Professional Documents
Culture Documents
Κιτρομιλήδης - Νεώτερη Πολιτική Θεωρία
Κιτρομιλήδης - Νεώτερη Πολιτική Θεωρία
Ο Τ ΡΟ Μ ]
ΝΕΟΤΕΡΗ Π Ο Δ Ι Κ Η
Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης
ΤΕΤΑΡΤΗ ΕΚΔΟΣΗ
Π.Μ.Κ.
26 Δεκεμβρίου 1999
Π .Μ .Κ .
26 Ίανουαρίου 1996
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
'Η ζωή στό κράτος Λεβιάθαν εχει συνεπώς κατ’ έξοχήν πε
ριεχόμενο Ιδιωτικό. Σκοπός της είναι ή απόκτηση, Ιδιωτική κα
τοχή καί απόλαυση έγκόσμιων αγαθών. Εκείνο πού λείπει είναι
ή αναγνώριση όποιωνδήποτε δημόσιων αγαθών καί συλλογικών
έπιδιώξεων καί απολαύσεων. 'Η ζωή στόν Λεβιάθαν δέν είναι
παρά μία ατομική πορεία στό δρόμο άναζήτησης τής προσω
πικής εύδαιμονίας. Ό δρόμος αύτός χαράσσεται άπό τούς νό
μους τοΰ κράτους πού τόν δριοθετοΰν σάν φράχτες, έμποδίζον-
τας παρεκκλίσεις. Οί νόμοι-φράχτες καθοδηγούν τήν κίνηση κα
τά μήκος τοΰ δρόμου χωρίς ωστόσο νά διαγράφουν καί τούς
τελικούς στόχους τής πορείας. Ό κυρίαρχος μέ τή νομοθεσία
του ένθαρρύνει τούς υπηκόους νά στρέφονται στήν Ικανοποίηση
τών ιδιωτικών τους έπιδιώξεων μέ τήν έργατικότητα καί τήν
άπόκτηση άγαθών. Στόν Λεβιάθαν ή καλλιέργεια τής οίκονο-
μικής ζωής άποτελεΐ πρωταρχική μέριμνα. Γι’ αύτό εύστοχα ό
Ο. Β. ΜαορΗεπίοη χαρακτήρισε τή θεωρία αύτή τής πολιτικής
ζωής ώς «κτητικό άτομικισμό». Αντίθετα ή πολιτική ζωή κατα
πνίγεται μέ τήν κινητοποίηση ένός περίπλοκου πλέγματος κατα
πιεστικών μηχανισμών πού περιλαμβάνουν ποινές, χειραγώγη
ση τής έκπαίδευσης καί καλλιέργεια τοΰ φόβου τής τιμωρίας.
Χαρακτηριστική είναι ή άποστροφή τοΰ ΗοΜ>€8 πρός τίς πολιτι
κές διαμάχες, τή δημιουργία πολιτικών όμάδων καί κομμάτων
καί τήν πολιτική συμμετοχή. ΟΙ έπικίνδυνες αυτές έκδηλώσεις
τής πολιτικής ζωής έγκυμονοΰν πάντα τό φοβερό ένδεχόμενο
τής κλιμάκωσης σέ έμφύλιο σπαραγμό γι’ αύτό ό Ηοββεχ συνι-
στα τήν περιστολή καί τήν πλήρη άποφυγή τους (κεφ. 22). Είναι
άξιοπρόσεκτο δτι ένώ έπιτρέπει τή δημιουργία ένώσεων μέ σκο
πό τό οικονομικό κέρδος, θεωρεί παθολογικές δσες συσσωματώ
34 ΤΗΟΜΑ5 Η0ΒΒΕ5
όποία είναι ξένη πρός τίς προθέσεις τοΰ ίοοΚε. Μιά άπό τίς κυ-
ριότερες άμεσες έπιδιώξεις τής έργασιακής θεωρίας τής άξίας
στή σκέψη τοΰ ΕοοΚε, ήταν ή καταπολέμηση τών κοινοτικών
δικαιωμάτων στίς κοινές γαΐες καί ή προώθηση τοΰ συστήματος
τών περιφράξεων, πού προωθοΰσε τήν έμπορευματοποίηση τής
γεωργίας στήν άγγλική κοινωνία τής έποχής του.
'Η έργασία λοιπόν άποτελεί τό μέσο τής Ιδιοποίησης άγα
θών καί τής άπόκτησης περιουσιακών στοιχείων άπό τή φύση.
Αυτός είναι κατά τόν Ι.ο<±€ ό σωστός τρόπος οίκειοποίησης τών
άγαθών καί σφραγίζεται άπό τή νομιμότητα τών έπιταγών τοΰ
φυσικοΰ δικαίου. Ωστόσο ύπάρχουν δρια στήν πράξη τής οίκειο-
ποίησης (παράγρ. 27). Τά δρια αύτά τά θέτουν οί άνάγκες έπι-
βίωσης τών άλλων, γιά τούς όποιους πρέπει νά άφεθεΐ έπάρ-
κεια φυσικών άγαθών νά οίκειοποιηθοΰν μέ τή δική τους έργα
σία. Ό περιορισμός αυτός Ισχύει ρητά καί γιά τήν καλλιέργεια
τής γής. Ό άνθρωπος μπορεΐ νά Ιδιοποιηθεί δση γή μπορεΐ νά
καλλιεργήσει· μπορεΐ νά οίκειοποιηθεΐ συνεπώς δ,τι μπορεΐ νά
χρησιμοποιήσει (παράγρ. 31). Δέν είναι δμως έπιτρεπτό νά
αχρηστεύονται άγαθά έπί πλέον τών άναγκών τοΰ καθενός,
άγαθά πού θά μποροΰσαν νά χρησιμοποιηθούν άπό άλλους. Τά
δρια αύτά γίνονται σεβαστά στή φυσική ζωή έπειδή οί άνθρω
ποι, έχοντας περιορισμένες έπιθυμίες, δέν έχουν λόγο νά τά πα
ραβιάσουν. Οί ανθρώπινες έπιθυμίες παραμένουν περιορισμέ
νες ενόσω διαρκεΐ ή πρώτη καί λιγότερο σύνθετη φάση τής Ιστο
ρίας τής φυσικής ζωής. Ή θέση αύτή διακρίνει τόν ίο<±6 άπό
τόν Ηο5Ι)68, πού θεωροΰσε έξ ύπαρχής τίς έπιθυμίες τοΰ φυσι-
κοΰ άνθρώπου απεριόριστες.
Ό αυθόρμητος σεβασμός τών όρίων πού θέτει τό φυσικό
δίκαιο άνατρέπεται μέ τήν επινόηση τοΰ χρήματος. Ή έφεύρεση
αύτή άποτελεί τό μοιραίο μεταίχμ,ο μεταξύ τών δύο κύριων φά
σεων τής φυσικής ζωής. Συνιστδ τήν καμπή πού όδηγεΐ στήν κα
τάσταση τοΰ άνταγωνισμοΰ καί τοΰ καθολικοΰ πολέμου, διότι
καλλιεργεί τήν έπιθυμία καί δίνει τή δυνατότητα τής οίκειοποίη-
σης άγαθών πέρα άπό τίς άνθρώπινες άνάγκες. Μέ τήν έπινόη-
44 .ΙΟΗΝ ίΟΟΚΕ
Κύριοι μας είναι δσοι ελέγχουν τόν πόνο καί τήν ήδονή καί
έχουν τήν δυνατότητα νά μάς έπιβάλουν αύτά τά συναισθήμα
τα. Ό εμπειρικός πραγματισμός μέ τόν όποίο ό ΒβηΐίΐΕΠι μάς
καλεΐ νά Αναγνωρίσουμε τήν άνάγκη τής ύποταγής σ’ αϊτούς
τούς κυριάρχους πηγάζει άπό τήν πρόθεσή του νά άπαλλάξει
τήν άνθρώπινη σκέψη καί τήν ήθική συμπεριφορά άπό μετα
φυσικές αυταπάτες. Ή ευτυχία καί δχι ή σωτηρία γίνεται ό
καθοριστικός ανθρώπινος στόχος καί σ’ αϋτό τό κρηπίδωμα τοΰ
έγκόσμιου πραγματισμού καί τοΰ ήδονισμοΰ θεμελιώνεται ή
αρχή τής ώφελιμότητας. Ωφέλιμο είναι δ,τι μεγιστοποιεί τήν
ευτυχία, μέ τήν έννοια δτι αύξάνει τήν ήδονή καί τείνει στήν
έλαχιστοποίηση τοΰ πόνου. Ή άρχή τής ώφελιμότητας άναγγέλ-
λει άκριβώς τή μεγιστοποίηση; τής ευτυχίας. Ό Βεηϋιαιη βέβαια
γνωρίζει δτι δ όρισμός αύτός τής ώφελιμότητας μπορεί νά
οδηγήσει σέ συγχύσεις καί γενική ύποκειμενική άσυναρτησία: τά
υποκείμενα τής ευτυχίας είναι δσα καί οί άνθρωποι, δπως καί
οί κοινωνικές οντότητες μέσα στίς όποιες ζοΰν οί άνθρωποι. Τό
έρώτημα συνεπώς είναι ποιων ή εύτυχία θά μεγιστοποιηθεί. Τό
ζήτημα βέβαια παραμένει ποσοτικό, δέν γίνεται ποτέ ποιοτικό:
τό έρώτημα πώς θά μεγιστοποιηθεί ή εύτυχία δέν άνακύπτει γιά
τόν ΒεηΐΗ&ιη, καί σ’ αυτό τό σημείο θά ύποστεί αργότερα τήν
κριτική τοΰ ίοίιη 5ΐυαη ΜΗ1.
Ή άρχή τής ώφελιμότητας δρίζεται μέ τρόπο πού άπαντά
στό ποσοτικό έρώτημα: ή μεγιστοποίηση τής εύτυχίας τοΰ μεγί
στου δυνατού αριθμού ή «τά πλοίιο ώφέλη τοίς πλείοσι», δπιος
πρωτοεμφανίστηκε στά έλληνικά άπό τούς δπαδούς τοΰ Ββη-
ΩΦΕΛΙΜΙΣΤΙΚΟΣ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ 81
4. έγγύτης ή απομάκρυνση
5. γονιμότης
6. καθαρότης
7. έκταση (άριθμός προσώπων πού καλύπτει).
Χωρίς ποτέ νά ορίζεται τό περιεχόμενο τής ευτυχίας, έπι-
χειρεΐται έντούτοις, μέ μοναδική αίσιοδοξία, νά καθιερωθεί μέ
θοδος μέτρησής της. 'Ο ωφελιμισμός πιστεύει δτι έτσι, μέ τήν
κατά προσέγγιση διατύπωση αντικειμενικών κριτηρίων, λύνει τό
πρόβλημα τοΰ έξορθολογισμοΰ τής νομοθεσίας καί συνεπώς
προσεγγίζει τήν πραγμάτωση τοϋ Ιδεώδους τής μέγιστης ευτυ
χίας τοΰ μέγιστου άριθμοϋ.
Παρ’ δλα αύτά, τά τρία θεμελιώδη έρωτήματα, τά ύπαρ-
κτικά πράγματι προβλήματα τοΰ ώφελιμισμοΰ, παραμένουν
αναπάντητα. Ή ποσοτική άξιολόγηση τών πράξεων σέ σχέση μέ
τό άν αύξάνουν ή μειώνουν τήν εύτυχία δέν προτείνει καμμιά
λύση στά έξης προβλήματα: Πρώτο πώς είναι δυνατό νά μεγι
στοποιηθεί ή ευτυχία τοϋ άτόμου χωρίς άναφορά στά δικαιώ-
ματά του; Δεύτερο τί συμβαίνει δταν πρόκειται γιά τήν εύτυχία
τής κοινότητας; Τρίτο πώς είναι δυνατόν νά άποφευχθεΐ μιά
ώφελιμιστικοΰ τύπου τυραννία έφόσον δέν ύπάρχει ένας κοινά
αναγνωρισμένος όρισμός τής ευτυχίας; Ό ΒεηΐΗ&ιτι δέν αντι
μετωπίζει τά προβλήματα αύτά καί οϋτε κάν φαίνεται νά τά
συλλαμβάνει. Απεναντίας φαίνεται νά τόν έπαναπαύει ή ιδέα
τής τεχνητής εύτυχίας πού δημιουργεί ή πολιτεία μέ τή νομο
θεσία της καί τή χειραγώγηση τής άρχής τοΰ πόνου καί τής ηδο
νής. Μοιραία ή κύρια έμφαση τοΰ έργου του μετατίθεται στή
μελέτη αύτή τής χειραγώγησης τοΰ πόνου καί τής ήδονής. Αύτό
εξηγεί καί τήν κρισιμότητα τής έννοιας τής ποινής στή σκέψη
του. Τόν ενδιαφέρουν οί ποινές καί οί τιμωρίες μέ τήν έννοια
τοΰ καθορισμοΰ τής άκριβοΰς ποσότητας πόνου πού πρέπει νά
έπιβληθεΐ γιά νά περιφρουρεΐται ή κοινωνική συμπεριφορά.
Έτσι δν ή ήδονή καί ή εύτυχία παραμένουν οΐ τελικές έπιδιώ-
ξεις, ό πόνος καί ή τιμωρία γίνονται τά μέσα γιά τήν έπίτευξή
τους. Άπό τήν έποχή τοΰ Ηο&βεδ οί άτομικιστές καί οί
84 .ΙΕΚΕΜΥ ΒΕΝΤΗΑΜ
όέν λέγει τίποτε γιά τήν εύτυχία: άντί τής διασφάλισης τού
λαού έναντι τών κυβερνητών του, όμιλεϊ περί ελευθερίας καί
θεωρεί χωρίς νά τό λέγει ρητά δτι ή εγκαθίδρυση τής τέλειας
ελευθερίας είναι τό ένδεδειγμένο εργο τής εξουσίας, ενώ ή
έξουσία δέν μπορεΐ νά λειτουργήσει παρά είς βάρος τής
ελευθερίας καί ή ελευθερία μόνο εκεί καί τότε είναι τέλεια,
δπου άπουσιάζει ή έξουσία.
Ή νέα άξια πού εισάγεται άπό τόν ΜίΗ δέν είναι πλέον ή
μέγιστη εύτυχία τοϋ μέγιστου άριθμοϋ, άλλά ή ΰψιστη άνάπτυξη
τών ικανοτήτων καί χαρισμάτα>ν τοϋ κάθε επί μέρους άτόμου.
Ή άτομικότητα, διευκρινίζει ό ΜίΠ, ταυτίζεται μέ τήν άνάπτυξη
καί τήν καλλιέργεια τής προσωπικότητας καί μόνον αύτή μπο-
ρεΧ νά παραγάγει ολοκληρωμένα άνθρώπινα δντα. Αύτή ή άξία
συνιστά ένα άπό τά κεντρικά θέματα στήν ύφή τής έπιχειρη-
ματολογίας τοΰ ριζοσπαστισμοΰ τοΰ δεκάτου ένάτου αιώνα. Οί
πηγές της βρίσκονται στό φιλελεύθερο ρομαντισμό, τόν ούτοπικό
σοσιαλισμό καί τήν ίδεαλιστική φιλοσοφία. Ή οφειλή στήν τε
λευταία είναι ρητή στίς σελίδες τοΰ ΜΐΙΙ μέ τίς πυκνές άναφο-
ρές στό έργο τοΰ ΨίΙΙιοίΓη νοη Ηιιιηβοΐΐ: στήν προσπάθεια νά
οριστεί ή έννοια τής άτομικότητας. Ή ίδια άξία είναι έντονα
ΩΦΕΛΙΜΙΣΤΙΚΟΣ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ 107
ΤΙιοιηβί Ηο51)68
(α) Εκδόσεις
(β) Βοηθήματα
Μ η ίοοΚο
(α) Εκδόσεις
(β) Βοηθήματα
(α) Εκδόσεις
(β) Βοηθήματα
.ΙβΓβηψ ΒβηΙΙηιπι
(α) Εκδόσεις
(β) Βοηθήματα
(β) Βοηθήματα
Τ1)01113$ ΗοΙ>1>«3
ΙοΗη ΙοοΚβ
III. ΕΠ7//6
Αίμίλιος, ή περί άγωγής, μετάφραση Λίζας Δ. Κοντογιάννη,
Άθήναι, [1929],
Αίμίλιος, ή περί άγωγής, μετάφραση Στέλλας Βουρδουμπα,
Δ. Δαρεμας, Άθήναι, [1963].
ΙβΓ6ΐηγ ΒεηΙΙΐ3ΐη
ΡίΙπιεΓ, ΚοβεΠ, 35
ΟαΙΐΙεο, 18
Ουίζοί, ΡΓβηςοΐδ Ρΐειτε Οαϊΐίαυιηε, 119
Πατνεγ, ΜΙΙΐ&ιη, 18
Ηε§ε1, Ο.ν/.ΡΓ., Εγελιανισμός, 95, 107, 123
Ηοβ&εδ, ΤΗ0 ΙΠ35 , 17-35, 43, 45-46, 48, 53, 55, 57, 60, 63, 64, 73,
78-79,81,83-85, 112-113, 116
Ηιπτιβοΐΐ, ν/ίΐΐιείιη νοη, 106
Ηιιιηε, ϋ&νΐά, 77-78
ΙείΐεΓδοη, ΤΗοπιβδ, 52
Κοραής, Αδαμάντιος, 81
142 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
Ι&εΐεΐΐ, ΡείεΓ, 35
ίεϊβηΐζ, ν/ϊΙΗεΙηι, 62
ίεηίη, V.!., 87
ίοοΚε, Μιη, 35-52, 57, 61, 64, 73, 78, 105, 112, 114, 121, 130
ΜαοΗΐανεΙΙί, Νΐοοοίο, 46, 53, 70-72
Μαορίιεποη, Ο.Β., 33
ΜβΙε&πιηοΗε, Νΐοοΐ35, 62
Μ» γχ , ΚατΙ, 42, 51, 56, 98, 107, 116, 119, 123-124
ΜίΙΙ, Ηαπϊεΐ ΤίίγΙΟΓ, 118, 124
ΜΐΗ, ΙδΓηεχ, 91, 94, 97-98
ΜίΙΙ, Μιη 5ίυαη, 80, 94, 97-125, 132-133
Μοηΐεδςιπειι, Οι&Γίεχ (1ε $εοοη(1&ΐ, βείΓοη (1ε, 10, 52-53, 58, 62,
64, 93, 119
Μοιε, Τ1ιοιη&5, 58
Νεννίοη, Ιχ&αο, 18
Ρ&5οα1, Βίαΐβε, 62
Πλάτων, 26-27, 68, 72, 119
Πληθών, Γεώργιος Γεμιστός, 72
Πρωταγόρας, 26
Κ.ου$$6&ιι, Ιε&η-Ι&οςιιεχ, 44, 52, 53-74, 79, 82, 84, 87, 114, 119,
120-121, 130-131
δ&ΐΐδβιπγ, ΙοΗη οί, 19
Σωκράτης, 101-102
Τ&ίπιοη, λ ί ., 67
Τοοςαενΐΐΐε, ΑΙεχίχ άε, 112-115, 118-120
Ή Νεότερη Πολίτικη θεωρία προσφέρει άναλυτική έκθεση τών ιδεών και τή; έπιχει
ρηματολογίας τών σημαντικότερων έκπροσώπων τής θεωρίας τοΰ κοινωνικού συιφο-
λαίου (ΗοΜκχ, Ι-ΟΰΙί*, ΚοαΜίβιι) καί τοϋ ωφελιμιστικού φιλελευθερισμού (ΒεηΐΙι&ιιι
καϋ.5. ΜΙΙΙ). Τά δύο αύτά ρεύματα φιλοσοφικοί καί πολιτικοί» λόγον συναρθρώνουν
την θεωρητική έκφραση τοϋ κλασικοί» φιλελευθερισμοί1πού συνδεθηκε μέ τή διαμόρ
φωση τής Ιστορικής καί πολιτικής φυσιογνωμίας τής νεότερης Εύρώπης. Στήν τρίτη
του Εκδοση τό κείμενο τής Νεότερης Πολίτικης θω ψ ίας έμφανίζεται αναθεωρημένο
καί ένημερωμένο γιά νά συνεχίσει τήν παιδευτική καί έπιστημονική λειτουργία του
πού έπισημάνθηκε ήδη άπό την κριτική τών προγενέστερων έκδόσεων.
Ι8ΒΝ 978-960-232-42*
21003117