τα κρητικά μοιρολόγια

( μ ν ή μη Σ ή φ η Κ οσ όγ λου , Χ ρί σ τ ου Μ ακρή
κ α ι Ο δυ σ σ έ α Τσ α γ κ αρά κη )

❦
 Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας

τα κ ρη τ ι κ ά μ ο ιρ ο λό γ ια
(μνήμη Σήφη Κοσόγλου, Χρίστου Μακρή

και Οδυσσέα Τσαγκαράκη)

Πρακτικά Συνεδρίου
(Ανώγεια: 13-15.11.2015)

Ε π ι μ έ λ ε ι α
Κ. Δ. Μουτζούρης

Ανώγεια 2016
Επε ξε ργα σμ έν η ( κα ι εν μ έρ ει έν θετη) ε ικό ν α ε ξωφύ λ λ ο υ : Μελανόμορ-
φος πήλινος πίνακας (9x17εκ., περί τα 500 π.Χ.) από τα χέρια αττικού κερα-
μοποιού (του λεγομένου Ζωγράφου της Γέλας). Στον πίνακα εικονίζεται σκηνή
πρόθεσης νεκρού, ο οποίος περιβάλλεται από τους οικείους του. Τρεις μορφές
θρηνούν επάνω από την κεφαλή του νεκρού και τραβούν τα μαλλιά τους σε
ένδειξη πόνου. (Προέλευση: Walters Art Museum, Βαλτιμόρη, Μαίρυλαντ, αρ.
48.225, <http://art.thewalters.org/detail/19887/black-figure-pinax-plaque/>.)

Διοικητικό Συμβούλιο
ΚΕΝΤΡΟΥ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ
(περίοδος 2014 - 2017)

Πρόεδρος: Κώστας Μουτζούρης

Αντιπρόεδρος: Ανδρέας Λενακάκης
Γραμματέας: Ελένη Κωβαίου
Ταμίας: Κωστής Ψυχογυιός

Μέλη:
Αταλάντη Μιχελογιαννάκη-Καραβελάκη
Ευαγγελία Πετρουγάκη
Γιάννης Δημητρακάκης (εκπρόσωπος του Πανεπιστημίου Κρήτης)
Ειρήνη Βογιατζή (εκπρόσωπος των Επιστημονικών Ενώσεων
των Φιλολόγων της Κρήτης)
Ειρήνη Χαϊνάκη (εκπρόσωπος του Δήμου Αρχανών-Αστερουσίων)

ISBN : 978–618–82529–1–2

© 2016 : Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας

(Βαρβάροι, 701 00 Αρχάνες,
Δήμος Αρχανών-Αστερουσίων)

http://cretan-literature.blogspot.com/
centre.for.cretan.literature@gmail.com
 Περιεχόμενα

Χορηγ ό ς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Προλεγόμε να . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

ΝΕΚΡΟΛΟΓΙΕΣ
Σήφης Κοσόγλου: ελεγείο παρατεταμένο ανάμεσα στη θλίψη
και την ελπίδα… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Ο Χρίστος Μακρής ως έκτακτος επιμελητής αρχαιοτήτων
νομού Ρεθύμνης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Οδυσσέας Τσαγκαράκης: ένας σύγχρονος ταξιδευτής
στην αρχαιογνωσία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ ΣΤΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ

Χαιρετισμός δημάρχου Ανωγείων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Χαιρετισμός προηγουμένου δημάρχου Ανωγείων . . . . . . . . . . . . 35

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

Γιώργης Καράτζης
Μοιρολόγι: η κορυφαία ποιητική τέχνη της γυναίκας.
Αναφορές στην κρητική ποιητική παράδοση . . . . . . . . . . . . 39

Αντωνία Μαλακωνάκη
Τραγουδώντας στους νεκρούς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

Μαρία-Στέλλα Ζεάκη
Το επιθανάτιο μοιρολόι ως αντικείμενο λαογραφικής έρευνας:
Μία σύντομη αναδρομή στην ιστορία της καταγραφής
και της μελέτης του από τους πρώτους επιστήμονες
λαογράφους της Ελλάδας (Ν. Γ. Πολίτη, Στ. Κυριακίδη,
Γ. Α. Μέγα, Δ. Σ. Λουκάτο, Γ. Κ. Σπυριδάκη) . . . . . . . . . . . . . 61

— 7 —
 ΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑ ΜΟΙΡΟΛΟΓΙΑ

Καλλιόπη Κωτσάκη & Μηνάς Ι. Χαλκιαδάκης

Κι είχα μεγάλη εχταγή, παιδί μου,/ φως μου, να σε σπουδάξω,
γιασεμί μου. Διαβάζουμε κι ακούμε κρητικά μοιρολόγια
στο σχολείο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Ελένη Κορνάρου
Αρχαιοελληνικοί θρήνοι για τους νεκρούς
και νεότερα κρητικά μοιρολόγια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

Νίκος Ι. Χουρδάκης
Σύντομη αναφορά στη νευροψυχολογία της λύπης,
του θρήνου και των δακρύων κατά την απώλεια
προσφιλούς προσώπου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Γεώργιος Ι. Σμπώκος
Το ανωγειανό μοιρολόι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

Βασίλης Γ. Χαρωνίτης
Το θρηνητικό τραγούδι στα Σίσαρχα Μυλοποτάμου . . . . . . 159

Νικολής Εμμ. Μαθιουδάκης

Μοιρολόγια από την Εθιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

Κανάκης Γερωνυμάκης
Σφακιανά μοιρολόγια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

Νικόλαος Ε. Παπαδογιαννάκης
Θρηνητικά στοιχεία στο συγγραφικό έργο
του Γιάννη Πλατύρραχου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

Σταμάτης Απ. Αποστολάκης

Λαϊκοί θρήνοι και μοιρολόγια της Κρήτης,
για πολυπρόσωπα θανατηφόρα δυστυχήματα . . . . . . . . 229

Γιώργος Τ. Τσερεβελάκης
Η κλητική προσφώνηση στα κρητικά μοιρολόγια.
Η περίπτωση της καταγραφής του Samuel Baud-Bovy . . 259

— 8 —
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Μανόλης Γ. Βαρβούνης & Νάντια Μαχά-Μπιζούμη

Τα ενδύματα των νεκρών στα κρητικά μοιρολόγια
(τέλη 19ου - αρχές 20ού αιώνα) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

Αμαλία Κ. Κουμπούρα
Η σχέση θανάτου και θρησκευτικότητας
στην κρητική θρηνητική ποίηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291

Γιάννης Μότσιος
Η μορφή του θανάτου-Χάρου στα ελληνικά μοιρολόγια . . . 309

Σπύρος Κατσαραπίδης
«Ο Χάρος ή τραγώδια του Χάρωνος Κρητικά, 1860».
Παρατηρήσεις σε αθησαύριστη συλλογή κρητικών
τραγουδιών του Κάτω Κόσμου του Παύλου Βλαστού
στο Αρχείο του Εμμ. Βυβιλάκη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329

Κωστής Ηλ. Παπαδάκης

Ο Χάρος και ο Άδης στα κρητικά μοιρολόγια
του Παύλου Βλαστού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353

Μιλτιάδης Παπαδάκης
Θρηνητικά τραγούδια με την υπογραφή (και σφραγίδα)
του Κωστή Φραγκούλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395

Μαρία Φραγκιαδάκη
Το θρηνητικό τραγούδι «Εραστού αποθνήσκοντος
παραγγελίαι», από τη συλλογή του Κλωντ Φωριέλ (1824).
Παραλλαγές του ίδιου τραγουδιού από το νομό Ηρακλείου
«Οντέ περνάς στο σπίτι μας, χτύπησε το φελλό σου...».
Συγκριτική ανάγνωση και συμπληρωματικά σχόλια . . . . . . 407

Μαρία-Στέλλα Ζεάκη
Παρέμβαση (κατά τη συζήτηση στη λήξη της Δ′ συνεδρίας) . . 435

Ευγενία Περυσινάκη
Η άλωση των πόλεων ως αντικείμενο θρήνου, από την αρχαία
ελληνική γραμματεία ως τη δημώδη κρητική ποίηση . . . . 437

— 9 —
 ΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑ ΜΟΙΡΟΛΟΓΙΑ

Αγγελική Γιαννακάκη
Το τελετουργικό του (αυτοκρατορικού) θανάτου
στη βυζαντινή Κωνσταντινούπολη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453

Μανόλης Σ. Πατεδάκης
Επιτύμβιο επίγραμμα και παραστάσεις στη Βόιλα Σητείας:
συμβατικό ή πραγματικό μοιρολόι; . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469

Ανδρέας Λενακάκης
Η δωρεά ανθρωπίνων οργάνων στα σύγχρονα
επιτύμβια επιγράμματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491

Κώστας Μουτζούρης
Θρηνητικά δίστιχα (μαντινάδες) - μοιρολόγια
και ένα ‘ιδιότυπο’ μοιρολόι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501

Δημήτρης Αναστ. Παρασύρης

Ζωνιανά μοιρολόγια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525

Οι Συν δ ιοργ α ν ωτέ ς κ α ι το Π ρ ό γ ρ α μ μ α

το υ Σ υνεδρίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533

— 10 —
 ΧΟΡΗΓΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ

Π ΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ Τ ΑΜΕΙΟ Α ΝΑΠΤΥΞΗΣ Κ ΡΗΤΗΣ

( http://www.pta.gr/ )

d
ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ

ΤΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

A
Μανόλης Γ. Βαρβούνης & Νάντια Μαχά-Μπιζούμη

Τα ενδύματα των νεκρών στα κρητικά μοιρολό-

για (τέλη 19ου - αρχές 20ού αιώνα)

Ο ΤΡΟΠΟΣ με τον οποίο ευπρεπίζονται και τακτοποιούνται

οι νεκροί, αποτελεί δείγμα τόσο του επιπέδου πολιτισμού,
όσο και των μεταφυσικών αντιλήψεων και πρακτικών κάθε πολι-
τισμού. Ήδη από την αρχαία Ελλάδα,1 οι άνθρωποι συνήθιζαν να
ντύνουν τους νεκρούς και να τους τοποθετούν σε στάση ύπνου,
με το σώμα ξαπλωμένο. Κατά κανόνα, οι αρχαίοι Έλληνες έντυ-
ναν τον νεκρό με καθαρά ρούχα και τον στεφάνωναν, πριν εκθέ-
σουν το σώμα του για το μοιρολόγημα. Συνήθως μάλιστα έντυ-
ναν τους νεκρούς με λευκά ιμάτια, σε σημείο που η εμφάνιση
λευκού ιματίου σε όνειρο να θεωρείται ως προμήνυμα θανάτου.2
Μάλιστα στα ονειροκριτικά κείμενα αναγράφεται ότι αν κάποιος
άρρωστος έβλεπε στο όνειρό του ότι φορούσε λευκά, αυτό ήταν
σαφές προμήνυμα του θανάτου του,3 ενώ αν ήταν ντυμένος με
μαύρα ρούχα, αυτό σήμαινε ότι θα σωθεί.
Η διάκριση των επαγγελμάτων, των ενασχολήσεων, της θέσης
μέσα στην κοινωνία και της ηλικίας αποτυπωνόταν επίσης στα

1
Σχετικά με τα ταφικά έθιμα στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, ενδεικτικά βλ. Kurtz
& Boardman 1994· Morris 1997.

2
Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις, Δ. 13, 1. Από την πλούσια ξενόγλωσση (κα-
θώς και τη μεταφρασμένη στα ελληνικά) βιβλιογραφία σχετικά με το θέμα του
θανάτου, βλ. Ariès 1974· Kearl 1989· Ariès 1997· Dastur 1999· Bryant 2003·
Exley 2004· Βauman 2008· Bryant 2007· Ahrén 2009. Για το ίδιο θέμα στην
ελληνική βιβλιογραφία, ενδεικτικά βλ. Ρήγου 1990· Αλεξιάς 2000.

3
Αρτεμίδωρος, Ονειροκριτικά Β, 3.

— 273 —
 ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ & ΝΑΝΤΙΑ ΜΑΧΑ-ΜΠΙΖΟΥΜΗ

ενδύματα των νεκρών. Έτσι, στην αρχαία Σπάρτη έντυναν τους

νεκρούς άνδρες με την πολεμική στολή τους, ενώ τους νεκρούς
εφήβους τούς έντυναν με την εφηβική χλαμύδα, η οποία μπορού-
σε να έχει λευκό ή ερυθρό χρώμα. Σε γενικές γραμμές πάντως, οι
αρχαίοι Έλληνες έντυναν τους νεκρούς τους με καινούργια και
άριστης ποιότητας ενδύματα.4
Αλλά και οι αρχαίοι Ρωμαίοι έντυναν τους νεκρούς τους με
πολυτελή και εξεζητημένο τρόπο, στο πλαίσιο της πολυτέλει-
ας που γενικότερα χαρακτήριζε τις κηδείες και τις ταφές τους,
συχνά μάλιστα στόλιζαν τα νεκρά σώματα με τρόπο πομπώδη
και επιδεικτικό.5 Την τάση αυτή ακολούθησαν και οι Βυζαντινοί,
με αποτέλεσμα συχνή να είναι η ανάλογη κριτική από μέρους
της Εκκλησίας και των Πατέρων της, όπου σαφώς αναγράφεται
ότι δεν πρόκειται για έκφραση σεβασμού προς το νεκρό, αλλά
για επίδειξη πλούτου και ισχύος της οικογένειάς του.
Ήδη στον 4ο μ.Χ. αιώνα, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος μας
πληροφορεί ότι οι χριστιανοί της εποχής του διατηρούσαν την
αρχαία συνήθεια να σπαργανώνουν το νεκρό, δηλαδή να τον
τυλίγουν σφιχτά με ταινίες υφάσματος σε σχήμα ιμάντων, αφού
πριν έδεναν τα χέρια και τα πόδια του στο σώμα.6 Πριν την πρό-
θεσή του, δηλαδή την έκθεσή του σε μοιρολόγημα και προσκύνη-
ση, ο νεκρός περιβαλλόταν με καινούργια και πολυτελή ενδύμα-
τα, ανάλογα βεβαίως και με την οικονομική κατάσταση της οικο-
γένειάς του: οι πιο πλούσιοι ντύνονταν με μεταξωτά και χρυσοϋ­
φασμένα ρούχα,7 κάτι μάλιστα που ο Χρυσόστομος αποδίδει
στην καινοδοξία των συγγενών, στηλιτεύοντάς το.
Κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο, ως σάβανο θεωρούσαν το
σεντόνι με το οποίο κάλυπταν το σώμα του νεκρού, ενώ συνεχιζό-
ταν η συνήθεια να δένουν τα χέρια και τα πόδια του νεκρού,8 κάτι
που συνηθίζεται ως και τις μέρες μας, αποτελώντας πάγια πρα-
κτική κατά την προετοιμασία του νεκρού σώματος.9 Συνεχίστηκε
επίσης τόσο η συνήθεια να ντύνουν το νεκρό σώμα με καινούργια
4
Λουκιανός, Περί πένθους 11· Αιλιανός, Ποικίλη ιστορία Α, 16.
5
Guhl & Koner 1875, σ.479.
6
Λουκάτος 1940, σ.49.
7
Λουκάτος 1940, σ.51.
8
Κουκουλές 1940, σ.9.
9
Λιουδάκη 1939, σ.406.

— 274 —
 ΤΑ ΕΝΔΥΜΑΤΑ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΣΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑ ΜΟΙΡΟΛΟΓΙΑ

άσπρα ενδύματα, την «εντάφιο εσθήτα», όσο και να στολίζουν

υπερβολικά τους πλούσιους νεκρούς. Αλλά και τους νεκρούς
κληρικούς και μοναχούς συνήθιζαν να ντύνουν με τα άμφιά τους,
ή με τα μοναχικά τους ενδύματα, ώστε να δηλώνεται η ιδιότητά
τους.10 Επίσης, φορούσαν στα πόδια του νεκρού παπούτσια, για
να διευκολυνθεί το ταξίδι του στον κόσμο των νεκρών, κατά πάγια
και σχεδόν πανανθρώπινη λαϊκή αντίληψη.11

Στη συνέχεια, θα εξεταστούν οι τελετουργικές πρακτικές για

την ένδυση του νεκρού,12 με βάση το υλικό που παρέχουν κυρίως
κρητικά μοιρολόγια και τραγούδια του Κάτω Κόσμου. Ας δούμε
πρώτα το εθιμικό και τελετουργικό πλαίσιο, με βάση το υπάρ-
χον εθνογραφικό υλικό: Κοινή στον ελληνικό λαό πρακτική είναι
το ντύσιμο του νεκρού με τα καλύτερα ρούχα του, και μάλιστα
κατά προτίμηση με ρούχα που δεν έχουν ακόμη φορεθεί.13 Ανά-
λογες μαρτυρίες για πολυτελή ένδυση του νεκρού και μάλιστα με
καινούργια ενδύματα, έχουμε και από άλλους λαούς, όπως επι-
σημαίνει ο Ν. Γ. Πολίτης, ο οποίος και παραθέτει πολλά από τα
σχετικά κατά τόπους έθιμα,14 αλλά και άλλοι συγγραφείς που
ασχολήθηκαν με τον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό, όπως
για παράδειγμα ο B. Schmidt.15

10
Σπυριδάκης 1950, σ.112.
11
Σπυριδάκης 1950, σ.113. Επίσης βλ. σχετικά von Negelein 1901, σ.151.
12
Βλ. σχετικά Varvounis 2015· Varvounis & Macha-Bizoumi, υπό δημοσίευση.
13
Πολίτης 1931, σ.327. Σε πολλές μάλιστα περιοχές, όπως για παράδειγμα
στα χωριά της Πυλίας, οι γέροι και οι γριές είχαν φυλαγμένη καινούργια
φορεσιά για να τους τη φορέσουν όταν πέθαιναν, λόγω της διάχυτης πίστης
ότι ο νεκρός πρέπει με καινούργια ρούχα «να ταξιδέψει στον Κάτω κόσμο».
ΚΛ, χφ. 1378, σ.70 (Γ. Ταρσούλη, Πυλία). Βλ. επίσης Οικονομίδης 1965-
1966, με σημαντικές περιγραφές και άφθονο εθνογραφικό υλικό. Στον Πό-
ντο συνήθιζαν τον βαρύτιμο στολισμό των νεκρών, και μάλιστα των πλουσί-
ων, γι’ αυτό και χρησιμοποιούσαν τη φράση «αρμάτωσαν τον αποθαμένο»
για να δηλώσουν την προετοιμασία και την ένδυση του νεκρού πριν την πρό-
θεσή του. Βλ. Άκογλους 1939, σ.223. Πρβλ. και Τσουδερός 1976· Φραντζε-
σκάκης 1883, όπου ανάλογες ενδιαφέρουσες μαρτυρίες. Τον πλούσιο στολι-
σμό των νεκρών, και μάλιστα με γάντια, δακτυλίδια και ρολόι, μαρτυρεί και
ο Ανδρ. Λασκαράτος στην Κεφαλονιά, αναφερόμενος βεβαίως σε αστικά πο-
λιτισμικά περιβάλλοντα (Λασκαράτος 1887, σ.1-2).
14
Πολίτης 1931, σ.327. Βλ. επίσης Καψωμένος 1989.
15
Schmidt 1926, σ.286.

— 275 —
 ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ & ΝΑΝΤΙΑ ΜΑΧΑ-ΜΠΙΖΟΥΜΗ

Ωστόσο, παρά τις αναφορές των κρητικών μοιρολογιών, αλλά

και του σχετικού εθνογραφικού υλικού στην πλούσια ένδυση
του νεκρού με τη γαμήλια ενδυμασία ή με τα «γιορτινά» ρούχα,
κάποτε δε και ανάλογα με τις οικονομικές δυνατότητες του ίδιου
και της οικογένειάς του και με ρούχα όχι μόνο καλής ποιότητας
αλλά και μέχρι τότε αφόρετα,16 καινούργια, στα ελληνικά μοι-
ρολόγια17 γενικότερα οι νεκροί στον Άδη στερούνται των πολυ-
τελών ενδυμάτων και εξαρτημάτων με τα οποία κηδεύονται και
θάπτονται. Έτσι, ο νέος είναι στον κάτω κόσμο «ξαρμάτωτος» και
η κόρη «αστόλιστη», και οι συγγενείς προσκαλούνται να στεί-
λουν με τους νεκρούς που ακολουθούν τα ανάλογα εξαρτήματα
στα πεθαμένα ήδη προσφιλή τους πρόσωπα.18
Ασφαλώς δεν έχουμε εδώ ποιητική αποτύπωση ανάλογων με
τα ενδύματα νεκρικών τελετουργιών, αλλά προσπάθεια απόδο-
σης της πίκρας του θανάτου19 και της κακής κατάστασης των
νεκρών στον κάτω κόσμο, που απεικονίζεται στα ενδύματα τα
οποία φέρουν,20 και τα οποία είναι άσχετα με την ένδυση του
νεκρού τους σώματος κατά τη διάρκεια των εθίμων του θανά-
του. Κι αυτό επειδή, όπως προαναφέρθηκε, η ένδυση των νεκρών
σωμάτων με τα καλύτερα ρούχα που είχαν εν ζωή, συνήθως δε
με τη γαμήλια φορεσιά, αποτελεί κοινό τόπο των μοιρολογιών, με
την παρατήρηση μάλιστα ότι αυτά τα ρούχα άξιζαν πραγματικά
στο νεκρό και όσο ζούσε, αλλά και τώρα που πέθανε.21
Στον ελληνικό λαό το «σαβάνωμα» είναι συνώνυμο με την
ένδυση των νεκρών, τώρα πια όμως το σάβανο δεν έχει τη μορφή
ταινιών, ούτε σινδόνης που σκεπάζει το νεκρό σώμα, αλλά είναι
ένα κομμάτι υφάσματος, από λινό ή κάμποτο, που τοποθετείται
κατάσαρκα στο νεκρό, δένεται με ταινίες στο σώμα του, και έξω
από αυτό του φορούν τα ρούχα του.22 Πρόκειται για ένα κομμά-
16
Βλ. σχετικά Αποστολάκης 1993, σ.383· Βουτετάκης 1904, σ.70, 149· Δε-
τοράκης 1976, σ.15. Αρκετό υλικό παρέχει ο Θεοδοσάκης 1990. Βλ. επίσης
Αντουράκης 1991, σ.287.
17
Βλ. σχετικά Alexiou 1974· Caraveli-Chaves 1980· Danforth & Tsiaras
1982· Caraveli-Chaves 1986· Dracopoulou & Doxiadis 1988.
18
Saunier 1999, σ.34 αρ.5β.
19
Βλ. Saunier 1995.
20
Saunier 1999, σ.238 αρ.6γ.
21
Saunier 1999, σ.274 αρ.7ζ.
22
Χριστοδούλου 2004, σ.57.

— 276 —
 ΤΑ ΕΝΔΥΜΑΤΑ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΣΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑ ΜΟΙΡΟΛΟΓΙΑ

τι λευκού υφάσματος με μήκος περίπου τρεις πήχες, που πρέπει

οπωσδήποτε να είναι αμεταχείριστο, και στο οποίο ανοίγεται στο
μέσον σταυροειδές άνοιγμα, όπου περνούν το κεφάλι του νεκρού
μετά το πλύσιμο του σώματος. Κατόπιν κόβουν στα πλάγια με
το ψαλίδι δυο ταινίες, με τις οποίες δένουν το σάβανο στο νεκρό
σώμα, ώστε κατόπιν να φορέσουν στο νεκρό τα ρούχα του.23
Σχετικές αναφορές υπάρχουν στα κρητικά μοιρολόγια και στα
συναφή τραγούδια του Κάτω Κόσμου των Κρητών.24 Συχνά τα
μοιρολόγια αναφέρονται στο τριών πήχεων σάβανο, το οποίο
ονομάζουν «λαζάρι» ή «άπλυτο πανί», θεωρώντας ότι αποτελεί
χαρακτηριστικό δείγμα της ματαιότητας των ανθρωπίνων πραγ-
μάτων, δεδομένου ότι είναι το μοναδικό υλικό αντικείμενο, το
μόνο περιουσιακό του στοιχείο που παίρνει μαζί του στον τάφο
ο άνθρωπος, εξερχόμενος από τη ζωή.25 Μάλιστα οι παλαιότε-
ροι φρόντιζαν να έχουν έτοιμα στο σπίτι τα σάβανα αλλά και μια
αλλαξιά ρούχα που θα τους έβαζαν μετά τον θάνατό τους, προ-
νοώντας όσο ακόμη ήταν στη ζωή να είναι ευπρόσωπο το λείψα-
νό τους όταν θα πέθαιναν.26 Γι’ αυτό και η μέριμνα για τα σχετι-
κά με το σαβάνωμα και το ντύσιμο του νεκρού σώματος θεωρού-
νταν από τις κυριότερες φροντίδες των ηλικιωμένων ανθρώπων,
οι οποίοι συχνά υποδείκνυαν τη θέση των ενδυμάτων αυτών στα
παιδιά τους, ώστε να μπορούν να τα βρουν όταν χρειάζονταν.27
Τη φορεσιά αυτή την έραβαν χωρίς να κάνουν κόμπο στο νήμα
στο βελόνι, για να βγει η ψυχή χωρίς δυσκολία και να πάει στον
παράδεισο και της έβαζαν ένα κομμάτι κερί και σπάγγο από εννιά
κλώνους, για να μην έρθει στο κονάκι ξανά ο Χάρος. Ακόμα ετοί-
μαζαν το νεκροσκούτι, ένα μάλλινο, υφαντό που το έφτιαχναν για
να τους τυλίξουν, όταν πεθάνουν και να τους βάλουν στο μνήμα,
καθώς επίσης και το σάβανο. Στις τελετουργικές προφυλάξεις
αυτές, που σχετίζονται με την κατασκευή των νεκρικών ενδυ-
μάτων, μπορούμε να διαπιστώσουμε την τάση αποτροπής του
23
Βαρβούνης 2010, σ.231 κ.εξ.
24
Εν προκειμένω χρησιμοποιήθηκε υλικό που παρέχουν οι ακόλουθες συλλο-
γές: Μαυρακάκης 1983, Μελισσουργάκη-Αρφαρά 1986, Παπαγρηγορά-
κης 1956 & 1957, Παπαδάκη 1938 και Παυλάκης 1994.
25
Αναγνωστόπουλος 1984, σ.131.
26
Ρεμπέλης 1953, σ.124.
27
Μέγας 1940, σ.171.

— 277 —
 ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ & ΝΑΝΤΙΑ ΜΑΧΑ-ΜΠΙΖΟΥΜΗ

κακού, το οποίο αντιλαμβάνονταν με τη σχηματοποιημένη μορφή

του Χάρου,28 και την αποφυγή της δέσμευσης των ζωντανών που
έφτιαχναν τα νεκρικά ενδύματα αλλά και των νεκρών για τους
οποίους προορίζονταν, μέσω της αποφυγής των δεσμευτικών,
κατά τη λαϊκή μεταφυσική αντίληψη, κόμπων.29
Στο πλαίσιο αυτό συχνά αναφέρεται ότι η τυχόν έλλειψη του
σάβανου την ώρα που θα το χρειαστούν δημιουργούσε δυσμε-
νείς εντυπώσεις στους παρευρισκόμενους για τη νοικοκυροσύ-
νη της οικογένειας.30 Αλλά και ο στολισμός του νεκρού, μετά το
σαβάνωμα, με γιορτινά, τα πλέον πολυτελή και τα κατά κανόνα
αμεταχείριστα ενδύματά του, αποτελεί κοινό τόπο στα ελληνικά
μοιρολόγια και στα δημοτικά τραγούδια που σχετίζονται με τα
έθιμα και τις τελετουργίες του θανάτου.31 Συχνές είναι οι αναφο-
ρές, στα κρητικά μοιρολόγια, στην «καλή φορεσιά» με την οποία
θα ντύσουν το νεκρό λεβέντη32 ή τη νεκρή κόρη που «γιορτάλ-
λαξε», και είναι «γιορταλλασμένη», σαν να επρόκειτο να πάει σε
γάμο ή σε πανηγύρι.33 Κάποτε μάλιστα, ο ίδιος ο νεκρός εμφανί-
ζεται στα μοιρολόγια να παραγγέλνει να στολίσουν το νεκρό του
σώμα όμορφα, με τα καλύτερα και πιο διακοσμημένα ενδύματά
του, και με πλουμιστό φέσι.34
Σε πολλές περιοχές της Κρήτης, μετά το ντύσιμο του έγγα-
μου νεκρού, έβαζαν μέσα στο φέρετρο τα στέφανα του γάμου, ως
τελετουργική απόδειξη του λυσίματος του γάμου διά του θανά-
του.35 Επίσης, του έβαζαν καπέλο, αν φορούσε, ή φέσι παλαιό-
τερα, στην περίπτωση που κρατούσε την παραδοσιακή ενδυμα-
σία του τόπου του.36 Τελετουργική προφύλαξη για να αποφευ-
χθούν και άλλοι θάνατοι στην οικογένεια ήταν και η αχρηστία
του ψαλιδιού που χρησιμοποιούσαν για να διαμορφώσουν το
πανί του σάβανου, ή της βελόνας και της κλωστής που χρησιμο-
ποιούσαν για τυχόν προσαρμογές των ενδυμάτων στο σώμα του
28
Για τη μορφή του Χάρου στα μοιρολόγια βλ. Saunier 1982.
29
Πρβλ. Πρωτοπαπά 2012, σ.55 κ.εξ.
30
Κριάρης 1967, σ.222.
31
Αναγνωστόπουλος 1984, σ.132. Πρβλ. Ioannidu 1938, σ.5-7.
32
Λάσκαρης 1902, σ.554.
33
Κοσμάς 1962, σ.267, αρ.18. Βλ. Ιωαννίδου 1941-1942.
34
Γιάγκας 1959, σ.565-566.
35
Βλ. σχετικές αναφορές μοιρολογιών στα Παυλάκης 1997 και Πιτυκάκης 1975.
36
Δημητρίου 1983, σ.484.

— 278 —
 ΤΑ ΕΝΔΥΜΑΤΑ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΣΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑ ΜΟΙΡΟΛΟΓΙΑ

νεκρού, κατά το ντύσιμό του. Μάλιστα πίστευαν ότι μόνο τους

νεκρούς έπρεπε να ράβουν όταν τα ρούχα είχαν φορεθεί,37 δεδο-
μένου ότι αν έραβαν ρούχο που φορούσε ζωντανός πάνω του,
αυτό θα δέσμευε τις ζωτικές του δυνάμεις και θα επέφερε κακο-
τυχία και δυστυχία.
Συνεχίζοντας αρχαία παράδοση, ο ελληνικός λαός παρομοι-
άζει τον θάνατο με γάμο, ιδίως στις περιπτώσεις των αγάμων
νεκρών.38 Τα αγόρια και τα κορίτσια που πέθαιναν πριν να
παντρευτούν, τα στόλιζαν με τη νυφική ενδυμασία και έβαζαν
στο κεφάλι τους στέφανα γάμου, συχνά μάλιστα στην κηδεία
και μετά από αυτήν μοίραζαν και γαμήλια κουφέτα.39 Μέσω της
τελετουργικής χρήσης του γαμήλιου ενδύματος στους νεκρούς,
η οποία συνεχίζεται στον ελληνικό λαό και στις μέρες μας, συνε-
χίζεται και η πανάρχαιη αντίληψη ότι οι νεκροί άνδρες αποκτούν
γαμήλια συγγένεια και σχέση με τη γη και οι γυναίκες με τον
Άδη ή τον Χάρο.40
Σε μία περίπτωση, μια δολοφονημένη κοπέλα παραγγέλνει
να μην της βάλουν ρούχα από πράσινο βελούδο, παρά να τη
θάψουν με τα ματωμένα ρούχα που φορούσε κατά την ώρα της
δολοφονίας της, τα οποία αποτελούν μαρτυρία για τον άδικο
θάνατό της.41 Αρνούμενη όμως τη συνήθη ένδυση του νεκρού
σώματος, ουσιαστικά μαρτυρεί για τις σχετικές λαϊκές συνήθειες
που ήταν εν χρήσει στον κρητικό λαϊκό πολιτισμό.42 Κατά τον Ιω.
Αναγνωστόπουλο, «ο στολισμός του νεκρού θεωρείται απαραί-
τητος, γιατί πιστεύεται ότι η ζωή τούτου του κόσμου συνεχίζεται
πανομοιότυπα και στον Άδη. Κάποτε μάλιστα ο νεκρός παραγ-
γέλλει να του στείλουν τα γιορτινά του ρούχα, για να εκκλησια-
37
Βαρβούνης 1988-1990.
38
Βαρβούνης 1993-1994. Για το θέμα του πρόωρου θανάτου των νέων και
των παιδιών στη λογοτεχνία βλ. ενδεικτικά Vérilhac 1978, όπου και σχετι-
κά παραδείγματα από την αρχαία ελληνική γραμματεία. Επίσης βλ. Vovelle
1974, όπου παραδείγματα με την προγενέστερη βιβλιογραφία.
39
Βλ. ενδεικτικά Καλλιδώνης 1972, σ.108. Πρβλ. σχετικά και Saunier 1968.
40
Wiesner 1938, σ.170-171· Σπυριδάκης 1950, σ.114· Αναγνωστόπουλος
1984, σ.133. Βλ. επίσης και Herzfeld 1993, σ.243, όπου αναφέρεται σε
«Γάμο με τη Μαύρη Γη» και «Γάμο με το Χάρο».
41
Jeannarakis 1876, σ.222-223· Παπαχριστοδούλου 1959, σ.298.
42
Βλ. σχετικά Σπανδωνίδη 1935 και Στιβακτάκης 1988, όπου και ανάλογες
αναφορές.

— 279 —
 ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ & ΝΑΝΤΙΑ ΜΑΧΑ-ΜΠΙΖΟΥΜΗ

στεί την ημέρα της Λαμπρής».43 Το μοιρολόγι στο οποίο ο μελε-

τητής αυτός αναφέρεται κάνει λόγο για «σκουτιά», με τα οποία ο
νεκρός θέλει να στολιστεί, να αλλάξει για να πάει στην εκκλησία.44

Πολλά από τα έθιμα αυτά, τα σχετικά με το σαβάνωμα, την

ένδυση και τον στολισμό του νεκρού συνεχίζονται και στις μέρες
μας, που τα Γραφεία Τελετών έχουν πλέον αναλάβει την όλη
διαδικασία της φροντίδας του νεκρού σώματος, επιβάλλοντας
συχνά τις απόψεις και τις πρακτικές τους σε αυτό που ονομά-
ζουμε «αστικά έθιμα του θανάτου».45 Κατά κανόνα έχει εκλείψει
η συνήθεια να τοποθετούν στο φέρετρο του συζύγου που πεθαί-
νει πρώτος τα στέφανα του γάμου του ζευγαριού, ως σημάδι ότι
ο θάνατος επέφερε και τη λύση του γάμου. Σε κάθε όμως περί-
πτωση διατηρείται το έθιμο της ένδυσης με γαμήλια ενδύματα
των νέων αγάμων νεκρών, η τοποθέτηση στεφάνων νυφικών στα
κεφάλια τους, αλλά και η χρήση άσπρου χρώματος φερέτρων
σε ανάλογες περιπτώσεις, όπως επίσης και σε κηδείες βρεφών,
νηπίων και μικρών παιδιών.
Απουσιάζει στις μέρες μας η προσωπική και οικογενειακή
φροντίδα των συγγενών.46 Αυτό όμως δεν αποτυπώνεται πλέον
στα κρητικά μοιρολόγια, δεδομένου ότι η δημιουργία του είδους,
και μάλιστα στην προφορική εκδοχή του, έχει πλέον αντικατα-
σταθεί από τα γραπτά ποιητικά κείμενα που τοποθετούνται
πάνω στους τάφους των νεκρών.47 Στα κείμενα αυτά μπορεί η
αίσθηση του ανθρώπου του λαού απέναντι στο θάνατο να είναι
η ίδια,48 μπορεί να χρησιμοποιούνται τα παλαιότερα προφορι-
κά μοιρολόγια ως πηγές έμπνευσης, αλλά αναφορές στο τελε-
τουργικό ντύσιμο των νεκρών σωμάτων δεν υπάρχουν. Το βεβαι-
ώνουν αυτό και τα κρητικά ανάλογα λαϊκά επιτύμβια επιγράμ-
43
Αναγνωστόπουλος 1984, σ.133.
44
Καραβίτης 1885, σ.145. Γενικότερα για τα μοιρολόγια βλ. Μότσιος 1988·
Xanthakou 1984.
45
Βλ. σχετικά Βαρβούνης 2006α και 2006β.
46
Βαρβούνης 2014, όπου και αναλυτική σχετική βιβλιογραφία, με χαρακτηρι-
στικά παραδείγματα.
47
Βλ. σχετικά Βαρβούνης 2007, με βιβλιογραφία και παραδείγματα. Βλ. επί-
σης Στουφής 2009 και 2013.
48
Δουλαβέρας 2008, σ.50-51, και 2013, σ.20-21.

— 280 —
 ΤΑ ΕΝΔΥΜΑΤΑ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΣΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑ ΜΟΙΡΟΛΟΓΙΑ

ματα, που έχουν καταγραφεί ή έχουν δει το φως της δημοσιότη-

τας, μέχρι σήμερα.

Ας δούμε όμως ορισμένες ερμηνευτικές παρατηρήσεις του

φαινομένου που εξετάζουμε: Θα πρέπει να παρατηρηθεί ότι
τα ενδύματα των νεκρών, τόσο στην πραγματικότητα, όσο και
όπως αποτυπώνονται στα εξεταζόμενα εδώ κρητικά μοιρολό-
για, ακολουθούν πάντα τον συρμό, τη μόδα. Τοπικές ενδυμασί-
ες στις παραδοσιακές κοινωνίες, αστικά ενδύματα αργότερα, και
σήμερα ενδύματα που αναλογούν σε όσα οι ζωντανοί φορούν,
κατά φύλο και ηλικία, οικονομική και κοινωνική τάξη κ.λπ. Δια-
φορετικά είναι, για παράδειγμα, τα ενδύματα των ηλικιωμένων
νεκρών, διαφορετικά των νέων, διαφορετικά των πλουσίων ή των
επιφανών κ.ο.κ. Επίσης οι ιερείς θάβονται με τα χαρακτηριστικά
τους άμφια, κατά τον βαθμό της ιεροσύνης που έφεραν. Μάλι-
στα, ενώ τους λαϊκούς έντυναν είτε οι συγγενείς τους είτε γυναί-
κες ειδικευμένες σε αυτό, οι λεγόμενες «σαβανώτρες», τους κλη-
ρικούς σαβάνωναν και έντυναν με τα άμφια μόνο άλλοι κληρικοί,
ώστε και οι λαϊκοί να μην δουν γυμνό το νεκρό σώμα τους και
τα άμφια να τοποθετηθούν σωστά πάνω στο νεκρό σώμα. Αξίζει
να σημειωθεί ότι η πρακτική αυτή συνεχίζεται αναλλοίωτα μέχρι
και τις μέρες μας, δεδομένου ότι τους νεκρούς κληρικούς καλού-
νται άλλοι κληρικοί για να τους σαβανώσουν και να τους ντύ-
σουν με τα άμφια με τα οποία θα κηδευθούν και θα ταφούν.
Η παραπάνω παρατήρηση μας εισάγει στο ζήτημα των τελε-
τουργικών επιδιώξεων που σχετίζονται με την ένδυση των νεκρών,
όπως αυτή αποτυπώνεται και στα κρητικά μοιρολόγια, τις ιδιαι-
τερότητες, τα χαρακτηριστικά και τις επιμέρους μορφές της. Βαθ-
μιαία, όπως διαπιστώνεται συχνά από τη σχετική βιβλιογρα­
φία,49 υποχωρούν οι σχετιζόμενες με την ένδυση των νεκρών δει-
σιδαιμονικές αντιλήψεις και πρακτικές, και αντικαθίστανται από
πρακτικές που προκύπτουν από την εφαρμογή εννοιών όπως
το κοινωνικό γόητρο, η ενίσχυση και η προβολή της κοινωνικής
θέσης και η κατοχύρωση της παρεμβατικότητας της οικογένειας
στην τοπική κοινωνία και μέσω της εμφάνισης και της κήδευσης
Βλ. την εισαγωγή στον τόμο Cameron 2011, σ.12-13. Πρβλ. επίσης Thomas
49

1974, σ.45 κ.εξ.

— 281 —
 ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ & ΝΑΝΤΙΑ ΜΑΧΑ-ΜΠΙΖΟΥΜΗ

των νεκρών της. Μετατίθεται έτσι το κέντρο βάρους από το μετα-

φυσικό στο κοινωνικό επίπεδο, και αυτού του βασικού χαρακτη-
ριστικού αποτέλεσμα είναι η βαθμιαία επικράτηση αισθητικών
έναντι των δεισιδαιμονικών αιτίων και βάσεων στα σχετικά με την
ένδυση των νεκρών.
Η διαδικασία αυτή, που στοιχεί με τις γενικότερες εξελίξεις της
εκκοσμίκευσης και της απομάγευσης, όπως αυτές παρατηρού-
νται στις μεταφυσικές πεποιθήσεις και στις ανάλογες τελετουρ-
γικές πράξεις και πρακτικές των θεωρούμενων ως «προηγμένων»
χωρών του κόσμου,50 έχει ενεργά εμφανιστεί και στον ελληνικό
χώρο, πρωτίστως στις αστικές κοινωνίες των μεγάλων αστικών
κέντρων και συγκεντρώσεων πληθυσμού της χώρας και δευτε-
ρευόντως, ως προϊόν πολιτισμικής εξαγωγής, και σε ορισμένες
τοπικές κοινωνίες της ελληνικής επαρχίας.
Από την άλλη πλευρά, με το βάρος είτε στη μεταφυσική είτε
στην κοινωνική διάσταση, παραμένει στα σχετικά με το ντύσιμο
των νεκρών η ίδια βασική αρχή, ότι δηλαδή τα νεκρικά ενδύμα-
τα αποτελούν τρόπους προβολής των δεδομένων των ζωντανών
στους νεκρούς. Ουσιαστικά, μέσω των ενδυμάτων αυτών προ-
βάλλεται η περί του κόσμου των νεκρών αντίληψη των ζώντων,51
κάτι που απαντά γενικότερα στις τελετουργικές πρακτικές χειρι-
σμού των πνευμάτων και του από το λαό θεωρούμενου ως υπερ-
φυσικού κόσμου, γενικότερα. Μάλιστα, ανάλογες πρακτικές και
αντιλήψεις απαντούν και σε πολλές εκδηλώσεις της λαϊκής θρη-
σκευτικότητας, όπως τις μελετά η θρησκευτική λαογραφία,52 με
διεθνικό μάλιστα χαρακτήρα, δεδομένου ότι τις συναντούμε σε
διάφορους και διαφορετικούς λαούς.
Μέσω του τρόπου με τον οποίο οι ζωντανοί ντύνουν τους
νεκρούς, προσπαθούν να εκφράσουν το πώς βλέπουν και αντι-
λαμβάνονται τον μεταφυσικό κόσμο, αλλά και τις κοσμοθεωρητι-
κές και βιοθεωρητικές αντιλήψεις τους. Οι λαϊκές αυτές πεποιθή-
σεις κατά κύριο λόγο συσχετίζουν τον θάνατο με τον ύπνο, και τον
θεωρούμενο ως κόσμο των νεκρών έναν υπερφυσικό ου-τόπο ηρε-
μίας αλλά και κοινωνικής και τελετουργικής ιεράρχησης παρόμοι-
50
Για τις αντιλήψεις αυτές και την επικράτησή τους βλ. Bowman & Valk 2012,
σ.10-11.
51
Βλ. σχετικά Carstensen & Apel 2013, σ.8.
52
Χαρακτηριστικά παραδείγματα βλ. Schlager 2011, σ.345-347.

— 282 —
 ΤΑ ΕΝΔΥΜΑΤΑ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΣΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑ ΜΟΙΡΟΛΟΓΙΑ

ας με αυτές που ισχύουν στον κόσμο μας.53 Στον τόπο αυτό, που
αποτελεί ανάποδη αποτύπωση του κόσμου των ζώντων, υπάρχει
επίσης ιεράρχηση και διαστρωμάτωση, αν και με άλλα κριτήρια,
γι’ αυτό και οι νεκροί στέλνονται εκεί ντυμένοι με τα καλά ρούχα
τους ή με τα σύμβολα των πνευματικών και κοσμικών –υπό την
έννοια της κοινωνικής ιεράρχησης που εκφράζεται μέσα από το
ένδυμα–54 αξιωμάτων τους, ώστε ευκολότερα να ενταχθούν εκεί.
Σε κάθε περίπτωση, ο τρόπος με τον οποίο οι ζωντανοί ντύ-
νουν τους νεκρούς τους στον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό είναι
τελετουργικός, απηχεί τις περί του κόσμου κοινωνικές, συμβο-
λικές και μεταφυσικές αντιλήψεις των ανθρώπων και άπτεται
της λαϊκής θρησκευτικότητας και των τελετουργικών εκδηλώσε-
ών της,55 και έχει ενδιαφέρον για τη μελέτη της ελληνικής λαϊκής
μεταφυσικής. Άλλωστε, και στο θέμα της ένδυσης, ο κόσμος των
νεκρών εκλαμβάνεται ως συνέχεια του κόσμου των ζώντων,56
δεδομένου ότι στα σχετικά έθιμα του θανάτου είναι οι ζωντα-
νοί που μιλούν για τους νεκρούς και ενεργούν εξ ονόματός τους,
επεκτείνοντας την κοσμική τους βεβαιότητα στον σκοτεινό χώρο
του θανάτου,57 ο οποίος με ιδεολογικά εργαλεία, με πίστη και
μεταφυσική πεποίθηση, μπορεί μόνο να κατανοηθεί και να σημα-
σιοδοτηθεί από τον άνθρωπο.58
Γι’ αυτό άλλωστε ο λαός, προσπαθεί να χειριστεί τον θάνατο
τελετουργικά, μέσα από έθιμα και τελετουργίες που εντάσσο-
νται στον λεγόμενο «κύκλο της ζωής», όπως και η ένδυση των
νεκρών, που απεικονίζεται και στα μοιρολόγια, όπως προηγου-
μένως φάνηκε από την εξέταση ορισμένων χαρακτηριστικών ανα-
φορών που περιλαμβάνονται σε κρητικά μοιρολόγια.
53
Βλ. σχετικά Saunier 1979, σ.135 κ.εξ.
54
Βλ. ενδεικτικά Μπάδα-Τσομώκου 1993, σ.60-69, με παραδείγματα και θεω­
ρητικές τοποθετήσεις. Βρέλλη-Ζάχου 2012. Για τον κοινωνικό ρόλο και τη
«γλώσσα» του ενδύματος βλ. επίσης από την πλούσια ξένη βιβλιογραφία
ενδεικτικά: Roach & Eicher 1973· Hollander 1978· DeLong, Salusso-Deonier
& Larntz 1980· Lurie 2000· Perkins Gilman 2002.
55
Πρβλ. Knoblauch 2009, σ.156-157, όπου ανάλογες παρατηρήσεις. Βλ. επί-
σης Vovelle 1983, σ.34 κ.εξ.
56
Για τα δεδομένα αυτά βλ. Saunier 1972.
57
Βλ. σχετικά Αναγνωστοπούλου 1991. Για ανάλογα άλλων λαών βλ. Blum
1988, όπου σχετικές παρατηρήσεις.
58
Σημαντικά τα όσα σχετικά σημειώνει ο Ziegler 1975, όπου και η παλαιότε-
ρη σχετική βιβλιογραφία.

— 283 —
 ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ & ΝΑΝΤΙΑ ΜΑΧΑ-ΜΠΙΖΟΥΜΗ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Άκογλους, Ξ. 1939. Από τη ζωή του Πόντου: Λαογραφικά Κοτυώρων,

τόμ. Α′. Αθήναι: τυπ. Γ. Π. Ξένου.
Αλεξιάς, Γ. 2000. Λόγος περί ζωής και θανάτου: Η Ιατρική ως μορφή
κοινωνικής αλληλόδρασης στις μονάδες εντατικής θεραπείας. Αθήνα:
Ελληνικά Γράμματα.
Αναγνωστόπουλος, Ι. Σ. 1984. Ο θάνατος και ο κάτω κόσμος στη δημο-
τική ποίηση, (εσχατολογία της δημοτικής ποίησης). Διδακτορική
διατριβή. Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Αναγνωστοπούλου, Δ. 1991. Η παράλληλη πορεία του ύπνου και του
θανάτου στα νανουρίσματα. Νέα Παιδεία, τ. 60, σ. 100-117.
Αντουράκης, Γ. (επιμ.) 1991. Κρήτη: Τα τραγούδια της. Διεύθυνση:
Σ. Πανουσόπουλος. Αθήνα: Ελληνική Εθνική Γραμμή.
Αποστολάκης, Σ. 1993. Ριζίτικα: τα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης.
Αθήνα: Γνώση.
Βαρβούνης, Μ. Γ. 1988-1990. Μαγικό έθιμο Αδριανουπόλεως. Θρακι-
κά, τ. 6, σ. 168-173.
_____, 1993-1994. Αρχαία κυπριακά επιτύμβια επιγράμματα και νεο-
ελληνικά μοιρολόγια. Επετηρίς Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, τ.
20, σ. 359-415.
_____, 2006α. Πεθαίνοντας στην πόλη: Αστικοί μετασχηματισμοί των
λαϊκών εθίμων του θανάτου. Colloque à la mémoire de Stathis
Damianakos : « Société agraire - Culture populaire » / Συνέδριο στη
μνήμη του Στάθη Δαμιανάκου. «Αγροτική Κοινωνία - Λαϊκός Πολι-
τισμός», Αθήνα 25-27/5/2005. Πρακτικά. Αθήνα: Γεωπονικό Πανε-
πιστήμιο Αθηνών - Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών
Επιστημών - Γαλλική Σχολή Αθηνών, σ. 1-25 (ηλεκτρονική έκδοση –
αναδημοσίευση: <https://www.academia.edu/9029479/>).
_____, 2006β. Αστικά έθιμα του θανάτου. Παρατηρήσεις και διαπιστώ-
σεις. Παρνασσός, τ. 48, σ. 275-298.
_____, 2007. Νεοελληνικά λαϊκά επιτύμβια επιγράμματα. Αθήνα:
Παπαζήσης.
_____, 2010. Λαογραφικά και εθνογραφικά της Χώρας Σάμου. Αθήνα:
Ίδρυμα Ζημάλη.
_____, 2014. Τα Γραφεία Τελετών και η σύγχρονη διαχείριση των τελε-
τουργιών του θανάτου. Νεωτερική ελληνική λαϊκή θρησκευτικότη-
τα. Συναγωγή μελετών θρησκευτικής λαογραφίας. Θεσσαλονίκη: Χ.
Μπαρμπουνάκης, σ. 519-558.

— 284 —
 ΤΑ ΕΝΔΥΜΑΤΑ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΣΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑ ΜΟΙΡΟΛΟΓΙΑ

Βουτετάκης, Δ. Σ. 1904. Τραγούδια Κρητικά, ήτοι Συλλογή Ασμάτων

ηρωικών, πολεμικών, της τάβλας, του γάμου κ.λπ. Εν Χανίοις.
Βρέλλη-Ζάχου, Μ. 2012. Κοινωνία και ένδυμα: Το φυλετικό και ερωτι-
κό υπόβαθρο του ενδύματος. Ταξικές διακρίσεις. Αισθητική παρά-
μετρος. Στο: Μ. Γ. Βαρβούνης και Μ. Γ. Σέργης (επιμ.), Ελληνική
Λαογραφία. Ιστορικά, Θεωρητικά, Μεθοδολογικά, Θεματικές, τόμος
Α′. Αθήνα: Ηρόδοτος, σ. 883-929.
Γιάγκας, Α. Χ. 1959. Ηπειρωτικά δημοτικά τραγούδια 1000-1958.
Αθήναι: Πύρρος.
Δετοράκης, Θ. 1976. Ανέκδοτα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης. Ηρά-
κλειον.
Δημητρίου, Ν. Α. 1983. Λαογραφικά της Σάμου, επιμ. Α. Ν. Δημητρί-
ου, τ. 1. Αθήνα: Ήρα.
Δουλαβέρας, Α. 2008. Η αξία της ζωής και η απαξία του θανάτου στα
δημοτικά μας τραγούδια. Στον τόμο: Δ. Γ. Μαγριπλής (επιμ.), Όψεις
του πολιτιστικού φαινομένου. Επιστημολογικές προσεγγίσεις του
θανάτου και της ζωής. Θεσσαλονίκη: Αντ. Σταμούλης, σ. 50-71.
_____, 2013. Μελετήματα για το δημοτικό τραγούδι. Θεσσαλονίκη:
Αντ. Σταμούλης.
Θεοδοσάκης, Ν. Α. 1990. Τα νεκρικά μοιρολόγια της Κρήτης. Αθήνα:
Κάμειρος.
Ιωαννίδου, Μ. 1941-1942. Ο Χάρος και τ’ αδέλφια. Συμβολή εις την
μελέτην του δημοτικού τραγουδιού. Επετηρίς Λαογραφικού Αρχεί-
ου, τ. 3-4, σ. 38-59.
Καλλιδώνης, Π. Ι. 1972. Μανιάτικα μοιρολόγια: «Ο θρύλος της Μάνης».
Πειραιάς.
Καραβίτης, Σ. 1885. Μοιρολόγια Τριφυλλίας. Δελτίον Ιστορικής και
Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τ. 2, σ. 141-148.
Καψωμένος, Ε. 1989. Ο θάνατος στο δημοτικό τραγούδι. Αρχαιολογία,
τ. 11, σ. 64-72.
Κοσμάς, Ν. Β. 1962. Τα μοιρολόγια των Πραμάντων. Ελληνικά, τ. 17,
σ. 262-273.
Κουκουλές, Φ. 1940. Βυζαντινών νεκρικά έθιμα. Επετηρίς Εταιρείας
Βυζαντινών Σπουδών, τ. 16, σ. 3-80.
Κριάρης, Α. Ι. 1967. Κρητικά δημοτικά τραγούδια: ηρωικά, ιστορικά,
πολεμικά. Τραγούδια του γάμου, της τάβλας, του χορού κλπ. Κρητι-
κές παροιμίες. Μαντινάδες. Δίστιχα και αινίγματα. Ερμηνευτικές υπο-
σημειώσεις, 3η έκδ. Αθήναι: Αθαν. Πούντζας / Χανιά: Γρηγ. Πετράκης.

— 285 —
 ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ & ΝΑΝΤΙΑ ΜΑΧΑ-ΜΠΙΖΟΥΜΗ

Λασκαράτος, Α. 1887. Η Διαθήκη μου. Ποιητικός Ανθών, κατά Κυρια-

κήν εκδιδόμενος, διευθύνοντος Ιωάννου Γ. Τσακασιάνου, Τόμος
Πρώτος, 14 Σεπτεμβρίου 1886 - 8 Μαρτίου 1887. Εν Ζακύνθω: Εκ
του Τυπογραφείου «Ο Φώσκολος» Σπ. Καψοκεφάλου, σ. 1-4.
Λάσκαρης, Ν. Ι. 1902. Η Λάστα και τα μνημεία της, μέρος Α′. Εν Πύργω:
Εκ του τυπογραφείου της «Αυγής».
Λιουδάκη, Μ. 1939. Η τελευτή στην Κρήτη. Επετηρίς Εταιρείας Κρητι-
κών Σπουδών, τ. 2, σ. 403-427.
Λουκάτος, Δ. Σ. 1940. Λαογραφικαί περί τελευτής ενδείξεις παρά Ιωάννη
τω Χρυσοστόμω. Επετηρίς Λαογραφικού Αρχείου, τ. 2, σ. 30-117.
Μαυρακάκης, Γ. 1983. Λαογραφικά Κρήτης. Αθήνα: Στέφ. Βασιλόπουλος.
Μέγας, Γ. Α. 1940. Ζητήματα Ελληνικής Λαογραφίας. Κεφάλαιον
έκτον. Τα κατά την τελευτήν. Επετηρίς Λαογραφικού Αρχείου, τ. 2,
σ. 166-205.
Μελισσουργάκη-Αρφαρά, Μ. 1986. Δημοτικά τραγούδια της Κρήτης,
χωριού Μάρθας Ηρακλείου: καταγραφή. Αθήνα: Κάμειρος.
Μότσιος, Γ. 1988. Προβλήματα ποιητικής τεχνικής στο μοιρολόγι.
Δωδώνη, τ. 17, τχ. 2, σ. 127-173.
Μπάδα-Τσομώκου, Κ. 1993. Ενδυματολογικοί κώδικες της παιδικής-
νεανικής ηλικίας. Το κοινωνικό-ιστορικό τους ισοδύναμο. [Δωδώνη,
τ. 48: Παράρτημα.] Ιωάννινα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
Οικονομίδης, Δ. Β. 1965-1966. Ο θρήνος του νεκρού εν Ελλάδι (το μοι-
ρολόγι και η εθιμοτυπία του. Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής
Λαογραφίας, τ. 18-19, σ. 11-40.
Παπαδάκη, Ε. 1938. Λόγια του Στειακού λαού, τ. Α′, τχ. Α′-Β′: Λαο-
γραφικά Σύμμεικτα Σητείας Κρήτης. Αθήνα: Τυπογραφεία «Βαλκα-
νικής Λογοτεχνίας».
Παπαγρηγοράκης, Ιδ. Ι. 1956, 1957. Τα Κρητικά ριζίτικα τραγούδια,
τ. Α′, μέρη Α′ και Β′: Tης τάβλας και στράτας, τ. Β′: Πολεμικά, ιστο-
ρικά, ηρωϊκά.Χανιά: Στα Τυπογραφεία Εμμ. Πετράκη.
Παπαχριστοδούλου, Χ. Ι. 1959. Δημοτικά τραγούδια της Ρόδου. Λαο-
γραφία, τ. 18, σ. 257-352.
Παυλάκης, Γ. 1994. Κρητική δημοτική ποίηση: Οι μαντινάδες. Αθήνα:
«Βιβλιοεκδοτική» - Μ. & Γ. Αναστασάκης.
_____, 1997. Ριζίτικα. Κρητική δημοτική ποίηση. Αθήνα: «Βιβλιο­επι­
λογή» - Γ. Χ. Αναστασάκης.
Πιτυκάκης, Μ. 1975. Δημοτικά τραγούδια στην ανατολική Κρήτη. Νεά-
πολις Κρήτης.
Πολίτης, Ν. Γ. 1931. Τα κατά την τελευτήν. Στο: Λαογραφικά Σύμμει-
κτα, τ. Γ′. Εν Αθήναις: Ακαδημία Αθηνών, σ. 323-362.

— 286 —
 ΤΑ ΕΝΔΥΜΑΤΑ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΣΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑ ΜΟΙΡΟΛΟΓΙΑ

Πρωτοπαπά, Κ. 2012. Τα έθιμα του θανάτου στην παραδοσιακή κοινω-

νία της Κύπρου. Λευκωσία: Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών (Δημο-
σιεύματα, αρ. 55).
Ρεμπέλης, Χ. Ν. 1953. Κονιτσιώτικα (μετά τοπογραφικού χάρτου της
επαρχίας Κονίτσης): βραβευθέντα εις τον Τράντειον διαγωνισμόν.
Αθήνα: Ηπειρωτική Εταιρεία Αθηνών.
Ρήγου, Μ. 1990. Ο θάνατος στη νεωτερικότητα. Μια επικοινωνιακή και
ηθική προβληματική. Αθήνα: Πλέθρον.
Σπανδωνίδη, Ε. 1935. Κρητικά τραγούδια: Σφακιανά, ριζίτικα. Αθήνα:
Γκοβόστης.
Σπυριδάκης, Γ. Κ. 1950. Τα κατά την τελευτήν έθιμα των Βυζαντινών
εκ των αγιολογικών πηγών. Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπου-
δών, τ. 20, σ. 74-171.
Στιβακτάκης, Α. Ε. 1988. Η Κρήτη της παράδοσης. Αθήνα: Σμυρνιω-
τάκης.
Στουφής, Ζ. 2009. Τα σύγχρονα επιτύμβια επιγράμματα της Ζακύν-
θου. Ζάκυνθος: Βιβλιοπωλείο «Θεωρία».
_____, 2013. Τα ζακυνθινά μοιρολόγια και οι μεταλλάξεις του θρηνη-
τικού λόγου στο χρόνο. Ζάκυνθος: Εταιρία Μελέτης, Έρευνας και
Προαγωγής Πολιτισμού «Πλατύφορος».
Τσουδερός, Γ. Ε. 1976. Κρητικά μοιρολόγια: µε πλήρη σχόλια και κριτι-
κή παρουσίαση. Αθήνα.
Φραντζεσκάκης, Ε. Δ. 1883. Η Αριάδνη, ήτοι συλλογή κρητικών ασμά-
των και παροιμιών, διατεταγμένων κατ’ αλφάβητον, συλλεγέντων
και εκδοθέντων υπό ___. Εν Αθήναις: Εκ του τυπογραφείου Α. Τρίμη.
Χριστοδούλου, πρεσβ. Θεμιστολής Στ. 2004. Περί της κηδείας: ιστορι-
κολειτουργική προσέγγιση στη νεκρώσιμη ακολουθία και στα περί
αυτής τελούμενα. [Λειτουργικά θέματα, 5.] Αθήνα: Ομολογία.

Åhrén, E. 2009. Death, Modernity, and the Body: Sweden 1870-1940.

[Rochester studies in medical history.] Rochester, NY: University of
Rochester Press.
Alexiou, M. 1974. The Ritual Lament in Greek Tradition. Cambridge:
Cambridge University Press.
Ariès, P. 1974. Western Attitudes Towards Death: From the Middle-
Ages to the Present. Baltimore: The Johns Hopkins University Press.
_____, 1997. Ο άνθρωπος ενώπιον του θανάτου. Η εποχή των κοιμωμέ-
νων, μτφρ. Θ. Νικολαΐδης. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας».

— 287 —
 ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ & ΝΑΝΤΙΑ ΜΑΧΑ-ΜΠΙΖΟΥΜΗ

Βauman, Z. 2008. Θνητότητα, αθανασία και άλλες στρατηγικές ζωής.

Στο: Δ. Μακρυνιώτη (επιμ.), Περί θανάτου. Η πολιτική διαχείρι-
ση της θνητότητας, μτφρ. Κ. Αθανασίου, Κ. Καψαμπέλη. Αθήνα:
Νήσος, σ. 131-163.
Blum, C. 1988. La représentation de la mort dans la littérature
française de la Renaissance, 2 τόμοι. Genève: Slatkine.
Bowman, M. και Ü. Valk (επιμ.) 2012. Vernacular Religion in Everyday
Life: Expressions of Belief. Sheffield: Equinox.
Bryant, C. D. (επιμ.) 2003. Handbook of Death and Dying, τ. 1: The
Presence of Death. Thousand Oaks/London/New Delhi: Sage.
_____, 2007. The Sociology of Death and Dying. Στο: C. Bryant και
D. L. Peck (επιμ.), 21st Century Sociology: A Reference Handbook,
Volumes 1-2, τ. 2: The Response to Death. [21st Century Reference
Series.] Thousand Oaks/London/New Delhi: Sage, σ. 156-166.
Cameron, E. (επιμ.) 2011. Enchanted Europe: Superstition, Reason, and
Religion 1250-1750. Oxford/New York: Oxford University Press.
Caraveli-Chaves, A. 1980. Bridge between Worlds: The Greek Women’s
Lament as Communicative Event. The Journal of American Folklore,
τ. 93, τχ. 368 (April/June), σ. 129-157.
_____, 1986. The Biter Wounding. The Lament as a social Protest in
Rural Greece. Στον τόμο: J. Dubisch (επιμ.), Gender and Power in
Rural Greece. Princeton, NJ: Princeton University Press, σ. 169-194.
Carstensen, J. και G. Apel (επιμ.) 2013. «Verflixt!». Geister, Hexen and
Dämonen. Münster/New York/München/Berlin: Waxmann.
Danforth, L. M. (κείμενο) και A. Tsiaras (φωτογρ.) 1982. The Death
Rituals of Rural Greece. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Dastur, F. 1999. Ο θάνατος. Δοκίμιο για το πεπερασμένο, μτφρ. Β. Σιδη-
ροπούλου. Αθήνα: Scripta.
DeLong, M. R., C. Salusso-Deonier και K. Larntz 1983. Use of Perceptions
of Female Dress as an Indicator of Role Definition. Home Economics
Research Journal, τ. 11, τχ. 4, σ. 327-336.
Dracopoulou, S. και S. Doxiadis 1988. In Greece, Lament for the Dead,
Denial for the Dying. The Hastings Center Report, τ. 18, τχ. 4 (Aug.-
Sept.), σ. 15-16.
Exley, C. 2004. Review article: the sociology of dying, death and
bereavement. Sociology of Health and Illness, τ. 26, τχ. 1, σ. 110-122.
Guhl, E. και W. Koner 1875. La vita dei Greci e dei Romani; ricavata
dagli antichi monumenti, μτφρ. C. Giussani. Roma/Torino/Firenze:
Ermanno Loescher.

— 288 —
 ΤΑ ΕΝΔΥΜΑΤΑ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΣΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑ ΜΟΙΡΟΛΟΓΙΑ

Herzfeld, M. 1993. In Defiance of Destiny. The Management of Time

and Gender at a Cretan Funeral. American Ethnologist, τ. 20, τχ. 2
(May), σ. 241-255.
Hollander, A. 1978. Seeing Through Clothes. New York: Viking Press.
Ioannidu, M. 1938. Untersuchungen zur Form der neugriechischen
Klagelieder (Moirologien). Διδακτορική διατριβή. Ludwig-Maxi­
milians-Universität München. Speyer am Rhein: Pilger-Druckerei.
Jeannarakis, A. 1876. Άσματα Κρητικά, μετά διστίχων και παροιμιών.
– Kretas volkslieder, nebst distichen und sprichwoertern, in der
ursprache mit glossar, hrsg. von Anton Jeannaraki. Leipzig: F. A.
Brockhaus.
Kearl, M. C. 1989. Endings: A Sociology of Death and Dying. New York/
Oxford: Oxford University Press.
Knoblauch, H. 2009. Populäre Religion. Auf dem Weg in eine spirituelle
Gesellschaft. Frankfurt/New York: Campus.
Kurtz, D. και J.  Boardman 1994. Έθιμα ταφής στον aρχαίο ελληνικό
κόσμο, επιμ. Θ. Ξένος, μτφρ. Ο. Βιζυηνού, Θ. Ξένος. Αθήνα: «Ινστι-
τούτο του Βιβλίου» - Μ. Καρδαμίτσα.
Lurie, Α. 2000. The Language of Clothes. New York: Henry Holt and Co.
Morris, I. 1997. Tαφικά τελετουργικά έθιμα και κοινωνική δομή στην
κλασική αρχαιότητα, μτφρ. Κ. Μαντέλη. Ηράκλειο: Πανεπιστημια-
κές Εκδόσεις Κρήτης.
Perkins Gilman, C. 2002. The Dress of Women. A Critical Introduction to
the Symbolism and Sociology of Clothing, Edited with an Introduction
by Michael R. Hill and Mary Jo Deegan. [Contributions in Women
Studies, Number 193.] Westport, CO/London: Greenwood Press.
Roach, M. E. και J. B. Eicher 1973. The Visible Self: Perspectives on
Dress. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
Saunier, G. 1968. Les chansons de noces à thèmes funèbres. Recherches
sur la famillle et la société grecques. Paris (δακτυλόγραφο) [= Saunier
2001, σ. 401-559].
_____, 1972. Le combat avec Charos dans les chansons populaires
grecques. Formes originelles et forms derives; étude thematique.
Ελληνικά, τ. 25, τχ. 1, σ. 119-152· τχ. 2, σ. 335-370 [= Saunier
2001, σ. 267-359].
_____, 1979. « Adikia ». Le mal et l’ injustice dans les chansons
populaires grecques. Paris: Les Belles-Lettres.
_____, 1982. Charos et l’histoire dans le chansons populaires grecques.
Revue des Études Grecques, τ. 95, τχ. 452-454, σ. 297-321 [= Saunier
2001, σ. 125-151].

— 289 —
 ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ & ΝΑΝΤΙΑ ΜΑΧΑ-ΜΠΙΖΟΥΜΗ

Saunier, G. 1995. L’ amertume et la mort: πικρός et φαρμάκι dans les

chansons populaires grecques. Στον τόμο: Βουκόλεια. Mélanges
offerts à Bertrand Bouvier. Genève: Édition des Belles-Lettres,
σ. 225-241 [= Saunier 2001, σ. 361-385].
_____, 1999. Ελληνικά δημοτικά τραγούδια: Τα μοιρολόγια. Αθήνα:
Νεφέλη.
_____, 2001. Ελληνικά δημοτικά τραγούδια: Συναγωγή μελετών (1968-
2000). Αθήνα: Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη.
Schlager, C. 2011. Kult und Krieg: Herz Jesu- Sacré Coeur- Christus
Rex im deutsch- französischen Vergleich 1914-1925. Tübingen:
Tübingen Vereinigung für Volkskunde.
Schmidt, B. 1926, 1927. Totengebräuche und Gräberkultus im heutigen
Griechenland. Archiv für Religionswissenschaft, τ. 24, σ. 281-318,
τ. 25, σ. 52-82.
Thomas, L.-V. 1974. Anthropologie de la mort. Paris: Payot.
Varvounis, M. G. 2015. Death Costume and Ritual Lament in Greek Folk
Tradition (19th - 20th century). Journal of Alternative Perspectives
in the Social Sciences, τ. 7, τχ. 2, σ. 299-317.
Varvounis, M. G. και Nadia Macha-Bizoumi, υπό δημοσίευση. Dressing
the Dead in Greek Traditional Society (late 19th - early 21st century).
Στο: Modern Greek Queries: International Conference on Modern
Greek Language, Literature, History and Civilization at Adam
Mickiewicz University in Poznan (Poland), 16th-18th of April 2015.
Vérilhac, A.-M. 1978, 1982. Παίδες άωροι. Poésie funéraire, τ. 1, 2.
Athènes: Académie d’Athènes.
von Negelein, J. 1901. Die Reise der Seele in Jenseits. Zeitschrift des
Vereins für Volkskunde, τ. 11, σ. 16-28, 149-158, 263-271.
Vovelle, M. 1974. Mourir autrefois: Attitudes collectives devant la mort
aux XVIIe et XVIIIe siècles. [Coll. « Archives ».] Paris: Gallimard.
_____, 1983. La mort et l’Occident de 1300 à nos jours. Paris: Gallimard.
Wiesner, J. 1938. Grab und Jenseits: Untersuchungen im agäischen
Raum zur Bronzezeit undfrühen Eisenzeit. Berlin: Töpelmann.
Xanthakou, M. 1984. Discours d’ outré-tombe : le langage du moiroloi.
Langage et société, τ. 27, σ. 33-54.
Ziegler, J. 1975. Les vivants et la mort. Paris: Le Seuil.

— 290 —
Το βιβλίο Τα Κρητικά μοιρολόγια
(μνήμη Σήφη Κοσόγλου, Χρίστου
Μακρή και Οδυσσέα Τσαγκαρά-
κη): Πρακτικά Συνεδρίου στ’ Ανώ-
γεια το 2015 εδιόρθωσε κι εσχεδία-
σε ηλεκτρονικά στο εργαστήρι-του, στα
Πεζά της Κρήτης, ο Κωστής Ψυχογυιός
(k.pezanos@gmail.com). Η εκτύπωση
και η βιβλιοδεσία, σε χίλια αντίτυπα,
έγιναν στο τυπογραφείο “Τυποκρέ-
τα” Α.Β.Ε. (Δ/χοι Γ. Καζανάκη) στη
Βιομηχανική Περιοχή Ηρακλείου, τον
Οκτώβρη 2016, για λογαριασμό του
Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας.

αριθμός έκδοσης
12