ARCHIWUM ODLEWNICTWA

Rok 2005, Rocznik 5, Nr 17

35/17 Archives of Foundry
Year 2005, Volume 5, Book 17
PAN - Katowice PL ISSN 1642-5308

TECHNOLOGICZNE PROBLEMY WYTWARZANIA

MASYWNYCH ODLEWÓW ZE STALIWA DUPLEX W
ASPEKCIE OPTYMALIZACJI PROCESU PRODUKCYJNEGO

Z. STRADOMSKI 1 , S. STACHURA 2 , D. DYJA 3 , A. ZYSKA 4

1,2,3
Instytut Inżynierii Materiałowej, 4 Katedra Odlewnictwa,
42-200 Częstochowa, Al. Armii Krajowej 19

STRESZCZENIE

W pracy przedstawiono problemy wykonywania masywnych, 2-3 tonowych,

odlewów ze staliwa typu duplex. Badaniom poddano odlewy w stanie surowym,
o zmiennej zawartości węgla. Wykazano, że nawet niewielkie różnice w jego
zawartości, znacząco wpływają na tworzenie się obszarów segregacyjnych związanych
z występowaniem cieczy resztkowej w czasie krzepnięcia. Obszary te charakteryzują się
znaczną koncentracją węglików oraz fazy sigma i są miejscem uprzywilejowan ego
tworzenia się pęknięć dyskwalifikujących odlewy.

Keywords : duplex cast steel, solidification, sigma phase, segregation

1. WPROWADZENIE

Stale i staliwa typu duplex stanowią grupę materiałów coraz częściej stosowanych
w przemyśle chemicznym, petrochemicznym, wydobywczym i energetycznym na
różnego typu części urządzeń odwadniających, w tym wirniki pomp, łopatki turbin czy
elementy rurociągów [1].
Pierwsze krajowe doświadczenia w zakresie produkcji masywnych odlewów
ze staliwa duplex wykazały koniecznoś ć utrzymania dużej dyscypliny technologicznej,
ścisłej kontroli procesu metalurgicznego, technologii odlewania, kontroli zasilania
odlewów, temperatury zalewania jak i sterowania procesem stygnięcia. Kłopotliwe jest

1
dr hab. inż. prof. P.Cz., zbigniew@mim.pcz.czest.pl
2
prof. dr hab. inż.
3
mgr inż., dyjad@mim.pcz.czest.pl
4
dr inż., zyska@mim.pcz.czest.pl

287
również zagospodarowanie złomu obiegowego, często z dużą zawartością miedzi,
dodawanej w celu poprawy własności użytkowych odlewów z tego tworzywa. Bardzo
istotnym, ze względów ekonomicznych problemem jest zagwarantowanie odpowiedniej
jakości wsadu gwarantującego uzyskanie zalecanej przez polską normę PN-EN 10283
zawartości węgla poniżej 0,03%.
Czynniki te powodują, że najwięksi krajowi producenci odlewów nie są w chwili
obecnej zainteresowani tak trudną i wymagającą produkcją. Powoduje to konieczność
zaopatrywania się coraz szerszej grupy użytkowników masywnych odlewów ze staliwa
duplex za granicą i ponoszenie znacznych wydatków. Przykładowy koszt wirnika
pompy pracującej w jednej z polskich elektrowni wynosi około 50.000 euro,
a w systemie odsalania wody pracuje 8 takich wirników.
Mimo przedstawionych trudności o charakterze technologiczno -organizacyjnym
jedna z największych w Polsce odlewni staliwa podjęła współpracę z autorami
niniejszego opracowania w zakresie opanowania produkcji odlewów z tego tworzywa.

2. ANALIZA WYNIKÓW

Dotychczasowe doświadczenia autorów wskazują na istnienie czterech głównych

problemów warunkujących uzyskanie odlewów spełniających wymogi użytkowników,
do których zaliczyć należy:
- zagwarantowanie jak najniższej zawartości węgla,
- ścisłe przestrzeganie temperatury zalewania oraz stosowanie odpowiednich
modyfikatorów,
- zagwarantowanie szybkiego studzenia po procesie krzepnięcia,
- konieczność wolnego nagrzewania odlewów przed przesycaniem.
W wyprodukowanych dotychczas masywnych, kilkutonowych, odlewach ze staliwa
duplex największym problemem okazało się ograniczenie zawartości węgla.
Przedstawione w tab. 1 składy chemiczne trzech odlewów wskazują, że dotrzymanie na
podobnym i porównywalnym poziomie zawartości pierwiastków stopowych (Cr, Ni,
Cu, Mo) jest możliwe, natomiast uzyskanie odpowiednio niskiej zawartości węgla jest
bardzo trudne. Jak widać z zamieszczonych składów żaden z odlewów nie posiadał
prawidłowej, zgodnej z normą [2] zawartości tego pierwiastka, a w jednym przypadku
jego zawartość przekroczyła 0,10%. Problem ten jest niezwykle istotny, ponieważ jak
wykazały nasze badania, zawartość węgla determinuje sposób krzepnięcia odlewów
z tego tworzywa.

Tabela 1. Skład chemiczny badanego staliwa [%]

Table 1. The chemical composition of steel examined [%]
C Cr Ni Cu S Si Mn P Mo
0,05 24,70 6,91 3,00 0,018 0,73 0,14 0,019 2,90
0,06 24,20 7,50 2,60 0,015 0,90 0,13 0,017 2,41
0,11 24,03 7,60 2,60 0,008 0,94 0,25 0,016 2,35

288
 ARCHIWUM ODLEWNICTWA

Rys. 1. Wyznaczony układ równowagi Fe-Cr-Ni o zmiennej zawartości: a) C i 24%Cr; 7,6%Ni;

b) Cr i 0,1%C; 7,6%Ni
Fig. 1. Computed Fe-Cr-Ni system at various: a) C content and 24%Cr; 7,6%Ni, b) Cr content
and 0,1%C; 7,6%Ni

Analiza procesu krzepnięcia oraz chłodzenia po krzepnięciu przeprowadzona

z wykorzystaniem programu Thermo-Calc wykazała, że wzrostowi zawartości węgla
towarzyszy zmiana mechanizmu krzepnięcia. Przy zawartości C > 0,10 % pojawia się
przemiana perytektyczna (rys. 1).
Struktura staliwa w stanie lanym wskazuje, że długi czas krzepnięcia masywnego
odlewu powoduje powstanie dużych „ziaren krzepnięcia” otoczonych siatką znacznie
intensywniej trawiącej się struktury (rys. 2). Struktura ta, powstająca w obszarach
przygranicznych pierwotnych ziaren ferrytu, wzbogacona jest w silnie segregujące
domieszki oraz pierwiastki stopowe. Wykorzystując materiał o różnej zawartości węgla
wykazano, że nawet niewielkie różnice w jego zawartości, znacząco wpływają na
tworzenie się obszarów segregacyjnych związanych z występowaniem cieczy
resztkowej w czasie krzepnięcia. Obszary te charakteryzują się znaczną koncentracją
węglików oraz fazy sigma.

Rys. 2. Struktura krzepnięcia staliwa o zmiennej zawartości węgla: a) 0,05%, b) 0,06%, c) 0,11%
Fig. 2. The solidification structure of investigated cast steel: a) 0,05% C, b) 0,06% C, c) 0,11% C

289
 Rys. 3. Przełom staliwa duplex w stanie surowym
Fig. 3. The fracture of as-cast duplex cast steel

Wyniki badań wskazują, że właśnie w tych obszarach struktury następuje inicjacja

i propagacja pęknięć. Pęknięcia mają charakter międzykrystaliczny, a wielkość ścianek
na przełomie koreluje z wielkością ziaren powstałych w czasie krzepnięcia.
Charakterystyczna „siatka wydzieleń” występuje w surowej strukturze wszystkich
badanych odlewów, a ilość jej jest tym większa, im wyższa jest zawartość węgla.
Dla uzyskania optymalnej struktury niezwykle istotne jest, poza zapewnieniem jak
najniższej zawartości węgla, przestrzeganie możliwie niskiej temperatury zalewania.
Staliwa ferrytyczno-austenityczne typu duplex krzepną w zakresie temperatur
1450–14300 C, masywne odlewy nie powinny więc być zalewane z temperatury
wyższej niż 300 C powyżej temperatury likwidus. Zbyt wysoka temperatura zalewania
powoduje powstanie małej ilości zarodków krzepnięcia, w efekcie kierunkowe
krzepnięcie i duże ziarno, bardzo niekorzystne zarówno dla własności technologicznych
jak i mechanicznych odlewu. Szkodliwość takiej struktury jest tym większa, im większe
są ziarna krzepnięcia. Przykładem jest przełom wirnika pompy, zalewanego ze zbyt
wysokiej temperatury przedstawiony na rys. 3, który popękał p omimo niskiej
zawartości węgla (C ~0,05%).

Rys. 5. Wpływ: a) grubości ścianki b) kompleksowego odtleniania Al+FeTi70+M g na

mikrostrukturę staliw typu duplex [3].
Fig. 5. Influence of the: a) wall thickness, b) deoxidation by Al+FeTi70+M g on the
microstructure of the duplex casting alloy [3].

290
 ARCHIWUM ODLEWNICTWA

Wyższa temperatura zalewania powoduje dodatkowo powstanie większych naprężeń

cieplnych i mniejszą szybkość chłodzenia odlewu po krzepnięciu. Wynika z tego, że
wytworzenie odlewów ze staliwa duplex wymaga ścisłego przestrzegania temperatury
zalewania oraz stosowania odpowiednich modyfikatorów.
Dla uzyskania drobnego ziarna zaleca się kompleksowe odtlenianie staliwa, przy
czym optymalne wyniki uzyskuje się przy odtlenianiu Al + Ti (rys. 5) [3]. Tytan dodany
w optymalnej ilości przyczynia się do wydzielania w ciekłej stali azotków tytanu, które
są zarodkami krystalizacji dla ferrytu delta. Duża efektywność azotków tytanu jako
zarodków krystalizacji wynika z dobrej koherencji struktury krystalicznej azotków
z ferrytem delta. Należy podkreślić konieczność odtlenienia stali aluminium przed
modyfikacją tytanem. Tytan wykazuje silne powinowactwo do tlenu i w przypadku
dodawania go do nie odtlenionej stali będzie łączył się z tlenem i nie będzie działał jako
modyfikator [3].
Zgodnie z danymi literaturowymi [4] wprowadzenie dodatkowo boru powoduje
zdecydowane zmniejszenie ziarna ferrytu. Dodatek boru sprzyja jednak występowaniu
drobnych wydzieleń węglikowych na granicach ferryt/austenit, które mogą być
miejscem przyszłego zarodkowania innych faz międzymetalicznych, stąd sporadyczne
doniesienia na temat stosowania boru jako modyfikatora.
W czasie chłodzenia odlewu po krzepnięciu zachodzi przemiana ferryt -austenit, oraz
niekorzystne procesy wydzieleniowe. W temperaturze poniżej 11400 C, pojawiają się
węgliki, a w zakresie temperatur między 8000 C a 5000 C wydziela się międzymetaliczna
faza sigma (rys. 6). Faza ta zarodkuje na granicy ferryt/austenit i rozrasta się w głąb
ziaren ferrytu, czemu sprzyja większa szybkość dyfuzji jak i wyższa zawartość chromu
w porównaniu z austenitem. Może ona wydzielać się również bezpośrednio w ferrycie,
gdzie uprzywilejowanymi miejscami jej zarodkowania są inne wydzielenia, zwłaszcza
węgliki. Obecność fazy sigma wydzielającej się w wyniku reakcji eutektoidalnej
   + ’ przedstawiono na rysunku 6.
Faza sigma drastycznie zwiększa skłonność do pęknięć odlewów w czasie studzenia
po krzepnięciu. Związane jest to z powstawaniem bardzo dużych naprężeń
wewnętrznych towarzyszących jej tworzeniu (~2 GPa) [3].

Rys. 6. Analiza chemiczna wydzieleń fazy sigma w staliwie duplex

Fig. 6. The chemical composition of sigma phases occurred in duplex cast steel

291
Wydzielenia twardej i kruchej fazy  są źródłem dużej koncentracji naprężeń
rozciągających, które łącznie z naprężeniami cieplnymi w stygnącym odlewie
przyczyniają się do ich pękania.
Przytoczone czynniki sprzyjające powstawaniu pęknięć w staliwie typu duplex
pokazują, że w materiale tym, odmiennie aniżeli w konwencjonalnym staliwie
węglowym czy niskostopowym większa szybkość chłodzenia po procesie krzepnięcia
odlewu zmniejsza skłonność do pęknięć. Dlatego dla zwiększenia szybkości chłodzenia
odlewy z tego tworzywa powinny być wyjmowane z formy bezpośrednio po ich
zakrzepnięciu. Z dużą ilością fazy sigma w stanie surowym wiąże się ponadto
konieczność bardzo wolnego nagrzewania odlewów przed przesycaniem. Nawet
niewielkie ilości fazy sigma w staliwie w stanie lanym są przyczyną bardzo dużej
kruchości staliwa, udarność staliwa nie przekracza 7-8 J. Staliwo to charakteryzuje się
większą rozszerzalnością cieplną (w zakresie temperatur 20–3000 C współczynnik
rozszerzalności =14.10-6 [K-1 ] w porównaniu ze staliwem niskostopowym
G17CrMoV9-10 =12,9.10-6 [K-1 ] i bardzo niską przewodnością cieplną (w temperaturze
1000 C =18W/mK, staliwo G17CrMoV9-10 =44,8W/mK). Naprężenia cieplne
powstające przy zbyt dużej szybkości nagrzewania przy takich własnościach cieplnych
staliwa i dużej jego kruchości mogą być przyczyną powstawania pęknięć odlewu
jeszcze przed jego przesycaniem.

LITERATURA

[1] Charles J., Composition and properties of duplex stainless steels, Welding in the
World/Le Soudage dans le Mond, Vol. 36, p. 43-54, 1995
[2] PN-EN 10283, Odlewy ze staliwa odpornego na korozję
[3] Hofmann E., Santos R., Steureng der Erstarrungsmorphologie austenitisch-
ferritischer Superduplex-Stahle, Giesserei, Vol. 1, p. 18-28, 2004
[4] Pirowski Z., Ocena struktury i zmian fazowych w staliwie Cr26Ni5Mo3 , Biuletyn
Instytutu Odlewnictwa, Vol. 1, p. 3-14, 2001

TECHNOLOGICAL PROBLEMS IN ELABORATION OF MASSIVE CASTING

FROM DUPLEX CAST STEEL IN ASPECT OF PRODUCTIVE PROCESS

SUMMARY

Problems related with production of massive, 2-3 tone-castings of duplex cast steel
have been presented in this work. Castings in the as -cast conditions, with the variable
carbon content from 0,05% to 0,11% have been investigated. Using the material with
the various carbon contents, the authors proved, that even small differences in their
contents have significant role in segregation area, connected with occurrence of the
residual liquid during solidification. These areas have the large carbides and sigma
phase concentrations, they are also the privileged places for origination of the cracks,
what disqualify the cast.
Recenzował: prof. dr hab. inż. Jan Głownia

292