िद्वराष्ट्रवादापासून फाळणीपयर्ंत

िद्वराष्ट्रवाद हे कारण व फाळणी हा पिरणाम अशी जोड लावण्यात आली.

शेषराव मोरे | September 28, 2016 3:50 AM

िहंदू व मुसलमान हे एकाचदेशातील दोन राष्ट्रे (कौम) आहेत,असे म्हणणे सर सय्यद अहमदयांनी १८८७ सालापासूनच
मांडलेहोते. त्याआधारे सत्तेतप्रितिनिधत्वाच्या मागण्या झाल्या;पण फाळणीची मागणी १९४०सालीच प्रथम झाली..

धमर्-पंथ-जातिनरपेक्षपणे सवार्ना समान हक्क देणारे सावर्भौम राष्ट्र िनमार्ण करण्याचे काँग्रेसचे ितच्या स्थापनेपासूनचे
उदात्त ध्येय सहज साध्य होणारे नव्हते. त्या स्वतंत्र राज्यातील सत्तेत आम्हाला िकती वाटा िमळणार, असे प्रश्न उपिस्थत
करून काही वगर् काँग्रेसिवरोधात उभे ठाकले. यापैकी एक वगर् िहंदू समाजातील ब्राह्मणेतरांचा होता. आपल्या
लोकसंख्येच्या प्रमाणात तो वाटा िमळावा असे या वगार्ला वाटत होते. त्यातील काही गटांनी आपल्याला िविधमंडळात
िमळणारा राखीव वाटा स्वतंत्र मतदारसंघामाफर्त (म्हणजे त्या जाती प्रितिनधी त्याच जातीच्या मतदारांनी िनवडण्याची
पद्धत) िमळावा, अशीही मागणी केली होती. तथािप, या वगार्चे समाधान करून भारताची राज्यघटना त्यांना स्वीकारण्यास
लावण्यात काँग्रेसला यश िमळाले. काँग्रेसच्या वरील ध्येयाला िवरोध करणारा दुसरा वगर् मुसलमानांचा होता. त्यांच्या
मागण्यांसंदभार्त समाधान करण्यात काँग्रेसला यश आले नाही. पिरणामत: स्वत:च्या इच्छे प्रमाणे स्वतंत्र राज्यघटना तयार
करण्याचा पयार्य त्यांना देण्यात आला. १९४६ साली िनवडू न आलेल्या एका घटना सिमतीच्या दोन घटना सिमत्या
करण्यात आल्या. यालाच भारताची फाळणी म्हणतात.

लोकशाही मागार्ने अल्पसंख्याकांना िमळणारे सुरक्षा हक्क व लोकसंख्येच्या प्रमाणात राखीव प्रितिनिधत्व मुसलमानांना
देण्यास काँग्रेस नेहमीच तयार होती. मात्र मुस्लीम नेत्यांची मागणी होती की, त्यांना िहंदूंबरोबर सत्तेत वाटा िमळाला
पािहजे. यासाठी त्यांनी असा िसद्धांत मांडला की, मुसलमान हा केवळ एक अल्पसंख्याक समाज नसून स्वतंत्र राष्ट्र आहे.
यालाच िद्वराष्ट्रवाद म्हणतात. ‘राष्ट्र’ म्हटले की संख्येचा प्रश्न िनमार्ण होत नाही; मुसलमान हेही िहंदूंप्रमाणेच एक राष्ट्र
ठरतात; सवर् राष्ट्रे समान हक्कांची ठरत असल्यामुळे सत्तेत समान वाटा मागता येतो, यासाठी हा िसद्धांत मांडण्यात आला.
तो भारताच्या फाळणीसाठी मांडण्यात आला, हा सवर्सामान्य समज चुकीचा आहे. तो मूलत: अखंड भारतात समान वाटा
मागण्यासाठी मांडण्यात आला होता, फाळणीसाठी नव्हे!

या गैरसमजाचे एक कारण म्हणजे जेव्हा िजनांच्या मुस्लीम लीगने १९४० मध्ये फाळणीची मागणी केली, त्या वेळी
पिहल्यांदा िद्वराष्ट्रवाद मांडण्यात आला, असा इितहास सांिगतला गेला. िद्वराष्ट्रवाद हे कारण व फाळणी हा पिरणाम
अशी जोड लावण्यात आली. वस्तुत: सर सय्यद अहमद खान यांनी १८८७ सालीच हा िसद्धांत मांडला होता व तेव्हापासून
तो सातत्याने मांडला गेला. त्यांनी तो िसद्धांत फाळणीसाठी मांडला नव्हता, तर अखंड भारतात राष्ट्र म्हणून मुसलमानांना
५० टक्के वाटा िमळावा यासाठी मांडला होता. त्यांनी फाळणीची कल्पनाही मांडली नव्हती, मग ते हा िसद्धांत कशाला
मांडतील असे समजून ितकडे इितहासकारांनी लक्ष िदले नाही. १८८७ चे काँग्रेसचे अध्यक्ष न्या. बद्रुद्दीन तय्यबजी यांना सर
सय्यद अहमद खान यांनी िलिहले होते की, ‘‘ ‘नॅशनल काँग्रेस’ या शब्दप्रयोगाचा अथर्च मला कळत नाही. भारतात
राहणार्‍या िविवध धमर् व जातींचे िमळून एक राष्ट्र बनू शकते, असे आपण समजता की काय? ते केवळ अशक्य आहे.. मी

!1
अशा कोणत्याही काँग्रेसला आक्षेप घेईन की जी भारताला एक राष्ट्र मानते. ज्या दोन राष्ट्रांची ध्येय व उिद्दष्टे िभन्न आहेत
त्यांची ‘एक राष्ट्रीय’ काँग्रेस कशी बनू शकेल?’’ यास तय्यबजींनी उत्तर िदले होते, ‘‘तुमचा काँग्रेसवर आक्षेप आहे की, ती
भारताला एक राष्ट्र मानते. मला तरी हे ठाऊक नाही की कोणी भारताला एक राष्ट्र मानीत आहे.’’ याच िसद्धांताच्या
आधारावर सर सय्यद यांच्या वतीने मागणी केली गेली की, केंद्रीय व प्रांितक मंित्रमंडळांत व स्थािनक स्वराज्य संस्थांत
मुसलमानांना िहंदूंबरोबरीचे म्हणजे ५० टक्के प्रितिनिधत्व देण्यात यावे. काँग्रेसच्या स्थापनेपूवीर् १८८३-८४ मध्ये सर सय्यद
‘िहंदू व मुसलमान हे भारत वधूचे सुंदर डोळे आहेत’ असे म्हणत होते. त्याचा अथर् आता दोघांना समसमान हक्क िमळाले
पािहजेत, असा लावण्यात आला.

१९०६ ला स्थापन झालेल्या मुस्लीम लीगने जन्मापासून शेवटपयर्ंत िद्वराष्ट्रवादाचा पुरस्कार केला. त्याच वषीर् िहज हायनेस
आगाखान यांच्या नेतृत्वाखालील िशष्टमंडळाने व्हाइसरॉयकडे मागणी केली की, ‘भारतीय मुसलमान एक अल्पसंख्याक
जमात नसून राष्ट्र आहेत व त्या आधारावर त्यांचे हक्क कायदा करून िनिश्चत करा.’ तेच मुस्लीम लीग पिहले अध्यक्ष
म्हणून िनवडले गेले. १९२५ च्या लीग अिधवेशनाचे अध्यक्ष सर अब्दुल रिहम यांनी अध्यक्षीय भाषणात िद्वराष्ट्रवादच
मांडला, ‘‘दोघांचे धमर्, रीतीिरवाज, संस्कृती, इितहास, परंपरा सवर्स्वी िभन्न आहेत.. ते केवळ एका देशात राहतात,
एवढय़ानुसार एक राष्ट्र होऊ शकत नाहीत..’’ १९२९ मध्ये लीगसिहत चौदा मुस्लीम संघटना िमळून स्थापन झालेल्या अ.
भा. मुस्लीम कॉन्फरन्सने हाच िद्वराष्ट्रवाद मांडला होता. मुस्लीम लीगचे १९३० चे अध्यक्ष डॉ. मोहंमद इक्बाल, १९३१ चे
अध्यक्ष चौधरी झापरूल्लाखान यांनी अध्यक्षीय भाषणात मुस्लीम स्वतंत्र राष्ट्र आहेत, हाच िसद्धांत पुन्हा मांडला होता.
पण कोणीही फाळणीची मागणी केली नव्हती.

िजना िद्वराष्ट्रवादी मुस्लीम लीगचे १९१६ साली अध्यक्ष झाले होते. त्याच वषीर् त्यांनी काँग्रेसशी ऐक्याचा ‘लखनौ-करार’
केला होता. पुढे १९४० साली त्यांनी स्पष्ट केले की, ‘लखनौ-करार हा िद्वराष्ट्रवादाच्या मूलभूत तत्त्वावर आधारलेला होता.’
तेव्हापासून १९४० साली फाळणीची मागणी करेपयर्ंत ते िद्वराष्ट्रवादी पण िहंदू-मुस्लीम ऐक्याची व अखंड भारतवादी
भूिमका मांडत रािहले. १९२९ साली त्यांनी केलेल्या १४ मागण्यांत दुबर्ल केंद्र सरकार, पाच संपूणर् स्वायत्त बहुसंख्याक
मुस्लीम राज्ये, केंद्रीय िविधमंडळात व मंित्रमंडळात तसेच प्रांितक मंित्रमंडळांत मुसलमानांसाठी िकमान १/३ वाटा,
त्यांच्यासाठी स्वतंत्र मतदारसंघ, त्यांच्या संबंधातील कायदे नाकारण्याचा त्यांना अिधकार अशा काही मागण्या होत्या.
िहंदूंवर अन्याय करणार्‍या या ‘राष्ट्रवादी’ मागण्या काँग्रेसने नाकारल्या.

१९३५ पासून नवी राज्यघटना येणार होती. तेव्हापासून िजना स्पष्टपणे िद्वराष्ट्रांच्या पायावर समान वाटय़ाची मागणी करू
लागले. फेब्रुवारी १९३५ मध्ये केंद्रीय िविधमंडळात त्यांनी मागणी केली की, समान धमर्, वंश, भाषा, संस्कृती, संगीत व
अन्य अनेक गोष्टींमुळे मुसलमान हे स्वतंत्र राष्ट्र आहेत व त्यानुसार त्यांना हक्क देण्याची तरतूद केली पािहजे. दोन
मिहन्यांनी मुंबईतील भाषणात त्यांनी मागणी केली, ‘नव्या राज्यघटनेत मुसलमानांना िहंदूंबरोबरचे समान स्थान िमळाले
पािहजे.’ १९३६ च्या लीगच्या अिधवेशनात त्यांनी स्पष्ट केले, ‘आपल्या संघटनेच्या मदतीनेच मुसलमान हे िहंदूंबरोबर दोन
(समान) राष्ट्रे म्हणून समझोता करू शकतील.’ अिधवेशनाचे अध्यक्ष न्या. सर सय्यद व वजीर हुसैन यांनी भाषणात
िद्वराष्ट्रांचा िसद्धांत मांडला. १९३७ मध्ये नेहरूंना उद्देशून िजना म्हणाले की, ‘िहंदूंबरोबर समान भागीदार या नात्याने
वाटाघाटी करण्यास आम्ही तयार आहोत.’ हीच भूिमका ते फाळणीच्या मागणीपयर्ंत मांडत रािहले. याच वेळी ते असेही
स्पष्ट करीत, ‘मुस्लीम लीगचे धोरण पिरपूणर् राष्ट्रवादी आहे.’ १९३७ पासून शेवटपयर्ंत तेच लीगचे अध्यक्ष होते. १९३७ च्या
अध्यक्षीय भाषणात त्यांनी जाहीर केले, ‘बहुसंख्याक समाजाबरोबर कोणता समझोता होणे अशक्य आहे.. सन्माननीय
समझोता फक्त जे समान असतात त्यांच्यातच होऊ शकतो.’ त्यांनी आता िहंदू व मुस्लीम संस्कृती कशी िभन्न आहे हे
अनेक बाबींचा उल्लेख करून अिधक ठाशीवपणे सांगायला सुरुवात केली. काँग्रेसचा राष्ट्रवाद हा िहंदू राष्ट्रवाद आहे, असे

!2
ते सांगू लागले. १९३८ पासून वाटाघाटींसाठी त्यांनी काँग्रेसला पूवर्अटच घातली होती की, काँग्रेस व लीग यांच्यातील पूणर्
समानतेचा दजार् आधी मान्य केला पािहजे. याचा अथर् काँग्रेस ही िहंदू राष्ट्राची व लीग ही मुस्लीम राष्ट्राची प्रितिनधी मान्य
करा असा होता. हा िद्वराष्ट्रवाद मान्य करण्यास काँग्रेस तयार नव्हती.

फाळणीचा ठराव होण्याच्या पंधरा िदवस आधी िजनांनी एका लेखात मागणी केली होती, ‘भारतात दोन राष्ट्रे आहेत. हे
मान्य करूनच भारताची राज्यघटना तयार झाली पािहजे व त्या आधारावर त्यांना आपल्या सामाईक मातृभूमीच्या
शासनात वाटा िमळाला पािहजे.’

फाळणीची मागणी केल्यानंतरही प्रत्यक्ष फाळणीपयर्ंतच्या सात वषार्ंच्या काळात त्यांनी अनेकदा िद्वराष्ट्रांच्या आधारावर
अखंड भारत स्वीकारण्याची तयारी दाखिवली होती. ‘भावी राज्यघटनेत मुसलमानांना समान वाटा िमळाला पािहजे.’ अशी
त्यांनी या काळातील अनेक भाषणांत मागणी केली होती. तो िमळत नसेल तर फाळणी करावी लागेल, अशी त्यांची
भूिमका होती. फाळणी ठरावानंतरच्या १९४१ च्या मद्रास येथील लीगच्या अिधवेशनात ५० टक्क्यांची मागणी झाली
होती. १९४६ ची ‘कॅिबनेट िमशन योजना’ लीगने मान्य केली, ती अखंड भारताची होती. नंतर त्या योजनेस आधी काँग्रेसने
फाटे फोडले व मग लीगने ती नाकारली. नेहरूंच्या अंतिरम शासनातील मुस्लीम लीगचे मंत्री चुंिद्रगर यांनी नंतर स्पष्टपणे
सांिगतले, ‘पािकस्तान ठरावाचा हेतू दोन राष्ट्रांना समान वाटय़ाच्या पायावर अखंड भारतात एकत्र जोडणे हा होता.’

हे लक्षात घेतले पािहजे की, िद्वराष्ट्रवाद फाळणीसाठी अडचणीचा होता. भारतातील सवर् मुसलमान एक राष्ट्र असतील तर
फाळणी केल्याने उवर्िरत भारतातील मुसलमानांच्या राष्ट्रीयत्वाचा प्रश्न कसा सुटणार होता? म्हणूनच १८८७ पासून
िद्वराष्ट्रवाद मांडला तरी १९४० पयर्ंत त्या आधारे फाळणीची मागणी करण्यात आली नव्हती. काँग्रेसने फाळणीची मागणी
स्वीकारली, पण िद्वराष्ट्रवाद कधीही मान्य केला नाही. फाळणी मान्य करणार्‍या काँग्रेसच्या ठरावात ‘िद्वराष्ट्रवाद खोटा’
असल्याचे म्हटले आहे. ती स्वयंिनणर्याच्या आधारे मान्य केली होती. अशा प्रकारे फाळणी स्वीकारून काँग्रेसने ‘अखंड
भारत व दोन राष्ट्र’ हा प्रश्न िमटवून टाकला; िजनांचा सांस्कृितक िद्वराष्ट्रवादच उदध्व
् स्त करून टाकला!
लेखक इितहासाचे अभ्यासकआहेत.

!3