थव्हटर हेस या ऑचिरअन िास्त्रज्ञाने इ.स. १९१२मध्ये र्फुग्याच्या साहाय्याने
५,३०० मीटर उां चीपयंत जाऊन स्वत: के लेल्या मापनाद्वारे वैचश्वक दकरणाांचा िोध लावला.

वैचश्वक दकरणाांमध्ये सुमारे ९० टक्के प्रोटॉन, ९ टक्के अल्फा कण आचण १ टक्का इलेटरॉन आढळले आहेत. या बरोबरच या दकरणाांत अत्यल्प
प्रमाणात इतर मूलिव्याांची कें िके ही आढळू न आली आहेत. या दकरणाांची ऊजाग दृश्य प्रकािाच्या लाखपटीांपासून ते दकत्येक अब्ज पटीांहून
अचधक असते. वैचश्वक दकरणाांचा प्रत्यक्ष िोध हा, र्फुग्याांद्वारे उां चावर िोधक पाठवून दकां वा अांतराळात उपग्रह सोडू न घेतला जातो; त्याांचा
अप्रत्यक्ष वेध हा या दकरणाांमुळे वातावरणात दनमागण होणाऱ्या इतर दवद्युतटभाररत कणाांच्या, जदमनीवरील िोधकाांमधून के लेल्या मापनातून
घेतला जातो.

कमी ऊजेच्या वैचश्वक दकरणाांची दनदमगती बहुताांिी सौरज्वालाांमध्ये होते. अचधक ऊजेच्या दकरणाांची दनदमगती मात्र सूयगमालेच्या बाहेर होत
असून, त्याांच्या उगमाची दनचित मादहती उपलब्ध नाही. कारण वैचश्वक कण हे दवद्युतटभाररत असल्यामुळे त्याांचा मागग आकािगां गा, सूयगमाला
तसेच पृथ्वीच्या चुां बकीय क्षेत्रातून प्रवास करताना बदलतो. त्यामुळे या कणाांच्या उगमाची दनचित ददिा कळू िकत नाही. मध्यम ऊजेच्या
दकरणाांची दनदमगती बहुधा आकािगां गेतील अदतनवताऱ्याांच्या अविेषाांमध्ये होत असावी तर, अचधक ऊजेच्या कणाांची दनदमगती
आकािगां गेबाहेरील दीदघगकाांची कें िे , गॅ मा दकरणाांचे प्रस्फोट याद्वारे होत असावी. या स्रोताांकडू न येणाऱ्या गॅ मा दकरणाांच्या तसेच न्ूदटर नोसारख्या
मूलकणाांच्या भदवष्यातील दनरीक्षणाांतून वैचश्वक दकरणाांच्या उगमादवषयीचे कोडे सुटू िकण्याची िक्यता आहे.
- डॉ. वषाग चचटणीस

खगोल कु तूहल ९७
• न्ूदटरनो खगोलिास्त्र हे काय आहे?

न्ूदटर नो खगोलिास्त्रात आकािस्थ वस्तूां कडू न येणाऱ्या न्ूदटर नो या दवद्युतटभाररदहत आचण अत्यल्प वस्तुमान असणाऱ्या मूलकणाांचा अभ्यास
के ला जातो. खगोलिास्त्राची ही िाखा अजूनही बाल्यावस्थेत आहे. ताऱ्याांच्या गाभ्यातील कें िकीय दक्रया, अदतनवतारा दनमागण होताना होणारा
ताऱ्याांचा स्फोट, इत्यादीांमधून न्ूदटर नोांची दनदमगती होते. हे कण दवद्युतभाररदहत
ट असल्यामुळे वैचश्वक चुां बकीय क्षेत्रातून प्रवास करताना त्याांच्या
मागागत बदल होत नाही; तसेच त्याांची इतर पदाथांिी र्फारिी दक्रया होत नसल्यामुळे, ते सहजपणे दूरवर पोहोचू िकतात. यामुळे न्ूदटरनोच्या
उगमाची ददिा कळू िकते, तसेच स्रोताांच्या कें िातील घडामोडीांची मादहती दूर अांतरापयंतही पोहोचू िकते. सूयागपासून येणाऱ्या न्ूदटर नोांचा वेध
अनेक न्ूदटर नोिोधकाांद्वारे घेतला गेला आहे. याखेरीज १९८७ साली आपल्या आकािगां गेच्या जवळच असलेल्या मॅ जेलॅनच्या मेघातील
अदतनवताऱ्याच्या दनदमगतीच्या स्फोटात उत्सचजगत झालेले न्ूदटरनोही सापडले आहेत. या न्ूदटर नोांपक्ष
े ा अचधक ऊजेच्या न्ूदटर नोांची दनदमगती
क्वेसारसारख्या दूरवर असलेल्या दीदघगकाांच्या सदक्रय कें िातून अपेचक्षत आहे.

या मूलकणाांच्या इतर पदाथांिी क्वचचतच होणाऱ्या दक्रयेमुळे न्ूदटरनोचा िोध घेणे, हे अत्यां त चजकीरीचे काम आहे. न्ूदटरनोांचा िोध
घेण्यासाठी वापरण्यात येणाऱ्या िोधकाांचा आकार र्फार मोठा असावा लागतो. तसेच हा िोध घेताना, नैसदगग क दकरणोत्सगग व वैचश्वक दकरण
याांचा उपसगग कमीत कमी असावा लागतो. हा उपसगग टाळण्यासाठी न्ूदटर नोिोधक हे जदमनीत दकां वा समुिात खोलवर ठे वले जातात. हे
न्ूदटर नोिोधक दोन प्रकारचे आहेत. पदहल्या प्रकारच्या िोधकाांमध्ये, िोधकाांतील अणूां िी होणाऱ्या अणुकेंिीय दक्रयाांद्वारे न्ूदटरनोांचा वेध घेतला
जातो. दुसऱ्या प्रकारच्या िोधकाांमध्ये, खूप मोठ्या आकाराच्या पाण्याच्या टाक्या वापरल्या जातात. न्ूदटर नोांच्या पाण्यािी होणाऱ्या प्रदक्रयेतून
दनळसर रांगाच्या चेरेन्कोव्ह प्रकािाची दनदमगती होते व या प्रकािाच्या मापनातून न्ूदटरनोांचा वेध घेतला जातो.
- डॉ. वषाग चचटणीस



९८ खगोल कु तूहल
खगोल कु तूहल ९९
• पृथ्वीचा परीघ प्रथम कोणी व कसा मोजला?

पृथ्वीचा परीघ सवगप्रथम मोजण्याचे श्रेय एरॅ टोस्थेदनस या ग्रीक भूमापकाला जाते. इ.स.पूवग २३०च्या सुमारास त्याने एक गचणत के ले.
ददनाांक २२ जून रोजी सूयग सवागचधक उत्तरेस असतो. (या ददविी २३.५ अक्षाांि असलेल्या सवग दठकाणी मध्यान्ही सूयग बरोबर डोक्यावर येतो.)
एरॅ टोस्थेदनसला हे माहीत होते की दचक्षण इचजप्तमधील चसएन (आजचे आस्वान) या िहरी २२ जूनला मध्यान्हीला दवदहरीच्या तळािी
सूयगप्रकाि पोहोचतो. याचाच अथग सूयग तेव्हा जवळपास डोक्यावर येत असला पादहजे, अन्था दवदहरीच्या तळािी दवदहरीच्या कठड्याची
सावली पडली असती. चसएनच्या बरोबर उत्तरेस असणाऱ्या त्याच्या अलेक्स्प्झाांदडर या िहरात मात्र त्याच ददविी मध्यान्ही सूयग चिरोदबां दपू ासून ७.२
अांि दचक्षणेकडे असतो हे त्याने मोजले होते.

अलेक्स्प्झाांदडर या चसएनच्या उत्तरेस ५,००० िे दडआ अांतरावर असल्याने, त्याने सरळ गचणत माांडले - सूयग हा मध्यान्हीला चिरोदबां दपू ासून ७.२
अांि दूर असणाऱ्या दोन दठकाणाांतले अांतर हे ५,००० िे दडआ इतके असते; तर सूयग चिरोदबां दपू ासून ३६० अांि दूर असण्यासाठी, हे अांतर
२,५०,००० िे दडया इतके असायला हवे. हाच पृथ्वीचा परीघ! एरॅ टोस्थेनीसच्या काळात वापरल्या जात असलेल्या िे दडअन (िे दडआचे
एकवचन) या अांतराच्या एककाचे स्वरूप मात्र स्पष्ट् नाही. ग्रीक पररमाणाांनस
ु ार एक िे दडयन सुमारे १९५ मीटर इतके होते. यानुसार पृथ्वीचा
परीघ सुमारे ४८,००० दकलोमीटर इतका भरतो. हे मूल्य आधुदनक मोजमापाांनी दनचित के लेल्या पररघाच्या मूल्यापेक्षा वीस टक्स्प्क्याांनी जास्त
भरते. मात्र काहीांच्या मते एरॅ टोस्थेनीसने इचजस्थियन िे दडअन हे एकक वापरले असावे. त्यानुसार एक िे दडयन सुमारे १५५ मीटर इतके आहे.
यानुसार पृथ्वीचा परीघ सुमारे ३९,००० दकलोमीटर होतो. हे मूल्य, आजच्या सुमारे ४०,००० दकलोमीटर मूल्याच्या अगदी जवळचे आहे.
- प्रा. महेि िेट्टी

• चां ि, सूयग व ग्रहाांची अांतरे किी मोजतात?

इसवी सनापूवी दुसऱ्या ितकात आररिाकग स या ग्रीक खगोलज्ञाने चां ि आचण सूयागच्या आपल्यापासूनच्या अांतराची तुलना करण्याचा प्रयत्न
के ला. जेव्हा चां िाचा बरोबर अधागच भाग प्रकाचित असेल, त्यावेळी दनरीक्षक-चां ि-सूयग याांच्यामध्ये नव्वद अांिाांचा कोन असतो. अिा वेळी चां ि-
दनरीक्षक-सूयग याांच्यामधला कोन मोजून दत्रकोणदमतीच्या साहाय्याने आररिाकग सने चां ि-सूयागच्या अांतराांची तुलना के ली. आररिाकग सच्या
मोजमापानुसार हा कोन सुमारे ८७ अांि इतका भरला. यानुसार सूयग हा चां िापेक्षा आपल्यापासून सुमारे एकोणीस पट दूर असल्याचे ददसून
आले. प्रत्यक्षात सूयग हा आपल्यापासून चां िापेक्षा सुमारे चारिेपट दूर आहे. चां ि नेमका के व्हा अधगप्रकाचित असेल हे अचूकपणे साांगणे कठीण
असल्यामुळे आचण कोनमापन अत्यां त अचूकपणे करण्याची सोय त्या काळी नसल्याकारणाने हे गचणत चुकीचे ठरले. मात्र याच आररिाकग सने
ग्रहणाच्या गचणतावरून चां ि हा पृथ्वीच्या दत्रज्येच्या साठपट दूर असल्याचे योग्यरीत्या दाखवून ददले.

चां ि दकां वा सूयागचे अांतर परािय पद्धतीने काढता येते. परािय म्हणजे दोन वेगवेगळ्या दठकाणाांहून एकाच वेळी के लेल्या दनरीक्षणात, या
आकािस्थ वस्तूां च्या आकािाच्या पाश्वगभूमीवरील स्थानात पडणारा र्फरक. पराियावरून दत्रकोणदमतीचा वापर करून आकािस्थ वस्तूां चे
आपल्यापासूनचे अांतर साांगता येत.े (ही पद्धत ग्रहाांसाठीही वापरता येते.) इ.स. १७१७मध्ये एडमां ड हॅलीने िुक्राच्या अचधक्रमणाच्या काळात
वेगवेगळ्या दठकाणाांहून सूयगदबां बावर ददसणारे िुक्राचे स्थान नोांदवून, त्यावरून सूयागचे अांतर मोजण्याची वेगळी पद्धत सुचवली.

आधुदनक पद्धतीनुसार चां िाचे व घन पृष्ठभाग लाभलेल्या ग्रहाांचे अांतर काढण्यासाठी रेदडओलहरीांचा वापर के ला जातो. रेदडओलहरी या
रडारद्वारे त्या ग्रहाांच्या वा चां िाच्या ददिेने सोडण्यात येतात. या लहरीांना चां िाच्या वा ग्रहाच्या पृष्ठभागावरून परावदतगत होऊन पुन: पृथ्वीवर
पोहोचायला लागणाऱ्या वेळावरून चां िाचे वा ग्रहाांचे पृथ्वीपासूनचे अांतर काढता येते.
- प्रा. महेि िेट्टी

१०० खगोल कु तूहल

• ताऱ्याांची अांतरे किी मोजतात?

ताऱ्याांची अांतरे किी मोजतात, हे समजण्यासाठी एक सोपा प्रयोग करा. डावा डोळा दमटू न तुमच्या हातात एक पेस्थन्सल धरा. हात
जदमनीला समाांतर, पण ताठ धरा. पेस्थन्सल एखाद्या मागच्या वस्तूच्या रेषेत येईल अिी उभी धरा. पाश्वगभूमीची वस्तू एखादा खाांब, चखडकीचा
गज अिी दनवडा. आता पेस्थन्सल तिीच धरून उजवा डोळा दमटा व डाव्या डोळ्याने पेस्थन्सलीकडे पाहा. मागच्या पाश्वगभम
ू ीच्या सां दभागत
पेस्थन्सलीचे स्थान बदलेले जाणवेल. एकाच वस्तूकडे दोन वेगवेगळ्या डोळ्याांनी म्हणजे ददिाांनी पादहल्यामुळे, पेस्थन्सलीचे स्थान काही कोनातून
बदललेले ददसते. या कोनाला परािय कोन म्हणतात. दोन डोळ्याांतील अांतर ही हा परािय मोजण्यासाठी वापरलेली पायाभूत रेषा झाली.

ताऱ्याांची अांतरे मोजताना पृथ्वीच्या कक्षेचा व्यास (सुमारे तीस कोटी दकलोमीटर) ही पायाभूत रेषा घेतात. त्यासाठी ताऱ्याचे दनरीक्षण सहा
मदहन्ाांच्या र्फरकाने करून तो दकती कोनाांतून दवस्थादपत झाला हे मोजतात. तारे खूप दूर असल्यामुळे पायाभूत रेषा मोठी घ्यावी लागते.
पायाभूत अांतराच्या दनम्म्या म्हणजे पृथ्वीच्या कक्षेची दत्रज्येइतक्या अांतरािी झालेल्या कोनाला ताऱ्याांचा परािय कोन म्हणतात. हा कोन एका
दवकलेपेक्षा कमी असतो. (दवकला दकां वा आकग सेकांद म्हणजे अांिाचा ३६००वा भाग). या परािय कोनावरून गचणताच्या साहाय्याने, ताऱ्याांची
अांतरे ठरदवतात.

या पद्धतीचा यिस्वी वापर करून १८३८ साली हांस तारकासमूहातील एकसष्ट् क्रमाकाांच्या ताऱ्याचे अांतर प्रथम ठरवले गेले. ते सुमारे
अकरा प्रकािवषे भरले. जर ताऱ्याचा कोन पायाभूत रेषेिी एक सेकांदाचा झाला, तर हे अांतर ३.२६ प्रकािवषे भरते. यावरून ‘३.२६
प्रकािवषे अांतर म्हणजे एक पारसेक अांतर’ असे एकक खगोलिास्त्रात वापरतात. या पद्धतीने साधारण िां भर पारसेकपयंतचे अांतर पुष्कळसे
अचूक कळू िकते. यापेक्षा जास्त अांतर असेल तर कोन इतका लहान होतो, की दनरीक्षणात चुका होतात.
- श्री. हेमांत मोने

• आपल्या आकािगां गेतील दूरच्या वस्तूां ची अांतरे मोजण्याच्या पद्धती कोणत्या?

जवळच्या ताऱ्याांचे अांतर मोजण्यासाठी परािय पद्धत वापरली जाते. सूयागभोवती प्रदचक्षणा घालीत असताना, पृथ्वीचे स्थान बदलले की,
पृथ्वीवरील दनरीक्षकाला दूरच्या ताऱ्याच्या स्थानातही दकां चचत र्फरक पडलेला आढळतो. हा र्फरक (म्हणजेच परािय) मोजून दत्रकोणदमतीच्या
साहाय्याने ताऱ्याांची अांतरे काढता येतात. हा परािय अथागतच जवळच्या ताऱ्याांसाठी जास्त, तर दूरच्या ताऱ्याांसाठी कमी असतो. दफ्रडररि बेसेल
या जमगन खगोलदनरीक्षकाने सवगप्रथम ही पद्धत १८३८ साली आपल्यापासून अकरा प्रकािवषे अांतरावरील ‘६१ चसिी’ या हांस तारकासमूहातील
ताऱ्याचे अांतर मोजण्यास वापरली. वाढत्या अांतरानुसार ताऱ्याचा परािय कमी होत असल्यामुळे, त्याच्या पराियाचे मापन कठीण होत जाते.
त्यामुळे ही पद्धत जास्तीत जास्त तीनिे प्रकािवषे अांतरापयंतच्या ताऱ्याांसाठी वापरता येते.

तीस हजार प्रकािवषांपयंत दूरच्या ताऱ्याांची अांतरे मोजण्यासाठी त्याांच्या वणगपटाची मदत घेतली जाते. या पद्धतीत ताऱ्याच्या
वणगपटाबरोबर ताऱ्याची तेजस्थस्वतासुद्धा मोजली जाते. वणगपटाच्या स्वरूपावरून त्या ताऱ्याची तेजस्थस्वता साधारणपणे दकती असायला हवी हे
कळू िकते. ताऱ्याच्या या दनरपेक्ष तेजस्थस्वतेची आपल्याला ददसणाऱ्या तेजस्थस्वतेिी तुलना करून या ताऱ्याचे अांतर काढता येते. यापेक्षा दूर
असणाऱ्या ताऱ्याची अांतरे मोजण्यासाठी चसदर्फड प्रकारच्या ताऱ्याांची मदत होऊ िकते. या प्रकारच्या ताऱ्याांची तेजस्थस्वता ही ठरावीक
कालावधीत कमी-जास्त होत असते. चसदर्फड ताऱ्याांच्या तेजस्थस्वतेतील बदलाचा आवतगनकाळ हा त्या ताऱ्याच्या दनरपेक्ष तेजस्थस्वतेवर अवलां बून
असतो. यामुळे ताऱ्याच्या तेजस्थस्वतेच्या बदलाच्या आवतगन कालावरून ताऱ्याची दनरपेक्ष तेजस्थस्वता कळू िकते. या दनरपेक्ष तेजस्थस्वतेची तुलना,
ताऱ्याच्या आपल्याला ददसणाऱ्या तेजस्थस्वतेिी करून, या ताऱ्याचे आपल्यापासूनचे अांतर काढले जाते. त्यामुळे एखाद्या तारकागुच्छामध्ये असा
तारा सापडला तर या तारकागुच्छाचे आपल्यापासूनचे अांतर कळू िकते.
- प्रा. महेि िेट्टी

खगोल कु तूहल १०१

• दीदघगकाांची अांतरे किी मोजतात?

चसदर्फड प्रकारच्या ताऱ्याांच्या तेजस्थस्वतेतील बदलाच्या आवतगनकाळावरून, त्या ताऱ्याची दनरपेक्ष (अांगभूत) तेजस्थस्वता कळू िकते. या
दनरपेक्ष तेजस्थस्वतेची या ताऱ्याच्या आपल्याला ददसणाऱ्या तेजस्थस्वतेिी तुलना करून, त्या ताऱ्याचे आपल्यापासूनचे अांतर काढता येते. अिा
ताऱ्याांद्वारे काही कोटी प्रकािवषांपयंतची अांतरे मोजता येतात. त्यामुळे ही पद्धत र्फक्त आपल्या आकािगां गेसाठीच नव्हे तर, ज्या दीदघगकाांत
चसदर्फड पद्धतीचे तारे सापडतात, त्या इतर दीदघगकाांची अांतरे मोजण्यासही उपयोगी पडते. याचप्रमाणे, काही दवचिष्ट् प्रकारच्या
अदतनवताऱ्याांचाही दूरच्या दीदघगकाांची अांतरे काढण्यास मोजपट्ट्या म्हणून उपयोग होऊ िकतो. या सवग दवचिष्ट् अदतनवताऱ्याांची दनरपेक्ष कमाल
तेजस्थस्वता ही समान असते. त्यामुळे अिा अदतनवताऱ्याच्या आपल्याला ददसणाऱ्या तेजस्थस्वतेची आचण त्याच्या दनरपेक्ष तेजस्थस्वतेची तुलना
के ल्यास, त्या अदतनवताऱ्याचे आचण पयागयाने तो अदतनवतारा ज्या दीदघगकेत आहे त्या दीदघगकेचे अांतर कळू िकते. (असा अदतनवतारा ददसणे
ही मात्र काहीिी दुदमगळ गोष्ट् आहे.) साधारणपणे पन्नास कोटी प्रकािवषे अांतरापयंतच्या दीदघगकाांचे अांतर या रीतीने मोजता येते.

याहून दूरच्या दीदघगकाांची अांतरे मोजण्यासाठी हबलचा दनयम वापरला जातो. आपले दवश्व प्रसरण पावत असून, दूरच्या दीदघगका या
आपल्यापासून अचधक वेगाने दूर जात आहेत. हबलचा दनयम हा दूरच्या दीदघगकाांच्या अांतराांची व त्याांच्या वेगाची गचणती साांगड घालतो. त्यामुळे
दीदघगकेचा आपल्यापासून दूर जाण्याचा वेग मोजला तर, त्या दीदघगकेचे आपल्यापासूनचे अांतर कळू िकते. दूर जात असलेल्या दीदघगकेच्या
वणगपटाांतील रेषाांची तरांगलाांबी वाढलेली असते. (याला डॉपलर पररणाम म्हणतात.) दीदघगकेचा वेग चजतका जास्त, दततकी ही वाढ जास्त.
तरां गलाांबीतील या वाढीवरून दीदघगकेचा आपल्यापासून दूर जाण्याचा वेग कळतो. या वेगावरून, हबलच्या दनयमाचा वापर करून दीदघगकेचे
आपल्यापासूनचे अांतर काढले जाते.
- प्रा. महेि िेट्टी

• आपल्याला सवांत जवळ असणारा तारा कोणता? आपल्याला सवांत जवळची दीदघगका कोणती?

आपल्याला सवांत जवळ असणाऱ्या ताऱ्याचे नाव आहे प्रॉस्थक्स्प्झमा सेंटॉरी. सुमारे ४.२ प्रकािवषे अांतरावर असणारा हा तारा नरतुरांग
नावाच्या तारकासमूहात आहे. हा तारा सन १९१५ मध्ये िोधण्यात आला. तो अदतिय दर्फका असून, दुदबगणीचिवाय ददसू िकत नाही. त्याचा
व्यास सूयागच्या व्यासाच्या एक सप्तमाांि, तर वस्तुमान एक अष्ट्माांि एवढे आहे. मात्र त्याची घनता सूयागच्या घनतेच्या चाळीस पट एवढी आहे.
त्याचे तापमान सुमारे पावणेतीन हजार अांि सेस्थल्फ्सअस एवढे आहे. म्हणजे तो सूयागच्या तुलनेत खूपच अांधूक आहे. दुदबगणीतून पाहताना हा तारा
लाल रां गाचा ददसतो आचण त्याच्या अगदी जवळ अल्फा सेंटॉरी-ए आचण अल्फा सेंटॉरी-बी असे दोन तारे ददसतात. प्रॉस्थक्स्प्झमा सेंटॉरीचा ‘लाल
खुजा तारा’ असे वगीकरण के ले जाते.

आपल्याला सवांत जवळ असलेल्या दीदघगकेचे नाव आहे – दे वयानी. अथागत, ‘जवळ’ हा िब् वापरायचा के वळ तुलनात्मक दृष्ट्ीने! कारण
या दीदघगकेचे आपल्यापासून अांतर आहे पां चवीस लाख प्रकािवषे! मेचसए नावाच्या खगोलज्ञाने आकािातल्या काही वस्तूां ची यादी करून त्याां ना
क्रमाांक ददले होते. त्यानुसार देवयानीचा क्रमाांक आहे एम-३१. दवश्वात आढळणाऱ्या दीदघगका तीन प्रकारच्या आहेत – सदपगलाकार,
लां बवतुगळाकार आचण अदनयदमत आकाराच्या. दे वयानी यापैकी पदहल्या प्रकारात मोडते. आकािातली पररस्थस्थती अनुकूल असेल तर, दे वयानी
दीदघगका साध्या डोळ्याांनीसुद्धा ददसू िकते. दवश्वातल्या अदतदूर असलेल्या ज्या वस्तू दुदबगणीचिवाय पाहता येतात, त्या वस्तूां त देवयानी प्रमुख
वस्तू आहे.
- डॉ. दगरीि दपांपळे

१०२ खगोल कु तूहल

• सवागत दूरवरच्या आकािस्थ वस्तू कोणत्या?

आपली सूयगमाला आपल्या कल्पनेपेक्षा बरीच दूरवर पसरली आहे. ग्रहाचा दजाग गमावलेला दूरस्थ प्लूटो हा प्रत्यक्षात कु इपर या डच
िास्त्रज्ञाच्या नावे ओळखल्या जाणाऱ्या लघुग्रहाांच्या पट्ट्यातील एक घटक आहे. लघुग्रहाांचा हा पट्टा नेपच्यूनच्या कक्षेपलीकडे सुरू झालेला
असून, तो पृथ्वी-सूयग या दरम्यानच्या अांतराच्या सुमारे ७० पट अांतरापयंत पसरला आहे. त्याच्याही पलीकडे सेडना या लघुग्रहासारख्या वस्तू
आहेत. प्लूटो सूयागपासून जास्तीत दूर असताना ४९ खगोलिास्त्रीय एकके इतक्या अांतरावर असतो. (एक खगोलिास्त्रीय एकक म्हणजे पृथ्वी-
सूयग दरम्यानचे अांतर.) सेडनाचे सूयागपासून कमीत कमी अांतर हे ७६ खगोलिास्त्रीय एकके आचण जास्तीत जास्त अांतर हे ९३० खगोलिास्त्रीय
एकके असते. मात्र आजच्या घडीला सूयगमालेतला सवागत दूरचा घटक असण्याचा मान एरीस या खुजा ग्रहाला जातो. एरीस आचण त्याचा उपग्रह
गॅ दब्रएल हे सध्या सूयागपासून ९७ खगोलिास्त्रीय एकके दूर आहेत. सूयम
ग ालेभोवतालचे ऊटग च्या ढगाचे आवरण हे सूयागपासून सरासरी एक
प्रकािवषग म्हणजेच सुमारे पन्नास हजार खगोलिास्त्रीय एकके इतक्या अांतरावर आहे. आपल्याला माहीत असलेली सवागत दूरवरची दीदघगका ही
सुमारे १३ अब्ज प्रकािवषे दूर आहे.

एदप्रल २००९मध्ये िास्त्रज्ञाांनी आकािात गॅ मा दकरणाांच्या उत्सजगनाची नोांद के ली. हे उत्सजगन एका अदतराक्षसी ताऱ्याच्या मृत्यम
ू ुळे झाले
होते. हा तारा आपल्यापासून सुमारे १३.४ अब्ज प्रकािवषे अांतरावर होता. म्हणजे आपण न्ाहाळलेली ही घटना प्रत्यक्षात १३.४ अब्ज
वषांपूवी घडली होती. ही घटना घडली तेव्हा दवश्व हे अवघ्या सुमारे सहािे कोटी वषांचे (आजच्या वयाच्या तुलनेत अवघे ४ टक्के वयाचे) होते.
नासाच्या स्थस्वफ्ट या उपग्रहाने दटपलेली ही घटना आपल्याला अनुभवता आलेली, दवश्वातील आतापयंतची सवागत दूरवरची घटना ठरली आहे.
- डॉ. अदनके त सुळे

 या घडीला, आपल्यापासून १३२ खगोलिास्त्रीय एकके अांतरावर असलेला, र्फारर्फारआऊट हा अलीकडेच िोधला गेलल
े ा लघुग्रह
सूयम
ग ालेतला सवांत दूरचा ज्ञात घटक आहे.
 अलीकडेच िोधली गेलेली सुमारे १३.५ अब्ज प्रकािवषे अांतरावरील, एचडी१ ही दीदघगका आपल्या दवश्वातील सवांत दूरची, ज्ञात
दीदघगका ठरली आहे.

• ताऱ्याांचे व्यास कसे मोजले जातात?

दुदबगणीतून ताऱ्याकडे पादहल्यास ताऱ्याच्या प्रदतमेभोवती मोठ्या आकाराची प्रकािवलये दनमागण झालेली ददसतात. ताऱ्याची मूळ प्रदतमा
या प्रकािवलयाांत झाकली जात असल्यामुळे, दनव्वळ मोठी दुबीण वापरून ताऱ्याच्या प्रदतमेचा व्यास मोजणे िक्य नसते. यासाठी दुदबगणीचे
रूपाांतर व्यदतकरणमापक उपकरणाांत (इां टरर्फेरोमीटर) करून ताऱ्याांचा व्यास मोजला जातो. या तां त्रात ताऱ्याकडू न येणारे प्रकािदकरण दोन
रेखाचििाांद्वारे वेगवेगळ्या मागांत दवभागले जातात. दवभागले गेलेले हे प्रकािदकरण एकत्र आणून ताऱ्याची दवचिष्ट् स्वरूपाची एकदत्रत प्रदतमा
दमळवली जाते. या प्रदतमेवरून ताऱ्याचा व्यास काढता येतो. रेखाचििे ही एकमेकाांपासून चजतकी दूर, दततकी या मापनातील अचूकता अचधक.
या तां त्राचा उपयोग प्रथम १९१९ साली अमेररके च्या अल्बटग मायकल्फ्सन याने काक्षी या महाराक्षसी ताऱ्याचा व्यास मोजण्यासाठी के ला.
अलीकडच्या काळात, प्रकािदकरण दवभागण्यासाठी दोन रेखाचििाांचा वापर न करता, दोन दुदबगणीांद्वारे दमळालेल्या प्रदतमाांचा वापर के ला जाऊ
लागला आहे. हवाई बेटावरील के क दुदबगणीांच्या जोडीचा वापर या पद्धतीद्वारे ताऱ्याांचे वेध घेण्यासाठी के ला गेला.

काही ताऱ्याांचा आकार इतरही पद्धतीांनी मोजता येतो. याांतली एक पद्धत ही काही जोडताऱ्याांच्या बाबतीत वापरली जाते. काही वेळा
जोडताऱ्याांच्या जोडीतला एखादा तारा हा, एकमेकाांभोवती प्रदचक्षणा घालताना, दुसऱ्या ताऱ्याला ग्रहण लावताना ददसतो. या ग्रहणाच्या
कालावधीवरून ताऱ्याांच्या व्यासाचा अांदाज बाांधता येतो. ताऱ्याांच्या आकाराचे अनुमान काही ताऱ्याांच्या बाबतीत त्याांच्या तेजस्थस्वतेवरूनही करता
येते. श्वेतखुजा ताऱ्याांच्या आकाराचे अांदाज हे याच पद्धतीवरून माांडले गेले आहेत.
- डॉ. राजीव चचटणीस

खगोल कु तूहल १०३

• ग्रह, तारे व दीदघगकाांचे वस्तुमान कसे मोजले जाते?

ग्रहाांचे वस्तुमान काढण्यासाठी के पलरच्या ग्रहगतीच्या दतसऱ्या दनयमाचे न्ूटनकृ त सूत्र वापरता येत.े या सूत्रानुसार ग्रहाभोवती दर्फरणाऱ्या
उपग्रहाचा प्रदचक्षणाकाळ हा उपग्रहाच्या ग्रहापासूनच्या अांतरावर, तसेच ग्रह आचण उपग्रह या दोहोांच्या एकदत्रत वस्तुमानावर अवलां बून असतो.
त्यामुळे उपग्रहाचा प्रदचक्षणाकाळ आचण त्याचे ग्रहापासूनचे अांतर मोजल्यास, त्यावरून ग्रह व उपग्रह याांचे एकदत्रत वस्तुमान दमळू िकते.
साधारणपणे बहुतेक उपग्रहाांची वस्तुमाने ही दपतृग्रहाच्या तुलनेत नगण्य असल्याने, या सूत्रानुसार दमळालेले एकदत्रत वस्तुमान हे त्या ग्रहाचेच
वस्तुमान ठरते. बुध व िुक्र या ग्रहाांना स्वत:चे उपग्रह नसल्यामुळे, त्याांच्याकडे अवकाियाने पाठवून, अवकाियानाांवर होणाऱ्या ग्रहाच्या
गुरुत्वाकषगणाच्या पररणामावरून त्याांची वस्तुमाने मोजण्यात आली.

आपल्या आकािगां गेतील सुमारे पन्नास टक्के तारे हे एकमेकाांभोवती प्रदचक्षणा घालीत असलेले जोडतारे आहेत. अिा या ताऱ्याांचा
एकमेकाांभोवतीच्या प्रदचक्षणाचा काळ व त्याांचे आपसातील अांतर मोजून के पलरच्याच दनयमाद्वारे त्याांचे एकदत्रत वस्तुमान मोजणे िक्य असते.
मात्र जे तारे एकाांडे असतात, त्याांचे वस्तुमान मोजण्यासाठी इतर पद्धतीांचा वापर करावा लागतो. ताऱ्याांचा वणगपट आचण त्याांची तेजस्थस्व ता याांच्या
तुलनेवरून ताऱ्याांच्या वस्तुमानाचा अांदाज बाांधता येतो.

दीदघगकेचे बहुताांि वस्तुमान हे दतच्या कें िािी एकवटले आहे असे गृहीत धरून, के पलरचा दनयम हा दीदघगकाांचे वस्तुमान काढण्यासाठीसु द्धा
वापरला गेला आहे. दीदघगकेतील ताऱ्याांची गती ही दतच्या कें िाकडील भागात एकू ण दकती वस्तुमान आहे यावर ठरते. मात्र आपल्या दीदघगके च्या
बाबतीत कें िापासून दूरचे तारे हे अपेक्षेपेक्षा जास्त वेगाने दर्फरत असल्याचे आढळले आहे. यावरूनच आपल्या दीदघगकेत दृश्यस्वरूपातील
वस्तुमानाच्या दकतीतरी पट अचधक अदृश्य वस्तुमान असल्याचा िोध लागला.
- प्रा. महेि िेट्टी

• अिनी व लघुग्रहाांची वये किी कळू िकतात?

पृथ्वीवर सापडणाऱ्या अिनीांची वये नक्की करण्यासाठी या अिनीतील पदाथांचे पृथक्करण के ले जाते. रूदबदडयमसारख्या मूलिव्याांचे काही
दकरणोत्सगी समस्थादनक अिनीांतील पदाथांत दनदमगतीच्या काळापासूनच अस्थस्तत्वात असतात. दकरणोत्सगी रूदबदडयमचे हळू हळू िर ोस्थन्स्ियममध्ये
रूपाांतर होते. त्यामुळे रूदबदडयम आचण िर ोस्थन्स्ियम या मूलिव्याांच्या दवचिष्ट् समस्थादनकाांच्या एकमेकाांिी असलेल्या तुलनात्मक प्रमाणावरून
अिनीच्या वयाचा अांदाज बाांधता येतो. पृथ्वीवर आढळलेले बहुसां ख्य अिनी हे सुमारे ४.५ अब्ज वषे वयाचे असल्याचे या पद्धतीद्वारे ददसून
आल्याने, आपल्या सूयम
ग ालेचे वयही दततके च असल्याचे मानले जाते.

अिनी हा मुळात अांतराळात दर्फरणारा लघुग्रह असतो. हा अिनी लघुग्रहाच्या स्वरूपाांत अांतराळात दर्फरत असताना, त्यावर चहूबाजूां नी
वैचश्वक दकरणाांचा मारा होत असतो. या माऱ्यामुळे लघुग्रहाच्या पृष्ठभागाजवळच्या थराांत हेचलयम, न्ूऑन, दक्रप्टॉन यासारख्या मूलिव्याांचे काही
स्थस्थर समस्थादनकही दनमागण होतात. लघुग्रह पृथ्वीवर आदळला की त्यावरील वैचश्वक दकरणाांच्या माऱ्याची तीव्रता कमी होते व या
समस्थादनकाांच्या दनदमगतीलाही खीळ बसते. हे समस्थादनक स्थस्थर असल्यामुळे, यानां तर त्याांच्या प्रमाणाांत बदल होत नाही. साहचजकच, या
समस्थादनकाांच्या प्रमाणावरून तो लघुग्रह दकती काळ अांतराळात दर्फरत होता हे समजते. अिनीचे वय आचण त्याचा अांतराळात दर्फरण्याचा
काळ, याांतील र्फरकावरून तो पृथ्वीवर कधी आदळला असावा हे कळू िकते.

अांतराळात दर्फरणाऱ्या लघुग्रहाांवरील पदाथांचे नमुने दमळवणे कठीण असल्याने, त्याांची वये ही अनुमानाने काढावी लागतात. या
लघुग्रहाांच्या िायाचचत्राांवरून त्याांच्या पृष्ठभागावरील दववराांची सां ख्या मोजली जाते व त्यावरून लघुग्रहाच्या वयाचा अांदाज बाांधला जातो.
लघुग्रहाांच्या रांगात सौरवाऱ्याांमुळे बदल होतात असे ददसून आले आहे. वणगपटाद्वारे लघुग्रहाच्या रां गाचे दवश्लेषण करून वय काढण्याची नवी
पद्धतही सुचवली गेली आहे.
- डॉ. राजीव चचटणीस

१०४ खगोल कु तूहल

• पृथ्वी आचण दवश्वाचे वय कसे मोजले गेल?े

काही ग्रांथ हे दवश्व अनादी अनां त असल्याचे मानतात, तर काही ग्रांथ दवश्व के वळ काही हजार वषे जुने असल्याचे मानतात. मात्र हे सवग
अांदाज कोणत्याही वैज्ञादनक पुराव्यावर आधारलेले नाहीत. अठराव्या ितकापासून पृथ्वीच्या वयाचा िास्त्रीय दृष्ट्ीने दवचार करण्यास सुरुवात
झाली. एकोचणसाव्या ितकाांत लॉडग के स्थल्फ्व्हनसारख्या िास्त्रज्ञाांनी पृथ्वीला, दनदमगतीच्या वेळच्या तापमानपासून सध्याच्या तापमानापयंत थां ड
होण्यासाठी लागणाऱ्या कालावधीचे गचणत माांडून, पृथ्वीचे वय एक कोटी ते वीस कोटी वषे असल्याचा दनष्कषग काढला. मात्र त्यावेळी
पृथ्वीच्या िवरूपी उष्ण गाभ्याच्या तापमानाबद्दल आचण दकरणोत्सारी मूलिव्याांपासून दनमागण होणाऱ्या उष्णतेबद्दल मादहती नव्हती. ही मादहती
उपलब्ध झाल्यानां तर या गचणतात बदल होत गेला. ही मादहती आचण पृथ्वीवरील खडकाांचे वय, यावरून पृथ्वीचे वय सुमारे साडेचार अब्ज वषग
असल्याचे इ.स.१९५५च्या सुमारास दनचित के ले गेले.

इ.स. १९२०च्या दिकात एडदवन हबल याने असे दाखवून ददले की, दवश्वामध्ये आपल्या आकािगां गेखरे ीज इतर अनेक दीदघगका असून या
सवग दीदघगका एकमेकाांपासून दूर जात आहेत. याचाच अथग, दवश्वाचे प्रसरण होत आहे. लेमात्रेने माांडलेल्या महास्फोट चसद्धाांतानुसार, दवश्वाचे जर
प्रसरण होत असेल, तर नक्कीच कधी ना कधी तरी हे सवग दवश्व एका दबां दतू एकवटलेले असायला हवे. प्रसरणाच्या वेगावरून उलटे गचणत
माांडून दवश्वाचे वय दोन ते तीन अब्ज वषे असल्याचे दनचित के ले गेले. कालाांतराने अचूक दनरीक्षणाांच्या साहाय्याने या अांदाजात सुधारणा होत
गेली. इ.स. २००३मध्ये अांतराळात पाठवलेल्या डब्ल्ल्यूमॅप या उपग्रहाने के लेल्या मोजमापाांवरून दवश्वाच्या प्रसरणाचा वेग अचधक अचूकपणे
कळू िकला. या वेगावरून माांडलेल्या गचणतानुसार दवश्वाचे वय सुमारे तेरा अब्ज सत्तर कोटी वषे भरले.
- डॉ. अदनके त सुळे



खगोल कु तूहल १०५

१०६ खगोल कु तूहल
• अांतराळयुगाचे आद्य प्रणेते कोण?

दवमानेसुद्धा अस्थस्तत्वात नसताना चां िप्रवासावर कादां बरी चलदहणाऱ्या एकोचणसाव्या ितकातील ज्युल्फ्स व्हनग या िष्ट्या फ्रेंच लेखकाकडू न
अनेकाांना अांतराळसां िोधन करण्याची प्रेरणा दमळाली. या कारणास्तव ज्युल्फ्स व्हनगने अांतराळयुगाची पाया भरणी के ली, असे म्हणता येईल.
प्रत्यक्ष अांतराळउड्डाणाच्या बाबतीत सोस्थव्हएत रचियाचा स्थत्सओल्कोवस्की, अमेररके चा रॉबटग गॉडडग व जमगनीचा हरमान ओबथग हे दतघे
अांतराळयुगाचे आद्य प्रणेते मानले जातात. या दतघाांनीही ज्युल्फ्स व्हनगची पुस्तके पूवीच वाचली होती.

या दतघाांपैकी स्थत्सओल्कोवस्कीने इ.स. १९०३मध्ये पदहल्याांदा अांतराळप्रवासाची गचणते माांडली. रॉके टमध्ये िवरूप प्राणवायू वापरण्याची,
त्याची महत्त्वाची कल्पना आजही एका ितकानां तर वापरात आहे. चां िप्रवासातील असां ख्य सां कटाांची त्याला पुरेपूर कल्पना होती. त्याने पाचिे
िोधदनबां ध चलदहले. परांतु तो रॉके ट उडवू िकला नाही. रॉके टची कल्पना प्रत्यक्षात आणली ती ज्युल्फ्स व्हनगचाच वाचक असणाऱ्या अमेररके च्या
रॉबटग गॉडडगन.े १९२० सालच्या ‘न्ूयॉकग टाइम्स’मधील गॉडडगचा चां िप्रवासाबद्दलचा लेख वाचून भल्याभल्या लोकाांनी त्याला वेड्यात काढले.
पण १९२६ साली त्याने िवरूप इां धनावर चालणारे पदहले रॉके ट उडवून टीकाकाराांची तोांडे बां द के ली. ज्युल्फ्स व्हनगचा दतसरा िौकीन म्हणजे
हरमान ओबथग. वयाच्या चौदाव्या वषी त्याने रॉके टच्या प्रारूपाचा आराखडा कु णाच्याही मदतीचिवाय तयार के ला. टप्प्प्याांचे रॉके ट वापरण्याची
महत्त्वाची कल्पना ओबथगने स्वतां त्रपणे माांडली.

आज जर ज्युल्फ्स व्हनगच्या ‘अराउां ड द वल्फ्डग इन एटी डेज’सारखी कादां बरी चलहायची झालीच तर, दतचे नाव ‘अराउां ड द वल्फ्डग इन एटी
दमदनटट स’ असे असेल. कारण या तीन चिलेदाराांच्या योगदानावर आधारलेल्या तां त्रज्ञानाद्वारे आता पृथ्वीच्या अवतीभोवती िेकडो उपग्रह र्फेऱ्या
मारत असतात आचण यातल्या अनेक उपग्रहाांची पृथ्वीप्रदचक्षणा र्फक्त दीड तासात पूणग होते.
- श्रीम. गौरी दाभोळकर

• अांतराळयुगाची प्रत्यक्ष सुरुवात के व्हा झाली? त्यातले सुरुवातीच्या काळातले महत्त्वाचे टप्पे कोणते?

रचियाने इ.स. १९५७मध्ये, साधारण दोन र्फुटबॉल एवढ्या व्यासाचा मानवरदहत ‘स्पुटदनक’ हा उपग्रह अवकािात सोडला आचण
अांतराळयुगाची पहाट झाली. यानां तर सव्वा वषांतच रचियानेच ल्यूना-१ हे अांतराळयान चां िाच्या ददिेने पाठवले. चौतीस तासाांच्या प्रवासानां तर हे
यान चां िापासून अवघ्या सहा हजार दकलोमीटर अांतरावरून पार झाले. यानां तर आठ मदहन्ाांनी रचियाने पाठवलेले ल्यूना-२ हे यान चां िावर
प्रत्यक्ष उतरले. मात्र उतरताना झालेल्या आघातामुळे या यानाची सां दे ि यां त्रणा बां द पडली.

सुरुवातीच्या काळात र्फक्त वातावरणाचा वेध घेणारी यां त्रे, तसेच कु त्री व माकडे अांतराळात पाठवली गेली. या तीन–चार वषांच्या काळात,
मानवरदहत यानाांच्या चाचण्या घेण्यात आल्या. यानां तर १९६१ साली रचियानेच व्होस्ताक-१ या यानातून युरी गागारीन या पदहल्या
अांतराळवीराला पृथ्वीप्रदचक्षणेला पाठवले. पृथ्वीला एक प्रदचक्षणा घालून हे यान पुन्हा पृथ्वीवर परतले. गागारीनच्या अांतराळ प्रवासानां तर तीन
आठवड्याांतच, फ्रीडम-७ या यानातून पां धरा दमदनटाांच्या िोट्या मोदहमेद्वारे अांतराळात गेलेला अमेररके चा अॅलन िेपडग हा यानापासून वेगळा न
होता, यानाबरोबरच अॅटलाांदटक महासागरात सुखरूप उतरला.

इ.स. १९६६मध्ये ल्यूना-९ या यानाला चां िाच्या पृष्ठभागावर अलगद उतरवण्यात रचियन तां त्रज्ञाांना यि आले. जुलै १९६९ मध्ये अपोलो–११
या यानातून आमगिराँग आचण ऑस्थल्फ्डर न हे अमेररकन अांतराळवीर चां िावर उतरले आचण सुखरूप पृथ्वीवर परतले. इ.स. १९७५ साली सोयुझ व
अपोलो ही याने अवकािात एकमेकाांना यिस्वीरीत्या जोडण्यात आली. सुरुवातीच्या काळातली अांतराळाने ही र्फक्त एकदाच वापरता येत. इ.स.
१९८१पासून ‘स्पेस िटल’चा जमाना आला. ही ‘स्पेस िटल’ म्हणजे पृथ्वीबाहेर पुनः पुनः ये-जा करणारी दवमाने आहेत.

- श्रीम. गौरी दाभोळकर

 स्पेस िटलची उड्डाणे आता थाांबवली आहेत.

खगोल कु तूहल १०७

• अांतराळयान अांतराळात सोडण्यासाठी कोणते इांधन वापरले जाते?

ददवाळीत आपण जे अदिबाण उडवतो, त्यामधील दारू जळते व दवदवध वायू दनमागण होतात. हे वायू चजतक्या जोरात बाहेर पडतात, त्या
प्रमाणात अदिबाण अचधक उां च जातो. अांतराळयान उडवण्यासाठी वापरले जाणारे रॉके टही याच तत्त्वावर आधाररत असते. रॉके टमधील इां धन
घन दकां वा िव यापैकी कोणत्याही स्वरूपात असून, ते ज्वालाग्राही पदाथग आचण ऑस्थक्सडीकारक पदाथग या दोन घटकाांचे दमश्रण असते. िवरूपी
इां धन हे घनरूपी इां धनापेक्षा जास्त बल दनमागण करते, तसेच ते प्रवाही असल्यामुळे त्याचा वापर जास्त दनयां दत्रतपणे करता येतो. मात्र बऱ्याचदा
एकाच अांतराळयानात वेगवेगळ्या उद्दे िाांनी दोन्ही प्रकारची इां धने वापरली जातात. काही वेळा तर, इां धनाचा एक घटक हा घनस्वरूपातला तर
दुसरा घटक हा िवरूपी असू िकतो.

रॉबटग गॉडडगने १९२६ साली यिस्वीपणे उडवलेल्या पदहल्या अदिबाणातले इां धन हे िवरूपी होते. त्यात पेटरोल आचण िवरूप प्राणवायूचा
वापर के ला होता. नासाच्या आताच्या स्पेस िटलमध्ये प्रामुख्याने, अॅल्युदमदनयम आचण अमोदनयम परक्लोरेट या घनरूपी इां धनाबरोबर िवरूपी
हायडर ोजन आचण िवरूपी ऑस्थक्सजन याांचाही इां धन म्हणून वापर के ला जाते. चां ियान-१ मोदहमेत पॉचलब्युटाडाईन आधाररत सां युगाांचा वापर
घनइां धन म्हणून, तर हायडर ाझाईन आधाररत सां युगे आचण नायटर ोजनच्या ऑक्साइडचा वापर िवइां धन म्हणून के ला होता.

अलीकडे रॉके टमध्ये या पारां पररक इां धनाांऐवजी आयनीभूत वायूच्या वापरालाही सुरुवात झाली आहे. यात झेनॉन या वायूच्या आयनीभूत
के लेल्या अणूां ना दवद्युतटक्षेत्राच्या प्रभावाखाली गती ददली जाते. त्यामुळे हे अणू अांतराळयानातून जोरात बाहेर र्फेकले जातात. पररणामी, यान हे
दवरुद्ध बाजूला ढकलले जाऊन त्यालाही गती दमळते. नासाने आपल्या ‘डीप स्पेस’ या मोदहमेत या तां त्रज्ञानाचा वापर यिस्वीरीत्या के ला होता.

- श्रीम. गौरी दाभोळकर

• अांतराळयानाच्या उड्डाणाच्या अगोदर के ली जाणारी ‘उलटी मोजणी’ म्हणजे काय?

दहा, नऊ, आठ... चार, बुिर इदििन, दोन, एक... चलफ्ट ऑर्फ! कु ठल्याही अांतराळयानाच्या उड्डाणाच्या अगोदर ही ‘उलट मोजणी’
याच ररतीने के ली जाते. ही उलटी मोजणी खरे तर दकत्येक तास चालू असते. पण आपल्याला दूरदिगनवर र्फक्त िेवटचे काही क्षणच दाखवले
जातात. अपोलो–११ मोदहमेसाठी ही मोजणी २८ तासाांची होती तर, चां ियान–१ मोदहमेच्या बाबतीत ती ४९ तासाांची होती. स्पेस िटलसाठी या
मोजणीचा अवधी ४३ तासाांचा असतो. उलट मोजणीच्या दरम्यान दवदवध यां त्रणाांच्या अांदतम चाचण्या के ल्या जातात. तसेच दनयां त्रण कक्षातील
सां गणक व अांतराळयानातील स्वयां चचलत यां त्रे याांचा सां पकग तपासला जातो. कारण यानाचे बरेचसे दनयां त्रण हे पृथ्वीवरील तां त्रज्ञच ‘ररमोट
कां टर ोल’ने करत असतात. उलट मोजणी चालू असतानाच रॉके टचे िवरूप इां धन भरले जाते. हवा प्रदतकू ल असल्यास दकां वा दुसरी कु ठलीही
िां का आल्यास उलट मोजणी काही काळासाठी थाांबवतात.

उलट मोजणीमध्ये मुद्दाम घेतलेली दवश्राांतीसुद्धा असते. स्पेस िटलमधील अांतराळवीर हे अडीच तास आधी यानात चढू न बसतात.
उड्डाणाला नऊ दमदनटे बाकी असताना उलट मोजणीचा अांदतम टप्पा सुरू होऊन, उड्डाणाचे दनयां त्रण पूणगपणे सां गणकाकडे सोपवले जाते.
नासाची तां त्र लेचखका रोझी काव्हगर दहने १९८० पासूनच्या तीनिे मोदहमाांसाठी १५,००० कृ ती चलदहल्या आहेत. अिा प्रणालीांतील प्रत्येक कृ ती
तां तोतां त पाळणे अत्यावश्यक असते. कारण एक अवकाि मोहीम म्हटली, म्हणजे त्यासाठी प्रचां ड खचग, हजारो लोकाांचे पररश्रम व अांतराळवीराांचे
जीव आले. म्हणूनच अांतराळयानातील यां त्रणासुद्धा उलट मोजणीच्या दरम्यान अत्यां त काटे कोरपणे तपासल्या जातात.

- श्रीम. गौरी दाभोळकर

 स्पेस िटल ही अांतराळयाने आता वापरात नाहीत.

१०८ खगोल कु तूहल

• अांतराळयान अांतराळात एका टप्प्प्यात न झेपावता ते दोन दकां वा तीन टप्प्प्याांत का झेपावते? हे टप्पे दकती उां चीचे असतात?

रॉके ट अांतराळात झेपावताना त्याच्याकडच्या इां धनाचा जसा वापर होऊ लागतो, तसे त्याचे वजन कमी होऊ लागते. हे इां धन वाहणाऱ्या
टाक्या व इतर सां बां चधत वस्तू या, त्यातले इां धन वापरले गेल्यानां तर दनरुपयोगी ठरतात. यानाच्या उवगररत इां धनावरचा अनावश्यक भार
टाळण्यासाठी या टाक्या यानापासून वेगळ्या करून र्फेकू न ददल्या जातात. अपोलो मोदहमेतील यानाच्या बाबतीत एकां दरीत सुमारे २,८०,०००
दकलोग्रॅम वजनाांपैकी र्फक्त ४७,००० दकलोग्रॅम वजन चां िापयंत पोहोचत असे. उरलेले वजन हे मुख्यत: इां धन आचण त्याच्या टाक्याांचे असे.
उड्डाणानां तर अडीच दमदनटाांत हे यान ६५ दकलोमीटर उां चीवर पोहोचे व यावेळी या यानाचा पदहला टप्पा गळू न पडे. उड्डाणाला सहा दमदनटे
होईपयंत यानाने १९५ दकलोमीटरची उां ची गाठलेली असे. यावेळी रॉके टचा दुसरा टप्पा गळू न पडे. दतसऱ्या टप्प्प्यात रॉके टमधील उवगररत
इां धनाचा वापर करून अांतराळयान प्रथम पृथ्वीभोवतीच्या कक्षेत चिरे व नां तर ते चां िाच्या ददिेने प्रवास करू लागे. चां िाच्या कक्षेत चिरल्यावर
रॉके टच्या दतसऱ्या टप्प्प्याचा भाग चां िावर सोडू न दे ण्यात येई. (भारतीय चाांिमोदहमेतील चां ियान-१ हे यान चार टप्प्प्याांत चां िाकडे झेपावले होते.)

सन १९८०मध्ये अवकािात रॉके टसारखी उडणारी, पण दवमानासारखी जदमनीवर उतरणारी ‘स्पेस िटल’ आली. स्पेस िटल हे दोन
दमदनटाांत ४५ दकलोमीटर उां ची गाठते व त्याच्या घनरूप इां धनाच्या दोन टाक्या समुिात कोसळतात. (या टाक्या डागडु जी करून पुन्हा वापरता
येतात.) पां चेचाळीस दमदनटाांनी मुख्य इां जीन स्पेस िटलला चारिे दकलोमीटरवरील कक्षेत नेऊन ठे वते. त्यावेळी बाहेरच्या बाजूला जोडलेली
इां धनाची टाकीसुद्धा गळू न पडते व वातावरणामध्ये जळू न जाते.

- श्रीम. गौरी दाभोळकर

 स्पेस िटलची उड्डाणे आता थाांबवली आहेत. स्पेस िटलचे िेवटचे उड्डाण २०११ साली झाले.

• अांतराळवीराांची दनवड किी के ली जाते? त्याांच्या प्रचिक्षणात कोणत्या गोष्ट्ीांचा समावेि असतो?

अांतराळ मोदहमेमध्ये तुम्ही नेमके काय करणार, यावर तुमची दनवड अवलां बून असते. नासाच्या दनयमाांनुसार यान चालकाला एक हजार
तास जेट दवमान उडवण्याचा अनुभव, चष्म्याचिवाय दनरोगी दृष्ट्ी व उां ची १६२ सेंदटमीटर (६४ इां च) ते १९३ सेंदटमीटर (७६ इां च) इतकी असणे
आवश्यक आहे. मोदहमतज्ज्ञ म्हणून जायचे असल्यास मात्र दवज्ञान, अचभयाांदत्रकी दकां वा गचणत यापैकी कु ठल्याही िाखेचा पदवीधर असणे व
त्यामध्ये दविेष आवड असणे महत्त्वाचे असते. नासाने ‘अवकािातून चिक्षण’ या प्रकल्पात दनवडक चिक्षकाांना अांतराळात पाठवले होते.
अांतराळप्रवासातील वजनरदहत अवस्था व वर जाताना सहन करावे लागणारे तीव्र बल लक्षात घेता, तुमचा रक्तदाब व हृदय अगदी व्यवस्थस्थत
असणे अत्यावश्यक आहे. सुरुवातीच्या काळात र्फक्त सैन्ातील वैमादनकाांनाच अांतराळवीर म्हणून दनवडत असत. (अमेररकन नादवक दलात
वैमादनक असणाऱ्या जॉन ग्लेनकडे कु ठल्याच िाखेची पदवी नसूनही, त्याने दोनदा अवकािवारी के ली आचण त्यातील दुसरी तर वयाच्या तब्बल
७७व्या वषी!)

खासगी कां पन्ासुद्धा आता अांतराळयात्रा आयोचजत करू लागल्या आहेत. श्रीमां त माणसेही एक आगळावेगळा अनुभव म्हणून अांतराळात
जाऊ लागली आहेत. त्याांच्यासाठी अटी थोड्या चिचथल झाल्या तरीही, पूणग वैद्यकीय तपासणीचिवाय कु णालाच अांतराळवीर होता येत नाही.
एकदा दनवड झाल्यावर दविेष प्रचिक्षण कें िात या अांतराळवीराांना प्रचिक्षण ददले जाते. नासासारख्या सां स्थेत हे प्रचिक्षण वीस मदहन्ाां चे असते.
प्रचिक्षणाथींना तीव्र बल, तसेच वजनदवरदहत अवस्था, यासारखे अनुभव जदमनीवरील प्रयोगिाळे त दकां वा दवमानाांमध्ये ददले जातात. या
प्रचिक्षणाथींना यानाच्या आत असलेल्या सवग उपकरणाांबद्दल सदवस्तर मादहती ददली जाते आचण अांतराळात तोांड द्यावे लागेल, अिा प्रत्येक
प्रसां गाची रांगीत तालीम त्याांच्याकडू न पुनः पुनः करून घेतली जाते.

- श्रीम. गौरी दाभोळकर

खगोल कु तूहल १०९

• वजनरदहत अवस्था म्हणजे काय? पृथ्वीवरील प्रचिक्षण कें िामध्ये ती किी दनमागण के ली जाते?

पृथ्वीचे गुरुत्वाकषगण आपल्याला सतत पृथ्वीच्या कें िाकडे ओढत असते. या बलाला आपण वजन असे म्हणतो. जर आपण पृथ्वीपासून
खूप दूर (म्हणजे दतच्या गुरुत्वाकषगणाच्या प्रभावाबाहेर) गेलो तर आपल्याला ‘वजनरदहत’ अवस्था प्राप्त होईल. पण ही वजनरदहत अवस्था
पृथ्वीभोवती अवघ्या तीन-चारिे दकलोमीटरवरून प्रदचक्षणा घालणाऱ्या अांतराळवीराांनाही प्राप्त होते. एखादी वस्तू गुरुत्वाकषगणाच्या प्रभावाखाली
जर सोडू न ददली, तर ती गुरुत्वाकषगणाच्या ददिेने मुक्तपणे प्रवास करीत रादहल. अिा पररस्थस्थतीत त्या वस्तूवर कायगरत असलेले गुरुत्वाकषगण त्या
वस्तूला स्वतः ला जाणवत नाही. हीच स्थस्थती पृथ्वीला प्रदचक्षणा घालणारे अांतराळवीर अनुभवत असतात. अांतराळयान व त्यातील अांतराळवीर
याांच्यावर गुरुत्वाकषगणाचे बल कायगरत असते, परां तु त्याांना ते जाणवत नसते. पररणामी, या अांतराळवीराांना वजनरदहत अवस्था प्राप्त होते.

या अांतराळवीराांच्या दृष्ट्ीने, खाली दकां वा वर या सां कल्पना अस्थस्तत्वात न राहता त्याांना चभां त, ित व जमीन सारखीच भासते. हा पररणाम
यानातील सवगच वस्तूां वर होत असल्याने, अांतराळवीराांच्या आजूबाजूच्या सवग वस्तूसुद्धा अांतराळवीराांबरोबरच तरां गायला लागतात. अांतराळवीराांना
या अजब अवस्थेत कामे करण्याची सवय करून घ्यावी लागते. वजनरदहत अवस्थेची प्रचचती अांतराळवीराांचे प्रचिक्षण घेणाऱ्याांना दवमान
प्रवासाद्वारे ददली जाते. दवचिष्ट् प्रकारचा परवलयी मागग अनुसरत वर व खाली जाणाऱ्या दवमानात काही सेकांदासाठी वजनरदहत अवस्था दनमाग ण
होते. दवदवध दे िाांच्या प्रचिक्षण सां स्था प्रचिक्षणाथी अांतराळवीराांना वजनरदहत अवस्थेचा सराव करून दे ण्यासाठी अिी दवमाने आपल्याकडे
बाळगून आहेत. नासाचे सुप्रचसद्ध ‘व्होदमट कॉमेट’ हे यानही याचसाठी गेली अनेक वषे वापरले जात होते.

- श्रीम. गौरी दाभोळकर

• वजनरदहत अवस्थेचे पररणाम काय आहेत?

एकदा अांतराळयान हे पृथ्वीभोवतालच्या कक्षेत दर्फरायला लागले, की अांतराळयानातील सवगच वस्तूां ना वजनरदहत अवस्था प्राप्त होते.
यानातील अांतराळवीर तसेच यानातील सवगच सुट्या वस्तू मुक्तपणे तरां गायला लागतात. अगदी जडिीळ गोष्ट्ी एका बोटाने ढकलता येतात
आचण आपण कोणीतरी पदहलवान असल्याचा आभास होतो. िेवरीच्या कापसासारखे दतथे हळू वार उडायला नक्कीच मजा येत असेल. पण या
अवस्थेची पूणग कल्पना पृथ्वीवर बसून करणे सोपे नाही. कक्षेत गेल्यागेल्या प्रथम ‘वर’ आचण ‘खाली’ यातला र्फरकच कळत नाही. पृथ्वीवर
एका ठरावीक वेगाने आपले हृदय मेंदक
ू डे रक्त पाठवत असते. पण वजनरदहत अवस्थेतील बदललेल्या पररस्थस्थतीत मेंदल
ू ा रक्तपुरवठा कमी
होतो आचण डोके ठणकायला लागते. चक्कर येणे, उलट्या होणे, घाम येणे हे एक-दोन ददवस चालूच राहते. त्यानां तर िरीर या बदलाला
बऱ्यापैकी सरावते.

वजनरदहत अवस्थेचे तत्कालीन पररणाम इतके गां भीर नसले तरी, दूरगामी पररणाम गां भीर स्वरूपाचे असू िकतात. के वळ पां धरा ददवसाांच्या
वास्तव्यात िरीरातील कॅ स्थियमचा साठा कमी होऊन हाडाांचे वजन कमी होऊ लागते. आपले स्नायूही दुबगल होतात. पृथ्वीवर रोजची कामे
करताना आपल्याला गुरुत्वाकषगणादवरुध्द हालचाली कराव्या लागत असल्यामुळे, आपली हाडे आचण स्नायू आपोआप मजबूत राहतात. हाडे
आचण स्नायू मजबूत ठे वण्यासाठी अांतराळवीराांना मात्र दररोज दोन तास व्यायामाची गरज असते. सुदनता दवल्यम्स तर यानातल्या सरकत्या
पट्ट्यावर बेचाळीस दकलोमीटरची ‘बोिन मॅ रेथॉन’ ियगत धावली होती. हाडे आचण स्नायूां वर होणाऱ्या या पररणामाबरोबरच, रक्तदाब व हृदयरोग
असे दवकार अांतराळवीराांना होऊ िकतात. िरीरातील लाल रक्तपेिीांची सां ख्याही कमी होते. हाडाांची घनता कमी होत असल्यामुळे,
अांतराळवीराांना पृथ्वीवर परतल्यावर काही आठवडे वैद्यकीय देखरेखीखाली काढावे लागतात.
- श्रीम. गौरी दाभोळकर

११० खगोल कु तूहल

• अांतराळवीराांची ददनचयाग किी असते? त्याांचा आहार काय असतो?

कमी उां चीवरून पृथ्वीभोवती र्फेऱ्या मारणाऱ्या यानातील अांतराळवीराांच्या दृष्ट्ीने सूयग दर दीड तासाने उगवतो. या उलट चाांिप्रवासावर
दनघालेल्या अांतराळवीराांच्या दृष्ट्ीने तर सूयग मावळतच नाही. यामुळे अांतराळवीराांची ददनचयाग ही बरीचिी त्याांच्या जैदवक घड्याळावर अवलां बून
असते. अवकाि मोदहमेतील प्रत्येकाला ठरावीक कामे नेमून ददलेली असतात. उदाहरणाथग, उपकरणाांवर लक्ष ठे वणे, पृथ्वीवरच्या तां त्रज्ञाांिी
सां पकग ठे वणे, आखणीनुसार ठरलेले प्रयोग करणे, गरज पडल्यास यानाबाहेर जाऊन यानाची दुरुस्ती करणे, इत्यादी. यात या अांतराळवीराांचा
बराच वेळ जातो. वजनरदहत अवस्थेमध्ये आचण तेही थोड्यािा जागेत ही कामे करणे, ही एक कसरतच असते.

अांतराळात हवा, पाणी आचण अन्न या दतन्ही गरजा, जदमनीवरून नेलेल्या गोष्ट्ीांमधूनच भागवायच्या असतात. अांतराळस्थानकामध्ये
आां घोळीची व्यवस्था असते. पण पाणी मात्र जपून वापरावे लागते. हायडर ोजन आचण ऑस्थक्सजनच्या वापरावर आधारलेल्या सेलद्वारे वीजदनदमगती
करताना पाणी तयार होत असले तरी, प्रदक्रया करून पाण्याचा पुनवागपरही करावा लागतो. दवमानातील खुचीसारखा पट्टा बाांधून, तसेच दनवाग त
पां प वापरून नैसदगग क दवधी उरकावे लागतात. मोठ्या अांतराळप्रवासात बरेचसे अांतराळवीर हाडे बळकट राहावी म्हणून, सरकत्या पट्टीवर
धावण्याचा व्यायाम दनयदमतपणे करतात.

अांतराळयानातील आहारात मुख्यत: सुकामेवा, तयार चचकन, चीज, मेस्थक्सकन पोळ्या (टोदटगला), सुकवलेली र्फळे , अिा पदाथांचा
समावेि असतो. यातले काही पदाथग हे पाणी घालून आचण गरम करून खाल्ले जातात. अांतराळयानात न साांडता आचण सावकाि खावे लागते.
नाही तर खाद्यपदाथग यानात इकडेदतकडे पसरण्याचा धोका असतो. अगदी अलीकडे आां तरराष्ट्रीय अांतराळस्थानकामध्ये लेट्यस
ु , टोमॅ टोचे
उत्पादन थोड्या प्रमाणावर होऊ लागले आहे. हे वाढवता आले तर िाकाहारी मां डळीांच्या पोटाचा प्रश्न थोडार्फार सुटेल.

- श्रीम. गौरी दाभोळकर

• अांतराळवीराांचे पोिाख कसे असतात? कालानुरूप यात काही बदल झाला आहे का?

अांतराळवीराचा जाडजूड पोिाख म्हणजे त्याचा प्राण असतो. कारण तो पोिाख हवा, पाणी, सां पकग साधने, तापमान-दाबाचा समतोल
राखण्याची सोय व मलमूत्रदवसजगनाची सोय असलेले एक महान यां त्रच असते. या पोिाखात आणीबाणीच्या पररस्थस्थतीत वापरण्यासाठी
हवाईित्रीचीही सोय असते. पृथ्वीवर आपल्याला ज्या तापमान व हवेच्या दाबाची सवय झालेली असते, त्याच प्रकारची हवा पोिाखात भरली
जाते. या पोिाखाला इवलेसे जरी भोक पडले तरी माणसाचा जीव धोक्यात येऊ िकतो. मोकळ्या अांतराळात या पोिाखाचिवाय पां धरा
सेकांदात माणसाला मृत्यू येईल. अांतराळवीर हे उड्डाणाच्या वेळी (व परत येताना) हे पोिाख घालतात. परां तु एकदा यान अपेचक्षत कक्षेत
पोहोचले की त्याांना साधे कपडे घालता येतात. यानाच्या आतमध्ये हवा आचण तापमान दनयां दत्रत के लेले असते.

यानाच्या दुरुस्तीसाठी यानाबाहेर अांतराळ र्फेरी मारायला जाताना दकां वा चां िावतरणासाठी जाताना त्याांना पूणग पोिाख करणे अथागतच
अत्यावश्यक असते. चां िावर गेलल्य
े ा अांतराळवीराांच्या पोिाखाला सतरा स्तर होते. हे पोिाख टे फ्लॉन, र्फायबर ग्लास, अॅल्यदु मदनयम, प्लाचिक
व रबर या पदाथांपासून बनवलेले होते. हे पोिाख खूप अवजड व टणक होते. पण चां िावर दर्फरण्यासाठी सुरचक्षत होते. चां िावरील ऊन-
सावलीतील अडीचिे–तीनिे अांि सेस्थल्फ्सअस र्फरकाच्या आत्यां दतक तापमानाांना, तसेच सूक्ष्म अिनीांच्या माऱ्यालाही तोांड दे ऊ िकणारे हे
पोिाख होते. गेल्या चाळीस वषांत या पोिाखामध्ये भरपूर सां िोधन झाले आहे. त्यामुळे अांतराळवीरही आता कमी वजनाचे कपडे वापरू
लागले आहेत. आता तर अांतराळवीराांसाठी अांगाबरोबरीचे ‘स्पायडरमॅ न’सारखे आटोपिीर कपडे तयार के ले जात आहेत. या कपड्याांमुळे
अांतराळवीराांना हालचाल करणे बरेच सोपे होणार आहे.

- श्रीम. गौरी दाभोळकर

खगोल कु तूहल १११

• अांतराळात दकरणोत्सगग दकतपत तीव्र असतो?

अांतराळातील दकरणोत्सगग अत्यां त तीव्र असतो. सौरवाऱ्याांच्या स्वरूपाांत सूयागकडू न आचण वैचश्वक दकरणाांच्या स्वरूपाांत अांतराळातील दूरच्या
स्रोताांकडू न उत्सचजगत होणारे हायडर ोजन, हेचलयम आचण इतर अनेक जड मूलिव्याांचे आयनीभूत अणू प्रामुख्याने या दकरणोत्सगागच्या मुळािी
असतात. दवद्युतभारीत
ट कणाांच्या स्वरूपातील हा दकरणोत्सार अांतराळवीराांच्या िरीरातील पेिीांचा दवनाि घडवतो. तसेच पेिीांमध्ये जैदवक
स्वरूपाचे बदलही घडवून आणतो. हा दकरणोत्सगग ककग रोगासारख्या आजारालाही कारणीभूत ठरतो. हे दवद्युतटभाररत कण अांतराळयानातील
दवद्युत उपकरणाांवर तत्काचलक तसेच कायमस्वरूपी पररणाम करून अांतराळयानाच्या कायागतही मोठा दबघाड घडवून आणू िकतात.

पृथ्वीवरील दकरणोत्सगागच्या तुलनेत अांतराळातला दकरणोत्सगग िेकडोपटीांनी तीव्र असतो. कृ दत्रम उपग्रहाांच्या आतील अांतराळवीराांना
उपग्रहाच्या चभां तीमुळे त्यापासून काही प्रमाणात सां रक्षण दमळत असले तरी, आां तरराष्ट्रीय अांतराळस्थानकासारख्या उपग्रहातील बाहेर येऊन काम
करावे लागणाऱ्या अांतराळवीराांच्या दृष्ट्ीने हा दकरणोत्सगग अत्यां त घातक असतो. सौरज्वाला उर्फाळतात तेव्हा तर, दकरणोत्सगागची तीव्रता इतकी
वाढते की अांतराळवीराांच्या प्राणावर बेतण्याची िक्यता असते. अपोलो मोदहमाांतील चां िावर उतरलेले अांतराळवीर हे सौरज्वालाांमुळे वाढलेल्या
दकरणोत्सगागपासून अनेकदा अक्षरिः योगायोगाने वाचले आहेत. हे अांतराळवीर या काळाांत नेमके यानात असल्यानेच या धोक्यातून वाचले.

पृथ्वीच्या ददिेने येणाऱ्या दवद्युतटभाररत कणाांना पृथ्वीचे चुां बकत्व हे पररणामकारकरीत्या परतवून लावते. मात्र हे दवद्युतटभाररत कण
पृथ्वीभोवतालच्या काही हजार दकलोमीटरपयंतच्या पट्ट्याांत मोठ्या प्रमाणात एकवटलेले असतात. वॅ न अॅलन या अमेररकी िास्त्रज्ञाांच्या नावे
ओळखल्या जाणाऱ्या या पट्ट्याांत या कणाांची सां ख्या इतकी प्रचां ड असते की, या पट्ट्यात काही दठकाणी दकरणोत्सगग अांतराळातील सवगसाधारण
दकरणोत्सगागपेक्षाही हजारो पट तीव्र असतो.
- डॉ. राजीव चचटणीस

• आतापयंत ग्रहदवज्ञानात कोणत्या अांतराळमोदहमा मैलाचा दगड ठरल्या आहेत?

इ.स. १९५७मध्ये स्पुटदनक या रचियन उपग्रहाच्या अांतराळ भरारीपासून अांतराळयुगाला सुरुवात झाली. या नां तरच्या दिकभरात लूना,
रेंजर, अपोलो वगैरे मोदहमाांतील यानाांनी जवळू न दकां वा प्रत्यक्ष उतरून चां िाचा वेध घेतला. १९६९ साली अपोलो-११ हे यान मानवाला चां िावर
उतरवणारे पदहले यान ठरले. याच काळात वेनेरा, मररनर या मोदहमाांद्वारे मां गळ आचण िुक्र या ग्रहाांचा वेध घेतला जाऊन ग्रहदवज्ञानाचाही
आरां भ झाला. १९७०च्या दिकात गुरू आचण त्यापलीकडील ग्रहाांच्या ददिेने पाठवल्या गेलेल्या पायोदनयर आचण व्हॉयेजर या मोदहमाांतील
यानाांनी या ग्रहाांजवळू न जाताना, त्याांच्या प्रत्यक्ष स्वरूपाची तसेच तापमान, चुां बकत्व यासारख्या गुणधमांची अचभनव मादहती पाठवली.
१९७४-७५ या काळात मररनर-१० यानाने बुधाची जवळू न िायाचचत्रे घेतली.

दाट वातावरणात लपलेला िुक्राचा पृष्ठभाग १९९० ते १९९४ या काळात मॅ जेलॅन यानाने रडारच्या साहाय्याने चचदत्रत के ला. मां गळाच्या
सां िोधनाची सुरुवात मररनर-४ यानाच्या १९६५ सालच्या भेटीपासून झाली. यानां तरच्या मां गळावरील महत्त्वाच्या मोदहमा म्हणजे १९७६ सालची
व्हायदकां ग याने, १९९७ सालचे पाथर्फाईंडर आचण २००३ सालचे ऑपॉच्युगदनटी व स्थस्परीट हे रोव्हर. या रोव्हरनी मां गळाच्या जदमनीवर प्रत्यक्ष
दर्फरून दतथली मादहती गोळा के ली आहे. सुरुवातीच्या पायोदनयर आचण व्हॉयेजर या मोदहमाांनांतर, १९८९मध्ये गुरूचा वेध घेण्यासाठी गॅ चलचलओ
हे यान गुरूच्या कक्षेत पाठवण्यात आले. १९९५ साली तेथील वातावरणाबद्दल मादहती गोळा करण्यासाठी, या यानाद्वारे गुरूच्या वातावरणात
िोधक सोडण्यात आला. २००४पासून िनीभोवती र्फेऱ्या मारीत असलेले कॅ चसनी हे यान आजही िनीची बहुदवध दनरीक्षणे करीत आहे. या
यानाद्वारे िनीच्या टायटॅ न या उपग्रहावर हायगेन्स हा िोधकही उतरवला गेला आहे.
- श्रीम. गौरी दाभोळकर

 रोझेटा यानाद्वारे चुयम

ूग ोव-गेरॅचसमेन्को धूमके तूवर २०१४ साली उतरवलेला दर्फले हा लँ डर, २०१५ साली न्ू होरायझन्स अांतराळयानाने
प्लूटो या खुजा ग्रहाला ददलेली भेट, या गेल्या दिकातील काही महत्त्वाच्या यिस्वी मोदहमा आहेत.
 कॅ चसनी ही मोहीम २०१७ साली सां पुष्ट्ात आली.

११२ खगोल कु तूहल

• भदवष्यातील अांतराळयानात आजच्यापेक्षा वेगळे तां त्रज्ञान वापरले जाण्याची िक्यता आहे का?

दरवषी अांतराळ सां िोधनात नवीन गोष्ट्ीांची भर पडतच असते. त्यातच अवकाि तां त्रज्ञान हे जीवनातील अनेक क्षेत्राांत उपयुक्त ठरू लागले
आहे. सां िोधकाांपुढील यानां तरचे आव्हान म्हणजे चां ि-मां गळावरील वसाहतीसाठी लागणाऱ्या तां त्रज्ञानाचा दवकास. सध्या आां तरराष्ट्रीय
अांतराळस्थानकामध्ये होत असलेल्या अिा अभ्यासात िेतीवरील प्रयोग खूप महत्त्वाचे ठरले आहेत. काचेच्या पेट्याांमध्ये पूणगपणे कृ दत्रम
वातावरणात पालेभाजी वाढवण्याचे प्रयोग काही प्रमाणात यिस्वी झालेले आहेत. एकदा आपल्याला अांतराळात दकां वा चां िावर पीक घेता आले
तर अन्नाचा प्रश्न काही प्रमाणात तरी सुटेल. वजनरदहत अवस्थेत पदाथांचे गुणधमग, तसेच रासायदनक दक्रया घडू न येण्यासाठी लागणारा
कालावधी वेगळा असू िकतो. त्या दृष्ट्ीने अदतवाहकतेसारख्या भौदतक दक्रया आचण रासायदनक दक्रयाांवरही अांतराळात सां िोधन के ले जाईल.
त्याचबरोबर वनस्पतीांतील आचण प्राण्याांच्या िरीरातील अांतगगत दक्रयाांत, वजनदवरदहत अवस्थेत होणाऱ्या बदलाांवर सां िोधन के ले जाईल.
औषधदनदमगतीवरही अांतराळात सां िोधन के ले जाणार आहे.

यानाचे इां धन हे भदवष्यात आयनीभूत वायूच्या स्वरूपातले असेल. यामुळे यानाला तािी ५०,००० दकलोमीटरचा वेग गाठणे िक्य होईल.
अांतराळस्थानक हे जदमनीपासून के वळ साडेतीनिे दकलोमीटर उां चीवर आहे. चां ि आहे तब्बल पावणेचार लाख दकलोमीटर अांतरावर आचण
मां गळ तर आणखी दूर! २०३०च्या दिकातील मां गळावरील मानवी मोदहमेची, अमेररके च्या ‘नासा’तर्फे तयारी सुरू आहे. ही मोहीम जवळजवळ
तीन वषांची असेल. म्हणजे त्यासाठी अन्न, कपडे, इां धन या सगळ्याच बाबीांमध्ये आमुलाग्र बदल होण्याची दनकड आहे. त्यामुळे गेल्या पन्नास
वषांत आपण बरीच प्रगती के लेली असली तरी, अनां त प्रवासाची ही तर नुसती सुरुवातच आहे, असे म्हणायला हरकत नाही!

- श्रीम. गौरी दाभोळकर

 वजनदवरदहत अवस्थेतल्या दवदवध प्रयोगाांना अांतराळस्थानकावर सुरुवातही झाली आहे.

• कृ दत्रम उपग्रह कोणत्या कामदगऱ्या पार पाडतात?

कृ दत्रम उपग्रह म्हणजे पृथ्वी दकां वा अन् ग्रहाांभोवती दर्फरणाऱ्या स्वयां चचलत वेधिाळा आहेत. दवश्वासां बां धीचे सां िोधन, हवामानाचा अांदाज,
दूरध्वनी/दूरदिगनच्या माध्यमातून सातासमुिापलीकडे सां पकग , हेरदगरी, अिी दकत्येक कामे या उपग्रहावरील कॅ मेरे व सां गणक यां त्रे पार पाडतात.
हवामान-उपग्रहाांचे जाळे हे स्थानदिगक म्हणून, तसेच सां कटात सापडलेल्या जहाजाांसाठी मागगदिगक म्हणून उपयोगी असते. अवरक्त दकरणाांच्या
वेधाद्वारे काढलेल्या िायाचचत्राांमधून, पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरून दकती उष्णता उत्सचजगत के ली जात आहे याचा अांदाज घेता येतो. त्यामु ळे
जां गलसां पत्ती, िेतातील दपके , त्याांच्यावरील कीड व प्रदूषणाचाही अभ्यास करता येतो. याचिवाय भूगभागतील जलसाठे तसेच खदनजसाठ्याांची
मादहतीसुद्धा उपग्रहाांकडू न दमळते. ढगाांची व्याप्ती आचण त्यातील बाष्प, वारे तसेच चक्रीवादळाांची ददिा, या सवांची मादहती गोळा करणे व
त्यातून दनचित स्वरूपाची अनुमाने काढण्याचे काम उपग्रहाांच्या जाळ्यामुळे िक्य झाले आहे. गेली अकरा वषे पृथ्वीभोवती दर्फरत असलेले तीनिे
टन वजनाचे आां तरराष्ट्रीय अांतराळ स्थानक हा आजचा सवागत मोठा कृ दत्रम उपग्रह असून, त्यात दकमान तीन अांतराळवीर सतत मुक्कामाला राहून
दवदवध प्रयोग करीत आहेत.

सां पकग साधणारे उपग्रह एका दठकाणच्या रे दडओलहरी ग्रहण करतात व दुसरीकडे प्रक्षेदपत करतात. एक उपग्रह दकतीतरी कायगक्रम व हजारो
दूरध्वनी एकाच वेळेस हाताळू िकतो. दूरदिगन, दूरध्वनी व भ्रमणध्वनी कां पन्ा या उपग्रहाांचा सतत उपयोग करतात. आज कायगरत असलेल्या
सुमारे नऊिेहून अचधक कृ दत्रम उपग्रहाांपैकी दोन-तृतीयाांि उपग्रह हे दळणवळणासाठी वापरले जातात. दहा टक्के उपग्रह हे हवामानदवषयक
कायागसाठी आचण पृथ्वीवरील साधनसां पत्तीचा िोध घेण्यासाठी वापरले जातात. दहा टक्के उपग्रह हे हवामानदवषयक कायागसाठी आचण पृथ्वीवरील
साधनसां पत्तीचा िोध घेण्यासाठी वापरले जातात. मागगदिगन आचण खगोलिास्त्रीय उद्दे िाने पाठदवलेल्या उपग्रहाांची सां ख्या पाच-पाच
टक्स्प्क्याांइतकी आहे. लष्करी कायागसाठी सहा-सात टक्के उपग्रह वापरले जात असावेत.
- श्रीम. गौरी दाभोळकर

 अांतराळात सदक्रय असणाऱ्या कृ दत्रम उपग्रहाांची सां ख्या आता सव्वातीन हजाराांहून अचधक आहे.

खगोल कु तूहल ११३

• कृ दत्रम उपग्रहाांचे त्याांच्या कक्षेनस
ु ार वगीकरण कसे के ले जाते?

पृथ्वीभोवतालच्या अवकािात िेकडो कृ दत्रम उपग्रह आपापल्या कक्षाांमध्ये, एकमेकाांवर न आदळता दर्फरत आहेत. पृथ्वीचे गुरुत्वाकषगण व
उपग्रहाचा वेग याांचा बरोबर मेळ साधल्यामुळे ऊजेचिवाय उपग्रह कक्षेत राहू िकतात. उपग्रहाचा वेग हा उपग्रह कोणत्या कक्षेत आहे यावर
अवलां बून असतो. उपग्रहाच्या कक्षेचे स्वरूप हे उपग्रह कोणत्या उद्दे िाने सोडायचा आहे त्यानुसार ठरते. उपग्रहाचा प्रदचक्षणाकाळ चजतका जास्त
हवा असेल, दततका तो अचधक उां चीवरील कक्षेत असावा लागतो.

भूस्थस्थर उपग्रह हे पृथ्वी ज्या गतीने स्वत:भोवती दर्फरते त्याच गतीने, सुमारे ३५,८०० दकलोमीटर उां चीवरून पृथ्वीला प्रदचक्षणा घालतात.
त्यामुळे पृथ्वीवरून पाहणाऱ्याला हे उपग्रह आकािात सतत एकाच दठकाणी ददसतात. दळणवळण, दूरचचत्रवाणीवरील कायगक्रमाांचे प्रक्षेपण
इत्यादीांसाठी वापरले जाणारे हे उपग्रह एका वेळेस पृथ्वीच्या एक तृतीयाांि भागावर लक्ष ठे वतात. मध्यम उां चीवरून दर्फरणाऱ्या उपग्रहाांची उां ची
ही साधारणपणे २,००० दकलोमीटरपेक्षा जास्त, परांतु भूस्थस्थर उपग्रहाांच्या कक्षेच्या उां चीपेक्षा कमी असते. स्थानदिगक उपग्रह हे साधारणपणे
२०,००० दकलोमीटर उां चीवरून पृथ्वीला प्रदचक्षणा घालतात. याांची पृथ्वीप्रदचक्षणा सुमारे बारा तासाांत पूणग होते.

कमी उां चीवरून दर्फरणाऱ्या उपग्रहाांची उां ची २०० ते २००० दकलोमीटर इतकी असते. या उपग्रहाांचे प्रदचक्षणाकाळ दीड-दोन तासाांचच
े
असतात. पाऊस, दपके , खदनज सां पत्तीचा िोध, दूरसां वेदन, अिा अनेक कारणाांसाठी पृथ्वीवरील दवदवध प्रदे िाांचे दनरीक्षण करण्यासाठी या
उपग्रहाांचा वापर होतो. यातील काही उपग्रहाांची कक्षा ही दवषुववृत्तावरून, तर काहीांची कक्षा ही दवषुववृत्ताला काही अांिाांचा कोन करणारी
असते. काही उपग्रहाांच्या बाबतीत हा कोन ९० अांिाांचा असून, हे उपग्रह उत्तर व दचक्षण ध्रुवावरून प्रवास करतात. ध्रुवीय कक्षेतील हे उपग्रह
सां पूणग पृथ्वीचे दनरीक्षण करू िकतात.
- श्रीम. गौरी दाभोळकर

• अांतराळातील कृ दत्रम उपग्रहाांवर दनयां त्रण कसे ठे वले जाते?

अांतराळातील कृ दत्रम उपग्रहाांवर दनयां त्रण ठे वणे म्हणजे, जदमनीवरून सूचना पाठवून त्याच्या मागागत आवश्यक ते बदल करणे आचण
उपग्रहावरील उपकरणाांद्वारे आपल्या उदद्दष्ट्ाांनुसार हवी ती मादहती दमळवणे. घरातील दूरचचत्रवाणीवरील वादहनी आचण आवाज हा जसा आपण
खुचीत बसून ‘ररमोट’ वापरून बदलू िकतो, याच पद्धतीने कृ दत्रम उपग्रहाांचे दनयां त्रण पृथ्वीवरील अनेक दठकाणच्या भूस्थानकाांवरून के ले जाते.
उपग्रहाांचे मागगक्रमण व उपग्रहाांवरील दूरमापनाच्या साधनाांवर दनयां त्रण ठे वणारी ही भूस्थानके , वेगवान सां गणकाच्या मदतीने एकाच वेळेला
अनेक उपग्रहाांिी व इतर स्थानकाांिी रेदडओलहरीांमार्फगत सां पकग साधून असतात. बरेचसे सां पकग उपग्रह हे भूस्थस्थर कक्षेमध्ये दर्फरत असल्याने ते
दवचिष्ट् भूस्थानकाांिीच सतत सां लि असतात. उपग्रहाांमधील बरीचिी सामग्री स्वयां चचलत असते व उपग्रहाांची कक्षासुद्धा ठरावीकच असते.
त्यामुळे उपग्रहाला सतत ददिादिगनाची आवश्यकता नसते. पण काही कारणाने उपग्रहाचा मागग बदलल्यास, जदमनीवरील तां त्रज्ञ उपग्रहावर
बसवलेले िोटे अदिबाण उडवण्याचा सां दे ि पाठवून त्याला पूवगपदावर आणतात.

कमी उां चीवरील उपग्रह ददवसाला साधारण बारा वेळा भूस्थानकािी सां पकग साधतात. प्रत्येक वेळी दहा दमदनटे च ‘सां भाषण’ होते. एखादे
दबघडलेले उपकरण हे त्यातील सां गणकाची आज्ञावली (प्रोग्राम) बदलून दुरुस्त करता येते. दनकामी झालेले उपग्रह दनधोक जागी पाठवण्याचे
कायगही भूस्थानकावरून करता येत.े नासा आचण युरोपीय अांतराळ सां घटनेसारख्या मोठ्या सां स्थाांची भूस्थानके जगभर दवदवध दे िाांत दवखुरली
आहेत. ही सवग भूस्थानके मुख्य कें िाच्या सतत सां पकागत असतात. भारताच्या इनसॅ ट माचलके तील उपग्रहाांचे दनयां त्रण कनागटकातील हस्सन आचण
मध्य प्रदे िातील भोपाळ येथून के ले जाते. चां ियानाचे दनयां त्रण करणाऱ्या कें िाांपैकी एक कें ि बां गलोरजवळ ब्यालालू या लहानिा गावात असून,
त्यासाठी तेथे बत्तीस मीटर व्यासाची मोठी अँटेना बसवलेली आहे.
- श्रीम. गौरी दाभोळकर

११४ खगोल कु तूहल

• अांतराळयानाांतील उपकरणाांना ऊजाग कु ठू न दमळते?

अांतराळयानामधील व्यवहार हे सां गणक व स्वयां चचलत यां त्राांद्वारे होत असल्याने, दतथे मोठ्या प्रमाणावर ऊजेची गरज असते. ऊजेची ही
गरज भागवण्यासाठी दोन प्रकारच्या पद्धती वापरता येतात. यातील एक म्हणजे सौरऊजाग आचण दुसरी म्हणजे दकरणोत्सारापासून दमळणारी
ऊजाग. जदमनीवर पडणाऱ्या सूयगप्रकािापेक्षा वातावरणाबाहेरील सूयप्र
ग काि अचधक प्रखर असतो. अांतराळयानाांवर बसवलेले सौरघट या ऊजेचे
रूपाांतर दवद्युतिक्तीत
ट करतात. हा सौरप्रकाि गोळा करण्यासाठी दवचिष्ट् प्रकारच्या पदट्टका वापरल्या जातात. गॅ चलयम असेनाइड, चसचलकॉन
यासारख्या पदाथांचे थर असणाऱ्या या पदट्टकाांचा पृष्ठभाग सतत सूयागकडे रोखलेला असतो. या पदट्टकाांवर सूयागकडू न येणारे प्रकािदकरण पडले
की, इलेटरॉनचे उत्सजगन होऊन दवद्युतटप्रवाहाची दनदमगती होते. सौरपट्टीकाांवर आदळणाऱ्या एकू ण सौरऊजेपैकी सुमारे तीस टक्के सौरऊजेचे
रूपाांतर याप्रकारे दवद्युतटिक्तीत होऊ िकते.

अांतराळयान जसे सूयागपासून दूर जाऊ लागते, तसे त्याच्यावर पडणाऱ्या सूयगप्रकािाची तीव्रता कमी होत जाते. त्यामुळे मां गळाच्या पलीकडे
जाणाऱ्या अांतराळयानाांना सूयागपासून पुरेिी ऊजाग दमळत नाही. अिा वेळी दकरणोत्सारी समस्थादनकाांकडू न उत्सचजगत होणाऱ्या ऊजेद्वारे
दमळणाऱ्या उष्णतेचा वापर करून दवद्युतटिक्ती दनमागण के ली जाते. प्लुटोदनयम या मूलिव्याचा २३८ अणुभार असलेला समस्थादनक यासाठी
वापरला जातो. हे प्लुटोदनयम अणुभट्ट्याांत दनमागण होणाऱ्या सवगसाधारण प्लुटोदनयमपेक्षा अचधक दकरणोत्सारी आहे. यातून बाहेर पडणाऱ्या
अल्फा कणाांद्वारे अगदी थोड्यािा प्लुटोदनयमपासून मोठ्या प्रमाणावर ऊजाग दमळते. प्लूटोच्या ददिेने पाठवण्यात आलेल्या न्ू होरायझन या
यानात सुमारे अकरा दकलोग्रॅम, तर िनीभोवती दर्फरणाऱ्या कॅ चसनी यानात सुमारे पावणेआठ दकलोग्रॅम वजनाच्या या दवचिष्ट् प्लुटोदनयमचा
वापर के ला गेला आहे. सन १९७७मध्ये पाठवलेल्या व्हॉयेजर यानातील उपकरणे ही या प्लुटोदनयमच्या लहानिा काांड्याांद्वारे दनमागण होणाऱ्या
ऊजेद्वारे, २०२० सालापयंत चालू राहणे अपेचक्षत आहे.
- श्रीम. गौरी दाभोळकर

 व्हॉयेजर यानाांवरचे दकरणोत्सारी ऊजेचे स्रोत २०२५ सालापयंत वापरता येण्याची िक्यता सां िोधकाांना वाटते आहे.

• कृ दत्रम उपग्रहाांचे आयुष्य मयागददत असण्याची कारणे काय आहेत?

कृ दत्रम उपग्रह आपल्या दनयोचजत कक्षेत पोहोचल्यावर पृथ्वीभोवती दर्फरत राहतात. त्यासाठी त्याांना इां धन लागत नाही. त्यामुळे उपग्रह हा
कायमस्वरूपी असावा, असे वाटणे साहचजकच आहे. प्रत्यक्षात मात्र उपग्रहाांचे सरासरी आयुष्य जेमतेम वीस वषेच असते. गेल्या पन्नास वषांत
पाठवलेल्या उपग्रहाांपैकी अध्यागहून अचधक उपग्रह एव्हाना दनकामी झाले आहेत. कमी उां चीवरून दर्फरणाऱ्या उपग्रहाांना हवेच्या दवरळ
वातावरणाला तोांड द्यावे लागते. त्यामुळे त्याांच्या वेगावर पररणाम होऊन त्याांची कक्षा बदलू लागते. अिा वेळी उपग्रहाांमध्ये बसवलेल्या िोट्या
अदिबाणाांकडील इां धन सां पले की, हे उपग्रह वातावरणाच्या दाट थराांत चिरून दतथे होणाऱ्या घषगणामुळे जळू न जाण्याची िक्यता असते.
(सूयागच्या पृष्ठभागाचे दनरीक्षण करणाऱ्या सोलरमॅ क्स या उपग्रहाांची १९८९ साली अिीच गत झाली.) पारां पररक इां धनाऐवजी सौरऊजेवर
चालणारे लहान रॉके ट वापरून उपग्रहाांचे आयुष्य कसे वाढवता येईल, यावर युरोपीय अांतराळ सां घटना सध्या सां िोधन करत आहे. उपग्रहाचा
वातावरणातला प्रवेि टाळण्यासाठी काही वेळा त्याची रवानगी दूरवरच्या ‘ििान’ कक्षेत के ली जाते.

क्वचचतप्रसां गी पृथ्वीच्या वातावरणात चिरलेले उपग्रह हे पूणग जळू न न जाता जदमनीवर पडल्याची उदाहरणेसुद्धा आहेत. यातले लक्षवेधी
उदाहरण हे स्कायलॅ ब या १९७३ साली अांतराळात पाठवलेल्या प्रयोगिाळे चे आहे. सौरचक्रानुसार सूयागच्या वाढलेल्या सदक्रयतेमळ
ु े
पृथ्वीभोवतालचे वातावरण प्रसरण पावले. या वातावरणाचा पररणाम सुमारे साडेचारिे दकलोमीटर उां चीवरून पृथ्वीला प्रदचक्षणा घालणाऱ्या
स्कायलॅ बच्या कक्षेवर झाला आचण स्कायलॅ ब आपला आठ वषांचा अपेचक्षत कायगकाळ पूणग व्हायच्या आतच १९७९ सालच्या जुलै मदहन्ात
पृथ्वीवर कोसळली. अकाली नष्ट् झालेल्या या अांतराळ प्रयोगिाळे चे काही भाग पचिम ऑिरेचलयामध्ये सापडले.
- श्रीम. गौरी दाभोळकर

खगोल कु तूहल ११५

• अांतराळयुगात आतापयंत कोणत्या मोठ्या दुघगटना घडल्या आहेत?

सन १९७८पासून प्रवास के लेल्या अडीच अब्ज दवमान प्रवािाांपैकी के वळ काही हजारच प्रवासी दवमान अपघातात मृत्यू पावले आहेत.
म्हणजे दवमान दुघगटनेत र्फार तर दहा लाखाांत एखादा प्रवासी मरण्याची िक्यता आहे. मात्र अांतराळ दुघगटनाांमध्ये आतापयंत सुमारे पाचिे
अांतराळवीराांपक
ै ी तब्बल पाच टक्के अांतराळवीर प्राणाला मुकले आहेत. याहूनही अचधक खेदाची गोष्ट् म्हणजे यानाच्या उड्डाणाची पूवत
ग यारी चालू
असताना जदमनीवर झालेल्या स्फोटात दकां वा यान वस्तीवर कोसळल्यामुळे दोनिेच्या वर माणसे दगावलेली आहेत.

इ.स. १९६७मध्ये सोयुझ-१ या मोदहमेत, पृथ्वीवर परतताना हवाईित्री उघडली न गेल्यामुळे, अांतराळकु पी जदमनीवर कोसळू न त्यातल्या
अांतराळवीराांचा अांत झाला. इ.स. १९७०मध्ये चां िाकडे जात असलेल्या अपोलो-१३ यानातील इां धनाच्या टाकीत स्फोट झाल्यामुळे, त्यातील तीन
अांतराळवीराांना चां िावर उतरवल्या जाणाऱ्या िोट्या यानातील उपकरणे वापरून, वाटे तूनच परतावे लागले होते. इ.स. १९७१ साली सोयुझ-११
हे रचियन यान पृथ्वीवर परतत असताना, यानाची झडप अपघाताने उघडली गेल्याने यानातली हवा बाहेर दनसटली. त्यामुळे त्यातले तीनही
अांतराळवीर मृतावस्थेत पृथ्वीवर परतले.

स्पेस िटल म्हणजे, अांतराळात ये-जा करणारी दवमाने १९८१ सालापासून अस्थस्तत्वात आली. यातील १९८६ साली झालेल्या अपघातात
चॅ लेंजर या स्पेस िटलच्या इां धनाची टाकी यानाच्या उड्डाणानां तर के वळ ७३ सेकांदात र्फुटली आचण यानातले सातही अांतराळवीर जळू न खाक
झाले. इ.स. २००३मध्ये कोलां दबया स्पेस िटल पृथ्वीवर परतताना, उष्णतेपासून सां रक्षण करणारे यानाच्या बाहेरील कवच र्फुटल्याने सात
अांतराळवीर चजवां त जाळले गेले. मूळ भारतीय असलेली कल्पना चावला याच यानात होती.
- श्रीम. गौरी दाभोळकर

• अांतराळिास्त्रात जागदतक स्तरावर ठसा उमटवणाऱ्या अांतराळसां स्था कोणत्या?

अांतराळिास्त्रात भरीव कामदगरी करणाऱ्या सां स्थाांपैकी एक आहे अमेररके ची नॅ िनल एरोनॉदटक्स अँड स्पेस अॅडदमदनिरेिन - नासा.
नासाची स्थापन १९५८ मध्ये झाली. दीडिेहून अचधक मानवी मोदहमा पार पाडणाऱ्या नासाने चां िावर पाऊल ठे वण्याचे स्वप्न साकार के ले.
स्कायलॅ ब, स्पेस िटल, आां तरराष्ट्रीय अांतराळ स्थानक आचण सूयम
ग ालेतील ग्रह व इतर घटकाांचा वेध घेणाऱ्या दवदवध मोदहमा नासाकडू न पार
पाडल्या गेल्या आहेत.

अांतराळिास्त्रात महत्त्वाची कामदगरी करणारा दुसरा दे ि म्हणजे रचिया. पूवीच्या सोस्थव्हएत रचियाद्वारे हा कायगक्रम एका ठरावीक सां स्थेतर्फे
न राबवला जाता, तो त्या दे िाचा एकाचत्मक कायगक्रम म्हणून राबवला गेला. सोस्थव्हएत रचियाचा हा कायगक्रम इ.स. १९३० ते १९९१ या काळात
अदतिय वेगाने चालू होता. या साठ वषांत कृ दत्रम उपग्रह स्पुटदनक (१९५७), अांतराळवीर युरी गागारीन (१९६१), मदहला अांतराळवीर
व्हॅलेंदतना तेरेश्कोव्हा (१९६३), अांतराळस्थानक ‘मीर’ (१९८५), असे दकत्येक पदहलेवदहले दवक्रम नोांदवले गेले. सोस्थव्हएत रचियाच्या
दवघटनानां तर, इ.स. १९९२पासून रचियाची ‘रोस्कोिोस’ ही सां स्था ‘मीर’ स्थानक व इतर प्रकल्पाांचे कारभार पाहत आहे. अमेररका-रचिया या
दोन्ही दे िाांनी सोयुझ-अपोलो, स्पेस िटल-मीर स्थानक असे उपक्रम सां युक्तपणे राबवले.

युरोपातील पां धराहून अचधक दे िाांचा सहभाग असलेली युरोदपयन स्पेस एजन्सी ही सां स्था गेली पस्तीस वषे अांतराळ सां िोधनात महत्त्वाची
कामदगरी बजावीत आहे. हबल दुदबगण, कॅ चसनी-हायगेन्स यासारख्या नासाच्या दवदवध प्रकल्पात सदक्रय सहभाग असलेल्या या सां घटनेने,
हॅलीच्या धूमके तूचा वेध घेणारी चजयोट्टो, मासग एक्स्प्स्प्ेस, स्थव्हनस एक्स्प्स्प्ेससारख्या स्वत:च्या मोदहमाही राबवल्या आहेत.
- श्रीम. गौरी दाभोळकर

११६ खगोल कु तूहल

• अांतराळातला कचरा म्हणजे काय?

आपल्या िहराांत दररोज दनमागण होणाऱ्या कचऱ्याची समस्या आपण समजू िकतो. पण आपल्या पृथ्वीसभोवतालच्या पोकळीत, चजथे
र्फक्त हाताच्या बोटाांवर मोजण्याइतकीच माणसे जातात, दतथेसद्ध
ु ा मानवदनदमगत कचरा पोहोचलेला आहे. सोस्थव्हएत रचियाच्या ‘मीर’सारख्या
स्थानकातील अांतराळवीराांनी टाकलेल्या कचऱ्याच्या दपिव्या, अांतराळात ‘पदयात्रा’ करताांना हातातून दनसटलेली अवजारे, एड व्हाईट या
अमेररकन अांतराळवीराने वापरलेला हातमोजा दकां वा सुदनता दवल्यम्सचा कॅ मेरा, इत्यादी. पण ह्या झाल्या क्षुल्लक गोष्ट्ी! पण याखेरीज दनकामी
उपग्रह, र्फुटलेल्या इां धन टाक्या, यासारख्या दकत्येक वस्तू ‘कचरा’ आचण ‘भां गार’ बनून अांतराळात इतस्तत: तरांगत आहेत. आजदमतीस एक
सेंदटमीटरपेक्षा मोठे असलेले सहा लाखाहून अचधक तुकडे पृथ्वीला प्रदचक्षणा घालत आहेत. पृथ्वीजवळच्या अांतराळात िां भर टन वजनाचे
बारीक तुकडे दवखुरलेले आहेत. युरोपीय अांतराळ सां घटनेची, जमगनीस्थस्थत ‘दटरा’ ही रडार प्रणाली अिा दवखुरलेल्या तुकड्याांची नोांद ठे वते.

वेगाने जाणारा अगदी लहान तुकडासुद्धा अांतराळयानाला इजा करू िकतो. याच वषीच्या र्फेब्रुवारी मदहन्ात दनकामी झालेला एक उपग्रह
(९५० दकलोग्रॅम वजनाचा कॉिॉस) आचण एक कायगरत उपग्रह (५६० दकलोग्रॅम वजनाचा इररदडयम-३३) सैबरे रयावरील अांतराळात ७९०
दकलोमीटर उां चीवर एकमेकाांवर आदळले. यात या दोन्ही यानाांचा चक्काचूर झाला. कारण त्याांचा एकमेकाांसापेक्ष वेग होता तािी बेचाळीस हजार
दकलोमीटर! पण वरील टकरीत दनमागण झालेल्या कचऱ्याची व्यवस्थस्थत मोजदाद अजून व्हायची आहे. सन २००७मध्ये चीनने उपग्रह नष्ट्
करणाऱ्या अस्त्राच्या चाचण्या अांतराळात घेतल्या. या प्रयोगात मोठ्या चलां बाएवढे २३०० तुकडे अवकािात दवखुरले गेल.े या प्रयोगावर बराच
ऊहापोह झालेला असला तरीही, ह्या धोकादायक कचऱ्यावर योग्य तसा तोडगा अजून दनघायचा आहे.
- श्रीम. गौरी दाभोळकर

 कचऱ्यातील एक सेंदटमीटरहून मोठ्या आकाराच्या तुकड्याांची सां ख्या ही सव्वा कोटीपेक्षा अचधक असल्याचे आताच्या अांदाजावरून ददसून
आले आहे. अांतराळातील कचऱ्याचे एकू ण वजन ७,५०० टन इतके असावे.

• अांतराळाच्या वापरासाठी आां तरराष्ट्रीय कायदा के ला गेला आहे का?

‘भरपूर ऊजाग दनमागण करणाऱ्या हेचलयमची खाण आपण चां िावर खणायची का?’ दकां वा ‘स्वगगसख
ु दे णारे एखादे दिताराांदकत हॉटे ल
चां िावर काढले तर?’... हे सवग मनसुबे दवज्ञानकथेमध्ये ठीक आहेत, पण प्रत्यक्षात मात्र अगदी गडगां ज श्रीमां तालाही यातील काहीच िक्य
नाही. याचे कारण म्हणजे १९६७ साली अस्थस्तत्वात आलेला ‘अांतराळ कायदा’! रचियाचा पदहला उपग्रह १९५७ साली अवकािात गेला आचण
लगेच १९५९ साली सां युक्त राष्ट्राांनी अांतराळाच्या िाांततामय वापरासाठी एका सदमतीची स्थापना के ली. या सदमतीने आतापयंत पाच महत्त्वाचे
करार के ले असून, यातील अांतराळ कायद्याचा पाया ठरलेल्या १९६७ सालच्या पदहल्या कराराला ९९ दे िाांनी सां मती दिगवली आहे. या
कायद्याप्रमाणे ‘अांतराळ’ हे पृथ्वीच्या पृष्ठभागापासून िां भर दकलोमीटर उां चीपासून सुरू होते. तसेच या अांतराळाचा उपयोग हा सां पूणग
मानवजातीच्या कल्याणासाठी के ला जाणार असून, चां िावर दकां वा कु ठल्याच ग्रहावर एका देिाची वा व्यक्तीची मालकी असू िकणार नाही.

सन १९८० सालच्या सुमाराला अमेररके च्या डेदनस होप या चतुर व्यापाऱ्याने चां िावरील जमीन दवकायला सुरुवात के ली. त्याने नव्वद लाख
डॉलसगची जमीन दवकलीसुद्धा. यात मोठमोठे चसनेअचभनेते आचण राजकारणी मां डळीसुद्धा र्फसली गेली. कारण त्याने ददलेले कु ठलेच कागदपत्र
कायद्याच्या चौकटीत बसणारे नव्हते. अिा गुन्हेगाराांवर आां तरराष्ट्रीय कायद्यानुसार रीतसर कारवाई होऊ िकते. कारण परग्रहावरून आणलेले
दगड-धोांडेसुद्धा कु ण्या एका दे िाच्या मालकीचे नसतात. कु ठल्याही सां स्थेला ते अभ्यासासाठी उसने मागवता येतात. अांतराळात कु ठलीही
क्षेपणास्त्रे पाठवण्यास मनाई आहे. एखाद्या दे िाचे अांतराळवीर जेव्हा अांतराळात जातात, तेव्हा ते सां पूणग मानवजातीचे प्रदतदनधी म्हणून जातात.
त्यामुळे आपत्कालीन पररस्थस्थतीत त्याांना कु ठल्याही दे िात दकां वा महासागरात उतरायला परवानगी असते.
- श्रीम. गौरी दाभोळकर

 आतापयंत १३४ दे िाांनी या करारावर सही के ली आहे. यापैकी २३ देिाांना त्यासां बां धीचे काही सोपस्कार अजून पूणग करायचे आहेत.

खगोल कु तूहल ११७

• भारतीय अांतराळ सां िोधन सां घटनेच्या कायगक्षत्र
े ाचा थोडक्यात आढावा कसा घेता येईल?

‘भारतीय अांतराळ सां िोधन सां घटने’चे (इस्रो) मूळ हे डॉ. दवक्रम साराभाई याांच्या नेतृत्वाखाली इ.स. १९६२ साली अांतराळ सां िोधनासाठी
स्थापना झालेल्या राष्ट्रीय सदमतीत आहे. अणुिक्ती दवभागाच्या अखत्यारीतील या सदमतीच्या पुढाकाराने त्याच वषी के रळमधील
दतरुवअनां तपुरमजवळच्या थुां बा येथे पदहले अदिबाण प्रक्षेपक कें ि उभारले गेले. त्यानां तर अांतराळ कायगक्रमाचा वाढता दवस्तार साांभाळण्यासाठी
१९६९ साली इस्रोची स्थापना करण्यात आली. १९७२ साली या सां घटनेला अणुिक्ती दवभागाच्या अखत्यारीतून काढू न नव्याने दनदमगलेल्या
अांतररक्ष दवभागाखाली आणण्यात आले. इस्रोचे मुख्य कायागलय बां गलोरमध्ये असून ददल्ली, अहमदाबाद, दतरुवअनां तपुरम, जोधपूर, मुां बई,
दे हरादून, हैदराबाद, चिलॉांग, इत्यादी दठकाणी इस्रोची दवचिष्ट् कायागला वादहलेली कायागलये आहेत. या सां घटनेची उपग्रह प्रक्षेपणे ही
आां ध्रप्रदे िमधील श्रीहरीकोटा येथन
ू के ली जातात. भोपाळ (मध्यप्रदे ि) व हस्सन (कनागटक) येथे या सां घटनेची प्रमुख उपग्रह दनयां त्रण कें िे
आहेत. या कें िाांच्या साहाय्याने उपग्रहाांवर सतत नजर ठे वली जाते. अदिबाणाच्या उड्डाणासाठी लागणाऱ्या िवरूप इां धनाचा साठा व सां िोधन
बां गलोरजवळील महेंिदगरी इथे होते.

डॉ. माधवन नायर याांच्या दनवृत्तीनां तर इस्रोच्या सां चालकपदाचा कायगभार नुकताच के . राधाकृ ष्णन याांनी स्वीकारला आहे. इस्रोचे
भूसांकाचलक उपग्रह व दूरमापन करणारे उपग्रह देिाच्या सामाचजक व आचथगक दवकासासाठी मोलाची कामदगरी करत आहेत. उपग्रहाांनी
दमळवलेल्या आकडेवारीचा पाण्याचे व खदनजाांचे साठे िोधण्यासाठी उपयोग होतो. हे उपग्रह वादळासारख्या सां कटाांची पूवस
ग ूचना दे तात.
प्राथदमक, माध्यदमक व दवद्यापीठ स्तरावरील चिक्षण पोहोचवण्यासाठी एड्युसॅटसारख्या उपग्रहाांचा वापर के ला जातो. दूरसां पकागिी सां बां चधत
दवदवध सेवा इनसॅ ट माचलके तील उपग्रहाांद्वारे पुरवल्या जातात. चां िाचा व अांतराळातील इतर ग्रहगोलाांचा अभ्यास करण्यासाठी इस्रोतर्फे
चां ियानासारख्या मोदहमाही आखल्या जाऊ लागल्या आहेत.
- श्रीम. गौरी दाभोळकर

 श्री.एस.सोमनाथ हे आता भारतीय अांतराळ सां स्थेचे अध्यक्ष आहेत.

• भारताच्या अांतराळ तां त्रज्ञानाच्या क्षेत्रातील यिस्वी वाटचालीतील महत्त्वाचे टप्पे कोणते?

भारताने गेल्या चाळीस वषांच्या काळात अांतराळ तां त्रज्ञानातील दवदवध टप्पे ओलाांडले आहेत. आपला पदहला कृ दत्रम उपग्रह आयगभट
इ.स.१९७५मध्ये सोदवएत रचियामधून अांतराळात सोडण्यात आला. अल्पायुषी ठरलेल्या या उपग्रहानां तर भास्कर-१ व भास्कर-२ उपग्रह
अनुक्रमे इ.स. १९७९ व इ.स. १९८१मध्ये अांतराळात सोडण्यात आले. मयागददत उदद्दष्ट्े समोर असलेल्या या उपग्रहाांनी जवळजवळ दहा वषे
दूरमापनाच्या साहाय्याने भारतीय उपखां डाची भरपूर मादहती गोळा के ली. इ.स. १९८०मध्ये ‘रोदहणी’ उपग्रह श्रीहरीकोटा येथून प्रथमच भारतीय
प्रक्षेपक वापरून अांतराळात सोडण्यात आला. रोदहणी माचलके तील प्रायोदगक स्वरूपाच्या उपग्रहाांनांतर आयआरएस या माचलके तील दूरसां वेदन
उपग्रह अांतराळात झेपावले. यानां तर इनसॅ ट या बहुपयोगी भूस्थस्थर उपग्रहाांची दनदमगती के ली गेली. इ.स. १९८२ ते इ.स. २००७च्या काळात या
माचलके तले २१ उपग्रह भारताकडू न अांतराळात सोडण्यात आले आहेत.

उपग्रह बाांधणीतील यिाबरोबरच भारताने उपग्रह प्रक्षेदपत करण्याचे उडवण्याचे आचण त्याांचे दनयां त्रण करण्याचे तां त्रज्ञान आता पूणगपणे
आत्मसात के ले आहे. ध्रुवीय उपग्रह प्रक्षेपक तसेच भूस्थस्थर उपग्रह प्रक्षेपक असे दोन प्रमुख प्रकारचे प्रक्षेपक भारताने दवकचसत के ले असून,
यापैकी ध्रुवीय प्रक्षेपक हा अदतिय यिस्वी ठरला आहे. या ध्रुवीय प्रक्षेपकाद्वारे भारताने इतर दे िाांचे उपग्रहही अांतराळात सोडले आहे त. याच
ध्रुवीय उपग्रह प्रक्षेपकाचा वापर करून भारताने गेल्या वषी चां ियान-१ हे यान अांतराळात पाठवले होते. अांतराळयानाला सुदनयां दत्रतपणे पृथ्वीच्या
गुरुत्वाकषगणाच्या प्रभावाबाहेर पाठवण्याइतकी भारताची तयारी झाल्याचे यावरून स्पष्ट् होते. चां ियानाचे दनयां त्रण ही दूरसां पकग क्षेत्रासाठीही
कसोटी ठरली होती. भारतीय वैज्ञादनकाांनी हे आव्हान यिस्वीरीत्या पेलले.
- श्रीम. गौरी दाभोळकर

 ध्रुवीय उपग्रह प्रक्षेपकाचाच वापर करून २०१३ साली इस्रोने मां गळयान हे यान मां गळाच्या कक्षेत यिस्वीरीत्या सोडले.

११८ खगोल कु तूहल

• चां ियान-१ मोदहमेची वैचिष्ट्ये काय होती?

भारतीय अांतराळ सां िोधन सां घटनेकडू न (इस्रो) चाांिमोदहमेची कल्पना २००३मध्ये भारत सरकारकडे सादर के ल्यानां तर, अवघ्या पाचच
वषांत (ऑटोबर २२, २००८ रोजी) चां ियान-१ने आां ध्र प्रदे िातील श्रीहरीकोटा येथून अांतराळात झेप घेतली. या यानामध्ये भारताची पाच व
इतर दे िाांची सहा अिी सवग दमळू न अकरा उपकरणे होती. हे यान पृथ्वीला अचधकाचधक लां बवतुळ
ग ाकार कक्षेत र्फेऱ्या मारीत अखेर ८ नोव्हेंबर
रोजी चाांिपृष्ठभागापासूनच्या १०० दकलोमीटर उां चीवरील कक्षेत स्थस्थरावले. १४ नोव्हेंबर २००८ रोजी चां ियानातून दवदवध उपकरणाांनी सज्ज
असलेला एक आघातक चां िावर उतरवला गेला.

चां िाच्या ध्रुवीय प्रदे िातील गोठलेल्या स्वरूपातील पाणी दमळण्याची िक्यता िास्त्रज्ञाांना वाटते आहे. तसेच चां िावरील मातीत खदनजाां िी
दनगडीत पाणीही सापडण्याची िक्यता होतीच. नासाच्या चां ियानावर बसवलेल्या ‘मून दमनरॉलॉजी मॅ पर’ या उपकरणामुळे चां िावरील पाण्याचे
अस्थस्तत्व नक्की झाले. िोधले गेलेले पाण्याचे प्रमाण अत्यल्प असले तरी, हा िोध महत्त्वाचा ठरला आहे. चां िावरची दवदवध खदनजे,
चाांिपृष्ठभागाची रासायदनक घडण, असे अनेक दवषय चां ियान-१च्या कायगकक्षेत येत होते. चां ियान-१ दोन वषांच्या आयुमयागदेआधीच ऑगि
२००९मध्ये ‘दनवृत्त’ झाले असले तरीही, चां ियानाने ठरल्यापैकी ९५ टक्के काम सां पवले आहे. चां ियानाने दमळवलेली मादहती प्रचां ड असून, या
सवग मादहतीच्या दवश्लेषणाला अजून बराच वेळ लागणार आहे.

चां ियान-२मध्ये भारताच्या इस्रोचे चां िाभोवती दर्फरणारे (ऑदबगटर) व चाांिपृष्ठभागावर उतरणारी रचियाच्या रोस्कोिोसची बग्गी (रोव्हर)
असे दोन भाग असतील. ही मोहीम इ.स. २०१३मध्ये प्रत्यक्षाांत येण्याची िक्यता आहे. या मोदहमेसाठी कानपूर आय.आय.टी.चे दवद्याथी व
प्राध्यापक यां त्रमानव बनवण्याच्या तयारीस लागलेले आहेत!
- श्रीम. गौरी दाभोळकर

 चां ियान-२ ही मोहीम २०१९ साली प्रत्यक्षात आली. दुदैवाने त्यातील िोधकाचा चां िावर उतरताच सां पकग तुटला.

• सां िोधकाांचे चाांिसां िोधनाकडे पुन्हा लक्ष जाण्याचे कारण काय?

गेल्या दहा वषांत अमेररका, रचिया, भारत आचण युरोपातील काही देि चां िाकडे डोळे लावून बसलेले ददसतात. सत्तरच्या दिकातील
यिानां तर पुन: चां िावर जाण्यामध्ये दूरदृष्ट्ी दडली आहे. मां गळावर मुक्काम करायचा असला तर, अिा दठकाणी पाणी, अन्न आचण इां धनाच्या
बाबतीत स्वावलां बी व्हावे लागेल. या दृष्ट्ीने आपल्यापासून अगदी जवळ असणाऱ्या चां िावर जाऊन, अिा प्रकारचे प्रयोग करणे हे त्या मानाने
सोपे आहे. पृथ्वीवरील वातावरणाच्या पलीकडे जाऊन उपग्रहाांद्वारे करावे लागणारे खगोलिास्त्रीय सां िोधन हे, चां िावर वातावरण नसल्यामु ळे
दतथे कायम स्वरूपाच्या स्वयां चचलत दुदबगणी उभारून त्याांच्याद्वारे करणे िक्य होणार आहे. याचिवाय, यां त्रमानवाद्वारे मादहती दमळवणे िक्य
असले तरीही, माणसाने काही प्रकारचा अनुभव प्रत्यक्ष घेण्यात वेगळा र्फायदा असतो. (उदाहरणाथग, इ.स. १९७२मध्ये अपोलो-१७ यानातून
चां िावर गेलेल्या हॅररसन स्थश्मट्ट या भूगभगिास्त्रज्ञाने वेगळ्या प्रकारची खूपच मादहती दमळवली होती.) इ.स. २०१८पयंत माणूस पुनि चां ि
पादाक्राांत करण्याची चचन्हे ददसू लागली आहेत.

चां िावर नेलेली प्रत्येक गोष्ट् दकलोग्रॅमला दकत्येक लक्ष रुपये इतक्या भावाला पडते. या वस्तू वापरून झाल्यवर दतथेच टाकणे बरोबर नाही.
त्यामुळे त्याांचा पुन: वापर आचण टाकाऊतून दटकाऊ कसे दनमागण तयार करता येईल, यासाठी आता सां िोधन के ले जाईल. या सवग सां िोधनाचा
मानवजातीला उपयोग होणार आहे. चां िावर वसाहत स्थापायची तर ऊजेची गरज असणार आहे. चां िावर तीन अणुभार असलेल्या हेचलयमचे
प्रमाण मोठे आहे. या हेचलयमचा वापर करून अणुसांमीलनाद्वारे कें िकीय ऊजाग दमळणे िक्य आहे. त्या दृष्ट्ीने चां िावरील या दवचिष्ट् हे चलयमचा
वापर चाांिमोदहमेत दकां वा चां िावरील वसाहतीत कसा करता येईल हा सां िोधनाचा दवषय आहे. पृथ्वीवरील ऊजागदनदमगतीच्या दृष्ट्ीनेही हे एक
महत्त्वाचे सां िोधनाचे क्षेत्र ठरणार आहे.
- श्रीम. गौरी दाभोळकर

 नव्या योजनेनस
ु ार, आटे दमस या मोदहमेद्वारे नासा २०२५ साली चां िावर दचक्षण ध्रुवाच्या पररसरात अांतराळवीर उतरवणार आहे.

खगोल कु तूहल ११९

• दवज्ञानकथाांमधील कोणत्या सां कल्पना अांतराळिास्त्रात प्रत्यक्षात आल्या आहेत?

दवज्ञानकथाांमधील अनेक सां कल्पना या कालाांतराने अांतराळिास्त्राच्या क्षेत्रात प्रत्यक्षात आल्या आहेत. ज्यूल्फ्स व्हनग या दवख्यात फ्रें च
दवज्ञानकथाकाराने इ.स. १८६७मध्ये ‘फ्रॉम दद अथग टू द मून’ ही दवज्ञान कादां बरी चलदहली. त्यात त्याांनी दकत्येक अचभनव सां कल्पनाांचा वापर
के ला. उदाहरणाथग, चां िावर पाठवण्यात येणाऱ्या कु पीतील प्राणवायूचा पुरवठा, काबगन डायऑक्साइडचा दनचरा, चां िावर उतरण्यासाठी िोट्या
अदिबाणाांचा (ररटर ो रॉके ट) वापर, इत्यादी. अिाच प्रकारच्या सां कल्पना पुढे चां िावर यान पाठवताना वापरल्या गेल्या. याच काांदबरीत ज्यूल्फ्स
व्हनग याांनी, प्रकािाच्या साहाय्याने यानाची गती वाढवता येईल असा दवचार, मॅ क्सवेलने प्रकािालासुद्धा सां वेग असतो हे चसद्ध करण्याच्या सहा
वषे अगोदर माांडला होता. इ.स. १८८९मध्ये प्रचसद्ध झालेल्या ‘इन द इयर २८८९’ या काांदबरीत ज्यूल्फ्स व्हनग याांनी प्रत्येकाच्या आवडीच्या
दवषयावरील बातम्या र्फोनोग्रार्फवर ऐकता येतील अिी कल्पना माांडली होती. ही कल्पना तर इां टरनेटच्या रूपात आताच प्रत्यक्षात आली आहे.

सन १८९८मध्ये इां ग्लांडच्या एच.जी. वेल्फ्स याांनी चलदहलेल्या ‘वॉर ऑर्फ द वल्फ्डट गस’ या दवज्ञानकाांदबरीत प्रगत मां गळवासीयाांनी पृथ्वीवरील
आक्रमणात उष्णतेच्या दकरणाांचा घातक िस्त्र म्हणून वापर के ल्याचे वणगन आहे. इ.स. १९५८ साली लेझर दकरणाांचा िोध लागल्यानां तर या
प्रकाराची िस्त्रे दवकचसत करण्यात आली आहेत. इ.स. १९३१मध्ये नॅ ट िॅ कनर याांनी ‘एक्स्प्झाइल्फ्स ऑर्फ दी मून’ या कादां बरीतून स्पेससूटची
सां कल्पना माांडली, तर इ.स. १९४५मध्ये दवख्यात दवज्ञानकथाकार आथगर क्लाकग याांनी भूस्थस्थर उपग्रहाची सां कल्पना माांडली होती. पृथ्वीच्या
स्वत:भोवतीच्या प्रदचक्षणाकाळाइतक्या काळात, पृथ्वीभोवती स्वत:ची प्रदचक्षणा पूणग करणाऱ्या या भूस्थस्थर भासणाऱ्या उपग्रहाांच्या साहाय्याने
रेदडओ सां दे िाांची जगभरात दे वाणघेवाण करता येईल, ही त्याांची कल्पना प्रत्यक्षात आली आहेच.
- प्रा. महेि िेट्टी



१२० खगोल कु तूहल

खगोल कु तूहल १२१
• एखाद्या ग्रहावर जीवोत्पत्ती होण्यास रासायदनक व भौदतक पररस्थस्थती किी असावी लागते?

या प्रश्नाचे एका िब्ातील उत्तर म्हणजे पृथ्वीसारखी! पण म्हणजे किी ते बघूया. त्या ग्रहाचा पृष्ठभाग घन स्वरूपाचा असावा. ग्रहाचे
वस्तुमान साधारणपणे पृथ्वीच्या वस्तुमानाएवढे असावे. यापेक्षा कमी वस्तुमान असल्यास गुरुत्वाकषगण कमी असते व ग्रहावर वातावरण दटकू न
राहणे कठीण जाते. साधारणपणे, कमी वस्तुमानाच्या ग्रहाांवर भूकांप, ज्वालामुखी, भूखांडाच्या हालचाली याांसारख्या भौगोचलक घडामोडी कमी
प्रमाणात घडत असतात. या भौगोचलक दक्रया जीवोत्पत्तीस आवश्यक असणारे रासायदनक घटक पृष्ठभागावर आणण्याचे काम करतात.
रासायदनकदृष्ट्या त्या ग्रहाच्या पृष्ठभागावर काबगन, ऑस्थक्सजन, हायडर ोजन, नायटर ोजन, गां धक व र्फॉस्फरस ही मूलिव्ये असावीत. ही मूलिव्ये
प्रचथनाांच्या व डीएनए, आरएनएसारख्या रेणच्य ूां ा दनदमगतीस आवश्यक असतात. त्याचबरोबर त्या ग्रहावर िवरूप पाणी असावे.

ग्रहाची कक्षा ही जवळपास वतुगळाकार असावी. कक्षा चजतकी जास्त लां बवतुगळाकार दततका त्या ग्रहाच्या दपतृताऱ्याच्या सवागत जवळील व
सवागत लाांबच्या अांतरातला र्फरक जास्त. त्यामुळे तापमानातील बदलही जास्त. जीवसृष्ट्ीसाठी असे मोठे बदल हादनकारक. ग्रहाच्या
स्वत:भोवतीच्या दर्फरण्याचा कालावधीही कमी असावा. मोठा कालावधी असल्यास ददवस व रात्र र्फार लाांबतात. यामुळे ददवसाच्या बाजूकडील
व रात्रीच्या बाजूकडील तापमानात मोठा र्फरक होतो. हेदेखील जीवसृष्ट्ीसाठी हादनकारक.

ग्रहाचा स्वत:भोवतीच्या दर्फरण्याचा अक्ष जर अचजबातच कललेला नसेल, तर ऋतू दनमागण होणार नाहीत व खूप जास्त कललेला असेल
तर ऋतू-ऋतूां मधील र्फरक प्रचां ड असेल. ऋतूां चा सां पूणग अभावसुद्धा जीवसृष्ट्ीच्या दवकासाला मारक ठरू िकत असल्यामुळे, या दोन्ही गोष्ट्ी
जीवसृष्ट्ीसाठी अयोग्य. पृथ्वीच्या अक्षाचे हे कलन थोडेसेच असल्यामुळे पृथ्वीवरील ऋतू सौम्य असतात. पृथ्वीच्या दृष्ट्ीने चां िाचे अस्थस्तत्व
पृथ्वीच्या अक्षाचे कलन साांभाळण्यास अत्यावश्यक मानले जाते. त्यामुळे उपग्रह असणे हे इतर ग्रहाांसाठीदे खील आवश्यक असू िके ल.

- डॉ. सुजाता देिपाांडे

• पृथ्वी ही ‘वसदतयोग्य पट्ट्यात’ वसली असल्याचे म्हटले जाते. हा वसदतयोग्य पट्टा म्हणजे काय?

वसदतयोग्य पट्टा म्हणजे ताऱ्याभोवतालचा असा पट्टा की, जेथे ग्रह दकां वा उपग्रहाच्या पृष्ठभागावर पाणी िवरूपात आढळते. हा पट्टा
ताऱ्याभोवती दकती अांतरावर असेल हे अनेक घटकाांवर अवलां बून असते. ग्रह वा उपग्रहाचे तापमान हा या बाबतीत सवागत महत्त्वाचा घटक
आहे. हे तापमान या ग्रहाचे वा उपग्रहाचे दपतृताऱ्यापासूनचे अांतर, दपतृताऱ्याची दीप्ती, तसेच तो ग्रह वा उपग्रह दमळालेली दकती ऊजाग िोषतो
व दकती ऊजाग परावदतगत करतो, यावर अवलां बून असते. दकती ऊजाग िोषली जाईल, हे ग्रह वा उपग्रहाच्या वातावरणातील काबगन
डायऑक्साइड, दमथेन, पाण्याची वार्फ व नायटरस ऑक्साइड यासारख्या दवदवध वायूां च्या प्रमाणावर अवलां बून असते. अनेक दृष्ट्ीांनी पृथ्वीसदृि
असणारा िुक्रासारखा ग्रह या वसदतयोग्य पट्ट्याबाहेर असल्यामुळे दतथे जीवसृष्ट्ी दनमागण होऊ िकली नाही.

सूयागसारख्या ताऱ्याची दीप्ती त्याचे एकू ण जीवनचक्र लक्षात घेता बदलत जाते. अथागतच त्यामुळे सूयागभोवतीच्या वसदतयोग्य पट्ट्याचे
अांतरदे खील बदलत गेले आहे. यापैकी जो भाग सदै व वसदतयोग्य रादहला, त्याला ‘अखां ड वसदतयोग्य पट्टा’ म्हटले जाते. वरील घटक गृहीत
धरून जेम्स काचिां ग व त्याच्या सहकाऱ्यानी माांडलेल्या सूत्राांनस
ु ार, सूयागभोवतीचा अखां ड वसदतयोग्य पट्टा हा सूयागपासून ०.९५ ख.ए. ते १.१५
ख.ए. या अांतरादरम्यान आहे. (एक ख.ए. दकां वा खगोलिास्त्रीय एकक म्हणजे पृथ्वी व सूयग या दरम्यानचे सरासरी अांतर.) या पट्ट्यात सध्या
पृथ्वीव्यदतररक्त कु ठलाही ग्रह नाही. मात्र र्फार पूवी मां गळदेखील वसदतयोग्य पट्ट्यात असल्याची िक्यता आहे.

या दवदवध घटकाांखेरीज दपतृताऱ्याचे वस्तुमान, ग्रहमालेचे दीदघगकेतील स्थान, तेथील हेचलयमपेक्षा जड मूलिव्याांचे प्रमाण, यावरसुद्धा
वसदतयोग्य पट्ट्याचे अस्थस्तत्व, अांतर, दवस्तार व आयुष्य अवलां बून असते. काही ताऱ्याांच्या ग्रहमालेतील, गुरूसारख्या ऊजाग उत्सचजगत करणाऱ्या
महाकाय ग्रहाांच्या उपग्रहाांवरदेखील वसदतयोग्य पररस्थस्थती असू िकते.

- डॉ. सुजाता देिपाांडे

१२२ खगोल कु तूहल

• पृथ्वीवर जीवोत्पत्ती के व्हा व किी झाली?

पृथ्वीची दनदमगती सुमारे ४.५ अब्ज वषांपूवी झाली. त्यानां तर पदहली काही कोटी वषे पृथ्वीवर उल्का व अिनीांचा तुर्फान भडीमार होत
होता. या काळात जीवोत्पत्ती झाली असती, तरी ती तगणे अिक्यच असावे. सुमारे ३.९ अब्ज वषांपूवी हा भडीमार थाांबला असावा. यावेळी
पृथ्वीचे तापमानही, पाणी िवरूपात राहू िके ल इतके कमी झाले. यानां तर पृथ्वीवरील पररस्थस्थती जीवसृष्ट्ी तयार होण्यास व ती तगून धरण्यास
योग्य झाली असावी. ही जीवोत्पत्ती सुमारे ३.९ ते ३.५ अब्ज वषांपव
ू ी झाली असावी. सुमारे ३.५ अब्ज वषांपूवीचे जीवाश्म आज आपल्याला
ज्ञात आहेत. पृथ्वीवर ही जीवोत्पत्ती किी झाली असेल, याबद्दल प्रामुख्याने दोन चसद्धाांत दवचारात घेतले जातात.

जास्तीत जास्त मान् असलेला चसद्धाांत म्हणजे असेंदिय रेणपासू

ूां न झालेली जीवोत्पत्ती! सध्या जरी, जीवच जीवाांना जन्म देत असले तरी,
सवांत पदहला जीव हा अजैदवक घटकाांपासून अस्थस्तत्वात आला. या चसद्धाांताप्रमाणे असेंदिय रेणपासू
ूां न सेंदिय रेणू तयार झाले. या सें दिय रेणच्या
ूां
िोट्या साखळ्या तयार झाल्या. यातील स्व-पुनरुत्पादन करू िकणाऱ्या आरएनए, डीएनएसारख्या रेणूसाखळ्याांनी जीवोत्पत्तीची प्रदक्रया पुढे
नेली. अिा रेणूसाखळ्याांना व काही प्रमाणात चयापचय करू िकणाऱ्या रेणना,
ूां थोड्यािा पाण्यासकट सामावणाऱ्या चस्नग्ध पदाथांनी वेढलेले
गोलक तयार झाले, ज्याांना प्रोटोबॉयां ट म्हटले जाते. तेथन
ू पुढे सारी जीवसृष्ट्ी तयार झाली.

दुसरा चसद्धाांत म्हणजे सेंदिय रेणू पृथ्वीवर तयार न होता, ते दवश्वात दुसरीकडे कोठे तरी तयार झाले. सां गणकाद्वारे तयार के लेल्या
प्रारूपाांवरून असे ददसून येते की, ताऱ्याांदरम्यानच्या (आां तरतारकीय) धुळीतील सायनाइडपासून डीएनएमधील काही रेणू बनू िकतात. असे रेणू
अिनी आचण धूमके तूां च्या माध्यमातून पृथ्वीवर पोहोचले आचण त्याच्यापासून जीवसृष्ट्ी तयार झाली असावी.

- डॉ. सुजाता देिपाांडे

• पृथ्वीवरील जीवसृष्ट्ीच्या दनदमगती व उत्क्ाांतीतील दवदवध टप्पे कोणते?

खडकाांत सापडणारी दवदवध मूलिव्ये, सां युग,े खदनजे याांच्या प्रमाणावरून असे ददसून येते की, ३.८ अब्ज वषांपूवीपासून पृथ्वीवर िवरूप
पाणी अस्थस्तत्वात होते. पृथ्वीभोवतालच्या कवचाला घनस्वरूप लाभल्यानां तर काही काळातच पृथ्वीच्या पृष्ठभागाचे तापमान िां भर अांि
सेस्थल्फ्सअसपेक्षा कमी झाले असावे. तरीही ३.५ अब्ज वषांपूवीही वातावरणात नायटर ोजनबरोबरच काबगन डायऑक्साइड, सल्फर डायऑक्साइड व
पाण्याची वार्फ याांचे वचगस्व होते. ऑस्थक्सजन अगदीच कमी प्रमाणात होता. ज्वालामुखी व भूकांप याांचे प्रमाण भरपूर असणाऱ्या या काळात
जीवसृष्ट्ीच्या दनदमगतीला सुरुवात झाली.

सवगप्रथम सजीवाांिी काहीसे साधम्यग दिगवणारे प्रोटोबॉयां ट हे सेंदिय रेणू आचण त्यानां तर काही काळातच ऑस्थक्सजनच्या श्वसनाचिवाय
जगणारे दवदवध प्रोकॅ रीयॉट हे पेिीरूप जीव अस्थस्तत्वात आले. प्रकािसां श्लेषण करू िकणाऱ्या आचण ऑस्थक्सजन उत्सचजगत करणाऱ्या
सायनोबॅ टे रीयाांची दनदमगती ही २.८ अब्ज वषांपूवी झाल्याचे जीवाश्माांच्या नोांदीवरून ददसून येते. यानां तर २.८ ते २.२ अब्ज वषांपूवीच्या काळात
वातावरणीय प्राणवायूचे प्रमाण वाढत गेले. सुमारे १ अब्ज वषांपूवी बहुपेिीय जीव अस्थस्तत्वात येऊ लागले.

मत्स्यस्वरूपी पृष्ठवां िीय प्राण्याांची दनदमगती ही ५० कोटी वषांपूवी झाली. सुमारे ४० कोटी वषांपूवी जदमनीवर वास्तव्य करणारे सहस्रपाद
प्राणी अस्थस्तत्वात आले, तर ३० कोटी वषांपूवी सरपटणारे प्राणी आचण उडणाऱ्या कीटकाांची दनदमगती झाली. सस्तन प्राण्याांची दनदमगती ही २०
कोटी वषांपूवी आचण पक्षाांची दनदमगती १५ कोटी वषांपूवी झाली. यानां तरच्या काळात अनेक वातावरणीय बदल घडत होते. अनेक सजीवाांच्या
प्रजाती अस्थस्तत्वात येत होत्या, तर अनेक नाहीिा होत होत्या. त्यात २० लाख वषांपूवी मानवाच्या उत्क्ाांतीस सुरुवात झाली. यानां तर इतर
प्रजातीांबरोबर मानवही उत्क्ाांत होत गेला व आताही होतो आहे...!
- डॉ. सुजाता देिपाांडे

खगोल कु तूहल १२३

• जीवसृष्ट्ी वा जीवसृष्ट्ीला आवश्यक असणारे घटक प्रयोगिाळे त दनमागण के ले गेले आहेत का?

प्रत्यक्ष जीवसृष्ट्ी नव्हे, पण दतला आवश्यक असणारे घटक प्रयोगिाळे त दनमागण के ले गेले आहेत. रचियाच्या अलेक्साांि ओपाररन याांनी
इ.स. १९२४मध्ये आचण इां ग्लांडच्या जॉन हाल्फ्डेन याांनी इ.स. १९२९मध्ये स्वतां त्रपणे, जीवोत्पत्तीच्या दनदमगतीच्या वेळेस दवदवध सेंदिय सां युगे किी
दनमागण झाली असावीत, याबद्दल चसद्धाांत माांडला होता. इ.स. १९५०मध्ये अमेररके च्या मेस्थिन कॅ स्थिन याांनी जीवोत्पत्तीच्या वेळची पृथ्वीवरील
पररस्थस्थती प्रयोगिाळे त दनमागण करण्याचा प्रयत्न के ला. मात्र र्फॉदमगक आम्लाची दनदमगती सोडल्यास त्याांना र्फारसे यि आले नाही.

हॅरॉल्फ्ड युरी याांनी १९५१ साली ददलेले व्याख्यान ऐकू न प्रभादवत झालेल्या, तेव्हा पदवीचे चिक्षण घेणाऱ्या, िॅ नले दमलर याांनी त्यानां तर युरी
याांच्याच मागगदिगनाखाली जीवसृष्ट्ीला आवश्यक असणारे घटक दनमागण करण्याच्या दृष्ट्ीने प्रयोग सुरू के ले. चिकागो दवद्यापीठात
इ.स. १९५२च्या सुमारास के ल्या गेलेल्या या प्रयोगाांद्वारे त्याांनी दवदवध अदमनो आम्ले, हायडर ोक्सी आम्ले आचण युररआ, अिी
जैवरासायदनकदृष्ट्या महत्त्वाची सां युगे तयार के ली. या प्रयोगात त्याांनी बाष्प, दमथेन, अमोदनया आचण हायडर ोजन या, जीवोत्पत्तीच्या काळात
अस्थस्तत्वात असलेल्या वातावरणातील घटकाांच्या दमश्रणात दवद्युत दवमोच (इलेस्थटरक दडस्चाजग) सोडू न दवजसदृि पररस्थस्थती दनमागण के ली होती.
इ.स. १९६१मध्ये जोआन ओरो याांनी प्रथमच डीएनए व आरएनएमध्ये आढळणारे अॅडेनाइन व इतर सां युगे दनमागण करून दाखवली.

या ितकाच्या सुरुवातीस अमेररके तील जेर्फरी बाडा व त्याच्या सहकाऱ्याांनी युरी-दमलर याांच्याच प्रयोगाद्वारे, लोह आचण काबोनेट वापरून,
मोठ्या प्रमाणात अदमनो आम्ले तयार करून दाखवली. याबरोबरच त्याांनी युरी-दमलरच्या प्रयोगाांतील जुन्ा नमुन्ाांचे आधुदनक उपकरणाांद्वारे
पुन्हा दवश्लेषण के ले. त्यात या नमुन्ाांत त्याांना एकू ण बावीस अदमनो आम्ले असल्याचे आढळू न आले.
- डॉ. सुजाता देिपाांडे

• जीवसृष्ट्ीच्या उत्पत्तीसाठी प्राणवायू हा गरजेचा आहे का?

या प्रश्नाचे एका िब्ात उत्तर ‘नाही’ असे आहे. पृथ्वीवरील जीवसृष्ट्ीसाठी तरी दकमान प्राणवायू गरजेचा नव्हता. आजच्या सां िोधनाप्रमाणे
इथली जीवसृष्ट्ी अस्थस्तत्वात आली ती प्राणवायूच्या अभावात. सुमारे ३.५ अब्ज वषांपूवी (म्हणजे पृथ्वीच्या जन्मानां तर सुमारे १ अब्ज वषांनी)
जेव्हा आद्यजीवाांची दनदमगती होत होती, तेव्हा पृथ्वीच्या वातावरणात प्राणवायू नव्हता. पाण्याची वार्फ, काबगन डायऑक्साइड, हायडर ोजन
सल्फाईड व काही प्रमाणात नायटर ोजन, काबगन मोनोऑक्साइड, दमथेन, हायडर ोजन हे वायू होते. प्राणवायूचा अभाव हे कदाचचत तेव्हा
जीवोत्पत्तीसाठी वरदानच ठरले असणार. कारण त्यामुळे अदमनो आम्ले, आरएनए, डीएनएसारख्या जीवोत्पत्तीसाठी आवश्यक घटकाांचा नाि
रोखला गेला. आजही सवग सजीवाांच्या पेिीांमध्ये या घटकाांचे ऑस्थक्सडीकरणापासून सां रक्षण के ले जाते. या पररस्थस्थतीत सुरुवातीचे जीव हे
ऑस्थक्सजनच्या श्वसनाचिवाय जगणारे होते.

या आद्यजीवाांनांतर प्रकािसां श्लेषण करू िकणारे जीवाणू उत्क्ाांत झाले. दविेषतः सायनोबॅ टे रीया हे जीवाणू सौरऊजेचा वापर करून
काबगन डायऑक्साइड आचण पाण्यापासून ग्लुकोजची दनदमगती करू लागले व या प्रदक्रयेत प्राणवायू उत्सचजगत होऊ लागला. हा प्राणवायू
ऑस्थक्सजनच्या श्वसनाचिवाय जगणाऱ्या जीवाांसाठी घातक ठरला असावा व यातील बरेच जीव नष्ट् झाले असावेत. यातले काही जीव मात्र
प्राणवायूचा अभाव असणाऱ्या जागी स्थस्थरावले. आजही ऑस्थक्सजनच्या श्वसनाचिवाय जगणारे जीव आढळतात, पण र्फार कमी प्रमाणात व
ठरावीक जागीच. ज्वालामुखीतील उष्ण नचलका (व्हेण्ट) हे अिा जागाांचे एक उदाहरण. प्रामुख्याने आता राज्य आहे ते ऑस्थक्सजनचे श्वसन
करणाऱ्या आचण कानामागून येऊन दतखट झालेल्या जीवाांचे! पण महत्त्वाची गोष्ट् अिी की, इतरत्र जीवोत्पत्तीलायक जागाांचा िोध घेताना
प्राणवायूचे अस्थस्तत्व असणे महत्त्वाचे ठरत नाही, महत्त्वाचे आहे ते िवरूप पाण्याचे अस्थस्तत्व.
- डॉ. सुजाता देिपाांडे

१२४ खगोल कु तूहल

• कोणत्या आत्यां दतक पररस्थस्थतीपयंत जीवसृष्ट्ी अस्थस्तत्वात असू िकते?

काबगन, पाणी व इतर जीवनावश्यक घटकाांच्या अणू-रेणमधील

ूां परस्पर बां धाांवर जीवसृष्ट्ीचे अस्थस्तत्व अवलां बून असते. या बां धाांवर पररणाम
करणारे घटक म्हणजे तापमान, क्षार, आम्ल-अल्कलीांची तीव्रता, दाब, प्रारणाांचा मारा, इत्यादी. काही सूक्ष्मजीव असे आहेत, की ते एकिे दहा
अांि सेस्थल्फ्सअसपेक्षा अचधक उष्ण तापमानात जगतात, तर काही सूक्ष्मजीव िून्ाखाली दहा अांि सेस्थल्फ्सअसपेक्षा कमी तापमान असलेल्या िीत
पररस्थस्थतीत जगतात. सवगसाधारणपणे पाण्यातील क्षाराांचे प्रमाण एक टक्स्प्क्याहून अचधक असल्यास, अनेक प्रकारच्या जीवसृष्ट्ीला ते घातक ठरू
िकते. सागरी जीवाांभोवतीच्या क्षाराांचे प्रमाण हे पाच टक्स्प्क्याांपयंत असू िकते. मात्र वीस टक्के क्षारयुक्त पाण्यातही सूक्ष्मजीव अस्थस्तत्वात
असल्याचे आढळले आहे. बहुतेक जीवनावश्यक िव्यातील आम्ल-अल्कलीांचे प्रमाण मार्फकच असले तरी काही सूक्ष्मजीव असे आहेत, की जे
तीव्र आम्लयुक्त (पीएच दकां वा सामू िून्) दकां वा तीव्र अल्कलीयुक्त (सामू १२.५) पररस्थस्थतीतही जगू िकतात.

सवगसाधारणपणे जीवसृष्ट्ी ही समुिसपाटीिी असणाऱ्या वातावरणीय दाबाइतक्या दाबाखाली सुखाने जगते. मात्र काही सूक्ष्मजीव
(दविेषतः खोल समुिातील) हे याच्या हजार पट दाब सहन करतात. याबरोबरच अांतराळातील जवळ जवळ दनवागत अिा पररस्थस्थतीतही काही
सूक्ष्मजीवाांचे बीजाणू तगून राहू िकले आहेत. याचिवाय भूपृष्ठाच्या दकत्येक दकलोमीटर खाली, जेथे जीवन अिक्य आहे असे वाटते, तेथे
राहणारे सूक्ष्मजीवही सापडले आहेत. हे सूक्ष्मजीव दवनाऑस्थक्सजन राहतात, उच्च तापमान आचण दाब सहन करतात व ऊजेसाठी खदनजाांचा
वापर करतात. अांतराळातील अदतनील व वैचश्वक प्रारणाांचा मारा सहन करू िकणारेही बीजाणू अस्थस्तत्वात आहेत.

या सवग आत्यां दतक पररस्थस्थतीत मानवी जीवन जरी अिक्य असले तरी, या पररस्थस्थतीत जगणाऱ्या जीवसृष्ट्ीचा अभ्यास पृथ्वीबाहेरील
जीवसृष्ट्ी िोधण्यासाठी उपयोगी ठरणार आहे.
- डॉ. सुजाता देिपाांडे

• काबगनव्यदतररक्त इतर मूलिव्याांवर आधाररत जीवसृष्ट्ी असू िकते का?

काबगनऐवजी इतर मूलिव्याांवर आधाररत जीवसृष्ट्ीची िक्यता खूपच कमी आहे. कारण वेगवेगळ्या प्रकारच्या रासायदनक बां धाांद्वारे इतर
मूलिव्याांिी सां योग पावून, दवदवध प्रकारची सां युगे तयार होण्याबाबतीत काबगनिी इतर कोठलेही मूलिव्य स्पधाग करू िकत नाही. काबगनपासून
काबगन डायऑक्साइड, दमथेनसारखी साधी सां युगे बनतात; तिीच लाांबलचक, हजारो रेणू असलेली पेिीपटलासाठी आवश्यक अिी गुां तागुां तीची
सां युगे, सां प्रेरकाांसाठी लागणारी स्थक्लष्ट् अिी गोलाकार, बां ददस्त रचना असणारी सां युगदे ेखील बनतात. ही काबगनची दवदवध सां युगे हजारो
जीवनावश्यक दक्रया पार पाडू िकतात.

काहीिी काबगनसारखी अणुरचना असणारे चसचलकॉन हे मूलिव्यच त्यातल्या त्यात काबगनच्या जवळ पोहोचू िकते. मात्र या बाबतीतही,
चसचलकॉनच्या अणूां मधील बां ध हे काबगनच्या अणूां मधील बां धाांपेक्षा काहीसे क्षीण असतात. त्यामुळे चसचलकॉनच्या अणूां पासून तयार झालेली या
प्रकारची सां युगे ही अस्थस्थर असतात. याचबरोबर पृथ्वीवरील जीवसृष्ट्ीच्या चक्रात महत्त्वाची भूदमका बजावणारा काबगन डायऑक्साइड हे वायरूप
सां युग आहे. चसचलकॉनच्या ऑस्थक्सडीकरणापासून दनमागण होणारे चसचलकॉन डायऑक्साइड हे याच प्रकारचे सां युग मात्र घन स्वरूपाचे आहे.
त्यामुळे चसचलकॉनच्या जीवसृष्ट्ीतील चक्रातील सहभागावर मयागदा येतात.

काबगनच्या सां युगाांमधील अजून एक महत्त्वाचा गुणधमग म्हणजे ‘दकरॅ चलटी’. एखादे सां युग व त्याच्या आरिात ददसणाऱ्या सां रचनेसारखी
(दवरुद्ध प्रकारची) सां रचना याांचे गुणधमग वेगवेगळे असू िकतात. हा गुणधमग बऱ्याच जीवनावश्यक दक्रया घडू न येण्यासाठी अत्यावश्यक ठरला
आहे. चसचलकॉनची र्फारच थोडी सां युगे दकरॅचलटी दिगवतात. याचिवाय चसचलकॉन हे र्फक्त वजनदार ताऱ्याांच्या अांतभागगात दनमागण होत
असल्यामुळे, दवश्वात काबगनच्या तुलनेत चसचलकॉन हे मूलिव्य दुदमगळ आहे. यामुळे देखील चसचलकॉनवर आधाररत जीवसृष्ट्ी दनमागण होण्याची
िक्यता कमी आहे.
- डॉ. सुजाता देिपाांडे

खगोल कु तूहल १२५

• पृथ्वीवरील जीवसृष्ट्ीच्या उत्पत्तीत धूमके तूां नी मोठा हातभार लावला असण्याची कोणती िक्यता व्यक्त के ली गेली आहे?

दवश्वात जीवाांचे अस्थस्तत्व आहे व धूमके तू दकां वा अिनीांसारख्या माध्यमातून हे जीव पृथ्वीसारख्या वसदतयोग्य जागाांवर पोहोचवले जातात,
हा चसद्धाांत र्फार जुना आहे. यालाच ‘पॅ नस्पदमगआ’ चसद्धाांतदेखील म्हटले जाते. या चसद्धाांतानुसार, सेंदिय रेणच्य ूां ा दकां वा सूक्ष्मजीवाांच्या
अांतराळातून झालेल्या आगमनातूनच पुढे पृथ्वीवरची सारी जीवसृष्ट्ी उत्क्ाांत झाली. न्ूटन, हेल्महोल्टट झ, लॉडग के स्थिन व अऱ्हेदनअस या
अठराव्या आचण एकोचणसाव्या ितकातील सां िोधकाांपासून ते एकदवसाव्या ितकातील सां िोधकाांनी या चसद्धाांताचा दवचार के लेला आहे. चां िा
दवक्रमचसांघे हे या दवषयातील आजच्या आघाडीच्या सां िोधकाांपैकी एक. सन १९७४मध्ये फ्रेड हॉयल व चां िा दवक्रमचसांघे याांनी पॅ नस्पदमगआ
चसद्धाांताला आधुदनक स्वरूप देत असा चसद्धाांत माांडला की, धूमके तू व आां तरतारकीय धुळीत सेंदिय रेणचे ूां अस्थस्तत्व असते. या चसद्धाांताला आता
भरपूर दुजोरा दमळाला तो, धूमके तूां वरील सां िोधन मोदहमाांमधून.

सन २००५मधील टे िल–१ या धूमके तूवरच्या डीप इिॅ ट मोदहमेत सेंदिय रेणू सापडले. २००४ सालच्या िारडि मोदहमेत दवल्ट-२ या
धूमके तूवर हायडर ोकाबगन सापडले आहेत. के वळ आद्यकाळातच नाही तर, आजच्या काळातदेखील पृथ्वीवर अांतराळातून सूक्ष्मजीवाांचे आगमन
होत असल्याचेही दवक्रमचसांघे व त्याांच्या सहकाऱ्याांचे म्हणणे आहे. दवक्रमचसांघे याांच्या जोडीने भारतातून जयां त नारळीकरही अिा प्रकारे
अांतराळातून सूक्ष्मजीव येतात का याचा िोध घेत आहेत. अनेक सां िोधकाांचा मात्र या पॅ नस्पदमगआ चसद्धाांताला तादकग क दवरोध आहे. या
पाश्वगभूमीवर जीवोत्पत्ती नेमकी किी झाली, हा प्रश्न काही काळ तरी अनुत्तरीतच रादहल. पण दवश्वात इतरत्र सेंदिय रेणू सापडतात व ते
धूमके तूां मधून इतरत्र सां चार करतात, हा दवचारच रोमाांचकारी आहे आचण थोडी काळजी करायला लावणारादे खील आहे.

- डॉ. सुजाता देिपाांडे

• मां गळावर सूक्ष्म स्वरूपातील जीवसृष्ट्ी असण्याची िक्यता कोणत्या पुराव्यावर आधारलेली आहे?

मां गळाचे पूवी असलेले वसदतयोग्य पट्ट्यातील स्थान, भूतकाळात पृष्ठभागावर व वतगमानकाळात पृष्ठभागाखाली पाणी असल्याचे पुरावे,
भूतकाळात दाट वातावरण असल्याचे पुरावे, यामुळे कोणे एके काळी मां गळावर प्रगत नसली तरी सूक्ष्मजीवसृष्ट्ी असण्याची िक्यता ददसून येते .
याचा अजूनही ठोस पुरावा दमळालेला नसला तरी, अदतिय गाजलेला व जीवसृष्ट्ीच्या अस्थस्तत्वाच्या दृष्ट्ीने महत्त्वाचा पुरावा म्हणजे
अांटास्थटगकामध्ये सापडलेला ‘एएलएच ८४००१’ नावाचा अिनी. सुमारे दोन दकलोग्रॅम वजनाचा हा अिनी, मां गळावरून आला हे चसद्ध झाले
आहे. या अिनीमध्ये पृथ्वीवरील जीवाणूां मध्ये असतात तसे, पॉचलसायस्थक्लक हायडर ोकाबगन आहेत व सूक्ष्मजीवाश्माांसारख्या ददसणाऱ्या रचना
आहेत. या गोष्ट्ी अिनीच्या आतल्या भागात असल्याने, त्या पृथ्वीवरच्या जीवसृष्ट्ीकडू न अिनीत गेल्या असण्याची िक्यता र्फारच कमी आहे.
अथागत यामुळे मां गळावर सूक्ष्मजीव होते हे मात्र चसद्ध होत नाही. कारण असे स्फदटक व जीवाश्माांप्रमाणे ददसणाऱ्या रचना या,
खदनजीकरणामधील रासायदनक प्रदक्रयाांमध्येसुद्धा अजैदवकरीत्या बनू िकतात. अिा प्रदक्रयाांचा सखोल अभ्यास के ला जात आहे.

जेथे पाणी आहे, तेथे जीव असू िकतो. त्यामुळे मां गळावरच्या पाण्याचा मागोवा घेणे, कोणे एके काळी मां गळाच्या पृष्ठभागावर तळी, गरम
पाण्याचे झरे व दहमनद्या असल्याच्या खुणा चजथे ददसतात, त्या दठकाणच्या अविेषाांचा व जैदवक प्रदक्रयाांमधून तयार झालेल्या घटकाांचा िोध
घेणे, पृष्ठभागाखालील पाण्याच्या दठकाणाांचा िोध घेणे, मां गळावरील नमुने पृथ्वीवर आणून त्याांचा अभ्यास करणे आचण अखेरीस खुद्द मानवाला
मां गळावर उतरवून जीवसृष्ट्ीचा िोध घेणे... असे अनेक पयागय मां गळावरील जीवसृष्ट्ीचा िोध घेण्यासाठी उपलब्ध आहेत. यातील काही पयागय,
मां गळावर पाठवल्या जात असलेल्या यानाांद्वारे दतथल्या जीवसृष्ट्ीचा िोध घेण्यासाठी चोखाळले जात आहेत.

- डॉ. सुजाता देिपाांडे

१२६ खगोल कु तूहल

• आपल्या सूयम
ग ालेत मां गळाव्यदतररक्त इतरत्र कोठे जीवसृष्ट्ीचा िोध घेतला जात आहे?

सूयम
ग ालेतील गुरू, िनी, नेपच्यून, यासारख्या ग्रहाांच्या बर्फागच्छाददत उपग्रहाांवर जीवसृष्ट्ीचा िोध घेतला जात आहे. या उपग्रहाांवर भू पष्ठ
ृ ीय
हालचाली होत असणे हा दुसरा आधार. या हालचालीांमुळे अदतखोल भागातील खदनजे पृष्ठभागावर येऊ िकतात, पाण्यामध्ये दमसळू िकतात
व यामुळे जीवोत्पत्तीसाठी आवश्यक ती मूलिव्ये उपलब्ध होतात. या उपग्रहाांवर ते ज्या मुख्य ग्रहाांभोवती दर्फरत आहेत, त्या ग्रहाांच्या दकां वा
आजूबाजूच्या इतर उपग्रहाांच्या गुरुत्वाकषगणामुळे, पृष्ठभागाची भरती-ओहोटीप्रमाणे हालचाल होऊन उष्णता दनमागण होऊ िकते, तसेच या
हालचालीांमुळे पाणी उपग्रहाच्या अांतभागगाकडे सरकते व पाण्याचे उष्ण प्रवाह दनमागण होतात. या प्रवाहात खदनजे व क्षार दमसळले जाऊन तेथे
सजीवाांचा उगम होऊ िकतो. पृथ्वीवर खोल समुिातील उष्ण प्रवाहात जसा जीवसृष्ट्ीचा उगम झाला दकां वा आजही तेथे आत्यां दतक
पररस्थस्थतीवर राहणारे जीव आहेत, तिी पररस्थस्थती या उपग्रहाांवर एके काळी होती दकां वा आज असू िकते.

हे उपग्रह सूयागपासून दूर असल्यामुळे येथे ऊजागदनदमगतीसाठी प्रकािसां िेषाणाचा वापर होणे कठीणच. त्यामुळे खदनजाांपासून ऊजागदनदमगती
करणाऱ्या जीवाांचा येथे िोध घ्यावा लागेल. युरोपा, गॅ दनदमड हे गुरूचे उपग्रह, िनीचा टायटन हा उपग्रह व टर ायटर ॉन हा नेपच्यूनचा उपग्रह हे
सजीवाांच्या अस्थस्तत्वात िोध घेण्याच्या दृष्ट्ीने योग्य मानले गेले आहेत. िनीचा उपग्रह असणाऱ्या टायटनवरचे वातावरण हे पृथ्वीवरील
सुरुवातीच्या काळातील वातावरणािी काहीसे दमळते-जुळते आहे. या उपग्रहाांव्यदतररक्त अिनी, लघुग्रह व धूमके तू याांचाही या दृष्ट्ीने अभ्यास
के ला जातो आहे. यावर जीवन असण्याची िक्यता जरी र्फार कमी वाटत असली तरी, त्यावर जीवोत्पत्तीसाठी लागणारे घटक अस्थस्तत्वात असू
िकतात.
- डॉ. सुजाता देिपाांडे

• दवश्वात इतरत्र जीवसृष्ट्ी सापडण्याची िक्यता आहे का?

इतरत्र जीवसृष्ट्ी असली तरी दतच्यापयंत पोचणे, हे ताऱ्याांमधील प्रचां ड अांतराांमुळे आज तरी अिक्य आहे. त्यामुळे दवश्वात इतरत्र जीवसृ ष्ट्ी
िोधताना र्फक्त अिा प्रगत जीवसृष्ट्ीचा दवचार के ला गेला आहे की, ज्या दुरून रेदडओलहरीांच्या प्रक्षेपणामार्फगत आपल्यािी सां वाद साधू
िकतील. यासाठी ती जीवसृष्ट्ी मानवाइतकी दकां वा त्याहून प्रगत असावी लागेल. दवश्वात अिा प्रगत जीवसृष्ट्ीच्या सां ख्येचा अांदाज दे णारे
गचणती सूत्र फ्रँक डर ेक या सां िोधकाने १९६० साली माांडले व त्यानां तर अिा जीवसृष्ट्ीचा िोध घेणारा ‘सेटी’ प्रकल्प सुरू झाला. मात्र अजून तरी
आपल्याला एकच जीवसृष्ट्ी माहीत आहे, ती म्हणजे पृथ्वीवरची!

डर ेकच्या सूत्रानुसार, आपल्या दीदघगकेतील ताऱ्याांच्या दनदमगतीचा वेग, या ताऱ्याांभोवती ग्रहमालाांच्या दनदमगतीची िक्यता, ग्रहमालाांमधील
वसदतयोग्य पट्ट्याांमधील ग्रहाांची सां ख्या, अिा ग्रहाांवर जीवसृष्ट्ी दनमागण होण्याची िक्यता, अिा जीवसृष्ट्ी प्रगत असण्याची िक्यता, या प्रगत
जीवसृष्ट्ीांनी अांतराळात रेदडओलहरीांचे प्रक्षेपण करण्याची िक्यता व प्रक्षेपण करत राहण्याचा कालावधी, या सात सां ख्याांचा गुणाकार म्हणजे
आपल्या दीदघगकेतील प्रगत सां स्कृ तीांची सां ख्या. या सात सां ख्यापैकी दोन सां ख्या आपल्याला माहीत आहेत. आपल्या दीदघगकेत प्रदतवषी
साधारणपणे तीस तारे दनमागण होतात व यातील एक तृतीयाांि ताऱ्याांभोवती ग्रह असू िकतात. डर ेकच्या सूत्रातल्या इतर सां ख्याांचा नक्की अांदाज
आपल्याला नाही. मात्र सध्या घेतल्या जाणाऱ्या परग्रहाांच्या िोधावरून तो लवकरच दमळे ल. खुद्द डर ेकच्या १९६१ सालच्या अांदाजाप्रमाणे
आपल्या दीदघगकेत दहा तरी प्रगत सां स्कृ ती असू िकतील. इतर अनेक सां िोधकाांना काही तादकग क कारणाांमुळे हे अांदाज पटत नाहीत. अथागतच
पुढच्या काळातील नवीन िोधाांमळ
ु े याबद्दलचे अजून अचूक अांदाज दमळू िकतील.

- डॉ. सुजाता देिपाांडे

खगोल कु तूहल १२७

• पृथ्वीबाहेरील जीवसृष्ट्ीची उत्क्ाांती पृथ्वीवरील जीवसृष्ट्ीच्या उत्क्ाांतीसारखीच असेल का?

जीवसृष्ट्ीची उत्क्ाांती ही सजीवाांच्या जनुकीय वारिाबरोबरच इतर असां ख्य जैदवक-अजैदवक घटक व प्रदक्रया, आकस्थिक घडणाऱ्या घटना,
अिा अनेक घटकाांवर अवलां बून असते. त्यामुळे एखाद्या जीवाची उत्क्ाांती भूतकाळात किी झाली व तिी का झाली याची कारणे िोधून
काढता येतील. मात्र त्याच जीवाची उत्क्ाांती ही भदवष्यात कोणत्या मागागने जाईल याचा अांदाज बाांधणे कठीण. मात्र ज्या गोष्ट्ी भौदतक दकां वा
रसायनिास्त्राच्या दनयमाांनी बाांधील असतील, त्यात बदल होणार नाही. अिा गोष्ट्ी सवग सजीवाांमध्ये सारख्याच असतील. उदाहरणाथग, र्फक्त
पेिीपटलामार्फगत जैदवक घटकाांची दे वाणघेवाण करणाऱ्या सजीवाांचा आकार हा एका ठरावीक आकारापेक्षा मोठा होऊ िकत नाही.

मात्र िरीराची ठे वण जरी जवळपास सारखी असली तरी, इतर अनेक प्रकारचे वैदवध्य या सजीवाांमध्ये आढळते. सजीवाांच्या एका दवचिष्ट्
आकारामुळेच पाण्यातील दकां वा हवेतील सां चार हा, कमीत कमी ऊजेचा वापर करून िक्य होतो. त्यामुळे पाण्यात दकां वा हवेत सां चार करणाऱ्या
सजीवाांच्या आकारात काहीसे साम्य आहे; परांतु त्याचबरोबर या सजीवाांच्या प्रत्यक्ष रचनेमध्ये दवदवधता आहे. उदाहरणाथग, पां खाांचा उपयोग हा
जरी एकच असला तरी कीटकाांचे पां ख तयार होतात, त्यापेक्षा अदतिय वेगळ्या पद्धतीने पक्ष्याांचे पां ख तयार होतात.

चजतके बहुपेिीय, गुां तागुां तीची रचना असणारे सजीव अस्थस्तत्वात येतात, दततकी त्याांच्यातील दवदवधता जास्त असण्याची िक्यता वाढते.
यामुळे परग्रहाांवरील जीवसृष्ट्ीचे तसेच दतच्या उत्क्ाांतीचे स्वरूप कसे असेल, याचा तकग करणे हे खूपच कठीण काम आहे. परग्रहावरील ही
जीवसृष्ट्ी काबगनवर आधाररत असण्याचीच िक्यता जास्त असल्याने, बऱ्याचिा मूलभूत जीवनदक्रया व त्याांना घडवून आणणारे घटक हे,
पृथ्वीवरील उत्क्ाांतीप्रमाणेच असण्याची िक्यता अचधक आहे.
- डॉ. सुजाता देिपाांडे

• इतर ताऱ्याांभोवतालच्या ग्रहमालेतील जीवसृष्ट्ीचा िोध कसा घेतला जातो?

इतरत्र असलेली जीवसृष्ट्ी ही काबगन व िवरूप पाण्यावर अवलां बून असेल, असे गृहीत धरून दतचा िोध घेतला जातो. कारण आपल्याला
ज्ञात असलेली एकमेव जीवसृष्ट्ी म्हणजे पृथ्वीवरील जीवसृष्ट्ी ही तिी आहे. याचिवाय काबगनव्यदतररक्त दुसरे कु ठलेही मूलिव्य इतक्या दवदवध
प्रकारची सां युगे तयार करत नाही व दुसरा कु ठलाही िवपदाथग पाण्याप्रमाणे जीवनावश्यक प्रदक्रयाांना मदत करत नाही. ग्रहाच्या दवदवध प्रकारच्या
वणगपटाांचा अभ्यास के ल्यास त्या ग्रहाच्या वातावरणातील घटकाांची मादहती दमळते. ‘गॅ चलचलओ’सारख्या यानाांद्वारे अांतराळातून पृथ्वीचा अभ्यास
के ला गेलल
े ा आहे. या दनरीक्षणाद्वारे पृथ्वीच्या अवरक्त दकरणाांमधील वणगपटात काबगन डायऑक्साइड, पाणी, ओझोन व दमथेन, अिा वायूां चे
अस्थस्तत्व ओळखता आले आहे. (ऑस्थक्सजनच्याच अणूां पासून बनलेला ओझोन हा वायू अप्रत्यक्षपणे ऑस्थक्सजनचे अस्थस्तत्व दिगवतो.) पृथ्वीवरील
जीवसृष्ट्ी वातावरणात दमथेनदेखील सोडते. त्यामुळे पृथ्वीवरील वातावरणात दमथेनसुद्धा सापडतो. याप्रमाणे परग्रहाांचे वणगपट दमळवून त्याां ची
तुलना, पृथ्वीच्या वणगपटाांद्वारे दमळालेल्या वणगपटािी करून त्या ग्रहाांवर जीवसृष्ट्ीयोग्य स्थस्थती आहे का, हे पडताळू न बदघतले जाते.

या दवचिष्ट् सां युगाांचा वेध हा ज्या अवरक्त दकरणाांद्वारे घ्यावा लागतो, ती अवरक्त दकरणे पृथ्वीच्या वातावरणात िोषली जात असल्यामुळे हा
वेध अांतराळातून घ्यावा लागतो. आजदमतीस आपल्याला माहीत असलेल्या, इतर ताऱ्याांभोवतालच्या सव्वातीनिेहून अचधक ग्रहाांपैकी एकावरही
जीवसृष्ट्ी असेल असे वाटत नाही. इ.स. २०१५ साली प्रत्यक्षात येणाऱ्या युरोपीय अांतराळ सां घटनेच्या ‘डादवगन’सारख्या मोदहमाांद्वारे इतर
ताऱ्याांभोवतालच्या ग्रहमालेतील जीवसृष्ट्ीचा िोध घेतला जाणार आहे. डादवगन मोदहमेअांतगगत सोडल्या जाणाऱ्या अांतराळ दुदबगणीद्वारे,
जवळपासच्या सुमारे एक हजार ताऱ्याांभोवतालच्या ग्रहमालाांचा वेध घेतला जाईल. याचबरोबर वातावरणाच्या वणगपटाांद्वारे दतथल्या जीवसृष्ट्ीची
िक्यता दिगवणाऱ्या काबगन डाय ऑक्साइड, पाणी, ओझोन व दमथेनसारख्या सां युगाांचा िोध घेतला जाईल.

- डॉ. सुजाता देिपाांडे

 २०१५ साली अपेचक्षत असणारी डादवगन मोहीम प्रत्यक्षात येऊ िकली नाही.

१२८ खगोल कु तूहल

• ‘सेटी’ ही प्रत्यक्षात कसली मोहीम आहे?

मानवाप्रमाणे अांतराळात रेदडओ लहरीांचे प्रक्षेपण करू िकणाऱ्या प्रगत सां स्कृ तीांचा िोध घेण्यासाठी असलेले प्रयत्न हे सां युक्तपणे
‘सेटी’ (सचग र्फॉर एक्स्प्िरा टे रेचिरअल इां टेचलजन्स) या नावाने ओळखले जातात. या प्रयत्नाांची सुरुवात १९५९ साली ‘ओझ्मा’ प्रकल्पाद्वारे झाली.
सेटी या िोधमोदहमेत फ्रँक डर ेक आचण कालग सागनसारख्या खगोलज्ञाांनी महत्त्वाची भूदमका बजावली आहे. रेदडओ दुदबगणीद्वारे रेदडओ लहरीांच्या
माध्यमातून दवश्वाचे सवेक्षण करणे, हा सेटी प्रकल्पाचा मुख्य भाग आहे. दवश्वात हायडर ोजन सवगत्र आहे. हायडर ोजनचा उत्सजगन वणगपट वापरून
आपण आपल्या दीदघगकेचा आकार िोधला आहे. इतर प्रगत सां स्कृ तीांनादेखील या वणगपटाचे महत्त्व कळले असेल व तेसुद्धा याच लहरीांचे
प्रक्षेपण करीत असतील, असे गृहीत धरून हायडर ोजन वणगपटातील एका दवचिष्ट् वारां वारतेच्या लहरीांचा वेध या सवेक्षणात घेतला जातो. इतर
दठकाणच्या सां स्कृ तीांची मादहती दमळवण्याबरोबरच, इतर सां स्कृ तीांना आपल्या सां स्कृ तीची मादहती दमळावी, हा देखील सेटीचा उद्दे ि आहे.

सन १९७४मध्ये एक रेदडओ सां देि अरेचसबो वेधिाळे तन

ू िौरी तारकासमूहातील एका तारकागुच्छाच्या ददिेने प्रक्षेदपत के ला गेला आहे.
(हा सां दे ि या तारकागुच्छापयंत पोहोचण्यास २५,००० वषे लागणार आहेत.) दर्फदनक्स, सेरेन्डीप व सेटी ॲट होम, हे सेटीिी सां बां चधत असलेले
मुख्य प्रकल्प आहेत. सेटी ॲट होम या कॅ चलर्फोदनगया दवद्यापीठाद्वारे चालदवल्या जाणाऱ्या प्रकल्पात, गोळा होणाऱ्या मादहतीच्या दवश्लेषणात
सवगसाधारण खगोलप्रेमीांनासुद्धा सामील करून घेतले गेले आहे. प्रगत सां स्कृ ती रेदडओ लहरीांव्यदतररक्त दृश्य (ऑदप्टकल) स्वरूपाचे िदक्तमान
लेझर वापरूनदे खील अांतराळात सां दे िाांचे दे वाणघेवाण करू िकतात, हे लक्षात घेऊन ऑदप्टकल सेटीचीही सुरुवात झाली आहे. अजून तरी सेटी
या िोधमोदहमेला यि आलेले नाही. परां तु सतत िोध घेत रादहल्यास, कधीतरी कोणीतरी आपल्यािी दूर अांतराळातून सां वाद साधेल, अिी
आिा बाळगण्यास हरकत नाही.

- डॉ. सुजाता देिपाांडे

 मादहतीच्या दवश्लेषणात सवगसाधारण खगोलप्रेमीांना सामील करून घेणाऱ्या या उपक्रमास कॅ चलर्फोदनगया दवद्यापीठाने २०२० साली
स्थदगती ददली आहे.



खगोल कु तूहल १२९

१३० खगोल कु तूहल
• ग्रहाांची अांतग्रगह व बदहग्रगह अिी दवभागणी के ली जाते. ती काय आहे?

प्रत्येक ग्रह हा सूयागपासून वेगवेगळ्या अांतरावरील कक्षेत दर्फरत आहे. यात सूयागला सवागत जवळचा ग्रह बुध हा आहे. मग क्रमाने िुक्र ,
पृथ्वी, मां गळ, गुरू, िनी, युरेनस व नेपच्यून हे ग्रह येतात. यातील ज्या ग्रहाांचे अांतर पृथ्वीपेक्षा कमी आहे, म्हणजेच ज्या ग्रहाांची कक्षा पृथ्वीच्या
कक्षेपेक्षा लहान आहे त्याांना अांतग्रगह म्हटले जाते. ज्या ग्रहाांची कक्षा ही पृथ्वीच्या कक्षेपेक्षा मोठी आहे, त्या ग्रहाांना बदहग्रगह म्हणतात. या
दवभागणीनुसार बुध व िुक्र हे अांतग्रगह आहेत, तर मां गळ, गुरू, िनी, युरेनस आचण नेपच्यून हे बदहग्रगह ठरतात.

आकािदिगनाच्या दृष्ट्ीने अांतग्रगह व बदहग्रगह या दोहोांना स्वत:ची वैचिष्ट्ये आहेत. अांतग्रगहाांच्या कक्षा पृथ्वीच्या कक्षेहून लहान असल्याने
अांतग्रगह हे नेहमी सूयागच्या आसपास घोटाळताना ददसतात. पररणामी अांतग्रगह हा र्फक्त सूयोदयापूवी पूवेला दकां वा सूयागस्तानां तर पचिमेला ददसू
िकतो. यात बुध हा जास्तीत जास्त पावणेदोन तास, तर िुक्र हा जास्तीत जास्त सव्वातीन तास दिगन देतो. याउलट बदहग्रगहाांच्या कक्षा या
पृथ्वीच्या कक्षेपेक्षा मोठ्या असल्यामुळे, पृथ्वीच्या एका बाजूला सूयग आचण दुसऱ्या बाजूला बदहग्रगह, अिी स्थस्थती दनमागण होऊ िकते. यामुळे
बदहग्रगह हे काही वेळा आपल्याला मध्यरात्रीसुद्धा ददसू िकतात.

पृथ्वीवरून जिा अमावास्या ते पौचणगमा या काळात चां िाच्या वेगवेगळ्या कला ददसतात, त्याचप्रमाणे दोन्ही अांतग्रगहाांच्या बदलत्या कला
आपल्याला दुदबगणीतून न्ाहाळता येतात. बदहग्रगहाांच्या अिा प्रकारच्या कला ददसू िकत नाहीत. अांतग्रगहाांच्या बाबतीत अांतयुगती, बदहयुत
ग ी,
अचधक्रमण अिा घटना आपण अनुभवू िकतो, तर बदहग्रगहाांच्या बाबतीत प्रदतयुदतसारखी घटना िक्य असते.

- श्रीम. मृणाचलनी नायक

• ग्रहाांची युती आचण प्रदतयुती म्हणजे काय?

बुध व िुक्र हे अांतग्रगह सूयागला प्रदचक्षणा घालताना, काही वेळेस सूयग व पृथ्वी याांना जोडणाऱ्या रेषेवर येतात. या वेळी पृथ्वीवरील
दनरीक्षकाच्या दृष्ट्ीने सूयग आचण अांतग्रगह एकत्र आलेले असतात. या घटनेला ‘युती’ असे म्हणतात. युतीच्या वेळेस अांतग्रगह सूयागपलीकडे असेल
तर त्याला ‘बदहयुगती’ म्हणतात (म्हणजे पृथ्वी-सूय-ग ग्रह असा क्रम). जर अांतग्रगह सूय-ग पृथ्वी रेषेवर, परां तु या दोघाांच्या दरम्यान असेल तर या
युतीला ‘अांतयुत
ग ी’ असे म्हणतात (म्हणजे पृथ्वी-ग्रह-सूयग असा क्रम). अांतयुत
ग ी दकां वा बदहयुत
ग ीच्या वेळेस सूयागच्या तेजामुळे काही काळ अांतग्रगह
आपल्याला ददसू िकत नाही. ग्रहाच्या सूयत
ग ेजात लुप्त होण्याला ‘ग्रहाचा अस्त होणे’ असे म्हटले जाते. सूयत
ग ेजातून बाहेर पडल्यानां तर अांतग्रगह
पुन्हा ददसू लागतो. याला त्या ग्रहाचा ‘उदय’ झाला असे म्हटले जाते.

बदहग्रगहाची (मां गळ व पुढील सवग ग्रह) कक्षा ही पृथ्वीपेक्षा जास्त मोठी असल्याने, कक्षेत भ्रमण करताना सूयग, पृथ्वी आचण बदहग्रग ह एका
रेषेत येतात तेव्हा पृथ्वीवरील दनरीक्षकाच्या दृष्ट्ीने, तो ग्रह एकतर सूयागच्या पलीकडे असतो दकां वा पृथ्वीच्या मागे असतो. ज्या वेळेस ग्रह हा
सूयागच्या पलीकडे असेल (म्हणजे पृथ्वी-सूय-ग ग्रह हा क्रम), तेव्हा पृथ्वीवरील दनरीक्षकाच्या दृष्ट्ीने हा ग्रह व सूयग एकत्र असतील. त्या वेळेस त्या
ग्रहाची सूयागिी ‘युती’ झाली असे म्हटले जाते. बदहग्रगह सूयग व पृथ्वी या दरम्यान येऊ िकत नसल्याने बदहग्रगहाांची अांतयुगती होणे िक्य नाही.
जेव्हा बदहग्रगह सूयग व पृथ्वी याांना जोडणाऱ्या रेषेवर, परां तु पृथ्वीच्या मागील बाजूस असेल (म्हणजे ग्रह-पृथ्वी-सूयग हा क्रम), तेव्हा ग्रहाच्या या
स्थस्थतीला ‘प्रदतयुती’ असे म्हटले जाते. प्रदतयुतीच्या सुमारास काही ददवस बदहग्रगह हा सां ध्याकाळी उगवून सकाळी मावळत असल्यामुळे
आकािात रात्रभर ददसू िकतो.

- श्रीम. मृणाचलनी नायक

खगोल कु तूहल १३१

• परमइनाांतर म्हणजे काय? दनरीक्षणाच्या दृष्ट्ीने परमइनाांतराचे महत्त्व काय?

इनाांतर म्हणजे दनरीक्षकाच्या दृष्ट्ीने आकािात ददसणारे सूयग वा ग्रह याांच्यातील अांिात्मक अांतर. दुसऱ्या िब्ाांत साांगायचे झाले तर,
दनरीक्षक-सूयग याांना जोडणारी रेषा व दनरीक्षक-ग्रह याांना जोडणारी रेषा, याांमधील कोन म्हणजे इनाांतर. अांतग्रगहाांच्या म्हणजेच िुक्र आचण बुध या
ग्रहाांच्या बाबतीत अांतयुत
ग ीच्या (पृथ्वी-ग्रह-सूयग) वेळेस व बदहयुगतीच्या (पृथ्वी-सूय-ग ग्रह) वेळेस, त्या ग्रहाचे सूयागपासूनचे अांिात्मक अांतर म्हणजे
इनाांतर िून् असते. बदहग्रगहाांच्या बाबतीत, त्या-त्या ग्रहाच्या युतीच्या (पृथ्वी-सूय-ग ग्रह) वेळेस इनाांतर िून् असते. अांतग्रगह दकां वा बदहग्रगह
त्यानां तर, सूयागभोवती भ्रमण करताना जसजसा आपल्या कक्षेत पुढे पुढे जातो, तसतसा आकािात तो सूयागपासून दूर दूर जाताना ददसतो.
पररणामी, त्याचे इनाांतर वाढत जाते.

अांतग्रगहाची कक्षा सूयग व पृथ्वी यादरम्यान असल्याने हे ग्रह आकािात सूयागपासून र्फार दूर गेलेले ददसत नाहीत. दनरीक्षकाच्या दृष्ट्ीने
अांतग्रगह आकािात जेव्हा जास्तीत जास्त (सूयागपासून) दूर गेलेला ददसतो, म्हणजेच त्याचे इनाांतर जास्तीत जास्त असते, तेव्हा त्या इनाांतराला
परमइनाांतर म्हटले जाते. बुधाचे परमइनाांतर के वळ १८ ते २८ अांि इतके असते. त्यामुळे बुध ग्रह सूयागपासून र्फार दूर गेलेला ददसू िकत नाही.
िुक्राचे परमइनाांतर ४६ ते ४८ अांि असते. प्रत्येक प्रदचक्षणेत हे परमइनाांतर बदलत राहण्याचे कारण म्हणजे, ग्रहाांची लां बवतुगळाकार कक्षा.
आकाि दनरीक्षकाांच्या दृष्ट्ीने अत्यां त महत्त्वाची गोष्ट् म्हणजे, परमइनाांतराच्या काळात, ग्रह जर सूयागच्या पूवेस असला तर त्या ग्रहाचे दनरीक्षण
सूयागस्तानां तर आपण जास्तीतजास्त वेळ करू िकतो. परमइनाांतराच्या काळात, जर तो ग्रह सूयागच्या पचिमेस असला तर सूयोदयाच्या अगोदर
त्याचे दनरीक्षण जास्तीत जास्त वेळ करू िकतो.

बदहग्रगहाच्या बाबतीत युतीनां तर त्याचे इनाांतर सतत वाढत जाते. प्रदतयुतीच्या वेळेस जेव्हा ग्रह-पृथ्वी-सूयग अिी स्थस्थती असते, तेव्हा हे
इनाांतर १८० अांि भरते. अिा वेळेस, बदहग्रगह हा सां ध्याकाळी उगवून सकाळी मावळत असल्याने, तो रात्रभर आकािात ददसू िकतो.
- श्रीम. मृणाचलनी नायक

• ग्रहाांचे पूवोदय, पूवागस्त, पचिमोदय, पचिमास्त म्हणजे काय?

अांतग्रगहाच्या बदहयुत
ग ीच्या वेळेस त्या ग्रहाचे इनाांतर िून् असते. यावेळी सूयागच्या अगदी जवळ असल्यामुळे अांतग्रगह काही ददवस
सूयत
ग ेजामुळे ददसू िकत नाही. हे इनाांतर जसे वाढत जाते, तसा सूयग व तो अांतग्रगह याांच्या मावळण्याच्या वेळेत र्फरक पडू लागतो. कालाां तराने
अांतग्रगह सूयगतज
े ातून बाहेर पडू न सां ध्याकाळी पचिमेच्या आकािात दिगन दे ऊ लागतो. याला त्या ग्रहाचा ‘पचिमोदय’ म्हणतात. त्यानां तर
अांतग्रगहाचे इनाांतर वाढत जाते. ते जास्तीत जास्त वाढू न, या परमइनाांतरानां तर ते परत कमी होत जाते व सूयागस्तानां तर तो अांतग्रगह लवकर मावळू
लागतो. कालाांतराने त्याचे इनाांतर इतके कमी होते की, तो सूयगतेजात पुन्हा लुप्त होतो. यालाच ग्रहाचा ‘पचिमास्त’ म्हटले जाते. यानां तर ग्रहाची
अांतयुत
ग ी होते व त्याचे इनाांतर परत िून् होते.

यानां तर हा अांतग्रगह कक्षेत पुढे सरकत राहतो व इनाांतर परत वाढत जाते. आता पूवेला सूयोदयाअगोदर हा ग्रह उगवू लागतो. त्यानां तर
त्याचे इनाांतर वाढत जाऊन तो पुन्हा सूयगतज
े ातून बाहेर येतो आचण त्या अांतग्रगहाचे पहाटे पूवेच्या आकािात दिगन घेणे िक्य होते. हा झाला त्या
ग्रहाचा ‘पूवोदय’. ग्रह कक्षेत पुढे सरकत रादहल्याने परमइनाांतरापयंत ग्रहाचे इनाांतर वाढत जाते. परमइनाांतराला तो पूवेला सूयोदयापूवी
जास्तीत जास्त वेळ ददसू िकतो. त्यानां तर परत इनाांतर कमी होत गेल्याने, सूयग व ग्रह याांच्या उगवण्याच्या वेळेतील र्फरक कमी होत जाऊन तो
पुन्हा सूयगतज
े ात लुप्त होतो. हा झाला त्या ग्रहाचा ‘पूवागस्त’. यानां तर त्याची बदहयुगती होते.

याप्रमाणे अांतग्रगहाांचे, बदहयुगती – पचिमोदय – परमइनाांतर – पचिमास्त – अांतयुगती – पूवोदय – परमइनाांतर – पूवागस्त – बदहयुगती... असे
चक्र चालू राहते. बदहग्रगहाांमध्ये मात्र युती – पूवोदय – प्रदतयुती – पचिमास्त - युती... असे चक्र चालू असते.

- श्रीम. मृणाचलनी नायक

१३२ खगोल कु तूहल

• ग्रह वक्री वा मागी होतो म्हणजे काय?

पृथ्वीच्या स्वत:भोवतीच्या दर्फरण्यामुळे तारे व ग्रह रोज पूवल

े ा उगवून पचिमेला मावळताना ददसतात; परां तु त्याचबरोबर ग्रह हे सूयाग भोवती
प्रदचक्षणा घालत असल्याने, काही ददवसाांच्या दनरीक्षणाांत ताऱ्याांच्या पाश्वगभूमीवर ते पचिमेकडू न पूवक
े डे सरकत असलेले ददसतात. हे ग्रह
सामान्पणे पचिमेकडू न पूवेकडे सरकत असले तरी, काही वेळा या सरकण्याच्या ददिेत बदल होतो आचण ते पूवेकडू न पचिमेकडे सरकल्याचे
भासतात. यालाच ‘ग्रह वक्री झाला’ असे म्हटले जाते. काही काळानां तर ग्रह ददिा बदलून परत पचिमेकडू न पूवेकडे जाऊ लागतात. याला ‘ग्रह
मागी झाला’ असे म्हणतात.

अांतग्रगहाांच्या वक्री होण्याचे कारण समजून घेण्यासाठी ‘मेरी-गो-राऊांड’ची कल्पना करू. समजा, मेरी-गो-राऊांड बाहेर उभे राहून आपण
मेरी-गो-राऊांडवरचे घोडे पाहात आहोत. आपण व मेरी-गो-राऊांडचा मधला खाांब यामध्ये घोडा असताना, त्या घोड्याची ददिा डावीकडू न
उजवीकडे आहे असे समजू. आता हा घोडा दर्फरतादर्फरता खाांबापलीकडे गेल्यावर त्याची ददिा उजवीकडू न डावीकडे असेल. त्याचप्रमाणे,
अांतग्रगह जेव्हा सूयग व पृथ्वी या दरम्यान असेल तेव्हा आकािात तो पूवेकडू न पचिमेकडे जाताना (वक्री) ददसेल. सूयागपलीकडे असताना तो
पचिमेकडू न पूवेकडे जाताना (मागी) ददसेल.

बदहग्रगहाांमध्ये ग्रहाांच्या वक्री होण्याचे कारण हे पृथ्वीसापेक्ष ग्रहाच्या ददिेत होणारा बदल हे आहे. पृथ्वीपेक्षा बदहग्रगहाांची सूयागभोवती
दर्फरण्याची गती कमी असते. जेव्हा पृथ्वी व ग्रह सूयागच्या एकाच बाजूला असतात तेव्हा, पृथ्वी व ग्रह एकाच ददिेने दोन मादगग काांतनू प्रवास
करणाऱ्या वाहनाांप्रमाणे जात असतात. पृथ्वीचा वेग ग्रहापेक्षा जास्त असल्याने पृथ्वी व ग्रह याांच्यातील अांतर कमी होत जाते व अखेर पृथ्वी
ग्रहाला मागे टाकू न पुढे जाते. या काळात आपल्याला त्या ग्रहाची गती उलट्या ददिेने असल्याचे भासते (पूवेकडू न पचिमेकडे) व आपण तो
‘ग्रह वक्री झाला’ असे म्हणतो. काही काळातच ग्रह पुन्हा पचिमेकडे पूवेकडे सरकताना ददसतो व आपण ग्रह ‘मागी झाला’ असे म्हणतो.

- श्रीम. मृणाचलनी नायक

• ग्रहाचा नाक्षत्रकाळ आचण साांवाचसककाळ म्हणजे काय?

ग्रहाचा नाक्षत्रकाळ हा त्या ग्रहाचा सूयागभोवतीचा प्रत्यक्ष प्रदचक्षणाकाळ असतो. सूयागवरून दनरीक्षण के ल्यास, एखादा ग्रह आकािातल्या
नक्षत्राांच्या पाश्वगभम
ू ीवर ज्या काळाने पुन्हा त्याच दठकाणी आलेला ददसेल, त्या काळाला त्या ग्रहाचा ‘नाक्षत्रकाळ’ म्हणतात. बुध, िुक्र, मां गळ
याांचे नाक्षत्रकाळ हे अनुक्रमे हे ८८, २२५ आचण ६८७ ददवस तर, गुरू, िनी, युरेनस आचण नेपच्यून याांचे नाक्षत्रकाळ हे अनुक्रमे ११.९, २९.४,
८३.७ आचण १६३.७ वषे इतके भरतात.

दवदवध ग्रहाांच्या युती, प्रदतयुतीसारख्या घटना अनुभवण्यासाठी पृथ्वी, सूयग आचण ग्रह याांच्या एकमेकाांसापेक्ष दवचिष्ट् रचना घडू न यायला
हव्यात. पृथ्वी स्थस्थर असती आचण र्फक्त ग्रह दर्फरत असते तर, या रचना घडू न येण्यास प्रत्येक ग्रहाच्या प्रदचक्षणाकाळा इतकाच काळ लागला
असता. पण पृथ्वी स्थस्थर नसल्यामुळे अिा एकमेकाांसापेक्ष दवचिष्ट् रचना जमून येण्यास लागणाऱ्या कालावधीत र्फरक पडतो. उदाहरणाथग,
मां गळाच्या दोन युतीांमधील कालावधी हा त्याच्या प्रदचक्षणाकाळाइतका ६८७ ददवस नव्हे, तर ७८० ददवस इतका असतो. ग्रहाच्या या युती
दकां वा प्रदतयुतीसारख्या दोन समान घटनाांदरम्यानच्या या कालावधीला ग्रहाचा ‘साांवाचसककाळ’ म्हणतात.

बुध, िुक्र, गुरू, िनी, युरेनस आचण नेपच्यून या इतर ग्रहाांचे साांवाचसककाळ हे अनुक्रमे ११६, ५८४, ३९९, ३७८, ३७०, ३६७ ददवस,
इतके आहेत. गुरू आचण त्यापुढच्या ग्रहाांचे साांवाचसककाळ हे त्याांच्या प्रदचक्षणा काळापेक्षा लहान आहेत. या दूरच्या ग्रहाांची सूयागभोवतीच्या
प्रदचक्षणेची गती ही चधमी असल्यामुळे, हे ग्रह दोन युतीांदरम्यानच्या काळात र्फारसे पुढे सरकलेले नसतात. त्यामुळे पृथ्वीला आपली प्रदचक्षणा
पूणग करून या नव्या जागी येण्यास र्फारसा अदतररक्त वेळ लागत नाही व या दूरच्या ग्रहाांच्या युत्या वषगभरानां तर अल्प काळातच घडू न येतात.

- डॉ. राजीव चचटणीस

खगोल कु तूहल १३३

• सूयग्र
ग हण कसे लागते? सूयग्र
ग हणे ही कोणकोणत्या प्रकारची असतात?

सूयागला ग्रहण लागणे म्हणजे सूयग झाकला जाणे. पृथ्वीवरून पाहताना कधीकधी चां ि सूयागला झाकताना ददसतो, त्या घटनेला आपण
सूयगग्रहण असे म्हणतो. सूयगग्रहण होण्यासाठी पदहली आवश्यकता म्हणजे सूयग-चां ि-पृथ्वी याांचे एका सरळ रेषत
े येणे. ही िक्यता के वळ
अमावास्येलाच प्रत्यक्षात येऊ िकते. पण पृथ्वीभोवती चां ि ज्या कक्षेत दर्फरतो, ती कक्षा पृथ्वीच्या सूयागभोवतालच्या कक्षेच्या तुलनेत कललेली
आहे. त्यामुळे बहुतेक अमावास्याांना चां ि आकािात सूयागच्या थोडासा बाजूला असतो. मात्र पृथ्वीवरून पाहताना, सूयग व चां ि कधीतरी एखाद्या
अमावास्येच्या ददविी, एकमेकाांसमोर आलेले ददसतात आचण सूयागला ग्रहण लागते. सूयगग्रहणाचे तीन प्रकार असतात. चां िाने सूयगदबां बाचा काही
भागच झाकला तर ददसते ते खां डग्रास सूयग्र
ग हण. जर चां िामुळे सूयग पूणगपणे झाकला गेला तर ददसतो तो, ‘खग्रास सूयगग्रहण’ हा दनसगागचा
अप्रदतम आदवष्कार! सूयग्र
ग हणाचा दतसरा प्रकार म्हणजे कां कणाकृ ती सूयगग्रहण. कधीकधी चां िदबां ब सूयदग बां बाला पूणगपणे झाकू िकत नाही. अिा
वेळी सूयग बाांगडीसारखा म्हणजे कां कणाकृ ती ददसतो. हे झाले ‘कां कणाकृ ती सूयग्र
ग हण’.

खग्रास सूयगग्रहणासाठी आवश्यक असलेला सवागत मोठा योगायोग म्हणजे, सूयदग बां ब व चां िदबां ब याांचा सारखाच आकार. सूय-ग पृथ्वी अांतर व
चां ि-पृथ्वी अांतर यामध्ये सुमारे चारिे पटीांचा र्फरक आहे, तसेच सूयागचा प्रत्यक्ष व्यास व चां िाचा प्रत्यक्ष व्यास यामध्येही सुमारे चारिे पटीांचा
र्फरक आहे. या आियगकारक योगायोगामुळेच, सूयदग बां ब व चां िदबां ब याांचा आकार पृथ्वीवरून जवळपास सारखाच ददसतो. सूयागला चां िदबां बाने
पूणगपणे झाकल्याच्या स्थस्थतीला खग्रास स्थस्थती असे म्हणतात. खग्रास स्थस्थती जास्तीतजास्त ७ दमदनटे ३१ सेकांद ददसू िकते. कां कणाकृ ती
सूयगग्रहणाचा जास्तीतजास्त कालावधी १२ दमदनटे ३० सेकांद असू िकतो.

- श्री. प्रदीप नायक

• खग्रास सूयग्र
ग हणाची काय वैचिष्ट्ये आहेत?

खग्रास सूयगग्रहण हा दनसगागचा एक अप्रदतम आदवष्कार आहे. अगदी ९९ टक्के सूयदग बां ब झाकलेले खां डग्रास सूयगग्रहण आचण खग्रास सूयगग्रहण
या जमीन अिानाचा र्फरक आहे, तसेच खग्रास सूयगग्रहण दूरचचत्रवाणीवर पाहणे आचण त्याचा प्रत्यक्ष अनुभव घेणे यातदे खील प्रचां ड र्फरक
आहे. खग्रास सूयग्र
ग हण पृथ्वीवरून र्फारच िोट्या भूभागावरून पाहता येते. आपल्या गावामधून आपल्याला सरासरी ४१० वषांतून एकदाच
खग्रास सूयगग्रहण पाहायला दमळे ल.

चां िदबां बाला सूयगदबां बाचा स्पिग होऊन ग्रहणाला सुरुवात होते. सूयगदबां ब जसजसे झाकले जाऊ लागते, तिी सूयागची सुरेख कोर ददसू लागते.
हळू हळू वातावरणात आियगकारक बदल होऊ लागतात. आसमां तात काळोखी दाटू लागते. सभोवतालचे तापमान कमी होऊ लागते. पक्षी-
प्राणी गोांधळतात. अचानक भरददवसा पडू लागलेल्या अांधारामुळे प्राणी व पक्षी सैरभैर होतात. पक्षी घरट्याांकडे परतू लागतात. प्राणी दवचचत्र
ओरडू लागतात. काही वनस्पतीांची पाने दमटू लागतात. आजूबाजूला होत असलेल्या बदलाांमुळे आपल्यावरही एक प्रकारचे दडपण येऊ लागते.

सूयागची कोर आता अगदी बारीक होते. त्याबरोबरच जदमनीवर ‘िायापट्टे’ सपगनृत्याप्रमाणे नाचू लागतात. हे र्फक्त अगदी काही क्षणाांसाठी
होते. चां िदबां बाच्या पररघावरील दऱ्याांमधून येणाऱ्या प्रकािदकरणाांमळ
ु े तेथे तेजस्वी ‘मण्याांची माळ’ ददसते. क्षणाधागत िेवटचा प्रकािदकरण
आपल्याला दहऱ्याच्या अांगठीचे दिगन देतो. पुढच्या क्षणाला पूणगपणे ‘काळ्या’ झालेल्या सूयागभोवती सौरप्रभा ददसू लागते. सूयगग्रहणाचा हा
परमोच्च दबां द!ू यालाच एका ग्रहण दनरीक्षकाने ‘स्वगीय डोळा’ असे म्हटले आहे. काही काळानां तर चां िदबां ब पुढे सरकते आचण पुन्हा दहऱ्याची
अांगठी, मण्याांची माळ, िायापट्टे व सूयागची कोर या क्रमाने ग्रहण घटना पाहायला दमळतात. आचण अखेरीस ग्रहण सां पते!

- श्री. प्रदीप नायक

१३४ खगोल कु तूहल

• चां िग्रहणाचे प्रकार कोणते? चां िग्रहणे किी घडू न येतात?

चां ि जेव्हा पृथ्वीच्या सावलीत जातो, त्यावेळी चां िग्रहण होते. अथागत चां िग्रहण के वळ पौचणगमल
े ाच होऊ िकते. सूयग व पृथ्वी याां ना
जोडणाऱ्या सरळ रेषेत चां ि आला की, चां ि पृथ्वीच्या सावलीत जातो. प्रत्येक पौचणगमेला चां िग्रहण होत नाही. याचे कारण चां िाची कक्षा सूय-ग
पृथ्वी याांच्या कक्षेिी सुमारे सव्वापाच अांिाचा कोन करून कललेली आहे. त्यामुळे सवगसाधारणपणे पौचणगमेचा चां ि, पृथ्वीच्या सावलीच्या
थोडासा बाजूला असतो. अिा पौचणगमाांना चां िग्रहण होऊ िकत नाही. पृथ्वीच्या दोन सावल्या असतात. एक सावली गडद असते. दतच्या
भोवती असणारी दुसरी सावली अांधूक असते. चां ि पूणगपणे गडद िायेत गेला की, होते ते खग्रास चां िग्रहण. चां िदबां ब जेव्हा पृथ्वीच्या सावलीत
पूणगपणे न जाता, त्याचा काही भागच गडद िायेतून जातो तेव्हा खां डग्रास चां िग्रहण होते. खग्रास चां िग्रहणाची एक अत्यां त वैचिष्ट्यपू णग गोष्ट् ही
की, चां िाने पूणगपणे गडद िायेत प्रवेि के ल्यावर चां ि ददसेनासा होण्याऐवजी लालसर ताांबूस रां गाचा ददसू लागतो.

चां िग्रहणाचा दतसरा प्रकार म्हणजे िायाकल्प चां िग्रहण. जेव्हा चां ि पृथ्वीच्या अांधूक िायेत चिरतो, त्यावेळी चां िदबां बाच्या तेजस्थस्वतेत र्फारसा
र्फरक पडत नाही. जेव्हा चां िदबां ब गडद िायेला स्पिग न करता र्फक्त अांधूक िायेतन
ू च जाते, त्याला िायाकल्प चां िग्रहण असे म्हणतात. असे
चां िग्रहण नजरेला जाणवतही नाही. खग्रास चां िग्रहणाच्या बाबतीत, खग्रास स्थस्थतीचा जास्तीत जास्त कालावधी हा सुमारे दीड तासाचा असतो.
अिा वेळी चां िग्रहणाचा, खां डग्रास व खग्रास स्थस्थतीसह एकू ण कालावधी हा सुमारे चार तासाांचा असतो. चां िदबां ब सावलीच्या कोणत्या भागातून
जाते, यावर चां िग्रहणाचा कालावधी अवलां बून असतो.

- श्री. प्रदीप नायक

• ग्रहणाांच्या अभ्यासाचे खगोलिास्त्रीय महत्त्व काय आहे?

सूयगग्रहण असो दकां वा चां िग्रहण असो, या घटनाांना खगोलिास्त्रात दविेष महत्त्व आहे. चचनी व खास्थल्फ्डअन सां स्कृ तीमध्ये ग्रहणाचे भाकीत
करण्याची क्षमता पूवीच दवकचसत झाली होती. ग्रीक सां स्कृ तीमध्येही ग्रहणचक्राचा आधार घेऊन ग्रहणाचे भाकीत के ले जाई. चां िग्रहणाच्या
वेळी पृथ्वीच्या सावलीची वक्रता पाहून पृथ्वीचा आकार गोल असल्याचा अांदाज व्यक्त के ला गेला. हा होता ग्रहणाचा पदहला िास्त्रीय उपयोग.
ग्रीक िास्त्रज्ञ दहप्पाकग स याने इसवी सनापूवी दुसऱ्या ितकात, दोन िहराांमधून के लेल्या नोांदीच्या साहाय्याने चां िाचे पृथ्वीपासून अांतर
िोधण्याचा पदहला िास्त्रीय प्रयत्न के ला होता.

नां तरच्या काळात युरोपमध्ये ग्रहणाांचा तपिीलवार अभ्यास सुरू झाला. खग्रास सूयग्र
ग हणाच्या वेळी ददसणाऱ्या सौरज्वाला व सौरप्रभेचा
अभ्यास करण्याला महत्त्व आले. सौरप्रभा हा पृथ्वीच्या वातावरणामधील पररणाम नसून तो सूयागचाच भाग आहे, हे इ.स. १८६०च्या ग्रहणात
चसद्ध झाले. सौरज्वाला सूयागच्या पृष्ठभागावरून दनघतात, हे इ.स. १८६८च्या भारतातून ददसलेल्या ग्रहणात चसद्ध झाले. वेगवेगळ्या ग्रहणाांत
ददसलेल्या सौरप्रभेच्या वेगवेगळ्या आकाराांवरून सौरप्रभेचा दवस्तार हा सौरडागाांिी सां बां चधत आहे, हे िास्त्रज्ञाांनी िोधून काढले.

सन १८६८ मध्ये भारतातून रत्नादगरी चजल्ह्यातील दवजयदुगग दकल्ल्यावरून के लेल्या खग्रास सूयग्र
ग हणाच्या दनरीक्षणाांवरून सूयागवर एक
नवीनच मूलिव्य िोधण्यात आले. पृथ्वीवर न सापडणारे हे मूलिव्य, सूयागच्या ‘हेचलऑस’ या ग्रीक नावावरून हेचलयम या नावाने ओळखले
जाऊ लागले. दवसाव्या ितकात ग्रहणाांचा सखोल अभ्यास सुरू झाला. खग्रास ग्रहणातील ग्रहणपट्ट्याच्या उत्तर व दचक्षण सीमा रेषाांवरून ग्रहण
स्पिागच्या अचूक नोांदीच्या आधारे सूयागचा व्यास मोजण्यात आला. तसेच सूयागच्या आकारात गेल्या दोन-तीन हजार वषांत काही बदल झाला
आहे का, हेही तपासण्यात आले ते ग्रहणाांच्या नोांदीांवरील अभ्यासातूनच!

- श्री. प्रदीप नायक

खगोल कु तूहल १३५

• ग्रहणाांच्या के व्हापासूनच्या ऐदतहाचसक नोांदी उपलब्ध आहेत?

सूयगग्रहण ही घटना कोणाच्याही नजरेत भरणारी आहे. त्यामुळे इदतहासपूवग काळातदेखील अिा घटना मानवाच्या लक्षात आल्या असतील.
पण याच्या नोांदी उपलब्ध नाहीत, कारण मानवाला चलदहण्याची कला अद्याप अवगत झाली नव्हती. इदतहासकाळात दवकचसत झालेल्या अनेक
सां स्कृ तीांमध्ये मात्र दवदवध स्वरूपातील ग्रहणाांच्या नोांदी आढळतात. भारतात, ऋग्वेदातील काही ऋचाांमध्ये ग्रहणाचे ओझरते उल्लेख के लेले
आढळतात. राहू व के तू नावाचे दोन राक्षस अधूनमधून सूयग व चां ि याांना दगळतात व ग्रहणे होतात, हा प्राचीन काळातला भारतातला समज
होता. वेदाांबरोबरच महाभारतातही ग्रहणाांचे सां दभग सापडतात. आयगभट याांनी इसवी सनानां तर पाचव्या िकतात, तर भास्कराचायांनी बाराव्या
ितकात, ग्रहणे ही राहू-के तू या राक्षसाांमुळे होत नाहीत, तर हा सावल्याांचा खेळ आहे, असे त्याांच्या ग्रांथाांत चलहून ठे वले आहे.

चचनी सां स्कृ तीतील सादहत्यामध्येही ३००० वषांपूवीचे ग्रहणाांचे उल्लेख आढळतात. खास्थल्फ्डअन व माया या सां स्कृ तीमध्ये के वळ ग्रहणाच्याच
नोांदी सापडतात असे नव्हे, तर त्या सां स्कृ तीत लोकाांना ग्रहणाांचे ‘सॅ रोस’ हे चक्रही माहीत होते. इसवी सनापूवी ५८५ मधली ग्रीक इदतहासातील
सूयगग्रहणाची नोांद ज्ञात इदतहासातील सवागत स्पष्ट् व मजेिीर आहे. चलदडआ आचण मेदडआ या दोन राज्याांमध्ये तुां बळ युद्ध सुरू असताना
अचानक भरददवसा अांधार झाला. दोन्ही बाजूां च्या सैन्ाांनी घाबरून हातातली िस्त्रे खाली टाकली. पाच वषे सतत भाांडत असलेल्या या दोन
राज्याांत ग्रहणामुळे िाांतता करार झाला.

इसवी सनापूवी दुसऱ्या ितकात ग्रीक िास्त्रज्ञ दहप्पाकग सने चां िग्रहणाच्या, दोन वेगवेगळ्या िहराांमधून के लेल्या दनरीक्षणाांच्या नोांदीच्या
साहाय्याने चां िाचे पृथ्वीपासून अांतर मोजण्याचा प्रयत्न के ला. युरोपमध्ये ग्रहणाांचा िास्त्रीय अभ्यास करण्याचा पदहला प्रयत्न योहान्नस के पलरने
सन १६०५ मध्ये के ला. यानां तर मात्र ग्रहणाांचा सखोल अभ्यास करण्याची परां परा सुरू झाली.

- श्री. प्रदीप नायक

• ग्रहणाांचे जे चक्र असल्याचे म्हटले जाते, ते चक्र काय आहे?

एका ठरावीक कालावधीनां तर एकाच प्रकारचे ग्रहण पुन्हा ददसते, या ग्रहणचक्राची प्राचीन काळापासून लोकाांना कल्पना होती. सुमारे
अडीच-तीन हजार वषांपूवी मध्य आचियातील खास्थल्फ्डअन सां स्कृ तीमधील लोकाांना ग्रहणाची ही वारांवारता माहीत होती. आकािातील ज्या
भागात सूयग व चां ि असताना पूवी ग्रहण झाले होते, त्याच भागात दवचिष्ट् काळानां तर साधारणपणे त्याच कालावधीचे ग्रहण होते. कोणत्याही
एका सूयगग्रहणाची दकां वा चां िग्रहणाची तारीख घ्या. त्यात १८ वषग ११ ददवस दमळवा. भदवष्यातील या ददवसाच्या ग्रहणाांचे भाकीत तुम्हाला
करता येईल. ग्रीक सां स्कृ तीतील लोकाांनाही या ग्रहणचक्राची कल्पना होती. थेल्फ्स, दहप्पाकग स या ग्रीक िास्त्रज्ञाांनी या ग्रहणचक्राचा आधार घेऊन
ग्रहणाची भादकते के ली होती. प्लीनी या रोमन िास्त्रज्ञाने आपल्या पुस्तकात या ग्रहणचक्राचा स्पष्ट् उल्लेख के ला आहे.

आधुदनक काळात एडमां ड हॅली या िास्त्रज्ञाने प्लीनीच्या पुस्तकाचा दाखला दे ऊन या ग्रहणचक्राला ‘सॅ रोस’ असे नाव ददले. पौचणगमा ते
पौचणगमा दकां वा अमावास्या ते अमावास्या या सुमारे तीस ददवसाांच्या कालावधीला ‘साांवाचसक चाांिमास’ म्हणतात. असे २२३ चाांिमास दमळू न
१८ वषे ११ ददवसाांचा कालावधी होतो. चां िाची पृथ्वीभोवतीची कक्षा सूयग-पृथ्वी प्रतलाला जेथे िे दते, त्या दोन दबां दां नू ा राहू व के तू असे
म्हणतात. ग्रहण लागण्यासाठी चां ि-सूयग या दबां दां ि
ू ी असावे लागतात. हे दबां दू त्या प्रतलावर हळू हळू मागे सरकतात. त्यामुळे सूयग एकदा राहू
दबां दव
ू र आल्यावर, पुन्हा त्याच दबां दव
ू र यायला ३६५ ददवसाांच्या ऐवजी सुमारे ३४६ ददवस लागतात. ३४६ ददवसाांच्या या कालावधीला
‘ग्रहणवषग’ असे म्हणतात. हा १९ ग्रहणवषांचा कालावधी बरोबर १८ वषे ११ ददवस एवढा येतो. त्यामुळे दर १८ वषे ११ ददवसाांनी त्याच प्रकारचे
ग्रहण होते.

- श्री. प्रदीप नायक

१३६ खगोल कु तूहल

• पृथ्वीवरून ग्रहण लागलेले ददसते, तेव्हा चां ि वा सूयागवरून किा प्रकारचे ग्रहण ददसेल?

पृथ्वीवरून जेव्हा आपल्याला चां िग्रहणे आचण सूयग्र

ग हणे लागलेली ददसतात, त्या वेळी चां िावरून दकां वा सूयागवरून काय ददसेल याची
कल्पना करणे मनोरां जक ठरेल. आपल्याला पृथ्वीवरून चां िग्रहण ददसते, त्यावेळी पृथ्वीची सावली चां िावर पडलेली असते. अिा वेळी आपण
चां िाच्या पृथ्वीवरून ददसणाऱ्या पृष्ठभागावर असू, तर आपल्याला खग्रास सूयगग्रहण ददसेल. पृथ्वीमुळे झाकलेला सूयग जवळजवळ दीड तास
ददसणार नाही. याच वेळी सूयागवरून पादहले तर पां धरा कोटी दकलोमीटर अांतरावरची पृथ्वी इतक्या लहान आकाराची असेल, की पृथ्वीमागे
जाणारा चां ि साध्या डोळ्याांनी ददसणारच नाही.

आपल्याकडे जेव्हा खग्रास सूयग्र

ग हण असेल, त्या वेळी आपण चां िाच्या पृष्ठभागावरून पादहले की चां िाची पृथ्वीवर पडलेली सावली ददसेल.
पण हे ‘पृथ्वीग्रहण’ असणार नाही. कारण चां िाच्या सावलीचा पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील व्यास के वळ २७५ दकलोमीटरच्या आसपास असेल.
पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरून सरकणारी चां िाची सावली साध्या डोळ्याांना ददसणे कठीणच आहे. िदक्तिाली दुदबगणीच्या साहाय्याने मात्र ही सावली
पाहता येईल. तसेच सूयागवरून पाहताना, बारीक दठपक्याप्रमाणे ददसणाऱ्या पृथ्वीच्या समोर चां ि आल्याचे दृश्य सूयागवरून साध्या डोळ्याांना
ददसणे अिक्यच आहे.

बुध आचण िुक्र याांना उपग्रहच नसल्याने तेथून अिी ग्रहणे ददसणारच नाहीत. मां गळाभोवती दर्फरणारे दोन उपग्रह बटाट्यासारखे,
ओबडधोबड आकाराचे व खूप लहान असल्याने दतथले सूयगग्रहण दनचितच पृथ्वीच्या सूयगग्रहणासारखे नसेल. गुरू व त्यापुढील ग्रहाांच्या वायुरूप
पृष्ठभागावरून सूयदग बां बाचा आकार अगदी लहानसा ददसेल. या ग्रहाांच्या उपग्रहाांमुळे होणारे सूयगग्रहण हे, पृथ्वीवरून चां िदबां बाआड जाताना
ददसणाऱ्या तेजस्वी ताऱ्याच्या दपधानयुतीसारखे ददसेल. थोडक्यात पृथ्वीवरून ददसणारे खग्रास सूयगग्रहण हे सां पूणग सूयम
ग ालेमध्ये एकमेवादद्वतीय
आहे.

- श्री. प्रदीप नायक

• नजीकच्या भदवष्यकाळात कोणती वैचिष्ट्यपूणग ग्रहणे घडू न येणार आहेत?

दरवषी पृथ्वीवर कु ठे ना कु ठे दनदान दोन सूयगग्रहणे ददसतातच. अथागत ही ग्रहणे खां डग्रास, खग्रास दकां वा कां कणाकृ ती असू िकतात. या
वषी २००९मध्ये दोन सूयगग्रहणे आहेत. यातले पदहले सूयगग्रहण कां कणाकृ ती होते व ते इां डोनेचियामधून २६ जानेवारी रोजी ददसले होते.
भारतामधून दचक्षणेच्या भागातून हे ग्रहण खां डग्रास ददसले. या वषीचे दुसरे ग्रहण खग्रास असून, ते भारतातून ददसणार नाही. खग्रास सूयगग्रहण
हे कमी रुांदीच्या पट्ट्यातूनच ददसते. २२ जुल,ै २००९ रोजी जे खग्रास सूयगग्रहण होणार आहे, त्याचा ‘खग्रास पट्टा’ सुमारे सव्वादोनिे दकलोमीटर
रुांदीचा आहे. या खग्रास पट्ट्यात सुरत, नां दरु बार, जबलपूर, इां दरू , भोपाळ, वाराणसी, पाटणा ही महत्त्वाची िहरे येत असून, आपल्याला जर
खग्रास सूयग्र
ग हण पाहायचे असेल तर, या िहराांजवळ कु ठे तरी जायला हवे. खग्रास पट्ट्याव्यदतररक्त इतर सवग दठकाणाहून हे ग्रहण खां डग्रास
स्वरूपातच ददसेल. नां दरु बारजवळ खग्रास स्थस्थती सुमारे तीन दमदनटे दटके ल, तर पाटणा येथील जवळजवळ चार दमदनटे !

ददनाांक २२ जुलैच्या खग्रास सूयग्र

ग हणानां तर के वळ सहा मदहन्ाांतच, म्हणजे १५ जानेवारी २०१० या ददविी दचक्षण के रळ व दचक्षण
तादमळनाडू येथून आपल्याला कां कणाकृ ती सूयग्र
ग हण पाहायला दमळणार आहे. नागरकोयल, दतरुवनां तपुरम, दतरूनेलवेल्ली, मदुराई, कुां भकोणम
ही महत्त्वाची िहरे ग्रहणपट्ट्यात येत आहेत. नागरकोयल येथून कां कणाकृ ती सूयग जवळजवळ १० दमदनटे ददसेल.

सन २००९ या वषागत चार चां िग्रहणे होतील. यातली तीन चां िग्रहणे िायाकल्प असल्यामुळे ती नोांद घेण्यासारखी नाहीत. पदहले िायाकल्प
चां िग्रहण ९ र्फेब्रुवारी रोजी झाले. नां तरची दोन ७ जुलै व ६ ऑगि या ददविी होतील. यावषीचे िेवटचे चां िग्रहण खां डग्रास असून, ते ३१
दडसेंबर रोजी भारतातूनही ददसेल.
- श्री. प्रदीप नायक

 नजीकच्या भदवष्यकाळातील ग्रहणाांच्या यादी कालानुरूप सतत बदलत असल्याने, या ग्रहणाांचा या तळदटपेमध्ये समावेि के ला नाही.

खगोल कु तूहल १३७

• ग्रहणाचे दनरीक्षण कसे करावे? त्यासाठी कोणती काळजी घ्यावी?

पौचणगमच्य
े ा चां िाचा प्रकाि मुळातच तुलनेने मां द असल्यामुळे, चां िग्रहण साध्या डोळ्याांनी पाहण्यात काहीच गैर नाही. चां िग्रहणात खग्रास
स्थस्थती आल्यानां तर अत्यां त अांधूक, लालसर, ताांबूस रांगाचा चां ि साध्या डोळ्याांनी दनरखून पाहण्याची मजा काही न्ारीच! पृथ्वीच्या सावलीत
चिरणाऱ्या चां िाच्या बदलत्या रांगिटा पाहायला खरेच खूप मजा येते. पृथ्वीची सावली प्रत्यक्ष पाहण्याचा योग नाही तर के व्हा येणार?

सूयगग्रहण पाहताना मात्र डोळ्याांची काळजी घेणे खूप आवश्यक आहे. इतर वेळीही आपण सूयागकडे पाहू िकत नाही. दुदबगणीतून तर
चुकूनही सूयागकडे पाहू नये. यामुळे कायमचे अांधत्व येऊ िके ल. सूयगग्रहणाच्या खां डग्रास स्थस्थतीत हळू हळू झाकला जाणारा सूयग पाहण्यासाठी
दवचिष्ट् प्रकारचा खास ‘ग्रहण-चष्मा’ वापरणे अत्यावश्यक आहे. दुदबगणीमधून सूयगग्रहण पाहायचे असेल तर दुदबगणीच्या नळीच्या तोांडािी खास
सौर दर्फल्टर लावायलाच हवा. खग्रास स्थस्थती येण्याच्या काही क्षण आधी ददसणारी मण्याांची माळ, दहऱ्याची अांगठी, या वेळीही ग्रहण चष्मा
डोळ्याांवर असणे आवश्यक आहे. खग्रास स्थस्थती सुरू झाल्यानां तर मात्र ग्रहण चष्मा बाजूला करून काळ्या सूयागभोवती ददसत असलेले अप्रदतम
प्रभामां डल डोळे भरून पाहायचे. खग्रास स्थस्थती के व्हा सां पणार हे आपल्याला आधीपासूनच माहीत असते. खग्रास स्थस्थती सां पायच्या काही सेकांद
आधीच पुन्हा ग्रहण-चष्मा डोळ्याांवर चढवणे अत्यावश्यक आहे.

सूयगग्रहणाची खग्रास स्थस्थती येण्याच्या १५-२० दमदनटे आधी आपल्या आजूबाजूचा पररसर न्ाहाळायला दवसरू नका. जसजसा सूयग
झाकला जातो, तसतिी सूयप्र
ग कािाची तीव्रता कमी होते. कमी होणारे तापमान, सैरभैर झालेले प्राणी-पक्षी, दाटू न आलेला सभोवताल,
झाडाांची दमटणारी पाने, पचिमेकडे आपल्या ददिेने चालून येणारी चां िाची सावली, या सवांचा अनुभव चचत्तथरारक असतो.

- श्री. प्रदीप नायक

• ग्रहाचे अचधक्रमण म्हणजे काय? ते दकती काळाने होते?

अचधक्रमण म्हणजे एक प्रकारचे ग्रहणच. अचधक्रमण हे र्फक्त अांतग्रगहाांचेच होऊ िकते. तसेच अचधक्रमणे ही अांतग्रगहाांच्या अांतयुत
ग ीच्या
वेळेसच होता. अांतग्रगहाांच्या कक्षा या सूयग व पृथ्वी या दरम्यान आहेत. अांतयुत
ग ीच्या वेळी कधी कधी अांतग्रगह सूयग व पृथ्वी याांच्या अगदी मध्ये
येतो. त्या वेळेस पृथ्वीवरील दनरीक्षकाला सूयगदबां बावरून सां थपणे सरकणारा अांतग्रगहाांचा काळा दठपका ददसू िकतो. यालाच त्या ग्रहाचे
अचधक्रमण म्हटले जाते. अचधक्रमणातील बुध हा सूयगदबां बाच्या सुमारे अधाग टक्का आकाराचा, तर िुक्र हा तीन टक्के आकाराचा ददसतो. ग्रह हा
अचधक्रमणाच्या काळात चजतका सूयदग बां बाच्या कें िाजवळू न जाईल, दततके अचधक्रमण अचधक काळ चालते. बुधाच्या अचधक्रमणाचा कमाल
कालावधी सहा तासाांइतका असतो. बुधापेक्षा चधम्या गतीने प्रवास करणाऱ्या िुक्राचे अचधक्रमण जास्तीत जास्त आठ तासाांपयंत चालते.

सूयागच्या कक्षेच्या प्रतलािी बुधाच्या कक्षेचे प्रतल हे सात अांिाांचा तर, िुक्राच्या कक्षेचे प्रतल हे तीन अांिाांचा कोन करते. त्यामुळे प्रत्येक
अांतयुत
ग ीच्या वेळी सूय,ग ग्रह आचण पृथ्वी अगदी एका रेषत
े येतातच असे नाहीत. दकां बहुना, ते सूयागच्या बाजूने दनघून जातात. म्हणूनच जसे
प्रत्येक अमावास्येला सूयगग्रहण होत नाही, तसेच प्रत्येक अांतयुगतीच्या वेळेस अचधक्रमण होऊ िकत नाही. मे दकां वा नोव्हेंबर मदहन्ाांत बुधाची
अांतयुत
ग ी होत असेल तर, त्यावेळी बुधाचे अचधक्रमण होऊ िकते. अिी स्थस्थती दनमागण होण्यास लागणारा दकमान कालावधी तीन वषांचा आचण
कमाल कालावधी तेरा वषांचा असतो. िुक्राचे अचधक्रमण हे जून दकां वा दडसेंबर मदहन्ाांत अांतयुत
ग ी झाल्यास घडू न येत.े िुक्राची अचधक्रमणे ही
८, १०५, ८, १२२ वषांच्या चक्रात घडू न येतात. िुक्राची सूयागभोवतालच्या भ्रमणाची गती बुधापेक्षा मां द असल्यामुळे िुक्राची अचधक्रमणे ही
दुदमगळ आहेत.

- श्रीम. मृणाचलनी नायक

१३८ खगोल कु तूहल

• अचधक्रमणाांची दनरीक्षणे के व्हापासून के ली जात आहेत? अचधक्रमणाांचे खगोलिास्त्रीय महत्त्व काय आहे?

बुधाच्या अचधक्रमणाची पदहली नोांद ही १६३१ सालची असून, हे दनरीक्षण दपएर गॅ सेंडी या फ्रेंच खगोलज्ञाने के ले. िुक्राच्या अचधक्रमणाचे
दनरीक्षण सवगप्रथम करण्याचा मान हा इां ग्लांडचा जेरेमी हॉरॉक्स आचण त्याचा दमत्र दवल्यम क्रॅबटर ी या दोघाांकडे जातो. इ.स. १६३९ सालच्या या
अचधक्रमणाचे गचणत हॉरॉक्सने स्वत: के ले होते. दनरीक्षणाांना सुरुवात झाल्यापासून आतापयंत बुधाची ५२ अचधक्रमणे घडू न आली असून,
िुक्राची ६ अचधक्रमणे घडू न आली आहेत. अचधक्रमणाची दनरीक्षणे ही खगोलिास्त्रीयदृष्ट्या महत्त्वाची ठरली आहेत. िुक्रावर वातावरण
असण्याची िक्यता वतगवण्यास िुक्राचे अचधक्रमणच कारणीभूत ठरले. रचियन िास्त्रज्ञ दमखाईल लोमोनोसोव याने १७६१ साली झालेल्या
अचधक्रमणातील िुक्राच्या प्रदतमेच्या दनरीक्षणावरून हे अनुमान काढले.

सूयग आचण पृथ्वी यातले अांतर काढण्यासाठीही अचधक्रमणाांच्या दनरीक्षणाांचा वापर के ला गेला. अचधक्रमणाचे दनरीक्षण जर वेगवेगळ्या
दठकाणाांहून के ले तर, सूयगदबां बाच्या पाश्वगभम
ू ीवर िुक्राच्या (दकां वा बुधाच्या) स्थानात दकां चचतसा र्फरक पडलेला ददसतो. हा र्फरक मोजून सूय-ग
पृथ्वी यातले अांतर, गचणताच्या साहाय्याने काढणे िक्य असल्याचे एडमां ड हॅली याने इ.स. १६७९ साली सुचवले होते. हॅलीने सुचवलेल्या या
पद्धतीनुसार १७६१ आचण १७६९ सालच्या िुक्राच्या अचधक्रमणाच्या नोांदीांचा वापर करून १८२४ साली योहान्न एन्के याने सूयागचे पृथ्वीपासूनचे
अांतर काढले. आजच्या स्वीकृ त अांतरापेक्षा हे अांतर अवघ्या दोन टक्स्प्क्याांनी जास्त भरले. चजयाँ दपकादग सारख्या खगोलज्ञाांनी बुधाच्या
अचधक्रमणाांच्या कालावधीवरून सूयागचा व्यास मोजण्याचा प्रयत्नही के ला. सतराव्या ितकाच्या उत्तराधागत के ल्या गेलेल्या या नोांदीचा उपयोग
आजच्या सौरिास्त्रज्ञाांकडू न सूयागच्या आकारात काही र्फरक पडला आहे का, हे जाणण्यासाठी के ला गेला आहे.

- श्रीम. मृणाचलनी नायक

 पदहल्या दनरीक्षणापासून आतापयंत बुधाची ५४ अचधक्रमणे, तर िुक्राची ७ अचधक्रमणे घडू न आली आहेत.

• यानां तर िुक्र आचण बुधाची अचधक्रमणे के व्हा ददसणार आहेत? या अचधक्रमणाांचे दनरीक्षण कसे करावे?

ददनाांक ८ जून २००४ रोजी पृथ्वीवरून िुक्राचे अचधक्रमण ददसले होते. यानां तर याच जोडीतले दुसरे अचधक्रमण आठ वषांनी म्हणजे ६ जून
२०१२ रोजी ददसेल. नां तर मात्र िुक्राचे अचधक्रमण पाहण्यासाठी तब्बल १०५ वषे वाट पाहावी लागेल. कारण त्यानां तरची अचधक्रमणाांची जोडी
आहे, ११ दडसेंबर २११७ आचण ८ दडसेंबर २१२५ या ददवसाांची. बुधाचे यापूवीचे अचधक्रमण ८ नोव्हेंबर २००६ रोजी झाले. या पुढील बुधाच्या
अचधक्रमणाच्या तारखा आहेत : ९ मे, २०१६, ११ नोव्हेंबर २०१९, १३ नोव्हेंबर २०३२ व ७ नोव्हेंबर २०३९.

के वळ अचधक्रमणच नव्हे तर सूयागिी सां बां चधत कोणतेही दनरीक्षण करताना, डोळ्याांना इजा होऊ नये म्हणून दविेष काळजी घेणे आवश्यक
असते. सूयागच्या दनरीक्षणासाठी बनवलेले खास दर्फल्टर वापरूनच अचधक्रमणाांचे दनरीक्षण करणे, अत्यां त महत्त्वाचे ठरते. सूयग्र
ग हणासाठी खास
तयार के लेले सौरचष्मेही अचधक्रमणाच्या दनरीक्षणासाठी वापरता येतात. मात्र काजळी लावलेली काच, एक्स–रे दर्फल्म, फ्लॉपी अथवा सी.डी.
यातून दनरीक्षण करणेही धोकादायक ठरू िकते.

सूयागचे थेट दनरीक्षण करण्याचा सवागत सुरचक्षत मागग म्हणजे पीन-होल-कॅ मेरा. अॅल्यदु मनदनयमच्या पातळ पत्र्याला (र्फॉईल) टाचणीने
बारीक चिि के ले व हा पत्रा सूयगदकरणाांना लां बरूप धरला तर सूयागची प्रदतमा दमळते. ही प्रदतमा पाांढऱ्या कागदावर घेऊन अचधक्रमणाचे
दनरीक्षण सुरचक्षतपणे करता येत.े दुबीण दकां वा कॅ मेरा यातून सूयागकडे थेट पाहाणे हे तर अदतिय धोक्याचे आहे. दुदबगणीतून दनरीक्षण
करण्यासाठी अथवा कॅ मेरातून िायाचचत्र काढण्यासाठी खास बनवलेले दर्फल्टर वापरावेत. दुदबगणीच्या नेदत्रके तून येणारी प्रदतमा कागदावर
पकडू नही अचधक्रमणाचे दनरीक्षण करता येत.े मात्र हे सवग करताना तज्ज्ञाांचे मागगदिगन अत्यावश्यक आहे.

- श्रीम. मृणाचलनी नायक

खगोल कु तूहल १३९

• दपधानयुती म्हणजे काय?

एखादी आकािस्थ वस्तू दुसऱ्या आकािस्थ वस्तूमागे पूणगपणे झाकली जाण्याला दपधानयुती म्हणतात. दपधानयुतीत झाकणारी वस्तू ही
साधारणपणे चां ि, लघुग्रह दकां वा एखादा ग्रह असू िकतो, तर झाकली गेलेली वस्तू ही एखादा लघुग्रह, ग्रह वा तारा असू िकतो. चां िाची गती
जलद असल्यामुळे आचण त्याचा आकारही मोठा असल्याने, चां ि त्याच्या मागागत येणाऱ्या ग्रह-ताऱ्याांना अनेक वेळा झाकू िकतो. या तुलनेत
ग्रहाांनी घडवून आणलेल्या दपधानयुत्या दुदमगळ आहेत. मघा, चचत्रा आचण ज्येष्ठा हे चां िाकडू न वारां वार झाकले जाणारे तेजस्वी तारे आहेत. चां िाने
घडवून आणलेल्या दपधानयुत्याांचा कमाल कालावधी हा तासभर असतो, तर ग्रहाांनी घडवून आणलेल्या दपधानयुत्याांचा कमाल कालावधी हा
ग्रहानुरूप काही सेकांदाांपासून काही तासाांपयंत असू िकतो. दपधानयुतीच्या घटना रात्रीच्या आकािात नुसत्या डोळ्याांनी वा दुदबगणीतून न्ाहाळता
येतात.

दपधानयुत्याांना खगोलिास्त्रीयदृष्ट्या मोठे महत्त्व आहे. प्लूटोने एका ताऱ्यािी के लेल्या दपधानयुतीच्या वेळी, ताऱ्याचे तेज झटकन कमी न
होता हळू हळू कमी झाल्याने, प्लूटोभोवती वातावरण असल्याचे लक्षात आले. याच दपधानाचा एकू ण कालावधी मोजून प्लूटोचा व्यासही कळू
िकला. युरेनसभोवतालच्या कड्याांच्या िोधालाही त्याची एका ताऱ्यािी झालेली दपधानयुती कारणीभूत ठरली. तारा युरेनसच्या मागे दडताना,
त्या ताऱ्याच्या दवचिष्ट् प्रकारे कमी-जास्त झालेल्या तेजस्थस्वतेमुळे या कड्याांचा िोध लागला. अनेक रेदडओस्रोत हे पसरलेल्या स्वरूपाचे असून
त्याांचा प्रत्यक्ष आकार कळणे काहीसे अवघड असते. या स्रोताांची चां िािी दपधानयुती होताना, स्रोताचा वेगवेगळा भाग क्रमाक्रमाने चां िाकडू न
झाकला जातो. यावेळी या स्रोताांकडू न येणाऱ्या रेदडओलहरीांच्या तीव्रतेत होणाऱ्या बदलाांवरून या रेदडओस्रोताांचा नकािा काढता येतो.
दपधानयुतीची वेळ आचण एकू ण कालावधीच्या नोांदीचा उपयोग, आकािस्थ वस्तूां च्या कक्षेच्या गचणतात अचूकता आणण्यासाठीही के ला गेला
आहे.
- प्रा. महेि िेट्टी



१४० खगोल कु तूहल

खगोल कु तूहल १४१
• पृथ्वीवरील ककग वृत्त, मकरवृत्त, तसेच आस्थटगकवृत्त आचण अांटास्थटगकवृत्त याांचे महत्त्व काय आहे?

उत्तरायणामुळे आचण दचक्षणायनामुळे मध्यान्हीच्या सूयागचे स्थान हे वषगभराच्या काळात उत्तर-दचक्षण असे सरकत असते. त्यामुळे सूयग हा
काही दठकाणी वषगभरात, दोन मध्यान्हीांना डोक्यावर येतो. िून् अक्षाांिावर असलेल्या दवषुववृत्तावर तो २१ माचग आचण २२ सप्टेंबर रोजी
डोक्यावर येतो. एकोणीस अक्षाांिाांवरील मुां बईकराांसाठी या तारखा १६ मे आचण २७ जुलै या आहेत. साडेतेवीस अांि अक्षाांिाांपलीकडील
दठकाणी तो कधीच डोक्यावर येत नाही. (त्यामुळे २९ अक्षाांिाांवर वसलेल्या ददल्लीकराांना सूयग कधीच डोक्यावर आलेला ददसत नाही.) उत्तर
गोलाधागतील साडेतेवीस अांि अक्षाांिाच्या वतुगळाला ककग वृत्त म्हणतात. दचक्षण गोलाधागतील अिाच प्रकारच्या साडेतेवीस अांि अक्षाांिाां च्या
वतुगळाला मकरवृत्त म्हटले जाते. मकरवृत्तावरील सवग दठकाणी सूयग हा २२ दडसेंबरच्या मध्यान्हीला डोक्यावर येतो. प्राचीन काळात साडेतेवीस
अक्षाांिाांवरच्या (उत्तर गोलाधागतील व दचक्षण गोलाधागतील) या दोन्ही प्रदेिाांत, सूयग डोक्यावर येण्याच्या ददविी अनुक्रमे ककग आचण मकर
तारकासमूहात असायचा. यामुळेच या वतुगळाांना ही दवचिष्ट् नावे ददली गेली.

ककग आचण मकरवृत्ताप्रमाणे आस्थटगकवृत्त आचण अांटास्थटगकवृत्त हीसुद्धा खगोलिास्त्रीयदृष्ट्या महत्त्वाची वृत्ते आहेत. साडेसहासष्ट् अांि
अक्षाांिावरील या प्रदेिाांपासूनच ‘मध्यरात्रीचा सूयग’ पाहता येतो. यापैकी उत्तर गोलाधागतील आस्थटगकवृत्तावर २१ जून रोजी सूयग मावळत नाही
आचण २२ दडसेंबर रोजी सूयग उगवत नाही. याउलट दचक्षण गोलाधागतील अांटास्थटगकवृत्तावर २१ जून रोजी सूयग उगवत नाही आचण २२ दडसेंबर
रोजी सूयग मावळत नाही. आपण ही वृत्ते पार करून जसे ध्रुव प्रदे िाांकडे जाऊ, तसे सूयागचे हे ‘न मावळणे’ दकां वा ‘न उगवणे’ हे अचधकाचधक
ददवस अनुभवता येते.

- डॉ. राजीव चचटणीस

• एखाद्या दठकाणचे अक्षाांि आचण रेखाांि मोजण्यास खगोलिास्त्राची मदत किी होते?

एखाद्या दठकाणचे अक्षाांि मोजण्याचा सरधोपट मागग म्हणजे दतथे ध्रुवताऱ्याची चक्षदतजापासूनची अांिात्मक उां ची मोजायची. ध्रुवताऱ्याचे
चक्षदतजापासूनचे हे अांिात्मक अांतर म्हणजेच त्या जागेचे अक्षाांि. पण या पद्धतीला मयागदा आहेत. एकतर ध्रुवतारा हा आकािातील
ध्रुवदबां दपू ासून दकां चचतसा दूर (सुमारे पाऊण अांि) वसलेला असल्यामुळे तो स्थस्थर नसून, इतर ताऱ्याांप्रमाणेच ध्रुवदबां दभ
ू ोवती प्रदचक्षणा घालीत
असतो. याचिवाय दचक्षणेकडील दठकाणाांहून तर ध्रुवतारा ददसत नाही. दुसऱ्या एका पद्धतीनुसार, ज्या ताऱ्याांचे सां दभांक माहीत आहेत, असा
एखादा तारा चक्षदतजापासून जास्तीत जास्त दकती उां चीवर येतो ते मोजायचे. ही उां ची र्फक्त त्याच्या क्राांती या सां दभांकावर (वैषदु वकवृत्तापासूनचे
अांिात्मक अांतर) आचण दनरीक्षणाच्या दठकाणच्या अक्षाांिाांवर अवलां बून असल्यामुळे, गचणताद्वारे त्या दठकाणचे अक्षाांि काढता येतात.

अक्षाांि काढण्यासाठी ज्या ताऱ्याचा वापर के ला, तोच तारा रेखाांि काढण्यासाठीही वापरता येतो. मात्र यासाठी दुसऱ्या एखाद्या रेखाांि
माहीत असलेल्या ज्ञात दठकाणी हा तारा, त्या दवचिष्ट् ददविी दकती वाजता कमाल उां ची गाठतो, याची मादहती हवी. पचिमेकडील दठकाणापेक्षा
पूवेकडील दठकाणी तारा जास्तीत जास्त उां चीवर अगोदर येतो. पृथ्वी ही एका तासात स्वत:भोवती सुमारे पां धरा अांिाांनी दर्फरते. आता समजा,
दनरीक्षणाच्या ददविी हा तारा अज्ञात दठकाणी, ज्ञात दठकाणापेक्षा एक तास अगोदर जास्तीत जास्त वर आला आहे. याचा अथग हा की, हे
अज्ञात दठकाण, रेखाांिाच्या दहिेबात, ज्ञात दठकाणच्या पां धरा अांि पूवेस असले पादहजे. याउलट ही घटना जर अज्ञात दठकाणापेक्षा एक तास
उिीरा घडली, तर हे दठकाण ज्ञात दठकाणाच्या पां धरा अांि पचिमेस असले पादहजे. अक्षाांिाांच्या आचण रेखाांिाांच्या अिा मोजणीसाठी
ताऱ्याऐवजी सूयागचाही वापर करता येतो.

- डॉ. राजीव चचटणीस

१४२ खगोल कु तूहल

• दनत्योददत व दनत्यास्त तारे म्हणजे काय?

आपली पृथ्वी स्वत:भोवती दर्फरते आहे. पृथ्वीचा स्वत:भोवती दर्फरण्याचा अक्ष आकािातल्या ज्या दबां दक
ू डे रोखला आहे, त्या दबां दल
ू ा
ध्रुवदबां दू म्हणतात. सवगच तारे हे या ध्रुवदबां दभ
ू ोवती दर्फरताना ददसतात. (ध्रुवतारा हा या ध्रुवदबां दच्य
ू ा अगदी जवळ वसला आहे.) ताऱ्याांच्या या
ध्रुवदबां दभ
ू ोवतालच्या प्रदचक्षणेला, पृथ्वीच्या स्वत:भोवतीच्या प्रदचक्षणेइतकाच काळ लागतो. तारा या दबां दच्य
ू ा चजतका जवळ, दततके या ताऱ्याचे
या दबां दभ
ू ोवतालच्या प्रदचक्षणेचे वतुगळ िोटे . ज्या ताऱ्याांच्या ध्रुवदबां दभ
ू ोवतालच्या प्रदचक्षणेची वतुगळे चक्षदतजाच्या पूणगपणे वर असतात, ते तारे
सतत चक्षदतजाच्या वर राहतात. अिा ताऱ्याांना ‘दनत्योददत तारे’ म्हणतात. आकािाच्या उत्तरेकडचा जेवढा भाग सतत चक्षदतजाच्या वर असतो,
तेवढाच दचक्षणेकडचा भाग हा सतत चक्षदतजाखाली असतो. आकािाच्या या दचक्षणेकडील प्रदे िातील तारे कधीही आपल्याला दिगन देत
नाहीत. त्याांना ‘दनत्यास्त तारे’ म्हटले जाते.

एखाद्या दठकाणी कोणते तारे हे दनत्योददत आहेत वा दनत्यास्त आहेत, हे त्या दठकाणच्या अक्षाांिाांवर अवलां बून असते. प्रत्येक दठकाणच्या
ध्रुवदबां दच
ू ी चक्षदतजापासूनची उां ची ही त्या जागेच्या अक्षाांिाइतकी असते. त्यामुळे दवषुववृत्तावर ध्रुवदबां दू हा चक्षदतजावर असतो. इथे चक्षतीज
आचण ध्रुवदबां दू यातील अांतर िून् असल्यामुळे दवषुववृत्तावरची दनत्योददत ताऱ्याांची, तसेच दनत्यास्त ताऱ्याांची सां ख्याही िून् असते. आपण जसे
उत्तरेकडे जाऊ लागतो तसा हा ध्रुवदबां दू वर सरकू लागतो आचण दनत्योददत (तसेच दचक्षणेकडील दनत्यास्त) ताऱ्याांची सां ख्याही वाढू लागते. उत्तर
ध्रुवावर ध्रुवदबां दू हा डोक्यावर असतो. या दठकाणी सवगच आकाि हे चक्षदतजाला समाांतर अिा वतुगळातून, डोक्यावर असणाऱ्या या
ध्रुवदबां दभ
ू ोवती दर्फरत असते. त्यामुळे या दठकाणी चक्षदतजावरचा प्रत्येक तारा हा दनत्योददत असतो आचण चक्षदतजाच्या खाली असलेला प्रत्येक
तारा हा दनत्यास्त असतो.

- डॉ. राजीव चचटणीस

• वैषदु वकवृत्त हे काय आहे? त्याचे महत्त्व काय आहे?

पृथ्वी स्वत:भोवती ज्या अक्षात दर्फरते, त्याच अक्षाभोवती आकािाचा गोलही दर्फरत असलेला आपल्याला भासतो. हा अक्ष उत्तर ध्रुवदबां दू
आचण दचक्षण ध्रुवदबां दू या दोन काल्पदनक दबां दांतू खगोलाला िे दतो. त्यातल्या उत्तरेकडील ध्रुवदबां दच
ू े स्थान हे उत्तर चक्षदतजाच्या वर असून,
त्याच्या जवळच ध्रुव तारा वसला आहे. दचक्षणेकडील ध्रुवदबां दच
ू े स्थान मात्र चक्षदतजाखालील आकािात असते. आपला डावा हात ध्रुव
ताऱ्याकडे रोखा आचण उजवा हात हा डाव्या हातािी नव्वद अांिाचा कोन करून चक्षदतजावरील पूवगदबां दपू ासून पचिमदबां दपू यंत आकािातून
दर्फरवा. आकािाच्या पाश्वगभम
ू ीवर एक वतुगळ आखले जाईल. खगोलाच्या अक्षािी नव्वद अांिाांचा कोन करणाऱ्या या काल्पदनक वतुगळाला
वैषुदवकवृत्त म्हणतात.

सां पूणग ददवसभरात, ध्रुवदबां दभ

ू ोवती समान अांतरावरून या वतुगळाकार मागागने दर्फरताना, ताऱ्याांनी वैषुदवकवृत्तािीही सतत समान अांतर
राखलेले असते. पृथ्वीवरचे दवषुववृत्त जसे पृथ्वीला भौगोचलकररत्या दोन गोलाधागत दवभागते, तसेच खगोलावरचे हे वैषदु वकवृत्त आकािाला
खगोलिास्त्रीयदृष्ट्या दोन गोलाधागत दवभागते. उत्तर गोलाधागतील दनरीक्षकाच्या दृष्ट्ीने, वैषुदवकवृत्ताच्या उत्तरेकडचे तारे हे बारा तासाांहून अचधक
काळ चक्षदतजाच्या वर असतात, तर दचक्षणेकडचे तारे हे बारा तासाांहून अचधक काळ चक्षदतजाखाली खाली असतात. दचक्षण गोलाधागतील
पररस्थस्थती याउलट असते.

वैषुदवकवृत्ताची स्थस्थती ही दनरीक्षणाच्या स्थानावर अवलां बून असते. पृथ्वीवरील दवषुववृत्तावर आकािातील उत्तर ध्रुवदबां दू हा चक्षदतजावरील
उत्तरदबां दव
ू र असतो. ध्रुवदबां दि
ू ी नव्वद अांिाांचा कोन करणारे आकािातले वैषदु वकवृत्त, या दठकाणी थेट दनरीक्षकाच्या डोक्यावरून जाते. जसे
आपण उत्तरेकडे जाऊ, तसा खगोलीय ध्रुवदबां दू हा वर सरकत जातो. पररणामी, वैषुदवकवृत्त हे दचक्षणेकडे अचधकाचधक झुकायला लागते. उत्तर
ध्रुवावर खगोलीय ध्रुवदबां दू हा अगदी डोक्यावर असतो. त्यामुळे इथे नव्वद अांिाांचा कोन करणारे वैषुदवकवृत्त हे चक्षदतजािी एकरूप झालेले
असते.
- डॉ. राजीव चचटणीस

खगोल कु तूहल १४३

• ताऱ्याांची स्थाने दिगवण्यासाठी कोणत्या सां दभगपद्धती वापरल्या जातात?

ताऱ्याांचे आकािातील प्रत्यक्ष स्थान दाखवण्यासाठी स्थादनक सां दभग पद्धतीचा वापर होतो. यामध्ये चक्षदतज हे सां दभगवतुगळ मानण्यात आले
असून, चक्षदतजावरील उत्तरदबां दू हा सां दभगदबां दू म्हणून वापरला जातो. या पद्धतीनुसार तारा चक्षदतजापासून दकती अांिात्मक अांतरावर आहे, हे
उन्नताांि हा सां दभांक दिगदवतो. एखाद्या ताऱ्याचे सां दभांक काढण्यासाठी त्या ताऱ्यापासून चक्षदतजावर लां ब टाकायचा. या लां बाची अांिात्मक लाांबी
म्हणजे त्या ताऱ्याचे उन्नताांि. हा लां ब चक्षदतजावर चजथे पडतो, त्या दबां दच
ू े उत्तरदबां दपू ासूनचे चक्षदतजालगत मोजलेले अांिात्मक अांतर म्हणजे त्या
ताऱ्याचे चक्षत्यां ि. स्थादनक पद्धतीनुसार दिगवलेले ताऱ्याांचे सां दभांक हे दनरीक्षणाच्या वेळेवर आचण दनरीक्षणाच्या जागेवर अवलां बू न असतात.

ताऱ्याांचे सां दभांक दिगवणाऱ्या इतर पद्धती म्हणजे वैषुदवक आचण आयदनक पद्धत. वैषुदवक पद्धतीत खगोलाला दोन भागाांत दवभागणारे
वैषुदवकवृत्त हे सां दभगवतुगळ मानले गेले असून, त्यावरचा वसां तसां पात दबां दू हा सां दभगदबां दू मानला गेला आहे. यातल्या क्राांती या सां दभांकावरून
तारा हा वैषुदवकवृत्तापासून दकती अांिात्मक अांतरावर आहे ते कळते. दवषुवाांि या सां दभांकावरून तो तारा दवषुववृत्ताच्या सां दभागत
वसां तसां पातदबां दपू ासून अांिात्मकदृष्ट्या दकती दूर आहे ते कळते. आयदनक पद्धत ही वैषदु वक पद्धतीसारखीच असून र्फक्त त्यात
वैषुदवकवृत्ताऐवजी, सूयागचा आकािातला मागग दिगवणारे आयदनकवृत्त हे सां दभगवतुळ
ग म्हणून वापरले जाते. या पद्धतीनुसार ताऱ्याचे
आयदनकवृत्तापासूनचे अांिात्मक अांतर हे िर या सां दभांकाद्वारे दिगवले जाते आचण तो तारा आयदनकवृत्ताच्या सां दभागत वसां तसां पातदबां दपू ासून
अांिात्मकदृष्ट्या दकती दूर आहे ते भोग या सां दभांकाद्वारे दिगवले जाते. वैषुदवक आचण आयदनक पद्धतीांचा दनरीक्षणाच्या वेळेिी आचण जागेिी
सां बां ध नसल्यामुळे, नकािे तयार करण्यासाठी या पद्धती उपयुक्त ठरतात.
- डॉ. राजीव चचटणीस

• नाक्षत्रवेळ म्हणजे काय? नाक्षत्रवेळेचा वापर किासाठी के ला जातो?

आपण रोज जी चोवीस तासाांची कालमापनाची पद्धत वापरतो ती सौरवेळेवर आधारलेली असते. लागोपाठच्या दोन मध्यान्हीांच्या
दरम्यानचा काळ म्हणजे एक सौरददवस. पण पृथ्वीची स्वत:भोवतीची र्फेरी ही २३ तास ५६ दमदनटाांत पूणग होते. या २३ तास ५६ दमदनटाांच्या
काळाला ‘नाक्षत्रददवस’ म्हटले जाते. या नाक्षत्रददवसाला चोवीस भागाांत दवभागले की दमळणाऱ्या प्रत्येक कालावधीला नाक्षत्रतास म्हणतात.
या नाक्षत्रतासाांवर आधारलेल्या वेळेला नाक्षत्रवेळ म्हटले जाते. आपल्या नेहमीच्या घड्याळािी तुलना करता हे ‘नाक्षत्रघड्याळ’ ददवसाला चार
दमदनटे जलद चालते.

नाक्षत्रघड्याळ हे पृथ्वीच्या स्वत:भोवतीच्या प्रदचक्षणेवर आधारलेले असल्यामुळे, या कालमापनानुसारचे चोवीस तासाांचे चक्र आचण
ताऱ्याच्या आकािात पुन्हा त्याच जागी येण्याचा काळ हा सारखाच आहे. त्यामुळे या घड्याळाने दिगदवलेली वेळ आचण ताऱ्याचे आकािातील
स्थान याांची साांगड घालता येते. यासाठी ताऱ्याचे वैषुदवक पद्धतीनुसारचे दवषुवाांि हे सां दभांक उपयुक्त ठरतात. ही साांगड घालणे सोयीचे व्हावे
यासाठी ताऱ्याचे दवषुवाांि अांिात न दिगदवता तास, दमदनटे आचण सेकांदाांत दिगवले जातात. यासाठी, वैषुदवकवृत्त हे ३६० अांिाांत न दवभागता ते
२४ तासाांत दवभागले आहे. आकािातील एखादा तारा दकां वा दबां दू हा, त्याच्या दवषुवाांिाइतकी नाक्षत्रवेळ होते त्या क्षणी मध्यमां डलावर आलेला
असतो. उदाहरणाथग, खगोलिास्त्रीय तक्त्यानुसार व्याध या ताऱ्याचे दवषुवाांि हे ६ तास ४५ दमदनटे इतके आहेत. त्यामुळे नाक्षत्रवेळेनस
ु ार जेव्हा
६ वाजून ४५ दमदनटे होतात, तेव्हा व्याध हा तारा मध्यमां डलावर आलेला असतो. ताऱ्याची मध्यमां डलावर येण्याची अचूक वेळ जिी
नाक्षत्रवेळेवरून या प्रकारे दमळू िकते, तिीच एखाद्या अपररचचत ताऱ्याची मध्यमां डलावर येण्याची नाक्षत्रवेळ पाहून त्याचे दवषुवाांि साांगणेही
िक्य होते.
- डॉ. राजीव चचटणीस

१४४ खगोल कु तूहल

• तारकासमूह म्हणजे काय? ताऱ्याांची तारकासमूहात दवभागणी किी के ली गेली?

आददमानवाच्या काळापासून आकािदनरीक्षण करणाऱ्या माणसाला सूयग-चां िाच्या भ्रमणावरून ददवस-रात्र, मदहने व वषागची कल्पना करता
आली. आकािात ददसणाऱ्या हजारो ताऱ्याांच्या पाश्वगभम
ू ीवर चां िाचे सतत बदलणारे स्थान दनचित करण्यासाठी, ताऱ्याांना अथवा ताऱ्याांच्या
गटाांना ओळखणे माणसाला गरजेचे वाटले असणार. आपण नेमके के व्हा ताऱ्याांच्या गटाांना नाव द्यायला सुरुवात के ली, हे आपल्याला अचूक
माहीत नाही. परां तु सुमारे सहा हजार वषांपूवी सध्याच्या इराकमधील युफ्राटीस नदीच्या खोऱ्यात दवकचसत झालेल्या सुमेररअन सां स्कृ तीत
ताऱ्याांच्या गटाांना दवचिष्ट् नावाांनी ओळखले जात असल्याचे, पुरावे दमळाले आहेत. चीन, खास्थल्फ्डआ, बॅ दबलोदनआ येथील सां स्कृ तीमध्येही
ताऱ्याांच्या अनेक गटाांची नावे प्रचचलत होती. अिा प्रकारच्या ताऱ्याांच्या गटाला तारकासमूह असे म्हणतात. इसवी सनानां तरच्या दुसऱ्या ितकात
ग्रीक खगोलिास्त्रज्ञ टॉलेमी याने, त्या काळात प्रचचलत असलेल्या ४८ तारकासमूहाांची यादी के ली.

नां तरच्या काळात, दचक्षणेकडील सागरी मोदहमाांमुळे दचक्षणेकडच्या नवनव्या तारकासमूहाांचा िोध लागत गेला. त्यामुळे तारकासमूहाांच्या
यादीत नवनव्या तारकासमूहाांची भर पडली. या सवग तारकासमूहाांत एकवाक्यता आणण्यासाठी, सन १९३०मध्ये ‘इां टरनॅ िनल अॅिरॉनॉदमकल
युदनयन’ या सां स्थेने प्राचीन तारकासमूह दवचारात घेऊन सां पूणग आकािाची ८८ तारकासमूहाांत काटे कोर दवभागणी के ली. या दवभागणीनुसार,
प्रत्येक तारकासमूहाच्या सीमारेषा दनचित असतात व या सीमेच्या आतील प्रत्येक तारा हा त्या तारकासमूहाच्या नावाने ओळखतात. महाराष्ट्रात
प्रचचलत असलेली तारकासमूहाांची मराठी नावे बाळिास्त्री जाांभेकर याांनी इां ग्रजी नावावरून रूपाांतररत के ली आहेत.

ग्रहाांची स्थाने ओळखण्याचा दुसरा प्रकार म्हणजे ‘रास’. सूयागच्या आकािातील भासमान भ्रमणमागागचे बारा भाग पाडू न, त्या प्रत्येक
भागाला रास म्हटले जाते. ही प्रत्येक रास, त्याच्या जवळच्या तारकासमूहाच्या नावाने ओळखली जाते. मेष, वृषभ, दमथुनपासून ते
मीनेपयंतच्या बारा रािीांची ओळख खरेतर आपल्याला ग्रीकाांद्वारे झाली आहे.
- श्री. प्रदीप नायक

• आकािाचे नकािे प्रथम कोणी तयार के ले? त्यात काय बदल होत गेल?े

अदतप्राचीन काळापासून मानवाने आकािातील तारकासमूहाांच्या जागी वेगवेगळ्या आकाराांची कल्पना के ली. प्राचीन इराकजवळच्या
युफ्रेदटस प्रदे िातल्या काही अविेषाांवरून असे ददसते की, इ.स.पूवग ४०००च्या सुमारास आकािातील तारकासमूहाांना चसांह, वृषभ व वृचिक
याांची उपमा ददली गेली होती. इ.स.पूवग पाचव्या ितकाांत बॅ दबलोदनअन सां स्कृ तीमध्ये, आकािातील सूयागच्या भ्रमणमागागचे म्हणजेच आयदनक
वृत्ताचे बारा भाग करून त्याांना रािी असे सां बोधण्यात आले. या रािीांना त्याांतील तारकासमूहाांनस
ु ार वेगवेगळी नावे ददली गेली. भारतातही
प्राचीन काळी आयदनकवृत्ताचे सत्तावीस भाग करून त्याांना दवचिष्ट् नावे ददली गेली.

आज उपलब्ध असलेला सवागत जुना नकािा हा इ.स.पूवग दुसऱ्या ितकातल्या दहप्पाकग स या ग्रीक खगोलज्ञाने तयार के लेल्या, ४१
तारकासमूहाांत दवभागलेल्या ८५० ताऱ्याांच्या यादीवरून तयार के ला गेला असावा. यानां तर टॉलेमी या ग्रीक तत्त्वज्ञाने अल्माजेि या आपल्या
ग्रांथात ४८ तारकासमूहाांची व त्यातील १०२२ तेजस्वी ताऱ्याांची नोांद के ली. सोळाव्या ितकात युरोपीय दयागवद्यांनी आपल्या सागरी सर्फरीत
नोांदवलेल्या, दचक्षणेकडील ताऱ्याांची यात भर पडली. सतराव्या ितकाच्या सुरुवातीला जमगनीच्या योहान बायरने, आपण तयार के लेल्या
नकािात या दचक्षणेकडील ताऱ्याांवर आधाररत असलेले नवे १२ तारकासमूह समादवष्ट् के ले. इ.स. १७५०च्या आसपास फ्रेंच खगोलज्ञ दनकोलस
-लुई दे लकाय याने यात आणखी १४ तारकासमूहाांची भर घातली.

यानां तरच्या काळात नकािे तयार करण्यासाठी दुदबगणीचाही वापर के ला गेल्यामुळे, नकािातील ताऱ्याांची सां ख्या दकत्येक पटीांनी वाढली.
तारकासमूहाांच्या सां ख्येत आचण आकारात वारां वार होणाऱ्या बदलामुळे होणारा गोांधळ टाळण्यासाठी, इ.स. १९३० मध्ये आां तरराष्ट्रीय
खगोलिास्त्रीय पररषदेने आकािाची ८८ तारकासमूहाांत व्यवस्थस्थत दवभागणी के ली. आजचे नकािे हे याच दवभागणीवर आधाररत आहेत.
- श्रीम. मृणाचलनी नायक

खगोल कु तूहल १४५

• ताऱ्याांच्या पारांपररक नावाांचा उगम कु ठे झाला? नावे देण्याच्या दवदवध पद्धती कोणत्या?

प्राचीन काळी जेव्हा मानवाच्या लक्षात आले की, दवचिष्ट् तारे हे एकमेकाांसापेक्ष दवचिष्ट् स्थानीच आढळतात, तेव्हापासून या ताऱ्याांना
‘ओळख’ दे ण्यासाठी नावे देण्याची प्रथा सुरू झाली. प्राचीन काळी भारतातही अनेक तेजस्वी ताऱ्याांना दनरीक्षकाांनी नावे ददली होती. ग्रीक
सां स्कृ तीत खगोलिास्त्राचा बराच अभ्यास झाला व आकािातील अनेक ताऱ्याांना नावे ददली गेली. ग्रीक सां स्कृ तीच्या ऱ्हासानां तर अरब सां स्कृ तीने
या मादहतीचा वापर करून त्यात भर घातली. कालाांतराने युरोपीय खगोलिास्त्रज्ञाांनी यापैकी अनेक ताऱ्याांची पारां पररक अरबी नावे तिीच ठे वली.
त्यामुळे अनेक ताऱ्याांच्या नावाांची सुरुवात ही ‘अलट’ या अरबी अक्षराांनी होते. उदाहरणाथग – अस्थल्फ्जबा, अल्गोल, इत्यादी.

इ.स. १६०३मध्ये ‘युरॅनोमेदटर आ’ या नकािात योहान बायर याने सवगप्रथम, आकािात ददसणाऱ्या सवग ताऱ्याांना नावे दे ण्याची िास्त्रीय
पद्धत तयार के ली - प्रत्येक तारकासमूहातील सवागत तेजस्वी ताऱ्याला पदहले ग्रीक मुळाक्षर ‘अल्फा’ व त्यापुढे त्या तारकासमूहाच्या नावाचे षष्ठी
दवभक्तीरूप (उदाहरणाथग, चसिस वा हांस तारकासमूहातला अल्फा चसिी), त्यानां तरच्या तेजस्वी ताऱ्याच्या नावात ‘बीटा’ हे दुसरे ग्रीक मुळाक्षर
आचण त्यानां तर तारकासमूहाचे षष्ठी दवभक्तीरूप. याप्रमाणे सवग ताऱ्याांना नावे देण्याचा त्याने प्रयत्न के ला. परांतु ग्रीक भाषेत के वळ चोवीस
मुळाक्षरे असल्याने अडचण होऊ लागली होती. जॉन फ्लॅ मिीडने या पद्धतीत सुधारणा करून तेजस्थस्वता दवचारात न घेता, प्रत्येक
तारकासमूहाांतील तारकाांना पचिम सीमेपासून पूवग ददिेने क्रमाांक ददले. (मात्र तारकासमूह दिगवणारे दवभक्तीरूप कायम ठे वले.) या पद्धतीची
उदाहरणे म्हणजे ६१चसग्री, ४१एररएदटस, इत्यादी. आता अनेक नकािामध्ये या पारां पररक नावाांबरोबरच, ठळक ताऱ्याांसाठी बायर व अांधूक
ताऱ्याांसाठी फ्लॅ मिीड पद्धतीचा उपयोग के ला जातो.
- श्रीम. मृणाचलनी नायक

• आकािातल्या ताऱ्याांची तेजस्थस्वतेनस

ु ार वगगवारी किी के ली जाते? ही पद्धत कोणी दवकचसत के ली?

दनरभ्र काळोख्या रात्री आपल्याला आकािात अनेक तारे ददसतात. यातले काही तारे तेजस्वी तर काही तारे अांधूक ददसतात. ताऱ्याांच्या
तेजस्थस्वतेच्या मापनाचा पदहला प्रयत्न दोन हजार वषांपूवी ग्रीक खगोलिास्त्रज्ञ दहप्पाकग स याने के ला. दहप्पाकग सने साध्या डोळ्याां ना जेमतेम
ददसणाऱ्या सवागत अांधूक ताऱ्याांचे सहाव्या प्रतीचे, असे वगीकरण के ले. उरलेल्या ताऱ्याांचे त्याांच्या वाढत्या तेजस्थस्वतेप्रमाणे पाचव्या, चवर्थ्ा
दतसऱ्या, दुसऱ्या व पदहल्या प्रतीचे, अिी वगगवारी के ली. दहप्पाकग सच्या या प्रत पद्धतीला कोणताही गचणती आधार नव्हता. मात्र ही पद्धत
सोयीची असल्याने, पुढची दोन हजार वषे सवग खगोलिास्त्रज्ञाांनी दतचा वापर के ला.

एकोचणसाव्या ितकात नॉमगन पॉगसन या खगोलिास्त्रज्ञाने, ताऱ्याांच्या तेजस्थस्वतेचे र्फोटोमीटर या उपकरणाच्या साहाय्याने मापन के ले.
योगायोगाची गोष्ट् अिी की पॉगसनला पदहल्या प्रतीच्या व सहाव्या प्रतीच्या ताऱ्याांच्या तेजस्थस्वतेमध्ये सुमारे िां भर पटीांचा र्फरक आढळला.
याचा अथग असा की, दोन सलग प्रतीच्या ताऱ्याांच्या तेजस्थस्वतेत सुमारे अडीचपटीांचा र्फरक असतो. पॉगसनच्या या िोधामुळे दहप्पाकग सने
िोधलेल्या प्रत पद्धतीला गचणती आधार दमळाला. आता ही प्रत दोनही ददिाांना वाढवता येणार होती. पदहल्या प्रतीच्या ताऱ्यापेक्षा अडीच पट
तेजस्वी ताऱ्याची प्रत िून् व त्यापेक्षा अडीचपट तेजस्वी तारा उणे एक प्रतीचा, तसेच सहाव्या प्रतीपेक्षा अडीच पट अांधक
ू तारा सातव्या
प्रतीचा. परां त,ु सवग आकािस्थ वस्तूां ना तेजस्थस्वतेच्या या मापन पद्धतीत बसवण्यासाठी एका प्रमाण ताऱ्याची आवश्यकता होती.
खगोलिास्त्रज्ञाांनी अचभचजत या ताऱ्याला प्रमाण मानून त्याची प्रत िून् मानली व यानुसार सवग ताऱ्याांच्या व आकािस्थ वस्तूां च्या प्रती नक्की
के ल्या. रात्रीच्या आकािात ददसणाऱ्या सवागत तेजस्वी व्याध ताऱ्याची प्रत -१.४, तर िुक्र ग्रहाची प्रत -४.४ आहे. पौचणगमेचा चां ि -१२.६ प्रतीचा
तर सूयागची प्रत -२७.६ आहे. हबल आकाि दुदबगणीतून ददसणारा सवागत अांधूक तारा सुमारे +२४ प्रतीचा आहे.
- श्री. प्रदीप नायक

१४६ खगोल कु तूहल

• रोजच्या वेळेनस
ु ार दकां वा ददवसागचणक रात्रभरच्या आकािात कसा र्फरक पडत जातो?

आपल्याला ददसणारे ताऱ्याांचे आकािातले स्थान हे आपल्या दनरीक्षणाच्या वेळेनस

ु ार आचण दनरीक्षणाच्या काळानुसार (ददवसानुसार)
बदलत असते. तसेच दनरीक्षणाच्या स्थानानुसारही यात र्फरक पडत असतो. पृथ्वीच्या स्वत:भोवती दर्फरण्यामुळे तारा हा दर चार दमदनटाांत एक
अांि पचिमेस सरकत असतो. या रोजच्या गतीबरोबरच पृथ्वीच्या सूयागभोवतीच्या प्रदचक्षणेमुळेही ताऱ्याच्या स्थानात र्फरक पडत जातो. तारा हा
रोज चार दमदनटे लवकर उगवतो. त्यामुळे एखादा तारा हा जर आज रात्री नऊ वाजता उगवला असला तर, एक मदहन्ाच्या कालावधीनां तर तो
दोन तास अगोदर म्हणजे सात वाजण्याच्या सुमारास उगवेल.

आपल्याला रात्री ददसणारे सवग तारे हे आपल्या सूयम

ग ालेच्या चहूबाजूां नी दवखुरले आहेत. सूयग ज्या ददिेला आहे, त्या ददिेचे काही
तारकासमूह हे आपल्याला सूयागच्या तेजामुळे ददसू िकत नाहीत. उदाहरणाथग, जून मदहन्ात वृषभ आचण मृग हे तारकासमूह, तर दडसेंबर
मदहन्ात वृचिक आचण मकर याांसारखे तारकासमूह हे सूयत
ग ेजात लुप्त होतात. पृथ्वी सूयागभोवती दर्फरताना पुढे सरकली की, आतापयंत
सां ध्याकाळच्या आकािात पचिम चक्षदतजावर ददसणारे तारकासमूह हे सूयत
ग ेजात लुप्त होतात, तर सूयगतेजात लपलेले तारकासमूह हे पहाटे
पूवेकडील आकािात ददसायला लागतात.

आपल्याला कोणते तारकासमूह ददसतील हे आपल्या दनरीक्षणाच्या स्थानावरही अवलां बून असते. जसे उत्तरेकडे जाऊ तसे आपल्याला
उत्तरेकडील आकािातले तारकासमूह हे वर आलेले ददसतात, पण त्याचवेळी दचक्षणेकडचे तारकासमूह मात्र चक्षदतजाच्या आड दडतात. याउलट
दचक्षण गोलाधागत गेल्यानां तर उत्तरेकडचे तारकासमूह ददसेनासे होऊन, दचक्षणेकडचे तारकासमूह ददसू लागतात. म्हणूनच अष्ट्क, कालयां त्र
याांसारखे मुां बईतून ददसू न िकणारे तारकासमूह जर पाहायचे असतील, तर आपल्याला दचक्षणेकडे जायला हवे.
- श्री. दमचलां द काळे

• खगोलिास्त्रीयदृष्ट्या के लेले रोजच्या सां चधप्रकािाचे प्रकार कोणते?

खगोलिास्त्रीयदृष्ट्या सां चधप्रकािाचे तीन प्रकार मानले जातात. ते म्हणजे नागरी सां चधप्रकाि, सागरी सां चधप्रकाि आचण खगोलिास्त्रीय
सां चधप्रकाि. सूयागस्तानां तर वा सूयोदयापूवी, सूयग जेव्हा चक्षदतजाखाली ६ अांिाांपेक्षा कमी अांतरावर असतो, तो काळ नागरी सां चधप्रकािाचा
असतो. सूयग जेव्हा चक्षदतजाखाली ६ अांि ते १२ अांि या दरम्यान असतो, त्या काळाला सागरी सां चधप्रकाि म्हणतात. सूयग चक्षदतजाखाली १२
अांि ते १८ अांि या अांतरावर असतो, त्या काळाला खगोलिास्त्रीय सां चधप्रकाि म्हटले जाते. खगोलिास्त्रीय सां चधप्रकािाच्या काळात आकाि
कमीत कमी उजळलेले असते.

या प्रत्येक सां चधप्रकािाचा कालावधी हा दनरीक्षकाच्या पृथ्वीवरील स्थानावर अवलां बून असतो. दवषुववृत्ताजवळ सूयग हा झपाट्याने
चक्षदतजाखाली जात असल्याने, या तीनही सां चधप्रकािाचा कालावधी बराच कमी असतो. या पररसरात, या प्रत्येक प्रकारच्या सां चधप्रकािाचा
कालावधी साधारणपणे २४ दमदनटे इतका असतो. दवषुववृत्तापासून दूर जावे तसा हा कालावधी वाढू लागतो. ध्रुवप्रदे िाांजवळ तर प्रत्येक
प्रकारच्या सां चधकालाचा कालावधी हा काही आठवड्याांचा असतो.

नागरी सां चधप्रकािात आपल्याला चां िाांची कोर ददसू िकते. िुक्र ग्रह हा चक्षदतजाच्या वर असेल तर, नागरी सां चधप्रकािात िुक्रही ददसू
िकतो. सागरी सां चधप्रकािात व्याध, अगस्ती यासारखे तेजस्वी तारे, तसेच गुरू, िनी हे ग्रह ददसू िकतात. खगोलिास्त्रीय प्रकािात
तारकासमूहाांचे आकार कळू िकतात. मात्र अत्यां त अांधक
ू वस्तूां चे दनरीक्षण करायचे असल्यास, ते सां ध्याकाळी खगोलिास्त्रीय सां चधप्रकािाचा
कालावधी सां पल्यावर वा पहाटे खगोलिास्त्रीय सां चधप्रकािाचा कालावधीच्या सुरू होण्याच्या अगोदरच के ले जाते.
- श्रीम. मृणाचलनी नायक

खगोल कु तूहल १४७

• तेजोमेघ (अचभ्रका) म्हणजे काय? तेजोमेघ दकती प्रकारचे आहेत? हे तेजोमेघ नुसत्या डोळ्याांना ददसू िकतात का?

तेजोमेघाांना ‘नेब्युला’ या नावाने ओळखले जाते. नेब्युला हा लॅ टीन िब् आहे. आकािात जसे तारे ददसतात, ग्रह ददसतात, तसे
ढगाांसारखा ददसणारे ‘वायूचे मेघ’ही ददसतात. पूवी या तेजोमेघाांचे स्वरूप व्यवस्थस्थत मादहती नव्हते. आता दवज्ञान-तां त्रज्ञान दवकचसत
झाल्यामुळे, नवीन साधने दनमागण झाल्यामुळे या नेब्युला दकां वा अचभ्रका याांच्या स्वरूपातील वैदवध्य लक्षात आले आहे.

मृग नक्षत्राांतल्या ‘ओरायन तेजोमेघा’चे नाव तुम्ही ऐकले असेल. दद्वनेत्री दकां वा दुदबगणीतून याचे स्वरूप सरकीला कापूस चचकटलेला
असावा, तसे ददसते. हा धूळ आचण वायू याांचा मोठा दवस्तार आहे. या मेघाचा आपल्याला ददसणारा जो भाग आहे, त्याने पां धरा ते वीस
प्रकािवषे जागा व्यापली आहे. प्रत्यक्षात हा मेघ दकतीतरी मोठा आहे. यामध्ये तारे जन्माला येत आहेत. या ताऱ्याांकडू न येणारी ऊजाग िोषून
घेऊन हा मेघ, ती ऊजाग पुन्हा उत्सचजगत करून प्रकाचित होतो. इां ग्रजीमध्ये अिा मेघाांना ‘उत्सजगन तेजोमेघ’ म्हणतात. कृ दत्तका तारकागुच्छ
आपणास डोळ्याांनी ददसतो. इथे तारे तयार झालेले आहेत, पण ते ज्या वायूपासून तयार झाले आहेत तो वायू अजून चिल्लक आहे. हा वायू या
ताऱ्याांचा प्रकाि र्फक्त परावदतगत करतो. म्हणून अिा अचभ्रकाांना ‘परावती तेजोमेघ’ म्हणतात.

वायूां चे काही मेघ स्वत: प्रकाित नाहीत. परां तु त्याांच्या मागे असलेल्या ताऱ्याांच्या प्रकाचित पाश्वगभूमीवर, ते काळ्या रांगात उठू न ददसतात.
वायूां च्या अिा मेघाांना कृ ष्णमेघ म्हणतात. दचक्षण आकािात ‘दत्रिां कू ’ या तारकासमूहाजवळ ददसणारा कोलसॅ क हा वायुमघ
े या प्रकारचा आहे.
िेवटच्या घटका मोजणारे काही तारे, स्फोटाद्वारे वायू बाहेर र्फेकतात. या ताऱ्याांभोवती या वायूची तबकडी तयार होते. हा तेजोमेघ ग्रहासारखा
ददसतो, म्हणून यास ‘ग्रहानुवती तेजोमेघ’ म्हणतात. अगदी दूरच्या दीदघगकाही ढगाांसारख्या, तेजोमेघाांसारख्या ददसतात. असां ख्य तारकाांनी
बनलेल्या त्या स्वतां त्र आकािगां गा आहेत हे नां तर स्पष्ट् झाले. अिा दीदघगकाांना पूवी ‘सदपगलाकृ ती तेजोमेघ’ म्हणत.

- श्री. हेमांत मोने

• आकािस्थ वस्तूां ना ददलेला मेचसए क्रमाांक म्हणजे काय? असे इतर कोणते क्रमाांक वापरात आहेत का?

आकािगां गेमध्ये अनेक तारकागुच्छ व तेजोमेघ आहेत. आकािगां गेबाहेरही इतर अनेक दीदघगका आहेत. यातील काही आकािस्थ वस्तू
साध्या डोळ्याांना दकां वा िोट्या दुदबगणीतून एखाद्या िोट्या अांधूक ढगाप्रमाणे ददसतात. एखादा दूर असलेला धूमके तूही तसाच ददसतो. मेचसए या
फ्रेंच आकािदनरीक्षकाला धूमके तू िोधण्याचा ध्यास होता. अनेक वेळेस धूमके तू िोधताना त्यात तारकागुच्छ, तेजोमेघ, इत्यादीांचा अडथळा येत
असे. या अांधूक ढगाांची तो धूमके तू म्हणून नोांद करी. कालाांतराने हे ढग आकािाच्या पाश्वगभूमीवर स्थस्थर असल्याचे आढळू न येई व त्यामुळे ते
धूमके तू नसल्याचे चसद्ध होई. हा प्रकार टाळण्यासाठी मेचसएने या ढगाांची एक यादीच तयार के ली. इ.स. १७८४च्या सुमारास ही यादी त्याने
आपल्या सहकाऱ्याांसमोर माांडली. सुरुवातीला या यादीत १०४ आकािस्थ वस्तू होत्या. त्यात इतराांनी आणखी ६ वस्तूां ची भर टाकली. या सवग
वस्तू मेचसएच्या िरणाथग ‘एम’ या आद्याक्षराने ओळखल्या जातात. उदाहरणाथग, वृषभ तारकासमूहातील अदतनवताऱ्याचे अविेष असलेला
‘क्रॅब नेब्युला’ हा ‘एम१’ या नावाने ओळखला जातो.

जॉन हिगल याने १८६४मध्ये एक ‘जनरल कॅ टलॉग’ तयार के ला. त्यातही अनेक तेजोमेघाांची भर पडत गेली. जॉन डर ेयर या िास्त्रज्ञाने या
आकािस्थ वस्तूां ची ‘न्ू जनरल कॅ टलॉग’ ही नवीन यादी प्रचसद्ध के ली. आता या यादीत सुमारे ८,००० आकािस्थ वस्तूां ची नोांद आहे. ‘इां डेक्स
कॅ टलॉग’ या नावाने, न्ू जनरल कॅ टलॉगच्या पुरवण्या १९०५ आचण १९०८ साली अस्थस्तत्वात आल्या, ज्यात सुमारे ५,००० वस्तूां ची नोांद आहे.
मेचसएच्या यादीतील सवग आकािस्थ वस्तूां ना न्ू जनरल कॅ टलॉगमधील क्रमाांकानेही ओळखले जाते. उदाहरणाथग एम३१ ही, आपल्या
आकािगां गेला सवागत जवळ असलेली देवयानी दीदघगका, या पद्धतीनुसार एनजीसी२२४ या नावाने ओळखली जाते.
- श्रीम. मृणाचलनी नायक

 न्ू जनरल कॅ टलॉग आचण इां डेक्स कॅ टलॉग याांची एकदत्रत सुधाररत आवृत्ती २०१९ साली प्रकाचित झाली असून, त्यात सुमारे १४,०००
आकािस्थ वस्तूां चा समावेि के ला गेला आहे.

१४८ खगोल कु तूहल

• आकािदिगनाची पूवत
ग यारी किी के ली जाते?

पुस्तकाांद्वारे दमळणाऱ्या खगोलीय मादहतीबरोबरच प्रत्यक्ष आकािदिगनातून दमळणारी मादहती ही महत्त्वाची असते. आकािदिगनासाठी
योग्य जागा म्हणजे िहरापासून दूर, चजथे रात्री ददव्याांचा झगमगाट नसेल आचण वातावरण प्रदूषणमुक्त असेल अिी! या जागी चहूबाजूां नी
चक्षदतजापयंतचे आकाि नीट ददसू िके ल असे मोकळे मैदान असावे. जवळपास एखादे घर दकां वा दनवारा असल्यास चाांगले. (अदतथां डीच्या
काळात दकां वा काही कारणाने दवश्राांतीची गरज लागल्यास अिा दनवाऱ्याचा उपयोग होतो.) आकािदनरीक्षणासाठी आकाि दनरभ्र असणे
अथागतच आवश्यक आहे. ऑटोबर ते माचग या काळात आपल्याला अिा दनरभ्र रात्री दमळू िकतात. आकािदनरीक्षण करण्यासाठी अमावास्या
वा दतच्या जवळपासची दतथीही योग्य. अिा रात्री चां िप्रकािाचा अडथळा नसल्यामुळे आकािदिगन जास्त वेळ करता येत.े

आकािदनरीक्षणाला जाताना जदमनीवर अांथरण्यासाठी सतरां जी, उजेडासाठी दवजेरी, प्लाचिकच्या पारदिगक आवरणात ठे वलेले
आकािनकािे, दुबीण (असल्यास), रात्रीच्या जेवणाचा डबा व उचिरापयंत जागरण करायचे असल्यास थमागसमधून गरम चहा वा कॉर्फी,
बरोबर घ्यावी. थां डी असल्यास लोकरीचे उबदार कपडे आचण पहाटे पडणाऱ्या दवापासून दुबीण व इतर साधनाांच्या सां रक्षणासाठी प्लाचिकचे
आच्छादनही बरोबर बाळगावे. दवजेरीला लाल चजलेटीनचा कागद लावल्यास दवजेरीच्या तीव्र प्रकािाचा डोळ्याांना त्रास होणार नाही.

सूयागस्तानां तर आचण सूयोदयापूवी कोणते तारकासमूह ददसणार आहेत हे लक्षात घेऊन आकािदिगनाची आखणी करता येत.े पचिमेकडे
असणारे तारकासमूह हे सूयागस्तानां तर थोड्याच वेळात मावळणार असल्यामुळे, आकािदिगनाची सुरुवात ही पचिम ददिेकडू न के ली जाते.
आकािनकािे आचण आकािामधील ठळक ताऱ्याांच्या मदतीने मुख्य तारकासमूह सहज ओळखता येतात. या तारकासमूहाांच्या साहाय्याने
ग्रहाांची ओळख करून घेता येत.े सां ध्याकाळी आचण पहाटे आकािात ददसणारे कृ दत्रम उपग्रह आचण अचानक आकािात दिगन दे णाऱ्या उल्का
आकािदिगनाचा आनां द दद्वगुचणत करतात.
- श्री. दमचलां द काळे

• आकािदनरीक्षण करताना दोन ताऱ्याांमधील अांतरे आचण ताऱ्याांच्या एकमेकाांसापेक्ष ददिा किा दिगवतात?

आकािदिगन करताना दोन ताऱ्याांमधील अांतरे ही अांिात्मक पद्धतीने दिगवली जातात. ही अांतरे अचूक मोजण्यासाठी कोनमापकाचा
(सेक्स्प्िांट) वापर के ला जातो. पण खगोलदनरीक्षकाांना या उपकरणाचिवायही हे अांतर अांदाजे साांगता येत.े आपला हात सरळ ताणून पदहले बोट
(तजगनी) समोर धरले तर, या बोटाांची जाडी साधारणपणे अधाग अांि इतकी भरते. चां िदबां बाचा दकां वा सूयदग बां बाचा अांिात्मक आकार हाही अधाग
अांि एवढा असल्यामुळे, आपले बोट चां िदबां बाला दकां वा सूयगदबां बाला झाकू िकते. सरळ ताणलेल्या हाताची एक वीत ही वीस अांि इतकी
असते. मुां बईतून ध्रुवतारा हा चक्षदतजापासून सुमारे वीस अांि अांतराांवर ददसत असल्यामुळे, ध्रुवताऱ्याचे चक्षदतजापासून अांतर एक वीत एवढे
भरते. वळलेली मूठ ही सुमारे दहा अांिाचे अांतर दिगवते. अिा दवदवध पररणामाांचा वापर करून आपण दोन ताऱ्याांमधील अांतर अांदाजे साांगू
िकतो.

ताऱ्याची ददिा दिगवण्यासाठी घड्याळावर आधारलेली एक पद्धत वापरली जाते. यानुसार जो तारा सां दभग म्हणून वापरायचा आहे, तो तारा
एखाद्या, र्फक्त तास काटा असलेल्या घड्याळाच्या कें िस्थानी मानायचा. ज्या ताऱ्याांची ददिा दिगवायची असेल तो तारा, कें िस्थानी असणाऱ्या
ताऱ्याच्या सां दभागत दकती वाजण्याच्या स्थस्थतीत असेल ते साांगायचे. उदाहरणाथग, सां दभग म्हणून वापरलेल्या ताऱ्याच्या बरोबर वर असणारा तारा
हा बारा वाजण्याच्या स्थस्थतीत, उजवीकडचा तारा हा तीन वाजण्याच्या स्थस्थतीत, खाली असणारा तारा हा सहा वाजण्याच्या स्थस्थतीत, तर
डावीकडचा तारा हा नऊ वाजण्याच्या स्थस्थतीत असतो. अधल्यामधल्या ददिाांकडच्या ताऱ्याांची स्थस्थतीही या पद्धतीनुसार दिगवता येते. ताऱ्याांतील
अांिात्मक अांतर आचण त्याच्या ददिेची साांगड घालून ताऱ्याांचे आकािातील एकमेकाांच्या सां दभागतले अांदाजे स्थान सहजरीत्या दिगवता येते.
- श्री. दमचलां द काळे

खगोल कु तूहल १४९

• दुदबगणीचिवाय आकािदिगन करायचे झाल्यास, कोणकोणत्या गोष्ट्ीांची दनरीक्षणे करता येतात?

आकािदिगन म्हटले की, प्रत्येकाला दुबीण खरेदी करण्याची इच्छा होते. वस्तुस्थस्थती अिी आहे की, दुदबगणीचिवाय आकािदिगन करता
येते. दकां बहुना, नुसत्या डोळ्याांनी ददसणाऱ्या आकािातल्या ताऱ्याांचा, तारकासमूहाांचा नीट अभ्यास न के ल्यास, दुबीण घेऊन काहीही उपयोग
नसतो. वेगवेगळे तारकासमूह, तारे आचण ग्रह ओळखता येणे, ही आकािदनरीक्षणाची पदहली पायरी आहे. यासाठी नुसत्या डोळ्याांनी
आकािामधील ठळक ताऱ्याांची ओळख करून घ्यावी, त्याांची नावे आचण सां बां चधत तारकासमूह लक्षात ठे वावेत. आकािनकािाांच्या मदतीने
लहान-मोठे तारकासमूह ओळखण्याचा सराव करावा. या तारकासमूहाांची भारतीय आचण पािात्त्य अिी दोन्ही नावे लक्षात ठे वावीत.

ताऱ्याांची तेजस्थस्वता वेगवेगळी असते, तसेच त्याांचे रांगही दनरदनराळे असतात. त्यामुळे अनेक तारे हे त्याांच्या तेजस्थस्वतेवरून आचण रां गावरून
ओळखले जातात. या वैचिष्ट्यपूणग ताऱ्याांबरोबर कृ दत्तका, पुष्य असे नुसत्या डोळ्याांना ददसणारे सुां दर तारकागुच्छसुद्धा लक्षात राहतात. मृग
तारकासमूहातला सुप्रचसद्ध तेजोमेघ, तसेच आपल्या दीदघगकेला – आकािगां गेला – सवागत जवळ असणारी दे वयानी दीदघगका, या आकािस्थ
वस्तूही नुसत्या डोळ्याांनी पाहता येतात. या सवग गोष्ट्ीांची नुसती ओळख होणे पुरेसे नाही. या सवग गोष्ट्ी, त्याांचे खगोलिास्त्रीय महत्त्व आचण
वैचिष्ट्ये याांसह त्या लक्षात ठे वल्या पादहजेत. उदाहरणाथग, मृग तारकासमूहातला तेजोमेघ आपल्यापासून सुमारे सोळािे प्रकािवषे, तर देवयानी
दीदघगका ही आपल्यापासून तब्बल पां चवीस लक्ष प्रकािवषे अांतरावर आहे, मृग तारकासमूहातील तेजोमेघ हे ताऱ्याांच्या दनदमगतीचे दठकाण आहे.
ताऱ्याांचे रांग तापमान दिगदवत असल्यामुळे, त्याांच्या रांगावरून त्याांच्या तापमानाचा अांदाज करता येतो. आकािातील या सवग गोष्ट्ीांचिवाय
चां िग्रहण, दवदवध ग्रहाांच्या एकमेकाांिी दकां वा चां िािी होणाऱ्या युत्या, उल्कावषागव अिा घटनासुद्धा दुदबगणीचिवाय पाहता येतात.
- श्री. दमचलां द काळे

• नुसत्या डोळ्याांनी के लेल्या आकािदिगनापेक्षा दुदबगणीतून कोणती अदतररक्त दनरीक्षणे करता येतात?

नुसत्या डोळ्याांनी के लेल्या आकािदिगनातून आपण ठळक तारे आचण ग्रह पाहू िकतो. दुदबगणीच्या मदतीने यापैकी अनेक गोष्ट्ीांचे
आपल्याला सूक्ष्म दनरीक्षण करता येते. आपल्या गरजेनुसार योग्य ती दुबीण उपलब्ध झाली, तर प्रथम सहज पाहता येतील अिा आकािस्थ
वस्तूां चे दनरीक्षण करावे. चां ि ही दनरीक्षणाच्या दृष्ट्ीने एक सोपी आचण सुां दर अिी वस्तू आहे. दविेषतः चां िकोरीचे दुदबगणीतून दनरीक्षण करताना
चां िावरील दववरे आचण सपाट प्रदे ि अगदी स्पष्ट् ददसतात. चाांिपृष्ठभागाचे नकािे उपलब्ध असून, या नकािाांची मदत या दववराांना
ओळखण्यासाठी घेता येत.े

दवदवध ग्रहाांचे दुदबगणीतून दनरीक्षण करताना वेगळाच आनां द दमळतो. िुक्र या ग्रहाच्या वेगवेगळ्या कला पाहता येतात. िुक्र हा ग्रह
सूयागभोवती पृथ्वीच्या कक्षेपेक्षा िोट्या कक्षेतून भ्रमण करीत असल्यामुळे या कला ददसू िकतात. मां गळ या ग्रहाचे दुदबगणीतून दनरीक्षण
करण्यासाठी मात्र योग्य अिा कालावधीची वाट पाहावी लागते. ज्यावेळी मां गळ पृथ्वीच्या अगदी जवळ येतो, अिा वेळीच मां गळाच्या
पृष्ठभागाचे दनरीक्षण दुदबगणीतून करता येते. गुरू ग्रहाचे दुदबगणीतून दनरीक्षण करताना त्याचे चार उपग्रह सहजपणे दृष्ट्ीस पडतात. आकािाची
स्थस्थती चाांगली असल्यास गुरूवरील लाल दठपक्याच्या स्वरूपातले चक्रीवादळही दुदबगणीतून ददसू िकते. िनी ग्रहाची कडी आचण टायटन या
िनीच्या उपग्रहाचेही दुदबगणीतून सहज दिगन होते.

याचिवाय द्वै ती ताऱ्याांतील (म्हणजे जोडताऱ्याांतील) घटक तारेही दुदबगणीच्या मदतीने वेगवेगळे पाहता येतात. तारकागुच्छाांचे दुदबगणीतून
दनरीक्षण के ल्यास त्यातील दाटीवाटीने बसलेले तारे नजरेस पडू िकतात. दुदबगणीच्या साहाय्याने धूमके तूां चा िोधही लवकर लागू िकतो. तसेच
त्याचा मागही दीघगकाळ काढता येतो. अांधूक तेजोमेघ आचण दीदघगका पाहण्यासाठी तर दुबीण ही आवश्यकच ठरते.
- श्री. दमचलां द काळे

१५० खगोल कु तूहल

• आकािदिगनासाठी सवगसाधारणपणे कोणत्या प्रकारच्या दुदबगणी वापरल्या जातात?

आकािदिगनासाठी अपवती आचण परावती अिा दोन प्रकारच्या दुदबगणी वापरल्या जातात. अपवती दुबीण ही बदहगोल चभां गापासून, तर
परावती दुबीण ही अांतगोल आरिापासून तयार के लेली असते. अपवती दुदबगणीत पदाथीय चभां गाकडू न एकदत्रत के ला गेलल
े ा प्रकाि हा सरळ
नेदत्रके त चिरतो आचण या नेदत्रके द्वारे दूरच्या वस्तूची मोठी प्रदतमा दमळते. परावती दुदबगणीत पदाथीय आरिाकडू न एकदत्रत के ला गेलेला प्रकाि
हा एक िोट्यािा आरिाद्वारे परावदतगत करून नेदत्रके कडे वळवला जातो व त्यानां तर या नेदत्रके द्वारे प्रदतमेचे वधगन होते.

न्ूटनने दवकचसत के लेल्या परावती दुदबगणीच्या प्रारूपात, प्रकािाचा मागग बदलण्यासाठी वापरलेला िोटा आरसा हा सपाट स्वरूपाचा होता.
सवगसाधारण हौिी आकािदनरीक्षकाांकडे आढळणाऱ्या दुदबगणी या न्ूटनच्या प्रारूपावर आधारलेल्या असून, अत्यां त सोपी रचना हे या दुदबगणीचे
वैचिष्ट्य आहे. कॅ सेग्रदे नअन पद्धतीच्या दुदबगणीतला िोटा आरसा बदहगोल असून, या बदहगोल आरिाच्या वापरामुळे दुदबगणीची लाांबी कमी
होण्यास मदत होते. त्यामुळे प्रगत दनरीक्षकाांच्या दुदबगणी या कॅ सेग्रदे नअन पद्धतीच्या असतात. परावती दुदबगणीांतील आरिाची चकाकी ही काचेवर
अॅल्युदमदनयमचा अदतिय पातळ थर दे ऊन दनमागण के लेली असते.

आकािदनरीक्षणासाठी वापरली जाणारी दद्वनेत्री ही प्रत्यक्षात सुयोग्यपणे जोडलेल्या दोन अपवती दुदबगणीच असतात. या दोन्ही दुदबगणीचा
एकदत्रत पररणाम हा एका दुदबगणीइतकाच असला तरी, दनरीक्षण हे दोन्ही डोळ्याांद्वारे होत असल्याने ते अचधक पररणामकारक भासते. दुदबगणीतून
दमळणारी प्रदतमा उलटी असते, तर दद्वनेत्रीतली प्रदतमा ही सुलट असते. दद्वनेत्रीची वधगनिक्ती मयागददत असली तरी दद्वनेत्रीतून एकाच वेळी
आकािाचे मोठे क्षेत्र ददसू िकत असल्याने धूमके तू, तारकागुच्छ, तेजोमेघ, इत्यादीांचा िोध घेण्यास दकां वा ताऱ्याांच्या सां दभागतली त्याांची स्थाने
िोधण्यास दद्वनेत्री अदतिय उपयोगी ठरते.
- श्री. दमचलां द काळे

• दुदबगणीची क्षमता कोणत्या घटकाांवर अवलां बनू असते?

दुदबगणीची क्षमता तीन प्रकारे दिगवली जाते. पदहला प्रकार म्हणजे वस्तू मोठी करून दाखवण्याची दुदबगणीची क्षमता दकां वा वधगनिक्ती.
दुदबगणीची वधगनिक्ती ही पदाथीय (ज्या चभां गाद्वारे दूरस्थ वस्तूकडू न येणारा प्रकाि एकदत्रत के ला जातो) आचण नेदत्रका (ज्याला डोळा लावून
आपण प्रदतमेचे दनरीक्षण करतो ते चभां ग) याांच्या नाभीय अांतराांवर अवलां बून असते. पदाथीयाचे नाभीय अांतर चजतके जास्त दकां वा नेदत्रके चे
नाभीय अांतर चजतके कमी, दततकी दुदबगणीची वधगनिक्ती जास्त. वेगवेगळ्या नाभीय अांतराच्या नेदत्रका वापरून दुदबगणीची वधगनिक्ती कमी-जास्त
करता येत.े

दुदबगणीच्या दुसऱ्या दोन क्षमता म्हणजे दवभेदनिक्ती आचण भेदनिक्ती. दवभेदनिक्ती म्हणजे दुदबगणीची, अदतिय जवळ ददसणारे दोन दबां दू
(दकां वा तारे) वेगवेगळे करून दाखवण्याची क्षमता आचण भेदनिक्ती म्हणजे दुदबगणीची अांधूक तारे दटपण्याची क्षमता. वाढती दवभेदनिक्ती ही
आकािस्थ वस्तू अचधक स्पष्ट् करते, तर वाढती भेदनिक्ती ही वस्तू अचधक तेजस्वी करते. या दोन्ही क्षमता पदाथीयाच्या व्यासावर अवलां बून
असतात. पदाथीयाचा व्यास चजतका मोठा, दततक्या या दोन्ही प्रकारच्या क्षमता जास्त. त्यामुळे अांधक
ू वस्तू िोधण्यासाठी आचण त्या अचधक
स्पष्ट् ददसण्यासाठी मोठ्या पदाथीयाच्या दुदबगणी वापरल्या जातात.

दद्वनेत्रीची क्षमता दोन अांकाांनी दिगवली जाते. उदाहरणाथग, १०×५० (दहा गुचणले पन्नास) अिी क्षमता दिगवणाऱ्या दुदबगणीची वधगनिक्ती
१० इतकी असून दतच्या पदाथीय चभां गाचा व्यास हा ५० दमचलमीटर इतका असतो. सवगसाधारणपणे दद्वनेत्रीचे वधगन बदलता येत नाही. कारण
दद्वनेत्रीवर बसवलेल्या नेदत्रका या कायमस्वरूपी असतात. दद्वनेत्रीचे वधगन हे दहापेक्षा अचधक असले तर दद्वनेत्रीतून दनरीक्षण करण्यासाठी,
दुदबगणीप्रमाणेच आधाराची आवश्यकता भासते.
- श्री. दमचलां द काळे

खगोल कु तूहल १५१

• अपवती आचण परावती दुदबगणीचे र्फायदे आचण तोटे काय आहेत?

अपवती दुदबगणी या बदहगोल चभां गापासून बनवल्या जातात. या चभां गातून प्रवास करताना प्रकािाचे, लोलकात होते तसे अपस्करण होते व
प्रदतमेला र्फसवे रांग प्राप्त होतात. हा ‘रांगदोष’ टाळण्यासाठी अपवती दुदबगणीत उच्च दजागची अवणी चभां गे वापरावी लागतात. जोडचभां गाच्या
स्वरूपातील या चभां गाांत, अपस्करण झालेले प्रकािदकरण पुन: एकत्र होऊन प्रदतमा मूळ रांगात ददसू िकते. प्रकािदकरण हे चभां गातून प्रवास
करीत असल्यामुळे या चभां गाांच्या ओतकामाचा दजागसुद्धा अदतिय उत्तम असावा लागतो. अिा चभां गाच्या काचेत कोठे ही हवेचे बुडबुडे वा अन्
कोणत्याही प्रकारची दवकृ ती असून चालत नाही. या दोन्ही गोष्ट्ीांमळ
ु े अपवती दुदबगणीची दकां मत वाढते.

परावती दुदबगणीतील आरिाला, त्याची चकाकी ही पृष्ठभागावर ददलेल्या अॅल्युदमदनयमच्या अदतिय पातळ थराद्वारे प्राप्त झालेली असते.
त्यामुळे प्रकािदकरण हे काचेत चिरण्यापूवीच परावदतगत होतात. अिा दुदबगणीत रांगदोष दनमागण होत नाही. परां तु या दुदबगणीत काही वेगळ्या
प्रकारचे दोष असू िकतात. अांतगोल स्वरूपाचा हा आरसा अगदी गोलाकार बनवला तर दमळणाऱ्या प्रदतमा काहीिा धुरकट असतात. यास
गोलीय दोष म्हटले जाते. हा दोष टाळण्यासाठी आरिाचा आकार हा अिस्ताकार ठे वला जातो. मात्र अनवस्ताकार आरिात गोलीय दोष
टाळला जात असला, तरी ‘कोमा’ हा दोष दनमागण होतो. यानुसार प्रदतमेच्या मधल्या भागातील वस्तू जरी व्यवस्थस्थत ददसल्या तरी, कडेच्या
भागातील वस्तूां ना धूमेकतूां सारखे िेपूट र्फुटलेले आढळते.

परावती दुदबगणीच्या आरिावर दर तीन ते चार वषांनी अॅल्यदु मदनयमचा मुलामा नव्याने द्यावा लागत असल्याने, या दुदबगणीच्या देखभालीचा
खचगही अपवती दुदबगणीपेक्षा जास्त असतो. असे असले तरी परावती दुदबगणी या अपवती दुदबगणीपेक्षा बऱ्याच स्वस्त असतात.
- श्री. दमचलां द काळे

• आकािदिगनासाठी दुदबगणीचा वापर कसा करतात?

दनरीक्षणासाठी दुदबगणीचा वापर करताना अगोदर दुबीण ही आधारावर (माउां टवर) व्यवस्थस्थत बसवली जाते. त्यानां तर दुबीण ही त्यावरील
दृश्य दनदे िकाद्वारे (व्हू र्फाईंडर) आकािस्थ वस्तूच्या ददिेने रोखली जाते. यानां तर दुदबगणीची नळी दकां चचतिी हलवून, हवी ती वस्तू दुदबगणीच्या
दृश्य क्षेत्रात आणली जाते. ग्रहाांचे आकार िोटे असल्याने त्याांच्या दनरीक्षणासाठी जास्तीत जास्त वधगनक्षमता वापरावी. (यासाठी कमीत कमी
नाभीय अांतराची नेदत्रका दनवडावी.) चां िावरची दववरे, िुक्राच्या कला, गुरूचे उपग्रह, िनीची कडी या गोष्ट्ी पाहण्यास वीस-पां चवीस पटीचे
वधगन पुरेसे ठरते. गुरू ग्रहावरचा डाग पाहण्यासाठी दनदान िां भरपट वधगन हवे. मां गळाचा पृष्ठभाग पाहण्यास साधारणपणे दोन-अडीचिेपट
वधगनाची गरज असते. एखादी दुबीण वस्तूचे जास्तीत जास्त दकती वधगन करू िकते, याला मात्र मयागदा असते. एका ठरावीक मयागदेपलीकडे
वधगन नेल्यास प्रदतमा मोठी होते, पण अस्पष्ट्ही होऊ लागते. दुदबगणीच्या पदाथीयाचा व्यास चजतका मोठा, दततके त्या दुदबगणीद्वारे अचधक वधगन
साधता येते.

आकािस्थ वस्तूां च्या दनरीक्षणासाठी आवश्यक गोष्ट् म्हणजे आकािनकािे. या नकािाांद्वारे आकािस्थ वस्तूच्या आजूबाजूच्या तेजस्वी
ताऱ्याांचा माग काढत काढत, आपल्याला अांधक
ू आकािस्थ वस्तूां चा िोध घेता येतो. धूमके तू, तेजोमेघ, तारकागुच्छ, दीदघगका याांसारख्या वस्तू
साधारण आकाराने मोठ्या असतात. या वस्तूां चे दनरीक्षण करण्यासाठी दुदबगणीच्या वधगनक्षमतेपेक्षा, दतची भेदनिक्ती आचण दवभेदनिक्ती
महत्त्वाची ठरते. त्यामुळे अदतअांधक
ू वस्तूां ची दनरीक्षणे करण्यासाठी अचधकाचधक मोठ्या व्यासाच्या दुदबगणी वापरल्या जातात. बुध आचण िुक्र
याांची सूयागवरची अचधक्रमणे दकां वा सौरडाग हे दुदबगणीतून प्रत्यक्ष पाहण्यासाठी दुदबगणीवर योग्य प्रकारचे दर्फल्टर बसवणे अत्यावश्यक असते.
दुदबगणीतून जरी अिा अनेक गोष्ट्ी ददसू िकत असल्या तरी, या दनरीक्षणाला लागणारे कौिल्य हे सरावानेच वाढवता येत.े
- श्री. दमचलां द काळे

१५२ खगोल कु तूहल

• आकािदिगनासाठी दुबीण किी दनवडावी?

सां पूणग आकािाची ओळख झाल्यानां तरच दुबीण दवकत घेण्याचा दवचार करावा. दुबीण दवकत घेताना ती किी, कु ठे वापरली जाणार आहे,
हे लक्षात घ्यावे. दनरीक्षणासाठी लाांबवर प्रवास करायचा असेल तर, मोठ्या आकाराची अवजड दुबीण घेऊन काहीच उपयोग नाही. पण
दनरीक्षणाच्या जागीच जर दुबीण ठे वायची असेल, तर मात्र मोठी दुबीण घ्यायला काहीच हरकत नाही. समान व्यासाच्या अपवती दुदबगणीतून
परावती दुदबगणीपेक्षा अचधक चाांगली प्रदतमा दमळत असली तरी, अपवती दुदबगणी या परावती दुदबगणीपेक्षा दुपटीने महाग असतात.

दुबीण दवकत घेताना दुदबगणीबरोबर वापरल्या जाणाऱ्या इतर सामग्रीची दनवड आवश्यकतेप्रमाणे करावी. या सामग्रीत दुबीण योग्य ददिेने
लावण्यासाठी वापरला जाणारा व्ह्ह्यू र्फाईंडर, प्रदतमेचे वधगन बदलण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या दवदवध नाभीय अांतराच्या नेदत्रका, दुबीण उभी
करण्यासाठी योग्य असा आधार (माउां ट), सूयागचे दनरीक्षण करायचे असल्यास दवचिष्ट् प्रकारचे सोलर दर्फल्टर, अिा अनेक गोष्ट्ीांचा समावेि
होतो. या सवग गोष्ट्ीांचा दवचार करून आपल्याला परवडेल अिा दकमतीची जास्तीत जास्त मोठ्या व्यासाची दुबीण खरेदी करावी. साधारणपणे,
दकरकोळ दनरीक्षणासाठी ७५-१०० दमचलमीटर व्यासाची (तीन-चार इां च) व्यासाची दुबीण पुरेिी ठरत असली, तरी सखोल दनरीक्षणे
करण्यासाठी दुबीण ही दनदान १५० दमचलमीटर (सहा इां च) व्यासाची तरी हवी.

आकािदनरीक्षणासाठी दद्वनेत्रीचाही वापर के ला जातो. दद्वनेत्रीची वधगनक्षमता मयागददत असल्यामुळे ग्रहाांचे सखोल दनरीक्षण करण्यास दद्वनेत्री
दविेष उपयुक्त ठरत नाही. मात्र दद्वनेत्रीतून एकाच वेळी आकािाचा मोठा भाग ददसू िकत असल्यामुळे धूमके तू, तेजोमेघ, खुले तारकागुच्छ,
अिा मोठ्या आकाराच्या वस्तूां च्या दनरीक्षणासाठी दद्वनेत्री उपयुक्त ठरते. वस्तू सात ते दहापट मोठ्या करू िकणाऱ्या आचण पस्तीस ते पन्नास
दमचलमीटर व्यासाचे चभां ग असलेल्या दुदबगणी अिा दनरीक्षणासाठी वापरल्या जातात.
- श्री. दमचलां द काळे

• दुदबगणीची दकां वा कॅ मेऱ्याची काळजी किी घ्यावी?

दुबीण दकां वा कॅ मेरा हे आपण लहान मुलाप्रमाणे हाताळले पादहजेत. लहानग्याांसारखे ते अत्यां त नाजूक असल्याने सवगच ऋतूां त त्याांची
काळजी घेणे आवश्यक आहे. दुदबगणीसाठी आचण कॅ मेऱ्यासाठी घ्यावी लागणारी काळजी ही साधारणपणे सारखीच असल्यामुळे, दुदबगणीसाठी
घेण्याची काळजी कॅ मेऱ्यालाही लागू होते. दुदबगणीचे प्रामुख्याने दोन ित्रू आहेत... पाणी (दकां वा बाष्प) आचण दतच्यावर होणारा आघात.
दुदबगणीवर होणारा बाष्पाचा पररणाम टाळण्यासाठी दुदबगणीच्या खोक्यात ‘चसचलकॉन जेल’चे खडे सतत ठे वावेत. खोक्यातले बाष्प ते िोषून
घेतात. याचिवाय दर तीन मदहन्ाांतून एकदा दुदबगणीजवळ साठ वॉटचा ददवा लावून ठे वावा. त्यामुळे दुदबगणीच्या नळीतील, तसेच काचेवरील
बाष्प उडू न जाते. दुदबगणीचे काही भाग याांदत्रक असतात. त्याांना पाण्याचा स्पिग होऊ दे ऊ नये.

आघाताने होणारी हानी टाळण्यासाठी दुबीण उां चावरून पडू दे ऊ नये, तसेच अनवधानानेसुद्धा दतच्यावर बसू नये. ररक्षात अथवा कारमध्ये
दुबीण आपल्या माांडीवर ठे वावी. दवमानातून प्रवास करते वेळीही ती बरोबर बाळगावी. दुबीण ‘के दबन लगेज’मध्ये ठे वावी. दुदबगणीवर होणारे
आघात टाळण्यासाठी दुबीण ‘िॉकप्रुर्फ’ खोक्यात ठे वावी. दतच्या आजूबाजूला र्फोमचे आवरण असावे. दुदबगणीच्या आरिाच्या दकां वा चभां गाच्या
पृष्ठभागाला कधीही हात लावू नये. त्यामुळे त्यावर बोटाांचे ठसे उमटतात. (आरिाची दुबीण ही या बाबतीत अचधक नाजूक असते.) तसेच
दुदबगणीचा सतत वापर होत राहावा. नाहीतर दतच्या काचेवर बुरिी येऊ लागते. दुबीण आपल्या अनुपस्थस्थतीत कु णालाही हाताळण्यास देऊ नये.
प्रत्येक व्यक्तीची वस्तू हाताळण्याची पद्धत वेगळी असते. त्यामुळे दुदबगणीचा वापर हा ‘एकहाती’ ठे वावा. िक्यतो दुदबगणीला पाच ते दहा
दमदनटाांपलीकडे उन्हात ठे वू नये. यामुळे दतचे सां रेखन (अलाईन्मेण्ट) दबघडू िकते. अिा प्रकारे दतची काळजी घेतल्यास जन्मभर ती आपल्याला
दवश्वाचे दिगन घडवीत राहील.
- श्री. पराग महाजनी

 आता असे जुन्ा पद्धतीचे बल्ब सहज उपलब्ध होत नसल्याने, यासाठी अगदी थोडीिी उष्णता दमळे ल अिी पयागयी व्यवस्था करावी.

खगोल कु तूहल १५३

• िोट्या दुदबगणीतून ददसू िकतील असे तेजोमेघ, दीदघगका आचण तारकागुच्छ कोणते?

िोटी दुबीण म्हणजे दकती आकाराची याची वैज्ञादनक व्याख्या आजही खगोलिास्त्रज्ञाांनी के लेली नाही. पण सोयीसाठी दोनिे दमचलमीटर
(आठ इां च) दकां वा त्यापेक्षा कमी व्यासाच्या दुदबगणीला आचण पन्नास दमचलमीटर (दोन इां च) दकां वा त्यापेक्षा कमी व्यासाच्या दद्वनेत्रीला आपण
‘िोटी’ समजू. अिा दुदबगणीतून आपण धूमके तू, ग्रह आचण दवदवध प्रकारच्या ताऱ्याांचे दनरीक्षण तर करू िकतोच; पण इतर अनेक आकािस्थ
वस्तू आपण न्ाहाळू िकतो. यासाठी नवोददताांनी ‘मेचसए सूची’ अभ्यासावी. त्यातील बहुतेक सवग घटक आपल्याला िोट्या दुदबगणीतून पाहता
येतात.

आकािप्रेमीांना मनस्वी दप्रय असलेला तेजोमेघ म्हणजे मेचसएच्या यादीतील ४२ क्रमाांकाचा मृग तेजोमेघ (एम४२). दुदबगणीतून तो दनळसर-
पाांढऱ्या रां गाचा ददसतो. याचिवाय स्वरमां डल तारकासमूहातला, अांगठीसारखा ददसणारा एम५७ हा तेजोमेघ, धनू तारका समूहातला तीन भागाांत
दवभागलेला एम२० हा तेजोमेघ, जां बूक तारकासमूहातला डांबेलसारखा ददसणारा एम२७ हा तेजोमेघ, ककग तारकासमूहातला एम१ हा
खेकड्याच्या आकाराचा तेजोमेघ... हे सवग तेजोमेघ िोट्या दुदबगणीतून ददसू िकतात. या तेजोमेघाांचे िायाचचत्रण के ल्यास त्याांचे नानादवध रां ग
दृष्ट्ीस पडतात. अांतराळ र्फक्त काळे नसून कसे रां गीबेरांगी आहे हे तेव्हा समजते.

तेजोमेघाांव्यदतररक्त अनेक दीदघगका आपण िोट्या दुदबगणीतून ‘अनुभवू’ िकतो. दे वयानी तारका समुहाांतील एम३१, दत्रकोण तारका
समूहातील एम३३, सप्तषीमधील एम८१, एम८२, एम१०१, यासारख्या अनेक दीदघगका आपल्याला ददसू िकतात. याचिवाय आपल्या
आकािगां गेत आढळणाऱ्या तारका गुच्छाांचहे ी िोट्या दुदबगणीतून सहजपणे दनरीक्षण करता येते. यात वृषभातील कृ दत्तका, कके तील दबहाइव्ह,
िौरीतील एम१३, व्याधाखालील एम४१, यासारख्या अनेक खुल्या तारकागुच्छाांबरोबरच नरतुरांगातील ओमेगा सेण्टॉरीसारख्या बां ददस्त
तारकागुच्छाांचा समावेि होतो.
- श्री. पराग महाजनी

• हौिी आकाि दनरीक्षकाांसाठी पूरक नकािे व दनयतकाचलके कोणती?

खगोल अभ्यासकाांना वरदान ठरतील, असे महत्त्वाचे तीन नकािे आज उपलब्ध आहेत. ते आहेत – नॉटग नचा अॅटलास, दवल दटरीयनचा
अॅटलास आचण दमलेदनयम िार अॅटलास. हौिी खगोल अभ्यासकाने नॉटग नच्या अॅटलासने सुरुवात करावी. साधारण दोन वषांच्या अभ्यासानां तर
मग दटरीयनचा अॅटलास हातात घ्यावा. आयुष्यभर पुरू िके ल, असा हा नकािासां च आहे. सां िोधनाकररता मात्र दमलेदनयम िार अॅटलास
उत्तम. त्याही पुढे जाऊन दडचजटल स्काय सवे दकां वा हबल नकािे आहेत; पण त्याांचा उपयोग जाणत्या सां िोधकाांनी करावा. वर उल्लेखलेल्या
पदहल्या तीन नकािाांच्या सां चाांची दकां मत चढत्या क्रमाने सुमारे अडीच हजार, चार हजार आचण दहा हजार रुपये आहे. यातील एकही नकािा
भारतात तयार होत नाही.

हौिी अभ्यासकाांसाठी आज अनेक उत्तम दजागची दनयतकाचलके उपलब्ध आहेत; पण नकािाांप्रमाणेच तीही परदे िातून आयात करावी
लागतात. आपल्या दे िात या दवषयावर एकही माचसक नाही, ही मोठी खेदाची बाब आहे. अॅिरॉनॉमी, स्काय अॅण्ड टे चलस्कोप, दब्रटीि
अॅिरॉनॉदमकल असोचसएिन जनगल, यासारखी र्फक्त खगोलिास्त्राला वादहलेली, तसां च सायां दटदर्फक अमेररकन, दडस्कव्हर, पॉप्युलर सायन्स, न्ू
सायां दटि, यासारखी वेळोवेळी खगोलिास्त्रातील महत्त्वाची मादहती दे णारी अिी अनेक दनयतकाचलके पािात्य दे िाांत वषागनुवषे प्रकाचित होत
आहेत. ती आपल्या दे िात मागदवता येतात. थोडी महाग असली तरी त्याांचा दजाग र्फार उत्तम असल्याने पैसे साथगकी लागल्याचे समाधान
लाभते. (याचिवाय ज्या हौिी अभ्यासकाांना सां िोधनात रस आहे त्याांच्यासाठी अनेक सां िोधनपर दनयतकाचलके आज प्रकाचित होत आहेत.) हे
नकािे आचण दनयतकाचलके , याव्यदतररक्त आजच्या हौिी खगोल अभ्यासकाांना इां टरेनेटद्वारेही खगोलिास्त्रादवषयक बऱ्याच प्रकारची पूरक
मादहती सहजपणे उपलब्ध होऊ िकते.
- श्री. पराग महाजनी

 या नकािाांच्या िुल्काांत आता बराच बदल झाला आहे.

१५४ खगोल कु तूहल

• खगोलीय िायाचचत्रणाच्या इदतहासातील महत्त्वाचे टप्पे कोणते?

इ.स. १८२३मध्ये फ्रान्सच्या जोझेर्फ दनप्स याने पदहले वदहले िायाचचत्र घेतल्यानां तर इ.स. १८३७मध्ये िायाचचत्रणासाठी सुलभपणे
वापरता येणारी नवी रासायदनक दक्रया फ्रान्सच्याच लुई डॅग्ये याने िोधली. या पद्धतीने के लेले िायाचचत्रण हे त्यामुळे ‘डॅग्यरे रओटाईप’ या
नावाने ओळखले जाऊ लागले. इां ग्लांडच्या जॉन हिेलने इ.स. १८३९मध्ये याचे नामकरण ‘र्फोटोग्रार्फी’ असे के ले. इ.स. १८४०मध्ये
अमेररके च्या जॉन डर ेपरने चां िाचे िायाचचत्र घेतले आचण खगोलीय िायाचचत्रणाचा जन्म झाला. इटलीच्या माजोचीने इ.स. १८४२मध्ये
सूयगग्रहणातील खां डग्रास स्थस्थतीचे िायाचचत्र घेतले. त्यानां तर १८४५ साली र्फुको आचण दर्फझो या फ्रेंच िास्त्रज्ञाांनी घेतलेले सूयगदबां बाचे िायाचचत्र
हे, त्यावरील सौरडाग ददसण्याइतके स्पष्ट् होते. आकािातील ताऱ्याांचे सवगप्रथम िायाचचत्र घेण्याचा मान, इ.स. १८५० साली अचभचजत या
ट
ताऱ्याची िायाचचत्रे घेणाऱ्या, अमेररके च्या जॉन स्थव्हपलकडे जातो. सूयगग्रहणातील खग्रास स्थस्थतीचे पदहले िायाचचत्र बेरकोस्की याने इ.स.
१८५१मध्ये घेतले. याच दिकाांत ग्रहाांच्या िायाचचत्रणालाही सुरुवात झाली.

इ.स. १८७०नां तर िायाचचत्रणाच्या तां त्रज्ञानातही मोठी सुधारणा होऊन अांधक

ू वस्तूां चे िायाचचत्रण िक्य झाले. इ.स. १८८०मध्ये जॉन डर ेपर
याचा मुलगा हेन्री डर ेपर याला आचण १८८३ साली अँडू कॉमन याला तेजोमेघाांची िायाचचत्रे घेण्यात यि आले. मग पुढे आकािातील तेजोमेघ
िोधून काढण्याची अहमहदमकाच लागली. इ.स. १९२७मध्ये इ.इ.बनागडग याांनी खगोल िायाचचत्राांचा अॅटलास प्रचसद्ध के ला. इ.स. १९५०पासून
पुढे दबल दमलर याांनी हेल दुदबगणीच्या सहाय्याने अनेक रां गीत िायाचचत्रे काढू न प्रकाचित के ली. यानां तर १९८०च्या दिकापासून पुढे सीसीडी या
इलेटरॉदनक कॅ मेऱ्याांचा वापर प्रगती सुरू झाला. आजचे खगोलिास्त्रज्ञ या तां त्रज्ञानाचा सढळ हस्ते वापर करतात.
- श्री. पराग महाजनी

• खगोल िायाचचत्रण हे नेहमीच्या िायाचचत्रणापेक्षा कोणत्या बाबतीत वेगळे आहे?

नेहमीचे िायाचचत्रण हे पृथ्वीवरील वस्तूां चे असून, खगोल िायाचचत्रण हे अांतराळातील वस्तूां चे असते. वस्तूची तेजस्थस्वता आचण त्याचे
कॅ मेऱ्यापासूनचे अांतर, या गोष्ट्ी दोन्ही प्रकारच्या िायाचचत्रणात अत्यां त वेगवेगळ्या आहेत. ग्रह अथवा तारे हे अांधूक असतात. (याला अपवाद
र्फक्त सूयग आचण चां िाचा!) त्यामुळे आकािस्थ वस्तूां कडू न येणारा अांधूक प्रकाि िायाचचत्रणाच्या दर्फल्मवर ग्रहण करण्यासाठी कॅ मेऱ्याचे िटर,
काही सेकांदाांपासून ते काही तासाांपयंत खुले ठे वावे लागते. तसेच आकािस्थ पदाथांचे अांतरही कॅ मेऱ्यापासून खूपच जास्त असते. त्यामु ळे
कॅ मेऱ्याचा र्फोकस हा अनां त अांतरावर ठे वावा लागतो.

या दोन िायाचचत्रणाांतील आणखी एक महत्त्वाचा र्फरक म्हणजे सवग आकािस्थ वस्तू या पूवक
े डू न पचिमेकडे सरकत असतात. त्यामुळे
नुसत्या िँ डवर कॅ मेरा ठे वून त्याांची िायाचचत्रे काढणे िक्य नसते. वस्तू सतत कॅ मेऱ्याच्या क्षेत्रात राहण्यासाठी कॅ मेऱ्याला पृथ्वी स्वत:भोवती ज्या
वेगाने दर्फरते, त्या वेगाने िँ डवर दर्फरत ठे वावे लागते. जवळजवळ सवग खगोल िायाचचत्रण अिा मोटराइज्ड िँ डवर बसवलेल्या ‘दर्फरत्या’
कॅ मेऱ्यानेच करतात. यामुळे अनेक अडचणी येतात. िँ ड भक्कम असावा लागतो. कॅ मेरा दर्फरता ठे वण्यासाठी वापरण्यात येणारी मोटर अचूक
असावी लागते. तरीही दतच्या वारांवारतेत बारीकसे बदल होतच असतात. मग त्या बदलाांवर मात करण्यासाठी मोटारीला खास प्रकारचे साधन
बसवावे लागते.

याचिवाय आकािस्थ वस्तूां च्या आकािातील बदलत्या स्थानानुसार त्याांच्या स्पष्ट्ततेतही बदल होत असतात. डोक्यावरील आकािात
असताना वस्तू जास्त स्पष्ट् ददसते, तर चक्षदतजाच्या जवळ सरकलेली असताना काहीिी अस्पष्ट् ददसते. यामुळे जास्त वेळ िटर उघडे ठे वून
घेतलेल्या िायाचचत्रात बऱ्याच प्रकारचे दोष सां भवतात. दोन्ही प्रकारच्या िायाचचत्रणात असे मूलभूत र्फरक असल्याने, नेहमीच्या
िायाचचत्रकाराला खगोल िायाचचत्रणासाठी दविेष तयारी करावी लागते.
- श्री. पराग महाजनी

खगोल कु तूहल १५५

• नवोददताांनी खगोल िायाचचत्रणाची सुरुवात किी करावी?

खगोल िायाचचत्रण ही एक अवघड कला आहे. त्यासाठी पररश्रमाांची गरज आहे. रात्री उचिरापयंत माळरानावर थां डीत बसून दुदबगणीला
कॅ मेरा लावून अनेक रात्री सराव करणे आवश्यक आहे. हा िांद थोडा महागडा आहे. दुबीण आचण कॅ मेरा याांची खरेदी सहज पन्नास-साठ
हजाराांच्या घरात जाते. आजच्या दडचजटल युगात सीसीडी कॅ मेरा घेणे थोडे स्वस्त आहे. तरीही खगोल िायाचचत्रणात लागणारे सवग प्रकारचे
सीसीडी कॅ मेरे आपल्याकडे आज दमळत नाहीत. त्यामुळे ते आयात करावे लागतात. पण इतका सगळा खटाटोप करून आकािाचे एक जरी
उत्तम िायाचचत्र दमळाले तरी, या सवग प्रयत्नाांचे चीज झाल्याचे समाधान दमळते. स्वत:ला या िांदासाठी वाहून घ्यावे लागते. खगोल
िायाचचत्रणाकडे सहज करण्याचा उद्योग म्हणून पाहू नये. सतत सराव करणे हा खगोल चचत्रणाचा आत्मा आहे.

ग्रहाांच्या िायाचचत्रणासाठी सुमारे दोनिे दमचलमीटर (आठ इां च) व्यासाची आचण पदाथीयाचे नाभीय अांतर त्याच्या व्यासाच्या दहापट
असलेली दुबीण उत्कृ ष्ट् आहे. ग्रहणाच्या िायाचचत्रणासाठी ३०० ते ६०० दमचलमीटर नाभीय अांतराचे टे चलर्फोटो चभां ग एक वरदान ठरते. अांधक
ू
अिा दीदघगका आचण तेजोमेघाांसाठी ७५-१०० दमचलमीटर (३-४ इां च) व्यासाची दुबीण पुरेिी ठरू िकते. नुसत्या आकाि गां गेसाठी र्फक्त
कॅ मेरासुद्धा पुरतो. आपल्याला नक्की काय साधायचे आहे हे प्रथम ठरवावे. नाहीतर साधने अनेक, पण साध्य काहीच नाही, अिी अवस्था
होण्याचा सां भव असतो. दुदबगणीसाठी ‘मोटाराइज्ड क्लॉक डर ाईव्ह’ असणे आवश्यक असते आचण त्याला अदतसूक्ष्म प्रमाणात ‘सुधाररत’ करत
राहण्याची सोय असावी लागते. नाहीतर ग्रहाांना ‘िेपट्या’ ददसू लागतात. खगोल िायाचचत्रणासाठी बरीच सां दभग पुस्तके उपलब्ध आहेत.
त्याचाही आधार िायाचचत्रणातील दवदवध घटक नक्की करण्यासाठी घेतला जावा.
- श्री. पराग महाजनी

• ग्रह अथवा चां ि यासारख्या आकािस्थ वस्तूां ची िायाचचत्रे किी घ्यावीत?

ग्रहाांची िायाचचत्रे घेण्यासाठी अनेक गोष्ट्ीांचे भान ठे वणे आवश्यक असते. तुम्ही दनवडलेली जागा, ऋतुमान, वातावरण, वारा, तुमची
दुबीण आचण इतर सादहत्य याांची प्रत, िायाचचत्रणाची वेळ, अिा अनेक गोष्ट्ीांिी तुम्हाला जुळवून घ्यावे लागते. मुळीच वारा नसणे, ही या
प्रकारच्या िायाचचत्रणातील सवागत महत्त्वाची बाब ठरते. ग्रहाांच्या चचत्रणासाठी १५० दमचलमीटर (६ इां च) दकां वा अचधक जास्त व्यासाची दुबीण
घ्यावी. दुदबगणीच्या पदाथीयाचे नाभीय अांतर हे व्यासाच्या ६ ते १६ पट (नाभीय गुणोत्तर: एर्फ/६ ते एर्फ/१६) या दरम्यान असावे. दुदबगणीचा
िँ ड खूपच भक्कम असावा. तो मोटराइज्ड असावा आचण मोटरचा वेग कमी-जास्त करण्याची त्यात सोय असावी. या सवांसाठी थोड्या जास्त
खचागची तयारी ठे वावी आचण जगप्रचसद्ध कां पन्ाांकडू नच या गोष्ट्ी खरेदी कराव्यात. दडचजटल एसएलआर अथवा सीसीडी कॅ मेरा वापरल्यास
पुढचा खूपसा खचग वाचतो. प्राइम र्फोकस िायाचचत्रण करणे सवागत उत्तम. (यामध्ये दुदबगणीला नेत्रीय चभां गाच्या जागी कॅ मेरा लावून िायाचचत्रण
करतात.)

सुरुवातीला चां िाचे िायाचचत्रण करावे. त्याच्या कलाांप्रमाणे कॅ मेऱ्याचे एक्सपोजर बदलावे. दुदबगणीच्या पदाथीयाचे नाभीय अांतर हे
व्यासापेक्षा ८ पट असल्यास (नाभीय गुणोत्तर : एर्फ/८), १/३० सेकांद (चां िकलेसाठी) ते १/५०० सेकांद (पौचणगमच्य
े ा चां िासाठी) या दरम्यानचे
एक्सपोजर आवश्यकतेनस
ु ार दनवडावे. गुरू ग्रह हा िायाचचत्रणासाठी तसा सोपा आहे. आठ इां ची दुदबगणीतून वेगवेगळी एक्सपोजर दे ऊन
पहावीत. दकमान १५ सेकांदाचे एक्सपोजर देता आले तर र्फारच उत्तम. गुरूवरील वातावरणाचे पट्टे, लाल दठपका आचण त्याचे चार चां ि आपण
सहज दटपू िकतो. बाकी ग्रहाांवर लक्ष कें दित करण्यापूवी, चां ि आचण गुरू याांच्या िायाचचत्रणाचा भरपूर सराव करून इतर ग्रहाांच्या
िायाचचत्रणाकडे वळावे.
- श्री. पराग महाजनी

१५६ खगोल कु तूहल

• ग्रहणाांची िायाचचत्रे किी घ्यावीत?

खग्रास सूयगग्रहण ही दनसगागतील सवांत सौांदयगपूणग घटना आहे. खग्रास स्थस्थतीत सूयागभोवती त्याची प्रभा ददसते. या सौरप्रभेचे िायाचचत्रण
थोडे चकवणारे असते! या सौरप्रभेचे तेज सतत बदलत असते. म्हणून या िायाचचत्रणासाठी चारिे दमचलमीटर दकां वा त्यापेक्षा कमी नाभीय
अांतराची टे चलर्फोटो चभां गे वापरावी. कॅ मेरा भक्कम िँ डवर ठे वावा आचण १/२५ पासून ते १/५०० सेकांदाांपयंत दवदवध काळासाठी िटर खुले ठे वून
अनेक र्फोटो घ्यावेत. ‘बेचलज बीडट स’ आचण ‘डायमां ड ररांग’च्या िायाचचत्रणासाठी हीच पद्धत वापरावी. (या िायाचचत्रणासाठी दुबीण
असायलाच हवी असे नाही.) आपण जो कॅ मेरा वापरणार आहोत, त्याची प्रत्यक्ष ग्रहणाआधी पूणग मादहती करून घ्यावी, चभां ग नीट हाताळू न
पाहावी, कॅ मेऱ्याच्या बॅ टरी चाजग करून ठे वाव्या, सूयागचे तेज कमी करण्यासाठी वापरले जाणारे मायलर दर्फल्टर लावून नुसत्या सूयागची िायाचचत्रे
घेऊन पाहावी. ग्रहणाच्या आदल्या ददविी रां गीत तालीम करण्यास मुळीच दवसरू नये. दर्फल्म डेव्हलप करताना ‘मॅ न्ुअल’ मचिनद्वारे करावी,
ज्यायोगे ग्रहणाचे बारकावे त्यात पाहता येतील.

चां िग्रहणाच्या काळात चां ि काळसर तपदकरी ददसतो. अनेक गडद लाल रांगाच्या िटा त्यावेळी पाहायला दमळतात. या िटाांना कॅ मेऱ्यात
दटपण्यासाठी कॅ मेरा मोटराइज्ड िँ डवर ठे वावा. या िँ डचा क्लॉक-डर ाईव्ह अचूक असणे आवश्यक आहे. यात दकमान कोनीय दमदनटापयंतची
अचूकता असावी. चां िग्रहणासाठी ३०० ते ६०० दमचलमीटर नाभीय अांतराचे टे चलर्फोटो चभां ग वापरणे सवागत उत्तम. एएसए २०० या स्पीडची
रां गीत दर्फल्म या िायाचचत्रणासाठी वापरावी. खां डग्रास चां िग्रहणात १/१६ सेकांदापासून ४ सेकांदाांपयंत िटर खुले ठे वावे. खग्रास स्थस्थतीत मात्र ५
ते ८ दमदनटाांपयंतसुद्धा िटर खुले ठे वता येत.े चां िाच्या कला एकाच िायाचचत्रात दटपण्यासाठी वाइड अँगल लेन्सचा वापर करावा.
- श्री. पराग महाजनी

 आता बहुतेक सवग िायाचचत्रण हे सीसीडी कॅ मेऱ्याद्वारे के ले जाते. त्यासाठी दपक्सलची सां ख्या महत्त्वाची ठरते.

• अांधक
ू आकािस्थ वस्तूां चे िायाचचत्रण कसे करतात?

तेजोमेघ, दीदघगका दकां वा धूमके तूां सारख्या आकािस्थ वस्तूां चे िायाचचत्रण हे खगोलीय िायाचचत्रणात सवागत अवघड तां त्र आहे. या वस्तू
अांधूक असल्यामुळे सहज ददसत नाहीत. याचिवाय या वस्तू ताऱ्याांप्रमाणे दबां दव
ु त नसून पसरलेल्या असतात. अिा वस्तूां चे िायाचचत्रण
कॅ मेऱ्याचे िटर जास्त काळ खुले ठे वून के ले जात असल्यामुळे, कॅ मेरा आचण दुबीण मोटराइज्ड िँ डवर अचूकपणे दर्फरत ठे वावी लागते. तसेच
वातावरणाची पारदिगकता, वस्तूची चक्षदतजापासूनची उां ची, वस्तूची तेजस्थस्वता, आकािाची प्रत, दर्फल्मची क्षमता, दुदबगणीचे वा कॅ मेऱ्याचे नाभीय
गुणोत्तर (एर्फ रेिो), इत्यादी अनेक गोष्ट्ी दवचारात घ्याव्या लागतात.

ध्रुवीय प्रकाि, तारकासमूह, दीदघगका इत्यादीांच्या िायाचचत्रणासाठी ‘वाईड अँगल लेन्स’ वापरावी; पण यासाठी कॅ मेऱ्याचे चिि (ॲपचगर)
सवागत जास्त उघडे न ठे वता दोन आकड्याांनी कमीच उघडावे. त्यामुळे िायाचचत्राचे दवरूपीकरण कमी होते. टे चलर्फोटो चभां ग वापरूनही अांधूक
ताऱ्याांचे िायाचचत्र दमळू िकते. साधारणपणे १३५ ते २५० दमचलमीटर नाभीय अांतराचे टे चलर्फोटो चभां ग वापरणे उत्तम. दुबीण वापरायची
झाल्यास, दतच्या पदाथीयाचे नाभीय अांतर हे व्यासाच्या ६ पट (नाभीय गुणोत्तर : एर्फ/६) असावे. दर्फल्म ‘र्फाि’ म्हणजे २०० एएसए अथवा
जास्त असावी. तेजोमेघ आचण दीदघगकाांच्या िायाचचत्रणासाठी दकमान अध्याग तासाचे एक्स्पोजर द्यावे लागेल. अचधक अांधूक वस्तूां साठी
गरजेनस
ु ार ते वाढवावे लागेल.

धूमके तूची रोजच्या आकािातील गती ही ताऱ्याांच्या गतीपेक्षा वेगळी असते हे धूमके तूां चे िायाचचत्रण करताना ध्यानात ठे वावे. वीस
दमदनटाांपयंतचे एक्स्पोजर दे ताना गतीतील हा र्फरक नगण्य असतो; पण पुढे तो वाढत जातो. मग धूमके तूप्रमाणे कॅ मेऱ्याला गाईड करणे जरुरीचे
होते. सुरुवातीला र्फक्त ५० दमचलमीटर नाभीय अांतराच्या चभां गाने अिा िायाचचत्रणाचा सराव करावा, मगच दुदबगणीच्या साहाय्याने र्फोटो
घ्यावेत.
- श्री. पराग महाजनी

खगोल कु तूहल १५७

• सीसीडी कॅ मेऱ्याने खगोलीय िायाचचत्रण कसे करावे?

सीसीडी म्हणजे ‘चाज्डग कपल्फ्ड दडव्हाईस’. हा इलेटरॉदनक कॅ मेरा असून, यामध्ये दर्फल्म वापरली जात नाही. त्यामुळे डेव्हलदपांग आचण
दर्फल्मचा खचग वाचतो. ज्याांना मनापासून आचण अनेक वषे िायाचचत्रण करायचे आहे, त्याांनी सीसीडी कॅ मेरा दवकत घ्यावा. या कॅ मेऱ्याांना
दडचजटल चसांगल लेन्स ररफ्लेक्स (डीएसएलआर) कॅ मेराही म्हणतात. दुदबगणी बनवणाऱ्या जगप्रचसद्ध कां पन्ाांनीही आज या प्रकारच्या कॅ मेऱ्याांची
मॉडेल बाजारात आणलेली आहेत. मीड, सेलेिरॉन, सॅ ण्टा बाबागरा, िार लाईट एक्स्प्स्प्ेस, ॲपोजी इन्स्िुमेण्टसट, कॅ नन, दनकॉन असे अनेक कॅ मेरे
आज उपलब्ध आहेत. अिा कॅ मेऱ्याने दटपलेल्या िायाचचत्राांवर आपण योग्य त्या सॉफ्टवेअरच्या मदतीने, सां गणकाद्वारे आवश्यक ते
सां स्करणसुद्धा करू िकतो. या कॅ मेऱ्याांची सां वेदनक्षमता ‘दपक्सेल’मध्ये मोजतात. साधारणपणे ५ ते १५ मेगा-दपक्सेलचा कॅ मेरा खगोल
िायाचचत्रणासाठी उत्तम.

आपल्याला कु ठल्या प्रकारचे खगोलीय िायाचचत्रण करायचे आहे ते प्रथम ठरवावे. सोयीसाठी आपण याचे तीन भाग कल्पूया. पदहल्या
प्रकारात ध्रुवीय प्रकाि, चां ि, तारकासमूह इत्यादीांचा समावेि आहे. यासाठी ‘वाईड अँगल डीएसएलआर’ कॅ मेरा आचण दणकट टरायपॉड
आवश्यक आहेत. यात सुमारे तीस सेकांदापयंत एक्स्पोजर आपण देऊ िकतो. दुसऱ्या प्रकारात सवग तेजस्वी ग्रहाांचा समावेि होतो. िुक्र, गुरू
आचण िनी हे ग्रह त्यात प्रामुख्याने येतात. दुदबगणीला कॅ मेरा लावून या वस्तूां चे चचत्रण करावे लागते. दुदबगणीचा डर ाईव्ह मात्र अचूक असणे
आवश्यक असते. येथे काही दमदनटाांपयंत एक्स्पोजर दे णे गरजेचे असते. (वेबकॅ म वापरूनही ग्रहाांचे सुां दर िायचचत्रण करता येते.) दतसरा प्रकार
हा तेजोमेघ आचण दीदघगकाांच्या चचत्रणाचा असून यासाठी मात्र उच्च दजागचे कॅ मेरे वापरावे लागतात.
- श्री. पराग महाजनी



१५८ खगोल कु तूहल

खगोल कु तूहल १५९
• पां चाांगाचे खगोलिास्त्राच्या दृष्ट्ीने महत्त्व काय आहे?

पां चाांग हे खगोलिास्त्राचेच दनयतकाचलक आहे. दतथी, वार, नक्षत्र, करण आचण योग ही पां चाांगाची पाच अांगे असतात. पां चाांगाची रचना
चाांिमदहन्ाांच्या अनुषांगाने के लेली असते. एका अमावास्येपासून दुसऱ्या अमावास्येपयंतच्या काळ म्हणजे चाांिमदहना होय. या मदहन्ाांना चैत्र ते
र्फाल्गुन अिी नावे असतात. या बारा मदहन्ाांचे वषग म्हणजे सां वत्सर. प्रत्येक सां वत्सर दवचिष्ट् नावाने ओळखले जाते व िाचलवाहन िकाचा
क्रमाांक त्यास ददलेला असतो. ददनाांक २७ माचग, २००९च्या गुढीपाडव्याला सुरू झालेले वषग िाचलवाहन िक १९३१ असून ‘दवरोधीनाम सां वत्सर’
असे त्याचे नाव आहे.

पृथ्वीच्या पररभ्रमणामुळे सूयगच तारकाांच्या पाश्वगभूमीवर सरकताना ददसतो. या सूयगमागागचे बारा समान भाग के ले आहेत. त्याांना रािी
म्हणतात. मेष ते मीन या बारा रािी म्हणजे सूयगमागागवरची बारा स्थानके असे समजा. चां िाचा मागगही सूयम
ग ागागला धरूनच आहे. चां ि सूयागच्या
उत्तरेकडे दकां वा दचक्षणेकडे ५ अांिाांपयंत जाऊ िकतो. सवग रािीांचा र्फेरा चां ि सुमारे २७ ददवसाांत पूणग करतो. म्हणून चां िमागागचे समान २७
भाग के ले आहेत. त्याांना नक्षत्रे म्हणतात.

पां चाांगात सूयग, चां ि आचण ग्रह याांची रोजची स्थस्थती ददलेली असते. त्यावरून कोणता ग्रह कोणत्या रािीत आहे हे समजते. एखाद्या दवचिष्ट्
वेळी कोणती रािी पूवग चक्षदतजावर उगवत आहे, याचे कोष्ट्कच पां चागाांत ददलेले असते. त्याला लि कोष्ट्क असे म्हणतात. ग्रहाांचे रािी प्रवेि,
नक्षत्र प्रवेि, तसेच त्याांचे उदयास्त, यासां बां धीचेही प्रमुख उल्लेख पां चागाांत असतात. याचिवाय सूयग, चां ि याांचे उदयास्त, भरती–ओहोटीच्या
वेळा, अिी मादहतीही पां चागाांत ददलेली असते.

- श्री. हेमांत मोने

• दतथी म्हणजे काय? दतथीचा क्षय वा वृद्धी हा काय प्रकार आहे?

दतथी हे चाांिमासाचे एकक आहे. सामान्पणे दतथी दररोज बदलत असली तरी, दतथी म्हणजे ददवस नव्हे, हे लक्षात घेतले पादहजे.
अमावास्येला सूयग आचण चां ि एकत्र असतात. त्यानां तर चां ि सूयागच्या पूवेस जाऊ लागतो. चां ि सूयागच्या पूवेस १२ अांि गेला की एक दतथी सां पते.
अमावास्येनांतर १५ दतर्थ्ा झाल्या की (म्हणजे पौचणगमल
े ा) िुक्ल पक्ष सां पतो. सोळा ते तीस या दतर्थ्ा कृ ष्ण पक्षाच्या दतर्थ्ा आहेत. सोळाव्या
दतथीला कृ ष्ण पक्षातील प्रदतपदा असे म्हणण्याचा प्रघात आहे म्हणजे कृ ष्णपक्षातही पुन्हा प्रदतपदा, दद्वतीया अिी मोजदाद करतात. तीस
दतर्थ्ाांचा एक चाांिमदहना होतो. ददवसाांचा दहिोब के ला तर चाांिमदहना सुमारे साडेएकोणीस ददवसाांचा असतो. पां चागाांत प्रत्येक ददविीची दतथी
दाखवतात.

दतथी सां पण्याचा क्षण ददवसा, रात्री के व्हाही येऊ िकतो. सूयोदयाला जी दतथी असेल ती दतथी पां चाांगात त्या वारी दाखवतात. त्यापुढे ती
दतथी के व्हा सां पते, याची वेळ चलदहलेली असते. दतथी सामान्पणे २४ तासाांची असते. परांतु चां िाच्या कमी-जास्त गतीमुळे दतचा कालावधी १९
तास ते २७ तासाांपयंत बदलू िकतो. समजा सूयोदयाची वेळ साडेसहाच्या सुमारास आहे. एखादी दतथी पहाटे ५ वाजता सुरू झाली आचण
दुसऱ्या ददविी सकाळी ७ वाजता सां पली (म्हणजे दतचा एकू ण कालावधी २६ तास झाला). याचा अथग तीच दतथी लागोपाठच्या दोन
सूयोदयाांना (म्हणजे दोन्ही ददविी) आहे. यास दतथीची वृद्धी म्हणतात. एखाद्या दतथीचा कालावधी २० तास असेल आचण जर ती सकाळी ८ ते
पहाटे ४ या वेळात होऊन जाणार असली तर, कोणत्याही ददविी ती दतथी सूयोदयाला नसेल. अिावेळी दतचा क्षय झाला असे म्हणतात.

- श्री. हेमांत मोने

१६० खगोल कु तूहल

• मदहन्ाांची नावे किी ददली जातात? आकािदिगनाच्या दृष्ट्ीने ती किी उपयुक्त ठरतात?

चैत्र, वैिाख, इत्यादी, मदहने हे चाांिमदहने आहेत. चाांिमदहना अमावास्येला सां पतो. अमावास्या समाप्तीकाली सूयग कोणत्या रािीत आहे ,
त्यावरून सां पणाऱ्या व त्यानां तर सुरू होणाऱ्या चाांिमदहन्ाचे नाव ठरते. मीन रािीत सूयग असताना जो चाांिमदहना सां पतो तो र्फाल्गुन आचण सुरू
होतो तो चाांिमदहना चैत्र. तसेच, मेष रािीत सूयग असताना वैिाख मदहना सुरू होतो. याप्रमाणे सूयागच्या बारा रािीांतील वास्तव्यावरून बारा
चाांिमदहन्ाांची नावे ठरतात. ज्या मदहन्ात पौचणगमेचा चां ि ‘चचत्रा’ नक्षत्रात असतो. तो मदहना चैत्र. याचाच अथग असा की, ‘चचत्रा’ हे नक्षत्र
चैत्र मदहन्ात सूयागस्ताच्या सुमारास उगवते. मध्यरात्रीच्या सुमारास मध्यमां डलाजवळ येते आचण पहाटे मावळते. स्थूलमानाने असे म्हणता येईल
की, चैत्र मदहन्ात चचत्रा तारके चे दिगन रात्रभर होते.

येथे स्थूलमानाने म्हणण्याचे कारण असे की, प्रत्येक ताऱ्याची उगवण्याची व मावळण्याची वेळ रोज ठरावीक असत नाही. कोणत्याही
ददविीची ताऱ्याची उदयाची वेळ आदल्या ददविीपेक्षा चार दमदनटे अगोदर येते. याचाच अथग असा की, एखाद्या ददविी रात्री ८ वाजता
उगवणारा तारा त्यानां तर पां धरा ददवसाांनी रात्री ७ वाजताच उगवेल. जो दनयम उदयाच्या वेळेला तोच दनयम अस्ताच्या वेळेलाही लावायचा.
याप्रमाणे प्रत्येक मदहन्ाचा पौचणगमेचा चां ि त्या-त्या मदहन्ाच्या नक्षत्राजवळ असतो. जसे, चैत्र (चचत्रा), वैिाख (दविाखा), ज्येष्ठ (ज्येष्ठा),
आषाढ (आषाढा), श्रावण (श्रवण), भािपद (भािपदा), अचश्वन (अचश्वनी), कादतगक (कृ दत्तका), मागगिीषग (मृगिीषग), पौष (पुष्य), माघ
(मघा) आचण र्फाल्गुन (र्फाल्गुनी).

- श्री. हेमांत मोने

• अचधकमासाची सां कल्पना ही काय आहे? अचधकमासाप्रमाणे क्षयमासही असतो का?

सूयागचे एका रािीतून दुसऱ्या रािीत जाणे म्हणजे सूयागचे रािीसां क्रमण होय. सूयागचे अिा बारा रािीांतील वास्तव्य सां पले की, साधारण
३६५ ददवस होतात. यास सौरवषग म्हणतात. एका अमावास्येपासून दुसऱ्या अमावास्येपयंत एक मदहना पूणग होतो. या मदहन्ाला चाांिमदहना
म्हणतात. सौरवषागप्रमाणे चाांिवषगही बारा मदहन्ाांचे असते. परां तु त्याचे अदमासे एकू ण ३५४ ददवस होतात. सौरवषग मोठे म्हणून सौरमदहना
मोठा. चाांिवषग लहान म्हणून चाांिमदहना लहान. याचा पररणाम काय होतो बघा. साधारणपणे सूयस
ग ां क्रमण आचण अमावास्या याांचा क्रम एका
आड एक चालतो. सूयागच्या त्या त्या रािीतील वास्तव्यावरून चाांिमदहन्ाचे नाव ठरते. परांतु चाांिमदहना लहान असल्यामुळे अमावास्या मागे
सरकते. कॅ लेंडरवरून हे तपासता येईल.

कालाांतराने सूयागच्या रािीसां क्रमणाचा क्षण आचण अमावास्या जवळजवळ येऊ लागतात. त्यामुळे काही वेळेस सौर मदहन्ाच्या पोटात
चाांिमदहना सामावला जातो. एका अमावास्येच्या दकां चचत अगोदर सूयस
ग ां क्रमण होते. नां तर पुन्हा अमावास्या येते, पण तोपयंत सूयस
ग ां क्रमण
झालेले नसते. ते थोडे उचिरा होते. अिा तऱ्हेने लागोपाठच्या दोन अमावास्याांच्या दरम्यान सूयागचे रािीसां क्रमण होत नाही. एकाच रािीत सूयग
असताना, सुरू होणाऱ्या या दोन मदहन्ाांतील पदहला मदहन्ाला अचधक मदहना म्हणतात. अचधक मदहन्ानां तर येणाऱ्या दुसऱ्या मदहन्ाला दनज
मास (नेहमीचा) म्हणतात. त्या दोन्ही मदहन्ाांना एकच नाव देतात. पदहला अचधक व दुसरा दनज.

वरील पररस्थस्थतीच्या उलट पररस्थस्थतीही काही वेळेस होते. लागोपाठच्या दोन अमावास्याांच्या दरम्यान दोन वेळा सूयस
ग ां क्रमण होते. त्यावे ळी
क्षयमास होतो. सौर मदहना लहान आचण चां ि मदहना मोठा अिी पररस्थस्थती उद्भवल्यास क्षय मदहन्ाची िक्यता असते. मागगिीषग आचण पौष हे
मदहने क्षय मदहने होण्याची िक्यता असते.

- श्री. हेमांत मोने

खगोल कु तूहल १६१

• दचक्षणायन आचण उत्तरायण म्हणजे काय? त्याांचे ऋतूां च्या दृष्ट्ीने महत्त्व काय आहे?

ददनाांक २२ दडसेंबर रोजी तुम्ही सूयोदय पाहाल तर, सूयग जास्तीतजास्त दचक्षणेकडे उगवला आहे, असे आपणास ददसेल. तीच गोष्ट्
सूयागस्ताची. सूयग त्या ददविी, खऱ्या पूवग ददिेच्या साडेतेवीस अांि दचक्षणेला उगवलेला वा मावळलेला ददसेल. यानां तर मात्र सूयग उत्तरेकडे उगवू
लागतो. म्हणजेच २२ दडसेंबर हा उत्तरायणाच्या प्रारां भाचा ददवस आहे. तीन मदहन्ाांनांतर वैषदु वकवृत्त ओलाांडून सूयग खगोलाच्या उत्तर गोलाधागत
प्रवेि करतो व २२ जून रोजी जास्तीतजास्त उत्तरेकडे जाण्याची मयागदा गाठतो. त्या ददविी सूयग जास्तीतजास्त उत्तरेकडे उगवतो आचण
मावळतो. त्यानां तर मात्र तो पुन्हा दचक्षणेकडे वळतो म्हणून यास दचक्षणायनाचा प्रारां भ म्हणतात. अिा तऱ्हेने २२ जून ते २२ दडसेंबर दचक्षणायन
आचण २२ दडसेंबर ते २२ जून उत्तरायण असते.

‘अयने’ ही वषागची दोन सत्रे आहेत. ऋतूां च्या दृष्ट्ीने त्याांचे दनचितच महत्त्व असते. २२ जून रोजी उत्तर गोलाधागत उन्हाळा असतो, तर
दचक्षण गोलाधागत दहवाळा असतो. २२ दडसेंबर रोजी उलट स्थस्थती असते. तेव्हा उत्तर गोलाधागत दहवाळा आचण दचक्षण गोलाधागत उन्हाळा
असतो. गोलाधागनुसार दवचिष्ट् दठकाणाच्या सापेक्ष, त्या-त्या दठकाणची पृथ्वीची स्थस्थती बदलल्यामुळे ऋतुचक्र दनमागण होते. उत्तरायणाच्या
काळात, पृथ्वीचा उत्तर गोलाधग हा सूयागच्या बाजूला झुकलेला असतो, त्यामुळे या काळात उत्तर गोलाधागत अचधक उष्णता दमळते. याउलट या
काळात दचक्षण गोलाधग हा सूयागपासून दूर गेलेला असतो. त्यामुळे या काळात दचक्षण गोलाधागला कमी उष्णता दमळते. दचक्षणायनाच्या काळात
उलटी पररस्थस्थती असते.

सूयागप्रमाणेच चां िाचेही उत्तरायण, दचक्षणायन होते. हे आवतगन एका मदहन्ात पूणग होते. पण याचा ऋतूिी सां बां ध नाही.

- श्री. हेमांत मोने

• सां पातचलन म्हणजे काय? हे सां पातचलन कोणत्या गतीने होते? या सां पातचलनाचे पररणाम काय होतात?

आपली पृथ्वी र्फुगत चालली आहे अिी कल्पना करा. असे झाल्यास, पृथ्वीचे दवषुववृत्त आकािगोलाला टे केल. त्यास आपण वैषदु वकवृत्त
म्हणूया. पृथ्वीच्या आसाच्या कलतेपणामुळे सूयागचा आकािातील मागग म्हणजे सूयागचा रािीांतनू होणाऱ्या प्रवासाचा मागग वैषुदवकवृत्ताला िे दतो.
असे दोन िे दन दबां दू दमळतात. याांनाच सां पातदबां दू म्हणतात. ददनाांक २१ माचग रोजी सूयग यापैकी एका सां पातदबां दव
ू र असतो. यास वसां तसां पात
दबां दू म्हणतात. तसेच, २३ सप्टेंबरला सूयग चजथे असतो, त्या दबां दल
ू ा िरदसां पात दबां दू म्हणतात.

सूय–ग चां िाच्या आकषगणामुळे पृथ्वीच्या आसाचे वतुगळाकार भ्रमण होते (मात्र कलतेपणा कायम राहतो). या भ्रमणामुळे सां पातदबां दू दवचिष्ट्
नक्षत्राच्या ददिेने स्थस्थर राहत नाहीत, हे सां पातदबां दू हळू हळू मागच्या रािीत सरकतात. पृथ्वीच्या आसाच्या या चधम्या प्रदचक्षणेचा काळ २६
हजार वषे आहे. याचा महत्त्वाचा पररणाम असा होतो, की चाांिमदहना आचण ऋतू याांची साांगड राहत नाही. आज चैत्र मदहन्ात वसां त ऋतू
असेल तर, आणखी तेरा हजार वषांनी अचश्वन मदहन्ात वसां त ऋतू अनुभवायला येईल. त्याचप्रमाणे उत्तरायण आचण दचक्षणायन ही वेगवेगळ्या
मदहन्ात होतील. भीष्माचा मृत्यू झाला तेव्हा माघ मदहन्ात उत्तरायण होत असे, ते आता मागगिीषागत होते.

पृथ्वीच्या आसाच्या रेषेत जो तारा येतो तो आपणास स्थस्थर भासतो. इतर ताऱ्याांप्रमाणे तो उगवत–मावळत नाही. सध्या या ताऱ्याला आपण
ध्रुव म्हणतो. पण आसाच्या मां ि भ्रमणामुळे दनरदनराळ्या काळात वेगवेगळे तारे ध्रुवपदावर आपला हक्क साांगतात. अजून बारा हजार वषां नी
अचभचजत हा तारा ध्रुवपदी येईल. हासुद्धा सां पात चलनाचा पररणाम आहे.

- श्री. हेमांत मोने

१६२ खगोल कु तूहल

• सायन आचण दनरयन पां चाांगात काय र्फरक असतो?

ददनाांक २२ माचगला सूयग बरोबर पूवग दबां दपू ािी उगवतो आचण बरोबर पचिम दबां दपू ािी मावळतो. या ददवसानां तर सूयागचा मागग उत्तरेस सरकू
लागतो. ददनाांक २२ माचग रोजी सूयग तारकाांच्या पाश्वगभूमीवर ज्या दबां दि
ू ी असतो, त्या दबां दस
ू वसां तसां पात दबां दू म्हणतात. या वसां तसां पात दबां दल
ू ा
आरां भदबां दू मानून रािी मोजण्यास सुरुवात करतात. पृथ्वीच्या आसाच्या मां द भ्रमणामुळे हा सां पातदबां दू नक्षत्रचक्राांत मागच्या मागच्या नक्षत्रात
सरकतो. साधारण ९५० वषांनी तो एक नक्षत्र मागे सरकतो. अिा तऱ्हेने सरकणारा आरां भदबां दू दवचारात घेऊन जे पां चाांग रािीचक्राची
दवभागणी करते, ते सायन पां चाांग होय. मात्र, सां पातचलन होते हे मान् असूनसुद्धा एक दवचिष्ट् दबां दच
ू आरां भदबां दू धरून त्याप्रमाणे रािीचक्राची
दवभागणी करणाऱ्या पां चाांगाला दनरयन पां चाांग म्हणतात. आपण सामान्त: जी पां चाांगे वापरतो, ती सवग दनरयन पां चाांगे आहेत.

काही वषांपूवी वसां तसां पात दबां दू रेवती नक्षत्रात होता, त्यामुळे त्यानां तरचे अचश्वनी नक्षत्र व मेष रास याांना प्रथम क्रमाांक दमळाला. आता
कल्पना करा, की दनरयन पां चाांगाप्रमाणे एक ग्रह मेष रािीत एक अांिावर आहे. सां पातचलनामुळे हा सां पातदबां दू आजदमतीस २४ अांि मागे
म्हणजे पचिमेकडे सरकला आहे. म्हणजे सायन पद्धतीप्रमाणे तोच ग्रह मेष रािीच्या २५व्या अांिात आहे, असे म्हटले जाईल. अिा तऱ्हेने
ग्रहाचे स्थान साांगण्याचा सां के त बदलतो, हा महत्त्वाचा र्फरक आहे. (दतथी, अमावास्या समाप्ती, इत्यादी, गोष्ट्ी मात्र दोन्ही पां चाांगाांत समानच
असतात.) सायन पां चाांगाप्रमाणे सूयग २२ माचग रोजी मेषेत जातो, तर दनरयन पां चाांगाप्रमाणे सूयागचा मेष रािीतील प्रवेि १५ एदप्रल रोजी होतो.
दनरयन पां चाांगातही पूवीच्या वसां तसां पाताच्या जागेदवषयी मतभेद असल्यामुळे, सूयागचे रािीप्रवेि काही दनरयन पां चागाांनस
ु ार वेगळ्या ददविी
होतात.

- श्री. हेमांत मोने

• सौरददवस आचण नाक्षत्रददवस यात र्फरक काय आहे?

आपल्या रोजच्या व्यवहारात जो ददवस वापरला जातो, तो सौरददवस आहे. उत्तरदबां दू आचण दचक्षणदबां दू याांना जोडणाऱ्या व आपल्या
डोक्यावरून जाणाऱ्या आकािातील काल्पदनक रेषल
े ा मध्यमां डल म्हटले जाते. सूयागच्या मध्यमां डल पार करण्याच्या क्षणाला मध्यान्ह म्हणतात.
दोन लागोपाठच्या मध्यान्हीदरम्यानचा सरासरी काळ म्हणजे सौरददवस. व्यवहारातील सोयीसाठी आपण या सौरददवसाचे तास, दमदनट आचण
सेकांद असे लहान भाग पाडले आहेत.

आपल्याला सूयग रोज उगवताना, मध्यमां डल पार करताना आचण मावळताना ददसतो तो, पृथ्वीच्या स्वत:भोवतालच्या प्रदचक्षणेमळ
ु े . पण
पृथ्वी स्वत:भोवती दर्फरताना सूयागभोवतीही प्रदचक्षणा घालीत असते. पृथ्वीच्या या सूयागभोवतीच्या दर्फरण्यामुळे, आकािातील ताऱ्याांच्या
पाश्वगभूमीवर सूयग हा चधम्या गतीने पूवेकडेही सरकत असतो. पृथ्वीचा स्वत:भोवतीच्या प्रदचक्षणेचा काळ हा २३ तास ५६ दमदनटाांचा आहे. जर
पृथ्वी सूयागभोवती दर्फरत नसती तर, सौरददवसाचा कालावधी हा पृथ्वीच्या या स्वत:भोवतीच्या प्रदचक्षणेच्या काळाइतकाच झाला असता. पण
पृथ्वीच्या सूयागभोवतीच्या प्रदचक्षणेमुळे, पृथ्वीची स्वत:भोवतीची प्रदचक्षणा पूणग होईपयंत सूयग थोडासा पुढे सरकलेला असतो. त्यामुळे सूयग पुन्हा
मध्यमां डलावर यायला सौरददवसाचे चोवीस तास लागत असले तरी, एखाद्या ताऱ्याला मध्यमां डलावर येण्यासाठी लागणारा काळ हा पृथ्वीच्या
प्रदचक्षणेइतका म्हणजे २३ तास ५६ दमदनटे इतकाच असतो. सूयागला मध्यमां डल पुन्हा पार करायला लागणाऱ्या काळाला जसे सौरददवस म्हणून
सां बोधले जाते, तसे ताऱ्याला मध्यमां डल पुन्हा पार करायला लागणाऱ्या या २३ तास ५६ दमदनटाांच्या काळाला नाक्षत्रददवस म्हणून सां बोधले
जाते.

- डॉ. राजीव चचटणीस

खगोल कु तूहल १६३

• सौरतबकडी म्हणजे काय?

सूयदग करणाांना अडवल्यावर पडणाऱ्या सावलीच्या साहाय्याने एखाद्या दठकाणाची स्थादनक वेळ साांगणाऱ्या उपकरणास सौरतबकडी असे
म्हणतात. सवागत सोप्या प्रकारची सौरतबकडी ही र्फक्त एक काठी आचण जदमनीवर खुणा आखण्यासाठी खडू सारखे एखादे साधन याांचा वापर
करून बनवता येत.े जदमनीमध्ये काठी उभी रोवायची आचण सूयोदयापासून ते सूयागस्तापयंत थोड्याथोड्या वेळाने काठीच्या सावलीच्या ददिेवर
खूण करून ठे वायची, की झाली तुमची सौरतबकडी तयार. अथागत जर अचधक अचूकतेची गरज असेल तर सौरतबकड्याांचे स्वरूपदेखील बदलावे
लागते. एकोचणसाव्या ितकाच्या अखेरीस जयपूरचा राजा सवाई जयचसांग (दद्वतीय) याने उत्तर भारतात उभारलेल्या वेधिाळाांमध्ये अांतगोल
स्वरूपाच्या सौरतबकड्या वापरल्या आहेत. याांदत्रक घड्याळे वापरात येण्याच्या अगोदर युरोपमध्ये सौरतबकड्याांची चलती होती. यातील काही
सौरतबकड्या या चभां तीवर उभारल्या होत्या.

सौरतबकड्या वापरताना काही गोष्ट्ी लक्षात घ्याव्या लागतात. सौरतबकडी आधारलेली घड्याळे ही र्फक्त स्थादनक वेळ दाखवतात.
एखाद्या दठकाणची स्थादनक वेळ त्या दे िाच्या प्रमाणवेळेपेक्षा पुढे दकां वा मागे असू िकते. (जिी मुां बईची स्थादनक वेळ भारतीय प्रमाणवेळेपेक्षा
सुमारे चाळीस दमदनटे मागे आहे.) त्याचप्रमाणे, सूयोदय/सूयागस्ताची जागा, तसेच आकािातल्या सूयागचा मागग हा उत्तरायण व दचक्षणायनाांनुसार
रोज बदलत असतो. त्यामुळे जर आपण एकाच जागेवरून रोज ठरावीक वेळी सूयागच्या स्थानाची नोांद घेतली तर, वषगभरात सूयागचे आकािातले
स्थान बदलताना ददसते. त्यामुळे अथागतच, सावलीच्या टोकाच्या खुणा वेगवेगळ्या ददविीही करणे आवश्यक ठरते. अक्षाांिानुसारही सूयागचा
मागग बदललेला ददसत असल्यामुळे, एकच सौरतबकडी दुसऱ्या दठकाणी वापरताना काही अडचणी दनमागण होऊ िकतात. यासाठी बदलत्या
स्थानानुसार सौरतबकडीवरच्या सावलीच्या खुणाही बदलाव्या लागतात.
- डॉ. अदनके त सुळे

• ज्युचलयन आचण ग्रेगोररयन ददनदचिगका या काय आहेत?

ददवस, रात्र आचण ऋतू या महत्त्वाच्या गोष्ट्ी सूयागमुळे दनयां दत्रत होतात. सूयागचे वषग म्हणजे पृथ्वीची सूयागभोवतालची प्रदचक्षणा आचण ऋतूां चे
आवतगनचक्र एकच असून, ते साधारण ३६५ ददवस ६ तासाांचे आहे, असे गृहीत धरून ज्युचलयस चसझरने इ.स. पूवग ४५मध्ये ददनदचिगकेत
सुधारणा के ली. त्यानुसार प्रत्येक वषग ३६५ ददवसाांचे घ्यावे आचण दर चार वषांनी येणारे चौथे वषग ३६६ ददवसाांचे घ्यावे, असा दनयम के ला. ज्या
वषगसांख्येला चारने भाग जाईल तेच प्रवचधगत वषग (लीप) घ्यावे असे ठरले. या पद्धतीच्या कॅ लेंडरला ‘ज्युचलयन कॅ लेंडर’ म्हटले जाऊ लागले.

प्रत्यक्षात ऋतूां चे आवतगनचक्र हे ३६५ ददवस ६ तासाांपेक्षा सुमारे ११ दमदनटाांनी कमी आहे. हा र्फरक अत्यां त कमी असल्यामुळे कॅ लेंडर
आचण ऋतू याांच्यातील तर्फावत लवकर लक्षात आली नाही. सोळाव्या ितकाच्या अखेरीस हा र्फरक लक्षणीय झाला. २२ जून रोजी होणारे
दचक्षणायन १२ जून रोजी होऊ लागले. अिा तऱ्हेने कॅ लेंडरची तारीख व ऋतू याांची र्फारकत झाली. कॅ लेंडरची तारीख आचण ऋतू याांचा मेळ
राहावा, म्हणून पोप ग्रेगरीने कॅ लेंडरमध्ये सुधारणा सुचवली. ितकी वषग, उदाहरणाथग, १५००, १६००, इत्यादी, वषे चारने भाग जाण्याच्या
दनयमाप्रमाणे लीप वषे असतात. परां तु नव्या सुधारणेनस
ु ार ज्या ितकी वषागला चारेिेने भाग जाईल, तेच ितकी वषग लीप वषग मानले गेले .
त्यामुळे चारिे वषांच्या काळात जे तीन ददवस जास्त होतात ते काढू न टाकण्याची सोय झाली. ही सुधारणा १५८२ साली झाली. तेव्हापासून
इां ग्रजी कॅ लेंडरला ग्रेगोररयन कॅ लेंडर या नावाने ओळखू लागले.

- श्री. हेमांत मोने

१६४ खगोल कु तूहल

• ‘आां तरराष्ट्रीय वार रेषा’ किासाठी आखली आहे?

आपला चोवीस तासाांचा सौरददवस हा मध्यरात्री बाराच्या ठोक्याला सुरू होतो. पृथ्वीच्या स्वत:भोवतीच्या दर्फरण्यामुळे प्रत्येक दठकाणी
मध्यरात्र वेगवेगळ्या वेळी होते आचण पयागयाने ददवसाची सुरुवातही वेगवेगळ्या वेळी होते. पृथ्वी गोल असल्यामुळे, प्रत्येक दठकाणच्या दृष्ट्ीने
दतच्या पूवेकडे कोणते ना कोणते दठकाण असतेच. या पूवेकडील दठकाणी ददवसाची सुरूवात अगोदर झालेली असते. इां ग्लांडच्या दृष्ट्ीने भारतात,
तर भारताच्या दृष्ट्ीने जपानमध्ये ददवस अगोदर सुरू होतो. तसेच जपानच्या दृष्ट्ीने अमेररका त्याच्या पूवेस असल्याने, अमेररके त जपानच्या
दृष्ट्ीने अगोदर ददवस सुरू होतो. या पररस्थस्थतीवर पृथ्वीवर कोणत्या दठकाणी ददवस सवागत प्रथम सुरू होतो, हे नक्की करणे व्यावहाररकदृष्ट्या
आवश्यक होते. हा दतढा सोडवण्यासाठीच आां तरराष्ट्रीय वार रेषेचा वापर के ला गेला.

ददवस हा पृथ्वीवर सवगप्रथम या काल्पदनक वार रेषेवरील मध्यरात्री बारा वाजता सुरू होतो. त्यानां तर या रेषच्य
े ा पचिमेकडील प्रदे िाां त जिी
एकामागून एका दठकाणी मध्यरात्र होत जाते, तिी त्या-त्या दठकाणी नव्या ददवसाला सुरुवात होते. या रेषच्य
े ा पचिमेकडील आचण पूवेकडील
वाराांत (दकां वा ददनाांकात) मात्र एका ददवसाचा र्फरक असतो. ही रेषा जर पूवेकडू न पचिमेकडे ओलाांडली तर, आपल्याला आपले घड्याळ एक
ददवस पुढे करावे लागते. याउलट जर ही रेषा पचिमेकडू न पूवच्य
े ा ददिेने ओलाांडली तर, आपले घड्याळ एक ददवस मागे न्ावे लागते.
मुख्यत: प्रिाांत महासागरातून जाणारी ही रेषा उत्तर व दचक्षण ध्रुवाांना जोडत असून, ती १८० अांिाांच्या रेखाांिाांिी दनगडीत करण्यात आली. ही
रेषा जदमनीवरून नेण्याचे टाळू न ती र्फक्त समुिात नेण्यात आली आहे. अन्था जदमनीवरून चालताना ही रेषा के व्हा ओलाांडली गेली आचण
ददनदचिगकेनुसारच ददवस के व्हा बदलला हे कळले नसते.

- डॉ. राजीव चचटणीस

• लीप सेकांद हा किासाठी वापरतात?

तास, दमदनट आचण सेकांद ही आपल्या वापरातील कालमापनाची एकके सौर ददवसाच्या कालावधीिी दनगडीत के ली गेली आहेत. ही
एकके स्थस्थर राहण्यासाठी, सौरददवसाच्या ज्या कालावधीवर ती आधाररत आहेत, तो कालावधीसुद्धा अचल असायला हवा. यासाठी पृथ्वीचे
सूयागभोवतीचे भ्रमण आचण स्वत:भोवतीचे भ्रमण हेही अचल गतीने व्हायला हवे. पण पृथ्वीच्या स्वत:भोवती दर्फरण्याच्या गतीत दकां चचतिी
अदनयदमत घट होऊन, पृथ्वीचा स्वत:भोवतीचा प्रदचक्षणाकाळ आचण पयागयाने सौरददवसाचा कालावधीसुद्धा अदनयदमतपणे दकां चचतसा वाढत
आहे. ही वाढ ददवसाला सुमारे ०.००२ सेकांद इतकी आहे.

ददवसाचा कालावधी हा जरी पृथ्वीच्या भ्रमणािी दनगडीत असला तरी, घड्याळात दिगवला जाणारा कालावधी हा ताांदत्रकररत्या दनमागण
के ला गेला असल्यामुळे तो स्थस्थर राहतो. पररणामी, घड्याळाने दाखवलेली वेळ आचण सूयागच्या रोजच्या भ्रमणाच्या दनरीक्षणाांवरून काढलेली
वेळ यात र्फरक पडतो. हा र्फरक एकदत्रतपणे वाढत वाढत एक सेकांदाच्या जवळ गेला की, आपल्या घड्याळाने दिगवलेल्या वेळेत एका
सेकांदाची मुद्दाम वाढ के ली जाते. या वाढीव सेकांदाला लीप सेकांद म्हटले जाते. लीप सेकांदाांचा वापर इ.स. १९७२मध्ये सुरू झाला.

खगोलिास्त्रीय दनरीक्षणाांद्वारे पृथ्वीच्या स्वत:भोवतीच्या प्रदचक्षणेचा कालावधी प्रत्यक्ष मोजून, लीप सेकांदाच्या वापराबद्दल दनणग य घेतला
जातो. लीप सेकांदाचा समावेि हा साधारणपणे ३० जून वा ३१ दडसेंबर (आचण गरज पडल्यास ३१ माचग आचण ३० सप्टेंबर) रोजी करण्यात
येतो. इ.स. २००८मध्ये के ल्या गेलेल्या लीप सेकांदाचा समावेि लक्षात घेता, गेल्या ३६ वषांत आतापयंत एकू ण २४ वेळा लीप सेकांदाचा वापर
के ला गेला आहे. इ.स. १९७२मध्ये तर ३० जून आचण ३१ दडसेंबर अिा दोन ददविी लीप सेकांदाांचा वापर करण्यात आला.

- डॉ. राजीव चचटणीस

 इ.स. २०२१पयंत एकू ण २७ वेळा लीप सेकांदाचा समावेि के ला गेला आहे.

खगोल कु तूहल १६५

• मुस्थिम आचण पारिी कालगणना किा के ल्या जातात?

पारिी कालगणनेप्रमाणे वषग हे ३६० ददवसाांचे असते. वषागचे १२ मदहने आचण प्रत्येक मदहन्ाचे ददवस ३० अिी दवभागणी असते.
सौरवषागिी मेळ राहावा म्हणून ३६० ददवसाांचे वषग पूणग झाल्यावर ‘गाथा’ म्हणून पाच ददवस जास्त घेतात व नां तर वषागरांभ करतात. तरीसुद्धा
याचा सौरवषागिी मेळ बसत नाही. मुस्थिम वषग हे ‘दहजरी वषग’ या नावाने ओळखले जाते. हे वषग चाांिवषग असून १२ चाांिमदहन्ाांचे एक वषग
होते. चाांिमदहन्ाचा सरासरी कालावधी साडेएकोणतीस ददवसाांचा असल्यामुळे चाांिवषग ३५४ ददवसाांचे होते. यात सोयीसाठी एका आड एक
असे ६ मदहने २९ ददवसाांचे आचण ६ मदहने ३० ददवसाांचे घेतात. पदहला मदहना मोहरम ३० ददवसाांचा असतो.

ऋतूवषागिी दकां वा सौरवषागिी मेळ घालण्यासाठी एक चाांिमदहना (अचधक) घेण्याची सोय नसल्यामुळे, मुस्थिम कालगणनेत ऋतू हे
मदहन्ाांच्या दृष्ट्ीने मागे सरकतात. इद, मोहरम, इत्यादी, सण दरवषी ११ ददवसाांनी मागे येतात. त्यामुळे साधारण तीन वषांनी सण ऋतूां च्या
दृष्ट्ीने एक मदहना मागे येतो. साधारण ३३ वषांनी मागे जाणारा सण पुन्हा त्याच ऋतूत येतो. उदाहरणाथग, १९६३ साली २५ मे रोजी मोहरमचा
सण होता. १९७९ साली ती तारीख २२ नोव्हेंबर इतकी मागे सरकली. १९९६ साली मोहरम १९ मेिी गाठ पडली. मुस्थिम वषग हे चां िाच्या
कलाांिी दनगडीत असल्यामुळे पूणग ददवसाांची वषे आचण कलाांचे आवतगन चक्र, याांच्यात ३० वषागत ११ ददवस कमी होतात, म्हणून ३० वषांच्या
चक्रातील दवचिष्ट् ११ वषे ३५५ ददवसाांची घेतात. या जादा ददवसाला कदबिाह म्हणतात व तो िेवटच्या चजलटदहज मदहन्ात धरतात.

- श्री. हेमांत मोने



१६६ खगोल कु तूहल

खगोल कु तूहल १६७
• भारतीय खगोलिास्त्राची वैचिष्ट्ये कोणती आहेत?

भारतीय खगोलिास्त्राची वैचिष्ट्ये अिी आहेत -

युगसां कल्पना : कली, द्वापार, त्रेता आचण कृ त ही चार युगे. त्या सवांचे दमळू न ४३ लाख २० हजार वषांचे एक महायुग आचण अिी १,०००
महायुगे म्हणजे एक कल्प. भारतीयाांनी महायुगाच्या प्रारां भी सवग ग्रह एका ददिेत होते, असे मानून गचणते के ली आहेत.
भगण : एका महायुगात प्रत्येक ग्रह पृथ्वीभोवती जी भ्रमणे करतो त्याला, भगण असे नाव दे ण्यात आले आहे. त्यावरून एका भ्रमणासाठी
लागणारा काळ दनचित करता येतो. उदाहरणाथग, एका महायुगात िनीचे १,४६,५६४ भगण असतील. तर एका भगणासाठी त्याला २९.४७५
वषे लागतील.
अहगगण : महायुगाच्या प्रारां भापासून ज्या ददविी ग्रहाांची स्थस्थती हवी असेल, तोपयंतचे एकां दर ददवस म्हणजे अहगगण. ग्रहाांची स्थाने दनचित
करण्यासाठी याच सां ख्येचा उपयोग के ला जात असे. आधुदनक काळात अिीच पद्धत ‘ज्युचलयन ददनसां ख्या’ या नावे वापरली जाते. यात
दनयोचजत ददनाांकापयंत, एकां दर ददवसाांची सां ख्या इ.स.पूवग १ जानेवारी ४७१३ या ददवसापासून मोजण्यात येते.
एदपसायकल पद्धत : ग्रीकाांप्रमाणे भारतीयाांनीही, ग्रहाांचा मागग म्हणजे एका वतुळ
ग ाकार सां दभग कक्षेवर दर्फरणारे दुसरे लहान वतुळ
ग मानून ग्रहस्थाने
दनचित के ली. यालाच एदपसायकल पद्धत असे नाव आहे. भारतात त्याला कक्षावृत्त पद्धत असे म्हणतात, पण भारतीय पद्धत ग्रीकाांपक्ष
े ा पूणग
दनराळी आहे.
अचधकमास व क्षयमास : ऋतूां बरोबर पां चाांगातील मदहने जुळवून घेण्यासाठी भारतीयाांनी ही अलौदकक पद्धत र्फार प्राचीन काळापासून अमलात
आणली. त्यामुळे सणाांची ऋतुां पासून र्फारकत होत नाही.
नक्षत्र पद्धत : आयदनक वृत्ताचे २७ भाग (१२ नव्हे) पाडू न त्यामध्ये चां िाचे स्थान दनचित के ले की, साऱ्या मदहन्ाांची आकािाची स्थस्थती अचधक
अचूकपणे कळते.
- प्रा. मोहन आपटे

• मास, दतथी, रािी, नक्षत्र आचण वार या सां ज्ञा भारतात के व्हापासून प्रचचलत आहेत?

वेद, वेदाांग ज्योदतष आचण महाभारत, याांमध्ये रािी आचण वार याांचा उल्लेख नाही. या दोन गोष्ट्ी आपण बहुधा ग्रीक सां स्कृ तीमधून
घेतल्या. इ.स.पूवग ३२४ साली अलेक्स्प्झाांडरने भारतावर स्वारी के ली. त्या आधीपासून ग्रीक सां स्कृ तीचा भारतािी सां पकग येऊ लागला होता.
त्यामुळे इ.स.पूवग पाचव्या ितकानां तर के व्हा तरी भारताने रािी व वार या सां कल्पनाांचा स्वीकार के ला असावा. इ.स. ५०० साली चलदहलेल्या
आयगभटीय ग्रांथात रािीचे स्वोदय आचण वारदनचितीची पद्धत साांदगतली आहे.

ऋग्वेद हा जगातील सवागत प्राचीन ग्रांथ आहे. इ.स.पूवग ३०००च्या पुढे त्याचा काळ ओढता येत नाही. ऋग्वेदात सहा ऋतू, सत्तावीस
नक्षत्रे, उत्तरायण, दचक्षणायन याांचे उल्लेख आहेत. एवढे च नाही तर त्यात तेराव्या मदहन्ाचा म्हणजेच ‘अचधक’ मदहन्ाचा उल्लेख आहे. मात्र
मदहन्ाांची नावे ऋतूां ना अनुसरून मधू-माधव, िुक्र-िुची, नभ-नभस्य, ईष-ऊजग, सहस-सहस्य आचण तप-तपस्य अिी होती. आज रूढ
असलेली चैत्र, वैिाख वगैरे बारा मदहन्ाांची नावे इ.स.पूवग १५००च्या आसपास, वेदाांग ज्योदतषाच्या काळात प्रचचलत झाली असावीत.

आयदनक वृत्ताचे सत्तावीस भाग म्हणजेच सत्तावीस नक्षत्रे ही खास भारतीय सां कल्पना आहे. चां िाचा पृथ्वी प्रदचक्षणा काळ सत्तावीस
ददवसाांचा असल्यामुळे चां ि प्रत्येक नक्षत्रात एक ददवस असणार, हे उघड आहे. दकमान महाभारताच्या काळापयंत ददवसाांचा मागोवा नक्षत्राां च्या
सां दभागत ठे वला जात असल्याचे, महाभारतातील वणगनाांवरून ददसून येत.े महाभारत काळात दतथीसुद्धा पूणगपणे प्रस्थादपत झाल्या होत्या. नेहमी
चौदा दकां वा पां धरा दतथीांच्या र्फरकाने अमावास्या व पौचणगमा येतात. या वेळी तेरा दतथीांच्या र्फरकाने दोन ग्रहणे होत असल्याचा उल्लेखही
महाभारतातील युद्धापूवी के ला गेला आहे.
- प्रा. मोहन आपटे

१६८ खगोल कु तूहल

• ग्रह, सूयग दकां वा चां ि एखाद्या नक्षत्रात व रािीत असतो, याचा अथग काय?

पृथ्वी सूयागभोवती पररभ्रमण करते. याचा पररणाम म्हणून सूयग तारकाांच्या सां दभागत आपली जागा बदलतो, असे आपल्याला ददसते.
तारकाांच्या पाश्वगभम
ू ीवर, स्थलाांतर करणाऱ्या सूयागचा एक मागगच आकािात रेखाटता येतो. या सूयगमागागला आयदनक वृत्त असे म्हणतात.
सूयम
ग ागागवरील ताऱ्याांना दकां वा तारकाांच्या गटाला आपण रोदहणी, पुनवगसू, मघा दकां वा चसांह, वृचिक या नावाने सां बोधतो.

सूयग, ग्रह, चां ि याांचे अचूक स्थान साांगण्यासाठी सूयगमागागचे समान बारा भाग के ले आहेत. सूयगमागागचे म्हणजे ३६० अांिाांचे समान बारा
भाग के ले, तर प्रत्येक भाग ३० अांिाचा होतो. या भागाांना गचणतात्मक रािी म्हणतात. सूयग दररोज सरासरी एक अांि चालतो. म्हणजे सूयागचा
मुक्काम एका रािीत एक मदहना असतो. सूयग एखाद्या रािीत असणे, म्हणजे त्या तारकाांच्या पाश्वगभम
ू ीवर असणे दकां वा त्या-त्या गचणतात्मक
दवभागात असणे, असा अथग घ्यावा. भारतीय खगोलतज्ज्ञाांनी सूयागच्या मागागचे नक्षत्राांच्या स्वरूपातले २७ भाग के ले आहेत. त्यामुळे १२ रािी
म्हणजे २७ नक्षत्रे होतात. याचा गचणतात्मक अथग, एक रास म्हणजे सव्वादोन नक्षत्रे.

सूयागचा चसांह रािीत प्रवेि, याचा अथग काय? चसांह ही पाचवी रास आहे. म्हणजे, सूयागने ४ रािीांचा अथागत १२० अांिाांचा प्रवास पूणग के ला
आहे, असा अथग घ्यावा. जून मदहन्ाच्या दुसऱ्या आठवड्यात मृग नक्षत्र लागले, याचा अथग, त्या नक्षत्र दवभागात सूयागने प्रवेि के ला, असे
समजावे. सूयग ज्या रािीत दकां वा नक्षत्रात असतो, त्या रािीतील तारे सूयागबरोबरच उगवतात व मावळतात, त्यामुळे त्याांचे दिगन त्या काळात होत
नाही.

- श्री. हेमांत मोने

• भारतीय खगोलिास्त्राचा आद्यग्रांथ कोणता?

वेदाांग ज्योदतष हा भारतीय खगोलिास्त्राचा आद्यग्रांथ आहे. इ.स.पूवग १५००च्या सुमाराला बहुधा कास्थश्मरमध्ये या ग्रांथाची रचना करण्यात
आली असावी. वेदाांग ज्योदतषाचा कताग लगध महषी असल्याचे मानले जाते, पण प्रत्यक्षात हा ग्रांथ िुची नावाच्या कु णी दवद्वानाने चलदहला
असावा. वेदाांग ज्योदतषाच्या ऋकट आचण याजुषट अिा दोन सां दहता उपलब्ध आहेत. ग्रांथ चलहून प्रदीघग काळ लोटल्यामुळे, त्यातील अनेक
श्लोकाांचा अथग दुबोध झाला आहे. सर दवल्यम जोन्स, स्थव्हटनी, कोलब्रुक, बेंटली, वगैरे पािात्त्य पां दडताांनी वेदाांग ज्योदतषाचा अभ्यास के ला.
भारतीय दवद्वानाांमध्ये प्रामुख्याने िोटे लाल, सुधाकर दद्ववेदी, कृ ष्णिास्त्री गोडबोले, िां कर बाळकृ ष्ण दीचक्षत, लोकमान् दटळक, कु पण्णािास्त्री,
श्यामिास्त्री याांनी वेदाांग ज्योदतषाचा अथग लावण्याचा प्रयत्न के ला. तरीही सवग श्लोकाांचा अथग लागला, असे म्हणता येत नाही.

वेदाांग ज्योदतष हे प्रामुख्याने पां चवषीय पां चाांग आहे. वेदाांग ज्योदतषाचे एक युग पाच वषांचे आहे. सां वत्सर, पररवत्सर, इदावत्सर, अनुवत्सर
आचण इद्वत्सर अिी त्या पाच वषांची नावे होती. एक वषग ३६६ ददवसाांचे होते. अिा प्रकारे एका युगात १८३० ददवस होते. वषगमान सुमारे
०.७५ ददवसाांनी जास्त धरल्यामुळे पाच वषागत सुमारे ३.७५ ददवस अचधक येत. वेदाांग ज्योदतषाच्या काळात उत्तरायण धदनष्ठा नक्षत्राच्या
प्रारां भाबरोबर सुरू होत असे. सध्या ते २२ दडसेंबरला धनू रािीच्या सुमारे सहाव्या अांिावर सुरू होते.

पाच वषांत दोन अचधक मास, वेळोवेळी दतथी-क्षय, सत्तावीस नक्षत्रे आचण ठरावीक वेळी युगारां भ, ही वेदाांग ज्योदतषाची आणखी काही
वैचिष्ट्ये आहेत. त्यामध्ये वार व रािी नाहीत. के वळ सूयग आचण चां ि याांच्या मध्यम गतीांचा उपयोग करून पां चाांगाची रचना करण्यात आली
आहे.
- प्रा. मोहन आपटे

खगोल कु तूहल १६९

• ब्रह्मगुप्त या भारतीय खगोलिास्त्रज्ञाचे जागदतक योगदान काय आहे?

साऱ्या जगाला दिमान पद्धतीचे ज्ञान करून दे ण्याचा मान ब्रह्मगुप्ताला द्यावा लागेल. सन ५९८मध्ये ब्रह्मगुप्ताचा जन्म झाला आचण वयाच्या
दतसाव्या वषी म्हणजे इ.स. ६२८मध्ये त्याने ‘ब्रह्मस्फु टचसद्धाांत’ हा ग्रांथ चलदहला. पुढे पासष्ट्ाव्या वषी त्याने ‘खां डखाद्यक’ हा खगोलिास्त्राचा
करणग्रांथ तयार के ला. ब्रह्मस्फु ट चसद्धाांत याचा अथग सुधाररत ब्रह्म चसद्धाांत. ब्रह्मगुप्ताच्या पूवी उपलब्ध असलेल्या ब्रह्म चसद्धाांतात अनेक सुधारणा
करून त्याने तोच चसद्धाांत नव्याने प्रस्थादपत के ला.

अत्यां त महत्त्वाची गोष्ट् अिी की, दहाव्या ितकात अलट मामून या खचलर्फाने ब्रह्मगुप्ताच्या दोन्ही ग्रांथाांची अरबी भाषेत भाषाांतरे करवू न
घेतली. ब्रह्म स्फु ट चसद्धाांताला ‘चसांद दहांद’ व खां डखाद्यकाला ‘अलट अकं द’ अिी नावे देण्यात आली. या दोन ग्रांथाांनीच अरबाांना दिमान पद्धतीचे
ज्ञान करून ददले. १२०२ साली चलओनाडो दर्फबोनॅ स्सी या इटाचलअन गचणतज्ज्ञाने चलबेर अबॅ सी हा ग्रांथ चलहून दिमान पद्धतीचा युरोपात प्रसार
सुरू के ला. तरीही जवळजवळ अठराव्या ितकापयंत युरोपात दिमान पद्धती सावगदत्रक झाली नाही. दिमान पद्धतीचा पूणग स्वीकार
के ल्यानां तरच युरोपातील गचणत बहरले.

ब्रह्मगुप्त हा स्वत: वेध घेऊन ताऱ्याांची व ग्रहाांची आकािातील स्थाने पडताळू न पाहत असे. त्यासाठी त्याने अनेक नवीन उपकरणे चसद्ध
के ली होती. ब्रह्मगुप्त उच्च दजागचा गचणती होता. त्याने गचणतातील अनेक कू ट प्रश्न सोडदवले होते. चक्रीय चौकोनाच्या क्षेत्रर्फळाचे सूत्र आता
‘ब्रह्मगुप्त सूत्र’ म्हणून ओळखले जाते. वतगमान कालीन ‘न्ूटन-िचलंग सूत्र’ वस्तुत: ब्रह्मगुप्ताने िेकडो वषे आधीच चसद्ध के ले होते. दद्वघातीय
समीकरणाांची उत्तरे पूणांकात िोधून काढण्याची पद्धत त्याला मादहती होती. गचणताच्या उच्च कोटीच्या ज्ञानामुळेच त्याला खगोलिास्त्रात नवीन
पद्धती आणता आल्या.
- प्रा. मोहन आपटे

• भारतीय खगोलिास्त्राच्या इदतहासात भास्कराचायागचे स्थान काय आहे?

भारतीय खगोलिास्त्राचा मेरूमणी असे भास्कराचायागचे वणगन के ले तर ते यथाथग ठरेल. आयगभटापासून भास्कराचायागपयंतच्या पाचिे
वषांच्या भारतीय खगोलिास्त्राच्या इदतहासात, भास्कराचायगकृत ‘चसद्धाांतचिरोमणी’ हा कळसाध्याय आहे. भारतीय खगोलिास्त्राचे सवग चसद्धाांत
या एकाच ग्रांथात समादवष्ट् झाले आहेत. इ.स. ११५०मध्ये वयाच्या िदत्तसाव्या वषी भास्कराचायागने हा ग्रांथ चलदहला. चसद्धाांतचिरोमणी हा
प्रत्यक्षात एक ग्रांथ नसून, तो चार ग्रांथाांचा समूह आहे. त्यामध्ये लीलावती, बीजगचणत, गचणताध्याय व गोलाध्याय अिा चार ग्रांथाांचा समावेि
होतो. पदहले दोन ग्रांथ िुद्ध गचणताचे, तर उवगररत दोन ग्रांथ िुद्ध खगोलिास्त्रावर आहेत. यातील भास्कराचायागचा ‘लीलावती’ हा
अांकगचणतावरील ग्रांथ सुप्रचसद्ध असून, जगातील अनेक भाषाांत त्याची भाषाांतरे झाली आहेत. िेकडो वषे तो पाठ्यपुस्तक म्हणून वापरला जात
असे.

उच्च कोटीचे गचणती असणाऱ्या भास्कराचायागने दद्वघाती समीकरणे सोडवण्याची सामान् पद्धतही िोधून काढली. भास्कराचायागचेच गचणत
पुढे अठराव्या ितकात लाग्राांज याने सोडदवले. तथाकचथत ‘पास्कल टरँगल’ पास्कलच्या आधी भास्कराचायागला माहीत होता. पायथॅ गोरस
प्रमेयाची चसद्धता त्याने के वळ दोन ओळीांत ददली आहे. एका त्रैराचिकाच्या साहाय्याने परीघ काढण्याची सोपी पद्धत भास्कराचायागने ददली.
भास्कराचायागला अनां त या सां ख्येची कल्पना होती आचण ते कॅ लक्युलसपयंत येऊन पोहोचले होते.

खगोलिास्त्रीय गणनाांमध्ये भास्कराचायागने सोपेपणा आणला. कालसमीकरण दनचित करण्याची पद्धत भास्कराचायागने स्वत:च िोधून
काढली. पराियाचा उपयोग करून चां ि व सूयग याांची अांतरे काढता येतात, हे त्याला माहीत होते. चां िावर पां धरा ददवस प्रकाि व पां धरा ददवस
अांधार असला पादहजे, हेही त्याला समजले होते. साध्या सरळ काठीने अनेक गोष्ट्ीांचे कसे ज्ञान करून घेता येते, हेही त्याने साांदगतले आहे .
- प्रा. मोहन आपटे

१७० खगोल कु तूहल

• सवाई जयचसांहाच्या वेधिाळाांची वैचिष्ट्ये काय आहेत?

खगोलिास्त्राचा सखोल अभ्यास के लेला एकमेव राजा, असा सवाई जयचसांहाचा उल्लेख करावा लागेल. औरांगजेबाच्या सैन्ात असताना
जयचसांहाची महाराष्ट्रातच, बहुधा जगन्नाथ सम्राट या खगोलिास्त्रज्ञाची ओळख झाली व त्यानां तर पुढे त्याने खगोलिास्त्राचा सखोल अभ्यास
के ला. कालाांतराने जयचसांहाने टॉलेमीच्या अल्माजेिचे सां स्कृ तमध्ये भाषाांतरही करून घेतले.

सवाई जयचसांहाने ददल्ली (इ.स. १७२४), जयपूर (इ.स. १७२८), उज्जैन (इ.स. १७३४), वाराणसी (इ.स. १७३७) आचण मथुरा (इ.स.
१७३८) अिा एकां दर पाच दठकाणी वेधिाळा बाांधल्या. त्यातील मथुरेची वेधिाळा १८५७ साली नष्ट् झाली. सध्या र्फक्त जयपूर येथील
वेधिाळाच बऱ्या अवस्थेत आहे. या सवग वेधिाळाांमधील यां त्रे आकाराने मोठी आचण चुना व दवटाांनी बाांधलेली आहेत. या वेधिाळा
‘जां तरमां तर’ या नावाने ओळखल्या जातात. ‘यां त्रमां ददर’ या िब्ाचा तो अपभ्रांि आहे. मोजमापात अचूकता यावी, यासाठीच सवग यां त्राांचे आकार
मोठे ठे वण्यात आले आहेत. बहुताांि यां त्रे प्राचीन भारतीय खगोलिास्त्रातील यां त्राध्यायाच्या आधाराने बाांधण्यात आली आहेत. जयपूर आचण
ददल्ली येथील सम्राट यां त्रे आपले लक्ष चटकन वेधून घेतात. वस्तुत: ती प्रचां ड आकाराची, सावलीची घड्याळे आहेत. ती एक सेकांदापयंत
अचूक काळ दिगवू िकतात. याचिवाय ताऱ्याांच्या स्थानाांची मोजमापे घेण्यासाठीही त्याांचा उपयोग होतो.

रामयां त्र, चभत्तीयां त्र, उन्नताांियां त्र, राचिवलय, कपालयां त्र, अॅिरोलोब अिी दवदवध प्रकारची यां त्रे प्रत्येक वेधिाळे त आहेत. आकािातील
ग्रहताऱ्याांची दनरदनराळ्या प्रकारे मोजमापे घेण्यासाठी त्याांचा उपयोग होत असे. सवाई जयचसांहाने अचूक मोजमापे घेऊन ताऱ्याांच्या स्थानाांची
एक यादी तयार के ली. ही यादी ‘चजज मुहम्मदिाही’ या नावाने प्रचसद्ध आहे. अत्यां त अचूक दुदबगणी उपलब्ध झाल्यावर सवाई जयचसांहाच्या
वेधिाळा कालबाह्य झाल्या असल्या तरी, खगोलिास्त्र समजून घेण्यासाठी त्याांचा उत्तम उपयोग करून घेता येईल.
- प्रा. मोहन आपटे

• लोकमान् दटळकाांनी खगोलिास्त्राच्या आधाराने चलदहलेले ग्रांथ कोणते?

ओरायन, आस्थटगक होम इन वेदाजट आचण वेदाांग ज्योदतष, हे लोकमान् दटळकाांनी खगोलिास्त्राच्या आधाराने चलदहलेले तीन ग्रांथ आहेत.
त्यापैकी वेदाांग ज्योदतष हा ग्रांथ लहान असून, त्यात त्याांनी के वळ काही श्लोकाांचा अथग लावण्याचा प्रयत्न के ला आहे. लोकमान् दटळकाांनी हा
ग्रांथ १९१२ साली चलदहला.

ओरायन हा त्याांचा महत्त्वाचा ग्रांथ १८९३ साली प्रचसद्ध झाला. यात गीतेतील ओव्याांच्या आधारे लोकमान् दटळकाांनी, तकग िुद्ध प्रकारे
वेदाांचा काळ दनचित करण्याचा प्रयत्न के ला. पृथ्वीच्या पराांचन गतीमुळे वसां तसां पात दबां दू वक्र गतीने मागे सरकत जातो. सुमारे ७२ वषांत तो
एका अांिातून मागे सरकतो. सध्या वसां तसां पात दबां दू उत्तरा भािपदा नक्षत्राच्या सुमारे सहाव्या अांिावर आहे. कधीकाळी तो मृग नक्षत्रात होता.
स्थूलमानाने हा र्फरक सुमारे ८५ अांि होतो. याचा अथग ८५ गुचणले ७२ म्हणजे ६,१२० वषांपूवी वसां तसां पात दबां दू मृग नक्षत्रात होता. इ.स.पूवग
४,०००च्या आसपासचा हा काळ आहे. मृग नक्षत्राचे दुसरे नाव अग्रहायण असे आहे. याचा अथग अयनाच्या अग्रभागी असणारे नक्षत्र. तिा
प्रकारचे उल्लेख ऋग्वेदात असल्यामुळे, वेदाांचा काळ इसवी सन पूवग ४००० वषे इतका मागे जातो, असे लोकमान् दटळकाांचे प्रदतपादन आहे.

आस्थटगक होम इन वेदाज दकां वा वैददक आयांचे मूलस्थान हा ग्रांथ, लोकमान् दटळकाांनी १९०३ साली चलदहला. इ.स.पूवग ८,००० वषे या
काळात आयग लोक उत्तर ध्रुव प्रदेिात राहत होते, असा दनष्कषग या ग्रांथात लोकमान् दटळकाांनी काढला आहे.
- प्रा. मोहन आपटे

खगोल कु तूहल १७१

• चचनी खगोलदनरीक्षकाांनी कोणत्या प्रकारच्या खगोलीय नोांदी के ल्या होत्या?

प्राचीन चचनी खगोलदनरीक्षकाांनी ग्रहणापासून अगदी उल्कावषागवापयंत दवदवध घटनाांच्या नोांदी दनयदमतपणे ठे वल्या होत्या. यातील सवाग त
जुन्ा नोांदी या ग्रहणाच्या चचत्राांच्या स्वरूपात असून, त्या चार हजार वषांपूवीच्या आहेत. या नोांदी भदवष्यकथनासाठी वापरलेल्या हाडाांवर
चचतारल्या आहेत. चीनमध्ये सापडलेल्या चलचखत स्वरूपातील नोांदी यासुद्धा ग्रहणाांसांबां धीच आहेत. कासवाांच्या पाठीवर चलदहलेल्या या नोांदी
तीन ते साडेतीन हजार वषांपूवीच्या आहेत. खग्रास सूयगग्रहणाची जगातली सवांत जुनी, पण स्पष्ट् अिी नोांद हीसुद्धा चीनमध्ये सापडली असून,
ती इ.स.पूवग ७०९ सालातली आहे. याचिवाय दुदबगणपूवग युगात नोांदवल्या गेलेल्या सातही अदतनवताऱ्याांच्या नोांदी चचनी खगोलिास्त्रात उपलब्ध
आहेत. यातली सगळ्याांत जुनी नोांद ही इ.स. १८५ सालची असून, नरतुरांग तारकासमूहात ददसलेल्या या अदतनवताऱ्याचे अविेष आधुदनक
दुदबगणीना सापडले आहेत. तसेच वृषभ तारकासमूहात ददसणारा, खेकड्याच्या आकाराचा सुप्रचसद्ध तेजोमेघ हा, इ.स. १०५४ साली चचनी
दनरीक्षकाांनी नोांदवलेल्या अदतनवताऱ्याचे अविेष असल्याचे स्पष्ट् झाले आहे.

इ.स.पूवग सोळाव्या ितकापासून इसवी सनानां तर सोळाव्या ितकापयंत चचनी खगोलदनरीक्षकाांनी नोांदवलेल्या धूमके तूां ची सां ख्या
साडेपाचिेहून अचधक भरते. दर ७६ वषांनी येणाऱ्या हॅलीच्या धूमके तूची सवांत जुनी चचनी नोांद ही इ.स.पूवग ६१३ सालची आहे. याउलट
पािात्त्य दनरीक्षकाांकडची हॅलीच्या धूमके तूची पदहली उपलब्ध नोांद ही, यानां तर जवळजवळ सात ितके उलटल्यानां तरची आहे. हॅलीच्या
धूमके तूच्या इ.स.पूवग २४० सालापासून आजपयंत झालेल्या एकोणतीस भेटीांपैकी, जवळजवळ सवग भेटीांच्या चचनी नोांदी उपलब्ध आहेत.
दुदबगणपूवग काळातील चचनी दनरीक्षकाांनी नुसत्या डोळ्याांनी ददसणाऱ्या सौरडागाांची िां भराहून अचधकवेळा नोांद के ली होती. यातील पदहली नोांद ही
इ.स.पूवग २८ सालची आहे. पािात्त्याांची अिी नोांद ही इसवी सनानां तरच्या नवव्या ितकातली आहे.
- डॉ. राजीव चचटणीस

• खगोलिास्त्राच्या इदतहासावर आपला ठसा उमटवणारे महत्त्वाचे ग्रीक खगोलतज्ज्ञ कोणते?

ग्रीक खगोलिास्त्राचे मूळ अरबी प्रदे िातले आहे. अरबाांचे हे खगोलिास्त्र इचजप्तवर राज्य करणाऱ्या ग्रीकाांनी पुढे दवकचसत के ले. ग्रीक
खगोलिास्त्रावर सुरुवातीला तत्त्ववेत्त्याांची िाप होती. इ.स.पूवग सहाव्या ितकातल्या थेचलज या तत्त्वज्ञाने, त्यावेळी घडू न आलेल्या सूयग्र
ग हणाचे
भाकीत के ले होते. याच थेचलजने पृथ्वीला पाण्यावर तरां गणाऱ्या चकतीचे स्वरूप बहाल के ले, तर त्यानां तर थेचलजला समकालीन असणाऱ्या
अॅनॅस्थक्समँ डेरने पृथ्वी ही चसचलां डरच्या आकाराची असल्याचे मानले. अॅनॅस्थक्समँ डेरला पृथ्वी अधाांतरी असल्याचीही कल्पना असावी. याच काळात
पायथागोरसने चां ि हा गोलाकार असल्याचे चां िाच्या कलाांवरून दाखवून ददले. त्याच्या मते चां िाप्रमाणे पृथ्वीही गोलाकार होती. इ.स.पूवग चवर्थ्ा
ितकाांत सुप्रचसद्ध ग्रीक तत्त्ववेत्त्या अॅररिॉटल याने पृथ्वीच्या गोलाकाराचे पुरावे ददले. यात दुरून येणाऱ्या जहाजाांचे अगोदर ददसणारे िीड,
उत्तरेला दकां वा दचक्षणेकडे गेल्यावर सरकलेले ददसणारे आकाि, चां िग्रहणात चां िावर ददसणारी पृथ्वीची गोलाकार सावली, अिा गोष्ट्ीांचा
समावेि होता. अॅररिॉटलसह इतर अनेक ग्रीक तत्त्वज्ञाांनी पृथ्वीला दवश्वाच्या कें िस्थानी मानले होते.

याच काळात ग्रीक खगोलतज्ज्ञाांनी चाकोरीबाहेरील खगोलिास्त्रीय दनरीक्षणेही के ली. इ.स.पूवग दतसऱ्या ितकात आररिाकग सने काढलेले
चां ि आचण सूयागचे व्यास, तसेच चां ि आचण सूयागचे पृथ्वीपासूनचे अांतर, ही अिा प्रयत्नाांची उदाहरणे होती. (याच आररिाकग सने आपले दवश्व हे
सूयगकेंदित असल्याचे मानले.) इ.स.पूवग दुसऱ्या ितकात होऊन गेलेल्या दहप्पाकग सला पृथ्वीच्या अक्षाच्या पराांचन गतीचे ज्ञान होते. यावर
आधारलेला वषगकाळ ऋतूां िी अचधक अचूकपणे दनगदडत होत होता. इ.स.नां तर दुसऱ्या ितकात इचजप्तमधल्या अलेक्स्प्झाांदडर याच्या टॉलेमीने
मॅ थेमॅदटक चसांटॅस्थक्सस (अल्माजेि) या आपल्या सुप्रचसद्ध ग्रांथाद्वारे पृथ्वीकें दित ग्रहमालेचे सदवस्तर प्रारूप उभे के ले. टॉलेमीनां तरच्या काळात
मात्र ग्रीक खगोलिास्त्राचा दवकास जवळजवळ कुां ठीत झाला.
- डॉ. राजीव चचटणीस

१७२ खगोल कु तूहल

• अरबाांनी खगोलिास्त्राच्या दवकासात कोणती महत्त्वाची कामदगरी बजावली?

अरबी खगोलिास्त्राचा दवकास हा मुख्यत: इचजप्त आचण मेसोपोटे दमया (आजच्या इराकचा भाग) या वाळवां टी प्रदे िात झाला.
वाळवां टातल्या या खगोलिास्त्राच्या रीतसर अभ्यासाला इ.स.पूवग अठराव्या ितकात सुरुवात झाली असावी. हा अभ्यास ग्रीकाांच्या आगमनापयंत
चालू रादहला. सहाव्या ितकापासून या अभ्यासाची सूत्रे ग्रीकाांच्या हाती गेली. इ.स.नां तरच्या सातव्या-आठव्या ितकानां तर अरबी खगोलिास्त्राने
पुन्हा जोर धरला. ग्रीकाांनी दवकचसत के लेल्या मूळच्या अरबी खगोलिास्त्रात, अनेक अरबी आचण पचिगयन खगोल अभ्यासकाांकडू न मोलाची भर
घातली गेली.

नवव्या ितकात होऊन गेलेल्या अलट ख्वाररज्मी या बगदादमधल्या दवद्वान गचणतज्ञाने उपयुक्त खगोलिास्त्रीय तक्ते तयार के ले. याच
ितकात होऊन गेलल्य
े ा अलट र्फाघगनी याने ग्रहगतीवर दवपुल चलखाण के ले. यानां तर दहाव्या ितकात होऊन गेलेल्या अलट बात्तानी याने
ग्रहगचणतात सुधारणा के ल्या. याच काळातल्या अलट खुजाांदी या खगोलदनरीक्षकाने तेहरानला मोठी वेधिाळा उभारली. आपल्या रुबायतीांद्वारे
सुपररचचत असणाऱ्या ओमर खय्याम या अकराव्या ितकातल्या पचिगयन कवीने नवे खगोलिास्त्रीय तक्ते तयार करून ददनदचिगकेतही अचूकता
आणली.

अरबी खगोलिास्त्रातील ग्रहमाला ही जरी टॉलेमीच्या पृथ्वीकें दित प्रारूपावरच उभी असली तरी, अरबी खगोलज्ञाांनी ग्रहाांच्या कक्षाांच्या
स्वरूपात काही बदल सुचवले होते. व्यवस्थस्थत खगोलीय नोांदी ठे वणाऱ्या अरबाांनी ग्रहगचणतात नव्या पद्धती आणल्या, सातत्याने
आकािदनरीक्षण के ले, आकािाचे नकािे तयार के ले. अल्टे अर (श्रवण), आल्फ्डेबारान (रोदहणी), दबटलगुझ (काक्षी) यासारख्या अनेक
ताऱ्याांच्या इां ग्रजी नावाांचे मूळ अरबी भाषेत असण्याचे कारण, त्या काळातले आघाडीवरचे अरबी खगोलिास्त्र हे आहे. अरबी खगोलज्ञाांनी नष्ट्
होऊ घातलेल्या ग्रीक चलखाणाचे प्रथम अरबी भाषेत व कालाांतराने लॅ टीन या युरोपातल्या ‘राजमान्’ भाषेत के लेले रूपाांतरही खगोलिास्त्राच्या
दृष्ट्ीने म्हत्त्वाचे ठरले आहे.
- डॉ. राजीव चचटणीस

• टायको ब्राहेला दुदबगणपूवगयग

ु ातील श्रेष्ठ दनरीक्षक का मानले गेले आहे?

दवदवध खगोलीय घटनाांची अत्यां त काळजीपूवगक नोांद ठे वणारा टायको ब्राहे हा, दुदबगणपूवय
ग ग
ु ातला असामान् दजागचा खगोलदनरीक्षक होता.
डेन्माकग च्या या खगोलतज्ज्ञाने इ.स. १५७२मध्ये िदमगष्ठा या तारकासमूहात अचानक ददसू लागलेली अदततेजस्वी वस्तू म्हणजे एक दूरवरचा तारा
असल्याचे दाखवून ददले. (हा तारा एक अदतनवतारा होता.) इ.स. १५७७मध्ये ददसलेल्या धूमके तूचे अांतर मोजून ब्राहेने, हा धूमके तू
चां िापलीकडू न जात असल्याचे दाखवून ददले. त्यामुळे धूमके तू हे पृथ्वीच्या वातावरणात घडणाऱ्या घटना नसल्याचे स्पष्ट् झाले. याचिवाय
कोपदनगकसच्या प्रारूपािी काहीसे साम्य दिगवणारे ग्रहमालेचे एक अचभनव पृथ्वीकें दित प्रारूपही ब्राहेने माांडले होते. या प्रारूपानुसार पृथ्वी
वगळता इतर सवग ग्रह सूयागभोवती दर्फरत होते, परां तु सूयगच स्वत: या सवग ग्रहाांसह पृथ्वीभोवती दर्फरत होता.

प्रत्यक्ष दनरीक्षणात दविेष रस घेणाऱ्या टायको ब्राहेला, गुरू आचण िनी या ग्रहाांच्या युतीचा खगोलीय तक्त्यात दिगवलेला ददवस आचण
स्वत:च्या दनरीक्षणाांद्वारे काढलेला ददवस, यात दकत्येक ददवसाांची तर्फावत आढळली. यामुळे नव्या दनरीक्षणाांद्वारे या तक्त्यात सुधारणा करण्याची
गरज ब्राहेने ओळखली. यासाठी ब्राहेने डेन्माकग च्या फ्रेडररक (दुसरा) या सम्राटाच्या मदतीने स्वीडनच्या दचक्षणेकडील वीन बेटावर प्रथम
‘उरादनबोगग’ (१५७६) आचण नां तर स्त्येनगबोगग (१५८१), या नावन्पूणग साधनाांनी सुसज्ज असलेल्या वेधिाळा बाांधून घेतल्या. आधुदनक
ग्रहगचणताचा पाया ठरलेले के पलरचे ग्रहगतीने दनयम हे ज्या दनरीक्षणाांवर आधारलेले आहेत, ती अत्यां त अचूक अिी दनरीक्षणे ब्राहेने
उरादनबोगगमधून के ली. येथन
ू च के लेल्या आपल्या दनररक्षणाांद्वारे ब्राहेने साडेसातिेहून अचधक ताऱ्याांच्या स्थानाांची अदतिय अचूक अिी सां दभग
यादी तयार के ली. के पलरने इ.स. १६२७मध्ये प्रचसद्ध के लेले सुधाररत खगोलीय तक्ते (रूडॉस्थल्फयन तक्ते) हे याच सां दभग यादीवर आधाररत होते.
- डॉ. राजीव चचटणीस

खगोल कु तूहल १७३

१७४ खगोल कु तूहल
• गेल्या ितकाच्या पूवागधागत कोणत्या खगोलिास्त्रज्ञाांना नोबेल पाररतोदषक दमळाले?

खगोलिास्त्रािी सां बचधत सां िोधनाबद्दल नोबेल पाररतोदषक दमळवणाऱ्या िास्त्रज्ञाांत ऑचिरयाच्या दवटोर हेस याांचे नाव सुरुवातीस घेता
येईल. हेस हे आपल्या वैचश्वक दकरणाांच्या िोधामुळे १९३६ सालच्या भौदतकिास्त्रातील नोबेल पाररतोदषकास पात्र ठरले. हेस याांचे हे सां िोधन
१९११ ते १९१३ या काळात झाले. पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर आढळणाऱ्या दवचिष्ट् दकरणोत्सगागचे मूळ हे वातावरणात नसून, ते अांतराळातून येणाऱ्या
अदतिय िदक्तिाली प्रारणाांमध्ये असल्याचे त्याांनी सां िोधनाद्वारे दाखवून ददले. आकािात सोडलेल्या र्फुग्याांद्वारे पाच दकलोमीटरहून अचधक
उां चीपयंत के लेल्या त्याांच्या दवदवध दनरीक्षणाांतून, या दकरणोत्सगागचा उगम आपल्या सूयगमालेबाहेर असल्याचे ददसून आले.

सन १९६७चे भौदतकिास्त्रातील नोबेल पाररतोदषक अमेररके च्या हान्स बेथ याांना दमळाले. १९३०-४० या दिकाांत बेथ याांनी के लेल्या या
सां िोधनाद्वारे ताऱ्यातील ऊजागदनदमगतीमागे अणुसांमीलनाची दक्रया असल्याचे स्पष्ट् झाले. ताऱ्याांच्या अांतभागगात ऊजागदनदमगती घडवू न आणणाऱ्या
या हायडर ोजनच्या हेचलयममधील रूपाांतरामागील दवदवध टप्पे त्याांनी उकलून दाखदवले. १९८३ सालचे भौदतकिास्त्राचे नोबेल पाररतोदषक
सुब्रह्मण्यम चां ििेखर आचण दवल्यम र्फाऊलर याांना दवभागून दमळाले. यातील चां ििेखर याांचे सां िोधन हे ताऱ्याांच्या उत्क्ाांतीसां बां धी होते. मुख्यत:
१९३०-४० या दिकाांत के लेल्या या सां िोधनातून, चां ििेखर याांनी वजनदार ताऱ्याांचा िेवट श्वेतखुजा ताऱ्याांत न होता, त्याचे भदवतव्य पूणग
वेगळे असल्याचे दाखवून ददले. अिा ताऱ्याांची अखेर ही गुरुत्वीय अवपातात होऊन, त्याांतील पदाथांचे अणू आपले अस्थस्तत्व गमावतात.
चां ििेखर याांच्याबरोबरच या पाररतोदषकाचे भागीदार ठरलेल्या अमेररके च्या दवल्यम र्फाऊलर याांनी ताऱ्याांच्या उत्क्ाांतीदरम्यान दवदवध मू लिव्ये
किी दनमागण होऊ िकतात हे दाखवून ददले. र्फाऊलर याांचां हे सां िोधन १९५०-६० या दिकाांत के ले गेले होते.
- डॉ. राजीव चचटणीस

• अलीकडच्या काळात कोणत्या खगोलिास्त्रज्ञाांना नोबेल पाररतोदषक दमळाले?

मादटगन राईल व अँटनी ह्युइि हे दब्रटीि सां िोधक १९७४ सालच्या भौदतकिास्त्रातील नोबेल पाररतोदषकाचे मानकरी ठरले. अनेक िोट्या
रेदडओदुदबगणी जोडू न, त्याांना एकच मोठी रेदडओदुबीण म्हणून वापरण्याचे उपयुक्त तां त्र राईल याांनी दवकचसत के ले. त्याांच्याबरोबर ह्यइु ि याांना
दमळालेले पाररतोदषक हे स्पां दक ताऱ्याच्या १९६७ सालामधील िोधातील त्याांच्या योगदानाबद्दल ददले गेले. दवश्वाच्या तापमानािी दनगडीत
असलेल्या वैचश्वक रेदडओप्रारणाांच्या १९६५ साली लावलेल्या िोधाबद्दल अमेररके चे आनो पेंचझयास आचण रॉबटग दवल्फ्सन याांना १९७८ सालचे
भौदतकिास्त्रातील नोबेल दमळाले. हा िोध दवश्वदनदमगतीच्या महास्फोट चसद्धाांताच्या बाजूचा महत्त्वाचा पुरावा ठरला. सन १९९३चे
भौदतकिास्त्राचे नोबेल अमेररके चे रसेल हल्फ्स आचण जोसेर्फ टे लर याांना दमळाले. त्याांनी १९७४ साली न्ूटरॉन ताऱ्याांच्या एका वैचिष्ट्यपूणग
जोडीचा िोध लावला. या जोडीतील घटक ताऱ्याांच्या एकमेकाांभोवतीच्या प्रदचक्षणाकाळात गुरुत्वाकषगणीय लहरीांच्या उत्सजगनामुळे होणारी घट,
हा व्यापक सापेक्षतावादाचा पुरावा ठरला.

सन २००२चे भौदतकिास्त्रातले पाररतोदषक हे रेमांड डेदवस (अमेररका), मासातोिी कोचिबा (जपान) आचण रीकादो दगयाकोनी (अमेररका)
याांना दमळाले. डेदवस आचण कोचिबा याांनी अांतराळातून येणाऱ्या न्ूदटर नो कणाांचा वेध घेऊन सूयागच्या अांतभागगात व अदतनवताऱ्याांत कें िकीय
दक्रया घडत असल्याच्या चसद्धाांतावर चिक्कामोतगब के ले. रीकादो दगयाकोनी याांनी क्ष-दकरणाांचा वेध अांतराळातून घेण्यासाठी उपयुक्त ठरणारी
उपकरणे तयार करून क्ष-दकरण खगोलिास्त्राचा पाया घातला. २००६ सालच्या भौदतकिास्त्राच्या नोबेल पाररतोषकाचे दवजेते ठरलेले जोन
माथेर व जॉजग िूट या अमेररकन िास्त्रज्ञाांनी वैचश्वक रेदडओप्रारणाांच्या तीव्रतेतील सूक्ष्म बदलाांचा ‘कोबे’ या उपग्रहाांमार्फगत वेध घेतला होता. हे
बदल नवजात दवश्वातील दीदघगकाांच्या दनदमगतीवर प्रकाि टाकतात.
- डॉ. राजीव चचटणीस

 सन २००९ ते २०२१ या काळात खगोलिास्त्रातील सां िोधनादनदमत्त ज्याांना नोबेल पाररतोदषके ददली गेली आहेत, त्याांच्या सां िोधनाचे
दवषय पुढीलप्रमाणे आहेतः दवश्वाचे प्रसरण (२०११), गुरुत्वीय लहरीांच्या िोधासाठी उभारलेला लायगो प्रकल्प (२०१७),
दवश्वरचनािास्त्र/बाह्यग्रह (२०१९), (कृ ष्णदववरासारख्या) अदतघन स्वरूपातल्या आकािस्थ वस्तू (२०२०).

खगोल कु तूहल १७५

• भारतात खगोलिास्त्र चिक्षणाची सोय कु ठे आहे?

खगोलिास्त्रासाठी मुळात भौदतकिास्त्र आचण गचणताचा पाया पक्का असला पादहजे. म्हणूनच बारावीनां तर लगेच खगोलिास्त्राकडे वळू नये.
खगोलिास्त्रातील बॅ चलर पदवी जरी सहजी उपलब्ध नसली, तरी उिादनया दवद्यापीठ, ददल्ली दवद्यापीठ, काही आय.आय.टी., तसेच
मुां बईमधील टाटा मूलभूत दवज्ञान कें ि येथे भौदतकिास्त्र अभ्यासक्रमाांतगगत खगोलिास्त्राची ओळख करून ददली जाते. पदव्युत्तर चिक्षणासाठी
मात्र अनेक दवद्यापीठाांनी खगोलिास्त्राचे दविेष अभ्यासक्रम दकां वा वैकस्थल्पक दवषय म्हणून खगोलिास्त्र अभ्यासाची सां धी उपलब्ध करून ददली
आहे. महाराष्ट्रात पुणे दवद्यापीठातील भौदतकिास्त्र दवभागात ददले जाणारे खगोलिास्त्राचे चिक्षण हे, उत्तम अभ्यासक्रम आचण उत्तम
चिक्षकाांमुळे दवद्यार्थ्ांच्या पसां तीस उतरले आहे. मुां बई दवद्यापीठ बदह:िाल चिक्षण दवभाग, तसेच अनेक खगोल सां स्थाांमध्ये खगोलिास्त्राच्या
हौिी अभ्यासाचीही सोय उपलब्ध आहे.

खरे तर पदव्युत्तर अभ्यासक्रम जरी भौदतकिास्त्राचा दनवडला तरी, त्यानां तरही खगोलिास्त्राकडे वळता येते. भौदतकिास्त्रातील पदव्युत्तर
पदवी (एम.एस्सी.) पूणग के ल्यानां तर भारतातील अनेक सां िोधनसां स्था खगोलिास्त्रातील दवषयावरील पी.एच.डी.साठी दवद्यार्थ्ांची दविेष
प्रवेिपरीक्षा घेऊन दनवड करतात. सवगसाधारणपणे भौदतकिास्त्र वा खगोलिास्त्रातील पदव्युत्तर पदवी साठ टक्के गुणाांसह पूणग करणे, ही या
पीएच.डी.साठी असलेल्या प्रवेि परीक्षाांची पूवगअट असते. दनवड झालेल्या दवद्यार्थ्ांना चिष्यवृत्ती दमळते आचण त्याांनी सुमारे पाच ते सहा वषांत
पीएच.डी. पूणग करणे अपेचक्षत असते. पीएच.डी.ची सुरुवात करताना खगोलिास्त्राचा कोणताही पूवागनुभव गृहीत धरला जात नाही. काहीवेळा
भूगभगिास्त्र दकवा जीविास्त्राच्या दवद्यार्थ्ांनाही पीएच.डी.साठी खगोलिास्त्रािी सां बचधत सां िोधनाची सां धी दमळू िकते.

- डॉ. अदनके त सुळे

 पुणे दवद्यापीठ आता ‘सादवत्रीबाई र्फुले पुणे दवद्यापीठ’ या नावे ओळखले जाते.

• भारतात कोणत्या सां स्थाांत खगोलिास्त्रात सां िोधन के ले जाते?

खगोलिास्त्रातील सां िोधनासाठी आज दे िात अनेक पयागय उपलब्ध आहेत. मुां बईत कु लाबा येथील टाटा मूलभूत सां िोधन सां स्थेमध्ये
(टी.आय.एर्फ.आर.) खगोल सां िोधकाांचा मोठा गट कायगरत आहे. या सां स्थेत सैद्धाांदतक खगोलभौदतकिास्त्रापासून दनरीक्षणात्मक
खगोलिास्त्रातील दवदवध िाखाांत सां िोधन के ले जाते. यात गुरुत्वाकषगण, सापेक्षतावाद, तसेच अदतनवतारे, न्ूटरॉन तारे, दीदघगका, क्वेसार,
सौरदवज्ञान अिा अनेक दवषयाांचा समावेि आहे. या सां स्थेने, लडाखमधील हान्स्ले इथली गॅ मा दकरणाांची दुबीण, उटी येथील रेदडओ दुबीण,
नारायणगावजवळील खोडद येथील रेदडओ दुबीण, अिा दवदवध दुदबगणी सां िोधकाांना उपलब्ध करून ददल्या आहेत. या रेदडओ दुदबगणीांच्या
सां चालनासाठी या सां स्थेने पुणे येथे राष्ट्रीय रेदडओ खगोलभौदतकी अभ्यासकें ि हा उपदवभाग स्थापला आहे, तर महाकाय र्फुग्याांच्या (बलून)
साहाय्याने िास्त्रीय उपकरणे घन वातावरणाच्या वर पाठवून दवश्वाचे वेध घेणारी प्रयोगिाळा हैदराबाद येथे स्थापन के ली आहे.

याखेरीज पुणे येथीलच आयुका ही सां स्था खगोलिास्त्र सां िोधनासाठी प्रचसद्ध आहे. बां गळू रूमधील, भारतीय खगोलभौदतकी सां स्था ही
के वळ खगोलिास्त्रालाच वादहलेली सां स्था आहे, तर रामन सां िोधन सां स्था व भारतीय दवज्ञान सां स्थेमध्ये (आय.आय.एस्सी.) देखील
खगोलिास्त्रज्ञाांचे गट कायगरत आहेत. याखेरीज नैदनताल येथील आयगभट खगोलिास्त्र सां िोधन सां स्था (एरीज), अलाहाबाद येथील हररिां ि
सां िोधन सां स्था (एच.आर.आय.), अहमदाबाद येथील भौदतकी सां िोधन प्रयोगिाळा (पी.आर.एल.), गाांधीनगर येथील प्लाझ्मा सां िोधन
सां स्था, तसेच दवदवध दवद्यापीठे , या सां िोधनात मोलाची भर घालतात. आयुका आचण आय.आय.ए. याांच्या दगरावली, लडाख आचण कवलूर
येथील आरिाच्या मोठ्या दुदबगणीांमळ
ु े खगोलिास्त्रज्ञाांना सां िोधनाची मोठी सां धी उपलब्ध झाली आहे.
- डॉ. अदनके त सुळे

१७६ खगोल कु तूहल

• खगोलिास्त्र ऑचलस्थियाडसाठी भारतीय सां घाची दनवड किी के ली जाते?

दवद्याथांसाठी आयोचजली जाणारी ‘खगोलिास्त्र ऑचलस्थियाड’ ही आां तरराष्ट्रीय स्पधाग आहे. त्यात भाग घेणारे दे ि आळीपाळीने या स्पधांचे
आयोजन करतात. खगोलिास्त्र प्रसाराथग होणाऱ्या या स्पधेला आां तरराष्ट्रीय खगोलिास्त्र सां घटना तसेच युनस्क
े ोची मान्ता आहे. भारताच्या या
स्पधेतील सहभागाची सुरुवात १९९९ पासून झाली. भारतीय दवद्यार्थ्ांची या स्पधेतील कामदगरी नेहमीच उल्लेखनीय झाली आहे. या स्पधेसाठी
भारतीय सां घाची दनवड तीन टप्प्प्याांच्या प्रक्रीयेद्वारे होते.

पदहला टप्पा म्हणजे ‘राष्ट्रीय खगोलिास्त्र प्रमाण परीक्षा’ (एन.एस.इ.ए.) ही परीक्षा दरवषी नोव्हेंबरच्या चौर्थ्ा रदववारी देिभरातील सुमारे
१००० कें िाांवर भारतीय भौदतकी चिक्षण सां घटनेतर्फे (आय.ए.पी.टी.) घेतली जाते. या परीक्षेसाठी िोटा (१५ वषांखालील – सामान्त: इयत्ता
आठवी व नववी) आचण मोठा (इयत्ता बारावीपयंत) असे दोन गट असतात. या परीक्षेमधून भारतीय राष्ट्रीय खगोलिास्त्र ऑचलस्थियाड
(आय.एन.ए.ओ.) या पुढील टप्प्प्यासाठी दवद्याथी दनवडले जातात. ही स्पधाग-परीक्षा जानेवारी मदहन्ाच्या अखेरच्या िदनवारी देिभरातील
सुमारे १५ कें िाांवर होते. या दोन्ही स्पधागत्मक परीक्षा मुखत्वेकरून िालेय व कदनष्ठ महादवद्यालयीन भौदतकिास्त्र आचण गचणताच्या ज्ञानावर
आधाररत असतात. यासाठी दवद्यार्थ्ांना खगोलिास्त्राची मनापासून आवड आचण दवश्वाची जुजबी मादहती असणे अपेचक्षत असते.

या परीक्षेमधून दतसऱ्या व अखेरच्या टप्प्प्यासाठी दनवडल्या जाणाऱ्या दवद्यार्थ्ांना मे मदहन्ामध्ये मुां बईच्या होमी भाभा दवज्ञान चिक्षण
कें िात तीन आठवड्याांचे खास प्रचिक्षण ददले जाते. त्या दरम्यान, दवदवध सां िोधन सां स्थाांच्या आचण प्रचसद्ध खगोलिास्त्राांच्या भेटीही आयोचजत
के ल्या जातात, तसेच दवदवध परीक्षाांद्वारे या दवद्यार्थ्ांचे मूल्यमापन के ले जाते. यातून अखेरीस मोठ्या गटाांतील पाच तर िोट्या गटाां तील तीन
दवद्यार्थ्ांची दनवड भारतीय सां घासाठी होते.
- डॉ. अदनके त सुळे

 आता एन.एस.इ.ए. ही परीक्षा एकाच गटात घेतली जाते. हा गट र्फक्त बारावीपयंतच्या दवद्यार्थ्ांसाठी आहे. तसेच अखेरच्या टप्प्प्यासाठी
पाच दवद्यार्थ्ांची दनवड के ली जाते.

• भारतातील ताराांगणाचे स्वरूप कसे आहे?

दवसाव्या ितकाच्या सुरुवातीपयंत आकािाची ओळख करून घेणे, हे र्फक्त रात्रीच्या वेळी िक्य होते. परां तु १९२३ साली जमगनीतील येना
येथील पदहल्या ताराांगणाच्या दनदमगतीपासून, के व्हाही म्हणजेच ददवसासुद्धा आकािाची ओळख िक्य झाली आहे. ताराांगणातील प्रोजेटरच्या
साहाय्याने भूतकाळातील दकां वा भदवष्यकाळातील कोणत्याही वेळेच्या आचण कोणत्याही दठकाणच्या ताऱ्याांनी भरलेल्या आकािाची कृ दत्रम
दनदमगती करता येते. भारतात आज तीसाहून अचधक ताराांगणे असून, त्यापैकी तीन ताराांगणे ही महाराष्ट्रात मुां बई, नागपूर आचण नाचिक येथे
आहेत. इतर ताराांगणे ही कोलकोता, ददल्ली, बां गळु रु, चेन्नई, अलाहाबाद यासारख्या दठकाणी आहेत.

पूवी ताराांगणातले आकाि हे ऑप्टो-मेकॅदनकल या पारां पररक पद्धतीद्वारे दाखवले जात होते. आता मात्र अनेक दठकाणी हे आकाि
दडचजिार या सां गणकावर आधाररत आधुदनक तां त्रज्ञानाद्वारे दाखवले जाते. दडचजिार तां त्रज्ञानात वापरता येत असलेल्या ग्रादर्फक्स व
अॅदनमेिनमुळे खगोलिास्त्राची मादहती अचधक मनोरां जकपणे दे ता येते. या तां त्रज्ञानाचा वापर आचिया खां डात सवगप्रथम मुां बईतील नेहरू
ताराांगणात झाला. त्यानां तर भारतामध्ये नाचिक, सुरत, गोरखपूर इथे हे तां त्रज्ञान वापरात आले.

ताराांगणाची प्रेक्षकक्षमता ही त्याच्या घुमटाच्या व्यासावर अवलां बून असते. मुां बईतील नेहरू ताराांगणाच्या घुमटाचा व्यास २३ मीटर असून
दतथली प्रेक्षकाांची क्षमता ५०० इतकी आहे. कोलकोत्ताच्या एम.पी.दबलाग ताराांगणाची क्षमता ५७० इतकी आहे. भारतातील इतर ताराांगणाांची
क्षमता २०० ते २५० या दरम्यान आहे. मुां बईचे ताराांगण १९७७ साली सुरू झाले, तर कोलकत्त्याचे ताराांगण त्यापूवीच (१९६२ साली) सुरू
झाले. दविेष म्हणजे भारतातील पदहले ताराांगण १९५४ साली पुण्याच्या न्ू इां स्थग्लि स्कू लमध्ये उभारले होते. पन्नासच्या आसपास क्षमता
असलेले हे ताराांगण सध्या बां द आहे.
- श्री. सुहास नाईक-साटम

खगोल कु तूहल १७७

• नेहरू ताराांगण कोणते उपक्रम पार पाडते?

मुां बईच्या नेहरू ताराांगणाचे उदट घाटन ३ माचग, १९७७ रोजी माजी पां तप्रधान इां ददरा गाांधी याांच्या हस्ते झाले. तेव्हापासून आतापयंत एक
कोटी वीस लाख प्रेक्षकाांनी या ताराांगणाला भेट ददली आहे. ताराांगणातील सवागत पदहला कायगक्रम ‘दनयतीिी सां के त’ हा होता. या गाजलेल्या
कायगक्रमानां तर ‘गॅ चलचलओपासून गॅ चलचलओपयंत’, ‘दवश्व - सात पावलाांत’, यासारखे अनेक कायगक्रम लोकदप्रय ठरले. आतापयंत झालेल्या
सुमारे ३४ कायगक्रमाांपैकी सुरुवातीच्या सुमारे २८ कायगक्रमाांचे सादरीकरण कालग झाईस या जमगन कां पनीच्या ‘माकग -४ युदनव्हसगल’ या पारां पररक
पद्धतीच्या प्रोजेटरद्वारे झाले. सन २००३नां तरच्या कायगक्रमाांचे सादरीकरण इवान्स अॅण्ड सुदरलॅ ण्ड या अमेररकन कां पनीच्या ‘दडचजिार-३’ या
अद्ययावत तां त्रज्ञानाद्वारे के ले गेले आहे. सां गणकावर आधाररत असलेल्या या तां त्रज्ञानात एकाच वेळी सहा प्रोजेटरचा वापर के ला जातो.

ताराांगणाचा मुख्य उद्दे ि हा खगोलिास्त्र आचण अांतराळिास्त्राचा प्रसार हा आहे. त्या अनुषांगाने ताराांगणामध्ये खगोलीय दवषयाांवर दवदवध
तज्ज्ञाांची व्याख्याने, पररसां वाद, पररषदा भरवण्यात येतात. दवद्यार्थ्ांसाठी खगोलीय प्रश्नमां जुषा, दनबां ध स्पधाग, काव्य स्पधाग, चचत्रकला स्पधाग,
वक्तृत्व स्पधाग, इत्यादी स्पधाग होतात. तसेच वेळोवेळी खगोलिास्त्रादवषयक प्रदिगने भरवली जातात, खगोलीय दवषयाांवरती दनरदनराळे
मादहतीपटही दाखवण्यात येतात. ग्रहणे, अचधक्रमणे, दपधानयुत्या यासारख्या दविेष खगोलीय घटना खगोलप्रेमीांना दुदबगणीतून दाखवण्याची
व्यवस्थाही ताराांगणाकडू न के ली जाते. महादवद्यालयातील दवद्याथी व खगोलिास्त्राची आवड असणाऱ्याांसाठी, खगोलिास्त्र आचण
भौदतकखगोलिास्त्र याांवर मुां बई दवद्यापीठाच्या सहकायागने वगगही आयोचजत के ले जातात.
- श्री. सुहास नाईक-साटम

 आतापयंत नेहरू ताराांगणातर्फे एकू ण सुमारे चाळीस कायगक्रम सादर के ले गेले आहेत.
 ताराांगणाला आतापयंत भेट ददलेल्याांची सां ख्या दीड कोटी इतकी भरते.

• दर्फरती ताराांगणे म्हणजे काय?

मुां बईसारख्या िहरात असणाऱ्या मोठ्या ताराांगणाना ज्याांना भेट देणे िक्य नाही, अिाांना आकािाची ओळख करून दे ण्यासाठी दर्फरते
ताराांगण हे अदतिय उपयुक्त ठरते. अिा ताराांगणात एका वेळी सुमारे चाळीस प्रेक्षकाांची सोय होऊ िकते. या ताराांगणाचे सां पूणग सादहत्य हे
दोन बॅ गाांत मावत असल्यामुळे, ही ताराांगणे एका दठकाणाहून दुसऱ्या दठकाणी सहज नेता येतात. ही ताराांगणे दोन प्रकारची असतात: एक
ित्रीच्या स्वरूपातले आचण दुसरे बां ददस्त स्वरूपातले. ित्रीच्या स्वरूपातील ताराांगणाचा अधगगोल म्हणजे प्रत्यक्षात सुमारे चार मीटर व्यासाची
एक मोठी ित्रीच असते. सां पूणग काळोख असणाऱ्या खोलीच्या मध्यभागी ही ित्री टाांगली जाते. (या खोलीची लाांबी, रुांदी आचण उां ची ही
दकमान बारा र्फूट असावी लागते.) या ित्रीखाली प्रोजेटर ठे वून ित्रीच्या आतील भागाांवर, ताऱ्याांच्या प्रदतमाांद्वारे आकािाची दनदमगती के ली
जाते. दर्फरत्या ताराांगणाच्या दुसऱ्या म्हणजे बां ददस्त प्रकारात ित्रीऐवजी कॉम्प्रेसरच्या साहाय्याने हवा भरून र्फुगवता येईल असा घुमट वापरला
जातो. हा घुमट सतत हवा भरलेल्या अवस्थेत ठे वावा लागतो. या दोन्ही प्रकारच्या ताराांगणाना आवश्यक असलेला दवजेचा पुरवठा हा
जदनत्राद्वारे करता येतो. ही ताराांगणे उभारण्यास सुमारे एक तास पुरेसा ठरतो.

या दर्फरत्या ताराांगणाांत प्रमुख तारकासमूहाांतील सुमारे १००० तारे दाखदवता येतात. तसेच अदतररक्त प्रोजेटर वापरून कोणत्याही वेळेची
ग्रहस्थस्थती दिगदवता येते. दर्फरत्या ताराांगणाच्या िोट्या स्वरूपामुळे प्रेक्षक व तज्ज्ञ याांच्यात चाांगला सुसांवाद साधला जातो. त्यामुळे दर्फरते
ताराांगण हे खगोलिास्त्राच्या प्रसाराचे एक महत्त्वाचे साधन ठरले आहे. नेहरू ताराांगणाने आपल्या ित्रीच्या स्वरूपातील दर्फरत्या ताराांगणाचा
समावेि असलेला खगोलदवषयक कायगक्रम १९८२ सालापासून २००० पयंत चालदवला. या कायगक्रमाला खगोलप्रेमीांचा उत्तम प्रदतसाद लाभला
होता.
- श्री. सुहास नाईक-साटम

१७८ खगोल कु तूहल

खगोल कु तूहल १७९
• प्रकािाचा वेग मोजण्यासाठी खगोलिास्त्राचा उपयोग कसा झाला?

प्रकािाचा वेग सेकांदाला सुमारे तीन लाख दकलोमीटर इतका आहे. हा प्रचां ड वेग मोजण्याच्या प्रयत्नाांना १६७६ साली ओले रोमर या
डॅदनि िास्त्रज्ञाला सवगप्रथम यि दमळाले. गुरूच्या आयो या चां िाला गुरूच्या सावलीमुळे ग्रहण लागते. आयोच्या दोन ग्रहणाांदरम्यानचा
कालावधी हा गुरू-पृथ्वी अांतरानुसार बदलत असल्याचे रोमेरने जाणले. गुरूचे पृथ्वीपासूनचे अांतर त्याच्या सौरकक्षेतल्या स्थानानुसार बदलत
असल्यामुळे, गुरूकडू न दनघालेला प्रकाि पृथ्वीपयंत पोहोचायला लागणारा वेळही बदलत असतो. यामुळेच पृथ्वीवरून के लेल्या दनरीक्षणाांत,
आयोच्या दोन ग्रहणाांदरम्यानच्या कालावधीत र्फरक पडत असलेला आढळतो. आयोच्या दोन ग्रहणाांदरम्यानच्या र्फरकाची गुरू-पृथ्वी याांच्यातील
अांतरातील र्फरकािी साांगड घालून, रोमरने आपले गचणत माांडले. या गचणतानुसार प्रकािाचा वेग सेकांदाला सुमारे सव्वादोन लक्ष दकलोमीटर
इतका भरला.

यानां तर १७२८ साली जेम्स ब्रॅडली या इां स्थग्लि खगोलज्ञाने वेगळ्या पद्धतीने प्रकािाचा वेग काढला. आकािातल्या ताऱ्याांचे स्थान हे
वषगभराच्या कालावधीत िोट्यािा वतुगळाकार स्वरूपात बदलत असल्याचे ब्रॅडली याला आढळले. ताऱ्याच्या स्थानातील या बदलाचे कारण
ब्रॅडलीने िोधले. पाऊस पडत असताना आपण वाहनातून प्रवास के ला तर, वारा वाहत नसतानाही पाऊस दतरका कोसळताना ददसतो.
पावसाच्या सरीांचा हा दतरके पणा वाहनाच्या गतीवर, तसेच पावसाच्या थेंबाांच्या वेगावर अवलां बून असतो. ब्रॅडलीला आढळलेल्या ताऱ्याांच्या
स्थानातील बदलाचे कारणही अिाच प्रकारचे होते. पृथ्वीच्या सूयागभोवती दर्फरण्यामुळे ताऱ्याांकडू न येणाऱ्या प्रकािाची ददिा दकां चचतिी बदलते
व त्यामुळेच ताऱ्याांची स्थानेही बदललेली ददसत होती. या बदलाचे प्रमाण हे पृथ्वीच्या गतीवर आचण प्रकािाच्या वेगावर अवलां बून होते.
पृथ्वीची सूयागभोवती दर्फरण्याची गती आचण ताऱ्याच्या स्थानातील बदलाचे प्रमाण लक्षात घेऊन, ब्रॅडलीने प्रकािाचा वेग िोधून काढला.
ब्रॅडलीने काढलेला प्रकािाचा वेग सेकांदाला सुमारे दोन लक्ष पां चाण्णव हजार दकलोमीटर इतका होता.
- डॉ. राजीव चचटणीस

• प्रकािाचा वेग कोणत्या प्रत्यक्ष पद्धतीांद्वारे मोजला गेला?

प्रकािाच्या वेगाचे प्रत्यक्ष मापन हे इ.स. १८४९मध्ये दर्फजॉ या फ्रेंच िास्त्रज्ञाने सवगप्रथम के ले. दर्फजॉच्या प्रयोगात ददव्यापासून दनघालेले
प्रकािदकरण एका दां तुर चाकाांवरील खाचाांतून पार होऊन, काही हजार मीटर दूर ठे वलेल्या आरिावर आदळू न परावदतगत व्हायचे. चाक स्थस्थर
असताना हे दकरण चाकावरील त्याच खाचेतून पार होऊन पुन: दनरीक्षकाकडे यायचे. चाकाला गती ददल्यावर मात्र आरिावरून परावदतगत होऊन
परतलेले प्रकािदकरण, चाकावरची खाच पुढे सरकल्यामुळे अडवले जायचे. चाकाची गती पुरेिी वाढली की दुसरी खाच समोर येऊन
प्रकािाचा मागग पुन: मोकळा व्हायचा. चाकाच्या दर्फरण्याच्या या वेगावरून दर्फजॉला प्रकािदकरणाला आरिावर आदळू न परत यायला
लागणारा कालावधी काढता आला. हा कालावधी आचण प्रकािाने पार के लेले अांतर, यावरून दर्फजॉने काढलेला प्रकािाचा वेग आजच्या
स्वीकृ त वेगापेक्षा र्फक्त चार टक्स्प्क्याांनी अचधक भरला.

यानां तर १८६२ साली र्फुको या दुसऱ्या फ्रेंच िास्त्रज्ञाने अिाच प्रकारच्या प्रयोगात दां तुर चाकाऐवजी उभ्या अक्षात दर्फरणारा आरसा
वापरला. या प्रयोगातला हा आरसा ठरावीक वेगाने स्वत:भोवती दर्फरत असला, तरच त्या आरिावरून आदळणारे प्रकािदकरण हे दनरीक्षकाच्या
ददिेने परावदतगत व्हायचे. या प्रयोगावरून र्फुको याने काढलेल्या प्रकािाच्या वेगातली त्रुटी एक टक्स्प्क्याहून कमी होती. कालाांतराने अल्बटग
मायके ल्फ्सन या अमेररकन िास्त्रज्ञाने याच प्रयोगात बदल करून अचधक अचूकता आणली. सन १९२६मध्ये, कॅ चलर्फोदनगयातल्या माउां ट दवल्फ्सन
या पवगतावर त्याने के लेल्या एका प्रयोगातले प्रकािदकरण हे, तब्बल पस्तीस दकलोमीटर दूरच्या माउां ट सॅ न अँटोदनओ पवगतावरून परावदतगत
होऊन परत येत होते. मायके ल्फ्सनच्या या प्रयोगातून काढलेल्या प्रकािाच्या वेगातली त्रुटी अवघी एक सहस्राांि टक्का इतकी होती.
- डॉ. राजीव चचटणीस

१८० खगोल कु तूहल

• प्रकािाच्या वेगाचे मूल्य दनचित करण्यासाठी कोणत्या आधुदनक पद्धती वापरल्या गेल्या?

आधुदनक पद्धतीनुसार प्रकािाचा वेग प्रथम सूक्ष्मलहरी वापरून काढला गेला. सूक्ष्मलहरी यासुद्धा दृश्य प्रकािाप्रमाणेच एक प्रकारच्या
दवद्युतटचुां बकीय लहरी असल्याने, या लहरीांचा वेगही दृश्यप्रकािाइतकाच असतो. दुसऱ्या महायुद्धानां तरच्या काळात लुई एस्सेन या इां स्थग्लि
िास्त्रज्ञाने इलेटरॉदनक साधनाांद्वारे दवचिष्ट् तरां गलाांबीच्या सूक्ष्मलहरी दनमागण करून त्याांची वारां वारता प्रयोगाद्वारे मोजली. या वारां वारतेच्या आचण
तरां गलाांबीच्या गुणाकारानुसार काढलेला सूक्ष्मलहरीांचा वेग हा सेकांदाला सुमारे २९९,७९२ दकलोमीटर भरला. यानां तर १९६०-७०च्या दिकात
प्रकािाचा वेग मोजण्यासाठी अिाच प्रकारच्या प्रयोगात सूक्ष्मलहरीांऐवजी लेझर दकरणाांचा वापर के ला गेला. लेझर दकरणाांची तरां गलाांबी
अदतिय काटे कोरपणे साांगणे िक्य असल्याने, या दकरणाांच्या वापरातून प्रकािाच्या वेगाचे मूल्य अचधक अचूकतेने काढता येणे िक्य झाले.
सन १९७२मध्ये अमेररके च्या इव्हान्सन आचण त्याच्या सहकाऱ्याांनी के लेल्या अिा प्रयोगानां तर प्रकािाच्या वेगाच्या मूल्यातली त्रुटी काही
मीटरपुरती मयागददत रादहली.

प्रकािाचा वेग हा भौदतकिास्त्रातील अनेक सूत्राांत स्थस्थराांकाच्या स्वरूपात प्रदतत होतो. दवदवध प्रकारच्या आधुदनक मापन पद्धतीांमळ
ु े
प्रकािाच्या वेगाच्या मूल्याची अचूकता वाढत असली तरी, प्रयोगागचणक त्याच्या मूल्यात होणारा बदल हा गैरसोयीचा ठरू िकतो. प्रकािाच्या
वेगाच्या मूल्यात वारां वार होणारा हा बदल टाळण्यासाठी, आां तरराष्ट्रीय मानक सां स्थेने प्रकािाच्या वेगाचे दनचित मूल्य ठरवले आहे. मात्र हे मूल्य
अचल राखण्यासाठी या सां स्थेला मीटर या अांतराच्या एककाची व्याख्या बदलावी लागली. सन १९८३मधील दनणगयानुसार, प्रकाि दनवागत
पोकळीतून जाताना एका सेकांदात चजतके अांतर पार करतो, त्या अांतराच्या २९९,७९२,४५८व्या भागाला मीटर म्हटले जाऊ लागले. म्हणजे, या
व्याख्येनुसार दनवागत पोकळीतला प्रकािाचा वेग हा सेकांदाला २९९,७९२,४५८ मीटर असल्याचे मानण्यात आले आहे.
- डॉ. राजीव चचटणीस

• नेमेचससचा चसद्धाांत काय आहे?

दोन अमेररकन वैज्ञादनकाांनी १९८४ साली दाखवून ददले की, सुमारे दर दोन कोटी साठ लाख वषांनी पृथ्वीवरील बहुताांि जीवसृष्ट्ीचा
दवनाि होत असतो. गेल्या दहा महादवनािाच्या घटना साधारणपणे या वारां वारतेमध्ये बसतात. यातील दकमान दोन महादवनाि हे पृथ्वीवर
धूमके तू वा लघुग्रह आदळल्यामुळे घडले होते. याचा अथग असा की, दर सुमारे अडीच कोटी वषांनी सूयगमालेभोवतालच्या, धूमेकतूां चे
दनवासस्थान असणाऱ्या ऊटग च्या ढगात काही वेगळ्या घडामोडी होत असाव्यात. पररणामी, सूयम
ग ालेच्या आतल्या भागात येणाऱ्या धूमके तूां ची
सां ख्या अचानक वाढत असावी. यातलाच एखादा धूमके तू पृथ्वीवर आदळू न पृथ्वीवर महादवनाि घडू न येत असावा. डायनोसॉरच्या दवनािाचा
काळ हादेखील या वारांवारतेिी सुसांगत आहे. महादवनािाची िेवटची घटना सुमारे पन्नास लाख वषांपव
ू ी घडली होती.

काही जणाांच्या मते सूयागला एखादी जोडीदार तारा असावा आचण हाच तारा ठरावीक कालावधीनां तर ऊटग च्या ढगात होणाऱ्या अिा
घडामोडीांना कारणीभूत ठरत असावा. सूयागचा हा जोडीदार, सूयागभोवती खूप दुरून (ऊटग च्या ढगाच्याही बाहेरून) लां बवतुगळाकार कक्षेत सुमारे
अडीच कोटी वषांत एक प्रदचक्षणा घालीत असावा. जेव्हा हा तारा सूयम
ग ालेच्या जवळ येतो तेव्हा, तो ऊटग च्या ढगामध्ये मोठ्या उलाढाली
घडवून आणत असावा. आजपयंत न ददसलेला हा तारा अदतिय अांधूक असावा. अलीकडेच दोन भारतीय खगोलिास्त्रज्ञाांनी के लेल्या
सां िोधनानुसार जर सूयागला असा काही जोडीदार असलाच, तर त्याचे वस्तुमान र्फार तर सूयागच्या चार टक्के असून तो रक्तवणी खुजातारा
असण्याची िक्यता व्यक्त के ली आहे. ग्रीक पुराणातील, आधीच्या जन्माांतील चुकाांना पुढील जन्माांत प्रायचित्त द्यायला लावणाऱ्या नेमेचसस या
कठोर दे वतेवरूनच, पृथ्वीवरील दवनािाला कारणीभूत ठरणाऱ्या या सूयागच्या जोडीदाराचे नाव, नेमचे सस असे ठे वले आहे.
- डॉ. अदनके त सुळे

खगोल कु तूहल १८१

• प्रकािाहून अचधक वेगाने प्रवास करणारे कण अस्थस्तत्वात आहेत काय?

दवचिष्ट् सापेक्षतावादानुसार, एखाद्या कणाचा वेग वाढतो तसे त्याचे वस्तुमानही वाढू लागते. त्यामुळे जर एखाद्या कणाला प्रकािाइतक्या
वेगाने पाठवायचे असेल तर त्या कणाला अनां त प्रमाणात ऊजाग पुरवावी लागेल. कोणतीही वस्तू प्रकािापेक्षा अचधक वेगाने पाठवता येत
नसली, तरीही पोकळीव्यदतररक्त इतर माध्यमाांतन
ू प्रकािाहून अचधक वेगाने प्रवास करणे िक्य आहे. प्रकािाचा वेग हा दनवागत
पोकळीव्यदतररक्त इतर कोणत्याही माध्यमातून प्रवास करताना, दनवागत पोकळीतील वेगापेक्षा कमी होतो. पाण्यातून प्रवास करताना हा वेग २५
टक्स्प्क्याांनी, तर काचेतून प्रवास करताना सुमारे ३० ते ३५ टक्स्प्क्याांनी कमी झालेला असतो. पदाथागचे कण हे या इतर माध्यमातून प्रवास करताना,
त्या त्या माध्यमाांतील प्रकािाच्या वेगापेक्षा मात्र जास्त वेगाने प्रवास करू िकतात. अथागत या इतर माध्यमाांतसुद्धा, कोणत्याही पररस्थस्थतीत या
कणाांचा वेग प्रकािाच्या दनवागत पोकळीतील वेगापेक्षा जास्त असू िकत नाही.

दनवागत पोकळीतील प्रकािाच्या वेगापेक्षा अचधक वेगाने कणाांना पाठवणे, हे दवचिष्ट् सापेक्षतावादानुसार िक्य नाही. तरीही, मुळातच ज्या
कणाांचा वेग हा प्रकािापेक्षा अचधक आहे, अिा कणाांची गचणती िक्यता १९६०-७० या दिकात िास्त्रज्ञाांकडू न वतगवली गेली. ‘टॅ दकऑन’ या
नावे ओळखले जाणारे हे कण वैचिष्ट्यपूणग असून, त्याांचा वेग कमी करण्यासाठी (वाढवण्यासाठी नव्हे!) ऊजेची आवश्यकता भासेल. अजून
िोधल्या न गेलेल्या या कणाांची सवगसाधारण पदाथांबरोबर होणारी दक्रया ही अत्यां त क्षीण स्वरुपाची असावी. वैचश्वक दकरणाांच्या वातावरणािी
होणाऱ्या दक्रयेत असे कण दनमागण होत असल्याची िक्यता िास्त्रज्ञाांना वाटते. आपले दवश्व हे ज्या अदृश्य पदाथांनी व्यापले आहे, त्या
कृ ष्णपदाथांतही असे कण लक्षणीय प्रमाणात असू िकतील.
- डॉ. राजीव चचटणीस

• खगोलिास्त्रावर आधारलेली प्रचसद्ध अश्मचिल्पे कोणती आहेत?

इचजप्तमध्ये आढळणारे दपरॅदमड म्हणजे सुमारे साडेचार हजार वषांपव

ू ी बाांधलेली, दतथल्या राजघराण्यातील कु टुां बीयाांची थडगी आहेत. या
दपरॅ दमडच्या रचना खगोलिास्त्राच्या दृष्ट्ीनेही अथगपूणग आहेत. यातले उत्तम उदाहरण म्हणजे कायरोजवळील दगझा इथले प्रचां ड दपरॅ दमड.
आजच्या चाळीस मजली इमारतीएवढी उां ची असणाऱ्या या सुप्रचसद्ध वास्तूच्या, प्रत्येकी २३१ मीटर लाांबीच्या चारही बाजू या, पूवग-पचिम दकां वा
उत्तर-दचक्षण या ददिाांकडे आियगकारक अचूकतेने रोखलेल्या आढळतात. दचक्षण इां ग्लांडमधल्या सॅ चलस्बरीजवळ वसलेले सुप्रचसद्ध िोन हेंज या
नावे ओळखले जाणारे प्राचीन दगडी अश्मचिल्पसुद्धा खगोलिास्त्रािी सां बां चधत आहे. सुमारे साडेतीन हजार वषांपूवी बाांधून पूणग झाले ली ही
रचना म्हणजे, घोड्याच्या नालेसारख्या आकारात जदमनीवर उभ्या के लेल्या सुमारे दोन मीटर उां चीच्या प्रचां ड चिळा आहेत. सूयागच्या
दचक्षणायनास ज्या ददविी सुरुवात होते त्या २१ जूनचा सूयोदय, या रचनेचा अक्ष चजथे पूवग चक्षतीजास चभडतो तेथून होत असल्याचे ददसून आले
आहे.

इसवी सनानां तर चौर्थ्ा ितकात मध्य अमेररके त भरभराटीस आलेल्या मायन सां स्कृ तीतल्या अश्मचिल्पाांचाही खगोलिास्त्रािी जवळचा
सां बां ध होता. काहीिा दपरॅ दमडसारख्याच ददसणाऱ्या इथल्या दे वळाांची एकमेकाांच्या सापेक्ष ददिा, इथे सूयग ज्या ददविी बरोबर डोक्यावर येतो,
त्या ददविीच्या सूयोदयाच्या पूवग चक्षदतजावरील दबां दि
ू ी दनगदडत के ली गेली आहे. भारतातल्या कोणाकग , कुां भकोणम, गया वगैरे दठकाणच्या
दगडी सूयम
ग ां ददराांचाही सां बां ध सूयागच्या स्थानािी असावा. गुजरातमधल्या मोढे रा इथे राजा भीमदे वाने अकराव्या ितकात बाांधलेल्या देवळाच्या
बाबतीत हा सां बां ध स्पष्ट् झाला आहे. सूयग ज्या ददविी बरोबर पूवगदबां दतू उगवतो, त्या ददविी सूयागची दकरणे ही या दे वळातील सूयगदेवाच्या
बसण्याच्या स्थानावर पडतात. या दवचिष्ट् सूयोदयाचे खगोलिास्त्रीय महत्त्व हे आहे की, या ददविी ददवस आचण रात्र हे दोन्ही बारा-बारा तासाांचे
असतात.
- डॉ. राजीव चचटणीस

१८२ खगोल कु तूहल

• मकरसां क्राांतीचे खगोलिास्त्राच्या दृष्ट्ीने महत्त्व काय आहे?

आपण सामान्पणे १४ जानेवारीला मकरसां क्रातीचा सण साजरा करतो. ‘दतळगुळ घ्या आचण गोड बोला’ असे इष्ट्दमत्र आचण
िेजारीपाजारी याांना आवाहन करताना आपण कधी हा दवचार करतो का की हा सण नेमका किासाठी आहे?

आकािदिगनातून कळते, की या सुमाराला सूयग हा धनू रािीतून मकर रािीत चिरतो. सूयागच्या आकािातील मागागला अनुसरून रािीचक्र
करण्यात आले. त्यातील बारा रािीपैकी मकर ही एक. पण मकरसां क्राांतीला महत्त्व आले ते, सूयागच्या दर्फरण्यातील एका टप्प्प्यामुळे!
वैषुदवकवृत्ताच्या सां दभागत पादहले तर, सूयागचा आकािात दर्फरण्याचा मागग त्याच्या कधी उत्तरेकडे असतो तर कधी दचक्षणेकडे. अिा वेळी सूयग
उत्तरायणात दकां वा दचक्षणायनात असतो, असे म्हणतात. ददनाांक २२ दडसेंबरला दरवषी सूयग दचक्षणायनातून उत्तरायणाकडे वळतो. याचा अथग
त्याची अचधकाचधक दचक्षणेकडे जायची प्रवृत्ती सां पून तो उत्तरेकडे सरकू लागतो. सुमारे १७०० वषांपव
ू ी उत्तरायणाची सुरुवात मकरसां क्राांतीला
घडत असे. याचा अथग त्या काळी मकरसां क्राांत दडसेंबर २२ ला होत असे. पण आज तसे नाही... याचे कारण काय?

कारण िोधायला आपल्याला पृथ्वीच्या स्वत:भोवती दर्फरण्याच्या आसाकडे लक्ष द्यायला पादहजे. हा असा उत्तर-दचक्षण असून ध्रुव
ताऱ्याच्या ददिेने असतो. त्यामुळेच ध्रुव तारा इतर ताऱ्याांप्रमाणे आकािात पूवग ते पचिम न दर्फरता एका जागी स्थस्थर ददसतो. पण पृथ्वीचा आस
अांतराळात स्थस्थर नसून एखाद्या भोवऱ्याच्या आसाप्रमाणे त्यात कोनीय गती असते. सुमारे २६,००० वषांनी पृथ्वीचा आस एक र्फेरी पूणग करून
तो पूवीच्या दठकाणी येतो. त्यामुळे २,००० वषांनी ‘गॅ मा चसर्फी’ हा तारा ध्रुव ताऱ्याची जागा घेईल, कारण पृथ्वीचा आस त्याच्या ददिेने असेल.
याचा अथग सूयग कु ठल्या रािीत के व्हा आहे याचे गचणत हळू हळू बदलते. हा बदल २६,००० वषांत ३६५ ददवसाांचा असतो. म्हणून १,७००
वषांपूवी २२ दडसेंबरला होणारी मकरसां क्राांत आता २३ ददवसाांनी उिीरा म्हणजे १४ जानेवारीला येत.े

- प्रा. जयां त नारळीकर

• उदय आचण अस्ताच्या वेळी चां ि आचण सूयग आकाराने मोठे का ददसतात?

उदय आचण अस्ताच्या वेळी ददसणाऱ्या चां ि आचण सूयग याांच्या मोठ्या आकाराबद्दल अनेक स्पष्ट्ीकरणे ददली जातात. ही स्पष्ट्ीकरणे काय
आहेत, ते बघण्याच्या अगोदर एक गोष्ट् सुरुवातीलाच साांगायला हवी. चां ि व सूयग हे उदय आचण अस्ताच्या वेळी जरी मोठे ददसत असले तरी,
त्याांच्या प्रत्यक्ष आकारात काहीच र्फरक पडत नसतो. ते आपल्याला र्फक्त मोठे भासतात. या भासाचा सां बां ध हा आपल्या मेंदच्य
ू ा आचण दृष्ट्ीच्या
कायागिी जोडता येईल. आपण जेव्हा चक्षदतजावरची चां िासारखी एखादी वस्तू पाहतो, तेव्हा त्याबरोबरच आपण घरे, डोांगर, झाडे, इत्यादी अनेक
दूरवरच्या वस्तूही कळत-नकळतपणे पाहत असतो. या सवग वस्तू दूरवर असल्याने िोट्या ददसत असल्या तरी, प्रत्यक्षात त्या मोठ्या आकाराच्या
असल्याची सुप्त जाणीव आपल्या मनाला असते. या पाश्वगभम
ू ीवर आपण चां िाला न्ाहाळीत असल्याने, चां ि हा मोठा असल्याचा आभास
मेंदक
ू डू न दनमागण के ला जातो व आपल्या दृष्ट्ीला तो मोठा भासतो.

हे झाले एक स्पष्ट्ीकरण. पण हे स्पष्ट्ीकरण काही वेळा अपुरे वाटू िकते. कारण समुिासारख्या दठकाणीही (चजथे चक्षदतजावर तुलनेसाठी
कोणतीच वस्तू नसते) अिा दठकाणीही चां ि व सूयग मोठे ददसतात. त्यामुळे यासाठी वरीलपेक्षा वेगळे स्पष्ट्ीकरणही माांडले गेले आहे.
आपल्याला ददसत असलेले आकाि हे जरी गोलाकार असले तरी, आपल्याला ते सपाट असल्याचे भासते. पररणामी, आकािातल्या दोन
दबां दां म
ू धील अांतर, जर ते चक्षदतजाजवळ असले तर, ते वाढल्यासारखे वाटते. प्रत्यक्ष मापनात त्यात बदल होत नसल्याचे आढळे ल. साहचजकच
चक्षदतजावर असलेला चां ि, डोक्यावर असलेल्या चां िापेक्षा जास्त मोठा आहे, असे आपल्याला वाटते. हीच गोष्ट् सूयागच्या सां दभागतही साां गता
येईल.

- डॉ. दगरीि दपांपळे

खगोल कु तूहल १८३

• उडत्या तबकड्या अस्थस्तत्वात आहेत का?

या प्रश्नाचे थोडक्यात उत्तर द्यायचे तर ‘माहीत नाही’ असे द्यावे लागेल. उडत्या तबकड्या या आकािातील वा जदमनीवरील अिा काही
वस्तू दकां वा असे काही प्रकािाचे खेळ आहेत, की ज्याांचा उगम, अस्थस्तत्व, मागग, हालचाली आचण रां ग याांचा उलगडा, आपल्याला माहीत
असलेल्या नैसदगग क घटनाांद्वारे दकां वा तकागद्वारे करता येत नाही. काही िास्त्रज्ञाांच्या मते उडत्या तबकड्या ही दनव्वळ बां डलबाजी आहे, तर काही
िास्त्रज्ञाांच्या मते त्या दनव्वळ नैसदगग क घटना दकां वा त्याांचे पररणामच आहेत. या घटनाांचा वैज्ञादनकरीत्या र्फार कमी अभ्यास झाला आहे. मात्र,
जे. अॅलन हायनेक या खगोलिास्त्रज्ञासारखे काही िास्त्रज्ञ आहेत की, जे उडत्या तबकड्याांचा सखोल, तकागधारीत िास्त्रीय अभ्यास करत आले
आहेत.

उडत्या तबकड्याांच्या उगमाबाबत तीन चसद्धाांत दवचारात घेतले जातात. एक आहे तो मानसिास्त्रीय कारणाांवर आधाररत. या चसद्धाांताप्रमाणे
बघणाऱ्याला एखादी नैसदगग क वस्तू दकां वा प्रकाि हा अनाकलनीय भासतो दकां वा वेगळा भासतो. याची कारणे अनेक असू िकतात.
उदाहरणाथग, बघणाऱ्याचे ज्ञान-अज्ञान, मानचसक स्थस्थती, सभोवतालची पररस्थती. दुसरा चसद्धाांत आहे तो म्हणजे दुदमगळ अिा नैसदगग क घटना.
उदाहरणाथग, अदिगोलकाच्या स्वरूपातला अिनीपात. दतसरा आचण सवागत लोकदप्रय झालेला चसद्धाांत हा परग्रहावरील जीवसृष्ट्ीिी सां बां चधत
आहे. या चसद्धाांतानुसार उडत्या तबकड्या म्हणजे परग्रहाांवरील अदतप्रगत जीवसृष्ट्ीची याने आहेत.

या सवग घटनाांची िहादनिा करण्याचा बराच प्रयत्न के ला गेला आहे. तरीही यातील एकाही चसद्धाांताच्या समथगनात दकां वा दवरोधात जाईल
असा एकही ठोस पुरावा नाही. त्यामुळे कु ठलेही स्तोम न माजवता उडत्या तबकड्याांचे, त्या ददसल्या तर िक्य दततके सखोल व भावनाांवर न
आधारलेले दनरीक्षण करणे व त्याांचे तकागधाररत दवश्लेषण करणे, हेच योग्य.
- डॉ. सुजाता देिपाांडे

• खगोलिास्त्रातील न उलगडलेली कोडी कोणती?

खगोलिास्त्र असे िास्त्र आहे की, ज्यात आपण घडणाऱ्या गोष्ट्ीांचे र्फक्त दुरून दनरीक्षण करू िकतो. त्यामुळे आपली त्या गोष्ट्ीांबाबतची
समजही मयागददतच असते. सूयागचेच उदाहरण घ्या. आपण सूयागचा अांतभागग प्रत्यक्षात पाहू िकत नाही. त्यामुळे सूयागच्या अांतभागगातील
तापमान, घनता, चुां बकीय बले इत्यादीांबाबत आपले अांदाज वेळोवेळी बदलत असतात. सूयागच्या चुां बकीय क्षेत्राचा उगम आचण सौरडागाांना
कारणीभूत ठरणारे घटक याबद्दलही आपल्याला र्फार कमी मादहती आहे. सूयागभोवतीचे वातावरण खूप दवरळ असल्याने त्याची तेजस्थस्वता कमी
असते. मात्र सूयागचा पृष्ठभाग हा काही हजार अांि सेस्थल्फ्सअस इतके च तापमान दिगवत असताना, सूयागभोवतालच्या या दवरळ वातावरणाचे
तापमान लक्षावधी अांि सेस्थल्फ्सअस इतके का असते, हा एक न सुटलेला प्रश्न आहे.

पृथ्वीच्या चुां बकीय क्षेत्राने प्रागैदतहाचसक काळात कधी तरी ददिा का बदलली होती, सूयम
ग ालेत नक्की कु ठे कु ठे आचण दकती प्रमाणात पाणी
आहे, अिा अनेक गोष्ट्ीांवर अजूनही सां िोधन चालू आहे. सूयम
ग ालेच्या बाहेर जाता, दीदघगकाांची दनदमगती किी झाली, दवश्वात दीदघगका प्रथम
दनमागण झाल्या की तारे, कृ ष्णपदाथग आचण कृ ष्णऊजेचे दनचित स्वरूप काय आहे, असे अनेक प्रश्न अनुत्तरीत आहेत. तसेच सात अणुभार
असलेल्या चलचथयमच्या अणूां चे, दवश्वातील अपेक्षेपेक्षा कमी असलेल्या प्रमाणाचे सुयोग्य स्पष्ट्ीकरणही खगोलिास्त्रज्ञाांना दमळालेले नाही.

सां पूणग दवश्वाला व्यापून असलेले मायक्रोमीटर तरांगलाांबीचे प्रारण हा आपल्या दवश्वाच्या रां गभूमीच्या मागचा पडदा आहे. दवश्वदनदमगतीनां तर
सुमारे तीन लाख वषांनांतरच्या काळाचा ठसा या प्रारणाांमध्ये आपणास ददसतो. त्याआधी मात्र सां पूणग दवश्वच अपारदिगक होते. साहचजकच,
दवश्वाच्या बाल्यावस्थेतील घडामोडीांचा आपण प्रत्यक्ष अभ्यास करू िकत नाही आचण आपणास र्फक्त गचणती भादकताांवरच अवलां बून राहावे
लागते.
- डॉ. अदनके त सुळे

१८४ खगोल कु तूहल

• खगोलिास्त्रावर आधाररत गैरसमजुती कोणत्या?

जनसामान्ाांत खगोलिास्त्रावर आधाररत अनेक समज-अपसमज प्रचचलत असतात. मध्यां तरी अिी बातमी पसरली होती की, मां गळ ग्रह
पृथ्वीच्या खूपच जवळ येणार असून तो पौचणगमच्य
े ा चां िाइतका मोठा ददसेल. ही बातमी खोटी होती. सवग ग्रह हे सूयागभोवती दर्फरताना ठरावीक
काळाने परस्पराांजवळ येतात. पण जवळ आल्यावरही थोडा अचधक तेजस्वी ददसण्यापलीकडे मां गळ नुसत्या डोळ्याांना मोठा ददसत नाही. कारण
तो र्फारच दूर आहे. चां िाएवढा ददसण्यासाठी मां गळ हा आपल्यापासून साडेसात लाख दकलोमीटर अांतरावर असायला हवा. मां गळ पृथ्वीच्या
अगदी जवळ असतानाही तब्बल साडेपाच कोटी दकलोमीटर अांतरावर असतो.

गेल्या जुलै मदहन्ातील खग्रास सूयगग्रहणाआधी असेच एक इ-मेल पाठवले जात होते. ग्रहणामुळे अरबी समुिात महाप्रचां ड लाटा दनमागण
होणार असून मुां बई बुडण्याचा धोका आहे. प्रत्यक्षात सूय-ग चां िादी ग्रहणाांचा त्सुनामी लाटा, वादळे , भूकांप, ज्वालामुखी, यादवी, युद्धे आदी
घटनाांिी कसलाही सां बां ध नाही. एका आकािस्थ वस्तूने दुसरीला झाकणे दकां वा दतची सावली दुसऱ्या आकािस्थ वस्तूवर पडणे, इतक्या या
सरळ-साध्या खगोलिास्त्रीय घटना आहेत.

परग्रहवासीयाांची पृथ्वीभेट, उडत्या तबकड्या याांना कोणताही िास्त्रीय पुरावा उपलब्ध नाही. एररि र्फॉन ड्येदनके न या गृहस्थाने अिी
अनेक पुस्तके चलदहली होती. त्यात परग्रहवासी पृथ्वीवर येऊन गेल्याचे दाखले ददले होते. हे सवग दनखालस खोटे असल्याचे चसद्ध झाले. पण
त्याआधीच एररकने आपली लक्षावधी रुपयाांची पुस्तके दवकू न भरपूर पैसे दमळदवले होते. मानवाने चां िावर कधीच पाऊल ठे वले नव्हते, असे
म्हणणारा एक गट आज अस्थस्तत्वात आहे. त्या गटाची सवग दवधाने आज वैज्ञादनक रीतीने खोडू न काढली गेली आहेत. आजपयंत अनेक
अांतराळवीर चां िावर जाऊन आले आहेत, हे सत्य आहे. आता तर भारतही या स्पधेत उतरला आहे.
- श्री. पराग महाजनी



खगोल कु तूहल १८५

१८६ खगोल कु तूहल
 िां का-समाधानः १

‘कु तूहल’च्या वाचकाांकडू न या लेखाांवर अनेक प्रश्न दवचारले गेले. यातील काही मोजक्या वैचिष्ट्यपूणग प्रश्नाांचा या आचण पुढच्या लेखात
उत्तरासह उल्लेख के ला आहे.

ताऱ्याचे वजन जास्तीत जास्त दकती असू िकते?’

ताऱ्याचे कमाल वस्तुमान हे सूयागच्या वस्तुमानाच्या तुलनेत तीनिेपट असण्याची िक्यता ददसून येते. काही दवचिष्ट् तारकागुच्छाांत यापे क्षा
दुप्पट वस्तुमानाचे तारेही अस्थस्तत्वात असण्याची िक्यता नाकारता येत नाही. आज ज्ञात असलेल्या इटा कॅ ररनीसारख्या अदतवजनदार ताऱ्याांचे
वस्तुमान हे सूयागच्या दीडिे पटीांपयंत भरते. वजनदार ताऱ्याांच्या आत कें िकीय दक्रया अचधक जोमाने घडू न येत असल्याने अिा ताऱ्याां चे
तापमान जास्त असते. र्फक्त काही लाख वषे आयुष्य असणाऱ्या या तप्तताऱ्याांकडू न तारकीय वाऱ्याच्या स्वरूपात मोठ्या प्रमाणात वायू बाहे र
टाकले जातात. अिा अदतवजनदार ताऱ्याांचा आढळ आज जरी अल्प असला तरी दीदघगकाांच्या दनदमगतीच्या काळात असे तारे मोठ्या प्रमाणात
दनमागण झाले असावेत.

‘हॅलीचा धूमके तू अजून दकती काळ ददसू िकणार आहे?’.

हॅलीच्या धूमके तूची दनदमगती ही अब्जावधी वषांपूवी आपल्या सौरमालेच्या दनदमगतीबरोबरच झाली. मात्र या धूमके तूच्या कक्षेला आजचे
आवती स्वरूप र्फक्त पां धरा-सोळा हजार वषांपूवी प्राप्त झाले असावे. सूयागच्या दनकट आल्यावर होणाऱ्या बाष्पीभवनामुळे, प्रत्येक वेळी हॅलीच्या
धूमके तूचे वजन सुमारे दोन टक्स्प्क्याांनी घटत असून, त्याचा आकारही चार मीटरनी कमी होत आहे. त्यामुळे भदवष्यात या धूमके तूच्या कक्षेत
आचण त्याच्या सूयागभोवतालच्या प्रदचक्षणाकाळ लक्षणीय बदल होणार आहेत. या पररस्थस्थतीत हॅलीचा धूमके तू यापुढे अजून चाळीस हजार वषे
अस्थस्तत्वात रादहल, अिी अपेक्षा आहे.
- डॉ. राजीव चचटणीस

 सूयागपेक्षा दोनिे ते अडीचिेपट वस्तुमान असणारे वजनदार तारे आतापयंत सापडले आहेत.

िां का-समाधानः २

‘दवदवध ग्रहाांवरून पाहताना सूयागची तेजस्थस्वता दकती असते?’

सूयग हा एखाद्या ग्रहावरून दकती तेजस्वी ददसेल ते अथागतच त्या ग्रहाच्या सूयागपासूनच्या अांतरावर अवलां बून असते. बुध आचण िुक्र या
सूयागला पृथ्वीपेक्षा जवळ असणाऱ्या ग्रहाांवरून सूयग हा अचधक तेजस्वी ददसेल. इतर ग्रहाांवरून मात्र तो कमी तेजस्वी ददसेल. बुधावरून सूयग
आपल्याला पृथ्वीवरून ददसतो, त्याच्या सहा-सात पट तेजस्वी ददसेल तर िुक्रावरून तो दुप्पट तेजस्वी ददसेल. अदतदूरवरच्या नेपच्यूनवरून तर
तो ०.१ टक्का इतकाच तेजस्वी ददसेल. अथागत हे तेजही पौचणगमच्य
े ा चां िाच्या तेजापेक्षा सुमारे एक हजार पटीांनी अचधक असेल. पृथ्वीवरील
सूयोदयापूवीच्या दकां वा सूयागस्तानां तरच्या स्थस्थतीसारखीच ही स्थस्थती आहे.

‘दवश्वात आढळणारी चिसे, दबिथ, युरेदनयमसारखी जड मूलिव्य किी दनमागण झाली?’

ताऱ्याच्या गाभ्यातील अणुगभीय दक्रयाांतून हेचलयमपासून र्फक्त लोहापयंतची मूलिव्ये दनमागण होऊ िकतात. लोहाहून अचधक अणुक्रमाांक
असणारी चिसे, दबिथ, युरेदनयमसारखी जड मूलिव्य ही मुख्यत: वजनदार ताऱ्याच्या मृत्यच्य ू ा वेळच्या स्फोटक पररस्थस्थतीत दनमागण होतात.
यावेळी दवपुल प्रमाणात उपलब्ध असलेले न्ूटरॉन कण हे त्या वेळी अस्थस्तत्वात असलेल्या मूलिव्याांच्या अणूमध्ये िोषले जाऊन त्या अणूां चे
अस्थस्थर समस्थादनकाांत रूपाांतर करतात. या अस्थस्थर अणूां चे दकरणोत्सगागद्वारे नव्या मूलिव्याांच्या अणूमध्ये रुपाांतर होते. हे नव्याने दनमागण झालेले
अणू पुन्हा न्ूटरॉन िोषतात व अस्थस्थर होतात. ही दक्रया पुढे चालू राहून अचधकाचधक अणुक्रमाांकाच्या मूलिव्याांची दनदमगती होत राहते.
- डॉ. राजीव चचटणीस

खगोल कु तूहल १८७

 थोडक्यात आढावा...

आां तरराष्ट्रीय खगोलवषागची आज साांगता होत आहे आचण त्याबरोबरच ‘कु तूहल’ सदरातील खगोलिास्त्रदवषयक चलखाणाचीही... या
सदरातून गेले वषगभर मराठी दवज्ञान पररषदेतर्फे खगोलिास्त्राची प्राथदमक ओळख करून ददली गेली. खरे तर या सदरातील चलखाणाला अनेक
मयागदा होत्या. आकृ त्या आचण चचत्राांच्या मदतीचिवाय दवदवध खगोलीय सां कल्पना मयागददत िब्ाांत स्पष्ट् करणे, हे लेखकाांच्या दृष्ट्ीने आव्हान
होते. पण लेखकाांनी हे आव्हान पेलले आचण ‘कु तुहला’तील चलखाण वाचकाांपयंत व्यवस्थस्थतरीत्या पोहोचवले. एकू ण वीस लेखकाांच्या
पररश्रमाांतून या वषीचे, ‘कु तूहल’ साकार झाले. या लेखकाांत हौिी खगोल अभ्यासकाांचा, तसेच खगोल सां िोधकाांचाही समावेि होता. या सवग
लेखकाांनी वाचकाांना मूलभूत खगोलिास्त्रापासून अांतराळिास्त्रातील अनेक सां कल्पनाांची यथायोग्य ओळख करून ददली.

प्रश्नोत्तराच्या स्वरूपातील या सदराला वाचकाांचा भरभरून प्रदतसाद लाभला. अनेक वाचकाांनी हे सदर आवडत असल्याचे कळवले आचण
त्याचबरोबरच अनेक अथगपूणग िां काही दवचारल्या. अनेक िाळाांत या सदराचे कात्रण दनयदमतपणे मादहती र्फलकावर लावले जात होते. काही
िाळाांत तर या सदराचे जाहीर वाचन के ले जाऊन त्यावर चचागही के ली जात होती. अनेक दवद्याथी वाचकाांनी खगोलिास्त्रात पुढे सां िोधन
करण्याची इच्छासुद्धा व्यक्त के ली.

या सदराचा एकू ण वाचकवगग हा वयातीत होता. या वाचकाांत आठवी-नववीतले दवद्याथी होते, तसेच वयाची ऐांिी वषग पार के लेले ज्येष्ठ
नागररकही होते. या सदराचे वाचक हे जसे िहरी भागातले होते, तसे ग्रामीण भागातलेही होते. या सदराला महाराष्ट्राबाहेरचेही वाचक लाभले.
काही वाचक तर दवज्ञान िाखेचे दवद्याथीही नव्हते. अिा दवदवध स्तराांवरील वाचकाांनी हे सदर उचलून धरले, याचा अथग सवगसामान्ाांत
खगोलिास्त्राची आवड दनमागण करण्याचा या वषीच्या सदरामागचा उद्दे ि बऱ्याच अांिी सर्फल झाला, असे मानण्यास हरकत नाही.
- डॉ. राजीव चचटणीस



१८८ खगोल कु तूहल

 िब्सूची

अांतगोल: concave अवपात: collapse

अांतग्रगह: inferior planet अवरक्त: infrared
अांतयुत
ग ी: inferior conjunction अवणी: achromatic
अांधूक िाया (ग्रहण): penumbra अविोषण: absorption
अक्ष: axis अिनी: meteorite
अक्षाांि: latitude अहगगण: Julian Day
अचल: constant आां तरराष्ट्रीय वार रेषा: international date line
अणुऊजाग: atomic energy आकािगां गा: Milky way galaxy
अणुकेंिकीय: nuclear आतले ग्रह: inner planets
अणुगभीय: nuclear आयदनकवृत्त: ecliptic
अणुभार: atomic weight आयनीभूत: ionised
अणुसांमीलन: nuclear fusion आवतगनकाळ: period
अणू: atom आवती: periodic
अदतघन: superdense आस: axis
अदतनवतारा: supernova इनाांतर: elongation
अदतनील: ultraviolet उत्तेचजत: excited
अदतवाहक: superconductor उत्सजगन तेजोमेघः emission nebula
अचधक्रमण: transit उत्सजगन: emission
अनां त: infinite उन्नताांि: altitude
अदनयदमत (दीदघगका): irregular उपदीदघगका: satellite galaxy
अिस्ताकार: parabolic उपसूयगस्थान: perihelion
अपचक्र: epicycle उल्का: meteor
अपवतगन: refraction उल्कावषागव: meteor shower
अपवती (दुबीण): refractor एकक: unit
अपसूयगस्थान: aphelion कां कणाकृ ती (ग्रहण): annular
अपस्करण: dispersion कक्षा: orbit
अचभसरण: circulation कचणका: granule
अचभ्रका: nebula कथील: tin
अवकाि: space कल: inclination

खगोल कु तूहल १८९

कलन: inclination
कला (कोन): minute
कवच (पृथ्वी): crust
कालसमीकरण: equation of time
दकां तारा: quasar
दकरणोत्सगग: radioactivity
कृ ष्णऊजाग: black energy
कृ ष्णपदाथग: black matter
कृ ष्णमेघ: dark nebula
कृ ष्णदववर: black hole
कें िक: nucleus
कें िकीय ऊजाग: nuclear energy
कें िकीय बल: nuclear force
कें िोत्सारी बल: centrifugal force
के तू: descending node
कोनीय सां वेग: angular momentum
क्राांती: declination
खां डग्रास (ग्रहण): partial
खगोल: celestial sphere
खगोलिास्त्रीय एकक: astronomical unit
खग्रास (ग्रहण): total
खळे : halo
खुजा ग्रह: dwarf planet
खुजा तारा: dwarf star
खुला तारकागुच्छ: open cluster
गडद िाया (ग्रहण): umbra
गाभा: core
गुरुत्वीय अवपात: gravitational collapse
गुरुत्वीय चभां ग: gravitational lens
गुरुत्वीय लहरी: gravitational waves
१९०
गोलाकार तारकागुच्छ: globular cluster
ग्रहानुवती तेजोमेघ: planetary nebula
ग्राहक: receiver
घटनाचक्षदतज: event horizon
चक्र: cycle
चाांिकां प: moonquake
चुां बकीय क्षेत्र: magnetic field
जां तुदववर: wormhole
जनुकीय: genetic
जोडतारा: double star
तरां गपट्टा: waveband
तरां गलाांबी: wavelength
ताम्रसृती: redshift
तारकागुच्छ: stellar cluster
तारकासमूह: constellation
दतयगकता: obliquity
तेजोमेघ: nebula
त्वरण: acceleration
दां ड: bar
दां डगोलाकृ ती: cylindrical
दां डसदपगलाकृ ती: barred spiral
दीदघगका: galaxy
दुबगळ कें िकीय बल : weak nuclear force
दद्वघाती: quadratic
द्वै ती: binary star
ध्रुवीय प्रकाि: polar light / aurora
नवतारा: nova
नाक्षत्रकाळ: sidereal period
नाक्षत्रतास: sidereal hour
नाक्षत्रददवस: sidereal day
खगोल कु तूहल
नाक्षत्रवेळ: sidereal time
नाभीय अांतर: focal length
दनत्यास्त तारे: never-rising stars
दनत्योददत तारे: never-setting star
दनरपेक्ष: absolute
नीलसृती: blueshift
नेदत्रका: eyepiece
नेत्रीय चभां ग: eyepiece
परमइनाांतर: greatest maximum elongation
पराांचन गती: precession
परावदतगत: reflected
परावती तेजोमेघ: reflection nebula
परावती दुबीण: reflector
परािय: parallax
पररभ्रमण: revolution
पररवलन: spin/rotation
दपधानयुती: occultation
पुां जवाद: quantum mechanics
प्रकािकण: photon
प्रकािवषग: light year
प्रकािसां श्लेषण: photosynthesis
प्रकािावरण: chromosphere
प्रक्षेपक: transmitter
प्रत (तेजस्थस्वता): magnitude
प्रदतपदाथग: antimatter
प्रदतयुती: opposition
प्रवेग: acceleration
प्रारण: radiation
बां ददस्त तारकागुच्छ: globular cluster
बदहगोल: convex
खगोल कु तूहल
बदहग्रगह: superior planet
बदहयुत
ग ी: superior conjunction
बाहेरचे ग्रह: outer planet
बाह्यग्रह: exoplanet
बाह्यावरण (सूयग): exosphere
भूसांकाचलक (उपग्रह): geosynchronous
भूस्थस्थर (उपग्रह): geostationary
भेदनिक्ती: penetrating power
भोग: celestial longitude
महास्फोट: Big Bang
मागी (ग्रह): direct
दमश्रधातू: alloy
मुख्य अनुक्रम: main sequence
मुख्य पट्टा (लघुग्रह): main belt
मूलभूत कण: fundamental particle
मूलभूत बल: fundamental force
युती: conjunction
रां गावरण: chromosphere
राहू: ascending role
रूपदवकारी (तारा): variable star
रेखाांि: longitude
रेखाचििे: slit
रेणू: molecule
लां बन: libration
लां बवतुगळाकार: elliptical
लघुग्रह: asteroid
लघुलहरी: microwave
लाल राक्षसी तारा: red giant star
वक्री (ग्रह): retrograde
वक्रीभवन: refraction
१९१
वणगपट: spectrum िोधक: probe
वणगपटिास्त्र: spectroscopy श्वेतखुजा तारा: white dwarf
वधगन: magnification श्वेतदववर: white hole
वधगनिक्ती: magnifying power सां दभांक: coordinates
वसां तसां पात: vernal equinox सां पातचलन: precession of equinox
वसदतयोग्य पट्टा: habitable zone सां पातदबां द:ू equinox
वारां वारता: frequency सां प्रेरक: hormone
दवकला (कोन): second सां प्लवन: sublimation
दवद्यतटभाररत: charged सां युग: compound
दवद्युतटचुां बकीय (बल): electromagnetic सां वेग: momentum
दवद्युतटदुबगळ बल: electroweak force सबळ कें िकीय बल : strong nuclear force
दवद्युतटभार: charge समदमती: symmetry
दवभेदनिक्ती: resolution समस्थादनक: isotope
दववृत्तता: ellipticity सदपगलाकृ ती spiral
दववृत्ताकार: elliptical साांवाचसककाळ: synodic period
दवचिष्ट् सापेक्षतावाद: special relativity सूक्ष्मलहरी: microwave
दवषुववृत्त (पृथ्वी): equator सौरचक्र: solar cycle
दवषुवाांि: right ascension सौरज्वाला: solar flare
वैपुल्य: abundance सौरडाग: sunspot
वैचश्वक दकरण: cosmic rays सौरतबकडी: sundial
वैषुदवकवृत्त: celestial equator सौरप्रभा: corona
व्यदतकरण: interference सौरवारे: solar wind
व्यदतकरणमापक: interferometer स्थस्थरावरण: stratosphere
व्यापक सापेक्षतावाद: general relativity स्पां दक: pulsar
िर: celestial latitude स्वगती: proper motion
चिरोदबां द:ू zenith चक्षत्यां ि: azimuth
िीषग (धूमके तू): head



१९२ खगोल कु तूहल

 गॅ चलचलओ गॅ चलली (१५६४-१६४२)
(Justus Sustermans - 1636 / Wellcome Collection )

खगोल कु तूहल १९३

 खगोल कु तूहल

सन १६०९मध्ये गॅ चलचलओने आकािदनरीक्षणासाठी प्रथमच दुदबगणीचा वापर के ला आचण

खगोलिास्त्राच्या क्षेत्रात एका नव्या पवागला सुरुवात झाली. या घटनेला २००९ साली चारिे वषे पूणग
झाल्याने, सन २००९ हे वषग जागदतक स्तरावर ‘आां तरराष्ट्रीय खगोलिास्त्र वषग’ म्हणून साजरे के ले गेले.
या दनदमत्ताने या वषी मराठी दवज्ञान पररषदेतर्फे लोकसत्तातील ‘कु तूहल’ या सदरात
खगोलिास्त्रदवषयक लेखमाला प्रचसद्ध के ली गेली. या लेखमालेतल्या लेखाांचे हे इ-पुस्तक.

(International Council for Science)