Μπζρτολτ Μπρεχτ

Για τθν κινζηικθ υποκριτικι

Η ακόλουκθ εργαςία ςκοπεφει να αναφερκεί εν ςυντομία ςτθ χριςθ των εφζ αποςταςιοποίθςθσ
ςτθν παραδοςιακι κινεηικι υποκριτικι. Το «εφζ τθσ αποςταςιοποίθςθσ» χρθςιμοποιικθκε
πρόςφατα ςτθ Γερμανία ςε ζργα του μθ-αριςτοτελικοφ είδουσ, δθλαδι ςε ζργα που δεν
βαςίηονται ςτθν ενςυναίςκθςθ (Einfuehlung). Αναφζρομαι ςε διάφορεσ απόπειρεσ να παίξει
κάποιοσ με τζτοιο τρόπο ϊςτε ο κεατισ να αποτρζπεται να ζρχεται κοντά με τουσ χαρακτιρεσ.
Ζτςι, θ αποδοχι ι θ απόρριψθ αυτϊν που λζνε οι χαρακτιρεσ τοποκετείται ςτθ ςφαίρα τθσ
ςυνείδθςθσ και όχι, όπωσ μζχρι ςιμερα, ςτο υποςυνείδθτο του κεατι.
Η προςπάκεια να «αποξενωκοφν» τα γεγονότα που παρουςιάηονται από τον κεατι γινόταν με
πρωτόγονο τρόπο ςτα κεατρικά και εικονογραφικά ζργα ςτα παλιά πανθγφρια. Το βρίςκουμε
επίςθσ ςτον τρόπο ομιλίασ των κλόουν και ςτον τρόπο με τον οποίο ηωγραφίηονται τα λεγόμενα
«πανοράματα». Η αναπαραγωγι του πίνακα «Η φυγι του Κάρολου του Τολμθροφ μετά τθν μάχθ
του Murten», που μπορεί να βρεκεί ςυχνά ςε γερμανικά πανθγφρια, ιταν πάντα ηωγραφιςμζνθ
ατελϊσ. Πμωσ ο αντιγραφζασ επιτφγχανε ζνα εφζ αποςταςιοποίθςθσ που δεν μπορεί να βρεκεί
ςτο πρωτότυπο· και κανείσ δεν μπορεί να το κατθγοριςει για ανεπάρκεια. Ο ςτρατθγόσ που
φεφγει, το άλογο, θ ακολουκία και το τοπίο είναι αρκετά ςυνειδθτά ηωγραφιςμζνα για να δίνουν
τθν εντφπωςθ μιασ εξαιρετικισ περίπτωςθσ, μιασ απαγορευτικισ καταςτροφισ. Ραρά τθν
ανεπάρκειά του, ο ηωγράφοσ παράγει καυμαςτά το εφζ του απροςδόκθτου· θ ζκπλθξθ κακοδθγεί
το πινζλο του. Αυτό το εφζ αποςταςιοποίθςθσ είναι γνωςτό επίςθσ ςτον Κινζηο θκοποιό, που το
χρθςιμοποιεί με ζναν πολφ διακριτό τρόπο.
(Πλοι ξζρουν ότι το κινζηικο κζατρο κάνει χριςθ πολλϊν ςυμβόλων. Ζνασ ςτρατθγόσ φοράει
μικρζσ κορδζλεσ ςτουσ ϊμουσ του, τόςεσ πολλζσ, ςτθν πραγματικότθτα, όςεσ τα ςυντάγματα που
διοικεί. Η φτϊχια καταδεικνφεται με ραμμζνα ακανόνιςτα μπαλϊματα πάνω ςε μεταξωτζσ
ρόμπεσ, ενϊ τα μπαλϊματα είναι επίςθσ από μετάξι διαφορετικοφ χρϊματοσ. Τα πρόςωπα ενόσ
ζργου χαρακτθρίηονται από ιδιαίτερο είδοσ make-up, δθλαδι απλϊσ από το χρϊμα. Οριςμζνεσ
κινιςεισ και με τα δφο χζρια αναπαριςτοφν το βίαιο άνοιγμα μιασ πόρτασ, και οφτω κακεξισ. Η
ςκθνι μζνει αμετάβλθτθ αν και μεταφζρονται εντόσ τθσ αντικείμενα επίπλων κατά τθ διάρκεια του
ζργου. Πλα αυτά ιταν γνωςτά εδϊ και καιρό και με το ηόρι μποροφν να γίνουν και από εμάσ ςτο
ςφνολό τουσ. Πμωσ, αν κζλετε να μελετιςετε ζνα ςυγκεκριμζνο εφζ ανάμεςα ςε άλλα, πρζπει να
ςπάςετε αυτι τθ ςυνικεια).
Στο κινεηικό κζατρο το εφζ τθσ αποςταςιοποίθςθσ επιτυγχάνεται με τον ακόλουκο τρόπο. Ο
Κινζηοσ θκοποιόσ δεν παίηει ςαν να υπιρχε ζνασ τζταρτοσ τοίχοσ, επιπλζον των τριϊν που
υπάρχουν γφρω του. Κάνει ξεκάκαρο ότι γνωρίηει πωσ τον κοιτάηουν. Ζτςι, μία από τισ
ψευδαιςκιςεισ του ευρωπαϊκοφ κεάτρου μπαίνει ςτθν άκρθ. Το κοινό χάνει τθν ψευδαίςκθςθ ότι
είναι αόρατοι κεατζσ ςε ζνα ςυμβάν που πραγματικά λαμβάνει χϊρα. Η ευρωπαϊκι ςκθνι
επεξεργάςτθκε μια περίπλοκθ τεχνικι ςφμφωνα με τθν οποία κρφβεται το γεγονόσ ότι οι ςκθνζσ
διευκετοφνται ζτςι ϊςτε να είναι εφκολα ορατζσ από το κοινό. Η κινζηικθ προςζγγιςθ κακιςτά

1
αυτι τθν τεχνικι περιττι. Τόςο ανοιχτά όςο ακροβάτεσ, οι θκοποιοί μποροφν να διαλζξουν εκείνεσ
τισ κζςεισ που τουσ κάνουν να ζχουν το καλφτερο πλεονζκτθμα.
Ζνα άλλο τζχναςμα είναι αυτό: ο θκοποιόσ κοιτάηει τον εαυτό του. Ραρουςιάηοντασ, ασ ποφμε, ζνα
ςφννεφο, τθν ανυποψίαςτθ εμφάνιςι του, τθ μαλακι, αλλά δυνατι ανάπτυξι του, τθν γριγορθ αν
και ςταδιακι μεταμόρφωςι του· κάποιεσ φορζσ κοιτάηει τον κεατι ςαν να του λζει: Δεν είναι ζτςι
ακριβϊσ; Αλλά κοιτάηει και τα δικά του χζρια και πόδια, κακοδθγϊντασ τα, εξετάηοντάσ τα, ςτο
τζλοσ, ίςωσ και επαινϊντασ τα. Αν κοιτάξει το πάτωμα ι μετριςει τον διακζςιμο χϊρο για να
παίξει, δεν βλζπει τίποτα ς’ αυτι τθ διαδικαςία που κα μποροφςε να διαταράξει τθν
ψευδαίςκθςθ. Με αυτό τον τρόπο ο θκοποιόσ ξεχωρίηει τθν μίμθςθ (που παρουςιάηει τθν πράξθ
τθσ παρατιρθςθσ) από τθν χειρονομία (που παρουςιάηει το ςφννεφο), αλλά θ τελευταία δεν χάνει
τίποτα κατ’ αυτόν τον τρόπο, γιατί θ ςτάςθ του ςϊματοσ αντιδρά πίςω ςτο πρόςωπο, δίνει ςτο
πρόςωπο, ςαν ιταν, τθν δικι του ζκφραςθ. Μία ζκφραςθ τϊρα πλιρουσ κρατιματοσ, τϊρα
απόλυτου κριάμβου. Ο θκοποιόσ ζχει χρθςιμοποιιςει το πρόςωπό του ςαν μια άδεια ςελίδα
χαρτιοφ που μπορεί να γραφτεί από τθ ςωματικι κίνθςθ.
Ο θκοποιόσ επικυμεί να παρουςιαςτεί ξζνοσ ςτον κεατι. Ξζνοσ ςε ςθμείο να προκαλζςει ζκπλθξθ.
Αυτό το επιτυγχάνει βλζποντασ τον εαυτό του και τθν παράςταςθ ςαν ξζνθ. Με αυτό τον τρόπο, τα
πράγματα που κάνει ςτθ ςκθνι γίνονται εκπλθκτικά. Με αυτι τθν δεξιότθτα κακθμερινά
αντικείμενα από τθ ςφαίρα του αυταπόδεικτου.
Μια νζα γυναίκα, θ κόρθ ενόσ ψαρά, παρουςιάηεται ςτθ ςκθνι να κωπθλατεί μια βάρκα.
Σθκϊνεται και διευκφνει τθ βάρκα με ζνα μικρό κουπί που μετά βίασ φκάνει ςτα γόνατά τθσ. Το
ρεφμα δυναμϊνει. Τϊρα είναι πιο δφςκολο να κρατιςει τθν ιςορροπία τθσ. Τϊρα είναι ςε ζναν
κόλπο και κωπθλατεί πιο ιρεμα. Λοιπόν, αυτόσ είναι ο τρόποσ να κωπθλατιςει κανείσ μια βάρκα.
Αλλά αυτό το ταξίδι ζχει μια ιςτορικι ποιότθτα, ςαν να ζχει τραγουδθκεί ςε πολλά τραγοφδια, ζνα
τελείωσ αςυνικιςτο ταξίδι, γνωςτό ςτον κακζνα. Κακεμιά από τισ κινιςεισ του κοριτςιοφ ζχουν
διατθρθκεί ςε εικόνεσ. Κάκε ςτροφι του ποταμοφ ιταν μια περιπζτεια για τθν οποία όλοι
γνωρίηουν. Η ςτροφι που τϊρα πλθςιάηει είναι γνωςτι. Αυτό το ςυναίςκθμα ςτον κεατι
προκαλείται από τθ ςτάςθ του θκοποιοφ. Αυτι αποδίδει φιμθ ςτο ταξίδι. (Η ςκθνι μασ κυμίηει
τθν πορεία προσ το Budweis ςτθν παραγωγι του Ριςκάτορ Ο καλόσ ςτρατιώτθσ Σβζικ. Η τριιμερθ
πορεία του Σβζικ κάτω από ιλιο και φεγγάρι για το μζτωπο, ςτο οποίο, αρκετά περίεργα, δεν
φτάνει ποτζ, παρουςιάςτθκε με ζναν εντελϊσ ιςτορικό τρόπο, ςαν κάτι που αξίηει να το ςκεφτεί
κανείσ ςαν τθν πορεία του Ναπολζοντα ςτθ ΢ωςία το 1812).
Το να κοιτάηει τον εαυτό του είναι για τον θκοποιό μία επιδζξια και καλλιτεχνικι πράξθ αυτό-
αποςταςιοποίθςθσ. Ζτςι κάκε ενςυναίςκθςθ από τθν πλευρά του κεατι αποτρζπεται από το να
γίνει ςυνολικι, δθλαδι, από το να γίνει μια ςυνολικι αυτό-παράδοςθ. Επιτυγχάνεται μια
καυμαςτι απόςταςθ από τα γεγονότα που παριςτάνονται. Αυτό δεν ςθμαίνει ότι ο κεατισ δεν
ζχει απολφτωσ τθν εμπειρία τθσ ενςυναίςκθςθσ. Νιϊκει με τον τρόπο του τον θκοποιό όπωσ κα
ζνιωκε ζναν παρατθρθτι. Με αυτό τον τρόπο, καλλιεργείται μια ςχζςθ παρατιρθςθσ,
παρακολοφκθςθσ.
Με πολλοφσ τρόπουσ θ τζχνθ του Κινζηου θκοποιοφ φαίνεται ψυχρι ςτον δυτικό θκοποιό. Πχι ότι
το κινζηικο κζατρο αποκθρφςςει τα ςυναιςκιματα! Ο θκοποιόσ παρουςιάηει γεγονότα ςθμαντικοφ
πάκουσ, αλλά χωρίσ θ εκτζλεςι του να κερμαίνεται. Σε εκείνα τα ςθμεία ςτα οποία ο χαρακτιρασ

2
που παριςτάνεται είναι βακιά ενκουςιαςμζνοσ, ο θκοποιόσ παίρνει μια τοφφα μαλλιϊν ανάμεςα
ςτα χείλθ του και τθ μαςάει. Αυτό είναι ςχεδόν μια τελετι· δεν υπάρχει τίποτα εκρθκτικό ςε αυτό.
Εμφανϊσ είναι το κζμα τθσ επανάλθψθσ των γεγονότων από ζναν άλλο άνκρωπο, μια απόδοςθ
(καλλιτεχνικι αςφαλϊσ). Ο θκοποιόσ δείχνει ότι αυτόσ ο άνκρωπόσ είναι δίπλα του και
υποδεικνφει τα εξωτερικά ςθμεία μιασ τζτοιασ ψυχικισ κατάςταςθσ. Αυτόσ είναι ο ςωςτόσ τρόποσ
να εκφράςεισ ότι βρίςκεςαι δίπλα ςε κάποιο. (Μπορεί να είναι επίςθσ και ακατάλλθλοσ, αλλά όχι
για τθ ςκθνι). Σε κάκε περίπτωςθ επιλζγονται λίγα ειδικά ςυμπτϊματα από πολλά – προφανϊσ με
πολφ ςκζψθ. Ο κυμόσ διακρίνεται φυςικά από τθν οργι, το μίςοσ από τθν απζχκεια, θ αγάπθ από
τθ ςυμπάκεια, αλλά οι διάφορεσ κινιςεισ του ςυναιςκιματοσ παρουςιάηονται με φειδϊ. Η
διάχυτθ ψυχρότθτα προκφπτει από το γεγονόσ ότι το άτομο δεν είναι τόςο ςτο κζντρο του
ενδιαφζροντοσ όςο ςτο δυτικό κζατρο. Αλικεια, θ λατρεία του star ζχει προχωριςει ςτθν Αςία
περιςςότερο από οπουδιποτε αλλοφ. Τα μάτια του κεατι κρεμιοφνται εντελϊσ πάνω ςτον star. Οι
άλλοι ρόλοι του επιςθμαίνουν τον star, του βάηουν εμπόδια, τον αναδεικνφουν. Ραρόλα αυτά, ο
star βάηει τον εαυτό του ςε απόςταςθ από τον ρόλο που παίηει με τον τρόπο που μόλισ
περιγράψαμε. Ρροςζχει να μθν κάνει το κοινό να νιϊςει ακριβϊσ όπωσ νιϊκει ο χαρακτιρασ.
Κανζνασ δεν κα εκβιαςτεί από το άτομο που παριςτάνει. Αυτό το άτομο δεν είναι ο κεατισ, αλλά ο
γείτονάσ του.
Ο δυτικόσ θκοποιόσ κάνει ό,τι μπορεί για να φζρει τον κεατι όςο πιο κοντά μπορεί ςτα γεγονότα
και ςτον χαρακτιρα που παρουςιάηεται. Γι’ αυτό το ςκοπό, τον φζρνει να νιϊςει όπωσ ο ίδιοσ
μζςα ςτον χαρακτιρα, όπωσ ο θκοποιόσ. Ξοδεφει όλθ του τθν ενζργεια για να μεταμορφωκεί όςο
το δυνατόν πιο ολοκλθρωτικά ςε ζναν άλλο τφπο ανκρϊπου, τον τφπο που παρουςιάηεται. Πταν
αυτι θ ολοκλθρωτικι μεταμόρφωςθ επιτυγχάνεται, θ τζχνθ του ζχει ςχεδόν εξαντλθκεί. Πταν
γίνεται ο υπάλλθλοσ τθσ τράπεηασ, ο γιατρόσ ι ο ςτρατθγόσ, του χρειάηεται τόςο λίγθ τζχνθ όςθ ο
υπάλλθλοσ, ο γιατρόσ και ο ςτρατθγόσ χρειάηονται ςτθν πραγματικι ηωι. Η τζχνθ τθσ τζλειασ
μεταμόρφωςθσ ζχει πολλά μπλεξίματα για να επιτευχκεί. Ο Στανιςλάφςκι παρζχει μια ολόκλθρθ
λίςτα από τεχνικζσ, ζνα ολόκλθρο ςφςτθμα τεχνικϊν, μζςω του οποίου αυτι θ «δθμιουργικι
διάκεςθ» μπορεί να παραχκεί ξανά και ξανά ςε κάκε παράςταςθ. Συνικωσ ο θκοποιόσ δεν
πετυχαίνει για πολφ να αιςκάνεται πραγματικά όπωσ το άλλο πρόςωπο. Γριγορα αρχίηει, μζςα
ςτθν εξάντλθςι του, να αντιγράφει οριςμζνα εξωτερικά χαρακτθριςτικά τθσ ςτάςθσ του ι του
τόνου τθσ φωνισ του και ζτςι το εφζ ςτο κοινό αδυνατίηει ςοκαριςτικά. Αναμφίβολα ο λόγοσ είναι
ότι θ δθμιουργία του Άλλου Ανκρϊπου ιταν μια ενςτικτϊδθσ πράξθ, που ζλαβε χϊρα ςτο
υποςυνείδθτο. Το υποςυνείδθτο είναι πολφ δφςκολο να ρυκμιςτεί. Ζχει, ασ ποφμε, κακι μνιμθ.
Ο Κινζηοσ θκοποιόσ δεν γνωρίηει αυτζσ τισ δυςκολίεσ. Αποφεφγει τθν πλιρθ μεταμόρφωςθ.
Ρεριορίηει τον εαυτό του από τθν αρχι για να παρακζςει απλϊσ τον χαρακτιρα. Αλλά με πόςθ
τζχνθ το κάνει! Απαιτεί μόνο ζνα μινιμοφμ ψευδαίςκθςθσ. Πτι δείχνει αξίηει να το δουν ακόμθ κι
αυτοί που δεν τρελάκθκαν. Ροιοσ δυτικόσ θκοποιόσ, με τθν εξαίρεςθ ενόσ κωμικοφ ι κάποιου
τζτοιου, κα μποροφςε να κάνει ό,τι κάνει ο Κινζηοσ θκοποιόσ Μζι-Λανγ-Φανγκ – να δείξει τα
ςτοιχεία τθσ τζχνθσ του φορεμζνα ςαν βραδινό ζνδυμα ςε ζνα δωμάτιο χωρίσ ιδιαίτερο φωτιςμό
μπροςτά ςε ζνα κοινό επαγγελματιϊν; Τθν ςκθνι που ο Λθρ χωρίηει το βαςίλειό του, ασ ποφμε, ι
του Οκζλλο με το μαντιλι; Θα ιταν ςαν ταχυδακτυλουργόσ ςε πανθγφρι, που δείχνει τα μαγικά
του τρικ, τα οποία κανείσ δεν κζλει να δει δεφτερθ φορά. Θα ζδειχνε εντελϊσ πϊσ κάποιοσ κρφβει.

3
Η φπνωςθ κα περνοφςε και κα απζμεναν δυο λίβρεσ κακισ ξεχαρβαλωμζνθσ μίμθςθσ, ζνα προϊόν
που δίνεται γριγορα και ςτα ςκοτεινά προσ πϊλθςθ ςε πελάτεσ που βιάηονται. Φυςικά, κανζνασ
δυτικόσ θκοποιόσ δεν κα μποροφςε να φζρει ςε πζρασ μια τζτοια παράςταςθ. Δεν είναι θ τζχνθ
ιερι; Δεν είναι θ κεατρικι μεταμόρφωςθ μια μυςτικιςτικι διαδικαςία; Υπολογίηει ςαν ςθμαντικό
το γεγονόσ ότι αυτό που κάνει είναι αςυνείδθτο· γι’ αυτόν ζχει μεγαλφτερθ αξία κατ’ αυτόν τον
τρόπο. Η ςφγκριςθ με τθν κινζηικθ υποκριτικι δείχνει πόςο ιερατικι είναι ακόμθ θ τζχνθ μασ.
Αςφαλϊσ, γίνεται όλο και πιο δφςκολο για τουσ θκοποιοφσ να ολοκλθρϊςουν το μυςτιριο τθσ
πλιρουσ μεταμόρφωςθσ. Η υποςυνείδθτθ μνιμθ του μυαλοφ τουσ γίνεται ςυνζχεια πιο αδφναμθ.
Κι ακόμθ κι αν ο θκοποιόσ είναι ιδιοφυΐα, είναι δφςκολο να βγάλεισ αλικεια από ζνα νοκευμζνο
ζνςτικτο ενόσ μζλουσ τθσ ταξικισ κοινωνίασ.
Είναι δφςκολο για τον θκοποιό να παράγει οριςμζνεσ ςυγκινιςεισ και διακζςεισ από τον εαυτό
του κάκε βράδυ και ςυγκριτικά πιο εφκολο να απεικονίηει τα εξωτερικά ςιματα που ςυνοδεφουν
και υποκακιςτοφν αυτζσ τισ ςυγκινιςεισ. Αςφαλϊσ θ μεταφορά αυτϊν των ςυγκινιςεων ςτον
κεατι, θ ςυγκινθςιακι μετάδοςθ, δεν λαμβάνει χϊρα αυτόματα. Το «εφζ τθσ αποςταςιοποίθςθσ»
διειςδφει ςε αυτό το ςθμείο, όχι με τθ μορφι τθσ ζλλειψθσ αιςκθμάτων, αλλά με τθ μορφι
αιςκθμάτων που δεν χρειάηεται να είναι ίδια με αυτά του χαρακτιρα που παρουςιάηεται. Ο
κεατισ μπορεί να νιϊςει χαρά ςτθ κζα τθσ κλίψθσ, αθδία ςτθ κζα του κυμοφ. Μιλάμε για τθν
μετάδοςθ των εξωτερικϊν ςθμάτων των αιςκθμάτων ςαν ζναν τρόπο να προκλθκεί
αποςταςιοποίθςθ. Η διαδικαςία μπορεί, όμωσ, να αποτφχει να τθν προκαλζςει. Ο θκοποιόσ
μπορεί ζτςι να μεταδϊςει αυτά τα ςιματα και να διαλζξει αυτά τα ςιματα ζπειτα από τα οποία,
αντίκετα, ακολουκεί ςυναιςκθματικι μετάδοςθ, γιατί ο θκοποιόσ ζχει, ενϊ μεταφζρει τα ςιματα,
παράξει ςτον εαυτό του τισ ςυγκινιςεισ που παρουςιάηονται. Ο θκοποιόσ μπορεί εφκολα να
προκαλζςει κυμό μζςα του δυναμϊνοντασ τθ φωνι του και κρατϊντασ τθν ανάςα του, επίςθσ
τραβϊντασ τουσ μφεσ του λαιμοφ του ζτςι ϊςτε να του ανζβει το αίμα ςτο κεφάλι. Σε αυτι τθν
περίπτωςθ, θ αποςταςιοποίθςθ αποκλείεται. Από τθν άλλθ, θ αποςταςιοποίθςθ δεν ςυμβαίνει
όταν ςε ζνα ςυγκεκριμζνο ςθμείο και χωρίσ μετάβαςθ ο θκοποιόσ παρουςιάηει ζνα νεκρικό χλωμό
πρόςωπο που ζχει αποκτιςει τεχνθτά. (Κρατοφςε το πρόςωπό του ςτα χζρια και ςτα χζρια του
υπιρχε λίγο άςπρο μακιγιάη). Αν ο θκοποιόσ εκκζτει τθν ίδια ςτιγμι μια εμφανϊσ ατάραχθ φφςθ ο
φόβοσ του ςε αυτό το ςθμείο ςτο ζργο (εξ αφορμισ ενόσ νζου ι μιασ ανακάλυψθσ) κα προκαλζςει
το εφζ τθσ αποςταςιοποίθςθσ. Το να παίηει με αυτόν τον τρόπο είναι πιο υγιζσ και, όπωσ φαίνεται
ςε εμάσ, πιο άξιο για ζνα ςκεπτόμενο ον. Απαιτεί μια ςθμαντικι γνϊςθ των ανκρϊπων, μια
ςθμαντικι γενικι εξυπνάδα και ζνα ενκουςιϊδεσ κράτθμα από ό,τι είναι κοινωνικά ςθμαντικό.
Εμφανϊσ μια δθμιουργικι διαδικαςία ακολουκείται και εδϊ. Και μάλιςτα μία υψθλότερου είδουσ,
αφοφ ανικει ςτθν ςφαίρα του ςυνειδθτοφ.
Ρροφανϊσ το εφζ τθσ αποςταςιοποίθςθσ δεν προχποκζτει με κανζναν τρόπο ζνα αφφςικο ςτυλ
παιξίματοσ. Με κάκε τρόπο δεν πρζπει κάποιοσ να ςκεφτεί αυτό που λζγεται ςτυλιηάριςμα.
Αντίκετα, θ επιτυχία του εφζ τθσ αποςταςιοποίθςθσ εξαρτάται από τθν ελαφρότθτα και τθ
φυςικότθτα τθσ όλθσ διαδικαςίασ. Και όταν ο θκοποιόσ φτάςει να εξετάςει τθν αλικεια αυτισ τθσ
παράςταςθσ – μια απαραίτθτθ διαδικαςία που παρουςιάηει πολλά προβλιματα με τον
Στανιςλάφκι – δεν πετιζται απλϊσ πίςω ςτθ φυςικι ευαιςκθςία. Μπορεί πάντα να διορκϊνεται με
αναφορά ςτθν πραγματικότθτα. Μιλάει ζτςι ζνασ κυμωμζνοσ άνκρωποσ; Κάκεται ζτςι ζνασ ζνοχοσ

4
άνκρωποσ; Δθλαδι μπορεί να διορκϊνεται από τουσ άλλουσ ανκρϊπουσ. Το ςτυλ του είναι τζτοιο
που ςχεδόν κάκε πρόταςι του κα μποροφςε να κρίνεται από το κοινό. Σχεδόν κάκε κίνθςθ
υποβάλλεται ςτθν ζγκριςθ του κοινοφ.
Ο Κινζηοσ θκοποιόσ δεν είναι ςε ζκςταςθ. Μπορεί να διακοπεί κάκε ςτιγμι. Δεν τίκεται κζμα να
«επανζλκει». Μετά από μια διακοπι κα αρχίςει τθν παράςταςθ από εκείνο ακριβϊσ το ςθμείο
όπου διακόπθκε. Τον ενοχλοφμε ςε μια όχι μυςτικιςτικι ςτιγμι δθμιουργίασ. Ζχει τελειϊςει να
«δθμιουργεί» πριν ζρκει ςτθ ςκθνι. Αν το ςτιςιμο τθσ ςκθνισ ςυνεχίηεται όςο παίηει, δεν τον
νοιάηει. Οι μθχανικοί ςκθνισ του δίνουν ό,τι χρειάηεται για τθ δουλειά του αρκετά φανερά. Κατά
τθ διάρκεια μιασ ςκθνισ κανάτου που παιηόταν από τον Μζι-Λανγκ-Φαγκ, ζνασ κεατισ που
κακόταν δίπλα μου άφθςε μια τρομαγμζνθ κραυγι για μία από τισ κινιςεισ του θκοποιοφ. Αρκετοί
κεατζσ που κάκονταν μπροςτά μασ γφριςαν αγανακτιςμζνοι και ζκανα «ςσσσ». Συμπεριφζρκθκαν
όπωσ ςτον κάνατο ενόσ πραγματικοφ κοριτςιοφ. Ίςωσ θ ςυμπεριφορά τουσ να ιταν ςωςτι για μια
ευρωπαϊκι παραγωγι, αλλά ιταν απερίγραπτά γελοία ςε ζνα κινζηικο κζατρο. Το εφζ τθσ
αποςταςιοποίθςθσ είχε αποτφχει.
Δεν είναι ςυνολικά εφκολο να κεωριςουμε το εφζ τθσ αποςταςιοποίθςθσ ςτθν κινζηικθ
υποκριτικι ςαν κάτι που μπορεί να ξετιναχτεί από το κινζηικο κζατρο και να εξαχκεί. Το κινζηικο
κζατρο μασ φαίνεται αςυνικιςτα πολφτιμο, θ παρουςίαςθ από αυτό των ανκρϊπινων πακϊν
απλϊσ και μόνο ςχθματικι, θ άποψι του για τθν κοινωνία άκαμπτθ και λανκαςμζνθ. Με μια
πρϊτθ ματιά τίποτα ςε αυτι τθν μεγάλθ τζχνθ δεν φαίνεται χριςιμο ςε ζνα ρεαλιςτικό και
επαναςτατικό κζατρο. Τα κίνθτρα και οι ςκοποί του εφζ τθσ αποςταςιοποίθςθσ είναι άγνωςτα και
φποπτα.
Καταρχάσ είναι δφςκολο, όταν βλζπουμε τθν κινζηικθ τζχνθ, να απαλλαγοφμε από το αίςκθμα του
αςυνικιςτου που μασ προκαλεί επειδι είμαςτε Ευρωπαίοι. Ρρζπει να είμαςτε ςε κζςθ να
φανταςτοφμε ότι επιτυγχάνουν το εφζ τθσ αποςταςιοποίθςθσ και ςτουσ Κινζηουσ κεατζσ. Αλλά,
και αυτό είναι πιο δφςκολο, δεν πρζπει να επιτρζψουμε ςτον εαυτό μασ να ενοχλθκεί από το
γεγονόσ ότι ο Κινζηοσ θκοποιόσ δθμιουργεί μια ατμόςφαιρα μυςτθρίου για ζναν αρκετά
διαφορετικό ςκοπό από όςουσ ζχουμε φανταςτεί. Αν κάποιοσ ζχει μάκει να ςκζφτεται διαλεκτικά,
μπορεί να βρει πικανό ότι μία τεχνικι που λαμβάνεται από το βαςίλειο τθσ μαγείασ, μπορεί να
χρθςιμοποιθκεί για να πολεμιςει τθν μαγεία. Ο Κινζηοσ θκοποιόσ μπορεί να προτίκεται να
χρθςιμοποιιςει το εφζ τθσ αποςταςιοποίθςθσ για να κάνει τα γεγονότα ςτθ ςκθνι μυςτθριϊδθ,
ακατανόθτα και ανεξζλεγκτα για το κοινό. Και πάλι το εφζ αυτό μπορεί να χρθςιμοποιθκεί για να
κάνει τα γεγονότα κοινά, κατανοθτά και ελεγχόμενα.
Η ςτάςθ του επιςτιμονα που ςτθν αρχι βλζπει το αντικείμενο τθσ ζρευνάσ του με κατάπλθξθ,
πρζπει να μοιάηει με τθ ςτάςθ ενόσ μάγου. Πμωσ αυτζσ οι ίδιεσ ςτάςεισ ζχουν μια ακριβϊσ
αντίκετθ λειτουργία. Πποιοσ βρίςκει τον τφπο 2 Χ 2 = 4, εμφανϊσ δεν είναι μακθματικόσ· οφτε
είναι αυτόσ που δεν γνωρίηει τι πάει να πει τφποσ. Ο πρϊτοσ που είδε μια λάμπα να ταλαντεφεται
από ζνα ςχοινί με κατάπλθξθ ςτθν αρχι και το βρικε όχι προφανζσ αλλά πολφ αξιοςθμείωτο ότι θ
λάμπα ταλαντεφεται ζτςι και όχι αλλιϊσ – ζνασ τζτοιοσ άνκρωποσ προςζγγιςε τθν κατανόθςθ του
φαινομζνου και, με αυτιν, τθν κυριαρχία ςτο φαινόμενο. Δεν αρκεί να αναφωνιςει κάποιοσ ότι
αυτι θ ςτάςθ είναι κατάλλθλθ μόνο για τθν επιςτιμθ κι όχι τθν τζχνθ. Γιατί δεν κα ζπρεπε θ τζχνθ

5
(με τα δικά τθσ μζςα, αςφαλϊσ) να ςυνειςφζρει ςτθν μεγάλθ κοινωνικι αποςτολι τθσ κυριαρχίασ
ςτθ ηωι;
Ζνα τεχνικό χαρακτθριςτικό όπωσ το εφζ τθσ αποςταςιοποίθςθσ ςτθν κινζηικθ υποκριτικι μπορεί
να μελετθκεί με όφελοσ μόνο από εκείνουσ που χρειάηονται ζνα τζτοιο χαρακτθριςτικό για
ςυγκεκριμζνουσ κοινωνικοφσ ςκοποφσ. Μιασ και θ γοθτεία, θ καινοτομία, θ φινζτςα και θ
φορμαλιςτικι επιπολαιότθτα ποτζ δεν κα μποροφςαν να γίνουν ςθμαντικζσ.
Επιπλζον ςτα πειράματα του νζου γερμανικοφ κεάτρου, το εφζ τθσ αποςταςιοποίθςθσ
αναπτφχκθκε μάλλον ανεξάρτθτα. Η επίδραςθ τθσ κινζηικθσ υποκριτικισ ιταν μθδζν.
Στο γερμανικό επικό κζατρο το εφζ τθσ αποςταςιοποίθςθσ χρθςιμοποιικθκε όχι μόνο μζςω των
θκοποιϊν αλλά και μζςω τθσ μουςικισ (χορωδιακισ και ςόλο) και του ντεκόρ (πλακάτ, φιλμ κ.α.).
ο ςκοπόσ ιταν θ ιςτορικοποίθςθ των γεγονότων που παρουςιάηονταν. Κάτω από αυτό τον τίτλο,
εννοείται το ακόλουκο.
Το αςτικό κζατρο (αυτό είναι τα πάντα που ςκεφτόμαςτε όταν μιλάμε για κζατρο γενικά) βγάηει
από τα υλικά του το ςτοιχείο του αιϊνιου. Η παρουςίαςθ του ανκρϊπου ςταματάει με τον
λεγόμενο Αιϊνιο Άνκρωπο. Μζςω μιασ ςυγκεκριμζνθσ διάταξθσ τθσ δράςθσ ι του μφκου,
δθμιουργοφνται γενικζσ καταςτάςεισ, ςτισ οποίεσ ο Άνκρωποσ – ο άνκρωποσ κάκε εποχισ και
χρϊματοσ – μπορεί να εκφραςτεί. Τα γεγονότα ςτθ ςκθνι είναι όλα ζνα μακρφ ςιμα, το ςιμα για
τθν Αιϊνια Απάντθςθ, τθν αναπόφευκτθ, ςυνικθ, φυςικι, ανκρϊπινθ απάντθςθ. Να ζνα
παράδειγμα. Ο μαφροσ άνκρωποσ αγαπάει με τον ίδιο τρόπο με τον λευκό άνκρωπο. Αλλά μόνο
όταν θ δράςθ αποςπάςει με τθ βία τθν ίδια αντίδραςθ από αυτόν όπωσ αυτι που δίνει ο λευκόσ
άνκρωποσ (θ φόρμουλα δουλεφει κατά πάςα πικανότθτα και από τθν ανάποδθ), το αποτζλεςμα
καλείται Τζχνθ. Τα παράξενα και διακριτά ςτοιχεία μπορεί να ζχουν μια κζςθ ςτο ςιμα· θ
απάντθςθ είναι θ ίδια και για τουσ δφο· και ςτθν απάντθςθ δεν υπάρχει τίποτα παράξενο ι
διακριτό.
Μια τζτοια φιλοςοφία αναγνωρίηει τθν φπαρξθ τθσ ιςτορίασ αλλά είναι μια μθ-ιςτορικι
φιλοςοφία. Οριςμζνεσ καταςτάςεισ μποροφν να αλλαχκοφν· τα περιβάλλοντα μεταμορφϊνονται·
αλλά ο άνκρωποσ δεν αλλάηει. Η ιςτορία ζχει αξία για το περιβάλλον, αλλά όχι για τον άνκρωπο.
Το περιβάλλον είναι τόςο ουςιαςτικά αςιμαντο, κατανοείται μόνο ςαν θ περίςταςθ των
πραγμάτων. Μια μεταβλθτι ποςότθτα και ουςιαςτικά απάνκρωπθ, ςτθν πραγματικότθτα υπάρχει
χωρίσ τον άνκρωπο. Του αντιτίκεται ςαν μία κλειςτι ενότθτα. Και αυτόσ είναι για πάντα
απαράλλακτοσ, μια ςυγκεκριμζνθ ποςότθτα. Το να κεωρείσ τον άνκρωπο ωσ μεταβλθτό, που
επιπλζον ελζγχει το περιβάλλον, το να ςυλλαμβάνεισ τθ ρευςτότθτα του περιβάλλοντοσ από τισ
ςχζςεισ μεταξφ ανκρϊπων - αυτζσ οι ζννοιεσ προκφπτουν από ζναν τρόπο ςκζψθσ, ιςτορικισ
ςκζψθσ. Ζνα παράδειγμα κα διακόψει αυτι τθν ιςτορικι-φιλοςοφικι εκδρομι.
Το ακόλουκο είναι για τθ ςκθνι. Ζνα κορίτςι αφινει τθν οικογζνειά τθσ για να βρει δουλειά ςτθν
μεγάλθ πόλθ. (Η Αμερικάνικθ Τραγωδία του Dreiser, ςε διαςκευι για τθ ςκθνι του Ριςκάτορ). Για
το αςτικό κζατρο θ ιδζα είναι πολφ περιοριςμζνθ. Αποτελεί μόνο τθν αρχι μιασ ιςτορίασ, το
κομματάκι πλθροφορίασ που πρζπει να ζχουμε αν πρόκειται να καταλάβουμε ι να
ενκουςιαςτοφμε από ό,τι ακολουκεί. Η φανταςία του θκοποιοφ μπορεί πολφ δφςκολα να μπει ςε
κίνθςθ από αυτό. Με κάποιο τρόπο το γεγονόσ είναι γενικό: τα κορίτςια πιάνουν δουλειζσ. Και ςε
αυτι τθν περίπτωςθ κάποιοσ μπορεί να ενκουςιαςτεί με τθ ςκζψθ τι ιδιαίτερο κα τθσ ςυμβεί. Το

6
γεγονόσ είναι επίςθσ ιδιαίτερο: αυτό το κορίτςι αφινει το ςπίτι του· αν ζμενε, ό,τι κα ακολουκιςει
δεν κα ςυνζβαινε. Το ςθμαντικό είναι τι είδουσ κορίτςι είναι. Ροιοσ είναι ο χαρακτιρασ τθσ; Το ότι
θ οικογζνειά τθσ τθν αφινει να φφγει δεν είναι αντικείμενο εξζταςθσ. Είναι πιςτευτό. Τα κίνθτρα
είναι «πιςτευτά».
Για το κζατρο μασ που φτιάχνει ιςτορία, τα πράγματα είναι διαφορετικά. Αρπάηεται από το
ξεχωριςτό, το ιδιαίτερο, από αυτό που χρειάηεται εξζταςθ ςε αυτό το κακθμερινό γεγονόσ. Τι; Η
οικογζνεια αφινει ζνα από τα μζλθ τθσ να φφγουν από τθν πατρικι ςτζγθ; Να ηιςει περίπου
ανεξάρτθτα και να κερδίηει τα προσ το ηθν χωρίσ βοικεια; Μπορεί να το κάνει αυτι; Θα τθ
βοθκιςει να κερδίςει τα προσ το ηθν ό,τι ζμακε ςτθν οικογζνεια; Δεν μποροφν οι οικογζνειεσ να
κρατιςουν πια τα παιδιά τουσ; Είναι ζνα βάροσ; Είναι ζτςι ςε όλεσ τισ οικογζνειεσ; Ήταν πάντα
ζτςι; Είναι αυτόσ ο τρόποσ του κόςμου και δεν πρζπει να τον κίξουμε; «Πταν το φροφτο είναι
ϊριμο, πζφτει από το δζντρο»: ζχει εφαρμογι θ παροιμία; Αν τα παιδιά πάντα και ςε όλεσ τισ
εποχζσ γίνονται ανεξάρτθτα, αν αυτό είναι κάτι βιολογικό, ςυμβαίνει πάντα με τον ίδιο τρόπο, για
τον ίδιο λόγο, με τα ίδια αποτελζςματα;
Αυτζσ είναι ερωτιςεισ - ι κάποιεσ από αυτζσ – που οι θκοποιοί πρζπει να απαντιςουν αν κζλουν
να παρουςιάςουν το γεγονόσ ςαν ζνα μοναδικό ιςτορικά, αν κζλουν να το δείξουν ςαν μια
παράδοςθ που παρζχει ζνα κλειδί για όλθ τθν κοινωνικι δομι μιασ ιδιαίτερθσ, μεταβατικισ
περιόδου. Ρϊσ πρζπει να παρουςιαςτεί ζνα τζτοιο γεγονόσ ϊςτε να βγει ο ιςτορικόσ του
χαρακτιρασ; Ρϊσ κα ξεχωρίςει θ ςφγχυςθ τθσ δυςτυχιςμζνθσ μασ εποχισ όταν μια μθτζρα, εν
μζςω προειδοποιιςεων και θκικϊν απαιτιςεων, φτιάχνει τθ βαλίτςα τθσ κόρθσ τθσ, που είναι μια
πολφ μικρι βαλίτςα; Τόςεσ πολλζσ απαιτιςεισ και τόςο λίγα εςϊρουχα; Ρροειδοποιιςεισ για μια
ηωι και ψωμί για πζντε ϊρεσ; Ρϊσ κα μπει αυτό ςτθ ςκθνι; Πταν δίνει τθ μικρι βαλίτςα ςτθν
κόρθ, θ μθτζρα λζει: «Λοιπόν, νομίηω ότι αυτά φτάνουν». Ρϊσ μπορεί θ θκοποιόσ που παίηει τον
ρόλο να πει αυτι τθν πρόταςθ ϊςτε να γίνει κατανοθτι ςαν μια ιςτορικι ζκφραςθ; Μπορεί να
γίνει μόνο αν το εφζ τθσ αποςταςιοποίθςθσ ζχει επιτευχκεί. Η θκοποιόσ δεν πρζπει να κάνει δικι
τθσ υπόκεςθ αυτι τθν πρόταςθ. Ρρζπει να τθν παραδϊςει για κριτικι. Ρρζπει να κάνει δυνατό για
το κοινό να κατανοιςει τα κίνθτρα από πίςω. Ρρζπει να κάνει πικανι τθν διαμαρτυρία.
Στο Artef Players Collective ςτθ Νζα Υόρκθ (1935), είδα μια ςκθνικι εκδοχι του Haunch, Paunch
and Jowl του Samuel Ornitz, που ζδειχνε πωσ ζνα παιδί τθσ ανατολικισ όχκθσ κατζλθξε να είναι
διεφκαρμζνοσ δικθγόροσ. Το κζατρο δεν μποροφςε να παίξει το ζργο. Κι όμωσ υπιρχαν μζςα
ςκθνζσ ςαν αυτι. Κακιςμζνοσ ςτο δρόμο μπροςτά από το ςπίτι του, ο νεαρόσ δικθγόροσ δίνει
νομικζσ ςυμβουλζσ ςε πολφ χαμθλζσ τιμζσ. Μία νεαρι κοπζλα ζρχεται με το παράπονο ότι το πόδι
τθσ χτυπικθκε ςε ζνα ατφχθμα ςτο δρόμο. Αλλά θ υπόκεςθ ιταν μπλεγμζνθ. Η απαίτθςι τθσ για
αποηθμίωςθ δεν ζχει ακόμθ παραδοκεί. Σε απελπιςία, δείχνει το πόδι τθσ και λζει: «Γιατρεφεται».
Δουλεφοντασ χωρίσ το εφζ τθσ αποςταςιοποίθςθσ, αυτό το κζατρο δεν κα μποροφςε επαρκϊσ να
παρουςιάςει τον τρόμο μιασ ματωμζνθσ εποχισ ςε αυτι τθν εξαιρετικι ςκθνι. Λίγοι άνκρωποι
ςτθν πλατεία τθσ ζδωςαν ςθμαςία. Λίγοι, ακόμθ κι αν διαβάηουν αυτζσ τισ γραμμζσ, κυμοφνται
τθν κραυγι τθσ γυναίκασ. Η θκοποιόσ το είπε ςαν κάτι προφανζσ. Αλλά ακριβϊσ το γεγονόσ ότι ζνα
τζτοιο παράπονο φαίνεται προφανζσ ςτθ φτωχι γυναίκα, θ θκοποιόσ κα ζπρεπε να το ζχει
αναφζρει ςτο κοινό ςαν ζνα εξωφρενικό μινυμα από τα ζγκατα τθσ κόλαςθσ. Σε αυτό κα ζπρεπε

7
να ζχει βοθκθκεί από μία ειδικι τεχνικι ςτθν υπογράμμιςθ τθσ ιςτορικισ φφςθσ μιασ δεδομζνθσ
κοινωνικισ κατάςταςθσ. Μόνο το εφζ τθσ αποςταςιοποίθςθσ το κάνει αυτό πικανό.
Φζρνοντασ μπροςτά νζεσ καλλιτεχνικζσ αρχζσ και δουλεφοντασ νζεσ μεκόδουσ παρουςίαςθσ
πρζπει να προχωριςουμε από τισ επιτακτικζσ απαιτιςεισ μιασ μεταβατικισ εποχισ. Φαίνεται
πικανό και αναγκαίο να ξαναχτιςτεί θ κοινωνία. Πλα τα γεγονότα ςτθν ανκρϊπινθ ςφαίρα
εξετάηονται. Πλα πρζπει να ειδωκοφν από τθν κοινωνικι οπτικι γωνία. Ανάμεςα ςε άλλα εφζ, ζνα
νζο κζατρο κα βρει το εφζ τθσ αποςταςιοποίθςθσ απαραίτθτο για τθν κριτικι τθσ κοινωνίασ και
για τθν ιςτορικι αναφορά ςε αλλαγζσ που ζχουν ιδθ επιτευχκεί.

Μετάφραςθ: Τάςοσ Αγγελόπουλοσ

[Σθμείωςθ: Δθμοςιευμζνο ςτθ Γερμανία το 1949 με τίτλο: «Τα εφζ τθσ αποςταςιοποίθςθσ ςτθν
κινζηικθ υποκριτικι» αλλά και πριν (ςε μετάφραςθ: Eric White) ςτο: Life and Letters, London, 1936.
Μία ςθμείωςθ με μολφβι ςτο περικϊριο του γραπτοφ αναφζρει ότι προζκυψε μετά τθν
παρακολοφκθςθ μιασ παράςταςθσ του Μζι-Λανγκ-Φανγκ ςτθ Μόςχα το 1935. Ρεριζχεται ωσ: “On
Chinese Acting”, transl. Eric Bentley, ςτο: The Tulane Drama Review, Vol. 6, No. 1 (Sep., 1961), pp.
130-136. Ρρόκειται για τθν πρϊτθ αναφορά ςτον όρο: Verfremdungseffekt]