िवषयः (Subject) सं कृ तम् (Sanskrit)

प म् (Paper Number) 10
प िवषयः (Title) न ाकरणम्- या दशनं च
(Science and Philosophy of Modern
Sanskrit Grammar)
पा ांशसं या पा ांशनाम च 10, वा द करणम्
(Module Number & Module ( Introduction of Bhvadi Prakarana )
Name)
पा ांशत वािन  वा दगणे काया तरसाधनाय प ठतधातवः
(Focal Points of The Module)  भूधातोः या
 एधधातोः या
मुखा वेषकः सह- मुखा वेषकः
(Principal Investigator) (Co-Principal Investigator)
ो.रमेशकु मारपा डेयः, ो.वे.कु टु बशा ी,
कु लपितः, ीलालबहादुरशा ी- पूवकु लपितः,राि यसं कृ तसं थानम्,नवदेहली
राि यसं कृ तिव ापीठम्, स पूणान दसं कृ तिव िव ालयः,वाराणसी
नवदेहली 110016 सोमनाथसं कृ तिव िव ालयः, गुजरातः

सम वयकः पा ांशलेखकः समी कः

(Co-ordinator) (Content Writer) (Reviewer)
ो.जयका त सहशमा, डा. प कजकु मार ासः, ो.आर्.सी.प डा,
आचायः ाकरणिवभाग य, सहायकाचायः ाकरणिवभागे, कु लपितः, मह ष
ीलालबहादुरशा ी- ह रयाणासं कृ तिव ापीठम्, पािणिन सं कृ त एवं
राि यसं कृ तिव ापीठम्, बघोला, ह रयाणा वै दक िव िव ालय,
नवदेहली उ न ै , म य देशः
पा ांशसंल कम् SAN_P10_M10
(Module Tag)
िवषयसूची :

1.0 : तावना
2.0 : काया तराय प ठताः धातवः
3.0 : भूधातोः या

4.0 : एधँ वृ ौ इित आ मनेपदधातु या

5.0 : िवषयस हः
1.0 तावना –
गते पाठे भव तः धातूनां प रचयं ा व तः, तथैव धातो वधीयमानानां लकाराणां
िवषये िच तनं कृ तव तः। तथा सावधातुकाधधातुक ययिवषयकं िववेचनं कृ तव तः। िलट्
लकारिवषयेऽिप िविश य िच ता िविहता। तथैव इडागमिवषियण व थां स यक्
िववेिचतव तः। अि मन् गणे ायः सह ािधकाः धातवः वत ते, के िचदा मनेप दनः, के िचत्
पर मैप दनः, के िचदुभयप दन । ायः समेऽिप शि वकरणा एव, के िच ातवः
काया तरसाधनाय प ठताः तेषां िवषये कि दव प रशीलनं कु मः –

2.0 काया तराय प ठताः धातवः –

िु वकरण यया ताः –
अ ोऽ यतर याम् – अ धातोः क थ सावधातुके परे ु ययः िवक पेन भवित । उदा –
अ णोित-अ ित।
तनूकरणे त ः – त धातोः क थ सावधातुके परे ु ययः िवक पेन भवित तनूकरणेऽथ।
तनूकरणम् – पाषाणा दके न िश पशरीरकरणम्। अि म थ ु यया तं पम् –त णोित,
ति ेऽथ – वाि भः संत ित इित। वाचा भ सनं करोती यथः।
वा ाश लाश मु मु लमु िस ु टलषः –
मादयः धातवः वा दगणप ठता अिप कृ तसू ेण उ सग ा ं शप् ययं बािध वा
यन् िवकरण ययं िवक पेन लभ ते। उदा – ा यित – ामित।
िधि वकृ ोर च –
िधिव धातोः शप् ययं बािध वा अनेन सू ण े उिवकरण ययः धातोः अकारः
अ तादेश भवित। उदा-िधनोित इ या द।
के िचत् धातवः चुरा दगणप ठता अिप अ पुनः िम वाथ प ठताः, घटा तगणेषु।
तेन िमतां व इित गणसू ेण तेषां वः भवित।
उदा – घटयित इ या द। व तुतः पूव िणज त वात् घा ट इित धातुः आसीत्, वे कृ ते घ ट
इित जातम्। ततः घटयित इित पम्।
कमु, गुप,् ितज्, इ यादीनां गणे पाठः वतते, एते वा थकाः स ताः, िणङ ताः अिप
वत ते अतः त या सवा अिप करणेऽि मन् द शता वतते।
3.0 भूधातोः या –
लट् लकारः –
भवित – भू स ायाम् इित धातोः थमपु षैकवचने वतमाने लट् इित सू ेण कत र अथ
वतमानकालाथ च लट् यये भू लट् इित ि थते, अनुब धलोपे
ित ि झिस थ थिम व म ताता झथासाथा- विम विहमिहङ् इित सू ेण ितप् यये
अनुब धलोपे च कृ ते भू ित इित ि थते कत र शप् इित सू ेण शप् यये अनुब धलोपे च कृ ते
भू अ ित इित जाते यय य िश वात् ित श सावधातुकम् इित सू ेण शप् यय य
सावधातुकसं ायाम्, सावधातुकाधधातुकयोः इित सू ेण धातोः गुणे अवादेशे च कृ ते भवित
इित पं िस यित।
भवतः – भू स ायाम् इित धातोः थमपु षि वचने लट् लकारे कृ ते त य तस् यये
अनुब धलोपा दकायषु कृ तेषु कत र शप् इित सू ेण शप् यये, अनुब धलोपे कृ ते च कृ ते भू
अ तस् इित ि थते तस् यय य िति श सावधातुकम् इित सू ेण सावधातुकसं ायाम्,
अिप वा , सावधातुकमिपत् इित सू ेण अिपतः सावधातुक य िङ वाितदेशे, ततः ि ङित
च इित सू ेण गुणिनषेधेऽिप शप् ययिनिम कः गुणः वतत एव, त य सावधातुक वेऽिप
अिप वाभावात्, अतःसावधातुकाधधातुकयोः इित सू ेण धातोः गुणे अवादेशे च कृ ते
सकार य वे िवसग च भवतः इित पं िस यित।
भवि त – भू स ायाम् इित धातोः थमपु षब वचने वतमाने लट् इित सू ेण
वतमानकालेऽथ लट् यये भू लट् इित ि थते, अनुब धलोपे
ित ि झिस थ थिम व म ताता झथासाथा विम विहमिहङ् इित सू ेण िझ यये
अनुब धलोपे च कृ ते भू िझ इित ि थते झोऽ तः इित सू ेण ययावयव य झकार य
अ तादेशे कृ ते भू अि त इित ि थते, अ य क थ वा कत र शप् इित सू ेण शप् यये
अनुब धलोपे च कृ ते भू अ अि त इित जाते यय य िश वात् िति श सावधातुकम् इित
सू ेण शप् यय य सावधातुकसं ायाम्, सावधातुकाधधातुकयोः इित सू ेण धातोः गुणे
अवादेशे च कृ ते भव अि त इित ि थते अतो गुणे इित सू ेण पर पे भवि त इित जायते।
भू स ायाम् इित धातोः म यमपु षैकवचने लट् लकारे त य िसप् यये
गुणा दकायषु भविस इित पं भवित।
भू स ायाम् इित धातोः म यमपु षि वचने लट् लकारे कृ ते त य थस् यये गुणा द
कायषु, सकार य वे िवसग च कृ ते भवथः इित पं भवित।
भू स ायाम् इित धातोः म यमपु षब वचने लट् लकारे कृ ते त य थ यये गुणा द
कायषु भवथ इित पं भवित।
भवािम – भू स ायाम् इित धातोः उ मपु षैकवचने लट् लकारे कृ ते त य िमप् यये
अनुब धलोपा दकायषु कृ तेषु कत र शप् इित सू ण
े शप् यये, अनुब धलोपे च कृ ते भू अ िम
इित ि थते सावधातुकाधधातुकयोः इित सू ेण धातोः गुणे अवादेशे च कृ ते भव िम इित
ि थते अतो दीघ यिञ इित सू ेण अद त य अ ग य यञा द यये परे दीघ कृ ते भवािम
इित पं भवित।
भवावः – भू स ायाम् इित धातोः उ मपु षि वचने लट् लकारे कृ ते त य वस् यये कृ ते
कत र शप् इित सू ेण शप् यये, अनुब धलोपे च कृ ते भू अ वस् इित ि थते
सावधातुकाधधातुकयोः इित सू ेण धातोः गुणे अवादेशे च कृ ते भव वस् इित ि थते अतो
दीघ यिञ इित सू ेण अद त य अ ग य यञा द यये परे दीघ कृ ते सकार य वे, िवसग
च कृ ते भवावः इित पं भवित।
भवामः – भू स ायाम् इित धातोः उ मपु षब वचने लट् लकारे कृ ते त य मस् यये कृ ते
कत र शप् इित सू ेण शप् यये, अनुब धलोपे च कृ ते भू अ मस् इित ि थते
सावधातुकाधधातुकयोः इित सू ेण धातोः गुणे अवादेशे च कृ ते भव मस् इित ि थते अतो
दीघ यिञ इित सू ेण अद त य अ ग य यञा द यये परे दीघ कृ ते सकार य वे, िवसग
च कृ ते भवामः इित पं भवित।
िलट् लकारः –
बभूव – भू स ायां इ य मा ातोः थमपु षैकवचने परो े िलट् इित सू ेण अन तने भूते
परो े अथ िलट् लकारे भू िलट् इित ि थते, अनुब धलोपे
ित ि झिस थ थिम व म ताता झथासाथा- विम विहमिहङ् इित सू ेण ितप् यये
अनुब धलोपे च कृ ते भू ित इित ि थते िलट् च इित सू ेण िलडादेशः ितङ् आधधातुकसं ः
एव भवित, न सावधातुकसं ः अतः शप् ययाभावे पर मैपदानां णलतुसु थलथुसण वमाः
इित सू ेण ितप् यय य णलादेशे, अनुब धलोपे च कृ ते भू अ इित ि थते भुवो वु लुि लटोः
इित सू ेण िलट् लकारे अिच परे भूधातोः वुगागमे, अनुब धलोपे च कृ ते भूव् अ इित जाते
िल ट धातोरन यास य इित सू ेण िल ट परे अन यास य धा ववयव य एकाचो े थम य
इित िनयमात् थम य एकाचः ि वे कृ ते भूव् भूव् अ इित ि थते पूव ऽ यासः इित सू ेण
ि े पूव य धातु व प य अ यासः इित सं ायां, हला दः शेषः इित सू ेण
अ यास थह वणषु आ य भकार य शेषे, अतः भू भूव् अ इित ि थते वः इित सू ेण
अ यास य वे कृ ते, भवतेरः इित सू ेण अ यास योकार य अकारे कृ ते भ भूव् अ इित
ि थते अ यासे चच इित सू ेण अ यासझ वण य थाने जश् वण कृ ते - भकार य बकारे कृ ते
बभूव इित पं भवित।
बभूवतुः – भू स ायां इित धातोः थमपु षि वचने िलट् लकारे त य ितबादेशे कृ ते
पर मैपदानां णलतुसु थलथुसण वमाः इित सू ेण ितपः अतुसादेशे कृ ते भू अतुस् इित ि थते
लुि लटोः अिच परे भुवो वु लुि लटोः इित सू ण
े भू धातोः वुगागमे, अनुब धलोपे च कृ ते
भूव् अतुस् इित ि थते िल ट धातोरन यास य इित सू ेण िल ट परे अन यास य
धा ववयव य थम य ि वे कृ ते भूव् भूव् अतुस् इित ि थतेपूव ऽ यासः इित सू ेण ि े
पूव य धातु व प य अ यासः इित सं ायां, हला दः शेषः इित सू ेण अ यास थह वणषु
आ य भकार य शेषे, अतः भू भूव् अतुस् इित ि थते वः इित सू ेण अ यास य वे
कृ ते, भवतेरः इित सू ेण अ यास योकार य अकारे कृ ते भ भूव् अतुस् इित ि थते अ यासे
चच इित सू ेण अ यासझ वण य थाने जश् वण कृ ते - भकार य बकारे कृ ते, स य वे
िवसग च बभूवतुः इित पं भवित।
बभूवःु – भू स ायाम् इित धातोः िलट् लकारे थमपु षब वचने िझ यये त य
पर मैपदानां इ या द सू ेण उसादेशे, वुगागमे, धातोः ि वे, पूव य अ याससं ायां भूव् भूव्
उस् इित ि थते हला दशेषे, अ यास य वे, अकारे च कृ ते भ भूव् उस् इित ि थते अ यासे
चच इित सू ेण अ यासझ वण य थाने जश् वण कृ ते - भकार य बकारे कृ ते, स य वे
िवसग च बभूवःु इित पं भवित।
बभूिवथ – भू स ायाम् इित धातोः िलट् लकारे म यमपु षैकवचने िस यये त य
पर मैपदानां इ या द सू ेण थलादेश,े अनपब धलोपे, वुगागमे च कृ ते भूव् थ इित ि थते
धातोः ि वे, पूव य अ याससं ायां भूव् भूव् थ इित ि थते हला दशेष,े अ यास य वे,
अकारे च कृ ते भ भूव् थ इित ि थते अ यासे चच इित सू ेण अ यासझ वण य थाने जश्
वण कृ ते - भकार य बकारे आधधातुक ये वलादेः इित सू ेण वलादेः आधधातुक य इडागमे
कृ ते बभूिवथ इित पं भवित।
बभूवथुः – भू स ायाम् इित धातोः िलट् लकारे म यमपु षि वचने थ यये त य
पर मैपदानां इ या द सू ेण अथुसादेशे, वुगागमे, धातोः ि वे, पूव य अ याससं ायां भूव्
भूव् अथुस् इित ि थते हला दशेष,े अ यास य वे, अकारे च कृ ते भ भूव् अथुस् इित ि थते
अ यासे चच इित सू ण े अ यासझ वण य थाने जश् वण कृ ते - भकार य बकारे कृ ते, स य
वे िवसग च बभूवथुः इित पं भवित।
भू स ायाम् इित धातोः िलट् लकारे म यमपु षब वचने थ यये त य पर मैपदानां
इ या द सू ेण अ इ यादेशे, वुगागमे, धातोः ि वे, पूव य अ याससं ायां भूव् भूव् अ इित
ि थते हला दशेष,े अ यास य वे, अकारे च कृ ते भ भूव् अ इित ि थते अ यासे चच इित
सू ेण अ यासझ वण य थाने जश् वण कृ ते - भकार य बकारे कृ ते, स य वे िवसग च
बभूव इित पं भवित।
भू स ायाम् इित धातोः िलट् लकारे उ मपु षैकवचने िम यये त य पर मैपदानां
इ या द सू ेण णलादेश,े अनुब धलोपे, वुगागमे, धातोः ि वे, पूव य अ याससं ायां भूव्
भूव् अ इित ि थते हला दशेष,े अ यास य वे, अकारे च कृ ते भ भूव् अ इित ि थते अ यासे
चच इित सू ेण अ यासझ वण य थाने जश् वण कृ ते - भकार य बकारे कृ ते, स य वे
िवसग च बभूव इित।
बभूिवव – भू स ायाम् इित धातोः िलट् लकारे उ मपु षि वचने व यये त य
पर मैपदानां इ या द सू ेण वादेशे, अनपब धलोपे, वुगागमे च कृ ते भूव् व इित ि थते धातोः
ि वे, पूव य अ याससं ायां भूव् भूव् व इित ि थते हला दशेषे, अ यास य वे, अकारे च
कृ ते भ भूव् व इित ि थते अ यासे चच इित सू णे अ यासझ वण य थाने जश् वण कृ ते -
भकार य बकारे आधधातुक ये वलादेः इित सू ेण वलादेः आधधातुक य इडागमे कृ ते
बभूिवव इित पं भवित।
बभूिवम – भू स ायाम् इित धातोः िलट् लकारे उ मपु षब वचने म यये त य
पर मैपदानां इ या द सू ेण मादेश,े वुगागमे च कृ ते भूव् म इित ि थते धातोः ि वे, पूव य
अ याससं ायां भूव् भूव् म इित ि थते हला दशेष,े अ यास य वे, अकारे च कृ ते भ भूव् म
इित ि थते अ यासे चच इित सू ेण अ यासझ वण य थाने जश् वण भकार य बकारे
आधधातुक ये वलादेः इित सू ेण वलादेः आधधातुक य इडागमे कृ ते बभूिवम इित पं
भवित।
लुट् लकारः -
भिवता – भू स ायाम् इित धातोः अन तने भिव य यथ अन तने लुट् इित सू ेण लुट्
लकारे थमपु षैकवचने ितबादेशे अनुब धलोपे च कृ ते भू ित इित ि थते क थ कत र शप्
इित सू ेण शप् यये ा े तं बा य यतासी लृलुटोः इित सू ेण लुट् लकारे तास् यये
कृ ते भू तास् ित इित ि थते आधधातुकं शेषः इित सू ेण िति श ः अ यः धा विधकारो ः
ययः आधधातुकसं ः भवती यथन आधधातुकसं ायाम्, आधधातुक ये वलादेः इित सू ेण
ता यय य इडागमे कृ ते भू इ तास् ित इित ि थते पुग तलघूपध य च इित सू ेण गुणे
अवादेशे च कृ ते भव् इ तास् ित इित ि थते लुटः थम य डारौरसः इित सू ेण ितपः डादेशे
िड वसाम यात् टेः लोपे च कृ ते भिवता इित पं भवित।
भिवतारौ – भू स ायाम् इित धातोः लुट् लकारे थमपु षि वचने तसादेशे, अनुब धलोपे च
कृ ते भू तस् इित ि थते क थ कत र शप् इित सू ेण शप् यये ा े तं बा य यतासी
लृलुटोः इित सू ेण लुट् लकारे तास् यये कृ ते भू तास् तस् इित ि थते
आधधातुक ये वलादेः इित सू ेण ता यय य इडागमे कृ ते भू इ तास् तस् इित ि थते
पुग तलघूपध य च इित सू ेण आधधातुक यये परे गुणे अवादेशे च कृ ते भव् इ तास् तस्
इित ि थते लुटः थम य डारौरसः इित सू ेण तसः रौ आदेशे कृ ते भिवतास् रौ इित ि थते
र च इित सू ेण रादौ यये परे सकार य लोपे कृ ते भिवतारौ इित पं भवित।
भिवतारः – भू स ायाम् इित धातोः लुट् लकारे थमपु षब वचने िझ आदेशे कृ ते भू िझ
इित ि थते क थ कत र शप् इित सू ेण शप् यये ा े तं बा य यतासी लृलुटोः इित
सू ेण लुट् लकारे तास् यये कृ ते भू तास् िझ इित ि थते आधधातुक ये वलादेः इित सू ेण
इडागमे कृ ते भू इ तास् िझ इित ि थते पुग तलघूपध य च इित सू ेण गुणे अवादेशे च कृ ते
भव् इ तास् िझ इित ि थते लुटः थम य डारौरसः इित सू ेण िझ यय य रसादेशे कृ ते
भिवतास् रस् इित ि थते र च इित सू ेण रादौ यये परे सकार य लोपे, वे, िवसग च
कृ ते भिवतारः इित पं भवित। एवमेवा य ािप।
लृट् लकारः -
भिव यित – भू स ायाम् इ य मा ातोः भिव य सामा येऽथ लृट् शेषे च इित सू ेण लृट्
लकारे लृटः थमपु षैकवचने ितप् यये, अनुब धलोपे च कृ ते भू ित इित ि थते यतासी
लृलुटोः इित सू ेण य यये कृ ते भू य ित इित ि थते य यय य वला ाधधातुक वात्
आधधातुक ये वलादेः इित सू ेण इडागमे कृ ते भू इ य ित इित ि थते धातोः गुणे, अवादेशे
च कृ ते भिव य ित इित ि थते आदेश यययोः इित सू ेण य यये ि थत य सकार य ष वे
कृ ते भिव यित इित पं भवित।
भिव यािम – भू स ायाम् इ य मा ातोः भिव य सामा येऽथ लृट् शेषे च इित सू ेण लृट्
लकारे लृटः उ मपु षैकवचने िमप् यये, अनुब धलोपे च कृ ते भू िम इित ि थते यतासी
लृलुटोः इित सू ेण य यये कृ ते भू य िम इित ि थते य यय य वला ाधधातुक वात्
आधधातुक ये वलादेः इित सू ेण इडागमे कृ ते भू इ य िम इित ि थते धातोः गुण,े अवादेशे
च कृ ते भिव य िम इित ि थते आदेश यययोः इित सू ेण य यये ि थत य सकार य
ष वे कृ ते भिव य िम इित ि थते अतो दीघ यिञ इित सू ेण सावधातुके िमप् यये परे दीघ
कृ ते भिव यािम इित पं भवित।
लोट् लकारः -
भवतु – भवतात् – भू स ायाम् इित धातोः लोट् लकारे आिशिष िल लोटौ इित सू ेण
आशीरथ लोट् लकारे लोटः थमपु षैकवचने ितप् यये, अनुब धलोपे च कृ ते भू ित इित
ि थते कत र शप् इित सू ेण शप् यये, धातोः गुण,े अवादेशे च कृ ते भव ित इित ि थते
ए ः इित सू ेण लोटः इकार य उकारे कृ ते भवतु इित ि थते तु ो तातङािश य यतर याम्
इित सू ेण तु इ य य िवक पतया तातङादेशे, अनुब धलोपे च कृ ते भवतात् इित,
तातङादेशाभावप े भवतु इित प यं भवित।
भवताम् – भू स ायाम् इित धातोः लोट् लकारे थमपु षि वचने त यये कृ ते भू तस् इित
ि थते श यये, धातोः गुण,े अवादेशे कृ ते भव तस् इित ि थते त थ थिमपां तांतंतामः इित
सू ेण तस् यय य तामादेशे कृ ते भवताम् इित पं भवित।
भव तु – भू स ायाम् इित धातोः लोट् लकारे थमपु षब वचने िझ यये, त य अ तादेशे
च कृ ते भू अि त इित ि थते श यये, धातोः गुणे, अवादेशे च कृ ते भव अि त इित ि थते
ए ः इित सू ेण उ वे कृ ते भव तु इित पं भवित।
भव – भवतात् – भू स ायाम् इित धातोः लोट् लकारे म यमपु षैकवचने िसप् यये,
अनुब धलोपे च कृ ते भू िस इित ि थते शप् यये, धातोः गुणे अवादेशे च कृ ते भव िस इित
ि थते से िप इित सू ेण सेः िह आदेशे कृ ते भव िह इित ि थते
तु ो तातङािश य यतर याम् इित सू ेण िवक पतया हेः तातङादेशे कृ ते भवतात् इित,
तातङादेशाभावप े भव िह इित ि थते अतो हेः इित सू ेण अतः पर य हेः लु क भव इित
प यं भवित।
भवतम् – भू स ायाम् इित धातोः लोट् लकारे म यमपु षि वचने थस् यये कृ ते भू थस्
इित ि थते श यये, गुण,े अवादेशे च कृ ते भव थस् इित ि थते त थ थिमपां तांतंतामः इित
सू ेण थसः तमादेशे कृ ते भवतम् इित पं भवित।
भवत – भू स ायाम् इित धातोः लोट् लकारे म यमपु षब वचने थ यये कृ ते भू थ इित
ि थते श यये, गुणे, अवादेशे च कृ ते भव थ इित ि थते त थ थिमपां तांतंतामः इित सू ेण
थ यय य तादेशे कृ ते भवत इित पं भवित।
भवािन – भू स ायाम् इित धातोः लोट् लकारे उ मपु षैकवचने िमप् यये, अनुब धलोपे
च कृ ते भू िम इित ि थते शप् यये, धातोः गुणे अवादेशे च कृ ते भव िम इित ि थते मे नः
इित सू ेण िम यय य िन आदेशे कृ ते भव िन इित ि थते आडु म य िप इित सू ेण
लोडु म य आडागमे, सवणदीघ च कृ ते भवािन इित पं भवित।
भवाव – भू स ायाम् इित धातोः लोट् लकारे उ मपु षि वचने वस् यये, अनुब धलोपे,
श यये, धातोः गुणे अवादेशे च कृ ते भव व इित ि थते आडु म य िप इित सू ेण
लोडु म य आडागमे, सवणदीघ च कृ ते भवाव इित पं भवित।
भवाम – भू स ायाम् इित धातोः लोट् लकारे उ मपु षब वचने मस् यये, अनुब धलोपे,
श यये, धातोः गुणे अवादेशे च कृ ते भव म इित ि थते आडु म य िप इित सू ेण
लोडु म य आडागमे, सवणदीघ च कृ ते भवाम इित पं भवित।
लङ् लकारः –
अभवत् - भू स ायाम् इित धातोः अन तने लङ् इित सू ेण अन तनभूताथवृ ेः धातोः लङ्
लकारे , त थाने थमपु षैकवचने ितबादेश,े अनुब धलोपे, श यये च कृ ते भू अ ित इित
ि थते लु ल लृ वडु दा ः इित सू ेण अडागमे कृ ते अभू अ ित इित ि थते धातोः गुण,े
अवादेशे च कृ ते अभव ित इित ि थते इत इित सू ेण इकात य लोपे कृ ते अभवत् इित पं
भवित।
थमपु षि वचने तसः तामादेशे कृ ते अभवताम् इित पं भवित।
थमपु षब वचने झेः अ तादेशे कृ ते इत इित सू ेण इकार य, संयोगा त य लोपः इित
सू ेण तकार य च लोपे कृ ते अभवन् इित पं भवित।
म यमपु षैकवचने िस यये कृ ते िस ययेकार य इत इित सू ेण लोपे कृ ते सकार य
वे, िवसग च कृ ते अभवः इित पं भवित।
म यमपु षि वचने थस् यय य, ब वचने थ यय य त थ थिमपां इ या द सू ेण मशः
तम्, त इ यादेशे कृ ते अभवतम्, अभवत इित पे भवतः।
उ मपु षैकवचने िम यय य त थ थिमपां इ या द सू ेण अमादेशे कृ ते अभव अम् इित
ि थते अतो गुणे इित सू ेण पर पे कृ ते अभवम् इित पं भवित।
उ मपु षि वचने अभव वस् इित, उ मपु षब वचने अभव मस् इित ि थते अतो दीघ
यिञ इित सू ेण दीघ कृ ते अभवा वस्, अभवा मस् इित ि थते िन यं िङतः इित सू ेण
सकार य लोपे कृ ते अभवाव, अभवाम इित पे भवतः।
िविधिलङ् –
भवेत् – भू स ायाम् इित धातोः िविधिनम णाम णाऽधी सं ाथनेषु िलङ् इित सू ेण
िव या दषु अथषु िल लकारे , त य थमपु षैकवचने ित यये कृ ते भू ित इित ि थते,
कत र शप् इित सू ेण शप् िवकरण यये धातोः गुणे अवादेशे च कृ ते यासुट् पर मैपदेषद
ू ा ो
िङ इित सू ेण िलङ् लकार य यासुट् आगमे, सुट् ितथोः इित सू ेण ित यय य सुट्
आगमे च कृ ते भव यास् स् ित इित ि थते िलङः सलोपोऽन य य इित सू ेण सावधातुकिलङ्
लकार थ य अन य य सकारमा य लोपे भव याित इित जाते अतो येयः इित सू ेण या
इ य य इय् आदेशे भवइि त इित जाते लोपो ोविल इित सू ेण यकार य लोपे भवइित
इित जाते गुणे भवेित इित जाते इत इित सू ेण अ य य इकार य लोपे भवेत् इित पम्।
ि वचने त थ थिमपां तांतंतामः इित सू ेण तस् यय य थाने ताम् इ यादेशः,
ब वचने झेजुस् इित सू ेण झकार य थाने जुस् ययः भवेयुः इित पम्। थस् यय य
थाने तम् इ यादेशः, िम यय य थाने अम् इ यादेश भवित इित िवशेषः, अ या या
तु समाना।
आशी लङ् –
भूयात् – आशीरथ यः िलङ् लकारः सः िलङािशिष इित सू ेण आधधातुकसं ां लभते, तथा
कदािशिष इित सू ेण क वमिप िवधीयते, तेन ि ङित च इित सू ण े धातोः न गुणः। भू
यास् स् ित इित ि थते कोः संयोगा ोर ते च इित सू ेण इित सू ेण यास् यय थसकार य
लोपे भू या ि त इित ि थते इत इित सू ेण इकारलोपे कृ ते कोः संयोगा ोर ते च इित
सू ेण त् इ य पदा तसंयोगे आ य सकार य लोपे भूयात् इित पम्।
िव यािशषथयोः यः िलङ् लकारः वतते, त एकः सावधातुकलकारः, अपर तु
िलङािशिष इित सू ादाधधातुक इित ात म्, सावधातुकलकारे यासुट्-सुटोः सकार य
िलङः सलोपोऽन य य इित सू ेण लोपः, आधधातुकलकारे यासुटः सकार य लोपेऽिप सुटः
सकार य वणं भव येव, भूया ताम् इ या द ि वचने।
लुङ् –
अभूत् – लुङ् इित सू ेण भूताथवृ ेः धातोः लुङ् लकारे थमपु षैकवचने ित यये,
अडागमे, शप् ा े तं बा य ि ल लुिङ इित सू ेण ि ल यये लेः िसच् इित सू ेण
ि ल यय य िसजादेशे कृ ते अभू स् ित इित ि थते गाित थाघुपाभू यः िसचः पर मैपदेषु
इित सू ेण िसचः लु क, धातोः सावधातुकाधधातुकयोः इित सू ेण ितप् सावधातुक ययं
िनिम ीकृ य गुणे ा े भूसुवोि तिङ इित सू ेण ित यया वहितपूव य भूधातोः
गुणिनषेधे िसचः लु वात् अि तिसचोऽपृ े इित सू ेण ईडागमाभावे, अभूत् इित पम्।
लृङ् –
अभिव यत् – भिव य यथ िलि निम े लृङ् याितप ौ इित सू ेण लृङ् लकारे
थमपु षैकवचने ित यये, अडागमे, य यये, इडागमे, धातोः गुणे अवादेशे, ष वे, इत
इित इकारलोपे अभिव यत् इित भवित।

4.0 एधँ वृ ौ इित आ मनेपदधातु या –

लट् –
एधते – एध् वृ ौ इित धातुः उपदेशे अनुदा ा तः, त य उपदेशेऽजनुनािसक इत् इित सू ेण
इ सं ायां, अनुदा िङत आ मनेपदम् इित सू ेण आ मनेपदसं ायाम्, तङानावा मनेपदम्
इित सू ेण आ मनेपद य धातोः तङ् ययः भवती यु वात् एध धातोः वतमाने लट् इित
सू ेण लट् लकारे , थमपु षैकवचने तादेशे, शप् यये, अनुब धलोपे, एधत इित ि थते टत
आ मनेपदानां टेरे इित सू ेण टकारे सं कानां लकाराणाम् आ मनेपदानां टभाग य एकारे
कृ ते एधते इित पं भवित।
एधेते – एधधातोः ल ट आतामादेश,े श यये, अनुब धलोपे च कृ ते एध् अ आताम् इित
ि थते सावधातुकमिपत् इित सू ेण िङ व ावे आतो िङतः इित सू ेण आकार य इय् आदेश,े
लोपो ोविल इित सू ेण यकार य लोपे, गुणे च कृ ते एधे ताम् इित ि थते टत
आ मनेपदानां टेरे इित सू ेण टभाग य ए वे कृ ते एधेते इित पम्।
एधसे – एध धातोः म यमपु षैकवचने थास् यये, शिप अनुब धलोपे च कृ ते एध् अ थास्
इित ि थते थासः से इित सू ेण थास् यय य से आदेशे कृ ते एधसे इित पं भवित।
िलट् –
एधा े – वृ यथकात् एध धातोः परो े िलट् इित सू ेण िल यये, इजादे
गु मतोऽनृ छः इित सू ेण आम् यये आमः इित सू ेण िलटः लोपे एध आम् इित ि थते
कृ ानु यु यते िल ट इित सू ेण कृ ञः अनु योगे, परगािमिन याफले कृ ञ् धातोः
पर मैपदे ा े तं बा य आ ययव कृ ञोऽनु योग य इित िनयमेन आम त य एधधातोः
आ मनेपद वात्, कृ ञ् धातोरिप आ मनेपदसं ायाम्, िलटः थाने त यये,
िलट तझयोरेिशरेच् इित सू ेण त यय य एशादेश,े अनुब धलोपे च कृ ते एधाम् कृ ए इित
ि थते असंयोगाि लट् कत् इित सू ेण क वात् गुणाभावे िल ट धातोरन यास य इित सू ेण
कृ इ य य ि वे, पूव ऽभायासः इित सू ेण पूव य अ याससं ायां उरत् इित सू ण े
कृ धा व यास ऋकार य थाने अकारे रपरे च कृ ते एधाम् कर् कृ ए इित ि थते हला दः शेषः
इित सू ेण कर् इ य रेफ य लोपे एधाम् क कृ ए इित ि थते कु हो ुः इित सू ेण
अ यासककार य चकारे, मकार य मोऽनु वारः इित सू ेण अनु वारे , वा पदा त य इित
सू ेण परसवण ञकारे च कृ ते एधा कृ ए इित ि थते इको यणिच इित सू ेण धातु थ
ऋकार य यणादेशे कृ ते एधा े इित पं भवित।
एवमेव िलट् लकार या ा।
लुट् लकारे ायः या समानैव। लृट् लकारेऽिप तथैव, क तु टतां लकाराणां टभाग य
एकारः भवतीित िवशेषः। एिध यते इ या द उदाहरणम्।
लोट् लकारे शप् यये कृ ते एध त इित ि थते टत आ मनेपदानां टेरे इित सू ेण टभाग य
एकारे कृ ते एधते इित जाते आमेतः इित सू ेण एकार य आम् आदेशे कृ ते एधताम् इित
पम्। लकारे सव ािप एवमेव या।
म यमपु षैकवचने तु एध थास् इित ि थते थास् यय य से इ यादेशे कृ ते आमेतः इित
सू ेण एकार य थाने आमादेशे ा े तं बािध वा सवा यां वामौ इित सू ेण
सकारवकारा यां पर य एकार य व-अम् इ यादेशौ िविहतौ, अतः कृ ते एध से इ य
सकारपर य एकार य वादेशे कृ ते एध व इित पम्।
उ मपु षैकवचने एधधातोः इट् यये शिप कृ ते एध इ इित ि थते टभाग य एकारे कृ ते
एध ए इित जाते एत ऐ इित सू ेण एकार य थाने ऐकारे कृ ते आडु म य िप इित सू ेण
यय य आट् आगमे आ वयवे आट इित सू ेण वृ ौ एध ऐ इित जाते वृि रे िच इित
सू ेण वृ ौ एकादेशे एधै इित पम्। अ य तु एत ऐ इित सू ेणैकारादेशः, आडु म य िप
इित सू ेण आडागम - एधावहै एधामहै इित पम्।
लङ् लकारे – एध् धातोः अजा द वात् आडजादीनाम् इित सू ेण धातोः आडागमे कृ ते आट
इित वृि ः भवतीित िवशेषः। ऐधत इ या द पम्। अ य लकार य ट वाभावात् न
टभाग य एकारादेशः।
िविधिलङ् – अ ािप पूववदेव या, क तु थमपु षब वचने – झ यय य थाने रन्
इ यादेशः भवतीित िवशेषः एधेरन् इित पम्। सव ािप शप् ययः, िलङः सीयुट् इित
सू ेण सीयुट् आगमः, सावधातुकिलङ् इ यतः िलङः सलोपोऽन य य इित सू ेण सकार य
लोपः, गुणः इ या दकं समानम्। एधेत इ यादीिन पािण।
लुङ् लकारे – एकवचने तादेशे कृ ते आडजादीनाम् इित सू ेण आडागमे आट इित सू ेण
वृ ौ कृ तायां, ि लवकरण यये त य िसच् आदेशे, आधधातुक ये वलादेः इित सू ेण
इडागमे ऐिधस् त इित ि थते िसच् ययसकार य आदेश यययोः इित सू ेण षकारे कृ ते
ऐिधष् त इित जाते ु वे ऐिध इित पम्। ब वचने झ यय य थाने आ मनेपदे वनतः
इित सू ेण अत् आदेशे ऐिधषत इित पम्। अ य या समानैव।

5.0 िवषयस हः –
अि मन् पाठे वयं वा दगणप रचयं ा य आदश पेण भूधातोः यां स यगधीतव तः।
तथा एध् धातु यामिप स हेण प ठतव तः।