PISMA, REZOLUCIJE,

MEMORANDUMI, PETICIJE VELIKIH BOŠNJAKA

__________________________________

HAMDO ČAMO

Zürich, 14.06.2020
PROFESOR HAMDO ČAMO: PISMA, REZOLUCIJE, MEMORANDUMI,
PETICIJE VELIKIH BOŠNJAKA (I)

/Memorandumi, rezolucije, pisma, peticije/

U diskursu homogenizacije vjere, samoodržanja i polivalentne personalizacije

Bošnjačke nacije.

Narodnost: Bošnjak
Vjera: Islam
(bh.Katolici/Hrvati i bh.Pravoslavci/Srbi nastaju krajem XIX st. do kada su bili Bošnjaci
različitih vjera; bh.Muslimani nastavljaju egzistirati kao Bošnjaci)
Jezik: Bosanski jezik
Nacionalnost: Bosanac
Država: Bosna i Hercegovina

Piše: Hamdo Čamo

Bosna i Hercegovina u rascijepu svjetskih ratova

P
otiskivanje Osmanskog Carstva sa Balkana podržavale su sve evropske zemlje,
podržavala je Rusija. Berlinski Kongres bio je tek postavljanje već dogovorenog
u zakonske okvire. Na historijskom horizontu došlo je do novog miješanja
karata u kojem je svaka zemlja, posredno i neposredno, dugoročno gledala vlastite
interese.

Nakon što je postalo vidljivo da bi na Balkanu, nakon sve očitijeg slabljenja i

povlačenje Turaka ostala velika praznina, proradili su vjerski i politički instikti.
Vatikan je već protežirao austrougarskog cara u budućim planovima, istovremeno
misleći na vlastite interese morao je da pazi i na interese vjernika na napuštenim
područjima. Dok Hrvatska i druge zemlje sjeveroistočnog Balkana nisu bile upitne,
Bosna i Hercegovina je još uvijek predstavljala „terra missionis“, primamljivo
područje vjerskog interesa.

Aneksiona kriza 1908. godine, Balkanski ratovi 1912–1913. godine, Potpisivanje

Konkordata između Vatikana i Kraljevine Srbije 1914., Sarajevski atentat, početak
Prvog svjetskog rata 1914. godine.

Živa diplomatska aktivnost uoči Prvog svjetskog rata pokazuje odnose među
članicama budućih saveza i u njima stvarne interese. Teritorije drugih zemalja sa
sudbinama cijelih naroda u planovima su se dijelili kao dio vlastite imovine stečena
ratnim plijenom i nasljedstvom.

„Poslanik Trubecki (Ruski poslanik u Beogradu) izvještava o jugoslovenskim

raspoloženjima u Srbiji u vezi sa pritiscima britanske diplomatije i njenog ministra
spoljnih poslova E. Greja, koji su uz saglasnost Francuske, kao i Rusije, tokom
avgusta 1914. od Srbije tražili da ustupi Makedoniju Bugarskoj ako ova uđe u rat na
strani Saveznika. Srbiji je zauzvrat obećavana kompenzacija u teritorijama na zapadu
(obala Jadranskog mora, Bosna i Hercegovina i dr.). Slična pogađanja i pritisci na
Srbiju trajali su gotovo u toku čitavog rata. Što se tiče teritorijalnih ustupaka na račun
Makedonije, Srbija je, sve do ulaska Bugarske u rat na strani Centralnih sila, uporno
odbijala ovakve zahtijeve.“1

Ratni ciljevi Srbije, Niška deklaracija

«Načertanije» Ilije Garašanina objavljeno 1844. smatra se nacrtom za stvaranje

Velike Srbije i njega ovdje vrijedi pomenuti u kontekstu kontinuiteta.

Manifest kr. srpske vlade

Beograd, 25/12. jula 1914

Srpskom narodu!

Pre dva dana podnela je austro-ugarska vlada srpskoj vladi predstavku s izvesnim
zahtevima i ostavila je rok, da se na to odgovori, do večeras u 6 sahata, stavljajući u
izgled prekidanje diplomatskih odnosa, ako ne bi dobila zadovoljenja.2

Manifest regenta Aleksandra

Niš, 29/16. jula 1914.

Mojim junačkim i dragim Srbima!

Na našu Srbiju nasrnulo je veliko zlo. Austro-ugarska nam je objavila rat. Sad svi
imamo da budemo složni i junaci.3

Zaključci "Hrvatske straže" u Buenos Airesu

Buenos Aires, 3. aug. 1914.

Na narodnoj skupštini Hrvata i Srba, održanoj dne 3.augusta 1914. u Buenos Airesu,
zaključeno je slijedeće:

U isjećaju naše domovinske ljubavi, u času borbe na život i smrt, između Slavenstva
i Svenijemstva, ne može biti dvojbe niti o našim simpatijama, niti o našem držanju.

Ako smo pod teškom rukom Habsburgovaca bili 400 godina prisiljeni da šutimo na
sve nepravde i uvrede, što su našem slavenskom narodu nanesene, sada je kucnuo
odlučan čas odmazde.4

1
A. Mandić, Fragmenti za historiju ujedinjenja, Zagreb 1956, str. 120—122.
2
Iz originala; Ferdo Šišić, O postanku Kraljevine SHS 1914-1919, str.1.
3
Isto. str.2.
Proklamacija crnogorskog kralja Nikole

Cetinje, 7. aug. (25 jula) 1914.

Crnogorci!

Još ne dospjeste da krv operete s vaših hrabrih mišica, a vaš stari kralj primoran je,
da vas i po treći put, za nepune dvije godine dana, poziva pod oružje, da vas i po
treći put povede u rat, svetski rat za slobodu Srpstva i Jugoslovenstva. Sudbonosni
čas je kucnuo!5

Iz pisma Nikole Pašića na ruke M. Spalajkoviću septembra 1914. godine, vidljiva je

živost diplomatskih krugova povodom namjera i težnji drugih država. "Sada činim to
u kratko, a kasnije poslat ću Vam podrobnije instrukcije sa historičkim podacima o
srpsko-hrvatskim zemljama, za kojima težimo. Ako rat svrši onako, kako želimo, i
Austro-Ugarska bude konačno pobijeđena, tad će se naše pretenzije rasprostraniti na
sljedeće zemlje i granice.."6

Austrougarska vojska otpočela je napad na Srbiju 12. avgusta 1914. Austrougarska

ofanziva je zaustavljena ubrzo poslije njenog poraza na Ceru i u Mačvi.

U javnosti manje poznata «Niška deklaracija», predstavlja prekretnicu u vanjskoj

politici Srbije kojom Srbija odustaje od « Istočne varijante » širenja prema Bugarskoj
i okreće se prema jugoslovenskim zemljama. Vlada obrazovana proširivanjem
Pašićevog radikalskog kabineta u vreme izuzetno teškog vojnog i političkog položaja,
okupila je 5. decembra 1914. najveći deo srpskih građanskih stranaka. Pred Narodnu
skupštinu vlada je 7. decembra izašla izjavom (Niškom deklaracijom), za čiji je
program dobila glasove gotovo svih poslanika. Deklaracija je u izvodu saopštena i
poslanicima Francuske, Rusije i Engleske.

Nastala u okolnostima rata i odbrambenih interesa i ciljeva Srbije, Niška deklaracija

je označila prekretnicu u srpskoj — jugoslovenskoj politici. Bila je prelomni događaj u
pogledima građanskih stranaka u Srbiji, koje su u svojoj ranijoj jugoslovenskoj
orijentaciji prevashodno bile okrenute rešavanju srpsko«; nacionalnog pitanja, tzv.
„malom rešenju", sa osnovnim ciljem da se oslobode i ujedine delovi susednih
zemalja u kojima žive Srbi. Do tada je ideja velikog opštejugoslovenskog ujedinjenja
Srbije sa Hrvatskom i Slovenijom (pri čemu se ujedinjenje sa Crnom Gorom, Bosnom
i Hercegovinom smatralo kao neminovno i prirodno..

..Sa Niškom deklaracijom, i pored sve njene nedovršenosti, ideja opštejugoslovenskog

ujedinjenja postala je realna istorijska perspektiva. Rat koji je Austro-Ugarska
nametnula srpskom narodu do potpunog uništenja, nije više bio samo borba Srbije i
Crne Gore za opstanak i nezavisnost nego i za oslobođenje i ujedinjenje svih
jugoslovenskih naroda. Ovakvim ciljevima Niška deklaracija dala je međunarodni
značaj i utvrdila nove mogućnosti za saradnju svih onih snaga koje su se zalagale za

44
Iz originalnog koncepta. Ovaj manifest bio je odgovor na proglas tamošnjeg austro-ugarskog
konzulata koji je pozivao podanike bivše monarhije, da se i da budu otpremljeni kući, da vrše vojnu
dužnost u austro-ugarskoj vojsci.
5
Iz originala; Ferdo Šišić, O postanku Kraljevine SHS 1914-1919, str.6.
6
A. Mandić Fragmenti za historiju ujedinjenja, Zagreb 1956, str. 107.
jugoslovensko ujedinjenje. Tako je, već u jesen 1914, bio formiran jugoslovenski
program Srbije, određeni su njeni ratni ciljevi za koje su dati vojni, politički, teorijski,
kartografski i demografski programi..“7

NIŠKA DEKLARACIJA. IZJAVA VLADE KRALJEVINE SRBIJE

Niš, 7. decembra 24. novembra 1914.

Vladi je čast izići pred Narodno Predstavništvo s ovom izjavom:

Ona je obrazovana s ciljem da se u njenom sastavu oliči i do kraja ove Velike krize
oličava jedinstvo, volja, snaga i ciljeva naše zemlje. Uverena u poverenje Narodne
Skupštine, dokle god sve svoje sile stavlja u službu velike stvari Srpske Države i
Srpsko-Hrvatskog i Slovenačkog Plenuma, Vlada smatra za svoju pravu dužnost da
se s beskrajnim poštovanjem pokloni pred svetlim žrtvama hrabro i voljno
prinesenim na oltar Otadžbine. Celoj pak srpskoj vojsci i svima u njoj, od onih koji
vode i komariduju do redova na predstražama, šalje izraze svojeg poverenja,
divljenja i zahvalnosti za napore koje čine i žrtve koje za otadžbinu podnose.

Naša mlada i mala vojska, čuvajući lep glas koji je stekla lanjske i preklanjske
godine, stala je sad dostojno uza slavne, mnogomilione i stare vojske velikih naroda,
naših saveznika, koji s nama zajedno vode borbu za stvar pravde i slobode. To nam
je istorijska tekovina, čiji će se golemi značaj sagledati i pravilno oceniti istom po
svršetku ovih mučnih ratnih dana.

Uverena u rešenost celoga srpskog naroda da istraje u svetoj borbi za odbranu

svoga ognjišta i svoje slobode, Vlada Kraljevine smatra kao svoj najglavniji i u ovim
sudbonosnim trenucima jedini zadatak da obezbedi uspešan svršetak ovog velikog
vojevanja koje je, u trenutku kad je započeto, postalo ujedno borbom za oslobođenja
i ujedinjenje sve naše neslobodne braqe Srba, Hrvata i Slovenaca. Sjajni uspeh koji
ima da kruniše ovo vojevanje iskupiće obilato krvave žrtve, koje današnji srpski
naraštaj podnosi.

U toj borbi srpski narod nema izbora, jer se između smrti i života ne bira. On je na
nju prinuđen i vodiče je sa onakom istom nesalomnom energijom, s kakvom se pre
sto godina borio za svoj Vaskrs iz kosovske grobnice. Vlada će se truditi da bude
veran izraz te rešenosti narodne, i ona će, verna svojim moćnim i junačnim
saveznicima, s poverenjem u budućnost čekati čas pobede.

Vlada zna za patnje i terete koje podnosi vojska i veliki deo naroda, i činiće sve što je
u ljudskoj snazi da to olakša. Ona će preduzimati, brzo i odlučno, sve mere da
snabdevanje vojske i nega ranjenika budu sve bolji i ništa se u tom pogledu neće
žaliti. U sporazumu s vama, Gospodo Poslanici, rešiće i mere kojima će se posle rata
olakšati narodu da povrati svoju istrošenu snagu i sredi svoje imovno stanje, a dok
je neprijatelj još tu, ona od svega srca šalje najboljoj snazi naše zemlje poklič.

Napred, s Božjom pomoću, na neprijatelja, u borbu za slobodu!3

Srpske novine, br. 282, Niš, 25. novembra (8. decembra) 1914.

7
A. Mandić Fragmenti za historiju ujedinjenja, Zagreb 1956, str. 107.
Niška deklaracija na početku planirana kao program ujedinjenja jugoslovenskih
naroda, pretvoriće se u nastavak onoga što je zacrtano u Načertaniju Ilije Garašanina.

Raspoloženja i inicijative o obrazovanju unije između Srbije i Crne Gore, koje su posle
balkanskih ratova dolazile iz državnih i dinastičkih vrhova dveju država, sa izbijanjem
prvog svetskog rata uglavnom jenjavaju. I pored poziva kralja Nikole Crnogorcima da
pođu ,,u sveti rat za slobodu srpstva i jugoslovenstva", sve do kapitulacije crnogorske
vojske u januaru 1916. Crnogorska vlada nije izašla ni sa kakvim svojim programom o
ratnim ciljevima. Raspoloženju većine naroda, kao i poslanika crnogorske Narodne
skupštine o ujedinjenju Crne Gore i Srbije, suprotstavljalo se tzv. dinastičko pitanje,
odnosno, nastojanje kralja Nikole da očuva samostalnost crnogorske države i položaj
svoje dinastije. Za takve svoje ciljeve kralj Nikola ie računao na podršku carske
Rusije, pri čemu je planirao i teritorijalna proširenja svoje države na Hercegovinu,
Sarajevo sa okolinom, Split i teritoriju južno od Splita do crnogorskih obala.

Crnogorska vlada i dinastija nisu blagonaklono prihvatile Nišku deklaraciju, jer su u

njenom jugoslovenstvu nazirali neminovnost propasti dinastije Petrovića.

U januaru 1916, kralj Nikola i predsjednik vlade L. Mijušković napuštaju Crnu Goru, a
raspuštena vojska polaže oružje neprijatelju. Ti su događaji izazivali nezadovoljstvo u
širim slojevima naroda u Crnoj Gori, ojačali su pozicije pristalica ujedinjenja sa
Srbijom, čime je srpskoj vladi bilo faktički omogućeno da crnogorsko pitanje smatra
isključivo dijelom vlastite politike.8

Kraj Prvog i početak Drugog svjetskog rata

„Galopom se išlo u susret ratu između germanstva i slavenstva koji je imao da odluči
o budućosti Evrope i čovječanstva. U berlinskom generalštabu nije bilo dvoumljenja
da će njemačko oružje donjeti odluku“9, stajaće visoko zapisano još uoči početka
Prvog svjetskog rata. Nalazeći se redovito u procijepu historijskih događaja Bosna i
Hercegovina se osjećala u svom prirodnom ambijentu. Satjerana u ćošak između
prohtijeva evropskih moćnika i vlastitih želja i planova bila je prisiljena pisati i slati
memorandume, rezolucije, pisma i peticije.

Raspad Austrougarske Monarhije, stvaranje Kraljevine SHS 1918. godine, stvaranje

Kraljevine Jugoslavije 1929. godine – (Zvanični narodi u državi su bili Srbi, Hrvati i
Slovenci sve do 1929. godine kada su odlukom kralja Aleksandra, svi postali jedna
nacija – Jugosloveni10).

Svijet će postati svjedokom italijanskoj okupaciji Dalmacije i ostrva, sukobu između

Vatikana i slovenskog rimokatoličkog klera oko budućeg položaja Dalmacije i
jadranske obale, diplomatskoj borbi odvažnog splitskog biskupa Juraja Carića da
Split zajedno sa Dalmacijom pripadne novoformiranoj Kraljevini SHS, a ne Italiji,

8
A. Mandić, Fragmenti za historiju ujedinjenja, Zagreb 1956, str. 215.
9
Enver Redžić, Bosna i Hercegovina 1941-1945. u njemačkim i italijanskim dokumentima, Sarajevo
1996, str.10.
10
Jugoslaveni ili Jugosloveni su ljudi koji se identifikuju kao Jugoslaveni u nacionalnom smislu. Za
njih se koriste i termini Jugosloveni po nacionalnosti,[11] etnički Jugosloveni,[12] i deklarisani
Jugosloveni,[13] jer je pojam "Jugoslaven" kroz povijest imao više značaja (na primjer kao sinonim za
"Južni Slaven" ili "građanin Jugoslavije"). https://sh.wikipedia.org/wiki/Jugoslaveni
držanju pojedinih biskupa i njihovom žestokom otporu vatikanskoj podršci italijanskim
pretenzijama prema istočnom Jadranu, američkoj vojno-diplomatskoj misiji u Splitu do
potipisivanja Rapalskih ugovora11 1920. godine.

U Prvom svjetskom ratu Njemačka kapitulacija potpisana je u želježničkom vagonu u

šumi Compiegne. Prvi svjetski rat završio je potpisivanjem primirja i sklapanjem
mirovnih ugovora s poraženim zemljama. Mirovni ugovori sklopljeni su na Mirovnoj
konferenciji koja je potom održana u dvorcu Versailles u blizini Pariza. Njemački poraz i
unutrašnje političke prilike ubrzale su abdikaciju potomka Hohenzoller, cara Vilima II,
koji će osam mjeseci po izbijanju Drugog svjetskog rata umrijeti u egzilu, u Holandiji.
„Ovo nije mir. Ovo je primirje na dvadeset godina“, komentarisao je uslove njemačke
kapitulacije vrhovni zapovjednik francuske vojske maršal Foch.

Po isteku dvadesete godine počeo je Drugi svjetski rat.

11
https://hr.wikipedia.org/wiki/Rapalski_ugovor