Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΡΗΞΕΩΝ 165

∆ιεύθυνση Ειδικής Ασφαλείας του Κράτους.

Η αιχµή του αντικοµµουνιστικού αγώνα της
κυβέρνησης Ράλλη στην κατοχική Αθήνα

Μενέλαος Χαραλαµπίδης

Το βράδυ της 6ης Ιουνίου 1933, ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η σύζυγός

του έφυγαν από το σπίτι του φίλου τους Στέφανου ∆έλτα στη Κηφισιά,
κατευθυνόµενοι µε το αυτοκίνητό τους προς το κέντρο. Επί της λεωφό-
ρου Κηφισίας, στο ύψος του Παραδείσου, δέχθηκαν αθρόους πυροβολι-
σµούς από ένα αυτοκίνητο που άρχισε να τους καταδιώκει. Η καταδίωξη
συνεχίστηκε µέχρι το ύψος του Γηροκοµείου Αθηνών. Αποτέλεσµα της
απόπειρας δολοφονίας του Ελευθερίου Βενιζέλου, ήταν ο τραυµατισµός
αυτού και της συζύγου του και ο θάνατος ενός ατόµου από την προσω-
πική του ασφάλεια. Όπως προέκυψε από τις ανακρίσεις που διενεργή-
θηκαν αµέσως µετά το συµβάν, η απόπειρα οργανώθηκε από το ∆ιοικη-
τή της Γενικής Ασφάλειας Αθηνών Ιωάννη Πολυχρονόπουλο και το ∆ι-
οικητή της ∆ιεύθυνσης Ειδικής Ασφάλειας Αθηνών, Ταγµατάρχη Χω-
ροφυλακής, Αργύριο ∆ικαίο.1 Μόλις τέσσερα χρόνια µετά τη σύσταση
της ∆ιεύθυνσης Ειδικής Ασφαλείας από την κυβέρνηση του Ελ. Βενιζέ-
λου, ο επικεφαλής της µαζί µε αξιωµατικούς της, πρωτοστάτησαν στην
οργάνωση της επιχείρησης για τη δολοφονία του πρώην πρωθυπουρ-
γού. Αξιωµατούχοι µιας από τις πλέον νευραλγικές υπηρεσίες του κρα-
τικού µηχανισµού, λειτούργησαν ως παρακρατική οµάδα δολοφόνων.

1. Απόφαση του Συµβουλίου των Πληµµελειοδικών Αθήνας, Εθνικό Ίδρυµα Ελευθέριος Βενι-
ζέλος, Συλλογή Ελ. Βενιζέλου, φακ. 1. Σύµφωνα µε την απόφαση, ο Ι. Πολυχρονόπουλος ήταν
γνωστός αντιβενιζελικός. Ιδιαίτερα µετά τη δολοφονία του αδελφού του Γεωργίου τις παρα-
µονές των δηµοτικών εκλογών του 1932 στην Κοκκινιά, την οποία απέδωσε στους βενιζελι-
κούς, ο Πολυχρονόπουλος εκδήλωνε δηµόσια την πρόθεσή του να εκδικηθεί για το θάνατό
του.
166 ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙ∆ΗΣ

Η ∆ιεύθυνση Ειδικής Ασφαλείας του Κράτους συστάθηκε το Φε-

βρουάριο του 1929 από την κυβέρνηση Βενιζέλου, µε προορισµό, µετα-
ξύ άλλων, την παρακολούθηση προσώπων «σκοπός των οποίων ήθελεν
είσθαι η µεταφύτευσις και καλλιέργεια εν τη Ελληνική κοινωνία, θρη-
σκευτικών ή κοινωνικών δοξασιών ή ιδεών, αίτινες θ’ απέβλεπον εις
την µεταβολήν ή ανατροπήν των υφισταµένων σήµερον νοµίµως εν τη
Χώρα τοιούτων.»2 Η ίδρυσή της πραγµατοποιήθηκε σε µια περίοδο ό-
που η κυβέρνηση Βενιζέλου επιδίωκε την επιχειρησιακή και νοµοθετική
οχύρωση του αστικού καθεστώτος απέναντι στον υπερτιµηµένο κοµµου-
νιστικό κίνδυνο. Λίγες εβδοµάδες πριν είχε κατατεθεί στη Βουλή το νο-
µοσχέδιο «Περί µέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και
προστασίας των ελευθεριών των πολιτών», το οποίο έγινε νόµος του
κράτους το καλοκαίρι του 1929, ευρύτερα γνωστό ως «Ιδιώνυµο». 3
Η Ειδική Ασφάλεια, ανέπτυξε σταδιακά, και ιδιαίτερα κατά την περί-
οδο της διδακτορίας της 4ης Αυγούστου, µια τεχνογνωσία στη δίωξη
των παράνοµων οργανώσεων του κοµµουνιστικού κόµµατος, η οποία
την κατέστησε την πλέον άρτια κρατική υπηρεσία για την αντιµετώπιση
του κοµµουνιστικού κινδύνου. ∆έκα χρόνια µετά τη συµµετοχή αξιωµα-
τικών της Ειδικής Ασφάλειας στην απόπειρα δολοφονίας του Ελευθερί-
ου Βενιζέλου, η εν λόγω υπηρεσία θα πρωτοστατήσει στη δίωξη µελών
του εαµικού αντιστασιακού κινήµατος στην Αθήνα, εξυπηρετώντας τις
επιδιώξεις των γερµανικών αρχών κατοχής.
Η κεντρική θέση που υποστηρίζεται στην παρούσα συµβολή, είναι
ότι η εµφύλια σύγκρουση που εκδηλώθηκε τον τελευταίο χρόνο της Κα-
τοχής στην Αθήνα, στοιχίζοντας τη ζωή σε περισσότερους από 1.500

2. Εφηµερίδα της Κυβερνήσεως, τεύχος Α, 21 Φεβρουαρίου 1929.

3. Ο νόµος 4229 «Περί µέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των
ελευθεριών των πολιτών», εισήχθη στη Βουλή προς ψήφιση από την κυβέρνηση του Ελευθε-
ρίου Βενιζέλου και τέθηκε σε ισχύ στις 25 Ιουλίου 1929. Ο νόµος αυτός και οι διάφορες
τροποποιήσεις του, αποτέλεσε το κύριο νοµοθέτηµα στο «πεδίο των εγκληµάτων της γνώµης»
µε στόχο τη δίωξη ιδεών που απέβλεπαν «στην ανατροπή µε βίαια µέσα του κρατούντος κοι-
νωνικού συστήµατος ή στην επικράτηση, µε τη βία, µιας συγκεκριµένης κοινωνικής τάξης»,
Νίκος Αλιβιζάτος, Οι πολιτικοί θεσµοί σε κρίση 1922-1974. Όψεις της ελληνικής εµπειρίας,
Αθήνα, Θεµέλιο 1995, σ. 353.
Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΡΗΞΕΩΝ 167

ανθρώπους,4 υπήρξε αποτέλεσµα δύο αλληλένδετων διαδικασιών: του

γενικότερου σχεδιασµού των γερµανικών δυνάµεων κατοχής για την
αντιµετώπιση του κοµµουνιστικού κινδύνου στο βαλκανικό χώρο και
της επιλογής της δοσίλογης κυβέρνησης του Ιωάννη Ράλλη να επιλύσει
ένοπλα την κλιµακούµενη πολιτική αντιπαράθεση που είχε ξεσπάσει στη
χώρα ανάµεσα στο ΕΑΜ, τις υπόλοιπες αντιστασιακές οργανώσεις και
όσους συνεργάζονταν µε τη δοσίλογη κυβέρνηση και τους κατακτητές. Η
προσοχή µας θα εστιαστεί στο ρόλο που διαδραµάτισαν τα Σώµατα Α-
σφαλείας και συγκεκριµένα η Χωροφυλακή, στην υλοποίηση της πολιτι-
κής που ακολούθησε η κυβέρνηση Ράλλη σε συνεργασία µε τις αρχές
κατοχής. Μια επιλογή που προκάλεσε το µετασχηµατισµό της πολιτικής
αντιπαράθεσης σε εµφύλια ένοπλη σύγκρουση τον τελευταίο χρόνο της
Κατοχής στην Αθήνα.
Η παραπάνω διαδικασία ενεργοποιήθηκε όταν πλέον έγιναν ορατοί
οι κίνδυνοι που προέκυπταν για τις δύο συνεργαζόµενες πλευρές, κυ-
βέρνηση Ράλλη και κατοχικές αρχές, από τη σηµαντική ενίσχυση του
ΕΑΜ κατά τη διάρκεια του 1943. Η εµφύλια σύγκρουση στην Αθήνα
υπήρξε αποτέλεσµα της προσπάθειά τους να µεταφέρουν την αντιπαρά-
θεση µε το ΕΑΜ, από το πολιτικό πεδίο, όπου αυτό κατήγαγε συνεχείς
νίκες, στο ένοπλο.5 Στο πλαίσιο αυτό οι σχεδιασµοί των κατακτητών
καθορίστηκαν από στρατιωτικές – επιχειρησιακές κυρίως παραµέτρους
και περιορίστηκαν στα χρονικά όρια που έθετε ο πόλεµος. Αντίθετα, οι

4. Σύµφωνα µε τα στοιχεία που έχουν προκύψει από έρευνα που πραγµατοποίησα στο Αρχείο
της Ιατροδικαστικής Υπηρεσίας Αθηνών, στο Αρχείο του Εργαστηρίου Ιατροδικαστικής και
Τοξικολογίας του Πανεπιστηµίου Αθηνών, στο Αρχείο Ηρακλή Πετιµεζά που βρίσκεται στα
ΓΑΚ, στο Αρχείο της ∆ιεύθυνσης Ιστορίας Στρατού, στο σύνολο του παράνοµου αντιστασια-
κού Τύπου σε διάφορους αρχειακούς φορείς και στο σύνολο της σχετικής βιβλιογραφίας, τα
θύµατα της εµφύλιας σύγκρουσης στην Αθήνα από τις εκατέρωθεν δολοφονίες, εκτελέσεις,
συµπλοκές, µάχες και από τις καταδόσεις στους κατακτητές, ξεπερνούν τα 1.500 άτοµα.
5. Ιδιαίτερα το δεύτερο µισό του 1943, η πολιτική δύναµη του ΕΑΜ στην Αθήνα ενισχύθηκε
σηµαντικά. Το ΕΑΜ κατάφερε να προσελκύσει τη µεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων της πό-
λης που συµµετείχαν µε άµεσο ή έµµεσο τρόπο στο αντιστασιακό κίνηµα. Όµως παράλληλα,
ένα σηµαντικό τµήµα του πληθυσµού τηρούσε στάση αναµονής, αποστασιοποιηµένο τόσο
από το ΕΑΜ, όσο και από την κυβέρνηση Ράλλη και τις αντικοµµουνιστικές οργανώσεις.
168 ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙ∆ΗΣ

σχεδιασµοί της διορισµένης από αυτούς κυβέρνησης αλλά και του ΕΑΜ,
αφορούσαν κυρίως τη µεταπολεµική περίοδο και συγκεκριµένα το κρί-
σιµο χρονικό διάστηµα ανάµεσα στην αποχώρηση των Γερµανών και
την άφιξη της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης, προσδίδοντας σαφή
πολιτικό χαρακτήρα στη µεταξύ τους σύγκρουση.
Η περίπτωση της ∆ιευθύνσεως Ειδικής Ασφαλείας του Κράτους, απο-
τελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγµα του πώς η πολιτική αντιπαράθεση
του ΕΑΜ µε την κυβέρνηση Ράλλη και όσων συντάσσονταν µε αυτή, µε-
τασχηµάτισε µια κρατική υπηρεσία ασφαλείας σε διώκτη των µελών της
µεγαλύτερης αντιστασιακής οργάνωσης. Αν σε περίοδο ειρήνης η απο-
στολή των Σωµάτων Ασφαλείας είχε να κάνει µε την προάσπιση του α-
στικού κοινωνικοπολιτικού καθεστώτος, η επιδίωξη του στόχου αυτού
υπό συνθήκες ξένης στρατιωτικής κατοχής και δεδοµένου ότι ο προπολε-
µικός ταξικός αντίπαλος είχε µετατραπεί στη µεγαλύτερη αντιστασιακή
οργάνωση, συνεπαγόταν τη συνεργασία µε τον κατακτητή. Τα Σώµατα
Ασφαλείας δεν είχαν πλέον απέναντί τους, τους ολιγάριθµους προπολεµι-
κούς κοµµουνιστές που µάχονταν για την ανατροπή του κοινωνικού κα-
θεστώτος, αλλά ένα µαζικό αντιστασιακό κίνηµα που εκτός από την κοι-
νωνική αλλαγή αγωνίζονταν και για την απελευθέρωση της χώρας. Η µε-
τατροπή µιας κρατικής υπηρεσίας σε ένοπλη αντικοµµουνιστική δύναµη
συνέβαλε στην κλιµάκωση της πολιτικής σύγκρουσης µέσα από τη συνεχή
διεύρυνση και εµβάθυνση του κύκλου της εµφύλιας βίας.

Το πλαίσιο ανάπτυξης των εµφύλιων ένοπλων συγκρούσεων

στην κατοχική Αθήνα

Το 1943 υπήρξε έτος καµπής τόσο για την εξέλιξη του πολέµου στα µε-
γάλα µέτωπα της ανατολικής Ευρώπης και της Βορείου Αφρικής, µετά
τις µεγάλες νίκες των συµµάχων έναντι των δυνάµεων του Άξονα, όσο
και για την ανάπτυξη του εγχώριου αντιστασιακού κινήµατος. Στην Α-
θήνα, το πρώτο τρίµηνο του 1943 σηµαδεύτηκε από τις συνεχείς και
µαζικές διαδηλώσεις των κατοίκων ενάντια στο µέτρο της πολιτικής ε-
πιστράτευσης, που στόχευε στην αποστολή χιλιάδων Ελλήνων πολιτών
Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΡΗΞΕΩΝ 169

προς εργασία στις παραγωγικές µονάδες της Γερµανίας. Μετά από τις
αντιδράσεις αυτές το µέτρο αποσύρθηκε δίνοντας στην οργανωµένη α-
ντίσταση τη µεγαλύτερη µέχρι τότε νίκη, µια νίκη την οποία καρπώθηκε
σε µεγάλο βαθµό το ΕΑΜ, γεγονός που το κατέστησε την ισχυρότερη
αντιστασιακή δύναµη στην πρωτεύουσα.
Οι δυνάµεις κατοχής, αναζητώντας µια προσωπικότητα που θα µπο-
ρούσε να εφαρµόσει µε µεγαλύτερη επιτυχία την πολιτική τους, προχώ-
ρησαν στην αντικατάσταση του πρωθυπουργού Λογοθετόπουλου από
τον έµπειρο πολιτικό Ιωάννη Ράλλη. Ο διορισµός του Ιωάννη Ράλλη
σηµατοδότησε την έναρξη της ένοπλης καταστολής του εαµικού αντι-
στασιακού κινήµατος που γνώριζε µεγάλη ανάπτυξη την περίοδο αυτή
σε ολόκληρη την επικράτεια. Άµεσα ενεργοποιήθηκαν οι διαδικασίες για
τη δηµιουργία ελληνικής ένοπλης δύναµης, µε στόχο την αναχαίτιση
του ΕΑΜ. Τον Απρίλιο του 1943 δηµιουργήθηκαν τα Τάγµατα Ασφαλεί-
ας, τα οποία εξοπλίστηκαν από τις δυνάµεις κατοχής µε στόχο τη διατή-
ρηση της τάξης στην επαρχία και τα αστικά κέντρα. Ο λόγος που οδήγη-
σε στη δηµιουργία τους καταγράφεται σε επιστολή του Ιωάννη Ράλλη
προς το διοικητή της Βέρµαχτ στην Ελλάδα, στρατηγό Σπάιντελ, στις 20
∆εκεµβρίου 1943:

Γνωρίζετε, Εξοχότατε, ότι η κυβέρνησή µου ανέλαβε µε θάρρος τον

αγώνα εναντίον του κοµµουνιστικού επαναστατικού κινήµατος. Οι συ-
νεχείς προσπάθειές µου για στρατολόγηση και εξοπλισµό πιστών σω-
µάτων ασφαλείας, τα οποία χρησιµοποιούνται ήδη εναντίον των κοµ-
µουνιστών στην πρωτεύουσα, σας είναι επίσης γνωστές […] Η κυβέρ-
νησή µου δεν θα διστάσει να χρησιµοποιήσει µέσα, όσο σκληρά και αν
πρέπει να είναι, εναντίον των οπλισµένων αναρχοκοµµουνιστικών
στοιχείων, που πίστεψαν ότι βρήκαν ήδη την ευκαιρία για να µπορέ-
σουν να επιβάλουν µε τις αιµατηρές και δολοφονικές τους ενέργειες
τις φριχτές αρχές τους στον άτυχο και χειµαζόµενο ελληνικό λαό.6

6. Παρατίθεται στο Herman Frank Meyer, Από τη Βιέννη στα Καλάβρυτα. Τα αιµατηρά ίχνη
της 117ης µεραρχίας καταδροµών στη Σερβία και την Ελλάδα, Αθήνα, Εστία, 2003, σ. 471.
170 ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙ∆ΗΣ

Πέρα όµως από τη δηµιουργία των Ταγµάτων Ασφαλείας, η επιλογή

της ένοπλης αντιπαράθεσης µε το ΕΑΜ είχε επιπτώσεις και σε ένα άλλο
νευραλγικό τµήµα του κρατικού µηχανισµού. Στην Αθήνα, η κυβέρνηση
Ράλλη επιδίωξε την πλαισίωση και ενίσχυση των Ταγµάτων Ασφαλείας
από τα Σώµατα Ασφαλείας που είχαν πολυετή εµπειρία σε τέτοιου εί-
δους δράση, ήδη από την περίοδο των διώξεων του προπολεµικού πα-
ράνοµου ΚΚΕ.
Πριν ακόµη από το διορισµό του Ιωάννη Ράλλη, οι διαδικασίες που
οδήγησαν στο µετασχηµατισµό τµήµατος των Σωµάτων Ασφαλείας σε
δυνάµεις καταστολής του εαµικού αντιστασιακού κινήµατος και κατ’ ε-
πέκταση σε άµεσους συνεργάτες των κατακτητών είχαν δροµολογηθεί.
Τον Απρίλιο του 1942 καταργήθηκε µε νοµοθετικό διάταγµα το Υπουρ-
γείο ∆ηµοσίας Ασφαλείας και από τότε η Χωροφυλακή και η Αστυνοµία
Πόλεων υπάχθηκαν στο Υπουργείο Εσωτερικών.7 Στη δοσίλογη κυβέρ-
νηση Λογοθετόπουλου που διορίστηκε στις 2-12-1942, ο Αναστάσιος
Ταβουλάρης ανέλαβε το Υπουργείο Εσωτερικών. Μετά την παραίτηση
του Λογοθετόπουλου, η θέση του Ταβουλάρη ισχυροποιήθηκε λόγω του
πολιτικού παρασκηνίου που δηµιουργήθηκε γύρω από την ανάληψη της
πρωθυπουργίας από τον Ιωάννη Ράλλη, γεγονός που συνδέονταν άρρη-
κτα µε τη συγκρότηση ελληνικής ένοπλης δύναµης υπό τον έλεγχο και
τη συνδροµή των αρχών κατοχής.
Στο παρασκήνιο αυτό πρωτοστάτησαν δύο προσωπικότητες από το
προπολεµικό παρελθόν. Επιδιώκοντας να ισχυροποιήσουν τη θέση τους
στην µεταπολεµική πολιτική ζωή, ο υπαρχηγός του κόµµατος των Φιλε-
λευθέρων Στυλιανός Γονατάς από κοινού µε το στρατηγό Θεόδωρο Πά-
γκαλο, προσφέρθηκαν να συνδράµουν την προσπάθεια της κυβέρνησης
Ράλλη για τη δηµιουργία των Ταγµάτων Ασφαλείας. Η συµβολή τους
επικεντρώθηκε στην προσέλκυση έµπειρων αξιωµατικών του ελληνικού
στρατού, κυρίως από τον Ε∆ΕΣ της Αθήνας, για τη στελέχωση των Ταγ-
µάτων Ασφαλείας, µε στόχο να τα θέσουν υπό τον έλεγχό τους. Οι διερ-

7. Κωνσταντίνος Αντωνίου, Ιστορία Ελληνικής Βασιλικής Χωροφυλακής 1933-1965, Αθήνα,

1965, σ. 1877.
Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΡΗΞΕΩΝ 171

γασίες αυτές είχαν ως συνέπεια τη διάσπαση του Ε∆ΕΣ Αθηνών, ανάµε-

σα στο αντιστασιακό – δηµοκρατικό τµήµα του και αυτό που συνεργά-
στηκε στη δηµιουργία των Ταγµάτων Ασφαλείας, γνωστό ως «προδοτι-
κός» Ε∆ΕΣ.
Η σύλληψη από τους Ιταλούς τον Μάρτιο του 1943 και η ύποπτη α-
ποφυλάκιση ενάµισι µήνα αργότερα των µελών της Κεντρικής Επιτρο-
πής του Ε∆ΕΣ συνταγµαταρχών Απόστολου Παπαγεωργίου και Χαράλα-
µπου Παπαθανασόπουλου, έβαλε σε υποψίες τους συναγωνιστές τους.
Σύµφωνα µε το ηγετικό στέλεχος του Ε∆ΕΣ Αθηνών Ελευθέριο ∆έπο, οι
υποψίες µετατράπηκαν σε βεβαιότητες όταν:

αποφυλακίζονται και έχουν διαφορετικές αντιλήψεις από εκείνες που

είχαν πριν φυλακισθούν. Αυτό δε συµπίπτει µε την ύποπτο περίοδο
των ζυµώσεων Ράλλη – Γονατά – Παγκάλου και Γερµανών για τον
σχηµατισµό από τον πρώτον της νέας Κυβερνήσεως των Αθηνών. Τό-
τε εµφανίζεται και ο Βουλπιώτης εις το προσκήνιον ο οποίος, ως γενι-
κός δερβέναγας των Γερµανικών υπηρεσιών Ραδιοφωνίας στην Ελλά-
δα, γίνεται ο µεσολαβητής Γονατά – Ράλλη προς Γερµανούς και Ιταλούς
δια την απόλυσιν των δύο συνταγµαταρχών υπό τον όρον ότι αυτοί θα
διέθετον µέλη της οργανώσεως, αξιωµατικούς και οπλίτας, δια τον
σχηµατισµόν των ενόπλων τµηµάτων του Ράλλη και ότι θα κατέβαλον
κάθε προσπάθειαν να µειωθή το ενδιαφέρον των µελών του Ε∆ΕΣ δια
τον ένοπλον αγώνα εις τα βουνά….8

Στηριζόµενοι στη µεσοπολεµική τους εµπειρία, οι Πάγκαλος και Γο-

νατάς, παραγνώρισαν τη δυναµική που είχε δηµιουργήσει στην ελληνι-
κή κοινωνία η εµφάνιση του αντιστασιακού κινήµατος. Λόγω των πολυ-
επίπεδων ρήξεων που προκάλεσε η στρατιωτική κατοχή της χώρας, η
διαχείριση των µαζών δεν ακολουθούσε πλέον τα προπολεµικά δεδοµέ-
να. Η αντιστασιακή εµπειρία είχε µεταβάλει σηµαντικά τη σχέση των
µαζών µε την πολιτική, κυρίως µέσα από την έντονη πολιτικοποίηση

8. Ελευθέριος ∆έπος, «Η διάσπασις αρχίζει εις τον Ε∆ΕΣ Αθηνών. Μάιος 1943: Τα πρακτικά
της συνεδριάσεως της Επαναστατικής Επιτροπής», Ιστορικόν Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως
27-28, Νοέµβριος-∆εκέµβριος 1960, σ. 48-69.
172 ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙ∆ΗΣ

του πολυπληθούς εαµικού κινήµατος. Αυτό είχε ως συνέπεια, η προ-

σπάθεια για το σχηµατισµό ένοπλων ελληνικών δυνάµεων µε στόχο
«την πάταξιν του κοµµουνιστικού κινδύνου, την εξασφάλισιν της ∆ηµο-
κρατίας, την αποτροπήν της επανόδου του Βασιλέως και την προφύλαξιν
του Ελληνικού λαού εκ της αιµορραγίας του ενόπλου ανταρτικού αγώ-
νος»,9 να οδηγήσει στην εµφύλια σύγκρουση, εξυπηρετώντας ουσιαστι-
κά τους στόχους των γερµανικών αρχών κατοχής.
Οι κινήσεις αυτές δεν περιορίστηκαν µόνο στο πεδίο της δηµιουργί-
ας των Ταγµάτων Ασφαλείας. Μέσω του Υπουργού Εσωτερικών Α. Τα-
βουλάρη «επιδιώχθη η διαφοροποίησις των εν τη Χωροφυλακή αντιλή-
ψεων και κατευθύνσεων µε απώτερον σκοπόν την δηµιουργίαν προϋ-
ποθέσεων δια τους ανωτέρω αντικειµενικούς σκοπούς, οίτινες ήσαν και
σκοποί των Γερµανών»,10 µετατρέποντας ουσιαστικά τη Χωροφυλακή σε
όργανο του κατακτητή.
Οι διεργασίες αυτές επιταχύνθηκαν το καλοκαίρι του 1943. Στα τέλη
Ιουλίου έγινε γνωστή η ανατροπή του Μουσολίνι, ενώ στις αρχές του
Σεπτέµβρη η Ιταλία συνθηκολόγησε µε αποτέλεσµα την αποχώρηση των
στρατευµάτων της από την Ελλάδα. Οι Γερµανοί, προσπαθώντας να ε-
λαχιστοποιήσουν το οικονοµικό και διοικητικό κόστος το οποίο προέ-
κυπτε από την επέκταση των εδαφών που πέρασαν υπό τον έλεγχό τους
µετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, αλλά και αυτό σε ανθρώπινες ζωές
λόγω της δράσης του ΕΛΑΣ στην ύπαιθρο, επέλεξαν τη λύση της υπο-
δαύλισης των εµφύλιων συγκρούσεων, ενισχύοντας τις ποικίλες αντιεα-
µικές – αντικοµµουνιστικές δυνάµεις σε ολόκληρη την Ελλάδα.
Σε αυτό το κλίµα, ο Υπουργός Εσωτερικών Α. Ταβουλάρης πέτυχε τη
στελέχωση της Χωροφυλακής µε άτοµα της εµπιστοσύνης του. Με το
νόµο «περί εξουσιοδοτήσεως του Υπουργού των Εσωτερικών όπως ανα-
καλή εις την ενεργόν υπηρεσίαν, εξ αποστρατείας, αποτάξεως ή απολύ-
σεως Αξιωµατικούς και Ανθυπασπιστάς της Χωροφυλακής και Αξιωµα-

9. Αντωνίου, Ιστορία Ελληνικής, σ. 1876.

10. Ό.π., σ. 1876.
Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΡΗΞΕΩΝ 173

τικούς της Αστυνοµίας Πόλεων»,11 ο Ταβουλάρης επανέφερε στο Σώµα

και µάλιστα ως επικεφαλής του µε το βαθµό του υποστρατήγου, 12 το
συγγενή και στενό συνεργάτη του Θεόδωρου Παγκάλου κατά την περίο-
δο της δικτατορίας 1925-1926, Κωνσταντίνο Γκίνο.13
Η επαναφορά του µεσοπολεµικού παρελθόντος στο κατοχικό παρόν
σε επίπεδο ηγεσίας της Χωροφυλακής, ολοκληρώθηκε µε την ανάκληση
στην υπηρεσία του Αλέξανδρου Λάµπου και του Στυλιανού Παπαγρηγο-
ράκη, οι οποίοι είχαν αποχωρήσει από το Σώµα µε εθελουσία έξοδο το
1929 φέροντας το βαθµό του ταγµατάρχη. Ο Λάµπου τοποθετήθηκε ε-
πικεφαλής της ∆ιεύθυνσης Ειδικής Ασφαλείας του Κράτους µε βαθµό
υποστρατήγου, ενώ µε τον ίδιο βαθµό τοποθετήθηκε ∆ιευθυντής Ασφα-
λείας του Υπουργείου Εσωτερικών ο Παπαγρηγοράκης.14

Οι πρώτες ενδείξεις.
Η εµφάνιση της Χωροφυλακής στο προσκήνιο
Αρχικά, η αντιεαµική δράση της Χωροφυλακής και ιδιαίτερα της Ειδικής
Ασφάλειας, εστιαζόταν στον εντοπισµό, παρακολούθηση και σύλληψη
µελών του ΕΑΜ στους µαζικούς χώρους (εκπαιδευτικά ιδρύµατα, εργο-
στάσια, δηµόσιες υπηρεσίες). Οι εαµικές οργανώσεις, βασιζόµενες στην
εµπειρία των αντίστοιχων προπολεµικών του παράνοµου ΚΚΕ, συγκρο-
τήθηκαν σε µια συνδικαλιστικού τύπου βάση. Έτσι, µέχρι το φθινόπωρο

11. Νόµος 298/1-6-1943 (ΦΕΚ 193/2-6-1943).

12. Αντωνίου, Ιστορία Ελληνικής, σ. 1881.
13. Ο Κ. Γκίνος είχε παραιτηθεί από τη Χωροφυλακή το 1927, πιθανότατα µετά την εµπλοκή
του στη δίκη για το σκάνδαλο δηµιουργίας καζίνο στην Ελευσίνα, όπου ως Ταγµατάρχης τότε
της Χωροφυλακής εκβίαζε τους κατοίκους της Ελευσίνας για να µην καταθέσουν εναντίον του
κατηγορούµενου για το σκάνδαλο, Θεοδώρου Παγκάλου, Μουσείο Μπενάκη, Αρχείο Ελευθε-
ρίου Βενιζέλου, φάκελος 142~06, «Εισηγητική Έκθεσις επί της κατηγορίας κατά Γεώργιον
Βογοπούλου και Θεόδωρου Παγκάλου δια την υπόθεσιν της Χαρτοπαικτικής Λέσχης (Καζί-
νου) Ελευσίνος».
14. Αντωνίου, Ιστορία Ελληνικής, σ. 1882. Αξίζει να σηµειωθεί ότι τόσο ο γιος του Λάµπου
όσο και αυτός του Παπαγρηγοράκη υπηρέτησαν την ίδια περίοδο ως αξιωµατικοί στην Ειδική
Ασφάλεια.
174 ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙ∆ΗΣ

του 1943 όπου παρατηρείται η αλλαγή στην αντιστασιακή τακτική του

ΕΑΜ, ζήτηµα στο οποίο θα γίνει αναφορά στη συνέχεια, οι εαµικές ορ-
γανώσεις αναπτύχθηκαν σχεδόν αποκλειστικά στους µαζικούς χώρους.
Το γεγονός αυτό προσέφερε σηµαντικά πλεονεκτήµατα στην Ειδική Α-
σφάλεια. Εργάτες, φοιτητές και δηµόσιοι υπάλληλοι, ως µυστικοί πλη-
ροφοριοδότες της Ειδικής Ασφάλειας στους µαζικούς χώρους, παρείχαν
σε αυτή πληροφορίες για τη δράση των εαµικών οργανώσεων εκ των
έσω.15
Η ένοπλη δράση της Χωροφυλακής ενάντια στο εαµικό αντιστασιακό
κίνηµα, καταγράφηκε για πρώτη φορά κατά την επιχείρηση καταστολής
της µαζικότερης διαδήλωσης που πραγµατοποιήθηκε στην κατεχόµενη
Ελλάδα. Η αιµατηρή κατάληξη της διαδήλωσης της 22ας Ιουλίου 1943
ενάντια στην επέκταση της ζώνης κατοχής του βουλγαρικού στρατού
στην Κεντρική Μακεδονία, µε τους 59 νεκρούς και τραυµατίες,16 ήταν η
πρώτη σηµαντική εκδήλωση της νέας τακτικής που ακολουθούσε η κυ-
βέρνηση Ράλλη. Αν και τα περισσότερα θύµατα προήλθαν από γερµανι-
κά πυρά, η συµµετοχή ανδρών της Χωροφυλακής ήταν κάτι παραπάνω
από ορατή. Τρεις µήνες µετά τη µεγάλη αυτή διαδήλωση, ο Νικόλαος
Καίσαρης της Ειδικής Ασφάλειας και τρεις άλλοι υπαξιωµατικοί της Χω-
ροφυλακής, θα προαχθούν λόγω της συµβολής τους στην επιχείρηση
κατά της «ενόπλου διαδηλώσεως αναρχικών στοιχείων τη 22-7-1943».17

15. Χαρακτηριστικά είναι όσα διαδραµατίστηκαν στο Πολυτεχνείο στις 18 Ιουλίου 1944,
σύµφωνα µε τις καταθέσεις των σπουδαστών Γρηγόρη Φαράκου, ∆ανάης Εµµανουηλίδου,
Αλεξάνδρου Παπαδόπουλου και ∆ηµητρίου Περδικίδη. Την ηµέρα εκείνη ο σπουδαστής της
Αρχιτεκτονικής Σχολής Κουντούρης, ο οποίος υπήρξε µυστικό µέλος της Ειδικής Ασφάλειας,
µε την απειλή όπλου οδήγησε τους παραπάνω σπουδαστές από τη Λέσχη του Ε.Μ.Π. στη
Μηχανολογική Σχολή, όπου και τους κράτησε µέχρι την άφιξη της οµάδας Παναγιωτόπουλου
της Ειδικής, η οποία τους παρέλαβε, τους ανέκρινε και µετά τους οδήγησε στις φυλακές Χα-
τζηκώνστα, ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΠΟΝ, Ενότητα ∆. Ποικίλα.
16. ∆ιεύθυνση Ειδικής Ασφαλείας του Κράτους, Κατάστασις ονοµαστική των φονευθέτων και
τραυµατισθέντων κατά την απεργίαν της 22 Ιουλίου 1943, ΓΑΚ, Αρχείο Ηρακλή Πετιµεζά.
17. ΦΕΚ 276/21-10-1943/Γ΄ και ΦΕΚ 283/24-10-1943/Γ΄, παρατίθεται στο Ιάσων Χαν-
δρινός, «Το τιµωρό χέρι του λαού». Η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόµενη Αθή-
να (1942-1944), Αθήνα 2009, αδηµοσίευτη διπλωµατική εργασία στο Τµήµα Ιστορίας και
Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Αθηνών, σ. 35.
Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΡΗΞΕΩΝ 175

Ενάµισι µήνα αργότερα η συνθηκολόγηση της Ιταλίας µετέβαλε τα

δεδοµένα στην Αθήνα. Τις ηµέρες που ακολούθησαν, οι δρόµοι της Α-
θήνας µετατράπηκαν σε ένα τεράστιο παζάρι στο οποίο Ιταλοί στρατιώ-
τες και αξιωµατικοί ξεπουλούσαν τον στρατιωτικό τους εξοπλισµό. Μέ-
σω αυτής της διαδικασίας, ένα σηµαντικό µέρος του ιταλικού στρατιωτι-
κού εξοπλισµού πέρασε στα χέρια των εαµικών οργανώσεων, γεγονός
που οδήγησε στην ουσιαστική ενεργοποίηση του ΕΛΑΣ της Αθήνας.
Εκτός όµως από τον εξοπλισµό του ΕΛΑΣ, η αποχώρηση των Ιταλών
ωφέλησε το εαµικό κίνηµα και λόγω της µείωσης του ελέγχου που α-
σκούσαν οι κατοχικές δυνάµεις στις συνοικίες, καθώς πολλά σηµεία ε-
λέγχου σταµάτησαν να λειτουργούν λόγω της αδυναµίας των Γερµανών
να τα στελεχώσουν. Η βαρύτητα που είχε η αποχώρηση των Ιταλών
στην ενίσχυση του ΕΛΑΣ της Αθήνας, αποτυπώνεται και στο γεγονός
ότι αµέσως µετά από αυτή και λόγω των συνεπειών της, συγκροτήθηκε
το Α΄ Σώµα Στρατού του ΕΛΑΣ µε έδρα την Αθήνα.18
Η µαζικοποίηση του εαµικού κινήµατος µέσα στο 1943, η ένοπλη
καταστολή των µεγάλων διαδηλώσεων στο κέντρο της πόλης, ο εξοπλι-
σµός του ΕΛΑΣ και η µεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων που απέκτησε
στις συνοικίες, οδήγησαν στο µετασχηµατισµό της εαµικής αντιστασια-
κής δράσης. Οι πολυπληθείς πλέον οργανώσεις του ΕΑΜ, µετέφεραν τη
δράση τους από το επικίνδυνο κέντρο της πόλης στις λαϊκές συνοικίες
της, αναπτύσσοντας παράλληλα το ένοπλο τµήµα του. Η πολυδιάσπαση
της αντιστασιακής δράσης, µε δεδοµένη τη στάση ανοχής που τήρησαν
τα περισσότερα συνοικιακά αστυνοµικά τµήµατα, κυρίως λόγω της µεγά-
λης συµµετοχής αστυνοµικών στο ΕΑΜ, δηµιούργησε πολλά παράλληλα

18. Το Α΄ Σώµα Στρατού του ΕΛΑΣ συγκροτήθηκε το φθινόπωρο του 1943, έχοντας ως πρώ-
τη του αποστολή το σχεδιασµό, συντονισµό και υλοποίηση της απόφασης που είχε ληφθεί
στις αρχές Μαΐου 1943 από την Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ, για την ανάπτυξη ελασίτικων
οµάδων όπου υπήρχαν εαµικές οργανώσεις. Το σύνθηµα «παντού ΕΛΑΣ» έλαβε άλλη διάστα-
ση µετά την αποχώρηση των Ιταλών και τη µαζικοποίηση του ΕΛΑΣ της Αθήνας. Τα µεγέθη
απαιτούσαν πλέον κεντρικό επιτελικό σχεδιασµό, γεγονός που οδήγησε στη δηµιουργία του
Α΄ Σώµατος Στρατού του ΕΛΑΣ, Σπύρος Κωτσάκης, Εισφορά στο χρονικό της Κατοχής και
της Εθνικής αντίστασης στην Αθήνα, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1986, σ. 146.
176 ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙ∆ΗΣ

µέτωπα στην πόλη. Για την κυβέρνηση Ράλλη και τους συνεργάτες της, ο
κίνδυνος που απέρρεε από τη δράση του ΕΑΜ δεν ήταν µόνο πολιτικός.
Η αντιµετώπιση των ένοπλων ελασίτικων οµάδων που δραστηριοποι-
ούνταν στις συνοικίες, απαιτούσε µια διαφορετική τακτική από αυτή που
εφαρµόστηκε εναντίον των χιλιάδων άοπλων διαδηλωτών στο κέντρο
της πόλης. Ο εξοπλισµός του ΕΛΑΣ της Αθήνας και η αποκέντρωση της
δράσης του, ήταν µια ακόµη παράµετρος που συνέβαλε στο ξέσπασµα
των εµφύλιων συγκρούσεων στην κατοχική Αθήνα.

Η έναρξη της σύγκρουσης

Οι επιπτώσεις που είχε η συνθηκολόγηση των Ιταλών έγιναν άµεσα ο-
ρατές. Τον ίδιο κιόλας µήνα, ένα επεισόδιο στη Ν. Ιωνία αποτέλεσε την
έναρξη της ένοπλης σύγκρουσης του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ µε το Σώµα
της Χωροφυλακής.
Την 1η Σεπτεµβρίου 1943, εργάτες των ανθρακωρυχείων της Καλο-
γρέζας διαδήλωσαν διαµαρτυρόµενοι για τη σύλληψη πέντε συναδέλ-
φων τους. Άνδρες του τοπικού Σταθµού Χωροφυλακής µε επικεφαλής
τον Ταγµατάρχη ∆ηµήτριο Αλεξόπουλο, άνοιξαν πυρ σκοτώνοντας τρεις
διαδηλωτές. Περίπου ένα µήνα µετά, στις 27 Σεπτεµβρίου, ο Ταγµατάρ-
χης Αλεξόπουλος δολοφονήθηκε στη Ν. Ιωνία από µέλη του τοπικού
ΕΛΑΣ.19
Τα Σώµατα Ασφαλείας θεώρησαν τη δολοφονία Αλεξόπουλου ως αφε-
τηρία για την έναρξη των ένοπλων συγκρούσεων µε τον ΕΛΑΣ και την
ΟΠΛΑ. Η αντικοµµουνιστική προπαγάνδα της κυβέρνησης Ράλλη, εκµε-
ταλλεύτηκε το συµβάν αυτό για να δείξει ότι πίσω από το εθνικοαπελευ-
θερωτικό «προσωπείο» του ΕΑΜ κρύβονταν µια αντεθνική οργάνωση δο-
λοφόνων, που εκτελούσε Έλληνες αξιωµατικούς.20 Αµέσως µετά τη δολο-
φονία του Αλεξόπουλου, ο Υπουργός Εσωτερικών Ταβουλάρης, εξέδωσε

19. Ιωνιώτες αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης, Αθήνα, ΠΕΑΕΑ Νέας Ιωνίας, 1998, σ. 29.
20. Χαρακτηριστικό είναι άρθρο µε τίτλο «Νέα εγκλήµατα των κοµµουνιστών» την εποµένη
της δολοφονίας Αλεξόπουλου, Πρωία, 28 Σεπτεµβρίου 1943.
Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΡΗΞΕΩΝ 177

αυστηρή διαταγή προς όλες τις υπηρεσίες των Σωµάτων Ασφαλείας, στο-
χεύοντας στην τόνωση της χαµηλής µαχητικότητας των οργάνων:

Εντέλλοµαι όπως τα όργανα της χωροφυλακής και Αστυνοµίας πόλεων

επέµβουν µε ζωηροτέραν ενεργητικότητα δια να πατάξουν αµειλίκτως
τους θρασείς εχθρούς του Ελληνικού Λαού. Να συλλαµβάνουν αδιστά-
κτως κάθε πρόσωπον κατά του οποίου υπάρχουν αποδείξεις ότι ανήκει
εις την [οργάνωσιν] δολοφόνων της ΕΑΜ ή του ΕΛΑΣ. Και αδιστά-
κτως επίσης να κάµνουν χρήσιν των όπλων των εις στιγµήν καθ’ ην αι
περιστάσεις το επιβάλλουν.21

Η διαταγή αντανακλά το κλίµα της περιόδου. Η εντολή του επικεφα-

λής υπουργού για τη χωρίς δισταγµό χρήση των όπλων, πιστοποιούσε µε
τον πλέον επίσηµο τρόπο, την έναρξη των εµφύλιων συγκρούσεων στην
πόλη. Πλέον, η δράση της Ειδικής Ασφάλειας δεν θα περιοριζόταν στη
συλλογή πληροφοριών και τις συλλήψεις µελών του ΕΑΜ, αλλά θα έριχνε
το κύριο βάρος της στην ένοπλη καταστολή του εαµικού κινήµατος.
Η εν λόγω διαταγή, αλλά και η γενικότερη σκλήρυνση της στάσης της
ηγεσίας των Σωµάτων Ασφαλείας απέναντι στο ΕΑΜ, δροµολόγησε τις
διαδικασίες που έφεραν σε διάσταση το Σώµα της Χωροφυλακής µε αυτό
της Αστυνοµίας Πόλεων. Ένα µήνα µετά τη διαταγή, ο ∆ιευθυντής της
Αστυνοµικής ∆ιεύθυνσης Αθηνών Άγγελος Έβερτ, ζήτησε µε έγγραφό του
προς το Υπουργείο Εσωτερικών, την ανάληψη της αρµοδιότητας για τη
δίωξη των κοµµουνιστών εξολοκλήρου από τη ∆ιεύθυνση Ειδικής Ασφα-
λείας που υπαγόταν στη Χωροφυλακή, επικαλούµενος το γεγονός ότι η
Αστυνοµία «τυγχάνει επί τοσούτον απησχοληµένη µε τα καθηµερινώς εµ-
φανιζόµενα ζητήµατα τάξεως και ασφαλείας, ώστε να µην είναι εις θέσιν
να ασχοληθή και µε ζητήµατα της διώξεως του κοµουνισµού».22

21. Αρίθµ. 20/1/1/29-9-1943 διαταγή του Υπουργείου Εσωτερικών, ΑΣΚΙ, Αρχείο Ε∆Α,
φακ. 244.
22. Αρίθµ. 5235 Φ.26/95/20-10-1943 έγγραφο της Αστυνοµικής ∆ιεύθυνσης Πόλεως Αθη-
νών, παρατίθεται στο Απόστολος ∆ασκαλάκης, Ιστορία της ελληνικής χωροφυλακής: χρονικής
περιόδου 1936-1950, τόµος 2, Αθήνα, Αρχηγείο Χωροφυλακής, 1973, σ. 186.
178 ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙ∆ΗΣ

Ένας από τους λόγους που οδήγησαν τον Άγγελο Έβερτ σε αυτή τη
στάση, είχε να κάνει µε το µεγάλο βαθµό διάβρωσης που είχε υποστεί το
Σώµα της Αστυνοµίας Πόλεων από το ΕΑΜ. Η σηµαντική επιρροή που
είχε το ΕΑΜ στην Αστυνοµία είχε φανεί τρεις µήνες νωρίτερα, όταν οι
κατώτεροι αστυνοµικοί υπάλληλοι κατήλθαν σε απεργία, γεγονός πρω-
τόγνωρο για τον κλάδο των αστυνοµικών.23
Άµεση ήταν η αντίδραση του ∆ιευθυντή της Ειδικής Ασφάλειας Α.
Λάµπου. Σε έγγραφό του προς το Υπουργείο Εσωτερικών, υποστήριζε
ότι η Αστυνοµία Πόλεων προσπαθεί να «αποφύγη την συµβολήν της εις
την δίωξιν του κοµµουνισµού», χαρακτηρίζοντας ως µη σοβαρή τη δι-
καιολογία του Α. Έβερτ, καθώς δεν είναι δυνατόν «εν τη περιφέρεια της
Αστυνοµίας Πόλεων να δρώσιν τόσον εµφανώς, δραστηρίως, και προ-
κλητικώς τα αναρχικά στοιχεία […] πάντοτε ενεργούντα ταύτα χωρίς
µάλιστα το αρµόδιον Αστυνοµικόν Τµήµα να επιλαµβάνεται παντελώς
και πολλάκις υπό τα όµµατα των οργάνων», δηµιουργώντας µια εικόνα
που παρουσίαζε το Σώµα της Αστυνοµίας Πόλεων «ως συνεργαζόµενον
µετά της αναρχικής οργανώσεως ΕΑΜ».24
Η διαµάχη ανάµεσα στα δύο Σώµατα και η στάση που κράτησαν α-
πέναντι στο ΕΑΜ, καταδεικνύει ότι η συνεργασία τους µε τις αρχές κα-
τοχής δεν αποτελούσε µονόδροµο. Το παράδειγµα της Αστυνοµίας Πό-
λεων, σε αντίθεση µε αυτό της Χωροφυλακής, δείχνει ότι η συµµετοχή
στη δίωξη των µελών του ΕΑΜ, ήταν περισσότερο ζήτηµα προσώπων
και των επιλογών που αυτά έκαναν, παρά αναγκαία επιλογή υπό την
πίεση των κατακτητών. Τις ηµέρες εκείνες, γεγονότα όπως αυτό της δο-
λοφονίας δύο µελών του ΕΑΜ µέσα στις φυλακές Χατζηκώνστα, χαρα-

23. Η απεργία κηρύχθηκε στις 23 Ιουνίου 1943, είχε διάρκεια οκτώ ηµερών και η µαζική
συµµετοχή σε αυτή «καθόρισε οριστικά τη θέση της Αστυνοµίας Πόλεων στο πλευρό του Ελ-
ληνικού Λαού στον επικό αγώνα της Εθνικής Αντίστασης», Χρ. Παπαναστασίου, «Η απεργία
των κατωτέρων αστυνοµικών υπαλλήλων κατά την περίοδο της Κατοχής (23-30 του Ιούνη
1943)», Εθνική Αντίσταση 8, 1965, σ. 822. Σύµφωνα µε τον Παπαναστασίου, στο ΕΑΜ ορ-
γανώθηκε η µισή δύναµη της Αστυνοµίας Πόλεων, οι 1.700 από τους 3.500 άνδρες της.
24. Αρίθµ. 59/15/1/16-11-1943 έγγραφο της ∆/νσεως Ειδικής Ασφαλείας του Κράτους,
παρατίθεται στο ∆ασκαλάκης, Ιστορία της ελληνικής, σ. 186.
Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΡΗΞΕΩΝ 179

κτήρισαν πλέον τη Χωροφυλακή ως συνεργάτη των κατακτητών, µετα-

τρέποντας τους άνδρες της σε στόχους του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ.
Το απόγευµα της 8ης Οκτωβρίου 1943, ο Υπουργός Εσωτερικών Τα-
βουλάρης επιθεώρησε τις φυλακές Χατζηκώνστα, όπου κρατούνταν άτοµα
που είχαν συλληφθεί από την Χωροφυλακή.25 Όταν αντιλήφθηκε ότι συγ-
γενείς των κρατουµένων περίµεναν έξω από τις φυλακές για να τους επι-
σκεφτούν, διέταξε την απαγόρευση των επισκέψεων χωρίς ειδική άδεια
του ιδίου ή του ∆ιευθυντού της Ειδικής Ασφαλείας. Σε ένδειξη διαµαρτυ-
ρίας οι κρατούµενοι προχώρησαν σε µαζική απεργία πείνας. Η ένταση
κορυφώθηκε στις 10 Οκτωβρίου όταν, σύµφωνα µε το διοικητή της
φρουράς των φυλακών, οι κρατούµενοι αποπειράθηκαν να αποδράσουν
εκµεταλλευόµενοι την παρουσία συγγενών και οµοϊδεατών τους έξω από
τις φυλακές. Για να σταµατήσει τους εξεγερµένους κρατούµενους, ο διοι-
κητής πυροβόλησε εναντίον τους µε αποτέλεσµα «εκ των τεσσάρων πυρο-
βολισµών ους έρριψα στρέφων το όπλον κατά των εκδήλως πρωτοστατών
της στάσεως 1) Μάλλιαρη Χρήστου, 2) Αργέντη Κων/νου, 3) Πίπου Τη-
λεµάχου, 4) Αδάµ Στυλιανού και 5) Σκαρέα Βασιλείου, εφονεύθησαν οι
δύο πρώτοι και ετραυµατίσθησαν οι έτεροι τρεις».26
Η αντίδραση της εαµικής πλευράς, όπως καταγράφεται στα ∆ελτία
Πληροφοριών της Ειδικής Ασφάλειας, δεν άφηνε κανένα περιθώριο

25. Το κτίριο του Ορφανοτροφείου Χατζηκώνστα της οδού Πειραιώς, µετατράπηκε σε φυλα-
κές υπό τη διοίκηση της Χωροφυλακής το χειµώνα του 1943. Ήδη το Νοέµβριο του 1943
στις φυλακές κρατούνταν περισσότερα από 250 άτοµα, σύµφωνα µε έγγραφο του δ/ντή υπη-
ρεσίας διανοµής συσσιτίων του ∆ιεθνή Ερυθρού Σταυρού Αριστοτέλη Κουτσουµάρη. Στο
έγγραφό αυτό καταγράφεται και η κλιµάκωση της δράσης της Ειδικής Ασφάλειας το χειµώνα
του 1943, καθώς «διαπιστώνοµεν, ότι πρόκειται πλέον περί µονίµου εγκαταστάσεως φυλα-
κών, δοθέντος ότι από τίνος ο αριθµός των κρατουµένων ανήλθεν από 60 που ήτο προ µηνός
εις 250 και πλέον, εξακολουθεί δε συνεχώς αυξανόµενος», το από 23-11-1943 έγγραφο της
Υπηρεσίας Επισιτισµού Παιδικών Συσσιτίων, ΕΛΙΑ, Αρχείο Αριστοτέλη Κουτσουµάρη, φακ.
52.
26. Περί των διαδραµατισθέντων γεγονότων εις τας Φυλακάς Χατζηκώσταν, από 12-10-1943
αναφορά του διοικητή της φρουράς των φυλακών Χατζηκώνστα, Μοίραρχου Χωροφυλακής
Κ. Χατζηκώστα προς τη ∆/νση Ειδικής Ασφαλείας του Κράτους, ΓΑΚ, Αρχείο Ηρακλή Πετιµε-
ζά, Μικρές Συλλογές Κ 163.
180 ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙ∆ΗΣ

παρερµηνείας· το Σώµα της Χωροφυλακής είχε εισέλθει σε ένα αιµατηρό

κύκλο βίας µε τον ΕΛΑΣ και την ΟΠΛΑ:

Κατά πληροφορίας το Κ.Κ.Ε. εν συνεδριάσει χθες απεφάσισεν όπως

εις αντίποινα του λαµβάνοντος χώραν επεισοδίου εις τας φυλακάς του
Ορφανοτροφείου Χατζηκώνστα, φονεύση 8 αξιωµατικούς της
Χωρ/κής.27

Ανεγράφησαν επί των τοίχων και επί της ασφάλτου των Εξαρχείων υπό
µελών του ΕΑΜ “θάνατος εις τους δολοφόνους της Ειδικής Ασφάλειας”.28

Το ΕΑΜ απεφάσισεν να προβή εις αντίποινα δια τας σκηνάς του Ορ-
φανοτροφείου Χατζηκώνστα προβαίνων εις δολοφονίας αξ/κών Ειδι-
κής Ασφαλείας.29

Η στελέχωση της Ειδικής Ασφάλειας µε νέο δυναµικό

Για να ανταποκριθεί η Ειδική Ασφάλεια στα νέα της καθήκοντα, έπρεπε
να στελεχωθεί µε νέο δυναµικό. Όπως προκύπτει από τις καταθέσεις σε
µεταπολεµικές δίκες οργάνων της Ειδικής Ασφάλειας, ο Υπουργός Εσω-
τερικών και ο ∆ιευθυντής της Ειδικής, στην προσπάθειά τους να ενι-
σχύσουν τη µαχητικότητα της Χωροφυλακής, παραµέρισαν πολλούς από
τους «γραφειοκράτες» αξιωµατικούς της. Το νέο δυναµικό της Ειδικής,
εντάχθηκε σε αυτή χωρίς να τηρηθούν τα οριζόµενα από τον οργανισµό
της Χωροφυλακής. Σύµφωνα µε την κατάθεση του Συνταγµατάρχη και
∆ιοικητή της Σχολής Χωροφυλακής Ποθητού Π.:

Ο Υπουργός µου είπεν “τι να σας κάνω των µονίµων που δεν θέλατε
να στραπατσάρετε την γραβάτα του κοµουνιστού” [...] Από τις οµάδες
και ουχί από τα υπεύθυνα όργανα εξετελέσθησαν πολλοί εις τους δρό-

27. Ελληνική Πολιτεία, ∆ιεύθυνσις Ειδικής Ασφαλείας Κράτους, ∆ελτίον Πληροφοριών της
11ης Οκτωβρίου 1943, ΓΑΚ, Αρχείο Ηρακλή Πετιµεζά, Μικρές Συλλογές Κ 163.
28. Ελληνική Πολιτεία, ∆ιεύθυνσις Ειδικής Ασφαλείας Κράτους, ∆ελτίον Πληροφοριών της
12ης Οκτωβρίου 1943, ΓΑΚ, Αρχείο Ηρακλή Πετιµεζά, Μικρές Συλλογές Κ 163.
29. Ελληνική Πολιτεία, ∆ιεύθυνσις Ειδικής Ασφαλείας Κράτους, ∆ελτίον Πληροφοριών της
13ης Οκτωβρίου 1943, ΓΑΚ, Αρχείο Ηρακλή Πετιµεζά, Μικρές Συλλογές Κ 163.
Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΡΗΞΕΩΝ 181

µους [...] Η Ασφάλεια κατέτασσε άτοµα ως χωροφύλακας καθάρµατα,

άλλα µεν εχρησιµοποιήθησαν ως προδόται του Λάµπου και άλλα έφυ-
γαν και πήγαν εις τα ΕΣ-ΕΣ.30

Αυτά τα «καθάρµατα» και οι «προδόται», εντάχθηκαν στην Ειδική είτε

ως χωροφύλακες άνευ θητείας, είτε ως ιδιώτες που έγιναν άµεσα βαθ-
µοφόροι και συγκρότησαν οµάδες κρούσης.31 Οι οµάδες αυτές, σύµφω-
να µε τον Υποδιοικητή της Ειδικής Ασφάλειας, Συνταγµατάρχη Χωρο-
φυλακής Αναστάσιο Π., στελεχώνονταν από «εν ενεργεία αξιωµατικούς
ως επί κεφαλής, αλλά δεν είχον [αυτοί] την πρωτοβουλίαν. Ήσαν τυπι-
κώς. Πρωτοβουλίαν είχον οι οµαδάρχαι. Εντάσσοντο εις την Χωροφυ-
λακήν όργανα άνευ ουδεµίας διατυπώσεως. Ευρέθησαν δε κατόπιν γε-
νοµένου παρ’ εµού ελέγχου, 35 τούτων (οργάνων) να βαρύνονται µε
κοινά εγκλήµατα τους οποίους και απέλυσα. ∆εν υπήρχε πειθαρχία εις
τας οµάδας, ήσαν εν µπουλούκι άτακτο.»32
Με οµαδάρχες τους Παρθενίου, Πουλή, αδελφούς Μαντά, Παναγιω-
τόπουλο και άλλους, οι οµάδες αυτές ανέλαβαν το κοµµάτι της δράσης
της Ειδικής Ασφάλειας το οποίο κινήθηκε εκτός νοµιµότητας, δηλαδή
συλλήψεις χωρίς εντάλµατα, βασανισµούς µέχρι θανάτου, εκτελέσεις
χωρίς καταδικαστικές αποφάσεις. Το νέο αυτό «αίµα» της Ειδικής, κα-
θοδηγούµενο από µόνιµα στελέχη τα οποία προσαρµόστηκαν στο νέο
ρόλο της υπηρεσίας, συνέβαλε στον επιδιωκόµενο από τους προϊσταµέ-
νους µετασχηµατισµό της. Μια κρατική υπηρεσία συλλογής πληροφο-

30. ΓΑΚ, Αρχείο Ειδικού ∆ικαστηρίου Αθηνών, πρακτικά 926, 930, 931, 933, 950-953,
980, 999, 1045, 1131, 1132/1945.
31. Η δυνατότητα κατάταξης των άνευ θητείας χωροφυλάκων στο Σώµα, είχε θεσµοθετηθεί
µε τον αναγκαστικό νόµο της 21-10-1935, όπου ορίζονταν ότι «Οσάκις λόγοι δηµοσίας α-
σφαλείας και τάξεως υπαγορεύουσι την άµεσον ενίσχυσιν της οπλιτικής δυνάµεως της Χω-
ροφυλακής, ο Υπουργός των Εσωτερικών δύναται να διατάσση τας Ανωτέρας ∆ιοικήσεις
Χωροφυλακής να κατατάσσωσιν άνευ θητείας χωροφύλακας προς συµπλήρωσιν της οργανι-
κής αυτών δυνάµεως.», Υπουργείο Εσωτερικών, ∆ιαρκής Κώδικας Νοµοθεσίας, τόµος 4Α
«Αστυνοµική Νοµοθεσία», ∆ικτυακός τόπος Υπουργείου Εσωτερικών www.e-themis.gov.gr
32. ΓΑΚ, Αρχείο Ειδικού ∆ικαστηρίου Αθηνών, πρακτικά 926, 930, 931, 933, 950-953,
980, 999, 1045, 1131, 1132/1945.
182 ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙ∆ΗΣ

ριών, µεταβλήθηκε σε οµάδα κρούσης που ασκούσε ανεξέλεγκτη βία όχι

µόνο σε µέλη του ΕΑΜ, αλλά και άλλων αντιστασιακών οργανώσεων.
Το χειµώνα του 1943-44 τρεις ήταν οι κύριες δεξαµενές άντλησης
δυναµικού για τη στελέχωση των νέων οµάδων της Ειδικής Ασφάλειας:
µέλη διαφόρων εθνικών οργανώσεων της επαρχίας, που µετά την έναρ-
ξη των εµφύλιων συγκρούσεων και τη διάλυσή τους από τον ΕΛΑΣ ανα-
ζήτησαν καταφύγιο στην Αθήνα,33 οι αντικοµµουνιστικές οργανώσεις
της πόλης, που ενεπλάκησαν από το φθινόπωρο του 1943 σε ένοπλες
συγκρούσεις µε τον ΕΛΑΣ και άτοµα του κοινού εγκλήµατος, τα οποία
επεδίωκαν οικονοµικά οφέλη από τη δράση τους στην Ειδική.
Εντάσσοντας πολλά από τα άτοµα αυτά στο δυναµικό της και προµη-
θεύοντας µέλη αντικοµµουνιστικών οργανώσεων («προδοτικός» Ε∆ΕΣ,
οργάνωση «Χ», Εθνική Ένωση Βασιλοφρόνων κ.α.) µε ταυτότητες, η Ει-
δική συγκρότησε ένα δίκτυο συνοικιακών οµάδων. Χαρακτηριστική πε-
ρίπτωση υπήρξε αυτή του Ιωάννη Σ., ο οποίος «συνέδραµε» την ΕΚΚΑ
του Συνταγµατάρχη Ψαρρού και αποφάσισε µετά τη δολοφονία του από
αντάρτες του ΕΛΑΣ, να συγκροτήσει µαζί µε τον Μοίραρχο Ζαββό µια
«οµάδα από εθνικόφρονα παιδιά προς ενίσχυσιν της χωροφυλακής.»34
Ελέγχοντας την ευρύτερη περιοχή της Ν. Ιωνίας, η οµάδα αυτή της Ει-
δικής, συνεργάστηκε στενά µε την οργάνωση «Χ». Σύµφωνα µε την κα-
τάθεση του Συνταγµατάρχη Νικολάου Μ.: «Την εποχήν εκείνην εγώ ή-
µην διοικητής της οργανώσεως Χ και ο [Ιωάννης] Σ. έδωσε ταυτότητας
µε γερµανικάς υπογραφάς σε µερικούς µαχητάς µου οι οποίοι έφυγον

33. Σύµφωνα µε την κατάθεσή του σε µεταπολεµική δίκη στο Ειδικό ∆ικαστήριο Αθηνών, ο
Λοχαγός Πεζικού Τίτος Μ., έφυγε το 1943 από το αντάρτικο του Ζέρβα, ήρθε στην Αθήνα και
εντάχθηκε στην Ειδική Ασφάλεια µε το ψευδώνυµο Θανόπουλος όπου τοποθετήθηκε επικε-
φαλής λόχων. Το ∆εκέµβριο του 1943 κατέφυγε στην Αθήνα από το Μεσολόγγι και ανέλαβε
το 4ο γραφείο δίωξης κοµµουνιστών της Ειδικής Ασφάλειας, ο Ταγµατάρχης της Χωροφυλα-
κής ∆ηµήτριος Μ., «διότι εκινδύνευε από τους κοµουνιστάς να συλληφθή», ΓΑΚ, Αρχείο Ειδι-
κού ∆ικαστηρίου Αθηνών, πρακτικά 926, 930, 931, 933, 950-953, 980, 999, 1045, 1131,
1132/1945.
34. Απολογία Ιωάννη Σ., ΓΑΚ, Αρχείο Ειδικού ∆ικαστηρίου Αθηνών, πρακτικά 5-9,11-16/18
Νοεµβρίου 1946 και 5 Μαρτίου 1947.
Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΡΗΞΕΩΝ 183

από την οργάνωσιν. Η Ειδική Ασφάλεια κατά το 1943 ότε επήλθεν η

πτώσις της Ιταλίας µας διευκόλυνε πολύ να οπλισθούµε.»35
Σε απάντηση λοιπόν του εξοπλισµού του ΕΛΑΣ µε ιταλικό στρατιωτι-
κό υλικό µετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, η Ειδική Ασφάλεια εξό-
πλισε µέλη αντικοµµουνιστικών οργανώσεων, συγκροτώντας οµάδες
κρούσης. Η οµάδα Ιωάννη Σ. στη Ν. Ιωνία, του ανθυποµοίραρχου της
Ειδικής Αντωνίου Παναγιωτόπουλου σε Σεπόλια - Κολωνό, της οικογέ-
νειας Πανολιάσκου στο Μεταξουργείο, της οικογένειας Παπαγεωργίου
στο Παγκράτι, Αγήνορα στους Αµπελόκηπους, του ενωµοτάρχη της Ει-
δικής Ευάγγελου Χανιώτη στα Πατήσια, υπήρξαν µερικές από τις εστίες
αναχαίτισης της συνεχώς διευρυνόµενης επιρροής του ΕΑΜ στην πόλη.
Παράλληλα, το νέο δυναµικό της Ειδικής Ασφάλειας, µε βάση το επι-
ταγµένο ξενοδοχείο «Κρυστάλ» της οδού Ελπίδος, ξεπέρασε σε αποφα-
σιστικότητα και αποτελεσµατικότητα, κάποιους από τους µόνιµους αξι-
ωµατικούς και οπλίτες, οι οποίοι δίσταζαν να συµµετάσχουν σε παράτυ-
πες ενέργειες που εξυπηρετούσαν άµεσα τον κατακτητή. Η κατάθεση του
Ταγµατάρχη Χωροφυλακής Γεωργίου Γ., αποκαλύπτει µερικά από τα κί-
νητρα που ώθησαν πολλούς να καταταγούν στην Ειδική Ασφάλεια. Μετά
την ένταξη, αρκετοί πέτυχαν την απόσπασή τους σε διάφορες υπηρεσίες
της Γκεστάπο και των SS, καθώς «όσοι ειργάζοντο εις τους Γερµανούς
είχον συµφέρον, έπερνον και αυτοί από τα πλιάτσικα των Γερµανών».
Ήταν δε τόσο επωφελής η υπηρεσία στους Γερµανούς που «όταν διετά-
χθη η ανάκλισις των απεσπασµένων παρά τας γερµανικάς υπηρεσίας
πολλοί δεν ηθέλησαν να επανέλθουν εις την Ασφάλειαν.»36
Όπως προκύπτει από την παραπάνω κατάθεση, αλλά και από πολλές
άλλες, η Ειδική Ασφάλεια λειτούργησε και ως συντονιστής διαφόρων α-
ντικοµµουνιστικών οργανώσεων, δηµιουργώντας σχέσεις µεταξύ των µε-
λών τους σε ένα δίκτυο που περιλάµβανε άτοµα µε παράλληλες ταυτότη-

35. ΓΑΚ, Αρχείο Ειδικού ∆ικαστηρίου Αθηνών, πρακτικά 5-9,11-16/18 Νοεµβρίου 1946 και
5 Μαρτίου 1947.
36. ΓΑΚ, Αρχείο Ειδικού ∆ικαστηρίου Αθηνών, πρακτικά 926, 930, 931, 933, 950-953,
980, 999, 1045, 1131, 1132/1945.
184 ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙ∆ΗΣ

τες και ταυτόχρονες δράσεις. Σε αυτό το πολύµορφο αντικοµµουνιστικό

και αντιεαµικό πλέγµα οργανώσεων, υπηρεσιών και οµάδων, συµµετεί-
χαν όργανα της Ειδικής Ασφάλειας, του Μηχανοκίνητου Τµήµατος της
Αστυνοµίας Πόλεων,37 µέλη γερµανικών υπηρεσιών κατασκοπίας όπως η
«Μπουντ» και η «3.000»,38 γερµανικών υπηρεσιών ασφαλείας όπως η
GFP της Βέρµαχτ και SD των SS39 και αντικοµµουνιστικών οργανώσεων.
Χαρακτηριστική περίπτωση της λειτουργίας των παραπάνω οργανώ-
σεων και κρατικών υπηρεσιών ως συγκοινωνούντων δοχείων, ήταν αυ-
τή του υπαστυνόµου Νικολάου Μ. Ο Νικόλαος Μ. ενώ υπηρετούσε στο
Μηχανοκίνητο Τµήµα της Αστυνοµίας Πόλεων, ήταν παράλληλα µέλος
και ένας από τους οργανωτές του τµήµατος Θησείου της οργάνωσης
«Χ», το οποίο εξοπλίστηκε µε τη µεσολάβηση του ανθυποµοίραρχου της
Ειδικής Ασφάλειας Παπαγρηγοράκη, ο οποίος όπως αναφέρθηκε νωρί-
τερα, υπήρξε παράλληλα και ενεργό µέλος της γερµανικής οργάνωσης
αντικατασκοπίας «3.000»:

Υπηρετούσα εις το µηχανοκίνητο Τµήµα [...] Εγώ είχα οργανώσει την

Χ του Θησείου, ο δε Παπαγρηγοράκης παρέδωσε όπλα εις τον Υπολο-
χαγόν Μιχαήλ Α. και Μιχαλόπουλον καθώς και αυτόµατα, τα οποία εί-

37. Το Μηχανοκίνητο Τµήµα της Αστυνοµίας Πόλεων, ιδρύθηκε τον Μάιο του 1939 από το
δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά µε επικεφαλής τον Αστυνόµο Νίκο Μπουραντά. Υπήρξε η µοναδική
υπηρεσία της Αστυνοµίας Πόλεων που επέδειξε έντονη αντικοµµουνιστική δράση κατά την
περίοδο της Κατοχής στην Αθήνα. Για τη δράση του βλέπε, Αλέξανδρος Αυδής, Οι Μπουρα-
ντάδες, Αθήνα, Νέα Θέσις, 2006.
38. Οι οργανώσεις αντικατασκοπίας «ΜΠΟΥΝΤ» και «3.000» είχαν συσταθεί από τις αρχές
κατοχής και στελεχωθεί κυρίως από Έλληνες, µε στόχο τη συγκέντρωση πληροφοριών για τη
δράση των αντιστασιακών οργανώσεων και δικτύων, που φυγάδευαν πολίτες στο εξωτερικό
(κυρίως τη Μ. Ανατολή) και παρείχαν πληροφορίες στις συµµαχικές δυνάµεις. Κεντρικό ρόλο
στην οργάνωση «3.000» διαδραµάτισε ο γιος του ∆ιευθυντή Ασφαλείας του Υπουργείου Εσω-
τερικών Υποστράτηγου Χωροφυλακής Στυλιανού Παπαγρηγοράκη, ο οποίος υπηρετούσε ως
Ανθυποµοίραρχος στην Ειδική Ασφάλεια, Ελευθερία, 5 Νοεµβρίου 1946 και Ριζοσπάστης, 12
Αυγούστου 1947.
39. Για τη δράση της GFP της Βέρµαχτ και SD των SS, καθώς και των Ελλήνων πρακτόρων
τους, βλέπε «Μια κατάθεσις», Ιστορικόν Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως 25-26, Σεπτέµβριος -
Οκτώβριος 1960, σ. 81-101.
Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΡΗΞΕΩΝ 185

δα που συνώδευεν µε αυτοκίνητο µε την οµάδαν του µέχρις της απο-

θήκης [της οργάνωσης «Χ»] επί της οδού Ηρακλειδών 16.40

Οι ποικίλες µορφές της βίας

Με έδρα το κτίριο επί των οδών ∆εριγνί και Γ΄ Σεπτεµβρίου, κρατητή-
ριο και χώρο ανακρίσεων το επιταγµένο ξενοδοχείο «Κρυστάλ» επί της
οδού Ελπίδος 5 και φυλακές το κτίριο του Ορφανοτροφείου Χατζηκών-
στα, η Ειδική θα αποτελέσει τον κύριο οργανωτή της κρατικής αντιεαµι-
κής δράσης στην Αθήνα. Στις πληροφορίες και τους σχεδιασµούς που
πραγµατοποιούσε, στηρίχθηκαν σε µεγάλο βαθµό οι επιχειρήσεις των
Ταγµάτων Ασφαλείας.
Η Ειδική Ασφάλεια, αξιοποιώντας τις εκ των έσω πληροφορίες σχε-
τικά µε τη δράση µελών του ΕΑΜ στους µαζικούς χώρους, κατάφερε το
Νοέµβριο του 1943 το πρώτο ισχυρό πλήγµα εναντίον τους. Τα Ευζωνι-
κά Τάγµατα Ασφαλείας από κοινού µε άνδρες της Χωροφυλακής, πραγ-
µατοποίησαν τη µεγαλύτερη έως τότε επιχείρηση κατά των εαµικών ορ-
γανώσεων. Βάσει πληροφοριών που είχε συγκεντρώσει η Ειδική Ασφά-
λεια, καταγράφοντας σε ονοµαστικές καταστάσεις περισσότερα από 200
µέλη του ΕΑΜ στα στρατιωτικά νοσοκοµεία της Αθήνας, συνελήφθησαν
περίπου 1.500 ανάπηροι πολέµου, οι οποίοι στοιβάχτηκαν στα δωµάτια-
κελιά των φυλακών Χατζηκώνστα. Η επισήµανση που συνόδευε τις κα-
ταστάσεις αυτές είναι ενδεικτική του κλίµατος που επικρατούσε:

Η ταχεία σύλληψις των θα προσφέρη τεραστίας υπηρεσίας ουχί µόνον

εις την τάξιν του Νοσοκοµείου και εις την κοινωνίαν των Αθηνών, αλ-
λά εις ολόκληρον την Ελληνικήν κοινωνίαν. Το σύνθηµα υµών ως
Κρατικών οργάνων και ως Ελλήνων είναι εν και µόνον (θάνατος και

40. ΓΑΚ, Αρχείο Ειδικού ∆ικαστηρίου Αθηνών, πρακτικά 1, 3-8, 21-22, 24, 26-28, 38-
39,46 και 113/1947.
186 ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙ∆ΗΣ

µόνον θάνατος εις τους διαφθορείς των Εθνικών και Ιστορικών µας
ιδεωδών). 41

Σηµαντικό για την κατανόηση της περιόδου, είναι το γεγονός ότι τα

λόγια αυτά δεν διατυπώνονταν από µέλη κάποιας αντικοµµουνιστικής
οργάνωσης, αλλά από κρατικά όργανα. Η διολίσθηση της Ειδικής Α-
σφάλειας σε ένα κύκλο αίµατος µε την υποστήριξη των Γερµανών, υ-
πήρξε ένδειξη του µεγάλου χάσµατος που χώριζε τα δύο στρατόπεδα
στην πρωτεύουσα.
Σύντοµα, ο αγώνας των προασπιστών «των Εθνικών και Ιστορικών ι-
δεωδών», ανταµείφθηκε και µε σηµαντικά υλικά οφέλη. Οι µαρτυρίες στις
µεταπολεµικές δίκες οργάνων της Ειδικής Ασφάλειας, βρίθουν από περι-
πτώσεις χρηµατισµού τους για την απελευθέρωση κρατουµένων από τις
φυλακές Χατζηκώνστα. Σύµφωνα µε την κατάθεση του Γεωργίου Γ., ταγµα-
τάρχη Χωροφυλακής και υπασπιστή του ∆ιευθυντή της Ειδικής Ασφάλειας:
«Εγίνοντο πολλά παζαρέµατα και εκβιάσεις υπό οργάνων της Ειδικής Α-
σφαλείας και δι’ αυτό απηγορεύθησαν αι συλλήψεις, ειµή µόνον κατόπιν
διαταγών [...] Εγένετο εµπόριον συλλήψεων και αποφυλακίσεων.»42
Εκτός από τις χρυσές λίρες που άλλαζαν χέρια µέσα στα γραφεία και
τα κρατητήρια της Ειδικής, υλικές απολαβές προέκυπταν και από την
επιβράβευση των Γερµανών «προϊσταµένων». Έτσι, τα Χριστούγεννα του
1943 και µετά από τις πρόσφατες επιτυχίες της Ειδικής, ο επικεφαλής
της υποστράτηγος Λάµπου γνωστοποίησε στο δυναµικό της ότι ο Ανώ-
τατος Αρχηγός των Σωµάτων Ασφαλείας Στρατηγός των SS Σίµανα, «ο
πολλαπλός µέχρι σήµερον επιδείξας το ενδιαφέρον του προς τους άν-
δρας της υπηρεσίας µου, επιθυµών και εµπράκτως να διατρανώση την
προς αυτούς εκτίµησίν του δια την κατά του κοµµουνισµού δράσιν των

41. «Κατάστασις απολύτως αποδεδειγµένων κοµµουνιστών εδρευόντων εν τω Β΄ Στρατ. Νο-

σοκοµείω (Μονή Πετράκη)» και «Κατάστασις εµφαίνουσα κοµµουνιστικά στελέχη του Γ΄
Στρατ. Νοσοκοµείου (Αµπελόκηποι)», ΓΑΚ, Αρχείο Ηρακλή Πετιµεζά, Μικρές Συλλογές Κ
163.
42. ΓΑΚ, Αρχείο Ειδικού ∆ικαστηρίου Αθηνών, πρακτικά 926, 930, 931, 933, 950-953,
980, 999, 1045, 1131, 1132/1945.
Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΡΗΞΕΩΝ 187

[…] παρεχώρησε […] ως δώρον δια τας εορτάς των χριστουγέννων 10

σάκκους νήµατος. Το νήµα τούτο θα εκποιήσω και το εξ αυτού εισπρα-
χθησόµενον ποσόν θα διανείµω εις τους οπλίτας αναλόγως των επιτυ-
χιών, ας µέχρι σήµερον έκαστος έσχεν.»43
Μετά τα σηµαντικά πλήγµατα που κατάφερε η Ειδική Ασφάλεια στις
µαζικές οργανώσεις του ΕΑΜ στα νοσοκοµεία των αναπήρων και στα
εκπαιδευτικά ιδρύµατα, σειρά είχαν οι συνοικίες. Τον Μάρτιο του 1944,
άνδρες της Ειδικής οργάνωσαν και πρωτοστάτησαν, σε µια νέα µορφή
ένοπλης τροµοκρατίας, η οποία έθετε στο στόχαστρο όχι µόνο µέλη του
ΕΑΜ, αλλά τους κατοίκους ολόκληρων συνοικιών.
Στις 15 Μαρτίου 1944 πραγµατοποιήθηκε το πρώτο µεγάλο µπλόκο
της Αθήνας στην Καλογρέζα, µε τη συµµετοχή του συνόλου των δυνάµε-
ων της Χωροφυλακής και των Ευζωνικών Ταγµάτων Ασφαλείας. Το
µπλόκο ξεκίνησε µε οµοβροντίες όπλων και χειροβοµβίδων, οι άρρενες
κάτοικοι άνω των 14 ετών συγκεντρώθηκαν σε ένα οικόπεδο και ακολού-
θησε η εκτέλεση 22 ατόµων από άνδρες της Ειδικής και των Ευζωνικών
Ταγµάτων Ασφαλείας, η παράδοση 50 ατόµων στους Γερµανούς και η
κράτηση 150 ατόµων από την Ειδική Ασφάλεια.44 Χαρακτηριστική ήταν η
κατάθεση της Σταυρούλας Κ. στη µεταπολεµική δίκη των υπαιτίων:

Βγήκα στο δρόµο κ. πρόεδρε και είδα που καίγανε τα µαγαζιά. Μου λέ-
ει ένας τσολιάς: “έλα µαζύ µου στο τµήµα” και πήγα. Βλέπω τον Πα-
σχαλίδη που τον έδερναν [...] Ένας µε µαύρα γυαλιά µου λέει: “Μωρή
πουτάνα θα µαρτυρήσεις ή όχι;”. ∆εν ήξερα τίποτα, τι νάλεγα; Κι’ αυ-
τός: “Μπρος γδύσου”. Έρχεται ο Λάµπου και µου σκίζει το φόρεµα µε
ψαλίδι, ύστερα το κοµπινεζόν και τέλος µ’ άφησε γυµνή. Γυρίζει σε
κάποιον και του λέει: “Βάρα της” [...] Μ’ έδειραν πολύ. Λιποθύµησα
και µούριξαν νερό. Με ξανάδειραν. Το σώµα µου έγινε κατάµαυρο.45

43. ∆ιεύθυνση Ειδικής Ασφαλείας του Κράτους, Ηµερήσια ∆ιαταγή της 27ης ∆εκεµβρίου
1943, ΕΛΙΑ, Αρχείο Αριστοτέλη Κουτσουµάρη, φακ. 51.
44. Έγγραφο χωρίς ηµεροµηνία από τη δικογραφία µεταπολεµικής δίκης για το µπλόκο της
Καλογρέζας, ΕΛΙΑ, Αρχείο Αριστοτέλη Κουτσουµάρη, φακ. 46.
45. Ριζοσπάστης, 10 Νοεµβρίου 1946.
188 ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙ∆ΗΣ

Στην κρίσιµη περίοδο των τελευταίων µηνών της Κατοχής, οι παρά-

τυπες συλλήψεις και εκτελέσεις, δεν αφορούσαν µόνο τα χαµηλόβαθµα
στελέχη των οµάδων κρούσης της Ειδικής Ασφάλειας. Η ίδια η ηγεσία
χρησιµοποίησε ανάλογες µεθόδους, µε αποκορύφωµα τα όσα συνέβη-
σαν στο προαύλιο της Σχολής Χωροφυλακής το απόγευµα της 22ας Α-
πριλίου 1944. Την ηµέρα αυτή, 17 κρατούµενοι των φυλακών Χατζη-
κώνστα, οδηγήθηκαν από όργανα της Ειδικής Ασφάλειας, για πρώτη
φορά χωρίς την παρουσία Γερµανών, στο προαύλιο της Σχολής. Είχε
προηγηθεί, δύο εβδοµάδες πριν, η εκτέλεση έξι χωροφυλάκων µετά από
επίθεση του ΕΛΑΣ στο Σταθµό Χωροφυλακής Μαραθώνα. Σύµφωνα µε
ανακοίνωση του Υπουργείου Εσωτερικών που δηµοσιεύτηκε στον Τύπο,
«ως αντίποινα των εν Μαραθώνι αγρίως σφαγέντων εξ χωροφυλά-
κων»,46 και µετά από εντολή του ίδιου του πρωθυπουργού, σύµφωνα µε
τον Α. Λάµπου, εκτελέστηκαν οι 17 κρατούµενοι από όργανα της Ειδι-
κής που απάρτιζαν το εκτελεστικό απόσπασµα. Η επιλογή τους έγινε βά-
σει καταλόγου που συνέταξε η Ειδική Ασφάλεια, καθώς σύµφωνα µε το
∆ιοικητή των φυλακών Χατζηκώνστα, «προκειµένου περί αντιποίνων η
Κυβέρνησις ζητούσε από την Ασφάλειαν να κατανοµάση τους πλέον βε-
βαρυµένους εκ των κρατουµένων προς εκτέλεσιν.»47
Από ένα σηµείο και µετά, πέρα από τις πολιτικές επιδιώξεις των ηγε-
σιών των δύο πλευρών που βρίσκονταν σε σύγκρουση, η δράση των
απλών µελών δηµιούργησε ένα διαρκώς κλιµακούµενο κύκλο βίας. Σε
αυτό τον κύκλο, ιδεολογία και πολιτική στράτευση πολλές φορές παρα-
µερίζονταν από το µίσος και την επιθυµία για εκδίκηση. Οι πράξεις που
εκπορεύονταν από τη λογική της βίας οδηγούσαν στη διεύρυνση και την
εµβάθυνσή της. Σε αυτό το πλαίσιο, η δράση των ανδρών της Ειδικής
Ασφάλειας καθορίζονταν όλο και λιγότερο από τις «άνωθεν» εντολές και
όλο και περισσότερο από τις «πρωτοβουλίες» τις οποίες λάµβαναν, για
τις οποίες άλλωστε δεν λογοδοτούσαν σε κανένα.

46. Πρωία, 28 Απριλίου 1944.

47. ΓΑΚ, Αρχείο Ειδικού ∆ικαστηρίου Αθηνών, πρακτικά 926, 930, 931, 933, 950-953,
980, 999, 1045, 1131, 1132/1945.
Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΡΗΞΕΩΝ 189

Μια τέτοια «πρωτοβουλία» ανέλαβε ο επικεφαλής οµάδας της Ειδικής

Ασφάλειας Γ. Καστάνης, όταν κλήθηκε να διαλύσει συλλαλητήριο του
ΕΑΜ για τον εορτασµό της εθνικής επετείου στις 25 Μαρτίου 1944 στη
συνοικία του Αγ. ∆ηµητρίου Αµπελοκήπων. Η οµάδα του εγκλώβισε
τους επονίτες Απόστολο Τ. και Μανώλη Π. Στον έλεγχο που τους έκα-
ναν βρέθηκε µια χειροβοµβίδα στα ρούχα του Μανώλη Π. Όπως κατέ-
θεσε ο Απόστολος Τ., τρία χρόνια αργότερα στη δίκη οργάνων της Ειδι-
κής για τη συγκεκριµένη υπόθεση, ο Καστάνης σήκωσε το όπλο του και
τον εκτέλεσε επί τόπου.48 Πλησιάζοντας στην απελευθέρωση, επεισόδια
σαν αυτό δεν αποτελούσαν την εξαίρεση αλλά τον κανόνα στη σύγκρου-
ση ανάµεσα στην Ειδική Ασφάλεια, τον ΕΛΑΣ και την ΟΠΛΑ.
Βέβαια, στο συνεχώς εντεινόµενο κύκλο των αντεκδικήσεων, δεν
συµµετείχαν και οι δύο πλευρές µε τους ίδιους όρους. Ο χαρακτηρισµός
ενός µέρους των εµφύλιων συγκρούσεων από τη βία, την αντεκδίκηση
και τις «πρωτοβουλίες», δεν σηµαίνει ότι αυτές είχαν χάσει τον πολιτικό
χαρακτήρα τους. Τα µέλη του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ ανήκαν στη µεγαλύ-
τερη αντιστασιακή οργάνωση της χώρας, τα οποία πέρα από τις πολιτι-
κές επιδιώξεις του ΕΑΜ ή του ΚΚΕ µέσω του ΕΑΜ, είχαν ως στόχο τη
συµβολή στην απελευθέρωση της χώρας από τους κατακτητές. Αντίθετα,
ακόµη και αν δεχτεί κάποιος ότι οι άνδρες της Ειδικής Ασφάλειας –παρά
την εµπλοκή τους σε κυκλώµατα εκβιαστών, τη συµµετοχή τους σε ανα-
ρίθµητες λεηλασίες οικιών και καταστηµάτων και τις παράνοµες απολα-
βές που είχαν για την απελευθέρωση κρατουµένων– πολέµησαν για να
µην υπερισχύσει ο κοµµουνισµός, η ιδιότητά τους ως κρατικών οργά-
νων, διαφοροποιούσε σηµαντικά τη θέση τους σε σχέση µε αυτή των
αντιπάλων τους.
Σε αυτή τη διάσταση αναφέρθηκε λίγο µετά την απελευθέρωση ο Α-
ριστοτέλης Κουτσουµάρης, καταγράφοντας την οπτική ενός σηµαντικού
τµήµατος των κατοίκων της Αθήνας που διαφωνούσε µε την εαµική πο-
λιτική και δράση, αλλά παράλληλα έβλεπε µε απέχθεια τα όσα διέπρατ-
ταν τα Σώµατα Ασφαλείας:

48. ΓΑΚ, Αρχείο Ειδικού ∆ικαστηρίου Αθηνών, πρακτικά 1-5, 15, 21, 23-28/1947.
190 ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙ∆ΗΣ

Ποτέ δεν εντράπηκαν περισσότερον οι πραγµατικοί εθνικισταί, όσο

τώρα, που εµφανίζονται οµοϊδεάται τους οι εγκληµατίες αυτοί των
Σωµάτων Ασφαλείας. Σ’ εκείνους, που τους λένε, γιατί κάνετε τα ε-
γκλήµατα αυτά απαντούν. Στη βία των Εαµιτών, εφαρµόζουµε τη βία.
Μας σκοτώνουν, τους σκοτώνουµε. Η διαφορά όµως είναι ουσιώδης
µεταξύ εαµιτών και κρατικής υπηρεσίας. Εκείνοι είναι ανεύθυνοι πα-
ράγοντες. Κάνουν βεβαίως άσχηµα να κάνουν εγκλήµατα. Αυτό όµως
δεν θα ειπή πως µια Κρατική Υπηρεσία πρέπει να κάνη τα ίδια εγκλή-
µατα. Τα όργανά της πρέπει αναµφισβητήτως να συλλαµβάνουν τους
εγκληµατίας, αλλά να µην τους βασανίζουν. Πολύ περισσότερο να µη
τους εκτελούν. Η πολιτεία έχει τη δικαιοσύνη, για να κολάζη τους ε-
γκληµατούντας. Ποτέ δεν έδοσε στα όργανα της εκτελεστικής εξουσίας
το δικαίωµα αυτό.49

Μια από τις πολλές πράξεις των Σωµάτων Ασφαλείας, που έκαναν
τον Κουτσουµάρη να περιγράψει µε µελανά χρώµατα τη δράση τους
στην Αθήνα, ήταν και τα όσα διαδραµατίστηκαν το πρωί της 24ης Ιου-
νίου 1944 σε εργοστάσιο εριουργίας στη Νέα Ιωνία. Στην προσπάθειά
της να περιορίσει τη δράση των εαµικών οργανώσεων στην εργατούπο-
λη της Ν. Ιωνίας η Ειδική Ασφάλεια χρησιµοποίησε εργάτες, µυστικά
µέλη της, ως οµάδες άµεσης κρούσης εντός των εργοστασίων. Όταν πε-
ρίπου 15 φοιτητές, µέλη διαφόρων αντιστασιακών οργανώσεων, πήγαν
εκείνο το πρωί στο εργοστάσιο για να εξηγήσουν στους εργαζοµένους τα
όσα είχαν επιτευχθεί µε τη Συµφωνία του Λιβάνου, αιφνιδιάστηκαν
βλέποντας εργάτες, µυστικά µέλη της Ειδικής, να ανοίγουν πυρ εναντίον
τους. Επί τόπου σκοτώθηκαν ο εργάτης Περικλής Χατζηγεωργίου και ο
φοιτητής Νοµικής Παναγιώτης Σταθακόπουλος, ο οποίος ενώ ήταν
τραυµατίας στο προαύλιο του εργοστασίου, δέχθηκε τη χαριστική βολή
από τον Ιωάννη Σ. της Ειδικής. Μετά από λίγο έφτασε η οµάδα Παρθε-

49. ΕΛΙΑ, Αρχείο Αριστοτέλη Κουτσουµάρη. Ο Κουτσουµάρης λόγω της ιδιότητάς του τόσο
κατά την περίοδο της Κατοχής, διετέλεσε ∆ιευθυντής της Επιτροπής ∆ιαχειρίσεως Βοηθηµάτων
εν Ελλάδι του Ερυθρού Σταυρού, όσο και προπολεµικά, από το 1929 έως το 1932 υπηρέτησε
στο Τµήµα Γενικής Ασφαλείας της ∆ιεύθυνσης Αστυνοµίας Πόλεων, είχε προσωπική αντίληψη
αλλά και προσβάσεις σε πληροφορίες σχετικά µε τη δράση των Σωµάτων Ασφαλείας.
Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΡΗΞΕΩΝ 191

νίου από τα κεντρικά, η οποία παρέλαβε τους υπόλοιπους και τους οδή-
γησε για ανάκριση στο «Κρυστάλ». Έως το τέλος της ηµέρας πέθαναν
µετά από φρικτά βασανιστήρια δύο ακόµη φοιτητές, ο Κωνσταντίνος
Ρέππας και ο ∆ηµοσθένης Χλιόβας.50
Η ανεξέλεγκτη δράση των οµάδων κρούσης της Ειδικής Ασφάλειας
κορυφώθηκε το καλοκαίρι του 1944. Στους δρόµους γύρω από την πλα-
τεία Κυριακού (γνωστή ως Βικτωρίας) βρισκόντουσαν κάθε πρωί κακο-
ποιηµένα πτώµατα, ενώ οι ετοιµοθάνατοι από τα βασανιστήρια µεταφέ-
ρονταν για να εκπνεύσουν στο Σταθµό Πρώτων Βοηθειών της οδού Γ΄
Σεπτεµβρίου.
Την περίοδο εκείνη ο Αστυφύλακας Σωτήριος Π., υπηρετούσε στο 8ο
Αστυνοµικό Τµήµα Αθηνών. Το πρωί της 14ης Αυγούστου 1944, κατά
τη διάρκεια της περιπολίας του, άκουσε φωνές από κοντινό δρόµο.
Φτάνοντας στο σηµείο αυτό, είδε:

… ένα πτώµα εις την διασταύρωσιν των οδών Σεβαλιέ και Μ. Βόδα, µε
µαύρα ρούχα. Αίµατα δεν είχεν όταν τον κύταξα, µόνον στην πλάτη εί-
χε λίγο αίµα, αλλά το σώµα του ήτο κατάµαυρο, σαν να ήτο σκοτωµέ-
νος από ξύλο [...] Μετά εξηκριβώθη ότι το πτώµα αυτό ήτο του Ισαα-
κίδου [...] Επ’ αυτού είχον ταµπέλα ότι εξετελέσθη καθ’ όσον ήτο
βούλγαρος κατάσκοπος. ∆εν είχε φονευθή δια πυροβόλου όπλου, παρά
από τας κακοποιήσεις και το τραύµα το οποίον είχε δι’ όπλου, φαίνεται
ότι τον κτύπησαν όταν είχε πεθάνει δια να δικαιολογήσουν, ότι εφο-
νεύθη εις συµπλοκήν [...] Εγώ βγάζω το συµπέρασµα ότι όλα αυτά τα
πτώµατα τα εξετέλει η Ασφάλεια, από τον κόσµο, όστις έλεγε ότι αφού
τους σκότωνε στα κρατητήρια τα πετούσε στους δρόµους και στους
υπονόµους. Μια ηµέρα είδον βγαλµένο από έναν υπόνοµον ένα πόδι
µε το µισό σώµα ενός ατόµου.51

50. Καταθέσεις Γεωργίου Ρ. και Μαρίας Λ., ΓΑΚ, Αρχείο Ειδικού ∆ικαστηρίου Αθηνών, πρα-
κτικά 12, 13 και 124/1947.
51. Κατάθεση Σωτηρίου Π., ΓΑΚ, Αρχείο Ειδικού ∆ικαστηρίου Αθηνών, πρακτικά 12, 13 και
124/1947. Ο Ορφέας Ισαακίδης ήταν µέλος της ΕΠΟΝ και ένας από τους φοιτητές που συ-
νέλαβε οµάδα της Ειδικής Ασφάλειας κατά τη διάρκεια επέµβασής της στο εργοστάσιο Ερι-
ουργίας στη Ν. Ιωνία για την οποία έγινε λόγος νωρίτερα.
192 ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙ∆ΗΣ

Μέχρι και τις τελευταίες ηµέρες της λειτουργίας της, η Ειδική Ασφά-
λεια υπηρέτησε µε ζήλο την αποστολή της. Στις 24 Σεπτεµβρίου 1944,
µόλις τέσσερις ηµέρες πριν τη διάλυσή της, οµάδα της εκτέλεσε αφού
πρώτα βασάνισε, τους επονίτες φοιτητές Νίκο Κυριακίδη, Γρηγόρη Έρ-
τσο και Νίκο Καράπαπα, που είχε συλλάβει την προηγούµενη µέρα στο
Χηµείο. Τα τρία πτώµατα βρέθηκαν στην είσοδο του Ζαππείου επί της
οδού Αµαλίας.52

Αντί επιλόγου

Οι µεταπολεµικές δίκες της ηγεσίας και των οργάνων της Ειδικής Ασφά-
λειας, συγκλόνισαν µε τις αποκαλύψεις τους την κοινή γνώµη της εποχής.
Οι εφηµερίδες αφιέρωναν πολυσέλιδα άρθρα για την καταγραφή µαρτυ-
ριών που αποκάλυπταν την εγκληµατική δράση της Ειδικής, καθώς και
για τις απολογίες των οργάνων της. Εκµεταλλευόµενοι το κλίµα που είχε
δηµιουργηθεί µετά το τέλος των ∆εκεµβριανών, η βασική γραµµή υπερά-
σπισης που τήρησαν οι κατηγορούµενοι ενώπιον του Ειδικού ∆ικαστηρί-
ου Αθηνών για να δικαιολογήσουν τις δολοφονίες και τις καταδόσεις εκα-
τοντάδων µελών του ΕΑΜ ήταν η επίκληση του «Ιδιωνύµου». Στην απο-
λογία του σε µια από τις µεγαλύτερες δίκες οργάνων της Ειδικής Ασφά-
λειας τον Οκτώβριο του 1945, ο Λάµπου εκµεταλλευόµενος τις πρόσφα-
τες µνήµες των ∆εκεµβριανών, θα υποστηρίξει:

Η µόνη µου σκέψις ήτο η δίωξις των κοµουνιστών οίτινες ήσαν ε-

χθροί της Πατρίδος […] Κατ’ εµέ δεν έπρεπε να φύγω εκ της Ειδικής
Ασφαλείας και ως απεδείχθη εκ των υστέρων και εκ του κινήµατος του
∆εκεµβρίου, ουδεµίαν παρανοµίαν διέπραξα [...] Η Ασφάλεια κατεδί-
ωκε πάντα όστις ενήργει εναντίον της τιµής και της ζωής της Πατρίδος
µας. Στα γενόµενα µπλόκα συνελήφθησαν και βούλγαροι. Τα νοσοκο-
µεία µετεβλήθησαν εις Σοβιέτ.53

52. Αρχείο Ιατροδικαστικής Υπηρεσίας Αθηνών, Εκθέσεις νεκροτοµών έτους 1944.

53. ΓΑΚ, Αρχείο Ειδικού ∆ικαστηρίου Αθηνών, πρακτικά 926, 930, 931, 933, 950-953,
980, 999, 1045, 1131, 1132/1945.
Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΡΗΞΕΩΝ 193

Ήδη από τις πρώτες αποφάσεις των δικαστηρίων που εκδόθηκαν το

1945, γινόταν εύκολα αντιληπτή η προσπάθεια απαλλαγής ή επιβολής
µικρών ποινών στους κατηγορούµενους της Ειδικής Ασφάλειας. Όµως
ακόµη και στις λίγες περιπτώσεις όπου επιβλήθηκαν οι ποινές του θα-
νάτου ή των ισοβίων, αυτές µετατράπηκαν σε ποινές φυλάκισης λίγων
ετών αµέσως µετά τη λήξη του Εµφυλίου. Χαρακτηριστική υπήρξε η πε-
ρίπτωση του επικεφαλής της Ειδικής Ασφάλειας. Το µετεµφυλιακό κρά-
τος επιφύλαξε ιδιαίτερα ευνοϊκή µεταχείριση στον Αλέξανδρο Λάµπου.
Αν και είχε καταδικαστεί πολλές φορές σε θάνατο, κατάφερε να αποφυ-
λακιστεί στις αρχές του 1952, µετά από δύο µειώσεις των ποινών του
από το Συµβούλιο Χαρίτων.54 Έτσι, ένας από τους κύριους υπεύθυνους
για το θάνατο εκατοντάδων Ελλήνων, αποφυλακίστηκε µόλις επτά χρό-
νια µετά τη σύλληψή του.
Από τον Ελευθέριο Βενιζέλο στον Ιωάννη Μεταξά, η χρησιµοποίηση
του κοµµουνιστικού κινδύνου αποτελούσε πάντα µια προσφιλή επιλογή
για την εισαγωγή περιορισµών στην πολιτική ζωή. Κατά τη διάρκεια της
Κατοχής, ο υπερεκτιµηµένος κίνδυνος του Μεσοπολέµου, ήταν για πρώ-
τη φορά υπαρκτός. Η ήττα του ΕΑΜ αποτελούσε απαραίτητη προϋπόθε-
ση για την επιβίωση του αστικού πολιτικού συστήµατος. Η κυβέρνηση
του Ιωάννη Ράλλη επέλεξε να στρέψει τα όπλα κατά του ΕΑΜ πριν αυτό
προλάβει να κάνει το ίδιο εναντίον της, όπως πίστευε. Για το λόγο αυτό
επιχείρησε και εν µέρει πέτυχε, να µετατρέψει τα Σώµατα Ασφαλείας σε
κυβερνητικό στρατό κατά του εαµικού αντιστασιακού κινήµατος.
Όλα αυτά δεν θα µπορούσαν να υλοποιηθούν χωρίς τη συγκατάθεση
και τη συµβολή των γερµανικών αρχών κατοχής. Όπως και σε άλλες κα-
τεχόµενες χώρες,55 η υπονόµευση της νοµιµότητας από τις ίδιες τις αρ-

54. Ελευθερία, 17 Φεβρουαρίου 1952.

55. Ο Kenneth Mourè µελετώντας το φαινόµενο των «ψεύτικων αστυνοµικών» (Faux Policier)
στο κατοχικό Παρίσι, υποστηρίζει ότι ένας από τους λόγους εµφάνισής τους ήταν ο διεφθαρ-
µένος χαρακτήρας της πολιτικής που ακολούθησαν οι γερµανικές αρχές κατοχής. Χρησιµο-
ποιώντας σε διάφορες γερµανικές υπηρεσίες ασφαλείας, εγκληµατίες και αστυνοµικούς σε
δυσµένεια, προσφέροντάς τους ασυλία µέσω της παροχής σχετικών ταυτοτήτων, η πολιτική
των γερµανικών αρχών συνέβαλε στην εξαθλίωση της συµπεριφοράς των αστυνοµικών και
194 ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙ∆ΗΣ

χές κατοχής λειτούργησε ως πρακτική αποσάθρωσης της κοινωνικής

συνοχής και κατά συνέπεια αποδυνάµωσης του αντιστασιακού αγώνα.
Στο πλαίσιο του κοινού αντικοµµουνιστικού αγώνα, η χρησιµοποίηση
των ελληνικών Σωµάτων Ασφαλείας για την καταστολή του αντιστασια-
κού κινήµατος, πρόσφερε µια πολύτιµη υπηρεσία στους κατακτητές. Υ-
ποδαυλίζοντας την εµφύλια σύγκρουση, οι αρχές κατοχής στόχευαν
στην εξοικονόµηση υλικών πόρων και κυρίως έµψυχου δυναµικού, σε
µια εξαιρετικά δυσµενή περίοδο για τον γερµανικό στρατό στα µέτωπα
του πολέµου. Ουσιαστικά η κυβέρνηση Ράλλη και όλοι όσοι συσπειρώ-
θηκαν γύρω της, επιδιώκοντας να πολεµήσουν τον κοµµουνισµό ή να
αποκοµίσουν προσωπικά οφέλη ή και τα δύο, ακολούθησαν την πολιτι-
κή για την οποία κατηγορούσαν το Κοµµουνιστικό Κόµµα: άσκησαν έ-
νοπλη βία µε στόχο τη διατήρηση της εξουσίας µεταπολεµικά.
Η απουσία της Αστυνοµίας Πόλεων από την εµφύλια σύγκρουση
αποδεικνύει ότι η συνεργασία µε τον κατακτητή δεν υπήρξε µονόδροµος
αλλά συνειδητή επιλογή µελών της κυβέρνησης και της ηγεσίας της Χω-
ροφυλακής, λόγω του αντικοµµουνιστικού τους µένους ή της επίκλησης
αυτού για την επίτευξη προσωπικών πολιτικών φιλοδοξιών. ∆εν είναι
άλλωστε τυχαίο ότι η έρευνα έχει δώσει µια συντριπτική σχέση αναφο-
ρικά µε τις απώλειες των δύο Σωµάτων: η Χωροφυλακή είχε 169 νε-
κρούς, έναντι µόλις επτά της Αστυνοµίας Πόλεων, από τις ένοπλες ορ-
γανώσεις του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ. Στη µεγάλη δοκιµασία της κατοχι-
κής περιόδου, η δράση της Ειδικής Ασφάλειας συνέβαλε στον εµφύλιο
διχασµό, ο οποίος λίγους µήνες µετά και µε τη συµβολή νέων δεδοµέ-
νων θα πυροδοτήσει τα ∆εκεµβριανά.

την εκτροπή τους στην παρανοµία. Η κατάχρηση της εξουσίας µε την προστασία και την εν-
θάρρυνση των γερµανικών αρχών, διάβρωσε τη διάκριση ανάµεσα στην επιβολή του νόµου
και το έγκληµα. Το περιβάλλον αυτό υπήρξε ευνοϊκό για την αντιστροφή της τάξης και την
εµφάνιση του φαινοµένου εγκληµατίες να µετατρέπονται σε αστυνοµικούς, Kenneth Mourè,
«The Faux Policier in Occupied Paris», Journal of Contemporary History 45, 2010, σ. 110.