Nh©n häc ph¸t triÓn

Lý thuyÕt, Ph−¬ng ph¸p vµ

Kü thuËt nghiªn cøu ®iÒn d·

S¸ch ®−îc xuÊt b¶n víi sù tµi trî

cña §¹i sø qu¸n Ph¸p t¹i ViÖt Nam th«ng qua
Quü §oµn kÕt −u tiªn vÒ Khoa häc x· héi (FSP2S)

1 2
 Jean Pierre Olivier De Sardan

NH¢N HäC PH¸T TRIÓN

Lý thuyÕt, Ph−¬ng ph¸p vµ
Kü thuËt nghiªn cøu ®iÒn d·

TuyÓn chän vµ giíi thiÖu: Christian Culas vµ

Bïi Quang Dòng
Ng−êi dÞch: TrÇn H÷u Quang vµ
NguyÔn Ph−¬ng Ngäc

NHµ XUÊT B¶N KHOA HäC X· HéI

Hµ NéI - 2008

3 4
 MôC LôC

Trang
• Lêi nãi ®Çu 9
• Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra ®iÒn d· nh©n häc-x· héi:
§óc kÕt ph−¬ng ph¸p luËn vµ mét sè h−íng dÉn
dµnh cho sinh viªn 41
J.P. Olivier De Sardan
TrÇn H÷u Quang dÞch
• Ba lèi tiÕp cËn trong ngµnh nh©n häc vÒ sù
ph¸t triÓn 198
J.P. Olivier De Sardan
TrÇn H÷u Quang dÞch
• N¹n tham nhòng th−êng ngµy 257
Giorgio Blundo vµ
J.P. Olivier de Sardan
TrÇn H÷u Quang dÞch
• Bµ ®ì vµ nh©n viªn thuÕ quan: V¨n hãa nghÒ
nghiÖp ®Þa ph−¬ng vµ v¨n hãa bµn giÊy quan
liªu t− nh©n t¹i vïng T©y Phi 299
J.P. Olivier De Sardan
TrÇn H÷u Quang dÞch

5 6
 Lêi c¶m ¬n Remerciements:

Cet ouvrage n’a ÐtÐ possible que gr©ce au support

financier, scientifique et administratif de plusieurs
C«ng tr×nh nµy ®−îc xuÊt b¶n nhê sù hç trî vÒ tµi
institutions vietnamiennes et françaises.
chÝnh, khoa häc vµ hµnh chÝnh cña nhiÒu c¬ quan, tæ chøc
ViÖt Nam vµ Ph¸p. Nous voudrions remercier en particulier l’AcadÐmie des
Sciences Sociales du Vietnam, et l’ambassade de France
Chóng t«i muèn ®Æc biÖt c¶m ¬n ViÖn Khoa häc x· héi
au Vietnam, le responsable des projets FSP Sciences
ViÖt Nam vµ §¹i sø qu¸n Ph¸p t¹i ViÖt Nam, «ng tr−ëng
Sociales, l’Institut de Sociologie (VASS-Hanoi) et l’Institut
®¹i diÖn dù ¸n FSP Khoa häc x· héi, ViÖn X· héi häc (ViÖn
de Recherche sur le Sud-Est Asiatique (IRSEA-CNRS
Khoa häc x· héi ViÖt Nam) vµ ViÖn Nghiªn cøu §«ng Nam
Marseille). Nous voulons Ðgalement remercier le Conseil
¸ (IRSEA-CNRS Marseille). Chóng t«i còng muèn c¶m ¬n
RÐgional de Provence-Alpes-C«te d’Azur et de la Direction
Héi ®ång Vïng Provence-Alpes-C«te d’Azur vµ Tr−ëng ban
des Relations Internationales du CNRS pour leur soutien
quan hÖ quèc tÕ CNRS v× ®· hç trî chóng t«i trong giai
dans la premiÌre Ðtape de ce projet.
®o¹n ®Çu cña dù ¸n.

7 8

Lêi nãi ®Çu
Christian Culas
T¸c gi¶
Jean-Pierre Olivier de Sardan hiÖn lµ nghiªn cøu viªn
cao cÊp thuéc Trung t©m quèc gia nghiªn cøu khoa häc
(CNRS) cña Ph¸p, ®−îc bæ nhiÖm lµm viÖc t¹i Trung t©m
kh¶o s¸t vµ nghiªn cøu vÒ c¸c ®éng n¨ng x· héi vµ vÒ sù
ph¸t triÓn ®Þa ph−¬ng (Laboratoire d’Ðtudes et recherches
sur les dynamiques sociales et le dÐveloppement local, viÕt
t¾t lµ LASDEL) ë Niamey, thñ ®« cña Niger. ¤ng còng
®ång thêi lµ gi¸o s− t¹i Tr−êng cao cÊp khoa häc x· héi
(Ðcole des Hautes Ðtudes en Sciences Sociales, viÕt t¾t lµ
EHESS) ë Marseille.
¤ng lµ mét trong nh÷ng nhµ nh©n häc lín chuyªn vÒ
miÒn T©y Phi. Tãm t¾t sù nghiÖp khoa häc vµ gi¶ng huÊn
cña «ng kh«ng ph¶i lµ mét c«ng viÖc dÔ dµng, v× nhµ
nghiªn cøu nµy ®· ®i vµo nhiÒu ®Ò tµi kh¸c nhau d−íi
nhiÒu gãc ®é th−êng mang tÝnh chÊt c¸ch t©n. HiÕm cã
ph¹m vi kh¶o s¸t x· héi nµo mµ «ng ch−a ®ông ch¹m tíi.
Nh÷ng lÜnh vùc nghiªn cøu chÝnh cña «ng lµ nh©n häc vÒ y
tÕ, quyÒn lùc chÝnh trÞ ®Þa ph−¬ng, sù tham nhòng, tri
9 10
thøc luËn cña ngµnh nh©n häc, vµ nh©n häc vÒ sù ph¸t
triÓn. XÐt theo thêi gian, c¸c Ên phÈm cña «ng ®Ò cËp tíi
hÖ thèng c¸c mèi quan hÖ kinh tÕ vµ x· héi n¬i ng−êi Wogo
ë Niger (1969); t×nh tr¹ng n« lÖ ë miÒn T©y Phi (1969,
1974); nh÷ng lÔ thøc vÒ sù bÞ ma ¸m (1986); c¸i hiÖn thùc
cña nh÷ng ng−êi kh¸c (le rÐel des autres) (1989); n«ng th«n
(1991); c¸c tri thøc d©n gian vµ c¸c t¸c nh©n cña sù ph¸t
triÓn (1991); sù ph¸t triÓn xÐt nh− lµ tr−êng lùc chÝnh trÞ
®Þa ph−¬ng (1993); sù thèng nhÊt tri thøc luËn cña c¸c khoa
häc x· héi (1993) ; tÝnh träng xØ (sÐnioritÐ) vµ tÝnh c«ng d©n
(citoyennetÐ) ë ch©u Phi thêi tiÒn thuéc ®Þa (1994); "Nh©n
häc vµ ph¸t triÓn, LuËn bµn trong lÜnh vùc nh©n häc x· héi
vÒ sù chuyÓn biÕn x· héi" (Anthropologie et DÐveloppement,
Essai en socio-anthropologie du changement social) (1995) ;
"Nh÷ng quyÒn lùc trong t×nh h×nh kh«ng cã nhµ n−íc.
Nh÷ng cÊu h×nh cña quyÒn lùc chÝnh trÞ ®Þa ph−¬ng vµ
nh÷ng mèi quan hÖ víi nhµ n−íc trong m«i tr−êng n«ng
th«n miÒn Trung Phi" (Les pouvoirs en l’absence de l’Etat.
Configurations du pouvoir politique local et rapports µ
l’Etat en milieu rural centrafricain) (1996) ; nh©n häc y tÕ
(1999), nh÷ng ng−êi m«i giíi gi÷a sù ph¸t triÓn vµ nhµ
n−íc (2000) ; sù tham nhòng trong ®êi sèng th−êng nhËt
(2001) ; tÝnh ®a d¹ng cña c¸c chuÈn mùc vµ c¸c ®éng n¨ng
cña chóng ë ch©u Phi (2001), vµ "Mét nÒn y tÕ kh«ng hiÕu
kh¸ch. Nh÷ng mèi quan hÖ khã kh¨n gi÷a ng−êi ch¨m sãc
vµ ng−êi ®−îc ch¨m sãc ë n¨m thñ ®« miÒn T©y Phi" (Une
mÐdecine inhospitaliÌre. Les difficiles relations entre
soignants et soignÐs dans cinq capitales d'Afrique de
l'Ouest) (2003).
 Nãi vÒ tÝnh chÊt cña sù nghiÖp cña «ng, ng−êi ta cã thÓ
nãi r»ng, tr−íc hÕt, ®ã lµ sù chó t©m cña «ng vÒ c¸c thùc
t¹i ®−¬ng ®¹i cña c¸c t¸c nh©n x· héi, nh−ng sù gÇn gòi Êy
víi nh÷ng hoµn c¶nh ®Þa ph−¬ng trªn thùc ®Þa vÉn kh«ng
kháa lÊp ®−îc sù nghiªm cÈn cña c¸c bµi viÕt tri thøc luËn
thùc hµnh cña «ng. Ch¼ng h¹n, bµi viÕt mang tªn "Ðmique"
(1998) lµ mét trong sè nh÷ng v¨n b¶n hiÕm hoi b»ng tiÕng
Ph¸p ®· khai triÓn ®Çy ®ñ vÒ c¸c kh¸i niÖm "emic" vµ
"etic" – vèn lµ nh÷ng kh¸i niÖm ®· ®Æt ra nh÷ng c¸i mèc
v÷ng ch¾c cho c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu nh©n häc kÓ tõ
nh÷ng n¨m 1980. Trong tr−êng hîp cô thÓ nµy, Jean-
Pierre Olivier de Sardan ®· ®ãng mét lóc hai vai trß :
ng−êi chÐp sö (historiographe), vµ ng−êi dÉn ®−êng v−ît
tuyÕn (passeur). Lµ ng−êi chÐp sö, v× «ng cã thãi quen lµ
kh«ng bao giê tiÕp cËn mét kh¸i niÖm quan träng nµo
trong c«ng tr×nh cña m×nh mµ kh«ng t×m ra lai lÞch h×nh
thµnh cña kh¸i niÖm nµy trong c«ng viÖc s¶n xuÊt khoa
häc, còng nh− kh«ng ®Æt nã vµo trong nh÷ng cuéc tranh
luËn cña bé m«n häc thuËt mét c¸ch râ rµng. ChÝnh tõ
d−íi gãc ®é nµy mµ «ng ®· xö lý nh÷ng kh¸i niÖm "emic"
vµ "etic" (1998), ý niÖm kh¸ biÕn ®éng vÒ sù "tham nhòng"
(xem phÇn thø hai cña c«ng tr×nh nµy), nh÷ng lèi "tiÕp cËn
kh¸c nhau vÒ sù ph¸t triÓn" (xem phÇn thø ba), còng nh−
nh÷ng ý niÖm vÒ xu h−íng d©n tóy ý thøc hÖ vµ ph−¬ng
ph¸p luËn (populisme idÐologique et mÐthodologique, 1990
vµ 2001). Lµ ng−êi dÉn ®−êng v−ît tuyÕn, v×, nh− chóng ta
®· thÊy, «ng ®· ®ông ch¹m hÇu nh− tíi mäi ph¹m vi chñ
®Ò cña ngµnh nh©n häc vµ ngµnh nh©n häc x· héi (socio-
anthropologie), «ng cã kiÕn thøc v÷ng ch¾c vÒ c¸c l«gic vµ
11
c¸c ho¹t ®éng cña c¸c dù ¸n ph¸t triÓn (®©y lµ ®èi t−îng
cña m«n "nh©n häc vÒ sù ph¸t triÓn"), vµ «ng sö dông
th«ng thuéc khèi tµi liÖu ®å sé trong giíi anglo-saxon vÒ
c¸c chñ ®Ò mµ «ng ®Ò cËp. H¬n n÷a, «ng cßn tá ra thÝch thó
mét c¸ch kh«n ngoan khi chuyÓn c¸c ý niÖm, c¸c c«ng cô,
vµ c¸c gãc tiÕp cËn tõ mét lÜnh vùc chñ ®Ò nµy sang mét
lÜnh vùc chñ ®Ò kh¸c, tõ ngµnh nh©n häc hµn l©m sang
ngµnh nh©n häc vÒ sù ph¸t triÓn, vµ ng−îc l¹i, vµ tõ
nh÷ng lèi tiÕp cËn anglo-saxon (bao gåm c¶ nh÷ng t¸c gi¶
Hµ Lan thuéc §¹i häc n«ng nghiÖp Wageningen, nh−
Norman Long) sang c¸c v¨n b¶n tri thøc luËn b»ng tiÕng
Ph¸p. C«ng viÖc dÉn ®−êng v−ît tuyÕn nµy lµm cho c¸c bµi
viÕt cña «ng mang mét s¾c vÎ t−¬i t¾n vµ míi mÎ, b»ng
c¸ch chØ ra cho ®éc gi¶ thÊy lîi Ých cña viÖc b¶o vÖ mét tinh
thÇn hÕt søc cëi më nh»m tr¸nh bá quªn nh÷ng c«ng cô
nghiªn cøu vèn ®· ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ kh¸c trªn thÕ giíi
dµy c«ng triÓn khai.
Xuyªn suèt sù nghiÖp cña «ng cã lÏ lµ hai dù ¸n trÝ tuÖ
sau ®©y: thÊu hiÓu cho ®Õn tËn chi tiÕt c¸c c¸ch thøc vËn
hµnh vµ chuyÓn biÕn cña c¸c x· héi mµ «ng quan s¸t, vµ
®−a ra mét c¸i nh×n phª ph¸n vÒ c¸ch thøc s¶n xuÊt c¸c d÷
kiÖn vµ c¸c v¨n b¶n trong ngµnh nh©n häc x· héi. §©y lµ
mét lèi tiÕp cËn mang tÝnh thùc tiÔn, ph¶n t− vµ x©y dùng
®èi víi c¸c ngµnh khoa häc x· héi.
Chóng ta cã thÓ tãm t¾t trong mét c©u hai dù ¸n nãi
trªn cña Jean-Pierre Olivier de Sardan : "ViÖc x©y dùng
tõng b−íc mét t− thÕ lý thuyÕt vµ tri thøc luËn [lu«n lu«n
dùa trªn nh÷ng cuéc nghiªn cøu thùc ®Þa, lu«n lu«n chØ
12
sè hãa]" (2007 : trang 11).1 ChÝnh lµ theo c¸ch ®ã mµ
Mahaman Tidjani Alou, mét ng−êi ®ång nghiÖp cña «ng,
m« t¶ «ng vµ nãi ng¾n gän vÒ con ®−êng «ng ®· ®i :
"T− thÕ lý thuyÕt vµ tri thøc luËn cña Jean-Pierre
Olivier de Sardan ®· ®−îc x©y dùng mét c¸ch tiÖm tiÕn.
Thùc vËy, ng−êi ta thÊy ngay tõ cuèi nh÷ng n¨m 1960,
trong nh÷ng c«ng tr×nh cña m×nh vÒ ng−êi Wogo [mét
nhãm téc ng−êi ë miÒn T©y Phi], «ng ®· khai triÓn nh÷ng
®iÓm cho phÐp «ng ®−a ra mét sè kÕt luËn ®Æt l¹i vÊn ®Ò vÒ
mét sè gi¶ thuyÕt lóc Êy ®ang ®−îc mäi ng−êi thõa nhËn
réng r·i trong bé m«n cña «ng. Nh÷ng c«ng tr×nh cña «ng
hoµn toµn kh«ng ph¶i chØ lµ nh÷ng bµi ph©n tÝch mang
tÝnh m« t¶ mét c¸ch ®¬n gi¶n, mµ tr¸i l¹i, døt kho¸t ®i s©u
vµo nh÷ng cuéc tranh luËn nh©n häc cña thêi ®¹i cña «ng.
Do vËy, mçi khi kÕt thóc mét c«ng tr×nh nghiªn cøu, ng−êi
ta ®Òu thÊy «ng cã nhu cÇu lu«n lu«n nãi râ c¸c quan ®iÓm
cña m×nh [mét c¸ch sóc tÝch, v× «ng lu«n lu«n bËn t©m lµm
sao cho ®éc gi¶ hiÓu ®−îc m×nh] vÒ nh÷ng vÊn ®Ò lý thuyÕt
vµ nhËn thøc luËn ®−¬ng thêi vèn ®ang tËp trung sù chó ý
cña c¸c nhµ nghiªn cøu" (s¸ch ®· dÉn).
T«i muèn ®Ò cËp tíi lÜnh vùc nghiªn cøu réng lín cña
«ng b»ng hai c¸ch tiÕp cËn mµ «ng thÝch: "C¸ch tiÕp cËn
nh©n häc x· héi" (l’approche socio-anthropologie), vµ "c¸ch
tiÕp cËn ®an xen c¸c l«gic x· héi" (l’approche par
___________
1. Nguyªn v¨n c©u nµy: "Une construction progressive d’une
posture thÐorique et ÐpistÐmologique [toujours fondÐe sur des
recherches de terrain, toujours indexÐe]" (chó thÝch cña ng−êi
dÞch, THQ).
13
enchevªtrement des logiques sociales). Nh÷ng thuËt ng÷
nµy tho¹t nh×n cã vÎ h¬i phøc t¹p, nh−ng theo «ng, chóng
lu«n lu«n mang tÝnh chÊt m« t¶ vµ g¾n kÕt víi nhau mét
c¸ch chÆt chÏ, thËm chÝ mang tÝnh biÖn chøng.
Nãi tãm l¹i, ngµnh nh©n häc x· héi ®−a ra mét lèi
tiÕp cËn nh©n häc (víi nh÷ng ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra chuyªn
biÖt, nh÷ng kh¸i niÖm, nh÷ng gãc ph©n tÝch, sù quan t©m
tíi t¸c nh©n, tíi nh÷ng cÊp ®é vi m«, v.v.) ¸p dông vµo
nh÷ng ®èi t−îng thùc ra lµ nh÷ng ®èi t−îng x· héi häc :
ch¼ng h¹n nh− sù tham nhòng xÐt trong ®êi sèng th−êng
nhËt, nh÷ng t×nh huèng xung ®ét vµ th−¬ng l−îng trong
lßng mét bÖnh viÖn hay mét tæ hîp c¶ng biÓn. XÐt vÒ mÆt
nµy, Jean-Pierre Olivier de Sardan lµ mét trong nh÷ng
ng−êi ®Ò x−íng cho mét ngµnh nh©n häc øng dông vµo
nh÷ng ®èi t−îng míi, nh−ng víi ®iÒu kiÖn lµ nh÷ng ®èi
t−îng Êy chÝnh chóng còng lµ nh÷ng ®iÓm nót chñ yÕu ®Ó
hiÓu ®−îc c¸c x· héi hiÖn ®¹i ®ang trong qu¸ tr×nh chuyÓn
biÕn. §©y lµ ®iÒu quan träng cÇn nãi râ, bëi lÏ phÇn lín c¸c
"®èi t−îng míi mÎ" cña ngµnh nh©n häc (nh÷ng ®èi t−îng
thuéc c¸c tr−êng ph¸i "th¸o dì" [dÐconstructioniste] vµ hËu
hiÖn ®¹i [post-moderniste]) th−êng ®Òu bÞ c¸ch ly khái
nh÷ng thùc t¹i cña c¸c t¸c nh©n ®Þa ph−¬ng, nh−ng chóng
l¹i cã vÎ hoµnh tr¸ng bëi møc ®é trõu t−îng hãa vµ chñ trÝ
luËn [intellectualisme] – ®©y lµ nh÷ng ®èi t−îng mµ
Sardan kh«ng quan t©m, trõ phi ®Ó t×m hiÓu xem nh÷ng
®èi t−îng nµy cã nh÷ng giíi h¹n nµo khi chóng x©m chiÕm
trµn lan.
Ng−êi ta sÏ hiÓu ®−îc tÊt c¶ lîi Ých cña viÖc ®Ò cËp tíi
nh÷ng ®èi t−îng "x· héi häc" b»ng nh÷ng c«ng cô, nh÷ng
14
ph−¬ng ph¸p vµ nh÷ng gãc ®é ph©n tÝch nh©n häc ; viÖc
lµm lÖch t©m ®èi t−îng (dÐcentrage de l’objet) cßn lµ mét
trong nh÷ng ph−¬ng tiÖn lu«n lu«n thÝch ®¸ng ®Ó xem xÐt
nã d−íi nh÷ng gãc ®é kh«ng thÓ t−ëng t−îng ra lóc ban
®Çu. TÝnh chÊt bÊt ngê vµ tÝnh chÊt kh¸m ph¸ ®èi víi
nh÷ng ®èi t−îng x· héi häc cæ ®iÓn còng lµ mét c«ng cô
tiÕp cËn vÒ c¸c ®éng n¨ng x· héi (dynamiques sociales) mµ
ng−êi ta kh«ng ®−îc xem nhÑ.
§Ó tá lßng kÝnh träng ®èi víi Jean-Pierre Olivier de
Sardan trong Tiªu ®Ò cña mét c«ng tr×nh tËp thÓ gÇn ®©y
mang tªn "Une anthropologie entre rigueur et engagement"
[Mét ngµnh nh©n häc gi÷a sù nghiªm cÈn vµ sù dÊn th©n]
(2007) ®· ph¶n ¸nh kh¸ râ lËp tr−êng trÝ tuÖ cña «ng.
Cuèn s¸ch tãm t¾t viÖc nghiªn cøu vÒ sù dÊn th©n vµ sù
nghiªm cÈn, nh−ng viÖc nµy chØ cã thÓ ®−îc thùc hiÖn khi
nã tham gia vµo c¸i thó häc hái vµ hiÓu biÕt.
"C¸ch tiÕp cËn ®an xen c¸c l«gic x· héi" lµ mét c«ng
thøc c« ®äng vµ tu©n thñ mét sè nguyªn t¾c, chø kh«ng
ph¶i nh÷ng "c«ng thøc pha chÕ" (recette), ®−îc dïng ®Ó
hiÓu c¸c hoµn c¶nh t−¬ng t¸c. Trong côm tõ "c¸c l«gic x·
héi", ng−êi ta cã thÓ t×m ra mét c¸ch mÆc nhiªn nh÷ng lîi
Ých cña nh÷ng t¸c nh©n kh¸c nhau, nh÷ng lîi Ých vèn
th−êng tr¸i nhau ngay c¶ n¬i nh÷ng nhãm nhá trong c¸c
lµng x· hay c¸c dßng téc. T«i kh«ng muèn dïng thuËt ng÷
"communautÐ" (céng ®ång) ®Ó chØ ng«i lµng hay dßng téc,
bëi lÏ nã lµm cho ng−êi ta t−ëng r»ng cã mét sù cè kÕt chÆt
chÏ gi÷a mäi thµnh viªn vµ v× thÕ nh÷ng lîi Ých cña hä
còng ®ång nhÊt víi nhau. Tr¸i l¹i, mét sè t¸c nh©n cña
lµng x· hay dßng téc cã thÓ liªn kÕt víi nhau vµo nh÷ng kú
15
h¹n nhÊt ®Þnh nµo ®ã ®Ó b¶o vÖ nh÷ng lîi Ých chung liªn
quan tíi nh÷ng chuyÖn cô thÓ (ch¼ng h¹n, viÖc sö dông
nguån n−íc cho gia sóc) – lóc ®ã, Jean-Pierre Olivier de
Sardan nãi ®Õn nh÷ng "nhãm chiÕn l−îc" (groupes
stratÐgiques).1 Trong mét dù ¸n ph¸t triÓn, ng−êi d©n mét
ng«i lµng th−êng tham gia vµo nhiÒu nhãm chiÕn l−îc, vµ
nh÷ng t¸c nh©n cña sù ph¸t triÓn còng cã thÓ cÊu thµnh
nhiÒu nhãm chiÕn l−îc víi nh÷ng lîi Ých ®èi kh¸ng. Do ®ã,
nguyªn t¾c thø nhÊt d−íi d¹ng c¶nh b¸o cã thÓ lµ nh− sau:
"Coi chõng ®õng r¬i vµo xu h−íng thiªn vÒ sù ®ång nhÊt
vµ sù hßa hîp trong mäi hoµn c¶nh t−¬ng t¸c."
Sau ®ã, trong ch÷ "®an xen" (enchevªtrement), cã ý
t−ëng vÒ sù pha trén, sù lÉn lén, sù hçn hîp, vèn trë nªn
dÔ thÊy nhÊt vµo nh÷ng lóc t−¬ng t¸c. Sù chång lÊn gi÷a
c¸c lîi Ých cña c¸c nhãm chiÕn l−îc kh¸c nhau t¹o nªn sù
®an xen nµy, biÓu hiÖn th«ng qua nh÷ng sù c¨ng th¼ng
cña c¸c cuéc xung ®ét.
"Mét nhËn xÐt th−êng nghiÖm : c¸c x· héi, tÊt c¶ c¸c x·
héi, ®Òu cã nh÷ng xung ®ét. Do ®ã, xung ®ét lµ mét yÕu tè
cè h÷u cña mäi ®êi sèng x· héi. [...] VÒ phÝa chóng t«i,
chóng t«i −u tiªn nhÊn m¹nh ®Æc biÖt tíi chiÒu kÝch ph¸t
hiÖn cña viÖc x¸c ®Þnh vµ viÖc kh¶o s¸t c¸c mèi xung ®ét
[...]. [Nguyªn t¾c thø hai cã thÓ lµ nh− sau] : c¸c xung ®ét
lµ mét trong nh÷ng "sîi chØ xuyªn suèt" tèt nhÊt cã thÓ
®−îc sö dông ®Ó "th©m nhËp" vµo mét x· héi vµ tõ ®ã lµm
béc lé ra cÊu tróc còng nh− c¸c chuÈn mùc hay c¸c luËt lÖ
cña x· héi nµy. Gi¶ ®Þnh vÒ sù tån t¹i cña sù ®ång thuËn lµ
___________
1. Xem ®Þnh nghÜa trong phÇn thø ba cña c«ng tr×nh nµy.
16
mét gi¶ thuyÕt nghiªn cøu yÕu h¬n nhiÒu vµ kÐm hiÖu qu¶
h¬n nhiÒu so víi viÖc gi¶ ®Þnh vÒ sù tån t¹i cña nh÷ng sù
xung ®ét. Nh÷ng sù xung ®ét lµ nh÷ng chØ b¸o −u viÖt vÒ
c¸ch thøc vËn hµnh cña mét x· héi ®Þa ph−¬ng. §ã còng lµ
nh÷ng chØ b¸o vÒ sù chuyÓn biÕn x· héi, ®Æc biÖt thÝch
®¸ng ®èi víi ngµnh nh©n häc vÒ sù ph¸t triÓn" (Olivier de
Sardan, 2003 : trang 22).
C«ng thøc "C¸ch tiÕp cËn ®an xen c¸c l«gic x· héi"
tr−íc hÕt ®−îc ®Ò ra nh»m ¸p dông vµo nh÷ng cuéc kh¶o
s¸t nh©n häc cã ®èi t−îng lµ c¸c dù ¸n ph¸t triÓn, víi toµn
bé c¸c t¸c nh©n cã liªn quan, víi c¸c nÒn v¨n hãa cña hä,
c¸c chiÕn l−îc vµ c¸c mèi xung ®ét cña hä. Nh−ng còng
gièng nh− mäi c«ng thøc tæng hîp vµ m« t¶, nã sÏ nhanh
chãng ®−îc ¸p dông cho nh÷ng lÜnh vùc réng lín h¬n, chø
kh«ng chØ cho nh÷ng dù ¸n ph¸t triÓn.
17
QuyÓn s¸ch
C«ng tr×nh nµy lµ mét tËp hîp c¸c bµi viÕt ®· c«ng bè
b»ng tiÕng Ph¸p cña Jean-Pierre Olivier de Sardan tõ
n¨m 2001 tíi n¨m 2003.1 ý t−ëng vÒ viÖc xuÊt b¶n c«ng
tr×nh nµy xuÊt ph¸t trùc tiÕp tõ nh÷ng kinh nghiÖm
nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y ë ViÖt Nam cña hai ng−êi chñ
biªn khoa häc cña quyÓn s¸ch nµy: Christian Culas vµ
Bïi Quang Dòng. H×nh thøc vµ néi dung quyÓn s¸ch nµy
®¸p øng cho hai môc tiªu chÝnh: giíi thiÖu víi ®éc gi¶
nh÷ng kinh nghiÖm nghiªn cøu ë tr×nh ®é cao, th«ng qua
nh÷ng bµi viÕt võa nghiªm cÈn, võa mang tÝnh s− ph¹m
vµ dÔ ®äc; ®−a ra cho réng r·i c«ng chóng ViÖt Nam
nh÷ng v¨n b¶n tham kh¶o b»ng tiÕng Ph¸p vÒ c¸c
ph−¬ng ph¸p thùc hµnh vµ vÒ tri thøc luËn cña ngµnh x·
héi häc vµ ngµnh nh©n häc.
QuyÓn s¸ch nµy còng lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng cuéc trao
®æi gi÷a Jean-Pierre Olivier de Sardan víi c«ng chóng ViÖt
___________
1. TÊt c¶ c¸c trÝch dÉn th− môc trong c¸c bµi viÕt ®Òu sÏ ®−îc ghi
theo b¶n gèc tiÕng Ph¸p (thêi gian vµ tùa ®Ò), ®Ó cã thÓ ph©n biÖt
®−îc gi÷a c¸c v¨n b¶n gèc víi c¸c b¶n dÞch tiÕng ViÖt.
18
Nam nh©n nh÷ng buæi gi¶ng d¹y cña «ng1 vµo th¸ng bÈy
n¨m 2007 t¹i §¹i häc mïa HÌ, do dù ¸n Quü Liªn ®íi ¦u
tiªn (Fonds de SolidaritÐ Prioritaire, viÕt t¾t lµ FSP) vÒ
Khoa häc x· héi tæ chøc. §¹i häc mïa HÌ nµy ®· ®−îc sù
hç trî cña §¹i sø qu¸n Ph¸p t¹i ViÖt Nam, ViÖn Khoa häc
x· héi ViÖt Nam, Trung t©m quèc gia nghiªn cøu khoa häc
(CNRS) cña Ph¸p, ViÖn nghiªn cøu phôc vô cho ph¸t triÓn
(IRD) cña Ph¸p, vµ Tæ chøc hiÖp héi ®¹i häc khèi Ph¸p ng÷
(Agence Universitaire pour la Francophonie, AUF). Nh÷ng
buæi tr×nh bÇy cña «ng t¹i Hµ Néi ngµy 13 vµ 14 th¸ng bÈy
®· ®Ò cËp tíi c¸c chñ ®Ò sau ®©y : "C¸c kü thuËt ®iÒu tra
®iÒn d· vµ viÖc tæ chøc thu thËp d÷ kiÖn", vµ "QuyÒn lùc
®Þa ph−¬ng, c¸ch cai trÞ vµ sù phi tËp trung hãa ë ch©u
Phi". Ch−¬ng tr×nh lµm viÖc chuyªn ®Ò t¹i Tam §¶o (17-19
th¸ng bÈy) ®· tiÕp nhËn kho¶ng ba m−¬i ng−êi tham gia,
xoay quanh chñ ®Ò : "C¸c ph−¬ng ph¸p, c¸c kh¸i niÖm vµ
c¸c cuéc th¶o luËn trong ngµnh nh©n häc x· héi vÒ sù
chuyÓn biÕn x· héi", chia ra lµm ba trôc : 1. TÝnh nghiªm
___________
1. Toµn bé néi dung c¸c bµi gi¶ng cña Jean-Pierre Olivier de
Sardan sÏ ®−îc xuÊt b¶n : LagrÐe StÐphane (chñ biªn khoa häc),
"Les JournÐes de Tam Dao 2007, formation mÐthodologique
appliquÐe aux problÐmatiques du dÐveloppement social et
humain" (Nh÷ng ngµy ë Tam §¶o 2007, ®µo t¹o ph−¬ng ph¸p
luËn øng dông vµo nh÷ng c¸ch ®Æt vÊn ®Ò vÒ sù ph¸t triÓn x· héi
vµ con ng−êi), biªn b¶n cña §¹i häc mïa HÌ (UniversitÐ
d'ÐtÐ), 13-20 th¸ng 7-2007, dù ¸n Quü Liªn ®íi ¦u tiªn (Fonds de
SolidaritÐ Prioritaire, viÕt t¾t lµ FSP) vÒ Khoa häc x· héi, Hµ
Néi, Nxb ThÕ giíi (hai tËp, Ên b¶n tiÕng Ph¸p vµ tiÕng ViÖt). B¶n
tiÕng ViÖt vµ tiÕng Ph¸p sÏ sím cã mÆt trªn Internet.
19
cÈn cña ph−¬ng ph¸p ®Þnh tÝnh vµ nh÷ng c−ìng chÕ
th−êng nghiÖm cña viÖc lý gi¶i trong ngµnh nh©n häc x·
héi, 2. Nh÷ng ®Êu tr−êng, nh÷ng xung ®ét vµ c¸c nhãm
chiÕn l−îc, 3. Nh©n häc x· héi vÒ sù ph¸t triÓn vµ c¸c
kh«ng gian.
Nh÷ng ai ®· cã c¬ héi tham dù ch−¬ng tr×nh chuyªn ®Ò
cña Jean-Pierre Olivier de Sardan t¹i Tam §¶o cã thÓ thÊy
"trùc tiÕp" vÞ gi¸o s− nµy mét c¸ch tæng qu¸t : xem «ng ®·
nhuÇn nhuyÔn ®−a nh− thÕ nµo vµo c¸c bµi tr×nh bÇy cña
m×nh nh÷ng thÝ dô ®−îc ®Æt vµo trong c¸c bèi c¶nh, lÊy tõ
®êi sèng th−êng nhËt ViÖt Nam ®Ó gióp hiÓu ®−îc sù khíp
nèi gi÷a c¸c chuÈn mùc, c¸c giíi h¹n vµ c¸c ho¹t ®éng.
Mét trong nh÷ng phÈm chÊt s− ph¹m cña Jean-Pierre
Olivier de Sardan lµ «ng lu«n lu«n ®Þnh nghÜa mét c¸ch
chÝnh x¸c vµ s¸ng sña c¸c kh¸i niÖm mµ «ng sö dông.
Ch¼ng h¹n, khi «ng muèn nãi vÒ sù tham nhòng hay vÒ sù
ph¸t triÓn, tr−íc hÕt «ng xem xÐt l¹i mét c¸ch chi tiÕt c¸c
diÔn ng«n ý thøc hÖ ®−îc ¸p dông vµo nh÷ng kh¸i niÖm
nµy, sau ®ã «ng míi ®−a ra mét lèi tiÕp cËn m« t¶ (mµ
chÝnh «ng gäi lµ lèi tiÕp cËn "ph−¬ng ph¸p luËn", ®èi lËp
víi lèi tiÕp cËn "ý thøc hÖ"), råi míi tíi viÖc ph©n tÝch c¸c
hiÖn t−îng.
Nh− vËy, c¸ch thùc hµnh nµy cã thÓ gióp cho ®éc gi¶
theo dâi gißng m¹ch lËp luËn mµ kh«ng bÞ l¹c lèi trong
mét khu rõng kh¸i niÖm ch−a ®−îc ®Þnh nghÜa (®©y lµ
chuyÖn th−êng thÊy trong nhiÒu v¨n b¶n khoa häc x· héi
ë ®©y còng nh− ë nhiÒu n¬i kh¸c). ¤ng biÕt râ r»ng mét
v¨n b¶n râ rµng, chÝnh x¸c vµ do ®ã dÔ ®äc, sÏ ®−îc hiÓu
tèt h¬n vµ ¶nh h−ëng cña nã ®èi víi ®éc gi¶ còng sÏ s©u
20
xa h¬n. Theo nghÜa nµy, «ng thùc sù lµ ng−êi v−ît tuyÕn
(paseur). ¤ng biÕt c¸ch vµ «ng thÝch truyÒn ®¹t kh«ng chØ
c¸c kiÕn thøc cña m×nh, mµ cßn lµ bÝ quyÕt cña ng−êi thî
thñ c«ng nh©n häc.
C«ng tr×nh nµy cã ba chñ ®Ò chÝnh.
1) C¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra ®iÒn d· trong ngµnh
nh©n häc x· héi
PhÇn thø nhÊt nµy bao gåm ba ch−¬ng :
A) Mét sè ®iÒu h−íng dÉn c¨n b¶n : ®©y lµ mét b¶n
h−íng dÉn thùc hµnh nh»m chuÈn bÞ cho mét cuéc ®iÒu tra
®iÒn d·, tæ chøc c¸c d÷ kiÖn sÏ ®−îc s¶n xuÊt, vµ øng dông
nh÷ng lêi khuyÕn c¸o ®¹o ®øc cÇn thiÕt khi trao ®æi gi÷a
c¸c t¸c nh©n ®Þa ph−¬ng víi c¸c nhµ nghiªn cøu.
B) Mét b¶n ph¸c th¶o ®iÒu tra tËp thÓ tiÕn hµnh trªn
nhiÒu ®Þa bµn (ECRIS) : ®©y lµ mét v¨n b¶n ®Ò nghÞ mét
thñ tôc ®iÒu tra tËp thÓ nhanh dùa trªn mét "c¸ch ®Æt vÊn
®Ò tÝch hîp ë møc tèi thiÓu" xoay quanh ba tõ khãa : xung
®ét, ®Êu tr−êng, vµ nhãm chiÕn l−îc.
C) ChÝnh s¸ch ®iÒu tra ®iÒn d· : phÇn nµy tr×nh bÇy
bèn trôc s¶n xuÊt d÷ kiÖn quan träng nhÊt trong ngµnh
nh©n häc : quan s¸t tham dù, pháng vÊn, nh÷ng kü thuËt
kiÓm kª, vµ viÖc thu thËp nh÷ng nguån t− liÖu viÕt ; b¶n
v¨n nµy cßn ®−îc bæ sung phong phó b»ng mét ch−¬ng
quan träng liªn quan tíi viÖc ®èi chiÕu c¸c d÷ kiÖn tõ
nhiÒu gãc ®é (triangulation).
C«ng tr×nh nµy – bao gåm mét c¸ch c« ®äng c¸c ph−¬ng
ph¸p thùc hµnh vµ c¸c h−íng t×m tßi kh¶o s¸t – lµ kÕt qu¶
21
cña nhiÒu thËp niªn kinh nghiÖm nghiªn cøu vµ gi¶ng
huÊn thùc tiÔn ë Ph¸p vµ ë ch©u Phi.
§©y võa lµ mét quyÓn s¸ch gi¸o khoa thùc thô vÒ c«ng
viÖc nghiªn cøu ®iÒn d·, võa ®ång thêi lµ mét b¶n luËn
chøng tri thøc luËn vÒ nh÷ng trôc nghiªn cøu vµ nh÷ng
gi¶ thuyÕt hiÖu nghiÖm nhÊt vÒ mÆt khoa häc trong qu¸
tr×nh nghiªn cøu. Nã bao gåm nh÷ng c«ng cô thùc hµnh vµ
nh÷ng c«ng cô trÝ tuÖ cÇn thiÕt ®Ó cã thÓ khëi sù tiÕn hµnh
mét cuéc ®iÒu tra trªn thùc ®Þa.
ý t−ëng c¨n b¶n cña c«ng tr×nh nµy lµ h−íng dÉn
ng−êi nghiªn cøu trÎ tuæi hoÆc ng−êi cã kinh nghiÖm biÕt
c¸ch tù m×nh ®iÒu tra vÒ nh÷ng c«ng cô mµ anh ta/chÞ ta
muèn sö dông vµ vÒ nh÷ng ph−¬ng ph¸p s¶n xuÊt d÷
kiÖn (vèn lµ nh÷ng qui tr×nh ®−îc x©y dùng xuÊt ph¸t tõ
c¸c c«ng cô). Cuéc ®iÒu tra nh©n häc x· héi kh«ng ph¶i lµ
mét sinh ho¹t th−êng nhËt. ë ®©y, nhµ nghiªn cøu sÏ
thiÕt lËp mét sù trao ®æi nh©n t¹o víi nh÷ng ng−êi ®èi
tho¹i víi m×nh, cuéc trao ®æi nµy sÏ lµ nÒn t¶ng cña c¸c
d÷ kiÖn sÏ ®−îc s¶n xuÊt ra. Bèi c¶nh vµ chÊt l−îng cña
sù trao ®æi sÏ mang tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh. Nh−ng còng
kh«ng ®−îc quªn r»ng cÇn cã mét c¸i nh×n phª ph¸n ®èi
víi c¸c c«ng cô vµ c¸c ph−¬ng ph¸p, bëi lÏ phÇn lín
nh÷ng khã kh¨n ®Òu ph¸t xuÊt tõ viÖc ¸p dông "tù ®éng"
c¸c c«ng cô vµ c¸c ph−¬ng ph¸p.
Ch¼ng h¹n, mét trong nh÷ng ®iÓm träng yÕu trong
ph−¬ng ph¸p s− ph¹m cña Jean-Pierre Olivier de Sardan
lµ cho thÊy r»ng b¶n ph¸c th¶o c¸c c©u hái (canevas de
questions) hoµn toµn ®èi lËp víi mét b¶n c©u hái th«ng
th−êng (questionnaire) vµ kÌm theo ®ã lµ nh÷ng qui tr×nh
22
m¸y mãc th«ng th−êng. B¶n ph¸c th¶o chØ cÇn ®−îc xem
nh− mét b¶n nh¾c nhë ; chøc n¨ng cña nã lµ gióp chóng
ta ®õng quªn mét vµi c©u hái quan träng, nã chØ hç trî
cho viÖc trß chuyÖn phôc vô cho nghiªn cøu mµ ng−êi ta
gäi lµ "pháng vÊn". Bëi lÏ, suy cho cïng, ch×a khãa cña
ph−¬ng ph¸p chÝnh lµ ë chç nã kh«ng ®−îc thiÕt lËp tr−íc
mét c¸ch tiªn thiªn, nh−ng nã ph¶i lu«n lu«n ®¸p øng
®−îc cho c¸c gi¶ thuyÕt nghiªn cøu vµ c¸c bèi c¶nh ®iÒu
tra ®Æc thï. XÐt vÒ mÆt nµy, c¸c thuËt ng÷ "ph−¬ng ph¸p"
vµ "khuyÕn c¸o" d−íi ngßi bót cña Olivier de Sardan hoµn
toµn kh«ng ph¶i lµ nh÷ng "c«ng thøc pha chÕ" hay
nh÷ng thñ tôc ®iÒu tra gièng nhau mµ ng−êi ta cã thÓ ¸p
dông mét c¸ch y nh− nhau.
Bµi häc chñ yÕu mµ chóng ta cã thÓ rót ra lµ tÊt c¶ c¸c
ph−¬ng ph¸p vµ c¸c lêi khuyÕn c¸o cÇn ®−îc suy nghÜ c©n
nh¾c tïy theo mçi ng−êi cung cÊp th«ng tin, tïy vµo tõng
hoµn c¶nh vµ tõng lèi ®Æt vÊn ®Ò. Môc tiªu lµ lµm sao thiÕt
lËp ®−îc mét ®iÓm nót ph¶n t− (boucle rÐflexive) gi÷a nhµ
nghiªn cøu víi c¸c hoµn c¶nh, nh÷ng sù biÕn th¸i, nh÷ng
sù bÊt ngê, nh÷ng khã kh¨n mµ anh ta/chÞ ta sÏ b¾t gÆp
n¬i nh÷ng ng−êi cung cÊp th«ng tin. §Ó cã thÓ s©u s¸t vµ
gÇn gòi nhÊt víi nh÷ng thùc t¹i nghiÖm sinh cña nh÷ng
ng−êi d©n lµng, cÇn ph¶i th−êng xuyªn tiÕn hµnh viÖc ®i
tíi ®i lui [tøc xem tíi xem lui, lËt ®i lËt l¹i – chó thÝch cña
ng−êi dÞch, THQ] gi÷a c¸c quan niÖm vµ c¸c ý t−ëng cña
chóng ta víi t− c¸ch lµ ng−êi nghiªn cøu, víi c¸c quan
niÖm vµ c¸c ý t−ëng cña nh÷ng ng−êi mµ chóng ta kh¶o
s¸t. §ã chÝnh lµ viÖc øng dông lý thuyÕt "grounded theory"
[lý thuyÕt ®Æt c¬ së trªn thùc ®Þa] (Glaser vµ Strauss,
23
1967). ý niÖm nµy cã thÓ ®−îc dÞch lµ s¶n xuÊt ra "nh÷ng
lý thuyÕt xuÊt ph¸t tõ thùc ®Þa" : v× thÕ, mäi sù lý gi¶i ®Òu
cÇn ®−îc l−îng gi¸ b»ng mét sù trë l¹i víi thùc ®Þa ®Ó kiÓm
chøng xem nã cã t−¬ng øng tèt nhÊt víi nh÷ng hoµn c¶nh
kh¶o s¸t hay kh«ng. Mét c«ng cuéc chøng minh lý thuyÕt
nµo kh«ng ®−îc x©y dùng dùa trªn sù trë ®i trë l¹i trªn
thùc ®Þa ®Ó kiÓm nghiÖm th× sÏ kh«ng cã bÊt kú gi¸ trÞ
th−êng nghiÖm nµo, vµ ®ång thêi sÏ ®¸nh mÊt phÇn lín
tÝnh x¸c thùc khoa häc cña m×nh. §iÒu nµy cã vÎ nh− rÊt
®¬n gi¶n, qu¸ ®¬n gi¶n, nh−ng thùc tÕ lµ biÕt bao nhiªu
lÇn chóng ta ®· ®äc nh÷ng v¨n b¶n hoµn toµn bÞ c¸ch ly
khái nh÷ng hiÖn thùc cña thùc ®Þa mµ chóng muèn m« t¶,
vµ së dÜ nh− vËy lµ do nhiÒu lý do : thêi gian ®iÒu tra qu¸
ng¾n ; cuéc ®iÒu tra kh«ng ®−îc chuÈn bÞ kü l−ìng ; chÞu
nh÷ng ¸p lùc ý thøc hÖ khi so¹n th¶o b¶n b¸o c¸o cuèi
cïng ; nh÷ng "®iÓm qui chiÕu" cña nh÷ng dù ¸n ®−îc lµm
theo kiÓu top-down (tõ trªn xuèng) ; t¸c gi¶ muèn x©y
dùng nh÷ng c«ng tr×nh lý thuyÕt hoµnh tr¸ng, v.v.
2) Nghiªn cøu vÒ sù tham nhòng trong ®êi sèng
th−êng nhËt, víi tr−êng hîp nh©n viªn hé sinh vµ
nh©n viªn quan thuÕ
PhÇn nµy bao gåm ba ch−¬ng. Hai bµi ®Çu cña phÇn
nµy ®−îc trÝch tõ mét hå s¬ cña t¹p chÝ Politique
Africaine (ChÝnh trÞ ch©u Phi) bµn vÒ sù tham nhòng ®−îc
viÕt cïng víi Giorgio Blundo (2001). Bµi thø ba ®−îc c«ng
bè ë mét n¬i kh¸c.
A) Sù tham nhòng trong ®êi sèng th−êng nhËt : DÉn
nhËp vµo chñ ®Ò
24
 B) TÝn hiÖu häc d©n gian vÒ sù tham nhòng
C) Nh©n viªn hé sinh vµ nh©n viªn quan thuÕ. Nh÷ng
nÒn v¨n hãa nghÒ nghiÖp ®Þa ph−¬ng vµ nÒn v¨n hãa hµnh
chÝnh t− nh©n hãa. Bµi nµy ®· ®−îc c«ng bè trªn t¹p chÝ
Autrepart (N¬i kh¸c) cña tæ chøc IRD1 (2001).
A) Sù tham nhòng trong ®êi sèng th−êng nhËt : DÉn
nhËp vµo chñ ®Ò : phÇn nµy tr×nh bÇy vÒ khu«n khæ
ph−¬ng ph¸p luËn vµ khu«n khæ lý thuyÕt trong ®ã viÖc
nghiªn cøu vÒ chñ ®Ò nµy sÏ ®−îc tiÕn hµnh.
"... sù tham nhòng ®èi víi chóng t«i lµ mét 'lèi vµo'
[entrÐe] h¬n lµ mét ®èi t−îng nghiªn cøu ®éc lËp. B»ng
c¸ch gì dÇn sîi chØ vµ lÇn theo sîi chØ tham nhòng, chóng
t«i dÜ nhiªn ®i tíi "tÝnh qu¶n trÞ" [gouvernementalitÐ] hay
"ph−¬ng thøc qu¶n trÞ" [gouvernance] (kh«ng ph¶i hiÓu
theo nghÜa ®¹o ®øc cña tõ nµy), sù vËn hµnh cña nhµ n−íc
vµ cña "x· héi d©n sù" (mµ chóng t«i tr¸nh ®èi lËp gi÷a hai
thuËt ng÷ nµy), nh÷ng quyÒn lùc ®Þa ph−¬ng, nh÷ng dù ¸n
ph¸t triÓn vµ vai trß cña sù viÖn trî tõ n−íc ngoµi, sù phi
tËp trung hãa, kh«ng gian c«ng céng, v.v. H¬n n÷a, chóng
t«i hiÓu sù tham nhòng theo nghÜa réng : thËt vËy, 'tÝnh
phøc hîp cña sù tham nhòng'2 hoµn toµn kh«ng ®−îc hiÓu
___________
1. Institut de Recherche pour le DÐveloppement : ViÖn nghiªn cøu
phôc vô cho sù ph¸t triÓn (cña Ph¸p), tr−íc ®©y mang tªn lµ
ORSTOM.
2. Xem J.-P. Olivier de Sardan, "L’Ðconomie morale de la corruption
en Afrique" (Kinh tÕ häc ®¹o ®øc vÒ sù tham nhòng ë ch©u Phi),
Politique africaine, n° 63, octobre 1996, trang 97-116.
25
theo mét nghÜa ph¸p lý h¹n hÑp, mµ lµ bao hµm tÊt c¶
nh÷ng hµnh ®éng bÊt hîp ph¸p, cho dï phæ biÕn, cña c¸c
t¸c nh©n cña nhµ n−íc" (Blundo vµ Olivier de Sardan,
2001: trang 6).
Nãi tãm l¹i, lèi tiÕp cËn vÒ "sù phøc hîp tham nhòng"
sÏ kh«ng mang tÝnh chÊt ®¹o ®øc, kh«ng nhÞ nguyªn, vµ ®i
xa h¬n lµ mét ®Þnh nghÜa ph¸p lý chËt hÑp. C¸c ph−¬ng
ph¸p nghiªn cøu nh©n häc x· héi ®−îc ¸p dông mét c¸ch
thµnh c«ng vµo hiÖn t−îng "tham nhòng nhá" : tham
nhòng trong ®êi sèng th−êng nhËt. §Ó tr¸nh c¬n c¸m dç
thiªn vÒ xu h−íng ®¹o ®øc hãa, lèi tiÕp cËn nµy sÏ ®−îc
tiÕn hµnh xuÊt ph¸t tõ ho¹t ®éng cña nh÷ng t¸c nh©n
kh¸c nhau cã liªn quan, vµ b»ng c¸ch xem xÐt c¸c quan
®iÓm cña hä (®«i khi dÞ biÖt nhau). Môc tiªu lµ kh¶o s¸t sù
tham nhòng trong ®êi sèng th−êng nhËt còng gièng nh−
khi ng−êi ta kh¶o s¸t c¸c mèi quan hÖ th©n téc hay c¸c
quan hÖ trao ®æi ë thÞ tr−êng ®Þa ph−¬ng : nghÜa lµ xem
®©y lµ mét lèi vµo ®éc ®¸o trong viÖc nghiªn cøu c¸c x· héi
®−¬ng ®¹i.
B) TÝn hiÖu häc d©n gian vÒ sù tham nhòng
Bµi nµy b¾t ®Çu b»ng c¸ch ph©n tÝch c¸c diÔn ng«n
(discours) vµ c¸c tr−êng tõ vùng cña c¸c t¸c nh©n kh¸c
nhau. §©y lµ mét d¹ng nhËp m«n ph−¬ng ph¸p luËn cã thÓ
lµm cho chóng ta nhí l¹i r»ng mét phÇn lín c¸c d÷ kiÖn
cña ngµnh x· héi häc vµ ngµnh nh©n häc ph¸t xuÊt tõ c¸c
diÔn ng«n. Nguy c¬ lÉn lén gi÷a c¸c diÔn ng«n víi c¸c hµnh
vi lu«n lu«n x¶y ra, nh−ng ng−êi ta th−êng hay bá quªn
®iÒu nµy ; chØ cã th¸i ®é tØnh t¸o th−êng trùc vÒ qui chÕ
26
chÝnh x¸c cña c¸c d÷ kiÖn ®−îc s¶n xuÊt míi cã thÓ gióp
chóng ta tr¸nh ®−îc nh÷ng sù lÉn lén nµy.
Khëi sù tõ c¸c diÔn ng«n cña c¸c t¸c nh©n, nh÷ng "tõ
th«ng th−êng nãi vÒ sù tham nhòng hµng ngµy", ®ã lµ ®i
t×m sù ®a d¹ng cña c¸c ý nghÜa trong c¸c hµnh ®éng nhá
nhÆt, trong c¸c c©u ng¾n th−êng nãi hµng ngµy, ®ã còng lµ
c¸ch ®Õn gÇn nhÊt víi nh÷ng quan niÖm cña c¸c t¸c nh©n.
XuÊt ph¸t tõ nh÷ng yÕu tè m« t¶ Êy, t¸c gi¶ ®· nªu râ hai
lo¹i chuÈn mùc : nh÷ng chuÈn mùc thùc hµnh, vµ nh÷ng
chuÈn mùc chÝnh thøc. Môc tiªu kh«ng ph¶i lµ suy nghÜ vÒ
c¸c chuÈn mùc mét c¸ch nhÞ ph©n (thùc hµnh/chÝnh thøc),
mµ lµ lµm viÖc trªn nh÷ng c¸ch khíp nèi gi÷a c¸c cùc mµ
chóng ta cã thÓ quan s¸t ®−îc.
Sau ®ã, ®Ó tr¸nh viÖc s¶n xuÊt ra mét b¶n m« t¶ qu¸
tæng qu¸t vÒ sù tham nhòng, c¸c t¸c gi¶ ®· x¸c ®Þnh t¸m
lo¹i tÝnh chÊt cña sù tham nhòng ; ®èi víi mçi lo¹i, hä ®−a
ra nh÷ng thÝ dô cô thÓ biÓu hiÖn ph¹m trï trong bèi c¶nh
hiÖn thùc; c¸c tõ ng÷ trong c¸c ng«n ng÷ ®Þa ph−¬ng cho
phÐp chóng ta xÕp vµo c¸c ph¹m trï ng«n ng÷ cña c¸c t¸c
nh©n (vèn còng lµ nh÷ng ph¹m trï t− duy, xem Emile
Benveniste, 1966): viÖc xÕp lo¹i (indexation) c¸c d÷ kiÖn
gióp chóng ta tr¸nh nh÷ng ®é chÖch trong viÖc lý gi¶i. Lèi
tiÕp cËn "Ðmique" nµy (tiÕng Anh : emic) lµm cho viÖc m«
t¶ ®−îc c¾m rÔ s©u vµo trong c¸c diÔn ng«n, c¸c ho¹t ®éng
vµ c¸c l«gic lËp luËn cña c¸c t¸c nh©n.
Sau ®©y lµ t¸m lo¹i tÝnh chÊt cña sù tham nhòng ®·
®−îc ghi nhËn: tham nhòng nh− lµ mét sù thu håi
(rÐcupÐration); tham nhòng nh− lµ mét "c¸ch xö sù ®øng
27
mùc"; tham nhòng nh− lµ mét ®Æc ©n; tham nhòng nh− lµ
mét ¸p lùc x· héi; tham nhòng nh− lµ mét sù ph©n phèi l¹i;
tham nhòng nh− lµ mét sù b¾t ch−íc; tham nhòng nh− lµ
mét th¸ch thøc ; tham nhòng nh− lµ mét sù vay m−în.
Sau ®ã, "ë ®©y ng−êi ta sÏ quan t©m tíi kh«ng ph¶i lµ
nh÷ng lËp luËn ®· ®−îc x©y dùng, mµ lµ nh÷ng tõ ng÷
th«ng th−êng nãi vÒ sù tham nhòng, nh÷ng thµnh ng÷ mµ
dùa theo ®ã, ai còng nãi vÒ sù tham nhòng, ai còng m« t¶
sù tham nhòng, vµ ai còng thùc hiÖn sù tham nhòng"
(s¸ch ®· dÉn : trang 106). §©y lµ mét sù thay ®æi cÊp ®é
trong c¸ch tiÕp cËn hiÖn t−îng, mét sù thay ®æi ®−îc coi
nh− mét ph−¬ng tiÖn ®Ó gi÷ kho¶ng c¸ch víi nh÷ng chiÒu
kÝch ®¹o ®øc vèn tiªm nhiÔm trong c¸c "lËp luËn ®· ®−îc
x©y dùng" vÒ sù tham nhòng. Cã s¸u trôc chÝnh : sù ¨n
(manducation), sù giao dÞch (transaction), sù xin xá
(quÐmandage), sù giao du (sociabilitÐ), sù c−ìng ®o¹t
(extorsion), vµ sù bÝ mËt (secret).
Bµi nµy kÕt thóc b»ng c¸ch ®−a ra mét sù so s¸nh "cæ
®iÓn trong truyÒn thèng nh©n häc, [so s¸nh] mèi quan hÖ
gi÷a tham nhòng vµ ma thuËt hay 'phï thñy' " (s¸ch ®·
dÉn : trang 111). C¸c t¸c gi¶, vèn lu«n trung thµnh víi sù
®am mª cña hä vÒ tri thøc luËn thùc hµnh vµ vÒ c¸c lèi
tiÕp cËn biÖn chøng, ®· tr×nh bÇy "ba cÊp ®é liªn hÖ cã thÓ
cã : cÊp ®é Ðmique ; mét cÊp ®é lý gi¶i bªn ngoµi cã thÓ
chÊp nhËn ®−îc ; vµ mét cÊp ®é lý gi¶i bªn ngoµi kh«ng thÓ
chÊp nhËn ®−îc (theo chóng t«i)" (nh− trªn).
C) Nh©n viªn hé sinh vµ nh©n viªn quan thuÕ. Nh÷ng
nÒn v¨n hãa nghÒ nghiÖp ®Þa ph−¬ng vµ nÒn v¨n hãa hµnh
28
chÝnh t− nh©n hãa. Bµi nµy ®· ®−îc c«ng bè trong t¹p chÝ
Autrepart cña tæ chøc IRD.
Mét khi ®· x¸c ®Þnh khu«n khæ cña sù tiÕp cËn, ®©y lµ
mét cuéc nghiªn cøu tr−êng hîp vÒ hai hoµn c¶nh tham
nhòng th−êng nhËt mµ ai còng biÕt ë ch©u Phi còng nh− ë
vïng §«ng Nam ¸: khi ng−êi ta cÇn mét dÞch vô khÈn cÊp
vµ cã chÊt l−îng cao ë bÖnh viÖn, vµ khi ng−êi ta bÞ nh©n
viªn thuÕ quan hay c¶nh s¸t b¾t gi÷. Tho¹t nh×n, viÖc ®Æt
hai hoµn c¶nh nµy bªn c¹nh nhau cã thÓ lµm cho ng−êi ta
ng¹c nhiªn, nh−ng thùc ra, nã xuÊt ph¸t tõ nh÷ng sù so
s¸nh cña chÝnh nh÷ng ng−êi cung cÊp th«ng tin. §iÒu nµy
cho thÊy r»ng ph¹m trï ë ®©y kh«ng h¼n lµ ®èi t−îng cña
"dÞch vô b¸n chÝnh thøc ph¶i tr¶ tiÒn" (viÖc ch÷a trÞ cô thÓ
nµo ®ã, hay sù ©n gi¶m cña nh©n viªn quan thuÕ), mµ
®óng h¬n lµ lo¹i quan hÖ h×nh thµnh gi÷a ng−êi d©n vµ
nh÷ng ng−êi n¾m quyÒn cung cÊp dÞch vô.
T¸c gi¶ ®· chän c¸ch lµm viÖc trªn nh÷ng ph¹m trï
quan hÖ gi÷a ng−êi d©n víi nh÷ng ng−êi n¾m quyÒn, chø
kh«ng ph¶i trªn nh÷ng lo¹i ho¹t ®éng. Mét trong nh÷ng
tiÕn bé cña ngµnh nh©n häc x· héi lµ tËp trung c¸c c«ng
tr×nh nghiªn cøu cña m×nh vµo c¸c mèi quan hÖ vµ c¸c
ph−¬ng thøc trao ®æi, c¸c mèi liªn hÖ x· héi, h¬n lµ vµo
nh÷ng thao t¸c ph¹m trï hãa, hay nh÷ng thuéc tÝnh thuéc
vÒ c¸c t¸c nh©n. XÐt vÒ mÆt nµy, bé m«n khoa häc nµy
tham gia vµo cïng mét xu h−íng víi tr−êng ph¸i
Manchester ch¼ng h¹n.
3) Ba lèi tiÕp cËn trong ngµnh nh©n häc vÒ sù
ph¸t triÓn
Chóng t«i ®· chän ®Æt bµi nµy vµo phÇn cuèi cïng bëi
29
lÏ ®©y lµ bµi ®i xa h¬n hÕt vÒ cÊp ®é tri thøc luËn, víi mét
th¸i ®é phª ph¸n vµ x©y dùng ®èi víi c¸c khuynh h−íng
nh©n häc vÒ sù ph¸t triÓn.
Dù ¸n tri thøc luËn ë ®©y ®−îc nªu ra râ rµng. Cã thÓ
nhËn diÖn ®−îc ba lo¹i tiÕp cËn trong ngµnh nh©n häc vÒ
sù ph¸t triÓn. Lo¹i thø nhÊt dùa trªn "sù th¸o dì ®èi víi
"diÔn ng«n vÒ sù ph¸t triÓn" ("la dÐconstruction du
'discours du dÐveloppement'"), vèn th−êng bÞ gi¶n l−îc mét
c¸ch lè bÞch vµo mét m« h×nh duy nhÊt, thèng so¸i vµ tai
h¹i". "Lo¹i thø hai lµ lo¹i 'd©n tóy' (populiste) : cïng víi
mét thø d©n tóy 'ý thøc hÖ' vèn t¸n d−¬ng mét c¸ch cã hÖ
thèng c¸c tri thøc vµ c¸c ho¹t ®éng d©n gian, ®«i khi xen
lÉn mét thø d©n tóy 'ph−¬ng ph¸p luËn' – xu h−íng nµy
muèn ®µo s©u th¨m dß c¸c nguån lùc nhËn thøc vµ hµnh
®éng cña c¸c t¸c nh©n, cho dï nh÷ng ng−êi nµy tá ra hÕt
søc c¹n kiÖt" (2001c : trang 729).
Hai lo¹i tiÕp cËn ®Çu tiªn trªn ®©y cã ®Æc tr−ng lµ g¾n
liÒn qu¸ chÆt chÏ víi nh÷ng lËp tr−êng ý thøc hÖ – ®iÒu
nµy ng¨n trë chóng nh×n ra ®−îc sù ®a d¹ng cña c¸c vÞ trÝ
vµ c¸c lèi vËn hµnh chiÕn l−îc cña c¸c t¸c nh©n kh¸c nhau.
"Lèi tiÕp cËn thø ba, ®−îc b¶o vÖ ë ®©y, quan t©m tíi sù
'®an xen nhau gi÷a c¸c l«gic x· héi', vµ sù dÞ biÖt gi÷a
nh÷ng t¸c nh©n ®èi ®Çu nhau trong c¸c ho¹t ®éng ph¸t
triÓn" (nh− trªn). Trong nÒn t¶ng cña lo¹i tiÕp cËn nµy, cã
mét lËp tr−êng ®Æc thï cña ngµnh nh©n häc khi ®øng
tr−íc sù ph¸t triÓn: "V× thÕ chóng t«i biÖn hé cho mét
ngµnh nh©n häc nÒn t¶ng quan t©m ®Õn sù ph¸t triÓn xÐt
nh− lµ mét ®èi t−îng xøng ®¸ng ®−îc chó ý vÒ mÆt khoa
häc, xøng ®¸ng ®−îc ch¨m chót vÒ mÆt ph−¬ng ph¸p luËn,
30
vµ xøng ®¸ng ®−îc canh t©n vÒ mÆt kh¸i niÖm" (2001c :
trang 730).
Nãi c¸ch kh¸c, t¸c gi¶ cho thÊy r»ng mèi quan hÖ gi÷a
ngµnh nh©n häc vµ sù ph¸t triÓn kh«ng thÓ bÞ giíi h¹n vµo
chç ®Ó cho c¸c dù ¸n ph¸t triÓn sö dông ngµnh nh©n häc :
®©y lµ chuyÖn mµ ng−êi ta th−êng gäi lµ "nh©n häc øng dông
vµo sù ph¸t triÓn", hay nãi râ rÖt h¬n lµ "nh©n häc phôc vô
cho sù ph¸t triÓn". ViÖc ®−a n¨ng lùc cña c¸c nhµ nh©n häc
vµo viÖc phôc vô nh− vËy th−êng kÌm theo nhiÒu h¹n chÕ ®èi
víi quyÒn tù do hµnh xö ®óng ®¾n c«ng viÖc cña hä ; t«i chØ
®−a ra ë ®©y hai thÝ dô ®iÓn h×nh nhÊt : nh÷ng c−ìng chÕ vÒ
mÆt thêi gian (thêi gian ®iÒu tra h¹n chÕ lµm cho nhµ nghiªn
cøu kh«ng thÓ th©m nhËp vµ kh«ng thÓ quan s¸t tham dù
thùc thô) ; nh÷ng c−ìng chÕ vÒ mÆt trÝ tuÖ (nh÷ng "®iÓm qui
chiÕu" [TOR] vèn cã trong mäi dù ¸n ph¸t triÓn ®· ®Æt ra
nh÷ng khu«n khæ ®iÒu tra vµ nh÷ng khu«n khæ ph©n tÝch
mét c¸ch tiªn thiªn vèn kh«ng chó ý ®Çy ®ñ tíi tÝnh ®Æc thï
cña c¸c t¸c nh©n ®Þa ph−¬ng vµ nhÊt lµ kh«ng ®−îc phÐp ®Æt
l¹i vÊn ®Ò, kÓ c¶ trong tr−êng hîp c¸c d÷ kiÖn thùc ®Þa m©u
thuÉn víi nh÷ng gi¶ thuyÕt ®· ®−îc x©y dùng trong v¨n
phßng tr−íc khi b−íc ra thùc ®Þa).
Khi chøng minh c¸c gi¸ trÞ kh¸m ph¸ vµ tÝnh nghiªm
cÈn tri thøc luËn cña "sù ®an xen c¸c l«gic x· héi" gi÷a
toµn bé nh÷ng ng−êi cã liªn quan ®Õn dù ¸n ph¸t triÓn víi
nh÷ng t¸c nh©n ®Þa ph−¬ng, «ng ®· dùa trªn hai luËn cø :
"lèi tiÕp cËn tËp trung vµo viÖc ph©n tÝch sù chång lÊn gi÷a
c¸c l«gic x· héi kh¶o s¸t c¸c mèi quan hÖ gi÷a hai giíi Êy,
hay ®óng h¬n, gi÷a nh÷ng ph©n khóc cô thÓ cña hai giíi
Êy, vµ do ®ã lÊy sù gÆp gì gi÷a hai giíi nµy lµm ®èi t−îng
31
®iÒu tra thùc nghiÖm" (2001c : trang 737); vµ ph−¬ng ph¸p
luËn t−¬ng t¸c (interactionnisme mÐthodologique) vèn "nãi
®Õn ë ®©y nh÷ng lèi ph©n tÝch xem c¸c t−¬ng t¸c x· héi
nh− lµ mét 'lèi vµo' th−êng nghiÖm ®Æc biÖt mµ vÉn tr¸nh
coi ®©y tù nã lµ mét ®èi t−îng, nãi c¸ch kh¸c, tr¸nh tù giíi
h¹n m×nh vµo ®©y, hay tù trãi buéc m×nh vµo ®©y". Nh−
vËy, gièng nh− ®èi víi mçi c«ng cô, mçi ph−¬ng ph¸p hay
mçi lý thuyÕt ®−îc sö dông, chóng ta cÇn cã mét ý thøc
phª ph¸n m¹nh mÏ, v× ®©y lµ b¶o ®¶m chÝnh yÕu cho mét
lèi tiÕp cËn ph−¬ng ph¸p luËn : "Nh− vËy, sù t−¬ng t¸c
®−îc xö lý t−¬ng tù nh− ph−¬ng ph¸p 'nghiªn cøu tr−êng
hîp' ®· tõng lµm : ®ã lµ nh÷ng 'lèi vµo' ®Çy høa hÑn ®èi víi
thùc t¹i x· héi, nh÷ng ph−¬ng tiÖn gi¶i m· c¸c chiÕn l−îc
cña c¸c t¸c nh©n lÉn c¸c c−ìng chÕ cña c¸c bèi c¶nh, ®¹t
tíi ®−îc nh÷ng hµnh ®éng còng nh− nh÷ng quan niÖm,
ph¸t hiÖn ra ®−îc nh÷ng hiÖn t−îng nhÊt thêi vµ nh÷ng
hiÖn t−îng mang tÝnh cÊu tróc" (2001c : trang 738).
Cuèi cïng, «ng ®−a ra hai thÝ dô bèi c¶nh hãa vÒ c¸c
"cùc" (p«les) trong lÜnh vùc nghiªn cøu vÒ sù ph¸t triÓn
dùa trªn nh÷ng lèi tiÕp cËn thùc nghiÖm vµ ph−¬ng ph¸p
luËn : "mét cùc chñ yÕu thuéc khèi tiÕng Anh, xung quanh
Norman Long, ë Hµ Lan1; mét cùc chñ yÕu thuéc khèi
tiÕng Ph¸p, xung quanh tæ chøc APAD2" (nh− trªn).
___________
1. Nh−ng kh«ng chØ cã t¸c gi¶ nµy, mét sè t¸c gi¶ kh¸c còng cã mét
quan ®iÓm gÇn gòi : xem Bennett vµ Bowen, 1988 ; Booth, 1994 ;
Gould, 1997.
2. ViÕt t¾t tæ chøc Association Euro-Africaine pour l’anthropologie
du changement social et du dÐveloppement (HiÖp héi ¢u-Phi vÒ
nh©n häc vÒ sù chuyÓn biÕn x· héi vµ sù ph¸t triÓn)
32
 ¤ng kÕt luËn b»ng c¸ch cho thÊy r»ng lèi tiÕp cËn kÕt
hîp c¸c thang bËc (thang bËc cña sù ®a d¹ng ë ®Þa ph−¬ng
vµ thang bËc cña c¸c vÞ trÝ kh¸c nhau trong nh÷ng dù ¸n
cã liªn quan tíi c¸c nhµ tµi chÝnh ngo¹i quèc) cã thÓ gióp
chóng ta ®o¹n tuyÖt víi nh·n giíi duy truyÒn thèng
(traditionaliste) vµ xu h−íng "l·ng m¹n b×nh ®¼ng"
(romantisme Ðgalitaire), vµ do ®ã cuèi cïng ®o¹n tuyÖt víi
xu h−íng duy v¨n hãa (culturalisme) vµ xu h−íng duy b¶n
chÊt (essentialisme). Nh− vËy, ngµnh nh©n häc sÏ cã ®−îc
nh÷ng ph−¬ng tiÖn hîp t¸c h÷u hiÖu h¬n víi c¸c ngµnh
kh¸c, nh−ng víi c¸i gi¸ ph¶i tr¶ lµ ph¶i ®o¹n tuyÖt vÒ mÆt
tri thøc luËn víi nh÷ng x¸c tÝn ý thøc hÖ sai l¹c vèn cßn
rÊt dai d¼ng.
(TrÇn H÷u Quang dÞch)
Th− môc chän läc
BENVENISTE Ðmile (1966), "CatÐgories de pensÐe et
catÐgories de langue" (C¸c ph¹m trï t− duy vµ c¸c ph¹m
trï ng«n ng÷), trong ProblÌmes de linguistique gÐnÐrale
(Nh÷ng vÊn ®Ò ng«n ng÷ häc ®¹i c−¬ng), Vol. 1, Paris,
Gallimard, trang 63-74.
(apad@ehess.cnrs-mrs.fr) ; xem 18 sè Bulletins de l’APAD (TËp san
APAD) ®· Ên hµnh cho ®Õn nay (cã thÓ xem ë trang web :
www.revue.org) (còng cã thÓ xem 48 Working Papers on African
Societies ®· Ên hµnh cho ®Õn nay, n¬i nhµ xuÊt b¶n Das Arabische
Buch, Berlin). CÇn ghi nhËn r»ng c¸c c«ng tr×nh cña APAD liªn
quan chñ yÕu tíi khèi c¸c n−íc Phi ch©u nãi tiÕng Ph¸p, ®iÒu nµy dÜ
nhiªn giíi h¹n tÇm møc cña c¸c kÕt qu¶, nh−ng ®ång thêi còng b¶o
®¶m tèt hon cho sù chuyªn s©u thùc nghiÖm.
33
BIERSCHENK T., BLUNDO G., JAFFRÐ Y. vµ TIDJANI ALOU
M. (2007), Une anthropologie entre rigueur et engagement.
Essai autour de l’œuvre de Jean-Pierre Olivier de Sardan
(Mét ngµnh nh©n häc gi÷a sù nghiªm cÈn vµ sù dÊn th©n.
LuËn bµn xung quanh c«ng tr×nh cña Jean-Pierre Olivier
de Sardan), Paris, Karthala et Leiden, APAD, Coll.
Hommes et sociÐtÐs.
GLASER and STRAUSS A. (1973), The Discovery of
Grounded Theory. Strategies for Qualitative Research (Kh¸m
ph¸ lý thuyÕt dùa trªn mÆt ®Êt. Nh÷ng chiÕn l−îc nghiªn
cøu ®Þnh tÝnh), Chicago, Eldin. [b¶n dÞch tiÕng Ph¸p cña
ch−¬ng 2 ®−îc ®¨ng trong sè 1 cña t¹p chÝ Enquªtes
(Marseille) (1995)] [trªn Internet : http://www.revues.org].
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (2004), "La rigueur du
qualitatif. L’anthropologie comme science empirique" (Sù
nghiªm cÈn cña nghiªn cøu ®Þnh tÝnh. Ngµnh nh©n häc xÐt
nh− mét ngµnh khoa häc th−êng nghiÖm), Espace-Temps,
84-86 : trang 38-50 [trªn Internet : http://www.persee.fr].
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (2003), "Observation et
description en socio-anthropologie" (Quan s¸t vµ m« t¶ trong
ngµnh nh©n häc x· héi), Enquªte (Ên b¶n cña EHESS), 3 :
trang 13-40 [trªn Internet : http://www.revues.org].
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (2003), L’enquªte socio-
anthropologique de terrain : synthÌse mÐthodologique et
recommandations µ usage des Ðtudiants (§iÒu tra thùc ®Þa
nh©n häc x· héi : tæng hîp ph−¬ng ph¸p luËn vµ nh÷ng
khuyÕn c¸o dµnh cho sinh viªn), Etudes et travaux n° 13,
Lasdel (Laboratoire d’Ðtudes et recherches sur les
34
dynamiques sociales et le dÐveloppement local), Niamey,
octobre 2003, 52 trang [trªn Internet : http://www.ird.ne/
lasdel/pub/13methodologie.pdf].
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (2003), "Observation et
description en socio-anthropologie" (Quan s¸t vµ m« t¶
trong ngµnh nh©n häc x· héi), trong G. Blundo vµ J.-P.
Olivier de Sardan (chñ biªn), Pratiques de la description
(Thùc hµnh ph−¬ng ph¸p quan s¸t). Paris, Ðd. de l’EHESS
("Enquªte", 3), trang 13-40.
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre hîp t¸c víi G. BLUNDO
(2001a), "SÐmiologie populaire de la corruption" (TÝn hiÖu
häc d©n gian vÒ sù tham nhòng), Politique Africaine, 83 :
trang 98-114.
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (2001b), "La sage-
femme et le douanier. Cultures professionnelles locales et
culture bureaucratique privatisÐe" (Nh©n viªn hé sinh vµ
nh©n viªn quan thuÕ. Nh÷ng nÒn v¨n hãa nghÒ nghiÖp ®Þa
ph−¬ng vµ nÒn v¨n hãa hµnh chÝnh t− nh©n hãa),
Autrepart [IRD], 20 : trang 61-73.
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (2001c), "Les trois
approches en anthropologie du dÐveloppement" (Ba lèi tiÕp
cËn trong ngµnh nh©n häc vÒ sù ph¸t triÓn), Revue Tiers
Monde, 168 : trang 729-754.
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (2001d), "Populisme
mÐthodologique et populisme idÐologique en
anthropologie" (Xu h−íng d©n tóy ph−¬ng ph¸p luËn vµ xu
h−íng d©n tóy ý thøc hÖ trong ngµnh nh©n häc), trong J.-
L. Fabiani (chñ biªn), Le goût de l’enquªte. Pour Jean-
35
Claude Passeron (Phong c¸ch ®iÒu tra. QuyÓn s¸ch kÝnh
tÆng Jean-Claude Passeron). Paris, L’Harmattan,
trang 195-246.
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (2001e), "L’enquªte de
terrain socio-anthropologique" (§iÒu tra thùc ®Þa nh©n häc
x· héi), trong Corpus, sources et archives, Textes de J.
Boutier, J.-L. Fabiani, J.-P. Olivier de Sardan, Tunis,
Institut de Recherche sur le Maghreb Contemporain :
trang 63-100.
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (2000), "La corruption
comme terrain : pour une approche socio-anthropologique"
(Sù tham nhòng xÐt nh− thùc ®Þa : tiÕn tíi mét lèi tiÕp cËn
nh©n häc x· héi) (hîp t¸c víi G. Blundo), trong Monnayer
les pouvoirs. Espaces, mÐcanismes et reprÐsentations de la
corruption (Lµm tiÒn b»ng quyÒn lùc. C¸c kh«ng gian, c¸c
c¬ chÕ vµ c¸c quan niÖm vÒ sù tham nhòng), G. Blundo
(chñ biªn), GenÌve, trang 21-46.
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (2000), "Le 'je'
mÐthodologique : implication et explicitation dans
l’enquªte de terrain" (C¸i 't«i' ph−¬ng ph¸p luËn : nh÷ng
hµm ý vµ nh÷ng diÔn gi¶i trong viÖc ®iÒu tra thùc ®Þa),
Revue Française de Sociologie, 41(3) : trang 417-445.
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (2000), "Rendre compte
des points de vue des acteurs : principes mÐthodologiques
de l'enquªte de terrain" (Gi¶i thÝch c¸c quan ®iÓm cña c¸c
t¸c nh©n : nh÷ng nguyªn t¾c ph−¬ng ph¸p luËn trong ®iÒu
tra thùc ®Þa), trong Lavigne Delville, Sellamna vµ Mathieu
(chñ biªn). Les enquªtes participatives en dÐbat (Th¶o luËn
36
vÒ ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra tham dù), Paris, Karthala : trang
419-449.
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (1999), "A moral
economy of corruption in Africa ?" (Mét nÒn kinh tÕ häc
®¹o ®øc vÒ sù tham nhòng ë ch©u Phi), The Journal of
Modern African Studies, 37 (1) : trang 25-52.
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (1998), "Emique",
L’Homme, 147 : trang 151-166 [trªn Internet :
http://www.persee.fr].
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre cïng víi BIERSCHENK
T. (1998), Les pouvoirs au village. Le BÐnin rural entre
dÐmocratisation et dÐcentralisation (C¸c quyÒn lùc ë lµng
x·. N«ng th«n BÐnin gi÷a sù d©n chñ hãa vµ sù phi tËp
trung hãa), Paris, Karthala, 295 trang.
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre cïng víi BIERSCHENK
T. (1998), "ECRIS: enquªte collective rapide
d’identification des conflits et des groupes stratÐgiques"
(ECRIS : ®iÒu tra tËp thÓ nhanh ®Ó nhËn diÖn c¸c xung ®ét
vµ c¸c nhãm chiÕn l−îc), trong Bierschenk T. vµ Olivier de
Sardan J.-P. (chñ biªn), Les pouvoirs au village: le BÐnin
rural entre dÐmocratisation et dÐcentralisation (C¸c quyÒn
lùc ë lµng x·. N«ng th«n BÐnin gi÷a sù d©n chñ hãa vµ sù
phi tËp trung hãa), Paris, Karthala : trang 253-272.
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (1996), "Anthropologie
et sociologie. La pluridisciplinaritÐ et les postures
heuristiques" (Nh©n häc vµ x· héi häc. TÝnh liªn ngµnh vµ
c¸c t− thÕ kh¸m ph¸), Revue EuropÐenne des Sciences
Sociales, 103 : trang 195-201.
37
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (1996), "La violence
faite aux donnÐes. Autour de quelques figures de la
surinterprÐtation en anthropologie" (Sù b¹o lùc ®èi víi c¸c
d÷ kiÖn. Bµn vÒ vµi tr−êng hîp lý gi¶i qu¸ ®¸ng trong
ngµnh nh©n häc), Enquªtes. Anthropologie, histoire,
sociologie. [Marseille], "InterprÐter, surinterprÐter" N° 3 :
trang 31-59 [trªn Internet : http://www.revues.org].
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (1996), Anthropologie
et dÐveloppement, essai en socio-anthropologie du
changement social (Nh©n häc vµ ph¸t triÓn, luËn bµn trong
ngµnh nh©n häc x· héi vÒ sù chuyÓn biÕn x· héi), Paris,
Karthala, 221 trang.
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (1995), "La politique du
terrain. Sur la production des donnÐes en anthropologie"
(ChÝnh s¸ch ®iÒu tra thùc ®Þa. Bµn vÒ viÖc s¶n xuÊt c¸c d÷
kiÖn trong ngµnh nh©n häc), Enquªtes. Anthropologie,
histoire, sociologie. [Marseille], "Les enquªtes de terrain",
N° 1 : trang 71-109 [trªn Internet : http://www.revues.org].
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (1993), "L'espace webÐrien
des sciences sociales" (Kh«ng gian Weber trong khoa häc x·
héi), GenÌses, 10: trang 146-160 [trªn Internet :
http://www.persee.fr].
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (1993), "La surinterp-
rÐtation politique (les cultes de possession hawka du
Niger)" (Sù lý gi¶i chÝnh trÞ qu¸ ®¸ng [c¸c lÔ thøc bµi trõ
quØ ¸m hawka ë Niger]), trong Jean-François Bayart (chñ
biªn), Religion et modernitÐ politique en Afrique Noire (T«n
gi¸o vµ tÝnh hiÖn ®¹i chÝnh trÞ ë ch©u Phi da ®en), Paris,
Karthala : trang 163-213.
38
 OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre, PAQUOT Elisabeth (chñ m×nh lµm trung t©m), Cahiers d'Ðtudes Africaines, 111-112 :
biªn) (1991), D’un savoir µ l’autre. Les agents de trang 527-540 [trªn Internet : http://www.revues.org].
dÐveloppement comme mÐdiateurs (Tõ tri thøc nµy sang tri
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre, BOIRAL P., LANTÐRI J.F
thøc kh¸c. Nh÷ng t¸c nh©n cña sù ph¸t triÓn xÐt nh− lµ
(chñ biªn) (1985), Paysans, experts, chercheurs. Sciences
nh÷ng ng−êi trung giíi), Paris, GRET- MinistÌre de la
sociales et dÐveloppement rural (N«ng d©n, chuyªn viªn,
CoopÐration : 204 trang.
nhµ nghiªn cøu. C¸c khoa häc x· héi vµ sù ph¸t triÓn n«ng
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (1991), "L'anthropologie th«n), Paris, Karthala.
du changement social et du dÐveloppement comme
ambition thÐorique?" (Nh©n häc vÒ sù chuyÓn biÕn x· héi
vµ sù ph¸t triÓn xÐt nh− mét tham väng lý thuyÕt ?),
Bulletin de l'APAD [Association Euro-Africaine pour
l’Anthropologie du Changement social et du
DÐveloppement] 1: trang 7-11 [trªn Internet :
http://apad.revues.org/document296.html].
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (1990), "Populisme
dÐveloppementaliste et populisme en sciences sociales :
idÐologie, action, connaissance" (Xu h−íng d©n tóy duy ph¸t
triÓn vµ xu h−íng d©n tóy trong c¸c khoa häc x· héi : ý thøc
hÖ, ho¹t ®éng, kiÕn thøc), Cahiers d'Ðtudes Africaines, 120 :
trang 475-492 [trªn Internet : http://www.revues.org].
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (1989), "Le rÐel des
autres" (C¸i hiÖn thùc cña nh÷ng ng−êi kh¸c), Cahiers
d'Etudes Africaines, 113 : trang 127-135 [trªn Internet :
http://www.revues.org].
OLIVIER de SARDAN Jean-Pierre (1988), "Jeu de la
croyance et 'je' ethnologique : exotisme religieux et ethno-
Ðgo-centrisme" (Sù vËn hµnh cña niÒm tin vµ c¸i 't«i' d©n téc
häc : tÝnh ngo¹i lai t«n gi¸o vµ xu h−íng lÊy c¸i t«i vµ d©n téc

39 40

PH¦¥NG PH¸P §IÒU TRA §IÒN D·
NH¢N HäC-X· HéI: §óC KÕT PH¦¥NG PH¸P
LUËN Vµ MéT Sè H¦íNG DÉN DµNH
CHO SINH VI£N1
J.P. Olivier De Sardan
Lêi nãi ®Çu
Sè ra ®Æc biÖt nµy cña bé s¸ch Etudes et Travaux cña
Trung t©m LASDEL nh¾m ®Õn tr−íc hÕt lµ sinh viªn hÖ cö
nh©n, hÖ cao häc (maþtrise et DEA [Dipl«me d'Ðtudes
approfondies]) thuéc c¸c ngµnh khoa häc x· héi ®ang mong
muèn cã ®−îc mét sè c¸i mèc vÒ ph−¬ng ph¸p luËn vµ thùc
hµnh liªn quan tíi viÖc ®iÒu tra ®iÒn d· nh©n häc-x· héi
(kiÓu ®Þnh tÝnh), dùa trªn c¸c kü thuËt pháng vÊn tù do,
quan s¸t, nghiªn cøu tr−êng hîp, nh− chóng t«i ®ang lµm,
theo d¹ng tËp thÓ (qui tr×nh ECRIS) hoÆc c¸ nh©n.
___________
1. DÞch tõ nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p L’enquªte socio-anthropologique
de terrain: synthÌse mÐthodologique et recommandations µ usage
des Ðtudiants, Etudes et Travaux, no. 13, 10/2003
41
ThËt vËy, chóng t«i nhËn thÊy r»ng phÇn lín trong sè
hä ch−a hÒ ®−îc ®µo t¹o vÒ viÖc ®iÒu tra ®iÒn d· theo kiÓu
®Þnh tÝnh, vµ ®èi víi hä c«ng t¸c ®iÒu tra th−êng chØ giíi
h¹n vµo viÖc ®iÒu tra b»ng b¶n c©u hái.
Ng−êi ta sÏ t×m thÊy trong tËp tµi liÖu nµy, ë phÇn ®Çu,
nh÷ng ®iÒu chØ dÉn rÊt thùc tÕ, xuÊt ph¸t tõ nh÷ng kinh
nghiÖm cña Trung t©m LASDEL trong qu¸ tr×nh h−íng
dÉn sinh viªn trªn thùc ®Þa. MÆc dï chóng t«i kh«ng thÝch
nh÷ng c¸i gièng nh− nh÷ng c«ng thøc nÊu ¨n cã s½n
("recettes"), nh−ng chóng t«i nhËn thÊy r»ng viÖc ®−a ra
mét sè chØ dÉn vµ khuyÕn c¸o vÉn lµ ®iÒu cÇn thiÕt.
Sau ®ã, bëi v× c«ng t¸c ®iÒu tra nh©n häc-x· héi kh«ng
bao giê chØ lµ nh÷ng"thñ thuËt"("trucs") hay lµ nh÷ng qui
®Þnh cô thÓ, mµ nã ®ßi hái tr−íc hÕt ph¶i hiÓu râ vµ n¾m
v÷ng c¸c c¸ch ®Æt vÊn ®Ò vµ c¸c khÝa c¹nh lý thuyÕt liªn
quan tíi"®iÒn d·" ("terrain"), nªn chóng t«i sÏ ®−a ra hai
bµi, phèi hîp gi÷a khÝa c¹nh nhËn thøc luËn (chóng ta
muèn s¶n xuÊt ra lo¹i tri thøc nµo th«ng qua c«ng t¸c ®iÒu
tra ®iÒn d·, cã nh÷ng h¹n chÕ nµo?) víi khÝa c¹nh ph−¬ng
ph¸p luËn (lµm sao s¶n xuÊt ra ®−îc tri thøc Êy mµ tr¸nh
®−îc tèi ®a nh÷ng lÖch l¹c vµ gia t¨ng tèi ®a chÊt l−îng
cña c¸c d÷ kiÖn?). Mét bµi kh¸c (tøc lµ phÇn 2) sÏ liªn
quan tíi c¸c c¬ së vµ c¸c thñ tôc cña ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra
theo d¹ng tËp thÓ mµ chóng t«i gäi lµ ECRIS – chóng t«i
rÊt th−êng sö dông ph−¬ng ph¸p nµy nh− b−íc khëi sù cña
mét cuéc ®iÒu tra trªn nhiÒu ®Þa bµn (multi-sites) vµ nh−
mét c«ng cô ®µo t¹o. Cßn bµi sau cïng (tøc lµ phÇn 3) sÏ
tr×nh bµy mét c¸ch tæng qu¸t nh÷ng c−ìng chÕ vµ nh÷ng
tµi nguyªn cña c«ng t¸c ®iÒu tra ®iÒn d·.
42

PhÇn 1
Mét sè ®iÒu h−íng dÉn c¨n b¶n
1. Nh÷ng khã kh¨n trong viÖc pháng vÊn vµ vµi
lêi khuyªn vÒ ph−¬ng ph¸p luËn1
Ng−êi ta thÊy sinh viªn th−êng gÆp hai khã kh¨n lín nhÊt:
- Khã rêi xa khái "v¨n hãa cña b¶n c©u hái": hä th−êng
muèn ®Æt c©u hái theo thø tù, thay v× tiÕn hµnh mét cuéc
trß chuyÖn thùc sù, trong ®ã còng cã nh÷ng lóc bµn sang
chuyÖn kh¸c.
- Trong lóc pháng vÊn, hä khã ph©n biÖt ®−îc c¸i g×
thÝch ®¸ng vµ c¸i g× kh«ng thÝch ®¸ng ®èi víi cuéc ®iÒu tra
___________
1. B¶n v¨n nµy ®−îc so¹n th¶o xuÊt ph¸t tõ viÖc tæng hîp c¸c buæi
tranh luËn vµ c¸c buæi rót kinh nghiÖm ®iÒu tra trong khu«n khæ
cña hai ®ît tËp huÊn ph−¬ng ph¸p pháng vÊn vµ ph−¬ng ph¸p
®iÒn d· do LASDEL tæ chøc vµo ngµy 2-9 vµ ngµy 3-10 dµnh cho
sinh viªn cao häc cña §¹i häc Abdou Moumouni ë Niamey (víi sù
tham gia cña sinh viªn §¹i häc Abomey-Calavi cña BÐnin). V×
thÕ ®©y lµ kÕt qu¶ cña mét c«ng tr×nh tËp thÓ ®−îc thùc hiÖn bëi
nh÷ng c¸n bé nghiªn cøu cña LASDEL ®· tõng tham gia h−íng
dÉn sinh viªn.
43
trong néi dung ph¸t biÓu cña ng−êi ®èi tho¹i (khã kh¨n
nµy còng béc lé khi hä tiÕn hµnh tæng hîp ý kiÕn sau khi
kÕt thóc cuéc ®iÒu tra).
Nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ bèi c¶nh cña c¸c cuéc pháng vÊn
- Lµm thÕ nµo ®Ó chñ ®éng kiÓm so¸t ®−îc qu¸ tr×nh
chuyÓn tõ mét cuéc pháng vÊn c¸ nh©n sang mét cuéc
pháng vÊn tËp thÓ: chóng ta ®ang muèn thùc hiÖn mét
cuéc pháng vÊn c¸ nh©n, nh−ng dÇn dµ cã nhiÒu ng−êi tíi
vµ tô tËp l¹i (do ng−êi ®èi tho¹i muèn cã thªm nh©n
chøng, hoÆc do ®Þa ®iÓm pháng vÊn lµ n¬i c«ng céng hay
trë thµnh n¬i c«ng céng)? §iÒu nµy th−êng khã tr¸nh khái
vµo giai ®o¹n ®Çu cña cuéc ®iÒu tra (nhÊt lµ trong mét
cuéc ®iÒu tra tËp thÓ); v× thÕ mµ ng−êi ta cÇn ph¶i ë l¹i
[nhiÒu ngµy] trong lµng, trë l¹i t×m ng−êi ®èi tho¹i trong
mét lÇn kh¸c ®Ó hÑn gÆp riªng mét c¸ch kÝn ®¸o h¬n…
- Ng−êi ®èi tho¹i v¾ng mÆt, hoÆc kh«ng ®ñ thÈm quyÒn:
®©y lµ chuyÖn th−êng x¶y ra, vµ chóng ta cÇn ph¶i kiªn
nhÉn vµ ph¶i cã thêi gian…
- §«i khi chóng ta kh«ng nãi ®−îc ng«n ng÷ ®Þa
ph−¬ng: lóc nµy, vÊn ®Ò lµ lµm sao chän ®−îc ng−êi phiªn
dÞch; ng−êi nµy cµng hiÓu ®−îc c¸ch ®Æt vÊn ®Ò cña cuéc
®iÒu tra kü l−ìng chõng nµo th× cµng tèt chõng ®ã. Nh−ng
vÉn cÇn ph¶i dµnh thêi gian tËp huÊn ng−êi phiªn dÞch ®Ó
ng−êi nµy biÕt c¸ch dÞch mét c¸ch trung thµnh tèi ®a mµ
kh«ng thay ®æi hoÆc diÔn gi¶i c¸c lêi ph¸t biÓu, kh«ng tãm
t¾t nh÷ng néi dung ph¸t biÓu mét c¸ch qu¸ ®¸ng, vµ
kh«ng tr¶ lêi thay cho nh÷ng ng−êi ®−îc hái. Trong lóc
ng−êi ta nãi b»ng tiÕng ®Þa ph−¬ng, h·y dïng "thêi gian
44
r¶nh rçi" nµy ®Ó suy nghÜ ®Õn nh÷ng c©u hái tiÕp theo, vµ
®õng tá ra sèt ruét.
- C¶m thÊy mÖt mái hoÆc b·o hßa sau khi nãi chuyÖn
mét håi:
+ §iÒu nµy cã thÓ do kh«ng chó ý vµ thiÕu tËp trung
theo dâi c¸c lêi lÏ cña ng−êi ®èi tho¹i trong lóc pháng vÊn.
+ Nh−ng còng cã thÓ ®iÒu nµy cã nghÜa lµ cÇn vµi phót
gi¶i lao!
- §«i khi vÞ trÝ x· héi hoÆc giíi tÝnh cña pháng vÊn viªn
còng cã thÓ g©y ra vÊn ®Ò [khã kh¨n], nh−ng ®iÒu nµy
kh«ng ph¶i lóc nµo còng lµ mét h¹n chÕ (nhÊt lµ khi ®·
trao ®æi trong mét kho¶ng thêi gian nµo ®ã, vµ nÕu pháng
vÊn viªn ®· ®−îc tËp huÊn kü).
- Ng«n ng÷ ë n«ng th«n (hoÆc tiÕng lãng) kh«ng gièng
víi ng«n ng÷ phæ th«ng ë ®« thÞ; v× thÕ, cÇn ph¶i häc nã.
- Pháng vÊn viªn cµng hiÓu biÕt nhiÒu vÒ ®Ò tµi, anh ta
sÏ cµng ®Æt ra nh÷ng c©u hái thÝch ®¸ng, vµ ng−êi ®−îc
pháng vÊn sÏ cµng béc b¹ch nhiÒu h¬n: v× thÕ, ®iÒu quan
träng lµ tr−íc khi ®i tíi thùc ®Þa, cÇn tham kh¶o kü l−ìng
c¸c tµi liÖu…
- §iÒu cÇn thiÕt lµ ph¶i ë l¹i trong lµng (nÕu chóng ta
lµm viÖc trong m«i tr−êng n«ng th«n), hoÆc th−êng xuyªn
lui tíi c¬ së trong mét thêi gian dµi (nÕu chóng ta lµm viÖc
trong m«i tr−êng thµnh thÞ). Mét cuéc ®iÒu tra tèt ®ßi hái
ph¶i cã thêi gian, vµ ph¶i"quan s¸t tham dù", nghÜa lµ
ph¶i s©u s¸t víi ng−êi d©n, trß chuyÖn víi hä, cïng sèng
víi hä (Ýt nhÊt lµ trong mét chõng mùc nµo ®ã). Chóng ta
45
kh«ng thÓ lµm theo kiÓu lµ b−íc xuèng xe h¬i, lµm ba cuéc
pháng vÊn, råi lªn xe ®i. ChÝnh buæi tèi, sau giê lao ®éng,
míi lµ lóc mµ chóng ta cã thÓ biÕt ®−îc nhiÒu chuyÖn. ChØ
sau mét kho¶ng thêi gian nµo ®ã, ng−êi d©n míi quen víi
nhµ nghiªn cøu, vµ míi b¾t ®Çu tin t−ëng anh ta.
- Mét cuéc pháng vÊn ®èi víi mét ng−êi míi ®«i khi chØ
lµ sù më ®Çu cho mét lo¹t c¸c cuéc gÆp gì tiÕp theo víi
ng−êi nµy: nªn tiÕp xóc nhiÒu lÇn víi ng−êi nµo ®¸ng chó ý
hoÆc cã nhiÒu hiÓu biÕt hoÆc s½n sµng gÆp gì…
Vµo ®Ò
- Lu«n lu«n gi¶i thÝch môc tiªu cña cuéc pháng vÊn; vµ
h·y lµm viÖc nµy b»ng nh÷ng ng«n tõ mµ ng−êi ®èi tho¹i
cã thÓ hiÓu ®−îc, nh÷ng ng«n tõ cã ý nghÜa ®èi víi «ng
ta/bµ ta (do ®ã, tïy theo ng−êi ®èi tho¹i mµ chóng ta sÏ cã
c¸ch giíi thiÖu cuéc pháng vÊn).
- Lu«n lu«n tù giíi thiÖu tªn cña m×nh ngay tõ ®Çu.
- Hái tªn cña ng−êi ®−îc pháng vÊn (lóc ®Çu hay lóc
cuèi cuéc pháng vÊn, lóc nµo còng ®−îc).
TiÕn hµnh cuéc pháng vÊn
- CÇn dù kiÕn tr−íc c©u hái ®Çu tiªn, theo d¹ng m« t¶
hoÆc theo d¹ng kÓ chuyÖn, ®Æc biÖt lµ vÒ tiÓu sö ("lµm sao
bµ l¹i trë thµnh bµ ®ì?"hoÆc"«ng ph¶i lµm nh÷ng g× khi
«ng lµm tr−ëng nhãm?").
- §õng dïng b¶n ph¸c th¶o (canevas) nh− mét b¶n c©u
hái (questionnaire): ®©y chØ lµ mét b¶n nh¾c nhë, gióp
chóng ta khái quªn mét sè ®iÓm nµo ®ã mµ th«i; nªn tr¸nh
®Æt nh÷ng c©u hái rËp khu«n theo b¶n ph¸c th¶o nµy vµ
46
kh«ng thÝch hîp víi ®èi t−îng pháng vÊn; chóng ta còng
kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i theo ®óng tr×nh tù c¸c c©u hái trong
Êy; chóng ta ph¶i cã kh¶ n¨ng tho¸t ra khái b¶n ph¸c
th¶o, vµ thËm chÝ ®«i khi ph¶i quªn nã ®i, ®Ó råi sau ®ã l¹i
trë l¹i víi nã…
- §õng ®Ò cËp tíi tÊt c¶ c¸c chñ ®Ò trong b¶n ph¸c th¶o
víi tÊt c¶ mäi ®èi t−îng pháng vÊn: h·y tËp trung vµo
nh÷ng chñ ®Ò nµo mµ ®èi t−îng pháng vÊn hiÓu biÕt nhiÒu
nhÊt, hoÆc quan t©m nhiÒu nhÊt, vµ bá qua nh÷ng chñ ®Ò
kh«ng cã liªn quan g× tíi hä, hoÆc nh÷ng chñ ®Ò mµ chóng
ta biÕt lµ hä sÏ ch¼ng cã g× ®Ó nãi…
- Tr¸nh nh÷ng c©u hái qu¸ chung chung, qu¸ trõu
t−îng, qu¸ gÇn víi b¶n ph¸c th¶o ("phô n÷ cã ®−îc ®éc lËp
trong kh«ng gian kinh tÕ hay kh«ng?"): nh÷ng c©u hái mµ
chóng ta nªu ra cho ®èi t−îng pháng vÊn kh«ng ph¶i lµ
nh÷ng c©u hái mµ chóng ta tù ®Æt ra cho chÝnh m×nh;
nh÷ng c©u hái nªu ra ph¶i ®−îc ng−êi ®èi tho¹i hiÓu râ.
- Tr¸nh nh÷ng c©u hái nµo sÏ dÉn tíi nh÷ng c©u tr¶ lêi
qu¸ hiÓn nhiªn ("«ng/bµ cã thÊy lµ m×nh kiÕm ®−îc ®ñ tiÒn
®Ó sinh sèng hay kh«ng?") hoÆc lµ nh÷ng c©u hái kh«ng cã
ý nghÜa g× c¶ ("nh÷ng con cß cã thÓ cã v−ên trång rau hay
kh«ng?") hoÆc sÏ dÉn tíi nh÷ng c©u tr¶ lêi khu«n s¸o vµ
gi¶ t¹o ("«ng/bµ cã sèng hßa thuËn víi nhau hay kh«ng?").
- §«i khi cã nh÷ng cuéc pháng vÊn nh¹t nhÏo vµ v« Ých:
®õng cè tiÕp tôc tiÕn hµnh n÷a, vµ h·y t×m c¸ch kÕt thóc
cµng sím cµng tèt mét c¸ch lÞch sù…
- H·y cø ®Ó cho ng−êi ®èi tho¹i nãi lÆp ®i lÆp l¹i mµ
®õng cã ph¶n øng g× c¶, nh−ng ®iÒu tra viªn th× cÇn tr¸nh
47
lÆp ®i lÆp l¹i (®èi víi c©u hái nµo mµ ng−êi ta ch−a tr¶ lêi
®Çy ®ñ, h·y ®Æt l¹i c©u hái nh−ng ®Æt mét c¸ch kh¸c, d−íi
h×nh thøc kh¸c, víi nh÷ng ng«n tõ kh¸c).
- H·y chÊp nhËn ®Ó cho ng−êi ®èi tho¹i nãi l¹c sang
chuyÖn kh¸c; nh÷ng ®iÒu nµo cã liªn quan tíi chñ ®Ò
nghiªn cøu th× ®iÒu tra viªn nªn khuyÕn khÝch hä nãi tiÕp,
cßn nh÷ng chuyÖn nµo kh«ng cã liªn quan th× th«i ®õng ®Ò
cËp tíi n÷a.
- Khi nµo thÊy ng−êi ®èi tho¹i trë nªn thùc sù thÝch thó
víi mét chñ ®Ò nµo ®ã cã liªn quan tíi ®Ò tµi, h·y ®éng viªn
tèi ®a «ng ta/bµ ta, vµ ®õng véi t×m c¸ch chuyÓn sang c©u
hái kh¸c, ®õng ng¾t lêi «ng ta/bµ ta…
- H·y khuyÕn khÝch ng−êi ®èi tho¹i ®−a ra nh÷ng thÝ
dô, nãi kü h¬n vÒ ®iÓm nµy hay ®iÓm kh¸c.
- Trong cuéc pháng vÊn, cã thÓ nghØ gi¶i lao gi÷a chõng
®Ó"t¸n gÉu"sang chuyÖn nµy chuyÖn kh¸c, t×m xem cã
nh÷ng chuyÖn g× mµ hai bªn cïng ®ång c¶m víi nhau hay
kh«ng, còng cã thÓ b»ng c¸ch thøc dÝ dám; ®iÒu nµy sÏ lµm
cho bÇu kh«ng khÝ bít c¨ng th¼ng…
- Nªn tr¸nh nh÷ng c©u hái cã thÓ g©y bèi rèi hoÆc
qu¸"nãng"(ch¼ng h¹n vÒ tiÒn b¹c, vÒ chÝnh trÞ), nhÊt lµ vµo
thêi gian ®Çu cña cuéc pháng vÊn, hoÆc vµo lÇn tiÕp xóc
®Çu tiªn.
- Khi nµo cÇn th× nªn ®Ò nghÞ hä liÖt kª, xÕp lo¹i (®Ó cho
chÝnh hä xÕp lo¹i); thØnh tho¶ng cã thÓ ®Ò nghÞ hä ®Þnh
nghÜa mét tõ ng÷ nµo ®ã… (tÝn hiÖu häc d©n gian).
- NÕu cã thÓ th× dùa trªn lêi lÏ cña ng−êi ®èi tho¹i ®Ó
48
®Æt ra c©u hái tiÕp theo, cho dï c©u hái nµy kh«ng n»m
trong b¶n ph¸c th¶o.
- H·y phãng t¸c ra nh÷ng c©u hái míi, tïy theo diÔn
tiÕn cña cuéc trao ®æi (h·y ghi l¹i nh÷ng c©u hái nµy, mçi
khi chóng xuÊt hiÖn trong ®Çu cña b¹n).
- Mét cuéc pháng vÊn, còng gièng nh− viÖc t×m tßi trªn
Internet1: lóc nµo còng xuÊt hiÖn thªm nh÷ng c¸i"cöa
sæ"míi mµ chóng ta cã thÓ më ra, hay thËm chÝ do chÝnh
ng−êi ®−îc pháng vÊn më ra; mét ®iÒu tra viªn giái
th−êng"më"nh÷ng cöa sæ nµy vµ tham kh¶o chóng, cßn
mét ®iÒu tra viªn dë th× th−êng"®ãng"chóng l¹i…
- Trong lóc nãi chuyÖn, ng−êi ®èi tho¹i ®«i khi cã thÓ
ph¸t biÓu mét ®iÓm nµo ®ã kh«ng râ rµng, kh«ng m¹ch l¹c,
bá qua mét sè"vïng tèi"nµo ®ã 2: lóc nµy, cÇn ®Ò nghÞ «ng
ta/bµ ta trë l¹i víi ®iÓm nµy, gi¶i thÝch râ h¬n, ®i s©u h¬n,
vµ ch−a chuyÓn sang c©u hái tiÕp theo…
- Lu«n lu«n biÓu tá mét th¸i ®é biÕt l¾ng nghe, ch¼ng
h¹n b»ng c¸ch gËt gï, hoÆc b»ng c¸ch dïng nh÷ng tõ ng÷
®Þa ph−¬ng ®Ó tá ra r»ng m×nh ®ang ch¨m chó theo dâi.
Ghi chÐp
- Trong qu¸ tr×nh pháng vÊn, h·y ghi l¹i vµo mét chç
nµo ®ã (ngoµi lÒ, d−íi cuèi trang…) nh÷ng c©u hái míi n¶y
___________
1. C¸ch so s¸nh nµy ®· ®−îc Nassirou Bako Arifari ®−a ra vµ triÓn
khai trong ®ît c«ng t¸c thø hai.
2. Ch÷"vïng tèi"®· ®−îc Aboubacry Imorou sö dông trong ®ît c«ng
t¸c thø hai.
49
ra trong ®Çu mµ chóng ta muèn nªu ra, nh÷ng ®iÓm mµ
chóng ta muèn ®Ò nghÞ ng−êi ®èi tho¹i nãi chÝnh x¸c h¬n,
v.v.; g¹ch chóng ®i khi ®· gi¶i quyÕt xong.
- H·y ghi chÐp nguyªn v¨n (tøc lµ chÝnh x¸c, ®Çy ®ñ,
theo ®óng ng«n ng÷ ®Þa ph−¬ng) mét sè c©u nãi cña ng−êi
®èi tho¹i vÒ nh÷ng ®iÓm ®Æc biÖt cã liªn quan tíi ®Ò tµi
nghiªn cøu (vµ ®Æt chóng trong dÊu ngoÆc kÐp:"..."); h·y
ghi l¹i nh÷ng tõ ng÷ quan träng ®· ®−îc sö dông trong
tiÕng ®Þa ph−¬ng (tÝn hiÖu häc d©n gian).
- Khi ng−êi ®èi tho¹i nãi vÒ mét tr−êng hîp cô thÓ, khi
hä ®−a ra mét thÝ dô ch¼ng h¹n, th× ®Êy chÝnh lµ lóc cÇn
ghi chÐp nhiÒu nhÊt, ®Ó cã ®−îc nhiÒu chi tiÕt minh häa
(nhiÒu ®iÒu tra viªn th−êng hay dõng l¹i kh«ng ghi chÐp
n÷a vµo nh÷ng lóc nµy).
- Lu«n lu«n ph¶i ghi chÐp, cho dï cã ghi ©m.
Ghi ©m
- H·y ngá lêi xin phÐp ®−îc ghi ©m tr−íc khi më m¸y ghi
©m (ng−êi d©n th−êng biÕt thÕ nµo lµ m¸y ghi ©m, ®õng
t−ëng r»ng hä kh«ng biÕt), b»ng c¸ch gi¶i thÝch lý do t¹i sao
(h·y lµm cho hä yªn t©m vÒ c¸ch sö dông b¨ng ghi ©m vµ vÒ
møc ®é b¶o mËt b¨ng ghi ©m: nh÷ng ®o¹n b¨ng nµy sÏ
kh«ng ®−îc ®−a cho bÊt cø ai kh¸c nghe, vµ sÏ ®−îc xãa).
- Lu«n lu«n thö l¹i m¸y ghi ©m tr−íc khi pháng vÊn.
- §Æt m¸y ghi ©m ë chç thÝch hîp nhÊt bªn c¹nh c¸i
micr« (tr¸nh ®Ó c¸i micr« ra chç nµo cã giã) vµ sau ®ã t×m
c¸ch lµm sao ®Ó ng−êi ta quªn ®i, kh«ng chó ý tíi nã n÷a,
vµ xem nã nh− mét ®å vËt b×nh th−êng.
50
 - Vµo cuèi buæi pháng vÊn, nÕu chóng ta muèn ®Ò cËp
tíi nh÷ng chuyªn"tÕ nhÞ", cã thÓ cÇn t¾t m¸y ghi ©m ®i ®Ó
ng−êi ta cã thÓ nãi chuyÖn tho¶i m¸i h¬n, m¹nh d¹n h¬n
(nÕu ®−îc th× ghi chÐp, nh−ng nÕu ®iÒu nµy cã thÓ lµm cho
ng−êi ®èi tho¹i ng−îng ngïng kh«ng nãi, th× ®õng ghi
chÐp, ®Ó sau ®ã ghi l¹i sau).
- Nãi tªn cña ng−êi ®èi tho¹i vµo trong m¸y ghi ©m, ghi
lªn b¨ng ghi ©m tªn, ®Þa ®iÓm, thêi gian…
§èi víi nh÷ng cuéc ®iÒu tra thùc tËp
- ChÝnh ng−êi h−íng dÉn sÏ tiÕn hµnh cuéc pháng vÊn
®Çu tiªn, sau ®ã mçi ng−êi thùc tËp sÏ tù m×nh tiÕn hµnh
mét cuéc pháng vÊn.
- Tr−íc mçi cuéc pháng vÊn, cÇn dù trï tr−íc ë trong
nhãm nh÷ng c©u hái vµo ®Ò, nh÷ng chñ ®Ò nµo trong b¶n
ph¸c th¶o cÇn ®Ò cËp vµ nh÷ng chñ ®Ò nµo cÇn bá qua.
- Sau mçi cuéc pháng vÊn, häp nhãm l¹i ®Ó tæng kÕt.
2. ThÝ dô: nh÷ng qui ®Þnh dµnh cho c¸c ®iÒu tra
viªn cña LASDEL
§Ó ®−a ra mét thÝ dô vÒ mét sè ®iÓm võa nãi trªn, d−íi
®©y lµ phiÕu h−íng dÉn ®−îc ph©n ph¸t cho c¸c ®iÒu tra
viªn cña Trung t©m LASDEL, vµ phiÕu pháng vÊn cÇn
®iÒn vµo.
1.1. Trong qu¸ tr×nh ®iÒu tra
KiÓm tra xem m¸y ghi ©m cã ch¹y tèt hay kh«ng tr−íc
cuéc pháng vÊn; mang theo s½n pin vµ b¨ng c¸t-xÐt dù tr÷
®Ó thay thÕ.
51
Lóc ®i pháng vÊn, ph¶i lu«n lu«n ®em theo b¶n danh
s¸ch c¸c vÊn ®Ò cÇn t×m hiÓu (nh÷ng vÊn ®Ò tæng qu¸t
hoÆc cô thÓ cña cuéc nghiªn cøu mµ chóng ta ®· ®Æt ra- c¸i
mµ chóng t«i gäi lµ"b¶n ph¸c th¶o pháng vÊn"["canevas
d'entretien"]); ®õng ngÇn ng¹i xem l¹i b¶n nµy trong qu¸
tr×nh pháng vÊn; nh−ng ®õng dïng nã nh− mét b¶n
c©u hái (questionnaire) (xem phÇn sau).
Lu«n lu«n cã mét cuèn sæ ghi chÐp, vµ lu«n lu«n
sö dông nã, kÓ c¶ lóc ghi ©m (vµ ghi vµo ®ã hoÆc lµ
nh÷ng nhËn xÐt vÒ th¸i ®é cña ng−êi ®−îc pháng vÊn, hoÆc
lµ nh÷ng c©u hái míi mµ chóng ta cÇn ®µo s©u thªm trong
qu¸ tr×nh pháng vÊn).
§«i khi còng cÇn ph¶i t¾t m¸y ghi ©m, hoÆc kh«ng
sö dông m¸y ghi ©m, nÕu ®iÒu nµy cã vÎ nh− lµm cho
ng−êi ®èi tho¹i c¶m thÊy lóng tóng: trong tr−êng hîp nµy,
cÇn ghi chÐp thËt kü l−ìng.
Lu«n lu«n ghi chÐp l¹i sau khi cã nh÷ng cuéc nãi
chuyÖn kh«ng chÝnh thøc thó vÞ (ngoµi nh÷ng cuéc
pháng vÊn chÝnh thøc); ®ång thêi, còng cÇn ghi l¹i nh÷ng
nhËn xÐt c¸ nh©n, nh÷ng gi¶ thuyÕt míi, nh÷ng ®iÓm cÇn
theo dâi t×m hiÓu thªm, v.v.
§õng ngÇn ng¹i hái nh÷ng c©u mµ ®iÒu tra viªn thÊy
r»ng c©u tr¶ lêi sÏ qu¸ hiÓn nhiªn; kÓ c¶ nÕu c©u tr¶ lêi lµ
hiÓn nhiªn ®èi víi ng−êi ®−îc pháng vÊn, ng−êi ta vÉn cã
thÓ hái hä r»ng"t¹i sao l¹i nh− thÕ? t¹i sao ng−êi ta nãi
r»ng…? v.v."
52
 Sau khi pháng vÊn, ghi l¹i trªn cuèn b¨ng c¸t-xÐt mét mang nh÷ng néi dung tiªu ®Ò gièng nh− b¶n gì b¨ng mét
con sè víi m· sè cña ®iÒu tra viªn vµ m· sè cña cuéc ®iÒu cuéc pháng vÊn).
tra, thêi ®iÓm vµ ®Þa ®iÓm diÔn ra cuéc pháng vÊn, tªn cña
H·y ®iÒn vµo phiÕu pháng vÊn sau mçi lÇn gì b¨ng
ng−êi ®−îc pháng vÊn.
pháng vÊn.
1.2. Gì b¨ng ghi ©m vµ nhËp liÖu
Söa l¹i c¸c b¶n nhËp liÖu b»ng c¸ch th−êng
Lu«n lu«n ®¸nh sè trang c¸c cuèn sæ ghi chÐp, vµ cho xuyªn xem l¹i b¶n gèc, kiÓm tra l¹i c¸c tiªu ®Ò, vµ
mçi cuèn sæ mét m· sè. nÕu cÇn, cho thªm c¸c dÊu chÊm, dÊu phÈy…
BÊt cø b¶n v¨n gì b¨ng hay b¶n dÞch nµo cña mét cuéc
pháng vÊn ghi ©m còng ®Òu ph¶i mang tiªu ®Ò bao gåm:
- Tªn cña ®iÒu tra viªn
- Sè cña cuèn b¨ng c¸t-xÐt
- Tªn cña ng−êi ®−îc pháng vÊn
- Thêi ®iÓm vµ ®Þa ®iÓm diÔn ra cuéc pháng vÊn.
Mét cuéc pháng vÊn ghi ©m còng ph¶i ®−îc gì
b¨ng [tøc lµ ®¸nh m¸y l¹i] mét c¸ch trän vÑn, chø
kh«ng bao giê ®−îc tãm t¾t.
Cho thªm c¸c dÊu chÊm, dÊu phÈy… vµo trong b¶n
v¨n gì b¨ng.
Thªm vµo ë phÇn cuèi cña ®o¹n gì b¨ng pháng vÊn
nh÷ng nhËn xÐt mµ b¹n ®· ghi vµo cuèn sæ trong lóc
pháng vÊn.
H·y nhËp liÖu (tøc lµ ®¸nh m¸y vµo m¸y vi tÝnh) nh÷ng
ghi chó mµ b¹n ®· viÕt sau nh÷ng cuéc trß chuyÖn kh«ng
chÝnh thøc kh«ng ghi ©m, còng nh− c¸c nhËn xÐt (còng

53 54
3. ThÝ dô: PhiÕu pháng vÊn cña Trung t©m LASDEL
§Ò tµi nghiªn cøu:
Ghi chó:
Chñ nhiÖm:
§iÒu tra viªn:
§iÒu tra: [ ] ECRIS [ ] c¸ nh©n

Tãm t¾t:
Nhãm:
Tªn cña ng−êi ®−îc pháng vÊn:
Chøc vô:
§Æc ®iÓm (tuæi, sè con, häc vÊn v.v.):

Ngµy pháng vÊn: §Þa ®iÓm pháng vÊn:

Thêi gian pháng vÊn kÐo dµi .... (giê, phót) hoÆc tõ ... tíi ...

B¨ng c¸t- Gì b¨ng

xÐt
Tªn / m· MÆt §¸nh dÊu Thêi
sè (A hay B) l−îng
b¾t ®Çu kÕt thóc

Thêi l−îng tæng céng ®· ®−îc gì b¨ng

Cuéc pháng vÊn liªn quan tíi (chñ ®Ò, tõ khãa):

55 56
 4. Quan s¸t
Chóng ta cÇn nhí r»ng viÖc quan s¸t còng quan träng
nh− viÖc pháng vÊn. Nã còng ph¶i ®−îc chuyÓn thµnh
nh÷ng d÷ kiÖn ghi trªn giÊy, trong khi vµ sau khi quan s¸t.
ë ®©y, chóng t«i sÏ kh«ng ®−a ra nh÷ng khuyÕn c¸o cô
thÓ nµo, bëi lÏ mçi lo¹i quan s¸t vµ mçi ®Ò tµi quan s¸t ®Òu
cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng biÖt. Do ®ã, chóng t«i chØ tr×nh
bµy sau ®©y mét thÝ dô, vèn hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ
mét"mÉu mùc"®Ó noi theo, nh−ng lµ ®Ó chøng tá r»ng viÖc
quan s¸t cÇn ®−îc tiÕn hµnh mét c¸ch cã hÖ thèng, tØ mØ, cã
suy nghÜ, vµ cã gi¶i thÝch.
PhiÕu quan s¸t sau ®©y ®−îc thùc hiÖn sau khi quan
s¸t (ghi l¹i trong ngµy h«m sau) dùa trªn nh÷ng ghi chÐp
chi tiÕt trong lóc quan s¸t (viÕt kÝn 15 trang trong mét
cuèn tËp khæ lín). Tèt nhÊt lµ nªn lµm nh÷ng phiÕu nµy
sím ngay sau khi quan s¸t, nÕu viÖc quan s¸t ®em l¹i ®−îc
nh÷ng th«ng tin phong phó vµ cung cÊp nh÷ng yÕu tè
thÝch ®¸ng cho c«ng tr×nh nghiªn cøu.
Quan s¸t nhãm di ®éng vÒ kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh
ë Z., ngµy thø s¸u 11 th¸ng 4, tõ 9 giê tíi 13 giê 45
(do J.P. vµ F.D. thùc hiÖn)
Bèi c¶nh
Nhãm di ®éng bao gåm mét n÷ nh©n viªn c«ng t¸c x·
héi phô tr¸ch c«ng t¸c"truyÒn th«ng"(tªn lµ M., thuéc tæ
chøc CSI ë H.) vµ mét n÷ hé sinh (tªn lµ H., thuéc tæ chøc
CSI ë K.) ®Õn n¬i vµo kho¶ng 16 giê chiÒu h«m tr−íc, cïng
víi mét tµi xÕ, vµ ®øa con trai cña ng−êi tµi xÕ ®i theo phô
57
viÖc (c©n…); hä ®· kh¸m trong vßng hai tiÕng ®ång hå vµo
chiÒu h«m tr−íc, vµ s¸ng nay hä ®· b¾t ®Çu lµm viÖc trong
kho¶ng tõ 7 giê tíi 8 giê.
Nh÷ng nhãm nh− thÕ nµy (cã 4 nhãm) lµm viÖc lu©n
phiªn nhau gi÷a 8 n÷ hé sinh, mçi ng−êi lµm mét tuÇn t¹i
tæ chøc CSI cña hä, mét tuÇn trong nhãm di ®éng, vµ 6
nh©n viªn truyÒn th«ng (ng−êi ta dù kiÕn cã 8 ng−êi) còng
lµm lu©n phiªn t−¬ng tù nh− vËy.
ViÖc kh¸m diÔn ra t¹i mét trong ba phßng cña c¨n nhµ
y tÕ, dµnh riªng cho nhãm di ®éng sö dông; mét phßng
kh¸c ®−îc dïng lµm"v¨n phßng-phßng kh¸m-b¸n
thuèc"dµnh cho nh©n viªn y tÕ céng ®ång (ASC), ng−êi nµy
lµm nhiÖm vô y t¸, vµ kh«ng can thiÖp vµo c«ng viÖc kh¸m
cña nhãm di ®éng; phßng thø ba ®−îc dµnh lµm phßng
sinh ®Î (cã trang bÞ mét gi−êng s¶n khoa), nh−ng ch−a bao
giê ®−îc sö dông.
C¨n nhµ y tÕ nµy ®−îc më tõ 4 th¸ng nay, víi ng©n
s¸ch tµi trî bëi ch−¬ng tr×nh ®Æc biÖt cña tæng thèng,
n»m c¸ch biÖt víi ng«i lµng (gÇn mét kil«mÐt), t¹i mét gß
®Êt h¬i cao. C¨n nhµ ®−îc x©y v÷ng ch¾c, kh«ng th«ng giã
(trõ phi më cöa ra vµo vµ cöa sæ), mçi phßng cã ë phÝa
tr−íc mét hµng hiªn, vµ cã mét b¨ng ghÕ ®Æt ngay tr−íc
c¨n phßng cña ASC. S©n kh¸ réng, cã mét nhµ ë gi÷a. T¹i
®©y, kh«ng cã n−íc (ng−êi ta ph¶i ®em n−íc tõ giÕng lµng
®Õn ®©y).
ViÖc kh¸m t¹m ng−ng vµo lóc 13g15 ®Ó nghØ ¨n tr−a,
tiÕp tôc l¹i vµo lóc 13g45, khi chóng t«i ®· rêi khái ®©y,
cho tíi khi tÊt c¶ c¸c phô n÷ ®Õn ®©y ®Òu ®−îc kh¸m hÕt
58
(trong thùc tÕ, hä vµo liªn tôc hÕt ng−êi nµy tíi ng−êi kh¸c
vµ kh«ng cã phót nµo ng¬i nghØ).
Tr−íc khi b−íc vµo phßng kh¸m, c¸c phô n÷ (hÇu nh−
tÊt c¶ ®Òu lµ nh÷ng ng−êi mÑ cã bÕ con ®ang ë tuæi bó, chØ
trõ mét ng−êi phô n÷ ®i mét m×nh) ®Òu ph¶i ®−a c©n con
m×nh d−íi mét m¸i hiªn bªn c¹nh, do ng−êi con trai cña
«ng tµi xÕ c©n vµ ghi con sè träng l−îng vµo sæ søc kháe
cña ®øa trÎ.
Thùc ra hä ®Òu ®øng chê ngay tr−íc cöa phßng kh¸m,
lóc ®øng lóc ngåi ngay t¹i hµng hiªn hoÆc trªn bËc thÒm,
mÆc dï cã mét b¨ng ghÕ ®Æt tr−íc phßng kh¸m cña ASC
(lóc nµy còng ®ang kh¸m, nh−ng cã Ýt ng−êi h¬n).
Khi nµo mét phô n÷ b−íc ra, c« hé sinh gäi ng−êi tiÕp
theo; c¸c phô n÷ ®Òu biÕt thø tù khi nµo tíi phiªn m×nh.
ChÝnh t«i ®· quan s¸t 34 lÇn kh¸m, nh−ng trong sè ®ã,
t«i ®i ra ngoµi 3 lÇn, khi ng−êi ta cÇn kh¸m kü hoÆc cÇn
chÝch thuèc (trong tr−êng hîp nµy, c« hé sinh yªu cÇu ®ãng
cöa l¹i, v× cöa lóc nµo còng më; do tÕ nhÞ nªn t«i ®i ra
ngoµi mµ kh«ng biÕt lµ kh¸m phô khoa hay chÝch thuèc).
Hai thµnh viªn cña nhãm di ®éng cã lÏ ®· nghÜ r»ng
chóng t«i ®Õn ®Ó ®¸nh gi¸, lóc Êy hä ch−a hiÓu r»ng t«i lµ
nhµ x· héi häc (t«i chØ biÕt ®iÒu nµy khi nãi chuyÖn víi hä
vµo cuèi buæi; ch¾c hä t−ëng t«i lµ b¸c sÜ), vµ cã lÏ v× thÕ
mµ hä ®· thay ®æi c¸ch øng xö b×nh th−êng cña hä. Trong
suèt buæi s¸ng, hä hÇu nh− kh«ng nh×n chóng t«i lÇn nµo,
kÓ c¶ Fati vµ t«i, vµ l¹i cµng kh«ng nãi g× víi chóng t«i.
T«i sÏ m« t¶ l¹i d−íi ®©y mét lÇn kh¸m"trung b×nh"hay
®iÓn h×nh, trÝch trong sè 34 lÇn kh¸m ngµy h«m Êy.
59
LÇn kh¸m ®iÓn h×nh
C« hé sinh nãi: Bor fo ma kaa.
Mét ng−êi mÑ b−íc vµo, trªn tay bÕ ®øa con cña m×nh
(phÇn lín tõ 3 tíi 8 th¸ng tuæi) vµ cÇm theo cuèn sæ søc
kháe cña ®øa trÎ mµ bµ ta trao cho n÷ nh©n viªn c«ng t¸c
x· héi (assistante sociale). C« nh©n viªn c«ng t¸c x· héi vµ
c« hé sinh ngá lêi chµo v¾n t¾t, mét c¸ch h¬i m¸y mãc.
ChÝnh c« nh©n viªn c«ng t¸c x· héi lµ ng−êi chñ tr×
c«ng viÖc. Kho¶ng 35 tuæi, nãi nhanh vµ tù tin, c« nµy mÆc
®å b×nh th−êng (quÊn v¸y theo kiÓu Phi ch©u), ngåi ë ®Çu
bµn nh×n ra cöa, vµ phÇn lín chñ ®éng nªu ra c¸c c©u hái
vµ c¸c lêi khuyÕn c¸o. Cßn c« hé sinh, mÆc ¸o bê-lu mµu
hång, ngåi trªn mét chiÕc ghÕ ®èi diÖn víi c« nh©n viªn
c«ng t¸c x· héi, bªn c¹nh c« t− vÊn – c« nµy ngåi trªn mét
c¸i bôc nhá b»ng s¾t, thÊp h¬n c¸i ghÕ.
Trong suèt buæi s¸ng, t«i cø t−ëng r»ng c« nh©n viªn
c«ng t¸c x· héi chÝnh lµ c« hé sinh, vµ t−ëng c« hé sinh,
vèn trÎ h¬n nhiÒu (nh×n kho¶ng trªn d−íi 20 tuæi) vµ nãi Ýt
h¬n nhiÒu, lµ mét ng−êi hé lý cho c« ta hoÆc lµ mét nh©n
viªn thùc tËp…
V× nhiÒu cuèn sæ ®· sên, vµ phÇn lín ch−a ®−îc bäc ny-
l«ng, nªn c« hé sinh gÆp ai còng ®Ò nghÞ cho"d¸n
l¹i"("coller"trong tiÕng Ph¸p,"kole"trong tiÕng Zarma) víi
gi¸ 100 franc, tøc lµ d¸n l¹i b»ng mét cuén b¨ng keo trong
khæ lín – ®iÒu mµ nhiÒu phô n÷ ®ång ý tr¶ tiÒn cho lµm (c«
hé sinh gi¶i thÝch r»ng ®©y lµ c¸ch duy nhÊt ®Ó gi÷ cho
cuèn sæ khái bÞ h− háng). C« hé sinh (vµ mét lÇn lµ c« nh©n
viªn c«ng t¸c x· héi, khi c« hé sinh ®i ra ngoµi) lµm viÖc
60
nµy mét c¸ch thµnh th¹o trong vßng 4 phót, víi mét c¸i
dao c¹o gÇn nh− lóc nµo còng cÇm trªn tay – thØnh tho¶ng
c« Êy dïng c¸i dao nµy gâ nhÞp lªn mÆt chiÕc bµn b»ng s¾t
lóc kh«ng cã g× ®Ó lµm hoÆc lóc ®ang nghÜ vÈn v¬ g× ®ã.
Trong khi ®ã, c« nh©n viªn c«ng t¸c x· héi ®−a ra nh÷ng
lêi khuyªn cho ng−êi phô n÷ ®ang kh¸m, lóc th× vÒ vÊn ®Ò
dinh d−ìng cho ®øa bÐ, lóc th× vÒ kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c lÇn
sinh (xem d−íi ®©y).
Nh÷ng phô n÷ nµo ®· tõng ®Õn ®©y kh¸m ®Òu ®· cã
mét tÊm phiÕu lín mµu xanh l¸ c©y mang tªn m×nh, mµ c«
nh©n viªn c«ng t¸c x· héi lôc t×m (dùa theo tªn vµ sè cña
cuèn sæ) trong chång phiÕu xanh l¸ c©y cña ng«i lµng.
Nh÷ng ai ch−a ®Õn kh¸m bao giê th× ph¶i mua mét c¸i
(100 franc). §èi víi nh÷ng ai ch−a cã cuèn sæ søc kháe
dµnh cho ®øa trÎ (t«i kh«ng biÕt ®©y lµ mét cuèn sæ th«ng
th−êng ®−îc cÊp trong bÊt cø CSI nµo, hay lµ mét cuèn sæ
®Æc biÖt cña riªng ch−¬ng tr×nh nµy mµ ai còng ph¶i mua
trong nh÷ng lÇn kh¸m tr−íc cña nhãm di ®éng…, dï sao
th× tÊt c¶ ®Òu cã mét cuèn sæ mµu xanh l¸ c©y), th× ph¶i
mua mét cuèn, còng gi¸ 100 franc, ngay lóc c©n ®øa trÎ
tr−íc khi b−íc vµo phßng kh¸m. Sè tiÒn b¸n phiÕu vµ b¸n
sæ ®−îc cho vµo trong nh÷ng c¸i hò nhá, trong khi tiÒn d¸n
ny-l«ng l¹i ®Ó thµnh ®èng ë trªn bµn (cã lÏ ®ã lµ tiÒn "lêi"
cña c« nh©n viªn c«ng t¸c x· héi vµ c« hé sinh).
NÕu tr−êng hîp nµo cÇn tiªm thuèc ngõa, th× c« hé sinh
sÏ tiªm cho ®øa trÎ. Th−êng chÝnh lµ vµo lóc nµy, c« hé
sinh míi nh×n ®øa trÎ, nãi víi nã hoÆc c−êi víi nã (c« Êy rÊt
Ýt khi lµm ®iÒu nµy khi bµ mÑ bÕ con míi b−íc vµo). §«i
khi (4 lÇn trong tæng sè 34 lÇn kh¸m) c« nµy cho ®øa bÐ
61
uèng vitamin A theo lêi quyÕt ®Þnh cña c« nh©n viªn c«ng
t¸c x· héi (ng−êi ta kh«ng biÕt râ l¾m v× sao c« nµy ®ét
nhiªn quyÕt ®Þnh cho tr−êng hîp nµy uèng vitamin mµ
kh«ng cho nh÷ng tr−êng hîp kh¸c).
NÕu ®øa trÎ b¾t ®Çu lªn c©n (a tonton), c« nh©n viªn
c«ng t¸c x· héi nãi cho bµ mÑ biÕt ®iÒu nµy, vµ khuyÕn
khÝch bµ ta cø tiÕp tôc (ni ma sobey). NÕu kh«ng, hoÆc nÕu
®øa bÐ míi ®−îc 6 th¸ng tuæi, c« nh©n viªn c«ng t¸c x· héi
sÏ b¾t ®Çu mét diÔn v¨n ®· ®−îc chuÈn bÞ kü, kÐo dµi
chõng vµi phót, gÇn nh− lóc nµo còng gièng y hÖt nhau, vÒ
nhu cÇu ph¶i bæ sung dinh d−ìng (ë ®©y lµ kooko) theo
c«ng thøc mµ c« ta ®−a ra – c« ta nãi víi mét giäng ®iÖu
rÊt nhanh mµ kh«ng cho ng−êi ta tr¶ lêi hoÆc hái l¹i, mµ
còng kh«ng kiÓm tra l¹i coi ng−êi ta cã hiÓu kh«ng, vÒ c¸ch
nÊu chÝn thÕ nµo, ®Ëy n¾p nåi thÕ nµo, c¸ch cho vµo nåi 4
côc ®−êng vµ 3 th×a muèi, cho thªm gan hoÆc thÞt gµ, v.v.
vµ v.v. (thó thùc lµ chÝnh t«i còng kh«ng thÓ nµo lµm ®−îc
theo mét c«ng thøc nÊu n−íng ®−îc h−íng dÉn qu¸ nhanh
nh− thÕ…). ThØnh tho¶ng, nÕu ®øa bÐ lín h¬n, c« ta cßn
nãi lµ cÇn thªm nh÷ng chÊt dinh d−ìng nµo (dunguri).
Trong thùc tÕ, cã bèn viÖc ®−îc lËp ®i lËp l¹i trong c¸c
lÇn kh¸m, trong ®ã cã ba viÖc liªn quan ®Õn ng«n tõ:
- ViÕt lªn c¸c lo¹i phiÕu vµ sæ, th−êng chiÕm nhiÒu thêi gian
- Lêi ®Ò nghÞ bäc ny-l«ng
- Nãi vÒ c«ng thøc nÊu ¨n
- Nãi vÒ"fulanzamyan safari", lo¹i"thuèc ®Ó nghØ ng¬i",
nãi c¸ch kh¸c lµ ph−¬ng ph¸p PF.
62
 Nh÷ng lêi ®Ò nghÞ vÒ ph−¬ng ph¸p PF th−êng ®−îc ®−a
ra trong hÇu hÕt c¸c lÇn kh¸m, th−êng ®−îc b¾t ®Çu b»ng
c¸ch hái xem ng−êi phô n÷ ®· tham dù buæi h−íng dÉn
nµo ch−a (fulanzamyan fakaarey). LËp luËn ®−îc nhÊn
m¹nh chñ yÕu trªn hai ®iÓm sau ®©y.
- TiÒn b¹c: c« nh©n viªn c«ng t¸c x· héi gi¶i thÝch lµ
kh«ng ®¾t l¾m (®«i khi c« hé sinh còng nãi ®iÒu nµy), mçi
th¸ng mét viªn tèn kho¶ng 100 franc CFA [CFA lµ tiÒn
franc sö dông ë mét sè n−íc Phi ch©u- chó thÝch cña ng−êi
dÞch]. 500 franc CFA mçi th¸ng chi cho viÖc tiªm (pikiri);
ng−êi ta còng gi¶i thÝch lµ trong lÇn ®Çu tiªn ph¶i mua mét
cuèn sæ ®Æc biÖt (100 CFA) vµ mét phiÕu (mµu tr¾ng, 100
CFA), vµ v× thÕ cÇn ®Ó dµnh tiÒn ®Ó chuÈn bÞ chi nh÷ng
kho¶n tiÒn nµy (ni ma soola, hoÆc ni ma nooru ceeci).
- "NghØ ng¬i", fulanzamyan (®©y còng lµ tªn gäi ph−¬ng
ph¸p PF b»ng tiÕng Zarma); tö cung cÇn cã thêi gian nghØ
ng¬i, còng gièng nh− mét c¸i v¸y java mµ ng−êi ta cÇn gi÷
g×n ®Ó khái mau bÞ r¸ch.
Mét sè lËp luËn kh¸c ®«i khi còng ®−îc nªu ra:
- Nh÷ng ng−êi lµm cho "dù ¸n"(porze) ®· bá tiÒn ra ®Ó
lµm viÖc cho phô n÷, hä tr¶ tiÒn x¨ng ®Ó ®i xe h¬i tíi tËn
lµng, vËy t¹i sao m×nh l¹i kh«ng nghe lêi hä, hä lµm tÊt c¶
nh÷ng viÖc nµy lµ v× ai?
- Uèng thuèc ngõa thai kh«ng hÒ mÊt kh¶ n¨ng sinh
s¶n sau nµy nÕu ng−êi ta muèn (man ti safari kan ga ganji
hayyan, ni ga fulanzam de).
- §õng nghe nh÷ng lêi ®µm tiÕu ë trong lµng (koyra
63
borey senni), mçi ng−êi h·y lo chuyÖn cña m×nh (bor kul
ma furo nga muraado ra).
- Nh÷ng ph−¬ng ph¸p ngõa thai d©n gian (koyra borey
safari) kh«ng cã gi¸ trÞ g× (naane si no, ®õng tin vµo nh÷ng
thø Êy), bëi lÏ ®Êy lµ chuyÖn cña nh÷ng ai ch¼ng häc hµnh
g× c¶ (i mana cow).
Nãi chung c¸ch nãi lµ khuyÕn khÝch nh−ng mang giäng
®iÖu h¬i gia tr−ëng, thØnh tho¶ng ®Öm vµo ch÷"hoo mee"®Ó
nhÊn m¹nh, ®«i khi tá ra tr¸ch mãc hoÆc tá ra kÎ c¶. Tr¶
lêi cho mét phô n÷ nãi r»ng bµ ta ®Ó c¸ch qu·ng ba n¨m
míi cã mang, c« nh©n viªn c«ng t¸c x· héi nãi r»ng nÕu
nh÷ng kÎ sèng trong rõng rËm (kawuya borey) cho r»ng
nh− vËy lµ ®Î th−a, th× ®iÒu nµy ch¼ng lµ g× c¶ so víi
nh÷ng ng−êi d©n ®« thÞ v× hä cã thÓ cã mang c¸ch qu·ng
tíi 7 n¨m. Mét sè c©u nghe ®−îc:"Ngµy nay chØ cã ai ®Çn
®én míi ®Î liÒn tï t×"(saama hinne no ga hay, sohon);"Ai
®Î n¨m mét th× ng−êi Êy kh«ng gièng nh− con ng−êi"(bor
kan ga hay jiri kulu a si hima borey, borey si hima).
Ng−îc l¹i, hä hÇu nh− ch¼ng bao giê sö dông mét tõ rÊt
phæ biÕn trong tiÕng Zarma lµ nasuyan (lÇn sinh gÇn nhau
qu¸) (ng−êi ta th−êng chÕ riÔu phô n÷ nµo mang bÇu lóc
cßn ®ang cho con bó). Tuy vËy, c« nh©n viªn c«ng t¸c x·
héi ®«i khi còng nh¾c tíi hËu qu¶ mµ ai còng biÕt: nÕu cã
bÇu trong thêi gian ®ang cho con bó, ng−êi ta sÏ buéc ®øa
bÐ ph¶i cai bó, vµ ®iÒu rÊt cã h¹i ®èi víi ®øa bÐ…
Vµi tr−êng hîp kh¸c
1) §«i khi (tæng céng cã 3 lÇn), c« nh©n viªn c«ng t¸c x·
héi tù d−ng t×m c¸ch tr×nh diÔn (cã lÏ do sù cã mÆt cña
64
chóng t«i) b»ng nh÷ng vËt dông s− ph¹m mang theo trong
cÆp: c« ta lÊy ra mét miÕng v¸n nhá vµ coi ®Êy nh− t−îng
tr−ng cho c¸i tö cung (riªng t«i thÊy kh«ng thÓ nµo hiÓu
næi h×nh ¶nh nµy), c« ta ®Æt lªn ®Êy mét c¸i vßng xo¾n
ngõa thai (mµ c« ta gäi lµ kawucu, nghÜa lµ cao-su), vµ mét
c¸i d−¬ng vËt, ®Ó gi¶i thÝch c¸ch ngõa thai; nh−ng râ rµng
lµ viÖc lµm nµy ch¼ng g©y ra ®−îc hiÖu øng g× (nh÷ng vËt
dông Êy còng kh«ng dïng ®Ó lµm viÖc nµy), rÊt gi¶ t¹o, mµ
còng ch¼ng cã ®èi tho¹i g×.
2) Khi cã phô n÷ nµo quan t©m tíi ph−¬ng ph¸p PF vµ
cã ®ñ tiÒn, tøc lµ 300 franc CFA cho cuèn sæ, tÊm phiÕu vµ
tÊm b¶ng nhá- th× hä b¾t ®Çu b»ng c¸ch uèng thuèc ®èi víi
nh÷ng ng−êi míi (trong buæi s¸ng cã 5 ng−êi), hoÆc ®èi víi
ng−êi nµo ®Õn ®Ó t¸i kh¸m (cã 2 ng−êi, trong ®ã cã mét
ng−êi ®Õn ®Ó chÝch) th× ng−êi ta bÌn ®o ¸p huyÕt, hái vÒ
tiÒn sö bÖnh tËt (bÖnh vµng da, mo sey; bÖnh lao, kotto
beeri), vµ ®«i khi ph¶i kh¸m l¹i. MÆt kh¸c, c« hé sinh
®·"giÊu"tÊm b¶ng nhá mµ c« ta võa ®−a cho mét phô n÷
vµo trong cuèn sæ søc kháe cña ®øa trÎ.
Ph©n tÝch viÖc quan s¸t
T«i cho r»ng chóng t«i ®· ph¹m ph¶i hai sai lÇm.
1) Khi chóng t«i míi ®Õn vµo lóc 9 giê s¸ng lóc viÖc
kh¸m ®ang diÔn ra, ®¸ng lý chóng t«i ph¶i chÞu khã chê
®îi (lóc võa kh¸m xong mét ng−êi nµo ®ã) ®Ó gi¶i thÝch
r»ng chóng t«i lµ ai vµ chóng t«i ®Õn ®Ó lµm g×; ®Ó tr¸nh bÞ
hiÓu lÇm lµ mét nhãm ®¸nh gi¸, ®¸ng lÏ chóng t«i ®· ph¶i
nãi víi nhãm di ®éng r»ng môc ®Ých cña chóng t«i chØ lµ
quan s¸t nh÷ng ng−êi phô n÷ ®Õn kh¸m.
65
2) Trong buæi s¸ng, ®¸ng lÏ F.D. kh«ng chØ quan s¸t
viÖc c©n ë bªn ngoµi vµ pháng vÊn mét vµi phô n÷ (®iÒu
mµ F.D. ®· lµm), mµ cßn ph¶i quan s¸t c¶ nh÷ng phô n÷
®ang ®øng ®îi, nghe hä nãi chuyÖn, vµ hßa lÉn vµo cïng
víi hä.
5. Xö lý d÷ kiÖn
CÇn nhí r»ng tÊt c¶ c¸c d÷ kiÖn ®Òu ph¶i n»m d−íi
d¹ng v¨n b¶n (c¸c cuén b¨ng ghi ©m ®Òu ph¶i ®−îc gì
b¨ng vµ ghi ra giÊy) th× míi cã thÓ sö dông ®−îc – nãi
chung lµ trong c¸c cuèn tËp, cuèn sæ hoÆc c¸c hå s¬. C¸c d÷
kiÖn ®−îc chia thµnh n¨m lo¹i chÝnh nh− sau:
- C¸c cuéc pháng vÊn (gì b¨ng ghi ra giÊy, hoÆc lµ
nh÷ng ghi chÐp)
- C¸c cuéc quan s¸t (ghi chÐp m« t¶)
- C¸c tµi liÖu liÖt kª (b¶ng biÓu, danh s¸ch, sè liÖu, s¬
®å, b¶n ®å)
- C¸c tµi liÖu v¨n b¶n
- C¸c ghi chÐp vµ suy nghÜ c¸ nh©n (nh÷ng h−íng
nghiªn cøu, c¸c gi¶ thuyÕt, b×nh luËn, nhËt ký ®iÒn d·…).
TÊt c¶ nh÷ng giÊy tê Êy (nãi cho ®¬n gi¶n lµ tÊt c¶
nh÷ng cuèn tËp Êy) ®Òu ph¶i ®−îc ®¸nh sè trang, vµ m·
hãa (ch¼ng h¹n cuèn tËp EF-A-3 lµ cuèn tËp sè 3 cña cuéc
®iÒu tra vÒ ®Êt ®ai [EF – enquªte fonciÌre] t¹i Ayorou, cã sè
trang tõ 1 cho tíi 95).
C«ng viÖc xö lý d÷ kiÖn, vèn ®−îc tiÕn hµnh sau mçi ®ît
®iÒu tra ®iÒn d·, bao gåm nhiÒu thao t¸c nh−: ®äc hay ®äc
66
l¹i c¸c d÷ kiÖn, ®¸nh dÊu nh÷ng ®o¹n ®¸ng chó ý nhÊt, liÖt
kª vµ s¾p xÕp c¸c d÷ kiÖn sao cho thuËn tiÖn cho viÖc t×m
l¹i dÔ dµng khi nµo cÇn ®Õn.
§iÒu nµy cã nghÜa lµ chän läc ra trong khèi l−îng c¸c
d÷ kiÖn, tøc lµ trong c¸c cuèn tËp, nh÷ng th«ng tin quan
träng nhÊt- nh÷ng th«ng tin sÏ ®−îc sö dông trong bµi b¸o
c¸o nghiªn cøu, vµ s¾p xÕp chóng l¹i nh− thÕ nµo ®ã ®Ó cã
thÓ sau nµy t×m ra ®−îc chóng dÔ dµng.
§Ó chän läc, ng−êi ta th−êng g¹ch d−íi, hoÆc b«i b»ng
bót mµu, hoÆc ®¸nh dÊu ngoµi lÒ. DÜ nhiªn ng−êi ta kh«ng
bao giê sö dông tÊt c¶ c¸c d÷ kiÖn thu thËp ®−îc, v× thÕ
cÇn l−u ý nh÷ng ®iÓm ®¸ng l−u t©m nhÊt nh»m chuÈn bÞ
cho viÖc viÕt b¶n b¸o c¸o hoÆc bµi tiÓu luËn. Vµ, trong sè
nh÷ng chç ®· ®−îc chän läc ®ã, cuèi cïng th× còng chØ cã
mét phÇn nhá lµ sÏ ®−îc ®−a vµo trong v¨n b¶n b¸o c¸o
d−íi d¹ng trÝch dÉn, thÝ dô hoÆc tr−êng hîp cô thÓ…
§Ó s¾p xÕp, ng−êi ta cã thÓ lµm nhiÒu c¸ch kh¸c nhau,
d−íi d¹ng"thñ c«ng"hoÆc ®−a vµo trong m¸y vi tÝnh.
S¾p xÕp thñ c«ng
Cã hai c¸ch s¾p xÕp thñ c«ng mµ ng−êi ta th−êng ¸p dông.
M· hãa c¸c cuèn tËp gèc
Ng−êi ta sÏ tiÕn hµnh m· hãa ë bªn lÒ trong c¸c cuèn
tËp gèc, b»ng c¸ch cho nh÷ng"tõ khãa"vµo bªn c¹nh nh÷ng
®o¹n quan träng. Tr−íc ®ã, ng−êi ta ®· ph¶i thiÕt lËp mét
danh s¸ch tõ khãa ban ®Çu, xuÊt ph¸t tõ c¸ch ®Æt vÊn ®Ò
cña ®Ò tµi nghiªn cøu, dùa vµo ®ã ng−êi ta cè g¾ng xÕp tÊt
c¶ c¸c d÷ kiÖn vµo c¸c tõ khãa Êy. Mçi tõ khãa cã mét
67
phiÕu riªng. Trong qu¸ tr×nh ®äc l¹i c¸c cuèn tËp ghi chÐp
®iÒn d· (võa ®äc võa b«i b»ng bót mµu ch¼ng h¹n), ng−êi
ta ghi ë bªn lÒ tõ khãa t−¬ng øng víi ®o¹n ghi chÐp. §ång
thêi, ng−êi ta ghi vµo phiÕu tõ khãa nh÷ng chç cã nh¾c tíi
tõ khãa nµy (ë trang mÊy cña cuèn tËp nµo; ng−êi ta còng
cã thÓ ghi thªm vµo phiÕu mét ý tãm t¾t rÊt ng¾n, mét
dßng ch¼ng h¹n, tïy theo c¸ch lµm cña tõng nhµ nghiªn
cøu). Cuèi cïng, mçi phiÕu tõ khãa sÏ cã mét danh s¸ch
bao gåm toµn bé nh÷ng ®Þa chØ cña c¸c ®o¹n (n»m trong
c¸c cuèn tËp) cã liªn quan tíi tõ khãa nµy. DÜ nhiªn cïng
mét ®o¹n cã thÓ liªn quan tíi nhiÒu tõ khãa kh¸c nhau.
Thùc ra, mét tõ khãa lµ mét thø m«-®uyn, cã thÓ ®−îc
triÓn khai thµnh mét phÇn n»m trong mét ch−¬ng nµo ®ã
trong b¶n b¸o c¸o cuèi cïng.
LÊy thÝ dô: mét ®o¹n cña cuéc pháng vÊn trong cuèn
tËp EF-A-3, trang 4, liªn quan tíi nh÷ng tranh chÊp ®Êt
®ai, sÏ ®−îc ghi ë bªn lÒ lµ"tr.chÊp-®Êt"(trong b¶n tiÕng
Ph¸p: nh÷ng ®o¹n liªn quan tíi conflits fonciers [= tranh
chÊp ®Êt ®ai] sÏ ®−îc ghi ë bªn lÒ lµ"co-fon"); tõ khãa nµy
còng sÏ ®−îc ghi ë bªn lÒ tÊt c¶ nh÷ng ®o¹n cã liªn quan
tíi chñ ®Ò nµy n»m trong cuèn tËp nµy (còng cã thÓ ghi
thªm mét tõ khãa kh¸c trong cïng mét ®o¹n, ch¼ng h¹n
"th©n téc" hoÆc "®¶ng ph¸i chÝnh trÞ"). MÆt kh¸c, trªn
phiÕu tõ khãa"tr.chÊp-®Êt", chóng ta sÏ ghi nh− sau: EF-
A-3, tr.4, bªn c¹nh nh÷ng nguån kh¸c trªn cuèn tËp nµy
hay nh÷ng cuèn tËp kh¸c cã liªn quan ®Õn tranh chÊp ®Êt
®ai. Trong lóc tiÕn hµnh xö lý c¸c d÷ kiÖn, chóng ta sÏ
"s¶n xuÊt" ra thªm nh÷ng tõ khãa míi cho nh÷ng chñ ®Ò
ch−a ®−îc dù kiÕn trong danh s¸ch tõ khãa ban ®Çu.
68
 X©y dùng c¸c tËp hå s¬ xÕp theo chñ ®Ò b»ng c¸ch photocopi
Chóng ta còng cã thÓ sö dông m¸y photocopi, kÐo vµ hå
d¸n. Thay v× m· hãa mçi ®o¹n ®¸ng chó ý trong c¸c cuèn
tËp gèc, chóng ta photocopi l¹i trang nµy vµ xÕp nã vµo
trong mét tËp hå s¬ mang tªn tõ khãa nh− nãi trªn. §o¹n
EF-A-3, tr.4 trong thÝ dô nãi trªn sÏ ®−îc photocopi vµ ®−a
vµo trong mét s¬-mi mang tªn "tranh chÊp ®Êt ®ai"cïng
víi nh÷ng ®o¹n kh¸c n»m trong c¸c cuèn tËp kh¸c liªn
quan ®Õn cïng mét chñ ®Ò nµy. Nh− vËy, mçi tËp hå s¬
t−¬ng øng víi mét tõ khãa. NÕu mét ®o¹n cã liªn quan tíi
hai tõ khãa, chóng ta sÏ photocopi ra hai b¶n. Cuèi cïng
chóng ta sÏ cã nh÷ng tËp hå s¬ chøa ®ùng tÊt c¶ nh÷ng d÷
kiÖn ®· ®−îc xÕp lo¹i (d−íi d¹ng photocopi) mµ kh«ng cÇn
ph¶i truy t×m ng−îc l¹i c¸c cuèn tËp gèc.
S¾p xÕp trong m¸y tÝnh
§iÒu cÇn thiÕt tr−íc tiªn lµ tÊt c¶ mäi cuèn tËp ghi chÐp
d÷ kiÖn ®Òu ®· ph¶i ®−îc ®¸nh m¸y vµo trong m¸y vi tÝnh.
Lµm viÖc nµy dÜ nhiªn sÏ mÊt nhiÒu thêi gian. Sau ®ã,
chóng ta sÏ ph¶i sö dông mét phÇn mÒm ph©n tÝch ®Þnh
tÝnh (kh¸c víi phÇn mÒm ph©n tÝch néi dung), nhê ®ã
chóng ta cã thÓ chän läc ra c¸c ®o¹n vµ cho tõ khãa cho c¸c
®o¹n nµy- phÇn mÒm sÏ tù ®éng xÕp c¸c ®o¹n cïng tõ khãa
vµo nh÷ng hå s¬ t−¬ng øng (còng t−¬ng tù nh− c¸ch thøc
s¾p xÕp thñ c«ng nãi trªn).
Còng cã nh÷ng hÖ thèng xö lý kh¸c n÷a. C¸i quan
träng lµ lµm sao t×m ®−îc (hoÆc tù m×nh chÕ biÕn ra) mét
hÖ thèng xö lý mµ m×nh c¶m thÊy thuËn tiÖn nhÊt. Nh−ng
dï sao th× vÉn ph¶i cã mét hÖ thèng xö lý!
69
6. Vµi nguyªn t¾c s¬ ®¼ng trong viÖc ghi chÐp
nh÷ng thuËt ng÷ thuéc ng«n ng÷ ®Þa ph−¬ng
C¸c danh tõ chung
Lu«n lu«n ®¸nh m¸y b»ng ch÷ in nghiªng (italic) ®èi
víi nh÷ng ch÷ hoÆc nh÷ng c©u thuéc ng«n ng÷ ®Þa ph−¬ng.
Mçi ng«n ng÷ ®Þa ph−¬ng ®Òu cã nh÷ng qui t¾c riªng
cña m×nh (rÊt tiÕc lµ th−êng kh«ng thèng nhÊt), ®−îc x¸c
®Þnh bëi c¸c nhµ ng«n ng÷ häc hoÆc c¸c c¬ quan xãa n¹n
mï ch÷, tïy theo nh÷ng ©m vÞ ®Æc thï. ChÊt giäng
th−êng kh«ng ®−îc ghi l¹i (chóng ta kh«ng ph¶i lµ
nh÷ng nhµ ng«n ng÷ häc). Nh÷ng chç kÐo dµi nguyªn
©m hoÆc nh÷ng chç lËp l¹i phô ©m th−êng phô thuéc vµo
nh÷ng ©m mµ chóng ta nghe ®−îc, cã khi kh¸c nhau tïy
vµo bèi c¶nh…
Xem ch¼ng h¹n: zimma (thÇy ph¸p), maani (mì).
§iÒu quan träng lµ, trong mét v¨n b¶n, cÇn nhÊt qu¸n tõ
®Çu ®Õn cuèi, vµ nãi râ m×nh ®ang theo nh÷ng qui t¾c nµo.
Tuy nhiªn ë ®©y còng nªn nh¾c l¹i mét sè qui t¾c c¨n
b¶n, xuÊt ph¸t tõ hÖ thèng ng÷ ©m häc quèc tÕ:
+ ®õng bao giê viÕt "ou" cho ©m "u" (gièng nh− ch÷
"soupe" trong tiÕng Ph¸p), mµ ph¶i viÕt lµ "u", hoÆc ®«i khi
"w" tr−íc mét nguyªn ©m.
suuru (sù kiªn nhÉn), chø ®õng viÕt lµ "sourou".
garwa (ng−êi lÊy n−íc), chø ®õng viÕt lµ "garoua".
+ "s" lµ ©m lu«n lu«n cã giã (nÕu kh«ng, ng−êi ta ghi lµ
"z"), ©m nµy kh«ng bao giê lËp l¹i (kh«ng cã "ss"); kh«ng
70
bao giê cho thªm "s" ®Ó viÕt thµnh sè nhiÒu nÕu mét tõ
®−îc ®−a vµo trong b¶n v¨n tiÕng Ph¸p.
maasa (b¸nh bét r¸n), ®õng viÕt lµ "massa"; nh÷ng vÞ
zimma ®ang ®i tíi, ®õng viÕt lµ nh÷ng vÞ zimmas; tuuzi
(ng−êi phµm ¨n), ®õng viÕt lµ "tousi".
+ ch÷ "g" lu«n lu«n cã ©m cøng (gièng nh− nhµ "ga")
gidan soboro, c¸i mµn (chèng muçi)
+ ch÷ "c" cã ©m cøng (gièng nh− "c¸i") lu«n lu«n ®−îc
ghi b»ng ch÷ "k"
a kani (nã ®· ®i ngñ), chø ®õng viÕt lµ "a cani"
Ghi chó: trong tiÕng Zarma, ch÷ viÕt "c" ®−îc qui −íc sö
dông cho nh÷ng ©m "ky" hoÆc "ty": coro (b¹n); ce (bµn ch©n).
Còng t−¬ng tù nh− vËy, ch÷ viÕt "j"®−îc dïng cho nh÷ng
©m "dy"vµ "gy": maaje (con mÌo); ay jow (t«i kh¸t n−íc).
+ kh«ng bao giê cã ch÷ "e" c©m, ch÷ viÕt "e" lu«n lu«n
diÔn t¶ ©m "ª"
a bare (nã ®· quay), chø ®õng viÕt "a barª"
a ga baan (c¸i nµy mÒm dÎo), chø ®õng viÕt "a ga
baane".
Vµi qui t¾c c¨n b¶n ®Ó viÕt c¸c tªn riªng (tiÕng
nãi, "d©n téc", v.v.)
- Còng gièng nh− trong tiÕng Ph¸p, c¸c tªn riªng lu«n
lu«n viÕt hoa, cßn c¸c danh tõ chung vµ c¸c tÝnh tõ th×
kh«ng viÕt hoa [®©y lµ nãi trong tr−êng hîp viÕt b»ng tiÕng
Ph¸p – chó thÝch cña ng−êi dÞch].
71
ThÝ dô: les Français (ng−êi Ph¸p), la langue française
(tiÕng Ph¸p), en français (b»ng tiÕng Ph¸p), un chef
français (mét nhµ l·nh ®¹o ng−êi Ph¸p); les Hausa (nh÷ng
ng−êi Hausa), la langue hausa (tiÕng Hausa), en hausa
(b»ng tiÕng Hausa), un chef hausa (mét nhµ l·nh ®¹o
ng−êi Hausa).
- §èi víi nh÷ng tªn riªng ®· cã c¸ch viÕt th«ng dông
trong tiÕng Ph¸p, chóng ta gi÷ nguyªn lèi viÕt th«ng dông
Êy (vµ v× thÕ cã thªm"s"cho nh÷ng tõ ë thÓ sè nhiÒu).
ThÝ dô: un Peul (mét ng−êi Peul), les Peuls (nh÷ng
ng−êi Peul), les Touaregs (nh÷ng ng−êi Touareg), Issoufou,
Ngourti.
- Khi nµo trong tiÕng Ph¸p ch−a cã c¸ch viÕt ®−îc mäi
ng−êi chÊp nhËn, th× chóng ta viÕt víi b¶ng ch÷ c¸i ng÷
©m häc quèc tÕ (vµ do ®ã ph¶i viÕt ch÷ in nghiªng), hoÆc lµ
theo nh÷ng qui t¾c phiªn ©m quèc tÕ:
ThÝ dô: les Kurtey (nh÷ng ng−êi Kurtey) (®õng viÕt lµ
"Courteyes"), les Gobirawa (nh÷ng ng−êi Gobirawa) (®õng
viÕt lµ "Gobiraouas"), Dawey (®õng viÕt lµ "Daweye"), des
hommes wodaabe (nh÷ng ng−êi Wodaabe) (®õng viÕt lµ
"Wodaabª"), les Hausa (nh÷ng ng−êi Hausa) (®õng viÕt lµ
"Haoussas").
7. Qui t¾c øng xö gi÷a nh÷ng ng−êi nghiªn cøu
vµ nh÷ng ng−êi céng t¸c cña mét ch−¬ng tr×nh
nghiªn cøu
ë ®©y, mét lÇn n÷a, chóng ta l¹i lÊy thÝ dô cña Trung
t©m LASDEL:
72
 - C¸c d÷ kiÖn ®−îc thu thËp trong khu«n khæ cña mét tr×nh cña LASDEL, tøc lµ ph¶i ghi râ nguån, vµ nÕu ghi l¹i
c«ng cuéc nghiªn cøu cña LASDEL ®Òu lµ tµi s¶n cña nguyªn v¨n tõng ®o¹n, th× cÇn ph¶i ®Æt chóng trong ngoÆc
LASDEL. kÐp vµ ghi nguån chÝnh x¸c. CÇn nhí r»ng viÖc ®¹o v¨n
kh«ng ph¶i chØ lµ ®iÒu kh«ng thÓ chÊp nhËn ®−îc xÐt vÒ
- Nh÷ng ai tham gia vµo mét cuéc nghiªn cøu cña
mÆt ®¹o ®øc nghÒ nghiÖp, mµ cßn lµ ®iÒu bÞ luËt ph¸p
LASDEL ®Òu cã thÓ tù do sö dông c¸c d÷ kiÖn nµy vµo
nghiªm cÊm.
nh÷ng bµi viÕt, Ên phÈm vµ c¸c c«ng tr×nh c¸ nh©n cña
m×nh, nh−ng lÏ tÊt nhiªn víi ®iÒu kiÖn lµ ph¶i ghi râ ®©y
lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu cña LASDEL, do trung t©m nµy
tµi trî, vµ tªn ng−êi phô tr¸ch.
- Cho dï c¸c d÷ kiÖn vµ viÖc ph©n tÝch c¸c d÷ kiÖn nµy
lµ kÕt qu¶ lao ®éng tËp thÓ, chÝnh ng−êi viÕt (hoÆc nh÷ng
ng−êi viÕt) mét bµi nµo ®ã lµ ng−êi (hoÆc nh÷ng ng−êi) ký
tªn t¸c gi¶ cña bµi viÕt nµy, dÜ nhiªn víi ®iÒu kiÖn ph¶i ghi
râ tªn cña tÊt c¶ nh÷ng ng−êi ®· tham gia vµo c«ng viÖc
thu thËp vµ ph©n tÝch d÷ kiÖn, vµ nh÷ng c©u trÝch nguyªn
v¨n tõ c¸c cuèn tËp ghi chÐp cña nh÷ng ng−êi tham gia
kh¸c ph¶i ®−îc xö lý nh− lµ nh÷ng c©u trÝch dÉn (cã nh¾c
tíi tªn t¸c gi¶).
- Khi mét sinh viªn (cao häc hay tiÕn sÜ) sö dông trong
luËn v¨n hay luËn ¸n cña m×nh nh÷ng kÕt qu¶ tõ mét cuéc
nghiªn cøu nµo ®ã cña LASDEL, anh ta sÏ ph¶i th«ng b¸o
®iÒu nµy cho vÞ gi¸o s− h−íng dÉn hoÆc b¶o trî cña m×nh
biÕt, ghi râ lµ lÊy tõ nguån nµy, vµ ph©n biÖt râ nh÷ng kÕt
qu¶ Êy víi nh÷ng d÷ kiÖn vµ nh÷ng kiÕn gi¶i riªng cña c¸
nh©n anh ta.
Ghi chó: Nh÷ng qui t¾c nµy còng cã gi¸ trÞ ®èi víi
nh÷ng nhµ t− vÊn nµo sö dông c¸c b¶n b¸o c¸o vµ c¸c c«ng

73 74

PhÇn 2
Mét b¶n ph¸c th¶o ®iÒu tra tËp thÓ
trªn nhiÒu ®Þa bµn: ECRIS
Giíi thiÖu
D−íi ®©y lµ mét b¶n v¨n mµ chóng t«i viÕt chung víi T.
Bierschenk1 nh»m tr×nh bµy mét b¶n ph¸c th¶o ®iÒu tra
tËp thÓ trªn nhiÒu ®Þa bµn, vèn ®· ®−îc thùc hiÖn trong
nhiÒu cuéc nghiªn cøu gÇn ®©y ë ch©u Phi.2 ThØnh tho¶ng
___________
1. T. Bierschenk, gi¸o s− §¹i häc Mainz (§øc), lµ chuyªn viªn
nghiªn cøu (chercheur associÐ) ë trung t©m LASDEL, vµ lµ thµnh
viªn cña héi ®ång khoa häc cña trung t©m nµy.
2. Phiªn b¶n ®Çu tiªn cña b¶n v¨n nµy ®· ®−îc c«ng bè trong quyÓn
Human Organization (Bierschenk vµ Olivier de Sardan, 1997a);
mét phiªn b¶n kh¸c ®−îc in trong phÇn phô lôc cña c«ng tr×nh
mang tªn"Les pouvoirs au village"[C¸c quyÒn lùc ë trong lµng]
(Bierschenk vµ Olivier de Sardan, 1998). Nh÷ng cuéc ®iÒu tra
dùa trªn b¶n ph¸c th¶o ECRIS ®· ®−îc tiÕn hµnh trong cuéc
nghiªn cøu vÒ c¸c quyÒn lùc ë c¸c ®Þa ph−¬ng, ë BÐnin (xem
Bierschenk vµ Olivier de Sardan chñ biªn, 1998), ë Trung Phi
(xem Bierschenk vµ Olivier de Sardan, 1997b), ë Niger (Olivier
75
ng−êi ta cã nh¾c tíi nh÷ng lîi ®iÓm cña cuéc ®iÒu tra tËp
thÓ so víi cuéc ®iÒu tra c¸ nh©n, tuy r»ng trong lÜnh vùc
nh©n häc x· héi (socio-anthropologie), phÇn lín vÉn lµ
nh÷ng cuéc ®iÒu tra c¸ nh©n. Víi mét sè ®iÒu kiÖn nhÊt
®Þnh nµo ®ã, cuéc ®iÒu tra tËp thÓ gióp chóng ta cã thÓ cä
x¸t gi÷a c¸c ý kiÕn lý gi¶i ®iÒn d·, khai triÓn s©u réng h¬n
c¸c lèi ®Æt vÊn ®Ò, nhËn diÖn vÊn ®Ò s¸t sao h¬n, quan t©m
h¬n tíi nh÷ng thÝ dô ng−îc l¹i, chó t©m h¬n tíi tÝnh
nghiªm ngÆt trong viÖc thu thËp d÷ kiÖn thùc tÕ. Nh−ng
dï vËy nã vÉn kh«ng ph¶i lµ mét liÒu thuèc thÇn. Thùc ra,
mét cuéc ®iÒu tra tËp thÓ th−êng ph¶i cã xen kÏ gi÷a
nh÷ng giai ®o¹n tËp thÓ víi nh÷ng giai ®o¹n c¸ nh©n. B¶n
ph¸c th¶o ECRIS chØ nh»m môc tiªu tèi −u hãa nh÷ng
®iÓm thuËn lîi cña mét c«ng tr×nh nghiªn cøu tËp thÓ, vµ
®iÒu hßa sù xen kÏ võa nãi. Nã gi¶ ®Þnh r»ng ph¶i cã tay
nghÒ vµ kh«ng thÓ thiÕu ®iÒu nµy. Nã hoµn toµn kh«ng thÓ
thay thÕ cho sù ch¨m chó cÇn thiÕt cña nhµ nghiªn cøu
trªn thùc ®Þa, mµ lµ gióp cho nhµ nghiªn cøu ch¨m chó
h¬n trong mét m«i tr−êng tËp thÓ. Nã nh»m t¹o ®iÒu kiÖn
thuËn lîi cho viÖc triÓn khai c¸c kü n¨ng cña ngµnh nh©n
häc trong lßng mét tËp thÓ b»ng c¸ch ®i vµo mét sè c«ng
viÖc thùc tÕ ®èi chiÕu. Sau giai ®o¹n tËp thÓ, lu«n lu«n
de Sardan 1999, Moussa 2003, Hahonou 2003, Elhadji Dagobi
2003, Mohamadou 2003), ë Mali (Kassibo chñ biªn, 1998); vÒ t×nh
tr¹ng tham nhòng, ë Niger, ë BÐnin vµ ë SÐnÐgal (Blundo vµ
Olivier de Sardan, 2001); vÒ y tÕ, ë Niger, ë Mali, ë SÐnÐgal, ë
GuinÐe vµ ë Bê BiÓn Ngµ (C«te d’Ivoire) (xem JaffrÐ vµ Olivier de
Sardan, 2003); vÒ viÖc qu¶n lý thuû lîi lµng x·, ë GuinÐe vµ ë
Niger (xem Olivier de Sardan vµ Elhadji Dagobi, 2000).
76
ph¶i cã mét giai ®o¹n ®iÒu tra mang tÝnh chÊt c¸
nh©n ®Ó ®i vµo chiÒu s©u vµ quan s¸t tham dù.
NhËp ®Ò
ECRIS (viÕt t¾t côm tõ: Enquªte Collective Rapide
d'Identification des conflits et des groupes StratÐgiques...)
[= ®iÒu tra tËp thÓ nhanh nh»m nhËn diÖn ra nh÷ng xung
®ét vµ nh÷ng nhãm chiÕn l−îc]: ch÷ viÕt t¾t nµy cho thÊy
®©y lµ mét kü thuËt ®iÒu tra tËp thÓ theo d¹ng"ch×a khãa
trao tay"vµ ng¾n h¹n nh»m thay thÕ cho viÖc nghiªn cøu
®iÒn d· c¸ nh©n trong thêi gian dµi (mang tÝnh chÊt nh©n
häc x· héi). Do ®ã, ®©y kh«ng ph¶i lµ mét thø "s¶n
phÈm"míi ®−îc ®−a ra trªn thÞ tr−êng ngµy nay vèn ®ang
n¶y sinh ®ñ mäi thø ®iÒu tra cÊp kú, kh¶o s¸t cÊp tèc, vµ
®ñ mäi lo¹i ®¸nh gi¸ nhanh. Thùc ra ®©y lµ mét thø b¶n
ph¸c th¶o c«ng viÖc (canevas) ®−îc dïng cho mét c«ng
tr×nh nghiªn cøu nh©n häc x· héi ®èi chiÕu diÔn ra trªn
nhiÒu ®Þa bµn, ®−îc tiÕn hµnh theo ª-kÝp, víi mét giai ®o¹n
th¸m s¸t tËp thÓ "nhanh" vµ sau ®ã lµ mét giai ®o¹n ®iÒu
tra ®iÒn d· "cæ ®iÓn" vèn hÕt søc cÇn thiÕt vµ ®ßi hái mét
thø lao ®éng ®iÒu tra c¸ nh©n t−¬ng ®èi s©u vµ do ®ã t−¬ng
®èi kÐo dµi. V× thÕ, c¸i tªn cã thÓ lµm cho chóng ta hiÓu
lÇm (ch÷ viÕt t¾t nãi trªn ®· ®−îc ®−a ra kh¸ chíp nho¸ng,
v× thÕ sau ®ã chóng t«i kh«ng ®Ó ý ®Õn ®iÒu nµy…): nÕu
giai ®o¹n ®iÒu tra tËp thÓ diÔn ra t−¬ng ®èi nhanh, th×
toµn bé cuéc ®iÒu tra l¹i kh«ng ph¶i lµ nhanh, vµ c«ng viÖc
cña nhãm ®−îc thùc hiÖn th«ng qua nh÷ng cuéc nghiªn
cøu c¸ nh©n cã phèi hîp víi nhau. Trong nhiÒu tr−êng hîp,
b¶n ph¸c th¶o nghiªn cøu ECRIS ®−îc b¾t ®Çu b»ng mét
77
giai ®o¹n tËp thÓ ban ®Çu nh»m gîi ý, ®Þnh h−íng, thóc
®Èy, vµ phèi hîp nh÷ng cuéc ®iÒu tra s©u h¬n sau ®ã do
c¸c c¸ nh©n tiÕn hµnh, nhê ®ã gióp héi nhËp nh÷ng cuéc
®iÒu tra c¸ nh©n nµy l¹i vµo trong khu«n khæ cña mét c«ng
tr×nh ®iÒu tra ®èi chiÕu diÔn ra trªn nhiÒu ®Þa bµn, vµ t¹o
®iÒu kiÖn thuËn lîi cho mét c«ng tr×nh tæng hîp cuèi cïng.
Trong chõng mùc mµ nh÷ng chñ ®Ò nghiªn cøu mang tÝnh
chÊt "gai gãc" h¬n lµ trong nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu
nh©n häc cæ ®iÓn, ECRIS cã thÓ gióp chóng ta gia t¨ng
®¸ng kÓ hiÖu suÊt còng nh− hiÖu qu¶ cña nh÷ng cuéc
nghiªn cøu c¸ nh©n Êy, ®ång thêi gióp rót ng¾n thêi gian.
Ngoµi ra, ECRIS cßn ®Æc biÖt cho phÐp ®−a ra mét khu«n
khæ ®èi chiÕu thùc sù, nhê viÖc tËp thÓ cïng nhau hoµn
chØnh ngay t¹i thùc ®Þa nh÷ng tiªu chÝ kh¶o s¸t chung
(d¹ng ®Þnh tÝnh) mµ mçi ng−êi sau ®ã sÏ sö dông trªn ®Þa
bµn nghiªn cøu riªng cña m×nh.
Ngoµi ra, chóng t«i cßn quan niÖm r»ng bÊt cø cuéc
®iÒu tra nµo theo ph−¬ng ph¸p ECRIS còng ®Òu nhÊt thiÕt
ph¶i s¾p xÕp vµ hiÖu chØnh l¹i qui tr×nh, hoÆc lµ ®Ó lµm
cho nã thÝch øng víi nh÷ng chñ ®Ò míi hay nh÷ng ®Þa bµn
míi, hoÆc lµ ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng h¹n chÕ míi ph¸t sinh,
hoÆc ®¬n gi¶n lµ ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn ¸p dông nh÷ng biÖn
ph¸p c¶i tiÕn cÇn thiÕt.
Mèi quan hÖ gÇn gòi mang tÝnh "chän läc" gi÷a
mét quan ®iÓm lý thuyÕt víi mét qui tr×nh ph−¬ng
ph¸p luËn
C¸c "ph−¬ng ph¸p" trong khoa häc x· héi th−êng ®−îc
coi nh− nh÷ng "c«ng cô" ®éc lËp víi nh÷ng lèi ®Æt vÊn ®Ò
78
vèn lµ nh÷ng c¸i mµ chóng ph¶i phôc vô. Chóng t«i kh«ng
®ång ý víi quan ®iÓm "duy kü thuËt" nµy (techniciste) vÒ
mèi quan hÖ gi÷a khu«n khæ lý thuyÕt vµ ph−¬ng ph¸p
luËn ®iÒu tra. Ng−îc l¹i, chóng t«i cho r»ng bÊt cø ph−¬ng
ph¸p nµo trong lÜnh vùc khoa häc x· héi còng ®Òu cã mét
mèi "quan hÖ gÇn gòi mang tÝnh chän läc" (affinitÐ
sÐlective) víi mét "quan ®iÓm" nh×n vÒ x· héi. §ã cã thÓ lµ
mèi quan hÖ gÇn gòi víi nh÷ng hÖ t− t−ëng (ch¼ng h¹n
nh− xu h−íng d©n tóy [populisme], xu h−íng tù do
[libÐralisme], xu h−íng cÊp tiÕn [progressisme]), vµ/hoÆc
víi nh÷ng mÉu h×nh t− duy [paradigmes] (nh− lý thuyÕt
m¸c-xÝt, lý thuyÕt ph©n tÝch hÖ thèng, lý thuyÕt ph©n tÝch
nhËn thøc [cognitivisme], lý thuyÕt ph−¬ng ph¸p luËn c¸
nh©n [individualisme mÐthodologique]…), nh−ng còng cã
thÓ lµ cã mèi quan hÖ víi mét quan ®iÓm nhËn thøc luËn
nµo ®ã. LÏ tÊt nhiªn, kh¸i niÖm "quan hÖ gÇn gòi mang
tÝnh chän läc" nµy kh«ng thÓ ®−îc hiÓu theo nghÜa quyÕt
®Þnh luËn. Kh«ng bao giê cã mèi liªn hÖ mét chiÒu vµ cøng
nh¾c theo kiÓu "mét lý thuyÕt- mét ph−¬ng ph¸p". Mét
quan ®iÓm lý thuyÕt nµo ®ã cã thÓ t−¬ng thÝch víi nh÷ng
ph−¬ng ph¸p luËn ®iÒu tra nµy, nh−ng l¹i kh«ng thÓ ¸p
dông nh÷ng ph−¬ng ph¸p luËn ®iÒu tra kh¸c. Vµ ng−îc
l¹i, mét ph−¬ng ph¸p cô thÓ kh«ng bao giê cã thÓ ®−îc sö
dông cho bÊt cø lèi tiÕp cËn lý thuyÕt nµo, mµ chØ cã thÓ
®−îc sö dông cho mét sè mµ th«i. Nãi c¸ch kh¸c, c¸c
ph−¬ng ph¸p s¶n xuÊt d÷ kiÖn trªn thùc ®Þa ®Òu cã mét
mèi liªn hÖ nµo ®ã víi c¸c lèi ®Æt vÊn ®Ò, c¸c quan ®iÓm, vµ
c¸c ®Þnh ®Ò, mµ sù thÝch ®¸ng cña nh÷ng lèi ®Æt vÊn ®Ò vµ
nh÷ng quan ®iÓm nµy ®Òu lu«n lu«n g¾n liÒn víi ®èi t−îng
®iÒu tra.
79
LÊy thÝ dô c¸i "bé ®å nghÒ" cã c¸i vÎ bÒ ngoµi "trung
tÝnh" cña ph−¬ng ph¸p mang tªn lµ RRA (Rapid Rural
Appraisal – ph−¬ng ph¸p l−îng gi¸ nhanh ë n«ng th«n),
hoÆc ph−¬ng ph¸p còng gÇn víi nã mang tªn lµ PRA
(Participatory Rural Appraisal – ph−¬ng ph¸p l−îng gi¸
tham gia ë n«ng th«n). Ngµy nay, c¸c ph−¬ng ph¸p xuÊt
ph¸t tõ RRA-PRA ®ang ®−îc sö dông réng r·i ë T©y Phi,
d−íi c¸i tªn lµ MARP, bëi c¸c c¬ quan ph¸t triÓn ®a
ph−¬ng hoÆc song ph−¬ng, còng nh− bëi c¸c tæ chøc phi
chÝnh phñ.1 Ng−êi ta th−êng dïng nh÷ng ph−¬ng ph¸p nµy
®Ó ®−a ra nh÷ng l−îng gi¸ nhanh vÒ "nh÷ng nhu cÇu thùc
thô" cña d©n c−, nhê nh÷ng cuéc ®iÒu tra tËp thÓ kÐo dµi
tõ 5 tíi 10 ngµy, b»ng c¸ch sö dông kho¶ng 30 "c«ng cô",
tõ ph−¬ng ph¸p c¾t ngang (transect) tíi s¬ ®å Venn, tõ
ph−¬ng ph¸p ch¬i bµi trong viÖc ph©n lo¹i c¸c tÇng líp x·
héi cho tíi ph−¬ng ph¸p "nhãm tiªu ®iÓm" (focus group),
vèn lµ nh÷ng c«ng cô Ýt nhiÒu ®Òu xuÊt ph¸t tõ c¸c ngµnh
khoa häc x· héi. ViÖc sö dông nh÷ng c«ng cô nµy gióp
ng−êi ta thóc ®Èy sù "tham gia" tÝch cùc cña d©n c− vµo
cuéc ®iÒu tra, vµ cßn h¬n thÕ n÷a, kÓ c¶ tham gia vµo quan
___________
1. §Ó t×m hiÓu vÒ c¸c ph−¬ng ph¸p RRA-PRA-MARP do chÝnh
nh÷ng ng−êi ®Ò x−íng ra chóng tr×nh bµy, xem Chambers, 1981,
1991, 1994; Gueye & Schoomaker Freudenberger 1991. VÒ c¸c
bµi ph©n tÝch vÒ c¸c ph−¬ng ph¸p nµy, xem Fall & Lericollais
1992; Scoones & Thompson (chñ biªn) 1994; Lavigne Delville
1996; Mathieu 1996; Floquet & Mongbo 1996. HÖ t− t−ëng d©n
tóy cña Chambers,"s¸ng lËp viªn"cña c¸c ph−¬ng ph¸p PRA-
RRA, ®· ®−îc ph©n tÝch bëi Olivier de Sardan 1995, ch−¬ng 5.
80
niÖm, vµo viÖc lËp kÕ ho¹ch, viÖc thùc hiÖn vµ ®¸nh gi¸ c¸c
dù ¸n ph¸t triÓn. Nh−ng c¸c c«ng cô Êy hoµn toµn kh«ng
ph¶i lµ c«ng cô mang tÝnh chÊt trung tÝnh trong viÖc s¶n
xuÊt th«ng tin vÒ thÕ giíi. Mét c¸ch mÆc nhiªn, chóng
chuyÓn t¶i nh÷ng tiÒn gi¶ ®Þnh vÒ thÕ giíi nµy vµ nh÷ng
c¸ch s¾p xÕp x· héi trong thÕ giíi Êy. C¸ch chän lùa nh÷ng
c«ng cô Êy ®· mÆc nhiªn bao hµm mét hÖ t− t−ëng d©n tóy
– ®iÒu nµy ®−îc béc lé qua ®Þnh kiÕn cho r»ng cã mét sù
®ång thuËn trong c¸c céng ®ång n«ng th«n, vµ cã thÓ diÔn
ra mét sù hîp t¸c ch©n thµnh vµ ngay lËp tøc gi÷a "d©n
c−" víi c¸c nhµ nghiªn cøu. Kü thuËt ®iÒu tra "nhãm tiªu
®iÓm" (pháng vÊn tËp thÓ víi nh÷ng thµnh viªn cña cïng
mét nhãm x· héi), vèn ®−îc −u tiªn chó träng bëi ph−¬ng
ph¸p MARP, tuy ngay tõ ®Çu còng nh×n nhËn r»ng cã mét
sù dÞ biÖt nµo ®ã ngay bªn trong céng ®ång ("thanh
niªn","phô n÷","ng−êi nghÌo"…), nh−ng vÉn gi¶ ®Þnh r»ng
cã mét sù ®ång nhÊt bªn trong mçi nhãm, vµ "quªn" r»ng
cã nh÷ng h×nh thøc kiÓm so¸t x· héi th−êng x¶y ra trong
nh÷ng cuéc häp nhãm do ng−êi n−íc ngoµi tæ chøc. Nh÷ng
ph−¬ng ph¸p ph©n lo¹i (b»ng c¸ch xÕp c¸c tê phiÕu) c¸c
tÇng líp x· héi do nh÷ng ng−êi t¹i chç thùc hiÖn (còng
ngåi l¹i thµnh nhãm) ®· gi¶ ®Þnh r»ng cã mét sù ®ång
thuËn céng ®ång vÒ nh÷ng tiªu chuÈn ph©n tÇng x· héi.
KiÓu "®Þa ph−¬ng hãa lý thuyÕt" (hay hÖ t− t−ëng) cña c¸c
ph−¬ng ph¸p RRA-PRA-MARP nh− võa nãi cã lÏ cã thÓ
gi¶i thÝch ®−îc cho chóng ta phÇn nµo lý do t¹i sao, trong
c¸i "bé ®å nghÒ" cña hä, kh«ng cã chç dµnh cho nh÷ng cuéc
pháng vÊn c¸ nh©n, cho ph−¬ng ph¸p "quan s¸t tham dù",
cho viÖc chó ý tíi c¸c ng«n ng÷ ®Þa ph−¬ng vµ tíi vÊn ®Ò
81
dÞch thuËt, cho viÖc ph©n tÝch c¸c chiÕn l−îc c¸ nh©n, cho
viÖc nghiªn cøu vÒ nh÷ng xung ®ét.1
ChÝnh v× thÕ, chóng t«i nghÜ r»ng tèt h¬n hÕt lµ cÇn
tr×nh bÇy râ mèi liªn hÖ gi÷a ph−¬ng ph¸p ECRIS víi quan
®iÓm riªng cña chóng t«i vÒ kÝch th−íc x· héi h¬n lµ lê nã
®i hoÆc che dÊu nã. ECRIS kh«ng ph¶i chØ lµ mét "c«ng cô"
hay mét kü thuËt thuÇn tóy ®−îc dïng ®Ó thu thËp th«ng
tin. DÜ nhiªn, chóng t«i còng s¶n xuÊt ra nh÷ng d÷ kiÖn,
nh−ng ®iÒu nµy phô thuéc vµo mét lèi ®Æt vÊn ®Ò nµo ®ã.
ECRIS lµ mét ph−¬ng ph¸p xÐt vÒ mÆt nµo ®ã "cã tÝnh
chÊt ®Æt vÊn ®Ò ngay trong ®ã". ThËt vËy, nã xuÊt ph¸t râ
rµng tõ mét "quan ®iÓm" trong khoa häc x· héi, vµ ba tõ
khãa sau ®©y cã thÓ tãm t¾t ®−îc ®iÒu nµy: xung ®ét, ®Êu
tr−êng, nhãm chiÕn l−îc (conflit, arÌne, groupe
stratÐgique). Nãi c¸ch kh¸c, chóng t«i kh«ng quan niÖm
r»ng mét ng«i lµng Phi ch©u lµ mét céng ®ång ®oµn kÕt bëi
truyÒn thèng, ®−îc cè kÕt bëi sù ®ång thuËn, ®−îc tæ chøc
bëi mét "thÕ giíi quan" chung mµ mäi ng−êi cïng chia sÎ,
vµ ®−îc chi phèi bëi mét nÒn v¨n hãa chung… Ng−îc l¹i,
ECRIS ®Æt nÒn t¶ng trªn gi¶ ®Þnh cho r»ng mét ng«i lµng
lµ mét ®Êu tr−êng, trong ®ã cã nh÷ng xung ®ét, vµ nh÷ng
tranh chÊp gi÷a c¸c "nhãm chiÕn l−îc" kh¸c nhau.
Xung ®ét, ®Êu tr−êng, nhãm chiÕn l−îc: chóng t«i sÏ
___________
1. HiÓu theo nghÜa nµy, c¸c ph−¬ng ph¸p RRA-PRA-MARP vÉn
ch−a thùc sù tho¸t khái huyÒn tho¹i céng ®ång, hay nh− ng−êi ta
®éi khi gäi lµ "the community-culture approach" (lèi tiÕp cËn v¨n
hãa-céng ®ång) trong ngµnh nh©n häc (xem Bonfill Batalla, 1966,
vµ Schwartz, 1981).
82
gi¶i thÝch ba kh¸i niÖm nµy, nãi râ xem chóng xuÊt ph¸t
tõ ®©u, vµ chóng t«i sö dông chóng theo ý nghÜa nµo.
Xung ®ét
Nh÷ng c«ng tr×nh nh©n häc ®Çu tiªn ®· ®Ò cËp mét
c¸ch cã hÖ thèng tíi thùc t¹i x· héi th«ng qua c¸c cuéc
xung ®ét cã lÏ chÝnh lµ nh÷ng c«ng tr×nh cña tr−êng ph¸i
Manchester, ngay tõ ®Çu thËp niªn 1950.1 Tuy nhiªn, kh¸i
niÖm xung ®ét ®· ®−îc sö dông mét c¸ch kh¸ m¬ hå;
nh÷ng c¸ch sö dông nµy cã liªn quan Ýt nhÊt tíi ba cÊp ®é
ph©n tÝch mµ chóng t«i thÊy cÇn tr×nh bÇy râ ra ë ®©y.
Mét mÆt, mét nhËn ®Þnh th−êng nghiÖm: c¸c x· héi, tÊt
c¶ c¸c x· héi, ®Òu cã xung ®ét. Xung ®ét do ®ã lµ mét yÕu
tè g¾n liÒn víi bÊt cø ®êi sèng x· héi nµo. §©y lµ mét chñ
®Ò qu¸n xuyÕn trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Max
Gluckman, nhµ s¸ng lËp cña tr−êng ph¸i Manchester, vµ
trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c ®å ®Ö cña «ng ta.2
MÆt kh¸c, lµ ph©n tÝch cÊu tróc: c¸c hiÖn t−îng xung
®ét ph¶n ¸nh nh÷ng kh¸c biÖt vÒ vÞ trÝ. ThÝ dô s¸ng sña
___________
1. LÏ dÜ nhiªn, kh¸i niÖm xung ®ét lµ mét kh¸i niÖm n»m ë trung
t©m cña mÉu h×nh t− duy m¸c-xÝt. Nh−ng còng cã nhiÒu t¸c gi¶
kh¸c ë bªn ngoµi truyÒn thèng nµy còng ®· lµm s¸ng tá vai trß
quan träng cña c¸c cuéc xung ®ét, nh− Dahrendorf (1959) trong
x· héi häc vÜ m«, hay Crozier (1964) trong x· héi häc vÒ c¸c
tæ chøc.
2. Xung ®ét ®· tõng lµ chñ ®Ò cña mét trong c«ng tr×nh ®Çu tiªn cña
Gluckman (1940), nh−ng nã ®ãng vai trß quan träng h¬n trong
nh÷ng c«ng tr×nh vÒ sau cña «ng nh−"Custom and conflict in
Africa"(Phong tôc vµ xung ®ét ë ch©u Phi) (Gluckman, 1956).
83
nhÊt vµ cã tÝnh hÖ thèng nhÊt, ®ã lµ c«ng tr×nh lín ®Çu
tiªn cña Victor Turner (1957). C¸c xung ®ét lµ biÓu hiÖn
cña nh÷ng "m©u thuÉn" cÊu tróc. Nãi c¸ch kh¸c, c¸c x· héi
dï cã nhá bÐ ®Õn ®©u ®i n÷a, vµ dï kh«ng cã nh÷ng h×nh
thøc "chÝnh quyÒn" ®Þnh chÕ hãa, còng ®Òu bÞ ph©n hãa vµ
chia c¾t. Nh÷ng sù ph©n hãa vµ chia c¾t Êy ®−îc duy tr×
bëi nh÷ng "phong tôc", nghÜa lµ nh÷ng chuÈn mùc, nh÷ng
qui t¾c ®¹o ®øc, nh÷ng qui −íc (ng−êi ta còng thÓ nãi ®Õn
nh÷ng qui t¾c v¨n hãa [codes culturels]). V× thÕ, c¸c xung
®ét béc lé nh÷ng lîi Ých kh¸c nhau g¾n liÒn víi nh÷ng vÞ trÝ
x· héi kh¸c nhau vµ ®−îc cÊu tróc vÒ mÆt v¨n hãa.
Cuèi cïng, lµ mét nhËn ®Þnh chøc n¨ng luËn: c¸c xung
®ét, vèn cã vÎ nh− lµm cho x· héi cã thÓ bÞ vì vôn hoÆc bÞ
r¬i vµo t×nh tr¹ng v« chÝnh phñ, ng−îc l¹i l¹i gãp phÇn vµo
qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt x· héi, vµ suy cho cïng gãp phÇn
vµo viÖc cñng cè sù cè kÕt x· héi: chóng t¹o ®iÒu kiÖn duy
tr× sù liªn kÕt x· héi (Gluckman, 1954).
Ng−êi ta dÔ dµng hiÓu do ®©u mµ ®Þnh ®Ò chøc n¨ng
luËn ngµy nay ®· lçi thêi, vµ ng−îc l¹i do ®©u mµ nhËn ®Þnh
th−êng nghiÖm vÉn cã hiÖu lùc. Do ®ã chóng ta kh«ng cÇn
mÊt th× giê ë ®©y lµm g×. Cßn l¹i c¸ch ph©n tÝch cÊu tróc, lµ
c¸i mµ chóng t«i cho r»ng cÇn ®−îc söa ®æi (b»ng c¸ch ®i
theo mét sè h−íng mµ chÝnh Gluckman ®· v¹ch ra trong
mét sè t¸c phÈm cña «ng ta). §óng lµ nhiÒu khi c¸c xung
®ét ph¶n ¸nh nh÷ng vÞ trÝ kh¸c biÖt nhau trong cÊu tróc x·
héi. Nh−ng chóng ta còng cÇn ph¶i nhÊn m¹nh tíi sù tån
t¹i cña mét "kho¶ng trèng hµnh ®éng" dµnh cho c¸c c¸ nh©n
(xem Long, 1989, ng−êi ®· ®−a vµo trong khoa x· héi häc vµ
khoa nh©n häc ph¸t triÓn lèi ®Æt vÊn ®Ò cña tr−êng ph¸i
84
Manchester). Mét sù xung ®ét gi÷a nh÷ng ng−êi nµo ®ã hay
nh÷ng nhãm nµo ®ã víi nhau kh«ng ph¶i chØ lµ biÓu hiÖn
cña nh÷ng lîi Ých "kh¸ch quan" ®èi lËp nhau, nh−ng còng lµ
hÖ qu¶ cña nh÷ng chiÕn l−îc c¸ nh©n, Ýt nhiÒu g¾n kÕt víi
c¸c m¹ng l−íi vµ ®−îc tæ chøc thµnh nh÷ng liªn minh. C¸ch
ph©n tÝch cÊu tróc (analyse structurelle) cÇn ®−îc bæ sung
bëi mét sù ph©n tÝch chiÕn l−îc (analyse stratÐgique). C¸c
®Æc tr−ng cÊu tróc cã thÓ ®−îc xem nh− nh÷ng c−ìng chÕ vµ
nh÷ng nguån lùc ®èi víi c¸c t¸c nh©n x· héi- nh÷ng c−ìng
chÕ vµ nh÷ng nguån lùc nµy cã thÓ kh¸c biÖt nhau tïy theo
c¸c vÞ trÝ t−¬ng øng cña c¸c t¸c nh©n Êy trong cÊu tróc x·
héi. Nh−ng mçi hoµn c¶nh x· héi cô thÓ kh«ng chØ phô
thuéc vµo mét hÖ thèng chuÈn mùc, mµ cã thÓ lµ nhiÒu hÖ
thèng chuÈn mùc, ®iÒu nµy cho phÐp c¸c t¸c nh©n x· héi cã
thÓ "chän lùa tïy theo hoµn c¶nh" (optation) gi÷a c¸c chuÈn
mùc kh¸c nhau (Gluckman, 1961). Nãi c¸ch kh¸c, c¸c t¸c
nh©n cã thÓ tù m×nh hµnh xö víi nh÷ng c−ìng chÕ vµ
nh÷ng nguån lùc cÊu tróc kh¸c nhau, trong khu«n khæ mét
kh«ng gian hµnh ®éng nµo ®ã. H¬n n÷a, mçi t¸c nh©n
kh«ng chØ thuéc vÒ mét cÊu tróc duy nhÊt, mçi ng−êi
th−êng ph¶i ®ãng nhiÒu vai trß kh¸c nhau, øng xö víi
nhiÒu t− c¸ch kh¸c nhau.
VÒ phÝa chóng t«i, chóng t«i nhÊn m¹nh mét c¸ch ®Æc
biÖt tíi khÝa c¹nh kÝch thÝch sù kh¸m ph¸ (heuristique)
trong viÖc ph¸t hiÖn ra vµ nghiªn cøu c¸c hiÖn t−îng xung
®ét, vµ chÝnh ®iÒu nµy mang ý nghÜa c¨n b¶n trong ph−¬ng
ph¸p ECRIS: nh÷ng xung ®ét chÝnh lµ mét trong nh÷ng
"sîi chØ h−íng dÉn" tèt nhÊt cã thÓ gióp chóng ta "th©m
nhËp" vµo mét x· héi vµ kh¸m ph¸ ra cÊu tróc còng nh−
85
c¸c chuÈn mùc hay nh÷ng qui t¾c cña x· héi nµy. Gi¶ ®Þnh
vÒ sù tån t¹i cña mét sù ®ång thuËn lµ mét gi¶ thuyÕt
nghiªn cøu kh«ng m¹nh vµ kh«ng phong phó cho b»ng sù
gi¶ ®Þnh vÒ sù tån t¹i cña c¸c xung ®ét. C¸c xung ®ét lµ
nh÷ng chØ b¸o ®Æc thï ph¶n ¸nh c¸ch vËn hµnh cña mét x·
héi ®Þa ph−¬ng. §ã còng lµ nh÷ng chØ b¸o ph¶n ¸nh sù
chuyÓn biÕn x· héi, ®Æc biÖt thÝch hîp cho khoa nh©n häc
ph¸t triÓn.
NhËn diÖn ra c¸c xung ®ét, ®ã còng lµ mét c¸ch v−ît ra
khái c¸i vÎ bÒ ngoµi ®ång thuËn vµ c¸ch ph« diÔn ra bªn
ngoµi mµ c¸c t¸c nh©n cña mét x· héi ®Þa ph−¬ng th−êng
t×m c¸ch tr−ng bµy cho nhµ nghiªn cøu ®Õn tõ bªn ngoµi.
§iÒu nµy ®Æc biÖt quan träng trong m«i tr−êng "ph¸t
triÓn", n¬i mµ c¸c chiÕn l−îc ®¹o diÔn (impression
management) nh»m g©y Ên t−îng cho nh÷ng ng−êi ®Õn tõ
bªn ngoµi ®· trë thµnh quen thuéc ®èi víi c¸c t¸c nh©n ®Þa
ph−¬ng. ë ch©u Phi, n¬i mµ "lîi tøc cña sù ph¸t triÓn" ®·
trë thµnh mét thµnh tè cÊu tróc cña nÒn kinh tÕ cña nhiÒu
ng«i lµng vµ ®· n»m trong chiÕn l−îc cña nhiÒu n«ng d©n
(Bierschenk vµ Olivier de Sardan, 1997), mäi cuéc ®iÒu tra
®Òu ®−îc c− d©n trong lµng coi nh− lµ tiÒn ®Ò cho mét ®ît
gióp ®ì nµo ®ã s¾p ®Õn, vµ do ®ã ng−êi d©n th−êng tr×nh
bÇy cho c¸c nhµ nghiªn cøu thÊy quang c¶nh mét ng«i
lµng ®oµn kÕt vµ n¨ng ®éng, vµ nh÷ng nhu cÇu trong lµng
hoµn toµn trïng khíp víi c¸i mµ hä nghÜ r»ng nh÷ng
ng−êi ®Õn th¨m sÏ s½n sµng cung øng…
V× thÕ, trong c¸ch tiÕp cËn cña chóng ta th«ng qua c¸c
xung ®ét, chóng ta kh«ng nªn cø ch¨m ch¨m ®i t×m sù
xung ®ét, chØ chó ý tíi nh÷ng xung ®ét mµ kh«ng chó ý tíi
86
nh÷ng h×nh thøc ®oµn kÕt, mÆt kh¸c còng kh«ng nªn tõ
chèi quan t©m ®Õn nh÷ng sù ®ång thuËn hay nh÷ng qui
t¾c chung. Gi¶ thuyÕt cña chóng t«i chØ lµ mét gi¶ thuyÕt
ph−¬ng ph¸p luËn, nhiÒu lÇn ®· ®−îc kiÓm chøng, theo ®ã
viÖc ph¸t hiÖn ra vµ viÖc ph©n tÝch c¸c xung ®ét lµ mét
h−íng ®i cã thÓ ®em l¹i nhiÒu kÕt qu¶ phong phó, gióp
chóng ta ®ì tèn thêi gian, vµ gióp tr¸nh ®−îc nh÷ng c¸i
bÉy mµ c¸c x· héi hoÆc c¸c hÖ t− t−ëng th−êng gi¨ng ra
tr−íc c¸c nhµ nghiªn cøu.
Sau ®ã, chóng ta cßn ph¶i nhËn diÖn ra trËt tù thø bËc
cña c¸c lo¹i xung ®ét, vµ t×m hiÓu mèi liªn hÖ gi÷a chóng
víi nhau, nÕu cã. Kh«ng ph¶i mäi xung ®ét ®Òu diÔn ra
trªn cïng mét b×nh diÖn, vµ chóng còng cã nh÷ng møc ®é
quan träng kh¸c nhau trong x· héi. Chóng cã thÓ Ýt nhiÒu
cã ý nghÜa phong phó vµ thÝch hîp víi chñ ®Ò nghiªn cøu.
Nãi c¸ch kh¸c, chóng ta ph¶i nghiªn cøu nh÷ng xung ®ét.
Nh−ng ®©y l¹i lµ mét c©u chuyÖn kh¸c, n»m ngoµi nh÷ng
môc tiªu trùc tiÕp cña ph−¬ng ph¸p ECRIS. Ph−¬ng ph¸p
ECRIS kh«ng thÓ thay thÕ nh÷ng nç lùc x©y dùng lý
thuyÕt vèn lu«n lu«n cÇn thiÕt trong bÊt cø mét c«ng tr×nh
thùc nghiÖm nµo.
§Êu tr−êng
Cã lÏ tõ ng÷ "®Êu tr−êng" nµy (arÌne), vèn th−êng ®−îc
dïng trªn s¸ch b¸o Anh-Mü, chiÕm vÞ trÝ quan träng nhÊt
trong c¸c c«ng tr×nh ph©n tÝch cña Bailey, mÆc dï t¸c gi¶
nµy ch−a bao giê ®Þnh nghÜa tõ nµy mét c¸ch râ rµng
(Bailey, 1969). Bailey nh×n ®êi sèng chÝnh trÞ, ë cÊp ®é
quèc gia còng nh− ë cÊp ®é ®Þa ph−¬ng, d−íi nh·n giíi "trß
87
ch¬i", n¬i mµ c¸c t¸c nh©n x· héi ®−¬ng ®Çu nhau vµ ®ông
®é nhau, xung quanh c¸c nhµ l·nh ®¹o vµ c¸c phe nhãm.
Suy cho cïng, ®Êu tr−êng chÝnh lµ kh«ng gian x· héi trong
®ã diÔn ra nh÷ng cuéc ®−¬ng ®Çu vµ ®ông ®é nµy.
Kh¸i niÖm ®Êu tr−êng cã thÓ ®−îc hiÓu nh− gÇn gòi víi
kh¸i niÖm "tr−êng" (champ). Theo Swartz (1968), tr−êng
(chÝnh trÞ) lµ mét kh«ng gian x· héi vµ l·nh thæ trong ®ã
nh÷ng t¸c nh©n tham gia vµo qu¸ tr×nh chÝnh trÞ cã nh÷ng
mèi liªn hÖ víi nhau. Tr−êng chÝnh trÞ bao hµm "c¸c gi¸ trÞ,
c¸c ý nghÜa, c¸c nguån lùc, vµ c¸c mèi liªn hÖ mµ c¸c thµnh
viªn sö dông trong qu¸ tr×nh Êy" ("the values, meanings,
resources, and relationships employed by (the) participants
in that process" [Swartz 1968: 9]). Nh− vËy, ®Þnh nghÜa vÒ
"tr−êng chÝnh trÞ" cña Swartz réng h¬n so víi ®Þnh nghÜa vÒ
"®Êu tr−êng" cña Bailey vµ cña nh÷ng ng−êi kh¸c, trong ®ã
cã chóng t«i. Theo Swartz, "®Êu tr−êng" lµ: "khu vùc x· héi
vµ v¨n hãa vèn n»m c¹nh c¸i tr−êng Êy kÓ c¶ vÒ kh«ng gian
vµ thêi gian" ("the social and cultural area which is
immediately adjacent to the field both in space and in
time"), mét khu vùc vèn "chøa ®ùng mét lo¹t nh÷ng gi¸ trÞ,
nh÷ng ý nghÜa, vµ nh÷ng nguån lùc mµ c¸c t¸c nh©n Êy cã
®−îc, cïng víi nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a hä víi nhau"
("contains the repertory of values, meanings, and resources
these actors possess, together with the relationships among
them") (nh÷ng mèi liªn hÖ nµy cã thÓ "®a phøc hîp"
["multiplexes"] hoÆc kh«ng), vµ "nh÷ng gi¸ trÞ, nh÷ng ý
nghÜa vµ nh÷ng nguån lùc mµ c¸c thµnh viªn ë thùc ®Þa cã
®−îc nh−ng kh«ng ®−îc hä sö dông trong c¸c qu¸ tr×nh cÊu
t¹o nªn tr−êng nµy" ("the values, meanings and resources
88
possessed by the field participants but not employed by them
in the processes which constitute the field") (Swartz 1968: 9).
NhiÒu t¸c gi¶ kh¸c ®· sö dông lÉn lén tõ "®Êu tr−êng"vµ tõ
"tr−êng", vµ mét sè t¸c gi¶ dïng tõ "tr−êng" ®Ó bao hµm
®ång thêi c¶ "tr−êng" lÉn "®Êu tr−êng" theo ý nghÜa cña
Swartz. §èi víi Bourdieu, "tr−êng" lµ mét kh¸i niÖm ®a
nghÜa, kh«ng bao giê ®−îc ®Þnh nghÜa mét c¸ch râ rµng, vµ
th−êng giao ®éng gi÷a nhiÒu c¸ch hiÓu kh¸c nhau. §ã võa
lµ mét "thÞ tr−êng" (theo nghÜa Èn dô) n¬i mµ c¸c t¸c nh©n
cã nh÷ng lo¹i "vèn" kh¸c nhau (vèn kinh tÕ, vèn biÓu t−îng,
vèn x· héi…) c¹nh tranh víi nhau, ®ã võa lµ mét thø cÊu
tróc x· héi biÖt lËp (c¸c ®Þnh chÕ, c¸c t¸c nh©n chuyªn biÖt,
mét ng«n ng÷) vµ võa lµ mét kh«ng gian cña trß ch¬i vµ cña
c¸c th¸ch thøc xuÊt ph¸t tõ mét t−¬ng quan lùc l−îng gi÷a
c¸c nhãm x· héi. Nh−ng trong mäi tr−êng hîp, thuËt ng÷
"tr−êng" vÉn cßn lµ mét kh¸i niÖm rÊt "vÜ m«" vµ trõu
t−îng. Ng−êi ta cã thÓ nãi tíi "tr−êng ph¸t triÓn" (champ du
dÐveloppement) nh»m m« t¶ nh÷ng ®Þnh chÕ ®Æc thï nµo ®ã,
mét ng«n ng÷ riªng biÖt nµo ®ã, mét thÞ tr−êng ®−îc cÊu
tróc mét c¸ch bÊt b×nh ®¼ng vµ mang tÝnh chÊt c¹nh tranh
mét c¸ch bÊt b×nh ®¼ng, n¬i ®ông ®é nhau gi÷a c¸c hÖ t−
t−ëng, c¸c møc l−¬ng bæng, c¸c n¨ng lùc, c¸c ®Þnh chÕ, c¸c
biÓu t−îng, v.v.
Theo chóng t«i, thuËt ng÷ "®Êu tr−êng" gîi lªn mét
møc ®é giíi h¹n h¬n vµ ®ång thêi mét ý thøc râ rµng h¬n
vÒ c¸c sù va ch¹m vµ ®ông ®é n¬i chÝnh c¸c t¸c nh©n. Mét
®Êu tr−êng, theo nghÜa mµ chóng t«i hiÓu, lµ n¬i diÔn ra
nh÷ng cuéc ®ông ®é cô thÓ cña nh÷ng t¸c nh©n x· héi vèn
®ang t−¬ng t¸c víi nhau xung quanh nh÷ng vÊn ®Ò chung
89
nµo ®ã. Mét dù ¸n ph¸t triÓn lµ mét ®Êu tr−êng. QuyÒn lùc
ë lµng x· lµ mét ®Êu tr−êng. Mét hîp t¸c x· lµ mét ®Êu
tr−êng. "§Êu tr−êng" cã mét néi hµm thùc chøng vµ chÝnh
trÞ (theo nghÜa réng) ®Ëm nÐt h¬n lµ "tr−êng". §©y lµ mét
kh¸i niÖm uyÓn chuyÓn, mµ ngo¹i diªn vµ h×nh thøc cña
nã biÕn thiªn tïy theo c¸c bèi c¶nh vµ c¸c chñ ®Ò nghiªn
cøu. Gi¸ trÞ cña nã tr−íc hÕt mang ý nghÜa th¨m dß ®Ó
kh¸m ph¸.
Nhãm chiÕn l−îc
ChÝnh lµ theo ý nghÜa cña Evers (Evers vµ Schiel, 1988)
mµ chóng t«i muèn vay m−în ®Ó hiÓu kh¸i niÖm nhãm
chiÕn l−îc. Theo nhµ x· héi häc ng−êi §øc nµy, vÊn ®Ò lµ
lµm sao ®−a ra ®−îc mét thuËt ng÷ kh¸c víi ph¹m trï
"giai cÊp x· héi" vèn qu¸ cøng nh¾c, qu¸ m¸y mãc, qu¸
kinh tÕ, qu¸ phô thuéc vµo mét lèi ph©n tÝch m¸c-xÝt dùa
trªn "c¸c quan hÖ s¶n xuÊt" (tuy nhiªn, ng−êi ta còng
kh«ng nªn quªn r»ng kh¸ nhiÒu nhµ nghiªn cøu phi m¸c-
xÝt còng ®· ¸p dông lèi ph©n tÝch dùa trªn "giai cÊp x·
héi"). Nh− vËy, c¸c nhãm chiÕn l−îc chÝnh lµ nh÷ng tËp
hîp x· héi cô thÓ h¬n, víi ®Æc tr−ng h×nh häc ®a d¹ng, vèn
b¶o vÖ nh÷ng lîi Ých chung, ®Æc biÖt th«ng qua hµnh ®éng
x· héi vµ chÝnh trÞ.
Nh·n giíi nµy mang tÝnh chÊt thùc tiÔn h¬n, gÇn víi
nh÷ng thùc t¹i th−êng nghiÖm h¬n, thay v× ph¶i ®Þnh
nghÜa mét c¸ch tiªn nghiÖm (a-priori) nh÷ng tiªu chuÈn
cÊu t¹o nªn c¸c nhãm x· héi. Nh·n giíi nµy gióp chóng ta
nhËn diÖn ra ®−îc nh÷ng nhãm cã liªn quan trùc tiÕp tíi
mét vÊn ®Ò nhÊt ®Þnh nµo ®ã xuÊt ph¸t tõ viÖc ph©n tÝch
90
c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng cô thÓ nh»m chiÕm h÷u c¸c nguån
lùc. Dï vËy, ®iÒu nµy kh«ng cã nghÜa lµ nh÷ng c¸ch ph©n
lo¹i x· héi "cæ ®iÓn" nh− giai cÊp x· héi, "giíi", d©n téc,
kh«ng cßn cã Ých n÷a. Nh−ng nh÷ng kh¸i niÖm nµy kh«ng
cßn gi¸ trÞ −u thÕ vÒ lý thuyÕt. Chóng cã thÓ chØ cßn thÝch
hîp mét c¸ch gi¸n tiÕp, víi t− c¸ch lµ nh÷ng biÕn sè cÊu
tróc vèn cÊu t¹o nªn nh÷ng c−ìng chÕ hoÆc nh÷ng nguån
lùc ®èi víi ho¹t ®éng chÝnh trÞ.
Nh−ng ®èi víi Evers, c¸c nhãm chiÕn l−îc xÐt cho cïng
vÉn cßn n»m ë cÊp ®é "vÜ m«" t−¬ng tù nh− c¸c giai cÊp x·
héi mµ chóng thay thÕ, vµ chØ tham gia trªn b×nh diÖn ®Êu
tr−êng quèc gia, trªn b×nh diÖn x· héi tæng thÓ, hay trong
nh÷ng qu¸ tr×nh lÞch sö dµi h¹n. MÆt kh¸c, ý nghÜa cña
kh¸i niÖm "hµnh ®éng chiÕn l−îc" xÐt trªn mét b×nh diÖn
tæng qu¸t vµ tæng hîp nh− vËy còng ch−a ph¶i ®· thùc sù
râ rµng. Ng−êi ta kh«ng hiÓu lµm thÕ nµo mµ c¸c nhãm
chiÕn l−îc réng lín nh− vËy l¹i cã thÓ truyÒn th«ng ®−îc
víi nhau vÒ c¸c chän lùa chiÕn l−îc, còng nh− lµm sao phèi
hîp ®−îc ho¹t ®éng víi nhau. Vµ cho dï Evers nh×n nhËn
kh¶ n¨ng lý thuyÕt r»ng viÖc chiÕm h÷u c¸c nguån lùc
kinh tÕ cã thÓ lµ nÒn t¶ng cña sù h×nh thµnh nh÷ng nhãm
chiÕn l−îc, «ng ta vÉn kh«ng ®−a ra bÊt cø mét c¸ch ph©n
lo¹i nµo ®èi víi c¸c h×nh th¸i chiÕm h÷u phi kinh tÕ.
Chóng t«i ®Ò nghÞ gi¶i phãng kh¸i niÖm "nhãm chiÕn l−îc"
khái c¸i ®Þnh nghÜa kinh tÕ qu¸ chËt hÑp vµ c¸i ý nghÜa
qu¸ vÜ m«, vµ lµm cho nã trë nªn mét kh¸i niÖm h÷u dông
ë cÊp ®é x· héi ®Þa ph−¬ng, n¬i mµ nã cã thÓ ®−îc sö dông
®Ó quan s¸t c¸c h×nh thøc t−¬ng t¸c trùc tiÕp gi÷a c¸c t¸c
nh©n cã h×nh hµi cô thÓ.
91
Cuèi cïng, vÊn ®Ò lµm sao biÕt ®−îc r»ng nh÷ng nhãm
chiÕn l−îc lµ nh÷ng nhãm "cã thùc", trong ®ã c¸c thµnh
viªn Ýt nhiÒu g¾n bã víi nhau, cã cïng nh÷ng chuÈn mùc
chung, nh÷ng h×nh thøc hµnh ®éng tËp thÓ hoÆc nh÷ng
h×nh th¸i th¶o luËn nµo ®ã, hay thùc ra ®Êy chØ lµ nh÷ng
tËp hîp nh©n t¹o do nhµ nghiªn cøu x©y dùng lªn. VÒ ®iÓm
nµy, quan ®iÓm cña chóng t«i mang tÝnh chÊt thùc tiÔn:
ngay tõ ®Çu, chóng t«i coi nhãm chiÕn l−îc nh− lµ mét gi¶
thuyÕt lµm viÖc cña nhµ nghiªn cøu, nh− lµ mét thø
"nhãm ¶o" cã kh¶ n¨ng gióp chóng ta ®i t×m sù héi tô cña
c¸c chiÕn l−îc gi÷a mét sè c¸ nh©n nµo ®ã mµ chóng ta cã
thÓ gi¶ ®Þnh lµ hä chia sÎ cïng mét lËp tr−êng khi ®øng
tr−íc cïng mét "vÊn ®Ò" nµo ®ã (dÜ nhiªn cã thÓ lµ vÊn ®Ò
kinh tÕ hoÆc kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò kinh tÕ). Nãi c¸ch kh¸c,
khi ®èi diÖn víi mét "vÊn ®Ò" nhÊt ®Þnh trong mét bèi c¶nh
x· héi nhÊt ®Þnh, kh«ng ph¶i lµ cã v« vµn c¸c th¸i ®é vµ
c¸c kiÓu øng xö kh¸c nhau: ng−êi ta th−êng nhËn thÊy chØ
cã mét sè th¸i ®é vµ mét sè kiÓu øng xö nµo ®ã mµ th«i, cã
vÎ nh− g¾n liÒn víi nh÷ng kiÓu liªn hÖ t−¬ng øng nµo ®ã
gi÷a c¸c t¸c nh©n víi "vÊn ®Ò" nµy, nghÜa lµ g¾n liÒn víi
nh÷ng vÞ trÝ x· héi cña hä trong mèi t−¬ng quan víi vÊn
®Ò. ChÝnh ®©y lµ mét trong nh÷ng môc tiªu cña viÖc
nghiªn cøu, ®ã lµ cuèi cïng x¸c ®Þnh xem nh÷ng nhãm
chiÕn l−îc mµ nhµ nghiªn cøu ®−a ra trong gi¶ thuyÕt ban
®Çu cã "thùc sù" tån t¹i hay kh«ng; nãi c¸ch kh¸c, ®ã lµ
kh¶o s¸t xem nh÷ng t¸c nh©n cã cïng mét vÞ trÝ nh− nhau
cã chia sÎ víi nhau nh÷ng h×nh thøc t−¬ng t¸c hay th¶o
luËn ®Æc thï nµo ®ã hay kh«ng (mét c¸ch phi chÝnh thøc –
ch¼ng h¹n nh− cã ph¶i lµ thµnh viªn cña m¹ng l−íi nµo
92
®ã, tham gia vµo nhãm nµo ®ã, trung thµnh víi nhãm nµo
®ã, hay mét c¸ch chÝnh thøc – thµnh viªn cña mét ®Þnh
chÕ, mét tæ chøc). Tr¸i víi nh÷ng ®Þnh nghÜa x· héi häc cæ
®iÓn vÒ c¸c nhãm x· héi, c¸c "nhãm chiÕn l−îc" (¶o hay
thùc) theo ý kiÕn chóng t«i kh«ng ph¶i lµ nh÷ng c¸i g× ®·
®−îc x¸c ®Þnh mét c¸ch hoµn h¶o vµ cã thÓ ¸p dông vµo
bÊt cø vÊn ®Ò nµo: chóng biÕn thiªn tïy theo nh÷ng vÊn ®Ò
®ang ®−îc xem xÐt, nghÜa lµ tïy vµo nh÷ng hoµn c¶nh vµ
nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ ë tõng ®Þa ph−¬ng. §«i khi chóng cã
thÓ liªn quan tíi nh÷ng ®Æc tr−ng vÒ vÞ thÕ hay vÒ nghÒ
nghiÖp x· héi (giíi tÝnh, ®¼ng cÊp, nghÒ nghiÖp, v.v.), ®«i
khi chóng l¹i liªn quan tíi nh÷ng mèi quan hÖ th©n téc
hoÆc nh÷ng m¹ng l−íi liªn ®íi t−¬ng trî nhau hoÆc nh÷ng
m¹ng l−íi th©n quen, cã khi chóng l¹i cã liªn quan tíi
nh÷ng qu¸ tr×nh tiÓu sö vµ nh÷ng chiÕn l−îc c¸ nh©n.
Tïy theo c¸c bèi c¶nh hoÆc c¸c tr−êng hîp cô thÓ, mét
t¸c nh©n x· héi cã thÓ lµ mét thµnh viªn tiÒm n¨ng cña
nhiÒu nhãm chiÕn l−îc kh¸c nhau, phô thuéc vµo nh÷ng
vai trß ®Æc thï cña riªng ng−êi nµy. Kh«ng cã nh÷ng l»n
ranh cøng nh¾c gi÷a c¸c nhãm chiÕn l−îc víi nhau. Do ®ã,
qui tr×nh ®iÒu tra cÇn lµm sao ®Ó cã thÓ tõng b−íc bæ sung
vµ hoµn thiÖn c¸i s¬ ®å gi¶ thuyÕt ban ®Çu. Kh¸i niÖm
nhãm chiÕn l−îc lµ mét kh¸i niÖm chñ yÕu mang tÝnh chÊt
thùc nghiÖm vµ gióp chóng ta t×m tßi, kh¸m ph¸. Nã chØ
®¬n gi¶n gi¶ ®Þnh r»ng trong mét tËp thÓ nµo ®ã, kh«ng
ph¶i mäi t¸c nh©n ®Òu cã cïng nh÷ng lîi Ých nh− nhau,
nh÷ng suy nghÜ nh− nhau, vµ r»ng, tïy theo c¸c "vÊn ®Ò"
kh¸c nhau, c¸c quyÒn lîi vµ suy nghÜ cña hä cã thÓ cè kÕt
l¹i mét c¸ch kh¸c nhau, nh−ng ch¾c ch¾n kh«ng ph¶i mét
93
c¸ch ngÉu nhiªn. Do ®ã, chóng ta cã thÓ lËp nh÷ng gi¶
thuyÕt vÒ c¸ch thøc h×nh thµnh nh÷ng nhãm chiÕn l−îc khi
®øng tr−íc mét "vÊn ®Ò" nhÊt ®Þnh nµo ®ã: cuéc ®iÒu tra sÏ
cho thÊy nh÷ng gi¶ thuyÕt nµy ®óng hay sai, cã cÇn ph¶i
cÊu t¹o l¹i c¸c nhãm chiÕn l−îc theo d¹ng kh¸c hay kh«ng,
chóng cã thùc sù tån t¹i trong ®êi sèng x· héi hay kh«ng, vµ
chóng cã kh¶ n¨ng t¹o ra nh÷ng chiÕn l−îc tËp thÓ vµ h×nh
thµnh nªn nh÷ng quan hÖ liªn minh hay kh«ng.
Qui tr×nh ECRIS
Ph−¬ng ph¸p ECRIS ®−îc thùc hiÖn qua 6 giai ®o¹n.
Chóng ta sÏ thÊy r»ng ®−êng ®i n−íc b−íc cña ph−¬ng
ph¸p nµy lµ mét sù lu©n chuyÓn liªn tôc gi÷a c¸c giai ®o¹n
nghiªn cøu c¸ nh©n víi c¸c giai ®o¹n nghiªn cøu tËp thÓ,
kh¸c víi ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra d©n téc häc cæ ®iÓn vèn ®Æt
−u tiªn trªn viÖc nghiªn cøu c¸ nh©n trong thêi gian dµi,
vµ còng kh¸c víi c¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra nhanh (theo
kiÓu RRA) vèn nhÊn m¹nh trªn kü thuËt ®iÒu tra tËp thÓ
ng¾n h¹n. Chóng ta còng sÏ thÊy r»ng ECRIS ®Ò xuÊt mét
b¶n ph¸c th¶o ®èi chiÕu trong ®ã cè g¾ng hoµn chØnh
nh÷ng chØ b¸o ®Þnh tÝnh chung thÝch hîp víi nh÷ng cuéc
®iÒu tra thùc nghiÖm ®−îc tiÕn hµnh trªn nhiÒu ®Þa bµn
kh¸c nhau – ®iÒu nµy còng lµm cho nã kh¸c biÖt víi
ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra d©n téc häc cæ ®iÓn theo ®ã nhµ
nghiªn cøu th−êng tæ chøc c«ng viÖc cña m×nh mét c¸ch
®¬n th−¬ng ®éc m·, ®ång thêi còng kh¸c víi nh÷ng ph−¬ng
ph¸p ®iÒu tra nhanh theo kiÓu PRA-RRA-MARP víi
nh÷ng bé c«ng cô tiªu chuÈn cña chóng.
1) Mét cuéc ®iÒu tra th¸m s¸t ng¾n cña c¸ nh©n
NhiÖm vô ë ®©y lµ lµm sao chuÈn bÞ mét c¸ch ng¾n gän
94
(tõ mét tíi hai ngµy t¹i mçi ®Þa bµn nghiªn cøu) cho c«ng
viÖc tËp thÓ s¾p tíi b»ng c¸ch nhËn diÖn s¬ l−îc nh÷ng vÊn
®Ò chÝnh ë ®Þa ph−¬ng (lÏ tÊt nhiªn tïy theo tõng chñ ®Ò
nghiªn cøu), nh»m tiªn liÖu ®−îc nh÷ng nhãm chiÕn l−îc
(nghÜa lµ t¹m thêi ®Ò ra nh÷ng nhãm chiÕn l−îc cÇn kh¶o
s¸t trong cuéc nghiªn cøu tËp thÓ s¾p tíi), ph©n ra thµnh
tõng nhãm t¸c nh©n mµ chóng ta nghÜ r»ng cã cïng nh÷ng
øng xö nh− nhau ®èi víi c¸c vÊn ®Ò.
NÕu chñ ®Ò cña cuéc nghiªn cøu lµ l−îng gi¸ vÒ mét dù
¸n ph¸t triÓn ®Þa ph−¬ng ch¼ng h¹n, th× cuéc ®iÒu tra s¬
bé sÏ cè g¾ng t×m c¸ch lÈy ra ®−îc sù tån t¹i cña nh÷ng
vÊn ®Ò ruéng ®Êt cã liªn quan tíi dù ¸n, nh÷ng xung ®ét
n¬i nh÷ng n«ng d©n trång trät hay nh÷ng ng−êi ch¨n
nu«i, nh÷ng sù k×nh ®Þch gi÷a hai ®¹i gia ®×nh quyÒn quÝ,
còng nh− t×nh tr¹ng phô n÷ bÞ lo¹i ra khái nh÷ng lîi Ých
cña dù ¸n. Chóng ta cã thÓ t¹m thêi ®Ò ra nh÷ng nhãm
chiÕn l−îc nh− sau: (1) nh÷ng n«ng d©n trång trät b×nh
th−êng, (2) nh÷ng ng−êi ch¨n nu«i b×nh th−êng, (3) hai
®¹i gia ®×nh quyÒn quÝ, (4) nh÷ng ng−êi can thiÖp tõ bªn
ngoµi (c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ, c¸c tæ chøc dÞch vô kü
thuËt), (5) phô n÷.
2) Mét xª-mi-ne chuÈn bÞ
Cuéc th¶o luËn xª-mi-ne nµy (kÐo dµi mét hoÆc hai
ngµy) cÇn lµm sao cho nh÷ng ng−êi tham gia lµm quen víi
c¸ch ®Æt vÊn ®Ò vµ ph−¬ng ph¸p (nÕu hä ch−a quen), ®iÓm
l¹i tµi liÖu vÒ c¸c ®Þa bµn nghiªn cøu, vµ ®Ò ra mét lo¹t c¸c
chØ b¸o ®Þnh tÝnh t¹m thêi cã kh¶ n¨ng ®Þnh h−íng cho c¸c
cuéc ®iÒu tra c¸ nh©n vÒ sau (dÜ nhiªn ng−êi ta kh«ng thÓ
95
®Ò ra nh÷ng chØ b¸o chuÈn mùc, bëi lÏ mçi chñ ®Ò ®iÒu tra
cÇn cã nh÷ng chØ b¸o riªng cô thÓ).
TiÕp theo thÝ dô nªu trªn ®©y, chóng ta cã thÓ ®Ò ra
nh÷ng chØ b¸o t¹m thêi sau ®©y: qu¸ tr×nh diÔn tiÕn vµ c¸c
lo¹i dù ¸n ®· tõng ®−îc thùc hiÖn t¹i ng«i lµng, ph©n tÝch
mét qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh ë ®Þa ph−¬ng cã liªn quan tíi
dù ¸n hiÖn t¹i, tiÓu sö cña vµi t¸c nh©n chÝnh cña dù ¸n
hiÖn t¹i, m« t¶ mét cuéc häp toµn thÓ, liÖt kª nh÷ng n¬i
diÔn ra c¸c cuéc tranh luËn vµ th¶o luËn ë trong lµng…
3) Cuéc ®iÒu tra tËp thÓ
Nguyªn t¾c c¨n b¶n cña ph−¬ng ph¸p ECRIS lµ nh−
sau: toµn bé ª-kÝp ®iÒu tra viªn sÏ lu©n phiªn ®i ®Õn mçi
®Þa bµn vµ ë l¹i hai ngµy t¹i mçi ®Þa bµn. T¹i mét ®Þa bµn
nhÊt ®Þnh nµo ®ã, c¸c ®iÒu tra viªn sÏ ®−îc chia ra lµm
nhiÒu nhãm nhá (tèi ®a tõ 2 tíi 3 ng−êi mét nhãm). Mçi
nhãm ®iÒu tra viªn sÏ tËp trung kh¶o s¸t trong vßng 2
ngµy vÒ mét nhãm chiÕn l−îc ë ®Þa ph−¬ng, vµ chØ mét
nhãm mµ th«i. Hä sÏ chØ ®iÒu tra vÒ nh÷ng ng−êi cã liªn
quan tíi nhãm chiÕn l−îc mµ hä ®· ®−îc ph©n c«ng. CÊu
t¹o thµnh viªn cña c¸c nhãm ®iÒu tra viªn sÏ ®−îc thay ®æi
khi chuyÓn tõ ®Þa bµn nµy qua ®Þa bµn kh¸c. Mçi nhµ
nghiªn cøu ph¶i lµm sao ®Ó lµm viÖc ®−îc víi cµng nhiÒu
nhãm chiÕn l−îc cµng tèt qua c¸c ®Þa bµn ®iÒu tra.
Cuéc ®iÒu tra tËp thÓ nµy chÝnh lµ phÇn cèt lâi cña
ph−¬ng ph¸p ECRIS. Nã gióp mçi ng−êi ph¶i ®èi diÖn víi
c¸ch tiÕp cËn mét vÊn ®Ò th«ng qua kh¸i niÖm nhãm chiÕn
l−îc, còng nh− ®èi diÖn víi sù ®a d¹ng vµ tÝnh chÊt t−¬ng
®èi cña c¸c nhãm chiÕn l−îc. Chóng ta kh«ng coi nhãm
96
chiÕn l−îc nh− lµ mét nhãm "cã thËt", mét "tËp thÓ" hay
mét nhãm ®−îc h×nh thµnh trong thùc tÕ (corporate
group). Chóng ta kh«ng gi¶ ®Þnh r»ng nhãm chiÕn l−îc cã
mét vÞ trÝ chung ®· ®−îc x¸c lËp, mÆc dï ®«i khi ®iÒu nµy
cã thÓ x¶y ra. §©y còng kh«ng ph¶i lµ nhãm tiªu ®iÓm
(focus group): nÕu cã mét sè cuéc pháng vÊn tËp thÓ
(th−êng th× do hoµn c¶nh buéc ph¶i nh− thÕ, vµ mét cuéc
pháng vÊn c¸ nh©n nhanh chãng biÕn thµnh mét cuéc
pháng vÊn tËp thÓ kh«ng chÝnh thøc mét khi mµ nã kh«ng
ph¶i lµ chuyÖn bÝ mËt…), th× chóng ta l¹i th−êng chó ý −u
tiªn cho nh÷ng cuéc pháng vÊn c¸ nh©n, víi cµng nhiÒu
ng−êi cµng tèt trong néi bé nhãm chiÕn l−îc mµ mét nhãm
®iÒu tra viªn ®· ®−îc ph©n c«ng kh¶o s¸t.
NÕu trªn mét ®Þa bµn nµo ®ã cã 10 ®iÒu tra viªn, th×
chóng ta sÏ lËp ra 5 nhãm ®iÒu tra viªn, mçi nhãm 2 ng−êi.
Mét trong c¸c nhãm nµy sÏ chØ ®iÒu tra ch¼ng h¹n giíi phô
n÷. Nh−ng hä sÏ kh«ng tËp häp l¹i toµn bé phô n÷ trong
lµng, mµ còng kh«ng triÖu tËp nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o cña
c¸c nhãm phô n÷. Nhãm ®iÒu tra viªn nµy sÏ lÇn l−ît ®i
gÆp ng−êi vî cña vÞ tr−ëng lµng vµ nh÷ng phô n÷ n«ng
d©n b×nh th−êng, nh÷ng ng−êi ®µn bµ giµ vµ nh÷ng ng−êi
phô n÷ trÎ, nh÷ng ng−êi phô n÷ phô tr¸ch c¸c ®oµn thÓ vµ
nh÷ng phô n÷ bÞ g¹t ra ngoµi r×a, v.v.
Yªu cÇu chÝnh lµ ®¬n gi¶n nh− sau:
1. VÊn ®Ò lµ lµm sao trong qu¸ tr×nh ®iÒu tra nhËn diÖn
ra tèi ®a cã thÓ ®−îc nh÷ng xung ®ét vµ m©u thuÉn, kÓ c¶
nh÷ng xung ®ét vµ m©u thuÉn cña nh÷ng ng−êi kh«ng
trùc tiÕp liªn quan (dÜ nhiªn, trong nh÷ng giai ®o¹n tiÕp
97
thep cña cuéc ®iÒu tra, chóng ta sÏ t×m c¸ch s¾p xÕp l¹i c¸c
xung ®ét nµy theo thø bËc).
Ch¼ng h¹n, nh÷ng cuéc nãi chuyÖn víi phô n÷ sÏ cho
phÐp x¸c ®Þnh kh«ng chØ nh÷ng xung ®ét gi÷a n÷ giíi vµ
nam giíi trong chuyÖn th−¬ng m¹i hãa, mµ cßn gióp gîi
lªn ®−îc quan ®iÓm cña hä vÒ nh÷ng xung ®ét gi÷a nh÷ng
ng−êi ch¨n nu«i vµ nh÷ng ng−êi trång trät, hoÆc gi÷a hai
dßng hä quyÒn quÝ, còng nh− gióp chóng ta ph¸t hiÖn ra
nh÷ng xung ®ét míi (cã liªn quan tíi c¸c yÕu tè t«n gi¸o
hay chÝnh trÞ, hoÆc lµ liªn quan tíi viÖc thay ®æi ban qu¶n
lý hîp t¸c x·, hoÆc lµ liªn quan tíi nh÷ng nghi ngê trong
chuyÖn lîi dông chiÕm ®o¹t tiÒn b¹c…).
Chóng ta cã thÓ thªm hai yªu cÇu bæ sung:
2. T×m c¸ch hiÓu cµng râ cµng tèt "tõ bªn trong" th¸i ®é
vµ øng xö cña c¸c thµnh viªn cña nhãm chiÕn l−îc nµy ®èi
víi vÊn ®Ò ®−îc kh¶o s¸t trong chñ ®Ò nghiªn cøu còng
nh− c¸ch nh×n nhËn cña hä vÒ nh÷ng vÊn ®Ò nµy, vµ t×m
c¸ch chia nhá nhãm chiÕn l−îc ra thµnh nh÷ng nhãm nhá
kh¸c nhau, mçi nhãm cã nh÷ng kiÓu øng xö hoÆc nh÷ng
lèi nãi gièng nhau, kh¸c víi c¸c nhãm nhá kh¸c.
Nh÷ng ng−êi vî cña n«ng d©n trång trät nh×n nhËn vµ
sö dông dù ¸n ph¸t triÓn nh− thÕ nµo? Hä nghÜ thÕ nµo vÒ
nh÷ng nh©n viªn c«ng t¸c x· héi ®Õn tõ bªn ngoµi vµ vÒ
ng−êi phô tr¸ch? Lêi lÏ cña nh÷ng ng−êi vî cña nh÷ng
ng−êi ch¨n nu«i cã kh¸c hay kh«ng? Phô n÷ giµ vµ phô n÷
trÎ cã cïng nh÷ng quan ®iÓm vµ nh÷ng c¸ch ®¸nh gi¸
gièng nhau hay kh«ng?
3. §µo s©u nh÷ng chØ b¸o ®Þnh tÝnh t¹m thêi (®· ®−îc
98
®−a ra trong xª-mi-ne chuÈn bÞ) vµ t×m nh÷ng lÜnh vùc mµ
chóng cã thÓ ®−îc vËn dông.
"QuyÕt ®Þnh" ë ®Þa ph−¬ng mµ chóng ta cã thÓ quan
t©m t×m hiÓu lµ chuyÖn thay ®æi ban qu¶n lý ch¼ng h¹n…;
t¸c nh©n nµy hay t¸c nh©n kia cã thÓ trë thµnh ®èi t−îng
®Ó kh¶o s¸t vÒ tiÓu sö; c©y cæ thô baobab ë gi÷a lµng vµ
ng«i nhµ cña vÞ tr−ëng lµng vµo s¸ng thø bÈy khi mµ «ng
ta tiÕn hµnh xö kiÖn, ®Êy cã thÓ lµ nh÷ng ®Þa ®iÓm chÝnh
®−îc dïng ®Ó tô häp vµ th¶o luËn mµ chóng ta cÇn quan
s¸t, v.v. Nh−ng còng cÇn bæ sung vµo c¸c chØ b¸o mét danh
s¸ch c¸c ®oµn thÓ, c¸c thµnh viªn l·nh ®¹o cña c¸c ®oµn
thÓ nµy vµ mèi liªn hÖ th©n téc gi÷a nh÷ng ng−êi nµy…
Mçi buæi tèi, buæi lµm viÖc tËp thÓ nh»m ®iÓm l¹i c«ng
viÖc trong ngµy sÏ gióp c¸c nhµ nghiªn cøu so s¸nh vµ xem
xÐt l¹i c¸c xung ®ét d−íi nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau, ®Ò ra
nh÷ng gi¶ thuyÕt míi hoÆc nh÷ng lý gi¶i míi, cô thÓ hãa
thªm nh÷ng chØ b¸o t¹m thêi. Nh÷ng buæi lµm viÖc tËp thÓ
nµy chÝnh lµ nh»m t¹o nÒn t¶ng lµm viÖc cho nh÷ng ng−êi
nhµ nghiªn cøu nµo sau nµy sÏ lµm viÖc ngay t¹i ®Þa bµn
nµy. Vµ chÝnh lµ nhê nh÷ng buæi lµm viÖc tËp thÓ nh− vËy
mµ c«ng viÖc cña mçi c¸ nh©n vÒ sau ®· ®−îc khai ph¸
tr−íc vµ ®−îc chuÈn bÞ tõ sím.
Cuéc th¶o luËn tËp thÓ t¹i ®Þa bµn vµo cuèi ngµy, xuÊt
ph¸t tõ nh÷ng d÷ kiÖn thùc tÕ cßn nãng hæi, ®−îc thu thËp
theo nh÷ng gãc ®é ®a d¹ng (c¸c nhãm chiÕn l−îc…), th«ng
qua c¸ch tiÕp cËn qua c¸c xung ®ét, chÝnh lµ mét c«ng cô
x©y dùng ®èi t−îng vµ ph−¬ng ph¸p ®Æc biÖt hiÖu nghiÖm.
Qu¶ vËy, viÖc ph¶i diÔn ®¹t ra thµnh lêi trong cuéc tranh
luËn ®«ng ng−êi, vµ viÖc ®éng n·o (brain storming) tËp
99
thÓ, ®Êy lµ nh÷ng thø mµ nhµ nghiªn cøu c¸ nh©n th−êng
thiÕu – ng−êi nµy th−êng cã xu h−íng chia cuéc nghiªn
cøu cña m×nh ra lµm hai giai ®o¹n: mét mÆt lµ giai ®o¹n
thu thËp d÷ kiÖn, vµ sau ®ã lµ giai ®o¹n ph©n tÝch vµ s¾p
xÕp c¸c d÷ kiÖn Êy. Ng−îc l¹i, nh÷ng buæi lµm viÖc tËp thÓ
rµ so¸t l¹i c«ng viÖc vµo cuèi ngµy gióp ng−êi ta cã thÓ tiÕn
hµnh ph©n tÝch lý gi¶i"nãng"ngay t¹i chç, gióp nhµ nghiªn
cøu cã thÓ tæ chøc c¸c d÷ kiÖn ngay t¹i hiÖn tr−êng, v¹ch
ra nh÷ng h−íng kh¶o s¸t tiÕp theo cho ngµy mai, ph¸c
th¶o nh÷ng m« h×nh mét c¸ch rÊt kh¸i l−îc, linh ho¹t,
kh«ng bÞ ®ãng khung cøng nh¾c bëi ch÷ viÕt, kh«ng bÞ
ng¾t qu·ng bëi nh÷ng ®ît ®iÒu tra… §©y chÝnh lµ n¬i ®Æc
biÖt dÔ dµng xuÊt hiÖn nh÷ng lý gi¶i gÇn víi chÊt liÖu thùc
tÕ nhÊt, nghÜa lµ nh÷ng "lý thuyÕt xuÊt ph¸t tõ ®iÒn d·"
(grounded theory, xem Glaser vµ Strauss, 1967). H¬n n÷a,
®èi víi nh÷ng ng−êi tham gia nghiªn cøu vèn xuÊt ph¸t tõ
nh÷ng ngµnh ®µo t¹o kh¸c nhau, cã nh÷ng qu¸ tr×nh kinh
nghiÖm sèng kh¸c nhau, nh÷ng mèi quan t©m kh¸c nhau,
th× sù ®a d¹ng nµy l¹i cã nghÜa lµ bæ sung cho nhau, mçi
khi cã mét c¸ch ®Æt vÊn ®Ò chung nµo ®ã trªn cïng mét
lÜnh vùc. Nhê vËy mµ cuéc th¶o luËn "nãng" xung quanh
c¸c d÷ kiÖn vµ c¸ch lý gi¶i c¸c d÷ kiÖn mang tÝnh chÊt bæ
Ých vµ phong phó ngay tõ ®Çu cuéc ®iÒu tra h¬n lµ t− duy
Ýt nhiÒu dùa trªn trùc gi¸c cña mét nhµ nghiªn cøu c« ®éc.
Khi tiÕn hµnh l−îng gi¸ mét c¸ch tËp thÓ, ng−êi ta buéc
ph¶i thuyÕt phôc ng−êi kh¸c, chøng minh vµ lËp luËn cho
c¸c gi¶ thuyÕt cña m×nh, l−u t©m tíi nh÷ng ®iÒu bÞ ng−êi
kh¸c ph¶n b¸c hoÆc lµ nh÷ng thÝ dô ng−îc l¹i, vµ tiÕp thu
nh÷ng lêi phª ph¸n.
100
 ViÖc kh¶o s¸t tËp trung trong hai ngµy vµo mét nhãm
chiÕn l−îc duy nhÊt gióp chóng ta cã thÓ ®µo s©u nh·n giíi
cña chóng ta vÒ nhãm nµy, mµ kh«ng r¬i vµo nguy c¬ ®ång
hãa víi nã, v× ngay sau ®ã nã cßn ®−îc so s¸nh víi nh÷ng
kÕt qu¶ thu thËp ®−îc tõ nh÷ng nhãm chiÕn l−îc kh¸c,
còng nh− v× nhµ nghiªn cøu ph¶i lu«n lu©n chuyÓn tõ ®Þa
bµn nµy sang ®Þa bµn kh¸c, nªn sÏ cã ®iÒu kiÖn t−¬ng ®èi
hãa c¸c nhËn ®Þnh cña m×nh. Lîi thÕ cña c¸ch lµm viÖc b¾t
®Çu tõ c¸c nhãm chiÕn l−îc lµ ng−êi ta cã thÓ th¨m dß
nh÷ng khÝa c¹nh x· héi kh¸c nhau trong tÊt c¶ sù ®a d¹ng
cña nã, b»ng c¸ch ®µo s©u "tõ bªn trong" mçi mét thµnh tè.
Nh− vËy, c¸c nhµ nghiªn cøu cña nhãm ®iÒu tra sÏ ph¶i
trùc diÖn víi nhiÒu l«-gic x· héi kh¸c nhau, mµ c¸i nµo còng
®Òu ®¸ng ®−îc chó ý xem xÐt. §iÒu nµy khã cã thÓ ®−îc
thùc hiÖn trong mét cuéc ®iÒu tra c¸ nh©n, khi mµ nhµ
nghiªn cøu th−êng dÔ r¬i vµo nguy c¬ bÞ "kÕt bÌ kÕt c¸nh"
("encliquÐ")1 (bÞ ®ång hãa vµ tù ®ång hãa víi mét bÌ c¸nh
hay mét phe nhãm), vµ còng khã mµ chuyÓn tõ quan ®iÓm
cña mét nhãm t¸c nh©n x· héi nµy sang quan ®iÓm cña mét
nhãm t¸c nh©n x· héi kh¸c: mèi nguy c¬, ®ã lµ hoÆc ®øng
bªn ngoµi mäi quan ®iÓm kh¸c nhau ë ®Þa ph−¬ng, hoÆc bÞ
cÇm tï vµo mét quan ®iÓm nµo ®ã trong sè ®ã.
4) Mét buæi xª-mi-ne s¬ kÕt kÕt qu¶ ®iÒu tra tËp thÓ
Cuéc häp nµy (kÐo dµi mét hoÆc hai ngµy) cã ba môc tiªu:
- Mét mÆt, so¹n th¶o lÇn cuèi cïng nh÷ng chØ b¸o ®Þnh
tÝnh chung, phÇn nµo ®ã ®· ®−îc kiÓm nghiÖm trong cuéc
___________
1. Xem Olivier de Sardan, 1995 b.
101
®iÒu tra tËp thÓ; nh÷ng chØ b¸o nµy sÏ gióp cho mçi nhµ
nghiªn cøu cã nh÷ng ®iÓm tùa cho cuéc ®iÒu tra c¸ nh©n
cña m×nh.
- MÆt kh¸c, x¸c ®Þnh nh÷ng h−íng ®iÒu tra ®Æc thï cho
mçi ®Þa bµn.
- Cuèi cïng, lµ mét b¶n b¸o c¸o ®èi chiÕu ®Çu tiªn,
trong ®ã chóng ta cè g¾ng lµm râ nh÷ng ®iÓm chung cña
c¸c ®Þa bµn kh¸c nhau, còng nh− c¸c ®Æc tr−ng cña tõng
®Þa bµn, c¸c ®iÓm næi bËt, c¸c gi¶ thuyÕt chÝnh.
5) Nh÷ng cuéc nghiªn cøu c¸ nh©n t¹i mçi ®Þa bµn
KÓ tõ ®©y, giai ®o¹n ®iÒu tra ®iÒn d· tiÕp theo cña c¸
nh©n ®· ®−îc ph¸t quang mét c¸ch ®¸ng kÓ vµ ®· ®−îc
®Þnh h−íng mét c¸ch v÷ng ch¾c. Lóc nµy, chóng ta kh«ng
cßn ®Ò ra mét qui tr×nh duy nhÊt ph¶i theo n÷a: ph−¬ng
ph¸p ECRIS giao l¹i cho mçi ng−êi mét lo¹t nh÷ng chØ b¸o
chung, vµ mét lo¹t nh÷ng h−íng kh¶o s¸t ®Æc thï. C«ng
viÖc nghiªn cøu c¸ nh©n kh«ng cã ®é dµi thêi gian nµo lµm
chuÈn. TÊt c¶ ®Òu tïy thuéc vµo c¸c ®Ò tµi kh¶o s¸t. Cã
nh÷ng ®Ò tµi ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng cuéc ®iÒu tra c¸ nh©n
bæ sung kh¸ ng¾n, kho¶ng hai tuÇn (ph©n tÝch mét hîp t¸c
x· ë trong lµng, hoÆc ®¸nh gi¸ mét dù ¸n nhá ë ®Þa
ph−¬ng), cã nh÷ng ®Ò tµi kh¸c l¹i ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng
cuéc ®iÒu tra c¸ nh©n bæ sung l©u h¬n, cã thÓ kÐo dµi
nhiÒu th¸ng (l−îng gi¸ nh÷ng dù ¸n g¾n kÕt víi nhau,
hoÆc kh¶o s¸t vÒ c¸c h×nh thøc quyÒn lùc ë ®Þa ph−¬ng).
6) Buæi xª-mi-ne cuèi cïng
Vèn ®−îc chuÈn bÞ bëi nh÷ng b¸o c¸o ®−îc so¹n th¶o t¹i
102
mçi ®Þa bµn, buæi xª-mi-ne cuèi cïng nµy hoµn toµn ®−îc
dµnh cho viÖc ph©n tÝch ®èi chiÕu, th«ng qua viÖc gi¶i
thÝch c¸c d÷ kiÖn cña c¸c ®Þa ph−¬ng, c¸c kÕt qu¶ thu thËp
®−îc nhê c¸c chØ b¸o ®Þnh tÝnh, vµ cuéc tranh luËn xung
quanh c¸c gi¶ thuyÕt ®· ®Ò ra. Th«ng th−êng, buæi xª-mi-
ne nµy ®−îc dïng lµm c¬ së ®Ó so¹n th¶o b¶n b¸o c¸o tæng
hîp kÕt luËn, còng nh− ®Ó ®Ò ra nh÷ng ®iÒu khuyÕn c¸o-
nÕu cuéc nghiªn cøu cã bao hµm khÝa c¹nh l−îng gi¸ hoÆc
thÈm ®Þnh.
KÕt luËn
Ph−¬ng ph¸p ECRIS cã lÏ cã hiÖu qu¶ ®Æc biÖt ®èi víi
lÜnh vùc nh©n häc x· héi vÒ ph¸t triÓn, vµ còng cã thÓ cã t¸c
dông hç trî cho viÖc ®¸nh gi¸, chñ yÕu v× hai lý do sau ®©y:
- Víi t− c¸ch lµ mét b¶n ph¸c th¶o ph©n tÝch ®èi chiÕu
trªn nhiÒu ®Þa bµn, ph−¬ng ph¸p ECRIS ®¸p øng c¸c yªu
cÇu ph©n tÝch trong giai ®o¹n chuÈn bÞ, trong qu¸ tr×nh
theo dâi hay khi tæng kÕt c¸c ho¹t ®éng ph¸t triÓn. §Æc
biÖt cã ý nghÜa quan träng lµ viÖc so¹n th¶o theo tõng ®ît
nh÷ng chØ b¸o m« t¶, ®Þnh tÝnh, kh«ng ®−îc chuÈn hãa,
vèn th−êng kh«ng cã trong giíi nghiªn cøu ph¸t triÓn vèn
chñ yÕu chØ chó ý tíi nh÷ng chØ b¸o sè l−îng vµ chuÈn hãa
nh−ng th−êng kh«ng cã ®ñ ®é tin cËy.
- Nh÷ng kh¸i niÖm xung ®ét, ®Êu tr−êng vµ nhãm chiÕn
l−îc tá ra ®Æc biÖt thÝch hîp víi viÖc triÓn khai mét dù ¸n
ph¸t triÓn vµo trong c¸c x· héi ®Þa ph−¬ng. §iÒu nµy gióp
chóng ta ®o¹n tuyÖt víi ®Þnh kiÕn cho r»ng c¸c x· héi ®Þa
ph−¬ng th−êng "diÔn kÞch" khi ph¶i tiÕp xóc víi ng−êi
ngoµi, ®ång thêi ®o¹n tuyÖt víi hÖ t− t−ëng "céng ®ång"
103
hoÆc d©n tóy cña nhiÒu tæ chøc ph¸t triÓn. §iÒu nµy còng
gióp chóng ta chó ý tíi sù kiÖn lµ c¸c nguån lùc (vËt chÊt
vµ phi vËt chÊt) cña mét dù ¸n ph¸t triÓn lµ c¸i mµ c¸c t¸c
nh©n ®Þa ph−¬ng kh¸c nhau rÊt quan t©m.
Ph−¬ng ph¸p ECRIS lµ mét b¶n ph¸c th¶o ®−îc dµnh
cho nh÷ng cuéc ®iÒu tra toµn diÖn cña c¸c tËp thÓ vµ c¸c c¸
nh©n, chø kh«ng ph¶i chØ lµ mét c«ng cô thø yÕu dµnh cho
nh÷ng cuéc ®iÒu tra s¬ l−îc. Nh−ng ph−¬ng ph¸p ECRIS
còng gãp phÇn vµo viÖc lµm cho nh÷ng n¨ng lùc nghiªn
cøu nh©n häc x· héi cã thÓ phôc vô cho c¸c nhµ ho¹t ®éng
ph¸t triÓn nµo cã mong muèn hiÓu biÕt s©u h¬n vÒ c¸c qu¸
tr×nh x· héi mçi khi mµ c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn ®−îc
®−a vµo c¸c céng ®ång c− d©n ®Þa ph−¬ng: qu¶ vËy, ph−¬ng
ph¸p ECRIS ®−a ra mét sè khung lý thuyÕt, mét sè giíi
h¹n ph−¬ng ph¸p luËn vµ mét sè ®iÓm lîi thÕ vÒ hiÖu qu¶
vµ vÒ thêi gian vèn cã thÓ lµm gi¶m ®¸ng kÓ cù ly c¸ch biÖt
gi÷a tËp qu¸n cña c¸c nhµ nghiªn cøu vµ ®ßi hái cña c¸c tæ
chøc ph¸t triÓn.
B¶n ph¸c th¶o nµy kh«ng ph¶i lµ mét gi¸o ®iÒu, vµ tù
nã mong muèn lu«n thay ®æi. V× thÕ, sÏ lµ ®iÒu ®i ng−îc
l¹i víi tinh thÇn cña nã nÕu ng−êi ta sö dông nã nh−
lµ mét chuÈn mùc vµ buéc ph¶i lµm theo y hÖt nh−
vËy. ë ®©y, chóng t«i chØ tr×nh bÇy mét c¸ch cã hÖ thèng
mét kü n¨ng xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn thùc nghiÖm mµ chóng
t«i ®· tr¶i qua. Chóng t«i hy väng r»ng ph−¬ng ph¸p
ECRIS sÏ ®−îc tiÕp tôc biÕn c¶i cho thÝch øng tõ ®èi t−îng
nghiªn cøu nµy tíi ®èi t−îng nghiªn cøu kh¸c, tõ ®Þa bµn
nµy sang ®Þa bµn kh¸c, tõ nhãm nghiªn cøu nµy tíi nhãm
nghiªn cøu kh¸c. Sù uyÓn chuyÓn nµy chÝnh lµ mét trong
nh÷ng ®iÒu kiÖn thµnh c«ng cña nã.
104

PhÇn 3
ChÝnh s¸ch ®iÒu tra ®iÒn d· - Bµn vÒ viÖc
s¶n xuÊt c¸c d÷ kiÖn trong ngµnh nh©n häc1
NhËp ®Ò
X· héi häc, nh©n häc vµ sö häc, tuy cã cïng mét nhËn
thøc luËn duy nhÊt2 nh−ng dï sao vÉn kh¸c biÖt nhau bëi
nh÷ng h×nh thøc kh¶o s¸t thùc tÕ mµ mçi ngµnh ®Æt −u
tiªn chó träng, ®èi víi nhµ sö häc th× ®ã lµ c¸c tµi liÖu l−u
tr÷, ®èi víi ngµnh x· héi häc th× ®ã lµ cuéc ®iÒu tra b»ng
b¶n c©u hái, vµ ®èi víi ngµnh nh©n häc th× ®ã lµ "®iÒn d·".
Tuy nhiªn ng−êi ta còng s½n sµng ®ång ý víi nhau r»ng
®Êy chØ lµ nh÷ng ®iÓm ®−îc nhÊn m¹nh nhÊt mµ th«i, vµ
kh«ng ph¶i hiÕm khi mµ ng−êi ta vay m−în ph−¬ng ph¸p
tõ c¸c ngµnh l©n cËn. §Æc biÖt lµ ph−¬ng ph¸p ®iÒn d· ®·
chiÕm mét vÞ trÝ ®¸ng kÓ trong ngµnh x· héi häc. Trong
thùc tÕ, còng kh«ng cã g× kh¸c biÖt c¨n b¶n vÒ ph−¬ng
___________
1. Phiªn b¶n ®Çu tiªn cña bµi nµy ®· ®−îc c«ng bè trong Enquªte,
1975, 1: 71-112.
2. Xem Passeron, 1991.
105
ph¸p s¶n xuÊt d÷ kiÖn gi÷a ngµnh x· héi häc ®«i khi ®−îc
gäi lµ "®Þnh tÝnh"1 víi ngµnh nh©n häc. V¶ l¹i, cã hai
truyÒn thèng ®· kÕt hîp víi nhau mét c¸ch râ rÖt: truyÒn
thèng cña nh÷ng nhµ nh©n häc ®iÒn d· ®Çu tiªn (Boas, vµ
nhÊt lµ Malinowski) vµ truyÒn thèng cña c¸c nhµ x· héi
häc thuéc tr−êng ph¸i Chicago. Vµ ë ®©y chóng t«i sÏ nh¾c
tíi nh÷ng thÕ hÖ tiÕp theo cña nh÷ng truyÒn thèng Êy mét
c¸ch kh«ng ph©n biÖt.2
Cuéc ®iÒu tra ®iÒn d·, ®èi víi nh÷ng ai kh«ng ¸p dông
ph−¬ng ph¸p nµy, cã vÎ nh− lµ mét c¸i g× mê ¶o hoa mü,
®iÒu mµ nh÷ng ng−êi lu«n sö dông nã kh«ng ph¶i lóc nµo
còng muèn lµm râ. Do tÝnh chÊt th−êng lµ khÐp kÝn hoÆc bÝ
hiÓm cña viÖc s¶n xuÊt d÷ kiÖn ®iÒn d·, nªn ngµnh nh©n
___________
1. §©y lµ mét c¸ch gäi th−êng gÆp ë Mü (xem ch¼ng h¹n Kirk vµ
Miller, 1986; Schwartz vµ Jacob, 1979). C¸ch gäi nµy th−êng g©y
ra nh÷ng ®iÒu bÊt tiÖn, nhÊt lµ dÔ lµm cho ng−êi ta t−ëng r»ng
x· héi häc"®Þnh tÝnh"kh«ng quan t©m tíi c¸c ®¹i l−îng hay c¸c
con sè, trong khi thùc ra ®iÒu nµy kh«ng ®óng (xem ë phÇn sau
vÒ c¸i mµ t«i gäi lµ"c¸c kü thuËt liÖt kª"). Ng−îc l¹i, gäi viÖc
nghiªn cøu x· héi häc b»ng b¶n c©u hái lµ x· héi häc"®Þnh
l−îng"th× sÏ lµm cho ng−êi ta lÇm t−ëng r»ng c¸ch nghiªn cøu
nµy kh«ng ®−a nh÷ng ph¸n ®o¸n gi¸ trÞ hay nh÷ng lý gi¶i vÒ ý
nghÜa, vµ còng kh«ng dùa trªn nh÷ng d÷ kiÖn nµo kh«ng ph¶i lµ
c¸c con sè.
2. V× lý do ®ã, chóng t«i th−êng sö dông thuËt ng÷ "nh©n häc x· héi"
("socio-anthropologie"). Chóng ta cÇn nhí l¹i r»ng thuËt ng÷
"nh©n häc" (anthropologie) ®· ®−îc dïng ®Ó thay thÕ cho thuËt
ng÷ "d©n téc häc" (ethnologie), trong sè nhiÒu lý do th× cã lý do lµ v×
nh÷ng hµm ý cò mang tÝnh chÊt thuéc ®Þa cña thuËt ng÷ nµy.
106
häc, nh×n tõ bªn ngoµi, th−êng Ýt ®−îc biÕt ®Õn nhÊt,
nh−ng l¹i lµ ngµnh g©y Ên t−îng nhiÒu nhÊt vµ còng ®−îc
tranh c·i nhiÒu nhÊt trong c¸c ngµnh khoa häc x· héi.
Ng−êi ta th−êng nhÊn m¹nh tíi kh¶ n¨ng thÊu c¶m n¬i
ngµnh nh©n häc, vµ nhÊn m¹nh tíi vèn sèng cña nhµ nh©n
häc. §ång thêi, ng−îc l¹i, ng−êi ta còng th−êng kÕt ¸n
ngµnh nµy lµ nÆng vÒ xu h−íng Ên t−îng (impressionisme)
vµ xu h−íng chñ quan (subjectivisme). Nh÷ng khÝa c¹nh
th−êng g©y khã chÞu vµ ®«i khi th« kÖch cña huyÒn tho¹i
®iÒn d·, mçi khi mµ nhµ nh©n häc tù phong m×nh lµ anh
hïng b»ng c¸ch bi kÞch hãa c¸c khã kh¨n cña m×nh1 chÝnh
lµ nh÷ng ®iÒu cµng lµm cho bøc tranh trë nªn rèi r¾m h¬n.
§iÒu tra ®iÒn d· chØ lµ mét trong sè c¸c ph−¬ng thøc
s¶n xuÊt d÷ kiÖn trong c¸c ngµnh khoa häc x· héi. Nã còng
cã nh÷ng ®iÓm lîi thÕ vµ nh÷ng ®iÓm bÊt tiÖn, t−¬ng tù
nh− nh÷ng ph−¬ng thøc kh¸c. Nã cã nh÷ng ®iÓm chó t©m
riªng xÐt vÒ mÆt ph−¬ng ph¸p luËn, v× thÕ hoµn toµn cã lîi
nÕu chóng ta cè g¾ng lµm râ "chÝnh s¸ch" cña nã. TÝnh
chÊt "mê ¶o" cña ph−¬ng ph¸p ®iÒn d· do ®ã cÇn ®−îc
®¸nh tan cµng sím cµng tèt.
___________
1. §iÒn d· lóc Êy trë thµnh mét thø"huyÒn bÝ"(Schwartz, 1993: 270-
71), hoÆc lµ mét"danh hiÖu"(entitlement: xem Schwartz vµ Jacob,
1979: 125). Xem viÖc phª ph¸n hai thÝ dô trong Olivier de
Sardan, 1988. Ng−êi ta chØ cã thÓ t¸n thµnh nhËn ®Þnh gay g¾t
nh− sau:"the subjects of ethnographies, it should never been
forgotten, are always more interesting than their authors"(c¸c ®Ò
tµi d©n téc häc, kh«ng bao giê ®−îc quªn ®iÒu nµy, lu«n lu«n
®¸ng quan t©m h¬n lµ c¸c t¸c gi¶ cña chóng) (Smith, ®−îc dÉn
l¹i trong Sanjek, 1991: 610).
107
LÏ dÜ nhiªn, chóng ta biÕt sù t−¬ng ph¶n hiÓn nhiªn
gi÷a ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra b»ng b¶n c©u hái víi ph−¬ng
ph¸p ®iÒn d·. Chóng gièng nh− hai c¸i cùc hay hai lo¹i
h×nh-lý t−ëng (may m¾n lµ cßn cã nh÷ng d¹ng trung gian
hoÆc kÕt hîp gi÷a hai ph−¬ng ph¸p nµy, dï nh÷ng ng−êi
bªnh vùc cùc ®oan cho mçi ph−¬ng ph¸p cã ghÐt chóng ®Õn
®©u ®i n÷a), kh¸c biÖt nhau vÒ c¸ch th¸i s¶n xuÊt d÷ kiÖn
vµ vÒ tÝnh chÊt cña c¸c d÷ kiÖn, còng nh− kh¸c biÖt vÒ
c¸ch tiÕp cËn vÊn ®Ò tÝnh chÊt ®¹i diÖn cña mÉu ®iÒu tra.
Cuéc ®iÒu tra b»ng b¶n c©u hái thu thËp nh÷ng th«ng tin
nhÊt ®Þnh vµ cã thÓ m· hãa ®−îc trªn c¬ së sè l−îng mÉu
hîp lý vµ dùa trªn nh÷ng tiªu chuÈn ®¹i diÖn thèng kª,
trong mét hoµn c¶nh hái ®¸p nh©n t¹o trong ®ã c¸c c©u tr¶
lêi ®−îc ®iÒn bëi nh÷ng ®iÒu tra viªn ®−îc tr¶ tiÒn ®Ó lµm
viÖc nµy. Ng−îc l¹i, cuéc ®iÒu tra theo d¹ng nh©n häc
muèn tiÕn ®Õn gÇn h¬n c¸c hoµn c¶nh tù nhiªn cña ®èi
t−îng nghiªn cøu- ®êi sèng hµng ngµy, nh÷ng cuéc trß
chuyÖn, vµ trong bèi c¶nh cã sù t−¬ng t¸c kÐo dµi gi÷a
chÝnh b¶n th©n nhµ nghiªn cøu víi ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng,
nh»m s¶n xuÊt ra nh÷ng kiÕn thøc in situ (trªn thùc ®Þa),
nh»m hiÓu ®−îc "quan ®iÓm cña t¸c nh©n", nh÷ng c¸ch
suy nghÜ th«ng th−êng, nh÷ng hµnh vi th«ng th−êng vµ ý
nghÜa cña chóng ®èi víi ng−êi d©n t¹i chç. Cuéc ®iÒu tra
thèng kª thiªn vÒ xu h−íng ®i theo chiÒu réng (xem kh¸i
niÖm"survey"trong tiÕng Anh), cßn cuéc ®iÒu tra ®iÒn d·
th× thiªn vÒ xu h−íng ®i vµo chiÒu s©u (xem nh÷ng hµm ý
cña tõ "terrain" [thùc ®Þa] trong tiÕng Ph¸p).1
___________
1. Strauss (1987: 2) nhËn ®Þnh r»ng thÕ m¹nh cña cuéc ®iÒu tra
108
 Mçi ph−¬ng ph¸p ®Òu cã nh÷ng h×nh thøc chÆt chÏ cña
m×nh, tøc lµ nh÷ng c¸ch thøc ®Æc thï ®Ó lµm cho c¸c d÷
kiÖn ®−îc s¶n xuÊt ra cã gi¸ trÞ hoÆc ®−îc chÊp nhËn.
Nh−ng tÝnh chÆt chÏ cña ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra ®iÒn d·
kh«ng thÓ l−îng hãa ®−îc, kh¸c víi tÝnh chÆt chÏ cña
ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra b»ng b¶n c©u hái, vèn cã thÓ l−îng
hãa mét phÇn. Râ rµng lµ gi¸ trÞ thèng kª kh«ng ph¶i lµ
®Æc tr−ng cña nã, vµ do ®ã nã kh«ng thÓ ®−îc ®¸nh gi¸ dùa
trªn viÖc ®Þnh l−îng hãa. Dï vËy, ho¹t ®éng nh©n häc
kh«ng ph¶i chØ ®¬n gi¶n lµ vÊn ®Ò c¶m nhËn, nã ®ßi hái vµ
huy ®éng c¶ vèn liÕng ®µo t¹o lÉn kü n¨ng. TÊt c¶ vÊn ®Ò
lµ kü n¨ng nµy xuÊt ph¸t tõ mét kü n¨ng thùc hµnh
(savoir-faire), vµ viÖc ®µo t¹o thuéc vµo lo¹i thùc tËp. Nãi
c¸ch kh¸c, ®iÒu tra ®iÒn d· kh«ng thÓ häc trong s¸ch gi¸o
khoa. Kh«ng hÒ cã nh÷ng thñ tôc nµo nhÊt ®Þnh mµ ng−êi
ta chØ viÖc tu©n thñ chóng lµ ®ñ, gièng nh− phÇn nµo trong
nh÷ng cuéc ®iÒu tra ®−îc gäi lµ "®Þnh l−îng". V× thÕ mµ rÊt
thiÕu nh÷ng cuèn s¸ch gi¸o khoa d©n téc häc1 (hoÆc lµ
®Þnh tÝnh lµ ë chç nã chó ý tíi c¸c bèi c¶nh, trong khi thÕ m¹nh
cña cuéc ®iÒu tra ®Þnh l−îng lµ mang tÝnh chÊt ®a biÕn
(multivariate) vµ ®èi chiÕu trªn qui m« réng (cross-comparative).
1 Nh÷ng cuèn s¸ch gi¸o khoa ®−îc coi lµ thÕ hÖ ®Çu tiªn chñ yÕu lµ
theo d¹ng"liÖt kª c¸c c©u hái", g¾n liÒn víi c¸ch tiÕp cËn chuyªn
kh¶o cæ ®iÓn: vÊn ®Ò lóc Êy lµ lµm sao ®õng bá sãt ®iÒu g× khi m«
t¶ mét nÒn v¨n hãa mét c¸ch cã hÖ thèng. §ã lµ tr−êng hîp cuèn
Notes and queries næi tiÕng vµo n¨m 1874, th−êng xuyªn ®−îc
cËp nhËt vµ gÇn ®©y míi bÞ bá ®i. Ng−êi ta dÔ thÊy râ sù chËm trÔ
cña lèi tiÕp cËn ®iÒn d· ë Ph¸p: cuèn s¸ch gi¸o khoa ®Çu tiªn chØ
®−îc xuÊt b¶n vµo n¨m 1947, khëi sù tõ nh÷ng bµi ghi chÐp c¸c
109
nh÷ng cuèn viÕt vÒ ph−¬ng ph¸p pháng vÊn kh«ng ®Þnh
h−íng). §iÒu tra ®iÒn d· tr−íc hÕt lµ mét vÊn ®Ò "khÐo
tay", ®−îc tiÕn hµnh theo nh÷ng c¶m nhËn trùc gi¸c, vµ
th−êng ph¶i khÐo lÐo vËn dông c¸c kü n¨ng kh¸c nhau ®Ó
tïy c¬ øng biÕn. TÝnh chÊt "nhËp m«n" hay "khai t©m" cña
ph−¬ng ph¸p ®iÒn d·, vèn th−êng ®−îc nh¾c ®Õn mét c¸ch
mØa mai cay ®éc bëi nh÷ng ng−êi b×nh luËn vÒ truyÒn
thèng nh©n häc, kh«ng ph¶i chØ lµ vÊn ®Ò huyÒn tho¹i hay
nghi thøc. §ã còng lµ, vµ cã lÏ ®Æc biÖt lµ, mét vÊn ®Ò thùc
buæi gi¶ng cña Mauss, ng−êi ch−a bao giê ®i ®iÒn d· (Mauss,
1947). C¸c cuèn s¸ch gi¸o khoa cña Griaule (Griaule, 1957) vµ
cña Maget (Maget, 1962), t¸c gi¶ thø hai xuÊt s¾c h¬n h¼n so víi
t¸c gi¶ thø nhÊt, còng thuéc vµo lo¹i liÖt kª c¸c c©u hái. Ngµy
nay, chóng kh«ng cßn ®−îc sö dông n÷a.
HiÖn nay, xuÊt hiÖn ë Mü nh÷ng cuèn s¸ch gi¸o khoa thuéc"thÕ hÖ
thø hai", vèn kh«ng cßn theo kiÓu chuyªn kh¶o, kh«ng chÊp nhËn
c¸ch liÖt kª, hoµi nghi víi nh÷ng c«ng thøc cho s½n, vµ t×m c¸ch
®−a ra nh÷ng ®iÓm tùa ®Ó ng−êi ta cã thÓ rÌn luyÖn ®−îc mét kü
n¨ng thùc hµnh (cã thÓ ®Æc biÖt nh¾c tíi Spradley vµ Mc Carthy,
1972; Pelto vµ Pelto, 1978; Agar, 1980, 1986; Spradley, 1979,
1980; Silverman, 1985). ë Ph¸p, ng−êi ta thÊy chØ cã mét nç lùc
®· lµm tõ l©u, còng ®¸ng quan t©m nh−ng ch−a ®i ®Õn ®©u vµ
cßn ch¾p v¸, giao ®éng gi÷a viÖc m« t¶ c¸c kü thuËt ®iÒu tra
chuyªn biÖt, nh÷ng lêi khuyªn cã Ých hoÆc ngoan ngo·n, vµ viÖc
tr×nh bµy nh÷ng lÜnh vùc nghiªn cøu (Cresswell vµ Godelier,
1976). Tuy nhiªn, chóng ta cÇn ghi nhËn nh÷ng suy nghÜ ®µo s©u
cña Schwartz, vèn triÓn khai nh÷ng ®Þnh h−íng nhËn thøc luËn
vµ ph−¬ng ph¸p luËn rÊt gièng víi chóng t«i (1993), vµ sù ra ®êi
gÇn ®©y cña mét c«ng tr×nh râ rµng lµ thuéc thÕ hÖ s¸ch gi¸o
khoa thø hai nµy (Beaud vµ Weber, 1998).
110
tËp, theo nghÜa lµ ®iÒu mµ mét ng−êi thî häc viÖc cÇn ph¶i
häc tr−íc tiªn. CÇn ph¶i tù m×nh trùc tiÕp tiÕn hµnh
nh÷ng cuéc pháng vÊn víi mét b¶n h−íng dÉn bao gåm c¸c
c©u hái so¹n s½n th× chóng ta míi h×nh dung ra ®−îc lµ
nh÷ng ng−êi ®−îc hái cã thÓ bÞ øc chÕ nh− thÕ nµo khi hä
®−îc hái trong mét khu«n khæ qu¸ chËt hÑp, hoÆc qu¸ gß
bã. Ng−êi ta cÇn ph¶i ®−¬ng ®Çu víi v« sè nh÷ng sù hiÓu
lÇm gi÷a ®iÒu tra viªn vµ ng−êi ®−îc ®iÒu tra th× lóc Êy
míi cã thÓ cã ®ñ søc ®Ó ph¸t hiÖn ra nh÷ng m©u thuÉn
th−êng xuÊt hiÖn ®Çy dÉy trong bÊt cø cuéc trao ®æi pháng
vÊn nµo. Ng−êi ta cÇn ph¶i n¾m ®−îc thËt râ c¸c qui t¾c x·
giao vµ hîp lÒ thãi ë ®Þa ph−¬ng ®Ó cã thÓ c¶m thÊy tho¶i
m¸i trong nh÷ng cuéc trß chuyÖn vµ hµn huyªn bÊt ngê,
vèn th−êng hÕt søc phong phó vÒ th«ng tin. Ng−êi ta
th−êng ph¶i tr¶i qua nhiÒu lÇn lóng tóng th× míi dÇn dµ
trë nªn khÐo lÐo h¬n trong viÖc tiÕp xóc bÊt chît víi ng−êi
®Þa ph−¬ng. CÇn ph¶i mÊt thêi gian, nhiÒu thêi gian, rÊt
rÊt nhiÒu thêi gian ë thùc ®Þa, ®Ó cã thÓ hiÓu ®−îc r»ng
nh÷ng "thêi gian chÕt" Êy ®Òu lµ nh÷ng kho¶ng thêi gian
cÇn thiÕt.1
___________
1. Ng−êi ta cã thÓ coi cuéc ®iÒu tra ®iÒn d· xuÊt ph¸t tõ"sù ph©n tÝch
tù nhiªn"(Schatzman, ®−îc dÉn l¹i bëi Strauss, 1987: 3), theo
nghÜa t−¬ng tù nh− khi ng−êi ta nãi tíi"ng«n ng÷ tù nhiªn", hoÆc
nh− c¸ch mµ ng−êi ta nãi r»ng c¸c ngµnh khoa häc x· héi ho¹t
®éng trong khu«n khæ cña"lèi lËp luËn tù nhiªn"(raisonnement
naturel) (Passeron, 1991). Sù kh¸c biÖt so víi nh÷ng c¸ch ph©n
tÝch thùc tiÔn trong nh÷ng ®iÒu kiÖn t−¬ng ®ång kh«ng ph¶i lµ
kh¸c biÖt vÒ b¶n chÊt, mµ lµ kh¸c biÖt vÒ kinh nghiÖm, vÒ kü n¨ng
thùc hµnh, vÒ kh¶ n¨ng t− duy vµ vÒ møc ®é quan t©m chó ý.
111
TÊt c¶ c¸i nghÞch lý cña nh÷ng dßng sau ®©y lµ t×m
c¸ch viÕt ra trªn giÊy mét mí hæ lèn nh÷ng ®iÒu "khÐo tay"
vµ nh÷ng mèi bËn t©m vÒ tÝnh chÆt chÏ, nghiªm cÈn, vèn
thùc ra chØ cã thÓ häc ®−îc khi thùc hµnh ngay t¹i thùc ®Þa
mµ th«i. Ph¶i ch¨ng ng−êi ta cã thÓ phiªu l−u trong c¸i
vïng trung gian gi÷a nhËn thøc luËn (mµ nh÷ng lêi lÏ hay
ho ®Õn ®©u ®i n÷a còng khã lßng dÉn tíi kü n¨ng thùc
hµnh: ng−êi ta cã thÓ thùc hµnh ®−îc ®Õn møc nµo nh÷ng
bµi viÕt dï rÊt hay cña Sperber?1) vµ ph−¬ng ph¸p luËn
(ho¹t ®éng thùc tÕ cña ngµnh nh©n häc d−êng nh− ph¶n
kh¸ng l¹i ®iÒu nµy: bÊt cø nç lùc nµo muèn thiÕt lËp nªn
mét c¸i "bé ®å nghÒ" ®Òu nhanh chãng biÕn thµnh trß
c−êi)? Gi÷a t− duy lý thuyÕt trõu t−îng vµ cuèn s¸ch d¹y
nÊu ¨n, cã mét c¸i hè ng¨n c¸ch lín: v× thÕ, ë ®©y chóng t«i
thùc ra kh«ng muèn lÊp ®Çy c¸i hè nµy, mµ lµ ®−a vµo ®Êy
vµi c¸i cét mèc. §Ó lµm ®iÒu nµy, chóng t«i ®Ò nghÞ sÏ ®iÓm
qua nh÷ng ph−¬ng thøc s¶n xuÊt d÷ kiÖn chÝnh liªn quan
tíi ®iÒu tra ®iÒn d·. Sau ®ã, sÏ tr×nh bÇy mét "chÝnh s¸ch
®iÒn d·" trong nç lùc vÊt v¶ cña nã ®Ó ®i t×m møc ®é chÊp
nhËn ®−îc cña d÷ kiÖn, nh»m lµm sao nªu bËt mét sè ®iÒu
kiÖn thùc tÕ ®¶m b¶o cho tÝnh hiÖu lùc cña ph−¬ng ph¸p
nh©n häc, cña ®ßi hái ph−¬ng ph¸p luËn, cña tÝnh nghiªm
cÈn cña c¸i ®Þnh tÝnh, mÆc dï vÉn cã v« vµn nh÷ng ®Þnh
kiÕn lÖch l¹c cã thÓ xen lÉn vµo mét cuéc ®iÒu tra.
§iÒu tra ®iÒn d·, hay ®iÒu tra d©n téc häc, hay ®iÒu tra
nh©n häc x· héi, dùa trªn sù kÕt hîp cña bèn d¹ng s¶n
xuÊt d÷ kiÖn lín sau ®©y: quan s¸t tham dù (sù th©m nhËp
___________
1. Sperber, 1982.
112
trong mét thêi gian dµi cña ng−êi ®iÒu tra vµo trong m«i
tr−êng sèng cña nh÷ng ng−êi ®−îc ®iÒu tra), pháng vÊn
(nh÷ng cuéc trao ®æi qua l¹i do nhµ nghiªn cøu chñ ®éng
tiÕn hµnh), nh÷ng kü thuËt liÖt kª (nhê vµo nh÷ng c«ng cô
®−îc x©y dùng nh»m kh¶o s¸t mét c¸ch cã hÖ thèng), vµ
thu thËp nh÷ng nguån tµi liÖu b»ng v¨n b¶n.1
Quan s¸t tham dù
Côm tõ nµy cã hay hay kh«ng, ®iÒu nµy kh«ng quan
träng.2 §iÒu mµ nã ¸m chØ lµ t−¬ng ®èi râ. B»ng mét
chuyÕn ë l¹i dµi ngµy t¹i n¬i mµ m×nh ®iÒu tra (vµ b»ng
viÖc häc ng«n ng÷ ®Þa ph−¬ng nÕu ch−a biÕt), nhµ nh©n
häc va ch¹m b»ng x−¬ng b»ng thÞt víi thùc t¹i mµ «ng ta
muèn nghiªn cøu. Nhê ®ã, «ng ta cã thÓ quan s¸t thùc t¹i
Êy, nÕu kh«ng ph¶i "tõ bªn trong" theo ®óng nghÜa cña tõ
nµy th× Ýt ra còng ®· hÕt søc gÇn gòi víi nh÷ng ng−êi ®ang
sèng trong thùc t¹i nµy, vµ tiÕp xóc hµng ngµy th−êng
xuyªn víi hä. Ng−êi ta cã thÓ ph©n chia vÒ mÆt ph©n tÝch
(tøc lµ mét c¸ch nh©n t¹o) hoµn c¶nh c¬ b¶n nµy ra lµm
hai lo¹i hoµn c¶nh riªng biÖt: nh÷ng hoµn c¶nh liªn quan
___________
1. Ng−êi ta cã thÓ t×m thÊy nhiÒu c¸ch ph¸c th¶o vÒ "lÞch sö" cña
cuéc ®iÒu tra ®iÒn d· trong ngµnh nh©n häc (vµ cña tiÕn tr×nh
cña c¸c t− duy ph−¬ng ph¸p luËn vµ nhËn thøc luËn liªn quan tíi
lÜnh vùc nµy) trong: Jongmans vµ Gutkind, 1967; Stocking, 1983;
van Maanen, 1988; Sanjek, 1990.
2. Còng hÕt søc cã ý nghÜa lµ d−êng nh− côm tõ "quan s¸t tham dù"
mang nÆng hµm ý nh©n häc nµy ®· ®−îc s¸ng chÕ ra bëi mét nhµ
x· héi häc, Linderman, thµnh viªn cña tr−êng ph¸i Chicago
(Kirk vµ Miller, 1986: 76).
113
tíi viÖc quan s¸t (nhµ nghiªn cøu lµ chøng nh©n) vµ nh÷ng
hoµn c¶nh liªn quan tíi viÖc t−¬ng t¸c (nhµ nghiªn cøu lµ
®ång t¸c gi¶). Nh÷ng hoµn c¶nh b×nh th−êng lµ mét d¹ng
kÕt hîp nµo ®ã gi÷a hai lo¹i hoµn c¶nh nµy.
Trong tÊt c¶ mäi tr−êng hîp, c¸c th«ng tin vµ c¸c kiÕn
thøc hoÆc lµ cã thÓ ®−îc ghi chÐp mét c¸ch Ýt nhiÒu cã hÖ
thèng bëi nhµ nghiªn cøu, hoÆc lµ cßn ë d¹ng phi chÝnh
thøc hoÆc tiÒm tµng. NÕu nh÷ng ®iÒu quan s¸t vµ nh÷ng
t−¬ng t¸c ®−îc ghi chÐp l¹i, chóng trë thµnh nh÷ng d÷
kiÖn [donnÐes] vµ nh÷ng bé hå s¬ [corpus]. NÕu kh«ng,
chóng chØ cã gi¸ trÞ chøng tá mét sù th©m nhËp vµo thùc tÕ
mµ th«i.
C¸c d÷ kiÖn vµ hå s¬
Chóng ta h·y b¾t ®Çu tõ viÖc quan s¸t. NÕu nhµ nghiªn
cøu mong muèn tiÕn hµnh thËt nhiÒu c¸c quan s¸t, ®ã lµ v×
«ng ta muèn l−u gi÷ l¹i cµng nhiÒu dÊu tÝch cµng tèt. V×
thÕ, «ng ta ph¶i tiÕn hµnh ghi chÐp, ngay t¹i hiÖn tr−êng
hoÆc ghi l¹i sau, vµ ph¶i t×m c¸ch tæ chøc viÖc l−u gi÷
nh÷ng c¸i mµ «ng ta ®· chøng kiÕn, th−êng d−íi d¹ng
nh÷ng m« t¶ b»ng v¨n b¶n (thËm chÝ ®«i khi ®−îc ghi l¹i
trong b¨ng video). Nhê vËy, «ng ta sÏ s¶n xuÊt ra nh÷ng
d÷ kiÖn vµ sÏ lËp ®−îc nh÷ng bé hå s¬ mµ vÒ sau cã thÓ
®−îc khai th¸c vµ xö lý, hoÆc thËm chÝ còng cã thÓ cã
nh÷ng phÇn sÏ ®−îc t¸i chÕ d−íi d¹ng nh÷ng ®o¹n m« t¶
trong b¶n b¸o c¸o cuèi cïng. Nh÷ng bé hå s¬ nµy kh«ng
ph¶i lµ nh÷ng tµi liÖu l−u tr÷ gièng nh− cña nhµ sö häc,
mµ lµ cã d¹ng cô thÓ cña cuèn sæ tay ®iÒn d·, n¬i mµ nhµ
nh©n häc ghi chÐp mét c¸ch cã hÖ thèng nh÷ng g× «ng ta
nh×n thÊy vµ nghe thÊy. Do ®ã, nh÷ng cuèn sæ nµy hÕt søc
114
quan träng: chØ nh÷ng c¸i ®−îc ghi chÐp trong ®ã míi lµ
nh÷ng c¸i sau nµy ®−îc coi lµ d÷ kiÖn, ®−îc coi lµ hå s¬, vµ
vÒ sau cã thÓ ®−îc khai th¸c, xö lý, t¸i t¹o.
LÏ dÜ nhiªn, c¸c d÷ kiÖn, theo nghÜa mµ chóng t«i hiÓu
ë ®©y, kh«ng ph¶i lµ nh÷ng "mÈu thùc t¹i" ®−îc gom gãp
l¹i vµ ®−îc nhµ nghiªn cøu l−u gi÷ nguyªn xi nh− vËy (®©y
lµ mét ¶o t−ëng thùc chøng), mµ còng kh«ng ph¶i lµ
nh÷ng kiÕn tróc thuÇn tóy xuÊt ph¸t tõ ®Çu ãc hay tõ c¶m
quan cña nhµ nghiªn cøu (¶o t−ëng chñ quan). Nh÷ng d÷
kiÖn lµ sù chÕ biÕn nh÷ng "mÈu thùc t¹i" thµnh nh÷ng
chøng tÝch ®· ®−îc kh¸ch quan hãa- ®©y lµ nh÷ng "mÈu
thùc t¹i" ®· ®−îc chän läc vµ c¶m nhËn bëi nhµ nghiªn
cøu.1 LÏ tÊt nhiªn, sù quan s¸t thuÇn tóy vµ "hån nhiªn"
kh«ng bao giê tån t¹i, vµ ®· tõ l©u xu h−íng thùc chøng
duy khoa häc ®· thua cuéc trong c¸c ngµnh khoa häc x·
héi. Ng−êi ta biÕt lµ nh÷ng viÖc quan s¸t cña nhµ nghiªn
cøu ®Òu ®−îc cÊu tróc bëi c¸i mµ «ng ta ®i t×m, bëi ng«n
ng÷ cña «ng ta, c¸ch ®Æt vÊn ®Ò cña «ng ta, qu¸ tr×nh ®µo
t¹o cña «ng ta, nh©n c¸ch cña «ng ta. Nh−ng ng−êi ta còng
kh«ng ®−îc ®¸nh gi¸ thÊp c¸i "môc tiªu thùc nghiÖm" cña
ngµnh nh©n häc. Kh¸t väng tri thøc cña nhµ nghiªn cøu
vµ kiÕn thøc nghiªn cøu cña «ng ta cã thÓ th¾ng thÕ Ýt ra
___________
1 Goffman tõng nãi tíi tõ strip (chuçi) ®Ó chØ nh÷ng "mÈu thùc t¹i"
mµ nhµ ph©n tÝch quan t©m tíi (Goffman, 1991). Nh−ng ®Ó cã thÓ
hiÓu ®−îc chóng, ng−êi ta cÇn cã mét ng«n ng÷ kh¸i niÖm ®Ó m«
t¶ c¸i "®ang ë ®ã": ®©y lµ ®iÒu mµ Passeron ®· nhÊn m¹nh, khi
nh¾c l¹i Bachelard: c¸i "vec-t¬ nhËn thøc luËn" (le"vecteur
ÐpistÐmologique") ®i tõ c¸i lý tÝnh (le rationnel) tíi c¸i hiÖn thùc
(le rÐel), chø kh«ng ph¶i ng−îc l¹i (Passeron, 1994: 73-74).
115
mét phÇn ®èi víi c¸c thµnh kiÕn vµ c¸c xu h−íng cña «ng
ta (nÕu kh«ng th× ch¼ng thÓ cã bÊt cø bé m«n khoa häc x·
héi thùc nghiÖm nµo).1 Mét c¸ch ®Æt vÊn ®Ò ban ®Çu cã thÓ,
nhê qu¸ tr×nh quan s¸t, ®−îc söa ®æi, chuyÓn dÞch, më
réng thªm. Sù quan s¸t kh«ng ph¶i lµ viÖc t« mµu lªn mét
bøc tranh ®· ®−îc ph¸c th¶o s½n tõ tr−íc: ®ã lµ b¶n ph¸c
th¶o thùc t¹i mµ mèi quan t©m ®Þnh tr−íc cña nhµ nghiªn
cøu h−íng ®Õn. TÊt c¶ kü n¨ng cña nhµ nghiªn cøu ®iÒn
d· lµ lµm sao cã thÓ quan s¸t c¸i mµ «ng ta kh«ng ®−îc
chuÈn bÞ tr−íc (chóng ta biÕt r»ng xu h−íng tù nhiªn
th−êng lµ chØ kh¸m ph¸ ra c¸i mµ m×nh mong ®îi) vµ ph¶i
s½n lßng s¶n xuÊt ra nh÷ng d÷ kiÖn vèn cã thÓ buéc «ng ta
ph¶i thay ®æi c¸c gi¶ thuyÕt mµ chÝnh m×nh ®· ®Ò ra. §iÒu
tra ®iÒn d· cÇn ®Æt cho m×nh nhiÖm vô lµ ph¶i nãi ng−îc
l¹i c©u ch©m ng«n bambara: "ng−êi ngo¹i quèc chØ thÊy c¸i
mµ hä ®· biÕt".2
Còng t−¬ng tù nh− vËy, cuéc tranh luËn vÜnh cöu (tõ
Heisenberg tíi Gadamer) vÒ møc ®é mµ sù quan s¸t cã thÓ
lµm thay ®æi c¸c hiÖn t−îng ®−îc quan s¸t kh«ng ph¶i lµ
kh«ng cã nh÷ng vÊn ®Ò thùc tiÔn.
1. Mét phÇn ®¸ng kÓ c¸c øng xö thùc ra Ýt bÞ hoÆc
kh«ng bÞ biÕn d¹ng bëi sù hiÖn diÖn cña nhµ nh©n häc, vµ
___________
1. "If there are indeed problems in ethnographic description, they
will not be solved by less detailed fieldwork and writing" ("NÕu
qu¶ thùc lµ cã nh÷ng vÊn ®Ò trong viÖc m« t¶ d©n téc häc, th×
chóng sÏ kh«ng thÓ ®−îc gi¶i quyÕt b»ng c¸ch ®iÒu tra ®iÒn d· Ýt
chi tiÕt h¬n vµ viÕt l¸ch Ýt chi tiÕt h¬n") (Parkin, 1990: 182).
2. DÉn l¹i bëi Fassin, 1990: 97.
116
chÝnh kü n¨ng cña nhµ nghiªn cøu lµ lµm sao l−îng ®Þnh
®−îc ®iÒu nµy. Becker ®· tõng nhÊn m¹nh r»ng nhµ
nghiªn cøu th−êng lµ mét h¹n chÕ kh«ng ®¸ng kÓ ®èi víi
mét nhãm so víi nh÷ng h¹n chÕ ®ang ®Ì nÆng hµng ngµy
lªn nhãm nµy.1 Sù cã mÆt cña nhµ d©n téc häc trong mét
kho¶ng thêi gian dµi hiÓn nhiªn lµ yÕu tè chÝnh lµm gi¶m
bít nh÷ng x¸o trén do sù cã mÆt nµy g©y ra: v× ë l©u nªn
ng−êi ta ®©m ra quen víi sù hiÖn diÖn cña «ng ta.2
2. Cßn vÒ vÊn ®Ò liªn quan tíi nh÷ng øng xö bÞ biÕn
d¹ng do sù cã mÆt cña nhµ nghiªn cøu, chóng ta cã hai gi¶i
ph¸p triÖt ®Ó:
- Gi¶i ph¸p thø nhÊt lµ t×m c¸ch triÖt tiªu sù biÕn d¹ng
Êy b»ng nhiÒu thñ thuËt kh¸c nhau – tÊt c¶ nh÷ng thñ
thuËt nµy ®Òu nh»m môc tiªu lo¹i bá nh÷ng yÕu tè "ng−êi
bªn ngoµi" trong t− thÕ quan s¸t viªn, vµ ®ång hãa nhµ
nghiªn cøu nh− mét ng−êi b¶n ®Þa kh«ng kh¸c g× nh÷ng
ng−êi kh¸c trong ®êi sèng ®Þa ph−¬ng: do vËy, mét mÆt
chóng ta sÏ cã ®−îc ngµnh néi-d©n téc häc (endo-
ethnologie), hay lµ sù h×nh thµnh cña ®éi ngò c¸c ®iÒu tra
viªn "b¶n ®Þa", vµ mÆt kh¸c, lµ sù "ho¸n c¶i", sù "gi¶
trang" hay sù "b¶n ®Þa hãa".
- Gi¶i ph¸p thø hai lµ ng−îc l¹i cÇn tËn dông ®iÒu ®ã:
chÝnh qu¸ tr×nh biÕn d¹ng nµy trë thµnh mét ®èi t−îng
nghiªn cøu. Trong chõng mùc nµo ®ã, cuéc ®iÒu tra tù
quan t©m tíi chÝnh m×nh, vµ trë thµnh ng−êi ph¸t hiÖn ra
___________
1. Becker, 1970: 46-47.
2. Xem Agar, 1986: 36-37; Bouju, 1990: 157; Schwartz, 1993: 278-79.
117
nh÷ng vÊn ®Ò cña chÝnh m×nh. ë Ph¸p, chÝnh Devereux cã
lÏ lµ ng−êi ®Çu tiªn ®· t×m c¸ch suy nghÜ vÒ viÖc "khai th¸c
nh÷ng x¸o trén do viÖc quan s¸t g©y ra" trong c¸c ngµnh
khoa häc x· héi.1 Sau ®ã, Althabe ®· nhÊn m¹nh tíi nh÷ng
ý nghÜa ph−¬ng ph¸p luËn mµ chóng ta cÇn rót ra tõ sù
kiÖn nhµ nh©n häc "lµ mét trong nh÷ng t¸c nh©n cña m«i
tr−êng x· héi mµ «ng ta nghiªn cøu".2 Nh− vËy, viÖc sö
dông chÝnh sù hiÖn diÖn cña m×nh víi t− c¸ch lµ mét nhµ
nghiªn cøu nh− mét ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra trë thµnh mét
trong nh÷ng kÝch th−íc cña kü n¨ng cña nhµ nh©n häc.
Thùc ra, nhµ nghiªn cøu th−êng sö dông mét gi¶i ph¸p
trung gian n»m ë gi÷a hai th¸i ®é cùc ®oan nªu trªn. Nhµ
nh©n häc tõng b−íc tù ®Æt m×nh (vµ nhÊt lµ do th¸i ®é cña
nhãm tiÕp nhËn) vµo vÞ trÝ cña mét "ng−êi ngoµi cã thiÖn
c¶m" hay mét "ng−êi b¹n ®ång hµnh". Sù "héi nhËp" cña
«ng ta chØ mang tÝnh chÊt t−¬ng ®èi nh−ng lµ cã thùc. Tuy
nhiªn sù héi nhËp nµy vÉn kh«ng miÔn cho «ng ta chuyÖn
ph¶i quan s¸t nh÷ng t¸c ®éng mµ sù hiÖn diÖn cña «ng ta
g©y ra, kÓ c¶ kiÓu "héi nhËp" mµ ng−êi ta g¸n cho «ng ta.
T− thÕ quan s¸t dÜ nhiªn kh«ng chØ bao hµm nh÷ng øng
xö th−êng nhËt hay c¸c nghi thøc ®Æc tr−ng, nghÜa lµ
nh÷ng "c¶nh" tÇm th−êng hoÆc nh÷ng "c¶nh" mµ ng−êi ta
dùng lªn cho nhµ nghiªn cøu xem, mµ bao hµm c¶ nh÷ng
cuéc trao ®æi trß chuyÖn ë ®Þa ph−¬ng mµ nhµ nghiªn cøu
kh«ng tham gia hoÆc Ýt tham gia vµo, vµ chØ nghe mµ th«i.
___________
1. Devereux, 1980.
2. Althabe, 1990: 130.
118
Nhµ nghiªn cøu lµ mét ng−êi nh×n, nh−ng còng lµ mét
"ng−êi nghe". Nh÷ng cuéc trao ®æi cña ng−êi d©n víi nhau
lµ ®iÒu còng cã gi¸ trÞ ®èi víi nhµ nghiªn cøu kh«ng kh¸c
g× nh÷ng cuéc trao ®æi cña nhµ nghiªn cøu víi ng−êi d©n.1
Nh−ng còng kh«ng thÓ xem nhÑ nh÷ng cuéc trao ®æi
gi÷a nhµ nghiªn cøu víi ng−êi d©n. ThËt vËy, nhµ nghiªn
cøu kh«ng ngõng tham gia vµo v« sè nh÷ng ho¹t ®éng
t−¬ng t¸c. ¤ng ta kh«ng chØ lµ chøng nh©n, mµ th−êng
xuyªn ®¾m ch×m vµo trong nh÷ng mèi liªn hÖ x· héi b»ng
ng«n tõ hay kh«ng b»ng ng«n tõ, ®¬n gi¶n hay phøc t¹p:
trß chuyÖn, t¸n gÉu, ch¬i, x· giao, xin xá, v.v. Nhµ nh©n
häc lµm viÖc trong khu«n khæ cña nh÷ng sù giao tiÕp b×nh
th−êng, "«ng ta tù hßa m×nh víi tÊt c¶ c¸c h×nh thøc ®èi
tho¹i th«ng th−êng",2 «ng ta gÆp c¸c t¸c nh©n ®Þa ph−¬ng
trong hoµn c¶nh th−êng nhËt, trong thÕ giíi "th¸i ®é tù
nhiªn" cña hä.3 NhiÒu lêi lÏ hay hµnh vi trong sù giao tiÕp
b×nh th−êng mµ nhµ nh©n häc cã tham gia l¹i n»m trong
___________
1. A. Richards ®· tõng bµn vÒ chñ ®Ò nµy tõ n¨m 1939 khi nãi
tíi"ng«n ng÷ trong hµnh ®éng"(speech-in-action) (Sanjek, 1990:
212). Xu h−íng ngµy cµng chØ dùa vµo nh÷ng cuéc trao ®æi hay
pháng vÊn mµ th«i, ch¼ng h¹n nh− nh÷ng lêi kªu gäi ñng hé cho
mét thø nh©n häc"®èi tho¹i"(une anthropologie"dialogique"), chØ
nhÊn m¹nh tíi sù t−¬ng t¸c b»ng ng«n tõ gi÷a nhµ nghiªn cøu
vµ ng−êi d©n (Fabian, 1983; Clifford vµ Marcus, 1986), ®«i khi
lµm cho ng−êi ta quªn ®i kÝch th−íc nÒn t¶ng cña ph−¬ng ph¸p
quan s¸t tham dù.
2. Althabe, 1990: 126.
3. Schutz, 1987.
119
mèi quan t©m nghÒ nghiÖp cña «ng ta, nghÜa lµ cã liªn
quan trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp tíi chñ ®Ò nghiªn cøu cña «ng
ta. §«i khi nh÷ng lêi lÏ hay nh÷ng hµnh vi Êy kh«ng bÞ
hoÆc rÊt Ýt bÞ biÕn d¹ng do nhµ nghiªn cøu tham gia vµo sù
t−¬ng t¸c. §«i khi chóng bÞ biÕn d¹ng mét c¸ch ®¸ng kÓ.
Chóng ta l¹i trë l¹i víi vÊn ®Ò ®· nªu trªn.
Còng gièng nh− trong viÖc quan s¸t gi¶n ®¬n, ë ®©y
nhµ nghiªn cøu ph¶i lu«n lu«n cè g¾ng, mçi khi cÇn thiÕt,
biÕn nh÷ng cuéc t−¬ng t¸c thµnh c¸c d÷ kiÖn, nghÜa lµ s¾p
xÕp vµ tæ chøc ghi chÐp l¹i, m« t¶ l¹i, ghi nhí l¹i trong
cuèn sæ tay ®iÒn d·, cho dï nh÷ng sù t−¬ng t¸c Êy cã phô
thuéc vµo vai trß cña nhµ nh©n häc trong ®êi sèng ®Þa
ph−¬ng hay kh«ng.
Nh− vËy, chóng ta cã thÓ hiÓu r»ng vai trß cña cuèn sæ
tay ®iÒn d·- vèn lóc nµo còng mang tÝnh chÊt gÇn nh− ¸m
¶nh, kh«ng ph¶i lµ kh«ng cã lý do, vµ ®«i khi ®−îc kho¸c
lªn c¸i vÎ thÇn bÝ mµ nã kh«ng ®¸ng cã, kh«ng ph¶i lµ mét
cuèn nhËt ký c¸ nh©n, còng ch¼ng ph¶i lµ mét thø nhËt ký
hµnh tr×nh cña nhµ th¸m hiÓm, mµ lµ mét c«ng cô nghÒ
nghiÖp c¨n b¶n. §©y lµ n¬i mµ chóng ta biÕn viÖc quan s¸t
tham dù thµnh nh÷ng d÷ kiÖn cã thÓ ®−îc xö lý sau nµy.
§Ó dïng l¹i c¸i tùa ®Ò cña cuèn s¸ch cña Sanjek, c¸c ghi
chÐp ®iÒn d· chÝnh lµ n¬i s¶n xuÊt ra m«n nh©n häc
("Fieldnotes: the making of anthropology").1
Sù th©m nhËp
Tuy vËy, nhµ nghiªn cøu ®iÒn d· còng quan s¸t vµ
___________
1. Sanjek, 1990.
120
t−¬ng t¸c mµ kh«ng chó ý g× tíi ®iÒu nµy, kh«ng mang c¶m
gi¸c r»ng m×nh ®ang lµm viÖc, vµ v× thÕ kh«ng ghi chÐp,
ngay lóc ®ã còng nh− vÒ sau. May cho «ng ta lµ kh«ng ph¶i
lóc nµo «ng ta còng c¶m thÊy m×nh ®ang lµm mét c«ng
viÖc ®−îc giao. ¤ng ta ¨n uèng, trß chuyÖn, t¸n gÉu, b«ng
®ïa, t¸n tØnh, ch¬i ®ïa, nh×n, nghe, yªu, ghÐt. Trong cuéc
sèng, «ng ta quan s¸t, mét c¸ch miÔn c−ìng phÇn nµo, vµ
nh÷ng ®iÒu quan s¸t nµy ®−îc "thu" vµo trong v« thøc,
trong tiÒm thøc cña «ng ta, trong chñ quan tÝnh cña «ng
ta, trong c¸i "t«i" cña «ng ta, hoÆc vµo trong c¸i g× còng
®−îc tïy chóng ta. Nh÷ng ®iÒu quan s¸t Êy kh«ng biÕn
thµnh hå s¬ vµ kh«ng ®−îc ghi vµo trong cuèn sæ tay ®iÒn
d·. Dï vËy, chóng vÉn ®ãng mét vai trß gi¸n tiÕp nh−ng
kh«ng kÐm phÇn quan träng trong qu¸ tr×nh nhµ nh©n häc
"lµm quen" víi v¨n hãa ®Þa ph−¬ng, trong viÖc rÌn luyÖn
kh¶ n¨ng gi¶i m· cña «ng ta ®èi víi c¸c hµnh vi vµ cö chØ
cña nh÷ng ng−êi kh¸c, dï «ng ta ch¼ng hÒ chó ý ®Õn
nh÷ng ®iÒu nµy, trong c¸ch thøc mµ «ng ta lý gi¶i chuyÖn
nµy hay chuyÖn kh¸c gÇn nh− mét c¸ch v« thøc vµ m¸y
mãc. RÊt nhiÒu thø t−¬ng t¸c hµng ngµy mµ nhµ nghiªn
cøu tham gia vµo ®Òu kh«ng cã liªn quan g× tíi cuéc ®iÒu
tra, kh«ng ®−îc ghi vµo cuèn sæ tay ®iÒn d·, vµ do ®ã sÏ
kh«ng ®−îc biÕn thµnh d÷ kiÖn. Tuy vËy chóng vÉn kh«ng
ph¶i lµ kh«ng quan träng. Nh÷ng mèi quan hÖ l¸ng giÒng
th©n thiÖn, hay kh«ng khÝ vui nhén trong nh÷ng lÇn t¸n
chuyÖn buæi tèi, nh÷ng lêi b«ng ®ïa víi c« hµng xãm xinh
®Ñp, chÇu r−îu ngoµi qu¸n, hay ngµy lÔ röa téi cña ®øa
con ng−êi chñ nhµ, tÊt c¶ nh÷ng chuyÖn Êy ®Òu hÇu nh−
n»m ngoµi thêi gian lµm viÖc. Nh−ng chÝnh nhê ®ã mµ
121
chóng ta häc ®−îc c¸c qui t¾c c− xö cho ph¶i phÐp (vµ ®iÒu
nµy sÏ ®−îc c¶m thÊy mét c¸ch rÊt gi¸n tiÕp trong v« thøc,
nh−ng rÊt cã hiÖu qu¶, trong c¸ch thøc tiÕn hµnh c¸c cuéc
pháng vÊn); chÝnh nhê vËy mµ chóng ta häc ®−îc vµ biÕt
®−îc r»ng cuéc sèng th−êng nhËt lµ thÕ nµo vµ ng−êi ta nãi
c¸i g× ë trong lµng (vµ ®iÒu nµy sÏ ®−îc c¶m thÊy mét c¸ch
rÊt gi¸n tiÕp vµ v« thøc, nh−ng rÊt cã hiÖu qu¶, trong c¸ch
thøc lý gi¶i c¸c d÷ kiÖn liªn quan tíi cuéc ®iÒu tra).
Ng−êi ta cã thÓ coi "bé n·o" cña nhµ nghiªn cøu nh−
mét c¸i "hép ®en", vµ kh«ng cÇn bËn t©m ®Õn sù vËn
hµnh bªn trong cña nã. Nh−ng nh÷ng ®iÒu mµ «ng ta
quan s¸t, thÊy, nghe, trong qu¸ tr×nh sinh sèng trªn thùc
®Þa, còng nh− nh÷ng kinh nghiÖm sèng cña chÝnh «ng ta
víi nh÷ng ng−êi kh¸c, tÊt c¶ nh÷ng thø Êy sÏ "®i vµo"
trong c¸i hép ®en Êy, s¶n sinh ra nh÷ng hiÖu øng trong
lßng c¸i bé m¸y suy nghÜ, ph©n tÝch, trùc gi¸c, gi¶i thÝch,
vµ v× thÕ phÇn nµo ®ã sÏ "®i ra" khái c¸i gäi lµ hép ®en Êy
®Ó cÊu tróc phÇn nµo c¸c c¸ch lý gi¶i cña «ng ta, vµo mét
giai ®o¹n nµo ®ã cña qu¸ tr×nh nghiªn cøu, lóc cßn ë t¹i
thùc ®Þa, lóc khai th¸c c¸c hå s¬, hay khi so¹n th¶o bµi
nghiªn cøu. §Êy lµ tÊt c¶ sù kh¸c biÖt, ®Æc biÖt râ rÖt
trong c¸c c«ng tr×nh m« t¶, gi÷a mét nhµ nghiªn cøu ®iÒn
d·, vèn cã mét lèi nhËn thøc nh¹y c¶m vÒ nh÷ng c¸i mµ
«ng ta viÕt (nhê qu¸ tr×nh th©m nhËp), víi mét nhµ
nghiªn cøu ë v¨n phßng chØ lµm viÖc trªn nh÷ng d÷ kiÖn
do ng−êi kh¸c thu thËp. Nhµ nghiªn cøu chØ cã thÓ l·nh
héi ®−îc hÖ thèng ý nghÜa cña x· héi mµ «ng ta ®iÒu tra
phÇn lín mét c¸ch v« thøc, còng t−¬ng tù nh− viÖc häc
mét ng«n ng÷, th«ng qua thùc hµnh.
122
 Pháng vÊn
ViÖc s¶n xuÊt ra nh÷ng d÷ kiÖn dùa trªn lêi lÏ cña
ng−êi b¶n ®Þa mµ nhµ nghiªn cøu chñ ®éng kh¬i lªn chÝnh
lµ mét yÕu tè trung t©m cña bÊt cø cuéc ®iÒu tra ®iÒn d·
nµo. Tr−íc hÕt lµ bëi v× viÖc quan s¸t tham dù kh«ng cho
phÐp chóng ta cã ®−îc nhiÒu th«ng tin cÇn thiÕt cho c«ng
tr×nh nghiªn cøu: ®Ó lµm ®−îc ®iÒu nµy, chóng ta ph¶i t×m
®Õn tri thøc hay trÝ nhí cña nh÷ng t¸c nh©n ë ®Þa ph−¬ng.
Vµ kÕ ®ã, lµ bëi v× nhËn thøc cña c¸c t¸c nh©n ë ®Þa
ph−¬ng lµ mét yÕu tè kh«ng thÓ thiÕu ®Ó cã thÓ hiÓu ®−îc
chiÒu kÝch x· héi. Cã thÓ nãi n¾m ®−îc "quan ®iÓm" cña
t¸c nh©n chÝnh lµ tham väng lín cña ngµnh nh©n häc.1
Pháng vÊn lµ mét ph−¬ng tiÖn tèt nhÊt, ®ì tèn kÐm nhÊt,
®Ó s¶n xuÊt ra nh÷ng d÷ kiÖn ng«n tõ gióp chóng ta n¾m
®−îc nh÷ng nhËn thøc mang tÝnh chÊt cÊu tróc
(reprÐsentations Ðmiques),2 b¶n ®Þa, b¶n xø, ®Þa ph−¬ng.
___________
1. Ngµnh nh©n häc th−êng ®−îc ®Þnh nghÜa lµ ngµnh"actor-
oriented"("h−íng ®Õn t¸c nh©n") (Long, 1992: 9). VÒ mÆt nµy, nã
vËn dông ph−¬ng ph¸p x· héi häc th«ng hiÓu (sociologie
comprÐhensive) mµ Weber tõng kªu gäi mµ ®iÒu nghÞch lý lµ l¹i
kh«ng ®−a ra nh÷ng c«ng cô thùc nghiÖm. Trong lêi më ®Çu cho
c«ng tr×nh"Argonautes", Malinowski viÕt nh− sau:"Môc ®Ých cuèi
cïng cña ngµnh d©n téc häc lµ ‘n¾m ®−îc quan ®iÓm cña ng−êi
b¶n xø, nh÷ng mèi quan hÖ cña ng−êi nµy víi ®êi sèng, hiÓu ®−îc
c¸i nh×n cña anh ta vÒ thÕ giíi cña anh ta’"("le but final de
l'ethnographe est ‘de saisir le point de vue de l'indi»ne, ses
rapports avec la vie, de comprendre sa vision de son monde’") (do
t¸c gi¶ nhÊn m¹nh; Malinowski, 1963: 81).
2. TÝnh tõ"Ðmique"trong tiÕng Ph¸p, hay"emic"trong tiÕng Anh (b¾t
123
ChÝnh lµ nh÷ng ghi chÐp pháng vÊn vµ nh÷ng b¶n gì b¨ng
pháng vÊn lµ phÇn quan träng nhÊt cña c¸c hå s¬ d÷ kiÖn
cña nhµ nh©n häc.
Tr¸i víi nh÷ng ®iÒu mµ ng−êi ta th−êng kh¼ng ®Þnh,
t«i kh«ng nghÜ r»ng cã nh÷ng "kü thuËt" pháng vÊn.
Nh−ng dï vËy ®iÒu nµy kh«ng cã nghÜa lµ kh«ng cã "kü
n¨ng" cho chuyÖn nµy. Nãi chÝnh x¸c h¬n, chóng ta cã thÓ
nãi tíi mét thø "chÝnh s¸ch pháng vÊn", mµ chóng ta cã
thÓ gîi ra mét sè trôc chÝnh nh− sau.
Tham vÊn vµ kÓ chuyÖn
Nh÷ng cuéc pháng vÊn (hay trß chuyÖn) th−êng lµ mét
ho¹t ®éng n»m gi÷a hai cùc: tham vÊn (consultation) vµ kÓ
chuyÖn (rÐcit). Ng−êi mµ chóng ta th−êng gäi lµ
"informateur" (ng−êi cung cÊp th«ng tin) cã lóc lµ mét ng−êi
tham vÊn, cã lóc lµ mét ng−êi kÓ chuyÖn, vµ th−êng lµ c¶ hai.
1. Cuéc pháng vÊn ®«i khi ®Ò cËp tíi nh÷ng vËt së chØ
x· héi hoÆc v¨n hãa1 mµ chóng ta cÇn "tham vÊn" n¬i
nguån tõ ch÷ "phonemic"), cã nghÜa lµ nãi vÒ nh÷ng hiÖn t−îng
ng«n ng÷ hoÆc øng xö cã liªn quan tíi nh÷ng yÕu tè cÊu tróc néi
t¹i cña mét hÖ thèng. §èi lËp víi ch÷ nµy lµ tÝnh tõ "Ðtique" trong
tiÕng Ph¸p, hay "etic" trong tiÕng Anh (b¾t nguån tõ ch÷
"phonetic"), cã nghÜa lµ nãi vÒ nh÷ng ®Æc tr−ng ng«n ng÷ hoÆc
øng xö mµ kh«ng quan t©m tíi ý nghÜa cÊu tróc néi t¹i cña
chóng (chó thÝch cña ng−êi dÞch, T.H.Q.).
1. Nh÷ng vËt së chØ x· héi hoÆc v¨n hãa: rÐfÐrÐnts sociaux ou
culturels. Nãi n«m na, ®©y lµ nh÷ng sù kiÖn hoÆc nh÷ng kh¸i
niÖm x· héi hay v¨n hãa quan träng nµo ®ã (chó thÝch cña ng−êi
dÞch, T.H.Q.).
124
ng−êi ®èi tho¹i. Ng−êi nµy, mét khi ®−îc mêi nãi vÒ ®iÒu
mµ hä nghÜ hoÆc hä biÕt vÒ mét chuyÖn g× ®ã, ®−îc chóng
ta gi¶ ®Þnh lµ ph¶n ¸nh Ýt ra phÇn nµo c¸i vèn liÕng tri
thøc chung mµ ng−êi nµy chia sÎ cïng víi nh÷ng t¸c nh©n
x· héi kh¸c, thËm chÝ víi toµn bé nhãm x· héi mµ chóng ta
®ang kh¶o s¸t. ChÝnh lµ c¸i hiÓu biÕt thuéc "thÈm
quyÒn"(compÐtence) cña ng−êi nµy vÒ x· héi ®Þa ph−¬ng
hay vÒ mét bé phËn nµo ®ã trong x· héi nµy mµ chóng ta
cÇn hái. Nãi ®Õn thÈm quyÒn kh«ng cã nghÜa lµ chóng ta
coi ng−êi nµy nh− lµ mét "chuyªn gia" trong lßng x· héi
®Þa ph−¬ng, vµ cµng kh«ng ph¶i lµ coi ng−êi nµy nh− lµ
"ng−êi cung cÊp th«ng tin quan träng nhÊt" (informateur
privilÐgie"), mét ng−êi th«ng th¸i mµ nhµ nghiªn cøu ph¶i
dùa vµo ®Ó viÕt ra mét c©u chuyÖn"tËp thÓ". Kh¸i niÖm
"tham vÊn" ë ®©y cã ý nãi vÒ mét lÜnh vùc ®Æc thï nµo ®ã
trong trong hoµn c¶nh pháng vÊn, chø kh«ng ph¶i lµ nãi
tíi mét vÞ thÕ ®Æc biÖt nµo ®ã cña ng−êi ®èi tho¹i. Còng
gièng nh− vËy, kh¸i niÖm "thÈm quyÒn" ë ®©y cã ý nãi ®Õn
kh¶ n¨ng cña ng−êi ®èi tho¹i cã thÓ cã ®iÒu g× ®ã ®Ó nãi vÒ
mét vËt së chØ (rÐfÐrent) n»m bªn ngoµi kinh nghiÖm trùc
tiÕp cña chÝnh ng−êi nµy, chø hoµn toµn kh«ng hµm ý
®¸nh gi¸ g× vÒ tr×nh ®é kiÕn thøc cña ng−êi nµy.
2. Nh−ng ®«i khi chóng ta còng cÇn hái ng−êi ®−îc
pháng vÊn vÒ kinh nghiÖm riªng cña hä. Chóng ta sÏ ®Ò
nghÞ hä kÓ l¹i mét qu·ng ®êi nµo ®ã, t−êng thuËt l¹i mét
vµi biÕn cè nµo ®ã mµ ng−êi nµy ®· tham gia. §©y lµ lóc
mµ chóng ta chó ý tíi chiÒu kÝch ng«i thø nhÊt trong viÖc
kÓ chuyÖn. DÜ nhiªn, d¹ng ®Æc tr−ng vµ cã hÖ thèng cña
chuyÖn nµy lµ kÓ chuyÖn vÒ cuéc ®êi cña m×nh (histoire de
125
vie), trong ®ã chÝnh tiÓu sö tù kÓ d−íi sù h−íng dÉn cña
nhµ nghiªn cøu trë thµnh chñ ®iÓm chÝnh cña cuéc pháng
vÊn, vµ thËm chÝ cña c¶ cuéc ®iÒu tra. Cã rÊt nhiÒu s¸ch
b¸o ®· viÕt vÒ vÊn ®Ò nµy. Nh−ng dÔ lµm h¬n nhiÒu lµ ®Ò
nghÞ kÓ nh÷ng "qu·ng ®êi" nµo ®ã, nghÜa lµ kÓ l¹i nh÷ng
giai ®o¹n tiÓu sö nhÊt ®Þnh mµ chóng ta chän tïy theo
møc ®é phï hîp víi chñ ®Ò cña cuéc ®iÒu tra (tïy theo chñ
®Ò nghiªn cøu, chóng ta cã thÓ gîi cho hä nãi ch¼ng h¹n vÒ
mét cuéc di d©n, vÒ nh÷ng c¸ch ch÷a trÞ mµ ng−êi ta tõng
lµm trong nh÷ng thêi kú dÞch bÖnh, viÖc ho¸n c¶i sang mét
t«n gi¸o kh¸c, lÞch sö mét vô ly h«n, hoÆc nh÷ng giai ®o¹n
tËp luyÖn lµm mét c«ng viÖc nµo ®ã, v.v.).
Pháng vÊn xÐt nh− lµ sù t−¬ng t¸c
Nh−ng dï sao còng kh«ng nªn coi viÖc pháng vÊn t−¬ng
tù nh− viÖc khai th¸c kho¸ng s¶n ®èi víi th«ng tin. Trong
mäi tr−êng hîp, pháng vÊn trong nghiªn cøu lµ mét sù
t−¬ng t¸c: diÔn tiÕn cña mçi cuéc pháng vÊn dÜ nhiªn phô
thuéc vµo c¸c chiÕn l−îc cña c¶ hai (hay nhiÒu) ®èi t¸c
trong qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c, còng nh− vµo c¸c nguån lùc
nhËn thøc cña c¸c bªn, vµ vµo bèi c¶nh mµ cuéc pháng vÊn
®ang diÔn ra.
Sù t−¬ng t¸c nµy cã thÓ ®−îc ph©n tÝch d−íi nhiÒu gãc
®é kh¸c nhau. Toµn bé c«ng tr×nh cña Briggs ch¼ng h¹n
®Òu dùa trªn nhËn ®Þnh vÒ thùc tÕ t−¬ng t¸c cña cuéc
pháng vÊn.1 ¤ng ta phª ph¸n t×nh tr¹ng l·ng quªn kh¸
phæ biÕn vÒ thùc tÕ t−¬ng t¸c nµy, vµ tè c¸o nh÷ng quan
___________
1. Briggs, 1986.
126
niÖm "huyÒn tho¹i hãa" viÖc pháng vÊn, tõ ®ã xuÊt ph¸t
c¸i "¶o t−ëng duy thùc" ("illusion rÐaliste") vµ sù "ngôy tÝn
vÒ tÝnh kh¸ch quan" ("fausse conscience d'objectivitÐ").
Nh÷ng ®Æc tr−ng v¨n hãa vµ ®Æc tr−ng ng«n ng÷ cña hoµn
c¶nh pháng vÊn còng nh− bèi c¶nh xung quanh cã thÓ dÉn
tíi nhiÒu thiªn kiÕn (biais) liªn quan tíi nh÷ng néi dung së
chØ (contenus rÐfÐrentiels), nh÷ng thø mµ c¸c nhµ x· héi
häc vµ nh©n häc th−êng dÔ chÊp nhËn nguyªn si theo
nghÜa ®en. Briggs nhÊn m¹nh ng−îc l¹i tíi sù kiÖn lµ cuéc
pháng vÊn lµ mét cuéc gÆp gì liªn v¨n hãa Ýt nhiÒu ®−îc ¸p
®Æt bëi nhµ ®iÒu tra, n¬i ®ông ®é gi÷a nh÷ng chuÈn mùc
siªu-giao tiÕp (mÐta-communicationnelles) kh¸c nhau vµ
®«i khi kh«ng t−¬ng thÝch víi nhau. Nh−ng «ng ta l¹i r¬i
vµo cùc ®oan ®èi nghÞch, mµ kh«ng ng¹i pha trén c¸c lo¹i
pháng vÊn kh¸c nhau ®Ó phôc vô cho sù chøng minh cña
«ng ta. B»ng c¸ch tËp trung mét c¸ch cã hÖ thèng vµo viÖc
ph©n tÝch c¸c chuÈn mùc siªu-giao tiÕp vµ c¸c ý nghÜa trùc
chØ (significations indexicales), «ng ta biÕn tÊt c¶ mäi cuéc
pháng vÊn thµnh mét bé phËn cña sù ph©n tÝch ng«n ng÷
häc x· héi. Lµm nh− vËy (nh©n tiÖn ®©y, chóng t«i xin nãi
thªm, ®©y còng lµ khuynh h−íng cña ph−¬ng ph¸p luËn
nh©n häc), «ng ta bá quªn hoÆc xem nhÑ qu¸ ®¸ng nh÷ng
chøc n¨ng së chØ (fonctions rÐfÐrentielles) cña cuéc pháng
vÊn, nghÜa lµ th«ng tin ®−îc chuyÓn t¶i Ýt nhiÒu th«ng qua
nh÷ng c¸ch thøc mÐo mã, lÖch l¹c.1 ViÖc kh¶o s¸t vµ l−îng
___________
1. Ngoµi ra, khi nhÊn m¹nh tíi nh÷ng hiÖu øng b¸ quyÒn truyÒn
th«ng vèn xuÊt ph¸t tõ viÖc pháng vÊn xÐt nh− lµ m« h×nh lÊy
T©y ph−¬ng lµm trung t©m (occidentalocentrique), Briggs kh«ng
127
gi¸ vÒ th«ng tin nµy chÝnh lµ trung t©m ®iÓm cña "chÝnh
s¸ch pháng vÊn". ViÖc quan t©m tíi bèi c¶nh siªu-truyÒn
th«ng lµ ®iÒu kh«ng thÓ thiÕu nh»m t×m ®−îc tèi ®a c¸c
cÊp ®é th«ng tin kh¸c nhau mµ chóng ta t×m kiÕm, chø
kh«ng ph¶i ®Ó bá qua chóng.
Pháng vÊn xÐt nh− lµ cuéc trß chuyÖn
Lµm sao cho viÖc pháng vÊn cã h−íng dÉn trë nªn thËt
gÇn gòi víi hoµn c¶nh t−¬ng t¸c b×nh th−êng hµng ngµy,
tøc lµ gièng nh− mét cuéc trß chuyÖn, ®Êy chÝnh lµ mét
®¸nh gi¸ ®Çy ®ñ nh−ng kh¶ n¨ng ph¶n håi cña nh÷ng ng−êi ®−îc
pháng vÊn (c¸c nguån lùc ph¶n kh¸ng cña hä, sù tho¸i th¸c, hay
lµ sù ®iÒu khiÓn ng−îc l¹i ®èi víi nhµ pháng vÊn). Chóng t«i
thiªn vÒ th¸i ®é chõng mùc h¬n cña Schwartz, ng−êi ®· c¶nh
gi¸c nh÷ng suy nghÜ qu¸ ®µ cña lèi ph©n tÝch "phª ph¸n-ph©n
tÝch" th−êng liÖt kª c¸c hiÖu øng cña hoµn c¶nh pháng vÊn
(Schwartz, 1993: 276-77), vµ ®· nhÊn m¹nh tíi nguy c¬ lµm biÕn
mÊt vËt së chØ: "NÕu nh÷ng ‘®iÒu ®−îc nãi ra’ ch−a ph¶i lµ nh÷ng
th«ng tin thËt ngay lËp tøc vÒ thÕ giíi nµy (…), th× ®Êy kh«ng
ph¶i lµ lý do ®Ó chóng ta h¹ thÊp gi¸ trÞ th«ng tin hay nhËn thøc
cña chóng" ("si les ‘choses dites’ ne sont pas des informations
immÐdiatement vraies sur le monde (...) il ne peut ªtre question de
rabaisser pour cette raison leur valeur informative ou cognitive"
[nh− trªn: 283-84]). Chóng ta còng cã thÓ nãi r»ng bÊt cø cuéc
pháng vÊn nµo ®Òu cã liªn quan tíi Ýt nhÊt ba cÊp ®é cÇn gi¶i
thÝch, vµ kh«ng thÓ xem nhÑ bÊt cø cÊp ®é nµo mÆc dï chóng
lu«n lu«n ®an xen lÉn nhau mét c¸ch phøc t¹p: (a) nh÷ng th«ng
tin vÒ thÕ giíi (vÒ c¸c "sù kiÖn"); (b) nh÷ng th«ng tin vÒ thÕ giíi
quan cña ng−êi ®èi tho¹i; (c) nh÷ng th«ng tin vÒ cÊu tróc truyÒn
th«ng cña cuéc pháng vÊn.
128
chiÕn l−îc ®−îc th−êng xuyªn sö dông trong ph−¬ng ph¸p
pháng vÊn d©n téc häc,1 vèn nh¾m ®Õn môc tiªu lµm sao
gi¶m ®Õn møc tèi thiÓu tÝnh chÊt gi¶ t¹o cña hoµn c¶nh
pháng vÊn, vµ viÖc ¸p ®Æt c¸c chuÈn mùc siªu-truyÒn
th«ng cña nhµ pháng vÊn.
ViÖc"®èi tho¹i", vèn lµ ®iÒu c¨n b¶n ®èi víi bÊt cø cuéc
trß chuyÖn nµo, ë ®©y kh«ng ®−îc xem nh− mét yªu cÇu ý
thøc hÖ, tr¸i víi c¸c diÔn ng«n rao gi¶ng ®¹o ®øc cña c¸c
nhµ hËu hiÖn ®¹i. §©y lµ mét ®iÒu b¾t buéc xÐt vÒ mÆt
ph−¬ng ph¸p luËn, víi môc tiªu lµ t¹o ra mét hoµn c¶nh
l¾ng nghe nh»m lµm cho ng−êi cung cÊp th«ng tin cho nhµ
nh©n häc cã thÓ thùc sù ®−îc tù do ph¸t biÓu, vµ kh«ng
c¶m thÊy nh− ®ang bÞ thÈm vÊn. Nãi c¸ch kh¸c, vÊn ®Ò ë
®©y lµ lµm thÕ nµo ®Ó cho cuéc pháng vÊn gièng cµng
nhiÒu cµng tèt víi c¸ch thøc giao tiÕp th«ng th−êng trong
v¨n hãa ë ®Þa ph−¬ng.2 Nh− vËy, viÖc pháng vÊn ®iÒn d· cã
___________
1. §iÒu nµy kh«ng ph¶i lóc nµo còng x¶y ra. Chóng ta biÕt r»ng
Griaule ch¼ng h¹n, vµ nhiÒu nhµ d©n téc häc thuéc ®Þa kh¸c, ®·
lu«n lu«n sö dông vµ ®«i khi l¹m dông qui t¾c h−íng dÉn trong
pháng vÊn (xem van Beck, 1991).
2. §iÒu nµy gÇn nh− t−¬ng øng víi ®iÒu mµ Cicourel gäi lµ"tÝnh
hiÖu lùc sinh th¸i"(ecological validity; Cicourel, 1982), nãi c¸ch
kh¸c, ®ã lµ"møc ®é phï hîp gi÷a nh÷ng hoµn c¶nh do c¸c thñ tôc
mµ nhµ nghiªn cøu t¹o ra víi ®êi sèng th−êng nhËt cña ng−êi
d©n"(Briggs, 1986: 24). ChÝnh v× vËy mµ ng−êi ta th−êng khuyªn
lµ nªn b¾t ®Çu cuéc pháng vÊn b»ng c¸ch trß chuyÖn mét c¸ch
phi chÝnh thøc, hoÆc b»ng c¸ch më ®Çu b»ng nh÷ng c©u hái mang
tÝnh chÊt"m« t¶"nh»m gîi cho ng−êi ®èi tho¹i nãi ®Õn mét c©u
chuyÖn nµo ®ã quen thuéc vµ tho¶i m¸i ®èi víi ng−êi nµy.
129
vÎ nh− n»m ë cùc ®èi nghÞch víi hoµn c¶nh ®iÒu tra b»ng
b¶n c©u hái, vèn mang nÆng tÝnh chÊt gi¶ t¹o vµ tÝnh chÊt
h−íng dÉn, vµ ph¶n ¸nh kh¸ râ rÖt khuynh h−íng "khai
th¸c kho¸ng s¶n" mµ t«i ®· nh¾c tíi ë ®o¹n trªn.
§iÒu nµy dÉn tíi nh÷ng hÖ luËn rÊt thùc tiÔn trong
c¸ch thøc tiÕn hµnh c¸c cuéc pháng vÊn. Cã nh÷ng cuéc
pháng vÊn vÉn gi÷ cÊu tróc cña mét b¶n c©u hái, cho dï
c¸c c©u hái ®Òu lµ c¸c c©u hái "më". Trong tr−êng hîp
nµy, b¶n h−íng dÉn pháng vÊn cã nguy c¬ trãi buéc ng−êi
pháng vÊn vµo mét danh s¸ch c¸c c©u hái tiªu chuÈn ®·
®−îc so¹n s½n mµ kh«ng quan t©m ®Õn tÝnh chÊt ngÉu
høng mµ bÊt cø cuéc ®èi tho¹i thùc sù nµo còng cÇn ph¶i
cã. Lóc nµy ng−êi ta ®· rêi xa khái khu«n khæ cña mét
cuéc trß chuyÖn. V× thÕ, cã lÏ chóng ta cÇn ph©n biÖt gi÷a
b¶n h−íng dÉn pháng vÊn (guide d'entretien) víi b¶n
ph¸c th¶o pháng vÊn (canevas d'entretien). B¶n h−íng
dÉn pháng vÊn s¾p xÕp tr−íc "nh÷ng c©u hái ®−îc ®Æt ra",
vµ cã thÓ nghiªng vÒ phÝa b¶n c©u hái hoÆc cuéc thÈm
vÊn. Cßn b¶n ph¸c th¶o pháng vÊn chØ lµ mét b¶n nh¾c
nhë cña c¸ nh©n, gióp nhµ pháng vÊn ®õng quªn nh÷ng
chñ ®Ò quan träng, mµ vÉn lu«n t«n träng tinh thÇn n¨ng
®éng cña mét cuéc ®èi tho¹i.1 B¶n nµy chØ dõng l¹i ë
Spradley ®Æc biÖt nhÊn m¹nh tíi lo¹i c©u hái m« t¶ nµy
(Spradley, 1979: 81-83). ¤ng ta còng so s¸nh cuéc trß chuyÖn víi
cuéc pháng vÊn d©n téc häc, xem ®©y lµ hai lo¹i gÇn gòi víi"biÕn
cè ng«n tõ"("speech event") mµ «ng ta ph©n tÝch nh÷ng ®iÓm
gièng nhau còng nh− nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau.
1. Xem Delaleu, Jacob, vµ Sabelli, 1983: 80; Fielding, 1993: 135-136.
130
"nh÷ng c©u hái mµ nhµ nghiªn cøu tù ®Æt ra cho m×nh",
vµ nh−êng chç cho sù øng biÕn vµ cho "tay nghÒ" cña nhµ
nghiªn cøu ®Ó chuyÓn nh÷ng c©u hái Êy thµnh "nh÷ng
c©u hái ®−îc ®Æt ra" ngay trong lóc ®ang tiÕn hµnh cuéc
pháng vÊn.
ThËt vËy, nh÷ng c©u hái mµ nhµ nghiªn cøu tù ®Æt ra
cho m×nh th−êng lµ nh÷ng c©u hái chuyªn m«n dµnh riªng
cho lèi ®Æt vÊn ®Ò cña «ng ta, phï hîp víi ®èi t−îng nghiªn
cøu vµ víi ng«n ng÷ cña «ng ta. Chóng chØ cã ý nghÜa
trong thÕ giíi cña «ng ta. Chóng kh«ng thÓ mÆc nhiªn cã ý
nghÜa ®èi víi ng−êi ®èi tho¹i. V× thÕ cÇn ph¶i chuyÓn
chóng thµnh nh÷ng c©u hái mµ ng−êi ®èi tho¹i cã thÓ hiÓu
®−îc. ChÝnh lµ ë ®iÓm nµy mµ kü n¨ng "phi chÝnh thøc"
häc ®−îc th«ng qua qu¸ tr×nh quan s¸t tham dù (còng nh−
th«ng qua nh÷ng khã kh¨n vµ nh÷ng ®iÒu kh«ng hiÓu
trong nh÷ng lÇn tiÕp xóc ®Çu tiªn) ®−îc ph¸t huy t¸c
dông, th−êng mét c¸ch v« thøc, trong kh¶ n¨ng trß chuyÖn
ngay trªn m¶nh ®Êt cña ng−êi ®èi tho¹i vµ sö dông nh÷ng
hÖ thèng m· cña chÝnh hä.
§Æc tr−ng trë ®i trë l¹i cña cuéc pháng vÊn
Cuéc pháng vÊn ®iÒn d· cßn cã nh÷ng ®Æc tr−ng kh¸c
n÷a, mµ ®Æc biÖt lµ ®Æc tr−ng nµy. Kh«ng ph¶i chØ nh»m
cã ®−îc nh÷ng "c©u tr¶ lêi ®óng", mét cuéc pháng vÊn ph¶i
t¹o ®iÒu kiÖn cho phÐp ng−êi ta ®Æt ra nh÷ng c©u hái míi
(hoÆc ®Æt l¹i nh÷ng c©u hái cò theo kiÓu kh¸c). §©y chÝnh
lµ mét trong nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt quan träng gi÷a cuéc
pháng vÊn do nhµ nghiªn cøu trùc tiÕp tiÕn hµnh víi b¶n
c©u hái giao l¹i cho c¸c ®iÒu tra viªn, vµ ®©y còng lµ mét
131
vÊn ®Ò thuéc vÒ kü n¨ng phi chÝnh thøc.1 ChÊp nhËn ®Ó
cho ng−êi ®èi tho¹i nãi vßng vo, nãi lan man sang chuyÖn
kh¸c, còng nh− ®Ó cho hä ngËp ngõng hoÆc nãi nh÷ng ®iÒu
m©u thuÉn, ®iÒu nµy kh«ng ph¶i chØ lµ chuyÖn lµm cho hä
®−îc "tho¶i m¸i", ®©y lµ mét vÊn ®Ò thuéc vÒ th¸i ®é nhËn
thøc luËn. Khi mét ng−êi ®èi tho¹i nãi "l¹c ®Ò", hoÆc khi
nh÷ng c©u tr¶ lêi cña ng−êi nµy ®©m ra lén xén, nhµ
nghiªn cøu sÏ cµng ph¶i vÓnh tai ra nghe ch¨m chó h¬n.
Thay v× xem nhÑ c©u chuyÖn, «ng ta sÏ tiÕp tôc khuyÕn
khÝch ng−êi ®èi tho¹i, bëi lÏ chÝnh hä míi lµ ng−êi "nãi",
b»ng c¸ch gîi më ra nh÷ng h−íng míi. Ng−êi ta cã thÓ nãi
®©y lµ ®Æc tr−ng trë ®i trë l¹i (rÐcursivitÐ) cña cuéc pháng
vÊn ®iÒn d·, tøc lµ dùa trªn ®iÒu ®· nãi ®Ó ®Æt ra nh÷ng
c©u hái míi. Nh÷ng c©u hái xuÊt ph¸t tõ c¸c c©u tr¶ lêi
nµy lµ "nh÷ng c©u hái mµ nhµ nghiªn cøu tù ®Æt ra cho
m×nh" (cÊp ®é chiÕn l−îc cña tiÕn tr×nh ®Æt vÊn ®Ò) còng
nh− "nh÷ng c©u hái ®−îc ®Æt ra cho ng−êi ®èi tho¹i"(cÊp ®é
chiÕn thuËt trong tiÕn tr×nh thùc hiÖn b¶n ph¸c th¶o
pháng vÊn).
___________
1. "Ng−êi ta thÊy nh÷ng c©u hái phï hîp vµ thÝch ®¸ng th−êng n¶y
sinh tõ qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c diÔn ra gi÷a ng−êi pháng vÊn vµ
nh÷ng ng−êi ®−îc pháng vÊn (…); sù thµnh c«ng cña c«ng viÖc
nµy suy cho cïng phô thuéc vµo kü n¨ng vµ ãc nh¹y c¶m cña
ng−êi pháng vÊn."("Appropriate or relevant questions are seen to
emerge from the process of interaction that occurs between the
interviewer and the interviewees (...); the success of this
undertaken is ultimately contingent about the skill and
sensitivity of the interviewer"[Schwartz vµ Jacobs, 1979: 40]).
132
 Kh¶ n¨ng "gi¶i m· ngay tøc th×" nµy (dÐcryptage
instantanÐ) gióp cho nhµ nghiªn cøu ph¸t hiÖn ra ngay
trong lóc ®ang pháng vÊn nh÷ng c¸i mµ «ng ta cã thÓ sö
dông ®Ó minh häa cho mét kÕt luËn nµo ®ã, ®Ó ®Æt l¹i mét
vÊn ®Ò nµo ®ã, ®Ó tæ chøc l¹i mét sè sù kiÖn nµo ®ã- kh¶
n¨ng "gi¶i m· tøc th×" nµy chÝnh lµ cèt lâi cña kü n¨ng cña
nhµ nghiªn cøu ®iÒn d·. XÐt vÒ mÆt nµy, ph−¬ng ph¸p
pháng vÊn, còng nh− ph−¬ng ph¸p quan s¸t tham dù, lµ
n¬i tËp trung s¶n xuÊt c¸c "m« h×nh lý gi¶i xuÊt ph¸t tõ
thùc ®Þa" (modÌles interprÐtatifs issus du terrain)1 vèn ®−îc
lÇn l−ît kiÓm chøng mçi khi chóng xuÊt hiÖn.
Pháng vÊn xÐt nh− lµ "sù th−¬ng l−îng v« h×nh"
Ng−êi ®−îc ®iÒu tra kh«ng cã cïng nh÷ng "mèi quan
t©m" nh− ®iÒu tra viªn, hä còng kh«ng hiÓu thÕ nµo lµ mét
cuéc pháng vÊn gièng nh− ®iÒu tra viªn. Mçi ng−êi, b»ng
mét c¸ch nµo ®ã, cè g¾ng "lÌo l¸i" ng−êi kia. Ng−êi cung
cÊp th«ng tin hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ mét con tèt trªn
bµn cê mµ nhµ nghiªn cøu muèn dÞch chuyÓn ®i ®©u còng
®−îc, còng ch¼ng ph¶i lµ mét n¹n nh©n bÞ m¾c vµo c¸i bÉy
cña tÝnh hiÕu kú v« ®é cña nhµ nghiªn cøu. Hä vÉn cã thÓ
sö dông nh÷ng chiÕn l−îc tÝch cùc nh»m giµnh lîi thÕ qua
cuéc pháng vÊn (t¨ng thªm uy tÝn, ®−îc x· héi nh×n nhËn,
nhËn ®−îc thï lao, hy väng sÏ ®−îc ñng hé sau nµy, hîp
___________
1. Theo t«i, ®©y lµ c¸ch dÞch s¸t nhÊt côm tõ tiÕng Anh"grounded
theory"(Glaser vµ Strauss, 1973). Strauss (1987: 10) nãi
vÒ"nh÷ng c¸ch lý gi¶i lÇn l−ît xuÊt hiÖn trong suèt qu¸ tr×nh
nghiªn cøu"("successively evolving interpretations made during
the course of the study").
133
thøc hãa mét quan ®iÓm riªng nµo ®ã cña hä…) hoÆc lµ
nh÷ng chiÕn l−îc tù vÖ nh»m gi¶m thiÓu nh÷ng nguy c¬
mµ lêi lÏ cña hä cã thÓ g©y ra (®−a ra Ýt th«ng tin, hoÆc ®−a
ra nh÷ng th«ng tin sai l¹c, t×m c¸ch tr¶ lêi nhanh ®Ó khái
bÞ phiÒn nhiÔu, lµm vui lßng ®iÒu tra viªn b»ng c¸ch nãi
nh÷ng ®iÒu mµ hä nghÜ lµ ®iÒu tra viªn chê ®îi…1). VÊn ®Ò
cña nhµ nghiªn cøu, vµ còng lµ mét vÊn ®Ò tiÕn tho¸i
l−ìng nan, ®ã lµ «ng ta võa ph¶i kiÓm so¸t qu¸ tr×nh
pháng vÊn (bëi nhiÖm vô cña «ng ta lµ ph¶i lµm sao thóc
®Èy tiÕn tr×nh cña cuéc ®iÒu tra), mµ vÉn ph¶i ®Ó cho ng−êi
®èi tho¹i víi m×nh diÔn ®¹t theo ý cña hä vµ theo c¸ch cña
hä (bëi lÏ ®©y lµ ®iÒu kiÖn ®Ó mét cuéc pháng vÊn cã thÓ
thµnh c«ng).
ãc hiÖn thùc biÓu t−îng trong cuéc pháng vÊn
§©y l¹i lµ mét mÖnh lÖnh nghÞch lý kh¸c thuéc vÒ c¸ch
qu¶n trÞ cuéc pháng vÊn cña nhµ nghiªn cøu. XÐt vÒ mÆt
nghÒ nghiÖp, trong chõng mùc nµo ®ã, nhµ nghiªn cøu
buéc ph¶i tin t−ëng vµo lêi lÏ cña ng−êi ®èi tho¹i víi m×nh
(dï nh÷ng lêi lÏ nµy cã kú l¹ hoÆc ®¸ng ngê nh− thÕ nµo ®i
n÷a ®èi víi thÕ giíi riªng cña nhµ nghiªn cøu). §©y kh«ng
ph¶i ®¬n gi¶n lµ mét tiÓu x¶o cña ng−êi ®iÒu tra. §©y
chÝnh lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó cã thÓ b−íc ch©n vµo c¸i l«-
gic vµ vµo thÕ giíi ý nghÜa cña nh÷ng ng−êi mµ nhµ nh©n
häc muèn kh¶o s¸t, vµ chÝnh nhê coi ®©y lµ mét chuyÖn
nghiªm tóc mµ «ng ta míi cã thÓ chiÕn ®Êu chèng l¹i
nh÷ng thµnh kiÕn vµ nh÷ng ®Þnh kiÕn cña chÝnh m×nh. §ã
___________
1. Xem thªm van Beek khi «ng nµy ph©n tÝch vÒ nh÷ng c¸ch thøc
tr¶ lêi cña nh÷ng ng−êi Dogon (van Beek, 1991).
134
lµ c¸i mµ Bellah gäi lµ "ãc hiÖn thùc biÓu t−îng" (rÐalisme
symbolique)1. C¸i "thùc t¹i" mµ chóng ta ph¶i chÊp nhËn
n¬i lêi lÏ cña nh÷ng ng−êi cung cÊp th«ng tin n»m trong ý
nghÜa mµ nh÷ng ng−êi nµy ®Æt vµo ®Êy. Nh−ng ®ång thêi,
mét sù tØnh t¸o phª ph¸n cÇn thiÕt còng c¶nh gi¸c nhµ
nghiªn cøu r»ng kh«ng nªn coi tÊt c¶ nh÷ng g× ng−êi ta
nãi víi m×nh ®Òu lµ sù thËt c¶. VÊn ®Ò lµ kh«ng ®−îc lÉn
lén gi÷a lêi lÏ cña mét ng−êi nµo ®ã vÒ mét thùc t¹i víi
chÝnh thùc t¹i Êy.
§Êy chÝnh lµ mét thø l−ìng ®Ò nan gi¶i thùc sù. Lµm
sao cã thÓ phèi hîp sù thÊu c¶m víi sù ng¨n c¸ch, sù t«n
träng vµ sù hoµi nghi? Còng nh− bÊt cø mét l−ìng ®Ò nan
gi¶i nµo, ng−êi ta kh«ng thÓ cã gi¶i ph¸p triÖt ®Ó. Nh−ng
cã lÏ sÏ lµ mét chÝnh s¸ch nghiªn cøu tèt nÕu chóng ta t×m
c¸ch t¸ch hai c¸i vÕ trªn ra lµm hai giai ®o¹n kh¸c nhau.
Lóc ®Çu lµ giai ®o¹n nghiªm tóc coi träng ®èi t−îng mét
c¸ch kh«ng suy suyÓn, sau ®ã lµ giai ®o¹n dïng ph−¬ng
ph¸p hoµi nghi: thËm chÝ giai ®o¹n thø nhÊt chÝnh lµ ®iÒu
kiÖn cÇn thiÕt cña giai ®o¹n thø hai. Trong lóc pháng vÊn,
chóng ta tin vµo ý nghÜa trong c¸c lêi lÏ cña ng−êi ®èi
tho¹i: thËt vËy, chóng ta chØ cã thÓ hiÓu ®−îc ý nghÜa nµy
nÕu nghiªm tóc coi träng sù trung thùc cña nh÷ng ®iÒu
®−îc nãi ra. V× thÕ cuéc pháng vÊn ph¶i ®−îc tiÕn hµnh b¾t
®Çu tõ c¸i tiªn kiÕn thuËn lîi nµy. VÒ sau, viÖc gi¶i m·
mang tÝnh chÊt phª ph¸n, thËm chÝ hoµi nghi, sÏ ®−îc tiÕn
hµnh ®èi víi ý nghÜa cña ý nghÜa Êy, vµ ®èi víi mèi quan
hÖ gi÷a ng−êi nãi víi ®iÒu ®−îc nãi, víi vËt së chØ (rÐfÐrent)
vµ víi bèi c¶nh.
___________
1. Xem Schwartz vµ Jacobs, 1979: 48-49.
135
Pháng vÊn vµ ®é dµi thêi gian
ViÖc ®Æt cuéc pháng vÊn vµo trong mét kÝch th−íc lÞch
®¹i lµ mét d¹ng t−¬ng ph¶n kh¸c cña nh·n giíi "khai th¸c
kho¸ng s¶n". Mét cuéc pháng vÊn Ýt ra còng cã thÓ lµ khëi
sù cña mét lo¹t c¸c cuéc pháng vÊn kh¸c, vµ h¬n thÕ n÷a,
lµ khëi sù cña mét mèi quan hÖ (cho dï th«ng th−êng mèi
quan hÖ nµy kh«ng kÐo dµi). Mét cuéc pháng vÊn kh«ng
ph¶i lµ mét hå s¬ ®ãng kÝn, ®· ®−îc khÐp l¹i, mµ lµ mét hå
s¬ më, lóc nµo còng cã thÓ ®−îc bæ sung cho phong phó
h¬n. NhiÒu cuéc pháng vÊn ®èi víi cïng mét ng−êi ®èi
tho¹i chÝnh lµ mét c¸ch ®Ó lµm cho pháng vÊn gÇn gòi víi
d¹ng trß chuyÖn. Mét cuéc pháng vÊn vÒ sau th−êng gióp
khai triÓn vµ b×nh luËn thªm vÒ nh÷ng c©u hái ®· ®−îc
nªu ra trong lÇn pháng vÊn tr−íc. H¬n n÷a, mçi lÇn pháng
vÊn l¹i víi cïng mét ng−êi ®èi tho¹i, ng−êi nµy sÏ tin cËy
h¬n vµo kh¶ n¨ng cña nhµ nghiªn cøu: niÒm tin nµy lµ mét
lîi thÕ chñ yÕu ®èi víi nhµ nghiªn cøu. ThËt vËy, ng−êi ta
cµng cã c¶m gi¸c ph¶i tiÕp xóc víi mét ng−êi ngo¹i quèc
bÊt tµi, th× ng−êi ta cµng dÔ cã xu h−íng kÓ chuyÖn tµo lao
víi «ng ta.1
Kü thuËt liÖt kª
Trong khu«n khæ quan s¸t hoÆc pháng vÊn cã h−íng
dÉn, ®«i khi ng−êi ta cÇn dïng tíi nh÷ng kü thuËt ®Æc biÖt
®Ó s¶n xuÊt c¸c d÷ kiÖn mµ ë ®©y t«i gäi lµ c¸c kü thuËt
liÖt kª (recension), kh«ng liªn quan g× tíi viÖc ®iÒu tra d©n
sè, mµ lµ s¶n xuÊt mét c¸ch cã hÖ thèng nh÷ng d÷ kiÖn
___________
1. Xem Bouju, 1990: 161.
136
®Þnh l−îng: ý t«i muèn nãi tíi nh÷ng viÖc nh− ®Õm, liÖt kª,
danh môc thuËt ng÷, lËp b¶n ®å, lËp danh s¸ch, c¸c gia
ph¶… Chóng ta kh«ng thÓ lËp mét danh s¸ch ®Çy ®ñ c¸c
kü thuËt nµy, bëi lÏ ®èi víi 10.000 vÊn ®Ò kh¸c nhau, th×
trªn nguyªn t¾c chóng ta cÇn h×nh dung ra 10.000 kü
thuËt mµ chóng ta ph¶i tù m×nh s¸ng chÕ ra (ë chç nµy, ®ã
lµ viÖc vÏ l¹i vÞ trÝ kh«ng gian cña nh÷ng ng−êi tham gia
trong mét phiªn häp toµn thÓ; ë chç kh¸c, ®ã lµ thêi gian
lµm viÖc hµng ngµy cña ng−êi vî vµ ng−êi chång; hoÆc s¬
®å c¸c mèi liªn hÖ th©n téc trong lßng mét héi ®ång thÞ
chÝnh; danh môc c¸c c¸ch thøc trÞ liÖu bëi mçi ng−êi trong
c¸c nhãm gia ®×nh trong vßng ba th¸ng; thêi gian ph¸t
biÓu trong mét cuéc trao ®æi…).
Kh«ng thÓ coi th−êng tÇm quan träng cña lo¹i s¶n xuÊt
d÷ kiÖn nµy: chÝnh nhê ®ã mµ ng−êi ta häc ®−îc "nghÒ", vµ
chÝnh lµ khi va ch¹m víi viÖc t×m kiÕm c¸c d÷ kiÖn thùc
nghiÖm cã mét cÊp ®é hÖ thèng vµ trËt tù nµo ®ã mµ nhµ
nghiªn cøu míi cã mét ®é lïi xa ra khái nh÷ng lèi diÔn
ng«n (discours) (cña nh÷ng ng−êi kh¸c) còng nh− nh÷ng
Ên t−îng (cña chÝnh m×nh). ChÝnh ë ®©y mµ viÖc thu thËp
nh÷ng d÷ kiÖn mang tÝnh chÊt emic (nh÷ng d÷ kiÖn ng«n
tõ ®−îc coi lµ cã kh¶ n¨ng dÉn tíi nh÷ng nhËn thøc cña
nh÷ng t¸c nh©n b¶n ®Þa) ®−îc phèi hîp víi viÖc thu thËp
nh÷ng d÷ kiÖn mang tÝnh chÊt etic (nh÷ng d÷ kiÖn ®−îc
x©y dùng bëi nh÷ng c«ng cô quan s¸t hoÆc ®o l−êng).1 ThËt
vËy, chóng ta sÏ thÊy ë phÇn sau r»ng sù ®èi lËp emic/etic,
___________
1. VÒ hai tõ"emic"vµ"etic", xin xem l¹i chó thÝch sè 34 (chó thÝch
cña ng−êi dÞch, T.H.Q.).
137
trong ngµnh nh©n häc Anh-Mü th−êng n»m d−íi d¹ng ®èi
lËp "ph¹m trï t− duy b¶n xø/ ph¹m trï t− duy cña nhµ
d©n téc häc" hoÆc "nhËn thøc b¶n ®Þa/ nhËn thøc th«ng
th¸i", mang tÝnh chÊt hiÖu nghiÖm h¬n ®Ó xem xÐt hai lo¹i
d÷ kiÖn t−¬ng ph¶n nhau (nh÷ng d÷ kiÖn xuÊt ph¸t tõ
nh÷ng lêi ph¸t ng«n cña ng−êi d©n b¶n xø/ nh÷ng d÷ kiÖn
xuÊt ph¸t tõ nh÷ng kü thuËt liÖt kª)- viÖc lý gi¶i thuéc mét
lo¹i hoµn toµn kh¸c, ®−îc tiÕn hµnh ®èi víi vµ xuyªn qua
c¸c d÷ kiÖn emic còng nh− c¸c d÷ kiÖn etic.
C¸c kü thuËt liÖt kª ®em l¹i nhiÒu lîi thÕ. §«i khi
chóng cung cÊp nh÷ng con sè, tuy r»ng kh«ng nhÊt thiÕt
®ã lµ nh÷ng tû lÖ phÇn tr¨m hay lµ nh÷ng con sè mÉu ®iÒu
tra.1 Do ®ã, vÊn ®Ò kh«ng cßn lµ "®Þnh tÝnh", nh−ng lµ mét
thø "®Þnh l−îng": mét thø "®Þnh l−îng" ®i vµo chiÒu s©u
cña nh÷ng tËp hîp nhá. NÕu ®−îc x©y dùng tèt, nh÷ng kü
thuËt liÖt kª còng cã thÓ trë thµnh nh÷ng chØ b¸o mµ nhê
®ã cuéc ®iÒu tra sÏ kh«ng ph¶i thay ®æi, hoÆc nÕu cã thay
®æi th× rÊt Ýt mµ th«i, nh÷ng d÷ kiÖn ®−îc s¶n xuÊt
(unobstrusive measures2).
C¸c kü thuËt liÖt kª kh«ng lµ g× kh¸c h¬n lµ nh÷ng
c«ng cô quan s¸t hoÆc ®o l−êng mµ nhµ nh©n häc chÕ t¹o
___________
1. "Qualitative research imply a commitment to field activities. It
does not imply a commitment to innumeracy" (Kirk vµ Miller,
1986: 10). Becker nh¾c tíi lîi Ých cña c¸i mµ «ng ta gäi lµ"b¸n-
thèng kª" ("quasi-statistiques"):"imprecisely sampled and
enumerated figures" ("nh÷ng con sè ®−îc chän mÉu vµ ®−îc ®o
l−êng mét c¸ch kh«ng chÝnh x¸c") (Becker, 1970: 81).
2. Schwartz vµ Jacob, 1979: 75.
138
trªn thùc ®Þa cña m×nh, tïy theo nhu cÇu, vµ theo c¸ch cña
«ng ta, nghÜa lµ b»ng c¸ch hoµn chØnh chóng cho phï hîp
víi c¸ch ®Æt vÊn ®Ò nghiªn cøu cña «ng ta vµo mét thêi
®iÓm nµo ®ã (lu«n lu«n tiÕn hãa), víi c¸c c©u hái mµ «ng ta
®Æt ra (vèn kh«ng ngõng ®−îc cËp nhËt) vµ vµo kiÕn thøc
cña «ng ta vÒ ®Þa bµn (®−îc tÝch lòy dÇn dÇn). NÕu cã mét sè
kü thuËt liÖt kª ®· ®−îc tiªu chuÈn hãa (ch¼ng h¹n nh−
nh÷ng s¬ ®å th©n téc hoÆc lµ nh÷ng b¶n vÏ c¸c thöa ruéng),
th× ®ã lµ v× nh÷ng kü thuËt nµy ®· g¾n liÒn víi mét sè chñ
®Ò nghiªn cøu cæ ®iÓn vµ víi mét sè lèi ®Æt vÊn ®Ò mang
tÝnh chÊt chÝnh thèng.1 ViÖc tËp luyÖn c¸c kü thuËt nµy cã lÏ
còng cÇn thiÕt trong viÖc ®µo t¹o c¸c nhµ nh©n häc chuyªn
nghiÖp. Nh−ng chóng ta còng cÇn nhÊn m¹nh tíi kh¶ n¨ng
cña nhµ nghiªn cøu kh«ng ph¶i chØ biÕt sö dông kü thuËt
liÖt kª nµy hay kü thuËt liÖt kª kh¸c ®· cã s½n trªn thÞ
tr−êng, vµ vËn dông chóng ®Ó phôc vô cho c¸c nhu cÇu cña
m×nh trªn thùc ®Þa, mµ nhÊt lµ ph¶i biÕt tù m×nh chÕ biÕn
vµ s¸ng t¹o ra nh÷ng kü thuËt liÖt kª phï hîp víi nh÷ng
®èi t−îng míi hay víi c¸ch tiÕp cËn míi cña m×nh.2
Ng−êi ta cã thÓ sö dông nh÷ng kü thuËt nµy vµo nh÷ng
giai ®o¹n rÊt kh¸c nhau trong qu¸ tr×nh ®iÒu tra, vµ do ®ã
cã thÓ mang l¹i nh÷ng ý nghÜa ®a d¹ng. Vµo ®Çu thêi gian
®iÒn d·, ng−êi ta th−êng x©y dùng nh÷ng c¸i "nÒn b¶n ®å",
hiÓu theo nghÜa ®en lÉn nghÜa bãng, nh»m gióp nhµ
nghiªn cøu ®Þnh vÞ ®−îc c¸c t¸c nh©n chÝnh, c¸c kh«ng
___________
1. Cuèn s¸ch cña Cresswell vµ Godelier, 1976, ®−a ra nhiÒu thÝ dô
vÒ ®iÓm nµy.
2. Xem nhiÒu thÝ dô ®−îc dÉn trong Becker, 1970.
139
gian thÝch hîp, c¸c nhÞp ®iÖu c¨n b¶n trong ®êi sèng cña
®Þa ph−¬ng – nh÷ng thø nµy sÏ cung cÊp cho ng−êi míi tíi
®Þa ph−¬ng nh÷ng c¸i mèc, nh÷ng lèi vµo, nh÷ng ranh giíi,
nh÷ng ngâ lèi, gióp nhµ nghiªn cøu cã ®−îc mét tri thøc
tæng qu¸t tèi thiÓu cã hÖ thèng. Cßn vµo cuèi cuéc ®iÒu tra,
nh÷ng kü thuËt nµy sÏ gióp kiÓm tra l¹i c¸c trùc gi¸c, cung
cÊp nh÷ng yÕu tè "cã thÓ kh¸ch quan hãa" h¬n, tÝch lòy
nh÷ng chøng cí vµ nh÷ng luËn cø: nh÷ng kü thuËt liÖt kª
lóc nµy sÏ Ýt mang tÝnh chÊt ®a n¨ng h¬n, mµ ng−îc l¹i sÏ
mang tÝnh chÊt tËp trung h¬n, s¸t sao vµ "s¾c bÐn" h¬n.
C¸c nguån tµi liÖu v¨n b¶n
Ng−êi ta kh«ng nªn quªn hoÆc xem nhÑ viÖc tham kh¶o
c¸c nguån v¨n b¶n, mÆc dï viÖc nµy mang tÝnh chÊt cæ
®iÓn h¬n, vµ kh«ng ph¶i lµ ®Æc tr−ng cña ®iÒu tra ®iÒn d·.
Chóng ta cã thÓ nh¾c l¹i, ®Ó nhí mµ th«i chø chóng ta
kh«ng dõng l¹i l©u ë ®iÓm nµy:
• Lo¹i c«ng tr×nh mang tÝnh chÊt häc thuËt vÒ
lÜnh vùc ®ang nghiªn cøu (nh©n häc, sö häc,
kinh tÕ häc, v.v.)
• Lo¹i c«ng tr×nh "l−u hµnh néi bé" (c¸c b¸o c¸o,
c¸c b¶n l−îng gi¸, v.v.)
• B¸o chÝ
• Tµi liÖu trong kho l−u tr÷
• C¸c lo¹i v¨n b¶n ë ®Þa ph−¬ng (tËp vë häc sinh,
th− tõ, sæ s¸ch thu chi, nhËt ký c¸ nh©n, truyÒn
®¬n, v.v.).
Mét phÇn c¸c lo¹i tµi liÖu nµy ®· ®−îc thu thËp ngay tõ
140
tr−íc khi tiÕn hµnh cuéc ®iÒu tra ®iÒn d· (ch¼ng h¹n lo¹i
c«ng tr×nh häc thuËt hay lo¹i c«ng tr×nh "l−u hµnh néi bé")
vµ nhê vËy gióp cho c¸c nhµ nghiªn cøu lµm quen tr−íc víi
c¸c vÊn ®Ò, hoÆc cßn gióp hä so¹n th¶o c¸c gi¶ thuyÕt th¨m
dß vµ nªu ra nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ nµo ®ã. Cã nh÷ng lo¹i
tµi liÖu mµ ng−êi ta chØ cã thÓ lÊy khi ®iÒu tra ®iÒn d·, vµ
n»m trong chÝnh qu¸ tr×nh nµy (nh÷ng v¨n b¶n do chÝnh
ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng viÕt, nh÷ng tµi liÖu l−u tr÷ ë ®Þa
ph−¬ng, b¸o chÝ ®Þa ph−¬ng). Vµ cuèi cïng lµ nh÷ng tµi
liÖu thuéc lo¹i hå s¬ ®éc lËp, bæ sung cho nh÷ng tµi liÖu mµ
cuéc ®iÒu tra ®iÒn d· mang l¹i (b¸o chÝ, tµi liÖu trong kho
l−u tr÷).
V× hay ®ång hãa mét c¸ch qu¸ ®¸ng ngµnh nh©n häc víi
viÖc kh¶o s¸t c¸c "x· héi kh«ng cã ch÷ viÕt", mét phÇn do
thùc tÕ lµ phÇn lín nh÷ng tµi liÖu ghi chÐp ®−îc qua cuéc
®iÒu tra ®iÒn d· ®Òu b¾t nguån tõ lêi nãi cña ng−êi d©n,
nªn ng−êi ta th−êng quªn r»ng kh«ng cã x· héi nµo ch−a
®−îc ai viÕt g× vÒ m×nh, vµ còng kh«ng cã x· héi nµo mµ
ch÷ viÕt kh«ng ®ãng vai trß quan träng. Do ®ã, ®èi víi nhµ
nh©n häc, c¸c nguån tµi liÖu v¨n b¶n võa lµ mét ph−¬ng
tiÖn nh»m cã ®−îc c¸i nh×n lÞch ®¹i vµ më réng nh·n giíi
vÒ bèi c¶nh vµ vÒ qui m« cña vÊn ®Ò, võa ®ång thêi lµ mét
cöa ngâ gióp «ng ta b−íc vµo thÕ giíi hiÖn t¹i cña nh÷ng
ng−êi mµ «ng ta sÏ kh¶o s¸t.
Phèi hîp c¸c d÷ kiÖn
Sù phèi hîp gÇn nh− th−êng xuyªn gi÷a c¸c lo¹i d÷
kiÖn mµ chóng t«i ®· ®iÓm qua trªn ®©y lµ mét trong
nh÷ng ®Æc tr−ng cña viÖc ®iÒu tra ®iÒn d·. Cßn h¬n c¶ c¸c
ph−¬ng ph¸p s¶n xuÊt d÷ kiÖn nãi trªn, sù phèi hîp nµy
141
l¹i cµng kh«ng thÓ cã c«ng thøc cã s½n ®Ó ¸p dông. Chóng
t«i chØ nªu lªn ë ®©y hai khÝa c¹nh trong sè nhiÒu khÝa
c¹nh kh¸c nhau.
TÝnh chÊt chiÕt trung cña c¸c d÷ kiÖn
Cuéc ®iÒu tra ®iÒn d· cã thÓ dïng bÊt cø ph−¬ng ph¸p
nµo. TÝnh thùc tiÔn cña nã ch¾c ch¾n mang tÝnh chÊt chiÕt
trung (Ðclectique), vµ ng−êi ta cã thÓ dùa trªn tÊt c¶ c¸c
kiÓu thu thËp d÷ kiÖn kh¸c nhau cã thÓ cã. §iÒu hiÓn
nhiªn lµ bèn lo¹i d÷ kiÖn mµ chóng t«i ph©n biÖt trªn ®©y
kh«ng chØ cã quan hÖ qua l¹i víi nhau mét c¸ch th−êng
xuyªn, mµ cßn th−êng bæ sung cho nhau vµ t¹o thµnh mét
hîp lùc. Ph−¬ng ph¸p quan s¸t tham dù gióp chóng ta
chän ra nh÷ng ng−êi ®èi tho¹i thÝch hîp, vµ lµm cho
nh÷ng cuéc pháng vÊn víi hä trë nªn gÇn gòi víi sù trß
chuyÖn h¬n. Nh÷ng cuéc pháng vÊn trªn thùc ®Þa lµ mét
d¹ng t−¬ng t¸c ®Æc thï vµ còng gãp phÇn gióp nhµ nghiªn
cøu héi nhËp tèt h¬n vµo ®êi sèng v¨n hãa ®Þa ph−¬ng. C¸c
kü thuËt liÖt kª ®−îc thùc hiÖn mét phÇn th«ng qua ng«n
tõ (vµ do ®ã còng ph¶i nhê ®Õn ph−¬ng ph¸p pháng vÊn),
vµ mét phÇn th«ng qua thÞ gi¸c (vµ do ®ã còng ph¶i nhê
®Õn ph−¬ng ph¸p quan s¸t). C¸c nguån v¨n b¶n ë ®Þa
ph−¬ng lµ nh÷ng c¸i g¾n bã mËt thiÕt víi c¸c t¸c nh©n vµ
c¸c biÕn cè ë ®Þa ph−¬ng, vµ ph¶n ¸nh ®êi sèng th−êng
nhËt mµ nhµ nghiªn cøu tham gia vµo, còng gièng nh−
nh÷ng cuéc pháng vÊn mµ «ng ta tæ chøc.
TÝnh chÊt chiÕt trung cña c¸c nguån d÷ kiÖn ®em l¹i
mét thuËn lîi lín h¬n h¼n so víi nh÷ng cuéc ®iÒu tra chØ
dùa trªn mét lo¹i d÷ kiÖn mµ th«i. Nã cho phÐp chóng ta
142
l−u ý tíi nhiÒu khÝa c¹nh vµ nhiÒu cÊp ®é kh¸c nhau cña
thùc t¹i x· héi mµ nhµ nghiªn cøu muèn kh¶o s¸t. Do vËy,
chóng ta khã mµ hiÓu næi t¹i sao nhiÒu ng−êi l¹i kh¼ng
®Þnh mét c¸ch kiªn quyÕt r»ng mét lo¹i d÷ kiÖn nµo ®ã
nhÊt ®Þnh ph¶i cã −u thÕ h¬n c¸c lo¹i d÷ kiÖn kh¸c. §øng
tr−íc mét t¸c gi¶ Harris tõng ®−a lªn hµng ®Çu c¸c kü
thuËt "etic" vµ c¸c kü thuËt quan s¸t nh©n danh mét m«i
tr−êng v¨n hãa mang nÆng tÝnh thùc chøng, th× ng−îc l¹i,
xuÊt hiÖn mét t¸c gi¶ Fabian nhÊn m¹nh tíi c¸c t−¬ng
t¸c ng«n tõ nh©n danh mét ngµnh d©n téc häc ®èi tho¹i
kh«ng ph¶i kh«ng cã mét sè ®iÓm cùc ®oan cña xu h−íng
hËu hiÖn ®¹i.1 Toµn bé thùc tÕ, ng−îc l¹i, ®Òu chøng minh
r»ng chóng ta cÇn quan t©m tíi nh÷ng d÷ kiÖn mang
nh÷ng tÝnh chÊt qui chiÕu kh¸c nhau, nh÷ng d÷ kiÖn cã
nh÷ng ®é x¸c ®¸ng kh¸c nhau vµ nh÷ng d÷ kiÖn cã nh÷ng
møc ®é tin cËy ®a d¹ng, mçi thø cho phÐp chóng ta hiÓu
®−îc nh÷ng mÈu thùc t¹i thuéc nhiÒu lo¹i kh¸c nhau, vµ
sù ®an chÐo, sù héi tô còng nh− sù gÆp gì gi÷a nh÷ng
lo¹i d÷ kiÖn Êy cµng lµm gia t¨ng tÝnh chÊt ®¸ng tin cËy
cña c¸c d÷ kiÖn.2
Tuy nhiªn, ng−êi ta th−êng sö dông ph−¬ng ph¸p
pháng vÊn nh− mét ph−¬ng thøc gÇn nh− ®éc nhÊt ®Ó s¶n
xuÊt ra d÷ kiÖn, ®Æc biÖt c¸ch ly khái ph−¬ng ph¸p quan
s¸t tham dù. Trong tr−êng hîp nµy, ®«i khi ng−êi ta cã xu
h−íng tiªu chuÈn hãa ph−¬ng ph¸p pháng vÊn, xÐt trªn
___________
1. Harris, 1976; Fabian, 1983.
2. §iÒu nµy ®· tõng ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ nhÊn m¹nh. Xem Becker,
1970: 32, 56, 57; Pelto vµ Pelto, 1978: 53; Strauss, 1987: 27.
143
b×nh diÖn c¸c kü thuËt thu thËp (®«i khi ®−îc gäi b»ng
nh÷ng c¸i tªn riªng nh− pháng vÊn cã h−íng dÉn, pháng
vÊn tù do, pháng vÊn b¸n h−íng dÉn, hay pháng vÊn b¸n
cÊu tróc), hoÆc trªn b×nh diÖn c¸c kü thuËt xö lý (ph©n tÝch
néi dung, c¸c phÇn mÒm ph©n tÝch diÔn ng«n). X· héi häc
pháng vÊn lóc nµy biÕn thµnh mét thø ph−¬ng ph¸p luËn
®Æc thï, bëi lÏ ng−êi ta chØ nhÊn m¹nh duy nhÊt ph−¬ng
ph¸p pháng vÊn vµ coi ®©y nh− lµ ph−¬ng tiÖn s¶n xuÊt d÷
kiÖn quan träng nhÊt.1 Lóc nµy cã vÎ nh− ng−êi ta ®· rêi
xa khái c¸i mµ ë ®©y t«i gäi lµ ®iÒu tra ®iÒn d· vèn tù nã,
vÒ c¨n b¶n, mang tÝnh chÊt ®a diÖn.
Nghiªn cøu tr−êng hîp
Mét d¹ng phèi hîp ®Æc biÖt bæ Ých vµ phong phó (ngoµi
ra cßn cã nhiÒu d¹ng kh¸c n÷a) chÝnh lµ ph−¬ng ph¸p
nghiªn cøu tr−êng hîp, vèn héi tô c¶ bèn lo¹i d÷ kiÖn trªn
®©y liªn quan tíi mét ®èi t−îng nghiªn cøu duy nhÊt, giíi
h¹n trong khu«n khæ kh«ng gian vµ thêi gian. VÒ mét
hoµn c¶nh x· héi ®Æc thï nµo ®ã, dï ®ã lµ mét vÊn ®Ò x·
héi vµ/hoÆc mét vÊn ®Ò c¸ nh©n, nhµ nh©n häc sÏ ®an chÐo
c¸c lo¹i nguån d÷ kiÖn kh¸c nhau: quan s¸t, pháng vÊn,
liÖt kª, c¸c d÷ liÖu thµnh v¨n. ChuyÖn ng−êi lµng kÕt ¸n ai
®ã bÞ quØ ¸m, mét vô tranh chÊp ®Êt ®ai, mét nghi thøc
___________
1. Briand vµ ChapouliÐ (1991) ®· coi ®©y lµ mét ®Æc tr−ng cña nÒn
x· héi häc Ph¸p, Ýt cã thiªn h−íng tiÕn hµnh ph−¬ng ph¸p quan
s¸t h¬n so víi nÒn x· héi häc Mü. Nh−ng Sanjek th× l¹i ph¸t hiÖn
ra xu h−íng nµy trong ngµnh nh©n häc ®« thÞ ë Anh vµ Mü mµ
«ng ta ®¸nh gi¸ lµ dùa trªn pháng vÊn mét c¸ch qu¸ ®¸ng
("interview-based". Xem Sanjek, 1990: 247).
144
chÝnh trÞ hay t«n gi¸o, mét c¨n bÖnh: cã v« khèi "tr−êng
hîp" mµ nÕu chóng ta m« t¶ vµ gi¶i m· th× chóng cã thÓ
trë thµnh nh÷ng sù kiÖn mang nhiÒu ý nghÜa ®èi víi
nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu mang môc tiªu réng lín h¬n.
Cã lÏ tr−êng ph¸i Manchester lµ n¬i ®Çu tiªn sö dông
mét c¸ch chñ ®éng vµ hîp lý ph−¬ng ph¸p nµy trong
ngµnh nh©n häc,1 mÆc dï nã ®· ®−îc thùc hµnh tõ l©u, cã
lÏ kÓ tõ nh÷ng buæi ®Çu cña ngµnh nh©n häc ®iÒn d·:
Malinowski hay Evans Pritchard, cïng nhiÒu ng−êi kh¸c,
®· ®Ó cho rÊt nhiÒu "tr−êng hîp" lªn tiÕng.2 Còng gièng
nh− vËy, ngµnh sö häc vi m« cña ý (micro-storia) gÇn ®©y
®· du nhËp vµ hÖ thèng hãa h−íng nghiªn cøu nµy theo
kiÓu cña nã vµo trong lÜnh vùc lÞch sö3, mÆc dï ngµnh nµy
Ýt nhiÒu còng ®· ®i theo h−íng Êy tõ l©u. MÆt kh¸c, còng
cã nhiÒu c¸ch gi¶i thÝch vµ nhiÒu lý thuyÕt kh¸c nhau vÒ
ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu tr−êng hîp. Mét sè ng−êi dïng
ph−¬ng ph¸p nµy chñ yÕu ®Ó minh häa, mét sè ng−êi kh¸c
l¹i thiªn vÒ m« t¶ vµ ph©n tÝch c¸c hoµn c¶nh ®Þa ph−¬ng
trong ý nghÜa néi t¹i cña chóng, vµ mét sè ng−êi kh¸c n÷a
l¹i xuÊt ph¸t tõ mét tr−êng hîp ®Ó lo¹i suy nh»m thùc
hiÖn nh÷ng cuéc ph©n tÝch "ë tÇm trung m«" vèn lµ mét
cÊp ®é th−êng ®−îc chó ý trong viÖc x©y dùng lý thuyÕt
nh©n häc x· héi.4
___________
1. Xem Garbett, 1970; van Velsen, 1978; Mitchell, 1983.
2. Xem Malinowski, 1963; Evans-Pritchard, 1972.
3. Xem LÐvi, 1989, 1991, vµ Revel, 1989.
4. Glaser vµ Strauss (1973: 152) nhËn xÐt r»ng c¸c cuéc nghiªn cøu
tr−êng hîp ("case studies") cã thÓ dõng l¹i ë chç minh häa cho
145
ChÝnh s¸ch ®iÒu tra ®iÒn d·
Qu¸ tr×nh nghiªn cøu ®iÒn d· còng cã thÓ ®−îc h×nh
dung mét c¸ch tæng hîp, trªn b×nh diÖn cña mét sè yªu cÇu
ph−¬ng ph¸p luËn tæng qu¸t vèn lµm cho ngµnh nh©n häc
"dï sao" còng trë thµnh mét ngµnh khoa häc x· héi thùc
nghiÖm, chø kh«ng ph¶i lµ mét d¹ng th«ng th¸i cña b¸o
chÝ, bµi ký sù, hay chuyÖn tù thuËt ®Õn tõ nh÷ng miÒn ®Êt
l¹. Qu¶ vËy, cuéc ®iÒu tra ®iÒn d·, vèn bao gåm nhiÒu h×nh
thøc s¶n xuÊt d÷ kiÖn kh¸c nhau mµ chóng t«i ®· ®iÓm
qua, phô thuéc vµo mét "chiÕn l−îc khoa häc" mµ nhµ
nghiªn cøu ®eo ®uæi, dï chiÕn l−îc nµy t−¬ng ®èi râ rµng,
minh nhiªn, hay cßn n»m ë d¹ng tiÒm Èn. NÕu cßn ë d¹ng
tiÒm Èn th× ®iÒu nµy thùc ra cã thÓ che giÊu nhiÒu kiÓu
l−êi biÕng vÒ mÆt ph−¬ng ph¸p luËn, vµ nç lùc cña chóng
t«i chÝnh lµ lµm sao nªu ra cµng râ cµng tèt xem chiÕn l−îc
Êy cã thÓ mang h×nh hµi thÕ nµo, nh»m lµm s¸ng tá mét sè
"nguyªn t¾c" cã kh¶ n¨ng chi phèi hoÆc tèi −u hãa"chÝnh
s¸ch ®iÒn d·".
§èi chiÕu tõ nhiÒu gãc ®é
PhÐp ®èi chiÕu tõ nhiÒu gãc ®é (triangulation)1 chÝnh
lµ nguyªn t¾c c¨n b¶n cña bÊt cø cuéc ®iÒu tra nµo. Cho
dï ®ã lµ ®iÒu tra h×nh sù hay ®iÒu tra d©n téc häc, ng−êi
nh÷ng lý thuyÕt tæng qu¸t cã s½n, còng nh− cã thÓ s¶n sinh ra
nh÷ng lý thuyÕt míi.
1. Chóng t«i t¹m dÞch ch÷"triangulation"ë ®©y lµ"phÐp ®èi chiÕu
tam gi¸c"hay lµ phÐp ®èi chiÕu tõ nhiÒu gãc ®é. NghÜa ®en cña
tõ"triangulation"lµ phÐp ®o ®¹c b»ng tam gi¸c (chó thÝch cña
ng−êi dÞch, T.H.Q.).
146
ta còng ®Òu cÇn ph¶i so s¸nh vµ kiÓm tra xem c¸c th«ng
tin cã ¨n khíp víi nhau hay kh«ng! BÊt cø th«ng tin nµo
chØ xuÊt ph¸t tõ mét ng−êi th× ®Òu cÇn ®−îc kiÓm chøng
l¹i: nhiÒu khi ng−êi ta ph¸t biÓu ®Ó ®−a ra mét c¸i cí
nh»m biÖn minh cho mét chuyÖn g× ®ã, hoÆc nãi ®Ó mµ
nãi (mang tÝnh chÊt nghi thøc hay x· giao mµ th«i). §iÒu
nµy lµ lÏ ®−¬ng nhiªn, vµ c¸c nhµ sö häc ®· ¸p dông
nguyªn t¾c nµy tõ l©u råi. Nh−ng ®«i khi mét truyÒn
thèng d©n téc häc nµo ®ã l¹i ®i ng−îc l¹i c¸i lÏ ®−¬ng
nhiªn nµy, khi coi mét c¸ nh©n lµ ng−êi n¾m gi÷ tri thøc
cña toµn bé x· héi.
B»ng phÐp ®èi chiÕu gi¶n ®¬n, nhµ nghiªn cøu cã thÓ so
s¸nh nh÷ng ng−êi cung cÊp th«ng tin kh¸c nhau, nh»m
tr¸nh bÞ cÇm tï vµo mét nguån duy nhÊt. Nh−ng chóng ta
còng cã thÓ nãi tíi phÐp ®èi chiÕu phøc t¹p, khi chóng ta
muèn ®i t×m nh÷ng luËn cø ®Ó lý gi¶i cho nh÷ng chän lùa
kh¸c nhau cña nh÷ng ng−êi cung cÊp th«ng tin Êy. Theo
phÐp ®èi chiÕu phøc t¹p, chóng ta xem xÐt nh÷ng ng−êi
cung cÊp th«ng tin d−íi gãc ®é mèi quan hÖ cña hä ®èi víi
vÊn ®Ò ®ang ®−îc kh¶o s¸t. C¸ch lµm nµy nh»m ®èi chiÕu
nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau vµ ®i t×m xem ý nghÜa cña
nh÷ng sù kh¸c biÖt.
Nh− vËy, vÊn ®Ò ë ®©y kh«ng cßn lµ "®èi chiÕu" hoÆc
"kiÓm chøng" c¸c th«ng tin ®Ó lµm sao cã ®−îc "th«ng tin
®Ých thùc", mµ thùc ra lµ ®i t×m nh÷ng c¸ch ph¸t biÓu
t−¬ng ph¶n nhau, coi sù dÞ biÖt cña c¸c lêi ph¸t ng«n nh−
mét ®èi t−îng kh¶o s¸t, chó ý nhÊn m¹nh tíi nh÷ng sù
kh¸c nhau h¬n lµ nh»m tÈy xãa chóng ®i hoÆc lµm cho
chóng t−¬ng ®ång víi nhau, nãi tãm l¹i lµ x©y dùng mét
147
chiÕn l−îc nghiªn cøu dùa trªn viÖc ®i t×m nh÷ng sù kh¸c
biÖt cã ý nghÜa.
Lóc nµy, chóng ta ®i tíi kh¸i niÖm "nhãm chiÕn l−îc"
(groupe stratÐgique). Chóng ta cã thÓ hiÓu ®©y lµ mét tËp
hîp c¸ nh©n nãi chung cã cïng mét th¸i ®é tr−íc cïng mét
"vÊn ®Ò", së dÜ nh− vËy lµ do cïng cã mét mèi quan hÖ x·
héi t−¬ng ®ång víi vÊn ®Ò nµy (ë ®©y, cÇn hiÓu "quan hÖ x·
héi" theo nghÜa réng, cã thÓ lµ mét mèi quan hÖ v¨n hãa
hay biÓu t−îng, còng nh− cã thÓ lµ mét mèi quan hÖ chÝnh
trÞ hoÆc kinh tÕ). Tr¸i víi nh÷ng ®Þnh nghÜa x· héi häc cæ
®iÓn vÒ c¸c nhãm x· héi (ch¼ng h¹n giai cÊp x· héi trong
truyÒn thèng m¸c-xÝt), c¸c "nhãm chiÕn l−îc" ®èi víi chóng
ta kh«ng ph¶i lµ nh÷ng kh¸i niÖm ®· ®−îc h×nh thµnh æn
®Þnh, bÒn v÷ng m·i m·i, vµ cã thÓ ®−îc sö dông ®Ó ph©n
tÝch bÊt cø vÊn ®Ò nµo. Chóng biÕn thiªn tïy theo c¸c vÊn
®Ò ®−îc quan t©m. Cã khi chóng muèn nãi tíi nh÷ng ®Æc
tr−ng vÒ vÞ thÕ hoÆc nghÒ nghiÖp x· héi (giíi tÝnh, ®¼ng
cÊp, nghÒ nghiÖp, v.v.), nh−ng cã khi chóng l¹i nãi tíi
nh÷ng quan hÖ dßng hä hoÆc nh÷ng m¹ng l−íi t−¬ng trî
hay nh÷ng m¹ng l−íi th©n quen, ®«i khi cã liªn quan tíi
nh÷ng qu¸ khø tiÓu sö cña c¸c c¸ nh©n hay tíi nh÷ng phe
c¸nh kh¸c nhau. Kh¸i niÖm nhãm chiÕn l−îc v× thÕ chñ
yÕu mang tÝnh chÊt thùc nghiÖm (empirique).1 Nã gi¶ ®Þnh
mét c¸ch ®¬n gi¶n r»ng trong mét céng ®ång nhÊt ®Þnh
nµo ®ã, kh«ng ph¶i t¸c nh©n nµo còng cã cïng quyÒn lîi
___________
1. §Ó cã mét b¶n tr×nh bÇy chi tiÕt vÒ kh¸i niÖm nµy, vµ c¸ch vËn
dông nã vµo trong mét b¶n ph¸c th¶o ®iÒu tra, xem Bierschenk
& Olivier de Sardan, 1997 a vµ phÇn 2 trªn ®©y.
148
nh− nhau, cïng suy nghÜ nh− nhau, vµ tïy theo c¸c "vÊn
®Ò", c¸c quyÒn lîi vµ c¸c suy nghÜ cña hä ph©n ra thµnh
tõng nhãm kh¸c nhau, vµ sù ph©n nhãm nµy kh«ng ph¶i
lµ ngÉu nhiªn. Do ®ã, chóng ta cã thÓ ®Ò ra nh÷ng gi¶
thuyÕt xem ®©u lµ c¸c nhãm chiÕn l−îc mçi khi ®èi diÖn
víi mét "vÊn ®Ò" nµo ®ã: cuéc ®iÒu tra dÜ nhiªn sÏ chøng
minh cho thÊy nh÷ng gi¶ thuyÕt nµy ®óng hay sai, vµ cuèi
cïng th× c¸c nhãm chiÕn l−îc cã ®óng lµ nh÷ng nhãm mµ
chóng ta ®· dù kiÕn lóc ban ®Çu hay kh«ng. Mét nhiÖm vô
thùc nghiÖm kh¸c lµ x¸c ®Þnh coi mét nhãm chiÕn l−îc nµo
®ã ®−îc cÊu thµnh lµ do mét sù tæng céng cña nh÷ng øng
xö c¸ nh©n gièng nhau mµ kh«ng phèi hîp víi nhau, v× cã
nh÷ng "vÞ trÝ" gièng nhau khi ®øng tr−íc mét "vÊn ®Ò" nµo
®ã, hay thùc ra lµ do nhãm nµy cã mét kiÓu cÊu tróc riªng,
®ã cã ph¶i lµ mét nhãm tån t¹i thùc sù vµ g¾n kÕt víi nhau
(corporate group), hay ®ã lµ mét m¹ng l−íi nèi kÕt c¸c
thµnh viªn víi nhau, v.v.
Chóng ta còng cÇn l−u ý tíi sù tån t¹i cña nh÷ng
nhãm"v« h×nh", hoÆc nh÷ng nhãm "ë bªn ngoµi" vèn cÇn
thiÕt cho viÖc ®èi chiÕu tõ nhiÒu gãc ®é (triangulation).
ViÖc pháng vÊn nh÷ng ng−êi n»m ngoµi lÒ (®èi víi "vÊn ®Ò"
®ang xem xÐt), nh÷ng ng−êi kh«ng cã liªn quan, nh÷ng kÎ
kh«ng gièng ai, th−êng lµ mét trong nh÷ng c¸ch tèt nhÊt
®Ó kh¶o s¸t c¸c quan ®iÓm kh¸c nhau. Còng t−¬ng tù nh−
vËy, trong néi bé mét nhãm chiÕn l−îc, chóng ta còng
kh«ng nªn chØ chó ý tíi nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o, nh÷ng
ng−êi cã tµi ¨n nãi vµ cã uy tÝn ®èi víi nhãm, mµ quªn
nh÷ng ng−êi "ë bªn d−íi", nh÷ng ng−êi "lÝnh th−êng".
Lèi tiÕp cËn nµy hiÓn nhiªn ®èi lËp víi mét quan ®iÓm
149
duy v¨n hãa nµo ®ã, vèn gi¶ ®Þnh r»ng mét "nÒn v¨n hãa"
th−êng mang tÝnh chÊt ®ång d¹ng, ®oµn kÕt vµ nhÊt qu¸n.
XÐt vÒ mÆt nhËn thøc, gi¶ ®Þnh vÒ sù "phi nhÊt qu¸n"1 sÏ
bæ Ých cho nhµ nghiªn cøu h¬n. §iÒu nµy còng t−¬ng tù
nh− lèi tiÕp cËn dùa trªn c¸c xung ®ét, mÆc dï trong thùc
tÕ ®«i khi cuéc ®iÒu tra cã thÓ ghi nhËn ®−îc nh÷ng lêi lÏ
tè c¸o (xuÊt ph¸t tõ nh÷ng ng−êi ®−îc pháng vÊn tè c¸o
nh÷ng ng−êi kh¸c).2
Kü thuËt"trë ®i trë l¹i"
Cuéc ®iÒu tra ®iÒn d· ®−îc tiÕn hµnh theo kiÓu "trë ®i
trë l¹i" (itÐration), nghÜa lµ th«ng qua nhiÒu lÇn tíi lui, trë
®i trë l¹i. Chóng ta cã thÓ nãi tíi sù "trë ®i trë l¹i" cô thÓ
(cuéc ®iÒu tra ®−îc tiÕn hµnh kh«ng ph¶i theo kiÓu mét
chiÒu gi÷a nh÷ng ng−êi cung cÊp th«ng tin vµ c¸c th«ng
tin), hoÆc sù "trë ®i trë l¹i" trõu t−îng (viÖc s¶n xuÊt d÷
kiÖn cã thÓ lµm thay ®æi c¸ch ®Æt vÊn ®Ò, c¸ch ®Æt vÊn ®Ò
l¹i thay ®æi c¸ch s¶n xuÊt d÷ kiÖn, råi c¸ch s¶n xuÊt d÷
kiÖn l¹i tiÕp tôc thay ®æi c¸ch ®Æt vÊn ®Ò).
D−íi d¹ng cô thÓ nhÊt vµ ®¬n gi¶n nhÊt, kü thuËt "trë
®i trë l¹i" cã nghÜa lµ nãi tíi viÖc nhµ nghiªn cøu ®i l¹i
nhiÒu lÇn trªn thùc ®Þa. ThËt vËy, kh¸c víi mét nhµ ®iÒu
tra "b»ng b¶n c©u hái" vèn th−êng b¾t ®Çu b»ng c¸ch ®i tõ
®Çu mét con ®−êng hoÆc trang ®Çu cña mét cuèn niªn
gi¸m, ë ®©y nhµ nghiªn cøu ®i ®Õn nhµ «ng X, «ng nµy nãi
nhµ nghiªn cøu nªn ®i tíi «ng Y ë cuèi lµng hoÆc cuèi thÞ
___________
1. Agar, 1986: 49-50.
2. Xem Althabe, 1977, ®−îc dÉn l¹i bëi Schwartz, 1993: 273.
150
trÊn, råi l¹i quay trë l¹i ®Õn gÆp «ng Z ë gÇn nhµ «ng X.
§iÒu nµy cã nghÜa lµ chóng ta kh«ng chän tr−íc nh÷ng
ng−êi cÇn pháng vÊn b»ng mét ph−¬ng ph¸p chän läc nµo
®ã (thèng kª, ngÉu nhiªn); danh s¸ch nh÷ng ng−êi cÇn
pháng vÊn chÝnh lµ mét sù s¾p xÕp linh ho¹t trong kÕ
ho¹ch cña nhµ nghiªn cøu, tïy thuéc vµo møc ®é s½n sµng
cña nh÷ng ng−êi ®−îc hái, vµo nh÷ng c¬ héi míi xuÊt hiÖn,
vµo c¸c mèi liªn hÖ th©n téc hoÆc liªn hÖ th©n quen ®· cã
s½n, vµ vµo mét sè yÕu tè kh¸c. Nh− vËy, viÖc chän nh÷ng
ng−êi ®−îc pháng vÊn ®−îc thùc hiÖn phÇn nhiÒu b»ng
c¸ch "ph©n nh¸nh" hay "lan táa": tõ mçi cuéc pháng vÊn sÏ
n¶y ra nh÷ng ngâ ng¸ch míi, nh÷ng h−íng míi, nh÷ng
ng−êi míi cã thÓ ®−îc pháng vÊn, ®−îc gîi ra mét c¸ch trùc
tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp trong qu¸ tr×nh pháng vÊn. Do ®ã, tÝnh
n¨ng ®éng cña ph−¬ng ph¸p pháng vÊn dÉn tíi mét con
®−êng ®i riªng cña nã, phÇn lín kh«ng thÓ biÕt tr−íc ngay
tõ ®Çu – ®©y lµ mét ph−¬ng ph¸p "bÊt hîp ph¸p" ®èi víi
mét ®iÒu tra viªn cña viÖn INSEE (ViÖn Quèc gia Thèng
kª vµ Nghiªn cøu Kinh tÕ cña Ph¸p), nh−ng l¹i ph¶n ¸nh
nh÷ng m¹ng l−íi "cã thùc" cña céng ®ång ®−îc kh¶o s¸t.
Nh÷ng c¸ nh©n ®èi t−îng cña cuéc ®iÒu tra ®iÒn d· ®Òu lµ
nh÷ng c¸ nh©n kh«ng t¸ch rêi khái ®iÒu kiÖn sinh sèng cô
thÓ cña hä, nh÷ng quan hÖ th©n téc cña hä, nh÷ng liªn hÖ
gia ®×nh hoÆc th©n quen, nh÷ng c¸ch th¸i sinh ho¹t x· héi
cña hä (kh¸c víi nh÷ng c¸ nh©n ®èi t−îng cña cuéc ®iÒu
tra chän mÉu vèn lµ, theo ®Þnh nghÜa vµ theo yªu cÇu b¾t
buéc cña ph−¬ng ph¸p nµy, nh÷ng ng−êi ®¹i diÖn cho
nh÷ng biÕn sè trõu t−îng vµ ®· ®−îc tiªu chuÈn hãa). V×
thÕ, cuéc ®iÒu tra ®iÒn d· hoµn toµn thÝch hîp víi nh÷ng
151
®iÒu kiÖn vËn hµnh cña c¸c x· héi ®Þa ph−¬ng, víi tÝnh
chÊt phøc t¹p, víi nh÷ng mèi quan hÖ d©y m¬ rÔ m¸ ch»ng
chÞt víi nhau, vµ víi nh÷ng t×nh h×nh m©u thuÉn nghÞch lý
cña nh÷ng x· héi Êy. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra nµy hoµn toµn
kh«ng mang tÝnh chÊt mét chiÒu hay tuyÕn tÝnh.
Nh−ng xÐt theo mét ý nghÜa trõu t−îng h¬n, kü thuËt
"trë ®i trë l¹i" còng bao hµm mét sù trë ®i trë l¹i gi÷a c¸ch
®Æt vÊn ®Ò vµ c¸c d÷ kiÖn, c¸ch lý gi¶i vµ c¸c kÕt qu¶. Mçi
cuéc pháng vÊn, mçi cuéc quan s¸t, mçi lÇn t−¬ng t¸c ®Òu
lµ nh÷ng c¬ héi ®Ó t×m ra nh÷ng h−íng nghiªn cøu míi,
®iÒu chØnh c¸c gi¶ thuyÕt, ®Ò ra nh÷ng gi¶ thuyÕt míi.
Trong suèt tiÕn tr×nh ®iÒu tra ®iÒn d·, qua mçi lÇn gÆp gì,
nhµ nghiªn cøu ph¶i kh«ng ngõng gi¶i thÝch nh÷ng ®iÒu
quan s¸t vµ nh÷ng ®iÒu ghi nhËn ®−îc qua pháng vÊn, dï
lµ mét c¸ch tiÒm tµng hay mét c¸ch minh nhiªn. Giai ®o¹n
s¶n xuÊt c¸c d÷ kiÖn còng cã thÓ ®−îc ph©n tÝch nh− lµ
mét sù t¸i cÊu tróc kh«ng ngõng ®èi víi khu«n khæ lý gi¶i
trong qu¸ tr×nh tÝch lòy dÇn dÇn c¸c yÕu tè thùc nghiÖm.1
Ph¸t biÓu râ c¸c ý t−ëng lý gi¶i 2
§iÓm nµy ®i ®«i víi ®iÓm trªn. ThËt vËy, viÖc gi¶i thÝch
___________
1. Baldamus (dÉn l¹i bëi Seur, 1992:137) ®· nãi tíi sù "®iÒu chØnh
kÐp qua l¹i" (reciprocal double fitting) vµ dïng mét h×nh ¶nh ®Ó
so s¸nh: mét ng−êi thî méc khi muèn r¸p c¸nh cöa vµo c¸i khung
cöa, ph¶i bµo c¶ c¸i c¸nh cöa lÉn c¸i khung cöa ®Ó cuèi cïng cã
thÓ r¸p vµo ®−îc.
2. "L’explicitation interprÐtative": tøc lµ diÔn ®¹t râ rµng b»ng ng«n
tõ (th«ng qua lêi nãi hoÆc ch÷ viÕt) c¸c ý t−ëng vµ suy nghÜ cña
m×nh nh»m lý gi¶i vÊn ®Ò (chó thÝch cña ng−êi dÞch).
152
vµ viÖc t¸i ®iÒu chØnh ®èi t−îng nghiªn cøu trong suèt qu¸
tr×nh s¶n xuÊt d÷ kiÖn th−êng dÉn tíi mét sù m©u thuÉn
hay mét nghÞch lý nµo ®ã. Do thêi gian ë l©u trªn thùc ®Þa
vèn bao gåm nh÷ng qu¸ tr×nh ph¶n håi kh«ng ngõng gi÷a
viÖc s¶n xuÊt d÷ kiÖn vµ viÖc gi¶i thÝch d÷ kiÖn, gi÷a c¸c
c©u hái vµ c¸c c©u tr¶ lêi, cho nªn ng−êi ta cÇn ph¶i
th−êng xuyªn ng«n tõ hãa (diÔn ®¹t ý t−ëng cña m×nh
b»ng ng«n tõ), th−êng xuyªn kh¸i niÖm hãa (x©y dùng c¸c
kh¸i niÖm), th−êng xuyªn tù ®¸nh gi¸, vµ ph¶i th−êng
xuyªn ®èi tho¹i vÒ c¸c ý t−ëng. Tuy nhiªn, v× viÖc th©m
nhËp dµi ngµy trªn thùc ®Þa ®ßi hái mét thø lao ®éng chñ
yÕu mang tÝnh chÊt c¸ nh©n, nªn cã thÓ nãi lµ ®iÒu nµy
kh«ng hÒ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc ng«n tõ hãa,
kh¸i niÖm hãa, tù ®¸nh gi¸, vµ ®èi tho¹i khoa häc. V× thÕ,
nhµ nghiªn cøu buéc ph¶i ®èi tho¹i víi chÝnh m×nh, nh−ng
viÖc ®èi tho¹i nµy phÇn lín chØ lµ mét c«ng viÖc ¶o, lu«n dë
dang, vµ kh«ng ®−îc diÔn ®¹t ra b»ng lêi.
XÐt vÒ mÆt nµy, cuèn nhËt ký ®iÒn d· ®ãng vai trß gióp
nhµ nghiªn cøu ®iÓm l¹i ý t−ëng cña m×nh mét c¸ch ®Òu
®Æn, vµ bï ®¾p vµo t×nh tr¹ng thiÕu ®èi tho¹i khoa häc
suèt trong qu¸ tr×nh ®iÒu tra vèn l¹i cµng lµm cho ®iÒu
nµy trë nªn thiÕt yÕu. DÜ nhiªn, cuèn nhËt ký ®iÒn d· còng
cßn cã nhiÒu chøc n¨ng kh¸c mµ ng−êi ta th−êng nhÊn
m¹nh. Ch¼ng h¹n ®«i khi ®Êy lµ nguån gèc cña mét s¶n
phÈm hoµn chØnh ®Æc thï (tõ cuèn "Ma quØ ë ch©u Phi"
[L'Afrique fant«me] hay cuèn "Nh÷ng vïng nhiÖt ®íi buån"
[Tristes tropiques] cho tíi cuèn "Nh÷ng ngän gi¸o m¸c cña
buæi hoµng h«n" [Les lances du crÐpuscule]). Nh−ng ®Êy
còng lµ mét ph−¬ng tiÖn ®−îc sö dông ngay trong giai
153
®o¹n ®iÒn d· nh»m tiÕn hµnh viÖc lý gi¶i, ®i ®«i víi qu¸
tr×nh s¶n xuÊt d÷ kiÖn, vµ lµ mét ph−¬ng ph¸p diÔn gi¶i ý
t−ëng cña m×nh mét c¸ch c« ®éc. Chøc n¨ng nµy th−êng bÞ
l·ng quªn, mÆc dï nã ®ãng nh÷ng vai trß chiÕn l−îc trong
suèt qu¸ tr×nh ®iÒu tra. Chøc n¨ng nµy còng cã thÓ ®−îc
thùc hiÖn th«ng qua viÖc th−êng xuyªn so¹n th¶o c¸c
phiÕu lý gi¶i. §©y chÝnh lµ ho¹t ®éng mµ Strauss gäi lµ
"memoing"1 (viÕt b¶n ghi nhí); «ng ta coi viÖc nµy ®ãng
nh÷ng vai trß trung t©m trong giai ®o¹n ®iÒn d·, bªn c¹nh
viÖc s¶n xuÊt d÷ kiÖn vµ m· hãa c¸c d÷ kiÖn.
ViÖc ng«n tõ hãa còng cã thÓ ®−îc thùc hiÖn b»ng c¸ch
®èi tho¹i víi mét ng−êi "trî lý nghiªn cøu", th−êng lµ mét
ng−êi cã häc xuÊt th©n tõ m«i tr−êng ®Þa ph−¬ng, hîp t¸c
dµi ngµy víi nhµ nghiªn cøu, vµ tËp lµm quen dÇn dÇn víi
ph−¬ng ph¸p vµ c¸ch ®Æt c©u hái cña nhµ nghiªn cøu. LÏ
tÊt nhiªn, ng−êi trî lý nghiªn cøu nµy còng cã thÓ lµ mét
mÇm mèng lµm cho nhµ nghiªn cøu hiÓu sai l¹c ®i.2 Nh−ng
«ng ta cã thÓ ®em l¹i sù gióp ®ì quÝ b¸u cho viÖc "dÞch
thuËt tÝn hiÖu häc" (nghÜa lµ trong viÖc chuyÓn tõ hÖ thèng
ý nghÜa ®Þa ph−¬ng sang hÖ thèng ý nghÜa cña nhµ nghiªn
cøu), ngoµi nhiÖm vô cña mét th«ng dÞch viªn b×nh th−êng
(dÞch thuËt ng«n ng÷ häc).
Cuèi cïng lµ gi¶i ph¸p lµm viÖc tËp thÓ, th−êng rÊt
___________
1. "Writing in which the researcher puts down theoretical questions,
hypotheses, summary of codes, etc."("Lo¹i v¨n b¶n trong ®ã nhµ
nghiªn cøu ghi ra c¸c c©u hái lý thuyÕt, c¸c gi¶ thuyÕt, tãm l−îc
c¸c qui t¾c, v.v.") (Strauss, 1987: 22).
2. Xem Rabinow, 1988.
154
hiÕm khi ®−îc thùc hiÖn. ViÖc ng«n tõ hãa (verbalisation)
vµ viÖc kh¸ch quan hãa (objectivation) lóc nµy ®−îc ®¶m
b¶o bëi sù tranh luËn diÔn ra ngay trong lßng qu¸ tr×nh
nghiªn cøu thùc nghiÖm.1 Chóng ta biÕt r»ng sù tranh
luËn ®ang ®ãng hoÆc ph¶i ®ãng vai trß trung t©m trong c¸c
ngµnh khoa häc x· héi (cã lÏ ®©y lµ ®iÒu ®¶m b¶o nhËn
thøc luËn duy nhÊt cho tÝnh cã thÓ chÊp nhËn ®−îc [cña
c¸c d÷ kiÖn còng nh− cña c¸c nhËn ®Þnh]). Nh−ng nãi
chung, viÖc tranh luËn chØ diÔn ra – vµ trong tr−êng hîp
tèi −u – vµo lóc sau (sau giai ®o¹n so¹n th¶o b¸o c¸o
nghiªn cøu), vµ d−íi nh÷ng h×nh thøc "cøng nh¾c". V× thÕ,
®−a viÖc tranh luËn vµo cuéc ®iÒu tra, th«ng qua lao ®éng
tËp thÓ, lµ mét kü thuËt kh«ng thÓ bÞ xem nhÑ, vµ nã còng
quan träng kh«ng kÐm viÖc s¶n xuÊt d÷ kiÖn vµ c¸c chiÕn
l−îc gi¶i thÝch.
X©y dùng c¸c "c«ng cô m« t¶" (descripteurs)
§©y còng lµ mét c¸ch thøc thùc hiÖn yªu cÇu diÔn ®¹t
ra thµnh ng«n tõ nh− võa nªu trªn, nh−ng lµ b»ng c¸ch
t×m kiÕm nh÷ng d÷ kiÖn thÝch hîp ®Ó biÕn nh÷ng ý t−ëng
lý gi¶i thµnh nh÷ng "c¸i cã thÓ quan s¸t ®−îc". Cã thÓ nãi
ë ®©y chóng ta t×m c¸ch t¹o ra nh÷ng vËt trung gian gi÷a
c¸c kh¸i niÖm lý gi¶i vµ khèi l−îng d÷ kiÖn thùc nghiÖm.
ViÖc th©u thËp nh÷ng d÷ kiÖn cã liªn quan chÆt chÏ víi
nhau vµ cã ý nghÜa (b»ng lêi hay kh«ng b»ng lêi) nh»m
kiÓm chøng, b¸c bá hoÆc söa ®æi mét gi¶ thuyÕt, còng nh−
nh»m s¶n xuÊt ra nh÷ng d÷ kiÖn míi xuÊt ph¸t tõ nh÷ng
trùc gi¸c Ýt nhiÒu râ rµng, cã thÓ gióp chóng ta kÕt hîp
___________
1. Xem Bierschenk & Olivier de Sardan, 1997a.
155
gi÷a ph−¬ng ph¸p khoa häc víi tÝnh chÊt tïy c¬ øng biÕn,
vµ ®em l¹i trËt tù còng nh− ®em l¹i tÝnh hÖ thèng cho c«ng
viÖc ®iÒn d· vèn phÇn lín chÞu sù chi phèi cña c¸c tÝnh khÝ
vµ c¸c Ên t−îng mang tÝnh chÊt c¶m tÝnh.
Chóng ta còng cã thÓ sö dông ch÷ chØ b¸o, mÆc dï tõ
ng÷ nµy th−êng ®−îc hiÓu nÆng theo nghÜa ®Þnh l−îng.
Nh− vËy, vÊn ®Ò lµ chóng ta cÇn x©y dùng nh÷ng tËp hîp
d÷ kiÖn "®Þnh tÝnh" thÝch ®¸ng nh»m cho phÐp chóng ta cã
thÓ x¸c nhËn hoÆc b¸c bá, vµ th−êng lµ söa ®æi, nh÷ng ý
t−ëng lý gi¶i ®Æc thï nµo ®ã. VËy ®©u lµ nh÷ng "c¸i cã thÓ
quan s¸t ®−îc" cô thÓ mµ chóng ta cÇn x©y dùng ®Ó lµm
luËn cø chèng l¹i nh÷ng ý kiÕn ph¶n b¸c cã thÓ cã ®èi víi
nh÷ng ý t−ëng lý gi¶i cña chóng ta?
Mçi cuéc ®iÒu tra ®iÒn d· ph¶i tù x©y dùng cho m×nh
nh÷ng "dÊu chØ" (indices) ®a d¹ng, dÞ biÖt, kh«ng bao giê
gß bã vµo mét khu«n khæ nhÊt ®Þnh nµo ®ã, nh−ng ®Êy
ph¶i lµ nh÷ng "dÊu chØ" cã giíi h¹n vµ cô thÓ.
Sù b·o hßa
VËy khi nµo chóng ta cÇn kÕt thóc giai ®o¹n ®iÒu tra
®iÒn d·? Trong kÕ ho¹ch cña mét cuéc ®iÒu tra ®iÒn d·
th−êng kh«ng cã mét thêi ®iÓm"xong" râ rÖt gièng nh−
trong cuéc ®iÒu tra chän mÉu. Trong thùc tÕ, chóng ta
th−êng mau chãng nhËn ra khi nµo n¨ng suÊt cña viÖc
quan s¸t vµ viÖc pháng vÊn sót gi¶m ®i. Vµo mçi b−íc ®iÒu
tra, trong mçi cuéc pháng vÊn míi, chóng ta thu ®−îc cµng
lóc cµng Ýt th«ng tin míi. Lóc nµy, chóng ta Ýt nhiÒu ®·
"r¶o kh¾p" nh÷ng n¬i cÇn gÆp trong mét "tr−êng" nghiªn
cøu nµo ®ã (champ d'investigation), hoÆc ®· ®i t×m hÕt
156
toµn bé c¸c chiÕn l−îc liªn quan tíi mét "®Êu tr−êng"
(arÌne) cô thÓ nµo ®ã. Thêi gian kÐo dµi cña qu¸ tr×nh nµy
hiÓn nhiªn lµ phô thuéc vµo nh÷ng thuéc tÝnh thùc
nghiÖm cña "tr−êng" nµy hoÆc cña "®Êu tr−êng" nµy, nghÜa
lµ nh÷ng ®Æc tr−ng cña chñ ®Ò nghiªn cøu mµ nhµ nghiªn
cøu tù ®Æt ra cho m×nh trong x· héi ®Þa ph−¬ng Êy.
Glaser vµ Strauss lµ nh÷ng ng−êi ®Çu tiªn ®· khai
triÓn kh¸i niÖm "b·o hßa" nµy (saturation). Hä ®· g¸n cho
tõ nµy mét ý nghÜa mang tÝnh chÊt lý thuyÕt h¬n, b»ng
c¸ch g¾n nã víi viÖc x©y dùng tõng b−íc nh÷ng "ph¹m trï"
(nh÷ng lo¹i h×nh lý t−ëng) vèn cho phÐp ng−êi ta so s¸nh
gi÷a c¸c nhãm vµ c¸c x· héi kh¸c nhau: "Saturation means
that no additional data are being found whereby the
sociologist can develop properties of the category. As he sees
similar instance over and over again, the researcher
becomes empirically confident that a category is saturated"
("B·o hßa cã nghÜa lµ lóc mµ nhµ nghiªn cøu kh«ng t×m
thªm ®−îc nh÷ng d÷ kiÖn nµo míi ®Ó «ng ta cã thÓ khai
triÓn nh÷ng thuéc tÝnh cña ph¹m trï [mµ «ng ta ®ang
nghiªn cøu]. Mét khi mµ «ng ta thÊy cïng mét tr−êng hîp
cø lËp ®i lËp l¹i, th× nhµ nghiªn cøu cã thÓ yªn t©m vÒ
mÆt thùc nghiÖm r»ng viÖc kh¶o s¸t mét ph¹m trï ®·
®−îc b·o hßa").1
Nguyªn t¾c b·o hßa hiÓn nhiªn cã ý nghÜa h¬n lµ mét
dÊu hiÖu kÕt thóc cuéc ®iÒu tra: ®©y lµ mét sù b¶o ®¶m
ph−¬ng ph¸p luËn quan träng nhÊt, bæ sung cho nguyªn
___________
1. Glaser vµ Strauss, 1973: 61.
157
t¾c "®èi chiÕu tam gi¸c"(triangulation).1 B»ng c¸ch lµm
chËm l¹i thêi ®iÓm kÕt thóc cuéc ®iÒu tra vÒ mét chñ ®Ò
nµo ®ã cho ®Õn khi mµ chóng ta kh«ng cßn th©u thËp
®−îc th«ng tin nµo míi n÷a vÒ chñ ®Ò nµy, chóng ta buéc
m×nh kh«ng ®−îc tù hµi lßng víi nh÷ng d÷ kiÖn cßn thiÕu
thèn hoÆc chØ ®−îc th©u thËp mét c¸ch t×nh cê, chóng ta
tù buéc m×nh ph¶i ®i theo mét qui tr×nh kiÓm chøng ®èi
chiÕu ®èi víi c¸c d÷ kiÖn, chóng ta më ra kh¶ n¨ng ®èi
chiÕu víi nh÷ng d÷ kiÖn dÞ biÖt hoÆc m©u thuÉn. "Chóng
ta tù ®Æt ra nh÷ng c−ìng chÕ buéc m×nh ph¶i lµm chËm
l¹i viÖc qui n¹p".2
Qu¶ vËy, viÖc chó ý tíi nh÷ng "thÝ dô ng−îc" (contre-
exemples) chÝnh lµ mét trong nh÷ng ®ßi hái, mét trong
nh÷ng lîi thÕ cña ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra ®iÒn d·, kÓ c¶
trong tr−êng hîp cã nh÷ng nhµ nghiªn cøu kh«ng m¹nh vÒ
ý thøc ph−¬ng ph¸p luËn. Trong khi mét cuéc ®iÒu tra ®iÒn
d· cã thÓ tù hµi lßng khi gi¶i thÝch ®−îc 80 % c¸c tr−êng
hîp, th× cuéc ®iÒu tra ®iÒn d· l¹i xö lý nh÷ng c¸i ngo¹i lÖ,
nh÷ng "tr−êng hîp tiªu cùc"3, víi møc ®é chó t©m kh«ng
kÐm g× so víi viÖc tr−êng hîp mèt (xem kh¸i niÖm "mèt"
trong thèng kª – chó thÝch cña ng−êi dÞch). Sù c¸ch biÖt so
víi nh÷ng lèi øng xö th«ng dông hay nh÷ng lêi lÏ b×nh
th−êng lóc nµy chÝnh lµ dÊu hiÖu ph¶n ¸nh hay chØ b¸o
h÷u hiÖu vÒ nh÷ng chuÈn mùc còng nh− vÒ nh÷ng c¸ch
___________
1. Xin xem l¹i chó thÝch sè 58 vÒ kh¸i niÖm"triangulation"(chó
thÝch cña ng−êi dÞch).
2. Schwartz, 1993: 286.
3. Becker, 1970: 69, 107.
158
th¸i ®i ng−îc l¹i chuÈn mùc. Do vËy, "nguyªn t¾c b·o hßa"
nh¾m tíi môc tiªu v¹ch ra kh«ng gian cña nh÷ng c¸i cã
thÓ trong mét kh«ng-thêi gian nhÊt ®Þnh, vÒ mét "vÊn ®Ò"
nhÊt ®Þnh.
Nhãm x· héi nh©n chøng
Nãi chung th−êng lµ ®iÒu h÷u Ých, thËm chÝ cÇn thiÕt,
nÕu chóng ta tiÕn hµnh mét cuéc nghiªn cøu s©u ë mét n¬i
nµo ®ã, chuyªn chó vµo mét tËp hîp x· héi (hay nhãm x·
héi) trong ®ã mäi ng−êi quen biÕt lÉn nhau, v× sau ®ã, kÕt
qu¶ cuéc ®iÒu tra nµy cã thÓ sÏ ®−îc coi lµ nÒn t¶ng qui
chiÕu cho nh÷ng cuéc ®iÒu tra trªn qui m« réng h¬n. LÏ tÊt
nhiªn, cã thÓ cã nh÷ng "nhãm nh©n chøng" kh¸c nhau tïy
theo c¸c chñ ®Ò cña cuéc ®iÒu tra, vµ chóng cã thÓ cã qui
m« kh¸c nhau, tuy th−êng lµ nhãm nhá: mét gia ®×nh, mét
ng«i lµng, mét nhãm thanh niªn, mét x−ëng m¸y, mét khu
phè, mét thÞ trÊn, v.v. Trong cïng mét kh«ng gian x· héi,
chóng ta cã thÓ tiÕn hµnh ®ång thêi viÖc quan s¸t tham dù,
c¸c cuéc pháng vÊn s©u, c¸c kü thuËt liÖt kª, t×m kiÕm c¸c
v¨n b¶n. Dï sao th× bÊt cø mét cuéc quan s¸t tham dù nµo
còng ®Òu ®ßi hái ph¶i tr¶i qua mét kho¶ng thêi gian nµo
®ã trong mét nhãm, mét m¹ng l−íi hay mét tËp hîp x· héi
quen biÕt nhau. MËt ®é cao trong c¸c cuéc giao tiÕp nµy
còng cho phÐp chóng ta cã thÓ so s¸nh, ®èi chiÕu kh«ng
ngõng gi÷a nh÷ng nguån th«ng tin kh¸c nhau. V× chóng ta
lµm viÖc chuyªn s©u trªn mét qui m« cã giíi h¹n, nªn ®iÒu
nµy còng cã thÓ gióp chóng ta t×m mèi liªn hÖ t−¬ng quan
gi÷a nh÷ng kiÕn thøc thuéc nh÷ng lÜnh vùc kh¸c nhau vµ
nh÷ng cÊp ®é kh¸c nhau, gióp chóng ta cã thÓ cã mét c¸ch
tiÕp cËn chÐo liªn ngµnh, tæng hîp ("holiste"– theo nghÜa
159
thuÇn tóy ph−¬ng ph¸p luËn cña tõ nµy) ë mét n¬i mµ c¸c
t¸c nh©n x· héi ®−îc tiÕp xóc trong c¸c vai trß ®a d¹ng cña
hä. YÕu tè t«n gi¸o, yÕu tè th©n téc, yÕu tè chÝnh trÞ, yÕu tè
g¾n kÕt x· héi, yÕu tè th©n quen, yÕu tè s¶n xuÊt, v.v. lµ
nh÷ng cÊu t¹o x· héi (configurations sociales) mµ chóng ta
kh«ng thÓ n¾m b¾t ®−îc tÊt c¶ cïng mét lóc mét c¸ch thùc
nghiÖm trªn mét qui m« réng lín; ng−îc l¹i, chóng ta l¹i cã
thÓ xem xÐt, ®èi chiÕu gi÷a chóng víi nhau khi chóng ta ë
gÇn c¸c t¸c nh©n x· héi vµ nh÷ng mèi liªn hÖ qua l¹i cña
hä trong thùc tÕ. Qu¶ vËy, nh÷ng t¸c nh©n Êy th−êng
xuyªn ®i qua ®i l¹i gi÷a c¸c cÊu t¹o x· héi Êy. Nhµ nghiªn
cøu ph¶i t×m c¸ch sö dông nh÷ng mèi liªn hÖ c¸ nh©n vµ
"®a phøc hîp" ®Ó tiÕp xóc ®−îc víi nh÷ng lo¹i cÊu t¹o x·
héi kh¸c nhau Êy. ViÖc xem xÐt trong mèi liªn hÖ t−¬ng
quan gi÷a c¸c "lÜnh vùc" hay c¸c "cÊp ®é" cña thùc tÕ ®êi
sèng x· héi vèn th−êng bÞ t¸ch rêi nhau ra bëi qu¸ tr×nh
ph©n tÝch chÝnh lµ mét "qu©n chñ bµi" cña cuéc ®iÒu tra
®iÒn d·, ngay c¶ khi chóng ta lµm viÖc vÒ mét chñ ®Ò "mòi
nhän" hay chuyªn biÖt nµo ®ã.
C¸i bÉy mµ nhiÒu ng−êi th−êng r¬i vµo, ®ã lµ tù khÐp
m×nh giíi h¹n trong c¸i "nhãm nh©n chøng" nµy, vµ chØ
cßn s¶n xuÊt ra nh÷ng b¸o c¸o chuyªn kh¶o vÒ nh÷ng céng
®ång vi m« mµ th«i. Chóng ta kh«ng nªn lµm nh− thÕ, mµ
cÇn chuyÓn sang mét cuéc ®iÒu tra réng lín h¬n, khi mµ
c¸c chuyÕn ®i tíi mçi ®Þa bµn kh«ng cßn kÐo dµi hµng
th¸ng n÷a mµ lµ chØ kÐo dµi trong vµi ngµy. C«ng viÖc ®·
lµm ®èi víi "nhãm nh©n chøng" lóc nµy sÏ gióp chóng ta
gia t¨ng hiÖu suÊt cña viÖc ®iÒu tra trªn diÖn réng, nhê cã
®−îc nh÷ng c¸i mèc qui chiÕu, cã ®−îc mét nÒn t¶ng ®Ó ®èi
160
chiÕu. Bëi lÏ lµm sao cã thÓ ®èi chiÕu nÕu chóng ta ch−a cã
mét nÒn t¶ng ®Ó ®èi chiÕu? Nãi c¸ch kh¸c, nÕu viÖc tr¶i
qua mét thêi gian dµi trong mét "nhãm ®èi chiÕu" lµ mét
chiÕn l−îc nghiªn cøu h÷u Ých, th× viÖc tho¸t ra khái giai
®o¹n Êy còng lµ ®iÒu cÇn thiÕt kh«ng kÐm. B»ng c¸ch tù
m×nh dêi ®i chç kh¸c, th«ng qua nh÷ng cuéc ®iÒu tra tiÕn
hµnh "ë n¬i kh¸c", chóng ta cã thÓ cã ®−îc nh÷ng c¸ch
nh×n míi, nh÷ng viÔn t−îng míi, cã thÓ cã nh÷ng sù ®iÒu
chØnh, th−êng lµ cñng cè, nh−ng còng cã thÓ bæ sung, b¸c
bá hoÆc t−¬ng ®èi hãa bøc tranh ®· vÏ.
Cuèi cïng, còng cÇn nãi râ lµ ®«i khi mét "nhãm x· héi
chøng nh©n" cã thÓ chØ lµ mét nhãm chiÕn l−îc duy nhÊt,
®−îc coi lµ ®ãng vai trß then chèt. Tuy nhiªn, trong phÇn
lín c¸c tr−êng hîp, nã bao gåm nh÷ng ng−êi thuéc nhiÒu
nhãm chiÕn l−îc kh¸c nhau.
Nh÷ng ng−êi cung cÊp th«ng tin ®Æc biÖt
Ng−êi "cung cÊp th«ng tin ®Æc biÖt" (informateur
privilÐgiÐ) cã thÓ ®−îc coi lµ mét tr−êng hîp cùc ®oan cña
mét "nhãm x· héi chøng nh©n" giíi h¹n vµo trong mét c¸
nh©n duy nhÊt mµ th«i. Trong nhiÒu tr−êng hîp, chiÕn
l−îc sö dông mét ng−êi cung cÊp th«ng tin ®Æc biÖt th−êng
bao hµm quan ®iÓm duy v¨n hãa vèn biÕn mét c¸ nh©n
chuyªn gia nµo ®ã nh− lµ ng−êi ®¹i diÖn cho c¶ toµn bé mét
nÒn v¨n hãa. Quan ®iÓm duy v¨n hãa nµy th−êng ®−îc kÕt
hîp víi mét chiÕn l−îc nghiªn cøu l−êi biÕng. Tuy nhiªn,
vÊn ®Ò nh÷ng ng−êi cung cÊp th«ng tin ®Æc biÖt lµ vÊn ®Ò
cã ý nghÜa lín lao h¬n nhiÒu so víi nh÷ng c¸ch sö dông
®¸ng ngê mµ ng−êi ta ®«i khi thùc hiÖn.
161
CÇn nãi râ ë ®©y: kh«ng cã nhµ nghiªn cøu nµo kh«ng
cã nh÷ng ng−êi cung cÊp th«ng tin ®Æc biÖt cña m×nh.
Nh−ng viÖc tr«ng cËy vµo ng−êi nµy hay ng−êi kh¸c cã thÓ
vµ buéc ph¶i ®−îc phèi hîp víi nguyªn t¾c ®èi chiÕu tam
gi¸c. ThËt vËy, chóng ta kh«ng thÓ kh«ng nhê ®Õn nh÷ng
ng−êi cung cÊp th«ng tin ®Æc biÖt, v× nhiÒu lý do kh¸c
nhau. Bëi v× c¸c mèi liªn hÖ th©n quen c¸ nh©n ®ãng mét
vai trß quan träng trong cuéc nghiªn cøu ®iÒn d·. Bëi v× ®i
tõ chñ ®Ò nghiªn cøu nµy sang chñ ®Ò nghiªn cøu kh¸c,
hay ®i tõ mét "vÊn ®Ò" nµy sang mét "vÊn ®Ò" kh¸c, nh÷ng
ng−êi cã thÈm quyÒn lµ nh÷ng ng−êi kh¸c nhau. Bëi v×
nh÷ng kh¶ n¨ng giao tiÕp gi÷a nhµ nghiªn cøu víi mçi
ng−êi trong sè hä, vµ ng−îc l¹i, rÊt kh¸c nhau. Bëi v× tÊt
c¶ nh÷ng ng−êi tham vÊn vµ nh÷ng ng−êi kÓ chuyÖn
kh«ng ph¶i ®Òu lµ nh÷ng ng−êi cã gi¸ trÞ nh− nhau, xÐt vÒ
mÆt tÝnh chÊt th«ng tin hay khèi l−îng th«ng tin.
MÆt kh¸c, cã lÏ còng cÇn ph¶i ph©n biÖt nhiÒu lo¹i
ng−êi cung cÊp th«ng tin ®Æc biÖt. Cã nh÷ng ng−êi cã kiÕn
thøc tæng qu¸t, dÔ dµng gi¶i thÝch cho chóng ta mét c¸ch
râ rµng nh÷ng suy nghÜ vµ quan niÖm cña ng−êi d©n ®Þa
ph−¬ng. Nh−ng còng cã nh÷ng ng−êi "m¸ch tin", nh÷ng
ng−êi "trung gian", hay nh÷ng ng−êi "g¸c cöa", cã thÓ dÉn
chóng ta tíi nh÷ng t¸c nh©n quan träng kh¸c hay nh÷ng
vÊn ®Ò v¨n hãa kh¸c mµ chóng ta khã tiÕp cËn.1 Cuèi cïng
còng cã nh÷ng ng−êi "chuyªn gia", trong vai tham vÊn
hoÆc trong vai kÓ chuyÖn. NÕu c¸c tiªu chuÈn thµnh th¹o
cã thÓ thay ®æi tõ lÜnh vùc nµy sang lÜnh vùc kh¸c, tõ chñ
___________
1. Xem kh¸i niÖm"gatekeeper"(Schwartz vµ Jacobs, 1979: 55).
162
®Ò nµy sang chñ ®Ò kh¸c, th× ®iÒu nµy cã nghÜa lµ mçi lÜnh
vùc hay mçi chñ ®Ò ®Òu cã nh÷ng chuyªn gia riªng cña
m×nh, d−íi quan ®iÓm cña nhµ nghiªn cøu.
Chóng ta cã thÓ cã nhiÒu c¸ch nhê cËy ®Õn nh÷ng ng−êi
cung cÊp th«ng tin ®Æc biÖt, còng nh− cã nhiÒu lo¹i ng−êi
cung cÊp th«ng tin ®Æc biÖt, tïy theo c¸c giai ®o¹n cña qu¸
tr×nh ®iÒu tra. §i t×m mét ng−êi trung gian, mét ng−êi
"m¸ch tin", mét ng−êi cã nhiÒu "nguån" mµ chóng ta cã thÓ
dùa cËy vµo, ®ã lµ c«ng viÖc cÇn thiÕt vµo giai ®o¹n ®Çu
cña cuéc ®iÒu tra, vµ còng lµ mét c«ng viÖc cã nhiÒu bÊt
tr¾c mµ chóng ta buéc ph¶i lµm. ë giai ®o¹n sau, chóng ta
cã thÓ kh«ng cÇn tíi c«ng viÖc nµy n÷a.
KiÓm so¸t nh÷ng kh¶ n¨ng "thiªn lÖch" trong
®iÒu tra ®iÒn d·
LÏ tÊt nhiªn, ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra ®iÒn d· cã nh÷ng
kh¶ n¨ng thiªn lÖch (biais) cña m×nh (còng nh− ph−¬ng
ph¸p ®iÒu tra b»ng b¶n c©u hái cã nh÷ng kh¶ n¨ng lÖch l¹c
cña nã). "ChÝnh s¸ch ®iÒn d·" th−êng ®−îc thùc hiÖn b»ng
c¸ch lu«n lu«n chó ý luån l¸ch qua nh÷ng kh¶ n¨ng lÖch
l¹c nµy. Nh−ng chóng ta kh«ng thÓ tr¸nh khái chóng. V×
thÕ môc tiªu cña nhµ nghiªn cøu cÇn khiªm tèn h¬n. VÊn
®Ò lµ lµm sao gi¶m thiÓu chóng, lµm chñ hoÆc kiÓm so¸t
®−îc chóng. Chóng t«i sÏ tr×nh bÇy d−íi ®©y bèn kh¶ n¨ng
lÖch l¹c, th−êng ®i ®«i víi qu¸ tr×nh s¶n xuÊt d÷ kiÖn. ë
chç kh¸c, ng−êi ta sÏ quan t©m tíi nh÷ng kh¶ n¨ng lÖch
l¹c thuéc lo¹i lý gi¶i, g¾n liÒn víi t− thÕ tinh thÇn cña nhµ
nghiªn cøu.
163
"KÕt bÌ kÕt nhãm" ("encliquage")
Sù th©m nhËp cña mét nhµ nghiªn cøu vµo mét x· héi
kh«ng bao giê cã nghÜa lµ th©m nhËp vµo x· héi mét c¸ch
tæng qu¸t, nh−ng lu«n lu«n th«ng qua nh÷ng nhãm x· héi
cô thÓ. ¤ng ta héi nhËp vµo nh÷ng nhãm nµy, chø kh«ng
vµo nh÷ng nhãm kia. Kh¶ n¨ng lÖch l¹c nµy võa ®¸ng sî,
võa kh«ng thÓ tr¸nh khái. Nhµ nghiªn cøu lu«n lu«n cã
thÓ bÞ ®ång hãa víi mét "phe nhãm" hay mét "bÌ ph¸i"
nµo ®ã ë ®Þa ph−¬ng, th−êng mét c¸ch cùc ch¼ng ®·,
nh−ng ®«i khi «ng ta còng ®ång lâa víi chuyÖn ®ã- ®iÒu
nµy dÉn tíi hai ®iÓm bÊt lîi. Mét mÆt, «ng ta cã nguy c¬
ph¶n ¸nh tiÕng nãi cña "phe nhãm" mµ «ng ta ®· héi
nhËp, vµ ®i theo c¸c quan ®iÓm cña nhãm nµy. MÆt kh¸c,
«ng ta cã nguy c¬ bÞ c¸c "phe nhãm" kh¸c ë ®Þa ph−¬ng
tÈy chay. T×nh tr¹ng "kÕt bÌ kÕt nhãm" nµy, do sù chän
lùa cña nhµ nh©n häc, do sù bÊt cÈn vÒ phÝa «ng ta hay do
chiÕn l−îc cña chÝnh phe nhãm, ch¾c ch¾n lµ mét trong
nh÷ng vÊn n¹n lín cña ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®iÒn d·.
Do chÝnh c¸i thùc tÕ lµ trong mét kh«ng gian x· héi nhÊt
®Þnh, c¸c t¸c nh©n ®Þa ph−¬ng th−êng phÇn lín liªn hÖ
víi nhau th«ng qua c¸c m¹ng l−íi x· héi, nªn nhµ nh©n
häc ®iÒn d· kh«ng thÓ kh«ng phô thuéc vµo nh÷ng m¹ng
l−íi Êy ®Ó s¶n xuÊt ra c¸c d÷ kiÖn cña m×nh. V× thÕ «ng ta
dÔ dµng bÞ nhãm nµy hay nhãm kia b¾t lµm "tï binh".
ViÖc nhê v¶ mét ng−êi phiªn dÞch, vèn còng lu«n lu«n lµ
mét"ng−êi cung cÊp th«ng tin ®Æc biÖt", cã thÓ dÉn ®Õn
nh÷ng h×nh thøc "kÕt bÌ kÕt nhãm" ®Æc thï nµo ®ã: nhµ
nghiªn cøu trë nªn lÖ thuéc vµo nh÷ng mèi quan hÖ th©n
cËn còng nh− nh÷ng quan hÖ thï ®Þch cña phiªn dÞch
164
viªn cña m×nh, còng nh− nh÷ng liªn hÖ g¾n bã hoÆc bÞ tÈy
chay cña ng−êi nµy.1
Sù ®éc quyÒn cña c¸c nguån
Sù ®éc quyÒn cña mét nhµ nghiªn cøu ®èi víi c¸c d÷
kiÖn cña m×nh, thËm chÝ ®èi víi c¶ ®èi t−îng d©n c− mµ
m×nh ®· nghiªn cøu, th−êng ®−îc coi lµ mét vÊn ®Ò
ph−¬ng ph¸p luËn cña riªng c¸c cuéc ®iÒu tra ®iÒn d·.
Trong khi c¸c nhµ sö häc cã thÓ tham kh¶o c¸c nguån tµi
liÖu cña c¸c ®ång nghiÖp cña m×nh vµ th−êng xuyªn ®−îc
xem l¹i c¸c d÷ kiÖn gèc, th× c¸c nhµ d©n téc häc ph¶i lµm
viÖc mét c¸ch lÎ loi, th−êng mét c¸ch cè ý vµ ®¸ng ghen tþ.
Lµm sao cã thÓ tiÕn hµnh thÈm ®Þnh c¸c nguån?
VÊn ®Ò nµy chØ cã hai gi¶i ph¸p. Gi¶i ph¸p thø nhÊt, ®ã
lµ nhiÒu nhµ nh©n häc lµm viÖc tuÇn tù hoÆc cïng mét lóc
trªn cïng nh÷ng ®Þa bµn nhÊt ®Þnh hoÆc nh÷ng ®Þa bµn
gÇn nhau. Ng−êi ta thÊy ®· tõng næ ra nh÷ng cuéc tranh
c·i næi tiÕng xuÊt ph¸t tõ nh÷ng hoµn c¶nh t−¬ng tù, nh−
cuéc tranh c·i gi÷a Redfield vµ Lewis hay gi÷a Mead vµ
Freeman, vµ tõ ®ã n¶y ra nhiÒu vÊn ®Ò do c¸ch gi¶i m·
nh÷ng sù bÊt ®ång Êy.2 Tuy vËy, sù ®ông ch¹m, th−êng
gi¸n tiÕp, gi÷a c¸c nhµ nghiªn cøu trªn cïng mét thùc ®Þa
kh«ng ph¶i lóc nµo còng mang tÝnh chÊt gay g¾t nh− thÕ.
___________
1. Xem mét thÝ dô ®· ®−îc ph©n tÝch mét c¸ch kh¸ râ rµng bëi
Berreman, 1962.
2. Ng−êi ta cã thÓ t×m thÊy mét b¶n tæng quan vÒ c¸c cuéc tranh c·i
nµy trong Shipman, 1988. T«i còng muèn nh¾c l¹i bµi t¹p chÝ cña
van Beek viÕt vÒ Griaule ®· nªu ë phÇn trªn.
165
Nã còng cã thÓ ®em l¹i sù bæ sung cho nhau, vµ ®«i khi kÓ
c¶ sù héi tô víi nhau.
Gi¶i ph¸p thø hai lµ më cöa cho ng−êi kh¸c ®−îc tiÕp
cËn Ýt ra phÇn nµo ®ã vµo c¸c nguån tµi liÖu vµ khèi l−îng
d÷ kiÖn mµ m×nh ®· s¶n xuÊt, hoÆc lµ mét sè mÉu trong
khèi l−îng d÷ kiÖn Êy, nh»m cho phÐp nh÷ng nhµ nghiªn
cøu kh¸c cã thÓ tiÕp tôc lý gi¶i l¹i c¸c d÷ kiÖn. Mét h×nh
thøc tèi thiÓu n÷a lµ lµm sao cho phÐp ®éc gi¶ cã thÓ biÕt
®−îc ai nãi trong tõng chÆng cña v¨n b¶n d©n téc häc,
nh»m tr¸nh bÞ r¬i vµo sù "nghi ngê do chØ dùa vµo trùc
gi¸c"1 hoÆc bÞ kÕt ¸n lµ ¸p ®Æt ý nghÜa. Lµm sao cho nh÷ng
lý gi¶i cña nhµ nh©n häc ®õng bÞ lÉn lén víi lêi lÏ cña
nh÷ng ng−êi cung cÊp th«ng tin cho «ng ta, lµm sao cho
c¸c ®o¹n m« t¶ ®−îc ghi nguån râ rµng, lµm sao cho v¨n
phong gi¸n tiÕp kh«ng che giÊu nh÷ng sù pha trén vµ
nh÷ng lËp luËn cña nh÷ng ng−êi nµo ®ã: do ®ã, viÖc ®−a ra
nh÷ng thÝ dô vµ viÖc ghi râ ai nãi c¸i g× chÝnh lµ biÓu hiÖn
cña mét th¸i ®é khoa häc cÈn träng cÇn thiÕt. Chóng ta
h·y nhí l¹i lêi cña Malinowski: "T«i cho r»ng chØ cã gi¸ trÞ
khoa häc nh÷ng nguån tµi liÖu d©n téc häc nµo biÕt t¸ch
b¹ch râ rÖt gi÷a mét bªn lµ c¸c kÕt qu¶ kh¶o s¸t trùc tiÕp,
c¸c d÷ kiÖn vµ c¸c lý gi¶i do ng−êi b¶n ®Þa cung cÊp, vµ
mét bªn lµ nh÷ng luËn ®iÓm diÔn dÞch cña t¸c gi¶."2
DÜ nhiªn, ®ßi hái trªn ®©y nãi ra th× dÔ h¬n lµ lµm, vµ
kh«ng cã nhµ nh©n häc hay nhµ x· héi häc nµo mµ kh«ng
___________
1. Schwartz, 1993: 284.
2. Malinowski, 1963: 59.
166
vi ph¹m qui t¾c nµy. V¶ l¹i, còng lµ mét thø bµi tËp thuéc
lo¹i nhËn thøc luËn nÕu chóng ta ®äc l¹i vµ ph©n tÝch
nh÷ng cuèn s¸ch cæ ®iÓn cña ngµnh nh©n häc ®Ó t×m ra
nh÷ng chç sö dông thñ thuËt m« t¶ mét c¸ch m¬ hå, nhÊt
lµ lèi v¨n phong gi¸n tiÕp vèn kh«ng cho phÐp chóng ta
nhËn ra ng−êi ph¸t biÓu cña mçi lêi ph¸t biÓu.1 Tuy nhiªn,
ch¼ng cã ai, kÓ c¶ nh÷ng ng−êi hay chØ trÝch gay g¾t nh÷ng
sù ¸ng chõng cña ng−êi kh¸c, cã thÓ hoµn toµn tr¸nh khái
nh÷ng sù m¬ hå nµy. ViÖc ghi tªn ng−êi ph¸t biÓu cµng râ
cµng tèt" còng nh− viÖc ghi râ c¸c hoµn c¶nh thu thËp
th«ng tin (c¸c cuéc pháng vÊn còng nh− c¸c cuéc quan s¸t)
lµ nh÷ng ®¶m b¶o t−¬ng ®èi chø kh«ng ph¶i tuyÖt ®èi.2 V×
thÕ, chóng ta l¹i cµng cÇn ®Õn vµi qui t¾c, vµ chóng ta chØ
cã thÓ tu©n theo hai "nguyªn t¾c" cña Spradley: nguyªn
t¾c nhËn diÖn c¸c lêi lÏ (language identification principle)
vµ nguyªn t¾c trÝch dÉn v¨n b¶n (verbatim principle).3
___________
1. Xem ch¼ng h¹n Borel, 1990; Geertz, 1988.
2. Pelto gäi lµ"operationalism"viÖc cÇn thiÕt ghi râ ra nh÷ng d÷
kiÖn ®Æc thï ®−îc sö dông ®Ó ®−a ra nh÷ng luËn cø nh©n
häc:"Strict operationalizing of all field observations would be
almost impossible to achieve (...). The need for operationalizing
descriptive construct in research depends on the level of use of
particular types of information."("ViÖc thao t¸c hãa chÆt chÏ mäi
sù quan s¸t ®iÒn d· lµ ®iÒu gÇn nh− kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc
(…). Nhu cÇu thao t¸c hãa c¸i kiÕn tróc m« t¶ trong c«ng t¸c
nghiªn cøu phô thuéc vµo cÊp ®é sö dông lo¹i th«ng tin cô thÓ
nµo.") (Pelto vµ Pelto, 1978: 44).
3. Spradley, 1979: 71-73. Chóng ta còng cÇn l−u ý thªm lµ yªu cÇu
nµy cÇn ®−îc thùc hiÖn ngay trong cuèn nhËt ký ®iÒn d·, b»ng
167
Nh÷ng suy nghÜ [cña ng−êi d©n] vµ tÝnh ®¹i diÖn
§Ò cËp mét c¸ch v« téi v¹ tíi tÝnh ®¹i diÖn (thèng kª) lµ
mét kh¶ n¨ng lÖch l¹c kh¸c. §©y lµ tr−êng hîp x¶y ra khi
mµ nh÷ng lêi ph¸t biÓu cña vµi ng−êi ®−îc tr×nh bÇy nh−
lµ ph¶n ¸nh "mét nÒn v¨n hãa", dï ®ã lµ v¨n hãa cña mét
giai cÊp x· héi (v¨n hãa c«ng nh©n, v¨n hãa b×nh d©n), hay
v¨n hãa cña c¶ mét d©n téc, hoÆc cña mét "chñng téc".
§iÒu tra ®iÒn d· th−êng nãi tíi nh÷ng suy nghÜ vµ nh÷ng
hµnh ®éng, nh−ng kh«ng nãi tíi tÝnh ®¹i diÖn cña nh÷ng
suy nghÜ vµ nh÷ng hµnh ®éng Êy. Nã cho phÐp chóng ta
m« t¶ kh«ng gian cña nh÷ng suy nghÜ hoÆc cña nh÷ng
hµnh ®éng th«ng th−êng hoÆc næi bËt trong mét nhãm x·
héi nhÊt ®Þnh, nh−ng l¹i kh«ng cã kh¶ n¨ng nhËn ®Þnh vÒ
tÝnh chÊt ph©n phèi thèng kª, cho dï c¸c kü thuËt liÖt kª
®«i khi cho phÐp s¶n xuÊt nh÷ng d÷ kiÖn toµn bé vµ/hoÆc
nh÷ng d÷ kiÖn ®Þnh l−îng. Chóng ta kh«ng ®−îc phÐp nãi
qu¸ nh÷ng g× mµ mét cuéc ®iÒu tra ®iÒn d· cã thÓ mang
c¸ch sö dông nh÷ng dÊu qui −íc (dÊu ngoÆc kÐp, dÊu ngoÆc
®¬n…) gióp chóng ta ph©n biÖt gi÷a nh÷ng c©u trÝch dÉn nguyªn
v¨n lêi cña nh÷ng ng−êi cung cÊp th«ng tin (lu«n lu«n ghi râ
nh÷ng ng−êi nµy lµ ai), nh÷ng ®o¹n tãm t¾t lêi lÏ cña nh÷ng
ng−êi cung cÊp th«ng tin, vµ nh÷ng ®o¹n m« t¶ hoÆc c¶m nhËn
cña nhµ nghiªn cøu. Mét sè t¸c gi¶ cßn ®Ò nghÞ c¶ nh÷ng c¸ch
thøc qui −íc cho viÖc ghi chÐp (xem Kirk vµ Miller, 1986: 57).
Ngoµi ra, khi mµ cuéc ®iÒu tra ®−îc tiÕn hµnh trong mét ng«n
ng÷ kh¸c, th× viÖc c«ng bè nh÷ng ®o¹n ghi chÐp b»ng ng«n ng÷
®Þa ph−¬ng ®èi víi nh÷ng c©u trÝch dÉn ®−îc sö dông (in trong
phÇn phô lôc hay trong phÇn chó thÝch) chÝnh lµ mét yªu cÇu
ph−¬ng ph¸p luËn mµ nhiÒu ng−êi th−êng xem nhÑ vµ bá qua.
168
l¹i. Nã cã thÓ ®−a ra mét b¶n m« t¶ nh÷ng suy nghÜ chÝnh
cña c¸c nhãm t¸c nh©n ®Þa ph−¬ng vÒ mét "vÊn ®Ò" nhÊt
®Þnh, kh«ng h¬n kh«ng kÐm. Nã còng cã thÓ m« t¶ kh«ng
gian cña nh÷ng l«-gic hµnh ®éng kh¸c nhau hoÆc nh÷ng
chiÕn l−îc kh¸c nhau ®−îc ®−a ra thùc hiÖn trong mét bèi
c¶nh nhÊt ®Þnh, kh«ng h¬n kh«ng kÐm. Nã kh«ng hÒ nãi g×
vÒ tÝnh chÊt ®¹i diÖn ®Þnh l−îng cña nh÷ng suy nghÜ hay
cña nh÷ng chiÕn l−îc Êy, trõ phi chóng ta sö dông mét cÊu
tróc ph−¬ng ph¸p luËn kh¸c.
TÝnh chñ quan cña nhµ nghiªn cøu
Vai trß c¸ nh©n cña nhµ nghiªn cøu lµ mét nguån lùc,
nh− chóng ta ®· thÊy ë c¸c phÇn trªn, ch¼ng h¹n th«ng
qua viÖc th©m nhËp mµ nhê ®ã «ng ta n¾m ®−îc dÇn dÇn
c¸c qui t¾c vµ c¸c chuÈn mùc ë ®Þa ph−¬ng, tuy nhiªn ®©y
còng cã thÓ lµ mét kh¶ n¨ng lÖch l¹c. PhÇn lín c¸c d÷ kiÖn
®−îc s¶n xuÊt th«ng qua nh÷ng sù t−¬ng t¸c gi÷a «ng ta
víi nh÷ng ng−êi kh¸c, th«ng qua viÖc huy ®éng chñ quan
tÝnh cña chÝnh «ng ta, th«ng qua sù "dµn c¶nh" cña chÝnh
«ng ta. Nh÷ng d÷ kiÖn Êy v× thÕ mang mét "nh©n tè c¸
nh©n" kh«ng thÓ xem th−êng. Kh«ng thÓ tr¸nh khái kh¶
n¨ng lÖch l¹c nµy: ng−êi ta kh«ng thÓ chèi tõ nã (th¸i ®é
thùc chøng), mµ còng kh«ng thÓ ca ngîi nã (th¸i ®é duy
chñ quan). Nã chØ cã thÓ ®−îc kiÓm so¸t, ®«i khi ®−îc sö
dông, ®«i khi ®−îc gi¶m thiÓu. Ngoµi ra chóng ta còng sÏ
cè g¾ng x¸c ®Þnh mét sè chiÒu kÝch cña sù can dù cña nhµ
nghiªn cøu, còng nh− cña sù diÔn ®¹t mµ «ng ta thùc hiÖn
nh»m h−íng tíi ®éc gi¶ cña m×nh.
ë ®©y chóng ta sÏ chØ nh¾c l¹i c¸i chøc n¨ng kh¸c cña
169
cuèn nhËt ký ®iÒn d· ®· nãi ë ®o¹n trªn- chøc n¨ng nµy
gióp nhµ nghiªn cøu qu¶n lý c¸c Ên t−îng chñ quan cña
m×nh ngay trªn thùc ®Þa. Cuèn nhËt ký nµy gióp «ng ta
®¸nh gi¸ nh÷ng c¶m xóc cña chÝnh m×nh, tr×nh bÇy nh÷ng
c¸ch th¸i can dù cña c¸ nh©n m×nh. Lao ®éng tËp thÓ, nh−
®· nãi ë phÇn trªn, còng cã thÓ lµ mét lîi thÕ kh¸c. Sù hîp
t¸c vµ sù bæ sung cho nhau còng cã gi¸ trÞ nh− mét sù
kiÓm so¸t lÉn nhau ®èi víi c¸c yÕu tè chñ quan. Sù kiÓm
so¸t nµy lÏ tÊt nhiªn mang tÝnh chÊt hÕt søc t−¬ng ®èi,
nh−ng dï vËy vÉn kh«ng ph¶i lµ kh«ng ®¸ng kÓ.
Ng−êi ta còng cßn cã thÓ gîi lªn nhiÒu vÊn ®Ò kh¸c n÷a.
"VÊn ®Ò tÝnh chñ quan" qu¸ phøc t¹p ®Ó cã thÓ bµn luËn ë
®©y mét c¸ch cã hÖ thèng. T«i chØ giíi h¹n vµo viÖc nªu lªn
hai vÊn ®Ò cã liªn quan víi nhau nh− sau.
VÊn ®Ò thø nhÊt, ®ã lµ nh÷ng ¸p lùc kh«ng bao giê
ngõng cña nh÷ng thµnh kiÕn vµ nh÷ng hÖ t− t−ëng vèn ®Ì
nÆng lªn trªn c¸i nh×n cña nhµ nh©n häc. Nh−ng còng cÇn
nhËn xÐt r»ng nhµ nh©n häc kh«ng ph¶i lµ ng−êi duy nhÊt
chÞu nh÷ng ¸p lùc nµy. §©y lµ sè phËn chung cña tÊt c¶
mäi ngµnh khoa häc x· héi, vèn kÓ tõ khi x©y dùng chñ ®Ò
nghiªn cøu cho tíi nh÷ng cÊp ®é lý gi¶i kh¸c nhau, lu«n
lu«n cã nguy c¬ lý gi¶i kh«ng tíi hoÆc lý gi¶i qu¸ ®¸ng.
VÊn ®Ò thø hai, vèn còng kh«ng cã mét gi¶i ph¸p tèi
hËu nµo nh−ng l¹i cã thÓ th−¬ng l−îng trong qu¸ tr×nh
thùc tiÔn, lµ nh− sau: tÊt c¶ nh÷ng ng−êi mµ nhµ nh©n häc
cã quan hÖ t−¬ng t¸c ®Òu còng th−êng xuyªn tiÕn hµnh
nh÷ng ho¹t ®éng "dµn c¶nh", nh¾m ®Õn nhµ nghiªn cøu
còng nh− nh¾m ®Õn nh÷ng ng−êi kh¸c, kÓ tõ ng−êi ®èi
tho¹i mét c¸ch t×nh cê cho tíi ng−êi cung cÊp th«ng tin ®Æc
170
biÖt. Do ®ã chóng ta ®ang ë trong mét thÕ giíi mµ giíi
nghiªn cøu Anh-Mü m« t¶ lµ "viÖc qu¶n trÞ c¸ch xuÊt hiÖn
cña c¸i t«i" mµ Goffman ®· khai triÓn kh¸ s©u, vµ ng−êi ta
thÊy ®©y còng lµ ®iÒu ®· ®−îc suy nghÜ tíi tõ l©u trong
ngµnh nh©n häc.1 Nh−ng còng chÝnh vÒ ®iÓm nµy, tÊt c¶
c¸c ngµnh khoa häc x· héi, dï sö dông lo¹i d÷ kiÖn nµo ®i
n÷a, ®Òu ph¶i ®èi diÖn víi cïng mét vÊn n¹n.
KÕt luËn: møc ®é chÊp nhËn ®−îc vµ møc ®é hîp lÖ
NhiÒu t¸c gi¶ ®−¬ng ®¹i ®· nç lùc t×m c¸ch x¸c ®Þnh
nh÷ng ®iÒu kiÖn cña tÝnh hiÖu lùc (validitÐ) trong ngµnh
d©n téc häc- tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu kiÖn nµy ®Òu n»m trong
mét bèi c¶nh ®· gÇn nh− ®−îc gi¶i tho¸t hoµn toµn khái
nh÷ng quan ®iÓm thùc chøng vèn thèng trÞ tr−íc ®©y.2
Ch¼ng h¹n chóng ta cã thÓ nªu ra ba "tiªu chuÈn" mµ
Sanjek ®· ®Ò nghÞ: chóng kÕt hîp nhiÒu yÕu tè ®· nªu
trªn ®©y:
1. Nh÷ng nç lùc x©y dùng lý thuyÕt cña nhµ nh©n häc
®−îc ®Æt nÒn t¶ng trong chõng mùc nµo trªn c¸c d÷ kiÖn
®iÒn d· ®−îc ®−a ra nh− nh÷ng "chøng cí"?3
___________
1. Xem c«ng tr×nh tiªn phong cña Berreman, 1962.
2. Xem Agar, 1980, 1986; Spradley, 1979, 1980; Sanjek, 1990, 1991.
Cßn Passeron th× nãi tíi kh¸i niÖm"tÝnh x¸c thùc"("vÐridicitÐ")
(Passeron, 1994: 79).
3. §©y lµ c¸i mµ Sanjek gäi lµ"fieldwork evidence" ("chøng cí ®iÒn
d·"): "The relationship between fieldnote evidence and ethnographic
conclusion should be made explicit ("Mèi quan hÖ gi÷a chøng cí
®iÒn d· víi kÕt luËn d©n téc häc ph¶i mang tÝnh chÊt minh
nhiªn, râ rµng") (Sanjek, 1991: 621).
171
2. Ng−êi ta cã ®−îc th«ng tin râ rµng vÒ "diÔn tr×nh
®iÒn d·" hay kh«ng, nghÜa lµ ai lµ nh÷ng ng−êi cung cÊp
th«ng tin vµ th«ng tin ®· ®−îc thu thËp nh− thÕ nµo?1
3. Nh÷ng c¸ch lý gi¶i mµ nhµ nh©n häc ®· tõng b−íc
quyÕt ®Þnh trong suèt thêi gian ®iÒn d· cã ®−îc diÔn ®¹t ra
mét c¸ch râ rµng hay kh«ng?2
___________
1. §©y lµ ®iÒu mµ Sanjek gäi lµ"portray of the ethnographer’s path
in conducting fieldwork" ("m« t¶ ®−êng ®i n−íc b−íc cña nhµ d©n
téc häc khi tiÕn hµnh ®iÒu tra ®iÒn d·"):"An ethnographer
achieves greater validity when he or she identifies the range of
informants encountered, the kinds of information they provided,
and their relationship in terms of primary social and cultural
criteria to the totality of persons inhabiting the locale that the
ethnographer describes" ("Mét nhµ d©n téc häc ®¹t ®−îc møc ®é
hîp lÖ cao h¬n khi «ng ta/bµ ta nãi râ danh s¸ch nh÷ng ng−êi
cung cÊp th«ng tin mµ «ng ta/bµ ta ®· gÆp, lo¹i th«ng tin mµ hä
cung cÊp, vµ mèi quan hÖ xÐt vÒ mÆt c¸c tiªu chuÈn v¨n hãa vµ
x· héi s¬ cÊp víi toµn bé nh÷ng ng−êi sinh sèng t¹i ®Þa ph−¬ng
mµ nhµ d©n téc häc m« t¶.") (nh− trªn).
2 §©y lµ ®iÒu mµ Sanjek gäi lµ "theoretical candour" ("tÝnh ngay
th¼ng lý thuyÕt"): "An ethnography is more valid when it is
explicit about the theoretical decisions that structure fieldwork,
both thoses based on the significant theories with which one
comes to the research locale, and the terrain-specific theories of
significance that emerge in ethnographic practice" ("Mét c«ng
tr×nh d©n téc häc sÏ mang tÝnh chÊt hîp lÖ cao h¬n nÕu nã nãi râ
vÒ nh÷ng quyÕt ®Þnh lý thuyÕt vèn ®· kiÕn t¹o nªn cuéc ®iÒu tra
®iÒn d·, kÓ c¶ nh÷ng lý thuyÕt quan träng mµ nhµ nghiªn cøu
®em theo khi tíi thùc ®Þa, lÉn nh÷ng lý thuyÕt ®iÒn d· chuyªn
biÖt xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn d©n téc häc.") (nh− trªn).
172
 T«i kh«ng ch¾c l¾m lµ chóng ta ph¶i nãi vÒ nh÷ng "tiªu
chuÈn", hay chóng ta cã thÓ x¸c ®Þnh chóng nh− võa nªu
trªn. Nh−ng mèi bËn t©m vÒ tÝnh chÊt hîp lÖ cña c¸c d÷
kiÖn, vèn lµ mét tªn gäi kh¸c ®èi víi cuéc t×m kiÕm tÝnh
nghiªm cÈn cña c¸i "®Þnh tÝnh" mµ t«i ®· cè g¾ng nªu ra
mét sè yÕu tè, ph¶i n»m ë trung t©m ®iÓm cña cuéc ®iÒu
tra ®iÒn d· vµ ®iÒu nµy theo t«i chÝnh lµ ®iÒu kiÖn cÇn
thiÕt ®èi víi bÊt cø c«ng tr×nh d©n téc häc nµo muèn ®¹t
®−îc møc ®é chÊp nhËn ®−îc (plausibilitÐ). VÊn ®Ò lµ ph¶i
®¸nh c−îc nh÷ng ý t−ëng lý gi¶i cña nhµ nh©n häc trªn
nh÷ng d÷ kiÖn ®· ®−îc s¶n xuÊt trong qu¸ tr×nh ®iÒu tra,
vµ ®¶m b¶o ®Õn møc tèi ®a cã thÓ ®−îc tÝnh chÊt x¸c ®¸ng
vµ tÝnh chÊt ®¸ng tin cËy cña nh÷ng d÷ kiÖn Êy.
Møc ®é chÊp nhËn ®−îc phÇn lín ®−îc ®¶m b¶o bëi c¸i
mµ chóng ta cã thÓ gäi lµ "sù cã mÆt cuèi cïng cña c¸c d÷
kiÖn" trong s¶n phÈm v¨n b¶n cña nhµ nghiªn cøu, v−ît ra
ngoµi c¸ch sö dông chóng nh− lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó lý gi¶i.
ThËt vËy, mét sè d÷ kiÖn sÏ ®−îc sö dông, Ýt nhiÒu d−íi
d¹ng th« hoÆc ®· ®−îc s¾p xÕp l¹i, nh»m lµm nÒn t¶ng,
lµm luËn cø, hoÆc lµm thÝ dô cho c¸c luËn ®iÓm cña nhµ
nghiªn cøu ngay trong khu«n khæ t−êng thuËt vµ ph©n
tÝch cuèi cïng. T¹i nh÷ng chç mµ nhµ x· héi häc sau khi
xö lý c¸c b¶n c©u hái sÏ ®−a vµo nh÷ng b¶ng biÓu vµ
nh÷ng kü thuËt ph©n tÝch nh©n tè, th× nhµ nh©n häc sÏ
®−a vµo nh÷ng trÝch ®o¹n pháng vÊn, nh÷ng ®o¹n m« t¶,
nh÷ng b¶n liÖt kª, nh÷ng mÈu nghiªn cøu tr−êng hîp cña
m×nh. DÜ nhiªn, nh÷ng d÷ kiÖn nµy, xuÊt ph¸t tõ c¸c bé hå
s¬, trÝch tõ c¸c cuèn nhËt ký ®iÒn d·, ®Òu ®· ®−îc "dµn
dùng" (nh− ng−êi ta th−êng nãi vÒ h×nh ¶nh trong mét
173
cuèn phim), nghÜa lµ ®· ®−îc chän läc, c¾t xÐn, l¾p ghÐp,
dµn c¶nh, tïy theo c¸ch lËp luËn chøng minh vµ t−êng
thuËt cña nhµ nghiªn cøu.1 C¸c ®o¹n m« t¶ ®Òu ®−îc viÕt
l¹i, ®«i khi kh¸c xa so víi nh÷ng ghi chó tèc ký trong c¸c
cuèn sæ nhËt ký ®iÒn d· (vµ th−êng mang ®Çy chó thÝch lý
gi¶i, theo kiÓu mµ Geertz gäi lµ "sù m« t¶ ®Ëm ®Æc"
["description dense"]2). C¸c cuéc pháng vÊn ®−îc tr×nh bÇy
b»ng nh÷ng ®o¹n trÝch t−¬ng ®èi ng¾n, d−íi d¹ng dÞch
thuËt, vµ kh¸c xa so víi lóc ph¸t biÓu trong hoµn c¶nh
thùc tÕ. C¸c mÈu nghiªn cøu tr−êng hîp ®−îc tãm t¾t l¹i,
bÞ lµm nghÌo ®i, ®«i khi chØ tËp trung vµo mét tr−êng hîp
®iÓn h×nh, c¸c nguån ®a d¹ng ®Òu bÞ gi¶n l−îc, tÝnh chÊt
phøc t¹p cña chóng còng kh«ng cßn n÷a. Tuy nhiªn, mÆc
dï tÊt c¶ nh÷ng giíi h¹n Êy, sù cã mÆt ®ång thêi cña
nh÷ng ®o¹n m« t¶, nh÷ng ®o¹n trÝch dÉn, nh÷ng b¶n liÖt
kª, vµ nh÷ng mÈu trÝch ®o¹n nghiªn cøu tr−êng hîp, ph¶n
¸nh c«ng viÖc thùc nghiÖm trªn ®Þa bµn ®iÒn d· vµo trong
s¶n phÈm nh©n häc cuèi cïng (b¸o c¸o, bµi t¹p chÝ, s¸ch),
®¶m b¶o cho nã tÝnh hîp lÖ vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho sù phª
ph¸n. TÝnh hîp lÖ nµy phÇn nµo ®ã cã liªn quan tíi c¸i
"hiÖp −íc d©n téc häc" ("pacte ethnographique") (xem ë
___________
1. Marcus còng ®· tõng dïng h×nh ¶nh dµn dùng ®Ó so s¸nh
(Marcus, 1990) nh−ng l¹i thiªn vÒ mét lèi luËn chøng "hËu hiÖn
®¹i" (®©y kh«ng ph¶i lµ quan ®iÓm cña t«i), b»ng c¸ch nhÊn
m¹nh tíi tÝnh chÊt nh©n t¹o cña c¸c kü thuËt t−êng thuËt vµ sù
tan biÕn cña mäi xu h−íng duy thùc. ë ®©y, t«i sÏ kh«ng ®i vµo
cuéc tranh luËn vÒ "v¨n phong" d©n téc häc, vèn rÊt s«i ®éng tõ
vµi n¨m nay.
2. Geertz, 1973.
174
phÇn trªn), vèn x¸c nhËn víi ®éc gi¶ r»ng nhµ nh©n häc
kh«ng s¸ng t¹o ra nh÷ng lêi lÏ mµ «ng ta t−êng thuËt vµ
«ng ta còng t−ëng t−îng ra nh÷ng ®iÒu mµ «ng ta ®· m«
t¶. C¸i "hiÖu øng thùc t¹i" nµy, xuÊt ph¸t tõ sù huy ®éng
mét c¸ch chän läc c¸c d÷ kiÖn s¶n xuÊt lóc ®iÒu tra ®iÒn
d·, kh«ng ph¶i chØ lµ mét thñ thuËt tu tõ häc. Nã còng
chøng tá tham väng thùc nghiÖm cña nhµ nh©n häc. Nã
®ãng vai trß lµm hµng rµo b¶o vÖ ®Ó t¸ch c«ng viÖc lý gi¶i
d©n téc häc dùa trªn thùc nghiÖm ra khái c«ng viÖc gi¶i
thÝch mét c¸ch tù do, ra khái lèi t− biÖn triÕt häc hay kiÓu
viÕt nghÞ luËn. Trong giai ®o¹n viÕt b¸o c¸o, ng−êi ta sÏ
®−a ra nh÷ng dÊu vÕt vµ nh÷ng b»ng chøng d÷ kiÖn xuÊt
ph¸t tõ giai ®o¹n ®iÒn d·. §éc gi¶ sÏ kh«ng chØ ®−îc ®äc
nh÷ng m« h×nh trõu t−îng, mµ ng−êi ta cßn cung cÊp cho
hä nh÷ng ph−¬ng tiÖn hç trî, nh÷ng thÝ dô hoÆc nh÷ng
c©u trÝch dÉn- nh÷ng thø nµy lµm cho ®éc gi¶ gÇn gòi mét
c¸ch c¶m quan h¬n víi thÕ giíi ý nghÜa ®ang ®−îc m« t¶,
®em l¹i cho thÕ giíi nµy mét chót x−¬ng thÞt thùc tÕ, cung
cÊp mét c¸nh cöa ®Ó hiÓu ®−îc nh÷ng tõ ng÷ ®−îc sö dông
hay nh÷ng c¶nh ®êi thùc tÕ. ViÖc sö dông c¸i mµ Geertz
gäi lµ "nh÷ng kh¸i niÖm gÇn víi kinh nghiÖm", hay c¸i mµ
Glaser vµ Strauss gäi lµ "nh÷ng kh¸i niÖm c¶m hãa"
(sensitizing concepts)1 ®Òu ®i theo chiÒu h−íng nµy, cho dï
tõ ng÷ kh¸i niÖm dïng trong tr−êng hîp nµy tá ra kh«ng
thÝch hîp l¾m.
Dï sao chóng ta còng hiÓu r»ng vÊn ®Ò ë ®©y kh«ng
ph¶i lµ ®i t×m mét sù thuÇn khiÕt mang tÝnh chÊt tiÒn m«
___________
1. Geertz, 1986: 73; Glaser vµ Strauss, 1973: 38.
175
t¶ cña c¸c d÷ kiÖn, còng kh«ng ph¶i lµ viÖc chiÕt xuÊt
nh÷ng d÷ kiÖn nµy tõ mét thùc t¹i x· héi bªn ngoµi. ViÖc
®iÒu tra ®iÒn d· còng kh«ng tho¸t ra khái nh÷ng c−ìng
chÕ cña viÖc x©y dùng ®èi t−îng nghiªn cøu t−¬ng tù nh−
mäi ngµnh khoa häc x· héi kh¸c. Do ®ã nã còng ph¶i chó ý
®o¹n tuyÖt víi nh÷ng sù hiÓn nhiªn cña lý lÏ th«ng
th−êng. LÏ dÜ nhiªn, chóng ta còng cÇn ph¶i hiÖu chØnh
mét chót kh¸i niÖm cña Bachelard vÒ sù ®øt ®o¹n nhËn
thøc luËn (coupure ÐpistÐmologique) vèn ®· ®−îc du nhËp
nguyªn xi trong thêi «ng ta vµo c¸c ngµnh khoa häc x·
héi.1 Chóng ta cÇn ph©n biÖt nh÷ng cÊp ®é ng«n tõ vµ
nh÷ng cÊp ®é suy nghÜ kh¸c nhau. Nhµ nghiªn cøu cÇn
ph¶i ®o¹n tuyÖt víi nh÷ng thµnh kiÕn cña lý lÏ th«ng
th−êng cña chÝnh m×nh (cã thÓ lµ lý lÏ th«ng th−êng cña
giíi b¹n h÷u th©n thiÕt cña «ng ta, hoÆc lµ lý lÏ th«ng
th−êng ®ang thÞnh hµnh trong giíi trÝ thøc), vèn kh«ng
ph¶i lµ c¸i cña mäi ng−êi. Trong mét m«i tr−êng liªn v¨n
hãa, chÝnh viÖc tiÕp cËn ®Õn c¸i lý lÏ th«ng th−êng cña
nh÷ng nhãm x· héi mµ chóng ta kh¶o s¸t míi lµ con
®−êng dÉn tíi sù ®o¹n tuyÖt nhËn thøc luËn- c¸i lý lÏ
th«ng th−êng mµ chóng ta cÇn c¶nh gi¸c chÝnh lµ lèi suy
nghÜ hay phãng chiÕu lªn nh÷ng ng−êi kh¸c nh÷ng thµnh
kiÕn th−êng thÊy n¬i ng−êi ®i du hµnh ph−¬ng xa.
ViÖc nghiªn cøu ®iÒn d·, ë c¸c n−íc ph−¬ng B¾c còng
nh− ë c¸c n−íc ph−¬ng Nam, trong lßng c¸c nÒn v¨n hãa
T©y ph−¬ng còng nh− trong lßng c¸c nÒn v¨n hãa ngoµi T©y
ph−¬ng, ë thµnh thÞ còng nh− ë n«ng th«n, lu«n lu«n ®−îc
___________
1. Xem Bourdieu, Chamboredon vµ Passeron, 1968.
176
chi phèi bëi mét dù ¸n khoa häc nh»m m« t¶, hiÓu vµ so crois ressentir assez profondÐment la vÐritÐ des propos
s¸nh c¸c l«-gic hµnh ®éng vµ c¸c suy nghÜ- vµ c¸c hÖ thèng d'Evans-Pritchard lorsqu'en substance il se dit capable de
c−ìng chÕ cña chóng- vèn kh«ng trïng hîp víi nh÷ng raisonner dans la logique de ceux qu'il Ðtudie" ["T«i nghÜ lµ
chuÈn mùc th«ng th−êng cña thÕ giíi cña nhµ nghiªn cøu. t«i c¶m th«ng kh¸ s©u s¾c c¸i sù thËt trong nhËn ®Þnh cña
§iÒu nµy cã thÓ dÉn tíi v« sè nh÷ng ®iÒu ngé nhËn. Kü Evans-Pritchard khi mµ «ng ta nãi ®¹i ý r»ng «ng ta cã kh¶
n¨ng cña nhµ nghiªn cøu, nh− chóng t«i ®· nhËn ®Þnh, suy n¨ng suy luËn theo l«-gic cña nh÷ng ng−êi mµ «ng ta
cho cïng lµ lµm sao ®õng r¬i vµo nh÷ng ®iÒu ngé nhËn Êy, nghiªn cøu"].1
vµ cã kh¶ n¨ng biÕn nh÷ng ®iÒu kú l¹ viÔn xø hay nh÷ng
Trong phÇn lín c¸c tr−êng hîp, tÝnh hîp lÖ cña c¸c d÷
®iÒu kú vÜ thµnh nh÷ng ®iÒu tÇm th−êng vµ nh÷ng ®iÒu
kiÖn ®−îc s¶n xuÊt trªn thùc ®Þa phô thuéc vµo mét "tiªu
th©n thuéc. Nh− vËy, chóng ta cã thÓ nãi r»ng khi kÕt thóc
chuÈn" t−¬ng tù. §iÒu nµy hiÓn nhiªn lµ kh«ng dÔ h×nh
cuéc ®iÒu tra ®iÒn d· cña m×nh, nhµ nghiªn cøu ph¶i cã kh¶
thøc hãa, kh¸ch quan hãa vµ ®Þnh l−îng hãa h¬n c¸c d÷
n¨ng hµnh ®éng y nh− nh÷ng ng−êi mµ «ng ta kh¶o s¸t nÕu
kiÖn mµ nã cã nhiÖm vô gióp cho ng−êi ta l−îng gi¸.
«ng ta ë vµo vÞ trÝ cña hä. "Comprehension can be displayed
in a variety of ways. One classic test that some Vµ dï vËy, kh«ng ph¶i tÊt c¶ mäi cuéc ®iÒu tra ®Òu cã
ethnographers aspire to is "if you think you understand the gi¸ trÞ nh− nhau, kh«ng ph¶i tÊt c¶ mäi d÷ kiÖn ®Òu ngang
X then you should be able to act like the X". This goal is nhau vÒ møc ®é hîp lÖ, kh«ng ph¶i tÊt c¶ mäi lêi m« t¶ ®Òu
represented for example in Goodenough's (1957) definition cã møc ®é x¸c thùc nh− nhau, vµ møc ®é chÊp nhËn ®−îc
of "culture" as the knowledge necessary to behave cña c¸c nhËn ®Þnh lý gi¶i còng biÕn thiªn theo phÈm chÊt
appropriately." ["Sù th«ng hiÓu cã thÓ ®−îc biÓu hiÖn ra cña c¸c cø liÖu thùc nghiÖm mµ chóng sö dông. ChÝnh v×
b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau. Mét c¸ch thö nghiÖm cæ ®iÓn thÕ mµ ng−êi ta cÇn ph¶i cã mét chÝnh s¸ch ®iÒn d·.
mµ nhiÒu nhµ d©n téc häc mong muèn ®¹t ®−îc, ®ã lµ ‘nÕu
anh nghÜ r»ng anh hiÓu ng−êi d©n téc X th× anh ph¶i cã kh¶
n¨ng hµnh ®éng gièng nh− ng−êi d©n téc X'. Môc tiªu nµy
®−îc thÓ hiÖn ch¼ng h¹n trong ®Þnh nghÜa cña Goodenough
vÒ ‘v¨n hãa' xÐt nh− lµ tri thøc cÇn thiÕt ®Ó øng xö mét c¸ch
thÝch hîp"].1 C¸i tiªu chuÈn vÒ sù "hoµn tÊt" c«ng viÖc ®iÒn
d· d©n téc häc ®· ®−îc nhiÒu ng−êi ®ång t×nh chia sÎ: "Je

___________ ___________
1. Agar, 1986: 54. 1. AugÐ, 1975: 315; ®−îc dÉn l¹i bëi Fassin, 1990: 100.

177 178

TH¦ MôC
Agar, M. 1980 The Professional Stranger. An
Introduction to Ethnography (KÎ xa l¹ chuyªn nghiÖp.
NhËp m«n d©n téc häc) New York: New York AP
Agar, M. 1986 Speaking of Ethnography (Bµn vÒ ngµnh
d©n téc häc) Newbury: Sage Publication
Althabe, G. 1977 "Le quotidien en procÌs" (C¸i th−êng
nhËt trong tiÕn tr×nh cña nã) Dialectiques, 21: 67-77
Althabe, G. 1990 "Ethnologie du contemporain et
enquªte de terrain" (D©n téc häc vÒ c¸i ®−¬ng ®¹i vµ ®iÒu
tra ®iÒn d·) Terrain, 14:126-131
AugÐ, M. 1975 ThÐorie des pouvoirs et idÐologie (Lý
thuyÕt vÒ c¸c quyÒn lùc vµ hÖ t− t−ëng) Paris: Hermann
Bailey, F.G. 1969, Strategems and Spoils. A Social
Anthropology of Politics (Nh÷ng thñ thuËt vµ nh÷ng chiÕn
lîi phÈm. Mét bé m«n nh©n häc x· héi vÒ chÝnh trÞ),
Oxford: Basil Blackwell
Beaud, S. & Weber, F. 1998 Guide de l'enquªte de
terrain (H−íng dÉn ®iÒu tra ®iÒn d·) Paris: La DÐcouverte
179
Becker, H. 1970 Sociological Work. Method and
Substance (Lao ®éng x· héi häc. Ph−¬ng ph¸p vµ b¶n chÊt)
Chicago: Aldine
Becker, H. 2000 "L'enquªte de terrain: quelques ficelles
du mÐtier" (§iÒu tra ®iÒn d·: vµi bÝ quyÕt nghÒ nghiÖp)
SociÐtÐs Contemporaines, 40
Becker, H. 2002 Les ficelles du mÐtier. Comment
conduire sa recherche en sciences sociales (BÝ quyÕt nghÒ
nghiÖp. Lµm thÕ nµo tiÕn hµnh c«ng tr×nh nghiªn cøu
trong khoa häc x· héi) Paris: La DÐcouverte
Beek (van), W. 1991 "Dogon Restudied: A Field
Evaluation of the Work of Marcel Griaule" (Kh¶o s¸t l¹i
ng−êi Dogon: mét l−îng gi¸ ®iÒn d· vÒ c«ng tr×nh cña
Marcel Griaule) Current Anthropology, 32(2): 139-158
Berreman, G.D. 1962 Behind Many Masks:
Ethnography and Impression Management in a
Himalayan Village (§µng sau nhiÒu tÊm mÆt n¹: d©n téc
häc vµ viÖc qu¶n trÞ c¸ch xuÊt hiÖn cña c¸i t«i t¹i mét ng«i
lµng ë Himalaya) Lexington: Society for Applied
Anthropology
Bierschenk, T. & Olivier de Sardan, J.P. 1993, "Les
courtiers locaux du dÐveloppement" (Nh÷ng ng−êi m«i giíi
®Þa ph−¬ng cña sù ph¸t triÓn), Bulletin de l'Association
Euro-Africaine pour l'Anthropologie du Changement
Social et du DÐveloppement (APAD) 5: 71- 76
Bierschenk, T. & Olivier de Sardan, J.P. 1997a
"ECRIS: Rapid Collective Inquiry for the Identification of
180
Conflicts and Strategic Groups" (ECRIS: ph−¬ng ph¸p
®iÒu tra tËp thÓ nhanh nh»m nhËn diÖn nh÷ng xung ®ét
vµ nh÷ng nhãm chiÕn l−îc) Human Organization, 56(2):
238-244
Bierschenk, T. & Olivier de Sardan, J.P. 1997b "Locals
Powers and a Distant State in Rural Central African
Republic" (C¸c quyÒn lùc ë ®Þa ph−¬ng vµ mét quèc gia xa
x«i ë n«ng th«n n−íc Céng hoµ Trung Phi), Journal of
Modern African Studies
Bierschenk, T. & Olivier de Sardan, J.P. (chñ biªn)
1998 Les pouvoirs aux villages: le BÐnin rural entre
dÐmocratisation et dÐcentralisation (C¸c quyÒn lùc ë lµng
x·: vïng n«ng th«n BÐnin gi÷a qu¸ tr×nh d©n chñ hãa vµ
qu¸ tr×nh phi tËp trung hãa) Paris: Karthala
Bierschenk, T. (1988), "Development Projects as Arenas
of Negotiation of Strategic Groups. A Case Study from
Benin" (C¸c dù ¸n ph¸t triÓn xÐt nh− lµ nh÷ng ®Êu tr−êng
th−¬ng l−îng gi÷a c¸c nhãm chiÕn l−îc. Nghiªn cøu tr−êng
hîp ë BÐnin), Sociologia Ruralis 38: 146- 160
Bierschenk, T., Sauer, P. & Schafft, H. 1989, "Planspiel
zur entwicklungspolitischen Projektpraxis. Ein Beitrag
zur Entdämonisierung der Entwicklungshilfe" (Trß ch¬i
lËp kÕ ho¹ch nh»m thùc hiÖn dù ¸n trong chÝnh s¸ch ph¸t
triÓn. Mét sù hîp t¸c nh»m phi quØ thÇn hãa ®èi víi sù
viÖn trî ph¸t triÓn) (Working Papers in Social
Anthropology. 23), Berlin: Das Arabische Buch
Blundo, G. et Olivier de Sardan, J.P. 2001 "La
corruption quotidienne en Afrique de l'Ouest" (Sù tham
181
nhòng th−êng nhËt t¹i T©y Phi) Politique Africaine, 83:
8-37
Boiral, P., LantÐri, J.-F.& J.-P. Olivier de Sardan 1986,
Paysans, experts et chercheurs en Afrique Noire. Sciences
sociales et dÐveloppement rural (N«ng d©n, chuyªn gia vµ
nhµ nghiªn cøu ë ch©u Phi da ®en. C¸c khoa häc x· héi vµ
sù ph¸t triÓn n«ng th«n), Paris: Karthala
Bonfil Batalla, G. 1966, "Conservative Thought in
Applied Anthropology: A Critique" (T− duy b¶o thñ trong
ngµnh nh©n häc øng dông: mét c¸ch nh×n phª ph¸n),
Human Organization 25: 89- 92
Borel, M.J. 1990 "Le discours descriptif, le savoir et ses
signes" (DiÔn ng«n m« t¶, tri thøc vµ nh÷ng tÝn hiÖu cña
nã) in Adam & al.
Bouju, J. 1990 "Pratiques Ðconomiques et structures
sociales. Exemples dogon au Burkina Fasso" (Nh÷ng hµnh
vi kinh tÕ vµ c¸c cÊu tróc x· héi. Nh÷ng thÝ dô vÒ ng−êi
Dogon ë Burkina Fasso) in Fassin & JaffrÐ (eds): 155-166
Bourdieu, P., Chamboredon, J.C. & Passeron, J.C. 1968
Le mÐtier de sociologue. PrÐalables ÐpistÐmologiques (NghÒ
nghiÖp nhµ x· héi häc. Nh÷ng tiÒn ®Ò nhËn thøc luËn)
Paris: Mouton
Bourdieu, P. 1966, "Champ intellectuel et projet
crÐateur" (Tr−êng trÝ thøc vµ dù ¸n s¸ng t¹o) Les Temps
Modernes, 26
Bourdieu, P. 1971, "GenÌse et structure du champ
182
religieux" (Khëi nguyªn vµ cÊu tróc cña tr−êng t«n gi¸o)
Revue française de Sociologie 12: 295-334
Briand, J.P. & ChapouliÐ, J.M. 1991 "The Uses of
Observation in French Sociology" (ViÖc sö dông quan s¸t
trong x· héi häc Ph¸p) Symbolic Interaction, 14 (4)
Briggs, C. 1986 Learning How to Ask. A Socio-linguistic
Appraisal of the Role of the Interview in Social Science
Research (Häc c¸ch hái. Mét sù l−îng gi¸ ng«n ng÷ häc x·
héi vÒ vai trß cña pháng vÊn trong nghiªn cøu khoa häc x·
héi) Cambridge: Cambridge University Press
Burke (ed) 1991 New Perspectives on Historical
Writings (Nh÷ng viÔn t−îng míi trong c¸c c«ng tr×nh sö
häc) Cambridge: Cambridge University Press
Chambers, R. 1981 "Rapid Rural Appraisal: Rationale
and Repertoire" (L−îng gi¸ nhanh ë n«ng th«n: nh÷ng
nguyªn t¾c vµ c¸ch thøc thùc hiÖn), Public Administration
and Development 1: 95-106
Chambers, R. 1991, "Shortcut and Participatory
Methods for Gaining Social Information for Projects", (C¸c
ph−¬ng ph¸p rót ng¾n vµ tham dù nh»m thu thËp th«ng
tin x· héi cho c¸c dù ¸n) in: Cernea, M. (ed.), Putting
People first. Sociological Variables in Rural Development,
Oxford University Press: 515- 537
Chambers, R. 1994, "The Origins and Practice of
Participatory Rural Appraisal" (Nh÷ng nguån gèc vµ c¸ch
thùc hµnh ph−¬ng ph¸p l−îng gi¸ tham dù ë n«ng th«n),
World Development 22
183
ChapouliÐ, J.M. 2000 "Le travail de terrain,
l'observation des actions et des interactions, et la sociologie"
(Lao ®éng ®iÒn d·, sù quan s¸t c¸c hµnh ®éng vµ c¸c t−¬ng
t¸c, vµ x· héi häc) SociÐtÐs Contemporaines, 40
Cicourel, A. 1982 "Interviews, Surveys and the Problem
of Ecological Validity" (Pháng vÊn, ®iÒu tra vµ vÊn ®Ò tÝnh
hîp lÖ vÒ mÆt sinh th¸i) American Sociologist, 17: 11-20
Clifford, J. & Marcus, G. (eds) 1986 Writting Culture.
The Poetics and Politics of Ethnography (V¨n hãa ghi
chÐp. Thi ph¸p vµ chÝnh s¸ch d©n téc häc) Berkeley:
University of California Press
Copans, J. 1996 Introduction µ l'ethnologie et µ
l'anthropologie (NhËp m«n d©n téc häc vµ nh©n häc) Paris:
Nathan
Copans, J. 1998 L'enquªte ethnologique de terrain (§iÒu
tra ®iÒn d· d©n téc häc) Paris: Nathan (128)
Cresswell, R. & Godelier, M.(eds) 1976 Outils
d'enquªtes et d'analyses anthropologiques (C¸c c«ng cô
®iÒu tra vµ ph©n tÝch nh©n häc) Paris: MaspÐro
Crozier, M. 1964, Le phÐnomÌne bureaucratique (HiÖn
t−îng hµnh chÝnh) Paris: Editions du Seuil
Dahrendorf, R. 1959, Class and Class Conflict in
Industrial Society (Giai cÊp vµ xung ®ét giai cÊp trong x·
héi c«ng nghiÖp), London: Routledge and Kegan
Delaleu, D., Jacob, J.P. & Sabelli, F. 1983 ElÐments
d'enquªte anthropologique. L'enquªte-sondage en milieu
184
rural (C¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra nh©n häc. §iÒu tra-th¨m
dß trong m«i tr−êng n«ng th«n) Neuch©tel: Institut
d'Ethnologie
Devereaux, L. & Hillman, R. (eds) 1995 Fields of
Vision. Essays in Film Studies, Visual Anthropology and
Photograph (C¸c tr−êng thÞ gi¸c. LuËn bµn vÒ viÖc nghiªn
cøu phim ¶nh, nh©n häc thÞ gi¸c vµ h×nh ¶nh)
Devereux, G. 1980 De l'angoisse µ la mÐthode dans les
sciences du comportement (Tõ sù kh¾c kho¶i tíi ph−¬ng
ph¸p trong c¸c khoa häc vÒ øng xö) Paris: Flammarion (Ên
b¶n tiÕng Anh ®Çu tiªn 1967)
Elhadji Dagobi, A. 2003 "Les pouvoirs locaux µ
Diomana-Famale-Dessa" (C¸c quyÒn lùc ®Þa ph−¬ng ë
Diomana-Famale-Dessa) Niamey: Etudes et Travaux du
LASDEL, 15
Epstein, A. (ed) 1978 The Craft of Anthropology (NghÒ
nh©n häc) London: Tavistock (Ên b¶n ®Çu tiªn 1967)
Evans-Pritchard, E. 1972 Oracles, sorcellerie et magie
chez les AzandÐ (Nh÷ng lêi sÊm, phï thñy vµ ma thuËt n¬i
ng−êi AzandÐ) Paris: Gallimard (Ên b¶n tiÕng Anh ®Çu
tiªn 1937)
Evers, H.-D. 1973, "Group Conflict and Class Formation
in Southeast Asia" (Xung ®ét nhãm vµ sù h×nh thµnh giai
cÊp ë §«ng Nam ¸), in: H.-D. Evers (ed.), Modernization in
Southeast Asia, Oxford: Oxford University Press; reprinted
in: H.-D. Evers (ed.) 1980, The sociology of South-East Asia,
Oxford: Oxford University Press
185
Evers, H.-D. & Schiel, T. 1988, Strategische Gruppen.
Vergleichende Studien zu Staat, Bürokratie und
Klassenbildung in der Dritten Welt (Nhãm chiÕn l−îc.
Nghiªn cøu ®èi chiÕu vÒ nhµ n−íc, bé m¸y hµnh chÝnh vµ
sù h×nh thµnh giai cÊp trong thÕ giíi thø ba), Berlin:
Reimer Verlag
Fabian, J. 1983 Time and the Other: How the
Anthropology Makes its Object (Thêi gian vµ trËt tù: ngµnh
nh©n häc t¹o ra ®èi t−îng cña m×nh nh− thÕ nµo) New-
York: Columbia University Press
Fabiani, J.L. (ed) 2001 Le goût de l'enquªte. Pour Jean-
Claude Passeron (ThÞ hiÕu ®iÒu tra. Dµnh tÆng cho Jean-
Claude Passeron) Paris: L'Harmattan
Fall, A. & Lericollais, A. 1992 "Light, rapid rural
appraisal. Des mÐthodologies brillantes et lÐgÌres?"
(Ph−¬ng ph¸p l−îng gi¸ nhanh ë n«ng th«n. Nh÷ng
ph−¬ng ph¸p luËn s¸ng gi¸ vµ Ýt gi¸ trÞ?), Bulletin de
l'APAD 3: 9-15
Fardon, R. (ed) 1990 Localizing Strategies: Regional
Traditions of Ethnographic Writing (§Þa ph−¬ng hãa c¸c
chiÕn l−îc: c¸c truyÒn thèng ®Þa ph−¬ng trong viÖc ghi
chÐp d©n téc häc) Edinburgh: Scottish Academic Press
Fassin, D. 1990 "DÐcrire. Entretien et observation" (M«
t¶. Pháng vÊn vµ quan s¸t) in Fassin & JaffrÐ (eds): 87-106
Fassin, D. & JaffrÐ, Y. (eds) 1990 SociÐtÐs,
dÐveloppement et santÐ (X· héi, ph¸t triÓn vµ y tÕ) Paris:
Ellipses
186
 Fielding, N. 1993 "Qualitative Interviewing" (Pháng
vÊn ®Þnh tÝnh) in Gilbert (ed)
Floquet, A. & Mongbo, R. 1996 "Pratiques et mÐtaphores
des marpistes: rÐflexion critique sur la production de
connaissances et de mobilisation pour l'action durant les
processus de diagnostic-Ðvaluation participatifs" (C¸c tËp
qu¸n vµ c¸c Èn dô cña ng−êi theo ph−¬ng ph¸p MARP: suy
nghÜ ph©n tÝch vÒ viÖc s¶n xuÊt tri thøc vµ viÖc huy ®éng
hµnh ®éng trong qu¸ tr×nh l−îng gi¸-chÈn ®o¸n tham dù),
Communication au sÐminaire"Enquªtes rapides, enquªtes
participatives: la recherche agricole µ l'Ðpreuve des savoirs
paysans"(Cotonou, 21-26 octobre 1996)
Garbett, G. 1970 "The Analysis of Social Situations"
(Ph©n tÝch c¸c t×nh huèng x· héi) Man, 5: 214-237
Geertz, C. 1973 The Interpretation of Cultures (ViÖc lý
gi¶i c¸c nÒn v¨n hãa) New-York: Basic Books
Geertz, C. 1986 Savoir local, savoir global. Les lieux du
savoir (Tri thøc ®Þa ph−¬ng, tri thøc toµn cÇu. Nh÷ng n¬i
cña tri thøc) Paris: PUF
Geertz, C. 1988 Works and Lives: The Anthropologist as
an Author (C«ng tr×nh vµ cuéc ®êi: nhµ nh©n häc víi t−
c¸ch lµ mét t¸c gi¶) Stanford: Stanford UP
Gilbert, N. (ed) 1993 Researching Social Life (Nghiªn
cøu ®êi sèng x· héi) London: Sage
Glaser, B. & Strauss, A. 1973, The Discovery of
Grounded Theory. Strategies for Qualitative Research
187
(ViÖc kh¸m ph¸ ra lý thuyÕt cã c¬ së: nh÷ng chiÕn l−îc cho
nghiªn cøu ®Þnh tÝnh) Chicago: Aldine
Gluckman, M. 1940, "Analysis of a Social Situation in
Modern Zululand" (Ph©n tÝch mét hoµn c¶nh x· héi ë vïng
Zululand hiÖn ®¹i), Bantu Studies 14: 1- 30 (repr. as
Rhodes-Livingstone-Paper No. 28, Manchester: Manchester
University Press 1958)
Gluckman, M. 1956, Custom and Conflict in Africa
(Phong tôc vµ xung ®ét ë ch©u Phi), London: Blackwell
Gluckman, M. 1961, "Ethnographic Data in British
Social Anthropology" (D÷ kiÖn d©n téc häc trong ngµnh
nh©n häc x· héi Anh Quèc), Sociological Review 1: 5-17
Gluckman, M. (orig. 1954), "Rituals of Rebellion in
Southeast Africa" (C¸c nghi thøc næi lo¹n ë miÒn §«ng
Nam ch©u Phi), in: Gluckman, M., Order and Rebellion in
Tribal Africa, New York: Free Press 1963: 110-136
Goffman, E. 1991 Les cadres de l'expÐrience (Nh÷ng
khu«n khæ cña kinh nghiÖm) Paris: Editions de Minuit (Ên
b¶n tiÕng Anh ®Çu tiªn 1974)
Griaule, M. 1957 MÐthode de l'ethnographie (Ph−¬ng
ph¸p d©n téc häc) Paris: Presses Universitaires de France
Grignon, C. & Passeron, J.C. 1989 Le savant et le
populaire. MisÐrabilisme et populisme en sociologie et en
littÐrature (Nhµ th«ng th¸i vµ ng−êi th−êng d©n. Xu h−íng
chuéng sù khèn khæ vµ xu h−íng d©n tóy trong x· héi häc
vµ trong v¨n ch−¬ng) Paris: Seuil
188
 Gueye, B. & Schoomaker Freudenberger, K. 1991,
Introduction µ la MÐthode AccÐlÐrÐe de Recherche
Participative (NhËp m«n ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ nhanh
trong nghiªn cøu tham dù), London: IIED
Hahonou, E. 2003 "Les pouvoirs locaux µ Ballayara"
(C¸c quyÒn lùc ®Þa ph−¬ng ë Ballayara) Niamey: Etudes et
Travaux du LASDEL, 13
Harris, M. 1976 "History and Significance of the
Emic/Etic Distinction" (LÞch sö vµ ý nghÜa cña sù ph©n
biÖt emic/etic) Annual Review of Anthropology, 5: 329-350
Hughes, E.C. 1996 Le regard sociologique (C¸ch nh×n
cña ngµnh x· héi häc) Paris: EHESS
JaffrÐ, Y. & Olivier de Sardan, J.P. (eds) 2003 Une
mÐdecine inhospitaliÌre. Les difficiles relations entre
soignants et soignÐs dans cinq capitales d'Afrique de
l'Ouest (Mét nÒn y tÕ kh«ng th©n thiÖn. Nh÷ng mèi quan
hÖ khã kh¨n gi÷a ng−êi ch¨m sãc vµ ng−êi ®−îc ch¨m sãc
t¹i n¨m thñ ®« ë miÒn T©y ch©u Phi) Paris: Karthala
Jongmans, D. & Gutkind, P. (eds) 1967 Anthropologists
in the Field (C¸c nhµ nh©n häc t¹i thùc ®Þa) New-York:
Humanities Press
Kassibo, B. (ed) 1998 "La dÐcentralisation au Mali: Ðtat
des lieux" (Sù phi tËp trung hãa ë Mali: t×nh h×nh hiÖn
nay) Bulletin de l'APAD, 14
Kirk, J. & Miller, M. 1986 Reliability and Validity in
Qualitative Research (§é tin cËy vµ tÝnh hiÖu lùc cña viÖc
nghiªn cøu ®Þnh tÝnh) Newbury Park: Sage Publications
189
Kleitz, G. & Lavigne Delville, P. (eds.) 1996, Les
diagnostics participatifs: outils, mÐthodologies et
interrogations (Kh¶o s¸t chÈn ®o¸n tham dù: c¸c c«ng cô,
c¸c ph−¬ng ph¸p luËn vµ c¸c vÊn n¹n), Paris: GRET
Lavigne Delville, P. 1996 "L'illusion de tout dÐcouvrir µ
l'Ðchelle du village: quelques rÐflexions sur la MARP" (¶o
t−ëng kh¸m ph¸ tÊt c¶ mäi thø ë cÊp ®é lµng x·: vµi suy nghÜ
vÒ ph−¬ng ph¸p MARP), in: Kleitz & Lavigne Delville (eds.)
Levi, G. 1989 Le pouvoir au village. La carriÌre d'un
exorciste dans le PiÐmont du 17e siÌcle (QuyÒn lùc ë lµng
x·. Sù nghiÖp cña mét ng−êi trõ quØ ë vïng Piemont vµo
thÕ kû 17) Paris: Gallimard (Ên b¶n ®Çu tiªn tiÕng ý 1985)
Levi, G. 1991 "On micro-history" (VÒ lÞch sö vi m«) in
Burke (ed)
Long, Norman 1989, Encounters at the Interface. A
Perspective on Social Discontinuities in Social Life (Nh÷ng
cuéc gÆp gì trªn bÒ mÆt chung. Mét viÔn giíi vÒ nh÷ng sù
gi¸n ®o¹n trong ®êi sèng x· héi), Wageningen:
Wageningen Agricultural University
Long, N. & Long, A. (eds) 1992 Battlefields of
Knowledge. The Interlocking of Theory and Practice in
Social Research and Development (Nh÷ng chiÕn tr−êng
cña tri thøc. Sù ¨n khíp gi÷a lý thuyÕt vµ thùc hµnh trong
nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn x· héi) London: Routledge
Maanen (van) 1988 Tales of the Field. On Writing
Ethnography (Nh÷ng c©u chuyÖn ®iÒn d·. Bµn vÒ viÖc viÕt
l¸ch d©n téc häc) Chicago: University of Chicago Press
190
 Maget, M. 1953 Guide d'Ðtude direct des comportements
culturels (H−íng dÉn kh¶o s¸t trùc tiÕp c¸c øng xö v¨n
hãa) Paris: Editions du CNRS
Malinowski, B. 1963 Les argonautes du Pacifique
occidental (Nh÷ng kÎ chinh phôc vïng T©y Th¸i B×nh
D−¬ng) Paris: Gallimard (Ên b¶n lÇn ®Çu 1922)
Marcus, G. 1995 "The Modernist Sensibility in Recent
Ethnographic Writing and the Cinematic Metaphor of
Montage" (C¶m quan hiÖn ®¹i trong s¸ch vë d©n téc häc
gÇn ®©y vµ Èn dô ®iÖn ¶nh vÒ viÖc dùng phim) in
Devereaux & Hillman (eds): 35-55
Mathieu, M. 1996, "Ballade d'un anthropologue sur les
traces de la MARP" (Bµi th¬ cña mét nhµ nh©n häc trªn
®−êng ®i theo ph−¬ng ph¸p MARP), in: Kleitz, G. &
Lavigne Delville, P. (eds.)
Mauss, M. 1947 Manuel d'ethnographie (Gi¸o khoa d©n
téc häc) Paris: Payot
Mitchell, J.C. 1983 "Case and situation analysis"
(Tr−êng hîp vµ ph©n tÝch tr−êng hîp) Sociological Review,
31(2):187-211.
Mohamadou, A. 2003 "Les pouvoirs locaux µ Birnin
Lalle" (C¸c quyÒn lùc ®Þa ph−¬ng ë Birnin Lalle) Niamey:
Etudes et Travaux du LASDEL, 16
Moussa, H. 2003 "Les pouvoirs locaux µ Ngourti" (C¸c
quyÒn lùc ®Þa ph−¬ng ë Ngourti) Niamey: Etudes et
Travaux du LASDEL, 12
191
Olivier de Sardan, J.P. (1984), Les sociÐtÐs songhay-
zarma. Chefs, esclaves, guerriers, paysans... (C¸c x· héi
songhay-zarma. Tï tr−ëng, n« lÖ, chiÕn binh, n«ng d©n...),
Paris: Karthala
Olivier de Sardan, J.P. 1988 "Jeu de la croyance
et"je"ethnologique: exotisme religieux et ethno-ego-
centrisme" (Trß ch¬i tÝn ng−ìng vµ c¸i"t«i"d©n téc häc: t«n
gi¸o viÔn xø kú l¹ vµ xu h−íng coi d©n téc m×nh vµ c¸
nh©n m×nh lµ trung t©m) Cahiers d'Etudes Africaines,
111-112: 527-540
Olivier de Sardan, J.P. 1995a, Anthropologie et
dÐveloppement. Essai en anthropologie du changement
social (Nh©n häc vµ ph¸t triÓn. TiÓu luËn nh©n häc vÒ sù
biÕn ®æi x· héi), Paris: Karthala
Olivier de Sardan, J.P. 1995b "La politique du terrain.
Sur la production des donnÐes en anthropologie" (ChÝnh
s¸ch ®iÒn d·. Bµn vÒ viÖc s¶n xuÊt d÷ kiÖn trong ngµnh
nh©n häc), Enquªtes, 1: 71-112
Olivier de Sardan, J.P. 1996 "Anthropologie et
sociologie. La pluridisciplinaritÐ et les postures
heuristiques" (Nh©n häc vµ x· héi häc. TÝnh ®a ngµnh vµ
nh÷ng th¸i ®é t×m tßi ®Ó kh¸m ph¸) Revue EuropÐenne des
Sciences Sociales, 103: 195-201
Olivier de Sardan, J.P. 1996 "La violence faite aux
donnÐes. Autour de quelques figures de la
surinterprÐtation en anthropologie" (Sù b¹o hµnh ®èi víi
c¸c d÷ kiÖn. Bµn vÒ vµi tr−êng hîp lý gi¶i qu¸ ®¸ng trong
ngµnh nh©n häc) Enquªte, 3: 31-59
192
 Olivier de Sardan, J.P. 1998 "Emique" (C¸i emic)
L'Homme,147: 151-166
Olivier de Sardan, J.P. 2000 "Le"je"mÐthodologique:
implication et explicitation dans l'enquªte de terrain"
(C¸i "t«i" ph−¬ng ph¸p luËn: ¶nh h−ëng vµ c¸ch diÔn gi¶i
trong ®iÒu tra ®iÒn d·) Revue Française de Sociologie,
41(3): 417-445
Olivier de Sardan, J.P. 1999 "L'espace public
introuvable. Chefs et projets dans les villages nigÐriens"
(C¸i kh«ng gian c«ng céng kh«ng thÓ t×m thÊy ®−îc.
Nh÷ng ng−êi ®øng ®Çu vµ c¸c dù ¸n t¹i c¸c lµng x· ë
Nigeria) RevueTiers Monde, 157: 139-167
Olivier de Sardan, J.P. 2001 "Populisme idÐologique et
populisme mÐthodologique en anthropologie" (Xu h−íng
d©n tóy ý thøc hÖ vµ xu h−íng d©n tóy ph−¬ng ph¸p luËn
trong ngµnh nh©n häc) in Fabiani (ed)
Olivier de Sardan, J.P. & Elhadji Dagobi, A. 2000 "La
gestion communautaire sert-elle l'intÐrªt public? Le cas de
l'hydraulique villageoise au Niger" (Sù qu¶n trÞ céng ®ång
cã phôc vô cho lîi Ých c«ng céng? Tr−êng hîp thñy lîi ë
lµng x· ë Niger) Politique Africaine, 80: 153-168
Parkin, D. 1990 "Eastern Africa: the View from the
Office and the View from the Field" (MiÒn §«ng ch©u
Phi: c¸i nh×n tõ v¨n phßng vµ c¸i nh×n tõ thùc ®Þa) in
Fardon (ed)
Passeron, J.C. 1991 Le raisonnement sociologique.
L'espace non-poppÐrien du raisonnement naturel (LËp luËn
193
x· héi häc. Kh«ng gian phi-Popper cña sù lËp luËn tù
nhiªn) Paris: Nathan
Passeron, J.C. 1994 "De la pluralitÐ thÐorique en
sociologie. ThÐorie de la connaissance sociologique et
thÐories sociologiques" (VÒ tÝnh ®a nguyªn lý thuyÕt trong
x· héi häc. NhËn thøc luËn x· héi häc vµ c¸c lý thuyÕt x·
héi häc) Revue EuropÐenne des Sciences Sociales, 99: 71-116
Pelto, P. & Pelto, G. 1978 Anthropological Research: the
Structure of Inquiry (Nghiªn cøu nh©n häc: cÊu tróc cña
viÖc kh¶o s¸t) New-York: Harper & Row (Ên b¶n ®Çu tiªn
1970)
Rabinow, P. 1988 Un ethnologue au Maroc. RÐflexion et
enquªte de terrain (Mét nhµ d©n téc häc ë Maroc. Suy nghÜ
vµ ®iÒu tra ®iÒn d·) Paris: Hachette (Ên b¶n tiÕng Anh ®Çu
tiªn 1977)
Revel, J. 1989 "L'histoire au ras du sol" (LÞch sö s¸t
mÆt ®Êt) (prÐface µ Levi) in Levi
Sanjek, R. (ed) 1990 Fieldnotes: the Making of
Anthropology (Nh÷ng ghi chÐp ®iÒn d·: sù h×nh thµnh cña
ngµnh nh©n häc) Ithace: Cornell University Press
Sanjek, R. 1991 "The ethnographic present" (C¸i hiÖn
t¹i d©n téc häc) Man, 26: 609-28
Schutz, A. 1987 Le chercheur et le quotidien.
PhÐnomÐnologie des sciences sociales (Nhµ nghiªn cøu vµ
c¸i th−êng nhËt. HiÖn t−îng häc vÒ c¸c khoa häc x· héi)
Paris: MÐridiens-Klincksieck
194
 Schwartz, H. & Jacobs, J. 1979 Qualitative Sociology. A
Method to the Madness (X· héi häc ®Þnh tÝnh. Mét ph−¬ng
ph¸p dÉn ®Õn sù ®iªn rå) London: The Free Press
Schwartz, N. B. 1981, "Anthropological Views of
Community and Community Development" (Nh÷ng quan
®iÓm nh©n häc vÒ céng ®ång vµ vÒ sù ph¸t triÓn céng
®ång), Human Organization 40: 313-322
Schwartz, O. 1993 "L'empirisme irrÐductible" (Chñ
nghÜa kinh nghiÖm kh«ng thÓ qui gi¶n) (Postface µ
Anderson: Le Hobo) in Anderson
Scoones, I. & Thompson, J. (eds.) 1994, Beyond Farmer
First: Rural Knowledge in Agricultural Research and
Extension Practices (V−ît lªn trªn ng−êi n«ng d©n tr−íc
hÕt: tri thøc n«ng th«n trong nghiªn cøu n«ng nghiÖp vµ
c¸c hµnh vi më réng) London: IT Publications
Seur, H. 1992 "The Engagement of Researcher and
Local Actors in the Construction of Case Studies and
Research Themes. Exploring Methods of Restudy" (Sù dÊn
th©n cña nhµ nghiªn cøu vµ cña c¸c t¸c nh©n ®Þa ph−¬ng
trong viÖc x©y dùng c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu tr−êng hîp
vµ c¸c chñ ®Ò nghiªn cøu. Kh¶o s¸t c¸c ph−¬ng ph¸p
nghiªn cøu l¹i) in Long & Long (eds)
Shipman, M. 1988 The Limitations of Social Research
(Nh÷ng giíi h¹n cña viÖc nghiªn cøu x· héi) London:
Longman
Silverman, D. 1985 Qualitative Methodology and
Sociology: Describing the Social World (Ph−¬ng ph¸p luËn
195
®Þnh tÝnh vµ x· héi häc: m« t¶ thÕ giíi x· héi) Aldershot &
Vermont: Gower
Spradley, J. & McCurdy, D. 1972 The Cultural
Experience. Ethnography in a Complex Society (Kinh
nghiÖm v¨n hãa. D©n téc häc trong mét x· héi phøc t¹p)
Chicago: Science Research Associates
Spradley, J. 1979 The Ethnographic Interview (Pháng
vÊn d©n téc häc) New-York: Holt, Rinehart & Winston
Spradley, J. 1980 Participant Observation (Quan s¸t
tham dù) New-York: Holt, Rinehart, Winston
Sperber, D. 1982 Le savoir des anthropologues (Tri thøc
cña c¸c nhµ nh©n häc) Paris: Hermann
Stocking, G. (ed) 1983 Observers Observed. Essays on
Ethnographic Fieldwork: History and Anthropology (Quan
s¸t nh÷ng ng−êi quan s¸t. TiÓu luËn vÒ ®iÒu tra ®iÒn d·
d©n téc häc: lÞch sö vµ nh©n häc) Madison: Wisconsin
University Press
Strauss, A. 1987 Qualitative Analysis for Social
Scientists (Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch ®Þnh tÝnh dµnh cho c¸c
nhµ nghiªn cøu khoa häc x· héi) New York: Cambridge
University Press
Strauss, A. 1993 La trame de la nÐgociation. Sociologie
qualitative et interactionnisme (Khu«n khæ cña sù th−¬ng
l−îng. X· héi häc ®Þnh tÝnh vµ xu h−íng t−¬ng t¸c)
L'Harmattan: Logiques sociales
Swartz, M. J. 1969, "Introduction" (NhËp ®Ò), in: M.
196
Swartz (ed.), Local-level Politics. Social and Cultural
Perspectives, London: University of London Press: 1-46
Turner, Victor 1957, Schism and Continuity in an
African Society (Sù ph©n ly vµ sù kÕ tôc trong mét x· héi
Phi ch©u), Manchester: Manchester University
Velsen (van), J. 1978 "The Extended-Case Method and BA LèI TIÕP CËN TRONG NGµNH NH¢N HäC
Situational Analysis" (Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu tr−êng VÒ Sù PH¸T TRIÓN1
hîp më réng vµ ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch t×nh huèng) in
Epstein (ed).

J.P. Olivier de Sardan

Tãm t¾t
NÕu kh¶o s¸t t− liÖu s¸ch vë c¶ Anh ng÷ lÉn Ph¸p ng÷
trong m−êi n¨m qua, chóng ta thÊy cã mét sù lÉn lén nghiªm
träng trong ngµnh nh©n häc vÒ ph¸t triÓn. Chóng ta sÏ thÊy
râ h¬n ®iÒu nµy khi ph©n biÖt ba h−íng tiÕp cËn chÝnh.
H−íng tiÕp cËn thø nhÊt liªn quan tíi viÖc "th¸o dì"
(dÐconstruction) c¸c "diÔn ng«n vÒ sù ph¸t triÓn" vèn th−êng
bÞ gi¶n l−îc mét c¸ch lè bÞch vµo mét m« h×nh duy nhÊt thèng
so¸i vµ tai h¹i. H−íng tiÕp cËn thø hai thuéc lo¹i "d©n tóy"
(populiste): tõ mét thø d©n tóy "ý thøc hÖ" vèn ®Ò cao mét
c¸ch cã hÖ thèng nh÷ng kiÕn thøc vµ thùc tiÔn d©n gian, ®«i
___________
1. "Les trois approches en anthropologie du dÐveloppement"),
T¹p chÝ ThÕ giíi thø ba(Revue Tiers Monde), sè 168, 2001, trang
729-754.

197 198
khi xen lÉn c¶ mét thø d©n tóy"ph−¬ng ph¸p luËn"vèn cho
r»ng cÇn t×m tßi vµo nh÷ng nguån nhËn thøc vµ thùc tiÔn cña
c¸c t¸c nh©n, kÓ c¶ nh÷ng t¸c nh©n thiÖt thßi vµ thÊp kÐm
nhÊt trong x· héi. H−íng tiÕp cËn thø ba, mµ chóng t«i bªnh
vùc ë ®©y, quan t©m ®Õn "t×nh tr¹ng ®an lång vµo nhau cña
c¸c l«gic x· héi" vµ quan t©m ®Õn tÝnh biÖt dÞ cña c¸c t¸c
nh©n vèn th−êng ®èi ®Çu víi nhau trong c¸c ho¹t ®éng ph¸t
triÓn. H−íng tiÕp cËn nµy bao gåm hai dßng lý thuyÕt ®éc lËp.
Dßng thø nhÊt quy tô nh÷ng lý thuyÕt gia Anh ng÷ xung
quanh Norman Long. Dßng thø hai quy tô nh÷ng lý thuyÕt
gia Ph¸p ng÷ xung quanh tæ chøc APAD. §iÓm chÝnh ë ®©y
kh«ng chØ lµ kh−íc tõ nh÷ng c¸ch nh×n qui chuÈn hay ý thøc
hÖ vÒ sù ph¸t triÓn, nh»m nhÊn m¹nh ®Õn nh÷ng cuéc ®iÒu
tra thùc ®Þa, mµ cßn lµ v−ît qua khu«n khæ ph¸t triÓn mang
tÝnh thiÕt chÕ, ®Ó chó träng tíi sù ¨n khíp gi÷a sù ph¸t triÓn
víi c¸c hiÖn t−îng kh¸c, ch¼ng h¹n nh− c¸c ph−¬ng thøc
qu¶n trÞ ë cÊp ®Þa ph−¬ng, tÝnh ®a nguyªn vÒ mÆt ph¸p luËt,
cuéc sèng th−êng nhËt cña Nhµ n−íc, c¸c m¹ng l−íi x· héi,
c¸c chuÈn mùc nghÒ nghiÖp, nh÷ng vÊn ®Ò trôc trÆc cña c¸c
c¬ quan c«ng quyÒn, nÒn kinh tÕ phi chÝnh thøc, v.v.
Tõ kho¸: Ph¸t triÓn, nh©n häc, x· héi häc, nghiªn cøu thùc
nghiÖm vÒ sù ph¸t triÓn, diÔn ng«n vÒ sù ph¸t triÓn, xu h−íng
d©n tóy, lý thuyÕt ñng hé thÕ giíi thø ba, l«gic x· héi, ph−¬ng
thøc qu¶n trÞ, tÝnh ®a nguyªn ph¸p luËt, cuéc sèng th−êng
nhËt cña Nhµ n−íc, c¸c m¹ng l−íi x· héi, chuÈn mùc nghÒ
nghiÖp, c¸c dÞch vô c«ng, kinh tÕ phi chÝnh thøc, Norman
Long, APAD (Association euro-africaine pour l'anthropologie
du changement social et du dÐveloppement- HiÖp héi nh©n häc
¢u-Phi vÒ sù biÕn ®æi x· héi vµ sù ph¸t triÓn).
199
Trong ngµnh nh©n häc vÒ sù ph¸t triÓn hiÖn nay, nÕu
chóng ta xem xÐt c¶ hai nguån v¨n liÖu Ph¸p ng÷ vµ Anh
ng÷ ®Æc biÖt phong phó, th× chóng ta thÊy r»ng cã sù lÉn
lén nghiªm träng. Sù lÉn lén nµy thÓ hiÖn ë chç chóng ta
thÊy cã nhiÒu c«ng tr×nh vµ bµi viÕt mang nh÷ng quan
®iÓm vµ ®Þnh h−íng nh©n häc rÊt kh¸c nhau nh−ng cïng
tån t¹i d−íi cïng mét c¸i nh·n. Chóng t«i muèn ®Ò xuÊt ë
®©y mét c¸ch thøc s¾p xÕp l¹i trËt tù nh»m ®−a ra nh÷ng
®iÓm tùa ®¸ng tin cËy.1
§iÒu nµy cã nghÜa lµ tr−íc hÕt chóng t«i cÇn minh
®Þnh vÒ lËp tr−êng cña chÝnh chóng t«i vµ nªu ra mét vµi
®iÒu chØ dÉn ®Ó cho thÊy lµ chóng ta ®ang ®øng ë ®©u. Tõ
kho¶ng m−êi l¨m n¨m nay, ®· cã nhiÒu ng−êi cïng víi
chóng t«i ph¸t triÓn mét lèi tiÕp cËn ®Æc thï vÒ c¸c hiÖn
t−îng x· héi phøc hîp cã liªn quan víi c¸c ho¹t ®éng ph¸t
triÓn. Lèi tiÕp cËn nµy kh«ng mang tÝnh qui chuÈn vµ dùa
trªn mét thø nh©n häc-x· héi hoµn toµn "thùc nghiÖm"
(kh«ng t− biÖn mµ ng−îc l¹i, dùa trªn ®iÒu tra) vµ "c¬
b¶n" (®i ng−îc lªn chiÒu s©u cña khoa nh©n häc "øng
dông"). VÊn ®Ò ë ®©y lµ cÇn ®Ò xuÊt mét quan ®iÓm vÒ sù
ph¸t triÓn vèn dung n¹p l¹i sù ph¸t triÓn xÐt nh− lµ ®èi
t−îng ®¸ng quan t©m cña ngµnh nh©n häc hµn l©m, vµ
kh¶o s¸t mét c¸ch tØ mØ mäi lo¹i t−¬ng t¸c can thiÖp vµo
___________
1. T«i c¸m ¬n T. Bierschenk, G. Blundo, JP. Chauveau, P.
Geschiere, C. Lund vµ P. Lavigne Delville ®· cung cÊp cho t«i
nh÷ng lêi b×nh luËn vµ gîi ý. Bµi viÕt nµy lÊy l¹i nh÷ng ý chÝnh
tõ mét bµi giíi thiÖu cho Ên b¶n tiÕng Anh cña c«ng tr×nh cña t«i
"Anthropologie et dÐveloppement" (Nh©n häc vµ ph¸t triÓn).
200
trong thÕ giíi cña sù ph¸t triÓn,chó ý xem xÐt c¸c ¶nh
t−îng vµ c¸c ho¹t ®éng, c¸c chiÕn l−îc vµ c¸c c¬ cÊu, c¸c
t¸c nh©n vµ c¸c bèi c¶nh.1 Dù ®Þnh nµy muèn ®o¹n tuyÖt
víi nh÷ng lêi biÖn hé còng nh− nh÷ng lêi tè c¸o, kh«ng
tiªn ®o¸n mµ còng kh«ng xuyªn t¹c. Thùc vËy, mét ®Æc
®iÓm trong v¨n liÖu c¶ Anh ng÷ lÉn Ph¸p ng÷ liªn quan
®Õn sù ph¸t triÓn chÝnh lµ bÞ tiªm nhiÔm nÆng nÒ bëi c¸c
ph¸n ®o¸n qui chuÈn, xuÊt ph¸t tõ c¸c ý thøc hÖ hay c¸c
siªu ý thøc hÖ rÊt kh¸c nhau.
Ng−êi ta lu«n lu«n ®−a ra nh÷ng ph¸n ®o¸n gi¸ trÞ vÒ
sù ph¸t triÓn. C¸c nhµ nh©n häc còng kh«ng tho¸t khái xu
h−íng nµy, mÆc dï hä th−êng nhanh chãng tè c¸o c¸c ý
thøc hÖ cña nh÷ng ng−êi kh¸c (nhÊt lµ nh÷ng ý thøc hÖ
®ang ®−îc thõa nhËn n¬i giíi c¸c nhµ chuyªn m«n vÒ ph¸t
triÓn) h¬n lµ ph¸t hiÖn ®ang tån t¹i n¬i chÝnh hä (nh− t−
t−ëng d©n tóy, t− t−ëng hËu hiÖn ®¹i vµ xu h−íng "®óng
®¾n vÒ mÆt chÝnh trÞ". Ng−îc l¹i, quan niÖm cña chóng t«i
vÒ ngµnh nh©n häc lµ quan niÖm vÒ mét ngµnh khoa häc
x· héi thùc nghiÖm, kh«ng mang tÝnh thùc chøng nh− c¸c
khoa häc tù nhiªn cæ ®iÓn (c¸c khoa häc x· héi kh«ng n»m
trong kh«ng gian cña kh¶ n¨ng b¸c bá [falsifiabilitÐ] cña
Karl Popper, mµ thuéc vÒ cña c¸i cã thÓ chÊp nhËn ®−îc vµ
thuéc lÜnh vùc lËp luËn tù nhiªn); nh©n häc theo quan
___________
1. §Æc biÖt lµ xem Olivier de Sardan, 1995, ®Ó thÊy mét bøc tranh
m« t¶ tæng qu¸t dù ¸n khoa häc nµy vµ ®iÓm l¹i nh÷ng c«ng
tr×nh cã tr−íc vèn ®· më ra viÔn t−îng nµy (tr−êng ph¸i
Manchester, Balandier, Bastide, Barth, mét sè c«ng tr×nh cña
ORSTOM, v.v.).
201
niÖm cña chóng t«i còng kh«ng mang tÝnh th«ng diÔn
(hermÐneutique) theo nghÜa t−¬ng ®èi luËn cña nhËn thøc
luËn hay chñ thÓ luËn cùc ®oan (c¸c khoa häc x· héi buéc
ph¶i theo ®uæi tÝnh x¸c thùc duy nghiÖm).1 ë ph−¬ng diÖn
nµy, quan ®iÓm cña chóng t«i víi t− c¸ch lµ nhµ nghiªn
cøu kh«ng ph¶i lµ cøu v·n hoÆc kÕt ¸n sù ph¸t triÓn,mµ lµ
th«ng qua sù ph¸t triÓn, cÇn lµm sao hiÓu ®−îc mét tËp
hîp phøc t¹p c¸c ho¹t ®éng x· héi, trong nh·n quan cña
chóng t«i, sù ph¸t triÓn chÝnh lµ tËp hîp c¸c hµnh ®éng ë
mäi cÊp ®é cã liªn quan Ýt nhiÒu tíi nã (vÒ phÝa nh÷ng "nhµ
ph¸t triÓn" lÉn vÒ phÝa nh÷ng "ng−êi ®−îc ph¸t triÓn"),
trong sù ®a d¹ng vÒ ng÷ nghÜa, ý nghÜa vµ thùc tiÔn cña
nh÷ng hµnh ®éng Êy. Sù tån t¹i cña mét thø "cÊu h×nh
___________
1. §Ó hiÓu nhËn thøc luËn "t©n Weber" nµy, xem Passeron, 1991.
C¸c nhµ nh©n häc theo tr−êng ph¸i "th¸o dì" (dÐconstructionnistes)
vÒ sù ph¸t triÓn (xem d−íi ®©y), trong mét nh·n giíi nhÞ nguyªn
vÒ c¸c ngµnh khoa häc x· héi, ®· g¾n kÕt mét c¸ch cã hÖ thèng
c¸c ph©n tÝch cña hä vµo mét lèi nhËn thøc luËn kh¸c, b»ng c¸ch
qui kÕt c¸c ph©n tÝch cña nh÷ng ng−êi kh¸c vµo câi háa ngôc cña
thùc chøng luËn (xem Escobar, 1997; ®èi víi Escobar, nh÷ng nhµ
nh©n häc nµo kh«ng phª ph¸n mét c¸ch triÖt ®Ó sù ph¸t triÓn,
nãi c¸ch kh¸c "g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn", th× ®Òu thuéc vÒ mét
thø "nhËn thøc luËn hiÖn thùc"). Ng−îc l¹i víi nh÷ng t¸c gi¶ nµy,
chóng t«i nghÜ r»ng viÖc tõ bá (cÇn thiÕt vµ thùc tÕ ®· chøng
minh nh− vËy) thuyÕt thùc chøng cò kü kh«ng nhÊt thiÕt cã
nghÜa (may m¾n lµm sao) lµ ph¶i r¬i vµo c¸c ý thøc hÖ hËu hiÖn
®¹i. NÕu nh÷ng n¨m th¸ng vinh quang cña chñ nghÜa hËu hiÖn
®¹i ®· qua råi, th× ¶nh h−ëng cña nã ®èi víi c¸c c«ng tr×nh cña
ngµnh nh©n häc vÒ sù ph¸t triÓn vÉn cßn rÊt m¹nh.
202
ph¸t triÓn luËn"1, mét tËp hîp phøc hîp bao gåm c¸c thiÕt
chÕ, c¸c luång vµ c¸c t¸c nh©n mµ sù ph¸t triÓn chÝnh lµ
mét nguån, mét nghÒ, mét thÞ tr−êng, mét c¬ héi, hay mét
chiÕn l−îc, còng ®ñ ®Ó hîp thøc hãa sù hiÖn h÷u cña mét
ngµnh nh©n häc x· héi2 vèn coi sù ph¸t triÓn nh− lµ ®èi
t−îng nghiªn cøu hay lµ mét "ngâ vµo".
Nh−ng ®èi víi chóng t«i, ngµnh nh©n häc x· héi vÒ sù
ph¸t triÓn kh«ng hÒ chØ lµ mét c¸ch thøc thùc hiÖn ngµnh
nh©n häc x· héi mét c¸ch gi¶n ®¬n, nghÜa lµ tiÕn hµnh c¸c
cuéc ®iÒu tra thùc nghiÖm trªn thùc ®Þa ®Ó s¶n xuÊt ra
nh÷ng c¸ch hiÓu míi vÒ c¸c hiÖn t−îng x· héi, xuÊt ph¸t
tõ c¸c ®èi t−îng ®−¬ng ®¹i. Sù ph¸t triÓn chØ lµ mét trong
sè nhiÒu chñ ®Ò kh¸c nhau, nh−ng nã cã mét vµi ®iÓm ®Æc
thï: ®èi víi c¸c n−íc ph−¬ng Nam vµ ®Æc biÖt lµ ë ch©u
Phi3, chñ ®Ò ph¸t triÓn hiÖn h÷u kh¾p n¬i vµ "kh«ng thÓ
kh«ng nãi ®Õn". Chñ ®Ò nµy trë thµnh mét nh©n tè then
chèt trong nh÷ng th¸ch thøc x· héi quan träng ë cÊp ®é
___________
1. Chóng t«i thÊy thuËt ng÷ nµy uyÓn chuyÓn h¬n, trung tÝnh vµ
phï hîp h¬n lµ thuËt ng÷"tr−êng"(champ) mµ Lavigne Delville
(2000) ch¼ng h¹n −a chuéng khi nh¾c tíi Bourdieu; thuËt
ng÷"tr−êng"thùc ra gi¶ ®Þnh mét"hÖ thèng"thùc thô c¸c mèi
t−¬ng quan lùc l−îng vµ c¸c vÞ trÝ vÞ thÕ.
2. Qua côm tõ nµy, chóng t«i muèn nhÊn m¹nh tíi sù héi tô gi÷a
truyÒn thèng nh©n häc víi mét truyÒn thèng x· héi häc nµo ®ã,
truyÒn thèng cña tr−êng ph¸i Chicago, hay cña bé m«n x· héi
häc ®«i khi ®−îc gäi lµ "®Þnh tÝnh".
3. ChÝnh lµ ë ch©u Phi mµ sù viÖn trî ph¸t triÓn cã tÇm quan träng
nhÊt vµ cã mÆt hµng ngµy, nh−ng ng−êi ta vÉn thÊy nh÷ng hiÖn
t−îng nµy ë c¸c lôc ®Þa kh¸c, dï lµ d−íi nh÷ng h×nh thøc kh¸c biÖt.
203
®Þa ph−¬ng còng nh− ë cÊp ®é quèc gia, vµ nã ®−îc kÕt l¹i
tõ nh÷ng t−¬ng t¸c gi÷a c¸c t¸c nh©n thuéc c¸c giíi x· héi
vµ nghÒ nghiÖp hÕt søc dÞ biÖt nhau.
Nh©n häc x· héi vÒ sù ph¸t triÓn kh«ng nh÷ng kh«ng
ph¶i lµ mét m«n ®éc lËp, mµ nã còng kh«ng nhÊt thiÕt lµ
mét ngµnh nh©n häc "øng dông": vÊn ®Ò mèi quan hÖ gi÷a
nghiªn cøu vµ hµnh ®éng, cho dï ®Êy lµ ®é x¸c ®¸ng cña
c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu phôc vô cho hµnh ®éng, vèn lµ
mét chuyÖn, hay héi nhËp nghiªn cøu vµo trong hµnh
®éng, vèn l¹i lµ mét chuyÖn hoµn toµn kh¸c, lµ mét vÊn ®Ò
kh¸c, tÊt nhiªn còng quan träng nh−ng kh¸c biÖt.1 Mäi thø
nh©n häc "øng dông" cho sù ph¸t triÓn ®Òu cÇn cã mét thø
nh©n häc "c¬ b¶n" vÒ sù ph¸t triÓn, vèn nu«i d−ìng nã vÒ
c¸ch thøc ®Æt vÊn ®Ò, c¸c kh¸i niÖm, c¸c ph−¬ng ph¸p vµ
c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu. Tr−íc hÕt, chóng t«i muèn xem
xÐt c¸c thùc tÕ x· héi còng quan träng ë ch©u Phi nh− c¸c
dù ¸n ph¸t triÓn, c¸c chÝnh s¸ch ph¸t triÓn, c¸c ®Þnh chÕ
ph¸t triÓn, c¸c khÝa c¹nh tµi chÝnh cña sù ph¸t triÓn, c¸c
ho¹t ®éng m«i giíi trong sù ph¸t triÓn, hay c¸c hiÖp héi
ph¸t triÓn, vèn ®ang can thiÖp hµng ngµy vµo tËn c¸c lµng
m¹c, ®Ó tõ ®ã h×nh thµnh nªn ngµnh nh©n häc chÝnh trÞ,
nh©n häc kinh tÕ, nh©n häc x· héi, nh©n häc v¨n hãa, võa
"kh¶o s¸t" c¸c ho¹t ®éng vµ c¸c quan niÖm cña nh÷ng t¸c
___________
1. Nh÷ng c«ng tr×nh gÇn ®©y cña Mosse (1998) vÒ viÖc"theo dâi qu¸
tr×nh"(process monitoring) còng trïng hîp víi gi¶ thuyÕt cña
chóng t«i, theo ®ã viÖc l−îng gi¸-liªn tôc (suivi-Ðvaluation) vµ c¸c
qui tr×nh"ph¶n håi"(feed-back) cã lÏ chÝnh lµ sù cèng hiÕn thùc tÕ
tèt nhÊt cña ngµnh nh©n häc vµo c¸c ho¹t ®éng ph¸t triÓn
(Olivier de Sardan, 1995).
204
nh©n kh¸c nhau cã liªn quan, t×m hiÓu sù phèi hîp trong
c¸c t−¬ng t¸c thùc tÕ vµ nhËn thøc cña hä, kh¶o s¸t nh÷ng
bèi c¶nh c¬ cÊu hay thiÕt chÕ trong ®ã diÔn ra c¸c ho¹t
®éng vµ c¸c quan niÖm. NÕu chóng ta ®¹t ®−îc mét c¸ch
®óng ®¾n nh÷ng môc tiªu nghiªn cøu nh− vËy, th× chóng
ta cã thÓ cã mét vai trß trong c¸c ho¹t ®éng nµo ®ã, dï vai
trß nµy mang tÝnh t¸c nghiÖp, tÝnh c¶i c¸ch hay tÝnh phª
ph¸n, tïy theo tõng t×nh huèng hay tõng sù lùa chän. V×
thÕ chóng t«i ®Êu tranh ®Ó x©y dùng mét ngµnh nh©n häc
c¬ b¶n quan t©m ®Õn sù ph¸t triÓn nh− lµ mét ®èi t−îng
xøng ®¸ng nhËn ®−îc sù quan t©m khoa häc, xøng ®¸ng cã
sù mÉn c¸n ph−¬ng ph¸p luËn, vµ xøng ®¸ng cã nh÷ng
quan niÖm lý thuyÕt míi.
Theo viÔn t−îng Êy, chóng t«i kh«ng chia sÎ quan ®iÓm
thÓ hiÖn trong mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu mèi quan hÖ
gi÷a nh©n häc vµ ph¸t triÓn (®Æc biÖt lµ nh÷ng c«ng tr×nh
theo h−íng "th¸o dì". Chóng t«i còng kh«ng ®ång thuËn
víi mét thø t− t−ëng d©n tóy cña nh÷ng nhµ nh©n häc
còng nh− nh÷ng ng−êi lµm nghÒ liªn quan ®Õn ph¸t triÓn.
Tuy nhiªn, chóng t«i ®· t×m thÊy nhiÒu b¹n ®ång hµnh. Cã
nhiÒu t¸c gi¶, nhÊt lµ c¸c t¸c gi¶ Anh ng÷, ®· ph¸t triÓn
mét c¸ch ®éc lËp mét quan ®iÓm nghiªn cøu gièng víi
chóng t«i ë nhiÒu ®iÓm (tÊt nhiªn lµ kh«ng gièng nhau
hoµn toµn).1 Mét sè t¸c gi¶ kh¸c, ®Æc biÖt lµ ë khèi Ph¸p
___________
1. Ngoµi "tr−êng ph¸i cña Long" (xem d−íi ®©y), ng−êi ta cã thÓ gîi
ra nh÷ng t¸c gi¶ nh− Horowitz & Painter, 1986; Little &
Horowitz, 1987; Bennett & Bowen, 1988; Booth, 1994; Grillo,
1997…
205
ng÷, gÇn Êy cßn tiÕn xa h¬n vµ ®· më ra nh÷ng l·nh ®Þa
nghiªn cøu míi.
ë ®©y, chóng t«i muèn giíi thiÖu toµn bé c¸c c«ng tr×nh
míi nhÊt, chóng cã thÓ gièng nhau hay kh¸c nhau, c¶
trong khèi Anh ng÷ lÉn Ph¸p ng÷. Cã thÓ nªu ra ë ®©y ba
nhãm c«ng tr×nh tiªu biÓu: 1/ nh÷ng lèi tiÕp cËn diÔn ng«n
vÒ sù ph¸t triÓn; 2/ nh÷ng lèi tiÕp cËn mang tÝnh chÊt d©n
tóy, vµ 3/ nh÷ng lèi tiÕp cËn tËp trung vµo sù ®an xen gi÷a
c¸c l«gÝc x· héi.
1. "Ph¸t triÓn nh− mét diÔn ng«n" vµ sù th¸o
dì nã
NÕu c¸c ngµnh khoa häc x· héi cã gi÷ nh÷ng kho¶ng
c¸ch víi hÖ thèng thuËt ng÷, ý thøc hÖ hay nh÷ng quan
niÖm ®−¬ng thêi trong cÊu h×nh ph¸t triÓn luËn, th× ®©y
còng lµ chuyÖn b×nh th−êng mµ th«i: tïy theo tõng tr−êng
hîp, cã nh÷ng nhµ nghiªn cøu cã lèi tu tõ cña c¸c nhµ l·nh
®¹o, c¸c nhµ chÝnh trÞ, c¸c kü thuËt viªn, nh÷ng ng−êi
ng©y th¬ hay c¸c nhµ qu¶n lý, trong khi cã nh÷ng nhµ
nghiªn cøu kh¸c l¹i lµ nh÷ng chuyªn gia vÒ kh¸i niÖm vµ
vÒ c¸ch sö dông ng«n ng÷ mét c¸ch h÷u lý. Tõ thùc tÕ nµy,
kh«ng cã nhµ nh©n häc nµo vÒ ph¸t triÓn mµ kh«ng dÊn
th©n mét ngµy nµo ®ã vµo sù phª ph¸n ®èi víi "diÔn ng«n
vÒ sù ph¸t triÓn", Ýt ra vÒ nh÷ng quan niÖm chñ ®¹o
(th−êng ®−îc ®Þnh h−íng bëi nh÷ng t− t−ëng t©n tù do cña
nh÷ng nhµ kinh tÕ häc thuéc Quü TiÒn tÖ Quèc tÕ), vµ ®«i
khi mét c¸ch cã hÖ thèng h¬n vµ ®a d¹ng h¬n. Ngay c¶
nh÷ng nhµ nh©n häc ®· tõng hîp t¸c tõ l©u vµ th−êng
xuyªn víi c¸c thiÕt chÕ ph¸t triÓn nh− Horowitz hay
206
Cernea1 còng kh«ng do dù tÊn c«ng c¸c gi¸o ®iÒu kh«ng
®−îc chøng minh cña "nh÷ng nhµ ph¸t triÓn".
Cã hai yÕu tè gi¶i thÝch cho t×nh huèng nµy:
- Giíi ph¸t triÓn cã mét kho¶ng c¸ch rÊt lín gi÷a diÔn
ng«n vµ thùc tiÔn: nh÷ng g× mµ ng−êi ta nãi vÒ mét dù ¸n
ph¸t triÓn (quan niÖm, thiÕt kÕ, m« h×nh hãa, lËp kÕ ho¹ch
___________
1. Michael Horowitz lµ ng−êi ®ång s¸ng lËp cña ViÖn Nh©n häc ph¸t
triÓn (Institute of Development Anthropology) ë Binghampton.
¤ng ®Æt tùa mét bµi viÕt lµ "On not offending the borrower: (self)-
ghettoization of anthropology at the World Bank" (VÒ viÖc lµm
sao ®õng xóc ph¹m ®Õn ng−êi ®i vay: hiÖn t−îng [tù] c« lËp hãa
cña ngµnh nh©n häc ë Ng©n hµng ThÕ giíi) (Horowitz 1996). Cßn
Michael Cernea chÝnh lµ nhµ nh©n häc næi tiÕng nhÊt cña Ng©n
hµng ThÕ giíi. ¤ng viÕt trong lêi më ®Çu cho mét Ên b¶n míi cña
quyÓn s¸ch mµ «ng lµm chñ biªn (Ng©n hµng ThÕ giíi xuÊt b¶n):
"C«ng tr×nh nµy døt kho¸t chèng l¹i nh÷ng sù lÖch l¹c mang tÝnh
chÊt kü trÞ (technocratiques) hay 'kinh tÕ trÞ' (Ðconocratiques)
trong sù ph¸t triÓn. Nã phª ph¸n mét c¸ch mÆc nhiªn hay c«ng
nhiªn viÖc kh«ng quan t©m tíi nh÷ng kÝch th−íc x· héi vµ v¨n
hãa, sù m¸y mãc cña mét thø t− duy khu«n mÉu trong viÖc thiÕt
kÕ c¸c dù ¸n, sù tËp trung vµo nh÷ng khÝa c¹nh th−¬ng m¹i h¬n
lµ vµo c¸c t¸c nh©n x· héi, sù thê ¬ ®èi víi c¸c tri thøc cña n«ng
d©n, vµ sù v« c¶m ®èi víi c¸c thiÕt chÕ vµ c¸c tæ chøc ë c¬ së"
(Cernea, 1991: xii; "This volume takes a firm stand against the
technocratic and econocratic biases in development work. It
criticizes explicitly or implicitly the neglect of social or cultural
dimensions, the rigidity of blueprint thinking in project design,
the focus on commodities rather than on social actor, the
disregard for farmers’ knowledge and the indifference toward
people’s grassroots institutions and organizations").
207
tµi chÝnh, hîp thøc hãa…) kh«ng cã quan hÖ bao nhiªu so
víi dù ¸n trong thùc tÕ, mét khi nã ®Õn ®−îc víi nh÷ng
ng−êi h−ëng lîi sau cïng. Nh− vËy, nh÷ng nhµ nh©n häc
®ãng vai trß quan träng, ®ã lµ "nh¾c l¹i thùc tÕ", vÝ dô:
"«ng/bµ ®· c«ng bè nh− thÕ nµy, nh−ng thùc tÕ x¶y ra nh−
thÕ kia, hoµn toµn kh¸c so víi…". Hä chÈn ®o¸n vµ miªu
t¶ nh÷ng sù "bÊt æn" hay nh÷ng "biÕn t−íng"so víi c¸c
tuyªn bè chÝnh thøc.
- Giíi ph¸t triÓn lµ mét thÕ giíi hµnh ®éng "chÝnh trÞ"
theo nghÜa réng cña tõ nµy, nghÜa lµ ng−êi ta mong muèn
thay ®æi thùc tÕ mét c¸ch duy ý chÝ. Nh− vËy, còng nh−
thÕ giíi chÝnh trÞ theo nghÜa hÑp, giíi ph¸t triÓn tù gãi
m×nh vµo thø "l−ìi gç" (langue de bois). H¬n n÷a, nh÷ng
thiÕt chÕ ph¸t triÓn ®Òu "h−íng ®Õn ®Çu vµo" (input-
oriented): c¸c thiÕt chÕ nµy ph¶i thuyÕt phôc c¸c nhµ ®Çu
t− cung cÊp cho hä nguån lùc, vµ v× thÕ, ®Ó ®¹t ®−îc hiÖu
qu¶, th× lèi tu tõ lµ quan träng nhÊt. Mµ mäi kiÓu tu tõ vµ
mäi thø "l−ìi gç" ®Òu th−êng huy ®éng rÊt nhiÒu thµnh
kiÕn vµ ®Þnh kiÕn. §Ó lµm biÕn ®æi thùc tÕ, hay ®Ó thuyÕt
phôc r»ng chóng ta cã thÓ lµm ®−îc ®iÒu Êy, th× cã lÏ ph¶i
t− duy vÒ nã hoÆc nãi vÒ nã b»ng nh÷ng ý niÖm ®¬n gi¶n,
®iÒu mµ nhµ nh©n häc kinh tëm vÒ mÆt nghÒ nghiÖp (vµ
ph¶i nãi lµ hä còng cã lý). Do ®ã c¸c nhµ nh©n häc, vèn cã
biÖt tµi lµ hiÓu biÕt mét c¸ch tinh tÕ vµ thÊu ®¸o tÝnh phøc
hîp cña c¸c t×nh huèng, th−êng nhanh chãng tè c¸o tÊt c¶
nh÷ng thµnh kiÕn vµ ®Þnh kiÕn cña nh÷ng nhµ chuyªn
m«n vÒ ph¸t triÓn, coi ®Êy nh− nh÷ng dÊu hiÖu cña t×nh
tr¹ng thiÕu hiÓu biÕt cña hä vÒ c¸c t×nh huèng thùc tÕ.
Tuy nhiªn, còng cã nhiÒu giíi h¹n ®èi víi sù phª ph¸n vÒ
208
c¸c lèi tu tõ vÒ sù ph¸t triÓn cña c¸c nhµ nh©n häc. Giíi h¹n
thø nhÊt lµ, nh÷ng nhµ chuyªn m«n vÒ ph¸t triÓn còng
kh«ng hoµn toµn ng©y th¬ nh− vËy1 (nh−ng qu¶ thùc lµ hä
kh«ng cã ®iÒu kiÖn vµ kh¶ n¨ng ®Ó tù m×nh tiÕn hµnh
nh÷ng cuéc ®iÒu tra nghiªm tóc). VÝ dô, ng−êi ta thÊy cã
mét ®é chªnh gi÷a mét bªn lµ nh÷ng diÔn ng«n c«ng céng
cña c¸c nhµ l·nh ®¹o vµ c¸c cè vÊn cña hä vÒ sù ph¸t triÓn,
víi mét bªn lµ nh÷ng diÔn ng«n riªng t− cña c¸c chuyªn
viªn hay cña nh÷ng nhµ ho¹t ®éng thùc tÕ, vèn th−êng ý
thøc tèt h¬n vÒ tÝnh phøc t¹p cña thùc tÕ. Giíi h¹n thø hai
®ã lµ, b¶n th©n c¸c ngµnh khoa häc x· héi còng kh«ng tho¸t
®−îc thø "l−ìi gç" (c¸c ngµnh khoa häc x· héi còng cã thø
"l−ìi gç" riªng cña m×nh, c¸i cho phÐp hä phª ph¸n gay g¾t
"l−ìi gç" cña nh÷ng ng−êi kh¸c), hay nh÷ng ®Þnh kiÕn cña
m×nh, ®Æc biÖt lµ nh÷ng ®Þnh kiÕn mang h×nh thøc b¸c häc.
Mét giíi h¹n cuèi cïng, ®ã lµ, trong lßng c¸c ngµnh khoa
___________
1. NhiÒu c¸n bé ph¸t triÓn cã lÏ sÏ kh«ng hÒ hiÓu g× vÒ c¸i"ý kiÕn
phæ biÕn réng r·i" ("common assumption") mµ Marcussen &
Arnfred (1998:1) g¸n cho hä:"Mäi sù can thiÖp cã kÕ ho¹ch ®Òu
®−îc coi lµ diÔn ra trong mét m«i tr−êng ®ång nhÊt, kh«ng cã
m©u thuÉn, vµ hoµn toµn tiªn ®o¸n ®−îc, h¬n lµ thiÕt lËp nh÷ng
®Êu tr−êng c¹nh tranh, xung ®ét vµ ®Êu tranh" ("planned
intervention is expected to operate in homogenous, conflict-free
and perfectly predictable environments, rather than as
establishing arenas of competition, conflict and struggle".) MÆt
kh¸c, nhiÒu thiÕt chÕ ph¸t triÓn kÓ tõ nay ®Æt hµng nh÷ng cuéc
kh¶o cøu cho nh÷ng nhµ nh©n häc x· héi cã mét"lèi tiÕp cËn tËp
trung vµo sù ®an xen gi÷a c¸c l«gic x· héi"(xem d−íi ®©y), chÝnh
lµ bëi v× hä coi c¸c dù ¸n ph¸t triÓn nh− lµ n¬i"thiÕt lËp nh÷ng
®Êu tr−êng c¹nh tranh, xung ®ét vµ ®Êu tranh".
209
häc x· héi, ng−êi ta thÊy cã mét ý thøc hÖ ®Æc biÖt, th−êng
®−îc gäi lµ thuyÕt "hËu hiÖn ®¹i", thuyÕt "hËu cÊu tróc" hay
thuyÕt "th¸o dì" (dÐconstructionnisme), vèn mét khi quan
t©m ®Õn chñ ®Ò ph¸t triÓn, ®· coi ®©y nh− mét thø chuyªn
m«n chuyªn ph©n tÝch "diÔn ng«n vÒ sù ph¸t triÓn", vµ
thËm chÝ ®«i khi tù m×nh tuyªn bè lµ mét ngµnh "nh©n häc
vÒ sù ph¸t triÓn".1
GÇn ®©y, xuÊt hiÖn rÊt nhiÒu s¸ch b¸o2 xuÊt hiÖn b»ng
c¸ch nµy hay c¸ch kh¸c tÊn c«ng vµo "diÔn ng«n vÒ sù ph¸t
triÓn" ®Ó "th¸o gì" nã, vµ nãi chung gi¶n l−îc mét c¸ch lè
bÞch c¸i cÊu h×nh ph¸t triÓn luËn vµo mét thø "v¨n liÖu
trÇn thuËt" thèng so¸i cña ph−¬ng T©y, trong ®ã bao hµm
c¶ ý ®Þnh phñ nhËn hoÆc ph¸ vì c¸c thùc tiÔn vµ tri thøc
d©n gian. ë ®©y, chóng t«i ®ång ý víi Grillo (1997:20) khi
t¸c gi¶ nµy viÕt: "Cã mét khuynh h−íng nµo ®ã, ch¼ng h¹n
n¬i Hobart, Escobar vµ ë møc ®é Ýt h¬n n¬i Ferguson, cho
r»ng sù ph¸t triÓn lµ mét qu¸ tr×nh ®éc ®¸o, ®−îc kiÓm
so¸t hÕt søc chÆt chÏ 'tõ bªn trªn', vÒ sù siªu viÖt cña tri
thøc cña m×nh, vµ kh«ng cÇn quan t©m ®Õn c¸c tri thøc ®Þa
___________
1. Còng thÕ, trong mét bµi viÕt gÇn ®©y, Escobar ®ång hãa
ngµnh"nh©n häc vÒ sù ph¸t triÓn"víi xu h−íng hËu cÊu tróc mµ
th«i (®iÓn h×nh lµ Crush, Ferguson hay chÝnh «ng ta) mµ «ng ta
g¸n cho môc ®Ých lµ"ph¸ vì chÝnh nh÷ng nÒn t¶ng mµ sù ph¸t
triÓn ®· dùa trªn ®ã, ®Ó lµm biÕn ®æi trËt tù x· héi vèn chi phèi
qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra ng«n ng÷"(Escobar, 1997: 546).
2. Escobar, 1984, 1991, 1995, 1997; Ferguson, 1990; Roe, 1991,
1995; Sachs,1992; Hobart, 1993; Crush, 1995; Moore & Schmitz,
1995; Gardner & Lewis, 1996; Rahnema & Bawtrey, 1997;
Marcussen & Arnfred, 1998; Mills, 1999; Fairhead, 2000.
210
ph−¬ng, thËm chÝ c¶ nh÷ng bµi häc dùa trªn l−¬ng tri
th«ng th−êng... lµm nh− thÓ ®Êy lµ mét thø t− duy duy
nhÊt ®óng, toµn n¨ng vµ v−ît ra ngoµi mäi ¶nh h−ëng".1
C¸i nh×n nµy vÒ thÕ giíi ph¸t triÓn, coi ®©y nh− lµ mét
"con quû Satan to lín", th−êng kh«ng chó t©m ®ñ tíi
nh÷ng t×nh tr¹ng nghÞch lý, bÊt x¸c vµ m©u thuÉn vèn
n»m ngay trong lßng c¸c thiÕt chÕ ph¸t triÓn,vµ còng
kh«ng ®Ó ý tíi nh÷ng chuyÓn ®æi liªn tôc vÒ chiÕn l−îc vµ
chÝnh s¸ch (trong nh÷ng n¨m 1990, c¸c ph−¬ng ph¸p tiÕp
cËn mÖnh danh lµ "tham dù" hay bottom-up [tõ d−íi lªn]
®· trë nªn phæ biÕn vµ kh«ng chØ khoanh l¹i trong c¸c tæ
chøc phi chÝnh phñ).
Lèi tiÕp cËn ph¸t triÓn b»ng con ®−êng "th¸o dì diÔn
ng«n" (dÐconstruction du discours) ®· cho phÐp ng−êi ta
®−a ra nh÷ng lêi lÏ kh¼ng ®Þnh ch¾c nÞch, ¸p ®Æt, mµ
kh«ng cÇn quan t©m tíi nh÷ng søc th¸i tinh tÕ, vµ còng
kh«ng hÒ bËn t©m ®Õn nh÷ng tr−êng hîp tr¸i ng−îc cã thÓ
cã. Ng−êi ta chØ lÊy ra tõ "diÔn ng«n" nh÷ng c¸i g× phï hîp
víi luËn ®iÓm cña t¸c gi¶. Sù l¾p ghÐp lµ mét thñ thuËt
®−îc sö dông th−êng xuyªn, vµ ®iÒu nµy cµng dÔ dµng bëi
lÏ chÝnh nh÷ng thuËt ng÷ trong sù "diÔn ng«n" hay trong
sù "t−êng thuËt" th−êng m¬ hå vµ Ýt khi ®−îc kiÓm chøng
hay l−îng gi¸ trong thùc tÕ. Thùc vËy, chØ cÇn lùa chän
___________
1. "There is a tendancy, illustrated for example, by Hobart, Escobar
and to a lesser degree Ferguson, to see development as a
monolithic enterprise, heavilly controlled from the top, convinced
of the superiority of its own wisdom and impervious to local
knowledge, or indeed common sense experience, a single gaze or
voice which is all-powerful and beyond influence".
211
mét lèi tu tõ chÝnh thøc nµo ®ã, hoÆc mét thø "l−ìi gç" nµo
®ã lµ cã thÓ cã ®−îc chÊt liÖu ®Ó "th¸o dì". Cuèn s¸ch cña
Escobar (1995) lµ mét minh häa râ rµng cho nh÷ng thñ
thuËt nµy. Chóng ta kh«ng hÒ ng¹c nhiªn khi t¸c gi¶ nµy
th−êng nãi ®Õn c¸c côm tõ nh− "chÕ ®é diÔn ng«n" (rÐgimes
discursifs), "h×nh th¸i diÔn ng«n" (formations discursives),
"ng«n ng÷ ph¸t triÓn" (langage du dÐveloppement), "ph©n
tÝch diÔn ng«n" (analyse discursive), "chÕ ®é biÓu t−îng"
(rÐgimes de reprÐsentation), "tr−êng diÔn ng«n" (champ
discursif) hay "diÔn ng«n vÒ sù ph¸t triÓn" (discours du
dÐveloppement)... V¶ l¹i, nh÷ng c©u trÝch dÉn th−êng
xuyªn tõ Saïd, Foucault (vµ thØnh tho¶ng lµ Derrida)
chÝnh lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng thøc chÝnh trong ph−¬ng
ph¸p "th¸o dì", liªn quan tíi sù ph¸t triÓn1 còng nh− c¸c
chñ ®Ò kh¸c.2 Theo c¸ch nh×n nµy, sù ph¸t triÓn d−êng nh−
vÒ c¬ b¶n lµ mét sù s¸ng t¹o cña ph−¬ng T©y (ph−¬ng T©y
®·"chÕ t¹o"ra ThÕ giíi thø ba còng y hÖt nh− nã ®· "chÕ
t¹o" ra ngµnh "§«ng ph−¬ng häc" vËy),®−îc dïng ®Ó n«
dÞch c¸c d©n téc, ph¸ hñy kiÕn thøc vµ kü n¨ng cña hä,
ng¨n kh«ng cho hä lµm chñ lÊy sè phËn cña m×nh...3
DÜ nhiªn lµ cã mét thø quyÒn lùc bÞ che giÊu (vµ ®«i khi
___________
1. Xem Escobar, 1984, 1997.
2. Nh×n nhËn vai trß tiªn phong vµ th−êng mang tÝnh chÊt gîi më
cña Foucault, hay sau «ng ta lµ Saïd, kh«ng cã nghÜa lµ nhÊt
thiÕt ph¶i biÕn c¸c c«ng tr×nh cña hä thµnh nh÷ng c©u cña Phóc
¢m vµ ®i ®Õn mét th¸i ®é t«n thê ®èi víi hä mµ quªn ®i mäi sù
ph©n tÝch phª ph¸n...
3. Xem thªm Fairhead (2000), hoÆc Arnfred (1998: 77).
212
c«ng khai lé diÖn) ®»ng sau sù viÖn trî. DÜ nhiªn lµ sù
ph¸t triÓn ®−îc h×nh thµnh trong bèi c¶nh chiÕn tranh
l¹nh, thuËn lîi cho mäi thø ®¹o ®øc gi¶. DÜ nhiªn lµ sù phô
thuéc vµo c¸c kho¶n viÖn trî cña c¸c n−íc ph−¬ng B¾c lµ
mét thùc tÕ. DÜ nhiªn lµ sù kiªu kú cña c¸c chuyªn gia T©y
ph−¬ng còng nh− sù thiÕu hiÓu biÕt cña hä vÒ thùc ®Þa ®·
kh«ng ngõng g©y khã chÞu cho c¸c c¸n bé Phi ch©u: nh−ng
nh÷ng ng−êi nµy còng lµ nh÷ng chuyªn gia cã hai ng«n
ng÷ song hµnh. Nh÷ng sù thao tóng, nh÷ng m−u kÕ,
nh÷ng cuéc tranh giµnh ¶nh h−ëng, nh÷ng sù lòng ®o¹n,
nh÷ng lèi tu tõ vµ nh÷ng trß x¶o kÕ diÔn ra tõ mäi phÝa.
Nh÷ng t¸c nh©n c¸c n−íc ph−¬ng Nam còng nh− nh÷ng
t¸c nh©n cña c¸c n−íc ph−¬ng B¾c ®Òu lu«n ®i t×m quyÒn
lùc vµ nh÷ng mèi lîi. Vµ tÊt c¶ ®Òu cã ®−îc nh÷ng kh«ng
gian hµnh ®éng chø kh«ng bao giê bÞ bã hÑp thµnh nh÷ng
ng−êi thõa hµnh hay nh÷ng n¹n nh©n cña mét hÖ thèng
toµn trÞ. Ch¼ng h¹n ng−êi ta cã thÓ nhËn thÊy r»ng sù
"can gi¸n cña kÎ yÕu ®èi víi kÎ m¹nh" xuÊt hiÖn râ rÖt
trong thÕ giíi ph¸t triÓn, trªn b×nh diÖn c¸c chÝnh phñ
còng nh− trªn b×nh diÖn nh÷ng ng−êi n«ng d©n...
Tuy nhiªn, nÕu xÕp chung tÊt c¶ c¸c ph©n tÝch vÒ "diÔn
ng«n vÒ sù ph¸t triÓn" vµo cïng mét rä th× còng kh«ng
c«ng b»ng. Qu¶ thùc lµ cã rÊt nhiÒu s¾c th¸i kh¸c nhau,
trong ®ã cã mét sè s¾c th¸i kh¸ quan träng. NÕu nh−
Escobar lµ t¸c gi¶ triÖt ®Ó nhÊt vµ mang ý thøc hÖ nµy s©u
s¾c nhÊt, th× Ferguson l¹i lµ mét t¸c gi¶ cã s¾c th¸i Ýt cùc
®oan h¬n, vµ dùa nhiÒu h¬n vµo c¸c d÷ liÖu thùc nghiÖm.
T¸c gi¶ nµy lµ ng−êi ®· tiÕn hµnh mét c«ng tr×nh "nghiªn
cøu tr−êng hîp" kh¸ chØn chu vÒ mét dù ¸n cña Canada
213
®−îc Ng©n hµng ThÕ giíi hç trî ë Lesotho (Ferguson,
1990). Trong thùc tÕ, cã hai phÇn trong c«ng tr×nh cña
Ferguson: mét mÆt, t¸c gi¶ ®· tiÕn hµnh mét cuéc nghiªn
cøu thùc ®Þa thùc sù, mang tÝnh mÉu mùc xÐt trªn nhiÒu
mÆt, vÒ mét c«ng cuéc ph¸t triÓn ®Æc thï, vµ ®· quan t©m,
ngoµi c¸c "diÔn ng«n", ®Õn nh÷ng sù "lÖch h−íng" cña dù
¸n vµ nh÷ng mèi quan hÖ quyÒn lùc ë ®Þa ph−¬ng (khÝa
c¹nh nµy trïng khíp víi c¸i mµ chóng t«i gäi lµ "lèi tiÕp
cËn tËp trung vµo sù ®an xen gi÷a c¸c l«gic x· héi",xin
xem d−íi ®©y); mÆt kh¸c, t¸c gi¶ sö dông l¹i thø ng«n ng÷
chuyªn biÖt cña ph−¬ng ph¸p "th¸o dì", vµ sö dông nh÷ng
hçn hîp "ph¶n ph¸t triÓn" (anti-dÐveloppement) cña
ph−¬ng ph¸p nµy.1
Cã nhiÒu c«ng tr×nh kh¸c còng r¬i vµo ý thøc hÖ hËu
hiÖn ®¹i xÐt vÒ mÆt tu tõ, mµ vÉn ph¸t triÓn nh÷ng ph©n
___________
1. Ngay trong nh÷ng c«ng tr×nh sau nµy, Ferguson tiÕp tôc cã
nh÷ng sù gi¶n l−îc t−¬ng tù, vµ ®iÒu nµy lµm cho «ng ®i ®Õn chç
coi nh− hiÓn nhiªn sù tån t¹i cña mét "chÕ ®é ph¸t triÓn ®Æt nÒn
t¶ng trªn tri thøc/quyÒn lùc" ("knowledge/power regime of
development", Ferguson, 1994: 150), hoÆc nhËn tr¸ch nhiÖm
tr−íc nh÷ng lêi ph¸n ®o¸n qu¸ ®¸ng vµ v« c¨n cø cña Escobar:
"Nh− Escobar ®· chøng minh, c¸c c«ng tr×nh nh©n häc vÒ sù ph¸t
triÓn ngµy cµng ®−îc ®iÒu chØnh ®Ó trë nªn phï hîp h¬n víi
nh÷ng ®ßi hái hµnh chÝnh cña c¸c ®Þnh chÕ ph¸t triÓn, mµ kh«ng
cßn bËn t©m tíi tÝnh nghiªm cÈn tri thøc vµ ý thøc ph¶n tØnh vµ
phª ph¸n"("as Escobar as argued, however, work in development
anthropology gradually came to be more and more adjusted to the
bureaucratic demands of development agencies, at the expense of
its intellectual rigor and critical self-consciousness"; ibid.: 164).
214
tÝch kh«ng trùc tiÕp thuéc vÒ trµo l−u nµy, hay thËm chÝ Ýt
nhiÒu xa rêi trµo l−u nµy. Chóng ta cã thÓ nhËn thÊy,
ch¼ng h¹n, nh÷ng sù thËn träng cña Gardner vµ Lewis
trong c«ng tr×nh tæng quan cña hä vÒ ngµnh nh©n häc vÒ
sù ph¸t triÓn1: mét mÆt, hä ca ngîi nh÷ng thµnh qu¶
nghiªn cøu cña c¸c trµo l−u hËu hiÖn ®¹i, c¸c trµo l−u phª
ph¸n vµ c¸c trµo l−u th¸o dì, vµ thõa nhËn r»ng chÝnh hä
còng thuéc vµo c¸c dßng lý thuyÕt nµy, nh−ng ®ång thêi hä
còng nªu ra mét sè giíi h¹n cña nh÷ng lèi tiÕp cËn
nµy:"Nh÷ng thiÕt chÕ ph¸t triÓn, nh÷ng dù ¸n ph¸t triÓn,
nh÷ng t¸c nh©n ph¸t triÓn vµ nh÷ng chÝnh s¸ch ph¸t triÓn
®Òu lµ nh÷ng thùc thÓ kh¸ch quan. Chóng ta kh«ng thÓ coi
nh− chóng kh«ng tån t¹i, lÊy cí r»ng chóng chØ lµ nh÷ng
c¸i ®−îc x· héi kiÕn t¹o nªn, cho dï nh÷ng tiÒn ®Ò cña
chóng ®¸ng bÞ phª ph¸n ®Õn ®©u ®i ch¨ng n÷a" (Gardner
vµ Lewis, 1996: 2).2 §ång thêi, "diÔn ng«n vÒ sù ph¸t triÓn
tá ra nhuÇn nhuyÔn h¬n vµ cã nhiÒu ¶nh h−ëng h¬n mµ
nhiÒu c«ng tr×nh ph©n tÝch kh«ng chÞu thõa nhËn" (id.:
75).3 Hä mong muèn r»ng cÇn c¶i tæ sù ph¸t triÓn tõ bªn
trong, b»ng c¸ch ®Ò x−íng mét con ®−êng ph¸t triÓn kh¸c,
___________
1. C«ng tr×nh tæng quan nµy chØ dùa trªn khèi s¸ch vë Anh ng÷,
còng gièng nh− phÇn lín c¸c c«ng tr×nh tæng quan kh¸c ë Anh
hoÆc Mü (Bennett, 1988; Booth, 1994; Grillo & Stirrat, 1997)…
2. "Development agencies (…), plans, workers and policies are all
objective entities. We cannot simply will them into non-existence
by insisting that they are constructs, how questionnable the
premisses on which they rest may be."
3. "Development discourse is more fluid and liable to change than
many analyses allow."
215
vµ b»ng c¸ch dì bá nh÷ng rµo c¶n gi÷a "c¸c nhµ ph¸t
triÓn" vµ "nh÷ng ng−êi ®−îc ph¸t triÓn" (id: x).1 Thùc tÕ lµ
hä ®· g¾n liÕn lèi tiÕp cËn mµ ng−êi ta cã thÓ gäi lµ"d©n
tóy"víi lèi tiÕp cËn th¸o dì (xem d−íi ®©y).
2. Xu h−íng d©n tóy, ngµnh nh©n häc vµ sù ph¸t
triÓn
Trong phÇn më ®Çu cho cuèn s¸ch do «ng chñ biªn,
Hobart (1993) ®· phèi hîp chÆt chÏ gi÷a xu h−íng "th¸o
dì" víi xu h−íng d©n tóy (populisme). T¸c gi¶ viÕt nh−
sau: "C¸c mèi quan hÖ gi÷a 'nh÷ng nhµ ph¸t triÓn' vµ
'nh÷ng ng−êi ®−îc ph¸t triÓn' ®−îc x©y dùng trªn c¬ së
nh÷ng ph¹m trï vµ nh÷ng tri thøc cña 'nh÷ng nhµ ph¸t
triÓn'. KhÝa c¹nh nhËn thøc luËn cña nh÷ng tiÕn tr×nh
nµy, còng nh− c¸c mèi quan hÖ gi÷a chóng víi c¸c hiÖn
t−îng quyÒn lùc, th−êng bÞ che lÊp bëi nh÷ng diÔn ng«n vÒ
sù ph¸t triÓn, ®−îc diÔn ®¹t chñ yÕu theo c¸c ng«n ng÷
kinh tÕ häc, kü thuËt hoÆc qu¶n trÞ (...). Nh÷ng tri thøc
d©n gian th−êng kh«ng ®−îc biÕt ®Õn hoÆc bÞ coi nh−
nh÷ng c¶n trë ®èi víi sù tiÕn bé duy lý" (Hobart, 1993: 2).2
___________
1. "Breaking down the barriers which exist between the ‘developers’
and the ‘developed’."
2. "The relationship of the developers and 'those-to-be-developped' is
constituted by the developers‘ knowledge and categories (…) The
epistemol«gical and power aspects of such processes are often
obscured by discourses on development being couched
predominantly in the idioms of economics, technology and
management (…) Knowledges of the peoples being developed are
ignored or treated as mere obstacles to rational progress."
216
T¸c gi¶ thõa nhËn m×nh t¸n ®ång víi Foucault vµ
Bourdieu, víi chñ thuyÕt hËu cÊu tróc vµ chñ thuyÕt hËu
hiÖn ®¹i (id: 17). T¸c gi¶ lªn ¸n sù ph¸t triÓn vµ t×m c¸ch
kh«i phôc l¹i nh÷ng tri thøc ®Þa ph−¬ng. NÕu Hobart coi
"tri thøc T©y ph−¬ng" nh− ®èi lËp mét c¸ch c¨n b¶n víi "tri
thøc ®Þa ph−¬ng" nãi chung, th× ng−îc l¹i chÝnh «ng lµ
ng−êi cã nhiÒu ph©n tÝch tinh tÕ vÒ c¸c tri thøc ®Þa ph−¬ng
cô thÓ qua nhiÒu bµi viÕt trong cuèn s¸ch cña m×nh
(Richards, van Beek, Cohen).
Qua ®ã chóng ta thÊy r»ng mét quan ®iÓm d©n tóy, khi
bªnh vùc nh÷ng "tri thøc b¶n ®Þa" hoÆc kªu gäi mäi ng−êi
nghiªn cøu chóng mét c¸ch cÈn träng, cã thÓ bao hµm
nhiÒu th¸i ®é khoa häc rÊt kh¸c nhau, khi th× mang tÝnh
"ý thøc hÖ" nhiÒu h¬n (ch¼ng h¹n nh− thuyÕt "th¸o dì hËu
hiÖn ®¹i, khi th× mang tÝnh "ph−¬ng ph¸p luËn" nhiÒu h¬n
(ch¼ng h¹n nh− miªu t¶ kü l−ìng vÒ mét lÜnh vùc tri thøc
®Þa ph−¬ng ®Æc thï).
Qu¶ thùc, chóng ta cã thÓ ph©n biÖt mét thø "d©n tóy
mang tÝnh ý thøc hÖ" (populisme idÐologique) mµ chóng ta
cÇn ®o¹n tuyÖt (®iÓn h×nh nh− c«ng tr×nh cæ ®iÓn cña
Chambers 1990/1983) víi mét thø "d©n tóy mang tÝnh
ph−¬ng ph¸p luËn" (populisme mÐthodologique), vèn cÇn
thiÕt cho nh÷ng cuéc kh¶o s¸t nh©n häc.1 Xu h−íng d©n
tóy ý thøc hÖ th−êng m« t¶ thùc t¹i theo nh÷ng gam mµu
mµ hä mong muèn, vµ cã mét c¸i nh×n huyÔn hoÆc vÒ
___________
1. §Ó cã thÓ thÊy râ h¬n sù ®èi lËp nµy vµ nh÷ng sù ®èi lËp kh¸c
t−¬ng tù, xem Olivier de Sardan, 2001.
217
nh÷ng tri thøc d©n gian.1 Cßn xu h−íng d©n tóy ph−¬ng
ph¸p luËn th× cho r»ng nh÷ng nhãm hay nh÷ng t¸c nh©n
"ë c¬ së" cã nh÷ng kiÕn thøc vµ nh÷ng chiÕn l−îc mµ ta cÇn
kh¶o s¸t kü l−ìng, nh−ng kh«ng cÇn bËn t©m tíi gi¸ trÞ
cña chóng hay møc ®é hiÖu lùc cña chóng.2 Xu h−íng thø
nhÊt lµ mét thø lÖch l¹c g©y khã kh¨n cho nghiªn cøu
khoa häc. Ng−îc l¹i, xu h−íng thø hai l¹i lµ mét nh©n tè
tÝch cùc cho phÐp më ra nh÷ng lÜnh vùc nghiªn cøu míi.
VÊn ®Ò lµ ë chç, hai nh©n tè nµy th−êng xuyªn xen lÉn vµo
nhau n¬i cïng mét t¸c gi¶, thËm chÝ trong cïng mét bµi
viÕt. Tuy nhiªn, chóng t«i tin r»ng, cho dï khã kh¨n, th×
sù ph©n biÖt gi÷a hai xu h−íng nµy vÉn hÕt søc cÇn thiÕt,
bëi v× sù ph©n biÖt Êy cung cÊp c¸c tiªu chÝ diÔn gi¶i x¸c
®¸ng. §iÒu nµy ®· ®−îc minh chøng qua nhiÒu cuèn s¸ch
míi xuÊt hiÖn trong nh÷ng n¨m võa qua. VÝ dô cuèn s¸ch
cña Hobart bµn vÒ c¸c tri thøc ®Þa ph−¬ng, hoÆc vÒ c¸c kh¶
n¨ng cña c¸c t¸c nh©n "ë c¬ së". Khi ®äc chóng, chóng ta
võa cã thÓ bÞ l«i kÐo bëi xu h−íng d©n tóy ý thøc hÖ khi lý
t−ëng ho¸ mét c¸ch cã hÖ thèng nh÷ng kh¶ n¨ng cña d©n
___________
1. Trong chiÕn l−îc ch¨m sãc søc kháe ban ®Çu ë Alma Ata vµ trong
viÖc kh«i phôc c¸c nhµ thùc hµnh cæ truyÒn ("tradipraticiens")
còng nh− c¸c bµ mô cæ truyÒn ("traditional birth attendants"),
chóng ta cã thÓ thÊy viÖc øng dông xu h−íng d©n tóy ý thøc hÖ
vµo trong lÜnh vùc ph¸t triÓn.
2. Nh÷ng tri thøc cña c¸c nhµ thùc hµnh cæ truyÒn
("tradipraticiens") còng nh− c¸c bµ mô cæ truyÒn ("traditional
birth attendants") hoµn toµn cã thÓ v« hiÖu hoÆc tai h¹i xÐt vÒ
mÆt l©m sµng, nh−ng kh«ng v× thÕ mµ kh«ng ®¸ng ®−îc kh¶o s¸t
xÐt vÒ mÆt nh©n häc.
218
chóng, cho dï ®ã lµ kh¶ n¨ng g× ®i n÷a (kh¶ n¨ng tù chñ
hay kh¶ n¨ng kh¸ng cù), nh−ng ®«i khi chóng ta còng võa
cã thÓ thu nhËn ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ míi nhê vµo xu h−íng
d©n tóy ph−¬ng ph¸p luËn, vèn cã nhiÖm vô miªu t¶ sù bµi
trÝ (agency) vµ c¸c nguån thùc tiÔn còng nh− nhËn thøc
cña tÊt c¶ mäi t¸c nh©n, cho dï lµ nh÷ng t¸c nh©n ®ang bÞ
trÞ hoÆc thuéc tÇng líp thiÖt thßi.
C¸ch ®©y vµi n¨m, Chambers ®· tham gia vµo mét c«ng
tr×nh míi trong ®ã t¸c gi¶ tham kh¶o rÊt nhiÒu quan ®iÓm
tr−íc ®©y cña chÝnh m×nh (Chambers, Pacey vµ Thrupp,
1989). Khi nhÊn m¹nh ®Õn sù bµi trÝ (agency) cña c¸c t¸c
nh©n ë c¬ së vµ c¸c kh¶ n¨ng ®æi míi cña hä (quan ®iÓm
mµ tho¹t nh×n chóng ta cã thÓ coi lµ thuéc xu h−íng d©n
tóy ph−¬ng ph¸p luËn), c«ng tr×nh nµy vÉn chñ yÕu ®Ò cao
vµ ®¸nh bãng mét c¸ch cã hÖ thèng sù bµi trÝ ®ã vµ c¸c
n¨ng lùc cña hä (nãi c¸ch kh¸c chñ yÕu ®i theo xu h−íng
d©n tóy ý thøc hÖ). ChÝnh xu h−íng d©n tóy ý thøc hÖ ®·
hîp thøc hãa c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu "tham dù"
(PRA: participatory rural appraisal), vèn th−êng ®−îc coi
lµ xuÊt ph¸t tõ ngµnh nh©n häc vµ dùa trªn nhiÒu kü
thuËt nghiªn cøu kh¸c nhau do Chambers vµ c¸c m«n ®å
cña m×nh ph¸t triÓn. Nh÷ng t¸c gi¶ nµy cã môc ®Ých ®Ò cao
viÖc nghiªn cøu vÒ ng−êi n«ng d©n bëi chÝnh ng−êi n«ng
d©n, ë ®ã nhµ nghiªn cøu chØ lµ ng−êi hç trî1- mét môc
___________
1. Xem Chambers 1991; 1994. VÒ nh÷ng ph©n tÝch phª ph¸n ®èi víi
c¸c ph−¬ng ph¸p nµy, xem Fall & Lericollais, 1992; Mosse, 1994;
Bierschenk & Olivier de Sardan, 1997a; Lavigne Delville,
Sellamna & Mathieu, 2000 (xem thªm Horowitz, 1986).
219
®Ých mµ chóng t«i cho lµ võa h·o huyÒn, võa ng©y ng« vµ
mÞ d©n. Xu h−íng d©n tóy ý thøc hÖ dùa trªn sù ®èi lËp
gi÷a mét c¸ch nghiªn cøu cæ ®iÓn mang tÝnh "chiÕt xuÊt"
(extractive) víi mét c¸ch nghiªn cøu kh¸c manh tÝnh "tham
dù" (participative). ThÕ nh−ng, c¸c t¸c gi¶ nµy kh«ng biÕt
r»ng, trong qu¸ tr×nh ®iÒu tra, nhµ nh©n häc x· héi lu«n
lu«n phèi hîp viÖc sö dông sæ ghi chÐp tØ mØ c¸c quan ®iÓm
vµ c¸c chiÕn l−îc cña c¸c t¸c nh©n (ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn
nh− vËy theo ®Þnh nghÜa gäi lµ ph−¬ng ph¸p "tham dù")víi
ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch nh÷ng m©u thuÉn vµ bèi c¶nh cña
c¸c m©u thuÉn nµy b»ng c¸ch gi÷ kho¶ng c¸ch víi c¸c t¸c
nh©n (®−îc gäi lµ ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch "chiÕt xuÊt"). ë
cÊp ®é s¶n phÈm cuèi cïng cña c«ng tr×nh nghiªn cøu, nhµ
nh©n häc x· héi còng lu«n g¾n liÒn nh÷ng Ên phÈm khoa
häc (lèi tiÕp cËn "chiÕt xuÊt") víi viÖc t¸i t¹o l¹i c¸c t¸c
nh©n ®Þa ph−¬ng (lèi tiÕp cËn "tham dù")…
Míi ®©y, cã hai cuèn s¸ch ®· xen lÉn xu h−íng d©n tóy
ph−¬ng ph¸p luËn víi xu h−íng d©n tóy ý thøc hÖ, theo
mét c¸c thøc kh¸ phøc t¹p liªn quan tíi xu h−íng thø hai.1
Trong phÇn më ®Çu cña m×nh, Scoones vµ Thompson
(1999) ®· trë l¹i víi nh÷ng ý t−ëng trong cuèn s¸ch cña
Chambers, Pacey vµ Thrupp. Tuy nhiªn, hä võa thÓ hiÖn
sù ng−ìng mé võa thÓ hiÖn sù dÌ dÆt ®èi víi c¸c t¸c gi¶
trªn. Khi tù coi m×nh cã cïng quan ®iÓm víi Chambers (t¸c
gi¶ nµy ®· viÕt lêi nãi ®Çu cho cuèn s¸ch ®ã), hä vÉn gi÷
kho¶ng c¸ch nhÊt ®Þnh b»ng c¸ch nh¾c tíi "viÔn t−îng d©n
___________
1. Ng−êi ta còng cã thÓ kÓ thªm ë ®©y c«ng tr×nh cña DarrÐ (1997).
220
tóy" cña quan ®iÓm"®−a n«ng d©n lªn hµng ®Çu" (Farmers
first), vµ ®ång thêi nhÊn m¹nh nhu cÇu ph¶i v−ît qua xu
h−íng ®ã, ch¼ng h¹n b»ng c¸ch thay thÕ cÆp l−ìng luËn
mang tÝnh gi¶n l−îc gi÷a c¸c "t¸c nh©n ®Þa ph−¬ng" vµ c¸c
"t¸c nh©n can thiÖp tõ ngoµi", b»ng mét sù ph©n tÝch tÝnh
®a d¹ng vµ tÝnh phøc hîp cña c¸c t¸c nh©n ®ang ®èi ®Çu
víi nhau, hay lµ b»ng c¸ch ph¶n b¸c sù ®èi lËp mét c¸ch cã
hÖ thèng gi÷a mét bªn lµ kinh nghiÖm cña nh÷ng ng−êi
n«ng d©n vµ mét bªn lµ c¸c cuéc ®iÒu tra khoa häc... Sau
mét thêi kú coi th−êng c¸c tri thøc d©n gian (®©y lµ quan
®iÓm cña c¸c lý thuyÕt vÒ sù hiÖn ®¹i ho¸), tiÕp ®ã lµ thêi
kú thõa nhËn l¹i tÇm quan träng cña c¸c tri thøc d©n gian
Êy, Scoones vµ Thompson nhËn ®Þnh mét c¸ch ®óng ®¾n
r»ng, chóng ta ®ang ë trong giai ®o¹n thø ba cña c¸c mèi
quan hÖ gi÷a nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn. Giai ®o¹n thø ba
nµy quan t©m ®Õn c¸c t−¬ng t¸c phøc hîp vµ kh«ng thèng
nhÊt, c¸c xung ®ét vµ c¸c sù th−¬ng l−îng, c¸c qu¸ tr×nh
liªn hµnh ®éng (®iÒu nµy còng trïng hîp víi ph−¬ng ph¸p
tiÕp cËn thø ba sÏ ®−îc tr×nh bµy d−íi ®©y).
Chóng ta cã ®−îc thuËt ng÷ "sù kh¸ng cù th−êng nhËt
cña nh÷ng ng−êi n«ng d©n" lµ nhê Scott (Scott, 1985). Tõ
®ã (Scott, 1990), t¸c gi¶ nµy ®· ph¸t triÓn quan ®iÓm ngµy
cµng "tËp trung vµo sù kh¸ng cù" (resistance-centered),
®iÒu mµ chóng ta xem lµ mét h×nh thøc ®Æc thï cña xu
h−íng d©n tóy (sù t«n vinh mét c¸ch cã hÖ thèng tÊt c¶
nh÷ng g× ®−îc coi lµ sù "kh¸ng cù" cña ng−êi d©n; xem
Olivier de Sardan, 2001a).1 GÇn ®©y (Scott, 1998), t¸c gi¶
___________
1. Cooper & Packard (1997: 34) ®· phª ph¸n c¶ Scott lÉn nh÷ng
221
nµy ®· quay l¹i ca ngîi nh÷ng tri thøc thùc tiÔn (practical
knowledge), cô thÓ lµ metis [trÝ kh«n thùc tÕ] cña ng−êi Hy
L¹p (xem c«ng tr×nh cæ ®iÓn cña DÐtienne vµ Vernant,
1974). C¸i metis nµy, vèn lu«n lu«n lång ghÐp trong mét
bèi c¶nh ®Þa ph−¬ng, t¹o nªn kÕt cÊu nÒn t¶ng cña c¸c
thùc tiÔn d©n gian trªn toµn thÕ giíi. ChÝnh v× nh÷ng ®¹i
l−îc ®å tËp trung vµ kÕ ho¹ch hãa vÒ sù biÕn ®æi x· héi
(mang tÝnh qui ho¹ch ®« thÞ, mang tÝnh c¸ch m¹ng, mang
tÝnh duy t¨ng tr−ëng-ph¸t triÓn...) ®· kh«ng tÝnh ®Õn trÝ
kh«n d©n gian nªn chóng lu«n lu«n bÞ thÊt b¹i. Scott viÕt
nh− sau: "Qua cuèn s¸ch nµy, t«i ®Êu tranh b¶o vÖ vai trß
c¬ b¶n cña tri thøc thùc tiÔn, cña nh÷ng quy tr×nh kh«ng
chÝnh thøc vµ cña sù tïy nghi øng phã, vèn chØ lµ mÆt tr¸i
cña t×nh tr¹ng kh«ng thÓ tiªn l−îng ®−îc tÊt c¶" (Scott,
1998: 6).1 §«i khi Scott qu¸ ®¬n gi¶n ho¸ vÒ sù gÇn gòi
gi÷a thuyÕt "th¸o dì" víi xu h−íng d©n tóy ý thøc hÖ
(populisme idÐologique). T¸c gi¶ ®· viÕt: "Mét nh·n quan
khoa häc nµo ®ã, vÒ tÝnh hiÖn ®¹i vµ vÒ sù ph¸t triÓn, ®·
cÊu tróc hãa mét c¸ch thµnh c«ng diÔn ng«n thèng trÞ ®Õn
møc mµ mäi h×nh thøc hiÓu biÕt kh¸c ®· bÞ coi lµ l¹c hËu
c«ng tr×nh nghiªn cøu ë Ên §é (xem Guha & Spivak, 1988): "Sù
tù chñ cña nh÷ng ng−êi 'bªn d−íi' vµ c¸i 'kÞch b¶n che giÊu' cña
diÔn ng«n cña nh÷ng ng−êi bªn d−íi ®· t¸ch rêi hoµn toµn khái
diÔn ng«n cña nhµ thuéc ®Þa" ("the autonomy of the "subaltern" or
the "hidden transcript" of subaltern discourse is starkly separated
from colonial discourse").
1. "Throughout the book, I make the case for the indispensable role
of practical knowledge, informal processes, and improvisation,
the face of unpredictability."
222
vµ cè h÷u, hÖt nh− nh÷ng truyÖn kÓ thªu dÖt vÒ ®ªm cña
c¸c bµ néi hay nh− nh÷ng ®iÒu mª tÝn dÞ ®oan"(ibid.: 331).1
Tuy vËy, c«ng tr×nh nghiªn cøu cña «ng vÉn mang s¾c th¸i
d©n tóy ph−¬ng ph¸p luËn, bëi v× c«ng tr×nh nµy ®· cho
phÐp miªu t¶ vµ ph©n tÝch ®−îc c¸c quy tr×nh "chuyÓn
h−íng" vµ "phi chÝnh thøc ho¸", vèn ®Æc tr−ng cho c¸c
ph¶n øng cña d©n chóng ®èi víi c¸c dù ¸n ph¸t triÓn, vµ lµ
nguån gèc cña nh÷ng sù "lÖch l¹c" hay nh÷ng "kho¶ng
c¸ch" gi÷a mét bªn lµ dù ¸n cña nh÷ng nhµ ho¹ch ®Þnh vµ
mét bªn lµ c¸c thùc tÕ ë ®Þa ph−¬ng.2
Trong thùc tÕ, qua c¸c ph©n tÝch duy nghiÖm thùc tÕ
trªn thùc ®Þa ®−îc mét sè nhµ nh©n häc tiÕn hµnh, chóng
ta thÊy ®−îc râ nhÊt c¸c minh ho¹ vÒ c¸ch thøc thùc hiÖn
cña xu h−íng d©n tóy ph−¬ng ph¸p luËn, víi mét sù gi¶m
thiÓu nh÷ng lÖch l¹c cña xu h−íng d©n tóy ý thøc hÖ. VÝ
dô, Richards (1993) ®· kh«ng ®ång t×nh víi quan ®iÓm cho
r»ng c¸c kiÕn thøc n«ng häc d©n gian lµ nh÷ng c¸i "kho
___________
1. "A certain understanding of science, modernity and development
has so successfully structured the dominant discourse that all
other kinds of knowledge are regarded as backward, static
traditions, as old wives’tales and superstitions."
2. Tõ l©u l¾m råi, Hirschman ®· nhËn ®Þnh vÒ t×nh tr¹ng kh«ng thÓ
tr¸nh khái nh÷ng sù"lÖch l¹c"trong c¸c dù ¸n ph¸t triÓn, vèn
kh«ng chØ b¾t nguån tõ nh÷ng "ph¶n øng cña ng−êi d©n" nh−
Scott ®· nhÊn m¹nh, mµ cßn do nh÷ng sù bÊt nhÊt n»m ngay
trong c¸c thiÕt chÕ ph¸t triÓn, vµ nh÷ng chiÕn l−îc kh¸c nhau
cña c¸c t¸c nh©n. Xem Hirschman, 1967 (xem Jacob, 2000: 226-
27; Bennett, 1988: 16-17); xem thªm Olivier de Sardan, 1995, vµ
Cernea, 1991: 6.
223
kiÕn thøc", vµ chøng minh r»ngnhÊt thiÕt ph¶i cã nh÷ng
sù thÝch øng ngÉu nhiªn vµ gÇn ®óng, dùa trªn "nh÷ng kü
n¨ng thùc tiÔn".
Tõ thùc tÕ nµy, xu h−íng d©n tóy trong nh©n häc ph¸t
triÓn ®· mang nh÷ng mµu s¾c rÊt kh¸c nhau:
- Xu h−íng nµy mang mµu s¾c "ph−¬ng ph¸p luËn" vµ
duy nghiÖm n¬i nh÷ng t¸c gi¶ chó träng tíi c¸c h×nh thøc
tri thøc kü thuËt d©n gian cô thÓ, vÝ dô nh− Richards.
- Xu h−íng nµy mang mµu s¾c "ý thøc hÖ" vµ ®«i khi
cã c¶ mét chót ®Æc tr−ng cña thuyÕt "th¸o dì" n¬i nh÷ng
t¸c gi¶ ®¸nh gi¸ cao mét c¸ch cã hÖ thèng c¸c tri thøc b¶n
®Þa ®èi lËp víi c¸c tri thøc khoa häc, vÝ dô nh− Hobart.
Xu h−íng nµy cã thÓ trë nªn rÊt s¬ l−îc vµ mang tÝnh
"øng dông" cao n¬i c¸c cuéc "®iÒu tra n«ng th«n cã tham
dù" ("participatory rural appraisal"). Nh÷ng nghiªn cøu
kiÓu nµy ®−îc Chambers rÊt khuyÕn khÝch, vµ do c¸c dù
¸n ph¸t triÓn "cã tham dù" ngµy cµng trë nªn phæ biÕn,
chóng chiÕm thÞ phÇn ngµy cµng lín trong c¸c cuéc
"nghiªn cøu nhanh".
- D−êng nh− cã mét nhãm lý thuyÕt gia thø ba (DarrÐ
hoÆc Scott) ®· phèi hîp mét c¸ch rÊt phøc t¹p gi÷a xu
h−íng d©n tóy ph−¬ng ph¸p luËn víi xu h−íng d©n tóy ý
thøc hÖ.
3. Lèi tiÕp cËn ®an xen c¸c l«gic x· héi
Thay v× chØ tËp trung vµo c¸c tri thøc d©n gian gièng
nh− lèi tiÕp cËn d©n tóy, thay v× tè c¸o cÊu h×nh cña chñ
thuyÕt duy ph¸t triÓn (dÐveloppementiste) vµ diÔn ng«n
224
cña nã, gièng nh− trong lèi tiÕp cËn "th¸o dì", lèi tiÕp
cËn dùa vµo sù ®an xen gi÷a c¸c l«gic x· héi l¹i nghiªn
cøu mèi quan hÖ gi÷a hai chñ thuyÕt võa nªu. HoÆc nãi
®óng h¬n, nã quan t©m ®Õn mèi quan hÖ gi÷a nh÷ng
ph©n ®o¹n cô thÓ cña tõng chñ thuyÕt. H−íng nµy coi sù
gÆp gì gi÷a hai chñ thuyÕt Êy lµ ®èi t−îng ®iÒu tra thùc
nghiÖm cña m×nh.1
ë ®©y chóng ta cã thÓ nãi ®Õn mét thuyÕt t−¬ng t¸c
ph−¬ng ph¸p luËn (interactionnisme mÐthodologique) (®èi
lËp víi thuyÕt t−¬ng t¸c ý thøc hÖ- interactionnisme
idÐologique), gièng nh− khi chóng ta ®· nãi vÒ mét thø
thuyÕt "th¸o dì" ph−¬ng ph¸p luËn (dÐconstructionnisme
mÐthodologique) (®èi lËp víi mét thø thuyÕt "th¸o dì" ý
thøc hÖ- dÐconstructionnisme idÐologique) vµ vÒ mét thø
thuyÕt d©n tóy ph−¬ng ph¸p luËn (populisme
mÐthodologique) (®èi lËp víi mét thø thuyÕt d©n tóy ý
thøc hÖ). NÕu nh− thuyÕt t−¬ng t¸c trong c¸c ngµnh khoa
häc x· héi ®· cã tõ l©u (xem tr−êng ph¸i Chicago trong x·
héi häc, thuyÕt t−¬ng t¸c biÓu tr−ng cña Blumer hay cña
Goffman...), th× thuyÕt t−¬ng t¸c ph−¬ng ph¸p luËn ë ®©y
sÏ ®−îc dïng ®Ó nãi tíi nh÷ng sù ph©n tÝch coi c¸c t−¬ng
t¸c x· héi nh− lµ mét"lèi vµo"thùc nghiÖm ®−îc −u tiªn,
®ång thêi kh«ng biÕn nã thµnh mét ®èi t−îng nghiªn cøu
tù nã, hay nãi c¸ch kh¸c, kh«ng tù giíi h¹n hay tù ch«n
___________
1. Nh−ng ng−êi ta tÊt nhiªn cã thÓ t×m ®−îc, trong viÔn t−îng
nghiªn cøu nµy, nh÷ng yÕu tè "th¸o dì" (dÐconstruction) c¸c ®Þnh
kiÕn rËp khu«n vÒ sù ph¸t triÓn, còng nh− nh÷ng sù ph©n tÝch
xuÊt ph¸t tõ xu h−íng d©n tóy ph−¬ng ph¸p luËn.
225
ch©n trong ®ã. ThuyÕt t−¬ng t¸c ý thøc hÖ th−êng tù khÐp
m×nh trong c¸c t×nh huèng t−¬ng t¸c vµ ®i t×m mét v¨n
ph¹m h×nh thøc cña c¸c t−¬ng t¸c Êy (nh÷ng c«ng tr×nh
nghiªn cøu theo h−íng ph−¬ng ph¸p luËn d©n téc häc ®·
minh ho¹ rÊt râ cho nh÷ng c¸i bÉy nh− thÕ trong khoa
häc). Toµn thÓ c¸c c«ng tr×nh mµ chóng t«i tËp hîp ë ®©y
®Òu cã chung tªn gäi lµ "lèi tiÕp cËn ®an xen gi÷a c¸c l«gic
x· héi" (approche par l'enchevªtrement des logiques
sociales). Tuy rÊt ®a d¹ng, nh−ng c¸c c«ng tr×nh nµy ®Òu
cã ®Æc ®iÓm lµ kh«ng t«n thê tuyÖt ®èi sù t−¬ng t¸c, mµ
sö dông nã nh− lµ mét nh©n tè ph©n tÝch phï hîp víi c¸c
hiÖn t−îng cã tÇm vãc lín, b»ng c¸ch thay ®æi c¸c qui m«.
Nh− vËy, sù t−¬ng t¸c ®−îc xö lý nh− trong ph−¬ng ph¸p
"nghiªn cøu tr−êng hîp" cæ ®iÓn: ®ã lµ nh÷ng "lèi vµo"
phong phó dÉn vµo thùc t¹i x· héi, nh÷ng ph−¬ng tiÖn
kh¸m ph¸ ra chiÕn l−îc cña c¸c t¸c nh©n hay nh÷ng
c−ìng chÕ cña c¸c bèi c¶nh, ®ã lµ c¸ch ®Õn ®−îc c¸c thùc
tiÔn x· héi còng nh− c¸c quan niÖm x· héi, ph¸t hiÖn ra
c¸c hiÖn t−îng mang tÝnh nhÊt thêi hay nh÷ng hiÖn
t−îng mang tÝnh cÊu tróc.
Trong ngµnh nh©n häc, mét lèi tiÕp cËn nh− vËy hoµn
toµn ®o¹n tuyÖt víi ý thøc hÖ duy v¨n ho¸ vèn chiÕm −u
thÕ trong ngµnh khoa häc nµy, vµ nhÊn m¹nh ®Õn tÝnh
chÊt th−¬ng l−îng (transactionnel) cña nhiÒu sù ®ång
thuËn vµ nhiÒu chuÈn mùc x· héi (vèn lµ nh÷ng c¸i ®−îc
th−¬ng l−îng, Ýt ra mét c¸ch kh«ng chÝnh thøc hay mét
c¸ch tiÒm tµng). Lèi tiÕp cËn nµy còng tá ra rÊt hiÖu
nghiÖm trong bé m«n nh©n häc x· héi vÒ sù ph¸t triÓn,
trong chõng mùc mµ c¸c sù kiÖn x· héi liªn quan ®Õn sù
226
ph¸t triÓn mang ®iÓm ®Æc thï lµ ®· t¹o ra rÊt nhiÒu sù
t−¬ng t¸c; h¬n n÷a, nh÷ng t−¬ng t¸c Êy lµ s¶n phÈm cña
c¸c t¸c nh©n thuéc nhiÒu tÇng líp x· héi rÊt kh¸c nhau, cã
®Þa vÞ kh¸c nhau, cã nguån lùc kh¸c nhau vµ còng theo
®uæi c¸c chiÕn l−îc kh¸c nhau... Tõ ®ã, ng−êi ta ®· dïng
Èn dô "®Êu tr−êng" (arÌne) ®Ó chØ c¸c t−¬ng t¸c nµy.1 ViÔn
t−îng xem xÐt nhiÒu l«gic x· héi kh¸c nhau ®an xen nhau
vµ t−¬ng t¸c víi nhau nµy ®· ®−îc triÓn khai nhiÒu trong
ngµnh nh©n häc vÒ sù ph¸t triÓn bëi hai con ®−êng ®éc lËp:
con ®−êng thø nhÊt thuéc giíi Anh ng÷ th«ng qua Norman
Long ë Hµ Lan2, vµ con ®−êng thø hai thuéc giíi Ph¸p ng÷
th«ng qua APAD.3
___________
1. Xem Bierschenk, 1988; Crehan & von Oppen, 1988; Bierschenk
& Olivier de Sardan, 1997a; Dartigues, 1997.
2. Nh−ng kh«ng chØ cã vËy: nhiÒu t¸c gi¶ kh¸c còng cã mét quan
®iÓm gÇn gòi: xem Bennett & Bowen, 1988; Booth, 1994; Gould,
1997.
3. Association euro-africaine pour l’anthropologie du changement
social et du dÐveloppement (HiÖp héi ¢u-Phi vÒ nh©n häc vÒ sù
biÕn ®æi x· héi vµ vÒ sù ph¸t triÓn) (apad@ehess.cnrs-mrs.fr);
xem 18 tËp Bulletins de l’APAD (TËp san APAD) ®· xuÊt b¶n cho
®Õn nay (xem thªm 48 tËp Working Papers on African Societies
[Phóc tr×nh nghiªn cøu vÒ c¸c x· héi Phi ch©u] ®· xuÊt b¶n cho
®Õn nay, n¬i nhµ xuÊt b¶n Das Arabische Buch, Berlin). Ng−êi ta
sÏ nhËn thÊy r»ng c¸c c«ng tr×nh cña APAD liªn quan chñ yÕu
tíi c¸c n−íc Phi ch©u nãi tiÕng Ph¸p, ®iÒu nµy hiÓn nhiªn còng lµ
giíi h¹n cña c¸c kÕt qu¶ nµy, nh−ng ®ång thêi còng ®¶m b¶o lµ ®i
s¸t víi thùc ®Þa h¬n.
227
4. Norman Long vµ ngµnh nh©n häc vÒ sù ph¸t
triÓn n«ng th«n
Quan ®iÓm ®éc ®¸o cña N. Long cÇn ®−îc lµm s¸ng tá
vÒ mét sè ®iÓm sau ®©y. T¸c gi¶ nµy lµ ng−êi tiªn phong
trong lÜnh vùc cña m×nh vµ lµ ng−êi thõa kÕ tr−êng ph¸i
Manchester. Tõ kho¶ng 20 n¨m nay, «ng ®· ph¸t triÓn
mét "tr−êng ph¸i" nh©n häc vÒ sù ph¸t triÓn, xuÊt ph¸t tõ
§¹i häc n«ng häc Wageningen, n¬i «ng ta cã nhiÒu ®å
m«n vµ céng t¸c viªn nghiªn cøu (®Æc biÖt nªn xem ba
c«ng tr×nh tËp thÓ theo lèi tiÕp cËn nµy: Long, 1989, Long
& Long 1992, Arce & Long, 2000). §Þnh h−íng cña Long
phÇn lín tËp trung nghiªn cøu nh÷ng giao diÖn gi÷a c¸c
x· héi kh¸c nhau, nh−ng chÝnh b¶n th©n t¸c gi¶ l¹i cho
r»ng, ®Þnh h−íng cña m×nh lµ "h−íng vµo t¸c nh©n"
(actor-oriented). ThuËt ng÷ nµy trë thµnh c¸i tªn cho
tr−êng ph¸i cña «ng.1 N. Long vµ c¸c céng sù viªn cña
m×nh cã nãi ®Õn mét "hÖ h×nh h−íng ®Õn t¸c nh©n"(actor-
___________
1. §©y còng kh«ng ph¶i lµ mét quan ®iÓm thuéc vÒ thuyÕt c¸ nh©n
ph−¬ng ph¸p luËn (individualisme mÐthodologique), vµ Booth
(1994: 19) ®· cã lý khi viÕt r»ng "nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu
tËp trung vµo t¸c nh©n cã thÓ lµm s¸ng tá rÊt nhiÒu nh÷ng nÒn
t¶ng vi m« cña nh÷ng qu¸ tr×nh vÜ m«. Nh− Norman Long ®· cho
thÊy, viÖc sö dông nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ c¸c hµnh
®éng vi m« ®Ó lµm s¸ng tá c¸c cÊu tróc kh«ng nhÊt thiÕt bao hµm
nh÷ng ®Þnh ®Ò mang tÝnh c¸ nh©n luËn hoÆc gi¶n l−îc" (the
actor’s studies "may illuminate the micro-foundations of macro-
processes. As Norman Long as argued (1989: 226-31) the use of
micro-action studies to illuminate structures does not imply
radically individualist or reductionnist assumptions").
228
oriented paradigm) (Long & Long, 1992; Long vµ van der
Ploeg, 1994). Hä cßn dïng ®Õn côm tõ "h−íng nghiªn cøu
tËp trung vµo t¸c nh©n" (actor-oriented perspective) (Arce
& Long, 2000). Theo hä, nh÷ng ®iÒu nµy lµm míi l¹i
nh÷ng lèi tiÕp cËn th«ng th−êng vÒ sù ph¸t triÓn: theo hä,
hÖ h×nh cña hä "®· ®−îc lÊy l¹i mét c¸ch nhiÖt tÝnh trong
nhiÒu lÜnh vùc nghiªn cøu øng dông, ch¼ng h¹n nh− viÖc
phæ cËp kiÕn thøc n«ng nghiÖp vµ c¸c c«ng tr×nh nghiªn
cøu vÒ truyÒn th«ng, nh÷ng cuéc ®iÒu tra cã tham dù ë
n«ng th«n, vµ nh÷ng ph©n tÝch vÒ c¬ héi còng nh− th¸ch
thøc"1 (Arce & Long, 2000: 27). "Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n
cña lèi tiÕp cËn tËp trung vµo t¸c nh©n lµ "sù s¾p xÕp"
(agencÐitÐ)2, ý niÖm t¸c nh©n x· héi, sù tån t¹i cña nhiÒu
thùc tÕ x· héi ®a d¹ng vµ cña nhiÒu "®Êu tr−êng" trong ®ã
nhiÒu lo¹i h×nh "x· héi ®êi sèng" kh¸c nhau vµ nhiÒu lo¹i
diÔn ng«n kh¸c nhau ®ang ®èi ®Çu nhau, ý t−ëng vÒ
nh÷ng sù gÆp gì t¹i n¬i giao diÖn, xÐt vÒ mÆt bÊt t−¬ng
hîp gi÷a c¸c quyÒn lîi, c¸c gi¸ trÞ, c¸c tri thøc, quyÒn lùc,
vµ cuèi cïng lµ tÝnh dÞ biÖt vÒ cÊu tróc"3 (Long & van der
___________
1. "Enthusiastically taken up in applied fields such as agricultural
extension and communication studies, participatory rural
appraisal (PRA) and stake-holder analyses."
2. ThuËt ng÷ "agency" (tiÕng Anh), xuÊt ph¸t tõ Giddens, khã dÞch
b»ng mét ch÷ nµo kh¸c trong tiÕng Ph¸p: nã nãi ®Õn"kh¶ n¨ng
hµnh ®éng cña chÝnh c¸c t¸c nh©n".
3. The "guiding concepts of actor oriented approach" are "agency
and social actors, the notion of multiple realities and arenas
where different life-worlds and discourses meet, the idea of
interface encounters in terms of discontinuities of interest, values,
knowledge and power, and structured heterogeneity."
229
Ploeg, 1994: 82; xem phÇn giíi thiÖu cña t¸c gi¶ vÒ thuËt
ng÷ nµy t¹i N. Long, 2000).
NhiÒu c«ng tr×nh chuyªn kh¶o cã gi¸ trÞ, xuÊt ph¸t tõ
Wageningen, ®· khai triÓn c¸c kh¸i niÖm nµy trong c¸c bèi
c¶nh thùc tÕ kh¸c nhau (xem Arce, 1993; Mongbo, 1995;
Breusers, 1999). Ng−êi ta thÊy kh«ng cã lý lÏ g× ®Ó ph¶n
b¸c ®Þnh h−íng nghiªn cøu cña Long xÐt vÒ mÆt lý thuyÕt:
nã lµ mét thø nh©n häc n¨ng ®éng, kh«ng mang tÝnh chÊt
duy v¨n ho¸, vµ sö dông nhiÒu cuéc ®iÒu tra còng nh− c¸c
nghiªn cøu tr−êng hîp mét c¸ch nhuÇn nhuyÔn. MÆt kh¸c,
®Þnh h−íng nghiªn cøu nµy cßn quan t©m ®Õn c¸c xung
®ét, c¸c cuéc th−¬ng l−îng, c¸c tr−êng hîp bÊt t−¬ng hîp
hoÆc ngé nhËn. ë ph−¬ng diÖn nµy, chóng t«i ®Ò xuÊt mét
h−íng mang tÝnh bæ sung.
Tuy nhiªn, chóng ta cã thÓ cÇn ph¶i thËn träng liªn
quan tíi tÝnh chÊt "khÐp kÝn" vµ lÆp l¹i cña hÖ thèng lý
thuyÕt cña N. Long. Ngay tõ gi÷a nh÷ng n¨m 1980, c¸c
kh¸i niÖm chÝnh cña N. Long ®· ®−îc h×nh thµnh (nh÷ng
kh¸i niÖm liÖt kª trªn ®©y). Sau ®ã, chóng ta b¾t gÆp l¹i
chóng mµ kh«ng thÊy chóng thay ®æi g× nhiÒu qua nh÷ng
lêi b×nh luËn vµ gi¶i thÝch trong kho¶ng 15 n¨m viÕt s¸ch
b¸o khoa häc cña chÝnh t¸c gi¶ vµ c¸c ®å m«n cña m×nh.
HÖ thèng diÔn gi¶i nµy, vèn n»m ë mét møc ®é trõu t−îng
cao (xem c¸c "kh¸i niÖm h−íng dÉn" [guiding concepts]
liÖt kª trªn ®©y), dÇn dÇn trë thµnh æn ®Þnh vµ "tù m·n",
trë ®i trë l¹i. Vµ c¸c cuéc nghiªn cøu thùc nghiÖm d−êng
nh− chØ dïng ®Ó minh ho¹ hoÆc hîp thøc ho¸ hÖ thèng
kh¸i niÖm Êy, h¬n lµ ®Ó s¶n xuÊt ra nh÷ng c¸ch kiÕn gi¶i
míi ë ®Þa ph−¬ng hay khu vùc, hoÆc ®Ó khai ph¸ nh÷ng
230
"vïng ®Êt" míi. Cã lÏ sù ®ãng khung vµo trong sù ph¸t
triÓn n«ng th«n kh«ng gióp Ých g× cho sù ®æi míi, bëi v×
nh÷ng d¹ng t−¬ng t¸c cã thÓ cã gi÷a c¸c t¸c nh©n ph¸t
triÓn vµ ng−êi n«ng d©n lµ rÊt h¹n chÕ vÒ sè l−îng, xÐt
trªn toµn thÕ giíi; tõ ®ã, chóng kh«ng thóc ®Èy ®−îc nhµ
nghiªn cøu cã nh÷ng diÔn gi¶i míi "tõ thùc ®Þa", mét khi
nhµ nghiªn cøu c¶m thÊy r»ng dïng hÖ thèng kh¸i niÖm
cña N. Long lµ rÊt tiÖn lîi. Tuy nhiªn, hÖ thèng kh¸i niÖm
cña N. Long vÉn lµ mét hßn ®¸ t¶ng trong m«n nh©n häc
ph¸t triÓn.
5. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña APAD (HiÖp héi
¢u-Phi vÒ ngµnh nh©n häc vÒ sù biÕn ®æi x· héi vµ
vÒ sù ph¸t triÓn)
Lèi tiÕp cËn ®an xen c¸c l«gic x· héi ®· ®−îc ph¸t triÓn
trong nh÷ng n¨m 1980. Nã võa nèi dµi võa ®o¹n tuyÖt víi
truyÒn thèng lý thuyÕt Ph¸p vèn tõ l©u mang ®Ëm dÊu Ên
cña thuyÕt m¸c-xÝt cÊu tróc vµ thuyÕt m¸c-xÝt d©n tóy
(chÝnh chóng t«i còng ®· tham gia vµo trµo l−u nµy).
Nh−ng lèi tiÕp cËn nµy còng chÞu ¶nh h−ëng cña
Balandier, ng−êi ®· qu¶ng b¸ c¸c c«ng tr×nh cña tr−êng
ph¸i Manchester vµo n−íc Ph¸p. Theo nhiÒu c¸ch, lèi tiÕp
cËn nµy g¾n liÒn víi viÖc h×nh thµnh HiÖp héi APAD, mµ
kh«ng chØ dõng l¹i ë møc ®ã. Mét sè v¨n liÖu vÉn mang
tÝnh lý thuyÕt hoÆc mang tÝnh c−¬ng lÜnh, th−êng còng
®ång thêi nªu lªn mét sè "hiÖn tr¹ng vÊn ®Ò" (xem Elwert
& Bierschenk, 1988; Chauveau, 1994, 2000a; Olivier de
Sardan, 1995).
Trong nh÷ng n¨m qua, ®· cã mét b−íc ph¸t triÓn míi
231
cïng víi viÖc c«ng bè nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ c¸c
n−íc Phi ch©u nãi tiÕng Ph¸p cña c¸c t¸c gi¶ Phi ch©u vµ
¢u ch©u. Nh÷ng c«ng tr×nh nµy ®· sö dông ph−¬ng ph¸p
ph©n tÝch ®an xen c¸c l«gic x· héi, hay nãi c¸ch kh¸c,
chóng ®· ®−a ra ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ thùc nghiÖm vÒ c¸c
®Ò tµi kh¸c nhau, Ýt nhiÒu liªn quan ®Õn c¸c t−¬ng t¸c
gi÷a nhiÒu t¸c nh©n trong c¸c lÜnh vùc mµ ë ®ã cã sù can
thiÖp cña c¸c thiÕt chÕ ph¸t triÓn. C¸i hay trong nhiÒu
c«ng tr×nh nghiªn cøu nµy, ®ã lµ, hä ®· kh«ng ®Ò xuÊt
mét chñ thuyÕt chÝnh thèng ®Æc biÖt nµo, hä kh«ng ¸p ®Æt
mét hÖ thèng lý thuyÕt duy nhÊt hoÆc khÐp kÝn. TÊt c¶ hä
®· cè g¾ng lùa chän mét quan ®iÓm ph−¬ng ph¸p luËn
t−¬ng ®èi gÇn gòi nhau vèn cho phÐp s¶n xuÊt ra nh÷ng
c¸ch kiÕn gi¶i míi. Nh÷ng diÔn gi¶i míi Êy "gÇn gòi víi
thùc ®Þa" vµ kh«ng bÞ ¶nh h−ëng bëi c¸c ý thøc hÖ (kÓ c¶
c¸c ý thøc hÖ khoa häc lÉn c¸c ý thøc hÖ duy ph¸t triÓn).
Hä cã sù quan t©m ®Æc biÖt ®Õn viÖc xem xÐt nh÷ng sù
kiÖn ph¸t triÓn trong tÝnh phøc hîp cña chóng. ChÝnh
cuéc ®i t×m thùc nghiÖm ®èi víi tÝnh phøc hîp lµ ®Æc
tr−ng râ nÐt nhÊt cña dßng lý thuyÕt nµy, gÇn víi lËp
tr−êng cña APAD. HiÖp héi APAD coi lèi tiÕp cËn nµy
nh− ®èi lËp c¬ b¶n víi phÇn lín c¸c c«ng tr×nh "th¸o dì"
c¸c diÔn ng«n (dÐconstruction des discours), vµ víi c¸c lèi
tiÕp cËn d©n tóy theo kiÓu ý thøc hÖ.
KÓ tõ ®©y, trong lÜnh vùc nghiªn cøu vÒ ch©u Phi,
chóng ta ®· cã ®−îc nh÷ng c«ng tr×nh ph©n tÝch phong phó
vµ míi mÎ vÒ mét lo¹t chñ ®Ò cô thÓ: c¸c hiÖp héi n«ng d©n
(sù ly t¸ch trong lßng c¸c hiÖp héi nµy, chiÕn l−îc cña
232
nh÷ng ng−êi phô tr¸ch héi n«ng d©n, nh÷ng sù th−¬ng
l−îng víi c¸c thiÕt chÕ ph¸t triÓn)1; c¸c ho¹t ®éng y tÕ c«ng
céng (nh÷ng sù trôc trÆc hÖ thèng cña c¸c cÊu tróc y tÕ
hiÖn ®¹i)2; mèi quan hÖ gi÷a c¸c nhµ cÇm quyÒn ®Þa
ph−¬ng vµ sù ph¸t triÓn (kÓ c¶ nh÷ng sù can thiÖp vµo ®Þa
ph−¬ng cña Nhµ n−íc vµ qu¸ tr×nh phi tËp trung hãa)3;
nh÷ng vÊn ®Ò ®Êt ®ai (nhiÒu c¬ héi vµ th¸ch thøc còng nh−
c¸c quy tr×nh ho¹t ®éng)4; nh÷ng ng−êi m«i giíi ph¸t triÓn
®Þa ph−¬ng (c¸c h×nh thøc nhËn vèn vµ t¸i ph©n phèi
"thµnh qu¶ ph¸t triÓn")...5
Nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu nµy kh«ng chØ lµ tËp hîp
c¸c v¨n liÖu ph©n tÝch cô thÓ vÒ nh÷ng sù ®an xen gi÷a c¸c
___________
1. VÒ SÐnÐgal, xem Blundo, 1992; vÒ Tanzania, xem Gould, 1997; vÒ
Burkina Faso, xem Laurent, 1993; vÒ T©y Phi, xem Jacob &
Lavigne Delville, 1994.
2. VÒ Mali, xem Berche, 1998; vÒ T©y Phi, xem JaffrÐ, 1999, vµ
Olivier de Sardan, 2001b.
3. Xem Bierschenk & Olivier de Sardan, 1998, Bako Arifari, 1995,
1999; vÒ BÐnin, xem Bako-Arifari & Le Meur, 2001; vÒ SÐnÐgal,
xem Blundo, 1991, 1998; vÒ Trung Phi, xem Bierschenk & Olivier
de Sardan, 1997b; vÒ Mali, xem Fay, 2000, Bouju, 2000; vÒ Burkina
Faso, xem Ouedraogo, 1997, Laurent, 1995, 1997; vÒ Niger, xem
Olivier de Sardan, 1999, Olivier de Sardan & Dagobi, 2000.
4. VÒ Niger, xem Lund, 1998; vÒ Burkina, xem Bouju, 1991,
Laurent & Mathieu, 1994; vÒ SÐnÐgal, xem Blundo, 1996; vÒ
C«te d’Ivoire, xem Chauveau, 2000; vÒ T©y Phi, xem Lavigne
Delville, Bouju, & Le Roy, 2000.
5. VÒ SÐnÐgal, xem Blundo, 1995; vÒ T©y Phi, xem Bierschenk,
Chauveau & Olivier de Sardan, 1999.
233
l«gic x· héi. Chóng cßn xö lý nhiÒu ®èi t−îng míi vµ mét
phÇn nµo ®ã gi¶i phãng m×nh ra khái ®èi t−îng duy nhÊt lµ
ph¸t triÓn (ë ®©y lµ sù ph¸t triÓn n«ng th«n) ®Ó khai ph¸
nh÷ng lÜnh vùc trong ®ã nh÷ng ho¹t ®éng vµ chÝnh s¸ch
ph¸t triÓn th−êng chång lÊn lªn (straddling) c¸c thùc tiÔn
chÝnh trÞ, kinh tÕ hoÆc hµnh chÝnh ®Þa ph−¬ng ë ch©u Phi.
XÐt vÒ mÆt t−¬ng t¸c, ngµy cµng khã bãc t¸ch nh÷ng g×
thuéc ph¹m trï "cÊu h×nh duy t¨ng tr−ëng"(configuration
dÐveloppementiste) vµ nh÷ng g× thuéc "cuéc sèng th−êng
nhËt cña nhµ n−íc" hay nh÷ng g× thuéc "x· héi d©n sù".
Theo quan ®iÓm nµy, nh©n häc x· héi vÒ sù ph¸t triÓn
ngµy cµng khã t¸ch rêi khái mét bé m«n nh©n häc x· héi
vÒ sù biÕn ®æi x· héi t¹i ch©u Phi. Nh©n häc x· héi Êy ch¾c
ch¾n quan t©m ®Õn c¸c sù kiÖn ph¸t triÓn x· héi, nh−ng
kh«ng chØ dõng l¹i ë ®ã.
Mét ®Æc ®iÓm kh¸c cña c¸c c«ng tr×nh nµy lµ chóng
th−êng ®−îc thùc hiÖn theo ph−¬ng ph¸p so s¸nh hÖ
thèng.1 Nhê vËy, chóng tho¸t ra ®−îc nguy c¬ chØ tÝch luü
c¸c tËp chuyªn kh¶o thuÇn tóy t¹i ®Þa ph−¬ng vèn th−êng
®e do¹ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu nh©n häc (xem Bowen,
1988; Booth, 1994). Ngay c¶ khi nh÷ng cuéc nghiªn cøu
tr−êng hîp ®−îc thùc hiÖn t¹i mét lµng, mét vïng hay mét
___________
1. ViÖc so s¸nh"®Þnh tÝnh"nghiªm cÈn (do gÇn gòi, chø kh«ng ph¶i
do thuËn tiÖn) ®ßi hái mét cuéc nghiªn cøu thùc ®Þa trªn nhiÒu
®Þa bµn vµ nh÷ng sù chuÈn bÞ vÒ ph−¬ng ph¸p luËn (xem b¶n
ph¸c th¶o nghiªn cøu ®−îc ®Ì x−íng bëi Bierschenk & Olivier de
Sardan, 1997a, vèn ®· ®−îc sö dông trong nhiÒu c«ng tr×nh dÉn
trªn ®©y; xem c¸c phô lôc vÒ ph−¬ng ph¸p luËn cña Long, 1989).
234
thµnh phè, th× ng−êi ta th−êng chó ý ®Õn c¸c nguån lùc t¸c
nh©n bªn ngoµi ®Þa ph−¬ng, hoÆc lµ ®Õn sù can thiÖp cña
c¸c t¸c nh©n ngoµi"®Êu tr−êng ®Þa ph−¬ng"®ã. Lµm nh−
vËy sÏ cho phÐp ®i ®Õn viÖc ph©n tÝch c¸c l«gic hµnh ®éng
xuyªn suèt vµ c¸c cung bËc réng lín h¬n.
NhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu tËp thÓ, ch−a hoµn tÊt, ®·
®−îc më ra theo h−íng nµy: n¹n hèi lé (xem t¹p chÝ
Politique Africaine [ChÝnh trÞ ch©u Phi], sè 83), sù phi tËp
trung hãa (xem c¸c tËp san APAD sè 14, 15 vµ 16), c¸c
nghÒ nghiÖp liªn quan tíi søc khoÎ (xem TËp san APAD sè
17), sù m«i giíi vµ sù trung giíi (xem c¸c tËp san APAD sè
11 vµ 12), vµ s¾p tíi ®©y lµ c¸c nÒn v¨n ho¸ nghÒ nghiÖp
vµ hµnh chÝnh, Nhµ n−íc ®Þa ph−¬ng, c¸c dÞch vô c«ng,
cuéc sèng th−êng nhËt cña Nhµ n−íc...1 Víi sù tiÕn triÓn
nh− vËy, vÊn ®Ò ®Æt ra kh«ng ph¶i lµ kh«ng coi sù ph¸t
triÓn lµ ®èi t−îng nghiªn cøu n÷a, mµ lµ héi nhËp sù ph¸t
triÓn vµo nh− lµ mét thµnh tè trong sè nhiÒu thµnh tè cña
tÝnh hiÖn ®¹i ë ch©u Phi. TÝnh hiÖn ®¹i Êy ®−îc nghiªn cøu
cïng víi nhiÒu s¾c th¸i thùc nghiÖm. Cã thÓ nhê sù më
réng vµ sù ®a d¹ng cña c¸c chñ ®Ò ®iÒu tra, kÌm víi c¸c
diÔn gi¶i linh ho¹t mµ trµo l−u nµy cã nh÷ng nÐt ®Æc thï,
cho dï cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu gÇn gòi víi "tr−êng
ph¸i N. Long" (xem ý niÖm vÒ "lý thuyÕt c¾m rÔ vµo thùc
®Þa" cña Glaser vµ Strauss, 1973).
___________
1. §©y lµ chñ ®Ò cña cuéc héi th¶o s¾p tíi cña APAD ë Leyden, vµo
th¸ng 5-2002.
235
KÕt luËn
Nh©n häc vÒ sù ph¸t triÓn ngµy nay rÊt ®a d¹ng, bao
hµm nhiÒu quan ®iÓm nhËn thøc luËn vµ khoa häc kh¸c
nhau, ®«i khi ®èi lËp nhau. Mét mÆt, cã c¸c t¸c gi¶ "hËu
hiÖn ®¹i" vµ cÊp tiÕn phª ph¸n hÖ thèng ph¸t triÓn, cho dï
th«ng qua diÔn ng«n vÒ sù ph¸t triÓn hay th«ng qua sù
phñ nhËn c¸c lo¹i tri thøc b¶n ®Þa. MÆt kh¸c, cã nhiÒu nhµ
nh©n häc"øng dông"tiÕn hµnh nhiÒu cuéc nghiªn cøu thÈm
®Þnh ®iÒn d· theo h−íng d©n tóy. Gi÷a hai dßng lý thuyÕt
nµy, d−êng nh− rÊt cã Ýt sù gÇn gòi, ngay c¶ khi thØnh
tho¶ng chóng ta vÉn thÊy cã mét sè liªn kÕt hay phèi hîp
®¸ng ng¹c nhiªn gi÷a hai tr−êng ph¸i.
Tuy nhiªn, sè l−îng dåi dµo c¸c cuéc nghiªn cøu thùc
nghiÖm, sù ®a d¹ng cña c¸c kinh nghiÖm ph¸t triÓn vµ sù
suy tµn cña c¸c hÖ lý thuyÕt lín chøc n¨ng luËn hay cÊu
tróc luËn ch¾c ch¾n ®· më ra nh÷ng kh«ng gian nghiªn
cøu vµ diÔn gi¶i míi. ë ®©y, nh÷ng c«ng tr×nh thuéc "lèi
tiÕp cËn ®an xen gi÷a c¸c l«gic x· héi" ®· tËn dông ®−îc
nh÷ng kh«ng gian nghiªn cøu míi nµy. §ång thêi, c¸c
ph−¬ng ph¸p nµy còng tËn dông thªm c¸c thµnh qu¶ cña
mét sè bé m«n l©n cËn (vÝ dô, lÞch sö kinh tÕ, víi c¸c c«ng
tr×nh nghiªn cøu cña S. Berry, 1993, hoÆc kinh tÕ chÝnh
trÞ, víi c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Bates, 1988). Cïng
víi nh÷ng t¸c gi¶ nµy, ng−êi ta b¾t ®Çu h×nh thµnh c¸c
ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn bæ sung (®Æc biÖt lµ trong sù phèi
hîp c¸c cÊp ®é). Trªn thùc tÕ, trong m«n nh©n häc x· héi,
lèi tiÕp cËn b»ng c¸ch ®an xen c¸c l«gic x· héi, vèn lu«n −u
tiªn cÊp ®é "chÝnh trÞ vi m«" v× lý do ph−¬ng ph¸p luËn,
hoµn toµn cã lîi nÕu phèi hîp víi c¸c c«ng tr×nh khoa häc
236
bæ sung, b»ng c¸ch lùa chän nh÷ng xu h−íng linh ho¹t h¬n quyÒn l−îc, ®Õn c¸c m¹ng l−íi x· héi gÇn gòi vµ xa x«i, ®Õn
vµ "vÜ m«" h¬n (ch¼ng h¹n nh− thuyÕt thiÕt chÕ míi [nÐo- c¸c "bé m¸y Nhµ n−íc" hay c¸c chuÈn mùc nghÒ nghiÖp
institutionnalisme] trong kinh tÕ, xem Colin, 1990). thùc tiÔn. Nh÷ng ph©n tÝch nµy mang tÝnh xuyªn suèt theo
c¸c ph©n ®o¹n th«ng th−êng: ng−êi ta chuyÓn d¹ng c¸c
Chóng ta cã thÓ thõa nhËn víi Bennett r»ng, kÓ tõ ®©y
nguån lùc kinh tÕ thµnh c¸c nguån lùc x· héi vµ ng−îc l¹i,
m«n nh©n häc vÒ sù ph¸t triÓn (Ýt nhÊt lµ ph−¬ng ph¸p
ng−êi ta thÊy trong lÜnh vùc y tÕ c¸c quy tr×nh t−¬ng ®ång
tiÕp cËn b»ng c¸ch ®an xen c¸c l«gic x· héi"mµ chóng t«i
víi nh÷ng quy tr×nh can thiÖp vµo sù ph¸t triÓn n«ng th«n
b¶o vÖ ë ®©y) ®· hoµn toµn ®o¹n tuyÖt víi mét nh·n quan
hay luËt ph¸p; hoÆc quan s¸t tõ tõ ®« thÞ ®Õn n«ng th«n,
truyÒn thèng vÒ c¸c x· héi (ph−¬ng ph¸p nµy ®· ¸p dông
tõ ng−êi qu¶n lÝ ®Õn nh÷ng ng−êi bÞ qu¶n lÝ, ng−êi ta
sù ph©n tÝch vÒ c¸c "chiÕn l−îc cña n«ng d©n", xem
kh«ng cßn ph©n biÖt ®−îc c¸i g× thuéc ph¹m trï ph¸t triÓn
Chauveau, 2000a), còng nh− víi mét thø "b×nh ®¼ng l·ng
tõ bªn ngoµi vµ c¸i g× thuéc ph¹m trï ph¸t triÓn "néi t¹i".
m¹n" (romantic egalitarianism), vµ ®−îc ®Æc tr−ng bëi mét
sù "thõa nhËn r»ng sù thÝch øng lµ mét qu¸ tr×nh øng xö
quyÕt ®Þnh xÐt vÒ mÆt biÕn ®æi x· héi"1 (ë ®©y, sù thÝch øng
thay thÕ kh¸i niÖm "v¨n ho¸"), vµ bëi sù chó ý tíi "c¸c khÝa
c¹nh x¶o kÕ hay 'xoay xë' cña øng xö"2 (Bennett, 1988: 19-
21), cho dï ®ã lµ quan ®iÓm tÊn c«ng hay tù vÖ.3 Sù tiÕn
triÓn nµy cho phÐp cã sù hîp t¸c víi nh÷ng bé m«n khoa
häc l©n cËn mét c¸ch réng r·i h¬n so víi thuyÕt "duy v¨n
ho¸" cæ ®iÓn.
C¸c sù kiÖn x· héi vÒ ph¸t triÓn kÓ tõ ®©y ®−îc xem xÐt
vµ ®−îc ®−a vµo trong c¸c ph©n tÝch cô thÓ. Nh÷ng ph©n
tÝch Êy ®ång thêi ®Ò cËp ®Õn c¸c h×nh thøc qu¶n lý c«ng ë
®Þa ph−¬ng, ®Õn c¸c chiÕn l−îc thuyÕt phôc vµ n¾m b¾t
___________
1. "A recognition of adaptation as the key behavioral process in
social change."
2. "Coping-manipulative aspects of behaviour".
3. VÒ c¸c chiÕn l−îc tÊn c«ng hay tù vÖ n¬i ng−êi n«ng d©n vïng
Sahel, xem Yung & Zaslavsky, 1992.

237 238

NH÷NG C¤NG TR×NH §· DÉN
Arce, A., 1993, Negotiating agricultural development.
Entanglements of bureaucrats and rural producers in
Western Mexico (Th−¬ng thuyÕt trong ph¸t triÓn n«ng
nghiÖp. Nh÷ng sù v−íng m¾c gi÷a nh÷ng nhµ qu¶n lÝ
hµnh chÝnh vµ nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë miÒn
T©y Mexico), Wageningen: §¹i häc n«ng nghiÖp.
Arce, A. & Long, N. (chñ biªn), 2000, Anthropology,
development and modernity (Nh©n häc, sù ph¸t triÓn vµ
tÝnh hiÖn ®¹i), Lu©n §«n: Routledge.
Arnfred, S., 1998, "From quest for civilization to war
against poverty. Observations regarding development
discourse" (Tõ viÖc ®i t×m v¨n minh ®Õn cuéc chiÕn chèng
®ãi nghÌo. Nh÷ng nhËn xÐt liªn quan ®Õn diÔn ng«n vÒ sù
ph¸t triÓn), trong Marcussen & Arnfred (chñ biªn).
Bako Arifari, N., 1995, "DÐmocratie, et"logique du
terroir"au BÐnin" (D©n chñ vµ l«gic '®Êt ®ai' ë BÐnin),
Politique Africaine (ChÝnh trÞ ch©u Phi), sè 59, trang 7-24.
Bako Arifari, N., 1999, Dynamiques et formes du
pouvoir politique en milieu rural ouest-africain: Ðtude
239
comparative au BÐnin et au Niger (Sù n¨ng ®éng vµ c¸c
h×nh thøc quyÒn lùc chÝnh trÞ ë n«ng th«n T©y Phi: nghiªn
cøu so s¸nh ë BÐnin vµ ë Niger), Marseille: tr−êng §¹i häc
Khoa häc X· héi cao cÊp (EHESS), luËn ¸n tiÕn sÜ.
Bako Arifari, N., & Le Meur, P.Y., 2001, "La chefferie
au BÐnin entre Etat, dÐveloppement et pouvoirs locaux:
une rÐsurgence ambiguë", (H¹t tr−ëng ë BÐnin gi÷a Nhµ
n−íc, sù ph¸t triÓn vµ c¸c quyÒn lùc ®Þa ph−¬ng: mét sù
trçi dËy m¬ hå), trong Almeida-Topor (d') & Perrot (chñ
biªn), Rois et chefs dans les Etats africains de la veille des
IndÐpendances µ la fin du XXeme siÌcle. Eclipses et
rÐsurgences (C¸c vÞ vua vµ c¸c vÞ tï tr−ëng trong c¸c quèc
gia ch©u Phi tõ tr−íc khi ®éc lËp ®Õn cuèi thÕ kØ XX.
Nh÷ng sù lôi tµn vµ nh÷ng sù håi phôc), Paris: Karthala.
Bates, R. (chñ biªn), 1988b, Toward a political economy
of development: a rational choice perspective (H−íng tíi
mét khoa kinh tÕ chÝnh trÞ vÒ sù ph¸t triÓn: mét viÔn
t−îng lùa chän hîp lý), Berkeley: University of California
Press.
Bennett., J., 1988 "Anthropology and development: the
ambiguous engagement" ("Nh©n häc vµ ph¸t triÓn: sù cam
kÕt m¬ hå") trong Bennett vµ Bowen (chñ biªn).
Bennett, J., vµ Bowen, J. (chñ biªn), 1988, Production
and autonomy. Anthropological studies and critiques of
development (NÒn s¶n xuÊt vµ sù tù trÞ: nh÷ng nghiªn cøu
vµ phª b×nh nh©n häc vÒ sù ph¸t triÓn), Lanham: Society
for Economic Anthropology
Berche, T., 1998, Anthropologie et santÐ publique en
240
pays dogon (Nh©n häc vµ søc khoÎ c«ng céng ë vïng
Dogon), Paris: Karthala.
Berry, S., 1993, No condition is permanent. The social
dynamics of agrarian change in Sub-Saharian Africa
(Kh«ng cã t×nh h×nh nµo l©u bÒn. Nh÷ng n¨ng ®éng x· héi
cña sù biÕn ®æi n«ng nghiÖp t¹i miÒn Nam Sahara),
Madison: University of Wisconsin Press
Bierschenk, T., 1988, "Development projects as an
arena of negotiation for strategic groups. A case study
from BÐnin" ("C¸c dù ¸n ph¸t triÓn xÐt nh− lµ mét ®Êu
tr−êng th−¬ng thuyÕt ®èi víi c¸c nhãm chiÕn l−îc. Nghiªn
cøu tr−êng hîp BÐnin"), trong Sociologia Ruralis (X· héi
häc n«ng th«n), 28 (2-3): 146-160.
Bierschenk, T., Chauveau, J.P., 1997a "ECRIS: Rapid
collective inquiry for the identification of conflicts and
strategic groups" (ECRIS: §¸nh gi¸ nhanh nh»m nhËn
diÖn c¸c cuéc xung ®ét vµ c¸c nhãm chiÕn l−îc"), Human
Organization (Tæ chøc con ng−êi), 56 (2): 238-244.
Bierschenk, T., Chauveau, J.P & Olivier de Sardan,
J.P. (chñ biªn), 1999, Courtiers en dÐveloppement. Les
villages africains en quªte de projets (C¸c nhµ m«i giíi
ph¸t triÓn. Sù t×m kiÕm dù ¸n cña c¸c lµng m¹c ch©u Phi),
Paris: Karthala.
Bierschenk, T., & Olivier de Sardan, J.P., 1997b "Local
powers and a distant state in rural Central African
Republic" ("C¸c quyÒn lùc ®Þa ph−¬ng vµ mét Nhµ n−íc xa
x«i t¹i n«ng th«n Céng hoµ Trung Phi"), The Journal of
241
Modern African Studies (T¹p chÝ Nghiªn cøu ch©u Phi
hiÖn ®¹i), 35 (3): 441-468.
Bierschenk, T., & Olivier de Sardan, J.P. (chñ biªn),
1998, Les pouvoirs au village: le BÐnin rural entre
dÐmocratisation et dÐcentralisation (C¸c quyÒn lùc ë lµng:
n«ng th«n BÐnin gi÷a d©n chñ ho¸ vµ phi tËp trung hãa),
Paris: Karthala.
Blundo, G., 1991, "La brique, la terre et le puits:
administration locale,"factionnalisme"et autopromotion au
SÐnÐgal" ("G¹ch, ®Êt vµ giÕng: hµnh chÝnh ®Þa ph−¬ng, xu
h−íng bÌ ph¸i vµ sù tù ®Ò b¹t ë SÐnÐgalSÐnÐgal") trong
Kwan Kaï Hong (chñ biªn), Jeux et enjeux de l'auto-
promotion. Vers d'autres formes de coopÐration au
dÐveloppement (Trß ch¬i vµ nh÷ng c¬ héi/th¸ch thøc cña
viÖc tù ®Ò b¹t. H−íng ®Õn nh÷ng h×nh thøc hîp t¸c kh¸c v×
sù ph¸t triÓn, Paris-GenÌve: Presses Universitaires de
France-Cahiers de l'IUED
Blundo, G., 1992, "Le conflit dans"L'entente".
CoopÐration et compÐtition dans les associations paysannes
de Koungheul (SÐnÐgal)" ("Xung ®ét trong"Tho¶ thuËn".
Hîp t¸c vµ c¹nh tranh trong c¸c hiÖp héi n«ng d©n
Koungheul [SÐnÐgal]SÐnÐgal"), Bulletin de l'APAD, 4: 33-
49.Blundo, G., 1995 "Les courtiers du dÐveloppement en
milieu rural sÐnÐgalais" (Nh÷ng nhµ m«i giíi ph¸t triÓn ë
n«ng th«n SÐnÐgal), Cahiers d'Etudes Africaines, 137: 73-99
Blundo, G., 1996, "GÐrer les conflits fonciers au
SÐnÐgal: le r«le de l'administration locale dans le Sud-Est
du bassin arachidier" ("Qu¶n lÝ c¸c cuéc xung ®ét ®Êt ®ai ë
242
SÐnÐgalSÐnÐgal: vai trß cña hµnh chÝnh ®Þa ph−¬ng ë phÝa
§«ng-Nam vïng Bassin Arachidier"), Cahiers Africains,
23-24: 101-119.
Blundo, G., 1998, Elus locaux, associations paysannes
et courtiers du dÐveloppement au SÐnÐgal. Une
anthropologie politique de la dÐcentralisation dans le Sud-
Est du bassin arachidier (1974-1995) (C¸c ®¹i biÓu ®Þa
ph−¬ng, c¸c hiÖp héi n«ng d©n vµ nh÷ng ng−êi m«i giíi
ph¸t triÓn ë SÐnÐgal. Nh©n häc chÝnh trÞ vÒ sù phi tËp
trung ho¸ ë §«ng-Nam vïng Bassin Arachidier (1974-
1995), Lausanne: luËn ¸n tiÕn sÜ.
Booth, D. (chñ biªn), 1994, Rethinking social
development: theory, research and practice (Suy nghÜ l¹i vÒ
sù ph¸t triÓn x· héi: lý thuyÕt, nghiªn cøu vµ thùc tiÔn),
Essex: Longman.Bouju, J., 1991 "Pouvoirs et lÐgitimitÐs
sur le contr«le de l'espace rural" (QuyÒn lùc vµ tÝnh chÝnh
danh ®èi víi viÖc lµm chñ kh«ng gian n«ng th«n), trong
Olivier de Sardan & Paquot (chñ biªn)
Bouju, J., 2000, "ClientÐlisme, corruption et
gouvernance locale a Mopti (Mali)" ("Sù vËn ®éng mÞ d©n,
n¹n hèi lé vµ sù cai qu¶n ®Þa ph−¬ng ë Mopti [Mali]),
Autrepart, 14: 143-163.
Bowen, J., 1988 "Power and meaning in economic
change: what does anthropology learn from development
studies?" ("QuyÒn lùc vµ ý nghÜa cña nã trong chuyÓn
®æi kinh tÕ: ngµnh nh©n häc häc ®−îc g× tõ nh÷ng c«ng
tr×nh nghiªn cøu ph¸t triÓn?") trong Bennett & Bowen
(chñ biªn).
243
Breusers, M., 1999, On the move. Mobility, land use
and livelihood practices on the central plateau in Burkina
Faso (Trong sù chuyÓn ®éng. Sù chuyÓn dÞch, viÖc sö dông
®Êt vµ c¸c thùc tiÔn sinh nhai trªn cao nguyªn trung t©m
Burkina Faso), Hamburg: Lit.
Cernea, M. (chñ biªn), 1991, Putting people first.
Sociological variations in rural development (§Æt con
ng−êi lªn hµng ®Çu. C¸c biÕn thÓ x· héi häc trong sù ph¸t
triÓn n«ng th«n) (1985), Oxford: Oxford University Press
(dÞch sang tiÕng Ph¸p, 1995).
Chambers, R., 1990, DÐveloppement rural. La pauvretÐ
cachÐe (Ph¸t triÓn n«ng th«n. Sù nghÌo ®ãi bÞ che giÊu),
Paris: Karthala (xuÊt b¶n lÇn ®Çu b»ng tiÕng Anh n¨m
1983).
Chambers, R., 1991, "Shortcut and participatory
methods for gaining social information for projects"
("Nh÷ng ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ nhanh vµ tham dù nh»m
thu thËp th«ng tin x· héi ®Ó x©y dùng c¸c dù ¸n"), trong
Cernea (chñ biªn).
Chambers, R., 1994, "Participatory rural appraisal
(PRA): challenges, potentials and paradigm" ("§¸nh gi¸
tham dù n«ng th«n (PRA): th¸ch thøc, tiÒm n¨ng vµ hÖ
h×nh"), World Development, 22 (10): 1437-1454.
Chambers, R., Pacey, A. & Thrupp, L.A, 1994, Les
paysans d'abord. Innovation des agriculteurs et recherches
agronomiques (Tr−íc hÕt lµ ng−êi n«ng d©n. Sù canh t©n
cña nh÷ng ng−êi n«ng d©n vµ c¸c nghiªn cøu n«ng nghiÖp),
Paris: Karthala (xuÊt b¶n lÇn ®Çu b»ng tiÕng Anh, 1989:
244
Farmers first: farmer innovation and agricultural research).
Chauveau, J.P., 1994 "Participation paysanne et
populisme bureaucratique. Essai d'histoire et de sociologie
de la culture du dÐveloppement" ("Sù tham gia cña n«ng
d©n vµ xu h−íng d©n tóy hµnh chÝnh. TiÓu luËn lÞch sö vµ
x· héi häc vÒ v¨n ho¸ ph¸t triÓn", trong Jacob & Lavigne
Delville (chñ biªn).
Chauveau, J.P., 2000, "Question fonciÌre et
construction nationale en C«te d'Ivoire: les enjeux d'un
coup d'Etat" ("VÊn ®Ò ®Êt ®ai vµ viÖc x©y dùng quèc gia ë
Bê biÓn ngµ: nh÷ng th¸ch thøc cña mét cuéc ®¶o chÝnh"),
Politique Africaine, 78: 94-125.
Colin, J.P., 1990, "Regards sur l'institutionnalisme
amÐricain" ("Kh¶o s¸t thuyÕt thiÕt chÕ cña Mü", Cahiers
des Sciences Humaines, 26 (3): 365-379.
Cooper, F., & Packard, R. (chñ biªn), 1997,
International development and the social sciences. Essays
on the history and politics of knowledge (Ph¸t triÓn quèc tÕ
vµ c¸c khoa häc x· héi. TiÓu luËn vÒ lÞch sö vµ chÝnh s¸ch
nghiªn cøu), Berkeley: University of California Press
Crehan, K & Oppen (von), A., 1988, "Understandings
of"development": an arena of struggle. The story of a
development project in Zambia" ("Nh÷ng c¸ch hiÓu vÒ sù 'ph¸t
triÓn': mét ®Êu tr−êng ®Êu tranh. C©u chuyÖn vÒ mét dù ¸n
ph¸t triÓn ë Zambia"), Sociologia Ruralis, 2 (2-3): 113-145.
Crush, J. (chñ biªn), 1995, Power of development
(QuyÒn lùc cña sù ph¸t triÓn), Lu©n §«n: Routledge.
245
DarrÐ, J.P., 1997, L'invention des pratiques en
agriculture (Sù s¸ng t¹o c¸c thùc hµnh s¶n xuÊt trong
n«ng nghiÖp), Paris: Karthala.
Dartigues, L., 1997, "La notion d'arÌne en anthropologie
politique" ("Kh¸i niÖm '®Êu tr−êng' trong nh©n häc chÝnh
trÞ"), Working Papers on African Societies, 17.
Detienne, M & Vernant, J.P., 1974, Les ruses de
l'intelligence: la mÐtis chez les Grecs (Nh÷ng m−u mÑo tõ
trÝ th«ng minh: trÝ kh«n thùc hµnh cña ng−êi Hy L¹p),
Paris: Flammarion.
Elwert, G., & Bierschenk, T., 1988, "Development aid as
an intervention in dynamics systems. An introduction" ("Sù
viÖn trî xÐt nh− lµ mét sù can thiÖp vµo c¸c hÖ thèng n¨ng
®éng. DÉn nhËp"), Sociologia Ruralis, 28 (2-3): 99-112.
Escobar, A., 1984, "Discourse and power in the
development: Michel Foucault and the relevance of his
work to third world" ("DiÔn ng«n vµ quyÒn lùc trong sù
ph¸t triÓn: Michel Foucault vµ tÝnh t−¬ng hîp cña c«ng
tr×nh cña «ng vÒ thÕ giíi thø ba"), Alternatives, X: 377-400.
Escobar, A., 1991, "Anthropology and the development
encounter: the making and marketing of development
anthropology" ("Nh©n häc vµ cuéc ch¹m tr¸n víi sù ph¸t
triÓn: sö dông vµ qu¶ng b¸ cho nh©n häc ph¸t triÓn"),
American Ethnologist, 18 (4): 658-82.
Escobar, A., 1995, Encountering development. The
making and unmaking of the Third World (Ch¹m tr¸n víi
sù ph¸t triÓn. C¸i lµm nªn vµ c¸i kh«ng lµm nªn ThÕ giíi
thø ba), Princeton: Princeton University Press
246
 Escobar, A., 1997 "Anthropologie et dÐveloppement"
("Nh©n häc vµ ph¸t triÓn"), Revue Internationale des
Sciences Sociales, 154: 539-559.
Fairhead, J., 2000 "Development discourse and its
subversion: decivilisation, depoliticisation and
dispossession in West Africa" ("DiÔn ng«n vÒ sù ph¸t triÓn
vµ nh÷ng sù ph¸ vì cña nã: ph¶n v¨n minh, phi chÝnh trÞ
ho¸ vµ t×nh tr¹ng t−íc ®o¹t së h÷u t¹i T©y Phi"), trong
Arce & Long (chñ biªn).
Fall, A & Lericollais, A., 1992, "Light. Rapid rural
appraisal. Des mÐthodologies brillantes et lÐgÌres?"
("§¸nh gi¸ nhanh n«ng th«n. C¸c ph−¬ng ph¸p luËn xuÊt
s¾c hay qu¸ dÔ d·i?", Bulletin de l'APAD, 3: 9-15.
Fay, C., 2000, "La dÐcentralisation dans un cercle
(Tenenkou, Mali)" ("Sù phi tËp trung ho¸ trong mét c¸i
vßng luÈn quÈn"[Tenenkou, Mali]), Autrepart, 14: 121-142.
Ferguson, J., 1990, The anti-politics machine:
"development", depoliticizatrion and bureaucratic power in
Lesotho (Guång m¸y ph¶n chÝnh trÞ:"ph¸t triÓn", phi chÝnh
trÞ ho¸ vµ quyÒn lùc hµnh chÝnh quan liªu t¹i Lesotho),
Cambridge: CUP.
Ferguson, J., 1994, "Anthropology and its evil
twin:"development"in the constitution of a discipline"
("Nh©n häc vµ ®øa em sinh ®«i xÊu xa cña nã:"ph¸t
triÓn"trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh cña mét bé m«n") trong
Cooper & Packard (chñ biªn).
Gardner, K., & Lewis, D., 1996, Anthropology,
247
development and the post-modern challenge (Nh©n häc, sù
ph¸t triÓn vµ nh÷ng th¸ch thøc hËu hiÖn ®¹i), Lu©n §«n:
Pluto Press.
Glaser & Strauss, A., 1973, The discovery of grounded
theory. Strategies for qualitative research (Sù s¸ng t¹o ra
lý thuyÕt thùc ®Þa. ChiÕn l−îc cho c¸c nghiªn cøu ®Þnh
tÝnh), Chicago: Eldin
Gould, J., 1997, Localizing modernity. Action, interests
and association in rural Zambia (§Þa ph−¬ng hãa tÝnh
hiÖn ®¹i. Hµnh ®éng, quyÒn lîi vµ c¸c hiÖp héi ë n«ng th«n
Zambia), Helsinki: Transactions of the Finnish
Anthropological Society (40).
Grillo, R., 1997, "Discourses of development: the view
from anthropology" ("DiÔn ng«n vÒ sù ph¸t triÓn: quan
®iÓm cña nh©n häc"), trong Grillo & Stirrat (chñ biªn).
Grillo, R & Stirrat, L. (chñ biªn), 1997, Discourses of
development. Anthropological perspectives (C¸c diÔn ng«n
vÒ sù ph¸t triÓn. C¸c viÔn t−îng nh©n häc), Oxford: Berg.
Guha, R & Spivak, G.C., 1988, Selected subaltern
studies (TuyÓn tËp nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu d©n gian),
Oxford: Oxford University Press
Hirschmann, A., 1967, Development projects observed
(Quan s¸t c¸c dù ¸n ph¸t triÓn), Washington: The
Brooking Institution.
Hobart, M., 1993, "Introduction: the growth of
ignorance?" ("DÉn nhËp: ph¶i ch¨ng ngµy cµng thiÕu hiÓu
biÕt?"trong Hobart (chñ biªn).
248
 Hobart, M. (chñ biªn), 1993, An anthropological
critique of development: the growth of ignorance (Phª b×nh
nh©n häc vÒ sù ph¸t triÓn: cµng ngµy cµng kÐm hiÓu biÕt),
Lu©n §«n: Routledge.
Horowitz, M., 1996,"On not offending borrower: (self?)-
ghettoization of anthropology at the Word Bank"(Lµm sao
®õng xóc ph¹m ®Õn ng−êi ®i vay: qu¸ tr×nh [tù?] c« lËp cña
ngµnh nh©n häc t¹i Ng©n hµng ThÕ giíi), Development
Anthropologist, 14 (1-2).
Horowitz, M., Painter, T. (chñ biªn), 1986,
Anthropology and rural development in West Africa (Nh©n
häc vµ ph¸t triÓn n«ng th«n t¹i T©y Phi), Boulder:
Westview Press.
Horowitz, R., 1986,"Remaining an outsider,
membership as threat to research rapport"(Duy tr× t− c¸ch
ng−êi ngoµi – T− c¸ch thµnh viªn xÐt nh− lµ mét nguy c¬
cho mèi quan hÖ nghiªn cøu), Urban Life, 14(4): 409-430.
Jacob, J.P. (chñ biªn), 2000, Sciences sociales et
coopÐration en Afrique: les rendez-vous manquÐs (Khoa häc
x· héi vµ sù hîp t¸c ë ch©u Phi: nh÷ng cuéc hÑn bÞ bá lì),
GenÌve: Nouveaux Cahiers de l'IUED (10).
Jacob, J.P., vµ Lavigne Delville, P. (chñ biªn), 1994, Les
associations paysannes en Afrique. Organisation et
dynamiques (C¸c hiÖp héi n«ng d©n ë ch©u Phi. Tæ chøc vµ
n¨ng ®éng), Paris: APAD-Karthala-IUED.
JaffrÐ, Y., 1999, "Les services de santÐ"pour de vrai".
Politiques sanitaires et interactions quotidiennes dans
249
quelques centres de santÐ (Bamako, Dakar, Niamey)" ("Sù
thËt cña c¸c dÞch vô y tÕ". ChÝnh s¸ch søc khoÎ vµ c¸c
t−¬ng t¸c th−êng nhËt trong mét vµi trung t©m y tÕ
[Bamako, Dakar, Niamey])", Bulletin de l'APAD, 17: 3-17.
Laurent, J.P., 1993, ("Un"m©le"nÐcessaire pour le
programme de la FÐdÐration Wend-Yam (Burkina Faso)"
(Mét 'ng−êi ®µn «ng' cÇn thiÕt cho ch−¬ng tr×nh cña vïng
Wend-Yam [Burkina Faso]), Bulletin de l'APAD, 6: 19-
24.Laurent, P.J., 1995 "Les pouvoirs locaux et la
dÐcentralisation au Burkina Faso" (C¸c quyÒn lùc ®Þa
ph−¬ng vµ sù phi tËp trung hãa ë Burkina Faso), Cahiers
du CIDEP, 26
Laurent, P.J., 1997, Une association de dÐveloppement
en pays mossi. Le don comme ruse ("Mét hiÖp héi ph¸t
triÓn trong xø Mossi [Burkina Faso- ND]. Quµ tÆng xÐt
nh− lµ mét m−u mÑo), Paris: Karthala.
Laurent, P.J., & Mathieu, P., 1994, "Migrations,
environnement et projet de dÐveloppement. RÐcit d'un
conflit foncier entre Nuni et Mossi au Burkina Faso" ("Di
d©n, m«i tr−êng vµ dù ¸n ph¸t triÓn. ChuyÖn kÓ vÒ mét
cuéc xung ®ét ®Êt ®ai gi÷a Nuni vµ Mossi ë Burkina
Faso"), Cahiers du CIDEP, 20: 7-133.
Lavigne Delville, P., 2000 "Impasses cognitives et
expertises en sciences sociales. RÐflexions µ propos du
dÐveloppement rural en Afrique" ("Ngâ côt nhËn thøc vµ
thÈm ®Þnh trong khoa häc x· héi. Suy nghÜ vÒ ph¸t triÓn
n«ng th«n ë ch©u Phi"), trong Jacob (chñ biªn).
Lavigne Delville, P., Bouju, J., & Le Roy, E., 2000,
250
Prendre en compte les enjeux fonciers dans une dÐmarche
d'amÐnagement, les bas-fonds au Sahel (Xem xÐt nh÷ng
th¸ch thøc vÒ ®Êt ®ai trong mét ph−¬ng ph¸p quy ho¹ch,
nh÷ng tÇng líp ng−êi nghÌo ë vïng Sahel), Paris: GRET.
Lavigne Delville, P., Sellamna N., vµ Mathieu M. (chñ
biªn), 2000, Les enquªtes participatives en dÐbat: ambitions,
pratiques, enjeux (Bµn vÒ c¸c cuéc ®iÒu tra tham dù: tham
väng, thùc tÕ vµ th¸ch thøc), Paris: Karthala.
Little, P., & Horowitz, M., 1987, Lands at risk in the
third world: local-level perspectives (Nguy c¬ ®Êt ®ai ë thÕ
giíi thø ba: c¸c viÔn t−îng ë cÊp ®Þa ph−¬ng), Boulder &
London: Westview Press.
Long, N., 2000 "Exploring local/global transformations:
a view from anthropology" ("Nghiªn cøu nh÷ng sù biÕn ®æi
®Þa ph−¬ng/tæng thÓ: mét quan ®iÓm tõ ngµnh nh©n häc"),
trong Arce & Long (chñ biªn).
Long, N. (chñ biªn), 1989, Encounters at the interface. A
perspective on social discontinuities in rural development
(Nh÷ng cuéc ch¹m tr¸n ë giao diÖn. Mét xu h−íng nghiªn
cøu vÒ nh÷ng sù gi¸n ®o¹n trong ph¸t triÓn n«ng th«n),
Wageningen, §¹i häc n«ng nghiÖp.
Long, N., & Long, A. (chñ biªn), 1992, Battlefields of
knowledge. The interlocking of theory and practice in social
research and development (Nh÷ng trËn ®Þa tri thøc. Sù
g¾n liÒn gi÷a lý thuyÕt vµ thùc tiÔn trong nghiªn cøu x·
héi vµ ph¸t triÓn), Lu©n §«n: Routledge.
Long, N., & Ploeg (van der) J.D., 1994, "Heterogeneity,
251
actor and structure: towards a reconstitution of the
concept of structure" ("TÝnh biÖt dÞ, t¸c nh©n vµ cÊu tróc:
h−íng ®Õn viÖc t¸i t¹o kh¸i niÖm cÊu tróc"), trong Booth
(chñ biªn).
Lund, C., 1998, Law, power and politics in Niger (LuËt
ph¸p, quyÒn lùc vµ chÝnh s¸ch t¹i Niger), Hamburg: Lit
Verlag.
Marcussen, H.S & Arnfred, S. (chñ biªn), 1998,
Concepts and metaphors: ideologies, narratives and myths
in development discourse (C¸c kh¸i niÖm vµ c¸c Èn dô: c¸c
ý thøc hÖ, c¸c chuyÖn kÓ vµ c¸c huyÒn tho¹i trong diÔn
ng«n vÒ sù ph¸t triÓn), Rotskilde: Rotskilde University
(Occasional Paper) (19)
Mills, D., "'Progress' as discursive spectacle: but what
comes after development?" ("'TiÕn bé' xÐt nh− lµ mét diÔn
ng«n ngo¹n môc: nh−ng c¸i g× sÏ ®Õn sau sù ph¸t
triÓn?"trong Fardon, Binsbergen (van) & Dijk (van) (chñ
biªn), Modernity on a shoestring. Dimensions of
globalization, consumption and development in Africa and
beyond (TÝnh hiÖn ®¹i Ýt tiÒn. C¸c chiÒu kÝch cña sù toµn
cÇu ho¸, sù tiªu thô vµ sù ph¸t triÓn t¹i ch©u Phi vµ
nh÷ng n¬i kh¸c), Lu©n §«n: EIDOS.
Mongbo, R., 1995, The appropriation and dismembering
of development intervention. Policy, discourse and practice in
the field of rural development in Benin (Sù tiÕp nhËn vµ sù
chia c¾t bëi nh÷ng sù can thiÖp vµo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn.
ChÝnh s¸ch, diÔn ng«n vµ thùc tiÔn trong lÜnh vùc ph¸t triÓn
n«ng th«n ë Benin), Wageningen: LuËn ¸n tiÕn sÜ t¹i
Landbouw Universiteit.
252
 Moore, D., & Schmitz, G. (chñ biªn), 1995. Debating
development discourse: institutional and popular perspectives
(Bµn luËn vÒ diÔn ng«n vÒ sù ph¸t triÓn: c¸c viÔn t−îng thiÕt
chÕ vµ d©n gian), New York: Saint Martin Press.
Mosse, D., 1994, "Authority, gender, and knowledge:
theoretical reflections on the practice of participatory rural
appraisal" ("Uy quyÒn, giíi vµ tri thøc: nh÷ng suy nghÜ lý
thuyÕt vÒ viÖc tiÕn hµnh ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ n«ng th«n
cã tham dù"), Development and Change, 25(3): 497-525.
Mosse, D., 1998, "Process-oriented approaches to
development practice and social research" ("C¸c ph−¬ng
ph¸p tiÕp cËn h−íng tíi qu¸ tr×nh ®èi víi thùc tiÔn ph¸t
triÓn vµ nghiªn cøu x· héi", trong Mosse, Farrington &
Rew (chñ biªn).
Mosse, D., Farrington & Rew, A. (chñ biªn), 1998,
Development as process, working with complexity (Ph¸t
triÓn xÐt nh− lµ qu¸ tr×nh, lµm viÖc víi tÝnh phøc hîp),
Lu©n §«n: Routledge-ODI.
Olivier de Sardan, J.P., 1995, Anthropologie et
dÐveloppement. Essai en socio-anthropologie du
changement social (Nh©n häc vµ ph¸t triÓn. TiÓu luËn
nh©n häc x· héi vÒ sù biÕn ®æi x· héi), Paris: Karthala.
Olivier de Sardan, J.P., 1999, "L'espace public
introuvable. Chefs et projets dans les villages nigÐriens"
("Kh«ng gian c«ng céng kh«ng thÓ t×m thÊy. Nh÷ng ng−êi
tï tr−ëng vµ c¸c dù ¸n trong c¸c lµng ë Niger"), Revue
Tiers Monde, 157: 139-167.
253
Olivier de Sardan, J.P., 2001a "Populisme idÐologique
et populisme mÐthodologique en anthropologie" ("Xu
h−íng d©n tóy ý thøc hÖ vµ xu h−íng d©n tóy ph−¬ng
ph¸p luËn trong ngµnh nh©n häc", trong Fabiani (chñ
biªn), Le goût de l'enquªte. Pour Jean-Claude Passeron (Së
thÝch ®iÒu tra. Dµnh cho Jean-Claude Passeron), Paris:
L'Harmattan.
Olivier de Sardan, J.P., 2001b, "La sage-femme et le
douanier. Cultures professionnelles locales et culture
bureaucratique privatisÐe" ("Ng−êi ®ì ®Î vµ nh©n viªn h¶i
quan. C¸c nÒn v¨n ho¸ nghÒ nghiÖp ®Þa ph−¬ng vµ v¨n
ho¸ hµnh chÝnh t− nh©n ho¸"), Autrepart
Olivier de Sardan, J.P., & Elhadji Dagobi, A., 2000, "La
gestion communautaire sert-elle l'intÐrªt public? Le cas de
l'hydraulique villageoise au Niger" ("Qu¶n lÝ céng ®ång cã
phôc vô quyÒn lîi c«ng chóng hay kh«ng? Tr−êng hîp nhµ
m¸y thuû ®iÖn phôc vô lµng m¹c ë Niger"), Politique
Africaine, 80: 153-168.
OuÐdraogo, J.B., 1997, Violences et communautÐs en
Afrique Noire (B¹o lùc vµ céng ®ång ë ch©u Phi da ®en),
Paris: Karthala.
Passeron, J-C., 1991, Le raisonnement sociologique.
L'espace non-poppÐrien du raisonnement naturel (LËp luËn
x· héi häc. Kh«ng gian phi Popper cña sù lËp luËn tù
nhiªn), Paris: Nathan.
Rahnema, M & Bawtree, V. (chñ biªn), 1997, The post-
development reader (TuyÓn tËp vÒ hËu ph¸t triÓn), Lu©n
§«n: Zed Books.
254
 Richards, P., 1993, "Cultivation: knowledge or to improve the human condition have failed (Nh×n gièng
performance?" ("Trång trät: tri thøc hay kÜ n¨ng?"), trong nh− mét nhµ n−íc. Mét sè l−îc ®å c¶i thiÖn cuéc sèng con
Hobart (chñ biªn). ng−êi ®· thÊt b¹i nh− thÕ nµo), New haven: Yale
University Press
Roe, E., 1991, "Development narratives or making the
best of blueprint development" ("Nh÷ng chuyÖn kÓ vÒ sù Yung, J.M., & Zaslavsky, J., 1992, Pour une prise en
ph¸t triÓn, hay lµ ®ãn nhËn ®iÒu quý nhÊt tõ sù ph¸t triÓn compte des stratÐgies des producteurs (§Ó t×m hiÓu c¸c
theo kÕ ho¹ch"), World Development, 19: 287-300. chiÕn l−îc cña c¸c nhµ s¶n xuÊt), Montpellier: Cirad.
Roe, E., 1995, "Except-Africa: postscript to a special
section on development narratives" ("Ngo¹i lÖ Phi ch©u:
t¸i bót cho mét môc ®Æc biÖt vÒ ph−¬ng ph¸p chuyÖn kÓ vÒ
sù ph¸t triÓn"), World Development, 23(6): 1065-69.
Sachs, W. (chñ biªn) 1992, The development dictionary:
a guide to knowledge as power (Tõ ®iÓn ph¸t triÓn: mét
cuèn s¸ch h−íng dÉn tri thøc xÐt nh− lµ quyÒn lùc), Lu©n
§«n: Zed Books.
ScoonÐ, I & Thompson, J. (chñ biªn), 1999, La
reconnaissance du savoir rural. Savoir des populations,
recherche agricole, vulgarisation (Sù thõa nhËn tri thøc
cña n«ng d©n. Tri thøc cña d©n chóng, nghiªn cøu n«ng
nghiÖp, sù qu¶ng b¸), Paris: Karthala (Ên b¶n thø nhÊt
b»ng tiÕng Anh: 1994).
Scott, J., 1985, Weapons of the weak (Vò khÝ cña kÎ
yÕu), Yale: Yale University Press
Scott, J., 1990, Domination and the arts of resistance.
Hidden transcripts (Sù thèng trÞ vµ nghÖ thuËt ph¶n
kh¸ng), Lu©n §«n: Yale University Press.
Scott, J., 1998, Seeing like a state. How certain schemes

255 256

N¹N THAM NHòNG TH¦êNG NGµY 1
Giorgio Blundo
vµ Jean-Pierre Olivier de Sardan
1. Më ®Çu cho chñ ®Ò
Hai ngµnh khoa häc l©u nay chiÕm vÞ trÝ thèng trÞ trong
lÜnh vùc nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò tham nhòng, ®ã lµ: khoa
chÝnh trÞ häc vµ khoa kinh tÕ chÝnh trÞ.2 Vµ ng−êi ta cã thÓ
___________
1. Bµi viÕt nµy ®−îc dÞch tõ nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p cña hai bµi b¸o
"La corruption au quotidien- Introduction au theme", Politique
Africaine, N° 83, 10-2001, trang 5-7 vµ bµi "Semiologie de
corruption", Politique africaine, No. 83, 10/2001, trang 98-114.
ViÖc gép ®¨ng do nhãm biªn so¹n tiÕn hµnh.
2. §èi víi khoa chÝnh trÞ häc, xem ch¼ng h¹n: P. Heywood (chñ
biªn), Political Corruption [Tham nhòng chÝnh trÞ], Oxford, Basil
Blackwell, 1997; R. Williams, The Politics of Corruption Series
[ChÝnh trÞ häc vÒ hiÖn t−îng tham nhòng hµng lo¹t],
Cheltenham, UK, Northampton, MA, Edward Elgar Pub., 2001;
D. Della Porta vµ Y. MÐny (chñ biªn), DÐmocratie et corruption
en Europe [D©n chñ vµ tham nhòng ë ch©u ¢u], Paris, La
257
ng¹c nhiªn vÒ t×nh tr¹ng Ýt ái cña c¸c c«ng tr×nh nghiªn
cøu nh©n häc x· héi vÒ chñ ®Ò nµy.1 Thùc vËy, nh÷ng d÷
liÖu thùc nghiÖm "®Þnh tÝnh" vµ "®µo s©u" mµ ngµnh nh©n
häc hoÆc mét thø x· héi häc nµo ®ã cã thÓ s¶n xuÊt, th«ng
qua c¸c cuéc quan s¸t, nghiªn cøu tr−êng hîp, pháng vÊn
s©u, ®èi chiÕu hoÆc ph©n tÝch néi dung, d−êng nh− cã kh¶
n¨ng mang l¹i mét kiÕn thøc hiÓu biÕt tèt h¬n vÒ c¸c c¬
chÕ cña n¹n tham nhòng, còng nh− vÒ c¸c quan niÖm vµ
hµnh vi cña c¸c t¸c nh©n – nh÷ng kiÕn thøc mµ chóng ta
kh«ng thÓ cã ®−îc nÕu chØ dùa trªn c¸c cuéc th¨m dß vµ
c¸c b¶n c©u hái.2
DÐcouverte, 1995; ®èi víi khoa kinh tÕ chÝnh trÞ, xem: S. Rose-
Ackerman, Corruption and Government. Causes, Consequences
and Reform [Tham nhòng vµ chÝnh quyÒn. C¸c nguyªn nh©n,
hËu qu¶, vµ sù c¶i c¸ch], Cambridge, Cambridge University
Press, 1999; J. Cartier-Bresson, "ÐlÐments d’analyse pour une
Ðconomie de la corruption" [Nh÷ng yÕu tè ph©n tÝch ®èi víi mét
nÒn kinh tÕ tham nhòng], Revue Tiers-Monde, 33 (131), juillet-
septembre 1992, trang 581-609.
1. Ng−êi ta cã thÓ nh¾c ®Õn c¸c c«ng tr×nh cña A. Morice, trong ®ã
cã bµi "Corruption, loi et sociÐtÐ: quelques propositions" [Tham
nhòng, luËt ph¸p vµ x· héi: mét vµi ®Ò nghÞ], Revue Tiers-Monde,
36 (141), janvier-mars 1995, trang 41–65, vµ c¸c bµi viÕt tiªn
phong cña V. T. Levine vÒ Ghana, nhÊt lµ bµi "Supportive values
of the culture of corruption in Ghana" [Nh÷ng gi¸ trÞ cñng cè cho
nÒn v¨n hãa tham nhòng ë Ghana], trong A. J. Heidenheimer,
M. Johnston vµ V. T. Levine (chñ biªn), Political Corruption. A
Handbook [N¹n tham nhòng chÝnh trÞ. Mét quyÓn cÈm nang],
New Brunswick, Transaction Publishers, 1990, trang 363-373.
2. §Ó xem thªm mét sù ph©n tÝch phª ph¸n vÒ c¸c lèi tiÕp cËn nµy
258
 ChÝnh lµ ®Ó lÊp ®i kho¶ng trèng nµy mµ, c¸ch ®©y hai
n¨m, nhãm nghiªn cøu cña chóng t«i1 ®· tiÕn hµnh mét
cuéc ®iÒu tra nh©n häc x· héi qui m« réng t¹i ba n−íc T©y
Phi, ®ã lµ BÐnin, Niger, vµ SÐnÐgal. Nh÷ng kÕt qu¶ ®Çu
tiªn cña c«ng tr×nh nµy ®−îc c«ng bè trong sè nµy cña t¹p
chÝ Politique africaine (ChÝnh trÞ ch©u Phi). C«ng tr×nh
nghiªn cøu nµy ®· kÕt hîp c¸c cuéc ®iÒu tra c¸ nh©n víi
c¸c cuéc ®iÒu tra tËp thÓ (theo ph−¬ng ph¸p b¶n ph¸c th¶o
ECRIS2), xö lý mét c¸ch cã hÖ thèng ®èi víi khèi t− liÖu
vµ mét bµi b×nh luËn vÒ c¸c ph−¬ng ph¸p nh©n häc x· héi ¸p
dông vµo viÖc nghiªn cøu vÒ n¹n tham nhòng, xem G. Blundo vµ
J.-P. Olivier de Sardan, "La corruption comme terrain. Pour une
approche socio-anthropologique" [N¹n tham nhòng xÐt nh− mét
®Þa h¹t nghiªn cøu. Bµn vÒ mét lèi tiÕp cËn nh©n häc x· héi],
trong G. Blundo, Monnayer les pouvoirs. Espaces, mÐcanismes et
reprÐsentations de la corruption [Lµm tiÒn b»ng quyÒn lùc.
Nh÷ng kh«ng gian, nh÷ng c¬ chÕ vµ nh÷ng quan niÖm vÒ n¹n
tham nhòng], Paris, GenÌve, PUF, IUED, 2000, trang 21-46.
1. Nhãm nµy bao gåm N. Bako-Arifari, T. Bierschenk, G. Blundo,
M. Mathieu, J.-P. Olivier de Sardan vµ M. Tidjani Alou. Còng
cÇn nhÊn m¹nh r»ng c«ng tr×nh nµy lµ kÕt qu¶ do c¸c ®iÒu tra
viªn thùc hiÖn t¹i mçi n−íc (nãi chung ®Òu cã tr×nh ®é cao häc, vµ
®−îc huÊn luyÖn trªn thùc ®Þa theo c¸c ph−¬ng ph¸p cña chóng
t«i). C¸c viÖn vµ trung t©m nghiªn cøu tham gia vµo c«ng tr×nh
nµy lµ: Trung t©m Shadyc (EHESS-CNRS, Marseille); Trung t©m
Lasdel (Niamey); ViÖn IUED (GenÌve); ViÖn Institut d’ethnologie
de l’universitÐ Gutemberg (Mayence); ViÖn IRD (Paris, Niamey,
Dakar).
2. Xem T. Bierschenk vµ J.-P. Olivier de Sardan, "Ecris: Rapid
collective inquiry for the identification of conflicts and strategic
259
b¸o chÝ vµ c¸c cuéc pháng vÊn ®a d¹ng, kh¶o s¸t thùc ®Þa,
tæ chøc c¸c cuéc täa ®µm hoÆc héi th¶o chuyªn ®Ò, kÓ c¶
c¸c buæi trao ®æi håi t−ëng víi c¸c t¸c nh©n then chèt t¹i
ba n−íc nµy. C«ng tr×nh nµy còng ®· cã mét b¸o c¸o víi
nh÷ng ng−êi ®Æt hµng1, vµ s¾p tíi sÏ ®−îc xuÊt b¶n mét
c¸ch ®Çy ®ñ.
Ng−êi ta cã thÓ t×m thÊy ë ®©y mét b¶n tæng hîp ®Çu
tiªn vÒ toµn bé kÕt qu¶ nghiªn cøu (G. Blundo vµ J.-P.
Olivier de Sardan); c¸c bµi viÕt vÒ nh÷ng ngµnh chÝnh ®·
®−îc kh¶o s¸t: h¶i quan (N. Bako-Arifari), t− ph¸p (M.
Tidjani Alou), c¸c thÞ tr−êng c«ng céng (G. Blundo), vµ mét
bµi ph©n tÝch tÝn hiÖu häc d©n gian liªn quan tíi hiÖn
t−îng tham nhòng (G. Blundo vµ J.-P. Olivier de Sardan).
Còng cÇn ph¶i x¸c ®Þnh r»ng, ®èi víi chóng t«i, hiÖn
t−îng tham nhòng lµ mét"ngâ vµo"h¬n lµ mét ®èi t−îng
nghiªn cøu ®éc lËp. Trªn con ®−êng lÇn theo dÊu vÕt cña
n¹n tham nhòng, mét c¸ch hiÓn nhiªn chóng t«i ®· ®i ®Õn
"tÝnh chÊt cai trÞ" hay "c¸ch cai trÞ" (gouvernementalitÐ hay
gouvernance, kh«ng ph¶i theo nghÜa ®¹o ®øc cña tõ nµy),
sù vËn hµnh cña nhµ n−íc vµ cña "x· héi d©n sù" (mµ
chóng t«i sÏ tr¸nh coi hai kh¸i niÖm nµy nh− ®èi lËp
nhau), c¸c chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng, c¸c dù ¸n ph¸t triÓn
groups" [ECRIS: Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra tËp thÓ nhanh nh»m
nhËn diÖn c¸c mèi xung ®ét vµ c¸c nhãm chiÕn l−îc], Human
Organization, 56 (2), 1997, trang 238-244.
1. C«ng tr×nh nµy ®· ®−îc tµi trî bëi ñy ban Céng ®ång ¢u ch©u
(Commission des CommunautÐs europÐennes) vµ bëi tæ chøc
DDC cña Thôy SÜ.
260
vµ vai trß cña sù viÖn trî tõ bªn ngoµi, sù phi tËp trung
hãa, kh«ng gian c«ng céng v.v. MÆt kh¸c, chóng t«i hiÓu
tham nhòng theo nghÜa réng: "tÝnh phøc t¹p cña n¹n tham
nhòng"1 kh«ng ph¶i chØ lµ mét kh¸i niÖm ph¸p lý theo
nghÜa hÑp, mµ bao gåm tÊt c¶ c¸c hµnh vi bÊt hîp ph¸p
nh−ng rÊt phæ biÕn cña c¸c c«ng chøc nhµ n−íc. Tuy
nhiªn, chóng t«i quan t©m tíi chÝnh nh÷ng hiÖn t−îng
tham nhòng nhá, vèn ®· ®−îc b×nh th−êng hãa vµ rÊt phæ
biÕn, v× ®©y míi thùc sù lµ hiÖn t−îng mµ chóng t«i cã thÓ
tiÕp cËn ®−îc theo c¸c ph−¬ng ph¸p cña chóng t«i. Cßn c¸c
hiÖn t−îng tham nhòng lín th× thuéc vÒ ®èi t−îng cña
nh÷ng kiÓu ®iÒu tra kh¸c nh− cña c¶nh s¸t hoÆc cña nhµ
b¸o. DÜ nhiªn, c¸c d¹ng tham nhòng lín vµ nhá ®Òu n»m
trong mét chuçi liªn tôc.
Ng−îc l¹i víi mét sè ý kiÕn phæ biÕn, chóng t«i nghÜ
r»ng viÖc nghiªn cøu vÒ nhµ n−íc ë ch©u Phi míi chØ cßn ë
giai ®o¹n ban ®Çu. §©y lµ mét ®Ò tµi mang tÝnh chiÕn l−îc
cho t−¬ng lai cña lôc ®Þa nµy. §Ó cã thÓ ®¹t ®−îc nh÷ng
b−íc tiÕn trong lÜnh vùc nµy – mét lÜnh vùc mµ chóng ta
thÊy cßn ®Çy nh÷ng kÕt luËn véi v· 2–, cÇn ph¶i cã nhiÒu
c«ng tr×nh nghiªn cøu h¬n n÷a còng nh− nhiÒu cuéc kh¶o
___________
1. Xem J.-P. Olivier de Sardan, "L’Ðconomie morale de la corruption
en Afrique"[Kinh tÕ häc ®¹o ®øc vÒ n¹n tham nhòng ë ch©u Phi],
Politique africaine, n° 63, octobre 1996, trang 97-116.
2. Xem ch¼ng h¹n c«ng tr×nh gÇn ®©y cña P. Chabal vµ J.-P. Daloz,
L’Afrique est partie. Du dÐsordre comme instrument politique
[Ch©u Phi ®· ra ®i. Bµn vÒ t×nh tr¹ng hçn lo¹n xÐt nh− mét c«ng
cô chÝnh trÞ], Paris, Economica, 1999.
261
s¸t thùc ®Þa h¬n n÷a, vµ nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu
chuyªn ngµnh h¬n nôa. Mét trong nh÷ng lîi thÕ cña cuéc
®iÒu tra nµy vÒ n¹n tham nhòng lµ chóng t«i b¾t buéc ph¶i
®i vµo c¸c chi tiÕt cña c¸c thñ tôc gäi thÇu, c¸c cuéc kiÓm
tra h¶i quan hoÆc viÖc th¶ tù do t¹m thêi ®èi víi mét sè
ng−êi nµo ®ã, còng nh− ®i vµo trong lßng ng«n ng÷ d©n
gian... Nãi tãm l¹i, qua c«ng tr×nh nµy, chóng t«i ®i ®Õn
chç t×m hiÓu "nhµ n−íc trong ®êi sèng th−êng nhËt".1
Cuèi cïng, d−íi ®©y lµ ®iÒu mµ chóng t«i muèn nãi vÒ
b¶n phóc tr×nh vÒ cuéc ®Êu tranh chèng tham nhòng. Khi
tiÕn hµnh cuéc nghiªn cøu chuyªn nghiÖp trªn thùc ®Þa,
chóng t«i cè g¾ng hÕt søc tr¸nh c¸c quan ®iÓm chuÈn t¾c,
kh«ng ®−a ra bÊt cø ®¸nh gi¸ nµo vÒ mÆt ®¹o ®øc ®èi víi
nh÷ng ng−êi ®èi tho¹i, vµ ¸p dông mét th¸i ®é th«ng hiÓu
(comprÐhensive) ®èi víi tõng ng−êi trong sè hä. Chóng ta
cÇn ®èi xö víi hiÖn t−îng tham nhòng còng gièng nh− khi
chóng ta ®èi xö víi hiÖn t−îng th©n téc hay víi nh÷ng
nghi thøc. Tuy nhiªn, trong suèt cuéc ®iÒu tra, chóng t«i
nghÜ r»ng cã thÓ ®ãng gãp ®−îc vµo c¸c hµnh ®éng c¶i c¸ch
cã hiÖu qu¶ vµ ®¸ng tr©n träng cña d©n chóng. Chóng t«i
hy väng r»ng, nh÷ng ph©n tÝch cña chóng t«i, khi lµm
___________
1. Xem kÕt qu¶ cuéc héi th¶o cña tæ chøc APAD (Association euro-
africaine pour l’anthropologie du changement social et du
dÐveloppement – HiÖp héi ¢u-Phi vÒ nh©n häc vÒ sù chuyÓn biÕn
x· héi vµ sù ph¸t triÓn), diÔn ra ë Leiden tõ ngµy 22 tíi 25 th¸ng
5, 2002 vÒ chñ ®Ò "La gouvernance au quotidien en Afrique: les
relations entre services publics et collectifs et leurs usagers"
(C¸ch cai trÞ trong ®êi sèng th−êng nhËt ë ch©u Phi: c¸c mèi
quan hÖ gi÷a c¸c c¬ quan vµ c¸c tæ chøc c«ng céng víi ng−êi d©n).
262
s¸ng tá tÝnh phøc t¹p cña c¸c qu¸ tr×nh tham nhòng vµ sù
can dù cña chóng trong hµng lo¹t c¸c ho¹t ®éng hµnh
chÝnh vµ ho¹t ®éng x· héi th«ng th−êng, cã thÓ gãp phÇn
triÓn khai c¸c c¶i c¸ch nµy vµ gãp phÇn vµo viÖc x©y dùng
l¹i hÖ thèng dÞch vô c«ng ë ch©u Phi, kh¸c xa nh÷ng mÖnh
lÖnh v« hiÖu, nh÷ng diÔn ng«n ®¹o ®øc gi¶ vµ nh÷ng biÖn
ph¸p trang ®iÓm vèn th−êng chi phèi c¸i gäi lµ "cuéc ®Êu
tranh chèng tham nhòng" trªn kh¾p lôc ®Þa nµy.
2. TÝn hiÖu häc d©n gian vÒ sù tham nhòng
ViÖc ph©n tÝch mét lo¹t thµnh ng÷ d©n gian nãi vÒ
nh÷ng ho¹t ®éng tham nhòng cã thÓ gióp chóng ta ph©n
biÖt ®−îc gi÷a cÊp ®é c¸c diÔn ng«n, vèn ph¶n ¸nh nh÷ng
cÊu h×nh ý thøc hÖ liªn quan ®Õn sù tham nhòng, víi cÊp
®é tõ vùng ®−îc sö dông, vèn liªn quan ®Õn ®Þa h¹t ng÷
nghÜa cña sù tham nhòng. D−êng nh− c¸c ho¹t ®éng tham
nhòng ®Òu ®−îc biÖn minh vµ ®−îc "uyÓn ng÷ ho¸", bëi lÏ
c¸c ho¹t ®éng tham nhòng nµy hÕt søc gÇn gòi vµ ®an xen
víi c¸c ho¹t ®éng x· héi chung vµ "b×nh th−êng". Nh− vËy,
c¸c tõ ng÷ vµ c¸c diÔn ng«n ®Òu cïng tham gia vµo mét
qu¸ tr×nh b×nh th−êng hãa (sù tham nhòng – chó thÝch cña
ng−êi dÞch).
Nh÷ng lêi ph¸t biÓu vµ nh÷ng tõ ng÷ liªn quan ®Õn sù
tham nhòng, mµ chóng t«i läc lùa ra tõ c¸c cuéc pháng
vÊn,1 ®· kh¾c häa ®−îc Ýt nhiÒu bøc tranh biÓu t−îng, ý
___________
1. Xin nh¾c l¹i lµ nhãm chóng t«i ®· tiÕn hµnh kho¶ng 920 cuéc
pháng vÊn, diÔn ra b»ng tiÕng Ph¸p hoÆc nhiÒu thø tiÕng ®Þa
ph−¬ng (tiÕng fon vµ tiÕng dendi ë BÐnin, tiÕng hausa vµ tiÕng
263
thøc hÖ vµ lËp luËn vÒ sù tham nhòng ë ba n−íc ®· ®−îc
nghiªn cøu. Chñ yÕu ®Êy lµ nh÷ng h×nh ¶nh
(reprÐsentations) ®−îc thõa nhËn réng r·i,1 v−ît ra khái
nh÷ng sù dÞ biÖt c¸ nh©n g¾n liÒn víi vÞ thÕ hoÆc víi bèi
c¶nh ph¸t biÓu. Ng−êi ta cã thÓ b¾t gÆp chóng trong
nh÷ng thµnh ng÷ d©n gian vèn ®−îc dïng ®Ó chØ c¸c ho¹t
®éng tham nhòng vµ nh÷ng bÝ quyÕt liªn quan ®Õn c¸c
ho¹t ®éng nµy, còng nh− trong c¸c ®¸nh gi¸ hoÆc nh÷ng
"gi¶i thÝch" ®−îc mäi ng−êi ®−a ra vÒ hiÖn t−îng nµy, vÒ
zarma ë Niger, tiÕng wolof ë SÐnÐgal). PhÇn lín c¸c cuéc pháng
vÊn nµy ®Òu ®· ®−îc ghi ©m vµ gì b¨ng. Tuy vËy, trong chñ ®Ò
tham nhòng, chóng ta còng kh«ng thÓ xem th−êng vai trß cña lêi
®ån ®¹i (rumeur). VÒ ý nghÜa ph−¬ng ph¸p luËn cña viÖc xem
nh÷ng lêi bÐp xÐp vµ ngåi lª ®«i m¸ch nh− lµ nh÷ng d÷ kiÖn cã
gi¸ trÞ trong cuéc ®iÒu tra, xem G. Blundo vµ J.-P. Olivier de
Sardan,"La corruption comme terrain. Pour une approche socio-
anthropologique"(Sù tham nhòng xÐt nh− mét thùc ®Þa kh¶o s¸t.
VÒ mét lèi tiÕp cËn nh©n häc x· héi), trong G. Blundo (chñ biªn),
Monnayer les pouvoirs. Espaces, mÐcanismes et reprÐsentations
de la corruption (Dïng quyÒn lùc ®Ó lµm tiÒn. C¸c kh«ng gian,
c¸c c¬ chÕ vµ c¸c biÓu t−îng vÒ sù tham nhòng), Paris, PUF,
GenÌve, IUED, 2000, trang 32-33.
1. Chóng t«i hiÓu thuËt ng÷"reprÐsentations partagÐes"(nh÷ng h×nh
¶nh ®−îc thõa nhËn réng r·i) lµ mét lo¹t nh÷ng ý niÖm, nh÷ng
quan niÖm, nh÷ng nhËn thøc vµ nh÷ng sù ®¸nh gi¸, ®«i khi ®−îc
gäi b»ng thuËt ng÷ emic, vèn bao gåm kh«ng chØ c¸c diÔn ng«n
®−îc thùc sù ph¸t biÓu ra (®−îc ng«n tõ hãa) trong bèi c¶nh ®iÒu
tra, mµ kÓ c¶ nh÷ng diÔn ng«n cã thÓ ®−îc ph¸t biÓu ra (tiÒm
thÓ). Xem J.-P. Olivier de Sardan,"Ðmique", T¹p chÝ L’Homme, n°
147, 1998, trang 151-166.
264
c¸c hËu qu¶ vµ c¸c nguyªn nh©n cña hiÖn t−îng nµy. ë
®©y, còng cÇn ph¶i nhÊn m¹nh r»ng kh«ng nh÷ng tham
nhòng lµ mét thùc tÕ th−êng ngµy mµ mäi ng−êi ®ang sèng
víi nã (vµ "nãi" vÒ nã), mµ cßn lµ mét yÕu tè ®−îc nh¾c l¹i
nhiÒu lÇn ë c¸c cuéc th¶o luËn c«ng khai1 còng nh− riªng
t−. §Ó cho thuËn tiÖn, chóng ta sÏ ph©n biÖt hai cÊp ®é
kh¸c nhau, mét bªn lµ cÊp ®é nh÷ng diÔn ng«n ®−îc x©y
dùng (discours construits), xuÊt ph¸t tõ c¸ch th¸i lËp luËn,
hay nãi c¸ch kh¸c, ph¶n ¸nh nh÷ng cÊu h×nh ý thøc hÖ liªn
quan ®Õn sù tham nhòng, vµ bªn kia lµ cÊp ®é tõ vùng
®−îc sö dông, vèn cã thÓ ®−a chóng ta ®Õn ®Þa h¹t ng÷
nghÜa cña sù tham nhòng, hay nãi c¸ch kh¸c lµ ®−a chóng
ta ®Õn c¸i gi¸ ®ì biÓu t−îng (ench©ssement symbolique)
cña sù tham nhòng.2
Nh÷ng lêi ph¸t biÓu biÖn minh cho sù tham nhòng
Chóng t«i nhËn thÊy cã hai d¹ng thøc diÔn ng«n chuÈn
mùc chÝnh nãi vÒ sù tham nhòng, mét bªn lµ nh÷ng diÔn
ng«n cè g¾ng biÖn minh (justifier) (hay thËm chÝ hîp thøc
___________
1. Nhãm chóng t«i ®· tiÕn hµnh khai th¸c mét c¸ch cã hÖ thèng ®èi
víi b¸o chÝ ë ba n−íc. Xem La Corruption au quotidien en Afrique
de l’Ouest. Approche socio-anthropologique comparative: BÐnin,
Niger et SÐnÐgal (Sù tham nhòng th−êng ngµy ë T©y Phi. TiÕp
cËn nh©n häc x· héi ®èi chiÕu: BÐnin, Niger vµ SÐnÐgal), b¸o c¸o
cho ñy ban ¢u ch©u vµ DDC (Thôy SÜ), 2001.
2. Chóng t«i hiÓu ch÷ "symbolique" (biÓu t−îng) kh¸c víi c¸c ý
nghÜa "m¹nh" cña tõ nµy (nh− trong c¸c lÜnh vùc t«n gi¸o, siªu
h×nh häc, hÖ thèng häc, cÊu tróc luËn hay t©m ph©n häc) vµ
muèn nãi ®Õn nh÷ng ý nghÜa "mÒm" hoÆc "yÕu", bªn d−íi ý thøc
hÖ (infra-idÐologiques) h¬n lµ siªu ý thøc hÖ (mÐta-idÐologiques).
265
ho¸ [lÐgitimer]) cho nh÷ng hµnh ®éng tham nhòng, vµ bªn
kia lµ nh÷ng diÔn ng«n lªn ¸n (stigmatisent) c¸c hµnh
®éng nµy. Chóng ta cÇn ph¶i nhí r»ng c¸c t¸c nh©n liªn
tôc thay ®æi tõ d¹ng thøc diÔn ng«n nµy sang d¹ng thøc
diÔn ng«n kia, kh«ng nh÷ng tïy theo bèi c¶nh ph¸t biÓu,
mµ cßn tïy thuéc vµo nh÷ng chuçi lËp luËn ngay bªn trong
cïng mét bèi c¶nh: khi nãi ®Õn sù tham nhòng, ng−êi ta
th−êng chuyÓn qua chuyÓn l¹i kh«ng ngõng gi÷a th¸i ®é
lªn ¸n vµ th¸i ®é khoan dung. T×nh tr¹ng n−íc ®«i nµy lµ
thµnh phÇn cÊu t¹o nªn nh÷ng lêi lÏ nãi vÒ sù tham nhòng
ë c¶ ba n−íc, vµ kh«ng thÓ ®−îc lý gi¶i nh− mét thø tu tõ
mang tÝnh chÊt hai mÆt, mµ trong ®ã, ch¼ng h¹n, "sù thËt"
cña th¸i ®é biÖn minh cho sù tham nhòng cã thÓ t−¬ng
ph¶n víi th¸i ®é "lµm ra vÎ nh−" lªn ¸n sù tham nhòng:
chóng ta cÇn nh×n nhËn lßng thùc t©m cña c¸c t¸c nh©n,
vµ ph¶i nghÜ r»ng th¸i ®é lªn ¸n tham nhòng còng hoµn
toµn thµnh thùc nh− th¸i ®é "th«ng c¶m" mµ ng−êi ta
dµnh cho nã. Do vËy, nh÷ng lêi ph¸t biÓu nh»m hîp thøc
ho¸ sù tham nhòng kh«ng qui chiÕu vÒ cïng nh÷ng chuÈn
mùc nh− nh÷ng lêi ph¸t biÓu mang tÝnh tè c¸o: lo¹i ph¸t
biÓu hîp thøc ho¸ gÇn gòi víi nh÷ng chuÈn mùc mang tÝnh
"thùc tiÔn" h¬n,1 trong khi ®ã, lo¹i ph¸t biÓu mang tÝnh tè
___________
1. VÒ mèi quan hÖ gi÷a c¸c chuÈn mùc thùc tiÔn víi c¸c chuÈn mùc
chÝnh thøc, vµ ®Ó cã mét thÝ dô vÒ sù tham nhòng trong lÜnh vùc
y tÕ vµ lÜnh vùc quan thuÕ, xem J.-P. Olivier de Sardan, "La
sage-femme et le douanier. Cultures professionnelles locales et
culture bureaucratique privatisÐe" (Bµ ®ì vµ nh©n viªn thuÕ
quan. C¸c nÒn v¨n hãa nghÒ nghiÖp ®Þa ph−¬ng vµ nÒn v¨n hãa
hµnh chÝnh t− nh©n hãa), Autrepart, n° 20, th¸ng 11-2001.
266
c¸o th× ph¶n ¸nh nh÷ng chuÈn mùc mang tÝnh "chÝnh
thøc" nhiÒu h¬n.1 V× thÕ, vµ còng ®Ó cho thuËn tiÖn, ë ®©y,
chóng t«i sÏ chØ quan t©m ®Õn nh÷ng diÔn ng«n biÖn minh
hoÆc hîp thøc ho¸ sù tham nhòng, vèn béc lé râ rÖt h¬n sù
th©m nhËp cña tham nhòng vµo trong c¸c ho¹t ®éng thùc
tiÔn th−êng ngµy.
Nh÷ng"mÉu"lý lÏ biÖn minh bao gåm mét sè d¹ng"ph¸t
biÓu chÝnh", trong ®ã, sù tham nhòng hoÆc lµ mét sù thu
håi (rÐcupÐration), hoÆc lµ mét"c¸ch xö sù ®øng mùc", hoÆc
lµ mét ®Æc ©n, mét søc Ðp x· héi, hoÆc lµ mét sù ph©n phèi
l¹i, hoÆc lµ mét sù b¾t ch−íc, hoÆc lµ mét th¸ch thøc, hoÆc
lµ mét sù vay m−în. Mçi mét d¹ng "ph¸t biÓu chÝnh" nµy
®Òu bao hµm nh÷ng biÕn thÓ kh¸c nhau.
Tham nhòng nh− mét sù thu håi
§èi víi ng−êi c«ng chøc hoÆc ng−êi sö dông dÞch vô
hµnh chÝnh, tham nhòng lµ mét ph−¬ng tiÖn "thu håi c¸i
___________
1. C¸c lèi diÔn ng«n lªn ¸n còng (nh−ng kh«ng chØ) g¾n liÒn víi
nh÷ng lèi tu tõ chÝnh trÞ, vèn còng gÇn gòi víi nh÷ng chuÈn mùc
chÝnh thøc (xem lo¹i ng«n ng÷ "l−ìi gç"). BÊt cø cuéc thay ®æi chÕ
®é nµo ®Òu bao hµm hµng lo¹t lo¹i diÔn ng«n nµy (nhiÒu cuéc ®¶o
chÝnh ®· ®−îc biÖn minh bëi ý muèn chÊm døt n¹n tham
nhòng...). BÊt cø phe ®èi lËp nµo còng ®Òu tËn dông m¹nh mÏ
chiªu thøc nµy. Vµ ngay c¶ c¸c nhµ cÇm quyÒn ®−¬ng nhiÖm
còng sö dông chiªu thøc nµy lóc nµy hay lóc kh¸c... LÏ tÊt nhiªn,
nh÷ng lêi ph¸t biÓu lªn ¸n còng bao gåm nh÷ng d¹ng "gi¶i thÝch"
sù tham nhòng, nh−ng tÊt c¶ ®Òu theo h−íng tiªu cùc: do lßng
tham vµ sù mua chuéc; do ®¸nh mÊt l−¬ng t©m chøc nghiÖp; do
sù yÕu kÐm vÒ ®¹o ®øc, v.v.
267
cña m×nh", vµ do ®ã lµ mét d¹ng bï ®¾p l¹i mét sù bÊt
c«ng mµ hä tù cho r»ng m×nh lµ n¹n nh©n. Trong tr−êng
hîp mét c«ng chøc, chÝnh møc l−¬ng cßm câi cña anh ta
(hoÆc thËm chÝ anh ta kh«ng ®−îc tr¶ l−¬ng), so víi nh÷ng
kho¶n tiÒn c«ng ®−îc chi tr¶ bëi khu vùc kinh tÕ t− nh©n,
bëi c¸c ch−¬ng tr×nh hîp t¸c cña n−íc ngoµi hoÆc bëi c¸c tæ
chøc quèc tÕ, biÖn minh cho nh÷ng kho¶n thï lao bÊt hîp
ph¸p vµ nh÷ng kho¶n "l−¬ng phô cÊp" kh«ng chÝnh thøc
kh¸c. Trong tr−êng hîp ng−êi sö dông dÞch vô hµnh chÝnh,
sù tham nhòng tá ra lµ mét ph−¬ng tiÖn bï ®¾p nh÷ng
®Þnh møc thuÕ hoÆc nh÷ng kho¶n trÝch nép ®−îc cho lµ
qu¸ cao.
Chóng ta nhËn thÊy r»ng lý lÏ nµy ®−îc thùc hiÖn
trong khu«n khæ cña lèi lËp luËn vÒ "sù sèng cßn". Tham
nhòng lóc nµy lµ mét sù tÊt yÕu sèng cßn xuÊt ph¸t tõ
nh÷ng chiÕn l−îc ®èi phã: "kh«ng lµm ®iÒu ®ã, t«i kh«ng
thÓ nu«i sèng ®−îc gia ®×nh". ChÝnh bëi vËy mµ trong tiÕng
lãng cña c¶nh s¸t giao th«ng ë SÐnÐgal, ng−êi ta gäi lµ
"liggÐey depaas" (c«ng viÖc ®Ó ®¶m b¶o c¸c kho¶n chi) viÖc
viªn c¶nh s¸t ®øng ë nh÷ng n¬i Ýt ng−êi ®Ó m¾t tíi ®Ó thùc
hiÖn c¸c cuéc kiÓm tra kh«ng chÝnh thøc nh»m bßn rót vµi
xu tõ nh÷ng ng−êi l−u th«ng trªn ®−êng, vµ sau ®ã biÕn
mÊt. Ngoµi ra, sù biÖn minh cßn cã thÓ dùa trªn lËp luËn
"kho¶n thï lao chÝnh ®¸ng". Lóc nµy, sù tham nhòng lµ
mét d¹ng ®Òn bï tù m×nh thùc hiÖn, mét kho¶n bæ sung
®ång l−¬ng mµ m×nh xøng ®¸ng ®−îc h−ëng: "§èi víi vÞ trÝ
c«ng viÖc cña t«i, hoÆc ®èi víi c¸c tr¸ch nhiÖm cña t«i,
ng−êi ta ph¶i tr¶ t«i kho¶n tiÒn nh− vËy, kho¶n tiÒn mµ
t«i kh«ng nhËn ®−îc theo c¸ch thøc th«ng th−êng".
268
 "T«i th× t«i nghÜ r»ng sù tham nhòng ë tßa thÞ chÝnh, ë
mét chõng mùc nµo ®ã, ng−êi ta cã thÓ chÊp nhËn ®−îc.
Bëi lÏ nh÷ng nh©n viªn ë ®©y ®−îc tr¶ l−¬ng rÊt thÊp vµ
hä còng lµ n¹n nh©n cña nhiÒu vÊn ®Ò x· héi..." (Nh©n
viªn hé tÞch, Kaolack).
Tham nhòng nh− lµ mét "c¸ch xö sù ®óng mùc"
Tham nhòng còng xuÊt ph¸t tõ phÐp tö tÕ vµ lÞch sù. ë
®©y còng vËy, lËp luËn ®−îc nªu ra dùa trªn nhiÒu lý lÏ:
lßng tr¾c Èn, phÐp lÞch sù, phÐp x· giao trong c«ng viÖc.
Lßng tr¾c Èn, ch¼ng h¹n, thÓ hiÖn ë chç thÝ dôkhi mét c«ng
chøc biÕt tá ra "téi nghiÖp" ®èi víi ng−êi sö dông dÞch vô
hµnh chÝnh vµ nh−îng bé tr−íc nh÷ng lêi nµi nØ van xin
cña ng−êi nµy hay ng−êi kh¸c.
"§«i khi, qu¶ lµ bÊt nh©n khi thÊy mét bµ giµ bu«n b¸n
víi mét chiÕc bµn nhá cã sè hµng hãa trÞ gi¸ kh«ng ®Õn 400
franc CFA vµ hµng ngµy ®−a cho bµ ta mét c¸i biªn lai
[thuÕ] 100 franc CFA", ®©y lµ lêi cña mét nh©n viªn thu
thuÕ chî. Anh nµy chØ thÝch nhËn mét kho¶n tiÒn d−íi møc
quy ®Þnh ®Ó ®ót tói mµ kh«ng ®−a l¹i biªn lai (A.D,
Kaolack).
TiÕp ®Õn lµ phÐp lÞch sù. NghÜa vô nhËn tiÒn th−ëng
thªm cña ng−êi sö dông dÞch vô hµnh chÝnh khi hä hµi
lßng vÒ dÞch vô lµ mét vÊn ®Ò thuéc vÒ phÐp lÞch sù.
"NhiÒu lóc, t«i lµm mét dÞch vô, chØ lµ mét dÞch vô mµ
th«i (…). Ng−êi ®µn «ng l¹i thÊy lµ t«i ®· ph¶i cè g¾ng rÊt
nhiÒu ®Ó hoµn thµnh dÞch vô ®ã. Nh−ng tÊt c¶ viÖc t«i lµm
®Òu thuéc ph¹m vi c«ng viÖc cña t«i. T«i ®· ®−îc tr¶ l−¬ng
®Ó lµm ®iÒu ®ã. Nh−ng sau ®ã, ng−êi ®µn «ng rót tiÒn ra
269
vµ b¾t t«i ph¶i nhËn, t«i tõ chèi nh−ng «ng ta ®ót tiÒn vµo
tói t«i. §©y còng lµ mét vÊn ®Ò n·o tr¹ng cña mét sè ng−êi
SÐnÐgal" (Nh©n viªn hé tÞch, Kaolack).
Cuèi cïng, ®ã cã thÓ d¹ng sèng chung lÞch sù gi÷a c¸c
®èi t¸c chuyªn nghiÖp hµng ngµy (kÓ c¶ h×nh thøc quan hÖ
th©n thuéc). §©y lµ mét h×nh thøc quan hÖ nh· nhÆn trong
c«ng viÖc, hoÆc lµ gi÷a nh÷ng c¸ nh©n cïng lµm viÖc víi
nhau (theo mét c©u ng¹n ng÷ wolof, "nh÷ng ng−êi lÊy n−íc
giÕng cïng mét lóc sÏ v−íng d©y vµo nhau"- "ňuuy
rootaando ňoy laxaso goj"), nh− nh÷ng lêi ph¸t biÓu sau
®©y cña c¸c c¶nh s¸t SÐnÐgal khi hä nãi vÒ nh÷ng h×nh
thøc t−¬ng trî hµng ngµy gi÷a c¸c nh©n viªn c«ng lùc vµ
c¸c nghiÖp ®oµn tµi xÕ:
"Th−êng th−êng, mäi ng−êi th−êng tr¶ t«i b»ng h¹t
cola, b»ng thuèc l¸, nh−ng t«i lµm viÖc víi hä… t«i nhai
h¹t cola vµ t«i hót thuèc l¸. Khi hä cho t«i h¹t cola, ®ã lµ
®Ó lµm cho hä hµi lßng… ®ã còng vËy, ®ã còng lµ v× hä
muèn cho t«i dÔ dµng hoµn thµnh c«ng viÖc cña m×nh h¬n.
T«i b¾t buéc ph¶i nhËn nh÷ng thø ®ã, ngµy c¶ khi t«i
kh«ng muèn (…). T«i b¾t buéc ph¶i nhËn, nh−ng khi hä
cho t«i tiÒn, t«i kh«ng nhËn… nh−ng khi hä cho t«i thuèc
l¸, th× t«i nãi thËt lµ t«i nhËn. (…). Nh−ng chóng t«i ®Òu lµ
ng−êi ch©u Phi, t«i còng lµ mét ng−êi trong sè hä. Tõ 7g
s¸ng ®Õn 19g tèi, t«i lu«n ë bªn hä. Suèt c¶ ngµy… lóc nµo
t«i còng ë bªn c¹nh hä. ThËm chÝ hä cßn hay gäi t«i ®Õn ¨n
c¶ trong xe cña hä. NÕu mét ng−êi trong sè hä gäi chóng
t«i ®Õn ¨n hai lÇn, ba lÇn mµ chóng t«i tõ chèi, th× hä nãi:
"mann duma demm" ("t«i kh«ng ph¶i lµ mét phï thuû").
270
Th«i ®−îc! "Xaw ma loo may baňe" ("t«i kh«ng biÕt t¹i sao
mµ «ng l¹i ghÐt t«i") (C¶nh s¸t viªn, Kaolack, 3-5-2000).
"C¶m gi¸c cña t«i lµ chÝnh bé m¸y hµnh chÝnh ®· ®Èy
chóng t«i ®Õn chç tham nhòng… TÊt c¶ th− tõ hµnh chÝnh
®Òu liªn quan ®Õn c¶nh s¸t, hiÕn binh, toµ ¸n, nhµ tï, dÞch
vô giao th«ng, th−¬ng m¹i… TÊt c¶ th− tõ [®Òu ®−îc giao
cho] c¸c tµi xÕ, chóng t«i b¾t buéc ph¶i nh−îng bé nÕu
kh«ng th× hä sÏ tõ chèi. Khi b¹n yªu cÇu hä lµm ®iÒu g× ®ã,
th× ngµy mai, hä sÏ yªu cÇu b¹n lµm ®iÒu g× ®ã mµ b¹n
kh«ng thÓ kh−íc tõ. (…) §Ó giao ph¹m nh©n cho toµ ¸n,
toµ ¸n sÏ yªu cÇu c¶nh s¸t t×m xe ®Ó ®i ®Õn nhµ tï ®Ó ®−a
ph¹m nh©n ®Õn toµ ¸n (..). Nh−ng ng−êi cho b¹n m−în xe
h«m nay víi nhiªn liÖu cña anh ta ®Ó vËn chuyÓn nh÷ng
ph¹m nh©n cho b¹n miÔn phÝ, th× b¹n kh«ng thÓ tõ chèi
mét viÖc mµ anh ta sÏ nhê b¹n vµo ngµy mai… Nh− vËy
®Êy! Ng−êi ta muèn nãi ®Õn tham nhòng ë ®©y, hay lµ v×
nh÷ng ng−êi ®ã kh«ng tu©n thñ… §ã chÝnh lµ v× bé m¸y
hµnh chÝnh kh«ng tu©n thñ…"(VÉn theo lêi nh©n viªn
c¶nh s¸t nãi trªn).
Trong mäi tr−êng hîp, phÇn ®æi l¹i b»ng tiÒn b¹c ®èi
víi c¸c vô giao dÞch ®−îc tù ®éng xem nh− lµ nh÷ng "mãn
quµ". Ng−êi ta xem ®©y lµ phÐp lÞch sù x· giao ®óng nghÜa
mµ hä th−êng c·i lµ kh«ng cã bÊt cø mèi liªn hÖ nµo víi sù
tham nhòng.
"§óng vËy, cã nh÷ng ng−êi khi t«i gi¶i quyÕt cho hä
nh÷ng vÊn ®Ò trªn ph−¬ng diÖn x· héi, hä th−êng mang
®Õn cho t«i nh÷ng mãn quµ nhá. Vµ ®©y n÷a, ®©y còng lµ
b¶n tÝnh cña ng−êi SÐnÐgal. Ng−êi SÐnÐgal lµ nh− vËy ®ã.
271
Khi b¹n hµi lßng víi mét ng−êi nµo ®ã, khi mµ ng−êi ®ã ®·
gi¶i quyÕt vÊn ®Ò cho b¹n, th× ngµy mai b¹n sÏ ®em ®Õn
m«t kÝ-l« g¹o hoÆc mét kÝ-l« ®Ëu phéng, nh−ng ®ã lµ b¶n
tÝnh cña ng−êi SÐnÐgal. B¶n th©n t«i, nÕu ai ®ã lµm mét
viÖc g× cho t«i, hoÆc nÕu mét ng−êi b¹n ®· gióp t«i gi¶i
quyÕt mét sè vÊn ®Ò, th× ®iÒu ®Çu tiªn lµ t«i sÏ tr¶ l¹i tiÒn
cho b¹n t«i. §iÒu ®ã kh«ng ®¸ng g× c¶…" (c¶nh s¸t viªn,
Kaolack).
"Khi mét ng−êi chñ tiÖm tÆng b¹n mét mãn hµng mµ
b¹n võa mua, th× thËt khã cã thÓ biÕt r»ng ®©y lµ mét mãn
quµ v« t− hay lµ mét sù ®Çu t−. Ng−êi tham nhòng ch−a
ch¾c ®· lµ kÎ xÊu, ®«i khi anh ta còng bÞ lÇm" (Gi¸m ®èc
thuÕ khu vùc, SÐnÐgal).
Tham nhòng nh− lµ mét ®Æc ©n
§«i khi tham nhòng ®−îc hiÓu nh− lµ mét d¹ng "lîi
thÕ cña chøc vô". HiÓu nh− vËy, ®iÒu nµy lµ mét thø nèi
dµi tù nhiªn cña c−¬ng vÞ c«ng chøc. ThËt vËy, xu h−íng
"®Æc ©n ®Æc quyÒn" chÝnh lµ mét h×nh thøc më réng v«
h¹n ®é c¸c lîi thÕ cña chøc vô trong tÊt c¶ c¸c nÒn hµnh
chÝnh ë ch©u Phi. NhËn tiÒn cña ng−êi d©n, hoÆc biÕn thñ
tµi s¶n vµ c«ng quü, ®Òu chØ lµ mét ®Æc quyÒn hîp thøc
(privilÌge lÐgitime) trong sè nhiÒu ®Æc quyÒn kh¸c, qua ®ã
ng−êi c«ng chøc cã thÓ chiÕm h÷u ®Êt ®ai vµ tµi s¶n tõ
c«ng së cña m×nh. ThÝ dô, xe cøu th−¬ng cña bÖnh viÖn
phô s¶n Niamey ®−îc dïng chñ yÕu vµo viÖc ®i nhËn c¸c
khÈu phÇn ¨n buæi tr−a vµ buæi tèi cho ®éi ngò ch¨m sãc
bÖnh nh©n tõ c¨ng-tin trung t©m, hoÆc ®−îc dïng ®Ó ®i
chî mua s¾m cho bµ gi¸m ®èc cña bÖnh viÖn phô s¶n
272
(thËm chÝ chë con bµ nµy ®i häc, hoÆc phôc vô c¸c ®¸m
c−íi hay c¸c buæi lÔ röa téi). TÊt nhiªn, tiÒn x¨ng th× do
bÖnh viÖn thanh to¸n. Trong tr−êng hîp ph¶i ®−a bÖnh
nh©n ®i cÊp cøu, vµ nÕu may m¾n lµ cã thÓ ®iÒu ®éng
®−îc chiÕc xe cÊp cøu nµy, th× nh÷ng ng−êi nhµ ®i theo
bÖnh nh©n ph¶i tr¶ tiÒn x¨ng.
Tham nhòng nh− lµ ¸p lùc x· héi
Mét b¸c sÜ SÐnÐgal cho biÕt nh− sau:
"T«i muèn nãi r»ng ®èi víi t«i lµ khã kh¨n nh− thÕ nµo,
ë nhµ m×nh, t«i ®· tuyªn bè víi ng−êi th©n r»ng, t«i kh«ng
cßn con dÊu n÷a. T«i ®· bÞ mÊt con dÊu [dïng ®Ó x¸c nhËn
giÊy bÖnh viÖn]. T«i nãi vËy ®Ó khái ph¶i ®ãng dÊu v« téi v¹.
B¹n cã thÓ cho r»ng, nh− vËy th× t«i qu¸ nhu nh−îc? Nh−ng
xin th−a r»ng, ®ã lµ c¸ch duy nhÊt gióp t«i thanh th¶n víi
l−¬ng t©m cña m×nh. Ng−êi ta Ðp t«i ph¶i ký ®ñ mäi thø.
Gi¶ dô t«i tõ chèi, th× gÆp nhiÒu r¾c rèi l¾m. SÏ cã ng−êi c«,
ng−êi d× hoÆc chÞ g¸i t«i ®Õn nãi víi t«i r»ng: "Anh tõ chèi
còng kh«ng sao. Nh−ng anh kh«ng lµm th× ®ång nghiÖp cña
anh sÏ lµm", v.v. Qu¶ thËt lµ do cã qu¸ nhiÒu vÊn ®Ò nªn t«i
®· tuyªn bè lµ ®¸nh mÊt con dÊu, vµ nhê vËy t«i ®−îc yªn
th©n. T«i ®· cÊt nã vµo ®¸y ng¨n kÐo råi".
C¸i ¸p lùc x· héi nµy cã thÓ xuÊt ph¸t tõ gia ®×nh, m«i
tr−êng xung quanh hoÆc tõ c¸c ®ång nghiÖp. Trong mäi
tr−êng hîp, ¸p lùc cña nh÷ng ng−êi th©n hoÆc cña nh÷ng
ng−êi ®ång nghiÖp buéc ng−êi ta ph¶i tõ bá nh÷ng sù ¸y
n¸y ®¹o ®øc c¸ nh©n "chèng tham nhòng" ®Ó nh−êng chç
cho mét thø ®¹o ®øc cña nhãm x· héi vèn xem träng
nh÷ng c«ng viÖc lµm ®−îc hoÆc xem träng sù t¸i ph©n phèi
273
theo kiÓu ph« tr−¬ng.1 Tõ chç ®ã, ng−êi ta ®· ®Õn gÇn tíi
mét d¹ng biÖn minh mang tÝnh "v¨n ho¸".
"§ã hÇu nh− lµ mét ph¶n x¹. Mäi ng−êi ®Òu lµm nh−
thÕ. Nã ®· ¨n s©u b¸m rÔ vµo cuéc sèng. ThËm chÝ, ng−êi
cung cÊp còng lµm ®iÒu nµy mét c¸ch tù nhiªn. V¨n ho¸
®Þa ph−¬ng tá ra réng l−îng víi sù tham nhòng" (Viªn
thanh tra cña Bé Thanh niªn, Dakar).
Tham nhòng nh− lµ sù t¸i ph©n phèi
Tuy cã liªn quan chÆt chÏ víi lËp luËn trªn, nh−ng lèi
lËp luËn nµy vÉn cã nhiÒu ®iÓm kh¸c biÖt. ë ®©y, ph−¬ng
thøc biÖn minh nhÊn m¹nh ®Æc biÖt ®Õn viÖc sö dông
thµnh qu¶ cña sù tham nhòng. KÎ tham nhòng kh«ng phñ
nhËn m×nh ®· tham gia vµo nh÷ng giao dÞch bÊt chÝnh
hoÆc ®· biÕn thñ c«ng quü,nh−ng anh ta biÖn minh cho c¸c
hµnh ®éng cña m×nh vµ t×m c¸ch lµm gi¶m tÇm quan träng
cña c¸c hµnh ®éng nµy, b»ng c¸ch lËp luËn r»ng, m×nh
kh«ng ph¶i lµ ng−êi h−ëng lîi trùc tiÕp.
Mét thÝ dô gÇn ®©y vµ ®Æc biÖt ý nghÜa, ®ã lµ c¸c lêi thó
___________
1. Xem c«ng thøc mµ Peter Ekeh ®Ò nghÞ, theo ®ã ë ch©u Phi, nghÜa
vô ®¹o lý lµ ph¶i lµm viÖc tr−íc hÕt cho"c«ng chóng trùc
tiÕp"(public primordial) (t−¬ng øng víi nh÷ng mèi quan hÖ gia
®×nh, chñng téc, hay nh÷ng ng−êi ®ång nghiÖp, ®ång m«n) h¬n lµ
cho"c«ng chóng c«ng d©n"(public civique) (nhµ n−íc, bé m¸y
hµnh chÝnh c«ng quyÒn). Xem P. Ekeh"Colonialism and the two
publics in Africa: a theoretical statement"(Chñ nghÜa thùc d©n vµ
hai c«ng chóng ë ch©u Phi: mét nhËn ®Þnh lý thuyÕt),
Comparative Studies in Society and History, n° 17, 1975, trang
91-112.
274
nhËn c«ng khai cña Ablaye Diack, mét trong nh÷ng nh©n
vËt cã ¶nh h−ëng nhÊt trong ®êi sèng chÝnh trÞ cña
SÐnÐgal vµo thêi kú n¾m quyÒn cña phe x· héi chñ nghÜa,1
vµ lµ mét trong nh÷ng nh©n vËt ®Çu tiªn "®µo tÈu" theo
®¶ng PDS cña Wade, lµ ®¶ng ®· giµnh chiÕn th¾ng t¹i
cuéc bÇu cö th¸ng 3 n¨m 2000. Trong mét cuéc mÝt tinh
chÝnh trÞ ë Kaolack ngµy 16-4-2001, Diack ®· kh¼ng ®Þnh
nh− sau:
"T«i cã thÓ nãi r»ng, t«i lµ ng−êi cã c«ng. T«i kh«ng cã
tµi kho¶n ë n−íc ngoµi. C¸c thanh tra viªn cña DIC
(Division des investigations criminelles- Phßng ®iÒu tra téi
ph¹m) ®· kiÓm tra kh¾p n¬i mµ kh«ng thÊy bÊt kú dÊu vÕt
g× vÒ t«i. Nh−ng, thó thùc, t«i kh«ng thÓ nãi r»ng, m×nh
ch−a tõng biÓn thñ c«ng quü. Sµcc naa (t«i ®· ¨n trém).
Nh−ng tÊt c¶ nh÷ng g× mµ t«i ¨n trém, t«i ®· chia sÎ víi
nh÷ng ng−êi Kaolack. ChØ cã Chóa míi chøng gi¸m ®iÒu
®ã cho chóng ta".2
B»ng nh÷ng mãn quµ hËu hÜnh, kÎ tham nhòng ®·
___________
1. Trong suèt sù nghiÖp chÝnh trÞ cña m×nh, Ablaye Diack ®· tõng
lµ gi¸m ®èc Côc Giao th«ng SÐnÐgal (RTS - RÐgie des transports
du SÐnÐgal), Bé tr−ëng Bé Th«ng tin, Phã thÞ tr−ëng Kaolack, ñy
viªn ñy ban tµi chÝnh cña Quèc héi, chñ tÞch Héi ®ång ®Þa ph−¬ng
Kaolack, vµ cuèi cïng lµ chñ tÞch Th−îng nghÞ viÖn, cho ®Õn lóc
gi¶i t¸n Th−îng nghÞ viÖn gÇn ®©y.
2. TrÝch tõ B. Dione,"Abdoulaye Diack fait son entrÐe."J’ai dÐtournÐ
de l’argent et je l’ai partagÐ avec les Kaolackois""(Sù khëi ®Çu
cña Abdoulaye Diack."T«i ®· biÓn thñ tiÒn vµ t«i ®· chia l¹i cho
nh÷ng ng−êi Kaolack"), Sud Quotidien, n° 2411, 18-4-2001.
275
nhËn ®−îc sù im lÆng cña nh÷ng ng−êi ®ång nghiÖp hay sù
khoan dung cña d©n chóng. Mét lÇn n÷a, ®©y lµ sù thÝch
øng víi nghi thøc cña giíi tham nhòng. ViÖc ®· "¨n chÆn"
kh«ng ®ñ ®Ó bÞ lªn ¸n c«ng khai. §Ó bÞ lªn ¸n, ng−êi ta cßn
ph¶i "¨n" mét c¸ch Ých kû, ph¹m vµo téi tham ¨n vµ kiªu
ng¹o, vµ lo¹i trõ mäi ng−êi kh¸c ra khái nh÷ng lîi Ých cã
®−îc tõ sù biÕn thñ.1
Tham nhòng nh− lµ mét sù b¾t ch−íc
ë ®©y, ng−êi ta biÖn hé r»ng, cÇn ph¶i "lµm nh− mäi
ng−êi" ®Ó khái trë thµnh ng−êi ngè bÞ chÕ nh¹o. ThÝ dô C¸i
g−¬ng tham nhòng ®Õn tõ bªn trªn, nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o
®· thÝ dô chØ ra con ®−êng tham nhòng, chÝnh hä míi lµ
nh÷ng kÎ c¾p lín nhÊt. VËy ai kh«ng lµm gièng hä th× ®Ých
thÞ lµ ng−êi ngí ngÈn. Mét biÕn thÓ kh¸c cña lèi lËp luËn
nµy, mang tÝnh chuyªn nghiÖp h¬n, lµ ®æ tr¸ch nhiÖm
tham nhòng cho guång m¸y t«n ti trËt tù, vèn lµ ng−êi
tham nhòng tr−íc tiªn. Nh− vËy, viÖc tham nhòng trë nªn
phæ biÕn chØ lµ s¶n phÈm cña mét sù tËp hîp cña nh÷ng
chiÕn l−îc c¸ nh©n, lan ra theo nguyªn t¾c vÕt dÇu loang.
___________
1. Xem thªm G. Blundo,"La corruption comme mode de gouvernance
locale: trois dÐcennies de dÐcentralisation au SÐnÐgal"(Sù tham
nhòng xÐt nh− lµ ph−¬ng thøc qu¶n trÞ ®Þa ph−¬ng: ba thËp kû
phi tËp trung hãa ë SÐnÐgal), Afrique contemporaine, n° 199, 3e
trimestre 2001, trang 106-118; cßn Jean-Louis Rocca th× ®· ®Ò
nghÞ ph©n biÖt gi÷a sù tham nhòng"t¸i ph©n phèi" (corruption
"redistributrice") víi sù tham nhòng"v¬ vÐt" (corruption"
accaparatrice"). Xem J.-L. Rocca, La Corruption (Sù tham
nhòng), Paris, Syros, 1993, trang 73.
276
Trong ba n−íc ®−îc nghiªn cøu, nhiÒu ng−êi ®−îc hái
(nh÷ng nh©n viªn quan thuÕ, c¶nh s¸t vµ hiÕn binh)
kh¼ng ®Þnh r»ng, tèt h¬n hÕt lµ nªn tranh thñ c¬ héi tham
nhòng ngay khi nã xuÊt hiÖn. NghÜa lµ cÇn ph¶i nhanh
chãng th−¬ng l−îng víi mét kÎ biÓn thñ hay mét tµi xÕ vi
ph¹m, h¬n lµ ph¹t hä theo ®óng luËt. Qu¶ thùc, cã nhiÒu
nguy c¬ lµ sÏ bÞ c¸c sÕp cÊp trªn kh«ng t¸n thµnh, v× hä sÏ
b·i bá nh÷ng biÖn ph¸p chÕ tµi ®· ¸p ®Æt, vµ lóc nµy,
ng−êi cÊp d−íi sÏ bÞ lo¹i ra khái nh÷ng lîi Ých cña sù tháa
thuËn ¨n chia bÊt chÝnh, vµ kÓ tõ ®ã sù tho¶ thuËn nµy sÏ
diÔn ra ë mét cÊp cao h¬n trong guång m¸y hµnh chÝnh.
Tham nhòng nh− lµ th¸ch thøc
Tham gia vµo sù tham nhòng bao giê còng cã nh÷ng
nguy c¬, cho dï ®Êy lµ nh÷ng nguy c¬ rÊt nhá hay Ýt cã kh¶
n¨ng xÈy ra. Ngay c¶ tr−êng hîp Ýt bÞ kiÓm tra hoÆc nh÷ng
ng−êi kiÓm tra lµ ®ång ph¹m, ng−êi ta kh«ng bao giê cã
thÓ an toµn tr−íc sù tè c¸o bÊt k× lóc nµo cña mét ®èi thñ
chÝnh trÞ, tr−íc sù ph¶n béi cña mét ng−êi ®ång nghiÖp
thÊt väng, tr−íc sù ®è kÞ hay ganh ghÐt cña nh÷ng ng−êi
xung quanh. ViÖc biÕt tËn dông vÞ trÝ ®−¬ng nhiÖm
(profitoo, trong tiÕng wolof) ®−îc nh×n nhËn nh− lµ mét nÐt
tÝnh c¸ch, cã b¶n lÜnh m¹nh, biÕt liÒu lÜnh (dëgër fit). V×
vËy, ai tá ra xuÊt s¾c trong "nghÖ thuËt" tham nhòng nµy
th× sÏ ®−îc t«n träng, Ýt ra bao l©u cßn gÆp may, v× ®· v−ît
qua th¸ch thøc vµ v× vËy sÏ næi lªn so víi nh÷ng ng−êi
kh¸c. MÆt kh¸c, hÖ luËn cña sù ng−ìng mé nµy, béc lé Ýt
nhiÒu râ rµng qua lêi lÏ cña nh÷ng ng−êi mµ chóng t«i
pháng vÊn, lµ mét sù ®¶o lén c¸c gi¸ trÞ vèn dÉn ®Õn chç
chÕ riÔu nh÷ng hµnh vi liªm chÝnh: kÎ nµo ®· lîi dông
277
®−îc mét vÝ trÝ bÐo bë kh«ng ph¶i lµ mét ng−êi ®iªn, mµ
ng−îc l¹i ®ã lµ mét ng−êi tØnh t¸o (doful, ku yeewu la).
Ng−îc l¹i, viªn c«ng chøc nµo mµ kh«ng biÕt ®iÒu víi ng−êi
d©n th× kh«ng chØ thiÕu nh©n phÈm vµ nh©n c¸ch (defa
ñµkk fulla hay faayda), mµ cßn tá ra ¸c c¶m ®èi víi hä (ku
soxor), bëi v× ng−êi nµy chØ biÕt c«ng viÖc (gëm liggÐey) vµ
kh«ng biÕt nãi ®ïa (amul caaxaan). Trong mét bèi c¶nh bÞ
bao trïm bëi t×nh tr¹ng bÊt æn vÒ mÆt kinh tÕ, ng−êi ta
th−êng ca ngîi nh÷ng kh¶ n¨ng th−¬ng l−îng cña c¸ nh©n
(waxaale), kh¶ n¨ng t×m kiÕm sù ®ång thuËn (maslaa) vµ
kh¶ n¨ng xoay xë (lijjanti).
Tham nhòng nh− lµ sù vay m−în
Tham nhòng ë ®©y liªn quan chñ yÕu ®Õn viÖc biÓn thñ
c«ng quü mµ ai còng biÕt lµ th−êng phæ biÕn ë mäi cÊp ®é.
Ng−êi qu¶n lý kh«ng liªm khiÕt nghÜ r»ng, tiÒn tËp thÓ do
m×nh n¾m gi÷ cã thÓ dïng ®Ó gi¶i quyÕt khã kh¨n cña
chÝnh m×nh hoÆc ng−êi th©n cßn h¬n lµ ®Ó yªn kh«ng dïng
®Õn, ®ång thêi, anh ta còng nghÜ r»ng, mét ngµy nµo ®ã cã
c¬ héi th× sÏ tr¶ l¹i "kho¶n vay" nµy. Trªn b¸o chÝ cã ®Çy
dÉy nh÷ng tin tøc liªn quan ®Õn nh÷ng ng−êi thñ quÜ hoÆc
c¸c nhµ qu¶n lÝ quü ®· trë thµnh n¹n nh©n cña nh÷ng kÎ
®¹o sÜ gi¶ chuyªn nh©n béi b¹c giÊy; hä giao cho nh÷ng
ng−êi nµy nh÷ng kho¶n tiÒn lín ®−îc m−în ë ng©n quü mµ
hä qu¶n lÝ víi hy väng lµ sè tiÒn nµy ®−îc t¨ng lªn gÊp
bèn.1 Trong bèi c¶nh nhiÒu ng−êi cÇn tiÒn mÆt (hiÖn t−îng
___________
1. Chóng t«i ®· tËp hîp ®−îc h¬n 60 bµi b¸o t−êng thuËt vÒ mèi häa
nµy trªn b¸o chÝ SÐnÐgal tõ n¨m 1978 tíi n¨m 2000; sau ®©y lµ
mét vµi thÝ dô: I. M. Mboup,"Multiplication de billets: charlatan
278
dïng "siªu tiÒn tÖ hãa"1), viÖc vay m−în trë thµnh mét
sinh ho¹t th−êng nhËt ®èi víi mçi ng−êi, vµ theo lÖ
th−êng, ng−êi ta t×m c¸ch tr¶ nî cµng nhiÒu lÇn cµng tèt.
ViÖc "vay m−în" tõ c«ng quü do m×nh qu¶n lý ®−îc thùc
hiÖn dùa trªn m« h×nh vay m−în tõ c¸c c¸ nh©n (th−êng
kh«ng ®−îc hoµn tr¶) hoÆc tõ c¸c thiÕt chÕ (nh÷ng ng−êi
kh«ng hoµn tr¶ th−êng kh«ng hÒ bÞ truy tè bëi c¸c quü tÝn
dông, c¸c hîp t¸c x·, hay thËm chÝ c¶ c¸c ng©n hµng).2
et banquier condamnÐs"(Nh©n béi tiÒn giÊy: kÎ l−êng g¹t vµ nhµ
ng©n hµng bÞ kÕt ¸n), Le Soleil, n° 4281, 2 août 1984, trang 9; O.
N. Ba,"Victime des multiplicateurs de billets"(N¹n nh©n cña
nh÷ng kÎ nh©n béi giÊy b¹c), Le Soleil, n° 4666, 23-25 novembre
1985, trang 11; M. Diack,"Pour satisfaire un charlatan le
comptable dÐtourne 5 millions"(§Ó lµm võa lßng mét kÎ l−êng g¹t,
mét nh©n viªn kÕ to¸n ®· biÓn thñ 5 triÖu ®ång), Le Soleil, n°
7316, 20 octobre 1994, trang 6; B. Dieng,"Multiplication de billets:
le 'pigeon' perd 28 millions"(Nh©n béi giÊy b¹c: con 'chim bå c©u'
mÊt 28 triÖu ®ång), Le Soleil, n° 7850, 5 août 1996, trang 11.
1. Xem J.-P. Olivier de Sardan,"L’Ðconomie morale de la corruption
en Afrique"(Kinh tÕ häc ®¹o lý vÒ sù tham nhòng ë ch©u Phi),
Politique africaine, n° 63, octobre 1996, trang 97-116.
2. ë SÐnÐgal, viÖc lËp ra C«ng ty quèc gia thu håi nî (SociÐtÐ
nationale de recouvrement (SNR) vµo n¨m 1991, nh»m gióp thu
håi l¹i nh÷ng kho¶n nî lín, lµ mét sù thÊt b¹i. BÈy tæ chøc ng©n
hµng mµ nhµ n−íc n¾m gi÷ ®a sè cæ phÇn (USB, BSK, Sofisedit,
BNDS, Sonaga, Sonabanque vµ Assurbank) ch−a thu håi ®−îc
tæng sè c¸c kho¶n nî lªn tíi 300 tØ franc CFA. Trong sè c¸c con
nî cña c¸c ng©n hµng SÐnÐgal, cã: c¸c nhµ l·nh ®¹o t«n gi¸o vµ
®Þa ph−¬ng (4.022 triÖu), c¸c quan chøc (672 triÖu), c¸c luËt s−,
ch−ëng khÕ vµ thõa ph¸t l¹i (457 triÖu), c¸c bé tr−ëng (324
279
Nh÷ng lËp luËn ®a d¹ng nh− trªn phÇn nµo ®ã thuéc vÒ
mét thø "x· héi häc vÒ l−¬ng tri th«ng th−êng" (sociologie du
sens commun) (®iÒu nµy còng kh«ng ®e däa g× ®Õn ngµnh "x·
héi häc chuyªn nghiÖp" (sociologie professionnelle) mµ mét
sè ng−êi cã thÓ c¶nh b¸o, vµ nhµ x· héi häc chuyªn nghiÖp
còng cÇn t×m hiÓu, v× nh÷ng lêi gi¶i thÝch ®−îc nªu ra
th−êng còng trïng khíp víi nh÷ng ph©n tÝch cña chÝnh
nhµ x· héi häc chuyªn nghiÖp). Tuy nhiªn, nh÷ng c¬ chÕ
n»m ë nÒn t¶ng cña nh÷ng lèi diÔn ng«n biÖn minh còng cã
mét sè kh¸c biÖt nµo ®ã. Trong c¸c lËp luËn nãi vÒ sù tham
nhòng nh− lµ ®Æc quyÒn, ¸p lùc x· héi, t¸i ph©n phèi, b¾t
ch−íc vµ th¸ch thøc, c¸c t¸c nh©n nh¾m ®Õn viÖc hîp thøc
ho¸ c¸c ho¹t ®éng mµ hä nhËn thÊy kh¸ râ tÝnh chÊt bÊt
hîp ph¸p hoÆc biÕt lµ bÞ x· héi chª tr¸ch. V× thÕ, c¸c ho¹t
®éng cña hä ®−îc thóc ®Èy hoÆc bëi nhu cÇu (nhu cÇu tiÒn
b¹c hay nhu cÇu tiÕn hµnh nhanh c¸c thñ tôc hµnh
chÝnh...), hoÆc bëi nghÜa vô ph¶i t«n träng c¸c chuÈn mùc
x· héi cña nguyªn t¾c cã ®i cã l¹i (rÐciprocitÐ) vµ tÝnh liªn
®íi trong m¹ng l−íi, hoÆc cuèi cïng lµ bëi nhu cÇu lµm sao
®Ó gi÷ ®−îc vÞ trÝ cña m×nh. Cßn nh÷ng lËp luËn kh¸c ®·
®−îc nªu ra ë ®©y (tham nhòng nh− lµ "sù thu håi", "c¸ch
xö sù ®óng mùc" hay "sù vay m−în") th× thiªn vÒ xu h−íng
hãa gi¶i1 nh÷ng lêi buéc téi vÒ ph−¬ng diÖn ph¸p lý hoÆc vÒ
triÖu), c¸c sÜ quan qu©n ®éi (309 triÖu), c¸c vÞ d©n biÓu (279
triÖu), c¸c nhµ ngo¹i giao (244 triÖu), c¸c viªn chøc hµnh chÝnh
(96 triÖu), v.v. Xem Le Cafard libÐrÐ, n° 250, mercredi 18
novembre 1992, trang 5.
1. VÒ c¸c"kü thuËt hãa gi¶i"trong mét bèi c¶nh ¢u ch©u, xem A.
Pizzorno,"La corruzione nel sistema politico"(N¹n tham nhòng
280
ph−¬ng diÖn ®¹o lý th«ng th−êng ®èi víi c¸c hµnh vi tham
nhòng b»ng nh÷ng thñ thuËt uyÓn ng÷ hãa. Nh− vËy, sù
tham nhòng biÕn thµnh hoÆc lµ cö chØ tö tÕ hay c¶m
th«ng, hoÆc lµ biÕn mÊt hoµn toµn (tøc kh«ng cßn lµ tham
nhòng n÷a- chó thÝch cña ng−êi dÞch), khi ng−êi ta kh¼ng
®Þnh r»ng sÏ hoµn l¹i sè tiÒn vay m−în tõ c«ng quü, hoÆc
cho r»ng ®ã lµ hµnh vi thu håi l¹i nh÷ng nguån lùc mµ hä
thiÕu thèn mét c¸ch bÊt c«ng. Chóng ta cã thÓ t¹m thêi rót
ra kÕt luËn nh− sau: phÇn lín c¸c hµnh vi tham nhòng ®Òu
®−îc "biÖn minh" hoÆc "®−îc tha thø" theo nh·n quan cña
c¸c t¸c nh©n cã liªn quan bëi sù gÇn gòi hoÆc sù ®an xen
cña c¸c hµnh vi tham nhòng nµy trong c¸c ho¹t ®éng x·
héi chung vµ "b×nh th−êng". ViÖc ph©n tÝch ®Þa h¹t ng÷
nghÜa sÏ kh¼ng ®Þnh xu h−íng nµy.
§Þa h¹t ng÷ nghÜa
B©y giê, chóng ta sÏ kh«ng quan t©m tíi nh÷ng lËp luËn
®· ®−îc x©y dùng, mµ chØ quan t©m tíi nh÷ng tõ chØ vÒ sù
tham nhòng, nh÷ng thµnh ng÷ mµ mäi ng−êi sö dông khi
hä nãi vÒ sù tham nhòng, m« t¶ sù tham nhòng, thùc hiÖn
sù tham nhòng. Trong tiÕng Ph¸p cæ ®iÓn, chóng ta biÕt vèn
tõ vùng ®−îc sö dông [®Ó nãi vÒ sù hèi lé vµ tham nhòng]
kh¸ phong phó vÒ mÆt Èn dô: "graisser la patte"(b«i mì vµo
ch©n), "dessous de table" (®−a d−íi gÇm bµn) hoÆc "pot-de-
vin" (®−a mét hò r−îu). ThÕ th× ®èi víi c¸c thø tiÕng Ph¸p
trong hÖ thèng chÝnh trÞ), trong D. Della Porta, Lo scambio
occulto. Casi di corruzione politica in Italia (Sù trao ®æi giÊu
giÕm. Tr−êng hîp tham nhòng chÝnh trÞ ë ý), Bologna, Il Mulino,
1992, trang 51.
281
Phi ch©u, vèn mang tÝnh s¸ng t¹o cao, vµ c¸c ng«n ng÷ quèc
gia, th× thÕ nµo? Bªn c¹nh nh÷ng kh¸i niÖm nãi vÒ sù tham
nhòng xÐt nh− mét ý t−ëng vµ nh− mét hiÖn t−îng nãi
chung (chóng t«i nghÜ tíi, ch¼ng h¹n, tõ trong tiÕng wolof lµ
"ger", cã nghÜa lµ mua chuéc, hèi lé, hiÖn nay Ýt ®−îc sö
dông), ®¹i ®a sè c¸c thuËt ng÷, thµnh ng÷ vµ ng÷ ®iÖu
th−êng ®−îc sö dông cã thÓ ®−îc gom l¹i thµnh s¸u nhãm:
sù ¨n (manducation), sù giao dÞch (transaction), sù xin xá
(quÐmandage), sù giao du th©n mËt (sociabilitÐ), sù c−ìng
®o¹t (extorsion), vµ sù bÝ mËt (secret).
¡n
"Manger"(¨n) vµ"bouffer"(¨n ngÊu nghiÕn, hay"xùc") lµ
nh÷ng tõ tiÕng Ph¸p phæ biÕn nhÊt ë ch©u Phi,1 cïng víi
mét sè tõ kh¸c chÕ biÕn ë ®Þa ph−¬ng (nh−
"mangement","sù ¨n"). Nh÷ng thµnh ng÷ t−¬ng tù còng cã
trong tiÕng wolof (lekk) hay trong tiÕng zarma (Nwa). Khi
nãi vÒ thñ ph¹m cña mét vô biÓn thñ c«ng quü, ng−êi ta
nãi anh ta "¨n quü" hay "¨n tiÒn" (il a mangÐ la caisse ou
l'argent). Cã nhiÒu tõ ph¸i sinh nh−: mangeoire
(lekkukaay trong tiÕng wolof) ®−îc dïng ®Ó nãi vÒ mét vÞ
___________
1. TÊt c¶ c¸c tõ in ch÷ nghiªng ®Òu xuÊt ph¸t tõ c¸c cuéc ®iÒu tra
cña chóng t«i; trong sè ®ã, nh÷ng tõ nµo ®· ®−îc dÞch tõ tiÕng
®Þa ph−¬ng th× sÏ ®−îc kÌm theo bëi tõ gèc trong ngoÆc ®¬n, cßn
nh÷ng tõ kh¸c ®Òu lµ tiÕng Ph¸p ®Þa ph−¬ng. Chóng t«i lÊy thÝ
dô chñ yÕu lµ nh÷ng tõ xuÊt ph¸t tõ hai ng«n ng÷ ®Þa ph−¬ng
mµ chóng t«i hiÓu râ, ®ã lµ tiÕng wolof vµ tiÕng zarma. Nh−ng
trong c¸c thø tiÕng fon vµ hausa, c¸c tõ ®−îc sö dông còng rÊt
gÇn gòi víi hai ng«n ng÷ trªn.
282
trÝ "bÐo bë"; graisser la bouche ("b«i mì vµo miÖng", me
fisandiyan trong tiÕng zarma); ®−a cho ai portion hay part
("phÇn") cña m×nh (ba trong tiÕng zarma, wµll trong tiÕng
wolof), hoÆc lµ ®−a la part de l'oeil ("phÇn cña con m¾t",
mo baa trong tiÕng zarma), hµm ý lµ ®−a phÇn cho ng−êi
nh×n thÊy; faire passer la main au-dessus de la barbe (®−a
bµn tay lªn trªn r©u, kabe daaruyan trong tiÕng zarma);
hµm ý lµ ®éng t¸c ®−a tay lªn miÖng. Còng t−¬ng tù nh−
vËy, viÖc thùc hiÖn mét hµnh vi tham nhòng nhá cã thÓ
®−îc chØ trong tiÕng wolof bëi thuËt ng÷ maccaat, cã nghÜa
lµ "mót phÇn cßn l¹i d−íi ®¸y ®Üa". Còng cã mét sè tôc ng÷
®−îc sö dông ®Ó chØ sù tham nh÷ng, thÝ dô: ®èi víi c©u
"con dª ¨n cá ë chç nã bÞ buéc", trong tiÕng zarma cã c©u
"ng−êi gi· g¹o bao giê còng kh«ng quªn lÊy mét miÕng cho
m×nh" (bor si duru ka jaN gamba).
B¶n danh môc c¸c tõ ng÷ chØ hµnh vi ¨n lµ b¶n danh
môc ®−îc nh¾c ®Õn nhiÒu nhÊt trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn
cøu vÒ tÝnh hiÖn ®¹i chÝnh trÞ ë ch©u Phi.1 Tuy nhiªn,
nh÷ng cuéc ®iÒu tra cña chóng t«i cho thÊy r»ng, trong c¶
ba n−íc ®−îc nghiªn cøu, chØ cã mét lèi nãi duy nhÊt vÒ sù
tham nhòng. Chóng t«i sÏ trë l¹i trong phÇn kÕt luËn vÒ vÞ
trÝ cña lèi nãi nµy trong suy nghÜ hay trong c¸c nÒn kinh tÕ
häc ®¹o ®øc vÒ sù tham nhòng.
Giao dÞch
B¶n danh môc c¸c tõ ng÷ chØ sù chuyÓn giao còng kh«ng
___________
1. TÊt nhiªn ph¶i xem J.-F. Bayart, L’Ðtat en Afrique. La politique
du ventre (Nhµ n−íc ë ch©u Phi. ChÝnh s¸ch vÒ c¸i bông), Paris,
Fayard, 1989.
283
ph¶i lµ Ýt. ë ®©y, chóng t«i xem xÐt nh÷ng thuËt ng÷ vµ
nh÷ng thµnh ng÷ nãi vÒ chiÒu kÝch c¸c giao dÞch th−¬ng
m¹i, hoÆc chiÒu kÝch c¸c hiÖn t−îng trung gian vµ m«i giíi.
NÕu tõ "gagner"(kiÕm ch¸c) lµ mét trong nh÷ng tõ ®−îc sö
dông nhiÒu nhÊt trong lo¹i nµy (víi nh÷ng tõ t−¬ng ®−¬ng
trong tiÕng zarma nh− duyan), th× còng cã kh¸ nhiÒu tõ
tiÕng Ph¸p kh¸c ®−îc sö dông ®©y ®ã nh−: faux-frais (chi
phÝ lÆt vÆt bÊt ngê), frais de route (chi phÝ ®i ®−êng), petits
dÐbours (mét Ýt tiÒn øng tr−íc), µ-c«tÐs (tiÒn kiÕm thªm),
hay quotas (tiÒn tû lÖ). Cã mét sè thµnh ng÷ ®−îc c¸c t¸c
nh©n trùc tiÕp sö dông ®Ó cho thÊy lµ m×nh s½n sµng tiÕn
hµnh nh÷ng cuéc trao ®æi bÊt chÝnh. ThÝ dô, khi ng−êi c«ng
chøc nãi b»ng tiÕng wolof r»ng ñu gise ("®Ó xem ®·"), th× cã
nghÜa lµ «ng Êy s½n sµng th−¬ng l−îng (waxaale, th−êng
dïng ë chî, theo nghÜa lµ "tr¶ gi¸"), vµ ®iÒu nµy hµm ý mét
th«ng ®iÖp kh¸ râ rµng cho ng−êi nghe.
Cã nh÷ng thµnh ng÷ kh¸c trong c¸c ng«n ng÷ ®Þa
ph−¬ng, khã dÞch h¬n, ch¼ng h¹n nh−: kalam deene (trong
tiÕng zarma, cã nghÜa ®en lµ "c¸i ngßi bót cña c¸i qu¶n bót":
phÇn tiÒn øng tr−íc cho mét ®¹o sÜ Islam ®Ó nhê «ng ta viÕt
cho mÊy c©u trÝch tõ bé kinh Coran, ngÇm hiÓu r»ng nÕu
c«ng viÖc tiÕn triÓn, th× sau ®ã «ng ta sÏ ®−îc tr¶ c«ng ®Çy
®ñ [ng−êi ta cã thÓ dÞch tho¸t lµ "tiÒn mùc"]; ®©y lµ kho¶n
tiÒn ®−a tr−íc cho mét c«ng chøc ®Ó «ng ta lµm cho m×nh
c«ng viÖc mµ m×nh yªu cÇu); jaara (trong tiÕng zarma, cã
nghÜa lµ phÇn phô thªm nhá nhoi mµ chóng ta ®Ò nghÞ víi
ng−êi b¸n hµng ®èi víi l« hµng võa mua, tùa nh− "c¸i thø
m−êi ba céng thªm cho c¸i thø m−êi hai" ë Ph¸p tr−íc kia;
laada (nghÜa lµ "tËp tôc" trong tiÕng zarma: ®©y lµ mét mãn
284
quµ mµ ng−êi ta dµnh cho ng−êi chøng kiÕn vô giao dÞch),
hoÆc trong tiÕng wolof, tõ neexal (dÞch s¸t nghÜa lµ "lµm hµi
lßng", thùc tÕ nghÜa lµ, ch¼ng h¹n, biÕu cho ng−êi mµ m×nh
cÇn m−în mét l« ®Êt). T−¬ng tù nh− vËy, ta cã thÓ nªu lªn
rÊt nhiÒu ®éng tõ nh−: "mua" (deyyan trong tiÕng zarma;
jënd trong tiÕng wolof); "b¸n" (neereyan trong tiÕng zarma;
jaay trong tiÕng wolof); "tr¶" (banayan trong tiÕng zarma);
"tiÒn lêi" (riiba trong tiÕng zarma).
Cuèi cïng, nh÷ng cuéc giao dÞch hµng ngµy víi chÝnh
quyÒn ®Þa ph−¬ng th−êng dÉn ®Õn nh÷ng h×nh thøc m«i
giíi phøc t¹p vèn ®ßi hái ph¶i cã mét mãn tiÒn th−ëng cho
dÞch vô ®· lµm. Ng−êi ta sÏ ph¶i ®−a mét njukël (thuËt
ng÷ wolof cã nghÜa lµ "c¸i mµ chóng ta ®−a cho ng−êi ®·
gióp chóng ta", mét phÇn th−ëng), ng−êi ta sÏ c− xö theo
teraanga (tiÕng wolof, cã nghÜa lµ c¸c qui t¾c hiÕu kh¸ch,
hoÆc nh÷ng nghi thøc danh dù, nh−ng trong c¸c giao dÞch
tham nhòng, tõ nµy ®−îc dïng theo nghÜa lµ c¸m ¬n),
ng−êi ta sÏ yªu cÇu phÇn cña m×nh (ana suma wµll? trong
tiÕng wolof; ba trong tiÕng zarma).
Xin xá
L'argent du cafÐ (tiÒn cµ phª), l'argent des condiments
(tiÒn gia vÞ), l'argent de l'essence (tiÒn x¨ng dÇu), l'argent
de l'eau fraçche (tiÒn n−íc), l'argent du taxi (tiÒn t¾c xi),
l'argent du transport (tiÒn vËn chuyÓn), l'argent du thÐ
(tiÒn n−íc trµ), l'argent de la cola (tiÒn h¹t cola), faire un
geste (lµm mét cö chØ), faire quelque chose (lµm mét c¸i g×
®ã): nh÷ng thµnh ng÷ nµy, xuÊt ph¸t tõ c¸c ng«n ng÷ ®Þa
ph−¬ng (tõ "goro", nghÜa lµ h¹t cola trong tiÕng zarma,
285
"guro" trong tiÕng wolof, "foyy giney nooru" nghÜa lµ tiÒn
tr¶ cho c¸c thµnh phÇn trong n−íc xèt trong tiÕng zarma,
nhê ®ã ng−êi ta "chan vµo c¬m", toyal cÐeb trong tiÕng
wolof; nhê ®ã ng−êi ta "c¾t c¬n ®ãi" trong mïa Ramadan,
njëgu ndogu trong tiÕng wolof, mee fermey trong tiÕng
zarma), vµ ®−îc chuyÓn sang tiÕng Ph¸p Phi ch©u ®Ó chØ
mét h×nh thøc gîi ý xin tiÒn nµo ®ã (trong tiÕng zarma lµ
nwaareyan, xin xá, nh−ng còng cã nghÜa lµ cÇu xin, cÇu
nguyÖn), hoÆc thµnh ng÷ mµ ng−êi ta sö dông khi biÕu
mét mãn quµ cho mét ng−êi thuéc cÊp hoÆc mét ng−êi th©n
gÆp khã kh¨n. Ng−êi ta còng cã thÓ sö dông trong tiÕng
zarma tõ kayeesi, mãn quµ (theo nghÜa ®en lµ "chóc mõng
n¨m míi!"), hoÆc nãi ra ®iÒu mµ m×nh cÇn (ceeciyan, cã
nghÜa lµ ®ang cÇn thøc ¨n hoÆc tiÒn b¹c trong thêi kú ®ãi
kÐm). ViÖc ®ßi tiÒn h¹t cola (prix de la cola) hay tiÒn trµ
(prix du thÐ) ®Òu ¸m chØ nh÷ng mãn quµ nhá mµ ng−êi ta
tÆng nh©n dÞp c¸c nghi lÔ gia ®×nh (®¸m c−íi, lÔ röa téi, vµ
®¸m tang) hoÆc khi kÕt thóc c¸c cuéc tháa thuËn gi÷a c¸c
®èi t¸c. Qua trung gian cña mãn quµ nhá nµy, ng−êi ®µn
«ng xin c−íi - hoÆc mét th¸i ®é ®ång t×nh tõ phÝa ng−êi
nh©n viªn quan thuÕ- thÓ hiÖn sù hµi lßng cña m×nh, vµ
®ång thêi mêi ng−êi nhËn mãn quµ Êy còng t«n träng lêi
cam kÕt cña m×nh.
Nh÷ng thµnh ng÷ nµy cho chóng ta thÊy r»ng, c¸c
t−¬ng t¸c nh»m môc ®Ých tham nhòng diÔn ra nh− con l¾c
gi÷a hai cùc, cùc c−ìng ®o¹t (xem d−íi ®©y) vµ cùc ¨n mµy,
xin xá cña ng−êi kh¸ch hµng (trong tr−êng hîp nµy lµ
nh©n viªn c«ng quyÒn) ®èi víi ng−êi chñ cña m×nh (ng−êi
c«ng d©n sö dông c¸c dÞch vô c«ng). V× thÕ, ng−êi d©n
286
th−êng nghe ng−êi c«ng chøc nãi r»ng, "kh«ng thÓ ®i ®Õn
tay kh«ng" (bor si kaa kambe koonu trong tiÕng zarma),
hoÆc "tay kh«ng lµm sao më cöa" (loxoy neen du ubbi bunt
trong tiÕng wolof).
Giao du th©n mËt (sociabilitÐ)
Hµng lo¹t tõ chØ mèi quan hÖ th©n téc nh− "mon pÌre"
(cha t«i) hay "ma mÌre" (mÑ t«i) (trong tiÕng zarma: ay
baaba, ay nya; trong tiÕng wolof: suma baay, suma yaay);
"mon frÌre" (anh t«i) hay "ma soeur" (trong tiÕng zarma: ay
arma, ay wayma; trong tiÕng wolof: suma mag [anh], suma
rakk [em]); "mon enfant" (con t«i) hay "mon petit enfant"
(ch¸u t«i), "mon fils" (con trai t«i), "mon esclave" (®øa n« lÖ
cña t«i) (trong tiÕng zarma: ay ko, ay kociya, ay izo, ay
banniya). Ng−êi ta còng cã thÓ tù ®Æt m×nh vµo b×nh diÖn
quan hÖ hä hµng (baaso tare trong tiÕng zarma; kal trong
tiÕng wolof), th−êng ®−îc sö dông trong c¸c mèi quan hÖ
gi÷a c¸c nhãm bé téc, ®Ó t¹o nªn kh«ng khÝ th©n mËt vµ
cho phÐp cã nh÷ng "lêi chöi rña th©n thiÖn" th−êng ®i ®«i
víi nh÷ng sù t−¬ng trî. MÆt kh¸c, cßn cã nhiÒu thµnh ng÷
xuÊt ph¸t tõ vèn tõ vùng nãi vÒ sù liªn ®íi hay sù ®oµn
kÕt: "kambe-diyan" (trong tiÕng zarma nghÜa lµ "n¾m lÊy
bµn tay"); faabayan (trong tiÕng zarma: cøu gióp);
gaakasiney (tiÕng zarma) hay dimbalante (tiÕng wolof)
(gióp ®ì lÉn nhau); kambe hinka no ga cer nyum (tiÕng
zarma: cÇn hai bµn tay ®Ó cßn cã thÓ t¾m röa cho nhau).
Cã nh÷ng thµnh ng÷ kh¸c viÖn ®Õn ý t−ëng vÒ mèi quan
hÖ "cã ®i cã l¹i", vÒ sù trao ®æi c¸c ©n huÖ, vÒ sù nî nÇn,
ch¼ng h¹n nh− thµnh ng÷ tiÕng wolof: fete ma fii ma fete
la fii ("t«i gióp anh, nh−ng anh nî t«i ®Êy nhÐ"), hay loxoy
287
kajoor dañuy weesaloo (bµn tay cña ng−êi Kayor ®an lÊy
nhau). §«i khi, ng−êi ta còng kªu gäi sù "kiªn nhÉn"
(suurandiyan trong tiÕng zarma). Ng−êi ta còng cã thÓ nãi
r»ng "chép ®−îc ch©n" (tiÕng zarma: ce diyan, nghÜa lµ Ýt
nhiÒu "giµnh ®−îc ng−êi ®Ýnh h«n"), nãi c¸ch kh¸c lµ lËp
®−îc mét mèi quan hÖ ®Æc biÖt víi ai ®ã.
Cuèi cïng lµ lÜnh vùc ¶nh h−ëng chÝnh trÞ, b¶o hé, göi
g¾m, vèn hÕt søc quan träng, chóng ta cÇn nh¾c l¹i ®iÒu
nµy, ®Ó cã thÓ v−ît qua ®−îc nh÷ng uÈn khóc l¾t lÐo cña
nÒn hµnh chÝnh ®Þa ph−¬ng. Nh− vËy, nh÷ng thµnh ng÷
nh− "il a le bras long" (anh ta cã c¸nh tay dµi) hay "il a
une ceinture de sÐcuritÐ" (anh ta cã ®ai th¾t l−ng b¶o vÖ)
trong tiÕng Ph¸p ®Þa ph−¬ng còng cã nh÷ng thµnh ng÷
t−¬ng ®−¬ng trong c¸c ng«n ng÷ ®Þa ph−¬ng Phi ch©u, thÝ
dô: "ng−êi Êy cã nhiÒu cöa" (trong tiÕng wolof: defa am
bunt), hoÆc trong tiÕng lãng cña giíi sinh viªn, "cËu Êy
n¾m ®−îc c¸c m¹ng l−íi" (boroom rÐseaux la). ThËt vËy, cã
mét ng¹n ng÷ trong tiÕng wolof th−êng ®−îc nh¾c ®Õn
trong c¸c cuéc pháng vÊn cña chóng t«i, "ai cã th×a [hay
muçng] th× khái bÞ báng tay" (ku am kuddu du lakk).
C−ìng ®o¹t
Còng cã lo¹i tõ ng÷ liªn quan tíi b¹o lùc nh−: "voler"
(¨n c¾p, trong tiÕng zarma: zeyyan; trong tiÕng wolof:
sµcc); "prendre de force" (dïng b¹o lùc ®Ó giËt lÊy, trong
tiÕng zarma: komyan); "duper" (lõa bÞp, trong tiÕng zarma:
zambayan). Ng−êi ta cßn dïng nh÷ng tõ nÆng nÒ ®Ó chØ
c¸c c«ng chøc ¨n hèi lé nh−: "chien" (chã, trong tiÕng
zarma: hansi); "hyÌne" (linh cÈu, trong tiÕng zarma: koro;
trong tiÕng wolof: bukki); hay ®¬n gi¶n lµ "hypocrite" (kÎ
288
gi¶ h×nh, trong tiÕng zarma: munaakifi) hay "païen" (kÎ
nghÞch ®¹o, trong tiÕng zarma: ceferi). ë SÐnÐgal, còng
nh− ë c¸c n−íc kh¸c, nh©n viªn quan thuÕ vµ ng−êi thu
thuÕ còng hay bÞ chöi rña v× "sèng b»ng c«ng søc cña ng−êi
kh¸c" (ñaxu jambur) vµ "lµm giµu trªn l−ng ng−êi yÕu
®uèi" (dañuy lekk allalu nÐew doole yi). V× thu nhËp cña
nh÷ng ng−êi nµy lµ d¬ bÈn (ribaa), nªn v× thÕ "®Þa ngôc
®ang chê hä vµo cuèi ®êi" (dina ñu dem safara).
BÝ mËt
Cuèi cïng, cã nhiÒu thµnh ng÷ ¸m chØ ®Õn sù "bÝ mËt"
vµ do ®ã lµ sù "bÊt hîp ph¸p" cña hµnh vi tham nhòng: ThÝ
dô nuku ganda trong tiÕng zarma ("hÝch nhÑ mét c¸i ë bªn
d−íi"); "nh¾m m¾t" (tiÕng zarma: moo dabuyan), thËm chÝ
tõ rÊt th−êng ®−îc nh¾c ®Õn lµ "dµn xÕp" (trong tiÕng
hausa: ajara; trong tiÕng zarma: hanseyan). Thµnh ng÷
Kundum nya feejo trong tiÕng zarma (nghÜa ®en lµ "con
cõu cña ng−êi mÑ cña Kundum"), th−êng ®−îc sö dông ®Ó
¸m chØ mét sù vËt mµ ng−êi ta kh«ng muèn nh÷ng ng−êi
cã mÆt biÕt nã lµ g×, còng cã thÓ ®−îc ¸p dông vµo c¸c t×nh
huèng hèi lé hay tham nhòng. Trong tiÕng wolof, sù bÝ mËt
®−îc diÔn t¶ qua tõ mbuuxum, "bªn d−íi bµn", vèn xuÊt
ph¸t tõ ®éng tõ buux, cã nghÜa lµ "®−a mét c¸ch kÝn ®¸o".
Chóng ta còng cã thÓ xÕp vµo lo¹i nµy thµnh ng÷ SÐnÐgal
nuyoo murit ("lêi chµo murit"), ý muèn nãi vÒ c¸ch chµo hái
cña c¸c thµnh viªn cña nhãm murit vµ diÔn t¶ hµnh vi dói
tiÒn vµo tay cña ng−êi mµ ng−êi ta ®ang chµo.
HiÓn nhiªn, kh«ng ph¶i tõ ng÷ nµo còng thuéc c¸c
ph¹m trï ng«n ng÷ nªu trªn. ThÝ dô, thËt khã s¾p xÕp
côm tõ "postes juteux" (vÞ trÝ bÐo bë, trong tiÕng zarma:
289
nangu teeyey cã nghÜa lµ "n¬i m¸t mÎ", hay nangu kan ga
mansi cã nghÜa lµ "n¬i ngät ngµo"; trong tiÕng wolof: post
yu tooy, "vÞ trÝ Èm −ít", ®èi lËp víi post yu woow, "vÞ trÝ
kh« r¸o"), "lester un dossier" (d»n chÆt mét hå s¬) hoÆc
"poser une pierre sur un dossier" (®Æt mét viªn ®¸ lªn mét
hå s¬ (®Ó nã khái bÞ bay mÊt, hay nãi c¸ch kh¸c lµ ®Ó xem
xÐt vµ gi¶i quyÕt nã mét c¸ch cÈn thËn). Tõ ¶-rËp nãi vÒ
"tham nhòng", rashawa, còng ®−îc sö dông (nhÊt lµ
trong tiÕng hausa). Ng−êi ta nhËn thÊy r»ng nhiÒu lèi nãi
trªn ®©y xuÊt ph¸t tõ viÖc ®−a nh÷ng tõ ng÷ tham nhòng
vµo trong vèn tõ vùng nãi vÒ nh÷ng tËp qu¸n tÝch cùc
th«ng th−êng hµng ngµy nh−: sù giao du th©n mËt
(sociabilitÐ), sù giao dÞch trao ®æi, sù xin xá. Cã hai lo¹i
¸m chØ ®Õn nh÷ng ho¹t ®éng tuy kh«ng mang tÝnh ngo¹i
lÖ nh−ng l¹i mang tÝnh tiªu cùc: sù c−ìng ®o¹t vµ sù bÝ
mËt. ë ®©y, chóng ta võa thÊy tÝnh m¬ hå vµ tÝnh hai
mÆt cña nh÷ng h×nh ¶nh vÒ sù tham nhòng ®· ®−îc ®Ò
cËp ë trªn, ®ång thêi còng võa thÊy xu thÕ cña nh÷ng
diÔn ng«n lËp luËn biÖn minh, ®ã lµ g¾n kÕt sù tham
nhòng vµo trong nh÷ng ho¹t ®éng x· héi th−êng ngµy.
Cßn l¹i ph¹m trï næi tiÕng liªn quan tíi sù "¨n". D−íi
®©y, chóng ta sÏ ®Ò cËp ®Õn ph¹m trï nµy.
Nh÷ng diÔn ng«n vµ nh÷ng ý niÖm d©n gian kh«ng t¹o
ra nh÷ng c¸ch lý gi¶i vµ liªn t−ëng duy nhÊt vÒ sù tham
nhòng hµng ngµy ë ch©u Phi. NÕu cÊp ®é emic mµ chóng t«i
®· −u tiªn chó ý kh«ng thÓ bÞ xem th−êng bëi bÊt cø lý do
g×, nÕu ®©y lµ mét nguån d÷ liÖu kh«ng thÓ thay thÕ ®−îc,
vµ gióp chóng ta cã ®−îc mét c¸ch thøc ®Ó lý gi¶i, th× hiÓn
nhiªn nã vÉn kh«ng n¾m gi÷ sù ®éc quyÒn vÒ c¸c ý nghÜa,
290
kÓ c¶ nh÷ng ý nghÜa "gÇn nhÊt so víi d÷ liÖu".1 ThËt vËy,
ng−êi ta cã thÓ dùa trªn c¸c d÷ liÖu cña chóng t«i ®Ó ®Ò
xuÊt ra nh÷ng nhËn ®Þnh kh¸c vÒ ý nghÜa, vèn kh«ng ph¶i
lµ nh÷ng h×nh ¶nh emic ®óng nghÜa, nh−ng dï sao vÉn cã
thÓ gi¶i thÝch ®−îc. ë ®©y, chóng t«i tù giíi h¹n vµo mét
lÜnh vùc ®èi chiÕu trong sè nhiÒu lÜnh vùc kh¸c cã thÓ cã,
mét lÜnh vùc cæ ®iÓn trong truyÒn thèng cña ngµnh nh©n
häc, ®ã lµ lÜnh vùc mèi quan hÖ gi÷a sù tham nhòng vµ ma
thuËt hay phÐp "phï thñy". Cã ba cÊp ®é quan hÖ cã thÓ
®−îc sö dông ®−îc ph©n tÝch: cÊp ®é emic, cÊp ®é lý gi¶i
ngo¹i t¹i cã thÓ chÊp nhËn ®−îc, vµ cÊp ®é lý gi¶i ngo¹i t¹i
kh«ng thÓ chÊp nhËn ®−îc (theo ý kiÕn chóng t«i).
ë cÊp ®é emic, tøc lµ cÊp ®é c¸c h×nh ¶nh vµ c¸c thùc
tiÔn d©n gian, c¸c qu¸ tr×nh tham nhòng ®· gÆp gì víi
phÐp ma thuËt, nh−ng còng gièng nh− phÇn lín c¸c ho¹t
___________
1. Xem"grounded theory"("lý thuyÕt cã c¬ së") cña B. G. Glaser vµ A.
L. Strauss, The Discovery of Grounded Theory. Strategies for
Qualitative Research (Sù kh¸m ph¸ ra lý thuyÕt cã c¬ së),
Chicago, Eldin, 1973. LÏ tÊt nhiªn, ®èi víi tÊt c¶ mäi chuyÖn, kÓ
c¶ chuyÖn tham nhòng, ng−êi ta dÔ dµng ®−a ra nh÷ng c¸ch lý
gi¶i"xa c¸c d÷ kiÖn", nãi c¸ch kh¸c, xuÊt ph¸t tõ c¸ch thøc t−
biÖn hay"bµn luËn", hay thËm chÝ"siªu lý gi¶i"("surinterprÐtatif")
(vÒ nh÷ng c¸i bÉy cña sù"siªu lý gi¶i", xem J.-P. Olivier de
Sardan,"La violence faite aux donnÐes. Autour de quelques
figures de la surinterprÐtation en anthropologie"(B¹o lùc ®èi víi
c¸c d÷ kiÖn. Bµn vÒ mét vµi tr−êng hîp siªu lý gi¶i trong ngµnh
nh©n häc), Enquªte, n° 3, 1996, trang 31-59). ë ®©y, chóng t«i chØ
quan t©m tíi nh÷ng c¸ch lý gi¶i dùa trªn thùc nghiÖm, nghÜa lµ
dùa trªn nh÷ng d÷ kiÖn ®iÒu tra cã lËp luËn.
291
®éng th−êng ngµy kh¸c, nhÊt lµ nh÷ng ho¹t ®éng cã liªn
quan ®Õn quyÒn lùc vµ tiÒn b¹c. §èi víi c¸c th−¬ng gia
còng nh− c¸c nhµ chÝnh trÞ còng nh− c¸c quan chøc cao
cÊp, viÖc dùa vµo bïa mª, nh÷ng l¸ "bïa hé mÖnh" xe
"blindages" (xe bäc thÐp) hay "armes chimiques" (vò khÝ
ho¸ häc)1 lµ chuyÖn rÊt th«ng dông ë c¶ ba n−íc ®−îc
nghiªn cøu, còng nh− ë c¸c n¬i kh¸c, trong lÜnh vùc kinh
doanh, tranh cö, qu¶n trÞ hay khi ph¶i ra nh÷ng quyÕt
®Þnh quan träng. V× vËy, kh«ng cã g× ng¹c nhiªn khi chóng
ta thÊy cã nh÷ng mèi quan hÖ trùc tiÕp th−êng ngµy gi÷a
sù tham nhòng víi thÕ giíi huyÒn bÝ ®Ó ®¶m b¶o kh«ng bÞ
trõng ph¹t hoÆc ®Ó phßng chèng l¹i nh÷ng kÎ c¹nh tranh.
"NhiÒu ng−êi tham dù ®Êu thÇu th−êng nhê cËy ®Õn
c¸c vÞ ®¹o sÜ [marabout] vµ th−êng v¶y n−íc safara lªn
ng−êi m×nh tr−íc phiªn më c¸c gãi thÇu c«ng khai. Cã mét
lÇn, t«i ®· cho tróng thÇu mét ng−êi lÏ ra kh«ng ®−îc
nhËn, tªn «ng ta lµ c¸i tªn duy nhÊt mµ chóng t«i cã thÓ
ph¸t ©m ®−îc. T«i nghÜ r»ng, chóng t«i ®· bÞ bá bïa"(mét
nhµ quy ho¹ch, 23 th¸ng 9 n¨m 2000, Kaolack).
"[...] Chóng t«i ®ang ë ch©u Phi. Cã nh÷ng thø quyÒn
lùc cã thÓ ru ngñ ng−êi nhËn nã thÝ dô trong nh÷ng tr−êng
hîp ®Æc biÖt. NghÜa lµ, ng−êi nµy sÏ kh«ng cßn nh×n thÊy
g× n÷a. Hä t×m ®Õn c¸c vÞ ®¹o sÜ [marabout] ®Ó lÊy nh÷ng
l¸ bïa, vµ ng−êi [n¹n nh©n] sÏ kh«ng cßn kh¶ n¨ng nhËn
ra c¸i g× lµ tham « n÷a. Hä lµm ®ñ mäi c¸ch ®Ó ng−êi nµy
___________
1. C¶ hai h×nh ¶nh Èn dô nµy ®Òu th−êng ®−îc b¾t gÆp trong tiÕng
Ph¸p nãi ë BÐnin.
292
quan t©m tíi chuyÖn kh¸c, ®Ó cho ng−êi nµy tù m×nh t×m
c¸ch quan t©m tíi chuyÖn kh¸c" (X.S., phßng thu ng©n,
Kaolack).
Mét thÝ dô kh¸c: mét nhµ t− vÊn ng−êi SÐnÐgal khi ®i
c«ng t¸c t¹i Niger ®· ®−a mét vÞ ®¹o sÜ [marabout] tõ
SÐnÐgal tíi ®Ó «ng nµy lµm cho nh÷ng ng−êi ®Æt hµng viÕt
b¶n b¸o c¸o ph¶i "nh¾m m¾t" l¹i, ®Ó hä kh«ng thÊy ®−îc lµ
«ng ta lµ kÎ lõa läc ®Õn cì nµo vµ kh«ng ®ßi xö lý «ng ta.
§«i khi, ma thuËt vµ téi ph¹m cã vÎ lÉn lén nhau, nh−
tr−êng hîp ë SÐnÐgal vÒ hµng lo¹t "tai n¹n" ®¸ng ngê ®·
xÈy ra mµ n¹n nh©n lµ nh÷ng thµnh viªn toµ ¸n ®ang ph¶i
xÐt xö mét vô lµm giµu bÊt chÝnh. Nh÷ng vô tai n¹n nµy
®· ®−îc gi¶i thÝch nh− lµ b»ng chøng cña mét vô tÊn
c«ng"phï thñy"tõ nh÷ng kÎ ¨n hèi lé mµ c¸c cuéc ®iÒu tra
®ang nh¾m tíi. Vµ chuyÖn nµy ®· lµm cho nh÷ng vÞ thÈm
ph¸n kh¸c th«i kh«ng ®¨ng ký ®Ó thay thÕ c¸c ®ång nghiÖp
xÊu sè cña hä. KÓ tõ ®ã, phiªn toµ nµy ®· ph¶i t¹m ng−ng
vµ kh«ng ®−îc më ra l¹i.
Cã mét cÊp ®é thø hai, t¹m gäi lµ cÊp ®é "lý gi¶i ngo¹i
t¹i"(interprÐtatif externe) (kh«ng emic), vèn v¾ng mÆt
trong c¸c diÔn ng«n còng nh− c¸c tõ ng÷ cña c¸c t¸c
nh©n, nh−ng theo chóng t«i, cã thÓ ®em l¹i mét møc ®é
hiÓu biÕt nµo ®ã Sù tham nhòng diÔn ra trong mét hÖ
thèng lßng tin khÐp kÝn, tù biÖn minh. HÖ thèng nµy cung
cÊp mét lèi gi¶i thÝch cã s½n cho mäi vÊn ®Ò th−êng ngµy.
§èi víi phÐp phï thñy còng y hÖt nh− vËy- ng−êi ta ®·
nhËn xÐt ®iÒu nµy tõ l©u.
ViÖc viÖn dÉn sù tham nhòng (sù tham nhòng cña
293
nh÷ng ng−êi kh¸c) cho phÐp ng−êi ta t×m ra mét lý do gi¶i
thÝch cho sù vËn hµnh tåi tÖ cña nÒn hµnh chÝnh hoÆc cho
sù suy sôp cña ho¹t ®éng c«ng vô. Hä cho r»ng së dÜ kh«ng
giµnh ®−îc mét hîp ®ång c«ng céng nµo ®ã, hoÆc bÞ thua
kiÖn, lµ do nh÷ng kÎ téi ph¹m kh«ng bÞ trõng ph¹t, hoÆc lµ
do sù kªnh kiÖu cña c¸c vÞ c«ng chøc, v.v. Bªn c¹nh ®ã, ®æ
lçi bÖnh tËt hay thÊt b¹i c¸ nh©n cho viÖc bÞ ma thuËt hay
phï thñy tÊn c«ng lµ mét c¸ch gi¶i thÝch tiÖn lîi th−êng
xuyªn ®−îc sö dông. T−¬ng tù nh− vËy, ®Ó gi¶i thÝch
nh÷ng tr−êng hîp giµu lªn nhanh chãng, ng−êi ta cã thÓ
hoµi nghi vÒ nh÷ng øng xö tham nhòng, ®ång thêi võa
viÖn dÉn ®Õn nh÷ng phÐp ma thuËt vµ/hoÆc phï thñy.1
V¶ l¹i, "lßng tin" vµo sù tham nhòng nãi chung lµ mét
nh©n tè tæng qu¸t hãa hiÖn t−îng tham nhòng. Mäi ng−êi
®Òu nghÜ r»ng, ®Õn l−ît m×nh, cÇn ph¶i tù b¶o vÖ theo cïng
nh÷ng c¸ch thøc nh− vËy,tõ ®ã hä ®i t×m nh÷ng "pÝt-t«ng"
("piston" hay ®−êng d©y göi g¾m- chó thÝch cña ng−êi
dÞch), hay c¸c c¸ch thøc b¶o vÖ kh¸c nhau tõ phÝa nh÷ng
quan chøc cã thÓ mua chuéc ®−îc hay dÔ "th«ng c¶m", v.v.
T−¬ng tù nh− vËy, nh÷ng ho¹t ®éng ma thuËt ®−îc nu«i
d−ìng bëi nh÷ng niÒm tin vµo sù phï thñy vµ phÐp ma
thuËt bïa yÓm vµ bëi nhu cÇu tuyÖt ®èi ph¶i duy tr× nã.
MÆt kh¸c, còng gièng nh− lµ sù phï phÐp chØ cã thÓ
®−îc chøng thùc trong thùc tÕ th«ng qua nh÷ng lêi "c¸o
___________
1. VÒ phÐp"phï thñy vÒ sù giµu cã", xem P. Geschiere,"Sorcellerie
et modernitÐ: retour sur une Ðtrange complicitÐ"(PhÐp phï thñy
vµ tÝnh hiÖn ®¹i: trë l¹i mét sù ®ång lâa kú l¹), Politique
africaine, no 79, octobre 2000, trang 17-32.
294
buéc" (mét c¸ch c«ng khai hoÆc d−íi h×nh thøc tin ®ån:
ng−êi ta biÕt r»ng x hoÆc y ®· tè c¸o w hoÆc z, nh−ng ng−êi
ta kh«ng biÕt râ w vµ z ®· thùc sù lµm nh÷ng g×), sù tham
nhòng chØ tån t¹i chñ yÕu th«ng qua nh÷ng sù nghi ngê vµ
nh÷ng lêi viÖn dÉn (viÖc hÇu nh− lu«n lu«n kh«ng cã b»ng
chøng còng lµm tiªu tan lu«n tÝnh vËt chÊt cña sù tham
nhòng, vµ lµm cho sù tham nhòng, Ýt ra vÒ mÆt ph¸p lý,
còng kh«ng "cã thùc" h¬n lµ phÐp ma thuËt bïa yÓm hay
phÐp phï thñy). Sù tham nhòng vµ phÐp phï thñy ®Òu
n»m trong mét kh«ng gian x· héi cña sù hoµi nghi, vèn lµ
tÝnh chÊt chung cña c¶ hai hiÖn t−îng nµy.
Cuèi cïng, c¶ ng−êi phï thuû lÉn kÎ tham « ®Òu g©y ra
nh÷ng c¶m gi¸c m¬ hå, n−íc ®«i, pha trén gi÷a sù mª hoÆc
vµ sù ghª tëm, gi÷a th¸i ®é thÌm muèn vµ th¸i ®é chèi bá.
Cã thÓ cã mét cÊp ®é lý gi¶i ngo¹i t¹i cuèi cïng, nh−ng
chóng t«i sÏ kh«ng ®i theo con ®−êng cña nh÷ng t¸c gi¶
d¸m phiªu l−u vµo lÜnh vùc nµy. ThËt vËy, mét sè ng−êi so
s¸nh viÖc ¨n cña phï thñy (ng−êi phï thuû ¨n t−¬i nuèt
sèng nh÷ng n¹n nh©n cña m×nh, Ýt ra xÐt vÒ mÆt Èn dô) víi
hµnh vi biÕn thñ c«ng quü, th−êng ®−îc gäi lµ "bouffer"
("¨n", "®íp", hoÆc "xùc"- chó thÝch cña ng−êi dÞch). "ChÝnh
s¸ch vÒ c¸i bông"1 lóc nµy ®i liÒn víi "chÝnh s¸ch bïa
yÓm",vµ lßng tham cña c¸c chÝnh trÞ gia lµm ng−êi ta liªn
t−ëng ®Õn c¬n thÌm kh¸t thÞt ng−êi cña c¸c phï thñy."[...]
Chñ ®Ò vÒ c¸i bông ë ch©u Phi cã liªn quan tíi hai ý t−ëng
v¨n ho¸ ®éc ®¸o vµ cã liªn quan chÆt chÏ víi nhau: ý t−ëng
___________
1. J.-F. Bayart, L’Ðtat en Afrique…, s¸ch ®· dÉn.
295
thø nhÊt lµ sù "®¹i l−îng" (munificence), vèn, ch¼ng h¹n,
coi sù mËp m¹p th©n thÓ lµ mét phÈm chÊt chÝnh trÞ; vµ
nhÊt lµ ý t−ëng vÒ sù v« h×nh, nghÜa lµ vÒ thÕ giíi ®ªm tèi
cña tæ tiªn, cña sù m¬ méng, cña thÇn linh vµ cña ma
thuËt, mµ n¬i tró ngô chÝnh lµ ruét gan. Khi ng−êi Phi
ch©u kh¼ng ®Þnh r»ng, c¸c nhµ l·nh ®¹o cña hä ®ang "¨n"
hä vÒ mÆt kinh tÕ b»ng nh÷ng kho¶n trÝch nép l¹m dông,
th× hä muèn ®−a vµo trong lêi kh¼ng ®Þnh nµy mét hµm ý
®¸ng lo ng¹i, vèn ¸m ¶nh hä tõ tuæi th¬ cho ®Õn lóc nh¾m
m¾t xu«i tay: ®ã lµ mèi ®e däa bÞ phÐp ma thuËt tÊn c«ng,
vèn mang l¹i sù giµu cã cho kÎ tÊn c«ng, vµ ®−a ®Õn sù
thÊt b¹i, bÖnh tËt vµ khæ ®au cho kÎ bÞ tÊn c«ng."1
Mét kiÓu "héi chøng ¨n t−¬i nuèt sèng" ®· gom vµo lµ
mét tËp hîp biÓu t−îng c¶ kÎ phï thñy lÉn kÎ tham
nhòng. Nh−ng, sù so s¸nh nµy, theo chóng t«i, ®Æt c¬ së
trªn mét sù ph©n tÝch tÝn hiÖu häc s¬ l−îc vµ ®¸ng bµn c·i,
vèn nãi chung chØ dùa trªn mét sù kiÖn duy nhÊt lµ, thuËt
___________
1. J.-F. Bayart,"Argent et pouvoir en Afrique noire"(TiÒn b¹c vµ
quyÒn lùc ë ch©u Phi da ®en), Projet, n° 232, 1992, trang 69. Cho
dï t¸c gi¶ kh«ng nghÜ r»ng"tÝnh qu¶n trÞ cña c¸i
bông"("gouvernementalitÐ du ventre") lµ h×nh thøc biÓu hiÖn duy
nhÊt cña thÕ giíi t− t−ëng chÝnh trÞ ë ch©u Phi (xem J.-F. Bayart,
L’Ðtat en Afrique…, s¸ch ®· dÉn, trang 325), «ng ta vÉn kh«ng v×
thÕ mµ kh«ng g¸n ghÐp, gièng nh− P. Geschiere ("Sorcellerie et
modernitÐ…", bµi ®· dÉn, trang 34-35), mét møc ®é trung t©m
thùc sù cho nh÷ng ý niÖm"bông"vµ"¨n"nh− lµ nh©n tè chung cho
c¸c lÜnh vùc phï thñy vµ chÝnh trÞ. Th«ng qua nh÷ng d÷ kiÖn
®iÒu tra mµ chóng t«i thu thËp ®−îc, chóng t«i muèn gi¶m nhÑ
chÝnh c¸i tÝnh chÊt trung t©m nµy.
296
ng÷ "¨n" (manger) hay c¸c tõ ®ång nghÜa víi nã ®−îc sö chiÕu biÓu t−îng vèn g¾n liÒn víi c¸c ho¹t ®éng tham
dông trong lÜnh vùc tham nhòng còng nh− trong lÜnh vùc nhòng vµ sù héi nhËp cña chóng vµo c¸c d¹ng giao tiÕp
phï thñy. ThÕ mµ, mäi sù xem xÐt cÈn thËn ®Þa h¹t ng÷ th©n mËt hµng ngµy. Nh− vËy, c¸c tõ ng÷ ®· ®i ®«i víi c¸c
nghÜa cña tõ "¨n" trong c¸c ng«n ng÷ Phi ch©u ®· chøng tá diÔn ng«n trong cïng mét qu¸ tr×nh tÇm th−êng ho¸
r»ng, cïng mét ý niÖm nµy ®−îc sö dông theo c¸c ý nghÜa (banalisation) c¸c hµnh vi nµy.
hoµn toµn kh¸c biÖt nhau: trong tiÕng zarma, ng−êi ta nãi
"¨n chî" (habu Nwa) ®Ó chØ viÖc "®i chî", hoÆc "¨n c¸i mò
chãp" (fuula Nwa) ®Ó chØ viÖc "®¹t ®Õn chøc l·nh ®¹o".
Ng−îc l¹i, thµnh ng÷ tiÕng wolof "¨n quü" (lekk kees gi)
còng cã thÓ ®−îc diÔn ®¹t bëi thµnh ng÷ "lËt ng−îc c¸i
quü" (këpp kees gi) mµ kh«ng hÒ thay ®æi ý t−ëng vÒ sù
biÓn thñ c«ng quü. NÕu nh− "mét Èn dô tù nhiªn kh«ng
thÓ bÞ gß th¸i qu¸",1 th× chóng ta cµng kh«ng thÓ lùa chän
mét c¸ch khinh suÊt, trong tr−êng hîp mµ nhiÒu Èn dô tù
nhiªn ®−îc x©y dùng tõ cïng mét thuËt ng÷, hai Èn dô
trong sè ®ã (chØ chän Èn dô phï hîp víi luËn ®iÓm mµ
chóng ta muèn chøng minh) vµ lê ®i mäi Èn dô kh¸c
(nh÷ng Èn dô lµm cho sù so s¸nh trë nªn v« Ých). ViÖc
ph©n tÝch ®Þa h¹t tÝn hiÖu häc vÒ sù tham nhòng trªn ®©y
d−êng nh− ®· chØ cho chóng ta thÊy r»ng, ng−îc l¹i, "sù
¨n" chØ lµ mét trong sè nhiÒu h×nh t−îng kh¸c, vµ r»ng sù
kiÖn næi bËt thùc ra lµ mét sù ®a d¹ng cña c¸c ®iÓm qui
___________
1. Xem G. Lakoff vµ M. Johnson, Metaphors we Live By (Nh÷ng Èn
dô mµ chóng ta sèng víi), Chicago, University of Chicago Press,
1980; R. Keesing,"Conventional metaphor and anthropological
metaphysics: the problematic of cultural translation"(Èn dô qui
−íc vµ siªu h×nh häc nh©n häc: ®Æt vÊn ®Ò vÒ sù phiªn dÞch v¨n
hãa), Journal of Anthropological Research, n° 41, 1985, trang
201-217.

297 298

Bµ §ì Vµ NH¢N VI£N THUÕ QUAN: V¡N HO¸
NGHÒ NGHIÖP §ÞA PH¦¥NG Vµ V¡N HO¸ BµN
GIÊY QUAN LI£U T¦ NH¢N T¹I VïNG T¢Y PHI1
J.P. Olivier de Sardan
Tãm t¾t:
Hai nghÒ cã vÎ hoµn toµn nh− tr¸i ng−îc nhau nµy ®Òu bÞ
kªu ca nh− nhau vµ, trong con m¾t cña ng−êi d©n, cïng
mang mét sè nh÷ng ®iÓm t−¬ng ®ång: ®ã lµ sù miÖt thÞ cña
nh÷ng ng−êi lµm nghÒ nµy ®èi víi nh÷ng "ng−êi sö dông dÞch
vô v« danh" (®èi lËp víi sù quan t©m vµ chiÒu lßng ®èi víi
nh÷ng ng−êi hä quen biÕt), hoÆc c¸c thñ ®o¹n "tèng tiÒn" ®èi
víi nh÷ng ng−êi ®ã. MÆc dï nguån thu nhËp bÊt chÝnh cña
___________
1. DÞch tõ nguyªn b¶n "La sage-femme et le douanier: Cultures
professionnelles locales et culture bureaucratique privatisÐe en
Afrique de l’Ouest", Revue Autrepart (IRD), NumÐro SpÐcial
"Fonctionnaires du Sud", N°20, 2001, pp. 61-73.
299
hai nghÒ nµy kh«ng gièng nhau, nh−ng qua so s¸nh ta cã thÓ
®−a ra mét "m« h×nh kh¶o s¸t" nh»m t×m hiÓu mét sè yÕu tè
cÊu thµnh cña c¸c "chuÈn mùc thùc hµnh" (kh¸c xa c¸c chuÈn
mùc chÝnh thøc) lµ c¸c chuÈn tham gia ®iÒu chØnh hµnh vi
cña c¸c viªn chøc nhµ n−íc t¹i ch©u Phi: mét mÆt, ®ã lµ
nh÷ng v¨n hãa nghÒ nghiÖp ®Þa ph−¬ng ®Æc tr−ng cho ngµnh
nghÒ vµ ®−îc t¹o thµnh bëi nh÷ng m¶nh vôn kiÕn thøc häc
®−îc trong c¸c khãa ®µo t¹o, còng nh− bëi nh÷ng th¸i ®é häc
®−îc trong thùc tÕ hµnh nghÒ; mÆt kh¸c, ®ã lµ mét v¨n hãa
chung cã tÝnh chÊt bµn giÊy quan liªu t− nh©n hãa ®−îc ®Æc
tr−ng bëi "sù −u tiªn", c¸c "ho¹t ®éng mua b¸n theo tõng
tr−êng hîp", tÝnh thiÕu hiÖu qu¶, chñ nghÜa bÌ ph¸i, còng
nh− sù phèi hîp gi÷a tÝnh v« nh©n ®¹o vµ tÝnh c¸ nh©n hãa
qu¸ ®é.
Tõ khãa: Nhµ n−íc, hÖ thèng quan liªu hµnh chÝnh,
tham nhòng th−êng ngµy, c¶m nhËn vµ biÓu tr−ng cña tham
nhòng, chuÈn mùc, "v¨n hãa nghÒ nghiÖp ®Þa ph−¬ng" vµ
"v¨n hãa bµn giÊy quan liªu t− nh©n hãa", kh«ng chÝnh thøc,
søc kháe, bµ ®ì ®Î, lÜnh vùc y tÕ, thuÕ quan.
ë ®©y, chóng t«i muèn so s¸nh nghÒ ®ì ®Î vµ nghÒ thuÕ
quan, hai nghÒ cã vÎ nh− hoµn toµn tr¸i ng−îc nhau, ®Ó
t×m hiÓu mét sè "vËn hµnh thùc tÕ" cña c¸c hÖ thèng hµnh
chÝnh ch©u Phi (mµ c¸c vËn hµnh nµy, nÕu qui vµo c¸c
chuÈn mùc vµ diÔn ng«n chÝnh thøc, còng nh− c¸c hy väng
cña ng−êi sö dông dÞch vô, râ rµng lµ cã vÊn ®Ò). Chóng t«i
sÏ so s¸nh c¸c d÷ liÖu thùc tÕ1 ®Ó tiÕn tíi ®−a ra mét m«
___________
1. ë ®©y chóng t«i dùa trªn kÕt qu¶ cña hai ®Ò tµi nghiªn cøu (sÏ
®−îc c«ng bè). §Ò tµi thø nhÊt, do Y. JaffrÐ vµ J.P. Olivier de
300
h×nh kh¶o s¸t nh»m lý gi¶i c¸c hµnh vi cña nh©n viªn nhµ
n−íc nh− nh÷ng hµnh vi cã c¬ së lµ chuÈn mùc thùc hµnh,
chø kh«ng ®¬n gi¶n lµ sù kh«ng t«n träng c¸c chuÈn mùc
chÝnh thøc. Hai yÕu tè cña c¸c chuÈn mùc thùc hµnh sÏ
®−îc ph©n tÝch: ®ã lµ c¸c v¨n hãa nghÒ nghiÖp ®Þa ph−¬ng
mang tÝnh ®Æc thï, vµ v¨n hãa bµn giÊy quan liªu t− nh©n
hãa mang tÝnh xuyªn suèt.
T¹i sao chän hai nghÒ nµy?
Tho¹t nh×n hai nghÒ nµy hoµn toµn tr¸i ng−îc nhau.
C«ng viÖc cña nh©n viªn thuÕ quan lµ kiÓm tra vµ b¾t
ph¹t, trong khi nghÒ cña bµ ®ì ®Î ®−îc g¾n liÒn víi sù gi¶i
tho¸t vµ n»m trong lÜnh vùc ch¨m sãc søc kháe, thËm chÝ
lßng th−¬ng ¸i. §øng tõ gãc ®é cña ng−êi "sö dông dÞch
vô" th× sù xuÊt hiÖn cña nh©n viªn thuÕ quan th−êng ®ång
nghÜa víi cã tin xÊu, trong khi ®ã th× bµ ®ì ®Î ®Õn cã nghÜa
Sardan lµm chñ nhiÖm ®Ò tµi, ®−îc tµi trî bëi UNICEF vµ Hîp
t¸c Ph¸p, nghiªn cøu sù sö dông dÞch vô y tÕ ë 5 thñ ®« c¸c n−íc
vïng T©y Phi (mçi n−íc cã mét ng−êi phô tr¸ch: Y. Diallo
(Conakry), M. KonÐ (Abidjan), Y. TourÐ (Bamako), A. Fall
(Dakar) vµ A. Souley (Niamey). §Ò tµi thø hai do G. Blundo vµ
J.P. Olivier de Sardan ®iÒu phèi, ®−îc tµi trî bëi Céng §ång
chung ch©u ¢u vµ DDC Thôy SÜ, nghiªn cøu t×nh tr¹ng tham
nhòng trong 3 n−íc ch©u Phi (®Æc biÖt lµ trong lÜnh vùc thuÕ
quan, luËt ph¸p vµ ®Êu thÇu c«ng céng) víi mét ng−êi phô tr¸ch
t¹i mçi n−íc: M. Tidjani Alou (Niger), N. Bako-Arifari (BÐnin) vµ
G. Blundo (SÐnÐgal). VÒ ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra vµ mét sè kÕt qu¶
b−íc ®Çu, xin xem Blundo & Olivier de Sardan, 2000; JaffrÐ,
1999. T«i xin c¸m ¬n Aboubacar Souley, Hadiza Moussa et Alain
Prual ®· ®äc vµ gãp ý kiÕn cho lÇn viÕt thø nhÊt cña bµi nµy.
301
lµ cã tin vui; c¶ hai tr−êng hîp ®Òu g¾n liÒn víi lo l¾ng,
nh−ng hai sù lo l¾ng ®ã kh¸c vÒ b¶n chÊt.
Hai v¨n hãa nghÒ nghiÖp còng hoµn toµn kh¸c nhau,
phô thuéc vµo nh÷ng ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o hoµn toµn kh¸c
nhau. Chøc n¨ng cña nh©n viªn thuÕ quan tËp trung vµo
sù xö lý c¸c vô trèn thuÕ; cã nghÜa lµ anh ta ph¶i ®−îc häc
vÒ luËt ph¸p, nh−ng ®ång thêi còng ®−îc häc c¸c kü n¨ng
cña c¶nh s¸t, cÇn ph¶i n¾m ch¾c c¸c qui tr×nh phøc t¹p,
c¸c ph−¬ng ph¸p theo dâi, r×nh rËp vµ nghi ngê. Trong khi
®ã th× chøc n¨ng cña bµ ®ì ®Î thuéc vÒ lÜnh vùc cËn y tÕ,
tËp trung vµo viÖc gióp sinh në tõ viÖc chuÈn bÞ (kh¸m
tr−íc khi sinh) vµ theo dâi xem cã vÊn ®Ò g× kh«ng, viÖc hç
trî gióp ®ì, nghe nhÞp tim thai, thùc hiÖn mét sè thao t¸c
khi cã vÊn ®Ò, còng nh− gäi c¸c b¸c sÜ chuyªn khoa khi cã
vÊn ®Ò phøc t¹p, vµ cuèi cïng lµ ch¨m sãc trÎ s¬ sinh vµ
mÑ sau khi sinh...
Tuy nhiªn ë ch©u Phi hai nghÒ rÊt kh¸c nhau nµy l¹i
chÞu nhiÒu ®iÒu tiÕng. C¸c diÔn ng«n th−êng ngµy còng
nh− c¸c pháng vÊn ®iÒu tra ®Òu ®−a ®Õn cïng mét kÕt qu¶:
c¸c bµ ®ì ®Î bÞ kªu ca rÊt nhiÒu vµ bÞ buéc téi lµ chöi bíi
s¶n phô, miÖt thÞ vµ tèng tiÒn hä; cßn c¸c nh©n viªn thuÕ
quan th× bÞ coi lµ lµm mét nghÒ ®¸ng nguyÒn rña, lµm tiÒn
rÊt nhanh chãng còng nh− kh«ng chÝnh ®¸ng, lu«n s½n
sµng o bÕ hoÆc tèng tiÒn ng−êi kh¸c.
VÒ mét mÆt nµo ®ã, ®èi víi "ng−êi sö dông dÞch vô" (vµ
theo ý kiÕn cña nh÷ng ng−êi nµy) th× hai nghÒ nµy d−êng
nh− cã quan hÖ t−¬ng tù: nh©n viªn thuÕ quan còng nh−
bµ ®ì ®Î lµm giµu b»ng c¸ch tèng tiÒn, ®èi xö mét c¸ch
302
kiªu c¨ng vµ cã thÓ muèn lµm g× th× lµm v× hä kh«ng hÒ bÞ
trõng ph¹t, hä ¸p bøc nh÷ng ng−êi nghÌo khã vµ dµn xÕp
víi nh÷ng kÎ giµu sang vµ cã quyÒn lùc; ng−êi trong nghÒ
kinh doanh mµ kh«ng quen biÕt nh©n viªn thuÕ quan, hay
s¶n phô mµ kh«ng quen biÕt bµ ®ì ®Î th× thÕ nµo còng gÆp
nhiÒu tr¾c trë. bëi chØ cã sù quen biÕt c¸ nh©n míi cã thÓ
cho phÐp gi¶i quyÕt mäi vÊn ®Ò... Theo c¸c ®iÒu tra cña
chóng t«i th× c¸i nh×n rÊt bi quan vµ v« hy väng nµy ®−îc
®«ng ®¶o mäi ng−êi ®ång t×nh.
VËy th× t¹i sao hai nghÒ ë hai cùc nghÒ nghiÖp nµy l¹i
cã nh÷ng ®iÓm t−¬ng ®ång trong sù phª ph¸n cña c«ng
luËn nh− vËy?
C¸c h×nh th¸i "b¹o lùc" vµ "tèng tiÒn" cã vÎ gièng
nhau
C¸c bµ ®ì ®Î
TÊt c¶ c¸c ®iÒu tra cña chóng t«i ®Òu cho thÊy r»ng, so
víi tr¹m y tÕ hay bÖnh viÖn, nhµ hé sinh bÞ c«ng luËn coi lµ
n¬i tham nhòng (theo nghÜa réng cña tõ nµy1) tåi tÖ nhÊt.
Mäi biÓu hiÖn tham nhòng hµng ngµy ë c¸c trung t©m y tÕ
®Òu ®−îc thÓ hiÖn ë nhµ hé sinh, nh−ng víi møc ®é cßn "tåi
tÖ h¬n". Trªn thùc tÕ, ng−êi s¶n phô vµo nhµ hé sinh còng
d−êng nh− ph¶i tr¶i qua mét cuéc hµnh tr×nh víi nhiÒu
tr¾c trë mµ ta cã thÓ nhËn ®Þnh ®−îc c¸c trÝch ®o¹n kh¸c
nhau; mçi trÝch ®o¹n lµ mét ®Þa ®iÓm "cä x¸t", víi møc ®é
cao thÊp kh¸c nhau, gi÷a mét bªn lµ nh÷ng ng−êi lµm y tÕ
___________
1. VÒ nghÜa réng cña thuËt ng÷ nµy, "complexe de la corruption",
xem Olivier de Sardan, 1999
303
(bµ ®ì ®Î, còng nh− hé lý, hé sinh, ch¨m sãc viªn, y t¸,
ng−êi trùc phßng, ng−êi b¶o vÖ) vµ bªn kia lµ nh÷ng ng−êi
sö dông dÞch vô (s¶n phô, còng nh− ng−êi nhµ ®i theo hay
chång s¶n phô). C¸c trÝch ®o¹n ®ã lµ: ®Õn nhµ hé sinh, chê
®îi tr−íc khi vµo phßng sinh, phßng sinh, sau khi sinh vµ
khi ra viÖn. ë ®©y chóng t«i sÏ lÊy mét trÝch ®o¹n ®Æc biÖt
(phßng sinh) vµ mét ®Þa ®iÓm cä x¸t trong trÝch ®o¹n nµy
(nh»m gi¶i quyÕt vÊn ®Ò lµm sao lµm cho ®Î nhanh h¬n)
lµm vÝ dô ®iÓn h×nh.
§iÒu tra cña chóng t«i cho thÊy r»ng khi s¶n phô
kh«ng cã ng−êi quen (®Æc biÖt khi ®ã lµ lÇn sinh ®Çu) vµ bÞ
nghi ngê lµ kh«ng cè søc "rÆn", th−êng th−êng c¸c bµ ®ì ®Î
sö dông mét lo¹t c¸c hµnh vi theo mét khu«n mÉu kh¸c xa
víi th¸i ®é th−¬ng c¶m còng nh− c¸c chuÈn mùc kü thuËt
chÝnh thøc ®−îc gi¶ng d¹y ë tr−êng líp. C¸c bµ ®ì ®Î liªn
kÕt viÖc dïng "b¹o lùc vÒ ng«n tõ" (m¾ng chöi theo kiÓu
"håi lµm cho cã con Êy th× cã kªu ca nh− thÕ nµy ®©u"; hoÆc
®e däa theo kiÓu "nÕu kh«ng cè mµ rÆn th× sÏ mæ nhÐ",
hoÆc "sÏ chuyÓn lªn nhµ hé sinh trung t©m" 1), vµ thËm chÝ
®«i khi sö dông c¶ "b¹o lùc" trong hµnh vi (vÝ dô nh− Ên
___________
1. ChuyÓn lªn nhµ hé sinh trung t©m vèn lµ mét biÖn ph¸p ®−îc
chØ ®Þnh nh»m gi¶m tØ lÖ tö vong s¶n phô, ë ®©y ®· ®−îc sö
dông víi môc ®Ých hoµn toµn ®èi lËp nh− mét ®e do¹, bëi lý do
lµ sinh t¹i nhµ hé sinh trung t©m cã nghÜa lµ ph¶i tr¶ viÖn phÝ
gÊp 10 lÇn so víi nhµ hé sinh b×nh th−êng, vµ ®ã cã thÓ lµ mét
th¶m häa kinh tÕ ®èi víi gia ®×nh. H¬n n÷a, "mæ" còng lµ mét
nçi lo sî ®èi víi s¶n phô (bëi hä lo vÒ sau sÏ v« sinh, nh−ng
còng bëi hä sî bÞ mæ).
304
thËt m¹nh lªn bông1), víi viÖc gÇn nh− th−êng xuyªn ®Ò
nghÞ (®«i khi lµ b¾t buéc) tiªm "thuèc", cã nghÜa lµ tiªm
mét lo¹i thuèc kÝch thÝch (th−êng lµ Syntocinon, ®−îc gäi
lµ "Synto") ®Ó t¨ng nhÞp vµ c−êng ®é co bãp, vµ thuèc nµy
ph¶i mua cña chÝnh bµ ®ì. Nãi kh¸c ®i lµ c¸c bµ ®ì quen
b¸n mét liÒu thuèc Synto víi t− c¸ch c¸ nh©n vµ ngay c¶
trong tr−êng hîp kh«ng cÇn tiªm thuèc2. C¸c bµ ®ì tÝch
s½n thuèc nµy ®Ó b¸n l¹i cho kh¸ch hµng.
TrÝch ®o¹n sæ ghi chÐp cña mét häc viªn khãa hé sinh
®ang thùc tËp ë nhµ hé sinh t¹i Niamey, phiªn trùc ®ªm
ngµy 2 s¸ng ngµy 3 th¸ng 5: "Sau khi bµ kh¸ch quen ®·
sinh xong, bµ ®ì, c« trùc phßng vµ y t¸ ngñ thiÕp ®i. Tõ 1h
s¸ng, chóng t«i (häc viªn thùc tËp) ch¨m sãc tÊt c¶ 4 s¶n
phô ®ang ®au ®Î (…). Lóc 5h30, bµ A. sinh mét con g¸i,
®óng ngµy ®óng th¸ng. 5 phót sau chóng t«i ®−îc chøng
kiÕn bµ ®ì b¸n Synto cho 1 s¶n phô ®ang ®au ®Î. ThËt ra
®ã lµ phÇn thuèc cßn sãt l¹i trong lä cña mét ng−êi kh¸c ®·
mua råi. Sau khi nhËn tiÒn thuèc, bµ ®ì ®Æt tiªm thuèc.
ThËt ra bµ ®ì chØ tØnh dËy ®Ó b¸n Synto mµ th«i" 3
§«i khi mét lä thuèc ®−îc chia ra ®Ó b¸n thµnh nhiÒu
___________
1. Mét sè hµnh vi b¹o lùc còng cã thÓ ®−îc quan s¸t vµo nh÷ng thêi
®iÓm kh¸c, vÝ dô nh− khi ng−êi ta b¾t mét s¶n phô cã tö cung
chËm më ph¶i ®i ®i l¹i l¹i trong s©n cña nhµ hé sinh.
2. §iÒu nµy cã hËu qu¶ xÊu ®èi víi søc kháe c«ng céng: thËt vËy,
lo¹i thuèc nµy chØ ®−îc chØ ®Þnh trong nh÷ng tr−êng hîp rÊt ®Æc
biÖt, nh−ng viÖc tiªm thuèc gÇn nh− phæ biÕn lµm t¨ng rñi ro vì
d¹ con.
3. TrÝch trong Souley, 2000: 16-17
305
lÇn. §«i khi bµ ®ì "tuån" thuèc nhê cã c¸c c« trùc phßng cã
dÞp gÇn gòi víi c¸c s¶n phô h¬n. §«i khi tiÒn b¸n thuèc
®−îc chia chung cho toµn bé nhãm trùc (lµ mét ®¬n vÞ ph©n
tÝch thÝch ®¸ng ®èi víi mét nhµ hé sinh).
"Ng−êi lao c«ng kÓ lµ sau khi hÕt giê trùc (8h s¸ng hoÆc
8h tèi), nh©n viªn trùc (bao gåm bµ ®ì, c« trùc phßng vµ c«
y t¸) chia nhau tiÒn ngay tr−íc cöa nhµ hé sinh, tr−íc m¾t
bµn d©n thiªn h¹" (B¸o c¸o ®iÒu tra cña A. Tidjani Alou,
Nhµ hé sinh B., Niamey)
Trong mäi tr−êng hîp môc ®Ých ë ®©y râ rµng lµ kinh
tÕ, ®ã lµ c¸ch tèt nhÊt ®Ó t¨ng thªm thu nhËp, thËm
chÝ thu nhËp nguån phô cao b»ng l−¬ng chÝnh1. "ViÖc chµo
hµng", nÕu ta cã thÓ dïng tõ nµy, dùa trªn tÝnh dÔ tæn
th−¬ng cña s¶n phô vµ sù kh«ng hiÓu biÕt vÒ y tÕ cña hä:
hä chÊp nhËn tr¶ tiÒn bëi v× bµ ®ì b¶o, ®Ó rót ng¾n thêi
gian ®au ®Î, ®Ó bít lo l¾ng, ®Ó ®au Ýt h¬n, ®Ó tr¸nh bÞ däa
___________
1. VÝ dô ë Niamey, mét lä thuèc Synto mua cña bµ ®ì víi gi¸ tõ
5.000 ®Õn 8.000 ®ång FCFA. NÕu mçi lä thuèc l·i tõ 4.000 ®Õn
7.000 ®ång FCFA (bëi mét lä cã thÓ ®−îc dïng nhiÒu lÇn), vµ
trung b×nh mçi kÝp trùc cã hai s¶n phô, th× víi 15 ngµy trùc trong
th¸ng, vµ ngay c¶ trong tr−êng hîp mét nöa sè thu nhËp ®−îc
chia l¹i cho c¸c thµnh viªn kh¸c cña nhãm (nh÷ng ng−êi "kh«ng
l−¬ng" hoÆc c¸c c« trùc phßng), mçi bµ ®ì còng cã thªm mét
kho¶n "thu nhËp" hµng th¸ng tõ 60.000 ®Õn 100.000 ®ång FCFA,
trong khi l−¬ng chÝnh chØ kho¶ng tõ 50.000 ®Õn 90.000 ®ång
FCFA. Còng cÇn biÕt r»ng c¸c bµ ®ì th−êng lµ vî cña viªn chøc
nhµ n−íc, vµ ®«i khi lµ vî cña viªn chøc cÊp cao (xem them bµi
b¸o cã tÝnh ®ét ph¸ cña JaffrÐ & Prual, 1993, vÒ c¸c bµ ®ì ë
Niger)
306
r¹ch ©m phÇn, vµ nhÊt lµ ®Ó tr¸nh bÞ ®−a lªn bÖnh viÖn
trung t©m hoÆc bÞ mæ... HoÆc bëi v× tõ chèi còng ®ång
nghÜa víi t¨ng phÇn rñi ro.
"Mét ng−êi b¶o vÖ cã em g¸i ®Õn sinh ë nhµ hé sinh n¬i
anh ta lµm viÖc. KÝp trùc nãi hä ph¶i tr¶ 5000 ®ång cho
mét mòi tiªm Synto ®Ó mau ®Î, nh−ng c« em g¸i tõ chèi
kh«ng nép sè tiÒn ®ã. Hä chöi m¾ng c« ta vµ sau ®ã ghi
®¬n thuèc ®Ó ng−êi nhµ ra hiÖu thuèc mua. H«m ®ã, c« Êy
sinh con rÊt ®au ®ín bëi kh«ng ®−îc ai ch¨m sãc vµ bëi c«
®· tõ chèi kh«ng mua thuèc cña hä" (B¸o c¸o ®iÒu tra cña
A. Tidjani Alou, Hé sinh B., Niamey)
Nh©n viªn thuÕ quan
So víi tr−êng hîp trªn, cã viÖc ®Õn thuÕ quan còng
gièng nh− ra trËn, n¬i cã nhiÒu c¸c c¬ héi x¶y ra "cä x¸t",
cã nghÜa lµ ph¶i tr¶ tiÒn. VÝ dô sau chØ lµ mét trong rÊt
nhiÒu vÝ dô, ®ã lµ tr−êng hîp viÖc kiÓm tra ®−îc thùc hiÖn
trªn c¸c tuyÕn ®−êng, chø kh«ng ph¶i ë c¸c tr¹m thuÕ, bëi
®éi kiÓm tra c¬ ®éng. §éi kiÓm tra c¬ ®éng kh«ng chØ cã
nhiÖm vô kiÓm tra giÊy tê thuÕ quan cña xe ®i ®−êng (®·
®−îc lµm t¹i c¸c tr¹m thuÕ), cã nghÜa lµ kiÓm tra hµng hãa
nhËp lËu, mµ cßn cã nhiÖm vô kiÓm tra xem c¸c thñ tôc
thuÕ quan cã ®−îc thùc hiÖn "mét c¸ch b×nh th−êng" hay
kh«ng, cã nghÜa lµ kiÓm tra xem sè hµng hãa chuyªn chë
cã ®−îc c¸c nh©n viªn thuÕ quan ë cöa khÈu ®¸nh gi¸ thÊp
h¬n gi¸ trÞ thùc hay kh«ng. §éi nµy hoµn toµn cã quyÒn
®¸nh gi¸ l¹i sè tiÒn thuÕ ph¶i tr¶ vµ yªu cÇu nép ph¹t.
§óng ra ®éi kiÓm tra c¬ ®éng nµy ho¹t ®éng theo c¸c
"chØ dÉn" nhÊt ®Þnh (kiÓm tra bÊt th−êng, cã lý do nghi
307
ngêi, hoÆc kiÓm tra do cã th«ng tin). Nh−ng trªn thùc tÕ,
®éi nµy ho¹t ®éng "tÝch cùc" h¬n nhiÒu vµ dïng quyÒn gÇn
nh− ®−îc tïy ý quyÕt ®Þnh ®ã ®Ó thu tiÒn mét c¸ch th−êng
xuyªn cña mäi xe cé chuyªn chë hµng hãa trong ph¹m vi
ho¹t ®éng cña hä. Hä chØ cÇn däa kiÓm so¸t, cã nghÜa lµ
ph¶i xÕp toµn bé hµng hãa xuèng ®Ó lôc so¸t xe, ®iÒu ®ã
®ång nghÜa víi viÖc mÊt nhiÒu thêi gian vµ søc lùc, ngay c¶
trong tr−êng hîp chñ xe cã giÊy tê hoµn toµn hîp lÖ, nh−ng
kh«ng ai cã thÓ ®¶m b¶o r»ng giÊy tê cña anh ta kh«ng bÞ
coi lµ cã vÊn ®Ò. ChÝnh v× vËy, dï cã giÊy tê hîp lÖ hay
kh«ng, ng−êi ta còng th−êng ®−a ngay mét sè tiÒn cho ®éi
kiÓm tra. C¸c "®oµn xe" (nhiÒu xe t¶i cïng chÞu sù chØ ®¹o
cña mét ng−êi chuyªn chÞu tr¸ch nhiÖm dµn xÕp víi c¬
quan thuÕ quan) l¹i cã gi¸ riªng.
Sè tiÒn thu ®−îc nh− vËy lµ kh«ng nhá1 vµ th−êng ®−îc
nép vµo "quü chung" cña ®éi kiÓm tra c¬ ®éng; mét phÇn
tiÒn ®−îc chuyÓn lªn cÊp trªn.
Còng nh− ë nhµ hé sinh, nh−ng d−íi mét h×nh thøc
kh¸c, viÖc "tèng tiÒn" cã c¬ së lµ lîi dông ®−îc sù dÔ tæn
th−¬ng cña ng−êi sö dông dÞch vô, b»ng c¸ch lµm hä mÊt
thêi gian vµ lîi dông sù mÖt mái cña hä.
So s¸nh s¬ bé
TÊt nhiªn hai "h×nh thøc c¬ b¶n" cña tham nhòng nµy
___________
1. Tõ 5.000 ®Õn 10.000 ®ång FCFA mét xe t¶i, mµ mçi ngµy trung
b×nh còng ph¶i kiÓm tra ®−îc 20 xe t¶i, cã nghÜa lµ"thu nhËp"cña
®éi th−êng tõ 100.000 ®Õn 200.000 CFA trong mét ngµy, cao h¬n
mét th¸ng l−¬ng.
308
hoµn toµn kh¸c nhau. Møc "thu nhËp" trong hai tr−êng
hîp nµy còng vËy: bµ ®ì t×m c¸ch tù t¨ng l−¬ng, trong khi
®ã th× nh©n viªn thuÕ quan lµm giµu mét c¸ch nhanh
chãng. L«gic hµnh ®éng còng cã ®iÓm kh¸c: nh©n viªn thuÕ
quan dïng l«gic "thuÕ ®−êng", cßn l«gic cña bµ ®ì lµ mua
b¸n1. Tuy nhiªn cã mét ®iÓm chung lµ hä ®Òu sö dông mét
lo¹i kiÕn thøc chuyªn ngµnh phøc t¹p mµ ng−êi sö dông
dÞch vô trung b×nh kh«ng hiÓu ®−îc. ChÝnh bëi kh«ng cã
kiÕn thøc (luËt thuÕ quan hoÆc kü n¨ng ®ì ®Î) mµ ng−êi sö
dông dÞch vô ®−¬ng nhiªn r¬i vµo t×nh tr¹ng mÊt kh¶ n¨ng
tù b¶o vÖ.
Nh−ng hai lo¹i kiÕn thøc nµy rÊt ®Æc biÖt, hoµn toµn
kh«ng cã quan hÖ g× víi nhau, vµ thuéc vÒ hai thÕ giíi kü
thuËt hoµn toµn kh¸c.
Trong c¶ hai tr−êng hîp, c¸c lý do ®−a ra lµm c¬ së
hoÆc hîp lý hãa viÖc thu tiÒn thªm, cã c¬ së tån t¹i: ®óng lµ
thuèc Synto ®−îc chØ ®Þnh trong mét sè tr−êng hîp; vµ
®óng lµ mét sè tê khai thuÕ kh«ng ®óng víi gi¸ trÞ thùc
cña hµng hãa, vµ ®ã lµ do cã nh©n viªn biªn phßng lµm tay
trong hay kh«ng. Nh−ng trong c¶ hai tr−êng hîp, c¸c hµnh
vi trong thùc tÕ ®· v−ît qu¸ nhiÒu møc cho phÐp ®Ó trë
nªn cã hÖ thèng.
Tho¹t ®Çu, ta cã thÓ cho r»ng n¹n nh©n cña c¸c hµnh vi
nµy chØ lµ nh÷ng ng−êi sö dông dÞch vô, cã nghÜa lµ ng−êi
___________
1. Trong c¸c nghiªn cøu vÒ"tham nhòng nhá"ë ch©u Phi, chóng t«i
®· nhËn ®Þnh nhiÒu lo¹i"h×nh thøc c¬ b¶n"cña tham nhòng nh−
phÇn tr¨m, tr¹m thuÕ, t− h÷u hãa thñ tôc hµnh chÝnh, tr¶ ¬n …
309
chuyªn chë hµng hãa còng nh− s¶n phô buéc ph¶i tr¶ mét
sè tiÒn kh«ng hîp lÖ. Nh−ng cßn cã mét n¹n nh©n kh¸c,
kh«ng trùc tiÕp, ®ã lµ "ng−êi thø ba v¾ng mÆt"1, cã nghÜa lµ
c¸c c¬ quan dÞch vô c«ng céng; ®©y lµ mét t¸c nh©n v« h×nh
®èi víi c¸c t¸c nh©n trùc tiÕp tham gia, nh−ng trªn thùc tÕ
nhµ n−íc mÊt mét phÇn thuÕ (trong tr−êng hîp lËu thuÕ
®−îc sù ®ång t×nh cña ®éi kiÓm tra c¬ ®éng) hoÆc thu nhËp
tõ c¸c dÞch vô y tÕ (trong tr−êng hîp chØ ®Þnh Synto vµ
thuèc ®¸ng lÏ ph¶i ®−îc mua trong hiÖu thuèc cña nhµ
n−íc, hoÆc do c¸c hËu qu¶ cã thÓ x¶y ra do c¸c hµnh vi chØ
®Þnh thuèc mét c¸ch bõa b·i).
Nh−ng ®iÒu quan träng lµ c¸c "h×nh thøc c¬ b¶n" cña
tham nhòng nµy chØ lµ mét phÇn, trong lÜnh vùc thuÕ quan
còng nh− trong lÜnh vùc y tÕ, cña mét tæng thÓ c¸c trôc
trÆc trong vËn hµnh cña hÖ thèng vµ hµnh vi Ýt nhiÒu bÊt
hîp ph¸p, nh−ng trªn thùc tÕ ®−îc coi gÇn nh− lµ b×nh
th−êng. Trong quan hÖ gi÷a nh©n viªn thuÕ quan vµ ng−êi
sö dông dÞch vô, ë mäi n¬i mäi lóc, bao giê còng cã mét
h×nh thøc "thu xÕp" hoÆc ph¹t tiÒn lu«n lu«n cã lîi cho c¸
nh©n cña ng−êi thuÕ quan, nh−ng ®«i khi còng cã lîi cho
ng−êi sö dông dÞch vô (vµ nh− vËy g©y thiÖt h¹i cho Nhµ
n−íc); c¸c h×nh thøc ®ã cã thÓ lµ viÖc t¹o ra c¸c cöa ph¶i
xÕp hµng chê (vµ nh− vËy sinh ra c¸c dÞch vô "®−êng ®i
t¾t" hoÆc "ngo¹i lÖ") hoÆc "th−¬ng l−îng" ®Ó ®¸nh gi¸ thÊp
gi¸ trÞ hµng hãa. C¸c hµnh vi bÊt hîp ph¸p nµy tån t¹i ë
cÊp thÊp (tham nhòng lÆt vÆt cã hÖ thèng) còng nh− ë cÊp
cao (−u ¸i bëi lý do chÝnh trÞ hoÆc nh»m ve v·n c¸c cö tri,
___________
1. Xem Meyer-Bisch, 2000
310
hoÆc tham nhòng tÇm cì lín). Trªn thùc tÕ lÜnh vùc y tÕ
còng ®ang bÞ "t− h÷u hãa" néi bé ®−îc thÓ hiÖn qua c¸c
h×nh thøc sau: thu viÖn phÝ cao h¬n møc hîp lÖ, b¸n thuèc
tr¸i phÐp, kh¸m bÖnh t− nh©n lËu trong bÖnh viÖn c«ng,
l¹m dông m¸y mãc vµ ®å dïng y tÕ, th«ng qua c¸c c¬ quan
y tÕ c«ng céng ®Ó cã kh¸ch hµng dïng dÞch vô t− nh©n, tÊt
c¶ nh÷ng hµnh vi ®ã ®Òu lµ chuyÖn th−êng ngµy ë c¸c nhµ
hé sinh còng nh− ë c¸c tr¹m x¸ vµ bÖnh viÖn.
Trong c¶ hai lÜnh vùc nµy, th¸i ®é th−êng gÆp, nÕu
kh«ng muèn nãi lµ phæ biÕn, lµ kiªu c¨ng vµ miÖt thÞ ®èi
víi nh÷ng ng−êi sö dông dÞch vô v« danh mµ sù dÔ tæn
th−¬ng d−êng nh− cho phÐp lµm nhôc, lµm ng¬, miÖt thÞ
hä mét c¸ch v« téi v¹. Nh÷ng ng−êi sö dông dÞch vô ®−îc
hái th−êng tr¶ lêi mét c¸ch rÊt bÊt b×nh vµ nh÷ng c©u nh−
"ng−êi ta thËm chÝ kh«ng nh×n ®Õn chóng t«i", "ng−êi ta
®èi xö víi chóng t«i nh− c¸c con vËt" lµ c¸c nhËn xÐt ®−îc
®−a ra nhiÒu nhÊt. Ng−îc l¹i, khi ng−êi sö dông dÞch vô
"quen biÕt mét ai ®ã", th¸i ®é phôc vô cã thay ®æi, thËm
chÝ hoµn toµn ng−îc l¹i. C¸c quan hÖ ®èi víi mét ng−êi sö
dông dÞch vô quen biÕt, hoÆc chØ ®¬n gi¶n lµ ®−îc "giíi
thiÖu" (bëi mét ng−êi b¹n, mét ®ång nghiÖp, ng−êi nhµ),
trë nªn "con ng−êi", thËm chÝ ®«i khi sù ch¨m sãc trë nªn
th¸i qu¸: ng−êi sö dông dÞch vô ®−îc ®èi xö tö tÕ, thËm chÝ
nhiÖt t×nh. Ng−êi cã viÖc ®Õn thuÕ quan hoÆc bÖnh viÖn
(còng nh− c¸c dÞch vô c«ng céng nãi chung) biÕt lµ cã mét
"PAC" (tõ trë nªn th«ng dông ®Ó chØ "hä hµng, b¹n bÌ,
ng−êi quen"- "parents, amis, et connaissances") lµm viÖc
trong c¸c c¬ quan ®ã th× vÉn tèt h¬n nhiÒu. C¸c t¸c nh©n
do vËy sö dông nhiÒu chiÕn l−îc ®Ó cã "quan hÖ" trong c¬
311
quan cã chøc n¨ng. C¸c quan hÖ "cÆp ®«i" l©u dµi ®−îc
h×nh thµnh: s¶n phô nãi vÒ "bµ ®ì ®Î cña t«i" lµ ng−êi
kh¸m thai, ®«i khi ngay t¹i nhµ cña s¶n phô, vµ ®ã còng lµ
ng−êi sÏ cã mÆt, trong bÊt kú tr−êng hîp nµo, lóc sinh h¹;
còng nh− vËy, ng−êi chuyªn chë hµng hãa nãi vÒ "anh thuÕ
quan cña t«i" vµ chê khi anh ta ®i lµm ®Ó ®Õn tr¹m thuÕ
lµm thñ tôc.
TÊt nhiªn c¸c hiÖn t−îng nãi trªn kh«ng chØ giíi h¹n ë
tr¹m thuÕ hoÆc nhµ hé sinh, mµ chóng tån t¹i ë toµn bé
c¸c c¬ quan hµnh chÝnh vµ dÞch vô c«ng céng.
§Ò nghÞ mét m« h×nh kh¶o s¸t
Qua m« h×nh nµy, chóng t«i muèn t×m hiÓu, trong hai
lÜnh vùc y tÕ vµ thuÕ quan, mét mÆt c¸c yÕu tè thuéc vÒ hai
v¨n hãa nghÒ nghiÖp ®Æc biÖt vµ hoµn toµn kh«ng cã quan
hÖ víi nhau, vµ mÆt kh¸c c¸c yÕu tè thuéc vÒ c¸i cã thÓ
®−îc gäi lµ v¨n hãa bµn giÊy quan liªu chung.
§iÒu kiÖn ®Çu tiªn: chuÈn mùc vµ hµnh vi
Theo mét m« h×nh vÉn th−êng ®−îc ¸p dông, sù chªnh
lÖch quan s¸t thÊy gi÷a chuÈn mùc vµ hµnh vi thùc tÕ ®−îc
lý gi¶i chñ yÕu nh− sù "¸p dông" sai c¸c chuÈn mùc, hoÆc
lµ bëi sù hiÓu biÕt kh«ng ®Çy ®ñ vÒ chuÈn mùc ("th«ng
®iÖp" kh«ng râ rµng), vµ do ®ã cÇn ph¶i hoÆc theo dâi tèt
h¬n viÖc ¸p dông chuÈn mùc (th«ng qua thanh tra), hoÆc
gióp cho c¸c t¸c nh©n n¾m râ h¬n viÖc m×nh cÇn lµm
(th«ng qua ®µo t¹o).
Theo chóng t«i cÇn ph¶i sö dông mét m« h×nh phøc t¹p
h¬n; m« h×nh nµy cho phÐp ®−a vµo, gi÷a c¸c chuÈn mùc
312
chÝnh thøc vµ c¸c hµnh vi thùc tÕ, cÊp ®é c¸c chuÈn mùc
"thùc hµnh". C¸c hµnh vi thùc tÕ kh«ng chØ lµ sù lµm sai
c¸c chuÈn mùc chÝnh thøc, mµ thùc ra chóng thuéc vÒ c¸c
chuÈn mùc kh¸c, bÊt thµnh v¨n, cã thÓ ®−îc gäi lµ chuÈn
mùc thùc hµnh. Nãi c¸ch kh¸c th× c¸c hµnh vi kh«ng tu©n
thñ c¸c chuÈn mùc chÝnh thøc nµy kh«ng chØ ®¬n gi¶n lµ
thÊt th−êng, kh«ng theo chuÈn, kh«ng cã quy luËt, mµ
chóng tu©n thñ mét sè c¸c chuÈn mùc kh¸c cÇn ph¶i ®−îc
"ph¸t hiÖn". Sù ph¸t hiÖn nµy kh«ng ph¶i ®¬n gi¶n, bëi c¸c
chuÈn mùc thùc hµnh kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i ®−îc t− duy
cã ý thøc vµ ®−îc c«ng nhËn nh− chuÈn mùc bëi chÝnh c¸c
t¸c nh©n.
ë ®©y gi¶ thuyÕt cña chóng t«i lµ cã sù tån t¹i cña hai
hÖ thèng chuÈn mùc thùc hµnh, hai hÖ thèng nµy cã thÓ
®−îc gäi lµ "v¨n hãa nghÒ nghiÖp ®Þa ph−¬ng" vµ "v¨n hãa
bµn giÊy quan liªu t− nh©n hãa"1.
V¨n hãa nghÒ nghiÖp ®Þa ph−¬ng (culture
professionnelle locale- CPL)
Mçi nghÒ cÇn c¸c kü n¨ng vµ chuÈn mùc nghÒ nghiÖp
___________
1. Vai trß cña"®a chuÈn mùc"(pluralitÐ des normes) ë ch©u Phi ®·
®−îc nhiÒu nghiªn cøu chØ ra (xem Berry, 1993; Lund, 1998;
Chauveau, Le Pape & Olivier de Sardan, 2001). Nh−ng c¸c vÝ dô
®−îc ph©n tÝch th−êng thuéc vÒ c¸c lÜnh vùc ®Æc biÖt nh− ruéng
®Êt, trong ®ã c¸c h×nh thøc hîp thøc vµ chèng ¸n ®−îc nhËn ®Þnh
mét c¸ch râ rµng vµ ë trong t×nh huèng ®èi ®Çu. ë ®©y khi
nghiªn cøu lÜnh vùc c«ng céng (vÒ danh chÝnh ng«n thuËn lµ
tu©n thñ mét lo¹i chuÈn mùc) chóng t«i muèn thö kh¶o s¸t c¸c
h×nh thøc kh¸c, Ýt râ rµng vµ Ýt ®Þnh h×nh h¬n, cña tÝnh "®a
chuÈn mùc" ®ã.
313
chÝnh thøc ®−îc mét hÖ thèng ®µo t¹o ®Æc biÖt (qu¸ tr×nh
®µo t¹o nghÒ nghiÖp víi c¸c khãa häc trong ®ã cã ®µo t¹o
t¹i chøc) truyÒn t¶i. Nh−ng trªn thùc tÕ mçi nghÒ l¹i ®−îc
thùc hµnh ë mét ®Þa ph−¬ng nhÊt ®Þnh, d−íi nh÷ng h×nh
thøc h¬i kh¸c víi m« h×nh chuÈn, bao gåm nhiÒu yÕu tè
cña m« h×nh nµy ®−îc trén lÉn víi c¸c thãi quen, nÒn nÕp,
kinh nghiÖm thuéc vÒ c¸i gäi lµ "th¹o nghÒ" ®Æc tr−ng cho
mét nghÒ cô thÓ, víi c¸c söa ®æi cÇn thiÕt ë ®Þa ph−¬ng, víi
sù ho¹t ®éng cô thÓ cña c¬ chÕ, cña hÖ thèng qu¶n trÞ ®Þa
ph−¬ng, víi b¶n chÊt cña hÖ thèng thø bËc ®Þa ph−¬ng,
quan hÖ gi÷a c¸c ®ång nghiÖp, c¸c yªu cÇu cô thÓ cña t×nh
h×nh, vËt chÊt, kinh tÕ, v.v. C¸c yÕu tè nµy t¹o thµnh mét
tæng thÓ phøc hîp mµ chóng t«i gäi lµ "v¨n hãa nghÒ
nghiÖp ®Þa ph−¬ng"1.
V¨n hãa nghÒ nghiÖp ®Þa ph−¬ng cña c¸c bµ ®ì ®Î ë
ch©u Phi cã ®Æc ®iÓm lµ gi÷a kiÕn thøc lý thuyÕt ®−îc d¹y
(th−êng m« ph¹m vµ xa rêi thùc tÕ) víi c¸c ®iÒu kiÖn hµnh
nghÒ thùc tÕ cã mét sù chªnh lÖch lín, ®ång thêi nghÒ nµy
ph¶i chÞu nhiÒu thiÕu thèn vÒ vËt chÊt vµ thuèc men. C¸c
®ît thùc tËp cuèi khãa ®µo t¹o th−êng ®ång nghÜa víi chÊn
th−¬ng vÒ t©m thÇn. Kh«ng hÒ ®−îc gi¸o viªn theo dâi, häc
viªn ®i thùc tËp ph¸t hiÖn thÕ nµo lµ nghÒ ®ì ®Î thùc thô,
mét nghÒ rÊt kh¸c víi c¸c bµi gi¶ng lý thuyÕt v« h×nh v«
vÞ: chÝnh hä ®ét ngét ph¶i lµm ®ñ mäi viÖc, cßn bµ ®ì ë nhµ
___________
1. Nghiªn cøu cña DarrÐ (1997) vÒ ho¹t ®éng n«ng nghiÖp ë Ph¸p
sö dông mét ph−¬ng ph¸p hiÖu qu¶ vÒ viÖc x©y dùng c¸c chuÈn
mùc bë nhãm nghÒ nghiÖp ®Þa ph−¬ng (trong DarrÐ, 1999 cã giíi
thiÖu c¸c nguån lý thuyÕt cña ph−¬ng ph¸p nµy).
314
hé sinh chØ th−êng theo dâi tõ xa vµ ®«i khi m¾ng chöi hä
khi bÞ ®¸nh thøc dËy mét c¸ch "v« cí". C¸c ®ît thùc tËp
nµy, còng nh− mét hai n¨m ®Çu lµm viÖc sau khi ra
tr−êng, chÝnh lµ n¬i truyÒn thô nghÒ nghiÖp chÝnh vµ lµ
n¬i tiÕp thu v¨n hãa nghÒ nghiÖp ®Þa ph−¬ng. Trong thêi
gian nµy, häc viªn häc c¸ch xö lý khi hÕt thuèc, khi kh«ng
cã g¨ng, khi m¸y ®o huyÕt ¸p bÞ háng, vµ khi xe cÊp cøu l¹i
®ang ®i mua ®å cho sÕp. ChÝnh ë ®©y häc viªn häc ®−îc c¸c
kü n¨ng cÇn thiÕt ®Ó hµnh nghÒ, còng nh− c¸c "thñ thuËt"
Ýt nhiÒu hîp ph¸p. Hä häc lµm nh÷ng ®éng t¸c kh«ng thÓ
bá qua, vµ quen dÇn víi viÖc bá qua mét sè ®éng t¸c kh¸c.
Hä dÇn dÇn quen víi ®au ®ín vµ chÕt chãc, hä häc c¸ch tù
b¶o vÖ m×nh ®èi víi nh÷ng yªu cÇu qu¸ ®¸ng cña s¶n phô
vµ ng−êi nhµ s¶n phô, hä còng quen dÇn víi thiÕu thèn vµ
bÊt c«ng, hä rêi bá nh÷ng ¶o ¶nh ban ®Çu, vµ hä b¾t ®Çu
thu tiÒn ®Ó tù t¨ng l−¬ng.
"VÊn ®Ò chóng t«i gÆp ph¶i trong thêi gian thùc tËp lµ
viÖc kh«ng thÓ ¸p dông lý thuyÕt ®· ®−îc häc. Häc viªn ¸p
dông lý thuyÕt th× l¹i ®−îc b¶o r»ng nh− thÕ kh«ng ®óng
vµ ®iÒu nµy lµm hä rÊt lóng tóng" (F.C.M., häc viªn ®ang
thùc tËp, ENSP Niamey)
"Gi÷a c¸c bµi häc ë tr−êng vµ thùc tÕ cã mét sù kh¸c
biÖt rÊt lín. VÝ dô ë tr−êng chóng t«i ®−îc häc r»ng ph¶i
chê tõ 30 ®Õn 45 phót sau khi sinh råi míi ®−îc lÊy nhau,
®ã lµ thêi gian ®Ó nhau rêi ra. Nh−ng ë ®©y cã bµ ®ì chØ
chê lau röa cho trÎ míi sinh xong, nghÜa lµ kháang 10 ®Õn
15 phót, lµ ®· Ên m¹nh ®Ó lÊy nhau, vµ chÝnh v× vËy mµ
s¶n phô bÞ xuÊt huyÕt" (Bµ I.A., häc viªn ®ang thùc tËp,
ENSP Niamey)
315
C¸c nh©n viªn thuÕ quan còng tr¶i qua giai ®o¹n häc
nghÒ trªn thùc tÕ lÉn víi sù vì méng nµy khi ra khái
tr−êng thuÕ. §−¬ng nhiªn, hä ë trong mét hoµn c¶nh hoµn
toµn kh¸c vµ tiÕp thu mét v¨n hãa nghÒ nghiÖp ®Þa
ph−¬ng hoµn toµn kh¸c, víi ®Æc ®iÓm lµ v¨n hãa "®ång
phôc". ë ®©y hä häc c¸ch nhËn ®Þnh, trong mét hÖ thèng
ph¸p luËt phøc t¹p vµ thay ®æi mau chãng, c¸i cÇn thiÕt vµ
c¸i kh«ng cÇn thiÕt, c¸i nhÊt thiÕt ph¶i t«n träng vµ c¸i cã
thÓ linh ®éng hoÆc th−¬ng l−îng. DÇn dÇn hä biÕt nh÷ng
®iÒu luËt bÊt thµnh v¨n, c¸c quy tr×nh vµ c¸c c¸ch ®i t¾t,
hä b¾t ®Çu cã nh÷ng ng−êi "chØ ®iÓm" riªng vµ biÕt c¸ch sö
dông nh÷ng ng−êi nµy, cã quan hÖ víi mét chñ vËn chuyÓn
hoÆc mét th−¬ng nh©n, cã kü n¨ng quan hÖ ®èi víi cÊp trªn
còng nh− cÊp d−íi, ®o¸n ®−îc c¸i g× cÇn ph¶i tr¶, c¸i g× cã
thÓ ®ßi hái ®−îc vµ c¸i g× cÇn ph¶i nép l¹i cho cÊp trªn,
tãm l¹i hä häc c¸ch len lái vµ tháa hiÖp.
§−¬ng nhiªn nh©n viªn thuÕ quan vµ bµ ®ì cã hai v¨n
hãa nghÒ nghiÖp ®Þa ph−¬ng hoµn toµn kh¸c nhau. Mçi
v¨n hãa bao gåm Ýt nhÊt ba hÖ thèng yÕu tè: (a) c¸c "dÊu
vÕt" trùc tiÕp cña c¸c chuÈn mùc vµ kü n¨ng chÝnh thøc;
(b) c¸c dÊu vÕt gi¸n tiÕp do ®−îc "¸p dông" vµ "söa ®æi"1;
(c) mét tæng thÓ c¸c hµnh vi ®−îc tiÕp thu trªn thùc tÕ, cã
nghÜa lµ c¸c chuÈn mùc phi chÝnh thøc ®−îc x©y dùng t¹i
___________
1. ThuËt ng÷ "dÐtournement" trong tiÕng Ph¸p cã hai nghÜa: a) thu
mét kháan tiÒn bÊt hîp ph¸p; b) biÕn ®æi hoÆc thay ®æi ph−¬ng
h−íng. ë ®©y thuËt ng÷ nµy ®−îc dïng víi nghÜa thø hai. VÒ c¸c
h×nh thøc "dÐtournement" cæ ®iÓn theo nghÜa thø nhÊt trong c¸c
dù ¸n ph¸t triÓn, xem Olivier de Sardan, 1995.
316
®Þa ph−¬ng, võa cã c¬ së "kü thuËt", võa cã c¬ së "quan hÖ",
vµ ®ång thêi kinh tÕ trong ®ã cã tham nhòng (ë ®©y ta cã
thÓ nãi tíi "coping strategies", hoÆc "xoay xë").
Mét v¨n hãa nghÒ nghiÖp ®Þa ph−¬ng th−êng bao gåm
nhiÒu cÊp bËc chÝnh thøc hay kh«ng chÝnh thøc: trong
tr−êng hîp mét nhµ hé sinh, ngoµi c¸c bµ ®ì, cßn cã c¸c
ch¨m sãc viªn, c¸c c« trùc phßng, ®«i khi c¶ c¸c bµ mô hoÆc
nh©n viªn cÊp cøu, vµ mçi thµnh viªn cña mét "®oµn thÓ"
®ã ®Òu cã thÓ thùc hiÖn c¸c hµnh vi y tÕ nh− nhau, cã thÓ
cã quan hÖ cïng b¶n chÊt víi ng−êi sö dông dÞch vô, vµ
cïng sö dông c¸c "thñ thuËt" nh− nhau. Còng gièng vËy,
ngoµi nh©n viªn thuÕ quan, mét tr¹m thu thuÕ cßn bao
gåm c¸c chñ vËn chuyÓn hµng hãa hîp ph¸p hoÆc bÊt hîp
ph¸p, còng nh− c¸c "chØ ®iÓm" (®−îc gäi trong ng«n ng÷
hausa lµ karen duwan, "chã s¨n cña nhµ thuÕ").
Th«ng th−êng kh«ng gian chñ yÕu cña v¨n hãa nghÒ
nghiÖp ®Þa ph−¬ng (n¬i x©y dùng, thùc hµnh vµ t¸i sinh
cña nã) lµ ®¬n vÞ mét c¬ quan hoÆc nhãm (mét nhµ hé sinh
hoÆc mét nhãm trùc; mét tr¹m thuÕ hoÆc mét ®éi kiÓm tra)
hiÖn ®ang ho¹t ®éng trong mét hoµn c¶nh kh¸ ®Æc biÖt cña
c¸c hÖ thèng hµnh chÝnh ch©u Phi nãi chung, cã nghÜa lµ
c¸c gi¸m ®èc th−êng chØ ë mét chç kh«ng qu¸ mét n¨m; ë
n¬i mµ c¸c l·nh ®¹o lu«n chuyÓn ®æi, tÝnh th−êng trùc cña
v¨n hãa nghÒ nghiÖp nµy (cã nghÜa lµ ghi nhí c¸c thãi
quen, nÒn nÕp vµ thñ thuËt ®Þa ph−¬ng) l¹i ®−îc g×n gi÷
bëi c¸c nh©n viªn cÊp thÊp, th−êng lµ "kh«ng lÊy l−¬ng" vµ
bëi vËy kh«ng thuéc vµo tr−êng hîp bÞ ®iÒu ®i n¬i kh¸c.
§Õn ®©y chóng ta cÇn t×m hiÓu cÊu tróc cña c¸c dÞch vô
317
c«ng céng thuéc vÒ mét lo¹i v¨n hãa bµn giÊy chung cho
c¸c nghÒ nghiÖp kh¸c nhau.
V¨n hãa bµn giÊy ®−îc t− nh©n hãa (culture
bureaucratique privatisÐe- CBP)
Trong mäi dÞch vô c«ng céng hoÆc c¬ quan hµnh chÝnh,
ta cã thÓ quan s¸t mét sè hµnh vi ®iÓn h×nh trong phong
c¸ch lµm viÖc cña viªn chøc nhµ n−íc, còng nh− trong th¸i
®é cña hä ®èi víi ng−êi sö dông dÞch vô1. Chóng ta cã thÓ
xÕp chóng vµo c¸c nhãm sau ®©y:
"§Æc quyÒn"
Mäi chøc n¨ng hµnh chÝnh ®Òu g¾n liÒn víi mét lo¹t c¸c
®Æc quyÒn ®−îc thÓ hiÖn ra ngoµi hoÆc kh«ng, vµ c¸c ®Æc
quyÒn ®ã lµ c¬ së cña b¶n s¾c nghÒ nghiÖp. C¸c "quyÒn lîi
cña chøc quyÒn" (trong ®ã rÊt nhiÒu c¸i kh«ng cã c¬ së
chÝnh thøc, chØ tån t¹i nhê tôc lÖ mµ kh«ng ®−îc luËt ph¸t
cho phÐp, nhê c¸c tiÒn lÖ chø kh«ng ph¶i do c¸c ®iÒu kho¶n
tháa thuËn nghÒ nghiÖp) ®−îc ph¸t triÓn mét c¸ch réng r·i
(vµ th−êng lµ g©y thiÖt h¹i cho "kh¸ch hµng"). C¸c quyÒn
___________
1. Chóng t«i cè ý kh«ng ®Ò cËp tíi hai vÊn ®Ò quan träng nh»m
tr¸nh ®i qu¸ xa ph¹m vi nghiªn cøu nµy. VÊn ®Ò thø nhÊt lµ cÇn
t×m hiÓu xem trong c¸c doanh nghiÖp t− nh©n cã phÇn nµo c¸c
hµnh vi ®ã kh«ng; vµ vÊn ®Ò thø hai lµ t×m hiÓu c¸c"tr−êng hîp
®Æc biÖt", cã nghÜa lµ cã mét sè nh©n viªn nhµ n−íc cã hµnh vi
kh«ng phï hîp víi m« h×nh v¨n hãa bµn giÊy t− nh©n hãa, hoÆc
bëi v× hä tu©n thñ c¸c chuÈn mùc chÝnh thøc (tr−êng hîp viªn
chøc nhµ n−íc mÉn c¸n, cã n¨ng lùc, lµm viÖc cã hiÖu qu¶ vµ liªm
khiÕt, v.v.), hoÆc ng−îc l¹i hä ®Èy m« h×nh nµy ®Õn mét cùc kh¸c,
cã nghÜa lµ ph¹m téi.
318
lîi ®ã cã thÓ lµ viÖc sö dông c¸c vËt dông c«ng céng víi
môc ®Ých c¸ nh©n mét c¸ch th−êng xuyªn vµ v« téi v¹ (vÝ
dô ®iÖn tho¹i, m¸y ®iÒu hßa, xe cña c¬ quan, trong c¸c c¬
quan y tÕ th× xe cÊp cøu còng ®−îc dïng cho viÖc riªng, c¸c
v¨n phßng phÈm, v.v). "Ranh giíi" t−îng tr−ng gi÷a ng−êi
nhµ n−íc vµ ng−êi sö dông dÞch vô b×nh th−êng (kh«ng
®−îc h−ëng c¸c quyÒn lîi trªn) lu«n ®−îc kh¼ng ®Þnh, vµ
−u thÕ cña hä lu«n ®−îc nhÊn m¹nh th«ng qua lêi nãi còng
nh− hµnh ®éng. Viªn chøc nhµ n−íc chiÕm dông toµn bé
kh«ng gian nghÒ nghiÖp (cho quan hÖ c¸ nh©n cña hä) vµ
nh− vËy xãa bá mäi quan niÖm vÒ mét kh«ng gian chia xÎ
gi÷a nh©n viªn dÞch vô c«ng céng vµ ng−êi sö dông dÞch
vô: chÝnh v× vËy mµ ng−êi sö dông dÞch vô trë nªn ng−êi
quÊy rÇy hä.
"T− nh©n hãa néi bé"
Mäi hµnh vi nghÒ nghiÖp th«ng th−êng lµ bæn phËn cña
mét nh©n viªn nhµ n−íc chØ ®−îc thùc hiÖn mét c¸ch
nhanh nhÑn vµ nhiÖt t×nh (vµ ®«i khi hoµn toµn kh«ng
®−îc thùc hiÖn) khi b¶n th©n nh©n viªn ®ã nhËn ®−îc tiÒn
c«ng do ng−êi sö dông dÞch vô tr¶ (ai còng biÕt r»ng ph¶i
®−a tiÒn th× míi lÊy ®−îc mét b¶n sao giÊy khai sinh, hé
chiÕu, hoÆc b»ng l¸i xe). V× vËy mét c«ng viÖc ®−îc ®¸nh
gi¸ kh«ng ph¶i b»ng gi¸ trÞ chÝnh thøc cña nã, hoÆc b»ng
tiÒn l−¬ng nhµ n−íc mµ nã mang l¹i, mµ nã ®−îc ®¸nh gi¸
theo c¸c c¬ héi t¨ng thu nhËp "phô" (®¸ng ra lµ bÊt hîp
ph¸p, nh−ng ®· trë thµnh gÇn nh− b×nh th−êng); nãi vÒ
lÜnh vùc y tÕ còng nh− ngµnh thuÕ hoÆc c¶nh s¸t, ng−êi ta
cho r»ng ®ã lµ c¸c "ngµnh ngon ¨n". Sù "t− nh©n hãa néi
bé" (bëi ph¶i tr¶ tiÒn dÞch vô cho nh©n viªn nhµ n−íc) cã
319
thÓ cã c¬ së lµ c¸c chiÕn l−îc sèng (vÝ dô do ë ®©u ®ã nhµ
n−íc chËm tr¶ l−¬ng l©u ngµy) còng nh− c¸c chiÕn l−îc
lµm giµu. DÞch vô ®ã cã thÓ lµ mét viÖc hîp ph¸p (ch÷a
bÖnh, cÊp ph¸t giÊy khai sinh) còng nh− bÊt hîp ph¸p (n¹o
thai, nh¾m m¾t tr−íc mét b¶n khai sai).
"Chñ nghÜa bÌ ph¸i"
Trong bé m¸y nhµ n−íc viÖc bæ nhiÖm vµ th¨ng chøc
phÇn lín tu©n theo quy luËt cña "chñ nghÜa bÌ ph¸i"
(clientelisme), hay quan hÖ, vµ nhÊt lµ quan hÖ chÝnh trÞ.
Sau mçi lÇn thay ®æi do cã liªn kÕt míi trong quèc héi vµ
trong néi c¸c, c¸c ®¶ng sö dông c¸c chøc vô trong toµn bé
m¸y nhµ n−íc ®Ó c¸m ¬n c¸c thµnh viªn tÝch cùc, cèt c¸n
hay nhµ tµi trî cña m×nh, còng nh− nh÷ng ng−êi ®· gióp
®ì. ChÝnh v× vËy mµ rÊt Ýt ng−êi ®−îc th¨ng chøc v× cã
n¨ng lùc vµ kinh nghiÖm nghÒ nghiÖp. ViÖc ®−îc bæ
nhiÖm thµnh "y t¸ tr−ëng" trong mét bÖnh x¸ hoÆc thµnh
"th−îng sÜ" ë mét tr¹m thuÕ th−êng lµ do cã sù can thiÖp
cña mét "ng−êi b¶o trî" hoÆc do lµ thµnh viªn cña ®¶ng
cÇm quyÒn, chø kh«ng ph¶i do mét sù lùa chän theo c¸c
tiªu chÝ kü thuËt vµ nghÒ nghiÖp. HÖ thèng nµy ®· s¶n
sinh ra hiÖu qu¶ lµ t×nh tr¹ng kh«ng bÞ trõng ph¹t tån t¹i
ë mäi cÊp ®é. Mäi h×nh ph¹t bëi lçi nghÒ nghiÖp nãi chung
lµ rÊt khã thùc hiÖn, bëi ng−êi bÞ xö ph¹t bao giê còng cã
thÓ t×m ng−êi "t¸c ®éng", ®«i khi cã c−¬ng vÞ cao, ®Ó b¶o
vÖ m×nh. Do ®ã toµn bé hÖ thèng, tõ cÊp thÊp ®Õn cÊp cao,
dÇn dÇn tõ bá mäi ý muèn tÝch cùc lµm viÖc hoÆc ý t−ëng
c¶i c¸ch. Méi hiÖu qu¶ kh¸c lµ mäi chøc vô ®−îc coi lµ
ph¶i sinh ra mét nguån lîi tøc mµ ng−êi ®−îc h−ëng biÕt
lµ nhê cã ®¶ng, hoÆc nhê ng−êi ®· can thiÖp, do ®ã cã mét
320
mãn nî cÇn ph¶i ®−îc tr¶ hoÆc b»ng viÖc gióp ®ì hoÆc ®«i chøc n¨ng, chø kh«ng lµm theo thñ tôc th«ng th−êng (vµ
khi b»ng tiÒn… thËm chÝ kh«ng t×m hiÓu ®Ó n¾m râ thñ tôc ®ã).
TÝnh thiÕu hiÖu qu¶ *
Trong mäi c¬ quan (vµ y tÕ còng nh− vËy) hiÖu qu¶ lao * *
®éng rÊt thÊp. Giê lµm viÖc chÝnh thøc kh«ng nh÷ng
C¸c ®Æc ®iÓm trªn ®©y cña v¨n hãa bµn giÊy t− nh©n
kh«ng ®−îc tu©n thñ (vÝ dô, mét sè nh©n viªn bÖnh viÖn
hãa chung cho c¸c lÜnh vùc hµnh chÝnh kh¸c nhau. Mét sè
chØ lµm 5h trong mét ngµy, trong khi ngµy lµm viÖc b×nh
hµnh vi cña nh©n viªn y tÕ cã thÓ g©y Ên t−îng xÊu cho
th−êng lµ lµm tiÕng), mµ mét phÇn lín giê cã mÆt n¬i lµm
ng−êi vèn quen víi y tÕ nh− lµ mét lÜnh vùc cã tÝnh tù chñ
viÖc cßn ®−îc sö dông ®Ó lµm c¸c viÖc kh¸c (nh− quan hÖ
vµ ho¹t ®éng theo c¸c luËt lÖ ®Æc biÖt; nh−ng ta cã thÓ hiÓu
gi÷a ®ång nghiÖp hoÆc kh¸m bÖnh t−), hoÆc ®Ó nghØ ng¬i
chóng râ h¬n nÕu ta biÕt r»ng ®ã chØ lµ nh÷ng hµnh vi
(ngñ tr−a ch¼ng h¹n). TÝnh thiÕu hiÖu qu¶ nµy ®−îc gi¶m
th−êng gÆp trong mäi c¬ quan nhµ n−íc. TÊt nhiªn ®Ó lo¹i
bít, ®ång thêi lµm trÇm träng thªm, bëi ë nhiÒu n¬i cã c¸c
v¨n hãa nµy cã thÓ ®−îc t¸i sinh liªn tôc, cÇn ph¶i cã mét
nh©n viªn "kh«ng lÊy l−¬ng", cã nghÜa lµ nh©n viªn th−êng
m«i tr−êng thuËn lîi. Sù khñng háang toµn diÖn, thËm chÝ
trùc nh−ng kh«ng trong biªn chÕ vµ v× vËy kh«ng cã l−¬ng
sù suy sôp, cña thÓ chÕ Nhµ n−íc ë ch©u Phi, ®· cho phÐp
nhµ n−íc, nh−ng l¹i trë nªn cÇn thiÕt cho c¬ quan vµ ®−îc
lo¹i v¨n hãa nµy h×nh thµnh hoÆc Ýt nhÊt lµ còng t¹o ®iÒu
th−ëng tiÒn "kh«ng chÝnh thøc".
kiÖn ph¸t triÓn1. C¸c nguyªn nh©n chÝnh cña khñng ho¶ng
V« nh©n ®¹o vµ c¸ nh©n hãa qu¸ ®é cña nhµ n−íc ®Òu ®−îc biÕt râ: viÖc chËm tr¶ l−¬ng th−êng
xuyªn ë nhiÒu n−íc, c¸c hËu qu¶ xÊu cña c¸c chÝnh s¸ch
Sù lµm ng¬, coi th−êng, thËm chÝ miÖt thÞ ®èi víi ng−êi
söa ®æi c¬ chÕ, sù thiÕu ®iÒu tiÕt møc l−¬ng ë khèi kinh tÕ
sö dông dÞch vô v« danh mµ chóng t«i ®· ®Ò cËp tíi ë trªn
ngoµi bé m¸y hµnh chÝnh nhµ n−íc, sù thiÕu hôt mét c¸ch
qua tr−êng hîp nhµ hé sinh vµ tr¹m thuÕ quan, lµ t×nh
trÇm träng kinh phÝ ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan nhµ n−íc,
tr¹ng tån t¹i trong toµn bé c¸c c¬ quan hµnh chÝnh vµ dÞch
tÝnh kh«ng hiÖn thùc cña dù trï kinh phÝ, sù thiÕu tr¸ch
vô c«ng céng. §ång thêi, ë mäi n¬i ta còng cã thÓ quan s¸t
nhiÖm cña giíi chÝnh kh¸ch, sù tham nhòng phæ biÕn
thÊy mét th¸i ®é ®èi lËp, cã nghÜa lµ quan t©m, t«n träng,
trong c¸c kú tuyÓn cö…
vµ thËm chÝ th−¬ng c¶m, chñ yÕu dµnh cho nh÷ng ng−êi
®−îc giíi thiÖu (vµ ®«i khi cho mét sè rÊt Ýt ng−êi v« danh ___________
may m¾n). VÒ phÝa ng−êi sö dông dÞch vô, râ rµng lµ hä
1. HËu qu¶ cña chÕ ®é thuéc ®Þa, chiÕn tranh l¹nh, chÕ ®é mét ®¶ng
tËn dông mäi quan hÖ trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp: tr−íc hÕt hä
chÝnh trÞ cÇm quyÒn, còng nh− chÕ ®é qu©n sù còng ®ãng vai trß
t×m c¸ch lµm quen víi mét ng−êi lµm viÖc trong c¬ quan cã
quan träng.

321 322
 Phèi hîp c¸c v¨n hãa nghÒ nghiÖp ®Þa ph−¬ng vµ v¨n
hãa bµn giÊy t− nh©n hãa?
§−¬ng nhiªn chóng t«i ph©n lo¹i c¸c yÕu tè thuéc mét
trong hai lo¹i v¨n hãa nµy ®Ó tiÖn ph©n tÝch. Trªn thùc tÕ,
hai lo¹i v¨n hãa nµy lu«n g¾n bã, quan hÖ qua l¹i vµ thËm
chÝ hßa quyÖn lÉn nhau. VÝ dô, trong sù thiÕu th«ng c¶m
vµ thiÕu quan t©m ®èi víi ng−êi bÖnh, ta cã thÓ thÊy ¶nh
h−ëng cña hai lo¹i v¨n hãa:
- Mét mÆt, v¨n hãa nghÒ nghiÖp ®Þa ph−¬ng víi c¸c
chiÕn l−îc "tù b¶o vÖ" ®Ó ®èi phã víi c¸c yªu cÇu qu¸ ®¸ng
cña ng−êi bÖnh hoÆc víi c¸c hËu qu¶ cña mét sù quan t©m
cã thÓ nhanh chãng v−ît qu¸ giíi h¹n, hoÆc ®Ó ®èi phã víi
sù bÊt lùc tr−íc ®au ®ín vµ chÕt chãc;
- MÆt kh¸c, v¨n hãa bµn giÊy t− nh©n hãa víi quan
niÖm cho r»ng ng−êi sö dông dÞch vô v« danh võa lµ ng−êi
lµm phiÒn, ng−êi thÊp kÐm h¬n, ®ång thêi lµ mét con måi.
Còng nh− vËy, quan niÖm rÊt ®Æc biÖt vÒ thêi gian cña
bµ ®ì ®Î còng ®ång thêi cã c¬ së:
- Trong quan niÖm vÒ thêi gian "kü thuËt" thuéc vÒ v¨n
hãa nghÒ nghiÖp ®Þa ph−¬ng (nhÞp "trùc" ®ªm, thêi gian cã
tÝnh chñ quan khi bµ ®ì cho lµ "®au ®Î gi¶ vê", thêi gian cã
tÝnh kh¸ch quan ®−îc tÝnh to¸n trªn thêi gian trung b×nh
cña sù nong cæ tö cung, thêi gian chuÈn cña dông cô ®o
partogramme, v.v)
- Trong quan niÖm vÒ thêi gian "bµn giÊy" thuéc vÒ v¨n
hãa bµn giÊy t− nh©n hãa (thêi gian kh«ng chÝnh ®¸ng cña
ng−êi sö dông dÞch vô bao giê còng lµ sù lµm phiÒn thêi
gian chÝnh ®¸ng cña nh©n viªn nhµ n−íc)
323
Tuy nhiªn cßn nhiÒu yÕu tè kh¸c cÇn ph¶i ®−îc tÝnh
®Õn vµ vÊn ®Ò c¸c "chuÈn mùc thùc hµnh" kh«ng thÓ chØ
®−îc quy vÒ hai yÕu tè ®−îc nhËn ®Þnh ë ®©y. VÝ dô, m«i
tr−êng x· héi cã thÓ cã vai trß quan träng: trong mét tr¹m
x¸ ë n«ng th«n, c¸c quan hÖ th©n thuéc sÏ ¶nh h−ëng
nhiÒu tíi v¨n hãa nghÒ nghiÖp ®Þa ph−¬ng, bëi lÏ lµ kh¸ch
hµng cña y t¸, hoÆc bµ ®ì, phÇn lín ®Òu lµ nh÷ng ng−êi
quen biÕt, chø kh«ng ph¶i lµ v« danh.
MÆt kh¸c, c¸c chuÈn mùc x· héi cña x· héi cÊp ®é quèc
gia còng cã ¶nh h−ëng theo chiÒu nµy hay chiÒu kh¸c tíi
hai lo¹i v¨n hãa trªn. Trong quan hÖ gi÷a viªn chøc nhµ
n−íc vµ ng−êi sö dông dÞch vô, c¸c quy t¾c thø bËc (tuæi,
nam n÷, ®Þa vÞ x· héi) ®«i khi ®−îc t«n träng hay kh«ng.
KÕt luËn
M« h×nh ®−a ra trªn ®©y lµ mét m« h×nh kh¶o s¸t, chø
kh«ng ph¶i lµ mét m« h×nh víi môc ®Ých lý gi¶i. Chóng t«i
kh«ng cã ý ®Þnh ®−a ra mét hÖ thèng gi¶i thÝch "hoµn
thiÖn", mµ môc ®Ých ë ®©y lµ x¸c ®Þnh c¸c ®−êng nÐt cña
mét m« h×nh nh»m ®i t×m hiÓu mét c¸ch s©u s¾c h¬n "ho¹t
®éng thùc tÕ" cña c¸c c¬ quan hµnh chÝnh ë ch©u Phi hiÖn
nay, mµ ho¹t ®éng nµy kh¸c xa ho¹t ®éng "chÝnh thèng"
(nh− trªn c¸c s¬ ®å tæ chøc hoÆc trong c¸c diÔn ng«n chÝnh
thèng) vµ cßn rÊt Ýt ®−îc nghiªn cøu: t¹i sao c¸c nh©n viªn
dÞch vô c«ng céng- vµ nhÊt lµ trong lÜnh vùc y tÕ- hµnh
®éng nh− vËy? Chóng t«i dùa trªn c¬ së tiªn ®Ò lµ hä ®Òu
lµ nh÷ng ng−êi "b×nh th−êng" (nãi kh¸c ®i lµ vµo ®Þa vÞ cña
hä, chóng ta còng sÏ hµnh ®éng nh− hä) vµ c¸c hµnh vi cña
hä hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ v« lý, mµ chóng tu©n theo mét
324
sè l«gic kh¸c nhau vµ cã sè l−îng nhÊt ®Þnh mµ chóng ta
cÇn ph¶i nhËn ®Þnh. ë ®©y chóng t«i sö dông thuËt ng÷
"v¨n hãa" víi néi dung gÇn nh− "chuÈn mùc thùc hµnh" bëi
chóng t«i muèn nhÊn m¹nh tíi khÝa c¹nh kh¶o s¸t cña c¸c
l«gic hµnh ®éng Êy, nghÜa lµ c¸c quan niÖm, chuÈn mùc vµ
chiÕn l−îc ®−îc ®«ng ®¶o mäi ng−êi chia sÎ. Kh¸i niÖm
"v¨n hãa" ®−îc dïng ë ®©y víi néi dung hoµn toµn kh¸c víi
Th− môc tµi liÖu trÝch dÉn
c¸ch hiÓu "v¨n hãa häc" (vµ do vËy hoµn toµn kh«ng cã
tÝnh truyÒn thèng, tiªn ®Þnh hoÆc ®ång nhÊt).
Chóng t«i cho r»ng hiÓu biÕt c¸c chuÈn mùc thùc hµnh
Bierschenk, T., Chauveau, J.P. & Olivier de Sardan,
®ã lµ ®iÒu kiÖn ®èi víi mäi c¶i c¸ch. ThËt vËy ®ã lµ ph−¬ng
J.P. (eds) [1999] Les courtiers locaux du dÐveloppement,
ph¸p duy nhÊt ®Ó cã thÓ, mét ngµy nµo ®ã, tr¶ lêi cho c©u
Paris: Karthala
hái sau ®©y: trong c¸c chuÈn mùc thùc hµnh ®ã, yÕu tè nµo
cã thÓ thay ®æi ®−îc, vµ trong ®iÒu kiÖn nµo? NÕu kh«ng Berry, S. [1993] No condition is permanent. The social
c¸c c¶i c¸ch sÏ tiÕp tôc dùa trªn c¬ së c¸c chuÈn mùc chÝnh dynamics of agrarian change in Sub-Saharian Africa,
thøc vµ sÏ chØ cã môc ®Ých lµ t×m c¸ch"d¹y dç"c¸c chuÈn Madison: University of Wiconsin Press
mùc ®ã cho c¸c nh©n viªn hµnh chÝnh, th«ng qua c¸c khãa Blundo, G. et Olivier de Sardan, J.P. [2000] "La
thùc tËp, xªmina hay c¸c khãa häc kh¸c. VÊn ®Ò ë ®©y lµ corruption comme terrain: pour une approche socio-
c¸c dù ¸n, khãa thùc tËp, xemina hoÆc khãa häc tõ l©u ®· anthropologique", in Blundo, G. (ed) Monnayer les
bÞ l¹m dông vµ biÕn t−íng bëi c¸c chuÈn mùc thùc hµnh pouvoirs. Espaces, mÐcanismes et reprÐsentations de la
®ang tån t¹i nh− mét nguån tµi chÝnh phô, ®ång thêi ®−îc corruption, GenÌve: Nouveaux Cahiers de l'IUED (n° 9)
tiÕp thu trong néi bé mét kü n¨ng phæ biÕn vÒ "ng«n ng÷
hai mÆt", ®iÒu nµy cã thÓ lµ mét yÕu tè quan träng chung Chauveau, J.P., Le Pape, M. & Olivier de Sardan, J.P.
cho c¸c v¨n hãa nghÒ nghiÖp ®Þa ph−¬ng vµ v¨n hãa bµn [2001] "La pluralitÐ des normes et leurs dynamiques en
giÊy t− nh©n hãa ë ch©u Phi ®−¬ng ®¹i.1 Afrique", in Winter (ed), InÐgalitÐs et politiques publiques
en Afrique. PluralitÐ des normes et jeux d'acteurs, Paris:
___________
Karthala
1. Trong t×nh h×nh c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn hiÖn nay, viÖc sö
DarrÐ, J.P. [1997] L'invention des pratiques en
dông thµnh th¹o"ng«n ng÷ hai mÆt" nµy lµ mét tµi nguyªn lín.
(xem Bierschenk, Chauveau & Olivier de Sardan, 2000)
agriculture, Paris: Karthala

325 326
 DarrÐ, J.P. [1999] La production de connaissance pour
l'action. Arguments contre le racisme de l'intelligence,
Nh©n häc ph¸t triÓn
Paris: Editions de la Maison des Sciences de l'Homme
Lý thuyÕt, Ph−¬ng ph¸p vµ
JaffrÐ, Y. [1999] "Les services de santÐ"pour de vrai".
Kü thuËt nghiªn cøu ®iÒn d·
Politiques sanitaires et interactions quotidiennes dans
quelques centres de santÐ (Bamako, Dakar, Niamey)",
Bulletin de l'APAD, 17: 3-17
JaffrÐ, Y. & Prual, A. [1993] "Le corps des sages
femmes, entre identitÐs professionnelle et sociale",
ChÞu tr¸ch nhiÖm xuÊt b¶n
Sciences Sociales et SantÐ, 11 (2)
TS. Vi quang Thä
Lund, C. [1998] Law, power and politics in Niger,
Hamburg: Lit Verlag Biªn tËp néi dung: huúnh hoµ

Meyer-Bisch, P. [2000] "La corruption des ordres et des Kü thuËt vi tÝnh: nguyÔn h»ng
acteurs du politique: la lutte contre le gris", in Blundo, G. Söa b¶n in: huúnh hoµ
(ed) Monnayer les pouvoirs. Espaces, mÐcanismes et
reprÐsentations de la corruption, GenÌve: Nouveaux Tr×nh bµy b×a:
Cahiers de l'IUED (n° 9)
Olivier de Sardan, J.P. [1995] Anthropologie et
dÐveloppement. Essai en socio-anthropologie du
changement social, Paris: Karthala
Olivier de Sardan, J.P. [1999] "A moral economy of
corruption in Africa?", The Journal of Modern African
Studies, 37(1): 25-52
Souley, A. [2000] "SantÐ urbaine µ Niamey: indicateurs
de l'ÐquitÐ et de la qualitÐ dans l'accÌs aux soins. Rapport
final de l'enquªte socio-anthropologique", Niamey: IRD
(multigr.)

327 328