Νοερά Προσευχή: Υπερκόσμιος Κατάστασις

Σύμφωνα με έναν από τους σπουδαιότερους ορθοδόξους θεολόγους του 20ου

αιώνα, τον Δρ. Ιωάννη Ρωμανίδη, ο άνθρωπος νοσεί πνευματικά. «Η εν λόγω
νόσος συνίσταται εις το ότι υπάρχει βραχυκύκλωμα μεταξύ του πνεύματος εν τη
καρδία του ανθρώπου (δηλαδή της κατά τους πατέρας νοεράς ενεργείας) και του
εγκεφάλου. Εις την φυσιολογικήν της κατάστασιν η νοερά ενέργεια κινείται
κυκλικώς ωσάν στρόφαλος προσευχομένη εντός της καρδίας. Εις την νοσούσαν
κατάστασίν της η νοερά ενέργεια δεν στροφαλίζεται κυκλικώς. Αλλά
ξεδιπλωμένη και ριζωμένη εις την καρδίαν κολλάει στον εγκέφαλον και
δημιουργεί βραχυκύκλωμα μεταξύ εγκεφάλου και καρδίας. Έτσι τα νοήματα του
εγκεφάλου, που είναι όλα από το περιβάλλον, γίνονται νοήματα της νοεράς
ενεργείας ριζωμένη πάντα στην καρδίαν. Έτσι ο παθών γίνεται δούλος του
περιβάλλοντός του. Ως εκ τούτου συγχέει ορισμένα προερχόμενα εκ του
περιβάλλοντός του νοήματα με τον θεόν ή τους θεούς του».

Τι είναι η Προσευχή;
Κατ’ αρχάς, ο ίδιος ο Ιησούς Χριστός μας προτρέπει σε εγρήγορση (Νήψις) και
προσευχή: «Γρηγορείτε και προσεύχεσθε ίνα μη εκπέσετε εις πειρασμόν». Ο
Απόστολος Παύλος, κατατάσσει την προσευχή στις σημαντικότερες
δραστηριότητες του Χριστιανού (Τιμόθεον Α’) «παρακαλώ ούν πρώτον πάντων
ποιείσθαι δεήσεις, προσευχάς, εντεύξεις, ευχαριστίας υπέρ πάντων ανθρώπων,
υπέρ βασιλέων και πάντων των εν υπεροχή όντων, ίνα ήρεμον και ησύχιον βίον
διάγωμεν εν πάσι ευσέβεια και σεμνότητι.» και μας προτρέπει να προσευχόμαστε
ασταμάτητα: «αδιαλείπτως προσεύχεσθε» (Θεσσαλονικείς Α’). Τι είναι όμως η
προσευχή;
Σύμφωνα με τον επίσκοπο Θεοφάνη τον Ερημίτη «στην προσευχή το
πρωταρχικό είναι να σταθείς μπροστά στο Θεό με το νου στην καρδιά, και να
συνεχίζεις να στέκεσαι μπροστά Του ακατάπαυστα μέρα και νύχτα, μέχρι το
τέλος της ζωής σου». Ο Ευάγριος ο Ποντικός αναφέρει ότι «προσευχή είναι
διάλογος του νου με το Θεό», είναι "ένας παραμερισμός των σκέψεων" και όχι
άγρια σύγκρουση με αυτές και ότι «η απερίσπαστη προσευχή είναι η ανώτερη
λειτουργία του νου». Ο Άγιος Γρηγόριος Σιναϊτης λέγει ότι «προσευχή είναι ο
Θεός που κατεργάζεται όλα τα πράγματα σε όλους τους ανθρώπους». Σύμφωνα
με τον Κάλλιστο Γουέρ, επίσκοπο Διοκλείας (Οξφόρδη) «αληθινή εσωτερική
προσευχή σημαίνει να σταματάμε να μιλάμε και να αφουγκραζόμαστε στην
καρδιά μας τη χωρίς λόγια φωνή του Θεού· σημαίνει να πάψουμε να ενεργούμε
από μόνοι μας και να εισερχόμαστε στο χώρο της δράσης του Θεού». Και
καταλήγει, «ο σκοπός μπορεί να συνοψιστεί με τη φράση «γίνε ότι είσαι». Γίνε
συνειδητά κι ενεργά, αυτό που είσαι εν δυνάμει και μυστικά, επειδή έχεις πλαστεί
σύμφωνα με την ιερή εικόνα και έχεις ξαναγεννηθεί με το βάπτισμα». Τέλος,
σύμφωνα με τον Ιωάννη Κορναράκη, καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του
Πανεπιστημίου Αθηνών, «η προσευχή είναι πνευματική κατάστασις αρέμβαστος
και απερίσπαστος, κατά την οποίαν ο νους ουδέν άλλον αναζητεί, ει μη την
παρουσίαν του Θεού. Η προσευχή αυτή χαρακτηρίζεται ως «καθαρά» ή «νοερά»
ή «καρδιακή», διότι ακριβώς εν τη καταστάσει ταύτη ο νούς δεν είναι πλέον μία
εγκόσμιος πραγματικότης, αλλ’ υπερκόσμιος».

Νοερά Προσευχή: η μονολόγιστος ευχή

Ας επανέλθουμε στην φράση του Απ. Παύλου «αδιαλείπτως προσεύχεσθε» και
ας διερευνήσουμε εάν αυτό είναι εφικτό και με ποιόν τρόπο μπορεί να επιτευχθεί.
Οι ασκητές, έχοντας συνειδητοποιήσει την αξία της προσευχής και τη συνεχή
παρέμβαση των διαφόρων παρασίτων (σκέψεων, φαντασίας κα.) δημιούργησαν
συγκεκριμένη μέθοδο ώστε να μπορούν να προσεύχονται συνεχώς και με
καθαρό τρόπο. Η «ευχή» που χρησιμοποιούν είναι μονολόγιστη και
επαναλαμβανόμενη, προφέρεται ενσυνείδητα και λατρευτικά, απευθυνόμενη
προς τον Ιησού Χριστό: «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού, Ελέησόν με». Αν και
υπάρχουν πολλά κοινά σημεία μεταξύ της ευχής, της Γιόγκα και του Σουφισμού,
σύμφωνα με τους ησυχαστές, η ευχή δεν αποτελεί τέχνασμα για συγκέντρωση ή
χαλάρωση, δεν είναι Χριστιανικό μάντρα, αλλά η ερωτική επίκληση του
ασκουμένου προς τον ίδιο τον Ιησού.

Οι Ησυχαστές, δίδοντας σημασία στην αλληλεπίδραση ψυχικών και σωματικών

δραστηριοτήτων, γνωρίζουν ότι το κατάλληλο περιβάλλον και η ρύθμιση,
κάποιων εκ των σωματικών λειτουργιών, μπορούν να υποστηρίξουν το έργο της
προσευχής. Τα βασικά σημεία είναι τα εξής:

Α. Περιβάλλον: τόπος όπου δεν διεγείρονται οι αισθήσεις, ήσυχος και σκοτεινός.

Β. Σωματική Στάση: Ο Αγ.Γρηγόριος ο Σιναϊτης συνιστά να καθόμαστε σε ένα

κοντό σκαμνί, να έχουμε κυρτωμένο το κεφάλι και τους ώμους και τα μάτια μας
να είναι προσηλωμένα προς το μέρος της καρδιάς ενώ άλλοι ασκητές προτείνουν
την προσήλωση στον ομφαλό (ομφαλοσκόποι). Προτείνονται και άλλες στάσεις,
με τάση προς κυκλικότητα του σώματος.

Γ. Ρυθμική Αναπνοή: Η αναπνοή οφείλει να είναι αργή, ήσυχη και σε

συγχρονισμό με το ρυθμό της προσευχής. Εισπνέοντας, προφέρουμε τη φράση
"Κύριε Ιησού Χριστέ" (Υιέ του Θεού) και εκπνέοντας τη φράση "Ελέησόν με".
Έτσι, «πάσα πνοή αινεσάτω τον Κύριον»: κάθε ανάσα μας, αποτελεί τον
συντομότερο ύμνο –προσευχή προς τον Δημιουργό. Το κομποσκοίνι, θεωρείται
απαραίτητο βοήθημα για τους αρχαρίους, όχι για την καταμέτρηση των ευχών,
αλλά ως βοήθημα στην προσήλωση του νου και στην πρόκληση ευρυθμικότητος.

Δ. Εσωτερική Διερεύνηση: ο ησυχαστής εστιάζεται στην καρδιά, αναπνέοντας με

ειδικό τρόπο και ερευνά το εσωτερικό της. Δεν υπάρχουν ακριβείς γραπτές
οδηγίες, διότι η εποπτεία εκάστου ασκητή είναι μοναδική και μπορεί να χαραχθεί
μόνο από κάποιον πεπειραμένο "γέροντα". Αν δεν έχουμε τέτοιον καθοδηγητή, ο
Όσιος Νικηφόρος ο Ησυχαστής, μας συμβουλεύει τα εξής:

Αν δεν έχεις οδηγό, πρέπει να τον αναζητάς με επιμονή. Αν όμως δε βρίσκεις,

τότε αφού επικαλεστείς το Θεό και Τον ικετεύσεις με συντριβή πνεύματος και
δάκρυα και ακτημοσύνη, κάνε αυτό που θα σου πω… Εσύ, λοιπόν, αφού
καθίσεις και συγκεντρώσεις το νου σου, πέρασέ τον στην αναπνευστική οδό που
αρχίζει από τη μύτη και οδηγεί τον αέρα στην καρδιά· και ώθησε το νου σου κι
ανάγκασέ τον να κατεβεί μαζί με τον εισπνεόμενο αέρα στην καρδιά. Κι όταν
εισέλθει εκεί, τα μετέπειτα δεν θα είναι πλέον χωρίς ευφροσύνη και χαρά. Όπως
δηλαδή ένας άνδρας που είχε απουσιάσει μακριά από το σπίτι του, όταν
επιστρέψει, δεν ξέρει τι κάνει απ’ τη χαρά του που αξιώθηκε να συναντήσει τα
παιδιά του και τη γυναίκα του, έτσι και ο νους όταν ενωθεί με την ψυχή, γεμίζει
από ανείπωτη ηδονή και ευφροσύνη. Λοιπόν, αδελφέ, συνήθισε το νου σου να
μη βγαίνει γρήγορα από εκεί. Στην αρχή στενοχωρείται πάρα πολύ από το εκεί
κλείσιμο και τον περιορισμό· όταν όμως συνηθίσει, δεν ανέχεται πια να
περιφέρεται έξω. Γιατί η βασιλεία των ουρανών είναι μέσα μας, και καθώς ο νους
την παρατηρεί εκεί και με την καθαρή προσευχή την επιδιώκει, νομίζει βδελυρά
και μισητά όλα τα έξω.

Αν λοιπόν με την πρώτη προσπάθεια εισέλθεις με το νου σου στον καρδιακό

τόπο που σου υπέδειξα, ευχαρίστησε και δόξασε το Θεό, και σκίρτησε και
εξακολούθησε αυτή την εργασία για πάντα. Αυτή είναι που θα σε διδάξει εκείνα
που δε γνωρίζεις. Πρέπει ακόμη να μάθεις και τούτο· όταν ο νους σου βρίσκεται
εκεί, να μη σιωπά και να μην κάθεται αργός, αλλά να έχει ως έργο και
ακατάπαυστη μελέτη του το «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού, ελέησόν με», και
να μην το σταματά ποτέ. Γιατί αυτό διατηρεί το νου συγκεντρωμένο, τον
αναδεικνύει ανίκητο και απρόσβλητο κατά τις επιθέσεις του εχθρού και του
αυξάνει καθημερινά την αγάπη και τον πόθο του Θεού.

Αν πάλι, αδελφέ, παρά τις εντατικές σου προσπάθειες, δεν μπορείς να εισέλθεις
στην περιοχή της καρδίας καθώς σου περιέγραψα, κάνε αυτό που σου λέω
τώρα, και με τη βοήθεια του Θεού θα βρεις ό,τι ζητάς. Γνωρίζεις ότι το λογιστικό
μέρος της ψυχής κάθε ανθρώπου βρίσκεται στο στήθος. Εκεί, μέσα στο στήθος,
και όταν σωπαίνουν τα χείλη, μιλάμε και σκεπτόμαστε και συνθέτουμε προσευχές
και ψαλμούς και άλλα. Αφαίρεσε λοιπόν από το λογιστικό κάθε λογισμό -
μπορείς, αν θέλεις - και δώσε σ’ αυτό το «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού,
ελέησόν με». Και ανάγκασέ το να φωνάζει εσωτερικά πάντοτε αυτό αντί
οποιαδήποτε άλλη έννοια. Αν αυτό το τηρήσεις γι’ αρκετό καιρό, αναμφίβολα θα
σου ανοιχτεί μέσω αυτού και η καρδιακή είσοδος, όπως έχουμε γράψει και όπως
κι εμείς από την πείρα έχουμε μάθει. Κι ακόμη, θα έρθει σε σένα, μαζί με την
πολυπόθητη και τερπνή προσοχή, κι όλη η χορεία των αρετών, αγάπη, χαρά,
ειρήνη κλπ., που θα ικανοποιήσουν όλα τα αιτήματά σου με τη χάρη του Ιησού
Χριστού, του Κυρίου μας.
Στάδια Νοεράς Προσευχής
Σύμφωνα με τους ασκητές τις ευχής, ο ασκούμενος διέρχεται συγκεκριμένα
στάδια μέχρι την τελείωση:
Α) Προφορικό: εκφωνούμε την ευχή με τα χείλη μας, όντας συγκεντρωμένοι στις
λέξεις και το νόημά τους.
Β) Διανοητικό: προφέρουμε την ευχή εντός μας, νοερώς, όντας και πάλι
συγκεντρωμένοι στα λεγόμενα και το νόημα τους.
Γ) Καρδιακό: εστιαζόμαστε και προφέρουμε την ευχή από την καρδιά μας.
Βαθμιαία, ο νους συγκεντρώνεται και παραμένει εκεί.
Δ) Αυτενεργούμενο: η προσευχή πλέον στερεώνεται εντός της καρδίας και
αρχίζει να ενεργεί από μόνη της.
Ε) Χαρισματικό: η προσευχή ενεργεί εντός μας ως τρυφερή εσωτερική φλόγα, η
οποία «γλυκαίνει την καρδίαν δια της αισθήσεως της αγάπης του Θεού και
αρπάζουσα τον νου εις πνευματικάς θεωρίας» (Σωφρόνιος Σαχάρωφ). Σε αυτό
το στάδιο συμβαίνει και το φαινόμενο της οράσεως του Άκτιστου Φωτός.

Απόθεσις νοημάτων και κατάργηση φαντασίας

Οι ασκητές διδάσκουν η προσευχή να είναι «ανίδεος, ασχημάτιστος και
αφάνταστος» (Επίσκοπος Θεοφάνης)», καθ’ ότι «απερίγραπτον γαρ το θείον και
αόριστον, ανείδεόν τε και άχρουν» (Πέτρος Δαμασκηνός). Ο Άγιος Νείλος ο
Σοφός προτρέπει να «μη σχηματίσεις εν ώρα προσευχής το Θείον», ο δε
Ευάγριος ο Ποντικός, «όταν προσεύχεσαι μην εικονοποιείς τη θεότητα μέσα σου,
μην αφήσεις το νου σου να υποκύψει στην εντύπωση κάποιας μορφής, αλλά
προχώρα από άυλο σε άυλο και θα εννοήσεις. Δε θα κατορθώσεις να επιτύχεις
τη καθαρή προσευχή αν δεν απαλλαγείς από τα υλικά πράγματα και ταράζεσαι
με συνεχείς έγνοιες, γιατί η προσευχή είναι η κατάργηση των σκέψεων». Ο Αγ.
Γρηγόριος ο Σιναΐτης κατατάσσει τη φαντασία στον πιο επικίνδυνο εχθρό της
ένωσης με το Θεό, θεωρώντας ότι αν δεν προφυλαχθούμε από αυτήν, θα
καταντήσουμε «φανταστής» και όχι «ησυχαστής».

Υπερκόσμιος Διάσταση της Προσευχής

Ο επίλογος αυτού του άρθρου, είναι τα λόγια του γέροντος και κτήτορος της
Μονής Τιμίου Προδρόμου (Έσσεξ), Σωφρόνιος Σαχάρωφ: «Εν ταις συνθήκαις
του συγχρόνου κόσμου η προσευχή απαιτεί υπεράθρωπον ανδρείαν, διότι εις
αυτήν ανθίσταται το σύνολον των κοσμικών ενεργειών. Διαμονή εν απερισπάστω
προσευχή σημαίνει νίκην εφ’ όλων των επιπέδων της φυσικής υπάρξεως. Η
οδός αύτη είναι μακρά και ακανθώδης, αλλ’ έρχεται στιγμή κατά την οποίαν ακτίς
του Θείου Φωτός διαπερνά το πυκνόν σκότος και δημιουργεί ενώπιον ημών
ρωγμήν, δια μέσου της οποίας βλέπομεν την Πηγήν του Φωτός τούτου. Τότε η
προσευχή του Ιησού λαμβάνει κοσμικάς και υπερκοσμίους διαστάσεις».

Φιλοκαλία
Πρόκειται για συλλογή κειμένων ασκητών της νοεράς προσευχής, όπως του Άγ.
Αντωνίου, του Νικήτα του Στηθάτου, του Άγ. Γρηγορίου του Παλαμά, του Άγ.
Γρηγορίου του Σιναϊτη κ.α., η οποία έγινε από τον Επίσκοπο Κορίνθου Μακάριο
Νοταρά σε συνεργασία με τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη. Η πρώτη έκδοση
έλαβε χώρα στην Βενετία το 1782. Το έργο αποτελείται από πέντε τόμους. Από
πού όμως να αρχίσει κάποιος την μελέτη; Στο βιβλίο «Οι περιπέτειες ενός
προσκυνητού», περιγράφεται η σκηνή όπου ο προσκυνητής διδάσκεται, στον
ύπνο του, από το πνεύμα του νεκρού πνευματικού του, τη σωστή σειρά μελέτης
της Φιλοκαλίας: «η σειρά είναι έτσι βαλμένη για τους θεολόγους. Αυτοί … που
επιθυμούν για την εσωτερική προσευχή … πρέπει να διαβάζουν … σύμφωνα με
την παρακάτω σειρά: πρώτα απ’ όλα πρέπει να διαβάσουν όσα έχει γράψει ο
μοναχός Νικηφόρος και αυτό βρίσκεται εις το δεύτερο μέρος της Φιλοκαλίας.
Έπειτα, όλο το βιβλίο του Γρηγορίου του Σιναϊτου, εκτός από τα μικρά κεφάλαια.
Μετά ότι έχει γράψει ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος για τους τρείς τύπους της
προσευχής καθώς και τους λόγους «Περί Πίστεως» και τέλος το βιβλίο που
έγραψαν οι μοναχοί Κάλλιστος και Ιγνάτιος... Κι αν θέλεις ακόμη να βρεις μια
πολύ καταπληκτική διδασκαλία για την προσευχή, γύρισε εις το τέταρτο μέρος
του βιβλίου και θα βρεις ένα περιληπτικό σχέδιο «Περί Προσευχής» γραμμένο
από τον αγιότατο Κάλλιστο, τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως».

Ακοίμητοι Μοναχοί
Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος, αναφέρει ότι υπήρχε στην Κωνσταντινούπολη, η
Μονή του Αγίου Ιωάννη του Στουδίου, η οποία ιδρύθηκε περί το 454 από τον
συγκλητικό Στούδιο και ήταν αφιερωμένη στον σπουδαίο ασκητή Άγιο Ιωάννη τον
Βαπτιστή. Αργότερα, περί το 463, εγκαταστάθηκε αδελφότητα μοναχών με τόσο
μεγάλο ζήλο στην προσευχή, όπου καθόριζαν συγκεκριμένες βάρδιες ώστε να
υπάρχουν πάντοτε κάποιοι εξ αυτών, οι οποίοι να προσεύχονται, γι’ αυτό και
παρέμεινε γνωστή ως «Μονή των Ακοιμήτων Μοναχών».
Who is Who

Ο Νικόλαος Μαγαλιός εργάζεται ως Εκπαιδευτής Προσωπικής Ανάπτυξης στην

Αθήνα και την Κρήτη. Έχει σπουδάσει Διοίκηση Επιχειρήσεων & Ψυχολογία.
Είναι δημιουργός των εκπαιδευτικών & βιωματικών μαθημάτων «Το Μονοπάτι
της Καρδιάς» και «NLP: Ο Δρόμος της Διανοίας».

www.neurofeedback.gr