1.

Predmet i ciljevi psihologije

Do izdvajanja psihologije kao posebne nauke doslo je u drugoj polovini 19. vijeka. Psihičke
pojave prema sadržaju se dijele na kognitivne (saznajne), emotivne i motivacione. Mogu postojati
u razlicitim oblicima: kao proces, trenutno stanje ili trajna dispozicija.
Psihologija je nauka koja se na sistematski način bavi opisom, objašnjenjem, predviđanjem i
kontrolom kognitivnih, emotivnih i motivacionih pojava prvenstveno kod ljudi, ali i kod
životinja, njihovim biološkim osnovama i razvojem (ontogenetskim i filogenetskim), kao i
posledicama koje psihičke aktivnosti i osobine nekog pojedinca imaju na druge osobe, fizičku
sredinu i kulturu.

2. Raznovrsnost psiholoških teorija

Sistem uzajamno povezanih iskaza o određenoj vrsti pojava jeste teorija. Teorija nije samo sistem
postojećih znanja, ona predviđa nove, nepoznate činjenice koje će biti otkrivene u istraživanjima.
U psihologiji postoji veći broj sukobljenih teorija.

3. Glavni teorijski sistemi i orijentacije u psihologiji 20. vijeka

Od početka 19. vijeka fiziologija se okreće eksperimentalnim istraživanjima i, ispitujući čulne

funkcije otkriva da između fizičkih draži i svjesnih utisaka o njima postoje neki pravilni odnosi.
Time je dokazano da je moguće koristiti eksperiment i mjerenje u proučavanju psihičkog.

 Psihologija kao nauka o svijesti i strukturalizam:

1879. – Otvaranje psihološke laboratorije na Univerzitetu u Lajpcigu (Vilhelm Vunt)

Tu se ispituju vizuelno i auditivno opažanje, analiziraju se asocijacije na neku riječ, izvode
eksperimenti jednostavnog pamćenja, itd. Istraživači se oslanjaju na introspekciju. Vunt
eksperimentalna istraživanja svjesnih procesa označava kao fiziološku psihologiju.
Edvard Tičener u SAD-u osniva svoju laboratoriju, i promoviše svoje strukturalističko stanovište.
Prema strukturalizmu osnovni cilj psihologije jeste analiza svjesnih psihičkih procesa kojom treba da
otkrijemo elemente psihičkog života u svakom od procesa koji se odigravaju u svijesti (osjećanja
prijatnosti i neprijatnosti, različiti osjeti i predstave).
Vilijem Džejms (SAD) piše da je psihologija nauka o mentalnom (svjesnom) životu, njegovim
fenomenima i uslovima; od nje se očekuje da pruži opise i objašnjenje stanja svijesti kao takvih.
Psihologija se nakon toga određuje kao nauka o svijesti.
Prvi Kongres eksperimentalne psihologije održan je 1889. U Parizu.

 Funkcionalizam se suprotstavio strukturalizmu oslanjajući se na Džejmsovu kritiku analitičke

orijentacije u psihologiji. Džejms je mislio da više pažnje treba posvetiti toku svijesti, a ne
elementima svjesnih doživljaja. Svijest se ne pojavljuje kao nešto što je razbijeno, ona teče:
I. Svako stanje svijesti je dio lične svijesti (ja mislim, ja osjećam)
II. Svijest je u procesu stalne promjene. Naše emocije ili misli se mijenjaju, ali i naše opažanje.
Svakom osjetu odgovara neka cerebralna aktivnost koja mijenja fiziološko stanje mozga i zato
se osjet ne može 2 puta javiti kao isti što je bio ranije.
 III. Svaka lična svijest je kontinuirana, u njoj nema prekida. Džejms razlikuje substantivna i
tranzitivna stanja svijesti. Substantivna stanja su mirna, obično popunjena čulnim utiscima i
slikama i njih je moguće pažljivo pratiti introspekcijom. Tranzitivna stanja su brza i prolazna
stanja svijesti (npr.kada neko kaže stoj ili slušaj).
IV. Svijest je selektivna, ona je više usmjerena ka jednim sadržajima nego ka drugim. Te procese
možemo pratiti i u pažnji koju nikada ne možemo ravnomjerno usmjeriti na sve utiske.

Džejms je bio preteča funkcionalističe škole koja se razvila na Čikaškom univerzitetu. Oni su insistirali
na adaptivnoj funkciji svijesti i psihičkih procesa. Svijest se javlja kada urođeni mehanizmi i navike nisu
dovoljni (razvila se sa biološkom svrhom da bi pomogla boljoj adaptaciji). Američki funkcionalizam
razvija primijenjene psihološke discipline kao što su razvojna i pedagoška psihologija. Zalažu se za
metodološku ravnopravnost (uvode posmatranje, testove, upitnike i dr.)

 Geštalt psihologija

U 19. vijeku u žiži interesovanja naučne psihologije bilo je traganje za elementima psihičkog doživljaja,
koje je bilo praćeno asocijacionizmom. To je teorijsko gledište koje više procese i psihičke pojave
pokušava da objasni asocijacijom ovih elemenata. Asocijacija je povezanost elementarnih psihičkih
pojava uspostavljena na osnovu individualnog iskustva. Zahvaljujući asocijaciji, prisustvo jedne
elementarne pojave izaziva drugu i obrazuje cjeloviti psihički doživljaj. Opažaj ne može da se svede na
prost zbir osjeta iz kojih je izgrađen. Vunt dolazi do učenja o stvaralačkoj sintezi. Osjeti jesu elementi
koji učestvuju u izgrađivanju opažaja, ali se stvaralačkom sintezom naše svijesti javljaju kao smisaone
cjeline (dominira doživljaj cjeline nad doživljajem djelova). O doživljaju cjeline se govorilo kao o geštalt
– kvalitetu (geštalt znači oblik, lik, cjelina). Vert Hajmer, Kofka i Keler zasnivaju geštalt psihologiju koja
je usmjerena na opažanje i procese učenja. Kada je riječ o učenju, oni polaze od pretpostavke da učenje
zahtijeva da se problemska situacija reorganizuje. Efikasno je ono učenje koje se zasniva na
razumijevanju. Psihičke pojave se najbolje razumiju ako im se prilazi kao organizovanim cjelinama.
Geštalt psihologija se okreće kritici bihejviorizma.

 Bihejviorizam

Džon Votson (SAD) zaključuje da psihologija treba da se veže za ono što je moguće posmatrati spolja, a
to je ponašanje. Osnovne crte Votsonovih teorijskih i metodoloških pogleda su: 1. Ponašanje je
sastavljeno od elementarnih akata i može se uspješno analizirati objektivnim metodama prirodnih nauka
(eksperiment i spoljašnje posmatranje); 2. Ponašanje je u osnovi svodivo na sekreciju žlijezda i mišićne
pokrete.; 3. Svaka akcija, svako ponašanje ima u osnovi neku vrstu stimulusa. Postoji strogi determinizam
ponašanja na osnovu koga je moguće predvidjeti ponašanje nekog subjekta ako se poznaju prisutne draži.;
4. Svjesni procesi ne mogu biti predmet naučnog bavljenja. Prema metodološkom bihejviorizmu, ne
postoji javna provjerljivost subjektivnih doživljaja. Nečije misli i osjećanja niko drugi ne može da
posmatra, ali se ne poriče postojanje svjesnih, mentalnih procesa. Ontološki bihejviorizam tvrdi da u
upravljanju ponašanja nikakvog udjela nemaju mentalni procesi, jer oni i ne postoje, ono što upravlja
ponašanjem jesu spoljašnje i unutrašnje draži.; 5. Ponašanje je u najvećoj mjeri određeno iskustvom i
procesima učenja; 6. Učenje se sastoji u jačanju veza između draži (S) i reakcije (R). Kada se jave u isto
vrijeme nastaje S-R veza.
Kritika introspekcije: jedna od najstarijih je kritika Ogista Konta. Ne može se u isto vrijeme biti
posmatrač i predmet posmatranja. Džon Stjuart Mil odgovara na ovu kritiku: Činjenice subjektivnog
iskustva mogu se proučavati ne u trenutku njihovog zbivanja, već jedan momenat kasnije dok je utisak još
svjež. Introspekcija je opis na osnovu pamćenja pa se mnoge stvari gube i mijenjaju zbog same prirode
pamćenja. Drugi problem je neobjektivnost introspektivnog izvještaja (rešenje je sakrivanje cilja
istraživanja od ispitanika).

Skiner je zastupnik radikalnog bihejviorizma.

 Psihoanaliza

Sigmund Frojd iznosi argumente da je čovjekov psihički život pod djelovanjem nesvjesnih sila o kojima
čovjek ne može i neće da zna. Svijest nije istovjetna sa psihičkim, a nije ni značajna za objašnjenje
subjektivnih doživljaja i ponašanja. Najveći dio psihičkih procesa odvija se ispod praga svijesti. Nesvjesni
psihički procesi imaju presudnu ulogu u oblikovanju ljudskog ponašanja i ljudskih doživljaja. U
psihičkom aparatu razlikujemo 3 izdvojene strukture. Id, Ego i Superego. Id u cjelini pripada području
nesvjesnog i on je psihička reprezentacija nagonskih težnji. Teži neposrednom i potpunom zadovoljenju
bioloških impulsa, i ne trpi bilo kakvo odlaganje ili frustracije. On ne priznaje logiku, vrijednosti ili
moral. Postoje nagoni života (eros) među kojima je seksualni nagon posebno značajan, i nagoni smrti koji
vode samouništenju. Kod odrasle osobe zahtjevima Ida se suprotstavlja Superego. On je nosilac moralnih
standarda. Pozitivne aspiracije i ideali pojedinca predstavljaju Ego – ideal. On i savjest su dvije
komponente Superega. Superego nagrađuje pojedinca osjećajem ponosa, a kažnjava ga osjećajem krivice.
Dok Id teži zadovoljstvu, a Superego savršenosti Ego je sistem koji se trudi da pomiri zahtjeve Ida sa
zahtjevima spoljašnje realnosti i zahtjevima Superega. Ego je u stanju da razlikuje fantaziju od stvarnosti,
i u značajnoj mjeri je svjestan. On je nosilac i organizator različitih kognitivnih funkcija (opažanje i
mišljenje).

 Humanistička psihologija

Kao reakcija na dominantnu lokovsku orijentaciju u SAD-u se javlja humanistička psihologija. Najbitniji
predstavnici su Olport, Maslov, Mej i Rodžers. Humanistička psihologija se ponekad zove i treća sila u
psihologiji. Ona je neka vrsta orijentacije, ograničena na psihologiju ličnosti, kojoj je zajedničko
usvajanje 4 načela: 1. Ljude treba opisivati i razumijevati na osnovu njihovih subjektivnih doživljaja
sopstvene individualnosti; 2. U psihološkim istraživanjima treba dati prednost studijama koje se bave
slobodom izbora, stvaralaštvom i samoaktualizacijom. 3. U izboru istraživačkih problema psihologe treba
više da vodi značaj problema, a manje dostupne metode. Psiholozi ove orijentacije vjeruju da je bolje i
manje savršenim metodama istraživati značajne probleme, nego rigoroznim metodološkim sredstvima
analizirati za čovjeka nebitne probleme; 4. Cilj psiholoških teorija je da omoguće razumijevanje
pojedinca a ne da vrše predviđanje i kontrolu ponašanja ljudi.

 Kognitivna psihologija

Krajem 60-ih godina 20.vijeka Najser objavljuje knjigu Kognitivna psihologija. Kognitivna psihologija je
skup uvjerenja koja se odnose na prirodu naših psihičkih procesa. Ponašanje pojedinca nije moguće
odrediti i predvidjeti samo na osnovu onoga što je spolja vidljivo, već se javlja nivo mentalnih događaja,
uvjerenja, namjera i dr. Predmet istraživanja postaju mentalni procesi: pažnja, pamćenje, percepcija,
rešavanje problema, apstraktno mišljenje, formiranje pojmova, zaključivanje, govor i organizovanje
saznanja. Osnovno polazište je serijska organizacija kognitivnih procesa (procesi obrade informacija se
odvijaju u koracima jedan za drugim). U poslednje vrijeme se ističe da se više mentalnih procesa odvija
istovremeno (paralelna obrada informacija). Kognitivna psihologija predstavlja najdinamičniju
orijentaciju u psihologiji.

4. Psihološke discipline

Teorijske discipline su one koje se bave proširivanjem znanja o svojstvima i empirijskim zakonitostima
psihičkog života, a primijenjene discipline služe postojećim znanjima za rešavanje određenih praktinih
problema u nekoj oblasti. U teorijske discipline spadaju:

I. Opšta psihologija – proučava osnovne psihičke funkcije odraslog čovjeka. U okviru ove
discipline se izdvajaju posebne oblasti: psihologija opažanja, motivacije, učenja, pamćenja,
mišljenja, i psihologija ličnosti.
II. Fiziološka psihologija – proučava zavisnost psihičkih pojava od organskih osnova (nervni i
endokrini sistem).
III. Razvojna psihologija – opisuje ukupan razvoj u svim psihičkim sferama od rođenja do smrti. Ona
prati kavlitativne i kvantitativne transformacije u psihičkim strukturama i funkcijama koje su
sistemski povezane sa različitim uzrasnim periodima.
IV. Socijalna psihologija
V. Kvantitativna psihologija – bavi se pitanjem mjerenja psihičkih procesa, kao i utvrđivanjem
individualnih razlika.

Primijenjene psihološke discipline: klinička psihologija, mentalna higijena, pedagoška psihologija,

industrijska psihologija, bihejvioralna medicina, forenzička psihologija, sportska psihologija i dr.

5. Psihološka istraživanja

 Faze istraživačkog procesa: 1. Definisanje problema (problem obuhvata ne samo pitanje šta se
dešava nego i kako i zašto se nešto dešava); 2. Pregledanje postojeće literature; 3. Konkretizovanje
problema (hipoteze treba što jasnije formulisati); 4. Faza izbora metoda; 5. Problem tumačenja
prikupljenih podataka; 6. Izvještaj o istraživanju (u vidu usmenog saopštenja, članka ili knjige).

 Metode istraživanja – psihologija ima 3 osnovna cilja: da opiše pojave, da predviđa pojave i da ih
objašnjava. Na osnovu ova 3 pitanja razlikujemo 3 osnovna metoda: posmatrački, korelacioni, i
eksperimentalni.
I. Posmatrački metod – glavna funkcija mu je da pruži opis neke pojave i opiše okolnosti u kojima
se ona odigrava. Neophodno je unaprijed utvrditi cilj i plan istraživanja. U posmatrački metod
spada i metod analize slučaja, kao i metod analize sadržaja.
II. Korelacioni metod – problem korelacije se odnosi na povezanost između pojmova i mogućnost
predviđanja neke pojave na osnovu druge. Da bi se odredio stepen povezanosti računa se
koeficijent korelacije (-1, 0, +1). Glavni nedostatak ovih istraživanja leži u teškoći da se iz
korelacije zaključuje o uzrocima.
 III. Eksperimentalni metod – obezbjeđuje istraživaču potpunu kontrolu nad istraživanjem.
Karakteristike eksperimenta su: namjerno izazivanje pojave koja se želi posmatrati, kontrola
uslova pod kojima se javlja željena pojava, sistematska manipulacija uslovima pod kojima se
javja neka pojava, brojno izražavanje varijabli. Razlikujemo eksperiment sa kontrolnom grupom
i eksperiment ponovljenih mjerenja. Takođe razlikujemo laboratorijske i terenske eksperimente.
Akcion eksperiment (uveo Kurt Levin) je poseban oblik eksperimentalnog istraživanja.
Karakteristika takvog eksperimenta je ne samo što se obavlja u prirodnim uslovima, nego što se
efekat namjernog variranja uslova prati u toku dužeg vremenskog perioda i u svakodnevnim
aktivnostima subjekta.

 Tehnike za prikupljanje podataka: upitnik, intervju, skale procjene, testovi.

 Kvalitativna i kvantitativna istraživanja u psihologiji

I. Kvantitativni pristup ima sledeće karakteristike: teorije i hipoteze se provjeravaju empirijski,
traže se pravilnosti koje važe za sve slučajeve, planiranje i sprovođenje istraživanja je
sistematsko i precizno, svi postupci se javno objavljuju.
II. Kvalitativni pristup: vrši se u prirodnim uslovima, smjer istraživanja je promjenljiv, uzorci se
biraju prigodno, lično iskustvo istraživača je važno... Generalizacija izvan konteksta
istraživanja nije preporučljiva.
III. Mješoviti pristup: Kombinuje ova 2 načela.

6. Nervni sistem

 Centralni nervni sistem - Nalazi se unutar lobanje i kičmenog stuba (mozak i kičmena moždina).
 Mozak:
I. Zadnji mozak čine produžena moždina, moždani most i mali mozak. U produženoj moždini su centri za
regulaciju disanja i srčanu radnju. Moždani most je stanica između signala koji dolaze od kore velikog
mozga i usmjeravaju se ka malom mozgu. Na produženu moždinu naslanja se mali mozak koji je
zadužen za izvođenje tjelesnih pokreta i održavanje ravnoteže. Ova nervna struktura ima ulogu u učenju
motornih radnji.
II. Srednji mozak čine retikularna formacija i crna masa. Retikularna formacija ima ulogu centra pažnje i
budnosti. Crna masa omogućava glatko izvođenje pokreta (u njoj se sintetiše dopamin). Ponekad se
srednji i zadnji mozak označavaju terminom moždano stablo.
III. Prednji mozak: moždana kora, bazalne ganglije, limbički sistem, hipotalamus i talamus. Talamus ima
ulogu posrednika između čula i korteksa. Hipotalamus (ispod talamusa) je zadužen za emotivne
procese. Luči 8 hormona i važan je za regulaciju temperature, doživljaje gladi i žeđi i seksualno
pobuđivanje. Limbički sistem se sastoji od amigdale i hipokampusa. Amigdala je odgovorna za
emocionalnu kontrolu i uspomene. Hipokampus je odgovoran za proces pamćenja. Bazalne ganglije
imaju ulogu u izvođenju automatskih pokreta. Kora (korteks) je nabrani sloj tkiva koji pokriva moždane
hemisfere. Prednji mozak je podijeljen na dvije hemisfere, a hemisfere su podijeljene na režnjeve.
Frontalna oblast (čeona) učestvuje u najsloženijim psihičkim procesima. U lijevoj frontalnoj oblasti je
centar za proizvodnju govora. Parijetalna (tjemena) je bitna za prepoznavanje ljudskih lica i predstava o
okolnom prostoru. Okcipitalna oblast (potiljačna) je važna za obradu informacija koje stižu iz čula vida.
 Temporalna oblast (slepoočna) je bitna za razumijevanje govora, prevođenje informacija (utisaka) iz
kratkotrajnog u dugoročno pamćenje.
 Kičmena moždina sprovodi draženje u pravcu mozga kao i impulse koji se šalju od mozga.
Centar je mnogih jednostavnih refleksa.

7. Periferni nervni sistem

Šalje informacije ka centralnom nervnom sistemu i prima komande od njega. Autonomni nervni sistem
upravlja nevoljnim tjelesnim funkcijama (diasnje, rad srca, varenje, itd.). Njega čine simpatički i
parasimpatički sistem. Simpatički ubrzava a parasimpatički usporava rad srca. Somatski nervni sistem
upravlja mišićima koji su povezani sa skeletom i odgovoran je za voljne pokrete.

8. Neuroni i neurotransmiteri

 Neuroni

Mogu se podijeliti prema funkciji na senzorne, motorne i interneurone. Senzorni neuroni prenose
informacije iz unutrašnjih oragana ili čula do centralnog nervnog sistema. Motorni ih prenose u
suprotnom smjeru. Interneuroni posreduju između senzornih i motornih neurona. Neuron ostvaruje
kontakt sa drugim neuronom uz pomoć sinapse. U sinapsi se prenos impulsa odvija pomoću
neurotransmitera.

 Neurotransmiteri: Oni se proizvode u neuronu i iz njega se, kada je on stimulisan, oslobađaju u

sinaptički prostor.

Najpoznatiji neurotransmiteri su:

I. Acetilholin se nalazi u centralnom i perifernom nervnom sistemu i na mjestu spajanja nerva i

mišića dovodi do kontrakcije mišića.
II. Dopamin i noradrenalin – Noradrenalin ima ulogu u razvoju nekih oblika depresije, a povećan
nivo dopamina uočava se u nekim oblicima šizofrenije.
III. Serotonin se luči u moždanom stablu.
IV. Endorfini imaju važnu ulogu u emocionalnim reakcijama.
V. GABA (gama amino buterna kiselna) je najrasprostranjeniji neurotransmiter u mozgu. Kada se
količina ovog inhibitora smanji osjeća se uznemirenje i anksioznost.

9. Žlijezde sa unutrašnjim lučenjem

One u krvotok izlučuju hormone.

 I. Hipofiza se nalazi na donjoj strani mozga i izlučuje hormone koji djeluju na ostale žlijezde sa
unutrašnjim lučenjem. Luči hormon rasta i ima važnu ulogu pri reagovanju na stres.
II. Štitna žlijezda utiče na metabolizam, brzinu promjene materija u organizmu, i nalazi se sa obije
strane dušnika. Pojačano lučenje njenog hormona tiroksina dovodi do razdražljivosti, nesanice i dr.
III. Nadbubrežne žlijezde – unutrašnjost luči hormon adrenalin koji ima ulogu u pripremi organizma u
stanju uzbuđenja i opasnosti. Hormon kore nadbubrežne žlijezde je kortizol i pojačano se luči u
stresnim situacijama.
IV. Polne žlijezde – ovarijumi (žene) i testisi (muškarci) – luče polne hormone koji utiču na razvoj
polnih karakteristika.
V. Gušterača (pankreas) izlučuje hormon insulin koji omogućava korišćenje šećera u krvi.

10. Genetske osnove života

Savremena shvatanja o odnosu genetskih i sredinskih uticaja mogu da se podijele na 3 osnovna modela:

I. Geni određuju granice mogućeg razvoja, a okolina određuje do kog stepena će se određena osobina
razviti.
II. Model biranja niše:
A. Aktivni tip korelacije se javlja kada osoba sa određenim genotipom bira i modifikuje svoju
sredinu u skladu sa svojstvima svog genotipa.
B. Pasivna korelacija nastaje usled toga što roditelji obezbjeđuju djeci sredinu koja odgovara
roditeljskom genotipu.
C. Reaktivna korelacija (evokativna) – to je mogućnost da genetske sklonosti djeteta uslovljavaju
reakcije sredine koje mogu dodatno da utiču na utvrđivanje tih istih sklonosti.
III. Model kanalisanja – što je veći uticaj nasleđa to je manja mogućnost mijenjanja razvojnih tokova.
Što je genetska determinisanost manja to su mogućnosti za uticaj okoline veći.

(Sličnost između ososba koje se razlikuju po stepenu srodstva i životnoj sredini može se izraziti
koeficijentom korelacije.)

11. Opažanje

Osjet – doživljaj koji nastaje u svijesti kada se aktiviraju neki čulni receptori (boje, zvuci, osjećaj hladnog
ili toplog, itd.). Opažanje je završna sekvenca procesa koji započinje aktiviranjem čulnih sistema,
uključuje obradu u nervnom sistemu i završava se u organizovanom i smisaonom doživljaju. Opažanje je
svojevrsno tumačenje čulnih podataka. Čulni sistemi se svrstavaju u 3 grupe: eksteroceptora (oni nam
govore o stanjima spoljašnje sredine), interoceptora (pružaju nam informacije o raznim promjenama u
našim unutrašnjim organima) i propioceptora (koji nas obavještavaju o položaju našeg tijela u prostoru i
njegovom kretanju kroz prostor).

 Čulna osjetljivost

 Kožna osjetljivost

Koža obavlja registrovanje promjena u spoljašnjoj sredini, ona nije jedinstven čulni sistem, već se može
govoriti o više modaliteta kožne osjetljivosti:
 I. Osjetjivost za dodir – svaka deformacija kožnog tkiva koja se ne graniči sa njegovom povredom
predstavlja adekvatnu draž za osjet dodira. Najveća osjetljivost je na usnama, vrhovima prstiju i
unutrašnjoj podlaktici. Visina praga zavisi od temperature kože (što je koža hladnija donji prag je
viši). Zavisi od veličine kontaktne površine (niži je kada je manja površina dodira). Postoji
mogućnost čulne adaptacije.
II. Osjetljivost za toplo i hladno – temperatura kože na različitim djelovima tijela nije jednaka.
Normalna temperatura na nekom mjestu na koži označava se kao fiziološka nula. Draži koje su
toplije od fiziološke nule izazivaju osjećaj toplog, i obrnuto. Neke tačke na koži su osjetljive za
toplo, a neke druge za hladno. Ako se jedna tačka za hladno stimuliše toplotom, osoba će osjetiti
hladnoću – paradoksalni osjet hladnoće. I ovdje postoji fenomen čulne adaptacije.
III. Osjetljivost za bol – ima veoma veliki adaptivni značaj. Informacije mogu poticati od mehaničkih,
termičkih i hemijskih draženja. Doživljaj bola nije vezan samo za kožu već za skoro cijeli
organizam. Prema lokalizaciji mogu se razlikovati površni i duboki bol. Fenomen analgezije je
izazvan stresom i ima adaptivnu vrijednost na kraći rok, jer odsustvo bola u tim situacijama
omogućava pojedincu da se usresredi na neposredne odbrambene radnje. Osjetljivost za bol u
priličnoj mjeri zavisi od očekivanja i postojećih kulturnih vrijednosti. U poslednje vrijeme istražuju
se mogućnosti psihološke kontrole bola: disocijativna – odvraćanje pažnje od bolnog doživljaja,
zamišljanjem neke ranije prijatnosti ili koncentracijom na nešto u spoljašnjoj sredini; asocijativna –
suprotna stvar.

 Osjetljivost za ukus:

Receptori za ukus se nalaze na kvržicama jezika. Ovo čulo spada u hemijska čula. Receptori za ukus se ne
nalaze samo na jeziku već i u sluzokoži ždrijela i nepca, a kod mlađe djece i na unutrašnjoj strani obraza.
Na korijenu jezika se najbolje osjeća gorko, na prednjem rubu slano, na zadnjim rubovima kiselo, a na
vrhu jezika slatko. Značaj gustativnih senzacija za preživljavanje leži u tome što one omogućavaju osobi
da odabira hranu prema vlastitim željama i možda i prema potrebama organizma za pojedinim hranljivim
supstancama. Osjeti ukusa se brzo adaptiraju.

 Osjetljivost za miris

Drugo hemijsko čulo čiji receptori se nalaze u mirisnom epitelu u vrhu nosne šupljine. Jedna od glavnih
karakteristika je njegova izuzetna osjetljiivost. Po Heningovoj prizmi mirisa postoji 6 osnovnih mirisnih
kvaliteta: začinski, cvijetni, voćni, smolasti, zagoreli i truležni. Mirisno sljepilo zove se anosmija. I miris
kao i ukus ima jako emotivno dejstvo, tj. može da dovede do osjećaja prijatnosti i neprijatnosti. Mirisi se
jako dobro pamte.

 Slušna osjetljivost

Osjeti zvuka zavise od promjena vazdušnog pritiska na bubnu opnu. Uloga bubne opne se sastoji u
prenošenju pomjeranja vazduha izazvanog izvorom zvučnog talasa. Fine vibracije bubne opne prenose se
preko 3 košcice srednjeg uha na unutrašnje uho. Između srednjeg i unutrašnjeg uha nalazi se ovalni otvor
sa membranom koja je u stanju da prenese treperenje košcica srednjeg uha na tečnost koju ispunjava
posebnu oblast unutrašnjeg uha koja se zove puž. U pužu se nalazi bazilarna membrana koja sadrži
receptorske ćelije sa finim dlačicama (trepljama) sposobnim da reaguju na talasanje tečnosti. Nervne
impulse iz tih trepljastih ćelija provodi akustički nerv ka oblastima u kori velikog mozga. Visina zvuka
 zavisi od frekvencije zvučnih talasa. Na doživljaj visine utiče Doplerov efekat (približavanjem i
udaljavanjem zvučnog izvora nastaje promjena u doživljaju). Jačina tona zavisi od amplitude zvučnog
talasa ali i frekvencija ima određenu ulogu. Boja zvuka zavisi od mješavine zvučnih talasa. Čovjek može
da čuje zvukove između 20 i 20 000 Hz.

Kako čulo sluha razlikuje visinu tonova?

I. Teorija testa (Herman fon Helmholc) – kod visokih frekvencija, najviše treperi početni dio
bazilarne membrane, kod srednjih srednji dio, a kod niskih tonova završni dio.
II. Teorija frekvencije – receptori na bazilarnoj membrani proizvode nervne impulse koji odgovaraju
frekvenciji ulaznog tona.

Lociranje zvuka je sposobnost veoma značajna za preživljavanje. Mala razlika u intenzitetu dovoljna je da
se zvuk tačno lokalizuje. Na lokalizaciju izvora zvuka utiču i informacije koje dobijamo čulom vida.
Adaptacija je nešto slabija.

 Vidna osjetljivost

Adekvatna draž je elektromagnetna energija. Svjetlosni zraci ulaze u oko kroz providnu rožnjaču.
Količina svjetlosti koja ulazi u oko određena je otvorom zjenica koja se nalazi u centru obojene dužice.
Sočivo je elastična struktura u oku koja ga dijeli na dvije komore. Oblik sočiva se mijenja u zavisnosti od
toga da li se posmatraju udaljeniji ili bliži objekti (stanjuje se kada se posmatraju dalji, a ispupči kada se
posmatraju bliži). Sočivo fokusira sliku predmeta na mrežnjaču koja sadrži vizuelne receptore osjetljive
na svjetlost. Prema obliku se fotoreceptori dijele na štapiće i čepiće.

Štapića ima daleko više i nalaze se svuda, osim u centralnom dijelu zadnjeg pola očne jabučice koji se
naziva tačka jasnog vida i sadrži samo čepiće. Mrežnjača ima na mjestu izlaska očnog nerva slijepu mrlju
(područje bez čulnih receptora). Štapići su osjetljiviji na svjetlost, ali ne učestvuju u opažanju boja. Čepići
funkcionišu samo pri relativno jakom osvjetljenju i odgovorni su za doživljaj boje. Štapići su vrlo važni
za noćno viđenje – adaptaciju na mrak. Oko je pri opažanju spoljašnjeg svijeta u stalnom pokretu,
mikrotremoru, ili fiziološkom nistagmusu koji je nužan za pravilno funkcionisanje štapića i čepića.

 Opažanje boja

Trihomatska teorija (Jang-fon Helmholc) – proces opažanja boja započinje na mrežnjači i zasniva se na
pobuđivanju čepića. Jedna vrsta čepića je maksimalno pobuđena ako do njih dolaze kraći (plavičasti)
talasi, drugi maksimalno reaguju na srednje (zelenkaste), a treći na duge (crvenkaste) talase. Boje
doživljavamo u zavisnosti od toga koji čepići su pobuđeni i u kolikoj mjeri.

Hering – objašnjava pojave negativnih naknadnih slika. Prvo zapaža da žuto ima kvalitet čiste, primarne
boje. Po njegovoj teoriji treba poći od pretpostavke o postojanju 3 sistema sa parovima antagonističkih
elemenata: crveno-zeleno, plavo-žuto i crno-bijelo. Ovakve slike nastaju tako što zbog duge stimulacije
dođe do zamora jednog od elemenata u sistemu, a taj zamor dovodi do aktivacije antagonističkog
elementa i naknadnog doživljaja komplementarne boje.

 Opažanje dubine
Naša percepcija predmeta uključuje doživljaj njihove udaljenosti od nas i razmeštanja u
trodimenzionalnom prostoru. Znaci dubine se klasifikuju u dvije grupe:

I. Monokularni znaci – dovoljno je samo jedno oko.

A. Linearna perspektiva – međusobno paralelne linije teže da se sjedine u jednoj tački na
horizontu (pr. šine).
B. Preklapanje – objekat koji djelimično pokriva drugi objekat opaža se kao bliži.
C. Relativna veličina – Veći od 2 objekta se opaža kao bliži.
D. Relativna visina – Viši se opaža kao bliži.
E. Svjetlost i sjenke – Bačena i vezana sjenka. Bačena sjenka potiče od objekta i pada na
pozadinu ili drugi objekat i govori o udaljenosti. Objekat čija sjenka pada opaža se kao bliži.
Vezana sjenka je ona koja je na samom objektu i govori o reljefnosti tog predmeta.
F. Gradijent teksture – Manji i zbijeniji elementi se opažaju kao dalji, a veći i širi kao bliži.
II. Binokularni znaci dubine – oba oka. Pri običnom binokularnom viđenju oba oka primaju donekle
različitu sliku iste sredine. Prema tome postoji retinalna dispratnost. Iz dvije istovremene, ali
donekle različite slike od kojih je svaka dvodimenzionalna, stapanjem nastaje utisak dubine.
Konvergencija je takvo usmjeravanje očnih jabučica da se ose jabučica sijeku na objektu koji se
posmatra. Ona posredno obavještava o udaljenosti objekta preko osjeta iz mišića koji upravljaju
očnim jabučicama.

Sinestezija – ujedinjenje osjeta. Ovaj termin se koristi za ujednačavanje pojave da se doživljaj koji je
svojstven jednom čulnom modalitetu intenzivno doživljava kada je realno stimulisan neki drugi čulni
sistem (slušajući muziku vidiš boje).

12. Perceptivna organizacija

Princip blizine – elementi u opažajnom polju teže da se grupišu na osnovu prostorne i vremenske blizine.
Što su 2 elementa bliža to je veća vjerovatnoća da će se opaziti kao cjelina.

Princip sličnosti – elementi koji su sličniji sjedinjuju se u veće organizacione jedinice.

Princip kontinuiteta – ovo načelo se odnosi na težnju da se u cjelinu grupišu oni elementi koji se kreću ili
mijenjaju u zajedničkom jednoobraznom pravcu.

Princip zatvorenosti forme (klozure) – elementi se tako grupišu da cjelokupna figura bude što zatvorenija
ili potpunija.

Princip pregnancije – odnosi se na težnju ka najjednostavnijoj mogućoj strukturi, harmoniji i

simetričnosti.

Geštaltisti ističu odnos između figure i pozadine. Figura ima dobro definisan oblik, a pozadina ne.
Posmatraču se čini kao da se pozadina produžava iza figure. Figura ,,istupa“ prema posmatraču i ima
savim određen položaj. Figura ostavlja jači utisak i bolje se pamti od pozadine. Kontura, tj.granica
između figure i pozadine, opaža se kao nešto što pripada figuri.
 13. Prepoznavanje oblika

Jedan od prvih pristupa u rešavanju problema prepoznavanja oblika je usaglašavanje sa uzrokom. Polazna
pretpostavka u ovom pristupu jeste da reprezentacija predmeta strukturalne osobine predmeta koji
predstavlja. Prepoznavanje se vrši u momentu kada opaženi objekt možemo dovesti u vezu sa
upamćenom reprezentacijom tog objekta.

Novi pristup je poznat kao teorija detekcije oblika – prepoznavanje započinje identifikacijom nekih
karakterističnih osobina objekta. U prilog ovoj teoriji govore 3 vrste podataka:

I. Može se pretpostaviti da ljudski nervni sistem posjeduje grupe neurona koje aktiviraju različite
horizontalne, vertikalne, zakrivljene i druge linije. Na taj način je moguća identifikacija i
prepoznavanje oblika.
II. Drugi nalaz je dobijen u eksperimentima u kojima se produženo projektuje slika na isto mjesto na
mrežnjači. Na taj način se eliminiše efekat mikrotremora oka i pod ovim uslovima subjekti potpuno
prestaju da opažaju pojedinačne elemente slike sve dok se ona potpuno ne izgubi.
III. Treći argument se može naći u Najserovom zadatku vizuelnog pretraživanja. (P I B)

Teorija prototipa – predstava sa kojom se poredi opaženi objekt treba da bude prototip, idealni
predstavnik date klase koji sadrži presjek i prosjek karakteristika te klase. Prepoznavanje objekta zavisi
od toga u kojoj mjeri on ima zajedničke osobine sa prototipom klase kojoj pripada.

Prepoznavanje na osnovu komponenata – Biderman predlaže tridesetak geona koje je lako identifikovati
iz svih uglova i čijom kombinacijom nastaju objekti koje svakodnevno srećemo.

Uticaj konteksta - objekti se ne javljaju izolovano već uvijek u nekom kontekstu na osnovu kojeg dobijaju
smisao.

14. Opažanje kretanja predmeta

I. Izazvani (indukovani) pokret je primjer za pojavu u kojoj opažamo pokrete kada oni stvarno ne
postoje (mjesec). Znanje o objektu ponekad ima ulogu u opažanju izazvanog pokreta.
II. Stroboskopski pokret (fi-fenomen) nastaje na osnovu brzog sukcesivnog izlaganja nepokretnih draži
(gledanje filma).
III. Naknadni efekat pokreta (pročitati).
IV. Autokinetičko kretanje – ako u potpuno mračnoj sobi gledate neku osvijetljenu nepomičnu tačku ona
će početi da se kreće. To se dešava zbog tremora oka.