Π. Βογλης

00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·1
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·2

00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·3
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚOΙΝΩΝΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΤOΧΗ

1941-1944
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·4
ΘΕΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ 3
Υπεύθυνος σειράς: Κώστας Κωστής
Στόχος της σειράς «Θέματα Ιστορίας» είναι η ενημέρωση κάθε ενδιαφερό-

μενου για την κατάσταση στην οποία βρίσκονται σήμερα ποικίλα ερευνητικά
πεδία της νεότερης και σύγχρονης ιστορίας. Κάθε τόμος εστιάζεται σε ένα
συγκεκριμένο αντικείμενο και επιδιώκει να απαντήσει σε ένα σύνολο ερωτη-
μάτων, αφήνοντας ταυτοχρόνως πλήρη ελευθερία στο συγγραφέα να ανα-
πτύξει τις απόψεις του. Έτσι αρχικά επιδιώκεται να αποσαφηνιστεί το εκά-
στοτε ερευνητικό πεδίο στην ιδιαιτερότητά του, αλλά και ως κομμάτι μιας
διεθνούς προβληματικής. Στη συνέχεια παρουσιάζονται και σχολιάζονται οι
προσεγγίσεις που έχουν επιχειρηθεί μέχρι σήμερα και καταγράφεται το τρέ-
χον καθεστώς των γνώσεών μας. Ακόμη, περιλαμβάνονται υποδείξεις ως
προς τις προοπτικές που διανοίγονται στην περαιτέρω έρευνα, ενώ ο τόμος
κλείνει με ενδεικτική βιβλιογραφία για το πεδίο που εξετάζεται.
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·5
Πολυμέρης Βόγλης
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ
1941-1944
ΕΚΔOΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑNΔΡΕΙΑ
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·6
© Eκδόσεις Aλεξάνδρεια
και Πολυμέρης Βόγλης
Πρώτη έκδοση: Νοέμβριος 2010
ISBN 978-960-221-496-1
Διορθώσεις: Μαρία Γαργαρώνη

Σελιδοποίηση: Σούλα Αργυρίου
Εικόνες εξωφύλλου: φωτ. 1: Γερμανοί στην Ακρόπολη τον Μάιο του 1941· φωτ. 2: παιδιά
της Κατοχής· φωτ. 3: η γέφυρα του Γοργοπόταμου μετά την ανατίναξή της· φωτ. 4: στο κέ-
ντρο ο Βάλτερ Σιμάνα (Walter Schimana), διοικητής των SS και της γερμανικής αστυνομίας
–κατ’ ουσία κυβερνήτης της κατεχόμενης Ελλάδας– από τον Οκτώβριο του 1943 μέχρι την
αποχώρηση των Γερμανών.
Kεντρική διάθεση: Eκδόσεις Aλεξάνδρεια, Σόλωνος 133, 106 77 Aθήνα,

τηλ.: 210 3806305, 210 3821813, fax: 210 3838173
e-mail: alexcom@otenet.gr
http://www.alexandria-publ.gr
Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή

τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλ-
λευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις
διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Bέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με
τον ν. 100/1975. Eπίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης,
εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές,
ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·7
Περιεχόμενα
Ευχαριστίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1 O πόλεμος και η συνθηκολόγηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2 Η αποδιάρθρωση της οικονομίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
3 Το φαινόμενο της Αντίστασης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
4 Η ένοπλη αντίσταση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
5 Oι «άλλοι» Έλληνες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
6 Oι εμφύλιες συγκρούσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
7 1944: Η πύκνωση της ιστορίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Συμπεράσματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·8
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·9
Ευχαριστίες
Πάντα η συγγραφή ενός βιβλίου είναι ένα δύσκολο εγχείρημα.

Γίνεται ακόμη πιο δύσκολο όταν το βιβλίο γράφεται εν θερμώ,
ενόσω δηλαδή η ιστοριογραφική συζήτηση για το θέμα του
βρίσκεται σε εξέλιξη. Αυτή είναι η περίπτωση της ιστοριογρα-
φίας για τη δεκαετία του 1940. Κάθε χρόνο εκδίδονται νέες
μελέτες, ολοκληρώνονται διδακτορικές διατριβές και δημοσι-
εύονται άρθρα που αφορούν την Κατοχή, την Αντίσταση και
τον Εμφύλιο, εμπλουτίζοντας μια βιβλιογραφία που αναπτύσ-
σεται διαρκώς τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Επιπλέον, η ιστο-
ριογραφική παραγωγή δεν συγκλίνει σε μια κοινά αποδεκτή
ανάλυση και ερμηνεία. Αντίθετα, διαφορετικές προσεγγίσεις
δοκιμάζονται και νέα επιχειρήματα κατατίθενται, με αποτέλε-
σμα κάποιες φορές η ιστοριογραφική συζήτηση να αποκτά χα-
ρακτηριστικά διαμάχης. Σε αυτή την ιστοριογραφική συγκυρία
γράφτηκε το παρόν βιβλίο. Ευτυχώς τις δυσκολίες δεν τις αντι-
μετώπισα μόνος μου, αλλά στηρίχθηκα στη γνώμη και τη βοή-
θεια συναδέλφων και φίλων, τους οποίους θα ήθελα να ευχαρι-
στήσω. Πρώτα και κύρια τον Χάγκεν Φλάισερ και τον Στράτο
Δορδανά, που έχουν μελετήσει σε βάθος την Κατοχή. Επίσης,
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·10
10 Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή
ο Ραϋμόνδος Αλβανός, ο Κώστας Κωστής, η Ρίκα Μπενβενί-

στε, ο Πάρις Παπαμίχος-Χρονάκης και ο Μενέλαος Χαραλα-
μπίδης με βοήθησαν με τις παρατηρήσεις και τις βιβλιογραφι-
κές υποδείξεις τους. Τυχόν λάθη ή παραλείψεις, εννοείται, βα-
ραίνουν αποκλειστικά τον συγγραφέα. Οι εκδόσεις Αλεξάν-
δρεια έδειξαν απροσδόκητη ανοχή στις καθυστερήσεις μου
και ιδιαίτερη φροντίδα στην έκδοση. Τέλος, θα ήθελα να ευχα-
ριστήσω την Ελένη Πασχαλούδη, η οποία στάθηκε δίπλα μου
ως σύντροφος και απέναντί μου ως συνομιλήτρια.
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·11
Εισαγωγή
Η δεκαετία του 1940 εδώ και αρκετά χρόνια βρίσκεται στο

επίκεντρο του επιστημονικού ενδιαφέροντος και της δημόσιας
συζήτησης με έναν τρόπο που δεν έχουμε δει για κανένα άλλο
θέμα ιστορίας (πλην, ίσως, όσων άπτονται της εθνικής ταυτό-
τητας). Η ανανέωση του ενδιαφέροντος και ο δημόσιος χαρα-
κτήρας του διαλόγου για τη δεκαετία του 1940 είναι αποτέλε-
σμα, και ένδειξη ταυτόχρονα, διεργασιών που συντελούνται
στο χώρο της επιστημονικής κοινότητας, των οποίων όμως οι
προσανατολισμοί διαμορφώνονται από την ευρύτερη συγκυ-
ρία. Εάν γενικά ισχύει ότι ο ιστορικός θέτει ερωτήματα στο πα-
ρελθόν ξεκινώντας από το παρόν, ότι η ιστορική εποχή και το
διανοητικό περιβάλλον στο οποίο ζει διαμορφώνουν τα ερω-
τήματα και τα μεθοδολογικά εργαλεία με βάση τα οποία επι-
διώκει να ανασυνθέσει και να ερμηνεύσει τις κοινωνίες του πα-
ρελθόντος, αυτά ισχύουν πολύ περισσότερο και είναι πολύ πιο
διακριτά για τη δεκαετία του 1940 απ’ ό,τι για παλαιότερες
εποχές. Δυο προκαταρκτικές παρατηρήσεις είναι απαραίτητες.
Καταρχάς το ενδιαφέρον για τη δεκαετία του 1940 δεν είναι
πρόσφατο. Τα γεγονότα της Κατοχής αποτέλεσαν ανέκαθεν
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·12
αντικείμενο έντονης αντιπαράθεσης, καθώς αυτοί που συμμε-

τείχαν στα γεγονότα ήταν και αυτοί που έγραψαν τα πρώτα βι-
βλία για την Κατοχή, συνδυάζοντας την προσωπική μαρτυρία
με την (περισσότερο ή λιγότερο εμπεριστατωμένη) ιστορική
αφήγηση και την πολιτική στράτευση. Η γενιά που συμμετείχε
στα γεγονότα γράφει στη διάρκεια ή στον απόηχο του Εμφυλί-
ου για την Κατοχή, διαμορφώνοντας τα ερμηνευτικά σχήματα
που επρόκειτο να κυριαρχήσουν.1 Αυτό που αλλάζει με την
πάροδο των δεκαετιών είναι ότι αυτοί που όλο και περισσότε-
ρο γράφουν για την Κατοχή είναι ερευνητές οι οποίοι δεν
έχουν βιωματική σχέση με τα γεγονότα· γι’ αυτούς η Κατοχή
δεν είναι απλώς παρελθόν αλλά ιστορία. Η δεύτερη παρατήρη-
ση είναι ότι σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες ο Δεύτερος Παγκό-
σμιος Πόλεμος και η ναζιστική κατοχή εξακολουθούν να απο-
τελούν σημαντικό πεδίο έρευνας των ιστορικών και να τροφο-
δοτούν τη δημόσια συζήτηση. Αυτό που για τους ιστορικούς
παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι η διαφορετική προ-
σέγγιση του παρελθόντος, το ξαναγράψιμο της ιστορίας του
Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Ειδικότερα μετά το 1989, ο
τρόπος με τον οποίο οι ιστορικοί αλλά και οι κοινωνίες συνολι-
1. Βλέπε μεταξύ άλλων: Δημ. Δημητρίου (Νικηφόρος), Αντάρτης στα

βουνά της Ρούμελης, Αθήνα 1965, Γεώργιος Καϊμάρας, Ιστορία της Εθνικής
Αντιστάσεως του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων Ψαρρού, 1941-1944, Αθήνα
1953, Κ. Κωνσταντάρας, Αγώνες και διωγμοί, Αθήνα 1964, Διονύσιος Μπε-
νετάτος, Το χρονικό της κατοχής, 1941-1944, Αθήνα 1963, Βασίλης Νεφε-
λούδης, Έλληνες πολεμιστές στη Μέση Ανατολή, Αθήνα 1945, Κομνηνός Πυ-
ρομάγλου, Η Εθνική Αντίστασις, Αθήνα 1947, Στέφανος Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ,
11946, Αθήνα 1999, Αντώνης Φωστερίδης, Εθνική Αντίσταση κατά της βουλ-
γαρικής κατοχής, 1941-1945, Θεσσαλονίκη 1959, Chris Woodhouse, The

Apple of Discord, Λονδίνο 1948.
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·13
Εισαγωγή 13
κότερα (σε επίπεδο ιστορικής κουλτούρας) έβλεπαν το Δεύτε-

ρο Παγκόσμιο Πόλεμο άλλαξε ριζικά. Πολλές από αυτές τις
αλλαγές ήταν αναγκαίες και οδήγησαν στην κριτική επανεξέτα-
ση πτυχών του πολέμου οι οποίες μέχρι τότε είτε είχαν απο-
σιωπηθεί είτε είχαν (αυτο)λογοκριθεί εξαιτίας της κυριαρχίας
της «πατριωτικής μνήμης» και των συνεπειών του Ψυχρού Πο-
λέμου. Άλλες, όμως, από τις μετά το 1989 προσεγγίσεις κινού-
νταν στην κατεύθυνση του αναθεωρητισμού, δηλαδή της άρνη-
σης ιστορικών γεγονότων ή διαστρέβλωσης της ιστορικής
πραγματικότητας.2
Στην Ελλάδα, η μελέτη και η συζήτηση για τη δεκαετία του
1940, λόγω και της φύσης των συγκρούσεων και των διακυβευ-
μάτων της εποχής, παρέμεναν στενά συνδεδεμένες με την ιστο-
ρική-πολιτική συγκυρία. Από αυτή την άποψη, η βιβλιογραφική
και ιστοριογραφική παραγωγή τα τελευταία εξήντα χρόνια δεν
μπορεί να ιδωθεί ξεχωριστά από τις πολιτικές αλλαγές που συ-
νέβησαν στην Ελλάδα αυτές τις δεκαετίες. Κατά την πρώτη ει-
κοσιπενταετία μετά τη λήξη του Εμφύλιου Πολέμου, η κυρίαρ-
χη ιδεολογία της «εθνικοφροσύνης» καθιέρωσε ένα ερμηνευ-
τικό σχήμα για την Κατοχή βασισμένο στη θεωρία των «τριών
γύρων», που επιδίωκε να νομιμοποιήσει τον πολιτικό αποκλει-
σμό της «αντεθνικής» παράταξης και τον αντικομμουνισμό. To
σχήμα αυτό βασιζόταν στην ιδέα ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα
στη διάρκεια της Κατοχής (1943-1944), στα Δεκεμβριανά και,
τέλος, στον Εμφύλιο επιδίωξε να καταλάβει βίαια την εξουσία
για να επιβάλει κομμουνιστική δικτατορία στην Ελλάδα. Στο
πλαίσιο του ίδιου σχήματος η εθνικόφρων ιστοριογραφία κα-
2. Χάγκεν Φλάισερ, Οι πόλεμοι της μνήμης. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος

στη Δημόσια Ιστορία, Αθήνα 2008, σ. 75-84, 91-99, 135-154, 213-232.
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·14
τηγορούσε το Κομμουνιστικό Κόμμα ότι στη διάρκεια της Κα-

τοχής το ΕΑΜ δεν διεξήγε εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα αλλά
εμφύλιο πόλεμο κατά των αντιπάλων του, ότι επιδίωκε την αυ-
τονόμηση της Μακεδονίας και ήταν όργανο της σοβιετικής-
σλαβικής πολιτικής στα Βαλκάνια.3 Μετά τη Μεταπολίτευση ο
εκδημοκρατισμός του πολιτικού βίου και η υπέρβαση των πο-
λιτικών διαιρέσεων του παρελθόντος σταδιακά διαμόρφωσαν
στη δημόσια σφαίρα μια συναινετική προσέγγιση του παρελθό-
ντος, σε πρώτη φάση με την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστα-
σης και στη συνέχεια με την αναγνώριση του Εμφυλίου στο
πλαίσιο της Εθνικής Συμφιλίωσης. Η νέα αυτή προσέγγιση δεν
εμπεριείχε τον πολιτικό αποκλεισμό και είχε διακηρυγμένη
πρόθεσή της την αποκατάσταση της «εθνικής ενότητας» η
οποία είχε διαρραγεί από τις συγκρούσεις της δεκαετίας του
1940. Η Αντίσταση αποσυνδέθηκε από τα ευρύτερα πολιτικά
διακυβεύματα, μεταβλήθηκε σε αγώνα του έθνους για την απε-
λευθέρωση από τους ξένους κατακτητές και με αυτόν τον τρό-
πο μπόρεσε να ενταχθεί στο συνολικότερο εθνικό αφήγημα. Η
συναίνεση στηριζόταν σε μεγάλο βαθμό στην αποσιώπηση των
πιο «προβληματικών» πλευρών της δεκαετίας: τη συνεργασία
τμημάτων του πληθυσμού με τους κατακτητές, τη στάση των
μειονοτήτων, την εξόντωση των Ελλήνων Εβραίων – πλευρές,
δηλαδή, που υπονόμευαν την εθνική και ενωτική διάσταση του
κυρίαρχου αφηγηματικού σχήματος.
Η ιστοριογραφία για την Κατοχή και αργότερα για τον
3. Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας, Φωτιά και τσεκούρι, Αθήνα 1974,

Edgar O’ Balance, The Greek Civil War, 1944-1949, Λονδίνο 1966,
Demetrios Kousoulas, Revolution and Defeat. The Story of the Greek
Communist Party, Λονδίνο 1965.
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·15
Εισαγωγή 15
Εμφύλιο μπόρεσε να αναπτυχθεί μόνο μετά τη Μεταπολίτευ-

ση.4 Με σταθμούς αρχικά τα συνέδρια σε Ουάσιγκτον και Λον-
δίνο το 1978 και στη συνέχεια τα συνέδρια σε Αθήνα και Κο-
πεγχάγη το 1984, άρχισαν να εκδίδονται οι πρώτες επιστημονι-
κές μελέτες για την Κατοχή.5 Οι μελέτες που εκδόθηκαν στη
δεκαετία του 1980 είχαν κύριο μέλημά τους να αποκαταστή-
σουν την ιστορική πραγματικότητα από διαστρεβλώσεις και
μύθους και να προσφέρουν συνθετικές προσεγγίσεις για την
περίοδο της Κατοχής, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στις πολιτι-
κές εξελίξεις και το ρόλο του «ξένου παράγοντα».6 Στη δεκαε-
4. Ανάμεσα στις λίγες εξαιρέσεις το προδρομικό άρθρο του Leften S.

Stavrianos, «The Greek National Liberation Front (EAM): A Study in
Resistance Organization and Administration», Journal of Modern History 25
(1), 1952, σ. 42-55, και η μελέτη του John O. Iatrides, Revolt in Athens. The
Greek Communist «Second Round», 1944-1945, Πρίνστον 1972. Για τη συνο-
λικότερη βιβλιογραφική παραγωγή βλέπε: Χ. Φλάισερ, «Η Ελλάδα υπό την
Κατοχή των Δυνάμεων του Άξονα: Βιβλιογραφική επισκόπηση», στο Χ.
Φλάισερ / Σ. Μπόουμαν, Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένα έθνος σε
κρίση. Βιβλιογραφικός οδηγός, Αθήνα 1984, σ. 15-181, Νίκος Κουλούρης,
Ελληνική βιβλιογραφία του εμφυλίου πολέμου, 1945-1949. Αυτοτελή δημοσιεύ-
ματα, 1945-1999, Αθήνα 2000.
5. Τα πρακτικά αυτών των συνεδρίων εκδόθηκαν στους ακόλουθους
συλλογικούς τόμους: Γιάννης Ιατρίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-
1950. Ένα έθνος σε κρίση, Αθήνα 1984, Μάριον Σαράφη (επιμ.), Από την
Αντίσταση στον Εμφύλιο, Αθήνα 1982, Χ. Φλάισερ / Ν. Σβορώνος (επιμ.), Η
Ελλάδα 1936-1944. Δικτατορία – Κατοχή – Αντίσταση, Αθήνα 1989, και L.
Baerentzen / Γ. Ιατρίδης / O. Smith (επιμ.), Μελέτες για τον εμφύλιο πόλεμο,
1945-1949, Αθήνα 1992.
6. Ενδεικτικά: Χ. Φλάισερ, Στέμμα και σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής
και της Αντίστασης, τόμοι 2, Αθήνα 1989, 1995, John L. Hondros, Occupation
and Resistance. The Greek Agony, 1941-1944, Νέα Υόρκη 1983, Prokopes
Papastrates, British Policy towards Greece during the Second World War, 1941-
1944, Καίμπριτζ 1984.
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·16
τία του 1990 σημειώθηκε η πρώτη σοβαρή μετατόπιση του

ιστορικού ενδιαφέροντος. Η άνθηση της κοινωνικής ιστορίας,
ο εμπλουτισμός της ιστοριογραφίας στην Ελλάδα με εργαλεία
και μεθόδους της ανθρωπολογίας, οι νέες αρχειακές διαθεσι-
μότητες (όπως τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, το-
πικά αρχεία κ.ά.) έστρεψαν την ιστορική έρευνα στη μελέτη
του κοινωνικού και στην ανανέωση της ιστοριογραφίας της Κα-
τοχής. Οι μελέτες απομακρύνθηκαν από το πεδίο των πολιτι-
κών εξελίξεων και εστίασαν στις κοινωνικές διεργασίες και αλ-
λαγές που συνέβησαν στη διάρκεια της Κατοχής, ανέδειξαν το
μερικό και το υποκειμενικό, ενδιαφέρθηκαν για την κοινωνική
εμπειρία και τη συλλογική μνήμη και άρχισαν να ερευνώνται οι
«προβληματικές» όψεις της Κατοχής, όπως η εξόντωση των
Ελλήνων Εβραίων.7
Μετά το 1999, και με ορόσημο τα συνέδρια που διοργανώ-
θηκαν για τα πενήντα χρόνια από τη λήξη του Εμφυλίου, σημειώ-
θηκε μια πραγματική έκρηξη ερευνητικού ενδιαφέροντος, όχι
μόνο για την Κατοχή αλλά πλέον και για το θέμα-ταμπού του
Εμφυλίου.8 Αυτή η έκρηξη δεν έχει μόνο ποσοτικά χαρακτηρι-
7. Ενδεικτικά: Γιώργος Μαργαρίτης, Από την ήττα στην εξέγερση. Ελλάδα:

άνοιξη 1941-φθινόπωρο 1942, Αθήνα 1993, Mark Mazower, Στην Ελλάδα του
Χίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής, Αθήνα 1994, Τασούλα Βερβενιώτη, Η γυναί-
κα της Αντίστασης. Η είσοδος των γυναικών στην πολιτική, Αθήνα 1994, Ρίκη
Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια. Συλλογική μνήμη και ιστορία στο Ζιάκα Γρε-
βενών, 1900-1950, Αθήνα 1997. Για την ιστοριογραφία για την εξόντωση
των Ελλήνων Εβραίων βλέπε στο κεφάλαιο 5.
8. Είχε προηγηθεί το συνέδριο του 1995 για τα 50 χρόνια από τη λήξη
του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, καρπός του οποίου ήταν ο τόμος:
Χ. Φλάισερ (επιμ.), Η Ελλάδα ’36-’49. Από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο. Τομές
και Συνέχειες, Αθήνα 2003. Τα πρακτικά των συνεδρίων του 1999 εκδόθη-
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·17
Εισαγωγή 17
στικά – αν και αυτά δεν είναι καθόλου αμελητέα εάν αναλογι-

στεί κανείς τον αριθμό των συνεδρίων και σεμιναρίων, συλλο-
γικών τόμων και επετειακών αφιερωμάτων, μονογραφιών και
άρθρων για την επίμαχη δεκαετία. Η αναζωπύρωση του ενδια-
φέροντος σε μεγάλο βαθμό εγγράφηκε στη στροφή προς το
κοινωνικό που είχαν χαράξει οι μελέτες που είχαν εκδοθεί στη
δεκαετία του 1990, με την παράλληλη επέκταση της έρευνας
στον Εμφύλιο και με ιδιαίτερη έμφαση αφενός στην τοπικότη-
τα και αφετέρου σε ιδιαίτερες κοινωνικές ομάδες ή υποκείμε-
να. Επίσης, ένας μεγάλος αριθμός ιστορικών στράφηκε στη με-
λέτη των πλευρών της Κατοχής, που μέχρι τότε είχαν αποσιω-
πηθεί, όπως ο δωσιλογισμός, οι εμφύλιες συγκρούσεις και η
στάση των μειονοτήτων. Τέλος, κάποιοι μελετητές αμφισβήτη-
σαν πολλά από τα συμπεράσματα της μέχρι τότε ιστορικής
έρευνας, τα οποία υποτίθεται ότι αντανακλούσαν την κυριαρ-
χία της Αριστεράς μετά το 1981, και πρότειναν νέα ερμηνευτικά
σχήματα τα οποία ήταν «αντικειμενικά» και «επιστημονικά».9
καν στα: Κ. Κουτσούκης / Ι. Σακκάς (επιμ.), Πτυχές του εμφυλίου πολέμου,

1946-1949, Αθήνα 2000, Η. Νικολακόπουλος / Α. Ρήγος / Γ. Ψαλλίδας
(επιμ.), Ο εμφύλιος πόλεμος. Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο, Φεβρουάριος 1945-
Αύγουστος 1949, Αθήνα 2002, P. Carabott / T. Sfikas (επιμ.), The Greek Civil
War. Essays on a Conflict of Exceptionalism and Silences, Χάμσαϊρ 2004. Σε αυ-
τά τα επετειακά συνέδρια θα πρέπει να προστεθεί και το διεθνές συνέδριο
των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, «Οι Εμφύλιοι Πόλεμοι στην
Ευρώπη του 20ού αιώνα», που διοργανώθηκε στην Αθήνα στις 24-26 Φε-
βρουαρίου 2000. Βλέπε επίσης Γιώργος Μαργαρίτης, «Ο ελληνικός εμφύ-
λιος πόλεμος και η ιστορία του: το επετειακό 1999», Αρχειοτάξιο 2, 2000, σ.
137-143.
9. Βλέπε Γ. Αντωνίου / Ν. Μαραντζίδης, «Το επίμονο παρελθόν», και
Στάθης Καλύβας, «Συλλογική μνήμη, δημόσια ιστορία και πολιτική ορθότη-
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·18
Το πλαίσιο της ιστοριογραφικής συζήτησης διαμορφώθηκε

από ευρύτερες επιστημονικές και πολιτικοϊδεολογικές εξελί-
ξεις. Από τη μια πλευρά, η δεκαετία του 1940 έπαψε να αποτε-
λεί πεδίο μελέτης αποκλειστικά των ιστορικών. Ανθρωπολόγοι,
πολιτικοί επιστήμονες, κοινωνιολόγοι, οικονομολόγοι στράφη-
καν στη μελέτη της επίμαχης δεκαετίας. Οι ιστορικοί έθεσαν
στο επίκεντρο της κριτικής τους την αξιοπιστία των μεθόδων,
των εννοιών και των εργαλείων που χρησιμοποιούνται από άλ-
λες επιστήμες, ειδικά όταν αυτές επιστρατεύτηκαν για να απο-
καταστήσουν την «ιστορική αλήθεια». Από την άλλη πλευρά, η
ιστοριογραφική συζήτηση απηχεί και ευρύτερες πολιτικές και
ιδεολογικές αλλαγές. Η μεταπολεμική ιστορική κουλτούρα και
μνήμη σχετικά με το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο στην Ευρώ-
πη (και στην Ελλάδα μετά το 1974) θεμελιώθηκαν στον πατριω-
τισμό και στον αντιφασισμό. Μετά την κατάρρευση των σοσια-
λιστικών καθεστώτων το 1989, ο τρόπος με τον οποίο οι λαοί
της Ευρώπης έβλεπαν το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο σταδια-
κά άλλαξε. Η νέα ιστορική κουλτούρα και μνήμη είχαν ως κύ-
ριο χαρακτηριστικό τους (πέρα από την ανάδυση του εθνικι-
σμού στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες) τη διπλή αντίθεση στο
φασισμό και τον κομμουνισμό. Η εξομοίωση του φασισμού με
τον κομμουνισμό οδήγησε στην υπέρβαση του αντιφασισμού
και στην κριτική ειδικά κατά της κομμουνιστικής αντίστασης
στη διάρκεια της Κατοχής, η οποία θεωρήθηκε προάγγελος
του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού (εκκαθάριση αντιπάλων,
ιδεολογικός φανατισμός, απουσία δημοκρατικών διαδικασιών,
τα: η δεκαετία του ’40 μέσα από τρεις ιστορικές εγκυκλοπαίδειες», στο Γ.
Αντωνίου / Ν. Μαραντζίδης (επιμ.), Η εποχή της σύγχυσης. Η δεκαετία του
’40 και η ιστοριογραφία, Αθήνα 2008, σ. 11-52 και 199-254.
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·19
Εισαγωγή 19
χειραγώγηση των μαζών, έλλειψη σεβασμού στην ατομική ιδιο-

κτησία κ.ά.). Η κατάρρευση των σοσιαλιστικών καθεστώτων εί-
χε ως συνέπεια την αναδρομική και συνολική απαξίωση του
κομμουνιστικού κινήματος και οράματος. Μέσα από αυτό το
νέο πρίσμα η πάλη κατά των δυνάμεων του Άξονα υποβαθμί-
στηκε και το όραμα της κοινωνικής αλλαγής που έφερνε η
Αντίσταση εξοβελίστηκε επειδή ταυτίστηκε με την επιβολή
κομμουνιστικής δικτατορίας. Για τους περισσότερους ανθρώ-
πους σήμερα ο ριζοσπαστισμός της Αντίστασης φαίνεται αδια-
νόητος, ακατανόητος, και για κάποιους επίσης ανεπιθύμητος.
Η πλούσια ιστοριογραφική παραγωγή των τριών τελευταίων
δεκαετιών για την Κατοχή και τον Εμφύλιο χαρακτηρίστηκε
από τη διάνοιξη νέων πεδίων έρευνας, τη χρήση νέων εργα-
λείων, την ώσμωση μεταξύ διαφορετικών επιστημονικών κλά-
δων και το δημόσιο, κάποιες φορές έντονο, διάλογο. Τα ερω-
τήματα που τέθηκαν και τα θέματα συζήτησης είναι ποικίλα και
δεν εντάσσονται σε εύκολες κατηγοριοποιήσεις.10 Ας δούμε
ποια είναι τα κυριότερα:
10. Από το πλήθος άρθρων της ιστοριογραφικής διαμάχης για τη δε-

καετία του 1940 που δημοσιεύτηκαν σε εφημερίδες, περιοδικά και συλλο-
γικούς τόμους, ενδεικτικά βλέπε: Giorgos Antoniou, «The Lost Atlantis of
Objectivity: The Revisionist Struggles between the Academic and Public
Spheres», History and Theory 46, 2007, σ. 96-112, Αντώνης Λιάκος, «Αντάρ-
τες και συμμορίτες στα ακαδημαϊκά αμφιθέατρα», στο Φλάισερ (επιμ.), Η
Ελλάδα ’36-’49, ό.π., σ. 25-36, Ιωάννα Παπαθανασίου, «Στρατευμένες ιστο-
ρίες και ιστοριογραφία: προϋποθέσεις στη συζήτηση για τη δεκαετία του
1940», Η Κυριακάτικη Αυγή, 9 Μαΐου 2004, Θανάσης Σφήκας «Μια άλλη συ-
ζήτηση που “μυρίζει ναφθαλίνη”: ο Μελιγαλάς, το κονσερβοκούτι και η
αναθεώρηση της Ιστορίας, Ουτοπία 69, 2006, σ. 167-175. Επίσης τα δημο-
σιεύματα στο ένθετο «Βιβλιοδρόμιο» της εφημερίδας Τα Νέα από 20-21
Μαρτίου έως 27-28 Νοεμβρίου 2004, «Οι ταγματασφαλίτες δικαιώνο-
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·20
Το πρώτο αφορά το χαρακτήρα της Κατοχής. Τι χαρακτη-

ρίζει την περίοδο της Κατοχής: η Αντίσταση ή ο Εμφύλιος; Η
ιστοριογραφία μετά το 1980 τόνισε τον εθνικοαπελευθερωτι-
κό αγώνα του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ενώ τα τελευταία χρόνια η έρευνα σε
μεγάλο βαθμό έχει εστιάσει στις εμφύλιες συγκρούσεις της
Κατοχής. Οι εμφύλιες συγκρούσεις σε μεγάλο βαθμό είχαν
υποβαθμιστεί στο παρελθόν, και άρα η μελέτη τους άνοιξε νέους
ορίζοντες στην έρευνα. Αποκαλύφθηκε το βάθος των πολιτι-
κών, οικονομικών, κοινωνικών, ιδεολογικών, εθνοτικών αντιθέ-
σεων που προϋπήρχαν στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου και οι
οποίες μετατράπηκαν σε συγκρούσεις στις ιδιαίτερες συνθή-
κες που διαμόρφωσε η Κατοχή. Από την άλλη, όμως, πλευρά, η
μελέτη των εμφύλιων συγκρούσεων υποβάθμισε άλλες, εξίσου
σημαντικές πλευρές της Κατοχής. Ο αγώνας του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ
εναντίον των κατοχικών δυνάμεων και ο ρόλος των Γερμανών
στην υποδαύλιση των εμφύλιων συγκρούσεων υποτιμήθηκαν,
ενώ η ένοπλη συνεργασία με τα στρατεύματα κατοχής δικαιο-
λογήθηκε στη βάση της αντίθεσης προς το ΕΑΜ και το ΚΚΕ. Σε
αυτό το σημείο ανακύπτει ένα γενικότερο μείζον ζήτημα, το
οποίο, δυστυχώς, ξεφεύγει από τα όρια της παρούσας μελέ-
της: το ηθικό προβάδισμα της αντίστασης έναντι της συνεργα-
σίας. Τέλος, η ανάδειξη των εμφύλιων συγκρούσεων της Κατο-
χής χρησιμοποιείται ως επιχείρημα για την περιοδολόγηση του
Εμφυλίου από το 1943 έως το 1949, με βασικό ενοποιητικό
στοιχείο την εμφύλια βία, η οποία προκαλείται από την προ-
νται», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 26 Οκτωβρίου 2003, «Η νέα “σοβιετολο-

γία” για την Κατοχή και την Αντίσταση. Εκσυγχρονισμένα κονσερβοκού-
τια», Ελευθεροτυπία, 5 Δεκεμβρίου 2004, και το αφιέρωμα του περιοδικού
Κράμα 19, Οκτώβριος 2004.
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·21
Εισαγωγή 21
σπάθεια του Κομμουνιστικού Κόμματος να καταλάβει την

εξουσία. Το αντεπιχείρημα είναι ότι ο Εμφύλιος Πόλεμος συν-
δέεται με τις εμφύλιες συγκρούσεις της Κατοχής, αλλά παρ’
όλα αυτά είναι ένας διαφορετικού είδους πόλεμος, σε διαφορε-
τική ιστορική συγκυρία και με διαφορετικούς πρωταγωνιστές.
Δεύτερο, η αποκεντροθέτηση του βλέμματος.11 Το τέλος
των «μεγάλων αφηγήσεων» στην ιστοριογραφία και η στροφή
προς το μερικό ή το τοπικό άνοιξαν νέους ορίζοντες καθώς
επέτρεψαν την πιο ενδελεχή ανάλυση συγκεκριμένων φαινομέ-
νων. Ένα πρόβλημα που ανακύπτει είναι καθαρά μεθοδολογι-
κής φύσης, όπως η αντιπροσωπευτικότητα του δείγματος ή η
εξαγωγή συνολικότερων γενικών συμπερασμάτων. Το άλλο
πρόβλημα είναι ότι μέσα από τη στροφή στο τοπικό ή το μερι-
κό κινδυνεύει να χαθεί η συνολική εικόνα. Η Κατοχή συρρι-
κνώνεται και κατακερματίζεται σε ένα σύνολο τοπικών εμφύ-
λιων συγκρούσεων, στις οποίες προφανώς οι τοπικές αντιθέ-
σεις, ιδιαιτερότητες, σχέσεις εξουσίας αποκτούν ιδιαίτερη ση-
μασία. Το ζήτημα σε αυτή την περίπτωση είναι με ποιον τρόπο
αυτές οι τοπικές αντιθέσεις συναρθρώνονται μεταξύ τους και
(εάν) εγγράφονται στις μεγάλες συγκρούσεις της Κατοχής και
του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Το ζήτημα δεν είναι με
11. Δανείζομαι τον όρο από τον Αντώνη Λιάκο, «Αντάρτες και συμμο-
ρίτες», ό.π., σ. 34. Για την υπεράσπιση της μελέτης σε τοπικό επίπεδο βλέ-
πε: Στάθης Καλύβας, «Εμφύλιος Πόλεμος (1943-1949): το τέλος των μύ-
θων και η στροφή προς το μαζικό επίπεδο», στο Κέντρο Νεοελληνικών
Ερευνών / Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ιστοριογραφία της νεότερης και σύγχρο-
νης Ελλάδας, 1833-2002, τόμ. Α΄, Αθήνα 2004, σ. 597-627, Νίκος Μαρα-
ντζίδης, «Τοπικές διαστάσεις του ελληνικού εμφυλίου πολέμου», Αρχειοτά-
ξιο 5, 2003, σ. 112-119.
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·22
κανέναν τρόπο απλό, και τα επιχειρήματα σοβαρά. Το πρώτο

αφορά τη σχέση του τοπικού με το καθολικό: η επίδραση της
Κατοχής στη διαμόρφωση των τοπικών συνθηκών, η συσχέτι-
ση των τοπικών συνθηκών με τις ευρύτερες σε περιφερειακό ή
εθνικό επίπεδο, οι αλλαγές που συνοδεύουν την εμφάνιση της
Αντίστασης και το συνολικότερο πλαίσιο που διαμορφώνει η
σύγκρουση μεταξύ Αντίστασης και κατοχικών δυνάμεων. Ένα
δεύτερο επιχείρημα είναι η αποπολιτικοποίηση των συγκρού-
σεων: η συμμετοχή στο ένα ή το άλλο στρατόπεδο γίνεται
αντιληπτή μέσα από το πρίσμα τοπικών ερίδων, οικογενειακών
συγκρούσεων, προσωπικής εκδίκησης και οικονομικών διαφο-
ρών. Το γεγονός, όμως, ότι η συμμετοχή στα Τάγματα Ασφα-
λείας αυξάνεται όσο πλησιάζουμε προς το τέλος της Κατοχής
και την αποχώρηση των Γερμανών δείχνει ότι σε μεγάλο βαθμό
η εμφύλια διαμάχη αφορά όλο και περισσότερο το μεταπολε-
μικό καθεστώς και λιγότερο τοπικές διαμάχες. Η εκτεταμένη
«γκρίζα ζώνη» που δημιούργησε η καθημερινότητα της επιβίω-
σης των απλών ανθρώπων δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχαν οι δύο
πόλοι οι οποίοι διαμόρφωναν τις τοπικές και τις γενικές συνθή-
κες. Τουναντίον, θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι η
αντιπαλότητα ανάμεσα στις δυνάμεις της κατοχής και τις δυνά-
μεις της αντίστασης υπερβαίνει και ταυτόχρονα επικαθορίζει
τις τοπικές ιδιαιτερότητες.
Τρίτο, το φαινόμενο της βίας. Όλο και περισσότερες μελέ-
τες τα τελευταία χρόνια εστιάζουν στην έκρηξη της βίας, με
ιδιαίτερη έμφαση στις εμφύλιες συγκρούσεις στα χρόνια της
Κατοχής.12 Η όλη ιστοριογραφική διαμάχη, όμως, ανέδειξε κά-
12. Αφετηρία για τη συζήτηση των εμφύλιων συγκρούσεων της Κατο-

χής αποτέλεσε το άρθρο του Στάθη Καλύβα, «Κόκκινη τρομοκρατία: Η
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·23
Εισαγωγή 23
ποια πολύ ενδιαφέροντα προβλήματα. Το πιο σοβαρό αφορά

την αναγωγή της βίας σε κλειδί ανάλυσης και ερμηνείας της πο-
λιτικής συμπεριφοράς σε συνθήκες εμφύλιας σύγκρουσης, δη-
λαδή το επιχείρημα ότι η βία συνιστά το μέσο για τη συμμόρ-
φωση και τη συνεργασία του πληθυσμού. Με αυτόν τον τρόπο
ο πληθυσμός μετατρέπεται σε ένα άβουλο, παθητικό σύνολο
που συντάσσεται με τον ισχυρότερο. Χωρίς κανείς να διαφω-
νεί ότι η βία επηρεάζει τη στάση του άμαχου πληθυσμού, μια
τέτοια προσέγγιση αποκλείει ή υποβαθμίζει άλλους παράγο-
ντες –όπως η νοοτροπία, η προπολεμική συμπεριφορά, η ιδεο-
λογία, το οικονομικό συμφέρον, η πολιτισμική διαφορά– στην
ερμηνεία της υποστήριξης του ενός ή του άλλου αντιπάλου.
Η βία δεν μπορεί να αυτονομηθεί από τις συγκεκριμένες
ιστορικές συνθήκες καθώς αποτελεί παράγωγό τους. Είναι φαι-
νόμενο ιστορικά προσδιορισμένο, σύμπτωμα συγκεκριμένων
κάθε φορά αντιθέσεων, που στην προκείμενη περίπτωση έχει
να κάνει με τις ειδικές συνθήκες που διαμόρφωσε η Κατοχή
στην Ελλάδα. Η εμφύλια βία δεν είναι απλώς ο υπολογισμός
των νεκρών της καθεμιάς από τις δύο πλευρές, αλλά ένα ολικό
κοινωνικό φαινόμενο, το οποίο πρέπει πάντα να μελετάται σε
συνάρτηση με τους φορείς του, τις μορφές με τις οποίες εκδη-
λώνεται (π.χ. οι βιασμοί γυναικών ή ο αποκεφαλισμός νεκρών
ανταρτών είναι πρακτικές με έντονο συμβολικό περιεχόμενο
και επιτελεστική λειτουργία) και τη συγκεκριμένη ιστορική συ-
βία της Αριστεράς στην Κατοχή», στο Mark Mazower (επιμ.), Μετά τον πό-
λεμο. Η ανασυγκρότηση της οικογένειας, του έθνους και του κράτους στην Ελλά-
δα, 1943-1960, Αθήνα 2004, σ. 161-204. Για την κριτική στο άρθρο αυτό
(την προγένεστερη δημοσίευσή του στην αγγλική έκδοση) βλέπε: Χάγκεν
Φλάισερ, Επιστήμη και Κοινωνία 11, 2003, σ. 281.
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·24
γκυρία στην οποία συμβαίνει.13 Τέλος, τίθεται το ζήτημα της

νομιμοποίησης της βίας. Επειδή η βία μόνη της δεν αρκεί για να
εξασφαλίσει τη συναίνεση του πληθυσμού, είναι εξίσου σημα-
ντική η ανάλυση της θεσμοποίησης και νομιμοποίησής της.
Τέταρτο, η σχέση τομών και συνεχειών. Οι ιστορικοί ενδια-
φέρονται για τις ιστορικές αλλαγές, μελετούν εκείνες τις στιγ-
μές που συνιστούν ιστορικές καμπές, πολιτικές ανατροπές ή
διαμορφώνουν νέες νοοτροπίες και τρόπο ζωής. Εντούτοις,
γνωρίζουμε ότι όλες οι αλλαγές δεν συμβαίνουν με την ίδια τα-
χύτητα ούτε έχουν το ίδιο βάθος – υπάρχουν αδράνειες και
αντιστάσεις εξίσου σημαντικές με τη δυναμική των αλλαγών.
Οι επιπτώσεις του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου ως ολο-
κληρωτικού πολέμου και ως αφετηρίας των μεταπολεμικών εξε-
λίξεων στην Ευρώπη είναι αδιαμφισβήτητες, και άρα δικαίως
θεωρείται τομή και επιτομή του ανεπανάληπτου. Ή, αν περιο-
ριστούμε στην Ελλάδα, η εμπειρία της Κατοχής μετασχηματί-
ζει ριζικά τον ιδεολογικό και πολιτικό χάρτη της χώρας. Παρά
ταύτα, δίπλα στις τομές και τις ρήξεις υπάρχουν και οι συνέχειες.
Είναι αναγκαία η υπέρβαση του διαχωρισμού μεταξύ τομής και
συνέχειας για να εστιάσουμε περισσότερο στο συσχετισμό
και την αλληλεπίδρασή τους, με την εξής έννοια: με ποιον τρό-
13. Για την ανάλυση της βίας ως «ολικού κοινωνικού φαινομένου» βλέ-
πε: Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, «Η εμφύλια βία ως μήνυμα: Μια συγκριτική
προσέγγιση της επιτελεστικής λειτουργίας της βίας σε εμφύλιους πολέ-
μους», στο Ε. Παπαταξιάρχης / Ε. Πλεξουσάκη (επιμ.), Αναθεωρήσεις του
πολιτικού. Ανθρωπολογική και ιστορική έρευνα στην ελληνική κοινωνία, Αθήνα,
υπό έκδοση. Για τις διαφορετικές μορφές βίας στη δεκαετία του 1940 βλέ-
πε: Πολυμέρης Βόγλης, «Ένας διαρκής εμφύλιος πόλεμος; Μορφές της
βίας στις εμφύλιες συγκρούσεις της δεκαετίας του 1940, Ο Πολίτης 122,
Μάιος 2004, σ. 20-28.
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·25
Εισαγωγή 25
πο προσαρμόζονται παλαιές ιδέες και πρακτικές σε νέες ιστο-

ρικές συνθήκες και σε ποιο βαθμό μεταλλάσσονται καθώς
μπολιάζονται με νέες αναγκαιότητες; Σε ποιο βαθμό η συμβατι-
κή περιοδολόγηση –1936-1940, 1941-1944, 1946-1949– αντι-
στοιχεί στις ρήξεις που συντελούνται στην ελληνική κοινωνία,
ποιες «κληρονομιές» μετεγγράφονται από τη μια περίοδο στην
άλλη, από ποιους φορείς και με ποιο σκοπό; Η συζήτηση σε
μεγάλο βαθμό επικεντρώθηκε στην περιοδολόγηση του Εμφύ-
λιου Πολέμου (1943-1949 ή 1946-1949) και την πολιτική του
Κομμουνιστικού Κόμματος στη δεκαετία του 1940. Εάν, όμως,
εξετάσουμε τις τρεις περιόδους (δικτατορία – Κατοχή – Εμφύ-
λιο) αναζητώντας ομόλογες δομές, αιτιακές σχέσεις και μετα-
σχηματισμούς υποκειμένων, τότε τα ερωτήματα γίνονται πιο
γόνιμα. Υπάρχει, για παράδειγμα, συνέχεια στη στελέχωση του
κρατικού μηχανισμού, στην επίσημη ιδεολογία ή στη χειραγώ-
γηση του συνδικαλιστικού κινήματος μεταξύ μεταξικής δικτα-
τορίας, δωσίλογων κυβερνήσεων και μεταπολεμικών κυβερνή-
σεων;14 Ακόμα, εάν στραφούμε στον πυρήνα των εξελίξεων
της δεκαετίας, είναι σημαντικό, για παράδειγμα, να γνωρίζουμε
σε ποιο βαθμό ο ΔΣΕ αποτελεί συνέχεια του ΕΛΑΣ και πώς το
υποκείμενο της εαμικής αντίστασης μετασχηματίζεται μέσα
από τον Εμφύλιο Πόλεμο – τέτοιου τύπου συσχετίσεις είναι απα-
ραίτητες για την κατανόηση της ιστορικής πραγματικότητας.
Πέμπτο, η ανασύνθεση των υποκειμένων και ο παράγοντας
μνήμη. Η δεκαετία του 1940 μας δίνει μια σπάνια δυνατότητα
να μελετήσουμε πώς αναδύονται και συγκροτούνται τα ιστορι-
κά υποκείμενα αλλά και να αναλύσουμε την αλληλεπίδραση με-
14. Αυτή την προβληματική υιοθετούν οι συγγραφείς στον συλλογικό

τόμο Φλάισερ (επιμ.), Η Ελλάδα ’36-’49, ό.π.
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·26
ταξύ βιωμένης εμπειρίας και μνήμης στη διαμόρφωση των

υποκειμενικοτήτων. Εκείνη τη δεκαετία έχουμε, για πρώτη φο-
ρά στη νεοελληνική ιστορία, τη μαζική είσοδο στην πολιτική χι-
λιάδων ανθρώπων και «νέων» κοινωνικών ομάδων, για δεκαε-
τίες αποκλεισμένων από την πολιτική. Η στροφή στο κοινωνι-
κό έχει αποδείξει πόσο γόνιμη είναι η μελέτη της εμπειρίας
των κοινωνικών ομάδων και υποκειμένων. Το ζήτημα της ανα-
σύνθεσης των κοινωνικών υποκειμένων του παρελθόντος θέτει
καίρια ερωτήματα: ποιοι ήταν όλοι αυτοί οι άνδρες και οι γυναί-
κες που συμμετείχαν στην Αντίσταση, για ποιους λόγους κινη-
τοποιήθηκαν και πώς νοηματοδότησαν την εμπειρία αυτή, τι
σήμαιναν γι’ αυτούς αντίσταση, λαοκρατία, κομμουνισμός,
Τάγματα Ασφαλείας κ.ο.κ. Τέτοιου τύπου ερωτήματα μας συν-
δέουν άμεσα και με το ζήτημα της μνήμης. Η προφορική ιστο-
ρία και οι συνεντεύξεις με τους άνδρες και τις γυναίκες εκείνης
της εποχής δίνουν τη δυνατότητα να ανασυστήσουμε το αρχι-
κό γεγονός και τη βίωσή του, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο
η μνήμη, σε συνάφεια κάθε φορά με την ιστορική συγκυρία αλ-
λά και τη διαδρομή του ατόμου και του συλλογικού υποκειμέ-
νου, επεξεργάζεται το παρελθόν. Η μελέτη της μνήμης προϋ-
ποθέτει την ανάλυση ενός πλέγματος σχέσεων: τη σχέση μετα-
ξύ βιωμένης εμπειρίας και μνήμης, μεταξύ ατομικής και συλλο-
γικής μνήμης, μεταξύ κυρίαρχης (επίσημης) και αντίπαλης μνή-
μης. Παράλληλα, ενδιαφέρον έχει με ποιον τρόπο αλλάζει η
συλλογική ή η κυρίαρχη μνήμη, και άρα είναι απαραίτητη η
ιστορικοποίηση της μνήμης, η μελέτη των μετασχηματισμών
και των αποκρυσταλλώσεων που συντελούνται σε επίπεδο
μνήμης στη διάρκεια του χρόνου.
Γενικά, η προφορική ιστορία και η μελέτη της μνήμης ανα-
πτύχθηκαν στην Ελλάδα με αρκετή καθυστέρηση σε σχέση με
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·27
Εισαγωγή 27
τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, και είχαν προνομιακό πεδίο

τη δεκαετία του 1940.15 Ο λόγος για την καθυστέρηση αυτή
οφείλεται στις επιφυλάξεις αρκετών ιστορικών σχετικά με την
αξία μελέτης της μνήμης και την αξιοπιστία της προφορικής
ιστορίας. Σήμερα οι περισσότεροι ιστορικοί αντιλαμβάνονται
ότι η μελέτη της μνήμης είναι απαραίτητη. Παρ’ όλα αυτά, λίγες
μελέτες διαθέτουμε για τη μνήμη της Κατοχής ή του Εμφυλίου,
όπως και λίγες γενικά μελέτες οι οποίες χρησιμοποιούν την
προφορική ιστορία. Παράλληλα, υπάρχει απουσία θεωρητικού
και μεθοδολογικού προβληματισμού για την προφορική ιστο-
ρία, με αποτέλεσμα πολύ συχνά οι προφορικές μαρτυρίες,
στην καλύτερη περίπτωση, να χρησιμοποιούνται ως πηγές
15. Σταθμός για τη χρήση της προφορικής ιστορίας στη διερεύνηση

της μνήμης της δεκαετίας του 1940 μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελεί η με-
λέτη της Ρίκης Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια, ό.π. Για τη μνήμη της δε-
καετίας του 1940 βλέπε: Οντέτ Βαρών-Βασάρ (επιμ.), Εβραϊκή ιστορία και
μνήμη, Αθήνα 1998, Άννα Βιδάλη, Άραγε εμείς ήμασταν; Απαγορευμένη ιστορία
και υποκειμενικότητα σε τέσσερις ιστορίες από τον ελληνικό εμφύλιο, Αθήνα
1999, Μαρία Θανοπούλου, Η προφορική μνήμη του πολέμου. Διερεύνηση της
συλλογικής μνήμης του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στους επιζώντες ενός χωριού
της Λευκάδας, Αθήνα 2000, Ρ. Βαν Μπούσχοτεν / Τ. Βερβενιώτη / Ε. Βουτυ-
ρά / Β. Δαλκαβούκης / Κ. Μπάδα (επιμ.), Μνήμες και λήθη του ελληνικού εμ-
φυλίου πολέμου, Θεσσαλονίκη 2008. Επίσης, το ειδικό τεύχος με θέμα
«Όψεις της προφορικής ιστορίας στην Ελλάδα» (επιμ. Μ. Θανοπούλου / Α.
Μπουτζουβή), Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 107, 2002. Επιπλέον, Stanley
Aschenbrenner, «Ο εμφύλιος από την οπτική ενός μεσσηνιακού χωριού»,
στο Baerentzen / Ιατρίδης / Smith (επιμ.), Μελέτες για τον εμφύλιο πόλεμο,
ό.π., Hans Vermeulen, «Το βάρος του παρελθόντος. Η εξουσία των καπε-
ταναίων στο χωριό του Κάιν και του Άβελ», και Anna Collard, «Διερευνώ-
ντας την κοινωνική μνήμη στον ελλαδικό χώρο», στο Ε. Παπαταξιάρχης / Θ.
Παραδέλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και παρελθόν. Συμβολές στην κοινωνική ιστο-
ρία της νεότερης Ελλάδας, Αθήνα 1993, σ. 113-133, 357-389.
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·28
άντλησης πληροφοριών για να καλυφθούν τα κενά των γρα-

πτών πηγών, είτε, στη χειρότερη, να γίνονται αντιληπτές ως αυ-
ταπόδεικτες ιστορικές αλήθειες.
Στην Εισαγωγή, σε πολλές περιπτώσεις αναφέρθηκα στην ιστο-

ριογραφία της δεκαετίας του 1940 και όχι της Κατοχής συγκε-
κριμένα, όπως θα έπρεπε σε ένα βιβλίο που έχει ως αντικείμε-
νό του την περίοδο 1941-1944. Αυτό δεν συνέβη μόνο γιατί οι
εξελίξεις της Κατοχής συνδέονται με αυτές του Εμφυλίου αλλά
κυρίως γιατί το καταστατικό πρόβλημα για την ιστοριογραφία
της Κατοχής είναι το εξής: πώς μπορεί να γράψει κανείς για την
Κατοχή χωρίς να λάβει υπόψη τον Εμφύλιο και να την εξετάσει
ανεξάρτητα από τις μετά το 1945 εξελίξεις; Η Κατοχή, ήδη
από τη δεκαετία του 1940, βρέθηκε στη σκιά του Εμφυλίου, η
ιστορία της Κατοχής γράφτηκε μέσα από τη σκοπιά αυτού που
ακολούθησε, του Εμφυλίου. Παρ’ όλα αυτά, αρκετοί ιστορικοί
έχουν αποδείξει ότι μπορεί κανείς να γράψει την ιστορία της
Κατοχής τόσο σαν μια αυτοτελή περίοδο όσο και σαν περίοδο
που ενείχε τα σπέρματα των μετακατοχικών εξελίξεων.
Το παρόν βιβλίο επιχειρεί μια συνθετική προσέγγιση των
αλλαγών που συνέβησαν στην ελληνική κοινωνία στη διάρκεια
της Κατοχής. Στηρίζεται στην πλούσια ιστοριογραφία των
τριών τελευταίων δεκαετιών, στα ερωτήματα που έθεσε, στις
συζητήσεις που προέκυψαν και στις διαφορετικές απαντήσεις
που δόθηκαν. Η ανάλυση ακολουθεί μια χρονολογική σειρά η
οποία υπακούει σε μια διαίρεση της Κατοχής σε δύο διακριτές
υποπεριόδους: η πρώτη καλύπτει τα χρόνια 1941-1942 και η
δεύτερη τα χρόνια 1943-1944. Τέλος, στο επίκεντρο της ανά-
λυσης βρίσκονται οι εσωτερικές εξελίξεις και οι κοινωνικές
διεργασίες και λιγότερο οι εξωτερικοί παράγοντες και οι πολι-
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·29
Εισαγωγή 29
τικές εξελίξεις σε επίπεδο ηγεσιών. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι

αποφάσεις των τελευταίων δεν επηρέασαν την κατάσταση
στην κατεχόμενη Ελλάδα. Απλώς, τις περισσότερες φορές έπο-
νται και αποτελούν αντίδραση στην κοινωνική δυναμική που
έχει ήδη εκδηλωθεί και την οποία προσπαθούν να ελέγξουν και
να κατευθύνουν. Αυτό δεν συμβαίνει συχνά στην ιστορία. Η
Κατοχή είναι μια από εκείνες τις περιόδους της ελληνικής ιστο-
ρίας που χαρακτηρίζεται από τη δυναμική είσοδο της κοινω-
νίας στην πολιτική, στην οποία η πρωτοβουλία των κινήσεων
έρχεται «από τα κάτω», οι εξελίξεις δεν υπαγορεύονται από το
κέντρο, νέες ηγεσίες και οράματα δοκιμάζονται. Μια περίοδος
στην οποία οι άνθρωποι κάνουν την ίδια τους την ιστορία.
00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·30
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·31
O πόλεμος και η συνθηκολόγηση
Τον Οκτώβριο του 1940, όταν η Ελλάδα μπήκε στο Δεύτερο

Παγκόσμιο Πόλεμο, το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης κατε-
χόταν ήδη από τις δυνάμεις του Άξονα. Η ναζιστική Γερμανία
είχε κατακτήσει την Τσεχοσλοβακία, την Πολωνία, τη Δανία, τη
Νορβηγία, την Ολλανδία, το Βέλγιο, το Λουξεμβούργο και τη
Γαλλία. Η φασιστική Ιταλία, σύμμαχος της ναζιστικής Γερμα-
νίας, μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν είχε να επιδείξει αντίστοιχες
νίκες και κέρδη στην ευρωπαϊκή ήπειρο, πέραν της κατάκτησης
της Αλβανίας το 1939 και μιας λωρίδας εδάφους στη νότια Γαλ-
λία. Η επιθυμία του Μουσολίνι να αποδείξει τη στρατιωτική
αξία της Ιταλίας και να κατοχυρώσει τη θέση του ως ισότιμου
συμμάχου του Χίτλερ τον οδήγησε στην απόφαση να προχω-
ρήσει βιαστικά σε πόλεμο κατά της Ελλάδας. Τα ξημερώματα
της 28ης Οκτωβρίου 1940 ο ιταλικός στρατός διέσχισε τα αλ-
βανικά σύνορα και εισέβαλε στο ελληνικό έδαφος σε δύο μέ-
τωπα: της Δυτικής Μακεδονίας, το οποίο είχε αμυντικό χαρα-
κτήρα και όπου δεν έγιναν μεγάλες μάχες, και της Ηπείρου. Η
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·32
ιταλική ηγεσία δεν ήθελε να παγιδευτεί σε ένα μακροχρόνιο

πόλεμο, αλλά με διεισδύσεις (η πρώτη με κατεύθυνση τα Ιωάν-
νινα, η δεύτερη με κατεύθυνση Φιλιάτες – Πρέβεζα και η τρίτη
με κατεύθυνση το Μέτσοβο) να δημιουργήσει μια ζώνη ελέγ-
χου στην Ήπειρο και να αποκόψει τις ελληνικές δυνάμεις από
τη δυνατότητα να δεχθούν ενισχύσεις από τη Θεσσαλία και τη
Μακεδονία μέσω Μετσόβου.16 Τα ιταλικά σχέδια, όπως γνωρί-
ζουμε, έμειναν στα χαρτιά.
Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος του 1940-1941 έχει μελετηθεί
κυρίως από στρατιωτικούς ιστορικούς, είτε σύγχρονους με τα
γεγονότα είτε από τη Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, με όλα τα
εγγενή προβλήματα που ενέχει μια τέτοια προσέγγιση.17 Πα-
ράλληλα, το «έπος της Αλβανίας» έχει εγγραφεί στην εθνική
μνήμη ως ένας πόλεμος απαράμιλλου ηρωισμού των Ελλήνων
κατά των αριθμητικά υπέρτερων και αρτιότερα εξοπλισμένων
Ιταλών, για να υπογραμμιστεί η απόκρουση της ιταλικής εισβο-
λής και η ελληνική αντεπίθεση στο αλβανικό έδαφος. Ο ενθου-
16. Αλέξανδρος Παπάγος, Ο πόλεμος της Ελλάδος, 1940-1941, Αθήνα

1995, σ. 300-303.
17. Πέρα από την καθαρά στρατιωτική και επιχειρησιακή προσέγγιση
του πολέμου, πολλές από όσες μελέτες γράφτηκαν από αξιωματικούς που
υπηρέτησαν στον ελληνοϊταλικό πόλεμο χαρακτηρίζονται από τις επικρί-
σεις και αλληλοκατηγορίες για τον τρόπο διεξαγωγής του πολέμου. Ενδει-
κτικά, Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος 1940-1941.
Η ιταλική εισβολή (28 Οκτωβρίου-13 Νοεμβρίου 1940), Αθήνα 1960, και Ο
Ελληνοϊταλικός πόλεμος 1940-1941. Η ελληνική αντεπίθεσις (14 Νοεμβρίου
1940-6 Ιανουαρίου 1941), Αθήνα 1986, Δημήτριος Καθενιώτης, Αι κυριώτε-
ραι στρατηγικαί φάσεις του πολέμου 1940-1941. Μελέτη επιτελική, Αθήνα
1946, Αθανάσιος Κοκκόρης, Ελληνοϊταλικός πόλεμος, 1940-1941, Αθήνα
1958, Αθανάσιος Κορόζης, Οι πόλεμοι του 1940-1941. Επιτυχίαι και ευθύναι,
Αθήνα 1958.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·33
O πόλεμος και η συνθηκολόγηση 33
σιασμός των Ελλήνων στρατιωτών που ξεκίνησαν για το μέτω-

πο και η μαχητικότητά τους στη διάρκεια των στρατιωτικών
συγκρούσεων είναι αδιαμφισβήτητα, αλλά δεν επαρκούν για να
εξηγήσουν την τροπή του πολέμου. Η αρχική αριθμητική υπε-
ροχή των ιταλικών δυνάμεων κατά την εισβολή στην Ήπειρο
ισοσκελίστηκε μετά την ολοκλήρωση της ελληνικής επιστρά-
τευσης, και όταν οι ελληνικές δυνάμεις πέρασαν στην αντεπί-
θεση (15 Νοεμβρίου 1940) υπερτερούσαν έναντι των ιταλικών.
Σημαντικό ρόλο στην αποτυχία της ιταλικής επίθεσης έπαιξαν
η μορφολογία του εδάφους και οι κλιματολογικές συνθήκες, οι
οποίες δεν επέτρεπαν την ανάπτυξη και την ταχεία κίνηση με-
γάλων δυνάμεων, με αποτέλεσμα η ορμή της ιταλικής επίθεσης
να εξαντληθεί και να αρχίσει η υποχώρηση.18 Επίσης, για την
ιταλική πλευρά, η αποτυχία της επίθεσης ήταν συνέπεια μιας
σειράς σοβαρών λαθών στη στρατιωτική προετοιμασία: ελλιπής
οργάνωση της επιμελητείας, απουσία έμπειρων κατώτερων και
ανώτερων αξιωματικών, ατελής εκπαίδευση στρατιωτών, διαλυ-
τικά φαινόμενα στον στρατό λόγω διαδοχικών απολύσεων και
επιστρατεύσεων κ.ά.19
Η εξιστόρηση των επιτυχιών του ελληνικού στρατού, κωδι-
κοποιημένων στην εθνική μνήμη με τα ονόματα αλβανικών πό-
λεων (Κορυτσά, Πόγραδετς, Άγιοι Σαράντα, Αργυρόκαστρο
κ.ο.κ.), είναι η μια μόνο όψη του ελληνοϊταλικού πολέμου. Οι
στρατιωτικές επιτυχίες δεν σήμαιναν και νικηφόρα έκβαση του
18. Μαργαρίτης, Από την ήττα στην εξέγερση, ό.π., σ. 40-47, Heinz
Richter, Η ιταλο-γερμανική επίθεση κατά της Ελλάδος, Αθήνα 1998, σ. 126-
142.
19. Ζαχαρίας Τσιρπανλής, Έλληνες και Ιταλοί στα 1940-41. Συγκριτική
«ανάγνωση» της ελληνοϊταλικής σύρραξης, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 75-80.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·34
πολέμου για την Ελλάδα. Από τον Ιανουάριο του 1941 η ελληνι-
κή επίθεση περιορίστηκε σε μια σειρά από μικρές επιχειρήσεις
και δεν κατόρθωσε να προωθηθεί προς την Αυλώνα ώστε να
καταφέρει το καίριο πλήγμα κατά των ιταλικών δυνάμεων. Η
συσσώρευση επαρκών εφεδρειών και η μετακίνησή τους στα
στρατηγικά σημεία του μετώπου δυσκολεύονταν από τη μορ-
φολογία του εδάφους, ενώ παράλληλα η ελληνική στρατιωτική
ηγεσία δεν μπορούσε να υπερβεί τη λογική του αμυντικού πο-
λέμου, στην οποία είχε επί χρόνια εκπαιδευθεί. Το Γενικό Επι-
τελείο Στρατού, όταν ξεκίνησε ο ελληνοϊταλικός πόλεμος, ήταν
ιδιαίτερα απαισιόδοξο για την έκβαση του πολέμου. Είχε υπερ-
τιμήσει τις δυνατότητες του ιταλικού στρατού και η ηγεσία δεν
περίμενε ότι ο ελληνικός στρατός θα μπορούσε να αποκρού-
σει την ιταλική επίθεση.20 Επίσης, έντονα συζητήθηκε η άρνηση
του Ιωάννη Μεταξά να δεχθεί τη βρετανική προσφορά στρα-
τιωτικών ενισχύσεων, με το επιχείρημα ότι ήταν ανεπαρκής. Ο
δικτάτορας δεν αμφισβήτησε τη στρατηγική συμμαχία της
Ελλάδας με τη Μ. Βρετανία, αλλά εκτιμούσε ότι η παρουσία
βρετανικών στρατευμάτων στην Ελλάδα θα λειτουργούσε ως
αφορμή για τη γερμανική επίθεση. Η Μ. Βρετανία, από την
πλευρά της, για μεγάλο χρονικό διάστημα ταλαντεύθηκε ως
προς τον όγκο της βοήθειας που θα έστελνε στην Ελλάδα, λό-
γω των γενικότερων εξελίξεων στην ευρύτερη περιοχή (πορεία
ελληνοϊταλικού πολέμου, στάση Τουρκίας και Γιουγκοσλαβίας,
κίνδυνοι για την Αίγυπτο) αλλά και της επιφυλακτικότητας του
Ι. Μεταξά, που πίστευε στην πιθανότητα αποτροπής της γερ-
20. Ιωάννης Κολιόπουλος, Η δικτατορία του Μεταξά και ο πόλεμος του

’40. Οι σχέσεις της Ελλάδος με τη Βρετανία (1935-1941), Θεσσαλονίκη 1996,
σ. 206-207.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·35
μανικής επίθεσης.21 Ο θάνατος του δικτάτορα στις 29 Ιανουα-

ρίου 1941 και η ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον διοικητή
της Εθνικής Τράπεζας Αλέξανδρο Κοριζή επέτρεψαν στον βα-
σιλιά Γεώργιο Β΄ να ανακτήσει την πρωτοβουλία των κινήσεων.
Η Ελλάδα συμφώνησε να δεχθεί στρατιωτική βοήθεια από τη
Μ. Βρετανία και τελικά απεστάλησαν 50.000 Βρετανοί, Αυ-
στραλοί και Νεοζηλανδοί – μικρή ενίσχυση για να αποκρου-
στεί η επικείμενη γερμανική επίθεση.
Την άνοιξη του 1941 ξεκίνησαν ξανά οι πολεμικές επιχειρή-
σεις. Η μεγάλη εαρινή επίθεση, που είχε προετοιμάσει και επέ-
βλεπε ο ίδιος ο Μουσολίνι, εκδηλώθηκε στις 9 Μαρτίου, αλλά,
παρά τις ενισχύσεις που είχαν εντωμεταξύ καταφθάσει, απέτυ-
χε. Όμως η Ιταλία είχε πλέον και τη βοήθεια της Γερμανίας, η
οποία προτού εξαπολύσει τη μεγάλη επίθεση κατά της Σοβιετι-
κής Ένωσης ήταν αποφασισμένη να θέσει υπό τον έλεγχό της
τα Βαλκάνια για να διαφυλάξει τα νώτα της. Η Ελλάδα, από τη
στιγμή που ήταν σύμμαχος της Μ. Βρετανίας, και άρα θα μπο-
ρούσε να χρησιμοποιηθεί ως βάση κατά της Γερμανίας, έπρεπε
να κατακτηθεί. Η Βουλγαρία προσχώρησε στον Άξονα (1 Μαρ-
τίου 1941), ενώ μια παρόμοια εξέλιξη στη Γιουγκοσλαβία
εμποδίστηκε από πραξικόπημα που εκδηλώθηκε ως αντίδραση
στην προσχώρηση. Στις 6 Απριλίου 1941 ξεκίνησε η γερμανική
εισβολή στην Ελλάδα και τη Γιουγκοσλαβία – η αντίσταση της
τελευταίας κάμφθηκε μέσα σε έντεκα ημέρες. Στις 23 Απρι-
λίου, δύο εβδομάδες μετά την εκδήλωση της γερμανικής επί-
θεσης, ο διοικητής του Γ΄ Σώματος Στρατού αντιστράτηγος
Γεώργιος Τσολάκογλου, χωρίς να συμβουλευτεί την κυβέρνη-
21. Στο ίδιο, σ. 208 κ.ε., Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, Η ελληνική εξω-

τερική πολιτική, 1900-1945, Αθήνα 2000, σ. 284-290.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·36
ση στην Αθήνα, υπέγραψε την τελική εκδοχή της συνθηκολό-

γησης. Στις 27 Απριλίου τα γερμανικά στρατεύματα μπήκαν
στην Αθήνα.
Η ήττα της Ελλάδας τον Απρίλιο του 1941 ήταν δεδομένη,
καθώς δεν μπορούσε να διεξαγάγει πόλεμο κατά Ιταλών και
Γερμανών ταυτόχρονα. Η ιστοριογραφική συζήτηση στράφηκε
γύρω από τη γρήγορη κατάρρευση του μετώπου (η συνθηκο-
λόγηση υπογράφτηκε δύο εβδομάδες μετά την εκδήλωση της
γερμανικής επίθεσης) και τα φαινόμενα διάλυσης του ελληνι-
κού στρατού. Υπήρχαν σοβαρές διαφωνίες μεταξύ των Ελλή-
νων και των Βρετανών επιτελών σχετικά με την αμυντική διάτα-
ξη. Η ελληνική στρατιωτική ηγεσία, προσκολλημένη στον τρό-
πο διεξαγωγής του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, επέμενε να
διατηρήσει ισχυρές δυνάμεις στην οχυρωματική γραμμή της
Ανατολικής Μακεδονίας (Γραμμή Μεταξά), ενώ οι Βρετανοί ζη-
τούσαν τη μεταφορά δυνάμεων στην κοιλάδα του Αλιάκμονα.
Τα γερμανικά στρατεύματα επιτέθηκαν στην Κεντρική και την
Ανατολική Μακεδονία από το γιουγκοσλαβικό και το βουλγαρι-
κό έδαφος και, ενόσω οι ελληνικές δυνάμεις μάχονταν σκληρά
στο οχυρό Ρούπελ της Γραμμής Μεταξά, οι Γερμανοί μέσω της
κοιλάδας του Αξιού μπήκαν στη Θεσσαλονίκη. Στο αλβανικό
μέτωπο τα πράγματα εξελίχθηκαν χειρότερα. Το Γενικό Επιτε-
λείο Στρατού και ο αρχηγός του Αλέξανδρος Παπάγος απέρρι-
ψαν τις προτάσεις Ελλήνων ανώτερων αξιωματικών να συμπτυ-
χθούν οι στρατιωτικές δυνάμεις που ήταν δεσμευμένες στο
αλβανικό μέτωπο, με το αιτιολογικό ότι ο ελληνικός στρατός
σε εκείνο το μέτωπο έπρεπε να παραμείνει νικητής. Μετά την
κατάρρευση του μετώπου στη Μακεδονία, ο ελληνικός στρα-
τός στην Ήπειρο εμφάνισε σημάδια διάλυσης εξαιτίας της μά-
ταιης συνέχισης του πολέμου και του φόβου μήπως περικυ-
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·37
κλωθεί. Η καθυστέρηση έκδοσης διαταγής συμπτύξεως είχε

ως αποτέλεσμα οι στρατιώτες της Ηπείρου να λιποτακτούν, να
εγκαταλείπουν θέσεις και να υποχωρούν άτακτα.22 Εξαιτίας αυ-
τής της ξαφνικής κατάρρευσης, υποστηρίζουν κάποιοι ιστορι-
κοί, αναπτύχθηκε στους στρατιώτες η αίσθηση της εγκατάλει-
ψης ή, χειρότερα, της προδοσίας από τη στρατιωτική ηγεσία
και τις πολιτικές ελίτ.23
Ο βασιλιάς και η κυβέρνηση είχαν ήδη αποχωρήσει ενώ οι
συμμαχικές δυνάμεις υποχωρούσαν και αναδιπλώνονταν στην
Κρήτη. Εκεί θα δοθούν και οι τελευταίες μάχες μεταξύ συμμά-
χων και Γερμανών. Η Γερμανία για την κατάληψη της Κρήτης θα
σχεδιάσει μια πρωτόγνωρη για τα δεδομένα της εποχής επιχεί-
ρηση με εναέριες επιθέσεις και ρίψη αλεξιπτωτιστών. Μετά από
δέκα ημέρες η Κρήτη θα καταληφθεί, στα τέλη Μαΐου του 1941.
Η σκληρότητα των μαχών και οι υψηλές απώλειες και για τις
δύο πλευρές απέκτησαν επικές διαστάσεις στην εθνική μνήμη,
ενώ καλλιεργήθηκε ο μύθος ότι η μάχη της Κρήτης καθυστέρη-
σε την επίθεση της Βέρμαχτ κατά της Σοβιετικής Ένωσης. Πιο
σοβαρές αναλύσεις επισήμαναν το καινοφανές γεγονός της
ένοπλης συμμετοχής του πληθυσμού στην απόκρουση της γερ-
μανικής επίθεσης. Λόγω της συμμετοχής των κατοίκων στην
άμυνα του νησιού, οι γερμανικές δυνάμεις θα οργανώσουν για
22. Richter, Η ιταλο-γερμανική επίθεση, ό.π., σ. 436 κ.ε., Κολιόπουλος, Η

δικτατορία του Μεταξά, ό.π., σ. 258 κ.ε., Γιάννης Ανδρικόπουλος, «Η πολιτι-
κή της συνθηκολόγησης και η κατάρρευση του μετώπου, Απρίλιος 1941»,
στο Φλάισερ / Σβορώνος (επιμ.), Η Ελλάδα 1936-1944, ό.π., σ. 185-201. Για
την επίσημη εκδοχή των γεγονότων βλέπε: Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού,
Το τέλος μιας εποποιίας. Απρίλιος 1941, Αθήνα 1983.
23. Μαργαρίτης, Από την ήττα στην εξέγερση, ό.π., σ. 50-57.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·38
πρώτη φορά αντίποινα σε βάρος του άμαχου πληθυσμού, χω-

ριά όπως η Κάντανος θα καταστραφούν, ενώ θα γίνουν και μαζι-
κές εκτελέσεις αμάχων σε Κυδωνιές, Σκηνέ, Βατόλακκο, Αλικια-
νό και αλλού.24
Η Ελλάδα διαιρέθηκε σε τρεις ζώνες κατοχής. Το μεγαλύτε-
ρο μέρος της χώρας πέρασε στη δικαιοδοσία της Ιταλίας, η
οποία είχε και το λεγόμενο προβάδισμα, δηλαδή της αναγνω-
ριζόταν ο πρωταγωνιστικός ρόλος ως κατοχικής δύναμης. Η
Γερμανία αρκέστηκε στην κατοχή μερικών στρατηγικών περιο-
χών, δηλαδή του μεγαλύτερου μέρους της Κρήτης, του Πει-
ραιά, των νησιών Μήλου, Χίου, Λέσβου, Λήμνου, μιας λωρίδας
του νομού Έβρου στα ελληνοτουρκικά σύνορα και, τέλος, της
Θεσσαλονίκης και της Κεντρικής Μακεδονίας. Η Βουλγαρία,
από τη μεριά της, κατείχε την Ανατολική Μακεδονία και τη
Θράκη μαζί με τα νησιά Θάσο και Σαμοθράκη. Την κατοχική
εξουσία εκπροσωπούσαν ο Γερμανός Γκύντερ Άλτενμπουργκ
και ο Ιταλός Πελεγκρίνο Γκίζι, ενώ παράλληλα η Ελλάδα υπαγό-
ταν στον διοικητή Ενόπλων Δυνάμεων Νοτιοανατολικής Ευρώ-
πης στρατηγό Βίλχελμ Λιστ.
24. Η πιο πρόσφατη και ολοκληρωμένη μελέτη για τη μάχη της Κρή-
της: Άντονι Μπήβορ, Κρήτη. Η μάχη και η αντίσταση, Αθήνα 2004. Επίσης
βλέπε: Γιώργος Μαργαρίτης, Προαγγελία θυελλωδών ανέμων… Ο πόλεμος
στην Αλβανία και η πρώτη περίοδος της Κατοχής, Αθήνα 2009, σ. 99-114,
Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, τόμ. Α΄, ό.π., σ. 68-77, Δημήτριος Μαγκριώ-
της, Θυσίαι της Ελλάδος και εγκλήματα κατοχής κατά τα έτη 1941-1944, Αθήνα
1949, σελ. 132-139. Για τη σημασία των γερμανικών επιχειρήσεων στην
Ελλάδα στο γενικότερο πλαίσιο του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, P.
Calvocoressi / G. Wint / J. Pritchard, The Penguin History of the Second World
War, Λονδίνο 1999, σ. 174-179.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·39
Οι τρεις κατοχικές δυνάμεις είχαν διαφορετικές βλέψεις. Η

Γερμανία ενδιαφερόταν κυρίως για τον έλεγχο στρατηγικών
σημείων στις θαλάσσιες συγκοινωνίες της Ανατολικής Μεσο-
γείου, ούτως ώστε να εκτοπίσει τη βρετανική ναυτική δύναμη
από τη σκηνή του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου και να εκ-
μεταλλευτεί τις πρώτες ύλες, κυρίως μεταλλεύματα, που ήταν
απαραίτητα για την πολεμική βιομηχανία της. Η Ιταλία και η
Βουλγαρία πέρα από την οικονομική εκμετάλλευση είχαν και
εδαφικές βλέψεις. Οι Ιταλοί εποφθαλμιούσαν τα νησιά του Ιο-
νίου, τα οποία προόριζαν να αποτελέσουν μέρος του μεσογει-
ακού φασιστικού τους imperium. Σε αυτά διοικητή διόρισαν
τον Πιέτρο Παρίνι, ο οποίος λογοδοτούσε στο ιταλικό υπουρ-
γείο Εξωτερικών, έθεσαν σε κυκλοφορία ειδικό νόμισμα (Ιόνια
δραχμή), ενώ ήταν ιδιαίτερα δραστήριοι στους τομείς του πο-
λιτισμού και της εκπαίδευσης.
Οι βλέψεις της Βουλγαρίας εκδηλώθηκαν με πιο άμεσο και
βίαιο τρόπο. Η Βουλγαρία, όπως και η Γερμανία, ανήκε στις λε-
γόμενες αναθεωρητικές δυνάμεις, δηλαδή στις χώρες που θεω-
ρούσαν ότι είχαν ζημιωθεί από τις διπλωματικές συμφωνίες
που επισφράγισαν τη λήξη του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου.
Η Βουλγαρία αναζητούσε διέξοδο στο Αιγαίο πέλαγος, και η
κατοχή της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης αποτελούσε
την ευκαιρία να ικανοποιήσει τις επεκτατικές φιλοδοξίες της.
Από την αρχή της κατοχής της έθεσε σε εφαρμογή μια συστη-
ματική πολιτική εξανδραποδισμού του ελληνικού πληθυσμού.
Στις 14 Μαΐου 1941 ανακοίνωσε την προσάρτηση των ελληνι-
κών εδαφών και ξεκίνησε τον εκβουλγαρισμό βασικών θεσμών
(όπως της εκκλησίας και της εκπαίδευσης), ενώ απαγόρευσε τη
δημόσια χρήση της ελληνικής γλώσσας. Λίγους μήνες αργότε-
ρα θα εκμεταλλευτεί επιθέσεις ανταρτών κατά βουλγαρικών
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·40
φρουρών και κατοχικών αρχών, οι οποίες στοίχισαν τη ζωή σε

πενήντα Βουλγάρους και συνεργάτες τους, για να εξαπολύσει
ένα μεγάλο κύμα αντιποίνων, στην περιοχή κυρίως της Δράμας
και δευτερευόντως στους νομούς Σερρών και Καβάλας. Μέσα
σε λίγες ημέρες, στα τέλη Σεπτεμβρίου και αρχές Οκτωβρίου
1941, δολοφονήθηκαν από τα βουλγαρικά στρατεύματα κατο-
χής 2.140 άτομα, στην πλειονότητά τους από το νομό Δράμας.
Οι σφαγές της Δράμας αποτέλεσαν τα πιο αιματηρά αντίποινα
στην ιστορία της Κατοχής. Στόχος τους ήταν να τρομοκρατη-
θούν οι κάτοικοι ώστε να μην υποστηρίξουν τους αντάρτες και,
επιπλέον, να αναγκαστούν να εγκαταλείψουν την περιοχή ώστε
να εγκατασταθούν Βούλγαροι έποικοι. Αυτόν τον στόχο εξυ-
πηρετούσε και η εισαγωγή μιας σειράς οικονομικών μέτρων
όπως η έκτακτη φορολογία, η απαλλοτρίωση επιχειρήσεων, η
απαγόρευση άδειας ασκήσεως επαγγέλματος κλπ. Το αποτέλε-
σμα ήταν περίπου 150.000 Έλληνες να υποχρεωθούν να εγκα-
ταλείψουν τις πόλεις και τα χωριά της Ανατολικής Μακεδονίας
και να εγκατασταθούν σε άλλες περιοχές της βόρειας Ελλάδας,
ενώ παράλληλα η Βουλγαρία εφάρμοσε μια πληθυσμιακή πολι-
τική αλλοίωσης της εθνολογικής σύνθεσης της περιοχής, εγκα-
θιστώντας χιλιάδες Βούλγαρους εποίκους στα κατεχόμενα
εδάφη.25 Η βουλγαρική πολιτική στη διάρκεια της Κατοχής
αποτέλεσε το έναυσμα ώστε η αντικομμουνιστική ελληνική βι-
βλιογραφία των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών να συνδέ-
25. Ξανθίππη Κοτζαγεώργη-Ζυμάρη (επιμ.), Η βουλγαρική κατοχή στην

Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη 1941-1944, Θεσσαλονίκη 2002. Για μια
λεπτομερή εξέταση των σφαγών της Δράμας βλέπε: Δημήτρης Πασχαλί-
δης / Τάσος Χατζηαναστασίου, Τα γεγονότα της Δράμας (Σεπτέμβριος-Οκτώ-
βριος 1941). Εξέγερση ή προβοκάτσια;, Δράμα 2003.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·41
σει τις βουλγαρικές επιδιώξεις με την πολιτική του Κομμουνι-

στικού Κόμματος Ελλάδας. Σκοπός ήταν να τις παρουσιάσει ως
μια από κοινού επιβουλή για τη Μακεδονία και να ενοποιήσει
την Κατοχή και τον Εμφύλιο στο πλαίσιο ενός εθνικού αγώνα
για την υπεράσπιση της Μακεδονίας από τα σχέδια των «σλα-
βοκομμουνιστών».26
Στη διάρκεια της Κατοχής το ελληνικό κράτος ουσιαστικά
και τυπικά έπαψε να υφίσταται και στη θέση του δημιουργήθη-
κε η «Ελληνική Πολιτεία». Υπό την αιγίδα των κατοχικών δυνά-
μεων σχηματίστηκε δωσίλογη κυβέρνηση, επικεφαλής της
οποίας τοποθετήθηκε ο στρατηγός Γ. Τσολάκογλου, ο οποίος
νωρίτερα είχε υπογράψει τη συνθηκολόγηση. Η δωσίλογη κυ-
βέρνηση Τσολάκογλου εντάχθηκε στο μωσαϊκό των καθεστώ-
των που είχαν επιβάλει οι Ναζί στην κατεχόμενη Ευρώπη και
αποτελούσαν πρόπλασμα της «νέας Ευρώπης» που οραματιζό-
ταν ο Χίτλερ. Η ναζιστική Γερμανία δεν είχε μια ενιαία πολιτική
ή μοντέλο διοίκησης στις κατεχόμενες χώρες. Σε γενικές
γραμμές, ανάλογα με το καθεστώς που τους επιβλήθηκε, θα
μπορούσαν να χωριστούν σε τρεις κατηγορίες: α) αυτές που
προσαρτήθηκαν και μετατράπηκαν σε εδάφη του Ράιχ (όπως η
Δυτική Πολωνία), β) χώρες προτεκτοράτα (π.χ. η Βοημία και η
Μοραβία) και γ) αυτές στις οποίες επιβλήθηκε πολιτική ή στρα-
τιωτική διοίκηση. Η Ελλάδα ανήκε στην τελευταία κατηγορία.
Μετά τον πόλεμο, ο Τσολάκογλου για να δικαιολογήσει τη συ-
26. Ενδεικτικά: Αχιλλέας Κύρου, Η συνωμοσία εναντίον της Μακεδονίας,

1940-1949, Αθήνα 1950, Κώστας Μπράμος, Σλαβοκομμουνιστικαί οργανώ-
σεις εν Μακεδονία. Προπαγάνδα και επανασταστική δράσις, Αθήνα 1959, Αθα-
νάσιος Χρυσοχόου, Η κατοχή εν Μακεδονία, 6 τόμοι, Θεσσαλονίκη 1949-
1952.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·42
νεργασία του με τις δυνάμεις κατοχής υποστήριξε ότι στόχος

του ήταν να αποτρέψει τα χειρότερα για τον ελληνικό λαό και
να υπερασπιστεί την εδαφική επικράτεια από τις βουλγαρικές,
ιδιαίτερα, επιδιώξεις.27 Τίποτα από τα δύο, όμως, δεν κατάφε-
ρε. Οι βουλγαρικές βλέψεις δεν αποκρούστηκαν και ο ελληνι-
κός λαός στην αρχή της Κατοχής δοκιμάστηκε σκληρά λόγω
–μεταξύ άλλων– της ανικανότητας της κυβέρνησης και της διά-
λυσης του κρατικού μηχανισμού.
27. Γεώργιος Τσολάκογλου, Απομνημονεύματα, Αθήνα 1959. Επίσης,

Κώστας Φαρδέλλος, «Κατοχικές κυβερνήσεις και έθνος», στο Χ. Χατζηιω-
σήφ / Π. Παπαστράτης (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, τόμ. Γ2,
Αθήνα 2007, σ. 153-179.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·43
Η αποδιάρθρωση της οικονομίας
Η οικονομική κατάσταση που επικράτησε στην κατεχόμενη

Ελλάδα ήταν αποτέλεσμα του συνδυασμού αφενός των επιδιώ-
ξεων των κατοχικών δυνάμεων και αφετέρου των ιδιαίτερων
δομικών χαρακτηριστικών της ελληνικής οικονομίας. Γενικότε-
ρα, τον πρώτο λόγο είχαν οι οικονομικές προτεραιότητες και
ανάγκες των κατακτητών, οι οποίοι επιδίωκαν να εκμεταλλευ-
τούν στο μέγιστο δυνατό βαθμό τις οικονομικές δυνατότητες
της κατεχόμενης χώρας σε επίπεδο ανθρώπινου δυναμικού,
βιομηχανικής και αγροτικής παραγωγής και, τέλος, πρώτων
υλών. Επιπλέον, ιδιαίτερη σημασία είχαν η συνολικότερη διοι-
κητική οργάνωση και ο κρατικός μηχανισμός της κατεχόμενης
χώρας, δηλαδή σε ποιο βαθμό μπορούσαν να εξυπηρετήσουν
τις νέες ανάγκες που διαμόρφωναν η κατοχή και ο πόλεμος.
Τέλος, η οικονομική εκμετάλλευση των κατεχόμενων χωρών
συνδεόταν με τις γενικότερες επιδιώξεις των κατακτητών γι’
αυτές τις χώρες, ποιο δηλαδή θα ήταν το μέλλον τους στη «νέα
Ευρώπη» του Χίτλερ. Αυτές οι παράμετροι καθόρισαν και την
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·44
τύχη που είχαν οι διαφορετικές ευρωπαϊκές χώρες στη διάρ-

κεια της Κατοχής. Οι πιο αναπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες,
όπως η Γαλλία, η Ολλανδία ή το Βέλγιο, ήταν αυτές που οικο-
νομικά δοκιμάστηκαν λιγότερο. Η γερμανική εξουσία έθεσε
τον εξελιγμένο παραγωγικό ιστό και τον ορθολογικά οργανω-
μένο διοικητικό μηχανισμό τους στην υπηρεσία των επιδιώ-
ξεών της, γι’ αυτό και οι δείκτες οικονομικής ανάπτυξης στο
μεγαλύτερο μέρος της διάρκειας του Δεύτερου Παγκόσμιου
Πολέμου δεν παρουσίασαν δραματική πτώση σε σχέση με την
προπολεμική περίοδο. Αντίθετα, οι λιγότερο αναπτυγμένες
αγροτικές χώρες υπέφεραν περισσότερο από την πολιτική των
κατοχικών δυνάμεων, γιατί αφενός οι πρώτες ύλες και το αγρο-
τικό πλεόνασμά τους μεταφέρονταν στη Γερμανία και αφετέ-
ρου ο αδύναμος κρατικός μηχανισμός τους αποσυντέθηκε ως
συνέπεια της Κατοχής.28 Μεταξύ των χωρών που από πολύ νω-
ρίς βίωσαν δραματικά τις αποδιαρθρωτικές συνέπειες της Κα-
τοχής ήταν και η Ελλάδα.
Δεν διαθέτουμε ακριβή στοιχεία για τις οικονομικές επι-
πτώσεις της Κατοχής στην Ελλάδα. Αμέσως μετά τη λήξη του
πολέμου, από το υφυπουργείο Ανοικοδομήσεως έγινε, με την
ευθύνη του Κωνσταντίνου Δοξιάδη, μια πρώτη καταγραφή
των ζημιών που υπέστη η γεωργία, η κτηνοτροφία και το εμπό-
28. Για την οικονομική πολιτική της ναζιστικής Γερμανίας στην κατεχό-
μενη Ευρώπη ενδεικτικά βλέπε: Karl Brandt, Management of Agriculture and
Food in the German-Occupied and Other Areas of Fortress Europe. A Study in
Military Government, Στάνφορντ 1953, Alan Milward, War, Economy and
Society, 1939-1945, Μπέρκλεϋ 1979, Richard Overy, War and Economy in
the Third Reich, Οξφόρδη 1994, Peter Liberman, Does Conquest Pay? The
Exploitation of Occupied Industrial Societies, Πρίνστον 1998.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·45
Η αποδιάρθρωση της οικονομίας 45
ριο, των καταστροφών στο συγκοινωνιακό δίκτυο, τη ναυτιλία

και τις οικοδομές, ενώ έγινε μια εκτίμηση των επιπτώσεων
στον πληθωρισμό, τη διατροφή του πληθυσμού και τη θνησι-
μότητα.29 Πέραν αυτής της πρώτης καταγραφής του υφυπουρ-
γείου Ανοικοδομήσεως, δεν έγινε άλλη, με αποτέλεσμα με το
πέρασμα των χρόνων να καταστεί αδύνατη μια περαιτέρω επα-
λήθευση ή ανάλυση των στοιχείων που δημοσίευσε ο Κ. Δο-
ξιάδης. Τα στοιχεία αυτά σήμερα δεν θεωρούνται αρκετά αξιό-
πιστα. Εξυπηρετούσαν την άμεση ανάγκη των κυβερνήσεων
της εποχής για επανορθώσεις, σε κάποιες περιπτώσεις είναι
σίγουρα υπερβολικά (όπως π.χ. η εκτίμηση ότι πέθαναν από
την πείνα 300.000 άνθρωποι), και σήμερα πλέον είναι δύσκολο
να επαληθευτούν. Επιπλέον, το γεγονός ότι μετά την απελευθέ-
ρωση ακολούθησε ο Εμφύλιος, ο οποίος προκάλεσε νέες κα-
ταστροφές, καθιστά ακόμη πιο δύσκολη την εξακρίβωση των
ζημιών της Κατοχής.
Ο αντίκτυπος της Κατοχής στην οικονομία γενικά και στην
αγροτική παραγωγή ιδιαίτερα ήταν άμεσος και με σοβαρότα-
τες κοινωνικές επιπτώσεις. H έλλειψη τροφίμων στους πρώ-
τους μήνες της Κατοχής γινόταν διαρκώς όλο και πιο έντονη
και αποκορυφώθηκε με την εκδήλωση λιμού το χειμώνα του
29. Κωνσταντίνος Δοξιάδης, Αι θυσίαι της Ελλάδος στον Δεύτερο Παγκό-

σμιο Πόλεμο, Αθήνα 1946, και του ιδίου, Θυσίες της Ελλάδος. Αιτήματα και
επανορθώσεις στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, Αθήνα 1947. Επίσης, Υφυπουρ-
γείο Ανοικοδομήσεως, Πίνακες καταστροφών οικοδομών της Ελλάδος, Αθήνα
1946. Τα ίδια στοιχεία αναπαράγονται και από τον Κωνσταντίνο Π. Καλλι-
γά, «Οι θυσίες και οι απώλειες του ελληνισμού κατά τον Δεύτερο Παγκό-
σμιο Πόλεμο», στο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενι-
κής Παιδείας, Η Ελλάδα του ’40, Αθήνα 1991.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·46
1941-1942. Η πείνα ήταν ένα σύνθετο φαινόμενο, και οι ιστορι-

κοί σε μεγάλο βαθμό συμφωνούν για τα αίτια που την προκά-
λεσαν. Πρώτον, προπολεμικά η Ελλάδα, αν και ήταν μια κατε-
ξοχήν αγροτική χώρα, δεν μπορούσε να καλύψει τις διατροφικές
ανάγκες του πληθυσμού της και έπρεπε να εισάγει 400.000-
500.000 τόνους σιτάρι ετησίως, που αντιστοιχούσε στο 40%
της κατανάλωσης, από υπερπόντιες χώρες, όπως οι ΗΠΑ και ο
Καναδάς. Ο πόλεμος και ο ναυτικός αποκλεισμός καθιστού-
σαν τις εισαγωγές τροφίμων αδύνατες και άρα οι διαθέσιμες
ποσότητες περιορίστηκαν. Δεύτερο, η αγροτική παραγωγή του
1941 ήταν μειωμένη λόγω της αναταραχής που είχαν προκαλέ-
σει ο πόλεμος και η επιστράτευση. Συζητήσιμο παραμένει το
πόσο μεγάλη ήταν η μείωση, πάντως φαίνεται ότι δεν ήταν τό-
σο δραματική όσο πιστευόταν παλαιότερα.30 Τρίτο, μετά τη
συνθηκολόγηση, Ιταλοί και Γερμανοί στρατιώτες επιδόθηκαν
σε μεγάλης έκτασης πλιάτσικο, ενώ πολλά αγροτικά προϊόντα,
όπως λάδι, φρούτα και καπνός, όταν δεν επιτάσσονταν από τα
στρατεύματα κατοχής, αγοράζονταν σε εξευτελιστικές τιμές
για να μεταφερθούν στο Ράιχ. Τέταρτο, η διαίρεση της χώρας
σε ζώνες κατοχής, εκ των οποίων η καθεμιά είχε δικά της «σύ-
νορα» και δικό της νόμισμα (σε παράλληλη κυκλοφορία με τη
δραχμή), έθετε σοβαρούς περιορισμούς στη διακίνηση αγα-
θών από τη μια ζώνη στην άλλη. Ως προς αυτό, ιδιαίτερες επι-
πτώσεις είχε η προσάρτηση της Ανατολικής Μακεδονίας και
της Θράκης από τη Βουλγαρία, διότι από εκείνες τις περιοχές
προερχόταν το 30% της συνολικής σιτοπαραγωγής της χώρας,
30. Violetta Hionidou, Famine and Death in Occupied Greece, 1941-1944,

Καίμπριτζ 2006, σ. 68-81.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·47
το οποίο ο ελληνικός πληθυσμός στερήθηκε. Πέμπτο, το υπα-

νάπτυκτο δίκτυο μεταφορών και συγκοινωνιών είχε πληγεί σο-
βαρά εξαιτίας της επίταξης οχημάτων και καυσίμων και των κα-
ταστροφών στο οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο. Αποτέλε-
σμα ήταν να κατακερματιστεί η αγορά σε μια σειρά από ανε-
ξάρτητες μεταξύ τους περιοχές, να περιοριστεί η αναγκαία
ανταλλαγή αγαθών μεταξύ αγροτικών περιοχών και αστικών κέ-
ντρων και να αρχίσουν, ήδη από το καλοκαίρι του 1941, να εμ-
φανίζονται οι πρώτες ελλείψεις τροφίμων στις πόλεις.31 Την οι-
κονομική κατάσταση της χώρας, και ειδικότερα τον πληθωρι-
σμό, επιβάρυναν περαιτέρω τα λεγόμενα έξοδα κατοχής. Η
Ελλάδα ανέλαβε να καλύψει τις ανάγκες των στρατευμάτων κα-
τοχής, οι οποίες σε πρώτη φάση καθορίστηκαν στην πληρωμή
του υπέρογκου ποσού των 3 δισεκατομμυρίων δραχμών μη-
νιαίως (ποσό που αντιστοιχούσε στο ένα τρίτο του κρατικού
προϋπολογισμού προπολεμικά). Η κυβέρνηση υποχρεώθηκε
να εκτυπώσει επιπλέον χαρτονόμισμα για να καλύψει τα έξοδα,
με αποτέλεσμα να αυξηθεί και ο πληθωρισμός. Η νομισματική
κυκλοφορία και ο πληθωρισμός θα συνεχίσουν να αυξάνονται
καθ’ όλη τη διάρκεια της Κατοχής, και ειδικά στο τελευταίο
έτος θα φτάσουν σε τέτοιο ύψος που ουσιαστικά ισοδυναμού-
σαν με την πλήρη απαξίωση της δραχμής.
Η έλλειψη τροφίμων στις πόλεις προκάλεσε άνοδο των τι-
μών, που μαζί με τα υπέρογκα έξοδα κατοχής επέφεραν έναν
καλπάζοντα πληθωρισμό, τη μαύρη αγορά και την εξαθλίωση
31. Stephen G. Xydis, The Economy and Finances of Greece under

Occupation, Νέα Υόρκη χ.χ., σ. 9-19, Σταύρος Β. Θωμαδάκης, «Μαύρη αγο-
ρά, πληθωρισμός και βία στην οικονομία της κατεχόμενης Ελλάδας», στο
Ιατρίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-195, ό.π., σ. 117-144.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·48
των μισθωτών, οι οποίοι σύντομα βρέθηκαν αντιμέτωποι με το

φάσμα της πείνας. Από την άλλη πλευρά, οι κατοχικές δυνά-
μεις δεν ενδιαφέρθηκαν να αντιμετωπίσουν έγκαιρα την επισι-
τιστική κρίση. Γερμανοί και Ιταλοί έριζαν για το ποιος είχε την
ευθύνη για την τροφοδοσία της Ελλάδας, με αποτέλεσμα λίγες
μόνο χιλιάδες τόνοι τροφίμων να φτάσουν τελικά στην Ελλάδα,
ενώ η Βουλγαρία αρνήθηκε να μεταφερθεί σιτάρι από τη δική
της ζώνη κατοχής στην υπόλοιπη χώρα.
Η πείνα δεν έπληξε με τον ίδιο τρόπο όλη τη χώρα. Ο λιμός
το χειμώνα του 1941-1942 ήταν πρόβλημα των μεγάλων πόλεων
(κυρίως της Αθήνας και του Πειραιά) και των μικρών άγονων
νησιών, εκείνων δηλαδή των περιοχών που ήταν απομακρυ-
σμένες από την αγροτική παραγωγή. Η ύπαιθρος γνώριζε ήδη
τη φτώχεια, που ήταν ενδημική σε πολλές περιοχές, αλλά του-
λάχιστον δεν αντιμετώπισε το φάσμα της πείνας, καθώς υπήρ-
χε πρόσβαση στην αγροτική παραγωγή και τα δίκτυα ανταλλα-
γών συνέχισαν να λειτουργούν. Ο λιμός όμως χτύπησε ιδιαίτε-
ρα σκληρά τους περίπου 1.200.000 κατοίκους της πρωτεύου-
σας, η οποία είχε στερηθεί το επίσημο δίκτυο διανομής των
αγροτικών προϊόντων. Η έλλειψη τροφίμων δημιούργησε μια
κατάσταση που οι κάτοικοι δεν την είχαν ξαναζήσει, και άρχι-
σαν να σημειώνονται θάνατοι από πείνα. Η αγωνία της αναζή-
τησης τροφής, οι ελλείψεις σε ψωμί και λάδι, το θέαμα των
σκελετωμένων ανθρώπων και αυτών που πέθαιναν στο δρόμο
και συλλέγονταν από τα κάρα του δήμου ήταν τόσο τραυματι-
κά ώστε πέρασαν στη συλλογική μνήμη και επηρέασαν τη νοο-
τροπία των ανθρώπων για τις επόμενες δεκαετίες.32 Η Εκκλη-
32. Για τις ψυχολογικές επιπτώσεις του λιμού της Κατοχής βλέπε την
κλασική μελέτη των Φ. Σκούρα / Α. Χατζηδήμου / Α. Καλούτση / Γ. Παπα-
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·49
σία μπροστά σε αυτήν την κατάσταση ενεργοποιήθηκε, και το

Δεκέμβριο του 1941, με πρωτοβουλία του αρχιεπίσκοπου Δα-
μασκηνού, ιδρύθηκε ο Εθνικός Οργανισμός Χριστιανικής Αλλη-
λεγγύης. Τα συσσίτια του ΕΟΧΑ στην Αθήνα και τον Πειραιά
προορίζονταν για παιδιά προσχολικής ηλικίας, αλλά ήδη από τις
αρχές του 1942 επεκτάθηκαν για να καλύψουν τις ανάγκες και
44.000 άπορων οικογενειών. Τα συσσίτια και η περιστασιακή
διανομή ψωμιού που οργανώθηκαν δεν μπόρεσαν να επιλύσουν
το οξύ πρόβλημα. Τους χειμερινούς μήνες του 1941-1942 οι
θάνατοι πολλαπλασιάστηκαν δραματικά. Το 1939 οι θάνατοι
στους δήμους της πρώην Περιφέρειας Διοικήσεως Πρωτευού-
σης ήταν 13.792, ενώ το 1940 ανέρχονταν σε 14.417. Το 1941,
όμως, αυξήθηκαν σε 28.509, ενώ το 1942 έφτασαν τους 45.639,
δηλαδή, με βάση τον προπολεμικό πληθυσμό της πρωτεύου-
σας, περίπου 45.000 επιπλέον άνθρωποι πέθαναν από τον λιμό.
Η πείνα δεν έπληξε όλους τους κατοίκους της πρωτεύουσας με
τον ίδιο τρόπο. Τα θύματά της ήταν κυρίως άνδρες άνω των 50,
από τα λαϊκά στρώματα, οι περισσότεροι δηλώνονταν είτε
άνεργοι είτε εργάτες, ενώ πολλοί φαίνεται πως ήταν από άλλες
περιοχές (στρατιώτες, πρόσφυγες του πολέμου) που βρέθηκαν
εγκλωβισμένοι στην πρωτεύουσα. Πέραν της Αθήνας και των
μικρών νησιών, ο λιμός στις άλλες περιοχές δεν έλαβε τραγικές
διαστάσεις. Στη Θεσσαλονίκη οι θάνατοι από πείνα το χειμώνα
του 1941-1942 ήταν σαφώς λιγότεροι συγκριτικά με την Αθήνα.
Εκεί το πραγματικό πρόβλημα θα εκδηλωθεί αργότερα, το
1942-1943, όταν η θνησιμότητα αυξήθηκε ως αποτέλεσμα του
συνδυασμού ασιτίας και ελονοσίας – συνολικά την περίοδο
δημητρίου, Η ψυχοπαθολογία της πείνας, του φόβου και του άγχους. Νευρώ-
σεις και ψυχονευρώσεις, 11947, Αθήνα 1991.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·50
1941-1944 περίπου 5.000 άνθρωποι πέθαναν από τις δύο αυτές

αιτίες στη Θεσσαλονίκη.33
Σε καταστάσεις οξύτατης επισιτιστικής κρίσης υπάρχουν
δύο διαμετρικά αντίθετες λύσεις για την επιβίωση του πληθυ-
σμού: είτε η παρέμβαση του κράτους με την εισαγωγή δελτίου
διανομής τροφίμων είτε η μαύρη αγορά. Ενώ οι πρώτες ελλεί-
ψεις τροφίμων ήταν ήδη εμφανείς από το καλοκαίρι του 1941,
η κυβέρνηση απέτυχε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα. Η απει-
ρία σε συνδυασμό με την ανικανότητα της κατοχικής κυβέρνη-
σης να διαχειριστεί την επισιτιστική κρίση επέτειναν ακόμη πε-
ρισσότερο το έλλειμμα νομιμοποίησής της. Η κατοχική κυβέρ-
νηση δεν μπόρεσε να εφαρμόσει το προπολεμικό σχήμα της
υποχρεωτικής συγκέντρωσης της παραγωγής σιτηρών, με απο-
τέλεσμα οι κρατικές αποθήκες να μείνουν άδειες. Επίσης, δεν
μπόρεσε να πείσει τους αγρότες να παραδώσουν τη σοδειά
τους. Οι αγρότες, έχοντας ούτως ή άλλως μειωμένη σοδειά,
ανησυχούσαν για το τι θα επακολουθούσε αλλά και συνειδητο-
ποιούσαν ότι τα προϊόντα τους, εξαιτίας των ελλείψεων, θα
μπορούσαν να πουληθούν σε πολύ υψηλότερες τιμές στη μαύ-
ρη αγορά. Επιπλέον, καθώς η κατοχική κυβέρνηση δεν είχε κα-
μιά νομιμοποίηση, έβλεπαν την άρνησή τους να παραδώσουν
τη σοδειά τους και ως μια πράξη αντίστασης, διότι πίστευαν
ότι τα προϊόντα δεν προορίζονταν για τον πληθυσμό των πόλε-
33. Hionidou, Famine and Death, ό.π., σ. 113-129, Ευγενία Μπουρνόβα,

«Θάνατοι από πείνα. Η Αθήνα το χειμώνα του 1941-1942», Αρχειοτάξιο 7,
2005, σ. 52-73, Χρήστος Λούκος, «Η πείνα στην Κατοχή», στο Χατζηιω-
σήφ / Παπαστράτης (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, ό.π., σ. 219-
261, Μαρία Καβάλα, «Πείνα και επιβίωση. Αντιμετώπιση των στερήσεων
στην κατεχόμενη Ελλάδα», στο Β. Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του
Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, τόμ. 8, Αθήνα 2003, σ. 49-62.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·51
ων αλλά για τους κατακτητές, οι οποίοι είχαν επιτάξει ή αρπά-

ξει ό,τι μπορούσαν κατά τη διάρκεια της εισβολής.
Σε αυτές τις συνθήκες έκανε την εμφάνισή της και η μαύρη
αγορά, η οποία το χειμώνα του 1941-42 πήρε μαζικές διαστά-
σεις. Η μαύρη αγορά τον πρώτο χειμώνα της Κατοχής, και σε
αντίθεση με ό,τι θα συμβεί τα επόμενα χρόνια, ήταν ένα μαζικό
φαινόμενο, μια δραστηριότητα στην οποία είχε εμπλακεί το
μεγαλύτερο κομμάτι του πληθυσμού της πρωτεύουσας. Εκατο-
ντάδες άνθρωποι κάθε μέρα ταξίδευαν με το τρένο ή άλλα με-
ταφορικά μέσα από την Αθήνα με προορισμό τις πλησιέστερες
αγροτικές περιοχές, είτε της Πελοποννήσου είτε της Στερεάς
Ελλάδας και της Θεσσαλίας, και αγόραζαν όσα τρόφιμα ήταν
διαθέσιμα· στη συνέχεια επέστρεφαν στην πρωτεύουσα και τα
μεταπωλούσαν, εξασφαλίζοντας με αυτόν τον τρόπο τρόφιμα
για την οικογένειά τους και κάποιο εισόδημα. Οι σχετικά μι-
κρές αποστάσεις και τα συγγενικά δίκτυα στην επαρχία διευ-
κόλυναν την ανεύρεση και τη διοχέτευση των τροφίμων στον
πληθυσμό της Αθήνας, που λιμοκτονούσε. Παρά το γεγονός
ότι η μαύρη αγορά ήταν εκτεταμένη, τα διαθέσιμα προϊόντα
ήταν περιορισμένα, και αυτό συνέτεινε στην εκδήλωση του λι-
μού στην πρωτεύουσα. H αυξημένη αγροτική παραγωγή το
1942 επέτρεψε την απόκρυψη ακόμα μεγαλύτερων ποσοτή-
των, η οποία με τη σειρά της οδήγησε σε περαιτέρω αύξηση
των τιμών. Οι διακηρύξεις και τα μέτρα της κυβέρνησης για την
πάταξη της μαύρης αγοράς δεν την εξάλειψαν, απλώς άλλαξαν
τα χαρακτηριστικά της.
Τους πρώτους μήνες του 1942 η κατοχική κυβέρνηση με
μια σειρά νόμους και διατάγματα επιχείρησε να πατάξει τη
μαύρη αγορά και να υποχρεώσει τους αγρότες να παραδώ-
σουν τη σοδειά τους στο κράτος, ενώ τοπικές επιτροπές επι-
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·52
φορτίζονταν με το καθήκον να υπολογίσουν την παραγωγή του

κάθε καλλιεργητή και την ποσότητα που θα έπρεπε να παρα-
δώσει ως φόρο της δεκάτης σε είδος. Οι δε αγρότες που είχαν
κτήματα μεγαλύτερα από εκατό ή διακόσια στρέμματα (αναλό-
γως της καλλιέργειας) έμπαιναν υπό τον έλεγχο μιας επιτροπής
του υπουργείου Γεωργίας, η οποία, αφού εξαιρούσε όσα ήταν
αναγκαία για τους καλλιεργητές, υποχρέωνε να αποδώσουν
την υπόλοιπη παραγωγή στο κράτος ως παρακράτημα έναντι
χρηματικού αντιτίμου.34 Η κυβερνητική αντεπίθεση είχε πενι-
χρά αποτελέσματα. Η κυβέρνηση μέσω της δεκάτης και του
παρακρατήματος κατάφερε να συγκεντρώσει μόνο 50.000 τό-
νους σιτηρών, γεγονός που οδήγησε πολλούς να θεωρήσουν
ότι υπήρξε καταστροφική μείωση της παραγωγής. Η πραγματι-
κότητα ήταν διαφορετική: η παραγωγή του 1942 ήταν υψηλότε-
ρη του 1941 αλλά οι αγρότες αρνούνταν να την παραδώσουν.
Επιπλέον, η μαύρη αγορά δεν εξαφανίστηκε αλλά μάλλον συ-
γκεντρώθηκε στα χέρια ενός μικρότερου αριθμού ανθρώπων.
Τα επόμενα χρόνια οι μαυραγορίτες πλούτιζαν συνεργαζόμε-
νοι με υπουργούς και στελέχη της κατοχικής κυβέρνησης και
Ιταλούς ή Γερμανούς αξιωματικούς. Πάντως, η εικόνα για αυτήν
την ομάδα παραμένει ακόμη ατελής, διότι δεν υπάρχουν ακόμη
οι μελέτες που επιτρέπουν μια πληρέστερη ανάλυση των δρα-
στηριοτήτων, των δικτύων και της οικονομικής δύναμής της.
Η διανομή τροφίμων μέσω της Επιτροπής του Διεθνούς
Ερυθρού Σταυρού και η νέα πολιτική του ειδικού πληρεξουσίου
του Ράιχ Χέρμαν Νοϋμπάχερ (παύση των εξαγωγών τροφίμων,
34. Μαργαρίτης, Από την ήττα στην εξέγερση, ό.π., σ. 86-97, 156-161,
Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ, ό.π., σ. 79-90.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·53
αύξηση των εισαγωγών από Ρουμανία και Γερμανία) οδήγησαν

στη μείωση των τιμών, και μεγάλες ποσότητες αποκρυφθέ-
ντων τροφίμων διοχετεύθηκαν στην αγορά με αποτέλεσμα να
υπάρχει επάρκεια. Ο πληθωρισμός μειώθηκε, η δραχμή ενι-
σχύθηκε έναντι του χρυσού και η δημοσιονομική κρίση ανακό-
πηκε. Η βελτίωση όμως ήταν προσωρινή. Η κατάσταση, όπως
θα δούμε, άλλαξε ξανά το 1943, όταν ο πληθωρισμός εκτόξευ-
σε τις τιμές στα ύψη, με συνέπεια όχι το θάνατο από πείνα αλ-
λά την εκπτώχευση ενός μεγάλου τμήματος του πληθυσμού
της Αθήνας.35
Το σοβαρότατο πρόβλημα της έλλειψης τροφίμων δεν θα
μπορούσε να λυθεί εάν δεν εξασφαλιζόταν η ομαλή και συνε-
χής ροή τροφίμων στην πρωτεύουσα. Η μοναδική βοήθεια το
χειμώνα του 1941-1942 ήταν οι λίγοι τόνοι τροφίμων που μετέ-
φερε το τουρκικό πλοίο «Κουρτουλούς», που είχε αποκτήσει
μυθικές διαστάσεις στη φαντασία των κατοίκων και το οποίο
βυθίστηκε τον Ιανουάριο του 1942. Η έκταση και η δημοσιότη-
τα που έλαβε ο λιμός στην Αθήνα ευαισθητοποίησαν τους Συμ-
μάχους και ανησύχησαν τις κατοχικές δυνάμεις. Η εξεύρεση
μιας διεθνούς λύσης στο επισιτιστικό πρόβλημα της Ελλάδας
αποτέλεσε αντικείμενο διαπραγματεύσεων και τελικά βρέθηκε
μια λύση, η οποία ανακούφισε τον πληθυσμό της πρωτεύου-
σας.36 Στις 21 Μαρτίου 1942 έφτασε στον Πειραιά το πρώτο
φορτίο επισιτιστικής βοήθειας μετά από άδεια της βρετανικής
35. Δοξιάδης, Αι θυσίαι της Ελλάδος, ό.π., σ. 8, Μαργαρίτης, Από την ήττα
στην εξέγερση, ό.π., σ. 163-167, Hionidou, Famine and Death, ό.π., σ. 90-94,
36. Οι διαπραγματεύσεις της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης και των
Συμμάχων για την αποστολή επισιτιστικής βοήθειας περιγράφονται, με
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·54
κυβέρνησης και των δυνάμεων του Άξονα και οι αποστολές

συνεχίστηκαν σποραδικά μέχρι τον Αύγουστο. Τελικά, μια
σουηδοελβετική επιτροπή υπό την αιγίδα του Διεθνούς Ερυ-
θρού Σταυρού ανέλαβε την ευθύνη της μεταφοράς καναδικού
σιταριού και άλλων τροφίμων με σουηδικά πλοία στον Πειραιά.
Από τον Σεπτέμβριο του 1942 γινόταν σε μηνιαία βάση η μετα-
φορά περίπου 15.000 τόνων σιταριού και 3.000 τόνων άλλων
τροφίμων στον Πειραιά. Το μεγαλύτερο μέρος προοριζόταν
για τις ανάγκες του πληθυσμού της πρωτεύουσας, ενώ ένα μι-
κρό μέρος διανεμόταν σε άλλα λιμάνια για να μοιραστεί στις
επαρχιακές πόλεις.37 Η λογική της διανομής της βοήθειας στη-
ριζόταν στη διάκριση αγροτικών και μη περιοχών, και με βάση
αυτή τη διάκριση η Αθήνα λάμβανε το μεγαλύτερο μέρος της.
Η διάκριση αυτή, ενώ ήταν εύλογη το 1942, αποδείχθηκε ανε-
παρκής για τα επόμενα χρόνια της Κατοχής.
Παρόλο που οι κατοχικές δυνάμεις δεν μπόρεσαν να ελέγ-
ξουν την αγροτική παραγωγή, δεν συνέβη το ίδιο για τις πρώτες
ύλες και τη βιομηχανία. Ιδιαίτερα η Γερμανία ενδιαφερόταν για
τα μεταλλεύματα όπως το χρώμιο, ο βωξίτης, ο μόλυβδος ή το
νικέλιο, καθώς ήταν απαραίτητα για την πολεμική βιομηχανία
της. Η εκμετάλλευση των μεταλλείων δεν ήταν εύκολη υπόθε-
ση, εξαιτίας της έλλειψης μηχανημάτων και καυσίμων, των προ-
βλημάτων μεταφοράς και της ασφάλειας. Πάντως οι Έλληνες
επιχειρηματίες που εκμεταλλεύονταν τα μεταλλεία δεν είχαν
υποκειμενικό τρόπο, στο Εμμανουήλ Τσουδερός, Ο επισιτισμός, 1941-

1944, Αθήνα 1946.
37. Για τα προβλήματα διανομής της επισιτιστικής βοήθειας εξαίρετη
παραμένει η μαρτυρία του Πωλ Μον, Η αποστολή μου στην κατεχόμενη Ελλά-
δα, Αθήνα 2000.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·55
πρόβλημα να συνεργαστούν με τους Γερμανούς. Πρώτο στη λί-

στα των προτεραιοτήτων ήταν το χρώμιο, διότι ήταν απαραίτη-
το στην κατασκευή αεροσκαφών, τεθωρακισμένων, υποβρυ-
χίων κ.ά. Το 1942, μάλιστα, οι εξαγωγές χρωμίου από την Ελλά-
δα κάλυπταν το ένα τρίτο των αναγκών της γερμανικής πολεμι-
κής βιομηχανίας. Οι εξαγωγές μεταλλευμάτων τα επόμενα δύο
χρόνια μειώθηκαν επειδή τα περισσότερα μεταλλεία έκλεισαν
μετά από επιθέσεις ανταρτών.
Οι Γερμανοί επιδίωξαν να θέσουν την ελληνική βιομηχανία
στην υπηρεσία των αναγκών της πολεμικής οικονομίας τους και
χρησιμοποίησαν κάθε μέσο: εμπορικές συμφωνίες με Έλληνες
βιομηχάνους, κατασχέσεις, απαλλοτριώσεις, έλεγχο διοικητι-
κών συμβουλίων εταιρειών, επέκταση γερμανικών επιχειρήσε-
ων στον ελληνικό χώρο, πολυετή συμβόλαια – οι δε μεγάλες
εβραϊκές επιχειρήσεις «αριοποιήθηκαν», δηλαδή πέρασαν σε
γερμανικά χέρια. Οι Έλληνες βιομήχανοι, απέναντι στην απειλή
να κλείσουν τα εργοστάσιά τους, δεν αντιστάθηκαν στις γερμα-
νικές πιέσεις και συνεργάστηκαν για να καλύψουν τις ανάγκες
των στρατευμάτων κατοχής ή τις απαιτήσεις του Ράιχ. Το καλο-
καίρι του 1942 πάνω από 120 επιχειρήσεις στην πρωτεύουσα
εκτελούσαν παραγγελίες της Βέρμαχτ, ενώ υπολογίζεται ότι
τουλάχιστον το 10% του εργατικού δυναμικού δούλευε για τις
δυνάμεις του Άξονα. Κλωστοϋφαντουργίες, ναυπηγεία, σιδη-
ροβιομηχανίες, μηχανουργεία που ανέλαβαν την εκτέλεση πα-
ραγγελιών ή επισκευών για τη Βέρμαχτ συνέχισαν να λειτουρ-
γούν κανονικά στη διάρκεια της Κατοχής.38 Από την άλλη πλευ-
38. Gabriella Etmektsoglou-Koehn, «Axis Exploitation of Wartime

Greece, 1941-1943», αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο
Emory 1995, σ. 311-315, 325-334, Χρήστος Χατζηιωσήφ, «Η ελληνική οι-
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·56
ρά, εννοείται ότι δεν ήταν περίοδος άνθησης της ελληνικής

βιομηχανίας. Οι ελληνικές επιχειρήσεις που δεν εξυπηρετού-
σαν τις παραγγελίες των κατοχικών δυνάμεων γνώρισαν σο-
βαρή κάμψη. Η μείωση της κατανάλωσης, ο υψηλός πληθωρι-
σμός, οι ελλείψεις πρώτων υλών, τα προβλήματα στις μεταφο-
ρές οδήγησαν τις περισσότερες επιχειρήσεις που παρήγαν για
την εγχώρια αγορά είτε να κλείσουν είτε να υπολειτουργούν.
Μια άλλη διάσταση της οικονομικής εκμετάλλευσης έχει να
κάνει με το ανθρώπινο δυναμικό. Οι Γερμανοί επέβαλλαν αγγα-
ρείες στους Έλληνες, δηλαδή την υποχρέωση να εργάζονται
κατά τακτά χρονικά διαστήματα για τη Βέρμαχτ σε τεχνικά έρ-
γα, και στη βόρεια Ελλάδα η αναγκαστική εργασία διοχετεύθη-
κε στα ορυχεία. Παράλληλα επιχείρησαν να προσελκύσουν ερ-
γατικό δυναμικό για το Ράιχ. Η φτώχεια ώθησε ένα μικρό αριθ-
μό Ελλήνων (περίπου 18.000), που δελεάστηκαν από τη ναζι-
στική προπαγάνδα για υψηλούς μισθούς και καλύτερες συνθή-
κες ζωής στο Ράιχ, να αναζητήσουν απασχόληση στη ναζιστική
Γερμανία. Η μικρή ανταπόκριση του πληθυσμού οδήγησε τους
Ναζί να εφαρμόσουν την πολιτική επιστράτευση – την οποία
άλλωστε εφάρμοζαν και στην υπόλοιπη κατεχόμενη Δυτική Ευ-
ρώπη. Στις αρχές του 1943, οι αρχές κατοχής επέλεξαν 100.000
εργαζομένους από τους οποίους επρόκειτο να αντλήσουν το
δυναμικό για επιστράτευση. Η πολιτική επιστράτευση προκά-
λεσε μεγάλες αντιδράσεις στον πληθυσμό και δυναμικές κινη-
κονομία πεδίο μάχης και αντίστασης», στο του ιδίου / Παπαστράτη (επιμ.),
Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, ό.π., σ. 181-217, Χρήστος Χατζηιωσήφ,
«Όψεις της ελληνικής οικονομίας στη διάρκεια της Κατοχής, 1941-1944»,
στο Επιστημονικό συμπόσιο στη μνήμη Νίκου Σβορώνου (30 και 31 Μαρτίου
1990), Αθήνα 1993, σ. 107-173.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·57
τοποιήσεις από μέρους του ΕΑΜ. Λίγες χιλιάδες μόνο στάλθη-

καν στο Ράιχ, και οι Γερμανοί, λόγω των αντιδράσεων αλλά και
της έλλειψης εργατικών χεριών στην Ελλάδα, υποχρεώθηκαν
να εγκαταλείψουν την πολιτική επιστράτευση. Πλέον η απο-
στολή Ελλήνων εργατών στη Γερμανία απέκτησε καθαρά τιμω-
ρητικό χαρακτήρα. Οι Γερμανοί έστελναν για καταναγκαστική
εργασία στο Ράιχ ομήρους και κρατούμενους από φυλακές οι
οποίοι θεωρούνταν φιλικά διακείμενοι προς το ΕΑΜ. Υπολογί-
ζεται ότι 42.000 Έλληνες εργάζονταν είτε εθελοντικά είτε επι-
στρατευμένοι στο Ράιχ το 1942-1943, αριθμός ασύγκριτα μι-
κρότερος από τα εκατομμύρια δούλων εργατών από τη Σοβιε-
τική Ένωση, την Πολωνία, τη Γαλλία και άλλες χώρες.39
Από το φθινόπωρο του 1942, η επισιτιστική βοήθεια που
έφτανε στον Πειραιά απέτρεψε τη λιμοκτονία του πληθυσμού
αλλά δεν επαρκούσε για να καλύψει όλες τις ανάγκες σε τρόφι-
μα. Η έλλειψη τροφίμων, η κερδοσκοπία των μαυραγοριτών
και ο πληθωρισμός που αυξανόταν διαρκώς διαμόρφωναν ένα
σκηνικό κοινωνικής πόλωσης. Στις πόλεις, λόγω της φτώχειας,
της απαξίωσης του χρήματος και της έκρηξης της μαύρης αγο-
ράς, η πόλωση αυτή αντικατοπτριζόταν μεταξύ άλλων στις αγο-
ραπωλησίες ακινήτων και στη γενίκευση της χρήσης της χρυ-
σής λίρας ως μέσου συναλλαγών. Αυτό που πρέπει να τονιστεί
είναι ότι η κρίση δεν έπληττε μόνο την εργατική τάξη αλλά και
τα μεσαία στρώματα, τα οποία έβλεπαν τα εισοδήματά τους να
χάνουν οποιαδήποτε πραγματική αξία και να αναγκάζονται να
εκποιήσουν τα περιουσιακά στοιχεία τους για να μπορέσουν
39. Etmektsoglou-Koehn, «Axis Exploitation of Wartime Greece», ό.π.,

σ. 388-403, Χατζηιωσήφ, «Όψεις της ελληνικής οικονομίας», ό.π., σ. 129-
131, 146-153.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·58
να επιβιώσουν. Ειδικά τον πρώτο χρόνο της Κατοχής στην

Αθήνα πολλοί πέτυχαν μια «πρωτογενή συσσώρευση» αγορά-
ζοντας ακίνητα από τον λιμοκτονούντα πληθυσμό έναντι εξευ-
τελιστικών τιμών. Κοντολογίς, στα δύο πρώτα χρόνια της Κα-
τοχής συντελούνται σημαντικές κοινωνικές ανακατατάξεις μέ-
σω της αναδιανομής του πλούτου. Η πρώτη αφορά τη μεταφο-
ρά πλούτου από την Αθήνα στην ύπαιθρο λόγω της έλλειψης
τροφίμων και της συνακόλουθης αύξησης των τιμών των αγρο-
τικών προϊόντων στη μαύρη αγορά. Έστω και πρόσκαιρα, οι
αγρότες ευνοήθηκαν από την αποδιάρθρωση των μηχανισμών
της αγοράς στην κατεχομένη Ελλάδα. Η δεύτερη ανακατάταξη
συντελείται στον αστικό χώρο (ιδιαίτερα την πρωτεύουσα) και
οφείλεται στη μεταφορά πλούτου από τα μεσαία στρώματα και
τους μισθωτούς προς τους εμπόρους λόγω της μαύρης αγο-
ράς. Μια νέα ομάδα οικονομικά ισχυρών σχηματίζεται, οι
πλουτίσαντες κατά τη διάρκεια της Κατοχής, ενώ από την άλλη
ένα τμήμα της μεσαίας τάξης ωθείται στη φτώχεια. Οι διαφο-
ρετικές κοινωνικές συνθήκες και οι ανακατατάξεις σε μεγάλο
βαθμό εξηγούν και κάτι άλλο: γιατί η Αντίσταση εμφανίζεται
πρώτα στις πόλεις και έπειτα στην ύπαιθρο.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·59
Το φαινόμενο της Αντίστασης
Η Ελλάδα στα χρόνια της Κατοχής γνώρισε ένα από τα μαζικό-

τερα κινήματα αντίστασης στην Ευρώπη, πολύ πιο μαζικό απ’
ό,τι στην Ολλανδία, το Βέλγιο, τη Δανία ή και τη Γαλλία. Δεν
διαθέτουμε επαρκή ή αδιαμφισβήτητα στοιχεία για την αριθμη-
τική δύναμη των αντιστασιακών οργανώσεων, άλλωστε σε συν-
θήκες κατοχής και πολέμου η προσχώρηση σε αντιστασιακή
οργάνωση αντιστοιχεί σε ένα σύνολο διαφορετικών και μετα-
βαλλόμενων σχέσεων με τις οργανωμένες δυνάμεις της αντί-
στασης: από την απλή συμμετοχή σε μια διαδήλωση μέχρι τη
συμμετοχή στο αντάρτικο μεσολαβούν διαφορετικά επίπεδα
δέσμευσης, λόγοι ένταξης, δυνατότητες δράσης και επιλογές
πρακτικών. Παρ’ όλα αυτά, όλοι οι ιστορικοί συμφωνούν ότι η
Αντίσταση αποτέλεσε ένα πολύ μαζικό φαινόμενο. Ήταν, επί-
σης, όπως θα δούμε, ένα αρκετά σύνθετο φαινόμενο.
Στη διάρκεια της Κατοχής οι αντιστασιακές οργανώσεις δεν
χρησιμοποιούσαν τον όρο «αντίσταση» για να περιγράψουν τη
δράση ή το στόχο τους ούτε καμιά οργάνωση χρησιμοποίησε
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·60
τον όρο «αντίσταση» στην ονομασία της. Οι αντιστασιακές

οργανώσεις έκαναν λόγο για «εθνική απελευθέρωση», «αγώ-
να», «λευτεριά», «παλλαϊκό πόλεμο», «διώξιμο του κατακτη-
τή», «συντριβή του φασισμού», αλλά ο όρος «αντίσταση» δεν
χρησιμοποιήθηκε. Αντίστοιχα, οι οργανώσεις αυτοπροσδιορί-
ζονταν ως «εθνικές» ή «ελληνικές». Η χρήση του όρου, μάλ-
λον, οφείλεται στην καθιέρωση του γαλλικού όρου Résistance
για να περιγράψει τον αγώνα ενάντια στον Άξονα στην κατεχό-
μενη Ευρώπη.40 Πάντως στην Ελλάδα καθιερώθηκε ήδη από το
1945, όταν οι οργανώσεις που έδρασαν στην Κατοχή χρησιμο-
ποίησαν τον όρο «Εθνική Αντίσταση» σε ανακοινώσεις, υπο-
μνήματα, καταγγελίες κλπ. και συγκρότησαν συλλόγους που
περιλάμβαναν τον όρο «Εθνική Αντίσταση» στην ονομασία
τους. Αξιοσημείωτο είναι ότι τόσο οι δεξιές όσο και οι αριστε-
ρές αντιστασιακές οργανώσεις επιδίωξαν να οικειοποιηθούν
τον χαρακτηρισμό της Εθνικής Αντίστασης για λογαριασμό
τους και να κατηγορήσουν τους αντιπάλους τους ως προδότες.
Πέρα από τις διαμάχες μεταξύ των οργανώσεων, όμως, μεγα-
λύτερη βαρύτητα είχε το γεγονός ότι οι μεταπολεμικές κυβερ-
νήσεις (μέχρι το 1982) αναγνώρισαν μόνο σε εθνικιστικές ορ-
γανώσεις ή ομάδες κατασκοπείας και δολιοφθοράς τη δράση
τους ως Αντίσταση (απονέμοντας και τα αντίστοιχα οφέλη για
τα μέλη τους), αποκλείοντας παράλληλα τις εαμικές οργανώ-
σεις ως αντεθνικές.41
40. Άγγελος Ελεφάντης, «Το αντιστασιακό φαινόμενο στην Ευρώπη

του Χίτλερ», στο του ιδίου, Μας πήραν την Αθήνα… Ξαναδιαβάζοντας μερικά
σημεία της Ιστορίας, 1940-1950, Αθήνα 2002, σ. 11-20.
41. Διάταγμα «Περί αναγνωρίσεως Εθνικών Ανταρτικών Ομάδων και
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·61
Το φαινόμενο της Αντίστασης 61
Ως προς την ερμηνεία του φαινομένου της Αντίστασης, τη

δεκαετία του 1970 ο Νίκος Σβορώνος ενέταξε την κατοχική
αντίσταση σε μια γενεαλογία αντίστασης του ελληνισμού, δη-
λαδή ως έκφραση «του αντιστασιακού χαρακτήρα που διέπει
ολόκληρη την νεοελληνική ιστορία». Η προσέγγιση του Ν.
Σβορώνου υπαγορευόταν από ένα γενικότερο ιστοριογραφικό
σχήμα για τη νεοελληνική ιστορία, του οποίου ένα από τα συ-
στατικά στοιχεία ήταν η «πάλη εναντίον υπερεθνικών αυτοκρα-
τοριών στην αρχή, εναντίον υπερεθνικών ιμπεριαλιστικών οι-
κονομικοκοινωνικών συγκροτημάτων στα νεότερα χρόνια».
Στις συνεχείς παρεμβάσεις και επεμβάσεις των ξένων δυνά-
μεων «η παρουσία του ελληνικού λαού εκδηλώνεται με συνεχή
κινήματα διαμαρτυρίας […] που κορυφώνονται με την εθνική
και αντιφασιστική αντίσταση του 1940-1945».42 Η προσέγγιση
αυτή είναι αντιπροσωπευτική μιας γενικότερης ιστοριογραφι-
κής τάσης εκείνης της δεκαετίας, η οποία, αναφορικά με την
περίοδο της Κατοχής, έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο και
τις επεμβάσεις των ξένων δυνάμεων στην Ελλάδα. Χωρίς να
εκκινούν απαραίτητα από την ίδια αφετηρία με τον Ν. Σβορώ-
νο, οι περισσότερες μελέτες Ελλήνων αλλά και ξένων ιστορι-
κών που δημοσιεύτηκαν στις δεκαετίες του 1970 και 1980 εξέ-
τασαν κυρίως την πολιτική διάσταση της Αντίστασης και τις πα-
ρεμβάσεις της Μ. Βρετανίας στο αντιστασιακό κίνημα, την εξό-
ριστη κυβέρνηση και το ζήτημα του βασιλιά Γεωργίου Β΄ και
Εθνικών Οργανώσεων Εσωτερικής Αντιστάσεως ως και των Αρχηγών και

Διοικουσών Επιτροπών αυτών», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, φ. 83, 18 Μαρ-
τίου 1950.
42. Νίκος Γ. Σβορώνος, Επισκόπηση της νεοελληνικής ιστορίας, (πρώτη
έκδοση στα γαλλικά, 1972), Αθήνα 1992, σ. 12-13.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·62
στη συνέχεια των Ηνωμένων Πολιτειών στον ελληνικό εμφύλιο

πόλεμο.43 Η έμφαση στην πολιτική και διπλωματική διάσταση
της ιστορίας της Κατοχής και της Αντίστασης εντασσόταν σε
ένα ευρύτερο ρεύμα ανανέωσης στην ιστοριογραφία του Ψυ-
χρού Πολέμου, που στόχευε αφενός να ασκήσει κριτική στην
ιμπεριαλιστική πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών και της Μ.
Βρετανίας και αφετέρου να αμφισβητήσει την αντικομμουνιστι-
κή αφήγηση που είχε κυριαρχήσει στη μετεμφυλιακή Ελλάδα.
Μετά την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 1982 ανα-
πτύχθηκε ένας μυθοποιητικός λόγος που παρουσίασε την
Αντίσταση ως ένα παλλαϊκό κίνημα, το οποίο από την πρώτη
στιγμή της Κατοχής αγωνίστηκε για την απελευθέρωση της χώ-
ρας και το οποίο είχε «καθολικότητα» στο χρόνο, το χώρο και
43. Ενδεικτικά για τη βρετανική πολιτική βλέπε: Ιατρίδης (επιμ.), Η

Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950, ό.π., Papastratis, British Policy towards
Greece, ό.π., Elisabeth Barker, British Policy in South-East Europe in the Second
World War, Λονδίνο 1978, George Alexander, The Prelude to Truman
Doctrine: British Policy in Greece, 1944-1947, Οξφόρδη 1982. Για την περίο-
δο του Εμφύλιου Πολέμου: Michael Amen, American Foreign Policy in Greece,
1944-1949. Economic, Military and Institutional Aspects, Φρανκφούρτη 1978,
Lawrence Wittner, American Intervention in Greece, 1943-1949, Νέα Υόρκη
1982, Howard Jones, «Α New Kind of War». America’s Global Strategy and the
Truman Doctrine in Greece, Νέα Υόρκη 1989, Heinz Richter, Η επέμβαση των
Άγγλων στην Ελλάδα. Από τη Βάρκιζα στον Εμφύλιο Πολέμο (Φεβρουάριος
1945-Αύγουστος 1946), Αθήνα 1997, Βασίλης Κόντης, Η αγγλοαμερικανική
πολιτική και το ελληνικό πρόβλημα, Θεσσαλονίκη 1984, Θανάσης Σφήκας, Οι
Άγγλοι Εργατικοί και ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα. Ο ιμπεριαλισμός της μη-
επέμβασης, Αθήνα 1997. Μια πρώτη επισκόπηση της βιβλιογραφίας στη
δεκαετία του 1980 γίνεται από τον Προκόπη Παπαστράτη, «Η ιστοριο-
γραφία της δεκαετίας 1940-1950», Σύγχρονα Θέματα 35-37, Δεκέμβριος
1988, σ. 183-187.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·63
τη συμμετοχή του λαού.44 Οι ιστορικοί κινήθηκαν σε μια κα-

τεύθυνση αντίθετη προς ανάλογα γενικευτικά σχήματα. Ενδια-
φέρθηκαν για τις συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες που οδή-
γησαν στην εμφάνιση της Αντίστασης, τα ιδεολογικά χαρακτη-
ριστικά της, τις κοινωνικές δυνάμεις που κινητοποίησε, τις δια-
φορετικές μορφές με τις οποίες εκδηλώθηκε, τη γεωγραφική
εξάπλωση που είχε και τις πολιτικές και πολιτισμικές αλλαγές
που προκάλεσε. Οι περισσότερες μελέτες που εκδόθηκαν από
τη δεκαετία του 1990 και έπειτα έστρεψαν το ενδιαφέρον τους
στο κοινωνικό υπόβαθρο των αλλαγών που επέτρεψαν την εμ-
φάνιση και την ανάπτυξη της Αντίστασης και ταυτόχρονα στην
ίδια την Αντίσταση ως τον καταλύτη κοινωνικών, πολιτικών και
πολιτισμικών αλλαγών στην κατεχόμενη Ελλάδα.
Οι περισσότερες αντιστασιακές οργανώσεις δημιουργήθη-
καν στην αρχή της Κατοχής. Επειδή ακριβώς δεν είχαν αποκτή-
σει ακόμη μαζικότητα, αλλά αντίθετα ήταν συνωμοτικές και η
όποια δράση τους είχε κυρίως προπαγανδιστικό χαρακτήρα,
έδωσαν ιδιαίτερη έμφαση στο ιδεολογικό στίγμα. Μέσα από
τις διακηρύξεις και τα κείμενα που κυκλοφορούσαν σε περιο-
ρισμένη κλίμακα, επιδίωξαν να αποσαφηνίσουν το ιδεολογικό
στίγμα τους, μετά από πέντε χρόνια αναστολής του πολιτικού
βίου της χώρας λόγω της μεταξικής δικτατορίας, να προσελκύ-
σουν νέα μέλη και να ορίσουν τις διαχωριστικές γραμμές με τις
άλλες πολιτικές δυνάμεις. Όλες οι οργανώσεις είχαν εθνικοα-
πελευθερωτικό-πατριωτικό χαρακτήρα λόγω της κατοχής από
τον Άξονα, και ιδιαίτερα της βουλγαρικής κατοχής, που ενερ-
44. Πρόσφατο χαρακτηριστικό παράδειγμα: Μανώλης Γλέζος, Εθνική

Αντίσταση, 1940-1945, τόμ. 1, Αθήνα 2007, σ. 51.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·64
γοποιούσε αντανακλαστικά και φόβους των προηγούμενων δε-

καετιών. Επίσης, πολλές οργανώσεις έπαιρναν θέση στο πολι-
τειακό ζήτημα, που είχε εκ νέου τεθεί λόγω της ταύτισης του
βασιλιά Γεωργίου Β΄ με τη μεταξική δικτατορία και της βαρύ-
τητας που διατηρούσε ακόμη η διαχωριστική γραμμή μεταξύ
βενιζελικών και αντιβενιζελικών. Οι περισσότερες από τις ορ-
γανώσεις, αρχικά, είχαν αντιμοναρχικό προσανατολισμό, κάτι
που είχε ιδιαίτερη σημασία στο χώρο των αξιωματικών προς
τον οποίον απευθύνονταν. Σε αυτά τα ιδεολογικά χαρακτηρι-
στικά, που ούτως ή άλλως ήταν αρκετά γενικά για να μην απο-
κλείονται νέα μέλη, προστέθηκε για κάποιες οργανώσεις και
ένα επιπλέον: ο αντιφασισμός, χωρίς όμως αυτός να συνδεθεί
με κάποιο πιο συγκεκριμένο πολιτικό πρόταγμα αλλά με τη γε-
νικότερη πάλη των λαών της Ευρώπης κατά του Άξονα.
Αυτό που θα πρέπει να υπογραμμιστεί είναι ότι κατά την
πρώτη περίοδο της Κατοχής (1941-1942) οι περισσότερες
αντιστασιακές οργανώσεις έχουν ένα αρκετά ριζοσπαστικό ιδεο-
λογικό στίγμα. Αυτό είναι προφανές στην περίπτωση του Εθνι-
κού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ), το οποίο ιδρύθηκε με
πρωτοβουλία του Κομμουνιστικού Κόμματος. Το Κομμουνιστι-
κό Κόμμα συνέχισε τη λογική του «λαϊκού μετώπου», επιδίωξε
τη συνεργασία με άλλες πολιτικές δυνάμεις και παράλληλα προ-
χώρησε στην ανασυγκρότηση των οργανώσεών του, που είχαν
διαλυθεί στη διάρκεια της μεταξικής δικτατορίας. Η αντίθεση
προς τον κομμουνισμό λειτούργησε αποτρεπτικά, και έτσι μό-
νο μικρά σοσιαλιστικά κόμματα συμμετείχαν τελικά στο ΕΑΜ.
Ο ριζοσπαστικός λόγος, όμως, δεν περιοριζόταν στο χώρο του
ΕΑΜ. Το ιδρυτικό καταστατικό του Εθνικού Δημοκρατικού
Ελληνικού Συνδέσμου (ΕΔΕΣ) ήταν πολύ πιο «αριστερό» από
αυτό του ΕΑΜ. Πρώτος στόχος του ήταν «να εγκαθιδρύση εις
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·65
την Ελλάδα το Δημοκρατικόν πολίτευμα, σοσιαλιστικής μορ-

φής, οιανδήποτε και αν θα είναι η έκβασις του πολέμου». Στο
ίδιο πνεύμα και η Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση (ΕΚΚΑ),
που ιδρύθηκε αργότερα (Νοέμβριος 1942), έθεσε ως στόχο
την εγκαθίδρυση «ολοκληρωμένης Λαοκρατούμενης Δημοκρα-
τίας». Ανάλογη σοσιαλίζουσα ρητορική συναντά κανείς και στα
κείμενα της Πανελληνίου Ενώσεως Αγωνιζομένων Νέων (ΠΕΑΝ),
η οποία ακόμα και τον Οκτώβριο του 1944 υποστήριζε ότι το
μέλλον της μεταπολεμικής Ελλάδας ήταν η δημοκρατία και ο
σοσιαλισμός.45 Η διάδοση ριζοσπαστικών ιδεών οφείλεται αφε-
νός στη διάχυτη αντίληψη για τη χρεοκοπία του προπολεμικού
αστικού πολιτικού κόσμου, ο οποίος δεν ευθυνόταν μόνο για
τα αδιέξοδα που κληρονόμησε ο Διχασμός και την επιβολή της
δικτατορίας της 4ης Αυγούστου αλλά και απουσίαζε από τον
αντιστασιακό αγώνα. Αφετέρου, η κατάρρευση των δυτικών δη-
μοκρατιών μπροστά στη ναζιστική επίθεση, η αίγλη που απέ-
κτησε η Σοβιετική Ένωση λόγω του τιτάνιου αγώνα της κατά
των γερμανικών στρατευμάτων και η όξυνση των κοινωνικών
αντιθέσεων στην Ελλάδα στα χρόνια της Κατοχής οδήγησαν
στη συνολικότερη κριτική των ιδεών του φιλελευθερισμού και
του καπιταλισμού. Κοινή πεποίθηση των περισσότερων αντι-
στασιακών οργανώσεων και κύκλων ήταν ότι το κράτος μεταπο-
λεμικά θα έπρεπε να παίξει ενεργό ρόλο στην οικονομία και την
45. Φλάισερ, Στέμμα και σβάστικα, τόμ. Α΄, ό.π., σ. 149 κ.ε., 381 κ.ε.,
τόμ. Β΄, σ. 15-27, Ευάνθης Χατζηβασιλείου, ΠΕΑΝ (1941-1945). Πανελλή-
νιος Ένωσις Αγωνιζομένων Νέων, Αθήνα 2004, σ. 301-321 (ειδικά, υποσημεί-
ωση 46, σ. 303), Ε. Χατζηβασιλείου / Ε. Σπηλιωτόπουλος (επιμ.), Μυστικός
τύπος της Κατοχής. Ειδικό μέρος: Έντυπα – Δελτία Ειδήσεων – Προκηρύξεις,
Αθήνα 2005, σ. 18-24.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·66
κοινωνία για να αμβλυνθούν οι κοινωνικές αντιθέσεις, να υπο-

στηριχθούν οι κοινωνικά πιο αδύναμοι, να προστατευθεί η εθνι-
κή οικονομία από τις διεθνείς πιέσεις και να υπερισχύσει το
συλλογικό και το δημόσιο απέναντι στο ιδιωτικό συμφέρον.
Στην Αθήνα εμφανίστηκαν οι περισσότερες οργανώσεις λό-
γω του μεγάλου αριθμού προσωπικοτήτων, στελεχών και με-
λών που ήταν συγκεντρωμένοι στην πρωτεύουσα, η οποία ανέ-
καθεν αποτελούσε κέντρο των πολιτικών εξελίξεων. Αυτό,
όμως, δεν αρκεί για να εξηγήσει κανείς γιατί η Αντίσταση απέ-
κτησε μαζικά χαρακτηριστικά πρώτα στην Αθήνα, μετά στις
υπόλοιπες πόλεις και στη συνέχεια στην ύπαιθρο. O λόγος
βρίσκεται στις κοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν στην
Αθήνα τον πρώτο χειμώνα. Καθώς η πείνα ενίσχυε την εχθρό-
τητα προς τις δυνάμεις Κατοχής και ταυτόχρονα αποδείκνυε
την ανικανότητα της κυβέρνησης να αντιμετωπίσει την επισιτι-
στική κρίση, το ΕΑΜ παρενέβη και άρχισε να δραστηριοποιεί-
ται και να κινητοποιεί τον πληθυσμό.
Σε συνθήκες ανεπάρκειας τροφίμων, ενώ πολλοί κάτοικοι
επέλεξαν το δρόμο της ατομικής επιβίωσης μέσα από τα δί-
κτυα της μαύρης αγοράς, άλλοι επέλεξαν το δρόμο της συλλο-
γικής δράσης και της αλληλεγγύης – χωρίς αυτό να σημαίνει ότι
σε συνοικίες της Αθήνας όπου ανθούσε η μαύρη αγορά δεν
υπήρξαν συλλογικές αντιδράσεις. Σε κάθε περίπτωση, οι ενέρ-
γειες που σημειώθηκαν δεν πήραν το χαρακτήρα του εθνικοα-
πελευθερωτικού αγώνα αλλά του αγώνα επιβίωσης. Επαγγελμα-
τικοί κλάδοι με μεγαλύτερη συνοχή προχώρησαν στη δημι-
ουργία καταναλωτικών συνεταιρισμών για να αντιμετωπίσουν
την επισιτιστική κρίση. Εκπαιδευτικοί, τραπεζοϋπάλληλοι, από-
στρατοι αξιωματικοί, δημόσιοι υπάλληλοι, σιδηροδρομικοί
σχημάτιζαν συνεταιρισμούς και ζητούσαν από τις τοπικές ή
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·67
διοικητικές αρχές να εξασφαλίσουν τρόφιμα για τα μέλη του

κλάδου τους. Επίσης, σε τοπικό επίπεδο, δημιουργούνταν
«λαϊκές επιτροπές» οι οποίες πίεζαν τις αρχές για την προμή-
θεια των αναγκαίων τροφίμων. Αυτοί οι συνεταιρισμοί και οι
επιτροπές ήταν και οι πρώτοι πυρήνες συλλογικής οργάνωσης
και δράσης. Στις επιτροπές που σχηματίζονται και διεκδικούν
διατακτικές τροφίμων, συσσίτια στους χώρους εργασίας ή την
πληρωμή των μισθών όχι με (πληθωρισμένα) χρήματα αλλά με
τρόφιμα δραστηριοποιούνται τα μέλη του ΕΑΜ και θα αποτε-
λέσουν αργότερα τη βάση ανάπτυξης του κινήματος αντίστα-
σης στις πόλεις. Το ίδιο συμβαίνει και στις πρώτες απεργίες
που σημειώνονται και οι οποίες αφορούν ζητήματα επισιτι-
σμού. Τον Απρίλιο του 1942 ξεσπά η πρώτη απεργία στην
Αθήνα. Το πρώτο κύμα τους την άνοιξη και το καλοκαίρι του
1942 είναι συνδεδεμένο με τη διανομή της επισιτιστικής βοή-
θειας. Οι απεργίες αποτελούν ένα μέσο πίεσης για να πάρουν
συνδικάτα και επιτροπές μεγαλύτερο μερίδιο από τα τρόφιμα,
τα οποία πλέον υπάρχουν αλλά δεν διανέμονται σε τακτική βά-
ση ούτε έχει διαμορφωθεί ακόμη η πολιτική της διανομής
τους. Μέχρι το Σεπτέμβριο του 1942, οπότε και θα ξεκινήσει η
τακτική διανομή τροφίμων, θα γίνουν και άλλες απεργίες, οι
οποίες θα γνωρίσουν την καταστολή από τις ιταλικές δυνάμεις
κατοχής.46
Παράλληλα θα οργανωθούν κινητοποιήσεις με έναν πιο ξε-
κάθαρο εθνικοαπελευθερωτικό προσανατολισμό. Οι διαδηλώ-
σεις στις 28 Οκτωβρίου 1941 και στις 25 Μαρτίου 1942, οι
οποίες οργανώνονται όχι μόνο από το ΕΑΜ αλλά και άλλες ορ-
46. Μαργαρίτης, Από την ήττα στην εξέγερση, ό.π., σ. 102-105, Mazower,
Στην Ελλάδα του Χίτλερ, ό.π., σ. 132-140.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·68
γανώσεις όπως η ΠΕΑΝ, έχουν έναν τέτοιο χαρακτήρα. Είναι

αξιοπρόσεκτο ότι σε αυτή την πρώτη φάση της Κατοχής το
ΕΑΜ στην Αθήνα (όχι όμως και στη Θεσσαλονίκη) απείχε από
ενέργειες ένοπλης αντίστασης. Η σημαντικότερη ένοπλη ενέρ-
γεια στην Αθήνα προήλθε από την ΠΕΑΝ, η οποία στις 20 Σε-
πτεμβρίου 1942 ανατίναξε τα γραφεία της φιλοναζιστικής Εθνι-
κής Σοσιαλιστικής Πατριωτικής Oργανώσεως (ΕΣΠΟ) στο κέ-
ντρο της πρωτεύουσας, με αποτέλεσμα να σκοτωθεί ο αρχη-
γός της Σπύρος Στεροδήμος και να τραυματιστούν πολλά μέλη
της. Το τίμημα για την ΠΕΑΝ ήταν βαρύ, καθώς μετά από λίγο
εξαρθρώθηκε από τους Γερμανούς και πολλά μέλη της εκτελέ-
στηκαν, μεταξύ αυτών και ο ηγέτης της Κώστας Περρίκος.47 Η
ΠΕΑΝ ουσιαστικά δεν ανέκαμψε μετά από αυτό το πλήγμα, αν
και συνέχισε τη δράση της (ιδιαίτερα μετά την άνοιξη του
1944). Στις 28 Οκτωβρίου 1942, τη δεύτερη επέτειο της έναρ-
ξης του ελληνοϊταλικού πολέμου, το ΕΑΜ οργάνωσε διαδήλω-
ση στην ιταλοκρατούμενη Αθήνα. Η αστυνομία και οι καραμπι-
νιέροι διέλυσαν βίαια ένα πλήθος 25.000-30.000 ανθρώπων με
αποτέλεσμα να τραυματιστούν και να συλληφθούν δεκάδες
διαδηλωτές. Το επόμενο ζήτημα που πυροδότησε συγκεντρώ-
σεις και διαδηλώσεις ήταν η πολιτική επιστράτευση. Το Φε-
βρουάριο του 1943 ανακοινώθηκε η πρόθεση των γερμανικών
αρχών να επιστρατεύσουν εργαζομένους για να δουλέψουν
εκτός της μόνιμης έδρας τους. Οι διαδηλώσεις στην Αθήνα
ενάντια στην πολιτική επιστράτευση στις 24 Φεβρουαρίου και
5 Μαρτίου 1943 συγκέντρωσαν δεκάδες χιλιάδες διαδηλωτές,
και στη δεύτερη μάλιστα οι διαδηλωτές εισέβαλαν στο υπουρ-
47. Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, τόμ. Β΄, ό.π., σ. 16-20, Χατζηβασι-
λείου, ΠΕΑΝ, ό.π., σ. 109-153.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·69
γείο Εργασίας και έκαψαν τις καταστάσεις επιστράτευσης. Στις

10 Μαρτίου, τελικά, ανακοινώθηκε ότι εγκαταλείπεται το σχέ-
διο επιστράτευσης. Στις 25 Ιουνίου 1943 οργανώθηκε νέα δια-
δήλωση διαμαρτυρίας για τις μαζικές εκτελέσεις ομήρων ως
αντίποινα στην ανατίναξη της γέφυρας στο Κούρνοβο από τον
ΕΛΑΣ. Η επέκταση της βουλγαρικής ζώνης κατοχής τον Ιούλιο
του 1943 προκάλεσε νέο κύκλο αντιδράσεων στην Αθήνα. Οι
μη εαμικές οργανώσεις κάλεσαν στις 13 Ιουλίου σε «λευκή
απεργία» και στις 22 Ιουλίου το ΕΑΜ οργάνωσε μια από τις μα-
ζικότερες συγκεντρώσεις στη διάρκεια της Κατοχής, η οποία
διαλύθηκε βίαια από τις κατοχικές αρχές, με αποτέλεσμα πολ-
λοί διαδηλωτές να χάσουν τη ζωή τους.48
Το ΕΑΜ πρωτοστάτησε σε αυτές τις επιτροπές και τα συν-
δικάτα, τις απεργίες και τα συλλαλητήρια και κατάφερε να συ-
σπειρώσει στις γραμμές του όλο και περισσότερα νέα μέλη. Σε
αυτή την πρώτη περίοδο ο κυρίαρχος ρόλος του Κομμουνιστι-
κού Κόμματος μέσα στο ΕΑΜ υποβαθμίστηκε για να τονιστεί ο
μετωπικός χαρακτήρας της οργάνωσης και να επιτύχει την ευ-
ρύτερη δυνατή αποδοχή. Είναι ενδεικτικό ότι σε μια αντίστοιχη
προσπάθεια στη Θεσσαλονίκη τον Μάιο με Ιούνιο του 1941
δημιουργήθηκε από μέλη του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ
η οργάνωση «Ελευθερία», στην οποία συμμετέχει μέχρι το
φθινόπωρο του 1941 και ο Δημήτρης Ψαρρός, ο οποίος μετέ-
πειτα θα ιδρύσει την ΕΚΚΑ.
Η διαφορά μεταξύ Αθήνας και Θεσσαλονίκης σε αυτή την
πρώτη περίοδο έγκειται στο ότι η οργάνωση της Θεσσαλονί-
48. Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Η ενηλικίωση μιας γενιάς. Νέοι και νέες στην
Κατοχή και την Αντίσταση, Αθήνα 2009, σ. 300-306, Βερβενιώτη, Η γυναίκα
της Αντίστασης, ό.π., σ. 271-280.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·70
κης θα προσανατολιστεί αρκετά νωρίς σε ένοπλες ενέργειες.

Οι βομβιστικές επιθέσεις κατά αποθηκών, μηχανοστασίων, σι-
δηροδρομικών γραμμών αλλά και κατά συνεργατών των Γερμα-
νών, όπως κατά του Γεωργίου Πούλου στις 23 Δεκεμβρίου 1941,
θα δημιουργήσουν ένα αρκετά διαφορετικό σκηνικό. Οι εκτε-
λέσεις κρατουμένων σε αντίποινα και η αποδοκιμασία των ένο-
πλων ενεργειών από φορείς της πόλης και τον μητροπολίτη Γεν-
νάδιο δείχνουν ότι υπήρχαν διαφοροποιήσεις στον τρόπο με τον
οποίο έδρασαν το ΕΑΜ και το ΚΚΕ στις δύο μεγαλύτερες πόλεις
και στις αντιδράσεις που προκάλεσαν οι πρώτες ενέργειές
τους.49 Η ένοπλη δράση στη Θεσσαλονίκη, αλλά και η πρώιμη
εμφάνιση αντάρτικων ομάδων στη Μακεδονία από στελέχη και
μέλη του ΚΚΕ, όπως θα δούμε παρακάτω, υποδεικνύουν δύο
παραμέτρους τις οποίες κανείς θα πρέπει να λάβει υπόψη του
στην ερμηνεία των διαφορών στις μορφές με τις οποίες εκδη-
λώνεται η Αντίσταση: την απουσία κεντρικού ελέγχου της εαμι-
κής αντίστασης και την ανάληψη πρωτοβουλιών που στηρίζο-
νταν στα χαρακτηριστικά των τοπικών στελεχών και τις τοπικές
ιδιομορφίες. Ο κατακερματισμός της Ελλάδας σε ζώνες κατο-
χής και οι καταστροφές στις συγκοινωνίες και τις επικοινωνίες
ενέτειναν τις γεωγραφικές διαφοροποιήσεις και αποδυνάμωναν
τον κεντρικό έλεγχο και την καθοδήγηση των οργανώσεων.
Το ΕΑΜ ξεκίνησε από τις πόλεις, επεκτάθηκε στην ύπαιθρο
και εξελίχθηκε στη μαζικότερη οργάνωση της Αντίστασης.50
49. Πέτρος Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός των τειχών», στο Β. Γού-

ναρης / Π. Παπαπολυβίου (επιμ.), O φόρος του αίματος στην κατοχική Θεσσαλο-
νίκη. Ξένη κυριαρχία, αντίσταση και επιβίωση, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 42-47.
50. Εαμικές πηγές υπολόγιζαν τη δύναμη του ΕΑΜ στο τέλος της Κατο-
χής σε 1.500.000 ή και 2.000.000 μέλη, όταν η Ελλάδα είχε συνολικό πλη-
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·71
Οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν στους παράγοντες που

επέτρεψαν στο ΕΑΜ να κυριαρχήσει τόσο μεταξύ των αντιστα-
σιακών οργανώσεων όσο και στο μεγαλύτερο μέρος της κατε-
χόμενης Ελλάδας. Ας δούμε ποιοι είναι αυτοί οι παράγοντες.
Πρώτος παράγοντας είναι το πολιτικό κενό που δημιουργήθη-
κε στην κατεχόμενη Ελλάδα.51 Τα αστικά πολιτικά κόμματα
ήταν ήδη ανενεργά πριν από τον πόλεμο λόγω της μεταξικής
δικτατορίας. Μπορεί να αποδοκίμασαν τη δικτατορία, αλλά
δεν μπόρεσαν να αποκαταστήσουν τη δημοκρατία και τέθηκαν
στο περιθώριο των εξελίξεων μέχρι τη συνθηκολόγηση. Ενδει-
κτικό της αποδυνάμωσής τους ήταν ότι ακόμη και όταν πέθανε
ο Ι. Μεταξάς δεν μπόρεσαν να πείσουν τον βασιλιά να σχηματί-
σει κυβέρνηση εθνικής ενότητας. Η ενίσχυση των αντιμοναρχι-
κών αισθημάτων μεγάλης μερίδας του «παλαιού πολιτικού κό-
σμου» οδήγησε τόσο τους Φιλελεύθερους όσο και τμήμα των
συντηρητικών να υποστηρίξουν την αβασίλευτη δημοκρατία.
Πέρα όμως από τις πολιτικές-ιδεολογικές διακηρύξεις στο θέ-
θυσμό 7.300.000 κατοίκους. Για τις δυσκολίες υπολογισμού της δύναμης

του ΕΑΜ βλέπε: Lars Baerentzen, «H λαϊκή υποστήριξη του ΕΑΜ στο τέλος
της Κατοχής», Μνήμων 9, 1984, σ. 157-173.
51. Ιωάννα Παπαθανασίου, «Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην
πρόκληση της Ιστορίας, 1940-1945», στο Χατζηιωσήφ / Παπαστράτης
(επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, ό.π., σ. 79-151, Hondros,
Occupation and Resistance, ό.π., σ. 101-105, Ντέηβιντ Κλόουζ, Οι ρίζες του
εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα, Αθήνα 2003, σ. 114-120, Ιωάννης Α. Πετρό-
πουλος, «Τα ελληνικά παραδοσιακά κόμματα κατά την περίοδο της Κατο-
χής», στο Ιατρίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950, ό.π., σ. 55-68,
Hagen Fleischer, «The National Liberation Front (EAM), 1941-1947: A
Reassessment», στο J. O. Iatrides / L. Wrigley (επιμ.), Greece at the
Crossroads. The Civil War and Its Legacy, Γιουνιβέρσιτυ Παρκ 1995, σ. 48-89,
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·72
μα της μοναρχίας, τα αστικά κόμματα αποδείχτηκαν αδύναμα ή

και ανίκανα να εμπλακούν στην οργάνωση του αγώνα του ελλη-
νικού λαού ενάντια στην κατοχή. Η δικτατορία και στη συνέ-
χεια η κατοχή είχαν αχρηστέψει τους παραδοσιακούς μηχανι-
σμούς κινητοποίησής τους και είχαν αποκαλύψει τις δομικές
αδυναμίες τους: δεν είχαν οργανώσεις με διαρκή και μαζική
παρουσία τις οποίες θα μπορούσαν να ενεργοποιήσουν, ενώ η
επιρροή τους στηριζόταν στα πελατειακά δίκτυα και τους τοπι-
κούς πολιτικούς παράγοντες, που δεν μπορούσαν να λειτουρ-
γήσουν στις νέες συνθήκες. Όσοι παρέμειναν στην Αθήνα
έμειναν ανενεργοί (με την εξαίρεση του Παναγιώτη Κανελλό-
πουλου, μέχρι την άνοιξη του 1942, οπότε και υποχρεώθηκε
να φύγει), ενώ οι υπόλοιποι διέφυγαν στη Μέση Ανατολή. Ενώ
στην Αίγυπτο θα συνεχιστούν οι ανοικτές ή (συχνότερα) παρα-
σκηνιακές διαμάχες για το πολιτειακό, οι εξελίξεις στην κατε-
χόμενη Ελλάδα θα περάσουν σε δεύτερη μοίρα, εν αναμονή
της απελευθέρωσης από τους Συμμάχους. Ο ελιτισμός της
ηγεσίας των παραδοσιακών αστικών κομμάτων αλλά και η έλ-
λειψη επαφής με την κοινωνική πραγματικότητα της κατεχόμε-
νης Ελλάδας αποτυπώνεται γλαφυρά σε μια επιστολή του Θ.
Σοφούλη προς τον Σ. Γονατά τον Αύγουστο του 1941, εν μέσω
του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου και της Κατοχής, στην
οποία αυτό που τους απασχολεί δεν είναι ο αγώνας για την
απελευθέρωση της χώρας, όπως θα περίμενε κανείς, αλλά η
κατάρτιση του ψηφοδελτίου των Φιλελευθέρων για τις επόμε-
νες εκλογές.52
Ο δεύτερος παράγοντας που εξηγεί την ανάπτυξη της εαμι-
52. George Mavrogordatos, «The 1940s between the Past and the Fu-
ture», στο Iatrides / Wrigley (επιμ.), Greece at the Crossroads, ό.π., σ. 31-47.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·73
κής αντίστασης ήταν η έλλειψη νομιμοποίησης της δωσίλογης

κυβέρνησης. Η δωσίλογη κυβέρνηση του Γ. Τσολάκογλου απο-
στασιοποιήθηκε τόσο από το «διεφθαρμένο» μεταξικό καθε-
στώς, και προέβη στην εκκαθάριση του κρατικού μηχανισμού
από στελέχη της μεταξικής δικτατορίας, όσο και από τη μοναρ-
χία, για να μπορέσει να αποκτήσει ερείσματα στους αντιμοναρ-
χικούς κύκλους. Στόχος ήταν ο στενότερος έλεγχος του κρατι-
κού μηχανισμού και προς αυτή την κατεύθυνση τον στελέχωσε
με αξιωματικούς, δίνοντας στρατοκρατικό χαρακτήρα στην κυ-
βέρνηση. Η ρήξη, πάντως, με το μεταξικό παρελθόν που επι-
δίωξε η κυβέρνηση Τσολάκογλου αναστράφηκε από την κυ-
βέρνηση Ι. Ράλλη, η οποία αποκατέστησε σε μεγάλο βαθμό τη
συνέχεια με το προκατοχικό κράτος.53 Ως προς τη νομιμο-
ποίηση, η δωσίλογη κυβέρνηση απολάμβανε μόνο αυτήν που
της πρόσφεραν οι δυνάμεις κατοχής, ενώ γρήγορα έχασε και
την αξιοπιστία της. Διακηρυγμένη πρόθεση του Τσολάκογλου
ήταν η υπεράσπιση της εδαφικής επικράτειας της κατεχόμενης
Ελλάδας· η προσάρτηση της Ανατολικής Μακεδονίας και Θρά-
κης από τη Βουλγαρία, ήδη από το Μάιο του 1941, ήταν ένα
πρώτο σοβαρό πλήγμα. Το δεύτερο αποφασιστικό πλήγμα
στην αξιοπιστία της κυβέρνησης ήταν ο λιμός στην Αθήνα, που
κατέδειξε την ανικανότητά της να μεριμνήσει για την επιβίωση
53. Κωνσταντίνος Λούλος, «Διαρθρωτικές τομές και συνέχειες σε βα-

σικούς μηχανισμούς εξουσίας διά μέσου των εκκαθαρίσεων, 1936-1946»,
στο Φλάισερ (επιμ.), Η Ελλάδα ’36-’49, ό.π., σ. 291-307, Νίκος Παπαναστα-
σίου, «Δωσίλογοι εναντίον μεταξικών “δωσιλόγων και καταχραστών”. Η
θεσμική ασυνέχεια της κατοχικής κυβέρνησης Τσολάκογλου», στο Ι. Μι-
χαηλίδης / Η. Νικολακόπουλος / Χ. Φλάισερ (επιμ.), «Εχθρός» εντός των
τειχών. Όψεις του δωσιλογισμού στην Ελλάδα της Κατοχής, Αθήνα 2006, σ.
107-122.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·74
των πολιτών αλλά και την απουσία οποιουδήποτε κύρους που

θα της επέτρεπε να διαπραγματευθεί με την Ιταλία και τη Γερ-
μανία. Το επόμενο πλήγμα αφορούσε την αγροτική παραγωγή.
Παρά τα νομοθετήματα, τις επιτροπές καταγραφής της αγροτι-
κής παραγωγής, τις εξορμήσεις της Χωροφυλακής και τις απει-
λές κατά των κερδοσκόπων, η κυβέρνηση κατόρθωσε να φο-
ρολογήσει και να συγκεντρώσει ένα μικρό μέρος της. Η αδυνα-
μία της αυτή αντανακλούσε στην πραγματικότητα την αποδυ-
νάμωση της κρατικής εξουσίας στην ύπαιθρο. Η κατάρρευση
του κρατικού μηχανισμού στην ύπαιθρο ολοκληρώθηκε με τη
δραστηριοποίηση των πρώτων αντάρτικων ομάδων.
Ο τρίτος παράγοντας που εξηγεί την εντυπωσιακή εξάπλω-
ση του ΕΑΜ είναι ότι ανέπτυξε ένα πολυσχιδές δίκτυο οργανώ-
σεων που επέτρεπαν τη συμμετοχή ευρύτερων κοινωνικών
ομάδων. Η εξοικείωση των μελών του Κομμουνιστικού Κόμμα-
τος με την παράνομη δουλειά διευκόλυνε τη δημιουργία των
πρώτων αντιστασιακών ομάδων, αλλά αυτό είναι κάτι το οποίο
μπορούμε να συναντήσουμε και στο χώρο των αξιωματικών, οι
οποίοι πρωτοστάτησαν σε ομάδες σαμποτάζ, κατασκοπείας
αλλά και ένοπλης αντίστασης. Η διαφορά έγκειται στο ότι το
ΕΑΜ μετά τη συνωμοτική οργάνωση προχώρησε στην κοινωνι-
κή κινητοποίηση και τη μαζικοποίηση της συμμετοχής στις
αντιστασιακές οργανώσεις. Ως προς αυτό, κρίσιμος παράγο-
ντας ήταν η προηγούμενη πείρα των μελών του Κομμουνιστι-
κού Κόμματος από τη μαζική δουλειά σε κοινωνικούς χώρους,
ιδιαίτερα τα εργατικά συνδικάτα. Παράλληλα το ΕΑΜ δημιούρ-
γησε ένα δίκτυο οργανώσεων με διαφορετικά χαρακτηριστικά
μεταξύ τους. Ήδη πριν το ΕΑΜ είχαν ιδρυθεί η Εθνική Αλλη-
λεγγύη, στις 28 Μαΐου 1941, με σκοπό την υλική υποστήριξη
των φυλακισμένων αντιστασιακών, και το Εθνικό Εργατικό Απε-
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·75
λευθερωτικό Μέτωπο (ΕΕΑΜ), στις 16 Ιουλίου 1941, με σκοπό

τη σύσταση του ευρύτερου δυνατού αντιστασιακού μετώπου
και τη συνδικαλιστική εκπροσώπηση των εργαζομένων. Στις 23
Φεβρουαρίου 1943 ιδρύθηκε η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση
Νέων (ΕΠOΝ), η οποία ταχύτατα επεκτάθηκε οργανωτικά σε
ολόκληρη την κατεχόμενη Ελλάδα.54 Το ΕΑΜ δημιούργησε ορ-
γανώσεις σε συνοικίες, πόλεις, χωριά και συντόνισε τη δράση
σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο. Σε αντίθεση με τις υπό-
λοιπες αντιστασιακές οργανώσεις, που περιορίστηκαν στην
ένοπλη αντίσταση, το ΕΑΜ ανέπτυξε οργανωτικές δομές και
μορφές δράσης που ενθάρρυναν την πολύπλευρη κοινωνική
συμμετοχή: διαδηλώσεις και συγκεντρώσεις, συσσίτια, απερ-
γίες, αναγραφή συνθημάτων σε τοίχους, παράνομα τυπογρα-
φεία, ομιλίες, γιορτές, συνδέσμους και επιμελητειακή υποστή-
ριξη στους αντάρτες και πολλά άλλα. Ιδιαίτερα σημαντικό για
την απήχηση του ΕΑΜ ήταν ότι απευθύνθηκε και κινητοποίησε
κοινωνικές ομάδες που ήταν έως τότε αποκλεισμένες από την
επίσημη πολιτική, κυρίως τις γυναίκες και τους νέους. Οι μελέ-
τες για τη συμμετοχή των γυναικών στο ΕΑΜ και των νέων στην
ΕΠΟΝ τονίζουν τη μαζικότητα της ένταξης, τη δυναμική εμφά-
νισή τους ως συλλογικού υποκειμένου και τη ριζοσπαστική πο-
λιτικοποίησή τους.55 Οι κοινωνικές σχέσεις και οι πολιτισμικές
54. Για την προϊστορία της δημιουργίας της ΕΠΟΝ και την οργανωτι-
κή ανάπτυξή της βλέπε: Βαρών-Βασάρ, Η ενηλικίωση μιας γενιάς, ό.π. σ.
247 κ.ε.
55. Στο ίδιο, σ. 24-27, 59-61, 331-335, Βερβενιώτη, Η γυναίκα της Αντί-
στασης, ό.π., σ. 111-114, 167-192, 303-311. Για μια ενδιαφέρουσα κριτική
προσέγγιση της ριζοσπαστικοποίησης των γυναικών βλέπε: Αγγέλικα Ψαρ-
ρά, «Πολιτικές διαδρομές των γυναικών στην εμπόλεμη Ελλάδα (1940-
1950)», στο Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ανα-
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·76
αξίες επαναπροσδιορίστηκαν από το πρόταγμα της εθνικής

απελευθέρωσης και, αντίστροφα, η μαζική κινητοποίηση στην
Αντίσταση προσέδωσε κοινωνικά χαρακτηριστικά και αιτήματα
στον αγώνα ενάντια στους κατακτητές. Ως προς το τελευταίο,
πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι και στις υπόλοιπες χώρες της Ευ-
ρώπης η κατοχή συνδέθηκε με τη χρεοκοπία του προπολεμι-
κού πολιτικού συστήματος και η απελευθέρωση με το όραμα
κοινωνικών και πολιτικών αλλαγών. Η συνάντηση του πατριωτι-
σμού με αυτό που έχει ονομαστεί «αντιστασιακός ριζοσπαστι-
σμός» δημιούργησε το έδαφος για να αναπτυχθεί το ΕΑΜ και
να εξελιχθεί στη μαζικότερη αντιστασιακή οργάνωση.56
Από την άλλη, το ιδεολογικό περιεχόμενο του «αντιστασια-
κού ριζοσπαστισμού» παρέμεινε ασαφές. Το όραμα των κοι-
νωνικών και πολιτικών αλλαγών συμπυκνώθηκε στο σύνθημα
για «λαοκρατία». Στο προγραμματικό κείμενο του Δημήτρη
Γληνού, Τι είναι και τι θέλει το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, οι
σκοποί του ΕΑΜ παρουσιάζονται πολύ στοιχειώδεις: εθνική
απελευθέρωση και στη συνέχεια σχηματισμός κυβέρνησης
εθνικής ενότητας, αποκατάσταση των δημοκρατικών ελευθε-
ριών και προκήρυξη εκλογών «για Συνταχτική Εθνοσυνέλευση,
που θα συντάξει το λαοκρατικό πολίτευμα της χώρας».57 Αξί-
ζει να μελετηθεί περισσότερο ο λόγος των αντιστασιακών ορ-
γανώσεων, όπως αυτός αποτυπώθηκε σε ομιλίες, προκηρύξεις
και τον παράνομο τύπο, ούτως ώστε να μπορέσει να ανασυ-
συγκρότηση – Εμφύλιος – Παλινόρθωση, 1945-1952, τόμ. Δ1, Αθήνα 2009, σ.

177-227.
56. Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ, ό.π., σ. 297.
57. Δημήτρης Γληνός, Τι είναι και τι θέλει το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέ-
τωπο, Αθήνα 1944, σ. 37.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·77
σταθεί το διανοητικό περιβάλλον, το ιδεολογικοπολιτικό πε-

ριεχόμενο, οι πολιτισμικές ορίζουσες του αντιστασιακού λό-
γου και οι διαφορές μεταξύ των οργανώσεων.58
Ο τέταρτος παράγοντας που εξηγεί την εξάπλωση του ΕΑΜ
στη διάρκεια της Κατοχής είναι ο έλεγχος περιοχών της χώρας
και η δημιουργία πρωτοκρατικών θεσμών. Στη διάρκεια της
ανάπτυξης και επέκτασης του ένοπλου εθνικοαπελευθερωτι-
κού αγώνα, τον οποίο θα δούμε αναλυτικότερα στο επόμενο
κεφάλαιο, περιοχές της χώρας «απελευθερώθηκαν», δηλαδή
πέρασαν υπό τον έλεγχο των αντιστασιακών οργανώσεων, τις
περισσότερες φορές του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Η κατάρρευση του κρατι-
κού μηχανισμού και του ελέγχου των στρατευμάτων κατοχής
σε αυτές τις περιοχές δημιούργησε την ανάγκη εισαγωγής νέων
θεσμών στην «ελεύθερη Ελλάδα». Οι λαοκρατικοί θεσμοί που
εισήγαγε το ΕΑΜ μετέφεραν την εξουσία στη γενική συνέλευ-
ση του χωριού, από την οποία εκλέγονταν τα μέλη της τοπικής
αυτοδιοίκησης, του λαϊκού δικαστηρίου, οι γενικές συνελεύ-
σεις χωριού και των επιμέρους επιτροπών (π.χ. σχολική, οικο-
νομική, εκκλησιαστική, ασφάλειας). Αν το ιδεολογικό περιεχό-
μενο των εξαγγελιών του ΕΑΜ για λαοκρατία παρέμενε ασαφές
και, όπως στο παραπάνω κείμενο του Δ. Γληνού, αρκετά με-
τριοπαθές, οι λαοκρατικοί θεσμοί αποτελούσαν τη συγκεκρι-
μένη εφαρμογή του.
Η πρωτόγνωρη λογική της ενεργής συμμετοχής των πολι-
τών στους θεσμούς κατά πολλούς εξηγεί την υποστήριξη στο
ΕΑΜ. Παλαιότερες μελέτες, δηλαδή, τόνισαν το δημοκρατικό,
58. Βλέπε, για παράδειγμα, Νίκος Κοταρίδης, «Η ιστορία και η σύ-

γκρουση στο Λόγο της Λαμίας του Άρη Βελουχιώτη», Τα Ιστορικά 12 (23),
1995, σ. 381-406.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·78
χειραφετητικό χαρακτήρα της λαϊκής εξουσίας στη διάρκεια

της Κατοχής και έδειξαν πώς η ουσιαστική βελτίωση στον τρό-
πο άσκησης της τοπικής εξουσίας, στην απονομή της δικαιο-
σύνης, στη συμμετοχή και τη θέση των μέχρι τότε παραγκωνι-
σμένων απλών ανθρώπων της υπαίθρου τούς οδήγησαν να
στηρίξουν μαζικά το ΕΑΜ και να το αναδείξουν ηγεμονική δύ-
ναμη στην κατεχόμενη Ελλάδα.59 Από την άλλη πλευρά, οι θε-
σμοί αυτοί, στο βαθμό που στελεχώνονταν από μέλη του ΕΑΜ
ή του ΚΚΕ, μετατρέπονταν σε μηχανισμούς ελέγχου του τοπι-
κού πληθυσμού. Πιο πρόσφατες μελέτες για τη βία στους εμ-
φύλιους πολέμους υποστήριξαν ότι δεν είναι η μαζική συμμε-
τοχή που οδηγεί στην κυριαρχία ενός ένοπλου φορέα σε μια
περιοχή αλλά το αντίστροφο, ότι όσο μεγαλύτερος είναι ο
έλεγχος που ο ένοπλος φορέας ασκεί σε μια περιοχή τόσο πιο
μαζική είναι η συνεργασία του πληθυσμού.60 Με άλλα λόγια,
δεν ήταν η συμμετοχή του κόσμου που μετέτρεψε σε μια πε-
ριοχή το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ σε κυρίαρχη αντιστασιακή οργάνωση·
αντίθετα, το γεγονός ότι ο ΕΛΑΣ ασκούσε αποκλειστικό έλεγχο
σε αυτή την περιοχή υποχρέωνε τον κόσμο να συνεργαστεί με
το ΕΑΜ. Ενώ δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο σε κά-
ποιες περιοχές να συνέβη αυτό, από την άλλη η προσέγγιση
αυτή ως συνολικότερο ερμηνευτικό σχήμα εμφανίζει αδυνα-
59. Γεωργούλας Μπέικος, Η λαϊκή εξουσία στην ελεύθερη Ελλάδα, Αθήνα

1979, Θανάσης Τσουπαρόπουλος, Οι λαοκρατικοί θεσμοί της Εθνικής Αντί-
στασης. Ιστορική και νομική προσέγγιση, Αθήνα 1989. Στο θέμα εξαιρετική
παραμένει η μελέτη του Δημητρίου Ζέπου, Λαϊκή δικαιοσύνη εις τας ελευθέ-
ρας περιοχάς της υπό κατοχήν Ελλάδος, 11945, Αθήνα 1986.
60. Stathis Kalyvas, The Logic of Violence in Civil War, Καίμπριτζ 2006, σ.
115-147.
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·79
μίες: εξαιρεί από την ερμηνεία άλλους παράγοντες που επηρε-

άζουν τη στάση του πληθυσμού (προπολεμική πολιτική συμπε-
ριφορά, νοοτροπία, κοινωνικές διαφορές), δεν λαμβάνει υπό-
ψη τις επιπτώσεις του πολέμου στις προϋπάρχουσες κοινωνι-
κές και πολιτικές δομές και τις νέες συνθήκες που διαμορφώ-
νει και, τέλος, αρνείται να δει ότι οι τοπικές κοινωνίες (ή άλλες
κοινωνικές συσσωματώσεις) δεν είναι απλώς παθητικοί αποδέ-
κτες της μιας ή της άλλης κυριαρχίας, αλλά μπορούν να αναλά-
βουν πρωτοβουλίες και να διαδραματίσουν πρωταγωνιστικό
ρόλο.
Πριν προχωρήσουμε στα χαρακτηριστικά του ένοπλου
αγώνα, για να δούμε τη φυσιογνωμία του ΕΛΑΣ και των αντάρτι-
κων οργανώσεων γενικότερα, χρειάζεται να διευκρινιστούν
τρία ζητήματα. Το πρώτο είναι ότι οι μορφές λαϊκής εξουσίας
και συμμετοχής στους θεσμούς όχι μόνο ήταν ένας πρωτόγνω-
ρος κοινωνικός και θεσμικός πειραματισμός, αλλά δείχνουν
επιπλέον το ριζοσπαστισμό του ανθρώπινου δυναμικού και την
επαναστατικότητα των ιδεών του εαμικού κινήματος. Το δεύ-
τερο είναι ότι η συμμετοχή στις τοπικές μορφές λαϊκής εξου-
σίας συνοδευόταν με την «ολοένα και πιο κατασταλτική πραγ-
ματικότητα της εαμικής εξουσίας», ιδιαίτερα από τη στιγμή
που εμφανίστηκαν οι ένοπλες αντιεαμικές ομάδες.61 Το τελευ-
ταίο ζήτημα αφορά την κοινωνική δυναμική που διαμόρφωσαν
οι κατοχικές συνθήκες. Έχει υποστηριχθεί, βάσιμα κατά τη
γνώμη μου, ότι το ΕΑΜ αναπτύχθηκε βασιζόμενο σε μια προϋ-
πάρχουσα δυναμική σε τοπικό επίπεδο. Αποτέλεσμα αυτής
της κοινωνικής δυναμικής, που την είχαν προκαλέσει η κατάρ-
ρευση του κρατικού μηχανισμού και το αίσθημα εγκατάλειψης
61. Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ, ό.π., σ. 316.

01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·80
και αποτυχίας της πολιτικής ηγεσίας, ήταν ότι, «όταν εμφανί-

στηκε το ΕΑΜ, είχαν ήδη δημιουργηθεί οι προϋποθέσεις όχι
μόνο για τη μαζική υποστήριξή του αλλά και για τη μεταβολή
του σε κέντρο εξουσίας νέου τύπου, με βάση την ενεργό συμ-
μετοχή όλων των κατοίκων».62
62. Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια, ό.π., σ. 81.

01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·81
Η ένοπλη αντίσταση
Το αντάρτικο στη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέ-

μου αντιπροσώπευε ένα νέο τύπο πολέμου και, σε ορισμένες
χώρες, ένα νέο τύπο επανάστασης. Ο Πρώτος Παγκόσμιος
Πόλεμος αλλά και οι πόλεμοι που είχαν προηγηθεί ήταν πόλε-
μοι μεταξύ τακτικών στρατών. Ο ρωσικός και ο ισπανικός εμ-
φύλιος ήταν, επίσης, κυρίως πόλεμοι μεταξύ οργανωμένων
στρατών. Όταν εμφανίστηκαν οι πρώτες ομάδες ανταρτών κα-
τά των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής, οι στρατιωτικές και
πολιτικές ηγεσίες τις αντιμετώπισαν με υπεροψία οι μεν και
σκεπτικισμό οι δε. Πάντως, από την αρχή της κατοχής της Γιου-
γκοσλαβίας και της επίθεσης κατά της Σοβιετικής Ένωσης εμ-
φανίστηκαν ομάδες παρτιζάνων – αργότερα στην Ιταλία και τη
Γαλλία, αλλά και στην Ασία, με πιο χαρακτηριστικά παραδείγ-
ματα τον ένοπλο εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα στο Βιετνάμ
και την Κίνα εναντίον της ιαπωνικής κατοχής.
Οι αφηγήσεις για το αντάρτικο στη διάρκεια της Κατοχής, και
ιδιαίτερα του ΕΛΑΣ, για πολλά χρόνια κινήθηκαν μεταξύ της αντι-
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·82
κομμουνιστικής δαιμονοποίησης και της πατριωτικής αγιογρα-

φίας, συσκοτίζοντας τα ζητούμενα της ιστορικής μελέτης. Η κα-
τάσταση τις δύο τελευταίες δεκαετίες έχει σαφώς βελτιωθεί.
Υπάρχει μεγάλος αριθμός δημοσιεύσεων για την ένοπλη αντί-
σταση και τα τελευταία χρόνια και για τα ένοπλα σώματα συνερ-
γατών των Γερμανών, αν και λείπουν οι μονογραφίες που θα επέ-
τρεπαν μια σε βάθος μελέτη του φαινομένου του αντάρτικου.
Οι πρώτες ομάδες ανταρτών εμφανίστηκαν αρκετά νωρίς, ή
και πρόωρα θα μπορούσε να πει κανείς, στην κατεχόμενη
Ελλάδα. Στη βόρεια Ελλάδα το Μακεδονικό Γραφείο του ΚΚΕ
πρωτοστάτησε στη δημιουργία ένοπλων αντιστασιακών ομά-
δων, και ήδη το καλοκαίρι του 1941 δρούσε η ομάδα «Οδυσ-
σέας Ανδρούτσος» στην περιοχή των Σερρών και η ομάδα
«Αθανάσιος Διάκος» στην περιοχή του Κιλκίς. Γρήγορα ανέλα-
βαν ένοπλη δράση κατά των στρατευμάτων κατοχής με επιθέ-
σεις κατά φρουρών, αποθηκών, σταθμών χωροφυλακής, σα-
μποτάζ κλπ. Τα αποτελέσματα ήταν απρόβλεπτα. Τον Οκτώ-
βριο του 1941 τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής εξόρμησαν
στις περιοχές που είχαν δράσει οι αντάρτες, διεξήγαγαν έρευ-
νες και ανακρίσεις και εφάρμοσαν αντίποινα στα χωριά που
θεωρούσαν βάσεις των ανταρτών. Πυρπόλησαν σπίτια και
εκτέλεσαν 211 άνδρες στα Άνω και Κάτω Κερδύλλια Σερρών,
67 στα χωριά Κλειστό, Κυδωνιά και Αμπελόφυτο του Κιλκίς,
142 στο Μεσόβουνο Κοζάνης. Λίγες εβδομάδες πιο πριν είχε
σημειωθεί η σφαγή της Δράμας, στην οποία τα βουλγαρικά
στρατεύματα κατοχής είχαν εκτελέσει 2.140 άτομα με αφορμή
τις επιθέσεις ανταρτών. Οι συνέπειες αυτών των αντιποίνων
ήταν τραγικές για τον πληθυσμό των χωριών, αλλά και πολύ αρ-
νητικές για το αντάρτικο. Οι ομάδες ανταρτών διαλύθηκαν και
επανεμφανίστηκαν ως ΕΛΑΣ, με εντελώς διαφορετικούς όρους
01 Kefalaia 10-05-13 16:57 ™ÂÏ›‰·83
Η ένοπλη αντίσταση 83
και αρκετούς μήνες αργότερα – την άνοιξη του 1943 στην Κε-
ντρική και Δυτική Μακεδονία, το φθινόπωρο του 1943 στην
Ανατολική Μακεδονία και Θράκη.63
Oι πρώτες αποτυχημένες απόπειρες έναρξης ένοπλου εθνι-
κοαπελευθερωτικού αγώνα συχνά ξεχνιούνται, αν και είναι ιδιαί-
τερα ενδιαφέρουσες διότι δείχνουν ότι το αντάρτικο δεν ήταν
απλώς θέμα γενναιότητας και πατριωτισμού. Εάν προχωρήσου-
με παραπέρα, τα ερωτήματα πολλαπλασιάζονται: π.χ., γιατί σε
κάποιες κατεχόμενες χώρες της Ευρώπης εμφανίστηκε αντάρ-
τικο και σε άλλες όχι ή, για να επανέλθουμε στην Ελλάδα, γιατί
σε κάποιες περιοχές το αντάρτικο αναπτύχθηκε νωρίτερα και
σε άλλες αργότερα, γιατί σε κάποιες περιοχές επικράτησε ο
ΕΛΑΣ και σε άλλες εμφανίστηκαν και άλλες μη εαμικές ένοπλες
ομάδες; Δυστυχώς, δεν μπορούν να απαντηθούν όλα τα ερωτή-
ματα γιατί λείπουν οι έρευνες εκείνες που θα μας επιτρέψουν
να έχουμε μια πιο λεπτομερή και ταυτόχρονα πιο συνολική ει-
κόνα. Παρ’ όλα αυτά, με βάση τη μέχρι τώρα έρευνα, μπορούμε
να σκιαγραφήσουμε τα χαρακτηριστικά και την ανάπτυξη του
αντάρτικου. Ας ξεκινήσουμε από τους παράγοντες που επέτρε-
ψαν την εμφάνιση των ένοπλων αντιστασιακών ομάδων.
Μια πρώτη ερμηνεία για την εμφάνιση του αντάρτικου
εστιάζει στην αλλαγή των συνθηκών στην ύπαιθρο το 1942.64 Η
προσπάθεια της κυβέρνησης να συγκεντρώσει την αγροτική
63. Στράτος Δορδανάς, Το αίμα των αθώων. Αντίποινα των γερμανικών αρ-
χών κατοχής στη Μακεδονία, 1941-1944, Αθήνα 2007, σ. 74-102, Τάσος Χα-
τζηαναστασίου, Αντάρτες και καπετάνιοι. Η Εθνική Αντίσταση κατά της βουλγα-
ρικής κατοχής της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, 1942-1944, Θεσσαλο-
νίκη 2003, σ. 89-100.
64. Μαργαρίτης, Από την ήττα στην εξέγερση, ό.π., σ. 148-167.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·84
παραγωγή το καλοκαίρι του 1942, όπως είδαμε, προκάλεσε

αναταραχή στην ύπαιθρο. Οι αγρότες ήρθαν αντιμέτωποι με
φοροεισπράκτορες, Έλληνες χωροφύλακες, Ιταλούς στρατιώ-
τες, που ήθελαν με τη βία να τους πάρουν τη σοδειά. Αξίζει να
παραθέσουμε την άποψη αξιωματικού της Χωροφυλακής για
την κατάσταση: «Από του θέρους 1942 και κατά την χειμερινήν
περίοδον 1942-1943 εφηρμόσθη το Γκοτζαμανικόν σύστημα
συγκεντρώσεως δημητριακών, κατά το οποίον οι μεν οικονομι-
κοί έφοροι είχον αποβή αληθείς δικτάτορες –μάστιγες κατά
περιφερείας– ολόκληρος ο δημοσιοϋπαλληλικός κόσμος, χρη-
σιμοποιηθείς υπό του συστήματος τούτου, εξεχύθη εις την
ύπαιθρον διά την εφαρμογήν και διενέργειαν του συστήματος
συγκεντρώσεως, ένθα σημειώθησαν πολλαί εκτροπαί και ατα-
σθαλίαι… Όλων τούτων τας επιπτώσεις επλήρωνεν πάντοτε εν
πρώτη φάσει η Χωροφυλακή, ήτις, χωρίς να ερωτάται, εκαλείτο
να υποστηρίξη την εφαρμογήν ληστρικών και αντεθνικών ενίο-
τε πράξεων».65 Η προσπάθεια μιας μη νομιμοποιημένης κυ-
βέρνησης να ανακτήσει την εξουσία της μέσα από την ανασύ-
νταξη του κρατικού μηχανισμού και των λειτουργιών του, ιδιαί-
τερα της φορολογικής, προκάλεσε την αντίδραση των αγρο-
τών και τελικά έφερε τα εντελώς αντίθετα αποτελέσματα. Η
αντίδραση των αγροτών, που εκδηλώθηκε με την άρνηση να
δηλώσουν τη σοδειά ή να παραδώσουν το παρακράτημα, και οι
συγκρούσεις με τη Χωροφυλακή και τους Ιταλούς υπονόμευσαν
το κύρος της κατοχικής κυβέρνησης και εξασθένησαν τον
έλεγχο του κρατικού μηχανισμού στην ύπαιθρο. Η αναταραχή
65. Κωνσταντίνος Αντωνίου, Ιστορία της Ελληνικής Βασιλικής Χωροφυλα-

κής, 1833-1965, τόμ. Γ΄, Αθήνα 1965, σ. 1902.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·85
αυτή οδήγησε πολλούς που είχαν συγκρουστεί με τις αρχές να

κρυφτούν στα βουνά, άλλους να επιδοθούν στη ληστεία και άλ-
λους να αναζητήσουν την προστασία των ανταρτών.
Σε αυτές τις νέες συνθήκες άλλαξε η συμπεριφορά απέναντι
στους λίγους αντάρτες μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος.
Τον Ιανουάριο του 1942, στην 8η Ολομέλεια του ΚΚΕ, η κομ-
ματική ηγεσία ξεπέρασε τις αρχικές επιφυλάξεις της και απο-
φάσισε ότι «ο εθνικοαπελευθερωτικός μας ανταρτοπόλεμος
έχει πρωτεύουσα σημασία για την απελευθέρωση της χώρας
μας από τον ξένο ζυγό».66 Η απόφαση τον Φεβρουάριο του
1942 να δημιουργηθεί ο Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός
Στρατός (ΕΛΑΣ) ως στρατιωτική πτέρυγα του ΕΑΜ για μερικούς
μήνες έμεινε ανενεργή. Οι πρώτες ομάδες ανταρτών ήταν στε-
λεχωμένες κυρίως από μέλη των ανασυγκροτημένων το προη-
γούμενο διάστημα κομματικών οργανώσεων της επαρχίας. Αυ-
τές οι πρώτες ανταρτοομάδες δεν έβρισκαν στα χωριά κάποια
ιδιαίτερη ανταπόκριση αλλά μάλλον επιφυλακτικότητα, με απο-
τέλεσμα να περιπλανώνται απομονωμένες και να επιβιώνουν
χάρη στη βοήθεια που λάμβαναν από τις κομματικές οργανώ-
σεις. Στην ίδια δύσκολη θέση βρέθηκε και ο Θανάσης Κλάρας,
που με τη συνδρομή του Ανδρέα Τζήμα είχε αναλάβει τη συ-
γκρότηση του αντάρτικου με χώρο δράσης τη Στερεά Ελλάδα.
Σε αυτό το σημείο επίσης ας επισημανθεί ότι η εμφάνιση των
αντάρτικων ομάδων δεν ήταν αυθόρμητη αντίδραση αλλά απο-
τέλεσμα της πρωτοβουλίας δύο διαφορετικών χώρων: από τη
μια πλευρά μελών του Κομμουνιστικού Κόμματος στις επαρ-
χιακές πόλεις, που είχαν εντολή να σχηματίσουν ένοπλες ομά-
66. «Πολιτική απόφαση της 8ης Ολομέλειας της ΚΕ του ΚΚΕ», Το ΚΚΕ,
Επίσημα Κείμενα, τόμ. 5, 1940-1945, Αθήνα 1974, σ. 98.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·86
δες, και από την άλλη πλευρά αξιωματικών του στρατού που
αναζητούσαν τρόπο δράσης κατά των κατακτητών.
Η κατάσταση σταδιακά θα αλλάξει. Οι αντάρτες άρχισαν να
δέχονται στις ομάδες τους αγρότες που κατέφευγαν στα βου-
νά λόγω προστριβών με τις κατοχικές αρχές, καθώς αρνούνταν
να παραδώσουν τη σοδειά τους. Οι αντάρτες επίσης άλλαξαν
τακτική, και αντί των συνεχών περιπλανήσεων θα αρχίσουν τις
«εμφανίσεις» σε ορεινά χωριά, στα οποία ο έλεγχος των κατο-
χικών δυνάμεων ήταν περιορισμένος ή και ανύπαρκτος λόγω
της δυσκολίας πρόσβασης. Οι αντάρτες έμπαιναν στα χωριά,
αφόπλιζαν τους χωροφύλακες, μιλούσαν στους κατοίκους για
τη σημασία του αγώνα κατά των κατακτητών, έκαιγαν τις φορο-
λογικές καταστάσεις και μοίραζαν τη συγκεντρωμένη σοδειά
στους παραγωγούς, τιμωρούσαν όσους, πραγματικά ή υποθε-
τικά, συνεργάζονταν με τους κατακτητές και καλούσαν τους
νεαρούς άνδρες να ακολουθήσουν τους αντάρτες. Οι κάτοικοι
των χωριών αντιμετώπιζαν θετικά τους αντάρτες και για έναν
άλλο λόγο. Η παρουσία των ανταρτών βοηθούσε στην πάταξη
της ληστείας, η οποία είχε επανεμφανιστεί στην ύπαιθρο λόγω
της αδράνειας της Χωροφυλακής.
Η επανεμφάνιση της ληστείας στη διάρκεια της Κατοχής
έχει σωστά ερμηνευθεί ως σύμπτωμα της αποδυνάμωσης της
κρατικής εξουσίας στην ύπαιθρο, ειδικά στις ορεινές περιοχές.
Υπάρχει, όμως, και μια άλλη ενδιαφέρουσα παράμετρος που
αφορά τη ληστεία ως δίοδο ένταξης στο αντάρτικο και εγείρει
το γενικότερο ερώτημα με ποιον τρόπο η ένοπλη αντίσταση
στηρίχθηκε σε προγενέστερες πρακτικές των παραδοσιακών
κοινοτήτων. Μια ενδιαφέρουσα θεωρητική πρόταση για το
αντάρτικο προήλθε από τον Στάθη Δαμιανάκο, ο οποίος μελε-
τώντας όχι την Κατοχή αλλά την κουλτούρα και τις πρακτικές
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·87
των κοινωνιών του ορεινού χώρου έκανε λόγο για «παράδοση

ανταρσίας», στον απόηχο της κριτικής συζήτησης για την
«πρωτόγονη επανάσταση» του Χόμπσμπαουμ. O Σ. Δαμιανά-
κος συνέδεσε τον τρόπο ζωής, τις αξίες, τις πρακτικές των
αγροτοποιμενικών κοινοτήτων (απείθεια προς το κράτος, εξοι-
κείωση με τη βία, αίσθηση υπεροχής απέναντι στα πεδινά χω-
ριά, κινητικότητα, τήρηση συλλογικών κανόνων ασφάλειας,
ισχυροί δεσμοί συγγένειας, αντίθεση ανάμεσα στην επίσημη
και στη λαϊκή νομιμότητα, ανδρισμός κ.ά.) αφενός με τα «εξε-
γερσιακά» φαινόμενα των κλεφτών και της ληστείας και αφετέ-
ρου με το αντάρτικο στη διάρκεια της Κατοχής.67 Σε μια παρό-
μοια κατεύθυνση, θα μπορούσε να συσχετιστεί το φαινόμενο
του αντάρτικου με τις συγκεκριμένες κοινωνικές-οικονομικές
αλλαγές που συνέβησαν στον ορεινό χώρο κατά το Μεσοπό-
λεμο. Η αγροτική μεταρρύθμιση και η αγροτική αποκατάσταση
των προσφύγων του 1922 δημιούργησαν νέες σοβαρές πιέσεις
στους ορεινούς ποιμενικούς πληθυσμούς. Η νομαδική κτηνο-
τροφία δέχτηκε σοβαρό πλήγμα με τη μετατροπή των χειμερι-
νών βοσκοτόπων σε αγροτικούς κλήρους και οι πληθυσμοί
που την ασκούσαν πιέστηκαν να εγκαταλείψουν τον εκτατικό
τρόπο εκμετάλλευσης και να εδραιωθούν σε συγκεκριμένους
τόπους.68 Θα είχε ενδιαφέρον να εξεταστεί η υπόθεση κατά
67. Στάθης Δαμιανάκος, «Κοινωνική ληστεία και αγροποιμενικός πολι-

τισμός στην Ελλάδα», στο του ιδίου, Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτι-
σμός, Αθήνα 1987, σελ. 71-108, Eric Hobsbawm, Primitive Rebels. Studies in
Archaic Forms of Social Movement in the 19th and 20th Centuries, Νέα Υόρκη
1965. Για τη ληστεία επίσης: Ιωάννης Κολιόπουλος, Ληστές. Η Κεντρική
Ελλάδα στα μέσα του 19ου αιώνα, Αθήνα 1979.
68. Σωκράτης Πετμεζάς, «Αγροτική οικονομία», στο Χ. Χατζηιωσήφ
(επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, τ. Β1, Αθήνα 2002, σ. 189-249.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·88
πόσον το αντάρτικο αποτέλεσε και μια τελευταία, όπως απο-

δείχτηκε, προσπάθεια των ποιμενικών πληθυσμών να κατοχυ-
ρώσουν τη θέση τους και να πρωταγωνιστήσουν στις εξελίξεις.
Πάντως, η επανεμφάνιση της ληστείας στην Κατοχή ήταν
βραχύβια και η σχέση ληστών και ανταρτών ανταγωνιστική. Η
ληστεία στην Κατοχή (σε αντίθεση με τη λεγόμενη κοινωνική λη-
στεία) στράφηκε συνολικά κατά του αγροτικού κόσμου και η
αντιμετώπισή της υπήρξε ένα από τα πρώτα καθήκοντα των
αντάρτικων ομάδων. Ληστές και αντάρτες, παρά τις κάποιες
ομοιότητες που εμφάνιζαν στην αρχή, αντιπροσώπευαν δύο
διαφορετικούς και ανταγωνιστικούς κόσμους. Οι ληστές από τη
μια αποτελούσαν τμήμα του παραδοσιακού αγροτικού κόσμου,
που έφθινε κάτω από το βάρος των αλλαγών της αγροτικής με-
ταρρύθμισης και της εμπέδωσης της κρατικής εξουσίας – η λη-
στεία είχε, άλλωστε, σχεδόν εξαφανιστεί στη δεκαετία του
1920. Οι αντάρτες του ΕΛΑΣ από την άλλη αποτελούσαν το
στρατιωτικό σκέλος μιας οργάνωσης με σαφή πολιτικά χαρακτη-
ριστικά και νεωτερικό πρόταγμα. Οι αντάρτες δεν άφησαν πολ-
λά περιθώρια στους ληστές: είτε θα εντάσσονταν στον ΕΛΑΣ,
αποδεχόμενοι την οργάνωση και τον τρόπο δράσης του, είτε θα
εξουδετερώνονταν. Η συγκρουσιακή σχέση φαίνεται και από το
γεγονός ότι πάρα πολλοί ληστές, ιδιαίτερα σε περιοχές όπου ο
ΕΛΑΣ δεν ήταν ισχυρός, πέρασαν στο αντιεαμικό στρατόπεδο.69
Μια πρόσφατη μελέτη αναλύει τις αντάρτικες ομάδες του
69. Βασίλης Κ. Δαλκαβούκης, «Παράδοση ανταρσίας και νεωτερικότη-

τα στον αγροτικό χώρο. Το παράδειγμα της εαμικής αντίστασης στο Ζα-
γόρι», και Βαγγέλης Τζούκας, «Η κοινωνική ληστεία και η παράδοση
ανταρσίας. Ληστές και αντάρτες στη δεκαετία 1940-1950», στο Χ. Δερμε-
ντζόπουλος / Β. Νιτσιάκος (επιμ.), Όψεις του λαϊκού πολιτισμού. Μνήμη Στά-
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·89
ΕΔΕΣ στην Ήπειρο ως σύζευξη αφενός της τεχνογνωσίας της

βίας και αφετέρου της τοπικής κουλτούρας ανυπακοής με την
ένταξη σε νεωτερικές μορφές οργάνωσης. Οι οπλαρχηγοί, οι
οποίοι λόγω της θέσης τους στην κοινωνική ιεραρχία ή τα συγ-
γενικά δίκτυα διέθεταν εξουσία σε τοπικό επίπεδο, προσεγγί-
ζονταν από αντιπροσώπους του ΕΔΕΣ. Εάν υπήρχε συμφωνία,
τότε οι οπλαρχηγοί συγκροτούσαν ένοπλη ομάδα βασιζόμενοι
στα συγγενικά δίκτυα και τους τοπικούς δεσμούς και ήταν σε
απευθείας επικοινωνία με τον ίδιο τον Ναπολέοντα Ζέρβα.70
Σε αυτό το σημείο εντοπίζεται και μια από τις κρίσιμες διαφο-
ρές μεταξύ του ΕΛΑΣ και των άλλων αντάρτικων σχηματισμών.
Η προσχώρηση στον ΕΛΑΣ συνεπαγόταν σε όλο και μεγαλύτε-
ρο βαθμό την απώλεια αυτής της τοπικής αυτονομίας, την υπα-
γωγή σε κεντρικό έλεγχο και την υπονόμευση της τοπικής ιε-
ραρχίας από μια νέα πολιτική εξουσία που πρόβαλλε μη παρα-
δοσιακές αξίες και αρχές.
Μέχρι το φθινόπωρο του 1942 οι ανταρτοομάδες παραμέ-
νουν σχετικά ολιγάριθμες – ο ΕΔΕΣ έχει εκατό αντάρτες και ο
ΕΛΑΣ περίπου πεντακόσιους. Η επιτυχημένη όμως ανατίναξη
της γέφυρας του Γοργοποτάμου στις 25-26 Νοεμβρίου 1942
θη Δαμιανάκου, Αθήνα 2007, σ. 131-142 και 143-156 αντίστοιχα, Αντώνης

Αντωνίου, «Ένοπλη ληστεία και παραδοσιακή ληστεία», στο Κουτσούκης /
Σακκάς (επιμ.), Πτυχές του εμφυλίου πολέμου, ό.π., σ. 197-204. Σε παρόμοια
συμπεράσματα καταλήγει και η Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν μελετώντας το
habitus στο «Γεωπολιτική της ελληνικής Αντίστασης: Η περίπτωση της Πίν-
δου», Δοκιμές 6, 1997, σ. 7-17.
70. Βαγγέλης Τζούκας, «Οι οπλαρχηγοί του ΕΔΕΣ στην Ήπειρο. Τοπι-
κότητα και πολιτική ένταξη», αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Πάντειο
Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Αθήνα 2003, σ. 55,
70-76.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·90
ήταν κομβική για την ανάπτυξη του αντάρτικου. Μετά από αυτή
την ενέργεια πυκνώνουν οι επιθέσεις ανταρτών κατά των δυνά-
μεων κατοχής. Στην πραγματικότητα η περίοδος ανάπτυξης
του αντάρτικου ξεκινά την άνοιξη του 1943, όταν πολλαπλα-
σιάζονται οι ανταρτοομάδες, αυξάνεται ο αριθμός των ανταρ-
τών και επεκτείνεται γεωγραφικά η δράση τους. Η εξάπλωσή
του οφείλεται και στη γενικότερη αλλαγή στην τροπή του πο-
λέμου. Η ήττα των Γερμανών στη μάχη του Στάλινγκραντ (Σε-
πτέμβριος 1942-Ιανουάριος 1943) αποτέλεσε καμπή στην ιστο-
ρία του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Μετά το Στάλινγκρα-
ντ ήταν πρόδηλο ότι η πλάστιγγα έγειρε προς την πλευρά των
Συμμάχων, και αυτό δημιούργησε ένα κλίμα αισιοδοξίας σε
όλη την κατεχόμενη Ευρώπη, που εκφράστηκε με την ενδυνά-
μωση των αντιστασιακών οργανώσεων.
Η ανάπτυξη του αντάρτικου δεν ήταν γεωγραφικά και πολιτι-
κά ομοιόμορφη. Στη Στερεά Ελλάδα και τη Θεσσαλία θα κυ-
ριαρχήσει από την αρχή ο ΕΛΑΣ, στη Δυτική και Κεντρική Μα-
κεδονία πέρα από τον ΕΛΑΣ δρουν και άλλες οργανώσεις, κυ-
ρίως η Πανελλήνιος Aπελευθερωτική Oργάνωσις (ΠΑΟ), ενώ
στην Ήπειρο κυριάρχησε ο ΕΔΕΣ. Αντίθετα στην Πελοπόννησο,
την Ανατολική Μακεδονία και Θράκη το αντάρτικο θα αναπτυ-
χθεί με σχετική καθυστέρηση και μικρότερη δυναμική: στη μεν
Πελοπόννησο το καλοκαίρι του 1943 αναπτύσσονται ο ΕΛΑΣ
και ο Ελληνικός Στρατός (ΕΣ), στη δε Ανατολική Μακεδονία και
Θράκη το φθινόπωρο του 1943 ο ΕΛΑΣ αλλά και ομάδες Πο-
ντίων οπλαρχηγών εμφανίζουν αξιόλογη δράση.71 Δεν υπάρχει
μια αιτία που να εξηγεί όλες αυτές τις διαφορές ως προς το
71. Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, τόμ. Β΄, ό.π., σ. 95-111, Παντελής
Μούτουλας, Πελοπόννησος 1940-45. Η περιπέτεια της επιβίωσης, του διχα-
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·91
χρόνο, την περιοχή, τη δυναμική και τον πολιτικό προσανατολι-

σμό του αντάρτικου. Για άλλη μια φορά θα πρέπει να αναζητή-
σουμε την ερμηνεία σε ένα σύνολο παραγόντων λαμβάνοντας
υπόψη τις τοπικές ιδιομορφίες: την ύπαρξη ένοπλης παράδο-
σης σε τμήματα του πληθυσμού, ποια οργάνωση εμφανίζεται
πρώτη και δημιουργεί δεσμούς και δεσμεύσεις, τη στάση των
τοπικών ελίτ, την επιθετικότητα των στρατευμάτων κατοχής, τις
εθνοτικές-πολιτισμικές διαφορές μεταξύ των κατοίκων, τη γενι-
κότερη πολιτική συμπεριφορά, αλλά και, βέβαια, τις τόσο δια-
δεδομένες τοπικιστικές διαφορές και τους ανταγωνισμούς.
Ο ΕΛΑΣ αποκτά μεγαλύτερη οργάνωση και πειθαρχία σε
περιοχές όπου έχει εδραιωθεί ο έλεγχός του, αλλά είναι ένας
έλεγχος επισφαλής, μετά από πολύμηνη διαδικασία. Εδώ ας
θυμηθούμε ότι ο ΕΛΑΣ μετά από μια «αργόσυρτη» πορεία γνω-
ρίζει μια εντυπωσιακή αύξηση των δυνάμεών του την άνοιξη
του 1943. Από μερικές εκατοντάδες αντάρτες το φθινόπωρο
του 1942, την άνοιξη του 1943 συγκεντρώνει 12.000 (έναντι
4.000 του ΕΔΕΣ)· ένα χρόνο αργότερα, την άνοιξη του 1944, οι
δυνάμεις του ΕΛΑΣ είχαν διπλασιαστεί φτάνοντας περίπου
τους 26.000 άνδρες.72 Στις αρχές του 1943 ο ΕΛΑΣ δεν είναι
ένας οργανωμένος στρατός, με παραδοσιακή ιεραρχία και
υψηλή πειθαρχία, που επιβάλλει μια κεντρικά οργανωμένη,
γραφειοκρατική και απρόσωπη βία. Αυτό που θα εξελιχθεί
σμού και της απελευθέρωσης, Αθήνα 2004, σ. 361-392, Χατζηαναστασίου,

Αντάρτες και καπετάνιοι, ό.π., σ. 89-129.
72. Hondros, Occupation and Resistance, ό.π., σ. 144, Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ,
ό.π., σ. 384. Για τη διαδικασία στρατιωτικοποίησης του ΕΛΑΣ χρήσιμες πα-
ραμένουν οι επισημάνσεις του Θανάση Χατζή, Η νικηφόρα επανάσταση που
χάθηκε (1941-1945). Γεγονότα, αναμνήσεις, σκέψεις, τόμ. 2, Αθήνα 1978, σ.
85-93.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·92
στον στρατό του ΕΛΑΣ για αρκετούς μήνες παραμένει ένα σύ-
νολο τοπικών ομάδων από αγρότες και ορεσίβιους, με χαλαρή
σύνδεση μεταξύ τους, όπου η προσωπικότητα του αρχηγού
παίζει καθοριστικό ρόλο, όπως και τα συγγενικά δίκτυα. Σε αυ-
τό το πλαίσιο η χρήση βίας για την επίλυση των αντιθέσεων εί-
ναι ευκολότερη είτε λόγω προηγούμενης εξοικείωσης με αυτή
είτε επειδή οι μηχανισμοί ελέγχου και λογοδοσίας (προς το
Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ στην προκείμενη περίπτωση) εί-
ναι αποδυναμωμένοι. Ευκολότερη χρήση βίας δεν σημαίνει
απεριόριστη. Το γεγονός ότι οι ανταρτοομάδες έχουν περιορι-
σμένη ακτίνα δράσης ή είναι προσκολλημένες σε κάποιες πε-
ριοχές και εξαρτώνται από την υποστήριξη ή τουλάχιστον την
ανοχή των τοπικών κοινωνιών δημιουργεί ένα ιδιότυπο κοινω-
νικό συμβόλαιο που ρυθμίζει τις σχέσεις τους. Οι σχέσεις αυ-
τές δεν είναι πάντα αρμονικές, ιδιαίτερα σε περιοχές είτε που
βρίσκονται μακριά από τον έλεγχο της ηγεσίας είτε όπου
δρουν εθνικιστικές οργανώσεις. Σε αρκετές περιπτώσεις ο
έλεγχος του ΕΛΑΣ εξελίσσεται σε «επαναστατική τρομοκρα-
τία», όπως οι περιπτώσεις του Οδυσσέα στον Έβρο ή του
Αχιλλέα στην Κυνουρία.73 Η ηγεσία του ΕΛΑΣ πολλές φορές θα
επισημάνει το πρόβλημα της δίκαιης μεταχείρισης των ντόπιων
πληθυσμών και θα συστήσει μετριοπάθεια, ενώ θα τιμωρήσει
παραδειγματικά τους υπεύθυνους ακροτήτων. Αλλά και σε επί-
πεδο τοπικών οργανώσεων στηλιτεύονταν οι ακραίες συμπερι-
φορές, ακόμα και δημόσια. Έτσι μια τομεακή επιτροπή του
ΕΑΜ στη Μεσσηνία μέσα από την εφημερίδα της προειδοποιού-
73. Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ, ό.π., σ. 346-349, Τάσος Χατζηα-
ναστασίου, «Ο ΕΛΑΣ, ο ξένος παράγοντας και η τοπική κοινωνία στη γερ-
μανοκρατούμενη ζώνη του Έβρου», Κλειώ 3, 2006, σ. 35-62.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·93
σε: εκείνους «που ξεχνούν τις ανθρωπιστικές γραμμές του

ΕΑΜ και αφήνουν να παρασύρονται από τα ένστικτα του αν-
θρώπινου κτήνους που ξεπηδούν από μέσα τους, τους Εαμίτες
που μιμούνται φασιστικά ήθη και έθιμα, θα τιμωρήσει κατά τον
πιο παραδειγματικό τρόπο».74
Το 1943 είχε γίνει πρόδηλη η ιδιαίτερη δυναμική του ΕΛΑΣ
σε σχέση με τις άλλες ένοπλες αντιστασιακές ομάδες. Για την
ερμηνεία της μαζικής ανάπτυξης του ΕΛΑΣ θα πρέπει να συνυ-
πολογιστούν και άλλοι παράγοντες. Ο πρώτος είναι η κατάρ-
ρευση του κρατικού μηχανισμού στην ύπαιθρο. Η κατάσταση
του κρατικού μηχανισμού δεν είναι ενιαία σε όλη τη χώρα αλλά
γεωγραφικά διαφοροποιημένη (π.χ. στην Πελοπόννησο η πα-
ρουσία του κράτους είναι πιο ισχυρή απ’ ό,τι στη Μακεδονία)
και ο ΕΛΑΣ εμφανίζεται στις περιοχές όπου ο έλεγχος του
κράτους έχει ήδη εξασθενήσει και η ανάπτυξη του αντάρτικου
συντελεί στην περαιτέρω αποδυνάμωσή του. Από την άλλη
πλευρά, τα κατοχικά στρατεύματα είχαν αναλάβει τη φύλαξη
πόλεων, συγκοινωνιακών κόμβων και στρατηγικών θέσεων και
δεν επαρκούσαν για να θέσουν υπό έλεγχο έναν πληθυσμό
εχθρικά διακείμενο. Ο δεύτερος παράγοντας είναι οι σχέσεις
του ΕΛΑΣ με τις τοπικές κοινωνίες. Προϋπόθεση για την ύπαρ-
ξη αντάρτικου είναι η υποστήριξη του τοπικού πληθυσμού,
διότι από τις τοπικές κοινωνίες οι αντάρτες αντλούν ανθρώπινο
δυναμικό, τρόφιμα και πληροφορίες για τους αντιπάλους τους.
Ο ΕΛΑΣ προσπάθησε να μην επιβαρύνει τις τοπικές οικονο-
μίες, αλλά το ζήτημα στο οποίο δοκιμάστηκε η υποστήριξη
74. Παρατίθεται στο Κωνσταντίνος Μπρούσαλης, Η Πελοπόννησος στο

πρώτο αντάρτικο 1941-1945. Απελευθερωτικός αγώνας και εμφύλια διαμάχη,
Αθήνα 1997, σ. 393.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·94
των τοπικών κοινωνιών αποδείχτηκε ότι ήταν τα γερμανικά

αντίποινα και η δράση αντικομμουνιστικών ένοπλων ομάδων.
Ο τρίτος παράγοντας είναι ότι ο ΕΛΑΣ επιδίωξε να εδραιώσει
την παρουσία του πρώτα στις ορεινές και δυσπρόσιτες για τα
κατοχικά στρατεύματα περιοχές. Ο αποτελεσματικός έλεγχος
αυτών των περιοχών επέτρεψε στον ΕΛΑΣ να επεκτείνει τη
δράση του στις πεδινές περιοχές και να θέσει υπό τον έλεγχό
του τους δρόμους επικοινωνίας των ορεινών περιοχών με τα
πεδινά και τις πόλεις. Τέλος, ο ΕΛΑΣ τόνιζε ότι ήταν ένα πα-
τριωτικό κίνημα που στόχευε στην απελευθέρωση της χώρας.
Το ενωτικό πρόταγμα της εθνικής απελευθέρωσης του επέτρε-
πε να συσπειρώσει έναν όλο και μεγαλύτερο αριθμό υποστηρι-
κτών, ενώ ακόμα και αργότερα, στις πιο σκληρές φάσεις των
εμφύλιων συγκρούσεων, δεν διακήρυξε την πίστη του σε κά-
ποια επαναστατική πολιτική ιδεολογία, αλλά διατήρησε τη δια-
χωριστική γραμμή ανάμεσα σε «πατριώτες» και «προδότες».
Οι επιθέσεις του ΕΛΑΣ κατά των στρατευμάτων κατοχής
πολλαπλασιάστηκαν, ενώ παράλληλα επεκτάθηκαν και οι πε-
ριοχές που ήταν υπό τον έλεγχό του, η λεγόμενη «ελεύθερη
Ελλάδα». Παρά το υψηλό κόστος που είχε η ένοπλη αντίστα-
ση, τόσο στους αντάρτες όσο και στον άμαχο πληθυσμό, λόγω
των αντιποίνων όπως θα δούμε παρακάτω, οι επιθέσεις του
ΕΛΑΣ κατά των Γερμανών συνεχίστηκαν, ακόμα και αφότου ξέ-
σπασαν οι εμφύλιες συγκρούσεις. Αυτή η υπόμνηση είναι απα-
ραίτητη, γιατί ένα μέρος της ιστοριογραφίας τα τελευταία χρό-
νια έχει επικεντρωθεί στις εμφύλιες συγκρούσεις της Κατοχής,
με αποτέλεσμα η αντιστασιακή δράση είτε να έχει υποβαθμι-
στεί είτε να έχει περιθωριοποιηθεί πλήρως. Οι επιθέσεις του
ΕΛΑΣ ακύρωσαν τα γερμανικά σχέδια για την εκμετάλλευση
των πρώτων υλών της χώρας προς όφελος της γερμανικής
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·95
στρατιωτικής μηχανής. Τα περισσότερα μεταλλεία της Ελλάδας

είχαν πάψει να λειτουργούν μετά από επιθέσεις των ανταρτών.
Τα σαμποτάζ των ανταρτών κατέστρεψαν σήραγγες, γέφυρες,
αμαξοστοιχίες, σιδηροδρομικές γραμμές, αποθήκες πυρομα-
χικών και δεξαμενές καυσίμων. Τέλος, προκάλεσαν απώλειες
στα στρατεύματα κατοχής. Τα γερμανικά στρατεύματα μεταξύ
Μαρτίου 1943 και Οκτωβρίου 1944 είχαν 2.369 νεκρούς, 4.204
τραυματίες και 1.810 αγνοουμένους – οι μισοί από αυτούς
σκοτώθηκαν μεταξύ Ιανουαρίου και Ιουνίου 1944, όταν δηλαδή
μαίνονταν οι εμφύλιες συγκρούσεις στην Ελλάδα.75 Η συμβο-
λή, βέβαια, του αντάρτικου, αλλά και του εθνικοαπελευθερωτι-
κού αγώνα συνολικότερα, δεν μπορεί να αποτιμηθεί σε αριθ-
μούς. Το κίνημα της Αντίστασης, καλλιεργώντας τον πατριωτι-
σμό, την αλληλεγγύη, την πίστη στη συλλογική δράση και το
όραμα της κοινωνικής δικαιοσύνης, υπερασπίστηκε την ελληνι-
κή κοινωνία απέναντι στις κατοχικές δυνάμεις.
75. Ιωάννης Λ. Χόνδρος, «Η ελληνική αντίσταση, 1941-1944. Επανεκτί-

μηση», στο Ιατρίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950, ό.π., σ. 69-
90. Άλλες εκτιμήσεις ανεβάζουν τις απώλειες των Γερμανών από τους
αντάρτες σε 4.000 νεκρούς: Βλέπε Γιώργος Μαργαρίτης, «Η Εθνική Αντί-
σταση», στο Ιστορία των Ελλήνων, τόμ. 16, Η Ελλάδα στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλε-
μο, 1940-1944, Αθήνα χ.χ., σ. 519.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·96
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·97
Oι «άλλοι» Έλληνες
Η Κατοχή έφερε στην επιφάνεια, συχνά με σκληρό και βίαιο

τρόπο, αντιθέσεις που υπέφωσκαν στην ελληνική κοινωνία από
τα χρόνια του Μεσοπολέμου. Το ελληνικό κράτος στα σημερι-
νά σύνορά του ήταν μια σχετικά πρόσφατη εξέλιξη που ολο-
κληρώθηκε μέσα από πολέμους στις δύο πρώτες δεκαετίες
του 20ού αιώνα και επισφραγίστηκε από την ανταλλαγή των
πληθυσμών μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Όταν η εδαφι-
κή επέκταση σταμάτησε, το πιεστικό ζήτημα ήταν η ενσωμάτω-
ση στην ελληνική κοινωνία προσφυγικών πληθυσμών που ούτε
είχαν ζήσει ποτέ σε εθνικό κράτος, όχι μόνο στο ελληνικό αλ-
λά και σε οποιοδήποτε άλλο, ούτε είχαν την εμπειρία της συμ-
βίωσης με τους γηγενείς πληθυσμούς. Η μετάβαση από την πο-
λυεθνική Oθωμανική αυτοκρατορία στο εθνικό κράτος, η ξαφ-
νική συμβίωση πληθυσμών που δεν είχαν συνυπάρξει ποτέ
πριν, η ανατροπή των εθνοτικών-πολιτισμικών δεδομένων σε
πολλές περιοχές της βόρειας Ελλάδας, η κρατική πολιτική
εξελληνισμού των Νέων Χωρών και, το πιο σημαντικό, ότι αυ-
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·98
τές οι αλλαγές δεν ήταν προϊόν μακρών οικονομικών-κοινωνι-

κών διαδικασιών αλλά αποτέλεσμα πρόσφατων πολέμων και
διωγμών διαμόρφωσαν αφενός τις σχέσεις του ελληνικού κρά-
τους με τις μειονότητες και αφετέρου τις σχέσεις μεταξύ των
διαφορετικών εθνοπολιτισμικών ομάδων και του ελληνικού
πληθυσμού. Δύο είναι οι μεγάλες αντιθέσεις που διαπερνούν
τους πληθυσμούς των Νέων Χωρών: η αντίθεση μεταξύ ελληνι-
κού πληθυσμού και μειονοτήτων και η αντίθεση μεταξύ γηγε-
νών και προσφύγων. Αντιθέσεις που διαπλέκονται (π.χ. οι Σλα-
βομακεδόνες ήταν γηγενείς) και ταυτόχρονα διαμεσολαβούνται
από την κρατική πολιτική. Το ελληνικό κράτος μέσα από την
πληθυσμιακή πολιτική ανέλαβε ένα εγχείρημα πρωτόγνωρης,
για τα δεδομένα της χώρας, «κοινωνικής μηχανικής»: την εθνική
ομογενοποίηση, τον εξελληνισμό της Μακεδονίας και της Θρά-
κης μέσα από την εγκατάσταση των προσφύγων (ιδιαίτερα στην
ύπαιθρο με την αγροτική μεταρρύθμιση) και την πολιτική δια-
κρίσεων σε βάρος των μειονοτήτων. Λιγότερα από είκοσι χρό-
νια μεσολαβούν ανάμεσα στην άφιξη των προσφύγων και στην
Κατοχή, διάστημα σίγουρα μικρό για την επίλυση των αντιθέ-
σεων και την ομαλή ενσωμάτωση των πληθυσμών στο ελληνικό
κράτος. Τελικά, η τύχη των μειονοτήτων που υπήρχαν στο ελ-
ληνικό κράτος, με την εξαίρεση των μουσουλμάνων της Δυτι-
κής Θράκης, κρίθηκε στη διάρκεια της Κατοχής και σε μεγάλο
βαθμό εξαρτήθηκε από την πολιτική των κατοχικών δυνάμε-
76. Για τις μειονότητες στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέ-
μου ενδεικτικά βλέπε: Λένα Διβάνη, Ελλάδα και μειονότητες. Το σύστημα της
διεθνούς προστασίας της Κοινωνίας των Εθνών, Αθήνα 1999, Εταιρεία Σπου-
δών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Μειονότητες στην
Ελλάδα, Αθήνα 2002, Γιώργος Μαυρογορδάτος, «Οι εθνικές μειονότητες»,
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·99
Oι «άλλοι» Έλληνες 99
ων.76
Η τύχη του ελληνικού εβραϊσμού υπερέβη τις συνθήκες
που είχαν διαμορφωθεί αποκλειστικά στην Ελλάδα και αποτέ-
λεσε κομμάτι του συνολικότερου σχεδίου των Ναζί για τη γε-
νοκτονία όλων των Εβραίων της Ευρώπης. Ο αντισημιτισμός
αποτελούσε καταστατικό στοιχείο της ναζιστικής ιδεολογίας
και, όταν ξεκίνησε ο πόλεμος, η πολιτική των Ναζί δεν περιορί-
στηκε σε νομοθετικά μέτρα. Καθώς ένας ολοένα και μεγαλύτε-
ρος αριθμός Εβραίων περιερχόταν στη γερμανική κυριαρχία
μέσα από την κατοχή ξένων εδαφών, οι Ναζί προχωρούσαν
στην εξάλειψή του. Οι μαζικές εκτελέσεις Εβραίων στην Πολω-
νία και στα κατεχόμενα εδάφη της Σοβιετικής Ένωσης αποτέ-
λεσαν το πρόπλασμα για την Τελική Λύση, ενώ οι πρώτες συ-
ζητήσεις σε ανώτατο επίπεδο για μαζική εκτόπιση των Εβραίων
έγιναν το φθινόπωρο του 1941. Στη συνδιάσκεψη στο προά-
στιο του Βερολίνου Βάνζεε τον Ιανουάριο του 1942 αποφάσι-
στηκε να εφαρμοστεί το σχέδιο της συστηματικής και μαζικής
εξόντωσης των Εβραίων της Ευρώπης. Ο πληθυσμός των
Εβραίων που ήδη είχε ή επρόκειτο να εκτοπιστεί σε στρατόπε-
δα συγκέντρωσης είτε θα οδηγείτο σε έναν αργό θάνατο μέσα
από την εξαντλητική καταναγκαστική εργασία είτε θα θανατω-
νόταν άμεσα σε θαλάμους αερίων. Η μαζική δολοφονία τους
ήταν το μέλλον των Εβραίων της Πολωνίας, της Ολλανδίας, της
Ουγγαρίας, της Γαλλίας και γενικότερα όλων των ευρωπαϊκών
χωρών που βρέθηκαν υπό γερμανική κατοχή – μεταξύ αυτών
και της Ελλάδας.
Πριν τον πόλεμο, στην Ελλάδα (των Δωδεκανήσων συμπε-
στο Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, τόμ. Β2, Αθήνα
2003, σ. 9-35.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·100
ριλαμβανομένων) ζούσαν 70.000-80.000 Εβραίοι, στην πλειο-

νότητά τους στην πόλη της Θεσσαλονίκης (περίπου 50.000).
Οι προθέσεις των Γερμανών έναντι των Εβραίων έγιναν σαφείς
ήδη από πολύ νωρίς· λίγο καιρό μετά τη συνθηκολόγηση τo Ει-
δικό Κομάντο Ρόζενμπεργκ ανέλαβε δράση και κατέσχεσε αρ-
χεία, συλλογές, κειμήλια, χειρόγραφα εβραϊκών ιδρυμάτων και
συναγωγών. Η επόμενη μαζική ενέργεια κατά των Ελλήνων
Εβραίων σημειώθηκε στις 11 Ιουλίου 1942, όταν διατάχθηκε η
συγκέντρωση του άρρενος πληθυσμού στην πλατεία Ελευθε-
ρίας στη Θεσσαλονίκη. Οι συγκεντρωμένοι καταγράφηκαν με
σκοπό την επιστράτευσή τους σε έργα που εκτελούσε η Βέρ-
μαχτ στην περιοχή της Μακεδονίας, ταυτόχρονα όμως δόθηκε
η ευκαιρία στους Γερμανούς να τους διαπομπεύσουν δημόσια.
Οι μεθοδεύσεις για την εκτόπιση των Εβραίων της Θεσσαλονί-
κης ξεκίνησαν το Φεβρουάριο του 1943, όταν κατέφτασαν
στην πόλη ο Ντίτερ Βισλιτσένυ και ο Αλόις Μπρούνερ, απε-
σταλμένοι του Άντολφ Άιχμαν. Από τις 6 Φεβρουαρίου 1943
υποχρεώθηκαν να φέρουν στα ρούχα τους το κίτρινο αστέρι
και να διαμένουν σε γκέτο. Στη συνέχεια τους απαγορεύθηκε
να χρησιμοποιούν τα μέσα μαζικής μεταφοράς, οι εβραϊκές
ενώσεις διαλύθηκαν, και έλαβαν την εντολή να δηλώσουν όλα
τα περιουσιακά τους στοιχεία, τα οποία λίγες μέρες αργότερα
κατασχέθηκαν. Στις αρχές Μαρτίου 1943 ο Βισλιτσένυ ειδο-
ποίησε τον ραβίνο της Θεσσαλονίκης Ζβι Κόρετς ότι οι Ναζί
σκόπευαν να εκτοπίσουν τους Εβραίους της πόλης. Παρά τις
αντιδράσεις και εκκλήσεις του Κόρετς, στις 15 Μαρτίου 1943
έφυγε η πρώτη αποστολή με 2.800 ανθρώπους. Πραγματοποι-
ήθηκαν δεκαοχτώ (κατ’ άλλους δεκαεννιά) αποστολές από τη
Θεσσαλονίκη – η τελευταία έγινε στις 10 Αυγούστου 1943.
Όσοι εκτοπίστηκαν (45.000-48.000) προορίζονταν για το Άου-
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·101
σβιτς. Από τους συνολικά 54.533 Εβραίους από όλη την Ελλά-
δα που έφτασαν στο Άουσβιτς, οι 41.770 θανατώθηκαν αμέ-
σως σε θαλάμους αερίων, ενώ μόλις 2.469 κατόρθωσαν να επι-
βιώσουν έως το τέλος του πολέμου. Αρχές Μαρτίου του 1943,
επίσης, οι βουλγαρικές αρχές κατοχής, μετά από γερμανικό αί-
τημα, εκτόπισαν 4.058 Εβραίους (από τους 4.273 που ζούσαν
σε Αλεξανδρούπολη, Ξάνθη, Καβάλα, Σέρρες, Δράμα και άλλες
πόλεις) με προορισμό το στρατόπεδο συγκέντρωσης στην
Τρεμπλίνκα. Αξίζει να σημειωθεί ότι η τύχη των Ελλήνων
Εβραίων στη βουλγαρική ζώνη κατοχής ήταν η αντίθετη από
αυτή των Βουλγάρων Εβραίων, τους οποίους η βουλγαρική κυ-
βέρνηση προστάτευσε και δεν παρέδωσε στους Ναζί.
Μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, οι Γερμανοί επεξέτει-
ναν την εφαρμογή της Τελικής Λύσης και στην υπόλοιπη Ελλά-
δα την άνοιξη του 1944. Η εβραϊκή κοινότητα της Αθήνας γλί-
τωσε τον ολοκληρωτικό αφανισμό. Ο ραβίνος Ηλίας Μπαρτζι-
λάι διέφυγε από την πρωτεύουσα με τη βοήθεια του ΕΑΜ, ώστε
η «εξαφάνισή» του να σπείρει ανησυχία στα μέλη της κοινότη-
τας, ενώ τόσο ο πληθυσμός όσο και οι αρχές (η Αστυνομία και
η Εκκλησία) βοηθήσαν τους συμπολίτες τους να σωθούν. Τελι-
κά, στις 24 Μαρτίου 1944 οι Γερμανοί κατάφεραν να συλλά-
βουν 1.300 Εβραίους, οι οποίοι κρατήθηκαν στο στρατόπεδο
Χαϊδαρίου και στη συνέχεια εκτοπίστηκαν. Στις 25 Μαρτίου
1944, οι γερμανικές δυνάμεις συγκέντρωσαν 1.725 Εβραίους
των Ιωαννίνων (δηλαδή το 95% της κοινότητας της πόλης) και
τους εκτόπισαν στο Άουσβιτς. Τις ίδιες ημέρες οι διώξεις επε-
κτάθηκαν σε όλη την πρώην ιταλική ζώνη κατοχής. Υψηλά πο-
σοστά συλλήψεων Εβραίων σημειώθηκαν στην Άρτα, την Κα-
στοριά, τη Φλώρινα, ενώ αντίθετα μεγάλος αριθμός Εβραίων
των θεσσαλικών πόλεων διασώθηκε επειδή κατέφυγε στους
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·102
αντάρτες. Κατόπιν ήλθε η σειρά των Εβραίων που κατοικούσαν

στα νησιά. Στην Κρήτη, οι περισσότεροι Εβραίοι ζούσαν στα
Χανιά, τους οποίους οι Γερμανοί συνέλαβαν (περίπου 265)
στις 20 Μαΐου. Το πλοίο που τους μετέφερε στον Πειραιά βυ-
θίστηκε εν πλω στις αρχές Ιουνίου 1944. Οι Εβραίοι της Ζα-
κύνθου διασώθηκαν χάρη στις ενέργειες τοπικών αρχών,
Εκκλησίας και κατοίκων. Δεν συνέβη το ίδιο και με τους Εβραί-
ους της Κέρκυρας. Παρά την κωλυσιεργία του Γερμανού διοι-
κητή Εμίλ Γιέγκερ, 1.795 Εβραίοι συνελήφθησαν και εκτοπίστη-
καν στις 9 Ιουνίου – η εκτόπισή τους, μάλιστα, επιδοκιμάστηκε
δημόσια από τις τοπικές αρχές. Το θλιβερό αυτό κατάλογο
κλείνουν οι Εβραίοι των Δωδεκανήσων. Στις 24 Ιουλίου 1944
συνελήφθησαν 1.673 Εβραίοι της Ρόδου και μαζί με άλλους 94
από την Κω μεταφέρθηκαν στην Αθήνα. Αυτοί αποτέλεσαν και
την τελευταία αποστολή Ελλήνων Εβραίων στο Άουσβιτς, όπου
έφτασαν στις 16 Αυγούστου 1944. Συνολικά από τους 70.000-
80.000 Έλληνες Εβραίους περίπου 10.000 ζούσαν μετά το τέ-
λος του πολέμου, κάτι που κατατάσσει την Ελλάδα ανάμεσα
στις χώρες που έχασαν το υψηλότερο ποσοστό του εβραϊκού
πληθυσμού τους.77
Μετά τον πόλεμο και για αρκετές δεκαετίες, η γενοκτονία
των Εβραίων της Ελλάδας απουσίασε από τη δημόσια συζήτη-
ση και την ιστορική έρευνα. Τόσο η γενοκτονία όσο και τα ίχνη
της μακρόχρονης παρουσίας αυτής της εθνοθρησκευτικής
77. Steven Bowman, The Agony of Greek Jews, 1940-1945, Στάνφορντ

2009, σ. 58-77, Christoph U. Schminck-Gustavus, Μνήμες Κατοχής ΙΙ. Ιταλοί
και Γερμανοί στα Γιάννενα και η καταστροφή της εβραϊκής κοινότητας, Ιωάννινα
2008, σ. 179-240, Φλάισερ, Στέμμα και σβάστικα, ό.π., σ. 296-347, Mazower,
Στην Ελλάδα του Χίτλερ, ό.π., σ. 263-290.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·103
ομάδας διαγράφηκαν από τη συλλογική μνήμη των κατοίκων

των πόλεων όπου υπήρχαν εβραϊκές κοινότητες. Είναι ενδεικτι-
κό ότι η πρώτη σοβαρή μελέτη για το θέμα (Michael Molho /
Joseph Nehama, In memoriam. Hommage aux victims juives des
Nazis en Grèce) εκδόθηκε το 1947, έμεινε αμετάφραστη μέχρι
τη δεκαετία του 1970 και στην ουσία αποτελούσε σχεδόν τη
μοναδική μελέτη μέχρι τη δεκαετία του 1990.78 Έστω και με
μεγάλη καθυστέρηση, το ενδιαφέρον των ιστορικών στράφηκε
στη γενοκτονία των Ελλήνων Εβραίων. Ένα καίριο ερώτημα το
οποίο τέθηκε τα τελευταία χρόνια, ακολουθώντας μια ανάλογη
στροφή της διεθνούς βιβλιογραφίας, ήταν το εξής: πέρα από
την αυτονόητη ενοχή των Ναζί για τη γενοκτονία, μήπως υπάρ-
χει και ευθύνη των Ελλήνων χριστιανών για το γεγονός ότι κα-
τέστη εφικτό η συντριπτική πλειονότητα των Εβραίων να εκτο-
πιστεί;
Η συζήτηση σε μεγάλο βαθμό επικεντρώθηκε στη Θεσσα-
λονίκη, γιατί ήταν η πόλη με τη μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα,
η οποία έχασε τα περισσότερα μέλη της στη διάρκεια του πο-
λέμου. Καταρχάς, εκεί βρίσκεται και μια πρώτη απάντηση για
το υψηλό ποσοστό εξόντωσης του ελληνικού εβραϊσμού. Από
78. Μια άλλη πρώιμη μελέτη είναι του Πολυχρόνη Ενεπεκίδη, Οι διωγ-
μοί των Εβραίων στην Ελλάδα βάσει των μυστικών αρχείων των SS, Αθήνα 1969.
Για μια επισκόπηση της βιβλιογραφίας βλέπε: Steven Bowman, «Οι Εβραίοι
στην Ελλάδα την εποχή του πολέμου. Κριτική βιβλιογραφία – επιλογή»,
στο Φλάισερ / Μπόουμαν (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένα
έθνος σε κρίση. Βιβλιογραφικός οδηγός, ό.π., σ. 185-203, Οντέτ Βαρών-Βα-
σάρ, «Η γενοκτονία των Ελλήνων Εβραίων (1943-1944) και η αποτύπωσή
της: μαρτυρίες, λογοτεχνία και ιστοριογραφία», στο Αντωνίου / Μαραντζί-
δης (επιμ.), Η εποχή της σύγχυσης, ό.π., σ. 289-344.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·104
τη στιγμή που οι Ναζί κατόρθωσαν να εξοντώσουν την εβραϊ-

κή κοινότητα της Θεσσαλονίκης, είχαν ταυτόχρονα αφανίσει
και το μεγαλύτερο μέρος των Εβραίων της Ελλάδας. Αρχικά η
αναζήτηση των ευθυνών, ιδιαίτερα από την πλευρά των Εβραίων
που επέζησαν, στράφηκε στην ηγεσία της κοινότητας και την
υποχωρητικότητα του ραβίνου Κόρετς απέναντι στις γερμανι-
κές απαιτήσεις. Η στάση όμως της ηγεσίας της εβραϊκής κοινό-
τητας της Θεσσαλονίκης δεν διέφερε από τη στάση των εβραϊ-
κών κοινοτήτων συνολικά στην Ευρώπη, όπως άλλωστε έδειξε
και η Χάνα Άρεντ στο γνωστό βιβλίο της Ο Άιχμαν στην Ιερουσα-
λήμ.79 Μεταπολεμικά ο Κόρετς μετατράπηκε στον αποδιοπο-
μπαίο τράγο, που καλούνταν να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της
συλλογικής μνήμης τόσο της εβραϊκής κοινότητας όσο και της
ελληνικής κοινωνίας. Νεότερες μελέτες επισημαίνουν ότι ο
Κόρετς ήταν πάνω απ’ όλα ένας πνευματικός ηγέτης της κοινό-
τητας (με την οποία είχε προβληματικές σχέσεις) και δεν διέ-
θετε την πολιτική οξυδέρκεια για να αντιληφθεί τις πραγματι-
κές προθέσεις των Ναζί· πίστευε ότι εάν η κοινότητα προσαρ-
μοζόταν στις νέες συνθήκες (όπως είχε κάνει και τις προηγού-
μενες δεκαετίες), θα μπορούσαν να αποφευχθούν τα χειρότε-
ρα.80 Η ίδια η ταχύτητα των εξελίξεων σίγουρα τον αιφνιδίασε,
καθώς μέσα σε ενάμιση μήνα οι Γερμανοί πέρασαν από την
εφαρμογή των φυλετικών νόμων στην εκτόπιση στο Άουσβιτς.
79. Χάνα Άρεντ, Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ. Έκθεση για την κοινοτοπία
του κακού, Θεσσαλονίκη 2009, σ. 97-103.
80. Minna Rozen, «Jews and Greeks Remember Their Past: The Political
Career of Tzevi Koretz (1933-1943)», Jewish Social Studies. History, Culture,
Society 12 (1), 2005, σ. 111-166, Bowman, The Agony of Greek Jews, ό.π., σ.
63-64.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·105
Σε κάθε περίπτωση, γεγονός παραμένει ότι η εβραϊκή κοινότη-

τα της Θεσσαλονίκης ήταν η πρώτη στην Ελλάδα που υπέστη
τη ναζιστική θηριωδία και ήταν αδύνατο η ηγεσία της να δια-
νοηθεί το φρικτό τέλος που την περίμενε. Αυτό δεν ισχύει
στον ίδιο βαθμό για τις ηγεσίες των εβραϊκών κοινοτήτων άλ-
λων πόλεων (όπως π.χ. των Ιωαννίνων), οι οποίες απέτρεψαν τα
μέλη τους να διαφύγουν στα βουνά είτε λόγω της αντιπάθειάς
τους προς τους αντάρτες είτε για να μη διαλυθεί η συνοχή της
κοινότητας. Πάντως, είναι σημαντικό να έχουμε υπόψη μας ότι
ακόμη και σε εκείνες τις περιπτώσεις που η εβραϊκή ηγεσία
κράτησε διαφορετική στάση (όπως στην Αθήνα), μόνο με την
οργανωμένη βοήθεια των χριστιανών μπόρεσε ένας αριθμός
Εβραίων να σωθεί. Τέλος, στον αντίποδα διαδεδομένων αντι-
λήψεων για δήθεν παθητικότητα των Εβραίων απέναντι στους
Ναζί βρίσκεται η συμμετοχή εκατοντάδων Εβραίων στον ΕΛΑΣ
και το ευρύτερο κίνημα της Αντίστασης.81
Από την άλλη πλευρά, θα πρέπει να εξηγηθεί η αδιαφορία
του χριστιανικού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης απέναντι στις
διώξεις των συμπολιτών τους. Αν και κάποιοι μελετητές επι-
δίωξαν να ωραιοποιήσουν τις σχέσεις χριστιανών και Εβραίων,
οι περισσότεροι διέκριναν στη στάση του ελληνικού πληθυ-
81. Bowman, Jewish Resistance in Wartime Greece, Λονδίνο 2006, σ. xxiii,

61-70.
82. Φ. Κωνσταντοπούλου / Θ. Βερέμης (επιμ.), Οι Έλληνες Εβραίοι (μέ-
σα από τα διπλωματικά και ιστορικά έγγραφα του ΥΠΕΞ), Αθήνα 2000. Στον
αντίποδα αυτής της προσέγγισης βλέπε: Bernard Pierron, Εβραίοι και χρι-
στιανοί στη νεότερη Ελλάδα. Ιστορία των διακοινοτικών σχέσεων από το 1821 ως
το 1945, Αθήνα 2004, σ. 197-234, 297-302, Γιώργος Μαργαρίτης, Ανεπιθύ-
μητοι συμπατριώτες. Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας,
Αθήνα 2005, σ. 69-132. Γενικότερα, επίσης, Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·106
σμού την επίδραση του αντισημιτισμού.82 Καταρχάς, χρειάζε-

ται να διευκρινιστεί ότι ο αντισημιτισμός στην Ελλάδα δεν έλα-
βε τα χαρακτηριστικά του οργανωμένου, επιθετικού και μαζι-
κού κινήματος που συναντούμε σε άλλες χώρες της Κεντρικής
και Ανατολικής Ευρώπης εκείνης της εποχής. Εκδήλωση τέ-
τοιου αντισημιτισμού στην Ελλάδα ήταν ο εμπρησμός της συ-
νοικίας Κάμπελ της Θεσσαλονίκης το 1931 από την εθνικιστική
αντισημιτική οργάνωση Εθνική Ένωσις «Η Ελλάς» (ΕΕΕ), που εί-
χε ιδρυθεί στην πόλη το 1927. Ωστόσο δεν υπήρξαν άλλα πα-
ρόμοια περιστατικά, η δύναμη της ΕΕΕ παρέμεινε περιορισμένη
και, γενικότερα, ο αντισημιτισμός δεν απόκτησε ποτέ μαζικά
χαρακτηριστικά, παρά την υποδαύλισή του από μεγάλες εφη-
μερίδες όπως η Μακεδονία.83 Στο Μεσοπόλεμο ο αντισημιτι-
σμός εμβαπτίστηκε στον εθνικισμό και στράφηκε κατά των
Εβραίων κατηγορώντας τους ότι δεν ήταν Έλληνες. Οι Εβραίοι
ήταν κατά περίπτωση «φιλότουρκοι», «βουλγαρόφιλοι» ή, το
ανώτερο γαλλόφωνο στρώμα τους, «κοσμοπολίτες». Πέρα
από τις πολιτικές διαστάσεις του αντισημιτισμού, που συνδέο-
Εβραϊσμού, Οι Εβραίοι στον ελληνικό χώρο: Ζητήματα μακράς διάρκειας, Αθή-

να 1995, Ρίκα Μπενβενίστε (επιμ.), Οι Εβραίοι της Ελλάδας στην Κατοχή,
Θεσσαλονίκη 1998, Ρένα Μόλχο, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, 1856-1919.
Μια ιδιαίτερη κοινότητα, Αθήνα 2001, Δημοσθένης Δώδος, Οι Εβραίοι της
Θεσσαλονίκης στις εκλογές του ελληνικού κράτους, 1915-1936, Αθήνα 2005,
Κ. E. Fleming, Ιστορία των Ελλήνων Εβραίων, Αθήνα 2009.
83. Για τον εμπρησμό της συνοικίας Κάμπελ και τις σχέσεις μεταξύ
χριστιανών και Εβραίων στη Θεσσαλονίκη τη δεκαετία του 1920 βλέπε
Aristotle A. Kallis, «The Jewish Community of Salonica under Siege: The
Antisemitic Violence of the Summer of 1931», Holocaust and Genocide
Studies 20 (1), 2006, σ. 34-56.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·107
νταν με τη διαδικασία ενσωμάτωσης στο εθνικό κράτος, υπήρ-

χε ένας λανθάνων αντισημιτισμός, ο οποίος οφειλόταν στις οι-
κονομικές αντιπαλότητες προηγούμενων γενεών και στη γλωσ-
σική διαφορά μεταξύ της πολυάριθμης εβραϊκής κοινότητας,
που μιλούσε λαντίνο, και των χριστιανών. Σημαντικό ρόλο στις
σχέσεις χριστιανών και Εβραίων έπαιξε η άφιξη των προσφύ-
γων μετά το 1922. Η φυσιογνωμία της πόλης άλλαξε οριστικά.
Οι Εβραίοι από κυρίαρχη πληθυσμιακά ομάδα μετατράπηκαν
σε μειονότητα, η οποία έπρεπε να προσαρμοστεί στα νέα δε-
δομένα, και οι πρόσφυγες αντιμετώπιζαν τους Εβραίους ως ξέ-
νους, καθώς δεν είχαν παρελθόν συμβίωσης μαζί τους. Η
εχθρότητα της κρατικής διοίκησης και των τοπικών αρχών δι-
εύρυνε το χάσμα μεταξύ των δύο κοινοτήτων, και πολλοί
Εβραίοι προτίμησαν να μεταναστεύσουν. Από την άλλη πλευ-
ρά, η εβραϊκή κοινότητα προσαρμόστηκε στη νέα πραγματικό-
τητα. Ενώ παλαιότερες μελέτες τόνιζαν την περιχαράκωση της
εβραϊκής κοινότητας, πιο πρόσφατες έρευνες κινούνται στην
αντίθετη κατεύθυνση και υποστηρίζουν ότι ο εβραϊκός πληθυ-
σμός ακολούθησε το δρόμο της αφομοίωσης, της εκκοσμίκευ-
σης και του εξελληνισμού.84
Ο λανθάνων αντισημιτισμός του χριστιανικού πληθυσμού
και των επίσημων φορέων απέναντι στην εβραϊκή κοινότητα
ήρθε στην επιφάνεια κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Χαρακτη-
ριστικό παράδειγμα ήταν η καταστροφή του εβραϊκού νεκρο-
ταφείου της πόλης το Δεκέμβριο του 1942. Η πρωτοβουλία για
την ενέργεια αυτή ανήκε στον γενικό διοικητή Μακεδονίας Βα-
σίλη Σιμωνίδη, ο οποίος εν γένει ευθυγραμμίστηκε με όλα τα
84. Fleming, Ιστορία των Ελλήνων Εβραίων, ό.π., σ. 167-168.

01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·108
αντισημιτικά μέτρα των Γερμανών, και το έργο της καταστρο-

φής ανέλαβαν πρόθυμα τα συνεργεία του δήμου.85 Ένας μικρός
αριθμός χριστιανών Θεσσαλονικέων, όπως ο δημοσιογράφος
της Νέας Ευρώπης Νίκος Καμμονάς, ο Λάσκαρης Παπαναούμ ή
τα μέλη της ΕΕΕ, εμπνεόμενοι από τη ναζιστική φυλετική ιδεο-
λογία και για να καλλιεργήσουν τις φιλικές σχέσεις τους με τους
Γερμανούς, επιδόθηκαν στην ανοικτά αντισημιτική προπαγάν-
δα. Ωστόσο, η εχθρότητα του χριστιανικού πληθυσμού δεν εκ-
φράστηκε ενεργητικά, με τη συμμετοχή δηλαδή χριστιανών σε
διώξεις κατά των Εβραίων, αλλά παθητικά: οι χριστιανοί της
Θεσσαλονίκης δεν έκαναν τίποτα για να βοηθήσουν τους
Εβραίους συμπολίτες τους όταν τα μέτρα των γερμανικών αρ-
χών γίνονταν όλο και πιο απειλητικά. Το επιχείρημα του φόβου
των γερμανικών αντιποίνων δεν είναι πειστικό: χιλιάδες άνθρω-
ποι συμμετείχαν στις διαδηλώσεις κατά της πολιτικής επιστρά-
τευσης και της επέκτασης της βουλγαρικής ζώνης κατοχής, πα-
ρά τη σκληρή στάση των κατοχικών δυνάμεων. Επίσης, οι πιο
έντονες φωνές διαμαρτυρίας για τα αντισημιτικά μέτρα των Να-
ζί προήλθαν από την Αθήνα (μεταξύ αυτών και ο αρχιεπίσκοπος
Δαμασκηνός, ο πρόεδρος της Ακαδημίας, ο Δικηγορικός και ο
Ιατρικός Σύλλογος) και όχι από τη Θεσσαλονίκη. Ο Β. Σιμωνί-
δης, ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος και οι άλλοι φο-
ρείς της πόλης σιώπησαν μπροστά στο δράμα των συμπολιτών
τους. Μάλλον θεωρούσαν ότι η εκτόπιση των Εβραίων δεν απο-
τελούσε πρόβλημα, αντίθετα τα σπίτια και οι περιουσίες των
85. Για το ρόλο του Β. Σιμωνίδη, βλέπε Andrew Apostolou, «“The

Exception of Salonika”: Bystanders and Collaborators in Northern
Greece», Holocaust and Genocide Studies 14 (2), 2000, σ. 165-196, Pierron,
Εβραίοι και χριστιανοί στη νεότερη Ελλάδα, ό.π., σ. 259-266.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·109
Εβραίων θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να καλυφθούν

οι ανάγκες των προσφύγων από τη βουλγαρική ζώνη κατοχής.86
Οι όποιες προσπάθειες διάσωσης των Εβραίων περιορίστηκαν
σε ατομικές περιπτώσεις αλληλεγγύης και ευσπλαχνίας (ή και
δωροδοκίας), στις ενέργειες των ιταλικών προξενικών αρχών
και στο ΕΑΜ, το οποίο μέσα από το δίκτυό του κατάφερε να
σώσει ένα μικρό αριθμό Θεσσαλονικιών Εβραίων φυγαδεύο-
ντάς τους έξω από την πόλη. Η εβραϊκή κοινότητα, όμως, ήταν
πολυπληθής· όλες αυτές οι προσπάθειες ήταν καταδικασμένες
να έχουν περιορισμένα αποτελέσματα.
Μετά την εκτόπιση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης άνοιξε
ένα άλλο «σκοτεινό» κεφάλαιο, αυτό της εκμετάλλευσης των
εγκαταλειμμένων εβραϊκών περιουσιών. Υπό γερμανική επο-
πτεία συστάθηκε η Υπηρεσία Διαχειρίσεως Ισραηλιτικών Περι-
ουσιών, η οποία παρέδωσε τις περιουσίες των εκτοπισμένων
Εβραίων (για φύλαξη, υποτίθεται), σε χριστιανούς μεσεγγυού-
χους. Μέσω αυτού του μηχανισμού και με αδιαφανείς διαδικα-
σίες, εβραϊκά σπίτια και καταστήματα πέρασαν στα χέρια γνω-
στών δωσιλόγων (μεταξύ αυτών ο Γεώργιος Πούλος, ο Λάσκα-
ρης Παπαναούμ και πολλοί άλλοι), μελών της ΕΕΕ, εργαζομένων
για τους Γερμανούς ή ακόμη και σε ανθρώπους που μπορούσαν
να δωροδοκήσουν τα κατάλληλα πρόσωπα στις γερμανικές
υπηρεσίες. Μετά την επιστροφή στην πόλη όσων Εβραίων επέ-
ζησαν, ξεκίνησε ένας μακρύς αγώνας διεκδίκησης των περιου-
σιών τους, στον οποίο συνάντησαν την αντίδραση των μεσεγγυ-
86. Mark Mazower, Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων. Χριστιανοί, μου-

σουλμάνοι και εβραίοι, 1430-1950, Αθήνα 2006, σ. 517-519, Pierron, Εβραίοι
και χριστιανοί στη νεότερη Ελλάδα, ό.π., σ. 267, 270-271.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·110
ούχων και την απροθυμία του κράτους να τους συνδράμει. Τε-

λικά, μόνο τριακόσιες κατοικίες και πενήντα καταστήματα επι-
στράφηκαν στους ιδιοκτήτες τους. Μια προσεκτικότερη μελέτη
των πολιτικών που εφαρμόστηκαν σε τοπικό επίπεδο και του
ρόλου του κρατικού μηχανισμού ίσως επιτρέψει να διαγνω-
στούν οι ποικίλες διασυνδέσεις μεταξύ αντισημιτισμού, εθνικι-
σμού, οικονομικών συμφερόντων και δωσιλογισμού.87
Πολύ διαφορετική ήταν η περίπτωση των Τσάμηδων. Ήταν
Αλβανοί μουσουλμάνοι οι οποίοι ζούσαν στην περιοχή της
Θεσπρωτίας και αριθμούσαν περίπου 25.000 άτομα όταν ξεκί-
νησε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Τα προβλήματα εμ-
φανίστηκαν στη διάρκεια του Μεσοπολέμου όταν η κυβέρνη-
ση, στο ευρύτερο πλαίσιο της εθνικής ομογενοποίησης, κατεύ-
θυνε στην περιοχή χιλιάδες πρόσφυγες με αποτέλεσμα να
υπάρξουν έντονες τριβές με τους Τσάμηδες για τη διανομή
των γαιών και των κατοικιών. Το πρόβλημα περιπλέχθηκε επει-
δή οι Τσάμηδες για αρκετό καιρό δεν γνώριζαν εάν επρόκειτο
να ανταλλαχθούν ή όχι. Πολλοί πούλησαν τις περιουσίες τους
στους πρόσφυγες, με αποτέλεσμα όταν τελικά εξαιρέθηκαν από
την ανταλλαγή πληθυσμών να μην τις έχουν πλέον, άλλοι έχα-
σαν μεγάλο μέρος τους λόγω των αναγκαστικών απαλλοτριώ-
σεων της αγροτικής μεταρρύθμισης, ενώ και η διαδικασία επι-
87. Γαβριέλλα Ετμεκτσόγλου, «Το Oλοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων»,

στο Χατζηιωσήφ / Παπαστράτης (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού
αιώνα, τ. Γ1, ό.π., σ. 175-196, Στράτος Δορδανάς, Έλληνες εναντίον Ελλήνων.
O κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη, 1941-1944,
Θεσσαλονίκη 2006, σ. 398-437, Μark Mazower, «Οι συνέπειες του διωγ-
μού των Εβραίων για την πόλη της Θεσσαλονίκης», στο Μπενβενίστε
(επιμ.), Οι Εβραίοι της Ελλάδας στην Κατοχή, ό.π., σ. 53-61.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·111
στροφής των κτημάτων τους, μετά την εξαίρεσή τους από την
ανταλλαγή, ήταν βραδύτατη. Ο συνδυασμός οικονομικού αντα-
γωνισμού και πολιτισμικής διαφοράς δημιούργησε μια διαχω-
ριστική γραμμή ανάμεσα στους Έλληνες και στους Τσάμηδες
της Θεσπρωτίας. Οι καταγγελίες των Τσάμηδων για διακρίσεις
του ελληνικού κράτους εις βάρος τους (π.χ. καθυστέρηση στην
καταβολή αποζημιώσεων, εχθρική στάση των αρχών, μη ίδρυ-
ση μειονοτικών σχολείων) υποθάλπονταν από την αλβανική κυ-
βέρνηση με αποτέλεσμα να ενταθεί η καχυποψία της ελληνικής
κυβέρνησης. Η κατάσταση χειροτέρεψε πολύ επί μεταξικής δι-
κτατορίας, όταν εφαρμόστηκε μια σκληρά καταπιεστική πολιτι-
κή γενικότερα κατά των μειονοτήτων. Η περιοχή πέρασε υπό
στρατιωτική επιτήρηση, η δημόσια χρήση της γλώσσας απαγο-
ρεύτηκε, ακολούθησαν αυθαίρετες συλλήψεις από τη Χωρο-
φυλακή και ξυλοδαρμοί. Η πολιτική διακρίσεων και διώξεων,
ώστε να υποχρεωθούν οι Τσάμηδες να εγκαταλείψουν την
Ελλάδα, δεν απέδωσε καρπούς και βάθυνε το χάσμα που τους
χώριζε από τους Έλληνες και το ελληνικό κράτος.
Όταν το 1941 η Ελλάδα συνθηκολόγησε, οι Τσάμηδες συ-
ντάχθηκαν με τις ιταλικές δυνάμεις κατοχής για να ισχυροποιη-
θούν και να επιβάλουν τις δικές τους πλέον απαιτήσεις στον
ελληνικό πληθυσμό. Οι Ιταλοί, από την άλλη, γνωρίζοντας τις
διακρίσεις σε βάρος των Τσάμηδων, τους χρησιμοποίησαν
εναντίον του ελληνικού πληθυσμού. Οι Τσάμηδες προπαγάνδι-
ζαν αλυτρωτικές ιδέες, ανακατέλαβαν κτήματα που είχαν απαλ-
λοτριωθεί, εγκατέστησαν τη δική τους διοίκηση στην περιοχή
και, ίσως το πιο κρίσιμο, συγκρότησαν ένοπλα σώματα που εί-
τε τρομοκρατούσαν τον ελληνικό πληθυσμό είτε συνεργάζο-
νταν με τις δυνάμεις κατοχής σε επιχειρήσεις κατά των ανταρ-
τών του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ. Η αντάρτικη δραστηριότητα απο-
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·112
τέλεσε την αφορμή για να ενταθεί η εκστρατεία βίας των Τσά-

μηδων στην περιοχή με λεηλασίες (περιοχή Φαναρίου τον Αύ-
γουστο του 1943) ή τη διενέργεια αντιποίνων (εκτέλεση 49
Ελλήνων στην Παραμυθιά το Σεπτέμβριο του 1943), πάντα με
την ανοχή των στρατευμάτων κατοχής. Η κοινή δράση Γερμα-
νών και Τσάμηδων μέχρι το τέλος της Κατοχής έθεσε όχι μόνο
τους ένοπλους συνεργάτες αλλά όλο τον πληθυσμό των Τσά-
μηδων στο στόχαστρο μετά την αποχώρηση των γερμανικών
στρατευμάτων. Η είσοδος των δυνάμεων του ΕΔΕΣ στην Παρα-
μυθιά στις 17 Ιουνίου 1944 συνδυάστηκε με μια εκστρατεία
βίας και αντεκδίκησης κατά των Τσάμηδων, και δεκάδες σκο-
τώθηκαν, ενώ τα ίδια, σε μικρότερη έκταση, σημειώθηκαν στην
Πάργα και τους Φιλιάτες. Από εκεί και πέρα η σύμπτυξη των
γερμανικών δυνάμεων συνοδευόταν και από τη φυγή των Τσά-
μηδων, οι οποίοι φοβούνταν για την τύχη που θα είχαν εάν
έπεφταν στα χέρια του ΕΔΕΣ. Το ΕΑΜ κινήθηκε σε άλλη λογική.
Προσπάθησε να προσεταιριστεί τον πληθυσμό των Τσάμη-
δων, να τους διαχωρίσει από τη «φασιστική» ηγεσία, συνεργα-
ζόμενο με το αλβανικό Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, και
να τους δώσει την ευκαιρία να περάσουν στις γραμμές του, αλ-
λά η προσπάθειά του αυτή δεν είχε επιτυχία. Η πρωτοκαθε-
δρία του ΕΔΕΣ στην περιοχή καθόρισε και τις εξελίξεις που
οδήγησαν στην εκδίωξη της συντριπτικής πλειονότητας των
Τσάμηδων από το ελληνικό έδαφος.88 Ο μαζικός, βίαιος και
οριστικός διωγμός μιας εθνοτικής ομάδας μεταπολεμικά νομι-
μοποιήθηκε στη συλλογική μνήμη λόγω της συνεργασίας της
88. Ελευθερία Μαντά, Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-

2000), Θεσσαλονίκη 2004, σ. 133-233, Μαργαρίτης, Ανεπιθύμητοι συμπα-
τριώτες, ό.π., σ. 133-171.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·113
με τις κατοχικές δυνάμεις. Αυτό όμως που σε μια ιστορική

προσέγγιση έχει ιδιαίτερη σημασία δεν είναι τόσο τα «αισθή-
ματα» μεταξύ Ελλήνων και Τσάμηδων σε μια απόπειρα φυσικο-
ποίησης της διαφοράς, αλλά οι πολιτικές που δημιούργησαν
και καλλιέργησαν τις αντιθέσεις: η πολιτική του ελληνικού και
του αλβανικού κράτους προπολεμικά και η πολιτική των κατο-
χικών δυνάμεων στη διάρκεια του πολέμου και ο τρόπος με
τον οποίο χειρίστηκαν την εθνοτική διαφορά.
Το θέμα των Σλαβομακεδόνων είναι πιο σύνθετο από αυτό
των Τσάμηδων τόσο ως προς την ιστορική του εξέλιξη όσο και
ως προς την ιστοριογραφική του διαπραγμάτευση, καθώς επα-
νατοποθετήθηκε στο πλαίσιο της σύγκρουσης των βαλκανικών
εθνικισμών στη δεκαετία του 1990. Η παραδοσιακή ελληνική
ιστοριογραφία μέσα από το πρίσμα της εθνικής ιδεολογίας
αντιμετώπισε με προκατάληψη τους Σλαβομακεδόνες, καθώς
α) αρνήθηκε να τους αντιμετωπίσει με τους όρους μιας εθνοτι-
κής ομάδας με ρευστή ταυτότητα και τους προσέγγισε ως
«σλαβόφωνους», οι οποίοι είχαν είτε βουλγαρική («βουλγαρό-
φιλοι», «βουλγαρίζοντες», «βουλγαρόφρονες» κλπ.) είτε ελλη-
νική συνείδηση, β) ερμήνευσε τη στάση τους στη διάρκεια της
Κατοχής με όρους καιροσκοπισμού και γ) θεώρησε ότι η προ-
σχώρησή τους στο Κομμουνιστικό Κόμμα είχε ως συνέπεια τη
σταδιακή υιοθέτηση από το τελευταίο των αυτονομιστικών
βλέψεών τους με ολέθριες συνέπειες για την Ελλάδα, δηλαδή
τον Εμφύλιο Πόλεμο (1946-1949).89 Σε μεγάλο βαθμό τη στά-
ση των Σλαβομακεδόνων στη διάρκεια της Κατοχής δεν την
89. Ιωάννης Κολιόπουλος, Λεηλασία φρονημάτων. Το Μακεδονικό Ζήτημα

στην κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία, 1941-1944, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 40-
55, 79, 87, 139, 143-144, 150, 160-161, passim. Μια πρώτη κριτική αυτής
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·114
καθόρισε ο καιροσκοπισμός τους, αλλά αφενός οι συνθήκες

που είχαν διαμορφωθεί στη διάρκεια του Μεσοπολέμου και
αφετέρου οι πολιτικές των αντίπαλων δυνάμεων στη διάρκεια
της Κατοχής.
Στη διάρκεια του Μεσοπολέμου ζούσαν στη Μακεδονία
160.000, σύμφωνα με τις ελληνικές αρχές, «σλαβόφωνοι» («πα-
τριαρχικοί» και «εξαρχικοί»), από τους οποίους οι μισοί περί-
που στους νομούς Καστοριάς και Φλώρινας.90 Η διαδικασία
εξελληνισμού της Δυτικής Μακεδονίας προκάλεσε τις αντιδρά-
σεις του ντόπιου πληθυσμού, αντιδράσεις που έγιναν πιο έντο-
νες μετά την εγκατάσταση των προσφύγων, λόγω της προνο-
μιακής μεταχείρισής τους από το ελληνικό κράτος. Η δυσαρέ-
σκεια των Σλαβομακεδόνων αυξήθηκε στα χρόνια της μεταξι-
κής δικτατορίας λόγω της καταπιεστικής πολιτικής του κρά-
τους εναντίον τους (απαγόρευση χρήσης της γλώσσας τους,
εκτοπίσεις κλπ.).91 Όταν ξεκίνησε η Κατοχή, οι Σλαβομακεδό-
νες όχι μόνο δεν είχαν ενσωματωθεί αλλά μάλλον είχαν αποξε-
νωθεί από το ελληνικό κράτος. Οι ιταλικές κατοχικές δυνάμεις,
όταν άρχισαν να εμφανίζονται αντάρτικες ομάδες στην περιο-
της ιστοριογραφικής προσέγγισης: Mark Mazower, «Historians at War:

Greece, 1940-1950», Τhe Historical Journal 38 (2), 1995, σ. 499-506.
90. Ιάκωβος Μιχαηλίδης, Μετακινήσεις σλαβόφωνων πληθυσμών (1912-
1930). Ο πόλεμος των στατιστικών, Αθήνα 2003, σ. 236-242.
91. Τάσος Κωστόπουλος, Η απαγορευμένη γλώσσα. Κρατική καταστολή
των σλαβικών διαλέκτων στην ελληνική Μακεδονία, Αθήνα 2000, σ. 162-180,
Χριστίνα Βάρδα, «Όψεις της πολιτικής αφομοίωσης στη δυτική Μακεδο-
νία στο Μεσοπόλεμο», Τα Ιστορικά 10 (18-19), 1993, σ. 151-170, Φίλιππος
Κάραμποτ, «Σλαβομακεδόνες και κράτος στην Ελλάδα του Μεσοπολέ-
μου», Ίστωρ 10, 1997, σ. 235-278.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·115
χή, δηλαδή την άνοιξη του 1943, εξόπλισαν ομάδες Σλαβομα-

κεδόνων (το λεγόμενο Αξονομακεδονοβουλγαρικό Κομιτάτο)
στην Καστοριά, εκμεταλλευόμενες τη συσσωρευμένη από τα
προηγούμενα χρόνια δυσαρέσκειά τους. Η ρευστότητα μιας
υπό διαμόρφωση σλαβομακεδονικής ταυτότητας, η καταπίεση
στα χρόνια του Μεσοπολέμου, η αποδυνάμωση των πελατεια-
κών δικτύων, που τους εξασφάλιζαν κάποια πρόσβαση στην
πολιτική εξουσία, λόγω της μεταξικής δικτατορίας, η πολυσχι-
δής δράση και οι υποσχέσεις του Κομιτάτου για βελτίωση της
ζωής τους, καθώς και η εμφάνιση ένοπλων ελληνικών αντιστα-
σιακών οργανώσεων είχαν ως αποτέλεσμα να εξοπλιστούν
εκατοντάδες Σλαβομακεδόνες.92 Ο εξοπλισμός μερίδας τους
ήταν κομμάτι ενός συνόλου αντιθέσεων που στις συνθήκες της
Κατοχής μετατράπηκαν σε ένοπλες συγκρούσεις, των οποίων
η δυναμική καθόρισε τις εξελίξεις στην περιοχή. Οι πολυεπί-
πεδες συγκρούσεις μεταξύ ντόπιων Σλαβομακεδόνων και προ-
σφύγων, κομιτατζήδων και μη οπλισμένων Σλαβομακεδόνων,
ελληνόφωνων και τουρκόφωνων προσφύγων, αριστερών και
εθνικιστών ανταρτών προσδιορίστηκαν από τη διαχωριστική
γραμμή ανάμεσα στην αντίσταση και στη συνεργασία, η οποία
έφερε σε σύγκρουση τον ΕΛΑΣ με όλες εκείνες τις δυνάμεις
που συνεργάζονταν με τους Γερμανούς.
Όπως οι κατοχικές δυνάμεις προσπάθησαν να κινητοποιή-
σουν και να εξοπλίσουν τον σλαβομακεδονικό πληθυσμό, το
ίδιο έκανε και το ΕΑΜ, στο βαθμό που αποτελούσε ένα μεγάλο
92. Ραϋμόνδος Αλβανός, «Κοινωνικές συγκρούσεις και πολιτικές συ-

μπεριφορές στην περιοχή της Καστοριάς (1922-1949)», αδημοσίευτη δι-
δακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσα-
λονίκη 2005, σελ. 231-246.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·116
ποσοστό του ευρύτερου πληθυσμού, στο δε νομό Φλώρινας

την πλειονότητα των κατοίκων. Όχημά του ήταν ο ΣΝΟΦ (Σλα-
βομακεδονικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Μέτωπο), μια ξεχωρι-
στή σλαβομακεδονική οργάνωση που ιδρύθηκε τον Οκτώβριο
με Νοέμβριο του 1943 και λειτουργούσε στο πλαίσιο του ΕΑΜ-
ΕΛΑΣ. Η κατάσταση περιεπλάκη ωστόσο περισσότερο όταν
Γιουγκοσλάβοι παρτιζάνοι ξεκίνησαν αυτονομιστική προπα-
γάνδα στους Σλαβομακεδόνες της Ελλάδας. Εκτός από όσους
επιδίωξαν να τους προσεταιριστούν, υπήρξαν και εκείνοι που
στράφηκαν εναντίον τους, όπως οι πρόσφυγες (ιδιαίτερα οι
τουρκόφωνοι), εθνικιστικές αντιστασιακές οργανώσεις (ΠΑΟ),
ενώ και μέσα στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ πολλά στελέχη τούς έβλεπαν με
καχυποψία – παράγοντες που ίσως εξηγούν τη διαφορά απή-
χησης της αυτονομιστικής προπαγάνδας μεταξύ Καστοριάς
και Φλώρινας. Έτσι το Μάιο του 1944 ο ΕΛΑΣ διέλυσε τον
ΣΝΟΦ, λόγω της αύξησης των αυτονομιστικών τάσεων, και οι
Σλαβομακεδόνες εντάχθηκαν στον ΕΛΑΣ. Ούτε αυτή η λύση
όμως αποκλιμάκωσε την ένταση μεταξύ Σλαβομακεδόνων
ανταρτών και ΕΛΑΣ. Η αναζωπύρωση των αυτονομιστικών τά-
σεων σε μερίδα των Σλαβομακεδόνων της Καστοριάς μετά την
ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Μακεδονίας στη Γιουγκο-
σλαβία οδήγησε τελικά στη βίαιη διάλυση του σλαβομακεδονι-
κού τάγματος (γνωστού ως τάγμα Γκότσε) από τον ΕΛΑΣ τον
Οκτώβριο του 1944.93
93. Από τη βιβλιογραφία για τους Σλαβομακεδόνες στην Κατοχή εν-

δεικτικά βλέπε: Τάσος Κωστόπουλος, «“Αξονομακεδονικό” κομιτάτο και
Οχράνα (1943-1944). Μια πρώτη προσέγγιση», Αρχειοτάξιο 5, 2003, σ. 40-
51, Τάσος Κωστόπουλος, «Το Μακεδονικό στη δεκαετία του ’40», στο Χ.
Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, τόμ. Δ1, ό.π., σ.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·117
Οι σύνθετες και πυκνές εξελίξεις επιβάλλουν να μην προ-

σεγγίσει κανείς τους Σλαβομακεδόνες με μονολιθικό τρόπο,
ως μια συμπαγή και ενιαία ομάδα, αλλά αντίθετα να δει τις δια-
φορετικές τάσεις που αναπτύσσονται στο εσωτερικό της μειο-
νότητας και ότι οι ταυτότητες δεν είναι αμετάβλητες αλλά ερ-
γαλειακές. Oι Σλαβομακεδόνες ήταν μια μειονότητα την οποία
προσπάθησαν να την προσεταιριστούν διαφορετικοί πρωτα-
γωνιστές (δηλαδή οι τρεις κατοχικές δυνάμεις, οι Γιουγκοσλά-
βοι παρτιζάνοι και ο ΕΛΑΣ) – και για να το πετύχουν υποκινού-
σαν τις αλυτρωτικές βλέψεις τους (με την εξαίρεση του ΕΛΑΣ).
Από την άλλη, ο κρατικός μηχανισμός τούς αντιμετώπιζε με
εχθρότητα, ενισχύοντας στο εσωτερικό τους εκείνες τις φω-
νές που υποστήριζαν τον «μακεδονισμό». Θα έλεγε κανείς ότι
οι συνθήκες της Κατοχής πρόσφεραν το γόνιμο έδαφος για να
αναπτυχθούν οι εθνικές ιδεολογίες. Το αίτημα της εθνικής
απελευθέρωσης που διακήρυξε η Αντίσταση είχε διαφορετι-
κούς και πολλαπλούς αποδέκτες και αποτέλεσε το όχημα για
να εκφραστούν εθνικιστικές ιδέες και αλυτρωτικοί πόθοι σε
περιοχές εθνολογικά μεικτές. Για πολλούς πρόσφυγες αποτέ-
λεσε το πλαίσιο για να διωχθούν όσοι δεν ήταν «Έλληνες»,
όπως για πολλούς Σλαβομακεδόνες ήταν η ευκαιρία για την
«εθνική ολοκλήρωση».
363-415, Ευάγγελος Κωφός, «Η βαλκανική διάσταση του μακεδονικού ζη-

τήματος στα χρόνια της Κατοχής και της Αντίστασης», στο Φλάισερ /
Σβορώνος (επιμ.), Ελλάδα 1936-1944, ό.π., σ. 418-471, Μιχάλης Λυμπερά-
τος, «ΚΚΕ και σλαβομακεδονική μειονότητα στην κατεχόμενη Δυτική Μα-
κεδονία», Μνήμων 20, 1998, σ. 67-108, Andrew Rossos, «Incompatible
Allies: Greek Communism and Macedonian Nationalism in the Civil War in
Greece», Journal of Modern History 69 (3), 1997, σ. 42-76.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·118
Κρίσιμος, επίσης, παράγοντας ήταν η στάση και η πολιτική

που ακολούθησαν οι ηγεσίες των διάφορων πρωταγωνιστών. Η
επιφυλακτική στάση των στελεχών του Κομμουνιστικού Κόμ-
ματος στην Καστοριά απέναντι στους Σλαβομακεδόνες μαρτυ-
ρά τις προκαταλήψεις που είχαν οι Έλληνες· από την άλλη, η
επιλογή της αθρόας ένταξης πρώην κομιτατζήδων σε κάποια
σλαβομακεδονικά τάγματα αντανακλά τον αυτονομιστικό προ-
σανατολισμό της ηγεσίας τους. Οι διαφορετικές στάσεις που
αναπτύσσουν οι Σλαβομακεδόνες στο σύντομο διάστημα
1943-1944 δεν είναι απόδειξη του καιροσκοπισμού τους αλλά
της ετερογένειας που υπήρχε εντός της μειονότητας, καθώς
και των συνθηκών στις οποίες ζούσαν και δρούσαν. Πρόσφα-
τες μελέτες επισήμαναν τις διαφορετικές συνθήκες που επι-
κρατούσαν στην Καστοριά και στη Φλώρινα. Στην Καστοριά οι
αυτονομιστικές τάσεις του ΣΝΟΦ ήταν πιο έντονες λόγω της
δραστηριότητας του Κομιτάτου και της Οχράνας, της δράσης
της ΠΑΟ και της παρουσίας Γιουγκοσλάβων παρτιζάνων· στη
Φλώρινα, αντίθετα, ήταν αμβλυμένες διότι δημιουργήθηκαν
στενότεροι δεσμοί μεταξύ των Σλαβομακεδόνων και του Κομ-
μουνιστικού Κόμματος.94 Οι διαφορές αυτές υποδεικνύουν ότι
θα πρέπει να λάβει κανείς υπόψη του τις τοπικές ιδιομορφίες
και τη δυναμική των συγκρούσεων.
Η Κατοχή στην Ελλάδα, αλλά και στις άλλες ευρωπαϊκές χώ-
ρες κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου,
έθεσε σε δοκιμασία τη νομιμοφροσύνη των μειονοτήτων ή
εθνοτήτων. Οι Ναζί επιδίωξαν να αναμοχλεύσουν εθνοτικές
αντιθέσεις, να προσεταιριστούν τις δυσαρεστημένες μειονότη-
94. Γιώργος Κουμαρίδης, «ΣΝΟΦ και σλαβομακεδονικά τάγματα

(1943-1944): μια προσέγγιση», Αρχειοτάξιο 11, 2009, σ. 55-87.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·119
τες και να τις επιστρατεύσουν στη συνέχεια κατά των «κοινών»

αντιπάλων τους, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα τη γερμα-
νική πολιτική στα κατεχόμενα εδάφη της Σοβιετικής Ένωσης.95
Αυτή η πολιτική των κατακτητών έφερε στο προσκήνιο ζητή-
ματα εθνικής ή εθνοτικής ταυτότητας και σχέσεων με τις μειο-
νότητες και επαναπροσδιόρισε τον διαχωρισμό ανάμεσα σε
«πατριώτες» και σε «προδότες». Ωστόσο, η αποφασιστική
στιγμή ήταν ο εξοπλισμός των μειονοτήτων, καθώς μετά από
αυτόν ο απελευθερωτικός αγώνας της Αντίστασης αποκτούσε
πλέον και εθνοτική διάσταση. Για τις μειονότητες άνοιγε, στην
κυριολεξία, ένας δρόμος χωρίς επιστροφή.
95. Χαρακτηριστική είναι η κινητοποίηση των εθνοτήτων από τους

Γερμανούς κατά την εισβολή στη Σοβιετική Ένωση. Στην Ουκρανία, τη
Λευκορωσία, τις Βαλτικές χώρες και την Κριμαία με την υποστήριξη των
Γερμανών δημιουργήθηκαν εθνικιστικές οργανώσεις και ένοπλα σώματα
τα οποία στράφηκαν αρχικά κατά των κομμουνιστών και των Εβραίων και
στη συνέχεια επιστρατεύτηκαν κατά του σοβιετικού στρατού. Mark
Mazower, Η αυτοκρατορία του Χίτλερ. Ναζιστική εξουσία στην κατοχική Ευρώ-
πη, Αθήνα 2009, σ. 446-460.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·120
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·121
Oι εμφύλιες συγκρούσεις
Οι εμφύλιες συγκρούσεις στη διάρκεια της Κατοχής έχουν

βρεθεί τα τελευταία χρόνια στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος
των ιστορικών και της δημόσιας συζήτησης. Ενώ μέχρι πρότι-
νος οι αναφορές περιορίζονταν στις συγκρούσεις του ΕΛΑΣ με
τον ΕΔΕΣ και την ΕΚΚΑ και σε κάποιες επιθέσεις του ΕΛΑΣ σε
λίγους «γερμανοντυμένους προδότες», οι πρόσφατες έρευνες
έδειξαν ότι οι εμφύλιες συγκρούσεις ήταν πολύ πιο εκτεταμέ-
νες και αιματηρές. Γιατί σε αυτή την πλευρά της Κατοχής δεν
είχε δοθεί ανάλογη προσοχή; Το θέμα των εμφύλιων συγκρού-
σεων συνδέεται άρρηκτα με το φαινόμενο του δωσιλογισμού,
τη συνεργασία δηλαδή Ελλήνων με τις δυνάμεις κατοχής. Ο
δωσιλογισμός στην Ελλάδα, αλλά και σε πολλές άλλες κατεχό-
μενες ευρωπαϊκές χώρες, στα μεταπολεμικά χρόνια πέρασε
στη λήθη γιατί αποτελούσε τραύμα στη συλλογική εθνική ταυ-
τότητα και την πατριωτική μνήμη. Η συνεργασία με τον κατα-
κτητή αμαύρωνε το ηρωικό αφήγημα της εθνικής ιστορίας και
υπονόμευε τον ιδρυτικό μύθο της Εθνικής Αντίστασης πάνω
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·122
στον οποίο οικοδομήθηκε η μεταπολεμική Ευρώπη σε δύση

και ανατολή. Βέβαια, η επίσημη μεταπολεμική Ελλάδα, λόγω
του Εμφύλιου Πολέμου, δεν οικοδομήθηκε πάνω στο μύθο της
Εθνικής Αντίστασης αλλά στην ιδεολογία της εθνικοφροσύ-
νης.96 Παρ’ όλα αυτά, το παρελθόν του δωσιλογισμού αποσιω-
πήθηκε και η συνεργασία με τους Γερμανούς υποβαθμίστηκε
για να τονιστεί η διάσταση του αγώνα εναντίον του κομμουνι-
σμού και των αυτονομιστικών σχεδίων σε βάρος της Μακεδο-
νίας, οι δε ένοπλοι συνεργάτες των Γερμανών σταδιακά και
σιωπηλά ενσωματώθηκαν στον κόσμο της εθνικοφροσύνης:
αναγνωρίστηκαν ως αντιστασιακοί, πολλοί σταδιοδρόμησαν
στον στρατό και τα σώματα ασφαλείας, κάποιοι είχαν πολιτική
καριέρα, ενώ όσοι δεν επέστρεψαν στις προπολεμικές δρα-
στηριότητές τους ακολούθησαν τις πιο σκοτεινές διαδρομές
των παρακρατικών ομάδων.97 Η αποσιώπηση συνεχίστηκε και
μετά τη Μεταπολίτευση. Η ανάδειξη της Εθνικής Αντίστασης,
με την έστω καθυστερημένη συμπερίληψη πλέον και του ΕΑΜ-
ΕΛΑΣ, αποτελούσε ασφαλή και ενωτική βάση για να κατασκευ-
αστεί το εθνικό αφήγημα της ηρωικής αντίστασης του λαού
ενάντια στους κατακτητές.
Αντίθετα με την εντύπωση που καλλιεργείται τα τελευταία
χρόνια, οι ιστορικοί είχαν ασχοληθεί με το δωσιλογισμό και τις
εμφύλιες συγκρούσεις αρκετό καιρό πριν την έκρηξη του
96. Πολυμέρης Βόγλης, «Η δεκαετία του 1940 ως παρελθόν: μνήμη,

μαρτυρία, ταυτότητα», Τα Ιστορικά 47, 2007, σ. 437-456.
97. Τάσος Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη μνήμη. Τα Τάγματα Ασφα-
λείας και η μεταπολεμική εθνικοφροσύνη, Αθήνα 2005, σ. 114 κ.ε., Στράτος
Δορδανάς, Η γερμανική στολή στη ναφθαλίνη. Επιβιώσεις του δωσιλογισμού
στη Μακεδονία, 1945-1974, υπό έκδοση.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·123
Oι εμφύλιες συγκρούσεις 123
ερευνητικού ενδιαφέροντος στη δεκαετία του 2000.98 Στο πα-

ρόν κεφάλαιο η ένοπλη συνεργασία με τους κατακτητές και οι
εμφύλιες συγκρούσεις εξετάζονται μαζί με τα γερμανικά αντί-
ποινα. Αυτή η επιλογή δεν είναι τυχαία. Οι εμφύλιες συγκρού-
σεις εκδηλώθηκαν την ίδια περίοδο που κλιμακώθηκαν σε
σκληρότητα τα αντίποινα. Αμφότερα συνέβησαν σε μια συγκε-
κριμένη ιστορική συγκυρία που τη χαρακτήριζε η αύξηση της
δύναμης και η ένταση της δράσης του ΕΛΑΣ. Ωστόσο, σε αυτό
το κεφάλαιο δεν εξετάζονται οι εμφύλιες συγκρούσεις στην
Αθήνα. Ο αστικός χώρος δημιούργησε άλλες προϋποθέσεις
για τη διεξαγωγή του ένοπλου αγώνα, και το πολιτικό βάρος
της πρωτεύουσας ήταν αδιαμφισβήτητο, με αποτέλεσμα οι εμ-
φύλιες συγκρούσεις στην Αθήνα να επηρεάσουν με διαφορετι-
κό τρόπο τις κατοχικές εξελίξεις.
Παράλληλα λοιπόν με την ανάπτυξη του αντάρτικου, πολλα-
πλασιάστηκαν οι τριβές και οι συγκρούσεις μεταξύ των διάφο-
ρων αντάρτικων οργανώσεων, οι οποίες αφορούσαν τον έλεγ-
χο περιοχών και την υλική βοήθεια από τους Βρετανούς. Η
βρετανική στήριξη του θεσμού της μοναρχίας και η επιλεκτική
διανομή εξοπλισμού προς τον ΕΔΕΣ και την ΕΚΚΑ ενέτειναν
την καχυποψία του ΕΛΑΣ. Επιπλέον, ο ΕΛΑΣ, στις περιοχές
όπου αναπτυσσόταν, επιδίωκε τον αποκλειστικό έλεγχο της
ένοπλης δραστηριότητας, με αποτέλεσμα τις συγκρούσεις με
98. Μεταξύ άλλων, Χάγκεν Φλάισερ, «Νέα στοιχεία για τη σχέση γερ-
μανικών αρχών κατοχής και Ταγμάτων Ασφαλείας», Μνήμων 8, 1980-1982,
σ. 189-203, André Gerolymatos, «The Security Battalions and the Civil
War», Journal of the Hellenic Diaspora 12 (1), 1985, σ. 17-28, Γιώργος Μαρ-
γαρίτης, «Εμφύλιες διαμάχες στην Κατοχή (1941-1944): Αναλογίες και δια-
φορές», στο Φλάισερ / Σβορώνος (επιμ.), Η Ελλάδα 1936-1944, ό.π., σ.
505-515.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·124
άλλες αντάρτικες ομάδες (π.χ. ο ΕΛΑΣ μέσα στο πρώτο εξάμη-

νο του 1943 διέλυσε δύο φορές τις δυνάμεις της ΕΚΚΑ). Παρ’
όλα αυτά, ύστερα και από βρετανικές πιέσεις, στις 12 Ιουλίου
1943 υπογράφτηκε από τις τρεις αντάρτικες οργανώσεις το
Σύμφωνο Εθνικών Ομάδων και μία εβδομάδα αργότερα εγκα-
θιδρύθηκε το Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών στο Περτού-
λι (που ήταν και έδρα του ΓΣ του ΕΛΑΣ).
Οι σχέσεις μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ άρχισαν να επιδει-
νώνονται μετά την αποτυχημένη συνάντηση των εκπροσώπων
αντιστασιακών οργανώσεων με την εξόριστη κυβέρνηση στο
Κάιρο (10 Αυγούστου-15 Σεπτεμβρίου 1943). Η απόρριψη από
την πλευρά των Βρετανών του αιτήματος να μην επιστρέψει ο
βασιλιάς στην Ελλάδα πριν τη διενέργεια δημοψηφίσματος ενί-
σχυσε τους φόβους του ΚΚΕ και του ΕΑΜ ότι οι Βρετανοί ήταν
αποφασισμένοι να επιβάλουν την παλινόρθωση της μοναρχίας
και ότι για να το πετύχουν αυτό θα στήριζαν τις αντίπαλες προς
το ΕΑΜ οργανώσεις. Η αποκάλυψη ότι μέλη του ΕΔΕΣ Αθήνας
ήταν υπουργοί και στελέχη της δωσίλογης κυβέρνησης, οι
προστριβές για τη διάθεση του οπλισμού της παραδοθείσης
μεραρχίας Πινερόλο και οι συλλήψεις στελεχών του ΕΑΜ από
τον ΕΔΕΣ οδήγησαν στην επίθεση του ΕΛΑΣ κατά του ΕΔΕΣ τον
Οκτώβριο του 1943.99 Οι συγκρούσεις μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ
διήρκεσαν τέσσερις μήνες και, μολονότι είχαν λίγα θύματα, δη-
μιούργησαν μια πρωτοφανή πόλωση. Ο ΕΔΕΣ, αντιμέτωπος με
τον κατά πολύ ισχυρότερο ΕΛΑΣ, βρέθηκε σε δεινή θέση. Γι’
99. Για την εικόνα του ΕΔΕΣ ως οργάνωσης μισθοφορικού χαρακτήρα,

που περιλάμβανε στους κόλπους της πολλούς τυχοδιώκτες και συνεργά-
τες των Γερμανών, βλέπε Λευτέρης Αποστόλου, Ναπολέων Ζέρβας «ο μι-
σθοφόρος». Από τα απόρρητα αρχεία του ΕΔΕΣ, Αθήνα 2005.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·125
αυτόν το λόγο απέφυγε να αναλάβει δράση κατά των γερμανι-

κών στρατευμάτων, που οργάνωσαν εκκαθαριστικές επιχειρή-
σεις («Πάνθηρ», «Τίγρης», «Πούμα») οι οποίες έφεραν τον
ΕΛΑΣ στα πρόθυρα της διάλυσης. Παράλληλα ο Ζέρβας προ-
σέγγισε, μέσω αντιπροσώπου, τους Γερμανούς, και συνάφθηκε
μια άτυπη συμφωνία ανακωχής μεταξύ τους. Η ανακωχή αυτή
επέτρεψε στους Γερμανούς να επικεντρώσουν τις επιθέσεις
τους κατά του ΕΛΑΣ. Η δυσοίωνη προοπτική ενός διμέτωπου
αγώνα από την πλευρά του ΕΛΑΣ και η αποτυχία του ΕΔΕΣ να
ανακτήσει τη ζώνη ελέγχου του ώθησαν τις αντιστασιακές ορ-
γανώσεις σε διαπραγματεύσεις. Τελικά, μετά από πολυήμερες
συζητήσεις, το Φεβρουάριο του 1944 αποφάσισαν την παύση
των μεταξύ τους εχθροπραξιών (Συμφωνία Μυροφύλλου και
Πλάκας) και την αποδοχή του ελέγχου στις περιοχές που κα-
θεμιά δύναμη διατηρούσε.
Η άλλη αντιστασιακή οργάνωση, η ΕΚΚΑ, είχε διαφορετική
τύχη. Οι σχέσεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ με την ΕΚΚΑ είχαν αρχίσει να
διαταράσσονται στις συζητήσεις σε Μυρόφυλλο και Πλάκα,
όταν ο εκπρόσωπος της ΕΚΚΑ Γεώργιος Καρτάλης συντάχθηκε
με τον ΕΔΕΣ και τους Βρετανούς κατά των προτάσεων του
ΕΛΑΣ για συγχώνευση των δυνάμεών τους, και επιδεινώθηκαν
όταν μια πτέρυγα της ΕΚΚΑ (υπό τον Ευθύμιο Δεδούση) άρχι-
σε συλλήψεις μελών του ΕΑΜ στη Φωκίδα και απαγόρευσε την
είσοδο του ΕΛΑΣ στην περιοχή. Αυτό προκάλεσε την αντίδρα-
ση του ΕΛΑΣ, που έστειλε τελεσίγραφο απειλώντας με διάλυση
της ΕΚΚΑ εάν δεν σταματούσαν οι επιθέσεις. Ενώ παράλληλα
με τις τοπικές συγκρούσεις διεξάγονταν και διαπραγματεύσεις,
ο Άρης Βελουχιώτης, χωρίς εξουσιοδότηση από το Γενικό
Στρατηγείο, στις 17 Απριλίου 1944 επιτέθηκε κατά των δυνά-
μεων της ΕΚΚΑ και τη διέλυσε. Ο στρατιωτικός αρχηγός της
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·126
ΕΚΚΑ Δημήτριος Ψαρρός μαζί με 66 άνδρες του συνελήφθη-

σαν και μετά εκτελέστηκαν. Από όσους αντάρτες της ΕΚΚΑ
διασώθηκαν περίπου εκατό πέρασαν στην Πάτρα και εντάχθη-
καν στα Τάγματα Ασφαλείας. Η σφαγή της 17ης Απριλίου όχι
μόνο ήταν αδικαιολόγητη αλλά συνιστούσε και ολέθριο πολιτι-
κό λάθος, το οποίο έσπευσαν να εκμεταλλευθούν οι αντίπαλοι
του ΕΑΜ, κατηγορώντας το ότι δεν έκανε αντίσταση αλλά εμ-
φύλιο πόλεμο.100
Οι συγκρούσεις μεταξύ των αντιστασιακών οργανώσεων
συνδέονται με τις γενικότερες εμφύλιες συγκρούσεις που ξέ-
σπασαν στην Ελλάδα τα χρόνια 1943-1944, καθώς, όπως θα
δούμε στη συνέχεια, πολλές ένοπλες ομάδες που συνεργάστη-
καν με τους Γερμανούς είχαν αρχικά εμφανιστεί ως αντιστα-
σιακές οργανώσεις. Η εντυπωσιακή ανάπτυξη του ΕΛΑΣ το
1943 είχε ως αποτέλεσμα να υιοθετήσει μια επιθετική και επε-
κτατική πολιτική έναντι των άλλων οργανώσεων. Ο ΕΛΑΣ επι-
δίωξε να μονοπωλήσει τον ένοπλο αγώνα στις περιοχές όπου
δρούσε και, επιπλέον, να επεκτείνει γεωγραφικά τον έλεγχό
του. Οι μικρότερες αντιστασιακές οργανώσεις αργά ή γρήγορα
βρέθηκαν απέναντι στο δίλημμα είτε να ενσωματωθούν στον
ΕΛΑΣ είτε να συγκρουστούν μαζί του. Όσες επέλεξαν το δεύ-
τερο, μπροστά στο ενδεχόμενο της ολοκληρωτικής συντριβής
τους, αναζήτησαν τη συνεργασία με τις γερμανικές δυνάμεις,
οι οποίες μπορούσαν να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους. Η
100. Hondros, Occupation and Resistance, ό.π., σ. 171-187, 220-222,

Φλάισερ, Στέμμα και σβάστικα, τόμ. Β΄, ό.π., σ. 224-259, Κλόουζ, Οι ρίζες του
εμφυλίου πολέμου, ό.π., σ. 188-189, Μιχάλης Λυμπεράτος, «Οι “εμφύλιοι
πόλεμοι” της Κατοχής, η “αναθεώρηση” και η αναπαραγωγή της εμφυλιο-
πολεμικής ιστοριογραφίας του παρελθόντος», Ουτοπία 82, 2008, σ. 33-70.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·127
επιθετική πολιτική του ΕΛΑΣ απέναντι στις άλλες οργανώσεις

τροφοδοτήθηκε από την καχυποψία για ενδεχόμενη συνεργα-
σία αυτών των οργανώσεων με κύκλους του δωσιλογισμού,
ενώ από την άλλη πλευρά οι οργανώσεις κατηγορούσαν τον
ΕΛΑΣ για «αντεθνική» δράση. Σε αυτή την κατηγορία ανήκει η
περίπτωση της ΠΑΟ. Μετά από τοπικές συγκρούσεις μεταξύ
τμημάτων του ΕΛΑΣ και ομάδων της ΠΑΟ, οι τελευταίες αναζή-
τησαν καταφύγιο σε χωριά που είχαν εξοπλιστεί από τους Γερ-
μανούς. Αυτή η τοπική, και μάλλον ευκαιριακή, συνεργασία επι-
δείνωσε τις σχέσεις σε ηγετικό επίπεδο μεταξύ ΕΛΑΣ και
ΠΑΟ, ιδιαίτερα στο βαθμό που η ηγεσία της δεν αποκήρυξε
όσα μέλη της βαρύνονταν με τη συνεργασία. Όταν στις αρχές
Οκτωβρίου 1943 η προσπάθεια συμβιβασμού των δύο πλευ-
ρών ναυάγησε, τα ένοπλα τμήματά τους συγκρούστηκαν. Ο
ΕΛΑΣ, όντας ισχυρότερος και πιο αξιόμαχος, κέρδισε τις πε-
ρισσότερες από τις μάχες. Τον Ιανουάριο του 1944 η ΠΑΟ αυ-
τοδιαλύθηκε, λίγοι πέρασαν στις γραμμές του ΕΛΑΣ (μεταξύ
αυτών και ο συνταγματάρχης Γιάννης Μουστεράκης), αλλά τα
περισσότερα μέλη της οργάνωσης είτε αποσύρθηκαν από τη
δράση είτε συνεργάστηκαν στη συνέχεια με τους Γερμανούς.
Η περίπτωση της ΠΑΟ φέρνει στην επιφάνεια και ένα άλλο χα-
ρακτηριστικό αυτών των συγκρούσεων, που θα το συναντή-
σουμε συχνά στην Κατοχή. Οι εμφύλιες συγκρούσεις δεν προέ-
κυπταν από αποφάσεις των ηγετικών κλιμακίων αλλά ήταν απο-
τέλεσμα τοπικών προστριβών που κλιμακώνονταν και οδηγού-
σαν την ηγεσία να υιοθετήσει αδιάλλακτη πολιτική.
Η άλλη διάσταση του εμφύλιου πολέμου, που αφορούσε τις
συγκρούσεις μεταξύ του ΕΛΑΣ και των ελληνικών ένοπλων σω-
μάτων που συνεργάζονταν με τους Γερμανούς, ήταν πολύ πιο
αιματηρή. Στις 18 Ιουνίου 1943 η δωσίλογη κυβέρνηση Ράλλη
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·128
δημοσίευσε νόμο που προέβλεπε το σχηματισμό των Ταγμά-

των Ευζώνων. Αρχικά η προσπάθεια για τη δημιουργία ταγμά-
των ασφαλείας έπεσε στο κενό, γιατί οι Ιταλοί δεν επιθυμού-
σαν τη δημιουργία ένοπλων ελληνικών σωμάτων και επιπλέον
ήταν λίγοι οι εθελοντές που παρουσιάστηκαν. Από το Σεπτέμ-
βριο του 1943, όμως, μετά τη συνθηκολόγηση των Ιταλών, οι
Γερμανοί έκριναν ότι παρόμοια σώματα θα μπορούσαν να τους
βοηθήσουν στην αστυνόμευση περιοχών και στην καταδίωξη
των ανταρτών, ενώ παράλληλα η κυβέρνηση προχώρησε στη
στρατολόγηση μόνιμων αξιωματικών. Τα Τάγματα Ασφαλείας
άρχισαν έτσι να αναπτύσσονται με γοργούς ρυθμούς το χειμώ-
να του 1943. Τα πρώτα πέντε τάγματα έδρασαν στην Πελοπόν-
νησο (Σπάρτη, Πύργο, Καλαμάτα, Τρίπολη, Πάτρα), ενώ αργό-
τερα άλλα τέσσερα κάλυπταν την κεντρική και νοτιοανατολική
Ελλάδα. Στη βόρεια Ελλάδα η ένοπλη συνεργασία με τους Γερ-
μανούς προήλθε από την τοπική πρωτοβουλία, πέρα από τις
ενέργειες της δωσίλογης κυβέρνησης. Σχηματίστηκαν ένοπλες
ομάδες τοπικής εμβέλειας, οι οποίες εξοπλίστηκαν και υπο-
στηρίχτηκαν από τις γερμανικές δυνάμεις στις μάχες τους κα-
τά του ΕΛΑΣ. Τέλος, στη βόρεια Ελλάδα εμφανίστηκαν και άλ-
λες μικρότερες ομάδες, οι οποίες λειτουργούσαν ως τάγματα
θανάτου και τρομοκρατούσαν συστηματικά τον πληθυσμό. Τα
ένοπλα σώματα που συνεργάζονταν με τους Γερμανούς έφθα-
σαν να αριθμούν περισσότερους από 20.000 άνδρες το καλο-
καίρι του 1944.101
101. Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ, ό.π., σ. 350-368, Κλόουζ, Οι ρί-
ζες του εμφυλίου πολέμου, ό.π., σ. 148-155, Hondros, Occupation and
Resistance, ό.π., σ. 81-85, Gerolymatos, «The Security Battalions», ό.π., σ.
19-21.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·129
Οι λόγοι δημιουργίας των Ταγμάτων Ασφαλείας, οι οποίοι

δεν ταυτίζονται με τους λόγους ένταξης ανδρών σε αυτά, απο-
τελούν και την αφετηρία της συζήτησης. Από την πλευρά της, η
δωσίλογη κυβέρνηση με τη δημιουργία τους αποσκοπούσε
στη συγκρότηση ενός νομιμόφρονος και αντικομμουνιστικού
ένοπλου μηχανισμού ο οποίος θα εμπόδιζε την περαιτέρω
επέκταση της επιρροής του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και σε επόμενο χρόνο
θα μπορούσε να εγγυηθεί ότι η Ελλάδα μετά την απελευθέρω-
ση δεν θα περνούσε στον έλεγχο της Αριστεράς. Γι’ αυτό και
εκδήλωσε το ενδιαφέρον για τη δημιουργία τους πριν από την
έναρξη των εμφύλιων συγκρούσεων, συνάντησε την αποδοχή
πολιτικών και στρατιωτικών κύκλων που ανησυχούσαν για τη
διάδοση του κομμουνισμού και, γενικότερα, υπέθαλψε, αν δεν
προκάλεσε, την εμφύλια βία με την αποστολή Ταγμάτων από
την Αθήνα προς τις επαρχιακές πόλεις. Ως προς το τελευταίο,
διαπιστώνει κανείς την κρίσιμη διαφορά μεταξύ Παλαιάς Ελλά-
δας και Νέων Χωρών. Στην Παλαιά Ελλάδα τα ένοπλα σώματα
συνεργατών δημιουργήθηκαν «από τα πάνω», με πρωτοβουλία
της κυβέρνησης, ενώ στις Νέες Χώρες «από τα κάτω», με
πρωτοβουλία τοπικών οπλαρχηγών, αξιωματικών, εθνικοσο-
σιαλιστών κλπ. Από την άλλη πλευρά, η ένοπλη συνεργασία
ήταν εφικτή γιατί το επιδίωξαν οι γερμανικές αρχές. Σε συνθή-
κες κατοχής αυτός που ρυθμίζει τους κανόνες του παιχνιδιού
είναι, σε τελική ανάλυση, ο κατακτητής. Αυτό, δηλαδή, που κά-
ποιοι ερευνητές παραβλέπουν είναι ότι τα Τάγματα Ασφαλείας
δημιουργήθηκαν και επιβίωσαν χάρη στην αμέριστη συμπαρά-
σταση που είχαν από τις γερμανικές δυνάμεις. Ο λόγος για τον
οποίο οι Γερμανοί αποφάσισαν να επιτρέψουν τη δημιουργία
τους και να τα εξοπλίσουν ήταν, σύμφωνα με τους ίδιους, η
πρόθεσή τους «να εξοικονομήσουν πολύτιμο γερμανικό αίμα».
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·130
Η δράση των Ταγμάτων Ασφαλείας αποτέλεσε το προπαρα-

σκευαστικό στάδιο για αυτό που οι ναζιστικές υπηρεσίες αρ-
γότερα ονόμασαν «θέση του χάους». Η «θέση του χάους»
προέβλεπε ενέργειες όπως ανατίναξη λιμανιών και εργοστα-
σίων, σύλληψη πολιτικών προσωπικοτήτων, μαζικές εκτοπίσεις
στη Γερμανία, όλο και πιο αιματηρές επιχειρήσεις κατά της
Αντίστασης, με στόχο, όταν οι Γερμανοί αποχωρούσαν, η
Ελλάδα να βρισκόταν σε κατάσταση διάλυσης και αναρχίας.102
Τελικά το σχέδιο εγκαταλείφθηκε, η πρόθεση όμως των Γερ-
μανών με τη δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας να προκα-
λέσουν έναν εμφύλιο πόλεμο σε μεγάλο βαθμό έγινε πραγμα-
τικότητα.
Οι εμφύλιες συγκρούσεις της Κατοχής ήταν πολύ αιματη-
ρές και το φαινόμενο της ένοπλης συνεργασίας ήταν μαζικό –
δεν αφορούσε μια «χούφτα προδοτών». Το φαινόμενο της
ένοπλης συνεργασίας είναι επίσης εξαιρετικά σύνθετο, καθώς
ποικίλλει ως προς τη γεωγραφική εξάπλωσή του και τους λό-
γους ένταξης στα σώματα των ενόπλων. Ως προς τη γεωγραφι-
κή εξάπλωση, η ένοπλη συνεργασία αναπτύχθηκε κυρίως στην
Πελοπόννησο και τη Μακεδονία. Η εξήγηση ότι αυτό συνέβη
διότι στη μεν Πελοπόννησο υπήρχε ισχυρή φιλοβασιλική πα-
ράδοση, στη δε Μακεδονία ενεργοποιήθηκαν οι εθνοτικές-πο-
λιτισμικές διαφορές είναι βάσιμη, αλλά σίγουρα δεν είναι αυτοί
οι μοναδικοί παράγοντες. Οι εμφύλιες συγκρούσεις δεν μπο-
ρούν να αναχθούν αποκλειστικά στα προπολεμικά δεδομένα,
102. Hagen Fleischer, «Deutsche “Ordnung” in Griechenland, 1941-

1944», στο L. Droulia / H. Fleischer (επιμ.), Von Lidice bis Kalavryta.
Widerstand und Besatzungsterror, Βερολίνο 1999, σ. 151-223, Mazower, Στην
Ελλάδα του Χίτλερ, ό.π., σ. 260-262.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·131
αλλά πρέπει σε αυτά να συνυπολογιστούν οι νέες συνθήκες

που δημιούργησαν τόσο η πολιτική των κατοχικών δυνάμεων
όσο και η ανάπτυξη της Αντίστασης.
Οι λόγοι για τους οποίους χιλιάδες άνδρες στελέχωσαν τα
Τάγματα Ασφαλείας και τα άλλα σώματα ένοπλης συνεργασίας
είναι ποικίλοι. Ένας πρώτος λόγος ήταν οικονομικός. Κάποιοι
εντάχθηκαν στα οργανωμένα από την κυβέρνηση ευζωνικά
τάγματα για βιοποριστικούς λόγους. Η προοπτική σίτισης, στέ-
γασης, εξοπλισμού και σύνταξης στις οικογένειές τους φάνηκε
δελεαστική για αρκετούς ανθρώπους σε καιρούς ένδειας και
στερήσεων. Παρόμοια, για τα ένοπλα σώματα της Μακεδονίας
σοβαρό κίνητρο ένταξης ήταν το πλιάτσικο που συνόδευε τις
επιδρομές στα αντίπαλα χωριά. Επίσης, γενικότερα, επειδή εί-
χαν την υλική υποστήριξη και την εύνοια των Γερμανών, συχνά
απολάμβαναν μέρος από τα οφέλη των γερμανικών ενεργειών,
όπως για παράδειγμα τις εβραϊκές περιουσίες της Θεσσαλονί-
κης, που περιήλθαν στα χέρια ένοπλων συνεργατών των Γερ-
μανών στην πόλη.
Ένας δεύτερος λόγος προσχώρησης ήταν η αντίθεση στο
ΕΑΜ, η οποία γαλβανίστηκε από την αναζωπύρωση του αντι-
κομμουνισμού και τη στρατιωτική ισχύ του ΕΛΑΣ. Αυτός ο λό-
γος ισχύει ιδιαίτερα για μέλη εθνικιστικών οργανώσεων ή μη
εαμικών οργανώσεων που διαλύθηκαν από τον ΕΛΑΣ. Πριν
ακόμα την εμφάνιση του ΕΛΑΣ σε Πελοπόννησο και Μακεδο-
νία, οι εθνικιστικές οργανώσεις παρέμειναν ένας αστερισμός
μικρών ομάδων με έντονα προσωποπαγή και τοπικό χαρακτή-
ρα. Το ενδιαφέρον είναι ότι εκεί που οι εθνικιστικές οργανώ-
σεις δημιουργήθηκαν πριν τον ΕΛΑΣ τις περισσότερες φορές
ανέπτυξαν ένοπλη δράση μόνο μετά την εμφάνισή του. Η επι-
θετική και επιτυχής (από πλευράς στρατολόγησης) εμφάνιση
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·132
του ΕΛΑΣ σε αυτές τις περιοχές λειτούργησε συσπειρωτικά για

τον εθνικιστικό χώρο και ενεργοποίησε τα φιλοβασιλικά, αντι-
κομμουνιστικά αντανακλαστικά. Η δυνατότητα συνεργασίας
υπονομεύθηκε από την επεκτατική πολιτική του ΕΛΑΣ, ενώ το
ιδεολογικό χάσμα και η εμπρηστική πολιτική ρητορεία μεταξύ
των αντιπάλων νομιμοποίησαν τη χρήση βίας. Η αντίθεση στον
κομμουνισμό γνώρισε διάφορες παραλλαγές (αντίδραση στη
βία του ΕΛΑΣ, αναζωπύρωση των φόβων για αυτονόμηση της
Μακεδονίας λόγω της συνεργασίας Σλαβομακεδόνων και κομ-
μουνιστών, παραδοσιακή προσκόλληση στη μοναρχία κ.ά.)
που χρησιμοποιήθηκαν, τόσο τότε όσο και αργότερα, για να
δικαιολογηθεί η συνεργασία με τους Γερμανούς. Επιπλέον, η
σφοδρότητα των εμφύλιων συγκρούσεων μέχρι την απελευθέ-
ρωση (ενώ δηλαδή ήταν προφανής η επικείμενη αποχώρηση
των Γερμανών και άρα η απώλεια της προστασίας που απολάμ-
βαναν τα Τάγματα Ασφαλείας), αλλά και η συνέχισή τους και
μετά από αυτή δείχνουν ότι εκείνο που ανησυχούσε όλο και
περισσότερο τους ένοπλους συνεργάτες των Γερμανών ήταν η
προοπτική της κυριαρχίας των κομμουνιστών στη μεταπολεμι-
κή Ελλάδα.103
Ο τρίτος λόγος ένταξης ήταν η αναζωπύρωση εθνοτικών-
πολιτισμικών αντιθέσεων. Αυτό φαίνεται να ισχύει ιδιαίτερα στη
Μακεδονία, όπου οι Πόντιοι πρωταγωνίστησαν στα ένοπλα σώ-
ματα που συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς. Η ανάπτυξη του
103. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός των τειχών», στο Γούναρης /

Παπαπολυβίου (επιμ.), O φόρος του αίματος, ό.π., σ. 56-69, Κλόουζ, Οι ρίζες
του εμφυλίου πολέμου, ό.π., σ. 171-177, 190-194, Φλάισερ, Στέμμα και σβά-
στικα, τόμ. Β΄, ό.π., σ. 224-259, Μούτουλας, Πελοπόννησος 1940-1945, ό.π.,
σ. 396-415.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·133
ΕΛΑΣ αμφισβητούσε το κύρος και την εξουσία που είχαν σε το-

πικό επίπεδο, ενώ η εξοικείωσή τους με το αντάρτικο, λόγω της
προηγούμενης ένοπλης εμπειρίας τους στον Πόντο, τους μετέ-
τρεψε σχετικά εύκολα σε οπλαρχηγούς. Επίσης δύο άλλοι πα-
ράγοντες πρέπει να ληφθούν υπόψη: η ιδιαίτερη βαρύτητα των
σχέσεων συγγένειας στη συγκρότηση των ομάδων και η κοινω-
νική περιχαράκωση των τουρκόφωνων Ποντίων λόγω της γλώσ-
σας τους. Στο υπόβαθρο αυτής της εθνοτικής-πολιτισμικής δια-
φοράς καλλιεργήθηκε η αντίθεση στον ΕΛΑΣ, η οποία συμπύ-
κνωσε την εχθρότητα προς τους Σλαβομακεδόνες, τους κομ-
μουνιστές που «επιβουλεύονταν» την ακεραιότητα της Μακε-
δονίας, τις νεωτεριστικές-ριζοσπαστικές ιδέες που απειλούσαν
την παραδοσιακή κοινωνική ιεραρχία και το φόβο για μια νέα
προσφυγοποίηση.104
Ο τέταρτος λόγος συνεργασίας ήταν η έλξη που ασκούσε
σε κάποιους η ναζιστική ιδεολογία. Ο συνταγματάρχης Γεώρ-
γιος Πούλος, ο προπολεμικός εθνικοσοσιαλιστής Γεώργιος
Σπυρίδης, ο καθηγητής του ΑΠΘ Βασίλειος Έξαρχος και πρόε-
δρος της ΕΕΕ πρωταγωνίστησαν στην κατοχική Θεσσαλονίκη
104. Νίκος Μαραντζίδης, Γιασασίν Μιλλέτ: Ζήτω το Έθνος. Προσφυγιά, κα-

τοχή και εμφύλιος: Εθνοτική ταυτότητα και πολιτική συμπεριφορά στους τουρκό-
φωνους ελληνορθόδοξους του δυτικού Πόντου, Ηράκλειο 2001, σ. 132-155. Για
το φόβο μιας νέας προσφυγοποίησης, επίσης: Ραϋμόνδος Αλβανός, «Με-
σοπολεμικές πολιτικές και εθνοτικές συγκρούσεις: ο ελληνικός εμφύλιος
πόλεμος στην περιοχή της Καστοριάς», Επιστήμη και Κοινωνία 11, 2003, σ.
71-110. Γενικότερα στη Μακεδονία η εθνοτική-πολιτισμική διαφορά και η
αντίθεση μεταξύ ντόπιων και προσφύγων λειτούργησαν καταλυτικά στις εμ-
φύλιες συγκρούσεις. Βλέπε τα κεφάλαια για επιμέρους περιοχές της Μακε-
δονίας στο Ν. Μαραντζίδης (επιμ.), Οι άλλοι καπετάνιοι. Αντικομουνιστές ένο-
πλοι στα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου, Αθήνα 2005.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·134
ως συνεργάτες των Γερμανών. Πολλοί από τους φιλοναζί ένο-

πλους συνεργάτες των Γερμανών συγκρότησαν τάγματα θανά-
του, τα οποία επιδόθηκαν σε ένα όργιο δολοφονιών, τρομο-
κρατίας και πλιάτσικου όχι μόνο κατά αντιπάλων αλλά και κατά
του άμαχου πληθυσμού. Οι ντυμένοι με τη γερμανική στολή
άνδρες του Εθελοντικού Τάγματος του Γεωργίου Πούλου, το
σώμα που συγκρότησε ο Αντώνιος Δάγκουλας, η Πανελλήνιος
Οργάνωσις Εθνικιστικών Ταγμάτων του Αντώνιου Βήχου, αλλά
και μικρότερες ομάδες όπως του Κωνσταντίνου Κυλινδρέα,
του Κυριάκου Γραμματικόπουλου και του Φριτς Σούμπερτ
εκβίαζαν, δολοφονούσαν, ανέκριναν και βασάνιζαν υπόπτους,
δεν δίσταζαν να συγκρουστούν και με την αστυνομία, ενώ
συμμετείχαν με κτηνώδη τρόπο και σε σφαγές αμάχων, όπως
στην περίπτωση των Γιαννιτσών, στις 14 Σεπτεμβρίου 1944.105
Τα ποικίλα κίνητρα που ώθησαν χιλιάδες άτομα να στελε-
χώσουν τα Τάγματα Ασφαλείας δεν θα πρέπει να μας κάνουν
να παραβλέψουμε το ρόλο και την αποστολή τους. Τα Τάγμα-
τα Ασφαλείας και τα ανάλογα σώματα δεν εξοπλίζονταν απλώς
από τους Γερμανούς, αλλά δρούσαν μαζί τους και βοηθούσαν
τις δυνάμεις κατοχής σε επιχειρήσεις κατά των ανταρτών, ενώ
παράλληλα αξιοποιούσαν την επιχειρησιακή ικανότητα των Γερ-
μανών για να επιτύχουν τους όποιους στόχους τους. Oι διαφο-
ρετικές αφετηρίες ένταξης υποσκελίζονταν και ομογενοποιού-
νταν από την ταύτιση στην πράξη με τις γερμανικές δυνάμεις.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν ο Κισά-Μπατζάκ (Κυριάκος
Παπαδόπουλος), τουρκόφωνος Πόντιος από τον Κούκο Πιε-
ρίας, ένας από τους οπλαρχηγούς που πολέμησαν με σφοδρό-
105. Δορδανάς, Έλληνες εναντίον Ελλήνων, ό.π., σ. 49-73, 155 κ.ε.

01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·135
τητα κατά του ΕΛΑΣ. Με τη βοήθεια των Γερμανών εξόπλισε τα

τουρκόφωνα χωριά ενάντια στον ΕΛΑΣ και στη συνέχεια επε-
ξέτεινε τη δράση του σε άλλα χωριά της περιοχής με στόχο να
εξοβελίσει το ΕΑΜ από την Πιερία. Ο Κισά-Μπατζάκ, ο οποίος
αρχικά συνεργάστηκε στενά με την τοπική Geheime Feldpolizei
(Μυστική Αστυνομία Στρατού) και το κλιμάκιο αντικατασκο-
πείας της, μαζί με τον επίσης τουρκόφωνο Πόντιο Μιχάλ-αγά
(Μιχαήλ Παπαδόπουλο) και τον Κωνσταντίνο Παπαδόπουλο,
ηγήθηκε του Εθνικού Ελληνικού Στρατού (ΕΕΣ), που αποτέλεσε
την οργάνωση-ομπρέλα των ένοπλων συνεργατών στη Μακε-
δονία. Το καλοκαίρι του 1944 ταξίδεψε με άλλους οπλαρχη-
γούς στη Βιέννη, όπου ήρθε σε επαφή με υψηλόβαθμα στελέ-
χη της Βέρμαχτ και εξέφρασε το θαυμασμό του για το ναζιστι-
κό καθεστώς, ενώ έστειλε συγχαρητήριο τηλεγράφημα μετά
την αποτυχημένη απόπειρα κατά του Χίτλερ, στο οποίο του
ευχόταν «ζωήν και ικανότητα προς δράσιν διά να αγωνισθήτε
υπέρ της Ευρώπης εναντίον των άτιμων Εβραιοπλουτοκρατών
και των απαισίων πρακτόρων της Μόσχας, εναντίον των κοινών
αυτών δολοφόνων».106
Η βία της σύγκρουσης μεταξύ ΕΛΑΣ και Ταγμάτων Ασφα-
λείας αντανακλάται και στα κείμενα της εποχής. Σε μία σχετική
ανακοίνωση της ΚΕ του ΕΛΑΣ στις 7 Δεκεμβρίου 1943 διαβά-
106. Ευστράτιος Ν. Δορδανάς, «Γερμανικές αρχές κατοχής και ελληνι-

κή διοίκηση», στο Γούναρης / Παπαπολυβίου (επιμ.), Ο φόρος του αίματος,
ό.π., σ. 114-115, Βάιος Καλογριάς, «Ένοπλες ομάδες ανεξάρτητων οπλαρ-
χηγών και εθνικιστών αξιωματικών στην περιοχή μεταξύ Στρυμόνα και
Αξιού (1941-1944)», στο Μαραντζίδης (επιμ.), Οι άλλοι καπετάνιοι, ό.π., σ.
127-200, Φλάισερ, «Νέα στοιχεία για τη σχέση γερμανικών αρχών κατο-
χής», ό.π.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·136
ζουμε: «Προειδοποιεί [ο ΕΛΑΣ] όλους που συμμετέχουν σε αυ-

τά ή τα υποστηρίζουν ότι όσοι γλύτωσαν την άμεση λαϊκή τιμω-
ρία θα λάβουν μετά την απελευθέρωση τη δίκαια τιμωρία που
αρμόζει σε δολοφόνους, κοινούς πράκτορες του εχθρού. Δίνει
εντολή στα τμήματα του ΕΛΑΣ να χτυπήσουν, να διαλύσουν και εξο-
ντώσουν όπου συναντούν ομάδες, σχηματισμούς ή μεμονωμένους
γερμανοτσολιάδες. Η ευθύνη όλων αυτών είνε τεράστια και θα
πληρώσουν με τα κεφάλια τους. Θα συλληφθούν οι οικογένειες
των εμπνευστών, οργανωτών, ηγετών και εκτελεστών και θα
δημευθούν οι περιουσίες τους στις περιοχές της ελεύθερης
Ελλάδας».107 Η σκληρότητα της ρητορικής συνδέεται με τον
τρόπο νομιμοποίησης των εμφύλιων συγκρούσεων. Όλες οι
αντιθέσεις που εκδηλώνονται αυτή την περίοδο (κοινωνικές,
οικονομικές, τοπικές ή ακόμα και προσωπικές) νομιμοποιού-
νται μόνο όταν εκφέρονται όχι γενικά με πολιτικούς ή ιδεολο-
γικούς όρους αλλά με εθνικούς (πατριώτες – προδότες), που
συνδηλώνουν το ευρύτερο και καθολικά αποδεκτό διακύβευμα
(π.χ. την απελευθέρωση της πατρίδας).
Η σκληρότητα των εμφύλιων συγκρούσεων της Κατοχής
δεν έγκειται μόνο στον υψηλό αριθμό των θυμάτων αλλά στο
ότι πολλά από αυτά ήταν άμαχοι. Όπως φαίνεται και στο παρα-
πάνω απόσπασμα, γνώρισμα των εμφύλιων συγκρούσεων είναι
ότι στρέφονταν όχι μόνο κατά των μαχητών του ΕΛΑΣ ή των
ανδρών των Ταγμάτων Ασφαλείας αλλά κατά χωριών, δηλαδή
κατά των τοπικών ερεισμάτων τους, επειδή και οι δύο πλευρές
ήταν στενά συνδεδεμένες (οικογενειακά και επιμελητειακά) με
107. Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης, τόμ. Α΄, Αθήνα 1981, σ. 282 (έμ-
φαση στο πρωτότυπο).
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·137
τις τοπικές κοινωνίες. Σημαντική παράμετρος είναι το γεγονός

ότι οι αντικομμουνιστικές ομάδες συγκροτούνταν στη βάση
ευρέων συγγενικών δικτύων, κάτι που τις καθιστούσε ευάλωτες
στις επιθέσεις των αντιπάλων. Στόχος των επιθέσεων σε αυτές
τις εμφύλιες συγκρούσεις ήταν να καταστραφούν τα τοπικά δί-
κτυα από τα οποία στρατολογούνταν οι ένοπλοι της κάθε
πλευράς. Έτσι ο ΕΛΑΣ συχνά έκανε επιθέσεις όχι κατά των
αντίπαλων ομάδων αλλά συνολικά κατά των τουρκόφωνων χω-
ριών στη Δυτική Μακεδονία, ενώ αντίστοιχα στην Κεντρική
Μακεδονία ο Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος και οι άνδρες του
εδραίωσαν την κυριαρχία τους στο βόρειο Κιλκίς μετά από
κοινές επιχειρήσεις με γερμανικές δυνάμεις στις οποίες ση-
μειώθηκαν σφαγές αμάχων, ξυλοδαρμοί, πυρπολήσεις κατοι-
κιών αριστερών.108
Το διακύβευμα των συγκρούσεων ήταν ο έλεγχος της πε-
ριοχής. Το γεγονός ότι ο ΕΛΑΣ στη Ρούμελη και τη Θεσσαλία
και σε μικρότερο βαθμό ο ΕΔΕΣ στην Ήπειρο αναπτύχθηκαν
στην ουσία χωρίς ανταγωνιστή και εδραίωσαν γρήγορα την κυ-
ριαρχία τους ίσως να εξηγεί γιατί σε αυτές τις περιοχές οι εμ-
φύλιες συγκρούσεις ήταν περιορισμένες. Αντίθετα, στις περιο-
χές όπου ο έλεγχος του ΕΛΑΣ ήταν επισφαλής εξαιτίας της
δράσης αντίπαλων δυνάμεων οι συγκρούσεις ήταν σφοδρές.109
Μια τέτοια περιοχή ήταν η Πελοπόννησος, όπου η ανάπτυξη
του ΕΑΜ ήταν αργή και δοκιμάστηκε μέσα από συγκρούσεις με
108. Μαραντζίδης, Γιασασίν Μιλλέτ, ό.π., σ. 161-190, Καλογριάς, «Ένο-

πλες ομάδες ανεξάρτητων οπλαρχηγών», ό.π., σ. 150-154.
109. Για τη σχέση ανάμεσα στη βία και στα διαφορετικά επίπεδα ελέγ-
χου περιοχών μεταξύ των δύο αντιπάλων σε εμφύλιους πολέμους, Kalyvas,
The Logic of Violence, ό.π., σ. 211-245.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·138
εθνικιστικές αντιστασιακές οργανώσεις. Όταν ο ΕΛΑΣ υπερί-

σχυσε και η παρουσία του σε κάποιες περιοχές εδραιώθηκε, οι
κατοχικές αρχές ίδρυσαν ή έστειλαν από την Αθήνα Τάγματα
Ασφαλείας, τα οποία συνεργάστηκαν στενά με τις ντόπιες
αντιεαμικές ομάδες. Η απειλή δεν συνίστατο τόσο στις απώ-
λειες που προκαλούσαν στα τμήματα του ΕΛΑΣ όσο στο ότι η
τρομοκρατική δράση των Ταγμάτων Ασφαλείας κατά φιλοεα-
μικών χωριών και κατοίκων (δολοφονίες, εμπρησμοί, βασανι-
στήρια κλπ.) αποσυνέθεταν το ζωτικό χώρο και το κοινωνικό
δίκτυό του: τα τμήματα του ΕΛΑΣ απωθούνταν στα ορεινά και
κοβόταν η επαφή τους με τις πόλεις. Ο περιορισμός της δρά-
σης των Ταγμάτων Ασφαλείας γινόταν όρος για την ύπαρξη
του ΕΑΜ. Και βέβαια, σε συνθήκες κατοχής, ενδεχόμενη διάλυ-
ση του ΕΛΑΣ δεν σήμαινε νίκη των Ταγμάτων Ασφαλείας αλλά
των Γερμανών.
Ένα ζήτημα το οποίο συχνά παραβλέπεται σε ανάλογες πε-
ριπτώσεις είναι η ίδια η δυναμική της σύγκρουσης. Στην πολεμι-
κή σύγκρουση οι ιδεολογικές διαφορές που χωρίζουν τους
αντιπάλους υποσκελίζονται από την ίδια τη δυναμική του πολέ-
μου, τις αναγκαιότητες που η ίδια η διεξαγωγή του επιτάσσει. H
έντονα τοπική διάσταση των συγκρούσεων της Κατοχής είναι
αυτή που μετατρέπει τις τοπικές κοινωνίες σε πεδία εμφύλιας
σύρραξης, προσδίδει προσωπικές-οικογενειακές διαστάσεις
στη σύγκρουση και παρασύρει «ουδέτερα» χωριά στο σπιράλ
της βίας: η επίθεση οδηγεί σε αντεπίθεση, η εκδίκηση σε αντεκ-
δίκηση, το κάψιμο του δεξιού χωριού σε κάψιμο του αριστερού
χωριού, κ.ο.κ. Όπως έδειξε και ο Άρνο Μάγερ στη μελέτη του
για τους γαλλικούς εμφυλίους και το ρωσικό εμφύλιο, η δυναμι-
κή της σύγκρουσης (και της εκδίκησης) δεν είναι προσωπική
υπόθεση αλλά αφορά ομάδες, και ο κύκλος επίθεσης και αντε-
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·139
πίθεσης, εκδίκησης και αντεκδίκησης, έχει ως μοναδικό στόχο

τη συντριβή του αντιπάλου – ο κύκλος σταματά με τον εξορθο-
λογισμό του από τη δικαστική εξουσία και την κανονικοποίησή
του με την αποκατάσταση της πολιτικής εξουσίας.110
Η ανάπτυξη του ΕΛΑΣ και η αύξηση των επιθέσεών του
οδήγησαν τους Γερμανούς σε μια στροφή στην τακτική της
αντιμετώπισης των ανταρτών. Η μέχρι τότε τακτική της δη-
μιουργίας «οχυρών» θέσεων αποδείχθηκε ατελέσφορη και γι’
αυτό εγκαινίασαν τις μεγάλες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις
στους ορεινούς όγκους και τη συστηματική εφαρμογή των
αντιποίνων για τις επιθέσεις ανταρτών κατά των γερμανικών
στρατευμάτων. Ο στόχος της τακτικής αυτής ήταν αφενός να
απωθηθούν οι αντάρτες από κομβικά σημεία που επέτρεπαν
τον έλεγχο ολόκληρων περιοχών, κυρίως οδικές αρτηρίες, και
αφετέρου να περιοριστεί η επιρροή του ΕΛΑΣ μέσα από την
τρομοκράτηση του τοπικού πληθυσμού. Η διεξαγωγή μεγάλης
κλίμακας εκκαθαριστικών επιχειρήσεων σε εκτεταμένες περιο-
χές ξεκίνησε την άνοιξη του 1943 και συνεχίστηκε μέχρι το τέ-
λος της Κατοχής. Ιδιαίτερα οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις
στην οροσειρά της Πίνδου το 1943-1944 προκάλεσαν σοβα-
ρές απώλειες στον ΕΛΑΣ και τον υποχρέωσαν σε αναδίπλωση.
Στόχος δεν ήταν μόνο η υποχώρησή του αλλά και η καταστρο-
φή του ζωτικού του χώρου. Οι τοπικές κοινωνίες αποτελούσαν
110. Arno J. Mayer, The Furies. Violence and Terror in the French and
Russian Revolutions, Πρίνστον 2000, ιδιαίτερα το κεφάλαιο 8. Επίσης η δυ-
ναμική της εμφύλιας σύγκρουσης δημιουργεί νέες αντιθέσεις που υπερ-
βαίνουν αυτές που υπήρχαν πριν την έναρξη των συγκρούσεων. Βλέπε
Stathis Kalyvas, «Armed collaboration in Greece 1941-1944», European
Review of History 15 (2), 2008, σ. 129-142.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·140
τις δεξαμενές άντλησης νέων ανταρτών για τον ΕΛΑΣ, πηγές

χρήσιμων πληροφοριών για τις κινήσεις του εχθρού και πηγές
επιμελητειακής υποστήριξης, δηλαδή από αυτές μπορούσε να
αντλήσει τρόφιμα, ζώα, ρούχα, τα οποία θα του επέτρεπαν να
συνεχίσει να μάχεται.
Οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις συνοδεύτηκαν από τη συ-
στηματική εφαρμογή αντιποίνων για ενέργειες των ανταρτών
κατά των γερμανικών στρατευμάτων. Η λογική των αντιποίνων
βασιζόταν σε δύο αρχές. Η πρώτη ήταν η αρχή της συλλογικής
ευθύνης. Οι Γερμανοί αξιωματικοί δεν ενδιαφέρονταν να εντο-
πίσουν τους ενόχους της ενέργειας, αλλά θεωρούσαν ότι όλοι
οι κάτοικοι του χωριού στην περιοχή που δραστηριοποιούνταν
οι αντάρτες ήταν συνυπεύθυνοι για την επίθεση των ανταρτών
και άρα θα έπρεπε όλο το χωριό συλλογικά να τιμωρηθεί. Η
δεύτερη αρχή ήταν αυτή της ασύμμετρης απάντησης. Για κάθε
νεκρό Γερμανό στρατιώτη ή αξιωματικό θα έπρεπε να εκτελεί-
ται πολλαπλάσιος αριθμός πολιτών. Οι Γερμανοί θεωρούσαν
ότι οι Έλληνες δεν διάκειντο φιλικά απέναντί τους και αποφά-
σισαν να τους αντιμετωπίσουν συλλήβδην ως εχθρό, παραμε-
ρίζοντας τη διάκριση μεταξύ ενόχων και αθώων, ενόπλων και
άμαχου πληθυσμού.111 Η άρση αυτού του διαχωρισμού, η
εφαρμογή της αρχής της συλλογικής ευθύνης και η τρομοκρα-
τική λογική της ασύμμετρης απάντησης οδήγησαν σε μαζικές
σφαγές αθώων πολιτών, αρχικά ανδρών, αλλά στη συνέχεια και
γυναικών και παιδιών. Στο Κομμένο 317 άνθρωποι εκτελέστη-
111. Hagen Fleischer, «Αντίποινα των γερμανικών δυνάμεων κατοχής

στην Ελλάδα, 1941-1944», Μνήμων 7, 1978-1979, σ. 182-195, Δορδανάς,
Το αίμα των αθώων, ό.π., σ. 174-217, Fleischer, «Deutsche “Ordnung” in
Griechenland», ό.π., σ. 173 κ.ε.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·141
καν στις 16 Αυγούστου 1943· στη Δράκεια Πηλίου στις 18 Δε-

κεμβρίου 1943 εκτελέστηκαν 118 κάτοικοι· στην επαρχία Κα-
λαβρύτων το Δεκέμβριο του 1943 οι Γερμανοί σε ένα όργιο
βίας έκαψαν 50 χωριά και εκτέλεσαν 694 άτομα (από τα οποία
487 στην πόλη των Καλαβρύτων)· στους Πύργους Κοζάνης
εκτελέστηκαν ή κάηκαν ζωντανοί 335 άνδρες, γυναίκες και παι-
διά από τις 22 μέχρι τις 26 Απριλίου 1944· και στο Δίστομο
223 εκτελέστηκαν στις 10 Ιουνίου 1944.112 Τα αντίποινα επίσης
περιλάμβαναν συλλήψεις και εκτελέσεις ομήρων για ενέργειες
της Αντίστασης: 106 εκτελέστηκαν στο Κούρνοβο τον Ιούνιο
του 1943· 118 στο Μονοδένδρι Λακωνίας· 120 στο Αγρίνιο τον
Απρίλιο του 1944· 200 στην Καισαριανή την Πρωτομαγιά του
1944 – μεταξύ πολλών άλλων. Πρέπει, τέλος, να σημειωθεί ότι
οι Ναζί συνέχισαν να εφαρμόζουν «μέτρα εξιλασμού» μέχρι
το τέλος της Κατοχής. Στις 2 Σεπτεμβρίου 1944 οι γερμανικές
δυνάμεις σε συνεργασία με άνδρες του Σούμπερτ λεηλάτησαν
τον Χορτιάτη και στη συνέχεια εκτέλεσαν ή έκαψαν στο φούρ-
νο του χωριού 146 ανθρώπους, στην πλειονότητά τους γυναί-
κες. Μετά από λίγες μέρες, στις 14 Σεπτεμβρίου 1944, άνδρες
του Σούμπερτ και του Πούλου εισέβαλαν στην πόλη των Γιαν-
νιτσών και σκότωσαν 75-100 άτομα πυροβολώντας τα ή με άλ-
λους πιο κτηνώδεις τρόπους.
Τα αντίποινα είχαν συντριπτικές συνέπειες στις τοπικές κοι-
νωνίες. Αν και οι Γερμανοί θεωρήθηκαν και ήταν αποκλειστικά
υπεύθυνοι για την κτηνωδία της εκτέλεσης εκατοντάδων αθώων
πολιτών, δεν ήταν λίγες οι φορές που οι κάτοικοι επέρριψαν
112. Χέρμαν Φρανκ Μάγερ, Από τη Βιέννη στα Καλάβρυτα. Τα αιματηρά

ίχνη της 117ης μεραρχίας καταδρομών στη Σερβία και την Ελλάδα, Αθήνα 2003,
σ. 361-431.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·142
ευθύνες και στους αντάρτες για τη συμφορά τους. Πράγματι,

σε κάποιες περιπτώσεις το κόστος σε ανθρώπινες ζωές των
ενεργειών του ΕΛΑΣ ήταν δυσθεώρητο. Η περίπτωση της Κλει-
σούρας είναι χαρακτηριστική. Στις 5 Απριλίου ένας Γερμανός
λοχαγός και η συνοδεία του δέχθηκαν επίθεση από δυνάμεις
του ΕΛΑΣ με επικεφαλής τον Αλέξη Ρόσιο (Υψηλάντη) κοντά
στην Κλεισούρα, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν τρεις ή τέσσε-
ρις Γερμανοί. Αξιοσημείωτο είναι ότι πριν τη διενέργεια της
επίθεσης κάτοικοι του χωριού είχαν ζητήσει από τους αντάρ-
τες να μην επιτεθούν διότι φοβόντουσαν ενδεχόμενα αντίποι-
να, καθώς το χωριό είχε λάβει επανειλημμένες προειδοποιή-
σεις από τους Γερμανούς και τους άνδρες του Πούλου. Μετά
την επίθεση οι αντάρτες αποχώρησαν, ενώ και οι περισσότεροι
άνδρες εγκατέλειψαν το χωριό θεωρώντας ότι οι Γερμανοί δεν
θα εκτελούσαν γυναίκες και παιδιά. Το απόγευμα της ίδιας
ημέρας οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Κλεισούρα, περικύκλωσαν
το χωριό και άρχισαν να σκοτώνουν αδιακρίτως. Μετά από δύο
ώρες οι γερμανικές δυνάμεις έφυγαν αφήνοντας πίσω τους 150
σπίτια καμένα και 215 ανθρώπους νεκρούς, από τους οποίους
οι 158 ήταν γυναίκες. Το τίμημα για την επίθεση των ανταρτών
ήταν δυσανάλογα τραγικό.113 Με βάση ανάλογα περιστατικά
κυκλοφόρησε η άποψη ότι ο ΕΛΑΣ «προκάλεσε» τα αντίποινα
για να εξαναγκάσει τους κατοίκους να προσχωρήσουν στις
γραμμές του. Κάτι τέτοιο δύσκολα μπορεί να τεκμηριωθεί αλ-
λά και αντέβαινε στη λογική του ανταρτοπόλεμου. Τα αντίποι-
να έστρεφαν ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού κατά των
ανταρτών, που τους θεωρούσε συνυπεύθυνους με τους Γερμα-
113. Δορδανάς, Το αίμα των αθώων, ό.π., σ. 387-436.

01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·143
νούς για τη συμφορά του. Αντίθετα, σε πάρα πολλές περιπτώ-

σεις ο ΕΛΑΣ προσπάθησε να διαφυλάξει τον πληθυσμό από εν-
δεχόμενα αντίποινα, οργανώνοντας τη διαφυγή του.
Οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις και τα αντίποινα μετέτρε-
ψαν ολόκληρες περιοχές σε νεκρή ζώνη για τον ΕΛΑΣ και προ-
κάλεσαν ένα τεράστιο κύμα εσωτερικών προσφύγων.114 Τότε
αποκαλύφθηκαν και οι αδυναμίες του σχεδιασμού της διε-
θνούς βοήθειας. Η επισιτιστική βοήθεια του Διεθνούς Ερυ-
θρού Σταυρού προοριζόταν κυρίως για την Αθήνα και τον Πει-
ραιά, ενώ ένα μικρό μέρος της έφτανε στις επαρχιακές πόλεις
για να διανεμηθεί στη συνέχεια στα χωριά. Από το 1943, λόγω
της ανάπτυξης της αντάρτικης δραστηριότητας, η αποστολή
βοήθειας στα ορεινά χωριά πρακτικά σταμάτησε λόγω των
απαγορεύσεων που οι γερμανικές και ιταλικές αρχές κατοχής
επέβαλαν στη διανομή με σκοπό να εξαναγκάσουν τους πλη-
θυσμούς να εγκαταλείψουν τα ορεινά χωριά και να στερηθούν
οι αντάρτες την πολύτιμη υποστήριξή τους.
Έτσι τα ορεινά χωριά βρέθηκαν από τη μια μεριά στο στό-
χαστρο των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων και από την άλλη
αποκλείστηκαν από τη βοήθεια. «Οποιαδήποτε βοήθεια», γρά-
φει μια αναφορά των υπηρεσιών πρόνοιας για τη Στερεά Ελλά-
δα το Δεκέμβρη του 1943, «σε τρόφιμα, φάρμακα, ρούχα ή
δάνεια από την Αγροτική Τράπεζα, εκτός από μια περιορισμέ-
νη περιοχή στα πεδινά, είχε αυστηρά απαγορευτεί από τις γερ-
μανικές αρχές και δεν συμπεριλαμβανόταν ούτε ένα κατε-
στραμμένο χωριό ούτε κάποιο από τα χωριά που χρειαζόταν
επειγόντως βοήθεια. Έτσι τα καμένα χωριά στα βουνά Οίτη,
114. Μazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ, ό.π., σ. 181-216.

01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·144
Καλλίδρομο και Όθρυς έμειναν χωρίς καμιά βοήθεια».115 Το

αποτέλεσμα ήταν ο πληθυσμός των ορεινών χωριών να συρ-
ρέει στα αστικά κέντρα για να λάβει μια κάποια βοήθεια ή στα
πεδινά χωριά για να βρει τρόφιμα. Με αυτό τον τρόπο εξηγεί-
ται και το γεγονός ότι ο νομός της Λάρισας, στην καρδιά του
θεσσαλικού κάμπου, είχε το δεύτερο υψηλότερο αριθμό από-
ρων (130.000) στην κατεχόμενη Ελλάδα. Επιπλέον, η αγροτική
παραγωγή λόγω του ανταρτοπολέμου είχε μειωθεί σημαντικά.
Γερμανοί αξιωματούχοι υπολόγιζαν ότι η σιτοπαραγωγή το
1943 ήταν 280.000-300.00 τόνοι, η μισή δηλαδή σε σχέση με
τα προπολεμικά χρόνια.116 Παρά τις αλλαγές αυτές, η πρωτεύου-
σα συνέχισε να έχει προνομιακή μεταχείριση. Είναι ενδεικτικό
ότι το 1943 όλοι οι κάτοικοι της πρωτεύουσας (1.200.000 άτο-
μα) λάμβαναν επισιτιστική βοήθεια (δελτίο), αριθμός που ήταν
λίγο μικρότερος από τον αριθμό των ατόμων που λάμβαναν
βοήθεια σε ολόκληρη την υπόλοιπη Ελλάδα (1.300.000) – στη
χειρότερη θέση βρέθηκαν οι κάτοικοι της Ηπείρου, οι οποίοι
επί μήνες έμειναν χωρίς βοήθεια.117 Εάν τα στρατιωτικά αποτε-
λέσματα των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων ήταν αμφιλεγόμε-
να, με την έννοια ότι οι αντάρτες είχαν μεν σοβαρές απώλειες
αλλά μετά την αποχώρησή τους από μια περιοχή έπειτα από λί-
γο καιρό την ανακαταλάμβαναν, οι κοινωνικές συνέπειες ήταν
115. «Κάιρο προς Secretary of State», 11 Φεβρουαρίου 1944, National

Archives and Records Administration (NARA) 868.48/ 5184.
116. «Στοκχόλμη προς FO», 29 Δεκεμβρίου 1943, Foreign Office
371/36507 W17916.
117. «Στοκχόλμη προς Secretary of State», 25 Σεπτεμβρίου 1943,
NARA 868.48/5035, «Foreign Economic Administration. A Survey of Greek
Relief, April 1941-December 1943», Μάρτιος 1944, NARA 868.48/5325.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·145
πιο σοβαρές. Η πυρπόληση χωριών, η προσφυγοποίηση του

πληθυσμού και η μείωση της αγροτικής παραγωγής έφεραν τον
ΕΛΑΣ σε δύσκολη θέση. Η επιμελητειακή βάση του αδυνάτισε,
με συνέπεια να αυξηθεί η πίεση στον αγροτικό πληθυσμό για
την κάλυψη των επισιτιστικών αναγκών του και να υποχρεωθεί
να δώσει τη «μάχη της σοδειάς». Θα μπορούσε κανείς να υπο-
στηρίξει ότι, από πλευράς συνθηκών διαβίωσης, ο κόσμος της
υπαίθρου το 1943-1944 δοκιμάστηκε σκληρά, όπως τα αστικά
κέντρα τον πρώτο χειμώνα της Κατοχής. Η αποστολή επισιτι-
στικής βοήθειας στην ύπαιθρο και η ανακούφιση των πυρόπλη-
κτων προσφύγων ήταν άμεση προτεραιότητα για την επομένη
της απελευθέρωσης και αποδείχτηκαν πολύτιμα όπλα για να
κερδίσει η κυβέρνηση την υποστήριξη της υπαίθρου.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·146
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·147
1944: Η πύκνωση της ιστορίας
Το ΕΑΜ στην προσπάθειά του να ισχυροποιήσει τη θέση του

έναντι της εξόριστης κυβέρνησης και να προβάλει ως ο νόμι-
μος εκπρόσωπος της κατεχόμενης Ελλάδας προχωρά στις 10
Μαρτίου 1944 στο σχηματισμό κυβέρνησης με την ονομασία
«Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης» (ΠΕΕΑ). Στην
ίδια κατεύθυνση, η ΠΕΕΑ για να περιβάλει τις εξουσίες της με
περισσότερο κύρος και νομιμότητα οργάνωσε εκλογές στην
«ελεύθερη Ελλάδα» τον Απρίλιο του 1944, μέσα από τις οποίες
αναδείχθηκαν τα μέλη του Εθνικού Συμβουλίου. Το Εθνικό
Συμβούλιο συνήλθε στις Κορυσχάδες Ευρυτανίας από τις 14
έως τις 27 Μαΐου 1944 και ενέκρινε ψήφισμα το οποίο κατοχύ-
ρωνε τους θεσμούς της λαϊκής εξουσίας που είχαν αναπτυχθεί
κατά τη διάρκεια του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Αυτό
που θα πρέπει να επισημανθεί είναι η επιδίωξη του ΕΑΜ να νο-
μιμοποιήσει την εξουσία του μέσα από τη λαϊκή συμμετοχή.
Διατηρεί κανείς εύλογες επιφυλάξεις για την αντιπροσωπευτι-
κότητα εκλογών στις οποίες συμμετείχαν μόνο υποψήφιοι
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·148
προτεινόμενοι από το ΕΑΜ, αλλά υπάρχουν δύο παράμετροι

που κανείς πρέπει να λάβει υπόψη του. Η πρώτη είναι ότι το
ΕΑΜ δεν είχε εταίρους. Η αναζήτηση συμμαχιών στο πλαίσιο
της λογικής του λαϊκού μετώπου το διάστημα 1941-1942 προ-
σέκρουσε στην αδιαφορία, τους φόβους ή τις επιφυλάξεις των
άλλων πολιτικών δυνάμεων, ενώ μετά το 1943 οι συγκρούσεις
και η πόλωση κατέστησαν τη συνεργασία ανέφικτη. Ωστόσο,
αν και δεν πέτυχε να συσπειρώσει όλες τις αντιμοναρχικές δυ-
νάμεις, το ΕΑΜ «σε καμιά περίπτωση δεν αποτέλεσε έναν πολι-
τικά συμπαγή και κοινωνικά ομογενοποιημένο χώρο».118 Το
ΕΑΜ επιδίωξε να διατηρήσει και να προβάλει έναν «λαϊκομετω-
πικό», μαζικό χαρακτήρα στις διαδικασίες και τους θεσμούς
του και αυτό φαίνεται στις εκλογές για την ανάδειξη του Εθνι-
κού Συμβουλίου, του οποίου η σύνθεση ήταν κοινωνικά διατα-
ξική και πολιτικά πολυσυλλεκτική. Το ΕΑΜ το 1944 μιλούσε
από θέση ισχύος τόσο στους αντιπάλους του στην κατεχόμενη
Ελλάδα όσο και απέναντι στην εξόριστη κυβέρνηση και τη Μ.
Βρετανία. Αυτή η θέση ισχύος τού επέτρεπε να ακολουθεί μια
μαζική, «ανοικτή» πολιτική. Η δεύτερη παράμετρος είναι ότι η
ίδια η διαδικασία της μαζικής συμμετοχής παράγει νομιμοποίη-
ση και προσδίδει δυναμική. Οι εκλογές για την ανάδειξη του
Εθνικού Συμβουλίου είναι απλώς η πιο εντυπωσιακή από τις μα-
ζικές διαδικασίες που συμβαίνουν στο χώρο της εαμικής αντί-
στασης. Από το 1943 στην ορεινή Ελλάδα συγκαλούνται περι-
φερειακές συνδιασκέψεις του ΕΑΜ στις οποίες συμμετέχουν,
συζητούν, ψηφίζουν χιλιάδες αντιπρόσωποι και αποτελούν το
118. Παπαθανασίου, «Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρό-

κληση της Ιστορίας», ό.π., σ. 140.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·149
1944: Η πύκνωση της ιστορίας 149
πρόπλασμα για τη δημιουργία της ΠΕΕΑ.119 Επιπλέον, αυτή η

θέση ισχύος σε συνθήκες εμφύλιας διαμάχης στην κατεχόμενη
Ελλάδα καθιστούσε το ΕΑΜ και πόλο έλξης. Απέναντι σε έναν
πολυδιασπασμένο, ετερόκλητο και στιγματισμένο με την κατη-
γορία του προδότη αντίπαλο, το ΕΑΜ προσέλκυε όλο και πε-
ρισσότερους ανθρώπους που μέχρι τότε αμφιταλαντεύονταν ή
και είχαν βρεθεί στο αντίπαλο στρατόπεδο. Η μαζική, «ανοι-
κτή» πολιτική και η θέση ισχύος εξηγούν και ένα, εκ πρώτης
όψεως, παράδοξο φαινόμενο: τη δυναμική του ΕΑΜ. Ο αριθ-
μός των μελών του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, όπως και του ΚΚΕ, παρά τις εμ-
φύλιες συγκρούσεις δεν μειώνεται αλλά μάλλον αυξάνεται,
τουλάχιστον μέχρι την απελευθέρωση. Ο ΕΛΑΣ, για παράδειγ-
μα, παρά τις διαφορές που υπάρχουν ανάλογα με τις πηγές,
φαίνεται ότι μέσα στο 1944 διπλασιάζει τη δύναμή του και από
24.000 άνδρες τον Ιανουάριο του 1944 φτάνει τις 50.000 τον
Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς.120
Αυτές όμως οι εξελίξεις επισκιάστηκαν από δύο άλλα γεγο-
νότα. Το κίνημα στη Μέση Ανατολή και η δολοφονία του Ψαρ-
ρού συνέβησαν λίγες εβδομάδες πριν από τη σημαντική συνά-
ντηση του ΕΑΜ με την εξόριστη κυβέρνηση στον Λίβανο, στις
17-20 Μαΐου 1944. Από την πρώτη στιγμή οι εκπρόσωποι του
119. Για τις εκλογές στην «ελεύθερη Ελλάδα» και την ΠΕΕΑ, Γιώργος
Μαργαρίτης, «Η ένοπλη Αντίσταση. Κατακτήσεις και συγκρούσεις, 1942-
1944», στο Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, ό.π., σ.
142-146, Χάγκεν Φλάισερ, «Κατοχή και Αντίσταση, 1941-1944», στο Ιστο-
ρία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΣΤ΄, Αθήνα 2000, σ. 39-43, Χατζής, Η νικη-
φόρα επανάσταση που χάθηκε, ό.π., σ. 323-326, 332-339.
120. Hondros, Occupation and Resistance, ό.π., σ. 144, Κλόουζ, Οι ρίζες
του εμφυλίου πολέμου, ό.π., σ. 166.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·150
ΕΑΜ βρέθηκαν να κατηγορούνται ότι δεν διεξάγουν εθνικοαπε-

λευθερωτικό αγώνα αλλά εμφύλιο πόλεμο. Οι εκπρόσωποι του
ΕΑΜ βρέθηκαν σε δυσχερή θέση και αναγκάστηκαν να υποχω-
ρήσουν στις πιέσεις της εξόριστης κυβέρνησης. Η Συμφωνία
του Λιβάνου προέβλεπε το σχηματισμό ενιαίας κυβέρνησης
(χωρίς να προσδιορίζεται ο αριθμός των υπουργείων που θα
λάμβανε το ΕΑΜ) και την υπαγωγή των αντάρτικων δυνάμεων
σε ενιαία διοίκηση υπό τον έλεγχο της κυβέρνησης. Η Συμφω-
νία του Λιβάνου αρχικά προκάλεσε την αντίδραση του ΕΑΜ,
επειδή το βάρος που είχε στην κυβέρνηση ήταν αναντίστοιχο
με την πολιτική του δύναμη στην κατεχόμενη Ελλάδα. Τελικά,
τον Αύγουστο του 1944, μετά από μακρές διαπραγματεύσεις,
θα αποδεχθεί τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση, λαμβάνο-
ντας πέντε ήσσονος σημασίας υπουργεία. Αν η συμφωνία του
Λιβάνου αποσκοπούσε στον πολιτικό έλεγχο του ΕΑΜ μέσα
από τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση, η στρατιωτική αποδυ-
νάμωση του ΕΛΑΣ θα επιτευχθεί με τη Συμφωνία της Καζέρτας.
Η Συμφωνία της Καζέρτας (26 Σεπτεμβρίου 1944) προέβλεπε
πως όλες οι αντάρτικες δυνάμεις θα ετίθεντο υπό τη διοίκηση
του Βρετανού στρατηγού Ρόναλντ Σκόμπη και ότι οι δυνάμεις
του ΕΛΑΣ θα έμεναν έξω από την πρωτεύουσα. Όσον αφορά
τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις που βρίσκονταν στη Μέση
Ανατολή, αυτές μετά την καταστολή του κινήματος του Απρι-
λίου είχαν εκκαθαριστεί και πλέον «ο εξόριστος στρατός ανα-
συγκροτήθηκε ως αντικομμουνιστική οπισθοφυλακή».121
Το 1944 ολόκληρη η ελληνική κοινωνία βρισκόταν σε έναν
πόλεμο που δεν αφορούσε πλέον μόνο την απελευθέρωση αλ-
λά και την επόμενη μέρα. Τόσο το ΕΑΜ όσο και οι αντίπαλοί
121. Κλόουζ, Οι ρίζες του εμφυλίου πολέμου, ό.π., σ. 182.

01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·151
του ήθελαν να ισχυροποιήσουν τη θέση τους για να μπορέ-

σουν να καθορίσουν τις μεταπολεμικές εξελίξεις. Τα μέσα που
διέθεταν ήταν τα όπλα και τα τρόφιμα. Το φθινόπωρο του
1944 διεξάγονταν σφοδρές εμφύλιες συγκρούσεις σε όλη την
Ελλάδα μεταξύ του ΕΛΑΣ και των Ταγμάτων Ασφαλείας, ιδιαί-
τερα στην Πελοπόννησο και τη Μακεδονία, όπου τα Τάγματα
Ασφαλείας το προηγούμενο διάστημα είχαν πρωταγωνιστήσει
σε επιχειρήσεις κατά του ΕΛΑΣ. Οι περισσότεροι μελετητές,
ωστόσο, συμφωνούν ότι οι επιθέσεις του ΕΛΑΣ δεν είχαν ως
κίνητρο μόνο την εκδίκηση. Στόχος τους ήταν η εδραίωση της
κυριαρχίας του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στην επαρχία μέσα από τον αφοπλι-
σμό ή την εξόντωση των ένοπλων αντιπάλων του. Οι εμφύλιες
συγκρούσεις του φθινοπώρου του 1944 ήταν οι πιο αιματηρές
της Κατοχής, γιατί οι δυνάμεις που η κάθε πλευρά κινητοποιού-
σε εναντίον της άλλης ήταν όλο και μεγαλύτερες, δίνοντας στις
μάχες χαρακτήρα τελικής αναμέτρησης. Ένας πρώτος, πολύνε-
κρος κύκλος συγκρούσεων έγινε στον Πύργο, το Μελιγαλά και
την Καλαμάτα το πρώτο δεκαπενθήμερο του Σεπτεμβρίου. Ο
δεύτερος, ακόμη πιο αιματηρός κύκλος συγκρούσεων έγινε
στη Μακεδονία τον Οκτώβριο με Νοέμβριο του 1944 στην
Κρύα Βρύση, τα Σέρβια, τον Κούκο και τη Νιγρίτα. Η πιο μεγά-
λη εμφύλια σύρραξη έγινε στο Κιλκίς στις 4 Νοεμβρίου 1944,
στην οποία σκοτώθηκαν ή εκτελέστηκαν 1.100 άνδρες, μέλη
διάφορων ένοπλων αντικομμουνιστικών σωμάτων. Μετά από
αυτές τις συγκρούσεις, η κυριαρχία του ΕΛΑΣ στην ύπαιθρο
ήταν αδιαμφισβήτητη, κάτι που επέτρεψε και την εδραίωση της
εξουσίας του ΕΑΜ.122
122. Lars Baerentzen, «Η απελευθέρωση της Πελοποννήσου, Σεπτέμ-

βρης 1944», στο Ιατρίδης, Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950, ό.π., σ. 225-
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·152
Εξίσου σημαντικά με τα όπλα ήταν και τα τρόφιμα. Η επισι-

τιστική βοήθεια παρέμενε σε μεγάλο βαθμό περιορισμένη
στην Αθήνα, ενώ οι συνθήκες στην ύπαιθρο είχαν επιδεινωθεί
λόγω των γερμανικών εκκαθαριστικών επιχειρήσεων, των αντι-
ποίνων και των εμφύλιων συγκρούσεων. Έστω και εάν τα μετα-
πολεμικά στοιχεία που διαθέτουμε είναι διογκωμένα, εντού-
τοις κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι οι καταστροφές
στην ύπαιθρο ήταν εκτεταμένες, π.χ. στη Μακεδονία, τη Θεσ-
σαλία και την Ήπειρο ίσως όντως να είχε καταστραφεί ολο-
σχερώς το 10-20% των οικημάτων.123 Άμεσα πιεστικές ήταν και
οι επισιτιστικές ανάγκες λόγω των καταστροφών στην αγροτι-
κή παραγωγή και του μεγάλου αριθμού προσφύγων. Το ΕΑΜ
διέθετε τα όπλα, όχι όμως και τα τρόφιμα. Τα τρόφιμα μπο-
ρούσαν να έλθουν μόνο από το εξωτερικό, και αυτός που θα
τα είχε στα χέρια του και θα έλεγχε τη διανομή διέθετε ένα πο-
λύ σημαντικό όπλο: μοιράζοντας τρόφιμα μπορούσε να κερδί-
σει την υποστήριξη του χειμαζόμενου πληθυσμού. Η διανομή
όμως της επισιτιστικής βοήθειας στην Ελλάδα μετά την απε-
λευθέρωση βρέθηκε στα χέρια των βρετανικών δυνάμεων. Στο
κρίσιμο διάστημα που μεσολάβησε ανάμεσα στην απελευθέ-
ρωση και στο τέλος των Δεκεμβριανών φάνηκε ότι η διανομή
της βοήθειας ήταν πάνω απ’ όλα ένα πολιτικό ζήτημα: οι περιο-
χές που ελέγχονταν από τον ΕΛΑΣ αποκλείστηκαν από τη βοή-
θεια, ενώ διανομή έγινε σε περιοχές που ελέγχονταν από την
243, Κλόουζ, Οι ρίζες του εμφυλίου πολέμου, ό.π., σ. 198-199, Στράτος Δορ-
δανάς, «Η πιο “μεγάλη ημέρα” του κατοχικού εμφυλίου στην Κεντρική
Μακεδονία: Η μάχη του Κιλκίς, 4.11.1944», Κλειώ 3, 2006, σ. 17-33.
123. Υφυπουργείο Ανοικοδομήσεως, Πίνακες καταστροφών οικοδομών,
ό.π., σ. 114-115.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·153
κυβέρνηση και τους Βρετανούς. Η επισιτιστική βοήθεια απογυ-

μνώθηκε από τον ανθρωπιστικό χαρακτήρα της και αποκαλύ-
φθηκε η πολιτική αξία της – ήταν ένα μέσο για να αποκτήσει η
κυβέρνηση κοινωνικά ερείσματα και να ισχυροποιήσει την
εξουσία της στην ύπαιθρο.124
Στην πρωτεύουσα η κατάσταση ήταν αρκετά διαφορετική.
Η ιστοριογραφία για την Αθήνα στη διάρκεια της Κατοχής εί-
ναι αρκετά φτωχή, ιδιαίτερα αν τη συγκρίνει κανείς με μελέτες
που διαθέτουμε για άλλες περιοχές όπως η Μακεδονία.125 Οι
περισσότεροι ιστορικοί της περιόδου ασχολήθηκαν κυρίως με
το λιμό του πρώτου χειμώνα και τις συνέπειες της έλλειψης
τροφίμων (π.χ. τη μαύρη αγορά) και λιγότερο με τις εξελίξεις
τα επόμενα χρόνια μέχρι την απελευθέρωση. Αυτό πέραν των
άλλων είχε ως αποτέλεσμα τα Δεκεμβριανά να εμφανίζονται ως
μια στιγμή ρήξης, μια σύγκρουση επιβεβλημένη «από τα πά-
νω», σε ένα κοινωνικό περιβάλλον ουδέτερο και αδρανές. Η
124. Angeliki Laiou-Thomadakis, «The Politics of Hunger: Economic

Aid to Greece, 1943-1945», Journal of the Hellenic Diaspora 7 (2), 1980, σ.
27-42.
125. Παρά το πλήθος των μαρτυριών, οι μελέτες για την κατοχική Αθή-
να παραμένουν λίγες. Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, Χαϊδάρι, 8 Σεπτεμβρίου
1944. Η Αόρατη Στρατιά στο απόσπασμα, Αθήνα 2002. Χατζηβασιλείου,
ΠΕΑΝ, ό.π. Δύο πρόσφατες μεταπτυχιακές διπλωματικές εργασίες είναι
αξιοπρόσεκτες: Μενέλαος Χαραλαμπίδης, «Η Καισαριανή στον πόλεμο»,
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ, 2004, Ιάσων Χανδρινός, «“Το τι-
μωρό χέρι του λαού”. Η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόμενη
Αθήνα», Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ, 2009. Μια βιβλιογραφι-
κή επισκόπηση για τις μη εαμικές αθηναϊκές οργανώσεις: Ευάνθης Χατζη-
βασιλείου, «Η επανεύρεση της πρωτεύουσας: η βιβλιογραφία των μη εαμι-
κών αθηναϊκών οργανώσεων», στο Αντωνίου / Μαραντζίδης (επιμ.), Η επο-
χή της σύγχυσης, ό.π., σ. 255-285.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·154
ιστορική έρευνα δείχνει πως αυτή η εντύπωση είναι εσφαλμένη.

Οι στρατιωτικές συγκρούσεις και η εμφύλια βία που συγκλόνι-
ζαν την περιφέρεια το 1943 σταδιακά εκδηλώθηκαν και στην
Αθήνα, δημιουργώντας μια εκρηκτική κατάσταση, η οποία διαρ-
κώς κλιμακωνόταν. Συστατικά στοιχεία αυτής της εκρηκτικής
κατάστασης ήταν αφενός η βία και αφετέρου η ταξική πόλωση.
Η μέχρι τώρα έρευνα έχει εστιάσει περισσότερο στη βία
(μπλόκα, αντίποινα, κλπ.) και λιγότερο στις κοινωνικές συνθή-
κες που επικρατούσαν στην πρωτεύουσα, κυρίως λόγω έλλει-
ψης επαρκών οικονομικών στοιχείων.
Η κατάσταση στην Αθήνα για μεγάλο διάστημα της Κατο-
χής ήταν διαφορετική από αυτήν που επικρατούσε στην υπό-
λοιπη Ελλάδα γιατί ακόμα δεν είχε μετατραπεί σε πεδίο στρα-
τιωτικής σύγκρουσης. Η παρουσία ισχυρών γερμανικών δυνά-
μεων και ο προσανατολισμός του ΕΑΜ σε μαζικές κινητοποιή-
σεις είχαν αποτρέψει τη μεταφορά του πολέμου στην πρωτεύ-
ουσα. Η κατάσταση, όμως, άρχισε να αλλάζει το δεύτερο εξά-
μηνο του 1943 εξαιτίας της βίαιης καταστολής των διαδηλώ-
σεων από τις δυνάμεις κατοχής. Στις 25 Ιουνίου 1943 η διαδή-
λωση διαμαρτυρίας για την εκτέλεση των 106 κομμουνιστών
στο Κούρνοβο πνίγηκε στο αίμα. Η γενική απεργία και διαδή-
λωση στις 22 Ιουλίου ενάντια στην επέκταση της βουλγαρικής
ζώνης κατοχής κατεστάλη ένοπλα από τις δυνάμεις ασφαλείας
και τους Γερμανούς, με αποτέλεσμα, σύμφωνα με τα επίσημα
στοιχεία, να σκοτωθούν 15 και να τραυματιστούν 53 άτομα
(εαμικές πηγές έκαναν λόγο για 59 νεκρούς). Η καταστροφή
βαγονιών στο αμαξοστάσιο της Καλλιθέας στη διάρκεια της γε-
νικής απεργίας της 24ης Αυγούστου είχε ως αποτέλεσμα τη
σύλληψη 50 τροχιοδρομικών ως ομήρων από τους Γερμανούς.
Λίγες μέρες αργότερα, την 1η Σεπτεμβρίου 1943, διαδήλωση
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·155
εργατών στη Νέα Ιωνία κατεστάλη βίαια από τη Χωροφυλακή

με αποτέλεσμα το θάνατο τριών εργατών.126
Πιο σοβαρό, όμως, ρόλο έπαιξε η εμφάνιση στους δρό-
μους της Αθήνας των Ταγμάτων Ασφαλείας, τα οποία σε συ-
νεργασία με την Ειδική Ασφάλεια και μια σειρά από μικρές
ένοπλες αντικομμουνιστικές ομάδες είχαν αναλάβει το καθή-
κον του περιορισμού της δράσης του ΕΑΜ. Ειδικά η ανασυ-
γκρότηση της Ειδικής Ασφάλειας στα μέσα του 1943, με την
τοποθέτηση του Αλέξανδρου Λάμπου ως διοικητή και τη στε-
λέχωσή της με «άνευ θητείας» χωροφύλακες, τη μετέτρεψε σε
αιχμή της κυβερνητικής επίθεσης κατά του ΕΑΜ στην Αθήνα,
αλλά και γενικότερα κατά της Αντίστασης, καθώς ανάμεσα στα
θύματά της συγκαταλέγονταν και μέλη μη εαμικών οργανώσεων.
Η ανάληψη δράσης από την Ειδική Ασφάλεια σχετίζεται με το
γεγονός ότι η κυβέρνηση θεωρούσε την Αστυνομία διαβρωμέ-
νη από την Αντίσταση και ο Α. Λάμπου κατηγορούσε «το Σώμα
της Αστυνομίας Πόλεων ως συνεργαζόμενον μετά της αναρχι-
κής οργανώσεως ΕΑΜ».127 Το ΕΑΜ είχε όντως διεισδύσει στο
σώμα της Αστυνομίας, και ενδεικτικό των ριζοσπαστικών αλλα-
γών που συνέβησαν στην Κατοχή ήταν ότι οι αστυνομικοί της
Αθήνας προχώρησαν σε απεργία τον Ιούνιο του 1943. Το σώ-
μα της Ειδικής Ασφάλειας επανδρώθηκε με άτομα που είχαν
πλούσιο ποινικό μητρώο, στην ουσία έγινε εστία «κοινωνικών
126. Ιάσων Χανδρινός, «“Το τιμωρό χέρι του λαού”», ό.π., σ. 89-96,
Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, τόμ. Β΄, ό.π., σ. 88.
127. «Δ/νσις Ειδικής Ασφάλειας του Κράτους προς Υπουργείον Εσω-
τερικών», 16 Νοεμβρίου 1943, παρατίθεται στο Απόστολος Δασκαλάκης,
Ιστορία της ελληνικής Χωροφυλακής χρονικής περιόδου 1936-1950, Αθήνα
1973, σ. 187-188.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·156
αποβρασμάτων, κακοποιών στοιχείων και γενικώς ανθρώπων

του υποκόσμου, αρκεί να εβεβαιούτο ότι ήσαν αντικομμουνι-
σταί»,128 και ακόμη και αξιωματικοί της Χωροφυλακής μεταπο-
λεμικά στηλίτευσαν το ποιόν και τη δράση τους. Θα μπορούσε
να προστεθεί και μια πολιτισμική παράμετρος στη σύγκρουση
που θα ξεκινούσε στην Αθήνα: η Ειδική Ασφάλεια, η Χωροφυ-
λακή και τα Τάγματα Ασφαλείας στελεχώθηκαν κυρίως με «πα-
λαιοελλαδίτες», ενώ οι «κόκκινες» συνοικίες που μπήκαν στο
στόχαστρό τους ήταν κυρίως οι προσφυγικές.
Οι εμφύλιες συγκρούσεις δεν ξεκίνησαν με τον ίδιο τρόπο
στην πρωτεύουσα και στην ύπαιθρο. Στην Αθήνα οι συνεργά-
τες των Γερμανών δεν προέρχονταν από εθνικιστικές δυνάμεις
που είχαν συγκρουστεί με τον ΕΛΑΣ ούτε ήταν οπλαρχηγοί
που αντιδρούσαν στη στρατιωτική ισχύ και την επιθετική τακτι-
κή των ανταρτών. Τα σώματα αυτά συγκροτήθηκαν με πρωτο-
βουλία της κυβέρνησης, στελεχώθηκαν με ανθρώπους που εί-
χαν οικονομικό κίνητρο ή / και ήταν αντικομμουνιστές και ανέ-
λαβαν τη βίαιη καταστολή του εαμικού κινήματος πριν αυτό
αναλάβει ένοπλη δράση. Από την άλλη πλευρά, το ΚΚΕ, μετά
την εντυπωσιακή αύξηση των μελών του το προηγούμενο διά-
στημα και τον εφοδιασμό του με όπλα (μετά την ιταλική συν-
θηκολόγηση), ένιωσε έτοιμο να συγκρουστεί με τις δυνάμεις
κατοχής και τους συνεργάτες τους. Απέναντι στην κλιμάκωση
της βίας από την πλευρά των κατοχικών δυνάμεων, το Κομμου-
νιστικό Κόμμα αποφάσισε να απαντήσει ένοπλα και να μεταφέ-
ρει το πεδίο δράσης από τους χώρους εργασίας στις συνοι-
128. Κωνσταντίνος Αντωνίου, Ιστορία της Ελληνικής Βασιλικής Χωροφυ-

λακής, ό.π., σ. 1891-1892.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·157
κίες. Με τη στρατιωτικοποίηση της σύγκρουσης, οι μαζικές κι-

νητοποιήσεις υποβαθμίστηκαν, ενώ η βία των συγκρούσεων
άρχισε να προκαλεί όλο και περισσότερα θύματα.
Σε πρώτη φάση, την απάντηση στη βίαιη καταστολή από την
πλευρά του Κομμουνιστικού Κόμματος ανέλαβε να δώσει η
ΟΠΛΑ (Οργάνωση Περιφρούρησης Λαϊκού Αγώνα). Η ΟΠΛΑ
δημιουργήθηκε το φθινόπωρο του 1943 με επικεφαλής τον
Στέργιο Αναστασιάδη, δρούσε κατά συνοικίες, συχνά οι ενέρ-
γειές της αλληλοεπικαλύπτονταν με αυτές του ΕΛΑΣ και αποτέ-
λεσε τη βάση για τη δημιουργία της «Εθνικής Πολιτοφυλακής»
στην Αθήνα την άνοιξη του 1944.129 Ως απάντηση σε εκτελέσεις
ή συλλήψεις μελών των κόμματος, η ΟΠΛΑ προχωρούσε σε επι-
λεκτικές δολοφονίες, θέτοντας στο στόχαστρο κυρίως άνδρες
και αξιωματικούς της Χωροφυλακής, της Ειδικής Ασφάλειας και
των Ταγμάτων Ασφαλείας, ενώ άρχισαν και οι επιθέσεις κατά
αντίπαλων οργανώσεων. Οι δολοφονίες ορισμένων στελεχών
του αντιεαμικού στρατοπέδου στην Αθήνα το χειμώνα του
1943-1944, με πιο γνωστή τη δολοφονία του πρώην επονίτη και
μετά στελέχους της ΡΑΝ (Ρήλος – Αυλών – Νήσοι) Κίτσου Μαλ-
τέζου την 1η Φεβρουαρίου 1944, δεν μπορούν να θεωρηθούν
αντανάκλαση των εμφύλιων συγκρούσεων που εκείνο τον καιρό
μαίνονταν στην επαρχία. Στην Αθήνα μέχρι τότε η ένοπλη βία
από την πλευρά του ΚΚΕ ήταν ακόμη αρκετά περιορισμένη και
στρεφόταν αποκλειστικά κατά συνεργατών των Γερμανών. Οι
δολοφονίες αντιπάλων του ΕΑΜ οφείλονταν περισσότερο στην
οξύτατη πόλωση που επικρατούσε στο χώρο των φοιτητών και
την καλλιέργεια της υποψίας για συνεργασία του μη εαμικού χώ-
129. Ιάσων Χανδρινός, «“Το τιμωρό χέρι του λαού”», ό.π., σ. 64-65.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·158
ρου με την Ειδική Ασφάλεια.130 Η ένοπλη βία, πάντως, εντάχθη-

κε στο ρεπερτόριο των πρακτικών του ΚΚΕ στην Αθήνα το φθι-
νόπωρο του 1943, αλλά είχε ακόμη δευτερεύοντα χαρακτήρα.
Η ραγδαία κλιμάκωση της βίας από την πλευρά των κατοχικών
δυνάμεων και των συνεργατών τους από την άνοιξη του 1944
οδήγησε στη στρατιωτικοποίηση των συγκρούσεων με αποτέ-
λεσμα η πρωτεύουσα τους τελευταίους μήνες πριν την απελευ-
θέρωση να μετατραπεί σε αιματηρό πεδίο μάχης.
Την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1944, όταν η κυβέρνηση
Ράλλη και οι γερμανικές αρχές αποφάσισαν να θέσουν υπό τον
έλεγχό τους τις συνοικίες όπου κυριαρχούσε το ΕΑΜ και το
ΚΚΕ, η Αθήνα μετατράπηκε σε πεδίο στρατιωτικών συγκρού-
σεων. Ο ΕΛΑΣ πλέον ανέλαβε να υπερασπιστεί τα προπύργιά
του στις ανατολικές συνοικίες και να επεκτείνει παράλληλα τον
έλεγχό του στις δυτικές, δίνοντας πολύνεκρες μάχες εναντίον
των Ταγμάτων Ασφαλείας και των γερμανικών δυνάμεων. Η ανα-
κατάληψη και ο έλεγχος των συνοικιών έλαβαν τη μορφή κανονι-
κών στρατιωτικών επιχειρήσεων, οι οποίες πέρασαν στη συλλο-
γική μνήμη ως μάχες και μπλόκα. Στα μπλόκα, με βάση τα στοι-
χεία που είχαν ή καθ’ υπόδειξη συνεργατών τους, επέλεγαν τους
υπόπτους, τους οποίους άλλοτε τους συλλάμβαναν και άλλοτε
τους εκτελούσαν επιτόπου. Αυτοί που συλλαμβάνονταν οδη-
γούνταν στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου, όπου κρατούνταν όμηροι
130. Για την οργάνωση ΡΑΝ, βλέπε Ευάνθης Χατζηβασιλείου, «“Ο κρα-
τών της πρωτευούσης…”: ΡΑΝ, 1943-1944», Κλειώ 3, 2006, σ. 97-120. Για
τον βιογράφο του Κίτσου Μαλτέζου η δολοφονία του ήταν απλώς απόδει-
ξη της πρόθεσης του ΚΚΕ να επιβάλει βίαια την εξουσία του στην Αθήνα:
Πέτρος Μακρής-Στάικος, Κίτσος Μαλτέζος. Ο αγαπημένος των θεών, Αθήνα
1999, σ. 211, 223, 229, 238, 279-282.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·159
για αντίποινα, και πολλοί από αυτούς τελικά εκτελούνταν, όπως

συνέβη με την εκτέλεση 200 κρατούμενων αντιστασιακών την
Πρωτομαγιά του 1944 στο σκοπευτήριο της Καισαριανής.
Η ιστορία της κατεχόμενης Αθήνας το καλοκαίρι του 1944
μπορεί να γραφτεί ως ένας κατάλογος σχεδόν καθημερινών αι-
ματηρών συγκρούσεων. Από το πλήθος των επιχειρήσεων που
οργάνωσαν οι Γερμανοί και οι Έλληνες συνεργάτες τους, εν-
δεικτικά μπορούν να αναφερθούν οι ακόλουθες: Ιούνιος 1944:
4 έως 6, μάχες σε Βύρωνα, Ν. Ελβετία, Δάφνη· στις 16, μάχη
στην Καισαριανή· στις 18, μπλόκο σε Γούβα και Παγκράτι· στις
27, μάχη στου Ζωγράφου· στις 28, μάχη στο Περιστέρι. Ιού-
λιος 1944: στις 4, επιδρομή σε Παγκράτι, Καισαριανή, Βύρωνα·
στις 6, μπλόκο στο Περιστέρι· στις 12, μπλόκο στα Πετράλω-
να· στις 13, μπλόκο στην Πετρούπολη· στις 14, μπλόκο στου
Γκύζη· στις 23, μάχες σε Ν. Κόσμο, Δάφνη, Ν. Σμύρνη· στις
24, μάχη στην Καλλιθέα. Αύγουστος 1944: την 1η, μπλόκο σε
Βύρωνα, Καισαριανή· στις 7, μπλόκο στον Βύρωνα· στις 9,
μπλόκο στον Ν. Κόσμο· στις 28, μπλόκο στην Καλλιθέα.131
Τον Αύγουστο του 1944 σημειώθηκε ένα από τα πιο αιματηρά
μπλόκα της Κατοχής, στην Κοκκινιά, μια συνοικία που είχε ήδη
υποστεί μπλόκο το Μάρτιο του 1944 – τότε είχαν συλληφθεί
όμηροι, από τους οποίους 50 εκτελέστηκαν σε αντίποινα. Τα
ξημερώματα της 17ης Αυγούστου 1944 γερμανικές δυνάμεις
και Τάγματα Ασφαλείας περικύκλωσαν ξανά την Κοκκινιά. Ο
131. Για τις μάχες και τα μπλόκα υπάρχει πλήθος μαρτυριών. Ενδεικτι-
κά, Σπύρος Κωτσάκης, Εισφορά στο χρονικό της Κατοχής και της Εθνικής Αντί-
στασης στην Αθήνα, Αθήνα 1986, Oρέστης Μακρής, Ο ΕΛΑΣ της Αθήνας, Αθή-
να 1985, Δημήτρης Παλαιολογόπουλος, Το Παγκράτι στην Εθνική Αντίσταση,
Αθήνα 2004.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·160
ανδρικός πληθυσμός της συνοικίας υποχρεώθηκε να συγκε-

ντρωθεί στην πλατεία Οσίας Ξένης και καταδότες υπέδειξαν τα
μέλη του ΚΚΕ ανάμεσα στους συγκεντρωμένους – 50 άτομα,
μεταξύ τους και γυναίκες, τα οποία, αφού πρώτα βασανίστη-
καν, εκτελέστηκαν μετά από λίγο. Στη διάρκεια του μπλόκου
συνέβη και μια συμπλοκή στην οποία τραυματίστηκε ένας Γερ-
μανός αξιωματικός και μερικοί άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλεί-
ας. Σε αντίποινα οι Γερμανοί προχώρησαν στην εκτέλεση και
δεκάδων άλλων ανδρών και γυναικών και αποχώρησαν συλλαμ-
βάνοντας ομήρους, τους οποίους μετέφεραν στο στρατόπεδο
Χαϊδαρίου. Ο αιματηρός απολογισμός του μπλόκου της Κοκ-
κινιάς ήταν 104, κατ’ άλλους 200, νεκροί.132
Οι μάχες συνεχίστηκαν μέχρι και τις τελευταίες μέρες πριν
την αποχώρηση των Γερμανών από την Αθήνα. Η σφοδρότητα
των συγκρούσεων, πέρα από τη δυναμική που δημιουργούσε ο
κύκλος της βίας για τον έλεγχο των συνοικιών, είχε και ταξικό
υπόβαθρο, το οποίο σε κάθε περίπτωση είναι πιο εμφανές απ’
ό,τι στις εμφύλιες συγκρούσεις στην ύπαιθρο. Η μηνιαία απο-
στολή επισιτιστικής βοήθειας είχε αποτρέψει την εκδήλωση
ενός δεύτερου λιμού στην πρωτεύουσα, αλλά δεν μπορούσε
να αμβλύνει τις κοινωνικές αντιθέσεις που είχαν δημιουργηθεί
στα χρόνια της Κατοχής. Εκτός από τη μαύρη αγορά, η οποία
132. 17 Αυγούστου 1944 (Ο μπλόκος), Κοκκινιά 1945, σ. 14-16,

Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ, ό.π., σ. 370-373. Μπλόκα, λιγότερα σε
αριθμό, έγιναν και στη Θεσσαλονίκη, όπως στην Καλαμαριά στις 13 Αυ-
γούστου 1944 από γερμανικές δυνάμεις και τμήμα ένοπλων συνεργατών
του Α. Δάγκουλα. Βλέπε: Στράτος Δορδανάς, «“Η Καλαμαριά είναι κομ-
μουνιστική…”: Το μπλόκο της 13ης Αυγούστου 1944», στο Ε. Ιωαννίδου /
Θ. Τσιρώνης (επιμ.), Η Καλαμαριά γράφει ιστορία, 1940-1967. Από την επιβίω-
ση στη δημιουργία, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 46-58.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·161
σε συνδυασμό με τις αγοραπωλησίες περιουσιών σήμαινε τη

μεταφορά πλούτου και σημαντικές κοινωνικές ανακατατάξεις,
το άλλο σημαντικό πρόβλημα που αντιμετώπιζε ο πληθυσμός
ήταν ο καλπάζων πληθωρισμός, ο οποίος απαξίωνε τη δραχμή
και οδηγούσε τα μισθοσυντήρητα στρώματα στην οικονομική
εξαθλίωση. Η εκτύπωση νέου νομίσματος απλώς επιδείνωνε
την κατάσταση και οδηγούσε στην εγκατάλειψη της δραχμής
και την υιοθέτηση της χρυσής λίρας ως μέσου συναλλαγών (ή
της ανταλλακτικής οικονομίας στην επαρχία).
Όλες οι σύγχρονες πηγές επισήμαιναν το νομισματικό
εκτροχιασμό της Ελλάδας τον καιρό της απελευθέρωσης. Η
νομισματική κυκλοφορία είχε αυξηθεί 5 εκατομμύρια φορές
στα χρόνια της Κατοχής – το Μάρτιο του 1941 κυκλοφορού-
σαν 19,4 δισεκατομμύρια δραχμές και τον Οκτώβριο του 1944
η κυκλοφορία είχε φτάσει τα 102 τετράκις δισεκατομμύρια. Η
αύξηση της κυκλοφορίας του νομίσματος συμπαρέσυρε και τις
τιμές των προϊόντων. Γενικά, ενώ η συνολικότερη οικονομική
κατάσταση στη διάρκεια των δύο πρώτων χρόνων της Κατοχής
χειροτερεύει σταδιακά, το 1944 εμφανίζεται μια ξαφνική, ρα-
γδαία επιδείνωση, η οποία κορυφώθηκε στις ημέρες της απε-
λευθέρωσης. Για παράδειγμα, ενώ ο μέσος τιμάριθμος του
1943 είχε αυξηθεί 415 φορές σε σχέση με την προπολεμική
περίοδο, τον Σεπτέμβριο του 1944 είχε αυξηθεί 15 εκατομμύ-
ρια φορές.133 Κάποιοι μελετητές υποστηρίζουν ότι ο υπερπλη-
133. Άγγελος Αγγελόπουλος, Το οικονομικό πρόβλημα της Ελλάδος. Θέση

και αντιμετώπιση, Αθήνα 1945, σ. 72-78, Αλέξανδρος Σβώλος, Ιστορία μιας
προσπάθειας, Αθήνα 1945, σ. 16-17, Δημήτριος Μαγκριώτης, Θυσίαι της
Ελλάδος και εγκλήματα, ό.π., σ. 32-39, Xydis, The Economy and Finances, ό.π.,
σ. 16-19.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·162
θωρισμός δεν ήταν σύμπτωμα της κατάρρευσης της οικονο-

μίας και ότι αντίθετα η οικονομική κατάσταση και οι συνθήκες
διαβίωσης τόσο στην ύπαιθρο όσο και στα αστικά κέντρα δεν
επιδεινώθηκαν.134 Πραγματικά, ο υπερπληθωρισμός δεν είχε
πραγματικές επιπτώσεις στην ύπαιθρο, όπου οι συναλλαγές γι-
νόντουσαν με χρυσές λίρες ή αντιπραγματισμό· στην Αθήνα
όμως, όπου οι μισθωτοί συνέχιζαν να πληρώνονται είτε εν όλω
είτε εν μέρει (ο μισθός συμπληρωνόταν με είδη διατροφής) σε
δραχμές, είδαν το βιοτικό επίπεδό τους να πέφτει δραματικά.
Εάν κανείς λάβει υπόψη του ότι ένα μεγάλο μέρος του εργατι-
κού δυναμικού ήταν άνεργο ή υποαπασχολούμενο λόγω της
συρρίκνωσης της βιομηχανικής και εμπορικής δραστηριότητας,
τότε η εικόνα για τις κοινωνικές συνθήκες στην πρωτεύουσα γί-
νεται ακόμη πιο ζοφερή. Για την πλειονότητα του πληθυσμού
της Αθήνας, όπως φαίνεται για παράδειγμα από τη μελέτη των
δαπανών ενός ζεύγους δασκάλων, το επίπεδο διαβίωσης στα
χρόνια της Κατοχής προσέγγιζε τα όρια της επιβίωσης.135
Αυτές οι κοινωνικές συνθήκες οδήγησαν το ΕΑΜ στην υιο-
θέτηση νέων πρακτικών, όπως οι επιθέσεις κατά καταστημά-
των μαυραγοριτών. Στο επίκεντρο της δράσης του ΕΑΜ στις
πόλεις θα βρεθεί η χειροτέρευση του βιοτικού επιπέδου, δη-
134. Γιώργος Σταθάκης, Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ, Η ιστο-

ρία της αμερικανικής βοήθειας στην Ελλάδα, Αθήνα 2004, σ. 49.
135. Σταύρος Θωμαδάκης / Ευγενία Μπουρνόβα, «Προπολεμική δια-
βίωση και κατοχική επιβίωση στην Αθήνα: ιστορία καθημερινής ζωής», Τα
Ιστορικά 41, 2004, σ. 455-470. Παρόμοιες διαπιστώσεις με βάση τη μαρτυ-
ρία ενός Πορτογάλου Εβραίου που είχε διαφύγει από την κατεχόμενη
Ελλάδα: Γιώργος Μαργαρίτης, «Η περίοδος της κρίσιμης καμπής (1942-
1943). Μια μαρτυρία για τη μεταβολή των συνθηκών στην κατεχόμενη
Ελλάδα», Μνήμων 14, 1992, σ. 133-149.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·163
λαδή οι υψηλές τιμές των αγαθών, οι χαμηλοί μισθοί και κυρίως

η κερδοσκοπία της μαύρης αγοράς. Ενώ για κάποιους μήνες το
καλοκαίρι του 1943 οι τιμές είχαν σταθεροποιηθεί λόγω της
φημολογίας για επικείμενη απελευθέρωση της χώρας, τον
Οκτώβριο, καθώς οι φήμες δεν επαληθεύτηκαν, οι βιομήχανοι
και οι έμποροι αύξησαν τις τιμές 100%-200%. Τον Οκτώβριο η
κατοχική κυβέρνηση παρενέβη ζητώντας να μειωθούν οι τιμές
σε αγαθά ευρείας κατανάλωσης κατά 50%. Πράγματι, κάποια
καταστήματα άνοιξαν, και η αστυνομία που περιπολούσε συνέ-
στηνε στους καταστηματάρχες να μειώσουν τις τιμές τους. Τα
περισσότερα, όμως, καταστήματα παρέμεναν κλειστά. Όχι για
πολύ πάντως, καθώς μέλη του ΕΑΜ μπήκαν επικεφαλής ομά-
δων που διέρρηξαν τα καταστήματα και άρχισαν να μοιράζουν
τα εμπορεύματα των καταστημάτων στις ουρές ανθρώπων που
είχαν αρχίσει να σχηματίζονται. Η αστυνομία δεν παρενέβη.
Τα μέλη του ΕΑΜ δεν έκρυψαν την ταυτότητά τους, αντίθετα
τοποθέτησαν πινακίδες στα σπασμένα καταστήματα ότι θα συ-
νεχίσουν τον αγώνα τους για τη βελτίωση του βιοτικού επιπέ-
δου του λαού.136 Αλλά και στην επαρχία, σε περιοχές που ο
ΕΛΑΣ ήταν ιδιαίτερα δραστήριος έθεσε τους μαυραγορίτες
στο στόχαστρο. Στις 27 Νοεμβρίου ο ΕΛΑΣ κυκλοφόρησε
στον Έβρο μια προκήρυξη που απευθυνόταν στους εμπόρους,
τους ιδιοκτήτες αλευρόμυλων, και γενικά στους οικονομικά
ισχυρούς της περιοχής, η οποία τελείωνε ως εξής: «Είναι ανα-
γκαίο, όσο ακόμη είναι καιρός, να βάλουμε τέλος στη μαύρη
αγορά και να βοηθήσουμε τους ανθρώπους που σήμερα υπο-
φέρουν τόσο πολύ. Μπορούμε να το κάνουμε τηρώντας τις τι-
136. «Κωνσταντινούπολη προς Secretary of State», 3 Δεκεμβρίου

1943, NARA 868.00/1320.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·164
μές που γράφονται παρακάτω, τις οποίες έχει αποφασίσει η

πατριωτική ομάδα, προκειμένου να μην υποχρεωθούμε να
προχωρήσουμε σε εκτελέσεις».137 Θα είχε ενδιαφέρον να με-
λετηθούν περαιτέρω τέτοιες κοινωνικές πρακτικές, οι οποίες
σε συνθήκες οικονομικής κρίσης αναδείκνυαν αυτό που ο E. Π.
Τόμσον είχε ονομάσει «ηθική οικονομία», δηλαδή το σύνολο
των κοινωνικών κανόνων και υποχρεώσεων, μια κοινή αντίληψη
για το ρόλο των διαφορετικών παραγόντων που συμμετείχαν
στην αγορά, και η οποία προσδιόριζε ποιες πρακτικές ήταν νό-
μιμες και ποιες παράνομες.138
Είναι πολύ δύσκολο να περιγραφεί με ακρίβεια η ταξική πό-
λωση που δημιουργήθηκε από τη μαύρη αγορά, τον υψηλό
πληθωρισμό και την ανεργία. Ας λάβουμε υπόψη μας, όμως, το
σχόλιο ενός οξυδερκούς παρατηρητή για τις κοινωνικές αλλα-
γές που είχαν συμβεί στη διάρκεια της Κατοχής. «Ένα μεγάλο
μέρος της μεσαίας τάξης αντιμετωπίζει τον κίνδυνο της απόλυ-
της καταστροφής. Εκατοντάδες οικογένειες για να μπορέσουν
να εξοικονομήσουν τα προς το ζην έχουν υποχρεωθεί να που-
λήσουν τα έπιπλά τους και να διαθέσουν όλες τις οικονομίες
τους. Με αυτόν τον τρόπο πραγματοποιείται μια κοινωνική και
οικονομική αλλαγή και ένα σημαντικό τμήμα της μεσαίας τάξης
διατρέχει τον κίνδυνο να προλεταριοποιηθεί».139 Η εκρηκτική
137. «Κωνσταντινούπολη προς Secretary of State», 18 Δεκεμβρίου

1943, NARA 868.00/1328. Αγγλικά στο πρωτότυπο.
138. E. P. Thompson, «The Moral Economy of the English Crowd in the
Eighteenth Centrury», στο του ιδίου, Customs in Common, Λονδίνο 1991,
σελ. 185-258 (πρώτη δημοσίευση Past and Present 50, 1971).
139. «Στοκχόλμη προς Secretary of State», 13 Μαΐου 1944, NARA
868.48/5324-1/2.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·165
κατάσταση έγινε αντιληπτή και από τον Αμερικανό πρέσβη

Λίνκολν Μακ Βη, ο οποίος στα τέλη Οκτωβρίου επισήμανε την
ανάγκη άμεσης αποστολής πολλαπλάσιας βοήθειας για την επί-
λυση του επισιτιστικού προβλήματος και στρατευμάτων για τη
διατήρηση της δημόσιας τάξης. Κατά βάθος ήταν σκεπτικι-
στής: «Όμως, δεν έχω ελπίδες ότι θα γίνουν πολλά πράγματα
και προβλέπω την επιδείνωση της κατάστασης, η οποία θα
προκαλέσει πραγματικές εξεγέρσεις και αιματοχυσία στην
Αθήνα και στις επαρχίες».140
Με την αποχώρηση των Γερμανών, το μεγαλύτερο μέρος της

χώρας βρισκόταν υπό τον έλεγχο του ΕΑΜ. Αυτό ανησυχούσε
ιδιαίτερα την εξόριστη κυβέρνηση και τους Βρετανούς, οι
οποίοι φοβούνταν ένα κομμουνιστικό πραξικόπημα στην Ελλά-
δα και γι’ αυτό επιδίωξή τους ήταν η εξουδετέρωση της δύνα-
μης του ΕΑΜ. Οι Γερμανοί εγκατέλειψαν την Αθήνα στις 12
Οκτωβρίου και η κυβέρνηση έφθασε στις 18 Οκτωβρίου 1944.
Οι φόβοι για κομμουνιστικό πραξικόπημα δεν επαληθεύτηκαν.
Το ΕΑΜ τήρησε τις συμφωνίες που είχε υπογράψει (με την
εξαίρεση της εισόδου του ΕΛΑΣ στη Θεσσαλονίκη) και, ενώ εί-
χε τη δυνατότητα, δεν κατέλαβε την εξουσία. Ωστόσο, η πολι-
τική κατάσταση παρέμενε ιδιαίτερα τεταμένη. Η κυβέρνηση
μόνο κατ’ όνομα ασκούσε την εξουσία στη χώρα – εκτός Αθη-
νών η εξουσία βρισκόταν στα χέρια του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Ο πρωθυ-
πουργός Γ. Παπανδρέου, επιδιώκοντας τη μεταφορά της εξου-
σίας στα χέρια της κυβέρνησης, έθεσε το ζήτημα της ανασυ-
γκρότησης του στρατού και της αποστράτευσης των αντάρτι-
140. John O. Iatrides (επιμ.), Ambassador MacVeagh Reports: Greece,

1933-1947, Πρίνστον 1980, σ. 636.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·166
κων δυνάμεων. Η κατάσταση άρχισε να περιπλέκεται με την

άφιξη της Ορεινής Ταξιαρχίας στην Αθήνα, η οποία παρέλασε
στην πρωτεύουσα στις 9 Νοεμβρίου. Η παρουσία της έθεσε
το πρόβλημα της αποστράτευσης όχι μόνο των ανταρτών αλλά
και όλων των στρατιωτικών σωμάτων για τη δημιουργία εθνι-
κού στρατού. Η κατάσταση εκτραχύνθηκε ακόμη περισσότε-
ρο όταν ο Σκόμπη διαφώνησε με τις επιλογές τού Αρχηγού
Στρατού Αλέξανδρου Οθωναίου (τον οποίο είχε διορίσει ο
Παπανδρέου) και πρότεινε άλλους αξιωματικούς σε θέσεις-
κλειδιά του στρατού, όπως τους στρατηγούς Βεντήρη και Σπη-
λιωτόπουλο, που ήταν δηλωμένοι αντίπαλοι του ΕΑΜ. Οι φόβοι
των Άγγλων ότι ένα κομμουνιστικό πραξικόπημα προετοιμαζό-
ταν δεν είχαν διασκεδαστεί, αντίθετα θεωρούσαν ότι οι συνε-
χιζόμενες εμφύλιες συγκρούσεις στη Μακεδονία κινούνταν σε
αυτή την κατεύθυνση. Εντωμεταξύ, οι διαπραγματεύσεις μετα-
ξύ κυβέρνησης και ΕΑΜ για τη σύνθεση του νέου στρατού οδη-
γούνταν σε αδιέξοδο. Η ρήξη επήλθε την 1η Δεκεμβρίου, όταν
κυβέρνηση και Βρετανοί διέταξαν τον ΕΛΑΣ να αποστρατευθεί
μέχρι τις 10 Δεκεμβρίου. Οι εκπρόσωποι του ΕΑΜ παραιτήθη-
καν από την κυβέρνηση στις 2 Δεκεμβρίου 1944 σε μια προ-
σπάθεια να εξαναγκάσουν τον πρωθυπουργό Γ. Παπανδρέου
να παραιτηθεί. Το ΕΑΜ παράλληλα κάλεσε τα μέλη του σε συ-
γκέντρωση διαμαρτυρίας για τις 3 Δεκεμβρίου.
Η συζήτηση για το σύντομο χρονικό διάστημα ανάμεσα
στην Απελευθέρωση και στα Δεκεμβριανά έχει σε μεγάλο βαθ-
μό επικεντρωθεί στις κινήσεις των τριών πρωταγωνιστών (Μ.
Βρετανία, κυβέρνηση και ΚΚΕ), στην προσπάθεια να ερμηνευ-
θούν τα απώτερα σχέδιά τους και η ευθύνη τους για την πρό-
κληση της μάχης της Αθήνας. Για πολλές δεκαετίες ο επίσημος
λόγος παρουσίασε τα Δεκεμβριανά ως απόπειρα του ΚΚΕ να
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·167
καταλάβει βίαια την εξουσία και γι’ αυτό τα ονόμασε «δεύτερο

γύρο» (στη λογική ότι οι εμφύλιες συγκρούσεις της Κατοχής
ήταν ο «πρώτος γύρος» και ο εμφύλιος πόλεμος των ετών
1946-1949 ο «τρίτος γύρος»). Αυτή η αναδρομική ερμηνεία της
ιστορίας στα μετεμφυλιακά χρόνια εξυπηρετούσε πολιτικές
σκοπιμότητες και επιδίωκε να επιβάλει στα γεγονότα μια αλλη-
λουχία που παραβίαζε το συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο μέσα
στο οποίο εκτυλίχθηκε καθεμιά από αυτές τις συγκρούσεις.
Μια παρεμφερής προσέγγιση επανεμφανίστηκε στο πλαίσιο
της ιστοριογραφικής συζήτησης για τη δεκαετία του 1940 και
υποστήριξε ότι τα Δεκεμβριανά οφείλονταν στην προσκόλληση
του ΚΚΕ στη «σταλινική αντίληψη: τη βίαιη, δηλαδή, κατάληψη
της εξουσίας».141 Αφετηρία της είναι η θέση ότι το ΚΚΕ ήταν
ένα βαθιά αντιδημοκρατικό κόμμα, χωρίς σεβασμό προς τους
κοινοβουλευτικούς θεσμούς, ολοκληρωτικό στη δομή και την
οργάνωση, και ότι είχε τη βία ως καταστατικό στοιχείο της πο-
λιτικής του επειδή επαγγελλόταν την επανάσταση. Πρόκειται
για μια ιδεολογική ερμηνεία της ιστορίας, η οποία δεν λαμβάνει
141. Γρηγόρης Φαράκος, «Απελευθέρωση με ένοπλη σύγκρουση. Η

στάση και οι θέσεις του ΚΚΕ», στο Γ. Φαράκος (επιμ.), Δεκέμβρης του ’44.
Νεότερη έρευνα και προσεγγίσεις, Αθήνα 1996, σ. 85. Την ερμηνεία αυτή την
ανέπτυξε στο Ο ΕΛΑΣ και η εξουσία, Αθήνα 2000, στηριζόμενος στην Έκθε-
ση Μακρίδη. Ανάλογη προσέγγιση έχουν και οι Νίκος Μαραντζίδης και
Στάθης Καλύβας, οι οποίοι υποστηρίζουν ότι το ΚΚΕ είχε διαμορφώσει
στρατηγική βίαιης κατάληψης της εξουσίας ήδη από το 1943, ενώ «ο ρό-
λος της καταστολής της διαδήλωσης της 3ης Δεκεμβρίου υπήρξε αποκλει-
στικά συμβολικός». Νίκος Μαραντζίδης / Στάθης Καλύβας, «Ο εμφύλιος
πόλεμος», στο Θ. Βερέμης / Μ. Κατσίγερας (επιμ.), Εμείς οι Έλληνες. Πολε-
μική ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, τόμ. Γ΄, Αθήνα 2008, σ. 39-40. Επίσης
Βασίλειος Κόντης, «Η διολίσθηση προς την εμφύλια σύγκρουση, 1944-
1946», στο Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ. ΣΤ΄, Αθήνα 2000, σ. 96-119.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·168
υπόψη της τη συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία. Ο σεβασμός

προς την κοινοβουλευτική δημοκρατία, για την πολιτική κουλ-
τούρα της εποχής (αλλά και μεταγενέστερα), κάθε άλλο παρά
δεδομένος ήταν. Η χρήση βίας, η ροπή προς αυταρχικές λύ-
σεις, η υποβάθμιση του Κοινοβουλίου και τα στρατιωτικά κινή-
ματα αποτελούσαν τον κανόνα της πολιτικής ζωής στην Ελλάδα
του Μεσοπολέμου. Επιπλέον, μέχρι τότε η κοινοβουλευτική δη-
μοκρατία δεν είχε κινδυνεύσει από το Κομμουνιστικό Κόμμα
αλλά από τις δυνάμεις που επαγγέλλονταν τη συντριβή του κομ-
μουνισμού· αρκεί να θυμηθεί κανείς τα κινήματα στη διάρκεια
του Μεσοπολέμου και ότι η δικτατορία του Μεταξά αποτελού-
σε το τελευταίο καθεστώς στην Ελλάδα πριν από την έκρηξη
του πολέμου. Μετά την απελευθέρωση όλοι οι πρωταγωνιστές
(από τη μια πλευρά το Κομμουνιστικό Κόμμα και από την άλλη
οι Βρετανοί και οι φιλοκυβερνητικές ένοπλες δυνάμεις) ήταν
αμφίθυμοι απέναντι στην πολιτική ομαλότητα και τη δημοκρατι-
κή νομιμότητα, οι οποίες είχαν ανεπανόρθωτα υπονομευθεί
από τη μεταξική δικτατορία και την οικονομική ανέχεια, την πο-
λιτική πόλωση και την εμφύλια βία των χρόνων της Κατοχής.
Πολλοί μελετητές, εδώ και δεκαετίες, συμφωνούν ότι η πο-
λιτική κρίση που οδήγησε στη στρατιωτική σύγκρουση το Δε-
κέμβριο του 1944 δεν οφείλεται στην απόφαση του ΚΚΕ να κα-
ταλάβει την εξουσία με βίαια μέσα.142 Εάν το ΚΚΕ ήθελε να κα-
ταλάβει πραξικοπηματικά την εξουσία, θα μπορούσε να το είχε
142. Από την εκτενή βιβλιογραφία και χωρίς, εννοείται, οι μελετητές

να υιοθετούν την ίδια ανάλυση ή προσέγγιση, βλέπε: Γιάννης Ιατρίδης, Εξέ-
γερση στην Αθήνα. Ο κομμουνιστικός «Δεύτερος Γύρος», Αθήνα 1974, σ. 255
κ.ε., Γιώργος Μαργαρίτης, «Πολιτικές προοπτικές και δυνατότητες κατά
την Απελευθέρωση, 1944», Μνήμων 9, 1984, σ. 174-193, Προκόπης Παπα-
στράτης, «Από την απελευθέρωση στην εμφύλια σύγκρουση του Δεκέμ-
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·169
κάνει σχετικά εύκολα τον Οκτώβριο του 1944 πριν την άφιξη
της εξόριστης κυβέρνησης. Δεν το έκανε επειδή βρισκόταν σε
θέση ισχύος στην απελευθερωμένη Ελλάδα και άρα θα μπο-
ρούσε να διεκδικήσει πρωταγωνιστικό ρόλο στις μεταπολεμι-
κές εξελίξεις στο πλαίσιο της δημοκρατικής νομιμότητας. Ού-
τε όμως η κυβέρνηση και οι Βρετανοί ήταν διατεθειμένοι να
δεχθούν τον πρωταγωνιστικό ρόλο του Κομμουνιστικού Κόμ-
ματος, ούτε από την άλλη το Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν δια-
τεθειμένο να απεμπολήσει τη θέση ισχύος που είχε κατακτή-
σει στη διάρκεια της Κατοχής. Η Μάχη της Αθήνας ήταν το
επιστέγασμα μιας περιόδου αντιπαράθεσης, πόλωσης και κα-
χυποψίας στην οποία ο μεν πολιτικός κόσμος και οι Βρετανοί
επιδίωκαν την αποδυνάμωση του ΕΑΜ μέσα από τον αφοπλι-
σμό του ΕΛΑΣ, το δε ΕΑΜ επιζητούσε να παίξει πρωταγωνιστι-
κό πολιτικό ρόλο αντίστοιχο με την επιρροή που είχε στην ελ-
ληνική κοινωνία και ανησυχούσε για το ρόλο που θα έπαιζαν οι
βρετανικές δυνάμεις και η Ορεινή Ταξιαρχία εάν αφοπλιζόταν
ο ΕΛΑΣ. Η πολιτική λύση στο αδιέξοδο γινόταν όλο και πιο δύ-
σκολη από τη στιγμή που και οι δύο πλευρές μπορούσαν να
χρησιμοποιήσουν τις στρατιωτικές τους δυνάμεις για να αυξή-
σουν τη διαπραγματευτική ισχύ τους ή και να επιβάλουν τη λύ-
βρη», Τα Ιστορικά 12 (23), 1995, σ. 369-380, Φίλιππος Ηλιού, «Η πορεία

προς τον Εμφύλιο. Από την ένοπλη εμπλοκή στην ένοπλη ρήξη», στο Νι-
κολακόπουλος / Ρήγος / Ψαλλίδας (επιμ.), Ο εμφύλιος πόλεμος, ό.π., σ. 27,
Lars Baerentzen / David Close, «Η ήττα του ΕΑΜ από τους Βρετανούς,
1944-5», στο Κλόουζ (επιμ.), Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος, 1943-1950.
Μελέτες για την πόλωση, Αθήνα 1997, σ. 125, Σφήκας, Οι Άγγλοι Εργατικοί και
ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα, ό.π., σ. 72-76, Χρήστος Χατζηιωσήφ, «Δε-
κέμβρης 1944, τέλος και αρχή» στο Χατζηιωσήφ / Παπαστράτης (επιμ.),
Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, τόμ. Γ2, ό.π., σ. 383-386.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·170
ση που πρόκριναν. Όταν κορυφώθηκε η κρίση της αποστρά-

τευσης, οι τρεις πρωταγωνιστές εκτιμούσαν ότι ήταν πιθανόν
να υπάρξουν συγκρούσεις και έλαβαν τα αντίστοιχα μέτρα (το
ΚΚΕ έθεσε σε ετοιμότητα τον εφεδρικό ΕΛΑΣ, η Χωροφυλακή
επανεξοπλίστηκε, όσοι αστυνομικοί ήταν μέλη του ΕΑΜ πήραν
«άδεια» κλπ.). Τα πράγματα, όμως, εξελίχθηκαν πολύ διαφορε-
τικά. Η απρόκλητη και πολύνεκρη επίθεση κατά των διαδηλω-
τών στην πλατεία Συντάγματος στις 3 Δεκεμβρίου 1944 ερμη-
νεύτηκε, από το ΚΚΕ, ως απόφαση της κυβέρνησης και των
Βρετανών να εξουδετερώσουν το εαμικό κίνημα και ως προάγ-
γελος μιας βασιλικής δικτατορίας. Η απάντηση από την πλευρά
του ήταν ένοπλη, με αποτέλεσμα να κλιμακωθεί η σύγκρουση,
ιδιαίτερα με την επέμβαση των βρετανικών δυνάμεων, και να
αποκτήσει διαστάσεις που δεν τις είχε προβλέψει πριν τις 3
Δεκεμβρίου. Με άλλα λόγια, ο αρχικός στόχος του ΚΚΕ (η πα-
ραίτηση της κυβέρνησης Παπανδρέου και ο σχηματισμός νέας,
ευνοϊκά διακείμενης προς το ΕΑΜ) ξεπεράστηκε από τη δυνα-
μική της στρατιωτικής σύγκρουσης και τη βρετανική επέμβαση.
Μετά από αυτές τις εξελίξεις, η διατήρηση ή η κατάκτηση της
εξουσίας εξαρτιόταν, εντέλει, από τα όπλα.
Η Μάχη της Αθήνας αυτή καθεαυτή ακόμη δεν έχει αποτε-
λέσει αντικείμενο συστηματικής μελέτης. Η βία και η σφοδρό-
τητα των συγκρούσεων στα Δεκεμβριανά δείχνουν ότι, πέρα
από τους όποιους πολιτικούς σχεδιασμούς των ηγεσιών, υπήρ-
χε ένα βαθύτερο κοινωνικό υπόβαθρο, το οποίο επέτρεψε να
μετατραπεί η Αθήνα σε πεδίο φονικών μαχών για 33 ημέρες.
Το βαθύτερο υπόβαθρο της βίας των Δεκεμβριανών βρισκό-
ταν στα όσα είχαν συμβεί στην πρωτεύουσα τους προηγούμε-
νους μήνες – μπλόκα, συλλήψεις, εκτελέσεις ομήρων, κάψιμο
σπιτιών. Η ταξική πόλωση και οι πολύνεκρες συγκρούσεις το
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·171
καλοκαίρι του 1944 στις συνοικίες της γέννησαν το μίσος και

την απόγνωση και μετέτρεψαν τα Δεκεμβριανά στον αιματηρό
επίλογο της Κατοχής.
Τα Δεκεμβριανά αποτελούν σημείο καμπής στη νεότερη
ελληνική ιστορία. Το καθεστώς αντιμετώπισε τη σοβαρότερη
επαναστατική κρίση που είχε γνωρίσει μέχρι τότε. Τα Δεκεμ-
βριανά στοίχειωσαν το φαντασιακό του αστικού κόσμου και
για δεκαετίες ήταν ο προνομιακός μνημονικός τόπος για την
ταύτιση του κομμουνισμού με τη βία και την τρομοκρατία. Για
την Αριστερά ήταν μια στρατηγική ήττα, καθώς το εαμικό κίνη-
μα αναδιπλώθηκε, δημιουργήθηκε ένα ρήγμα ανάμεσα στην
εαμική και στην κομμουνιστική Αριστερά, και ποτέ ξανά δεν
μπόρεσε να διεκδικήσει την εξουσία με πλειοψηφικούς όρους.
Ο «Δεκέμβρης» για δεκαετίες ήταν συνώνυμος της «στιγμής»
της Αριστεράς και της επανάστασης που χάθηκε.
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·172
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·173
Συμπεράσματα
Οι εξελίξεις στην ελληνική κοινωνία ανάμεσα στο 1941 και το

1944 δεν μπορούν να ερμηνευθούν εάν δεν συνδεθούν αφε-
νός με τις αλλαγές που συντελέστηκαν στο Μεσοπόλεμο και
αφετέρου με τις ιδιαίτερες επιπτώσεις που επέφεραν ο πόλε-
μος και η κατοχή. Η ελληνική κοινωνία τις παραμονές του ελλη-
νοϊταλικού πολέμου χαρακτηριζόταν από ένα σύνολο αντιθέ-
σεων που είχαν δημιουργηθεί τις δύο προηγούμενες δεκαε-
τίες, δηλαδή μετά τη νέα ιστορική πραγματικότητα που δια-
μορφώθηκε το 1922. Η πιο σημαντική από αυτές οφείλεται
στην εγκατάσταση των προσφύγων και είναι πολυεπίπεδη. Η
αντίθεση μεταξύ ντόπιων και προσφύγων διαπλέχθηκε με την
αντίθεση μεταξύ ελληνικών και μειονοτικών πληθυσμών. Η εν-
σωμάτωση των προσφύγων, παρά την τεράστια κρατική κινη-
τοποίηση για την αποκατάστασή τους και την αγροτική μεταρ-
ρύθμιση, δεν είχε ολοκληρωθεί όταν μετά από λίγα χρόνια ξέ-
σπασε ο παγκόσμιος πόλεμος, και οι οικονομικές, πολιτισμικές
και εθνοτικές διαφορές εξακολουθούσαν να χωρίζουν τους
πληθυσμούς. Η εγκατάσταση των προσφύγων άλλαξε και τον
πολιτικό χάρτη της Ελλάδας, με τη διαίρεση ανάμεσα στις Νέ-
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·174
ες Χώρες, όπου κυριαρχούσαν οι Φιλελεύθεροι, και στην Πα-

λαιά Ελλάδα, όπου κυριαρχούσαν οι Λαϊκοί και ο βασιλιάς. Η
αντίθεση βενιζελικών – αντιβενιζελικών διαμόρφωσε ένα σκη-
νικό πολιτικής πόλωσης και χάραξε διαχωριστικές γραμμές
που κυριάρχησαν στην πολιτική ζωή μέχρι τα μέσα της δεκαε-
τίας του 1930. Παράλληλα, εμφανίστηκε και μια νέα δύναμη,
που δεν ήρθε απλώς να προστεθεί στους ήδη υπάρχοντες πο-
λιτικούς σχηματισμούς, αλλά να αμφισβητήσει το ίδιο το αστι-
κό καθεστώς. Το Κομμουνιστικό Κόμμα σχηματοποίησε και
εξέφρασε τη λαϊκή δυσαρέσκεια με ένα ογκούμενο κύμα δια-
δηλώσεων και απεργιών, που κορυφώθηκε στα μέσα της δεκα-
ετίας του 1930. Ο «κομμουνιστικός κίνδυνος» συσπείρωσε
τον αστικό πολιτικό κόσμο απέναντι στον κοινό εχθρό, αλλά
από την άλλη η παλινόρθωση της μοναρχίας δημιούργησε
αντίρροπες τάσεις στον βενιζελικό χώρο. Οι αντιθέσεις αυτές
δεν πάγωσαν το 1936, με την επιβολή της δικτατορίας του Με-
ταξά. Κάποιες επιδεινώθηκαν (όπως στην περίπτωση των μειο-
νοτήτων λόγω της κρατικής καταστολής), ενώ άλλες, που είχαν
αρχίσει να ατονούν, τέθηκαν ξανά επί τάπητος (όπως το ζήτη-
μα της μοναρχίας). Το 1941 όσες υπέφωσκαν προπολεμικά
επανεμφανίστηκαν, αλλά οι εντελώς διαφορετικές ιστορικές
συνθήκες που διαμόρφωσε η κατοχή είχαν ως αποτέλεσμα άλ-
λες να εκλείψουν ως ιστορικά ξεπερασμένες (βενιζελικοί –
αντιβενιζελικοί) και άλλες να μετατραπούν σε συγκρούσεις. Ο
πόλεμος και η κατοχή προκάλεσαν σοβαρές κοινωνικές ανακα-
τατάξεις, υπονόμευσαν την προπολεμική κοινωνική ιεραρχία,
αποδιοργάνωσαν την οικονομία, αποδυνάμωσαν θεσμούς ή
μηχανισμούς που ήταν πανίσχυροι και κλόνισαν το παραδοσια-
κό σύστημα αξιών, καθώς νέες προτεραιότητες τέθηκαν στην
κοινωνία. Παράλληλα, το κατοχικό καθεστώς θέσπισε νέους
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·175
Συμπεράσματα 175
κανόνες, εδραίωσε νέους ρόλους (κατακτητές – υποτελείς) και

συντέλεσε αποφασιστικά στη μετατροπή των αντιθέσεων σε
εκρηκτικές συγκρούσεις.
Η οικονομική αποδιάρθρωση της χώρας, η αποδυνάμωση
του κρατικού μηχανισμού και η έλλειψη νομιμοποίησης της
δωσίλογης κυβέρνησης επέτρεψαν την εμφάνιση του κινήμα-
τος της αντίστασης, που αναπτύχθηκε μιλώντας τη γλώσσα του
πατριωτισμού και της κοινωνικής αλλαγής. Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ κυ-
ριάρχησε σε αυτό διότι μπόρεσε να καλύψει το κενό που άφη-
σε η απουσία των αστικών κομμάτων από την Αντίσταση, κινη-
τοποίησε ευρύτατα στρώματα του πληθυσμού, διαμόρφωσε
ένα πρόγραμμα που πέρα από την εθνική απελευθέρωση υπο-
σχόταν την κοινωνική αλλαγή και μπόρεσε να οικοδομήσει
πρωτοκρατικούς θεσμούς στις «ελεύθερες περιοχές», που το
διευκόλυναν να εδραιωθεί. Η ιστορική έρευνα έχει εστιάσει
στον αδιαμφισβήτητο έλεγχο του ΕΑΜ από το Κομμουνιστικό
Κόμμα και πολύ λιγότερο στην επίδραση που είχε το εαμικό
κίνημα στο Κομμουνιστικό Κόμμα. Το ΚΚΕ, ωστόσο, μέσα σε
λίγα χρόνια και μέσα από την Αντίσταση, στην ουσία «επανι-
δρύθηκε» και μετατράπηκε σε ένα μαζικό, πολυσυλλεκτικό και
διαταξικό κόμμα.
Η Αντίσταση εκδηλώθηκε πρώτα στις πόλεις, με επίκεντρο
τα ζητήματα επιβίωσης, και στη συνέχεια επεκτάθηκε στην
ύπαιθρο. Η ένοπλη αντίσταση στην ύπαιθρο ανέτρεψε τα δε-
δομένα, καθώς (πέρα από τις απώλειες που προκάλεσε στα
στρατεύματα κατοχής) έθεσε τα ζητήματα ελέγχου του εδά-
φους και κυριαρχίας στον πληθυσμό της κατεχόμενης Ελλά-
δας. Η εμφάνιση της εαμικής αντίστασης και η σύγκρουσή της
σε πρώτη φάση με τα στρατεύματα κατοχής και τη δωσίλογη
κυβέρνηση αποτέλεσαν το πλαίσιο για την ανάδυση των προ-
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·176
πολεμικών αντιθέσεων. Οι δυνάμεις κατοχής κινητοποίησαν

αφενός τις μειονότητες και αφετέρου (με την ενεργή υποστή-
ριξη της δωσίλογης κυβέρνησης) αντικομμουνιστικές ή εθνικι-
στικές ομάδες, ενεργοποιώντας τις προπολεμικές αντιθέσεις
ντόπιων – προσφύγων και κομμουνιστών – εθνικιστών. Από τη
στιγμή που εξόπλισαν αυτές τις ομάδες, σε σύντομο χρονικό
διάστημα οι αντιθέσεις μετατράπηκαν σε αιματηρές συγκρού-
σεις. Από την άλλη, ο ΕΛΑΣ, με την αριθμητική ανωτερότητα
και την επιθετική τακτική του, δεν άφηνε πολλά περιθώρια στις
άλλες αντιστασιακές οργανώσεις – όσες διαλύθηκαν από τον
ΕΛΑΣ πέρασαν στο στρατόπεδο της συνεργασίας με τους Γερ-
μανούς. Από το φθινόπωρο του 1943 η κατάσταση στην κατε-
χόμενη Ελλάδα εκτραχύνθηκε: οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις
των Γερμανών γίνονταν όλο και πιο αιματηρές, η δύναμη του
ΕΛΑΣ αυξανόταν, οι εμφύλιες συγκρούσεις πολλαπλασιάζο-
νταν. Γενικά, οι εμφύλιες συγκρούσεις της Κατοχής ήταν ένα
σύνολο διάσπαρτων τοπικών πολέμων, που κυρίως προέκυ-
πταν από τις τοπικές συνθήκες, και λιγότερο αποτέλεσμα του
κεντρικού σχεδιασμού της εαμικής ηγεσίας.
Σε αυτό το πλαίσιο άρχισαν να διαγράφονται καθαρότερα
οι επιδιώξεις των πρωταγωνιστών. Οι Γερμανοί επιδίωκαν τη
μετατροπή του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα σε εμφύλιο πό-
λεμο· η δωσίλογη κυβέρνηση και τα Τάγματα Ασφαλείας ένω-
σαν τις τύχες τους με τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής για να
αποτρέψουν την κυριαρχία του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ μετά την απελευθέ-
ρωση· το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, πολεμώντας ταυτόχρονα κατά των Γερ-
μανών και των Ταγμάτων Ασφαλείας, ήθελε να επεκτείνει τον
έλεγχό του σε όλη την Ελλάδα για να βρίσκεται σε θέση ισχύος
μετά την απελευθέρωση. Πέρα από τις προθέσεις των πρωτα-
γωνιστών, η δυναμική των εξελίξεων καθοριζόταν από την κοι-
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·177
Συμπεράσματα 177
νωνική εξαθλίωση και τη βία. Τα γερμανικά αντίποινα, το κάψι-

μο χωριών, οι εκτελέσεις αμάχων, οι εμφύλιες μάχες, η προ-
σφυγοποίηση του πληθυσμού και η έλλειψη τροφίμων συνέθε-
ταν την κοινωνική πραγματικότητα στην κατεχόμενη Ελλάδα
και υποθήκευαν την ειρήνευση.
Το 1944 ήταν χρονιά πύκνωσης της ιστορίας, καθώς οι συ-
γκρούσεις αφορούσαν ταυτόχρονα το παρελθόν, το παρόν και
το μέλλον της ελληνικής κοινωνίας, η οποία βγήκε από την Κα-
τοχή περισσότερο ομοιογενής, αλλά την ίδια στιγμή και βαθιά
διχασμένη. Η εξόντωση των Εβραίων και η εκδίωξη αρχικά των
Τσάμηδων και αργότερα των Σλαβομακεδόνων μετέτρεψαν
την Ελλάδα σε μια εθνολογικά ομοιογενή χώρα, όπως συνέβη,
τηρουμένων των αναλογιών, σε όλες τις χώρες της Κεντρικής
και Ανατολικής Ευρώπης που «απαλλάχθηκαν» από τις μειονό-
τητες. Στην ίδια κατεύθυνση, οι διαφορετικές πολιτισμικές ταυ-
τότητες που υπήρχαν στην Ελλάδα από το Μεσοπόλεμο υπερ-
καθορίστηκαν πλέον από τις πολιτικές ταυτότητες που κατα-
σκευάστηκαν τη δεκαετία του 1940. Οι προπολεμικές αντιθέ-
σεις δεν είχαν εκλείψει, αλλά πλέον είχαν αναδιαταχθεί με βά-
ση τη νέα διαίρεση ανάμεσα στην Αριστερά και στη Δεξιά. Οι
εμφύλιες συγκρούσεις της Κατοχής και τα Δεκεμβριανά διαί-
ρεσαν την ελληνική κοινωνία βαθιά και τραυματικά. Εντούτοις,
δεν οδηγούσαν αναπόδραστα σε έναν εμφύλιο πόλεμο. Η επι-
χείρηση βίαιης αποεαμοποίησης της κοινωνίας μετά τη Συμφω-
νία της Βάρκιζας έθεσε σε κίνηση μια σειρά εξελίξεις που οδή-
γησαν σε νέα εμφύλια σύγκρουση, πολύ μεγαλύτερης κλίμα-
κας, σε μια διαφορετική ιστορική συγκυρία και με διαφορετι-
κούς πρωταγωνιστές.
Η Αντίσταση άλλαξε την ελληνική κοινωνία καθώς κινητο-
ποίησε ευρύτερα στρώματα, συνδέοντας τον αγώνα για εθνική
01 Kefalaia 10-05-13 16:58 ™ÂÏ›‰·178
απελευθέρωση με το όραμα της κοινωνικής αλλαγής. Κινητο-

ποίησε ένοπλα τον πληθυσμό, δημιούργησε νέους θεσμούς
εξουσίας, προώθησε νέες ιδέες και πρακτικές, έδωσε φωνή σε
νέα κοινωνικά υποκείμενα, αμφισβήτησε την κοινωνική ιεραρ-
χία, νοηματοδότησε την πολιτική με όρους συλλογικής δρά-
σης. Ριζοσπαστικοποιώντας την ελληνική κοινωνία, το κίνημα
της Αντίστασης, τελικά, δημιούργησε δυναμική κοινωνικής
επανάστασης.
02 Vivliografia 10-05-13 17:04 ™ÂÏ›‰·179
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Αλβανός, Ραϋμόνδος, «Μεσοπολεμικές πολιτικές και εθνοτικές συ-

γκρούσεις: ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος στην περιοχή της Κα-
στοριάς», Επιστήμη και Κοινωνία 11, 2003, σ. 71-110.
Αντωνίου, Γεώργιος / Μαραντζίδης, Nίκος (επιμ.), Η εποχή της σύγχυ-
σης. Η δεκαετία του ’40 και η ιστοριογραφία, Αθήνα 2008.
Apostolou, Andrew, «“The Exception of Salonika”: Bystanders and
Collaborators in Northern Greece», Holocaust and Genocide
Studies 14 (2), 2000, σ. 165-196.
Βαρών-Βασάρ, Οντέτ, Η ενηλικίωση μιας γενιάς. Νέοι και νέες στην Κα-
τοχή και την Αντίσταση, Αθήνα 2009.
Βερβενιώτη, Τασούλα, Η γυναίκα της Αντίστασης. Η είσοδος των γυναι-
κών στην πολιτική, Αθήνα 1994.
Βόγλης, Πολυμέρης, «Η δεκαετία του 1940 ως παρελθόν: μνήμη,
μαρτυρία, ταυτότητα», Τα Ιστορικά 47, 2007, σ. 437-456.
Bowman, Steven B., The Agony of Greek Jews, 1940-1945, Στάνφορντ
2009.
Γούναρης, Βασίλης / Παπαπολυβίου, Πέτρος (επιμ.), Ο φόρος του αί-
ματος στην κατοχική Θεσσαλονίκη. Ξένη κυριαρχία, αντίσταση και επι-
βίωση, Θεσσαλονίκη 2001.
Δορδανάς, Στράτος, Έλληνες εναντίον Ελλήνων. Ο κόσμος των Ταγμάτων
Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη, 1941-1944, Θεσσαλονίκη 2006.
02 Vivliografia 10-05-13 17:04 ™ÂÏ›‰·180
―, Το αίμα των αθώων. Αντίποινα των γερμανικών αρχών κατοχής στη Μα-
κεδονία, 1941-1944, Αθήνα 2007.
Hionidou, Violetta, Famine and Death in Occupied Greece, 1941-1944,
Καίμπριτζ 2006.
Hondros, John L., Occupation and Resistance. The Greek Agony, 1941-
1944, Νέα Υόρκη 1983.
Ιατρίδης, Γιάννης (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένα έθνος
σε κρίση, Αθήνα 1984.
Καλύβας, Στάθης, «Κόκκινη τρομοκρατία: Η βία της Αριστεράς στην
Κατοχή», στο Mazower, Mark (επιμ.), Μετά τον πόλεμο. Η ανασυ-
γκρότηση της οικογένειας, του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα,
1943-1960, Αθήνα 2004, σ. 161-204.
Kalyvas, Stathis, The Logic of Violence in Civil War, Καίμπριτζ 2006.
Κλόουζ, Ντέηβιντ, Οι ρίζες του εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα, Αθήνα
2003.
Κοτζαγεώργη-Ζυμάρη, Ξανθίππη (επιμ.), Η βουλγαρική κατοχή στην
Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη 1941-1944, Θεσσαλονίκη 2002.
Κουμαρίδης, Γιώργος, «ΣΝΟΦ και σλαβομακεδονικά τάγματα (1943-
1944): μια προσέγγιση», Αρχειοτάξιο 11, 2009, σ. 55-87.
Κωστόπουλος, Τάσος, «“Αξονομακεδονικό” κομιτάτο και Οχράνα
(1943-1944). Μια πρώτη προσέγγιση», Αρχειοτάξιο 5, 2003, σ. 40-51.
Laiou-Thomadakis, Angeliki, «The Politics of Hunger: Economic Aid to
Greece, 1943-1945», Journal of the Hellenic Diaspora 7 (2), 1980, σ.
27-42.
Μάγερ, Χέρμαν Φρανκ, Από τη Βιέννη στα Καλάβρυτα. Τα αιματηρά ίχνη της
117ης μεραρχίας καταδρομών στη Σερβία και την Ελλάδα, Αθήνα 2003.
Μαραντζίδης, Νίκος (επιμ.), Οι άλλοι καπετάνιοι. Αντικομουνιστές ένο-
πλοι στα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου, Αθήνα 2005.
―, Γιασασίν Μιλλέτ: Ζήτω το Έθνος. Προσφυγιά, κατοχή και εμφύλιος:
Εθνοτική ταυτότητα και πολιτική συμπεριφορά στους τουρκόφωνους
ελληνορθόδοξους του δυτικού Πόντου, Ηράκλειο 2001.
Μαργαρίτης, Γιώργος, Από την ήττα στην εξέγερση. Ελλάδα: άνοιξη
1941-φθινόπωρο 1942, Αθήνα 1993.
02 Vivliografia 10-05-13 17:04 ™ÂÏ›‰·181
Ενδεικτική βιβλιογραφία 181
―, Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες. Στοιχεία για την καταστροφή των μειονο-

τήτων της Ελλάδας, Αθήνα 2005.
Μιχαηλίδης, Ιάκωβος / Νικολακόπουλος, Ηλίας / Φλάισερ, Χάγκεν
(επιμ.), «Εχθρός» εντός των τειχών. Όψεις του δωσιλογισμού στην
Ελλάδα της Κατοχής, Αθήνα 2006.
Μπουρνόβα, Ευγενία, «Θάνατοι από πείνα. Η Αθήνα το χειμώνα του
1941-1942», Αρχειοτάξιο 7, 2005, σ. 52-73.
Μπούσχοτεν, Ρίκη Βαν, Ανάποδα χρόνια. Συλλογική μνήμη και ιστορία στο
Ζιάκα Γρεβενών, 1900-1950, Αθήνα 1997.
―, «Γεωπολιτική της ελληνικής Αντίστασης: Η περίπτωση της Πίν-
δου», Δοκιμές 6, 1997, σ. 7-17.
Mavrogordatos, George, «The 1940s between the Past and the
Future», στο Iatrides, J. O. / Wrigley, L. (επιμ.), Greece at the
Crossroads. The Civil War and its Legacy, Γιουνιβέρσιτυ Παρκ 1995.
Mazower, Mark, Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής, Αθή-
να 1994.
― (επιμ.), Μετά τον πόλεμο. Η ανασυγκρότηση της οικογένειας, του
έθνους και του κράτους στην Ελλάδα, 1943-1960, Αθήνα 2004.
Παναγιωτόπουλος, Βασίλης (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-
2000, τόμ. 8, Αθήνα 2003.
Rozen, Minna, «Jews and Greeks Remember Their Past: The Political
Career of Tzevi Koretz (1933-1943)», Jewish Social Studies. History,
Culture, Society 12 (1), 2005, σ. 111-166.
Τζούκας, Βαγγέλης, «Η κοινωνική ληστεία και η παράδοση ανταρ-
σίας. Ληστές και αντάρτες στη δεκαετία 1940-1950», στο Δερμε-
ντζόπουλος, Χ. / Νιτσιάκος, Β. (επιμ.), Όψεις του λαϊκού πολιτισμού.
Μνήμη Στάθη Δαμιανάκου, Αθήνα 2007, σ. 143-156.
Φλάισερ, Χάγκεν, Στέμμα και σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της
Αντίστασης, τόμοι 2, Αθήνα 1989, 1995.
― (επιμ.), Η Ελλάδα ’36-’49. Από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο. Τομές και
συνέχειες, Αθήνα 2003.
― / Σβορώνος, Νίκος (επιμ.), Η Ελλάδα 1936-1944. Δικτατορία – Κατο-
χή – Αντίσταση, Αθήνα 1989.
02 Vivliografia 10-05-13 17:04 ™ÂÏ›‰·182
Χατζηαναστασίου, Τάσος, Αντάρτες και καπετάνιοι. Η Εθνική Αντίσταση

κατά της βουλγαρικής κατοχής της Ανατολικής Μακεδονίας και Θρά-
κης, 1942-1944, Θεσσαλονίκη 2003.
Χατζηβασιλείου, Ευάνθης, ΠΕΑΝ (1941-1945). Πανελλήνιος Ένωσις
Αγωνιζομένων Νέων, Αθήνα 2004.
Χατζηιωσήφ, Χρήστος, «Όψεις της ελληνικής οικονομίας στη διάρ-
κεια της Κατοχής, 1941-1944», στο Επιστημονικό συμπόσιο στη μνήμη
Νίκου Σβορώνου (30-31 Μαρτίου 1990), Αθήνα 1993, σ. 107-173.
― / Παπαστράτης, Προκόπης (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού
αιώνα, τόμ. Γ1, Γ2, Αθήνα 2007.
02 Vivliografia 10-05-13 17:04 ™ÂÏ›‰·183
02 Vivliografia 10-05-13 17:04 ™ÂÏ›‰·184

Π. Βογλης

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Π. Βογλης

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·1

00 Protoselida 10-05-13 16:39 ™ÂÏ›‰·2

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚOΙΝΩΝΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΤOΧΗ

Στόχος της σειράς «Θέματα Ιστορίας» είναι η ενημέρωση κάθε ενδιαφερό-

Πρώτη έκδοση: Νοέμβριος 2010

Διορθώσεις: Μαρία Γαργαρώνη

Kεντρική διάθεση: Eκδόσεις Aλεξάνδρεια, Σόλωνος 133, 106 77 Aθήνα,

Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή

1 O πόλεμος και η συνθηκολόγηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

2 Η αποδιάρθρωση της οικονομίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

3 Το φαινόμενο της Αντίστασης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

6 Oι εμφύλιες συγκρούσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

7 1944: Η πύκνωση της ιστορίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

Πάντα η συγγραφή ενός βιβλίου είναι ένα δύσκολο εγχείρημα.

10 Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή

ο Ραϋμόνδος Αλβανός, ο Κώστας Κωστής, η Ρίκα Μπενβενί-

Η δεκαετία του 1940 εδώ και αρκετά χρόνια βρίσκεται στο

12 Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή

αντικείμενο έντονης αντιπαράθεσης, καθώς αυτοί που συμμε-

1. Βλέπε μεταξύ άλλων: Δημ. Δημητρίου (Νικηφόρος), Αντάρτης στα

γαρικής κατοχής, 1941-1945, Θεσσαλονίκη 1959, Chris Woodhouse, The

κότερα (σε επίπεδο ιστορικής κουλτούρας) έβλεπαν το Δεύτε-

2. Χάγκεν Φλάισερ, Οι πόλεμοι της μνήμης. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος

14 Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή

τηγορούσε το Κομμουνιστικό Κόμμα ότι στη διάρκεια της Κα-

3. Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας, Φωτιά και τσεκούρι, Αθήνα 1974,

Εμφύλιο μπόρεσε να αναπτυχθεί μόνο μετά τη Μεταπολίτευ-

4. Ανάμεσα στις λίγες εξαιρέσεις το προδρομικό άρθρο του Leften S.

16 Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή

τία του 1990 σημειώθηκε η πρώτη σοβαρή μετατόπιση του

7. Ενδεικτικά: Γιώργος Μαργαρίτης, Από την ήττα στην εξέγερση. Ελλάδα:

στικά – αν και αυτά δεν είναι καθόλου αμελητέα εάν αναλογι-

καν στα: Κ. Κουτσούκης / Ι. Σακκάς (επιμ.), Πτυχές του εμφυλίου πολέμου,

18 Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή

Το πλαίσιο της ιστοριογραφικής συζήτησης διαμορφώθηκε

χειραγώγηση των μαζών, έλλειψη σεβασμού στην ατομική ιδιο-

10. Από το πλήθος άρθρων της ιστοριογραφικής διαμάχης για τη δε-

20 Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή

Το πρώτο αφορά το χαρακτήρα της Κατοχής. Τι χαρακτη-

νται», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 26 Οκτωβρίου 2003, «Η νέα “σοβιετολο-

σπάθεια του Κομμουνιστικού Κόμματος να καταλάβει την

22 Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή

κανέναν τρόπο απλό, και τα επιχειρήματα σοβαρά. Το πρώτο

12. Αφετηρία για τη συζήτηση των εμφύλιων συγκρούσεων της Κατο-

ποια πολύ ενδιαφέροντα προβλήματα. Το πιο σοβαρό αφορά

24 Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή

γκυρία στην οποία συμβαίνει.13 Τέλος, τίθεται το ζήτημα της

πο προσαρμόζονται παλαιές ιδέες και πρακτικές σε νέες ιστο-

14. Αυτή την προβληματική υιοθετούν οι συγγραφείς στον συλλογικό

26 Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή

ταξύ βιωμένης εμπειρίας και μνήμης στη διαμόρφωση των

τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, και είχαν προνομιακό πεδίο

15. Σταθμός για τη χρήση της προφορικής ιστορίας στη διερεύνηση

28 Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή

άντλησης πληροφοριών για να καλυφθούν τα κενά των γρα-

Στην Εισαγωγή, σε πολλές περιπτώσεις αναφέρθηκα στην ιστο-

τικές εξελίξεις σε επίπεδο ηγεσιών. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι

O πόλεμος και η συνθηκολόγηση

Τον Οκτώβριο του 1940, όταν η Ελλάδα μπήκε στο Δεύτερο

32 Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή

ιταλική ηγεσία δεν ήθελε να παγιδευτεί σε ένα μακροχρόνιο

16. Αλέξανδρος Παπάγος, Ο πόλεμος της Ελλάδος, 1940-1941, Αθήνα

O πόλεμος και η συνθηκολόγηση 33

σιασμός των Ελλήνων στρατιωτών που ξεκίνησαν για το μέτω-