ktüel

GÖBEKLİ TEPE
ÖZEL SAYISI
Temmuz - Ağustos 2015 / 46 / 15 TL / Kıbrıs 17.5 TL

UYGARLIĞIN DOĞUŞUNDA
Neolitik şölenlerin izleri

GÖBEKLİ TEPE’yi
ANLAMAK

46

46
ISSN 1307-5756

ISSN 1307-5756

9 771307 575003

9 771307 575003

UYGARLIĞIN GİZEMLİ ANITI GÖBEKLİ TEPE 12 BİN YIL ÖNCE KİMLER TARAFINDAN, NASIL VE NEDEN YAPILDI?

AA 46 Kapak 5.indd 1 6/19/15 6:48 PM

AA 46 Kapak 5.indd 2 6/19/15 6:48 PM
Aktüel Arkeoloji 1
Editörden...
Tüm bildiklerinizi unutun...
Kutsal alan, tapınak, cennet bahçesi, şölen alanı ya da bunların hiçbiri... Peki
Aktüel Arkeoloji Basın
Göbekli Tepe bugün uygarlığın doğuşunu aydınlatabilir mi? Son araştırmalar Yayıncılık Turizm Org. Ltd. Şti
www.aktuelarkeoloji.com.tr
gösteriyor ki, Göbekli Tepe uygarlığı anlamamızda çok önemli bir kilit taşı. Bu
Yazı İşleri Müdürü Murat NAĞIŞ
kadar önemli bir görevi üstlenmesinin nedeni Göbekli Tepe’nin sadece görkemli muratnagis@aktuelarkeoloji.com.tr
bir yer olması değil, arkeolojik olarak bilim dünyasına sunduğu muhteşem bilgiler. Yayın Koordinatörü Ayşe TATAR
aysetatar@aktuelarkeoloji.com.tr
Neolitik ve öncesindeki toplumların sosyal ilişkileri, inanç sistemleri, çevresel
Editör Deniz GENCEOLU
koşulları, iletişim, üretim ve tüketim ilişkileri, yaşam biçimleri ve sahip oldukları denizgenceolu@aktuelarkeoloji.com.tr
teknoloji ile birçok cevaba ulaşabileceğimiz bir konuma sahip Göbekli Tepe... Görsel Yönetmen İsmail YILDIZ
grafik@aktuelarkeoloji.com.tr
Son 10 yılın en önemli arkeolojik keşiflerinden biri olan Göbekli Tepe’nin kaşifi
Fotoğraf Editörü Aykan ÖZENER
ve kazı başkanı Prof. Dr Klaus Schmidt’in vefatından sonra çalışmalara yine fotograf@aktuelarkeoloji.com.tr
Göbekli Tepe ekibi devam ediyor. Bilişim Danışmanı JBM İnteractive
Klaus, Göbekli Tepe’yi şans eseri keşfetmemişti. 30 yıldan daha uzun bir internet@aktuelarkeoloji.com.tr

süredir bölgede çalışan ve Göbekli Tepe’nin öncülü olarak görülen Nevalı Çori Çeviriler Ayşe TATAR
Deniz GENCEOLU
başta olmak üzere birçok kazıda yer alan bir bilim insanıydı. Göbekli Tepe’yi
bulduğunda ise ne bulduğunu biliyordu. Göbekli Tepe bugün dünyanın en fazla ARKEOLOJİ TRAVEL
www.aktuelarkeolojitravel.com
merak uyandıran arkeolojik alanı... Ortaya koyacağı verilerle yüzlerce yıllık
Turizm Projeleri
bilginin yıkılıp yeniden kurulacağı bir alan... Bu nedenle bu sayımızda yaklaşık info@aktuelarkeolojitravel.com
bir yıl önce aramızdan ayrılan Klaus Schmidt’i anmak istedik. Ve hep birlikte
ARKEOLOJİ DÜKKANI
Göbekli Tepe’yi anlamak için birçok soru sorup, cevaplarını almaya çalıştık. www.arkeolojidukkani.com
Oldukça ilginç sonuçları ve tartışma konuları ile umuyoruz ki Göbekli Tepe Proje Koordinatörü Gülfem ORANER
gulfemoraner@arkeolojidukkani.com
sayısı herkesin zihnini biraz daha aydınlatacak. Yine son araştırmalar gösteriyor
ki Göbekli gerçekten yalnız değil, çevresinde belki onlarca benzer yerleşme AKTÜEL ARKEOLOJİ YAYINLARI
www.aktuelarkeolojiyayinlari.com
var ve bu alanların kazılması ile bölge ilerleyen yıllarda dünyanın en önemli
arkeolojik turizm merkezlerinden biri olmaya aday.
Yazınsal ve Görsel Katkıda Bulunanlar
Bugün IŞİD olarak bilinen terör örgütü, Suriye’de uygarlığın binlerce yıllık Prof. Dr. Joris Peters, Prof. Dr. Mehmet Özdoğan, Prof. Dr. Trevor Watkins,
Doç. Dr. Bahattin Çelik, Doç. Dr. Halil Tekin, Yrd. Doç. Dr. Işık Adak-Adıbelli,
kalıntılarını yok ederken, sınırın karşı tarafındaki Şanlıurfa’da uygarlığı Dr. Brian Hayden, Dr. Jens Notroff, Dr. Lee Clare, Dr. Nadja Pöllath,
anlamak ve anlamlandırmak için büyük bir çaba sarf ediliyor. Bu iki örnek bile Dr. Oliver Dietrich, Dr. Tarkan Kahya, Çiğdem Köksal-Schmidt,
H. Ali Ekinci, Müslüm Ercan, Nezih Başgelen
bölgenin binlerce yıllık durumunu anlamamıza büyük bir referans sunuyor.
Şanlıurfa Arkeoloji Müzesi, Göbekli Tepe Projesi
Trevor Watkins’in “olasılıkla Neolitik çağlarda topluluklar arası savaşı önlemek
Kapak Görseli
için ortak bir barış sağlanmış ve bunun sonucunda bu yapılar ortaya çıkmış Göbekli Tepe Ana Kazı Alanı – D yapısı
Berthold Steinhilber, ©DAI, Göbekli Tepe Kazı Arşivi
olabilir” demesi bile oldukça önemli.
Yönetim Yeri
Son zamanlarda üzerinde en fazla durduğumuz konulardan biri olan “Arkeoloji Şehit Muhtar Mah. İstiklal Caddesi Bekar Sokak No: 18 Kat: 4
Türkiye’nin Geleceği Olabilir mi?” ana teması Aktüel Arkeoloji Dergisi’ni 34440 Beyoğlu İstanbul - TÜRKİYE (+90) 212 244 25 02
www.aktuelarkeoloji.com.tr - www.arkeolojidukkani.com
de yeni bir işbirliği oluşumu ve çalışmaları içine çekmiş durumda. Yakın bir info@ aktuelarkeoloji.com.tr
zamanda kurulum işlemlerini tamamlayacağımız “Türkiye Arkeoloji Vakfı” ve ISSN 1307 5756
“Arkeoloji Dostu” çalışmaları Anadolu’nun binyıllara yayılan evrensel, kültürel,
Dağıtım YAYSAT
tarihsel ve arkeolojik mirasını “gelecek kuşaklara aktarmak” için bize büyük
Basım Yeri
bir kapı aralayacak. Arkeolojik alanların, kültür kalıntılarının ve binlerce yıllık Şan Ofset Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti.
www.sanofset.com
birikimin, Türkiye’nin geleceğini şekillendiren en önemli değerler bütünü Hamidiye Mah. Anadolu Cad. No:50 Kağıthane / İstanbul
Tel: +90 212 289 24 24 / Sertifika No: 12049
olduğunu zamanla göreceğiz. Bunun için destek vermek isteyen herkese
kapımızın açık olduğunu söylememiz gerekiyor. Yazıların tüm sorumluluğu yazarlara aittir. Derginin Dili Türkçedir 2 aylık
süreli yayınlanır, basın meslek ilkelerine uyar. Tarih, Kültür Sanat Arkeoloji,
konularında yayınlanır. Yayın çalışmaları ve yönetim- idari çalışmalar kişilerin
gönüllü katılımı ile gerçekleşmektedir. “Aktüel Arkeoloji Dergisi’nin yayın
MURAT NAĞIŞ projesi TÜPRAŞ’ın desteği ile sürdürülmektedir”

2 Aktüel Arkeoloji
 İÇİNDEKİLER
06 HABERLER
• Kennewick Adamı Kızılderililerin Atası Mıydı?
• En Eski Cinayet
• Tarihöncesi İnsanların El ile Kavrama Becerileri
• Alalakh Kazılarının 15. Yılı
• Domuztepe
• Pisidia Bölgesi’nde Keşfedilen Ana Tanrıça Tapınakları
• Kale Höyük
12 MÜZE
Şanlıurfa Arkeoloji Müzesi
30 Nezİh BAŞGELEN
Klaus Schmidt
Özellikle Göbekli Tepe’de geliştirdiği kazı stratejisi, buluntular
üzerindeki değerlendirme ve yorumları ile Çanak Çömleksiz
Neolitik Dönemin anlaşılmasına çok önemli katkılar sağlayan
Klaus Schmidt`in anısını sevgi, saygı ve minnetle anıyoruz.
38 MEHMET ÖZDOĞAN
Göbekli Tepe’yi Anlamak
Göbekli Tepe hiç kuşkusuz son yılların en etkileyici buluntu
yerlerinin başında gelir. Göbekli Tepe kazıları, görkemli
tapınakları, boyları 6 metreyi bulan dikilitaş, heykel ve
kabartmaları ile konunun uzmanı olsun ya da olmasın gezenleri
etkileyecek buluntuları sergileyen bir kazı yeridir.
52 JENS NOTROFF, OLIVER DIETRICH,
JORIS PETERS, NADJA PÖLLATH,
ÇİĞDEM KÖKSAL-SCHMIDT
Uygarlığın Doğuşunda Göbekli Tepe
Günümüzden yaklaşık 10 bin yıl önce bilinçli olarak toprakla
doldurulmuş ve yükseltilmiş olan anıtsal yapılar, son Buzul
Çağının ardından, Çanak Çömleksiz Neolitik olarak adlandırılan
dönemde avcı-toplayıcı gruplar tarafından inşa edilmişti.
70 TREVOR WATKINS
Göbekli Tepe’yi Kim İnşa Etti?
Dağın tepesinde çıplak bir kireçtaşı üzerinde
konumlanan Göbekli Tepe hemen dikkati üzerine çeker.
Göbekli Tepe, tipik, uzun süreli bir kerpiç yerleşim yeri
özellikleri göstermez. Su ve yerel yiyecek kaynaklarına
olan uzaklığıyla bu yer, insanların kalıcı olarak
yaşayabileceği bir yer değildir. Göbekli Tepe’de şimdiye
kadar devam eden kazılarda yalnızca anıtsal taş mimari
ortaya çıktı, fakat diğer höyüklerden bildiğimiz konutsal
yapılara rastlanmadı.
80 BRIAN HAYDEN
Uygarlığın Kökeni Şölenler
Şölenler neredeyse herkesin keyif aldığı aktivitelerdir.
Doğum günleri, düğünler, bayramlar ve diğer pek
çok eğlenceli etkinlik yılın en ilgi çekici anlarını
oluşturur. Bugün dünya genelinde pek çok geleneksel
köyde düzenlenmeye devam eden şölenler, uygarlığın
doğuşunda eğlence yönünün yanı sıra çok daha
ciddi bir role sahipti.
90 BAHATTİN ÇELİK
Göbekli Tepe Yalnız Değil
2000 yılından Göbekli Tepe civarındaki bölgede
yapılan kültürel envanter çalışmaları kapsamında pek
çok Neolitik Dönem yerleşim yeri tespit edildi. Yeni
keşfedilen bu yerleşim yerlerinin tümünde, Göbekli
Tepe ve Nevalı Çori’den bildiğimiz T-biçimli anıtsal
dikilitaşlar ortaya çıktı.
98 MÜSLÜM ERCAN, LEE CLARE
Göbekli Tepe’den Son Gelişmeler
Göbekli Tepe ekibi, 2014 sonbaharından beri
Göbekli Tepe’de devam eden kazılar ve alanda
yapılan sağlamlaştırma ve koruma çalışmaları ile
birlikte yapılan yeni keşiflerin yer alacağı yayınların
hazırlanmasına odaklanıyor.
Aktüel Arkeoloji 3
4 Aktüel Arkeoloji
Aktüel Arkeoloji 5
ArkeoHaber

Kennewick Adamı
Kızılderililerin Atası mıydı?

W
Adli antropolog ashington’da 1996 yılında bulu-
Kari Bruwelheide,
Kennewick nan ve ‘Kennewick Adamı’ ola-
Adamı’na ait rak adlandırılan 8 bin 500 yıllık
kemikleri diziyor.
©Chip Clark, yetişkin erkek iskeleti üzerin-
Smithsonian de yürütülen antik DNA araştırmaları, iskeletin
Institution
Amerika Kızılderililerine benzer özellikler taşıdı-
ğını gösterdi.
Stanford Üniversitesi Tıp Fakültesi ile Kopenhag
Üniversitesine bağlı uluslararası bir araştırma eki-
binin yürüttüğü bu yeni çalışma, 2014’te yapılan
ve iskeletin daha çok Japon veya Polinezya özel-
likleri taşıdığını gösteren çalışmayı da çürütüyor.
Yerli Amerika kabilelerinin ‘Kadim Kişi’ ismini
verdikleri ve çok eski bir ataları olduğunu düşün-
dükleri ‘Kennewick Adamı’ iskeleti üzerinde yü-
rütülen çalışmalar, Dr. Morten Rasmussen’e göre,
hem kabile üyelerini hem de bilim adamlarını
aydınlatacak. İskeletin el kemiğinden elde edilen
antik DNA örnekleri oldukça aşınmış ve toprak
bakterilerinin DNA’sı ile kaplanmıştı. Elde edilen
oldukça az miktardaki örnekler, en yeni bilimsel
metodlar kullanılarak incelendi. Modern Amerika
Yerlileri’nden alınan DNA örnekleri ile karşılaştı-
rılan örneklerin, Washington’da bulunan Colville
Kızılderili Bölgesi’ndeki kabilelerle benzerlik gös-
terdiği tespit edildi.
Ramussen ve ekibinin yaptığı bir diğer araştırma-
da, Amerika’nın Montana Eyaleti’nde bulunan ve
12 bin yıl öncesine tarihlenen ‘Anzick Oğlanı’ adlı
genç bir erkek çocuğuna ait iskeletten alınan antik
DNA örneklerinin de Amerika Kızılderilileri ile
ilişkili olduğu saptandı. Ekibe göre, DNA dizilim
teknolojilerindeki yeni gelişmeler, insanlık tari-
Heykeltıraş Amanda Danning tarafından yapılan adli yüz rekonstrüksiyonu temel alınarak StudioEIS
hindeki büyük diasporalar ile yerel popülasyonla-
tarafından oluşturan heykel büst (yukarıda sağda) ©Brittney Tatchell, Smithsonian Institution rın tarihine ışık tutacak.

6 Aktüel Arkeoloji
Aktüel Arkeoloji 7
ArkeoHaber

En Eski Cinayet
430.000 yıllık
kafatası üzerindeki
darbe izleri, bilinen
en eski cinayetin
kanıtı olabilir!

©Javier Trueba,
Madrid Scientific Films

İspanya’nın kuzeyinde, Orta Pleistosen’e tarihlenen (781.000 ile 126.000 yıl

öncesi) bir yeraltı mağara sistemi olan Sima de los Huesos’ta, Neanderthal ve
Proto-Neanderthal oldukları tespit edilen en az 28 bireye ait iskelet kalıntıları
ortaya çıkarıldı. Kemikler üzerinde yapılan çalışmalarda 17 farklı bireyin kafatası
kemikleri birleştirildi. Ancak bunlar arasından genç bir yetişkine ait kafatası
dünyada bilinen en eski cinayeti gözler önüne seriyor.

N
ohemi Sala ve çalışma arkadaş-
larının PLOS ONE’da yayınla-
dıkları araştırmaya göre, kafa-
tası üzerindeki ölüm sonrası
meydana gelen kırıklar, bireyin
ölümü öncesinde gerçekleşen kırık izlerinden
kolaylıkla ayırt ediliyor. Sol göz boşluğunun üze-
rinde yer alan kırıkların, kafatasının iç ve dış ta-
bakalarını etkilediği anlaşılıyor. Her iki kırık izi-
nin boyutlarının ve hatlarının birbirinden farksız
olduğunu tespit eden Sala ve ekibi, bunların aynı
obje ile vurulması sonucu gerçekleşebileceğini
belirtiyor. Kafatası üzerindeki tahribat ve dar-
belerin yönü, bunların eşit güç kullanılarak ger-
çekleştiğini gösteriyor. Araştırma sonucuna göre,
kafatası ile beyin arasındaki bariyeri delip geçtiği
anlaşılan bu iki darbe, bireyin ölümüne sebep
olmuş. Kasıtsız travmalar genelde kafatası yanla-
rında, kasıtlı travmalar ile genelde yüzde bulun-
duğundan, bunun bir kaza yaralanması olmadığı
çok açık. Araştırmacılara göre bu bireylerarası
şiddetin bir sonucu.

8 Aktüel Arkeoloji
Aktüel Arkeoloji 9
ArkeoHaber
© Yale Üniversitesi
Tarİhöncesİ İNSANLARIN
El İle Kavrama Becerİlerİ
Y
Bilim insanları, ale Üniversitesinden bir araştırma
ekibi tarafından yapılan yeni bir çalış-
tarihöncesi ma, primatların, modern insanınkine
insanların benzer bir hassas kavrama yeteneği
olabileceğine işaret ediyor. Taş aletle-
ve diğer rin ortaya çıkışından milyonlarca yıl öncesine tarih-
primatların lenen fosiller, Australopithecus afarensis türünün de
bu gruba dahil olduğunu gösteriyor.
elle kavrama
Bu çalışma için bir araya gelen robotbilim uzmanla-
yeteneklerinin rı Thomas Feix ve Aaron Dollar (Yale Üniversitesi)
tarih boyunca ile antropologlar Tracy Kivell (Kent Üniversitesi)
ve Max Planck (Antopoloji Enstitüsü) ve primat
gelişimini uzmanı Emmanuelle Pouydebat (Fransız Ulusal Bi-
incelemeye limsel Araştırma Merkezi) primatların hassas kav-
devam ediyor. rama yeteneklerini inceledi.
Yaşayan primatlara ait iskeletler ile tarihöncesi in-
sanlara ait fosil kalıntılarının baş ve işaret parmak-
larını oluşturan bölümleri ölçerek, kinematik bir
model oluşturan araştırma ekibi, bu model üzerin-
den parmak hareketlerini inceledi.
Araştırma sonuçları başparmak uzunluğunun ya
da gelişmiş eklem hareketlerinin iyi bir kavrama
yeteneği sağlamadığını gösterdi. Yaşayan diğer pri-
10 Aktüel Arkeoloji
matlarla karşılaştırıldığında insan elinin özellikle de
küçük objeler için en gelişmiş kavrama yeteneğine
sahip olduğu anlaşıldı.
Primatların elle kavrama yetisi üzerine daha önce
yapılan çalışmalar, parmakların duruşuna, el ile
obje arasındaki temasa veya başparmağın diğer
parmaklara göre uzunluğu gibi alanlara odaklan-
mıştı. Yeni araştırma ise baş ve işaret parmakları
arasındaki ilişkiyi, özellikle küçük objeleri hassas
kavrama yetisi üzerinden inceliyor. El becerisinin,
erken primatları erken memelilerden ayıran en
temel adaptasyon olduğu düşünülüyordu. Bu tür
yeteneklerin, hareket yeteneği ve alet kullanımının
getirdiği mekanik gerekliliklere daha fazla ihtiyaç
duyulmamasından dolayı evrimleşerek geliştiği
düşünülüyordu.
Erken dönem homininlerin, özellikle alet kulla-
nımı konusundaki kavrama kapasiteleri üzerinde
tartışmalar devam ediyor. Yapılan yeni çalışma bu
soruların bir kısmını aydınlatabilir. Örneğin bu
çalışma, erken insan türü Australopithecus afaren-
sisin taşları kesmek için gerekenden daha fazla el
becerisine sahip olabileceğini gösteriyor.
Aktüel Arkeoloji 11
ArkeoMüze

ŞANLIURFA ARKEOLOJİ MÜZESİ

B
ereketli Hilal olarak kabul edilen böl-
Şanlıurfa Arkeoloji Müzesi, Arkeopark ve Edessa
gede, uygarlığın doğduğu toprakla-
Mozaik Müzesinden oluşan Haleplibahçe Müze rın en önemli merkezi olan Göbekli
Kompleksi, 34 bin metrekarelik kapalı alanıyla Tepe’ye ve diğer Neolitik alanlarla
Türkiye’nin en büyük müzesi olma özelliğini taşıyor. birlikte yüzlerce höyük ve antik ken-
te ev sahipliği yapan Şanlıurfa’nın en çok ihtiyaç
duyduğu yeni bir müzeydi. Dünyanın en eski hey-
keli “Urfa Adamı”, son dönemlerin en görkemli
mozaiklerini oluşturan Haleplibahçe ve Edessa
Krallığı mozaiklerine de sahip olan Şanlıurfa Ar-
keoloji Müzesi ve Haleplibahçe Müze Kompleksi
24 Mayıs 2015 tarihinde ziyarete açıldı.
Göbekli Tepe, Nevalı Çori, Akarçay Tepe, Hassek
Höyük, Gre Virike, Lidar Höyük gibi höyüklerin
her biri uygarlık tarihinin mihenk taşlarını oluş-
turuyor. Şanlıurfa’da özellikle 1960’lı yıllardan beri
yapılan Baraj Kurtarma Kazıları ile çok önemli ar-
keolojik eserler keşfedildi. Çağdaş müzecilik an-
layışı ile kurulan yeni Şanlıurfa Arkeoloji Müze-
sinde bu höyüklerin her biri, gerek kazı hikayesi
gerekse eserleri ile, bölgede uzun yıllar çalışmış ve
bu kazılarda görev almış deneyimli bilim insanla-
rının desteği ve katkısı ile özel tasarlanan bir me-
kan içerisinde sergileniyor.

12 Aktüel Arkeoloji
Şanlıurfa Arkeoloji Müzesi; sergileme alanı, yeme-
içme mekânları ve ticarî mekânlar, depo alanları,
servis alanı ve fuaye olmak üzere toplam üç katlı ola-
rak tasarlanmış. Müzede ayrıca toplantı salonu, ço-
cuk oyun alanı, kütüphane, ticari birimler, araştırma
ve uzman odaları ile laboratuvar alanı da yer alıyor.
MÖ 9500’lü yıllara tarihlenen ve “dünyanın gerçek
boyutta  yontulmuş ilk insan heykeli” olarak bili-
nen 180 santimetre boyundaki Urfa Adamı heykeli,
Şanlıurfa Müzesinde özel olarak ayrılan bir bölüm-
de sergileniyor. Şanlıurfa Müzesi hem bölge tarihi
hem de çağdaş müzecilik anlayışı açısından büyük
önem taşıyor. Burası, bölgedeki arkeolojik alanları
ziyaret etmeden önce mutlaka uğranması gereken
ilk durak.
1950’li yıllarda kaçak kazılar ile yağmalanan Edessa
Krallığı’na ait mozaiklerin en önemlilerinden biri Şanlıurfa’ Arkeoloji Müzesi açılana kadar İstanbul
olan Orpheus Mozaiği, yine Aktüel Arkeoloji Der- Arkeoloji Müzelerinde misafir olan Orpheus Mo-
gisinin  başlattığı kampanya ve Kültür ve Turizm zaiği, yeni müzenin açılması ile birlikte kendi top-
Bakanlığının girişimleri ile ABD’den geri istenmiş raklarına geri döndü ve müzede özel olarak sergi-
ve mozaik 2012 yılında ülkemize iade edilmişti. lenmeye başlandı.

Aktüel Arkeoloji 13
ArkeoHaber
ALALAKH KAZILARININ
YILI
K
oç Üniversitesi desteği ve Koç Üni-
versitesi Arkeoloji Bölümü Öğretim
Üyesi Prof. Dr. K. Aslıhan Yener’in
başkanlığında yürütülen Alalakh
(Tell Atchana) kenti kazılarının 15.
yılı Hatay Arkeoloji Müzesinde düzenlenen etkin-
likle kutlandı.
“Alalakh Kazılarının 15. Yılı” kutlama programı,
uluslararası alanda birçok arkeoloji uzmanının ka-
tılımıyla gerçekleşerek, insanlığın tarihine ışık tu-
tan onlarca eserin ortaya çıkarılma süreci katılım-
cılarla paylaşıldı. İki gün süren etkinlik kapsamında
çalışmalar hakkında detaylı bilgiler aktarılarak, son
gün programa katılan tüm davetliler kazı alanını
gezme imkanına sahip oldular.
Atchana Höyük, antik Alalakh kenti, Hatay sınırları
içinde günümüz Antakya’sı yakınlarındaki Amik
Ovası’nda Asi Nehri’nin kenarında yer alır. 22 hek-
tarlık bir alanı kaplayan höyük, bölgedeki en büyük
Orta ve Geç Tunç Çağı (MÖ 2000-1300) yerleşimi
14 Aktüel Arkeoloji
15.
olup MÖ 2. binyılda bölgedeki Mukiş Krallığı’nın
başkentliğini yapmıştır.
Anadolu, Yakındoğu ve Doğu Akdeniz kültürleri
arasındaki geçiş noktasındaki konumu itibariyle
tampon bölge görevi gören yerleşimde, erken kül-
türel etkileşimlerin ve Tunç Çağındaki küresel-
leşmenin izleri ilk olarak 1930 ve 40’larda İngiliz
arkeolog Sir Leonard Woolley tarafından yapılan
kazılarda açığa çıkarılmış, 2000’den itibaren ise Koç
Üniversitesinin kurumsal desteğiyle K. Aslıhan Ye-
ner tarafından yapılan kazılar ile yeni bilgilere ula-
şılmaya devam edilmiştir.
Atchana Höyük’teki kalıntılar Antakya turizminin
önemli bir parçasını oluşturur. Kazı alanından çı-
karılan bu eserlerin hemen hemen hepsi Hatay Ar-
keoloji Müzesinde, sergilenmekte olup, IV. Tabaka
bit-hilani üsluplu saraydan ilham alınarak tasarla-
nan Alalakh sergi salonu da bir başka ziyaret nok-
tasıdır. Soyut aslan heykelleri, Minos üsluplu duvar
freskleri, tabletler, mühürler ve Yarim-Lim heykel
başı gibi birçok eserin röprodüksiyonu yaratıcı bir
üslupla müzede sergilenmektedir. Bu eserler, Tunç
Çağında Alalakh’ın uluslararası kültür ve zenginli-
ğinin en önemli kanıtlarıdır.
Aktüel Arkeoloji 15
ArkeoHaber

Domuztepe
Doğu Akdeniz’de Bir Mezopotamya
Geç Neolitik Yerleşimi
Halil Tekin

T
Taş döşeli avludaki ürkiye Doğu Akdeniz’i olarak ta- Üniversitesine mensup bir heyet tarafından yürü-
toplu buluntu
içinden ele geçen nımlanan coğrafyanın iç kesimle- tülmesi kararlaştırılmıştır. 2013 yılında bürokra-
kaideli meyvelik rinde; Kahramanmaraş-Gaziantep tik işlemler ve lojistik çalışmalara ağırlık verilmiş;
il sınırına yakın bir konumda bulu- 2014 yılında ise yeni kazı heyeti ilk kez arazi çalış-
nan Domuztepe arkeoloji çevrele- malarına başlamıştır.
rince 1993 yılından beri bilinir. Bir Amerikan-İn- Üzerindeki yaban domuzu yuvalarının çoklu-
giliz heyeti tarafından Kahramanmaraş ili sınırları ğundan dolayı yerel halk tarafından Domuztepe
içinde başlatılan arkeolojik yüzey araştırması es- olarak adlandırılan yerleşim, Kahramanmaraş ili,
nasında tespit edilen yerleşim, muazzam geniş- Pazarcık ilçesi, Narlı beldesi, Emiroğlu köyü sı-
liği ve üzerindeki arkeolojik malzemesiyle heyet nırları içinde; Aksu Nehri’nin küçük bir kolu olan
üyelerinin dikkatini çekmiş; iki yıl yürütülen yü- Mizmilli Çayı’nın kenarında yer alır. Yaklaşık 20
zey araştırmasında etraflıca araştırıldıktan sonra hektarlık bir genişliğe sahip oval görünümlü hö-
sistemli kazılar aynı heyet tarafından 1995 yılında yüğün biri güneyde, diğeri kuzeyde olmak üzere
başlatılmıştır. 2006 yılına kadar California Üni- iki konisi vardır ve bunların ovadan yüksekliği 15
versitesinden Prof. Dr. Elizabeth Carter başkanlı- metre civarındadır.
ğında yürütülen kazılar 2008 yılında Manchester
Üniversitesinden Prof. Dr. Stuart Campbell tara-
fından devralınmış ve 2012 yılına kadar aynı he-
yet tarafından sürdürülmüştür. İngiliz heyeti bazı
finansal ve bürokratik nedenlerle kazılara devam
edemeyeceğini ve kazıları devretmek istediğini
bildirmesinin ardından, Kültür ve Turizm Bakan-
lığı bu talebi uygun bulmuş; ancak kamulaştırma
sorunları çözülünceye kadar kazıların Kahraman-
maraş Müze Müdürlüğü başkanlığında Hacettepe

16 Aktüel Arkeoloji
Domuztepe’nin bir Mezopotamya yerleşimi ol-
duğu ilk kazı sezonunda tespit edilmiş; özellikle
höyük yüzeyinin tümünü kaplayan Halaf boya-
lılarına ait parçalar dikkat çekmiştir. Eski kazı
heyeti tarafından yürütülen çalışmalar daha
çok höyüğün güney yükseltisindeki “Operation
1” olarak tanımlanan alanda yoğunlaştırılmış;
bunun yanı sıra yerleşimin farklı yerlerinde de
sondaj niteliğinde kazılar gerçekleştirilmiştir. Bu
alanın orta kesiminde bir derinlik sondajı ile ana
toprağa kadar inilmiş ve yerleşimin en alt kat-
manının MÖ 7000’lerde, yani Geç Neolitiğin en
erken aşamasında başladığı saptanmıştır. Alanın
hiç kuşkusuz en dikkat çekici buluntuları Ölüm
Çukuru olarak tanımlanan bölümden gelmiştir.
Çok sayıda insan ve hayvan iskeletinin yanı sıra
bunlarla ilintili ritüel nitelikli arkeolojik bulun-
tular bu alanı özel kılar.
Höyük yüzeyinde uzun yıllar tarımsal etkinlikler
gerçekleştirildiğinden üstteki tabakaların mima-
risine ait taşlar yer yer sökülmüş ve köylüler tara-
fından tarla sınırlarında biriktirilmiştir.
Bu nedenle kazılar başlatıldığında yüzey
toprağının hemen altından gelmeye baş-
layan mimariye ait duvarlar bazen eksik or-
taya çıkmaktadır. 2014 kazılarında Alan 1 olarak
tanımlanan bölümde iki yapı katının varlığı sap-
tanmış; bunlardan üstteki (1. Yapı Katı) yuvarlak
planlı bir bina ile temsil edilmektedir. Yüzeye
çok yakın olmasından dolayı binanın bir kısmı
tarımsal etkinlikler nedeniyle tahrip olmuştur.
Geçmiş yıllardaki kazılarda varlığından haber-
dar olunan bu mimari plan Mezopotamya’nın
çağdaşı pek çok merkezde ortaya çıkartılan ve
tholos olarak adlandırılan mimariyle aynı özel-
Taş döşeli avludaki
liğe sahiptir. Maalesef tek sırası korunmuş olan toplu buluntu
binanın dikdörtgen ön odasının sadece bir du- içinden ele geçen
insan tasvirli kap
varı mevcuttur. Yuvarlak yapının içinde çok az parçaları
arkeolojik kalıntıya rastlanmış olmasına karşın;
Güney Mezopotamya etkisini kanıtlayan Ubaid
boyalılarına ait parçalar bulunması açısından
2014 yılı kazı
önem taşır. çalışmaları
Aktüel Arkeoloji 17
 Alan 1’deki Geç Alttaki (2. Yapı Katı) ise dörtgen planlı ve en az
Neolitik mimari
kalıntıları üç geniş odasının varlığı saptanan büyük bir bina
ile temsil edilir. Orta kısmında, zemini farklı bo-
yutlardaki taşlarla döşeli geniş bir avlusu bulunan
yapının içinde çok sayıda Halaf boyalılarına ait
parça ele geçirilmiştir. Taş döşeli avlunun güney
kesiminde özenli biçimde istiflenmiş izlenimi ve-
ren toplu buluntu dikkat çekicidir. Bu alanda çok
sayıdaki pişmiş toprak kabın yanı sıra serpantin-
den yapılmış kaplar kırık halde bulunmuştur. Ser-
pantinden üretilmiş farklı formdaki kaplarla bir-
likte yüzeyinin tümü boyalı pişmiş topraktan koç
biçimli iri bir kap ile kaideli bir meyvelik formun-
Taş döşeli
avludaki daki kap bunlar içinde özel bir yer tutar. Bunların
toplu buluntu yanı sıra iki pişmiş toprak kap parçası üzerindeki
içinden ele
geçen koç boya bezekte Halaf insanlarının tasvirlerine yer
biçimli kap verilmiştir. Bunlardan bir tanesinde iki erkek başı
18 Aktüel Arkeoloji
yer alırken, diğerinde ayakta duran ve iki kolunu
yana açmış bir erkek resmedilmiştir. İkincisinin
kollarından sarkan püskülleri bir kartalı anımsa-
tır ve bir ayini yöneten “şaman” görüntüsü verir.
Domuztepe’de geçmiş yıllarda yürütülen kazılarda
böyle bir “şaman” tarafından yönetilen ve kafala-
rı olmayan cesetlerin yer aldığı ölü ritüeliyle ilgili
sahne, iri bir vazo üzerinde resmedilmiştir. Kah-
ramanmaraş Müzesinde sergilenen bu kap Çatal-
höyük duvar resimlerindeki sahneleri çağrıştırır.
Domuztepe’de, eski kazı heyeti tarafından elde edi-
len radyokarbon ölçümlerine göre MÖ 7000’ler-
den itibaren iskân edilmeye başlanıp yaklaşık MÖ
5400’lerde terk edilmiştir. Her ne kadar arkeoloji
çevrelerinde Domuztepe’nin bir Halaf yerleşimi
olduğu öne çıkmış olsa da aslında yerleşim Geç
Neolitiğin tüm aşamalarını kapsar; daha da önem-
lisi Yakındoğu’da çok az bilinen Halaf-Ubaid geçiş
evresi ve Erken Ubaid hakkında da bilgi sunan
ender kazılarından biridir. Yakındoğu’da bilinen
büyük boyutlu Neolitik yerleşimler ortalama 10-15
hektar genişliğe sahiptir. Anadolu’nun bilinen en
büyük Neolitik yerleşimi olan Çatalhöyük yaklaşık
12 hektar kadardır; oysa Domuztepe 20 hektarlık
bir genişliğe sahiptir. Aynı şekilde çağdaşı Mezo-
potamya Neolitik yerleşimlerinin ortalama 3-5
hektarlık bir alanı kapladığı göz önünde tutulursa
Domuztepe’nin potansiyeli daha iyi anlaşılabilir.
Neolitik köy yaşamından Kalkolitiğin ilk merkezi-
leşme sürecine geçişi temsil eden bir yerleşim olan
Domuztepe kazıları geleceğe yönelik uzun erimli
bir proje olarak planlanmaktadır.
Aktüel Arkeoloji 19
20 Aktüel Arkeoloji
Aktüel Arkeoloji 21
22 Aktüel Arkeoloji
Aktüel Arkeoloji 23
ArkeoKitap

LYKİA KİTABI

Bu kitap, Lykia’yı öğrenmek ve anlamak için iyi bir kılavuz olsa da, asıl amaç bundan çok ötedir:
Lykia Bölgesi’nin kültür, tarih ve sanatı, sosyal, siyasi ve ekonomik yaşamıyla birlikte ve her
dönemiyle ilk kez 130 kent/yerleşim örneğinde anlatılmaktadır. Yazarın bilimsel konulardaki
kendi özgün yorumları ve değerlendirmelerini içeren bu kitap özenli ve yalın bir dille yazılmıştır
ki sadece arkeologlar ve ilgililer değil herkes keyifle okusun. Asıl amaç, Lykia bilimine topluca
katkı vermekse de, bu bahaneyle arkeolojiyi-tarihi paylaşmak, sevdirmek ve tarihsel emanetlerin
kendiliğinden korunmasını sağlamaktır.

Nevzat Çevik / Suna – İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü

SYLLOGE NUMMORUM GRAECORUM

British Academy’nin bir projesi olan Sylloge Nummorum Graecorum ciltleri, dünyanın birçok
ülkesindeki bilimsel kuruluşlar aracılığıyla kamu müzeleri ile özel koleksiyonlardaki sikkeleri
bilim dünyasına tanıtmaktadır. Uluslararası Akademiler Birliği nezdinde SNG projesinin
Türkiye’deki temsilcisi olan Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü bugüne değin sekiz SNG cildi
yayımladı. Şubat 2015 yılında yayımlanan dokuzuncu cilt, Özkan Arıkantürk koleksiyonunda
yer alan 827 adet Troas bölgesi sikkesini kapsamaktadır. Katalogdaki en fazla sikke yaklaşık 200
adet ile Aleksandreia Troas’a aittir. Bu kentin yanı sıra Akhilleion, Aioleion, Ophryneion, Pionia,
Skamandreia, Thymbra ve Zeleia’ya ait nadir sikkeler de katalogda yer almaktadır.

Turkey 9. The Özkan Arıkantürk Collection. Volume 1: Troas

Hazırlayan: O. Tekin – A. Erol-Özdizbay / Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü

GÖBEKLİ TEPE

Yaklaşık 12.000 yıl önce, Fırat ve Dicle nehirleri arasında kalan bölgede, insanlık tarihinin en
önemli değişimlerinden biri yaşanmaktaydı. İnsanoğlu avcı-toplayıcı bir yaşam tarzından, yerleşik
hayata, çiftçi-üretici düzene geçmek üzereydi. Binlerce yıl öncesinin avcı toplayıcılarının bu
geçiş döneminde, sandığımız gibi mütevazi ve basit bir yaşam tarzıyla yetinmemiş olduklarını,
aksine, görkemli bir evre yaşadıklarını, Göbekli Tepe’de bize bıraktıkları izlerde görebiliyoruz.
Göbekli Tepe’nin etkileyici anıtsal buluntuları yetkin bir taş işçiliğini yansıtmakta, taş üzerinde
kabartma tekniğiyle yapılarak aktarılan motiflerin içerik zenginliği ise karmaşık bir düşünsel
düzeye ulaşıldığını göstermektedir. Tüm bu bulguların yanında, eserlerin nitelik ve nicelikleri
gözlemlendiğinde, raslantısal değil düzenli bir tekrarlama şeklinde saptanabilen büyük boyutluluk,
anıtsallık ve sayısal yoğunluk, arka planda olması gereken gelişkin sosyal düzenin, organizasyon ve
koordinasyon kabiliyetinin ipuçlarını vermektedir.

Klaus Schmidt / Arkeoloji ve Sanat Yayınları

Bu kitaplara arkeoloji dükkanından ulaşabilirsiniz. www.arkeolojidukkani.com

24 Aktüel Arkeoloji
Aktüel Arkeoloji 25
 Pısıdıa Bölgesi’nde keşfedilen
Ana Tanrıça Tapınakları
A
Tarkan KAHYA - H. Ali EKİNCİ
na Tanrıça evrensel bir figürdür.
Neolitik Dönemden itibaren ise
tüm Akdeniz ve çevresinde tapınım
görmüştür. Pisidia Bölgesi’nde Me-
ter Potamene, Meter Metaurene,
Ana Tanrıça’nın Meter Ouegna, Meter Polyettene, Meter Tymenene,
tapınağı ve
basamaklı kaya Meter Kadmene gibi birçok yerel isimle anıldığı bi-
sunakları linir. Bunlar daha da çoğaltılabilir; kültü ile ilişkili
Kremna sikkeleri üzerinde yer alan MIDAE DEAE
COL CREM lejandı, Tanrıça’nın kentteki kültüne
işaret eder. Ona bölgede verilen bu isimler ya ni-
teliğinden ya da tapınım gördüğü yer adlarından
kaynaklanmaktadır.
26 Aktüel Arkeoloji
MS 394’te I. Theodosius’un kamuya açık alanlarda
bu kültlerin kutlamalarına yasak getirmesiyle büyük
bir darbe alır. Bu tarihten itibaren Hristiyanlığının
Pisidia Bölgesi’nde çok tanrılı kültleri sistematik ola-
rak yok etmeye çabaladığı ileri sürülmüş, Pisidia An-
tiokheia’sında Mên Askaênos Tapınağı buna örnek
gösterilmiştir; tanrının kutsal alanında heykeller,
steller gibi birçok kült nesnesi göksel dinin fanatik-
leri tarafından hışımla parçalara ayrılmış ve bir daha
bir araya gelmemecesine farklı yerlere atılmışlardır.
Bu olaydan sonra kutsal alan pagan kült görevlileri
tarafından terk edilmiştir. 
1960’lı yıllarda tarihi eser kaçaklığı amacıyla mo-
dern vandalistler tarafından başı kopartılan Düver
Ana Tanrıçası’nın kült heykeli Geç Antik Dönemin
bu kıyımından kurtulabilmişti! Ama nasıl?
Düver Yerleşim Tarihi Araştırmaları Projesi en er-
kenden en geçe Tanrıça’nın Pisidia Bölgesi’ndeki
kültüne dair her bir tarihi veriyi Düver Ana Tanrı-
ça tapınakları ışığında yeniden ele alarak kültle il-
gili bu gibi birçok soruyu cevaplamaya çalışmakta
ve bölgede Ana Tanrıça’nın izini sürmeye devam
etmektedir. 
 MÖ 6. yüzyıla ait bu Arkaik kutsal alan, Düver’in din-
sel yaşamında önemli bir rol oynamış ve büyük olası-
lıkla döneminde, Yarışlı Gölü çevresinin sakinlerine
de hizmet etmiş olmalıydı. Alanın konumu, tapınak
ve sunakların kendileri ve bunların düzenlenme şekli
buranın sıradan bir bağış ve adak adama yeri olarak
seçilmediğini düşündürüyor. Tam tersine bu vurgu-
lanmış dini yönü ile bölgenin dini topografyası için
oldukça önemli bir merkez, belki de bir olasılık yakın
çevre için küçük bir hac merkeziydi.
Bu alan -boyutu ve hacmi düşünüldüğünde daha çok
yerel bir yöneticiyi akla getiren- siyasi yönetimin res-
mi himayesini görmüş ve yardımlarını almış olabilir.
Ya da toplumun önemli bir parçası olan aristokrat sı-
nıfının “zenginliklerinin kamusal bir ifadesi” idi. Bu
düşünce tartışmaya değer. Toplumdaki itibarı artırma
amaçlı böylesi girişimler kuşkusuz amacına ulaşmış
olmalıydı. Belki de Pisidia yönetici eliti, tanrıça ile ya-
kın ilişkilerini vurgulamaya, böylece yönetimlerinin
Tapınağın içinde durumdaki kayadan oyulmuş Ana Tanrıça heykeli
meşruluğunu artırmaya çabalamışlardı.
Burdur İli, Yarışlı Gölü, Yarım Ada ve çevresinde sür-
Ayrıca kültle ilişkili tüm arkeolojik ve epigrafik bu-
dürülen Düver Yerleşim Tarihi Araştırmaları Projesi’nin
luntuların sağlıklı bir şekilde belgelenebilmesi ama-
arazi çalışmaları kapsamında Burdur Müzesi tarafından
cıyla devam eden araştırma projesinin önümüzdeki
Yarım Ada’da yapılan kurtarma kazılarında, kayadan
günlerde Yarışlı Gölü çevresinde daha geniş bir alan-
oyulmuş, basamaklı iki sunak ve kısmen kayadan oyu- Basamaklı
da yürütülmesi planlanmaktadır. kaya sunağı I
larak inşa edilmiş iki tapınak gün ışığına çıkartılmıştır.
Bu tapınakların ve sunakların birbirlerine olan uzak-
lıkları, topografyadaki yerleşimleri, yönelimleri ve iş-
çilikleri, birlikte ve bağlantılı biçimde tasarlandıklarına
kuşku bırakmaz. Uzun soluklu bir çalışmanın sonucun-
da keşfedilen bu tapınak ve basamaklı kaya sunakları,
Yarım Ada’nın Demir Çağ inanç ve uygulamalarının
anlaşılmasına ışık tutacaktır.
Farklı fonksiyonlara sahip ve döşemleriyle bir takım
dinsel seremonilere sahne olduğu daha ilk bakışta an-
laşılan Düver - Yarım Ada dini kompleksini salt Pisidia
Bölgesi için değil, Anadolu ve Antik Dönem inancı için
ünik kılan, tapınağının içinde kayadan oyularak nere-
deyse bağımsız bir heykel haline getirilmiş, oturur vazi-
yetteki ana tanrıça yontusudur.
Tahtında oturan kült heykeline sahip ana kayaya oyul-
muş bu tapınak, hem bölge için hem de Anadolu Demir
Çağı arkeolojisi için büyük önem taşımaktadır. Keşfin,
Antik Dönem din anlayışı, heykeltraşisi, tapınak mi-
marisi gibi -bölgede tüm çabalarımıza rağmen hâlâ ka-
ranlıkta kalan- benzeri konularda sorularımızın cevabı
olacağını umuyor ve şimdiye dek bildiklerimizi tekrar
gözden geçirmemiz gerektiğine inanıyoruz.

Aktüel Arkeoloji 27
 Kale Höyük Işık Adak Adıbelli
K
Kırşehir Kale ırşehir kent merkezinde yer alan
Höyük genel
görünüş Kale Höyük yaklaşık 20 metre
yüksekliği ile şehirdeki en yüksek
mevkiidir. Höyük 1960’lı yıllar-
da ağaçlandırılarak park alanına
dönüştürülmüştür. Günümüzde bu görüntüsünü
koruyan höyüğün etrafı uzun çarşı olarak bilinen
dükkân sıraları ile çevrilidir. Tepe bölümünde ise
eski lise binası, Alaaddin Camisi, park ve piknik
alanları yer alır. Ayrıca yamaçları tıraşlanan hö-
yüğün etrafına bir araç yolu ve merdivenler inşa
edilmiştir. Bu haliyle daha çok ağaçlıklı bir tepe
gibi görünen höyüğün, çevre köylerden taşınan
28 Aktüel Arkeoloji
topraklarla oluşturulan yığma tepe olduğuna dair
efsanevi bir inanış yaygındır.
Şehrin merkezindeki konumu ve sürekli göz
önünde bulunması sebebiyle sürekli yerleşim gö-
ren höyük, özellikle son elli yılda kent dokusuy-
la uyumlu hale getirilmek adına yapılan uygula-
malarla neredeyse höyük kimliğini kaybetmiştir.
1980’li yıllarda tescillenmesi ile tahribatı kısmen
azalan höyükten, tarihi kaynaklar da bahsetmek-
tedir. İlk olarak 17. yüzyılda Katip Çelebi tara-
fından zikredilen Kale Höyük, bu tarihten sonra
şehre gelen yabancı gezgin ve araştırmacıların
da dikkatini çekmiştir. Özellikle H. H. von Der
Osten tepenin önemli bir höyük olduğundan ve
buradaki Hitit buluntularından bahseder. Hatta
burayı önemli Kalkolitik merkezler arasında gös-
terir. Ancak höyükle ilgili ilk kapsamlı araştırma
ve yayın 1950’li yılarda B. Alkım ve H. Th. Bossert
tarafından yapılmış ve burada yapılacak olan kazı
çalışmalarının gerekliliği belirtilmiştir. Kale Hö-
yük’teki ilk arkeolojik kazılar, 2009 yılında Alaad-
din Camisi’nin restorasyonu sırasında yapılmıştır.
2012-2014 yılları arasında sürdürülen kazı çalış-
maları ilk etapta höyüğün güney ve güney do-
ğusundaki alanda gerçekleştirilmiştir. Yüzeydeki
bahçe toprağı kaldırıldıktan sonra, ocak ve belirli
bir yapıya bağlı olmayan duvar kalıntılarının ol-
duğu Osmanlı tabakası ortaya çıkarılmıştır. Bu
tabakada az sayıda pişmiş toprak pipo parçaları ve
mavi beyaz İznik çini parçaları dışında, kaba gün-
lük kullanım kap parçaları bulunmuştur. Osmanlı
Dönemi işliklerinin altında çöp çukurları, ocak ve
duvar kalıntılarının olduğu oldukça tahrip olmuş
başka bir tabaka belirlenmiştir. Bu tabakanın bazı
bölümlerinde kısmen korunmuş işlik kalıntıları
ve çöp çukurlarından ele geçen ve 13-14. yüzyıl-
lara tarihlenen sırlı tabak ve kandil parçaları ile
Selçuklu tarzı alçı stucco (yalancı mermer) parça-
ları Selçuklu Dönemine ait önemli buluntulardır.
Bunların dışında tabakada dağınık halde Bizans,
Geç Roma ve Roma dönemlerine ait buluntular da
ele geçmiştir. Bu tabakanın altında ise Hellenistik

çanak çömlek parçaları ile birlikte pişmiş toprak Kırşehir Kale Höyük güney
açmaların hava fotoğrafı
pipo parçaları ve kehribar nargile marpucu ele
geçirilmiştir. Ele geçen en ilginç eser ise oniksten
yapılmış 11 kollu yıldız şeklindeki Teslim Taşı’dır.
Bektaşiliğin simgelerinden olan Teslim Taşı as-
lında 12 köşeli yıldız biçimindedir ve bu köşeler
Hellenistik
12 imamı temsil etmektedir. Kale Höyük’ten ele
Döneme geçen 11 köşeli taş bu sebeple sıra dışı bir örnek
tarihlenen
çocuk iskeleti olarak karşımıza çıkmaktadır.
Diğer sondajda ise oldukça geniş bir kerpiç duvar
Dönem tabakası vardır. MÖ 4-2. yüzyıllar arasına kalıntısı tespit edilmiştir. Bu duvarda farklı kul-
tarihlenen pişmiş toprak kap parçaları ile tarihle- lanım evrelerinin izlerini görmek mümkündür.
nen tabaka, kendi içerisinde yapı katlarından olu- Özellikle ortası oyularak açılmış çöp çukuru ve pi-
şan evrelere ayrılmıştır. Katmanlarda belirlenen tos yuvası geç dönem uygulamaları olarak dikkati
Geç Demir Çağına ait
minyatür kap
kerpiç ve moloz taşlardan yapılmış duvar kalıntı- çeker. Bu alanda ele geçen buluntular arasında
ları yoğun tahrip görmüş ve birbirinin üstüne, alt Hellenistik Döneme tarihlenebilen kap parçaları
evreyi tahrip ederek inşa edilmiştir. dikkat çekicidir.
Hellenistik Dönem tabakasının alt katmanlarını
** 2012-2014
belirlemek amacı ile höyüğün güney eteğinde ça- yıllarında, Kırşehir
lışmalara devam edilmiş, Demir Çağına ait çanak Müze Müdürlüğü
çömlek parçaları ele geçirilmiş, ancak belirgin bir başkanlığında ve Ahi
Evran Üniversitesi
mimari kalıntı ortaya çıkarılamamıştır.
Arkeoloji Bölümü
Höyüğün diğer bölümlerinde iki farklı noktada Roma
Öğretim üyesi Yrd.
açılan sondajlardan birinde henüz işlevi tam ola- Dönemine
Doç. Dr. Işık Adak
ait olduğu Adıbelli’nin bilimsel
rak belirlenemeyen üç evreli bir mimari kalıntı düşünülen danışmanlığında
ortaya çıkarılmıştır. Söz konusu kalıntının orta- akik taşlı kazı çalışmaları
yüzük
ya çıkarılması sırasında Osmanlı Dönemine ait gerçekleştirilmiştir.

Aktüel Arkeoloji 29
 Nevalı Çori / Veba Vadisi’nden
Göbekli Tepe’nin Dilek Ağacına
Klaus Schmidt Nezih BAŞGELEN

30 Aktüel Arkeoloji
Aktüel Arkeoloji 31
 2
0 Temmuz 2014 Pazar günü Almanya’da
Baltık Denizi kıyısında geçirdiği kalp
krizi nedeniyle çok erken yaşta ara-
mızdan ayrılan Göbekli Tepe’nin kazı
başkanı değerli dostum Prof. Dr. Kla-
us Schmidt, 11 Aralık 1953’te Almanya’da Feuch-
twangen şehrinde doğmuş, Friedrich-Alexander,
Erlangen-Nürnberg ve Ruprecht-Karls-Heidelberg
üniversitelerinde prehistorya, klasik arkeoloji ve
jeoloji-paleontoloji eğitimi almıştır. Öğrencilik
yıllarından itibaren Almanya, Yunanistan, Mısır,
Suudi Arabistan ve Ürdün’de çeşitli arkeoloji proje-
lerinde yer alan Klaus Schmidt’in Türkiye ile ilgisi
1978 ve 1979 yılında Elazığ Müzesinde Norşunte-
pe kazı malzemesi üzerinde yaptığı ve daha sonra
doktora tezi olarak yayımladığı buluntu çalışmala-
rı ile başlamıştır.
Onunla ilk tanışmamız ise 1980’li yılların başında
Çayönü kazısından grup olarak Lidar Höyük’teki
kazıyı ziyarete gittiğimiz sırada olmuştu. Aşağı Fı-
rat Havzası Kurtarma Kazıları Projesi kapsamında
Aşağı Fırat Havzası 1979-1987 yılları arasında Alman Arkeoloji Ens-
Kurtarma Kazıları
Projesi Lidar Höyük
titüsü İstanbul Şubesi ve Heidelberg Üniversitesi
Kazısında, 1980 adına Prof. Dr. Harald Hauptmann başkanlığın-
32 Aktüel Arkeoloji
da kazılan Lidar, Şanlıurfa ilinin kuzeybatısında,
Bozova ilçesinin 23 kilometre kuzeyinde yer alan
devasa bir höyüktü. 9 yıl boyunca MS 13. yüzyıl-
dan Erken Tunç Çağı ortalarına inen kesintisiz
yapı katlarını ortaya çıkaran kazılar sırasında ekip
Arap Kantara köyündeki kazı evinde kalmış, biz-
ler de gittiğimizde burada misafir olmuştuk. Nor-
şuntepe’deki gibi düzenli kazı açmaları kadar Prof.
Hauptman’ın yeni yaptırdığı yüzey araştırması
sırasında Lidar’a bir saatlik yürüme mesafesinde
bir yerleşimden toplanan Neolitik bulgulardan çok
etkilenmiş, Nevalı Çori = Veba Vadisi’nden de ilk
kez orada haberdar olmuştum.
Prof. Hauptmann 1979 yılında kazılara başlar-
ken, höyüğün yer aldığı Fırat’ın orta kesiminde
yüzey araştırmasını gerekli görmüş, bunun üze-
rine görevlendirdiği Hans Georg Gebel de Lidar
çevresinde Fırat’ın Şanlıurfa yakasında yürüyerek
araştırmalarına başlamıştı. Hilvan İlçesi Güluşağı
köyünün kuzeybatısında, Fırat’ın bir kolu olan
Kantara Deresi’nin iki yanında yüzeyde yoğun
dilgi parçaları, küçük ok uçları ve çakmaktaşları-
nın olduğu buluntulara rastladığında, burayı bir
ilk Neolitik Çağ yerleşmesi olarak tanımlayarak,
kendisine eşlik eden çobanın referansıyla “Nevalı
Çori I” ismini vermişti. Paleolitik Çağa tarihlenen
başka buluntu yerlerinin de olduğu bu vadinin
içinde Urfa Müzesi Müdürü rahmetli Adnan Mı-
sır ve Harald Hauptmann’ın doğru bir öngörüyle
1983 yılında başlattıkları kazı ve elde edilen so-
nuçlar, Yakındoğu Neolitik araştırmaları açısın-
dan bir dönüm noktası olmuştu.
Klaus, ilk dönemde arazi sorumlusu, daha son-
raları ise küçük buluntuların belgelenmesinden
sorumlu olarak buradaki tüm kazı çalışmalarına
katıldı. İlk sezonlarında, kazı izni sadece bir ay ol-
duğu için, ekip güneşin doğuşundan batışına ka-
dar hiç ara vermeden çalışmış, her gün vadiye bir
saatlik yürüyüş gerektiğinden, sabah 04.00’te yola
koyulup akşam 20.00’de geri dönmüşlerdi.
Arazideki bu çalışmalarının yanı sıra Klaus, 1983
yılında Heidelberg Üniversitesinde Prof. Dr. Ha-
rald Hauptmann danışmanlığında‚ “Die lithisc-
hen Kleinfunde vom Norşuntepe” konulu doktora Nevalı Çori
kazısı hava
tezini bitirmiş, 1984-1986 yıllarında Alman Arke- fotoğrafı.

Aktüel Arkeoloji 33
 Neolitik Çağa tarihlenen Nevalı Çori I’de ortaya
çıkarılan mimari kalıntılar, Orta Fırat Havzası’nın
Erken Neolitiği hakkında önemli bilgiler vermişti.
Özellikle daha sonraları Göbekli Tepe, Urfa Yeni
Mahalle, Karahan, Sefer Tepe, Hamzan Tepe ve
Taşlı Tepe’de benzerleri görülen “T” biçimli sü-
tunların ilk örneğinin görüldüğü kült binasının
bulunuşu önemli bir keşif olmuştu. 1987 yılı kazı
sezonunda, üzerinde kabartma bantlar olan bir
dikilitaşın, kare planlı bir yapının merkezindeki
iki dikilitaştan biri olduğu ve üzerinde yer aldığı
zeminin de Çayönü’nden bildiğimiz tarzda bir ter-
razzo taban olduğu anlaşıldığında, konuyla ilgili
herkes heyecanlanmıştı.
Buradaki taban, kireç grisi rengi dışında Çayönü’nde,
üstünde birbirine paralel beyaz çizgilerin olduğu
kırmızı taban ile aynıydı. Yapının, iç duvarlarına
bitişik küçük dikilitaşlarla bölünmüş olduğu, arala-
rında seki benzeri kapama levhaları olduğu anlaşıl-
mıştı. Çayönü’ndeki terrazzo döşemeli bina, boydan
boya yaran “S” şeklindeki büyük bir çukur nedeniy-
Çayönü le kısmen tahrip olmuştu. Bu çukur muhtemelen
kazıları, ortasında yer aldığı düşünülen iki dikilitaşı da yok
Doğu alanı
ve terrazo etmişti. Buna karşılık, Nevalı Çori’deki Terrazzo
yapısı, kuzey- Yapısı’nın planı tam olarak korunagelmişti. Harald
kuzeybatıdan
görünüm Hauptmann tarafından ayrıntılı rekonstrüksiyon çi-
(Fotoğraf:
Nezih
zimiyle yayımlanan, üç farklı evreye ayrılmış Nevalı
Başgelen, Çori yapısı, bu ilk Neolitik yapının büyük bir ihti-
1980).
malle kült amaçlı yapıldığını bize göstermekteydi.
Ne­va­lı Ço­ri, 1991-92 kı­şın­da Ata­türk Ba­ra­jı göl
ala­nın­da­ toplanan su­lar al­tın­da kal­dı. Son ka­zı se­
zo­nu­nda Ha­rald Ha­upt­mann buradaki Ter­raz­zo’lu
Kült Ya­pı­sı’­nın son­ra­ki ku­şak­la­ra kala­bil­mesi için,
ya­pı­nın bü­tün taş­la­rı­nı baş­ka bir ye­re ta­şı­ma ka­
Nevalı Çori, ra­rı al­dı. Bu zor iş, değerli arkadaşımız Mu­rat Ak­
III nolu kült
yapısı. man’ın özverili ça­lış­ma­sıy­la ger­çek­leş­ti­ril­di. Her
taşı nu­ma­ra­lan­dı­rdığı ve bir plan üze­rin­de ayrın-
oloji Enstitüsü (DAI) seyahat bursunu da kazan- tılı olarak işa­ret­lediği için güzel bir tesadüfle 24
mış, 1986-1995 yılları arasında Alman Araştırma yıl sonra gene kendisi tarafından yeni Şanlıurfa
Vakfı (DFG) bursunu kazanarak Heidelberg Üni- Müzesinin içinde ya­pı­nın ori­ji­na­li­ne uy­gun şe­kil­
versitesi Prehistorya Anabilim Dalında araştırma- de ye­ni­den kurulabildi. Yapının sökümü sırasında
cı olarak çalışmıştır. ise şaşırtıcı bir sürprizle karşılaşılmış; do­ğu du­
Günümüzde Atatürk Baraj Gölü suları altında kal- va­rın­da üs­tü ör­tül­müş çok sa­yı­da ki­reç­ta­şı hey­kel­
mış iki yerleşim alanlı bu höyüğün doğu yakada- bulunmuştu. O güne kadar karşılaşılmamış özel-
ki parçası Nevalı Çori I, batı taraftaki ise Nevalı likteki bu heykel bu­lun­tu­la­rı­ sanki bu­ra­ya bir tür
Çori II olarak adlandırılmıştı. 1983, 1985-1987 “mezara” ko­nur gi­bi yer­leş­ti­ril­mişti. Bu du­rum­
ve 1989-1991 yılları arasında Çanak Çömleksiz kült ya­pısı­nın do­ğu bölümünün, di­ğer bu­lun­tu

34 Aktüel Arkeoloji
yer­le­rin­de rastlandığı gibi bir gö­mme ye­ri olarak
mı ter­cih edi­ldiği sorusunu akla getirmesi açısın-
dan önemli bir bulguydu.
6-10 Temmuz 1992’de Heidelberg’te yapılan 39.
Rencontre Assyriologique Internationale (Ulus-
İlk kazı sezonunun çekirdek grubu arkeolog ola-
rak Klaus Schmidt, Manuela Beile Bohn, Songül
Ceylan, Christoph Gerber, daha sonra Klaus’un eşi
olacak olan Çiğdem Köksal, Michael Morsch ile Soldan
sağa Nezih
topograflar Markus Geiß ve Stefan Obermeier’den Başgelen, Cihat

larası Assiriyoloji Kongresi) toplantısına Prof. oluşmuştur. Gürcütepe II höyüğü 8 metre yüksek- Kürkçüoğlu,
Klaus Schmidt,
Hauptmann’ın yönlendirmesiyle bir bildiri ile likte, 200 metre çapındadır. Üçüncü kazı sezonun- Çiğdem Köksal

katıldığımda, hazırlanan bir sergi dolayısıyla Ne- da Gürcütepe II’de açılan derin sondaj sürpriz so- Schmidt Göbekli
Tepe’de
valı Çori’deki son gelişmelerden haberdar olmuş,
Klaus’la da ayrıca görüşme imkânım olmuştu.
Nevalı Çori buluntularının Heidelberg’te değer-
lendirilmesi sırasında ortaya çıkan sonuçlar, bilim
dünyasında şaşkınlık yaratacak ölçüde önemliydi.
Aynı yıl, Şanlıurfa şehir merkezinin yaklaşık 4
kilometre güneydoğusunda yer alan ve Urfa Tü-
neli yapımı sırasında kısmen tahrip olan Kazane
Höyük’te, ABD Virginia Üniversitesinden P. Wat-
tenmaker yönetiminde, höyüğün tabakalanmasını
saptamak amacıyla üç yerde kazılar başlatılmıştı. Prof. Dr. Klaus
Schmidt,
Kazane kazılarına katılan Amerikalı ünlü arkeolog Şanlıurfa
Henry T. Wright 1994 yılında, Kazane’nin birkaç kazı evinde
çalışma
kilometre kuzeybatısında o döneme kadar bilin- odasında,
meyen oldukça geniş bir Neolitik yerleşme yeri Mayıs 2014

olduğunu tespit etmişti. Burası Gürcütepe köyü

yakınında Harran Ovası’nın başlangıcında; doğu-
batı istikametinde yan yana dört tepeden oluşan
bir höyük dizisiydi.
Aynı yılın ekiminde, Göbekli Tepe üzerinde yer
alan dilek ağacına çıkan Klaus Schmidt, çevresin-
deki kalıntıların, Nevalı Çori’de gördüğü benzer
bulguların yardımıyla Neolitik Döneme ait oldu-
ğunu yeniden keşfetmişti. Bu çarpıcı keşiflerden
sonra, her iki yer de pek çok kez ziyaret edilerek
ayrıntılı şekilde incelenmiştir. İki yerin de kazıl-
masının gerekli olduğuna karar verilince, Nevalı
Çori ile başlayan proje bakanlıkla imzalanan yeni
bir protokolle Urfa Müzesi ile yürütülecek Gürcü-
tepe ve Göbekli Tepe’yi kapsayan “Urfa Projesi”ne
dönüştürülür.
İlk sezonda Göbekli Tepe ve Gürcütepe’de bir ay
çalışmayı planlamışken, Göbekli Tepe’nin gözleri-
ne çok büyük ve ürkütücü gelmesinden ötürü, ilk
kazı çalışmaları Gürcütepe’de başlatılır. Şanlıurfa
kent merkezi yakınlarındaki karstik araziden do-
ğan küçük bir dere boyunca sıralanan bu höyük-
ler, kazı ekibi tarafından Gürcütepe I; Gürcütepe
II; III ve IV şeklinde tanımlanmıştır.

Aktüel Arkeoloji 35
 nuçlar vermiş, buranın Çanak Çömleksiz Neolitik B
(PPNB) ile sınırlandığını tespit etmişlerdir.
Bu tespit, sondajlarla araştırılmış diğer Gürcütepe
höyükleri için de geçerlidir. Höyüklerin hepsinde
yerleşme Çanak Çömleksiz Neolitik B Dönemine
tarihlenmektedir. Buradaki zengin hayvan türleri
sadece yabani hayvanları, öncelikle de yabani boğa-
yı, ceylanı, yabani domuzu, tilkiyi ve onageri, yani
Asya yaban eşeğini kapsamaktadır. Reinder Neef ta-
rafından yapılan botanik buluntu analizlerinde Gö-
bekli Tepe’nin aksine Gürcütepe’de kültüre alınmış
bitkilere rastlanmıştır. Gürcütepe’nin “ova yerleşim-
leri”, Göbekli Tepe’deki “dağ yerleşmesi” karşısında
kısmen eşzamanlı konumlanmasına karşın araların-
da derin zıtlıklar saptanmıştır. Bu nedenle Göbekli
Tepe ve Gürcütepe’nin, döneminin iki karşıt örneği
olduğu düşünülmektedir. Buradaki höyüklerdeki
çalışmaların devam ettirilmemesi büyük bir eksik-
liktir. 2011’de Gürcütepe’den geçen Akçakale Mar-
din çevre yolunun yol açtığı tahribat üzücüdür.
1996’da Ankara’daki 18. Uluslararası Kazı, Araş-
tırma ve Arkeometri Sempozyumu’nda 27 Ma-
yıs 1996, Pazartesi günü saat 12.05-12.20’deki ile
1997’de 19. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeo-
metri Sempozyumu’nda 26 Mayıs 1997 saat 13.05-
13.20’deki H. Hauptmann - A. Mısır 1996 Yılı Gö-
bekli ve Gürcütepe Kazıları sunumlarında bilim
dünyasıyla paylaşılan ilk kazı sonuçları şaşkınlıkla
karşılanacak, herkesin merakla beklediği her yeni
kazı döneminin sıra dışı bulgularıyla bu ezber bo-
zan sonuçlar artarak bugüne kadar devam edecektir.
1995 yılından itibaren Gürcütepe ile Göbekli Tepe
36 Aktüel Arkeoloji
kazı ve araştırma projesinin alan yöneticiliğini sür-
düren Klaus Schmidt, 2003’te Prof. Hauptmann’ın
emekli olmasından sonra Göbekli Tepe kazı başkan-
lığını üstlenmiştir. 1995 yılında Şanlıurfa Müzesi ve
Alman Arkeoloji Enstitüsünün ortak projesi olarak
başlayan bu önemli proje, 2007 yılından itibaren
Bakanlar Kurulu Kararlı kazı statüsünde yapılmış-
tır. Şaşırtıcı ve benzersiz bulgularıyla Göbekli Tepe,
bugüne kadar çok az bir bölümü kazılmış olmasına
karşın avcı-toplayıcı yaşam biçiminden, tarım ve
hayvancılığa geçiş sürecini anlamamıza önemli kat-
kılar sağlayan benzersiz bir tarihöncesi yerleşimdir.
Klaus Schmidt’in Urfa İli sınırları içindeki Göbekli
Tepe’de gün ışığına çıkardığı görkemli sanat eserleri
ve kutsal alanlar Neolitik Çağ ile ilgili pek çok bilgiyi
altüst etmiş, Göbekli Tepe’nin yalnızca bilim dünya-
sında değil, tüm dünya kamuoyunda da tanınmasını
sağlamıştır.
Göbekli Tepe’nin en ilginç buluntuları, genelde üze-
ri hayvan betimleriyle süslenmiş “T” biçimli anıtsal
dikilitaşlardan oluşan, alt kültür katlarında dairesel
planlı, üst yapı katlarında dörtgen planlı anıt yapılar-
dır. Jeomanyetik ve jeoradar yöntemleriyle yuvarlak
ya da oval planlı yapılardan 20’ye yakını tespit edil-
miş, bunlardan 8 tanesi kazıyla ortaya çıkarılmıştır.
En son kazısını yapmaya başladığı, bulunanların en
büyüklerinden birisiydi.
Bu yuvarlak planlı yapıların ortasında, iki tane, boyu
5 metreyi bulan, kireç taşından stilize edilmiş büyük
boyutlu insan tasvirleri olarak düşünülen T- biçimli
dikilitaşlar bulunmaktadır. Bu iki dikilitaşın çev-
resinde, aynı şekilde daha küçük dikilitaşlar, bu iki
dikilitaşa yönlendirilmiş araları duvarlarla örülmüş-
tür. Dikilitaşların üzerlerinde kabartma tekniğinde
yapılan hayvan motifleri ve çeşitli soyut semboller
görülmektedir. Bu ilginç yapı toplulukları, insanlık
tarihinde dini mekânların biçimlenmesi, tapınak
mimarisinin ve sanatın doğuşu açısından bilinen
en eski örneklerdir. Bu yapılar konusundaki değer-
lendirmeler genellikle bunların tapınak oldukları
konusunda yoğunlaşmakta. Ancak tümülüslerde
olduğu gibi üzerlerinin örtülmesi, yapımındaki çok
yönlü organizasyonu yöneten bir iradenin varlığı,
çevreye hakim konumları bunların tapınaksal anıt
mezarlar olabileceğini de düşündürüyor. Bu açıdan
aynı bölgede Nemrut Dağı zirvesinde Kommagene
Kralı Antiokhos I tarafından yaptırılan heykellerle
süslü üç kutsal alan, kırma taşlardan oluşan 5o met-
re yüksekliğindeki suni tepe ve mezar anıtından olu-
şan hierothesion taş çağında başlayan bu geleneğin
sanki Hellenistik bir örneği gibi görünüyor. Bunu
tam olarak anlayabilmek için bu yuvarlak yapıların
belirli yönlerdeki dikilitaş aralarındaki duvarların
Nevalı Çori’deki gibi sökülerek araştırılması önem
taşımaktadır. Bu sıra dışı özellikleriyle Göbekli
Tepe, bir süre önce UNESCO Dünya Mirası Geçici
Listesi’ne alınmıştır.
Akademik alanda; 1996-1998 yıllarında Alman
Araştırma Vakfı (DFG) doçentlik bursunu kazanmış
ve 1999 yılında‚ “Funktionsanalyse der frühneolit-
hischen Siedlung von Nevalı Çori” konulu doçentlik
tezini Erlangen-Nürnberg Üniversitesinde vermiş,
2007 yılında aynı üniversitede profesör unvanı al-
mıştır. 1998 ve 1999 yıllarında Prof. Dr. Wolfram
Schier adına Bamberg Üniversitesi Arkeoloji Bölü-
mü başkanlığı temsilciliği, 2001 ve 2002 yıllarında
Prof. Dr. Hans J. Nissen adına FU Berlin Arkeoloji
Bölümü başkanlığı temsilciliği yapmıştır. 2001 yı-
lından itibaren de Alman Arkeoloji Enstitüsünün
Berlin’de bulunan merkezinde Orient Bölümünde
araştırmacı ve Erlangen-Nürnberg Üniversitesinde
öğretim görevlisi olarak çalışmıştır. Göbekli Tepe
kazı başkanlığının yanı sıra Ürdün’deki Aqaba pro-
jesinde Ricardo Eichmann ve Lutfi Halil ile birlikte
proje başkanlığını da yürütmüştür. Göbekli Tepe
ile ilgili “Taş Çağı Avcılarının Gizemli Kutsal Alanı
GÖBEKLİ TEPE - En Eski Tapınağı Yapanlar” adlı
kitabı Arkeoloji ve Sanat Yayınları tarafından 2007
yılında yayımlanmıştır.
Yaşamını Urfa Bölgesi Neolitik araştırmalarına ve
Göbekli Tepe kazılarına adayan, son yılların dünya-
da en çok ilgi çeken kazı projelerinden birini sürdü-
rürken erken bir yaşta kaybettiğimiz Klaus Schmidt
25.07.2014’te Almanya’da Bavyera Eyaleti Bellershau-
sen’deki aile mezarlığında törenle toprağa verilmiştir.
Özellikle Göbekli Tepe’de geliştirdiği kazı stratejisi,
buluntular üzerindeki değerlendirme ve yorumları
ile Çanak Çömleksiz Neolitik Dönemin anlaşılma-
sına çok önemli katkılar sağlayan Klaus Schmidt`in
anısını sevgi, saygı ve minnetle anıyoruz. Ruhu şad
olsun, ışıklar içinde yatsın.
Aktüel Arkeoloji 37
 GÖBEKLİ TEPE’Yİ
ANLAMAK
Göbekli Tepe’nin
Uygarlık Tarihi İçindeki Yeri
Mehmet ÖZDOĞAN

Çayönü’nde
bulunan geyik
boynuzundan
yapılmış orak
sapı (üstte) ile
obsidyenden
yapılmış ok
ucu (altta)

Nevalı Çori’den insan başı biçimli

heykel. Heykelin boyun kısmındaki
kırılma izleri başın bilinçli olarak
koparıldığını gösterir. Heykel,
köşeli yüz hatları ve derin oyulmuş
gözleri ile dikkat çekmektedir.

38 Aktüel Arkeoloji
Aktüel Arkeoloji 39

G
öbekli Tepe hiç kuşkusuz son
yılların en etkileyici buluntu yer-
lerinin başında gelir. Göbekli
Tepe kazıları, görkemli tapınak-
ları, boyları 6 metreyi bulan diki-
Göbekli Tepe’de litaş, heykel ve kabartmaları ile konunun uzmanı
bulunan, iki
insan ve yılanları
olsun ya da olmasın gezenleri etkileyecek bulun-
birleşik durumda tuları sergileyen bir kazı yeridir. Bunların 12 bin
betinleyen totem
benzeri dikilitaş
yıl gibi kavranması oldukça güç eski bir tarihe ait
©DAI, Göbekli Tepe olması, Göbekli Tepe’yi başka yerlere taşımış, ya-
Kazı Arşivi
pay bir gizemlilik yüklemiştir. Yalnızca bilim ile
hayallerin dünyası, aklıselim ile metafizik birbi-
rine karışmakla kalmamış, bilinçli ya da bilinçsiz
olarak yapılan kurgusal saptırmalar, toplumda
Göbekli Tepe’ye yönelik algı yanılsamasına ne-
den olmuştur. Göbekli Tepe’nin kutsal kitaplarda
sözü edilen Cennetin kapısı olmasından, uzaydan
gelenlerin merkezi olmasına kadar çeşitlenen yo-
rumların sayısı giderek artmaktadır. Bu türden
yorumlar ve özellikle uzaylılar ile bağlantı ku-
rulması, beklenmedik bir arkeolojik buluntu ile
her karşılaşıldığında ortaya atılmış, kamuoyunu
heyecanlandırdıktan ve birkaç bilim kurgu yaza-
rını zengin ettikten sonra da unutulmuştur. An-
cak bu yorumlardan Göbekli Tepe’ye özgü olanı
“Cennetin Kapısı” ile ilişkilendirilmesidir. Bunun
temel nedeni maalesef toplumda çok basite in-
40 Aktüel Arkeoloji
dirgenmiş “Tarihöncesi İnsan” algısının olması-
dır. Tarihöncesi insanların mağaralarda ilkel bir
yaşam sürdürdüklerine olan inanç öylesine bas-
kındır ki sanat, teknoloji, inanç ve soyutlama gibi
terimler ile bir arada düşünülmeleri söz konusu
bile olamaz. Bu algıyı, dünya kamuoyunda 1960’lı
yıllarda günümüzde Göbekli Tepe’nin yarattığına
benzer bir heyecan yaratmış olan Çatalhöyük bile
bozamamıştır. Göbekli Tepe gibi Çatalhöyük’ün
de uygarlık tarihi içindeki yeri tümüyle göz ardı
edildiğinden bunlar “aykırı”, “gizemli” buluntu
yerleri olarak görülmüşlerdir. Esasen bazı saygın
dış basın organlarında kapak konusu olmasay-
dı acaba toplumumuz Göbekli Tepe’nin ayırdına
varabilecek miydi? Göbekli Tepe kazılarının 1995
yılından bu yana sürdüğü, heyecan yaratan bulun-
tulara kazı çalışmalarının ilk yılında dahi ulaşıl-
dığı göz önüne alındığında, bu sorunun yanıtının
olumsuz olacağını söyleyebiliriz.
Göbekli Tepe, kazı çalışmalarının 15. yılında çok
sayıdaki anıtsal yapı, üzerleri betimlemeli ve gör-
kemli dikilitaşlar ortaya çıktıktan sonra birdenbi-
re topluma yansıtılmıştır. Bu yansıtmada Göbekli
Tepe’nin eskiliği üzerinde durulmuş ancak ait
olduğu kültürel oluşum ve bunu ortaya çıkartan
sürece hiç değinilmemiş, bu nedenle toplumda-
ki yansıması kuşkuyla karışık şaşkınlık olmuştur.
Oysa Göbekli Tepe kazıları ile ortaya çıkan kül-
türü daha 1964 yıllarından Çayönü kazıları ile
tanımaya başlamış, bu kültür ile ilgili bilgilerimiz
1978 yıllarından sonra başta Nevalı Çori olmak
üzere diğer kazı yerleri ile pekişmişti. Bu neden-
le Göbekli Tepe’de ortaya çıkan kalıntılar Neolitik
Dönem uzmanları için “aykırı” değil, yalnızca di-
ğer buluntu yerlerine göre daha görkemli ve daha
iyi korunmuştur. Bu yazı Göbekli Tepe’yi sıradan-
laştırmak gibi bir amaçla hazırlanmış değildir.
Kuşkusuz Göbekli Tepe her açıdan çok önemli
bir buluntu yeridir; ve son yıllarda dünyada yapı-
lan kazı çalışmaları arasında en çarpıcı arkeolo-
jik kazılardan biri olarak görülmektedir. Bu yazı
Göbekli Tepe’nin buluntularını tanıtmak yerine
temsil ettiği kültürü, bu kültürün gelişim sürecini
vurgulamaya yönelik olarak hazırlanmıştır. Gö-
bekli Tepe, ders kitaplarımızda Cilalı Taş Devri
olarak adlandırılan Neolitik Döneme ait bir yerle-
şim yeridir. Bu nedenle öncelikle Neolitik Dönem
kültürünü kısaca tanımlamak gerekir.
 Neolitik Çağ insanların avcılık ve toplayıcılık yerine besin üretimine, gezginci bir
yaşamdan yerleşik yaşama geçtiği, toplumun bütün kurumlarıyla yeniden biçimlendiği
bir dönemi temsil eder. Neolitik Dönem ile ortaya çıkan toplumsal ve ekonomik
yapılanma, gelişerek çiftçi köy yaşantısı, kentleşme, devlet oluşumu, imparatorlukların
ortaya çıkışından Endüstri Devrimi’ne kadar gelen düzenin temelini oluşturmuştur.
Göbekli Tepe ana kazı alanı © DAI, Göbekli Tepe Kazı Arşivi

Aktüel Arkeoloji 41
 Çayönü’nde Neolitik Çağ ya da Günümüz Uygarlığının
bulunan
ızgara planlı Temellerinin Atıldığı Dönem
bir yapı
İnsanlığın günümüzden 3.000.000 yıl öncelerine
kadar inen uzun bir geçmişi vardır. Bu süreç için-
de insan da, içinde yaşadığı doğal çevre ortamı
da sürekli olarak değişmiştir. Bu değişim dünya-
nın hemen hemen her yerinde yapılan arkeolojik
kazılarla izlenmektedir; kazıların sayısı arttıkça
3.000.000 yıl içinde insanın fiziksel özelliklerini,
biyolojik yeterliliklerini, yaşam biçimini, beslen-
me düzenini, geliştirdiği teknolojilerini ayrıntılan-
dırmamızı sağlayan arkeolojik bulgular uygarlık
tarihine daha bütüncül bakmamızı sağlayacak
Çayönü’nde düzeye erişmektedir. Bu uzun süreç içinde daha
bulunan
terrazzo sonraki kültürel dönemlerin altlığını hazırlayan
tabanlı yapı devrim niteliğindeki “kırılma noktaları” vardır.
Burada devrim sözcüğü değişimin bir anda olup
bittiği anlamında değil, ortaya çıkarttığı sonuçla-
rın önemi bağlamında kullanılmaktadır. Neolitik
Çağ olarak adlandırılan dönem de bu tür kırılma
noktalarından biridir; bu nedenle Gordon Childe
bu süreci “Neolitik Devrim” olarak adlandırmıştır.
En basit tanımıyla Neolitik Çağ insanların avcılık
ve toplayıcılık yerine besin üretimine, gezginci
Baraj altında bir yaşamdan yerleşik yaşama geçtiği, toplumun
kalmadan önce bütün kurumlarıyla yeniden biçimlendiği bir dö-
Nevalı Çori
yerleşmesinden nemi temsil eder. Neolitik Dönem ile ortaya çıkan
bir görüntü toplumsal ve ekonomik yapılanma gelişerek çiftçi

42 Aktüel Arkeoloji
 İnsanlığın
günümüzden 3
milyon yıl öncelerine
kadar inen uzun bir
geçmişi vardır. Bu
süreç içinde insan
da, içinde yaşadığı
doğal çevre ortamı
da sürekli olarak
değişmiştir. Arkeolojik
kazıların sayısı
arttıkça 3 milyon yıl
içinde insanın fiziksel
özelliklerini, biyolojik
yeterliliklerini, yaşam
biçimini, beslenme
düzenini, geliştirdiği
teknolojilerini
ayrıntılandırmamızı
Nevalı Çori’de bulunan yerleşmenin III. evresindeki kült yapısı sağlayan arkeolojik
bulgular uygarlık
köy yaşantısı, kentleşme, devlet oluşumu, impara- mi 3.000.000 yıllık geçmişten çok farklı, sosyal ve tarihine daha
torlukların ortaya çıkışından Endüstri Devrimi’ne ekonomik bir yapılandırmayı ortaya çıkartmıştır. bütüncül bakmamızı
kadar gelen düzenin temelini oluşturmuştur. Tarım, toprak mülkiyetini, miras hukukunu, aile
sağlayacak düzeye
Başka bir açıdan bakıldığında Neolitik Çağ, Son ve topluluk içinde yeni bir iş bölümü düzenini,
Buzul Dönemi bitimini izleyen yeni iklimsel ko- tahılların avcılıkla elde edilen besinlerden farklı erişmektedir.
şullara insanların bildikleri kültür ve teknolojileri olarak depolanabilir olması ise artı ürün ve tica-
ile uyum sağladığı ve dolayısıyla yaşam biçimle- reti, sosyal sınıfların farklılaşmasını ve daha da
rini yeni oluşan koşullara göre ayarladıkları bir önemlisi ekonomik girdilerle bağlantılı yö-
dönemdir. Buzul Çağından sonra dünyanın her netici sınıfının ortaya çıkmasına neden
yerinde iklim, doğal çevre ortamı değişmiştir; in- olmuştur. Bu yeni yaşam biçimi MÖ
sanlar da bulundukları bölgenin özelliklerine göre 7.500 yıllarından itibaren oluşum
farklı kültürler geliştirerek yeni koşullara uyum bölgesinin dışına taşmaya başla-
sağlamıştır. Bunların arasında Yakın Doğu’nun mış, ulaşım teknolojisindeki geliş-
bazı kesimlerinde, dünyanın başka yerlerinden melere bağlı olarak dünyanın çeşitli
farklı olarak beslenme tahıllara yönelmiş ve bu du- yerlerine yayılmış ve sonuç olarak
rum zaman içinde tarımı, hayvancılığı, köy yaşan- “küresel” bir model olmuştur. Yakın Doğu
tısını ortaya çıkartmıştır. Çiftçiliği ortaya çıkartan Neolitik Kültürü’nü dünyanın diğer yerlerindeki
bu yeni yaşam biçiminin ilk belirtileri MÖ 12.000 oluşumdan farklı yapan da budur.
yıl öncelerinde görülmeye başlar, 5.000 yıl boyun- Neolitik terimi ilk olarak 1866 yılında taş aletlerin Hallan
Çemi’de
ca aynı bölge içinde kalarak gelişir. yongalanmak yerine sürtülerek biçimlendirilme- bulunan
MÖ 7.500 yıllarına geldiğimizde artık tahıla dayalı sini tanımlamak amacıyla ortaya atılmış, dolayı- hayvan
başlı
besin üretimi, hayvancılık, yerleşik yaşamın gereği sıyla teknolojiyi tanımlayan bir adlamadır. Arkeo- havaneli
olan mimari, bunlarla bağlantılı olan teknolojiler lojik araştırmalar ilerledikçe bu yeni teknolojinin biçimli asa,
Diyarbakır
tam olarak gelişmiş durumdadır. Yeni yaşam biçi- çiftçi yaşamı ile özdeşleştiği anlaşılmış ve giderek Müzesi

Aktüel Arkeoloji 43
 Nevalı Çori Neolitik adlaması besin üretimine geçmiş toplu-
yerleşimini gösteren
canlandırma çizimi. luklar için kullanılmaya başlanmıştır. Geçen yüz-
Karlsruhe’de yılın ortalarına kadar çiftçi toplulukların kilden
P. & U. Gautel
tarafından yapılan yaptıkları kap kacakları ilk başlangıç aşamasından
maket üzerinden itibaren kullandıkları düşünülmekteydi. Ancak
Ece Zeber’in
illüstrasyonu. 1952 yılında Kathleen Kenyon Eriha Höyüğü’nün
derin katmanlarına indiğinde çanak çömleğin
kullanımından da önce Neolitik yaşamın var oldu-
ğunu görmüş ve böylelikle Neolitik Dönem Çanak
Çömlekli ve Çanak Çömleksiz olarak iki ayrı baş-
Nevalı Çori’de lık altında değerlendirilmeye başlanmıştır. Daha
bulunan karışık
yaratık “kuş adam” sonra Braidwood’un Jarmo kazıları da Kenyon’ın
heykeli, Şanlıurfa değerlendirmesini destekler sonuçlar vermiştir. O
Müzesi
yıllara kadar tarih öncesi kültürlerin yaşam süreci
tahminlere dayalı olarak göreli olarak yapılabil-
mekteydi; Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem için
de oldukça kısa bir süre öngörülmüştü. 1950’li
yılların sonlarından itibaren nükleer fiziğin des-
teğiyle radyoaktif karbon yada alışılagelmiş adıyla
C14’ün arkeolojide arkeolojide kullanılmaya baş-
lanması beklenmedik bir şekilde çiftçiliğe dayalı
yaşamın tarihini binlerce yıl geriye taşımış, ve
bu yeni yaşam biçiminin önceden düşünüldüğü
gibi kısa bir süre içinde değil uzun bir zaman
dilimine yayılarak “deneme-yanılma” yönte-
miyle geliştiği görülmüştür. Neolitik Dönem
araştırmaları yakın zamanlara kadar Güney
Levant olarak tanımlanan Ürdün, Filistin ve
İsrail gibi ülkelerde yoğunlaşmış; Suriye ve
Irak’ta daha sınırlı olarak gerçekleşmişti. Genel
kanı Buzul Dönemi sonrasında oluşan ortamın
getirdiği zorlukların insanları buğday ve arpa
gibi zor yenen besinlerden yararlanmaya zorla-
dığı şeklindeydi. Dolayısıyla Neolitik Dönem in-
44 Aktüel Arkeoloji
sanları güç koşullar altında zamanlarının çoğunu
besin elde etmek için geçiren basit topluluklar
olarak algılanmaktaydı. Aslında Kenyon’ın Eri-
ha (Jericho) Höyüğü’nde ortaya çıkarmış olduğu
Çanak Çömleksiz Neolitik Döneme ait 8 metre
yüksekliğindeki taş kule daha o yıllarda Neolitik
Dönem insanlarının hiç de düşünüldüğü gibi ba-
sit topluluklar olmadığının ilk işaretiydi. Ancak
o yıllardaki araştırmalar doğa bilimlerinin de
etkisiyle yabani tahılların nasıl günümüzdeki ta-
rıma alınmış türlere dönüştüğüne; yabani koyun,
keçi, sığır ve domuzun evcilleşme süreçlerinin
anlaşılmasına yoğunlaşmıştı. Yerleşim dokusu
ve toplumsal yapılanma bu çalışmalarda genel
olarak göz ardı edilmekte, daha çok ortaya çı-
kan yeni teknoloji ve aletlerin tipolojisi üzerinde
durulmaktaydı. Bu bağlamda 1964 yılında Halet
Çambel ve R.J. Braidwood tarafından başlatılan
Çayönü kazıları Neolitik Döneme bakış açısını
zorlayan ilk önemli kazı olarak kabul edilebilir.
Çayönü kazıları da dönemindeki diğer Neolitik
Dönem kazıları gibi tarım ve hayvancılığın baş-
langıç sürecinin anlaşılması amacıyla İstanbul-
Chicago Üniversiteleri’nin ortak bir çalışması ola-
rak başlamıştır. O yıllarda, insanların tahıllardan
yararlanmasının ilk olarak nerede ve ne zaman
ortaya çıktığı yoğun olarak tartışılmaktaydı; bir-
çok bilim insanı bu sürecin Breasted’ın tanımla-
dığı büyük bir kısmı bizim sınırlarımızın dışında
kalan “Bereketli Hilal” bölgesinde başladığını ön-
görmekteydi. Braidwood, bu dönüşümün ancak
tahılların yabanıl atalarının doğal olarak bulun-
duğu, “doğal yaşam bölgesi” olarak tanımladığı
Çayönü’nde ‘Izgara Planlı Yapılar’ evresi yerleşimini gösteren Nevalı Çori’de ev
canlandırma çizimi. Aldenhoven, arwmodellbau tarafından modellemesi çizimi
hazırlanan maket üzerinden Ece Zeber’in illüstrasyonu. ©Harald Hauptmann, 1999

Breasted’ın Bereketli Hilal’inin daha kuzeyinde

Güneydoğu Torosların eteklerinde gerçekleşmiş
olabileceğini ileri sürmekteydi. Bu nedenle de de-
nizden 800 m yükseklikteki Ergani Ovası’ndaki
Çayönü kazı yeri olarak seçilmişti. Çayönü kazı-
ları Halet Çambel’in ısrarıyla dönemin diğer Ne-
olitik kazılarından farklı olarak geniş bir alanda
gerçekleşmiş ve böylelikle ilk kez Çanak Çömlek-
siz Neolitik Döneme ait bir merkez, yerleşim do-
kusunu yansıtacak şekilde açığa çıkartılabilmişti.
Sonuç şaşırtıcıydı; konutlardan farklı, daha anıtsal
“özel yapılar” ortaya çıkmış, yerleşim dokusu ba-
sit bir toplulukla açıklanamayacak kadar gelişkin
özellikleri sergilemiş, ancak uzman zanaatkarlar
tarafından yapılabilecek ve o dönem için “lüks”
olarak kabul edilebilecek takılar, özenle yapılmış
nesneler bulunmuştu. C14 tarihleri Çayönü’nün
MÖ 8.500 yıllarından itibaren 2000 yıl kesintisiz
olarak yerleşildiğini ve yerleşim dolgularının bü-
yük bir kısmının Çanak Çömleksiz Neolitik Dö-
neme ait olduğunu açık olarak göstermişti. Özel
Neolitik Çağ olarak adlandırılan dönem, Çayönü’ndeki
‘Izgara Planlı’
yapı ve buluntuların tümü de bu kültür katından tarihin kırılma noktalarından biridir. yapılar

gelmekteydi. Daha da şaşırtıcı olanı yerleşimin ilk
dönemlerinde beslenmenin esasının halen avcılık
ve toplayıcılığa dayanmakta olduğu, her ne kadar
yerleşimin ilk başlarında bazı yabani tahıllar be-
sin olarak kullanılmışsa da, gerçek tarım ve hay-
vancılığın yerleşimin sonlarında Çanak Çömlekli
Neolitik Dönemde ortaya çıktığının anlaşılması
olmuştur. Çayönü’nde daha ilk kazı mevsiminde
içinde dikilitaşlar bulunan, tabanı büyük sal taş-
ları ile döşenmiş, taş duvarlarında payandaları
ve duvar boyunca sekileri bulunan konut olarak
kullanılmadığı açık olan anıtsal bir yapıya rast-
En basit tanımıyla Neolitik Çağ, insanların
avcılık ve toplayıcılık yerine besin üretimine,
gezginci bir yaşamdan yerleşik yaşama
geçtiği, toplumun bütün kurumlarıyla
yeniden biçimlendiği bir dönemi temsil eder.
lanmıştı. Üçüncü kazı mevsiminde, bu kez zemini
kirecin söndürülmesi ile hazırlanmış, sürtülerek
parlatılmış “terrazzo tekniği” tabanı olan ikinci
bir yapıya, sonraki kazı mevsiminde de içinde 450
kadar insana ait kemikleri bulunduran anıtsal bir
başka yapıya rastlanmıştı.

Aktüel Arkeoloji 45
 Neolitik yaşam ve
özellikle tahıla dayalı
beslenme modeli
doğal çevrenin kısıtlı
olanaklarının olmasına
bağlanmaktaydı, ancak
artık Anadolu’nun,
güneydeki yarı
kurak ve kurak
bölgelere oranla
çok daha verimli ve
zengin doğal çevre
koşullarının MÖ
12.000 yıllarında
tarıma ve besin
üretimine geçmeden
sabit yerleşmeler
kurulmasını sağladığı
anlaşılmaktadır.
Körtik Tepe’de bulunan stilize
yılan motifi olduğu düşünülen
geometrik bezemeli taş
bardak. Diyarbakır Müzesi
46 Aktüel Arkeoloji
İlerleyen kazı mevsimlerinde yerleşme doğu-
batı yönünde bir uçtan öbür uca kadar tam bir
yerleşme dokusunu verecek şekilde açıldığında
daha da şaşırtıcı bir sonuç çıkmıştı. Yerleşme-
nin doğu kesiminde artık kült amaçlı olduk-
larından kuşku duyulmayan anıtsal yapılar,
bunun hemen batısında 50x30 metre boyutla-
rında içinde sıralar halinde dikilitaşlar bulunan
büyük bir meydan, meydanı çevreleyen boyut-
ları ve zengin buluntuları ile diğer konutlar-
dan farklılaşan yapılar, orta kesimlerde konut
ve günlük yaşam alanları, en batıda ise işlik ve
kulübelerden oluşan daha fakir görünümlü bir
doku ortaya çıkmıştı. Bu yadsınmaz bir şekil-
de katmanlaşmış bir toplumu, iş bölümünü ve
gündelik kullanım dışı nesnelerin yoğun olarak
üretildiğini göstermekteydi. Kült yapıları, mey-
dan ve diğer bazı önemli yapıların zaman için-
de bilinçli olarak doldurularak gö-
mülmesi kadar yerleşmenin
düzenindeki plan anlayışı
yönlendirilmiş organize
bir iş gücünün varlığını
da göstermekteydi. Bir
diğer şaşırtıcı bulgu
da, Çayönü insanla-
rının çanak çömleğin
kullanılmasından önce
çevrede buldukları doğal
bakırı ısıtarak takı ve küçük
aletler yapmış olmalarıydı. Bu
görüntüsü ile Çayönü uzun bir süre “ay-
kırı” bir görüntü sergilemiş, başka benzerleri
olmadığı için Neolitik’in kuramsal yorumlan-
masına dahil edilmeden tekil bir örnek olarak
kalmıştı.
Çayönü’nün bu tekil durumunu değiştiren Bat-
man yakınlarındaki Hallan Çemi, Suriye’de Mu-
reybet ve özellikle Şanlıurfa’daki Nevalı Çori
ile Malatya’daki Cafer Höyük kazıları olmuştur.
Hallan Çemi kazısı Çayönü’nde
ortaya çıkan Neolitik yerle-
şimin MÖ 10.000’lere
inen daha da eski bir
aşamasını, Nevalı Çori
kazısı ise Çayönü’nden
tanıdığımız özel kült
yapılarının daha iyi ko-
Hallan Çemi’de bulunan taş kaplar (üstte ve yanda)
runmuş örneklerini vermiştir. Çayönü’nde
bezemesiz olarak görülen dikilitaşların yerini
Nevalı Çori kült yapılarında üzerlerinde çeşitli
betimlemeler olan dikilitaşlar almış, bunların
yanı sıra heykel olarak tanımlanabilecek nite-
likte olanlarına da rastlanmıştır. Cafer Höyük
Çayönü’ndekilere benzer özenli işçilik gösteren
taş kap ve takıları ile Neolitik yaşam biçiminin
Braidwood’un öngördüğü gibi belirli bir coğra-
fi bölgeye bağlı olarak değil Toros Dağları’nın
oluşturduğu kıvrımın kuzeyindeki ovalarda-
ki varlığını ortaya çıkarmıştır. 1980’li yıllara
geldiğimizde Güneydoğu Anadolu ve Kuzey
Suriye’de yapılan kazılarda ortaya çıkan sonuç,
artık Neolitik kültürün tümüyle yeniden ta-
nımlanmasını gerektirecek duruma gelmiştir.
Bu bağlamda düşünce sistemimizi, Neolitik
kültüre bakış açımızı yeniden biçimlendirirken
Güneydoğu Anadolu’ya özgü “yerleşik
avcı toplayıcılar” gibi yeni ve
öncekilere tümüyle kar-
şıt bir kavram oluşmaya
başlamıştır. Yeni kazı-
larla ortaya çıkan tablo
belirginleştikçe Anado-
lu Neolitiğini açıklamak
için kullanılan tanımlar
giderek farklılaşmış ve
daha önceleri bu kadar eski
bir dönem için düşünülmeyecek
kavramlarla birlikte anılmaya başlan-
mıştır. İlk başlarda “özel yapı” daha sonralarında
“kült yapısı” olarak tanımlanan yapılar için ar-
tık rahatlıkla tapınak, eşitçil bir toplum yerine
katmanlaşmış toplum, yönlendirilmiş işgücü,
seçkin-usta zanaatkarlar, piroteknoloji, sanat,
uzak mesafeler arası ticaret... gibi kavramlar-
dan Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem için de
rahatlıkla söz edebilmekteyiz. Son yıllarda Ilısu
Baraj Gölü Havzası’nda yapılan kurtarma kazı-
ları özellikle Körtik Tepe, Hasankeyf Höyük ve
Gusir Höyük kazıları ile Şanlıurfa Yeni Mahalle
Balıklı Göl buluntuları düşünsel devrim niteli-
ğindeki bu tanımları daha da ilerilere taşımıştır.
Yukarıda sözünü ettiğimiz sınırlarımız içindeki
kazıların yanı sıra Kuzey Irak’ta Nemrik, Kuzey
Suriye’de sınırımızın hemen güneyindeki Tell
Abr ve Tell Qaramel de bu kültürün zenginliği
Paleolitik Çağ insanını gösteren bir canlandırma çizimi ©DEA
kadar ne kadar geniş bir alana yayıldığını da gös-
termiştir. Göbekli Tepe’nin bu çerçeve içinde ele
alınması gerekir.
Güneydoğu Anadolu Neolitik Kültürü
ve Göbekli Tepe
Yukarıda Güneydoğu Anadolu ve yakın çevre-
sindeki kazılara dayanarak kısaca özetlediğimiz
Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem kültürü MÖ
10.500 yıllarında başlayarak MÖ 7.200 yıllarında
Çanak Çömlekli Neolitik Dönem kültürüne ge-
çiş sürecine kadar kesintisiz olarak devam etmiş-
tir. Yaklaşık 3000 yıllık bir dönemi temsil eden
bu sürecin Proto Neolitik / Ön Neolitik, Çanak
Çömleksiz Neolitik Dönem A (PPNA) ve Çanak
Çömleksiz Neolitik Dönem B (PPNB) olmak
üzere üç belirgin aşaması vardır. Yapılan kazılar
bu özgün kültürün yayılım alanlarını belirle-
meye yeterli değildir; ancak genel olarak Fırat
ve Dicle Havzalarında yoğunlaştığını, olasılıkla
Tunceli’nin kuzeyini, batıda da Amanoslar’ı geç-
Neolitik Çağ, Son
Buzul Dönemi
bitimini izleyen
yeni iklimsel
koşullara insanların
bildikleri kültür
Çayönü’nde Kafataslı Yapı’da iskeletin yanında bulunan kum
taşından yapılmış gerdanlık. Diyarbakır Müzesi
ve teknolojileri ile
mediğini söyleyebiliriz. Doğuda nereye kadar uyum sağladığı ve
yayıldığı, Batı İran içlerine kadar girip girmediği dolayısıyla yaşam
halen belirsizdir. Güney yönünde ise sınırımızın biçimlerini yeni
hemen güneyinde ülkemizdekinin tam benzeri- oluşan koşullara
ni veren buluntu yerlerini görmekteyken giderek göre ayarladıkları
başkalaştığını ve Güney Levant kültür bölgesine
bir dönemdir.
yumuşak bir geçisin olduğunu söyleyebiliriz.
Suriye’de yukarıda sözünü ettiğimiz kazı yerle-
rinin yanı sıra Jerf el Ahmar , Dja’de gibi kazı Körtik Tepe’de
yerleri de bu kültürün en güney çeşitlemelerini bulunan taş
boncuklu kolye
yansıtmaktadır. Yakın Doğu Neolitiği’ne daha
genel bir açıdan baktığımızda İç Anadolu’dan
Güney Levant’a, doğuda Zagroslar’dan Akdeniz’e
kadar uzanan geniş ve içinde farklı ortam çeşit-
lemesini barındıran bir Neolitik oluşum bölge-
sinden söz edebiliriz. Yakın zamanlara kadar bu
bölgede gelişimi tetikleyen kültürel oluşumun
Güney Levant olduğu öngörüsüyle Anadolu Ne-
olitiği “İkincil Neolitik” olarak tanımlanmaktay-
dı. Her ne kadar Güney Levant’ta Proto Neolitik
olarak tanımlanan dönemin başlangıcı şu anda
Anadolu’da bilinenlerden çok daha eskilere in-
Aktüel Arkeoloji 47
 Şanlıurfa Yeni
Göbekli Tepe’de sürüngenlerden eklenmiştir. Duvar boylarında oturma sekilerinin
Mahalle’de
bulunması az sayıda seçkin ve olasılıkla “ruhban”
bir yol yapım
çalışması kuşlara, av hayvanlarından sınıfına ait kimselerin törenleri izlediğini göste-
sırasında
bulunan yırtıcılara, akreplerden yılanlara rir. Dicle Havzası’ndaki dikilitaşların üzerinde
ünlü ‘Urfa kabartmalar yoktur, ancak Çayönü’nde üzerin-
Adamı’ heykeli, kadar çeşitlilik gösteren bu
dünyanın de boya izleri bulunan bir dikilitaş betimlerin
gerçek boyutta betimlemeler doğada yaşayan her boyanarak yapıldığını düşündürmektedir. Buna
yontulmuş ilk
insan heykeli türlü canlının düşünce sisteminde karşılık Fırat Havzası’nda bulunanların tümünde
olma özelliği kabartmalı betimlemeler ve mekanların ortasında
taşıyor. bir yeri olduğunu göstermektedir. Kızılderililerin totemlerine benzer heykelsi taşlar
mekteyse de Çanak Çömleksiz Neolitik Döne- görülmektedir.
mi belirleyen kültürel devrimin odağının Gü- Göbekli Tepe’de ortaya çıkan bulgular, buraya ka-
neydoğu Anadolu olduğu artık kesin olarak dar tanımladığımız Güneydoğu Anadolu Çanak
kabul edilmiştir. Daha önce de değindiğimiz Çömleksiz Neolitik kültürünün tüm özelliklerini
gibi Neolitik yaşam ve özellikle tahıla da- yansıtmaktadır. Ancak Göbekli Tepe’de ortaya çı-
yalı beslenme modeli doğal çevrenin kısıtlı kan kült yapıları şimdiye kadar diğer yerleşmelerde
olanaklarının olmasına bağlanmaktaydı. gördüklerimizden sayıca çok daha fazla ve karşılaş-
Ancak artık Anadolu’nun, güneydeki yarı tırılamayacak kadar büyüktürler. Bu durum Gö-
kurak ve kurak bölgelere oranla çok daha bekli Tepe’nin diğer yerleşimlerden farklı bir inanç
verimli ve zengin doğal çevre koşulları- merkezi olup olmadığını gündeme getirmiştir. Bu
nın, MÖ 12.000 yıllarında tarıma ve be- sorunun yanıtını vermek kolay değildir. Çayönü ve
sin üretimine geçmeden sabit yerleşmeler Nevalı Çori kazıları kült yapılarıyla konut alanları-
kurulmasını sağladığı anlaşılmaktadır. nın iç içe olmadığını, özel yapılar için yerleşimde
Büyük bir olasılıkla doğal çevre ortamı- ayrı bir yerin olduğunu açık olarak göstermiştir.
nın zenginliği kültürel dönüşümü hız- Göbekli Tepe’de şimdiye kadar yalnızca kült yapı-
landırmış, insanları yalnızca beslenmeye ları kazılmış, var olduğu anlaşılan konut alanlarına
yönelmekten kurtararak yaşamsal önemi
olmayan ve kelimenin gerçek anlamıyla
“sanat” olarak tanımlayacağımız işlere de
yönelmesine olanak sağlamıştır. Körtik
Tepe kazılarında ortaya çıkan ve sayıları
bini geçen, her biri özgün bir ustalık ve sa-
natı yansıtan, ham maddesi uzaklardan geti-
rilmiş olan bezemeli taş kaplar bunun en açık
göstergesidir.
Yukarıda sözünü ettiğimiz yerleşmelerin hemen
hemen tümünde artık korkmadan “tapınak” ola-
rak adlandırabileceğimiz yapılar vardır. Bu yapı-
ların plan, duvar tekniği ve iç ayrıntıları hemen
hemen her yerleşmede aynı özellikleri sergiler ve
her bakımdan konutlardan kolaylıkla ayrılırlar.
Bu durumun bölge içinde tören uygulamaları ve
inanç sisteminde bir bütünlük olduğunu göster-
mesi ilginçtir. Bütün bu yapıların tabanları tö-
renlerde sıvı kullanıldığını göstermektedir, çoğu
su geçirmez terrazzo tekniğinde, bazıları sal taşı Çatalhöyük‘te bulunan ve ‘Ana Tanrıça Heykelciği’ olarak adlandırılan
döşenerek, bazıları ana kayanın düzletilmesi ile kil figürin. Doğuran bir kadını betimlediği düşünülen oturan
şişman kadının her iki yanında birer leopar yer alır. Ankara Anadolu
yapılmış; bazen de sıvıyı yönlendirecek kanallar Medeniyetleri Müzesi, Çatalhöyük Kazı Arşivi

48 Aktüel Arkeoloji
 Göbekli Tepe’deki ‘Aslanlı Yapı’ içerisinde aslanlı dikilitaşların arasında, basamak şeklinde yükseltilmiş bir döşeme levhası üzerinde bulunan, derin kazılarak betimlenmiş çıplak kadın figürü görülüyor. Şanlıurfa Müzesi

Aktüel Arkeoloji 49
 Göbekli Tepe, henüz hiç girilmemiştir. Göbekli Tepe’nin yakın
çevresinde yapılan yüzey araştırmalarında orta-
ortaya çıkan ya çıkan iki belirgin sonuç vardır. Şimdiye kadar
betimlemeleri, aralarında en önemlisi Karahan Tepe olmak üzere
kabartma ve benzer bulgu veren en az 12 yerleşim daha olduğu
heykelleri ile anlaşılmıştır; bu durumun Göbekli Tepe kaynak-
lı bölgede yapılan araştırmaların bir sonucu mu,
Neolitik Dönem yoksa bölgenin gerçekten tapınaklarıyla öne çıkan
inanç sistemini ayrıcalıklı bir yer mi olduğu sorusunun yanıtını
ve bununla ancak ileriki yıllarda yapılacak çalışmalar belirle-
bağlantılı yecektir. Ortaya çıkan ikinci sonuç benzer yerleş-
melerin hemen hemen tümünün ovalarda değil,
simgesel Göbekli Tepe gibi sırtlarda dolayısıyla tarım ve
değerleri şimdiye çiftçiliğe değil avcılığa uygun ortamlarda bulun-
kadar hiçbir muş olmasıdır.
yerde olmayan Göbekli Tepe’nin bir inanç merkezi olup olma-
bir zenginlikte dığı bağlamında diğer bir sorun da burada kült
bizlere tanıtmıştır. binalarının sayısal çokluğudur. Her bir tapınak-
ta görülen betimlerin diğerinden farklı olması
Daha önceleri bunların farklı simgesel anlamları olabileceğini
bolluk ve bereketi düşündürmektedir. Buna karşılık kült binaları-
simgeleyen nın sık aralıklarla doldurularak gömülmüş olması
“Ana Tanrıça” bunlardan kaç tanesinin aynı zaman diliminde
var olduğunu anlamamızı engellemektedir. Bu
odaklı Neolitik bağlamda Göbekli Tepe’nin 2000 yıl gibi uzun
Çağ simgesinin bir dönemi temsil ettiği göz ardı edilmemelidir.
yerini güçlü erkek Tüm bu soru işaretlerini bir yana bırakırsak Gö-
figürü almış; ve bekli Tepe, ortaya çıkan betimlemeleri, kabartma
ve heykelleri ile Neolitik Dönem inanç sistemini
bunun yanında ve bununla bağlantılı simgesel değerleri şimdiye
doğadaki kadar hiçbir yerde olmayan bir zenginlikte biz-
hareketli olan lere tanıtmıştır. Daha önceleri bolluk ve bereke-
her türlü canlının ti simgeleyen “Ana Tanrıça” odaklı Neolitik Çağ
simgesinin yerini güçlü erkek figürü almış; ve
da inanç sistemi bunun yanında doğada hareketli olan her türlü
içinde önemli bir canlının da inanç sistemi içinde önemli bir sim-
simgesel değeri gesel değeri olduğu ortaya çıkmıştır. Önceleri
olduğu ortaya tarih öncesi hayvan betimlemeleri avın bereketi
ile özdeşleştirilirdi, ancak Göbekli Tepe’de sürün-
çıkmıştır.
genlerden kuşlara, av hayvanlarından yırtıcılara,
akreplerden yılanlara kadar çeşitlilik gösteren bu
betimlemeler doğada yaşayan her türlü canlının
düşünce sisteminde bir yeri olduğunu göster-
mektedir. Nitekim MÖ 10.000 yıllarında Kıbrıs’ı
ilk olarak iskan eden Çanak Çömleksiz Neolitik
Dönem topluluklarının adada bulunmayan ve
besin olarak kullanılmayacak tilki gibi hayvan-
ları da beraberinde götürmüş olmaları Neolitik
50 Aktüel Arkeoloji
Dönem düşünce sisteminde bunların önemli bir
yeri olduğunu göstermektedir. Bu bağlamda Ne-
olitik Dönemde en çok avlanan koyun, keçi, ve
ceylan betimlemelerinin Göbekli Tepe’de şimdiye
kadar rastlanmamış olması ilginçtir. Aynı şekilde
Göbekli Tepe betimlemelerinde tahıl ya da diğer
bitkilere de rastlanmamıştır.
Göbekli Tepe ile temsil edilen kültür her bakım-
dan heyecan verici, ezberimizi bozan, düşün-
ce sistemimizi zorlayan özellikler taşımaktadır.
Her ne kadar bunlar Çayönü kazılarından bu
yana Güneydoğu Anadolu, Kuzey Irak ve Kuzey
Suriye’de bu döneme ait 14’ü geniş kapsamlı ol-
mak üzere 22 kazı yeri ile ortaya çıkan oluşum
ile tam bir uyum sergilemekte ise de bu tablo
halen daha çok yenidir. Algımızın bu bulgulara
göre dönüşmesi, düşünce sistemimize sinmesi ve
özellikle kültürel sürecin kuramsal yapısına otu-
rabilmesi için zaman gerekmektedir. Dileğimiz
vaktiyle Çayönü’nde olduğu gibi Göbekli Tepe’nin
de “yalnızlıktan” kurtulması, benzer buluntulara
sahip olduğunu bildiğimiz birkaç yerin daha ka-
zılarak ortaya çıkartılmasıdır. Maalesef son olay-
lar Suriye’deki Göbekli Tepe’ye benzer buluntu
veren kazıların daha başlangıç aşamasındayken
durmasına neden olmuş ve büyük bir olasılıkla
bunlar tümüyle yok edilmiştir. Urfa Bölgesi’ndeki
gözlemler Göbekli Tepe’nin yarattığı heyecanın,
bölgeye olan ilgiyi arttırdığını, bunun bir yanda
turizmi geliştirmesi gibi olumlu bir sonuç verir-
ken öte yandan definecilerin ve antika pazarının
iştahını kabarttığı yönündedir. Bu yazı ile ta-
nımladığımız Çanak Çömleksiz Neolitik Kültür,
uygarlık tarihinin en önemli ve çarpıcı dönüşü-
münü temsil etmektedir. Anadolu’nun uygar-
lık tarihine yaptığı en özgün ve önemli katkının
Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem olduğunu
rahatlıkla söyleyebiliriz. Bu dönemin bilim dışı
söylencelerin çekiciliği ile değil, uygarlık tarihi-
nin basamaklarının bilinci ile ele alınması gerekir.
Bu kadar önemli kültür varlılarına sahip olmanın
getirdiği sorumluluk ve yükümlülükleri göz ardı
edemeyiz. Bu kültürlerin bulunduğu ve hiç kazı
yapılmamış yerlerdeki bilginin ortaya çıkarılarak
topluma ve bilime kazandırılması, paylaşılması
kadar gelecek kuşaklara korunarak aktarılması da
üzerimize düşen sorumluluklarımız arasında yer
almaktadır.
 Göbekli Tepe Aslanlı Yapı’da bulunan saldırgan durumdaki bir aslanı betimleyen T-biçimli dikilitaş ©DAI, Göbekli Tepe Kazı Arşivi

Aktüel Arkeoloji 51
 Dünyanın En Eski Tapınım Alanı ve Besin Üretiminin Başlangıcı

GÖBEKLİ TEPE
UYGARLIĞIN DOĞUŞUNDA
Neolitik şölenlerin izleri

Göbekli Tepe’nin güneydoğu çukurunda yer

alan ana kazı alanında T-biçimli dikilitaşlardan
52 Aktüel
oluşan anıtsal yapılar görülüyor. Berthold
Arkeoloji
Steinhilber, ©DAI, Göbekli Tepe Kazı Arşivi
Aktüel Arkeoloji 53
 Jens Notroff, Oliver DIetrIch, Joris Peters, Nadja Pöllath, Çiğdem Köksal-SchmIdt
“Göbekli Tepe’yi tanıma
ve bu olağanüstü yerde hep
birlikte çalışma şansını borçlu
olduğumuz meslektaşımız,
hocamız, can dostumuz,
yol arkadaşımız Klaus Schmidt’i
T
sevgi ve özlemle anıyoruz...”
ürkiye’nin güneydoğusundaki bir
metropol kenti olan Şanlıurfa ilinin
15 kilometre kuzeydoğusunda ko-
Nevalı Çori’de numlanan Göbekli Tepe, Germuş
bulunan dağ silsilesinin en yüksek noktasın-
natüralist üslupta
daki çorak topraklar üzerinde kurulmuştur. 15
işlenmiş bir insan
başı heykeli. metre yüksekliğinde ve 9 hektarlık alanı kapla-
Şanlıurfa Müzesi
makta olan tepe tamamen insan yapımıdır. Şim-
diye dek keşfedilen en erken tarihli insan yapımı
kült mimarinin içerisinde bulunduğu tepe, gü-
nümüzden yaklaşık 10 bin yıl önce bilinçli olarak
toprakla doldurulmuş ve böylelikle yükselmiştir.
Son Buzul Çağının ardından, Çanak Çömleksiz
Neolitik olarak adlandırılan dönemde avcı-top-
layıcı gruplar tarafından inşa edilen bu anıtsal
yapılar, çanak çömleğin ortaya çıkışından bile
daha erken tarihlidir. Göbekli Tepe’nin bulundu-
ğu alanda1960lı yıllarda İstanbul Üniversitesi ile
Chicago Üniversitesi tarafından ortak yürütülen
yüzey araştırmalarında, aralarında çok miktarda
çakmaktaşı yonga, artık yongacık ve taş alet bulu-
nan çeşitli Neolitik Çağ buluntularına rastlanmış-
tı. Tepe içerisinde saklı mimari kalıntılar ise,1994
yılında Klaus Schmidt tarafından keşfedilmişti.
Schmidt’in keşfinin ardından başlayan kazılar, o
tarihten itibaren her yıl yapılmaya devam ediyor.
Göbekli Tepe’de 20 yılı aşkın süredir devam eden
Şimdiye dek keşfedilen en erken tarihli
insan yapımı kült mimari, Şanlıurfa’nın
15 kilometre kuzeydoğusunda yer alan
Göbekli Tepe’de ortaya çıktı. Günümüzden
yaklaşık 10 bin yıl önce bilinçli olarak
toprakla doldurulmuş ve yükseltilmiş
olan bu anıtsal yapılar, son Buzul Çağının
ardından, Çanak Çömleksiz Neolitik olarak
adlandırılan dönemde avcı-toplayıcı
gruplar tarafından inşa edilmişti.
54 Aktüel Arkeoloji
arazi çalışmaları süresince ortaya çıkarılan malze-
me, karakteristik özellikleri bakımından zengin
bir natüralist ve sembolik ikonografi sergiliyor ve
karmaşık bir sosyal yapı ile böylesine erken bir ta-
rih için beklenmedik bir durum olan son derece
karmaşık bir mitolojinin varlığına işaret ediyor.
Göbekli Tepe’de açığa çıkarılan yapılar arasında en
erken tarihli ve en etkileyici olanları, Çanak Çöm-
leksiz Neolitik A, yani MÖ 10. binyıla tarihlenen,
T-biçimli dikilitaşlardan oluşan dairesel planlı ya-
pılardır. Yekpare taştan şekillendirilmiş bu devasa
dikilitaşların yükseklikleri 4 ile 5,5 metre arasında
değişim gösterir. Genişlikleri 10 ile 30 metre ara-
sında değişen dairesel duvarların içerisine yerleş-
tirilen dikilitaşlar birbirlerine duvar ve sekiler ile
bağlıdır ve merkezdeki iki büyük T-biçimli diki-
litaşa bakacak şekilde yerleştirilmişlerdir. Tepenin
bazı kısımlarında, anıtsal dairesel yapıların üst ta-
bakalarında küçük boyutlu dörtgen mekanlardan
oluşan daha geç tarihli bir mimari dokuya ulaşıldı.
Yaklaşık 3x4 metre genişliğindeki bu yapılar, MÖ
9. binyıla, yani erken ve orta Çanak Çömleksiz
Neolitik B Dönemine tarihlendiriliyor. Bu taba-
kada yer alan yapıların bazılarında T-biçimli di-
kilitaşlara rastlanması, bunların daha erken tarihli
anıtsal yapıların küçük boyuta indirgenmiş var-
yasyonları oldukları sonucunu çıkarabilir, ancak
bunlar sayı ve boyut bakımından önemli oranda
küçültülmüştür. Bu tabakadan günümüze yalnızca
merkez dikilitaşları ulaşmıştır, ancak bunların en
büyüğü 2 metreyi geçmez.
Kuşkusuz, Göbekli Tepe’de en göze çarpan ar-
keolojik buluntular, Çanak Çömleksiz Neolitik
A Dönemine tarihlendirilen dairesel yapılardır.
Bu yapıların dördü, tepenin güney yamacında,
ana kazı alanı olarak adlandırılan alanda yer alır.
Bunlar, keşfedildikleri sırayla A, B, C ve D yapıla-
rı olarak adlandırılmıştır. İlginç biçimde, bu ya-
pıların tümü belirli bir süre sonra bilinçli olarak
toprakla doldurulmuş ve neredeyse bir mezarı
andırır biçimde kapatılmıştır. Ancak yapıların
tam olarak ne kadar süre sonra dolduruldukları
henüz belirlenmemiştir.
Dairesel yapılardan ikisi, C ve D yapıları, zemin
seviyesine kadar kazılabilmiş ve her iki yapıda da
yapay olarak düzleştirilmiş ana kayaya rastlanmış-
tır. D yapısı şimdiye dek ortaya çıkarılan en büyük
boyutlu ve en iyi korunmuş yapıdır. Yapının mer-
 B yapısında bulunan P9 numaralı dikilitaş üzerinde tilki motifi görülüyor.

Aktüel Arkeoloji 55
 Göbekli Tepe’deki anıtsal yapıları oluşturan
T-biçimli dikilitaşların ‘T’ formunu oluşturan
dikdörtgen biçimli üst kısmın insan kafasını
temsil eden soyut bir tasvir olduğu, kısa kenarın
ise insan yüzünü temsil ettiği düşünülüyor.
Dikilitaşların gövde kısmında ise açıkça belirgin
kol ve belin orta kısmına doğru işaret eden
parmaklarıyla el motifleri dikkati çekiyor. Bel
kısmında yer alan kemer ve peştemal motifleri
de yine insansı özelliklere vurgu yapıyor.
kezinde bulunan yaklaşık 5,5 metre yüksekliğinde
iki devasa dikilitaş, ana kayaya oyulmuş kaideler
içerisine yüzeysel olarak yerleştirilmiştir. Merkez
dikilitaşlarından biri üzerinde ördek motiflerinden
oluşan bir kabartma bezemeli friz yer alır. D ya-
pısı merkez dikilitaşları, Göbekli Tepe’deki anıtsal
yapıları oluşturan T-biçimli dikilitaşların antropo-
morfik (insan biçiminde) özelliklere sahip olduğu
görüşünü kanıtlar niteliktedir. Göbekli Tepe’de
bulunan T-biçimli dikilitaşların ‘T’ formunu oluş-
turan dikdörtgen biçimli üst kısmın insan kafasını
temsil eden soyut bir tasvir olduğu, kısa kenarın ise
D yapısının merkez
insan yüzünü temsil ettiği düşünülmektedir. Diki-
dikilitaşlarından P18
numaralı dikilitaşın üç litaşların gövde kısmında ise kollar ve eller açıkça
boyutlu rekonstrüksiyonu.
belirgindir ve parmaklar belin orta kısmına doğru
Dikilitaş üzerinde belirgin
olarak tasvir edilen kol ve işaret etmektedir. Dikilitaşlar üzerinde yer alan ke-
ellerin yanısıra kemer ve
mer ve peştemal motifleri de yine insansı özellikle-
peştemal motifleri, T-biçimli
dikilitaşların antropomorfik re vurgu yapmaktadır. Dolayısıyla dikilitaşlar, bir
özelliklerine dikkat
çekiyor. © DAI, T. Müller,
tür (dikilitaş)-heykel olarak da görülebilir.
Göbekli Tepe Kazı Arşivi
Dikilitaşların gerçek boyuttan büyük ve son derece
soyut bir tarzda tasvir edilmiş olmaları, işçilikteki
Göbekli Tepe’nin havadan
bir yetersizlik değil, bilinçli olarak yapılmış bir ter-
görünüşü. © DAI, E. Küçük,
Göbekli Tepe Kazı Arşivi cihtir. Bu tercih, ‘Urfa adamı’ adı verilen heykelde
56 Aktüel Arkeoloji
de açıkça görülmektedir. Bilinen en eski insan tas-
viri olma özelliğini taşıyan, gerçek boyuttan biraz
daha büyük ancak tamamen natüralist üslupta
yapılmış bu heykel, Urfa-Yeni Yol’da bulunan bir
Çanak Çömleksiz Neolitik yerleşimi üzerinde ya-
pılan inşaat çalışmaları sırasında bulunmuştur.
Göbekli Tepe’de karşımıza çıkan bu kübik formlu
yüzü olmayan dikilitaş-heykellerin aksine, ‘Urfa
adamı’ yüzü ile birlikte tasvir edilmiştir. Derin
çukurlar içerisine gömülü siyah obsidyen gözlere
sahip ‘Urfa adamı’nın ağzı ise betimlenmemiştir.
Heykel, boyun kısmında yer alan V-biçimli kolye
dışında çıplaktır. Bacakları betimlenmeyen heyke-
lin vücudunun alt kısmı, heykelin zemine yerleşti-
rilmesine olanak veren koni biçiminde bir bağlan-
tı ile sona erer. Göbekli Tepe’de de ‘Urfa adamı’nı
anımsatan, kireçtaşından yapılmış ve gerçek bo-
yuta yakın çeşitli insan başı heykelleri bulunmuş-
tur. Heykellerin boyun kısmındaki kırılma izleri,
bunların daha büyük heykellere ait olabileceğine
işaret eder. Daha da ilginci, bu insan başı heykel-
lerinden bazıları yapıları kaplayan dolgu toprağı
içerisinde bulunmuştur. Heykeller, yapıların dol-
durulma süreci sırasında, bilinçli olarak merkez
dikilitaşlarının aşağısına yerleştirilmişti. Göbekli
Tepe’de karşılaştığımız bu iki farklı insan tasvir
üslubu, bunların farkı anlamlara sahip olabilece-
ğini düşündürür. Natüralist bir üslupta işlenmiş
baş heykelleri insanı temsil ederken, son derece
soyut bir üslupta işlenmiş anıtsal antropomorfik
dikilitaşlar belki de daha büyük, daha güçlü ve
-tanrısal- varlıkları temsil ediyordu.
D yapısı merkez dikilitaşlarını çevreleyen dairesel
yapıda şimdiye dek yapılan kazılarda 11 dikilitaş
açığa çıkarıldı. Kabartma bezemeli dikilitaşların
çoğu üzerinde çeşitli hayvan motifleri yer alıyor.
Hayvan motifleri arasında tilki, kuş ve yılanın yanı
sıra yaban domuzu, yaban öküzü, ceylan, yaban
eşeği ve büyük etçiller gibi çeşitli yabani hayvan
tasvirleri de bulunuyor.
T-biçimli dikilitaşların içerisine yerleştirildiği bir-
birini çevreleyen duvarlardan oluşan C yapısı, bu
özelliğiyle göze çarpar. Bu özgün yapının planı
zaman içerisinde çeşitli değişikliklere uğramıştır.
Örneğin, yapının ilk evrelerinde açılan bir giriş,
daha sonraki bir evrede eklenen duvarla kapanmış,
dikilitaşların çoğu onarım görmüş ve yeniden yer-
leştirilmiştir. D yapısında da olduğu gibi, merkez
 D yapısında bulunan P33 numaralı dikilitaşın sağ yüzünde ördek benzeri kuşların yanı sıra turna ve yılan motifleri görülüyor. © DAI, I. Wagner, Göbekli Tepe Kazı Arşivi

Aktüel Arkeoloji 57

Göbekli Tepe’de
ortaya çıkan bir
yaban domuzu
heykeli © DAI, D.
Johannes, Göbekli
Tepe Kazı Arşivi
Göbekli Tepe’de çok miktarda hayvan kalıntısının
ele geçmesi, çok miktarda etin tüketildiği geniş
ölçekli sosyal etkinliklerin varlığına işaret eder.
Düzenli toplantılar, kolektif etkinlikler ve karşılıklı
olarak düzenlenen şölenler, avcı-toplayıcı
toplulukların değiş-tokuş ve bağları güçlendirme
amaçlarına hizmet eden temel gerekliliklerdir.
Göbekli Tepe’de, bu anıtsal yapıların hangi
amaçlarla yapıldığı sorusuna yanıt aradığımızda,
bu tür geniş kapsamlı, ritüelleşmiş şölenlerin
düzenlendiği düşüncesi önem kazanmaktadır.
Göbekli Tepe’de dikilitaşlar ana kayaya oyulmuş iki kaide içerisine
ortaya çıkan bir
hayvan kabartması yerleştirilmiştir. Ancak, C yapısı merkez dikili-
©DAI, D. Johannes, taşlarının her ikisi de tarihöncesi çağlarda tahrip
Göbekli Tepe
Kazı Arşivi edilmişti. Toprakla doldurularak kapatılan yapının
bulunduğu alanda, doğrudan merkez dikilitaşların
üzerine gelecek şekilde büyük bir çukur kazılmıştı.
Çukurun alt kısımlarında bulunan kırık parçalar,
burada gerçekleşen tahribatı canlandırmamıza
olanak verir. Yapıyı çevreleyen dikilitaşlar üze-
rinde yer alan çeşitli kabartma motifleri
arasında yaban domuzu figürünün
baskın olduğu görülür. Gö-
bekli Tepe’de kabartmaların
yanı sıra çeşitli yaban do-
muzu heykelleri de or-
taya çıkarılmıştır.
Göbekli Tepe’de keşfe-
dilen yapılardan ilki
olan A yapısı, alanda
58 Aktüel Arkeoloji
bulunan ve dairesel ya da oval plana sahip diğer
Çanak Çömleksiz Neolitik A yapılarıyla karşılaş-
tırıldığında, daha dikdörtgen ve dolayısıyla daha
farklı bir zemin planına sahiptir. Yapının tamamı
henüz açığa çıkarılmadığından, ayrıntılı bir ta-
nımlama yapılamasa da, ilk incelemelerde yapının
farklı zemin planının, daha geç evredeki dikdört-
gen planlı mimari dokuya geçişin göstergesi olabi-
leceği düşünülüyor. Ancak yapının diğer özellik-
leri, Göbeli Tepe’deki Çanak Çömleksiz Neolitik
A yapılarının genel düzeni ile örtüşüyor. Merkez
dikilitaşları çevreleyen dikilitaşların şimdiye dek
yalnızca dördü açığa çıkarıldı ancak kazıların de-
vamında bu sayının artması bekleniyor. A yapısı
dikilitaşları üzerindeki kabartmalarda yılan mo-
tiflerinin baskınlığı dikkat çekiyor.
Bu alanın biraz daha kuzeybatısında yer alan B
yapısının şimdiye dek kazılan kısmında, dairesel
bir yapı oluşturduğu anlaşılan 8 adet dikilitaş açı-
ğa çıktı. Dikilitaşlar üzerinde kabartma bezeme-
lere ender rastlansa da, B yapısını özellikle dikkat
çekici kılan yapının tabanıdır. C ve D yapılarında
kesilerek düzleştirilmiş ana kaya taban yer alır-
ken, B yapısında kirecin yakılması ve daha sonra
sürtülerek parlatılmasıyla oluşturulan yapay bir
taban ortaya çıktı. Terrazzo adı verilen bu taban
tipi, dikdörtgen yapılar ile karakterize edilen geç
mimari evrenin en belirgin özelliğidir. B yapısı
merkez dikilitaşlarından birinin önünde, terraz-
zo tabanın içerisine yerleştirilmiş olarak bulunan
taştan bir kap, yapının iç donanımının ve dolayı-
sıyla yapıda gerçekleştirilen aktivitelerin bir par-
çası olarak yorumlanıyor.
Göbekli Tepe’nin güneybatı tepesinde yer alan F
yapısı ile ana kazı alanında yer alan G yapısı, daha
erken tarihli Çanak Çömleksiz Neolitik A yapıla-
rının tipik özelliklerini taşıyor olmalarına karşın,
boyutlarının önemli oranda küçük olması ve her-
hangi bir tabakaya ait olmamaları, yapıların bu
grup içerisindeki işlevlerinin belirlenememesine
neden olmaktadır. Tepinin kuzeybatı yamacında
devam eden kazı çalışmalarında H ve I yapıları or-
taya çıkarıldı. H yapısında şimdiye dek bir merkez
dikilitaşı ve onu çevreleyen daire üzerinde yer alan
beş dikilitaş açığa çıkarıldı. Zıplayan bir büyük kedi
tasvirinin yer aldığı kabartma bezemeli merkez di-
kilitaşının antik çağda kırılmış olduğu tespit edildi.
Kazıların hala devam ettiği I yapısının ise dairesel
 H yapısındaki merkez dikilitaşı üzerinde zıplayan bir büyük kedi tasviri görülüyor. © DAI, Göbekli Tepe Kazı Arşivi

Aktüel Arkeoloji 59
 Göbekli Tepe’nin plana sahip olduğu tespit edildi ancak bu yapıyla
ilgili daha detaylı bir tanımlama ancak gelecek kazı
geç mimari
sezonlarında yapılabilecek. Göbekli Tepe’nin batı
evresinde görülen yamacındaki düzlükte yer alan ve tamamen açığa
küçük boyutlu çıkarılan E yapısından ise yalnızca ana kaya üze-
T-biçimli dikilitaş rinde şekillendirilmiş taban ve ana kayaya oyulmuş
kaideler günümüze ulaşmıştır.
tipi, bölgedeki
geniş bir alanda Çanak Çömleksiz Neolitik Dönemde, Yukarı Me-
zopotamya konut mimarisine baktığımız-
dağılım gösterir. da, son derece standartlaşmış bir
Bu tür bir mimari
mimari ile karşılaşırız. Bunun
gelenek paylaşımı, örneklerini, Göbekli Tepe’nin
60 kilometre kuzeyinde bu-
bölge sakinleri
lunan Nevalı Çori ve Yu-
arasında ortak bir
karı Mezopotamya drenaj
kültürel geleneğin alanında bulunan Çayönü
varlığına Tepesi gibi birbiriyle çağ-
daş yerleşmelerde görüyo-
işaret eder. ruz. Ancak bu ‘Izgara planlı’
Göbekli Tepe’de (Çanak Çömleksiz Neolitik A
bulunan natüralist
üslupta işlenmiş bir ve erken Çanak Çömleksiz Ne-
insan başı heykeli. olitik B), ‘Kanallı’ (erken Çanak
Şanlıurfa Müzesi
Çömleksiz Neolitik B) veya ‘Taş
döşemeli’ (orta Çanak Çömleksiz
Göbekli Tepe’deki
P30 numaralı dikilitaş Neolitik B) yerleşmelerin hiçbirinde
üzerinde yılan motifleri Göbekli Tepe’dekilere benzer yapılara
ve H sembolü
dikkati çekiyor. rastlanmamıştır. Bu alanlarda yapılan jeofi-
zik çalışmalar da gelecek kazılarda böyle yapıla-
ra rastlanmayacağını gösteriyor. İlginç biçimde,
yukarıda bahsi geçen yerleşmelerin yanı sıra,
Türkiye’nin güneydoğusundaki Hallan Çemi gibi
diğer yerleşmelerde ve kuzey Suriye’deki Murey-
bet, Jerf el Ahmar, Tell Abr’ 3, Dha’de ve Tell Qa-
ramel gibi yerleşmelerde özel işlevli yapılara veya
ortak kullanım ve kült amaçlı kullanıldığı düşü-
nülen açık avlulara rastlanır. Bu özel yapılar içeri-
sinde genellikle duvar boyunca uzanan sekiler yer
alır ve bazı yapılarda Göbekli Tepe’deki örneklerle
paralellik gösteren bir sembolik düzenleme bu-
lunur. Örneğin, Nevalı Çori’deki ‘kült binası’nın
merkezinde yer alan iki dikilitaş, onlara bakacak
şekilde yerleştirilmiş daha küçük boyutlu diki-
litaşlarla çevrilidir. Bu yerleşmelerde, genellikle,
belirli bir zamanda tek bir yapının kullanımda ol-
duğu düşünülür.
Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem konut mimari-
si ve ‘özel amaçlı’ mimari örneklerini karşılaştırdı-
ğımızda, Göbekli Tepe’de ortaya çıkarılan yapıla-
60 Aktüel Arkeoloji
rın ikinci kategoriye ait olduğunu görürüz. Diğer
Çanak Çömleksiz Neolitik yerleşmelerinden farklı
olarak, Göbekli Tepe’de yalnızca tek bir özel yapı
bulunmaz. Çok sayıda özel yapıdan oluşan alanda
ayrıca hiçbir yerleşim izine rastlanmaz. Dahası,
Çanak Çömleksiz Neolitik yerleşmeleri genellik-
le, su ve diğer kaynaklara yakınlık gibi elverişli
çevresel faktörlerin bulunduğu alanlara kurulur-
ken, Göbekli Tepe bilinen en yakın su kaynağın-
dan oldukça uzak bir noktadaki dağ
silsilesinin en yüksek noktasında
kurulmuştur. Diğer yandan, ge-
niş bir alandan kolaylıkla fark
edilebilen alan, çevreye hakim
konumuyla dikkat çekmekte-
dir. Dolayısıyla, yakın ve uzak
mesafelerden gelecek insanlar
için merkezi bir toplanma yeri
oluşturmak için bu noktanın
seçilmiş olması doğaldır.
3Hallan Çemi, Mureybet, Jerf
el Ahmar, Tell Abr’ 3, Dja’de ve
Tell Qaramel’i sayabiliriz. Böy-
lesine geniş bir alanda kullanılan
bu işaret ve sembollerin ne anlama
geldiğini tam olarak çözmeyi henüz ba-
şaramasak da, bunları üreten tarihöncesi
topluluklar tarafından okunabilir olduklarını ra-
hatlıkla varsayabiliriz. Çanak Çömleksiz Neolitik
Dönemde işaret ve sembollerin kullanımı, belirli
bir kültürel bilgi birikiminin korunması ve akta-
rılması amacına yönelik bir ilk olma özelliğini ta-
şır. Çanak Çömleksiz Neolitiğin bu küçük ölçekli,
yarı-göçebe avcı-toplayıcı gruplarının beslenme
ve hayatta kalmaları için yalnızca bu tür bir bilgi
değiş tokuşu değil, çeşitli malların ve hatta evlene-
cek kişilerin de değiş tokuş edilmesi hayati önem
taşıyor olmalıydı. Dolayısıyla bu dönemde bu tür
geniş ölçekli toplantıların yapılabileceği uygun
yerlerin oluşturulması mantıklı bir yaklaşımdır.
Göbekli Tepe’de karşı karşıya olduğumuz bu yapı-
lar, bölgede yaşayan ve bölgeyi kontrol eden grup-
ların toplanabileceği bir sosyal merkez ve kült me-
kanı olarak yorumlanmaktadır.
Göbekli Tepe’deki yapıları gömmek için kullanılan
çok büyük miktardaki toprak dolguyu yakından
incelediğimizde, bu alanda düzenlenen toplantı-
ların karakteri hakkında ipuçları ediniriz. Yapılar,
 Göbekli Tepe’nin güneydoğu çukurunda yer alan ana kazı alanının havadan görünüşü. Fotoğrafın alt kısmında Çanak Çömleksiz Neolitik A yapıları (sol altta A ve B yapıları, sağ ortada C yapısı, hemen üzerinde D
yapısı) görülüyor. Fotoğrafın üst kısmında ise Çanak Çömleksiz Neolitik B’ye tarihlenen dikdörtgen planlı küçük yapı yer alıyor. © DAI, E. Küçük, Göbekli Tepe Kazı Arşivi

Aktüel Arkeoloji 61
 kireçtaşı molozu, çakmaktaşı eserler, taş kap par-
çaları, öğütme taşı parçaları, ve -özellikle- çok sa-
yıda hayvan kemiğinden oluşan bir toprak dolgu
ile doldurularak kapatılmış, daha doğrusu gömül-
müştür ve tepe bugünkü görünümünü almıştır.
Göbekli Tepe’de ele geçen tüm kemik kalıntıları,
burada kalan insanların beslenmesi için avlana-
rak buraya getirilen yabani hayvanlara aittir. Av-
cıların hedef aldığı hayvanlar bölgeye özgüdür
ve geniş bir çeşitlilik gösterirler. Bunlar arasında
yaban öküzü, ala geyik, yaban eşeği, yaban domu-
zu gibi büyük av hayvanlarının yanı sıra tilki, ya-
bani tavşan ve av kuşları (kınalı keklik, güvercin,
ördek) gibi küçük av hayvanları da yer alır. Sayı
bakımından, ceylan en çok tercih edilen av hay-
vanı olarak göze çarpar, ancak sağladığı et bakı-
mından yaban öküzü alanda tüketilen etin yüzde
50’sini sağlaması açısından ilk sıradadır. Ancak
hayvanların avlanmasının tek sebebi etin besin
içeriği değildi. Kuzgun, karga veya küçük karga
Şölenlerde ortaya çıkan rekabet kavramı ve bunun
beraberinde getirdiği toplumsal baskı, erken Çanak
Çömleksiz Neolitik avcı toplayıcı gruplarının, anlık
getiriler üzerine kurulu geleneksel besin aktivitelerini
devam ettirmek yerine, besin kaynaklarından
faydalanmaya yönelik daha sürdürülebilir yöntemler
geliştirmesini sağlamış olabilir. Ancak besin fazlasının
biriktirilmesi, saklanması ve -en önemlisi- yeniden
dağıtılması gerekir. Bu noktada ortaya
çıkan otorite ihtiyacı, bazı karizmatik bireylerin
sosyal güç elde etmesine olanak vermiştir.
Göbekli Tepe’nin geç mimari evresinin karakteristik dikdörtgen planlı
yapısı ve hayvan heykelleri. © DAI, Göbekli Tepe Kazı Arşivi
62 Aktüel Arkeoloji
gibi siyah tüylü kuşların avlanmasının ardındaki
neden, kuşkusuz, bu leş yiyen kuşların sahip oldu-
ğu düşük besin değeri değildi. Bu kuşların neden
avlandığı hakkında henüz yalnızca tahminlerde
bulunabiliyoruz. Belki de parlak siyah tüyleri veya
boğuk sesleri, Yukarı Mezopotamya avcı-toplayı-
cı toplumlarının tinsel dünyasında özel bir anlam
taşıyordu. Özel anlamları olsun ya da olmasın,
böylesine çok miktarda hayvan kalıntısının ele
geçmesi, çok miktarda etin tüketildiği geniş ölçek-
li sosyal etkinliklerin varlığına işaret eder. Düzenli
toplantılar, kolektif etkinlikler ve karşılıklı olarak
düzenlenen şölenler, avcı-toplayıcı toplulukların
değiş-tokuş ve bağları güçlendirme amaçlarına
hizmet eden temel gerekliliklerdir. Dolayısıyla Yu-
karı Mezopotamya’nın Çanak Çömleksiz Neolitik
Döneminde bu tür etkinliklerin karşımıza çıkıyor
olması şaşırtıcı değildir. Göbekli Tepe ve bölge-
deki diğer yerleşmelerde ele geçen buluntular da
bu tür kolektif etkinliklerin varlığını kanıtlamak-
tadır. Ancak, özellikle Göbekli Tepe’de, bu anıtsal
yapıların hangi amaçlarla yapıldığı sorusuna yanıt
aradığımızda, bu tür geniş kapsamlı, ritüelleşmiş
şölenlerin düzenlendiği düşüncesi önem kazan-
maktadır. Yine de, bu göçebe avcı-toplayıcıların
böylesine karmaşık ve anıtsal boyutta bir mima-
riyi ne zaman, nasıl ve neden ürettikleri ve ürete-
biliyor oldukları sorusu hala yanıt beklemektedir.
Büyük ölçekli toplumsal görevlerin yerine getiril-
mesinde en iyi sonucu kolektif çalışma yöntemleri
verir. Kuşkusuz, Göbekli Tepe’deki yapıların inşa
edilmesi de bu tür görevler arasında sayılır. Ya-
pılan bazı etnografik çalışmalar, bu tür ortak ça-
lışmaya dayalı mega projelerin gerçekleştirilmesi
için gereken iş gücünün ziyafetler organize edile-
rek elde edilebileceğini ortaya koymuştur. Bu tür
bir inşaat çalışması için yeterli iş gücünün hesap-
lanması, nüfus ve grup boyutları ile ilgili verilerin
azlığından ve paraleller bulunmadığından kolay
bir görev değildir. Örneğin, Paskalya Adası’ndaki
4 metre yüksekliğindeki ve 12 ton ağırlığındaki
dev Moai heykellerinin dikilmesi için gereken süre
günler, haftalar veya yıllar olarak hesaplanabilir.
Bazı kaynaklar bu tür bir heykelin, 20 birey tara-
fından bir yıllık süre içerisindeki boş vakitlerin-
de yontulabileceğini, heykelin 15 kilometrelik bir
mesafeye 1 haftalık süre içerisinde taşınması için
ise 75 bireyin gerekli olacağını öne sürer. Göbekli
Tepe’deki anıtsal yapılar, çevredeki kireçtaşı düz-
lüklerinden kesilen çeşitli megalitik bloklardan
 Göbekli Tepe’de kabartmaların yanı sıra çeşitli yaban domuzu heykelleri de ortaya çıkarılmıştır. © DAI, Göbekli Tepe Kazı Arşivi

Aktüel Arkeoloji 63
 Çanak Çömleksiz oluşur. Neolitik taş ocaklarının yerleri, taş aletler
ve kireçtaşı moloz parçaları gibi çeşitli kalıntıların
Neolitik yerleşmeleri
yanı sıra ocaktan çıkarılan ve yarım kalan işlerin
genellikle, su ve izlerinden de tespit edilebilir. Bunlar arasında
diğer kaynaklara olarak bulunan tamamlanmamış T-biçimli diki-
yakınlık gibi elverişli litaşlar bulunur. Söz konusu büyük ölçekli sosyal
çevresel faktörlerin etkinliklerin çok sık rastlanmayan organizasyon-
bulunduğu lar olduğunu, dolayısıyla işin kısa sürede tamam-
alanlara kurulurken, lanması gerektiğini varsayarsak, taşların kesilme-
si, yontulması ve taşınmasının hiç de kolay bir iş
Göbekli Tepe
olmadığını anlayabiliriz. Yapıların çok daha uzun
bilinen en yakın
bir süre içerisinde inşa edilmiş olduklarını da ihti-
su kaynağından
mal olarak değerlendirmek mümkün ancak yapım
oldukça uzak bir süreçleri üzerine yapılan araştırmalarda henüz bu
noktadaki dağ tür bir sonuca ulaşılmadı. Diğer yandan, yapımı
silsilesinin en tamamlanmış yapılar üzerinde, yeniden düzenle-
yüksek noktasında me, onarım, küçültme ve bazı yapı elemanlarının
kurulmuştur. Diğer yeniden kullanımı gibi çeşitli değişiklikler ve ekle-
meler yapıldığına dair veriler mevcut.
yandan, geniş bir
alandan kolaylıkla Endonezya’daki Nias Adası’ndan gelen ve 20.
fark edilebilen alan, yüzyılın başlarına tarihlenen etnografik veriler, 4
çevreye hakim metreküplük bir megalitin 3 günde, 3 kilometre-
lik bir mesafeye taşınması için 525 kişinin gerekli
konumuyla dikkat
olduğunu gösteriyor. Bu tür aktivitelerde yer alan
çekmektedir. kişi sayısının ihtiyaç duyulan fiziksel güçten daha
Dolayısıyla, yakın ve fazla olabileceği ve prestij kazanma gibi farklı sos-
uzak mesafelerden yal yönlerin de bu tür görevlere katılmak için mo-
gelecek insanlar tive edici faktörler arasında olduğu düşünülebilir.
için merkezi bir Endonezya’nın West Sumba Adası’ndaki Kodi
toplanma yeri bölgesinde kaydedilen bir başka örnek, megalitik
mezarların yapımında kullanılacak taşların bir tür
oluşturmak için bu
ritüel dahilinde taşındığını ve taşınma işlemi sıra-
noktanın seçilmiş sında çok sayıda kişinin tanık olarak bulunması
olması doğaldır. gerektiğini gösteriyor. Etnografik vaka çalışmaları
üzerine yapılan hesaplamalara göre, Çanak Çöm-
leksiz Neolitik Dönem toplumlarının gelenekleri
de göz önünde bulundurularak, bir avcı toplayıcı
grubunun 25-50 arasında değişen bir kişi sayısına
sahip olduğu ve maddi kültür ve dillerine göre or-
tak bir kimliğe sahip 10 ile 20 arasında grubun yer
aldığı tahmin edilebilir. Göbekli Tepe’de yürütülen
araştırmalarda bu yapıları inşa eden kişilerin bir-
den fazla gruptan oluştuğu anlaşılmıştır. A, B, C ve
D yapılarında yer alan imgeler, bunların hiç de te-
Nevalı Çori’de sadüfi olmadığını, her yapıda farklı bir odak nok-
bulunan ve Çanak
Çömleksiz Neolitik tasına sahip belirli bir modelin izlendiğini göste-
B Dönemine rir. Örneğin, A yapısında yılan motifi hakimdir.
tarihlenen bir
ördek başı heykeli.
B yapısındaki veriler eksik olmakla birlikte tilki
Şanlıurfa Müzesi motifi, C yapısında yaban domuzu hakimdir.
64 Aktüel Arkeoloji
D yapısında ise geniş bir çeşitlilik gösteren beze-
melerde kuş ve yılan motifleri hakimdir. Dikilitaş-
lar üzerinde yer alan tasvirlerdeki farklı odak nok-
taları, Göbekli Tepe’de çalışan farklı klanlara ait
ayırt edici işaretler olarak yorumlanabilmektedir.
Obsidyen buluntular, bölgedeki Çanak Çömlek-
siz Neolitik topluluklarının değiş-tokuş ağının ve
hatta alanı ziyaret eden grupların yayıldığı coğrafi
alan hakkında ipuçları verebilir. Bingöl, Nenezi
Dağ ve Göllü Dağ bölgelerindeki farklı volkanik
arazilerden gelen 7 farklı hammadde türü, diğer
çağdaş yerleşmelerde görülenin çok üzerinde bir
çeşitlilik göstermektedir. Farklı bölgelerden gelen
geniş insan topluluklarının, bu anıtsal yapıların
inşası için en azından dönemsel olarak Göbek-
li Tepe’de toplandığı düşünülür. Alanda yapılan
araştırmalar sonucunda belirlenen, tahıl, fıstık,
badem, et ve özellikle hayvansal yağ gibi yüksek
enerji potansiyelli besinlerin yoğun olarak tüketi-
mi de bu durumu desteklemektedir. Av hayvanları
üzerine yapılan demografik profil çalışmaları ve
ceylan üzerinde yapılan izotop analizleri, bu tür
etkinliklerin büyük olasılıkla yazı sonu ve sonba-
harda, bir başka deyişle yabani tahıl ve bakliyatın
hasatından sonra gerçekleştiğini gösterir.
Bu tür büyük ölçekli etkinlikler, planlama, orga-
nizasyon ve yürütülecek farklı görevlerin koor-
dinasyonu ile ilgili konuları gündeme getiriyor,
dolayısıyla bu erken Çanak Çömleksiz Neolitik
topluluklarındaki karmaşık sosyal yapıya işaret
ediyor. Şimdiye dek, bu dönem için oldukça bek-
lenmedik bir durum olan bu karmaşık yapının
keşfi, Yukarı Mezopotamya’daki Neolitik yaşam
tarzının gelişimine, yani tarım ve hayvancılığa
geçiş ve sosyal katmanlaşmanın ortaya çıkışına
da ışık tutuyor. Genç Dryas’ın (MÖ 12.800-11.500
arasındaki soğuk ve kuru iklim koşullarıyla karak-
terize edilen dönem) soğuk dönemini takip eden
klimatik optimum (MÖ 9000-5000 arasındaki uy-
gun iklim koşulları) ile birlikte biokütle, dolayısıy-
la besin kaynakları önemli derecede artış göster-
miştir. Bu durum birbirleri ile rekabet içerisindeki
topluluk ve bireylerin besin fazlasını biriktirmesi-
ne ve örneğin, ziyafetler düzenleyerek, güçlü sos-
yal statüler elde etmesine olanak sağlamıştır.
Şölenlerin belirli dönemlerde tekrarlanıyor olu-
şu, geniş kitleler için besin sağlamanın zorlukları
da göz önünde bulundurulduğunda, avcı topla-
yıcı grupların ekonomik olanakları üzerinde bir
 Göbekli Tepe’deki P38 numaralı dikilitaş üzerinde yaban domuzu ve kuş motifleri görülüyor.

Aktüel Arkeoloji 65
 Paleolitik mağara baskı unsuru oluşturuyor olmalıydı. ‘Ani’ ve çok lıntıları bulunan iki taş kap ele geçmiştir. Göbekli
miktarda besin ihtiyacının ortaya çıkması gibi Tepe’de Çanak Çömleksiz Neolitik B kontekstle-
sanatının tersine,
durumlara karşılık olarak yeni ve daha öngörü- rinde, çeşitli geniş, fıçı ve oluk biçimli akıtacaklı
Neolitik resim lebilir besin kaynakları ve işleme tekniklerinin kaplar bulunmuştur. Bu kapların, boyutlarından
sanatında insan geliştirilmesi gibi bir gerekliliğin ortaya çıktığını ve 160 litreye kadar ulaşan kapasitelerinden de
çok daha belirgin varsayabiliriz. Göbekli Tepe’de yapılan bir diğer il- anlaşıldığı gibi, bunların odaların içerisinde sa-
bir rol alır. Göbekli ginç keşif, şölenlerin sosyo-kültürel konteksti içe- bit, bütünleyici donanım elemanları oldukları
Tepe’de örneklerini risinde tahılların sahip olduğu önemli rolü gözler anlaşılmaktadır. Bu tür kaplara ait parçalar diğer
gördüğümüz önüne serer. Büyük miktarlarda yemek tüketimi- tabakalarda da ortaya görülür. Bu taş kapların ba-
Neolitik resim nin yanında, şölenlerin bir vazgeçilmezi olarak zılarının içerisinde, dip kısımlarda grimsi-siyah
önemli bir miktarda içki de tüketiliyor olmalıydı. bir tortu tespit edilmiştir. Yapılan analizler henüz
sanatında insan Göbekli Tepe’nin su kaynaklarına uzak bir nokta- nihai sonuca ulaşmasa da, bu tortuların tahılların
artık doğanın da kurulduğunu biliyoruz. Sarhoş edici içkilerin, fermantasyon işlemi sırasında ortaya çıkan oksalat
eşit bir parçası özellikle alkollü içeceklerin rolü hem arkeolojik isimli maddenin varlığına, dolayısıyla malt ve bira
olarak değil, daha hem de etnografik kontekstlerde benzer şekilde üretimine işaret etmektedir. En basit haliyle ya-
önemli ve hayvan tartışılmıştır. Hafif alkollü içeceklerin üretimi ve pılan mayalama işlemi için çimlendirme ve ezme
dünyasından tüketimi böylesine erken dönemler için bile şaşır- işlemlerinin yapılabileceği büyük kaplar dışında
daha ‘yüksekte’ tıcı değildir. Örneğin, Körtik Tepe’deki bir Çanak başka bir şeye gerek yoktur. Göbekli Tepe coğrafi
Çömleksiz Neolitik mezarlığında, içerisinde şarap konumuyla, ‘kurucu ekinler’ adı verilen ilk evcil-
olarak tasvir edilir. leştirilen 8 bitki türü arasından bazılarının dağı-
üzümünün varlığına işaret eden tartar asidi ka-
Görünüşe bakılırsa, lım alanında yer alır. Bu özelliğiyle Göbekli Tepe,
insanın doğayı önceden planlanmış etkinlikler olan bu tür büyük
algılama ve doğa ölçekli şölenler için gereken sürede besin sağlan-
içerisinde kendisini ması gerekliliğinin, bitki yetiştirme ve hayvanların
konumlandırma idare edilmesi gibi besin üretimine yönelik çabala-
biçimi, iklim rı tetiklemiş veya en azından teşvik etmiş olabile-
ceği görüşünü desteklemektedir.
değişikliği ve
kaynaklardaki Göbekli Tepe ve söz konusu diğer yerleşmelerden
gelen örnekler üzerinde de gördüğümüz gibi, bir
artış ile birlikte kült topluluğu tarafından paylaşılan ortak ikonog-
değişmiştir. rafi içerisinde hayvan sembolizminin oynadığı
önemli rol, hayvanların erken Neolitik kozmolojisi
ve ritüel uygulamalarındaki önemini vurgulamak-
tadır. Paleolitik Çağ sanatıyla karşılaştırıldığında,
son Buzul Çağının sonlarını takip eden süre içeri-
sinde gerçekleşen zihniyet değişiminin bir yansı-
ması olarak motif repertuarında dikkate değer bir
içerik değişimininin meydana geldiğini görürüz.
Paleolitik mağara sanatının tersine, Neolitik resim
sanatında insan çok daha belirgin bir rol alır. Da-
hası, Neolitik resim sanatında insan artık doğanın
eşit bir parçası olarak değil, daha önemli ve hay-
van dünyasından daha ‘yüksekte’ olarak tasvir edi-
lir. Görünüşe bakılırsa, insanın doğayı algılama ve
A yapısında bulunan doğa içerisinde kendisini konumlandırma biçimi,
P1 numaralı dikilitaş
üzerinde bir koç motifi
iklim değişikliği ve kaynaklardaki artış ile birlik-
ve onun üzerinde ağ te değişmiştir. İnsan artık doğal dünya içerisinde
motifi görülüyor.
© DAI, Ch. Gerber,
yalnızca pasif olarak görev almıyor, aktif olarak
Göbekli Tepe Kazı Arşivi onu değiştirmeye ve kullanmaya başlıyordu. Do-

66 Aktüel Arkeoloji
 Göbekli Tepe’de kazı çalışmalarından bir görüntü. T-biçimli dikilitaş üzerinde kuş motifleri görülüyor. © Alparslan Berber

Aktüel Arkeoloji 67
 Çanak çömleğin ortaya çıkışından bile daha erken
tarihli olan anıtsal yapılar, birbirlerine duvar ve sekiler
ile bağlı T-biçimli dikilitaşların içerisine yerleştirildiği
dairesel duvarlar ile yapıların merkezine yerleştirilmiş iki
büyük boyutlu dikilitaştan oluşur. Yapıların tümü belirli
bir süre sonra bilinçli olarak toprakla doldurulmuş ve
layısıyla, T-biçimli antropomorfik dikilitaşlar, in-
sanın hayvan dünyası üzerinde uygulamaya başla-
dığı gücün ve bu zihniyetin göstergesi olabilir. Bu
‘zihinsel’ kontrol, ‘kültürel’ ve dolayısıyla ‘fiziksel’
kontrolün ortaya çıkmasında doğrudan bir önko-
şul olarak görülebilir. Böylece hayvancılık ve en
nihayetinde evcilleştirme gerçekleşmiştir.

neredeyse bir mezarı andırır biçimde kapatılmıştır. Göbekli Tepe’de şimdiye dek yürütülen çalışma-
larda, hayvan kemikleri veya bitki kalıntılarında
Göbekli Tepe’den
evcilleştirme izine rastlanmamıştır. Ancak bitki
taş kap örneği. yetiştirme çok daha eskiye dayanır ve bu yönde
© DAI, Göbekli
Tepe Kazı Arşivi
atılan ilk adımların bitki ve hayvan fenotiplerin-
de görünür izleri yoktur. Yapılan genetik analiz-
ler, tek taneli küçük kızıl buğday ile gernik buğ-
Göbekli Tepe’nin dayının, Göbekli Tepe’nin beslenme bölgesinde
Çanak Çömleksiz yer alan Karacadağ bölgesinde evcilleştirildiğini
Neolitik B
Döneminin gösterir.
anıtsal, dairesel
mimarisine bir Bu tür şölenlerde ortaya çıkan rekabet kavramı
örnek olan D ve bunun beraberinde getirdiği toplmsal baskı,
yapısı. © DAI, N.
Becker, Göbekli erken Çanak Çömleksiz Neolitik avcı toplayıcı
Tepe Kazı Arşivi gruplarının, anlık getiriler üzerine kurulu gele-
neksel besin aktivitelerini devam ettirmek yeri-
ne, besin kaynaklarından faydalanmaya yönelik
daha sürdürülebilir yöntemler geliştirmesini
sağlamış olabilir. Ancak besin fazlasının birik-
tirilmesi, saklanması ve -en önemlisi- yeniden
dağıtılması gerekir. Bu noktada ortaya çıkan oto-
rite ihtiyacı, bazı karizmatik bireylerin sosyal güç
elde etmesine olanak vermiştir. Sürdürülebilir
kaynak işletme ve uzun süreli depolama yöntem-
lerinin gelişmesi ile birlikte yerleşik hayata ge-
çiş kaçınılmaz olmuştur. Yerleşik hayata geçişin
ardından daha geniş toplulukların ortaya çıkışı,
kaçınılmaz olarak iç karışıklıklara sebep olmuş,
böylece kurallar ile düzenlemeler ve dolayısıyla
otorite ve hiyerarşik yapıların ortaya çıkmasına
yönelik talepleri körüklemiştir. Büyüklüğünü
Göbekli Tepe ile birlikte anlamaya başladığımız,
farklı coğrafyalardan gelen avcı toplayıcı grup-
ların düzenlediği bu önemli toplantılar, insanlık
tarihindeki bu büyük değişimi ateşleme görevini
görmüş olabilir. Sonuç olarak, anıtsal yapıların
inşa edilmesi gibi karmaşık ve kolektif görevle-
rin yerine getirilmesi için mümkün olduğunca
çok adam toplamak amacıyla düzenlenen bu dini
gerekçeli iş şölenleri, besin üretiminin başlangı-
cının ve dolayısıyla bizim dediğimiz bu medeni-
yetin doğuşunun zeminini hazırlamış olabilir.

68 Aktüel Arkeoloji
 C yapısında bulunan P12 numaralı dikilitaşın sağ tarafı üzerinde çeşitli kabartma bezemeler görülüyor. “T” formunun baş kısmında çeşitli kuş motifleri yer alırken, gövde kısmında ise bir yaban domuzu ve bir tilki
görülüyor. © DAI, D. Johannes, Göbekli Tepe Kazı Arşivi

Aktüel Arkeoloji 69
 Göbekli Tepe’yi
Kim
İnsa
Etti Trevor WATKINS

70 Aktüel Arkeoloji
Göbekli Tepe’deki T-biçimli dikilitaşların üç boyutlu
canlandırması. Bu fotoğraf AhmetArkeoloji
Aktüel Yazman’ın yönettiği
71
“Dünyanın İlk Tapınağı” isimli belgeselden alınmıştır.

Sofistike avcı-toplayıcılar olarak
adlandırabileceğimiz bu insanlar, uzun
ömürlü yerleşimlerde, geniş, yerleşik
topluluklar halinde bir arada yaşayan
ve buğday ve arpa ekip biçmeye
G
başlayan dünyadaki ilk insanlardı.
öbekli Tepe, yirmi yıllık araştır-
malardan sonra bile halen gize-
mini koruyor. Alana gelen ziya-
retçiler anıtsal yapılarla, devasa
T-biçimli dikilitaşlarla ve taşların
üzerine kazınmış sıra dışı şekillerle ilk kez karşı-
laştıklarında, bunların yarattığı etki akıllara dur-
gunluk verecek derecede oluyor. Burası hiçbir yere
benzemiyor. Buradaki görsellik alışılmışın dışında
ve tamamıyla özgün. Fakat ilk şok atlatıldıktan
sonra akla sorular gelmeye başlıyor.
Arkeologlar birer dedektif gibi soruları cevapla-
maya ve çözümler üretmeye çalışıyorlar. İlk önce
bazı delillere ulaşmak zorundalar. Bazı ipuçları
elde ettikleri ve bir soruyu cevapladıkları zaman
biliyorlar ki cevaplanan ilk soru başka soruların
ortaya çıkmasına neden oluyor. Göbekli Tepe’yi
inşa edenlerin kim olduğu sorusuna yanıt vermek
istiyoruz. Biliyoruz ki, onlar hakkında öğrenebile-
ceğimiz herhangi bir şey, yaptıkları bu anıtları ve
taşların üzerine kazınan şekilleri biraz daha anla-
mamıza yardımcı olacak.
72 Aktüel Arkeoloji
Obsidyen Byb-
los tipi ok ucu.
Çayönü, MÖ
10.-7. binyıl,
Diyarbakır
Müzesi
Bir mekanın ne zaman yapıldığını bilirsek, o tarih-
lerde orada kimlerin olduğu konusunda bazı ta-
rihsel bulgulara hemen ulaşabiliriz. Ve biz Göbekli
Tepe’nin ne zaman yapıldığını biliyoruz. Alandaki
bulgular üzerinde yapılan ve sayısı gitgide artan
radyo-karbon analizleri, bu anıtsal dairesel yapıla-
rın Neolitik Dönemin en erken yüzyıllarına, MÖ
yaklaşık 9500-8800 yılları arasına tarihlendiğini
gösteriyor. İçerisinde daha küçük boyutlu bir ya
da iki dikilitaş bulunan daha küçük dikdörtgen
yapıların inşa edildiği geç mimari evre, buranın
hikayesini MÖ yaklaşık 8500’e doğru birkaç yüz-
yıl ileri taşıyor. Bölgede bu tarihlerde yaşayan in-
sanlar hakkında bir şeyler söyleyebiliriz: Sofistike
avcı-toplayıcılar olarak adlandırabileceğimiz bu
insanlar, uzun ömürlü yerleşimlerde, geniş, yerle-
şik topluluklar halinde bir arada yaşayan ve buğ-
day ve arpa ekip biçmeye başlayan dünyadaki ilk
insanlardı.
Birçok insan için, “avcı-toplayıcılar” terimi de-
nince akla antropologlar tarafından yapılan ta-
nımlamalar gelir. Afrika’nın kurak bölgelerin-
de, Avustralya’nın taşrasında veya Kuzey Kutup
bölgesinde hayatta kalma mücadelesi veren avcı
toplayıcı topluluklara dair çizilen bu resim yanıl-
tıcıdır. Günümüz dünyasında avcı toplayıcı top-
lumların çoğu, doğal yiyecek kaynaklarının sade-
ce küçük nüfuslara yeteceği yerlerde, daha sert ve
marjinal ortamlarda yaşarlar.
 Merkez dikilitaşları, el ve kolların yanı sıra kemer ve peştemal tasvirleri ile belirtilen antropomorfik özellikler taşıyor. Oldukça büyük boyutlu ve soyut üslupta
işlenmiş bu dikilitaşların insandan daha büyük, daha güçlü, belki de tanrısal varlıkları temsil ettiği düşünülüyor. © DAI, Göbekli Tepe Kazı Arşivi

Aktüel Arkeoloji 73
 Kireçtaşı hayvan başı heykeli.
Göbekli Tepe’den de bildiğimiz
kireçtaşı küçük hayvan başlarının
boyun kısımlarındaki kırılma izleri,
bunların bilinçli olarak koparılmış
olabileceklerini düşündürür.
Nevalı Çori, Şanlıurfa Müzesi
Dağın tepesinde çıplak bir kireçtaşı
üzerinde konumlanan Göbekli Tepe hemen
dikkati üzerine çeker. Göbekli Tepe, tipik,
uzun süreli bir kerpiç yerleşim yeri özellikleri
göstermez. Su ve yerel yiyecek kaynaklarına
olan uzaklığıyla bu yer, insanların kalıcı
olarak yaşayabileceği bir yer değildir.
Anadolu’da, Levant bölgesinde (Doğu Akdeniz ülke-
leri) ve Kuzey Mezopotamya’da jeolojik Holosen’in
başlangıcında, arkeolojik olarak Neolitik dönemde
Göbekli Tepe yaşayan insanlar, televizyon belgesellerinde gösteril-
ana kazı alanı
Berthold diği gibi değildi. Göbekli Tepe’de bulunan kalıntılar,
Steinhilber,
©DAI, Göbekli
bu alanı inşa eden insanların nasıl yaşadığına dair çe-
Tepe Kazı Arşivi şitli bilgiler sunuyor. Bu kalıntılar arasında insanların
74 Aktüel Arkeoloji
yediği etten arta kalan birçok yabani hayvan kemi-
ği, yüzbinlerce taş parçası, yontulmuş taş aletlerin
yapımı ve kullanımından kalan molozlar var. Bu
insanlar büyük olasılıkla zamanlarını -haftalarını
veya olasılıkla aylarını- taşları çıkartmak, sütunla-
rı şekillendirmek, şekillendirdikleri sütunları yer-
lerine taşımak ve anıtları yapmaya harcıyorlardı ve
Göbekli Tepe’de sürekli olarak yaşamıyorlardı.
İlk bakışta Göbekli Tepe, Türkiye’nin, Levant böl-
gesinin ve Mezopotamya’nın bir ucundan diğer
ucuna, hemen her yerinde görülebilen diğer hö-
yüklere benziyor. Alana yaklaştığınızda, çıplak
kayanın ufuk çizgisinde devasa bir tepe görülüyor.
“Höyük”, insanların uzun süre boyunca kerpiç ev-
lerde, kümeler halinde birbirlerine yakın yaşadık-
ları yerdir. Kerpiç evlerin bakıma ihtiyacı vardır ve
zamanla yenilenmek zorundalar. Yan yana dizilmiş
yerleşimlerde yaşayan insanlar, eski evi söker, eski
evin kalıntıları üzerine yeni evler inşa ederler. Bu
şekilde, yavaş yavaş kerpiç molozlar ve diğer atıl-
mış çöplerle, insan yapımı katmanlaşmış tepeler
meydana getirirler.
Fakat Göbekli Tepe’nin tipik, uzun süreli kerpiç
bir yerleşme olmadığı açıktır. Dağın tepesinde
çıplak bir kireçtaşı üzerinde konumlanan Göbekli
Tepe hemen dikkati üzerine çeker. Su ve yerel yi-
yecek kaynaklarına olan uzaklığıyla bu yer, insan-
ların kalıcı olarak yaşayabileceği bir yer değildir.
Göbekli Tepe’de şimdiye kadar devam eden kazı-
larda yalnızca anıtsal taş mimari ortaya çıktı, fa-
kat diğer höyüklerden bildiğimiz konutsal yapıları
andıran hiçbir kalıntı bulunamadı. Alanın tama-
mında yürütülen jeofizik yüzey araştırmalarında
da, alanda daha önceden ortaya çıkarılan anıtsal
yapılara benzer, daha pek çok, büyük, dairesel, taş
yapıların mevcut olduğu tespit edildi.
Peki Göbekli Tepe normal bir yerleşim yeri değil-
se, nasıl bir yerdi? Göbekli Tepe’yi inşa eden ve bu-
rayı ziyaret eden insanlar başka yerlerden geliyor-
lardı. Son yıllarda Göbekli Tepe civarında yapılan
araştırmalarda, hem Türkiye’nin güneydoğusunda
hem de Kuzey Suriye’de erken Neolitik Döneme
tarihlenen başka yerleşmeler de bulundu ve bu
alanlarda kazılar yapıldı. Bu yeni alanların çoğu,
Dicle ile Fırat vadilerinde barajların inşa edilme-
sinden hemen önce yapılan kurtarma projeleri
kapsamında keşfedilerek ortaya çıkarıldı. Bu araş-
tırmalar sonucunda, Göbekli Tepe ile çağdaş bu
yerleşmelerin, taş temeller, kerpiç duvarlar, ahşap
ve balçık çatıyla inşa edilmiş konutlardan oluştu-
ğu anlaşıldı. Neolitiğin başlarına denk gelen bu
tarihlerde, insanların birbirini takip eden jeneras-
yonlar boyunca bir arada yaşadığı bu tür sürekli
yerleşmelerin ortaya çıkışı insanoğlunun tarihin-
de çok yeni bir gelişmeydi. Neolitik Dönemin baş-
langıcı, tarım faaliyetlerinin kuruluşundan önce
bile oldukça yeni bir hayatı temsil etmekteydi.
Daha önceleri köy yaşantısının, çiftçilik, tarım ve
hayvancılık gibi faaliyetlerin ortaya çıkışının ardın-
dan gerçekleştiğini düşünüyorduk. Tarihöncesine İnsan başı ve
yırtıcı kuş heykeli.
yönelik bu basit bakış açısına göre, tarımcılığın be- Heykelin Nevalı
nimsenmesi insanın doğaya olan bağımlılığını da Çori’nin en eski
kült yapısından
sonlandırmıştır. Tarihöncesi avcı-toplayıcılar hak- geldiği ve
muhteme-
kındaki görüşlerimiz, köy yaşantısı süren çiftçilerin len daha büyük,
yaşamlarıyla keskin bir şekilde zıtlık oluşturuyor- sütunlu bir
kompozisyonun
du. Avcı toplayıcılar, doğanın izin verdiği ölçüde, parçası olduğu
sürekli günlük yiyecek arayan ve küçük gruplar düşünülmektedir.
Nevalı Çori,
halinde yaşayan topluluklar olarak görülüyordu. Şanlıurfa Müzesi

Aktüel Arkeoloji 75
 Göbekli Tepe’de bulunan kalıntılar arasında insanların yediği etten arta kalan
birçok yabani hayvan kemiği, yüzbinlerce taş parçası, yontulmuş taş aletlerin
şekillendirmek, şekillendirdikleri sütunları yerlerine taşımak ve anıtları yapmaya
Göbekli Tepe’de bulunan
natüralist üslupta işlenmiş
insan başı heykelleri
©DAI, Göbekli Tepe Kazı Arşivi
76 Aktüel Arkeoloji
yapımı ve kullanımından kalan molozlar var. Bu insanlar, büyük olasılıkla
zamanlarını -haftalarını veya olasılıkla aylarını- taşları çıkartmak, sütunları
harcıyorlardı ve Göbekli Tepe’de sürekli olarak yaşamıyorlardı.
Bu erken Neolitik yerleşmelerini destekleyen temel
ekonomi üzerine sahip olduğumuz bilgi, dinamik
bir dönüşüm sürecinde olan bir dünyayı tanımlar.
Göbekli Tepe çevresindeki bölgede bulunan bu yeni
yerleşimler, nispeten geniş nüfuslara sahip kalıcı
yerleşimlerin oluşumunun, tarımın ortaya çıkışın-
dan daha önce gerçekleştiğini gösterir. Göbekli
Tepe’deki anıtsal yapıların inşa edildiği tarih olan
Neolitik Dönemin başlarında, bölgedeki kalıcı
yerleşmelerde yaşayan insanlar ne göçebe avcı-
toplayıcılar ne de sıradan çiftçilerdi. Daha ziyade,
bu insanlar yaban buğdayı ve arpası, mercimek
ve nohut hasatçılarıydı. Bitkilerin evcil biçimlerini
alması ve ayrıca çiftçiliğin güvenilir ve verimli bir
yaşam biçimi haline dönüşmesi için her ne kadar
birkaç yüzyıl geçecek olsa da, son dönem araştır-
maları, bu insanların, bu bitki türlerinin bir kısmını
ya da tamamını basit bir şekilde ekip biçmeye baş-
ladıklarını öne sürer. Eğer Göbekli Tepe yerleşik bir
topluluğun içerisinde yaşadığı bir yerleşim yeri
değilse, bu yapıları kim inşa etti ve heykelleri kim
yaptı? Bölge yakınlarında, daha alçak rakımda
bir yerleşmenin bulunması anlamlı olabilirdi
ancak yine de bu bizim sorumuzu çözmezdi.
Bu erken yerleşik toplumlar, daha erken tarihli
göçebe, avcı-toplayıcı gruplardan daha kalabalık
olsalar da, bunlar, muhtemelen 150-200 kişiden
oluşan oldukça küçük topluluklardır. Buradaki so-
run, Göbekli Tepe’deki anıtsal yapılar gibi büyük bo-
yutlu yapıların inşası için gerekli iş gücüdür. Bu tür
bir köy toplumunda bulunan güçlü yetişkin sayısı,
Göbekli Tepe’deki anıtsal yapılardan birinin inşası
için gerekli iş gücü için bile yetersizdir. Avcılar ve
toplayıcılar veya avcılar ve çiftçiler olmaları fark
etmeksizin, tüm halkın bir yıllık süre boyunca,
taş ocağından taş çıkarmak, bunları yontmak
ve Göbekli Tepe’deki yapıları inşa etmek için
ayırabilecekleri zaman oldukça kısıtlıdır.
Kısacası, Göbekli Tepe’deki yapılardan birinin inşa-
sı, herhangi bir çağdaş yerleşmenin gerektirebilece-
ğinden çok daha büyük bir iş gücüne ihtiyaç duyar.
Unutmamak gerekir ki, bu dönemde taş ocağından
taş çıkaran ekibin bu taşları çıkarırken ve yekpare
dikilitaşları şekillendirirken kullanabilecekleri me-
tal aletler yoktu. Tüm bu işler, taş aletlerle ve kol-
larının gücüyle yürütülmek zorundaydı. Eğer, tüm
bu görevlerle yükümlü bir iş gücü varsa, suyu taşı-
ma ve işgücü için gerekli olan yiyecekleri hazırlama
ve getirme gibi görevlerle yükümlü ikinci bir ekip
daha olmalıydı.
Yapıların çoğu, çamur harcı içerisine yerleştirilen
büyük taşlardan meydana gelen iki veya üç kon-
santrik duvardan oluşur. Duvarlar tamamlanma-
dan önce, yaklaşık on dört adet dikilitaşı bir araya
getirmek gerekiyordu: İkisi merkezde, on iki tanesi
de çevre duvarı etrafında durmalıydı. Bu dikilitaş-
ları hareket ettirmek, kaldırmak ve dikmek için ye-
teneğin yanı sıra birçok insanın kas gücüne ihtiyaç
vardı. Dikilitaşların her birini hazırlamak için bü-
yük bir işgücü gerekiyordu.
Dağdaki kireçtaşı oluşumu her ne kadar uygun ta-
bakalar halinde olsa da, her bir dikilitaşı çıkarma
işi çok büyük bir işgücüydü ve muhtemelen haftalar
alıyordu. Dolayısıyla, bu tür bir görevin yerine ge-
tirilmesi için çok büyük bir işgücünün varlığını ve
buna ek olarak çeşitli yerleşmelerden gelen insan-
ların oluşturduğu bir ekibin onlara yardım ettiğini,
bu insanların dikilitaşlardan oluşan bu anıtsal yapı-
ların birini inşa etmek için büyük bir görev altında
birleştiklerini düşünmemiz kaçınılmaz. Bölgede
son zamanlarda kazısı yapılan yerleşimlere bakıldı-
ğında, birçok kültürel özelliğin paylaşıldığına dair
belirgin bulgular olduğunu görüyoruz. Bunlar kuş-
kusuz birbirlerini tanıyan topluluklardı ve diğer-
lerinin kendilerine benzer topluluklar olduğunun
farkındalardı.
 Bu toplulukların birbirleriyle iletişim halinde
olduklarını biliyoruz çünkü kendi aralarında
ürün ve malzeme değiş tokuşu yaptıklarını gö-
rebiliyoruz. Bu alanlarda bulunan materyallerin
bazıları egzotiktir ve her ne kadar çok uzak me-
safelerden geliyor olsalar da, hemen her alanda kü-
çük miktarlarda bulunmuşlardır. Örneğin, bulunan
çok az miktarda obsidyen üzerinde yapılan analizler,
Kapadokya ya da Doğu Anadolu’daki volkanik kaynak-
larda yapılan kimyasal analizlerle uyuşmaktadır. Deniz kabuk-
ları dikkat çeken bir diğer egzotik materyaldir. Kabuklar delinmiş ve kolyele-
re takılmış, veya kıyafet üzerine süs olarak dikilmiş olabilirler. Kabukların çoğu
Akdeniz kökenlidir, fakat bunların bulunduğu arkeolojik sitler denizden oldukça Tell Qaramel’de
ortaya çıkan
uzaktadır. Araştırmacılar bazı deniz kabuklarını Kızıl Deniz’e özel bir tür olarak bir taş plaka
tanımlamışlardır. Tüm bunlar, Orta Anadolu’dan Kuzey Ürdün’e ve İsrail’e uzanan üzerinde çift
başlı yılan motifi
değiş-tokuş ağlarının varlığına işaret ediyor. görülüyor.

Bu egzotik materyaller, farklı topluluklardan gelen insanlar arasında değiş-tokuş

edilmiş olmalıdır. Bu tür bir değiş-tokuş, iyi sosyal ilişkilere işaret eder. Bu in-
sanlar düzenli olarak birbirleriyle temas halindeydiler ve ilginç ve işe yarar olan
bütün kültürel yenilikleri hemen öğreniyorlardı. Örneğin, Neolitik Dönemin baş-
larından beri insanlar okları için yontulmuş taş uçların yeni çeşitlerini yapmaya
başlamışlardı. Ok uçlarının tasarımının neden değiştirildiğini bilmiyoruz ancak
bunun sebebi avlanan hayvanların ya da kuşların bu dönemde değişmiş olması
değildi. Muhtemelen, yeni bir kültürel modanın peşinden gidilmişti. Bu tür
moda akımlarını kendi zamanımızdan da biliyoruz, örneğin dünya çapında
yayılmış Amerikan stili kot pantolonların giyilmesi veya belirli gazlı içecek
markaları veya hamburgerlerin tadının bilinmesi gibi... Erken Neolitik Dö-
nemde, ok uçlarının yeni biçimi her yerleşimde neredeyse eş zamanlı olarak
görülmeye başlar, ta ki diğer bir yerleşim yeni bir biçim yaratıp ortaya koyana,
diğeriyle yer değiştirene kadar.
Göbekli Tepe’deki büyük dairesel yapılarla çağdaş olan yerleşmeler de obsidyen
ve deniz kabukları gibi egzotik materyallerin sosyal değişim ağına katılmış-
lardı ve ok uçlarının özel tasarımındaki en güncel modayı ya da yontulmuş
taş aletlerin biçimlendirilmesi için gerekli prosedürü paylaşmışlardır. Ayrıca
bize oldukça yabancı görünen ölü uygulamaları konusundaki gelenekleri de
paylaşmışlardır. Hemen hemen bütün yerleşmelerde, evlerin arasında veya ev-
lerin zemininin hemen altında, ölülere ait kalıntılar bulunmuştur. Ayrıca, bir-
çok örnekte gömülerin, ölülerin kafataslarını geri almak için yeniden açıldığı
anlaşılmıştır. Bu nedenle iskeletlerin çoğunun kafatası yoktur, diğer yandan
geri alınan kafataslarının bazıları da evin zemininde sığ bir çukura küçük grup-
Göbekli
lar halinde gömülü şekilde bulunmuştur. Ölülerin gömülme biçimleri bir yerleş- Tepe’deki
meden diğerine farklılık gösterir: örneğin, gövde yan tarafa doğru yatırılmış, veya T-biçimli bir
dikilitaş üzerine
bir yerleşmede olduğu gibi silindir biçimde bir çukur içerisinde, dik oturtulmuş, işlenmiş üç
boyutlu
dizleri çene altında bükülü vaziyette yerleştirilmiş olabilir. Gömülerin yerleşme hayvan heykeli
içerisinde bulunması ve ölünün kafatasının geri alınması uygulamaları, erken ©DAI, Göbekli
Tepe Kazı Arşivi
Neolitik topluluklarının çoğunda görülür.

Aktüel Arkeoloji 77
 Göbekli Tepe ve çevresindeki bazı
yerleşmelerde bulunan, üzerinde bazı
işaretlerin yer aldığı taş plakalar, bir tür bir bilgi
deposunu, insanlık tarihinde henüz yeni olan
bir çeşit iletişim sitemini yansıtıyor olabilirler.
Tabletler üzerindeki işaretler, çivi yazısı
sisteminin bir prototipi, basitleştirilmiş resimler
ve ideogramlar olarak görülebilir. Dolayısıyla,
dördüncü binyıl Mezopotamya’sında karşımıza
çıkan ilk gerçek yazının öncüsü olabilirler.
Göbekli Tepe çevresindeki 150 Ve bu ortak uygulamalar, toplumların ortak inanç-
kilometrelik alana yayılmış
Neolitik yerleşmelerde ortaya ları ve ritüellerinin önemine ilişkin ortak fikirleri
çıkan taş plakalar olduğuna yönelik bir işarettir.
Türkiye’nin güneydoğusunda ve Kuzey Suriye’de
yakın zamanda bulunan yerleşmelerin bazılarında,
Göbekli Tepe’deki anıtsal taş yapılara benzer yapı
örnekleri keşfedilmiştir. Bunlar Göbekli Tepe’de-
kiler kadar büyük olmasalar da, anıtsal
boyuttadırlar ve komünal veya kamusal
yapıları olmalıdırlar. Yaklaşık 7 met-
Tell ‘Abr
re çapındaki bu geniş, dairesel yapılar,
insanların yaşadığı evlerden oldukça
farklıdır ve sıradan evlerin karakte-
ristik özelliklerinden hiçbirine sahip
değildir. Yapıların iç tasarımları her ne
kadar farklılıklar gösterse de, anıtsal-
lıkları aynıdır. Bunların, Göbekli Tepe
yapılarıyla paylaştıkları bir diğer özellik
Boncuklu Höyük
ise, Göbekli Tepe’deki yapıların kulla-
nım sürelerinin dolmasının ardından
toprak ile doldurularak kapatıldıkları
gibi bu yapılar da bilinçli olarak tahrip
edilmiş ve gömülmüştür.
Göbekli Tepe etrafındaki bölgede
-Göbekli Tepe çevresindeki 150 kilo-
metrelik alanda- yaşayan topluluklar
Jerf el Ahmar
birbirlerinden haberdardı ve egzotik
materyalleri değiş-tokuş etme ve kültü-
rel fikirler ve yenilik paylaşma konusunda
birbirleriyle sürekli iletişim halindeydiler. Son on
veya yirmi yılda araştırılmaya başlanan bu Neo-
litik yerleşmelerde ortaya çıkan yeni bir buluntu
tipi, önce bir alanda, sonra diğerinde ve sonra da
bir başkasında görülmüştür. Çok küçük boyutlu ve
Tell Qaramel oldukça nadir bulunan bu eserler, pürüzsüz, ince
78 Aktüel Arkeoloji
damarlı taş plakalardır. İki tarafı da düz olan plaka-
lar yaklaşık olarak kare veya bazen oval biçimdedir.
Bu plakalardan biri avuç içinize kolaylıkla sığabilir.
Bu küçük taş plakaların beklenmedik özelliği, düz
yüzeylerine dikkatlice kazınmış olan işaretlerdir.
Plakalar farklı alanlarda bulunmuş olsalar da üzer-
lerinde yer alan işaretlerin bölgede yaygın olarak
kullanıldığını görebiliriz.
Bu taş plakaların ilk örnekleri, Türkiye sınırına
yakın, Suriye’de Fırat kıyısında, Jerf el-Ahmar’da
ortaya çıktığında, arkeologların ilk tepkisi bun-
ların bezenmiş taşlar olduğuydu. Bu dönemde
üzerine motif kazınmış küçük taş eser tiplerinin
varlığını zaten biliyorduk. Bu taşların bir yüzeyi
kıvrımlı diğer yüzeyi ise düzdü. Düz yüzeyinde
sığ bir yiv vardı. Arkeologların tahmini bunla-
rın ok saplarını düzleştirmek ve düzgünleştir-
mek için kullanılan aletler olduğu yönündeydi.
Bu taş aletlerin bazılarının üzerinde kazınmış
birkaç çizgi veya basit bir bezeme modeli vardı.
Yeni keşfedilen taş plakalar ise bunlardan
farklıdır. Taşlar üzerinde dikkatli bir şe-
kilde kazınmış motifler işaretlerdir ve
basit bir bezeme değildir. Bu işaretler-
den bazıları, örneğin yılan, Göbekli
Tepe’deki dikilitaşlar üzerindeki ka-
bartmalarda da görülür. Bu işaretlerin
bazıları birçok alanda görülür.
Bu işaretler bir çeşit ön-yazı mıydı? Taş plaka-
lar, Güney Mezopotamya’da ortaya çıkan ilk
kil tabletlerle hemen hemen aynı boyutlarda-
dır. Tabletler üzerindeki işaretler, çivi yazısı sis-
teminin bir prototipi, basitleştirilmiş resimler
ve ideogramlar olabilir. Üzerlerinde yer alan
basit işaretlerle bu taş plakalar daha erken bir
yazı sistemi olabilir miydi? Şu an, yalnızca
az sayıda taş plaka örneği bulunduğun-
dan ve işaretlerin sayısı kısıtlı olduğun-
dan, bu işaretleri “çözmek”, işaret siste-
minin nasıl oluştuğunu ve ne tür bilgiler
taşıdığını anlamak henüz mümkün değil.
Bu nedenle, taş plakaların bir topluluktan diğer
topluluğa bir mesaj taşıyıp taşımadığını veya amaç-
larının sahipleri için önemli olan bir bilgiyi kaydet-
mek olup olmadığını bilmiyoruz. Bu tür işaretler
taşıyan plakalardan iki tanesinin Göbekli Tepe’de,
sürekli bir yerleşik toplumun olmadığı bir yerde,
bulunmasından dolayı, bu plakaların insanlar tara-

fından bir yerden diğerine
taşındığını söyleyebiliriz.
Ayrıca bu erken Neoli-
tik toplulukların bir tür
işaret sistemini paylaş-
tıklarını da söyleyebili-
riz. Taş plakalar olduk-
ça küçük boyutlu, ve
üzerlerindeki işaretler
oldukça basit olsalar
da, bunlar olasılıkla bir
bilgi deposunu, insan-
lık tarihinde henüz yeni
olan bir çeşit iletişim site-
mini yansıtıyor olabilirler.
Dolayısıyla, dördüncü bin-
yıl Mezopotamya’sında kar-
şımıza çıkan ilk gerçek yazının
öncüsü olabilirler.
Sonuç olarak, Göbekli Tepe etra-
fındaki ilk Neolitik topluluklar tara-
fından inşa edilen bu yoğun paylaşım
ve değiş-tokuş ağlarının doğası ve amacı hakkın-
da bir varsayımda bulunmak istiyorum. Geniş
bir bölgeye yayılan, çok sayıda insanın Göbekli
Tepe’deki anıtları yapmak için, neden böylesine
büyük bir planlama, düşünce, hayal gücü ve tüm
bunların ötesinde iş gücünü ortaya koydukları-
na dair bir neden bulmalıyız. Klaus Schmidt, bu
anıtların ilk tapınaklar olduğunu, diğer bir değiş-
le insanların bu yapıları tanrılarının betimlerini
barındırmak, ritüellerini gerçekleştirmek ve bu
tanrılara adaklar yapmak için inşa ettiklerini öne
sürmüştür. Bu düşündürücü bir varsayımdır ve
birçok bilim insanı şimdilerde Göbekli Tepe’deki
betimlemelerin dinin evrimiyle ilgili bize ne söy-
lediğini düşünmeye başlamıştır.
Bir topluluk ne kadar büyük olursa, onu bir arada
tutmak için etkileyici bir ideolojinin paylaşılma-
sı gerekliliği de artar. Neolitik başlarında, daha
önceki insan topluluklarının hiçbirinde olma-
yan, birkaç yüz insanın bir şekilde bir arada ya-
şadığı ilk sürekli yerleşmeleri görüyoruz. Peki bu
topluluklar, ortak bir ideolojiye sahip, böylesine
geniş çaplı bir bölgesel topluluğun inşa edilmesi
için neden bu kadar çok yatırım yapmışlardır?
Göbekli Tepe
Güneybatı Asya’nın bu
dönemdeki bir özelliği
belki bize ipucu ve-
rebilir. Arkeologlar,
antropologlar ve
evrim psikologları,
tarım toplulukları-
nın ortaya çıktığı
zamanda, bu döne-
min çağdaş bah-
çecilik ve tarım
toplumları arasın-
da, vahşi ölümlere
kanıt oluşturan ölü
gövdelerinin sayısın-
da bir artış olduğunu
gözlemlemişlerdir. Bazı
bulgular, bu vahşi ölüm-
lerin, iki birey arasındaki Göbekli Tepe
anlaşmazlıktan, iki aile ara-
sındaki kan davasından daha
ziyade, gruplar arasındaki savaşlardan
kaynaklandığını gösterir.
Güneybatı Asya Neolitiği bu çekişme ve savaş
resmine uymaz. Neolitik alanlarda yapılan bir-
çok kazıda, ölülerin yaygın bir şekilde evin içi-
ne veya yerleşme içerisine gömülmüş oldukları Göbekli Tepe
tespit edilmiştir. Bu ölü gömme geleneğinden
dolayı oldukça fazla insan gövdesi çıkmıştır.
Bu gömüler arasında, keskin bir taş ok ucu-
nun vücuda saplanmış halde bulunduğu bazı
durumlar ortaya çıkmıştır. Ancak bu yerleşme-
lerde, dünyanın diğer yerlerinde olduğu gibi,
müşterek savaşlar, mücadeleler ve katliamlara
işaret eden bulgulara rastlanmaz. Diğer yan- Tell ‘Abr
dan, birliğe, paylaşılan betimlemelere ve inanç-
lara dayalı yüksek bir toplum seviyesi yaratmak
için özenli ve maliyetli bir ağın var olduğuna
dair kanıtlarımız var. Dolayısıyla benim hi-
potezim şudur: Bu ilk Neolitik toplumlar, ça-
tışmalara yol açacak olan rekabetin yaratacağı
risklere engel olmak için ortak kültürel fikir ve
ideallere dayalı, geniş çaplı bölgesel topluluk-
ların oluşturulmasına yönelik yatırımda bulun-
muştur ve yüzyıllar boyunca savaş değil barış
içinde yaşamayı başarmışlardır. Tell ‘Abr
Aktüel Arkeoloji 79
Uygarlığın
Kökeni
Şölenler
Brian Hayden

Şölenlere özel olarak davet

edilen ve şölen sahiplerinden
hediyeler alan kişilerin uygun
bir zaman dilimi içinde bu
davetlere ve hediyelere karşılık
vermesi beklenir. Bu tür
beklentiler, davet ve hediyelere
karşılık vermeyi öngören açıkça
belirtilmemiş anlaşmalara
benzer. Şölen davetinin ve
buna bağlı olarak karşılık
verme yükümlülüğünün kabul
edilmesiyle, bireyler etkinlik
sahibi ile açıkça belirtilmemiş
veya üstü kapalı bir sosyal
müttefiklik içine dahil olurlar.

80 Aktüel Arkeoloji
 Bir cenaze töreni
sırasında Toraja kabilesi

Aktüel Arkeoloji 81
 Güneybatı Asya’daki geleneksel şölenler üzerine
yaptığım son 20 yıllık etnoarkeolojik çalışmalarım
sonucunda vardığım sonuçlardan ilki, geleneksel
şölenlerin pek çok farklı unsurun bir araya gelme-
siyle oluştuğudur. Şölenler, şüphesiz, eğlence ve
sosyal etkinlikler için bir ortam yaratır. Konuklar
için her zaman bol miktarda ve sıklıkla özel yiye-
cekler bulunur. Bunun yanı sıra dans, içki, şarkı
söyleme, müzik, ritüeller, tiyatro performansları,
özel kıyafetler giyme gibi etkinlikleri de içerirler.

S
ölenler neredeyse herkesin keyif aldığı
aktivitelerdir. Doğum günleri, düğün-
ler, bayramlar ve diğer pek çok eğlen-
celi etkinlik yılın en ilgi çekici anlarını
oluşturur. Bugün dünya genelinde pek
Hayvan
betimli taş çok geleneksel köyde düzenlenmeye devam eden
kap parçası, şölenler, uygarlığın doğuşunda eğlence yönünün
Hallan Çemi,
Diyarbakır yanı sıra çok daha ciddi bir role sahipti. Aslına
Müzesi bakılırsa, ilk şölenlerin, Yakın Doğu’da ve diğer
yerlerdeki ilk medeniyetlerin ortaya çıkışında
aracı bir rol oynamış olabileceğini söyleyebiliriz.
Anadolu’nun önemli yerleşmelerinden Hallan
Hayvan
Çemi, Göbekli Tepe, Çatalhöyük ve Çayönü’nde
betimli ve elde edilen bulgular, şölenlerin uygarlık yolunda
geometrik
bezemeli
atılan temel adımlarda önemli bir role sahip oldu-
taş kap. ğunu gösterir. Ancak bu yerleşmeleri incelemeden
Körtik Tepe,
Diyarbakır önce, geleneksel anlamda şölenin ne olduğunu an-
Müzesi lamamız gerekir.
Tüm bunların amacı, şölen sahibinin düzenledi-
ği etkinliklere, farklı amaçlar uğruna, insanları
çekmektir. Ne de olsa, şölenler oldukça pahalı et-
kinliklerdir ve bu etkinlikleri düzenleyen kişiler,
tüm bu uğraş ve masraflarından çıkar sağlamayı
beklerlerler.
Çalışmalarım sonucunda ulaştığım ikinci sonuç,
şölenlere özel olarak davet edilen ve şölen sahip-
lerinden hediyeler alan kişilerin uygun bir zaman
dilimi içinde bu davetlere ve hediyelere karşılık
verme zorunluluğudur. Bu tür beklentiler, davet
ve hediyelere karşılık vermeyi öngören açıkça be-
lirtilmemiş anlaşmalara benzer. Şölen davetinin
ve buna bağlı olarak karşılık verme yükümlülü-
ğünün kabul edilmesiyle, bireyler etkinlik sahibi
ile açıkça belirtilmemiş veya üstü kapalı bir sos-
yal müttefiklik içine dahil olurlar. Taraflardan her
biri, diğerini ekonomik meselelerde olduğu gibi,
politik ve sosyal çatışmalarda da destekler ve yar-
dımcı olur. Bu tür bir destek, hıyanet, hırsızlık,
büyücülük, veraset anlaşmazlığı, borcunu ödeme-
me, ritüellere karşı gelme, diğer insanların evcil
hayvan ve ekinlerine zarar verme gibi suçlama-
ları içeren sosyal ve politik çatışmaların oldukça
yaygın olduğu kabile toplumlarında hayati önem
taşır. Kişinin bu gibi suçlamalara ve ceza tehditle-
rine karşı kendini savunabilmesi için toplum için-
de güçlü müttefiklere ihtiyacı vardır. Ayrıca, kıtlık
gibi tehditlerle karşı karşıya kalındığında, yiyecek
ödünç almak için böyle bir destek ağına sahip
olmak hayati önem taşır. Yiyeceklerinin tümünü
kendileri üreten köylerde kıtlık bir çok farklı se-
bepten meydana gelebilir. Hane halkındaki yetiş-
kinler, kaza ya da hastalık sonucu tarlalarda çalı-
şamayabilir. Ekinler kuru hava nedeniyle kuruyup
çürüyerek bozulabilir, böcek ya da hayvanlardan
salgın hastalıklar yayılabilir, hayvanlar veya kuşlar
ekinleri tüketebilir. Dolayısıyla, geleneksel tarım

82 Aktüel Arkeoloji
toplumlarında hayatta kalmak için bu tür bir
destek ağına sahip olmak büyük önem taşır. Bu
tür sosyal destek ağlarının oluşturulması ve sü-
rekliliğinin sağlanmasındaki en temel yollardan
biri olasılıkla şölenlerdi. Şölenler, devamlılığı
olan yatırımlar, bağlılıklar ve karşılıklı borçlan-
dırma gibi durumlar içerdiklerinden büyük öl-
çüde etkili aktivitelerdi.
Ulaştığım üçüncü sonuç, karşılıklı şölen düzen-
leme ve hediye yükümlülükleriyle oluşturulan
bu ağların ve karşılıklı borçların, kendi doğala-
rı gereği toplum içinde belirli bireylerin elinde
politik bir güç yaratma eğiliminde olduğudur.
Geleneksel şölenlerin bu özelliği, ilk ekonomi
temelli (örneğin, besin fazlasına dayanan) hiye-
rarşilerin doğmasına sebep olmuş olabilir. Kişi-
sel çıkarlarını arttırmak isteyen hırslı bireyler şö- Kabartmalı
kireçtaşı çanak
lenleri sistematik bir fayda sağlama aracı olarak parçası üzerinde
kullanmış olabilir. Bu tür bireyler olasılıkla bu dans eden iki
insan figürü
sistemi kendileri icad etmiş ve çıkarlarını daha ile aralarında
fazla desteklemek amacıyla zaman içinde kendi- bulunan
kaplumbağayı
lerine göre değiştirmiş bile olabilirler. İnsanları andıran bir figür
etkilemek ve onları karşılıklı bir alacaklı sistemi- görülüyor.
Nevalı Çori,
ne dahil etmek için bazı etkinlikler daha uygun- Şanlıurfa
dur. Örneğin evlilikler, cenazeler ve savunma Müzesi
birlikleri, çok sayıda önemli insanı etkilemek ve
gösteriş yapmak amaçlı düzenlenen en ilgi çekici
etkinlikler arasındadır.
Dördüncü sonuç, şölenlerin bu tür amaçlarla
kullanılmasının, temelde şöleni düzenleyenlerin
besin fazlası üretme kapasitesi ile bağlantılı oldu-
ğudur. Peki yiyecek fazlası önemli avantajlar elde
Aktüel Arkeoloji 83
 Endonezya’nın Güney etmek için nasıl kullanılır? Şölenler düzenlemek benzeri olmayan bir yetenektir. İnsanlardaki bu
Sulawesi bölgesindeki
bunun en belirgin yöntemlerinden biridir ancak tür bir enerji dönüşümü adaptasyonu, Üst Paleo-
dağlık bir alanda yaşayan
bir yerli etnik kabile besin fazlası, özellikle besin fazlası üretemeyenleri litik Dönemin bir evresinde, muhtemelen şölenle-
olan Toraja kabilesine
haklarından mahrum ederek daha ilgi çekici ortak- rin ortaya çıkması ile birlikte meydana gelmiştir.
ait gelenekte öküz
boynuzları yer alıyor. lar elde etmek için de kullanılabilir. Besin fazlası, Aslına bakılırsa, besin fazlasını hayat kurtarıcı ve
Toraja kabilesi cenaze
ayrıca, yiyecek üretiminin arttırılması, özel ritüel üretken çıkarlara dönüştürme yeteneği (özellikle
töreninde dans örgütlenmelerin geliştirilmesi ve şölen, evlilik ve şölenler üzerinden), bitkilerin kültüre alınma-
ederken görülüyor.
savunma birlikleri gibi özel bağlamlarda taraflara sı ve hayvan yetiştirilmesi ile ortaya çıkan besin
sunulan prestij objeleri gibi hediyelerin ortaya çık- üretiminin artmasına yönelik rekabete dayalı gi-
Çatalhöyük’te yapıların
duvar, seki ve payeleri masında rol oynamış olmalıdır. Besin fazlasını arzu rişimlere neden olmuş olabilir. Sonrasında ise
içerisine yerleştirilen edilen ya da faydalı avantajlara dönüştürmek, dün- Yakındoğu’da ve diğer yerlerde Çanak Çömleksiz
hayvan boynuzlarına
bir örnek ya üzerinde yaşayan tüm hayvanlar aleminde eşi Neolitik Dönemde hayvan ve bitkilerin evcilleş-
me sürecine yol açmış olabilir. Bugün bile, evcil
hayvanların kabile köylerinde normal öğünlerde
nadiren tüketiliyor olması dikkat çekmektedir. Bu
tür hayvan, neredeyse tüm dünyada, özellikle kur-
ban ve şölenler gibi etkinliklerde tüketilmek için
muhafaza edilmektedir. Etnografik veriler, bu hay-
vanların muhafaza edilmesi ve evcilleştirilmesi-
nin temel amacının bu olabileceğini gösterir. Yeni
Gine’nin Büyük Adamı (Şef) Ongka’nın dediği
gibi; “insanlar yemek ve yaşamak için domuzlara
ihtiyaç duymazlar, adlarını duyurmak ve başarılı
olmak için ihtiyaç duyarlar”. Güneybatı Asya’daki
tepe kabilelerine ait köylerde evcil hayvan yetiştir-
mek, bankaya para yatırmakla benzer tutulur.

84 Aktüel Arkeoloji
Arkeolojik Verilerde Şölenlerin İzleri
Şölen düzenlediklerine dair elimizde kanıtlar
bulunan, karmaşık avcı toplayıcı topluluklarının
ortaya çıkışıyla ilgili en erken ve kesin veriler
Avrasya Üst Paleolitiğine tarihlenen birkaç böl-
geden gelir. Bu bölgelerde yoğun oranda hayvan
kemiği, yiyecek deposu, zengin besin kaynakla-
rı, mevsimsel ya da kalıcı yerleşiklik izleri, pres-
tij objeleri, toplumsal farklılaşmaya (hiyerarşi?)
işaret eden gömütler ve özel yemek yeme aletleri
(kaşıklar) bulunmuştur. Türkiye’de de benzer ge-
lişimlerin yaşandığına dair ipuçları veren birkaç
bölge vardır. Epipaleolitik Dönemde yaklaşık 41
bin yıl öncesine tarihlenen Üçağızlı Mağarası’nda
boncuklar görülmeye başlanmıştır. Öküzini’nde
bulunan bir levha ise nesnelerin sayısını tutma
amaçlı kullanılmış olabileceği izlenimini verir.
Bu levhada kayıt altına alınanın, şölen hediyeleri,
belki de kurutulmuş balık, et parçaları, deri, ha-
sır, deniz kabukları ya da benzeri nesneler olması
muhtemeldir. Bununla birlikte şölen aktiviteleri-
nin en coşkulu dönemi, Yakındoğu’da Natuf kül-
türü ile (MÖ kalibre edilmiş 13.000-9800) temsil
edilen Geç Epipaleolitik Dönemde yaşanır. Bunun
yanında çağdaşı olan Hallan Çemi ve Zawi Chemi
Shanidar topluluklarında da görülür.
Geç Epipaleolitik Dönemde, genellikle oldukça Karşılıklı şölen
büyük ocaklarla ilişkili büyük gömüt alanları gö- düzenleme ve hediye
rülmeye başlanır. Bazı araştırmacılar, bu büyük
ocakları cenaze şölenleri ile ilişkilendirir. Bazı
yükümlülükleriyle
oluşturulan ağlar
örneklerde gömütlerle ya da yerleşmenin merkezi
alanlarıyla ilişkili, oldukça yoğun hayvan kemiği ve karşılıklı borçlar,
yığınlarına ulaşılmış, prestij objesi olarak üretilen kendi doğaları
sunu kaplarının yaygın olarak kullanıldığı tespit gereği toplum içinde
edilmiş, bazı şölenlerde prestij objelerinin yok
edilmesine dair veriler elde edilmiş, kaplumbağa,
belirli bireylerin
politik bir güç elde
büyük av hayvanları ve olasılıkla bira ve ekmek
gibi özel yiyeceklerle ilgili verilere ulaşılmıştır. Bu etmesine olanak
etkinliklerin özellikle mezarlar, ritüel yapılar ve verir. Geleneksel
komünal alanlar gibi özel alanlarda yapıldığı sap- şölenlerin bu
tanmıştır. Besin fazlası üretimi ve hatta olasılıkla
evcilleştirmenin öncüsü olan kültivasyona dair
özelliği, ilk ekonomi
temelli hiyerarşilerin
sağlam kanıtlar elde edilmiştir. Toplumsal farklı-
laşmaya ya da en azından sosyoekonomik eşitsizli- doğmasına sebep
ğe ve zenginliğin gelişimine işaret eden çok sayıda olmuş olabilir. Kişisel
prestij objesi ya da prestij öğeleri bulunmuştur. çıkarlarını arttırmak
Bu noktada özellikle üzerinde pek durulmamış isteyen hırslı bireyler
ancak bu dönemde bölgede yaygın olarak görü-
şölenleri sistematik
len bir buluntu kategorisi olan taş kaplara dikkat
çekmek istiyorum. Bu kaplar ilk kez Geç Epipale- bir fayda sağlama
olitik Dönemde karşımıza çıkar. Üretimi oldukça aracı olarak kullanmış
yoğun bir zaman ve çaba gerektiren bu kapların, olabilir.
Çatalhöyük’ten yabani öküz avı betimli duvar resmi.
Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi ©Ara Güler
Aktüel Arkeoloji 85
 Besin fazlası yiyecek üretiminin
arttırılması, özel ritüel
örgütlenmelerin geliştirilmesi ve
şölen, evlilik ve savunma birlikleri gibi
özel bağlamlarda taraflara sunulan
prestij objeleri gibi hediyelerin ortaya
çıkmasında rol oynamış olmalıdır.
Besin fazlasını arzu edilen ya da
faydalı avantajlara dönüştürmek,
dünya üzerinde yaşayan tüm
hayvanlar aleminde eşi benzeri
olmayan bir yetenektir.
etkileyici görünümleri dışında, ahşap gibi diğer
malzemelere karşın bir üstünlüğü yok gibidir. Ge-
nellikle ince işçilikleri ve bezemeleri bu kapları
daha değerli kılar. Bu nedenle, Epipaleolitik taş
kapların prestij objeleri olarak, ekonomik gücü-
nü başkalarına göstermek amacıyla kullanılmış
olmakları muhtemeldir. Üretimi oldukça pahalı
olan bu kapların yalnızca günlük kullanım amaçlı
üretilmiş olmaları mantıklı değildir. Bu kapların,
şölen sahibinin etkilemek istediği kişiye prestijli
yiyeceklerin (belki de içeceklerin) sunulması ama-
cıyla yapılmış olmaları daha akla yatkındır. Tıpkı
günümüz kültürlerinde özel konukları etkilemek
Çatalhöyük’te ölü için kullanılan iyi yemek takımları gibi… Bu kap-
hediyeleri ile birlikte
larda servis edilmiş olan içecekler, büyük olasılıkla
gömülü bulunan
bebek iskeleti bira, bal likörü veya meyve suları gibi mayalı içe-
cekler olmalıydı. Bu kaplar çoğunlukla Amerikan
tipi geniş bir kahve fincanı boyutlarındadır. Abu
Hureyra’dan Ain Mallaha ve Hallan Çemi’ye kadar
Hallan Çemi’de geniş bir alanda dağılım gösteren bu kapların stan-
yarı yarıya toprağa
gömülü büyük
dartlaşmış olması dikkati çeker. Çanak Çömleksiz
dairesel yapı Neolitik boyunca devam eden bu güçlü gelenek,
büyük olasılıkla standart üçlü şölen yemeklerinin
(et, tahıl (ekmek) ve alkol) bir parçasıydı.
Şölenlerle ilgili bu döneme ait en fazla veri gömüt
alanlarından geliyor olsa da, Michael Rosenberg,
Hallan Çemi yerleşmesinde merkezde bulunan bir
alandaki kalıntıların, bir ya da daha fazla şölene
Hallan Çemi’de ait kalıntılar olabileceği fikrindedir. Burada, bazı
bulunan bir evde,
girişin karşısındaki kült yapılarının hemen bitişiğinde konumlanan
duvarda bulunmuş
boynuzlu yaban
merkezi açık alanda oldukça yoğun hayvan kemiği
öküzü kafatası yığınlarına rastlanmıştır. Dahası, bu alanda, aynı

86 Aktüel Arkeoloji
zamanda öldürülmüş ve tüketilmiş olduğu anla-
şılan, birbiri üzerine yerleştirilmiş 3 adet koyun
kafatası (bukrania) bulunmuştur. Bu, normal bir
ailenin yiyebileceği et miktarından oldukça fazla-
dır ve 50-100 kişiyi doyurabilecek niteliktedir. Bu
sayı, o dönemde yerleşmede yaşamış olduğu dü-
şünülen aile reislerinin ya da belki de köyün önde
gelen kişileriyle birlikte diğer müttefik köylerden
davet edilen özel konukların sayısına denk gelir.

Çanak Çömleksiz Neolitik

Birçok bölgede, Geç Epipaleolitik Dönem yaşam
tarzı yerini neredeyse belli belirsiz bir şekilde Ça-
nak Çömleksiz Neolitik A Dönemine bırakır. Ça-
nak Çömleksiz Neolitik A, yuvarlak planlı ve sıvalı
mimarisi, birçok yerleşmenin konumunun değiş-
mesi ve ortaya çıkan yeni tip fırlatma uçları ile
ayırt edilir. Dolayısıyla, ince işçiliğe sahip taş sunu
kaplarının üretim geleneğinin devam ettiğini gör-
mek şaşırtıcı değildir. Taş kaplar bu dönemde, Gö-
bekli Tepe, Körtik Tepe ve Jerf el Ahmar’dan gelen
ve bazıları oldukça büyük boyutlu olan olağanüstü
örneklerden anlaşıldığı gibi, daha da gösterişli bir
hale gelmişlerdir. Bu, prestij ya da rekabete dayalı
şölenlerin yaygın bir biçimde devam ettiğini gös-
teren güçlü bir veridir.
Bununla birlikte, şölenlerin varlığına dair en ilgi
çekici veriler Göbekli Tepe’den gelmektedir. Yer-
leşmede, anakayaya oyulmuş durumda bulunan
yüzlerce havan tespit edilmiştir. Schmidt ve ekibi
bunların muhtemelen bira mayalamak için kulla-
nıldığını öne sürmektedir. Kült yapılarının çoğun-
da yoğun hayvan kemiği içeren toprak dolgulara
rastlanmış ve bu yapıların bilinçli olarak dolduru-
larak kapatıldığı anlaşılmıştır. Bu dolguların içeri-
ği henüz tam olarak analiz edilmese de, Schmidt
bunların şölen kalıntıları olabileceğini öne sür-
mektedir. Fikrimce, yerleşmedeki anıtsal yapılar
bazı “gizli topluluklar” tarafından inşa edilmiş
olabilir. Ellerinde büyük bir güç ve zenginlik ba-
rındıran bu tür topluluklar, bu dönemde Göbekli
Tepe’dekilere benzer etkileyici yapılar yapabilecek
tek topluluk olmalıdır. Yerleşmenin uzak konumu
ve yapıların yarı-gömük bir şekilde bulunması, bu
tür toplulukların uyguladığı ritüellerin gizemli
doğası ile açıklanabilir. Bu tür topluluklar, kimi
zaman yalnızca kendi üyeleri, kimi zaman toplu-
Göbekli Tepe ana kazı
alanındaki
Aktüel anıtsal dairesel
Arkeoloji 87
yapılardan bir görüntü
 Epipaleolitik Dönemde ortaya çıkan taş sunu
kapları, tıpkı günümüz kültürlerinde özel
konukları etkilemek için kullanılan iyi yemek
takımları gibi, şölen sahibinin etkilemek
istediği kişiye prestijli yiyeceklerin (belki de
içeceklerin) sunulması amacıyla yapılmıştı.
Çatalhöyük’te ortaya
çıkarılan gömülerden
bir canlandırma
İllüstrasyon: Ece Zeber
88 Aktüel Arkeoloji
mun büyük bir kesimi, ve belki de bu anıtsal yapı-
ları inşa eden kişiler için dönemsel olarak şölenler
düzenlemiş olabilir. Aynı dönemde Suriye’de bulu-
nan Jerf el Ahmar yerleşmesinde de insan kurban
etme ve olasılıkla yamyamlık amaçlı kullanıldığı
izlenimini veren kabaca benzer yapılar ortaya çı-
karılmıştır. Bu yerleşmede, Göbekli Tepe’dekilere
benzer zemin planlarına sahip yapılar içerisindeki
bazı dikmelerin altında insan kafatasları ve kült
yapısının yakınında yer alan bir ateş çukurunun
içerisinde pişmiş insan kafaları ele geçmiştir.
Çanak Çömleksiz Neolitik Dönemin ilerleyen
evrelerinde, evcilleştirme ve şölenlere dair daha
sağlam kanıtlar elde edilmiştir. Anadolu’da bel-
gelenmiş en iyi örneklerden biri, Ian Hodder ve
ekibi tarafından araştırılan Çatalhöyük yerleş-
mesidir. Çatalhöyük’te yoğun hayvan kemiği ka-
lıntıları ve yabani boğaların da yer aldığına dair
izler taşıyan şölenlerle ilgili veriler bulunmuştur.
Çatalhöyük’ün çağdaşı olan Musular yerleşme-
sinde de yoğun oranda hayvan kemiği kalıntısı
ortaya çıkmıştır. Buna ek olarak, Çatalhöyük’teki
bazı yapıların duvarlarına yabani sığır kafatasları
yerleştirilmiş, kafatasları sıvanarak geometrik be-
zemelerle süslenmiştir. Bugün, güneydoğu kabile
köylerinin birçoğunda buna benzer öğeler bulu-
nur. Bunların, hayvanların öldürülerek tüketildiği
şölenleri topluma hatırlatmak amacıyla kullanıl-
dığı düşünülür. Ron Adams konu ile ilgili oldukça
detaylı bir çalışma yapmıştır. Adams’a göre, hay-
vanları simgeleyen bu öğeler, bu kültürlerin en
değerli maddi varlıklarıydı ve bu tür öğelerin ser-
gilenmesi, şöleni düzenleyen aile reisi ve ailesinin
(soyunun) gücünü ve varlığını herkese göstermek
ve hatırlatmak amacını taşıyordu. Çatalhöyük’te
evlerin içerisinde sergilenen sığır kafataslarının
da, köyün en güçlü soyu tarafından düzenlenen
benzer şölen etkinlikleri ile ilişkili olduğu ve di-
ğer soyların reislerini etkilemek ve karşılık ver-
melerini sağlamak amacıyla yapılmış oldukları ve
böylece toplum içerisinde güçlü politik ayrışmalar
yaratılmasının amaçlandığı düşünülür.
Çanak Çömleksiz Neolitik B’nin sonlarında,
Çayönü’nde ortaya çıkan bir mer-
kezi yapı içerisinde, genç ye-
tişkin erkek ve kadınlara ait
66 adet kafatasını da içeren 400 insanın çeşitli
kemikleri ele geçmiştir. Bu yapı içerisinde, üze-
rinde insan kanı izleri taşıyan sunak taşları da
bulunmuştur. Elde edilen veriler, bu kalıntıların
normal bir cenaze ritüelinin bir parçası olmadı-
ğını gösterir. Bunlar olasılıkla, şölen ve güç iliş-
kilerinin yaratılmasında rol oynayan, baskınlar
veya savaş durumları gibi çok daha dehşet verici
bir etkinliğe aittir. Kazıda görev alan Michael
Davis, yerleşme yakınlarında bulunan ağıllarda
hayvanların (koyun gibi) muhafaza edildiğine
dair sağlam veriler olduğunu aktarmıştır. Bu
veriler kanıtlandığı takdirde, bu hayvanların,
olasılıkla tüm toplumun ya da bölgedeki askeri
anlamda müttefik köylerin temsilcilerinin katıl-
dığı geniş çaplı şölenler için muhafaza edilmiş
olduğunu söylemek mümkündür.
Şölenlerin, daha karmaşık bir yapıya doğru iler-
leyen toplumların en erken gelişim aşamaların-
da görüldüğü ve karmaşık toplumlardan önce
ya da beraberinde ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Yaban domuzu ve insan
figürlerinin yer aldığı bir av
Şölenler, büyük olasılıkla sosyoekonomik eşit- sahnesi Ankara Anadolu
sizlikler ve hiyerarşilerin yaratılması ile politik Medeniyetleri Müzesi
gücün pekiştirilmesi gibi amaçlara yönelik ana
yöntemlerden biriydi. Tüm bunlar, besin fazlası
üretme ve bunları kontrol edenler için bu besin
fazlasını avantaja dönüştürme yeteğine dayanı-
yordu. Şölenlerin besin fazlasını güce dönüştür-
me amacıyla kullanılmasının, Çanak Çömleksiz
Neolitik B’den sonra, Çanak Çömlekli Neolitik,
Tunç ve Demir Çağlarında da devam etmiş oldu-
ğunu düşünmemiz için çok sayıda neden vardır.
Şölenler, Sümer Döneminden Klasik Yunan kül-
türüne ve politikalarına kadar pek çok dönemde
toplumun merkezinde yer almıştır. Doğası gere-
ği eğlence amaçlı olarak ortaya çıkmış olsa da,
şölenler bundan çok daha fazlasını içermekteydi. Çatalhöyük’te bulunan ve
kurban kesiminde
Şölenler bugün içinde yaşadığımız dünyanın en- kullanıldığı
düşünülen bir bıçak örneği.
düstriyel toplumlarını ortaya çıkaran gizli güdü- Ankara Anadolu
leri içeren eğlencelerdi. Medeniyetleri Müzesi
Aktüel Arkeoloji 89
 Göbekli Tepe Bahattin ÇELİK

Karahan Tepe’nin
doğudan panoramik
90 Aktüel
görünümüArkeoloji
Yalnız Değil
2000 yılından itibaren Harran ve Ardahan Üniversiteleri Arkeoloji
Bölümlerinin katılımıyla bölgede yapılan kültürel envanter çalışmaları
kapsamında pek çok Neolitik Dönem yerleşim yeri tespit edildi. Aralarında,
Karahan Tepe, Sefer Tepe, Hamzan Tepe ve Taşlı Tepe gibi isimleri
sayabildiğimiz bu yerleşmelerin ortak özelliği, tümünde Göbekli Tepe ve
Nevalı Çori’den bildiğimiz T-biçimli anıtsal dikilitaşların ele geçmiş olmasıdır.

Aktüel Arkeoloji 91
 140 dekarlık bir alana
sahip Karahan Tepe,
yayılım alanıyla, Göbekli
Tepe ölçeğinde bir
yerdir. Henüz kazısına
başlanmamış olan
bu yerleşimin batı
eteğinde ana kayaya
oyulmuş yaklaşık 5 metre
uzunluğunda T-biçimli
U
dikilitaş ocağı yer alır.
rfa Neolitiği üzerine yapılmış
olan araştırmalar her ne kadar
1960’larda başlamış olsa da ko-
numuz ile ilgili asıl araştırma ve
kazılar 1990’lı yılların başlarına
dayanmaktadır. Özellikle, Nevalı Çori kazıları ile
birlikte ortaya çıkan yeni bulgular, bölgede heykel
sanatı ve kült yapıları hakkında yeniden düşün-
memizi sağlamıştır. Daha önce, Diyarbakır-Çayö-
nü kazılarında ortaya çıkartılmış olan kült yapıları
veya kamu yapıları olarak kullanıldığı düşünülen
ortak yapılar, bu dönemdeki mimari ve sanatsal
zenginliklerin habercisiydiler. Ancak, ele
geçen buluntuların tek oluşu ve ben-
zerlerinin olmayışı, Nevalı Çori ka-
zısı yapılana kadar devam etmiş ve
heykel sanatı konusunda herhan-
gi bir öngörüde bulunulamamış-
tır. Çayönü’nde ele geçmiş olan
bir taşın kenarındaki insan yüzü
kabartması bu zenginliğin en
önemli habercisiydi. Daha sonraki
yıllarda Göbekli Tepe’de benzerlerinin
yoğun olarak ele geçeceği bu kabart-
malar, mask şeklinde de yapılmış ka-
bartmalar veya heykel başları şeklinde
ortaya çıkmışlardır.
Eski Urfa kent merkezinde, Balıklı-
göl civarında, 1997 yılında tesadü-
fen keşfedilen bir kesitte, Şanlıurfa
Müzesi ile Harran Üniversitesi Ar-
keoloji Bölümü 15 günlük bir kur-
tarma kazısı yapmıştır. Burada ele
Taşlı Tepe’den
bir T-biçimli geçen yuvarlak planlı yapılara ait
dikilitaş örneği bazı terrazzo (bezemesiz mozaik)
92 Aktüel Arkeoloji
tabanlara ve çok sayıda çakmaktaşından yapılmış,
benzerlerini Suriye’de Tell Mureybet ve Tell Aswad
yerleşimlerinde gördüğümüz uçlara rastlanmıştır.
Kesit, 13 tabakadan oluşmaktaydı ve tabakala-
rın tümü yapılan radyokarbon analizlerle Çanak
Çömleksiz Neolitik Döneme (MÖ 10.000-8700)
tarihlenmekteydi. İlginç olan, 1993 yılında aynı
alanın 100 metre doğusundan Urfa heykeli olarak
bilinen, birebir insan boyutlarında ayak kısmı ya-
pılmamış bir erkek heykeli bulunmuştu. Çalışılan
bu kesitle birlikte, Urfa’nın Yeni Mahalle semtinin
ilk sakinlerinin Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem
insanları olduğu anlaşılmıştır. Bu semtte yapılan
incelemelerde T-biçimli dikilitaş parçalarına da
rastlanmıştır. Kaldı ki Urfa heykeli de T-biçimli
dikilitaş geleneğinin bir ardılı olarak kabul gör-
mektedir.
2000 yılından itibaren Harran Üniversitesi, Arke-
oloji Bölümü’nün de katılımıyla bölgede yapılan
kültürel envanter çalışmaları kapsamında pek çok
Neolitik Dönem yerleşim yeri tespit edilmiştir.
Bu çalışmalarda, en önemli olan yerleşimler Kara-
han Tepe, Sefer Tepe, Hamzan Tepe ve Taşlı Tepe
yerleşimleridir. Yerleşimlerin ortak özelliği, tü-
münde Göbekli Tepe’nin II tabakasında ve Nevalı
Çori’de yer alan dikilitaşlarla aynı boyutta, boyları
yaklaşık 1,5 metre olan dikilitaşların ele geçmiş
olmasıdır.
Selamet Köyü
Guhera Abid
Mevkii’den
Ceylan avlama
tuzaklarının
havadan
görünümü
Kuşharabesi
Köyü
Çamçak Tepe
yerleşiminden
yuvarlak planlı
yapılara ait
temel izleri
 Karahan Tepe’den T-biçimli dikilitaş örneği

Aktüel Arkeoloji 93
Karahan Tepe’de ana kayaya
oyulmuş oyuk grupları
Karahan Tepe yerleşiminin Tektek Dağları bölgesinde yer alıyor olması,
Neolitik yerleşmelerin tıpkı Göbekli Tepe’de olduğu gibi dağlarda veya
Kurt Tepesi’nden ele geçmiş
T-biçimli dikilitaşlar
yüksek platolarda da var olabileceğini ortaya koymuştur.
Yerleşimlere bakıldığında boyutlarının 7 ile 10 yapılan kültür envanteri sırasında incelenmiş ve
dekar arasında bir alana sahip oldukları görülür. yayını yapılmıştır. 2013 yılında yapılan yüzey araş-
Ancak içlerinde birini diğer yerleşimlerden ayı- tırmasında ise yerleşim kapsamlı bir şekilde ince-
ran en önemli özellik yaklaşık 140 dekarlık bir lenmiş ve buluntular içeren alanlar tam olarak tes-
alana sahip olan Karahan Tepe’dir. Karahan Tepe pit edilebilmiştir. Karahan Tepe yerleşimi, Harran
yayılım alanıyla, Göbekli Tepe ölçeğinde bir yer- Ovası’nın doğu sınırını oluşturan ve Tektek Dağla-
dir. Henüz kazısına başlanmamış olan bu yerleşi- rı olarak bilinen bir bölgenin içinde yer alır. Bölge,
min batı eteğinde ana kayaya oyulmuş yaklaşık 5 yoğun toprak erozyonuna uğrayarak aşınmış kaya
metre uzunluğunda T-biçimli dikilitaş ocağı yer platolarının bulunduğu yüksek tepelerden ve bu
alır. Göbekli Tepe’nin 300 metre kuzeyinde bulu- tepelerin arasında yer alan vadilerden oluşmak-
nan benzer bir taş ocağındaki T-biçimli dikilita- tadır. Bugün için yazları sıcak ve kurak olan böl-
şın uzunluğu ise 7,5 metredir. Bu durum, henüz gede modern köy yerleşimleri oldukça seyrektir.
kazısı yapılmamış olan Karahan Tepe’nin daha Yöre halkı daha çok hayvancılıkla uğraşır ve kış
şimdiden Çanak Çömleksiz Neolitik Dönemde aylarında mera alanlarını Karacadağ bölgesinden
Göbekli Tepe kadar önemli bir yerleşim yeri veya gelen göçerlere kiralarlar. Tarım alanı, sadece vadi
kült yeri olduğunun kanıtıdır. içlerinde çok az miktarda yer alır. Bölge yabani
Yüzeyinde bulunan in-situ durumda T-biçimli 244 hayvan popülasyonu açısından da oldukça zen-
adet dikilitaşın yarısı toprağın altında yarısı ise yü- gindir. Ceylan, kurt, tilki, tavşan ve keklik bölgede
zeyden görülmektedir. İlk kez 1997 yılında keşfe- bulunan hayvanlar arasındadır. Bu bölgenin kuzey
dilen Karahan Tepe yerleşim yerinde 2000 yılında bölümü 2011 yılında milli park ilan edilmiştir ve

94 Aktüel Arkeoloji
bu alanda halen yabani fıstık ağaçları (Pistacia
atlantica) bulunmaktadır. Olasılıkla Neolitik Dö-
nemde daha uygun bir iklime sahip olan bu böl-
gedeki yabani hayvanların, bugün dahi varlığını
sürdürmesi bölgenin iskân açısından çok uygun
bir yer olduğunun kanıtıdır.
Karahan Tepe yerleşiminin Tektek Dağları bölge-
sinde yer alıyor olması, Neolitik yerleşimlerin tıpkı
Göbekli Tepe’de olduğu gibi dağlarda veya yüksek
platolarda da var olabileceğini ortaya koymuştur.
Karahan Tepe, Göbekli Tepe’ye kuş uçumu yak-
laşık 38 kilometre mesafede ve Göbekli’nin doğu-
sunda yer alır. Bu büyüklük ve türde yerleşimlerin
arasındaki uzaklık belki de bir tesadüf değildir. Gö-
bekli Tepe ile aynı büyüklüğe sahip olduğunu tah-
min ettiğimiz bir diğer yerleşim de Göbekli’nin 32
kilometre batısında yer alan Ayanlar Höyük (Gre
Hut) yerleşimidir. Yaptığımız araştırmalarda, 30-
40 km’lik bu mesafelerin aralarında, büyüklükleri
5 ile 10 dekar arasında değişen yerleşimlerin 7-15
kilometrelik mesafelerle konumlandırılmış olduğu
tespit edilmiştir. Bu yerleşimlerin bazılarında sivil
mimari unsurlar, bazılarında da T-biçimli dikili-
taşlar ele geçmiştir.
2011 yılında bir Tübitak projesi ile Şanlıurfa’nın
tüm ilçelerinin kültür envanterinin yapıldığı bir
çalışmada, Neolitik yerleşimlerden birinde yine
T-biçimli dikilitaş parçaları ele geçmiştir. Taşlı Tepe
olarak isimlendirilen bu yerleşimin alanı tamamen
bir tarım alanına dönüştürülmüş olduğundan tam
olarak büyüklüğü saptanamamış ancak yüzeyinde-
ki buluntular ışığında 12 dekarlık bir alana sahip
olduğu tahmin edilmektedir. Tarım alanına dönüş-
türülmüş yerleşimlerin jeomanyetik yöntemlerle
taraması yapılarak tam olarak ne kadarlık bir alanı
kapsadığı anlaşılmış olacaktır.
2013 yılından itibaren Ardahan Üniversitesi Ar-
keoloji Bölümü tarafından devam edilen yüzey
araştırmalarında ise Şanlıurfa merkez ilçe bölgesi
incelenmektedir. Bu çalışmalarda, öncelikle daha
önceden tespit edilmiş Karahan Tepe, Sefer Tepe,
Hamzan Tepe, Taşlı Tepe ve Göbekli Tepe yerle-
şimlerinin çevresinin araştırılması hedeflenmiş-
tir. Göbekli Tepe’nin 32 kilometre batısında tespit
edilen Gre Hut yerleşimi yaklaşık 150 dekarlık
bir alana sahiptir. Yapılan incelemelerde Erken
Bizans ve Çanak Çömleksiz Neolitik Döneme
ait buluntular veren bu yerleşimde T-biçimli di-
kilitaşların izlerine de rastlanmıştır. Bu yerleşim
tıpkı Karahan ve Göbekli gibi aynı boyutlarda bir
yerleşim olup bugün üzeri tamamen bahçelerle
kaplıdır. Yerleşimde byblos ve nemrik tipi uçlar,
taştan tabaklar, küpler ve bezemeli taş kap parça- Hamzan Tepe
yerleşiminden
ları tespit edilmiştir. Ayrıca yerleşimin kenarla- yuvarlak planlı
rında yer alan düz kayalık alanlarda havuz yapım yapı örneği
Aktüel Arkeoloji 95
 Karahan Tepe’den
T-biçimli dikilitaş örneği

tekniğinde kullanılan Göbekli, Karahan ve Ham-

zan Tepe’den bildiğimiz, gruplar halinde oyuklara
rastlanmıştır.
2013 ve 2014 yılında yapılan çalışmalarda; Kara-
han Tepe’nin 10 kilometre batısında, 15 kilometre
kuzeyinde, yine içinde T-biçimli dikilitaş barındı-
ran ve boyutları yaklaşık 7 dekar olan yeni yerle-
şimler tespit edilmiştir. Daha önceden tespit edil-
miş olan Sefer Tepe yerleşimi de Karahan Tepe’nin
yaklaşık 15 kilometre kuzeydoğusunda yer almak-
tadır. Halen devam eden bu çalışmalar, büyük
yerleşimlerin çevresinde yer alan yerleşimlerde
benzer özelliklerin olduğunu gösterir. Göbekli’nin
15 kilometre batısında Şanlıurfa-Yeni Mahalle,
Yeni Mahalle’nin 10 kilometre güneyinde Ham-
zan Tepe yerleşimlerinin varlığı bu benzerliği bize
göstermektedir.
Karahan Tepe yerleşiminin etrafına serpiştirilmiş
küçük ölçekli yerleşimler ve bu yerleşimlerin için-
de yer alan T-biçimli dikilitaşlar, Karahan Tepe ve
Göbekli’nin sadece kült amaçlı kurulan yerleşimler
olmadığını, bunların belki de yaklaşık 1000 yıl sü-
ren bir dönemin özelliğini yansıtan unsurlar olabi-
leceğini göstermesi açısından önemlidir.
Bölgede yapılan çalışmalarda, İçinde T-biçimli di-
kilitaş barındırmayan ve sadece yuvarlak planlı
yapıların yer aldığı yerleşimler de tespit edilmiştir.

Karahan Tepe’den
T-biçimli dikilitaşların
çıkartıldığı bir taş ocağı
Sefer
Tepe’den
T-biçimli
bir dikilitaş
örneği

96 Aktüel Arkeoloji
Bunun dışında, gerek Karahan gerekse Göbekli
çevresinde yaklaşık 2-5 dekar arasında değişen
boyutlarda yamaç yerleşimlerine de rastlanmıştır.
Halen devam eden araştırmalar, şimdiden bazı
yorumlarda bulunmamızı sağlamaktadır. Buna
göre, Urfa bölgesinde yer alan Çanak Çömlek-
siz Neolitik Döneme ait yerleşimleri dört kate-
goride incelemek gerekir. Bunlardan birincisi,
büyük veya mega yerleşimler olarak düşündü-
ğümüz Göbekli, Karahan ve Gre Hut gibi yer-
leşimler. İkincisi bu yerleşimlerin arasına ser-
piştirilmiş yaklaşık 7-12 dekar arasında değişen
ve içinde T-biçimli dikilitaşların bulunduğu Ayanlar Höyük’ten
T-biçimli dikilitaşlara
orta ölçekli yerleşimler. Üçüncüsü ise yuvarlak ait bir kaide parçası
planlı yapıları içinde barındıran ve orta ölçekli
yerleşimlerin etrafında yer alan, 5-10 dekar ara-
sında değişen alana sahip yerleşimlerdir. Dör-
düncü yerleşim tipi ise yaklaşık büyüklükleri
2-5 dekar arasında değişen, büyük ve orta öl-
çekli yerleşimlerle yuvarlak planlı yerleşimlerin
etrafına serpiştirilmiş olan ve genelde güneye
bakan yamaç yerleşimleridir. Gelecekte bölge-
de yapılacak kazılarla umarız bu genellemelerin
sağlaması yapılır.
Aktüel Arkeoloji 97
 Göbekli Tepe’den
Son Gelişmeler
Müslüm Ercan, Lee Clare

98 Aktüel Arkeoloji
Göbekli Tepe 2014 sonbahar sezonu
kazı çalışmalarından bir görüntü.
©DAI, Lee Clare, Göbekli Tepe Kazı Arşivi

Aktüel Arkeoloji 99

Göbekli Tepe’nin kuzeybatı
alanında, ana kayaya ulaşılan temel
çukurlarında yapılan kazılarda,
MÖ 9500-8200 arasındaki bin
yıllık süreçte biriken ve tepeyi
oluşturan katmanlar incelendi.
Arkeolojinin laparoskopik cerrahisi
olarak adlandırabileceğimiz bu
kazılar, Göbekli Tepe’nin karmaşık
stratigrafisine ilişkin benzersiz
bir anlayış sundu ve alanda daha
önceden bilinmeyen diğer
erken Neolitik yapılarının
keşfine olanak sağladı.
K
laus Schmidt’in ölümünün ar-
dından geçen bir yıllık süre içe-
risinde gizemli erken Neolitik
alanı Göbekli Tepe’de çalışmalar
devam etti. Schmidt’in yoklu-
ğunda ortaya çıkan sayısız zorluğa rağmen Göbekli
2014 sonbahar kazı
sezonunda K10-13/ Tepe ekibi, onun başlattığı çalışmayı sürdürmek, ve
K10-23 açmasında aynı zamanda onun hatırasını ve profesyonel yaşa-
ortaya çıkarılan protom.
Bir insan büstünü mının büyük bölümünü adadığı bu eseri korumak
tasvir eden 60 cm için büyük çaba gösterdi.
yüksekliğindeki heykel
Şanlıurfa Müzesi’nde Klaus Schmidt’in ani ölümü, özellikle uzun yıl-
sergileniyor.
©DAI, N. Becker, Göbekli lardır onunla beraber çalışan meslektaşları için
Tepe Kazı Arşivi hiç beklenmedik bir anda gerçekleşti. Bir arkadaş
ve meslektaşı kaybetmenin yanında, Türkiye’nin
erken Neolitik Dönem araştırmaları alanında ça-
lışan böylesine önemli bir bilim adamını kaybet-
menin yarattığı boşluk da vardı. Tüm bunların
yanında bir de, 20 yıldır Klaus Schmidt’in pro-
fesyonel kariyerinin merkezinde yer alan Göbekli
Tepe kazılarının geleceği konusu gündeme gel-
mişti. Schmidt’in ani ölümünün ardından geçen
bir yıllık süre boyunca Göbekli Tepe projesi, yeni
ortaklıklar ve saygın meslektaşların profesyonel
yardımı sayesinde çalışmalarına devam etti. Gö-
bekli Tepe ekibi olarak bizim Göbekli Tepe’ye ve
Klaus Schmidt’in bıraktığı mirasa olan sonsuz
bağlılığımız, Ankara - Anıtlar ve Müzeler Genel
Müdürlüğünün desteği ve Alman Araştırmalar
Konseyinin cömert yardımları olmadan ayakta
100 Aktüel Arkeoloji
kalamazdı. Klaus Schmidt’in ölümünün üzerinden
geçen bir yıllık süre sonunda, şimdilerde Göbekli
Tepe ekibi başlayacak yeni sezonu sabırsızlıkla bek-
liyor. 2015 kazı sezonunda, Avrupa Birliği fonu ile
gerçekleşecek, iki adet kalıcı korunağın inşa projesi
için son hazırlıklar tamamlanacak. Tüm hazırlıklar
tamamlandığında, korunak yapıları 2015’in sonla-
rına doğru inşa edilmeye başlayacak. Göbekli Tepe
için özel olarak tasarlanan bu kalıcı korunaklar,
kazısı tamamlanan ve hassas durumda bulunan
eserleri bölgenin sert iklim koşullarına karşı ko-
ruyacak. Ana kazı alanının üzerini kapatacak olan
korunak ile birlikte, ayrıca bir ziyaretçi yolu da
yapılacak. Böylece, alanı ziyaret edenler eşsiz bir
Neolitik mimari deneyimi yaşama fırsatı bulacak.
Yaklaşık bir yıl sürmesi planlanan inşaat çalışma-
larının başlaması ile birlikte Göbekli Tepe ekibi,
arkeolojik arazi çalışmasını bırakarak, şimdiye dek
yapılan kazı çalışmalarının yayınlanması ile ilgili
önemli çalışmalara odaklanacak. Çalışmaların bir
diğer önemli odak noktası ise, alanın ve alandaki
eşsiz anıtsal mimarinin korunması ve sağlamlaştı-
rılması, böylelikle gelecek nesillere aktarılması için
gerekli önlemlerin uygulamaya konulması olacak.
Bu çalışma, Alman Arkeoloji Enstitüsü, Şanlıurfa
Müzesi ve Kültürel Miraslar Fonu (GHF) ortaklığı
ile yürütülecek.
2014 Sonbahar sezonu çalışmalarına
kısa bir bakış
2014 sonbahar sezonunda yukarıda bahsi geçen iki
kalıcı korunağın inşa edilmesi için gerekli hazır-
lıklara ağırlık verildi. Bu yapılardan ilki, ana kazı
alanı olarak da adlandırılan, alanın güneydoğu kıs-
mının üzerini kapatacak şekilde tasarlandı. Koru-
nak yapılarının ikincisi ise kuzeybatı ve güneydoğu
tepeleri arasındaki çukur alanın üzerini kapatacak.
Göbekli Tepe’deki ana kazı alanında, keşfedilme sı-
ralarına göre alfabetik olarak adlandırılan (A-D ve
G), ve MÖ 9700-8700 arasına tarihlendirilen erken
Neolitik (Çanak Çömleksiz Neolitik A) yapıların-
dan 5’i yer alıyor. İkinci korunak yapısının inşa
edileceği, kuzeybatı kısımdaki çukur alan ise 2011
yılından beri kazıların odak noktası olmaya de-
vam ediyor. Bu alanda yapılan çalışmalar, burada
2 veya 3 tane erken Neolitik yapısının daha ortaya
 K10-13 / K10-23 açmalarına ait görüntüde eğrisel, kuru duvar ile karakterize edilen olası kült yapısı görülüyor. © DAI, N. Becker, Göbekli Tepe Kazı Arşivi

Aktüel Arkeoloji 101

 çıkarılacağını gösteriyor. Bunlardan ikisi, (H ve I
yapıları) 2014 ilkbahar sezonunda, Klaus Schmidt
tarafından incelenmişti.
2014 sonbahar sezonundan beri bu alanda, çatının
ayaklarını tutan küçük temel çukurlarında kazı
çalışmalarına devam edildi. Ana kayaya ulaşılan
temel çukurlarında yapılan kazılarda, MÖ 9500-
8200 arasındaki bin yıllık süreçte biriken ve tepeyi
oluşturan katmanlar incelendi. Arkeolojinin lapa-
roskopik cerrahisi olarak adlandırabileceğimiz bu
kazılar, Göbekli Tepe’nin karmaşık stratigrafisine
ilişkin benzersiz bir anlayış sundu ve alanda daha
önceden bilinmeyen diğer erken Neolitik yapıları-
nın keşfine olanak sağladı.
K10-13/K10-23 açmalarında 2014 sezonunda keş-
fedilen bu tür bir yapı, daha önceden bilinmeyen
bir kült yapısının kesiti olarak yorumlanıyor. Ke-
sitte çamur harcı ile bir arada tutulan, kuru duvar
tekniği ile yapılmış eğrisel bir duvar görülüyor.
Duvarın kalınlığı ve tipolojisi, ana kazı alanında
daha önceden ortaya çıkarılan yapılara benzer bir
yapıya işaret ediyor. Yapı, ayrıca, örneklerini ana
kazı alanındaki B yapısı ile kuzeydoğu tepesinin
tepe noktasında bulunan Aslanlı Yapıda (erken
102 Aktüel Arkeoloji
Çanak Çömleksiz Neolitik B, MÖ 8700-8200) gör-
düğümüz, üst üste gelen en az iki terrazzo tabanın
varlığına ilişkin veriler sunuyor. Bu yeni yapıda
yürütülen çalışmalarda, yapının kült amaçlı kul-
lanımına ilişkin kanıtlar sunan, son derece ilginç
buluntular ortaya çıkarıldı. Bunlar arasında, dolgu
toprağı içerisinde bulunan kireçtaşı molozu, çak-
maktaşı eserler ve hayvan kemiklerinin yanı sıra
kireçtaşından yapılmış büyük bir protom (bir in-
san figürüne ait baş ve torso) yer alıyor. Çıkıntılı
kaşlar ve buruna sahip protomun oldukça belirgin
yüz hatları dikkati çekiyor. Her iki kolu da dirsek-
ten bükülmüş olan heykelin sağ eli göğsün üzerin-
de, sol eli ise karnın üzerinde duruyor.
K10-55 açmasında keşfedilen bir başka yapı ise
yağmur suyunun toplandığı bir sarnıç olarak yo-
rumlanıyor. Bitişik düzlükte oyulmuş diğer (daha
küçük boyutlu) sarnıçların varlığı göz önünde
bulundurulduğunda, bu tür yapıların Göbek-
li Tepe’de de ortaya çıkması bekleniyor. Klaus
Schmidt tarafından keşfedilen, E yapısına doğ-
rudan bitişik iki muhtemel sarnıç yapısının, özel-
likle birinin tabanına oyulmuş sunak göz önünde
bulundurulduğunda, kült amaçlı kullanılmış ola-
bileceği düşünülüyor. Alanı çevreleyen düzlük
üzerinde oyulmuş, karmaşık bir kanallar ağının
varlığına ilişkin veriler, yağmur sularının bu ka-
nallar aracılığı ile su depolama araçlarına yönlen-
dirilmiş olabileceğini gösteriyor.
tırma ve koruma çalışmaları ile birlikte bu yeni
keşiflerin yer alacağı yayınlar, ekibin gelecek ay-
lardaki en önemli çalışma planları arasında yer
alıyor. Göbekli Tepe ekibi olarak bu eşsiz ve gi-
zemli alandaki çalışmalarımızın ve ortaklığımı-
zın devamını sabırsızlıkla bekliyoruz.

Ziyaretçi Altyapısı da Geliştirildi Göbekli Tepe’deki son gelişmeler ile birlikte,

Arkeolojik kazı çalışmalarına ek olarak, geçtiği- Şanlıurfa’da Haleplibahçe Müze kompleksinin açılışı
miz aylarda Göbekli Tepe’deki ziyaretçi altyapısı- da gerçekleşti. 200.000 metrekarelik bir alanı kaplayan
nın geliştirilmesine yönelik çalışmalar da başla-
müze kompleksinde, Paleolitik Çağdan İslami
tıldı. Bu çalışmalar arasında alanın girişine inşa
edilecek bir ziyaretçi merkezi, yeni bir otopark,
Döneme kadar yaklaşık 10.000 eser sergileniyor.
ahşap ziyaretçi yolu ve turistleri ziyaretçi merke-
zinden alana taşıyacak bir araç hizmeti için plat-
formların oluşturulması yer alıyor.

Şanlıurfa Müzesi
Göbekli Tepe’deki son gelişmeler ile birlikte,
Şanlıurfa’da Haleplibahçe Müze kompleksinin
açılışı da gerçekleşti. 200.000 metrekarelik bir
alanı kaplayan müze kompleksinde, Paleolitik
Çağdan İslami Döneme kadar yaklaşık 10.000 Göbekli Tepe’nin genel görünüşü
eser sergileniyor. Müze kompleksi ayrıca bir ar-
keopark ve ayrı bir mozaik müzesine yer veriyor.
Müze içerisinde, gerçeğini alanda ziyaret edebi-
leceğimiz, Göbekli Tepe’nin E yapısının gerçek
boyutlu bir kopyası bulunuyor. Göbekli Tepe’de
Klaus Schmidt tarafından ortaya çıkarılan çok
sayıda buluntu ve heykelin yanı sıra, Balıklı Göl
yakınındaki Yeni Mahalle’de yol yapım çalışması
sırasında keşfedilen ünlü ‘Urfa adamı’ heykeli de
müzede sergileniyor. Neolitik Dönem buluntula-
rının bir diğer odak noktasını ise Atatürk Barajı
sularının altında kalan Nevalı Çori yerleşmesin-
de ortaya çıkarılan ve erken Çanak Çömleksiz
Neolitik B’ye tarihlenen kült yapısı oluşturuyor.

Son Olarak
Göbekli Tepe’de 2014 sonbaharından beri devam
eden küçük ölçekli kazıların son sonuçlarını sun-
mak bir yana, yeni keşfedilen buluntulardan çıka-
bilecek olası sonuçlar üzerine yorum yapmak için
bile henüz çok erken. Alanda yapılan sağlamlaş-

Aktüel Arkeoloji 103

104 Aktüel Arkeoloji
AA 46 Kapak 5.indd 3 6/19/15 6:48 PM
AA 46 Kapak 5.indd 4 6/19/15 6:48 PM