You are on page 1of 30
ap eayjred ugionjosas ap A ugperadooo ap euanisu! eanoadsiad eun apsap uaig o ‘pe; ap eUsND endo eUN apsap sopepioge Jas Uapand anb ‘soustuoBeUe ap elRojod! un epor A soyesap ‘So1ualweyuoxjud ‘seuO|sUAY ap Sane e OIGUIeD ap sosaroud So euOYe A ana ‘esopugnoue saquerquies sepuersunoan £ soduian e asie\depe aqap ajueweliesaoou ‘anb pepiunuioo 9 pepajsos sainbjena enb owens sod ‘oy|yuos [> emvoueuesozau exaquo> 0 eDtduut oiquue ja ‘IeI90s A oueWinY OUEld Je O[quUeD ap eap! | somepEIsEL 1S “Sonneqijen A sonneyuens sowadse uadsixao9 zUeU edna Ua OIqWUeD ap osaz0ud un owo2 equasaid as ojjouesap 2 emueIsU! e1ow}id eUN Ua ‘oIUeY 40g “}UEpavoid operse 959 2p Pepe? e] us “iai2g1eo 42 U9 e/sUalaL|p eun seAeagns © eUaLO as oARENJeND o}adse Jp enb senuoiyy ‘owsiw [ap oUalwpseu9 Je B1ayss as sap se ‘auapacaid OB ap oIUALIE!DU| 9 © oquaune [8 “uoisuedxe e} euLYe oALeINUENs OYadse J anb cIveEND Jod ‘eaneMjend ‘ewo> enerRUENd oIUeR ‘Tenp eFUaIaJa4 eUN UeD}fCLU) ‘UOIDEUEA e| A O|qUED JP DPI e1 “Tensazeud 0 onjsaons 19}2~2€9 Un aval CIUe) Jod anb A oduian j9 ua zonpoud 8S siuauepiesadau anb upjseayjpour ‘aquapanaid epuersundii> 0 operse un ap oiquies o o}e2yIpou ‘up)DeINW aiusWE}ses=D8U eDI)!UB)S O}[O.ESBP [2 ‘SOUILITE) Sono Ug CIUEIA |@ Jod epiypuay eBayidsap as anb ejan e] ue asiezpoauls eyspod ojjouesap fap usfew €1 “opesald eqersa ‘saque anb o| ap angaljdsap jap eves as ‘esieBajdsap [a ua eis O}fOJesep jap ,euule, [O “el>Uase | anb zapriu ele! uo> asiersaide aoaied ‘sazouatue sauoDeinuucy se] ap evainbjens ua (0002 ‘uoyns offeptH) ,SEUEWAY S@PEPILNWOD Se] aiUaWEDRI}od © jesMIIN “fe!I0s ‘eoqWOUODA J89019 “sPSDIBOLY, ‘owod aqiauoD o} Up|daDe JoUsy|N eu °,)eIOW’ O jeM3>9I>UF ‘09)s WaPIO Jap es0D eUN ‘0218.04 Jep “equar2iDy,, oWWOD auYap 0] UO!adaDe epuNBas eun /,oljo4 UN Jeoeysep ‘ope|joule 8159 onb o| sspUaIKa, Upiodese edmuud A ered ns Ue ,Jeljouesap, sod A ,asieyjouesep © Jeyjouesap 3p orajs A uoD2.e, OWIOs ,o}jOUeSOp, [e eI=pISUOD (ZoOz ‘ava ‘enBUD] #1 8p erwapedy jeay e| ap o1veU0}291q) ,oHfo1esap, oUIULIEI [8p eD1BojoWNa eAnradsiad eur) sosaaoid A soiquies :ojo.sesap [ap eap| e] © uplseUIXOLdy -“T Orm1aWO2 VNaTAOUd OW? OTOMNYSIG 13 (v (snuyyjow “y) ,uoperqod 1b) ap o2npoud Jap arwopungo A apuns6 oviewa.5U} un B4od so|peuL So} so2ASHu}UUNS SOUL jo epuzipnd 0 “ynujusip ups sqUawioAnosedwuos assuoULTad Uo;sOnpold ap popiondes oy anb oD} ti3 “onua) Anu ownis Un 0 ayoutosap as anb ua20y 0 wauanap 0} A sasjod sewuesafip wo ozenbLs ap o1uauino j2 09112014 0} ua apyduss anb sosn02 50 0zy0uD anb o}janbo anb uous paysanu 9p Biops7asaUl SbUw B/2UBLJOdWY! NS Jod O DSOLIND spLU OUNEIO UgSOBRSEAU a)sIxa 1s SoUady™, “OTIOMUYSAG 13d SVWDIaWHYd A SODNDAL SINDOANT {9-$09S-169-p8-826 °ET-NaSI) "euedsa ‘eBeleW op pepisienun ojjossesaq [ep seuuBipeveg A so213933 sanboju3 (8007) o2sDUeL “zanbzen upLApIeD Asu ver, el conflicto es fuente y origen de cambios, puesto que del mismo se derivaran toda una serie de resultas y efectos que, de una u otra manera, provocaran el camblo del estado precedente al conflicto. Si el desarrollo consiste en un proceso de cambio, no deberfa aparecer definido como una suerte de estatlo de armonia 0 de equilibrio como si fuera una especie de “Tierra Prometida’, una ‘Arcadia feliz, sino que deberfa ser entendido como tal dinémica, es decir como un proceso de cambios constantes, donde la dimensiona cualitativa es cada vez mas predominate. ‘A medida que avanza y se consolida el proceso, los aspectos inmateriales Intangibles son paulatinamente mas y mas importantes, con particular referencia al capital social y a tos Componentes organizacionales del proceso, que son aquellos que posibilitan que el desarrollo presente una textura de entramado, de tejido vivo, de una red de nodos que interactuan y se interrelactonan, dicho actuar hace que la malla de la red se densifique y se haga cada vez mas. tupida, Esta configuracion facilita que la red se retroalimente y se mantenga en el tiempo, adaptandose en la medida de sus posibilidades a las circunstancias cambiantes. 2.- Base Endégena Considerar al desarrollo como tal proceso de cambios, 0 mejor dicho como secuencia de procesos, presupone ta Idea de cambio constante y de necesidad de adaptacién social y humana al cambio, Anteriormente se afirmaba el carécter procesual del desarrollo, es decir se entendia al desarrollo como proceso de cambios, desempeftando la temporizacién o el factor tiempo un rol muy importante, Pues bien, ademds de en el tiempo el desarrollo se produce en el espacio, cel desarrollo sociceconsmico se refiere siempre a unidades sociopoliticas de base territorial, es decir localidades, zonas, areas territoriales, departamentos, regiones, estados o paises, estableciéndose comparaciones entre las mismes. Las referencias territoriales y humanas son muy importantes, por cuanto que la idea de proceso implica que la base social y humana del mismo debe ser endogena. A partir de la existencia de dicha base, es posible y factible una estimulacién bidireccional del proceso de desarrollo, es decir desde el interior de la unidad territorial al exterior y viceversa. El hecho territorial del desarrollo significa que no podemos hacer abstraccién de las caracteristicas fisicas, humanas, gececonomicas y politico institucionales de la unidad territorial en cuestién, sino que deberos partir siempre de las mismas, del stock de recursos humanos y fisicos de la zona en cuestidn, de sus caracteristicas culturales y sociales, teniendo muy en cuenta su historia y sus potencialidades. El z6cato endégeno del proceso de desarrollo, hace que este sea propio y peculiar y por tanto no susceptible de imitacion en su esencia, aunque si en sus formas. La inexistencia de dicha base endégena hace inviable el desenvolvimiento del proceso, puesto que éste pasa a depender de fuerzas exdgenas no comprometidas con la realidad nacional en cuestién, Ello no es baladi, puesto que viene a significar que el desarrollo no es un “know how’, aunque haya sido conceptuado y “vendido” como tal, ni una mercancia, bien o servicio, por lo que no se puede comprar, vender, exportar o importar, como en épocas pretéritas parecta suceder. 3, Componentes Transversales y Organizacionales del Desarrollo EI proceso de desarrollo implica para la sociedad que lo acomete una secuencia de cambios y mutaciones que a partir de las puramente econdmicas se van extendiendo progresivamente a los restantes dmbitos vitales, abarcando desde lo politico, hasta lo sociolégico, pasando por Io eun eaydusy osasZoid ap eap! 27 ounyny | ua o}1a2eY e PLeAUAUOD A ayuasasd [a UA opueZUEAE enunuoD owsIApIWLId ap UO!eNy!s eun apsap ‘opesed |@ apsap ezuene pepluewNy e} ‘s!O—P 5 + SOpDAaIa spUi suds UO}oD2IIAD ap sajanlU DI2bY popunbasuy by A pysuasou5) oj “banynour Bf 40d sopoasoUI sauebu0 sns apsep. awuauopidwinssequu! 2 Jonpesd A pie} 4wzuoAB 8 oponuAWO? DY poplUDLINY 07, :o1Ke, arLeInEIS [a lus squinsei Sowapod! e}suasa eAn3 Bap! ‘osaiBoud ap e21:2UpI0IN@ n JejUapID90 a\UaWepeDieML ‘eop! 2] uo> aiuaWjeUly asopuRoynuap) opewesfewe Uey a5 eI1L:0)SIY sISaIUIS ap osaD0Id [a ua anb ‘seaisey> sauoianqunuod sese sepoa eppauu ued8 ue 280201 o|Jo.esep ap Jem2e Up!20U e1 Sapepiayze ap ‘ody exo ue sepenuia> A seajwigu993 selsnuad se; ap sofa] ueqerse severpauiul savo}ednaoaid seAna ‘oo1u/ay opun jap 0 seRans sod seou ap o.ewNU UeIB UD ,es01D0 sase}O, Eun EIISIKE “Fv ALA A Soi8Is 50] sopuaydsa ap eoode ns ua anb eA O88 opunue ja Ua UNwO? sewap o| 10d A ‘sajayoisy us @que.inoas eap “saleunyeu seiaua)2 se] © A exosoiy e| & EpeqUeuo ‘esonUtA eplA un 40d se}do sapod eved seuolpipuonaidl se ap aseq e| aAninysuo2 an eA ‘e/SeI5 e1Dau9 e} ap. [eva aquozioy |e ue jeeWepuny so efsuepUNge oWoD epIpuarua ‘,one|nWNaDe, ap UODOU e1 “pepitentoe e] ua sowaD0U09 0] OWO> A fey ‘OJUAIUUEA|GAUASAP [a e}N8s dW, | Wed anb oj ‘euopreupninus A jesxansueN uoisiA e| ‘opesian oUaWeIAd.d eqeyso anb o8je asunge [9 ‘opesald eqeysa sayue anb of ap anBayidsap ap osanoud 4a eIpuayua as oneidxa 104 “oseuoud (9 Vas oduian |@ uoa anb o} ‘epiued ap oyund je UpDe|aL Ua adUERE [9 ‘teuspns8U0] gisin e| ‘aiuelsp emeq JezueRe eypUaIUD a5 snsseBO14 Jed “ONeINWINIOY e| UeqeIns\yUOD ‘qunguoa ns ua anb ‘oneatidig e A snssaiBoug [2 :se21seq seapt sop sinyU0> e Yen ol|oMseS—P ‘8p Uo}20U ef Ua SouRWON A sof'aL eed "soUeWIO! A soBaI:8 uDD ‘OnISe;> opunu [2 La 4eZNeISLO 8 ezua|o> ‘odwar Ja owo> enBAUE We} oIuaWIDIQISOd ‘O}jOUeSaP | 10d UO!IedN2GaId e7 SSupIstH ejoual9|au—y ‘SyvarBYOD e31LGUOD A eaNJod ‘e!I0s UO!DeTIUETIO eun ows ‘sed jap YopeIGaLIEA O UOHEIMANSD en\seiOId e| S9 OWOD “oANedyUsIS Anus opeynsas un spnpoid e eA sauoeWOJsUeN ap aL95 ©3539 Epo} ap OpeUIUIOD 019949 13, ‘cojuiouose ewiarss fap ealtonpoud e1>e2y9 e) 009 oxjuou0sa osai8o1d jo exed sayueTsocUl) Ue} UeOs SonIpeZIUeBIO'A SoMEINpE SalaNU 50) SRUOP A “CUEIOKEW 12 p85 SODIAI8S 40195 |@ APUOP eD]WOUODA EIMINL]Sa eUN FID OY|SUEN Co\pip ep opeainsa, |3 ‘oeNuoD ou8}s ap sajanu 4od epezuaIDeIeD jeLsnpul 2 eUEquh pepals0s un eyey ‘pepianoNpeud A euad ap sojantu sofeq sp Yeu A eueABe squewayuOUWA pepaisos €8un apsap uotoIsuEs op $090.0 UN oWO9 oj[oLtesap Je JeLOp/SUOD & eA “ALowaYD SYIOH ‘ZOK.NS y 'SO}DIABS 50] @ €459 ap A eUNISnpul e| e euny|NouAe e| ap osed ja eAIUYEP Ua eUepuNdes up!a/sod eun e Used anb sono ap OWWAWINED Ua OUlstuOBe\o1d UeWINse soun anb cpuarey ‘opeulusersp sjed un ap ejuouods 2] ap saorIas0..eW SoIU)ISIp So| ap e|>UELOUU! 2] 4 uopiodoud e| auawenisioap uesaile anb ‘ugionposd ap sopow Sonanu ap wo;sonpo.Ul jod e1UIOUOD® BanyINASe e| UB Opesado OIqLED Jap EPeALOp EnBInposd UFreWUOJSUEN e| 8p openinsas ow ‘syed un ap Sorquie so sopor ua sepronpoud ‘sa/eq0/8 ssuceUNOysUEN ap ‘osa90ud (= Owio> oo]WIQUO? o}JOMseSEP [2 enadarto9 ‘siaUZN}| “s ea1LUOUO.A UO|SLIALUIP ej apsag (E86T ‘uyesq]e5) sorWoOUODa syuawesnd so| anb sajUeTOduI! seu! o Ue} wos ‘Sajeamyjn9 A so2/Bojodonnve ‘sa/euotonansul ‘so2njod soysedse so] spuop oD1103s14 os@201d WYP 39 “212 BWUaIqWE oIpaUt [> ‘eyesBOWEp e| ‘eaMyIn9 0} ‘JeUoIOMNSUL concepcién unilateral y unidireccional del tiempo. La idea del progreso alcanza su cenit en el periodo 1750 a 1900, ya en la cultura popular, ya en los circulos intelectuales. En este periodo, ‘el progreso va a pasar de ser una de las ideas estructurales de la civilizaci6n occidental a ‘transformarse en la idea dominante incorporando ideas como fa Soberania Popular que han sido referentes culturales hasta nuestros dias. Durante el se produce ta vinculacién de! Progreso a idealogias politicas, a modelos de gobierno y poder, esquemas de politica concreta, surgiendo el progreso progresista. Durante el Siglo XX madura y se abre paso fa idea en el mundo occidental de que el progreso y la evolucién social podrian conseguirse mediante el esfuerzo voluntario, intencional y \ciones” de la idea del “progreso” {contaminacién, pobreza, desigualdad, han restado mucho a su anterior fulgor, provocando una cierta decadencla de! concepto de Ia idea de progreso y de su correlato bésico, el desarrollo. 5.- El desarrollo como horizonte de accién La preocupacién por ef Desarrollo, como item fundamental en la agenda politica internacional surge en la postguerra de la Segunda Guerra Mundial, cuando las dramaticas circunstancias internacionales generan un consenso en torno a las ideas de recuperacién econémica del occidente europeo, muy daftado, segtin los casos, por la contienda. Asimismo, surge la necesidad de abordar le problematica socioeconémica del mundo surgido de la descolonizacién, tras la iquidacton de los grandes imperios ultramarinos francés, ingles, belga y holandés. £1 “desarrollo” como horizonte de accién, posiblemente tenga su bautismo de fuego en el “Discurso sobre el Estado de lz Nacién” (1949) del presidente norteamericano Truman, en cuyo punto cuarto se plantea la necesidad de afrontar la problemaética det subdesarrollo de los palses pobres: “Hay que lanzar un programa audaz para mantener ef crecimiento de las regiones subdesorrolladas {..] Mas de la mitad de la poblacién mundial vive en condiciones cercanas a la Su alimentaci6n es insuficiente, son victimas de enfermedades [..] Su vida econémica es primitiva y estancade, su pobreza constituye una desventaja y una amenaza, tanto para ellos como para las reatones més présperas [..} Los Estados Unidos deben poner a disposicién de los pueblos pacificos fas ventajas de su reserva de conocimientos técnicos a fin de ayudarlos a realizar la vida mejor a la que ellos aspiran [...] Com la colaboracién de fos circulos de negocios, de! capital privado, de la agricultura y del mundo del trabajo en Estados Unidos, este programa podrd acrecentar en gran medida ia actividad industrial de fas demas naciones y elevar substancialmente su nivel de vida [..] Una mayor produccién es le cave de lo prosperidad y de [a paz, y la clave de una mayor produccidn es la aplicacién mas amplia y mds vigorosa det saber cientifico y técnico moderno [..] Esperamos contribuir asia crear las condiciones que finalmente conductrdi @ toda la humanidad a la libertad y a fa felicidad personal” (Rist, 1936)* Aunque bien sea cierto que tal idea, un tanto paternalista, de ayudar y, en cierta manera, tutelar a los “pobres” ya tenia antecedentes en la propia Casa Blanca, Asi en 1918, el entonces presidente estadounidense, Woodrow Wilson, en su discurso “de catorce puntos para fa paz”, planteaba lo siguiente: Dada ia existencia de "pueblos incapaces + Rist, G. (2996): Le développement. Histoire d'une croyance occidentale, Presses Universitaires le Sciences Po, Paris, pp. 116-121 sowedse so] opuen> une ‘enlWioUoIe UoIsaWip nS apsap aIuawieD|UN ojjoueSEP [> seaI/dKa Jod ugisasgo e| opis eXey ‘opouiesap ap soipnisa so] ap seieulidiosip soumiay ue sejqerou seu S210U3129 Se] ap eu ‘ayUaLLO,CYSOg “O|lO.LeSEp Jo SoWeD1|dxe A souREyaudsaqUl ‘soUenIasqO eando anb uo> apap sa ‘alepioge ap eanpadsied e| ‘ewajqoud opundas un eaue|d og “yemdaoues upreoiidxe | aqueipow eperiasgo e27azeud e| seaysnt A se2y}dKo eaqap ojousesap jap e11084 2] “}2ap $3 ‘seaneBaU sauo}2eyoULOD sns Jod epezvaroeseD eprued 2p uIenus eun uoD UpIDejad Us “eolaWW A JeIsaualg ‘oIUaIUDaND ap souUUe Ue sopeynsad Sopeuorep sojeuoyiio1-oanyod sepepiun sei sod sInBasuo> uapand as sajend so] ap anied © sosaooid 50] 1e21}¢x@ eed 41N195 e}:pod! e/ojouDay oWo3 ojjo.zesap J2 ‘ophuas arse Ua ‘ooujdura ainse} [ap sowesaqy sou jend 0] uod ‘ewnaud epuayodxe ap pepisa2ou UIs sojjouesap sonsnu sepioge ayuused e/SojouD9y e] ‘opernses o4>tp sesB0] e e129 ap ‘sono anb 7e3\J2 Sew $2 Se50> Se] 18224 ap e1aUEW! o OpOW o4sIp anb Jod UeDI|dx® anb sesneD o sauozed se] oto jse ‘opeyjnso1 opeujwrap Un sInBasuo9 0 eS0> epeUIW:OI@p eUN J@Dey eued sareaa sapepmiqey A soquau0uo9 ap ojuN{uos [2 ‘s1D8p s2 “exBojouds3 e| e119 Opeynsad [2 ‘SoBOt sowpeye 2} 2uy9a} e] e 15 “SoURUINY So] e anBUNsIp anb Ean suayDese> ej so ayUAWED!B9jodosNUY eouydia Up|sWUSUEN | Ue A soqwalupoucs ap uoPe|uNde ‘UoERIasgo e| Ua EpETUAISNS eYSE EO|LIAL ET “IATA ap EULLOY NS sejofeu exed ejousesap k opejonesap ey aiquoy [2 anb sooe2yo sapepiugey A sowiaruu1sou0D ap oqunfuos Ja e495 au4291 © e21UDaL e| ‘oldiauUd U3 ZejBoJOUIe1 © eaIu91 OUIOD? scUL ‘opuend o depearide eue!s ouos asieinsijuo> euipod? awiaisid3 soBel/8 soy ueqeuluouap ey CWO> A je} ‘end esua!> sa ou ol}o.seSap fO aNb opep ‘eANDadsIOd e359 apsag “o|joMesap. 19 0110311181 ofajduioo (@ Ue UaANyuoD anb sejeqmU A soUC|SUDUURP seIUaIaylp se] Oqe>s0uaUL us 4einajue epand onb seudiasiphinus A opesBeru! coupe anboyua UN seaI9 ap ‘aqueraNoe soundje esed ‘pepisanau e} A ‘sesquios se| ap oyouesop te se1e2sa4 ap Pepisaneu ej ‘nbe ag 'S03]U39) SOFaWW Bp ‘uIDap sa ‘,sJauOANIeId, sp evAyeU OWOD A o>yNUSID OposU UIs ,es1}DeId, ‘owios ‘ojjousesep ap sojpmse so] ap ,JOUdUL, e>]LUApEIe UO!DEsApISUOD esa ‘Ye 9 ‘oIUs}WI0u03 ap eae © euNdosIp je} awa ojjouesap [a aiqos ueeho:d as eaynUe!D peplunWor 2| ap Song sopeujuiayep apsep anb seiquios A sepnp se] ap eanentdxa esner e| so e183 _,034)1U), Oide9409 Je) 0109 O}Jo.4eSaP ye UENO 4 opeuigap uey ‘sea18ojourayside semuaie> seaneoqiuss uel “owsuidwe je A owsnewBerd japuey epenzuare euN 42s Uaraded saiuEUILUOpaid So}Zadse So} apuOP “LeULI|CIOSIpAINL 20 9p ‘sajenied sanhowus ap opewvawZey ounlucd un ous ‘eysIp euauIEdord ofjousesep jap e081 eun arsixe ou “AAP $3 “OperyjuN coUpaY sndio> UN ap e;>UaISKOLI 2] aquowesisaud 19s @ en ofo.iesep Jap ew|qoud jedouusd [= "e>y)IUaID enndadsiad Eun apseq ‘ojjousesag jap ex!Zojowaysidg eonewraiqord “9 sorgand sajea e sezye1wapi200 ap eurioy eun ‘opaUds a1s9 UD ‘A ‘jeamyno A e1205 0} © ope|mauIA ayuaweBarIp ‘opera, osa201d ap ayians euN CWO? opipuarue ‘oljouesap op o21nua20Ina ordaque2 un eqeDiidust ‘uosIM 1od epeawueld ,sorqod so] ap. e121n3, 8] anb ‘opesed odwian |e euojsuodord anb eanvadsiad ey uoa souew je ‘so1ep uane1ed (SLT :E66T “HeIaNeW) ,sopE}founsap seu0}oDU 0) b sojqand sorse ap j23n3 of s04Juo2 ap 2 52 ordoutsd 2352 4021094 010d opoypuu soja j2,, oa) 40d A ‘,uo;oozHAD 2p opoibos upysyw UN UBWJOf so\qand so}s9 ap ofalzDsap ja A s0ySaUEIq fa, ‘,ovlapow opunus jap seypyfip aiuaupopadsa ssuorpuor so} ua sowsie soya assonsiuUpO ap uno sociol6gicos, culturales, antropolégicos y politicos condicionen de manera extrema el proceso de desarrollo. Por otra parte, los modelos econdmicos al uso presuponen fa existencia de un marco politico y econdmico homogéneo y estable, inspirado normatmente en la experiencia de los patses occidentales, contexto accidental que evidentemente no se reproduce en los palses del Tercer Mundo, ese intento de trasladar modelos occidentales a contextos no occidentales se ha traducido, en la mayoria de las ocasiones en notorios fracasos, y en una grave discordancia o falta de coherencia entre las exigencias y de le realidad y las recomendaclones ofrecidas. De ahi, te de andlisis incorpore, ademas de grandes angulares, elementos modelos de desarrollo recomendados por los mismos no son prototipicos, es decir no constituyen representaciones a escala de la realidad, ni tampoco son modelos estadisticos 0 matemiticos. Por ello, su caracter es més bien de recomendaciones u orientaciones econémico- con preferencia a otros. 7+ Paradigmas, Teorias del Desarrollo y Autores mas significativos En este panorama de carencias cientificas y, hasta cierto punto, de precariedad en el andlisis, los materiales existentes aunque resulten “fraglles” desde la perspectiva cientifica, adquieren una ‘tremenda relevancia, puesto que, en palabras pobres, es lo que hay, resumen el estado del arte. Enel presente trabajo, analizaremos los paradigmas de desarrollo y conjuntos tedricos conexos mas importantes de los tltimos 60 affos. Por ello, nuestra escala temporal abordara el petiodo 1945-2008, deselosandose en 6 grandes capitulos, ‘sajqeyneu ueas eu ‘equauraje Un “seus Zan eped opueundap A et 1u ‘euged ou saque anb “soqund 0 sesa: se} opuat Jeuoianjos uayuued 5 |se A eyeiuoU! enanu eun sowesiuosue eyeruoU ef Igns sei anb soap Se ewa}peed un ua sarqnjoseii 0 soqeryidxau saucpenys ap uplDe2Idxe e| exed 0 SeWIaiqosd 8p wolonjosa, e| eted co1ews un wo ewilpered jap Ug!ada2U09 &} “(9661 'e]OS soAes) PVa:L09 suoKsDep sp ewor eun e Japacoid soulepod anb elsueU ap ‘pepljea4 ef ap UOD un e Japanoud syjusied sou anb s2o1in3anip A SewsOU sp oYUnfuoD {> eUlSipeseg sod apuanua as eidoud up|aesogerg :aquany, opes0 fp oZqaopis oan as Ua.SUat FE uBR COPE tome-ont Seedlimaa 3 austin ssv0uaag sadype ap os ceutcoy | OMAN OTERAYSSO. seme <5 2 punceie. /scraouoe apeperae ae uzontast a; ecepe | 9002-SL6H TOA Tusa 3|pz0¢ GeO Dam IED eUveed tenes gas, | A NDOT OTIOMSRO EIRnU {eines pereso: raceme se ae UrORBC LEY "yocenpead #] 30 NCETELO 20st ‘san00gn3 02795 a 88 auo> ofp uosEg Teiacuns 109536 Gus BR sLeUsaTE aLawa 6 3p USE es-us5h [ueoezmasrpa uso se En! TN | ap CAD : Fopn| nas um extowoa oy sp vorerenyesay | SITABEN SINCE "ponneubie esusompauee Fae Beh psa Soseponie pres epi 36 aeseng capepsaasu 29.5 papa togst-u6t) Thigutss mows to op SU UepEd wuocreay | SYOSYS S30VOISIOIN Op anw ouaes Ft .coapous oF nuadns ap syns 9700 95 wea BOAIEE, @ BIEN CyOUBEI Ae Hpa.04 o af aieS ARE nRD CyRUEEEPSRS Som EE Tours fe 0 Our Janie BO 53818: £0] 9g UeOROAND WUD HERE Ises-s96s! wongaxaa30 repLsepou ej eceyusranice FapREIO a cep ak apuiid 95 teess-sril Jenct voonass Gua sa)-eua}eg 2420 weameds @Eoo.0g] 4 aus ser uep uempsvea se Giawcad s opera; | — NOOVENHIOOR cannguase oljouiesaq suqos soa|i9@) sanboyua A sewfipesed sajedpund | O8AVND de un nuevo paradigma o blen la reconversién del existente a través de un proceso de mejora continua, expandiendo las fronteras del conocimiento. En el presente trabajo realizaremos una exposicién, ciertamente un tanto apresurada, de los paradigmas y conjuntos teéricos conexos o vinculados a los mismos que hemos considerado en fa tabla, Nuestra relacién no es ni exclusiva ni excluyente, simplemente se trata de los mas importantes 0 de los que mayor repercusién han tenido a lo largo de estas seis décadas de estudios y preocupacién por el desarrollo. ‘CUADRO II: Principales Autores y Corrientes del Desarrollo Econdmico Fuente: Elaboracién propia, a partir de Hidalgo TuAén (2000) 8B) EL ENFOQUE DE LA MODERNIZACION 8. El enfoque de la Modernizacion 8.1.- Contribuclones Econémicas El Mensaje det presidente Truman contenfa fos elementos basicos de lo que posteriormente se consideraria la primera gran teoria del desarrollo “modemo”, la denominada Teorfa de la Modernizacisn. Segin Truman, el crecimiento econémico, entendido como simbiosis de ta produccién industrial y de la innovactén técni ica es el eje central del proceso de desarrollo, que en las coordenadas de tales teorlas es sindnimo de crecimiento econémico. El enfoque de la modemizacién va a constituir un item fundamental en el proceso de configuracién conceptual del desarrollo. Con origen en los campus norteamericanos, el enfoque va a recibir aportes desde diversos campos cientificos, destacando por su peso especifico las contribuciones desde la perspectiva econémica y desde la perspectiva sociolégica. El problema det desarrollo se considera en esencia un problema de crecimiento econémico, entendido como un problema de restriccidn o limitacién de la economia de mercado. Se trata, por tanto, de promover la expansién de la economia de mercado, medida a través del crecimiento del producto interior bruto (PIB). En términos simples, se trata de producir ms bienes y servicios dentro de una unidad territorial determinada, y de que los bienes y servictos que se produzcan sean de mayor valor agregado que los que se producian. Para eso es vital pasar de las producciones agropecuarias, caracterizadas como primarias a la produccién industrial, cupens [2 ue ueyDridxa as ani ‘Sesew ap ownsuod ap Pepa /20s &} eiDey ejooqsBe jeuoI>IpeN pepstoos e| apsap UOION|OAS e| UEoJeW anb sedeya ‘sasted 50] 2p o2quiouo3 oljol1esap ap osas0id Ja Ue O4sug:n opediigo ap sedeya oouI9 auodosd ‘noySoy “eLioasty e] ap exsteereur-eastxew Up!rer2sds21Ut 8] e eANeUIaI|E ap 2usans eun ouioo epeaqueld (T96T) yAmOsB a1WOUGDE ays Jo seBEyS By, eAgo Ns Ya UOIDEZIUI@pOLU 2] sp yepuasa sndio> je o1q)sU09 anb Joine “MoIsoY “AA "AM e195 SeIOpeZIUsEPOUL se}103) $e} 2p onjusuose oduieo ja ua ayuauodya jedioutid fa ‘saxoine ap apedaid esa epoy uod une ‘uar ‘oojugue220}905, dJouesep ap A eo1seq Up!DeRI|elIdeD Op SajaAIL souang Je2UeD[e Uasaipnd 9s sepersp sercd U2 anb erauiet ap yeaides [ap Upioeinuunoe ap souns so] Ua ug!seI9Ia2e eun synBosuO9 OWOD 2p ‘seaqejed seo va ‘o (378 ‘ysnd iq [ap ‘opeiqynbasap cqwaltuisa,9 jap ‘opequinba owusqwi9919 18 siss1) oH89ey owo2 ap A soyoW oYD:p ap opIpuasuE fap pepiserou e| Ua A (T9Br) UEPOY ujaisuasoy ‘ZS61 “ueleg ‘epsAwl ‘(ESET) AS1ANN) O9!AI9UODa CAUDIWUIDOAD Jap JOIOW OWIOD [ended Sp uppe|nuunse ej ue sepenuad (seiopedytUeld o seysyesmansis9 ‘seue|sauAaNISOd sBUCIsIan SeIUSIP Sn5 Ua) o}[0.11eSaq [ap ejuiOUOIg epeUIWOUap e| UD Ue|NyLOD-aNb saqUsILI09 SesioNIp se] eSey (TZ61} SIUeH A (y96T) 124 (8S6E) SIMA :sUOPeLISe|d saqUaIapIp sns Ua Jeng eMUOLOD ‘BP sojapouw soj apsap ueA anb ojuepwesuad ap sayuaus0D A soyua}WeUoID|sod saluasayIp 48;1UOSU8 SouNapod “sopezwus@pOU! anbosua Je Se2!WOUCI® sauCrINg!yUOD se ap s1SaUaB e| UT “uppe7eNIsnpUl e| ap owawiaiduso> oWI09 Up!JeZIUEqIN e] ap UO!OUIOAM Be A JeI>!aWI09 einynau3e e ap cquawos je ‘e9o}ous= UoIseZIemse e| & eoUaJE;o1 Uasey saruanda,) SPW) SuODEPLEWODA: Sel “sopeZIUIaPOW OLeIeIa: [ap ON1UD “UOHSen9 Ua sled jap UgPINPOId ‘A epin ap sajanlu Soy StuawenneDi luis uejelofaw ‘upioeuBise ap ows|ue.aW CWoD opeDiaUt J@ 40d uppe|qod v1 aaua sopinginstp ‘so;syauaq SoAnD ‘oxlwquODa CIUBILUA:D ap eper|O un euevonosd soquawa/a saje) aU UOIDIeJDIU e7 “seD|LIOUOI sopeplaNre sey ap ieiaUEs epinnonpoid e| ap ozuewasou! je A sejelde ug|reoytuda A ug!eZ|UeD0U e| “opeZ|Wiapow osanoid jap jejuawepuny owauiaja owor apuanua as ‘u HASMpUL e| YOd ONL eLNsnpul e] $3 oljozzesapans jo A ojjousesap |& aniua elsuaroylp e| anb apuanus as onbiog ‘JOpeRIELASNPUr S}SEJUB [2 JYE BP o|jowsesap op ose20xd Jap eUasA A J0yIan CWO? epIpuaruE ‘CUADRO III: Las etapas del Desarrollo Econémico segiin Rostow ‘CONDICIONES PREWAS AL TAKEDEF TAKE OFF ESPEOUE) TL CAMO RASA UA WADLER [VA SOCIEDAD De COmBLMO DE MAAS ‘lo son dos {de ahi que después o la estrategia comunista, ola Un problema fundams desarrollo, y que se Ini we encontramos en la di isarnente con la modernizs {u0sse4) .Pep21905 e] 9p sojeuotouny sopodse soauevodu sop soyse a11u9 jeanton.is9 up}9efouaseyIp eun opueode ‘eapyfod e| 9p eDnMUO Lugi9eziueB.o e| ap epuspuadapul e} Je9IqCIs9 OPIS ey seMTLNes esazdUID e| 9p ODMOYSI jaded 13, ¢ lua uewojsuen as sandsap anb ap soalagie seiaueei2 A s2s0[eA Sot ap 1pap so ‘s9/q/BuERU So} ap odue> jap siuenoid uapand osanosd jap upioes9}—0e 0 Uo!aeIUaLUajdul! e| e SaleqUaLUEPUN, sojnagisqa so] anb opeg ‘seuopmAsu! senanu op uoiouede e e o1UNt ‘sajeuo!npen 4apod ap sodn8 soj op euelay ‘aya enanu eun ap Upfoiiede e] 195 eA ooHeSap ap oser01d [9p uoppesajaze e} e e1e9 ap aquenodui| Anu 40132) Un anb spuanua ‘suosied ’soN10 Jod snBos & ‘oJ9pow un ‘seso> se] 122ey anb Aey WD ap Joperxpul un auodns ogo}s jap seLled sepeulUNarap ua epezyero| (euysnpul ejwwouoss eun 3p eRUaISIKe e| A eUISNpUL OYDAY fo ‘Uosied ered 10s upFIeWUOJsUEA A ojquies op aquade owios ,seyules esaidiue owto> epipuayua ‘eyyuse) e] 2p jou Jo edjesas ‘owsnuysy “ojjouesep ap osanaid jo ua uou enb suis sai0}02j owioD esa.dula auq)| ef Bp [01 [2 4 ousaiqod jap so,ouloud A sopeziesquss [ou |@ e2e3sep ‘seis a.quy “sepeneunsnpul sapepa!r0s se] ap sajalu 50] Jezuezje axed seusesansu seuo}s/puc> Se] auyjap “(996T) ,SeUepoU Sepeppos se] la osenoid A eamaniysa,, Ua opor aiqos A (S61) [20s EUIAISIS [3, “{ZEGT) [8/208 UOIe 2] ep eamonaysa e, ‘onze axl) ueuudojanaq, soAesua sns UB anb ‘jeuman438@ eIsyeuo}oUNy ‘qusisi09 e| ap esaYES eINAy, ‘suOSJeG MODEL OUEDIJaWESTIOU OBOIOID0S |9 s@ Up|oon!ISUOD 2] 8p aoupie oapepian ja ‘SeSIUCIINIOAA sesandoud se] ap WIN UDBUO woo “wryuNG ‘8p ein e] anbeysep upioezuiapelu €| e se2}Sojo}20s seuornq)UOD Se] ap san}e4 Se| Ua anbuny “oysuen ap soduran so} aquawwyepueysns waL0De as anb e1ouewl ap epeDijueyd A suopsuos 485 eyaqap upIsueN 7 “sepenouesep sUaueNIDe sepep—alsos se Ua uos91s402a1 anb ounules [2 Jod epesajoae eusHO, ap 1eysueN anb wauaR, ‘janiu JoAeW Bp se] e sezuea|e Uepand sajeunyno & se3]uoU02S saje}90s Souo|SuaUMIp Se] Ue SepezueAe soUaUL se] anb ‘eq 'seu10 anb ‘pepifa|dwoa op souNipt Ue ‘SepezueRe sew! UeaS SepepaID0S Seun Se>LOASIY seuazes sod anb ‘jesmeu, ound ouela e3sey etinsau seisiuoronjoAsoau souolsIsod se] apsaq PepIAIDe ap sodulea A seuO|UNY Shs opueyidule sefejdwos seus ‘A Seu) UauaInap Pepsinas e} Ueslanui anb sauO!IMINSW Se] UDIDeaIISIeAIP ap osanodd Ja eUeIN “lueouads) ,upipe}suareyp, ap 0582010 01U9] un Ua ‘Sey spud SeusiOy Se] apsap pepilajduyod e} epeY UeUO!OnjOnd ‘oIUDWa|qe}ZeAUI ‘seUEWINY Sapepas>os Se} anb e1ap|suoD as ennoadsiad eY>IP Spseq “seistuo_jOn2 Osu sowWaIWeUOIDISod apsep aquaLLjeULOU LaUAIAOI UO1DEZIWIEDOW, 8 9p anboyus je opeziieds uey as on1¥9IO!N0s oduIeD Je apsep anb sauojnqynucD sey seolg}o1005 seuo}nquauly-"2'g “eajapweoune? eled Apauuiay 40d exsandosd ,osa:8054 |p eed ezuetiy, epeumuouap e| © snyLiVoW A 1eYsieW SBUP|g $0] 0109 oD|LugUOD® ojjossesep [ep odwes fe ua sonneayiSls AnW sowawNnssu! ua eIUEpIAa anb se so Up!2eZWIapOW! 2] 9p enbojua jap ejsvanyul ey “ojJouesep ua sasjed so] ap sousoIgod so} esed e>ryjod ‘ap sauotepuawona, soje} CUO sauesfaiUt selouagle SeSianip sn A “jeIpunWW oueg ‘NNO OULD sauojamnsuy 4od seplwnse uosany sisay sns anbiod ‘aiuawjequawepuny “s96T-Os6T opouad | us ‘/es2UaB U8 ojjo.sesap Ua opunu j2 UB se2IWIOUODaO!20s se>RItod ap UpfoeINUIAO) A OUaSID [ap sodweo so] us epuaplul au0Us Eun YosalAm oyO.ZVeSap Jap sasey Se| ap e11081 Ns A mOISOM 505e9 SOUnsje Us elapepsan aj €| ap estiajap ap sOWaNKe So] & &.12R2}) anb uojunuioo evoye8}\go ap ‘paso 0 eULNDOp ap aLaNs eun ua (souy sopeulMayap se2ueD}e exed soipeui 0 soyuauunsisuy sosaw) e21u9UioD80}20s eopyjod ap sauoIsepuaWIODal Se1OW se] 3p nnormas institucionales de camportamiento, las politicas modernizadoras tienen que privilegiar [a alfabetizacién y las dindmicas que apoyen cambios en ta mentalidad colectiva. tra contribucién de relieve es la realizada por Hoselitz (1960), para quien no puede omitirse que las naciones avanzadas de hoy, tuvieron que transitar también por fases iniciales de subdesarrollo, entendiendo a éste como una suerte de infancia del desarrollo. Para Hoselitz el hecho de que los valores de las socledades modernas no estén presentes en las sociedades atrasadas supone un obstdculo fenomenat en el proceso. La contribucién de Smetser (1963) también resulta muy si icativa, por cuanto que supone un modelo definido en sus puntos fundamentales del transito desde una sociedad tradicional no desarrollada, caracterizada por ‘sus bajos niveles de diferenciacién a otra desarrolla y moderna, tipificada por una estructura altamente diferenciada. Por el 1 foco de interés recae en los procesos de diferenciacidn. Entendiendo por diferenciacién, el proceso a través del que las unidades soctales (familia, sistema politico. sistema institucional) se van, progresivamente, especializand autonomizando. Smelser (1971)‘, define el proceso de cambios, corazén del desarrollo econémico en una serie de esferas, descritas en el cuadro n® 2, procesos que usualmente aparecen interrelacionados y paralelos en el tiempo, aunque no necesariamente. ‘CUADRO IV Seed ee) Tecnologia Dede it ences ticorses singles hes of conacinierto certice spicata ‘gchar Deede Ia agreutirs ¢ mabasterce tents @ epaitve conercal lemezalznnor en ecaeches past eka Deeds clase de hens tale sale nasshelascor Aseccamianise | ends @Srmta wel dupes Los procesos de cambio terminan afectando a la estructura social, intensificando los procesos de diferenciacién estructural, al desarticularse progresivamente las instituciones culturales de la sociedad. igualmente se produce lo que Smelser denominaba la integracién en una nueva sociedad, proceso acompafiado de disturbios sociales que reflejan las fracturas existentes en los procesos de diferenciacidn e Integracién. C}ELENFOQUE DE LA DEPENDENCIA 9.1.- La Teorfa de la Dependencia Dentro del conglomerado de corrientes de pensamiento que confluyen en la matriz dependentista, posiblemente sean ios aportes realizados por P. Baran (1957) y por la Escuela Estructuralista Latinoamericana, ya en su vertiente CEPAL, ya en las mas radicales, las mas significativas. Hoselitz, BF, (1960): Sociological Factors in Econo * Smelser, Nu (19 development and soci Development. Free Press, Chicago, : Toward a Theory of modernization. Capitulo del libro G Dalton (Ed.)JEconomic change. ,o2|uiguese-o9es eWaIsS 2 EPA ep ugpesadns 0 upeIE DUO “UsD|sOKo An ‘soup sBs0[eR K59S818¥U1 CWUEY o|Jod A odoud £09) an ‘uge2[2) 9p epew un vauan anb Sajenos saseP A sodnsB ap upHes8Ue] ap operinsO) $8 O{!01.0500, » “(6861 12uNS) ,2pIn 9p OMS@ Un A jeDas eIManNsa eun ‘SajeD0s saUpe}as ap OVURTUOD tun ‘evewny pepieas eun s@ offosiesep ue e159 anb 0} enbiod oaf89I0!005 eu UN S0 OUOLIE53P 12, « sueq-oredteyy s105ue14 p3 wneuoeuseau sonbquouos9 stoddes sa suep swswvoRewue 59] Ins Stess9 Je89U1 aBtueL29,1 16961) “V ‘FAMLELILG 4 uyuo19 Jo AuzouoDg f>miod 2uL (LS61) a “UEIEG , “o18 sajeqaunues sajeuojsas seaie annua 6 {Jeso1e|;\nu 6 jeuopeusaUE anu €} sasjed 3p sodnaf o {le2xenq jontu) sasjed sequavayip satu ‘Sexarsoo A sajeiuaunuos seaue 0 'sajeuna A seueqin seaug ‘UoIDeU eUISIW eUN ap seuOfBar Leas eA ‘sajeppedsa souRld SeqUB.ONP BAUD se2lLIqUEDS SaUDIDe|A1 Se] s\qUOSEP A se>q}dxe eved opeZI|IN opis ey eUsjLied -onuS> ojapout ja ‘opntias.aysa Ug “ooIUOLIODS O}[O1NeSOp [ap esNIEUIa|qOUd e| ap UOIDeIAPISLOD e} ue jeppedse oyuaUua|a jap 0 oL0ILLH03 jap UO!INpONIUH e| BUOUnS (E6ST) UIAISHALIEAA e OpLEIN eLajLieg o1da9u09 [2 Se sersiUapUadap op se>19—x saUO}IaN:ISUOD se| ap IeIMBUE exparg epayHi9g-onuap ojapown ta ‘euayLI04 ep ordo2u09 13 -"7'5 “owssijeydeo jap jeypunuu uo|suedxe | 9p o21/9¥51Y Ose20Ad jap q e1€9 | OLDap se Jod ‘outs ‘ojjousesep ap osedo.d jap asey eUN Oo ede}9 eun s6 ou ojoxiesspqns [2 sersnuapuadap So] e1ed ‘opnuas a3sa ug ‘o}Jousesap ep osavoud |) e2129351y UoISUAWIP e| ap sisyPUE fe UpIe20ds00uI | A ,(Z96T ‘OSOpIe>) Saje!D0s sase|aseIU! ‘52U0|9e)24 Sel ap [04 Je opueAeddy 8 opep sisejup (2 jayuad ej ua uadl10 ns ap spwape ‘Uos eisiuapuadep sIs}ipue je UeDildsA @nb Searisj1eIze2e5 “sajemsnpul sauomonpoud se 1od seed sauoeuodye ‘A souj2onpoud se] ap uplominsns e| e e1e9 ap Uo!s.e ap sowrewnnsU! cos seuoDeLOduI, ‘9p eaRMapsns uoHez}eAsnpul e| A ojjouessp ap euadopua eidaresa wor onuape e1pey owaIWID2I9 J2 UeUBNdoud ‘o}rs 404 ‘OAUSD [e UEINDUIA e| anb sojepnajoau sauo|zejaI se] A.s08nA so} opuatduso! “el.a4148d e| ap auied 40d ‘osqUa> [ap ,uoKxeuossap,, ef ap eap! el jue aa nuewu3) euasLied e| Jod opersuat ‘siuapaoxe [ap eldoide 9s anb ‘outa jop ooueYNUHS cqUeIUIDaNbULID UN ap Jone) € eUayLad 2] 9p oAisaiso1d cquau!reiqodwis [9 “emuaNDesUuOD OOD ‘A olquIeDIeIU) ap SoU|UApA 30) ap aueisti02 01011812 un UB ueoNpeA as sauOINIpUOD sale] -{J9BUIG -IpPsiqaug s/ser0d)q) seueULIA sauowanpold sej e saquareyu Se112/9 sauo!2e|.950 se| syns {e A eleq ef © uoIsoId ayany eUN ® setuid seviarew se] 3p sonaid so| sopowies Jerse [2 ‘ans Ja eued sonneiokad o1quiessaqUy ap SOU WHY SOUN Us “f2UOIIEUJOyU! OMJaLUOD [ap Sprea e eZIJed4 9s eUAyLiAd O19 UPPEINONE eT “onuas (a 10d sepiwinsuod 0 sepesaooid ueses anb sewid seve ap saiopaanoid sovew ap e| s9 exjupuore uo!deztfefoadisa eAnd ‘son10 ua owUILH opesd ua 0 ajuasne opus}rouewied ‘sasied soundje ua asiesjuauod & apuan [ewAsnpul WOUODS e| ‘yeno je 3seq us ‘ev6y11ad-0.1489 o>1,99514 0530010 Jap epentap Ofeqe.y [ap |EUoFIeUJAIL! UOISIAIP eisn{ul ej ap &} ap opedjnsa1 se ojjousesopans jap ewiayqoud fo ‘oueyjede9 auisyesmansyse [2 eed “exsyeyaduu 2 e35!/e1N0}09 upIer9|dx9 ap soujwL!92 Ua 4jpap s9 ‘e¥ejN0d e} 40d o.yueD 19 UPDeIOKM¥S ap SOULE UB o}f>LIesepqNS oD oljouseSEP optIeUO!sejoy “sopemelAsmpUL sasjed 50] 3p ojjousesap jap eisuansesuod e} ‘ojsioap Jse 10d ‘0 ‘oljouseSep [ap e1e> eNO e ‘owo> opunyy 49912 j2p ojjouiesapans ja ea1Ue|d as apuop ua {oinquiaxm ‘ujudy) ersyjeuedul, pPEWEHO Ns UE ese cruBWHESUAd Jap Uo!DeeidaUIEL eUN exjea <{es6t} UeLeR En la doctrina econémica la utilizacién de dicho modelo ha resultado profusa, tanto por distintas tendencias doctrinales como en diferentes areas geogrSficas. Asi autores como Meler y Baldwin, emplean el modelo centro-periferia para explicar el proceso de desarrollo econémico en el siglo XIX. Asimismo instituciones como la Comisién Econémica para Europa de las Naciones Unidas, utilizaron dicho modelo en trabajos elaborados a mediados de la década de los cincuenta, para destacar que la proximidad relativa a Inglaterra ya la regién del Rhur, era un factor determinante de! desarrollo industrial en Europa, que aumentaba el atractivo para Ie localizaci6n industrial de las regiones prOximas al centro, reduciendo el de las de la periferia (Mufioz aualmente en el caso de Estados Unidos, se ha estudiado el proceso de polarizacién industrial en la zona del Atlantico Medio y posteriormente, en Ia regién de los Grandes Lagos. Tal crecimiento produjo efectos acumulativos, atrayendo recursos y factores de otras regiones en funcién de fa propia demanda y de las disponibilidades del centro. El modelo centro-periferia también se ha empleado con asiduidad pare et estudio de las relaciones entre los niicleos urbanos y metropofitanos con su hinterland, En Ja ciudad y sus proximidades se logra el ms alto grado de eficacia de la organizacién econémica, especialmente ‘en lo que se refiere a los mercads de blenes y factores. En estas concepciones el desarrollo se produce dentro de una matriz urbano-industrial (Mufioz Cidad C.1992), Probablemente sea F. Perroux, el autor que con mayor notoriedad ha descrito el proceso de desarrollo econémico, como un proceso que se focaliza © polariza en determinados puntos 0 nodos espaciales, “polos de crecimiento” donde se concentran y se aglomeran sus efectos, en contraposicidn a las areas periféricas, pasivas en este procese y quienes posteriormente reciben los impulsos o seffales del centro, y en este sentido aparecen supeditados o dependientes del leader que marca el camino a seguir. Entre los argumentos més frecuentes sobre la aparicién de una estructura centro-periferia pueden citarse los siguientes (Muftoz Cidad C.1992): ‘+ Concentracién en el centro de las innovaciones. El cantro es el nicleo receptor de la revolucién tecnolégica permanente. + Coincidencia del centro con el gran mercado de demanda. ‘= Localizacién de los servicios de apoyo a la industria en el centro. uultades para percibir las oportunidades de inversién en la periferia que, ademés, es un mercado mds estrecho. + Insuficiencia de inversiones auxiliares ¢ infraestructurales en la perifer + Cardeter menos dinémico en la poblacién (por la menor movi lad, hi tos, presién social etc.) + Ello hace que los efectos difusores del desarrolio no aparezcan en la periferia o lo hagan slo ‘en etapas muy avanzadas 0 por coincidencias historicas muy favorables, por lo que la estructura polatizada se mantiene indeleble al paso del tiempo. + Para contrarrestar esta tendencia a la polarizacién del crecimiento en determinados puntos, autores como G, Myrdal, promueven las politicas distributivas compensatorias territoriales. Mientras que A. Hirschman, partiendo de la idea del crecimiento desequilibrado propone la concentracién de inversiones en puntos de répida expansién urbanaindus PUpeW ‘suse, “oljo.zesap ua sasjed so] ua sesjed 50] ue seoiseq seuewiny sepepisanau se] sepeystaes -orswuud | s3 osDuIUd 07 (9867) * se] 9p oljouesap Je eA owoD ezueNIN e Up!reZIeLASNpU) e| Bp so10sjndi Soj@POU So] & EDAD e] UeDeISEP seaneDyIUBIs Seu sauoIsN}DUOD sns azlUa ‘GOW ep sepeDzp stsauiid Sop se] ap apap $a ‘(6961-6Y6T) Opoed fap oan sisyeUe [Op eed SULOYU] OPED [a *uosieeg aUojul lap seouaeup A seuojsepuatuor4 se] ‘o2ueR [op JlUenap [2 U2 Uese\dade as (ZZ6T) ELEWIENDE 2uUO{Lt| Jap sued e anb orsand ‘Wa 12p sapepianze se] ep ofsas ja ua eDUANYL! euNOUa eun san19fa & en anb (6967) ,Uosiveg auNiojuL, OpeulWOUap je JOd opImpsUOD ease ‘GOV e| 2p sajes2uad seauy| ua A /eIpUNIA ODUEg Jap SBPEPIJEUL A SopepIANde Se] ap UODEIUALOA! ef ap ume fa us jequauuepun) WoW UN ‘opRUas ays9 Ug “sasied SoUpIP ap sauOHe!qod se} ap seaIseq, sapepisox0U se ap Uo}2D24sI185 e] JaAOULOIA O13e:NUOD [a JOd Is © OpUNY 489104 [ap exopeZUEGN -2jopery[eLIsNPUl Up!DeZ|LAPOW e] OptIs|AgUIOId JenURUCD Is WE [ap eD!IOd | JAS eUAqap Jeno @ oWs03 ua @teqap auoUd Un g.oUa8 anb o| ‘JeIPUNW o2ueG Jap sapepIANre A efBaIense e} ap Lope ueHi ej ue ciqitle> fa Jod epesinduuy ‘aiuawialqisod ‘A epipazaid ourn owiatwesuad ap saqua}.409 Se]UNSip sns ap A oueMUEWNY ewBIDeLed jap UISo}2a e| anb Jes|>e1d oLeseDaU e105 + ,oueuiny offoxiesap, opeunuoUap [9 Saquat0D Se] ap eiUuaLIjeIpuntA eprroUodal A Jenape sew e] ‘A ,e3snunsuc9 ou, a1ualis09 e] ‘eveuiny e/t059 € ojjousesap opeuloUap |a‘seoIseq, sapepisazau se] ap uplaoejsnes e| sp e031 e| e soidosd seiquiou uod Jerersep anb euqey ‘oansjueuiny euifipeled [2 Ua UedN|JUo9 anb oWaIUUesLad ap saual409 sesuANIp se| ep ONUEG, «(9860 'vay2ans) ,sapepysedau sns A souewiny $8198 50] UOS oljouiesap Jap jeiuoWepUny ersuaquiNoUl e| ‘euald epIA eu JIAIA ap peptunyodo 2] souewiny sauas so} sop02 & seUOIDIOdoxd! SB oljoxiesap JOP Jone} e SozzaT4S0 So} ap oANalGO 13, !Selenaxar seagejed uy -euewny e;puarsixe e| JeI0faW e1ed eALIs O3!LIQUODS oWUaIDaL j@ an s0 aquewoduy| oj ‘soUetUNY s24as 50] UOs Uy |2 ‘OQUUINAASU! O oIPaLH UN se O1UaILUIDaI9 Ip ‘sequen sepluinse, wg “oueUNY ojfo1esap JoKeW un eed en's anb asdwujs OUaNg exapIsuOD 85 “Ul OWNOD OU A O|paLH OtLIOD OpipuaTUA oDILUQUODe CIYEIW}2e9 J@ anb se seuOeIsayUEUL sns sepo} ua aydas as anb ewfipezed jap unwoD JeBny [2 ‘oWs|W! jap eapsUEUINY are> us o eonsiuewny ,esm2a1, e] opis ey ojoLlesap Jap ,s1UaIT=L, selU SAuOIDEeIdIOIU! $e] ap CU ‘eui8ypeied onanu un ap sjsoup8 e1 “OF ‘visinvwnk anbosna 73 (a “saleuolpeusarut seoiuiuoss seuopejas sey ‘9p Bumonays@ e| seyqtueD oMOUUap 52 anb o| 4od ‘e}.ajWad | UB ojjossesepqns siuaueyajeled A sonuan soj ua ojjousesap esaua8 ooluiguOD® ClualWuIZe. j@ anb ap cap e| :untod xu UN ‘Sp uaued anb sejenasa A se1oane ‘ueseg “¢ 3p Se}108) Se] ap A T¥da9 &L ap sofeqen so} ap “saBUIS -usiqaad s1Se.0dly e] 9p s1ued e 4esau—8 ue opunu 480191 [ap A euler eoupUY ap ojjouesapqns ap uo}ens e| seaydea exed “seisnuapuadap saiuel1io9 se] A eueouaweoune| ersyesmannss genase e| 10d sopezqeai so} ueias “eviayued-onuas ojapow jap sojjouesap seiouasog (E66T 'N uasueH)-so2eua 0 sasovonpUl soulstueDaw aquaUeNuUOD Uua1aua8 anb soins ap A sejonyiBe “sojelnsnpur sapepinne ap wome—: e] sa oNsDap 9] ‘onsed s0;anpU OlUS|UeDaWI Ln eas OseD Op} UD ayS9 ‘SEpesenNe sauo|Zar ap o|jouIesAp Jp eed siqipupseidu s@ sesnionasseyul ua uprsianul e| anb euaysos uewy>su|H anbuny naciones subdesarrolladas, modelos fundamentados en los postulados tedricos de la “Modernizacién” y sus adaptaciones al mundo en desarrollo como la denominada “sustitucion de importaciones”, promoviendo una reivindicacién del papel fundamental de fa agricultura y de la educacién en el proceso de desarrollo de los paises del tercer mundo, Asimismo, el Pearson Report (1969) consideraba imprescindible reforzar la débi! AOD internacional recomendando, tanto la Implantacién del hoy famoso 07%, como la orientacién de la CID hacia la cobertura de las necesidades bdsicas de la poblacién. La primera y, posiblemente, més consistentes de las corrientes, la “satisfaccién de las ecesidades bésicas”, cuyo autor central es Streeten, surge y madura al calor de la polémica citada en los campus norteamericanos, La satisfaccidn de necesidades se refiere esencialmente ala educacién ya la salud, dado que estos factores constituyen el soporte fundamental sobre el cual edificar buenos niveles de productividad laboral y organizativa, factor critico en el proceso de desarrollo econémico. Puesto qué si lo que se pretende es maximizar la abundancia y minimizar la escasez para el conjunto de la poblacién, el producto y la productividad tienen que crece exponencialmente en un tiempo histérico sobre los posibles incrementos de poblacién. Esta ha sido la evidencia empirica de las experiencias occidentales y astéticas de desarrollo, por lo que para muchos constituyen el punto de partida, En el disefio original, las necesidades bésicas se estructuraban en cuatro grandes bloques, lo que podriamos considerar como “minimos necesarios", relativos a insumos materiales para el desde los alimentos al espacio vital, En segundo lugar, el acceso a los servicios esenciales para la vida (transporte, energla, sanidad, educacién, etc.) seguidos de un trabajo remunerado correctamente, y, por ultimo, lo que podrfamos considerar insumos cualitativos, referidos a un entorno positive para que el ser humano pueda desplegar sus lades de participacién en los asuntos sociales y comunitarios, derechos humanos, etc. Una polémica interesante surgide al calor del despliegue de esta corriente tedrica, es lo que Streeten considera opcién preferencial por ta satisfaccién de las necesidades con preferencia a la reduceién de la desigualdad, 0 mejor dicho de las desigualdades, apcién preferencia para el a. Para Streeten, la apuesta por [a cobertura de las necesidades bésicas es algo ientras que la reduceién de las desigualdades es algo abstracto e indeterminado que no “sirve” como referente para el disefio de politicas econémicas concretas. La segunda de las grandes corrientes de pensamiento que concurren en el enfoque humanista 5 la que hemos denominado como “no consumista”. Corriente tributaria de los trabajos del economista anglo-alemén “Fritz” Schumacher (1973)", cuyo pensamiento condensado en el ensayo “Lo pequetio es hermoso”, plantea un muy sugestivo cuestionamiento del modelo de la sociedad urbana, industrial y de consumo, poco respetuosa con el medio y la calidad de vida, todo ello tratado desde un acentuado humanismo. Obra muy de su tiempo, que deberia ser entendida en ef marco de la preocupacién por las relaciones entre la economia, el modo de produccién y la sociedad en sus relaciones con el entorno medioambiental. Preocupacidn que en el mundo occidental y, en particular en los campus anglosajones, empezd a despegar a raiz de la publicacidn del informe “los Limites det Crecimiento” (1972)" del Club de * Schumacher, EF. (1973): Small Is Beat | unfes epipewn) algepnyes 4 ese) epin (e :saje;auasa soszowipied se. sod opeiBawy Oons|perse eNOS 40989,pu) un Jod epinynsuon ‘piepuess ennerediio> epipauu eun $* Hal) oueWNH ayjousod 3p ‘opuny (2 opo) 3p sasied esed epin ap sarantu A uproeanpa “LOD “epyp ap ezuesads9 “epueyul e| ap upi20eioud 8} ap soujwi9) us atusuelna!yed “eplA ap sapep| ‘e1ed .epue}sa pepiun eun s3 “opunut [9 opoy ap sasjed axed epin ap sojanw A up|aeanpA “UpPDEZE “epin ap ezuziadse owas saigeuea ap onnexedwoo soped!put uA s@ {Hq} OUBLUN}oH}0112590 3p 29} "004 many “sradeg wauido}2A9q uewn}] Yuaweunseam pue ABolopoyzaw :xopul queudojanap LEWIN :(r66T) “HY ‘VAS A “s “pUeUY ‘YO; man “Suadeg quauidojpaag uewny -annvadsiad JeuOIsveWIP-RIMW e :Ayonod PUE UBUdoJeREP UEWNY Jo SidB0UD :(Z66T) XY “YAS AS ‘PUcUY 4 “ployxo ‘Ss0.4 UopUdLe|> (UOReALsCaG pUE sIUEWE;ANUY UO Aessy Uy ud e| A oypasap j2 a1q0s okesua un -euRsquIeY A ex—Iq0d :{286T) IY URS 7, :seuJUIe4 pue ALOROY) WOID veld [2 ennewiarye owo> ,oUeWNY o[joz1esap ap do1py ja auOdoud anb eUrBpered Un ‘seas!a1WOUODS so} onnewaye ewiBipered un ap eyen as ualq IS “eDuapuadap e| ap o UODEZUIpOLI 21 8p opere> owsiuy jap ojjousesap ap ewiB\pered oAaNu un oWlod sesosindu sns sod eWuaseid 9s anb ,oUeWUNH j[0s1esaq, opeuMuoUaP [2 ‘ANNA [2 ‘ol|o1/esop ap epeze;sedse emouade ns ua Jejn2qued ua A INO ap o2/eW [= UB 3Buns sayual.s09 seaUnip se] ap sauolzeyode epipaw uel Ua opusifoos: ‘A eysiuewny ewiSIpeded jap UPDeINE}JUOD ap osaz0Ud [8p o1peXSO OwRIN CULO pepijeni2e ej ua uopeidase Uedd ap ‘unuoD Je8n] uN SeLo~ sns ap A Luss ap oypay Uey ,,oUeWNY ojjousesap ap aoIpul jap Uo!DeINBJUOD e e1ed sopeziieas SoJOLIESEP A sojpnase sosi@nip $0] owo3 Jse ‘GANG I e1ed BeH-IN A ,_pueUY UCD UpIDeI0qeIOD Ua sopeZt|eaz sofeqe.a so] ‘exaueW! Jen3} aq ‘uolona;sul o oso}pmisa JaInbjeNd ap o|joLiesep ap sowuUINNsUL ap leuasie [9p suesBqu aued ueWoy Peplene e| UB anb ‘SeLDay sns ap up|aeIdeDe A Uupisngip e| © ayuenaje1 e1aueWU ap oping}nuoD ey ‘UBS & B66T UA EGON OfUIeld [ap UOISEDUOD e1 “sSuuonouny owos uesopssuod as vas ap elfojouussey 2] ue and o| ‘ug!229I8 Biqy| ap OsveW UN Ud “aDey Uepand seUosiad sey anb A 19s Uepand seuosiad se} anb sone 23s2 eed uos 2113) epmA eun ap Sauojppuodadg “seuosiad sel ap 12024, 9p a4s0dos @ uadmnsuod anb sapeprnede> “seansajoo A sejenpinpul ‘aqua e| ap sepep/rede> 58] 1ejuede.0€ esed 0589010 un oUOD oljouseSap |e aqiouoD as enn>adsrad e15e apsaq “ayUad ej aquauiespaid sa ',0]}01JeSap [2 s1pau ap exeA, e| enb o| 10d ‘soueUIny Sasa £0} ap sapepjoede> se 9p o1UEWe.DU! [2 va eDIPe) UAg eed O[foueSEP Jap JeIMBue eJpald A ala ja ‘oyUe3 JO al86T ‘495) ,S01/9 409 40004 2pand aiue6 oj anb of ‘arg spuso aqua6 oy 10d 22904 uapand anb oj U2 B2jp01 1}0A nS "SOWUSj JS 401 Uo oj Ou “sosoyfon os Sojoynuas A sauasq So] anbuny,,:e4sI2]\NOUGDa OUUs!HOIDaNpaL ap EULA} un anb sew s@ ou uas exed anb oyualWeaueld ‘sojsialas A seuaig ap ey1240 ej ap ojWaWa.oUE fe aquawajdwiis openuarayas seysa apand ou ofjouesep ja 2159 eed “UIs “y ap seaga} sauioipeniode Se] ue jelsuase o] ua efsuersns as onb aquD|0d ’,sapepioedea se] ap anboyua,, ‘opeurwiouap ja 428 e en sesols93Ue se] © a1UaUeWDeLIP epedLIqUl ‘SeIUB|L109 Se] ap e43013) €1 {ZL6I Sono A smopeayy “Y) ,243snpUr pOPPAdDD ny ap owl0D Up!IO}qOd 0] ap oBUD) Osza959p 21go)0.8UODU 2 ONGNS UN B}1a8 aJgoqo.d spuF apoYNsas JJ “soyD ua;> sowXpAd sO} ap OsIND |B «a oyuaiuui2919 ns ap saz 50} p10zUD3}o B12UO}d 2958 “sos4nIe1 SO) ap OWUBIWEROBD A soNIoLUIID 2p uo}zonposd ypuarquin up}soUnWOIUOD “up!IOZyOLSNpUy ‘oIpuNUE UOLZD{qGOd by ap osuaRLUID—I9 9p sajony20 sppsuapua) $j UauBUUDU as JS, “e>{yYIOd B/B0]O99 e| A e218[092 eI>UBIIUCD e| ‘oulstB0[028 [a e/>ey upDEIUALIO e| o1UO> feLNSNpUNSOd A ers{WINsUOD epIA OPoUL |e A OUUs|UUNSUOD Je e349 e] o1uey Ue2UeLIE anb e ap A se|ndeDadse ayUELIEL!a/9 UOISNyIp euN oan anb ‘ewoy Se define al “Desarralla Humano” (Dil) como: “El desarrollo humano es un proceso mediante ef cual se amplian Jas oportunidades de fos individuos, las mds importantes de las cuates son una vida prolongada y saludable, ef acceso a la educacién y ef disfrute de un nivel de vida decente. Otras oportunidades incluyen /a libertad politica, Ja garantia de los dérechos humanos y ef respeto a si mismo...” (PNUD, 1990). “Proceso por ef que una sociedad mejora las condiciones de vida de sus cludadanos a través de tun incremento de los bienes con los que puede cubrir sus necesidades bdsicas y complementarias, y de la creacién de un entorno en ef que se respeten los derechos humanos de todos ellos”. El “Desarrollo Humano” (DH} utiliza como cantera de materiales las diversas corrientes del pensamiento econémico humanista, su planteamiento es integral. Como en la teoria de la satisfaccién, el ultimo fin del desarrollo es ef bienestar de las personas, por lo que el bienestar econémico tiene una consideracién meramente instrumental. {Un aspecto muy significative es que el DH es un ter in facendo, por lo que progresivamente los diversos Informes sobre el DH van aportando nuevos aspectos @ la construccién, perfecciondndose los anteriores. se han afiadido nuevas dimensiones a la formulacién como la participacién, la sustentabilidad o el género. Tal y como lo formulan sus propulsores el DH parece consistir en una especie de software que puede aplicarse dentro de cualquier modelo econdmico (Hardware) porque de lo que se trata es de acrecentar las potencialidades de los individuos y colectividades humanas. £) ENFOQUES TERRITORIALES. 11.2 E1 Paradigma del Desarrollo Endégeno Una breve panoramica conceptual, partirla del significado esencial de lo endégeno, la aproximacién etimolégica nos indica su origen helénico, en el término evEowyewaew, cuya etimologfa resultante de la fusién de ev6ov (Endos, cuyo significado bésico es dentro} y yewaelv (Gennais, que hace alusién a engendrar, generar, producir, reproducir) por tanto endégeno significa en términos estrictos que se origina o nace en el interior (Espasa Calpe, 1954), Por extensidn, la endogénesis es la reproduccién bioldgica mediante la escisién del elemento primitivo en el interior del érgano que lo engendra como la célula que se forma en el interior de otra. Por tanto, el desarrollo endégeno se refiere, strictus sensus, al proceso de desarrollo generado desde el interior de las comunidades 0 territories, a partir de la dotacién de recursos capacidades (fisicas, humans, institucionales, tecnoldgicas v sociales) existentes en un contexto territorial determinado. £1 desarrollo endégeno se ha planteado histéricamente en contraposicién con el desarrollo exdgeno, es decir, el que viene de fuera, sustentado por fuerzas exteriores a la comunidad y sobre el que la comunidad carece de poder de accién y decisién. Los procesos exégenos normalmente estan vinculados a la concurrencia de flujos de Inversion extranjera o 3 le implantacién de establecimientos fabriles, industrias 0 empresas extranjeras en el territorio, ‘esperanza de vida al nacer} b} Educacién {medida por la tasa de alfabetizacion de adultos y a tasa brata combinada de matriculacién en edlucacién primaria, secundaria y superior); c) Nivel de vida digno (medido por el PIB per capita PPA en ddlares) nb sejBojoporew A soyuajuyparaid ap atlas eun epos uoueouesap as (LesT-IZ61) opoued 18 ue euoz 2] g10ze onb [220] erlwguODa s15}9 a|qu4/81 e| JeIUaLye B1ed apg “jeIUa}IO epeue> “en02s eAON ‘YslUOBAUY ap PEpNI e| ap OLeAeS oas|aUELY “s PepISIBNUN e| ap (O96T ‘Aa227) voisuanxg oyuawenedep jap sofeqes A elouayedye e| e ouios ua opezjesua (900 ‘oouERET 4 OWN} Oise? Japoww BupZOM uN ap uPIOIUYEP e) LAyUUad anb ‘seuntO? se~UoUEdUIOD ap anv9s eun Uaysixa Oued ‘peplouado1aiay eu1aD eun ap ayuarses as sewesBosd ap o1UN{uoD je _ Sauo}oMpsty 8 savorsnzunb10 ‘soisyonadsa ap somes sasofeu 4060) A sowajqosd sns s0}onu09 ied popjunues of ap aud ap ayuaiosue2 ozianfsa un aknypsuod anb jo190s upKozUebI0 8 ap asof oyanbo, cwio> (yZ6T) weUsapUrT e OpueN (z/6T) 883 sapuy Jod epuIap (SLET ‘uoruueg ‘SZ6T Jaujais) eLeUNIOD UpPeEZ|UeBIO epeUIUOUap ayelL100 e| ap sauaBeU 8 seaqigan Seap) se] Ua sopesidsul ( EZ6T eIIe 18 Ate | BSE ‘SiOpUES < 6/6T ‘AlOYEIR) Xx OLMIS [ep peau exowid e} us sojeuc}reusequ] sauo|sez:[e90] SatuasOyIp Ud OgeD e SOpEAal| eLeUNULOS -1290] euW9UODEOIIOS UOPeZIWeUIP ap seWesBosd op aU9s eUN epor e ‘pepluNWoD ap ‘© ovewuniio) ojjo11esaq 0 (a>) WaUIdojanag AUNUIUO) eulWOUEp a5 ‘SOD1:9uaB SOUlWAgL UF ‘oueyunuoy oyouesad (3 "TTT jeu0y148] ouaB9pug ojjouesaq 19P ouUSP Sopego|Bue soa1I9a sanbojua so} ap ‘odwal jo UB sawEpe! sew seuoDeode se] e210 10d Aquauidojsnag ANUNUILUOD 0 oYeyUNWIOD o|jo.1esaq opeUlLuoUap [ep saqua|Uanc.d souolanguiuo> se] yzed eun sod ‘soaupa1 sopewenva sapuels sop asiery uevaqap ‘oulsius fap e2ug83 UOPEIUAISNS OULOI OpeNve UeY anb A “e907 offo.Ieseq oWOD soUIeD0U09 oy anb jenidaouo> evoBsye> e| ap oAUEp sopedn4Be 50212922 soqunfuco sosianip So] ap onuag “oyouesapopua fap sertey Se] ZT “ane sejnaiuied @p ‘caveUloU un pepilensze e] UB OpuE;oUDD ‘sepedsp SeUUIYN Sop Se] ua jeIpUNW A JeuoFBas EIe959 © UDISTYIp aiqe10U eun opluay UeY anb seo,i/dwa suoepUaMIODad A SEDLIOAY SOUO|DeINLUOY ap ‘4185 Eun epor eqojBus enb a2xeyy “12207 olfo.zesaq [2 pepijenise ej Ua Sa oW0> ‘owra|.UIDOUDD 9p eaip ese Us UaBLeAUOD onb soneledo-o9119a SOLUaIWeUO|9/S0d A senboyua SopeujULaTap 2p vedio [9 v9 opueso ‘seo1901 soquaL40> sepeunso.ap ap UnLED sopeUIUOLEp [9 $2 Bnb eh UIs Anu OWod esses8pisuo> opualpnd ‘peprjentze e| ua elouenajas sejnoqWed e\uasaid seamupues9 souo}2e2y|dul| sns Jod ojjouesopopua jap eulfipered ja ‘eraueW sainbjen> aq ‘sepeindap souau 0 sew seau Aseyxiut souojpesnyuon esopuesoua’ “epeniuore aquersed aoeied jem39)an au je eIuapLias e} ‘anb | sd ‘sesnyp 49s @ wapudn SOUIs|UI 50] axnUe Ug]DeLedes ap seaLy| SET “a|q]UaISOS O}joeSAP [ap A ouewiny ofjouesap jap so] owo2 sajeni>e sewiBipesed S010 UoD 035)K809 ‘jeuOo}DEWIELUL eua2se e] Ue SonneayUBIS sew sqUaUeMDe So] BP oUN ‘OjjosesapopUe fap eWA|peled [3 ‘O|]O.eSaP [ap eyofiares e| ap “InuIZe Oo 22u822484 8p 499 59 ‘ews Ipered ap up!2/puoD ns e emsuarayas eyeY OUABOpU c|jousEsap J9 B1GOS ‘eiesa0au anb soulspuayue ‘uolzesapisuos eun “eLIeqUALIa|dWoD Jes apand ‘uora!sodenueD ap sounwuga ue opearue|d edey as anbune ojjowesap Jap sejoBa}e> sequie enue ugIDe|e! e} ejuou0r9 &| 2p owunfuod j= Ud OAneDyrUBYs Ope|seuLap exdNy UOISIAAU! AS ap uaUunyon [as “oaupIO, Jeatde> fe o39adS21 UOD e/sUAPUAdsp ap UoPpISod BUN UD AIsp e JeNYS e ‘optisipuar oad ‘olulsiuy [a @q0s e21LU9UODa pepiAde ep UawNjon ja aiUaUIa,2U) as anb opuatrey posteriormente han dado origen al corpus metodolégico e instrumental del desarrollo comunitario (Coutinho, 1966; Boyle, 1953) Elfoco de su trabajo se va a centrar en las zonas rurales desfavorecidas. La finalided fundamental del programa fue la mejora generalizeda de los niveles de vida y bienestar, econdmico, social y blacién campesina de la regién de Nova Scotia. A tal fin se van a orientar tos les (Noto y Lavanco, 2000) los instrumentos, y as acciones, que van a presentar tun sesgo claramente orientado a la mejora del colectivo humano, priorizandose aspectos como la educacién activa de adultos, la organizacion del trabajo colectivo a través de cooperativas, la captacién y preparacién de lideres sociales o la formacion de agentes de desarrollo comunitarl Todo ello dentro det respeto a las tradiciones y culture de las comunidades (Batten, 1960) La piedra angular del entramado tedrico del desarrollo comunitario radica en la idea de “comunidad organica”, (Yoak y O’N 1979) idea que va mas alld de los meros significados fisicos 0 residenciales, aludiendo a la misma como un ser vivo, cansciente de sus problemas y de Jas necesidades percibidas (felt needs) por sus miembros, que trata de hacerles frente utilizando a fondo los recursos humanos y materiales existentes. La comunidad es una realidad local, consciente de que las necesidades deben ser satisfechas gradualmente, respetuosa de sus tradiciones culturales pero atenta a los cambios del contexto {Mezirow, 1962). Las teorfas del Desarrollo comunitario (Littrell, 1971; Roberts, 1979; Robertson, 1987) postulan la organizacién de la comunidad en base a los principios de cooperacién humana y participacién de grupos ¢ individuos en los asuntos comunitarios, sobre los de competitividad y competencia; promoviendo lo que se denomina interaccién funcional entre los diversos agentes sociales a partir de los intereses y necesidades comunes. Por ello, tanto Jos objetivos a perseguir, coma los instrumentos y las estrategias de actuaclén deben ser comunes o colectivos, de cara a conseguir resultados transversales. La nocién basica del CO es la comunidad activa que se ayuda a si misma, constituyendo el self-help una de las sefias de identidad basicas del desarrol comunitario (Biddle,3965} por cuanto que los proyectos de desarrollo tienen como sujeto activo y pasivo a la comunidad, e implican para la misma responsabilidad y cludadania activa y productiva (Noto y Lavanco, 2000) Dentro def conjunto variado de programas de desarrollo comunitario realizados en el periodo (1935-1955) dacumentados por Naciones Unidas (Bureau of Social Affairs, 1955) destacan sobremanera los llevados a cabo en el mundo colonial anglosajén, como el “Better Village Plan” (1939-1950) de Jamaica, 0 e! “Auckland's Community Development Plan” de Nueva Zelanda encuadrados dentro de la tipologia assisting, en contraposicisn a la directing (dirigidos desde arriba). Los programas de desarrollo comunitario de la tipologia assisting eran aquellos que la comunidad elaboraba y realizaba en funcién y 2 medida de sus necesidades; particularmente Interesantes por cuanta que se realizaban en el mundo en desarrolla como primeras avanzadillas embrionarias de futuras politicas de desarrollo. La implementacién de tales planes se realizaba como una colaboracién entre al gobierno y las comunidades, con la finalidad de mejorar las condiciones vitales de la poblacién y su sentido de la iniciativa y la participacién en los asuntos sociales y politicos, Parecen obvios por otra parte la motivacién de preparar fa Independencia de tales naciones de cara al proceso descolonizador auspiciado por Naciones Unidas, reforzando las instituciones politicas y cohesionando el disperso y confuso, por lo multicultural y multiétnico, universo humano y social de las colonias inglesas. Para un numerosos grupo de autores (Rogers, 1954; Marier, 1953; Winiata, 19: Taylor, 1955) la finalidad implicita de tales programas més que el desarr: sesaiduia ap sajuapazcud seque|d ap wornei}e00|21 e| ap ualq ‘seLUIasIp sauany sop ap sjuancud uapand (0667) 214929 e opuaindis anb souuiqua, “seuafopua saje20) sewAd ap upmesauad ap s0san0ud So} 2e21/dx8 ap opueres ‘sIsijeue ap eatfieye.ISO ZIqeHIeN ef OUIOD OUBBopua jeveseidiue opifer ap uo}2e219 e| uem|s owAd aseq ap seyioay sey (E66T) OuaNbseg zanbzeA e opuaINAIS + (0661 “wloysiyD) o2jdure ap uo!>ea19 e] @ A eananpoud UpPEMEANSsOL 2] e UpIONqUUO9 ns en'si3ap asopUEJapysuO3 ‘uNwHOD 4eBH} 196 ajans SBuUAg Se] ap oUls|UOBe}Od 2 ‘Sewenbse sajey uz “opertasqo je20| ojjouesap ap osed0id $0] ua ‘sauopedmuse sns ‘p A‘SowiAd ap souojseje1su0> se] ap 42;norUed Ua A ‘SeuaZgpue sesaidwa se| ap jou |a UEzeIUB anb owaltesuad ap saiualsi09 uaisns “0 So] ap epesap e| ap seappBeua sisuD se] ap ze € jequepP20 edosng e] Ue 4eBn| Bua anb ,oansnpoid aysnfe, jap soansuareies soBses So} ap ‘oun aknynsuco seseidua seyanbad se] ap oualuiB4ns (@ apuop ‘jeuapD20 eMeUayy ensue e, A eoi8j9g sapue4 ‘e!}eu ‘oplun oulsy owes sasied ap seuo? ap eo1s}duue elouapins e ap 10129 IY “seiopezieqo/8 sepeiapio09 senanu $e| Jod opjen souleuaase A semaueysunas ap oiquied je souoyisiay sajey sod epeuojsiodoud eysandsa1 8] 196 e eA [e/2U9se 0} Ua ab *,e20) of2poUL, ap aLians UN sINY;ySUOD e UeA EDIUEpeDe uugyxayjay aiuauluad e| sp sued e sopeina;ie anb ‘e1D05 A ouewny jeride> ap uo!DeWLOS e| A DEAOUUT E| BP sjAed € O2IB9lOUDe OIqUeD fa ‘SaUOIDEdMITe SNS A SaLUAY S Se.aually se} o\uo> ojfousesap jap UorpezlUeLO ap sealyzeaid s9je20] sauOFMINSUI Se ‘/e20) eIe953 8] 485 ueyIpOd CWo> sajenyda2ue2 somvaUal® ap a1195 euN EPO} AIBINS e Wen ‘CIKOIUOD 2159 UZ “e2yw903801905 Uo}DezUeZO |p eIsIpIo} Ojapow jap OwaIWeIOBe j2 A ‘OL $0] ap seoUpUOr s/s1u9 senisaons se] B eysandsa) ow.o3 saje3uapinze seadouna sejwoUdde se] Ud 08 $0] ap EPeDxp e| UD Sopedypiti2nsa jeves A e!u19UO2@ UO!DeAMIINANSEaL Bp sosed0sd So] ap 4NUed & eadoina eUsISe B] UB sepiBins seoqwapere souoroyjas A sesoyxa se1nuauiadxe se] ap opentiap anbolg ‘soa now e} sanbojue sopeulwouap 60} ‘eN0 104 "{ORGT ‘St}2eS) Sono OUBB9pUB jerouAyod ap UpIDE? ‘ap anboyua ja A (Tg6T ‘UUeWIPal.4 ‘BZ6T ‘SetSNog A UUeWIPALLY) soUeWodouBe soUANEU so] (686T “Ayoas) dn wong sanboyus so} evesRaw! anb anbalq ‘sos19a sanbosua so} ‘ued eun Jod ‘sayequowepuny s2iuat2209 saun jeuossel OUBBOpUB o}|o1sesap [ap sajemdaoued sanbojua So] ap onuap se wid SoU eLOpesyie;> estwieioUed anaiq Eun, 18] oUBSopUa Oouesag [3 ~ZZTT wed je erauase o}d!auU ns A ojousesap Bp ap! | HOD eATeLIP UppoIpeNuoD Uo La anb o} ‘up!a3e ap peplveded A sopiuayucn ap asopuelsuersnsep ‘sajerersa sowawenledep 0 sajeJeuo}uny seu|a{Jo Se1OU! Ud UOISIAAUOD ns A sayeID05 SasopeZIUIEUIP Safed culo> upyaennaesap eune|ned ns seaylusls e en 0}/] “seopyjod sesays9 Se} apsop UoDeIUaUINAASU eassauBoid ns A SOWISIK So} ap UppETHeIZ0ING 2 gueAa||UOD jeUo!mnSUL UCIsN;DUL eso ‘sluawertlopereg “Je0s oDIMas ap semronnSA se] ap sued opueWios ‘seqUaBIOUWIE Soperse sonanu So] @p sefeuo|sMapsu) SeamonnAsa se] UO ass8/B0IU) & UprEpUED ‘oUEWUNWOD ojjouesag ap sewelFoid so| ‘sijodguay sesieaip se] ap eiouapuadapul e] ap sued y {8S6T ‘29140 ArsuoRe%S) [elD0s pepuiqesuodses A uo!sedionied Ue squwiennaa{09 Jeanpa ap eqeyest as sopeiinsau sajqisod sns A ewledfoud jop Ue uaUe|dint 2] anb Sew ‘ox612U09 Ua opeynsa, sainbjend aiqos ‘pepljeiuieul ap oJqUIeD |9 So eUIDR pepylEUY P] ‘oque) 104 ‘ounsep oidosd ns ap ote asopupHUIS ‘uproez|Ie=s ns opua\tuNse ‘soUo!2do seidoid sns euyap anb ‘sepiqio.ad sapepisasau se] ap enueqos e| aquoye A aulpi009 as ‘2o]UeHJO 95 21UaB e| aNb ap se even as anb o] ap oyseng ‘pepsunuso) ej e ejsuBUay.ad ap ophuas J 219)nb as [5 0 (Suyjooy AunwUod} sonpinpul so] a:3u9 pepluNtoD ap opnuas jap UODEUUYE anieriormente focalizadas en otras zonas, bien de la creacién de nuevas empresas en el territorio. Profundizando en el segundo frente, surgen toda una serie de conjuntos tedricos, como las teorias de la “reacci6n frente a la recesién” o recession push theory (Gudgin, 1984} teoria del crecimiento de la renta o income growth theory (Storey, 1982) 0 la teoria del cambio tecnoldgico, thecnological change theory (Aydalot y Keeble, 1988 ; Mallat, 1988 y 1998, Tales teorlas inciden en la promocién, creacién, consolidacién y funcionamiento operative del tejido empresarial-productivo, subrayando su importancia en los proceso de desarrollo local observado, como reaccién frente a las corrientes dominantes del pensamiento econémico de los 50 y 60 mas orientado ala captacién de inversiones exégenas, y a la inversién publica como dinamizadores de la escena focal. Asi, mientras que en los sesenta y setenta se apostaba mayormente por la atraccién de ‘empresas fordneas, a partir de los afios 80 el centro gravitatorio de atencién se ha trasladado a {a creaci6n endégena de empresas, entendiéndose que la aparicién de nuevas empresas y el desarrollo de las existentes juegan un papel estratégico en Ios procesos de crecimiento y reestructuracién productiva y en fa creacién de empleo (Vazquez Barquero, A. 1993}, de la costa oeste irlandesa, procesos que ademds de englobar los items ya recogidos en los parrafos interlores, recogen en su dimensién académica el legado de las teortas clésicas de la localizacién (Von Thunen, 1820; Weber, 1909 ; Christaller, 1966 ) de las teorlas de la interaccién empresarial, y del corpus tedrico del Neoinstitucionalismo econémico generéndose un fértil entramado donde destacan autores clisicos como Marshall (1890), Schumpeter (1939) o North (1955) . De hecho, tanto la teoria del distrito industrial marshalliano, como las teorias de la innovacién-difusién empresarial schumpiteriana y del contexto institucional van a estar en la base de fundamentacién de las nuevas construcciones tedricas. Asi, las autores de la Scuola italiana del Distretto Industriale (Beccatini, 2002; Brusco, 1989 ; Piore y Sabel, 1984 ; Mistri e Solari, 1999 y 2000 } van a definir una nueva visién del Distrito Industrial, a partir de la experiencia de los distritos industriales del centro noroeste transalpinos, que va a tener una notoria influencia en los estudios de organizaciones internacionales de gran prestigio como fa OCDE 6 la Organizacién Internacional del Trabajo (OIT}, que han gozado de luna amplia difusién e impacto internacional (Pyke, Becattini y Sengenberger, 1990; Pyke y Sengenberger, 1992 } No debemos pasar por alto el hecho de que el paradigma del desarrollo endégeno se ha considerado una estrategia de respuesta de las territorios frente a los desafios planteados por Jos procesos globalizadores, poco controlables (Borja y Castells, 1997). Asimismno, su instrumentacién por parte de notorios organismos internacionales, como la OCDE y la UE, como tal “modelo” o referente, ha contribuido de forma notoria @ su propagacién mundial. Las ideas schumpeterianas van a ser retomadas y reformuladas desde la perspectiva del contexto territorial, de ahi que tos distintos posicionamientos graviten en toro a los condicionantes, circunstanclas y caracteristlcas de los procesos innovadores, preocupéndose fundamentalmente por la generacién, difusiin y asimilacién de dichas innovaciones, surgiendo diversos enfoques como el "sistema de innovacién nacional y regional (Cooke, 1992 ; Lundvall, 1992) el del modelo tedrico del Milieu Innovateurr (Aydatot, 1986 ; Camagni, 1991), o os trabajos del Grupo de Investigacién Europea sobre Entornos Innovadores GREMI, (1990) 9-Tp dd 0002 auqwuaoip-onnt “gz aN O2siisea fe e2siADL ug ‘upperesduaiur eur “ojfousesep ap eapl e| ap Sojepow A seL0rsiy “seu094 :(000Z) 'YOUNL OBIE IM yy “upinezque810-03ne e} ua sIsefuD J9 A ‘Sajera1e! sasel sns Ua sowaUL fe ‘sosazcud 50} 8p 59[e20] sejUe8e so] ap vied sod jonuo> A eanenoIu! e| ua SeoUOIUE apIsel oUBBopUD oj}o4iesap [ap PepLelinsad e7 “Jeqo/9 opedious (a Ua ‘ouoR{Lio1 Jap e1ony ayaWyeRueWepUNy Jeredo e UeA seisp ‘uo!a2esueN 2p s2xs09 So] sJonpa! A e[29S9 |p se\MOUODS Je10Ua8 leseudula sapad Se] e1A eIn2AUe as [290] OANINPOId EWISIs fap UplpezIUeRLO e] Is aN’ 1pesyUED ap O7UAXE OU OUISIEHID8/29 BILtapINe Bp OD/eU UN Ue ‘seyshHjodowsos SOIOUIB[a UCD eIASIUD 95 eISHEWUNWOD UDIIA e158 ‘OBeqUIA UIs “oUIsLEYUNWOD |e oJopupwoide ‘ouadopua oljousesap [ap eUlBipeted je andunsip A eaynuapl ‘enqueHi0 UOKSIA e1S3 + slsouao0ig ap ay/ons eun asopugianpoud ‘sowisiu So] axqua UeLaU—B as anb seu012e|21 se} A (odoxo1g) ojsoui9s [9 Ue sopezt|e20] od opoy ap sosunaas A (ewarsIs0|q) so,UaBe So} sopo} Jod epesfaul eDiueSi0 peplunuicd e| ap eapl e| evqdui] ena ‘eoIuipisis e1sUEW. 3p opeuojsa® 12s anb aus anb A soued ue opeyuauifeys Jas apand ou anb (9007 “voUn, oftepi}) Oo1ueJ0 oor un cUIO> ‘ANN ,08}e,, ow0D ‘CHOMLIAd Jap en!Bo/owrsidD UPIS|A €s3 1220] 021419038 je;>uatod je (E66T} O1aNbieg zanbzeA © opueaseyeied 0 ‘wonsana us jeyso14s63 peplun e| ap senjtanpoud sapepiiqisod ap e1aqU04} 2] o1ue) 10d A sosind9s ap aseq e] ojuey Jod oAmpsuos ouowued [3 “(S9{esnain> A sajeuo!mpsul ‘soajsy ‘Souewny ‘so21u9uo33) soidod sosunday soy ap sed e sopestuazoyne ojjo1esep ap sosadoud ap etyjouew tus eysond e} uemigisod anb sauo!ze.op A soyawala ap alias eun epor esodo>ul Jaule340> [1 W909 opjpuanu ‘jeyor.1434 10%38n |2 0424p JOfeu © ‘oLOWLa) |@ anh oysand ‘oyUaIWUIDaN9 8p Joe) C1apepIEA A oIdoud OULOD oUIS ‘soD}s~IDOaU SoTUaIUIeAIUE|d so] Ua ALUIUOP UOISTA JOS OwoD ser1WOUODS SapepIAIIE se ap ODISy aYOdOs OJAI UN CWO eA OU “OLN IA BUN ap UBWed saleHOUel souadopLia sonboyva So} ‘PeproisUadouna ns ap sewuapy “TeuopreuiayUt ojjo.sesap jap seua|qoid so} ap uon@yer 2 @ /2/3uaSe UOIONGLZUOD Ns seBOU ed4IUBIS Ov anb o} ‘soadouna OU soUIOIUa e seado;na sas0y sepenjap se} sequejdsesy yIp Anu ex/nsas (es6T) a¥80g e OpUepso2a4 anb orsond ‘e1Uas efeq ‘8p SorxaqUoD So] e seWS|U! Se] ap U9!2e]Se23 ep|pUAaud UN AD}IIP efoIUe SOU as ouad ‘seysendoid $a]23 © pepmenuin 0 spa1ul Sou@LH OYsnUL IU “e1S9 OU fend 07 “opUNyy 499204 Jap saje LOE, seas se] e sayuaiayay sea19UIB serNs}H8}9e!e9 OUIOD ‘euOPeUarU! eoRUQUO® eUaIsa ] Ua eotigyLiad uopesepIsuod Eun A ofl Ge ea]UIPUOIEO!I0S UO|De|NoNLIESAp e| EMINNsAeJJUL 9 oUWINY ‘[er305 jeNIdeD ap UoIDeINUINDe Bp SafanlU SejIqQp So} ‘Jeuo!oansu CrUEJWeUO!DUNy [ap o3edo oj e2u22 e} ap Uo!INqUNSIp earjewnbaul ns Jod sopezyeraese9 ‘jeanton.ase ojowuesapqns ap s01xe]U09 Ua SoLUa]WEa\UE|d Shs sezIaNe/@1 e xpudA anb O8sas ‘opeUILUOyap Anu JeunyND O8sas tun uequasead soatups1 sodnué sajex anb 0} Jog “je WUspI290 edo.ng e| ua saJenUasa sauoDeWse|d sns A jemdaouos ueBy40 ns uauan Spor anb o3sand ‘ennugs0Ina ennsadsiad epenwuare fs 495 € e& ‘ouaslopus oj}o.esap [9 UB SopesBaqU] soDLI98 oWUN{UOD So] ap UNULO JopeUMoUag ‘SeU0|2e21}dU} S2/q}50g NS - BLION enNoadsuad A [e907 O|]OMeSAG -"E'TT (0007 ‘all A:ypuelg : Z66T “‘wosuor A asinbpa) uo}pewuojU @ upjaDesuEN ap se1s09 sofeq Ua asseUIse|d e}1aqap onb oJ ‘Uo!DENIDe |p saqUalo}es tues ezueyUi0D e| A siquuNpAse> e| Spuop aiqeione} jeLESAIdUIe eUNI}D as ap UOPe:UAR 2] ua eouene|24 ns ‘142 90 “UOIeROUUL ej ap UDPDEIIWHISE A LOISNyIp ‘UOHEIAUAS e| e BED ap OWsOD sajevesoudura saquade so] 222u9 up}ooesaTU) e] exed oyUEY fesuBASEN J0IDe) hay 1x81 |p SBUEUOIDIPUOD OWOD sepelNUNOJa) UgIOS seySeUOHMNSU! soUo! Puesto que uno de los anclajes fundamentales del paradigma endo radica en la asimilacién y difusidn de fa innovacién tecnolégica mediante el aprendizaje colectivo y cooperative, existe una preocupacién fundamental en el estudio de los instrumentos y mecanismos que permiten la optimizacién territorial de ta innovacién tecnolégica y de ahi et énfasis en las interaeciones -territorio y sociedad, puesto que para los tedricos del endodesarroll las innovaciones tecnolé, de la ciencia que es universal) se localizan territorialmente, pero para fijarse a un territorio en concreto es necesario que confluyan en el mismo los agentes, equipamientos ¢ infraestructuras necesarios para captarlas. Es decir, resulta imprescindible el concurso de un “entorno innovader” donde el saber hacer local pueda “traducie” as innovaciones tecnoligicas disponibles a procesos productives y productos. Por eso resultan tan decisivos en las coordenadas del desarrollo endégeno, los aspectos relatives al capital humano cualficado, al énfasts en la formacién y al training constante, alas instituciones y mecanismos de transmision y difusién tecnolégica, a las infraestructuras de transporte y comunicacién y en general a todos, De ahi, que no sea extrafio que sean las dreas urbanas, metropolitanas y en general las ciudades, (os claros protagonistas de estos procesos, puesto que en ellos suelen darse las economfas espaciales y de escala que configuran el entramado de ‘externalidades necesario para la generacion de rendimientos creclentes y, en definitiva, de crecimiento econémico. ‘Tampoco parece raro que las areas territoriales donde el paradigma ha te mayor acogida y mejores resultados sean las zonas periféricas de paises desarrollados, puesto que tales desequilibrios regionales supontan, vistos en perspectiva temporal, tanto un obstaculo como 3, dados sus menores costes comparativos con las zonas centrales, unidos a la necesidad social ¢ institucional de desarrollo econdémico, y a la disposicién de incentivos y politicas de estimulo, factores generadores del caldo de cultivo necesario, el contexto socioeconémico ¢ institucional favorable a tales procesos, En una perspectiva Norte-Sur, entendemos que inevitable en el tratamiento del tema del desarrollo Internacional, las coordenadas del paradigma del desarrollo endégeno no dejan de resultar contradictorias, puesto que si bien es cierto que las categorfas Norte//Sur ya no pueden catalogarse como de compartimentos estancos, impermeables e inamovibles, como pretendian los postulados dependentistas y estructuralistas, tampoco parecen haberse diluido las barreras, tantas veces invisibles que separaban el centro de la periferia mundial. En este sentido, los condicionantes “estructurales” del desarrollo endégeno, podrian pesar como una espada de Damodles, “virtual” si se quiere, sobre las débiles espaldas de! mundo en desarrollo. En este sentido, parece dificil que el lelv emotlv del endodesarrollo, o fo que es lo mismo, la difusl6n del “conocimiento tacito” técnico-préctico, trasmitide por canales no formales, bésicamente por imitacién a partir del efecto demostracién, y que requiere para su endogenizacién de la presencia de una tradicién local de aprendizaje (y una tensidn hacia el mismo) orientada a la recepcién, asi ny difusion en el tejido productive de tas innovaciones, haciéndolas literalmente “suyas", pueda llevarse a cabo en contextos caracterizados, precisamente por su desestructuracion bésica, por la ausencia de fos elementos iniciaticos (instituciones proactivas, tradicién de innovacién, mecanismos de difusién, tejido empresarial colectivo, tradicién de aprendizaje colectivo, etc.) y por la presencia de elementos contraproducentes (burocracias centralistas, clientetismos, fendmenos clanicos, altos costes de transaccidn, relaciones asimétricas de poder, desestimulos generalizados, etc,). “e2lqlU2ISOS OfOLESep,, oUNOUAP as sandsap anb oj ap uoHeINSyUOD ee o!zIdoud Anu eLLI|D lun asopupsauad ‘seysijeyualqweorpaui A seys|8ojo2a seysendoud sej e oAode ayany UN owas ‘Sy up}zezusapou ef A uopezierasnpul ej es3u02 se2149 se] ap pepisuayt! e] A ouoL [2 opualpa.o ‘aqUaiqueo|peL [a xed sefauanzesuo> sesouad sns A ,os2i8014, [2 82U09 eo4yE ayUaLu09 aLany eUn sajeqUaprs0 sasjed so] UB 1313 e en (sefesmeu sosinoai ap oINaILUE}OBe ‘soueZI0 so] ap Ug!eUIWHEIUOD ‘en3e lp uo!anjod ‘sozsalsap so] ap souene “sajenidary senjas se] ap epipied A uopersasoyap) exaueld [ap lewalquieoipawy clolexep ojgeniasqo sew 20a eped A ajqeseduul ja ‘08 So ayueINg, sso21wgue7a0j38W s1USweEAISN|2x@ SOUILUGD ua OU A sajeposonew souuey Ud asispUsiUD aqap e1DeIYe e7 “saleUOWUEL A sojeinyn> *son1Solon sowadse 50] e1uand ua Anu Jauat aqap ojjo.lesap ap osaaoid fa anb 04 40d "E1205 A eons pepileuy eun auan offouiesep je anb esapisuo uainb (pZ6T) syDes “| ap sauo;reHOde $2] uod opepiiosuod A opelidiwe oyda2u02 ‘oljossesapore ap ordaouo> Jo asopuezogsa “YING 12 @8uns apuop ap ‘{2Z6T) ow}oI0I59 aP NNO eRUeLaJUOD e| UOD e2UeWE osanoud (a “onISIDAp. Jo1 un opeyadurasap uey (vNNNd) swarduiy olpayy je eed seplun sauCeN ap ewesBory e(ha|zied wa ‘sepuaile sns ap A seplun sauopeN ap sogey e| anb owuend Jod onjeDyluBis Anu [evo;oninsuy aauodie> un opluay eq este uaIquIe EUBIpeded Jap UO!DeIOUDB ap osasoud (3 ‘20824 0 A/eq "y ‘uateoy nose810a9 ‘Nn owos sasoane ap sa{ua|UAno!d leLUAIGUIE e)tuauODD e| ‘8p sozauold sofeqen so} ap sasopnap soue/> Uos anb s/qlU23s0s o|jouzesap (@ O oljossesopo29 |> ‘owes owuatWesuad ap sayaiN09 ap 3119s euN UaANYUOD eys|/eIUEIqWE PwWA|peled [ap OURS [2 UZ uo}esyiniasep e| ap aouene [2 0 ‘,ox9peUanu! ‘oeja, [9 30d JeIpURLI pmainbUl 2] © CLOAY ap O1O20}01g OpRIBRC.AUOD j2 “ONY Ap ,e1IaLL €| ap aquing,, e| OWOD e[e2s9 UedB e SOIUDAD Jod OpeUOHUES ‘ef¥oj029 e| od ug}sedns0aId ap 4 [eipunwy e2/39]008 UoIDeDUaIDUGD ap o19e UB B/ePOL OseooId uN enUELIE Jbe ap ned y lequapi200 eayjqnd uoluido ej Ya owe? uo!ZeDIUNUIOD ap soIpaw so] Ue Oued oIedu) @xzeR) UN J0uD1 & en anb 4 1)14 [ep souadxe sod opesogeja (ZL6T) ,oruatuloas> [ap seuUN soy, ao; 18p uo}eouignd ee ojajesed ua “asuapyunopersa enapere e| ud eyvaue|nd;ued ‘seyeIUEP!I20, sasted So] Us e[plu) 2s oljoasesep [ap soat8oj02 A sajequaiquicolpaws sanbojua soy ap anBadsep [3 a1qiuaysos ojjo.esag je ouaHUFDON jap SOmW)| SO] 20 “ZT ‘SVISMIVLNaIAIALY $31004N3 (3 ‘eueysod-ouiuao seaquipUip se] ‘o.euL103 oo Uod anb ojos ‘e18},44 e apuan anb e01/1Ug>!od Uo!DeINSyUOD eu e UEseIUNde ‘138 ua serouapuaa se} 1s OWlOD e1HLed “LON [SP UozeIO> [8 Ua , Ns, onanu UN opuaHesede ‘sepesadnedap seouiasyodessin.seuoz A sonays ‘jein4 A eueqin ezeigod ewanxe A ezeigod ap 8812 ‘81ION ondque je Us UaBiauia ojuoWeaUPYNUNIS “oIUAUO OWe,IX9 A eoLpUIESTION ‘edouny ‘9p sea]8o]0uD—3 A seuenjodonjaud seare seou sei e pau ua sepewauod ‘uns on8AUe [ep sapepniD A seuequn seaie sequelnd uo> ‘opaedosy ap jaid ody sexu sauolsesndyuca opua/dans ‘ang ‘A @UON esuevanenUD J2p (0007) UOUNL OB|epIH Bp sisaI9diy e| asieuHiye eda1ed ‘oI!a poy 104 ouensowap uanased jse ‘seanpise sauotoezi|e20) seine A “eBueYs ‘ss0je3ueR 2p $0589 50} ‘q¢sod.u! 88s ant sap axainb ou jen9 o} ‘opuNYA 4a2191 [ep SeyerTOa8 sefajduioD se] © asieidepe epand ajouesapopus jap ewZipesed ja anb yey azaed ou ‘enniuyep U2 La naturaleza, la ecologia y el medioambiente, se conforman como nuevos items, ineludibles en la agenda internacional. En su proceso configurativo, el desarrollo sostenible toma elementos conceptuales procedentes, de antecedentes como el ya mencionado ecodesarrollo, y del denominade “otro desarrollo” (Fundacién Hammarskjold, 1975)”, Una primera aproximacién al concepto de sustainabl development, define a éste como “el crecimiento econdmico que no vulnera los ecosistemas" (UICN, WWF, PNUMA, 1980)" presentando un caracter durable o permanente y de largo alcance, introduciendo el "conservacionismo” como eje de acci lo puede haber desarrollo si ro se preservan, los recursos naturales. Otra cosa es cuales sean as vias de conservacisn. De tales premisas partiré el informe “Our common future” (1987) de la Comisién Brutland™ para definir al desarrollo sostenible en los siguientes términos: “Un desarrollo que satisface tas necesidades de la generacién presente, sin comprometer la capacidad de las generaciones futuras, para satisfacer sus propias necesidades". Para el Informe el objetivo focal del desarrollo est en la satisfaccién de las necesidades humanas, asf como a dar respuesta a las aspiraciones de los humanos @ una vida mejor. El informe considera fundamental promover niveles de consumo racionales, o si se quiere ambientalmente sostenibles. El informe trata de casar los aspectos puramente econémicos (incremento del potencial productivo) con la igualdad de oportunidades en lo social. En sus contenidos teméticos el informe se hace eco de lo que en el Report “Limites del Crecimiento” (Medows, 1972) se consideraba como bomba demografica, es decir el incremento desmesurado de la poblacién, subrayando que el equillbrio tierra / gente, solo podra lograrse si la expansién demogréfica corre paralela a la expansion de las potencialidades productivas de los ecosistemas, Adaptando de esta manera un tono un tanto maltusiano, ya que si fa poblacién no puede crecer por encima de los limites fisicas de los ecosistemas, el Tercer Mundo podria quedar fuera de juego. De todas formas, plantear como limite material los recursos naturales no parece ninguna exegeracién. Uno da los aspectos mas sugestivos del informe es lo que podriamos denominar como enfoque intempora-intergeneracional, abarcando no solo el presente sino las necesidades de la generaci6n futura. Por ultimo, el informe plantea una critica demoledora hacia el mundo desarrollado al que tacha de “consumista” entendiendo que el consumo que realizan es una suerte de sobre exceso que supone una actitud depredadora de los recursos naturales. Por tanto, los paises desarrollados no pueden ser un referente de actuacién para los subdesarrollados, ni su experiencia es un camino a seguir, con to que un postulado fundamental de las tesis modernizadoras queda (en teorla) abandonado. La difusién mundial del paradigma ambientalista y de su vehiculo fundamental, ef enfoque del desarrollo sostenible, se va.a producir, urbi et orbe, con la “Cumbre de la Tierra (1992) celebrada en Rio de Janeiro, una de las macro cumbres mas significativas de los 90, itiles para atraer y fijar Las caracteristicas definitorias de! “otro desarrollo” son: Su finalidad es la satisfaccion de necesidaces, empezando por a erradicacién de le pobreza. Es un Desarrollo endégeno Y autonome que busca la armonia con el medio ambiente; Se basa en transformaciones estructurales, No existe un patrdn universal de desarrollo, éste difiere de una sociedad 3 otra. IMA; WWF(1980): “Estrategia mun« | para la conservacién* (1980), publicado por la UICN za el PNUMA y el WWF (Wor ite Fun) pepieuelpnioa 1S ap olueiganb coneWeNp UN © sepesoge UOJeIA as anb sasted soi ap UoHeE|qod 2] 8p eYoAeUW UedB e| ap epin ap sauoDsIpUoD se] ap “seYUApavoud UIs ‘\e!suaUOdxa CJOLa.ep UN 08)su03 ofe. ‘sajetoos soupy U3 “so2|LUgUODS soUlMNeS Ue epUEUIAP e} Bp UO!DDeNUOD e| seUL ‘une gaipre enb oyuens sod ‘seus9zul sjsyio se] ap owualtuenesde un osndns Ad So] ap soyonu tua anb o} ‘oatjqnd ose jap e2nseup upanpes e| osndns ,atsnfe, je enb ue go1pes ewsa|goud [z “eusaixe epnap e| ap o8ed ja se,Uo.ye ‘enIsi>ap upzeL By ayuaLUaq'sod “A sepeiquinbasop sejwouoss seaues ap seyeN) Bed jeuOmeUsoIN) opeyUOW opUuo4 [2 10d scasendua ‘axsnfy ap A ugipeziqeisa op sewesBo.g Sopeuiwouap So} Ud UoLeDoquUasap nb sajemansasa sists9 “afd Sol exec eBtI8420 SO] ap 0812} 0] & SeaIWOUGDe sepeLIno{JIp saLOUD o8|su0> ofeny eusarU! e>RUQUOIe SISLD e| OD OWDIX OWUAIUEINSuENSE Jap upIoUN(UOD e7 -saquaqios: epeu © ood sounsap owes sajeuomeUsaqul sossfoUCUY sojnauj> So] ua slualtienlyesofod sopesep|suos 495 je eJ2I2ueUly euarualend, ap edeye eun La UeLenUS anb ‘opunys 8004 [ap sasjed so} e13e4 341 ap so{ny 50} ap Uo!SMUIWSIP epeniuEse eUN UOD epeUIquIOD sajeuo!reULa3 souisesdwio sns ap sasaiaiu ap oida2U09 ua sofed so] ap oquoUIne azrany ‘oy e| ap so{niy $0] ap o1uajuesueyse ‘seanedaU seDuersuNDAID ap upIoISOdeTANA eun e S]USWIAUE|ALUIS BUEN, 4a9ey anb upspuay anb oasand sapeynoytp ap opeyaid jeuo}eweiuy oueuasse un se\UOIye Uue1aqap anb apunyy 489101 jap sasted so] ap sousnus eed ounoso opoued un asopueliut / .epnap €| ap sisi9, epeUIWOUEP e| e/[&59 ‘Zg6T UB C>lfaIN ap soded ap uoisuadsns e} ap sned y qeamyanaasa aysnfy A ewionxg epnag -T'€T Sa¥OaVznvaOTD A saTvuaaN SaNDOSNG (4 ‘eypuaieid as and ,ses09 sej 10ey ap euro) enanu, esa osodwe) uy ‘ueqeaqueyd sa1opeSedoid A saiopeai sns anb uimas ou jo ajod as op)anpoid Jaqey 2081ed ou 9[q1U8}805 o1jo14esap [ap UD}2eB|NAIp A uoIsa}29 e| anb O} 10d ‘seqUapIAa anb sew. ‘oypnus PA Yos O2NPUUI| OlqUIED JOP A JeqOIS OLUBIWELUALeD Jap Seqarud sey ‘eouNU anb sa1oad Seip souisenu ua uos [equatquIeO|paW C1OUTap |e UB SepeRIBSGO SeoUBpLAI se| anb eua!Ape 5 Septun seuo|2eN Se} ap 58/2/91)0 S104 Ua Osnjous ‘sajeyO.eW! sopeymnsal e a1ajj23 as anb of UZ SOUS Soy ap ,uoPDezH}eLu10,, e119 eUN asopUBAIasqO “‘sopiuaiuos sns ap uo}senuulnsep eval2 eun auauie|ajeied opesonosd ey uHeZUe;Ndod e| 41s ‘Sazeyndod Anu sauaBeULl 0 seepr ,214I42I50S, ap oO ,PepIIAIUAISOS, Bp Soydaru02 so} UIs owsiud j2 e198 ou opunuu onsanu anb arwapina arased “p 3505 e] ap je/puntu Ug!DeIdaDe A Uug|sniyp eun opinesuos ey as “a/qe#aUUI s9 0150 A ‘eyed eun ap anbiod ‘edsip Anu so sepesauas se2Uij Ua eWesOUed je ‘Soseo0sd Salopayewo.d Wer ap soperiNse! so] e EDadS=I anb | 10d sonnatqo P Pepijesnid aruessi2iul eun uoa A jeHowsiey UoDeN;De ap sefanlu seuZJayIp e jeipunus realu e se1ado eypuayoid anb ajqquersos ojausesap jap onnesado ewerBoid ap ajpadsa eun ‘tz epuay epeuluouap e| any a1quing | ap saquesaieyut spur sopeninsa1 so ap oun aquoules|>a1q “souia|2 sosttuosdwos e ee Sp oYo|p Jofaus 0 so424dLI09 Sopeynsar e e1e9 ap sain oDod A “uorseuqa}a9 ns aqueINp souaLe (e “{euo!eUsaIU eaIIgnd Uo|UIdo e| ap UO!oUaTE e| Todavia en la actualidad pueden percibirse los draméticos efectos de los ajustes macroeconémicos en muchos paises latinoamericanos, africanos y asisticos. Si bien a finales de los 80 comienzos de los 90 el deterioro de la situacién se hizo tan evidente, en términos de expansién de le pobreza, intensificacién de la desnutricién e incremento de la mortatidad infantil, que determinadas agencias multilaterales reivindicaron el denominado ajuste con rostro humana (UNICEF, 1987) ante la regresién constatada. 13.2.- El paradigma liberal globalizador. EI mercado como eje del desarrollo, ‘A mediados de los 80 y, en parte, como respuesta inmediata a la crisis de la deuda externa, se empieza a plantear desde determinados foros y organismos internacionales una nueva perspectiva de los problemas del desarrollo econémico internacional. Siguiendo 2 Oubeis {2000} los fundarnentos del nuevo planteamiento van a ser los siguientes: a) La consideracién del mercado como el mecanismo clave para la asignacién de recursos; b} La intensificacién det protagonismo del sector privado como el motor de la economia y la reduccién del sector publico; Gla insercidn en el mercado mundial, como objetivo de la estrategia de ajuste de las economias; 4d) el rechazo a lo que se llamé la duoeconomia, es decir, negar una economia especifica del desarrollo, y defender la apli is econémico a unas y otras economias”. Este “nuevo paradigma” que podriamos denominar “iberal-globalizador” que tiene su origen en los campus académicos anglosajones, y que esté en la base del denominado Washington Consensus, se vaa expandir muy rapidamente ao largo de la escena mundial durante la segunda mitad de los 80, alcanzando el rango de paradigma dominante en la mitad de los 90, constituyendo actualmente la referencia basica en términos tedrico-préicticos, es d Interpretar la realidad y como actuar en consecuencia. Evidentemente, la global constituye, desde esta perspectiva, el marco propicio y estimulador del crecimiento econdmico internacional, surgiendo una correlacién directa entre ambos términos, es decir a més globalizaci6n mas crecimiento. Por ello, la visién de ta globalizacién que plantea el paradigma liberal es extraordinariamente positiva, tendiendo a maximizar sus ventajas y a minimizar (0 a ser muy indulgente) con sus . De ahi, su tendencia a plantear escenarios en “positivo” (tipo “tout va bien”) 0 10 “progresamos adecuadamente en pos de nuestros objetivos”) o plausibles derivados del silogismo aristotélico (tipo si los gobiernos hacen esto, el resultado seré aqui En este sentido, el informe Towards a New Global Age (OCDE, 1997), encarna con perfeccién este tipo de artificlos, En la fundamentacién ideoldgica del paradigma liberal-globalizacior se observa una actualizacién (© puesta al dia de los conceptos centrales de la teoria de modernizacin, si bien en el nuevo paradigma, el motor del cambio no es la indust , sino la insercién plena en tos mercados mundiales y en los flujos comerciales y financieros globales. En definitiva, el acceso y participacién al mercado global, o si se quiere, en términos oficiales “la integracién en la ‘trdnico tomado de htp://www.ehu.es/hegoa e139} ewiipesed jap se1osjndoud soy anb ap o4pay ja ‘aqvawaquapiag ‘asseysayjueUs Ud enepor ezepie) anb qwepusdap-yed 580010 un e8s 21s anbuny “opunuL (ap orser |e oVadsas LOD sasjed soupip ua sepeyBoyauid souaw azuaweunejned ‘souo!zpuod 429.9 & Prepuar sojeqwuapos0 sasjed souanu Ua areas ave}/2A4 [9p 0198 Ua UO|DEADeSAp e| ‘opUNYA 19910] jo A JU fe aNUa ‘}puazayip e020u eun asopuep enuAUOD s031:9URS salanlU e “ualq Is ~Jopanaiqoduie ayuaUuer>os oquaiwires2 ap asieigey eLpod nemBeys'T e opueaseijeded ‘o}j> Jog “serSa[eW A sersaudIq anua eamdni e] opuedeigns ‘seLeBiu ap 29a ua saigod A sooU anu setouaraylp se] senquDze agaied and oyuend ua “endisap Anu oquaiutiza.o UN ep asieyen soared “saje;sos sejenu Vy .S01god, sasjed ap onuep seu ‘seuoz 0 sj2904 sowund ap elas (tse19) exsyned e2ue jap A (euiy) reRueYs ‘(erpul) axojeBueg ap 50529 50] anb sesnuaiyy ‘eadoun3 UpIun e| old seoU sajeqUEUlZUCD sapepIUn ap oryUap soaqod seuo7 owed sapipuarua ‘ou: JO773IN JOP 0 PIUEUIMY ap ‘SONNeIOKad SOUNLI9I La ‘OseD {9 eas a1sg je2uaUNUo> peplun eWsIW EUR ap o sjed oUsKU Un ap o/IUAP ezaiqad A ezanbl! ap 591@20} sound sajempe So} 40d “jeuo}2eu191U1 owlsIpoy fap soaidn seuayad A s0.U~9 O ‘seaqod sasied A soau sasjed ap soaueyse soiueuinsedwoo sondnue so| uesadns as anb oquend 40d ‘ezaiqad/Jezenbu e| ap e2qdouo280a8 vorangizsip ap sounuui9} Ua ,opiedoa ap seyouew, ap edetu un asopuesauas ‘onunvonstp syuerseq ‘S2]e0211491 soujuLi9a Ua Jas aoaued aysp anb euas “upmezHeqoia e] 8p OpeALEP CDIWOUODe OLUEIWIIAID [= a1qOS UOISeIdu exdUING eUn ‘oa 104 + 01208 ap Ug|a3,, oppauial jap sasjed so| ap eA ‘Jequap|390 edoung | 8p sopeise so] ap eA ‘,sopeljouesep,, owo oyerue soperapisuos sasied solcoud 50] 8p O.USP BAaI[aJ ap [E1205 UOISN|ax= ap sewla|qoud odaND JeWO} & UEZUAILUOD ‘oUNsILH)Sy ‘OpUNYA| JeNaL | Ue seuEdnDoa/d sapmyUBeW sezUeD!e o8Ied an emuapual “sajeIpUNW pepjendisap A ezaigod e] ap womenquade e| @ ayUEpIAd e/DUBpUAL Eun eALasqO as ‘oj2xe1ed UZ “ejsy A eoLipUIECURE) ‘e>4}y Bp seuOZ Sapue:B OwWOD yeqo/® eRUOLO.E | © vepaove eved opunu jap seuoz sepeujuarap ap eptarodu e] © oyun! owod seuoz ua oqU@IWIDEID Bp O3Je UO? uppeTIIGeS? eUA!D eUN e oplun ‘sesneIse seuian Ua opeziercy aqueyseq ‘orjwgUODe CWEIUIDALD O19 UN opealasqo ey as ‘49ap 53 “peplensisep A ezasqod ap osauu A os9Kw Souja, ua saquednaoaid sosasonei uo9 ‘slusuepedse openuarto? aluerseq ualq 1S ‘ooWugUOZa oWAIWIIe!D 9p o12eu souju92 Ua ‘sajuapINa saoUERe Op elouaISIe09 e] sa Oplonpoud aseqey aveued anb 0] 8puop ‘5007-0667 Opoted J@ Ua soUaLU Je “epeni@sqo ealduse eoUapIAS €] UD ofayou Jaua1 Uueveued ou anb sauoysesap/sud> "so>ituouode A saje!nos sosazosd so} ap sajeaul A sexsio]ueDeuL opersewep sauo/zeiapisuo> seun e oyunt ‘soriseq soquajweayuetd sns Ua exsyiduuls opessewap o8sa5 Un opuequasaid andj Jopeziteqo|s-e1aqi| ewAipesed (9 ‘sojemoe soysandnsaud sns ug ‘se0Iseq sapepisooau se] ap uoroeysnes e] ap ewisipered JP o1que> |@ OAROW anb oj “eza1qod e| ap { je!20s pepjendisep e| ap jeDUaUEdya uo!seualeze eUN ap 23509 e “ualq Js ‘o2]UIQUOR® OYuEIUNIIa.D [2 Ua SADUEAE UOLaINE|SUOD as aUaWeANDaJB apuOP ‘opunpy 482104 18 ua sopiuayqo sopeynsas soseasa so] ‘onnesado ued [9 UB ‘e O1UNy ‘soLUsIL $0] ua sajemnyino A saje}sos soyuslwesquejd ap eRuasne e| epeuIquI0> “soaiBgjoap! soysandnseid Sms 8p eroperspsepUerss UO!DeDINId\LIS eAISEIX e| ap OPeALOP oseres “sesopenUO}es ns 4od equano ua opiuer op|s Jaqey snared ou ‘9g $0] ue uo!aezIUsapowl e| ap eLO= e| ap sens} |@ omuave anb A oqUaWWOW Ns Ud epeAtasqo eoUIdUIA eUApIAA ej ‘oleqen orsepoU 3yS3 ‘9p 021eu! [9 otfanuu Us eLJepaaxe anb ‘soquauepUNy soyDip ap B19}19 eun seproge Japuaraid IS “yeouyy K eyspiuenews equauena|> Uupisnj2uo9 ‘ojjouiesap ja GuBEN CuARUIIa.9 a153 10d epeiauaH UoISuEdKa e] “,Jeqo/# EMUOUODE globalizador fueran organizaciones internacionales multilaterales del prestigio y calado de ta OCDE, 0 de entes de mucho menor prestigio pero de gran influencta y poder como el FMI o el BM, junto 2 grandes valedores como los principales agentes econémicos internacionales {multinacionales, grandes bancos, grandes empresas) y contando, ademas, con el respaldo de importantes sectores de opinién del mundo occidental, especialmente anglosajén y del fejano oriente, explica el porque de su répida difusién y aceptacién internacional.

You might also like