ΝΑΥΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Β ΤΟΜΟΣ PDF

Ο ναυτικός πόλεμος
κατά την
ελληνική Επανάσταση
1821-1829
ȉȓĲȜȠȢ: ȅ ȞĮȣĲȚțȩȢ ʌȩȜİȝȠȢ țĮĲȐ ĲȘȞ İȜȜȘȞȚțȒ ǼʌĮȞȐıĲĮıȘ, 1821-1829 - Bǯ ȉȩȝȠȢ
ȈȣȖȖȡĮĳȑĮȢ: ȀȦȞıĲĮȞĲȓȞȠȢ ȂİĲĮȜȜȘȞȩȢ
ǼʌȚȝȑȜİȚĮ ıİȜȚįȠʌȠȓȘıȘȢ & țİȚȝȑȞȦȞ: ȃĲȠȪȞȚĮ ȀȠȣıȓįȠȣ

ǻȘȝȚȠȣȡȖȓĮ ıȤİįȚĮȖȡĮȝȝȐĲȦȞ: ȀȦȞıĲĮȞĲȓȞȠȢ ȂİĲĮȜȜȘȞȩȢ
ȌȘĳȚĮțȒ İʌȚȝȑȜİȚĮ ıȤİįȚĮȖȡĮȝȝȐĲȦȞ: ȈĲĮȪȡȠȢ ȀĮȡȠȪıȠȢ
© A.P. PUBLICATIONS & ȀȦȞıĲĮȞĲȓȞȠȢ ȂİĲĮȜȜȘȞȩȢ

ǹșȒȞĮ 2016, SET ISBN 978-960-565-148-0
ISBN Β΄ ΤΟΜΟΥ: 978-960-565-147-3
Andy’s Publishers
ȈȩȜȦȞȠȢ 47 Ɣ 10672 Ɣ ǹșȒȞĮ Ɣ EU Hellas (GR)
ȉǾȁ.: (+30) 210 3390232
URL: www.andyspublishers.com
ǹʌĮȖȠȡİȪİĲĮȚ Ș ȝİĲȐĳȡĮıȘ, ʌȡȠıĮȡȝȠȖȒ, ĮȞĮʌĮȡĮȖȦȖȒ ȝİȡȚțȒ Ȓ ıȣȞȠȜȚțȒ, țĮșȫȢ țĮȚ Ș įȘȝȩıȚĮ ʌȡȠȕȠ-
ȜȒ ĲȠȣ ʌĮȡȩȞĲȠȢ ȝİ țȐșİ ĲȡȩʌȠ Ȓ ȝȑıȠ țĮȚ ıİ ȠʌȠȚĮįȒʌȠĲİ ȤȫȡĮ, ȤȦȡȓȢ ʌȡȠȘȖȠȪȝİȞȘ ȐįİȚĮ ĲȦȞ İțįȠ-
ĲȫȞ. Ǿ ʌĮȡȐȕĮıȘ ĲȦȞ ĮȞȦĲȑȡȦ İʌȚĳȑȡİȚ țȣȡȫıİȚȢ ȠȚ ȠʌȠȓİȢ ʌȡȠȕȜȑʌȠȞĲĮȚ Įʌȩ ĲȘȞ İȜȜȘȞȚțȒ, ĲȘȞ İȣȡȦ-
ʌĮȧțȒ țĮȚ ĲȘ įȚİșȞȒ ȞȠȝȠșİıȓĮ ʌȠȣ įȚȑʌİȚ ĲȘȞ ʌȡȠıĲĮıȓĮ ĲȦȞ ʌȞİȣȝĮĲȚțȫȞ įȚțĮȚȦȝȐĲȦȞ (ȃ. 2121/1993 &
țĮȞȩȞİȢ ĲȠȣ ǻȚİșȞȠȪȢ ǻȚțĮȓȠȣ ʌȠȣ ȚıȤȪȠȣȞ ıĲȘȞ ǼȜȜȐįĮ).
Κωνσταντίνος Μεταλληνός
Ο ναυτικός πόλεμος
κατά την
ελληνική Επανάσταση
1821-1829
Τόμος Β΄
Οι ναυτικές επιχειρήσεις •
Οι πολεμικές και οι πολιτικο-οικονομικές εξελίξεις •
Τα διεθνή γεγονότα και η παρέμβαση
των ευρωπαϊκών Δυνάμεων •
Η ολοκλήρωση του Αγώνα υπό τον Ιω. Καποδίστρια
Αθήνα
Πρόλογος
Στον τόμο Β΄ έχω καταγράψει τα διαδραματισθέντα στη θάλασσα. Τα

αποτελέσματα, όμως, της αντιπαράθεσης των ελληνικών και των οθωμανικών
ναυτικών δυνάμεων, καθώς και η παρέμβαση των στόλων της Αγγλίας, της
Γαλλίας και της Ρωσίας, δεν θα μπορούσαν να γίνουν κατανοητά αν παρου-
σιάζονταν και κρίνονταν αυτοτελώς. Γι’ αυτό και θεώρησα απαραίτητο να τα
συσχετίσω με τα συναφή στρατιωτικά και πολιτικο-οικονομικά συμβάντα, κα-
θώς και με τις διεθνείς εξελίξεις.
Τις ναυτικές επιχειρήσεις και ναυμαχίες, που έγιναν στη διάρκεια της
ελληνικής Επανάστασης, έπρεπε να μελετήσω και αναλύσω μέσα από τη σύν-
θεση των διαθέσιμων πηγών και ντοκουμέντων. Αυτό και έκανα, με τον ανά-
λογο σκεπτικισμό λόγω της ασάφειας, της υπερβολής και της υποκειμενικότη-
τας που συναντά κανείς στα κείμενα των Ημερολογίων, των Εκθέσεων, των
Απομνημονευμάτων κ.λπ. Αλλά και οι πρωτογενείς πηγές ήταν ανεπαρκείς· και
αυτό δυσκόλεψε περισσότερο το έργο μου. Χρειάστηκαν πολλές επίπονες και
χρονοβόρες αναζητήσεις και διασταυρώσεις, αλλά, βέβαια, δεν μπορώ να α-
ποκλείσω κάποια αθέλητα λάθη μου ή τον μη εντοπισμό μερικών στοιχείων.
Υπάρχει, επίσης, το ενδεχόμενο να αμφισβητηθούν σχόλια ή συμπεράσματά
μου και άλλοι μελετητές να διορθώσουν τα στοιχεία μου και να προβάλλουν
πιο θεμελιωμένες εκτιμήσεις και απόψεις. Αν κάτι τέτοιο συμβεί, πιστεύω θα
σημαίνει πως όχι μόνο κάτι πρόσθεσα ή διευκρίνισα, αλλά και προκάλεσα την
περαιτέρω μελέτη της πιο κρίσιμης και ηρωικής περιόδου της νεώτερης ναυτι-
κής Ιστορίας μας.
Η ναυτική ορολογία της εποχής και οι ιδιωματισμοί των νησιωτών, με
υποχρέωσαν πάλι σε επεξηγήσεις και απλοποιήσεις προκειμένου να διευκο-
λυνθούν οι λιγότερο ενήμεροι αναγνώστες.
Στα αποσπάσματα από έγγραφα, Ημερολόγια, Απομνημονεύματα κ.ά.,
που περιέχονται στο κείμενο, έχει διατηρηθεί η ορθογραφία και η σύνταξη του
πρωτοτύπου· με τις απαραίτητες, όμως, διευκρινίσεις και επεξηγήσεις.
VIII Πρόλογος
Οι αναφερόμενες στο κείμενο ημερομηνίες είναι με το παλαιό (Ιουλια-

νό) Ημερολόγιο και για την αναγωγή στο ισχύον (Γρηγοριανό) πρέπει να προ-
στίθενται 12 ημέρες.
Οι πηγές και η βιβλιογραφία των δύο τόμων αναφέρονται συνολικά στο
τέλος του παρόντος.
Κ. Μ.
Περιεχόμενα
Πρόλογος ………………………………...…………………..... VII
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Οι πολεμικές επιχειρήσεις την περίοδο 1821-1826
1/ Η ελπιδοφόρος περίοδος των ελληνικών πολεμικών επιτυ-
χιών στη θάλασσα και την ξηρά (1821-1823) ……………… 3
2/ Τα κρίσιμα χρόνια της Επανάστασης (1824-1826)
Η εντατικοποίηση του ναυτικού πολέμου ………………….. 123
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
Οι πολιτικο-στρατιωτικές εξελίξεις το 1827. Η παρέμβαση
των ευρωπαϊκών Δυνάμεων
3/ Η στάση των ευρωπαϊκών Δυνάμεων απέναντι στην ελληνι-
κή Επανάσταση …………………………………………….. 569
4/ Πολεμικές και πολιτικές εξελίξεις έως τον Αύγουστο 1827 ... 597
5/ Η αποφασιστική παρέμβαση Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας.
Η ναυμαχία του Ναβαρίνου και τα επακόλουθα …..……….. 662
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ
Η ολοκλήρωση του Αγώνα υπό τον Ιω. Καποδίστρια
6/ Η έκρηξη του ρωσο-τουρκικού πολέμου. Διπλωματικές και
στρατιωτικές ενέργειες για την αποχώρηση των Αιγυπτίων
από την Πελοπόννησο ……………………………………… 763
7/ Η τελευταία περίοδος του απελευθερωτικού Αγώνα των Ελ-
λήνων (1828-1829) …………………………………………. 775
Αντί Επιλόγου ……………………..………………………….. 823
Βιβλιογραφία …………………………………………………. 829

X Περιεχόμενα
ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ – ΧΑΡΤΕΣ
1. Η ναυμαχία των Σπετσών (1)
Η κύρια σύγκρουση στο στενό (πρώτη φάση)
8 Σεπτεμβρίου 1822 ………………… 59
Η κύρια σύγκρουση στο στενό (δεύτερη φάση)
8 Σεπτεμβρίου 1822 ………………… 63
Η σύγκρουση στον κόλπο της Ύδρας (δεύτερη φάση)
8 Σεπτεμβρίου 1822 ………………… 65
4. Οι συγκρούσεις στην περιοχή των Σπετσών και τον Αργολι-
κό κόλπο
11-13 Σεπτεμβρίου 1822 ……………. 67-68
5. Η αιγυπτιακή επίθεση στην Κάσο
27-28 Μαΐου 1824 …………………... 135
6. Η μάχη των Ψαρών
20-24 Ιουνίου 1824 ………………….. 159-160
7. Η ναυμαχία στην περιοχή Καλύμνου - Κω - Αλικαρνασσού
24 Αυγούστου 1824 (14.00-19.00)….. 213-214
8. Η ναυμαχία του Γέροντα (1)
29 Αυγούστου 1824
Πρώτη φάση (00.00-09.00) …..…….. 221-222
9. Η ναυμαχία του Γέροντα (2)
29 Αυγούστου 1824
Δεύτερη φάση (09.00-23.00) ……….. 229-230
10. Κινήσεις των αντιπάλων στόλων στο ανατολικό Αιγαίο
Από 13 έως 21 Σεπτεμβρίου 1824…... 243-244
11. Κινήσεις ελληνικού στόλου για εντοπισμό του τουρκο - αι-
γυπτιακού
Την 23η και έως 18.00 της 24ης Σεπτεμβρίου 1824 … 249-250
12. Η σύγκρουση των αντιπάλων στόλων μεταξύ Χίου-Λέσβου
24-25 Σεπτεμβρίου 1824 ………… 253-254
13. Κινήσεις των αντιπάλων στόλων
28-31 Οκτωβρίου 1824 ………….. 263-264
Περιεχόμενα XI
14. Ημερινή και νυκτερινή ναυμαχία βορείως κόλπου Ηρακλεί-

ου -Μιραμπέλου
1 και 2 Νοεμβρίου 1824 …… 271-272
15. Οι κινήσεις των αντιπάλων στόλων την 26η Απριλίου 1825
Η διαφυγή των ελληνικών πλοίων από τον όρμο του Ναβα-
ρίνου …………………………………………………………… 305-306
16. Θέσεις και κινήσεις των αντιπάλων στόλων
14-19 Μαΐου 1825 …………. 329-330
17. Η ναυμαχία του Κάβο Ντόρο
20 Μαΐου 1825 …………….. 339-340
18. Το τείχος (Φράχτη) του Μεσολογγίου …………………….. 347-348
19. Σκαρίφημα περιοχής Μεσολογγίου κατά την Ελληνική Ε-
πανάσταση ………………………………………………….. 371
20. Περιοχή από ν. Οξειά έως τον όρμο Δραγομέστου (Αστα-
κού)
(Τμήμα παλαιού χάρτη βρετανικού Ναυαρχείου) ………….. 425
21. Η περιοχή από ακρ. Σκρόφες έως τον όρμο Πεταλά. Εκβο-
λές π. Αχελώου
(Τμήμα παλαιού χάρτη Ελληνικής Υδρογραφικής Υπηρεσίας) . 429
22. Η ναυμαχία του Ναβαρίνου (1) (αρχική φάση)
Οι δυνάμεις των αντιπάλων στόλων ………. 721-722
23. Η ναυμαχία του Ναβαρίνου (2) (τελική φάση) ……………. 731-732
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Οι πολεμικές επιχειρήσεις
την περίοδο 1821-1826
1/ Η ελπιδοφόρος περίοδος των ελληνικών πολεμικών επιτυ-
χιών στη θάλασσα και την ξηρά (1821-1823)
Οι αρχικές ενέργειες των τριών νησιών. Πρώτη έξοδος τουρκι-

κού στολίσκου στο Αιγαίο
Μετά την κήρυξη της επανάστασης στην Πελοπόννησο (1821), η εξέγερση

απλώθηκε στην ανατολική Στερεά Ελλάδα και συμπαρέσυρε σύντομα τις
Σπέτσες (3 Απριλίου), τα Ψαρά (11 Απριλίου) και την Ύδρα (16 Απριλίου).
Οι Υδραίοι πρόκριτοι φάνηκαν αρχικά προβληματισμένοι και διστα-
κτικοί, αλλά η επαναστατική πρωτοβουλία του καπετάνιου Αντώνη Οικονό-
μου (30 Μαρτίου) τους υποχρέωσε να αναλάβουν τα ηνία του αγώνα και να
διαθέσουν τα πλοία τους και χρήματα για την πολεμική προετοιμασία1.
Οι Σπετσιώτες (Φιλικοί) καπετάνιοι Γ. Πάνου και Θεοδοσ. Γκ. Μπό-
τασης ξεσήκωσαν πιο εύκολα το νησί τους και μεταξύ 3 και 5 Απριλίου απέ-
πλευσαν τα πρώτα (σπετσιώτικα) πλοία για πολεμικές ενέργειες στο Αιγαίο.
Λίγες ημέρες αργότερα (10 Απριλίου) κατέπλευσε στα Ψαρά ο Σπετσιώτης
Γκίκας Τσούπας, με τη σημαία της επανάστασης στο κατάρτι του πλοίου του
Κόντε Μπένιξ μεταφέροντας τις καλές ειδήσεις από το Μωριά και ενθαρρύ-
νοντας τους Ψαριανούς προκρίτους να πάρουν τη μεγάλη απόφαση.
Το σημαντικό στοιχείο ήταν, πάντως, ότι παρά τις –δικαιολογημένες–
αμφιταλαντεύσεις και δισταγμούς, οι πρόκριτοι, οι καπετάνιοι και οι συ-
ντροφοναύτες των τριών νησιών άρχισαν τελικά τον πόλεμο με υψηλό ηθικό
και σύμπνοια. Αυτή τη φορά τα συνθήματα ή ταν ή επί τας και ελευθερία ή
θάνατος πάνω στις επαναστατικές σημαίες και οι πρώτες ακραίες σε βιαιότη-
___________________
1. Π. Π. ΓΕΡΜΑΝΟΣ, Απομνημονεύματα, επιμ. Εμμ. Γ. Πρωτοψάλτη, Αθήναι 1956,
σ. 97. ΣΠΥΡ. ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, (τομ. 4), Λονδίνο 1853-
1857, Αθήναι 1879, τόμ. 2, σ. 87. ΑΝΤ. ΑΝΔΡ. ΜΙΑΟΥΛΗ, Οι ναυμαχίες του 1821, σ. 7.
ΚΩΝ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. 5, σ. 781. ΤΑΣΟΥ
ΒΟΥΡΝΑ, Ιστορία της Νεώτερης και Σύγχρονης Ελλάδας (1821-1909), τόμ. 1, σ. 82. J. de
la GRAVIERE, Ιστορία του αγώνα των Ελλήνων, σ. 64.
4 Οι πολεμικές επιχειρήσεις την περίοδο 1821-1826
τα και οργή πράξεις των Ελλήνων ναυτικών, έδειξαν την απόφασή τους να
αγωνιστούν χωρίς συμβιβασμούς ή υπαναχωρήσεις προκειμένου να αποτι-
νάξουν τον οθωμανικό ζυγό.
Σταδιακά οι φλόγες της επανάστασης απλώθηκαν στη Σάμο, την Κά-
σο, την Κρήτη, την Εύβοια, τη Ρούμελη, τη Θεσσαλο-Μαγνησία και τη
Χαλκιδική. Φυσικό ήταν να φτάσουν στην Ύδρα πολλές αιτήσεις από διά-
φορα παραθαλάσσια μέρη και νησιά για ναυτική συνδρομή, ακόμη και μόνο
για ηθική συμπαράσταση.
Όμως, οι Υδραίοι και οι Σπετσιώτες πρόκριτοι είχαν αποφασίσει να
στείλουν το στολο τους προς τα Δαρδανέλλια για να αντιμετωπίσουν την
οθωμανική αρμάδα που μοιραία θα έβγαινε στο Αιγαίο2· αποφεύγοντας να
διασπείρουν τα πλοία τους σε ασήμαντες επιχειρήσεις τοπικού χαρακτήρα.
Δεν μπορούσαν, πάντως, να αγνοήσουν τις εκκλήσεις των Πελοποννήσιων
οπλαρχηγών (κυρίως των Θ. Κολοκοτρώνη και Π. Πετρόμπεη) που επιθυ-
μούσαν το ναυτικό αποκλεισμό των ζωτικών παράκτιων φρουρίων στα οποία
είχαν καταφύγει και οι επιζήσαντες Τούρκοι της υπαίθρου.
Όλο τον Απρίλιο 1821 ο οθωμανικός στόλος προετοιμαζόταν στο
ναύσταθμο του Βόσπορου, ενώ η ασυντόνιστη δράση στολίσκων ή μοιρών
από τα τρία ελληνικά νησιά περιοριζόταν σε αποκλεισμούς φρουρίων στις
ακτές του Μωριά και σε καταδρομικές επιχειρήσεις.
Την 3η Απριλίου αποπλέουν και αναλαμβάνουν τον αποκλεισμό του
Ναυπλίου επτά σπετσιώτικα πλοία3, ενώ άλλα έντεκα που αυξήθηκαν στα
δεκατρία μετά από δύο ημέρες, αποκλείουν τη Μονεμβασία4.
Η πολιορκία του Ναυπλίου είχε αρκετές διακυμάνσεις. Οι Τούρκοι
μερικές φορές ήταν έτοιμοι να συνθηκολογήσουν και άλλες, εκμεταλλευό-
___________________
2. Αρχείο Ύδρας, τόμ. 7, σ. 26, 34.
3. Μετέσχον τα Διομήδης (καπ. Θεοδοσ. Γκ. Μπότασης), Ποσειδών (καπ. Αθαν.
Π. Γουδής), Σαλαμώνης (καπ. Νικ. Γ. Κούτσης), Αλέξανδρος Α΄ (καπ. Δημ. Ανδρ.
Σκλιάς), Αγαμέμνων (καπ. Ιω. Γιάννουζας), Αφροδίτη (καπ. Γεωργ. Ν. Λάμπρου), Διο-
μήδης (καπ. Αργ. Ιω. Στεμιτσιώτης).
4. Μετέσχον τα Σόλων (καπ. και μοίραρχος Γεωρ. Πάνου), Παγκρατίων (καπ.
Αναστ. Ανδρούτσος), Ηρακλής (καπ. Αναργ. Αναγν. Χ’’Αναργύρου), Περικλής (καπ.
Νικ. Ιω. Ράπτης), Αχιλλεύς (καπ. Θεόδωρος Δ. Λαζάρου), Ιερά Συμμαχία (καπ. Νικ. Δ.
Λαζάρου), Αλέξανδρος (καπ. Γεωργ. Χ’’Ανδρέου), Λυκούργος (καπ. Βασιλ. Ν. Ορλώφ),
Αχιλλεύς (καπ. Ηλίας Θερμισιώτης), Τιμολέων (καπ. Αναγνώστης Γ. Κυριακού), Σκαρ-
δαμύλη (Γεωρ. Κλήσιας) και μία οπλισμένη τράτα με καπ. τον Γεωρ. Τρατολάτη.
Οι πολεμικές επιχειρήσεις την περίοδο 1821-1826 5
μενοι την προώθηση τουρκικών στρατευμάτων στον κάμπο του Ναυπλίου ή

την ολιγωρία των Ελλήνων, κατάφερναν να εφοδιάζονται με πυρομαχικά και
τρόφιμα για να παρατείνουν την αντίστασή τους.
Ο αποκλεισμός του Ναυπλίου από τη θάλασσα υπήρξε στενός, ενώ ο
καπ. Ιω. Γιαννούζας (γιος της Μπουμπουλίνας) άφησε την κυβέρνηση του
Αγαμέμνονα στον Αντ. Παργιανό και πήρε μέρος στη μάχη του Άργους, όπου
και σκοτώθηκε μαζί με 21 άλλους Σπετσιώτες (25 Απριλίου).
Μετά από ένα μήνα αποχώρησαν τέσσερα σπετσιώτικα πλοία και τα
υπόλοιπα τρία επέστρεψαν στο νησί στα μέσα Ιουλίου, με συνέπεια ένα αγ-
γλικό εμπορικό να καταπλεύσει ανενόχλητο στο Ναύπλιο και να ανεφοδιά-
σει τους Τούρκους. Το περιστατικό αυτό προκάλεσε την άμεση αποστολή
οκτώ σπετσιώτικων πλοίων για να συνεχίσουν τον αποκλεισμό5.
Μετά την πτώση της Τριπολιτσάς (23 Σεπτεμβρίου) και της Κορίνθου
(25 Σεπτεμβρίου) όλα τα άτακτα σώματα συγκεντρώθηκαν μπροστά στο
Ναύπλιο. Όμως, μία έφοδος από ξηρά και θάλασσα στις 4 Δεκεμβρίου δεν
είχε το επιθυμητό για τους Έλληνες αποτέλεσμα. Έτσι, η πολιορκία συνεχί-
στηκε με την κλασική μέθοδο και η φρουρά του Ναυπλίου, μετά από αβά-
στακτες στερήσεις, θα υποκύψει τελικά μετά από 14 μήνες (30 Νοεμβρίου
1822).
Η πολιορκία της Μονεμβασίας είχε συντομότερα αίσιο τέλος για τους
Έλληνες. Η πίεση από τα άτακτα σώματα των Μανιατών και Λακώνων ε-
ντάθηκε σταδιακά, ενώ ο ναυτικός αποκλεισμός διατηρήθηκε με συνέπεια,
αν και μετά από δύο μήνες παρέμειναν στην περιοχή μόνο τέσσερα σπετσιώ-
τικα πλοία6. Η φρουρά αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει στις 23 Ιουλίου
1821 και όλες οι τουρκικές οικογένειες μεταφέρθηκαν στη Σάμο με τρία
σπετσιώτικα πλοία7.
Στην αρχική φάση της πολιορκίας του φρουρίου της Μονεμβασίας οι
Σπετσιώτες σημείωσαν την πρώτη ναυτική επιτυχία του αγώνα. Την 8η Α-
πριλίου πληροφορήθηκαν ότι στα λιμάνια της Μήλου και της Κιμώλου υ-
___________________
5. Ήταν τα Φιλοκτήτης (καπ. και μοίραρχος Εμμ. Δ. Λαζάρου), Λυκούργος (καπ.
Ιω. Σάντου), Αλέξανδρος Α΄ (καπ. Δημ. Α. Σκλιάς), Φωκίων (καπ. Νικ. Δ. Σύρμας), Η-
ρακλής (καπ. Αναργ. Α. Χ’’Αναργύρου), Διομήδης (καπ. Αντ. Β. Δρίτσας), Αχιλλεύς
(καπ. Ιω. Γ. Μαθιός) και Αγαμέμνων (καπ. Αντ. Παργιανός).
6. Τα Σόλων, Αχιλλεύς, Τιμολέων, Σκαρδαμύλη.
7. Τα Αχιλλεύς, Τιμολέων, Σκαρδαμύλη.
πήρχαν τουρκικά πλοία. Αμέσως εννιά σπετσιώτικα πλοία8 άφησαν προσω-

ρινά τον αποκλεισμό και μετά από δύο ημέρες κυρίευσαν στη Μήλο ένα πο-
λεμικό βρίκι (16 πυροβόλων) και δύο εμπορικά που αφέθηκαν, όμως, ελεύ-
θερα επειδή είχαν χριστιανούς καπετάνιους, ενώ το πλήρωμα ενός τρίτου
εμπορικού πρόλαβε να το πυρπολήσει. Μετά κατευθύνθηκαν στην Κίμωλο
όπου κυρίευσαν χωρίς αντίσταση μία πολεμική κορβέτα (26 πυροβόλων).
Τα δύο τουρκικά πολεμικά ρυμουλκήθηκαν θριαμβευτικά στις Σπέ-
τσες, αλλά αξιοποιήθηκαν μόνο τα πυροβόλα και τα πυρομαχικά τους, ενώ
τα σκάφη αφέθηκαν να σαπίζουν στο λιμάνι του νησιού.
Οι Ψαριανοί έστρεψαν αμέσως την προσοχή τους στην υποβοήθηση
των παράλιων πόλεων και χωριών της Χαλκιδικής και του Πηλίου που είχαν
εξεγερθεί. Περισσότερο, όμως, ασχολήθηκαν με καταδρομικές επιχειρήσεις
στην περιοχή του ανατολικού Αιγαίου και τις μικρασιατικές ακτές.
Στις 13 Απριλίου 1821 απέπλευσε στολίσκος εννέα ψαριανών πλοίων9,
υπό τους Νικ. Αποστόλη και Γ. Σκανδάλη, για να συμπαρασταθούν στους
Έλληνες κατοίκους στην περιοχή της Σμύρνης. Τυχαία δε συνάντησε πέντε
τουρκικά πλοία πλήρη στρατιωτών και εφοδίων προοριζόμενα, ίσως, για τα
πελοποννησιακά φρούρια.
Από τα μεταγωγικά πλοία οι Ψαριανοί βύθισαν το ένα και κυρίευσαν
τα τέσσερα, τα οποία μετέφεραν στο νησί τους, αφού προηγουμένως λεηλά-
τησαν παραθαλάσσια μέρη από τη Σμύρνη έως την απέναντι της Λέσβου α-
κτή. Ταυτόχρονα δεκάδες μικρότερα ψαριανά σκάφη (κυρίως μίστικα) ξεχύ-
θηκαν σε καταδρομικές επιχειρήσεις, προκαλώντας σοβαρά προβλήματα στο
τουρκικό ναυτεμπόριο και πανικό στον τουρκικό πληθυσμό των μικρασιατι-
κών παραλίων.
Την 1η Μαΐου, σε νέα καταδρομική επιχείρηση, οι Ψαριανοί έστειλαν
τέσσερα πλοία που επιτέθηκαν στο φρούριο Ιμπερτζή, πάνω σε νησίδα στο
μυχό του κόλπου Ξηρού (κοντά στην Καλλίπολη)· τα λάφυρά τους ήταν 22
___________________
8. Τα Ποσειδών, Περικλής, Αχιλλεύς (Θεοδ. Δ. Λαζάρου), Ιερά Συμμαχία, Ηρα-
κλής, Αλέξανδρος, Αχιλλεύς (Ηλίας Θερμισιώτης), Σόλων και η τράτα του Γεωρ. Τρατο-
λάτη.
9. Μετέσχον τα Λεωνίδας (Νικ. Αποστόλης), Φιλοκτήτης (Γεωρ. Σκανδάλης),
Ηρακλής (Ανδρ. Γιαννίτσης), Λεωνίδας (Νικ. Αργύρης), Αριστείδης (Νικ. Χ’’Δ. Κο-
τζιάς), Θεμιστοκλής (Γεωρ. Χ.’’Δ. Κοτζιάς), Σωκράτης (Γεωρ. Αποστόλης), Ηρακλής
(Ιω. Μαρκής), Επαμεινώνδας (Δημ. Παπανικολής).
κανόνια (των 32 λιτρών) και πολλά εφόδια. Στη συνέχεια συνενώθηκαν άλ-
λα επτά πλοία και ο στολίσκος10 –υπό τους Γ. Σκανδάλη (ναύαρχος) και
Ανδρ. Γιαννίτση (υποναύαρχος)– εισέπλευσε στον κόλπο της Θεσσαλονίκης,
όπου εντόπισε δύο τουρκικά πολεμικά (βρίκι και γαλιότα) και μετά από κα-
ταδίωξη τα ανάγκασε να προσαράξουν στις ακτές του Άθωνα.
Απ’ αυτά τα πλοία αφαιρέθηκαν τα πυροβόλα και άλλα υλικά και μετά
ο στολίσκος, αφού περιέπλευσε την Κασσάνδρα για να εμψυχώσει τους επα-
ναστατήσαντες κατοίκους της, επέστρεψε στα Ψαρά.
Στις 16 Απριλίου μπήκε στον αγώνα και η ισχυρή ναυτική δύναμη της
Ύδρας. Οι πρόκριτοι του νησιού (το άτυπο Ναυαρχείο) άρχισαν τις προσπά-
θειες να συντονίσουν τη δράση των πλοίων των τριών νησιών. Το πρωταρχι-
κό μέλημα της κοινοτικής αρχής ήταν να εφοδιάσει τα υδραίϊκα πλοία με πι-
στοποιητικό ταυτότητας (δίπλωμα) και να δώσει αυστηρές εντολές στους
καπετάνιους να σέβονται τις ουδέτερες σημαίες και να ελέγχουν με διακριτι-
κότητα τα ξένα εμπορικά πλοία11, ώστε να αποφευχθούν αντιδράσεις από τις
μεγάλες ναυτικές χώρες.
Επίσης οι Υδραιο-Σπετσιώτες πρόκριτοι αποφάσισαν να διαθέσουν
την κύρια δύναμη των πλοίων τους για να αντιμετωπίσουν τον αναμενόμενο
να εξέλθει στο Αιγαίο εχθρικό στόλο. Σκόπευαν να στείλουν ταυτόχρονα ένα
ισχυρό στολίσκο κατά της τουρκικής δύναμης δώδεκα πολεμικών, που υπο-
στήριζε στο Ιόνιο τις επιχειρήσεις εναντίον του Αλή πασά. Αλλά, έως ότου
ολοκληρωθούν οι ετοιμασίες των υδραίϊκων πλοίων έφτασε στο νησί ο λόγι-
ος Νεόφυτος Βάμβας και έπεισε τους προκρίτους ότι η μεταλαμπάδευση της
επανάστασης στη Χίο έπρεπε να είναι η πρωτεύουσα αποστολή του στόλου.
Το επιχείρημα του Ν. Βάμβα κρίθηκε βάσιμο, εφόσον η προσχώρηση της
πλούσιας Χίου θα δημιουργούσε, μαζί με τη Σάμο και τα Ψαρά, πολύ ισχυρά
___________________
10. Το στολίσκο συγκροτούσαν τα πλοία Φιλοκτήτης (Γεωρ. Σκανδάλης), Ηρα-
κλής (Ανδρ. Γιαννίτσης), Πηνελόπη (Αναγν. Κοντός), Μιλτιάδης (Αποστ. Γ. Αποστό-
λης), Λεωνίδας (Ιω. Καλάρης), Μινέρβα (Δημ. Χ’’Ι. Κοτζιάς), Αμερικάνα (Κων. Χ’’ Αγ-
γελής), Λεωνίδας (Νικ. Αργύρης), Λεωνίδας (Νικ. Γιάνναρης), Αχιλλεύς (Αναγν. Μπου-
ρέκας), Θεμιστοκλής (Γεωρ. Χ’’Δ. Κοτζιάς).
11. Βλ. στο Αρχείο Ύδρας, τομ. 7, σ. 19, 28, το υπόδειγμα πιστοποιητικού (δι-
πλώματος) των πολεμικών πλοίων της Ύδρας και τις σχετικές οδηγίες προς τους καπε-
τάνιους για να αποφεύγουν πράξεις που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως πειρατι-
κές. Ο τύπος του διπλώματος των υδραίϊκων πολεμικών πλοίων υιοθετήθηκε από τους
Σπετσιώτες και τους Ψαριανούς.
ερείσματα για την επανάσταση στο ανατολικό Αιγαίο. Εξάλλου, οι Υδραίοι

προσδοκούσαν σημαντική οικονομική ενίσχυση του ναυτικού αγώνα από
τους Χιώτες. Έτσι, στις 22 Απριλίου ο τρινήσιος στόλος, αποτελούμενος από
δεκαπέντε υδραίϊκα, οκτώ σπετσιώτικα και τέσσερα ψαριανά πλοία12 κατέ-
πλευσε στην Τήνο για να γνωστοποιήσει τις επαναστατικές διακηρύξεις και
την απόφαση της ναυτικής ηγεσίας να σεβαστεί τους βασικούς κανόνες του
διεθνούς Δικαίου κατά τη διεξαγωγή των επιχειρήσεων.
Στις 24 Απριλίου ο ελληνικός στόλος προσορμίστηκε στα Ψαρά και
μετά από τρεις ημέρες εμφανίστηκε στη Χίο. Το στοιχείο του αιφνιδιασμού
χάθηκε, όμως, γιατί η παρουσία των ελληνικών πλοίων στην περιοχή έγινε
γνωστή στους Τούρκους όταν δύο σπετσιώτικα βρίκια βύθισαν τουρκικό
πλοίο στην Ίο και στη συνέχεια ένα υδραίϊκο βρίκι επιτέθηκε σε τουρκικά
πλοία μπροστά στο φρούριο της Χίου13. Επόμενο ήταν να ενισχυθούν οι υ-
ποψίες τους, ότι ο ελληνικός στόλος θα προσπαθούσε να ξεσηκώσει τους κα-
τοίκους του νησιού. Η τουρκική διοίκηση έσπευσε τότε να προετοιμάσει την
άμυνα του νησιού και να περιορίσει στο φρούριο τους προκρίτους και τον
επίσκοπο, εξαναγκάζοντάς τους να στείλουν ομήρους στην Κωνσταντινού-
πολη για να δηλώσουν υποταγή.
Οι φοβισμένοι και άοπλοι Χιώτες δεν ανταποκρίθηκαν στις ενθουσιώ-
δεις επαναστατικές διακηρύξεις των απεσταλμένων του ελληνικού στόλου,
οι οποίοι αναγκάστηκαν να επιστρέψουν απογοητευμένοι στα πλοία τους.
Μετά από αυτές τις εξελίξεις, ο στόλος παραιτήθηκε κάθε προσπάθει-
ας να πυροδοτήσει την επανάσταση στη Χίο· παρέμεινε, όμως, επί έντεκα
___________________
12. Μετέσχον τα υδραίϊκα Θεμιστοκλής (καπ. και ναύαρχος Ιακ. Τομπάζης), Αγα-
μέμνων (Αναστ. Τσαμαδός), Αχιλλεύς (Ιω. Βούλγαρης), Αθηνά (Γ. Σαχτούρης), Τιμολέ-
ων (Λαζ. Πινότσης), Τερψιχόρη (Αντ. Ραφαήλ), Κίμων (Ιω. Μπατσαξής), Οδυσσεύς
(Δημ. Αντ. Βώκος), Ηρακλής (Λαζ. Παπαμανώλης), Θεμιστοκλής (Ιω. Δοντάς), Επαμει-
νώνδας (Ιω. Γκέλης), Επαμεινώνδας (Αναστ. Σερφιώτης), Αριστείδης (Ελευθ. Ι. Γκιώ-
νης), Μιλτιάδης (Λαζ. Λαλεχός), Νέρων (Ιω. Ζάκας), τα σπετσιώτικα Θεμιστοκλής (Ιω.
Γ. Κούτσης), Ξενοφών (Δημ. Ν. Σκλιάς), Διομήδης (Αργ. Στεμιτσιώτης), Περικλής,
πρώην Θεμιστοκλής (Θεοδ. Χ’’Ιω. Μέξης), Λυκούργος (Ιω. Σάντου), Αχιλλεύς (Ιω. Α.
Κυριακού), Κόντε Μπένιξ (Γκίκας Τσούπας), Αχιλλεύς, πρώην Αρχιδούξ Μιχαήλ (Νικ.
Αδριανού) και τα ψαριανά Λεωνίδας (Νικ. Αποστόλης), Φιλοκτήτης (Γεωρ. Σκανδάλης),
Ηρακλής (Ανδρ. Γιαννίτσης), Σωκράτης (Γεωρ. Αποστόλης).
13. Ήταν τα σπετσιώτικα Ίππος της Θαλάσσης (Ιω. Γ. Μπούκουρης), Ξενοφών
(Δημ. Ν. Σκλιάς) και το υδραίϊκο Μιλτιάδης (Λαζ. Λαλεχός).
ημέρες στην περιοχή εκτελώντας καταδρομικές επιχειρήσεις. Στο διάστημα

αυτό συνέλαβε δύο τουρκικά εμπορικά πλοία και βύθισε μία γαλέτα που με-
τέφερε πολεμοφόδια από τη Σμύρνη στην Κρήτη και αρκετά μικρότερα
σκάφη κοντά στις μικρασιατικές ακτές. Η σημαντικότερη λεία ήταν ένα
τουρκικό πλοίο που είχε προορισμό την Αλεξάνδρεια και μετέφερε πολύτιμα
δώρα του σουλτάνου Μαχμούτ προς τον Μωχάμετ Άλι, ενώ επέβαινε σ’ αυ-
τό ο νεοδιορισθείς μολλάς (ανώτατος θρησκευτικός και ιεροδικαστικός λει-
τουργός) της Αιγύπτου με την οικογένειά του και πολυπληθή συνοδεία. Οι
καπετάνιοι και τα πληρώματα των δύο υδραίϊκων βρικίων14 που αιχμαλώτι-
σαν την 28η Απριλίου το τουρκικό πλοίο άρπαξαν τη λεία, κρέμασαν τον
Τούρκο αρχιερέα και κατέσφαξαν τα μέλη της οικογένειας και της συνοδείας
του. Για τη βάναυση αυτή πράξη των Υδραίων, προβλήθηκε η δικαιολογία
ότι πριν από λίγες ημέρες είχαν πληροφορηθεί τον απαγχονισμό του Πα-
τριάρχη Γρηγορίου του Ε΄ και τη δολοφονία πολλών Ελλήνων στην Κων-
σταντινούπολη, μεταξύ των οποίων υπήρχαν και Υδραίοι ναυτικοί που υπη-
ρετούσαν στον τουρκικό στόλο.
Ωστόσο το γεγονός αυτό, όπως και η απαγωγή των Τούρκων επιβατών
αυστριακής γολέτας στο λιμάνι της Τήνου, δύο εβδομάδες νωρίτερα, από τον
Σπετσιώτη καπετάνιο Αργ. Σεμιτσιώτη (Διομήδης) προκάλεσε τη δυσαρέ-
σκεια των ξένων και της πρώτες αρνητικές εντυπώσεις για τον επαναστατικό
στόλο.
Η πλούσια λεία από το τουρκικό πλοίο15 δημιούργησε αμέσως διαμάχη
μεταξύ των πληρωμάτων που απαιτούσαν την ισομερή διανομή της, αναγκά-
ζοντας τους καπετάνιους να τερματίσουν την εκστρατεία και να επαναπλεύ-
σουν στα νησιά τους για να αποφύγουν δυσάρεστες εξελίξεις.
Η αποτυχία να πραγματοποιηθεί ο κύριος σκοπός της εκστρατείας –η
εξέγερση της Χίου– δυσαρέστησε τους Υδραιο-Σπετσιώτες προκρίτους, οι
___________________
14. Τα Τιμολέων (Λαζ. Πινότσης) και Αθηνά (Γεωρ. Σαχτούρης).
15. Κατά τον Αντ. Α. Μιαούλη, η αξία της λείας –κυρίως σκεύη, πολύτιμοι λίθοι
και χρυσά σκεύη– «λέγεται να εξισούτο με, ως έγγιστα, έξ εκατομμύρια Τουρκικών γρο-
σίων». (ΑΝΤ. ΑΝΔΡ. ΜΙΑΟΥΛΗ, Οι ναυμαχίες του 1821, σ. 11).
Τα δύο υδραίϊκα βρίκια με την λεία τους, αποχωρίστηκαν του στόλου και έπλευ-
σαν ανεξάρτητα στην Ύδρα. Ούτε ο στόλαρχος Ιακ. Τομπάζης, ούτε οι πρόκριτοι μπό-
ρεσαν να αποσπάσουν από τα πληρώματα του Τιμολέοντα και της Αθηνάς τα 2/3 των
λαφύρων για το κοινοτικό ταμείο.
οποίοι εκ των υστέρων μετανόησαν που είχαν ματαιώσει την πολύ πιο ελκυ-
στική επιχείρηση εναντίον της ελλιμενιζόμενης στο Μούρτο (Σύβοτα) της
Ηπείρου τουρκικής μοίρας.
***
Μετά την εκστρατεία της Χίου δύο από τα σπετσιώτικα και δύο από τα υ-
δραίϊκα πλοία δεν επέστρεψαν στη βάση τους, αλλά με πρωτοβουλία των
καπετάνιων συνέχισαν τη δράση τους σε διάφορα μέρη με επίκεντρο τον
Παγασητικό16. Η ενέργεια αυτή αποσκοπούσε, κυρίως, στο κούρσος και πα-
ράλληλα στην υποβοήθηση των εξεγερμένων Ελλήνων στο Πήλιο και στην
Εύβοια.
Τα δύο σπετσιώτικα πλοία πέρασαν από τη Σάμο και μοίρασαν επανα-
στατικές προκηρύξεις, ενώ κοντά στη Λέσβο συνέλαβαν τουρκικό πλοίο και
ελευθέρωσαν τους Χιώτες προκρίτους που μετέφερε. Στη συνέχεια, αφού
μοίρασαν προκηρύξεις στη Σκύρο και τη Σκόπελο, βύθισαν ένα εξοπλισμένο
βρίκι του πασά της Καρύστου μέσα στο Μαλιακό κόλπο (στη Στυλίδα) και
μπήκαν στον Παγασητικό. Εκεί ενθάρρυναν τους τοπικούς οπλαρχηγούς και
προκρίτους να επαναστατήσουν. Το ίδιο δε έκαναν και τα δύο υδραίϊκα
πλοία που στις 5 Μαΐου πλησίασαν το λιμάνι του Βόλου μαζί με τρία πλοία
από το Τρίκκερι.
Μετά από παροτρύνσεις και των Υδραιο-Σπετσιωτών καπετάνιων, οι
επαναστατικές σημαίες υψώθηκαν στη Μαγνησία και την Εύβοια και άρχισε
αμέσως ο αποκλεισμός του φρουρίου του Βόλου (από ξηρά και θάλασσα).
Μετά από επέμβαση, όμως, ισχυρών τουρκικών δυνάμεων τα άτακτα ελλη-
νικά σώματα αναγκάστηκαν να λύσουν την πολιορκία, οπότε τα υδραίϊκα
και τα σπετσιώτικα πλοία αποχώρησαν για να επιστρέψουν στα νησιά τους
(11 Μαΐου).
Ανάλογη αποστολή ανέλαβε την ίδια περίοδο το υδραίϊκο βρίκι Νη-
ρεύς (Αλεξ. Κριεζής) μέσα στο βόρειο Ευβοϊκό και κοντά στην παραλία του
χωριού Μώλος βύθισε μία τουρκική κορβέτα 22 πυροβόλων, ενώ το σπε-
τσιώτικο βρίκι Αλέξανδρος Α΄ (Δημ. Α. Σκλιάς) περιέπλεε στις βόρειες ακτές
της Κρήτης και εμψύχωνε τους επαναστάτες.
***
___________________
16. Ήταν τα σπετσιώτικα Αχιλλεύς (Ιω. Αναστ. Κυριακού), Θεμιστοκλής (Ιω. Γ.
Κούτσης) και τα υδραίϊκα Αγαμέμνων (Αναστ. Τσαμαδός), Ηρακλής (Λαζ. Παπαμανώ-
λης).
Στις 17 Απριλίου 1821 ύψωσαν τη σημαία της επανάστασης η Σάμος και η

Κάσος. Η δύναμη του ελληνικού στόλου αυξήθηκε με περίπου 35 κασιώτικα
πλοία τα οποία αμέσως ανέλαβαν –κυρίως– καταδρομική δράση στο ανατο-
λικό Αιγαίο. Αυτό, όμως, που προξένησε ταραχή στην Πύλη ήταν η προ-
σχώρηση της Σάμου στην επανάσταση. Η εγγύτητα του νησιού στις μικρα-
σιατικές ακτές και οι οικονομικές του δυνατότητες αποτελούσαν στρατηγικά
στοιχεία που δεν μπορούσαν να αγνοηθούν από το σουλτάνο και γι’ αυτό
διέταξε να επισπευσθεί η έξοδος του τουρκικού στόλου με σκοπό την κατά-
ληψή του.
Πληροφορίες που στάλθηκαν από τους Ψαριανούς περί αναμενόμενου
απόπλου του τουρκικού στόλου προκάλεσαν την ταχεία κινητοποίηση των
πλοίων της Ύδρας και των Σπετσών για να βοηθήσουν τους Σαμιώτες. Με
υψηλό φρόνημα και ενεργητικότητα οι Σάμιοι –υπό την ηγεσία του Γ. Λογο-
θέτη (Λυκούργου)– οργάνωσαν την άμυνα των ακτών του νησιού τους και
περίμεναν τη συνδρομή του επαναστατικού στόλου.
Εν τω μεταξύ, οι εκκλήσεις από Μωραΐτες προκρίτους και οπλαρχη-
γούς για ναυτικό αποκλεισμό των τουρκικών φρουρίων στις ακτές της δυτι-
κής Πελοποννήσου και του Κορινθιακού, ικανοποιήθηκαν με την αποστολή
υδραιο-σπετσιώτικου στολίσκου δώδεκα πλοίων17.
Τα σπετσιώτικα πλοία έφτασαν πρώτα στην Κορώνη (13 Μαΐου) και
αφού αντάλλαξαν κανονιοβολισμούς με το κατεχόμενο από τους Τούρκους
φρούριο, κατευθύνθηκαν προς την Πύλο. Μόλις κατέπλευσαν εκεί (15 Μαΐ-
ου) φρόντισαν να οργανώσουν πυροβολείο στη νησίδα Σφακτηρία (με τέσ-
σερα κανόνια από το πλοίο Αχιλλεύς), ώστε το φρούριο της πόλης να κτυπιέ-
ται και από τις δύο πλευρές του.
Μετά την άφιξη της υδραίϊκης μοίρας αποφασίστηκε, σε σύσκεψη των
Υδραίων και Σπετσιωτών καπετάνιων (19 Μαΐου), να παραμείνουν δύο
πλοία (το υδραίϊκο Κίμων του Κριεμάδη και το σπετσιώτικο Παγκρατίων)
και, μαζί με μία σπετσιώτικη τράτα (Ιω. Τρατολάτη) και ένα τρεχαντήρι (των
___________________
17. Μετέσχον τα υδραίϊκα Κίμων (καπ. και μοίραρχος Δημ. Ανδρ. Μιαούλης),
Σκιπίων (Λαζ. Μπρούσκος), Κίμων (Δήμος Αναγν. Κριεμάδης), Κίμων (Γκίκας Ιωάν-
νου), Κέχρωψ (Σάββας Ανδρέου), Κίμων (Ιω. Αντ. Μπατσαξής) και τα σπετσιώτικα Α-
χιλλεύς (καπ. και μοίραρχος Νικ. Γκίκα Μπότασης), Αγαμέμνων (Αντ. Παργιανός), Πο-
σειδών (Σπυρ. Αντωνίου), Παγκρατίων (Αναστ. Ανδρούτσος), Ιερά Συμμαχία (Νικ. Δ.
Ορλώφ), Λυκούργος (Αδριανός Αναστ. Σωτηρίου).
αδελφών Κιρκιλίτση)18, να συνεχίσουν τον αποκλεισμό των φρουρίων Με-

θώνης, Κορώνης και Νεοκάστρου (Πύλου), τα δε υπόλοιπα πλοία να πλεύ-
σουν προς τον Κορινθιακό κόλπο.
Στις 21 Μαΐου ο υδραιο-σπετσιώτικο στολίσκος, αψηφώντας τα σφο-
δρά πυρά των φρουρίων του Ρίου και του Αντιρρίου, εισήλθε στον Κορινθι-
ακό, ενώθηκε με τέσσερα γαλαξειδιώτικα πλοία19 και κυριάρχησε στη θα-
λάσσια περιοχή.
Τα τουρκικά πλοία αναγκάστηκαν να ζητήσουν προστασία στα λιμά-
νια της Πάτρας και της Ναυπάκτου και τα φρούρια της περιοχής υπέστησαν
στενό ναυτικό αποκλεισμό για περίπου 25 ημέρες. Τα φρούρια, όμως, ήταν
επαρκώς εφοδιασμένα και η πίεση από τη στεριά όχι τόσο έντονη για να υ-
ποχρεωθούν σε συνθηκολόγηση.
Μετά από μία αποτυχημένη πυρπολική επίθεση του ηρωικού Σπετσιώ-
τη Γ. Παξινού στο λιμάνι της Ναυπάκτου (10 Ιουνίου), οι Υδραιο - Σπετσιώ-
τες αποφάσισαν να αποχωρήσουν, θεωρώντας άσκοπη την περαιτέρω παρα-
μονή τους στην περιοχή. Τα πλοία του στολίσκου αναχώρησαν σταδιακά (14
και 15 Ιουνίου 1821) και περνώντας από την Πύλο άφησαν ακόμη ένα πλοίο
(το σπετσιώτικο Αχιλλεύς) για να ενισχύσει τον αποκλεισμό των φρουρίων
της περιοχής.
Εν τω μεταξύ συγκροτήθηκε η κύρια δύναμη του στόλου από 23 υ-
δραίϊκα πλοία20 υπό το ναύαρχο Ιακ. Τομπάζη και τρεις μοιράρχους (Αναστ.
___________________
18. Τη νύκτα 22 προς 23 Ιουλίου 1821 το τρεχαντήρι προσπάθησε να σταματήσει
ένα πλοίο με σημαία των Ιονίων νήσων, που θέλησε να ανεφοδιάσει το φρούριο. Το
πλοίο ήταν, όμως, τουρκικό και οι 150 επιβαίνοντες σ’ αυτό Τουρκαλβανοί επιτέθηκαν
στο σπετσιώτικο τρεχαντήρι, σκοτώνοντας ύστερα από σκληρή μάχη όλους τους άνδρες
του πληρώματος και τους αδελφούς Κιρκιλίτση.
19. Τα γαλαξειδιώτικα ήταν μεγάλα και καλά εξοπλισμένα πλοία με καπετάνιους
τους Κ. Δεδούση (μοίραρχος), Δ. Βλάμη, Χ. Μπακογιώργη και Δ. Ανάστου. Συμμετέσχε
και ένα εξοπλισμένο κεφαλωνίτικο βρίκι (Φωκάς Θεοδωράτος).
20. Σύμφωνα με το Αρχείο Ύδρας (τομ. 15, σ. 204-205) μετέσχον τα πλοία Θεμι-
στοκλής (Ιακ. Τομπάζης), Αγαμέμνων (Αναστ. Τσαμαδός), Μιλτιάδης (Λαζ. Λαλεχός),
Αχιλλεύς (Ιω. Βούλγαρης), Αθηνά (Γεωρ. Σαχτούρης), Θεμιστοκλής (Αντ. Γ. Κριεζής),
Τιμολέων (Λαζ. Πινότσης), Τερψιχόρη (Αντ. Ραφαήλ), Νέρων (Ιω. Ζάκας), Μιλτιάδης
(Γεωρ. Σαχίνης), Άρης (Μιχ. Τσαμαδός), Επαμεινώνδας (Αντ. Ιω. Κριεζής), Οδυσσεύς
(Δημ. Αντ. Βώκος), Ηρακλής (Λαζ. Παπαμανώλης), Θεμιστοκλής (Ιω. Δοντάς), Επαμει-
νώνδας (Ιω. Γκέλης), Αριστείδης (Δημ. Α. Θεοδωράκης), Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας),
Λύσανδρος (Ραφ. Νέγκας), Ηρακλής (Νικ. Ρεβίδης ή Αναγν. Ζερβός), Διομήδης (Ανδρ.
Τσαμαδό, Ιω. Δ. Βούλγαρη και Λαζ. Λαλεχό), 19 σπετσιώτικα21 υπό τους

Νικ. Ιω. Ράπτη, Θεοδοσ. Μπόταση, Γκίκα Τσούπα και 27 ψαριανά22 υπό το
ναύαρχο Νικ. Αποστόλη με τρεις συμβούλους (Νικ. Χ’’Δ. Κοτζιά, Νικ. Αρ-
γύρη, Ιω. Καλάρη). Τα πλοία της Ύδρας και των Σπετσών απέπλευσαν τμη-
ματικά από τις βάσεις τους και έως την 21η Μαΐου 1821 συγκεντρώθηκαν
στα Ψαρά είκοσι υδραίϊκα και δέκα σπετσιώτικα, ενώ τα υπόλοιπα (τρία υ-
δραίϊκα και εννέα σπετσιώτικα) ενώθηκαν με το στόλο μετά την 25η Μαΐου.
Οι ναύαρχοι των τριών νησιών αποφάσισαν να επιτηρούν την έξοδο
των Δαρδανελλίων, περιμένοντας τον τουρκικό στόλο που δεν άργησε να
εμφανιστεί. Την 23η Μαΐου βγήκαν από τα Στενά δύο πλοία της Γραμμής τα
Fetih-i Bahri (Θαλάσσιος Κατακτητής) και Büruç-u Zafer (Φρούριο της Νί-
κης), τρεις φρεγάτες και τρεις κορβέτες υπό τον ριαλά μπέη (τρίτο στην ιε-
ραρχία ναύαρχο) με πορεία προς τη Λέσβο και το απόγευμα της ίδιας ημέρας
ήλθαν σε επαφή με τον ελληνικό στόλο. Τα ελληνικά πλοία περιορίστηκαν
___________________
Ιω. Θεοδοσίου), Ιάσων (Βασ. ή Νικ. Σταμ. Μπουντούρης), Διομήδης (Ιω. Αθερινός).
Αλλά, ο ΑΝΤ. Α. ΜΙΑΟΥΛΗΣ (Οι ναυμαχίες του 1821, σ. 14), αντί των δύο τελευταίων
πλοίων, αναφέρει τα Θέτις (Ιω. Μαρούκας) και Κίμων (Νικ. Μπατσαξής).
21. Ήταν τα Ηρακλής (Ιω. Χρ. Κούτσης), Θεμιστοκλής (Ιω. Γ. Κούτσης), Αλέξαν-
δρος Α΄ (Δημ. Α. Σκλιάς), Επαμεινώνδας (Γεωρ. Κ. Κοκοράκης ή Αντ. Ι. Μπάμπας),
Ηρακλής (Αναργ. Χ’’ Αναργύρου), Περικλής (Νικ. Ιω. Ράπτης), Αχιλλεύς (Ιω. Α. Κυρια-
κού), Ποσειδών (Αθαν. Π. Γουδής), Μπέλα Πούλια (Δημ. Γ. Μπούκουρης), Διομήδης
(Θεοδοσ. Γκ. Μπότασης), Λυκούργος (Ιω. Σάντου), Περικλής (Κωνστ. Μπουκουβάλας),
Αχιλλεύς πρώην Αρχιδούξ Μιχαήλ (Νικ. Αδριανού), Κόντε Μπένιξ (Γκίκας Τσούπας),
Επαμεινώνδας (Νικ. Χ’’Μέξης), Αχιλλεύς (Θεοδωρ. Δ. Λαζάρου ή Ορλώφ), Αλέξανδρος
(Γεωρ. Χ’’ Ανδρέου), Περικλής πρώην Θεμιστοκλής (Θεοδωρ. Χ’’Ιω. Μέξης), Αθηνά
(Δημ. Ιω. Ορλώφ).
22. Ήταν τα Λεωνίδας (Νικ. Αποστόλης), Φιλοκτήτης (Γεωρ. Σκανδάλης), Ηρα-
κλής (Ανδρ. Γιαννίτσης), Σωκράτης (Γεωρ. Αποστόλης), Αριστείδης (Νικ. Χ’’Δ. Κο-
τζιάς), Μινέρβα (Δημ. Χ’’Δ. Κοτζιάς), Λεωνίδας (Νικ. Αργύρης), Λεωνίδας (Ιω. Καλά-
ρης), Αλέξανδρος (Νικ. Χ’’Αλεξανδρής), Σεμίραμις (Χ’’Νικ. Μαμούνης), Πηνελόπη (Α-
ναγν. Κοντός), Άγιος Νικόλαος (Κων. Χ’’Κυριακού), Ηρακλής (Ιω. Μαρκής), Θεμιστο-
κλής (Θεοδ. Ματθαίου ή Μαθιός), Απόλλων (Δημ. Μαρούκης), Αγάπη (Γεωρ. Δομεστί-
νης), Επαμεινώνδας (Ανδρ. Κουτσούκος-Δομεστίνης), Λεωνίδας (Νικ. Γιάνναρης), Ξε-
νοφών (Νικ. Καρακωνσταντής), Πηνελόπη (Χ’’Γεωρ. Κοτζιάς), Αχιλλεύς (Μιχ. Γ. Σα-
ρής), Άγιος Νικόλαος (Νικ. Μαυρογιάννης), Ασπασία (Ανδρ. Μυτάρας), Αχιλλεύς (Α-
ναγν. Μπουρέκας), Αμερικάνα (Κων. Χ’’Αγγελής-Φιλίνης), Καλλιόπη (Θεοδωρ. Καλά-
ρης) και ένα μίστικο (Δημ. Νικολάκη). Συμμετέσχον επίσης δύο πλοία από τον Αίνο και
τη Λήμνο με ψαριανή σημαία· το δεύτερο μετατράπηκε σε πυρπολικό στη διάρκεια της
εκστρατείας.
στην παρακολούθηση του τουρκικού στόλου, προσδοκώντας να βρουν την

ευκαιρία να προσβάλλουν κάποιο μεμονωμένο εχθρικό πλοίο.
Η ευκαιρία παρουσιάστηκε την επόμενη ημέρα, όταν το μεσημέρι τα
υδραίϊκα πλοία Αγαμέμνων και Τερψιχόρη εντόπισαν εχθρικό δίκροτο (84
πυροβόλων) που έπλεε δυτικά της Λέσβου κατευθυνόμενο προς νότο. Ήταν
το Mansuriye (Νικητής) με κυβερνήτη τον πλοίαρχο Μπεκτάς και είχε απο-
στολή να ανεφοδιάσει και ενισχύσει με ατάκτους τη φρουρά της Χίου και
άλλων νησιών του ανατολικού Αιγαίου.
Πολλά ελληνικά πλοία προσπάθησαν να πλησιάσουν το μεγάλο τουρ-
κικό ντελίνι «ως οι κύνες επί θήραν […] και εζήτουν αύτανδρον, ει δυνατόν,
να το καταβροχθήσωσιν»23. Το δίκροτο, όμως, τα κρατούσε σε απόσταση με
ομοβροντίες, ενώ τα μικρά ελληνικά πυροβόλα αποδείχτηκαν αδύναμα να
του προκαλέσουν σοβαρές ζημιές.
Ο σφοδρός νότιος άνεμος δεν επέτρεψε στο δίκροτο να παραλλάξει το
Σίγρι για να κινηθεί προς τη Χίο, ενώ τα υπόλοιπα τουρκικά πλοία, που εί-
χαν αποπλεύσει από τα Μοσχονήσια για να το βοηθήσουν, δεν μπόρεσαν να
πλησιάσουν λόγω του αντίθετου άνεμου.
Ο Ιακ. Τομπάζης έστειλε σήμα στα περίπου σαράντα ελληνικά πλοία,
που έπλεαν ασυντόνιστα στην περιοχή, να σχηματίσουν γραμμή μάχης και
να προσεγγίσουν τον εχθρό. Τελικά, μόνο λίγα πλοία κατάφεραν να πλησιά-
σουν και να βάλλουν –κατά βούληση– εναντίον του δικρότου.
Το απόγευμα ο Τούρκος κυβερνήτης24 προτίμησε να αγκυροβολήσει
στον όρμο της Ερεσσού (στη δυτική πλευρά της Λέσβου), αλλά η επιλογή
αυτή επρόκειτο να αποδειχτεί μοιραία για το πλοίο του. Από την πλευρά του
ο ριαλά μπέης με τα άλλα τουρκικά πλοία αναγκάστηκε, λόγω του καιρού,
να αναστρέψει και να αγκυροβολήσει πάλι στα Μοσχονήσια.
___________________
23. ΑΝΑΣΤ. ΟΡΛΑΝΔΟΥ, Ναυτικά, τομ. 1, σ. 125.
24. Κατά τον Τούρκο συγγραφέα Ahmet Çevdet, οι επιβαίνοντες στο δίκροτο
απαίτησαν από τον κυβερνήτη να αγκυροβολήσει στο Σίγρι για να βγουν στη στεριά,
αλλά αυτός αρνήθηκε και επέμενε να πλεύσει προς τα Δαρδανέλλια. Τότε οι άτακτοι τον
πυροβόλησαν και τον σκότωσαν και εξανάγκασαν τον ύπαρχο να καταπλεύσει στο Σίγρι
–γεγονός όχι ακριβές, αφού το δίκροτο κατέπλευσε στην Ερεσσό. Όταν το πλοίο αγκυ-
ροβόλησε, οι άτακτοι πήραν αμέσως όλες τις βάρκες και βγήκαν στη στεριά χωρίς να τις
στείλουν πίσω (βλ. ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΥ, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως
κατά τους Τούρκους ιστοριογράφους εν αντιπαραβολή με τους Έλληνες ιστορικούς, Αθήνα
1960, σ. 209).
Μερικά ελληνικά πλοία, με προπλέουσα την Τερψιχόρη (καπ. Αντ.

Ραφαήλ) που διέθετε το κατσουράδικο (δίωξης) κανόνι των 48 λιτρών, πλη-
σίασαν το αγκυροβολημένο ντελίνι και πάλι, όμως, αναχαιτίστηκαν από τα
σφοδρά πυρά του.
Το ίδιο βράδυ στο συμβούλιο των Ελλήνων καπετάνιων αποφασίστη-
κε να προσβληθεί το μεγάλο τουρκικό πλοίο με πυρπολικά. Δύο ψαριανά
πλοία το Άγ. Νικόλαος και η Πηνελόπη στάλθηκαν για να φέρουν από τα
Ψαρά ένα πυρπολικό μετασκευασμένο από τον Γεώργιο Καλαφάτη. Ωστόσο,
ο φόβος μήπως βελτιωθεί ο καιρός και το δελεαστικό θήραμα διαφύγει, έκα-
νε τους Υδραίους να αναθέσουν στον Ιω. Δημολίτσα (Πατατούκα) την τα-
χεία μετασκευή του βρικίου Νάρκισσος (του Ανδρ. Ιω. Θεοδοσίου) σε πυρ-
πολικό και να το στείλουν (με καπετάνιο τον Γεώργιο Θεοχάρη) εναντίον
του δικρότου.
Το υδραίϊκο αυτό πυρπολικό, συνοδευόμενο από τα βρίκια Άρης (Μιχ.
Τσαμαδός) και Επαμεινώνδας (Αντ. Ι. Κριεζής), εισέπλευσε στον όρμο της
Ερεσσού τις πρώτες μεταμεσονύκτιες ώρες της 25ης Μαΐου και πλησίασε την
πρύμνη του εχθρικού πλοίου. Έγινε, όμως, αντιληπτό και πυροβολήθηκε από
τουρκικό απόσπασμα εγκατεστημένο στην ακτή, οπότε αφυπνίστηκε και α-
ντέδρασε το πλήρωμα του δικρότου με σφοδρούς κανονιοβολισμούς και πυ-
ρά ελαφρών όπλων.
Ο Ανδρ. Ιω. Θεοχάρης αναγκάστηκε να πυροδοτήσει το πυρπολικό,
χωρίς να το έχει αγκιστρώσει στο εχθρικό πλοίο. Αν και το ακυβέρνητο πυρ-
πολικό βρέθηκε φλεγόμενο πολύ κοντά στο δίκροτο, οι Τούρκοι μπόρεσαν
μάλλον εύκολα να αποφύγουν τον κίνδυνο λασκάροντας το σχοινί της αγκύ-
ρας του.
Την επόμενη ημέρα, με ισχυρό νότιο άνεμο, έφτασαν από τα Ψαρά τα
δύο πλοία με το πυρπολικό (καπ. Γεωρ. Καλαφάτης). Εν τω μεταξύ οι καπε-
τάνιοι είχαν αγοράσει από Λημνιό καραβοκύρη ένα ακόμη σκάφος, που κι
αυτό μετασκεύασε σε πυρπολικό ο Ιω. Δημολίτσας, τη δε κυβέρνησή του
ανέλαβε ο Ψαριανός Δημ. Παπανικολής.
Την 27η Μαΐου ο άνεμος έγινε δυτικός και ευνοούσε την επίθεση ενα-
ντίον του δικρότου. Ο ελληνικός στόλος, μαζί με τα δύο πυρπολικά, κινήθη-
κε τότε προς τον κόλπο της Ερεσσού και περί την 11.00 άρχισε η έντονη α-
νταλλαγή πυρών με το τουρκικό πλοίο.
Τα δύο πυρπολικά εξόρμησαν, μέσα στους καπνούς των κανονιοβολι-

σμών, και ο Κων. Νικόδημος περιγράφει την εξέλιξη της επίθεσης:
«Εν μέσω ουν του κρότου και του καπνού των πυροβόλων
διεύθυνον τα δύο πυρπολικά και τα εκόλλησαν επί του δικρότου, το
μεν κατασκευασθέν από τον Πατατούκον και διευθυνόμενον παρά
του Δημητρίου Παπανικολή Ψαριανού, επί της πρώρας, το δε άλλο,
το κατασκευασθέν από τον Γ. Καλαφάτην και διευθυνόμενον παρά
του ιδίου, το εκόλλησαν εις το μέσον της πλευράς του δικρότου. Και
το μεν πρώτο έχον καταλληλοτέραν κατασκευήν εξήξε φλόγας πυρός
και τας διέδωσεν εις το εχθρικόν πλοίον, το δε άλλο έχον ατελεστέ-
ραν την κατασκευήν δεν εξήξε φλόγας […] πνέων γαληνιαίος Ζέφυ-
ρος εμβάς εις την γάμβιαν του πυρπολικού ήτις δεν είχε προσβληθή
από φωτιάν το εκόλλησεν εις το δίκροτον και διέδωκε τας φλόγας
του έτι μάλλον· το δε του Καλαφάτη, μετά το λύσιμον του προτόνου
(από τους Τούρκους), απεμακρύνθη από το δίκροτον»25.
Στο Ημερολόγιο του Α. Τσαμαδού βρίσκουμε μια ακριβέστερη περι-
γραφή:
«[…] 6¾ αυγής26 επαρατηρήσαμεν ότι το μεν από Ψαρά
μπουρλότον άναψεν μακράν από το βατσέλο, το δε άλλο του Δ. Πα-
πανικολή επήγε ισία εις την πλώρη του και εκεί άναψεν, ευθύς δε ε-
φανερώθη η φλόγα εις το μπονπρέσο (τον πρόβολο) του ντελινιού το
οποίον έπαυσεν τότε από ταις κανονιαίς […]. 7 ώρα αυγής, επαρα-
τηρήσαμεν ότι έσβυσεν η φωτιά εις το μπονπρέσο του ντελινιού το
οποίον ήρχισεν πάλιν να αδειάζει τις μπαταρίαις του. Πολλά βόλια
επέρασαν από το καράβι μας εις την πρύμνη, εις την πλώρη, και α-
νάμεσα από τα κατάρτια, και άφριζεν η θάλασσα από τα μισδράλια, η
θεία χάρις όμως εφύλαξε τα πλοία μας […] 7¼ ώρα αυγής, είδαμεν
πάλιν με ανέκφραστον χαράν να έβγουν φλόγες από το μπουκαπόρτο
της πλώρης του ντελινιού και να παύσουν οι κανονιαίς του […] 8
ώρα αυγής […] επαρατηρήσαμεν βάρκαις του βατσέλου όπου επή-
γαιναν εις την ξηράν φορτωμέναις ανθρώπους. Εβγήκαν ευθύς βάρ-
καις από όλα τα καράβια καθώς και από το ιδικό μας δια να κυνηγή-
___________________
25. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Απομνημονεύματα, σ. 14-15.
26. Κατά το τουρκικό σύστημα, η αρίθμηση των ημερινών ωρών άρχιζε με την
ανατολή του ηλίου και των νυκτερινών ωρών με τη δύση του. Για να μετατραπούν οι
ώρες στο σήμερα ισχύον σύστημα, πρέπει να προστίθενται έξι ώρες περίπου.
σουν τους τούρκους και να βοηθήσουν τους γραικούς αν ήτο κανένας

εις το βατσέλο […] 10 ώρα αυγής, επέταξεν εις τον αέρα ο τζεπχανές
(πυριτιδαποθήκη) του ντελινιού και έμειναν ο μισός σκαρμός έτι
καιόμενος»27.
Μαζί με το περήφανο ντελίνι χάθηκαν αρκετές εκατοντάδες Τούρκοι
που δεν πρόλαβαν να το εγκαταλείψουν ή φονεύθηκαν από τους Έλληνες
μέσα στις σωστικές βάρκες τους και στη θάλασσα. Η είδηση της καταστρο-
φής του ισχυρού αυτού πλοίου σοκάρισε τα τουρκικά πληρώματα και ο ρια-
λά μπέης αποφάσισε να οδηγήσει αμέσως το στόλο του στα Δαρδανέλλια,
αποφεύγοντας τη σύγκρουση με τα ελληνικά πλοία που τον ακολούθησαν
μέχρι την είσοδο των Στενών (29 Μαΐου 1821).
Η πρώτη αποτυχημένη έξοδος του οθωμανικού στόλου στο Αιγαίο και
ιδιαίτερα η οδυνηρή απώλεια του δικρότου όξυνε τον φανατισμό και την εκ-
δικητική μανία των Τούρκων που στράφηκαν εναντίον των χριστιανών κα-
τοίκων των μικρασιατικών παραλίων, ιδίως της πόλης των Κυδωνιών (Αϊβα-
λί).
Στις 2 Ιουνίου, αντιπροσωπεία Κυδωνιωτών ενημέρωσε τον Ιακ. Το-
μπάζη ότι οι πληροφορίες και οι κινήσεις των Τούρκων προμηνύουν επίθεση
εναντίον των Ελλήνων κατοίκων της περιοχής, μολονότι αυτοί δεν είχαν δώ-
σει την παραμικρή αφορμή. Ο Ιακ. Τομπάζης κάλεσε τότε τους καπετάνιους
του ελληνικού στόλου σε βοήθεια των απειλούμενων ομοθρήσκων και ομοε-
θνών του. Τα ελληνικά πλοία κατόρθωσαν έως την 6η Ιουνίου να διασώσουν
περίπου 5.000 Έλληνες της περιοχής και να τους μεταφέρουν σε διάφορα
νησιά (Ψαρά, Σάμο, Ύδρα, Σπέτσες κ.α.), αλλά η ιστορική πόλη των Κυδω-
νιών αποτελούσε πια παρελθόν για τους χριστιανούς κατοίκους της.
Από τους 30.000 Έλληνες των Κυδωνιών και των Μοσχονησίων, όσοι
δεν κατάφεραν να διαφύγουν, σφαγιάστηκαν ανελέητα από τους Τούρκους
και τα σπίτια τους λεηλατήθηκαν.
Η βαρβαρότητα των Τούρκων κατατρόμαξε όλους τους Έλληνες που
ζούσαν στο εσωτερικό της Μ. Ασίας. Άρχισαν, λοιπόν, πολλοί απ’ αυτούς να
κινούνται προς τα παράλια, με την ελπίδα να επιβιβαστούν στα περιπλέοντα
ελληνικά πλοία για να μεταφερθούν σε ασφαλή μέρη. Τα πλοία του τρινήσι-
ου στόλου τερμάτισαν ουσιαστικά την πρώτη μεγάλη εκστρατεία τους στις 6
___________________
27. Ημερολόγια Α. ΤΣΑΜΑΔΟΥ, σ. 36.
Ιουνίου και σταδιακά επέστρεψαν στις βάσεις τους, μέσα στις επόμενες 7-8
ημέρες.
Πρώτη τουρκική απόπειρα κατά της Σάμου. Μεγάλη κινητοποί-

ηση του ελληνικού στόλου
Μετά την πρώτη αποτυχημένη έξοδο στο Αιγαίο, ο τουρκικός στόλος ετοι-
μάστηκε ταχύτατα και τη φορά αυτή ο σκοπός του ήταν να κινηθεί εναντίον
της Σάμου. Η διοίκηση της οθωμανικής αρμάδας ανατέθηκε στον αλβανικής
καταγωγής Αλή Ζαδέ, γνωστότερος ως Καρά Αλή, ένας από τους ικανότε-
ρους και σκληρότερους Οθωμανούς ναυάρχους. Ο Καρά Αλή, επικεφαλής
36 πλοίων (μεταξύ των οποίων 4 ντελίνια, 5 φρεγάτες και 12 κορβέτες) βγή-
κε από τα Στενά και την 3η Ιουλίου 1821 αγκυροβόλησε στις νοτιοανατολι-
κές ακτές της Σάμου. Στα απέναντι τουρκικά λιμάνια Κουσάντασι (Νέα Έ-
φεσσος) και Τσαγκλί (αρχαία Μυκάλη) συγκεντρώθηκαν αρκετά μεταφορι-
κά πλοία (κυρίως γαλιότες και σαλούπες) και χιλιάδες στρατιώτες προετοι-
μάζονταν για την απόβαση στη Σάμο.
Ο τρινήσιος στόλος, μετά από πληροφορίες για τη σχεδιαζόμενη τουρ-
κική αποβατική επιχείρηση, συγκεντρώθηκε μεταξύ 4 και 8 Ιουλίου στα Ψα-
ρά. Μετείχαν 32 υδραίϊκα πολεμικά πλοία28 και 4 πυρπολικά, 24 σπετσιώτι-
κα πολεμικά29 και 2 πυρπολικά, 30 ψαριανά πολεμικά30, 4 πυρπολικά και 10
___________________
28. Ήταν τα Θεμιστοκλής (Ιακ. Τομπάζης), Αγαμέμνων (Αναστ. Τσαμαδός), Μιλ-
τιάδης (Λ. Λαλεχός), Αχιλλεύς (Ιω. Βούλγαρης), Αθηνά (Γ. Σαχτούρης), Θεμιστοκλής
(Αντ. Γ. Κριεζής), Τιμολέων (Λ. Πινότσης), Τερψιχόρη (Αντ. Ραφαήλ), Νέρων (Ιω. Ζά-
κας), Αίολος (Θεοδ. Γκιώνης), Επαμεινώνδας (Αντ. Ιω. Κριεζής), Λεωνίδας (Δημ. Κιο-
σές), Κίμων (Δημ. Α. Μιαούλης), Άρης (Μιχ. Τσαμαδός), Κίμων (Ιω. Μπατσαξής), Ο-
δυσσεύς (Δημ. Αντ. Βώκος), Ηρακλής (Λαζ. Παπαμανώλης), Θεμιστοκλής (Ιω. Δοντάς),
Επαμεινώνδας (Ιω. Γκέλης), Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας), Κέχρωψ (Σάββας Ανδρέου),
Θέτις (Ιω. Μαρούκας), Λύσανδρος (Ραφ. Νέγκας), Ηρακλής (Νικ. Ρεβίδης), Σκιπίων
(Λαζ. Μπρούσκος), Τηλέμαχος (Ηλίας Χ’’Γιώρτζος), Αθηνά (Ιω. Μακρυμούρας), Οδυσ-
σεύς (Αντ. Ευαγγελίδης), Κίμων (Γκίκας Ιωάννου), Αριστείδης (Ελευθ. Χ’’Γκιώνης), Δι-
ομήδης (Ιω. Αθερινός), Ιάσων (Νικ. Σταμ. Μπουντούρης).
Συναρχηγοί του υδραίϊκου στόλου είχαν οριστεί οι Ιακ. Τομπάζης. Αναστ. Τσα-
μαδός, Ιω. Βούλγαρης και Λαζ. Λαλεχός.
29. Ήταν τα Κόντε Μπένιξ (Γκίκας Τσούπας), Διομήδης (Θεοδοσ. Γκ. Μπότα-
σης), Περικλής (Νικ. Ιω. Ράπτης), Ποσειδών (Σπυρ. Αντωνίου), Ηρακλής (Ιω. Χρ. Κού-
μίστικα· ήταν η μεγαλύτερη ελληνική ναυτική δύναμη που κινητοποιήθηκε

και έδρασε στη διάρκεια της επανάστασης. Το πρωί της 9ης Ιουλίου ο ελλη-
νικός στόλος κατευθύνθηκε προς το στενό της Σάμου και έξω από το Τσα-
γκλί εντόπισε εννέα τουρκικά πλοία φορτωμένα με στρατό. Η πορεία τους
προς τις νότιες ακτές του νησιού έδειχνε ότι είχαν πρόθεση να εκτελέσουν
απόβαση, αλλά η άμεση αντίδραση των ελληνικών πλοίων ανέτρεψε τα σχέ-
διά τους.
Τα πλησιέστερα ελληνικά βρίκια –τα υδραίϊκα Αγαμέμνων, Κίμων (Ιω.
Μπατσαξής), τα σπετσιώτικα Αχιλλεύς (Ιω. Α. Κυριακού), Λυκούργος (Α.
Σωτηρίου), Διομήδης (Θεοδ. Γκ. Μπότασης), Επαμεινώνδας (Γεωρ. Κοκο-
ράκης ή Αντ. Ι. Μπάμπας) και μερικά άλλα– όρμησαν και με πυκνούς κανο-
νιοβολισμούς ανάγκασαν τα τουρκικά πλοία να επαναπλεύσουν στο Τσαγκλί
και τα πιο πολλά να εξωκείλουν. Οι Τούρκοι ναύτες και στρατιώτες βγήκαν
έντρομοι στη στεριά και οι βάρκες των ελληνικών πλοίων με αγήματα στάλ-
θηκαν αμέσως για να τα πυρπολήσουν. Η καταστροφή των εγκαταλειφθέ-
___________________
τσης), Αθηνά (Δημ. Ιω. Ορλώφ), Θεμιστοκλής (Ιω. Γ. Κούτσης), Αλέξανδρος Α΄ (Δημ. Α.
Σκλιάς), Επαμεινώνδας (Γεωρ. Κ. Κοκοράκης ή Αντ. Ι. Μπάμπας), Διομήδης (Αργ. Στε-
μιτσιώτης), Φωκίων (Νικ. Δ. Σύρμας), Ηρακλής (Αναργ. Α. Χ’’Αναργύρου), Ξενοφών
(Ιω. Παντελής), Αχιλλεύς (Ιω. Αναστ. Κυριακού), Λυκούργος (Ιω. Σάντου), Περικλής
(Κωνστ. Μπουκουβάλας), Επαμεινώνδας (Νικ. Χ’’Ιω. Μέξης), Αχιλλεύς (Θεοδωρ. Δ.
Ορλώφ), Αλέξανδρος (Γεωρ. Χ’’Ανδρέου), Θεμιστοκλής (Θεοδ. Χ’’ Μέξης), Λεωνίδας
(Δημ. Ν. Λάμπρου), Λυκούργος (Αδριανός Α. Σωτηρίου), Ιερά Συμμαχία (Νικ. Δ. Ορ-
λώφ), Μπέλα Πούλια (Θεοδ. Β. Δρίτσας). Συναρχηγοί οι Νικ. Ράπτης, Θεοδοσ. Γκ.
Μπότασης, Γκίκας Τσούπας.
30. Ήταν τα Λεωνίδας (Νικ. Αποστόλης), Λεωνίδας (Ιω. Καλάρης), Ηρακλής
(Ανδρ. Γιαννίτσης), Αχιλλεύς (Μιχ. Γ. Σαρής), Ποσειδών (Δημ. Λέλος), Θεμιστοκλής
(Γεωρ. Χ’’Μίκες), Λεωνίδας (Χ’’Κων. Καμπούρης), Επαμεινώνδας (Ανδρ. Παπανικο-
λής), Θεμιστοκλής (Εμμ. Βαλαβάνος), Λεωνίδας (Αναγν. Τζώτζης), Θεμιστοκλής (Αναγν.
Καλημέρης), Αχιλλεύς (Γεωρ. Παπαμικές-Παγκάρας), Φιλοκτήτης (Γεωρ. Σκανδάλης),
Σωκράτης (Γεωρ. Αποστόλης), Αριστείδης (Νικ. Χ’’Δ. Κοτζιάς), Λεωνίδας (Νικ. Αργύ-
ρης), Καλλιόπη (Θεοδ. Καλάρης), Αλέξανδρος (Νικ. Χ’’Αλεξανδρής), Πηνελόπη (Αναγν.
Κοντός), Άγ. Νικόλαος (Κων. Χ’’Κυριακού), Ηρακλής (Ιω. Μαρκής), Θεμιστοκλής (Θε-
οδ. Ματθαίου), Επαμεινώνδας (Ανδρ. Δομεστίνης), Λεωνίδας (Νικ. Γιάνναρης), Ξενο-
φών (Νικ. Καρακωνσταντής), Πηνελόπη (Χ’’Γεωρ. Κοτζιάς), Άγιος Νικόλαος (Νικ.
Μαυρογιάννης), Αχιλλεύς (Αναγν. Μπουρέκας), Αμερικάνα (Κων. Χ’’Αγγελής), Μινέρ-
βα (Δημ. Χ’’ Ιω. Κοτζιάς).
Συναρχηγοί στην εκστρατεία αυτή ήταν οι Νικ. Αποστόλης, Ιω. Καλάρης, Νικ.
Χ’’Δ. Κοτζιάς, Γεωρ. Σκανδάλης και Ανδρ. Γιαννίτσης.
ντων τουρκικών πλοίων ολοκληρώθηκε σε δύο ώρες και οπωσδήποτε μείωσε

σημαντικά τις τουρκικές αποβατικές δυνατότητες.
Ο τουρκικός στόλος παρέμεινε απαθής στο αγκυροβόλιό του και μόνο
όταν είδε τα ελληνικά πλοία να πλησιάζουν απέπλευσε εσπευσμένα. Οι δύο
αντίπαλοι δεν έδειξαν μεγάλη διάθεση να αναμετρηθούν, εξαιτίας, κυρίως,
του μεγάλου κυματισμού που δυσκόλευε τους χειρισμούς και τη βολή των
πυροβόλων. Όταν άρχισε να σουρουπώνει ο ελληνικός στόλος αγκυροβόλη-
σε στον όρμο Κολώνες (Ηραίον) στα νότια του νησιού, ενώ ο τουρκικός κι-
νήθηκε προς το Πυθαγόρειο.
Το πρωί της 10ης Ιουλίου ο τουρκικός στόλος αποβίβασε τρία στρατι-
ωτικά τμήματα στο νησί, αλλά η σθεναρή αντίσταση των Σαμιωτών τα κα-
θήλωσε στην ακτή και μετά από δίωρη μάχη υποχρεώθηκαν να αποσυρθούν
με βαριές απώλειες. Μετά απ’ αυτό οι αποβατικές δυνατότητες των Τούρκων
μειώθηκαν περισσότερο και ο Καρά Αλής αποφάσισε να κινηθεί προς νότο
για να ενωθεί με τον αιγυπτιακό στολίσκο 14 πλοίων υπό τον Ισμαήλ Τζι-
μπραλτάρ.
Το πρωί της επόμενης ημέρας τα ελληνικά πλοία κινήθηκαν προς νότο
για να εντοπίσουν την εχθρική αρμάδα. Με ένδεκα ναυάρχους και διαχωρι-
σμένα σε μικρές ομάδες, τα ελληνικά πλοία έπλεαν χωρίς συντονισμό, δια-
σκορπισμένα σε μεγάλη έκταση. Η συνάντηση με τα πλοία του Καρά Αλή
έγινε το απόγευμα της 12ης Ιουλίου νότια της Κω. Τα τουρκικά πλοία είχαν
ακινητοποιηθεί λόγω νηνεμίας μεταξύ Κω και νησίδας Γυαλί και μερικά από
τα ελαφρά ελληνικά βρίκια κατάφεραν να τα πλησιάσουν μαζί με τέσσερα
υδραίϊκα πυρπολικά. Μόλις, όμως, άρχισε να δυναμώνει ο άνεμος τα βαριά
πλοία του τουρκικού στόλου μπόρεσαν να κινηθούν προς τα ελληνικά βρίκι-
α, που μπροστά στην υπεροχή του εχθρικού πυροβολικού, υποχρεώθηκαν να
αποχωρήσουν άτακτα προς βορρά.
Ατυχώς τέσσερα από τα πυρπολικά εγκλωβίστηκαν κοντά στις ακτές
χωρίς κατάλληλο άνεμο και τα τρία απ’ αυτά αναγκάστηκαν να αυτοπυρπο-
ληθούν, ενώ το τέταρτο κυριεύτηκε άθικτο από τους Τούρκους. Ήταν μία
μικρή τακτική νίκη του Καρά Αλή, που συνέχισε ικανοποιημένος τον πλου
του προς τη Ρόδο για να ενωθεί με τον αιγυπτιακό στολίσκο.
Στα πλοία του αιγυπτιακού στολίσκου επέβαιναν περίπου 2.000 Αλβα-
νοί στρατιώτες προοριζόμενοι να καταστείλουν την εξέγερση των Κρητών,
αλλά και για επεμβάσεις σε άλλα επαναστατημένα μέρη.
Τα ελληνικά πλοία περιφέρονταν επί πέντε ημέρες στην περιοχή Πά-

τμου - Λέρου - Καλύμνου - Κόλπου Γέροντα και μόνο στις 16 Ιουλίου συ-
γκεντρώθηκαν δέκα πολεμικά με τρία πυρπολικά και πλησίασαν στην Κω
για να επιτεθούν στα εκεί αγκυροβολημένα τουρκικά πλοία. Αυτά, όμως, εί-
χαν αποπλεύσει την προηγούμενη νύκτα.
Την 23η Ιουλίου έφτασαν στην περιοχή των επιχειρήσεων τέσσερις δι-
ακεκριμένοι Υδραίοι καραβοκύρηδες / καπετάνιοι, οι Ανδρέας Μιαούλης,
Φραγκίσκος Βούλγαρης, Εμμανουήλ Τομπάζης και Γεώργιος Κιβωτός, για
να εκτιμήσουν την κατάσταση και να προτρέψουν τους καπετάνιους των
τριών νησιών να συνεχίσουν ενωμένοι τη δράση τους κατά του εχθρού. Πε-
ριόδευσαν στα αγκυροβόλια της περιοχής και ενεθάρρυναν τα πληρώματα
με τις ελπιδοφόρες ειδήσεις από το Μωριά και την Κρήτη. Ειδικά απέσπα-
σαν από τους απείθαρχους Ψαριανούς καπετάνιους την υπόσχεση ότι τα δια-
σκορπισμένα πλοία τους θα ενωθούν στην Αστυπάλαια και θα πλεύσουν
προς συνάντηση του ελληνικού στόλου.
Την 26η Ιουλίου ήλθε η βαρδακόστα στη νησίδα Λειψοί –όπου ήταν
αγκυροβολημένα τα περισσότερα υδραίϊκα και σπετσιώτικα πλοία– για να
ενημερώσει τον Ιακ. Τομπάζη ότι ο εχθρικός στόλος (συνολικά 27 πλοία) εί-
χε αποπλεύσει από τη Ρόδο με κατεύθυνση προς βορρά.
Σε σύσκεψη των καπετάνιων πάνω στην υδραίϊκη ναυαρχίδα αποφα-
σίστηκε να ακολουθήσει ο τρινήσιος στόλος την οθωμανική αρμάδα και να
συγκρουστεί μαζί της εφόσον επιχειρούσε νέα απόβαση στη Σάμο.
Το πρωί της 29ης Ιουλίου μία ομάδα ελληνικών πλοίων ήλθε σε επαφή
με τον τουρκο-αιγυπτιακό στόλο βορειοδυτικά της Νισύρου και προσπάθησε
να τον πλησιάσει εκμεταλλευόμενη τον πολύ ασθενή άνεμο. Τα ντελίνια και
οι φρεγάτες του εχθρού κινήθηκαν απειλητικά και τα ελληνικά πλοία ανα-
γκάστηκαν, μετά την ανταλλαγή μερικών κανονιοβολισμών, να αποσυρθούν
προς νότο. Τα υδραίϊκα βρίκια Αχιλλεύς (Ιω. Βούλγαρης), Ηρακλής (Νικ. Ρε-
βίδης), η γολέτα Τερψιχόρη, ένα πυρπολικό (αγορασμένο στη Μύκονο) και
το ψαριανό βρίκι Μινέρβα βραδυπορούσαν εξαιτίας της μεγάλης αποθαλασ-
σίας. Μεταξύ της Νισήρου και της νησίδας Γυαλί δέχτηκαν σφοδρά πυρά
από εχθρική φρεγάτα, που τα πλησίασε και προσπάθησε να επωφεληθεί από
τη μειονεκτική θέση τους. Τελικά, τα ελληνικά πλοία κατάφεραν να διαφύ-
γουν εκτός από το πυρπολικό, το πλήρωμα του οποίου πανικοβλήθηκε και το
εγκατέλειψε αφού του έβαλε φωτιά.
Άλλη αψιμαχία δεν σημειώθηκε τις επόμενες ημέρες, καθώς ο οθωμα-

νικός στόλος συνέχισε να κινείται προς βορρά υπό τη διακριτική παρακο-
λούθηση των ελληνικών πλοίων. Μόνο την 3η (ή 4η) Αυγούστου οι Τούρκοι
προσπάθησαν να αποβιβάσουν στρατιωτικό τμήμα στη Λέρο, αλλά αυτό α-
ναχαιτίστηκε στην ακτή από τους Λέριους και σύντομα αποχώρησε.
Την 9η Αυγούστου η ελληνική βαρδακόστα ειδοποίησε ότι η οθωμανι-
κή αρμάδα είχε αγκυροβολήσει στις νότιες ακτές της Σάμου, αλλά όταν τα
ελληνικά πλοία πλησίασαν, την επόμενη ημέρα, ο εχθρός είχε αποχωρήσει
προς βορρά, χωρίς να επιχειρήσει ξανά την αποβίβαση στρατευμάτων στο
νησί.
Μετά από μία ημέρα ο οθωμανικός στόλος επανέπλευσε στα Δαρδα-
νέλλια, ενώ τα ελληνικά πλοία επέστρεψαν στα νησιά τους μεταξύ 10 και 13
Αυγούστου.
Η δράση του ελληνικού στόλου, στην πρώτη αυτή μεγάλη εκστρατεία,
χαρακτηρίστηκε από τη μεγάλη απειθαρχία των καπετάνιων και την έλλειψη
συντονισμού λόγω της πολυαρχηγικής διοίκησης (ένδεκα ναύαρχοι !). Επί-
σης, τα πληρώματα των πυρπολικών έδειξαν απειρία και ατολμία όταν βρέ-
θηκαν αντιμέτωπα με τα μεγάλα εχθρικά πλοία στην ανοικτή θάλασσα. Ω-
στόσο και από την πλευρά του ο οθωμανικός στόλος φάνηκε ανίκανος να
πραγματοποιήσει την απόβαση στη Σάμο, αν και συνάντησε υποτονική αντί-
δραση από τον αντίπαλο και γενικά στάθηκε αμήχανος μπροστά στον άναρ-
χο μεν, αλλά πολυάριθμο στόλο των Ελλήνων επαναστατών. Πάντως, για
τους Έλληνες το μεγάλο κέρδος ήταν ότι αποσοβήθηκε η κατάληψη της Σά-
μου από τον εχθρό.
Ο αγώνας για τα παράκτια φρούρια κλιμακώνεται. Καταστροφή

του Γαλαξειδίου
Η αποτυχία του Ομέρ Βρυώνη να εισβάλλει στην Πελοπόννησο, η πτώση

των φρουρίων της Μονεμβασίας (23 Ιουλίου 1821) και του Νεοκάστρου στο
Ναβαρίνο (7 Αυγούστου 1821), καθώς και η συνεχιζόμενη στενή πολιορκία
του Ναυπλίου και της Πάτρας, ανησύχησαν το σουλτάνο και τον έπεισαν ότι
έπρεπε να χρησιμοποιήσει πιο αποφασιστικά το στόλο του. Διέταξε, λοιπόν,
πάλι το ριαλά μπέη (υποναύαρχο) Καρά Αλή να αποπλεύσει αμέσως με ι-
σχυρή δύναμη για να ενισχύσει τα υπό τουρκική κατοχή φρούρια στις Πελο-
ποννησιακές ακτές και να καταστρέψει το Γαλαξείδι, παραθαλάσσια πόλη

στρατηγικής σημασίας.
Οι Γαλαξειδιώτες είχαν εξοργίσει τον σουλτάνο γιατί (αν)εφοδίαζαν
με πυρομαχικά και τρόφιμα τα ελληνικά στρατόπεδα γύρω από την Πάτρα
και την Άμφισσα, ενώ παράλληλα παρεμπόδιζαν με τα πλοία τους τη διακί-
νηση τουρκικών δυνάμεων και εφοδίων μέσα στον Κορινθιακό και τον Πα-
τραϊκό κόλπο. Ο Καρά Αλή που κινητοποίησε γρήγορα ένα επιβλητικό στό-
λο αποτελούμενο από τρία πλοία της Γραμμής, πέντε φρεγάτες και τριάντα
περίπου κορβέτες και βρίκια, εντοπίστηκε στο Κρητικό πέλαγος (βορείως
των Χανίων) από γαλλικό πολεμικό βρίκι31. Στην περιοχή αυτή συνενώθηκε
με τον αιγυπτιακό στολίσκο (δεκατέσσερα πλοία) υπό τον Ισμαήλ Τζιμπραλ-
τάρ και με ομάδα δέκα τυνησιακών και αλγερινών πλοίων.
Με έκτακτο έρανο στην Ύδρα (27 Αυγούστου) συγκεντρώθηκαν
109.400 γρόσια και 15.085 ισπανικά τάλιρα32 και μπόρεσαν να κινητοποιη-
θούν μόνο είκοσι πλοία33, ενώ ανάλογα ενήργησαν οι Σπετσιώτες καταφέρ-
νοντας να ετοιμάσουν δώδεκα πλοία34. Οι Ψαριανοί είχαν στείλει, από τις
αρχές Σεπτεμβρίου, ένα στολίσκο έντεκα πλοίων35 για να βοηθήσει τους ε-
___________________
31. J. de la GRAVIERE, Ιστορία του αγώνα των Ελλήνων, σ. 87-88.
32. ΑΝΤ. ΛΙΓΝΟΥ, Ιστορία της νήσου Ύδρας, τομ. 2, σ. 170.
33. Ήταν τα Άρης (Ανδρ. Μιαούλης), Θεμιστοκλής (Ιακ. Τομπάζης), Μιλτιάδης
(Λαζ. Λαλεχός), Τιμολέων (Λαζ. Πινότσης), Αχιλλεύς (Ιω. Βούλγαρης), Τερψιχόρη (Αντ.
Ραφαήλ), Νέρων (Ιω. Ζάκας), Μιλτιάδης (Γεωρ. Σαχίνης), Αίολος (Θεοδ. Γκιώνης), Λε-
ωνίδας (Δ. Κιοσές), Αχιλλεύς (Χριστόφιλος Δημ. Χριστοφίλου), Οδυσσεύς (Δημ. Αντ.
Βώκος), Επαμεινώνδας (Ιω. Γκέλης), Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας), Κέχρωψ (Σάββας
Ανδρέου), Ηρακλής (Νικ. Ρεβίδης), Τηλέμαχος (Ηλίας Χ’’Γιώρτζου), Οδυσσεύς (Αντ.
Ευαγγελίδης), Τηλέμαχος (Ιω. Δοκός), Βατερλώ (Πέτρος Α. Ζώτος).
Συναρχηγοί του υδραίϊκου στόλου οι Ιακ. Τομπάζης και Ανδρ. Μιαούλης.
34. Ήταν τα Σόλων (Γεωρ. Πάνου), Ποσειδών (Σπυρ. Αντωνίου), Πελεκάνος
(Νικ. Α. Κυριακού), Ηρακλής (Αναργ. Α. Χ’’Αναργύρου), Αχιλλεύς (Ηλ. Θερμισιώτης),
Διομήδης (Θεοδοσ. Γκ. Μπότασης), Περικλής (Κωνστ. Μπουκουβάλας), Αχιλλεύς (Νικ.
Αδριανού), Κόντε Μπένιξ (Γκ. Τσούπας), Επαμεινώνδας (Νικ. Τσοχαντάρης), Θεμιστο-
κλής (Θεοδ. Χ’’Ιω. Μέξης), Λεωνίδας (Δημ. Ν. Λάμπρου). Αρχηγός του σπετσιώτικου
στόλου ήταν ο Γεωρ. Πάνου.
35. Τα ψαριανά αυτά πλοία ήταν τα Ηρακλής (Ανδρ. Γιαννίτσης), Φιλοκτήτης
(Γεωρ. Σκανδάλης), Πηνελόπη (Αναγν. Κοντός), Σωκράτης (Γεωρ. Αποστόλης), Λεωνί-
δας (Ιω. Καλάρης), Μινέρβα (Δημ. Χ’’Δ. Κοτζιάς), Αχιλλεύς (Αναγν. Μπουρέκας), Πη-
νελόπη (Χ’’Γεωρ. Κοτζιάς), Αμερικάνα (Κων. Χ’’Αγγελής), Λεωνίδας (Νικ. Γιάνναρης),
Λεωνίδας (Νικ. Αργύρης). Ναύαρχος είχε οριστεί ο Γεωρ. Σκανδάλης.
παναστάτες στην Κασσάνδρα της Χαλκιδικής, γι’ αυτό αδυνατούσαν να α-

νταποκριθούν άμεσα στο κάλεσμα των Υδραίων να συμμετάσχουν στην εκ-
στρατεία.
Ενόσω οι Υδραίοι και οι Σπετσιώτες προσπαθούσαν να κινητοποιή-
σουν τα πλοία τους, ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος διέσχισε ανενόχλητος το
Αιγαίο και κατευθύνθηκε προς την Κορώνη και τη Μεθώνη. Εκεί αποβίβασε
τρόφιμα και άλλα εφόδια για τις φρουρές των φρουρίων των δύο πόλεων
και, στη συνέχεια, μετά από μία αποτυχημένη –καταδρομικής μορφής– απο-
βατική ενέργεια στην Καλαμάτα, έπλευσε προς τη Ζάκυνθο· τελικά δε κατέ-
ληξε να αγκυροβολήσει στην Πάτρα στις 7 Σεπτεμβρίου.
Οι δύο αρχηγοί, ο Καρά Αλή και Ισμαήλ Τζιμπραλτάρ, αποφάσισαν να
επιτεθούν στο Γαλαξείδι με ισχυρό στολίσκο, αποτελούμενο από μία φρεγά-
τα, δύο κορβέτες, είκοσι οκτώ βρίκια και δεκαπέντε μεταγωγικά στα οποία
επέβαιναν 2.500 Τούρκοι και Αιγύπτιοι στρατιώτες. Τη διοίκηση της αποβα-
τικής δύναμης ανέλαβε ο Ισμαήλ Τζιμπραλτάρ, παλαιός και σκληρός πειρα-
τής, στον οποίο ο Μωχάμετ Άλι είχε αναθέσει την αρχηγία του αιγυπτιακού
στόλου.
Στα ναυλωμένα από τους Οθωμανούς μεταγωγικά πλοία υπήρχε και το
αγγλικό Ζηνοβία, το οποίο γνωρίζοντας την περιοχή ανέλαβε να πλοηγήσει
τον τουρκο-αιγυπτιακό στολίσκο. Στη Ζηνοβία, επέβη και ο πασάς της Πά-
τρας Γιουσούφ για να συντονίσει τη δράση των χερσαίων και ναυτικών δυ-
νάμεων και ειδικά για να επιβλέψει την επιχείρηση κατά του Γαλαξειδίου.
Η ισχυρή τουρκο-αιγυπτιακή αποβατική δύναμη απέπλευσε από την
Πάτρα την 8η Σεπτεμβρίου και αφού ανεφοδίασε τα πολιορκούμενα φρούρια
των στενών Ρίου-Αντιρίου, μπήκε στον Κορινθιακό κόλπο. Στη συνέχεια
κανονιοβόλησε τα ελληνικά άτακτα στρατεύματα που πολιορκούσαν τη
Ναύπακτο και το απόγευμα της ίδιας ημέρας αγκυροβόλησε μπροστά στο
Αίγιο.
Από τα τουρκικά και τα αιγυπτιακά πλοία αποβιβάστηκαν αρκετοί άν-
δρες στην παραλία του Αιγίου και επιδόθηκαν σε λεηλασίες και στην πυρπό-
ληση δημόσιων και ιδιωτικών κτιρίων. Ο φόβος μήπως ακολουθήσει γενική
τουρκική επίθεση στην πόλη του Αιγίου, έκανε τον Αλ. Υψηλάντη να σπεύ-
___________________
Άλλα δύο ψαριανά πλοία, τα Θεμιστοκλής (Αναγν. Καλημέρης) και Θεμιστοκλής
(Εμμ. Βαλαβάνος) είχαν σταλεί για να βοηθήσουν τους κατοίκους της Θάσου.
σει εκεί με ελληνικό στρατιωτικό τμήμα και ένα λόχο Φιλελλήνων υπό τον
Γάλλο Baleste, που πέντε ημέρες προτήτερα είχε πολεμήσει σθεναρά στην
Καλαμάτα. Ακολούθησε ο Θ. Κολοκοτρώνης με 700 άνδρες και ο Ανδρέας
Λόντος με 1.000 άνδρες και όλες αυτές οι δυνάμεις εγκαταστάθηκαν σε υ-
ψώματα γύρω από την πόλη.
Ο Ισμαήλ Τζιμπραλτάρ δεν επρόκειτο βέβαια να παρεκκλίνει από την
αποστολή του που ήταν να καταστρέψει το Γαλαξείδι. Ωστόσο, η απειλή να
επιτεθεί στο Αίγιο καθήλωσε εκεί τις ελληνικές χερσαίες δυνάμεις, ενώ και ο
υδραιο-σπετσιώτικος στόλος δεν είχε ακόμη αποπλεύσει. Έτσι το Γαλαξείδι,
παρά τις επανειλημμένες εκκλήσεις των κατοίκων του, αφέθηκε να αντιμε-
τωπίσει μόνο του την επικείμενη εχθρική επίθεση.
Οι Γαλαξειδιώτες ετοιμάστηκαν πάντως για τον ύστατο αγώνα με στω-
ικότητα. Έστησαν παράκτιες πυροβολαρχίες με κανόνια και πυρομαχικά από
τα πλοία που υπήρχαν στο λιμάνι, ενώ μετέτρεψαν και μερικά μικρά σκάφη
σε πυρπολικά. Επίσης, στρατολόγησαν 200 άνδρες υπό τον οπλαρχηγό Πα-
νουργιά, από τα γειτονικά χωριά, για να ενισχύσουν τη φρουρά των 350 μά-
χιμων ανδρών της πόλης. Ο εχθρικός στόλος εμφανίστηκε μπροστά στο Γα-
λαξείδι το απόγευμα της 21ης Σεπτεμβρίου και ο Αιγύπτιος ναύαρχος έστειλε
αμέσως με βάρκα τελεσίγραφο προς τους προκρίτους να παραδώσουν την
πόλη άνευ όρων. Οι Γαλαξειδιώτες πυροβόλησαν την αιγυπτιακή βάρκα, ο-
πότε τα πλοία του Ισμαήλ απάντησαν με πυκνούς κανονιοβολισμούς και σύ-
ντομα σίγησαν τις επάκτιες πυροβολαρχίες των αμυνόμενων, προκαλώντας
σοβαρές ζημιές και στην πόλη.
Τα γυναικόπαιδα και οι γέροντες είχαν μεταφερθεί νωρίτερα σε σπη-
λιές στα γύρω βουνά, ενώ τη νύκτα, μετά το σφοδρό βομβαρδισμό, οι άτα-
κτοι του Πανουργιά εγκατέλειψαν την πόλη και οι περισσότεροι ένοπλοι κά-
τοικοι πτοήθηκαν και ακολούθησαν το παράδειγμά του. Τμήματα των Αιγυ-
πτίων και των Αλγερινών αποβιβάστηκαν το επόμενο πρωί, σκότωσαν τους
απομείναντες στην πόλη και κράτησαν ελάχιστους μόνο αιχμαλώτους. Η πό-
λη λεηλατήθηκε και ύστερα τα σπίτια παραδόθηκαν στη φωτιά, καθώς και
τα όσα πλοία βρέθηκαν στους ταρσανάδες για επισκευή ή συντήρηση. Στο
λιμάνι κυριεύτηκαν από τους Αιγύπτιους 34 ενεργά πλοία (τα 31 ανήκαν σε
Γαλαξειδιώτες και τα 3 σε Ζακυνθινούς και Κεφαλλονίτες), και ανάμεσά
τους τα 12-15 εξοπλισμένα γαλαξειδιώτικα που είχαν πάρει μέρος σε κατα-
δρομές και αποκλεισμούς.
Καθώς η εποχή ήταν πια προχωρημένη και η καταστροφή του Γαλα-

ξειδίου είχε συντελεστεί, ο Καρά Αλή έκρινε ότι μπορούσε να επιστρέψει
στην Κωνσταντινούπολη για να επιδείξει την λεία του και να απολαύσει τον
θρίαμβό του. Απέπλευσε, λοιπόν, από την Πάτρα και στη Ζάκυνθο, όπου
σταμάτησε, πληροφορήθηκε ότι ο ελληνικός στόλος βρισκόταν στην περιοχή
και ότι σύντομα θα τον συναντούσε. Εν τω μεταξύ οι Ψαριανοί, μετά τις 15
Σεπτεμβρίου, είχαν ετοιμάσει οκτώ πλοία36 και δύο πυρπολικά και τα έστει-
λαν να ενωθούν με τον υδραιο-σπετσιώτικο στόλο. Όταν, όμως, πληροφορή-
θηκαν την καταστροφή του Γαλαξειδίου και πως ο οθωμανικός στόλος πλέει
προς το Αιγαίο, έσπευσαν να στείλουν διαταγή (με ταχύπλοο σκάφος) στον
Αποστόλη να επιστρέψει το ταχύτερο, με το στολίσκο, στα Ψαρά.
Έτσι, την αυγή της 28ης Σεπτεμβρίου ο ελληνικός στόλος, αποτελού-
μενος μόνο από τα υδραίϊκα και τα σπετσιώτικα πλοία, ήλθε σε επαφή με
τον οθωμανικό, κοντά στις δυτικές ακτές της Πελοποννήσου. Τα ελληνικά
πλοία παρέπλεαν τις ακτές του Ναβαρίνου, όταν εντόπισαν προς βορρά τον
εντυπωσιακό εχθρικό στόλο, με τα 120 και πλέον πλοία του (μαζί με τα λα-
φυραγωγημένα γαλαξειδιώτικα), να είναι απλωμένος σε σχηματισμούς που
κάλυπταν μεγάλη έκταση.
Ο Καρά Αλή με τα ντελίνια και τις φρεγάτες του στράφηκε προς τα
ελληνικά πλοία, ενώ τα μεταγωγικά με τα γαλαξειδιώτικα λάφυρα, συνέχι-
σαν, με την προστασία των κορβετών και των βρικίων, τον πλου προς νότο.
Τα υδραιο-σπετσιώτικα πλοία πλησίασαν σκόπιμα κοντά στις πελο-
ποννησιακές ακτές αναγκάζοντας τα μεγάλα εχθρικά πολεμικά να κρατη-
θούν μακριά από τα αβαθή νερά και να βάλλουν από μεγάλη απόσταση, χω-
ρίς αποτέλεσμα. Η ανταλλαγή κανονιοβολισμών μεταξύ των αντιπάλων συ-
νεχίστηκε έως τη δύση του ήλιου, καθώς τα ελαφρά ταχύπλοα ελληνικά βρί-
κια απομακρύνονταν συνεχώς από τα μεγάλα τουρκικά πλοία.
Στη διάρκεια της καταδίωξης, οι Τούρκοι έστειλαν και 18 μεγάλες
βάρκες με αγήματα εμβολής για να επιτεθούν σε μερικά βραδυπορούντα ελ-
___________________
36. Ήταν τα Λεωνίδας (Ν. Αποστόλης), Αριστείδης (Νικ. Χ’’Δ. Κοτζιάς), Ηρα-
κλής (Ιω. Μαρκής), Λεωνίδας (Αναγν. Τζώτζης), Άγ. Νικόλαος (Νικ. Μαυρογιάννης),
Ιάσων (Νικ. Βελισαρίου), Θεμιστοκλής (Γεωρ. Χ’’Μικές), Ξενοφών (Νικ. Καρακωνστα-
ντής).
ληνικά πλοία, αλλά δέχτηκαν σφοδρά πυρά και δεν μπόρεσαν να πλησιά-
σουν.
Την επόμενη ημέρα συνεχίστηκε η καταδίωξη από τα μεγάλα εχθρικά
πλοία και ο υδραιο-σπετσιώτικος στόλος υποχρεώθηκε να διασπαστεί σε δύο
ομάδες. Η μία ομάδα συνέχισε να πλέει κοντά στις ακτές του Κυπαρισσια-
κού κόλπου, ενώ η άλλη κινήθηκε προς το στενό Ζακύνθου-Πελοποννήσου.
Το πρωί της 30ης Σεπτεμβρίου, η πρώτη ομάδα από 15 περίπου πλοία
επιτέθηκε εναντίον δύο μικρών εχθρικών πλοίων κοντά στη νησίδα Πρώτη
(λίγο βορειότερα του Ναβαρίνου), αλλά παρενέβησαν 3 δίκροτα και 5 φρε-
γάτες αναγκάζοντας τα ελληνικά πλοία να αναζητήσουν πάλι την ασφάλειά
τους κοντά στις ακτές. Μετά από πολύωρη ανταλλαγή αναποτελεσματικών
πυρών τα ελληνικά πλοία αποσύρθηκαν τελικά προς βορρά.
Η δεύτερη ομάδα από 10-12 ελληνικά πλοία εντόπισε ανατολικά της
Ζακύνθου ένα απομονωμένο αλγερινό βρίκι. Τα υδραιο-σπετσιώτικα πλοία
σύντομα το περικύκλωσαν και άρχισαν να το κανονιοβολούν λυσσαλέα από
κοντινή απόσταση. Παρά τη γενναία αντίστασή του το βρίκι αναγκάστηκε
τελικά να προσαράξει στα αβαθή των ζακυνθινών ακτών πολύ κοντά στη
Χώρα (την πρωτεύουσα του νησιού) και το πλήρωμά του για να μην αιχμα-
λωτιστεί βγήκε αμέσως στη στεριά προσβλέποντας στην προστασία των αγ-
γλικών Αρχών.
Στην παραλία Μωραΐτες πρόσφυγες και Ζακυνθινοί άρχισαν να πυρο-
βολούν τους Αλγερινούς ναυτικούς, ενώ αγγλικό απόσπασμα που ήλθε για
να τους προστατεύσει ενεπλάκη στη σύγκρουση, με αποτέλεσμα να σκοτω-
θούν δύο Ζακυνθινοί και ένας Άγγλος στρατιώτης. Κηρύχτηκε, τότε, στρα-
τιωτικός νόμος και πέντε Ζακυνθινοί με συνοπτική διαδικασία καταδικάστη-
καν και εκτελέστηκαν γιατί πυροβόλησαν εναντίον του αγγλικού αποσπά-
σματος37.
Όταν στην περιοχή της σύγκρουσης με το αλγερινό βρίκι πλησίασαν
τα τουρκικά ντελίνια και οι φρεγάτες, τα ελληνικά πλοία διασκορπίστηκαν.
Μερικά πέρασαν το στενό της Ζακύνθου και κινήθηκαν βορειοδυτικά προς
την Κεφαλλονιά για να ξεφύγουν, ενώ άλλα κινήθηκαν προς τις πελοποννη-
σιακές ακτές, μεταξύ Κυλλήνης και Κατάκωλου.
___________________
37. G. FINLEY, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, σ. 205-206.
Τα ελληνικά πλοία, για μία ακόμη φορά, πλέοντας κοντά στις ακτές,
κατάφεραν να αποφύγουν τον εγκλωβισμό τους από τα υπέρτερα εχθρικά
πλοία, εκτός του σπετσιώτικου βρικίου Περικλής (Θεοδ. Χ’’Ιω. Μέξης), που
καθηλώθηκε από τη νηνεμία και βαλλόμενο συνεχώς εγκαταλείφθηκε από το
πλήρωμά του. Οι Σπετσιώτες φεύγοντας βιαστικά για να σωθούν στη στεριά
δεν φρόντισαν να το πυρπολήσουν και οι Τούρκοι περιχαρείς έσπευσαν και
το πρόσθεσαν στα λάφυρά τους.
Μετά από τις μάλλον περιορισμένες αυτές συγκρούσεις, ο Καρά Αλή,
αφού παρέλαβε από τη Ζάκυνθο τους επιζώντες Αλγερινούς, συνέχισε τον
πλου του και διέσχισε πάλι ανενόχλητος το Αιγαίο, ενώ τα υδραίϊκα και τα
σπετσιώτικα πλοία επέστρεψαν σταδιακά στις βάσεις τους, μέσα στο πρώτο
δεκαήμερο του Οκτωβρίου. Όταν ο τουρκικός στόλος περνούσε ανοικτά των
Ψαρών στάλθηκαν από τους Ψαριανούς δύο πλοία ο Φιλοκτήτης του Γεωρ.
Σκανδάλη και ο Ξενοφώντας του Νικ. Καρακωνσταντή και δύο πυρπολικά
για να τον προσβάλλουν, αλλά σε μερικές ώρες επέστρεψαν άπρακτα στο
νησί.
Έτσι, ο Καρά Αλή μπήκε θριαμβευτικά στο λιμάνι της Κωνσταντινού-
πολης με τις λείες του, επιδεικνύοντας επίσης τριάντα αιχμάλωτους κρεμα-
σμένους στα κατάρτια της ναυαρχίδας του και ο σουλτάνος ικανοποιημένος
από τα αποτελέσματα της εκστρατείας αυτής του απένειμε οριστικά τον τίτ-
λο του καπουδάν πασά.
Η εκστρατεία αυτή για τους Υδραιο-Σπετσιώτες υπήρξε πολύ απογοη-
τευτική και οι αδυναμίες του τρινήσιου στόλου αναδείχτηκαν πολύ έντονα.
Οι Ψαριανοί έδρασαν ανεξάρτητα σε άλλη περιοχή. Η Ύδρα και οι Σπέτσες,
λόγω οικονομικής αδυναμίας, κινητοποίησαν περιορισμένο αριθμό πλοίων
χωρίς να στείλουν μαζί ούτε ένα πυρπολικό, ενώ στη διάρκεια της εκστρα-
τείας έλλειψε η πειθαρχία και η ικανή διοίκησης. Επίσης στις συγκρούσεις
φάνηκε η μεγάλη υλική υπεροχή των Τούρκων και τα ελληνικά πλοία ανα-
γκάστηκαν να αποφεύγουν, συνεχώς, τη μετωπική αναμέτρηση. Η τακτική
της αγέλης των ελληνικών πλοίων, δεν μπορούσε, βέβαια, να αποδώσει χωρίς
τη σύμπραξη πυρπολικών που θα επιχειρούσαν να επιτεθούν σε κάποιο απο-
κομμένο εχθρικό πλοίο.
Από την πλευρά τους οι Τούρκοι δεν κατάφεραν να εγκλωβίσουν και
να καταστρέψουν έστω ένα μέρος των ελληνικών πλοίων, τα οποία με τη δε-
ξιοτεχνία των καπετάνιων και των πληρωμάτων τους κατάφερναν να ξεφεύ-

γουν από τις δύσκολες καταστάσεις.
Στο στρατηγικό επίπεδο ο Καρά Αλή πέτυχε να εξαλείψει τη γαλαξει-
διώτικη ναυτική δύναμη από τον Κορινθιακό, κάνοντας έτσι πιο εύκολη τη
ζωή των πολιορκημένων Τούρκων στην Πάτρα, τη Ναύπακτο και το Ρίο –
Αντίρριο, αφού τα ξένα εμπορικά πλοία μπορούσαν πλέον να τους ανεφο-
διάζουν ανεμπόδιστα. Ωστόσο, οι Τούρκοι έδειξαν ατολμία και δεν κατόρ-
θωσαν να ολοκληρώσουν την επιτυχία τους εγκαθιστώντας μια ισχυρή ναυ-
τική δύναμη στον Κορινθιακό και τον Πατραϊκό κόλπο, ώστε να διατηρή-
σουν μόνιμα τον έλεγχο της ζωτικής αυτής περιοχής.
***
Έως την εκπνοή του 1821 δεν έγινε άλλη αξιοσημείωτη επιχείρηση και μόνο
ολιγάριθμα υδραίϊκα και σπετσιώτικα πλοία συνέχισαν να μετέχουν περι-
στασιακά στον αποκλεισμό του Ναυπλίου.
Ο απολογισμός στο τέλος του πρώτου χρόνου της επανάστασης ήταν
πολύ θετικός για την ελληνική πλευρά. Ολόκληρη σχεδόν η Πελοπόννησος
και το μεγαλύτερο τμήμα της Στερεάς Ελλάδας είχε εκκαθαριστεί από τα
τουρκικά στρατεύματα. Λείψανα της τουρκικής κυριαρχίας στην Πελοπόν-
νησο αποτελούσαν τα φρούρια της Κορώνης, Μεθώνης, Ναυπλίου, Πατρών
και Ρίου· στην ανατολική Ελλάδα τα φρούρια Αθήνας και Καρύστου (Εύ-
βοιας) και στη δυτική Ελλάδα, τα φρούρια Άρτας, Πρέβεζας, Ιωαννίνων,
Ναυπάκτου και Αντιρρίου. Οι Τούρκοι κατείχαν σταθερά τη Λάρισα και την
κοιλάδα της Θεσσαλίας, ενώ τα ελληνικά άτακτα σώματα φρουρούσαν τα
στενά των Θερμοπυλών.
Στο Αιγαίο, με τη βοήθεια του τρινήσιου στόλου, είχε εδραιωθεί η ε-
πανάσταση στα περισσότερα νησιά και είχε ματαιωθεί η προσπάθεια τουρκι-
κής απόβασης στη Σάμο, ενώ η συμβολή των ελληνικών πλοίων στον απο-
κλεισμό παράκτιων τουρκικών φρουρίων υπήρξε αποτελεσματική μόνο στην
περίπτωση του Ναυπλίου.
Οι Οθωμανοί σημείωσαν μια αξιόλογη επιτυχία με την καταστροφή
του Γαλαξειδίου και μπόρεσαν να ανεφοδιάσουν ζωτικά φρούρια, χωρίς να
συναντήσουν σοβαρή αντίσταση από τον ελληνικό στόλο. Ωστόσο δεν κα-
τάφεραν να αποτρέψουν την πτώση των φρουρίων του Ναβαρίνου και της
Μονεμβάσιας, ούτε τόλμησαν να ενισχύσουν το Ναύπλιο από τη θάλασσα.
Η καταστροφή του δικρότου στην Ερεσσό ξύπνησε εφιάλτες του πα-

ρελθόντος στους Τούρκους και έδειξε στους Έλληνες ότι τα πυρπολικά απο-
τελούσαν τη μοναδική λύση, απέναντι στο ανώτερο πυροβολικό του εχθρι-
κού στόλου. Ωστόσο, η μορφή των ελληνικών πυρπολικών και η χρήση τους
στην ανοικτή θάλασσα θα έμενε για αρκετό χρόνο ακόμη σε πειραματικό,
ουσιαστικά, στάδιο.
Η απώλεια δεκάδων μικρών τουρκικών πλοίων (πολεμικών, βοηθητι-
κών, μεταγωγικών κ.ά.) από τη δράση των ελληνικών –κυρίως κουρσάρι-
κων– πλοίων, αιφνιδίασε δυσάρεστα την οθωμανική ηγεσία. Μέσα σε λίγους
μήνες οι ελληνικές θάλασσες έγιναν πολύ αφιλόξενες για μεμονωμένα τουρ-
κικά πλοία ή για μικρές αδύναμες ομάδες πλοίων και η Πύλη πείστηκε ότι
έπρεπε πια να καθιερώσει μόνιμα το σύστημα των προστατευόμενων νηοπο-
μπών και παράλληλα να σχεδιάσει την αποφασιστική προσβολή των βάσεων
–όπως έκανε με το Γαλαξείδι– των επικίνδυνων Ελλήνων καταδρομέων στο
Αιγαίο.
Ανεφοδιασμός και ενίσχυση των τουρκικών φρουρίων. Αμφίρ-

ροπη ναυμαχία στον Πατραϊκό κόλπο
Τον Ιανουάριο του 1822 η Πύλη απαλλάχτηκε από τον Αλή πασά και έκλει-
σε το εσωτερικό αυτό μέτωπο. Η εισβολή του Αλ. Υψηλάντη στη Μολδο-
βλαχία, αν και συνέβαλε σημαντικά στην αρχική εξέγερση στη νότια Ελλά-
δα, δεν μπόρεσε να απασχολήσει τα τουρκικά στρατεύματα για μεγάλο χρο-
νικό διάστημα. Η απειλή σύγκρουσης με τη Ρωσία είχε προσωρινά απομα-
κρυνθεί και ο πόλεμος με την Περσία βρισκόταν σε ύφεση.
Έτσι, οι Τούρκοι μπόρεσαν να καταστείλουν την επανάσταση στη
Χαλκιδική έως το Φεβρουάριο του 1822. Στη Δυτική Μακεδονία και τον
Όλυμπο ένα οθωμανικό στράτευμα από 20.000 άνδρες θα συνέτριβε έως την
άνοιξη του 1822 κάθε σοβαρή επαναστατική κίνηση, ενώ ο Ομέρ Βρυώνης
είχε προσωρινά σώσει την Ακρόπολη της Αθήνας και πέτυχε να ανακαταλά-
βει την Εύβοια.
Ο σουλτάνος Μαχμούτ έδωσε εντολή να προετοιμαστεί μια νέα σοβα-
ρή στρατιωτική εκστρατεία για το καλοκαίρι του 1822, με σκοπό να κτυπη-
θεί αποφασιστικά ο Μωριάς, η καρδιά της Επανάστασης. Μέχρι τότε τα
τουρκικά ερείσματα στα πελοποννησιακά παράλια θα έπρεπε να ενισχύονται

και να ανεφοδιάζονται τακτικά από τη θάλασσα.
***
Ο απόπλους του τουρκικού στόλου στα μέσα του Ιανουαρίου 1822 ήταν μια
ασυνήθιστη ενέργεια για την εποχή και έδειξε την πιεστική ανάγκη να ανε-
φοδιαστούν τα παράκτια φρούρια.
Με τον τουρκικό στόλο, υπό τον πάτρωνα μπέη (αντιναύαρχο) Πεπέ
Αλή, ενώθηκε ένας στολίσκος αιγυπτιακών, αλγερινών και τυνησιακών
πλοίων με επί κεφαλής τον Ισμαήλ Γιβραλτάρ. Η όλη δύναμη αριθμούσε πε-
ρί τα 65 πλοία και μεταξύ τους υπήρχαν 36 πολεμικά (7 φρεγάτες, 6 κορβέ-
τες και 23 βρίκια / γολέτες), ενώ τα υπόλοιπα ήταν μεταγωγικά που μετέφε-
ραν 4.000 στρατιώτες με 20 πυροβόλα για ενίσχυση της Πάτρας και πολλά
εφόδια για τα φρούρια. Καθώς ο οθωμανικός στόλος περνούσε, στις 24 Ια-
νουαρίου, δυτικά των Ψαρών και μετά ανοικτά της Ύδρας, τα πλοία των
τριών νησιών άρχισαν να κινητοποιούνται και σταδιακά να αποπλέουν.
Πρώτα απέπλευσαν (30 Ιανουαρίου) δεκαπέντε ψαριανά πλοία38 με ένα πυρ-
πολικό (Κ. Κανάρης) και ακολούθησαν (8 Φεβρουαρίου) 24 υδραίϊκα39 και
είκοσι σπετσιώτικα40 με ένα πυρπολικό (Δημ. Ποριώτης).
___________________
38. Ήταν τα Λεωνίδας (Νικ. Αποστόλης), Σωκράτης (Γεωρ. Αποστόλης), Πηνε-
λόπη (Αναγν. Κοντός), Φιλοκτήτης (Γεωρ. Σκανδάλης), Ηρακλής (Ανδρ. Γιαννίτσης),
Θεμιστοκλής (Χ’’Γεωρ. Δ. Κοτζιάς), Λεωνίδας (Νικ. Αργύρης), Αχιλλεύς (Γεωρ. Παπα-
μικές-Παγκάρας), Θεμιστοκλής (Αναγν. Καλημέρης), Αριστείδης (Νικ. Χ’’Δ. Κοτζιάς),
Λεωνίδας (Νικ. Γιάνναρης), Ξενοφών (Νικ. Καρακωνσταντής), Μινέρβα (Δημ. Χ’’Ιω.
Κοτζιάς), Νέα Καρχηδών (Γεωρ. Καλαφάτης) και μίστικο (Αναγν. Σαρηγιάννης). Αρχη-
γός είχε οριστεί ο Νικ. Αποστόλης.
39. Σύμφωνα με το Αρχείο Ύδρας (τόμ. 16, σ. 209) μετείχαν τα εξής 19 πλοία:
Μιλτιάδης (Λαζ. Λαλεχός), Κέχρωψ (Σάββας Ανδρέου), Νέρων (Ιω. Ζάκας), Θεμιστο-
κλής (Σταμ. Φώκας), Τηλέμαχος (Ηλ. Χ’’Γιώρτζος), Ηρακλής (Νικ. Ρεβίδης), Αχιλλεύς
(Χριστ. Δ. Χριστοφίλου), Επαμεινώνδας (Ιω. Γκέλης), Θεμιστοκλής (Ελευθ. Ραφαήλ),
Κίμων (Δημ. Α. Μιαούλης), Ιάσων (Βασ. ή Νικ. Σταμ. Μπουντούρης), Τηλέμαχος (Ιω.
Δοκός), Κίμων (Ιω. Μπατσαξής), Αθηνά (Γ. Σαχτούρης), Αχιλλεύς (Ιω. Βούλγαρης),
Τερψιχόρη (Αντ. Ραφαήλ), Λεωνίδας (Δημ. Κιοσές), Τιμολέων (Λαζ. Πινότσης), Οδυσ-
σεύς (Δημ. Α. Βώκος).
Ο ΑΝΤ. Α. ΜΙΑΟΥΛΗΣ (Οι ναυμαχίες του 1821, σ. 23-24), αυξάνει τα πλοία στα
24, αναφέροντας ότι μετείχαν και οι καπετάνιοι Εμμ. Τομπάζης, Ανδρέας Κοσμά Κολ-
μανιάτης (Αγαμέμνων), Δήμας Κριεμάδης (Κίμων), Γκίκας Ιωάννου (Κίμων), Κοσμάς
Μπαρμπαρής (Λυκομήδης), Αντ. Γ. Κριεζής (Θεμιστοκλής), και βέβαια ο Ανδρέας Μια-
Την 11η Φεβρουαρίου τα πλοία των τριών νησιών συναντήθηκαν στον

κάβο Μαλέα και πέρασαν το στενό μεταξύ Κυθήρων και πελοποννησιακών
ακτών με καταιγίζοντα σορόκο (ΝΑ άνεμο). Μετά από ένα πολύ δύσκολο
πλου, λόγω της κακοκαιρίας, τα πλοία του τρινήσιου στόλου αγκυροβόλη-
σαν στο Μεσολόγγι στις 17 Φεβρουαρίου.
Εν τω μεταξύ ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος είχε ανεφοδιάσει τα φρού-
ρια Κορώνης και Μεθώνης την 29η Ιανουαρίου. Στη συνέχεια έκανε μια α-
νεπιτυχή προσπάθεια να ανακαταλάβει το Νεόκαστρο στην Πύλο και τελικά
κατέπλευσε στην Πάτρα, περί την 6η Φεβρουαρίου.
Την αυγή της 18ης Φεβρουαρίου ο Αν. Μιαούλης με μερικά υδραίϊκα
πλοία προσπάθησε να πλησιάσει το εχθρικό αγκυροβόλιο, αλλά ο νότιος ά-
νεμος δυνάμωσε πολύ και τα υποχρέωσε να αναστρέψουν και να επιστρέ-
ψουν στο Μεσολόγγι. Το απόγευμα της επόμενης ημέρας έγινε σύσκεψη των
___________________
ούλης, που είχε οριστεί αρχηγός, μαζί με τους Ιω. Βούλγαρη και Λαζ. Πινότση. Δεν πε-
ριλαμβάνει, όμως, τους Λαζ. Λαλεχό και Ελευθ. Ραφαήλ.
Ο ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ (Συνοπτική Ναυτική Ιστορία, σ. 74) αναφέρει, επίσης,
ότι μετείχαν 24 Υδραίοι καπετάνιοι, προσθέτοντας τους Α. Μιαούλη, Μ. Τσαμαδό (Ά-
ρης), Αντ. Γ. Κριεζή (Θεμιστοκλής), Κοσμά Μπαρμπαρή (Λυκομήδης), Δήμα Κριεμάδη
(Κίμων), Ανδρέα Κοσμά Κολμανιάτη (Αγαμέμνων), αλλά δεν περιλαμβάνει τους Ελευθ.
Ραφαήλ και Δημ. Αν. Μιαούλη.
Ο Εμμ. Τομπάζης είναι πιθανόν να επέβαινε στο Θεμιστοκλής και, όπως συνήθι-
ζε, να είχε αφήσει, τυπικά, την πλοιαρχία στον Ελευθ. Ραφαήλ. Ο Ανδρ. Μιαούλης μπο-
ρεί να επέβαινε, μαζί με το γιο του Δημήτρη, στο βρίκι Κίμων ή κατά την πιο πιθανή εκ-
δοχή μετέσχε με το βρίκι Άρης· κάτι που, όμως, δεν έχει καταχωρηθεί στο Αρχείο της
Ύδρας. Το ίδιο συνέβη και με άλλα πλοία σε αρκετές περιπτώσεις· π.χ. σ’ αυτή την εκ-
στρατεία η συμμετοχή του βρικίου Αγαμέμνων με καπετάνιο τον Ανδρέα Κοσμά Κολ-
μανιάτη (γυναικαδελφό του πλοιοκτήτη Αναστ. Τσαμαδού) επιβεβαιώνεται από το Ημε-
ρολόγιο του πλοίου, αλλά δεν αναφέρεται στο Αρχείο.
40. Ήταν το Αχιλλεύς (Αναργ. Λεμπέσης), Ποσειδών (Σπυρ. Αντωνίου), Ηρακλής
(Ιω. Χρ. Κούτσης), Θεμιστοκλής (Ιω. Γεωρ. Κούτσης), Αχιλλεύς (Ιω. Α. Κυριακού), Η-
ρακλής (Αναργ. Α. Χ’’Αναργύρου), Περικλής (Νικ. Ιω. Ράπτης), Διομήδης (Νικ. Δ. Γου-
δής), Αλέξανδρος Α΄ (Δημ. Α. Σκλιάς), Αχιλλεύς (Παντελής Δ. Μπούμπουλης), Λεωνίδας
(Δημ. Ν. Λάμπρου), Κόντε Μπένιξ (Γκίκας Τσούπας), Παγκρατίων (Κυριάκος Ανδρού-
τσος), Αγαμέμνων (Λαζ. Κουτρουμπής), Ιερά Συμμαχία (Νικ. Δ. Λαζάρου - Ορλώφ), Λυ-
κούργος (Αδριανός Σωτηρίου), Ίππος Θαλάσσης (Ιω. Γ. Μπούκουρης), Λυκούργος (Ιω.
Σάντου), Σόλων (Νικ. Μυλωνάς), Αχιλλεύς (Θεοδ. Δ. Λαζάρου - Ορλώφ).
Η αρχηγία είχε ανατεθεί στον Γκίκα Τσούπα.
καπετάνιων στο πλοίο του Γκ. Τσούπα και αποφασίστηκε να προσβάλλουν

τον εχθρικό στόλο στο αγκυροβόλιό του.
Στις 3 το πρωί της 20ής Φεβρουαρίου οι ναύαρχοι ύψωσαν τα σχετικά
σήματα και τα ελληνικά πλοία άρχισαν να απάρουν και να κινούνται ανατο-
λικά προς την Πάτρα. Τα πλοία απέπλεαν σταδιακά και διασκορπίστηκαν σε
μεγάλη έκταση, λόγω της νηνεμίας, χωρίς να μπορούν να αναλάβουν κάποιο
σχηματισμό μάχης. Μόνο ο Αν. Μιαούλης, με συνεχείς αλλαγές πλεύσης και
εκμεταλλευόμενος τις παραμικρές πνοές του ανέμου κατάφερε να πλησιάσει
το εχθρικό αγκυροβόλιο. Περί τα δέκα άλλα πλοία προσπαθούσαν να πλη-
σιάσουν τη ναυαρχίδα, ενώ τα υπόλοιπα βραδυπορούσαν πολύ.
Όταν οι κινήσεις του ελληνικού στόλου έγιναν αντιληπτές από τους
Τούρκους, απέπλευσαν αμέσως 36 τουρκο-αιγυπτιακά πολεμικά πλοία και
πήραν δυτική πορεία για να συναντήσουν τον αντίπαλο.
Το μεσημέρι και ενώ ο απηλιώτης (ανατολικός άνεμος) ολοένα δυνά-
μωνε, ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος, σε χαλαρό σχηματισμό δύο στηλών,
πλησίασε την περιοχή νοτίως του Μεσολογγίου όπου ήταν διεσπαρμένα τα
περισσότερα ελληνικά πλοία και τα δύο πυρπολικά.
Την ίδια ώρα, ο Αν. Μιαούλης, έχοντας κερδίσει την προσήνεμη θέση,
στράφηκε δεξιά για να περάσει κάθετα μεταξύ δύο εχθρικών φρεγατών στην
ουρά του εχθρικού σχηματισμού. Η συμπλοκή της ελληνικής ναυαρχίδας με
την πλησιέστερη εχθρική φρεγάτα υπήρξε ιδιαίτερα σφοδρή και η ανταλλα-
γή συνεχόμενων ομοβροντιών από πολύ κοντινή απόσταση είχε ως αποτέλε-
σμα να προκληθούν σοβαρές ζημιές και στα δύο πλοία.
Στο σημείο της μάχης έσπευσαν και ενεπλάκησαν σταδιακά τα υδραίϊ-
κα πλοία Αθηνά (Γ. Σαχτούρης), Τιμολέων (Λαζ. Πινότσης), Αγαμέμνων
(Ανδρέας Κοσμά Κολμανιάτης), Τερψιχόρη (Αντ. Ραφαήλ), Επαμεινώνδας
(Αντ. Γ. Κριεζής), τα σπετσιώτικα Κόντε Μπένιξ (Γκ. Τσούπας), Λυκούργος
(Α. Σωτηρίου), Αχιλλεύς (Αναργ. Λεμπέσης), Λεωνίδας (Δ. Λάμπρου), Θεμι-
στοκλής (Ιω. Γ. Κούτσης), τα ψαριανά Λεωνίδας (Νικ. Αποστόλης), Ηρακλής
(Ανδρ. Γιαννίτσης), Πηνελόπη (Κων. Χ’’Γ. Κοτζιάς) και μερικά άλλα.
Περίπου τα μισά από τα ελληνικά πλοία, λόγω της επιδείνωσης του
καιρού, βρέθηκαν σε υπήνεμη θέση ως προς τον εχθρό και δεν μπόρεσαν να
πλησιάσουν ώστε να ρίξουν έστω και μία βολή41. Περισσότερο υπέφεραν τα
___________________
41. Βλ. Αναφορά των ναυάρχων προς τη Βουλή των Ελλήνων (22 Φεβρουαρίου
δύο μικρά πυρπολικά και του Κ. Κανάρη έπαθε τόσο σοβαρές ζημιές από
τον καιρό, που το πλήρωμά του αναγκάστηκε να το βυθίσει και να βγει με τη
σκαμπαβία στην ακτή του Μεσολογγίου.
Το απόγευμα, ύστερα από εξάωρη σκληρή μάχη των ελληνικών πλοί-
ων με τις δύο εχθρικές φρεγάτες, η βολή έγινε σχεδόν αδύνατη, ιδιαίτερα για
τα βρίκια και τις γολέτες, λόγω του κλυδωνισμού από τα κύματα και το σφο-
δρό άνεμο. Οι αντίπαλοι στόλοι σταμάτησαν τότε τον αγώνα και ο μεν ελλη-
νικός κινήθηκε νοτιοδυτικά προς την Κυλλήνη, ο δε οθωμανικός κρατήθηκε
όλη τη νύκτα στα πανιά μέσα στον Πατραϊκό κόλπο.
Την επόμενη ημέρα τα ελληνικά πλοία έμειναν κοντά στις ακτές της
Κυλλήνης προσπαθώντας να επισκευάσουν πρόχειρα τις ζημιές τους και να
περιποιηθούν τους τραυματίες τους. Το ίδιο έκανε και ο τουρκο-αιγυπτιακός
στόλος, που κατέπλευσε στη Ζάκυνθο. Τα καταπονημένα τουρκικά και αιγυ-
πτιακά πλοία αγκυροβόλησαν μάλλον άτακτα και δύο απ’ αυτά προσάραξαν
στα αβαθή, μπροστά στο Λοιμοκαθαρτήριο του νησιού.
Στις 22 Φεβρουαρίου ο ελληνικός στόλος κατέπλευσε για ύδρευση στο
Κατάκωλο με μειωμένη τη δύναμή του, καθώς περί τα δεκαπέντε πλοία εί-
χαν σταδιακά αποχωρήσει για τα νησιά τους, λόγω των ζημιών και των
τραυματισμένων ναυτών. Στο αγκυροβόλιο των ελληνικών πλοίων πλησίασε
ένα αγγλικό πλοίο και γνωστοποίησε στον Αν. Μιαούλη τη διακήρυξη των
αγγλικών Αρχών περί ουδετερότητας του Ιονίου Κράτους και απαγόρευσης
στα πλοία των εμπολέμων να πλησιάζουν σε απόσταση κάτω των 4 μιλίων
τις ακτές των Επτανήσων, εκτός περιπτώσεων ανωτέρας βίας (λ.χ. σφοδρή
κακοκαιρία, σοβαρές ζημιές, τραυματισμοί ναυτικών κλπ.)42.
Το πρωί της 24ης Φεβρουαρίου ο Αν. Μιαούλης με επιθετικό πνεύμα
αποφάσισε να κινηθεί προς βορρά για να αντιπαραταχτεί ξανά στον εχθρικό
στόλο. Αυτός, όμως, είχε ήδη αναχωρήσει από τη Ζάκυνθο και κατευθυνό-
ταν προς τις βάσεις του. Οι δύο ναύαρχοι, ο Πεπέ Αλή και ο Ισμαήλ Τζι-
μπραλτάρ, θεώρησαν μάλλον πως εκπλήρωσαν την (κύρια) αποστολή τους,
έχοντας ενισχύσει την Πάτρα και ανεφοδιάσει τα παράκτια φρούρια· γι’ αυ-
τό και δεν επιδίωξαν νέα εμπλοκή με τα ελληνικά πλοία.
___________________
1822), στην οποία η μη εμπλοκή πολλών ελληνικών πλοίων στη σύγκρουση αποδίδεται
στις δυσμενείς καιρικές συνθήκες (Α. ΛΙΓΝΟΥ, Ιστορία της Ύδρας, τομ. 2, σ. 211).
42. Αρχείο Ύδρας, τομ. 8, σ. 31.
Ο Αν. Μιαούλης συνέχισε τον πλου προς τον Πατραϊκό για να εξακρι-
βώσει την πληροφορία ότι μία τουρκική φρεγάτα και ένα βρίκι από τη βάση
του Μούρτου (Εύβοια) είχαν καταπλεύσει στο λιμάνι της Αχαϊκής πρωτεύ-
ουσας. Αλλά, το μεσημέρι της 25ης Φεβρουαρίου, όταν τα ελληνικά πλοία
πλησίασαν το λιμάνι της Πάτρας, διαπίστωσαν ότι δεν υπήρχαν εκεί εχθρικά
πολεμικά σκάφη. Αφού κανονιοβόλησαν μερικά εμπορικά πλοία που βρί-
σκονταν στα παρακείμενα καρνάγια, ανέστρεψαν και αγκυροβόλησαν στο
Μεσολόγγι. Τα ελληνικά πλοία, πάντως, συνέχισαν να εγκαταλείπουν το
στόλο, καθώς οι καπετάνιοι τους βρέθηκαν, για μία ακόμη φορά, αντιμέτω-
ποι με το πρόβλημα της μισθοδοσίας των πληρωμάτων. Έτσι, το ξημέρωμα
της 28ης Φεβρουαρίου οι Αν. Μιαούλης και Νικ. Αποστόλης παραπλέοντας
την Ιθάκη και κατευθυνόμενοι προς το Μούρτο, είδαν να τους ακολουθούν
περί τα 25 πλοία και απ’ αυτά επρόκειτο να μείνουν μαζί τους, μέχρι το τέ-
λος της εκστρατείας, μόνο τα 943.
Κοντά στο Μούρτο αγγλικό πλοίο ενημέρωσε τον Αν. Μιαούλη ότι η
απαγόρευση προσέγγισης των πλοίων των εμπόλεμων ίσχυε και για τις ηπει-
ρωτικές ακτές απέναντι στην Κέρκυρα, με συνέπεια να ματαιωθεί η ελληνι-
κή επίθεση στην τουρκική αυτή βάση. Πάντως, τα εναπομείναντα ελληνικά
πλοία, προτού επιστρέψουν στα νησιά τους, εφοδίασαν τα άτακτα ελληνικά
στρατεύματα που δρούσαν κοντά στις αιτωλικές ακτές, ενώ στην Πρέβεζα
αποβίβασαν τον Σουλιώτη οπλαρχηγό Ζώη και στην Πάργα παρέδωσαν διά-
φορα πολεμοφόδια προοριζόμενα για το Σούλι.
Στο τακτικό επίπεδο η σύγκρουση μεταξύ των αντιπάλων στόλων δεν
είχε κάποιο σημαντικό αποτέλεσμα για κανένα από τους δύο. Έγινε, όμως,
φανερό πάλι ότι τα ελληνικά βρίκια υστερούσαν σημαντικά των εχθρικών
πλοίων στην ισχύ πυρός και την πλεύση υπό δυσμενείς καιρικές συνθήκες.
Παρ’ όλα αυτά τα ελληνικά πληρώματα έδειξαν τη ναυτοσύνη τους και ο
Αν. Μιαούλης έδωσε δείγματα των προσόντων του, που σύντομα θα οδη-
γούσαν τον τρινήσιο στόλο σε τακτικές επιτυχίες.
___________________
43. Ήταν τα ύδραίϊκα Άρης (Ανδρ. Μιαούλης), Αθηνά (Γ. Σαχτούρης), Τερψιχόρη
(Αντ. Ραφαήλ), Θεμιστοκλής (Αντ. Γ. Κριεζής), τα σπετσιώτικα Αχιλλεύς (Ιω. Α. Κυρια-
κού), Σόλων (Νικ. Μυλωνά), Λυκούργος (Αδριανός Αν. Σωτηρίου), και τα ψαριανά Λε-
ωνίδας (Νικ. Αποστόλης) και Ηρακλής (Ανδρ. Γιαννίτσης).
Οι απώλειες των αντιπάλων ήταν σχετικά περιορισμένες, ιδιαίτερα των

Ελλήνων που είχαν ένα νεκρό και είκοσι τραυματίες, έναντι περίπου ογδό-
ντα νεκρών και τραυματιών τουρκο-αιγυπτίων. Από τα πλοία των αντιπά-
λων, η ελληνική ναυαρχίδα και η τουρκική φρεγάτα υπέστησαν σοβαρές ζη-
μιές και μερικά άλλα ελαφρές, ενώ τα περισσότερα έμειναν αλώβητα. Η
τουρκική φρεγάτα βρέθηκε αντιμέτωπη με 8-10 ελληνικά πλοία και δοκιμά-
στηκε σκληρά, αλλά η κακοκαιρία δεν επέτρεψε στα πυρπολικά να επιχειρή-
σουν το τελειωτικό κτύπημα στο λαβωμένο πλοίο.
Στο στρατηγικό επίπεδο οι Οθωμανοί πέτυχαν να ανεφοδιάσουν τα
φρούρια και να ενισχύσουν τις τουρκικές δυνάμεις στην Πάτρα, ενόψει της
προετοιμαζόμενης μεγάλης θερινής εκστρατείας για την κατάληψη του Μω-
ριά. Η αγγλική διακήρυξη περί ουδετερότητας, που γνωστοποιήθηκε στον
Αν. Μιαούλη στη διάρκεια της εκστρατείας, ερμηνεύτηκε από τους Έλληνες
ως πράξη δυσμενής έως εχθρική προς την επανάσταση και οπωσδήποτε προ-
κάλεσε την απογοήτευση στην ηγεσία των επαναστατών. Έδειχνε, επίσης,
ότι η Αγγλία αμφέβαλε για την ικανότητα των Ελλήνων να κερδίσουν ή έ-
στω παρατείνουν τον πόλεμο, ενώ προσδιόριζε και τα όρια των τυχόν μελλο-
ντικών εδαφικών τους βλέψεων.
***
Εξέγερση και καταστροφή της Χίου.

Πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας από τον Κ. Κανάρη.
Αδύναμες προσπάθειες ναυτικής υποστήριξης των επαναστατη-
μένων Κρητών
Την 11η Μαρτίου 1822 ο Λυκούργος Λογοθέτης με δύναμη 2.500 Σαμίων

αποβιβάστηκε στη Χίο και κάλεσε το λαό να αποτινάξει τον οθωμανικό ζυ-
γό. Πλήθη χωρικών έσπευσαν να ενωθούν με τους εισβολείς που σύντομα
κυριάρχησαν σ’ όλο το νησί, ενώ οι Τούρκοι κράτησαν στην κατοχή τους
μόνο το φρούριο της πρωτεύουσας. Μετά από πέντε ημέρες οι Χιώτες πρό-
κριτοι αναγκάστηκαν να κηρύξουν την επανάσταση και να στείλουν αντι-
προσωπεία στην Κόρινθο υπό τον Γ. Γλαράκη για να ζητήσουν βοήθεια από
την κεντρική Διοίκηση. Η ανταπόκριση υπήρξε πτωχή, αφού στάλθηκαν μό-
νο λίγα βαριά πυροβόλα με πυροβολητές, ενώ μερικοί Φιλέλληνες εθελοντές
ακολούθησαν την αποστολή για να κατευθύνουν τις επιχειρήσεις πολιορκίας

του φρουρίου.
Το πιο ανησυχητικό, όμως, ήταν ότι δεν κινητοποιήθηκε άμεσα ο τρι-
νήσιος στόλος για να ενισχύσει την άμυνα του νησιού. Οι πρόκριτοι της Χί-
ου χρηματοδότησαν τη συμμετοχή έξι Ψαριανών πλοίων44, για να περιπο-
λούν γύρω από το νησί, ενώ από τις Σπέτσες στάλθηκε μόνο το βρίκι Πα-
γκρατίων (Αναστ. Ανδρούτσος). Λίγο αργότερα οι Ψαριανοί έστειλαν και
δεκαέξι μίστικα με πυρομαχικά και άλλα εφόδια για να βοηθήσουν την προ-
σπάθεια να εδραιωθεί η επανάσταση στη Χίο.
Η κεντρική Διοίκηση και οι κοινοτικές Αρχές των τριών νησιών αιφνι-
διάστηκαν από την αυθαίρετη ενέργεια του Λ. Λογοθέτη και άργησαν να α-
ντιδράσουν, ενώ την ίδια ώρα οι Οθωμανοί προετοίμαζαν δυναμικά την α-
ντεπίθεσή τους. Είναι γεγονός ότι ο Λ. Λογοθέτης έδρασε χωρίς να υπάρχει
προσυνεννόηση και κοινός σχεδιασμός με την επαναστατική ηγεσία, η οποία
για μία ακόμη φορά δυσκολεύτηκε να συγκεντρώσει γρήγορα τα απαιτούμε-
να χρήματα για να κινητοποιηθεί ο τρινήσιος στόλος.
Η επιχείρηση του Λ. Λογοθέτη στη Χίο και η εξέγερση των κατοίκων
της ανησύχησε την Πύλη, η οποία είδε να απλώνεται η επανάσταση σ’ ένα
από τα στρατηγικής σημασία νησιά κοντά στα μικρασιατικά παράλια. Το γε-
γονός εξόργισε ιδιαίτερα τον σουλτάνο Μαχμούντ, γιατί το πλούσιο νησί με
τα μαστιχόδενδρά του αποτελούσε το πιο σημαντικό τιμάριο του χαρεμιού
του. Έδωσε, λοιπόν, εντολή να ετοιμαστεί ο στόλος και οι πασάδες να συ-
γκεντρώσουν ικανές στρατιωτικές δυνάμεις στις απέναντι ακτές της Μικράς
Ασίας, ενώ το φρούριο της Χίου να κρατηθεί με κάθε θυσία.
Ο τουρκικός στόλος αποτελούμενος από ένα τρίκροτο, τέσσερα δίκρο-
τα, τέσσερις φρεγάτες και τρεις κορβέτες υπό τον Καρά Αλή, βγήκε από τα
Δαρδανέλλια την 27η Μαρτίου, με αποστολή να τιμωρήσει παραδειγματικά
το προνομιούχο, αλλά αχάριστο νησί. Ο Καρά Αλή με 50 μεταγωγικά και
πολλά μικρά πλοιάρια μαζί του για την απόβαση, είχε παραλάβει 7.000
στρατιώτες από διάφορα σημεία των Στενών και των μικρασιατικών παρα-
λίων. Εμφανίστηκε μεταξύ Τσεσμέ και Χίου την 30ή Μαρτίου και μετά από
___________________
44. Ήταν τα Ξενοφών (Νικ. Καρακωνσταντής), Αριστείδης (Νικ. Χ’’Δ. Κοτζιάς),
Ηρακλής (Ιω. Μαρκής), Θεμιστοκλής (Εμμ. Βαλαβάνος), Πηνελόπη (Κων. Χ.’’Γ. Κο-
τζιάς), Θεμιστοκλής (Αναγν. Καλημέρης).
σφοδρό κανονιοβολισμό της πόλης, οι φανατισμένοι Οθωμανοί στρατιώτες

αποβιβάστηκαν και εύκολα συνέτριψαν κάθε αντίσταση.
Οι Σαμιώτες με τον Λ. Λογοθέτη, ύστερα από μια ασθενική απόπειρα
να υπερασπιστούν το χωριό Άγ. Γεώργιος, κατέφυγαν στις παραλίες και επι-
βιβάστηκαν στα ψαριανά πλοία και σε πολλά πλοιάρια, εγκαταλείποντας
τους δυστυχείς Χιώτες στη μανία των αποθηριωμένων Τούρκων45. Έως το
Πάσχα (2 Απριλίου) η Χίος είχε πνιγεί στο αίμα· οι σφαγιασθέντες υπολογί-
ζονται στους 23.000, ενώ αιχμαλωτίστηκαν και πουλήθηκαν στα σκλαβοπά-
ζαρα τουλάχιστον 45.000, κατά πλειονότητα γυναικόπαιδα. Από τους υπό-
λοιπους 30.000, οι περισσότεροι εγκατέλειψαν το νησί. Οι Ψαριανοί με οκτώ
πλοία46 και δεκάδες μίστικα και αναρίθμητα μικρότερα σκάφη, κατόρθωσαν
να διασώσουν χιλιάδες απελπισμένους Χιώτες που κατέβαιναν τις νύκτες
από τους λόφους στις δυτικές παραλίες, αναζητώντας τη σωτηρία τους. Τα
οκτώ ψαριανά πλοία με τα δύο πυρπολικά, εκτός από το έργο διάσωσης, πε-
ριπολούσαν στο βόρειο μέρος της Χίου για να παρεμποδίσουν τυχόν επιθετι-
κή κίνηση μικρών τουρκικών σκαφών προς τις ακτές, όπου συσσωρεύονταν
οι πανικόβλητοι κάτοικοι.
Η ελληνική κυβέρνηση (εγκατεστημένη στην Κόρινθο), αναγκάστηκε
να ενεργήσει πιο δραστήρια. Με ασυνήθιστη ταχύτητα συγκέντρωσε χρήμα-
τα και τα έστειλε στα τρία νησιά για να κινητοποιήσουν τα πλοία τους47.
Τα πλοία του τρινήσιου στόλου ετοιμάστηκαν σταδιακά και μέσα στο
τρίτο δεκαήμερο του Απριλίου συγκεντρώθηκαν στα Ψαρά. Μετείχαν 21 υ-
___________________
45. Η αποτυχημένη εκστρατεία της Χίου χρεώθηκε στον Λ. Λογοθέτη και όταν
επέστρεψε στη Σάμο του αφαιρέθηκε η εξουσία. Αργότερα, την επανέκτησε με την υπο-
στήριξη των Υδραίων, οι οποίοι τον θεωρούσαν ως τον ικανότερο να εισπράττει από
τους Σαμιώτες τους φόρους και τις έκτακτες εισφορές για το στόλο. Βλ. ΙΩ. ΘΕΟΦΑΝΙ-
ΔΟΥ, Ιστορικόν Αρχείον, Περιοδική έκδοσις, σειρά Α΄, τευχ. Ζ΄ 1936, σ. 54-55.
46. Ήταν τα Φιλοκτήτης (Γεωρ. Σκανδάλης), Σωκράτης (Γεωρ. Αποστόλης), Ιά-
σων (Νικ. Βελισαρίου), Αλέξανδρος (Ιω. Νικ. Χ’’Αλεξανδρής), Μινέρβα (Δημ. Χ’’Ιω.
Κοτζιάς), Πηνελόπη (Κων. Χ’’Γεωρ. Κοτζιάς), Λεωνίδας (Νικ. Γιάνναρης), Νέα Καρχη-
δών (Γεωρ. Καλαφάτης), καθώς και δύο πυρπολικά (Δ. Παπανικολής και Αντ. Σκορ-
δής).
47. Έλαβαν η Ύδρα 266.000 γρ. (από 10 Απριλίου έως 24 Μαΐου), οι Σπέτσες
191.000 γρ. και τα Ψαρά 101.500 γρ. (εντός του Απριλίου). Βλ. Αρχείο Ύδρας, τομ. 16,
σ. 133, 157, 181.
δραίϊκα πλοία48 με 2 πυρπολικά υπό τον Ανδρέα Μιαούλη, 18 σπετσιώτικα49,

1 πυρπολικό υπό τον Αναστ. Ανδρούτσο και 13 ψαριανά50 με δύο πυρπολικά
και ένα μίστικο υπό τον Νικ. Αποστόλη. Ο ελληνικός στόλος, όμως, έφτασε
πολύ αργά. Όταν είχε πια συντελεστεί η κατάληψη της Χίου από τους Τούρ-
κους. Οι Έλληνες ναύαρχοι και οι καπετάνιοι προσπάθησαν να σώσουν όσο
το δυνατόν περισσότερους κατοίκους του νησιού από το θάνατο και τα
σκλαβοπάζαρα.
Η παραλαβή των τρομοκρατημένων κατοίκων –κυρίως γυναικόπαι-
δων– γινόταν από τις δυτικές ακτές του νησιού μεταξύ Βολισσού και Παπα-
ριάς. Τα ψαριανά μίστικα και τα μικρότερα πλοιάρια, έχοντας την ικανότητα
να πλησιάσουν ευκολότερα τις παραλίες, βοηθούσαν ιδιαίτερα στο έργο της
___________________
48. Ήταν τα Άρης (Ανδρ. Μιαούλης), Μιλτιάδης (Λαζ. Λαλεχός), Κέχρωψ (Σάβ-
βας Ανδρέου), Νέρων (Ιω. Ζάκας), Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας), Τηλέμαχος (Ηλίας
Χ’’Γιώρτζος), Αγαμέμνων (Λαζ. Παναγιώτας), Άρης (Αναστ. Τσαμαδός), Αχιλλεύς (Χρι-
στόφιλος Δημ. Χριστοφίλου), Τηλέμαχος (Ιω. Δοκός), Βατερλώ (Πέτρος Αναγν. Ζώτος),
Λεωνίδας (Δημ. Κιοσές), Αίολος (Θεοδ. Γκιώνης), Τιμολέων (Λαζ. Πινότσης), Επαμει-
νώνδας (Ιω. Γκέλης), Αθηνά (Γ. Σαχτούρης), Κίμων (Ιω. Μπατσαξής), Θεμιστοκλής
(Αντ. Ραφαήλ), Αχιλλεύς (Ιω. Βούλγαρης), Μέντωρ (Κων. Μεθενίτης), Τερψιχόρη (Ε-
λευθ. Ραφαήλ), και δύο πυρπολικά (Ανδρ. Πιπίνος και Γ. Τζερεμές).
49. Ήταν τα Ποσειδών (Αναστ. Ανδρούτσος), Αχιλλεύς (Αναργ. Λεμπέσης), Αθη-
νά (Δημ. Ιω. Ορλώφ), Περικλής (Νικ. Ράπτης), Αχιλλεύς (Θεοδωρ. Δ. Ορλώφ), Αχιλλεύς
(Δημ. Ρούκας), Λυκούργος (Ιω. Σάντου), Αλέξανδρος (Γεωρ. Χ’’Ανδρέου), Κόντε Μπένιξ
(Γκ. Τσούπας), Θεμιστοκλής (Ιω. Γ. Κούτσης), Περικλής (Κων. Μπουκουβάλας), Επα-
μεινώνδας (Νικ. Χ’’Μέξης), Επαμεινώνδας (Γεωρ. Κ, Κοκοράκης), Παγκρατίων (Κυ-
ριάκος Ανδρούτσος), Λυκούργος (Θεοδ. Σάντου), Ιερά Συμμαχία (Κοσμάς Λάμπρου),
Διομήδης (Αργ. Στεμιτσιώτης), Άγιος Νικόλαος (Θεοδ. Ν. Μήτρου) και ένα πυρπολικό
(Κοσμάς Μπαρμπάτσης).
Άλλα τρία σπετσιώτικα πλοία, τα Αχιλλεύς (Νικ. Αδριανού), Αχιλλεύς (Ιω. Α.
Κυρακού) και Σόλων (Νικ. Π. Μυλωνάς) στάλθηκαν ταυτόχρονα στο Ιόνιο για κατα-
δρομικές επιχειρήσεις και ενδυνάμωση του αποκλεισμού των παράκτιων τουρκικών
φρουρίων.
50. Ήταν τα Λεωνίδας (Νικ. Αποστόλης), Σωκράτης (Γεωρ. Αποστόλης), Αλέ-
ξανδρος (Ιω. Νικ. Χ’’Αλεξανδρής), Ξενοφών (Νικ. Καρακωνσταντής), Λεωνίδας (Νικ.
Αργύρης), Θεμιστοκλής (Αναγν. Καλημέρης), Πηνελόπη (Αναγν. Κοντός), Επαμεινών-
δας (Ανδρ. Κουτσούκος-Δομεστίνης), Καλλιόπη (Γεωρ. Θ. Καλάρης), Αμερικάνα (Κων.
Χ’’ Αγγελή), Πηνελόπη (Κων. Χ’’Γεωρ. Κοτζιάς), Αριστείδης (Νικ. Χ’’Δ. Κοτζιάς), Λε-
ωνίδας (Νικ. Γιάνναρης) και δύο πυρπολικά (Κ. Κανάρης και Δ. Παπανικολής). Το μί-
στικο (Ιω. Πατούκος) δυσκολευόταν να ακολουθήσει τις κινήσεις του στόλου και πήρε
εντολή να αποχωρήσει.
διάσωσης. Αλλά και τα υδραιο-σπετσιώτικα βρίκια μετέφεραν στα Ψαρά

τουλάχιστον 3.000 Χιώτες51. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι μόνο το βρίκι Άρης
(Αναστ. Τσαμαδός) διέσωσε με τη σκαμπαβία του τουλάχιστον 150 γυναι-
κόπαιδα και τραυματίες και τους μετέφερε στα Ψαρά52.
Ο μεγάλος αριθμός των προσφύγων, που κατέκλυσαν τα Ψαρά, προ-
κάλεσε έντονο φόβο μήπως εκδηλωθεί επιδημία, ενώ δημιούργησε και επισι-
τιστικά προβλήματα. Γι’ αυτό η κοινοτική Αρχή του νησιού αποφάσισε και
μετέφερε πολλούς πρόσφυγες, με ψαριανά πλοία, στις Κυκλάδες και την Πε-
λοπόννησο, χωρίς να απαιτήσει χρηματική αποζημίωση από την κεντρική
Διοίκηση53.
Έως την 9η Μαΐου τα ελληνικά πλοία δεν είχαν έλθει σε επαφή με τον
εχθρικό στόλο. Από την πλευρά του ο Τούρκος ναύαρχος Καρά Αλή δεν έ-
δειχνε να ανησυχεί για την παρουσία του ελληνικού στόλου στην περιοχή
και παρέμεινε στο αγκυροβόλιο της Χίου με την κύρια δύναμή του (έξι ντε-
λίνια και έξι φρεγάτες). Ελαφρά τουρκικά σκάφη συνέχιζαν τις επιχειρήσεις
ελέγχου των ακτών και άλλα επιτηρούσαν συνεχώς το στενό πέρασμα ανα-
τολικά του νησιού.
Το πρωί της 10ης Μαΐου τα περισσότερα ελληνικά πλοία συγκεντρώ-
θηκαν στις δυτικές ακτές της Χίου και ο Αν. Μιαούλης κατάφερε να συγκα-
λέσει σύσκεψη των καπετάνιων. Σ’ αυτή αποφασίστηκε να επιχειρηθεί η εί-
σοδος στο στενό της Χίου από βορρά και η προσβολή των αγκυροβολημέ-
νων μεγάλων εχθρικών πλοίων. Ο στόλος απέπλευσε αμέσως, αλλά το επό-
μενο πρωί μόνο τριάντα πλοία είχαν πλησιάσει στο βόρειο άκρο του στενού,
ενώ τα υπόλοιπα, μαζί με τα πυρπολικά, βραδυπορούσαν απελπιστικά λόγω
του ισχυρού αντίθετου άνεμου.
Όταν εμφανίστηκαν πλησίστια τα τουρκικά ντελίνια και οι φρεγάτες,
τα ελληνικά πλοία ανέστρεψαν και κινήθηκαν προς τη Λέσβο. Το πρωί της
12ης Μαΐου, με γαληνιαία θάλασσα, τα ελληνικά πλοία βρέθηκαν διεσπαρμέ-
να μεταξύ Χίου, Λέσβου και Ψαρών και την επόμενη ημέρα αποφασίστηκε ο
___________________
52. Ημερολόγια ΑΝΑΣΤ. ΤΣΑΜΑΔΟΥ, σ. 69.
53. Μετεπαναστατικά αναγνωρίστηκε (1853) στους Ψαριανούς η δαπάνη 40.000
γροσίων για τη διάθεση δέκα βρικίων και είκοσι μίστικων στις επιχειρήσεις διάσωσης
των Κυδωνιαίων και των Χίων (βλ. Αρχείο Ύδρας, τομ. 16, σ. 165).
στόλος να επαναπλεύσει στα Ψαρά για να ανασυγκροτηθεί και πληρωθούν οι

ναύτες το επόμενο μηνιάτικο.
Στις 18 Μαΐου ο ελληνικός στόλος απέπλευσε με πρόθεση ξανά να
προσβάλλει τα τουρκικά πλοία στο αγκυροβόλιο της Χίου. Το απόγευμα της
επόμενης ημέρας τα προπορευόμενα 14 υδραίϊκα πλοία με τα πυρπολικά του
Ανδρέα Πιπίνου και του Γ. Τζερεμέ μπήκαν στο στενό της Χίου, ακολου-
θούμενα από πέντε ψαριανά πλοία με τα πυρπολικά του Κωνσταντίνου Κα-
νάρη και του Δημητρίου Παπανικολή και στην ουρά από 2-3 σπετσιώτικα
πλοία. Τα βρίκια των Αν. Μιαούλη, Γ. Σαχτούρη, Α. Τσαμαδού και ένα ή
δύο ακόμη, συνεπλάκησαν με δύο τουρκικές φρεγάτες που πρώτες άνοιξαν
τα πανιά. Η ανταλλαγή κανονιοβολισμών, από ικανή απόσταση, κράτησε
περί τις δύο ώρες χωρίς να προκληθούν ζημιές σε κανένα πλοίο των αντιπά-
λων. Ένα υδραίϊκο πυρπολικό (μάλλον του Αν. Πιπίνου) προσπάθησε να
πλησιάσει τη μία εχθρική φρεγάτα, αλλά αυτή αντέδρασε με σφοδρά πυρά
και το πλήρωμα του πυρπολικού επέλεξε να το πυροδοτήσει πρόωρα σε αρ-
κετή απόσταση από το στόχο. Τα ελληνικά πλοία, έχοντας χάσει το στοιχείο
του αιφνιδιασμού και ευρισκόμενα αντιμέτωπα με ολόκληρο τον εχθρικό
στόλο (34 πλοία), υποχρεώθηκαν να αναστρέψουν και να βγουν από το στε-
νό. Ο ελληνικός στόλος παρακολουθούμενος αρκετές ώρες από ομάδα ε-
χθρικών πλοίων, κατέπλευσε στα Ψαρά το πρωί της 20ής Μαΐου.
***
Παρά τις αρχικές αποτυχίες τους, οι Έλληνες ναύαρχοι δεν εγκατέλειψαν το
σχέδιο της προσβολής εν όρμω του εχθρικού στόλου, που όσο διαρκούσε το
ραμαζάνι παρέμενε αγκυροβολημένος στη Χίο. Επειδή, όμως, τα διαθέσιμα
τρία πυρπολικά δεν κρίθηκαν επαρκή, ο Αν. Μιαούλης ζήτησε κι άλλα από
την Ύδρα54. Η κοινότητα ανταποκρίθηκε ταχύτατα και δύο νέα υδραίϊκα
πυρπολικά έφτασαν στα Ψαρά στις 23 Μαΐου55.
Στη διάρκεια της παραμονής του ελληνικού στόλου στα Ψαρά και ενώ
πρετοιμαζόταν η νέα επιχείρηση κατά του εχθρού, προέκυψε σοβαρή διαφω-
νία μεταξύ των Υδραίων και των Σπετσιωτών ναυάρχων πάνω σε άγνωστο
___________________
54. Αρχείο Ύδρας, τομ. 8, σ. 163, 165.
Το σπετσιώτικο πυρπολικό του Κοσμά Μπαρμπάτση είχε εξωκείλει στη Σκύρο.
θέμα και η ένταση επεκτάθηκε στα πληρώματα, με αποτέλεσμα να σημειω-

θούν επεισόδια. Για να αποφευχθούν απρόβλεπτες δυσμενείς εξελίξεις, οι
Σπετσιώτες καπετάνιοι αποφάσισαν να επιστρέψουν στο νησί τους και, παρά
τις προσπάθειες των Ψαριανών να τους μεταπείσουν, απέπλευσαν την αυγή
της 31ης Μαΐου56.
Μετά από τις δύο αποτυχημένες προσπάθειες του ελληνικού στόλου
να προσβάλλει τις ημερινές ώρες τον τουρκικό στόλο στο αγκυροβόλιό του,
πρώτοι οι Ψαριανοί κατάλαβαν ότι η επιχείρηση μπορούσε να πετύχει μόνο
αν βασιζόταν στον (απόλυτο) αιφνιδιασμό του αντιπάλου. Αυτό, όμως, σή-
μαινε ότι τα πυρπολικά, με τη διακριτική κάλυψη ολιγάριθμων συνοδών βρι-
κίων, έπρεπε να προσεγγίσουν νύκτα τα αγκυροβολημένα ντελίνια και να ε-
πιτεθούν προτού γίνουν αντιληπτά από τους Τούρκους.
Με προτροπή των Ψαριανών και τη σύμφωνη γνώμη του Αν. Μιαού-
λη, αποφασίστηκε και την 1η Ιουνίου 1822 απέπλευσαν δύο πυρπολικά (με
καπετάνιους τον Κ. Κανάρη και τον Υδραίο Ανδρ. Πιπίνο), που συνοδεύο-
νταν από τέσσερα πλοία (τα υδραίίκα Νέρων με καπ. τον Ιω. Ζάκα και Τερ-
ψιχόρη με καπ. τον Αντ. Ραφαήλ και τα ψαριανά Ηρακλής με καπ. τον Ανδρ.
Γιαννίτση και Επαμεινώνδας με καπ. τον Ανδρέα Κουτσούκο - Δομεστίνη).
Η αποστολή τους ήταν να εκτελέσουν νυκτερινή επίθεση εναντίον του αγκυ-
ροβολημένου στη Χίο τουρκικού στόλου.
Τα δύο πυρπολικά πήραν πορεία προς τη βορεινή πλευρά της Χίου. Τα
βρίκια ακολουθούσαν σε μεγάλη απόσταση κατευθυνόμενα προς τις προκα-
θορισμένες περιοχές περιπολίας τους –τα ψαριανά κοντά στις βόρειες ακτές
του νησιού και τα υδραίϊκα στις νοτιοδυτικές–, όπου θα συναντούσαν τις
σκαμπαβίες με τους πυρπολητές μετά την εκδήλωση της επίθεσης.
Με κατάλληλες πορείες τα πυρπολικά και τα βρίκια προσπαθούσαν να
αποφεύγουν τα διερχόμενα από την περιοχή πλοία, ενώ ο επίμονα αδύναμος
άνεμος επιβράδυνε βασανιστικά τον πλου.
___________________
56. Αρχείο Ύδρας, τομ. 16 (προσθήκη), σ. 111.
Ως πιθανότερη αιτία της διένεξης εικάζεται ότι ήταν η ασυμφωνία των ναυάρχων
στην κατανομή των τροφίμων και του κρασιού. Οι Αν. Μιαούλης και Ανδρούτσος απέ-
φυγαν, πάντως, να αναφέρουν στις εκθέσεις τους τα συμβάντα, μάλλον για να μη μεγι-
στοποιήσουν την υπόθεση και πληγεί η ενότητα του τρινήσιου στόλου.
Διευκρινιστική αναφορά στα γεγονότα δεν γίνεται στα διασωθέντα Ημερολόγια
πλοίων ή στα Απομνημονεύματα ναυτικών αγωνιστών του ’21.
Οι ναύτες των πυρπολικών είχαν αρχίσει να ανησυχούν και να δυσφο-

ρούν και μόνο η ακλόνητη στάση του ηρωικού Κων. Κανάρη και τα πατριω-
τικά λόγια του μπόρεσαν να τους εμψυχώσουν και ηρεμήσουν. Τελικά, μετά
από τέσσερις ημέρες, τα δύο πυρπολικά πέρασαν (το απόγευμα της 6ης Ιου-
νίου) τον κάβο Καραμπουρνά χωρίς να εντοπιστούν από τις τουρκικές βαρ-
δακόστες57 και μπήκαν από το βόρειο στόμιο του στενού.
Έως ότου νυκτώσει καλύφθηκαν σ’ ένα ορμίσκο και μετά προωθήθη-
καν προς το τουρκικό αγκυροβόλιο. Ήταν ακόμη οι ημέρες του Ραμαζάν,
που προηγείται της μεγάλης γιορτής του Σεκέρ Μπαϊράμ (Πάσχα των ζαχα-
ρωτών) και μετά τη δύση του ηλίου ο καπουδάν πασάς έστησε φαγοπότι με
πολλούς αξιωματικούς του.
Η ασέληνη νύκτα βοήθησε τα πυρπολικά να κινηθούν απαρατήρητα
μεταξύ των τουρκικών πλοίων και να πλησιάσουν τους στόχους τους. Ο
προπορευόμενος Κ. Κανάρης επέλεξε τη ναυαρχίδα (δίκροτο 84 πυροβόλων)
του Καρά Αλή, ενώ ο Αν. Πιπίνος κατευθύνθηκε προς το δίκροτο των 74
πυροβόλων του υπαρχηγού Μπεκήρ μπέη.
Το δεύτερο πυρπολικό δεν προσκολλήθηκε καλά στην υποναυαρχίδα
του ριαλά μπέη και οι Τούρκοι μπόρεσαν να το απομακρύνουν προτού επε-
κταθεί και γίνει επικίνδυνη η φωτιά58. Το πυρπολικό του Κ. Κανάρη, όμως,
πέτυχε με επιδέξιο χειρισμό να περάσει τον πρόβολό του σε ανοιχτή κανονι-
οθυρίδα της ναυαρχίδας, αγκιστρώθηκε γερά και οι φλόγες του τύλιξαν σύ-
ντομα το εχθρικό μεγαθήριο.
Το πλήρωμα και οι καλεσμένοι στην τουρκική ναυαρχίδα πανικοβλή-
θηκαν και άρχισαν να πηδούν στη θάλασσα ή προσπαθούσαν να κατεβάσουν
τις βάρκες. Αλλά, οι περισσότερες απ’ αυτές ανατρέπονταν ή από κακό χει-
ρισμό ή από υπερβολικό φορτίο. Τα πυρακτωμένα πυροβόλα έβαλλαν μόνα
τους· τα πανιά, οι αντένες και τα κατάρτια λαμπάδιασαν και σύντομα πολλά
___________________
57. Κατ’ άλλη εκδοχή, τα πυρπολικά εντοπίστηκαν από τα περιπολούντα τουρκι-
κά πλοία, αλλά όταν πλησίασαν, ο Κ. Κανάρης τα παραπλάνησε φωνάζοντας ότι τα δύο
εισπλέοντα ήταν αυστριακά και μετέφεραν πράγματα για τον καπουδάν πασά (βλ. ΙΩ.
ΘΕΟΦΑΝΙΔΟΥ, Ιστορικόν Αρχείον, σ. 100).
58. Στις πρώτες εκθέσεις τους οι ναύαρχοι της Ύδρας και των Ψαρών (7 και 20
Ιουνίου 1822) εκτιμούσαν ότι και τα δύο δίκροτα είχαν καταστραφεί (βλ. Κ. ΝΙΚΟΔΗ-
ΜΟΥ, Υπόμνημα Ψαρών, τομ. 1, σ. 186. Α. ΛΙΓΝΟΥ, Ιστορία της Ύδρας, τομ. 2, σ. 237-
238). Η αλήθεια είναι ότι η υποναυαρχίδα διασώθηκε.
φλεγόμενα κομμάτια ξύλου άρχισαν να πέφτουν στο κατάστρωμα και γύρω

από το πλοίο. Ένα, μάλιστα, μεγάλο κομμάτι ξύλου τραυμάτισε θανάσιμα
τον Καρά Αλή, καθώς έμπαινε σε μία βάρκα για να σωθεί.
Ο επίλογος γράφηκε, μετά από μία ώρα, με την ανατίναξη του δικρό-
του, όταν η φωτιά έφτασε στις πυριτιδαποθήκες του· περί τους 2.000 Οθω-
μανούς έχασαν τη ζωή τους ή τραυματίστηκαν. Μέσα στον πανικό και τη
σύγχυση των Τούρκων, τα πληρώματα των δύο πυρπολικών απομακρύνθη-
καν αλώβητα από το αγκυροβόλιο με τις σκαμπαβίες τους. Μόλις βγήκαν
από το νότιο άνοιγμα του στενού της Χίου περισυλλέχτηκαν από τα δύο πε-
ριπολούντα υδραίϊκα βρίκια και η μοίρα των τεσσάρων πλοίων, χωρίς άλλα
απρόοπτα, επανέπλευσε στα Ψαρά.
Την επόμενη ημέρα ο Τούρκος τοποτηρητής Βαχίτ όρισε προσωρινό
αρχηγό τον Μουχτάρ μπέη –αγνοώντας τον υπαρχηγό Μπεκήρ μπέη59– για
να οδηγήσει τον τουρκικό στόλο στο ορμητήριό του, στα Δαρδανέλλια. Ο
νέος αρχηγός, αφού εμψύχωσε τα πληρώματα, απέπλευσε σε δύο ημέρες.
Αλλά οι αντίθετοι άνεμοι τον ανάγκασαν να σταθμεύσει πρώτα στις Κυδωνί-
ες και στη συνέχεια να αγκυροβολήσει στο λιμάνι της Μυτιλήνης.
Οι Αν. Μιαούλης και Νικ. Αποστόλης μόλις πληροφορήθηκαν το γε-
γονός, θέλησαν να προσβάλλουν πάλι τα εχθρικά πλοία στο αγκυροβόλιό
τους. Έστειλαν, λοιπόν, για το σκοπό αυτό δύο πυρπολικά (του Δ. Παπανι-
κολή και του Γ. Τζερεμέ) με τη συνοδεία τεσσάρων βρικίων (δύο υδραίϊκων
και δύο ψαριανών), ενώ τα υπόλοιπα ελληνικά πλοία παρέμειναν στα Ψαρά.
Τα πυρπολικά καθυστέρησαν αρκετές ημέρες να φτάσουν στον προο-
ρισμό τους, εξαιτίας των δυσμενών ανέμων. Όταν τελικά πλησίασαν το
φρούριο της Μυτιλήνης, διαπίστωσαν ότι ο τουρκικός στόλος είχε ήδη ανα-
χωρήσει για τα Δαρδανέλλια, όπου και εισήλθε την 20ή Ιουνίου. Μετά την
εκτέλεση μερικών καταδρομικών επιχειρήσεων στην περιοχή, αναχώρησε
για τη βάση του και ο υδραίϊκος στόλος στις 26 Ιουνίου.
Η ανατίναξη της τουρκικής ναυαρχίδας στη Χίο υπήρξε η κορυφαία
επιτυχία των ελληνικών πυρπολικών στη διάρκεια του αγώνα και τόνωσε
σημαντικά το ηθικό των επαναστατών. Εξάλλου, η απλότητα στη σχεδίαση
και την εκτέλεση της αιφνιδιαστικής επίθεσης στο πλοίο ενός απρονόητου
___________________
59. ΙΩ. ΘΕΟΦΑΝΙΔΟΥ, Ιστορικόν Αρχείον, σ. 101.
ναυάρχου, αποτέλεσε ένα ακόμη παράδειγμα εφαρμογής των διαχρονικών

κανόνων που διέπουν τις ανορθόδοξες επιχειρήσεις.
***
Την επανάσταση στην Κρήτη κήρυξαν περίπου εβδομήντα πρόκριτοι και
οπλαρχηγοί που συγκεντρώθηκαν στα Σφακιά στις 21 Μαΐου 1821 απ’ όλα
τα μέρη της Μεγαλονήσου. Οι συνθήκες, όμως, ήταν σκληρές και άνισες για
τους επαναστάτες. Οι αλλεπάλληλες εξεγέρσεις των Κρητικών και ο ομαδι-
κός (αναγκαστικός) εξισλαμισμός είχαν μειώσει πολύ το χριστιανικό πληθυ-
σμό, ενώ οι Τούρκοι διατηρούσαν πάντοτε ισχυρότατες στρατιωτικές δυνά-
μεις στις οχυρωμένες πόλεις του Ηρακλείου, των Χανίων και του Ρεθύμνου.
Μετά την έκρηξη της επανάστασης, οι γενίτσαροι επιδόθηκαν αμέσως
σε σφαγές, ενώ οι πασάδες με δυναμικές εκστρατείες προσπάθησαν να την
καταπνίξουν στη γένεσή της. Τα Κρητικά σώματα αντιμετώπισαν θαρραλέα
τον υπέρτερο τουρκικό στρατό, εφαρμόζοντας βασικά τους κανόνες του α-
νταρτοπόλεμου. Οργάνωσαν, όμως, και δύο σοβαρές επιχειρήσεις με σκοπό
να καταλάβουν τα Χανιά και το Ρέθυμνο.
Επειδή, όμως, ο συσχετισμός των δυνάμεων δεν επέτρεπε την παρατε-
ταμένη πολιορκία των δύο ισχυρά οχυρωμένων πόλεων, τα Κρητικά αντάρ-
τικα σώματα προσπάθησαν να τις αλώσουν με αιφνιδιαστικές επιθέσεις, υ-
ποστηριζόμενα από το πυροβολικό ολιγάριθμων κασιώτικων πλοίων. Απέτυ-
χαν γιατί έδρασαν ασυντόνιστα και η υποστήριξη από τα μικρά κασιώτικα
πυροβόλα αποδείχτηκε ανεπαρκής.
Τον Ιούνιο 1821 για πρώτη φορά έδρασε συγκροτημένος στολίσκος
δέκα κασιώτικων βρικίων και γολετών60, εκτελώντας καταδρομικές επιχει-
ρήσεις και αποκλεισμό των παραλίων της Μεγαλονήσου με τη σύμπραξη
πολλών μικρότερων σκαφών (γαλιότες, μίστικα κ.ά.).
Τον Ιανουάριο 1822, ο διορισμένος –από τον Δημ. Υψηλάντη– ως έ-
παρχος της Κρήτης Μιχ. Κομνηνός Αφεντουλιέφ, ζήτησε από τους Κασιώ-
τες να στείλουν και πάλι 6-8 πλοία για να αποκλείσουν τα λιμάνια των Χα-
νίων και του Ρεθύμνου και τα μικρότερα σκάφη τους να συνεχίσουν το
___________________
60. Ήταν τα Ποσειδών (Νικ. Γούλιος), Αμφιτρίτη (Χ’’Ιω. Χ’’Αντωνίου), Αχιλλεύς
(Μιχ. Ζαχαρία), Μίνωας (Χ’’Νικ. Ιωάννου), Καρτερία (Δημ. Ηλιάδης), Λέων (Βασ. Χ’’
Αντωνίου), Σαν Ζώρζης (Γεωρ. Μανωλάκης), Σαμψών (Θεοδ. Κανταρτζόγλου), Χαιρέ-
λαος (Γεωρ. Μαλλιαράκης), Λεωνίδας (Ιω. Καλαμουγκάνος).
κούρσος στο Κρητικό πέλαγος. Οι Κασιώτες ανταποκρίθηκαν στέλνοντας

στις 27 Μαρτίου οκτώ πλοία υπό τον Κομαντάντε της σκουάδρας του μπλό-
κου της Κρήτης Νικ. Γούλιο61. Τα κασιώτικα πλοία επί δύο μήνες περιπο-
λούσαν στην περιοχή και συνέλαβαν αρκετά ξένα πλοία που προσπάθησαν
να καταπλεύσουν στα Χανιά και το Ρέθυμνο με εφόδια για τους Τούρκους,
ενώ με τα πυροβόλα τους βοηθούσαν τα Κρητικά σώματα στις επιθέσεις κα-
τά των τουρκικών φρουρίων.
Στη διάρκεια αυτών των επιχειρήσεων, τα πλοία της Κάσου είχαν α-
πώλειες αλλά και ατυχίες. Η γολέτα Θεμιστοκλής καταστράφηκε από τους
Αιγυπτίους ανοικτά του Μιραμπέλου (Ιούλιος 1821)62 και η γαλλική φρεγά-
τα Fleur de Lys συνέλαβε έξω από τα Χανιά ως πειρατικό το βρίκι Ιδομενεύς
και το βύθισε (18 Μαΐου 1822)63. Από έκρηξη πυροβόλου στο βρίκι Σαμψών
σκοτώθηκαν ο Θεοδ. Κανταρτζόγλου και τρεις ναύτες και το πλοίο αναγκά-
στηκε να επιστρέψει στο νησί (18 Απριλίου 1822)64.
Οι ατυχίες του κασιώτικου στολίσκου συνεχίστηκαν και μετά τον τερ-
ματισμό των επιχειρήσεων στα παράλια της Κρήτης. Στις 18 Μαΐου είχε α-
ποπλεύσει από την Αλεξάνδρεια με προορισμό τη Σούδα ισχυρή αιγυπτιακή
δύναμη (3 μεγάλες κορβέτες, 4 πολεμικά βρίκια, 39 μεταγωγικά με 3.000
στρατιώτες) για να ενισχύσει τους Τούρκους στις επιχειρήσεις εναντίον των
επαναστατών. Όταν οι πρόκριτοι της Κάσου πληροφορήθηκαν τον απόπλου
των αιγυπτιακών πλοίων, θεώρησαν ως πιθανή μια επίθεση των Αιγυπτίων
στο νησί και για να ενισχύσουν την άμυνά του έσπευσαν να ανακαλέσουν το
στολίσκο τους.
Μόλις τα κασιώτικα πλοία ειδοποιήθηκαν από ταχύπλοο σκάφος, διέ-
κοψαν τον αποκλεισμό και σε χαλαρό σχηματισμό πήραν ανατολική πορεία
προς το νησί τους. Τη νύκτα της 26ης Μαΐου τα πλοία του κασιώτικου στολί-
___________________
61. Αρχείο Κάσου, τομ. 1, σ. 31-36. Τα πλοία που μετείχαν στον αποκλεισμό των
Χανίων και του Ρεθύμνου ήταν τα Ποσειδών (Νικ. Γούλιος), Λεωνίδας (Μάρκος Μαλ-
λιαράκης), Ερμής (Νικ. Βελούδας), Ιδομενεύς (Χ’’Ιω. Τριντής), Αχιλλεύς (Μιχ. Ζαχαρί-
α), Άγ. Δημήτριος (Κων. Αρβανιτόπουλος), Καρτερία (Δημ. Ηλιάδης), Σαμψών (Θεοδ.
Κανταρτζόγλου).
62. Αρχείο Κάσου, τομ. 2, σ. 94.
63. Αρχείο Κάσου, τομ. 1, σ. 226-228.
64. Αρχείο Κάσου, τομ. 2, σ. 82, 88.
σκου συναντήθηκαν απρόοπτα με τα πολυάριθμα αιγυπτιακά ανοικτά του

όρμου του Αγ. Νικολάου.
Πέντε κασιώτικα πλοία μπόρεσαν να κινηθούν προς βορρά και βγήκαν
από το δάσος των εχθρικών πλοίων. Οι γολέτες όμως Λεωνίδας (Μάρκος
Μαλλιαράκης) και Άγ. Δημήτριος (Κων. Αρβανιτόπουλος) βρέθηκαν υπήνε-
μα των αιγυπτιακών κορβετών και αναγκάστηκαν να στραφούν προς τις
Κρητικές ακτές. Όταν ξημέρωσε τα πληρώματα των δύο γολετών φοβήθη-
καν μήπως αιχμαλωτιστούν από τους Αιγυπτίους και με τις σκαμπαβίες τους
βγήκαν στη στεριά για να σωθούν. Οι Αιγύπτιοι κυρίευσαν και λεηλάτησαν
τις εγκαταλελειμμένες γολέτες και στη συνέχεια τις άφησαν να εξωκείλουν
στην ακτή65.
Ενόσω αυτά συνέβαιναν στην Κρήτη, ο σπετσιώτικος στόλος –μετά τη
διένεξη με τους Υδραίους– επανέπλεε στο νησί του (31 Μαΐου 1822). Οι πα-
ραινέσεις των Σπετσιωτών προκρίτων δεν έπεισαν τα πληρώματα να επι-
στρέψουν στα Ψαρά και να συμπράξουν με τα πλοία των δύο άλλων νησιών.
Αλλά, βέβαια, σε καμιά περίπτωση δεν ήθελαν να κατηγορηθούν ότι υπονο-
μεύουν τον αγώνα ή έστω ότι αδρανούν. Αμέσως, λοιπόν, έχοντας ενημερω-
θεί για την απελπιστική κατάσταση των Κρητών επαναστατών, αποφάσισαν
να δράσουν ανεξάρτητα εναντίον του ναυλοχούντος στη Σούδα αιγυπτιακού
στόλου.
Στην εκστρατεία αυτή, υπό την αρχηγία του Αναστ. Ανδρούτσου, με-
τείχαν 29 πλοία με ένα πυρπολικό66, που απέπλευσαν σταδιακά για να συ-
___________________
65. Αρχείο Κάσου, τομ. 1, σ. 39-40, τομ. 2, σ. 17, 136.
66. Μετέσχον τα Ποσειδών (Αναστ. Ανδρούτσος), Αχιλλεύς (Αναργ. Λεμπέσης),
Ηρακλής (Ιω. Χρ. Κούτσης), Αθηνά (Δημ. Ιω. Ορλώφ), Περικλής (Νικ. Ράπτης), Αχιλ-
λεύς (Δημ. Ρούκας), Λυκούργος (Ιω. Σάντου), Αχιλλεύς (Θεοδωρ. Δ. Λαζάρου-Ορλώφ),
Διομήδης (Αργ. Στεμιτσιώτης), Αλέξανδρος (Γεωργ. Χ’’Ανδρέου), Ιερά Συμμαχία (Κο-
σμάς Λάμπρου), Κόντε Μπένιξ (Γκ. Τσούπας), Θεμιστοκλής (Ιω. Γ. Κούτσης), Περικλής
(Κωνστ. Μπουκουβάλας), Επαμεινώνδας (Νικ. Τσοχαντάρης), Αλέξανδρος Α΄ (Δημ. Αν.
Σκλιάς), Επαμεινώνδας (Γεωρ. Κοκοράκης), Τιμολέων (Αναγν. Γ. Κυριακού), Σόλων
(Νικ. Μυλωνάς), Ποσειδών (Αθαν. Π. Γουδής), Ξενοφών (Ιω. Παντελής), Παγκρατίων
(Κυρ. Ανδρούτσος), Φωκίων (Νικ. Σύρμας), Ηρακλής (Αναργ. Α. Χ’’ Αναργύρου), Λυ-
κούργος (Θεόδωρ. Σάντου), Ίππος Θαλάσσης (Θεοδ. Β. Δρίτσας), Σκαρδαμύλη (Γεωρ.
Κλήσας), Διομήδης (Θεοδ. Γκ. Μπότασης), Άγιος Νικόλαος (Θεοδ. Ν. Μήτρου) και ένα
πυρπολικό (Κοσμάς Μπαρμπάτσης).
γκεντρωθούν έως τις 10 Ιουνίου, στη Σαντορίνη. Κατά τον πλου, περνώντας
από την Ίο, είχαν αγοράσει δύο (καστελοριζιώτικα) μικρά σκάφη, που τα με-
τέτρεψαν σε πυρπολικά με καπετάνιους τους Λαζ. Μουσιού και Παντελή
Σπύρου. Ο σπετσιώτικος στόλος απέπλευσε από τη Σαντορίνη στις 19 Ιουνί-
ου και την επόμενη ημέρα έφτασε στις προσβάσεις του όρμου της Σούδας.
Τα προπορευόμενα βρίκια Ποσειδών (Αναστ. Ανδρούτσος), Ιερά Συμμαχία
(Κοσμάς Λάμπρου) και Επαμεινώνδας (Γεωργ. Κοκολάκης) άρχισαν αμέσως
να κανονιοβολούν ένα εχθρικό τρικάταρτο πλοίο που αναγκάστηκε να ανα-
ζητήσει την προστασία των πυροβόλων του φρουρίου. Η δε πολάκα Αχιλλεύς
(Αναργ. Λεμπέσης) επιτέθηκε στην εχθρική βαρδακόστα, υποχρεώνοντάς
την να αποσυρθεί στο εσωτερικό του όρμου.
Μετά απ’ αυτές τις αψιμαχίες τα σπετσιώτικα πλοία παρέμειναν στις
προσβάσεις της Σούδας επί πέντε ημέρες, αλλά οι αιγυπτιακές κορβέτες και
βρίκια δεν βγήκαν από το ορμητήριό τους για να αναμετρηθούν μαζί τους.
Ίσως ο μεγάλος αριθμός των σπετσιώτικων πλοίων και η απειλή των πυρπο-
λικών να αποθάρρυνε τους Αιγυπτίους να επιχειρήσουν κάτι τέτοιο.
Την 24η Ιουνίου, ο Αναστ. Ανδρούτσος αποφάσισε να επιστρέψουν τα
σπετσιώτικα πλοία στη Σαντορίνη για ύδρευση και στη συνέχεια όρισε τα
βρίκια Τιμολέων (Αναγν. Κυριακού) και Λυκούργος (Ιω. Σάντου) ως βαρδα-
κόστες να περιπολούν το πρώτο στις προσβάσεις της Σούδας και το δεύτερο
νοτίως της Αστυπάλαιας. Όταν, όμως, ο Τιμολέων έφτασε έξω από τη Σούδα
διαπίστωσε ότι ο αιγυπτιακός στόλος είχε αποπλεύσει –μάλλον στις 25 Ιου-
νίου– αμέσως μετά την απομάκρυνση των σπετσιώτικων πλοίων.
Ο Αναστ. Ανδρούτσος πληροφορήθηκε το γεγονός από τον Αναγν.
Κυριακού και τότε απέπλευσε με όλα τα πλοία του για να εντοπίσει τον ε-
χθρό. Από τον Ιω. Σάντο έμαθε ότι ο αιγυπτιακός στόλος πέρασε κοντά στην
Αστυπάλαια, στις 27 Ιουνίου, με κατεύθυνση προς βορρά. Μετά από τρεις
ημέρες ο σπετσιώτικος στόλος εντόπισε τον εχθρικό, αλλά το δυνατό μελτέ-
μι δεν του επέτρεψε να τον πλησιάσει.
Ο Αναστ. Ανδρούτσος έκρινε ότι η πρόθεση του αιγυπτιακού στόλου
ήταν να ενωθεί με ισχυρή δύναμη του τουρκικού στόλου από 37 πλοία (τα
___________________
Την ίδια περίοδο τρία άλλα σπετσιώτικα πλοία τα Λεωνίδας (Δημ. Ν. Λάμπρου),
Πελεκάνος (Νικ. Α. Κυριακού) και Αφροδίτη (Γεωργ. Ν. Λάμπρου) μετείχαν στο συνεχι-
ζόμενο αποκλεισμό του Ναυπλίου.
12 ήταν ντελίνια, φρεγάτες και κορβέτες), που εντοπίστηκε δυτικά της Λέ-
σβου στις 2 Ιουλίου. Ανέθεσε, λοιπόν, ο Σπετσιώτης στόλαρχος στο βρίκι
Κόντε Μπένιξ (Γκ. Τσούπας) να παρακολουθεί τον εχθρό και ο ίδιος με τα
υπόλοιπα πλοία κατέπλευσε στα Ψαρά την 3η Ιουλίου για να ζητήσει ενισχύ-
σεις, ελπίζοντας ότι ο υδραίϊκος στόλος δεν είχε ακόμη αναχωρήσει για το
νησί του. Εκεί διαπίστωσε ότι τα υδραίϊκα πλοία είχαν αποπλεύσει πριν από
μία εβδομάδα, ενώ οι Ψαριανοί δεν ήταν έτοιμοι να του δώσουν σοβαρή
βοήθεια.
Όταν ο Γκ. Τσούπας ανέφερε στον Αναστ. Ανδρούτσο ότι είδε τους
δύο εχθρικούς στόλους να ενώνονται, την 3η προς 4η Ιουλίου, κοντά στη Χίο
και να κινούνται προς τα Δαρδανέλλια, ο Σπετσιώτης ναύαρχος έκρινε ά-
σκοπη την περαιτέρω παραμονή των πλοίων του στην περιοχή. Πήρε τότε το
δρόμο της επιστροφής και κατέπλευσε στις Σπέτσες την 9η Ιουλίου 1822.
Έτσι ολοκληρώθηκε η εκστρατεία του σπετσιώτικου στόλου, χωρίς να
προσφέρει κάτι το ουσιαστικό στα Κρητικά αντάρτικα σώματα. Οι Κρητικοί,
παρά τη μαχητικότητα και τον ηρωισμό τους, δεν κατάφεραν να αναχαιτί-
σουν τα πολύ ισχυρότερα τουρκο-αιγυπτιακά στρατεύματα που στο πέρασμά
τους έκαιγαν, με εκδικητική μανία, τα χωριά και κατέστρεφαν τους ελαιώνες
των χριστιανών.
Νέα επιχείρηση του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου για ανεφοδια-

σμό των φρουρίων και υποστήριξη των τουρκικών στρατιωτι-
κών επιχειρήσεων.
Κρίσιμες συγκρούσεις των αντιπάλων στόλων στον Αργολικό
κόλπο και νέα επιτυχία του Κωνσταντίνου Κανάρη στην Τένεδο.
Πρώτη τουρκική πολιορκία του Μεσολογγίου και η ναυτική
βοήθεια από τους Υδραιο-Σπετσιώτες.
Παράδοση του Ναυπλίου στους Έλληνες
Από την αρχή του 1822, ο σουλτάνος Μαχμούτ, έχοντας απαλλαγεί από τον
Αλή πασά και καταστείλει τις επαναστατικές κινήσεις στη Μακεδονία, τη
Θεσσαλία και την Ήπειρο, θεώρησε ότι μπορούσε να προχωρήσει σε μια α-
ποφασιστική εκστρατεία για να συντρίψει την επανάσταση και στο Μωριά.
Το τελευταίο ενοχλητικό αγκάθι στα πλευρά των τουρκικών δυνάμεων είχε
μείνει το Σούλι και η ελληνική κυβέρνηση, αντιλαμβανόμενη τη στρατηγική

σημασία του, αποφάσισε να ενισχύσει τους ατίθασους Σουλιώτες ώστε να
κρατηθούν στα βουνά της πατρίδας τους.
Ο Αλ. Μαυροκορδάτος ανέλαβε προσωπικά την αρχηγία των ελληνι-
κών στρατιωτικών τμημάτων, που προωθήθηκαν στην Ήπειρο για να ανα-
κουφίσουν τους Σουλιώτες. Αλλά, η επιχείρηση αυτή τερματίστηκε με τρα-
γικό τρόπο στο Πέτα, στα περίχωρα της Άρτας (4 Ιουλίου 1822). Οι Σουλιώ-
τες αναγκάστηκαν να εκπατριστούν μαζικά στα Επτάνησα και οι Τούρκοι
έμειναν από τις αρχές του Σεπτεμβρίου απερίσπαστοι για να επιχειρήσουν
την εισβολή στην Πελοπόννησο.
Το σχέδιο της τουρκικής εκστρατείας είχε εκπονηθεί πολύ φιλόδοξα.
Στην ανατολική Ελλάδα ο σερασκέρης της Ρούμελης Χουρσίτ πασάς συ-
γκρότησε μια ισχυρή στρατιά στη Λάρισα, ενώ δεύτερη στρατιά, υπό τον
πασά των Ιωαννίνων Ομέρ Βρυώνη, επρόκειτο να την υποστηρίξει από τα
δυτικά. Οι δύο στρατιές θα προχωρούσαν προς το νότο και έπρεπε αναγκα-
στικά να διασχίσουν τις παράλιες πεδιάδες, περνώντας δυτικά μέσα από το
Μακρυνόρος και ανατολικά από τα στενά των Θερμοπυλών. Τη διοίκηση
της ανατολικής στρατιάς ανέλαβε ο Μαχμούτ πασάς (γνωστός ως Δράμα-
λης), ενώ ο ηλικιωμένος αρχιστράτηγος Χουρσίτ παρέμεινε στη Λάρισα.
Αυτή θα εκβίαζε τον Ισθμό της Κορίνθου για να προελάσει μέχρι το Ναύ-
πλιο, όπου θα συναντούσε τον οθωμανικό στόλο. Η δυτική στρατιά, υπό τον
Ομέρ Βρυώνη, θα διαπεραιωνόταν με πλοία στις απέναντι ακτές του Μωριά
ή εναλλακτικά θα προχωρούσε κατά μήκος των βορείων ακτών του Πατραϊ-
κού και μετά τη συνένωση με την ανατολική, θα περνούσαν μαζί τα στενά
του Ισθμού.
Ο τουρκικός στρατός όταν έφτανε στο Ναύπλιο θα ανεφοδιαζόταν με
τρόφιμα και στρατιωτικά υλικά –τα οποία προβλεπόταν να έχει μεταφέρει ο
οθωμανικός στόλος– και μετά θα βάδιζε προς το αρκαδικό οροπέδιο για να
καταλάβει την Τρίπολη και εγκαταστήσει εκεί το στρατηγείο του. Η Πύλη
πίστευε ότι, εφόσον ο στόλος μετέφερε στη συνέχεια ενισχύσεις στα φρού-
ρια της Πάτρας, της Μεθώνης και της Κορώνης, θα μπορούσε να αποκατα-
σταθεί η επικοινωνία μεταξύ των περιφερειακών φρουρίων και του κεντρι-
κού στρατοπέδου στην Τρίπολη. Έτσι, ο Μωριάς θα κατακερματιζόταν σε
διάφορα τμήματα και οι ελληνικές ανταρτικές δυνάμεις, χάνοντας την αμοι-
βαία υποστήριξή τους, θα υπέκυπταν και θα κατέθεταν τα όπλα πριν να έλθει

ο χειμώνας.
Τα πράγματα, όμως, δεν εξελίχτηκαν καθόλου όπως τα είχαν σχεδιά-
σει οι Τούρκοι και σ’ αυτό συντέλεσαν πολλοί παράγοντες, μεταξύ των ο-
ποίων και η ανικανότητα του πανίσχυρου οθωμανικού στόλου να εκπληρώ-
σει την αποστολή του.
***
Η προέλαση της στρατιάς του Ομέρ Βρυώνη προς το νότο επιβραδύνθηκε
από την εκστρατεία του Αλ. Μαυροκορδάτου και –κυρίως– την αντίσταση
των Σουλιωτών, με συνέπεια να μην εκμεταλλευτεί την παραμονή του οθω-
μανικού στόλου στον Πατραϊκό κόλπο για ικανό χρονικό διάστημα (20 Ιου-
λίου - 25 Αυγούστου). Μόνο στο τέλος του φθινόπωρου ο Ομέρ Βρυώνης,
επικεφαλής 6.000 ανδρών, κατέλαβε το Μακρυνόρος και σε λίγο ενώθηκε
μαζί του ο Ρεσίτ πασάς (Κιουταχής) με άλλους 4.000 άνδρες. Τα τουρκικά
στρατεύματα προωθήθηκαν μετά μέχρι το Μεσολόγγι, χωρίς να συναντή-
σουν καμιά αντίσταση. Εκεί διαπίστωσαν ότι ο Αλ. Μαυροκορδάτος είχε
φροντίσει να οχυρώσει αρκετά την πόλη και ότι ο οθωμανικός στόλος είχε
προ πολλού αποχωρήσει από τον Πατραϊκό.
Τελικά η πολιορκία του Μεσολογγίου άρχισε καθυστερημένα στις 28
Οκτωβρίου και οι πρώτες χειμωνιάτικες βροχές καθήλωσαν τη στρατιά του
Ομέρ Βρυώνη, ματαιώνοντας οριστικά μια ενδεχόμενη κίνησή της προς ανα-
τολάς για να ενωθεί με τις δυνάμεις του Δράμαλη.
Η εξέλιξη των γεγονότων υπήρξε πολύ χειρότερη για την ανατολική
τουρκική στρατιά. Η δύναμη του Δράμαλη, όταν συναθροίστηκε στις όχθες
του Σπερχειού, ξεπερνούσε τους 20.000 άνδρες, από τους οποίους οι 6.000
ήταν ιππείς. Για την υποστήριξη της στρατιάς είχαν συγκεντρωθεί στη Λα-
μία εφόδια και πολεμικά υλικά και εξασφαλίστηκαν αρκετά μεταφορικά μέ-
σα με το απαιτούμενο βοηθητικό προσωπικό. Η πανίσχυρη αυτή στρατιά –η
μεγαλύτερη που έστειλε η Πύλη στην περιοχή μετά το βενετο-τουρκικό πό-
λεμο του 1715– κινήθηκε από τη Λαμία προς το νότο, στα τέλη του Ιουνίου.
Την 5η Ιουλίου κατέλαβε αμαχητί το απόρθητο κάστρο της Ακροκορίνθου,
το οποίο είχε εγκαταλείψει αδικαιολόγητα η ελληνική φρουρά. Εκεί συνα-
ντήθηκε με τον Γιουσούφ πασά που είχε μεταφέρει με πλοία τη δύναμή του
από την Πάτρα.
Πάντως ο Δράμαλης, κατερχόμενος προς τον Μωριά, δεν έκανε καμιά

προσπάθεια να πάρει την Ακρόπολη της Αθήνας την οποία είχαν καταλάβει
οι Έλληνες στις 9 Ιουνίου –πιθανότατα για να μην καθυστερήσει την κίνησή
του προς το Ναύπλιο.
Η ευκολία με την οποία διέσχισε την ανατολική Στερεά και η φυγή της
φρουράς της Κορίνθου ενίσχυσαν την αυτοπεποίθηση του αλαζονικού πασά
που αποφάσισε να προχωρήσει αμέσως προς το Ναύπλιο, χωρίς να οργανώ-
σει προηγουμένως ισχυρή ανεφοδιαστική βάση στην Κόρινθο, κάτι που τον
είχαν συμβουλεύσει να κάνει οι πασάδες της Πάτρας και του Άργους. Ο
Τούρκος αρχιστράτηγος είχε τη βεβαιότητα ότι θα συναντούσε στο Ναύπλιο
τον οθωμανικό στόλο κι αυτός θα του προμήθευε τα απαιτούμενα εφόδια,
προκειμένου να συνεχίσει την εκστρατεία του.
Στις 12 Ιουλίου ο Δράμαλης έφτασε στο Άργος, απ’ όπου είχε φύγει
εσπευσμένα η πανικόβλητη ελληνική κυβέρνηση για να βρει καταφύγιο πά-
νω σε δύο υδραίϊκα πλοία, στον Αργολικό κόλπο.
Την κρίσιμη αυτή στιγμή μόνο ο Θ. Κολοκοτρώνης και ο Αλ. Υψηλά-
ντης διατήρησαν την ψυχραιμία τους. Ο πρώτος έστησε το στρατηγείο του
στους Μύλους της Λέρνας και έδωσε εντολή να κάψουν τα σπαρτά και να
καταστρέψουν όσο το δυνατόν περισσότερα πηγάδια, ενώ ο δεύτερος με 700
άνδρες μπήκε στην Ακρόπολη του Άργους κι από εκεί παρενοχλούσε τους
Τούρκους.
Ο Δράμαλης έχασε πολύτιμο χρόνο πολιορκώντας την Ακρόπολη του
Άργους, ενώ τα εφόδια του στρατού του λιγόστευαν επικίνδυνα και η ανα-
πλήρωσή τους με εφοδιοπομπές από τη Στερεά με καμήλες και μουλάρια
μέσα από δύσβατες και αμφισβητούμενες από τους Έλληνες περιοχές, έγινε
πρακτικά αδύνατη. Η τουρκική φρουρά του Ναυπλίου, που είχε αναθαρρύ-
νει, μετά τη διακοπή της πολιορκίας από τους Έλληνες και την άφιξη στο
φρούριο μικρών αποσπασμάτων από τη στρατιά του Δράμαλη, αισθάνθηκε
πάλι την οδυνηρή έλλειψη τροφής.
Ο Δράμαλης δεν είχε πια άλλη επιλογή από του να περιμένει και να
ελπίζει στη σύντομη άφιξη των μεταγωγικών του οθωμανικού στόλου στο
Ναύπλιο με εφόδια, ώστε να μπορέσει να συνεχίσει την προέλαση προς την
Τρίπολη.
***
Ο τουρκικός στόλος, υπό την προσωρινή διοίκηση του Ιμπραήμ (πρώην δι-
οικητή τάγματος πυροβολικού)67, απέπλευσε από το ναύσταθμο της Πόλης
στις 2 Ιουλίου 1822 με προορισμό την Πάτρα, όπου θα επέβαινε ο νέος κα-
πουδάν πασάς Μεχμέτ (μέχρι τότε διοικητής του Μωριά).
Τη 12η Ιουλίου νοτιοδυτικά των Ψαρών ενώθηκαν αρκετά αιγυπτιακά
και βερβερικά πλοία με την αρμάδα, αυξάνοντας τη δύναμή τους στα 87 πο-
λεμικά και μεταγωγικά σκάφη, μεταξύ των οποίων έξι δίκροτα και δώδεκα
φρεγάτες.
Μετά από τρεις ημέρες η πανίσχυρη αυτή αρμάδα διέσχισε το Μυρτώο
περνώντας ανοικτά από τις πελοποννησιακές ακτές. Την ίδια στιγμή η στρα-
τιά του Δράμαλη, έχοντας φτάσει στο Άργος, άρχισε να υποφέρει σοβαρά
από την έλλειψη εφοδίων.
Αν ο Ιμπραήμ έπαιρνε τότε την τολμηρή πρωτοβουλία να εισπλεύσει
στον Αργολικό και να στείλει τα μεταγωγικά του στο Ναύπλιο –χωρίς πιθα-
νότατα να αντιμετωπίσει σοβαρή αντίδραση από τους ανέτοιμους Υδραιο -
Σπετσιώτες– θα είχε, ίσως, αλλάξει την εξέλιξη των γεγονότων. Ο Ιμπραήμ,
όμως, προτίμησε να συνεχίσει τον πλου προς την Πάτρα, όπου αγκυροβόλη-
σε στις 20 Ιουλίου για να παραδώσει τη διοίκηση –και την ευθύνη– στον
Μεχμέτ πασά.
Στον Πατραϊκό κόλπο η αρμάδα παρέμεινε περισσότερο από ένα μήνα
και ανεφοδίασε τα φρούρια της Πάτρας, του Ρίου, του Αντιρίου και της
Ναυπάκτου, αλλά η κύρια αποστολή της –η διαπεραίωση της δυτικής στρα-
τιάς στο Μωριά– δεν εκπληρώθηκε, γιατί ο Κιουταχής με τον Ομέρ Βρυώνη
άργησαν πολύ να φτάσουν στο Μεσολόγγι. Ο Μεχμέτ πασάς έκανε, πάντως,
μια προσπάθεια να καταλάβει τη νησίδα Βασιλάδι στη λιμνοθάλασσα του
Μεσολογγίου, αλλά μετά από αγώνα δύο ημερών (20-22 Ιουλίου) και αρκε-
τές απώλειες, αναγκάστηκε να αποσυρθεί και να επαναπλεύσει στην Πά-
τρα68.
Την 25η Αυγούστου ο Τούρκος στόλαρχος κρίνοντας ότι δεν μπορούσε
να παρατείνει άλλο την παραμονή του στην περιοχή, απέπλευσε με σκοπό να
___________________
67. Αυτόν αναφέρουν οι ΑΝΤΩΝ. Α. ΜΙΑΟΥΛΗΣ και ΑΝΑΡΓ. Χ’’ΑΝΑΡΓΥΡΟΥ, ενώ
άλλοι υποστηρίζουν ότι προσωρινός διοικητής ήταν ο καπετάν μπέης Μουχτάρ.
68. ΙΩ. ΘΕΟΦΑΝΙΔΟΥ, Ιστορία του Ελληνικού Ναυτικού (1824-1826), σ. 435.
πραγματοποιήσει το σημαντικότερο σκέλος της αποστολής του: τον ανεφο-

διασμό του Ναυπλίου και κατ’ επέκταση της στρατιάς του Δράμαλη.
Ήδη, όμως, ο οθωμανικός στόλος είχε καθυστερήσει υπερβολικά, ενώ
ο Δράμαλης χρονοτριβούσε, μάταια, περιμένοντας την άφιξή του. Αντί να
υποχωρήσει έγκαιρα στην Κόρινθο, όπου θα μπορούσε να ανεφοδιαστεί με
πλοία από την Πάτρα, παρέμεινε επί δύο εβδομάδες αδρανής στην Αργολίδα
επιτρέποντας στους Έλληνες να ανασυγκροτηθούν.
Ο αρχιστράτηγος Θ. Κολοκοτρώνης συγκέντρωσε 8.000 άνδρες στα
υψώματα ανάμεσα στη Λέρνα και τα Δερβενάκια, ενώ οι Αλ. Υψηλάντης,
Νικηταράς (Νικήτας Σταματελόπουλος) και Γρ. Παπαφλέσσας με 2.000 άν-
δρες εγκαταστάθηκαν στο Αγιονόρι. Ένα τρίτο σώμα από 2.000 σκληροτρά-
χηλους χριστιανοαρβανίτες από το Κρανίδι, το Καστρί και τον Πόρο ενώθη-
καν με τα τμήματα του Νικήτα Σταματελόπουλου (Νικηταρά) που επιτηρού-
σαν το Ναύπλιο. Μέσα σε δεκαπέντε ημέρες οι ελληνικές δυνάμεις είχαν
αποκτήσει αριθμητική υπεροχή απέναντι στα τουρκικά στρατεύματα στην
περιοχή, αλλά το σημαντικότερο ήταν ότι κατέλαβαν τα στρατηγικά περά-
σματα στα βουνά που δεσπόζουν του αργολικού κάμπου. Ο Δράμαλης έβλε-
πε κάθε ημέρα τα τρόφιμα να σπανίζουν και τους ιππείς του να αναζητούν
απεγνωσμένα νομή και νερό για τα ζώα τους.
Όταν την 25η Ιουλίου ο Δράμαλης αποφάσισε να υποχωρήσει στην
Κόρινθο, η τύχη της στρατιάς του είχε προδιαγραφεί. Στις επόμενες τρεις
ημέρες οι δυνάμεις του Θ. Κολοκοτρώνη στα Δερβενάκια και των Γρ. Πα-
παφλέσσα, Νικηταρά και Αλ. Υψηλάντη στο κυριότερο πέρασμα του Αγιο-
νορίου (την Κλεισούρα) θα την συντρίψουν, ενώ ο ίδιος ο σερασκέρης με
μεγάλη δυσκολία θα καταφέρει να περάσει μαζί μ’ ένα εκλεκτό τμήμα ντε-
λήδων (ιππέων), για να φτάσει στην Κόρινθο.
Η εκστρατεία της ανατολικής τουρκικής στρατιάς στο Μωριά κατέλη-
ξε σε σχεδόν ολοκληρωτική καταστροφή, αφού από τις 20.000 άνδρες, είναι
ζήτημα αν σώθηκαν οι 6.000, ενώ απώλεσε και όλο σχεδόν το υλικό της. Ο
ίδιος ο Δράμαλης –σωματικά και ψυχικά καταβεβλημένος– πέθανε από τύφο
λίγους μήνες αργότερα στην Κόρινθο (Δεκέμβριος 1822). Ένα μήνα αργότε-
ρα (Ιανουάριος 1823) αυτοκτόνησε και ο αρχιστράτηγος Χουρσίτ πασάς.
Μετά την παταγώδη αποτυχία της εκστρατείας του Δράμαλη, οι πολι-
ορκημένοι στο Ναύπλιο Τούρκοι μπορούσαν πια να περιμένουν τη σωτηρία
τους μόνο από τον οθωμανικό στόλο.
***
Ο Ιμπραήμ μπέης επιλέγοντας να πλεύσει πρώτα στον Πατραϊκό κόλπο έδω-
σε στους νησιώτες την άνεση να ετοιμάσουν το στόλο τους.
Οι Σπετσιώτες γνώριζαν ότι το νησί τους –λόγω μορφολογίας– ήταν
ευάλωτο σε τυχόν εχθρική επίθεση, γι’ αυτό και φρόντισαν να μεταφέρουν,
με τα πλοία τους, τον άμαχο πληθυσμό στην Ύδρα. Στις Σπέτσες έμειναν
μόνο 60 άνδρες υπό τους Χ’’Ιω. Μέξη και Αναστ. Ανδρούτσο για να επαν-
δρώσουν το κανονιοστάσιο (ντάπια) στην ανατολική πλευρά του νησιού,
ενώ τοποθετήθηκαν βίγλες στη νησίδα Παραπόλα και τον Κάβο Μαλέα για
τον έγκαιρο εντοπισμό του εχθρικού στόλου.
Την 2α Αυγούστου απέπλευσαν από τα Ψαρά 13 πλοία και 2 πυρπολι-
κά69 (υπό τον Νικ. Αποστόλη) για να ενισχύσουν τον υδραιο-σπετσιώτικο
στόλο στον Αργολικό.
Την 17η Αυγούστου ολοκληρώθηκε η ετοιμασία του υδραίϊκου στόλου
(22 πλοία και 6-8 πυρπολικά)70 υπό τον Αν. Μιαούλη, ενώ τα περισσότερα
σπετσιώτικα πλοία συνέχιζαν να ασχολούνται με τη μεταφορά των αμάχων
στην Ύδρα. Ωστόσο, οι Σπετσιώτες μπόρεσαν να διαθέσουν σταδιακά, από
___________________
69. Ήταν τα Λεωνίδας (Νικ. Αποστόλης), Σωκράτης (Γεωρ. Αποστόλης), Αλέ-
ξανδρος (Νικ. Χ’’Αλεξανδρής), Αχιλλεύς (Γεωρ. Παπαμικές-Παγκάρας), Ξενοφών (Νικ.
Καρακωνσταντής), Λεωνίδας (Αναγν. Τζώτζης), Καλλιόπη (Γεωρ. Θ. Καλάρης), Φιλο-
κτήτης (Γεωρ. Σκανδάλης), Πηνελόπη (Χ’’Γεωρ. Κοτζιάς), Λεωνίδας (Νικ. Γιάνναρης),
Θεμιστοκλής (Αναγν. Καλημέρης), Αμερικάνα (Κων. Χ’’Αγγελής-Φιλίνης), Θεμιστοκλής
(Γεωρ. Χ.’’Δ. Κοτζιάς) και τα πυρπολικά των Γεωρ. Βρατσάνου και Κων. Γιαλουράκη.
70. Ήταν τα Άρης (Ανδρ. Μιαούλης), Θεμιστοκλής (Αντ. Γ. Κριεζής), Αγαμέμνων
(Λαζ. Παναγιώτας), Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας), Περικλής (Νικ. Ράπτης), Τερψιχόρη
(Εμμ. Τομπάζης), Μιλτιάδης (Γεωρ. Σαχίνης), Αθηνά (Γεωρ. Σαχτούρης), Άρης (Αναστ.
Τσαμαδός), Οδυσσεύς (Δημ. Αντ. Βώκος), Κίμων (Δημ. Μιαούλης), Θεμιστοκλής (Αντ.
Ραφαήλ), Ηρακλής (Νικ. Βώκος), Κίμων (Δήμος Αναγν. Κριεμάδης), Αθηνά (Ιω. Παντ.
Μακρυμούρας), Μιλτιάδης (Λαζ. Λαλεχός), Ιάσων (Βασ. Σταμ. Μπουντούρης), Τιμολέ-
ων (Λαζ. Πινότσης), Αχιλλεύς (Χριστ. Δημ. Χριστοφίλου), Νέρων (Ιω. Ζάκας), Αίολος
(Θεοδ. Γκιώνης), Κέχρωψ (Σάββας Ανδρέου) και τα πυρπολικά με καπετάνιους τους
Δημ. Γκίνα, Αναργ. Καραβέλα, Ανδρ. Πιπίνο, Γεωρ. Τζερεμέ, Λεονάρδο Θεοδωρή Τσα-
γκάρη, Ιω. Ντεντεψίθη.
Στο Αρχείο Ύδρας, τομ. 15, σ. 106, 186, αναφέρεται ότι μετέσχον 22 πλοία και 8
πυρπολικά, αλλά τα ονόματα των καπετάνιων δύο πυρπολικών δεν εντοπίστηκαν κατά
την έρευνα στα Αρχεία, Ημερολόγια κλπ.
26 έως 28 Αυγούστου, έντεκα πλοία και τρία πυρπολικά71 για να ενωθούν με

το στόλο.
Αμέσως ο Γ. Ανδρούτσος κινήθηκε προς τα Κύθηρα για να εντοπίσει
την εχθρική αρμάδα. Το ίδιο έκανε και ο Αν. Μιαούλης, περιπλέοντας τις
νοτιοανατολικές ακτές της Πελοποννήσου με μερικά υδραίϊκα πλοία. Τα υ-
πόλοιπα πλοία του τρινήσιου στόλου παρέμειναν κοντά στις ακτές των Σπε-
τσών, της Ύδρας και της Ερμιόνης αναμένοντας πληροφορίες για τις κινή-
σεις του εχθρού. Πρώτη η σπετσιώτικη βαρδακόστα (το βρίκι Λεωνίδας του
Δημ. Λάμπρου) έμαθε, από δύο ελληνικά τρεχαντήρια, ότι το πρωί της 29ης
Αυγούστου ο εχθρικός στόλος βρισκόταν νοτίως των Κυθήρων και ο Γ. Αν-
δρούτσος μετέδωσε τάχιστα την πληροφορία στους προκρίτους του νησιού
του72.
Από τα Κύθηρα ο οθωμανικός στόλος –ίσως εξαιτίας των ασθενών
βορείων ανέμων– ακολούθησε ανατολική πορεία προς τη Σαντορίνη. Οι
πληροφορίες που έφταναν στις Σπέτσες και την Ύδρα, έως την 4η Σεπτεμ-
βρίου, ήταν συγκεχυμένες και το ενδεχόμενο να κατευθυνθεί προς την Κρή-
τη δεν είχε αποκλειστεί. Την επόμενη ημέρα, δύο ευρωπαϊκά πλοία, που υ-
πέστησαν νηοψία από αιγυπτιακές φρεγάτες, έδωσαν την πληροφορία στο
υδραίϊκο βρίκι Μιλτιάδης (Γεωργ. Σαχίνης) ότι Αιγύπτιοι ναύτες ανέφεραν
ως προορισμό των πλοίων τους το Ναύπλιο73. Οι Έλληνες ναύαρχοι και
πρόκριτοι εκτίμησαν τότε ότι ο κύριος σκοπός του οθωμανικού στόλου ήταν
να ανεφοδιάσει το Ναύπλιο, χωρίς, όμως, να αποκλείσουν και το ενδεχόμενο
να επιτεθεί κατά των Σπετσών. Συγκέντρωσαν, λοιπόν, όλο τον ελληνικό
στόλο στην περιοχή Σπετσών-Ύδρας, στη δύναμη του οποίου, μετά τη 2α
Σεπτεμβρίου (όταν ολοκληρώθηκε η μεταφορά του σπετσιώτικου πληθυ-
___________________
71. Ήταν τα Αχιλλεύς (Αναργ. Λεμπέσης), Ηρακλής (Ιω. Χρ. Κούτσης), Τιμολέων
(Αναγν. Γ. Κυριακού), Λεωνίδας (Δημ. Ν. Λάμπρου), Παγκρατίων (Γεωρ. Ανδρούτσος),
Αχιλλεύς (Θεοδ. Δ. Ορλώφ), Ξενοφών (Ιω. Π. Παντελής), Σόλων (Γεωργ. Πάνου), Διο-
μήδης (Θεοδ. Γκ. Μπότασης), Ηρακλής (Αναργ. Χ’’ Αναργύρου), και τα πυρπολικά με
καπετάνιους τους Κοσμά Μπαρμπάτση, Νικ. Α. Κυριακού και Λέκα Ματρώζο ή Ιω.
Καρακατσάνη.
72. Αναφορά Γεωρ. Ανδρούτσου προς προκρίτους Σπετσών (29 Αυγούστου
1822), στο ΑΝΑΡΓ. Χ’’ ΑΝΑΡΓΥΡΟΥ, Τα Σπετσιωτικά, τομ. 2, σ. 234.
73. Αναφορά Αν. Μιαούλη προς προκρίτους Ύδρας (5 Σεπτεμβρίου 1822) στο
Αρχείο Ύδρας, τομ. 8, σ. 469.
σμού στην Ύδρα), προστέθηκαν άλλα τέσσερα σπετσιώτικα πλοία και ένα
πυρπολικό74.
Δύο ημέρες νωρίτερα, οι ναύαρχοι των τριών νησιών είχαν συναντηθεί
για να συζητήσουν τον τρόπο αντιμετώπισης του εχθρού. Ο Υδραίος Αντ. Α.
Μιαούλης υποστηρίζει ότι:
«Ο Μιαούλης λαβών την διεύθυνσιν των Ελληνικών πλοίων,
έδωκεν εις τους πλοιάρχους της μάχης το σχέδιον, το οποίον παρα-
δεχθέντες ούτοι κατέταξαν κατ’ αυτό τα πλοία των ούτως».
Σε εκτέλεση του σχεδίου αυτού, όταν ο εχθρικός στόλος, το πρωί της
ης
8 Σεπτεμβρίου εντοπίστηκε δυτικά της Σερίφου με κατεύθυνση προς τις
Σπέτσες:
«Δεκαοκτώ Ελληνικά πλοία και έξ πυρπολικά διηρέθησαν εις
τρεις σειράς εν είδει κλίμακος, και ετέθησαν μεταξύ του πορθμού των
Πετσών κατ’ έμπροσθεν της Χώρας, εις τρόπον ώστε έξ μόνα τούτων
εδύναντο να πολεμώσιν εις ένα και τον αυτόν καιρόν, και οι Τούρκοι
ηναγκάζοντο να βιάσουν τας τρεις αυτάς σειράς πριν φθάσουν εις
Ναύπλιον· έτερον του ελληνικού στόλου μέρος διωρίσθη να υποκρι-
θή, ότι καταδιώκεται από τον εχθρόν, και να τον τραβήξη εν τω μέ-
σω των νήσων (εννοεί μεταξύ Δοκού, Ύδρας και Ερμιονικών α-
κτών), όπου οι Έλληνες διά την στενότητα εδύναντο κάλιον να μετα-
χειρισθώσι τα πυρπολικά, και να κυβερνήσουν περιδεξίως τα πλοία
των εις τρόπον, ώστε να περάσουν απ’ άνεμον (προσηνέμως) των
νήσων διά να περικυκλώσουν το άλλο του εχθρού μέρος μεταξύ δύο
πυροβολημάτων»75.
Ο Σπετσιώτης Αναστ. Ορλάνδος έχει εκφράσει μία τελείως διαφορετι-
κή άποψη, εκτιμώντας ότι ο Αντ. Μιαούλης ήθελε να συγκρουστεί με τον
εχθρικό στόλο:
«ή εκτός του Αργολικού, ή εις τον μυχόν αυτού, πλησίον του
Ναυπλίου»
___________________
74. Τα Περικλής (Νικ. Ιω. Ράπτης), Επαμεινώνδας (Νικ. Τσοχαντάρης), Ίππος
Θαλάσσης (Θεοδ. Β. Δρίτσας), Διομήδης (Αναστ. Β. Δρίτσας) και ένα πυρπολικό με
καπ. τον Λαζ. Μουσιού. Ακόμη 15 σπετσιώτικα πλοία ήταν σε ετοιμότητα στην περιοχή
του Αργολικού και μερικά απ’ αυτά (μεταξύ τους το Κόντε Μπένιξ του Γκ. Τσούπας),
ενεπλάκησαν σε συγκρούσεις.
75. ΑΝΤ. ΑΝΔΡ. ΜΙΑΟΥΛΗ, Οι ναυμαχίες του 1821, σ. 26-27. Τα ίδια επαναλαμ-
βάνει ο Γ. ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ, Συνοπτική Ναυτική Ιστορία, σ. 80-81, και αργότερα άλλοι συγ-
γραφείς.
και ότι
«το σχέδιον τούτο ήτο ολέθριον, καθόσον την νήσον των Σπε-
τσών άφηνε απροστάτευτον»76.
Το βέβαιο είναι ότι στη διάρκεια της παραμονής του τρινήσιου στόλου
στον Αργολικό, επικρατούσε αταξία, καθώς μερικά πλοία αγκυροβολούσαν
σε απομονωμένα μέρη και άλλα απουσίαζαν, κατά βούληση, για να ανεφο-
διάζονται με τρόφιμα και νερό ή για μικροεπισκευές. Ο Αντ. Α. Μιαούλης
παραπονέθηκε γι’ αυτή την κατάσταση στους προκρίτους της Ύδρας, γρά-
φοντάς τους:
«Ημείς είμεθα εις μεγάλην ακαταστασίαν, δεν εισακουόμεθα.
Το αυτό και οι Ψαριανοί. Είμεθα πενήντα καράβια, και ποτές δεν ε-
συμφωνήσαμεν να μαζεχθούν τα μισά, αλλά πότε 5, πότε 10, πότε 20,
πότε 30»77.
Πάντως, το πρωί της 8ης Σεπτεμβρίου στην περιοχή μεταξύ των νησί-
δων Παραπόλας, Σπετσοπούλας και Τρίκερι βρίσκονταν 35-40 ελληνικά
πλοία και περίμεναν την τελική κίνηση του εχθρού.
Ο οθωμανικός στόλος, με ευνοϊκό ελαφρό μαΐστρο (Β.Δ. άνεμοι) και
προπορευόμενες μερικές φρεγάτες και κορβέτες, έδειξε ότι είχε την πρόθεση
να περάσει από τον (ανατολικό) στενό πορθμό (μεταξύ Σπετσών και ερμιο-
νικών ακτών) και όχι από το μεγαλύτερο (δυτικό) άνοιγμα (μεταξύ του νη-
σιού και των λακωνικών ακτών). Όπως φαίνεται, ο καπουδάν πασάς είχε ε-
πιλέξει να συγκρουστεί πρώτα με τον ελληνικό στόλο και να τον απωθήσει
μακριά από την περιοχή, ώστε στη συνέχεια να στείλει, ανενόχλητα, τα με-
ταγωγικά του να ανεφοδιάσουν τη φρουρά του Ναυπλίου.
Περί τις 07.00 περίπου 15 υδραίϊκα και 10 σπετσιώτικα πλοία είχαν
αναπτυχτεί μεταξύ Σπετσών – Δοκού – Ύδρας, ενώ ο ψαριανός στολίσκος
βρισκόταν δυτικά της Σπετσοπούλας και τα περισσότερα πυρπολικά παρέμε-
ναν διεσπαρμένα κοντά στις ακτές των Σπετσών, της Ύδρας, της Ερμιόνης
και στο μυχό του Αργολικού.
___________________
76. ΑΝΑΣΤ. ΟΡΛΑΝΔΟΥ, Ναυτικά, τομ. 1, σ. 306-307. Στο Ημερολόγιο του σπε-
τσιώτικου πλοίου Ηρακλής αναφέρεται ότι «συνελθόντες οι τρεις Ναύαρχοι και συσκεφ-
θέντες, απεφάσισαν να περιμένη ο ημέτερος στόλος τον εχθρικόν μεταξύ Λακωνίας και
Πετζών», χωρίς, όμως, άλλα στοιχεία για την ύπαρξη κάποιου συγκεκριμένου σχεδίου
μάχης.
77. Αρχείο Ύδρας, τομ. 8, σ. 469-470.
ÁÑÃÏËÉÊÏÓ
ÊÏËÐÏÓ
ÅÑÌÉÏÍÇ
Ô
Ì
v.ÓÐÅÔÓÅÓ
Â Ó
Ä Á
í.ÓÐÅÔÓÏÐÏÕËÁ
Í
Ø
Äéåýèõíóç áíÝìïõ
Ç íáõìá÷ßá ôùí Óðåôóþí (1)

Ç êýñéá óýãêñïõóç óôï óôåíü (Ðñþôç öÜóç)
8 Óåðôåìâñßïõ 1822
ÕÐÏÌÍÇÌÁ
Ô = Ï ôïõñêéêüò óôüëïò åðéôßèåôáé êáé äéáóðÜ ôçí åëëçíéêÞ ðáñÜôáîç (ðåñß ôç 10.00).
Ì = ÏìÜäá õäñáéï-óðåôóéþôéêùí ðëïßùí (õðü ôïí Ìéáïýëç), áíáóôñÝöåé êáé êéíåßôáé ðñïò
ôá äõôéêÜ.
Ó = Ìéêñüò áñéèìüò óðåôóéþôéêùí ðëïßùí (õðü ôïí Áíäñïýôóï), óôñÝöåôáé äåîéÜ êáé
åíþíåôáé ìå ôá øáñéáíÜ ðëïßá.
Ø = Ï øáñéáíüò óôïëßóêïò (õðü ôïí Áðïóôüëç).
Õ = ÏìÜäá õäñáßéêùí ðëïßùí óôñÝöåôáé áñéóôåñÜ êáé êéíåßôáé ðñïò ôïí êüëðï ôçò ¾äñáò.
Στο Ημερολόγιο του υδραίϊκου πλοίου Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας)

αναφέρει ότι: «Ο ναύαρχός μας (ο Αν. Μιαούλης) με ολιγίστας δυνάμεις έκα-
με σημεία (σήματα) να παραταχθή εις μάχην όλος ο στολίσκος μας και να δι-
αιρεθή εις δύο σώματα· το έν ετοποθετήθη κατά τας Σπέτσας, το δε άλλο προς
το μέρος της Ύδρας». Από την πλευρά του ο Αναστ. Ορλάνδος είναι κατηγο-
ρηματικός: «Ουδέν πολεμικόν σχέδιον εγένετο κατά την ημέραν εκείνην […]
αλλά έκαστος των πλοιάρχων ενήργει αυτομάτως […] δια την πατρίδαν»78.
Περί τη 10.00 τα πρωτοπόρα τέσσερα οθωμανικά δίκροτα, καλυπτό-
μενα από φρεγάτες και κορβέτες, επιτέθηκαν στο κέντρο της παράταξης του
ελληνικού στόλου –όπου βρισκόταν και ο Άρης του Αντ. Μιαούλη– και με
σφοδρά πυρά την διέσπασαν. Αρκετά από τα ελληνικά πλοία αποσύρθηκαν
μέσα στο στενό των Σπετσών, τα πιο πολλά έμειναν νοτιότερα στην περιοχή
της Σπετσοπούλας, ενώ μερικά υδραίϊκα υποχρεώθηκαν να στραφούν βόρεια
προς τη Δοκό.
Όπως περιγράφει ο Αντ. Μιαούλης (γιος του ναυάρχου Ανδρέα Μια-
ούλη):
«Το απροσδόκητον τούτο γεγονός κατετάραξεν άπαντας, ο δε
Μιαούλης, επιμένων εις το αρχικόν αυτού σχέδιον (δηλαδή να πα-
ρασύρει τον εχθρό στο στενό χώρο και να τον εκθέσει στις επιθέ-
σεις των πυρπολικών) και καταβιβάσας τον ερυθρόν του πίλον μέ-
χρις οφρύων (σύνηθες αυτώ οργιζομένω), ανεκρούσατο πρύμναν και
έπλεε πλησίστιος προς την Πελοποννησιακήν παραλίαν, διατάξας τα
υπ’ αυτών (υδραίϊκα) πλοία να τον παρακολουθήσωσιν. Αλλ’ ο Κρι-
εζής, εκλαβών το προς ένωσιν των πλοίων κίνημα του ναυάρχου ως
κίνημα φυγής […] δεν υπήκουσεν εις το δοθεν σημείον (σήμα) […].
Ευρισκόμενος δε τότε μεταξύ Τρικέρης και Σπετσών, αλλ’ υπηνέμως
(Sottavento) εις τας Σπέτσας πλησιέστερον, έμεινεν εν ανακωχή
(Sopragabia) και προσκάλεσε μόνος τον εχθρό εις μάχην […]. Άπας
ο εχθρικός στόλος επέπεσε κατ’ αυτού […]. Αι σφαίραι και οι μύδροι
έπιπτον κατ’ αυτού βροχηδόν, δεν κατόρθωσαν όμως να τον μετακι-
νήσωσιν εκ της θέσεώς του […]»79.
Αν και στο Ημερολόγιο του υδραίϊκου πλοίου Θεμιστοκλής ο διαχωρι-
σμός των πλοίων του ελληνικού στόλου αναφέρεται ως προμελετημένη τα-
___________________
78. Αρχείο Ύδρας, τομ. 8, σ. 487γ. ΑΝΑΣΤ. ΟΡΛΑΝΔΟΥ, Ναυτικά, τομ. 1, σ. 311.
79. ΑΝΤ. ΑΝΔΡ. ΜΙΑΟΥΛΗ, Βίος Αντωνίου Γ. Κριεζή, Εν Αθήναις 1877, σ. 14.
κτική κίνηση του Ανδρ. Μιαούλη80, φαίνεται ότι ο Υδραίος ναύαρχος απλώς
προσαρμόστηκε στη διαμορφωθείσα κατάσταση και προσπάθησε να εκτο-
νώσει την εχθρική επίθεση παρασύροντας τα οθωμανικά πλοία σε στενό χώ-
ρο, όπου τα πυρπολικά θα δρούσαν πιο αποτελεσματικά.
Στο σήμα, πάντως, του Ανδρ. Μιαούλη «να τον ακολουθήσει ο στό-
λος», εκτός από τον Αντ. Γ. Κριεζή, δεν συμμορφώθηκαν και αρκετοί άλλοι
καπετάνιοι που ανακωχεύοντες τα πλοία τους αντιτάχτηκαν σθεναρά στα
προπλέοντα εχθρικά πλοία. Οι Σπετσιώτες Δημ. Ν. Λάμπρου (Λεωνίδας) και
Γκ. Τσούπας (Κόντε Μπένιξ) στάθηκαν ο πρώτος ακριβώς μπροστά στο λι-
μάνι των Σπετσών και ο δεύτερος ανατολικότερα, ενώ ο Αντ. Γ. Κριεζής
(Θεμιστοκλής) με τον Σπετσιώτη Ιω. Χρ. Κούτση (Ηρακλής) είχαν ανακω-
χεύσει βορειότερα. Το παράδειγμα αυτών μιμήθηκαν σύντομα ο Σπετσιώτης
Αναργ. Λεμπέσης (Αχιλλεύς) και ο Υδραίος Λαζ. Παναγιώτας (Αγαμέμνων),
που ανέστρεψαν από τη μέση του στενού και πλησίασαν για να συνδράμουν
τα άλλα τέσσερα υδραιο-σπετσιώτικα πλοία. Στη συνέχεια ακολούθησαν οι
Γ. Σαχτούρης (Αθηνά), Αναργ. Χ’’Αναργύρου (Ηρακλής), Δημ. Μιαούλης
(Κίμων), Νικ. Ράπτης (Περικλής) και μερικοί άλλοι από πιο απομακρυσμένες
θέσεις.
Μετά την εξέλιξη αυτή ο Αν. Μιαούλης αναγκάστηκε να αναστρέψει
κι αυτός, για να ενωθεί με τα πλοία του υδραίϊκου στολίσκου που είχαν συ-
μπτυχθεί μεταξύ Ύδρας - Δοκού - Ερμιόνης. Μερικά από τα υδραίϊκα αυτά
πλοία ακινητοποιήθηκαν πολύ κοντά στη νησίδα Δοκό, εξαιτίας της άπνοιας.
Αμέσως 4-5 εχθρικές φρεγάτες και κορβέτες, εκμεταλλευόμενες την ευνοϊκή
αύρα κινήθηκαν για να τα προσβάλλουν και επιχειρήσουν ρεσάλτο. Ο Αν.
Μιαούλης, βλέποντας τον κίνδυνο, σήμανε στα πυρπολικά να επιτεθούν και
σύντομα το πλησιέστερο προς τα εχθρικά πλοία, του Ανδρ. Πιπίνου, σήκωσε
όλα τα πανιά για να εκτελέσει τη διαταγή του ναυάρχου. Ένα αλγερινό βρίκι,
νομίζοντας –λόγω του μεγάλου μεγέθους του πυρπολικού– ότι πρόκειται για
πολεμικό, πλησίασε τολμηρά για να το κυριεύσει με ρεσάλτο. Περίπου πε-
νήντα Αλγερινοί πήδηξαν στο πυρπολικό, αλλά ο Ανδρ. Πιπίνος πρόλαβε να
βάλει φωτιά, αναγκάζοντας τους περισσότερους να πέσουν στη θάλασσα. Οι
πιο θαρραλέοι απ’ αυτούς κατάφεραν να το απομακρύνουν και να σώσουν το
πλοίο τους· το φλεγόμενο πυρπολικό εξώκειλε, τελικά, στις ερμιονικές
ακτές.
___________________
80. Αρχείο Ύδρας, τομ. 8, σ. 487γ.
Οι Οθωμανοί, φοβούμενοι ίσως και άλλες πυρπολικές επιθέσεις, ανέ-

κοψαν την προσπέλασή τους, δίνοντας έτσι την ευκαιρία στα υδραίϊκα πλοία
να ξεφύγουν προς την παραλία της Ερμιόνης.
Η κύρια σύγκρουση των αντιπάλων έγινε μέσα στο στενό των Σπε-
τσών. Αρκετά οθωμανικά πλοία εισχώρησαν στο στενό και ανακώχευσαν,
ανταλλάσσοντας σφοδρά πυρά με το κανονιοστάσιο του νησιού και με ένα
άλλο στημένο από Σπετσιώτες και Κρανιδιώτες στην απέναντι ακτή της Ερ-
μιόνης. Όσα από τα ελληνικά πλοία τραβήχτηκαν κοντά στις ακτές της Ερ-
μιόνης και των Σπετσών έβαλλαν κι αυτά έντονα κατά των εχθρικών από τις
δύο πλευρές. Τα σπετσιώτικα και τα ψαριανά πλοία που βρίσκονταν στην
περιοχή της Σπετσοπούλας κατάφεραν, παρά την άπνοια, ρυμουλκούμενα
από τις βάρκες τους, να πλησιάσουν στο στενό και να προσθέσουν τα πυρά
τους κατά των Οθωμανών. Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή στο Ημερο-
λόγιο του σπετσιώτικου βρικίου Ηρακλής (Αναργ. Α. Χ’’Αναργύρου), που
ανήκε σ’ αυτή την ομάδα:
«Εις τα πέντε ώρας (περίπου 11.00) λοιπόν επλησίασε (ο ε-
χθρός) τόσον, όσον έφθανον αι σφαίραι των Ελληνικών πλοίων, και
τότε ήρχισεν η υπό του ανέμου (υπήνεμη) γραμμή τ' αδιάκοπον πυρ
κατά του εχθρού, εις ην ευρεθέν και το ημέτερον πλοίον ο Ηρακλής
επλησίασεν όσον το δυνατόν εις τον εχθρόν πυροβολούντες τον και
πυροβολούμενοι και κατά την πρώτην εισβολήν μας έσπασαν την κα-
λουμένην τζιβάδαν (ξύλον ευρισκόμενον εις τ' οξύτερον μέρος του
πλοίου εις είδος Σταυρού). Πάραυτα λοιπόν ετραβίχθημεν από το ε-
χθρικόν πυρ και διορθώσαντες την αυτήν τζιβάδαν, εξακολουθήσα-
μεν την αυτήν εργασίαν του πυρός μετά των ετέρων κατά του ιδίου
Οθωμανικού στόλου· οποίον πυρ διήρκησεν από τας πέντε ώρας της
ημέρας (11.00) έως τας δέκα (16.00) […] πλησιάσαντες παρά τω ε-
χθρώ […] διάφοραις φοραίς τω ερρίψαμεν κανονάτας τεσσαράκο-
ντα, εκείνος δε αναρίθμηταις»81.
Τα ψαριανά πλοία πλησίασαν προσεκτικά τις βορειο-ανατολικές ακτές
των Σπετσών, βάλλοντας (κυρίως) με τα πρωραία πυροβόλα (τα κατσουράδι-
κα). Ο πυκνός καπνός από τις συνεχείς εκπυρσοκροτήσεις εκατοντάδων πυ-
ροβόλων σκέπαζε σχεδόν τη θάλασσα στο στενό των Σπετσών και περιόριζε
πολύ την ορατότητα.
___________________
81. ΑΝΑΡΓ. Χ’’ ΑΝΑΡΓΥΡΟΥ, Τα Σπετσιωτικά, τομ. 3, σ. 77.
ÁÑÃÏËÉÊÏÓ
ÊÏËÐÏÓ
ÅÑÌÉÏÍÇ
Ì 10
9
Ê2
5
3
8 7
6 1
4 Ô
2
Ð
Ê1
Â v.ÓÐÅÔÓÅÓ
ÓØ
Ä Á
Í
í.ÓÐÅÔÓÏÐÏÕËÁ

Ç êýñéá óýãêñïõóç óôï óôåíü (Äåýôåñç öÜóç)
ÕÐÏÌÍÇÌÁ
Ô = ÌåôÜ ôç äéÜóðáóç ôçò åëëçíéêÞò ðáñÜôáîçò áñêåôÜ ôïõñêéêÜ ðëïßá åéó÷ùñïýí
óôï óôåíü ôùí Óðåôóþí.
1-10 = ÄÝêá åëëçíéêÜ ðëïßá áíáêù÷åýïõí êáé óõãêñïýïíôáé ìå ôïí ôïõñêéêü óôüëï:
Ôï õäñáßéêï «ÈåìéóôïêëÞò» (1), ôá óðåôóéþôéêá «Êüíôå ÌðÝíéî» (2), «ÇñáêëÞò» (3),
«Ëåùíßäáò» (4), «Á÷éëëåýò» (5), ôï õäñáßéêï «ÁãáìÝìíùí» (6), ôï óðåôóéþôéêï
«ÇñáêëÞò» (7) êáé ôá õäñáßéêá «Êßìùí» (8), «ÁèçíÜ» (9), «ÐåñéêëÞò» (10).
Ì = Ï Ìéáïýëçò áíáóôñÝöåé êáé åíþíåôáé ìå ôçí ïìÜäá ôùí õäñáßéêùí ðëïßùí ðïõ
êéíÞèçêáí ðñïò ôïí êüëðï ôçò ¾äñáò.
ÓØ = Ôá øáñéáíÜ êáé ìåñéêÜ óðåôóéþôéêá ðëïßá êéíïýíôáé ðñïò ôï ÂÁ Üêñï ôùí Óðåôóþí
êáé âÜëëïõí êáôÜ ôùí ôïõñêéêþí
Ê1-Ê2= Ôá åëëçíéêÜ åðÜêôéá ðõñïâïëåßá.
Ð = Ôï óðåôóéþôéêï ðõñðïëéêü ôïõ ÊïóìÜ ÌðáñìðÜôóç áðïðëÝåé áðü ôéò ÓðÝôóåò
(18.00) êáé õðïóôçñéæüìåíï áðü ôï âñßêé «Êüíôå ÌðÝíéî» ðñïóðáèåß áíåðéôõ÷þò íá
ðëçóéÜóåé ôïõñêéêü äßêñïôï.
Περί τη 16.00 η ανταλλαγή πυρών είχε ατονήσει, καθώς τα τουρκικά

πλοία άρχισαν να αποσύρονται από το στενό. Δύο ώρες αργότερα απέπλευσε
από το λιμάνι των Σπετσών το πυρπολικό του Σπετσιώτη Μπαρμπάτση και,
υποστηριζόμενο από το βρίκι Κόντε Μπένιξ (Γκ. Τσούπας), κατευθύνθηκε
προς ένα τούρκικο δίκροτο, κοντά στη βορειο-ανατολική άκρη του νησιού.
Αλλά, προτού το πλησιάσει και γίνει επικίνδυνο, ο Τούρκος πλοίαρχος έ-
στρεψε και απομακρύνθηκε προς τα νοτιο-ανατολικά, βάλλοντας σποραδικά
με τα 2-3 μικρά πρυμναία πυροβόλα του. Μετά από την πολύωρη σθεναρή
αντίσταση των ελληνικών πλοίων και των επάκτιων πυροβολείων, που κα-
θήλωσαν τον οθωμανικό στόλο στην περιορισμένη περιοχή Σπετσών - Δο-
κού - Ύδρας, ο καπουδάν πασάς, αναλογιζόμενος προφανώς και την απειλή
να υποστεί νυκτερινές πυρπολικές επιθέσεις, αποφάσισε τελικά να δώσει το
σήμα της γενικής αποχώρησης προς τα ανατολικά.
Η επόμενη ημέρα (9 Σεπτεμβρίου) ξημέρωσε με απόλυτη γαλήνη και
τον οθωμανικό στόλο να βρίσκεται νότια της νησίδας Παραπόλα. Περί την
11.00 ελαφρύς μαΐστρος βοήθησε τα οθωμανικά πλοία να κινηθούν με μικρή
ταχύτητα προς βορρά, αλλά σύντομα επικράτησε πάλι άπνοια. Οι Σπετσιώ-
τες έστειλαν, πάντως, δύο βαρδακόστες (τα βρίκια Λεωνίδας και Επαμεινών-
δας) να παρακολουθούν τον εχθρικό στόλο. Η άπνοια συνεχίστηκε όλη τη
νύκτα, υποχρεώνοντας τους αντιπάλους να παραμείνουν σχεδόν ακίνητοι
στις θέσεις τους.
Το πρωί της 10ης Σεπτεμβρίου φύσηξε πάλι ένας αδύναμος μαΐστρος
που βοήθησε τη συγκέντρωση των ελληνικών πλοίων στην περιοχή Σπετσών
- Ύδρας και λιγότερο την προχώρηση του οθωμανικού στόλου προς τον Αρ-
γολικό. Αλλά τις απογευματινές ώρες ο άνεμος έπεσε τελείως και ακινητο-
ποίησε ξανά τους αντιπάλους. Την ίδια ημέρα έφτασαν στις Σπέτσες 800 πε-
ρίπου Πελοποννήσιοι υπό τους Πάνο Κολοκοτρώνη και Γεώργιο Μιχαλάκη
για να ενισχύσουν την ολιγάριθμη φρουρά του νησιού.
Η παραμονή του οθωμανικού στόλου στην περιοχή και οι κινήσεις του
έδειχναν ότι ο καπουδάν πασάς δεν είχε παραιτηθεί του σκοπού του να ανε-
φοδιάσει την τουρκική φρουρά του Ναυπλίου. Από την πλευρά τους οι Έλ-
ληνες ναύαρχοι συμφώνησαν να περιμένουν με τα πλοία τους στο στενό των
Σπετσών και να προσβάλλουν τον εχθρικό στόλο (από τα νώτα) όταν θα
προσέγγιζε στο μυχό του κόλπου.
í.ÐÏÑÏÓ
í.ÓÅÑÉÖÏÓ
ÅÑÌÉÏÍÇ
Õ í.ÄÏÊÏÓ
Ì
Ì
Ð í.ÓÉÖÍÏÓ
í.ÕÄÑÁ
í.ÓÐÅÔÓÅÓ

Ç óýãêñïõóç óôïí êüëðï ôçò ¾äñáò (Äåýôåñç öÜóç)
ÕÐÏÌÍÇÌÁ
Ô = ÏìÜäá ôïõñêéêþí ðëïßùí êáôáäéþêåé õäñáßéêá (Õ), ðñïò ôïí êüëðï ôçò ¾äñáò.
Ì = ÏìÜäá õäñáßéêùí ðëïßùí, õðü ôïí Ìéáïýëç, áíáóôñÝöåé êáé êéíåßôáé ðñïò ôïí êüëðï
ôçò ¾äñáò
Ð = Ôï õäñáßéêï ðõñðïëéêü ôïõ Áíäñ. Ðéíüôóç, ðñïóåããßæåé ôá å÷èñéêÜ ðëïßá êáé óõìðëÝ-
êåôáé ìå áëãåñéíü âñßêé (13.30). Ôá ôïõñêéêÜ ðëïßá áíáóôñÝöïõí (16.00) êáé áðïìá-
êñýíïíôáé ðñïò ôá íïôéï-áíáôïëéêÜ.
Την αυγή της 11ης Σεπτεμβρίου η βίγλα της Ύδρας είδε τον εχθρικό
στόλο να κινείται με ελαφρύ ούριο άνεμο προς την είσοδο του Αργολικού
και η κοινότητα έσπευσε να ενημερώσει τον Αν. Μιαούλη και τους άλλους
δύο ναυάρχους. Δόθηκαν, αμέσως, οι εντολές να κινηθούν τα περίπου 50
πολεμικά και 12-14 πυρπολικά, που ήταν συγκεντρωμένα στο στενό των
Σπετσών και στην περιοχή Ύδρας - Δοκού.
Περί την 10.00 με μέτριο σοροκο-λεβάντε (Α-ΝΑ άνεμος) ο οθωμανι-
κός στόλος περνούσε νότια των Σπετσών και τα πρωτόπλοα πλοία του πλη-
σίαζαν το δυτικό άνοιγμα του Αργολικού. Μετά από μία ώρα, ο Αν. Μιαού-
λης, με τα περισσότερα υδραίϊκα πλοία, βγήκε από το στενό των Σπετσών
και άρχισε να συγκλίνει προς τον εχθρικό στόλο μέσα στον Αργολικό κόλπο.
Ο Υδραίος ναύαρχος αναφέρει: «εβάλθημεν όλοι εις λίνεαν (γραμμή στήλης)
οπού να ορμήσωμε με τα μπουρλότα διά νυκτός, πλην ο άνεμος δεν το εσυγ-
χώρησε»82.
Το απόγευμα ο συνεχώς μεταβαλλόμενος ελαφρύς άνεμος και μετά η
άπνοια εμπόδισαν την κίνηση των δύο στόλων προς το μυχό του κόλπου και
οι νυκτερινές επιθέσεις των πυρπολικών, που σχεδίαζε ο Αν. Μιαούλης, μα-
ταιώθηκαν.
Το πρωί της επόμενης ημέρας (12 Σεπτεμβρίου) τα πλοία των αντιπά-
λων βρέθηκαν, για μία ακόμη φορά, ακινητοποιημένα από την άπνοια. Ένα
ελληνικό πυρπολικό, που προσπάθησε τη νύκτα να πλησιάσει τα εχθρικά
πλοία, κινδύνευσε να αιχμαλωτιστεί ή να καταστραφεί, αλλά κατάφερε να
απεγκλωβιστεί μόλις φύσηξε ελαφρύς άνεμος.
Από την 09.30 είχαν αρχίσει σποραδικά πυρά μεταξύ των αντιπάλων
πλοίων, αλλά μόνο μετά το μεσημέρι έγιναν σφοδρά, όταν δυνάμωσε ο γρε-
γο-λεβάντες (Α-ΒΑ άνεμος) και ο ελληνικός στόλος μπόρεσε να πλησιάσει
τον οθωμανικό που συνέχισε την πορεία του προς το Ναύπλιο. Ο Αν. Μια-
ούλης με 22 πολεμικά και 5 πυρπολικά ενεπλάκη σε σκληρή σύγκρουση με
τμήμα του εχθρικού στόλου, η οποία κορυφώθηκε μεταξύ 13.30 και 15.30.
Στη συνέχεια η μάχη ατόνησε και με τη δύση του ηλίου σταμάτησε.
___________________
82. Αρχείο Ύδρας, τομ. 8, σ. 478 (αναφορά Ανδρ. Μιαούλη προς τους προκρί-
τους Ύδρας, με ημερ. 13 Σεπτεμβρίου 1822).
Â Â
Äéåýèõíóç áíÝìïõ Äéåýèõíóç áíÝìïõ

ôçí 12 Óåðô. 1822 Ä Á Ä Á ôçí 11 Óåðô. 1822
Í Í
¢ñãïò
Áßãéíá
Íáýðëéï
Ìýëïé 3 Ôïëü
í.ÐÏÑÏÓ
ÍÇÓÉÄÁ
ÔñïéæÞíá
F
¢óôñïò 2
ÁÑÃÏËÉÊÏÓ
ÊÏËÐÏÓ
ÅÑÌÉÏÍÇ
Êñáíßäé
1
í.ÕÄÑÁ
Ì
í.ÓÐÅÔÓÅÓ
Ëåùíßäéï Ô
í.ÐÁÑÁÐÏËÁ
ÌïíåìâÜóéá
Ïé óõãêñïýóåéò óôçí ðåñéï÷Þ ôùí Óðåôóþí êáé ôïí Áñãïëéêü êüëðï

11 - 13 Óåðôåìâñßïõ 1822.
Áðïôõ÷çìÝíç ðñïóðÜèåéá áíåöïäéáóìïý ôïõ Íáõðëßïõ áðü ôïí ôïõñêéêü óôüëï.
ÕÐÏÌÍÇÌÁ
Ô = Ï ôïõñêéêüò óôüëïò åéóÝñ÷åôáé óôïí Áñãïëéêü êüëðï (10.00).
Ì = Ï åëëçíéêüò óôüëïò (õðü ôïí Ìéáïýëç) åéóÝñ÷åôáé óôïí Áñãïëéêü (11.00). Óõãêëßíåé
ðñïò ôïí å÷èñéêü óôüëï, áëëÜ ç Üðíïéá êáèçëþíåé ôïõò áíôéðÜëïõò åðß 30 þñåò
1 Äßùñç óõìðëïêÞ ôùí áíôéðÜëùí óôüëùí (13.30-15.30) ôçí 12ç Óåðôåìâñßïõ.
2 Ï êáðïõäÜí ðáóÜò åãêáôáëåßðåé ôçí ðñïóðÜèåéá íá êáôáðëåýóåé óôï Íáýðëéï.
ÁíáóôñÝöåé ãéá íá åîÝëèåé áðü ôïí Áñãïëéêü êáé óôÝëíåé, áóõíüäåõôï, ôï áõóôñéáêü
åìðïñéêü Fiume (F) ìå åöüäéá ãéá ôï Íáýðëéï.
3 Ôï Fiume (F) óõëëáìâÜíåôáé áðü äýï õäñáßéêá ðõñðïëéêÜ.
4 Ôï ðñùß ôçò 13çò Óåðôåìâñßïõ ï ôïõñêéêüò óôüëïò áðï÷ùñåß. ¸íá óðåôóéþôéêï
ìßóôéêï êõñéåýåé âñáäõêßíçôï ïèùìáíéêü âñßêé.
5 Ôçí 14ç êáé 15ç Óåðôåìâñßïõ ï ôïõñêéêüò óôüëïò óõíå÷ßæåé íá áðïìáêñýíåôáé,
ðáñáêïëïõèïýìåíïò áðü ôéò åëëçíéêÝò âáñäáêüóôåò.
Ο Αν. Μιαούλης γράφει απέριττα στους Υδραίους προκρίτους:

«Ορμήσαμε πάνω του (στον εχθρικό στόλο) και αυτός ορτζά-
ρησεν· ώστε του επήραμε τα σοβράνο και ορμήσαμε κατά πάνω του·
η μάχη βάστηξε από τις 3 η ώρα έως το εσπέρας· κακή τύχη όλην την
νύκτα εμπονατζάρησεν και δεν ημπορέσαμε να πάμε με τα μπουρλότα
μας […]».83
Στο Ημερολόγιο του υδραίϊκου πλοίου Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας) η
περιγραφή της συμπλοκής είναι πιο θριαμβική:
«την 2 ήρχισεν η μάχη· ο ναύαρχός μας αναπετάσας πάντα τα
ιστία του εισέδυσεν ανά μέσον δύο φρεγατών, αίτινες εξεκένωσαν
κατ’ αυτού όλας τας κανονιοστοιχίας των και είτα ετράπησαν εις φυ-
γήν, παρακολουθούσης αυτάς της μιας μοίρας του στολίσκου μας.
Αφ’ ετέρου η ετέρα μοίρα μετά των πυρπολικών επολέμει κατά δύο
βασσέλλων και δύο φρεγατών, αλλ’ επί τέλους οι ημέτεροι κατώρ-
θωσαν να διέλθουν πλησίστιοι ανά μέσον αυτών, άτινα εκκενώσαντα
εν αταξία τας κανονοστοιχίας των, ετράπησαν εις φυγήν, ήτις υπήρ-
ξεν γενική […]».84
Περί την 08.00 και προτού οι αντίπαλοι στόλοι να αρχίσουν τα πυρά, η
γαλλική φρεγάτα Fleur de Lys (πλοίαρχος de Viella) μαζί με μία γολέτα βρέ-
θηκαν κοντά στα οθωμανικά πλοία85. Ο de Viella, μετά την ανταλλαγή χαι-
ρετιστήριων βολών με την τουρκική ναυαρχίδα, έστειλε έναν αξιωματικό
του και Γάλλο διερμηνέα για εθιμοτυπική επίσκεψη στον καπουδάν πασά.
Κατά τον J. de la Graviere86, ο Οθωμανός στόλαρχος ζήτησε από τον
Γάλλο αξιωματικό να μεταφέρει στον de Viella την παράκλησή του να συ-
___________________
84. Αρχείο Ύδρας, τομ. 8, σ. 487δ.
85. Η γαλλική μοίρα, υπό τον de Viella, παρακολούθησε από κοντά τα συμβαίνο-
ντα στην περιοχή εκείνες τις ημέρες. Είχε καταπλεύσει στον Αργολικό για να απαιτήσει
από την ελληνική κυβέρνηση την επιστροφή ενός κατασχεθέντος γαλλικού εμπορικού
πλοίου και αποζημίωση 35.000 γρόσια για το σιτοφορτίο του και τις ζημίες που έπαθε.
86. de la GRAVIERE, ό.π., σ. 113.
Η άποψη ότι ο de Viella συμβούλευσε τον καπουδάν πασά να μην προχωρήσει
στο μυχό του κόλπου, γιατί εκεί τα πλοία του θα κινδύνευαν από τις πυρπολικές επιθέ-
σεις και τα αβαθή, δεν φαίνεται να ευσταθεί. Κάποιες χρήσιμες πληροφορίες τού δόθη-
καν πιθανότατα από Τούρκο αιχμάλωτο, που δραπέτευσε από την Ύδρα και αρχικά κα-
τέφυγε στη γαλλική ναυαρχίδα. Στη συνέχεια, επωφελούμενος της συνάντησης με τον
οθωμανικό στόλο, επιβιβάστηκε στη ναυαρχίδα του Μεχμέτ πασά (βλ. ΑΝΑΣΤ. ΟΡΛΑΝ-
ΔΟΥ, Ναυτικά, τομ. 1, σ. 361 και ΑΝΤ. Α. ΜΙΑΟΥΛΗ, Οι ναυμαχίες του ’21, σ. 28 σημ. 1).
νοδεύσει η γαλλική μοίρα μέχρι το Ναύπλιο ένα, μισθωμένο από τους Τούρ-
κους, αυστριακό εμπορικό πλοίο, το Fiume (με φορτίο επτά τόνους σιτάρι)
ώστε να αποφύγει την καταστροφή ή τη σύλληψή του από τους Έλληνες. Ο
έκπληκτος Γάλλος αξιωματικός απάντησε ότι «δεν πιστεύει ο κυβερνήτης του
να είναι διατεθειμένος να αναλάβει την προστασία ουδέτερου πλοίου».
Τελικά, ο Μεχμέτ πασάς αποφάσισε να μην αφήσει το στόλο του στη
διάρκεια της νύκτας εκτεθειμένο στις πυρπολικές επιθέσεις. Ενώ, λοιπόν,
παρέπλεε την παραλία του Άστρους και απείχε μόνο 8-10 μίλια από το Ναύ-
πλιο, έδωσε ξαφνικά εντολή σ’ όλα τα πλοία του να αναστρέψουν και να κα-
τευθυνθούν προς την έξοδο του κόλπου. Καθώς ο οθωμανικός στόλος απο-
χωρούσε από τον κόλπο, ο καπουδάν πασάς έκανε μία τελευταία –
απελπισμένη– προσπάθεια στέλνοντας ασυνόδευτο το Fiume προς το Ναύ-
πλιο. Όταν, όμως, αυτό πλησίασε στον προορισμό του, πρόβαλαν από τη νη-
σίδα Τολό τα ενεδρεύοντα υδραίϊκα πυρπολικά του Τζερεμέ και του Τσα-
γκάρη και μετά από σύντομη καταδίωξη το συνέλαβαν.
Μετά τη συνηθισμένη νυκτερινή άπνοια, το πρωί της 13ης Σεπτεμβρίου
ο οθωμανικός στόλος συνέχισε την αποχώρησή του, εγκαταλείποντας ένα
βρίκι που βραδυπορούσε, εξ αιτίας, ίσως, ζημιών. Το σπετσιώτικο μίστικο
του Αθαν. Παλαιολούκα έσπευσε να το πλησιάσει και οι Σπετσιώτες, αφού
σκότωσαν ή αιχμαλώτισαν όσους από το πλήρωμα δεν πρόλαβαν να επιβούν
στα άλλα οθωμανικά πλοία, μετά λεηλάτησαν το βρίκι και τελικά το πυρπό-
λησαν.
Το απόγευμα της 14ης Σεπτεμβρίου ο Μεχμέτ πασάς με το στόλο του
βρισκόταν αρκετά μίλια νότια της Παραπόλας και την επόμενη ημέρα κατέ-
πλευσε στη Σούδα· σφράγισε έτσι τελεσίδικα την καταδίκη της φρουράς του
Ναυπλίου.
Στις συγκρούσεις του Αργολικού και οι δύο αντίπαλοι υπήρξαν διστα-
κτικοί, ιδιαίτερα ο οθωμανικός στόλος. Τα ελληνικά πλοία ακολούθησαν,
μία ακόμη φορά, την τακτική της αγέλης και της ελαστικής υποχώρησης
όποτε δέχονταν υπερβολική πίεση, Ωστόσο, ομάδες ή μεμονωμένα πλοία
έδειξαν, κυρίως στο στενό των Σπετσών την 8η Σεπτεμβρίου, μεγάλη γεν-
ναιότητα και συγκρούστηκαν με τα ισχυρά δίκροτα και τις μεγάλες φρε-
γάτες, από σχετικά κοντινές αποστάσεις.
Οι επιδόσεις των αντιπάλων πυροβολητών ήταν πάλι πολύ πτωχές.
Οι Τούρκοι δεν εκμεταλλεύτηκαν το μεγαλύτερο βεληνεκές και τα κατα-
στρεπτικότερα βλήματα που διέθεταν, ενώ οι Έλληνες άδειαζαν μάλλον

βιαστικά τα μικρά πυροβόλα τους και απομακρύνονταν για να μείνουν
έξω από το εχθρικό δραστικό βεληνεκές, μέχρι να τα ξαναγεμίσουν –μια
διαδικασία που κρατούσε 30-45 λεπτά.
Έτσι, κατά την κύρια σύγκρουση της 8ης Σεπτεμβρίου, αν και δεκά-
δες πλοία επί πολλές ώρες αντάλλασσαν πυκνούς κανονιοβολισμούς, δεν
σημειώθηκαν σοβαρές υλικές ζημίες ή απώλειες προσωπικού.
Τα ελληνικά πυρπολικά, τη φορά αυτή, δεν έδειξαν την απαιτούμε-
νη δεξιοτεχνία και τόλμη, ώστε να απειλήσουν σοβαρά τα εχθρικά πλοία.
Πάντως και μόνο η παρουσία τους στην περιοχή προκάλεσε υπερβολικό
φόβο στον Μεχμέτ πασά και ήταν ο βασικός λόγος που τον έκανε να α-
ποχωρήσει άπρακτος από τον Αργολικό. Σε επιστολή του προς τη φρουρά
του Ναυπλίου (με ημερ. 12 Σεπτεμβρίου 1822) αποκαλύπτει το φόβο του:
«[…] ο αήττητος στόλος δεν ημπορεί να έμβη έως υπό το
φρούριον του Ναυπλίου διά το αβαθές των υδάτων, εβεβαιώθημεν
προς τούτοις ότι εις το Καστέλι του Ναυπλίου (την νησίδα Μπούρτζι)
είναι κεκρυμμένα έξ πυρπολικά πλοία των απίστων, καθώς ακόμη
άλλα δέκα εις Σπέτσας, τα οποία έχομεν πληροφορίαν ότι έχουν ε-
τοιμότητα […] εξήντα καράβια των απίστων τρέχανε πάντοτε κατό-
πιν του στόλου μας, και κατά ταύτην την στιγμήν έρχεται πάλιν η
ναυμαχία, και εις τοιαύτας περιπτώσεις το να έμβωμεν εις τα στενά
μέρη, ηξεύρετε πολλά καλά, είναι εις άκρον επικίνδυνον […]»87.
Ο Τούρκος ιστορικός A. Çevdet καταλογίζει στον Μεχμέτ πασά όλη
την ευθύνη για την επακολουθήσασα πτώση του Ναυπλίου και τον κατηγο-
ρεί ότι «έδειξεν δειλίαν και έλλειψιν πατριωτισμού»88.
Ο Finley είναι πολύ πιο επικριτικός και για τους δύο αντιπάλους, θεω-
ρώντας ότι:
«ο καπουδάν πασάς είχε την ευχέρεια να στείλει τα μεταγωγι-
κά του στο Ναύπλιο με τη συνοδεία των κορβεττών και των βρικίων
του, ενώ τα βαριά του καράβια θα αντιμετώπιζαν τους Έλληνες. Ο
___________________
87. Δύο επιστολές του καπουδάν πασά προς τη φρουρά του Ναυπλίου, βρέθηκαν
σε Τούρκο αξιωματικό που επέβαινε στο συλληφθέν αυστριακό πλοίο Fiumee (βλ. ΑΝΤ.
Α. ΜΙΑΟΥΛΗ, Οι ναυμαχίες του ’21, σ. 29 σημ. 2 και ΑΝΑΣΤ. ΟΡΛΑΝΔΟΥ, Ναυτικά, τομ.
1, σ. 317).
88. Ν. ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως κατά τους Τούρκους
ιστοριογράφους, σ. 302.
καιρός είταν εξαιρετικός, ο άνεμος ελαφρότατος και ο καπουδάν πα-

σας ανόητος και δειλός […]. Το σύνολο των ναυτικών αψιμαχιών
στον κόλπο του Ναυπλίου είταν επονείδιστο για τους Τούρκους, χω-
ρίς από την άλλη μεριά να τιμά και το Ελληνικό ναυτικό. Οι Αρβανί-
τες ναυτικοί της Ύδρας και των Σπετσών, επιδείξανε ελάχιστα ενερ-
γητικότητα σ’ αυτή την κρίσιμη στιγμή. Ο αγώνας τους ίσως παρέλυε
από την άγνοια της ναυτικής τακτικής και από τον φόβο τους να α-
πομακρυνθούνε από τα νησιά τους που είχανε παραμελήσει να οργα-
νώσουν κατάλληλα για άμυνα»89.
Ο ναύαρχος J. de la Graviere, αρμοδιότερος κριτής και γνώστης των
ιδιομορφιών του ναυτικού πολέμου μεταξύ των επαναστατημένων Ελλήνων
και της οθωμανικής αυτοκρατορίας, συμπεραίνει πιο εύστοχα:
«ο Μεχμέτ ησθάνετο εαυτόν επιτηρούμενον υπό πολεμίων
ων καλώς εγίγνωσκε την τόλμην. Κατελήφθη υπό δέους. Εκ πα-
σών δε των υπηρεσιών όσας ο Μιαούλης παρέσχε τη εαυτού πα-
τρίδι, η μεγίστη, η σπουδαιοτάτη διά τας συνεπείας αυτής, υπήρξε
βεβαίως η εν τη ημέρα ταύτη. Χωρίς να διαπράξη την αφροσύνην
να συνάψη αποφασιστικήν μάχην, ηδυνήθη ν’ αναχαιτίση σύμπα-
σαν την ναυτικήν δύναμιν της Τουρκίας, συγκεντρωθείσαν διά με-
γίστων δαπανών προς διάσωσιν του Γιβραλτάρ του Μωρέως»90.
Ανεξάρτητα, πάντως, αν ο Μεχμέτ νικήθηκε από τον ελληνικό στόλο ή
την ατολμία του ή και από τα δύο, το αποτέλεσμα ήταν με τη φυγή του να
επιφέρει μοιραία την πτώση του Ναυπλίου.
Σε τρεις μήνες το Ναύπλιο θα γινόταν η (άτυπη) πρωτεύουσα των ε-
παναστατών και αργότερα το προπύργιο της αντίστασης, όταν τα στρατεύ-
ματα του Ιμπραήμ θα εισέβαλαν στο Μωριά.
***
Ο οθωμανικός στόλος έμεινε στη Σούδα έως την 8η Οκτωβρίου για ανεφοδι-
ασμό και ανάπαυση των πληρωμάτων, ενώ τα ελληνικά πλοία αποσύρθηκαν
στα νησιά τους, λόγω –κυρίως– της έλλειψης χρημάτων για να μισθοδοτη-
θούν οι ναύτες.
___________________
90. J. de la GRAVIERE, Ιστορία του αγώνα των Ελλήνων, σ. 114.
Ο Μεχμέτ πασάς είχε αποφασίσει, κατά τον πλου επιστροφής στην

Κωνσταντινούπολη, να σταθμεύσει στις Κυκλάδες και να αποκαταστήσει
εκεί την οθωμανική εξουσία. Για το λόγο αυτό ο οθωμανικός στόλος –αν και
παρενοχλείτο από ελληνικά καταδρομικά σκάφη91– αγκυροβόλησε στα νότια
παράλια της Σύρου και της Μυκόνου.
Σε λίγες ημέρες, όμως, ένας σφοδρότατος σορόκος (ΝΑ άνεμος) χά-
λασε τα σχέδια του καπουδάν πασά, αναγκάζοντάς τον να αποπλεύσει ε-
σπευσμένα και να κατευθυνθεί προς τα Δαρδανέλλια –εγκατέλειψε μάλιστα
στις ακτές της Σύρου ένα μεγάλο αλγερινό βρίκι που είχε εξωκείλει.
Όταν την 15η Οκτωβρίου, ο οθωμανικός στόλος πέρασε μεταξύ Ψα-
ρών και Χίου, η ψαριανή Βουλή έστειλε αρχικά μια ταχύπλοη γολέτα να τον
παρακολουθεί και αποφάσισε δύο πυρπολικά να αποπλεύσουν το ταχύτερο
για να τον προσβάλλουν σε πρώτη ευκαιρία.
Ο απόπλους, όμως, των πυρπολικών (με καπετάνιους τον Κ. Κανάρη
και τον Γ. Βρατσάνο) καθυστέρησε, γιατί το προοριζόμενο για τον Κ. Κανά-
ρη σκάφος καταστράφηκε στον όρμο του νησιού από την ξαφνική σφοδρή
κακοκαιρία. Με την καθοδήγηση του Γ. Καλαφάτη και την εντατική εργασία
πολλών τεχνιτών ετοιμάστηκε ένα άλλο πυρπολικό (βρίκι) για τον Κ. Κανά-
ρη και μαζί με το πυρπολικό (σακολέβα) του Γ. Βρατσάνου απέπλευσαν την
27η Οκτωβρίου, συνοδευόμενα από δύο μίστικα των Γ. Καλαφάτη και Α-
ναγν. Σαρηγιάννη.
Οι Ψαριανοί πυρπολητές στάθηκαν τυχεροί γιατί τα περισσότερα οθω-
μανικά πλοία, εξαιτίας της αιφνίδιας αλλαγής του ανέμου σε βοριά, είχαν
αναγκαστεί να αγκυροβολήσουν μεταξύ της Τενέδου και των απέναντι
τουρκικών ακτών, για να περιμένουν τον κατάλληλο άνεμο να εισπλεύσουν
στα Στενά. Στην περιοχή αυτή τα πυρπολικά επρόκειτο να βρουν πολλούς
ελκυστικούς στόχους και μάλιστα ακινητοποιημένους κοντά τις ακτές.
Το απόγευμα της 28ης Οκτωβρίου, καθώς τα πυρπολικά και τα μίστικα
να ακολουθούν σε κάποια απόσταση, κατευθύνονταν, με ευνοϊκό άνεμο,
προς το εχθρικό αγκυροβόλιο, εντοπίστηκαν από τις τουρκικές βαρδακόστες.
Οι Τούρκοι, όμως, δεν ανησύχησαν γιατί υπέθεσαν ότι πρόκειται για δικά
τους σκάφη που καταδιώκονταν από δύο ελληνικά (τα μίστικα) και αναζη-
___________________
91. Μεταξύ των οποίων και μία μοίρα που είχε οργανώσει η Μαντώ Μαυρογέ-
νους.
τούσαν την προστασία του οθωμανικού στόλου. Μερικά τουρκικά πλοία κι-
νήθηκαν, μάλιστα, για να αναχαιτίσουν τα ψαριανά μίστικα, που ανακώχευ-
σαν και προσποιήθηκαν ότι σταματούν την καταδίωξη.
Η καλή τύχη των Ψαριανών πυρπολητών συνεχίστηκε και τα μεσάνυ-
κτα (28/29 Οκτωβρίου) μπόρεσαν να πλησιάσουν χωρίς προβλήματα τα α-
γκυροβολημένα πλοία του οθωμανικού στόλου. Ο προπορευόμενος Κ. Κα-
νάρης επέλεξε για στόχο του ένα δίκροτο των 74 πυροβόλων (πιθανώς το
Bezm-i Nusret = Σύναξη της Θεϊκής Νίκης) και με αριστοτεχνικούς χειρι-
σμούς προσκολλήθηκε γερά στην πρύμνη του. Το μεγάλο πλοίο σύντομα τυ-
λίχτηκε στις φλόγες και μαζί του χάθηκαν οι περισσότεροι από τους 800 άν-
δρες του πληρώματος. Αλλά κι απ’ αυτούς που έπεσαν στη θάλασσα, μόνο
λίγοι μπόρεσαν κολυμπώντας να φτάσουν στη στεριά.
Τα αιφνιδιασμένα οθωμανικά πλοία άρχισαν με μεγάλη ταραχή να κό-
βουν τα σχοινιά των αγκυρών τους και να αποπλέουν. Τότε πλησίασε το
δεύτερο πυρπολικό και επιτέθηκε σ’ άλλο δίκροτο, αλλά ο Γ. Βρατσάνος δεν
υπολόγισε σωστά το θαλάσσιο ρεύμα από τα Στενά και απέτυχε να προ-
σκολληθεί στην πλώρη του. Εξάλλου, η μικρή σακολέβα δεν διέθετε ψηλά
κατάρτια με αντένες και ξάρτια, που θα βοηθούσαν να αγκιστρωθεί στο ε-
χθρικό πλοίο. Έτσι αυτό μπόρεσε, ανοίγοντας τα πανιά του, να απομακρυν-
θεί και να σβήσει εύκολα κάποιες μικρές εστίες φωτιάς.
Κατά τον άτακτο απόπλου του οθωμανικού στόλου μία κορβέτα εξώ-
κειλε στις βραχονησίδες Μαυριές κοντά στην Τένεδο, ενώ μία δεύτερη εγκα-
ταλείφθηκε από το πλήρωμά της και παρασύρθηκε από τον άνεμο προς τα
νότια92.
Τα πληρώματα των πυρπολικών περισυλλέχτηκαν από τα δύο μίστικα
που αναγκάστηκαν αρχικά –λόγω των αντίθετων ανέμων– να κατευθυνθούν
προς τη Σύρο και στη συνέχεια να καταπλεύσουν στα Ψαρά. Τους γενναίους
πυρπολητές υποδέχτηκαν οι συμπατριώτες τους με κανονιοβολισμούς και
κωδωνοκρουσίες, Όλοι δε ήθελαν να αγκαλιάσουν τον Κωνσταντή Κανάρη.
___________________
92. Ο πασάς της Σμύρνης παρακάλεσε θερμά τον Γάλλο πρόξενο να αποσταλεί
ένα γαλλικό πολεμικό πλοίο από τη μοίρα της Ανατολής για την ανεύρεση του εγκατα-
λειμμένου βρικίου. Η βρικογολέτα «Entrerprise» που διατέθηκε, κατάφερε μετά πενθή-
μερη έρευνα να το εντοπίσει κοντά στον Τσεσμέ (βλ. J. de la GRAVIERE, ό.π., σ. 116).
Από το χέρι του ατρόμητου πυρπολητή οι Οθωμανοί, μέσα σ’ ένα χρό-

νο, είχαν χάσει δύο πλοία της Γραμμής και περίπου δύο χιλιάδες άνδρες.
Ένα επίτευγμα πολύ δύσκολο, ακόμη και για τους ισχυρούς στόλους της ε-
ποχής.
***
Ο οθωμανικός στόλος με την είσοδό του στα Δαρδανέλλια ένοιωσε βέβαια

ασφαλής, αλλά πίσω του άφησε ελεύθερο το πεδίο στους Ψαριανούς για ευ-
καιριακές επιθέσεις σε μεμονωμένα τουρκικά πολεμικά ή εμπορικά πλοία.
Μία αιγυπτιακή φρεγάτα, με αρκετές ζημιές στα κατάρτια και την ιστιοφο-
ρία της, εξακολουθούσε αναγκαστικά να παραμένει αγκυροβολημένη στην
Τένεδο. Οι Ψαριανοί έστειλαν εσπευσμένα επτά πλοία με σκοπό να την κυ-
ριεύσουν, αλλά όταν έφτασαν στην Τένεδο με λύπη τους διαπίστωσαν ότι εί-
χε καταφέρει να εισπλεύσει στα Στενά.
Όταν ο οθωμανικός στόλος εισήλθε στα Δαρδανέλλια, τα αιγυπτιακά
και τα βερβερικά πλοία αγκυροβόλησαν στα βόρεια παράλια της Χίου και
για αρκετές ημέρες περίμεναν εκεί τον ευνοϊκό άνεμο ώστε να συνεχίσουν
το ταξίδι τους προς την Αλεξάνδρεια. Οι Ψαριανοί αποφάσισαν τότε να προ-
σβάλλουν στο αγκυροβόλιό τους και το μοναδικό πυρπολικό που μπόρεσαν
να ετοιμάσουν ξεκίνησε με τη συνοδεία δύο μίστικων. Εν τω μεταξύ, όμως,
τα εχθρικά λοία επωφελήθηκαν από τη στροφή του ανέμου σε βόρειο και
απέπλευσαν με κατεύθυνση προς νότο.
Στις 17 Νοεμβρίου εντοπίστηκαν από τη βίγλα των Ψαρών να περνούν
ανατολικά του νησιού.
Περί τα μέσα Δεκεμβρίου εκδηλώθηκε μία ακόμη (νυκτερινή) επίθεση
ψαριανού πυρπολικού93, συνοδευόμενου από δύο μίστικα, εναντίον τουρκι-
κής φρεγάτας ελλιμενισμένης στη Φώκαια των μικρασιατικών παραλίων. Το
πλήρωμα της φρεγάτας κατάφερε, όμως, να σβήσει έγκαιρα τη φωτιά και τα
μίστικα, υπό τα πυρά του φρουρίου και της φρεγάτας, παρέλαβαν τους πυρ-
πολητές και αποχώρησαν.
Καθώς έκλεινε το 1822, οι Ψαριανοί και οι Κάσιοι εντατικοποίησαν
την καταδρομική τους δράση και οι Υδραιο-Σπετσιώτες ανέλαβαν να βοη-
___________________
93. Με καπετάνιο, πιθανώς τον Γεωρ. Βρατσάνο.
θήσουν το πολιορκούμενο από τους Τούρκους Μεσολόγγι. Οι Ψαριανοί πε-

ριπλέοντας ακατάπαυστα τα παράλια της Μ. Ασίας εκτελούσαν επιδρομές σε
τουρκικά χωριά και κωμοπόλεις, ενώ οι Κάσιοι λυμαίνονταν τις ακτές της
Συρίας και της Αιγύπτου. Σε μία περίπτωση οι Κάσιοι κουρσάροι όρμησαν
στο αιγυπτιακό λιμάνι της Δαμιέτης και λεηλάτησαν όλα τα πλοία, ενώ τρία
απ’ αυτά, έμφορτα με ρύζι για το στόλο του Μωχάμετ Άλι, τα μετέφεραν
στο νησί τους,
Η δράση αυτή των Ψαριανών και των Κασίων παρεμπόδιζε το οθωμα-
νικό ναυτεμπόριο και δύσκολα τα τουρκικά πλοία μπορούσαν να ταξιδεύουν
στην περιοχή. Ωστόσο, τα κατορθώματα των τολμηρών καταδρομέων μπο-
ρεί να τους προσπόριζαν αρκετές λείες για να συντηρούνται αυτοί και οι οι-
κογένειές τους, αλλά γενικότερα η άναρχη και αμεθόδευτη δράση τους δεν
υπηρετούσε τον κύριο εθνικό σκοπό.
Τα στρατεύματα του Κιουταχή και του Ομέρ Βρυώνη συνέχιζαν την
πολιορκία του Μεσολογγίου και την επιτήρηση της λιμνοθάλασσας –μετά
την αποχώρηση του οθωμανικού στόλου– είχαν αναλάβει 3-4 βρίκια και γο-
λέτες του Γιουσούφ πασά της Πάτρας.
Οι υπερασπιστές του Μεσολογγίου αριθμούσαν περίπου 350 ντόπιους
και 40-50 άνδρες υπό τον Μάρκο Μπότσαρη και τον Γ. Κίτσο. Ο κίνδυνος
να αλωθεί η πόλη ήταν μεγάλος, οπότε τα τουρκικά στρατεύματα θα μπο-
ρούσαν εύκολα να περνούν στις απέναντι ακτές του Μωριά.
Ο Αλ. Μαυροκορδάτος που βρισκόταν στο Μεσολόγγι έγραψε στους
Υδραίους και στους Πελοποννήσιους εκθέτοντας την κρισιμότητα της κατά-
στασης και ζητώντας να σταλούν πλοία και στρατιωτικές δυνάμεις για ενι-
σχύσεις.
Οι Υδραίοι ανταποκρίθηκαν στέλνοντας επτά πλοία94 (υπό τον Λαζ.
Παναγιώτα) που απέπλευσαν στις 28 και 29 Οκτωβρίου. Την 30ή Οκτωβρίου
τα υδραίϊκα πλοία προσέγγισαν στο Νεόκαστρο, αλλά στη συνέχεια ο πλους
επιβραδύνθηκε λόγω αντίθετων ανέμων και έφτασαν στις προσβάσεις της
λιμνοθάλασσας μόλις στις 2 Νοεμβρίου. Κοντά στη νησίδα Προκοπάνιστος
ήταν αγκυροβολημένο ένα τουρκικό βρίκι (16 πυροβόλων), το οποίο άμα εί-
___________________
94. Ήταν τα Αγαμέμνων (Λαζ. Παναγιώτας), Θεμιστοκλής (Δημ. Σαχτούρης), Αί-
ολος (Θ. Γκιώνης), Αινίων (Δημ. Μαστραντώνης), Κέχρωψ (Σάββας Ανδρέου), Νηρεύς
(Αθαν. Δ. Κριεζής) και Θέτις (Ιω. Μαρούκας).
δε τα ελληνικά πλοία ανέσπασε την άγκυρά του και προσπάθησε να πλεύσει

προς την Πάτρα. Ο αντίθετος άνεμος, όμως, το εμπόδισε και το υποχρέωσε
να εμπλακεί σε μια σύγκρουση με τα υδραίϊκα πλοία που κράτησε περίπου
επτά ώρες.
Οι Υδραίοι, παρά τις σοβαρές ζημιές που προξένησαν στο εχθρικό
βρίκι, απέφυγαν να επιχειρήσουν ρεσάλτο, φοβούμενοι μήπως ανατιναχτεί
από το πλήρωμά του. Όταν νύκτωσε το βαριά κτυπημένο βρίκι, με 22 νε-
κρούς και πολλούς τραυματίες, κατάφερε να καταφύγει στην Ιθάκη.
Την επόμενη ημέρα τα υδραίϊκα βρίκια πλησίασαν την είσοδο της λι-
μνοθάλασσας και στη θέα τους δύο τουρκικά πλοία, που ενεργούσαν τον α-
ποκλεισμό του Μεσολογγίου, αποσύρθηκαν αμέσως στην Πάτρα. Τη στιγμή
αυτή τερματίστηκε ουσιαστικά ο ναυτικός αποκλεισμός των Τούρκων και
άρχισε ο εφοδιασμός της πόλης με τρόφιμα και πυρομαχικά να γίνεται ανε-
μπόδιστα. Μετά από λίγες ημέρες κατέπλευσε και ένα πλοίο από το Λιβόρνο
με εφόδια σταλμένα από φίλους του Αλ. Μαυροκορδάτου.
Στο Μεσολόγγι έφτασαν και τρία σπετσιώτικα πλοία με ένα πυρπολι-
95
κό , πολύ αργοπορημένα εξαιτίας της αδυναμίας των προκρίτων να προ-
πληρώσουν τα πληρώματα.
Πάντως, τα υδραιο-σπετσιώτικα πλοία μπόρεσαν –μέσα σε τρεις ημέ-
ρες– να μεταφέρουν από τις απέναντι πελοποννησιακές ακτές στο Μεσολόγ-
γι περίπου 1.300 ένοπλους άνδρες υπό τον Πετρόμπεη, τον Ανδρέα Ζαΐμη
και τον Κανέλλο Δεληγιάννη και αμέσως μετά άλλους 700 υπό τον Ανδρέα
Λόντο.
Ενώ το Μεσολόγγι ενισχυόταν σημαντικά, η κατάσταση στο αντίπαλο
στρατόπεδο ολοένα χειροτέρευε. Ο ιδιαίτερα ψυχρός χειμώνας με τις συνε-
χείς βροχές, οι δυσχέρειες στην τροφοδοσία και οι αρρώστιες ταλαιπωρού-
σαν αφάνταστα τα οθωμανικά στρατεύματα. Οι Τούρκοι στρατηγοί κατάλα-
βαν ότι δεν μπορούσαν να παρατείνουν άλλο την πολιορκία, αφού η φθορά
των δυνάμεών τους είχε γίνει ταχύτερη και μεγαλύτερη από των πολιορκού-
μενων. Αποφάσισαν, λοιπόν, να επιχειρήσουν την κατάληψη του Μεσολογ-
γίου με έφοδο τη νύκτα 24/25 Δεκεμβρίου, ελπίζοντας ότι λόγω της χριστια-
νικής γιορτής η επιτήρηση στα οχυρωματικά τείχη θα ήταν χαλαρότερη. Οι
___________________
95. Ήταν τα Αγαμέμνων (Νικ. Γ. Κούτσης), Αθηνά (Δημ. Ιω. Ορλώφ), Αχιλλεύς
(Θεόδ. Δ. Λαζάρου) και το πυρπολικό του Κοσμά Μπαρμπάτση.
Έλληνες, όμως, είχαν ειδοποιηθεί για την επίθεση και όλοι περίμεναν έτοι-
μοι στις θέσεις τους. Το αποτέλεσμα ήταν να αποτύχει η επίθεση με βαριές
απώλειες για τους Τούρκους.
Ο Ομέρ Βρυώνης και ο Κιουταχής δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα
παραπάνω, όταν μάλιστα η θαλάσσια οδός είχε ανοίξει για τη φρουρά του
Μεσολογγίου. Γι’ αυτό και την 31η Δεκεμβρίου 1822 έλυσαν την (πρώτη)
πολιορκία της ηρωικής πόλης και αποχώρησαν με τα στρατεύματά τους για
την Πρέβεζα. Μέχρι να φτάσουν, όμως, εκεί (9 Φεβρουαρίου 1823) υπέστη-
σαν κι άλλες απώλειες από ενέδρες των Ελλήνων στα στενά περάσματα και
στις διαβάσεις των ποταμών. Τα υδραίϊκα πλοία ήταν τα πρώτα που αποχώ-
ρησαν από το Μεσολόγγι στο τέλος Δεκεμβρίου 1822, ενώ τα σπετσιώτικα
παρέτειναν την εκεί παραμονή τους για ένα περίπου δίμηνο.
***
Από το Νοέμβριο του 1822, μετά την αποχώρηση της στρατιάς του Δράμαλη
και την αδυναμία του οθωμανικού στόλου να ανεφοδιάσει το Ναύπλιο, τα
πράγματα για τους πολιορκούμενους Τούρκους έγιναν τραγικά.
Ο κλοιός από τα ελληνικά στρατιωτικά σώματα και τα υδραιο-
σπετσιώτικα πλοία96 είχε γίνει ασφυκτικός. Ένα αγγλικό εμπορικό πλοίο με
τρόφιμα, που προσπάθησε την 5η Νοεμβρίου να μπει στο λιμάνι, έγινε αντι-
ληπτό από τη φρουρά του Μπούρτζι και συνελήφθη από τη σπετσιώτικη
βρικογολέτα Περσεφόνη (Νικ. Δ. Γιάννουζας). Αλλά και μία εφοδιοπομπή
που έστειλε ο Μαχμούτ πασάς από την Κόρινθο, συνοδευόμενη από ισχυρό
ιππικό, αναχαιτίστηκε από τις ελληνικές δυνάμεις στα Δερβενάκια και ανα-
γκάστηκε να επιστρέψει άπρακτη.
Μετά τη ματαίωση κάθε προσπάθειας να επισιτιστεί το Ναύπλιο, η
φρουρά του συνέχιζε την αντίσταση μόνο από το φόβο μήπως καταπατηθεί
από τους Έλληνες η τυχόν συμφωνία παράδοσης των φρουρίων και της πό-
λης.
Τη νύκτα της 29ης Νοεμβρίου 1822 οι Τούρκοι αξιωματικοί από το
Παλαμήδι είχαν κατέβει στο Ναύπλιο για να συζητήσουν με τους μπέηδες
___________________
96. Μετέσχον επτά υδραίϊκα πλοία με τρία πυρπολικά, καθώς και τέσσερα σπε-
τριώτικα με δύο πυρπολικά (Αρχείο Ύδρας, τομ. 8, σ. 516-517).
και τους αγάδες την τελεσιγραφική επιστολή του Θ. Κολοκοτρώνη που τους
καλούσε να παραδώσουν με συνθήκη την πόλη και τα φρούρια.
Την ίδια νύκτα δύο Τούρκοι έδωσαν στους Έλληνες πληροφορίες για
τα αδύναμα σημεία των οχυρώσεων του Παλαμηδίου και σε αντάλλαγμα
πήραν την υπόσχεση ότι θα προστατευτούν οι οικογένειές τους. Ο οπλαρχη-
γός Σταϊκόπουλος συγκέντρωσε αμέσως τους 200 άνδρες του, 60 Κρανιδιώ-
τες και ένα τακτικό λόχο και εκμεταλλευόμενος τις πληροφορίες, κατέλαβε
αιφνιδιαστικά το θεωρούμενο ως απόρθητο φρούριο του Παλαμηδίου.
Υπό την απειλή των πυροβόλων του Παλαμηδίου, οι Τούρκοι δέχτη-
καν αμέσως να παραδώσουν το Ναύπλιο και τα φρούρια με όλο τον οπλισμό
τους και η σχετική συνθήκη –μετά από δύο χρόνια πολιορκίας– υπογράφηκε
στις 6 Δεκεμβρίου 1822.
Μία εβδομάδα αργότερα, έφτασε στο Ναύπλιο ο Άγγλος πλοίαρχος
Hamilton με τη φρεγάτα Cambrian, προφανώς ειδοποιημένος για την παρά-
δοση της πόλης στους Έλληνες. Ο Hamilton επισήμανε στον Θ. Κολοκο-
τρώνη και τους άλλους Μωραΐτες οπλαρχηγούς ότι πρέπει να γίνουν απόλυ-
τα σεβαστοί οι όροι της συνθήκης και να αποφευχθούν βιαιότητες που α-
σφαλώς θα αμαύρωναν την εικόνα των Ελλήνων στο εξωτερικό. Ο Hamilton
για να βοηθήσει στην αποχώρηση των Τούρκων ανέλαβε να μεταφέρει με τη
φρεγάτα του περίπου 500 στη Σμύρνη. Ο Αν. Μιαούλης τον ακολούθησε,
έχοντας παραλάβει στον Άρη πολλές τουρκικές οικογένειες που τις αποβίβα-
σε στο Κουσάντασι, ύστερα από ένα δύσκολο πολυήμερο ταξίδι με εξαιρετι-
κά δυσμενείς καιρικές συνθήκες97.
Για τη μεταφορά στη Θεσσαλονίκη των υπολοίπων περίπου 2.000
Τούρκων στρατιωτικών και αμάχων, η επαναστατική κυβέρνηση διέθεσε
τέσσερα υδραίϊκα και τρία σπετσιώτικα πλοία98.
Γενικά ο δεύτερος χρόνος της επανάστασης έληξε ευνοϊκά για τους
Έλληνες, που είχαν αρκετούς λόγους να αισθάνονται ικανοποιημένοι. Υπέ-
στησαν, βέβαια, αρκετά πλήγματα και η ελεγχόμενη από την επανάσταση
εδαφική έκταση μειώθηκε κατά 25% συγκριτικά με το 1821. Η απώλεια της
βορειοδυτικής Ελλάδας, του μεγαλύτερου μέρους της δυτικής Ρούμελης και
___________________
97. ΑΝΤ. Α. ΜΙΑΟΥΛΗ, Οι ναυμαχίες του 1821, σ. 33.
98. Αρχείο Ύδρας, τομ. 8, σ. 659. ΑΝΑΡΓ. Χ’’ΑΝΑΡΓΥΡΟΥ, Τα Σπετσιωτικά, τομ.
1, σ. 308.
της Εύβοιας, η καταστροφή της Χίου και η ανακατάληψη του φρουρίου Α-

κροκορίνθου από τους Τούρκους υπήρξαν γεγονότα πολύ αρνητικά για τους
επαναστάτες.
Σε αντιστάθμισμα οι Έλληνες είχαν καταλάβει την ιστορική Ακρόπο-
λη της Αθήνας, ένα γεγονός που αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον της Ευρώπης.
Η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη επρόκειτο να εξαφθεί ακόμη περισσότερο με την
πολύχρονη πολιορκία του Μεσολογγίου, η οποία είχε απλώς ανασταλεί μετά
τη διακοπή του τουρκικού ναυτικού αποκλεισμού και τον ερχομό ενός δρι-
μύτατου χειμώνα.
Επίσης, η καταστροφή της στρατιάς του Δράμαλη και η κατάληψη του
Ναυπλίου με τα ισχυρά του φρούρια, αποτέλεσαν σημαντικές στρατηγικές
επιτυχίες των Ελλήνων.
Το Νοέμβριο 1822 –μετά τη σύλληψη του αγγλικού εμπορικού πλοίου
στο Ναύπλιο– ο Hamilton εξέδωσε (9 Νοεμβρίου) μία εγκύκλιο προς τους
Άγγλους προξένους στην ανατολική Μεσόγειο για να τους γνωστοποιήσει
ότι στο εξής θα άφηνε στην τύχη τους τα συλλαμβανόμενα από τους Έλλη-
νες αγγλικά πλοία στην περίπτωση που θα προσπαθούσαν να ανεφοδιάσουν
τα τουρκικά φρούρια.
Η ευνοϊκή αυτή για τους Έλληνες ενέργεια του Άγγλου πλοιάρχου α-
ποτελούσε την έμμεση αναγνώριση των διακηρύξεων ναυτικού αποκλεισμού
της επαναστατικής κυβέρνησης (13 Μαρτίου και 11 Αυγούστου 1822) και
άφηνε για πρώτη φορά να διαφανεί αμυδρά μία μεταστροφή της αγγλικής
πολιτικής στο ζήτημα της ελληνικής επανάστασης.
Στη θάλασσα, ο οθωμανικός στόλος, παρά τις αδυναμίες του και την
ατολμία του Μεχμέτ πασά, μπόρεσε άνετα να ανεφοδιάσει την Κορώνη, τη
Μεθώνη, την Πάτρα και τη Ναύπακτο, διασχίζοντας δύο φορές το Αιγαίο
χωρίς να υποστεί μεγάλες ζημιές. Και πάλι, όμως, δεν φάνηκε ικανός να πα-
ρασύρει τον ταχύ και ευέλικτο ελληνικό στόλο σε μια καθοριστική αναμέ-
τρηση.
Από την πλευρά τους οι Έλληνες πανηγύρισαν με ενθουσιασμό την
εντυπωσιακή καταστροφή του εχθρικού δικρότου στην Τένεδο, αλλά στο
στρατηγικό επίπεδο πολύ μεγαλύτερης σημασίας ήταν ό,τι ο τρινήσιος στό-
λος διατήρησε τον αποκλεισμό του Ναυπλίου συντελώντας αποφασιστικά
στην πτώση του.
Τα σχέδια των Τούρκων για το 1823.

Τα οικονομικά προβλήματα επηρεάζουν αρνητικά τη δράση του
τρινήσιου στόλου
Καθώς η επανάσταση έμπαινε στον τρίτο χρόνο, οι αντίπαλοι είχαν όλη τη
διάθεση να εντείνουν την πολεμική δράση τους. Ωστόσο και οι δύο αντιμε-
τώπιζαν αρκετά εμπόδια, με αποτέλεσμα να καθυστερεί η κινητοποίηση των
δυνάμεών τους. Για τους Έλληνες το οξύτερο πρόβλημα ήταν η έλλειψη των
απαιτούμενων οικονομικών πόρων.
Το τουρκικό σχέδιο για το 1823 ήταν –με μικρές αλλαγές– το ίδιο με
τα προηγούμενα χρόνια και προέβλεπε την εισβολή στην Πελοπόννησο ι-
σχυρών στρατιωτικών δυνάμεων. Δύο στρατιές, εκκινώντας από τη Θεσσα-
λία και την Ήπειρο, θα προχωρούσαν προς νότο και αυτή τη φορά θα εισέ-
βαλαν στο Μωριά από την Πάτρα, όπου θα εγκαθιστούσαν μεγάλο στρατό-
πεδο. Η ανατολική στρατιά άμα θα έφτανε στην Κόρινθο θα μεταφερόταν με
πλοία πρώτα στη Ναύπακτο ή κατ’ ευθείαν στην Πάτρα για να ενωθεί με τη
δυτική στρατιά. Την όλη επιχείρηση θα υποστήριζε ο οθωμανικός στόλος,
αναλαμβάνοντας τις μεταφορές των στρατευμάτων στον Πατραϊκό και τον
Κορινθιακό κόλπο και στη συνέχεια τον τακτικό ανεφοδιασμό του στρατο-
πέδου της Πάτρας με τρόφιμα και πυρομαχικά.
Την προπαρασκευή των οθωμανικών δυνάμεων είχαν επιβραδύνει κά-
ποια οικονομικά προβλήματα, αλλά αυτό που κυριολεκτικά την παρέλυσε
ήταν μια αναπάντεχη μεγάλη καταστροφή. Το οπλοστάσιο και το χυτήριο
πυροβόλων και βλημάτων στη συνοικία Τοπ Χανέ της Κωνσταντινούπολης
(στην ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου) καταστράφηκε από πυρκαϊά και τις
επακόλουθες εκρήξεις. Χίλια διακόσια μπρούτζινα πυροβόλα και μεγάλες
ποσότητες πυρομαχικών, που προορίζονταν για το στρατό και το στόλο, χά-
θηκαν μέσα σε λίγα λεπτά της ώρας. Καταστράφηκαν, επίσης, 6.000 σπίτια
και 50 τζαμιά· το μεγαλύτερο δηλαδή τμήμα της συνοικίας έγινε στάχτη.
Δημιουργήθηκε, λοιπόν, σοβαρό οικονομικό και στεγαστικό πρόβλημα
μέσα στην πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, ενώ οι υποψίες για την πυρκαϊά
στράφηκαν προς τους γενίτσαρους που ήταν απρόθυμοι να στερηθούν την
καλοπέραση της Πόλης για να πολεμήσουν τους απίστους. Την ίδια αρνητι-
κή στάση τηρούσαν και τα τμήματα των γενίτσαρων στη Λάρισα –μετά την
ήττα της στρατιάς του Δράμαλη το προηγούμενο καλοκαίρι– και ο σουλτά-
νος φοβήθηκε μήπως η ανυπακοή τους μεταδοθεί διαβρωτικά και στο υπό-
λοιπο στράτευμα. Ο Μαχμούτ θεώρησε ως υπεύθυνο για την άσχημη αυτή
εξέλιξη της κατάστασης τον Χουρσίτ πασά και διέταξε την έκπτωση και τον
αποκεφαλισμό του. Όταν ο ηλικιωμένος σερασκέρης πληροφορήθηκε τη
σουλτανική απόφαση προτίμησε να αυτοκτονήσει με δηλητήριο για να απο-
φύγει την ταπείνωση.
Ο σουλτάνος Μαχμούτ99 αντιμετώπιζε και άλλα εσωτερικά και εξωτε-
ρικά προβλήματα. Οι πασάδες έδειχναν περισσότερο ζήλο να ανταγωνίζο-
νται ο ένας τον άλλο παρά να πολεμούν τους επαναστατημένους Έλληνες,
ενώ οι αυξανόμενες αμυντικές δαπάνες τον υποχρέωναν να υποτιμά συνεχώς
το γρόσι και να αναζητά εξωτερικούς δανεισμούς. Η Ρωσία απειλούσε τα
βόρεια σύνορά του και τα περσικά στρατεύματα είχαν εισβάλλει στις ανατο-
λικές επαρχίες του100.
Το μεγαλύτερο, όμως, πονοκέφαλο του προκαλούσε η αδυναμία του
στρατού και του στόλου του να συντρίψουν την ελληνική επανάσταση παρά
τις προσπάθειες δύο χρόνων, με αποτέλεσμα να γεννώνται αμφιβολίες στις
ευρωπαϊκές πρωτεύουσες κατά πόσο η οθωμανική αυτοκρατορία είχε πλέον
την ικανότητα να διατηρήσει την ακεραιότητά της.
Παρ’ όλα αυτά, ο Μαχμούτ έδειχνε αποφασισμένος να αποκαταστήσει
την εξουσία του στον ελλαδικό χώρο και διέταξε να εντατικοποιηθούν οι
___________________
99. Ο Μαχμούτ Β΄ (1785-1839) ανέβηκε στο θρόνο το 1808 και βασίλευσε επί 31
χρόνια. Συνέχισε το μεταρρυθμιστικό έργο του προκατόχου του Σελίμ Γ΄ και κατανόησε
ότι η αυτοκρατορία έπρεπε να απαλλαγεί από την γάγγραινα των ανυπότακτων γενίτσα-
ρων. Κάτι τέτοιο δεν μπόρεσε να κάνει το 1823, γιατί οι γενίτσαροι διατηρούσαν ακόμη
ισχυρά ερείσματα σε διάφορες επαρχίες. Τρία χρόνια αργότερα, όμως, με αποφασιστικό
κτύπημα κατάφερε να τους εξολοθρεύσει.
Ο Μαχμούτ, μετά την εκμηδένιση των γενίτσαρων, ακολούθησε ένα σχέδιο ανα-
διοργάνωσης και εκσυγχρονισμού του οθωμανικού στρατού και του στόλου, κατά τα
ευρωπαϊκά πρότυπα. Στη δημόσια διοίκηση έβαλε τις βάσεις για ουσιαστικές μεταρρυθ-
μίσεις και φρόντισε ιδιαίτερα τα δημόσια ιδρύματα και την παιδεία.
Στη διάρκεια της βασιλείας του έγινε η ελληνική επανάσταση, ο ρωσο-τουρκικός
πόλεμος του 1828-1829, ενώ υπέστη και διαδοχικές ήττες από το σατράπη της Αιγύπτου
Μωχάμετ Άλι (1832-1833). Παρ’ όλα αυτά, θεωρείται ότι ο Μαχμούτ, με την οξύνοια
και τη σκληρότητά του, περιόρισε τον ακρωτηριασμό της οθωμανικής αυτοκρατορίας
και παρέτεινε τη ζωή της.
100. Η Συνθήκη ειρήνης μεταξύ Οθωμανικής αυτοκρατορίας και Περσίας υπο-
γράφηκε την 28η Ιουλίου 1823.
προετοιμασίες του στρατού και του στόλου ώστε το ταχύτερο να ξεκινήσουν

οι εκστρατείες. Ωστόσο αυτό δεν μπόρεσε να πραγματοποιηθεί πριν από το
Μάιο του 1823.
Τα καθήκοντα του καπουδάν πασά ανατέθηκαν στον Χοσρέφ Μεχ-
101
μέτ , τον αποκαλούμενο Τοπάλ (κουτσό) λόγω της αναπηρίας του. Ο Χοσ-
ρέφ δεν ήταν καλύτερος ναυτικός από τον προκάτοχό του Μεχμέτ πασά, αλ-
λά οπωσδήποτε πιο ικανός στη διοίκηση και πολύ επιδέξιος στην αντιμετώ-
πιση εξεγέρσεων των λαών της αυτοκρατορίας. Ο σουλτάνος, λόγω της αυ-
ξανόμενης συμπάθειας των ευρωπαϊκών λαών προς την ελληνική υπόθεση,
είχε αποφασίσει τότε να εφαρμόσει την πολιτική του καρότου και του μαστι-
γίου, γι’ αυτό και έδωσε εντολή στο νέο καπουδάν πασά να προσφέρει όρους
ειρήνευσης και υποταγής στα νησιά του Αιγαίου και σε παράλιες περιοχές
της ηπειρωτικής Ελλάδας, χρησιμοποιώντας τη βία μόνο όταν συναντούσε
αντίσταση. Την πρόθεσή του να εφαρμόσει την πολιτική αυτή, κατά την επι-
κείμενη εκστρατεία του, εκμυστηρεύτηκε ο Χοσρέφ στο Γάλλο πρέσβυ στην
Κωνσταντινούπολη (23 Μαρτίου 1823) και αργότερα επανέλαβε τα ίδια
προς το διοικητή της γαλλικής Μοίρας της Ανατολής πλοίαρχο De Rigny
όταν συναντήθηκαν στη Λέσβο στις 22 Μαΐου 1823102.
***
Οι προετοιμασίες του οθωμανικού στόλου ολοκληρώθηκαν στο τέλος Μαρ-
τίου 1823 και οι πληροφορίες που έφταναν στα τρία νησιά ανέφεραν ότι στη
δύναμή του είχε «30 πολ. πλοία και αναμένει την βελτίωση του καιρού για να
εξέλθει των Στενών» και ότι στα πληρώματά του –αν και μετείχαν 400 Ευ-
ρωπαίοι– οι περισσότεροι ήταν Τούρκοι «μαζώματα ατάκτων και απείρων
των ναυτικών πραγμάτων»103. Στα δεκάδες οθωμανικά μεταγωγικά πλοία που
___________________
101. Ο Χοσρέφ Μεχμέτ πασάς (1769-1855) υπήρξε καλός στρατιωτικός και ικα-
νός δημόσιος λειτουργός. Το 1801 διορίστηκε πασάς στην Αίγυπτο, αλλά τρία χρόνια
αργότερα εκδιώχτηκε από τον Μωχάμετ Άλι. Στη συνέχεια ο σουλτάνος τον διόρισε δι-
οικητή στη Βοσνία και το 1807 ανέλαβε το πασαλίκι της Μακεδονίας. Την περίοδο
1838-1840 διετέλεσε Μεγάλος Βεζύρης - ύπατο αξίωμα της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Η ανάθεση (το 1823) των καθηκόντων του καπουδάν πασά στον Χοσρέφ –άνδρα
πανούργο και σκληρό, με περιορισμένες, όμως, ναυτικές γνώσεις–, δεν ήταν κάτι ασυ-
νήθιστο στο οθωμανικό Ναυτικό των αρχών του 19ου αιώνα.
102. J. de la GRAVIERE, ό.π., σ. 127-128.
103. ΑΝΑΡΓ. Χ’’ΑΝΑΡΓΥΡΟΥ, Τα Σπετσιωτικά, τομ. 2, σ. 418.
θα ακολουθούσαν το στόλο είχαν επιβεί πολλά στρατιωτικά τμήματα, ενώ κι

άλλα στρατεύματα ήταν συγκεντρωμένα στις μικρασιατικές ακτές, απέναντι
στη Λέσβο και τη Χίο, περιμένοντας να επιβιβαστούν στα πλοία. Οι Ψαρια-
νοί που ανησυχούσαν –εκτιμώντας ως πιθανή μια επίθεση στο νησί τους ή
στη Σάμο– ζήτησαν από τους Υδραιο-Σπετσιώτες να στείλουν τουλάχιστον
20 πλοία και 10 πυρπολικά για να συμπράξουν με το στόλο τους104.
Παράλληλα, από άλλες πληροφορίες, έγιναν γνωστές οι προετοιμασίες
στην Αλεξάνδρεια ισχυρής αιγυπτιακής ναυτικής δύναμης και 5.000 στρατι-
ωτών, με πιθανότερο προορισμό την Κρήτη χωρίς, όμως, να αποκλείεται και
μία επίθεση κατά της Κάσου105.
Μπροστά σ’ αυτές τις απειλές οι ναυτικές δυνάμεις της επανάστασης
θα έπρεπε να κινητοποιηθούν στο μέγιστο βαθμό και να δράσουν αποφασι-
στικά. Η αντίδρασή τους, όμως, υπήρξε κατώτερη των απαιτήσεων, κι αυτό
συνέβηκε λόγω κυρίως των οικονομικών δυσχερειών. Την ίδια ώρα οι πολι-
τικοί και στρατιωτικοί ηγέτες αντί να επικεντρώσουν την προσοχή τους στον
αγώνα, ενδιαφέρονταν περισσότερο να αποκτήσουν τον έλεγχο των απελευ-
θερωμένων περιοχών και να εξασφαλίσουν τη συμμετοχή τους στη διαμορ-
φούμενη κεντρική Διοίκηση που επρόκειτο να επικυρωθεί από την Εθνοσυ-
νέλευση του Άστρους.
Μετά από δύο χρόνια σκληρού απελευθερωτικού αγώνα η χρηματοδό-
τηση των ναυτικών εκστρατειών από τους πλοιοκτήτες και τις τρεις νησιωτι-
κές κοινότητες είχε μειωθεί σημαντικά, ενώ η ετήσια συνεισφορά από τα άλ-
λα νησιά του Αιγαίου στο ταμείο του τρινήσιου στόλου –όπως αποδείχτηκε
το 1822– μπορούσε να καλύψει τα λειτουργικά του έξοδα μόνο για 45 ημέ-
ρες. Το δημόσιο ταμείο εκείνη την κρίσιμη περίοδο ήταν άδειο και με εντολή
της κυβέρνησης οι έπαρχοι των νησιών προσπαθούσαν απεγνωσμένα να μα-
ζέψουν τα χρήματα των φόρων, ενώ χρήματα έδωσαν, υπό μορφή δανείου,
ακόμη και ιδιώτες106. Οι Υδραίοι αναγκάστηκαν να στείλουν κι αυτοί μερικά
___________________
105. Αρχείο Ύδρας, τομ. 9, σ. 74-75, 129-130.
106. Αρχείο Ύδρας, τομ. 9, σ. 75, 95, 102-103, τομ. 15, σ. 187-188. Από την κοι-
νότητα Σαντορίνης στάλθηκαν 30.000 γρ., ενώ οι Θεοδ. Ράλλης και Εμμ. Ξένος δάνει-
σαν τους Υδραίους 25.000 γρ. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι Υδραίοι, έναντι συνολικής δα-
πάνης 1.075.642 γρ. κατά το 1823 για τις επιχειρήσεις του στόλου τους, εισέπραξαν από
τα νησιά και την κυβέρνηση μόνο 315.100 γρ.
πλοία τους στις Κυκλάδες και τις Σποράδες για να εισπράξουν όσο το δυνα-
τόν περισσότερα από τα οφειλόμενα ποσά, ώστε να πληρωθούν τα πληρώ-
ματα του τρινήσιου στόλου.
Παρά τα οικονομικά προβλήματα, οι Υδραίοι κατάφεραν να ετοιμά-
σουν δεκατρία πλοία και δύο πυρπολικά107 που απέπλευσαν την 16η Απριλί-
ου (με επικεφαλής τον Λάζαρο Λαλεχό) για να ενισχύσουν τον ψαριανό
στόλο. Παρότρυναν δε τους Σπετσιώτες να πράξουν το ίδιο108.
Οι Σπετσιώτες ανταποκρίθηκαν, αλλά μπόρεσαν πολύ καθυστερημένα
να κινητοποιήσουν μόνο οκτώ πλοία τους109 που απέπλευσαν την 28η Μαΐου,
μαζί με άλλα έξι υδραίϊκα. Είχαν σκοπό να ενωθούν με το στολίσκο του Λ.
Λαλεχού110, αλλά αυτό δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ.
Εν τω μεταξύ ο Λ. Λαλεχός με τα πλοία του παρέμεινε στις Κυκλάδες
αρκετές ημέρες για να τονώσει το ηθικό των κατοίκων και φτάνοντας στην
περιοχή των Ψαρών στις 3 Μαΐου περίμενε την έξοδο του εχθρικού στόλου
από τα Στενά. Ο στόλος του Χοσρέφ εμφανίστηκε την 11η Μαΐου και κοντά
στην Τένεδο ενώθηκαν μαζί του 12 αλγερινο-τυνησιακές φρεγάτες και κορ-
βέτες, ανεβάζοντας τη συνολική του δύναμη στο ένα δίκροτο (ναυαρχίδα),
18 φρεγάτες, 9 κορβέτες, 3 πολάκες, 21 βρίκια, 3 γολέτες και 41 μεταγωγικά
σκάφη111.
Την 13η Μαΐου ο οθωμανικός στόλος κατέπλευσε στη Χίο και αφού
επιβιβάστηκαν στα μεταγωγικά 5.000 στρατιώτες από τον Τσεσμέ, αναχώ-
___________________
107. Ήταν τα Μιλτιάδης (Λαζ. Λαλεχός), Επαμεινώνδας (Αντ. Γ. Κριεζής), Αχιλ-
λεύς (Ιω. Βούλγαρης), Αγαμέμνων (Λαζ. Παναγιώτας), Νέρων (Ιω. Ζάκας), Θεμιστοκλής
(Ελευθ. Ραφαήλ), Μέντωρ (Κων. Μεθενίτης), Αχιλλεύς (Χριστόφιλος Δημ. Χριστοφί-
λου), Κίμων (Ιω. Μπατσαξής), Ηρακλής (Λαζ. Παπαμανώλης), Νηρεύς (Αθαν. Δ. Κριε-
ζής) Κέχρωψ (Σάββας Ανδρέου), και ένα μη ταυτοποιηθέν (μάλλον μικρή γολέτα), κα-
θώς και δύο πυρπολικά (Ανδρ. Πιπίνου και Λεονάρδου Θ. Τσαγκάρη). Στο Αρχείο της
Ύδρας αναφέρεται η συμμετοχή και τρίτου πυρπολικού με καπετάνιο, πιθανώς, τον Α-
ναστ. Ρομπότση (Αρχείο Ύδρας, τομ. 15, σ. 187).
109. Ήταν τα Αχιλλεύς (Αναργ. Λεμπέσης), Αλέξανδρος (Γεωργ. Χ’’Ανδρέου),
Αγαμέμνων (Νικ. Γ. Κούτσης), Θεμιστοκλής (Ιω. Γ. Κούτσης), Επαμεινώνδας (Γεωρ. Κ.
Κοκοράκης), Λεωνίδας (Δημ. Ν. Λάμπρου), Αχιλλεύς (Ιω. Γ. Μαθιός), Αφροδίτη (Γεωργ.
Ν. Λάμπρου),
110. ΑΝΑΣΤ. ΟΡΛΑΝΔΟΥ, Ναυτικά, τομ. 1, σ. 370. ΑΝΑΡΓ. Χ’’ΑΝΑΡΓΥΡΟΥ, Τα
Σπετσιωτικά, τομ. 2, σ. 336. Αρχείο Ύδρας, τομ. 15, σ. 187.
111. J. de la GRAVIERE, ό.π., σ. 127. Αρχείο Ύδρας, τομ. 9, σ. 183.
ρησε μετά από έξι ημέρες για να παραλάβει και άλλα στρατεύματα από τη
Λέσβο. Την 22α Μαΐου ο καπουδάν πασάς συγκέντρωσε όλα τα πλοία του
και απέπλευσε με κατεύθυνση προς το στενό του Κάβο-Ντόρο112.
Την επόμενη μέρα ο οθωμανικός στόλος έφτασε στην Κάρυστο και
αποβίβασε 3.000 στρατιώτες οι οποίοι πανεύκολα διέλυσαν την πολιορκία
των ατάκτων σωμάτων του Ν. Κριεζώτη, πυρπολώντας στη συνέχεια περί-
που σαράντα χωριά στη νότια Εύβοια113.
Αφού ολοκλήρωσε τον εφοδιασμό των φρουρίων Καρύστου και Χαλ-
κίδας ο Χοσρέφ με τα πλοία του κατευθύνθηκε προς νότο, περνώντας πολύ
κοντά από την Ύδρα. Αφού στάθμευσε στη Μεθώνη και την Κορώνη για να
ανεφοδιάσει τις τουρκικές φρουρές, κατέπλευσε στη Σούδα όπου αποβίβασε
στρατιωτικές ενισχύσεις. Τελικά αγκυροβόλησε στην Πάτρα την 6η Ιουνίου
και άρχισε να αποβιβάζει τον κύριο όγκο των στρατευμάτων του με τα ανά-
λογα εφόδια.
Ο στολίσκος του Λ. Λαλεχού, πολύ αδύναμος μπροστά στο συντριπτι-
κά υπέρτερο εχθρικό στόλο, αναγκάστηκε να αποφύγει μια αποφασιστική
αναμέτρηση. Περιορίστηκε, απλώς, στην παρακολούθηση των κινήσεών του
μέχρι τον Κάβο-Μαλέα και επανέπλευσε στην Ύδρα στο τέλος του Μαΐου.
Τα 14 υδραιο-σπετσιώτικα πλοία του δεύτερου στολίσκου περιπλανήθηκαν
άσκοπα στο κεντρικό Αιγαίο επί δεκαπέντε μέρες και επέστρεψαν στα νησιά
τους στα μέσα του Ιουνίου.
***
Η μειωμένη δραστηριότητα του υδραίϊκου στόλου, κατά το πρώτο πεντάμη-
νο του 1823, λόγω των οικονομικών αδυναμιών της κυβέρνησης και της κοι-
νότητας του νησιού, είχε προκαλέσει ανεργία σε μεγάλο αριθμό ναυτικών. Η
αυξανόμενη δυσφορία των ανέργων κορυφώθηκε τον Ιούνιο με οχλοκρατι-
κές εκδηλώσεις. Οι πρόκριτοι της Ύδρας κατάλαβαν ότι για να εκτονωθεί η
έκρυθμη αυτή κατάσταση έπρεπε οπωσδήποτε να εκπλεύσουν μερικά πλοία
και στα πληρώματα να εντάξουν τους πιο ατίθασους των συντροφοναυτών,
ώστε να τους απομακρύνουν από το νησί.
___________________
112. Αρχείο Ύδρας, τομ. 9, σ. 183, 186. Αναφορές Λαζ. Λαλεχού προς τους προ-
κρίτους της Ύδρας, που στάλθηκαν στο νησί με το βρίκι Νέρων.
113. J. de la GRAVIERE, ό.π., σ. 127-128.
Χρήματα για τη μισθοδοσία των πληρωμάτων (96.716 γρ.) συγκε-

ντρώθηκαν με αναγκαστικό έρανο114, κι έτσι μπόρεσαν να αποπλεύσουν εν-
νέα πλοία115 (υπό τον Λάζαρο Πινότση) την 1η Ιουλίου με προορισμό «τον
κόλπο του Ζητουνίου (Λαμίας) […] διά να βοηθήσουν κατά δύναμιν τους ε-
κείσε ομογενείς εναντίον εις διάφορα συναθροίσματα εχθρών»116.
Προφανώς η εκστρατεία αυτή προγραμματίστηκε χωρίς κάποιο σημα-
ντικό σκοπό και από τις έγγραφες οδηγίες των προκρίτων φαίνεται ότι είχε
κυρίως κουρσάρικο χαρακτήρα, με την προσδοκία απόκτησης λειών που θα
απέφεραν έσοδα στο κοινοτικό ταμείο και έκτακτα κέρδη στα πληρώματα117.
Όταν μετά από τέσσερις ημέρες ο υδραίϊκος στολίσκος έφτασε στην
Κάρυστο και πλησίασε το φρούριο σε απόσταση βολής πυροβόλου, οι
Τούρκοι φοβήθηκαν το ενδεχόμενο δύο γολέτες τους να πέσουν στα χέρια
των Υδραίων και τις βύθισαν στα ρηχά. Τα αγήματα των πλοίων που βγήκαν
στη στεριά πυρπόλησαν τις αποθήκες σιτηρών και τα σπίτια των Τούρκων
σε μεγάλη έκταση και κατόπιν ο στολίσκος απέπλευσε κατευθυνόμενος προς
τις Σποράδες.
Την 7η Ιουλίου ο στολίσκος έφτασε στο Τρίκερι (στην είσοδο του Πα-
γασητικού) και εκεί ο Λ. Πινότσης πληροφορήθηκε ότι ο Λουμπούτ πασάς
επρόκειτο να στείλει από τη Θεσσαλονίκη 6 πλοία με 700 Αλβανούς ατά-
κτους για να ενισχύσουν τα τουρκικά στρατεύματα που πολιορκούσαν την
κωμόπολη. Ο Λ. Πινότσης ζήτησε από τους προκρίτους του Τρίκερι 37.000
γρ. ως αμοιβή των πληρωμάτων του και παρόλο που αυτοί του δήλωσαν ότι
δεν μπορούν να τα δώσουν, οι καπετάνιοι και οι ναύτες συμφώνησαν να πα-
ραμείνουν στην περιοχή για να ανακόψουν τις εχθρικές ενισχύσεις και απο-
τρέψουν τυχόν τουρκικό ναυτικό αποκλεισμό118.
Ο υδραίϊκος στολίσκος προσπάθησε να εντοπίσει τα πλοία του Λου-
μπούτ πασά στην ευρύτερη περιοχή των Σποράδων, αλλά οι έρευνες υπήρ-
___________________
115. Ήταν τα Τιμολέων (Λαζ. Πινότσης), Μέντωρ (Κων. Μεθενίτης), Αγαμέμνων
(Ανδρέας Κοσμά Κολμανιάτης), Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας), Αλέξανδρος Α΄ (Λαζ.
Τζώρτζου), Κίμων (Ιω. Α. Μπατσαξής), Οδυσσεύς (Δημ. Α. Βώκος), Νηρεύς (Αθαν. Δ.
Κριεζής), Επαμεινώνδας (Ιω. Γκέλης).
ξαν άκαρπες και μετά από τρεις ημέρες επέστρεψε στον Παγασητικό. Ο Λ.
Πινότσης συμφώνησε τότε με τους Τρικεριώτες να μεταφέρει με τα υδραίϊκα
πλοία μερικά αντάρτικα τμήματα για να επιτεθούν αιφνιδιαστικά τη νύκτα
στις πλευρές του τουρκικού στρατοπέδου. Το σχέδιο, όμως, δεν υλοποιήθηκε
γιατί ο επικεφαλής της φρουράς Καρατάσος, βλέποντας τα στρατεύματα του
Κιουταχή στην περιοχή να ενισχύονται συνεχώς, προτίμησε να συνθηκολο-
γήσει και την 21-22 Ιουλίου όλα τα ελληνικά μισθοφορικά σώματα αποχώ-
ρησαν από το Τρίκερι και πέρασαν στη Σκιάθο.
Μετά απ’ αυτή την εξέλιξη τα πλοία του υδραίϊκου στολίσκου, έχο-
ντας καταναλώσει τα τρόφιμά τους και στερούμενα χρημάτων, αποχώρησαν
για να επιστρέψουν στο νησί τους119.
Καταδρομική επιχείρηση των Ψαριανών στα μικρασιατικά πα-

ράλια
Οι Ψαριανοί, μόλις βεβαιώθηκαν ότι ο κίνδυνος για το νησί τους απομα-

κρύνθηκε, ανέπτυξαν έντονη καταδρομική δράση.
Όταν πληροφορήθηκαν ότι ο Λουμπούτ πασάς ετοίμαζε πλοία και
στρατό για την Εύβοια, έστειλαν στον κόλπο της Θεσσαλονίκης τέσσερα
πλοία τους120. Βρήκαν, όμως, τα τουρκικά πλοία αγκυροβολημένα κάτω από
την προστασία των πυροβόλων του φρουρίου της πόλης, κι έτσι δεν μπόρε-
σαν να τα προσβάλλουν. Η παρουσία τους, πάντως, στην περιοχή υποχρέωσε
τον Λουμπούτ πασά να αναβάλλει τον απόπλου των πλοίων του.
Μετά από εντολή του Μινιστέριου των Ναυτικών, άλλα δύο ψαριανά
121
πλοία στάλθηκαν το πρώτο δεκαήμερο του Ιουλίου για να περιπολούν
στην περιοχή των Σποράδων, στο βόρειο Ευβοϊκό και τον Παγασητικό.
Επίσης η Βουλή των Ψαρών, ανταποκρινόμενη στις εκκλήσεις του
Καρατάσου για βοήθεια, έστειλε 45 μίστικα και γολέτες με 300 άνδρες από
τη φρουρά των Ψαρών, υπό τους οπλαρχηγούς Αγγέλου και Λάμπρου. Όταν,
___________________
120. Ήταν τα Λεωνίδας (Ιω. Καλάρης), Μινέρβα (Δημ. Χ’’Ι. Κοτζιάς), Αγάπη
(Γεωρ. Δομεστίνης), Αμερικάνα (Κων. Χ’’Αγγελή).
121. Ήταν τα Θεμιστοκλής (Αναγν. Καλημέρης) και Θεμιστοκλής (Γεωρ.
Χ’’Μικέ).
όμως, έφτασαν στη Σκιάθο είχε ήδη συνθηκολογήσει η φρουρά του Τρίκερι,
κι έτσι ασχολήθηκαν μόνο με τη μεταφορά από την Εύβοια στις Σποράδες
πολλών ελληνικών οικογενειών που θέλησαν να καταφύγουν εκεί για περισ-
σότερη ασφάλεια122.
Η κύρια επιχείρηση των Ψαριανών έγινε το πρώτο δεκαπενθήμερο του
Ιουνίου και επρόκειτο για μία καλά προμελετημένη καταδρομή στα μικρασι-
ατικά παράλια. Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά στην Εφημερίδα (Ημερολόγιο)
του βρικίου Φιλοκτήτης του Γ. Σκανδάλη (αρχηγού της εκστρατείας), όπου
στα γεγονότα της 4ης Ιουνίου 1823 σημειώνεται: «Έκπλους λαφυραγωγικός·
εκστρατεία Τζάνταρλη»123.
Από τα Ψαρά απέπλευσε στολίσκος 28 βρικίων και γολετών124, ακο-
λουθούμενος από περίπου εκατό μικρότερα σκάφη (μίστικα, σακολέβες, γα-
λιότες κ.ά.). Στα πλοία είχαν επιβεί 600 άτακτοι μισθοφόροι (Αρβανίτες,
Ηπειρώτες, Μακεδόνες και Δαλματοί) από τη φρουρά του νησιού, υπό τον
οπλαρχηγό Ράδο.
Το πρωί της 5ης Ιουνίου, πλησιάζοντας ο στολίσκος τις νότιες ακτές
της Λέσβου, ο Σκανδάλης συγκάλεσε σύσκεψη των καπετάνιων και όλοι
συμφώνησαν να μη βλάψουν «τόπους χριστιανικούς», ούτε «την υπόληψιν
της πατρίδος», αλλά «να λεηλατήσουν όλα τα παράλια της Ασίας, επιφέροντας
το πυρ και το σίδηρον προς τους κόλπους των Τούρκων, αρχίζοντες από Τζα-
νταρλή διά να διαδοθή εις όλην την Ασίαν ο τρόμος του ονόματός των
[…]»125.
Την αυγή της επόμενης ημέρας, τα ψαριανά πλοία έφτασαν στην είσο-
δο του κόλπου και αφού αγκυροβόλησαν κοντά στην ακτή, ο Σκανδάλης
ύψωσε το σήμα του δισπάρκου (της απόβασης). Όλοι οι άτακτοι αποβιβά-
στηκαν ταχύτατα και χωρίς να συναντήσουν καμιά αντίσταση, λεηλάτησαν
και πυρπόλησαν μερικά τουρκικά χωριά στην περιοχή. Περίπου 120 χριστια-
νικές οικογένειες, για να αποφύγουν τα αντίποινα των Τούρκων, κατέφυγαν
στην παραλία και στον ίδιο χώρο συσσωρεύτηκαν πολλά από τα αποκτηθέ-
___________________
122. Κ. Νικόδημου, Υπόμνημα Ψαρών, τομ. 1, σ. 259, 263.
123. Ημερολόγιο της ψαριανής ναυαρχίδας Φιλοκτήτης, στο Δελτίο Ιστορικής και
Εθνολογικής Εταιρίας, τομ. 9, Εν Αθήναις 1926, σ. 344-354.
124. Μετέσχον σχεδόν όλα τα ενεργά (κατά το 1823) ψαριανά πλοία του Παραρ-
τήματος 1 (τόμος Α΄ του παρόντος).
125. Ημερολόγιο βρικίου Φιλοκτήτης, ό.π., σ. 345.
ντα λάφυρα. Αποφασίστηκε τότε να σταλούν στα Ψαρά οι οικογένειες και

όσο το δυνατόν περισσότερα λάφυρα, επελέγη δε ως επόμενος στόχος το
Τσανταρλή.
Το σχέδιο ήταν να φτάσει ο στολίσκος στο Τσανταρλή τη νύκτα της
ης
7 Ιουνίου και η αποβίβαση των στρατιωτών να γίνει με το πρώτο φως της
επόμενης ημέρας. Η άπνοια, όμως, καθυστέρησε την κίνηση των πλοίων
προς το εσωτερικό του κόλπου, κι έτσι όταν μπόρεσαν το πρωί να πλησιά-
σουν την παραλία του Τσανταρλή διαπίστωσαν ότι η τουρκική φρουρά βρι-
σκόταν ήδη στο κανονιοστάσιο και τις οχυρώσεις της πόλης, ενώ πολλοί ο-
πλοφόροι είχαν πάρει θέση σε ψηλά σπίτια και στους μιναρέδες.
Παρ’ όλα αυτά από τον Σκανδάλη δόθηκε το σήμα της απόβασης και
οι σκαμπαβίες γεμάτες στρατιώτες κινήθηκαν προς την ακτή υποστηριζόμε-
νες από τα μίστικα. Οι Τούρκοι υποδέχτηκαν την αποβατική δύναμη με ζω-
ηρά πυρά, αλλά πρώτα ο Φιλοκτήτης και αμέσως μετά τα άλλα ψαριανά βρί-
και έσπευσαν και με πυκνούς κανονιοβολισμούς εξουδετέρωσαν την τουρκι-
κή ντάπια (παράκτιο πυροβολείο). Η συνέχεια περιγράφεται γλαφυρά στο
Ημερολόγιο του Σκανδάλη:
«το από τα καράβια πλήθος των κανονιών από το ένα μέρος
και η των Αρβανιτών (οι άτακτοι μισθοφόροι της φρουράς των Ψα-
ρών) απόβασις από το άλλο, εβίασαν τους εχθρούς να αφήσουν όλας
τας θέσεις και να πάρουν την φυγήν.
Ερρίφθημεν έξω με την σκαμπαβίαν από το ναυαρχικόν και
πρώτοι εισορμήσαμεν εις την τάμπιαν, αλλ’ επειδή την ηύρωμεν κε-
νήν ετράπημεν εις δίωξιν των εχθρών. Οι Αρβανίται από το έν μέ-
ρος, οι ναύται από το άλλο έζωσαν την χώραν και όσοι Τούρκοι δεν
επρόλαβαν να φύγουν εκλείσθησαν εις τα τζαμιά και πύργους. Οι
Αρβανίται ετράπησαν εις δίωξιν των εχθρών που έφευγαν πλησίον
εις τα βουνά, οι δε λοιποί άρχισαν να λεηλατούν την χώραν. Οι
Τούρκοι οι κλεισμένοι άρχισαν να πολεμούν· εφόνευσαν πολλούς και
ελάβωσαν περισσότερους […]. Τέλος ούτοι βιασμένοι από την φω-
τιάν, την οποίαν εβάλαμεν, αποφάσισαν να παραδοθούν. Οι Έλληνες
αφού έλαβαν τα άρματά των υπό συνθήκας (με όρους συνθηκολόγη-
σης), άλλους εφόνευσαν και άλλους αιχμαλώτισαν […].
Η χώρα κατεκάη, αφού σκληρά ελεηλατήθη. Λάφυρα έγιναν
πολλά πλην εκάησαν περισσότερα και εκ των λαφυραγωγηθέντων·
πλήθος χρημάτων εχάθησαν εις τα άπατα πηγάδια της ελληνικής α-
ταξίας και λαιμαργίας. Όλοι οι στρατιώται, όλαι αι χριστιανικαί φα-

μίλιαι εμβήκαν εις τα πλοία, τα οποία απομακρύνθηκαν της ξηράς.
Συμπεραίνομεν ότι ταύτην την ημέραν θανατωμένοι και λαβωμένοι
εξ ημών ογδοήκοντα ναύται και στρατιώται, εκ δε του εχθρού α-
γνοούμεν. Πολλοί όμως, διότι είδομεν πλήθος πτωμάτων εις τας ο-
δούς και εις τάμπιας και εις τζαμιά και πύργους»126.
Η 9η Ιουνίου αναλώθηκε για να κατευναστούν οι διενέξεις των ναυτών
και των στρατιωτών, που προσπαθούσαν να οικειοποιηθούν όσο το δυνατόν
πιο πολλά από τα λάφυρα. Τις επόμενες δύο ημέρες τα ψαριανά πλοία παρέ-
μειναν αγκυροβολημένα και συμφωνήθηκε από τους καπετάνιους να συγκε-
ντρωθούν όλα τα λάφυρα και να σταλούν με τρία πλοία στα Ψαρά για να γί-
νει εκεί η διανομή όταν θα επέστρεφε ο στολίσκος. Μία επιτροπή από σαρά-
ντα βαθμοφόρους που συγκρότησε ο Σκανδάλης, ανέλαβε το έργο της έρευ-
νας σε όλα τα πλοία για να συγκεντρωθούν τα λάφυρα και μόλις ολοκλήρω-
σε το έργο της και τα λάφυρα σφραγίστηκαν στα αμπάρια τριών πλοίων, ε-
πανήλθε σχετική ηρεμία στα πληρώματα.
Την 11η Ιουνίου, όταν οι σκαμπαβίες των πλοίων στάλθηκαν στο πα-
ρακείμενο χωριό Γκινζελεσάρ για να πάρουν πόσιμο νερό, μερικοί χριστια-
νοί είπαν στους Ψαριανούς ναύτες ότι από το Τσανταρλή έως την Πέργαμο
σφαγιάστηκαν πολλοί Έλληνες από τους Τούρκους. Πράγματι, η ψαριανή
επιδρομή στα μικρασιατικά παράλια ξεσήκωσε το μουσουλμανικό πληθυ-
σμό, που θέλησε να εκδικηθεί τη σφαγή των Τούρκων στο Τσανταρλή και
στα άλλα μέρη. Υπολογίζεται ότι τουλάχιστον 1.500 Έλληνες έχασαν τη ζωή
τους, οι περισσότεροι στην Πέργαμο127.
Την 12η Ιουνίου ο ψαριανός στόλος κινήθηκε βορειότερα και από τους
καπετάνιους αποφασίστηκε ο επόμενος στόχος να είναι τα Μοσχονήσια (ΒΑ
της Λέσβου) στην είσοδο του Αδραμύττιου κόλπου. Με την προσέγγιση των
ελληνικών πλοίων εμφανίστηκαν στην παραλία των νησίδων δύο λόχοι
Τούρκων με τις σημαίες τους, αλλά μετά από μερικές βολές των ψαριανών
πυροβόλων αποσύρθηκαν στο εσωτερικό.
Το επόμενο πρωί μόλις άρχισε να χαράζει δόθηκε το σήμα της αποβί-
βασης των στρατιωτών που χωρίς προβλήματα προχώρησαν γρήγορα μέχρι
___________________
126. Ημερολόγιο βρικίου Φιλοκτήτης, ό.π., σ. 347-348.
127. Ημερολόγιο βρικίου Φιλοκτήτης, ό.π., σ. 350. G. FINLEY, ό.π., σ. 285. J. de
la GRAVIERE, ό.π., σ. 129.
το Κεραμιδονήσι. Εκεί, όμως, συνάντησαν σθεναρή αντίσταση και καθηλώ-

θηκαν για ώρες. Στο σημείο αυτό έφτασε ο Σκανδάλης για να τους εμψυχώ-
σει και τελικά γύρω στο μεσημέρι μια ορμητική επίθεση των Ελλήνων μαχη-
τών έκαμψε την εχθρική άμυνα. Το βρίκι Μινέρβα με μερικά μίστικα στάλ-
θηκαν για να κτυπήσουν τους αμυνόμενους Τούρκους από τα νώτα, αλλά
καθυστέρησαν λόγω της άπνοιας και όταν έφτασαν στον προορισμό τους δι-
απίστωσαν ότι όλα τα εχθρικά τμήματα είχαν αποσυρθεί στο Αϊβαλή (Κυδω-
νίες).
Την 14η Ιουνίου, μετά τη συγκέντρωση των λαφύρων, στα οποία περι-
λαμβάνονταν και πέντε ορειχάλκινα πυροβόλα, τα ψαριανά πλοία κινήθηκαν
προς το Πλωμάρι της Λέσβου. Μόλις, όμως, πλησίασαν στην ακτή, πολλοί
χριστιανοί συγκεντρωμένοι κοντά στη θάλασσα άρχισαν να τους φωνάζουν
να φύγουν διότι θα τους σκοτώσουν οι Τούρκοι και ο Σκανδάλης πήρε άμεσα
την απόφαση να συνεχίσει τον πλου προς τα βορειοδυτικά, την επόμενη δε
ημέρα αγκυροβόλησε στην Ερεσσό.
Οι Ψαριανοί προσπάθησαν να ανασύρουν μερικά πυροβόλα από τα
συντρίμια του εχθρικού δικρότου που είχε καταστρέψει ο Δημήτρης Παπα-
νικολής κοντά στην ακτή της Ερεσσού (27 Μαΐου 1821), αλλά αρκετοί
Τούρκοι από τη στεριά τους παρενοχλούσαν με πυρά ελαφρών όπλων. Ένα
απόσπασμα στρατιωτών αποβιβάστηκε τότε από τα ψαριανά πλοία και τους
καταδίωξε έως τις παρυφές της Ερεσσού. Θα μπορούσε πολύ εύκολα να κα-
ταληφθεί και η πόλη, ο Σκανδάλης, όμως, προτίμησε να ανακαλέσει το από-
σπασμα, ώστε να μη δοθεί αφορμή στους Τούρκους για βιαιοπραγίες σε βά-
ρος των χριστιανών κατοίκων του νησιού.
Τα ψαριανά πλοία επανέπλευσαν στο νησί τους το βράδυ της 15ης Ιου-
νίου και η Βουλή των Ψαρών συγκρότησε αμέσως δύο επιτροπές από ναυτι-
κούς και στρατιωτικούς για να μοιράσουν τα λέφυρα. Μερικά από τα λάφυ-
ρα δημοπρατήθηκαν και ο κάθε ναύτης και στρατιώτης πήρε από 16 γρόσια,
ενώ τα πιο πολλά διανεμήθηκαν σε μερίδια. Τα κανόνια παραδόθηκαν στη
Βουλή και τοποθετήθηκαν σε κανονοστάσια του νησιού.
Οι Τούρκοι αιχμάλωτοι μεταφέρθηκαν με ψαριανά πλοία στη Λέσβο
και με τη μεσολάβηση του Αυστριακού προξένου συμφωνήθηκαν τα λύτρα
για την απελευθέρωσή τους –τα περισσότερα χρήματα (10.000 γρ.) εισέπρα-
ξαν οι Ψαριανοί για την οικογένεια του πλούσιου διοικητή του Τσανταρλή.
Η αυξανόμενη καταδρομική δράση των ψαριανών πλοίων είχε ανησυ-

χήσει τόσο τους Τούρκους προκρίτους της Λέσβου, ώστε δήλωσαν –με τη
συναίνεση του διοικητή Μουσταφά Αγά– στους Ψαριανούς πλοιάρχους ότι
ήταν πρόθυμοι να τους καταβάλλουν ετήσιο φόρο για να σταματήσουν τις
επιδρομές στα παράλια μέρη και τις επιθέσεις στα πλοία των μουσουλμάνων
του νησιού. Οι Ψαριανοί πλοίαρχοι απάντησαν ότι δεν μπορούν να κάνουν
μία τέτοια συμφωνία χωρίς την έγκριση της Βουλής των Ψαρών, στην οποία
και θα διαβίβαζαν την πρόταση. Η ψαριανή Βουλή, μετά από δύο μήνες (Σε-
πτέμβριος 1823), έστειλε εκπρόσωπό της στη Λέσβο για να συζητήσει με
τους Τούρκους τη σύναψη σχετικής συμφωνίας, ο Μουσταφά Αγάς, όμως,
του είπε ότι ο τουρκικός στόλος είχε επιστρέψει στο Αιγαίο και δεν μπορού-
σε πια να προχωρήσει στη συμφωνία, γιατί αν ο καπουδάν πασάς υποπτευό-
ταν κάτι θα τον θανάτωνε128.
Σε γράμμα της προς την εθνική Βουλή (19 Ιουνίου 1823) η Βουλή των
Ψαρών θεωρεί ότι η επιδρομή στα μικρασιατικά παράλια ήταν αναγκαία για
να αποκτηθούν χρήματα και λάφυρα, που θα βοηθούσαν στη συντήρηση των
1.000 ατάκτων στρατιωτών της μισθοφορικής φρουράς του νησιού, αλλά και
των, επί πολλούς μήνες, άνεργων ή υποαπασχολούμενων Ψαριανών ναυτι-
κών. Αναφέρει δε χαρακτηριστικά:
«Τούτο το κατόρθωμα επροξένησε μέγα φόβον και τρόμον εις
τους τούρκους της Ανατολής και μάλιστα εις τους γείτονές μας, οίτι-
νες δεν λείπουσι καθημερινώς ν’ αναφαίρωνται εις τον Σουλτάνο διά
να μας κατεδαφίση και δι’ αιτίαν την οποίαν εβιάσθημεν να επιχει-
ρησθώμεν τούτο το εγχείρημα το οποίον και χάριτι θεία ετελεσφόρη-
σεν χωρίς να βλαφθούν εκ των ημετέρων, πλην ολίγων τινών, ενώ
τόσος μέγας πόλεμος έγινε και τόση πληθύς Τούρκων εσκοτώθη, ώ-
στε υπερβαίνει τας τρεις χιλιάδας, επειδή ήτο καλώς οχυρωμένη πό-
λις αυτή (το Τσανταρλή)»129.
Η ψαριανή επιδρομή μπορεί, σε κάποιο βαθμό, να δικαιολογηθεί λόγω
των μεγάλων οικονομικών προβλημάτων που αντιμετώπισε η κοινότητα και
η κεντρική Διοίκηση. Ωστόσο ήταν και η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι για
τον εξοργισμένο σουλτάνο και τον έκανε να αποφασίσει μια πολύ πιο δυνα-
___________________
128. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Υπόμνημα Ψαρών, τομ. 1, σ. 245-246. G. FINLEY, ό.π., σ.
284-285.
129. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, ό.π., σ. 247-248.
μική αντιμετώπιση της κουρσάρικης δράσης των Ψαριανών και των Κασίων
που είχε απλωθεί σε όλη την ανατολική Μεσόγειο. Η τύχη των Ψαρών και
της Κάσου καθορίστηκε τότε και ήταν απλώς θέμα ολοκλήρωσης του σχεδι-
ασμού και της επιλογής του κατάλληλου χρόνου που οι τουρκο-αιγυπτιακές
δυνάμεις θα έδιναν το αποφασιστικό κτύπημα στα δύο ακριτικά ναυτικά
στηρίγματα της επανάστασης.
Εκστρατεία των Υδραίων στην Κρήτη
Στην Κρήτη ο σκληρός αγώνας συνεχιζόταν επί δύο χρόνια χωρίς η επανά-
σταση να προοδεύει, ούτε όμως οι τουρκο-αιγύπτιοι να μπορούν να την κα-
ταβάλλουν.
Οι αιγυπτιακές δυνάμεις, υπό τον Αλβανό Χασάν πασά, όταν αποβι-
βάστηκαν στη Σούδα το Μάιο του 1822, ενώθηκαν με την τουρκική φρουρά
των Χανίων και στα μέσα του επόμενου μήνα κατέλαβαν την οχυρωμένη
Μαλάξα, παρά τη σθεναρή αντίσταση των Κρητικών.
Στην κεντρική και την ανατολική Κρήτη οι επαναστάτες, εφαρμόζο-
ντας αντάρτικη τακτική, έκαιγαν τουρκικά αγροκτήματα και άρπαζαν τα ζώ-
α, ενώ με ενέδρες αιφνιδίαζαν τα μικρά τουρκο-αιγυπτιακά τμήματα.
Τον Αύγουστο 1822 ο Χασάν πασάς αποφάσισε να ξεκινήσει εκστρα-
τεία προς ανατολάς. Αρχικά ανεβαίνει και καταστρέφει τα χωριά Λάκκους
και Θέρισο, μετά γυρίζει και καταλαμβάνει τον Αποκόρωνα και τελικά προ-
χωρεί προς το Ρέθυμνο και το Μυλοπόταμο, παρενοχλούμενος σ’ όλη τη δι-
αδρομή του από τα κρητικά σώματα. Τα αιγυπτιακά στρατεύματα έφτασαν
τελικά μέχρι το Λασίθι και την Ιεράπετρα και μετά από μικρή ανάπαυλα
στράφηκαν προς τα βόρεια. Κοντα στα Μάλλια πολιόρκησαν τη μεγάλη
σπηλιά του Μιλάτου, όπου είχαν καταφύγει 2.000 γυναικόπαιδα και λίγοι
οπλοφόροι. Όταν η αντίσταση των πολιορκημένων κάμφθηκε και παραδό-
θηκαν οι μεν άνδρες σφαγιάστηκαν, τα δε γυναικόπαιδα στάλθηκαν στο Η-
ράκλειο κι από εκεί στα σκλαβοπάζαρα της βόρειας Αφρικής. Επιστρέφο-
ντας με το στρατό του στην Πεδιάδα για να διαχειμάσει ο Χασάν πασάς έπε-
σε από το άλογό του και σκοτώθηκε.
Η εκστρατεία του Χασάν στις ανατολικές επαρχίες άφησε, όμως, ε-
λεύθερο το πεδίο για να δυναμώσει η επανάσταση στις δυτικές. Περίπου
5.000 Κρήτες επαναστάτες κυριάρχησαν στην Κυδωνία και κατέλαβαν την
Κίσσαμο, περιορίζοντας τους Τούρκους στα φρούρια του Καστελλίου και

της Γραμβούσας.
Εν τω μεταξύ ο έπαρχος Αφεντούλιεφ είχε αποδειχτεί εντελώς ακα-
τάλληλος για τη θέση, προκαλώντας την αγανάκτηση των Κρητών με την
αψυχολόγητη και αυταρχική συμπεριφορά του. Γι’ αυτό φυλακίστηκε από
τους επαναστάτες και τελικά διώχτηκε από την Κρήτη. Αντικαταστάτης του
–με τον τίτλο Αρμοστής της Κρήτης– ορίστηκε από την κεντρική Διοίκηση
(Κυβέρνηση), ο Υδραίος καπετάνιος/καραβοκύρης Εμμ. Τομπάζης που έ-
φτασε στον όρμο της Κισσάμου την 25η Μαΐου 1823. Ήταν επικεφαλής δύ-
ναμης 8 πλοίων130 και 1.500 ατάκτων στρατιωτών με 15 πυροβόλα –η πυρο-
βολαρχία είχε διοικητή τον Άγγλο Hastings– και αμέσως οργανώθηκε στενή
πολιορκία του φρουρίου της Κισσάμου.
Οι πολιορκούμενοι Τούρκοι αποφάσισαν μάλλον σύντομα να συνθη-
κολογήσουν και να το παραδώσουν, προκειμένου να μεταφερθούν σώοι με
τα ελληνικά πλοία στα Χανιά.
Στη συνέχεια το στράτευμα του Εμμ. Τομπάζη προωθήθηκε στο εσω-
τερικό και πολιόρκησε την Κάνδανο, όπου είχαν καταφύγει 1.000 οπλοφόροι
Τούρκοι και πολλά γυναικόπαιδα. Η πείνα και η πανώλη που είχαν φέρει τα
αιγυπτιακά στρατεύματα πίεζαν αφόρητα τους πολιορκημένους και τελικά
τους ανάγκασαν να συνθηκολογήσουν. Στη διάρκεια των διαπραγματεύσε-
ων, όμως, οι Σεληνιώτες Τούρκοι οπλοφόροι μαζί με τα γυναικόπαιδα επι-
χείρησαν έξοδο προς τα Χανιά και ο Εμμ. Τομπάζης αναφέρει στους προκρί-
τους της Ύδρας (10 Ιουνίου 1823):
«Διώχτηκαν οι Τούρκοι της επαρχίας Σελήνου και καθ’ οδόν
προς τα Χανιά (κοντά στο Σέμπρωνα) φονεύτηκαν 800 περίπου άν-
δρες και γυναικόπαιδα»131.
Με τη στρατιωτική δύναμη του Εμμ. Τομπάζη ενώθηκαν περίπου
1.500 Κρήτες οπλοφόροι και η προέλασή τους συνεχίστηκε μέχρι των δυτι-
κών ακτών. Μετά την ουσιαστική επικράτησή τους στην περιοχή αυτή,
στράφηκαν προς τα Χανιά για να αρχίσουν την πολιορκία της πόλης, αλλά
___________________
130. Ο Εμμ. Τομπάζης είχε υψώσει το ναυαρχικό σήμα του στη γολέτα Τερψιχό-
ρη. Τα υπόλοιπα πλοία εκτιμάται ότι ήταν εξοπλισμένα μεταγωγικά, αφού στα Αρχεία
της Ύδρας δεν αναφέρεται η συμμετοχή άλλων πολεμικών σκαφών, από τα καταχωρη-
μένα στο Παράρτημα 1 του τόμου Α΄.
τη στιγμή εκείνη έφτασε στην Κρήτη ισχυρή αιγυπτιακή δύναμη υπό το νέο
αρχιστράτηγο Χουσεΐν μπέη, εξίσου ικανό και σκληρό με τον προκάτοχό
του.
Ο αιγυπτιακός στόλος, αποτελούμενος από 30 πολεμικά και 20 μετα-
γωγικά με 5.000 στρατιώτες, κατέπλευσε στο Ηράκλειο στις αρχές Ιουνίου
και τους αποβίβασε μαζί με άφθονα πολεμοφόδια και τρόφιμα. Έστειλε, επί-
σης, τέσσερα φορτηγά πλοία με εφόδια στα Χανιά και δύο στο Ρέθυμνο, ενώ
τα αιγυπτιακά πολεμικά σκάφη άρχισαν περιπολίες στις βόρειες ακτές της
μεγαλονήσου για να αποτρέψουν την παρέμβαση ελληνικών πλοίων132.
Η πρώτη αποφασιστική μάχη έγινε στη Γέργερη (περίπου 50 χλμ. νό-
τια του Ηρακλείου) και έληξε με νίκη των αιγυπτιακών δυνάμεων, που μετά
προέλασαν και υπέταξαν την Μεσαρά, φτάνοντας ταχύτατα μέχρι το Ρέθυ-
μνο και το Μυλοπόταμο. Οι δυνάμεις του Εμμ. Τομπάζη αποσύρθηκαν δυτι-
κά και τότε η πρωτοβουλία πέρασε στον έξυπνο και τολμηρό Χουσεΐν μπέη.
Έως το τέλος του 1823 θα κυριαρχήσει στις ανατολικές και τις κεντρικές ε-
παρχίες.
Τη νύκτα της 11-12 Δεκεμβρίου 1823 έγινε η τελευταία αξιόλογη επι-
θετική ενέργεια των Ελλήνων για να καταλάβουν αιφνιδιαστικά το φρούριο
της Γραμβούσας, με επικεφαλής τον Αντ. Ραφαλιά (καπετάνιο της Τερψιχό-
ρης). Απέτυχε, όμως, με αρκετές απώλειες και από τις δύο πλευρές –κατά
την επίθεση τραυματίστηκε ο Αντ. Ραφαλιάς και σκοτώθηκε ο αδελφός του
Ιωάννης, αξιωματικός της γολέτας133.
Τον επόμενο χρόνο τα πράγματα επρόκειτο να εξελιχθούν έτι χειρότε-
ρα για τη μικρή δύναμη του Εμμ. Τομπάζη και γενικότερα για την Κρητική
επανάσταση. Ο Μωχάμετ Άλι θα κλιμακώσει αποφασιστικά τις επιθετικές
του ενέργειες για να εδραιώσει στη Μεγαλόνησο την εξουσία που του παρα-
χώρησε ο σουλτάνος.
___________________
133. ΑΝΤ. Α. ΜΙΑΟΥΛΗ, Οι ναυμαχίες του ’21, σ. 40.
Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις των Τούρκων.

Η υποστηρικτική δράση του οθωμανικού στόλου και η αδύναμη
αντίδραση του τρινήσιου στόλου.
Περιορισμένες συγκρούσεις των αντιπάλων στο Β. Αιγαίο και
τον Ευβοϊκό κόλπο
Στην ηπειρωτική Ελλάδα οι τουρκικές στρατιωτικές επιχειρήσεις είχαν ξεκι-

νήσει και πάλι με καθυστέρηση για να συναντήσουν τα γνωστά εμπόδια.
Πρώτα την επιβραδυντική αντίσταση των ελληνικών ανταρτικών σωμάτων
και αργότερα τις σκληρές συνθήκες του χειμώνα.
Οι δυνάμεις του Γιουσούφ Περκόφτσαλη και του Σελίμ πασά μπόρε-
σαν να υποτάξουν σχεδόν ολοκληρωτικά την Εύβοια και έπειτα κατερείπω-
σαν τη Φωκίδα και τη Βοιωτία, σταματώντας μόνο στην Αττική ύστερα από
την αντίσταση του Οδ. Ανδρούτσου και του Νικηταρά στην Αγ. Μαρίνα και
των ενεργειών του Ιω. Γκούρα που είχε εγκατασταθεί στην Αθήνα ως φρού-
ραρχος. Ο Περκόφτσαλης, πάντως, ενήργησε λανθασμένα αφού, αντί να ε-
γκατασταθεί στην Άμφισσα και να αποκαταστήσει επικοινωνία με τη δυτική
στρατιά στη Ναύπακτο, έστησε το στρατηγείο του στη Θήβα και προώθησε
τον κύριο όγκο των στρατευμάτων του προς τη Χαλκίδα και την πεδιάδα της
Αθήνας.
Ο Ρεσίτ πασάς (Κιουταχής) είχε αναλάβει τις επιχειρήσεις στη Μα-
γνησία και σε συνεργασία με τον καπουδάν πασά σύντομα κατέπνιξε τις ε-
παναστατικές εστίες στο Πήλιο, υποχρεώνοντας τον Καρατάσο να εγκατα-
λείψει το Τρίκερι. Τα άτακτα σώματα του Καρατάσου και των άλλων ο-
πλαρχηγών του Ολύμπου, όταν αποσύρθηκαν από το Πήλιο, κατέφυγαν στη
Σκιάθο και τη Σκόπελο. Εκεί με προκλητικό τρόπο απαίτησαν από τους νη-
σιώτες να τα συντηρούν, προκαλώντας δικαιολογημένα την αγανάκτησή
τους.
Η σοβαρότερη εκστρατεία έγινε από τη δυτική οθωμανική στρατιά,
που η κύρια δύναμή της συγκροτήθηκε στην Οχρίδα από τον Μουσταή πασά
της Σκόδρας. Ο κύριος σκοπός της ήταν η κατάληψη του Μεσολογγίου και
στη συνέχεια η διεκπεραίωσή της στο στρατόπεδο της Πάτρας.
Ο Ομέρ Βρυώνης ηγείτο ενός σημαντικού σώματος από την Ήπειρο,
ενώ την εμπροσθοφυλακή αποτελούσαν 8.000 εμπειροπόλεμοι βόρειοι Αλ-
βανοί (5.000 μουσουλμάνοι γκέκηδες και 3.000 καθολικοί μιρδίτες).

Η προέλαση των δυνάμεων του Μουσταή υπήρξε αρχικά ραγδαία, κα-
θώς οι Έλληνες δεν είχαν προετοιμαστεί κατάλληλα για να αντισταθούν. Ο
Αλ. Μαυροκορδάτος είχε φύγει από το Μεσολόγγι, ενώ ο διορισθείς, τον
Ιούλιο 1823, έπαρχος Κ. Μεταξάς προσπαθούσε με συναινετικό πνεύμα να
κατευνάσει τις αντιζηλίες των Αιτωλοακαρνάνων και των Σουλιωτών ο-
πλαρχηγών.
Τελικά αποφασίστηκε, από τους Έλληνες οπλαρχηγούς, τα μικρά σώ-
ματα (Στουρνάρα, Αν. Λόντου, Πετιμεζά κ.ά.) με συνολική δύναμη 1.000
ανδρών να αμυνθούν στα στενά περάσματα από το Μακρυνόρος μέχρι τη
Βόνιτσα και ο Μάρκος Μπότσαρης με 400 άνδρες να εγκατασταθεί στο
Καρπενήσι και να δράσει συνεργαζόμενος με τους τοπικούς οπλαρχηγούς.
Ο Μ. Μπότσαρης τοποθέτησε τους άνδρες του σε σημεία από τα οποία
θα περνούσαν υποχρεωτικά τα οθωμανικά στρατεύματα. Αλλά όταν εμφανί-
στηκε η ισχυρή εχθρική εμπροσθοφυλακή 4.000 Αλβανών υπό τον Τζελαλε-
δίν μπέη, προτίμησε να αποφύγει τη μετωπική σύγκρουση και να τους προ-
σβάλλει τη νύκτα όταν θα είχαν στρατοπεδεύσει.
Πράγματι, τα μεσάνυκτα της 9ης Αυγούστου 1823, ο Μ. Μπότσαρης
με τους άνδρες του επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά στο εχθρικό στρατόπεδο, ε-
γκατεστημένο στο Κεφαλόβρυσο (κοντά στο Καρπενήσι), με σκοπό να σκο-
τώσουν τους Αλβανούς αξιωματικούς και τον Τζελαλεδίν μπέη. Οι κοιμώμε-
νοι Αλβανοί πανικοβλήθηκαν και τράπηκαν σε φυγή αφήνοντας 800 περίπου
νεκρούς, αλλά και οι Σουλιώτες θρήνησαν τον χαμό του μεγάλου αρχηγού
τους Μάρκου Μπότσαρη, που αναζητώντας τη σκηνή του Τζελαλεδίν δέχτη-
κε μία σφαίρα στο μέτωπο και σύντομα ξεψύχησε.
Μετά από μία ημέρα έφτασε στην περιοχή και ο Μουσταής πασάς με
την κύρια οθωμανική δύναμη 12.000 στρατιωτών και βρίσκοντας ουσιαστι-
κά ανοικτό το δρόμο προς το Αγρίνιο, προχώρησε γρήγορα για να συνενωθεί
εκεί με το σώμα 6.000 ανδρών του Ομέρ Βρυώνη που κατέβηκε από τα Ι-
ωάννινα.
Από τις αρχές Αυγούστου αλλεπάλληλες ήταν οι πληροφορίες που έ-
φταναν στην Ύδρα και τις Σπέτσες για το νέο αποκλεισμό του Αιτωλικού
και του Μεσολογγίου από τα ισχυρότατα στρατεύματα των Μουσταή, Ομέρ
Βρυώνη και το στόλο του Χοσρέφ.
Το σουλιώτικο σώμα υπό τον Κώστα Μπότσαρη (διαδέχτηκε τον νε-

κρό αδελφό του Μάρκο) και μερικές άλλες ομάδες ατάκτων, είχαν καταφύ-
γει στο Αιτωλικό και το Μεσολόγγι για να ενισχύσουν τις φρουρές. Οι αγω-
νιώδεις εκκλήσεις τους για αποστολή πλοίων του τρινήσιου στόλου, με σκο-
πό να διασπάσουν τον τουρκικό ναυτικό αποκλεισμό, ήταν συνεχείς· όπως
ήταν και οι σχετικές προτροπές της κυβέρνησης προς τους Υδραιο - Σπε-
τσιώτες προκρίτους134. Το πρόβλημα, όμως, της χρηματοδότησης του τρινή-
σιου στόλου εμφανίστηκε για μία ακόμη φορά και μάλιστα πιο έντονα.
***
Η ανάγκη να ετοιμαστεί ισχυρός στόλος από τα τρία νησιά και να σταλεί το
ταχύτερο για να συνδράμει το Μεσολόγγι είχε αναστατώσει την κυβέρνηση
και τους νησιώτες προκρίτους. Εξάλλου, η οθωμανική αρμάδα δεν θα αρ-
γούσε να επαναπλεύσει στο Αιγαίο και τότε ο ελληνικός στόλος θα έπρεπε
να είναι σε θέση να την προσβάλλει και να της προκαλέσει τη μεγαλύτερη
δυνατή φθορά.
Μετά την αγωνιώδη προσπάθεια να βρεθούν χρήματα για να κινηθούν
–κατά τον Ιούνιο και τον Ιούλιο– οι μικροί στολίσκοι του Λ. Λαλεχού και
του Λ. Πινότση, νέος εισπρακτικός κύκλος άνοιξε με το κυνήγι καθυστερού-
μενων φόρων (της δεκάτης) και την επιβολή έκτακτων εράνων. Η κυβέρνη-
ση, ενώ καλούσε επίμονα τους προκρίτους των νησιών να ετοιμάσουν το τα-
χύτερο το στόλο τους, μπόρεσε να συγκεντρώσει μόνο το ανεπαρκές ποσό
των 27.640 γρ. με έρανο στις επαρχίες Αιγίου και Καλαβρύτων135.
Ενώ η ετοιμασία των πλοίων από τα τρία νησιά καθυστερούσε απελ-
πιστικά, η οθωμανική αρμάδα αναχώρησε από τον Πατραϊκό τη 19η Μαΐου,
αφήνοντας δώδεκα πλοία (μεταξύ τους και δύο φρεγάτες) για να συνεχίσουν
τον αποκλεισμό του Μεσολογγίου. Τρεις ημέρες αργότερα οι Υδραιο - Σπε-
τσιώτες πληροφορήθηκαν από τη βίγλα του Κάβο Μαλέα και αγγελιαφόρους
από τη Μονεμβασία ότι ο στόλος των εχθρών περιπλέει εκείνα τα ύδατα.
Αυτό προκάλεσε, βέβαια, την εντατικοποίηση των προσπαθειών τους
για να βρεθούν τα χρήματα της μισθοτροφοδοσίας των πληρωμάτων και α-
___________________
135. Αρχείο Ύδρας, τομ. 9, σ. 410, 417. Τελικά, στο ταμείο του τρινήσιου στό-
λου έφτασαν 25.997 γρ. – Τα υπόλοιπα «χάθηκαν» στη διαδρομή!
ποπλεύσουν τα πλοία του τρινήσιου στόλου με τουλάχιστον δέκα πυρπολι-

κά136. Πρώτος απέπλευσε στις 10 Αυγούστου ο ψαριανός στολίσκος με 12
πολεμικά και 2 πυρπολικά υπό τον Νικ. Αποστόλη137 και αρχικά αγκυροβό-
λησε στον Πόρο (13 Αυγούστου). Μετά από πέντε ημέρες μεταστάθμευσε
κοντά στην παραλία της Περιβόλας (απέναντι από την Ύδρα), περιμένοντας
να ετοιμαστούν οι στολίσκοι της Ύδρας και των Σπετσών.
Την 20ή Αυγούστου οι Ψαριανοί αντιπρόσωποι πήγαν στην Ύδρα για
να συσκεφθούν με τους προκρίτους και κατά την αναχώρησή τους μερικοί
θερμόαιμοι Υδραίοι τους επιτέθηκαν και τους έριξαν στη θάλασσα. Όταν τα
ψαριανά πληρώματα έμαθαν το γεγονός, θέλησαν να επιτεθούν με τα πυρπο-
λικά τους στα υδραίϊκα πλοία μέσα στο λιμάνι. Ο Νικ. Αποστόλης, όμως,
απέτρεψε την επίθεση των εξαγριωμένων ναυτών του και απέπλευσε αμέσως
με τα πλοία του για τον Πόρο138.
Οι Υδραίοι πρόκριτοι καταθορυβήθηκαν και έσπευσαν να στείλουν
την επόμενη ημέρα στον Πόρο τον Γεωρ. Κιβωτό (μέλος της Επιτροπής του
Υπουργείου Ναυτικών) και τον Γεωρ. Σαχίνη για να επιδώσουν επιστολή
τους, με την οποία εξέφραζαν τη λύπη τους για το συμβάν139. Ευτυχώς, οι
Ψαριανοί ηγέτες συμπεριφέρθηκαν ψύχραιμα και η διάσπαση του τρινήσιου
στόλου αποφεύχθηκε.
Εν τω μεταξύ οι πληροφορίες που έφθαναν από τους επάρχους των
Κυκλάδων στην Ύδρα ήταν πολύ δυσάρεστες, αφού το τρίτο δεκαήμερο του
Αυγούστου τα νησιά αποθαρρυμένα από την απουσία του ελληνικού στόλου
___________________
137. Ήταν τα Λεωνίδας (Νικ. Αποστόλης), Ηρακλής (Ανδρ. Γιαννίτσης), Ξενο-
φών (Νικ. Καρακωνσταντής), Μινέρβα (Δημ. Χ’’Ι. Κοτζιάς), Αμερικάνα (Κων.
Χ’’Αγγελή-Φιλίνη), Πηνελόπη (Αναγν. Κοντός), Σωκράτης (Γεωρ. Αποστόλης), Επα-
μεινώνδας (Ανδρ. Κουτσούκος-Δομεστίνης), Αριστείδης (Νικ. Χ’’Δ. Κοτζιάς), Αχιλλεύς
(Αναγν. Μπουρέκας), Θεμιστοκλής (Αναγν. Καλημέρης), Αλέξανδρος (Νικ.
Χ’’Αλεξανδρής) και τα πυρπολικά των Κων. Κανάρη και Κων. Νικόδημου.
Τα αίτια που δημιούργησαν τα γεγονότα, κατά τον Κων. Νικόδημο, οφείλονταν
στην αθέτηση από τους Υδραίους των συμφωνηθέντων για την εκ περιτροπής εκπροσώ-
πηση των τριών νησιών στην κυβέρνηση, στην αντίθεση των Υδραίων να διοριστεί Ψα-
ριανός ως έπαρχος στη Σάμο και στα επικριτικά τους σχόλια για την ψαριανή επιδρομή
στα μικρασιατικά παράλια, βλ. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Υπόμνημα Ψαρών, τομ. 1, σ. 252- 258,
269-272.
και την επιβλητική εμφάνιση της οθωμανικής αρμάδας των 59 πλοίων (ανά-
μεσά τους ένα δίκροτο και δεκατρείς φρεγάτες/κορβέτες), δήλωναν το ένα
μετά το άλλο υποταγή στον καπουδάν πασά140.
Από τα νησιά, πρώτα υποτάχτηκε η Μήλος (28 Αυγούστου) και ακο-
λούθησαν αρκετά μικρότερα. Το τελευταίο νησί που προσέγγισε ο οθωμανι-
κός στόλος ήταν η Πάρος (25 Αυγούστου) και ο καπουδάν πασάς προειδο-
ποίησε τους προκρίτους ότι αν όλα τα κυκλαδίτικα νησιά δεν δεχτούν την
εξουσία του σουλτάνου, θα επιστρέψει σε δέκα ημέρες με στρατεύματα από
τη Χίο για να τα καθυποτάξει με το πυρ και τον σίδηρον.
Φυσικό ήταν στις αναφορές τους οι έπαρχοι να επισημαίνουν προς
τους Υδραιο-Σπετσιώτες προκρίτους ότι η ελληνική Διοίκηση είχε παραλύ-
σει και ότι η απουσία του τρινήσιου στόλου προκαλούσε αβεβαιότητα και
αμηχανία στους κατοίκους. Οι Υδραίοι διαισθανόμενοι τη μεγάλη απειλή,
παρότρυναν τους Σπετσιώτες «να κινήσουν τους στόλους τους και να αντιπα-
ρατεθούν στον οθωμανικό στόλο και όχι να τον αφήσουν ανενόχλητο να ει-
σέλθει στα Στενά, διότι θα είναι καταισχύνη γι’ αυτούς και τα άλλα νησιά του
Αιγαίου θα τους θεωρήσουν αδύναμους και δεν θα συνεισφέρουν χρηματικά
στον αγώνα»141.
Παρόλα αυτά, η προσπάθεια συγκέντρωσης χρημάτων για να κινητο-
ποιηθούν τα υδραιο-σπετσιώτικα πλοία δεν απέδιδε τα προσδοκόμενα, κα-
θώς από υποχρεωτικό λαϊκό έρανο στην Ύδρα εισπράχτηκαν μόνο 5.812 γρ.
και ο αρχιερέας του νησιού –μετά από πιέσεις– συνέβαλε με 1.600 γρόσια142.
Από τα νησιά του Αιγαίου (εκτός Ύδρας, Σπετσών, Ψαρών), με τον
έρανο που επέβαλε η κυβέρνηση με νόμο (2 Ιουνίου 1823), έπρεπε να κατα-
βληθούν 160.000 γρόσια143 και επιπλέον οι καθυστερούμενοι φόροι. Ο πλη-
ρεξούσιος του τρινήσιου στόλου (ο Υδραίος Μάνθος Χ΄΄Ανδρέου) κατάφε-
ρε, όμως, να εισπράξει έως τις 4 Σεπτεμβρίου 1823 μόνο 24.730 γρ. από τους
καθολικούς της Τήνου και 68.728 γρ. από τους λοιπούς κατοίκους των Κυ-
κλάδων144.
___________________
140. Αρχείο Ύδρας, τομ. 9, σ. 188-189, 203, 386, 393-394, 397-398, 417. Κ. ΝΙ-
ΚΟΔΗΜΟΥ, Υπόμνημα Ψαρών, τομ. 1, σ. 283-287.
142. Αρχείο Ύδρας, τομ. 9, σ. 395-396, τομ. 13, κατάστιχον των εράνων, σ. 359-
472.
143. Αρχείο Ύδρας, τομ. 9, σ. σ. 210-211.
Τα συγκεντρωθέντα χρήματα δεν επαρκούσαν, βέβαια, για να κινητο-

ποιηθεί μεγάλος αριθμός πλοίων, αλλά οι Υδραιο-Σπετσιώτες πρόκριτοι δεν
μπορούσαν να αναβάλλουν περισσότερο τον απόπλου του στόλου τους. Α-
ποφάσισαν, λοιπόν, να κινητοποιήσουν όσα πλοία επέτρεπαν τα οικονομικά
τους.
Στις 23 Αυγούστου απέπλευσε από την Περιβόλα ο ψαριανός στολί-
σκος για να παρακολουθήσει τις κινήσεις της αρμάδας στο κεντρικό Αιγαίο,
χωρίς, όμως, τις επόμενες επτά ημέρες να βρει την ευκαιρία να εκδηλώσει
επίθεση με τα δύο πυρπολικά του. Κατέπλευσε δε για ανεφοδιασμό στα Ψα-
ρά την 30ή Αυγούστου.
Οι στολίσκοι της Ύδρας και των Σπετσών απέπλευσαν, τελικά, την 30η
Αυγούστου. Τον υδραίϊκο στολίσκο αποτελούσαν 16 πολεμικά πλοία και 4
πυρπολικά145 υπό τον Αν. Μιαούλη και το σπετσιώτικο 10 πολεμικά πλοία
και 1 πυρπολικό146 υπό τον Νικ. Δ. Λαζάρου-Ορλώφ.
___________________
145. Ήταν τα Άρης (Α. Μιαούλης), Αθηνά (Γ. Σαχτούρης), Θεμιστοκλής (Δημ. Σα-
χτούρης), Κίμων (Ιω. Μπατσαξής), Κέχρωψ (Σάββας Ανδρέου), Άρης (Αναστ. Τσαμα-
δός), Επαμεινώνδας (Αντ. Γ. Κριεζής), Αγαμέμνων (Λαζ. Παναγιώτας), Θεμιστοκλής (Ε-
λευθ. Ραφαήλ), Μιλτιάδης (Λαζ. Λαλεχός), ), Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας), Νέρων (Ιω.
Ζάκας), Θέτις (Ιω. Μαρούκας), Ηρακλής (Κυρ. Σκούρτης), Αίολος (Θεοδ. Γκιώνης), και
τα πυρπολικά των Ανδρ. Πιπίνου, Αναστ. Ρομπότση, Λεονάρδου Θ. Τσαγκάρη, Δημ.
Τσάπαλη.
Ο ΑΝΤ. ΜΙΑΟΥΛΗΣ γράφει (Οι ναυμαχίες του ’21, σ. 37) ότι τα πολεμικά πλοία
ήταν 15, αλλά αναφέρει (σ. 37 υποσημ. 2) μόνο δεκατρία ονόματα καπετάνιων και τον
Ανδρέα Μιαούλη ως αρχηγό.
Αντίθετα, στο Ημερολόγιό του ο ΙΩ. ΜΠΑΤΣΑΞΗΣ (Κίμων) γράφει ότι ήταν 16
πλοία, ο ίδιος δε αριθμός αναφέρεται και στον «Κατάλογο των αθεώρητων λογαρια-
σμών της Ύδρας» (βλ. Αρχείο Ύδρας, τομ. 15, σ. 188).
Μνημονεύεται, επίσης, ως καπετάνιος ενός από τα πλοία (μάλλον των Τσαμα-
δών) ο Γκίκας Κοσμά (Κολμανιάτης), αλλ’ αυτός, σύμφωνα με το πόρισμα της πρώτης
Επιτροπής Αξιολόγησης (1833), εκτέλεσε καθήκοντα πλοιάρχου σε επτά εκστρατείας
«από το 1825 έως το τέλος του αγώνος», ενώ την περίοδο 1821-1825 υπηρετούσε ως α-
ξιωματικός. Το πιθανότερο είναι στη συγκεκριμένη εκστρατεία να επέβαινε ως υπο-
πλοίαρχος, αν και δεν αποκλείεται να κυβερνούσε την οπλισμένη γολέτα Τατισίεφ.
146. Ήταν τα Ιερά Συμμαχία (Νικ. Δ. Λαζάρου-Ορλώφ), Ηρακλής (Ιω. Χρ. Κού-
τσης), Αγαμέμνων (Νικ. Γ. Κούτσης), Αχιλλεύς (Θεόδ. Δ. Λαζάρου ή Ορλώφ), Τιμολέων
(Αναγν. Γ. Κυριακού), Αχιλλεύς (Αθ. Γ. Πάνου), Παγκρατίων (Κυριάκος Ανδρούτσος),
Λυκούργος (Ιω. Σάντου), Διομήδης (Αργύρης Στεμιτσιώτης), Κόντε Μπένιξ (Γκ. Τσού-
πας) και το πυρπολικό του Λέκα Ματρώζου.
Οι δύο στολίσκοι αντί να κατευθυνθούν προς τον Πατραϊκό, όπως ή-

ταν ο αρχικός σχεδιασμός, έπλευσαν στα Ψαρά, αφού η κατάσταση είχε αλ-
λάξει και σχεδόν ολόκληρος ο οθωμανικός στόλος βρισκόταν πλέον στο Αι-
γαίο.
Στα Ψαρά, οι τρεις Έλληνες ναύαρχοι έμαθαν ότι από την 31η Αυγού-
στου ο Χοσρέφ πασάς με το στόλο του βρισκόταν στη Μυτιλήνη και αποφά-
σισαν να συγκεντρώσουν τα πλοία τους στη Βολισό της Χίου για να του επι-
τεθούν. Χρειάστηκαν, όμως, οκτώ ημέρες (!) για να πραγματοποιηθεί η συ-
γκέντρωση των ελληνικών πλοίων και όταν την 11η Σεπτεμβρίου μπόρεσαν
να πλησιάσουν το φρούριο της Μυτιλήνης, διαπίστωσαν ότι ο εχθρικός στό-
λος είχε αναχωρήσει.
Ο ελληνικός στόλος κινήθηκε προς βορρά αναζητώντας τον εχθρό
στην περιοχή της Τενέδου (12 Σεπτεμβρίου), αλλά πληροφορήθηκε, από ελ-
ληνικά καΐκια, ότι μόνο 12 μικρά τουρκικά πλοία είχαν εισέλθει στα Στενά,
ενώ η κύρια δύναμη του οθωμανικού στόλου κινήθηκε προς τα δυτικά. Τα
ελληνικά πήραν κι αυτά δυτική πορεία για να εντοπίσουν τον εχθρό. Η πρώ-
τη επαφή των δύο αντιπάλων έγινε το πρωί της 15ης Σεπτεμβρίου μεταξύ
Λήμνου και Αγ. Όρους (Χαλκιδικής). Τον οθωμανικό στόλο συγκροτούσαν
26 πλοία, από τα οποία τα 19 ήταν φρεγάτες και κορβέτες.
Από την αναφορά του Αν. Μιαούλη προς τους προκρίτους της Ύδρας
(18 Σεπτεμβρίου 1823)147, φαίνεται ότι ο ελληνικός στόλος (με περίπου 37
πλοία και 7 πυρπολικά) έπλεε σε τόσο χαλαρή διάταξη, ώστε 6 υδραίϊκα
πλοία και ένα πυρπολικό υπό τον Αν. Μιαούλη (Αθηνά, Ηρακλής, Θεμιστο-
κλής του Ελευθ. Ραφαήλ, Αίολος, Άρης του Αναστ. Τσαμαδού, Άρης του Αν.
Μιαούλη και το πυρπολικό του Ρομπότση) απομονώθηκαν και ενεπλάκησαν
σε άνισο αγώνα με τον εχθρό. Τα υπόλοιπα ελληνικά πλοία ήταν απομακρυ-
σμένα και, παρά τα σήματα του Υδραίου ναυάρχου να σπεύσουν να συνδρά-
μουν, δεν ανταποκρίθηκαν παρόλο που –κατά τον Αν. Μιαούλη– είχαν ευνο-
ϊκό άνεμο και μπορούσαν να πλησιάσουν. Ο ίδιος περιγράφει χαρακτηριστι-
κά τη συμπλοκή:
«[…] κατά δυστυχίαν όμως ευρέθημεν ημείς μένεις γαλήνην, ο
δε εχθρός ήρχετο με αέρα. Αμέσως όπου είδον τον εχθρόν, ύψωσα τα
σινιάλα της ανάγκης και συνδρομής εις τους συμμάχους (εννοεί τους
___________________
Σπετσιώτες και τους Ψαριανούς), οι οποίοι μεμακρυσμένοι αφ’ η-

μών ολίγον, έπλεον με αέρα, αλλά δεν εισακούσθην. Τέλος πάντων ο
εχθρός επλησίασε καθ’ ημών όλως γαυριών και περικύκλωσεν ημάς·
αρχίσαμεν λοιπόν τον πόλεμον και μετά ώρας τρεις και ήμισυ διεσχί-
σαμεν διά της βίας των κανονίων μας την κύκλωσιν την οποίαν μας
είχε ο εχθρός. Εις ταύτην την ναυμαχίαν εκάη το μπουρλότον του
Ρομπότση το οποίον ευρέθη εις κίνδυνον μέγιστον, εζημιώθημεν των
αποσκευών των πλοίων και έξ ανθρώπων πληγωμένων, δύο εκ του
καπ. Σκούρτη και τέσσαρες εκ του καπ. Σαχτούρη. Μετά την ναυμα-
χίαν ταύτην ελάβομεν τον δρόμον των Ψαρών εις αναζήτησιν των
συμμάχων μας, και εις τας 16 δρομοποιούμενοι από το πρωί ο ε-
χθρός ανεφάνη εξακολουθών τον δρόμον του μέχρι εσπέρας. Εις αυ-
την την ημέραν ο Πιπίνος με το μπουρλότον του νομίζων εαυτόν εις
κίνδυνον κατέκαυσε και αυτός αυτό».
Σε μεταγενέστερη αναφορά του (6 Οκτωβρίου 1823)148, ο Αν. Μιαού-
λης είναι πολύ επικριτικός για τη συμπεριφορά των Σπετσιωτών κατά τη
ναυμαχία και γενικότερα για τη συμμετοχή τους στην εκστρατεία. Γράφει
προς τους Υδραίους προκρίτους:
«[…] Έως τώρα, διά να μη σας προξενήσωμεν δυσαρέσκεια,
δεν σας είπομεν ότι οι σύμμαχοι Σπετζιώται δεν ήλθον επί πολέμω,
αλλά διά να λάβουν το αναλογηθησόμενον αυτοίς εκ των συναχθη-
σομένων χρημάτων από τας νήσους. Αυτοί ήλθον έχοντες το καθέν
πλοίον των από τριάντα ή σαράντα ανθρώπους και τέσσαρα κανόνια
ή πέντε από το κάθε μέρος (πλευρά του πλοίου) και μόνος ο ναύαρ-
χός των από έξ. Η ανετοιμασία των μας έδωσεν εκ πρώτης όψεως
αρκετήν υποψίαν του ερχομού των. Γνωρίζετε καλώς, ότι ημείς με
τας πλέον μεγάλας προπαρασκευάς αδυνατούμεν να πλησιάσωμεν εις
τας φεργάδας του εχθρού· πολλώ περισσότερον αυτοί με τοιαύτας
παιγνιώδεις ετοιμασίας· η λιποτάκτησίς των (!) δε από την κατά τον
Άθωνα ναυμαχίαν απέδειξεν αληθείς τας υποψίας μας. Αφήνομεν εις
την επίκρισίν σας να στοχασθήτε, ότι αυτοί δεν έχουν αισθήματα πα-
τριωτικά, αλλά πάσχουν διά των υπερόγκων εξόδων να σμικρύνουν
την πατρίδα μας προς επίτευξιν του σκοπουμένου των […]».
Ο Κων. Νικόδημος, περιγράφοντας και αυτός τη ναυμαχία, αποδίδει
στην άπνοια το ότι οι Σπετσιώτες και οι συμπατριώτες του Ψαριανοί, δεν
___________________
πλησίασαν για να υποστηρίξουν την απομονωμένη μικρή ομάδα των υδραίϊ-

κων πλοίων υπό τον Αν. Μιαούλη. Γράφει ο Ψαριανός πυρπολητής:
«[…] έπνεε ο άνεμος ανατολικώς και συνοδεύετο με βροχήν,
και ο εχθρικός στόλος ουριοδρομών διευθύνθη κατά του ελληνικού
όστις διευθυνόμενος προς μεσημβρίαν (προς δυσμάς) υπηνέμως του
εχθρικού ετέθη εις γραμμήν πολέμου και επρόσμενεν αυτόν. Πλησιά-
σας αυτόν ο εχθρικός στόλος ήρξαντο να ναυμαχούν, και ο εχθρικός
διασπάσας την γραμμήν του ελληνικού, διήρεσεν αυτόν εις δύω, και ο
μεν Μιαούλης με ολίγα πολεμικά και πυρπολικά πλοία έλαβαν την
στροφήν των προς άρκτον (προς βορρά), διωκόμενοι υπό εχθρικών
πλοίων, η δε ελληνική μεσημβρινή (δυτική) πτέρυξ, ιδούσα το γινό-
μενον επήρε και αυτή την στροφήν της και επέπεσε κατά του εχθρι-
κού στόλου, γαλήνης όμως επελθούσης και διαρκεσάσης εφ’ όλην
την ημέρα, οι στόλοι, άμα επήλθεν η νυξ, απεμακρύνθηκαν αλλήλων.
Η μοίρα του Μιαούλη εναυμάχησεν, αλλ’ εγώ, ως μη παρευρεθείς
παραλείπω τα καθέκαστα»149.
Ο Σπετσιώτης Αναργ. Χ’’Αναργύρου αναφέρει150 ότι τα πλοία του ελ-
ληνικού στόλου διασκορπίστηκαν τη νύκτα της 14/15 Σεπτεμβρίου εξαιτίας
της κακοκαιρίας. Γι’ αυτό και το πρωί η ομάδα των υδραίϊκων πλοίων υπό
τον Αν. Μιαούλη, βρέθηκε απομονωμένη μαζί με δύο σπετσιώτικα βρίκια,
υποστηρίζει μάλιστα ότι το ένα απ’ αυτά (ο Διομήδης του Αργ. Στεμιτσιώτη)
διέσωσε το πλήρωμα του αυτοκαταστραφέντος υδραίϊκου πυρπολικού του
Ρομπότση.
Ο γιος του μεγάλου Υδραίου ναυάρχου, ο Αντώνης Μιαούλης, περι-
γράφοντας τη σύγκρουση151, δεν αναφέρει παραλείψεις των Σπετσιωτών ή
σκόπιμη αδράνειά τους. Συγκεκριμένα, γράφει ότι τα ελληνικά πλοία είδαν
τον εχθρικό στόλο το απόγευμα της 14ης Σεπτεμβρίου μεταξύ Λήμνου και
Σαμοθράκης με δυτική πορεία
«και την επιούσαν ευρών αυτός διασκορπισμένα δια την κα-
κοκαιρίαν, συμβάσαν την νύκτα, τα Ελληνικά πλοία, διηρέθη εις δύο
μέρη, και το μεν προσέβαλλε κατά τον Μιαούλη, ευρεθέντος εις ά-
κραν γαλήνην με πέντε μόνα πλοία υπό το όρος Άθωνος, έως οκτώ
___________________
149. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Απομνημονεύματα, σ. 52.
151. ΑΝΤ. ΜΙΑΟΥΛΗΣ, Οι ναυμαχίες του 1821, σ. 38-41.
μίλια μακράν αυτού· το δε, κατά των λοιπών της Υδραίϊκης μοίρας
πλοίων, και των Ψαριανών και Πετσωτών έξ μίλια του Μιαούλη α-
πεχόντων. Ο Μιαούλης είχε πολλά πλησίον του εις την πρύμνην τον
Γ. Σαχτούρην, τα δε τέσσαρα άλλα μετ’ αυτού παραυρεθέντα πλοία
[…] απείχαν έως τρία μίλλια μακράν, και δια την γαλήνην δεν ήτο
δυνατόν να έλθωσι πλησιέστερον, καθώς και δύο πυρπολικά, εξ ων
το έν κατεύκασαν (του Ρομπότση), διασωθέντες οι εν αυτώ εις το
πλοίον του Μιαούλη. Η θέσις, εις ην ευρέθησαν ούτως εις γαλήνην
διασκορπισμένα τα Ελληνικά πλοία, εγκαρδίωσε τον εχθρόν, ως βε-
βαίαν νομίζοντα υπέρ αυτού την νίκην, ώστε να προσβάλη με ορμήν·
μία εκ των μεγαλυτέρων αυτού φρεγατών έκαμε πρώτη την αρχήν της
συμπλοκής προσβάλλουσα ομού μ’ άλλας δύο κατά των τεσσάρων
Υδραϊκών πλοίων των ως έγγιστα τριών μιλλίων του Μιαούλη απε-
χόντων· τέσσαρες άλλαι φρεγάται, δύο κορβέτται, έν βρίκιον και μία
γολέττα, εφώρμησαν κατά του Μιαούλη και Γ. Σαχτούρη […]. Η σύ-
γκρουσις εγίνετο συστάδην με απαραδειγμάτιστον των Ελλήνων επι-
μονήν, και μετά μίαν ώραν ακατάπαυστον πυροβολισμόν, έπνευσεν
ολίγος άνεμος, τον οποίον μεταχειρισθέντες επωφελώς εις τας δια-
φόρους των πλοίων τους κινήσεις, εμπόρεσαν μετά τριών ήμισυ ω-
ρών μάχην να διασχίσουν τον κύκλον του εχθρού και να διασωθώ-
σιν».
Μετά τη σύγκρουση αυτή, η μικρή ομάδα του Αν. Μιαούλη αποσύρ-
θηκε νοτιο-ανατολικά, ακολουθούμενη από αρκετά εχθρικά πλοία που την
επόμενη ημέρα προσπάθησαν πάλι να την προσβάλλουν κοντά στη Λέσβο.
Τα ελληνικά πλοία απέφυγαν τη σύγκρουση και είχαν μοναδική απώλεια το
πυρπολικό του Αναστ. Ρομπότση152, το απόγευμα, όμως, ενώθηκαν μαζί
τους άλλα πέντε υδραίϊκα πλοία, οπότε ο εχθρός διέκοψε την επαφή και κα-
τέπλευσε στη Λέσβο.
Ο υδραίϊκος στολίσκος κατέπλευσε στα Ψαρά την 17η Σεπτεμβρίου,
όπου ο Αν. Μιαούλης πληροφορήθηκε ότι ο αιγυπτιακός στόλος είχε φτάσει
στη Χίο για να ενωθεί με τον οθωμανικό. Αμέσως απέπλευσε και κινήθηκε
___________________
152. Για αναπλήρωση των δύο αυτοκαταστραφέντων πυρπολικών, από την Ύδρα
στάλθηκε ένα την 24η Σεπτεμβρίου (με καπ. πάλι τον Ανδρέα Πιπίνο) και από τον Α.
Μιαούλη αγοράστηκε ένα σκοπελίτικο σκάφος (με υποσχετική επιστολή) την 17η Ο-
κτωβρίου και μετατράπηκε σε πυρπολικό (Αρχείο Ύδρας, τομ. 9, σ. 440, 449. ΑΝΤ. ΛΙ-
ΓΝΟΥ, Ιστορία νήσου Ύδρας, τομ. 2, σ. 322).
προς τα βορειο-δυτικά αναζητώντας τα πλοία των άλλων στολίσκων και την

επομένη συνάντησε μερικά απ’ αυτά ανατολικά της Σκύρου και αρκετά άλλα
αγκυροβολημένα στον όρμο Αγ. Νικολάου του νησιού.
Οι τρεις Έλληνες ναύαρχοι αποφάσισαν να στείλουν τρία πλοία στις
Κυκλάδες για να εισπράξουν όσο το δυνατόν περισσότερα χρήματα των φό-
ρων και των εράνων, αλλά ο Αν. Μιαούλης δεν παρέλειψε να επισημάνει
στην αναφορά τους προς τους Υδραίους προκρίτους ότι πρέπει να στείλουν
κι αυτοί το ταχύτερο χρήματα για τους μισθούς των ναυτών, τρόφιμα, πυρο-
μαχικά και νέα πυρπολικά153. Οι Έλληνες ναύαρχοι αποφάσισαν, επίσης, να
συγκεντρωθούν όλα τα πλοία στα Ψαρά και αυτό έγινε μέσα στις επόμενες
3-4 ημέρες. Μετά τον ανεφοδιασμό και μερικές επισκευές των πλοίων, οι
στολίσκοι της Ύδρας και των Σπετσών απέπλευσαν πρώτοι για τις Σποράδες
και μετά από στάθμευση –λόγω κακοκαιρίας– στη Σκύρο, κατέπλευσαν την
27η (ή 28η) Σεπτεμβρίου στη Σκιάθο για να περιμένουν εκεί την άφιξη και
του ψαριανού στολίσκου.
Όταν την 30ή Σεπτεμβρίου τα ψαριανά πλοία κατέπλευσαν στη Σκιά-
θο, έμαθαν ότι εξαιτίας σοβαρών επεισοδίων μεταξύ των υδραίϊκων και των
σπετσιώτικων πληρωμάτων, ο Νικ. Δ. Λαζάρου, αδυνατώντας να ηρεμήσει
τους ναύτες του, είχε αποφασίσει να αποχωρήσει με το στολίσκο του από τις
επιχειρήσεις. Ο ναύαρχος Νικ. Αποστόλης και οι Ψαριανοί καπετάνιοι προ-
σπάθησαν να συμφιλιώσουν τους Υδραίους και τους Σπετσιώτες, αλλά οι
τελευταία ήταν αμετάπειστοι και ο Ν. Δ. Λαζάρου για να αποφύγει τα χειρό-
τερα, αναχώρησε με τα πλοία του και κατέπλευσε στις Σπέτσες την 8η Ο-
κτωβρίου154.
Εν τω μεταξύ έφτασε στη Σκιάθο ταχύπλοο σκάφος από τα Ψαρά με
την είδηση ότι ο αιγυπτιακός στόλος είχε αναχωρήσει από τη Χίο και κατευ-
___________________
Από τη Σάμο εισπράχτηκαν 60.000 γρόσια και από την Άνδρο 5.011 γρόσια, τα
οποία ο Αν. Μιαούλης μοίρασε, κατ’ αναλογία, στους τρεις στολίσκους.
154. Αρχείο Ύδρας, τομ. 9, σ. 488, 491. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Απομνημονεύματα, σ.
34.
Τα επεισόδια προκλήθηκαν, μάλλον, λόγω της διαφωνίας των Υδραίων και των
Σπετσιωτών ως προς την κατανομή των εισπραχθέντων χρημάτων από τα νησιά, αλλά
και από τις κατηγορίες των Υδραίων για την –κατά την άποψή τους– αδικαιολόγητη α-
δράνεια των σπετσιώτικων πλοίων στη διάρκεια της σύγκρουσης με τον οθωμανικό
στόλο, τη 15η Σεπτεμβρίου.
θυνόταν προς τις Κυκλάδες, ενώ ο οθωμανικός παρέμενε στη Λέσβο. Αμέ-
σως οι στολίσκοι της Ύδρας και των Ψαρών απέπλευσαν σε αναζήτηση των
αιγυπτιακών πλοίων.
Τα υδραίϊκα και τα ψαριανά πλοία κινήθηκαν προς τις Κυκλάδες για
να αποτρέψουν τυχόν αποβατική ενέργεια του αιγυπτιακού στόλου στα νη-
σιά, αλλά την 5η Οκτωβρίου έμαθαν στην Τήνο ότι αυτός πέρασε το στενό
Τήνου-Μυκόνου πριν από μερικές ημέρες με πορεία προς νότο. Δεν ήταν,
βέβαια, δυνατό να τον προφτάσουν, κι έτσι οι Έλληνες ναύαρχοι αποφάσι-
σαν να περιπλεύσουν τις Κυκλάδες για να εμψυχώσουν τους κατοίκους, στη
συνέχεια δε να κατευθυνθούν προς τη Λέσβο και να αναζητήσουν τον άλλο
αντίπαλό τους· την οθωμανική αρμάδα.
Αρχικά τα υδραίϊκα και τα ψαριανά πλοία προσέγγισαν στα Ψαρά για
να αντλήσουν νεώτερες πληροφορίες. Εκεί, έμαθαν ότι ο οθωμανικός στόλος
είχε αποπλεύσει από τη Λέσβο και κατευθύνθηκε δυτικά, αυτή τη φορά μάλ-
λον προς τις Σποράδες και τον Παγασητικό.
Οι δύο ναύαρχοι αποφάσισαν τότε να πλεύσουν το ταχύτερο προς τη
Σκιάθο. Το πρωί της 11ης Οκτωβρίου, ενώ είχαν φτάσει νοτίως της Σκοπέ-
λου, ένα πλοιάριο από το νησί πλησίασε τον ελληνικό στόλο και τον πληρο-
φόρησε ότι οι Σκιαθίτες συνεννοήθηκαν με τον καπουδάν πασά και δέχτη-
καν Οθωμανό διοικητή.
Όμως, όταν οι Τούρκοι επιχείρησαν με τις βάρκες των πλοίων τους να
αποβιβαστούν στη Σκιάθο, συνάντησαν σθεναρή αντίσταση από τα άτακτα
ελληνικά σώματα και αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν.
Ενώ το σκοπελίτικο πλοιάριο έδινε τις πληροφορίες, φάνηκε μεταξύ
της Εύβοιας και των νοτίων ακτών του Πηλίου ο οθωμανικός στόλος με 27
πλοία. Ισάριθμα υδραίϊκα και ψαριανά, με προπορευόμενα τα πυρπολικά του
Κ. Κανάρη και του Κ. Νικόδημου, κινήθηκαν ταχύτατα εναντίον του με ευ-
νοϊκό βόρειο άνεμο.
Ο Κ. Νικόδημος περιγράφει γλαφυρά τη συμπλοκή που ακολούθησε:
«[…] Προπορευομένων δε των πυρπολικών, επλησίασεν ο
Κανάρης μίαν εχθρική φρεγάταν και έθεσε πυρ εις το πυρπολικόν του
το οποίον εκάη άνευ επιτυχίας, διότι η εχθρική φρεγάτα άμα είδεν ότι
την επλησίασεν το πυρπολικόν υψώσασα όλας τας κορτελάτσες και
σκουπαμάρες (βοηθητικά πανιά) και των δύο πλευρών απέφυγε τον
κίνδυνον· και ο Κανάρης διεσώθη με την λέμβον εις το πλοίον (αν
δεν με απατά η μνήμη) του Τσαμαδού· ο δε Νικόδημος, κοπάσαντος

του ανέμου, ευρέθη με το πυρπολικόν του εν μέσω του εχθρικού στό-
λου όστις καταπυροβολήσας και καταθραύσας το σκάφος και τον ε-
φοπλισμόν του έπεμψε λέμβους δια να το κυριεύσωσιν, αλλ’ οι Έλλη-
νες πυρπολισταί, καίτοι βλέποντες τας ελπίδας των ματαιουμένας έ-
νεκα της γαλήνης, επολέμουν όμως προς τας λέμβους υποφέροντες
γενναιοψύχως τον κίνδυνον […] Κατασταθέν δε το πυρπολικόν ολο-
τελώς άχρηστον ένεκα των πυροβόλων του εχθρού, οι πυρπολισταί το
ενέπρησαν και ανεχώρησαν με την λέμβον, οι δε εχθροί διευθύναντες
τα πυροβόλα κατ’ αυτής δια να την καταθραύσωσι και πέμψαντες τας
λέμβους των δια να την συλλάβωσιν, απέτυχον, διότι αύται επυροβο-
λούντο από τον ελληνικόν στόλον, και οι πυρπολισταί εσώθηκαν α-
βλαβείς εις την ναυαρχίδα των Ψαρών»155.
Ο Αν. Μιαούλης στην έκθεσή του προς τους προκρίτους της Ύδρας
(20 Οκτωβρίου 1823) αναφέρει ότι:
«[…] η μάχη εστάθη σκληρά και επίμονος εξ αμφοτέρων των
μερών, εις τρόπον όπου ο εχθρός εβιάσθη να τραπή εις φυγήν· αλλ’
επειδή και η πυρπολική μας ύλη ελαττούτο και ο ήλιος παρεδύετο,
εκρίναμεν αναγκαίον να παύσωμεν την μάχην και να επανέλθωμεν
εκ νέου εις την νήσον Σκιάθον»156.
Κατά τη σύγκρουση σκοτώθηκαν δύο ναύτες από το πυρπολικό του Κ.
Κανάρη και ο ίδιος πληγώθηκε στο χέρι από σφαίρα τουφεκίου. Επίσης σκο-
τώθηκαν ένας Υδραίος και ένας Ψαριανός ναύτες, και μερικά πλοία έπαθαν
μικρές ζημίες στην ιστιοφορία και τις υπερκατασκευές.
Όταν τα πλοία των δύο στολίσκων κατέπλευσαν στη Σκιάθο, ο Αν.
Μιαούλης και ο Νικ. Αποστόλης δέχτηκαν πολλά παράπονα από τους κατοί-
κους για τη ληστρική συμπεριφορά των ατάκτων στρατιωτών του Καρατά-
σου, του Διαμαντή και των άλλων οπλαρχηγών, που είχαν καταφύγει στο
νησί μετά την επικράτηση των Τούρκων στο Πήλιο. Οι δύο ναύαρχοι προ-
σπάθησαν να τους συνετίσουν και τους παρεκίνησαν να εκστρατεύσουν στην
Εύβοια ή τη Μαγνησία, αλλά οι οπλαρχηγοί δήλωσαν ότι σκοπεύουν να ε-
νεργήσουν μόνο λαφυραγωγικές επιχειρήσεις στον Όλυμπο και το Πήλιο157.
___________________
156. ΑΝΤ. ΛΙΓΝΟΥ, Ιστορία της νήσου Ύδρας, τομ. 2, σ. 322.
157. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Υπόμνημα νήσου Ψαρών, τομ. 1, σ. 293-294. ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ,
Απομνημονεύματα, σ. 38. Αρχείο Ύδρας, τομ. 9, σ. 469. Απολογούμενοι οι Σκιαθίτες
Από τη Σκιάθο οι δύο ναύαρχοι έστειλαν στη Σκόπελο και παρέλαβαν

(τη 18η Οκτωβρίου) δύο πλοία για να τα μετασκευάσουν σε πυρπολικά158.
Τη 15η Οκτωβρίου, δύο υδραίϊκα πλοία (Τσαγκάρη και Τσάπελη) με
τη συνοδεία δύο υδραίϊκων και δύο ψαριανών βρικίων προσπάθησαν να
πλησιάσουν τον αγκυροβολημένο στο Τρίκερι τουρκικό στόλο. Έγιναν, ό-
μως, αντιληπτά από δύο εχθρικές φρεγάτες που περιπολούσαν και αναγκά-
στηκαν να αποχωρήσουν και να επιστρέψουν στη Σκιάθο την επόμενη ημέ-
ρα.
Τη 17η Οκτωβρίου ο τουρκικός στόλος αναχώρησε από τον Παγασητι-
κό και περνώντας το στενό Σκιάθου-Πηλίου πήρε πορεία βορειο-ανατολική
προς τα Στενά. Μια ημέρα αργότερα απέπλευσε και ο ελληνικός στόλος και
κατευθύνθηκε προς το Τρίκερι με σκοπό, όπως γράφει ο Ανδρ. Μιαούλης
προς τους Υδραίους προκρίτους, «να παιδεύσωμεν τους Τρικεριώτας, οι ο-
ποίοι χωρίς ανάγκην τινά προσέφερον υποταγήν εις τον εχθρόν και παρεκί-
νουν προς τούτοις και τας γειτονικάς αυτών νήσους να ομοιοπράξωσιν»159.
Παρόλο που οι Τρικεριώτες δικαιολογήθηκαν πως αναγκάστηκαν να
υποταχτούν στον καπουδάν πασά, μόνο όταν αποχώρησαν τα μισθοφορικά
στρατεύματα του Καρατάσου, ο Υδραίος ναύαρχος έκρινε ότι έπρεπε να τι-
μωρηθούν. Γι’ αυτό και κατάσχεσε πέντε πλοία τους (19 Οκτωβρίου) που τα
μοιράστηκαν οι Υδραίοι με τους Ψαριανούς, ενώ ναύτες από τους δύο στο-
λίσκους αποβιβάστηκαν και λεηλάτησαν τις παραθαλάσσιες αποθήκες του
νησιού160.
___________________
στους Έλληνες ναυάρχους για την υποταγή τους στον καπουδάν πασά, είπαν ότι το έκα-
ναν για να απαλλαγούν από τις αυθαιρεσίες και τις βιαιότητες των ατάκτων λιάπιδων
στρατιωτων.
158. Από τα αγορασθέντα (με υποσχετική επιστολή) σκοπελίτικα πλοία, το ένα
πήραν οι Υδραίοι και το άλλο οι Ψαριανοί. Επίσης, οι Ψαριανοί απέκτησαν ένα μαρτήγο
από τη Σκιάθο που παρέλαβε και μετέτρεψε σε πυρπολικό ο Κ. Κανάρης και την πλοι-
αρχία του ανέλαβε ο Γεωρ. Τσαπαρλής. Οι Ψαριανοί δεν βρήκαν αρκετά υλικά για να
μετατρέψουν και το σκοπελίτικο πλοίο σε πυρπολικό, γι’ αυτό ρυμουλκήθηκε από το
πυρπολικό του Νικ. Καλάρη στα Ψαρά, ώστε να γίνουν εκεί οι απαιτούμενες μετα-
σκευές (22 Οκτωβρίου). Η πλοιαρχία του ανατέθηκε στον Κ. Νικόδημο, αλλά κανένα
από τα δύο πυρπολικά δεν επέστρεψε από τα Ψαρά για να συμμετάσχει στην τελική φά-
ση της εκστρατείας (βλ. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Απομνημονεύματα, σ. 37-38, 39. ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ,
Υπόμνημα νήσου Ψαρών, τομ. 1, σ. 295).
159. ΑΝΤ. ΛΙΓΝΟΥ, Ιστορία νήσου Ύδρας, τομ. 2, σ. 322.
160. ΑΝΤ. ΑΝΔΡ. ΜΙΑΟΥΛΗ, Οι ναυμαχίες του 1821, σ. 44.
Ο Ανδρ. Μιαούλης και ο Νικ. Αποστόλης αποφάσισαν στη συνέχεια

να εισπλεύσουν στον Ευβοϊκό και να λαφυραγωγήσουν τα ελλιμενιζόμενα
στη Χαλκίδα τουρκικά πλοία. Επειδή ο οθωμανικός στόλος είχε αποχωρήσει
και η δύναμη των τουρκικών πλοίων στον Ευβοϊκό ήταν πολύ κατώτερη της
ελληνικής, οι δύο ναύαρχοι έκριναν ότι μπορούσαν να εκτελέσουν την επι-
χείρηση αυτή με μειωμένο αριθμό πλοίων, περιορίζοντας έτσι τις περαιτέρω
δαπάνες.
Συνέχισαν, λοιπόν, την εκστρατεία επτά υδραίϊκα πλοία με δύο πυρ-
πολικά161 και τέσσερα ψαριανά πλοία με ένα πυρπολικό162, τα δε υπόλοιπα
πλοία επέστρεψαν στα νησιά τους.
Το απόγευμα της 19ης Οκτωβρίου, τα παραμείναντα υδραίϊκα και ψα-
ριανά πλοία αγκυροβόλησαν στους Ωρεούς για τις τελικές ετοιμασίες προτού
πλεύσουν προς τη Χαλκίδα.
Μετά από δύο ημέρες θεάθηκε ομάδα έντεκα τουρκικών πλοίων να
πλέει με νότιο άνεμο προς την έξοδο του Β. Ευβοϊκού και αμέσως τα ελλη-
νικά πλοία απέπλευσαν και κατευθύνθηκαν εναντίον τους. Τα υδραίϊκα Άρης
(Αν. Μιαούλης), Επαμεινώνδας (Αντ. Γ. Κριεζής) και Άρης (Αναστ. Τσαμα-
δός) βρέθηκαν πλησιέστερα στα εχθρικά και άρχισαν να τα κανονιοβολούν
με σφοδρότητα, διασπώντας γρήγορα το σχηματισμό τους.
Μερικά από τα τουρκικά πλοία πλησίασαν την ακτή κοντά στις εκβο-
λές του Σπερχειού και τα πληρώματά τους τα εγκατέλειψαν για να σωθούν
στη στεριά. Εκτός από μία γαλιότα που πρόλαβαν οι Τούρκοι να πυρπολή-
σουν, οι Υδραίοι έστειλαν τις βάρκες τους και κυρίευσαν ανέπαφα τα πέντε
απ’ αυτά, μία τρικάταρτη κορβέτα 15 πυροβόλων, τρία βρίκια/γολέτες και
ένα μικρότερο.
Τα υπόλοιπα τουρκικά πλοία, καταδιωκόμενα από 4-5 υδραίϊκα και
ψαριανά πλοία, κατέφυγαν το απόγευμα στον όρμο της Αγ. Μαρίνας όπου
βρήκαν προστασία από τουρκικά στρατιωτικά τμήματα που έσπευσαν με
___________________
161. Ήταν τα Άρης (Ανδρ. Μιαούλης), Αθηνά (Γ. Σαχτούρης), Άρης (Αναστ.
Τσαμαδός), Αίολος (Θεοδ. Γκιώνης), Θεμιστοκλής (Δημ. Σαχτούρης), Νέρων (Ιω. Ζά-
κας), Επαμεινώνδας (Αντ. Γ. Κριεζής) και τα πυρπολικά των Λεονάρδου Θεοδωρή Τσα-
γκάρη και Δημ. Τσάπελα.
162. Ήταν τα Λεωνίδας (Νικ. Αποστόλης), Μινέρβα (Δημ. Χ’’Ι. Κοτζιάς), Ξενο-
φών (Νικ. Καρακωνσταντής), Επαμεινώνδας (Ανδρ. Κουτσούκος-Δομεστίνης) και το
πυρπολικό του Γ. Τσαπαρλή.
αρκετά πυροβόλα στην παραλία. Τη νύκτα δύο πυρπολικά (ένα υδραίϊκο και
ένα ψαριανό) προσπάθησαν να επιτεθούν στα αγκυροβολημένα τουρκικά
πλοία, αλλά ο απόγειος άνεμος και τα αβαθή έκαναν το έργο τους πολύ δύ-
σκολο και το πυρπολικό του Γ. Τσαπαρλή (Ψαριανού) αναλώθηκε μάλλον
άσκοπα.
Ο Αν. Μιαούλης έκρινε ότι ήταν αδύνατο να κυριευθούν και τα κατα-
φυγόντα στην Αγ. Μαρίνα τουρκικά πλοία. Γι’ αυτό ο υδραίϊκος στολίσκος
αποχώρησε με προορισμό τη Σύρο, όπου και εκποίησε τα λάφυρά του. Στη
συνέχεια, μετά από σύντομη παραμονή στις Κυκλάδες για να επιλύσει ο Αν.
Μιαούλης τοπικά διοικητικά προβλήματα, τα υδραίϊκα πλοία επέστρεψαν
στο νησί τους την 4η Νοεμβρίου 1823.
Τα ψαριανά πλοία επανέπλευσαν κι αυτά στο νησί τους, με τα πληρώ-
ματά τους πολύ δυσαρεστημένα, επειδή ο Αν. Μιαούλης αρνήθηκε κατηγο-
ρηματικά να τους δώσει μερίδιο από τη λεία163.
Καθυστερημένη αποστολή υδραιο-σπετσιώτικου στολίσκου στο

πολιορκημένο Μεσολόγγι.
Επιχείρηση των Ψαριανών στην Εύβοια
Η προσπάθεια του Γιουσούφ Περκόφτσαλη είχε τελματωθεί στη Στερεά Ελ-
λάδα και η διαπεραίωση των στρατευμάτων του στο στρατόπεδο της Πάτρας
φαινόταν ανέφικτη.
Στη δυτική Ελλάδα η οθωμανική στρατιά από 16.000 άνδρες, υπό τους
Μουσταή πασά και Ομέρ Βρυώνη, άρχισε την 5η Οκτωβρίου την επίθεση
κατά του Αιτωλικού. Εάν έπεφτε το Αιτωλικό, τα τουρκικά στρατεύματα
προωθούμενα προς νότο, θα έκαναν ασφυκτικό τον αποκλεισμό του Μεσο-
λογγίου από την ξηρά και η κατάσταση για την ηρωική πόλη θα γινόταν σύ-
ντομα απελπιστική.
___________________
163. Ο Αν. Μιαούλη έγραψε στους προκρίτους της Ύδρας: «Η μετά των Ψαρια-
νών λεγομένη συμμαχία εψυγίσθη τρόπον τινα, με το να ζητούν και αυτοί μερίδιον εκ των
συλληφθέντων εχθρικών πλοίων, ενώ αυτοί κατά την συνήθειάν των, ούτε επλησίασαν εις
την μάχην, ούτε κανόνι έσυραν κατά του εχθρού» (βλ. ΑΝΤ. ΛΙΓΝΟΥ, Ιστορία της νήσου
Ύδρας, τομ. 2, σ. 323). Πάντως, ο Αν. Μιαούλης δεν αναφέρει πόσα χρήματα εισπρά-
χτηκαν από την πώληση των τουρκικών πλοίων (Αρχείο Ύδρας, τομ. 9, σ. 538-539), ού-
τε βρέθηκαν στοιχεία στα Αρχεία για το πώς διανεμήθηκαν.
Ο ναυτικός αποκλεισμός από τον τουρκικό στολίσκο που είχε αφήσει

ο Χοσρέφ φεύγοντας για το Αιγαίο συνεχιζόταν και μόνο όποτε χαλάρωνε,
μερικά ελληνικά πλοία έβρισκαν ευκαιρία να ανεφοδιάζουν το Μεσολόγγι.
Αυτό, όμως, δεν αρκούσε και δικαιολογημένα οι πολιορκούμενοι ζητούσαν
περισσότερα τρόφιμα, πυρομαχικά, όπλα και προπάντων στρατιωτικές ενι-
σχύσεις. Καθώς, λοιπόν, ο κλοιός έσφιγγε από την ξηρά, ο μόνος τρόπος για
να ικανοποιούνται οι ανάγκες τους ήταν να διατηρηθεί ανοικτή η θαλάσσια
οδός προς το Μεσολόγγι.
Οι πρόκριτοι της Ύδρας και των Σπετσών είχαν καταλάβει ότι έπρεπε
το ταχύτερο να σταλεί ο στόλος να λύσει τον τουρκικό ναυτικό αποκλεισμό.
Ωστόσο η κινητοποίηση των υδραιο-σπετσιώτικων πλοίων καθυστερούσε
και πάλι λόγω των οικονομικών προβλημάτων. Η κοινότητα της Ύδρας είχε
δηλώσει στην κυβέρνηση ότι για να σταλούν τουλάχιστον 16 πλοία στο Με-
σολόγγι απαιτούνταν 160.000 γρ. για κάθε μήνα της εκστρατείας, ενώ η ίδια
δεν μπορούσε να εξοικονομήσει ούτε τα απαιτούμενα για να παρατείνει τη
δράση του μικρού στολίσκου στο Αιγαίο.
Έτσι, όλος ο Οκτώβριος αναλώθηκε σε αγωνιώδεις προσπάθειες της
κυβέρνησης, που τελικά κατάφερε να στείλει 65.493 γρ. στην Ύδρα και
34.507 στις Σπέτσες164. Το ανεπαρκές αυτό ποσό συμπληρώθηκε από τους
προκρίτους των δύο νησιών για να ετοιμαστούν οκτώ υδραίϊκα πλοία με δύο
πυρπολικά165 και πέντε σπετσιώτικα πλοία166.
Ο υδραιο-σπετσιώτικος στολίσκος απέπλευσε στις 18 Νοεμβρίου. Στη
γολέτα Αθηνά (του Γεωρ. Νέγκα) είχε επιβεί ο Αλεξ. Μαυροκορδάτος (Γεν.
Γραμματεύς του Εκτελεστικού), από τον οποίο οι πρόκριτοι του Μεσολογγί-
ου είχαν επίμονα ζητήσει να αναλάβει τη διοίκηση της Δυτικής Ελλάδας,
παρά την αντίδραση του προέδρου του Εκτελεστικού Πετρόμπεη Μαυρομι-
χάλη167.
___________________
164. Αρχείο Ύδρας, τομ. 9, σ. 556. ΑΝΑΣΤ. ΟΡΛΑΝΔΟΥ, Ναυτικά, τομ. 1, σ. 424.
165. Υπό τον Λαζ. Πινότση ήταν τα Τιμολέων (Λαζ. Πινότσης), Διομήδης (Κο-
σμάς Ιω. Αθρινός), Ιάσων (Αναστ. Καραλής), Τηλέμαχος (Ηλίας Χ’’Γιώρτζος), Κίμων
(Δήμας Κριεμάδης), Νηρεύς (Αθαν. Δ. Κριεζής), Βατερλώ (Πέτρος Α. Ζώτος), Αθηνά
(Γεωρ. Νέγκας) και τα πυρπολικά των Ανδρ. Πιπίνου και Αναστ. Ρομπότση.
166. Υπό τον Παναγ. Μπόταση ήταν τα Αχιλλεύς (Αναργ. Λεμπέσης – επέβαινε
και ο Παν. Μπότασης), Αλέξανδρος (Γεωρ. Χ’’Ανδρέου), Περικλής (Νικ. Ιω. Ράπτης),
Φιλοκτήτης (Εμμ. Δ. Ορλώφ), Λεωνίδας (Δημ. Ν. Λάμπρου).
167. Κατά τη διάρκεια της Β΄ Εθνοσυνέλευσης (Άστρος Κυνουρίας), οι Πελο-
Ο πλους προς το Μεσολόγγι επιβραδύνθηκε από αντίθετους ανέμους.

Την 28η Νοεμβρίου ο στολίσκος συνάντησε κοντά στο ακρωτήριο Σκρόφες
(δυτικά της λιμνοθάλασσας του Μεσολογγίου) μία τουρκική γολέτα (12 πυ-
ροβόλων) που επέστρεφε από την Πρέβεζα στην Πάτρα μεταφέροντας εφό-
δια και χρήματα για τη μισθοδοσία των στρατευμάτων του Γιουσούφ πασά.
Η υδραίϊκη γολέτα Αθηνά (Γεωρ. Νέγκας) και η σπετσιώτικη πολάκα Αχιλ-
λεύς (Αναργ. Λεμπέσης), μετά από αναγνωριστικές βολές, διαπίστωσαν ότι
πρόκειται για εχθρικό σκάφος και άρχισαν να βάλλουν εναντίον του. Η
τουρκική γολέτα προσπάθησε να αντιδράσει, αλλά ύστερα από μία ώρα α-
νταλλαγής σφοδρών πυρών με τα δύο ελληνικά πλοία, αναγκάστηκε, έχο-
ντας υποστεί σοβαρές ζημιές, να πάρει δυτική πορεία και να κατευθυνθεί
προς την Ιθάκη. Με σοβαρές απώλειες ανδρών και τις υπερκατασκευές διά-
τρητες από τα βλήματα, το τουρκικό πλοίο συνέχιζε την πορεία του προς το
λιμάνι της Ιθάκης βάλλοντας με τα δύο πρυμναία πυροβόλα, χωρίς να δείχνει
τη διάθεση να παραδοθεί. Στη σύγκρουση ενεπλάκησαν σταδιακά τα σπε-
τσιώτικα Λεωνίδας και Περικλής και τα υδραίϊκα Ιάσων και Τηλέμαχος, ανα-
γκάζοντας τελικά το βαριά κτυπημένο εχθρικό πλοίο να εξωκείλει στα βρά-
χια, πολύ κοντά στην ακτή.
Ενώ οι επιζώντες Τούρκοι έπεφταν στη θάλασσα για να βγουν στην
ξηρά, αρκετές βάρκες από τα ελληνικά πλοία πλησίασαν την εγκαταλελειμέ-
νη γολέτα για να τη λεηλατήσουν. Μερικοί Σπετσιώτες ναύτες, όταν προ-
σπάθησαν να ανέβουν στην πλώρη του πλοίου, δέχτηκαν πολλούς πυροβολι-
σμύς από την ξηρά και ένας απ’ αυτούς σκοτώθηκε και δεύτερος τραυματί-
στηκε σοβαρά. Οι Έλληνες ναύτες εξαγριωμένοι απ’ αυτή την ενέργεια των
Τούρκων βγήκαν στην ξηρά για να τους κυνηγήσουν, αλλά στην παραλία
έφτασε τότε ο Άγγλος λιμενάρχης.
Ο Αλ. Μαυροκορδάτος πλησίασε την ακτή με τη βάρκα του Λ. Πινό-
τση και ζήτησε από το λιμενάρχη να επιτρέψει την έξοδο Έλληνα βαθμοφό-
ρου, ο οποίος θα συγκέντρωνε και θα απέσυρε τους αποβιβασθέντες στην
ξηρά Έλληνες ναύτες. Ο Άγγλος αξιωματικός συμφώνησε, αλλά τόνισε ότι
___________________
ποννήσιοι πρόκριτοι επικράτησαν και κατέλαβαν τις περισσότερες θέσεις στη νέα κυ-
βέρνηση (26 Απριλίου 1823). Ο Αλ. Μαυροκορδάτος απομονώθηκε και έχασε την προ-
εδρία του Εκτελεστικού, περιορισθείς στη –μάλλον διακοσμητική– θέση του Γεν. Γραμ-
ματέα.
οι Έλληνες ναύτες, που λεηλατούσαν τη μισοβυθισμένη τουρκική γολέτα,

έπρεπε να αποσυρθούν και τα ελληνικά πλοία να απομακρυνθούν από τα
παράλια του νησιού.
Ένας τραυματισμένος Τούρκος, που συνέλαβαν οι Έλληνες πάνω στη
γολέτα, τους πληροφόρησε ότι ο οθωμανικός στόλος από 2 φρεγάτες, 3 κορ-
βέτες και 6 βρίκια βρισκόταν στη Ναύπακτο και οι Μουσταής πασάς και
Ομέρ Βρυώνης εν όψει του χειμώνα και στερούμενοι επαρκών εφοδίων εί-
χαν από τις 17 Νοεμβρίου λύσει την πολιορκία. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώ-
θηκε δύο ημέρες αργότερα, όταν τα υδραιο-σπετσιώτικα πλοία κατέπλευσαν
στο Μεσολόγγι.
Από τη λεηλασία της τουρκικής γολέτας ωφελήθηκαν ουσιαστικά μό-
νο οι Υδραίοι, που πρόλαβαν να αρπάξουν όλα τα πολύτιμα πράγματα και
περίπου 200.000 γρόσια168.
Το επακόλουθο ήταν να προκληθούν ζωηρές φιλονικίες μεταξύ των
πληρωμάτων των υδραίϊκων και των σπετσιώτικων πλοίων. Ο Λ. Πινότσης,
κρίνοντας περιττή την περαιτέρω παραμονή του υδραίϊκου στολίσκου στην
περιοχή και θέλοντας να αποφύγει την όξυνση της αντιδικίας των πληρωμά-
των για τα λάφυρα από την τουρκική γολέτα, αποφάσισε να αποπλεύσει στις
13 Δεκεμβρίου για την Ύδρα.
Τα σπετσιώτικα πλοία στις 17 Δεκεμβρίου μετέφεραν τον λόρδο
Byron από τη Ζάκυνθο στο Μεσολόγγι και παρέτειναν την παραμονή τους
εκεί έως την 7η Ιανουαρίου 1824, μετά από υπόδειξη του Αλ. Μαυροκορδά-
του και αφού ο μεγάλος Φιλέλληνας ποιητής ανέλαβε να καλύψει τα έξοδα.
Μετά το επεισόδιο στην Ιθάκη και ένα άλλο προγενέστερο που έγινε
στη Λευκάδα, όπου οι ναύτες μεσολογγίτικου πλοίου κατέσφαξαν το πλή-
ρωμα τουρκικού πλοίου (26 Νοεμβρίου 1823), ο Άγγλος αρμοστής των Ε-
πτανήσων Thomas Maitland εξέδωσε διακήρυξη με την οποία αποδοκίμαζε
τα συμβάντα ως απάνθρωπα και παραβιάζοντα τα διεθνή νόμιμα περί ουδε-
τερότητας. Ο Th. Maitland πέθανε σύντομα, αλλά ο διάδοχός του Frederic
Adams ανακίνησε την υπόθεση και ζήτησε από την ελληνική κυβέρνηση α-
ποζημίωση 20.000 ταλλήρων και την τιμωρία των αρχηγών του ελληνικού
στολίσκου. Η ελληνική κυβέρνηση χρονοτριβούσα, συνέστησε επιτροπή για
___________________
168. Γ. ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ, Συνοπτική Ναυτική Ιστορία, σ. 91. ΑΝΤ. Α. ΜΙΑΟΥΛΗ, Οι
ναυμαχίες του 1821, σ. 45.
να εξετάσει το ζήτημα (Ιούλιος 1824) και προσπάθησε να απαλύνει τα γεγο-

νότα με τις –εκ των υστέρων– καταγραφές στα Ημερολόγια των πλοίων, ενώ
ο Αλ. Μαυροκορδάτος συνέταξε σχετική έκθεση με την οποία προσπαθούσε
να μειώσει τη δυσαρέσκεια των Άγγλων169.
***
Την ίδια περίοδο που οι μικροί στολίσκοι της Ύδρας και των Σπετσών εκτε-
λούσαν την καθυστερημένη επιχείρηση στο Μεσολόγγι, το ενδιαφέρον των
Ψαριανών είχε στραφεί προς την Εύβοια.
Οι Ψαριανοί από τότε είχαν εκδηλώσει την επιθυμία να μετοικήσουν –
μετά την προσδοκόμενη ανεξαρτησία– από το άνυδρο νησί τους στην κατά-
φυτη Εύβοια. Όπως γράφει ο Κ. Νικόδημος, οι Ψαριανοί πληρεξούσιοι στη
Β΄ Εθνοσυνέλευση (στο Άστρος Κυνουρίας, Σεπτέμβριος 1823) δήλωσαν ότι
η Βουλή τους θεωρούσε
«ως τόπον κατάλληλον διά μετοικισμόν μετά την αποκατάστα-
σιν του έθνους, το λεγόμενον ήδη Καστρί, την πάλαι Ερέτριαν. Και
έκτοτε έλαβον οι ψαριανοί την ιδέα τού εις τον τόπον τούτον μετοικι-
σμού. Νυν δε ο τόπος ούτος καλείται Νέα Ψαρά»170.
Η επαναστατική κυβέρνηση από το καλοκαίρι του 1823 είχε αναθέσει
στον Οδυσσέα Ανδρούτσο τη γενική αρχηγία στις στρατιωτικές επιχειρήσεις
στην Εύβοια και, κυρίως, στα Ψαρά τη ναυτική υποστήριξή τους171. Μετά,
όμως, την ισχυρή πίεση που δέχτηκαν τα ελληνικά σώματα από τη στρατιά
των Τούρκων πασάδων Περκόφτσαλη και Σελίμ, είχαν αναγκαστεί να απο-
συρθούν στη Στερεά και σε νησιά των Κυκλάδων και των Σποράδων.
Το Νοέμβριο 1823, όταν ο κύριος όγκος των τουρκικών στρατευμά-
των προωθήθηκε στην Αττική, ο Οδ. Ανδρούτσος και άλλοι οπλαρχηγοί α-
ποφάσισαν μια νέα εκστρατεία στην Εύβοια. Οι Ψαριανοί συνέδραμαν με
πέντε πλοία172 και δύο μίστικα που απέπλευσαν από τα Ψαρά την 9η Νοεμ-
βρίου.
___________________
169. ΑΝΤ. ΛΙΓΝΟΥ, Ιστορία νήσου Ύδρας, τομ. 2, σ. 330-335.
170. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Υπόμνημα Ψαρών, τομ. 1, σ. 301, 304.
171. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Υπόμνημα Ψαρών, τομ. 1, σ. 290-292.
172. Ήταν τα Λεωνίδας (Νικ. Αργύρης), Επαμεινώνδας (Ανδρ. Κουτσούκος -
Δομεστίνης), Λεωνίδας (Ιω. Καλάρης), Μινέρβα (Δημ. Χ’’Ι. Κοτζιάς) και Αλέξανδρος
(Ιω. Νικ. Χ’’Αλεξανδρής).
Αφού παρέλαβαν τον Οδ. Ανδρούτσο με ένα μικρό απόσπασμα από το

Λαύριο, κατέπλευσαν στην Τζια όπου συγκεντρώθηκαν συνολικά 1.600 ά-
τακτοι στρατιώτες. Τα τμήματα των ατάκτων, αφού επιβιβάστηκαν στα ψα-
ριανά και σε δύο αινητικά πλοία173, καθώς και αρκετά μικρότερα σκάφη, α-
ναχώρησαν τη 15η Νοεμβρίου με προορισμό το Μαρμάρι και την Κάρυστο
στις νοτιο-δυτικές ακτές της Ευβοίας.
Το βρίκι Λεωνίδας (Ιω. Καλάρης) με μερικά μικρά σκάφη αποβίβασε
280 άνδρες, υπό τον Ν. Κριεζώτη, κοντά στο Μαρμάρι. Το απόσπασμα κι-
νήθηκε από εκεί προς την Κάρυστο για να την πολιορκήσει και κατά τη δια-
δρομή του κατέλαβε μικρό τουρκικό χωριό, σκοτώνονας ή αιχμαλωτίζοντας
όλους τους ένοπλους Τούρκους. Στην πολιορκία της Καρύστου ο Ν. Κριεζώ-
της υποστηριζόταν από το Λεωνίδα, αλλά σύντομα αρρώστησε και απέσυρε
τους άνδρες του στο Αλιβέρι, το οποίο είχε καταλάβει τη 17η Νοεμβρίου ο
Οδ. Ανδρούτσος με το υπόλοιπο στρατιωτικό σώμα.
Σε λίγες ημέρες περίπου 3.000 Τούρκοι ήλθαν από τη Χαλκίδα και α-
νακατέλαβαν το Αλιβέρι, ενώ οι άτακτοι του Οδ. Ανδρούτσου οχυρωμένοι
σε ταμπούρια και παρακείμενο πύργο αμύνθηκαν σθεναρά, με την υποστήρι-
ξη των πυροβόλων όλων των ψαριανών πλοίων. Ο Οδ. Ανδρούτσος για α-
ντιπερισπασμό μετέφερε 500 άνδρες με τη βρικογολέτα Επαμεινώνδας
(Ανδρ. Κουτσούκος-Δομεστίνης), που αποβιβάστηκαν και οχυρώθηκαν στο
ανατολικό ακρωτήρι της Ερέτριας.
Από τη Χαλκίδα αναχώρησε σύντομα ένα τουρκικό απόσπασμα με
πυροβόλα για να βοηθήσει τη φρουρά του Αλιβερίου, αλλά κοντά στην Ερέ-
τρια έπεσε σε ελληνική ενέδρα και κυριολεκτικά αποδεκατίστηκε. Όταν έ-
μαθαν το γεγονός οι Τούρκοι στο Αλιβέρι, το εγκατέλειψαν τη νύκτα και
αποσύρθηκαν στη Χαλκίδα.
Ο Οδ. Ανδρούτσος αποφάσισε με τους άλλους οπλαρχηγούς και τους
πέντε Ψαριανούς πλοιάρχους να μεταφερθούν οι στρατιώτες στη θέση Βρυ-
___________________
173. Τα δύο αυτά πλοία προέρχονταν από την ελληνική παραθαλάσσια κωμόπο-
λη Αίνο (ανατολικά των εκβολών του Έβρου), η οποία με τη Συνθήκη της Λωζάνης
(1923) παρέμεινε στην Τουρκία (τουρκ. ονομασία Enez). Οι πλοίαρχοι / πλοιοκτήτες
των πλοίων Ιω. Καραβίλας (1821-1824) και Μαργαρίτης Κούταβος (1822-1924) μετέ-
σχον στη διάρκεια του αγώνα σε αποκλεισμούς, ανιχνεύσεις, μεταφορές εφοδίων, ταχυ-
δρομείου κλπ.
σάκια για να πολιορκήσουν το φρούριο της Χαλκίδας και τα πλοία να ελέγ-

χουν τη θαλάσσια περιοχή από τον όρμο της Ερέτριας μέχρι τη Χαλκίδα.
Η Βουλή των Ψαρών μόλις ενημερώθηκε ότι απαιτείται ο θαλάσσιος
αποκλεισμός της Χαλκίδας και από τη βόρεια πλευρά του Ευβοϊκού, έστειλε
την 1η Δεκεμβρίου άλλα πέντε πλοία με ένα πυρπολικό174 υπό τον Νικ. Χ’’Δ.
Κοτζιά. Διερχόμενη η μοίρα από τη Σκιάθο, ο Νικ. Χ’’Δ. Κοτζιάς πήρε από
το νησί ένα βρίκι και το μετασκεύασε σε πυρπολικό, ορίζοντας καπετάνιο
τον Νικ. Βρατσάνο. Όταν η ψαριανή μοίρα μπήκε στο βόρειο Ευβοϊκό τα
δύο πυρπολικά, συνοδευόμενα από τα Φιλοκτήτης και Αχιλλεύς, αποσπάστη-
καν για να επιτεθούν σε τρία τουρκικά πολεμικά πλοία (μία κορβέτα και δύο
βρίκια) που ελλιμενίζονταν στο Μώλο (μικρή κωμόπολη στις φθιωτικές α-
κτές του Μαλιακού). Το πυρπολικό του Ν. Βρατσάνου –με την καθοδήγηση
Τρικεριώτη ναυτικού, που γνώριζε τα νερά της περιοχής, –προσπάθησε να
πλησιάσει στο αγκυροβόλιο των τουρκικών πλοίων, αλλά προσάραξε. Οι
Τούρκοι αντιληφθέντες ότι πρόκειται για ελληνικό πυρπολικό άρχισαν σφο-
δρά πυρά από τα κανονιοστάσια της ξηράς και τα πλοία τους και ο Ν. Βρα-
τσάνος αδυνατώντας να το αποκολλήσει, αναγκάστηκε να το πυροδοτήσει.
Το πυρπολικό του Αναγν. Κανάρη (σακολέβα) που ακολουθούσε, αντιμετώ-
πισε επίσης σφοδρά εχθρικά πυρά και έχοντας αντίθετο τον άνεμο προτίμησε
να αναστρέψει και να απομακρυνθεί. Μετά την αποτυχία της πυρπολικής ε-
πίθεσης, το βρίκι Αριστείδης (Νικ. Χ’’Δ. Κοτζιάς) και το πυρπολικό του Α-
ναγν. Κανάρη επέστρεψαν στα Ψαρά, ενώ τα υπόλοιπα πλοία της μοίρας ε-
νίσχυσαν το ναυτικό αποκλεισμό της Χαλκίδας.
Ο αποκλεισμός της Χαλκίδας συνεχίστηκε για περίπου ένα μήνα, αλλά
το στρατιωτικό σώμα υπό τον Οδ. Ανδρούτσο και ο ψαριανός στολίσκος των
εννέα πλοίων ήταν ανεπαρκής δύναμη για να αλώσει το ισχυρό τουρκικό
φρούριο. Ούτε, βέβαια, η πολύ χαλαρή πολιορκία μπορούσε για οικονομι-
κούς, κυρίως, λόγους να παραταθεί επ’ αόριστον.
Προτού κλείσει το 1823, η Βουλή των Ψαρών έστειλε ακόμη ένα πυρ-
πολικό (μαρτήγο) με καπετάνιο τον Νικ. Βρατσάνο (;) για να επιτεθεί, με τη
συνοδεία δύο μίστικων, σ’ ένα τουρκικό πολεμικό βρίκι που ναυλοχούσε
___________________
174. Ήταν τα Αριστείδης (Νικ. Χ’’Δ. Κοτζιάς), Φιλοκτήτης (Γεωρ. Σκανδάλης),
Ηρακλής (Ανδρ. Γιαννίτσης), Ξενοφών (Νικ. Καρακωνσταντής), Αχιλλεύς (Αναγν.
Μπουρέκας) και το πυρπολικό του Αναγνώστη Κανάρη.
στον Τσεσμέ. Ο άνεμος, όμως, ήταν αντίθετος και το πυρπολικό δεν κατά-
φερε να προσκολληθεί στο εχθρικό πλοίο, με αποτέλεσμα η επίθεση να απο-
τύχει.
***
Κατά το 1823 φάνηκαν πιο έντονα οι οργανωτικές αδυναμίες και η έλλειψη
συνοχής του τρινήσιου στόλου, αλλά και τα χρόνια οικονομικά του προβλή-
ματα. Οι έριδες μεταξύ των πληρωμάτων οξύνθηκαν, μερικές φορές σε επι-
κίνδυνο βαθμό, λόγω των διαφωνιών στη διανομή των λειών και των αντιθέ-
σεων που δημιουργούσε, γενικότερα, το τοπικιστικό πνεύμα. Υπήρχε, επί-
σης, η συνεχής επιδίωξη του κάθε νησιού να προσπορίζεται όσο το δυνατόν
περισσότερα χρήματα από το κυβερνητικό ταμείο, κι αυτό τροφοδοτούσε
σημαντικά τις αντιπαραθέσεις.
Όλα αυτά ήταν αναπόφευκτο να μειώνουν τη δυνατότητα έγκαιρης κι-
νητοποίησης και συντονισμένης δράσης των ελληνικών ναυτικών δυνάμεων,
προσφέροντας μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων στον οθωμανικό στόλο.
Ο Χοσρέφ πασάς μπόρεσε, χωρίς σοβαρή αντίδραση από τον τρινήσιο
στόλο, να ανεφοδιάσει και να ενισχύσει με στρατεύματα τα περισσότερα
οθωμανικά παράκτια οχυρά στην Εύβοια, τη Στερεά και την Πελοπόννησο.
Οι Υδραίοι απέδωσαν τη δυσμενή αυτή εξέλιξη των πραγμάτων, κυρίως
στην αδυναμία της κεντρικής Διοίκησης να χρηματοδοτήσει τον τρινήσιο
στόλο και την απροθυμία των νησιών του Αιγαίου να συνεισφέρουν οικονο-
μικά. Οι πρόκριτοι της Ύδρας έγραψαν προς τους προκρίτους και τους κα-
τοίκους των αιγαιοπελαγήτικων νησιών:
«Η σοφή Ευρώπη άπασα, μετρώσα τα μέλλοντα διά των πα-
ρελθόντων, επροέβλεπεν ότι εις τον παρόντα χρόνον έμελλε ν’ ασφα-
λισθή η ανεξαρτησία του ελληνικού έθνους· και τω όντι, ουδέν εδύ-
νατο να κωλύση τας προόδους μας κατά ξηράν και τας νίκας μας κα-
τά θάλασσαν. Θέλει όμως μάθει […] η Ευρώπη αυτή ότι εις τον πα-
ρόντα χρόνον εχάσαμεν την Ανατολικήν Ελλάδα, την Εύβοιαν και
ίσως χάσωμεν εντός ολίγου την Αττικήν, ο δε άψυχος οθωμανικός
στόλος διέπλευσεν ακινδύνως την Ελληνικήν θάλασσαν και εκτελέ-
σας την εφοδίασιν της Καρύστου, της Ευρίπου, της Κάνδιας, των
Μεθοκορώνων, των Πατρών και της Κορίνθου, απείρακτος επιστρέ-
φει εις τον Βόσπορον […].
Όλα τα τοιαύτα δεινά και η παραλυσία όλων των Γραικικών
δυνάμεων πηγάζει μόνον από την ανωμαλίαν και την ανοικονομησί-

αν των πραγμάτων, αναγκαία επόμενα της αδυναμίας της Διοικήσε-
ως […] εις τας νήσους εις μάτην δις και τρις εστάλησαν επιταγαί και
άνθρωποι εις αυτάς προς ευτάκτησίν των και προς σύναξιν των νο-
μίμων φόρων […] διορισθέντων προς συντήρησιν του Ελληνικού
ναυτικού αλλά πολλά ολίγαι των νήσων επλήρωσαν μόριόν τι των
δεκάτων και του εράνου και πολλά βραδέως […]»175.
Οι Υδραίοι πρόκριτοι κατανοούσαν τις ανυπολόγιστες συνέπειες που
θα είχε μια ενδεχόμενη υποταγή των Κυκλάδων και των Σποράδων –των «υ-
ποτελών νήσων», όπως συχνά τις αποκαλούσαν– στην οθωμανική εξουσία.
Γι’ αυτό και ο Αν. Μιαούλης έδειξε μεγάλη αυστηρότητα προς ορισμένα νη-
σιά (Σκιάθος, Μήλος, Πάρος κ.ά.) που, ύστερα από τις απειλές του καπου-
δάν πασά, δέχτηκαν Τούρκο διοικητή.
Ο Υδραίος ναύαρχος, παρά τον περιορισμένο αριθμό των πλοίων του,
κατάφερε να αποκαταστήσει τον έλεγχο της επαναστατικής κυβέρνησης και
το κύρος των επάρχων σ’ όλα τα νησιά. Ήταν κι αυτό ένα από τα στρατηγι-
κής σημασίας επιτεύγματα του διορατικού Ανδρέα Μιαούλη.
Από την πλευρά του ο Χοσρέφ δεν επανήλθε –όπως είχε απειλήσει–
για να θεμελιώσει την οθωμανική εξουσία στις Κυκλάδες και τις Σποράδες.
Αυτό βέβαια θα μπορούσε να γίνει μόνο αν η Πύλη αποφάσιζε να εγκατα-
στήσει στρατιωτικά τμήματα στα μεγαλύτερα νησιά, υποστηριζόμενα από
ένα ισχυρό στολίσκο φρεγατών/κορβετών με μόνιμα ορμητήρια στην περιο-
χή. Αλλά προφανώς δεν θέλησε να ενεργήσει τόσο τολμηρά στο Αιγαίο, α-
φού θα έπρεπε να εκθέσει τα οθωμανικά πλοία στη συνεχή απειλή των ελλη-
νικών πυρπολικών και τα στρατιωτικά τμήματα στον κίνδυνο της παρατετα-
μένης απομόνωσης.
Αλλά και στην ηπειρωτική Ελλάδα οι Οθωμανοί, παρά τις μερικές επι-
τυχίες τους στη Θεσσαλία και την Εύβοια, απέτυχαν και πάλι να πραγματο-
ποιήσουν τον κύριο στρατηγικό σκοπό τους· να εισβάλλουν στην Πελοπόν-
νησο.
Ο σουλτάνος είχε πια πειστεί ότι για να κτυπήσει την επανάσταση
στην καρδιά της έπρεπε να αλλάξει ριζικά τη στρατηγική του. Όμως, ο χει-
μώνας και οι διαπραγματεύσεις με τον Μωχάμετ Άλι, τον υποχρέωσαν να
___________________
μεταθέσει για τον επόμενο χρόνο την υλοποίηση ενός διαφορετικού πολεμι-
κού σχεδίου.
Οι Έλληνες πολιτικοί και στρατιωτικοί ηγέτες αναλώθηκαν όλο το
δεύτερο εξάμηνο του 1823 περισσότερο στις διαμάχες για τη νομή της εξου-
σίας και λιγότερο στην πολεμική προσπάθεια κατά των Οθωμανών.
Τον Απρίλιο 1823 ολοκληρώθηκε και ψηφίστηκε το αναθεωρημένο –
πιο προοδευτικό– Σύνταγμα στη β΄ Εθνοσυνέλευση (Άστρος της Κυνουρί-
ας). Στη νέα κεντρική διοίκηση (κυβέρνηση) επικράτησαν οι Πελοποννήσιοι
πρόκριτοι και κατέλαβαν σχεδόν όλες τις νευραλγικές θέσεις, αφήνοντας ο-
ρισμένες στους ισχυρούς νησιώτες ομολόγους τους. Ο Πετρόμπεης Μαυρο-
μιχάλης ανέλαβε την προεδρία του Εκτελεστικού (Κυβέρνησης), ενώ οι Δημ.
Υψηλάντης και Θεοδ. Νέγρης παραμερίστηκαν. Ο Αλ. Μαυροκορδάτος μό-
λις διασώθηκε, διατηρώντας με δυσκολία τη θέση του Γενικού Γραμματέα.
Αναγκάστηκε, όμως, μετά από πίεση του Θ. Κολοκοτρώνη (Αντιπροέδρου
του Εκτελεστικού) να παραιτηθεί από Πρόεδρος του Βουλευτικού (Ιούλιος
1823). Στα νέα όργανα εξουσίας, ήταν εμφανής η πρόθεση των προκρίτων
να περιορίσουν τη δύναμη που είχε συγκεντρώσει στα χέρια του ο Θ. Κολο-
κοτρώνης. Η αντικατάστασή του στην αρχιστρατηγία από μία τριμελή στρα-
τιωτική επιτροπή, υπήρξε ενέργεια της νέας ηγεσίας που εξόργισε τον Γέρο
του Μωριά.
Τελικά, η κατάσταση οξύνθηκε και η πολιτική διαμάχη, σχετικά με
την οργάνωση και τη λειτουργία της κεντρικής εξουσίας εκδηλώθηκε ως α-
ντιπαράθεση του Εκτελεστικού και του Βουλευτικού Σώματος. Ο δρόμος
προς την εμφύλια σύγκρουση είχε ανοίξει.
Στο πλαίσιο της ενιαίας και συγκεντρωτικής διακυβέρνησης οι τοπικές
παραδοσιακές αρχηγεσίες αναγκάστηκαν –έστω και απρόθυμα– να εντα-
χτούν στην κεντρική πολιτική σκηνή και φυσικά άρχισαν επίμονα να διεκδι-
κούν το μεγαλύτερο δυνατό μερίδιο εξουσίας. Το ίδιο, βέβαια, έκαναν και οι
στρατιωτικοί αρχηγοί.
Η προσπάθεια άσκησης μιας καθολικής δημοσιονομικής πολιτικής από
την κεντρική Διοίκηση είχε επιφέρει σημαντικές αλλαγές στη ζωή των κοι-
νοτήτων και αύξησε την φοροεισπρακτική πίεση για να καλύπτονται οι ανά-
γκες του πολέμου. Ενός πολέμου που ολοένα διευρυνόταν και είχε δραματι-
κές επιπτώσεις.
Καθώς οι επιχειρήσεις εντατικοποιούνταν, οι κοινότητες υπέφεραν πε-

ρισσότερο από την οικονομική αφαίμαξη και την απώλεια του παραγωγικού
δυναμικού τους. Η δε κεντρική Κυβέρνηση τούς ζητούσε αδιάκοπα να συμ-
βάλλουν στην οργάνωση στρατιωτικών σωμάτων και στόλων, που έπρεπε
μάλιστα να δρουν σε άλλες τοπικές πατρίδες.
Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες και μετά από τριετή σκληρό αγώνα, οι
κοινοτικοί πληθυσμοί ήταν φυσικό να δυσανασχετούν και μερικές φορές να
αντιδρούν στη συνέχιση των επιχειρήσεων.
Η ηγεσία της επανάστασης κατανόησε τότε ότι ο αγώνας δεν μπορού-
σε να παραταθεί χωρίς οικονομική βοήθεια από το εξωτερικό. Έθεσε, λοι-
πόν, ως πρωταρχικό στόχο τη σύναψη ενός εξωτερικού δανείου, για το οποίο
φρόντιζαν ήδη διάφοροι Φιλέλληνες στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Η β΄
Εθνοσυνέλευση αποφάσισε, μεταξύ των άλλων, να σταλεί στο Λονδίνο τρι-
μελής επιτροπή με την (κύρια) αποστολή να συνάψει το δάνειο, αλλά και για
να εκπροσωπεί διπλωματικά τους Έλληνες στην Ευρώπη176.
Καθώς έκλεινε το 1823 φάνηκε να πλησιάζει η ώρα για τον Αλ. Μαυ-
ροκορδάτο και τους Υδραίους προύχοντες να αναλάβουν τα ηνία της εξου-
σίας, θεωρούμενοι ότι εκφράζουν την αγγλική πολιτική προς την επανάστα-
ση, αλλά και ως οι πιο κατάλληλοι να διαχειριστούν τα χρήματα του δανεί-
ου.
Οι Έλληνες ναυτικοί ηγέτες είχαν πια εναποθέσει τις ελπίδες τους στα
χρήματα από το εξωτερικό για να διατηρήσουν τη δυνατότητα στο μέλλον
να κινητοποιούν τα πλοία του τρινήσιου στόλου.
Πάντως, η επόμενη κεντρική Διοίκηση θα προτιμήσει να διαθέσει
πολλά από τα χρήματα των δανείων που θα συναφθούν για να αγοράσει μο-
ντέρνα πολεμικά σκάφη και να συγκροτήσει εθνικό στόλο. Όμως, θα σπατα-
λήσει και κάποια σημαντικά ποσά από τα δάνεια για να επιβληθεί των πολι-
τικών αντιπάλων της στην επακολουθήσασα εμφύλια σύγκρουση.
___________________
176. Αρχείο Ύδρας, τομ. 9, σ. 506. Στο τρίτο δεκαήμερο του Νοεμβρίου 1823
αναχώρησαν για το Λονδίνο τα δύο μέλη της Επιτροπής (Ιω. Ορλάνδος και Ανδρ. Λου-
ριώτης) και έφτασαν στον προορισμό τους στις αρχές του Ιανουαρίου 1824. Το τρίτο
μέλος (Ιω. Ζαΐμης) πήγε στην αγγλική πρωτεύουσα επτά μήνες αργότερα (Ιούλιος
1824).
Για τα έργα και ημέρες της Επιτροπής του Λονδίνου, ιδιαίτερα στο θέμα του
«ναυτικού εξοπλιστικού προγράμματος», βλ. Τόμο Α΄, Μέρος Έκτο, σ. 200-253.
2/ Τα κρίσιμα χρόνια της Επανάστασης (1824-1826).
Η εντατικοποίηση του ναυτικού πολέμου
Οι αιγυπτιακές ένοπλες δυνάμεις αναλαμβάνουν την κύρια προ-

σπάθεια καταστολής της επανάστασης.
Το νέο οθωμανικό επιχειρησιακό σχέδιο.
Καταστολή της επανάστασης στην Κρήτη και καταστροφή της
Κάσου και των Ψαρών
Μετά από τρία χρόνια αναποτελεσματικής προσπάθειας, ο απογοητευμένος

σουλτάνος γνώριζε πια ότι τα χρονικά περιθώρια μίας και μόνης εκστρατείας
(άνοιξη - καλοκαίρι - φθινόπωρο) ήταν πολύ περιορισμένα, για να μπορέσει
ένα μεγάλο τουρκικό στράτευμα να διασχίσει την ηπειρωτική Ελλάδα από
βορρά προς νότο και να διαπεραιωθεί στην Πελοπόννησο. Γι’ αυτό και πήρε
τη σωστή απόφαση να γίνει η κύρια εισβολή στο Μωριά από τη θάλασσα.
Τέτοιας μορφής και κλίμακας επιχείρηση θα είχε σοβαρή προοπτική
επιτυχίας, μόνον αν την αναλάμβανε μια καλά οργανωμένη και εκπαιδευμέ-
νη δύναμη και προπάντων αν η επικοινωνία της με τις οθωμανικές ανεφοδι-
αστικές βάσεις ήταν συνεχώς εξασφαλισμένη.
Ο σουλτάνος, εκτιμώντας τις απαιτήσεις μιας τέτοιας επιχείρησης και
φοβούμενος μήπως οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις δεν καταφέρουν να την
πραγματοποιήσουν, θεώρησε αναγκαίο να απευθυνθεί στον Μωχάμετ Άλι
και να ζητήσει την καθολική σύμπραξή του.
Το πρώτο διστακτικό βήμα είχε κάνει ο Μαχμούτ το 1822, όταν κάλε-
σε τον ισχυρό και τυπικά υποτακτικό του πασά της Αιγύπτου να στείλει
τμήματα του αιγυπτιακού στρατού στην επαναστατημένη Κρήτη. Η πιο μα-
ζική –και αποφασιστική– εμπλοκή των αιγυπτιακών στρατιωτικών και ναυ-
τικών δυνάμεων στον αγώνα καθυστέρησε περίπου δύο χρόνια και έγινε μό-
νο όταν ο σουλτάνος αποφάσισε να καταβάλλει σημαντικό τίμημα στον
Μωχάμετ Άλι.
Η συμφωνία μεταξύ Μαχμούτ και Μωχάμετ Άλι έκλεισε τον Ιανουά-

ριο 1824, μετά από διαπραγματεύσεις στο Κάιρο με εξουσιοδοτημένο εκ-
πρόσωπο που είχε στείλει ο σουλτάνος. Με φιρμάνι (4 Ιανουαρίου 1824) ο
σουλτάνος ανέθετε στον ηγεμόνα της Αιγύπτου την αποστολή να καταπνίξει
την Επανάσταση, αποκαλώντας τον εξολοθρευτή των απίστων και υποσχόμε-
νος να τον ανταμείψει με τα πασαλίκια της Κρήτης, του Μωριά, της Παλαι-
στίνης και της Συρίας.
Ο Μωχάμετ Άλι είχε ζητήσει επίσης να διοριστεί καπουδάν πασάς ο
γιος του, αλλά η Πύλη δεν το δέχτηκε. Έτσι ο Ιμπραήμ παρέμεινε, έως και το
φθινόπωρο του 1824 αρχηγός μόνο των αιγυπτιακών δυνάμεων· τυπικά υπό
τον Τούρκο στόλαρχο, αλλά ουσιαστικά ανεξάρτητος, συμπράττων με αυ-
τόν177. Αμέσως άρχισε η προετοιμασία των τουρκικών και των αιγυπτιακών
δυνάμεων για να εκτελέσουν το νέο οθωμανικό επιχειρησιακό σχέδιο. Σύμ-
φωνα μ’ αυτό178, στην αρχική φάση ο τουρκικός στόλος θα εκτελούσε επίθε-
ση κατά των Ψαρών και ο αιγυπτιακός κατά της Κάσου για να εξαλειφθούν
οι δύο απειλητικές –για τις οθωμανικές θαλάσσιες επικοινωνίες– εστίες στο
ανατολικό Αιγαίο. Θα ακολουθούσε αποβατική επιχείρηση για την κατάλη-
ψη της Σάμου, του πλουσιότερου και πλησιέστερου προς τις μικρασιατικές
ακτές επαναστατημένου νησιού.
Στη δεύτερη φάση το σχέδιο προέβλεπε επίθεση και καταστροφή της
Ύδρας και των Σπετσών, ώστε οι τουρκο-αιγυπτιακές δυνάμεις να αποκτή-
σουν την πλήρη κυριαρχία στις ελληνικές θάλασσες. Στην τελική φάση τα
αιγυπτιακά στρατεύματα από τις βάσεις της Ρόδου, της Κω και της Αλικαρ-
νασού θα προωθούνταν στη Σούδα για να αρχίσουν από εκεί την κύρια επι-
χείρηση: την εισβολή στην Πελοπόννησο.
Παράλληλα, οι Αιγύπτιοι θα ολοκλήρωναν την καταστολή της επανά-
στασης στην Κρήτη και οι Τούρκοι θα συνέχιζαν τις στρατιωτικές επιχειρή-
σεις στην Αιτωλοακαρνανία και τη Στερεά με βασικό σκοπό την κατάληψη
του Μεσολογγίου και της Ακρόπολης της Αθήνας, σημαντικών ερεισμάτων
των επαναστατών.
___________________
177. DURAND-VIEL, Les campagnes navales de Mohamet Ali et d’Ibrahim, τομ.
1, σ. 247. E. DRIAULT, Το Ανατολικό Ζήτημα, Μέρος Πρώτο, σ. 289.
178. Ν. ΜΠΟΤΑΣΗ, Η γαλλική Μοίρα της Ανατολής, Ναυτ. Επιθ., τευχ. 193, σ.
336-337, 345.
Οι προετοιμασίες των αιγυπτιακών δυνάμεων ήταν προσεκτικές και

μεθοδικές. Στην Αλεξάνδρεια συγκεντρώθηκαν σταδιακά δεκάδες πολεμικά
και περίπου 150 μεταγωγικά πλοία, καθώς και 16.000 στρατιώτες με πυρο-
βολικό και ιππικό. Άλλοι 8.000 άνδρες εκπαιδεύονταν στο Κάιρο, ενώ 8.500
βρίσκονταν ήδη στην Κρήτη. Ανάλογη ήταν η κινητοποίηση των τουρκικών
δυνάμεων. Στο Βόσπορο, περισσότερα από 45 πολεμικά πλοία άρχισαν να
ετοιμάζονται πυρετωδώς, ενώ 3.000 στρατιώτες περίμεναν να επιβιβαστούν
σε τριάντα μεγάλα μεταγωγικά σκάφη. Στη Λέσβο και στις απέναντι μικρα-
σιατικές ακτές είχαν αρχίσει να συγκεντρώνονται δεκάδες μικρά σκάφη και
φορτηγίδες, καθώς και 6.000 άνδρες που θα έπαιρναν μέρος στην επίθεση
κατά των Ψαρών.
Στην πλευρά των Ελλήνων η πολεμική προσπάθεια είχε τελείως ατο-
νήσει. Η επιχειρησιακή αδράνεια του εχθρού τους πρώτους μήνες του 1824
είχε δημιουργήσει ένα κλίμα εφησυχασμού. Αυτή, κατά κάποια έννοια, ευ-
νοούσε και τη διαμάχη μεταξύ των μνηστήρων της εξουσίας. Καθώς τα οι-
κονομικά της επανάστασης έβαιναν από το κακό στο χειρότερο, οι Έλληνες
(πολιτικοί και στρατιωτικοί) ηγέτες, παρά τις ανησυχητικές πληροφορίες για
τις πυρετώδεις προετοιμασίες των τουρκο-αιγυπτιακών δυνάμεων, προτι-
μούσαν να σπαταλούν τη ζωτικότητά τους ο ένας εναντίον του άλλου.
***
Στις αρχές του Ιανουαρίου 1824 το Βουλευτικό κήρυξε έκπτωτη την κυβέρ-
νηση Π. Μαυρομιχάλη και διόρισε νέα κυβέρνηση που την αποτελούσαν οι
Γ. Κουντουριώτης (πρόεδρος), Παναγ. Μπότασης (αντιπρόεδρος), Νικ. Λό-
ντος, Ανδρ. Ζαΐμης και Ιω. Κωλέττης.
Για λόγους ασφαλείας, ως έδρα της η νέα κυβέρνηση επέλεξε το Κρα-
νίδι, που βρίσκεται κοντά στις Σπέτσες και την Ύδρα. Η προηγούμενη κυ-
βέρνηση θεώρησε την απόφαση του Βουλευτικού παράνομη, μετέφερε την
έδρα της από το Ναύπλιο στην πιο ασφαλή Τρίπολη και με στρατιωτικό αρ-
χηγό τον Θ. Κολοκοτρώνη ετοιμάστηκε για την αναπόφευκτη σύγκρουση.
Το σχίσμα που δημιουργήθηκε στην ηγεσία της επανάστασης και η
επακολουθήσασα εμφύλια σύγκρουση δεν ήταν αποτέλεσμα των ταξικών δι-
αφορών ή των πολλών κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων. Οι πολι-
τικοί και στρατιωτικοί ηγέτες συγκρότησαν τότε δύο αντίπαλες παρατάξεις –
όπως έκαναν και αργότερα– με κύριο σκοπό να προασπίσουν τα τοπικά τους

συμφέροντα και να κερδίσουν ένα προνομιούχο πόστο στην κεντρική εξου-
σία.
Η παράταξη υπό τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη και τον Θ. Κολοκο-
τρώνη περιλάμβανε σχεδόν το σύνολο των προυχόντων της Πελοποννήσου
και τους τοπικούς οπλαρχηγούς. Η δύναμή της, όμως, περιοριζόταν από το
γεγονός ότι στην αντίπαλη παράταξη είχαν προσχωρήσει οι Ανδρέας Ζαΐμης
και Ανδρέας Λόντος, παρά τους ισχυρούς δεσμούς καταγωγής και συγγένει-
ας με τους άλλους Πελοποννήσιους προύχοντες.
Στην άλλη πλευρά, τον πυρήνα της νέας κυβέρνησης του Γ. Κουντου-
ριώτη αποτελούσαν οι Υδραίοι και οι Σπετσιώτες καραβοκυραίοι. Μαζί τους
συμπαρατάχτηκαν αρκετοί Ρουμελιώτες, με πρώτο τον Ιω. Κωλέτη που είχε
επιρροή στους οπλαρχηγούς της Ρούμελης, ο αγγλόφιλος Φαναριώτης Αλ.
Μαυροκορδάτος και οι ισχυροί Μωραΐτες Αν. Ζαΐμης και Αν. Λόντος.
Η παράταξη αυτή υπερείχε σε οικονομικά μέσα και επιπλέον ως νόμι-
μη κυβέρνηση περίμενε να εισπράξει τα χρήματα από το πρώτο εθνικό δά-
νειο που συνήφθη στο Λονδίνο (15 Φεβρουαρίου 1824).
Στις αρχές του 1824 ξεκίνησαν οι εχθροπραξίες μεταξύ της νέας κυ-
βέρνησης του Κρανιδίου και της έκπτωτης κυβέρνησης που είχε εγκαταστα-
θεί στην Τρίπολη. Η πρώτη τακτική κίνηση της κυβέρνησης Γ. Κουντουριώ-
τη ήταν να αποκλείσει από ξηρά και θάλασσα το Ναύπλιο, προκειμένου να
εξαναγκαστεί ο φρούραρχος Πάνος Κολοκοτρώνης να παραδώσει την πόλη.
Παράλληλα, ένοπλα κυβερνητικά σώματα κινήθηκαν προς την Κόρινθο, ό-
που, μετά από βραχύχρονη πολιορκία, κατέλαβαν το φρούριο της Ακροκο-
ρίνθου. Ενώ τα αντικυβερνητικά σώματα στην Κόρινθο και το Ναύπλιο εί-
χαν αδρανοποιηθεί, ένα άλλο κυβερνητικό στράτευμα υπό τους Αν. Ζαΐμη
και Αν. Λόντο προχώρησε χωρίς να συναντήσει ιδιαίτερη αντίσταση προς το
κέντρο του Μωριά και πολιόρκησε την Τρίπολη. Εκεί βρισκόταν η κύρια δύ-
ναμη των αντιφρονούντων, με επικεφαλής τον Θ. Κολοκοτρώνη.
Η κυβέρνηση είχε δώσει εντολή στους Αν. Ζαΐμη και Αν. Λόντο να
απαιτήσουν την άνευ όρων παράδοση των αντιπατριωτών, για να δώσουν
λόγο των πράξεών τους και να τους επιβληθεί η ανάλογη ποινή. Αυτοί, όμως,
προτίμησαν να αποφύγουν την πολεμική σύγκρουση με τους αδελφούς τους
Μωραΐτες και μετά από διαπραγμάτευση με τον Θ. Κολοκοτρώνη βρήκαν
συμβιβαστική λύση (31 Μαρτίου 1824).
Οι όροι του συμβιβασμού που πρότειναν οι πολιορκούμενοι και δέ-

χτηκαν οι εκπρόσωποι της κυβέρνησης ήταν να εγκαταλείψουν ανεμπόδιστοι
την πόλη, στην οποία δεν θα εισβάλλουν ούτε θα εγκατασταθούν τα κυβερ-
νητικά στρατεύματα. Επίσης, ο Θ. Κολοκοτρώνης συμφώνησε αργότερα να
παραδώσει ο γιος του Πάνος τα φρούρια του Ναυπλίου στη νέα κυβέρνηση
και να αποχωρήσει ελεύθερα με τους άνδρες του (7 Ιουλίου 1824).
Η συμβιβαστική αυτή συμφωνία αποδοκιμάστηκε από την κυβέρνηση
του Γ. Κουντουριώτη που επιθυμούσε την παραδειγματική τιμωρία των α-
νταρτών και γι’ αυτό εξέφρασε τη δυσαρέσκειά της στους Αν. Ζαΐμη και Αν.
Λόντο για τον τρόπο χειρισμού της υπόθεσης. Ωστόσο, η απόφαση των δύο
Πελοποννήσιων προυχόντων να διαπραγματευτούν και να πετύχουν συμβι-
βαστική λύση, ανέκοψε προσωρινά την εμφύλια σύγκρουση και επέτρεψε
στην κυβέρνηση του Γ. Κουντουριώτη να στρέψει –έστω και καθυστερημέ-
να– την προσοχή της στον αγώνα.
Η εμφύλια διαμάχη, κατά το πρώτο εξάμηνο του 1824, σε συνδυασμό
με τα αυξημένα οικονομικά προβλήματα, άφησε τους Έλληνες επαναστάτες
πιο απαράσκευους απ’ ό,τι ήταν τα δύο προηγούμενα χρόνια στην έναρξη
των τουρκικών εκστρατειών. Οι πύλες της ανατολικής και της δυτικής Ελ-
λάδας είχαν μείνει σχεδόν αφύλακτες και καμιά προσπάθεια δεν έγινε για να
ενισχυθεί η άμυνα του Κορινθιακού κόλπου και του Ισθμού της Κορίνθου.
Τα πλοία του τρινήσιου στόλου παρέμειναν ανενεργά στα λιμάνια ε-
πειδή την είσπραξη των δύο πρώτων δόσεων του εθνικού δανείου, που είχαν
φτάσει στη Ζάκυνθο, καθυστερούσε για τυπικούς (διαδικαστικούς) λόγους ο
Άγγλος διοικητής των Ιονίων νήσων. Εξάλλου η ηγεσία της επανάστασης
περίμενε ότι η οθωμανική επίθεση θα εκδηλωθεί στην ηπειρωτική Ελλάδα,
με την ίδια μορφή που είχε τα δύο προηγούμενα χρόνια. Γι’ αυτό και δεν
έδωσε προτεραιότητα στην κινητοποίηση του στόλου.
***
Στην Κρήτη η επανάσταση ψυχορραγούσε, καθώς ο Χουσεΐν μπέης είχε ε-

ντείνει τις επιθετικές του ενέργειες, επιδιώκοντας να ολοκληρώσει την κα-
ταστολή της προτού αρχίσουν οι μεγάλες τουρκο-αιγυπτιακές επιχειρήσεις
στο Αιγαίο και στην Πελοπόννησο.
Τα αιγυπτιακά στρατεύματα είχαν κατακλύσει σχεδόν ολόκληρη τη

Μεγαλόνησο. Αφού υπέταξαν τις ανατολικές και τις κεντρικές επαρχίες,
προχώρησαν δυτικά και το Φεβρουάριο 1824 κατέλαβαν και έκαψαν τον
Αποκόρωνα, ενώ απειλούσαν άμεσα το Σέλινο και την Κίσαμο. Ο απελπι-
σμένος Ιακ. Τομπάζης ενημέρωσε την κυβέρνηση και τους Υδραίους προ-
κρίτους για τη ζοφερή κατάσταση και ζήτησε να σταλούν άμεσα δεκαπέντε
τουλάχιστον πλοία και δύο πυρπολικά (υπό τον Αν. Μιαούλη), μαζί μ’ ένα
στρατιωτικό σώμα, ώστε να βοηθηθούν και κυρίως να εμψυχωθούν οι Κρή-
τες επαναστάτες. Έστειλε, μάλιστα, στην Ύδρα 50.000 γρόσια από εισφορές
των Κρητών που πρόσφεραν επίσης δύο πλοία τους για να χρησιμοποιηθούν
ως πυρπολικά (3 Μαρτίου 1824). Οι Υδραίοι απάντησαν ότι τα χρήματα των
Κρητών, μαζί με πρόσθετα που πίστευαν ότι θα συγκεντρώσουν από έρανο
στο νησί τους, επαρκούσαν για την κινητοποίηση δέκα πλοίων και δύο πυρ-
πολικών και ζήτησαν άλλα 25.000 γρ. για να αυξήσουν τον αριθμό τους179.
Τελικά στις 22 Μαρτίου έφυγαν για την Κρήτη μόνο 10 υδραίϊκα
πλοία και ένα πυρπολικό180, με επικεφαλής του στολίσκου τον Ανδρέα Κο-
σμά Κολμανιάτη, χωρίς, όμως, να μεταφέρουν ούτε ένα στρατιώτη. Εκ των
πραγμάτων, η επιχείρηση επρόκειτο να περιοριστεί στη διάσωση ατάκτων
ενόπλων Κρητών και γυναικοπαίδων.
Εν τω μεταξύ η κατάσταση στη Μεγαλόνησο είχε επιδεινωθεί ραγδαί-
α. Τα αιγυπτιακά στρατεύματα είχαν προχωρήσει προς τις νότιες ακτές κα-
ταστρέφοντας πολλά χωριά, μεταξύ των οποίων τα Σφακιά, την Ανώπολη
και το Λουτρό, όπου οι Έλληνες φεύγοντας έκαψαν τις αποθήκες με τα τρό-
φιμα και τα πολεμοφόδια.
Ο Ιακ. Τομπάζης μόλις πρόλαβε να διαφύγει από το Λουτρό (επίνειο
των Σφακίων) με μια άκατο και να φτάσει στους Καλούς Λιμένες, όπου ναυ-
λοχούσαν μερικά ελληνικά πλοία (11 Μαρτίου 1824). Τα υδραίϊκα πλοία πε-
ριέπλευσαν τα βόρεια παράλια της Μεγαλονήσου, προσπαθώντας να εκτι-
μήσουν την κατάσταση. Όταν πληροφορήθηκαν ότι ο Ιακ. Τομπάζης βρι-
___________________
180. Αυτά ήταν τα Άρης (Ανδρέας Κοσμά Κολμανιάτης), Αχιλλεύς (Δημ. Χρι-
στόφιλος), Λεωνίδας (Δημ. Κιοσές), Κέχρωψ (Σάββας Ανδρέου), Μέντωρ (Γκίκας Με-
θενίτης), Λυκομήδης (Βασ. Μπουντούρης), Αίολος (Θεοδ. Γκιώνης), Τιμολέων (Παντ.
Αιγινίτης ή Παντ. Πινότσης), Βατερλώ (Πέτρος Αναγν. Ζώτος), Διομήδης (Κοσμάς Α-
θρινός) και το πυρπολικό του Ανδρέα Πιπίνου.
σκόταν στα νότια παράλια, κινήθηκαν προς τα εκεί. Μικρές ομάδες ενόπλων
Κρητών βρήκαν καταφύγιο στα δυσπρόσιτα βουνά, ενώ χιλιάδες γυναικό-
παιδα στο φαράγγι της Αγ. Ρουμέλης περίμεναν τη σωτηρία τους από τη θά-
λασσα.
Μόλις ο υδραίϊκος στολίσκος βρήκε τον Ιακ. Τομπάζη στους Καλούς
Λιμένες, οι καπετάνιοι σε σύσκεψη αποφάσισαν να πάρουν όσο το δυνατόν
περισσότερα γυναικόπαιδα από τα νότια κρητικά παράλια και να τα μεταφέ-
ρουν στη Μονεμβασία. Τα υδραίϊκα πλοία σε δύο διαδρομές διέσωσαν περί-
που δέκα χιλιάδες γυναικόπαιδα, κι έτσι ολοκλήρωσαν την εκστρατεία τους
χωρίς κάποια πολεμική ενέργεια. Μαζί με τον υδραίϊκο στολίσκο αποχώρη-
σαν οριστικά από την Κρήτη και ο Ιακ. Τομπάζης με τη γολέτα Τερψιχόρη
και την 16η Απριλίου 1824 όλα τα πλοία επανέπλευσαν στο νησί τους.
Ο Χουσεΐν μπέης συμπλήρωσε το έργο του με μια επιδρομή στο Σέλι-
νο και την Κίσαμο, σκοτώνοντας ή αιχμαλωτίζοντας 600 γυναικόπαιδα που
είχαν καταφύγει στα Ελαφονήσια. Ολόκληρη τότε η Κρήτη βρέθηκε ξανά
κάτω από τον οθωμανικό έλεγχο, χάρη στον ασυγκράτητο και σκληρό Αιγύ-
πτιο στρατηγό. Ωστόσο, 1.000 περίπου ένοπλοι Κρητικοί παρέμειναν στα
βουνά της πατρίδας τους και με ανταρτοπόλεμο διατήρησαν τη φλόγα του
αγώνα, ενώ πολλοί μετακινήθηκαν στην Πελοπόννησο όπου σχημάτισαν ά-
τακτα σώματα και συνέχισαν να πολεμούν εναντίον των στρατευμάτων του
Ιμπραήμ. Άλλοι 600 ένοπλοι Κρητικοί, που διέφυγαν στην κοντινή Κάσο,
πολέμησαν εκεί και αρκετοί θυσιάστηκαν κατά την επίθεση των δυνάμεων
του Χουσεΐν μπέη στο νησί, ένα μήνα αργότερα.
***
Τον Απρίλιο 1824 οι αιγυπτιακές και οι τουρκικές δυνάμεις ξεκίνησαν σχε-
δόν ταυτόχρονα τις εκστρατείες τους για να υλοποιήσουν τους πρώτους α-
ντικειμενικούς σκοπούς τους: την καταστροφή της Κάσου και των Ψαρών.
Στις 17 Απριλίου βγήκε από τα Δαρδανέλλια ο τουρκικός στόλος απο-
τελούμενος από ένα δίκροτο (ναυαρχίδα του Χοσρέφ), δύο μεγάλες φρεγά-
τες, σαράντα πέντε μικρότερες φρεγάτες, κορβέτες, βρίκια, γολέτες και αρ-
κετά μεταγωγικά στα οποία επέβαιναν ισχυρά τμήματα γενίτσαρων.
Στις 22 Απριλίου έφτασε στη Σκόπελο κι από εκεί έστειλε μερικά με-
ταγωγικά, με στρατιώτες και εφόδια, να εισπλεύσουν στο Βόρειο Ευβοϊκό με
τη συνοδεία τεσσάρων φρεγατών/κορβετών.
Μία ημέρα μετά οι τουρκικές φρεγάτες εμφανίστηκαν έξω από τη

Χαλκίδα και αμέσως ένα ψαριανό μίστικο και δύο πυρπολικά, που διατη-
ρούσαν χαλαρό ναυτικό αποκλεισμό, αποχώρησαν προς νότο. Το μίστικο και
το πυρπολικό του Νικ. Βρατσάνου κατάφεραν να διαφύγουν, αλλά το δεύτε-
ρο πυρπολικό (καπ. Δημ. Κουτσούκος) αναγκάστηκε να αυτοκαταστραφεί
στον όρμο της Λάρυμνας για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων, ενώ και
μια σπετσιώτικη γολέτα, που δρούσε επίσης στην περιοχή, αυτοβυθίστηκε
για τον ίδιο λόγο. Τα τμήματα των γενίτσαρων αποβιβάστηκαν από τα μετα-
γωγικά και διέλυσαν σύντομα την πολιορκία των ατάκτων του Οδ. Ανδρού-
τσου, μετά δε τον ανεφοδιασμό και την ενίσχυση της φρουράς, ο τουρκικός
στολίσκος επανέπλευσε στη Σκόπελο.
Ο Χοσρέφ, με ολόκληρη την αρμάδα, κατέπλευσε στις 2/3 Μαΐου στη
Θεσσαλονίκη, αφού προηγουμένως είχε διαδώσει ότι θα πάρει από εκεί ενι-
σχύσεις και θα επανέλθει για να συνεχίσει τις επιχειρήσεις στην περιοχή
Σποράδων - Εύβοιας. Πράγματι, στο Θερμαϊκό επέβησαν στα τουρκικά
πλοία περίπου 3.000 στρατιώτες που είχαν συγκεντρώσει οι τοπικοί μπέη-
δες181 και η αρμάδα απέπλευσε, στις 17 Μαΐου, με προορισμό όχι την Εύβοια
ή τις Σποράδες, αλλά το Σίγγρι της Λέσβου. Εκεί ο Χοσρέφ θα ολοκλήρωνε
τις ετοιμασίες του για να επιτεθεί στα Ψαρά.
***
Παράλληλα οι Αιγύπτιοι συμπλήρωναν τις προπαρασκευαστικές κινή-
σεις τους και έως το τέλος του πρώτου δεκαήμερου του Μαΐου είχαν συγκε-
ντρώσει ισχυρή δύναμη για την επίθεση εναντίον της Κάσου. Ένας στολί-
σκος από 25 πολεμικά και μεταγωγικά πλοία, στα οποία επέβαιναν 1.500
στρατιώτες απέπλευσε στις 16 Απριλίου (υπό τον Ισμαήλ Τζιμπραλτάρ) από
την Αλεξάνδρεια για τη Σούδα, όπου και βρήκε άλλα δώδεκα αιγυπτιακά
πολεμικά. Εν τω μεταξύ ο Χουσεΐν μπέης είχε επιλέξει και προετοιμάσει
στην Κρήτη άλλους 2.000 Αλβανούς και Αιγύπτιους στρατιώτες, για να ενι-
σχύσουν κι αυτοί την αποβατική δύναμη.
___________________
181. Κατά μία πληροφορία, από καπετάνιο ευρωπαϊκού εμπορικού πλοίου, που
έφτασε στα Ψαρά τις πρώτες ημέρες του Ιουνίου 1824, ο Χοσρέφ μπόρεσε να πάρει από
τη Θεσσαλονίκη μόλις 800 στρατιώτες. (Βλ. Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ. 200).
Από το φθινόπωρο του 1823 πλήθαιναν οι πληροφορίες ότι μια επίθε-

ση κατά της Κάσου ήταν στα σχέδια του Μωχάμετ Άλι.
Στα μέσα Ιανουαρίου 1824 ένας στολίσκος αιγυπτιακών πολεμικών
πλοίων περιέπλευσε τις ακτές της Κάσου και αντάλλαξε μερικούς κανονιο-
βολισμούς με την οχυρή ντάπια των τριάντα πυροβόλων, που ήταν εγκατε-
στημένη πάνω από τον όρμο του Εμπορειού182 και κάλυπτε τα τέσσερα χω-
ριά του νησιού (Αγ. Μαρίνα, Παναγία, Πόλιο και Αρβανιτοχώρι). Η ενέρ-
γεια αυτή των Αιγυπτίων, όπως φαίνεται, είχε σκοπό να εντοπίσουν τα κα-
τάλληλα σημεία για την απόβαση και να εξακριβώσουν τις αμυντικές δυνα-
τότητες του νησιού. Οι φόβοι των Κασίων για επικείμενη επίθεση στο νησί
τους αυξήθηκαν, ιδιαίτερα όταν πέρασαν το στενό Κάσου - Κρήτης τα πλοία
του Τζιμπραλτάρ, που είχαν προορισμό τη Σούδα. Οι πρόκριτοι και οι κά-
τοικοι της Κάσου έγραψαν τότε στην κυβέρνηση (12 Μαΐου 1824):
«Εστί φανερά […] η απειλή την οποίαν δοκιμάζομεν παρά του
αιγυπτιακού στόλου […] ημείς εσμέν (είμαστε) εις μέγαν κίνδυνον
και φόβον […]»183.
Την 14η Μαΐου εμφανίστηκε στη δυτική πλευρά της Κάσου ο αιγυπτι-
ακός στόλος αποτελούμενος από πέντε φρεγάτες (οι δύο ήταν τουρκικές),
δέκα βρίκια και δέκα γαλιότες. Οι φρεγάτες πλησίασαν την ακτή και άρχισαν
σφοδρό κανονιοβολισμό εναντίον της κασιώτικης ντάπιας, η οποία απάντησε
στα πυρά.
Το σκηνικό αυτό διατηρήθηκε για τρεις ημέρες, καθώς τα αιγυπτιακά
πλοία κατά διαστήματα αντάλλασαν πυρά με το κασιώτικο επάκτιο πυροβο-
λείο και παράλληλα κατόπτευαν τις (ανατολικές και δυτικές) ακτές του νη-
σιού.
Την πρώτη ημέρα η φρεγάτα Africa (60 πυροβόλων) στην οποία επέ-
βαινε ο Ισμαήλ Τζιμπραλτάρ, προσπαθώντας να πλησιάσει όσο το δυνατόν
περισσότερο το κασιώτικο πυροβολείο, προσέκρουσε σε ύφαλο. Αναγκά-
στηκε, λοιπόν, να αποχωρήσει και να καταπλεύσει στη Ρόδο για εκτεταμένες
επισκευές στο εκεί τουρκικό ναυπηγείο. Αν και ο Αιγύπτιος στόλαρχος έδω-
σε εντολή στα λοιπά πλοία να διατηρήσουν τον αποκλεισμό του νησιού, η
___________________
182. Το Εμπορειό ήταν τότε αξιόλογος οικισμός, βόρεια του χωριού Παναγία. Η
σημερινή πρωτεύουσα του νησιού Φρυ άρχισε να αναπτύσσεται, δυτικότερα, από το
1840.
183. ΔΙΟΝ. ΚΟΚΚΙΝΟΥ, Η Ελληνική Επανάστασις, τομ. 4, σ. 211.
σφοδρή κακοκαιρία που ξέσπασε τη 17η Μαΐου τα διασκόρπισε και τα υπο-

χρέωσε να καταφύγουν μερικά στην Κρήτη και άλλα στη Ρόδο184.
Έτσι, η αποβατική ενέργεια των Αιγυπτίων κατά της Κάσου ανεστάλη,
αλλά οι Κάσιοι ήταν πεπεισμένοι ότι σύντομα ο εχθρικός στόλος θα επέ-
στρεφε για να την πολιορκήσει. Γι’ αυτό και στις 17 Μαΐου έγραψαν πάλι
στην κυβέρνηση:
«Με μεγίστην βίαν γράφομεν όλοι οι ομογενείς κάτοικοι της
νήσου Κάσου κλαιόμενοι εις την Σεβαστήν Διοίκησιν, ειδοποιούντες
την υμετέραν κορυφήν, ότι τρεις ημέρας έχει σήμερον ο αιγυπτιακός
στόλος όπου, έχει πλόκον την νήσον ημών, καθ’ όλα τα μέρη· μάλι-
στα την ημέραν της Αναλήψεως μας έκανε ένα φοβερόν πόλεμον […]
λοιπόν παρακαλούμεν την Σεβαστήν ημών Διοίκησιν και μητέρα να
μας προφθάσει βοήθειαν θαλάσσιον και λοιπά· δι’ όνομα και αγάπην
θεού, κάμετε έλεος διά ημάς τους κατοίκους της νήσου Κάσου, επει-
δή και η γενναιότης και μεγαλοψυχία ημών είναι μεν πρόθυμος, ό-
μως κατά την θαλάσσιον δύναμιν πολύ σας παρακαλούμεν να μας
προφθάσετε […] παρακαλούμεν μετά δακρύων, αμέσως και χωρίς
αναβολήν καιρού να μας προφθάσετε εις την άνωθεν θαλάσσιον δύ-
ναμιν. Έτι παρακαλούμεν εις μπαρούτια και εις βόλια […]».185
Την ίδια ημέρα έστειλαν επιστολή με ανάλογο περιεχόμενο και προς τους
«Προύχοντες ομογενείς της νήσου Ύδρας» και εκλιπαρούσαν
«διά έλεος του Θεού να μας προφθάσετε θαλάσσιον δύναμιν, όσον
τάχιστα τοσούτον κάλλιστον και συμφερώτερον»,
ζητούσαν δε και
«τρία ή τέσσαρα μεγάλα κανόνια της στερεάς, και εις μπαρούτια και
εις βόλια από μίαν, ή δύο, ή τριών οκάδων το βάρος»186.
___________________
184. Κατά μία πληροφορία, ο Χουσεΐν μπέης επέβαινε των πλοίων με 2.000
στρατιώτες και σκόπευε να εκτελέσει τότε την απόβαση. Έστω κι αν αρκετά αιγυπτιακά
πλοία, που απέπλευσαν από την Αλεξάνδρεια τη 16η Απριλίου, δεν είχαν φτάσει ακόμη
στη Σούδα εξαιτίας των ισχυρών αντίθετων ανέμων (βλ. ΝΙΚ. ΜΑΥΡΗ, Ιστορικόν Αρχείον
Κάσου, τομ. 1, σ. 281).
Κατ’ άλλη, όμως, εκτίμηση, ο Χουσεΐν απέβλεπε σε πρώτη φάση να επιδείξει τη
δύναμή του, για να εκφοβίσει τους Κασίους και τους πείσει να υποταχθούν χωρίς αντί-
σταση (βλ. ΔΙΟΝ. ΚΟΚΚΙΝΟΥ, Η Ελληνική Επανάστασις, τομ. 4, σ. 211).
185. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Υπόμνημα Ψαρών, τομ. 1, σ. 417.
186. Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ. 187. Στην επιστολή των Κασίων, με ημερομηνία
17 Μαΐου 1824, υποσημειώθηκε από τους Υδραίους ότι ελήφθη την 25η Μαΐου («25 ιδί-
ου ήλθεν»).
Στην έκκληση των Κασίων, η κυβέρνηση απάντησε την 27η Μαΐου

1824:
«Ελήφθησαν αι τρεις αναφοραί σας, αι μεν δύο γραμμέναι κατά
τας δώδεκα του τρέχοντος, και η άλλη κατά τας δεκαεπτά· εγνώσθη-
σαν τα ενδιαλαμβανόμενα. Η Διοίκησις, ως κοινή μήτηρ δεν θέλει
αδιαφορήσει και εις τας πολεμικάς χρείας και φθάσαντος του δανεί-
ου θέλει σας οικονομήσει αναλόγως.
Τα πολεμικά πλοία εξ Ύδρας και Σπετσών δεν εκπλέουσιν ακόμη
εξ αιτίας όπου το ταμείον δεν έχει χρήματα να πληρώση τους ναύτας·
άμα όμως φθάσουν τα χρήματα να πληρωθούν οι ναύται θέλουν έ-
βγει ευθύς επειδή είναι έτοιμα. Απορεί η Διοίκησις παρατηρούσα ότι
έχετε έλλειψιν εφοδίων ενώ ειξεύρει ότι και πρότερον είσθε εφωδια-
σμένοι από αυτά και τελευταίον λαβόντες τα όσα εκ Κρήτης έφθασαν
αυτόθι, εφοδιάσθητε έτι μάλλον […] αν ο εχθρικός στόλος αποτολ-
μήση να πλησιάση εις την νήσον ταύτην και να φροντίση να κάμη
έφοδον, η Διοίκησις γνωρίζουσα την γενναιότητά σας και την από-
φασίν σας να θυσιασθήτε πάντες υπέρ πίστεως πατρίδος, πληροφο-
ρηθείσα ότι και αρκετά ξένα άρματα (εννοεί τους 600 ενόπλους
Κρήτες) ευρίσκονται εις την νήσον σας, είναι βεβαία ότι θέλετε δώ-
σει τρόμον εις τον εχθρόν και ματαιώσαντες τους ολεθρίους σκοπούς
των, θέλετε τιμήσει το όνομά σας εις τα ελληνικά όπλα»187.
Η αποκαρδιωτική αυτή επιστολή δεν είχε πια καμιά σημασία, αφού από
την 26η Μαΐου η αιγυπτιακή δύναμη, αποτελούμενη από 4 μεγάλες φρεγά-
τες, 6 κορβέτες, 10 βρίκια και τουλάχιστον 20 μεταγωγικά σκάφη με 2-3.000
στρατιώτες, είχε επανέλθει στην Κάσο.
Στη νεότευκτη φρεγάτα Sürreya (δώρο του σουλτάνου στον Μωχάμετ
Άλι) επέβαινε ο Χουσεΐν μπέης που είχε την αρχηγία της όλης επιχείρησης
και ήταν αποφασισμένος αυτή τη φορά να την περατώσει με επιτυχία. Στο
μικρό βραχώδες και άγονο νησί (66 τ.χμ.), με τους 6.000 μόνιμους κατοίκους
είχαν καταφύγει και αρκετοί Κρήτες. Περίπου 600 Κάσιοι και 600 Κρήτες
ήταν ένοπλοι και επάνδρωναν τις οχυρές θέσεις γύρω από το λιμάνι και στη
βόρειο-ανατολική πλευρά του νησιού, ενώ στις πιο απόκρημνες δυτικές α-
κτές υπήρχαν μόνο φυλάκια για να ειδοποιούν τους προκρίτους στο διοικη-
___________________
τήριο (εγκατεστημένο στο χωριό Αγ. Μαρίνα) σε περίπτωση εχθρικής απει-

λής.
Δύο αιγυπτιακές μοίρες απέκλεισαν τα αγκυροβολημένα στο Εμπορειό
και το Αυλάκι εξοπλισμένα βρίκια και δεκάδες μικρότερα σκάφη, ενώ τρεις
φρεγάτες βομβάρδιζαν επί διήμερο τη ντάπια στο Εμπορειό (λιμάνι) του νη-
σιού και τα χωριά Αγ. Μαρίνα και Παναγία. Τη νύκτα της 27/28 Μαΐου εκ-
δηλώθηκε αποβατική ενέργεια στον όρμο του Εμπορειού από 18 αιγυπτιακά
πλοιάρια, υποστηριζόμενα από τα πυρά πολλών βρικίων και γολετών. Οι ε-
πιβαίνοντες στα πλοιάρια στρατιώτες έβαλλαν, επίσης, καταιγιστικά με τα
τουφέκια τους.
Ο Χουσεΐν έκανε, προφανώς παραπλανητικά, τους υπερασπιστές του
νησιού να επικεντρώσουν την προσοχή τους σ’ αυτή την περιοχή, ενώ την
ίδια ώρα 200 Αλβανοί (οι περισσότεροι χριστιανοί), με επικεφαλής τον χιλί-
αρχο (binbasi) Moussa, αποβιβάστηκαν ανενόχλητοι στον αφύλακτο όρμο
Αντιπέρατο της δυτικής ακτής, κοντά στο χωριό Αγ. Μαρίνα188.
Το προγεφύρωμα αυτό επέτρεψε στον Χουσεΐν να αποβιβάσει περίπου
2.000 στρατιώτες το πρωί της 28ης Μαΐου και από τα νότια να προχωρήσει
ταχύτατα προς τα τέσσερα χωριά του νησιού. Οι αμυνόμενοι εγκατέλειψαν
τις θέσεις τους και αποσύρθηκαν στα υψώματα έχοντας χάσει περίπου 100
άνδρες, ενώ οι Αιγύπτιοι είχαν απώλειες μόνο 9 στρατιώτες.
Ο Χουσεΐν ζήτησε από τους Κάσιους να δηλώσουν υποταγή αν ήθελαν
να αποφύγουν το θάνατο, πράγμα που δέχτηκαν πρώτοι οι πανικόβλητοι κά-
τοικοι της Αγ. Μαρίνας και του Αρβανιτοχωρίου μόλις οι Αιγύπτιοι στρα-
τιώτες έφτασαν στις παρυφές των χωριών τους. Αρκετοί πρόκριτοι διέφυγαν
στην Αστυπάλαια και μόνο ο Μάρκος Μαλλιαράκης αντιστάθηκε με λίγους
ενόπλους στο χωριό Πόλιον, επί τέσσερις ώρες, προκαλώντας το θάνατο
τριάντα Αιγυπτίων στρατιωτών. Όταν τελικά ο γενναίος καπετάνιος αιχμα-
λωτίστηκε και μεταφέρθηκε μπροστά στο Χουσεΐν μπέη, κατάφερε να απαλ-
λαγεί από τα δεσμά του και αρπάζοντας ένα μαχαίρι προσπάθησε να επιτεθεί
στον Αιγύπτιο στρατηγό, αλλά πολλοί Αλβανοί της φρουράς τον πρόλαβαν
και τον θανάτωσαν με τις ξιφολόγχες τους.
___________________
188. Αναφέρεται ότι καθοδηγητής του τμήματος αυτού ήταν κάποιος Κάσιος,
ονόματι Ζαχαρίας, εγκατεστημένος στη Ρόδο.
í.ÁÑÌÁÈÉÁ ÊÁÓÏÕ
3 4
5 1
Åìðïñåéü
Áãßá Ìáñßíá
Ðáíáãßá
ÏÑÌÏÓ
ÁÍÔÉÐÅÑÁÔÏÓ Ðüëéïí
Áñâáíéôï÷þñéïí
í.ÊÁÓÏÓ
ÏÑÌÏÓ
2 ÁÕËÁÊÉ
Ç áéãõðôéáêÞ åðßèåóç óôçí ÊÜóï

27-28 ÌáÀïõ 1824
ÕÐÏÌÍÇÌÁ
1. Ðõñïâïëåßï (íôÜðéá) ôïõ ëéìáíéïý (Åìðïñåéü) ìå 30 ðõñïâüëá.
2. Áðïêëåéóìüò êáóéþôéêùí ðëïßùí áðü áéãõðôéáêÞ ìïßñá óôïí üñìï ÁõëÜêé.
3. Áðïêëåéóìüò êáóéþôéêùí ðëïßùí áðü áéãõðôéáêÞ ìïßñá óôïí üñìï Åìðüñåéï.
4. ÐáñáðëáíçôéêÞ áéãõðôéáêÞ åðßèåóç.
5. ÁéãõðôéáêÞ áðüâáóç óôïí üñìï ÁíôéðÝñáôï.
Ðïñåßá áéãõðôéáêïý óôñáôïý.
Ο Γ. Σαχτούρης στο Ημερολόγιό του εξαίρει τον ηρωικό θάνατο του

Μ. Μαλλιαράκη, αλλά κατακρίνει πικρόχολα τη στάση των Κασίων. Όπως
γράφει:
«Τοιούτον τέλος έδωσεν ο γενναίος κπ. Μάρκος, ενώ όλοι οι λοιποί
συμπατριώται του, οίτινες ήδη τέσσαρα χρόνια έκαμαν τόσας ανδρα-
γαθίας, εφάνησαν ήδη τόσον άνανδροι και δειλοί, ώστε να προσκυ-
νήσωσιν εις τους τυράννους των και να τοις παραδώσωσιν τα άρμα-
τα όπου με τόσους ιδρώτας και πόνους απέκτησαν χωρίς καν να τα
αδιάσουν»189.
Ο Χουσεΐν επέτρεψε στους στρατιώτες του τη λεηλασία και την αιχ-
μαλωσία γυναικόπαιδων για ένα 24ωρο. Εκατοντάδες γυναικόπαιδα190 συ-
γκεντρώθηκαν και στάλθηκαν στην Αίγυπτο, ενώ μερικοί πρόκριτοι εκτελέ-
στηκαν και άλλοι κρατήθηκαν ως όμηροι. Οι Αιγύπτιοι στρατιώτες επιδόθη-
καν όχι μόνο σε λεηλασίες, εμπρησμούς και στην αιχμαλωσία γυναικόπαι-
δων, αλλά και σε βιασμούς γυναικών και δολοφονίες άοπλων ανδρών, παρά
την προσπάθεια μερικών χριστιανών Αλβανών να τους εμποδίσουν.
Μετά το πρώτο 24ωρο, ο Χουσεΐν έδωσε αμνηστία και αυτοί που εί-
χαν καταφύγει στα βουνά κατέβηκαν και παρέδωσαν τα όπλα. Τιμώρησε,
μάλιστα, όσους στρατιώτες του συνέχισαν τις βιαιοπραγίες και κρέμασε
τρεις για παραδειγματισμό. Ο ευφυής Χουσεΐν, με απειλές και ταυτόχρονα
πνεύμα επιείκειας, κατάφερε να πείσει πεντακόσιους Κάσιους ναυτικούς να
υπηρετήσουν στα αιγυπτιακά πλοία, υποσχόμενος και μισθό 50 γροσίων191.
Για να εξασφαλιστεί, πάντως, η νομιμοφροσύνη τους, ο Αιγύπτιος στρατη-
γός φρόντισε να μετοικήσουν στο Κάιρο ορισμένα μέλη των οικογενειών
τους. Τα λάφυρα των Αιγυπτίων ήταν πλούσια. Δεκαοκτώ οπλισμένα βρίκια
και γολέτες και περίπου είκοσι μικρότερα σκάφη, ενώ τρία βρίκια χωρίς άρ-
μενα πυρπολήθηκαν. Επίσης είκοσι φορτία ναυπηγικής ξυλείας και μεγάλες
___________________
189. Ημερολογιο πολεμικού βεργαντίνου Αθηνά, σ. 4.
190. Οι παραμείναντες στην Κάσο κάτοικοι, αμέσως μετά την πτώση του νησιού,
είπαν ότι απήχθησαν 1.500 έως 2.000 γυναικόπαιδα (βλ. Ημερολόγιο σπετσιώτικου βρι-
κίου Επαμεινώνδας, στο άρθρο ΕΜΜ. ΛΟΥΖΗ, Η προς Κάσο και Ψαρά εκστρατεία του ελ-
ληνικού στόλου, Ναυτ. Επιθεώρηση, τεύχ. 548, Ιούλιος-Αύγουστος 2004, σ. 117 και Η-
μερολόγιο πολ. βεργαντίνου Αθηνά, σ. 5). Σε γαλλικά και αγγλικά διπλωματικά έγγραφα
αναφέρονται 800 έως 900 τα απαχθέντα γυναικόπαιδα (Αρχείο Κάσου, τομ. 1, σ. 281,
284).
191. Ημερολόγιο βεργαντίνου Αθηνά, σ. 5. Αρχείο Κάσου, τομ. 1, σ. 284.
ποσότητες τροφίμων, εκλεκτών υφασμάτων, πολύτιμων αντικειμένων και

χρημάτων, που είχαν συσσωρεύσει στο άγονο νησί τους οι Κάσιοι κουρσά-
ροι για την επιβίωση των οικογενειών τους.
Μετά την κατάληψη της Κάσου, δήλωσαν αμέσως υποταγή η Κάρπα-
θος και η Σύμη, που υποχρεώθηκαν να ενισχύσουν με ναύτες τα αιγυπτιακά
πληρώματα και να καταβάλλουν τους οφειλόμενους φόρους τριών χρόνων.
Ακολούθησαν μοιραία η Λέρος, η Κάλυμνος και τα άλλα γειτονικά νησιά,
σύντομα δε ο φόβος απλώθηκε στις Κυκλάδες και η ανησυχία έφτασε μέχρι
τις Σπέτσες και την Ύδρα.
Το πρώτο δεκαήμερο του Ιουνίου, καθώς η επαναστατική κυβέρνηση
και οι Υδραιο-Σπετσιώτες πρόκριτοι μάθαιναν την πτώση της Κάσου, οι
πληροφορίες από την Αλεξάνδρεια πιστοποιούσαν τις γιγαντιαίες ετοιμασίες
των αιγυπτιακών δυνάμεων για την επικείμενη εκστρατεία του Ιμπραήμ στον
ελλαδικό χώρο192. Πληροφορίες για τη συνδυασμένη μεγάλη εκστρατεία των
Τούρκων και των Αιγυπτίων άρχισαν να παίρνουν οι πρόκριτοι των νησιών
και η επαναστατική κυβέρνηση από τις αρχές του 1824 και είχαν πια πειστεί
ότι τον κύριο ρόλο επρόκειτο να παίξουν οι ναυτικές δυνάμεις των αντιπά-
λων.
Η αιγυπτιακή επίθεση στην Κάσο και η ενδεχόμενη (κατά τις πληρο-
φορίες) επίθεση του Χοσρέφ στη Σάμο ή/και στα Ψαρά, εκτιμήθηκε από την
κυβέρνηση ότι αποτελούν τις προκαταρκτικές επιχειρήσεις της μεγάλης ε-
χθρικής εκστρατείας. Ζήτησε, λοιπόν, με γράμμα της 3ης Ιουνίου 1824 από
τους Υδραιο-Σπετσιώτες να στείλουν δύο ταχέα πλοία τους στις ακτές της
Αιγύπτου για να παρακολουθούν τις κινήσεις του αιγυπτιακού στόλου, που
αναμφίβολα ως κύρια αποστολή είχε τη μεταφορά των στρατευμάτων του
Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο. Προέτρεπε, επίσης, τους Υδραιο-Σπετσιώτες
να τον κτυπήσουν στα νερά της Ρόδου και κατέληγε «από την θαλάσσιον δύ-
ναμίν μας κρέμαται εφέτος η τύχη της Ελλάδος· και όταν ματαιωθώσι του
Μεχμέτ Αλή πασά οι ολέθριοι σκοποί εγκαίρως, πρέπει να ονομασθήτε οι σω-
τήρες της Ελλάδος». Οι Υδραίοι απάντησαν στην κυβέρνηση (8 Ιουνίου
1924) ότι, σύμφωνα με πληροφορία από την Αλεξάνδρεια, η απόβαση των
αιγυπτιακών στρατευμάτων στην Πελοπόννησο θα γινόταν αφού προηγου-
___________________
192. Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ. 199, 201, 207-208.
μένως υποταγεί η Ύδρα και ότι αντί κατασκοπευτικών σκαφών είχαν απο-
φασίσει να στείλουν ολόκληρο στολίσκο193.
Ωστόσο χρήματα για την κινητοποίηση των πλοίων δεν υπήρχαν και η
κυβέρνηση έστελνε απλώς ενθαρρυντικά γράμματα στους νησιώτες· με υπο-
σχέσεις ότι σύντομα θα τους δοθούν χρήματα από την αναμενόμενη πρώτη
δόση του αγγλικού δανείου, που είχε μπλοκαριστεί στη Ζάκυνθο από την 11η
Απριλίου. Έτσι, την προπαρασκευή των υδραίϊκων και των σπετσιώτικων
πλοίων ανέλαβαν οι κοινότητες των νησιών. Οι Υδραίοι πρόκριτοι δανεί-
στηκαν στις 4 Μαΐου από τους Νικ. Καλέργη και Εμμ. Ξένο συνολικά
60.000 γρ., ενώ από τους ίδιους αγόρασαν με πίστωση στις 17 και 19 Μαΐου
2.874 οκάδες πυρίτιδας και 3.000 βλήματα πυροβόλων194. Την 7η Ιουνίου οι
Υδραίοι δανείστηκαν από τον Τήνιο Ιακ. Καγκάδη 1.000 γρ., πράξη που
μαρτυρά την πολύ άσχημη κατάσταση των οικονομικών της κοινότητας.
Οι Σπετσιώτες, δυσαρεστημένοι από κάποιο σε βάρος τους οικονομικό
διακανονισμό των Υδραίων με την κυβέρνηση, δήλωσαν ότι ο στολίσκος
τους θα αποπλεύσει μόνο αν εφοδιαζόταν με πυρομαχικά από την κυβέρνη-
ση ή από τα αγορασθέντα (με κυβερνητική πιστωτική κάλυψη) από την κοι-
νότητα της Ύδρας.
Εν τω μεταξύ την 14η Ιουνίου έφτασε στην Ύδρα ένας Κάσιος βου-
λευτής που είπε στους προκρίτους ότι η Κάσος αντιστεκόταν ακόμη και ζη-
τούσε απεγνωσμένα βοήθεια195. Οι Υδραίοι ενημέρωσαν αμέσως τους Σπε-
τσιώτες και παρά τα οικονομικά και τ’ άλλα προβλήματα, οι στολίσκοι των
δύο νησιών απέπλευσαν τελικά για την Κάσο.
Πρώτος αναχώρησε στις 16 Ιουνίου ο σπετσιώτικος στολίσκος, αποτε-
λούμενος από δεκαέξι πλοία και δύο πυρπολικά196 υπό τον Κων. Μπουκου-
___________________
193. Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ. 196-197, 201, 207.
194. Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ. 159, 186, 188.
196. Ήταν τα πλοία Περικλής (Κων. Μπουκουβάλας), Ποσειδών (Αναργ. Π. Χ’’
Αναργύρου), Διομήδης (Θεοδόσης Γκ. Μπότασης), Ηρακλής (Αναργ. Α. Χ’’ Αναργύ-
ρου), Επαμεινώνδας (Νικ. Τσοχαντάρης), Σόλων (Νικ. Μυλωνάς), Αχιλλεύς (Ιω. Α. Κυ-
ριακού), Ξενοφών (Ιω. Παντελή), Αχιλλεύς (Θεοδ. Δ. Ορλώφ), Επαμεινώνδας (Γεωργ.
Κ. Κοκοράκης), Κόντε Μπένιξ (Γκ. Τσούπας), Αλέξανδρος (Γεωρ. Χ’’Ανδρέα), Παγκρα-
τίων (Κυρ. Ανδρούτσος), Ιερά Συμμαχία (Κοσμάς Λάμπρου), Λυκούργος (Ιω. Σάντου),
Λυκούργος (Θεοδ. Σάντου) και τα πυρπολικά με καπ. τον Λαζ. Μουσιού και τον Πάνο
Σταμ. Καλομοίρη.
βάλα. Την επόμενη ημέρα ακολούθησε ο στολίσκος της Ύδρας με δέκα

πλοία και δύο πυρπολικά197 υπό τον Γεωρ. Σαχτούρη, ενώ στις 24 Ιουνίου
προστέθηκε σ’ αυτόν και το βρίκι Αίολος (καπ. Θεοδ. Γκιώνης).
Οι Υδραίοι προετοίμαζαν ένα δεύτερο στολίσκο με σκοπό να ισχυρο-
ποιήσουν τη ναυτική τους δύναμη στο ανατολικό Αιγαίο, όπου, σύμφωνα με
τις πληροφορίες και τις εκτιμήσεις, θα συγκεντρώνονταν αρχικά οι στόλοι
των Τούρκων και των Αιγυπτίων.
Το μεσημέρι της 20ης Ιουνίου, τα περισσότερα σπετσιώτικα και υδραί-
ϊκα πλοία συναντήθηκαν στη Σαντορίνη, το δε απόγευμα, μετά από συμβού-
λιο των καπετάνιων, ο πλους συνεχίστηκε προς την Κάσο. Όταν το σούρου-
πο της επόμενης ημέρας, τα υδραιο-σπετσιώτικα πλοία έφτασαν στο νησί, έ-
μαθαν ότι ο αιγυπτιακός στόλος, με τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους, είχε α-
ναχωρήσει για την Αλεξάνδρεια, αφού προηγουμένως ο Χουσεΐν εγκατέστησε
Τούρκο διοικητή, αποκαθιστώντας και τυπικά την οθωμανική εξουσία.
Ο Μωχάμετ Άλι, ενθουσιασμένος που είχε απαλλαγεί από την κουρ-
σάρικη δράση των Κασίων, επιφύλαξε πανηγυρική υποδοχή στο στόλο του.
Αντίθετα, η απογοήτευση ήταν διάχυτη στα πληρώματα των ελληνικών
πλοίων, που είχαν χάσει κρίσιμο χρόνο μετά τον άσκοπο πλου στην Κάσο.
Το πρωί της 22ας Ιουνίου, ο Γεωρ. Σαχτούρης συγκάλεσε συμβούλιο
των καπετάνιων και αποφασίστηκε να ερωτηθούν οι Κάσιοι αν επιθυμούσαν
να μεταφερθούν σε άλλα μέρη με τα υδραιο-σπετσιώτικα πλοία «πλην όλοι
(οι Κάσιοι) έκλιναν να μείνουν (στο νησί τους), φοβούμενοι, ως λέγουν, μην
υποφέρουν εις την ξένην γην τα όσα υποφέρουν οι Χίοι, Αϋβαλιώται και Κρή-
ται. Επροσκαλέσαμεν να εμβαρκαρισθούν και οι ναύται, πλην ούτοι προφασι-
ζόμενοι τους συγγενείς όπου είχον σκλαβομένους, δεν ηθέλησαν να έλθουν.
Εκάμαμεν σενιάλο δια τούτο να βαλθούν όλα τα πλοία εις τα πανιά»198.
Ενόσω συνέβαιναν αυτά, ο Χοσρέφ πασάς, έχοντας ολοκληρώσει τη
συγκέντρωση και την ετοιμασία των δυνάμεών του, εξαπέλυσε (20 Ιουνίου
1824) την, από καιρό, σχεδιασμένη επίθεση κατά των Ψαρών.
___________________
197. Ήταν τα πλοία Αθηνά (Γεωργ. Σαχτούρης), Αγαμέμνων (Λαζ. Παναγιώτας),
Λεωνίδας (Δημ. Κιοσές), Αθηνά (Γεωρ. Νέγκας), Τηλέμαχος (Σταμ. Ιω. Δοκός), Αχιλλεύς
(Κων. Μπελεμπίνης), Νέρων (Ιω. Ζάκας), Αχιλλεύς (Δημ. Χριστοφίλου), Ηρακλής (Λαζ.
Παπαμανώλης), Τιμολέων (Παντ. Αιγινήτης), και τα πυρπολικά με καπ. τον Λινάρδο
Θεοδ. Τσαγκάρη και τον Δημ. Γεωργίου.
198. Ημερολόγιο βεργαντίνου Αθηνά, σ. 5-6.
***
Από τις αρχές του Μαΐου, οι πληροφορίες έδειχναν ότι ο πρώτος στόχος του
καπουδάν πασά θα ήταν τα Ψαρά.
Ανώνυμος πληροφοριοδότης έγραψε στους Ψαριανούς (το πρώτο δε-
καήμερο του Μαΐου) ότι «ενώ ο εχθρικός στόλος ήταν αγκυροβολημένος εις
Απανεμήν (Επανωμή Θεσσαλονίκης), επήγα ομού με τον αυστριακόν πρόξε-
νον μέσα εις το πλοίον του Καπετάν-πασά και εκεί έμαθα τους σκοπούς του,
ότι είναι να εβγάλη (να διώξει) από Σκίαθον και Σκόπελον τους εκεί ευρισκο-
μένους στρατιώτας, και να κτυπήση τα Ψαρά· έχει δε κατασκόπους εις όλα τα
μέρη, κατ’ εξοχήν εις Ψαρά. Στρατεύματα δε θα συνάξη πολλά, και από εδώ
(Θεσσαλονίκη) και από την Ανατολήν»199.
Την ίδια περίοδο κατέπλευσε στα Ψαρά η γαλλική κορβέτα Isis και η
Βουλή του νησιού έστειλε δύο εκπροσώπους της για να επισκεφθούν τον
κυβερνήτη και να πάρουν πληροφορίες, «μεταξύ δε των άλλων ο Γάλλος
πλοίαρχος τους είπε τας κατά ξηράν και κατά θάλασσαν δυνάμεις του εχθρού
και ότι σκοπός του Καπετάν-πασά είναι δια τα Ψαρά· τους προέτρεψε δε ν’
αναχωρήσωσι και ν’ αφίσωσιν έρημον την νήσον των· τους προσέθηκε δε ότι
τοιαύτη είναι και η επιθυμία του Καπετάν-πασά, όστις δεν θέλει να χυθή αίμα.
Οι Ψαριανοί είπον προς αυτόν ότι ο πόλεμος τούς επιβάλλει το καθήκον τού
να πολεμήσωσιν, οποιαιδήποτε και αν ώσιν αι δυνάμεις του εχθρού· και προ-
τιμώτερον εις τους Ψαριανούς είναι ν’ αποτεφρώση ο πόλεμος την νήσον των
παρά να την αφίσωσι και ν’ αναχωρήσωσιν· αίμα δε δεν θα χυθή μόνον ελλη-
νικόν, αλλά και οθωμανικόν»200.
Είναι προφανές ότι το γαλλικό πλοίο εκτελούσε μεσολαβητική απο-
στολή, ενώ είχαν επιβεί σ’ αυτό και τρεις Οθωμανοί αξιωματούχοι, με σκοπό
βέβαια να εκτιμήσουν την κατάσταση στο νησί και τις διαθέσεις των Ψαρια-
νών.
Τη 16η Ιουνίου, ένα δίκροτο με το σήμα του καπουδάν πασά και άλλα
14 τουρκικά πολεμικά πλοία πλησίασαν από βορρά τα Ψαρά για να κατο-
πτεύσουν τα επάκτια οχυρωματικά έργα. Στην ακρογιαλιά Αγ. Γεωργίου (ό-
που σήμερα βρίσκεται ο φάρος), η πλησιέστερη προς τη στεριά τουρκική
___________________
φρεγάτα δέχτηκε πυρά από το ψαριανό πυροβολείο και αναγκάστηκε να α-

πομακρυνθεί με ελαφρές ζημιές. Όταν τα τουρκικά πλοία θεάθηκαν να περ-
νούν κοντά από την πόλη του νησιού, δύο πυρπολικά (καπ. Κ. Κανάρης και
Δ. Μαμούνης) βγήκαν από το λιμάνι και προσπάθησαν ανεπιτυχώς να τα
πλησιάσουν. Ο Χοσρέφ, αφού περιέπλευσε τα Ψαρά, επανήλθε στο Σίγρι,
όπου το χρησιμοποιούσε ως κύριο ορμητήριο του στόλου του για την επιχεί-
ρηση.
Η Βουλή των Ψαρών εκτίμησε ότι η ενέργεια του Χοσρέφ αποτελούσε
το προοίμιο της επίθεσης στο νησί, γι’ αυτό και την επόμενη ημέρα (17 Ιου-
νίου) έστειλε με ταχύπλοο σκάφος επιστολή στους Ψαριανούς παραστάτες
στο Ναύπλιο201 και τους ενημέρωνε για τα συμβάντα. Μαζί τούς έστελνε και
άλλες τρεις ενημερωτικές επιστολές προς τα δύο σώματα (Βουλευτικό και
Εκτελεστικό) και την «υπερτάτην Διοίκησιν» (κυβέρνηση), με την εντολή
«αμέσως εγχειρίσατε, και ανυπερθέτως λαμβάνετε απόκρισιν· αποστείλατέ μας
την διά του αυτού πλοίου χωρίς να το αργοπορήσετε διόλου», εκτιμούσε δε ότι
ο καπουδάν πασάς «το βράδυ επήγεν εις την Ερρισόν διά να λάβη τον στρατόν
και τα λοιπά πλοία και να επιστρέψει […] και σήμερον, αύριον τον περιμένο-
μεν»202.
Μία ημέρα αργότερα κατέπλευσε πάλι στα Ψαρά η γαλλική κορβέτα
Isis και η Βουλή έστειλε αυτή τη φορά τον Αναγνώστη Μοναρχίδη να επι-
σκεφθεί τον κυβερνήτη και να μάθει περί του εχθρού. Ο Γάλλος κυβερνήτης
μετέφερε ξανά την απαίτηση του Χοσρέφ να εγκαταλείψουν ειρηνικά οι Ψα-
ριανοί το νησί τους ώστε να μη χυθεί αίμα, αλλά ο Αν. Μοναρχίδης απάντη-
σε ότι αγωνίζονται για να αποκτήσουν πατρίδα και δικαιώματα, γι’ αυτό και
θα πολεμήσουν, αδιαφορώντας για τη υπεροχή των εχθρικών δυνάμεων203.
Οι Ψαριανοί την απόφαση να πολεμήσουν για να υπερασπιστούν το
νησί τους, την είχαν πάρει στις 8 Ιουνίου. Όπως γράφει ο Κων. Νικόδημος
«Βλέποντες οι Ψαριανοί ότι τα πλοία των συναδέλφων των (εννοεί
των Υδραιο-Σπετσιωτών) δεν θα έλθωσιν εις Ψαρά διά να εκστρα-
τεύσωσι κατά του εχθρού και να ματαιώσωσι τους σκοπούς του, έχο-
___________________
201. Παραστάτες (πληρεξούσιοι) των Ψαρών ήταν οι Νικ. Βελισσάριος και Ιω.
Μιλαήτης και το μέλος της ηγετικής τριανδρίας του Μινιστέριου των Ναυτικών Ανδρέ-
ας Χ’’Αργύρης.
ντες δε και τας πληροφορίας της ετοιμασίας αυτού του (οθωμανικού)

πολυάριθμου στρατού και στόλου […] την ογδόην Ιουνίου, ημέραν
Κυριακήν, γενομένης γενικής συνελεύσεως εις τον ναόν του αγίου
Νικολάου […] απεφάσισαν πάντες […] να πολεμήσουν τον εχθρόν
υπέρ των όλων επί της νήσου των· απεφάσισαν συγχρόνως να εξαγά-
γωσιν εις την ξηράν τα πηδάλια των πλοίων και πλοιαρίων των, ε-
κτός των πυρπολικών και πέντε πολεμικών πλοίων, όπως δείξωσι
την σταθεράν και αμετάτρεπτον απόφασιν την οποίαν έχουσι τού να
πολεμήσωσι τον εχθρόν»204.
Οι Ψαριανοί, μετά την απόφαση να μην παραδώσουν το νησί τους,
προσπάθησαν να ενισχύσουν την άμυνά τους προσθέτοντας στις οχυρώσεις
πολλά πυροβόλα που αφαίρεσαν από τα πλοία τους. Ιδιαίτερα φρόντισαν για
την άμυνα των δυτικών –πιο κατάλληλων για απόβαση– ακτών και της νότι-
ας περιοχής όπου βρίσκεται η πόλη με το κύριο λιμάνι (όρμος Λίμνος) του
νησιού. Τέσσερα πυρπολικά205 διατέθηκαν για την άμυνα των νότιων ακτών
με ορμητήριο το λιμάνι και τα άλλα πέντε206 τοποθετήθηκαν στον όρμο Φτε-
λιού για να καλύπτουν τις δυτικές και βορειοδυτικές προσβάσεις του νησιού.
Από τα πέντε πολεμικά πλοία207 τα τρία έμειναν στο κύριο λιμάνι και τα δύο
στον όρμο Αρχοντίκι για να βοηθήσουν τα πυρπολικά, όποτε απαιτηθεί.
Τα χωρίς πηδάλιο ψαριανά πλοία παρατάχτηκαν στους όρμους Αρχο-
ντίκι και Λίμνος, για να συμβάλλουν, επ’ αγκύρα, με τα πυροβόλα τους στην
άμυνα του νησιού. Από τον Κων. Νικόδημο υπολογίστηκε ότι υπήρχαν στη
στεριά 173 πυροβόλα και περίπου άλλα 140 στα πλοία, τα περισσότερα, ό-
μως, ήταν ελαφρά των 8 ή 12 λιτρών.
Το πρωί της 20ής Ιουνίου, η ψαριανή βίγλα ύψωσε τα σήματα ότι ο
οθωμανικός στόλος απέπλευσε από το Σίγρι και κατευθυνόταν προς τα Ψα-
ρά. Οι Ψαριανοί ανέπτυξαν αμέσως τα ένοπλα τμήματά τους –σύμφωνα με
___________________
205. Καπετάνιοι ήταν οι Κ. Κανάρης, Ανδρ. Βούρλος, Γεωρ. Μανιάτης, Δημ.
Μαμούνης.
206. Καπετάνιοι ήταν οι Δημ. Παπανικολής, Γεωρ. Κουτσοδόντης, Νικ. Καλά-
ρης, Κ. Νικόδημος, Νικ. Βρατσάνος.
207. Ήταν τα Αλέξανδρος (Ιω. Χ’’Αλεξανδρή), Αριστείδης (Ν. Χ’’Δ. Κοτζιάς),
Επαμεινώνδας (Αλεξ. Δομεστίνης), Θεμιστοκλής (Γεωρ. Χ’’Μικέ), Μινέρβα (Δημ. Χ’’Ι.
Κοτζιάς).
το σχεδιασμό– για να καλύψουν όλα τα πιθανά σημεία απόβασης των εχθρι-

κών στρατευμάτων,
Οι καπετάνιοι κάποιων εμπορικών πλοίων, που είχαν επισκεφθεί τα
Ψαρά τις τελευταίες ημέρες, έδωσαν την πληροφορία ότι πιθανότατα η ε-
χθρική απόβαση θα γινόταν στο βόρειο μέρος του νησιού. Οι Ψαριανοί, ό-
μως, δεν πίστευαν πολύ ότι κάτι τέτοιο μπορούσε να συμβεί, γιατί οι βόρειες
ακτές ήταν συνήθως εκτεθειμένες στους εποχικούς ανέμους (μελτέμια) και
τον κυματισμό. Εξάλλου, αν συγκέντρωναν τα περισσότερα στρατεύματά
τους στη βόρεια περιοχή, θα έπρεπε να αφήσουν ακάλυπτες αρκετές ευάλω-
τες ακτές στη νότια και δυτική πλευρά του νησιού. Έτσι, το πρωί της 20ης
Ιουνίου, τα δέκα στρατιωτικά τμήματα των Ψαριανών, με περίπου 250 άν-
δρες το καθένα208, πήραν τις προκαθορισμένες θέσεις τους στις ακτές και τα
πολλά μικρά (παράκτια) οχυρωμένα κανονιοστάσια. Τρία στρατιωτικά τμή-
ματα, υπό τους Νικ. Μαυρογιάννη, Αντ. Σαρή και Αναγν. Τζώτζη κάλυψαν
τη βόρεια περιοχή από την ακρ. Μαρκάκι μέχρι την ακρ. Ρούσου και ιδιαίτε-
ρα την κατάλληλη για απόβαση ακτή στον όρμο Κάναλο. Σ’ ένα μικρό από-
σπασμα τριάντα ανδρών, υπό τον οπλαρχηγό Κόττα, είχε ανατεθεί η φύλαξη
του μοναδικού μονοπατιού που οδηγούσε από τη μικρή παραλία Ερινός στην
κορυφή του υπερκείμενου στενού και βραχώδους κάβου Μαρκάκι209. Ένα
τμήμα υπό τον Αντ. Κατσουλέρη κατέλαβε θέσεις για να ελέγχει τον όρμο
και την παραλία του Φτελιού και ένα άλλο του Νικ. Αργύρη ανέλαβε τη φύ-
λαξη των νησίδων Δασκαλιό και Αγ. Νικολάου στον όρμο Αρχοντίκι. Το
τμήμα του ναυάρχου Νικ. Αποστόλη τοποθετήθηκε στα οχυρώματα της ακρ.
Αγ. Γεωργίου και το τμήμα του Νικ. Χ’’Δ. Κοτζιά στα γειτονικά οχυρώματα
πάνω από τον όρμο Λειμνωνάρια. Από τα δύο αυτά τμήματα στάλθηκαν με-
ρικά αποσπάσματα στην ανατολική πλευρά του νησιού όπου, στις γενικά
___________________
208. Από τους 3.000 ένοπλους άνδρες στα Ψαρά (1.300 Ψαριανοί, 700 πάροικοι
και 1.027 άτακτοι μισθοφόροι), οι 2.500 είχαν ενταχτεί στα στρατιωτικά τμήματα, ενώ
οι υπόλοιποι συγκροτούσαν τα πληρώματα των πυρπολικών και των πέντε πολεμικών
πλοίων.
209. Ο Κ. Νικόδημος αναφέρει ότι η ανάβαση από το μονοπάτι στο βράχο ήταν
πολύ δύσκολη και απαιτούσε κοπιαστική προσπάθεια 45 λεπτών. Ωστόσο, η Βουλή των
Ψαρών από ημέρες πριν είχε στείλει εργάτες για να αποκόψουν το μονοπάτι, αλλά η ερ-
γασία έμεινε ημιτελής με επακόλουθο ο Ερινός να γίνει η Αχίλλειος πτέρνα της άμυνας
του νησιού.
απότομες και βραχώδεις παραλίες της, υπάρχουν και σημεία κατάλληλα για
απόβαση. Τα τμήματα των Χ’’Αναγν. Δομεστίνη και Ιω. Καλάρη αναπτύ-
χθηκαν από την ακρ. Πούντα και τον όρμο Λίμνος μέχρι την πόλη και τέλος
το τμήμα του Κων. Ζανή ανέλαβε την προστασία της πόλης και την επάν-
δρωση του οχυρού του Παλαιοκάστρου210.
Οι Ανδρ. Γιαννίτσης, Νικ. Καρακωνσταντής, Ανδρ. Μαυρογιάννης και
Δημ. Βρατσάνος, μέλη της Βουλής των Ψαρών, είχαν μείνει στην πόλη για
να συντονίζουν από εκεί τις ενέργειες των ψαριανών δυνάμεων. Σε υπερκεί-
μενο της πόλης ανεμόμυλο είχε εγκατασταθεί σταθμός σημάτων για να ανα-
μεταδίδει τα σήματα (οδηγίες δράσης) προς τους καπετάνιους των πυρπολι-
κών στους όρμους Φτελιό και Λίμνος.
Το πρωί της 20ης Ιουνίου ο οθωμανικός στόλος εντοπίστηκε από τη βί-
γλα (στην κορυφή του όρους Τηλέγραφος) να κατευθύνεται με ελαφρό βόρειο
άνεμο προς τη βορειοδυτική άκρη των Ψαρών.
Κατά τον Κων. Νικόδημο μετρήθηκαν περίπου 235 τουρκικά σκάφη
όλων των τύπων και μεγεθών, στα οποία επέβαιναν περί τις 28.000 στρατιώ-
τες211.
Πιο ρεαλιστικά στοιχεία, από άλλες πηγές, δείχνουν ότι τον οθωμανι-
κό στόλο συγκροτούσαν ένα δίκροτο των 74 πυροβόλων, 5 μεγάλες φρεγά-
τες, 45 κορβέτες, βρίκια, γολέτες και κανονιοφόροι, 30 μεγάλα μεταγωγικά
και 80-100 μικρότερα (αποβατικά) σκάφη, στα οποία επέβαιναν 8.000 έως
12.000 στρατιώτες212. Τα τριάντα μεγάλα μεταγωγικά και τα πολυάριθμα μι-
___________________
210. Το οχυρό του Παλαιοκάστρου βασιζόταν στο τοιχίο του περιβόλου των Εκ-
κλησιών Αγ. Ιωάννη και Αγ. Άννας. Οι Ψαριανοί είχαν υψώσει νέο τείχος με μήκος 33
μ. και ύψος 2-4 μ. στη βόρεια πλευρά και αντίστοιχα 23 μ. και 1 μ. στη νότια πλευρά,
ενώ στην απότομη και βραχώδη δυτική πλευρά το μήκος ήταν μόνο 16 μ. με ύψος 1 μ.
Εκτός από τα 25 κανόνια, το οχυρό είχε στο νότιο μέρος μια μεγάλη πυριτιδαποθήκη και
στο δυτικό άλλη μικρότερη. Επίσης, τα σπίτια μέσα στο οχυρό διέθεταν δεξαμενές νε-
ρού και η Εκκλησία της Αγ. Άννας μια, μεγάλης χωρητικότητας, δεξαμενή νερού.
211. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Υπόμνημα Ψαρών, τομ. 1, σ. 447, 510-511. Οι αριθμοί που
δίνει ο Νικόδημος είναι προφανώς υπερβολικοί, ιδιαίτερα των στρατιωτών. Οι Τούρκοι
στις μεγάλες χερσαίες εκστρατείες στην Ελλάδα διέθεταν 20.000 έως 30.000 άνδρες και
στην επιχείρηση κατά της Χίου περί τις 3.000.
212. J. DE LA GRAVIERE, Ιστορία του Αγώνα των Ελλήνων, σ. 140. Κ. ΑΛΕΞΑΝ-
ΔΡΗ, Το Ναυτικόν του υπέρ Ανεξαρτησίας Αγώνος 1824-1829, εκδ. 1968, σ. 101. ΤΟΥ Ι-
ΔΙΟΥ, Αι ναυτικαί επιχειρήσεις του υπέρ Ανεξαρτησίας Αγώνος, εκδ. 1930, σ. 60. Αρχείο
Ύδρας, τομ. 10, σ. 139-140, 235-236. Ν. ΜΠΟΤΑΣΗ, Η γαλλική Μοίρα της Ανατολής,
κρά σκάφη (γολέτες, σαλούπες κ.ά.), κατανεμημένα σε μικρές ομάδες, σχη-

μάτιζαν γραμμή αρκετών μιλίων. Στην κεφαλή και την ουρά, του μακρόστε-
νου και μάλλον άναρχου σχηματισμού, είχαν ταχθεί οι φρεγάτες και οι κορ-
βέτες, την πλευρική προστασία είχαν αναλάβει βρίκια και γολέτες, ενώ το
δίκροτο του καπουδάν πασά βρισκόταν σε κεντρική θέση.
Λίγη ώρα μετά το μεσημέρι, ο βόρειος άνεμος δυνάμωσε και επέτρεψε
στα τουρκικά πολεμικά πλοία, με πλήρη ιστιοφορία, να πλησιάσουν ταχύτε-
ρα προς τον όρμο Κάναλο, τον οποίο, όπως φάνηκε, είχε επιλέξει τέσσερις
ημέρες νωρίτερα ο Χοσρέφ για την απόβαση. Περί τη 19.00, προτού δύσει ο
ήλιος, τουρκικά βρίκια, γολέτες και μικρές κανονιοφόροι πλησίασαν την πα-
ραλία και άνοιξαν πυρ εναντίον των ψαριανών πυροβολείων που απάντησαν.
Η σποραδική και μάλλον τυχαία ανταλλαγή κανονιοβολισμών μεταξύ των
αντιπάλων συνεχίστηκε σχεδόν όλη τη νύχτα, χωρίς οι Τούρκοι να αρχίσουν
τη μεγάλης κλίμακας απόβαση στην ακτή.
Η νύκτα πέρασε με συμπτώματα που προμήνυαν ισχυρό μελτέμι· κάτι
που οι Ψαριανοί με αγωνία προσδοκούσαν για την επόμενη ημέρα. Αλλά
δυστυχώς γι’ αυτούς, η αυγή της 21ης Ιουνίου ήλθε με απόλυτη γαλήνη και ο
Χοσρέφ, έχοντας πια συγκεντρώσει όλα τα πλοία του, εξαπέλυσε πολυάριθ-
μα πλοιάρια και μεγάλες ακάτους για να αποβιβάσουν τους Τούρκους και
Αλβανούς στρατιώτες σε διάφορα σημεία της παραλίας του Κάναλου.
Παρά τη ζωηρή υποστήριξη του πυροβολικού των πλοίων, οι Οθωμα-
νοί δυσκολεύτηκαν αρχικά να προωθηθούν στο εσωτερικό και είχαν αρκετές
απώλειες. Ο Χοσρέφ, όμως, είχε την ευχέρεια να στέλνει στην ακτή αλλε-
πάλληλα κύματα πλοιαρίων με στρατό για να κάμψει την αντίσταση των α-
μυνόμενων.
Ενώ η μάχη συνεχιζόταν στην παραλία του Κάναλου, μερικές τουρκι-
κές άκατοι προσέγγισαν την αφύλακτη μικρή ακτή του Ερινού (ανατολικά
του Κάβου Μαρκάκι) και αποβίβασαν εκεί στρατιώτες, χωρίς καμιά αντί-
δραση των Ψαριανών. Αφού στη μικρή ακτή συγκεντρώθηκαν 500 Οθωμα-
νοί στρατιώτες, ανέβηκαν από το δύσβατο μονοπάτι και αιφνιδίασαν τους
___________________
Ναυτ. Επιθεώρησις, τευχ. 195, Μαρτ.-Απρ. 1946, σ. 204, 219. G. FINLEY, Ιστορία της
Ελληνικής Επαναστάσεως, σ. 307.
Ο Τούρκος συγγραφέας Çevdet Paşa αναφέρει ότι τα αποβιβασθέντα στα Ψαρά
τουρκικά στρατεύματα αριθμούσαν 3.000 άνδρες (βλ. ΝΙΚΗΦ. ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΥ, Ιστορία
της Ελληνικής Επαναστάσεως, σ. 325).
άνδρες του μικρού αποσπάσματος Κόττα, που αρκετοί έπεσαν μαχόμενοι και
άλλοι τράπηκαν σε φυγή. Με το δρόμο πια ανοικτό, τα τουρκικά τμήματα,
συνεχώς ενισχυόμενα, προχώρησαν και βρέθηκαν στα νώτα των ψαριανών
οχυρών θέσεων Αδάμ. Μακρυμάλη, Κάναλου και Πριονίου.
Η εξέλιξη αυτή βοήθησε την κύρια αποβατική ενέργεια των Τούρκων
στην ακτή του Κάναλου, αφού οι αμυνόμενοι Ψαριανοί βρέθηκαν μεταξύ
δύο πυρών. Εν τω μεταξύ, ο Χοσρέφ για να εντείνει την πίεση στον Κάναλο
είχε προωθήσει στο εσωτερικό του όρμου μερικές φρεγάτες, που παρέκαμ-
ψαν τους υφάλους και αγκυροβόλησαν κοντά στην ακτή για να υποστηρί-
ζουν πιο αποτελεσματικά, με τα πυρά τους, τα αλλεπάλληλα κύματα των α-
ποβατικών πλοιαρίων. Παρά τις μεγάλες απώλειες των Τούρκων στρατιωτών
στην ακτή του Κάναλου, η αντίσταση των Ψαριανών τελικά κάμφθηκε όταν
από τα νώτα τους δέχτηκαν την επίθεση των τουρκικών τμημάτων που είχαν
αποβιβαστεί στον Ερινό. Την απελπιστική θέση των αμυνομένων προσπά-
θησαν να απαλύνουν τα πέντε πυρπολικά που απέπλευσαν από τον όρμο του
Φτελιού, αλλά το ισχυρό μελτέμι και ασφαλώς η αντίδραση των Τούρκων,
δεν τους επέτρεψε να πλησιάσουν τις φρεγάτες στον όρμο του Κάναλου.
Τα τμήματα των Νικ. Μαυρογιάννη, Αντ. Σαρή και Αναγν. Τζώτζη,
στην ύστατη προσπάθειά τους να συγκρατήσουν τον εχθρό στον αυχένα Τ'
Αρβανίτη την καλύβα (λίγο νοτιότερα του κάβου Παγκάρα), αποδεκατίστη-
καν και οι τρεις καπετάνιοι έπεσαν μαχόμενοι κι αυτοί. Η ψαριανή Βουλή
μόλις πληροφορήθηκε τις δυσμενείς εξελίξεις έδωσε την εντολή στους καπε-
τάνιους και τους οπλαρχηγούς που φύλαγαν τις θέσεις Αγ. Γεώργιος,
Λειμνωνάρια, Λίμνος και την πόλη, να κινηθούν προς τα βόρεια και να
προσπαθήσουν να αναχαιτίσουν τις τουρκικές δυνάμεις. Η κίνηση αυτή ήταν
βέβαια εκ των πραγμάτων αδύνατο να συντελεστεί, αν και μερικές ομάδες
Ψαριανών κατάφεραν από την πόλη να προωθηθούν μέχρι το πυροβολείο
του Αγ. Δημητρίου για να ενισχύσουν τη φρουρά του.
Ενώ η μάχη εξελισσόταν πολύ άσχημα για τους Ψαριανούς, η γαλλική
κορβέτα Isis εμφανίστηκε πάλι στο λιμάνι του νησιού και ο κυβερνήτης, α-
ντιπλοίαρχος Villeneuve, έστειλε ένα αξιωματικό του να πληροφορηθεί την
κατάσταση και να προσφέρει στα μέλη της Βουλής τη δυνατότητα να απο-
χωρήσουν με το πλοίο του για να σωθούν. Οι Ψαριανοί ευχαρίστησαν τον
Γάλλο πλοίαρχο, αλλά δήλωσαν ότι θα παραμείνουν στην πατρίδα τους μέ-
χρι το τέλος213.
Τα τουρκικά στρατεύματα, αφού εδραιώθηκαν στο βορειοδυτικό μέ-
ρος του νησιού, στράφηκαν νότια προς την πόλη, αφήνοντας μόνο ένα τμήμα
να ολοκληρώσει τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην περιοχή της πούντας
του Ρούσου. Η προς νότο προέλαση των τουρκικών τμημάτων καθυστέρησε
κάπως το πυροβολείο του Φτελιού, όπου έγινε σκληρή μάχη σώμα με σώμα,
με πολλές απώλειες και από τις δύο πλευρές. Όταν οι πολυάριθμοι Τούρκοι
στρατιώτες κατέκλυσαν το κανονιοστάσιο, οι εναπομείναντες Έλληνες ανα-
τίναξαν την πυριτιδαποθήκη και παρέσυραν στο θάνατο αρκετούς εχθρούς.
Το ίδιο επαναλήφθηκε στο πυροβολείο του Αγ. Δημητρίου, όπου, μετά από
φονική συμπλοκή, οι Έλληνες ανατίναξαν την πυριτιδαποθήκη μόλις φάνηκε
να υπερισχύουν οι Τούρκοι.
Το τελευταίο σημείο αντίστασης των Ψαριανών ήταν στην οχυρή θέση
μνήμα του Στάθη, αλλά περί τη 19.00 και αυτή εγκαταλείφθηκε. Καθώς τα
τουρκικά στρατεύματα πλησίαζαν την πόλη, ο πανικός κυριάρχησε και ώθη-
σε τους Ψαριανούς προς το μοναδικό δρόμο διαφυγής· τη θάλασσα.
Αρκετοί Ψαριανοί μαχητές στα υψώματα που βρίσκονται βόρεια της
πόλης, αγωνίζονταν υπεράνθρωπα για να δώσουν όσο το δυνατόν περισσό-
τερο χρόνο στα γυναικόπαιδα να επιβιβαστούν στα πλοία και τα κάθε τύπου
μικρότερα σκάφη.
Εν τω μεταξύ ο Χοσρέφ, επωφελούμενος του ισχυρού μαΐστρου, διέ-
ταξε τις φρεγάτες και κορβέτες του να περιπλεύσουν τις ακτές του νησιού
και να παρεμποδίσουν τη διαφυγή των ψαριανών πλοίων από τον όρμο Λί-
μνο.
Ο Κ. Νικόδημος περιγράφει τις σκηνές αλλοφροσύνης και φρίκης που
διαδραματίστηκαν:
«Η κλαυθμηρά και γοερά βοή των γυναικών και παίδων εξερ-
χομένη της πόλεως εκάλυπτε τον κρότον των τουφεκίων. Οι Τούρκοι
πλησιάσαντες εις την πόλιν ό,τι μέρος εκυρίευον το επυρπόλουν, ε-
πλησίασαν δε ήδη μέχρι του παραλίου μαχόμενοι προς τους Έλληνας.
Εις το παράλιον παιδία, γυναίκες και άνδρες ανέβαινον εις τας λέμ-
βους και τα πλοία, και τα ελάμβανον άνευ πηδαλίων ίνα σωθώσι·
___________________
πολλαί δε γυναίκες μη θέλουσαι να πέσωσιν αιχμάλωτοι ερρίπτοντο

εις την θάλασσαν και επνίγοντο ομού με τα τέκνα των· άλλο δε πλή-
θος γυναικών κατέφυγεν εις το κανονιοστάσιον του Παλαιοκάστρου
δια να σωθή»214.
Οι τουρκικές φρεγάτες και κορβέτες δεν πρόλαβαν να παρεμποδίσουν
τον απόπλου 17 ψαριανών πλοίων και αρκετών μικρότερων σκαφών κάθε
τύπου, που υπερπλήρη με το ανθρώπινο φορτίο τους απομακρύνονταν από
το λιμάνι. Ωστόσο, τα καταδίωξαν και κατάφεραν να πλησιάσουν και να
προσβάλλουν μερικά από τα πλοία, ενώ πολλά από τα πλοιάρια και τις βάρ-
κες δεν μπόρεσαν τελικά να διαφύγουν. Όπως αναφέρει ο Κ. Νικόδημος:
«Τα τουρκικά πλοία […] ελθόντα εις τον λιμένα κατεδίωξαν
τα αναχωρούντα ψαριανά· πλησιάσαντα το πλοίον του Δημητρίου
Λένου το εκανονοβόλουν προσπαθούντα να το κυριεύσωσιν. Εις το
πλοίον τούτο υπήρχον πέντε Ψαριανοί εξ ων και ο Κ. Ιω. Κουτέπας,
έχοντες πολλά γυναικόπαιδα· ήτο δε το πλοίον άνευ έρματος και πη-
δαλίου· όθεν δια να μη πέσωσιν εις τας χείρας των Τούρκων έβαλαν
το πυρ εις την πυριταποθήκην και εφονεύθησαν ή επνίγησαν πάντες·
διότι εβυθίσθη το πλοίον.
Άλλη δε φρεγάτα οθωμανική πλησιάσασα το πλοίον του Κων.
Χ’’Αγγελή κανονοβολούσα προσεπάθει να το κυριεύση εξ εφόδου· οι
Ψαριανοί θεωρούντες τον κίνδυνον έβαλον δάδα και άλλας καυστι-
κάς ύλας εις αγγεία και έδωσαν πυρ επί σκοπώ να καώσιν. Οι Τούρ-
κοι βλέποντες το πυρ απεμακρύνθησαν, οι δε Έλληνες έσβυσαν αυτό.
Οι Τούρκοι επλησίασαν και αύθις κανονοβολούντες ίνα το κυριεύ-
σωσι, οι δε Έλληνες έβαλαν και αύθις πυράν, οι δε Τούρκοι ωπισθο-
δρόμησαν· αφού δ’ επανέλαβον πολλάκις το ίδιον ήναψεν ο μεσαίος
ιστός και το ιστίον η μαΐστρα, αλλ’ οι Έλληνες επρόλαβον και τα έ-
σβυσαν. Εκ του δυτικού μέρους των Ψαρών θεωρών ο εχθρικός στό-
λος τα πυρπολικά πλέοντα δεν εισήλθε αμέσως και εκ του μέρους
τούτου να περικυκλώση τα Ψαρά»215.
Ο Γάλλος αντιπλοίαρχος Villeneuve, με τη φρεγάτα Isis, αφού παρα-
κολούθησε την τουρκική απόβαση στις βόρειες ακτές, κινήθηκε κατόπιν
προς νότο ακολουθώντας το στόλο του Χοσρέφ. Σε αναφορά του (24 Ιουνίου
1824) προς τον Αρχηγό της Γαλλικής Μοίρας της Ανατολής (πλοίαρχο
___________________
214. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, ό.π., σ. 451.
215. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, ό.π., σ. 452-453.
Drouault), περιγράφει τα όσα συνέβησαν από το πρωί της 21ης Ιουνίου έως
το απόγευμα της επομένης216:
«Η προφυλακή των (τουρκικών) φρεγατών και κορβετών δεν
κατώρθωσε να καταφτάση εγκαίρως όπως παρεμποδίση την άπαρσιν
10 έως 12 βρικίων και τινών μικρότερων πλοίων, αλλά κατεδίωξεν
αυτά καταπυροβολούσα από μικράς αποστάσεως. Έν εκ των βρικί-
ων217 εκείνων κεκαλυμμένον υπό καπνού και διωκόμενον εκ του σύ-
νεγγυς υπό δύο φρεγατών εγκατελείφθη μετ’ ου πολύ υπ’ αυτών, καθ’
ότι είχον την βεβαιότητα ότι θ’ ανετινάσσετο εις τον αέρα. Τότε κα-
τηυθύνθην πάσιν ιστίοις προς το εν λόγω βρίκιον όπως διασώσω, ει
δυνατόν εκείνους ων ήθελον φεισθεί αι φλόγες· αλλά μετ’ ολίγον πα-
ρετήρησα ότι είχε καταστείλει το πυρ και ότι έφευγε ταχέως προς Λί-
βα (νοτιοδυτικά). Εξ άλλου πλήθος πλοιαρίων και λέμβων, ως επί το
πλείστον άνευ ιστίων έφευγον εκ της νήσου προς πάσαν διεύθυνσιν·
αλλ’ ουδέν εξ αυτών ηδυνήθη να εκφύγη των πολυάριθμων τουρκι-
κών πλοίων άτινα έβαλλον κατ’ αυτών ασπλάχνως, ενώ συγχρόνως
αι λέμβοι έτρεχον από των μεν εις τα δε. Υπείκοντες τότε εις τα βάρ-
βαρα και αιμοβόρα ένστικτα αυτών οι νικηταί κατέσφαξαν αναμφι-
βόλως μέρος των δυστυχών εκείνων φυγάδων, διότι εις διάστημα
διακοσίων περίπου μέτρων εμετρήσαμεν κατά μήκος του πλοίου πλέ-
ον των 30 πτωμάτων γυναικών και παιδίων και συγχρόνως είδομεν
μεγάλας κηλίδας αίματος εις τινας των λέμβων τας οποίας επεσκέφ-
θησαν άνδρες του πληρώματός μου. Βρίκιόν τι218 κατεβυθίσθη υπό
φρεγάτας ήτις κατεδίωκεν αυτό επί μακρόν. Μετ’ ου πολύ η τουρκική
σημαία εκυμάτιζεν εφ’ όλης της ακτής και επί των (ψαριανών) πλοί-
ων τα οποία ήσαν ηγκυροβολημένα προ της πόλεως. Μόνον το
φρούριον του Αγίου Νικολάου219 ωπλισμένον δι’ ένδεκα πυροβόλων
κείμενον επί αποκρύμνου τινός χερσονήσου και δεσπόζον της πόλε-
ως είχε καταστή το τελευταίον καταφύγιον διά πάντας τους Έλληνας.
Τούτο αντεπυροβόλει ζωηρώς δι’ όλων του των πυροβόλων και διά
___________________
216. Ν. ΜΠΟΤΑΣΗ, ό.π., σ. 220-222.
217. Επρόκειτο μάλλον για το βρίκι Αμερικάνα του Κων. Χ’’Αγγελή.
218. Επρόκειτο μάλλον για το βρίκι Ποσειδών του Δημ. Λέλου ή Λένου.
219. Ο Villeneuve προφανώς εννοεί το Παλαιόκαστρο. Το μικρό οχυρό του Αγ.
Νικολάου βρισκόταν βορείως του Παλαιόκαστρου και πλησιέστερα προς την πόλη. Είχε
δε καταληφθεί νωρίτερα από τους Τούρκους και χρησιμοποιούσαν πια αυτοί τα κανόνια
του για να κτυπούν το Παλαιόκαστρο.
των τυφεκίων του εις το πυρ των φρεγατών και του επιτιθεμένου
στρατού ούτινος οι άνδρες προσεπάθουν ν’ αναρριχηθώσιν εις αυτό
και οίτινες ολίγον κατ’ ολίγον εκέρδιζον έδαφος. Υπεράνω της Ελλη-
νικής σημαίας επηρμένης επί του φρουρίου εκυμάτιζε λευκή σημαία
(η των Ψαρών) φέρουσα εις το μέσον ερυθρόν σταυρόν και επιγρα-
φήν ‘‘Ελευθερία ή θάνατος’’.
Διαρκούσης της πρωίας ολόκληρος ο Οθωμανικός στόλος εί-
χεν αγκυροβολήσει εις τα Νοτιοανατολικά της νήσου εκτός βολής του
φρουρίου, καθ’ ού έβαλλον μικρά τινά πλοία δυνάμενα να πλησιά-
σωσι περισσότερον αυτό. Ολοκληρος η ημέρα κατηναλώθη εις πυ-
κνόν εκατέρωθεν κανονιοβολισμόν, αλλ’ ευκόλως προεβλέπετο ότι
οι Έλληνες συμποσούμενοι εις 400 ή 500 μαχητάς δεν θα ηδύνατο ν’
ανθέξωσιν επί πολύ εναντίον μάζης 3.000 περίπου ανδρών […].
Καθ’ όλην την νύκτα το πυρ των πυροβόλων και των τυφεκί-
ων εξηκολούθησεν άνευ διακοπής. Την πρωίαν τούτο κατέστη ζωη-
ρότερον και συγχρόνως παρετηρήσαμεν ότι οι Τούρκοι ευρίσκοντο
μόνον εις απόστασιν βολής πιστολίου από των τειχών του φρουρίου.
Την 7ην πρωινήν ώραν της 22 Ιουνίου/4 Ιουλίου μετέβην επί της
τουρκικής Ναυαρχίδος ίνα προτείνω εις τον Καπετάν Πασά την με-
σολάβησιν της κορβέτας του Βασιλέως της Γαλλίας όπως πεισθώσιν
οι Έλληνες να παραδοθώσιν εις την Οθωμανικήν σημαίαν, υπό τον
όρον της ασφαλείας της ζωής των και της μεταφοράς των υπό συνο-
δείαν εις το σημείον των τουρκικών κτήσεων όπερ αυτός ήθελεν ορί-
σει. Μετά τινας δισταγμούς συγκατετέθη και απέστειλεν αμέσως τον
ταμίαν του όπως προβή εις τας δεούσας διαπραγματεύσεις. Την με-
σημβρίαν απέστειλα τον ύπαρχόν μου ίνα πληροφορηθή περί των
αποτελεσμάτων. Ο ταμίας είχεν εύρει τον τουρκικόν στρατόν του ο-
ποίου αι απώλεια ήσαν υπέρογκοι, τοσούτον εξηρεθισμένον, ώστε να
μη θελήση να επιτρέψη ουδέν είδος συνδιαλλαγής. Ο Καπετάν Πασάς
ήλπιζεν ότι την εσπέραν θα ήτο ίσως δυνατόν να γίνει δευτέρα τις
απόπειρα […]».
Τα συμβάντα την 21η Ιουνίου 1824 έχει καταγράψει ο Κ. Νικόδημος
με πολλές λεπτομέρειες. Ο Ψαριανός πυρπολητής γράφει:
«Αφού λοιπόν τα (οθωμανικά) στρατεύματα εκυρίευσαν την
πόλιν, επειδή έπνευσεν άνεμος δυνατός τα τουρκικά πλοία ηγκυ-
ροβόλησαν, τα δε στρατεύματα διετάχθηκαν να κυριεύσωσι και το
κανονιοστάσιον του Παλαιοκάστρου αυθημερόν, εις το οποίον
συνήχθησαν πολλαί γυναίκες και παιδία, άνδρες ολίγοι […] Άμα

τα στρατεύματα απήλθον ίνα το κυριεύσωσιν οι εν τω κανονοστα-
σίω Έλληνες μετέφερον τα ελαφρότερα κανόνια εις την αρκτικήν
(βόρεια) πλευράν του περιβόλου του κανονοστασίου, έκτισαν την
θύραν και ήρξατο η μάχη. Επυροβόλουν δε κατά του κανονοστα-
σίου και τα εις τον λιμένα ηγκυροβολημένα εχθρικά της γραμμής
πλοία, τα εις Πούντα και Λημιονάρι και από το κανονοστάσιον
του αγίου Νικολάου, το οποίον έβλαπτε πολύ το Παλαιόκαστρον.
Οι δε Τούρκοι ώρμησαν ίνα το κυριεύσωσι δι’ εφόδου, αλλ’ η γεν-
ναία αντίστασις των Ελλήνων εματαίωσε τους σκοπούς των και
ωπισθοχώρησαν.
Μετά την μάχην ταύτην γέρων τις ονομαζόμενος Χ’’ Ιωάν-
νης Αργύρης καταβάς νύκτα από του Παλαιοκάστρου εμβήκεν εις
πλοιάριον και ανεχώρησεν ομού με άλλους. Ο γέρων λοιπόν ού-
τος διηγείτο ότι το πλήθος το οποίον απήλθεν εις Παλαιόκαστρον
ίνα κυριεύση το κανονοστάσιον εκάλυπτεν όλον το Παλαιόκα-
στρον. Εφώρμησε εις την αρκτικήν και την ανατολικήν πλευράν
ίνα το κυριεύση δι’ εφόδου αλλ’ οι εν τω κανονοστασίω Έλληνες
έως 120 τον αριθμόν τους αντέκρουσαν γενναίως, οι δε Τούρκοι
θεωρούντες ότι δεν δύνανται να το κυριεύσωσιν απεσύρθησαν πε-
ρί την δύσιν του ηλίου· προς δε έλεγεν ότι γυνή ψαριανή, Δεσποι-
νού Παπαδημητρακάκη ονομαζομένη, αναβαίνουσα εις το Πα-
λαιόκαστρον επληγώθη από σφαίρας Τούρκων, άμα δ’ εισήλθεν
εις το κανονοστάσιον έπεσε χαμαί από το αρκτικόν μέρος του
ναού και ετελεύτησεν· αι δε κτυπώσαι σφαίραι των τουρκικών
τουφεκίων εις το τείχος του ναού και πίπτουσαι με τα τρίμματα
του τείχους εις το σώμα της, το εσκέπασαν· τοσούτον πλήθος
σφαιρών ερρίφθη»220.
Ταυτόχρονα με την πρώτη τουρκική έφοδο στο Παλαιόκαστρο το από-
γευμα της 21ης Ιουνίου έγινε από τους Οθωμανούς προσπάθεια να καταληφ-
θούν οι νησίδες Αγ. Νικολάου και Δασκαλιού στον όρμο Αρχοντίκι.
Μία τουρκική φρεγάτα αγκυροβόλησε κοντά στη νησίδα Αγ. Νικολά-
ου και με τα πυροβόλα της υποστήριζε τα πλοιάρια που προσπάθησαν να
πλησιάσουν για να αποβιβάσουν ομάδες στρατιωτών. Την επίθεση υποστή-
ριζαν επίσης κανονιοφόροι σαλούπες και τα κανόνια από την οχυρή θέση
___________________
220. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, ό.π., σ. 454-455.
Μνήμα του Στάθη που είχαν κυριεύσει οι Τούρκοι. Η φρουρά της νησίδας
από 120 άνδρες Ψαριανούς και παροίκους αντιστάθηκε σθεναρά και, παρά
τις σοβαρές απώλειες που είχε, μπόρεσε να αποτρέψει την απόβαση των
Τούρκων στρατιωτών.
Στη νησίδα Δασκαλιό η φρουρά αριθμούσε μόνο δέκα Ψαριανούς υπό
τους καπετάνιους Κυριάκο Δ. Μαμούνη και Νικόλαο Κ. Βελισσάριο και ε-
πτά ατάκτους στρατιώτες υπό τον οπλαρχηγό Νάνο. Κατάφεραν, όμως, κι
αυτοί να εμποδίσουν την απόβαση των Τούρκων στρατιωτών, αν και δέχο-
νταν τα πυρά των κανονιοφόρων και των πυροβόλων της θέσης Αγίου Δημη-
τρίου που είχε επίσης καταληφθεί από τους Τούρκους.
Όταν ήλθε η νύκτα, ο αγώνας διακόπηκε και ενώ ο καπουδάν πασάς
έδινε στα πλοία και το στρατό του την εντολή να ετοιμαστούν για την τελει-
ωτική επίθεση το επόμενο πρωί, οι Ψαριανοί στο Παλαιόκαστρο κατάλαβαν
ότι επρόκειτο σε λίγες ώρες να πεθάνουν. Αποφάσισαν, λοιπόν, να σώσουν
όσο το δυνατόν περισσότερα γυναικόπαιδα με τη βρικογολέτα Λεωνίδας
(του Αναγν. Τζώτζη) που βρισκόταν αγκυροβολημένη κάτω από το Παλαιό-
καστρο, με ελάχιστα πανιά και χωρίς πηδάλιο και έρμα. Μία ομάδα πέντε
Ψαριανών κατέβασαν και επιβίβασαν στο πλοίο αρκετά γυναικόπαιδα.
Τουρκικές άκατοι πλησίασαν τότε για να το κυριεύσουν, αλλά αποκρούστη-
καν με κανονιοβολισμούς από το Παλαιόκαστρο και πυρά τυφεκίων από το
πλοίο, που τελικά απέπλευσε αλώβητο με καπετάνιο τον Ιω. Ν. Μητσάτσο
και πλήρωμα μόνο τρεις στεριανούς παροίκους.
Ωστόσο, πολλά γυναικόπαιδα, μη έχοντας τρόπο διαφυγής, αναγκά-
στηκαν να παραμείνουν στο Παλαιόκαστρο μαζί με τους υπερασπιστές του.
Στο φρούριο βρίσκονταν 85 ένοπλοι Ψαριανοί και οι οπλαρχηγοί Ράδος και
Άγγελος με 45 ατάκτους, ενώ τη νύκτα προστέθηκαν άλλοι 10 Ψαριανοί και
10 πάροικοι και στρατιώτες.
Ο Κ. Νικόδημος περιγράφει στη συνέχεια το τραγικό και αφάνταστα
ηρωικό τέλος του αγώνα στα Ψαρά:
«την επιούσαν, ήτοι την εικοστήν δευτέραν Ιουνίου, ημέραν
Κυριακήν, αυστηρά διαταγή του Καπετάν-πασσά ανήγγειλε την άφευ-
κτον κυρίευσιν του κανονοστασίου του Παλαιοκάστρου· οι δε Τούρ-
κοι, ως εκ της γενναίας αντιστάσεως την οποίαν εύρον την προτεραί-
αν εις την νήσον ταύτην, εδυσκολεύοντο να ορμήσωσιν. Ο δε Καπε-
τάν-πασσάς απεβίβασε και από τα πληρώματα του στόλου άνδρας
και εσχημάτισε σώμα επίλεκτον οπισθοφυλακής και διατάττει το

πλήθος να οδοιπορήση κατά του κανονοστασίου. Το σώμα απήλθε
και η μάχη ήρχισε πεισματωδεστάτη· ενώ επυροβολείτο το κανονο-
στάσιο και από τα ηγκυροβολημένα πλοία και από το κανονοστάσιον
του αγίου Νικολάου, όπερ το έβλαπτεν επαισθητώς, οι Τούρκοι τρις
εφορμώσι και αποτυγχάνουσιν· η δε οπισθοφυλακή ωθεί αυτούς εις
τα έμπροσθεν διά των όπλων· εφορμά και αύθις το πλήθος κατά του
κανονοστασίου, οι διευθέται των πυροβόλων εθραύσθησαν, η δε έ-
φοδος των Τούρκων επιτυχάνη και συνεπλάκησαν οι Έλληνες μετά
των Τούρκων χείρας με χείρας· ο δε Βρατσάνος όστις είχε λάβει την
τελευταίαν πατρικήν συγχώρησιν, είχεν ασπασθή την δεξιάν του πα-
τρός του όστις τω έδωκε την τελευταίαν του ευχήν και τω είπε να εκ-
πληρώση το έργον όπερ επεφορτίσθη.
Ότε ώρμησαν οι Τούρκοι εις την πυριταποθήκην εύρον αυτήν
περικυκλωμένην από παιδία και γυναίκας, αίτινες δακρυρροούσαι
εφώναζον ότι προτιμώσι να καούν παρά να πέσωσιν εις τας χείρας
των Τούρκων· έθεσε δε τότε ο Βρατσάνος το πυρ, και η εκπυρσοκρό-
τησις κατέθραυσε πολλούς Τούρκους ομού με τους μάρτυρας της ε-
λευθερίας. Συγχρόνως ετέθη και εις την μικράν πυριταποθήκην το
πυρ υπό του αρχειοφύλακος του κανονοστασίου Σιδερή, η δ’ εκπυρ-
σοκρότησις εξεσφενδόνησεν ουχί ολίγους Τούρκους.
Εκ των ευρισκομένων εις το Παλαιόκαστρον ανδρών ουδείς
εσώθη, ειμή γυναίκες τινές, αίτινες αιχμαλωτισθείσαι και μετά ταύτα
ελευθερωθείσαι διηγούνται τα του Παλαιοκάστρου.
[…] αι προσπάθειαι (των Τούρκων) της κυριεύσεως των νή-
σων του αγίου Νικολάου και Δασκαλιού απέτυχον. Επελθούσης δε
της Κυριακής ο πυροβολισμός ήρξατο και αύθις κατά των δύο νή-
σων·από μεν την θάλασσαν εκανονοβόλει η αγκυροβολημένη φρεγά-
τα και τα πλοιάρια εις το του αγίου Νικολάου, εις δε το Δασκαλιό
πλοιάρια μόνον· εκανονοβόλουν δε τα νησιά και από την ξηράν από
τα κανονοστάσια του ‘‘Στάθη το μνήμα’’, του αγίου Ηλίου, Καμινά-
κι, αγίου Δημητρίου και του Καραγιάννη· ιδίως δε έβλαπτε πολύ το
νησί αγίου Νικολάου, το κανονοστάσιον του ‘‘Στάθη το μνήμα’’, το
δε Δασκαλιό το του Καραγιάννη. Προσπαθούντες δε οι Τούρκοι να
κάμωσιν έφοδον εις το Δασκαλιό και διά ξηράς και διά θαλάσσης
επήλθε η νυξ, ο δε πόλεμος έπαυσε. Την τρίτην (24 Ιουνίου) ήρχισεν
από πρωίας και εξηκολούθησε μέχρι της τετάρτης· τότε οι εις τον ά-
γιον Νικόλαον μη έχοντες διόλου άρτον και ύδωρ, και κατασταθέ-
ντων και των κανονίων αχρήστων, υστερημένοι τα πάντα, απεφάσι-

σαν να παραδοθούν· την πέμπτην το μεσημέρι κατεβίβασαν την ελλη-
νικήν σημαίαν και ύψωσαν ζώνην κοκκίνην […]»221.
Ο κυβερνήτης της τουρκικής φρεγάτας μετέφερε τους Ψαριανούς αιχ-
μαλώτους στο πλοίο του και τους ζήτησε ένας απ’ αυτούς να πάει στη νησί-
δα Δασκαλιό για να «τους ειπή να προσκυνήσουν, διότι είναι κρίμα να χαθούν
τέτοια παληκάρια». Όλοι οι Ψαριανοί αρνήθηκαν αρχικά να το κάνουν, αλλά
τελικά πείστηκε κάποιος Σμυρλής που βγήκε στο Δασκαλιό κολυμπώντας.
Όταν, όμως, προέτρεψε τους πληγωμένους Μαμούνη, Βελισσάριο και Νάνο
να παραδοθούν, ο τελευταίος, χωρίς καμιά συζήτηση, τον πυροβόλησε και
τον σκότωσε. Στη συνέχεια οι Βελισσάριος και Μαμούνης «ίνα μη παραδο-
θώσιν έβαλλον πυρ εις την πυρίτιδα, ήν είχον εκεί, εγένετο εκπυρσοκρότησις
και επλήρωσαν το κοινόν χρέος· τρεις δε άνδρες ευρεθέντες έξωθεν του στρα-
τώνος εβλάβησαν και αυτοί».
Μετά το γεγονός αυτό «επλησίασεν ο διευθυντής (ο κυβερνήτης της
φρεγάτας) με την λέμβον εις το νησί, έλαβε του τρεις ημικεκαυμένους τους με-
τέφερε εις την φρεγάταν και διέταξε τον ιατρόν (Έλληνα ονόματι Λαζαράκης)
να καταβάλη πάσαν την δύναμιν της ιατρικής διά να μη χαθώσι τοσούτον γεν-
ναίοι άνδρες· ο ιατρός παρέστησε το αδύνατον της θεραπείας και διά να μη
τυραννώνται διέταξε και έπιον ύδωρ και εξεψύχησαν»222.
Ο Γάλλος αντιπλοίαρχος Villeneuve, στην υπηρεσιακή αναφορά του
προς τον πλοίαρχο Drouault, περιγράφει τον επίλογο της μάχης των Ψαρών
ως εξής:
«Την 6ην ώραν μ.μ. (22 Ιουνίου 1824) πολυάριθμοι Τούρκοι
επλησίασαν το φρούριον (Παλαιόκαστρο). Οι πολιορκούμενοι και
πολιορκούντες προεκάλουν αλλήλους διά μυρίων ύβραιων· ο εκατέ-
ρωθεν τυφεκιοβολισμός είχεν καταστεί καθ’ υπερβολήν ζωηρός·
συγχρόνως εβλέπομεν πολλάς γυναίκας οχυρωμένας όπισθεν βράχου
κειμένου επί της κορυφής υψηλού κρημνού· εφαίνοντο έτοιμαι να
πηδήσωσιν εις το κενόν εάν το φρούριον κατελαμβάνετο.
Τέλος, μετά τοσούτον μακράν και τοσούτον αιματηράν πάλην,
ην
την 6 ώραν και ημίσειαν όλος ο τουρκικός στρατός ανερριχήθη
συγχρόνως εις το ύψωμα κραυγάζων αγρίως· αφ’ ου δε κατέφθασε
___________________
221. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, ό.π., σ. 457-459.
222. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, ό.π., σ. 460.
πανταχόθεν εις τα τείχη των πυροβολείων η πάλη κατέστη φρικαλέα·

κατά την στιγμήν δε καθ’ ην οι Τούρκοι εισήρχοντο εν τω περιβόλω
και κατέφθανον παρά την Ελληνικήν σημαίαν το φρούριον ανετινά-
χθη εις τον αέρα κατόπιν φρικτής εκρήξεως. Οι γενναίοι Έλληνες πι-
στοί εις το σύνθημά των ενεταφιάζοντο υπό τα ερείπια του Βράχου ο
οποίος εφαίνετο αψηφών, αυτός και μόνος, ολόκληρον την οθωμα-
νικήν δύναμιν, και συγχρόνως εξωλόθρευον συν αυτοίς πολυαρίθ-
μους εχθρούς.
Αλλ’ άλλοι αντικατέστησαν αυτούς αμέσως και επί ημίσειαν
ώραν επυροβόλουν εναντίον πάντων εκείνων ων είχε φεισθή η έκρη-
ξις· εβλέπομεν αυτούς τρέχοντας τήδε κακείσε επί των βράχων και
κατόπιν πίπτοντας υπό τα πλήγματα των νικητών των. Άμα τη υψώ-
σει της τουρκικής σημαίας επί των καπνιζόντων ερειπίων του φρου-
ρίου ολόκληρος ο οθωμανικός στόλος εώρτασε την νίκην δι’ αλλε-
παλλήλων ομοβροντιών του πυροβολικού του […].
Άμα τω σκότει επλησίασα εγγύτατα του κρημνού ούτινος εδέ-
σποζε το φρούριον, ίνα προσπαθήσω να σώσω δυστυχείς τινας, ους
δεν είχον ίδει ίσως οι Τούρκοι, αλλά πανταχού επεκράτει νεκρική σι-
γή. Η λύσσα των ουδενός είχε φεισθή. Την 9ην εσπερινήν η πόλις των
Ψαρών επυρπολείτο απ’ άκρου εις άκρον. Επιθυμών να φανώ χρήσι-
μος εις τους ηττημένους χωρίς να δώσω υποψίας εις τους Τούρκους,
ηνήχθην εις το πέλαγος και εχείρισα ούτως ώστε άμα τη ημέρα να
ευρεθώ παρά την βορείαν ακτήν της νήσου ένθα προϋπέθετον ότι
πολλοί Έλληνες θα είχον δυνηθή να καταφύγωσιν. Αι ελπίδες μου δεν
διεψεύσθησαν. Βοηθούμενα υπό θαυμασίου καιρού τα εφόλκια του
πλοίου μου ηδυνήθησαν να επισκεφθώσι πάσας τας κοιλότητας της
βραχώδους ακτής, και την πρώτην ώραν μετά μεσημβρίαν η Σημαία
του Βασιλέως της Γαλλίας εκάλυπτε διά της προστατευτικής αυτής
σκιάς 152 άτομα, τα οποία είχον διασωθή από βεβαίου θανάτου.
Μεταξύ αυτών ευρίσκοντο γυναίκες τινές και παιδία και πολλοί
στρατιώται βαρέως πληγωμένοι […]»223.
Εκτός από τους 152 Ψαριανούς, που διέσωσε η γαλλική κορβέτα Isis,
άλλοι 26 Ψαριανοί και 11 πάροικοι είχαν κρυφτεί σε μια χαράδρα του Φτε-
λιού. Όταν οι Τούρκοι τους ανακάλυψαν, άρχισαν να τους πυροβολούν από
το ύψωμα, αλλά αυτοί καλύφτηκαν πίσω από τους βράχους. Ένα μικρό
___________________
223. Ν. ΜΠΟΤΑΣΗ, ό.π., σ. 222-223.
τουρκικό σκάφος με ομάδα στρατιωτών, στάλθηκε τότε για να τους προ-

σβάλλει από την ακτή. Όταν, όμως, πλησίασε δέχτηκε τα σφοδρά πυρά των
Ψαριανών και από λανθασμένο χειρισμό προσάραξε. Οι Τούρκοι, έχοντας
υποστεί αρκετές απώλειες, εγκατέλειψαν το σκάφος και αποχώρησαν με τη
σωστική βάρκα του. Μόλις νύκτωσε, οι Ψαριανοί αποκόλλησαν το σκάφος
και μ’ αυτό διέφυγαν χωρίς προβλήματα.
Ο G. Finley έκανε κι αυτός τον απολογισμό της τραγικής καταστροφής
των Ψαρών και περιέγραψε τον τρόπο πανηγυρισμού των νικητών:
«Οκτώ χιλιάδες άτομα σφάχτηκαν ή σύρθηκαν σκλάβοι. Τέσ-
σερις χιλιάδες, κυρίως Ψαριανοί, κατορθώσανε να μπούνε στα πλοία
στο λιμάνι και να κάνουν πανιά, ενώ οι εχθροί τους είτανε απασχο-
λημένοι με τη λεηλασία της πόλεως. Οι νικητές Τούρκοι σφάξανε κά-
θε αρσενικό ικανό να φέρει όπλα και τα κεφάλια των νικημένων σω-
ριάστηκανε σε μια φρικαλέα πυραμίδα, τρόπαιο με το οποίο συνηθί-
ζανε να γιορτάζουν τους θριάμβους τους οι Οθωμανοί πασάδες»224.
Πάνω στο μικρό βραχώδες νησί, πριν από την οθωμανική επίθεση,
ζούσαν περίπου 7.000 Ψαριανοί και 23.000 πρόσφυγες από τη Χίο, τη Σμύρ-
νη και άλλες μικρασιατικές πόλεις και χωριά225. Υπολογίζεται ότι φονεύτη-
καν περισσότεροι από 3.000 Ψαριανοί, ενώ από τους πρόσφυγες και τους
ατάκτους στρατιώτες περίπου 15.000 φονεύτηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν και έ-
γιναν δούλοι226. Μαζί με τις πολλές ανθρώπινες ζωές χάθηκε ουσιαστικά και
___________________
224. G. FINLEY, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, σ. 309.
225. Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ. 5, σ. 827. Ο
Σπ. Τρικούπης αναφέρει ότι στο νησί υπήρχαν 7.500 Ψαριανοί, 25.000 πρόσφυγες και
1.000 ένοπλοι Θεσσαλομακεδόνες (Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Λονδίνο
1853-1857, τομ. 3, σ. 103). Ο Κ. Νικόδημος υπολογίζει τους Ψαριανούς περί τις 6.500
(Υπόμνημα νήσου Ψαρών, τομ. 1, σ. 105, 508). Στο ερώτημα των πρεσβευτών Αγγλίας,
Γαλλίας και Ρωσίας προς τον Ιω. Καποδίστρια για τη σύνθεση του πληθυσμού στον ελ-
λαδικό χώρο (10 Νοεμβρίου 1828), απάντησε ότι τα Ψαρά, προ του 1821, είχαν 8.000
κατοίκους και το 1828 υπήρχαν 5.000, ενώ άλλοι 2.000 Ψαριανοί παροικούσαν στην Αί-
γινα (βλ. Αρχεία Ελληνικής Παλιγγενεσίας, τομ. 2, Αι Εθνικαί Συνελεύσεις, σ. 229-295,
με τα πληθυσμιακά και άλλα στοιχεία της έκθεσης του Ιω. Καποδίστρια).
226. Ο Κ. Παπαρρηγόπουλος αναφέρει ότι σφαγιάστηκαν 4.000 Ψαριανοί και θα-
νατώθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν 17.000 πρόσφυγες. Ο Σπ. Τρικούπης υπολογίζει επίσης
τους νεκρούς Ψαριανούς στις 4.000 και τις απώλειες των προσφύγων στις 15.000. Ο Κ.
Νικόδημος γράφει ότι, σύμφωνα με απογραφή επιτροπής Ψαριανών στην Αίγινα, οι δια-
σωθέντες Ψαριανοί ήταν 3.614 και οι φονευθέντες 344 άνδρες και 2.700 γυναικόπαιδα.
η ναυτική δύναμη των Ψαριανών. Οι Τούρκοι κυρίευσαν ή κατέστρεψαν 13

μεγάλα βρίκια / βρικογολέτες και 85-90 μικρότερα σκάφη των Ψαριανών227.
Οι εκπατρισθέντες Ψαριανοί, στους επόμενους λίγους μήνες, αναγκάστηκαν
να πουλήσουν άλλα 8 από τα 17 διασωθέντα μεγαλύτερα πλοία τους για να
επιβιώσουν –αρκετά απ’ αυτά μετατράπηκαν σε πυρπολικά.
Οι Τούρκοι απώλεσαν πολλούς στρατιώτες κατά την αρχική απόβαση
στην παραλία του Κάναλου και στη μάχη του Παλαιοκάστρου228, αλλά η συ-
νολική μαχητική ικανότητα των δυνάμεών τους δεν επηρεάστηκε αισθητά.
Όμως, ο ηρωικός αγώνας των Ψαριανών, η καταστροφή του νησιού και τα
χιλιάδες αθώα θύματα της αγριότητας των Τούρκων, αναθέρμαναν τη συ-
μπάθεια των ευρωπαϊκών λαών προς την Επανάσταση. Οι φιλελληνικές ορ-
γανώσεις και πολλοί διακεκριμένοι ή απλοί πολίτες ενεργοποιήθηκαν πάλι
για να βοηθήσουν τους Έλληνες και να πιέσουν τις κυβερνήσεις τους να ε-
πέμβουν υπέρ της ανεξαρτησίας τους.
***
Ο καπουδάν πασάς, πολύ ικανοποιημένος από την ευτυχή κατάληξη της επί-
θεσής του στα Ψαρά, απέσυρε τον κύριο όγκο των πλοίων και των στρατευ-
___________________
Ο Νικ. Κοτζιάς υπολογίζει τις απώλειες των Ψαριανών στους 500 άνδρες και 2.200 γυ-
ναικόπαιδα, ενώ 29 οικογένειες εξοντώθηκαν ολοκληρωτικά (Ν. ΚΟΤΖΙΑ, Επανόρθωσις
των εν τη Σπ. Τρικούπη, Ιστορία περί των ψαριανών πραγμάτων, Αθήνησι 1857, σ. 50-
51). Ο Τούρκος A. Çevdet αναφέρει ότι φονεύτηκαν περισσότεροι των 1.000 επαναστα-
τών και αιχμαλωτίστηκαν περί τους 500· δεν διευκρινίζει, όμως, αν οι αριθμοί περιλαμ-
βάνουν μάχιμους άνδρες ή και γυναικόπαιδα. Οπωσδήποτε ο Τούρκος συγγραφέας φαί-
νεται ότι προσπάθησε να αποκρύψει το μεγάλο αριθμό των φονευθέντων ή αιχμαλωτι-
σθέντων γυναικόπαιδων (ΝΙΚ. ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΥ, ό.π., σ. 325).
227. Κατά τον A. Çevdet, τα κυριευθέντα από τους Τούρκους πλοία ήταν 30 βρί-
κια, 16 σκούνες και άλλα 110 μεγάλα ή μικρά σκάφη των επαναστατών, καθώς και περί
τα 100 πυροβόλα των προμαχώνων.
228. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Υπόμνημα Ψαρών, τομ. 1, σ. 509, 511. Αρχείο Ύδρας, τομ.
10, σ. 235-236. Αρκετές πληροφορίες που πήραν οι Έλληνες για τις τούρκικες απώλειες,
χαρακτηρίζονται από υπερβολές. Οι αναφερθέντες αριθμοί απωλεσθέντων ή τραυματι-
σθέντων Τούρκων κυμαίνονταν από 3.000 έως 11.000 (!), και προήλθαν από Έλληνα
ναύτη στον τουρκικό στόλο και τους κυβερνήτες γαλλικού και αγγλικού πολεμικών
πλοίων. Εφόσον οι απώλειες Ελλήνων μαχητών στα Ψαρά υπολογίζονται περί τους
1.500 (νεκροί και αιχμάλωτοι), δεν μπορεί των Τούρκων να ήταν πολλαπλάσιες.
μάτων του στη Λέσβο για να γιορτάσει το Κουρμπάν Μπαϊράμ (μεγάλη

θρησκευτική γιορτή των Μουσουλμάνων). Αν αποφάσιζε να προχωρήσει
αμέσως στο επόμενο στάδιο του οθωμανικού σχεδίου και επετίθετο στη Σά-
μο θα έβρισκε τους κατοίκους ανέτοιμους να αμυνθούν και τον ελληνικό
στόλο απόντα. Προτίμησε, όμως, να επιτρέψει στους άνδρες του να γιορτά-
σουν το μπαϊράμι των θυσιών και να αναπαυθούν στη Λεσβο, περιμένοντας
μάλλον και τον Ιμπραήμ, με το στόλο του, για να ενεργήσουν από κοινού.
Άφησε, πάντως, ο Χοσρέφ στα Ψαρά ένα βρίκι και περίπου τριάντα
σαλούπες με εξακόσιους Τουρκαλβανούς στρατιώτες για να συνεχίσουν τη
λαφυραγωγία και κυρίως για να συλλέξουν από τις ακτές τα διάσπαρτα πυ-
ροβόλα των Ψαριανών. Τα διασωθέντα δεκαεπτά πλοία, πέντε πυρπολικά
και μερικές δεκάδες μικρών σκαφών των Ψαριανών εμφανίστηκαν αρχικά
στα κυκλαδίτικα νησιά και συνέχισαν σε λίγες ημέρες τον πλου προς τις
Σπέτσες, την Αίγινα και τη Μονεμβασία· μέρη στα οποία εγκαταστάθηκαν
τελικά οι περισσότεροι εκπατρισθέντες Ψαριανοί.
Η κακή τύχη της Κάσου και ιδιαίτερα των Ψαρών δημιούργησε ανάμι-
κτα συναισθήματα στους επαναστάτες, προκαλώντας κυρίως θλίψη και απο-
γοήτευση. Το ηθικό των κατοίκων στις Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα κα-
ταρρακώθηκε και οι έπαρχοι αρκετών νησιών, με επείγοντα γράμματα πλη-
ροφορούσαν την κυβέρνηση και τους προκρίτους της Ύδρας ότι οι πανικό-
βλητοι νησιώτες ήταν έτοιμοι να προσκυνήσουν τον καπουδάν πασά. Οι έ-
παρχοι, μάλιστα της Τήνου, της Μυκόνου και της Άνδρου αναγκάστηκαν να
εγκαταλείψουν τα νησιά, επειδή είχαν απωλέσει κάθε ίχνος εξουσίας και
κινδύνευε η ζωή τους229.
Η διαφαινόμενη σοβαρή απειλή ανησύχησε πολύ τους Υδραιο - Σπε-
τσιώτες και ξύπνησε την ενεργητικότητά τους, που το πρώτο εξάμηνο του
1824 βρισκόταν άλλοτε σε λήθαργο και άλλοτε διοχετευόταν –κυρίως των
Υδραίων– στην εμφύλια διαμάχη για την κατάκτηση της εξουσίας.
Κατάλαβαν τότε οι πρόκριτοι της Ύδρας και των Σπετσών, όπως και η
κυβέρνηση, ότι η έκβαση της αναμενόμενης μεγάλης εχθρικής επιθέσεως
στα νησιά τους, θα έκρινε τελεσίδικα τον πόλεμο στη θάλασσα και κατ’ επέ-
κταση την τύχη της Επανάστασης.
___________________
229. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Υπόμνημα Ψαρών, τομ. 1, σ. 478-481. Αρχείο Ύδρας, τομ.
10, σ. 220-226.
Áê.ÌáñêÜêé
Ö
ËÏÓ
Ó
Ö
ÅÑÉÍÏ
ÊÁÍÁ
Áê.ÐáãêÜñá
19
17
Áê.Ñïýóïõ
14
13 18
15
16
12
Áê.Öôåëéïý 11
ïòáö
Ýãñ
Ôçë
20
Ïñ.
Ð 10
8
í.ÄÁÓÊÁËÉÏ
9
¼ñìïò Áñ÷ïíôßêé
í.ÁÃ. ÍÉÊÏËÁÏÕ
6
7
Ö1
ÓôÜèç 5
ÌíÞìá
4 27
3
2 26
ØáñÜ 25
¼ñ
ìï
òË
ßìí 24 23
ïò
22 21
Áêñ.Ðïýíôá
1 Ø ËåéìíùíÜñéá
Ðáëáéüêáóôñï Áê.Áã.Ãåþñãéïò
Ç ìÜ÷ç ôùí Øáñþí

20 - 24 Éïõíßïõ 1824
_____________________________________
_____________________________________
_____________________________________
ÕÐÏÌÍÇÌÁ
ÅðåîçãÞóåéò - Óýìâïëá
Ðõñïâïëåßá
Ôåß÷ïò õðü êáôáóêåõÞ
ÃñáììÞ áíÜó÷åóçò ÐáëáéïêÜóôñïõ
Ðïñåßá ôïõñêéêþí óôñáôåõìÜôùí
Ôá êýñéá óçìåßá áíôßóôáóçò Þ/êáé áíáôßíáîçò ðõñéôéäáðïèçêþí áðü ôïõò Øáñéáíïýò.
ÈÝóåéò ðõñïâïëåßùí Øáñþí (áñéèìüò ðõñïâüëùí)

1. Ðáëáéüêáóôñï[Ìáýñç ÑÜ÷ç] (25) 15. Ðñéüíé (3)
2. Áã. ËïõêÜò (5) 16. ÊïêêéíïíÞóé (3)
3. Áã. Íéêüëáïò (8) 17. ÊÜíáëïò (5)
4. Óôáõñüò (3) 18. ÌáêñõìÜëç (3)
5. ÓôÜèç ÌíÞìá (4) 19. ¢êñá ÌáñêÜêé [ÁäÜì] (9)
6. Íçóßäá Áã. ÍéêïëÜïõ (7) 20. Êïêêéíïðïýíôá (3)
7. ÊáìéíÜêé (4) 21. ¢êñá Áã. Ãåùñãßïõ (4)
8. Áã. ÄçìÞôñéïò [ÊáñáãéÜííç] (4) 22. ÐåëáÀôçò (8)
9. Íçóßäá Äáóêáëéü (4) 23. ËåéìíùíÜñéá (16)
10. ÔóáìáäÞ (3) 24. ÁõëÜêéá (6)
11. Öôåëéü (12) 25. Ëßìíïò (5)
12. ¢êñá Ñïýóïõ (12) 26. ÊÜâïò ÃåùñãÜêç (4)
13. ¢êñá ÔóåëÝðçò (4) 27. ËéìÜíé (6)
14. ÍÝìåôá (3)
Ôá óçìáíôéêüôåñá ãåãïíüôá
Óôç èÜëáóóá
Ô = Ôï ðñùß ôçò 21çò Éïõíßïõ, ï ôïõñêéêüò óôüëïò áðïâéâÜæåé óôñáôéùôéêÜ ôìÞìáôá óôéò
áêôÝò ÊÜíáëïò êáé Åñéíüò.
Ö = Ôï ìåóçìÝñé ôçò 21çò Éïõíßïõ, ôïõñêéêÝò öñåãÜôåò/êïñâÝôåò ðáñáðëÝïõí ôéò áêôÝò
êáé êéíïýíôáé ðñïò íüôï ãéá íá áðïêëåßóïõí ôï ëéìÜíé.
Ð = Ôçí ßäéá ðåñßðïõ þñá, áðïðëÝïõí áðü ôïí üñìï Öôåëéïý ðÝíôå øáñéáíÜ ðõñðïëéêÜ
ãéá íá ðñïóâÜëïõí ôïí ôïõñêéêü óôüëï. Ôï éó÷õñü ìåëôÝìé êáé ôá ìåãÜëá ôïõñêéêÜ
ðëïßá ôá áíáãêÜæïõí íá áðï÷ùñÞóïõí ðñïò ôï ëéìÜíé.
Ø = ÄÝêá åðôÜ øáñéáíÜ âñßêéá êáé äåêÜäåò ìéêñÜ óêÜöç äéáöåýãïõí, óþæïíôáò ÷éëéÜäåò
áíäñþí êáé ãõíáéêüðáéäùí.
Ö1= ÔïõñêéêÞ öñåãÜôá êáé ïðëéóìÝíá ðëïéÜñéá åðéôßèåíôáé óôéò íçóßäåò Áã. ÍéêïëÜïõ êáé
Äáóêáëéïý. ÌåôÜ áðü ôñéÞìåñç áíôßóôáóç ïé öñïõñÝò ôùí Øáñéáíþí õðïêýðôïõí ôï
áðüãåõìá ôçò 24çò Éïõíßïõ 1824.
Óôçí îçñÜ
Ôçí_____________________________________
21ç Éïõíßïõ, ôï ðñùß, _____________________________________
ìÜ÷åò óôçí áêôÞ ÊÜíáëïò êáé ôç èÝóç Ô' áñâáíßôéêá Êáëýâéá êáé
_____________________________________
ìåôÜ ôï ìåóçìÝñé óôá ðõñïâïëåßá Öôåëéïý êáé ÓôÜèç ÌíÞìá.
Ôçí 22á Éïõíßïõ, ôï áðüãåõìá, ôåëéêÞ åðßèåóç ôùí Ôïýñêùí óôï Ðáëáéüêáóôñï. Ïé
Øáñéáíïß áíáôéíÜæïõí ôçí ðõñéôéäáðïèÞêç.
Ωστόσο, η έλλειψη των απαιτούμενων χρημάτων καθυστερούσε την

ετοιμασία του δεύτερου υδραίϊκου στολίσκου, που επρόκειτο να ενισχύσει
το στολίσκο του Γ. Σαχτούρη στο ανατολικό Αιγαίο. Τη 17η Ιουνίου συγκρο-
τήθηκε επιτροπή για τη διενέργεια λαϊκού, αναγκαστικού εράνου, που συνέ-
λεξε 158.220 γρόσια. Επίσης, παραγγέλθηκαν πάλι, με πίστωση, στον Σάλβο
Διέδο 3.320 οκάδες πυρίτιδας και 4.745 οκάδες μολύβδου και στον Εμμ. Ξέ-
νο 2.993 οκάδες πυρίτιδας, υλικά που παραλήφθηκαν λίγες ημέρες αργότε-
ρα230.
Όταν έφτασε στην Ύδρα η είδηση της εχθρικής επίθεσης στα Ψαρά, οι
πρόκριτοι έδειξαν αρχικά να πανικοβάλλονται και ενήργησαν μάλλον σπα-
σμωδικά. Έστειλαν αμέσως δύο ταχυδρομικά καΐκια (μαξούς) με γράμμα
προς τον Γ. Σαχτούρη (23 Ιουνίου 1824) για να τον πληροφορήσουν:
«ότι ξημερώνοντας Σάββατον 21 του παρόντος, ο κατά Μυτι-
λήνην Οθωμανικός Στόλος εκυρίευσε τα Ψαρά […]. Ημείς διά τούτο
εμποδίζομεν τα λοιπά πλοία (του δευτέρου στολίσκου) τα οποία έ-
μελλε να κινήσουν σήμερον, έως να έλθητε […]. Διά τούτο άμα όπου
λάβετε την παρούσαν, κάμετε αμέσως πανιά διά εδώ χωρίς καμμία
αναβολήν, διότι σκοπός μας είναι ν’ ανθέξωμεν με την δύναμίν μας,
η οποία είναι η ναυτική δύναμις, να την συνενώσωμεν και να την με-
ταχειρισθώμεν όλην διά ν’ ανθέξωμεν εις τον εχθρόν»231.
Την ίδια ημέρα πληροφορούν τους Σπετσιώτες για το θλιβερό γεγονός
και τους προτρέπουν να ετοιμάσουν κι άλλα πλοία και πυρπολικά «διότι αν
δεν ανθέξωμεν γενναίως, όχι μόνον αι νήσοι μας θέλει χαθούν, αλλά και συν
ημίν όλη η Ελλάς»232.
Οι Σπετσιώτες, όμως, δεν έδειξαν τη διάθεση να κινητοποιήσουν πε-
ρισσότερα πλοία και απλώς διατήρησαν στο Αιγαίο μόνο το στολίσκο του
Κων. Μπουκουβάλα, έως ότου εξαντληθεί το μηνιάτικο των πληρωμάτων.
Αντίθετα, οι Υδραίοι ξανασκέφτηκαν πιο ψύχραιμα την κατάσταση και απο-
φάσισαν να αντιμετωπίσουν τον οθωμανικό στόλο στο ανατολικό Αιγαίο,
προτού κινηθεί εναντίον της Σάμου και ενδεχομένως εναντίον του νησιού
___________________
230. Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ. 215, 238, 240 και τομ. 13, σ. 359-472 (πίνακες
εράνων).
231. Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ. 222-223. Ημερολόγιο βεργαντίνου Αθηνά, σ. 7-8.
τους. Την ορθή αυτή απόφαση, ενίσχυσαν και πληροφορίες ότι το Παλαιό-
καστρο των Ψαρών αντιστεκόταν ακόμη233.
Έδωσαν, λοιπόν, οι Υδραίοι πρόκριτοι την εντολή στο δεύτερο στολί-
σκο από 14 πλοία και 4 πυρπολικά234, υπό τον Αν. Μιαούλη, να αποπλεύσει
στις 24 Ιουνίου για τα Ψαρά. Την ίδια ημέρα με γράμμα τους πληροφορού-
σαν τους Σπετσιώτες προκρίτους ότι οι υπερασπιστές του Παλαιοκάστρου
«κρατούν ακόμη» και περιμένουν βοήθεια. Επίσης ενημέρωναν τους Σπε-
τσιώτες ότι ο δεύτερος στολίσκος τους, υπό τον Αν. Μιαούλη απέπλευσε
ήδη και τους καλούσαν πάλι να διαθέσουν κι αυτοί περισσότερα πλοία. Ζη-
τούσαν από τους Σπετσιώτες να παρακινήσουν και τα πληρώματα των ψα-
ριανών πλοίων και πυρπολικών, που είχαν καταφύγει στις Σπέτσες, να επι-
στρέψουν στα Ψαρά για να βοηθήσουν τους αντιστεκόμενους ακόμη συμπα-
τριώτες τους.
Στην απάντησή τους οι Σπετσιώτες απέφυγαν να δεσμευτούν για την
αποστολή και άλλων πλοίων στο ανατολικό Αιγαίο, ενώ για τα ψαριανά
σκάφη ανέφεραν πως όσα διέθεταν πηδάλιο συμφώνησαν να αποπλεύσουν
το ταχύτερο235.
___________________
234. Τα πλοία ήταν τα Άρης (Ανδρ. Μιαούλης), Επαμεινώνδας (Αντ. Γ. Κριεζής),
Τερψιχόρη (Αντ. Ραφαήλ), Μιλτιάδης (Ιω. Λαζ. Λαλεχός), Οδυσσεύς (Δημ. Αντ. Βώκος),
Νηρεύς (Αθαν. Δ. Κριεζής), Θέτις (Ιω. Μαρούκας), Κέχρωψ (Σάββας Ανδρέου), Άρης
(Αναστ. Τσαμαδός), Θεμιστοκλής (Αλεξ. Ραφαήλ), Επαμεινώνδας (Ιω. Γκέλης), Κίμων
(Ιω. Μπατσαξής), Βατερλώ (Πέτρος Αναγν. Ζώτος), Τηλέμαχος (Ηλίας Χ’’Γιώρτζου).
Από τον Αντ. Α. Μιαούλη αναφέρεται ότι στην εκστρατεία συμμετέσχε ως καπετάνιος
και ο Εμμ. Τομπάζης, αλλά το πιθανότερο είναι ότι αυτός επέβαινε, κατά τη συνήθειά
του, στο Θεμιστοκλή και απλώς επόπτευε τον καπετάνιο Αλεξ. Ραφαήλ. Στο Αρχείο
Ύδρας (τομ. 15, σ. 192) αναγράφεται ότι στην εκστρατεία μετέσχον συνολικά 25 υδραί-
ϊκα πολεμικά πλοία, από τα οποία τα 11 συγκροτούσαν τον πρώτο στολίσκο, υπό τον Γ.
Σαχτούρη (αναφέρεται στο Ημερολόγιό του, σ. 1). Επομένως, το δεύτερο στολίσκο, υπό
τον Ανδρέα Μιαούλη, πρέπει να συγκροτούσαν 14 πολεμικά πλοία και όχι 16, όπως α-
ναφέρει ο Αντ. Α. Μιαούλης, αλλά και ο Γ. ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ, Συνοπτική Ναυτική Ιστορία,
σ. 97. Οι καπετάνιοι των πυρπολικών ήταν οι Α. Πιπίνος, Α. Ρομπότσης, Γ. Βατικιώτης
και Γ. Τζερεμές.
Πράγματι, το πρωί της 15ης Ιουνίου πέντε ψαριανά πλοία και τέσσερα
πυρπολικά236, μετά τον ανεφοδιασμό τους με τρόφιμα και πυρομαχικά, ανα-
χώρησαν από τις Σπέτσες για να ενωθούν με τα υδραιο-σπετσιώτικα πλοία
στο ανατολικό Αιγαίο. Την ίδια ημέρα οι Υδραίοι πρόκριτοι έστειλαν, με τη
σπετσιώτικη γολέτα (καπ. Ιω. Χ’’Σταύρος), δεύτερο γράμμα στον Γ. Σα-
χτούρη για να του δώσουν νέα εντολή να ενωθεί με το στολίσκο του Αν. Μι-
αούλη, ενώ ανάλογη εντολή έδωσαν και οι Σπετσιώτες ομόλογοί τους στον
Κων. Μπουκουβάλα237.
Μέσα στο πρώτο δεκαήμερο του Ιουλίου η υδραίϊκη δύναμη, υπό τη
γενική αρχηγία του Αν. Μιαούλη, ενισχύθηκε σταδιακά με άλλα δέκα πλοία
και ένα πυρπολικό238. Συνολικά, η κινητοποιηθείσα δύναμη του τρινήσιου
στόλου έφτασε στα 56 πλοία (35 υδραίϊκα239, 16 σπετσιώτικα, 5 ψαριανά)
και 13 πυρπολικά (7 υδραίϊκα, 2 σπετσιώτικα και 4 ψαριανά).
***
___________________
236. Ήταν τα πλοία Αλέξανδρος (Ιω. Αλεξανδρής), Μινέρβα (Δημ. Χ’’Ιω. Κο-
τζιάς), Θεμιστοκλής (Γεωρ. Χ’’Μικέ), Αριστείδης (Νικ. Χ’’Δ. Κοτζιάς), Επαμεινώνδας
(Ανδρέας Δομεστίνης) και τα πυρπολικά των Κ. Κανάρη, Δ. Παπανικολή, Κ. Νικόδη-
μου, Νικ. Βρατσάνου.
237. Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ. 231. Ημερολόγιο βεργαντίνου Αθηνά, σ. 8. Α-
ναστ. Ορλάνδου, Ναυτικά, τομ. 2, σ. 62.
238. Ήταν τα Θεμιστοκλής (Δημ. Σαχτούρης), Αθηνά (Ιω. Μακρυμούρας), Διομή-
δης (Κοσμάς Αθρινός), Ηρακλής (Νικ. Βώκος), Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας), Κίμων (Ιω.
Μιαούλης), Θρασύβουλος (Σταμ. Ράπτης), Κίμων (Δήμος Κριεμάδης), Αμφιτρίτη (Λαζ.
Μπρούσκος), μία γολέτα με καπετάνιο τον Φίλιππο Καβεζό και το πυρπολικό του Αν-
δρέα Μάνεζα.
Στο Μητρώο του 1833 αναγράφεται ότι ο Φ. Καβεζός «υπηρέτησε σε όλον τον
αγώνα ως υπαξιωματικός και διετέλεσε ναύκληρος στη δίκροτη φρεγάτα Ελλάς». Φαίνε-
ται πως στην εκστρατεία αυτή κυβέρνησε μικρή γολέτα με βοηθητικά καθήκοντα.
239. Ο αριθμός των συμμετασχόντων, συνολικά, υδραίϊκων πλοίων, αναφέρεται
στον «Κατάλογο των θεωρημένων λογαριασμών» (Αρχείο Ύδρας, τομ. 15, σ. 192). Ω-
στόσο, από τα Ημερολόγια υδραίϊκων και σπετσιώτικων πλοίων και έγγραφο που υπέ-
γραψαν την 14η Ιουλίου 1824 οι 33 από τους καπετάνιους (Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, 311),
προκύπτει ότι πήραν μέρος και οι Γκίκας Κοσμά Κολμανιάτης και Ελευθ. Ραφαήλ. Από
τους δύο, πιθανότατα ο πρώτος αντικατέστησε τον τραυματία Λάζαρο Παναγιώτα (Αγα-
μέμνων) από την 7η Ιουλίου και ο δεύτερος τον αδελφό του Αντώνη (Τερψιχόρη) από
την 14η Ιουλίου.
Οι στολίσκοι του Γ. Σαχτούρη και του Κων. Μπουκουβάλα απέπλευσαν από

την Κάσο το πρωί της 22ας Ιουνίου, με προορισμό τη Σάμο. Ήταν συνολικά
27 πλοία και πυρπολικά, που ο σφοδρός μαΐστρος τα καθήλωσε έως το βρά-
δυ κοντά στην Κάρπαθο. Το επόμενο πρωί, ο Γ. Σαχτούρης, που είχε φτάσει
δυτικά της Νισύρου, διαπίστωσε ότι τα πλοία είχαν διασκορπιστεί εξ αιτίας
του καιρού και μόνο επτά υδραίϊκα και ένα σπετσιώτικο βρίσκονταν σε ο-
πτική επαφή.
Τελικά, τα περισσότερα πλοία των δύο στολίσκων αναγκάστηκαν να
πάρουν δυτική πορεία προς την Αστυπάλαια.
Το πρωί της 24ης Ιουνίου ένα σαντορινιό πλοίο (με ρωσική σημαία),
έδωσε στον Γ. Σαχτούρη τη θλιβερή είδηση της καταστροφής των Ψαρών κι
αυτός αποφάσισε, σε συνεννόηση με τον Κων. Μπουκουβάλα, να καταπλεύ-
σουν στη Σαντορίνη για να διασταυρώσουν την πληροφορία. Το απόγευμα
της ίδιας ημέρας, με τα υδραίϊκα πλοία ενώθηκαν το Αίολος (Θ. Γκιώνης)
που αναχώρησε καθυστερημένα από την Ύδρα (21 Ιουνίου) και το Αχιλλεύς
(Δημ. Χριστόφιλος) που, μετά από σύγκρουση με το πυρπολικό του Λεο-
νάρδου Τσαγκάρη, είχε πάει στο νησί για επισκευές.
Το πρωί της 25ης Ιουνίου ο Γ. Σαχτούρης πήρε την αρχική εντολή των
Υδραίων προκρίτων (σταλμένη με τα καΐκια-μαξούς) να επιστρέψει το ταχύ-
τερο στην Ύδρα. Το ισχυρό μελτέμι, όμως, του επέτρεψε να κινηθεί μόνο
μέχρι την Πάρο, ενώ από κοντά μπόρεσαν να τον ακολουθήσουν μόνο 16
πλοία.
Την επόμενη ημέρα έφτασε το νέο γράμμα των Υδραίων προκρίτων
(σταλμένο με τη σπετσιώτικη γολέτα), με την εντολή στον Γ. Σαχτούρη να
κινηθεί προς τα Ψαρά και να ενωθεί με το στολίσκο του Αν. Μιαούλη. Επί-
σης, ο Κων. Μπουκουβάλας πήρε γράμμα των προκρίτων των Σπετσών με
την ίδια εντολή.
Παρά το πολύ δυνατό μελτέμι, κατάφεραν τα υδραιο-σπετσιώτικα
πλοία να πλεύσουν από την Πάρο προς την Ικαρία και να περάσουν υπήνεμα
του νησιού, ώστε σταδιακά, έως το βράδυ της 27ης Ιουνίου, να αγκυροβολή-
σουν στις Κολώνες της Σάμου. Όλη την επόμενη ημέρα δεν προστέθηκε ού-
τε ένα πλοίο ή πυρπολικό των στολίσκων στα όσα αρχικά έφτασαν στο α-
γκυροβόλιο (10 σπετσιώτικα και 8 υδραίϊκα πλοία). Οι δυσμενείς άνεμοι ε-
πηρέαζαν αναμφίβολα τη συνοχή των υδραιο-σπετσιώτικων στολίσκων, κα-
θώς αρκετά πλοία μη μπορώντας να ακολουθήσουν τον Γ. Σαχτούρη, κατέ-

φυγαν στη Σύρο, την Τήνο και σε άλλα μέρη των Κυκλάδων.
Ο Γ. Σαχτούρης, πάντως, κατηγόρησε μερικούς καπετάνιους ότι απο-
χωρίστηκαν από το κύριο σώμα του στόλου για να επιδοθούν στην αρπαγή
βοδιών, προβάτων κ.ά. από τα ελληνικά νησιά και στην αναιτιολόγητη λα-
φυραγώγηση ξένων εμπορικών πλοίων, ενώ θα έπρεπε να αφοσιωθούν από-
λυτα στον αγώνα εναντίον του εχθρού240.
Το πρωί της 29ης Ιουνίου τα δέκα σπετσιώτικα και τα οκτώ υδραίϊκα
πλοία, χωρίς κανένα πυρπολικό μαζί τους, απέπλευσαν για τα Ψαρά. Και
πάλι, όμως, το ισχυρό μελτέμι τα διασκόρπισε μόλις ξεπρόβαλαν από το
στενό Σάμου-Φούρνων και αρκετά απ’ αυτά άρχισαν να βραδυπορούν.
Εν τω μεταξύ και ο στολίσκος του Αν. Μιαούλη, που είχε αποπλεύσει
από την Ύδρα την 24η Ιουνίου, αντιμετώπισε ενάντιους ανέμους και το βρά-
δυ της 27ης Ιουνίου αναγκάστηκε να καταφύγει στην Τήνο. Μόνο ο Άρης του
Αναστ. Τσαμαδού, ως προπομπός, είχε καταφέρει να πλησιάσει τα Ψαρά το
πρωί της 26ης Ιουνίου για να εξακριβώσει την κατάσταση, αλλά καταδιώχτη-
κε από τουρκικές φρεγάτες και αποχώρησε για να συνενωθεί με τα άλλα
πλοία στην Τήνο.
Ο στολίσκος του Αν. Μιαούλη καθηλώθηκε στην Τήνο έως το πρωί
της 30ης Ιουνίου, οπότε αναχώρησε με προορισμό τις Κολώνες της Σάμου,
μετά από πληροφορία σαμιώτικου πλοίου ότι δεκαοκτώ ελληνικά πλοία βρί-
σκονταν αγκυροβολημένα εκεί. Αλλά ο Γ. Σαχτούρης και Κων. Μπουκου-
βάλας είχαν αποπλεύσει το πρωί της προηγούμενης ημέρας για τα Ψαρά.
Έτσι, ο Αν. Μιαούλης, όταν την αυγή της 1ης Ιουλίου έφτασε στον όρμο Κο-
λώνες (Ηραίον) και διαπίστωσε την απουσία των υδραιο-σπετσιώτικων
πλοίων, στράφηκε αμέσως βόρεια προς τα Ψαρά.
Ο Γ. Σαχτούρης και ο Κων. Μπουκουβάλας με διεσπαρμένα τα πλοία
τους προχωρούσαν με μεγάλη δυσκολία λόγω του ενάντιου ανέμου και το
απόγευμα της 30ης Ιουνίου βρίσκονταν περίπου οκτώ μίλια ανοικτά του Βο-
λισσού της Χίου. Εκεί τα Αθηνά (Γ. Σαχτούρης), Αχιλλεύς (Δημ. Χριστοφί-
λου), Αθηνά (Γ. Νέγκας) και ένα σπετσιώτικο, εντόπισαν κοντά στην ακτή
τουρκικό πολεμικό βρίκι γεμάτο στρατιώτες και λάφυρα από τα Ψαρά.
___________________
Τα ελληνικά πλοία με σφοδρά πυρά ανάγκασαν το εχθρικό βρίκι να

προσαράξει κοντά στην ακτή του Βολισσού, όπου θα μπορούσαν εύκολα να
το κυριεύσουν. Αλλά ο Γ. Σαχτούρης έκρινε ότι κάτι τέτοιο «ήθελε μας φέρει
μάλλον βλάβην παρά ωφέλειαν», λόγω πιθανών διενέξεων των πληρωμάτων
για την λεία και επειδή είχε ήδη νυκτώσει, αποφάσισε να συνεχίσει τον πλου
προς τα Ψαρά.
Όταν τα πλοία των δύο στολίσκων (Γ. Σαχτούρη και Κων. Μπουκου-
βάλα) έφτασαν σταδιακά στα Ψαρά, διαπίστωσαν ότι παντού κυμάτιζαν οι
ερυθρές σημαίες με την ημισέληνο και τα τείχη του Παλαιοκάστρου ήταν σε
μεγάλο βαθμό κατεστραμμένα. Πάντως, το πρωί της 1ης Ιουλίου, έξω από το
λιμάνι των Ψαρών, η Αθηνά του Γ. Σαχτούρη συνεπλάκη με εχθρικό κότερο
(μικρό ιστιοφόρο σκάφος) και το βύθισε, αφού προηγουμένως είχε εξοντώ-
σει το πλήρωμά του. Ο Λεωνίδας (Δημ. Κιοσές) κυρίευσε ένα άλλο κότερο,
αγκυροβολημένο χωρίς το πλήρωμά του, ενώ ο Αχιλλεύς (Δημ. Χιστοφίλου)
αιχμαλώτισε μια τουρκική γολέτα και αποχώρησε προς νότο, πιθανότατα για
να πουλήσει το λάφυρό του.
Ο Γ. Σαχτούρης, διαπιστώνοντας ότι τα Ψαρά είχαν ολοκληρωτικά κα-
ταληφθεί από τον εχθρό, συγκάλεσε σύσκεψη των καπετάνιων και αποφασί-
στηκε να κινηθούν τα πλοία προς την Τήνο για να ενωθούν με το στολίσκο
του Αν. Μιαούλη. Το απόγευμα συνάντησαν διαδοχικά την Τερψιχόρη και
τον Οδυσσέα (Δημ. Α. Βώκος) και έμαθαν ότι ο Αν. Μιαούλης, με τα περισ-
σότερα πλοία του στολίσκου του, βρισκόταν κοντά στη Χίο.
Ο Γ. Σαχτούρης συνέχισε τον πλου προς την Τήνο για να βγάλει στη
στεριά ένα τραυματία ναύτη, ενώ ο Κων. Μπουκουβάλας με τα υπόλοιπα
πλοία κατευθύνθηκε προς τις δυτικές ακτές της Χίου για να συναντήσει τον
Αν. Μιαούλη· κάτι που έγινε το πρωί της 2ας Ιουλίου.
Χρειάστηκαν περίπου δέκα ημέρες για να συγκεντρωθούν (σχεδόν)
όλα τα υδραίϊκα, σπετσιώτικα και ψαριανά πλοία των τριών στολίσκων κο-
ντά στα Ψαρά. Η κύρια αιτία ήταν, βέβαια, οι δυσμενείς καιρικές συνθήκες
και η βραδύτητα μεταβίβασης πληροφοριών και εντολών με τα χρησιμοποι-
ούμενα ελαφρά σκάφη. Επίσης η απροθυμία και η απείθαρχη συμπεριφορά
μερικών καπετάνιων, συντέλεσαν σε σημαντικό βαθμό.
Τα επακολουθήσαντα γεγονότα τα περιγράφει ο Γ. Σαχτούρης που ε-
πανήλθε στα Ψαρά από την Τήνο το πρωί της 3ης Ιουλίου:
«Το πρωί εξημερόθημεν 6-8 μίλλια μακράν από τα Ψαρά·

βλέπομεν με τα τηλεσκόπια τα πλοία μας όλα περιφερόμενα από Κά-
βο μελανόν (Χίου) έως εις τα Ψαρά. Επολεμούσαν δε ακαταπαύστως
με 27 πλοία εχθρικά τζαλούπαις και Γαλιόταις και Βρίκια. Τα εχθρι-
κά πλοία εκρατούσαν σοβράνο. Αυτά ήταν τα όσα ευρίσκοντο εις τα
Ψαρά και επροσπαθούσαν να φύγουν έχοντες μέσα τα στρατεύματα
όπου ο μέγας στόλος είχεν αφήσει εις την δυστυχή Νήσον. Τα ιδικά
μας ύστερον από δύο ώρας τους επήραν το σοβράνο, τότε τα εχθρικά
πλοία επόδησαν όλα τραβόντα κατά το κάτω μέρος της Χίου, τα εδι-
κά μας έπεσαν κατόπιν των με κανονιαίς και με μπάλα μισδράλια,
μια γολέτα ηναγκάσθη να παραδοθή, μετ’ ολίγον μια φλόγα πυρός
βλέπομεν να υψώνεται εν τω μέσω της θαλάσσης προς τον ουρανόν
και ένα εχθρικόν πλοίον καιόμενον, και οι εν αυτώ επιβάται Τούρκοι
μέσα εις την φλόγαν. Εν τοσούτω εφθάσαμεν και ημείς και ριφθέντες
επάνω εις ένα εχθρικόν, του αδιάζομεν μιαν μπαταριάν με μπάλα
μισδράλια. Ο υπερβολικός αήρ και το μεγάλον εκ τούτου κλόνισμα
των πλοίων έκαμε να μην ημπορώμεν να βολίζωμεν με καλήν διεύ-
θυνσιν. Μ’ όλον τούτο με δευτέραν μπαταρίαν του ερίψαμεν κάτω
την αντένα του παρουκέτου (Δολωνίου) και την σημαίαν. Ακολου-
θούντες δε κατόπιν του το ερίψαμεν πολλότατα μισδράλια έως ότου
επήγε και έπεσεν εις ένα παράλιον της Χίου κάτωθεν των Μεστών
λεγομένων, ομού με άλλα τρία. Όλα τα λοιπά εχθρικά διοκόμενα από
τα εδικά μας με δραστήριον φωτιάν έκαμαν το ίδιον μην ημπορώντα
να καβατζάρουν τον κάβον και ερίφθησαν εις ταις ξέραις όντα εις
άκραν παραλυσίαν, χωρίς αντέναις και πολλά χωρίς ξάρτια. 4 ερίφ-
θησαν εις τα Μεστά της Χίου, μέρος της τραμοντάνας, 4 εις μέρος
πονέντε, 4 έτι μέσα εις το ληθί (παραθαλάσσιο χωριό), 3 εις την Ε-
λούντα. Δύο επάνω από Ελούντα· 1 τζαλούπα εις την Βολισσό· 3 εις
τα κόκκινα Χώματα. Εις αυτά όλα έβαλαν αμέσως φωτιάν οι ίδιοι οι
Τούρκοι και τα έκαυσαν· εκ τούτων είναι τα μεν 6 με δύο κατάρτια,
άλλα 6 τζαλούπαις, άλλα 9 γαλιόταις, το συλληφθέν 1, γολέτα, το κα-
μένον εις την θάλασσαν 1: Τζαλούπαι 23. Αυτή η μικρά και λεπτή
φλοτίλια του εχθρού πολλά ωφέλιμος δι’ αυτόν και βλαπτική δι’ η-
μας από την οποίαν θεία χάριτι ελευθερόθημεν. Εκ της οποίας μόνον
τέσσαρα πλοία εχθρικά ηδυνήθησαν να φύγουν κακήν κακώς»241.
___________________
Αλλά και ο Αναστ. Τσαμαδός (Άρης), έχει καταγράψει τα γεγονότα

στο Ημερολόγιό του:
«Ιουλίου 3 ημέρα Πέμπτη. Την πρωΐαν εζυγώσαμεν δίπλα εις
τον λιμένα των Ψαρών και βλέπομεν έξω τους Τούρκους και έως 30
κομμάτια κελούπαις και γαλιότες […] εφουντάραμεν πλέον σιμότερα
και ευθύς εκάμαμεν απόφασιν και εκάμαμεν έξω απόβασιν όλα τα
καράβια εβάλαμεν από 20 ναύτες εις κάθε βάρκα και εβγήκαν έξω
και έβαλαν τους Τούρκους μέσα εις ταις κελούπαις και μετά μίαν
ώραν εβγήκαν αι κελούπαις και αι γαλιότες όλαι εις τα πανιά· ευθύς
ημείς εβγήκαμεν εις τα πανιά επέσαμεν επάνω πολεμώντας αναμετα-
ξύ δύο ώρας με όλας έως ότου ετρακάραμεν μία γαλιέρα μεγάλη την
πρώτην όπου ήτον από όλαις και τους είχαμε θανατωμένους όλους·
με τα μυσδράλια ήτον έως 80 ναύται, ήλθε και η γολέτα του Τομπάζη
(Τερψιχόρη) και την έδεσε την γαλιέρα και την ετράβηξε και την ε-
πήγε εις Βολισώ από πάνω και την άραξε […] έπειτα επήγαμεν και
εκάψαμεν τέσσαρα καΐκια όπου ήτον εις την Βολισώ από κάτω και
το εσπέρας επήγαμεν εις την γαλιέραν και επήραμεν δύο κανόνια
μπρούτζινα όπου είχε μέσα των δώδεκα οκάδων μπάλα, τα δε απο-
λειφθέντα έπιπλα τα εμοιράσαμεν με την γολέτταν (Τερψιχόρη), την
δε γαλέραν την εκάψαμε, ήταν έως 28 πηχών το μάκρος· μετά μίαν
ώραν της νυκτός (περίπου 9 μ.μ.) εσαλπάραμε και εβγήκαμεν εις τα
πανιά τραβώντας πάλιν διά Ψαρά. Εις αυτόν τον πόλεμον ερρίξαμεν
κανόνια 224 και πολλά λιανά τουφέκια, επήραμεν και τους Τούρκους
όπου ήσαν μέσα εις την γαλιέρα και τους δύο Φράγκους όπου ήταν
μέσα τομτζήδες (πυροβολισταί).
Ιουλίου 4 ημέρα Παρασκευή. Την πρωΐαν εφουντάραμεν εις τα
Ψαρά, την στιγμήν εκείνην είχαμεν κρεμάσει εις την τζιβάδα εις το
πινέλο τους δύο Φράγκους όπου ήταν μέσα εις την γαλιέραν, έπειτα
μετά τέσσαρας ώρας εφονεύσαμεν και τους απαλειφθέντας Τούρκους
όπου ήτον μέσα εις την γαλιέραν, ομοίως και τον καπετάνιο τους και
τους ερρίξαμεν εις την θάλασσαν, έξω είχαμε στείλει την βάρκα με
μερικούς συντρόφους, ομοίως και τα άλλα καράβια και επολεμούσαν
τους εχθρούς, οι δε ημείς με το καράβι εκανονοβολούσαμε τα οσπή-
τια όπου ήτον μέσα οι εχθροί.
Ιουλίου 5 ημέρα Σάββατον. Την πρωΐαν εβγήκαμεν από κάθε
καράβι 20 άνθρωποι διά να πολεμήσωμεν τους Τούρκους όπου ήτον
εις τα οσπήτια των Ψαριανών, οι δε ημείς εσαλπάραμε και επλησιά-
σαμεν εις τα οσπήτια όπου ήτον οι εχθροί και αρχίσαμε τον πόλεμον
κτυπώντας τα οσπήτια· ερρίξαμε κανονιαίς 38 και αυτοί μας έρρι-
πταν απ’ έξω, μας έκοψαν ξάρτια και άλλα σακατηλίκια, ο δε καπι-
τάν Αναστάσιος Τσαμαδός ήτον έξω με τους ιδικούς του ανθρωπους
και επολεμούσεν έως το εσπέρας· έπειτα έφυγαν όλοι, τον άφησαν
έξω μόνον με τους συντρόφους του, έκαμε και αυτός απόφασιν και
επήρε την σκαμπαβίαν και ήλθε μέσα εις το καράβι και έξω όπου ε-
πολεμούσαν ελαβώθηκεν ο καπιτάν Λάζαρος Παναγιώτας, εσκοτώ-
θηκαν τρεις άνθρωποι εις τον τόπον και άλλοι λαβωμένοι»242.
Ο Αν. Μιαούλης, ως αρχηγός του υδραίϊκου στόλου, αναφέρει (4 Ιουλίου
1824) στους προκρίτους του νησιού του τα γεγονότα:
«Βλέποντες τον εχθρόν απροφύλακτον εκάμαμεν απόβασιν
από το μέρος του Λιμεναρίου· οι εχθροί ιδόντες την απόβασιν, εκί-
νησαν μερικοί εις απάντησιν των ιδικών μας· αλλά τραπέντες εις φυ-
γήν από την ορμήν των ιδικών μας, άλλοι έπεσαν εις την θάλασσαν
και απ’ αυτούς άλλοι επνίγησαν, και άλλοι εμβαρκαρίσθησαν εις τα
πλοία των, εκατόν δε πεντήκοντα περίπου εκλείσθησαν εις έξ ή οκτώ
οσπήτια· τότε τα εχθρικά, βλέποντα τον κίνδυνον, και ελπίζοντα ότι
όντες αραμένοι δεν θέλομεν τους προφθάσει, εσηκώθησαν εις τα πα-
νία, αλλά τόσον ατάκτως, ώστ’ έγιναν ένας σωρός, και όλα ομού ε-
φαίνοντο ως έν μόνον πλοίον· και αραμένοι ακόμη, φεύγοντες δεν
ελείψαμεν να τους βλάψωμεν αρκετά· αφού όμως εσηκώθημεν εις τα
πανία, ω πόσος ο φόβος των Τούρκων τότε! όλα άναψαν από τα
μπαλαμισδράλια των πλοίων μας· έν εξ αυτών εκάη, τρία εβουλίσα-
μεν, και τα λοιπά όλα έπεσαν εις τα παράλια της Χίου από το μέρος
της Βολισσού, τα οποία όλα αμέσως έβαλαν φωτίαν και τα έκαυσαν,
εκτός τριών, του βριγαντίνου και δύο μικρών· καθέν από τα εχθρικά
πλοία είχεν υπέρ τους εκατόν ανθρώπους, αλλά δεν έμειναν εξ αυτών
ούτε το εκτημόριον· και πολλοί απελπιζόμενοι έπιπτον εις την θά-
λασσαν και επνίγοντο […]. Ελπίζομεν η καταστροφή αυτή των εις
Ψαρά εχθρών ότι θέλει διαλύση τα κατά της Σάμου σχέδια του αλιτη-
ρίου […] Η σκηνή της καταστροφής των εχθρών μόλις εκράτησεν
από τας τρεις έως εις τας οκτώ ώρας· αμέσως λοιπόν ιδόντες το τέ-
λος εκινήσαμεν διά τα Ψαρά διά να εύρωμεν τους ανθρώπους μας,
τους οποίους διά την βίαν αφήσαμεν εκεί όταν εσηκώθηκεν εις τα
___________________
242. Ημερολόγια ΑΝΑΣΤ. ΤΣΑΜΑΔΟΥ, σ. 87-88.
πανία· σήμερον το πρωΐ εφθάσαμεν πάλιν εδώ και αράξαμεν, όπου

ευρόντες τους εναπομείναντας εχθρούς κρατούντας ακόμη εις τα ο-
σπήτια, εδιωρίσαμεν δύο πλοία διά να έμβουν εις τον λιμένα να τους
κανονίσουν […].
Ημείς μένομεν εδώ κατά το παρόν διά να εμβαρκάρωμεν τα
κανόνια, τα οποία οι Τούρκοι άφησαν όλα· δι’ αυτά δε, αφού έγινεν
αρκετή λογοτριβή, διά να μη φέρωμεν σκάνδαλον και σκορπίση ο
στόλος εστέρξαμεν να εμβαρκαρισθούν εις τρία πλοία, έν ιδικόν μας,
έν Σπετζιώτικον και έν Ψαριανόν· ευκόλως συμπεραίνετε ότι καθείς
θέλει τα υπάγει όπου του συμφέρει· η δε απόφασις της διανομής των
μένει εις την σ. Διοίκησιν […] μετ’ ολίγον δε σκοπεύομεν να κινή-
σωμεν κατά του λοιπού Βυζαντινού στόλου· ειδεμή, θέλομεν έλθει εις
τας Καβοκολώνας (Σούνιον), ως τόπον αρμοδιώτερον εις την παρα-
τήρησιν των εχθρικών κινημάτων, και αυτού θέλετε μας στείλει και
τα λοιπά πλοία και μπουρλότα […]»243.
Σε μεταγενέστερη αναφορά του (10 Ιουλίου 1824) γράφει:
«απεφασίσαμεν […] άμα ησυχάσουν οι περιοδικοί του Αιγαίου
πελάγους σφοδροί αρκτώοι άνεμοι (μελτέμια), να κινηθώμεν προς
απάντησιν του λοιπού Βυζαντινού στόλου, ο οποίος καθώς μανθάνο-
μεν, ευρίσκεται εις Μυτιλήνην, και να προσπαθήσωμεν μ’ όλα μας τα
δυνατά τουλάχιστον να τον αποκαταστήσωμεν ανίκανον να βλάψη
καμμίαν άλλην νήσον […]. Είναι αληθέστατον, ότι η μεγάλη μας δύ-
ναμις πρέπει να είναι εις την θάλασσαν· και αν δεν δυνηθώμεν ν’
απαντήσωμεν τον εχθρικόν στόλον εις το πέλαγος, δυσκόλως θέλο-
μεν εμπορέσει ν’ αποφύγωμεν τον οποίον επαπειλεί παντελή και της
νήσου μας και όλου του Ελληνικού έθνους όλεθρον […] αλλ’ οποίαν
ελπίδα εμπορούμεν να συλλάβωμεν, ότι θέλει αντιπαραταχθή εις
ναυμαχίαν ένας στόλος, του οποίου ούτε οι ναύται υπακούουν τους
καπιτάνους ούτ’ οι καπιτάνοι συμφωνούν εις όσα μεταξύ των σκέ-
πτονται και αποφασίζουν, αλλά τραβούν ο είς προς δυσμάς, και ο
άλλος προς ανατολάς, ο είς επάνω και ο άλλος κάτω του ανέμου,
καθώς η ιδιοτέλεια και φιλαρπαγία οδηγεί τον καθένα, του οποίου
και ναύται και καπιτάνοι εις ουδέν λογίζονται το κοινόν του ιδίου
συμφέροντος, και διά το τελευταίον προκρίνουσαν την απώλειαν του
πρώτου;
___________________
Ιδού σήμερον απεφασίσαμεν […] να κινήσωμεν κατά του λοι-

πού Βυζαντινού στόλου και εις τούτο είναι σύμφωνοι και οι συνά-
δελφοι Σπετζιώται και Ψαριανοί. Αλλ’ έχομεν τάχα την παραμικράν
βεβαιότητα ή τουλάχιστον καμμίαν πιθανότητα, ότι θέλομεν κινήσει
όλοι συγχρόνως; ή ότι μετά είκοσι τέσσαρας ώρας ότι δεν θέλομεν
είσθαι ίσως ολιγώτεροι και από το τέταρτον των όσοι είμεθα; ή ότι
θέλομεν ακολουθήσει όλοι έως τέλους του σκοπού της αποφάσεως;
[…].
Αδελφοί! στοχασθήτε εις ποίαν κατάστασιν είναι τα πράγματα
του στόλου μας! Ενθυμηθήτε ότι από την νήσον μας και από τον στό-
λον μας κρέμαται τώρα η λύτρωσις ή ο αφανισμός ολοκλήρου του
έθνους. Όθεν και τρόπον κάμετε διορθώσεως εις την αταξίαν του
στόλου μας, και με κάθε τρόπον προσπαθήσατε να δυναμώσετε τον
τόπο (την Ύδρα) μ’ όσα περισσότερα δυνηθήτε στρατεύματα. Η ακα-
ταστασία και ασυμφωνία του στόλου μας δεν συγχωρεί να έχωμεν εις
αυτόν μόνον τας ελπίδας μας […].
Καθώς ανωτέρω σας αναφέρομεν απεφασίσαμεν να κινήσω-
μεν κατά του λοιπού Βυζαντινού στόλου και ό,τι δυνηθώμεν να πρά-
ξωμεν κατ’ αυτού […] αν όμως δεν επιτύχωμεν τον σκοπόν θέλωμεν
καταβή εις Καβοκολώνας (Σούνιο), διότι μάλιστα τότε τελειώνει και
το μηνιαίον των πλοίων της μοίρας της Κάσου (του Γ. Σαχτούρη),
πλησιάζει και των λοιπών καθώς ακόμη και των Σπετζιωτών
[…]»244.
Στις αναφορές του Υδραίου ναυάρχου φαίνεται ότι ο αντικειμενικός
σκοπός του ήταν να επιτεθεί στην κύρια δύναμη του εχθρικού στόλου. Αλλά
φαίνεται, επίσης, ότι αμφέβαλε πολύ αν θα κατάφερνε να τον πραγματώσει,
λόγω της αυθαιρεσίας των καπετάνιων και των συντροφοναυτών. Εξάλλου,
έληγε ο χρόνος του μηνιάτικου και ο Αν. Μιαούλης γνώριζε καλά ότι τα
πληρώματα θα υποχρέωναν τους καπετάνιους να επιστρέψουν στο νησί τους.
Η αταξία που επικρατούσε στο στόλο έκανε τον απογοητευμένο Αν.
Μιαούλη να επισημάνει στους προκρίτους ότι δεν έπρεπε να στηρίξουν την
άμυνα του νησιού αποκλειστικά σ’ αυτόν, αλλά παράλληλα να ενισχύσουν
τη φρουρά με άτακτα στρατιωτικά σώματα. Στο θέμα αυτό οι Υδραίοι πρό-
κριτοι κινήθηκαν δραστήρια και με χρηματοδότηση της κυβέρνησης έφεραν
___________________
στο νησί τους συνολικά 4.500 μισθοφόρους ατάκτους υπό τους οπλαρχηγούς
Βάσο, Λευκαδίτη, Χ’’Στεφανή, Σουλιώτη, Καλέργη, Μακρυγιάννη κ.ά.
Η κυβέρνηση έστειλε και στις Σπέτσες 1.700 ατάκτους, υπό τη γενική
αρχηγία του Νικήτα Σταματελόπουλου, ενώ οι Σπετσιώτες μετέφεραν για
λόγους ασφαλείας τις οικογένειές τους στο Κρανίδι, το Λεωνίδιο και τον Άγ.
Ιωάννη.
Την 5η και 6η Ιουλίου τα ελληνικά πλοία παρέμειναν ακόμη στα Ψαρά
και τα πληρώματα συστηματικά «άδιαζαν την χώραν από κανόνια και άλλα
λάφυρα»,245 χωρίς να επιχειρήσουν σοβαρά να καταβάλλουν τους περίπου
150 Τουρκαλβανούς, που αποκομμένοι στο νησί είχαν οχυρωθεί σε μερικά
σπίτια και αμύνονταν σθεναρά. Ο Αν. Μιαούλης γράφει ότι:
«Από την Παρασκευήν (4 Ιουλίου) καταγινόμεθα να εκβάλω-
μεν τους περίπου εκατόν πεντήκοντα εναπομείναντας εχθρούς από τα
δέκα οσπήτια, εις τα οποία εκλείσθησαν, κτυπώντες αυτούς έως σή-
μερον με κανόνια και με ψιλήν φωτίαν (ελαφρά όπλα) ·αλλ’ επειδή,
τα οσπήτια όντα δυνατά, απαιτείται καιρός ή να υποχρεωθώσιν οι
εχθροί να παραδοθώσιν ή να καταδαπανηθώσιν από πυρ και μάχαι-
ραν και επειδή δι’ ημάς τώρα κάθε δεύτερον λεπτόν είναι καιρός πο-
λυτιμότατος, σήμερον (10 Ιουλίου) συνελθόντες μετά των συναδέλ-
φων Σπετζιωτών και Ψαριανών, απεφασίσαμεν να τους παραιτήσω-
μεν και […] να κινηθώμεν προς απάντησιν του λοιπού Βυζαντινού
στόλου […]»246.
Τα υδραίϊκα και σπετσιώτικα πληρώματα επιδόθηκαν σε μια απαράδε-
κτη λεηλασία σε βάρος των Ψαριανών. Τα εκλεκτότερα λάφυρα ήταν τα κα-
νόνια, ιδιαίτερα τα μπρούντζινα, τα οποία αν και είχε συμφωνηθεί να συγκε-
ντρωθούν και με τρία πλοία να σταλούν για να διανεμηθούν από τη Διοίκη-
ση, οι ναύτες τα άρπαζαν και αυθαίρετα τα πήγαιναν στο πλοίο τους για να
πουληθούν στη Σύρο. Οι Υδραίοι και Σπετσιώτες ναύτες άρπαξαν επίσης
ό,τι υπήρχε στα εγκαταλελειμμένα σπίτια των Ψαριανών και περίπου 7.000
οκάδες σιτάρι που βρήκαν στις αποθήκες του νησιού.
Ο Αν. Μιαούλης γράφει για τα θλιβερά συμβάντα:
«[…] διά τα μπρούτζινα κανόνια των Ψαρών εσυμφωνήσαμε
να εμβαρκαρισθώσιν ανά δέκα εις τρία των τριών νήσων πλοία και η
___________________
απόφασις της διανομής αυτών να μένη εις την Σ. Διοίκησιν. Η συμ-

φωνία αυτή έγινε το πρωί· εξ αίφνης δε μετά μεσημβρίαν μανθάνω
από τας φωνάς των ναυτών μου, ότι όλοι εδόθησαν εις το να εμβαρ-
κάρουν κανόνια και να λαφυραγωγούν ό,τι απήντων οι οφθαλμοί
των, ώστε κ’ εγώ, διά να μη λιποτακτήσουν οι ναύται μου, εβιάσθην
να συγχωρήσω να φέρουν εις το πλοίον μου έν από τα μεγάλα, το
οποίον μόνον δεν είχεν άλλος λαφυραγωγήσει […]. Σας αφήνω να
στοχασθήτε οποία ακαταστασία, ασυμφωνία, και ιδιοτέλεια βασιλεύ-
ει εις τον στόλον μας, και αν εις τοιαύτην κατάστασιν ευρισκομένου
του στόλου εμπορούμεν να βάλωμεν βάσιν και να ελπίζωμεν εις αυ-
τόν […]»247.
Η εμφάνιση του εχθρικού στόλου τη Δευτέρα 7 Ιουλίου τερμάτισε ου-
σιαστικά τη λεηλασία από τα υδραιο-σπετσιώτικα πληρώματα στα Ψαρά. Με
την ανατολή του ήλιου είχε εντοπιστεί, κατευθυνόμενη προς τη Χίο, μία
τουρκική γαλιότα και αμέσως απέπλευσαν για να την κυνηγήσουν η Τερψι-
χόρη, η Αθηνά (Γ. Νέγκας) και ο Μιλτιάδης (Ιω. Λαλεχός). Όταν έφτασαν
στο μέσον του στενού Ψαρών-Χίου είδαν να έρχεται από βορρά ο εχθρικός
στόλος και η Τερψιχόρη σήμανε με μια κανονιά την εμφάνισή του. Ο Αν.
Μιαούλης έδωσε τότε το σήμα απόπλου, καθώς τα τρία πλοία επέστρεφαν
στο αγκυροβόλιο, με την Τερψιχόρη να ρυμουλκεί τη λαφυραγωγημένη γα-
λιότα, την οποία οι Τούρκοι είχαν εγκαταλείψει πέφτοντας στη θάλασσα. Ο
τουρκικός στόλος αποτελούμενος από δύο δίκροτα, έξι φρεγάτες, πέντε κορ-
βέτες και δώδεκα μικρότερα σκάφη ερχόταν πλησίστιος, με ευνοϊκό τον ά-
νεμο. Ο Αν. Μιαούλης προτίμησε να περάσει νότια των Ψαρών και να κινη-
θεί προς τη Σκύρο, με βορειο-δυτική πορεία, για να προσπαθήσει να κερδί-
σει την προσήνεμη θέση, προτού τελικά στραφεί κατά του εχθρού. Μετά από
περίπου δύο ώρες, όταν ο Υδραίος ναύαρχος ύψωσε τα σήματα «να ορτσά-
ρουν όλα τα πλοία» και «να ετοιμαστούν διά τον πόλεμον», μόνο 14 από τα
51 υδραίϊκα, σπετσιώτικα και ψαριανά πλοία τον ακολούθησαν. Τα υπόλοι-
πα πλοία και όλα τα πυρπολικά κατευθύνθηκαν νοτιο-δυτικά προς το στενό
Ευβοίας - Άνδρου, απομακρυνόμενα από τον εχθρό.
Ο Αν. Μιαούλης, μετά απ’ αυτή την εξέλιξη, αναγκάστηκε να συνεχί-
σει την πορεία προς Σκύρο και να αποφύγει την εμπλοκή με τον συντριπτικά
___________________
υπέρτερο εχθρικό στόλο. Μόλις άρχισε να νυκτώνει, ο Υδραίος ναύαρχος,

με τα λίγα πλοία που έμειναν μαζί του, ανέστρεψε προς τα Ψαρά, ενώ το
μελτέμι εξασθενούσε και η θάλασσα γαλήνευε. Αν τα πυρπολικά βρίσκονταν
κοντά του, ίσως να του δινόταν η ευκαιρία να εξαπολύσει νυκτερινές επιθέ-
σεις κατά του οθωμανικού στόλου που παρέμεινε κοντά στις δυτικές ακτές
της Χίου.
Ο Γ. Σαχτούρης επέκρινε δριμύτατα τη διαγωγή των καπετάνιων που
αποχώρησαν από το στόλο την κρίσιμη στιγμή, ιδιαίτερα δε καυτηρίασε τους
Ψαριανούς. Στο Ημερολόγιό του γράφει:
«Μόνον 14 (πλοία) επήραν τα σοβράνω. Ο Ναύαρχος κάμνει
εκ νέου σενιάλο να ορτσάρουν και τα λοιπά και ετοιμασθούν όλα εις
πόλεμον. Αλλά με απορίαν μας βλέπομεν …248 να ποδήσουν κατά τον
κάβο ντόρο, ξεμακρυνόμενα από τον στόλον. Κρίμμα εις την ευκαι-
ρίαν! Και όσον περί των πρώτων, δεν είναι η πρώτη φορά όπου έκα-
μαν το ίδιον. Περί δε των δευτέρων, μόνον η πρόσφατος δυστυχία
των κρατεί τον κάθε πατριώτην από του να ωργισθή κατ’ αυτών. Το
να έχη τινάς έμπροσθέν του τον άσπονδον εχθρόν και φθορέα της
Πατρίδος του και των συγγενών και αδελφών του και να μην ζητά
εκδίκησιν, εν ώ έχη τους άλλους βοηθούς οίτινες τον προσκαλούν,
είναι ίδιον ή ερημήτου ή αναισθήτου. Αδελφοί Ψαριανοί, που έμειναν
αι πρωτεριναί ανδραγαθίαι Σας; Δεν είσθαι Σεις οίτινες πριν να φύ-
γητε από Σπέτσες ωμόσατε ή να χαθήτε ή να ευρήτε εκδίκησιν εις τας
φλόγας των ντελινίων του εχθρού, και τώρα διατί απαυδείτε; μη γέ-
νοιτο και εις το εξής να φερθήτε τοιαύτης λογής.
Τοιούτων ελέγχων δεν πρέπει να εξαιρεθούν και τινες Υδραίοι
οίτινες καθώς οι άλλοι, εστάθησαν αδιάφοροι εις τα σενιάλα του
Ναυάρχου, κατ’ εξοχήν όλοι οι μπουρλοτιέροι. Ας έχωμεν συμπάθει-
αν αν ομιλώμεν την αλήθειαν»249.
Το πρωί της επόμενης ημέρας (8 Ιουλίου) η θάλασσα ήταν ήρεμη και ο
Αγαμέμνων αποχώρησε για να μεταφέρει στην Ύδρα τον τραυματία καπετά-
νιο του Λαζ. Παναγιώτα και έναν τραυματία ναύτη από το πλοίο του Γ. Σα-
χτούρη, επειδή ολόκληρος ο ελληνικός στόλος δεν διέθετε ούτε ένα γιατρό.
___________________
248. Πιθανότατα οι διαγραφείσες λέξεις είναι «σπετζότικα και ψαριανά».
249. Ημερολόγιο βεργαντίνου Αθηνά, σ. 15.
Αποχώρησε, όμως, αυθαίρετα και η πολάκα Αχιλλεύς (καπ. Κων.

Μπελεμπίνης) με πρόθεση να πουλήσει όσα μπρούντζινα και σιδερένια κα-
νόνια κατάφερε να αφαιρέσει από τις τουρκικές σαλούπες, που είχαν εξω-
κείλει στις ακτές της Χίου την 3η Ιουλίου. Επίσης, το υδραίϊκο βρίκι Αχιλ-
λεύς (καπ. Δημ. Χριστοφίλου), έχοντας αιχμαλωτίσει μία τουρκική γολέτα,
εγκατέλειψε το στόλο την 1η Ιουλίου και επανήλθε μετά από εννέα ημέρες,
με μόνο 35 άνδρες στο πλήρωμά του· προφανώς αρκετοί είχαν παραμείνει με
το λάφυρο για να το φυλάνε έως ότου πουληθεί. Αλλά και το υδραίϊκο βρίκι
Αίολος (καπ. Θ. Γκιώνης) επάνδρωσε με τριάντα ναύτες το λάφυρό του
(τουρκική γαλιότα) και το έστειλε προς άγνωστο προορισμό. Το ίδιο έκανε
και το σπετσιώτικο βρίκι Επαμεινώνδας (καπ. Γεωρ. Κοκοράκης), που κυρί-
ευσε άλλη γαλιότα και την έστειλε στο νησί του με πλήρωμα πέντε ναύτες.
Τη νύκτα της 8/9ης Ιουλίου ο Αν. Μιαούλης κινήθηκε μόνος του με τον
Άρη για να κατασκοπεύσει τις κινήσεις του εχθρικού στόλου και στη συνέ-
χεια έπλευσε για να ενωθεί με τα ελληνικά πλοία που βρίσκονταν διεσπαρ-
μένα βόρεια και δυτικά των Ψαρών.
Όταν ξημέρωσε ο εχθρικός στόλος απέπλευσε από τις ακτές της Χίου.
Ο Χοσρέφ, αφού φόρτωσε στα πλοία του τα μεγαλύτερα από τα κανόνια που
βρήκε στα Ψαρά και έκαψε σχεδόν όλα τα μέχρι τότε απομείναντα (άθικτα)
σπίτια της πόλης, δεν είχε πια κανένα λόγο να μείνει στο κατεστραμμένο νη-
σί. Εξάλλου το κυνήγι των ταχύτατων ελληνικών βρικίων, που απέφευγαν τη
σύγκρουση, καταπονούσε άσκοπα τα πληρώματά του, ενώ τα μεγάλα πλοία
του κινδύνευαν να υποστούν νυκτερινές επιθέσεις από τα πυρπολικά.
Αποχωρώντας ο Τούρκος ναύαρχος προσπάθησε αρχικά να επιτεθεί σε
όσα ελληνικά πλοία ήταν αγκυροβολημένα κοντά στις βόρειες ακτές των
Ψαρών. Όταν αυτά απέπλευσαν άτακτα και κινήθηκαν δυτικά, ο οθωμανικός
στόλος έστρεψε βόρεια κατευθυνόμενος προς τη Λέσβο.
Καθώς ο τουρκικός στόλος απομακρύνονταν με ούριο (νότιο) άνεμο, ο
Αν. Μιαούλης περί την 11.00 έκανε σήμα στα 30-35 ελληνικά πλοία και
πυρπολικά να ακολουθήσουν την πορεία του για να πλησιάσουν τον εχθρό.
Στη συνέχεια σήμανε να ετοιμαστούν όλα τα πλοία για τη μάχη και τα προ-
καθορισθέντα πλοία να συνοδεύσουν τα πυρπολικά. Ο νοτιάς, όμως, δυνά-
μωνε συνεχώς και περί την 21.00 όταν ο Αν. Μιαούλης είδε ότι τα πυρπολι-
κά και αρκετά πλοία είχαν μείνει πολύ πίσω, δείχνοντας ανήμπορα (ή απρό-
θυμα ;) να αντιπαραταχτούν στον εχθρό, αναγκάστηκε να αναστρέψει προς

τα Ψαρά.
Έτσι το μεσημέρι της 10ης Ιουλίου ο Υδραίος ναύαρχος πεπεισμένος
ότι δεν μπορούσε πια να βλάψει τον εχθρικό στόλο συγκάλεσε σύσκεψη των
καπετάνιων και αποφασίστηκε να αποχωρήσουν για τις Καβοκολώνες (Σού-
νιο), όπου και έφτασαν την επόμενη ημέρα με την ανατολή του ηλίου.
Στις Καβοκολώνες τα σπετσιώτικα πλοία στάθμευσαν λίγες μόνο ώρες
και ο Κων. Μπουκουβάλας ενημέρωσε τον Αν. Μιαούλη ότι θα επέστρεφαν
στο νησί τους επειδή τελείωσε το μηνιάτικο, αλλά και για ανεφοδιασμό και
επισκευές. Όλα σχεδόν τα ψαριανά πλοία είχαν αποχωρήσει την 7η Ιουλίου
για τις Σπέτσες και στις Καβοκολώνες έμειναν τελικά μόνο τα υδραίϊκα
πλοία, ενώ ο Λεωνίδας (Δημ. Κιοσές) στάλθηκε ως βαρδακόστα να παρακο-
λουθεί τον τουρκικό στόλο.
Μετά από απόφαση των Υδραίων καπετάνιων, όλα τα κανόνια που εί-
χαν πάρει από τα Ψαρά μεταφέρθηκαν με το βρίκι Τηλέμαχος (καπ. Ηλίας
Χ’’Γιώρτζου) στην Ύδρα. Επίσης, με αγγελιαφόρο ειδοποιήθηκε ο Κ. Μπε-
λεμπίνης (Αχιλλεύς) που βρισκόταν στη Σύρα, να μην πουλήσει τα λάφυρά
του (δύο μεγάλα μπρούντζινα και πέντε σιδερένια κανόνια), αλλά να τα πα-
ραδώσει στην υδραίϊκη Κοινότητα. Περίπου άλλα δέκα κανόνια μεταφέρθη-
καν στην Ύδρα με τα πλοία των Δ. Κιοσέ, Γ. Σαχτούρη και Αντ. Ραφαήλ.
Στην Ύδρα και τις Σπέτσες κατέληξαν άλλες λείες από τα Ψαρά όπως ενδύ-
ματα, πολύτιμα αντικείμενα, χρυσά νομίσματα, υφάσματα και μεγάλες πο-
σότητες σίτου.
Ο Αν. Μιαούλης στις αναφορές του (12 και 15 Ιουλίου 1824) από τις
Καβοκολώνες, επισημαίνει στους Υδραίους προκρίτους ότι όλες οι λείες και
τα μετρητά πρέπει να μοιραστούν αναλογικά σε όλους τους συντροφοναύτες
του στόλου και επικρίνει την ενέργεια ενός Υδραίου καπετάνιου που πούλη-
σε τις λείες του και έδωσε από 200 γρόσια στον κάθε ναύτη του250 - ποσό
που αντιστοιχεί σε τέσσαρα μηνιάτικα ενός απλού ναύτη.
Στις Καβοκολώνες (Σούνιο) τριάντα τρεις Υδραίοι καπετάνιοι, με προ-
τροπή του Αν. Μιαούλη, συνέταξαν και υπέγραψαν (14 Ιουλίου 1824) ένα
συμφωνητικό που καθόριζε ότι:
___________________
«Κατά την εφετεινήν ημών εκστρατείαν […] όσας λείας (πρέ-

ζας) νομίμους πέμψει η Θεία Πρόνοια […] το δίκαιον απαιτεί […]
να μοιράζωνται μεταξύ όλων των Καπιτάνων και συντροφοναυτών
αναλόγως των όσων το κάθε πλοίον έχει συντροφοναυτών […] υπο-
σχόμεθα όλοι μία κοινή γνώμη μεθ’ όρκου, ορκιζόμενοι είς το άγιον
και ιερόν Ευαγγέλιον και εις τον τίμιον Σταυρόν, των οποίων την ορ-
γήν και την αγανάκτησιν επικαλούμεθα επί την κεφαλήν ούτινος εξ
ημών ήθελεν αντιτείνει ή παραβή ή επιφέρει την παραμικράν δυσκο-
λίαν εις την μεταξύ μας ομόφωνον ταύτην ιεράν συμφωνίαν […]»251.
Ο Αν. Μιαούλης γνώριζε ότι το θέμα της διανομής των λαφύρων δη-
μιουργούσε συχνά διενέξεις, ακόμη και συγκρούσεις μεταξύ των πληρωμά-
των. Επιδίωξε, λοιπόν, με το συμφωνητικό αυτό να θεσπίσει την «έντιμη και
δικαία διανομή» των λαφύρων που αποκτούσε ο υδραίϊκος στόλος κατά τις
εκστρατείες του.
Στα Ψαρά η περισυλλογή των κανονιών και η αξιοποίησή τους για την
άμυνα της Ύδρας και των Σπετσών ή και άλλων μερών που θα καθόριζε η
κυβέρνηση, ήταν βέβαια μια επιβεβλημένη πράξη. Όχι, όμως, και η οικειο-
ποίηση ή η πώλησή τους από τα υδραιο-σπετσιώτικα πληρώματα σαν να ή-
ταν εχθρικά λάφυρα.
Πολύ περισσότερο, τα υπόλοιπα αγαθά που αρπάχτηκαν από τα σπίτια
και τις αποθήκες του νησιού, θα έπρεπε αναμφίβολα να αποδοθούν στους
εκπατρισθέντες Ψαριανούς και αν τυχόν είχαν πουληθεί να πάρουν αυτοί τα
χρήματα. Ωστόσο, πολλοί Υδραίοι και Σπετσιώτες υποστήριζαν ότι τα αγαθά
αυτά δεν ανήκαν πια στους Ψαριανούς, γιατί είχαν περάσει στην κατοχή των
Τούρκων και επομένως αποτελούσαν εχθρικά λάφυρα!
Τα πέντε ψαριανά πλοία και τα τέσσερα πυρπολικά, που μετέσχον
στην εκστρατεία, δεν έδειξαν τη διάθεση να ακολουθήσουν τον Αν. Μιαού-
λη στις προσπάθειές του να πλησιάσει τον εχθρικό στόλο. Και σ’ άλλες πε-
ριπτώσεις τα ψαριανά πλοία, σε αντίθεση με τις τολμηρές επιθέσεις των ψα-
ριανών πυρπολικών, είχαν την τάση να κρατούνται σε ικανή απόσταση από
τον εχθρό. Όμως, η αποχώρηση των ψαριανών πλοίων από το στόλο την 7η
Ιουλίου, μπορεί εύλογα να αποδοθεί και στην πικρία και την απογοήτευση
___________________
που αισθάνθηκαν τα ψαριανά πληρώματα, μετά τη ληστρική συμπεριφορά

των υδραιο-σπετσιωτών στο κατεστραμμένο νησί τους
Την 14η Ιουλίου οι Υδραίοι καπετάνιοι αποφάσισαν και έστειλαν (με
κλήρο) πέντε πλοία και ένα πυρπολικό252 για να παρεμποδίσουν τις κινήσεις
μικρών τουρκικών σκαφών, που από τη Χαλκίδα μετέφεραν στρατιώτες και
εφόδια στο τουρκικό στρατόπεδο της Αττικής. Μετά από άκαρπες περιπολί-
ες τριών ημερών και σποραδική ανταλλαγή πυρών με πυροβόλα εχθρικών
στρατευμάτων στις ακτές από τον Ωρωπό μέχρι το Μαραθώνα, το βρίκι Κί-
μων (Ιω. Μπατσαξής) έφερε την εντολή του Αν. Μιαούλη να πλεύσουν στη
Σκόπελο για να παραλάβουν και μεταφέρουν στην Ύδρα το άτακτο σώμα
του Καρατάσου.
Εν τω μεταξύ στις 16 Ιουλίου τα δεκατρία πλοία του πρώτου στολί-
σκου (Γ. Σαχτούρη), μετά από εντολή της κοινότητας, επέστρεψαν στην Ύ-
δρα, προκειμένου να ετοιμαστούν για τη νέα εκστρατεία.
Με δυσμενείς καιρικές συνθήκες τα πέντε υδραίϊκα πλοία από το νότιο
Ευβοϊκό κατέπλευσαν στη Σκόπελο το πρωί της 24ης Ιουλίου, όπου ταυτό-
χρονα έφτασε και ο Αν. Μιαούλης με άλλα πέντε από τα πλοία του στολί-
σκου του. Εκεί, όταν ο Υδραίος ναύαρχος έμαθε ότι ο Καρατάσος είχε φύγει
για καταδρομική επιχείρηση στην περιοχή της Θεσσαλονίκης, απέπλευσε με
όλο το στολίσκο του και επέστρεψε στην Ύδρα στις 30 Ιουλίου. Φεύγοντας
ο Αν. Μιαούλης από τη Σκόπελο, άφησε τα βρίκια Επαμεινώνδας (Αντ. Γ.
Κριεζής) και Κίμων (Ιω. Μπατσαξής) να περιμένουν τον Καρατάσο και να
συνοδεύσουν τα καΐκια με τους ατάκτους του στην Ύδρα.
***
Η απώλεια της Κάσου και των Ψαρών σηματοδότησε την αντεπίθεση που,
με την αποφασιστική συνδρομή του Μωχάμετ Άλι, εξαπέλυσε η Πύλη για να
κάμψει τη στρατιωτική και ναυτική ισχύ της επανάστασης.
Ο εμφύλιος πόλεμος, που κορυφώθηκε το καλοκαίρι του 1824, απορ-
ρόφησε όλο το δυναμισμό και τους οικονομικούς πόρους της κυβέρνησης
___________________
252. Ήταν τα Άρης (Αναστ. Τσαμαδός), Οδυσσεύς (Δημ. Βώκος), Θεμιστοκλής
(Σταμ. Φώκας), Αμφιτρίτη (Λαζ. Μπρούσκος), Τερψιχόρη (Ελευθ. Ραφαήλ), και το πυρ-
πολικό του Ανδρ. Μάνεζα. Μοίραρχος ορίστηκε ο Αν. Τσαμαδός.
του Γ. Κουντουριώτη. Κάτι ανάλογο, όμως, συνέβαινε και στην αντίπαλη

παράταξη των Π. Μαυρομιχάλη - Θ. Κολοκοτρώνη.
Όταν η πτώση της Κάσου σήμανε τον κώδωνα του κινδύνου και η α-
πειλητική σκιά της γιγαντιαίας τουρκο-αιγυπτιακής δύναμης έπεσε σ’ όλα τα
επαναστατημένα νησιά του Αιγαίου, φτάνοντας μέχρι την Ύδρα και τις Σπέ-
τσες, μόνο τότε η κυβέρνηση και οι προύχοντες των δύο νησιών αφυπνίστη-
καν. Οι στόλοι της Ύδρας και των Σπετσών κινητοποιήθηκαν, αλλά πολύ
αργά για να βοηθήσουν την Κάσο και τα Ψαρά.
Οι κατηγορίες των Ψαριανών για τη μη έγκαιρη κινητοποίηση του
στόλου των δύο άλλων νησιών, στράφηκαν, κυρίως, κατά της κυβέρνησης
του Γ. Κουντουριώτη, αλλά και κατά των Υδραίων προκρίτων. Ο πυρπολη-
τής Κ. Νικόδημος γράφει:
«Η κατά το 1824 νεοσυσταθείσα Διοίκησις (κυβέρνηση Γ.
Κουντουριώτη) έχουσα αφ’ ενός μέρους αντίπαλον της εξουσίας της
το καταργηθέν Εκτελεστικόν (την πρώην κυβέρνηση Πετρόμπεη
Μαυρομιχάλη), είχεν αφ΄ ετέρου το Βουλευτικόν σύμφωνον μετ’ αυ-
τής και επομένως είχεν πάσαν νομιμότητα. Έχουσα δε υπ’ αυτήν τας
νήσους, και επαρχίας της Πελοποννήσου και της Στερεάς είχεν εις
την εξουσίαν της και πόρους· όθεν γνωρίζουσα τας κατά ξηράν και
κατά θάλασσαν μεγάλας προπαρασκευάς του εχθρού, ώφειλε και αυ-
τή κατά το καθήκον της να κινήση τας κατά ξηράν και κατά θάλασ-
σαν δυνάμεις κατά του εχθρού. Αλλ’ αυτή κινήσασα τα όπλα κατά
του καταργηθέντος Εκτελεστικού, εδαπάνα τους πόρους του κράτους
εις εμφύλιον πόλεμον. Τα Ψαρά., η Κρήτη, ο Οδυσσεύς (Ανδρού-
τσος), η Εύβοια, η Κάσσος αναφέρονται και παριστάνουν τους κιν-
δύνους και αιτούσι βοήθειαν […] Το Εκτελεστικόν (κυβέρνηση Γ.
Κουντουριώτη) αν και ομολογή ότι έλαβε πρόνοιαν περί όλων των
μερών και ότι εν τάχει θέλει ενεργήσει […] ενώ είχεν όπλα κατά του
αντιπάλου του (εννοεί την παράταξη Π. Μαυρομιχάλη - Θ. Κολο-
κοτρώνη), δεν εξασφάλισεν όμως την επικράτειαν ως μαρτυρούσιν
αι καταστροφαί της Ευβοίας, της Κρήτης, της Κάσσου και των Ψα-
ρών […].
Το Βουλευτικόν (την 5η Ιανουαρίου 1824) προσδιώρισε τα ει-
σοδήματα των νήσων του Αιγαίου Πελάγους διά την ασφάλειαν και
σωτηρίαν της πατρίδος· το δε Εκτελεστικόν (8 Ιανουαρίου 1824)
προς τους προκρίτους των τριών νήσων τα προσδιορίζει επίσης ως
πόρον διά την έκπλευσιν της ναυτικής δυνάμεως, και πέμψαντες ναυ-
τικήν επιτροπήν εσύναζον αυτά από τον Φεβρουάριον· ώφειλε (η

κυβέρνηση) λοιπόν να διατάξη τα πλοία της Ύδρας και των Σπετσών
να εκπλεύσωσι (τα των Ψαρών ήσαν έτοιμα και περιέμενον διαταγήν
να εκπλεύσωσιν από τον Απρίλιον) διότι τα εισοδήματα των νήσων
εξήρκουν ίνα διατηρηθή ο ελληνικός στόλος εις την θάλασσαν μέχρι
της ελεύσεως του δανείου. Η δε έκπλευσις του Ελληνικού στόλου ή-
θελε ματαιώσει τα σχέδια του εχθρού και προλάβει τας καταστροφάς
των επαρχιών. Τα δε εισοδήματα των νήσων του Αιγαίου πελάγους
ήθελον συναχθή ταχύτερον και η υπόληψίς της εις την Ευρώπην διά
το δάνειον, έτι μάλλον ήθελεν υποστηριχθή […].
Δεν έλειπεν άλλο από την Διοίκησιν ειμή πατριωτισμός και
σύνεσις· διοτι ουδεμία άλλη προλαβούσα Διοίκησις είχεν ανά χείρας
τα χρήματα των εισοδημάτων των νήσων του Αιγαίου πελάγους και
προ των θυρών τα χρήματα του δανείου, ως η του Κουντουριώτου.
Και εν τούτοις ουδεμία άλλη Διοίκησις παρημέλησε την έκπλευσιν
του ελληνικού στόλου τοσούτον, ως αυτή, μέχρι της καταστροφής της
Κάσου και των Ψαρών»253.
Οι Υδραίοι παραδέχτηκαν ότι ο αργοπορημένος απόπλους του υδραιο
- σπετσιώτικου στόλου επέτρεψε στον εχθρό να καταστρέψει ανεμπόδιστα
την Κάσο και τα Ψαρά. Απέδωσαν, όμως, την ευθύνη στην αντίπαλη παρά-
ταξη (Π. Μαυρομιχάλη - Θ. Κολοκοτρώνη), επειδή με την ανταρσία της ανά-
γκασε την κυβέρνηση Γ. Κουντουριώτη να ασχοληθεί κυρίως με την κατα-
στολή της και όχι με την προετοιμασία της ναυτικής εκστρατείας στο ανατο-
λικό Αιγαίο. Χαρακτηριστικά είναι τα σχόλια του Γ. Σαχτούρη:
«Η εκστρατεία αυτή έγινα πολλά αργά και οπόταν τα πλοία
έφθασαν εις την Κάσσον η Νήσος ήτον κατεδαφισμένη από των ε-
χθρών προ ημερών […] Και ούτως θέλει ακολουθή πάντοτε οπόταν
τα πράγματα δεν γίνονται εν καιρώ, αν η εκστρατεία αύτη εγίνετο
προ 15 ημερών δεν ημπορούσαμεν και την Νήσον με τους κατοίκους
της να σώσωμεν και το σχέδιον του εχθρού να ματαιώσωμεν, και τα
τούτων αρπαχθέντα πλοία να φυλάξωμεν;
Αλλ’ έστω ανάθεμα εις τους αντάρτας της Διοικήσεως οίτινες
έφερον εις κίνδυνον την Πατρίδα και έκαμαν πολλούς πατριώτας να
απελπισθούν διά την σωτηρίαν της ή να δώσουν όλην την προσοχήν
εις αυτούς μόνον έως να τους καταβάλλουν και ούτω έλαβον καιρόν
___________________
253. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Υπόμνημα νήσου Ψαρών, τομ. 1, σ. 465-468.
οι εχθροί να κάμουν τους καθ’ ημών σκοπούς των τόσον εις την
Κάσσον, καθώς και επομένως εις τα Ψαρά»254.
Απέναντι στους Ψαριανούς, ο Γ. Σαχτούρης φάνηκε πολύ εμπαθής και
τους κατηγόρησε ότι από εγωιστική αυτοπεποίθηση δεν θέλησαν να ζητή-
σουν τη βοήθεια των Υδραιο-Σπετσιωτών. Γράφει λοιπόν:
«[…] το παρελθόν μάς έδειξεν ότι οι Ψαρριανοί ήτον και είναι
γενναίοι, όχι ολιγότερον των επιλοίπων Ελλήνων. Ανδρείοι εις τας
περιστάσεις, επιχειρηματείοι, και φοβεροί διά τούτο εις τον εχθρόν
[…]. Δεν αρκεί μόνον η ανδρεία και γενναιότης εις τους ανθρώπους
διά να τους κάμη να θριαμβεύουν κατά των εχθρών, αλλά μεγαλλή-
τεραι αρεταί προπορεύονται εις την ευτυχίαν και αποκατάστασιν των
Εθνών και των κατά μέρη πόλεων και τόπων, δύο αρεταί λέγω, η
φρόνησις και η Χρηστότης των ηθών. Αυταί έλλειψαν από τους συ-
ναδέλφους Ψαρριανούς· και διά τούτο εχάθησαν. Ούτοι με το να ε-
παινέθησαν παρά πολλών διά την κατ’ επιφάνειαν ευταξίαν ην έδει-
χναν επάνω εις τον τόπον τους, και εις τους εκείσε παρερχομένους
ξένους, και με το να εφυλάχθησαν ήδη τρεις χρόνους αβλαβείς από
τας επιδρομάς του εχθρού και με το να επέτυχον εις τινας τολμηράς
επιχειρήσεις των, ενόμιζον τον εαυτόν τους ανώτερον των επιλοίπων
συναδέλφων τους και ούτε χρείαν έχουν της βοηθείας των, διά τούτο
δεν εκαταδέχθησαν καν να τους ζητήσουν βοήθειαν· εφαντάσθησαν
ότι ήναι άλλοι Αθηναίοι, και ονόμασαν την τοπικήν Διοίκησίν τους,
Βουλήν των Ψαρρών, τίτλος όστις μόνον εις την υπερτάτην Διοίκησιν
ενός Έθνους πρέπει να δίδεται· ίσως να τους απέρασεν από τον νουν
ότι ημπορούν να καταστήσουν μίαν άλλην Βουλήν από εκείνην του
έθνους) δεν εστοχάσθησαν ότι αν οι Υδραίοι και Σπετζιώται δεν τοις
εβοήθουν εξ αρχής ήθελον είναι χαμένοι από τον πρώτον χρόνον.
Τοιαύτας ολεθρίας ιδέας ενέπνευσαν εις τον λαόν τους, τινές δοκισή-
σοφοι συμπολίται των, κενόδοξοι και κακοήθεις, οίτινες διά να έχω-
σι τα πρωτεία εις τον τόπον, διέβαλον προς τον λαόν τους ολίγους εξ
αυτών αγαθούς πατριώτας ενέπνευσαν εις αυτόν την υπέρ ό δει περί
εαυτού ωλέθριαν φαντασίαν· και ότι πρέπει να κωπή κάθε αλληλο-
γραφία μεταξύ αυτών και των λοιπών θαλασσίων Υδραίων και Σπε-
τζιωτών […] Οι αγαθοί (Ψαριανοί) Πατριώται έβλεπον με λύπην
τους ταύτην την οχλοκρατίαν, αλλά και αυτοί παρημέλησαν τα χρέη
___________________
του αληθούς Πατριώτου, μολυθέντες από την κακοήθειαν του λαού

των εις την οποίαν τον κατήντησαν τα λάφυρα και η αισχροκέρδεια,
απεποιούντο εις τας ανάγκας της Πατρίδος να συνεισφέρωσιν αναλό-
γως της υπολήψεως και καταστάσεώς των, απέκτησαν διά τούτο το
μίσος και την αποστροφήν του λαού. Αλλοίμονον οπόταν ένας λαός
φθάση εις αναισχυντίαν […] Ας σκεπάσωμεν με ένα πυκνόν κάλυμμα
τας πράξεις των εις πολλούς των δυστυχησάντων ομογενών και μά-
λιστα εις εκείνους προς ους εχρεωστούσαν το είναι πριν της επανα-
στάσεως με τοιαύτα ήθη με τοιαύτην φρόνησιν πώς ημπορούσαν να
προοδεύσουν; μ’ όλον τούτο ο κάθε πατριώτης πρέπει να κλαύση διά
την δυστυχίαν των και να τοις δώση χείρα βοηθείας εις την περίστα-
σιν, διότι η δυστυχία τούτων είναι δυστυχία όλου του Έθνους, εις
τούτο επιστηριζόμενοι οι πατριώται Υδραίοι και Σπετσιοώται μόλις
άκουσαν ότι τα Ψαρρά πολεμούνται από τον εχθρικόν στόλον έτρε-
ξαν εις βοήθειάν των με 38 πλοία πολεμικά, αλλά πριν να φθάσωσι
ταύτα εις τα Ψαρρά, ο εχθρός είχε τελειωμένον τον σκοπόν του και
είχεν αναχωρήση δια Μυτιλήνην […]»255.
Ο Υδραίος Δημ. Τσαμαδός υποστηρίζει, επίσης, ότι αποφασίστηκε
από τους Ψαριανούς:
«να υπερασπισθώσι μόνον κατά ξηράν […] Κατ’ εκείνην την
εποχήν οι Υδραίοι και Σπετσιώται είχον έτοιμα τα πλοία των, και έ-
τοιμοι επερίμενον να ειδοποιηθώσιν όπως τρέξωσι προς βοήθειαν
των συναδέλφων των, αλλ’ οι Ψαριανοί αντί τούτου έπεμψαν ταχύ-
πλουν εις την κυβέρνησιν, όπερ διαβάν κατ’ έμπροσθεν της Ύδρας
και μηδεμίαν κομίσαν εις τους Υδραίους περί της καταστάσεως των
Ψαρών και της ανάγκης της νήσου είδησιν, ενεποίησαν εις τε τους
Υδραίους και τους Σπετσιώτες την πεποίθησιν ότι οι Ψαριανοί δεν
έχουν της παρουσίας των την ανάγκην […]»256
Και άλλοι Υδραίοι ισχυρίστηκαν αβάσιμα ότι ο υδραιο-σπετσιώτικος
στόλος ήταν έτοιμος να αποπλεύσει για να βοηθήσει στην άμυνα των Ψα-
ρών, αλλά οι Ψαριανοί δεν τους ενημέρωσαν για την απειλή, ούτε ζήτησαν
τη συνδρομή τους.
___________________
256. ΔΗΜ. ΤΣΑΜΑΔΟΥ, Ανασκευή των παρά Κοτζιά ιστορουμένων, Αθήνα 1858,
σ. 17-18.
Είναι γεγονός ότι τον Ιούνιο 1824 οι Ψαριανοί δεν επικοινώνησαν απ’
ευθείας με τους Υδραίους και τους Σπετσιώτες προκρίτους, αλλά απευθύν-
θηκαν στην κυβέρνηση. Ωστόσο, την κυβέρνηση ήλεγχαν απόλυτα οι Υ-
δραίοι και ο πρόεδρός της Γεώργ. Κουντουριώτης ήταν σε συνεχή επαφή με
τον αδελφό του Λάζαρο, τον κορυφαίο Υδραίο προύχοντα και τον ενημέρω-
νε πάντοτε για όλα τα στρατιωτικά και πολιτικό-οικονομικά θέματα.
Πάντως, οι Υδραίοι πρόκριτοι ως κύρια αιτία της καθυστερημένης α-
ποστολής του υδραιο-σπετσιώτικου στόλου στην Κάσο και τα Ψαρά πρό-
βαλλαν την έλλειψη χρημάτων. Σε γράμμα τους (23 Ιουνίου 1824) προς το
Βουλευτικό υποστήριζαν ότι:
«Αι καταχρήσεις των νόμων και όχι η έλλειψις πόρων εις την
Ελλάδα επροξένησε την γενικήν ανοικονομίαν, και από την ανοικο-
νομίαν μόνον δεν εβοηθηθήσαν εν καιρώ η Κρήτη, η Κάσσος και τα
Ψαρά, μέρη σημαντικώτατα της ελληνικής δυνάμεως […]»257.
Ο Κ. Νικόδημος από την πλευρά των Ψαριανών αντέτεινε σκωπτικά:
«Ότε ήτο μακράν ο κίνδυνος από την Ελλάδα και ότε κατέ-
στρεφεν ελληνικούς τόπους ο εχθρός την Εύβοιαν, Κρήτην, Κάσσον,
Ψαρά, άνευ χρημάτων τα πλοία δεν εξέπλεον· πλησιάσαντος δε του
κινδύνου επί της κεφαλής της Ελλάδος (υπονοεί την Πελοπόννησο
και βέβαια την Ύδρα και τις Σπέτσες) μετά την πτώσιν των Ψαρών,
τα πλοία εκπλέουσι και άνευ αποστολής χρημάτων»258.
Το πρόβλημα για την κυβέρνηση προέκυψε αφού δαπάνησε πολλά
χρήματα στην προσπάθειά της να καταβάλλει τους πολιτικούς αντιπάλους
της, ενώ την περίοδο της εμφύλιας σύγκρουσης τα νησιά του Αιγαίου και η
Πελοπόννησος βρήκαν την ευκαιρία να μην πληρώνουν κανονικά τους φό-
ρους. Ο Κ. Νικόδημος ισχυρίστηκε ότι «τα εισοδήματα των νήσων εξήρκουν
ίνα διατηρηθή ο Ελληνικός στόλος εις την θάλασσαν μέχρι της ελεύσεως του
δανείου. Η δε έκπλευσις του Ελληνικού στόλου ήθελε ματαιώσει τα σχέδια του
εχθρού και προλάβει τας καταστροφάς των επαρχιών»259.
Το πρώτο εξάμηνο του 1824 η κυβέρνηση κατάφερε να εξοικονομήσει
για το στόλο 520.000 γρόσια, επαρκή για να χρηματοδοτήσουν την κινητο-
___________________
257. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Υπόμνημα νήσου Ψαρών, τομ. 1, σ. 481.
ποίηση 52 πλοίων και πυρπολικών για ένα μήνα. Όμως, κι από αυτά τα χρή-
ματα, αρκετά δαπανήθηκαν πριν από τον Ιούνιο του 1824.
Η κυβέρνηση έπρεπε να επιλύσει άλλο ένα πρόβλημα. Να επιλέξει –
βάσει των πληροφοριών που είχε– το χρόνο απόπλου των πλοίων του τρινή-
σιου στόλου, ώστε την κατάλληλη στιγμή να αντιπαραταχτούν στον εχθρικό
στόλο. Με τον πρόωρο απόπλου των πλοίων θα δαπανούσε άσκοπα το μη-
νιάτικο των πληρωμάτων, ενώ αν καθυστερούσε θα επέτρεπε στον εχθρό να
πραγματοποιήσει ανενόχλητος τους σκοπούς του.
Πάντως, το βέβαιο είναι πως η κυβέρνηση δεν διέθετε τα απαιτούμενα
χρήματα για να κινητοποιηθεί έγκαιρα ο υδραιο-σπετσιώτικος στόλος, με
αποτέλεσμα η Κάσος και τα Ψαρά να μείνουν αβοήθητα και να υποκύψουν
στο συντριπτικά υπέρτερο εχθρό.
***
Στο στρατηγικό επίπεδο οι Τουρκο-Αιγύπτιοι με τις επιθέσεις τους στην Κά-
σο και τα Ψαρά πέτυχαν τρεις στόχους. Πρώτο, μείωσαν σημαντικά τη συ-
νολική ναυτική δύναμη των Ελλήνων. Δεύτερο, κατέστρεψαν τις δύο βάσεις,
από τις οποίες προέρχονταν οι επιθέσεις κατά των παραλιακών επαρχιών της
Μικράς Ασίας, της Συρίας και της Αιγύπτου, καθώς και του τουρκικού και
αιγυπτιακού ναυτεμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο. Τρίτο, εξουδετερώνο-
ντας τις προωθημένες ναυτικές βάσεις των Ελλήνων στο ανατολικό Αιγαίο,
διευκόλυναν τις μελλοντικές εξόδους του οθωμανικού στόλου από τα Στενά
και τη συγκέντρωση των αιγυπτιακών δυνάμεων στα ορμητήρια της Ρόδου
και της Αλικαρνασσού.
Στο τακτικό επίπεδο οι Τουρκο-Αιγύπτιοι επικράτησαν εύκολα,
διαθέτοντας υπέρτερες ναυτικές και στρατιωτικές δυνάμεις. Η απόφαση των
προκρίτων να βασιστεί η άμυνα και των δύο νησιών, ουσιαστικά, μόνο στις
χερσαίες δυνάμεις, υπήρξε μοιραία. Βέβαια, χωρίς τη συνδρομή του υδραιο-
σπετσιώτικου στόλου κάθε προσπάθεια ναυτικής αντιπαράθεσης με τον
πανίσχυρο εχθρό ήταν εκ των προτέρων καταδικασμένη. Ωστόσο, η α-
δυναμία των ψαριανών πυρπολικών να εκτελέσουν έστω και μία επίθεση κα-
τά των εχθρικών πλοίων, κοντά στις γνώριμες ακτές του νησιού τους, προ-
καλεί δικαιολογημένα ερωτήματα. Όπως φαίνεται, η σαρωτική επίθεση του
εχθρού ενήργησε ανασταλτικά στους Ψαριανούς πυρπολητές, που προτίμη-
σαν να διασώσουν τα γυναικόπαιδα και τα σκάφη τους αντί να επιτεθούν στα
οθωμανικά πλοία. Η δικαιολογία ότι το ισχυρό μελτέμι εμπόδισε τη δράση

τους, μάλλον δεν ευσταθεί, αφού και τα μικρά εχθρικά σκάφη κινήθηκαν ά-
νετα και κατάφεραν, χωρίς προβλήματα, να πλησιάσουν τις ακτές των Ψα-
ρών.
Προβάλλει, επίσης, ένα ενδιαφέρον ερώτημα: αν ο υδραιο - σπετσιώ-
τικος στόλος έφτανε εγκαίρως στα νησιά, θα μπορούσε να επηρεάσει την ε-
ξέλιξη των γεγονότων; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι προφανώς εκτός
των κανόνων μίας ιστορικής καταγραφής και ανάλυσης. Ωστόσο, είναι δελε-
αστικό να σκεφθεί κανείς το τι μπορούσε να συμβεί αν, το πρωί της 20ης Ιου-
νίου 1824 βορείως των Ψαρών, μέσα στην αναπεπταμένη τουρκική αποβατι-
κή δύναμη ορμούσαν αποφασιστικά περί τα εξήντα ελληνικά πλοία και δε-
καπέντε πυρπολικά.
Η αιφνιδιαστική δράση των πλοίων του τρινήσιου στόλου την 3η Ιου-
λίου 1824 εναντίον της ομάδας εχθρικών αποβατικών σκαφών, τα οποία ο
Χοσρέφ είχε, επιπολαίως, αφήσει απροστάτευτα στα Ψαρά, υπήρξε βέβαια
μια τακτική επιτυχία, αλλά ήλθε πολύ αργά για τους Έλληνες και είχε πολύ
μικρή σημασία. Την εκστρατεία αυτή αμαύρωσε η απαράδεκτη συμπεριφορά
των Υδραίων και των Σπετσιωτών που ουσιαστικά διέλυσε τον ελληνικό
στόλο και ανάγκασε τον Αν. Μιαούλη να αποχωρήσει, αφού δεν είχε πια τη
δυνατότητα να παραμείνει στην περιοχή και να απειλήσει τον εχθρό.
Άφιξη μεγάλης αιγυπτιακής δύναμης στην Ελλάδα.

Αποτυχημένη επιχείρηση του Χοσρέφ κατά της Σάμου.
Συγκρούσεις μεταξύ τουρκικού και ελληνικού στόλου στα νερά
της Σάμου
Το πρώτο δεκαήμερο του Ιουλίου 1824 οι ετοιμασίες της εντυπωσια-

κής ναυτικής και στρατιωτικής δύναμης του Ιμπραήμ πλησίαζαν στην ολο-
κλήρωσή τους.
Ομάδες μεταγωγικών πλοίων, συνοδευόμενες από πολεμικά βρίκια και
γολέτες άρχισαν να αποπλέουν σταδιακά από την Αλεξάνδρεια. Ο σκοπός
ήταν να συγκεντρωθεί όλη η δύναμη στα ορμητήρια της Αλικαρνασσού
(Μποντρούμ), της Ρόδου και της Κω, απ’ όπου ο Αιγύπτιος αρχιστράτηγος
θα ξεκινούσε την αποφασιστική εκστρατεία του στην Ελλάδα.
Σύμφωνα με πληροφορίες διαφόρων πηγών από την Αλεξάνδρεια, τον

αιγυπτιακό στόλο συγκροτούσαν συνολικά 45-50 πολεμικά πλοία (9 φρεγά-
τες, 8 κορβέτες και τα υπόλοιπα βρίκια, γολέτες, μπομπάρδες κ.ά.) και περί-
που 150 μεταγωγικά (85-95 ναυλωμένα ξένα εμπορικά πλοία και 60-65
τουρκικά, κασιώτικα, καστελοριζιώτικα κ.ά.). Τα προς μεταφορά αιγυπτιακά
στρατεύματα αριθμούσαν περίπου 16.000 πεζούς, 2.000 ιππείς, 500 πυροβο-
λητές με 50-55 μεγάλα πεδινά πυροβόλα, 400 μουλάρια και άλογα για την
έλξη τους, 400 σκαπανείς, 1.000 ιπποκόμους, καθώς και πολλές εκατοντάδες
βοηθητικό προσωπικό. Άλλοι 6.000 Αλβανοί υπό τον Χουσεΐν ήταν έτοιμοι
στην Κρήτη για να ενισχύσουν την εκστρατευτική δύναμη του Ιμπραήμ260.
Ο Ιμπραήμ με το κύριο τμήμα του στόλου του απέπλευσε από την Α-
λεξάνδρεια την 8η Ιουλίου 1824. Το ισχυρό μελτέμι που επικρατούσε εκείνες
τις ημέρες δυσκόλευε τα μεταγωγικά πλοία να απομακρυνθούν από τα αιγυ-
πτιακά παράλια και τα ανάγκασε να διασπαστούν σε μικρές ομάδες, διε-
σπαρμένες σ’ όλη τη θαλάσσια περιοχή μεταξύ Αιγύπτου, Κύπρου και Κρή-
της. Οι συνθήκες ήταν πολύ καλές για να δράσουν τα ελληνικά πλοία και με
την τακτική της αγέλης να προξενήσουν μεγάλη φθορά στην αιγυπτιακή απο-
βατική δύναμη. Αν βέβαια είχαν έγκαιρα κινητοποιηθεί και αναπτυχθεί σ’
αυτή την περιοχή.
Την 23η Ιουλίου ο Ιμπραήμ κατέπλευσε στον κόλπο Fethiye (απέναντι
από τη Ρόδο) όπου βρήκε δύο μεγάλες φρεγάτες του να επιδιορθώνουν τις
ζημιές τους από τη σφοδρή κακοκαιρία και αρκετά από τα θαλασσοδαρμένα
μεταγωγικά του, που ειχαν καταφέρει να φτάσουν στον τόπο συγκέντρωσης
του στόλου. Όπως περιγράφει ο Finley:
«Ο πασάς αποβίβασε τον στρατό του για να γιορτάσει το
Μπαϊράμι, και η τελετή της μεγάλης μουσουλμανικής γιορτής έγινε
με τρόπο επιβλητικότατο. Το απόγευμα όλος ο στρατός παρατάχτηκε
στην παραλία. Μόλις ο ήλιος έδυσε, λαμπρά πολύχρωμα φανάρια
ανυψωθήκανε στα κατάρτια όλων των καραβιών και όλα τα πυροβό-
λα του στόλου βάλανε χαιρετιστήριες βολές. Ο στρατός στην παραλία
___________________
260. Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ. 201, 207-208, 245-246, 252-253, 267-268, 281,
337, 340, 360-362. Ειδικότερα, οι πληροφορίες ανέφεραν ότι ειχαν ναυλωθεί 36 αυστρι-
ακά εμπορικά πλοία, 26 αγγλικά, 17 ισπανικά, 4 ρωσικά και από ένα με σημαία Αμερι-
κής, Σαρδηνίας και Τοσκάνης (σύνολο 86) και ότι όλα ήταν εφοδιασμένα με πλαστά
ναυτιλιακά έγγραφα.
ακολούθησε το παράδειγμα, βάλλοντας κατά διμοιρίες, λόχους και

τάγματα όσο ταχύτερα είτανε δυνατόν, ως ότου οι βολές τους έγιναν
συνεχείς ομοβροντίες κατά μήκος όλης της γραμμής, και η ασταμάτη-
τη βοή παρατάθηκε ένα τέταρτο. Το θέαμα είτανε άγριο και παράδο-
ξο, σε ένα έρημο κόλπο που πάνω του δέσποζαν οι λαξευτοί τάφοι
της αρχαίας Τελμησσού. Ο Ιμπραήμ έμοιαζε να συναγωνίζεται σε
αφροσύνη τον Καλιγούλα. Ξαφνικά, όταν οι ομοβροντίες των πυρο-
βόλων και των τουφεκιών είχανε γιγαντωθεί, μοιάζοντας πια με τις
βροντές κεραυνών, ο κάθε θόρυβος κόπηκε, και, καθώς διαλυότανε
ο καπνός, ανέτειλε το λεπτό ασημένιο μεσοφέγγαρο της σελήνης. Έ-
νας παρατεταμένος αλαλαγμός που επαναλήφθηκε με γοργό μελαγχο-
λικό ρυθμό, υψώθηκε από το στρατό και ο στόλος απάντησε με τον
ίδιο τρόπο. Ένα λεπτό αργότερα, εκατό φωτιές ανάψανε σε όλο το
στρατόπεδο ως διά μαγείας. Η παράταξη διαλύθηκε και η χλαλοή
των στρατιωτών, που σπεύδανε να πάρουνε το συσσίτιό τους από πι-
λάφι, θύμιζε στο θεατή ότι η παράσταση που είχε δει με ευχαρίστηση
είτανε μόνο ένα παροδικό ιντερμέντζο σ’ ένα αιματηρό δράμα»261.
Μετά από μερικές ημέρες ο αιγυπτιακός στόλος εγκατέλειψε τον όρμο
Fethiye και ύστερα από μια σύντομη στάθμευση στη Ρόδο, θα συνέχιζε τον
πλου του προς την Κω και την Αλικαρνασσό (Μποντρούμ). Εκεί επρόκειτο
να περιμένει τον ερχομό του τουρκικού στόλου, υπό τον Χοσρέφ, για να
δράσουν μαζί.
Ο καπουδάν πασάς είχε γιορτάσει κι αυτός το Μπαϊράμι με τα πλοία
του αγκυροβολημένα στη Μυτιλήνη. Αμέσως μετά άρχισαν οι ετοιμασίες
του τουρκικού στόλου για την από κοινού εκστρατεία με το στόλο του Ι-
μπραήμ.
Την τουρκική δύναμη συγκροτούσαν συνολικά 48 πολεμικά πλοία
(μεταξύ των οποίων ένα δίκροτο που επέβαινε ο Χοσρέφ, 2-3 μεγάλες και 4-
5 μεσαίου ή μικρού μεγέθους φρεγάτες και τουλάχιστον 10 κορβέτες), πολ-
λές δεκάδες μεταγωγικά σκάφη (νάβες, βρίκια, γολέτες, σαλούπες) και ανα-
ρίθμητα καΐκια, που επρόκειτο να χρησιμοποιηθούν στη σχεδιασθείσα απο-
βατική επιχείρηση κατά της Σάμου. Επίσης πολλοί Τούρκοι άτακτοι στρα-
τιώτες συγκεντρώνονταν, κατά το τρίτο δεκαήμερο του Ιουλίου, στις μικρα-
σιατικές ακτές απέναντι στη Σάμο, με σκοπό να ενισχύσουν τους γενίτσα-
___________________
ρους που επέβαιναν στα πλοία. Οι πληροφορίες ανέφεραν ότι η συνολική

τουρκική στρατιωτική δύναμη αριθμούσε 10 έως 15.000 άνδρες262.
Μετά την υλοποίηση της πρώτης φάσης των τουρκο-αιγυπτιακών σχε-
δίων –με την κατάληψη της Κάσου και των Ψαρών– οι επόμενες επιχειρή-
σεις κατά της Σάμου και ενδεχομένως κατά των Σπετσών και της Ύδρας, θα
έπρεπε να γίνουν συνδυασμένα από τον τουρκικό και τον αιγυπτιακό στόλο.
Ο Χοσρέφ, όμως, υποτιμώντας ίσως τη δυνατότητα του τρινήσιου
στόλου να τον εμποδίσει να επιτεθεί κατά της Σάμου και θέλοντας, από αντι-
ζηλία προς τον Ιμπραήμ, να αποδείξει την ικανότητά του, αποφάσισε να επι-
χειρήσει μόνος του την κατάληψη του πλούσιου αυτού νησιού. Κάτι που, αν
το κατάφερνε, θα ευχαριστούσε αφάνταστα τον Αυθέντη του.
***
Μετά την καταστροφή των Ψαρών, οι κάτοικοι της Σάμου ήταν πεπεισμένοι
ότι το νησί τους θα αποτελούσε τον επόμενο στόχο του τουρκικού στόλου.
Έστειλαν, λοιπόν, την 28η Ιουνίου αντιπροσώπους τους στην Ύδρα και τις
Σπέτσες και ζήτησαν τη βοήθεια του στόλου τους.
Ο κατάπλους των υδραιο-σπετσιώτικων πλοίων (υπό τον Γ. Σαχτούρη
και τον Κων. Μπουκουβάλα) στον όρμο Κολώνες την 27/28 Ιουνίου, καθη-
σύχασε μόνο προσωρινά τους φόβους των Σαμίων, αφού τα πλοία μετά από
τριάντα ώρες αναχώρησαν για τα Ψαρά. Τρεις ημέρες αργότερα η άφιξη
στην περιοχή του δεύτερου υδραίϊκου στολίσκου υπό τον Αν. Μιαούλη και
των εννέα ψαριανών πλοίων και πυρπολικών αναπτέρωσε το ηθικό των Σα-
μίων.
Όμως, ο ελληνικός στόλος, μετά την επιτυχή δράση του εναντίον του
τουρκικού αποβατικού στολίσκου στα Ψαρά, αποχώρησε οριστικά από το
ανατολικό Αιγαίο για να επιστρέψει στις βάσεις του. Ο Λυκούργος Λογοθέ-
της έγραψε τότε (20 Ιουλίου 1824)263 στους προκρίτους της Ύδρας ότι ο
τουρκικός στόλος έκανε τις τελικές ετοιμασίες για να επιτεθεί στη Σάμο και
ζητούσε απεγνωσμένα τη βοήθεια του τρινήσιου στόλου. Οι Υδραίοι πρό-
___________________
262. Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ. 321. Ημερολόγιο βεργαντίνου Αθηνά, σ. 28.
κριτοι απάντησαν στον Λυκούργο Λογοθέτη (28 Ιουλίου)264, ότι ο τρινήσιος

στόλος είχε ήδη εκπλεύσει και θα έφτανε πολύ σύντομα στη Σάμο.
Οι Υδραίοι και οι Σπετσιώτες πρόκριτοι ανησυχούσαν για την τύχη
της Σάμου εξίσου με τους κατοίκους της, αναλογιζόμενοι πως αν καταλαμ-
βανόταν από τους Τούρκους, θα υπήρχαν σοβαρές συνέπειες. Εξάλλου γνώ-
ριζαν ότι έπρεπε να αντιπαραταχτούν με αποφασιστικότητα στον τουρκικό
και τον αιγυπτιακό στόλο, προτού ενώσουν τις δυνάμεις τους στο ανατολικό
Αιγαίο και προχωρήσουν στην επόμενη φάση των σχεδίων τους.
Αυτή τη φορά η κυβέρνηση του Γ. Κουντουριώτη διέθεσε 200.000 τά-
λιρα (περί τα 2.000.000 γρόσια), από την πρώτη δόση του αγγλικού δανείου,
που είχε φτάσει στο Ναύπλιο τη 10η Ιουλίου 1824. Χρήματα αρκετά για να
κινητοποιήσει έγκαιρα τον τρινήσιο στόλο.
Η κυβέρνηση συγκάλεσε σύσκεψη με τη συμμετοχή αντιπροσώπων
από τα τρία νησιά (14 Ιουλίου) και αποφασίστηκε να κινητοποιηθούν 94
πλοία του τρινήσιου στόλου (47 υδραίϊκα, 32 σπετσιώτικα και 15 ψαριανά).
Η κυβέρνηση υπολόγισε 1.000 τάλιρα (10.000 γρόσια) γα τα έξοδα ενός μη-
νός του κάθε πλοίου και παρέδωσε στους αντιπροσώπους της Ύδρας 47.000
τάλιρα, των Σπετσών 32.000 και των Ψαρών 15.000265.
Οι Υδραιο-Σπετσιώτες πρόκριτοι αποφάσισαν να διαιρέσουν τον τρι-
νήσιο στόλο σε δύο τμήματα και να τα στείλουν στο ανατολικό Αιγαίο. Το
πρώτο τμήμα, από 21 υδραίϊκα πλοία με 4 πυρπολικά (υπό τον αντιναύαρχο
Γ. Σαχτούρη)266, 15 σπετσιώτικα πλοία με ένα πυρπολικό (υπό το ναύαρχο Γ.
___________________
264. Ό.π., σ. 339.
265. Ό.π., σ. 309, 313. Τα υπόλοιπα χρήματα της πρώτης δόσης του αγγλικού δα-
νείου (άνω του 1.000.000 γροσίων), η κυβέρνηση τα δαπάνησε, σχεδόν όλα, στη μισθο-
δοσία των ατάκτων ρουμελιώτικων και σουλιώτικων σωμάτων, τα οποία χρησιμοποίησε
για να υπερισχύσει των αντιπάλων της.
Είναι αξοσημείωτο ότι η κυβέρνηση Γ. Κουντουριώτη, είχε αποφασίσει, τον Α-
πρίλιο του 1824, μετά από τις προτροπές Άγγλων Φιλελλήνων, να συγκροτήσει, με τα
χρήματα του δανεισμού, μία μόνιμη (εθνική) στρατιωτική δύναμη 35.000 ανδρών και
ένα (εθνικό) στόλο 50 πλοίων και 15 πυρπολικών με πληρώματα έμμισθων ναυτικών
(βλ. Κ. Νικόδημου, Υπόμνημα νήσου Ψαρών, τομ. 1, σ. 393-304 και Αναργ. Χ’’ Αναργύ-
ρου, Τα Σπετσιωτικά, τομ. 2, σ. 453). Αλλά, λόγω της κακοδιαχείρισης των δύο αγγλι-
κών δανείων, η κυβερνητική απόφαση έμεινε τελικά ένα ουτοπικό όραμα.
266. Ήταν τα Αθηνά (Γεωργ. Σαχτούρης), Θεμιστοκλής (Δημ. Σαχτούρης), Ηρα-
κλής (Λαζ. Παπαμανώλης), Αγαμέμνων (Λαζ. Παναγιώτας), Αθηνά (Ιω. Μακρυμούρας
Γκίκα), Τιμολέων (Παντ. Αιγινήτης), Κίμων (Δήμος Κριεμάδης), Τηλέμαχος (Σταμ. Δο-
Ανδρούτσο)267 και 10 ψαριανά πλοία με 5 πυρπολικά (υπό το ναύαρχο Νικ.

Αποστόλη)268, ετοιμάστηκε ταχύτατα για να σταλεί εναντίον του τουρκικού
στόλου.
Το δεύτερο τμήμα, υπό τον Αν. Μιαούλη, επρόκειτο να ακολουθήσει
για να αντιμετωπίσει τον αιγυπτιακό στόλο. Οι αποφασισθείσες κινήσεις του
στόλου ανακοινώθηκαν στα νησιά με κυβερνητικό έγγραφο (14 Ιουλίου
1824):
«Οι ναύαρχοι και υποναύαρχοι των νήσων Ύδρας, Σπετσών
και Ψαρών, όλοι ομοφώνως να τρέξωσιν εναντίον του εχθρού, ο ο-
ποίος με τας τελευταίας δυνάμεις και ελπίδας του έρχεται εναντίον
της πατρίδος μας Ελλάδος, και καθά μεταξύ των εσυμβιβάσθησαν να
διαιρεθώσιν εις δύο μοίρας, η μία να ιχνηλατή τον σουλτανικόν, και
η άλλη τον αιγυπτιακόν στόλον, και με ελληνικήν σταθερότητα να
εμποδίσωσι τον εχθρόν, αν ήθελε κινηθή εναντίον των ελευθέρων
νήσων, καθώς άδεται»269.
Ο τρινήσιος, διαχωρισμένος σε δύο τμήματα, δεν είχε βέβαια τη δυνα-
τότητα να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τους ισχυρούς στόλους των Τούρ-
___________________
κός), Νέρων (Ιω. Ζάκας), Λεωνίδας (Δημ. Κιοσές), Αθηνά (Γεωρ. Νέγκας), Τερψιχόρη
(Ελευθ. Ραφαήλ), Μέντωρ (Α. Κιβωτός), Αίολος (Θεοδ. Γκιώνης), Αχιλλεύς (Κων. Ιω.
Μπελεμπίνης), Βατερλώ (Πέτρος Αναγν. Ζώτος), Θρασύβουλος (Σταμ. Ράπτης), Επαμει-
νώνδας (Ιω. Γκέλης), Ηρακλής (Νικ. Βώκος), Κίμων (Ιω. Μιαούλης), Αχιλλεύς (Δημ.
Χριστοφίλου) και τα πυρπολικά των Δημ. Τσάπελα, Δημ. Ραφαλιά, Αναστ. Ρομπότση,
Γεωρ. Βατικιώτη. Ο Ηρακλής (Νικ. Βώκος) απέπλευσε αργότερα και ενώθηκε με το
στολίσκο την 3η Αυγούστου.
267. Ήταν τα Λεωνίδας (Δημ. Λάμπρου), στο οποίο επέβαινε και ο ναύαρχος Γ.
Ανδρούτσος, Αχιλλεύς (Ανάργ. Λεμπέσης), Θεμιστοκλής (Ιω. Γ. Κούτσης), Περικλής
(Νικ. Ράπτης), Τιμολέων (Αναγν. Γ. Κυριακού), Φωκίων (Νικ. Δ. Σύρμας), Αχιλλεύς (Η-
λιας Θερμισιώτης), Αγαμέμνων (Νικ. Γ. Κούτσης), Επαμεινώνδας (Γεωργ. Κ. Κοκορά-
κης), Ηρακλής (Ιω. Χρ. Κούτσης), Διομήδης (Θεοδόσης Γκ. Μπότασης), Ποσειδών (Α-
ναργ. Π. Χ’’ Αναργύρου), Φιλοκτήτης (Λαζ. Κουτρουμπός), Ηρακλής (Αναργ. Α. Χ’’
Αναργύρου), Αχιλλεύς (Ιω. Αδριανού) και το πυρπολικό του Λαζ. Μουσιού.
268. Ήταν τα Λεωνίδας (Νικ. Αποστόλης), Ηρακλής (Ανδρ. Γιαννίτσης), Αλέξαν-
δρος (Ιω. Νικ. Αλεξανδρής), Λεωνίδας (Ανδρ. Κόης), Σωκράτης (Ιω. Γ. Αποστόλης),
Επαμεινώνδας (Ανδρ. Κουτσούκος-Δομεστίνης), Ξενοφών (Νικ. Καρακωνσταντής),
Θεμιστοκλής (Γεωρ. Χ’’Δ. Κοτζιάς), Αριστείδης (Νικ. Χ’’Δ. Κοτζιάς), Φιλοκτήτης (Γε-
ωρ. Σκανδάλης) και τα πυρπολικά των Κ. Κανάρη, Νικ. Βρατσάνου, Κων. Νικόδημου,
Δημ. Παπανικολή, Ανδρ. Βούρλου.
κων και των Αιγυπτίων. Ωστόσο, η εσπευσμένη αποστολή 46 πλοίων και 9

πυρπολικών κρίθηκε αναγκαία για να προστατευτεί η Σάμος. Με την προ-
σθήκη του δεύτερου υδραιο-σπετσιώτικου στολίσκου, που συνέχιζε τις ετοι-
μασίες του, η συνολική ελληνική δύναμη στο ανατολικό Αιγαίο θα έφτανε
στο μέγιστο επίπεδο, ώστε να αναλάβει μία δύσκολη αποστολή: να αποτρέ-
ψει κάθε απόπειρα του εχθρού να επιτεθεί στη Σάμο ή σε κάποιο άλλο νησί.
Ο σπετσιώτικος στολίσκος απέπλευσε πρώτος την 24η Ιουλίου και μετά από
τρεις ημέρες αγκυροβόλησε στον όρμο Κολώνες (Ηραίον) της Σάμου. Ο
ναύαρχος Γ. Ανδρούτσος συνάντησε τον Λυκούργο Λογοθέτη και τον ενη-
μέρωσε για την επικείμενη άφιξη και του υδραίϊκου στολίσκου, υπό τον Γ.
Σαχτούρη.
Στα μικρασιατικά παράλια, απέναντι από τη Σάμο, είχαν ήδη συγκε-
ντρωθεί τα τουρκικά στρατεύματα και περίμεναν τον οθωμανικό στόλο για
να διαπεραιωθούν στο νησί.
Ο Χοσρέφ με το στόλο του εμφανίστηκε το πρωί της 29ης Ιουλίου στα
νότια του Πυθαγόρειου και αφού αντάλλαξε μερικούς κανονιοβολισμούς με
τα πυροβόλα των σαμιώτικων αποσπασμάτων που φρουρούσαν τις ακτές,
κατευθύνθηκε εναντίον του σπετσιώτικου στολίσκου που ήταν αγκυροβολη-
μένος στις Κολώνες. Ο Γ. Ανδρούτσος έκρινε ότι δεν μπορούσε να αντιμε-
τωπίσει τον πολύ ισχυρότερο εχθρό και σήμανε στα πλοία του να απάρουν
και να κατευθυνθούν προς νότο. Μερικά από τα σπετσιώτικα πλοία διέφυγαν
προς το Αγαθονήσι και άλλα διασκορπίστηκαν προς την Πάτμο, τους Λει-
ψούς και την Ικαρία, ενώ ο τουρκικός στόλος, μετά από δύο ώρες περίπου,
σταμάτησε τη δίωξη και παρέμεινε κοντά στις νησίδες Φούρνοι.
Ο υδραίϊκος στολίσκος απέπλευσε καθυστερημένα από την Ύδρα στις
27 Ιουλίου, εξαιτίας μιας αιματηρής συμπλοκής μεταξύ Υδραίων ναυτών και
οπλιτών από τα άτακτα σώματα που βρίσκονταν στο νησί για να ενισχύσουν
την άμυνά του. Το απόγευμα της 29ης Ιουλίου, καθώς έπλεε βορείως της Ι-
καρίας, ενώθηκαν μαζί του η σπετσιώτικη πολάκα Αχιλλεύς (καπ. Αναργ.
Λεμπέσης) και ένα πυρπολικό (καπ. Λαζ. Μουσιούς) και απ’ αυτούς πληρο-
φορήθηκε ο Γ. Σαχτούρης την κατάσταση. Ο Υδραίος αντιναύαρχος είχε την
πρόθεση να περάσει τα πλοία του βόρεια της Σάμου και να αποκτήσει τον
έλεγχο του στενού μεταξύ Μ. Ασίας και του νησιού, απ’ όπου υπολόγιζε ότι
θα διαπεραιωθεί ο κύριος όγκος των τουρκικών στρατευμάτων.
Το πρωί της 30ής Ιουλίου ο στολίσκος του Γ. Σαχτούρη συνάντησε κο-

ντά στο Καρλόβασι 40-50 μικρά τουρκικά μεταγωγικά σκάφη, έτοιμα να α-
ποβιβάσουν εκεί τα στρατεύματα που μετέφεραν. Τα πρωτοπορούντα υδραί-
ϊκα πλοία Θεμιστοκλής (Δημ. Σαχτούρης), Μέντωρ (Α. Κιβωτός) και Αγαμέ-
μνων (Λαζ. Παναγιώτου) επιτέθηκαν και βύθισαν δύο απ’ αυτά και αιχμα-
λώτισαν άλλα δύο. Όπως γράφει ο Γ. Σαχτούρης:
«εν τοσούτω επλησίασεν και ο λοιπός στόλος και καταδιώξα-
ντες με τα κανόνια τα λοιπά πλοιάρια έως εις τας 9 της ημέρας τα
ανάγκασαν να υπάγουν να πέσουν έξω όσα ήτον με πανιά εις την
πλησιεστέραν ξηρά (της Μ. Ασίας), όπου ημπόρεσαν, μέχρι της ο-
ποίας εκυνηγούντο ακατάπαυστα με τα κανόνια. […] τα λοιπά ελα-
φρά με κουπιά κατέφυγαν κακήν κακώς εις τα λοιπά παράλια. Περί
τας 10 το εσπέρας εκάμαμεν σημείον να συμμαζευθή όλος ο στόλος
και [...] διευθύνθημεν κατά το Βαθύ της Σάμου να πληροφορηθώμεν
περί του εχθρικού στόλου και περί της καταστάσεως των Σαμίων, η
ώρα 2 της νυκτός.
Εις ταύτην την επιδρομήν κατά των Τουρκικών πλοιαρίων και
στρατευμάτων εχάθησαν ικανότατοι Τούρκοι, εμάθαμεν δι’ από ένα
Τούρκον τον οποίον έπιασε και άφησεν ζωντανόν ο κπ. Α. Κιβωτός,
ότι ήταν 2 χιλ. Τούρκοι εις πενήντα διαφόρων ειδών καΐκια τα οποία
εσκόπευον σήμερον το πρωί να κάμουν απόβασιν εις το Καρλόβασι
της Σάμου, τους οποίους ο κπ. Πασάς είχεν αφήσει εξ επίτηδες εις
τον Τσεσμέ»270.
Η τύχη βοήθησε το στολίσκο του Γ. Σαχτούρη να βρεθεί την κατάλλη-
λη ώρα στο σημείο όπου επρόκειτο να γίνει η πρώτη τουρκική απόβαση στο
νησί και να την αποτρέψει. Οι Τούρκοι υπέστησαν την απώλεια περίπου 200
ανδρών και τη διάλυση του αποβατικού στολίσκου, με τον οποίο ο καπουδάν
πασάς υπολόγιζε να αιφνιδιάσει τους Σαμίους αποβιβάζοντας στρατεύματα
στην πιο αφύλακτη περιοχή του νησιού.
Τα ελληνικά πλοία είχαν συνολικά πέντε νεκρούς και εννέα τραυματί-
ες.
Το πρωί της 31ης Ιουλίου ο υδραίϊκος στολίσκος έφτασε στο Νταρ –
Μπογάζ (το στενό μεταξύ Σάμου και Μυκάλης). Στα μικρασιατικά παράλια
και τους γύρω λόφους είχαν συγκεντρωθεί χιλιάδες στρατιώτες, ενώ σε δύο
___________________
ορμίσκους πολλά μικρά σκάφη (σακολέβες, σαλούπες, καΐκια κ.ά.) περίμε-

ναν να τους μεταφέρουν στη Σάμο. Ο τουρκικός στόλος, από 48 μεγάλα και
μικρά πλοία, ήταν αγκυροβολημένος στη νότια πλευρά του κάβου Αγ. Μα-
ρίνας, εκτός από τρεις φρεγάτες και τρεις κορβέτες που εκτελούσαν καθήκο-
ντα βαρδακόστας και περιπολούσαν στην περιοχή. Τα ελληνικά πλοία, μετά
από μερικές βολές πυροβόλων κατά των συγκεντρωμένων τουρκικών στρα-
τευμάτων και των μικρών αποβατικών σκαφών, ανέστρεψαν και αγκυροβό-
λησαν στο στενό.
Ο Γ. Σαχτούρης έκρινε πολύ εύστοχα ότι μόνο με τα πλοία αμυνόμενα
επ’ αγκύρα κοντά στις σαμιακές ακτές και με επιθέσεις των πυρπολικών μέ-
σα στο στενό μπορούσε να περιορίσει τις δυνατότητες του υπέρτερου οθω-
μανικού στόλου και να εμποδίσει την προσέγγιση των μικρών αποβατικών
σκαφών του. Όπως έγραψε στους προκρίτους της Ύδρας (1η Αυγούστου):
«Κρίνομεν αναγκαίον να φυλάξωμεν τούτο το στενόν ως επι-
κινδυνώτατον διά την Σάμον και να προσέχωμεν τα κινήματα του
εχθρού, κατά του οποίου όντος καλά δυναμωμένου, δεν υπάγομεν, ει
μη όταν ενωθώμεν με την Σπετζιωτικήν μοίραν της οποίας έν μόνον
πλοίον, η ναυς Αχιλλεύς (με καπ. τον Αναργ. Λεμπέση), είναι μεθ’
ημών και έν πυρπολικόν (Λαζ. Μουσιού). Ώστε τα ενταύθα πλοία
μας δεν υπερβαίνουν τον αριθμόν των 26»271.
Το απόγευμα της ίδιας ημέρας (31 Ιουλίου), μόλις ο υδραίϊκος στολί-
σκος αγκυροβόλησε, 18 εχθρικές φρεγάτες και κορβέτες φάνηκαν από τον
κάβο Κολώνες της Σάμου να πλέουν προς το Νταρ-Μπογάζ. Ο ισχυρός γρέ-
γος (ΒΑ άνεμος) επιβράδυνε τον πλου των τουρκικών πλοίων και ο Γ. Σα-
χτούρης μπόρεσε με άνεση να συγκαλέσει σύσκεψη των πλοιάρχων, κατά
την οποία αποφασίστηκε να παραμείνει ο στολίσκος αγκυροβολημένος και
να αντισταθεί εκεί σε κάθε επιθετική ενέργεια του Χοσρέφ.
Περί το μεσημέρι, δύο προπλέουσες τουρκικές φρεγάτες και μία κορ-
βέτα πλησίασαν. Παρά τον ισχυρό αντίθετο άνεμο, σε κάθε αναστροφή κα-
τάφερναν να ρίχνουν 3-4 βολές, ενώ μερικά ελληνικά πλοία ανταπέδιδαν με
τα πρωραία πυροβόλα τους. Ο Γ. Σαχτούρης έκανε τότε σήμα προς τα πυρ-
___________________
271. Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ. 348. Από τα 26 πλοία και πυρπολικά, τα 24 ήταν
υδραίϊκα και τα 2 σπετσιώτικα. Ο Ηρακλής (Νικ. Βώκος) δεν είχε ακόμη ενωθεί με το
στολίσκο, ενώ τα υπόλοιπα σπετσιώτικα πλοία από το στολίσκο του Γ. Ανδρούτσου ή-
ταν ακόμη διασκορπισμένα στην περιοχή.
πολικά να επιτεθούν, αλλά κανένα δεν συμμορφώθηκε με την εντολή του.

Στο Ημερολόγιο της Αθηνάς αναφέρεται:
«Τρεις ώρες σχεδόν απέρασαν και κανένας δεν εκινείτο, έως
ότου ο ίδιος Αντιναύαρχος ηναγκάσθη να υπάγη να τους σηκώση βά-
ζοντας συντρόφους εκ του πλοίου του, με το να μην ήθελον οι ιδικοί
των. Ιδού τι άνθρωποι είναι οι πυρπολισταί μας, εις ους συνίσταται η
μεγαλυτέρα δύναμις του στόλου μας! Οποία ανάγκη να διαλέγωνται
ούτοι μετά προσοχής διά να ήναι οι εκλεκτότεροι και γενναιότεροι, η
ακόλουθος περίστασις θέλει μας το επιβεβαιώσει»272.
Τελικά, μετά από μεγάλη προσπάθεια και παροτρύνσεις του Γ. Σα-
χτούρη, απέπλευσαν τα πυρπολικά του Αν. Ρομπότση και του Δ. Τσάπελα
και κατευθύνθηκαν ο πρώτος εναντίον μιας φρεγάτας και ο δεύτερος εναντί-
ον μιας κορβέτας. Τα δύο τουρκικά πλοία έστρεψαν τότε και απομακρύνθη-
καν και σε λίγο τα μιμήθηκαν και τα υπόλοιπα, που σε όλη τη διάρκεια είχαν
κρατηθεί σε μεγαλύτερη απόσταση. Ένα τρίτο υδραίϊκο πυρπολικό (του Γ.
Βατικιώτη) απέπλευσε καθυστερημένα και απλώς παρακολούθησε από από-
σταση τα τεκταινόμενα. Περίπου τη 18.00 όλα τα τουρκικά πλοία είχαν απο-
μακρυνθεί και ο εκατέρωθεν κανονιοβολισμός σταμάτησε.
Το μεσημέρι της 1ης Αυγούστου τα τουρκικά πλοία πλησίασαν πάλι το
ελληνικό αγκυροβόλιο και άρχισε η ανταλλαγή κανονιοβολισμών. Μετά από
τρίωρη άκαρπη ανταλλαγή πυρών, ο Γ. Σαχτούρης έστειλε τέσσερα πυρπο-
λικά (Δ. Ραφαλιά, Αν. Ρομπότση, Γ. Βατικιώτη, Δ. Τσάπελα) εναντίον των
εχθρικών πλοίων, που αμέσως ανέστρεψαν και απομακρύνθηκαν πέρα από
τον κάβο της Αγ. Μαρίνας. Τη νύκτα αναχώρησε η γολέτα Τερψιχόρη (καπ.
Ελευθ. Ραφαήλ) για την Ύδρα, με ενημερωτικά γράμματα προς τους προκρί-
τους.
Τη 2α Αυγούστου ο υδραίϊκος στολίσκος παρέμεινε αγκυροβολημένος,
ενώ οι μεγάλες εχθρικές φρεγάτες διαδρομούσαν συνεχώς σε αρκετή από-
σταση. Ο Γ. Σαχτούρης υποψιάστηκε ότι ο Χοσρέφ ίσως επιχειρούσε εκείνη
τη νύκτα την αποφασιστική απόβαση στη Σάμο, γι’ αυτό το απόγευμα έστει-
λε τον Τηλέμαχο (Σταμ. Δοκός) και το Νέρωνα (Ιω. Ζάκας) με το πυρπολικό
του Δ. Τσάπελα, να επιτηρούν τον εχθρικό στόλο.
___________________
Επίσης ο Υδραίος αντιναύαρχος συνέστησε στους Σαμίους να εντεί-

νουν την επαγρύπνησή τους στα κανονιοστάσια και τις ακτές, μήπως ο ε-
χθρός επιχειρήσει τη νύκτα να αποβιβάσει στρατεύματα στο νησί.
Εν τω μεταξύ, το απόγευμα της ίδιας ημέρας κατέπλευσαν στο αγκυ-
ροβόλιο οκτώ από τα πλοία του σπετσιώτικου στολίσκου, που κατέφερε να
συγκεντρώσει ο Γ. Ανδρούτσος, μαζί με το ψαριανό βρίκι Ξενοφών (Νικ.
Καρακωνσταντής). Αν και από τον ελληνικό στόλο απουσίαζαν ακόμη έξι
σπετσιώτικα πλοία και όλος σχεδόν ο ψαριανός στολίσκος, οι ναύαρχοι Γ.
Σαχτούρης και Γ. Ανδρούτσος είχαν στη διάθεσή τους τριάντα πολεμικά
πλοία και πέντε πυρπολικά, παρατεταγμένα μπροστά στις σαμιακές ακτές
του Νταρ-Μπογάζ. Έκριναν, λοιπόν, ότι μπορούσαν μ’ αυτά να αντισταθούν
σθεναρά σε κάθε αποβατική ενέργεια του εχθρού.
Την 3η Αυγούστου προστέθηκαν στον ελληνικό στόλο το υδραίϊκο
βρίκι Ηρακλής (Νικ. Βώκος) και η σπετσιώτικη νάβα Αγαμέμνων (καπ. Νικ.
Γ. Κούτσης). Δύο από τα πλοία (ο Λεωνίδας με καπ. τον Δ. Κιοσέ και ο Ξε-
νοφών με καπ. τον Νικ. Καρακωνσταντή) στάλθηκαν για να επιτηρούν την
περιοχή του Κιουσάντασι, αλλά το ισχυρό ρεύμα στο στενό και ο ενάντιος
άνεμος τα ανάγκασε να επιστρέψουν στο αγκυροβόλιο.
Περί τη 10.00 την 4ης Αυγούστου 42 εχθρικά πολεμικά πλοία πλησία-
σαν στις ακτές της Σάμου και άρχισαν να κανονιοβολούν τα σαμιακά ένοπλα
σώματα στον Άσπρο κάβο (Κολώνες), το φρούριο του Πυθαγόρειου και τα
αγκυροβολημένα ελληνικά πλοία που απάντησαν αμέσως στα πυρά. Ο Χοσ-
ρέφ έστειλε πρώτα τα μικρότερα πλοία του (φρεγαδίνια, κορβέτες, βρίκια
και γολέτες), που είχαν τη δυνατότητα, λόγω βυθίσματος, να πλησιάσουν
περισσότερο τα ελληνικά πλοία με προφανή σκοπό να τα διώξει από τις α-
μυντικές θέσεις τους κοντά στις ακτές και στη συνέχεια να προχωρήσει στην
απόβαση των στρατευμάτων του.
Μερικά από τα υδραίϊκα και σπετσιώτικα πλοία σαλπάρισαν αυτοβού-
λως για να αντιμετωπίσουν τα εχθρικά στην ανοικτή θάλασσα. Ο Γ. Σαχτού-
ρης σήμανε αμέσως στα πυρπολικά να αποπλεύσουν και να συμπράξουν με
τα πολεμικά πλοία στην αναχαίτιση του εχθρού. Αλλά οι καπετάνιοι των
πυρπολικών δεν υπάκουσαν, επικαλούμενοι διάφορα εμπόδια και κυρίως τη
μη συμμόρφωση των πληρωμάτων τους, τα οποία επέλεξαν να προβάλλουν
διάφορα αιτήματα την κρίσιμη στιγμή της σύγκρουσης. Παρά τις έντονες
προσπάθειες του Γ. Σαχτούρη, που μαζί με τον Υδραίο καπετάνιο Λαζ. Πα-
παμανώλη περιέρχονταν με βάρκα την περιοχή από το ένα πυρπολικό στο

άλλο, οι Υδραίοι πυρπολητές έμειναν αμετάπειστοι273. Την ώρα εκείνη 16
σπετσιώτικα και υδραίϊκα πλοία274 είχαν εμπλακεί με 22 εχθρικά, χωρίς την
υποστήριξη ούτε ενός πυρπολικού. Ευτυχώς, από το βόρειο μέρος του Νταρ
- Μπογάζ φάνηκε το πυρπολικό του Κ. Κανάρη, που προπορευόταν αρκετά
του πλέοντος προς την περιοχή ψαριανού στολίσκου. Ο Γ. Σαχτούρης έ-
σπευσε με τη βάρκα του στο ψαριανό πυρπολικό και ρώτησε τον Κ. Κανάρη
αν θέλη να υπάγη κατά του εχθρού.
Στο Ημερολόγιο του Γ. Σαχτούρη περιγράφεται η συνέχεια των συμ-
βάντων:
«Όχι μόνον αυτός (ο Κ. Κανάρης), αλλά όλοι του οι άνθρω-
ποι εφώναξαν ότι πηγαίνουν μετά χαράς […]. Ο αντιναύαρχος (ο Γ.
Σαχτούρης) μετέφερεν όλα τα ρούχα των πυρπολιστών και 3 παιδιά
μικρά εις το πλοίον του, και ούτω μετά 1/2 ώραν γενόμενος έτοιμος
ο Κανάρις, εδιώρησεν ο Αντιναύαρχος τον κπ. Λαζ. Παναγιώτα (Α-
γαμέμνων) διά να τον συντροφεύση, παρά του οποίου συνοδευθείς
ώρμησε κατά των εχθρικών· βοηθούμενος δε και από τα λοιπά πολε-
μικά σπετζιώτικα και υδραίϊκα έτρεχεν όπισθεν των μεγαλητέρων ε-
χθρικών, και δεν ορτζάρηζεν παρά αφ’ ού ικανώς τα έτρεπεν εις φυ-
γήν. Δέκα επτά ήδη πολεμικά πλοία μας ήτον εις τα πανιά ομού με έν
άλλο πυρπολικόν σπετζότικον (Λαζ. Μουσιού), τα οποία κρατόντα
περιμαζευμένα Μαΐστρα και Τρίγγο κατά τάξιν πολεμούν, αντιπολε-
μούν τα εχθρικά. Τα βόλια και μισδράλια έπιπτον ως βροχή και από
τα δύο μέρη, δεν έλειψαν από το χρέος τους το φρούριον και τα κα-
νονοστάσια των Σαμίων, μάλιστα τινά βόλια των επέτυχον […] το
Ντελίνη του κπ. Πασά και μία φρεγάτα, πλησιάσαντες εις τον άσπρον
κάβον (Κολώνες) όπου ευρίσκοντο ικανά στρατεύματα Σαμίων περι-
μαζευμένα, άδιασαν ταις μπαταρίαις των κατ’ αυτών, κατά του
φρουρίου της Σάμου και κατά του πυρπολικού του κπ. Τσάπελη, το
οποίον ευρίσκετο αραγμένον υποκάτω του φρουρίου, αλλά χωρίς εύ-
στοχον διεύθυνσιν. Το φρούριον και τα κανονοστάσια της Σάμου α-
ντιτραβούσαν και αυτά με ικανήν ευστοχίαν.
___________________
274. Ήταν 9 σπετσιώτικα και τα υδραίϊκα Θεμιστοκλής (Δημ. Σαχτούρης), Αγα-
μέμνων (Λαζ. Παναγιώτας), Αθηνά (Ιω. Μακρυμούρας), Κίμων (Ιω. Μιαούλης), Αθηνά
(Γεωρ. Νέγκας), Νέρων (Ιω. Ζάκας), Τηλέμαχος (Σταμ. Δοκός).
Τοιαύτης λογής εκροτείτο ο πόλεμος έως εις τας 10 η ώρα,

καθ’ ην τα εχθρικά καταδιοκόμενα ανδρείως από τα εδικά μας και
από τον Κανάριον εξεμάκρυναν πάρα πολύ. Τότε ο Αντιναύαρχος ε-
διώρισε και έγεινε σημείον να παραιτήσουν από το να κατατρέχουν
τον εχθρόν, να επιστρέψουν δε εις τα ίδια […].
Απέβη λοιπόν συν Θεώ, και αύθις ο εχθρός κατησχιμένος με
άτιμον φυγήν, ωφέλιμος δε εστάθη δι’ ημάς και αυτή η τρίτη προ-
σβολή, όχι τόσον διά την βλάβην ην έλαβον τα εχθρικά πλοία από τα
βόλια μας όσον διά το φρόνημα το οποίον έχασαν διόλου οι εχθροί
απελπισθέντες τόσον οι της θαλάσσης καθώς και τα στεκόμενα εις τα
παράλια της Ασίας στρατεύματα Τουρκικά. Όντας δε ο σκοπός μας
να ματαιόσωμεν το φρόνημα του εχθρού και όχι να δώσωμεν γενικήν
Ναυμαχίαν κατά το παρόν, διά τούτο αφ’ ου ετρέψαμεν τον εχθρόν
εις φυγήν ετραβίχθημεν εις τα ίδια. Κατά ταύτην την μάχην από τον
στόλον μας έπεσαν υπέρ ταις 1.500 κανονιαίς, ο εχθρός έρριψεν υ-
πέρ τας 5.000 […]»275.
Το απόγευμα της ίδιας ημέρας έφτασαν στη Σάμο οκτώ πλοία και το
πυρπολικό του Λέκα Ματρώζου και σταδιακά τις επόμενες ημέρες ακολού-
θησαν άλλα επτά πλοία και τρία πυρπολικά των Ιω. Καστελιώτη, Ανδριανού
Χόντζα και Δημ. Α. Γουδή. Όλα ανήκαν στο δεύτερο τμήμα του σπετσιώτι-
κου στολίσκου, υπό τον διορισθέντα ως υποναύαρχο Ιω. Α. Κυριακού276.
Την επόμενη ημέρα (5 Αυγούστου) ο Χοσρέφ έκανε την τελευταία
απόπειρα να εκτοπίσει τον ελληνικό στόλο από το στενό της Σάμου.
Νωρίς το πρωί εμφανίστηκε η προφυλακή του τουρκικού στόλου, μια
μεγάλη φρεγάτα και μια κορβέτα, με σκοπό να μπουν στο στενό, περνώντας
σε μικρή απόσταση από τον κάβο της Αγ. Μαρίνας. Τα υπόλοιπα τουρκικά
___________________
276. Τα σπετσιώτικα πλοία ήταν τα Αχιλλεύς (Ιω. Α. Κυριακού), Παγκρατίων
(Κυριάκος Ανδρούτσος), Λυκούργος (Ιω. Σάντου), Κόντε Μπένιξ (Γκ. Τσούπας), Επα-
μεινώνδας (Νικ. Τσοχαντάρης), Σόλων (Νικ. Μυλωνάς), Αχιλλεύς (Θεοδ. Δ. Λαζάρου -
Ορλώφ), Ιερά Συμμαχία (Κοσμάς Λάμπρου), Αλέξανδρος (Γεωρ. Χ’’Ανδρέου), Ξενοφών
(Ιω. Π. Παντελή), Διομήδης (Αργύρης Στεμιτσιώτης), Περικλής (Κων. Μπουκουβάλας),
Αχιλλεύς (Ιω. Γ. Μαθιός), Λυκούργος (Θεοδ. Σάντου), Ίππος Θαλάσσης (Θεοδ. Γ. Δρί-
τσας). Μετά την 7η Αυγούστου, τα πλοία του σπετσιώτικου στόλου στο ανατολικό Αι-
γαίο έγιναν 30 και ο Γεώργιος Ανδρούτσος μετέφερε το ναυαρχικό σήμα του στο βρίκι
Παγκρατίων.
πλοία πρόβαλαν από τον Άσπρο κάβο και πήραν πορεία για να μπουν στο
στενό από τη δυτική πλευρά του.
Οι δύο Έλληνες ναύαρχοι έδωσαν έγκαιρα την εντολή να αποπλεύ-
σουν περίπου τα μισά πλοία των στολίσκων και μαζί τους τα έξι διατιθέμενα
πυρπολικά. Τουλάχιστον έξι με επτά από τα πλοία των Υδραίων, με τα τέσ-
σερα πυρπολικά τους και το ψαριανό του Κ. Κανάρη, κινήθηκαν προς τη
φρεγάτα και την κορβέτα, ενώ 8-10 σπετσιώτικα, με ένα πυρπολικό (Λέκας
Ματρώζος) κρατήθηκαν ανοικτά του Πυθαγόρειου περιμένοντας να αντιτα-
χτούν στα υπόλοιπα τουρκικά πλοία.
Αξιοσημείωτη υπήρξε η αλλαγή στη συμπεριφορά των Υδραίων πυρ-
πολητών, που αυτή τη φορά ανταποκρίθηκαν αμέσως στην εντολή του Γ.
Σαχτούρη και κινήθηκαν αποφασιστικά κατά του εχθρού. Το παράδειγμα
του ηρωικού Κ. Κανάρη, οι παραινέσεις του Γ. Σαχτούρη, αλλά και τα χρή-
ματα που υποσχέθηκαν οι Υδραίοι καπετάνιοι στα πληρώματα των πυρπολι-
κών, πρέπει να συντέλεσαν για να επανέλθουν στην οδό του καθήκοντος277.
Πρώτο το πυρπολικό του Δημ. Τσάπελα διευθύνθηκε κατά της τουρ-
κικής φρεγάτας που έπλεε κοντά στη μικρασιατική ακτή υποστηριζόμενη
από την κορβέτα. Παρά τα σφοδρά εχθρικά πυρά, ο Δ. Τσάπελας πλησίασε
θαρραλέα τη φρεγάτα και ετοιμάστηκε να επιχειρήσει την αγκίστρωση στην
πλευρά του εχθρικού πλοίου. Την κρίσιμη αυτή στιγμή μερικοί από τους
πυρπολητές βλέποντας 4-5 τουρκικές βάρκες να πλησιάζουν, υπέθεσαν ότι
σκόπευαν να τους επιτεθούν. Πανικόβλητοι πήδησαν στη σκαμπαβία, υπο-
χρεώνοντας τον Δ. Τσάπελα να πυροδοτήσει πρόωρα το πυρπολικό και να το
εγκαταλείψει τελευταίος, έχοντας υποστεί εγκαύματα στο πρόσωπο278. Όπως
φάνηκε στη συνέχεια, οι τουρκικές βάρκες δεν είχαν σκοπό να κυριεύσουν
το υδραίϊκο πυρπολικό, αλλά να ρυμουλκήσουν τη βαριά φρεγάτα που με
τον ασθενή άνεμο δεν μπορούσε να χειρίσει με τα πανιά για να αποφύγει την
πυρπολική επίθεση. Οι Τούρκοι δεν κατάφεραν, όμως, να σώσουν τη φρεγά-
τα, άμα ανέλαβε δράση ο Κ. Κανάρης.
___________________
Ο Γ. ΣΑΧΤΟΥΡΗΣ σημειώνει ότι την 4η Αυγούστου: «Οι καπ. περί τούτων εσκέ-
πτοντο από το πρωί, και απεφάσισαν να τοις προσφέρουν εξ ιδίων τους 100 γρόσια εις τον
καθ’ ένα πυρπολιστήν, αν ευγή και ευτυχήσουν να καύσουν κανένα (εχθρικό πλοίο)».
Στο Ημερολόγιο του Γ. Σαχτούρη περιγράφεται η επίθεση του μεγά-

λου Ψαριανού πυρπολητή:
«Ο επιτήδειος Κανάριος κρατώντας τα υπερδεξιά ώρμησε κατ’
αυτής, η φρεγάτα επροσπάθει κρατώντας την στερεάν της Ασίας να
διέλθη τον κάβον, αλλά είδεν ότι το πυρπολικόν της εκρατούσε τον
δρόμον και ήτον αδύνατον να μην επιπέση κατ’ αυτής. Τότε απελπί-
σθη διόλου και αποφάσισε να υπάγη να ριφθή εις τα παράλια της Α-
σίας όπου με το να ήτον κεκαλυμμένα με διάφορα στρατεύματα ήλπι-
ζε να διασωθή. Παραίτησε λοιπόν τον πρώτον της σκοπόν το να υ-
περβή τον κάβον της Αγίας Μαρίνης και λοξοδρομήσασα προς το μέ-
ρος όπου ήτον τα στρατεύματά των […] ο Κανάριος της έπεσεν το
κατόπιν και πριν ακόμα να ριφθή έξω επήγεν και της έπεσεν επάνω
το πυρπολικόν, τότε η φρεγάτα ήτον πλέον χωρίς κυβέρνησιν διότι
όλοι σχεδόν έπεσαν εις την θάλασσαν διά να εύγουν εις την ξηράν.
Ολίγοι τινές διέμειναν μέχρι της τελευταίας ώρας, και με ξεγυμνωμέ-
να σπαθιά, εφώναζαν το ‘‘Γκελ πρε’’ (αγκαλά με αδύνατον φωνήν
εις τον πυρπολιστήν Κανάριον) αλλά και ούτοι άμα είδον το πυρπο-
λικόν ριφθέν επάνω εις την φρεγάταν κατά μέσον, και το πυρ διαδι-
δόμενον εις όλα τα μέρη και μάλιστα εις την Κάμεραν (διαμέρισμα
του πλοιάρχου στην πρύμνη) απελπίσθησαν εκατέβηκαν κάτω να
σβύσουν την φωτιάν, αλλά δεν έφθασαν να ανέβουν, διότι ήδη ήτον
αναμμένα τα ξάρτια, το μπούμι και τα κατάρτια, η καιουμένη φρεγά-
τα μείνασα εις την διάκρισιν του ανατολικού μεσιμβρ. ανέμου επήγε
και έπεσεν εις τους πρόποδας του ειρημένου βράχου. Εν τοσούτω το
πυρ διεδόθη και εις τα κανόνια τα οποία άρχισαν να κροτούν μόνα
των ο κρότος των οποίων εξεκόλησαν το πυρπολικόν του Κανάριου
και το εξεμάκρυνεν, αλλά το πυρ ήδη έφθασεν εις το πυριτοφυλακεί-
ον, το οποίον αφ’ ου έκαμε να πετάξουν εις τον αέρα κανόνια, κα-
τάρτια, αντέναις, σίδηρα, σφαίρες, ξύλα, εργάτας, πολεμοφόδια και
τους έσω διαμείναντας εχθρούς, έκαμε με τον κρότον να ξεμακρύνη
το αυτό πυρπολικόν δύο διαστήματα καραβιού ή και τρία μακράν.
Πλήθη στρατιωτών ευρίσκοντο εις όλα τα παράλια και εξαιρέτως
επάνω εις τον ρηθέντα λόφον, επάνω εις τους οποίους κατά θείαν
ίσως νόησιν επήγαν και έπεσαν τα περισσότερα σίδηρα και σπάσματα
της φρεγάτας και έκαμαν να σκοτωθούν πολλοί εξ αυτών και πολλοί
να λαβωθούν! Ήτον ήδη η ώρα πέντε ήμισυ οπόταν επήρε το πυριτο-
δοχείον και υπερεχάρημεν όλοι δοξάζοντες και υμνολογούντες τον
Θεόν. Πλήθος Τούρκων έπλεον εις την θάλασσαν, τους οποίους οι

εδικοί μας πηγαινάμενοι με ταις Σκαμπαβίαις έπιαναν και έσφαζον.
Ο Κανάριος αναχωρών με την σκαμπαβίαν αφ’ ου είχε δώσει φω-
τιάν εις το πυρπολικόν του έλαβε την ατυχίαν να του σκοτωθούν δύο
πυρπολισταί ναύται από εχθρικά τουφέκια τα οποία τραβούσαν κατ’
αυτών από την ξηράν […] Ήταν ήδη η ώρα 6 της ημέρας (περίπου
11.00) ο ρηθείς Κανάριος με την σκαμπαβίαν του έφθασεν εις το Α-
ντιναυαρχικόν της Ύδρας πλοίον μας· και μετ’ ολίγον ήλθεν και ο κπ.
Δημήτρης Τζάπελης με τους ιδικούς του»279.
Η τουρκική φρεγάτα ήταν 36 πυροβόλων και από τους επιβαίνοντες σ’
αυτήν σκοτώθηκαν ή πνίγηκαν εκατοντάδες, ενώ από τα εκτοξευθέντα συ-
ντρίμματα του πλοίου καταστράφηκαν 15-20 τουρκικά μεταφορικά καΐκια
ελλιμενισμένα σε παρακείμενο ορμίσκο και σκοτώθηκαν μερικοί Τούρκοι
στρατιώτες επί της ακτής.
Εν τω μεταξύ ο καπουδάν πασάς με τη ναυαρχίδα του και δύο φρεγά-
τες πλησίασε τον Άσπρο κάβο (Κολώνες) και άρχισε να βάλλει κατά των
σπετσιώτικων πλοίων και των οχυρωμάτων των Σαμίων στην ξηρά. Τα σπε-
τσιώτικα πλοία και το κανονιοστάσιο από τον ψηλό κάβο απάντησαν στα
πυρά και η μάχη γενικεύτηκε, καθώς μερικά άλλα τουρκικά πλοία, μετά την
πυρπόληση της φρεγάτας, κινήθηκαν προς τη δεξιά πλευρά του στενού και
συνεπλάκησαν με τα υδραίϊκα πλοία.
Περί τη 14.30 και ενώ η μάχη είχε κορυφωθεί, με πρωταγωνιστές τη
σπετσιώτικη ναβέτα Αχιλλεύς (Αναργ. Λεμπέσης) και τα υδραίϊκα βρίκια
Αγαμέμνων (Λαζ. Παναγιώτας), Αθηνά (Ιω. Μακρυμούρας), Θεμιστοκλής
(Δημ. Σαχτούρης), το πυρπολικό του Υδραίου Γ. Βατικιώτη επιτέθηκε, μέσα
στους καπνούς των εκατέρωθεν κανονιοβολισμών, σε μεγάλο τυνησιακό
βρίκι (24 πυροβόλων). Ο Γ. Βατικιώτης, υποστηριζόμενος από τα τρία υ-
δραίϊκα βρίκια κατάφερε να αγκιστρώσει καλά το πυρπολικό του στο τυνη-
σιακό πλοίο, που σύντομα έγινε παρανάλωμα του πυρός και τελικά ανατινά-
χτηκε.
Μετά από δύο ώρες ο Υδραίος Δημ. Ραφαλιάς επιτέθηκε κατά τριπο-
λίτικης φρεγάτας (32 πυροβόλων) και αγκίστρωσε το πυρπολικό του στο
μπομπρέσο (πρόβολο) της πλώρης της. Αμέσως έσπευσε και το σπετσιώτικο
___________________
πυρπολικό του Λέκα Ματρώζου που προσκολλήθηκε στην πλευρά της, με

αποτέλεσμα οι φλόγες να την τυλίξουν ταχύτατα και να καταστραφεί ολο-
σχερώς280.
Ο Υδραίος Αναστ. Ρομπότσης όρμησε με το πυρπολικό του εναντίον
μιας μεγάλης τουρκικής φρεγάτας, αλλά οι βάρκες της κατάφεραν να την
ρυμουλκήσουν σε ασφαλή απόσταση. Κανένα από τα ελληνικά πλοία δεν
υποστήριξε το πυρπολικό που βρέθηκε σχεδόν ακινητοποιημένο, λόγω της
άπνοιας, υπό τα σφοδρά πυρά της φρεγάτας και απειλούμενο με αιχμαλωσία
από δύο προσεγγίζουσες μεγάλες τουρκικές βάρκες με ένοπλα αγήματα. Οι
Υδραίοι πυρπολητές για να αποφύγουν τη σύλληψή τους εγκατέλειψαν με τη
σκαμπαβία το πυρπολικό, αφού του έβαλαν φωτιά.
Ο Γ. Σαχτούρης σχολιάζει στο Ημερολόγιό του την προσπάθεια του
Αν. Ρομπότση: «αν ο Ζάκας (Νέρων) εσυντρόφευεν ολίγον τον Ρομπότζην, ως
λέγουν οι ίδιοι πυρπολισταί ήθελαν καύσουν την φρεγάταν […] Ο Ρομπότσης ό-
μως αν δεν εφιλοτιμείτο εξ αρχής να καύση την φρεγάταν, ημπορούσε και αυτός
να καύση ένα άλλο βρίκι όπου του ήτον ευκολότερον και πλησιέστερον»281.
Η άπνοια είχε ακινητοποιήσει το δίκροτο και τις μεγάλες φρεγάτες του
Χοσρέφ, που ανήμπορος παρακολουθούσε τις επιτυχίες των Ελλήνων πυρ-
πολητών. Αν ο ελληνικός στόλος διέθετε εκείνο το απόγευμα πιο πολλά
πυρπολικά, οι απώλειες των Τούρκων θα ήταν ασφαλώς μεγαλύτερες. Μερι-
κά άτακτα τουρκικά στρατιωτικά τμήματα που παρακολουθούσαν τα δια-
δραματιζόμενα τρομοκρατήθηκαν και αποσύρθηκαν στο εσωτερικό. Πάντως
2 έως 3 χιλ. Τούρκων στρατιωτών παρέμειναν στις ακτές, έτοιμοι για την
απόβαση στη Σάμο, αν βέβαια ο καπετάν πασάς αποφάσιζε τελικά να την ε-
πιχειρήσει.
Ο Γ. Σαχτούρης ενθουσιάστηκε με τη δράση των πυρπολητών και, σε
αντίθεση με τα πικρά σχόλια που είχε κάνει για τη συμπεριφορά τους την
προηγούμενη ημέρα, έγραψε το βράδυ της 5ης Αυγούστου προς τους Υδραί-
ους προκρίτους:
___________________
280. Στον οθωμανικό στόλο είχαν ενταχτεί σ’ αυτή την εκστρατεία οκτώ πλοία
(μικρές φρεγάτες, κορβέτες και βρίκια) του Αλγερίου, της Τυνησίας και της Τριπολίτι-
δας.
«Κρίνω χρέος μου να συστήσω εις την ευγένειάν σας όλους

τους καπιτάνους και ναύτας των πυρπολικών μας πλοίων, όχι μόνον
των πρώτων, αλλά και των δευτέρων, ωσάν οπού όλοι χωρίς εξαίρε-
σιν έδειξαν άκραν γενναιότητα, εκθέντες εαυτούς εναντίον του ακα-
τάπαυστου πυροβολισμού μικρού (ελαφρών όπλων) και μεγάλου
(πυροβόλων) από τα καυθέντα εχθρικά πλοία· έδειξαν δε τοσαύτην
γενναιότητα και επιδεξιότητα, ό,τι λογής φαίνεται σχεδόν απίστευτον,
το να καύσουν τοιαύτα πλοία εν τω μέσω της θαλάσσης και καθ’ η-
μέραν»282.
Στην ίδια έκθεση προς τους προκρίτους, που έστειλε ο Γ. Σαχτούρης
το ίδιο βράδυ στην Ύδρα με το βρίκι Θρασύβουλος (Σταμ. Ράπτης), έγραφε
επίσης:
«Βάλετε κατά νουν οποίον φόβον έλαβον οι εχθροί, και ο ίδι-
ος ο Τοπάλ (Χοσρέφ) πασάς εις του οποίου την όρασιν δεν πρέπει να
αντανακλούσε βέβαια καλώς η φλόγα και πυρκαϊά των πλοίων του,
καιομένων έμπροσθέν του, χωρίς να δύναται να τολμήσει εις βοή-
θειάν των. Τοιαύτης λογής ελπίζομεν ότι ανετράπησαν ήδη τα σχέδια
κατά της Σάμου· διότι κοντά όπου πρέπει να έχασε σχεδόν δύο χιλιά-
δας εις τα τρία πλοία και καΐκια, είδομεν και τα διαμείναντα στρα-
τεύματα επιστρέφοντα εις τα όπισθεν, και κανένας από εκείνους οπού
εστάθη παρών εις τούτο το θέατρον, μας φαίνεται ότι δεν θέλει τολ-
μήσει πλέον να εμβαρκαρισθή».
Η εκτίμηση του Γ. Σαχτούρη ότι απωλέστηκαν 2.000 Τούρκοι είναι,
μάλλον, υπερβολική. Πάντως, τα επιθετικά σχέδια του Χοσρέφ κατά της Σά-
μου ματαιώθηκαν τότε από τη σθεναρή αντίδραση του ελληνικού στόλου.
Τα ελληνικά πλοία είχαν μόνο δύο Ψαριανούς νεκρούς (από το πλή-
ρωμα του Κ. Κανάρη) και ένα Υδραίο νεκρό (από το πλήρωμα του Αν. Ρο-
μπότση).
Μετά τα μεσάνυκτα της 5ης Αυγούστου, κατέπλευσαν στο αγκυροβό-
λιο της Σάμου τα υπόλοιπα πλοία και πυρπολικά του ψαριανού στολίσκου.
Τα περισσότερα απ’ αυτά είχαν αποπλεύσει από τη Μονεμβασία στις 18 Ι-
ουλίου και με την προσθήκη των άλλων που ελλιμενίζονταν στις Σπέτσες,
κατευθύνθηκαν προς τη Σάμο, ακολουθώντας πολύ χαλαρά το σπετσιώτικο
στολίσκο του Γ. Ανδρούτσου. Ο Ψαριανός ναύαρχος Νικολής Αποστόλης
___________________
δεν μπόρεσε, όμως, να κρατήσει τη συνοχή του στολίσκου του κατά τον
πλου, με αποτέλεσμα τα πιο πολλά πλοία να φτάσουν με μεγάλη καθυστέρη-
ση στη Σάμο. Επίσης, κατέπλευσαν και 3-4 πλοία του σπετσιώτικου στολί-
σκου, που είχε διασκορπιστεί το πρωί της 29ης Ιουλίου.
Την 6η και 7η Αυγούστου τα πλοία των τριών στολίσκων έμειναν α-
γκυροβολημένα περιμένοντας τις επόμενες κινήσεις του εχθρού. Ο Γ. Σα-
χτούρης πρότεινε να κινηθεί όλος ο ελληνικός στόλος εναντίον του οθωμα-
νικού και ο Γ. Ανδρούτσος συμφώνησε, αλλά ο Ν. Αποστόλης είπε ότι τα
ψαριανά πλοια και πυρπολικά δεν μπορούσαν να ακολουθήσουν άμεσα, ε-
πειδή είχαν εξαντλήσει τα τρόφιμά τους και τα ύφαλά τους χρειάζονταν πα-
λάμισμα.
Όταν, όμως, τα μεσάνυκτα της 8ης Αυγούστου ήλθε η πληροφορία ότι
τα μεγάλα οθωμανικά πλοία εντοπίστηκαν να πλέουν προς τον Άσπρο κάβο,
ο Ν. Αποστόλης συμφώνησε με τους άλλους δύο ναυάρχους και έτσι όλα τα
ελληνικά πλοία απέπλευσαν την αυγή για να συναντήσουν τον εχθρό.
Σε λίγη ώρα φάνηκαν νοτιο-δυτικά της Σάμου 11 μεγάλα πλοία του
Χοσρέφ να έρχονται από την Πάτμο, ενώ όλα τα τουρκικά αποβατικά σκά-
φη, περίπου 100, είχαν συγκεντρωθεί κοντά στις ακτές της κωμόπολης
Karine, καλυπτόμενα από δύο φρεγάτες που περιπολούσαν στις προσβάσεις
του όρμου Doganbey.
Οι Έλληνες ναύαρχοι αποφάσισαν να επιτεθούν πρώτα στα εχθρικά
αποβατικά σκάφη, αλλά όταν τα προπορευόμενα ελληνικά πλοία πλησίασαν
σε απόσταση 4 μιλίων από το τουρκικό αγκυροβόλιο, η άπνοια τα καθήλωσε
εκεί. Επειδή στο εσωτερικό του όρμου επικρατούσε απόλυτη γαλήνη, οι Έλ-
ληνες ναύαρχοι, όπως γράφει ο Γ. Σαχτούρης:
«υποπτευόμεθα μην ήθελε μας πάρη τα υπερδεξιά (την προσή-
νεμη θέση) η μεγάλη μοίρα του εχθρού ήτις εφαίνετο κατά την Πά-
τμον ή μην ήθελαν υπάγη εις Σάμον πρωτήτερα και μας πιάση την
θέσιν του Πορθμού, απεφασίσαμεν να παραιτήση από τα μικρά και
να επιστρέψωμεν»283.
Στη συνέχεια, οι τρεις ναύαρχοι συμφώνησαν να διαιρέσουν τα ελλη-
νικά πλοία σε δύο ομάδες
___________________
«και τα μεν ήμισυ να σταθούν κατά την Σάμον, τα δε άλλα ή-

μισυ να υπάγουν κατά την Καρέναν (Karine). Ο Αντιναύαρχος (Γ.
Σαχτούρης) επήγεν εις αντάμωσιν των Ναυάρχων Σπετζών και
Ψαρρών, και έμειναν εις τούτο σύμφωνοι ως ωφέλιμον μάλιστα έκα-
μαν και την διανομήν των κπ., ενώ βλέπωμεν ταις μεγάλαις σκαμπα-
βίαις των κυρίων ψαριανών, να τρέχουν εις το μέρος όπου έκειτο η
καμμένη φρεγάτα διά να λαφυραγωγήσουν. Τούτο ερέθισε το φιλο-
λαφυραγωγείν των λοιπών, ναυτών υδραίων και σπετζότων, αλλ’ οι
άξιοι ναύαρχοί των τους εμπόδισαν, υβρίσαντες ένα δύο πλοιάρχους
όπου τους εσυγχώρησαν να φεύγουν. Ο δε Ναύαρχος Ψαρρών […]
βλέπομεν εν τοσούτω να επιστρέφη δια να αρράξη εις την Κολώνα
και όχι πλέον κατά του εχθρού ως ήτον σύμφωνοι, κατόπιν δε αυτού
όλα τα ψαρριανά πολεμικά και πυρπολικά. Εκ τούτου οι Αρχηγοί των
δύω Μοιρών Ύδρας και Σπετζών ηναγκάσθηκαν να κάμουν το ίδιον,
και υψώσαντες το σημείον (σήμα) να ακολουθήση όλος ο στόλος δι-
ευθύνθημεν προς την Κολλόνα και αρράξαμεν όλος ο ελληνικός στό-
λος εκεί»284.
Όταν αργότερα ο Γ. Σαχτούρης και ο Γ. Ανδρούτσος ζήτησαν εξηγή-
σεις από τον Ν. Αποστόλη γιατί αποχώρησε, αυτός τους απάντησε «διά να
κάμη μίαν συνέλευσιν περί λαφύρων των καμμένων εχθρικών πλοίων, διότι αλ-
λέως δεν ακολουθούν».
Και ο Γ. Σαχτούρης σχολίασε:
«Λάφυρα πρέπει να ζητώμεν εις τοιαύτην περίστασιν έχοντες
αντίκρυ τον εχθρόν; η σημερινή ημέρα ήθελεν λάμψη περισσότερον
από την εχθεσινήν, αλλά …»285.
Πάντως και οι Υδραιο-Σπετσιώτες ενδιαφέρθηκαν για τα λάφυρα.
Όπως γράφει ο Γ. Σαχτούρης:
«Προς το εσπέρας έγινε απόφασις περί λαφύρων, φροντίς ιδι-
αιτέρα εις ην έλαβον μέγα μέρος ο Ναύαρχος Ψαρρών προσπαθών
να κάμη μετόχους τους ψαρριανούς όλους μ’ όλον ότι δεν παρευρέ-
θησαν εις την Γ. Ναυμαχίαν πλην του Καναρίου. Τέλος απεφασίσθη
να συναχθούν δια Λ/(λογαριασμό) όλου του κατά Σάμου στόλου»286.
___________________
284. Ό.π., σ. 43.
285. Ό.π., σ. 44.
286. Ό.π., σ. 44.
Εν τω μεταξύ, ο καπουδάν πασάς είχε αποφασίσει να μη συνεχίσει την

επιχείρηση κατά της Σάμου και το πρωί της 9ης Αυγούστου απέπλευσε με το
στόλο του για να ενωθεί με τις δυνάμεις του Ιμπραήμ στην Κω και το Μπο-
ντρούμ. Έτσι, το μεσημέρι της επόμενης ημέρας, μόλις τα πρώτα πλοία του
ελληνικού στόλου πέρασαν τον κάβο της Αγ. Μαρίνας, με την πρόθεση να
επιτεθούν στα τουρκικά αποβατικά σκάφη, διαπίστωσαν ότι όλα είχαν απο-
χωρήσει από τον Doganbay.
Τις επόμενες δύο ημέρες, ενώ ο ελληνικός στόλος παρέμενε αγκυρο-
βολημένος στις Κολώνες της Σάμου, ο Γ. Σαχτούρης πληροφορήθηκε από
ξένα εμπορικά πλοία ότι ο οθωμανικός στόλος κατέπλευσε στην Κω και αυ-
το επιβεβαιώθηκε στις 13 Αυγούστου από τρεις ελληνικές βαρδακόστες που
είχαν σταλεί για να εντοπίσουν τον εχθρό.
Ο πρώτος κύκλος των συγκρούσεων στο ανατολικό Αιγαίο, το καλο-
καίρι του 1824, ολοκληρώθηκε ευνοϊκά για τους Έλληνες που πέτυχαν να
αποτρέψουν την απόβαση των οθωμανικών στρατευμάτων στη Σάμο. Ο υ-
δραίϊκος στολίσκος του Γ. Σαχτούρη σήκωσε το κύριο βάρος του αγώνα, με
σχετικά περιορισμένη συμβολή των σπετσιώτικων πλοίων, ενώ οι Ψαριανοί
καπετάνιοι, με εξαίρεση τον Κ. Κανάρη, απέφυγαν να εμπλακούν αποφασι-
στικά στις συγκρούσεις.
Τα πληρώματα των ελληνικών πλοίων και πυρπολικών έδειξαν για μία
ακόμη φορά τον ατίθασο χαρακτήρα τους και την ακόρεστη επιθυμία τους
για λαφυραγωγία. Ευτυχώς, η θέληση και η ευστροφία του Γ. Σαχτούρη και
το φιλότιμο μερικών Υδραίων και Σπετσιωτών καπετάνιων αποκατέστησαν
την τάξη και, κατά την πιο σημαντική σύγκρουση της 5ης Αυγούστου, ο υ-
δραιο-σπετσιώτικος στόλος στάθηκε αποφασιστικά απέναντι στον εχθρό.
Ο Χοσρέφ δεν μπόρεσε να εκτοπίσει τον ελληνικό στόλο από το στενό
Νταρ-Μπογάζ και να αποβιβάσει τα στρατεύματά του στη Σάμο. Μετά τη
διάλυση του αποβατικού του στολίσκου από τον Γ. Σαχτούρη την 30ή Ιουλί-
ου, απώλεσε τρία πολεμικά πλοία την 5η Αυγούστου και συνολικά περί τους
700-800 άνδρες. Τότε φαίνεται αντιλήφθηκε ότι η επιχείρηση κατά της
Σάμου δεν ήταν μια εύκολη υπόθεση και αποφάσισε να αποσυρθεί για να
ενωθεί στην Κω με τον αιγυπτιακό στόλο.
Η κορύφωση των ναυτικών συγκρούσεων στο ανατολικό Αιγαίο.

Οι ναυμαχίες στο στενό Κω-Αλικαρνασσού και τον κόλπο του
Γέροντα
Μετά την αποχώρηση του τουρκικού στόλου από τη Σάμο και τη συνένωσή
του με την αιγυπτιακή δύναμη του Ιμπραήμ, οι Υδραίοι φοβήθηκαν ότι ο ε-
πόμενος στόχος του εχθρού θα ήταν, ίσως, το νησί τους και οι Σπέτσες. Α-
ποφάσισαν, λοιπόν, μετά από εισήγηση του Αν. Μιαούλη, να κρατήσουν το
μεγαλύτερο τμήμα του τρινήσιου στόλου στο Σούνιο, ώστε από τη θέση αυ-
τη να ελέγχει τις κινήσεις του εχθρικού στόλου και όποτε απαιτηθεί να
πλεύσει προς το κεντρικό Αιγαίο για να τον αναχαιτίσει.
Ωστόσο, οι Υδραίοι πρόκριτου δεν θέλησαν να αποσυρθεί ολόκληρη η
δύναμη του τρινήσιου στόλου από το ανατολικό Αιγαίο και αποφάσισαν 36
πλοία (18 υδραίϊκα, 12 σπετσιώτικα και 6 ψαριανά) να παραμείνουν εκεί, για
να επιτηρούν τον τουρκο-αιγυπτιακό στόλο και να αντιδράσουν εφόσον αυ-
τός επιχειρούσε νέα επίθεση κατά της Σάμου. Τα δε υπόλοιπα πλοία και έξι
από τα υπάρχοντα οκτώ πυρπολικά, να πλεύσουν το ταχύτερο στο Σούνιο,
όπου συγκεντρώνονταν τα υδραίϊκα πλοία του δεύτερου στολίσκου υπό τον
Αν. Μιαούλη287.
Οι Σπετσιώτες πρόκριτοι συμφώνησαν με τους Υδραίους και έδωσαν
εντολή στον Γ. Ανδρούτσο να αποχωρήσει για το Σούνιο, μαζί με τα υδραίϊ-
κα και τα ψαριανά πλοία, αφήνοντας στη Σάμο τον Ιω. Α. Κυριακού με δώ-
δεκα πλοία. Ο Γ. Σαχτούρης δυσφόρησε με την απόφαση των προκρίτων και
τους έγραψε:
«μας λέγετε να επιστρέψωμεν εις Καβοκολώνας 7 καράβια και
τα λοιπά 18 ιδικά μας να μείνωσιν εδώ. Αλλά πώς οπού δεν έχομεν
πλέον πυρπολικόν; Ημείς είμεθα εις γνώμην να έλθουν όλα τα πλοία
και πυρπολικά εδώ, διά να κτυπήσωμεν διόλου τον Βυζαντινόν
(τουρκικό) στόλον και να τον τζακίσωμεν ήδη, όπου θέλει μας είναι
εύκολον, με το να είναι κυριευμένος από φόβον. Όθεν αποφασίσατε
όπως το κρίνεται καλήτερον, και τότε ξεκινούμεν όλοι κατά του Αι-
γυπτιακού στόλου. Αν έχετε όμως περί τούτου του υστέρου νεωτέρας
ειδήσεις αίτινες επικαλούσι να έλθωμεν αυτού τα 7 πλοία, ειδοποιή-
___________________
σατέ μας»288.
Αλλά οι πρόκριτοι της Ύδρας επέμειναν να εκτελεστεί η εντολή
τους και τελικά τη 10η Αυγούστου απέπλευσαν από τη Σάμο έξι υδραίϊκα
289
πολεμικά με ένα πυρπολικό (Δημ. Ραφαλιάς) και δεκαεπτά σπετσιώτικα με

τρία πυρπολικά υπό τον Γ. Ανδρούτσο. Αναχωρώντας ο Γ. Ανδρούτσος ά-
φησε, υπό τη διοίκηση του Ιω. Α. Κυριακού, δώδεκα πλοία και ένα πυρπολι-
κό (Δημ. Α. Γουδή). Αντίθετα με τους Υδραιο-Σπετσιώτες, κανένας Ψαρια-
νός καπετάνιος δεν δέχτηκε να εγκαταλείψει το στολίσκο του νησιού του και
όλοι παρέμειναν με το ναύαρχό τους στη Σάμο290. Έτσι, ο Γ. Σαχτούρης έ-
νοιωσε πιο ήσυχος, αφού, εκτός από ένα πυρπολικό (Α. Μάνεζας) που στάλ-
θηκε από την Ύδρα, βρέθηκαν τελικά μαζί του στη Σάμο άλλα πέντε πυρπο-
λικά (τέσσερα ψαριανά και ένα σπετσιώτικο).
Ενώ συνεχιζόταν η συγκέντρωση των υδραίϊκων πλοίων στο Σούνιο,
οι Υδραίοι πρόκριτοι πληροφορήθηκαν ότι ο αιγυπτιακός στόλος έπλεε προς
την Κω και τότε θεώρησαν προτιμότερο να τον προσβάλλουν στο ανατολικό
Αιγαίο, αντί να περιμένουν παθητικά να εκδηλώσει τις προθέσεις του. Έδω-
σαν, λοιπόν, εντολή στον Αν. Μιαούλη να αποπλεύσει το αργότερο τη 12η
Αυγούστου με όσα υδραίϊκα πλοία είχαν συγκεντρωθεί μέχρι τότε στο Σού-
νιο και μαζί με το σπετσιώτικο στολίσκο του Γ. Ανδρούτσου να κινηθεί προς
το ανατολικό Αιγαίο291. Τελικά ο Αν. Μιαούλης απέπλευσε από το Σούνιο
στις 14 Αυγούστου με 11 από τα 13 πλοία που περίμενε από την Ύδρα, ελπί-
ζοντας ότι κατά τον πλου θα συνενωθούν και τα 6 πλοία από το στολίσκο
του Γ. Σαχτούρη292. Τον Αν. Μιαούλη ακολούθησαν και επτά πυρπολικά293.
___________________
288. Ό.π., σ. 366.
290. Ό.π., σ. 48.
292. Τα 13 πλοία που διατέθηκαν στον Αν. Μιαούλη από την Ύδρα ήταν τα Άρης
(Ανδρ. Μιαούλης), Μιλτιάδης (Γ. Σαχίνης), Θεμιστοκλής (Αντ. Ραφαήλ – επέβαινε και ο
Εμμ. Τομπάζης), Κίμων (Ιω Μιαούλης), Νηρεύς (Αθαν. Δ. Κριεζής), Μιλτιάδης (Ιω.
Λαζ. Λαλεχός), Τιμολέων (Λαζ. Πινότσης), Επαμεινώνδας (Αντ. Γ. Κριεζής), Αγαμέ-
μνων (Αναστ. Τσαμαδός), Αθηνά (Γ. Νέγκας), Τηλέμαχος (Ηλίας Χ’’ Γιώρτζος), Κίμων
(Ιω. Μπατσαξής-Μπίκος), Διομήδης (Κοσμάς Αθρινός). Τα έξι από το στολίσκο του Γ.
Σαχτούρη ήταν τα Αγαμέμνων (Λαζ. Παναγιώτας), Νέρων (Ιω. Ζάκας), Θεμιστοκλής
(Δημ. Σαχτούρης), Βατερλώ (Πέτρος Αναγν. Ζώτος), Ηρακλής (Λαζ. Παπαμανώλης-
Φόνος), Αθηνά (Ιω. Μακρυμούρας-Γκίκας).
Με το στολίσκο του Αν. Μιαούλη συνέπλεαν και τρία σπετσιώτικα

πλοία και ο Υδραίος ναύαρχος έστειλε ένα απ’ αυτά (Κόντε Μπένιξ του Γκ.
Τσούπα) για να ειδοποιήσει τον Γ. Ανδρούτσο, που βρισκόταν με τα υπόλοι-
πα πλοία του στολίσκου του στην Τζια, ότι κατευθύνεται προς το Εμπορειό
της Σαντορίνης και θα τον περιμένει εκεί. Τελικά, στη Σαντορίνη συγκε-
ντρώθηκαν, τις επόμενες τρεις ημέρες, 21 υδραίϊκα πλοία με 8 πυρπολικά
υπό τον Αν. Μιαούλη και 18 σπετσιώτικα πλοία με 4 πυρπολικά υπό τον Γ.
Ανδρούτσο.
Τη 17η Αυγούστου η υδραίϊκη γολέτα Τερψιχόρη (Ελευθ. Ραφαήλ) έ-
φτασε στη Σαντορίνη με ψωμί και γράμματα από την Ύδρα. Μαζί έφερε ως
λεία ένα αυστριακό πλοίο που πήγαινε στην Κωνσταντινούπολη με εφόδια
και 20 κασέλες με «ψιλούς παράδες». Ο Αν. Μιαούλης, μετά από σύσκεψη
με τους καπετάνιους, αποφάσισε να στείλει τη λεία στην Ύδρα με φρουρά,
αλλά τα πληρώματα του Ιω. Λαλεχού, του Λαζ. Παναγιώτα και του Κοσμά
Αθρινού απαίτησαν να επιστρέψει και να την καρπωθεί ο στόλος. Θέλησαν,
μάλιστα, να αποπλεύσουν αυθαίρετα για να τη φέρουν πίσω, αλλ’ αυτό ευ-
τυχώς αποφεύχθηκε294.
Οι σπετσιώτικες και υδραίϊκες βαρδακόστες, που στάλθηκαν από τον
Γ. Ανδρούτσο και τον Αν. Μιαούλη για να εντοπίσουν τον εχθρό, επιβεβαί-
ωσαν τις πληροφορίες ότι τα πλοία του τουρκικού και του αιγυπτιακού στό-
λου είχαν συγκεντρωθεί στην Κω και την Αλικαρνασσό. Οι δύο ναύαρχοι
αποφάσισαν τότε και την 20ή Αυγούστου απέπλευσαν από τη Σαντορίνη με
προορισμό την περιοχή Λέρου-Πάτμου-Λειψούς. Εκεί επρόκειτο να συνα-
ντήσουν τους στολίσκους των Γ. Σαχτούρη, Ιω. Α. Κυριακού και Ν. Απο-
στόλη, που από τις 16 Αυγούστου είχαν φύγει από τη Σάμο και έπλεαν προς
νότο.
___________________
293. Την περίοδο 15 Αυγούστου-8 Νοεμβρίου 1824 στο ανατολικό Αιγαίο και το
Κρητικό πέλαγος έδρασαν συνολικά δεκαεπτά υδραίϊκα πυρπολικά. Είχαν καπετάνιους
τους Αναστ. Ρομπότση (δύο φορές), Γεωρ. Βατικιώτη (δύο φορές), Ιω. Ματρώζο (δύο
φορές), Δημ. Καλογιάννη (δύο φορές), Δημ. Τσάπελα, Δημ. Ραφαλιά, Ανδρ. Πιπίνο,
Γεωρ. Θεοχάρη. Α. Μάνεζα, Ανδρ. Φιλιπάγκου, Θεοδ. Θ. Βώκο, Μιχ. Μπουντούρη και
Ιω. Στύπα.
294. Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ. 402-403. Ημερολόγια ΑΝΑΣΤ. ΤΣΑΜΑΔΟΥ, σ. 96.
Ημερολόγιο βεργαντίνου Αθηνά, σ. 50. Η Τερψιχόρη είχε, την προηγούμενη ημέρα, ανε-
φοδιάσει το στολίσκο του Γ. Σαχτούρη στο Βαθύ της Σάμου.
Την 21η, 22α και 23η Αυγούστου τα πλοία του τρινήσιου στόλου συ-
γκεντρώθηκαν σταδιακά στην Πάτμο (κυρίως τα σπετσιώτικα και τα ψαρια-
να) και στα μικρότερα νησιά Λειψώ και Αρκοί (κυρίως τα υδραίϊκα). Η δύ-
ναμή τους αριθμούσε 74 πολεμικά πλοία (34 υδραίϊκα, 30 σπετσιώτικα και
10 ψαριανά) με περίπου 800 πυροβόλα και πληρώματα 5.000 ανδρών, καθώς
και 15 πυρπολικά (7 υδραίϊκα, 4 σπετσιώτικα και 4 ψαριανά)295.
Τον ενωμένο τουρκο-αιγυπτιακό στόλο, που ναυλοχούσε στην περιοχή
Κω-Αλικαρνασσού, συγκροτούσαν περίπου 100 πολεμικά πλοία (1 δίκροτο,
20 φρεγάτες, 25 κορβέτες και 50 βρίκια, γολέτες κ.ά.), με περίπου 2.200 πυ-
ροβόλα και πληρώματα 8.000 ναυτών, ενώ σ’ αυτά επέβαιναν και 2.500 πε-
ζοναύτες. Τα περίπου 150 μεταγωγικά πλοία περίμεναν να μεταφέρουν τα
τμήματα, που θα επέλεγε ο Ιμπραήμ από 9.000 πεζούς και ιππείς στρατοπε-
δευμένους στις παραλίες του Μποντρούμ, μαζί με το πυροβολικό, τα άλογα,
τα μουλάρια και το βοηθητικό προσωπικό.
Οι αντίπαλοι είχαν πια αναπτύξει στο ανατολικό Αιγαίο όλες τις ναυ-
τικές δυνάμεις που μπόρεσαν να κινητοποιήσουν εκείνη την περίοδο. Ο κύ-
κλος μερικών από τις πιο σημαντικές ναυμαχίες της ελληνικής επανάστασης,
επρόκειτο τότε να αρχίσει.
***
Μετά τη συγκέντρωση των ελληνικών πλοίων στην περιοχή Πάτμου - Λει-
ψούς-Αρκιών, ο Αν. Μιαούλης έκρινε ότι έπρεπε να επιτεθεί αμέσως στον
τουρκο-αιγυπτιακό στόλο που ναυλοχούσε στην Κω και στον όρμο της Αλι-
καρνασσού (Μποντρούμ). Το απόγευμα της 23ης Αυγούστου ενημέρωσε αρ-
χικά τον Γ. Σαχτούρη και στη συνέχεια τους Γ. Ανδρούτσο και Ν. Αποστό-
λη, που συμφώνησαν να κινηθούν όλοι κατά του εχθρού την επόμενη ημέρα.
Στο Ημερολόγιο του Γ. Σαχτούρη περιγράφεται ο απόπλους του τρι-
νήσιου στόλου το πρωί της 24ης Αυγούστου και αναφέρεται το επιχειρησιακό
σχέδιο των Ελλήνων ναυάρχων296:
___________________
295. Από τη δύναμη αυτή το 5-10% των πλοίων, σχεδόν σε μόνιμη βάση, απου-
σίαζαν σε διάφορες αποστολές (μεταφορά ταχυδρομείου, χρημάτων, εφοδίων κλπ.), ε-
κτελούσαν πρόχειρες επισκευές, ενώ μερικές φορές δεν ακολουθούσαν τις κινήσεις του
στόλου και παρέμεναν αδικαιολόγητα σε κάποιο όρμο.
«Κυριακή 24 Αυγούστου. Ήτο ήδη εις τα πανιά ο Ναύαρχος

Μιαούλης οπόταν ο Αντιναύαρχος Σαχτούρης άρας από τους Αρ-
κιούς μετά της μοίρας του ευρίσκετο έξω της Λειψώ. Ο Ναύαρχος
των Σπετζών Κολανδρούτσος έκαμε το ίδιον, άμα είδε τον Αντιναύ-
αρχόν του Ιω. Βότασην άραντα από Πάτμον κατά την διαταγήν του,
και πλησιάσαντα. Μετ’ ολίγον έφθασεν και ο Ναύαρχος Ψαρρών Νι-
κολής Αποστόλης όστις ηνώθη με τας άλλας μοίρας άρας από Πά-
τμον και αυτός το ίδιον πρωί. Ήτον η ώρα έκτη της ημέρας οπόταν
ενωθείσαι όλαι αι Ελληνικαί μοίραι απεκατέστησαν την θαλάσσιον
Ελληνικήν δύναμιν την κατά των εχθρών διευθυνομένην με 70 Ελλη-
νικάς σημαίας κυμματουμένας. Πληροφορηθέντες δε από τινας πα-
τριώτας Καλυμνίους, ότι ο Βυζαντινός (τουρκικός) στόλος άρας από
πετέζι απέρασεν εις το Μπουντρούμι φοβούμενος τα πυρπολικά πολ-
λότατα των οποίων επληροφορήθη ότι μας έφθασαν, κοινής συνε-
λεύσεως γενομένης εν τη Ναυαρχίδι απεφασίσθη να εισέλθουν το
στενόν 20 εκλεκτά πλοία με 6 πυρπολικά διά να πολεμήσουν τον ε-
χθρόν, τα δε λοιπά να μείνουν οπίσω δύω ή τρία μίλια, μόνον διά να
εμπνέουν φόβον εις τον εχθρόν χωρίς να εισέλθουν. Η διανομή έγι-
νεν ούτω:
Υδραίϊκα πολεμικά 10, πυρπολικά 3, Πιπίνος, Ρομπότης, Θεο-
χάρης.
Σπετζιότικα πολεμικά 5, πυρπολικά 1 Καστελιώτης.
Ψαρριανά πολεμικά 5, πυρπολικά 2 Παπανικολής, Α. Γ. Βούρ-
λος».
Περί τη 15.00 η προπορευόμενη ομάδα του τρινήσιου στόλου (20
πλοία και 6 πυρπολικά), υπό τον Γ. Σαχτούρη, εισήλθε στο στενό Καλύμνου
- Αλικαρνασσού. Εκεί ήλθε σε επαφή με την εχθρική μοίρα από 3 φρεγάτες,
3 κορβέτες και 4 βρίκια που επιτηρούσαν το στενό. Ενώ τα πλοία της εχθρι-
κής μοίρας αντάλλασσαν σποραδικές βολές με τα πλοία της ελληνικής προ-
φυλακής, τα περισσότερα τουρκικά και αιγυπτιακά πολεμικά άρχισαν να α-
πάρουν από τα αγκυροβόλια της Κω και της Αλικαρνασσού για να εμπλα-
κούν κι αυτά στη σύγκρουση.
Ο Αν. Μιαούλης, στην αναφορά του προς τους προκρίτους της Ύδρας,
περιγράφει τη συνέχεια:
«ιδόντες και τους δύο εχθρικούς στόλους εις τα πανιά μεταξύ
Κω και Αλικαρνασσού και τα ειρημένα πλοία μας (της προφυλακής)
πλησιάσαντα και αρξάμενα του ακροβολισμού, ωρμήσαμεν και τα
λοιπά εις βοήθειαν των ιδικών μας και καταδίωξιν του εναντίου (του
εχθρού), και περί τας δέκα (ώρα 16.00) αρχίσαμεν την ναυμαχίαν,
εις την οποίαν ήτον αξιοθέατον να βλέπη τις την αγριωτάτην των ε-
χθρών αντίστασιν. Αξιωτέρα όμως θαυμασμού ήτον η γενναία ορμή
και αντίκρουσις των ιδικών μας, και μάλιστα των πυρπολιστών· αλ-
λά δεν ελάβομεν καιρόν εκείνο το εσπέρας να δείξωμεν εις τον ε-
χθρόν πόσον διαφέρουσιν οι Έλληνες απ’ αυτούς, διότι ελθούσα η
νυξ υπεχρεώθημεν διά το στενόν του τόπου να τραβηχθώμεν έξω και
να έλθωμεν εις Γέροντα, όπου και αράξαμεν. Η ναυμαχία αυτή μόλις
εκράτησε δύο ήμισυ ώρας (έως 18.30)· από το μέρος μας εχάσαμεν
δύο πυρπολικά, των οποίων έσπασαν τα πρωρινά κατάρτια, έν Ψαρι-
ανόν (καπ. Ανδρέας Βούρλος) και έν ιδικόν μου (υδραίϊκο) του Α.
Μάνεζα […] ο χαμός και των δύο πυρπολικών μας τούτων δεν υ-
πήρξεν έργον των εχθρών, αλλά και ιδική μας απροσεξία, επειδή του
μεν Ψαριανού έσπασε, διότι γυρίζον την βόλταν έπεσεν επάνω του το
πλοίον του μακαρίτου Ι. Βούλγαρη (το βρίκι Αχιλλεύς με καπ. τον
Κων. Μπελεμπίνη), μόνου δε του ιδικού μας Α. Μάνεζα από βάλλα
εχθρικήν […]»297.
Ο Ψαριανός πυρπολητής Κ. Νικόδημος, που μετέσχε στη σύγκρουση,
αναφέρει γλαφυρά:
«Την ναυμαχίαν ταύτην συνεκρότουν όλος ο ελληνικός στόλος
και όλα τα μεγάλα πλοία, ήτοι δίκροτα, φρεγάται και κορβέτα του ε-
χθρού, τα οποία ήτο αδύνατον ν’ αριθμηθώσι, διότι ως εκ της πλη-
θύος και των συχνών περιστροφών των εις την συμπλοκήν της ναυ-
μαχίας ταύτης τοσούτον ήσαν μεμιγμένοι οι δύω στόλοι ώστε δεν δι-
εκρίνοντο· εδώθεν μεν ήσαν προσηνέμως τουρκικά και υπηνέμως
ελληνικά, εκείθεν δε προσηνέμως ελληνικά και υπηνέμως τουρκικά
και εναλλάξ. Τα πυρπολικά βοηθούμενα από τα πολεμικά έτρεπον εις
φυγήν τα οθωμανικά και δεν εδύναντο να βλάψωσι τα ελληνικά πο-
λεμικά πλοία, οι δε πυρπολισταί δεν ηδύναντο να κολλήσουν τα πυρ-
πολικά των διότι ο βόρειος άνεμος ήτο σφοδρός και διότι τα οθωμα-
νικά πλοία έπερνον πάντοτε την στροφήν των ποδιστά (με υποστρο-
φή) και απεμακρύνοντο ταχέως από τα πυρπολικά. Πλοία δε οθωμα-
νικά έχοντα τας λέμβους των ωπλισμένας ετοίμους να επιπέσωσιν, εν
περιστάσει, επί των πυρπολικών διά να τα κυριεύσουν, έκοπτον αυ-
τάς και τας άφινον εν μέσω του πολέμου χωρίς να δύνανται να τας
___________________
βοηθήσωσι, και τα πυρπολικά τοσούτον επλησίαζον εις τα εχθρικά

πλοία ώστε εμάχοντο αμφωτέρωθεν ψιλοίς όπλοις. Το πυρπολικόν
του Νικοδήμου πλησιάσαν την ναυαρχίδα του Βυζαντινού στόλου ε-
μάχετο μετ’ αυτής με ψιλά όπλα, η δε ναυαρχίς έπεμψε λέμβον (κα-
τσαβάσι) με ωπλισμένους ναύτας διά να κυριεύσωσι το πυρπολικόν,
αλλ’ αποκρουσθείσα παρά του πυρπολικού ετράπη εις φυγήν απωλέ-
σασα ικανούς τούρκους· και αυτή δε η Ναυαρχίς διά ν’ αποφύγη τον
κίνδυνον, επήρε την στροφήν της ποδιστά, αλλ’ εις την στροφήν ταύ-
την συντριβείσης της κεραίας της γάμβιας, πάραυτα τα προσήνεμα εις
το πυρπολικόν οθωμανικά πλοία έστρεψαν τα πυροβόλα των κατ’
αυτού και ούτω η ναυαρχίς απέφυγε τον κίνδυνον […].
Την εν τω μέσω του πολέμου μείνασαν λέμβον της ναυαρχίδος
επλησίασεν ο Λεμπέσης (σπετσιώτικο βρίκι Αχιλλεύς) και φονεύσας
πολλούς των εν αυτή έλαβε την στροφήν του προς τα εχθρικά πλοία·
τότε επλησίασεν και έτερον πλοίον σπετσιώτικον του Σάντου (βρίκι
Λυκούργος) και φονεύσας και αυτός ουκ ολίγους έλαβε την στροφήν
του προς τα εχθρικά πλοία, η δε λέμβος διευθύνθη εις Κω με τους
εναπομείναντας ολίγους άνδρας […].
Εις την ναυμαχίαν ταύτην, τα ελληνικά πλοία επυροβολούντο
από το φρούριον της Κω και τα ηγγηροβολημένα εις Αλικαρνασσόν
πλοία όταν επλησίαζον εκεί.
Ο ελληνικός στόλος απώλεσε δύω πυρπολικά, το μεν υδραίϊ-
κον το δε ψαριανόν, και του μεν πρώτου, διευθυνομένου από τον υ-
δραίον Μάνεζα, σφαίρα εχθρική έθραυσε τον μεσαίον ιστόν, και α-
ναχωρησάντων των πυρπολιστών χωρίς να το πυρπολήσωσι, τα ε-
χθρικά πλοία το επλησίασαν και αφού έρριψαν κατ’ αυτού πολλούς
πυροβολισμούς, έπεμψαν τας λέμβους των και το εκυρίευσαν σώον.
Του δε δευτέρου, διευθυνομένου από τον Ανδρέα Βούρλον, ψαρια-
νόν, εθραύσθη ο πρωραίος ιστός και η ράντα καθ’ ην στιγμήν το υ-
δραίϊκον πλοίον του Βούλγαρη (βρίκι Αχιλλεύς) πέρνον την στροφήν
του έπεσεν ακουσίως επάνω του, και ούτω οι πυρπολισταί μη δυνά-
μενοι να πράξωσι άλλως το ενέπρησαν και ανεχώρησαν»298.
___________________
298. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Απομνημονεύματα, σ. 52-55. Ο Αν. Μιαούλης στην αναφο-
ρά τους προς τους Υδραίους προκρίτους υποστηρίζει ότι το πυρπολικό του Μάνεζα δεν
κυριεύτηκε από τους οθωμανούς, αλλά «οι εχθροί φοβούμενοι να (το) πλησιάσωσιν, εβύ-
θισαν μακρόθεν με τα άπειρά των κανόνια». Αντίθετα, ο Γ. ΣΑΧΤΟΥΡΗΣ στο Ημερολόγιό
του γράφει: «τα εχθρικά επλησίασαν εις το σώον πυρπολικόν και αφ’ ου το εκανονοβόλι-
σαν ικανώς το έπιασαν άκαυστον».
í.ÓÁÌÏÓ
Ä Á
í.ÁÃÁÈÏÍÇÓÉ Í
í.ÁÑÊÏÉ
í.ËÅÉØÙ
Áêñ. ÃÝñïíôá
í.ÖÁÑÌÁÊÏÕÓÁ
Ó
ÊÏËÐÏÓ
ÃÅÑÏÍÔÁ
í.ËÅÑÏÓ
í.ÊÁËÏËÉÌÍÏ
Ó1
ÔÁ Áëéêáñíáóóüò
Ì1 (Bodrum)
Ô
Ô
í.ÊÁËÕÌÍÏÓ
í.ØÅÑÉÌÏÓ Ô1
Ô1 Á1
ÊÏËÐÏÓ
ÊÙ
í.ÊÙÓ
Ç íáõìá÷ßá óôçí ðåñéï÷Þ Êáëýìíïõ - Êù - Áëéêáñíáóóïý

24 Áõãïýóôïõ 1824 (14.00 - 19.00)
ÕÐÏÌÍÇÌÁ
ÔÔ = ÏñìçôÞñéá ôïõñêï-áéãõðôéáêïý óôüëïõ
Ó = ÏìÜäá 20 ðëïßùí êáé 6 ðõñðïëéêþí (õðü ôïí Óá÷ôïýñç) êéíåßôáé ðñþôç ðñïò íüôï,
ìå óêïðü íá ðñïóâÜëåé ôïí ôïõñêï-áéãõðôéáêü óôüëï óôá ïñìçôÞñéÜ ôïõ.
Ì = Ôá õðüëïéðá ðëïßá ôïõ ôñéíÞóéïõ óôüëïõ (õðü ôïí Ìéáïýëç) áêïëïõèïýí óå áðü-
óôáóç ìåñéêþí ìéëßùí, óôï ðñïóÞíåìï éó÷ßï ôçò ïìÜäáò Ó. Ïé äýï ïìÜäåò ðåñíïýí
ìåôáîý ËÝñïõ-Öáñìáêïýóáò (11.30-12.00).
ÔÁ = Ôïõñêï-áéãõðôéáêÞ ìïßñá ðåñéðïëåß ìåôáîý Êáëýìíïõ êáé Áëéêáñíáóóïý.
Ó1 = Ç ïìÜäá Ó ôùí åëëçíéêþí ðëïßùí Ýñ÷åôáé óå åðáöÞ êáé áíôáëëÜóóåé ðõñÜ ìå ôçí
ôïõñêï-áéãõðôéáêÞ ìïßñá ÔÁ (15.00).
Ô1 = ÔïõñêéêÜ ðëïßá (õðü ôïí ×ïóñÝö) áðïðëÝïõí áðü ôï Bodrum êáé ôçí Êù ãéá íá
óõíäñÜìïõí ôç ìïßñá ÔÁ (15.30).
Á1 = ÁéãõðôéáêÜ ðëïßá (õðü ôïí ÔæéìðñáëôÜñ) áðïðëÝïõí áðü ôçí Êù ãéá íá åíùèïýí ìå
ôïí ÊáðïõäÜí ðáóÜ.
Ì1 = Ç ïìÜäá ðëïßùí ôïõ Ìéáïýëç öôÜíåé óôçí ðåñéï÷Þ Øåñßìïõ-Êù-Áëéêáñíáóóïý êáé
óõãêñïýåôáé ìå ôïí ôïõñêï-áéãõðôéáêü óôüëï (16.00). Ç óýãêñïõóç ðáßñíåé
óýíôïìá Üíáñ÷ç ìïñöÞ, êáèþò äåêÜäåò ðëïßá ôùí áíôéðÜëùí êáôÝêëõóáí ôï
óôåíü Áëéêáñíáóóïý-Êù. Ç áíôáëëáãÞ ðõñþí óôáìÜôçóå üôáí óêïôåßíéáóå (ðåñß
ôç 19.00).
Ôïýñêéêï ðõñïâïëåßï óôçí Êù.
Η ναυαρχίδα του Χοσρέφ, μετά τη θραύση της αντένας της γάμπιας

στο μεγάλο κατάρτι της, απομακρύνθηκε από το στενό και έπλευσε προς τον
ασφαλή όρμο του Μποντρούμ ακολουθούμενη από αρκετά τουρκικά πλοία.
Εν τω μεταξύ καταφθάνει στο πεδίο της μάχης ομάδα αιγυπτιακών πλοίων
με επικεφαλής τη φρεγάτα του ναυάρχου Τζιμπραλτάρ και χειρίζει για να
πάρει την προσήνεμη θέση ως προς τα πολλά ελληνικά πλοία που είχαν ει-
σπλεύσει στο στενό.
Τα πυρπολικά του Αν. Ρομπότση και του Δημήτρη Παπανικολή κινή-
θηκαν τότε εναντίον της αιγυπτιακής ναυαρχίδας, αλλά δεν μπόρεσαν να την
πλησιάσουν, λόγω των σφοδρών πυρών που δέχτηκαν· την ανάγκασαν, ό-
μως, να αναστρέψει προς νότο. Καθώς άρχισε να σουρουπώνει τα ελληνικά
πλοία άρχισαν να βάλλονται και από τα πυροβόλα της Κω, ενώ ο Τζιμπραλ-
τάρ, αφού ανασύνταξε την ομάδα του, στράφηκε και πάλι προς βορρά για να
προσβάλλει τα ελληνικά πλοία, που είχαν κυριολεκτικά κατακλύσει το στενό
πέρασμα μεταξύ Κω και Μπουντρούμ. Η φρεγάτα του Τζιμπραλτάρ πλησία-
σε τον Άρη του Αν. Μιαούλη και μονομάχησε για λίγο μαζί του, έως ότου ο
Υδραίος ναύαρχος έστειλε εναντίον της το πυρπολικό του Ανδρέα Πιπίνου
και την ανάγκασε να απομακρυνθεί. Λόγω του περιορισμένου χώρου και του
αυξανόμενου ανέμου και κυματισμού, τα δεκάδες πλοία των αντιπάλων βρέ-
θηκαν μερικές φορές αναμεμιγμένα και συμπλεκόμενα άναρχα. Περισσότε-
ρο, πάντως, προσπαθούσαν να μη συγκρουστούν μεταξύ τους, παρά να βλά-
ψουν τον αντίπαλο.
Όταν σκοτείνιασε αρκετά, οι αντίπαλοι στόλοι σταμάτησαν τα πυρά
και ο μεν τουρκο-αιγυπτιακός αποσύρθηκε στο ορμητήριο του Μποντρούμ,
ο δε ελληνικός πέρασε τη νύκτα και το επόμενο πρωί μεταξύ της Καλύμνου
και των μικρασιατικών ακτών. Ένα ταχύπλοο αιγυπτιακό βρίκι, που παρα-
κολουθούσε τα ελληνικά πλοία, καταδιώχτηκε από τα υδραίϊκα Μιλτιάδης
(Ιω. Λαλεχός) και Τερψιχόρη (Ελευθ. Ραφαήλ). Το βράδυ της 25ης Αυγού-
στου τα πλοία του ελληνικού στόλου αγκυροβόλησαν στον κόλπο του Γέρο-
ντα.
Η ναυμαχία στο στενό Κω-Αλικαρνασσού δεν είχε κάποιο ουσιαστικό
αποτέλεσμα για τους Έλληνες ή για τους Τουρκο-Αιγυπτίους. Ο περιορισμέ-
νος χώρος της μάχης δεν επέτρεψε στους αντιπάλους να αναπτυχθούν συντε-
ταγμένοι, ενώ η κακοκαιρία έκανε ιδιαίτερα δύσκολους τους χειρισμούς των
πλοίων και αναποτελεσματικά τα πυρά τους. Οι εκατέρωθεν απώλειες ήταν
μικρές. Ο τρινήσιος στόλος απώλεσε δύο από τα πυρπολικά του, ενώ οι

Τούρκοι είχαν 30-40 νεκρούς και έπαθαν συγκριτικά πιο σοβαρές υλικές ζη-
μιές, κυρίως από τις μεταξύ των πλοίων τους συγκρούσεις.
Η αναμέτρηση της 24ης Αυγούστου μπορεί να χαρακτηριστεί ως ανα-
γνωριστική και για τους δύο αντιπάλους. Ο Αν. Μιαούλης και οι άλλοι νη-
σιώτες ναύαρχοι κατάλαβαν ότι δεν μπορούσαν να πλήξουν τον εχθρικό
στόλο με αιφνιδιαστικές πυρπολικές επιθέσεις στα ορμητήριά του και θα έ-
πρεπε να τον αντιμετωπίσουν στην ανοικτή θάλασσα. Από την πλευρά τους
ο Χοσρέφ και ο Τζιμπραλτάρ διαπίστωσαν ότι ο ελληνικός στόλος με τα
πυρπολικά του εξακολουθούσε να αποτελεί έναν πολύ ευέλικτο και επικίν-
δυνο αντίπαλο.
***
Τις επόμενες δύο ημέρες ο ελληνικός στόλος παρέμεινε αγκυροβολημένος
στον κόλπο του Γέροντα, ενώ οι βαρδακόστες του επιτηρούσαν το στενό Κω
- Αλικαρνασσού. Από το ορμητήριό τους οι Έλληνες ναύαρχοι μπορούσαν
να καλύπτουν τη Σάμο και να παρακολουθούν εύκολα τις κινήσεις του ε-
χθρού.
Το μεσημέρι της 28ης Αυγούστου εμφανίστηκε ομάδα επτά εχθρικών
πλοίων –προφανώς η εχθρική προφυλακή– και συνεπλάκη με τις τρεις υ-
δραίϊκες βαρδακόστες (Αχιλλεύς με καπ. τον Κ. Μπελεμπίνη, Τερψιχόρη με
καπ. τον Ελευθ. Ραφαήλ και Κίμων με καπ. τον Ιω. Μπατσαξή). Όταν ακού-
στηκαν οι κανονιές, οι Αν. Μιαούλης και Γ. Ανδρούτσος σήμαναν στα πλοία
τους να απάρουν για να πλεύσουν κατά του εχθρού. Αντίθετα ο Ψαριανός Ν.
Αποστόλης δυσαρεστήθηκε με την κίνηση αυτή των δύο άλλων ναυάρχων
και αποφάσισε να αποπλεύσει με το στολίσκο του τα μεσάνυκτα της 28ης
προς την 29η, όπως είχαν προαποφασίσει299.
Ο άνεμος ήταν ασταθής και πολύ ασθενής με αποτέλεσμα τις ναυαρχί-
δες των Αν. Μιαούλη και Γ. Ανδρούτσου να ακολουθήσουν μόνο είκοσι
___________________
299. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Απομνημονεύματα, σ. 56. Οι τρεις ναύαρχοι είχαν αποφασί-
σει, το πρωί της 28ης Αυγούστου, να αποπλεύσουν τα μεσάνυκτα για να επωφεληθούν
του απόγειου ανέμου. Όταν, όμως, τα πλοία της εχθρικής προφυλακής, περί τη 13.00
συνεπλάκησαν με τις ελληνικές βαρδακόστες, ο Αν. Μιαούλης με τον Γ. Ανδρούτσο έ-
κριναν ότι έπρεπε να πλεύσουν άμεσα προς το στενό της Κω.
πλοία, ενώ τα υπόλοιπα υδραιο-σπετσιώτικα πλοία παρέμειναν όλη τη νύκτα

στην περιοχή μεταξύ Λειψούς, Φαρμακούσας και Αγαθονησίου. Οι Αν. Μια-
ούλης και Γ. Ανδρούτσος, με την ομάδα των πλοίων που τους ακολουθού-
σαν, πλησίασαν στη Λέρο, όπου οι τρεις υδραίϊκες βαρδακόστες, αποχωρώ-
ντας προς βορρά, αντάλλασσαν σποραδικά πυρά με τα πλοία της εχθρικής
προφυλακής. Όπως περιγράφει το Γ. Σαχτούρης
«τρέχομεν κατ’ αυτών, τινά Σπετζότικα και Υδραίϊκα τα έφθα-
σαν τραπέντα εις φυγήν και τα κανονοβολίζουσιν αυτά φεύγουσιν
πεφοβισμένα και τραβούσιν (κανονοβολούν) από την πρύμνην έως
ότου έφθασαν το στενόν της Κω. Όπου εστέκοντο και οι δύο εχθρικοί
στόλοι (τουρκικός και αιγυπτιακός) εις τα πανιά, και άρχισαν να ευ-
γαίνουν εις τα ανοικτά. Ο Ναύαρχος διατάττει να ορτζάρουν τα
πλοία […] Περί τας 4 της νυκτός (23.00) ο Ναύαρχος τραβώντας
ποδιστά κάμνει σημείον να ακολουθήσωμεν τον δρόμον του. Τα πε-
ρισσότερα όμως ετράβηξαν σοβράνο κατά την Λέρο»300.
Ο Αναστ. Τσαμαδός γράφει:
«εβγήκεν όλος ο στόλος εις τα πανιά […] επεράσαμεν από μέ-
σα από τα νησιά· μας έρριψαν κανονιαίς αρκετές καθώς και ημείς,
έπειτα είδαμεν και εβγήκαν όλαις αι φεργάδες, ομοίως και το ντελίνι·
είμεθα μέσα εις την Κω· δίπλα έπειτα επήραμεν βόλτα και εβγαίνα-
μεν έξω· ο εχθρός ήρχετο κατόπιν· ενύκτωσε»301.
Μετά την αψιμαχία αυτή, ο Αν. Μιαούλης ανέστρεψε και κατευθύν-
θηκε προς τον όρμο του Γέροντα, αλλά από κοντά τον ακολούθησαν μόνο
12-15 υδραιο-σπετσιώτικα πλοία. Το πρωί της 29ης Αυγούστου τα υπόλοιπα
ελληνικά πλοία, συμπεριλαμβανομένων των ψαριανών, βρίσκονταν διε-
σπαρμένα προς τα δυτικά (στο τρίγωνο Λειψώ-Φαρμακούσα-Αγαθονήσι) σε
αποστάσεις 5 έως 15 μιλίων.
Στο Γέροντα, όπου προσορμίστηκε η ομάδα υπό τον Αν. Μιαούλη, ε-
πικρατούσε σχεδόν άπνοια, ενώ στα ανοικτά είχαν αρχίσει οι πρώτες πνοές
του μελτεμιού.
Ο Χοσρέφ, με τον ενωμένο εχθρικό στόλο, επωφελούμενος του ευνοϊ-
κού γι’ αυτόν ανέμου, κινήθηκε από το στενό της Κω προς τη Φαρμακούσα.
Ο καπουδάν πασάς, βλέποντας τη δυσχερή θέση του Αν. Μιαούλη, αποφά-
___________________
σισε να στείλει εναντίον του τον Τζιμπραλτάρ με τη δεξιά πτέρυγα του σχη-
ματισμού του και ο ίδιος επικεφαλής της αριστερής πτέρυγας να επιτεθεί στα
διεσπαρμένα προς τα Β-ΒΔ ελληνικά πλοία.
Ο Αν. Μιαούλης, αντιλαμβανόμενος τον κίνδυνο να εγκλωβιστούν τα
πλοία του στον όρμο του Γέροντα, διέταξε να απάρουν και ρυμουλκούμενα
από τις κωπήλατες βάρκες τους να κινηθούν προς τα δυτικά για να πιάσουν
τα πανιά τους αέρα. Ταυτόχρονα, αρκετά από τα ελληνικά πλοία, που βρί-
σκονταν μεταξύ Λειψούς και Φαρμακούσας, προσπαθούσαν, εκμεταλλευό-
μενα και την παραμικρή πνοή του ανέμου, να πλησιάσουν την ομάδα του
Αν. Μιαούλη.
Προτού να ενωθούν τα δύο τμήματα του ελληνικού στόλου, ο εχθρός
είχε πλησιάσει και άρχισε το πυρ περί τη 18.30. Ο Τζιμπραλτάρ στράφηκε
προς τα δεξιά με τη δεξιά πτέρυγα (του αιγυπτιακού στολίσκου) κατά των
πλοίων του Αν. Μιαούλη. Αυτά, όμως, με την εντατική ρυμούλκηση από τις
βάρκες είχαν ανοιχτεί και παρέπλεαν πια στο ακρωτήριο του Γέροντα με πο-
ρεία προς τη Φαρμακούσα. Εν τω μεταξύ, ο Χοσρέφ με την αριστερή πτέρυ-
γα (του τουρκικού στόλου), πλέοντας την εγγυτάτη, προσέβαλλε το προς τα
ΒΔ μεγαλύτερο τμήμα του ελληνικού στόλου για να αποτρέψει τη συνένωσή
του με την ομάδα του Αν. Μιαούλη.
Η σύγκρουση που ακολούθησε, έμεινε γνωστή ως η Ναυμαχία του Γέ-
ροντα. Η αυθεντική περιγραφή της –αν και όχι απόλυτα διαφωτιστική στις
λεπτομέρειες των κινήσεων και των σχηματισμών των αντιπάλων στόλων–
βρίσκεται στα Ημερολόγια των πλοίων, τις εκθέσεις των ναυάρχων και τις
μαρτυρίες των αυτοπτών ναυμάχων.
Στο Ημερολόγιό του ο Γ. Σαχτούρης γράφει σχετικά:
«Παρασκευή 29 Αυγούστου. Ο Ναύαρχος (Αν. Μιαούλης), ο
Αντιναύαρχος (Γ. Σαχτούρης), και έτι 12 ά 15 πλοία Υδραιοσπε-
τσότικα εξημερώθημεν άντικρυ της Τζατάλιας ανοικτά με γαλή-
νην. Ο Τσαμαδός (υδραίϊκο βρίκι Αγαμέμνων), ο Γιουμπούης (υ-
δραίϊκο βρίκι Επαμεινώνδας με καπ. τον Αντων. Γ. Κριεζή), η Να-
βέτα του Αναργύρου (σπετσιώτικη πολάκα Αχιλλεύς, με καπ. τον
Αναργ. Λεμπέση), με ένα ή δύο σπετσότικα και έτι έν πυρπολικόν
σπετζότικον τρικάταρτον (η γαβάρα Αθηνά με καπ. τον Λαζ. Μου-
σιού) ευρίσκοντο εις την ιδίαν κατηγορίαν. Εστείλαμεν την βάρκαν
μας διά να ριμουλκιάρη το σπετζότικον πυρπολικόν το οποίον και
έμενεν όπισθεν από όλα σχεδόν. Ενώ δεν υπήρχεν άκρα γαλήνη εις
το μέρος εις ό εξημερώθημεν, οι δύο Αιγυπτιακός και Βυζαντινός

(τουρκικός) στόλοι εχθρικοί συνιστάμενοι εις 86 πολεμικά διαφόρου
μεγέθους, ωσάν φρεγάταις, κορβέταις, Βρίκια, Γολέταις και Γαλιό-
ταις και εις την κορυφήν αυτών ο καπετάν Πασσάς με το δίκροτον
Δελίνι του, και κατόπιν ο Ιβραΐμ Πασσάς αρχηγός της Αιγυπτιακής
εκστρατείας, ο Ιμπραΐμ Τζιμπραλτάρ και άλλοι κρατόντες εις το ά-
κρον της Κω έως εις το μέσον της Καλύμνου με άνεμον μαϊστράλι,
επροσπαθούσαν να ορτζάρουν ολοένα διά να μας πάρουν τα υπερδε-
ξιά και να μας βάλλουν εν τω μέσω. Τούτο προβλέπουσα η αριστερά
πτέρυξ των πλοίων μας ετάχυνε και το επρόλαβεν. Εν τοσούτω μερι-
κά κορβέτα και βρίκια ήλθον προς ημάς και άρχισαν να μας κανονο-
βολίζωσιν, ημείς αγκαλά και εις γαλήνην τα αντεβολίζαμεν θαρρα-
λέως, εν ω βλέπομεν τον Λαλεχόν (υδραίϊκη πολάκα Μιλτιάδης) και
την Γολέταν του Τομπάζη (Τερψιχόρη με καπ. τον Ελευθ. Ραφαήλ)
να ποδίζουν και πλησιάσαντες εις τα εχθρικά άρχισαν τον κανονιο-
βολισμόν κατά των Βυζαντινών φρεγατών»302.
Ο Κων. Νικόδημος, που συμμετέσχε στη ναυμαχία, περιγράφει κι αυ-
τός την αρχική φάση της ναυμαχίας και την επέμβαση των ψαριανών πυρπο-
λικών:
«Ο τουρκικός στόλος εφάνη ερχόμενος από τας νήσους Τσα-
τάλια· και έχων τον άνεμον βοηθητικόν μεσημβρινοδυτικόν διευθύ-
νετο προς τον Γέροντα θέτων τα εις τον μυχόν του κόλπου δώδεκα
ελληνικά πλοία υπ’ άνεμον (σοττοβέντο) άτινα είχον τας λέμβους των
και τα ερυμούλκουν, και ελοξοδρόμουν διά να εξέλθωσι του κόλπου,
όταν επέστρεφον προς την γην εμβόλιζον τα ύδατα διά να μη καθί-
σωσι. Τα δε άλλα πλοία της Ύδρας και των Σπετσών (εννοεί την ο-
μάδα των πλοίων μεταξύ Λειψούς και Φαρμακούσας) ευρισκόμενα
εις την γραμμήν εις ην ήρχετο ο εχθρικός στόλος ήσαν προσήνεμα,
προσηνέμως δε πάλιν τούτων ίσταντο τα ψαριανά εν ανακωχή (δηλ.
βορειότερα των υδραιο-σπετσιώτικων πλοίων).
Τα πλοία της Ύδρας και των Σπετσών θεωρούντα τον κίνδυ-
νον όν έτρεχον τα υπ’ άνεμον τιθέμενα κατά τον ερχομόν του εχθρι-
κού στόλου πλοία εζήτησαν την βοήθειαν του ναυάρχου των Ψαρών
[…] είς εκ των πλοιάρχων της Ύδρας πλησιάσας εις τα ψαριανά έ-
χων υψωμένην εις τον ιστόν του κόκκινην φιάμπουλαν εφώναζεν
___________________
ακαταπαύστως ‘‘Καπετάν Νικολή, στείλε τα μπουρλότα, διότι τα σοτ-

τοβέντο καράβια μας χάνονται σήμερον’’. Ο ναύαρχος των Ψαρια-
νών υψώσας τα ιδιαίτερα σημεία των πυρπολιστών Παπανικολή και
Νικοδήμου, αμέσως ούτοι διευθύνθησαν κατά του εχθρικού στόλου.
Τα ελληνικά δε πλοία όλα ομού επλησίασαν τον τουρκικόν στόλον
και ο πυροβολισμός ήρξατο εκατέρωθεν […] τα μεν ψαριανά πυρπο-
λικά έπεσαν εις το κέντρον του εχθρικού στόλου, τα δε εμπροσθινά
εχθρικά πλοία, τα πορευόμενα προς τον μυχόν του κόλπου, εναυμά-
χουν και αυτά με τον ελληνικόν στόλον»303.
Η πυρπολική επίθεση των δύο Ψαριανών, με προπορευόμενο τον Δ.
Παπανικολή, εκδηλώθηκε μετά τις 08.00 και αναχαίτισε το στολίσκο του
Χοσρέφ, ο οποίος φοβόταν υπερβολικά τα ελληνικά πυρπολικά. Όπως περι-
γράφει ο Γ. Σαχτούρης:
«Ο Καπετάν Πασάς όστις επροσπαθούσε να λάβη τα υπερδε-
ξιά εις όλα τα πλοία μας, επροσπαθούσε να ορτζάρη ολοένα, και τότε
ο κπ. Δημήτρης παππά Νικολή ψαριανός εκπεσών κατά των εμπρο-
σθινών δύω φρεγατών τας έτρεψεν εις φυγήν κάμνοντάς τους να πο-
δίσουν. Ταύτα ιδόντες οι καπετανέοι όπου εστέκοντο σοβράνω (με-
ρικά από τα ανεπτυγμένα μεταξύ Λειψούς και Φαρμακούσας υ-
δραιο-σπετσιώτικα πλοία) ώρμησαν βελοειδώς κατά των εχθρών φι-
λοτιμηθέντες ο ένας υπέρ του άλλου και τραβόντας ακατάπαυστα κα-
νόνια κατ’ αυτού με την πλώρην, κίνημα όπου έκαμνε μεγάλην τιμήν
εις όλους τους ευρεθέντες εις εκείνην την πτέρυγα κπ. Εκ των εχθρι-
κών άλλα μεν είναι στραμένα εις φυγήν και άλλα ακόμη αντέχουν. Ο
άνω ρηθείς γενναίος πυρπολιστής Δημήτρης Παπά Νικολή δεν παύει
από το να διώκει με την μεγαλειτέραν γενναιότητα τας εχθρικάς φρε-
γάτας όπου του απαντώσιν. Εισέρχεται εν τω μέσω τούτων και διώ-
κει τώρα την μίαν και τώρα την άλλην, αι σφαίραι και τα μισδράλια
πίπτουσιν κατ’ αυτού ως χάλαζα και μ’ όλον τούτο δεν απαυδεί έως
ότου μία σφαίρα εχθρική ήλθε και του έκοψε τον αντένα της γάμπιας,
άλλη την αντένα του παρουκέτου και τρίγγου και άλλαι διάφοραι του
κατετρίπησαν το σκάφος. Ιδών δε ότι δεν δύναται πλέον να μανου-
βράρη και ότι άλλη φεργάτα υπάγει να του πάρη τα υπερδεξιά, του
έβαλε φωτιά και το έκαυσεν»304.
___________________
Â
í.ÓÁÌÏÓ
Ä Á
Í
Äéåýèõíóç áíÝìïõ í.ÁÃÁÈÏÍÇÓÉ
ÌÉÊÑÁ
ÁÓÉÁ
í.ÁÑÊÏÉ
Ã
Å
Å Áêñ. ÃÝñïíôá
í.ËÅÉØÙ Å
Ð1 í.ÖÁÑÌÁÊÏÕÓÁ Å
Â
Á
ÊÏËÐÏÓ
ÃÅÑÏÍÔÁ
Ê1
Ô2
×2
í.ËÅÑÏÓ
í.ÊÁËÕÌÍÏÓ
×1 Áëéêáñíáóóüò
Ô1 (Bodrum)
Ô
Ô
í.ØÅÑÉÌÏÓ
í.ÊÙÓ
Ç íáõìá÷ßá ôïõ ÃÝñïíôá (1)

29 Áõãïýóôïõ 1824
Ðñþôç öÜóç (00.00 - 09.00)
ÕÐÏÌÍÇÌÁ
ÅÅÅÅ = Áãêõñïâüëéá åëëçíéêïý óôüëïõ
ÔÔÔÔ = Áãêõñïâüëéá ôïõñêï-áéãõðôéáêïý óôüëïõ.
Á = ÏìÜäá 10-15 ðëïßùí (áíÜìåóÜ ôïõò ôá ðëïßá ôùí ÔïìðÜæç, Óá÷ôïýñç), õðü ôïí
Ìéáïýëç, åîÝñ÷ïíôáé áðü ôïí êüëðï ôïõ ÃÝñïíôá.
Â = ÏìÜäá 20-22 õäñáéï-óðåôóéþôéêùí ðëïßùí Ýñ÷åôáé áðü ôá äõôéêÜ ãéá íá åíùèåß ìå
ôçí ïìÜäá ôïõ Ìéáïýëç.
Ã = Ðåñß ôá 40 åëëçíéêÜ ðëïßá (áíÜìåóÜ ôïõò ôá øáñéáíÜ ôïõ Áðïóôüëç) âñßóêïíôáé
äéáóêïñðéóìÝíá âïñåéüôåñá.
×1-Ô1= Áñ÷éêÝò èÝóåéò ×ïóñÝö êáé ÔæéìðñáëôÜñ óôïí åíéáßï ó÷çìáôéóìü ôïõ ôïõñêï-
áéãõðôéáêïý óôüëïõ.
×2 = Ç áñéóôåñÞ ðôÝñõãá, õðü ôïí ×ïóñÝö, åðéôßèåôáé óôçí ïìÜäá Â ôùí åëëçíéêþí
ðëïßùí.
Ô2 = Ç äåîéÜ ðôÝñõãá, õðü ôïí ÔæéìðñáëôÜñ, åðéôßèåôáé óôçí ïìÜäá Á ôùí åëëçíéêþí
ðëïßùí.
Ð1 = Ç ðñþôç ðõñðïëéêÞ åðßèåóç ôùí øáñéáíþí ÐáðáíéêïëÞ êáé Íéêüäçìïõ êáôÜ ôùí
ðñùôïðüñùí ðëïßùí ôçò áñéóôåñÞò ôïõñêéêÞò ðôÝñõãáò, ôá ïðïßá áíáóôñÝöïõí
(08.00).
Ê1 = ÁõôïêáôáóôñïöÞ ôïõ ðõñðïëéêïý ÐáðáíéêïëÞ.
Ο Κ. Νικόδημος συμπληρώνει την εικόνα:

«Ενώ δε τα ψαριανά πυρπολικά εδίωκον τον τουρκικόν στό-
λον, σφαίρα εχθρική κόψασα το γραντί της γάμβιας του πυρπολικού
του Παπανικολή έθραυσε το ιστίον αυτής ολοτελώς, όντος δε και του
σκάφους βεβλαμμένου από τας εχθρικάς σφαίρας, έθεσαν πυρ εις αυ-
το οι πυρπολισταί και αναχώρησαν σωθέντες εις το πλοίον του Κα-
ρακωνσταντί (Ξενοφών).
Μετά τον πυρπολισμόν του πυρπολικού τούτου, ο Νικόδημος
εξηκολούθησεν εισέτι διώκων τον εχθρικόν στόλον, μη δυνάμενος
όμως να τον πλησιάση αναχωρούντα πλησίστιον, επήρε την στροφήν
του και ηνώθη με τον ελληνικόν στόλον· ο δε εχθρικός στόλος απο-
μακρυνθείς του ελληνικού ίστατο μακράν αυτού με ολίγα πανιά και
έχων την πρώραν του προς δυσμάς»305.
Καθώς ο άνεμος δυνάμωνε, τουλάχιστον είκοσι υδραιο-σπετσιώτικα
πλοία και 4-5 πυρπολικά από τη δυτική ομάδα πλησίαζαν προς τη νησίδα
Φαρμακούσα, προσπαθώντας να ενωθούν με την ομάδα των Αν. Μιαούλη -
Γ. Ανδρούτσου. Περί τη 09.00 και ενώ οι δύο ομάδες των ελληνικών πλοίων
συνέκλιναν ακόμη για να ενωθούν, ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος, αφού α-
πέφυγε την πρώτη επίθεση των ψαριανών πυρπολικών, ανασυντάχτηκε και
προσέβαλε το κέντρο της ελληνικής παράταξης. Η πολύ χαλαρή γραμμή από
30-35 ελληνικά πλοία και 5-6 πυρπολικά, άρχιζε από τα δυτικά της Φαρμα-
κούσας και εκτεινόταν έως τον κόλπο του Γέροντα. Επόμενο, λοιπόν, ήταν
κάποιες μικρές ομάδες ελληνικών πλοίων ή και μεμονωμένα πλοία να υπο-
στούν περισσότερο την εχθρική πίεση. Ενώ η μάχη σταδιακά γενικευόταν
και ο πυκνός καπνός των εκατέρωθεν κανονιοβολισμών μείωνε συνεχώς την
ορατότητα, τα προπορευόμενα πέντε τουρκικά πλοία (μία φρεγάτα και τέσ-
σερα βρίκια), μπροστά στην απειλή τριών πυρπολικών που κινήθηκαν ένα-
ντίον τους, αναγκάστηκαν να αναστρέψουν. Ωστόσο, ο Υδραίος Ιωάννης
Ματρώζος με το πυρπολικό του καταδίωξε αρκετή ώρα ένα εχθρικό βρίκι
και κατάφερε τελικά να προσκολληθεί στην υπήνεμη πλευρά του. Όμως, αν
και το πυρπολικό έμεινε αρκετή ώρα αγκιστρωμένο στο τουρκικό βρίκι, ο
αντίθετος αέρας περιόρισε την εξάπλωση της φωτιάς στη δεξιά πλευρά του.
Γι’ αυτό οι Τούρκοι μπόρεσαν σύντομα να σβήσουν όλες τις εστίες της φω-
___________________
τιάς και να απομακρύνουν το καιόμενο πυρπολικό. Αμέσως ακολούθησε το

υδραίϊκο πυρπολικό του Ανδρέα Πιπίνου, που
«ρίπτεται κατ’ αυτού του ιδίου φεύγοντος βρικίου και συν αυ-
τώ άλλων πολλών εχθρών, ενώ δε το επλησίασεν και επροσπάθει
τώρα ορτζάρη και τώρα ποντζάρων να επιπέση κατ’ αυτού υπερδε-
ξίως (προσηνέμως), μία εχθρική βάλα ήλθε και ελάβωσε τον πυρπο-
λιστήν Πιπίνον εις τον μηρόν εις επικίνδυνον μέρος, τούτο έκαμε να
παραιτήσουν οι ναύται του και φοβηθέντες δεν ηξεύρω τι έβαλαν
φωτιάν και το έκαυσαν, καταφυγόντος τόσον οι του Πιπίνου καθώς
και οι του Μαντρούζου (Ματρώζου) εις το πλοίον του κπ. Αντώνι
Κριεζή ή Γιαμπούη (βρίκι Επαμεινώνδας)306.
Την τελευταία προσπάθεια κατά του τουρκικού βρικίου έκανε ο Σπε-
τσιώτης Λάζαρος Μουσιού με το μεγάλο πυρπολικό του (γαβάρα Αθηνά) και
ο Γ. Σαχτούρης γράφει σχετικά:
«ιδού και έτερον πυρπολικόν ορμά κατ’ αυτού του ιδίου βρικί-
ου τούτο μάλιστα είναι τρικάταρτο, σπετζότικον, το διώκει, το πλη-
σιάζει το εμπλέκει, αλλ’ απέτυχεν και αυτό. Το βρίκι απεμακρύνθη,
ύστερον όμως αφ’ ου ερρίφθησαν πολλότατοι άραβες εις την θάλασ-
σαν φαίνεται ότι χωρίς να ήναι εμπλεγμένον καλώς το πυρπολικόν
ετάχυνεν ο Σπετζότης να βάλη φωτιάν με το να ευρέθη σοταβέντο
από όλα σχεδόν τα μεγάλα εχθρικά· διεσώθη δε με την σκαμπαβίαν
του εις το πλοίον του Αναργύρου» (σπετσιώτικη γαβάρα Αθηνά)307.
Για την τύχη του εχθρικού βρικίου, που υπέστη τις διαδοχικές επιθέ-
σεις των τριών πυρπολικών, υπάρχουν αντιφατικές απόψεις308. Ο Γ. Σαχτού-
ρης περιγράφει τη συνέχεια της μάχης:
___________________
308. Ο Γ. Σαχτούρης (Ημερολόγιο βεργαντίνου Αθηνά, σ. 57), ο Δημ. Σαλτέρης
που επέβαινε στο βρίκι Άρης του Αν. Μιαούλη (ΑΝΤ. Α. ΜΙΑΟΥΛΗ, Οι ναυμαχίες του
’21, σ. 58) και ο Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ (Απομνημονεύματα, σ. 58), υποστηρίζουν ότι το τουρ-
κικό βρίκι, παρά της ζημιές και την απώλεια 50-100 ανδρών που υπέστη, κατόρθωσε να
καταπλεύσει στην Κω. Αντίθετα, ο ΑΝ. ΜΙΑΟΥΛΗΣ (Έκθεσή του, με ημερ. 30 Αυγού-
στου 1824, προς Υδραίους προκρίτους, στο Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ. 438) γράφει ότι
το εχθρικό βρίκι «βοηθούμενον από τον άνεμον, επρόφθασεν εις το έξω παράλιον του
κόλπου της Μανταλιάς και μόλις εκεί εκάη». Ο ΑΝ. ΤΣΑΜΑΔΟΣ (Ημερολόγια, σ. 98) επι-
βεβαιώνει την απώλεια μεγάλου αριθμού ανδρών του πληρώματός του, αλλά όχι και την
καταστροφή του. Ο Γ. ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΣ (Έκθεσή του, με ημερομηνία 29 Αυγ. 1824, προς
«Η αποτυχία των τριών πυρπολικών κατά του ρηθέντος βρικί-

ου έδωσεν μεγάλην αναψυχήν εις τους εχθρούς, προεπαυξανομένην
από την αποτυχίαν του πρώτου κπ. Δημ. παππά Νικολή. Εξ εναντίας
δε εις τους Έλληνας την ενδεχομένην δυσαρέσκειαν. Οι εχθροί εν-
θαρρυνθέντες στρέφουσιν αύθις καθ’ ημών, η μεγάλη πτέρυξ του ε-
χθρού εις ην και ο κπ. Πασσάς ορτζάρουν ολοένα, και εν τούτοις το
κέντρον του Εχθρικού στόλου ρίπτεται ορμητικώς καθ’ ημών ιδιαιτέ-
ρως· ενώ ημείς ετραβούσαμεν την βόλτα διά να υπερβώμεν τον κά-
βον Γέροντα δύω φρεγάταις τρεις κορβέταις και πέντε βρίκια μας
κανονοβολίζουσιν ερχόμεναι να απεράσουν σοταβέντω ημών, τους
ερρίψαμεν ολίγα τινά κανόνια, διάφοραι όμως βάλαις πίπτουσι καθ’
ημών. Τρεις μας διαπέρασαν το μπούμι, πέντε την μαΐστρα, δύο την
Γάμπια, και έτερα επιπεσούσα εις το μεγάλον κατάρτι το διεπέρασε
κατά μέσον σκίζοντάς το πέρα αντιπέρα, και κατά θαύμα εκρατήθη
χωρίς να πέση. Ο Αντιναύαρχος (Γ. Σαχτούρης) διέταξεν εν τω άμα
διαφόρους ναύτας οίτινες αναβάντες με σχοινιά και μαναβέλαις το
έδεσαν και εκράτησεν έως ότου ετραβήξαμεν την βόλτα και ευγήκα-
μεν έξω κινδύνου και τότε ολιγοστεύσαμεν τα πανιά του αυτού κα-
ταρτιού. Εν τοσούτω τα αυτά εχθρικά πλοία τραβόντα την βόλταν
απάντησαν τον Ναύαρχον Μιαούλην όστις ήρχετο κατόπιν μας, τον
Τσαμαδόν (Αγαμέμνων) τον Κριεζή (Επαμεινώνδα) την ναβέτα του
Παναγιώτα (Αγαμέμνων) και μερικά άλλα ομού με δύο πυρπολικά
υδραίϊκα τούτε κπ. Γεωργάκη Θεοχάρη παππά Αντώνι και του κπ.
Γιώργη Βατικιώτου. Οι εχθροί ρίπτονται κατά των ημετέρων, κανο-
νοβολούσι και κανονοβολίζονται δραστηριοδώς παρά των ημετέρων,
οίτινες εκρατούσαν αστόκο, ο πυρπολιστής Γεωργάκης Θεοχάρης,
ρίπτεται τότε κατ’ αυτών και τους τρέπει εις φυγήν πέρνοντάς τους το
κατόπιν, μετά δε μικρόν διάστημα έφθασε μίαν των μεγαλητέρων φε-
ργάτων Τουνιζίνικην 44 κανονίων και της απέθεσε το πυρπολικόν
του περιπλέκοντάς το εις το υπ’ άνεμον κατά πρώρην, και τότε έβαλε
φωτιάν εις αυτό ήτις και άρχισε να μεταδίδεται εις την πρώρην της
αυτής φρεγάτας εις τα ξάρτια κλ. οι εν τη φεργάτα εχθροί (εξ ών ύ-
στερον από τους ναύτας ήτον ένας χιλίαρχος του Μεχμέτ Αλή με 800
___________________
Σπετσιώτες προκρίτους) υποστηρίζει ότι ο Λαζ. Μουσιούς «επιπέσας εις αυτό με ορμήν
το κατεβύθισεν, προσφέρων αυτό θυσίαν εις τον Ποσειδώνα, μ’ όλους τους εν αυτώ ναύ-
τας και στρατιώτας» (ΑΝΑΡΓ. Χ’’ΑΝΑΡΓΥΡΟΥ, Τα Σπετσωτικά, τομ. 2, σ. 260).
τακτικούς) μόλις είδον εμπλεγμένον το πυρπολικόν, και άρχισαν να

ρίπτωνται εις την θάλασσαν στρατιώται ομού και ναύται, μείναντες
εις την πρύμνην ο Κπ. της αυτής, ο χιλίαρχος και μερικοί άλλοι. Απέ-
ρασε σχεδόν μισή ώρα και το πυρπολικόν άναπτε πλησίον της φρεγά-
τας εις το υπ’ άνεμον διά τούτο, η φεργάτα άρχισε να καίεται μόνον
εις ένα μέρος της πλώρης και να καπνίζη. Τότε ο Ναύαρχος ιδών ότι
κινδυνεύει να αποτύχη και αυτό διώρισε τον ρηθέντα πυρπολιστήν
Βατικιώτην να υπάγη και ρίψη κατά τις ιδίας το πυρπολικόν του, ως
έκαμεν επιθέσας αυτό υπερδεξίως με ολιγότερον κίνδυνον ωσάν ό-
που όλα τα εχθρικά ήταν ποδισμένα και απομακρυσμένα, της δε φρε-
γάτας τα πανιά όλα αλλά κάπα. Διαδούς δε το πυρ δεν απέρασεν ολί-
γη ώρα και η φρεγάτα άναψε και μετά 1/2 ώρα επήρε φωτιά το πυρι-
τοδοχείον και έκαμεν ένα μεγαλώτατον και απαραδειγμάτιστον κρό-
τον όστις δεν ηκούσθη άλλοτε, με το να είχε μεγάλην ποσότητα από
μπαρούτι της οποίας ο καπνός αναβάς εις ένα ακρότατον ύψος άνα-
ψεν εις την κορυφήν και εσχημάτισε μίαν φωτιάν εις είδος στεφάνου
αυγοειδούς, με τον οποίον φαίνεται ότι η θεία πρόνοια έστεφε τον
ένδοξον αγώνα των Ελλήνων»309
Για την καταστροφή της φρεγάτας, γράφει και ο Αναστ. Τσαμαδός
(βρίκι Αγαμέμνων), που βρέθηκε πολύ κοντά της μαζί με τον Αντ. Γ. Κριεζή
(βρίκι Επαμεινώνδας):
«έφθασε και ο Βατικιώτης και επήγεν από σουβράνο και της
έδωσε φωτιά και έπιασε με τελειότητα· έπεσαν οι Τούρκοι εις την
θάλασσαν και όλη η θάλασσα εγέμισε Τούρκους· επήγαμεν ημείς με
την σκαμπαβία, ομοίως και ο Κριεζής και επιάσαμεν και εθυσιάσα-
μεν έως ότου εβαρεθήκαμεν· έπειτα ημείς επιάσαμεν τον καπιτάνιον
της φεργάδας τον ίδιον Σερασκέρην, ομοίως και ένα Μπίμπασην χι-
λιάρχον όλους 34· επάνω εις αυτόν τον πόλεμον ερίψαμεν κανόνια
87. Μετά 3/4 όπου έπιασεν η φεργάδα επήρεν η πυριτιδαποθήκη φω-
τιά και είμεθα κοντά ημείς και ο Κριεζής»310.
Η ώρα ήταν περίπου 16.00, όταν οι επιθέσεις των πυρπολικών κορυ-
φώθηκαν και ανατινάχτηκε η τυνησιακή φρεγάτα. Τότε κάμφθηκε και η θέ-
ληση του Χοσρέφ, που σήμανε στα πλοία του να αναστρέψουν προς νότο.
___________________
310. ΑΝΑΣΤ. ΤΣΑΜΑΔΟΥ, Ημερολόγια, σ. 99.
Ο Αν. Μιαούλης με 8-10 πλοία ακολούθησε για λίγο τον τουρκο - αι-
γυπτιακό στόλο, που έπλεε προς τα ορμητήριά του στην Κω και το Μπου-
ντρούμ. Στη συνέχεια πήρε πορεία προς βορρά και κατέπλευσε στο Γέροντα
περί την 22.00. Τα περισσότερα, πάντως, ελληνικά πλοία είχαν πολύ νωρίτε-
ρα στραφεί αυτοβούλως προς βορρά και επέλεξαν να κατευθυνθούν προς
την Πάτμο και τη Σάμο, αντί να ακολουθήσουν τον Αν. Μιαούλη.
***
Ο Χοσρέφ, μετά τις αποτυχημένες προσπάθειες να καταλάβει τη Σάμο κατά
το πρώτο δεκαήμερο του Αυγούστου, επιχείρησε για μία ακόμη φορά να
πλησιάσει το ζωτικής σημασίας αυτό νησί. Η επί των πλοίων ύπαρξη ισχυ-
ρών στρατιωτικών τμημάτων έδειχνε ότι ο καπουδάν πασάς σκόπευε να επι-
χειρήσει κατά της Σάμου, εφόσον θα διασπούσε το φραγμό του ελληνικού
στόλου. Παρά τη σύμπραξη, όμως, των αιγυπτιακών και των τυνησιακών
πλοίων, αναχαιτίστηκε από τον ελληνικό στόλο.
Από τακτική άποψη, η σύγκρουση πήρε σύντομα άναρχη μορφή, κα-
θώς αρκετές δεκάδες πλοία των αντιπάλων προσπαθούσαν να κινηθούν σ’
ένα μάλλον περιορισμένο χώρο. Εξάλλου, ο άνεμος δεν βοηθούσε την τήρη-
ση συμπαγών σχηματισμών και τους δραστικούς ελιγμούς.
Όταν, μετά τα μεσάνυκτα της 28/29 Αυγούστου, ο τουρκο-αιγυπτιακός
στόλος περνούσε το στενό Καλολίμνου-μικρασιατικών ακτών, ήταν σχημα-
τισμένος σε δύο μάλλον ακανόνιστες στήλες με το δίκροτο του Χοσρέφ επι-
κεφαλής της αριστερής στήλης και τη φρεγάτα του Τζιμπραλτάρ στη μέση
της δεξιάς στήλης. Την ίδια ώρα, ο ελληνικός στόλος βρισκόταν συμπτωμα-
τικά διαχωρισμένος σε τρεις ομάδες. Με τα πλοία της πρώτης ομάδας προ-
σορμισμένα στο Γέροντα, της δεύτερης ανεπτυγμένα στο πέρασμα Λειψούς -
Φαρμακούσας και της τρίτης αρκετά βορειότερα προς το Αγαθονήσι. Η διά-
ταξη αυτή των τριών ομάδων του ελληνικού στόλου υποχρέωσε τον Χοσρέφ
να διασπάσει το σχηματισμό του, προσπαθώντας να αποτρέψει τη συνένωσή
τους. Όταν οι αντίπαλοι στόλοι ήλθαν σε επαφή περί τη 18.30, τα υδραιο -
σπετσιώτικα πλοία της πρώτης και της δεύτερης ομάδας χώριζε ακόμη από-
σταση αρκετών μιλίων.
Ο Αν. Μιαούλης φαίνεται ότι είχε σχηματίσει τα 10-12 πλοία της πρώ-
της ομάδας σε μια χαλαρή στήλη, ενώ τα περίπου 25 πλοία και πυρπολικά
της δεύτερης ομάδας, που προσέγγιζαν από τα δυτικά, ήταν ασύντακτα και
χωρίς την καθοδήγηση κάποιου Υδραίου ή Σπετσιώτη ναυάρχου.
Ο Γ. Σαχτούρης επικρίνει μερικούς από τους καπετάνιους και επαινεί
άλλους για τη συμπεριφορά τους στη διάρκεια της μάχης:
«Ο Ναύαρχος Μιαούλης κάμνει σημείον να ποδίσουν τα πλοία
οπού ευρίσκονται σοβράνω διά να ενωθούν όλα μαζί. Ικανοί όμως
δεν υπήκουσαν, αλλ’ ετράβηξαν διά την Σάμον μάλιστα εκείνοι εκ
των ημετέρων όσοι εστέκοντο 4 ά 5 μίλια σοβράνω διά να ευχαρι-
στώσι την όρασίν των βλέποντες τους άλλους να πολεμούν. Ηθέλα-
μεν βέβαια κάμει άδικον όλων των πολεμικών πλοίων ψαριανών οί-
τινες όλοι ήταν 6 ά 8 μίλια μακράν εις ταύτην την Ναυμαχίαν, και
ολοένα απομακρύνοντο, αν αποσιωπήσωμεν ότι τους εμιμήθηκαν και
εκ των Υδραίων και σπετζιωτών μερικοί· οίτινες ήσαν ήδη αραγμέ-
νοι εις την Σάμον ενώ εγίνετο η Ναυμαχία με το να ανεχώρησαν από
το πρωί δι’ εκεί μετά των ψαριανών. Άλλοι πάλιν των εδικών μας
στεκόμενοι από μακράν εκανονοβολούσαν τρόπον τινά τον εχθρόν τα
βόλια των όμως μόλις έφθανον τα εμπροσθινά εδικά μας καράβια,
κίνημα το οποίον απέδειχνε την δειλίαν των και ενθάρραινε τον ε-
χθρόν· αλλά τι να ειπώμεν διά εκείνους οίτινες διά να δικαιωλογή-
σουν την λειποταξίαν των και απουσίαν εις την ώραν της ναυμαχίας
επήγαν και είπον εις την Σάμον ότι εχάθησαν όλα τα πλοία μας όσα
ήτον σοτοβέντο (υπήνεμα). Γενναίοι πολεμισταί μην απαυδήσατε με
το κακόν παράδειγμα των τοιούτων, τα δε ονόματά Σας αν και σιω-
πώνται κατά το παρόν μίαν ημέραν όμως έχουν να γενούν γνωστά,
και θέλει ομιλούνται με σέβας από τους αληθείς πατριώτας. Άλλο τό-
σον πρέπει να είπωμεν και διά τους ατρομήτους πυρπολιστάς Υδραί-
ους και Ψαριανούς όσοι όρμησαν γενναίως κατά του εχθρού εις ταύ-
την την κρισιμωτάτην ναυμαχίαν ήτις κατά μέγα μέρος ησφάλισε την
Ελλάδα από τας υπερηφάνους των βαρβάρων ορμάς»311.
___________________
Â
í.ÓÁÌÏÓ
Ä Á
Í
í.ÁÃÁÈÏÍÇÓÉ
ÌÉÊÑÁ
ÁÓÉÁ
í.ÁÑÊÏÉ
Ã
Áêñ. ÃÝñïíôá
í.ËÅÉØÙ
í.ÖÁÑÌÁÊÏÕÓÁ
Á
Â
Ð2 Ô3
×3 ÊÏËÐÏÓ
Ð3 ÃÅÑÏÍÔÁ
Ö
í.ËÅÑÏÓ
Áëéêáñíáóóüò
(Bodrum)
Ô
Ô
í.ÊÁËÕÌÍÏÓ
í.ØÅÑÉÌÏÓ
ÊÏËÐÏÓ
Ô
ÊÙ
í.ÊÙÓ
Ç íáõìá÷ßá ôïõ ÃÝñïíôá (2)

29 Áõãïýóôïõ 1824
Äåýôåñç öÜóç (09.00 - 23.00)
ÕÐÏÌÍÇÌÁ
Á êáé Â = Ïé äýï ïìÜäåò ôùí õäñáéï-óðåôóéþôéêùí ðëïßùí óõãêëßíïõí ãéá íá åíùèïýí
êáé äÝ÷ïíôáé åðßèåóç ïìÜäáò å÷èñéêþí ðëïßùí óôï êÝíôñï ôçò ðáñÜôáîÞò ôïõò
(10.00).
Ã = ÏìÜäá åëëçíéêþí ðëïßùí.
×3 êáé Ô3=Ïé óôïëßóêïé ôïõ ×ïóñÝö êáé ôïõ ÔæéìðñáëôÜñ åðéôßèåíôáé óôá åëëçíéêÜ ðëïßá.
Ð2 = Äéáäï÷éêÝò (áðïôõ÷çìÝíåò) åðéèÝóåéò ôñéþí åëëçíéêþí ðõñðïëéêþí åíáíôßïí
ôïõñêéêïý âñéêßïõ. Ôá ðñùôïðüñá ðëïßá ôïõ ×ïóñÝö áíáóôñÝöïõí (ðåñß ôç
12.00).
Ð3 = Ç óýãêñïõóç åíôåßíåôáé. Ôá ðõñðïëéêÜ ôùí Èåï÷Üñç êáé Âáôéêéþôç åêôåëïýí
åðßèåóç åíáíôßïí ôõíçóéáêÞò öñåãÜôáò êáé ôçí ðõñðïëïýí (13.00-13.30).
Ö = Ç ôõíçóéáêÞ öñåãÜôá áíáôéíÜæåôáé áðü Ýêñçîç ôçò ðõñéôéäáðïèÞêçò ôçò (ðåñß
ôç 14.00), ìåôáîý ôùí óôïëßóêùí ôïõ ×ïóñÝö êáé ôïõ ÔæéìðñáëôÜñ. ÁìÝóùò,
ïëüêëçñïò ï ôïõñêï-áéãõðôéáêüò óôüëïò αναστρέφει ðñïò íüôï êáé åðáíáðëÝåé
óôá ïñìçôÞñéÜ ôïõ (ðåñß ôçí 23.00).
Από τα Ημερολόγια και τις Εκθέσεις των ναυάρχων Αν. Μιαούλη και
Γ. Ανδρούτσου φαίνεται ότι μόνο 10-12 υδραιο-σπετσιώτικα πλοία από την
πρώτη (ανατολική) ομάδα και 20-22 από τη δεύτερη (δυτική), μαζί με έξι
πυρπολικά, μετείχαν ουσιαστικά στη μάχη. Τα υπόλοιπα, περίπου σαράντα
πλοία (της τρίτης ομάδας), μεταξύ των οποίων όλα τα ψαριανά (με εξαίρεση
τη βρικογολέτα Ξενοφών του Ν. Καρακωνσταντή που ενήργησε ως συντρο-
φικό πλοίο των ψαριανών πυρπολικών), παρέμειναν βορείως της γραμμής
Λειψώ-Φαρμακούσα, χωρίς να συμπλακούν με τον εχθρό. Στην κορύφωση
της μάχης, μετά το μεσημέρι, τα πρωτοπόρα 15-20 πλοία των δύο στηλών
του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου συγκρούστηκαν με μικρές ομάδες των ανε-
πτυγμένων σε χαλαρή διάταξη 35 περίπου υδραιο-σπετσιώτικων πλοίων, που
τους έκλειναν το δρόμο προς βορρά. Η μάχη πήρε τότε ακόμη πιο άναρχη
μορφή δίνοντας την ευκαιρία σε μικρές ομάδες ελληνικών πλοίων να εφαρ-
μόσουν την τακτική της αγέλης και στα πυρπολικά να κινηθούν εναντίον α-
πομονωμένων εχθρικών πλοίων312.
Οι επιθέσεις των πυρπολικών και ιδιαίτερα η εντυπωσιακή ανατίναξη
της τυνησιακής φρεγάτας, επέδρασαν καταλυτικά κάμπτοντας το ηθικό των
τουρκο-αιγυπτιακών πληρωμάτων και τη θέληση του Χοσρέφ να συνεχίσει
τη μάχη. Εξάλλου, η νύκτα πλησίαζε και οπωσδήποτε ο καπουδάν πασάς δεν
θα ήθελε να εκθέσει τα πλοία του σε νυκτερινές πυρπολικές επιθέσεις. Παρ’
όλο που ο ελληνικός στόλος πέτυχε εκείνη την ημέρα (29 Αυγούστου 1824)
να ανακόψει την πορεία του εχθρικού στόλου προς τη Σάμο, η δράση του
υπήρξε γενικά ασυντόνιστη. Από τους τρεις ναυάρχους δεν είχε γίνει κοινός
σχεδιασμός, ενώ τα περισσότερα πλοία, μετά την αψιμαχία της προηγούμε-
νης ημέρας κινήθηκαν κατά βούληση και διασκορπίστηκαν σε μεγάλη έκτα-
ση. Το αναπόφευκτο επακόλουθο ήταν ο Αν. Μιαούλης και ο Γ. Ανδρούτσος
να χάσουν τον έλεγχο μεγάλου αριθμού πλοίων τους. Πάντως, ο Υδραίος
ναύαρχος έσωσε την κατάσταση, απαγκιστρώνοντας τη μικρή ομάδα του
από τον όρμο του Γέροντα και προβάλλοντας σθεναρή αντίσταση στον ε-
χθρό, χάρη στο θάρρος 30-35 καπετάνιων313 και τη δεξιοτεχνία των δύο
___________________
312. Ο DURAND-VIEL (ό.π., σ. 266) αναφέρει ότι η πυρποληθείσα τυνησιακή
φρεγάτα βρέθηκε απομονωμένη μεταξύ των δύο ομάδων πλοίων που είχε διασπαστεί ο
τουρκο – αιγυπτιακός στόλος.
313. Από τις Εκθέσεις των ναυάρχων και τα Ημερολόγια των πλοίων προκύπτει
ότι μέσα στους πρωτοστατήσαντες καπετάνιους ήταν οι Υδραίοι Αν. Μιαούλης, Γ. Σα-
πυρπολητών που ανατίναξαν την τυνησιακή φρεγάτα.

Ο απολογισμός των απωλειών, ιδιαίτερα σε έμψυχο υλικό, υπήρξε πο-
λύ οδυνηρός για τους Οθωμανούς. Χάθηκαν περί τους 400 Οθωμανοί ναύτες
και στρατιώτες, ενώ μερικές δεκάδες από το πλήρωμα της τυνησιακής φρε-
γάτας αιχμαλωτίστηκαν. Από την πλευρά των Ελλήνων σκοτώθηκαν μόνο
τρεις ναύτες και τραυματίστηκαν πέντε.
Ο οθωμανικός στόλος, εκτός της απωλεσθείσας φρεγάτας και των σο-
βαρών ζημιών του βρικίου, είχε ελαφρές ζημιές σε 2-3 πλοία του. Από τον
ελληνικό στόλο ζημιές υπέστησαν τα Αθηνά (Γ. Σαχτούρης) και Τερψιχόρη
(Ελευθ. Ραφαήλ), ενώ αναλώθηκαν και επτά πυρπολικά. Από τα πυρπολικά,
τα πέντε κάηκαν κατά τις επιθέσεις εναντίον εχθρικών πλοίων, το ένα (του
Δημήτρη Παπανικολή) αυτοκαταστράφηκε μετά από σοβαρές ζημιές που
έπαθε από τα εχθρικά πυρά και ένα άλλο (του Δημ. Καλογιάννη) αχρηστεύ-
τηκε μετά από σύγκρουση με σπετσιώτικο βρίκι. Είναι αξιοσημείωτο ότι τα
τρία, των Υδραίων Λέκα Ματρώζου και Ανδρέα Πιπίνου και του Σπετσιώτη
Λάζαρου Μουσιού, εκτέλεσαν αυτοβούλως διαδοχικές –ανεπιτυχείς– επιθέ-
σεις στο ίδιο εχθρικό βρίκι, θεωρώντας το προφανώς μια εύκολη λεία. Αντί-
θετα, η επιτυχής επίθεση των δύο υδραίϊκων πυρπολικών εναντίον της τυνη-
σιακής φρεγάτας έγινε με εντολή του Αν. Μιαούλη. Συνολικά, στις δύο ναυ-
μαχίες (της 24ης και 29ης Αυγούστου 1824) αναλώθηκαν εννέα πυρπολικά
και απέμειναν στον ελληνικό στόλο μόνο έξι (τρία υδραίϊκα, δύο ψαριανά
και ένα σπετσιώτικο).
Οι ναύαρχοι Αν. Μιαούλης και Γ. Ανδρούτσος ζήτησαν αμέσως από
τους προκρίτους των νησιών τους να τους στείλουν όσο το δυνατόν περισσό-
τερα πυρπολικά, επισημαίνοντας ότι χωρίς αυτά δεν μπορούν να αντιμετω-
πίσουν τον υπέρτερο εχθρικό στόλο314. Στην έκκληση των ναυάρχων, οι μεν
Υδραίοι πρόκριτοι ανταποκρίθηκαν ικανοποιητικά, ενισχύοντας τον Αν. Μι-
αούλη (έως τις 15 Νοεμβρίου) συνολικά με οκτώ πυρπολικά, ενώ οι Σπε-
τσιώτες διέθεσαν στον Γ. Ανδρούτσο μόνο ένα (τον Οκτώβριο).
___________________
χτούρης, Αναστ. Τσαμαδός, Αντ. Γ. Κριεζής, Ιω. Λαλεχός, Ελευθ. Ραφαήλ, Λαζ. Παπα-
μανώλης (Φόνος) και οι Σπετσιώτες Γ. Ανδρούτσος, Ιω. Α. Κυριακού, Αναργ. Λεμπέ-
σης, Νικ. Ράπτης, Κων. Μπουκουβάλας, Δημ. Λάμπρου, Αναγν. Κυριακού, Γεωργ. Κ.
Κοκοράκης, Θεοδ. Λαζάρου (Ορλώφ).
314. Αναφορά Γ. Ανδρούτσου, με ημερομηνία 29 Αυγούστου 1824 (ΑΝΑΡΓ.
Χ’’ΑΝΑΡΓΥΡΟΥ, Τα Σπετσιώτικα, τομ. 2, σ. 261) και αναφορά Αν. Μιαούλη με ημερο-
μηνία 30 Αυγούστου 1824 (Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ. 440-441).
Οι τελευταίες επιχειρήσεις του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου κατά

της Σάμου.
Ναυμαχίες νοτίως Λέσβου και βορείως Ηρακλείου
Τις επόμενες έξι ημέρες τα πλοία του ελληνικού στόλου παρέμειναν προ-
σορμισμένα σε μικρές ομάδες - στις Κολώνες της Σάμου (τα περισσότερα
ψαριανά), στους Αρκιούς και τη Λειψώ (κυρίως τα υδραίϊκα και αρκετά σπε-
τσιώτικα). Το πρωί της 5ης Σεπτεμβρίου σχεδόν όλα τα υδραίϊκα πλοία είχαν
συγκεντρωθεί στη Λειψώ, ενώ τα σπετσιώτικα και τα ψαριανά στους Αρ-
κιούς. Ο Αν. Μιαούλης, εκτιμώντας ότι ο εχθρικός στόλος θα επιχειρούσε
και πάλι να πλεύσει προς βορρά για να επιτεθεί στη Σάμο, έστειλε τους Γ.
Σαχτούρη, Ιακ. Τομπάζη, Αντ. Γ. Κριεζή και Αναστ. Τσαμαδό στους Αρ-
κιούς προκειμένου να συνεγείρουν τον Γ. Ανδρούτσο και τον Νικ. Αποστόλη
και αποσπάσουν τη συγκατάθεσή τους στο προτεινόμενο, από τον Υδραίο
στόλαρχο, σχέδιο δράσης.
Περί τη 16.00 της ίδιας ημέρας φάνηκαν ανατολικά της Καλύμνου
τριάντα τουρκο-αιγυπτιακά πλοία με πορεία προς βορρά και αμέσως ο Αν.
Μιαούλης σήμανε στα υδραίϊκα πλοία να απάρουν. Όλη τη νύκτα της 5/6
Σεπτεμβρίου ο υδραίϊκος στολίσκος υπό τον Αν. Μιαούλη περιπολούσε ανα-
τολικά της Λειψούς, ενώ ο εχθρικός ανέκοψε την προς βορρά προχώρησή
του, προφανώς μη θέλοντας να εκτεθεί στις επιθέσεις των πυρπολικών μέσα
στο σκοτάδι. Στη διάρκεια της νύκτας τα σπετσιώτικα και τα ψαριανά πλοία
ενώνονταν σταδιακά με τον υδραίϊκο στολίσκο.
Την κατάσταση το πρωί της επόμενης ημέρας περιγράφει ο Γ. Σαχτού-
ρης:
«Τα εχθρικά όλα μικρά και μεγάλα υπέρ τα 200 τον αριθ. εφά-
νησαν ως ομίχλη κατά τα Τζατάλια και ολοένα ορτζάρουν. Ο άνεμος
σιρόκος με βροχήν, και ο εχθρός μ’ όλον ότι μακράν ακόμα κρατεί
τα υπερδεξιά. Εμετρήσαμεν μεγάλα υπέρ τα 90, τα λοιπά σακολέβαις,
γολέταις, γαλιώτας κλ. μικροκάϊκα, ο σκοπός του φαίνεται κατά της
Σάμου. Αι προπορευόμεναι φεργάται επέστρεψαν και συσκέπτονται
με τον κπ. Πασσά. Εν τοσούτω ευγήκαν εις τα πανιά και τα Σπετζο-
τοψαριανά, όλος ο στόλος μας ορτζάρει κατά Σάμον. Ο Ναύαρχος
(Μιαούλης) κάμνει σημείον όλος ο στόλος να κρατή πολλά πανιά ο
άνεμος σιρόκο-λεβάντες (Α-ΝΑ). Ο εχθρός έβαλεν όλα τα βρίκια και
τραβούν σοβράνω έμπροσθεν των οποίων προπορεύεται το εύπλοον
του Μεχμέτ Αλή βρικογολέτα, ενώ όλα τα προς μετακόμισιν στρατευ-

μάτων συνοδευόμενα από τας φεργάτας και Διλίνι του Πασσά τρα-
βούν τον δρόμον μας· ημείς ολοένα ορτζάρομεν κατά την Σάμον ό-
που βέβαια διευθύνεται ο εχθρός […] Η θάλασσα από την Κω έως
το Αγαθονήσι είναι γεμάτη από πλεούμενα, ενίοτε συγκεντρώνεται ο
εχθρός και σχηματίζει ένα πυκνότατον νέφος από κατάρτια και πανιά
και ενίοτε διαιρείται εις πτέρυγας, ενίοτε πάλιν με ναυτικούς περι-
στροφάς των πολεμικών όντων υπέρ τα 100 ζητεί να ξηπάση τους
Έλληνας. Ιδού όλη η δύναμις της Οθωμανικής επικρατείας και των
συμμάχων της, πλήθος πολεμικών, πλήθος πλοιαρίων με στρατεύμα-
τα και εν τω μέσω ο Τοπάλ και ο Ιμπραΐμ Πασσάδες ζητούντες να
φέρωσι την δειλίαν εις τα πλοία μας με την πομπικήν παράταξιν μάλ-
λον παρά με αδρείαν. Ημείς είμεθα όλα όλα 61 πλοία, ο Ναύαρχος
(Αν. Μιαούλης) διά τούτο αποφεύγει την συμπλοκήν έως ότου περί
τα 10 ώρας (16.00) επλησιάσαμεν εις την Σάμον κρατόντες όλοι του
εχθρού τα υπερδεξιά»315.
Ο Αν. Μιαούλης ύψωσε τότε τα σήματα «να ετοιμασθή όλος ο στόλος
διά πόλεμον» και «τα διορισμένα πλοία να συντροφεύσουν τα πυρπολικά».
Την ώρα αυτή τα ελληνικά πλοία ήταν ανεπτυγμένα, κοντά στις νότιες ακτές
της Σάμου, από τον όρμο του Μαραθόκαμπου έως τον Άσπρο κάβο (Κολώ-
νες), ενώ μερικά από τα πρωτοπορούντα εχθρικά βρίκια και φρεγάτες πλη-
σίαζαν με μικρή ταχύτητα τη δυτική πλευρά της ελληνικής παράταξης. Όταν
μερικά ελληνικά πλοία κινήθηκαν εναντίον τους, τα εχθρικά στράφηκαν
προς νότο και ενώθηκαν με το κύριο σώμα του οθωμανικού στόλου που σε
λίγο απομακρύνθηκε προς τους Αρκιούς. Περί τα μεσάνυκτα όλα τα ελληνι-
κά πλοία αγκυροβόλησαν κοντά στις νότιες ακτές της Σάμου, ενώ τα τουρκο
- αιγυπτιακά ύψωσαν αναγνωριστικούς φανούς και παρέμειναν όλη τη νύκτα
ανατολικά της Λειψούς και των Αρκιών. Ο Χοσρέφ είχε προφανώς την πρό-
θεση να επιχειρήσει ξανά την επόμενη ημέρα την απόβαση των στρατευμά-
των του στη Σάμο. Ο καιρός, όμως, δεν ευνόησε τον καπετάν πασά, αφού
ξημερώνοντας η 7η Σεπτεμβρίου ο καιρός έγινε καταιγίζων, με δυνατή βροχή
___________________
315. Ημερολόγιο βεργαντίνου Αθηνά, σ. 61-62. Από τον Αντ. Α. Μιαούλη και τον
Αν. Τσαμαδό αναφέρεται ότι στα τουρκο-αιγυπτιακά πλοία επέβαιναν περίπου 6.000
Τούρκοι και Αιγύπτιοι στρατιώτες και 2.000 άτακτοι Αλβανοί (βλ. ΑΝΤ. Α. ΜΙΑΟΥΛΗ, Οι
ναυμαχίες του 1821, σ. 61 και ΑΝΑΣΤ. ΤΣΑΜΑΔΟΥ, Ημερολόγια, σ. 102).
και σφοδρό άνεμο. Τα οθωμανικά πλοία διασκορπίστηκαν στην περιοχή Πά-

τμου-Αγαθονησίου και πολλά αναγκάστηκαν να αναζητήσουν καταφύγιο σε
όρμους των πλησιέστερων νησιών.
Περί τη 10.00 ο Αν. Μιαούλης βλέποντας τον καιρό κάπως να καλμά-
ρει και τον εχθρικό στόλο να ανασυντάσσεται, σήμανε σ’ όλα τα πλοία να
απάρουν. Όταν, μετά από τρίωρο, αρκετά ελληνικά πλοία τον είχαν πλησιά-
σει, ο Υδραίος ναύαρχος έκανε σήμα να τον ακολουθήσουν και έπλευσε
προς τον όρμο του Μαραθόκαμπου.
Παρόλο που ο Αν. Μιαούλης εκτιμούσε ότι η κύρια επιβατική επιχεί-
ηση των τουρκο-αιγυπτίων θα εκδηλωνόταν στο Μαραθόκαμπο, φρόντισε να
καλύψει και τις ακτές ανατολικά του Άσπρου κάβου και το στενό της Χίου.
Έστειλε, λοιπόν, τον Γ. Σαχτούρη και τον Αν. Τσαμαδό να ενημερώσουν τα
ελληνικά πλοία ότι έπρεπε να χωριστούν σε δύο ομάδες για να προστατεύ-
σουν καλύτερα τις ακτές της Σάμου. Τα υδραιο-σπετσιώτικα πλοία συμμορ-
φώθηκαν με τις υποδείξεις του Αν. Μιαούλη όχι, όμως, τα έξι ψαριανά πο-
λεμικά και τα δύο πυρπολικά που έμεναν αγκυροβολημένα στις Κολώνες α-
ντί να τον ακολουθήσουν στο Μαραθόκαμπο.
Το απόγευμα ο άνεμος έγινε άστατος και περί τη 18.00 εξασθένισε τε-
λείως. Ωστόσο, ο Αν. Μιαούλης είχε προλάβει να συγκροτήσει τις δύο ομά-
δες πλοίων και να τις αναπτύξει όπως επιθυμούσε. Σε αντίθεση, ο Χοσρέφ
και ο Τζιμπραλτάρ δεν μπόρεσαν να ανασυντάξουν το στόλο τους προτού να
νυκτώσει.
Αρκετά ισχυρός βοριάς επικράτησε την 8η Σεπτεμβρίου και τα ελληνι-
κά πλοία παρέμειναν σε επιφυλακή στις ακτές της Σάμου, ενώ τα τουρκο -
αιγυπτιακά πολεμικά βρίσκονταν στην περιοχή Λειψούς-Αρκιών και νοτιό-
τερα. Όπως διαπίστωσε ο Αν. Μιαούλης, ένα εικοσιτετράωρο αργότερα, αρ-
κετά μεγάλα και όλα τα μικρά μεταγωγικά του εχθρού είχαν σταλεί από τον
Ιμπραήμ στην Κω και την Αλικαρνασσό για να βγουν στη στεριά και ανα-
ζωογονηθούν τα επιβαίνοντα στρατιωτικά τμήματα316.
Όταν ξημέρωσε η 9η Σεπτεμβρίου, ο Αν. Μιαούλης είδε την κύρια δύ-
ναμη του εχθρικού στόλου –με πολλά πολεμικά και ολιγάριθμα μεγάλα με-
ταγωγικά– να κινείται από την Πάτμο με δυτική πορεία. Αποφάσισε, λοιπόν,
___________________
316. ΑΝΤ. Α. ΜΙΑΟΥΛΗ, Οι ναυμαχίες του 1821, σ. 61-62. J. de la GRAVIERE, Ι-
στορία του Αγώνα των Ελλήνων, σ. 147.
να την ακολουθήσει μαζί με τον Γ. Ανδρούτσο και 38 υδραιο-σπετσιώτικα

πλοία για να διαπιστώσει τις προθέσεις των Ιμπραήμ και Χοσρέφ. Παράλλη-
λα ο Αν. Μιαούλης έστειλε τον Μακρυμούρα (βρικογολέτα Αθηνά) να ενη-
μερώσει τον Γ. Σαχτούρη και τους καπετάνιους της ομάδας του ότι έπρεπε
να συνεχίσουν «περιερχόμενοι κατά τούτο το μέρος, ωσάν όπου ο εχθρός δεν
φέρει μαζί του τα φορτηγά στρατευμάτων μικροκάϊκα και ίσως περιμένει να
απομακρυνθώμεν και να τα ευγάλη από την Κω και τα φέρη κατά της Σά-
μου»317.
Ο Αν. Μιαούλης με τον Γ. Ανδρούτσο πίστεψαν περισσότερο την
πληροφορία ότι το «πιάνο (σχέδιο) των εχθρών απέβλεπε να κάμουν απόβα-
σιν αποφασιστικά (κύρια επιχειρήση) εις το Μαραθόκαμπο» χωρίς να απο-
κλείσουν και δευτερεύουσες ενέργειες, όπως μία μικρότερης κλίμακας από-
βαση στο βόρειο μέρος της Σάμου, αφού «εις το Τζεσμέ ετοιμάζονται 40 σχε-
δόν σακολέβαις με στρατεύματα να αποβούν εις το Καρλόβασι»318.
Ο Αν. Μιαούλης έδωσε εντολή στον Γ. Σαχτούρη να παραμείνει με
την ομάδα του στις νότιες ακτές της Σάμου για να αντιμετωπίσει τυχόν –
μικρής κλίμακας– εχθρική ενέργεια. Ο ίδιος με τον Γ. Ανδρούτσο και τα 38
υδραιο-σπετσιώτικα πλοία συνέχισαν την παρακολούθηση της κύριας δύνα-
μης του εχθρικού στόλου, που το πρωί της 10ης Σεπτεμβρίου πέρασε νότια
της Ικαρίας με πορεία προς τη Νάξο. Ο Υδραίος ναύαρχος δεν μπορούσε να
εξηγήσει τις κινήσεις των πλοίων της κύριας εχθρικής δύναμης και υποπτεύ-
θηκε μήπως «επροσπάθουν να κάμωσι διά στρατηγημάτων την απόβασιν εις
Μαραθόκαμπον».
Παράλληλα, ο Γ. Σαχτούρης ζήτησε από το Σάμιο ηγέτη Λυκούργο
Λογοθέτη να του διαθέσει τρεις σακολέβες με τα απαραίτητα υλικά για να
τις μετατρέψει σε πυρπολικά και τον παρότρυνε να ενισχύσει την παράκτια
άμυνα στο Καρλόβασι. Ο Υδραίος αντιναύαρχος, μετά από εντολή του Αν.
Μιαούλη, επρόκειτο να στείλει τα τρία πυρπολικά, με συνοδεία έξι πολεμι-
κών πλοίων, να προστατεύσουν το Καρλόβασι και ενδεχομένως να προ-
σβάλλουν την εχθρική αποβατική δύναμη που ετοιμαζόταν στον Τσεσμέ.
Το μεσημέρι της 10ης Σεπτεμβρίου, ο υπό τον Αν. Μιαούλη και τον Γ.
Ανδρούτσο στολίσκος των 38 πλοίων βρισκόταν ακινητοποιημένος νοτίως
___________________
318. Ό.π., σ. 63-64.
της Ικαρίας εξαιτίας της άπνοιας. Ο Αν. Μιαούλης ανέφερε στους Υδραίους
προκρίτους τα επακολουθήσαντα εκείνη την ημέρα:
«Ιστάμεθα θεωρούντες τους εχθρούς, οι οποίοι περί τας επτά
ώρας μετά μεσημβρίαν έχοντες άνεμον ούριον νοτιοδυτικόν εκίνησαν
καθ’ ημών μ’ όλον εκείνον τον πολυάριθμον και πολύπυρον στόλον
των· μετά τας εννέα μας επλησίασαν υποκάτω της Ικαρίας και άρχι-
σαν να βολίζωσι· ημείς δε πλησίον των εχθρών μόλις έτυχε να ευρε-
θώμεν διά την γαλήνην πέντε μόνα πλοία, τα δε λοιπά έμενον μακράν
μη έχοντα άνεμον διά να πλησιάσωσιν. Οι εχθροί λοιπόν χαίροντες
και βεβαίαν εις χείρας σχεδόν έχοντες την νίκην, ώρμησαν όλοι με
την βαρβαρικήν εκείνην αγριότητα καθ’ ημών από σοβράνο και από
σοττοβέντο· μία όμως βυζαντινή (τουρκική) από σοττοβέντο ιδούσα
έν πυρπολικόν αμέσως επόδισε […]. Ο δε Ιμπραχήμ πασάς δοκιμά-
σας μ’ όλας τας δυνάμεις και δ’ όλων των πολυαρίθμων πλοίων του
έως περίπου εις τας δώδεκα ώρας και μη δυνάμενος να τελεσφορήση
μ’ όλον ότι από τα πλοία του και απ’ αυτόν τον ίδιον ερρίφθησαν υ-
πέρ τας δέκα χιλιάδας κανόνια, ιδών ότι όλα τα πλοία του έλαβον
ζημίαν όχι ολίγην από τας Ελληνικάς βολάς, και ότι φθάσαντος ανέ-
μου δυτικοαρκτικού (ΒΔ) εις ημάς εβάλθημεν εις καταδίωξίν του,
υπεχρεώθη να ποδίση, και ποδίσας συνέσυρε και τον λοιπόν στόλον
μεθ’ εαυτού· ημείς δε τον εκυνηγήσαμεν δύο περίπου ώρας αλλά διά
το σκότος της νυκτός ετραβήχθημεν πάλιν προς τους Φούρνους περι-
μένοντες ανυπομόνως το φως της ελευσομένης ημέρας διά να τους
κυνηγήσωμεν.
Περί της μάχης ταύτης ο ίδιος ο Γιβραλτάρ ωμολόγησεν εις
Μύκονον ότι έχοντες το σοβράνο ήρχοντο με βεβαιότητα, ότι μη δυ-
νάμενοι να υποφέρωμεν την ορμήν των ηθέλομεν βαλθή εις φυγήν,
και τότε να κάμωσι την απόβασιν των στρατευμάτων εις Σάμον· αλ-
λά τους εφάνη πολλά παράδοξος η ανέλπιστος κατ’ αυτούς, γενναία
αντίκρουσις των Ελλήνων […]. Ο αυτός ωμολόγησεν ότι εις την
φρεγάταν του εφονεύθησαν δώδεκα άνθρωποι, εκόπησαν πάμπολλα
χοντρά και λεπτά σχοινιά και ετζακίσθη μέρος ικανόν του παραπετά-
σματός της»319.
Έως τη 14η Σεπτεμβρίου ο μεν τουρκο-αιγυπτιακός στόλος παρέμεινε
αγκυροβολημένος στη Μύκονο, ο δε ελληνικός στο Μαραθόκαμπο της Σά-
___________________
μου. Μια προγενέστερη πληροφορία που είχε ο Αν. Μιαούλης ότι «οι δύο
Πασάδες (Ιμπραήμ και Χοσρέφ) ήσαν αποφασισμένοι να δοκιμάσουν μιαν
άλλην φοράν την εις Σάμον εισβολήν των, και ότι προς τούτοις, εάν δεν ήθε-
λαν επιτύχη, ο Ιβραήμ Πασάς εσυλλογίζετο να συνοδεύση τον Καπετάν Πασάν
έως εις την Λέσβον, και έπειτα, επαναστρέψας εις Αλικαρνασσόν, εμελέτα, αφ’
ου παραλάβη τα φορτηγά πλοία μετά των λοιπών στρατευμάτων, των ιππέων
και των ζωοτροφών, τα οποία είχε παραλείψει εκεί, να υπάγη κατά της Ύ-
δρας», επιβεβαιώθηκε τότε ως προς το πρώτο σκέλος, ότι «εσκοπούσαν να
τραβηχθώσιν εις την Λέσβον»320.
Ο Ιμπραήμ ήταν πολύ προβληματισμένος από τις απώλειες πολλών
στρατιωτών και αρκετών μικρών σκαφών του κατά τη σφοδρή κακοκαιρία
της 7ης Σεπτεμβρίου και τις αποτυχημένες προσπάθειες του τουρκο - αιγυ-
πτιακού στόλου να προσεγγίσει τις ακτές της Σάμου για να αποβιβάσει τα
στρατεύματά του.
Εξάλλου, η δυσεντερία, αλλά και άλλες αρρώστιες ταλαιπωρούσαν τα
αιγυπτιακά στρατεύματα. Γι’ αυτό ο Ιμπραήμ, παρά τη στρατηγική σημασία
της Σάμου και τη ζωηρή επιθυμία του σουλτάνου να την ανακτήσει, σκεπτό-
ταν πια σοβαρά να επικεντρωθεί στην κύρια αποστολή του: να καταλάβει
την Πελοπόννησο. Μετά από 35 ημέρες, θα δηλώσει στο φιλότουρκο Γάλλο
πλοίαρχο Drouault, που τον επισκέφθηκε στη σκηνή του στο Μποντρούμ,
ότι
«Οι κυβερνήτες των πλοίων του στερούντο ναυτικής πείρας,
τα πληρώματα ήταν αδαή περί τα ναυτικά πράγματα, ο δε στρατός ε-
πιβαίνει μεταγωγικών πλοίων ξένης εθνικότητος, εχόντων ανάγκην
ενεργού επιβλέψεως και δραστικής προστασίας».
Τότε και ο Drouault, τον συμβούλευσε να μη φθείρει άλλο τις δυνά-
μεις του σε δευτερεύουσες επιχειρήσεις εναντίον της Σάμου ή της Ύδρας και
των Σπετσών, γιατί
«ο σταθερός σκοπός των εχθρικών (ελληνικών) πλοίων είναι
η αιχμαλωσία ή η καταστροφή των μεταγωγικών, ιδίως εις τα ύδατα
ταύτα και κατά τοιαύτην του έτους εποχήν, οπόταν ο εχθρός θα εκέ-
κτητο πάντα τα ανωτέρω επιδιωκόμενα πλεονεκτήματα, ως έχων ε-
___________________
320. ΑΝΤ. Α. ΜΙΑΟΥΛΗ, Οι ναυμαχίες του 1821, σ. 62, 66.
λαφρότερα πλοία και πληρώματα κεκτημένα πολύ ανωτέραν ναυτι-

κήν πείραν»321.
Ο Ιμπραήμ, μετά την απόφασή του να τερματίσει τις επιχειρήσεις κατά
της Σάμου, συμφώνησε με τον καπουδάν πασά να τον συνοδεύσει έως τη
Λέσβο για να είναι ασφαλέστερος ο επανάπλους του στα Δαρδανέλλια. Από
την πλευρά του ο Χοσρέφ, μετά από εντολή του σουλτάνου, αποχωρώντας
θα άφηνε 15 τουρκικά πλοία (φρεγάτες, κορβέτες και βρίκια) στον Ιμπραήμ
για να τον ενισχύσουν στην κύρια επιχείρηση κατά της Πελοποννήσου.
Το πρωί της 14ης Σεπτεμβρίου, ο Γ. Σαχτούρης έστειλε έξι πλοία από
την ομάδα του για να καλύψουν το Καρλόβασι, ενώ ο Αν. Μιαούλης ειδο-
ποιημένος από τη βαρδακόστα (γολέτα Τερψιχόρη) ότι ο εχθρικός στόλος
βρισκόταν στη Μύκονο, απέπλευσε με δύναμη 38 πλοίων από το Μαραθό-
καμπο για να τον συναντήσει. Τη νύκτα, ένα σπετσιώτικο πλοίο ενημέρωσε
τον Αν. Τσαμαδό κι αυτός τον Αν. Μιαούλη ότι είχε εντοπίσει τον εχθρικό
στόλο βορείως της Ικαρίας.
Το πρωί της επόμενης ημέρας ο ελληνικός στόλος ήλθε σε οπτική ε-
παφή με τον τουρκο-αιγυπτιακό που με ισχυρό σορόκο έπλεε προς τη Χίο
και προσπάθησε επίμονα να τον ακολουθήσει.
Το απόγευμα, καθώς ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος πλησίαζε στην εί-
σοδο του στενού της Χίου, ο ελληνικός στόλος αναχαιτίστηκε από μια σφο-
δρή καταιγίδα που ξέσπασε ξαφνικά με πολύ βροχή. Τα ελληνικά πλοία ανα-
γκάστηκαν να ελαττώσουν στο ελάχιστο την ιστιοφορία τους και να ανακω-
χεύσουν, παλεύοντας όλη τη νύκτα με τα κύματα και τον άνεμο.
Ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος μπόρεσε να εισέλθει στο στενό και να
βρει καταφύγιο στο λιμάνι της Χίου και στον απέναντι όρμο του Τσεσμέ. Ο
καταπτοημένος Χοσρέφ, μετά τις απώλειες από τα ελληνικά πυρπολικά και
τις ζημιές που υπέστησαν τα πλοία του από τη σφοδρή κακοκαιρία, απλώς
περίμενε την κατάλληλη στιγμή να προωθηθεί στο ασφαλές λιμάνι της Λέ-
σβου και στη συνέχεια να επιστρέψει στο ναύσταθμο της Κωνσταντινούπο-
λης.
Το ίδιο πρωί (της 15ης Σεπτεμβρίου) ο Γ. Σαχτούρης πληροφορήθηκε
από τον Δημ. Κιοσέ (βρίκι Λεωνίδας), που τον είχε στείλει στη Λέρο, ότι ο
___________________
321. Ν. ΜΠΟΤΑΣΗ, Η γαλλική μοίρα της Ανατολής, Ναυτ. Επιθ. τεύχος 183/1945,
σ. 343, 345.
εχθρικός στόλος βρισκόταν στη Μύκονο και ο Αν. Μιαούλης έσπευδε με τα

πλοία του να τον συναντήσει. Ο Υδραίος αντιναύαρχος αποφάσισε τότε, με
τη σύμφωνη γνώμη του Ψαριανού ναυάρχου Ν. Αποστόλη και των Σπετσιω-
τών καπετάνιων να πλεύσουν προς τη Νάξο για να ενωθούν με τη δύναμη
των Αν. Μιαούλη και Γ. Ανδρούτσου. Η σφοδρή καταιγίδα, όμως, διέλυσε
το στολίσκο τους, προκαλώντας πολλές ζημιές σε αρκετά πλοία. Το βρίκι,
μάλιστα, του Γ. Σαχτούρη έχασε τρεις αντένες στα κατάρτια του, και ξεσχί-
στηκαν όλα τα αναπεπταμένα πανιά του, με αποτέλεσμα να μείνει ακυβέρ-
νητο όλη τη νύκτα. Το πρωί ο Δημ. Κιοσές του έδωσε ένα τρίγγο (πανί) και
μετά από πρόχειρη επισκευή της μίας από τις αντένες, κατάφερε να επανα-
πλεύσει το απόγευμα της επόμενης ημέρας στον πορθμό της Σάμου, μαζί με
επτά υδραίϊκα πλοία και ένα ψαριανό.
Ενώ ο Γ. Σαχτούρης επισκεύαζε τις ζημιές του πλοίου του, ο Αν. Μια-
ούλης του έστειλε με το βρίκι Κίμων (κπ. Ιω. Μπατσαξή-Μπίκος), γραπτή
εντολή να πλεύσει με την ομάδα του προς τη Χίο για να ενωθούν. Ο Υδραίος
αντιναύαρχος απάντησε ότι θα αποπλεύσει «όταν θα συγκεντρώσει τα πλοία
της ομάδας του, που διεσπάρησαν εξ αιτίας της προχθεσινής καταιγίδας».
Εν τω μεταξύ ο Ν. Αποστόλης, μόλις κόπασε η καταιγίδα, συνέχισε
τον πλου προς τα Ψαρά με πέντε ψαριανά πολεμικά και τρία πυρπολικά, α-
κολουθούμενος χαλαρά και από ομάδα αρκετών σπετσιώτικων πλοίων. Αλλά
και ο Αν. Μιαούλης με τον Γ. Ανδρούτσο συγκέντρωσαν τα πλοία τους μετά
την καταιγίδα και κατευθύνθηκαν βόρεια προς το στενό Ψαρών-Χίου.
Ο Υδραίος ναύαρχος ήθελε πάλι να διαπιστώσει τις κινήσεις του
τουρκο-αιγυπτιακού στόλου και κατά το δυνατό να πληροφορηθεί τις προ-
θέσεις των Ιμπραήμ-Χοσρέφ. Γι’ αυτό, το πρωί της 16ης Σεπτεμβρίου, κατά-
φερε να συγκεντρώσει 12 υδραίϊκα πολεμικά και ένα πυρπολικό και κατευ-
θύνθηκε προς τη νότια είσοδο του στενού της Χίου.
Το μεσημέρι η ομάδα του Αν. Μιαούλη μπήκε στο στενό και μετά από
δύο ώρες εντόπισε την ουρά του εχθρικού στόλου. Όπως γράφει ο Υδραίος
ναύαρχος στην έκθεσή του προς τους προκρίτους του νησιού του:
«[…] μετά τας δέκα προς το εσπέρας (περί την 16.30) εφθά-
σαμεν την ουράν των εχθρών υπέρ τα τριάκοντα πλοία, διαβαίνου-
σαν μεταξύ Αγνουσών (Οινουσών) και Ασίας, την οποίαν ικανώς ε-
βολίσαμεν· ούτοι δε έφευγον όλαις δυνάμεις προς τα επάνω βοηθού-
μενοι από άνεμον ανατολικόν, ο οποίος εις ημάς δεν έπνεεν. Επλη-
ροφορήθημεν δε και από Αυστριακόν βρίκιον εξελθόν από Κρήνη

(Τσεσμέ) ότι οι εχθροί ήσαν χθες εσπέρας αραγμένοι εις Χίον, και το
πρωί αμέσως εβάλθησαν εις τα πανιά διευθυνόμενοι προς τα επάνω.
Όθεν και ημείς εξηκολουθήσαμεν πάλιν τον δρόμον του […]»322.
Περί την 22.00 τα υδραίϊκα πλοία, υπό τον Αν. Μιαούλη, βγήκαν από
το στενό και συνέχισαν την πορεία τους στα ίχνη του εχθρού, αλλά λίγο αρ-
γότερα η άπνοια τα καθήλωσε μερικά μίλια βορειότερα. Αντίθετα, όπως
γράφει ο Αν. Μιαούλης «οι εχθροί έχοντες ούριον τον εύρον (νοτιο - ανατο-
λικό άνεμο), επροώδευσαν προς την Μυτιλήνην, χωρίς να εμπορέσωμεν να
τους καταφθάσωμεν»323.
Το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου, μετά από 12ωρη ακινησία, ο ελαφρύς
άνεμος βοήθησε τα υδραίϊκα πλοία να κινηθούν προς τη Λέσβο. Η προχώ-
ρησή τους, όμως, ήταν πολύ αργή, γιατί τον ασθενή άνεμο διαδέχτηκε τη νύ-
κτα 17/18 Σεπτεμβρίου και πάλι η άπνοια. Με πολλές βόλτες για να εκμε-
ταλλευτούν και την παραμικρή πνοή του ανέμου, κατάφεραν να φτάσουν
στις νότιες ακτές της Λέσβου και μόλις το μεσημέρι της 18ης Σεπτεμβρίου
πλησίασαν το λιμάνι της Μυτιλήνης. Όπως γράφει ο Αν. Τσαμαδός
«βλέπομεν τον εχθρόν όλον αραγμένον ευθύς εβγήκαν 6 φρε-
γάτες στα πανιά και έκαναν φυλακήν πλην δεν ήλθαν κατ’ επάνω
μας»,
και ο Αν. Μιαούλης συμπληρώνει:
«στοχασθέντες ασύμφορον να τον κτυπήσωμεν με έν πυρπολι-
κόν και με τόσον ολίγα πολεμικά, ετραβήχθημεν ενταύθα (στο Βο-
λισσό Χίου) όπου συναχθέντες σήμερον παλαμίζομεν, και την νύκτα
φθάσαντες και οι συνάδελφοι Σπετζιώται και Ψαριανοί από Ψαρά
σκοπεύομεν να κινήσωμεν πάλιν κατά των εχθρών»324.
Αποχωρώντας ο Αν. Μιαούλης άφησε δύο βαρδακόστες (Αχιλλεύς του
Κ. Μπελεμπίνη και Νέρων του Ιω. Ζάκα) να επιτηρούν την περιοχή μεταξύ
Λέσβου και Χίου.
Τον τουρκο-αιγυπτιακό στόλο, που είχε προσορμιστεί στη Μυτιλήνη,
συγκροτούσαν 30-35 τουρκικά πολεμικά πλοία και 25-30 αιγυπτιακά, συ-
___________________
324. ΑΝΑΣΤ. ΤΣΑΜΑΔΟΥ, Ημερολόγιο, σ. 106. Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ. 465-467.
Το πυρπολικό ήταν μάλλον η μικρή σακολέβα Λεύκα, με καπ. τον Υδραίο Ιω. Στύπα.
μπεριλαμβανομένων και μερικών βερβερικών. Εκτός του δικρότου που επέ-

βαινε ο Χοσρέφ, στη σύνθεσή του υπήρχαν τουλάχιστον 20 φρεγάτες. Ο κα-
πουδάν πασάς θα αποπλεύσει στις 22 Σεπτεμβρίου για τα Στενά, αφήνοντας
τα υπόλοιπα τουρκικά πλοία υπό τη διοίκηση του Ιμπραήμ. Ο Αιγύπτιος πα-
σάς, έχοντας μείνει πέντε ημέρες στη Μυτιλήνη για να αναπαύσει τα πληρώ-
ματα των πλοίων του, αναχώρησε κι αυτός την 22α Σεπτεμβρίου με προορι-
σμό τα ορμητήρια της Κω και της Αλικαρνασσού.
Η ομάδα του Αν. Μιαούλη αγκυροβόλησε στα Ψαρά το πρωί της 19ης
Σεπτεμβρίου και το απόγευμα της επόμενης ημέρας κατέπλευσαν στο νησί
30 σπετσιώτικα και ψαριανά πλοία υπό το ναύαρχο Ν. Αποστόλη. Αλλά και
μεμονωμένα πλοία άρχισαν να εμφανίζονται τις ημέρες αυτές στα Ψαρά.
Στα Ψαρά δημιουργήθηκε –ακόμη μία φορά– ένταση μεταξύ των Ψα-
ριανών και υδραιο-σπετσιώτικων πληρωμάτων. Ο Αν. Μιαούλης δεν αναφέ-
ρει καθόλου το γεγονός αυτό στην Έκθεσή του προς τους προκρίτους της
Ύδρας, αλλά ο Κ. Νικόδημος σημειώνει:
«Τα πληρώματα των υδραιο-σπετσιώτικων πλοίων κατέστρε-
φον τα εναπομείναντα εις τας οικίας των Ψαριανών, αλλ’ οι Ψαρια-
νοί μη υποφέροντες να βλέπωσι την φθοράν των οικιών των ήλθον
πάλιν εις έριδας με τους συναδέλφους των υδραιο-σπετσιώτας»325.
Ο ναύαρχος Αν. Μιαούλης, για να προλάβει τυχόν συγκρούσεις των
υδραίϊκων πληρωμάτων με τους Ψαριανούς, μεθόρμισε τα πλοία του στον
απέναντι όρμο του Βολισσού της Χίου, ενώ οι στολίσκοι των Σπετσιωτών
και των Ψαριανών παρέμειναν στα Ψαρά. Ο Αν. Τσαμαδός γράφει στο Ημε-
ρολόγιό του:
«Σεπτεμβρίου, 21 ημέρα Κυριακή, την πρωίαν ανατείλαντος
του ηλίου έκαμεν ο Ναύαρχος σινιάλο ότι να εβγούμεν εις τα πανιά
και επήγαμεν και αράξαμεν απέναντι εις την Χίο εις την Βολισώ (ε-
ξαιτίας μήπως και έλθη σύγχυσις με τους Ψαριανούς όπου επήγαιναν
μερικοί από τα καράβια σύντροφοι και έπερναν έξω τάβλαις από τα
χαλασμένα των Ψαρών, διά ταύτα αναχωρήσαμεν και επήγαμεν και
εφουντάραμεν εις την Βολισώ), περί τας 6 η ώρα της ημέρας
(12.00)»326.
___________________
326. ΑΝΑΣΤ. ΤΣΑΜΑΔΟΥ, Ημερολόγιο, σ. 106.
í.ËÅÓÂÏÓ
Åñåóüò
ÌõôéëÞíç
ÐëùìÜñé
Ì3
Öùêáßá
í.ØÁÑÁ
Ì2
Ì4 ÊáñÜìðïõñíá
ÌÁ3 ÊÏËÐÏÓ
Á1 í.ÏÉÍÏÕÓÅÓ ÓÌÕÑÍÇÓ
Âïëéóóüò
í.ÁÍÔÉØÁÑÁ
Ì5 ÔÁ3
Ó2
Óìýñíç
í.×ÉÏÓ
ÔÁ2
ÔóåóìÝ
Ì1
ÌÁ2 ÊÏËÐÏÓ
ÅÖÅÓÏÕ
ÔÁ1
í.ÓÁÌÏÓ
Êáñëüâáóé
Âáèý
Ìáñáèüêáìðïò Ðõèáãüñåéï
ÌÁ Çñáßï Ó1
ÌÁ1 ÓÁ
í.ÖÏÕÑÍÏÉ
í.ÉÊÁÑÉÁ
Á
ÔÁ
ÓÁ1 Ó
ÊéíÞóåéò ôùí áíôéðÜëùí óôüëùí óôï áíáôïëéêü Áéãáßï

Áðü 13 Ýùò 21 Óåðôåìâñßïõ 1824
ÕÐÏÌÍÇÌÁ
ÔÁ = Ï ôïõñêéêüò óôüëïò, ôç íýêôá ôçò 14çò-15çò Óåðôåìâñßïõ 1824, êáôåõèýíåôáé
áðü ôç Ìýêïíï ðñïò ôï óôåíü ôçò ×ßïõ.
ÌÁ = Ç êýñéá äýíáìç ôïõ åëëçíéêïý óôüëïõ, õðü Á. Ìéáïýëç êáé Ã. Áíäñïýôóï, ôï
ðñùß ôçò 14çò Óåðôåìâñßïõ, áðïðëÝåé áðü ôïí Ìáñáèüêáìðï (ÓÜìïõ) ãéá íá
åíôïðßóåé ôïí å÷èñéêü. Ôç íýêôá ðëçñïöïñåßôáé üôé âñßóêåôáé âïñåßùò Éêáñßáò
êáé áëëÜæåé ðïñåßá ðñïò ôá ÂÁ.
ÔÁ1-ÌÁ1= ÈÝóåéò ôùí áíôéðÜëùí óôüëùí, üôáí Ýñ÷ïíôáé óå ïðôéêÞ åðáöÞ ôï ðñùß ôçò
15çò Óåðôåìâñßïõ.
ÌÁ2 = Ôç íýêôá ôçò 15çò Óåðôåìâñßïõ, óöïäñÞ êáôáéãßäá áíáãêÜæåé ôá åëëçíéêÜ
ðëïßá íá áíáêù÷åýóïõí êáé áñêåôÜ áíáæçôïýí ðñïóôáóßá óôéò íüôéåò áêôÝò ôçò
×ßïõ.
ÔÁ2 = Ï ôïõñêï-áéãõðôéáêüò óôüëïò åéóÝñ÷åôáé óôï óôåíü ×ßïõ êáé ôá ðëïßá ôïõ
áãêõñïâïëïýí óôï ëéìÜíé ôïõ íçóéïý Þ óôïí áðÝíáíôé üñìï ôïõ ÔóåóìÝ.
ÓÁ = Ïé Ã. Óá÷ôïýñçò êáé Í. Áðïóôüëçò, ìå 22 ðëïßá êáé 3 ðõñðïëéêÜ, áðïðëÝïõí
áðü ôï Çñáßï (ÓÜìïõ) ôç íýêôá ôçò 15çò Óåðôåìâñßïõ ãéá íá åíùèïýí ìå ôç
äýíáìç ôùí Á. Ìéáïýëç êáé Ã. Áíäñïýôóïõ.
ÓÁ1 = Ç óöïäñÞ êáôáéãßäá äéáóêïñðßæåé êáé ôá ðëïßá ôùí Ã. Óá÷ôïýñç-Í. Áðïóôüëç.
Á = Ï Í. Áðïóôüëçò ìå 5 øáñéáíÜ, 3 ðõñðïëéêÜ êáé áêïëïõèïýìåíïò áðü ìåñéêÜ
óðåôóéþôéêá, óõíå÷ßæåé ðñïò ôá ØáñÜ.
Ó = Ï Ã. Óá÷ôïýñçò, ìå óïâáñÝò æçìéÝò óôçí ÁèçíÜ, åðéóôñÝöåé óôç ÓÜìï, üðïõ
êáôáðëÝïõí Üëëá 9 ðëïßá.
ÌÁ3 = Ï Á. Ìéáïýëçò, ôï ðñùß ôçò 16çò Óåðôåìâñßïõ, áðïóðÜôáé ìå 12 ðëïßá êáé Ýíá
ðõñðïëéêü êáé êáôåõèýíåôáé ðñïò ôç íüôéá åßóïäï ôïõ óôåíïý ×ßïõ.
Ì1 = Ç ïìÜäá ôïõ Á. Ìéáïýëç, ðåñß ôéò 12.00, åéóÝñ÷åôáé óôï óôåíü ×ßïõ êáé åíôïðßæåé
ôïí å÷èñéêü óôüëï áðü 60 ðëïßá íá ðëÝåé ðñïò âïññÜ (ÔÁ3). Ðåñß ôéò 16.00
áíïßãïõí ðõñ êáôÜ ôùí «åð' ïõñÜò» å÷èñéêþí.
Ì2 = Ôá ðëïßá ôïõ Á. Ìéáïýëç, ðåñß ôéò 22.00, åîÝñ÷ïíôáé ôïõ óôåíïý, áëëÜ
êáèçëþíïíôáé åðß 12ùñï ëüãù ôçò Üðíïéáò. Ï ïèùìáíéêüò óôüëïò ìå åëáöñü
ïýñéï Üíåìï óõíå÷ßæåé ôïí ðëïõ ðñïò ËÝóâï.
Ì3 = Ôï ðñùß ôçò 18çò Óåðôåìâñßïõ, ðëïßá ôçò ïìÜäáò ôïõ Á. Ìéáïýëç ðëçóéÜæïõí
êáé äéáðéóôþíïõí üôé ï ïèùìáíéêüò óôüëïò Ý÷åé áãêõñïâïëÞóåé åêåß. Ï Õäñáßïò
íáýáñ÷ïò áöÞíåé äýï âáñäáêüóôåò êáé ôï ðñùß ôçò 20Þò êáôáðëÝåé óôá ØáñÜ
(Ì4).
Ó1 = Ï Ã. Óá÷ôïýñçò, ìå üóá ðëïßá óõãêÝíôñùóå, áðïðëÝåé áðü ôç ÓÜìï.
Á1 = Ï Í. Áðïóôüëçò, ìå ôçí ïìÜäá ôïõ, êáôáðëÝåé óôá ØáñÜ ôï ðñùß ôçò 20Þò
Óåðôåìâñßïõ.
Ì5-Ó2 = Ïé ïìÜäåò ôùí Á. Ìéáïýëç êáé Ã. Óá÷ôïýñç åíþíïíôáé óôç Âïëéóóü (×ßïõ) ôï
áðüãåõìá ôçò 21çò Óåðôåìâñßïõ.
Δύο ώρες αργότερα κατέπλευσε στο Βολισσό η ομάδα του Γ. Σαχτού-

ρη και ενώθηκε με τα υπόλοιπα υδραίϊκα πλοία υπό τον Αν. Μιαούλη. Έτσι,
μετά από έντεκα ημέρες συγκεντρώθηκαν στα Ψαρά και τον Βολισσό της
Χίου τα διασκορπισμένα πλοία του τρινήσιου στόλου. Συνολικά 61 πολεμι-
κά πλοία, ενώ από τα πυρπολικά είχαν απομείνει τα 7. Ο Αν. Μιαούλης, με
τον υδραίϊκο στολίσκο, απέπλευσε από το Βολισσό το σούρουπο της 22ας
Σεπτεμβρίου και το επόμενο πρωί κατευθύνθηκε προς τα Ψαρά, όπου ήταν
αγκυροβολημένα τα σπετσιώτικα και τα ψαριανά πλοία. Τότε εμφανίστηκε η
βαρδακόστα Νέρων (Ιω. Ζάκας) και πληροφόρησε τον Αν. Μιαούλη ότι «ο
εχθρός ήτο το εσπέρας κομμάτια 40, επερνούσαν από τα Καράμπουρνα της
Χίου»327.
Μετά την πληροφορία που του έδωσε ο Ιω. Ζάκας, ο Υδραίος ναύαρ-
χος εκτίμησε ότι ο Ιμπραήμ επέστρεφε στα ορμητήρια της Κω και της Αλι-
καρνασσού, όπου τον περίμεναν τα μεταγωγικά πλοία και τα στρατεύματά
του. Το πρωί, λοιπόν, της 23ης Σεπτεμβρίου, ο Αν. Μιαούλης πλησίασε στα
Ψαρά με όλο τον υδραίϊκο στολίσκο και σήμανε προς τα αγκυροβολημένα
σπετσιώτικα και ψαριανά πλοία να τον ακολουθήσουν. Ο Γ. Ανδρούτσος και
ο Κ. Νικόδημος συμμορφώθηκαν και εβάλθησαν στα πανιά με τα πλοία τους.
Όπως έγραψε ο Γ. Ανδρούτσος στους προκρίτους των Σπετσών:
«εμάθομεν παρά των κατασκόπων πλοίων μας ότι οι δύο ε-
χθρικοί στόλοι ευρισκόμενοι εις Μυτιλήνην διηρέθησαν, και ο μεν
Βυζαντινός (τουρκικός) λαβών διαταγήν από τον Σουλτάνον του α-
πήρχετο εις Κωνσταντινούπολιν, ο δ’ Αιγυπτιακός προσθέσας προς
ταις άλλαις έτι οκτώ φρεγάτας εκ του Βυζαντινού, αποπλεύσας εκ
Μυτιλήνης απήρχετο επί σκοπώ εις την τε Κω και Αλικαρνασσόν, και
εκείθεν προσλαμβάνων μεθ’ εαυτού όλα τα εκείσε φορτηγά πλοία του
με τας αποσκευάς του τόσον τας πολεμικάς όσον και τας στρατιωτι-
κάς (στρατεύματα) τας εναπολειφθείσας από την επιδημικήν ασθέ-
νειαν να τας μετακομίση εις Κρήτην, και εκεί να παραχειμάση. Διό
και αφήσαντες τα πολυθρύλητα Ψαρά, εκινήσαμεν δά να τον απαντή-
σωμεν μεταξύ Χίου και Σάμου»328.
___________________
327. Ό.π., σ. 106. Τα Καράμπουρνα είναι η βορειοδυτική άκρη της ομώνυμης
τουρκικής χερσονήσου, απέναντι στις Οινούσες.
328. Αναφορά Γ. Ανδρούτσου προς τους Σπετσιώτες προκρίτους, με ημερομηνία
26 Σεπτεμβρίου 1824 (ΑΝΑΡΓ. Χ’’ΑΝΑΡΓΥΡΟΥ, Τα Σπετσιωτικά, τομ. 2, σ. 263).
Περί ώρα 14.00 τα ελληνικά πλοία πλησίασαν τη νότια είσοδο του

στενού της Χίου, αλλά μη εντοπίζοντας τον εχθρικό στόλο συνέχισαν τον
πλου προς νότο και μετά από περίπου 4½ ώρες πλησίασαν τις βορειοδυτικές
ακτές της Σάμου. Εκεί παρέμειναν αλά κάπα όλη τη νύκτα, με σχεδόν γαλή-
νη. Όταν ξημέρωσε η 24η Σεπτεμβρίου μία γολέτα, σταλμένη από την Ύδρα,
πλησίασε τον Άρη του Αν. Μιαούλη και τα υδραίϊκα πλοία ειδοποιήθηκαν να
στείλουν τις βάρκες και να πάρουν το μερίδιό τους από τα πυρομαχικά και
τα τρόφιμα που έφερε.
Ενώ τα υδραίϊκα πλοία ανεφοδιάζονταν, ο ναύαρχος Ν. Αποστόλης
αποχώρησε με τα ψαριανά πλοία για τη Σύρο, μόνο δε ο πυρπολητής Κ. Νι-
κόδημος αρνήθηκε να τον ακολουθήσει και έμεινε με τον υδραιο - σπετσιώ-
τικο στόλο329.
Ο Αν. Μιαούλης και ο Γ. Ανδρούτσος, που δεν εντόπισαν έως τότε τον
εχθρό, βεβαιώθηκαν ότι ο Ιμπραήμ με το στόλο του βρισκόταν ακόμη βόρεια
της Χίου. Ο Αν. Μιαούλης στην Έκθεσή του (24 Σεπτεμβρίου 1824) προς
τους προκρίτους της Ύδρας γράφει:
«Εις τας 23 (Σεπτεμβρίου) το πρωί εμάθομεν από την προφυ-
λακήν μας ότι οι εχθροί απάραντες από την Μυτιλήνην εις τας 22 το
εσπέρας ήσαν υποκάτω των Καραβούρνων. Όθεν και ημείς εκινήσα-
μεν από το μέρος του Βενέτικου (μικρή βραχονησίδα στη νότια εί-
σοδο του στενού της Χίου) διά να τους προκαταλάβωμεν εις την
από του πορθμού της Χίου έξοδόν των ή μη εκβάντες να έμβωμεν ε-
ντός του πορθμού και να τους κτυπήσωμεν […]. Εις τας 24 (Σεπτεμ-
βρίου) […] εμβήκαμεν περί μεσημβρίαν εντός του πορθμού· αλλ’ ού-
τε εις Χίον ούτ’ εις Κρήνην (Τσεσμέ) τους εύρομεν αραμένους· περί
τας δέκα (16.00) δε τους είδομεν εις τα πανία μεταξύ Αγνουσών (Οι-
___________________
329. Την απόφαση να αποχωρήσουν τα ψαριανά πλοία είχε πάρει ο Ν. Αποστόλης
προτού να αποπλεύσει ο στόλος από τα Ψαρά. Ο Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ στα Απομνημονεύματά
του, σ. 64, γράφει:
«Πριν δε εκπλεύσωσιν, ο ναύαρχος των Ψαρών προσκαλέσας τους
πλοιάρχους της μοίρας του, τους είπεν ότι επειδή και στερούνται χρημάτων και
τροφών ν’ απέλθωσιν εις Σύρον διά να τα οικονομήσωσιν, αλλ’ ο Νικόδημος
αν και είχε κι αυτός τας ιδίας ανάγκας επροτίμησεν να μείνει και ν’ ακολουθή-
σει τον στόλον παρά ν’ αναχωρήση».
Τα ψαριανά πλοία συνέπλευσαν με τα υδραιο-σπετσιώτικα έως τη Σάμο και από
εκεί συνέχισαν –εκτός του Κ. Νικόδημου– προς τη Σύρο.
νουσών) και Καράβουρνων, οι οποίοι ιδόντες τον Ελληνικόν στόλον,

αμέσως τα επρύμνησαν (ανέστρεψαν, έχοντας τα ελληνικά πλοία
στην πρύμνη τους) προς την Μυτιλήνην. Εκινήσαμεν και ημείς κα-
τόπιν των […]»330.
Ο Γ. Σαχτούρης μας δίνει περισσότερες λεπτομέρειες για τις κινήσεις των
αντιπάλων και την αρχική φάση της σύγκρουσης:
«Σεπτεμβρίου 24 Τετράδη […] μετ’ ολίγον όστρια (νότιος ά-
νεμος) ευεργετικοτάτη και εισερχόμεθα. Απεράσαμεν έμπροσθεν της
ταλαίνου Χίου […]. Ο Ναύαρχος (Αν. Μιαούλης) ορτζάρει και κά-
μνει σημείον να τον ακολουθήσωμεν ως πράττομεν. Περί τας 12
(18.00) είδομεν τον εχθρικόν στόλον τραβόντα κατά την Μυτιλή-
νην, ημείς ευρισκόμεθα εμπρός εις τας Αιγνούσαις (Οινούσες),
κρατούντες τα υπερδεξιά, οι εχθροί ζητούν να ορτζάρουν, ο άνε-
μος όμως όστρια και ημείς έχοντες τα υπερδεξιά πηγαίνομεν κατ’
αυτού, ο Ναύαρχος έχει σημείον όλος ο στόλος να ακολουθήση
τον δρόμον του. Περί τας δύο της νυκτός (20.00) επλησιάσαμεν
και άρχισεν ο πυροβολισμός. Τινά των εχθρικών ορτζάρισαν κατά
την Μυτιλήνην ομού με μίαν φρεγάτα, αλλά ο Αντιναύαρχος (Γ.
Σαχτούρης με την Αθηνά), ο Τσαμαδός (Αγαμέμνων) ομού με
άλλα τινά τους εκόψαμεν τον δρόμον, ο Ναύαρχος (Αν. Μιαού-
λης με τον Άρη), ο Γιαμπούης (ο Αντ. Γ. Κριεζής με τον Επα-
μεινώνδα), ο Λαλεχός (Μιλτιάδης), ο Παναγιώτας (Αγαμέμνων),
η Ναβέτα (Θεμιστοκλής με τον Αντ. Ραφαήλ και επιβαίνοντα
τον Εμμ. Τομπάζη), η Γολέτα του Τουμπάζη (Τερψιχόρη με τον
Ελευθ. Ραφαήλ), ο ρηθείς Τσαμαδός, ο Δημ. Σαχτούρης (Θεμι-
στοκλής), ο Σαχίνης (Μιλτιάδης), ο Φόνος (Λαζ. Παπαμανώλης
με τον Ηρακλή), ο Μακρυμούρας (Αθηνά), ο Ναύαρχος των Σπε-
τζών (Γ. Ανδρούτσος με το βρίκι Παγκρατίων), ο Αντιναύαρχος
(Ιω. Αναστ. Κυριακού με το βρίκι Αχιλλεύς), ο Αντιναύαρχός
μας με άλλους τινάς, τους κανονοβολίζουσι. Τότε είδομεν όλα τα
εχθρικά θέσαντα φανάρια επάνω εις τα κατάρτια από τρία το καθ’
έν και φεύγουσι δίδοντες τα γεμάτα κατά την Μυτιλήνην»331.
Στον Ιμπραήμ και το ναύαρχό του Τζιμπραλτάρ δόθηκε μια καλή ευ-
καιρία να συγκρουστούν μετωπικά με τον ελληνικό στόλο στη βόρεια είσοδο
___________________
του στενού της Χίου, αλλά την αγνόησαν. Μόλις εντόπισαν (περί την 16.00),
μέσα στο στενό, τα πλέοντα προς βορρά ελληνικά πλοία, ανέστρεψαν και
κατευθύνθηκαν προς τη Λέσβο. Μάλλον θα ήθελαν να αποφύγουν τις επιθέ-
σεις των πυρπολικών κατά τη νύκτα και μάλιστα σε περιορισμένο χώρο. Ί-
σως, πάλι, η φυγή του αιγυπτιακού στόλου προς τη Λέσβο να μην ήταν μια
σχεδιασμένη κίνηση, αλλά να προκλήθηκε όταν «τινά των εχθρικών ορτζά-
ρισαν κατά την Μυτιλήνην ομού με μίαν φεργάταν», οπότε ο Ιμπραήμ ανα-
γκάστηκε να δώσει το γενικό σήμα αναστροφής.
Τα ελληνικά πλοία, με ελαφρό Ν-ΝΑ άνεμο, ακολούθησαν επί τριώρο
τον εχθρικό στόλο, προσπαθώντας να απομονώσουν κάποια εχθρικά πλοία,
ώστε να διευκολύνουν τις επιθέσεις των πυρπολικών. Ο Γ. Σαχτούρης γρά-
φει:
«Αι φεργάται μάς έριπτον από την πρύμνην με σφαίρας με μα-
κάσια και με σφαίρες διπλαίς αλυσσοδεμέναις. Ημείς τρέχοντες ο-
λοένα κατόπιν τους κανονοβολούμεν καθόσον δυνάμεθα έχοντες ε-
μπρός τα πυρπολικά»332.
Περί την 23.30 εκδηλώθηκε διαδοχική επίθεση δύο πυρπολικών ενα-
ντίον τυνησιακού βρικίου (13 πυροβόλων). Ο Γ. Σαχτούρης την περιγράφει:
«δύο εξ αυτών (των πυρπολικών) επλησίασαν ένα βρίκι μεγά-
λο και το έβαλαν εν τω μέσω εις τρόπον ώστε οι εχθροί άρχισαν να
τραβούν τουφέκια κατά του πυρπολικού του κπ. Θεοδωράκη Θεοφά-
νη (Βώκου), όστις φθάσας επέπεσε κατ’ αυτού, έβαλεν φωτιάν, το
πυρπολικόν άναψεν αλλ’ απέτυχεν, τότε ο Καλογιάννης επιπεσών εξ
αριστερών με το πυρπολικόν του το επέθεσεν εις το αυτό βρίκι και το
επερίπλεξεν, δεν απέρασεν έν 1/4 και το βρίκι άναψε όλον, το πυρ
διαδοθέν εις την παρουτοθήκην ύστερον από ικανόν κρότον εσκόρ-
πησεν. Εν τοσούτω άλλο πυρπολικόν του Φιλιπάγγου βλέπομεν να
ανάψη χωρίς αιτίαν και χωρίς κανένα λόγον, μ’ όλον ότι ήτο το καλ-
λιώτερον πυρπολικόν, επροφασίσθη δε ότι είχεν ειδή δύω βάρκαις να
ωρμήσουν κατ’ αυτού εκ των εχθρών»333.
Η εντυπωσιακή ανατίναξη του βρικίου καταθορύβησε τον Ιμπραήμ και
τον Τζιμπραλτάρ. Όπως γράφει ο Αν. Μιαούλης στην Έκθεσή του:
___________________
333. Ό.π., σ. 71.
Åñåóüò
ÌõôéëÞíç
í.ËÅÓÂÏÓ
ÐëùìÜñé
Ô
Ô1
Öùêáßá
í.ØÁÑÁ
ÊáñÜìðïõñíá
ÊÏËÐÏÓ
Å í.ÏÉÍÏÕÓÅÓ ÓÌÕÑÍÇÓ
Âïëéóüò Å4
í.×ÉÏÓ
Å3
×ßïò
Å1
Å2
Ø Êáñëüâáóé
í.ÓÁÌÏÓ
í.ÉÊÁÑÉÁ
í.ÖÏÕÑÍÏÉ
ÊéíÞóåéò åëëçíéêïý óôüëïõ ãéá åíôïðéóìü ôïõ ôïõñêï-áéãõðôéáêïý.

Ôçí 23ç êáé Ýùò 18.00 ôçò 24çò Óåðôåìâñßïõ 1824
ÕÐÏÌÍÇÌÁ
Å = Ôï ðñùß ôçò 23çò Óåðôåìâñßïõ 1824, ï Ìéáïýëçò ìå ôïí õäñáßéêï óôïëßóêï áðïðëÝåé
áðü ôçí Âïëéóóü êáé åíþíåôáé ìå ôá óðåôóéþôéêá êáé ôá øáñéáíÜ ðëïßá êïíôÜ óôá
ØáñÜ. Ï åíùìÝíïò åëëçíéêüò óôüëïò ðëÝåé ðñïò íüôï ãéá íá åíôïðßóåé ôïí å÷èñü.
Å1= Ï åëëçíéêüò óôüëïò ìåôáîý 14.00 êáé 16.00 ðñïóåããßæåé ôç íüôéá åßóïäï ôïõ óôåíïý
ôçò ×ßïõ.
Å2= Ï åëëçíéêüò óôüëïò äåí åíôïðßæåé ôïí å÷èñü êáé ðëÝåé ðñïò ôéò âïñåéïäõôéêÝò áêôÝò
ôçò ÓÜìïõ, üðïõ ðáñáìÝíåé üëç ôç íýêôá 23-24 Óåðôåìâñßïõ.
Ðåñß ôçí 11.00 ôçò 24çò Óåðôåìâñßïõ, ï øáñéáíüò óôïëßóêïò (Ø) áðï÷ùñåß êáé êáôåõ-
èýíåôáé ðñïò ôç Óýñá. Ôçí ßäéá þñá ï õäñáéï-óðåôóéþôéêïò óôüëïò, õðü ôïõò
Ìéáïýëç-Áíäñïýôóï, ðáßñíåé âïñåéïäõôéêÞ ðïñåßá ðñïò ôï óôåíü ôçò ×ßïõ.
Ô = Ï ôïõñêï-áéãõðôéáêüò óôüëïò ðëÝåé áðü ôç ËÝóâï ðñïò ôï óôåíü ôçò ×ßïõ.
Å3= Ðåñß ôç 16.00 ôçò 24çò Óåðôåìâñßïõ, ï õäñáéï-óðåôóéþôéêïò óôüëïò ðáñáðëÝåé ôï
öñïýñéï ôçò ×ßïõ êáé óå ëßãï åíôïðßæåé ôïí å÷èñéêü íá ðëçóéÜæåé ôç âüñåéá åßóïäï ôïõ
óôåíïý ôçò ×ßïõ.
Ô1 = Ðåñß ôç 18.00 ôçò 24çò Óåðôåìâñßïõ, ï óôüëïò ôïõ ÉìðñáÞì áíáóôñÝöåé êáé êáôåõ-
èýíåôáé ðñïò ôç ËÝóâï.
Å4= Ï åëëçíéêüò óôüëïò áñ÷ßæåé ôçí ðáñáêïëïýèçóç ôïõ å÷èñéêïý.
«Τότε οι εχθροί εδόθησαν εις φυγήν αχαλίνωτον προς το μέ-

ρος του Σιγρίου […]. Ημείς εξηκολουθούμεν καταδιώκοντες αυτούς
[…]. Εις τας εννέα ήμισυ (03.30) προφθάσας ο Ψαριανός πυρπολη-
της Κωνσταντής (Νικόδημος) μίαν κορβέταν από τας μεγαλητέρας
(αιγυπτιακή ή τυνησιακή των 20 πυροβόλων) εκόλλησε το πυρπολι-
κόν του εις την πρύμνην της εις τρόπον ότι μεταξύ δύο ή τριών λε-
πτών […] διεσκόρπισε διόλου την κορβέταν»334.
Την επίθεση κατά της κορβέτας, περιγράφει και ο Κ. Νικόδημος που
την πραγματοποίησε:
«Ο εχθρικός στόλος καταβιβάσας τα φανάρια, επροσπάθει να
απομακρυνθή. Εν τοσούτω ο άνεμος εκόπασε και μετ’ ολίγον έπνευ-
σεν πάλιν ο αυτός (Ν-ΝΑ). Τότε έτερος πυρπολιστής, ψαριανός, ο
Κωνσταντίνος Νικόδημος κολλήσας το πυρπολικόν του εις κορβέταν
διέδωσε το πυρ εις την πυριταποθήκην και ανερρίφθη αύτανδρος ο-
μού με το πυρπολικόν, δεν εφάνη δε ουδέν άλλον ίχνος των δύω τού-
των ηνωμένων πλοίων ειμή μόνον το κάτω μέρος του σκάφους του
πυρπολικού καιόμενον. Εις το ανέλπιστον τούτο συμβάν, οι πυρπολι-
σταί μόλις είχον κόψει τα σχοινία της λέμβου διά να απομακρυνθώ-
σιν· ο πάταγος της εκπυρσοκροτήσεως ύψωσε τα κύματα, και τα εκ-
σφενδονισθέντα τεμάχια επανέπιπτον επί της θαλάσσης και επί της
λέμβου, αλλ’ οι πυρπολισταί διεσώθησαν εις το πλοίον του εκ Σπε-
τσών Γκίκα Τσούπα (βρίκι Κόντε Μπένιξ)»335.
Λίγο νωρίτερα, ένα άλλο πυρπολικό κινδύνευσε να κυριευτεί από τους
εχθρούς. Ο Κ. Νικόδημος περιγράφει κι αυτό το συμβάν:
«Διαρκούσης της ναυμαχίας, λέμβος οθωμανική επέπεσε την
νύκτα επί σπετσιωτικού πυρπολικού διοικουμένου από τον Δημ. Α.
___________________
334. Ο Αν. Μιαούλης σημειώνει ότι το πυρπολικό του Φιλιπάγκου «εκάη επί μα-
ταίω» και για την επίθεση των δύο πυρπολικών ότι
«Ο Δ. Καλογιάννης ενέπρησε μεν το ρηθέν εχθρικόν βρίκιον, αλλ’ έ-
πρεπε να περιμένει τον Θ. Θ. Βώκον να δώση πρώτος φωτιάν και αν ούτος
αποτύγχανε […] να δώση φωτιάν εις το ιδικόν του, επειδή όμως δεν επρόσμε-
νεν, εκάησαν και τα δύο»
(Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ. 479-480).
Ωστόσο, στην Έκθεσή του προς τους Υδραίους προκρίτους (26 Σεπτεμβρίου
1824) επισημαίνει:
«Διά να καούν φρεγάται και κορβέται είναι χρεία να υπάγωσι κατ’ αυτων δύο πυρ-
πολικά, το έν σοτοβέντο (υπηνέμως), το δε από σοβράνο (προσηνέμως), (Αρχείο Ύδρας,
τομ. 10, σ. 475).
Γουδήν, και οι εχθροί εισήλθον εις το κατάστρωμα αυτού, αλλ’ οι

πυρπολισταί αντέστησαν μαχόμενοι γενναίως. Αι κραυγαί της πάλης
ηκούοντο μακρόθεν, και ο εκ Σπετσών Αναγνώστης Κυριακού (βρίκι
Τηλέμαχος), όστις συνώδευε το πυρπολικόν, ακούσας αυτάς, έπεμψε
την λέμβον του προς βοήθειαν των πυρπολιστών και έσωσε το πυρ-
πολικόν· συνέλαβον δε αιχμαλώτους δώδεκα οθωμανούς και ένα
μπίμπασην (χιλίαρχο)»336.
Όταν ξημέρωσε η 25η Σεπτεμβρίου, οι αντίπαλοι στόλοι βρίσκονταν
μερικά μίλια νοτίως των ακτών της Λέσβου (μεταξύ του κόλπου της Καλλο-
νής και της Ερεσσού). Ο Ιμπραήμ και ο Τζιμπραλτάρ αποφάσισαν τότε να
αναστρέψουν και να συγκρουστούν μετωπικά με τον ελληνικό στόλο, που
τόσο επίμονα τους ακολουθούσε και πυρπολούσε τα πλοία τους. Ο Γ. Αν-
δρούτσος περιγράφει και σχολιάζει την τελευταία φάση της σύγκρουσης:
«επιλάμψαντος του ηλίου αντιπαρετάχθημεν εκατέρωθεν, και
ναυμαχούντες ικανήν ώραν, διηυθύναμεν έν εκ των δύο εναπομεινά-
ντων πυρπολικών πλοίων, το Υδραίϊκον (του Αν. Ρομπότση), εις μί-
αν φρεγάταν αης τάξεως, εις την οποίαν επιπεσόν επέτυχε μεν, διότι
της έκαυσε το μπούμι, την μαΐστραν και μέρος της πρύμνης, πλην όχι
καθώς έπρεπε· την επρόλαβον με τας αντλίας, ήτοι με τας τρούμπας,
οι μείναντες εις αυτήν ναύται (διότι οι πλειότεροι κατεπνίγησαν διά
τον φόβον των εις θάλασσαν) και την απέσβυσαν, αποσπάσαντες απ’
αυτής και το πυρπολικόν, και ούτω κατεκάη εις τον αέρα· μ’ όλον
τούτο πληγωθείσα δεν αναλαμβάνει· διότι η πληγή της είναι καίρια,
κατακαείσης της πρύμνης της ικανά· μένει δε να την επισωρεύσουν
εις τα παράλια που της Μυτιλήνης […].
Ο άνεμος τότε ηύξησε πολλά και ημείς ήτο ανάγκη να τραβι-
χθώμεν παύοντες της ναυμαχίας, διά να κερδήσωμεν την κατά του
εχθρού σημαντικήν ημών νίκην· διότι αν στεκώμεθα τα πυροβόλα
μας πλέον, καθώς και το εναπολειφθέν έν ημέτερον πλοίον (μικρό
σπετσιώτικο πυρπολικό) δεν ενήργουν τίποτε διά τον σφοδρόν άνε-
μον. Ετραβίχθημεν, ωσαύτως και ο εχθρός, αφ’ ου εις ολίγον διά-
στημα μας ηκολούθησε»337.
Παρόμοια είναι και η περιγραφή του Αν. Μιαούλη:
___________________
336. Ό.π., σ. 67.
26 Σεπτεμβρίου 1824 (στο ΑΝΑΡΓ. Χ’’ΑΝΑΡΓΥΡΟΥ, Τα Σπετσιωτικά, τομ. 2, σ. 265).
Â í.ËÅÓÂÏÓ
Ä Á ÊÏËÐÏÓ
ÊÁËËÏÍÇÓ
Í
Åñåóüò
ÌõôéëÞíç
Ô1
Ð5
ÐëùìÜñé
Å1
Ð4
Ð3
Ð2
Ð1
Ô
ÊáñáìðïõñíÜ
í.ÏÉÍÏÕÓÅÓ
ÊáñäÜìõëá
Å
í.×ÉÏÓ
×ßïò
Ç óýãêñïõóç ôùí áíôéðÜëùí óôüëùí ìåôáîý ×ßïõ-ËÝóâïõ

24-25 Óåðôåìâñßïõ 1824
ÕÐÏÌÍÇÌÁ
Ô = Ï ôïõñêï-áéãõðôéáêüò óôüëïò, õðü ôïí ÉìðñáÞì, ðñïçãåßôáé ìåñéêÜ ìßëéá ôïõ
åëëçíéêïý.
Å = Ï õäñáéï-óðåôóéþôéêïò óôüëïò, õðü ôïõò Ìéáïýëç êáé Áíäñïýôóï, áêïëïõèåß ôïí
å÷èñéêü êáé ðåñß ôçí 20.00 ôçò 24çò Óåðôåìâñßïõ ôïí ðëçóéÜæåé óå áðüóôáóç âïëÞò.
Ð1= Ðåñß ôçí 23.30, äýï õäñáßéêá ðõñðïëéêÜ (È. Âþêïõ êáé Ä. ÊáëïãéÜííç) åðéôßèåíôáé óå
ôõíçóéáêü âñßêé êáé ôï áíáôéíÜæïõí.
Ð2= Ôï õäñáßéêï ðõñðïëéêü ôïõ Áíäñ. ÖéëéðÜãêïõ áõôïêáôáóôñÝöåôáé.
Ð3= Åðßèåóç å÷èñéêÞò áêÜôïõ êáôÜ óðåôóéþôéêïõ ðõñðïëéêïý (Äçì. Á. ÃïõäÞ) áðï-
êñïýåôáé ìå ôçí ðáñÝìâáóç ôïõ óðåôóéþôéêïõ âñéêßïõ ÔéìïëÝùí (Áíáãí. Êõñéáêïý).
Ð4= Ôçí 03.30 ôçò 25çò Óåðôåìâñßïõ øáñéáíü ðõñðïëéêü (Ê. Íéêüäçìïõ) åðéôßèåôáé óå
áéãõðôéáêÞ Þ ôõíçóéáêÞ(;) êïñâÝôá (20 ðõñïâüëùí) êáé ôçí áíáôéíÜæåé.
Ð5= Ôçí 05.30 ôçò 25çò Óåðôåìâñßïõ, ôï õäñáßéêï ðõñðïëéêü ôïõ Áíáóô. Ñïìðüôóç
åðéôßèåôáé êáé ðñïêáëåß æçìéÝò óå å÷èñéêÞ êïñâÝôá.
Å1= Ï õäñáéï-óðåôóéþôéêïò óôüëïò äéáêüðôåé ôçí åìðëïêÞ ìå ôïí å÷èñü êáé áðï÷ùñåß
ðñïò íüôï.
Ô1 = Ï ôïõñêï-áéãõðôéáêüò óôüëïò óõíå÷ßæåé ôïí ðëïõ ðñïò ôç ËÝóâï.
«οι δ’ εχθροί εξηκολούθουν να φεύγωσι ακρατήτως και το

πρωί εις τας25 (Σεπτ.) ευρέθημεν σοβράνο της Καλλονής πλησιέστε-
ρα με αυτούς, κτυπώντες και βολίζοντες εισέτι φεύγοντας.
Περί την ανατολήν ηλίου ο πυρπολιστής μας Α. Ρομπότσης
πλησιάσας εις μίαν άλλην κορβέταν εκόλλησε τόσον επιτηδείως το
πυρπολικόν του εις την πρύμνην της· αλλ’ ορτζάρασα επήρε το πυρ-
πολικόν υποκάτω της και απομακρυνθείσα απ’ αυτού έσβυσε δι’ α-
ντλιών τα καιόμενα μέρη της, και ούτω κακή τύχη απέφυγε τον ε-
μπρησμόν»338.
Μετά από περίπου 12 ώρες εμπλοκής, οι αντίπαλοι στόλοι απομα-
κρύνθηκαν προς αντίθετες κατευθύνσεις.
Ο Ιμπραήμ επέλεξε να επιστρέψει στη Μυτιλήνη για να αναπαύσει με-
ρικές ημέρες τα πληρώματά του, προτού να πλεύσει και πάλι προς τα ορμη-
τήρια της Κω και της Αλικαρνασσού. Ο δε Αν. Μιαούλης αποφάσισε να κα-
ταπλεύσει στη Σάμο και από εκεί να επιτηρεί την περιοχή περιμένοντας τη
διέλευση του εχθρικού στόλου προς νότο.
Ο υδραιο-σπετσιώτικος στόλος, λόγω των ισχυρών μεταβαλλόμενων
νότιων ανέμων υποχρεώθηκε σε συνεχείς αλλαγές πορείας (βόλτες) και τη
νύκτα της 26/27 Σεπτεμβρίου βρισκόταν μεταξύ της Σκύρου και της Χίου.
Τότε ο ναύαρχος Γ. Ανδρούτσος αποχωρίστηκε με το σπετσιώτικο στολίσκο
και πήρε πορεία προς τον Κάβο-Ντόρο για να επιστρέψει στο νησί του. Ο Γ.
Ανδρούτσος γράφει ότι αποφάσισε να αποχωρήσει από την περιοχή των επι-
χειρήσεων, επειδή οι καπετάνιοι των πλοίων του «μη έχοντες πυρπολικά
πλοία […] ζητούν διά τούτο ν’ αναχωρήσωσιν· και περιπλέον, διότι η προθε-
σμία και του δευτέρου μηνός παρήλθεν, και δεν βλέπουν αυτόθεν να γίνη καμ-
μία οικονομία περί των μισθών των συντρόφων των»339.
Τον Γ. Ανδρούτσο ακολούθησε και το ψαριανό πυρπολικό του Γ.
Βρατσάνου που είχε παραμείνει μέχρι τότε στην περιοχή. Έτσι, ο Αν. Μια-
ούλης βρέθηκε στο Βαθύ της Σάμου στις 29 Σεπτεμβρίου 1824 μόνο με τον
υδραίϊκο στόλο και ένα μικρό πυρπολικό (την Λεύκα, με καπ. τον Ιω. Στύ-
πα).
___________________
338. Αναφορά Αντ. Α. Μιαούλη προς προκρίτους της Ύδρας (26 Σεπτεμβρίου
1824), στο Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ. 475-476.
26 Σεπτεμβρίου 1824 (στο ΑΝΑΡΓ. Χ’’ΑΝΑΡΓΥΡΟΥ, Τα Σπετσιωτικά, τομ. 2, σ. 265).
Τα σπετσιώτικα και τα ψαριανά πλοία θα εμφανίζονταν πάλι στην πε-

ριοχή στο τέλος του επόμενου μήνα.
***
Οι απώλειες του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου κατά τη σύγκρουση της
24-25 Σεπτεμβρίου 1824 ήταν τα δύο πολεμικά πλοία και τουλάχιστον τρια-
κόσιοι άνδρες που χάθηκαν κατά την ανατίναξη ή πνίγηκαν πέφτοντας στη
θάλασσα. Εκτός αυτών, ο γραμματικός του Αν. Μιαούλη, αναφέρει ότι:
«τέσσερα βρίκια και μία κορβέττα, προσπαίσαντα εις την ξη-
ράν επί των παραλίων της Καλλωνής, εγκαταλείφθησαν από τους ε-
χθρούς και έγειναν συντρίμματα των σκοπέλων, τα δε πληρώματα,
εκπηδήσαντα, κατέφυγαν εις τα ενδότερα της Λέσβου, μολονότι ο Ι-
μπραήμ πασάς δεν έπαυεν από του να τους δίδη διαταγάς και σημεία
διάφορα με απειλάς θηριωδεστάτας»340.
Αλλά και ο Κ. Νικόδημος επισημαίνει ότι:
«Εις τα παράλια της Μυτιλήνης εθεάθησαν πολλαί κορβέται
και βρίκια ναυαγήσασαι από τα πληρώματά των καταληφθέντα υπό
νυκτερινού φόβου»341.
Ο Durand-Viel παρουσιάζει μια διαφορετική άποψη για τις οθωμανι-
κές απώλειες. Ισχυρίζεται ότι μία τυνησιακή πολάκα (κορβέτα) απέφυγε με
ελιγμούς την επίθεση (του Κ. Νικόδημου), αλλά κυκλώθηκε από τα ελληνι-
κά πλοία και ο κυβερνήτης της προτίμησε να την ανατινάξει για να μην αιχ-
μαλωτισθεί. Επίσης γράφει ότι ένα άλλο πλοίο (αιγυπτιακό ή τυνησιακό βρί-
κι), καταδιωκόμενο από δύο πυρπολικά (Δημ. Α. Βώκου και Δημ. Καλο-
γιάννη) εξώκειλε στην ασιατική ακτή και πυρπολήθηκε από το πλήρωμά
του342.
Στην ελληνική πλευρά δεν υπήρξαν ανθρώπινες απώλειες, αλλά η α-
νάλωση τεσσάρων υδραίϊκων πυρπολικών και ενός ψαριανού, δημιούργησε
σοβαρό πρόβλημα στον Αν. Μιαούλη. Μετά από τις εκκλήσεις του Αν. Μια-
ούλη και των καπετάνιων του για την αποστολή πυρπολικών και εφοδίων, οι
Υδραίοι πρόκριτοι απευθύνθηκαν στην κυβέρνηση ζητώντας επειγόντως
___________________
342. DURAND-VIEL, Les campagnes navales de Mohammed Aly et d’Ibrahim, τόμ.
1, σ. 272. Αν και ο Durand-Viel, γενικά περιγράφει και σχολιάζει τα γεγονότα αντικειμε-
νικά, τα στοιχεία στα οποία, κυρίως, βασίστηκε του δόθηκαν από τους Αιγυπτίους.
χρήματα343. Η διαδικασία, όμως, της αγοράς τριών σκαφών και της μετατρο-
πής τους σε πυρπολικά, καθώς και η επισκευή του μικρού πυρπολικού Λεύκα
(Ιω. Στύπα), που είχε μεγάλη εισροή θαλασσινού νερού, άφησε για αρκετές
ημέρες τον Υδραίο ναύαρχο χωρίς κανένα πυρπολικό. Το πρώτο πυρπολικό
με καπ. τον Ιω. Ματρώζο, έφτασε στη Σάμο την 7η Οκτωβρίου, αλλά, μαζί
με τη Λεύκα, στάλθηκαν και τα δύο στο Βαθύ για επισκευή, επειδή έκαναν
νερά.
Την 9η Οκτωβρίου, αν και ο στόλος του Ιμπραήμ εντοπίστηκε να πλέει
από τη Χίο προς τις δυτικές ακτές της Σάμου, ο Υδραίος ναύαρχος παρέμει-
νε στο Μαραθόκαμπο. Όπως έγραψε στους Υδραίους προκρίτους:
«Χθες εσπέρας (9 Οκτ.) η σκοπιά της Σάμου μας ειδοποίησεν,
ότι τα εχθρικά εξέβησαν του πορθμού της Χίου και διευθύνοντο προς
τα εδώ· εις τας δύο ήμισυ ώρας ο εχθρός διέβη μεταξύ Φούρνων και
Σάμου και συμπεραίνομεν ότι διευθύνεται διά την Κων· πυρπολικόν
δεν είναι παρά το του Ιω. Ματρώζου και αυτό διορθώνεται εις Βαθύ·
ώστ’ υποχρεώθημεν να τον βλέπωμεν μακρόθεν διαβαίνοντα, ως α-
σύμφορον το να τον κτυπήσωμεν άνευ πυρπολικών. Ιδού οποίον το
εκ της βραδείας αποστολής των κακώς εφωδιασμένων και από τα
νερά βυθιζομένων πυρπολικών αποτέλεσμα»344.
Στις επόμενες δέκα ημέρες θα ενισχύσουν το στόλο τέσσερα πυρπολι-
κά345. Αλλά και στα τριάντα υδραίϊκα πολεμικά πλοία υπό τον Αν. Μιαού-
λη346, θα προστεθούν σταδιακά 22 σπετσιώτικα υπό τον Γ. Ανδρούτσο347 και
6-7 ψαριανά υπό τον Ν. Αποστόλη348.
___________________
343. Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ. 474, 481-482, 484-485, 494, τομ. 16, σ. 148.
345. Έως τα μέσα Νοεμβρίου 1824, θα δράσουν με τον τρινήσιο στόλο συνολικά
έξι πυρπολικά, με καπ. τους Υδραίους Ιω. Στύπα, Ιω. Ματρώζο, Αναστ. Ρομπότση, Θε-
οδ. Θ. Βώκο, τον Ψαριανό Κων. Κανάρη και τον Σπετσιώτη Δημ. Α. Γουδή.
346. Ήταν τα Άρης (Ανδρ. Μιαούλης), Αθηνά (Γ. Σαχτούρης), Επαμεινώνδας
(Αντ. Γ. Κριεζής), Μιλτιάδης (Γ. Σαχίνης), Νέρων (Ιω. Ζάκας), Κέχρωψ (Σάββας Ανδρέ-
ου), Κίμων (Ιω. Α. Μπατσαξής-Μπίκος), Ηρακλής (Λαζ. Παπαμανώλης), Θεμιστοκλής
(Σταμ. Φώκας), Επαμεινώνδας (Ιω. Γκέλης), Αθηνά (Ιω. Παντ. Μακρυμούρας-Γκίκας),
Αθηνά (Γ. Νέγκας), Αχιλλεύς (Χριστ. Δημ. Χριστοφίλου), Λεωνίδας (Δημ. Κιοσές), Τηλέ-
μαχος (Σταμ. Δοκός), Θεμιστοκλής (Δημ. Σαχτούρης), Θεμιστοκλής (Αλεξ. Ραφαήλ, επέ-
βαινε και ο Εμμ. Τομπάζης), Αχιλλεύς (Κων. Μπελεμπίνης), Τιμολέων (Παντ. Αιγινήτης),
Διομήδης (Κοσμάς Αθρινός), Νηρεύς (Αθαν. Κριεζής), Άρης (Αναστ. Τσαμαδός), Τερψι-
χόρη (Ελευθ. Ραφαήλ), Αίολος (Θεοδ. Γκιώνης), Μιλτιάδης (Λαζ. Λαλεχός), Αγαμέμνων
Τη 12η Οκτωβρίου, ο Αν. Μιαούλης αποφασίζει να κινηθεί προς νότο

με τον υδραίϊκο στόλο, για να αποκτήσει επαφή με τον εχθρό και εκτιμήσει
τις προθέσεις του. Όταν περί τη 18.00 πλησίασε τις βόρειες ακτές της Κω,
διαπίστωσε ότι ομάδα 15 εχθρικών πλοίων, μεταξύ των οποίων αρκετές φρε-
γάτες, περιπολούσε στο στενό Καλύμνου - ακτών Μ. Ασίας για να καλύπτει
τα αγκυροβολημένα στην Αλικαρνασσό μεταγωγικά. Η γολέτα Τερψιχόρη,
σταλμένη από τον Αν. Μιαούλη στη Λέρο, επέστρεψε με την πληροφορία
ότι τα αιγυπτιακά στρατεύματα άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία.
Τις επόμενες δύο εβδομάδες τα υδραίϊκα πλοία παρέμειναν σε αγκυ-
ροβόλια της περιοχής (Γέροντα, Λειψώ, Αρκοί, Λέρο), όπου σταδιακά έφτα-
ναν τα πυρπολικά, καθώς και αρκετά πλοία των Σπετσών και των Ψαρών.
Παράλληλα, ο Αν. Μιαούλης με βαρδακόστες παρακολουθούσε τον εχθρό.
Επίσης, από δώδεκα αυτομολήσαντες Κάσιους, που έφτασαν με βάρκα στη
Λέρο στις 22 Οκτωβρίου και από το (κεφαλλονίτικο) πλήρωμα ενός μικρού
___________________
(Λαζ. Παναγιώτας), Βατερλώ (Πέτρος Αναγν. Ζώτος), Θρασύβουλος (Σταμ. Ράπτης), Κί-
μων (Δήμας Κριεμάδης), Μέντωρ (Κων. Μεθενίτης). Το τελευταίο αναχώρησε την 21η
Οκτωβρίου 1824 για την Ύδρα και δεν εξακριβώθηκε αν και πότε επέστρεψε στο στόλο.
Αναφέρονται, επίσης, το βρίκι Αλέξανδρος Α΄ (Νικ. Τζιτζεκλής), και η γολέτα Επαμει-
νώνδας (Ελευθ. Λαζαρίμος) που εκτελούσαν μεταφορές ταχυδρομείου, εφοδίων και χρη-
μάτων για τη μισθοδοσία των υδραίϊκων πληρωμάτων. Στον «Κατάλογο των θεωρημένων
λογαριασμών» της Ύδρας (Αρχείο Ύδρας, τομ. 15, σ. 192) αναγράφεται ότι μετείχαν 39
πολεμικά πλοία, αλλά στα Ημερολόγια ο αναφερόμενος συνολικός αριθμός των υδραίϊ-
κων πλοίων, σε καμιά περίπτωση, δεν υπερβαίνει τα 30.
347. Ήταν τα Παγκρατίων (Γεωρ. Ανδρούτσος), Αχιλλεύς (Αναργ. Λεμπέσης),
Ηρακλής (Αναργ. Α. Χ’’Αναργύρου), Περικλής (Νικ. Ράπτης), Διομήδης (Αντ. Μπά-
μπας), Αγαμέμνων (Νικ. Γ. Κούτσης), Κόντε Μπένιξ (Γκίκας Τσούπας), Επαμεινώνδας
(Νικ. Χ’’Ιω. Μέξης), Αχιλλεύς (Ιω. Α. Κυριακού), Επαμεινώνδας (Γεωρ. Κοκοράκης),
Σόλων (Νικ. Μυλωνάς), Ξενοφών (Ιω. Π. Παντελής), Αχιλλεύς (Θεοδ. Δ. Ορλώφ), Ιερά
Συμμαχία (Κοσμάς Λάμπρου), Αχιλλεύς (Ηλίας Θερμησιώτης), Λεωνίδας (Δημ. Ν. Λά-
μπρου), Θεμιστοκλής (Ιω. Γ. Κούτσης), Τιμολέων (Αναγν. Γ. Κυριακού), Διομήδης (Αρ-
γυρ. Στεμιτσιώτης), Αχιλλεύς (Ιω. Γ. Μαθιός), Λυκούργος (Θεοδ. Σάντου), Ίππος Θαλάσ-
σης (Θεοδ. Δρίτσας).
348. Από τα Ημερολόγια φαίνεται να πήραν μέρος έξι ψαριανά πολεμικά πλοία.
Αν συνεκτιμηθεί η μετατροπή μερικών ψαριανών πλοίων σε πυρπολικά (στο τέλος του
1824) και η διάρκεια (σε μήνες) συμμετοχής των εναπομεινάντων στις εκστρατείες (βλ.
Αρχείο Ύδρας, τομ. 15, σ. 164), πρέπει να μετέσχον τα Λεωνίδας (Νικ. Αποστόλης), Ε-
παμεινώνδας (Ανδρ. Κουτσούκος), Ηρακλής (Ανδρ. Γιαννίτσης), Αλέξανδρος (Νικ. Χ’’
Αλεξανδρής), Ξενοφών (Νικ. Καρακωνσταντής), Λεωνίδας (Νικ. Αργύρης).
Ιονικού σκάφους που μετέφερε έγγραφα του Ιμπραήμ στην Κρήτη και συνε-
λήφθη στις 25 Οκτωβρίου, έμαθε ότι ο εχθρικός στόλος επρόκειτο να απο-
πλεύσει τις επόμενες 2-3 ημέρες349.
Την 27η Οκτωβρίου ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος του Ιμπραήμ απέ-
πλευσε και την επόμενη ημέρα βρισκόταν νοτίως της Νισύρου. Τα πλοία του
τρινήσιου στόλου απέπλευσαν από τη Λέρο, την Πάτμο και τη Λειψώ το
πρωί της 28ης Οκτωβρίου και με μεταβαλλόμενο άνεμο (από βόρειο σε ανα-
τολικό και αργότερα σε νότιο-νοτιοδυτικό) ακολουθούσαν τα ίχνη του ε-
χθρού για να τον προσβάλλουν την κατάλληλη στιγμή.
Το πρωί της επόμενης ημέρας, ο ελληνικός στόλος έπλεε σε χαλαρή
διάταξη και με νότια-νοτιοδυτική πορεία προσπαθούσε να πλησιάσει τα ε-
χθρικά πλοία που βρίσκονταν νοτιότερα και προπορεύονταν 12-15 μίλια.
Όπως γράφει ο Γ. Σαχτούρης:
«Οκτ. 28 Τρίτη […] Ημείς ομού με τα σπετζότικα και ολίγα
ψαριανά τραβούμεν κατά την Αστροπελιάν […].
Οκτ. 29 Τετράδη. Εξημερώθημεν ανοικτά από την Αστροπε-
λαίαν και έμπροσθεν από όλα τα πλοία μας. Είμεθα δε τότε όλα 52·
είδομεν μακρόθεν από το υψηλόν του καταρτίου έως 25 πλοία του
εχθρικού στόλου, έως το μεσημέρι εφάνησαν 160. Σχεδόν το εσπέρας
άκρα γαλήνη. Εκάμαμεν σημείον εις τα όπισθεν (πλοία) ότι φαίνεται
ο εχθρός»350.
Περί την 11.00 της 29ης Οκτωβρίου, ενώ ο ελληνικός στόλος βρισκό-
ταν κοντά στα βραχονήσια της Αστυπάλαιας, το υδραίϊκο βρίκι Αθηνά (Ιω.
Μακρυμούρας) προσέβαλλε τρικάταρτο ισπανικό μεταγωγικό πλοίο, απομα-
κρυσμένο από τον εχθρικό στόλο. Μετά από σύντομη αντίσταση το ισπανικό
πλοίο που μετέφερε 43 Αιγύπτιους στρατιώτες, 20 ιπποκόμους και 22 άλογα,
παραδόθηκε και στάλθηκε στην Ύδρα ως λεία πολέμου351.
___________________
349. Ημερολόγιο βεργαντίνου Αθηνά, σ. 75. ΑΝΑΣΤ. ΤΣΑΜΑΔΟΥ, Ημερολόγιο, σ.
113-114.
351. Ημερολόγιο ΑΝΑΣΤ. ΤΣΑΜΑΔΟΥ, σ. 114-115. Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ. 537.
Εκτός του αγήματος που έστειλε ο Ιω. Μακρυμούρας, έσπευσαν και βάρκες από το βρίκι
Αθηνά και το πυρπολικό του Θ. Θ. Βώκου, με άνδρες που συμμετείχαν στη λεηλασία του
ισπανικού πλοίου. Ωστόσο, όπως φημολογήθηκε, οι άνδρες του Ιω. Μακρυμούρα, φτά-
νοντας πρώτοι, άρπαξαν 1.000 τάλιρα που υπήρχαν στο ταμείο του.
Ο Γ. Σαχτούρης συνεχίζει την περιγραφή των συμβάντων στις επόμε-

νες δύο ημέρες:
«Οκτ. 30 Πέμπτη. Οι δύο εχθρικοί στόλοι φαίνονται ο ένας
από τον άλλον. Ο εχθρικός όστις σκεπάζει την θάλασσαν με τα πλοία
του, κρατεί καθ’ όλα τα σποράδην ερημονήσια κείμενα εκεί κοντά
κατά το μέρος του S, μακράν από ημάς 8 ά 10 μίλια χωρίς να δύνα-
ται να προχωρήση βήμα διά την άκραν γαλήνην. Τα ιδικά μας όμως
προχωρούν ολίγον τι.
Εις τας 8 της νυκτός (02.00) επλησιάσαμεν και ο πυροβολι-
σμός άρχισε. Δύω πυρπολικά μας διευθύνονται κατ’ αυτών. Οι ε-
χθροί έρριψαν υπέρ ταις 300 κανονιαίς όλαις με μακάσια, αλλά κα-
νένα δεν μας έβλαψεν. Ημείς μετά τινων πλοίων τους αντιβολίζομεν,
η άκρα όμως γαλήνη δεν μας αφίνει να πλησιάσωμεν, έπαυσε διά
τούτο ο πυροβολισμός και από τα δύο μέρη.
Οκτ. 31 Παρασκευή. Οι δύο εχθρικοί στόλοι στέκονται ένα
τράβιγμα κανονίου ο ένας του άλλου. Ο εχθρός έχει εμπρός όλα τα
φορτικά συντροφευμένα από 10 ά 15 φεργάταις από ολίγα εις ολίγα.
Ο δε Ιμβραΐμ πασάς με 14 ά 15 φεργάταις στέκει οπίσω από όλα πα-
ριστάνων ένα νέφος πεπυκνωμένον από το ερημονήσι Πλάκα έως
την Κρήτην γεμάτον από πανιά και κατάρτια. Ημείς δε επλησιάσαμεν
μόνον 42 με τα πυρπολικά, τα λοιπά έμειναν οπίσω, μην έχοντες ό-
ρεξιν να προχωρήσουν ίσως. Καθ’ όλην την νύκτα και το πρωί άκρα
γαλήνη. Όθεν και με ταις βάρκες (ρυμουλκούμενα) όλα τα πυρπολικά
μας επήγαν και επλησίασαν ταις φρεγάτες του εχθρού μέχρι βολής
κανονίου και έτι μάλλον. Περί τας 4 της ημέρας (10.00) εφύσησεν
ολίγος άνεμος εξ ανατολών εις τρόπον ώστε έκαμε τον εχθρόν να
θαρρυνθή ολίγον, άρχισαν διά τούτο αι φεργάται να έρχονται καθ’
ημών, μάλιστα διότι μ’ όλον ότι αυτοί ευρίσκοντο εις λεπτόν άνεμον,
ημείς όμως εις την θέσιν όπου ευρισκόμεθα δεν έφθανε διόλου εις τα
πανιά τους. Στρέφονται λοιπόν προς ημάς αι 8 φεργάται βάζοντες
εμπρός άλλη τρεις και άλλη έξ βάρκαις να την τραβούν διά να στρέ-
ψη προς ημάς και βάζοντας επάνω όλους τους Κοντρίλιους και
Κουρτελάτζαις (βοηθητικά πανιά). Ενόμιζαν ότι μετά ολίγας στιγμάς
ήθελον θριαμβεύση καθ’ ημών. Εφώναξαν διά τούτο το Ούρα (ζήτω)
και έλαμναν διά να πλησιάσουν προς ημάς. Αλλ’ ημείς απεμακρύν-
θημεν, ολίγον έως ότου ευγήκαμεν έξω βολής κανονίου και τότε εσο-
πράραμεν (αντηνέμωσαν τα πανιά). Ο λεπτός ανατολικός αήρ ήτο
προσωρινός και μετ’ ολίγον αύθις γαλήνη, διό και αι ελπίδες των
στραβοαράπιδων επήγαν αύθις εις μάτην. Τότε ο Ιμπραΐμ Πασσάς

θέσας υπέρ ταις 15 βάρκαις διά να κάμη να σταθή πλαγίως η φεργά-
τα του έρριψεν όλην την μπαταρίαν και από τας δύο πλευράς, τάχα
ότι μας διώκει. Αλλ’ η θάλασσα ήτις εδέχετο τα βόλια του πολλά ολί-
γον την έμελλεν από τον παιδαριώδη θυμόν του. Επικρατούσης ά-
κρας γαλήνης έως εις το εσπέρας εστεκόμεθα βλέποντες ο ένας τον
άλλον. Το δε εσπέρας άρχισεν ολίγος άνεμος μεσημβρινο-δυτικός
(νοτιοδυτικός) σχεδόν ανεπαίσθητος μ’ όλον τούτο τα πλοία όσον το
δυνατόν ορτζάρουν (στρέφουν την πλώρη πλησιέστερα προς τον
άνεμο, από την ίδια πλευρά τους) ολοένα καθ’ όλην την νύκτα, ενώ
τα εχθρικά τραβούν περλεβάντε ποδιστά (βρίσκονταν προς τα ανα-
τολικά, με πορεία προς τον άνεμο), δηλ. ο Ιμπραΐμ με 10 ά 12 φερ-
γάταις, τα δε λοιπά του στόλου να ορτζάρουν κατά την Κρήτην.
Προϊούσης της νυκτός ο άνεμος Λεμίτσι (Γαρμπής) αύξησεν, και η-
μείς ορτζάραμεν εις τόσον ώστε μόλις εβλέπομεν τον Ιμπραΐμ πασσά,
προσπαθούμεν δε ολοένα να πάρωμεν τα υπερδεξιά (προσήνεμη θέ-
ση) όλου του Κονβόγιου (νηοπομπής) του οποίου η άκρα εκτείνετο
από το ερημονήσι Πλάκα έως εις τα πλησίον της Κρήτης»352.
Η διάταξη των πλοίων του Ιμπραήμ δεν ήταν η καλύτερη για την προ-
στασία μιας νηοπομπής με περί τα 120 μεταγωγικά. Το κύριο σώμα των με-
ταγωγικών είχε ένα πολύ ακανόνιστο και μακρόστενο σχηματισμό και τα
πλευρά του καλύπτονταν μόνο από μερικά βρίκια. Η εμπροσθοφυλακή 12-15
φρεγατών και κορβετών προέπλεε του κύριου σώματος, ενώ η οπισθοφυλα-
κή, υπό τον Ιμπραήμ, με 14-15 φρεγάτες και κορβέτες/βρίκια, ακολουθούσε
σε απόσταση αρκετών μιλίων.
Τη νύκτα της 31ης Οκτωβρίου-1ης Νοεμβρίου, ο Αιγύπτιος πασάς κα-
τάλαβε ότι ο ελληνικός στόλος κέρδιζε την προσήνεμη θέση ως προς το κύ-
ριο σώμα των μεταγωγικών. Προσπάθησε, λοιπόν, με αλλαγές πορείας να
βρεθεί αυτός προσηνέμως των ελληνικών πλοίων προκειμένου να καλύψει
τη νηοπομπή. Η προσπάθεια, όμως, αυτή τον απομάκρυνε αρκετά προς ανα-
τολάς, κι έτσι έχασε τη δυνατότητα να παρέμβει άμεσα για να αποτρέψει τυ-
χόν επίθεση του ελληνικού στόλου κατά της νηοπομπής.
Όταν ξημέρωσε η 1η Νοεμβρίου ο νοτιοδυτικός άνεμος δυνάμωσε και
τα πλοία των αντιπάλων μπορούσαν να κινηθούν με μεγαλύτερη ταχύτητα
___________________
προς εκπλήρωση των σκοπών τους. Τα μεν ελληνικά να επιτεθούν και απο-
διοργανώσουν την αιγυπτιακή νηοπομπή, τα δε αιγυπτιακά πολεμικά της ε-
μπροσθοφυλακής και οπισθοφυλακής παρεμβαλλόμενα να την προστατέ-
ψουν.
Ο Αν. Μιαούλης περιγράφει την πρώτη φάση της σύγκρουσης που α-
κολούθησε:
«το πρωί της 1 Νοεμβρίου (οι εχθροί) έχοντες τον άνεμο δε-
ξιόν διευθύνοντο προς την Σούδαν με σκοπόν να έμβωσιν εις τον
κόλπον εκείνον· ημείς δε έχοντες το σορβάνο ητοιμάσθημεν εις μά-
χην διά να τους αποκρούσωμεν από τον σκοπόν. Περί τας 5 ήμισυ
ώρας (13.20) λαβόντες καιρόν δεξιόν εκινήσαμεν ομοθυμαδόν κατά
των εχθρών»353.
Η περιγραφή της πρώτης φάσης από τον Γ. Σαχτούρη είναι πιο γλαφυρή:
«Νοεμ. 1 Σάββατον. Δεν είχομεν ακόμη κρατήσει τα υπέρ άνε-
μον όλου του Κομβόγιου οπόταν εξημέρωσε και είδομεν τον Ιμβραΐμ
μόλις φαινόμενον με ταις φρεγάταις του κατά ανατολάς. Ο σκοπός
του βέβαια διά να πάρη την βόλτα και να μας κρατήση τα υπερδέξια.
Ο άνεμος γαρμπής μέτριος. Ημείς ορτζάρομεν ολοένα διά να λάβω-
μεν τα υπερδέξια εις την αριστεράν πτέρυγα του εχθρού. Περί τας 4
της ημέρας το επιτύχαμεν. Ο Ζάκας (Νέρων), ο Ναύαρχος Σπετζών
(Παγκρατίων), το ιδικόν μας πλοίον (Αθηνά), και το πυρπολικόν του
Θεοδωράκη (Βώκου) επροπορεύοντο. Τότε ο ογκώδης Αιγυπτιακός
εκείνος στόλος επόδησε και ετράπη εις φυγήν. Τα ελληνικά πλοία τον
διώκουν. Ήτον άξιον θεωρίας να βλέπη τινάς τότε υπέρ τα 200 πλοί-
α, φυγαδευμένα από τους Έλληνας, και μ’ όλον ότι αυτοί δεν ήτον
περισσότεροι από 45»354.
Περί τη 12.30 ο Αν. Μιαούλης, ο Γ. Σαχτούρης και ο Γ. Ανδρούτσος
με τα προπλέοντα ελληνικά πλοία και τα πυρπολικά του Θ. Βώκου και του
Αν. Ρομπότση κινούνται εναντίον της αιγυπτιακής εμπροσθοφυλακής. Ο
σκοπός του Αν. Μιαούλη ήταν προφανώς να διασκορπίσει τις εχθρικές φρε-
γάτες και κορβέτες, οπότε τα μεταγωγικά θα έμεναν απροστάτευτα.
___________________
353. Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ. 535 (έκθεση Α. Μιαούλη προς προκρίτους Ύδρας,
με ημερ. 10 Νοεμβρίου 1824).
Å í.ÊÙÓ
í.ÁÌÏÑÃÏÓ
í.ÁÓÔÕÐÁËÁÉÁ
í.ÍÉÓÕÑÏÓ
í.ÔÇËÏÓ
Ö2
Å1 Á
í.ÁÍÁÖÇ
Í
í.ÓÕÑÍÁ
Ö1
í.ÓÁÖÑÁÍÉ
Å2 Á1
Ø
Á2
í.×ÁÌÇËÇ
E3
Ö2
Á3
Â
Ö1 Í
Ä Á
Í
í.ÊÁÑÐÁÈÏÓ
ÊéíÞóåéò ôùí áíôéðÜëùí óôüëùí

28-31 Ïêôùâñßïõ 1824
ÕÐÏÌÍÇÌÁ
Á = Ï óôüëïò ôïõ ÉìðñáÞì áðïðëÝåé áðü ôçí Áëéêáñíáóóü ôçí 27ç Ïêôùâñßïõ 1824.
Ôçí åðüìåíç çìÝñá êéíåßôáé ìåôáîý Íéóýñïõ êáé ÔÞëïõ ìå íïôéïäõôéêÞ ðïñåßá êáé
äéÜôáîç:
Ö1 = åìðñïóèïöõëáêÞ (óõíïäåßá) 10-12 öñåãáôþí
Í = Êýñéï óþìá ôçò íçïðïìðÞò áðü ðåñßðïõ 120 ìåôáãùãéêÜ.
Ö2 = ÏðéóèïöõëáêÞ áðü 14-15 öñåãÜôåò, õðü ôïí ÉìðñáÞì, áêïëïõèåß óå
áðüóôáóç 8- 10 ìéëßùí.
= Ï åëëçíéêüò óôüëïò, ìå 52 ðëïßá êáé 6 ðõñðïëéêÜ, áðïðëÝåé ôï ðñùß ôçò 28çò
Ïêôùâñßïõ áðü ËÝñï, ÃÝñïíôá, Ëåéøïýò êáé Áñêéïýò.
Å
É = Éóðáíéêü ìåôáãùãéêü ìå Áéãýðôéïõò óôñáôéþôåò óõëëáìâÜíåôáé (11.00 ôçò 29çò
Ïêôùâñßïõ) áðü ôï õäñáßéêï âñßêé ÁèçíÜ (Éù. Ìáêñõìïýñáò).
Å1 & Á1= Ïé êáôÜ ðñïóÝããéóç èÝóåéò ôùí áíôéðÜëùí óôüëùí ôï ðñùß ôçò 29çò Ïêôùâñßïõ.
Å2 & Á2 = Ïé êáôÜ ðñïóÝããéóç èÝóåéò ôùí áíôéðÜëùí óôüëùí ôçí 30Þ Ïêôùâñßïõ,
áêéíçôïðïéçìÝíùí åîáéôßáò ôçò Üðíïéáò.
Ø = Ç áøéìá÷ßá ìåôáîý ôùí áíôéðÜëùí óôüëùí ôéò ðñùéíÝò þñåò ôçò 31çò Ïêôùâñßïõ.
Å3 & Á3=Ïé êáôÜ ðñïóÝããéóç èÝóåéò ôùí áíôéðÜëùí óôüëùí ôç íýêôá ôçò 31çò Ïêôùâñßïõ-
1çò Íïåìâñßïõ. Ôá åëëçíéêÜ ðëïßá (êõñßùò õäñáßéêá), õðü ôïí Ìéáïýëç, ðñï-
óðáèïýí ôç íýêôá íá âñåèïýí ðñïóÞíåìá ôçò íçïðïìðÞò. Ï ÉìðñáÞì, ìå ôçí
ïðéóèïöõëáêÞ (Ö2), ðñïóðáèåß íá êåñäßóåé ôçí ðñïóÞíåìç èÝóç, ìå áðïôÝëåóìá
íá áðïìáêñõíèåß ðñïò áíáôïëÜò êáé íá ÷Üóåé ôçí åðáöÞ ìå ôá Üëëá ôìÞìáôá ôçò
íçïðïìðÞò (Í êáé Ö1).
Τα μεταγωγικά της τουρκο-αιγυπτιακής νηοπομπής και τα συνοδά πο-

λεμικά στράφηκαν αμέσως προς τα νότια-νοτιοδυτικά, αλλά «τινές φεργάταις
έμενον οπίσω με τινα κορβέτα αγκαλά πάντοτε ποδισμένα»355.
Ο Αιγύπτιος διοικητής (μάλλον ήταν ο Τζιμπραλτάρ) φαίνεται ότι θέ-
λησε να εκτονώσει την ορμητική επίθεση των ελληνικών πλοίων, στρέφο-
ντας τη νηοπομπή προς τα παράλια της Κρήτης και αφήνοντας πίσω μερικές
από τις φρεγάτες και κορβέτες να εμπλακούν με τον εχθρό. Εξάλλου, ο Ι-
μπραήμ, με την κύρια δύναμη των φρεγατών και κορβετών, απείχε ακόμη
αρκετά μίλια από την περιοχή της συμπλοκής και η κίνηση της νηοπομπής
προς νότο του έδινε το χρόνο να πλησιάσει.
Μετά από μία ώρα, τα δύο υδραίϊκα πυρπολικά αναλαμβάνουν δράση
εναντίον εχθρικής φρεγάτας, η οποία είχε, ίσως, σκόπιμα αντηνεμώσει για να
αντιμετωπίσει τα επερχόμενα ελληνικά πλοία. Ο Αν. Μιαούλης αναφέρει ό-
τι:
«Κατά τας 6 ήμισυ ώρας (13.30) διά ναυαρχικού σημείου ο
γενναίος πυρπολητής Θεόδωρος Θ. Βόκου ώρμησε κατά τινός φρε-
γάτας· αλλ’ εξαίφνης δύο βάρκαι εχθρικαί πλησιάζουν εις το πυρπο-
λικόν, και η μεν μία με 50 περίπου Τούρκους επιάσθη από ιδικόν μας
πλοίον, εκ δε της άλλης οι εχθροί εισεπήδησαν εις το πυρπολικόν,
όπου εφονεύθησαν πολεμούντες περί τους 20. Το πυρπολικόν τούτο
προχωρήσαν κατά της φρεγάτας ταύτης, πριν φθάση να κολλήση έ-
χασε την γάμβιάν του (δεύτερη από κάτω κεραία του μεγάλου ι-
στού) από τα βόλια της φρεγάτας, και διά τούτο οπισθοδρόμησεν, όχι
όμως χωρίς αποτέλεσμα, διότι 600 περίπου στρατιώται μετά του α-
ντικυβερνήτου αυτής απελπισθέντες ερρίφθησαν εις την θάλασσαν,
και οι μεν εξ αυτών επνίγησαν, οι δε επιάσθησαν ζώντες από βάρκας
Ελληνικάς. Διά ναυαρχικού σημείου ώρμησε κατά της φρεγάτας ταύ-
της ο έτερος πυρπολητής ο γενναίος Α. Ρομπότσης, την επλησίασε
πολλά επιτηδείως, αλλά πριν βάλη πυρ, βόλι αυτής πεσόν εις την
πρώραν του πυρπολικού το άναψε και η φρεγάτα εσώθη παραδό-
ξως»356.
Παρά την απώλεια αρκετών στρατιωτών και ναυτών, η φρεγάτα αντέ-
δρασε επιδέξια και απέφυγε τις διαδοχικές επιθέσεις των δύο πυρπολικών.
Το πυρπολικό του Θ. Βώκου, που επιτέθηκε πρώτο κατά της φρεγάτας, αν
___________________
355. Ό.π.
και με τη βοήθεια του βρικίου Άρης (Α. Μιαούλης) μπόρεσε να αποκρούσει

τις δύο αιγυπτιακές ακάτους, δεν είχε πια τη δυνατότητα να πλησιάσει το
στόχο του. Κατά τη διάρκεια της πάλης –σώμα με σώμα– του πληρώματος
με τα αιγυπτιακά αγήματα «η φρεγάτα έλαβε καιρόν και απεμακρύνθη, ο δε
πυρπολιστής Θεοδωράκης (Βώκος), του οποίου τα μισδράλια και βόλια της
φεργάδας είχον σπάσει το κοντραμπαστούνι, επέστρεψεν εις τον Ναύαρχον
Μιαούλην (βρίκι Άρης) με την (κυριευθείσα) σκαμπαβίαν την εχθρικήν»357.
Η τύχη του καίρια κτυπημένου πυρπολικού, το οποίο εγκαταλείφθηκε
από το πλήρωμά του, δεν μνημονεύεται στα ναυτικά Ημερολόγια. Το πιθα-
νότερο είναι ότι βυθίστηκε.
Το πυρπολικό του Αν. Ρομπότση, καθώς πλησίαζε την εχθρική φρεγά-
τα, δέχτηκε «τα μπαλαστρόνια (σφαιρίδια) μίας εχθρικής κανονιάς […] επά-
νω εις την μίναν κειμένην εις κιβώτιον επάνω εις το προμπρέσω (προφανώς
ήταν το βουτσί που τοποθετούσαν στον πρόβολο). Η μίνα άναψε και το πυρ
διεδόθη εν τω άμα εις τα της πλώρης μέρη του πυρπολικού και άρχισε να ανά-
πτη. Ο δε πυρπολισταί ηναγκάσθησαν να αναχωρήσωσιν με την σκαμπαβίαν
και κατέφυγον εις τα πλοία μας»358.
Καθώς ο Ιμπραήμ, με το στολίσκο των φρεγατών και κορβετών, πλη-
σίαζε από τα ανατολικά, ο Αν. Μιαούλης θέλησε να κρατήσει οπωσδήποτε
τα πλοία του προσηνέμως ολόκληρου του εχθρικού στόλου. Όπως γράφει:
«Ευρέθημεν δε εμείς μεν 10 μίλλια πλησίον του Μεγάλου Κά-
στρου της Κρήτης (Ηρακλείου), ο δε Ιμπραΐμ πασάς 12 μίλλια σοτ-
τοβέντο. Όλη η σπουδή μας εστάθη τότε να βιάσωμεν τα σοβράνο
καράβια του εχθρού να ενωθώσι με τα σοττοβέντο όντα, διά να έχω-
μεν όλα υποκάτω μας»359.
Αλλά και ο Γ. Σαχτούρης, ενώ οι επιθέσεις των δύο υδραίϊκων πυρπο-
λικών βρίσκονταν στην κορύφωσή τους, αντιλήφθηκε ότι δεν πρέπει ο προ-
σεγγίζων στολίσκος του Ιμπραήμ να κερδίσει την προσήνεμη θέση. Μετά
την αποτυχία του πρώτου πυρπολικού (Θ. Βώκου), συνεχίζει:
«Εν τούτοις τα πλοία μας κανονοβολίζουν ακατάπαυστα τον
εχθρόν στρεμμένον εις φυγήν, δεν τρέχουσιν όμως ολοένα όπισθεν
αυτών όλων, βλέποντες τον Ιμπραΐμ πασσά αναβαίνοντα με σκοπόν
___________________
358. Ό.π., σ. 78.
να τους πάρη τα υπερδέξια, ο Αντιναύαρχος (Γ. Σαχτούρης με την

Αθηνά), με την γολέτα του Λευτέρη (Τερψιχόρη) και με άλλα δύο
πλοία Σπετζότικα επήγαμεν και εκόψαμεν τον δρόμον της αριστεράς
πτέρυγος του εχθρού ην και ετρέψαμεν εις φυγήν κανονοβολίζοντες
και κανονοβολιζόμενοι»360.
Όταν απέτυχε και η επίθεση του δεύτερου πυρπολικού (Αν. Ρομπό-
τση), ο Γ. Σαχτούρης σημειώνει: «έχοντας (τα ελληνικά πλοία) πάντοτε προ
οφθαλμών τον αναβαίνοντα Ιμπραΐμ πασσά, εκανονοβολούσαν με τας παρε-
μπιπτούσας εχθρικάς φρεγάτας χωρίς όμως να τους συγχωρήσουν να τους πά-
ρη τα υπερδέξια»361.
Η προσπάθεια δύο ακόμη πυρπολικών να πλησιάσουν άλλη αιγυπτια-
κή φρεγάτα υπήρξε επίσης αποτυχημένη. Όπως αναφέρει ο Γ. Σαχτούρης
στο Ημερολόγιό του:
«Ο πυρπολιστής Κανάριος όστις με το νέον πυρπολικόν του
ευρίσκετο μόνος εκ των Ψαριανών παρών (ωσάν οπού οι άλλοι 6 ε-
στέκοντο 6 α 8 μίλια σοβράνω) μεθ’ ενός άλλου πυρπολικού υδραίϊ-
κου ώρμησαν εναντίον άλλης φεργάτας, αλλ’ αυτή δίδουσα γεμάτα
φεύγει ακαταπαύστως, δι’ ο και ειδόντες ότι είναι αδύνατον να την
φθάσουν ορτζάρησαν».
Και συνεχίζει την περιγραφή της μάχης:
«Πολλά των φορτικών (μεταγωγικών), και πολεμικά βρίκια
του εχθρού της αριστεράς πτέρυγος έχουσι βάρκαις εμπρός διά να
απομακρυνθούν. Ημείς με την ρηθείσαν Γολέταν του Λευτέρη (Τερ-
ψιχόρη) τας κανονοβολίζομεν. Συγχρόνως ο Ναύαρχος (Ανδρ. Μια-
ούλης) μεθ’ όλων των λοιπών ευρισκόμενος εις το κέντρον κανονο-
βολίζει τον εχθρόν στριμμένον πάντοτε εις φυγήν. Προς το βασίλευμα
του Ηλίου (περί τη 17.00) έφθασε και ο Ιμπραΐμ πασσάς με 12 φερ-
γάταις, νέος πόλεμος άρχησεν. Ο Ναύαρχος (Ανδρ. Μιαούλης με
τον Άρη), ο Τσαμαδός (Άρης), ο Αντιναύαρχος (Γ. Σαχτούρης με
την Αθηνά), ο Παναγιώτας (Αγαμέμνων), ο Ζάκας (Νέρων), ο Του-
μπάζης (Θεμιστοκλής), ο Ραφαήλ (Τερψιχόρη) και άλλοι διάφοροι
Υδραίοι. Και εκ των Σπετζότων ο Ναύαρχος Καλανδρούτζος (Πα-
γκρατίων), ο Αντιναύαρχος Μπότασης (Αχιλλεύς), ο Ανάργυρος (Η-
ρακλής), ο Λεωνίδας (Δημ. Λάμπρου με το βρίκι Λεωνίδας) και άλ-
___________________
361. Ό.π., σ. 78.
λοι διάφοροι ομού με όλα τα πυρπολικά ρίπτονται κατ’ αυτών κανο-

νοβολούσι και κανονοβολίζονται. Τα ιδικά μας όμως πάντοτε κρα-
τούν τα υπερδέξια. Ήταν ήδη νύκτα σχεδόν οπόταν ο Ιμπραΐμ πασσάς
με τινας άλλας φεργάτας εκανονοβολούσαν εις τον αέρα. Τότε ημείς
συγκεντρωθέντες όλοι οι κπ. απεφασίσαμεν να ωρμήσωμεν κατ’ αυ-
τών, οίτινες ήδη χωρίς πλέον να ζητούν ημάς απεμακρύνοντο ολοέ-
να»362.
Ο Ιμπραήμ αρκέστηκε να καλύψει τα μεταγωγικά από προσήνεμη θέ-
ση και αμέσως μετά έστρεψε για να ακολουθήσει την προς νότιο-ανατολικά
κινούμενη νηοπομπή. Προφανώς δεν θέλησε να βρεθεί πάλι απομακρυσμέ-
νος, ούτε να εκθέσει τις φρεγάτες του σε πυρπολικές επιθέσεις στη διάρκεια
της νύκτας.
Την ώρα αυτή (περί τη 18.30) τα ελληνικά πλοία ήταν ανεπτυγμένα σε
βάθος αρκετών μιλίων προς βορρά, ενώ την αιχμή αποτελούσαν μόνο 20-25
υδραιο-σπετσιώτικα πλοία και τα απομένοντα 3 πυρπολικά. Όταν ο στολί-
σκος του Ιμπραήμ έστρεψε προς νότο, ο Αν. Μιαούλης αποφάσισε, με τη
σύμφωνη γνώμη των καπετάνιων της πρωτοπορείας του ελληνικού στόλου,
να ακολουθήσει τη νηοπομπή και να της επιτεθεί τη νύκτα.
Τα πλοία και τα πυρπολικά που συγκέντρωσε ο Αν. Μιαούλης με τον
Γ. Ανδρούτσο μπόρεσαν να πλησιάσουν την ουρά του εχθρικού στόλου, ό-
ταν ο άνεμος (μετά την 21.00) από νοτιοδυτικός γύρισε σταδιακά σε βορειο-
δυτικό και τελικά έγινε δυνατός βοριάς. Ο Γ. Σαχτούρης περιγράφει τη νυ-
κτερινή σύγκρουση:
«Άρχισαν τα σημεία της νυκτός και τότε βλέπομεν τα εχθρικά
όλα με φανάρια […] ημείς χωρίς φανάρια ορμώμεν κατ’ αυτών. Ο
Ναύαρχος Μιαούλης έχωντας εις το μπούμι 4 φανάρια σημείον του
να ακολουθήση όλος ο στόλος τον δρόμον του, περιείρχετο εν τω μέ-
σω του εχθρικού στόλου τραβώντας κατ’ αυτών κανονιαίς· όλοι οι
λοιποί γενναίοι κπ. του Ελληνικού στόλου Υδραίοι και Σπετσώται
έως 20 τον ακολουθούν ομού και τα πυρπολικά τα οποία και προπο-
ρεύονται ο Τσαμαδός (Άρης), ο Σαχτούρης (Αθηνά), ο Παναγιώτας
(Αγαμέμνων), ο Ζάκας (Νέρων), ο Σαχίνης (Μιλτιάδης), ο Φόνος
(Ηρακλής), ο Μπιλιμπίνος (Αχιλλεύς), ο Τουμπάζης (Θεμιστοκλής),
ο Ραφαήλ (Τερψιχόρη), η Ναβέτα (Αχιλλεύς, με καπ. τον Σπετσιώ-
___________________
362. Ό.π., σ. 78.
τη Αναργ. Λεμπέση), ο Ναύαρχος Σπετσών (Παγκρατίων), ο Αντι-

ναύαρχος (Ιω. Μπότασης με τον Αχιλλέα), όλοι οι γενναιότεροι ρί-
πτονται βελοειδώς τήδε κακείσε του εχθρικού στόλου και τον κανο-
νιοβολίζουσιν. Θέαμα φρικτόν και αξιοπερίεργον, ο εχθρός δεν ε-
τολμούσε πλέον να ρίψη μήτε μίαν κανονιάν, αλλά και αυτός ο ίδιος
αλαζών Ιμβραΐμ πασσάς δεν έκαμεν άλλο παρά να φεύγη και να κα-
τευάση τα φανάρια του διά να μην γνωρίζεται ότι είναι αυτός, μην
ηθέλαμεν του ρίψη κανένα πυρπολικόν. Από μίαν ώραν εις άλλην αι
φρεγάται ύψωναν τινά φανάρια και ευθύς τα εκατεύαζον διά να δεί-
ξουν τον δρόμον όπου κρατούν εις τους ιδικούς των. Ημείς ολοένα
κατ’ αυτών, δι’ ο και περί τας 5 της νυκτός (22.30), το πυρπολικόν η
Λεύκα (καπ. Ιω. Στύπας) επιπεσούσα κατά τινός Ιμβρικίου, μετέδωσε
το πυρ, αλλ’ απέτυχε, διότι το πυρπολικόν δεν επεριεπλέχθη εις αυτό.
Άλλο πυρπολικόν του Ματρώζου ερχόμενον όπισθεν ρίπτεται κατά
του ιδίου Βρικίου, του επέθηκε το περιέμπλεξεν αλλ’ όχι τόσον κα-
λώς. Το Βρίκι ορτζάρει ολίγον, και ούτω το πυρπολικόν απεσπάσθη.
Η φλόγα μ’ όλον τούτο των δύο καιομένων πυρπολικών έκαμεν όπου
να φοβηθή τόσον ο εχθρός ώστε ο Ιμπραΐμ πασσάς έκαμε σημείον
«Salva chi Salva» (ο Σώζων εαυτόν σωθήτω)»363.
Ο στεριανός Ιμπραήμ, βρέθηκε ασφαλώς για πρώτη φορά επικεφαλής
ενός στόλου διακοσίων πολεμικών και μεταγωγικών πλοίων. Επόμενο ήταν
να χάσει την ψυχραιμία του, όταν τα ελληνικά πολεμικά εισχώρησαν στο
πλήθος των, μάλλον ατάκτως, κινούμενων προς νότο πλοίων του και τα πυρ-
πολικά εκδήλωσαν τις επιθέσεις τους, Μέσα στο σκοτάδι της νύκτας, ο Αι-
γύπτιος αρχιστράτηγος δεν μπορούσε να αντιληφθεί ότι τα ελληνικά πλοία
ήταν ολιγάριθμα και είχε απομείνει μόνο ένα πυρπολικό.
Ο Ιμπραήμ, ευρισκόμενος ίσως σε μεγάλη σύγχυση, αποφάσισε να
σημάνει: Επιτρέπεται στα πλοία να απομακρύνωνται για να σωθούν. Το απο-
τέλεσμα ήταν να επέλθει πλήρης διασκορπισμός των μεταγωγικών, ενώ και
από τα πολεμικά πολλά έχασαν την επαφή με τη ναυαρχίδα του Ιμπραήμ.
Διασπασμένα σε ομάδες τα πλοία κατευθύνθηκαν αρκετά προς τον κόλπο
Μιραμπέλου της Κρήτης, άλλα προς την Κάρπαθο και Κάσο, άλλα προς τη
Ρόδο και μερικά προς την Αλεξάνδρεια. Ο Durand-Viel, δεν αναφέρει το
σήμα του Ιμπραήμ και αποδίδει το διασκορπισμό των αιγυπτιακών πλοίων
___________________
363. Ό.π., σ. 78-79.
στην τρικυμία. Αλλά και ο Graviere δεν γράφει ότι έγινε τέτοιο σήμα και
θεωρεί πως, μετά την επίθεση των ελληνικών πλοίων, η σκοτεινή και θυελ-
λώδης νύκτα ήταν η κύρια αιτία να χάσει ο Ιμπραήμ τον έλεγχο του στόλου
του364.
Τα ελληνικά πλοία, σε μικρές ομάδες κι αυτά, ακολούθησαν τα δια-
σκορπισμένα πλοία του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου, κυρίως προς Κάρπαθο
- Κάσο. Μόλις ξημέρωσε η 2α Νοεμβρίου άρχισαν το κυνήγι των διασκορπι-
σμένων μεταγωγικών. Μια ομάδα υδραιο-σπετσιώτικων πλοίων, μεταξύ των
οποίων τα βρίκια των Αν. Μιαούλη, Γ. Ανδρούτσου, Γ. Σαχτούρη, Ιω. Ζάκα
και Λαζ. Παναγιώτα, καταδιώξαν και συνέλαβαν τέσσερα μεταγωγικά στην
περιοχή Καρπάθου-Κάσου. Ήταν μια αιγυπτιακή σακολέβα, δύο αγγλικά
βρίκια και μία αυστριακή νάβα, που μετέφεραν δεκάδες στρατιώτες με βαρύ
οπλισμό, άλογα και τους ιπποκόμους. Ένα εχθρικό πολεμικό βρίκι προσπά-
θησε να παρέμβει, αλλά κτυπήθηκε δραστικά από την Αθηνά (Γ. Σαχτούρης)
και με σοβαρές ζημιές αναγκάστηκε να αποχωρήσει προς την Κάσο· το πι-
θανότερο είναι ότι εξώκειλε ή βυθίστηκε κοντά στις ακτές του νησιού.
Ένα ακόμη αυστριακό μεταγωγικό βρίκι, με Τούρκους στρατιώτες,
κανονιοβολίστηκε σφοδρά από τον Άρη (Αναστ. Τσαμαδός) και τον Αίολο
(Θεοδ. Γκιώνης), με αποτέλεσμα να υποστεί σοβαρές ζημιές και ακυβέρνητο
να παρασυρθεί από τα κύματα προς τις ακτές της Καρπάθου.
Όπως προκύπτει από το Ημερολόγιο του Γ. Σαχτούρη τα ψαριανά
πλοία, με εξαίρεση το πυρπολικό του Κ. Κανάρη, κατά την τελική σύγκρου-
ση στις 1-2 Νοεμβρίου έμειναν πίσω 6-8 μίλια και ουσιαστικά δεν πήραν
μέρος σ’ αυτή. Αλλά και από τα υδραίϊκα και τα σπετσιώτικα πλοία αρκετά
μιμήθηκαν τα ψαριανά, χωρίς να παραγνωρίζεται ότι μερικά πλοία, μάλλον,
θα έχασαν την επαφή με τον Αν. Μιαούλη και τον Γ. Ανδρούτσο, επειδή α-
ποπροσανατολίστηκαν μέσα στο σκοτάδι.
Είναι, πάντως, αξιοσημείωτο ότι, την 29η Οκτωβρίου τα συμπλέοντα
με τον Αν. Μιαούλη και Γ. Ανδρούτσο πλοία ήταν 52 και έως το πρωί της
1ης Νοεμβρίου μειώθηκαν σε 40-42. Όταν νύκτωσε είχαν μείνει μαζί τους
μόνο 20 υδραιο-σπετσιώτικα πλοία με τρία πυρπολικά και ήταν αυτά που ε-
νεπλάκησαν με τον εχθρό κατά την κρίσιμη φάση της σύγκρουσης.
___________________
364. DURAND-VIEL, Les campagnes navales…, τομ. 1, σ. 280. J. de la GRAVIERE,
Ιστορία του αγώνα των Ελλήνων, σ. 148.
í.ÁÍÁÖÇ Â Äéåýèõíóç áíÝìïõ
ìÝ÷ñé ôçí 21.00 ôçò 1 ÍïÝì.
í.ÓÁÍÔÏÑÉÍÇ
Ä Á
ìåôÜ ôçí 21.00 ôçò 1 ÍïÝì.
Í
í.ÓÁÖÑÁÍÉ
í.×ÁÌÇËÇ
Å
Ö2
Á í.ÊÁÑÐÁÈÏÓ
Å1 Í
Ö1
Ì1
Á1 Ï1
Ö2
N
Ð4
Ó Å2 Ð3 Á2
1 êáé 2 Íïåìâñßïõ 1824

Ö1 Ì2 Ï2
í.ÄÉÁ Ð1 Ð2
Ì4 Ì3
ÊÏËÐÏÓ ÇÑÁÊËÅÉÏÕ í.ÊÁÓÏÓ
ÇñÜêëåéï
ÊÏËÐÏÓ
ÌÉÑÁÌÐÅËÏÕ
Í.ÊÑÇÔÇ
ÇìåñéíÞ êáé íõêôåñéíÞ íáõìá÷ßá âïñåßùò êüëðùí Çñáêëåßïõ êáé ÌéñáìðÝëïõ

ÕÐÏÌÍÇÌÁ
Å = ÈÝóç ôïõ åëëçíéêïý óôüëïõ (09.00 ôçò 1çò Íïåìâñßïõ).
Á = ÄéÜôáîç ôïõñêï-áéãõðôéáêïý óôüëïõ (09.00 ôçò 1çò Íïåìâñßïõ):
Ö1= ÅìðñïóèïöõëáêÞ áðü 12-14 öñåãÜôåò êáé êïñâÝôåò.
Í= Êýñéï óþìá ôçò íçïðïìðÞò áðü 120 ìåôáãùãéêÜ.
Ö2= ÏðéóèïöõëáêÞ áðü 14-15 öñåãÜôåò êáé êïñâÝôåò.
Å1 = Ðåñß ôç 12.30 ï åëëçíéêüò óôüëïò åðéôßèåôáé óôçí åìðñïóèïöõëáêÞ ôïõ å÷èñïý
(Ö1).
Á1 = ÈÝóåéò êáé êéíÞóåéò ôïõñêï-áéãõðôéáêïý óôüëïõ (12.30)
Ö1= Ç åìðñïóèïöõëáêÞ, ìåôÜ ôçí åðßèåóç ôïõ åëëçíéêïý óôüëïõ, óôñÝöåé ðñïò
ôá íïôéï-áíáôïëéêÜ.
Í= Ç íçïðïìðÞ óôñÝöåé, åðßóçò, ðñïò ôá íïôéï-áíáôïëéêÜ.
Ö2= Ç ïðéóèïöõëáêÞ, õðü ôïí ÉìðñáÞì, ðñïóðáèåß íá ðëçóéÜóåé ãéá íá êáëýøåé
ôá ìåôáãùãéêÜ.
Ð1-Ð2=Ðåñß ôç 13.30, äéáäï÷éêÞ åðßèåóç äýï õäñáßéêùí ðõñðïëéêþí (Âþêïõ êáé
Ñïìðüôóç) åíáíôßïí áéãõðôéáêÞò öñåãÜôáò.
Ó = Ìåôáîý 17.00 êáé 18.30, åëëçíéêÜ ðëïßá óõìðëÝêïíôáé ìå ôçí ïðéóèïöõëáêÞ ôïõ
ÉìðñáÞì ðïõ êáôáöÝñíåé ôåëéêÜ íá ðÜñåé èÝóåé ðñýìíçèåí ôùí ìåôáãùãéêþí. Ôá
åëëçíéêÜ ðëïßá áðü ðñïóÞíåìç èÝóç áêïëïõèïýí ôïí ôïõñêï-áéãõðôéáêü óôüëï.
Å2 = Ôçí 21.30, ðåñß ôá 20 õäñáéï-óðåôóéþôéêá ðëïßá ìå 3 ðõñðïëéêá ñßðôïíôáé âåëï-
åéäþò óôç ìÜæá (Á2) ôïõ ôïõñêï-áéãõðôéáêïý óôüëïõ.
Ð3-Ð4=Ðåñß ôçí 22.30, äýï õäñáßéêá ðõñðïëéêÜ (Éù. Óôýðáò êáé Éù. Ìáôñþæïò) åðéôßèåíôáé
áíåðéôõ÷þò óå å÷èñéêü âñßêé. Ôá öëåãüìåíá ðõñðïëéêÜ ðñïêáëïýí ðáíéêü êáé ï
ÉìðñáÞì óçìáßíåé óôá ðëïßá üôé åðéôñÝðåé íá áðïìáêñýíïíôáé ãéá íá óùèïýí. Ï
ôïõñêï-áéãõðôéáêüò óôüëïò äéáóêïñðßæåôáé ìÝóá óå óöïäñÞ èáëáóóïôáñá÷Þ.
Ì1 = Ç êýñéá äýíáìç ôïõ ôïõñêï-áéãõðôéáêïý óôüëïõ, õðü ôïí ÉìðñáÞì, áðï÷ùñåß ðñïò
ôç Ñüäï.
Ì2-Ì3-Ì4 = ¢ëëá ôïõñêï-áéãõðôéáêÜ ðëïßá, êõñßùò ìåôáãùãéêÜ, êáôåõèýíïíôáé ðñïò ôçí
ÊÜñðáèï, ôçí ÊÜóï, ôçí ÁëåîÜíäñåéá êáé ôïí êüëðï ôçò ÌéñáìðÝëïõ.
Ï1 = Ôçí áõãÞ ôçò 2áò Íïåìâñßïõ, ðÝíôå õäñáéï-óðåôóéþôéêá ðëïßá óõëëáìâÜíïõí óôçí
ðåñéï÷Þ ÊáñðÜèïõ-ÊÜóïõ, ôÝóóåñá ìåôáãùãéêÜ êáé êáôáóôñÝöïõí Ýíá áéãõðôéáêü
ðïëåìéêü âñßêé.
Ï2 = ¢ëëá äýï õäñáßéêá ðëïßá ðñïóâÜëëïõí ìåôáãùãéêü ðïõ ðáñáóýñåôáé áêõâÝñíçôï
ðñïò ôéò áêôÝò ôçò ÊáñðÜèïõ.
Κατά τις συγκρούσεις από 29 Οκτωβρίου έως 2 Νοεμβρίου 1824 οι

απώλειες του ελληνικού στόλου ήταν μόνο τρεις νεκροί και μερικοί τραυμα-
τίες. Αντίθετα ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος υπό τον Ιμπραήμ απώλεσε περί
τα είκοσι πλοία365, ενώ περίπου 575 στρατιώτες του αιχμαλωτίστηκαν και
πολλές δεκάδες ναύτες και στρατιώτες πνίγηκαν κατά τις επιθέσεις των πυρ-
πολικών.
Οι απώλειες αυτές αποτελούσαν το 10% του συνόλου των πλοίων και
το 8% των επιβαινόντων στρατιωτών.
Ο ελληνικός στόλος υπό την (άτυπη) αρχηγία του Αν. Μιαούλη, απο-
δείχτηκε και πάλι ανώτερος του εχθρικού στην τακτική και κυρίως στη ναυ-
τική δεξιοτεχνία. Σε κάθε περίπτωση εκμεταλλεύτηκε τον άνεμο καλύτερα
από τον αντίπαλό του και χάρη στην εμπειρία των πληρωμάτων, μπόρεσαν
τα μικρά πλοία του να ανταπεξέλθουν στις ακραίες καιρικές συνθήκες.
Τα ελληνικά πυρπολικά δεν κατάφεραν να σημειώσουν κάποια επιτυ-
χία, κι αυτό φαίνεται ότι οφείλεται στις συγκυριακές αστοχίες των πυρπολη-
τών, αλλά και την επιδέξια αντίδραση των αιγυπτιακών πλοίων. Ωστόσο, τα
φλεγόμενα πυρπολικά, μέσα στο σκοτάδι της νύκτας, ήταν τελικά αυτά που
συντέλεσαν πολύ στη διάλυση του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου.
Τα ελληνικά πλοία, από την 3η Νοεμβρίου, κινήθηκαν ανεξάρτητα ή
σε μικρές ομάδες προς τις βάσεις τους, όπου και κατέπλευσαν μεταξύ 8 και
13 Νοεμβρίου 1824. Η εκστρατεία αυτή κράτησε περίπου 3½ μήνες και ο-
πωσδήποτε καταπόνησε πολύ τα πληρώματα, ενώ τα πλοία είχαν υποστεί
αρκετές ζημιές από τα εχθρικά πυρά και τις άσχημες καιρικές συνθήκες.
Καθώς τα ελληνικά πλοία επέστρεφαν στα νησιά τους, ο Ιμπραήμ, με
όσα από τα πλοία είχαν μείνει κοντά του, κατέπλευσε στο Μαρμαρικό Κόλ-
πο (Kerme Körfezi) απέναντι στη Ρόδο. Εκεί, περιμένοντας να συγκεντρω-
θούν όλα τα πολεμικά του πλοία που είχαν διασκορπιστεί366, επιβεβαίωσε
___________________
365. DURAND-VIEL, ό.π., σ. 280.
Τα συλληφθέντα μεταγωγικά αφέθηκαν ελεύθερα, αφού αιχμαλωτίστηκαν οι επι-
βαίνοντες στρατιώτες και κατασχέθηκαν τα εφόδια και ο οπλισμός που μετέφεραν. Εκτός
αυτών, ο Ιμπραήμ απώλεσε ένα πολεμικό βρίκι και μία σακολέβα, ενώ άλλα 10-14 μετα-
γωγικά του εξώκειλαν στις ακτές της Καρπάθου και της Κάσου.
366. ΑΝΤ. Α. ΜΙΑΟΥΛΗ, Οι ναυμαχίες του 1821, σ. 82. Ο γραμματικός του Αν.
Μιαούλη σημείωσε ότι, από πηγήν αλάνθαστον, πληροφορήθηκαν πως ο Ιμπραήμ, άμα
την αταλάντευτη εμμονή του στο σκοπό και το σκληρό χαρακτήρα του. Α-
φού καθαίρεσε έντεκα πλοιάρχους γιατί δεν έδειξαν την απαιτούμενη γεν-
ναιότητα, άρχισε να ανασυντάσσει το στόλο και το στρατό του.
***
Ο ελληνικός στόλος, μετά την πτώση της Κάσου και των Ψαρών, κατάφερε,
από στρατηγική άποψη, να ισορροπήσει την κατάσταση. Απέτρεψε την κα-
τάληψη της Σάμου και ανέκοψε την πρώτη προσπάθεια του Ιμπραήμ να
προωθήσει τα στρατεύματά του στη Σούδα. Επίσης, κατά το δεύτερο εξάμη-
νο του 1824, προκάλεσε αρκετές απώλειες στον τουρκο-αιγυπτιακό στόλο
και τις βερβερικές μοίρες367, αλλά και από την πλευρά του είχε αναλώσει 22
πυρπολικά.
Οι Αν. Μιαούλης και Γ. Ανδρούτσος εκτιμούσαν ότι ο πεισματάρης
Ιμπραήμ θα ανέστειλε μόνο για λίγο την προσπάθεια να μεταφέρει τα στρα-
τεύματά του στην Κρήτη, επομένως ο ελληνικός στόλος έπρεπε το ταχύτερο
να επανέλθει στο νότιο Αιγαίο για να τον εμποδίσει. Ωστόσο, υπήρχαν αρκε-
τά προβλήματα που δεν επέτρεπαν την ταχεία επαναδραστηριοποίηση του
στόλου.
Το σοβαρότερο πρόβλημα ήταν ότι το κεντρικό ταμείο είχε αδειάσει
και η κυβέρνηση αδυνατούσε να χρηματοδοτήσει την επισκευή / συντήρηση
των πολεμικών πλοίων, την απόκτηση νέων πυρπολικών και, κυρίως, τη μι-
σθοτροφοδοσία των πληρωμάτων.
Επίσης ο εμφύλιος είχε αποδιοργανώσει τον επαναστατικό αγώνα. Η
κυβέρνηση του Γ. Κουντουριώτη έδειχνε ότι την ενδιέφερε περισσότερο να
διατηρήσει την εξουσία της παρά να συμφιλιωθεί με τους Μωραΐτες αντιπά-
λους της, ενώνοντας έτσι και κινητοποιώντας όλες τις εθνικές δυνάμεις κατά
του Ιμπραήμ. Αλλά και οι αντίπαλοι της κυβέρνησης δεν είχαν μπορέσει να
τιθασεύσουν τη δίψα τους για εξουσία, έγιναν δε πιο συμβιβαστικοί μόνο
όταν ηττήθηκαν στην εμφύλια σύγκρουση.
___________________
κατέπλευσε στη Ρόδο, διαπίστωσε την απουσία 18 πολεμικών και 26 μεταγωγικών από
τα πλοία του.
367. Υπολογίζεται ότι τα απωλεσθέντα τουρκικά, αιγυπτιακά και βερβερικά πλοία
ήταν τρεις φρεγάτες, μία κορβέτα, τρία βρίκια και περί τα πενήντα μεγάλα και μικρά με-
ταγωγικά.
Υπήρχε βέβαια και κάποιος εφησυχασμός, επειδή αρκετοί πρόκριτοι

και καπετάνιοι πίστευαν ότι ο Ιμπραήμ δεν θα επιχειρούσε, πριν από την ά-
νοιξη του 1825, να διασχίσει ξανά το τρικυμιώδες Κρητικό πέλαγος. Σύντο-
μα, όμως, τα γεγονότα επρόκειτο να τους απογοητεύσουν.
Την 23η Νοεμβρίου 1824 ο Αιγύπτιος πασάς απέπλευσε από το Μαρ-
μαρικό κόλπο με 14 φρεγάτες, 13 κορβέτες, 53 βρίκια, 12 γολέτες και μόνο 3
μεταγωγικά. Αυτή τη φορά δεν βασίστηκε πολύ στα ξένα (εμπορικά)
πλοία368, ενώ και στο μέλλον θα τα χρησιμοποιούσε σε μάλλον περιορισμέ-
νους αριθμούς, με πολύ πιο ισχυρή συνοδεία.
Στα τουρκο-αιγυπτιακά πλοία επέβαιναν 8.000 πεζοί και πυροβολητές,
2.000 Αλβανοί (ελαφρό πεζικό) και 1.000 ιππείς με τα άλογά τους. Στη Ρόδο
και τη Μαρμαρική έμειναν άλλες 8.000 πεζοί και 1.000 άνδρες ελαφρού ιπ-
πικού (ντελήδες), τους οποίους σκόπευε ο Ιμπραήμ να μεταφέρει στη Σούδα
με μία δεύτερη διαδρομή των πολεμικών πλοίων του.
Τη φορά αυτή ο Αιγύπτιος αρχιστράτηγος οδήγησε το στόλο του τε-
λείως ανενόχλητος στη Σούδα και αποβίβασε εκεί τα στρατεύματά του. Χω-
ρίς χρονοτριβή άρχισε να ετοιμάζεται για το τελικό άλμα προς την Πελοπόν-
νησο, από τις νοτιοδυτικές ακτές της οποίας τον χώριζαν πια μόνο ογδόντα
μίλια.
***
Τον Οκτώβριο του 1824 η ελληνική κυβέρνηση είχε διακηρύξει το ναυτικό
αποκλεισμό της Πάτρας και του Κορινθιακού κόλπου369 και ανέθεσε την ε-
πιβολή του αρχικά (Οκτώβριος 1824) σε σπετσιώτικο στολίσκο οκτώ πλοίων
___________________
368. DURAND-VIEL, ό.π., σ. 282. Ν. ΜΠΟΤΑΣΗ, Η γαλλική Μοίρα της Ανατολής,
Ν.Ε. τευχ. 193 (Νοεμ.-Δεκ. 1945), σ. 42-43.
369. Η διακήρυξη εκδόθηκε τη 14η Οκτωβρίου 1824 (Αρχείο Ύδρας, τομ. 10, σ.
446).
υπό τον Ιω. Κούτση370 και αργότερα (Δεκέμβριος 1824 - Φεβρουάριος 1825)
σε σπετσιώτικη μοίρα τεσσάρων πλοίων υπό τον Νικ. Μυλωνά371.
Μετά από ένα περίπου μήνα (Νοέμβριος 1824) η Αγγλία, με διακήρυ-
ξη του Αρμοστή των Ιονίων νήσων, αποδέχτηκε τον αποκλεισμό372.
Ήταν μία πράξη που έδειξε ότι η διάθεση της αγγλικής κυβέρνησης
άλλαζε ευνοϊκά για τους Έλληνες.
Ανεμπόδιστη αποβίβαση των στρατευμάτων του Ιμπραήμ στη

Μεσσηνία.
Πολιορκία των φρουρίων του Ναβαρίνου από τον Ιμπραήμ και
μάχες στην περιοχή.
Επιχειρήσεις του ελληνικού στόλου στο Κρητικό και το Ιόνιο πέ-
λαγος
Το χειμώνα του 1824 η επανάσταση βρέθηκε σε επικίνδυνη κρίση, εξαιτίας

της διαμάχης των αντιπάλων πολιτικών παρατάξεων.
Στην κυβέρνηση του Γ. Κουντουριώτη παραγκωνίστηκαν οι Αν. Ζαΐ-
μης και Αν. Λόντος, λόγω της στάσης τους κατά την πολιορκία της Τρίπολης
και της συμφωνίας που έκαναν τότε με τον Θ. Κολοκοτρώνη. Οι δύο Πελο-
ποννήσιοι προύχοντες επανασύνδεσαν σύντομα τις σχέσεις τους με την αντί-
παλη παράταξη του Θ. Κολοκοτρώνη, των Δεληγιανναίων και των λοιπών
ηγετών της Πελοποννήσου, που συνέχιζαν να σχεδιάζουν την ανατροπή της
κυβέρνησης. Έτσι οργανώθηκε ένα κοινό μέτωπο των Πελοποννησίων
προυχόντων και στρατιωτικών, που ήθελαν να διατηρήσουν το παραδοσιακό
σύστημα των τοπικών κέντρων εξουσίας. Εξάλλου, οι Πελοποννήσιοι έχο-
___________________
370. Ήταν τα Ηρακλής (Ιω. Κούτσης), Ποσειδών (Αναργ. Π. Χ’’Αναργύρου), Α-
χιλλεύς (Ιω. Αδριανού), Φωκίων (Νικ. Δ. Σύρμας), Λυκούργος (Αδριανός Σάντου), Φιλο-
κτήτης (Νικ. Δ. Γουδής), Αλέξανδρος (Γεωρ. Χ’’Ανδρέου), Περικλής (Κων. Μπουκουβά-
λας).
371. Ήταν τα Σόλων (Νικ. Μυλωνάς), Αχιλλεύς (Ιω. Αδριανού), Ξενοφών (Ιω.
Παντελή), Αγαμέμνων (Πέτρος Δ. Γουδής). Τον αποκλεισμό της Πάτρας διέλυσε ισχυρή
μοιρα του αιγυπτιακού στόλου το Μάρτιο του 1825.
372. Η αγγλική διακήρυξη εκδόθηκε τη 12η Νοεμβρίου 1824 (Αρχείο Ύδρας, τομ.
10, σ. 533).
ντας ξεκινήσει πρώτοι την επανάσταση και σηκώσει το μεγαλύτερο βάρος

στα τέσσερα χρόνια του αγώνα, επιδίωκαν να παίξουν αποφασιστικό ρόλο
και στη διαμόρφωση της κεντρικής εξουσίας.
Από την πλευρά της η κυβέρνηση, καθοδηγούμενη ουσιαστικά από
τους Ιω. Κωλέττη και Αλ. Μαυροκορδάτο, θεωρούσε ότι η ισχύς και η επιρ-
ροή της παλαιάς τάξης των Πελοποννησίων προυχόντων στις κοινότητες έ-
πρεπε να εξαλειφθεί.
Η στρατιωτική δύναμη της κυβέρνησης στηρίχτηκε σε Ρουμελιώτες
και Σουλιώτες οπλαρχηγούς, όπως ο Γ. Καραϊσκάκης, ο Ράγκος, ο Κ. Τζα-
βέλας και ο Λ. Βέϊκος, οι οποίοι επηρεάζονταν από τον Ιω. Κωλέττη και α-
κολουθούσαν τα σχέδιά του. Κάποιες απόπειρες των Πελοποννησίων να
τους προσεταιριστούν απέτυχαν, αφού η κυβέρνηση διέθετε τα χρήματα από
το αγγλικό δάνειο και μπορούσε εύκολα να προσελκύσει και να στρέψει τα
ρουμελιώτικα και σουλιώτικα άτακτα σώματα εναντίον των αντιπάλων της.
Το Νοέμβριο του 1824 τα κυβερνητικά στρατεύματα εισέβαλαν στην
Πελοπόννησο και μέσα σε δύο μήνες συνέτριψαν τα ένοπλα τμήματα που εί-
χαν αντιπαρατάξει ο Θ. Κολοκοτρώνης και οι προύχοντες. Οι πολεμικές επι-
χειρήσεις, που έγιναν στην κεντρική περιοχή της Πελοποννήσου, ολοκληρώ-
θηκαν με την πλήρη επικράτηση των κυβερνητικών, την καταστροφή των
περισσότερων επαρχιών του Μωριά και τελικά την παράδοση των αποστα-
τών.
Ο Θ. Κολοκοτρώνης, έχοντας χάσει τον γιο του Πάνο σε σύγκρουση
με κυβερνητικούς κοντά στην Τρίπολη, φυλακίστηκε, μαζί με άλλους ο-
πλαρχηγούς και πολιτικούς, στο μοναστήρι του Προφήτη Ηλία στην Ύδρα.
Έτσι, η κεντρική (κυβερνητική) εξουσία των Υδραίων και των Φανα-
ριωτών πολιτικών, με τα αγγλικά χρήματα και τη δύναμη των όπλων, υπερί-
σχυσε των παραδοσιακών ηγετών της Πελοποννήσου.
***
Την αυγή του 1825 οι ελπίδες για ένα αίσιο τέλος του αγώνα και την από-
κτηση της πολυπόθητης ανεξαρτησίας ήταν πολύ περιορισμένες. Ένα κλίμα
αδράνειας και απογοήτευσης επικρατούσε, ενώ η κυβέρνηση, έχοντας σχε-
δόν εξαντλήσει τα χρήματα των πρώτων δόσεων του δανείου, περίμενε με
αγωνία την επόμενη δόση για να κινητοποιήσει τις στρατιωτικές και –

ιδιαίτερα– τις ναυτικές της δυνάμεις373.
Από την πλευρά του ο Ιμπραήμ διέθετε 16.000 τακτικούς στρατιώτες
κατανεμημένους στη Ρόδο, τη Μαρμαρική και τη Σούδα, ενώ 8.000 Αρναού-
τες (Αλβανοί), υπό τον Χουσεΐν μπέη, βρίσκονταν στην Κρήτη ως εφεδρεία.
Στην Αίγυπτο ο Μωχάμετ Άλι ετοίμαζε άλλους 18.000 νεοσύλλεκτους στρα-
τιώτες, εκπαιδευόμενους από Γάλλους αξιωματικούς.
Τον τουρκο-αιγυπτιακό στόλο, υπό τη γενική αρχηγία του Ιμπραήμ και
υποτεταγμένο τον Τούρκο ριαλά μπέη Ταχήρ374, συγκροτούσαν 13 φρεγάτες,
13 κορβέτες, 30 βρίκια και δεκάδες μεταγωγικά, μεταξύ των οποίων αρκετά
αυστριακά και σαρδικά.
Ο σατράπης της Αιγύπτου υπολόγιζε να βρίσκονται τα στρατεύματά
του στα πελοποννησιακά εδάφη από το φθινόπωρο του 1824 και ανησυχού-
σε για την πολύμηνη καθυστέρηση, αφού άρχισε να αντιμετωπίζει κι αυτός
οικονομικά προβλήματα, λόγω των μεγάλων πολεμικών δαπανών. Επίσης
φοβόταν ότι μία παρέμβαση των ευρωπαϊκών Δυνάμεων μπορούσε να μα-
ταιώσει τα φιλόδοξα σχέδιά του. Όταν, μάλιστα, κυκλοφορούσαν φήμες για
τον εξανδραποδισμό των κατοίκων της Πελοποννήσου και τη μεταφορά
Μουσουλμάνων από την Αφρική και την Ανατολία, ώστε να δημιουργηθεί
εκεί ένα ισλαμικό κράτος· κάτι που ασφαλώς δεν άρεσε στους Ευρωπαίους.
Έδωσε, λοιπόν, ο Μωχάμετ Άλι εντολή στο γιο του να επισπεύσει τη
μεταφορά των αιγυπτιακών στρατευμάτων στην Πελοπόννησο και ο Ι-
μπραήμ ανταποκρίθηκε αμέσως. Την 1η Φεβρουαρίου απέπλευσε από τη
Σούδα με 36 πλοία στα οποία επέβαιναν 6.500 πεζοί και 500 ιππείς του αιγυ-
πτιακού σώματος και κατευθύνθηκε ανενόχλητος προς τις νοτιο-δυτικές πε-
λοποννησιακές ακτές. Τη δύναμη αυτή συνόδευαν μόνο δύο φρεγάτες, γεγο-
νός που φανερώνει ότι ο Ιμπραήμ είχε βεβαιωθεί για την απουσία του ελλη-
νικού στόλου από την περιοχή.
___________________
373. Από τον Ιούλιο έως τον Οκτώβριο του 1824, η κυβέρνηση του Γ. Κουντου-
ριώτη έλαβε 80.000 λίρες στερλίνες που ήταν παγωμένες στη Ζάκυνθο και αποδεσμεύ-
τηκαν από τον Άγγλο Αρμοστή, καθώς και άλλες 50.000 λίρες που στάλθηκαν απ’ ευθεί-
ας στο Ναύπλιο, με το αγγλικό πλοίο Φλόριντα.
374. Η γενική αρχηγία των τουρκο-αιγυπτιακών δυνάμεων είχε ανατεθεί στον Ι-
μπραήμ με σουλτανικό φιρμάνι την 22α Δεκεμβρίου 1824.
Εν τω μεταξύ, η ελληνική κυβέρνηση έλαβε (24 Ιανουαρίου 1825) την

τέταρτη δόση από το δάνειο των 800.000 λιρών. Την ίδια ημέρα έδωσε εντο-
λή στους προκρίτους της Ύδρας και των Σπετσών να κινητοποιήσουν 22
πλοία (16 υδραίϊκα και 6 σπετσιώτικα) και όσα πυρπολικά μπορούσαν να
ετοιμάσουν. Το σχετικό κυβερνητικό έγγραφο προέτρεπε στη σύντομη προ-
παρασκευή των πλοίων και έθετε ως κύριο σκοπό της εκστρατείας την παρε-
μπόδιση του αιγυπτιακού στόλου να ανεφοδιάσει το πολιορκούμενο φρούριο
της Πάτρας375. Ο Πρόεδρος της Κυβέρνησης Γ. Κουντουριώτης ετοιμαζόταν
να εκστρατεύσει ο ίδιος για να καταλάβει το φρούριο, η φρουρά του οποίου
είχε πολλούς μήνες να ανεφοδιαστεί και συζητούσε να παραδοθεί υπό όρους.
Η κατάληψη του φρουρίου της Πάτρας θα ήταν βέβαια μία σημαντική επιτυ-
χία των Ελλήνων, αν και ο ύψιστος στρατηγικός σκοπός έπρεπε να είναι η
παρεμπόδιση των αιγυπτιακών δυνάμεων να αποβιβαστούν στην Πελοπόν-
νησο. Απασχολημένοι, όμως, με τις πολιτικές τους διαμάχες, βρέθηκαν α-
προετοίμαστοι να αντιδράσουν όταν την 11/12 Φεβρουαρίου τα στρατεύμα-
τα του Ιμπραήμ αποβιβάστηκαν αιφνιδιαστικά στον αιγιαλό της Μεθώνης.
Τις επόμενες τέσσερις ημέρες τα αιγυπτιακά στρατεύματα αναπτύχτη-
καν με ταχύτητα και δημιούργησαν ένα ευρύ προγεφύρωμα από τη Μεθώνη
έως την Κορώνη. Ο Ιμπραήμ προώθησε τις δυνάμεις του σε απόσταση βολής
από το Κάστρο της Πύλου (Νεόκαστρο) και περίμενε το δεύτερο τμήμα των
στρατευμάτων του από τη Σούδα για να πραγματοποιήσει τον πρωταρχικό
αντικειμενικό του σκοπό· να αποκτήσει τον πλήρη έλεγχο του κλειστού όρ-
μου του Ναβαρίνου που αποτελούσε πολύ ασφαλέστερη βάση από τη Με-
θώνη και την Κορώνη376.
___________________
376. Ο όρμος του Ναβαρίνου είναι ο πιο ασφαλής της δυτικής Πελοποννήσου.
Έχει σχήμα ημικυκλικό και είναι πολύ ευρύχωρος, προφυλασσόμενος από τη μακρόστε-
νη νησίδα Σφακτηρία, μήκους περίπου 4,5 χλμ.
Από τα δύο στόμια του Ναβαρίνου, το βόρειο (πλάτους περίπου 150 μέτρων)
μπορούσαν να διαπλεύσουν μόνο πολύ μικρά σκάφη, λόγω του βάθους της θάλασσας. Το
νότιο στόμιο, όμως, με αρκετό πλάτος και ικανό βάθος της θάλασσας, μπορούσε να χρη-
σιμοποιηθεί και από μεγάλα πλοία. Τα 1.300 μέτρα του νοτίου ανοίγματος ήταν χρησι-
μοποιήσιμα από τα μικρότερα σκάφη και τα 300 μέτρα από τα μεγαλύτερα.
Το φρούριο του Νεοκάστρου ορθωνόταν σε ύψος 61 μέτρων από τη θάλασσα
(στο νότιο άκρο του όρμου) και ήλεγχε το νότιο άνοιγμα. Το Παλαιόκαστρο, σε άσχημη
κατάσταση, βρισκόταν σε ύψος 137 μέτρων από τη θάλασσα και περί τα 1.000 μέτρα βο-
Ενώ ο Αιγύπτιος αρχιστράτηγος ενεργούσε με ταχύτητα και δυναμι-

σμό, οι δυνάμεις των επαναστατών βρίσκονταν στο αρχικό στάδιο της ετοι-
μασίας. Από τους Υδραίους δηλώθηκε στην κυβέρνηση ότι έπρεπε να τους
καταβάλει τα οφειλόμενα 406.314 γρόσια από τις δαπάνες για εκστρατείες
του 1824 και επιπλέον 29.000 γρόσια για την αγορά ενός πυρπολικού, αλ-
λιώς αδυνατούσαν να εκτελέσουν τις εντολές της. Τα ζητηθέντα χρήματα
δόθηκαν από την κυβέρνηση σε δύο απεσταλμένους της Ύδρας (Αντ. Κριεζή
και Γεωρ. Σαχίνη) την 3η Φεβρουαρίου377, αλλά η ετοιμασία των υδραιο-
σπετσιώτικων πλοίων συνέχισε να γίνεται με πολύ αργό ρυθμό. Τη 12η Φε-
βρουαρίου έφτασαν στο Ναύπλιο ταχυδρόμοι από την Κορώνη για να αναγ-
γείλουν ότι ο εχθρικός στόλος αποβίβαζε στρατεύματα στις ακτές της Με-
θώνης.
Στις 4-5 Μαρτίου ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος έφερε από τη Σούδα
στη Μεθώνη, πάλι ανενόχλητος, το δεύτερο στρατιωτικό τμήμα από 6.500
πεζούς, 500 ιππείς και ισχυρό πεδινό πυροβολικό, υπό τον ικανότατο Χου-
σεΐν μπέη. Παράλληλα ο Ιμπραήμ απέσπασε ένα ισχυρό στολίσκο τριών
φρεγατών, δύο κορβετών και έξι μεγάλων βρικίων για να συνοδεύσουν 19
φορτηγά πλοία από τη Ζάκυνθο στην Πάτρα με εφόδια για το πολιορκούμε-
νο φρούριο. Στη συνέχεια μετέφερε 3.000 Αλβανούς από την Πρέβεζα ανυ-
ψώνοντας έτσι το ηθικό της φρουράς και σβήνοντας κάθε ελπίδα των πολι-
ορκούντων το φρούριο Ελλήνων να το καταλάβουν.
Οι Αιγύπτιοι αύξαναν σταδιακά την πίεση στο Νεόκαστρο, όπου είχαν
καταφύγει 2.500 άμαχοι και 500 άτακτοι στρατιώτες υπό τον Ιωάννη Μαυ-
ρομιχάλη (αδελφό του Πετρόμπεη). Το φρούριο δεν είχε αρκετά πυρομαχικά
και τρόφιμα, αλλά ούτε και διέθετε πυροβολοτεχνίτες. Οι πολιορκούμενοι
στο Νεόκαστρο δέχονταν ακατάπαυστα –ημέρα και νύκτα– κανονιοβολι-
σμούς, ενώ οι λίγοι άπειροι Έλληνες πυροβολητές απαντούσαν σποραδικά
με μία-δύο βολές. Με τέτοιες συνθήκες ο βομβαρδισμός του φρουρίου γινό-
ταν σχεδόν ανενόχλητα, υποστηριζόμενος και από πυκνούς τουφεκισμούς
των Αιγυπτίων στρατιωτών. Επειδή οι πολιορκούμενοι δυσκολεύονταν να
απαντούν στα πυρά, ο Ιω. Μαυρομιχάλης ανέβηκε στις επάλξεις για να τους
___________________
ρειότερα του βόρειου άκρου του όρμου. Προς τα βόρεια και τα ανατολικά του ερειπωμέ-
νου κάστρου, υπάρχουν απόκρημνοι βράχοι.
ενθαρρύνει, αλλά δέχθηκε εχθρική σφαίρα και τραυματίστηκε θανάσιμα. Τα

περίπου σαράντα κτίρια εντός του φρουρίου, μεταξύ των οποίων και οι α-
λευρόμυλοι, κατέρρεαν από τους σφοδρούς κανονιοβολισμούς των Αιγυπτί-
ων. Είχαν αρχίσει και οι δυσκολίες επισιτισμού των πολιορκουμένων, επι-
πλέον δε ο Ιμπραήμ διέκοψε τη λειτουργία του υδραγωγείου που τροφοδο-
τούσε το φρούριο.
Ο Ιμπραήμ απασχολημένος αποκλειστικά με την πολιορκία του Νεο-
κάστρου, δεν έδωσε σημασία στο ερειπωμένο και έρημο Παλαιόκαστρο, έως
ότου έφτασε στην περιοχή ο Ιω. Μακρυγιάννης με 1.120 άνδρες και το κα-
τέλαβε (24-27 Μαρτίου). Επίσης έρημη ήταν και η Σφακτηρία κατά την
πρώτη φάση των επιχειρήσεων του Ιμπραήμ στο Ναβαρίνο.
Έτσι διαμορφωνόταν η κατάσταση στο νοτιο-δυτικό άκρο της Μεσση-
νίας κατά το Μάρτιο του 1825, καθώς η ελληνική κυβέρνηση αμφιταλα-
ντευόταν αν θα έπρεπε να συνεχίσει την εκστρατεία για την άλωση του
φρουρίου της Πάτρας ή να επικεντρωθεί στην αντιμετώπιση της –θανάσιμης
για την επανάσταση– απειλής των ισχυρότατων δυνάμεων του Ιμπραήμ. Σύ-
ντομα, όμως, μαθεύτηκε στο Ναύπλιο ότι ο αιγυπτιακός στόλος ανεφοδίασε
το φρούριο της Πάτρας (14 Μαρτίου) και οι Τούρκοι δεν έδειχναν πια την
παραμικρή διάθεση για να συνθηκολογήσουν. Μετά την εξέλιξη αυτή και
ύστερα από νεώτερες πληροφορίες για την εδραίωση των αιγυπτιακών στρα-
τευμάτων στην περιοχή Μεθώνης-Κορώνης, η κυβέρνηση κατανόησε ότι
κινδύνευε να χάσει τη στρατηγικής σημασίας περιοχή του Ναβαρίνου. Απο-
φάσισε, λοιπόν –πολύ καθυστερημένα– να δράσει εναντίον του Ιμπραήμ με
όσες στρατιωτικές και ναυτικές δυνάμεις είχε τη δυνατότητα να συγκεντρώ-
σει.
Σύμφωνα με την εντολή της κυβέρνησης, τα υδραιο-σπετσιώτικα
πλοία άρχισαν τμηματικά να αποπλέουν για την περιοχή των Κυθήρων, απ’
όπου θα μπορούσαν να ελέγχουν τις κινήσεις του τουρκο-αιγυπτιακού στό-
λου προς το Ιόνιο πέλαγος. Προηγήθηκαν, την 27η Φεβρουαρίου, τα έξι σπε-
τσιώτικα378 υπό τον Θεοδ. Β. Δρίτσα, αλλά η σφοδρή κακοκαιρία τα ανά-
γκασε να προσορμιστούν επί τρεις ημέρες στη Μονεμβασία. Την 4η Μαρτίου
___________________
378. Ήταν τα Ίππος Θαλάσσης (Θεοδ. Δρίτσας), Λυκούργος (Θεοδ. Σάντου), Αχιλ-
λεύς (Γεωρ. Ορλάνδος), Κόντε Μπένιξ (Ιω. Γκ. Τσούπας), Ποσειδών (Θεόφιλος Μουλάς),
Διομήδης (Αντ. Μπάμπας).
κινήθηκαν προς τα Κύθηρα και εκεί πληροφορήθηκαν ότι την προηγούμενη

ημέρα ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος είχε περάσει νοτίως του νησιού, κατευ-
θυνόμενος προς τα Μοθωκόρωνα. Το πρωί της 5ης Μαρτίου τα σπετσιώτικα
πλοία εντόπισαν τον εχθρικό στόλο αγκυροβολημένο στη Μεθώνη και δια-
πίστωσαν ότι η μεταφορά του δεύτερου τμήματος των στρατευμάτων του
Ιμπραήμ είχε συντελεστεί.
Ο Θ. Δρίτσας, αφού παρακολούθησε το μεγαλύτερο μέρος του εχθρι-
κού στόλου να επιστρέφει στη Σούδα, κατέπλευσε στο Γύθειο για να επιδι-
ορθώσουν τα πλοία του τις ζημιές που υπέστησαν από την κακοκαιρία εκεί-
νων των ημερών. Το μόνο επίτευγμα της μικρής σπετσιώτικης ομάδας ήταν
η σύλληψη ενός τουρκικού μαρτίγου.
Οι Υδραίοι, μετά την αποβίβαση των Αιγυπτίων στη Μεσσηνία, αύξη-
σαν τη δύναμη του στολίσκου τους σε 21 πολεμικά πλοία και επτά πυρπολι-
κά, τα οποία υπό τον Αν. Μιαούλη άρχισαν, από τα μέσα Φεβρουαρίου, να
συγκεντρώνονται με αργό ρυθμό στο αγκυροβόλιο της Δάρδιζας κοντά στην
ακτή της Τροιζήνας, απέναντι στην Ύδρα. Η κακοκαιρία κατά τις αρχές του
Μαρτίου καθυστέρησε περισσότερο την αναχώρηση του στολίσκου. Τελικά
ο Αν. Μιαούλης μπόρεσε να αποπλεύσει την 31η Μαρτίου, με δεκαοκτώ
πλοία και έξι πυρπολικά379, κατευθύνθηκε δε κι αυτός προς τα Κύθηρα για
να ενωθεί με το σπετσιώτικο στολίσκο. Μετά από επτά ημέρες ενώθηκαν με
τον Αν. Μιαούλη άλλα δύο πλοία και ένα πυρπολικό380. Το υδραίϊκο βρίκι
Άρης (Αναστ. Τσαμαδός), σύμφωνα με εντολή της κυβέρνησης, κατέπλευσε
την 4η Μαρτίου στο Ναύπλιο για να παραλάβει πολεμικό υλικό, προοριζόμε-
___________________
379. Ήταν τα πλοία Άρης (Ανδρ. Μιαούλης), Τερψιχόρη (Ελευθ. Ραφαήλ), Λεωνί-
δας (Δ. Κιοσές), Αθηνά (Γ. Νέγκας), Επαμεινώνδας (Αντ. Γ. Κριεζής), Νέρων (Ιω. Ζά-
κας), Μιλτιάδης (Λαζ. Λαλεχός), Αγαμέμνων (Λαζ. Παναγιώτας), Αχιλλεύς (Κων. Ιω.
Μπελεμπίνης), Μιλτιάδης (Γ. Σαχίνης), Αθηνά (Λαζ. Νέγκας), Βατερλώ (Πέτρος Αναγν.
Ζώτος), Τηλέμαχος (Σταμ. Δοκός), Θεμιστοκλής (Αντ. Ραφαήλ), Αχιλλεύς (Χριστ. Δημ.
Χριστοφίλου), Κίμων (Ιω. Α. Μιαούλης), Διομήδης (Κοσμάς Αθρινός), Θεμιστοκλής
(Γκίκας Μανώλη Σάρπας) και τα πυρπολικά Αναγν. Δημαμά, Ανδρ. Πιπίνου, Αναστ. Ρο-
μπότση, Αντ. Θεοφ. Βώκου, Θεοδ. Θεοφ. Βώκου, Μιχ. Μπουντούρη.
380. Ήταν τα πλοία Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας), Επαμεινώνδας (Ιω. Γκέλης), και
το πυρπολικό του Δημ. Ραφαλιά. Στο στολίσκο του Αν. Μιαούλη αναφέρεται ένα ακόμη
πλοίο (μάλλον μικρή γολέτα) με καπ. τον Ιω. Δρένια.
νο για τα στρατεύματα που πολιορκούσαν την Πάτρα381. Ο Άρης έμφορτος

απέπλευσε την 16η Μαρτίου, ενώ μία ημέρα νωρίτερα ο Πρόεδρος της κυ-
βέρνησης είχε ξεκινήσει για την εκστρατεία που αποσκοπούσε στην κατά-
ληψη της Πάτρας. Ο Finley είναι πολύ επικριτικός για την κυβέρνηση και ι-
διαίτερα για τον Γ. Κουντουριώτη. Όπως γράφει:
«Η Ελληνική κυβέρνηση επί ολόκληρους μήνες πλήρωνε τριά-
ντα χιλιάδες άνδρες που ονομάζονταν στρατιώτες. Όταν όμως παρου-
σιάστηκε η ανάγκη να βαδίσουν κατά των εισβολέων του Μοριά, δεν
μπόρεσαν να συγκεντρωθούν ούτε δέκα χιλιάδες. Οι κόλακες που πε-
ριστοιχίζανε τον Κουντουριώτη τον έπεισαν να αναλάβει την διοίκηση
του στρατού. Ο πρόεδρος αναχώρησε από το Ναύπλιο με μεγάλη μεγα-
λοπρέπεια, καβάλλα σε πλουσια στολισμένο άτι […] ακολουθούσε με-
γάλη πομπή γραμματικών, σωματοφυλάκων, ιπποκόμων και τσιμπου-
ξήδων. Καθώς διέβαινε την ψηλή καμάρα της πύλης […] τα κανόνια
από τις τάπιες και το κάστρο ψηλά βροντούσαν χαιρετιστήρια και τους
απαντούσαν τα επάκτια πυροβολεία και τα καράβια στο λιμάνι. Ο
Μαυροκορδάτος […] συνόδευε τον Κουντουριώτη σαν εντεταλμένος
σύμβουλος. Ένας γέρος Υδραίος καπετάνιος, ο Σκούρτης, που είχε ε-
πιδείξει ικανότητα σαν ναυτικός, και σχετικό θάρρος στο καράβι του,
ονομάστηκε αντιστράτηγος του Ελληνικού στρατού!! Ο Κολοκοτρώ-
νης, ακούγοντας το διορισμό του Σκούρτη, είπε ειρωνικά: ‘‘Τώρα δεν
λείπει παρά να διωρίσουν και τον γέρο Νοταρά ναύαρχο αντί για τον
Μιαούλη’’»382.
Όταν ο Γ. Κουντουριώτης, έφτασε την 23η Μαρτίου στην Τρίπολη και
έμαθε τη δυσμενή εξέλιξη της κατάστασης στη Μεσσηνία, αποφάσισε να κι-
νηθεί με τα στρατεύματά του προς τη θέση Κρεμμύδι, βορειο-ανατολικά της
Πύλου, όπου είχε εγκατασταθεί το ελληνικό στρατόπεδο. Ο σκοπός του ήταν
να αποκόψει τις γραμμές επικοινωνίας του Ιμπραήμ μεταξύ Μεθώνης και
Ναβαρίνου και να ανακουφίσει τις φρουρές του Νεοκάστρου και του Παλαι-
οκάστρου με επιθέσεις στα νώτα των αιγυπτιακών στρατευμάτων. Όμως,
στις επακολουθήσασες συγκρούσεις οι τακτικές αιγυπτιακές δυνάμεις θα
αποδειχτούν υπέρτερες των ατάκτων ελληνικών σωμάτων και ο Ιμπραήμ πο-
___________________
381. Το φορτίο του Άρη ήταν 137 βαρέλια πυρίτιδας, 629 κάσες φυσέκια (105.000
τεμ.), 500 μπάλες πυροβόλων, 21 πυροβόλα, 2 ολμοβόλα κ.ά., καθώς και 1.473 κοιλά (37
τόνοι) σιτάρι.
λύ έμπειρος για να αφήσει την επιθετική πρωτοβουλία στους Έλληνες ο-

πλαρχηγούς.
***
Εν τω μεταξύ, στην Ύδρα έφταναν πληροφορίες από την Κωνσταντινούπο-
λη, που έδειχναν ότι ο τουρκικός στόλος ετοιμάζει δεκάδες φορτηγά πλοία
για να μεταφέρει εφόδια στα φρούρια της Εύβοιας και στις αποθήκες του
Βόλου. Έτσι τα τουρκικά στρατεύματα, κατά την επικείμενη εκστρατεία
τους στη Στερεά και τη Ρούμελη, θα είχαν εξασφαλισμένη επάρκεια πολεμι-
κών υλικών και τροφίμων383.
Από την αρχή του 1825, ο Ρεσίτ πασάς (Κιουταχής) στρατολογούσε
στην Ήπειρο και στη Θεσσαλία ικανό αριθμό εθελοντών για να ανεβάσει την
δύναμή του στους 35.000 άνδρες, προσέλαβε δε και 3.000 Χριστιανούς από
τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία για βοηθητικές υπηρεσίες. Ο Κιουταχής ή-
ταν έμπειρος και γνώριζε καλά ποιες δυνάμεις και ποια τακτική απαιτούνταν
για τον κύριο σκοπό της εκστρατείας του· την άλωση του Μεσολογγίου.
Υπέδειξε, λοιπόν, στην Πύλη να κατασκευάσει κανονιοφόρους ακά-
τους με ελάχιστο βύθισμα, κατάλληλες να δράσουν στα αβαθή της λιμνοθά-
λασσας του Μεσολογγίου και να τις στείλει με τον τουρκικό στόλο, μαζί με
τα κάθε είδους πολιορκητικά υλικά και εφόδια.
Η τυχόν πτώση του Μεσολογγίου, σε συνδυασμό με την ενδυνάμωση
της φρουράς της Πάτρας, θα δημιουργούσε ευνοϊκές συνθήκες για τις τουρ-
κικές δυνάμεις να περνούν εύκολα από την Ακαρνανία στην Αχαΐα. Εφόσον,
τα τουρκικά στρατεύματα από το βορρά και τα αιγυπτιακά από το νότο
προέλαυναν προς το κέντρο της Πελοποννήσου και μετά προς το Ναύπλιο,
ήταν φανερό ότι αυτό θα σήμαινε το οριστικό τέλος της Επανάστασης.
Μπροστά τη διαμορφούμενη διπλή απειλή, η ελληνική κυβέρνηση α-
πευθύνθηκε στους Υδραιο-Σπετσιώτες προκρίτους και έθεσε ως αποστολή
του τρινήσιου στόλου: «τον αποκλεισμό των φρουρίων Πατρών και Μοθω-
κορώνων, ώστε να εμποδισθεί η αποβίβαση και άλλων εχθρικών στρατευμά-
των εις την Πελοπόννησον»384.
Στους Υδραιο-Σπετσιώτες, η κυβερνητική εντολή υπαγόρευε την κα-
___________________
τάτμηση των δυνάμεών τους για να αντιμετωπίσουν ταυτόχρονα τους δύο

στόλους του Ιμπραήμ και του Χοσρέφ. Όπως συναποφάσισαν, έπρεπε να ε-
τοιμάσουν και τρίτη μοίρα: «διά να φυλάξει τα παράλια της Δυτικής Ελλάδος
και να βαστάξη την πολιορκία των Π. Πατρών», ενώ παράλληλα «αι δύο άλ-
λαι (μοίραι) ή χωρίς ή συνενωμέναι, όπως καλέση η περίστασις, θέλουν αντι-
παραταχθή εις τους εχθρικούς στόλους»385.
Η διατήρηση ενός αποτελεσματικού (ναυτικού) αποκλεισμού τόσο του
Ναβαρίνου όσο και της Πάτρας, ήταν βέβαια στόχος υπεράνω των δυνατο-
τήτων του εξασθενημένου ελληνικού στόλου. Ωστόσο, οι Υδραιο - Σπετσιώ-
τες, με τη συμμετοχή και μερικών ψαριανών πλοίων, προχώρησαν στη συ-
γκρότηση δεύτερου στολίσκου (υπό τους Γ. Σαχτούρη, Γ. Ανδρούτσο, Α-
ποστ. Ν. Αποστόλη), για να αναλάβει την αντιμετώπιση του τουρκικού στό-
λου, που επρόκειτο να βγει από τα Στενά. Την 31η Μαρτίου απέπλευσε ο Γ.
Σαχτούρης με έντεκα πλοία και τέσσερα πυρπολικά386. Ο Υδραίος αντιναύ-
αρχος περίμενε τα σπετσιώτικα387 και τα ψαριανά388 πλοία κοντά στη νησίδα
του Αγ. Γεωργίου (στην είσοδο του Σαρωνικού), αλλά μόλις έμαθε την 4η
Απριλίου ότι ο Γ. Ανδρούτσος και ο Αποστ. Ν. Αποστόλης κατευθύνονται
προς τη Σύρο, έπλευσε κι αυτός προς τα εκεί. Την επόμενη ημέρα, συνάντη-
σε κοντά στην Τήνο τον Γ. Ανδρούτσο με έξι πλοία και στις 6 Απριλίου κα-
τέπλευσαν μαζί στα Ψαρά. Ο Γ. Σαχτούρης έστειλε αμέσως δύο βαρδακό-
___________________
386. Ήταν τα Αθηνά (Γ. Σαχτούρης), Ηρακλής (Λαζ. Παπαμανώλης), Τιμολέων
(Λαζ. Πινότσης), Κίμων (Ιω. Αντ. Μπατσαξής), Μέντωρ (Γκίκας Μεθενίτης), Κίμων
(Γκίκας Ιω. Ψεύτης), Νηρεύς (Αθαν. Κριεζής), Ηρακλής (Νικ. Βώκος), Οδυσσεύς (Δημ.
Αντ. Βώκος), Τηλέμαχος (Ηλίας Χ’’Γιώρτζος), Αριστείδης (Δημ. Αναγν. Θεοδωράκης),
και τα πυρπολικά των Ιω. Στύπα, Εμμ. Μπούτη, Ιω. Ματρώζου, Δημ. Αλεξανδρή.
387. Ήταν τα Παγκρατίων (Γ. Ανδρούτσος), Αχιλλεύς (Ιω. Α. Κυριακού), Τιμολέ-
ων (Αναγν. Κυριακού), Επαμεινώνδας (Γ. Κοκοράκης), Ηρακλής (Ν. Παρασκευάς), Ε-
παμεινώνδας (Νικ. Χ’’Ιω. Μέξης), Αχιλλεύς (Αθαν. Γ. Πάνου), Διομήδης (Αντ. Β. Δρί-
τσας), Διομήδης (Αργυρ. Στεμιτσιώτης), Λυκούργος (Αδρ. Σάντου) και το πυρπολικό του
Λαζ. Μουσιού.
388. Ήταν τα Λεωνίδας (Αποστ. Ν. Αποστόλης), Αμερικάνα (Κων. Χ’’Αγγελή),
Αλέξανδρος (Ιω. Ν. Αλεξανδρής), Επαμεινώνδας (Ανδρ. Δομεστίνης-Κουτσούκος), Ξε-
νοφών (Ανδρ. Ν. Αποστόλης-Κεφάλας), Λεωνίδας (Ανδρ. Κόης), Θεμιστοκλής (Γεωρ.
Χ’’ Μικέ). Στην εκστρατεία αυτή επικεφαλής του ψαριανού στολίσκου είχε οριστεί ο
Αποστόλης Νικ. Αποστόλης στη θέση του άρρωστου πατέρα του. Με το στολίσκο συ-
νεργάτηκαν και 4-5 ψαριανά μίστικα.
στες (Οδυσσεύς και Μέντωρ) να επιτηρούν τις προσβάσεις των Στενών, ενώ
την 8η Απριλίου κατέπλευσαν στα Ψαρά και τα υπόλοιπα σπετσιώτικα και
ψαριανά πλοία. Ο δεύτερος αυτός ελληνικός στολίσκος, παρέμεινε στην πε-
ριοχή και με κύριο ορμητήριο τα Ψαρά, εκτελούσε περιπολίες μεταξύ Ίμ-
βρου - Τενέδου, αναμένοντας την έξοδο του τουρκικού στόλου στο Αιγαίο.
Κάτι που θα συνέβαινε μετά από 36 ημέρες.
***
Τη 10η Μαρτίου, τρία από τα έξι σπετσιώτικα πλοία του πρώτου στολί-
σκου389 στάλθηκαν από τον Θ. Δρίτσα στο Ναβαρίνο για να βοηθήσουν τους
πολιορκούμενους Έλληνες στο Νεόκαστρο. Τη 18η Μαρτίου κατέπλευσε και
ο Άρης με πολεμικό υλικό και εφόδια, που προορίζονταν αρχικά για τα ελλη-
νικά στρατεύματα στην περιοχή της Πάτρας. Ο Αναστ. Τσαμαδός εκτίμησε
αμέσως τη δεινή θέση της φρουράς και του άμαχου πληθυσμού στο Νεόκα-
στρο, αλλά και γενικότερα τον κίνδυνο να καταλάβει ο Ιμπραήμ, όλη τη,
στρατηγικής σημασίας, περιοχή. Αποφάσισε, λοιπόν, να παραμείνει στο Να-
βαρίνο και να ενισχύσει, με κάθε τρόπο, την άμυνά του· εξάλλου η πολιορ-
κία του φρουρίου της Πάτρας από τις ελληνικές δυνάμεις, είχε ουσιαστικά
τερματιστεί. Έγραψε, πάντως, στους Γ. Κουντουριώτη και Σκούρτη την επό-
μενη ημέρα, εξηγώντας την κατάσταση και ζητώντας την έγκριση να παρα-
μείνει στον όρμο του Ναβαρίνου, την οποία και πήρε από τον Πρόεδρο της
κυβέρνησης αυθημερόν390.
Τη 18η Μαρτίου, ο Αν. Μιαούλης ενώθηκε με τα λοιπά τρία σπετσιώ-
τικα πλοία, κοντά στον Κάβο Μαλέα. Δύο ημέρες αργότερα το σπετσιώτικο
Κόντε Μπένιξ (Ιω. Τσούπας) και το υδραίϊκο Τερψιχόρη (Αλεξ. Ραφαήλ) συ-
νέλαβαν ένα ισπανικό πλοίο με εφόδια για τον Ιμπραήμ. Ένα άλλο, σαρδικό
πλοίο με ρωσική σημαία αρνήθηκε τη νηοψία και καταδιώχτηκε από το σπε-
τσιώτικο Διομήδης (Αντ. Μπάμπας) και το υδραίϊκο Νέρων (Ιω. Ζάκας), αλ-
λά παρότι δέχτηκε αρκετά βλήματα πυροβόλων κατάφερε να καταφύγει στην
Κορώνη.
___________________
389. Ήταν τα Αχιλλεύς (Γεωρ. Ορλάνδος), Ποσειδών (Θεοφ. Μουλάς), Λυκούργος
(Θεοδ. Σάντου).
Ο Αν. Μιαούλης, με τα υδραιο-σπετσιώτικα πλοία κινήθηκε προς τα

Μοθωκόρωνα και αφού διαπίστωσε ότι εκεί είχαν παραμείνει ολιγάριθμα
ευρωπαϊκά φορτηγά, αποφάσισε να αναστρέψει και να επιτηρεί την περιοχή
μεταξύ Κυθήρων και Κρήτης, ώστε να αντιταχτεί σε τυχόν νέα μεταφορά αι-
γυπτιακών στρατευμάτων και εφοδίων στην Πελοπόννησο.
Το απόγευμα της 25ης Μαρτίου, ο υπό τον Αν. Μιαούλη υδραιο - σπε-
τσιώτικος στολίσκος, από 22 πλοία και 6 πυρπολικά, έπλεε νοτιο-ανατολικά
των Κυθήρων. Με τη δύση του ηλίου δέχτηκε ένα πολύ ισχυρό πλήγμα· όχι
από τον εχθρό, αλλά από μια σφοδρή καταιγίδα που ξέσπασε ξαφνικά. Κα-
θώς σκοτείνιαζε η θαλασσοταραχή δυνάμωνε, με αποτέλεσμα τα πλοία και
τα πυρπολικά να διασκορπιστούν, έχοντας υποστεί σοβαρές ζημιές. Το πιο
άτυχο σκάφος υπήρξε το πυρπολικό του Κ. Κανάρη που, μετά από βίαιη σύ-
γκρουση με την υδραίϊκη ναυαρχίδα, βυθίστηκε μέσα σε λίγα λεπτά· το ευ-
τύχημα ήταν ότι το πλήρωμα, εκτός από ένα ναύτη, διασώθηκε. Ο Άρης έπα-
θε σοβαρές ζημιές στην πλώρη, χάνοντας και τη μία άγκυρά του.
Την ίδια νύκτα συγκρούστηκαν ο Επαμεινώνδας (Αντ. Γ. Κριεζής) και
το πυρπολικό του Θεοδ. Θ. Βώκου που, εκτός από τις ζημιές, έχασε τη σκα-
μπαβία του. Σε άλλη σύγκρουση μεταξύ του Λεωνίδα (Δημ. Κιοσές) και του
πυρπολικού του Δ. Ραφαλιά, το τελευταίο έχασε το κατάρτι του.
Ο Αν. Μιαούλης αναγκάστηκε να στείλει πίσω στην Ύδρα τα πυρπο-
λικά του Δ. Ραφιαλιά, του Θεοδ. Θ. Βώκου και του Α. Ρομπότση που έχασε
κι αυτός την σκαμπαβία του. Πέντε ημέρες νωρίτερα, ο Υδραίος ναύαρχος
είχε στείλει στην Ύδρα και το πυρπολικό του Αντ. Θεοφ. Βώκου, επειδή έ-
κανε νερά.
Την 27η Μαρτίου, κατάφεραν να συγκεντρωθούν στα Κύθηρα μόνο
πέντε υδραίϊκα πλοία και το πυρπολικό του Αν. Πιπίνου. Τα υπόλοιπα πλοία
διασκορπίστηκαν στα διάφορα νησιά –κυρίως των Κυκλάδων– και μερικά
κατέφυγαν στην Ύδρα για να επισκευαστούν. Για τον ίδιο λόγο, τα τρία σπε-
τσιώτικα πλοία επέστρεψαν στις Σπέτσες. Τα παραμείναντα στην περιοχή
υδραίϊκα πλοία έπλευσαν στα Βάτικα για πρόχειρες επισκευές, ενώ ο Αν.
Μιαούλης προτίμησε να αποσυρθεί στο Γύθειο (Μαραθονήσι) για να θερα-
πεύσει εκεί, σε κάποιο βαθμό, τις σοβαρές ζημιές του Άρη. Φεύγοντας, ανέ-
θεσε στον Αντ. Γ. Κριεζή (Επαμεινώνδας) το πολύ δύσκολο έργο να συγκε-
ντρώσει στα Κύθηρα τα διασκορπισμένα πλοία του στολίσκου.
Την 31η Μαρτίου, μετά την ολοκλήρωση των πρόχειρων επισκευών
του πλοίου του, ο Αν. Μιαούλης βρέθηκε στον Κάβο Μαλέα με οκτώ υδραί-
ϊκα πλοία και το πυρπολικό του Αν. Πιπίνου. Η δύναμη του στολίσκου του
είχε υποβαθμιστεί σημαντικά και το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να
πλεύσει στην Πύλο για να συνδράμει και εμψυχώσει τους πολιορκούμενους
στο Νεόκαστρο. Επίσης, ενημέρωσε τους Υδραίους προκρίτους για τις προ-
θέσεις του, επισημαίνοντας ότι «αν δεν ενισχυθεί ο στολίσκος του, είναι καλύ-
τερα να επιστρέψει στην Ύδρα»391.
Τη 2α Απριλίου, κοντά στο Ταίναρο (Κάβο Ματαπά), ο Αν. Μιαούλης
συνάντησε τη σπετσιώτικη γολέτα Ανδρομάχη (Σπυρ. Αντωνίου) που μετέ-
φερε τρόφιμα στο Νεόκαστρο και τη συνόδευε μέχρι να εισπλεύσει στον όρ-
μο του Ναβαρίνου.
Ο Αν. Μιαούλης έμεινε στο Ναβαρίνο τρεις ημέρες και επισκέφθηκε
το Νεόκαστρο, όπου διαπίστωσε τις μεγάλες ζημιές του τείχους και τις ανά-
γκες της φρουράς. Έγραψε αμέσως στον Γ. Κουντουριώτη για την κατάστα-
ση και στους οπλαρχηγούς των στρατοπεδευμένων στο Κρεμμύδι ατάκτων
σωμάτων, τονίζοντας ότι έπρεπε ταχύτατα να στείλουν ενισχύσεις. Στο τέ-
λος, αφού συνεννοήθηκε και με τον Αναστ. Τσαμαδό, απέπλευσε για τα Βά-
τικα, όπου έφτασε στις 7 Απριλίου.
Έτσι, στον όρμο του Ναβαρίνου παρέμειναν μόνο τα τρία σπετσιώτικα
και ο Άρης (Αναστ. Τσαμαδός). Ο Αν. Μιαούλης αγκυροβόλησε την 9η Α-
πριλίου στα Κύθηρα, έχοντας μαζί του 16 υδραίϊκα πλοία και 4 πυρπολικά
(Αν. Πιπίνος, Μιχ. Μπουντούρης, Θεοδ. Θεοφ. Βώκος, Αντ. Θεοφ. Βώκος).
Εν τω μεταξύ στην Ύδρα ετοιμαζόταν η τρίτη μοίρα από πέντε πλοία
και ένα πυρπολικό392 για να ενισχύσει τον Αν. Μιαούλη, ενώ οι Σπέτσες έ-
στειλαν την 11η Απριλίου τρία πλοία393 να ενωθούν με το στολίσκο του Αν.
Μιαούλη. Ακόμη δεκατρία σπετσιώτικα πλοία και δύο πυρπολικά394, υπό τον
___________________
392. Ήταν τα Θρασύβουλος (Σταμ. Ράπτης), Αθηνά (Δημ. Θεοφ. Βώκος), Επαμει-
νώνδας (Ιω. Γκέλης), Αθηνά (Ιω. Παντ. Μακρυμούρας), Ιάσων (Βασ. Σταμ. Μπουντού-
ρης), και το πυρπολικό του Αντ. Παυλή (Μπίκου).
393. Ήταν τα Κόντε Μπένιξ (Ιω. Γκ. Τσούπας), Φιλοκτήτης (Νικ. Δ. Γουδής), Πε-
ρικλής (Κων. Μπουκουβάλας).
394. Ήταν τα Φωκίων (Νικ. Δ. Σύρμας), Περικλής (Νικ. Ράπτης), Αλέξανδρος
(Γεωρ. Χ’’Ανδρέου), Ηρακλής (Γεωρ. Κ. Δραπανιώτης), Αχιλλεύς (Ιω. Γ. Μαθιός), Ιερά
Συμμαχία (Λαζ. Κουτρουμπής), Ξενοφών (Ιω. Παντελή), Σόλων (Νικ. Μυλωνάς), Αγαμέ-
μνων (Πέτρος Δ. Γουδής), Αχιλλεύς (Νικ. Αδριανού), Θεμιστοκλής (Δημ. Γ. Κούτσης),
Νικ. Σύρμα, βρίσκονταν στο τελικό στάδιο της προετοιμασίας για να ενω-
θούν κι αυτά με τον Αν. Μιαούλη. Αν και οι εκκλήσεις του για ενίσχυση του
υδραιο-σπετσιώτικου στολίσκου βρήκαν σχετική ανταπόκριση από την κυ-
βέρνηση και την κοινότητα, ο Αν. Μιαούλης δεν ένιωθε αρκετά ικανοποιη-
μένος και συνέχισε να ζητά περισσότερα πυρπολικά.
Την 8η Απριλίου οι βαρδακόστες ειδοποίησαν τον Υδραίο ναύαρχο ότι
ο εχθρικός στόλος, με τα φορτηγά, εκπλέει από τη Σούδα. Αμέσως έδωσε το
σήμα απόπλου στα πλοία του και πήρε πορεία προς τα νοτιο-ανατολικά. Η
κακοκαιρία τον ανάγκασε πάλι να επιστρέψει την επόμενη ημέρα στα Κύθη-
ρα. Το ίδιο, όμως, συνέβηκε και με τα τουρκο-αιγυπτιακά πλοία που επανέ-
πλευσαν στη Σούδα.
Την 11η Απριλίου ο Αν. Μιαούλης αποφάσισε να κινηθεί ξανά προς τη
Σούδα. Με αναφορά του (12 Απριλίου 1825) ενημέρωσε τους προκρίτους
της Ύδρας για τα όσα συνέβησαν τις δύο προηγούμενες ημέρες:
«Την 11 χθες εμβήκαμεν εις τον κόλπον της Σούδας όλα 20
πλοία πολεμικά και πυρπολικά, απέχοντες βολήν κανονίου από το
τειχισμένον νησίον (Παλαιοσούδα) εις το στόμιον του λιμένος. Ευ-
ρήκαμεν αραγμένον μέσα όλον τον Αιγυπτιακόν στόλον, ο οποίος εις
ολίγον εβάλθη εις τα πανιά. Έξω επροφθάσαμεν έν εχθρικόν βρίκιον
το εκτύπησεν από κοντά ο Αντ. Γ. Κριεζής (Επαμεινώνδας) και αυτό
ηναγκάσθη να ριφθή εις την ξηράν. Άρχισεν από το τείχος και ο ε-
χθρικός στόλος μακρόθεν να μας πυροβολή εις μάτην, και όταν τον
είδαμεν εξερχόμενον εγυρίσαμεν προς δυσμάς διά να τον φέρωμεν
εις τα νερά μας. Αυτός μας ηκολούθησεν ως διώκων, αλλ’ ατάκτως
και φοβισμένος. Ο άνεμος έγινεν εν τοσούτω σφοδρότερος και μιας
φρεγάδας εχθρικής ετσάκισε δύο κατάρτια· τότε διά να μην αργήσω-
μεν περισσότερον εστρέψαμεν όλοι να πάρωμεν του εχθρού τα σο-
βράνο προς ναυμαχίαν· ευθύς ο εχθρός ετράπη εις φυγήν, και ολίγα
πλοία μας ευρέθησαν τόσον σιμά του ώστε εκτυπήθησαν ολίγον. Αλλ’
επειδή ο άνεμος ηύξανε και έδειχνε τρικυμίαν, εκρίναμεν συμφερώ-
τερον να στραφώμεν προς το πέλαγος αφίνοντες τον εχθρόν κατα-
φεύγοντα μετά σπουδής εις την Σούδαν […].
Τούτην την ώρα (πρωί της 12ης Απριλίου) διευθυνόμεθα πάλιν
___________________
Αχιλλεύς (Αναργ. Λεμπέσης), Λεωνίδας (Δημ. Ν. Λάμπρου) και τα πυρπολικά των Ανδρ.
Χόντζα και Παντ. Σπύρου.
εις την Σούδαν κατά του εχθρικού στόλου.

Το πλοίον του καπ. Κ. Μπελεμπίνη (Αχιλλεύς) κάμνει πολλά
νερά και δεν μπορεί να βασταχθή· όθεν έρχεται αυτού· να διορθωθή,
και ως έν από τα χρησιμώτερα πλοία του στόλου παρακαλώ να ταχύ-
νετε την διόρθωσίν του διά να επιστρέψη γρήγορα.
Χθες μας ήλθε φυγάς από τον Αιγυπτιακόν στόλον κάποιος
Χριστόδουλος Αίνιος, από τον οποίον μανθάνομεν τα ακόλουθα:
Προχθές έφθασαν εις Σούδαν από Αλεξάνδρειαν 38 φορτηγά, τα πε-
ρισσότερα Ευρωπαϊκά, φορτωμένα όλα μόνον ζωοτροφίας. Οι Αλ-
βανοί αποφασιστικά δεν θέλουν να μεταφερθούν εις τα Μοθωκόρω-
να ή αλλού και ν’ αφήσουν την Κρήτην. Δεν μένουν παρά 2.000 μό-
νον Αιγύπτιοι τακτικοί, αρρωστημένοι από προτήτερα, και τώρα α-
φού ανέλαβαν, εμβαρκαρήσθησαν εις τον εχθρικόν στόλον. Αυτός έ-
χει προσωρινόν αρχηγόν τον καπετανάμπεην (Ταχήρ μπέη) του Βυ-
ζαντινού (τουρκικού στόλου), και μέλλει να ενωθή με τον καπ. πασά
(Χοσρέφ) […]. Ο φόβος των εχθρικών στόλων είναι πολύ μεγαλήτε-
ρος παρά άλλοτε. Αυτάς τας ειδήσεις παρακαλώ να κοινοποιήσετε
ευθύς εις τον εκλαμπρότατον πρόεδρον του Εκτελεστικού (Γ. Κου-
ντουριώτη), και ότι ελπίζομεν βεβαίως να εμποδίσωμεν του εχθρού
τρίτην απόβασιν εις Μαθωκόρωνα»395.
Όταν ο Αν. Μιαούλης, στις 15 Απριλίου, μαθαίνει ότι ο εχθρικός στό-
λος ήταν έτοιμος να αποπλεύσει και πάλι από τη Σούδα, σπεύδει να τον συ-
ναντήσει. Για την επακολουθήσασα σύγκρουση με τον εχθρό στο Κρητικό
πέλαγος, αναφέρει (την 18η Απριλίου) στους προκρίτους της Ύδρας:
«Εμάθαμεν ότι την αυτήν ημέραν (15 Απριλίου) έμελλε να εκ-
πλεύση από την Σούδαν ο εχθρικός στόλος, και υπήγαμεν κατ’ ευθεί-
αν εις απάντησίν του […] Είμεθα 17 πολεμικά πλοία εξ ων δύο Σπε-
τσιώτικα396 και 4 πυρπολικά.
Τη δε 16 φθάσαντες εις το Κρητικόν πέλαγος το πρωί, ευρή-
καμεν εις τα πανιά έμπροσθεν της Σούδας τον εχθρικόν στόλον συ-
μποσούμενον εις περίπου 90 πλοία πολεμικά και φορτηγά397. Δεν άρ-
___________________
396. Πρόκειται για τα Κόντε Μπένιξ (Ιω. Γκ. Τσούπας) και Περικλής (Κων.
Μπουκουβάλας) που ενώθηκαν με τον Αν. Μιαούλη την 13η Απριλίου. Το τρίτο πλοίο
της σπετσιώτικης μοίρας, ο Φιλοκτήτης με καπ. τον Νικ. Δ. Γουδή, φαίνεται ότι καθυ-
στέρησε να συνενωθεί.
397. Τον τουρκο-αιγυπτιακό στόλο συγκροτούσαν 11 φρεγάτες, 13 κορβέτες, 30
γησε να τραπή εις φυγήν, ενώ ημείς επροχωρούσαμεν κατ’ αυτού με

ολιγώτατον άνεμον· αλλ’ αυτήν την νύκταν και μέρος της ακολούθου
ημέρας η παντελής γαλήνη μας εκράτησεν απομακρυσμένους από τον
εχθρόν· επροσπαθήσαμεν όμως να σταθούμεν εις τον δρόμον διά να
τον εμποδίσωμεν.
Χθες λοιπόν τη 17 περί τας 3 ώρας (09.00) ο εχθρός βοηθού-
μενος από λεπτόν άνεμον νότον επλησίασε διά να περάση και τον ε-
κτυπήσαμεν εκ παρατάξεως έως εις τας 10 ώρας (16.00), πλην δεν
ημπορέσαμεν εξ αιτίας της γαλήνης να μεταχειρισθώμεν τα πυρπολι-
κά. Η ζημιά η εδική μας (και αυτού ίσως) είναι πολλά μικρή· έχομεν
μόνον λυπηθώμεν τον χαμόν ενός ναύτου του καπ. Ι. Ζάκα και ολί-
γους λαβωμένους.
Αφού ο εχθρός ανοίχθη εις το πέλαγος και ελύθη η ναυμαχία,
το εσπέρας βοηθούμενοι ημείς από ολίγον φύσημα ουρίου ανέμου
ωρμήσαμεν εις τον εχθρόν, τον ετρέψαμεν εις φυγήν διώκοντές τον
και κτυπώντες τον. Περί τας 3 ώρας της νυκτός (22.00) ο καπ. Μιχα-
λάκης Μπουντούρης επέτυχε να κολλήση το πυρπολικόν του εις μίαν
μεγάλην φρεγάδαν, η οποία όμως ευτύχησε με διαφόρους τρόπους να
διασωθή, και απομακρύνθη αφού έπεσαν εις την θάλασσαν πολλοί
άνθρωποί της και επνίγησαν ή επιάσθησαν από τας βάρκας μας.
Μετ’ ολίγον έφθασε κατόπιν εις την αυτήν φρεγάδα και εκόλλησε το
πυρπολικόν του Θεοδωράκη Θεοφάνους (Βώκος), και ο εχθρός πά-
λιν διέφυγε παρ’ ελπίδα τον κίνδυνον. Δεν άργησε να πλησιάσει τρί-
τον το πυρπολικόν του καπ. Αντώνη Θεοφάνους και να κολλήση κα-
λά, πλην κατά δυστυχίαν και τούτο απέτυχε να μεταδώση το πυρ εις
την αυτήν φρεγάδα […]. Την ώραν ταύτην ακολουθούμεν κατά πό-
δας τον εχθρικόν στόλον έχοντες έν μόνον πυρπολικόν τον καπ. Α.
Πιπίνον· η δύναμις του εχθρού είναι αρκετή κατά τον αριθμόν, και
ήτον ανάγκη ν’ αυξήσωμεν και ημείς την εδικήν μας με περισσότερα
πολεμικά και πυρπολικά. Αν η τρίτη μοίρα δεν εξέπλευσεν ακόμη, κι-
νήσετέ την ευθύς προς αντάμωσίν μας, μήπως προλάβωμεν τον ε-
χθρόν να μη κάμη και τούτην την απόβασίν του εις την Πελοπόννη-
σον, την οποίαν συμφέρει και πρέπει με κάθε τρόπον να την εμποδί-
σωμεν»398.
___________________
βρίκια και γολέτες και περί τα 40 μεταγωγικά πλοία (DURAND-VIEL, ό.π., σ. 292).
Ο Αν. Μιαούλης, μετά την ανάλωση των τριών πυρπολικών και την
αδυναμία των ολιγάριθμων πλοίων του να προκαλέσουν ρήγματα ή αταξία
στο σχηματισμό του εχθρικού στόλου, περιορίστηκε στην παρακολούθησή
του, κάνοντας έκκληση στους προκρίτους να στείλουν αμέσως ενισχύσεις.
Οι δύο Σπετσιώτες καπετάνιοι (Κ. Μπουκουβάλας και Ι. Τσούπας),
που πήραν μέρος στη σύγκρουση, αναφέρουν ανεπιτήδευτα στους Σπετσιώ-
τες προκρίτους (18 Απριλίου 1825):
«Εις τας 17 του ιδίου μηνός, Παρασκευή πρωί, άρχισεν ο πό-
λεμος αναμεταξύ τουρκικών και εδικών μας πλοίων, έως εις τας πέ-
ντε ώρας της νυκτός (24.00). Εις τον διωγμόν όπου εκάμναμεν του
εχθρού, του ερρίψαμεν επάνω εις μίαν φρεγάδαν πολίτικην (τουρκι-
κή) τρία μπουρλότα, πλην δεν εχρησίμευσαν τίποτε, ότι ήταν κακοφ-
θιασμένα· τόσον επλησίασαν τα Ελληνικά πλοία όσον μας εκτυπού-
σαν με τα τουφέκια, ελαβώθηκαν και έξ άνθρωποι από τα μπουρλό-
τα· και βλέποντες όπου δεν εκάμαμεν τίποτε του εχθρού, ετραβούσα-
μεν μακριά ότι είμεθα ολίγα πλοία, έως 18 πολεμικά πλοία και έν
πυρπολικόν. Τώρα λοιπόν ημείς τα επήραμεν οπίσω, πλην δεν τους
κάμνομεν τίποτε, ότι είναι αρκετά πλοία, και ημείς είμεθα ολίγα»399.
Πάντως, ο Υδραίος ναύαρχος στην αναφορά του προς τους προκρίτους
του νησιού του, δικαιολογεί και επαινεί τους πυρπολητές:
«Η πρώτη και καθ’ αυτό αιτία της αποτυχίας των τριών πυρ-
πολικών εστάθη η γαλήνη, η οποία μας απάτησε με τα λεπτά φυσήμα-
τα του ανέμου. Όλοι οι καπιτάνοι και οι πυρπολισταί έδειξαν μεγά-
λην γενναιότητα εξαρχής, καθώς θέλετε πληροφορηθή την διήγησιν
αυτών εκ στόματος· επληγώθησαν τινές απ’ αυτούς πολύ ή ολίγον
και στέλλονται αυτού διά να οικονομηθούν. Αν είναι άλλα πυρπολικά
παρακαλούμεν να τα δώσετε εις τους αυτούς καπιτάνους, ελπίζοντες
ότι εις άλλην ευτυχεστέραν περίστασιν η γενναιότης των θέλει κατορ-
θώσει όσον παραδόξως απέτυχεν τώρα»400.
Ο Αν. Μιαούλης συνέχισε να παρακολουθεί τον εχθρό ελπίζοντας πως
σύντομα θα ενισχυθεί, ιδιαίτερα με πυρπολικά. Αν γινόταν αυτό θα μπορού-
σε να κάνει μία τελευταία προσπάθεια κατά του τουρκο-αιγυπτιακού στό-
λου, προτού αυτός φτάσει στον προορισμό του. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν συ-
___________________
νέβηκε και ο εχθρικός στόλος τη 19η Απριλίου αγκυροβόλησε στον όρμο της
Μεθώνης.
Εντός τριών ημερών αποβιβάστηκαν από τα εχθρικά πλοία 4.000 άν-
δρες και 500 μουλάρια, ενώ άφθονα πυρομαχικά και τρόφιμα γέμισαν τις
αποθήκες, τα τζαμιά και πολλά οικήματα της Μεθώνης. Όταν τερματίστηκε
η όλη διαδικασία, που έγινε παρουσία του Ιμπραήμ, τα τουρκο-αιγυπτιακά
πλοία, με τα επιβαίνοντα εκλεκτά στρατιωτικά τμήματα, άρχισαν να διαδρο-
μούν μεταξύ Μεθώνης και Ναβαρίνου, περιμένοντας τη διαταγή να επιτε-
θούν και καταλάβουν το κλειδί του κλειστού όρμου· τη Σφακτηρία. Επικε-
φαλής των στρατευμάτων είχε οριστεί ο ικανότατος Χουσεΐν μπέης, με τις
πολλές περγαμηνές από τη δράση του στην Κρήτη και την Κάσο.
Την 20ή Απριλιου ενώθηκε με το στολίσκο του Αν. Μιαούλη, μεταξύ
Κυθήρων και Αντικυθήρων, η τρίτη υδραίϊκη μοίρα με τα πέντε πολεμικά
και το ένα πυρπολικό που είχαν αποπλεύσει από την Ύδρα πέντε ημέρες νω-
ρίτερα. Ο Υδραίος ναύαρχος είχε την εντολή από τους προκρίτους να συ-
γκροτήσει μία μοίρα από τρία υδραίϊκα και τρία σπετσιώτικα πλοία και ένα
πυρπολικό, που θα υποστήριζε την άμυνα της φρουράς του Μεσολογγίου.
Για διοικητή της μοίρας οι πρόκριτοι προόριζαν τον Αναστ. Τσαμαδό, με την
προϋπόθεση ότι θα συμφωνούσε και ο Γ. Κουντουριώτης401.
Ωστόσο η κατάσταση στη Μεσσηνία, και ιδιαίτερα στο Ναβαρίνο, είχε
επιδεινωθεί ραγδαία και ο Αν. Μιαούλης έκρινε ότι έπρεπε να δώσει προτε-
ραιότητα στην υποστήριξη των χερσαίων ελληνικών δυνάμεων σ’ αυτή την
περιοχή. Αποφάσισε, λοιπόν, να ενισχύσει την ομάδα των πλοίων μέσα στον
όρμο του Ναβαρίνου. Για το σκοπό αυτό απέσπασε από το στολίσκο του
τρία υδραίϊκα πλοία, με την εντολή να τεθούν στη διάθεση του Αναστ. Τσα-
μαδού. Τον ικανό και πολύ θαρραλέο αυτόν καπετάνιο είχαν αποδεχτεί ως
διοικητή και οι Σπετσιώτες πλοίαρχοι, μετά από πρόταση του Προέδρου της
κυβέρνησης Γ. Κουντουριώτη.
Έτσι τα, υπό τον Αναστ. Τσαμαδό, πλοία μέσα στον όρμο του Ναβα-
ρίνου αυξήθηκαν στα οκτώ402, ενώ ο Αν. Μιαούλης σκόπευε να προσθέσει
___________________
402. Εκτός από τα νεοεισελθόντα στον όρμο υδραίϊκα Αθηνά (Ιω. Μακρυμούρας),
Θρασύβουλος (Σταμ. Ράπτης), Ιάσων (Βασ. Σταμ. Μπουντούρης), υπήρχαν τα σπετσιώ-
τικα Ποσειδών (Θεοφ. Μουλάς), Αχιλλεύς (Γεωργ. Ορλάνδος), Λυκούργος (Θεοδ. Σά-
ντος) και η υδραίϊκη γολέτα Αθηνά (Λαζ. Νέγκας) που είχε καταπλεύσει τη 18η Απριλίου
και το αναμενόμενο πυρπολικό της τρίτης μοίρας (Αντ. Παυλή-Μπίκου).

Το χάραμα της 21ης Απριλίου ο στολίσκος του Αν. Μιαούλη ήταν ανε-
πτυγμένος μεταξύ Μεθώνης και Ναβαρίνου, ακολουθώντας τα τρία υδραίϊκα
πλοία που θα έμπαιναν στον όρμο του Ναβαρίνου. Προς το μέρος της ακτής
έπλεε ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος, σχηματισμένος σε δύο στήλες. Τα ε-
χθρικά φορτηγά και τα μικρότερα πολεμικά συγκροτούσαν την εσωτερική
στήλη, καλυπτόμενα από τις φρεγάτες και κορβέτες της εξωτερικής στήλης.
Περί την 07.00 τα ελληνικά πλοία, σε ακανόνιστη γραμμή στήλης κι
αυτά, πλησίασαν τον εχθρό και άρχισε το πυρ εκατέρωθεν. Οι κανονιοβολι-
σμοί ανταλλάσσονταν άλλοτε μεταξύ των πρωτοπόρων πλοίων των αντιπά-
λων και άλλοτε των επόμενων, αναλόγως των χειρισμών του Αν. Μιαούλη,
που προσπαθούσε να ανακουφίζει εναλλάξ τα πλοία από τα εχθρικά πυρά
και να δίνει χρόνο για επαναγέμιση των πυροβόλων. Ταυτόχρονα, ο Αν.
Μιαούλης κρατούσε την εγγυτάτη πλεύση, έως ότου το μεσημέρι βρέθηκε
προσηνέμως και των δύο γραμμών του εχθρού. Τότε έστρεψε δεξιά και με
ούριο ΒΔ άνεμο, κινήθηκε ορμητικά για να προσβάλλει τον εχθρό, παρόλο
που διέθετε μόνο δύο πυρπολικά (Αν. Πιπίνου και Αντ. Παυλή-Μπίκου).
Ο Ταχήρ μπέης δεν θέλησε προφανώς να φθείρει το στόλο του και α-
ναστρέφοντας έπλευσε προς τη Μεθώνη. Κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης,
τα τρία υδραίϊκα πλοία εισέπλευσαν στο Ναβαρίνο, υπό το βλέμμα του οργι-
σμένου Ιμπραήμ που περίμενε ο στόλος του να δράσει πιο αποφασιστικά.
Κατά τη μάχη σκοτώθηκε ένας ναύτης στον Περικλή (Κ. Μπουκουβά-
λας) και τραυματίστηκαν σοβαρά δύο ναύτες στη νάβα Νέρων (Ιω. Ζάκας),
την οποία ο Αν. Μιαούλης έστειλε στην Ύδρα για να επισκευάσει τις σοβα-
ρές ζημιές της. Ο Υδραίος ναύαρχος εκτιμούσε ότι σύντομα ο τουρκο - αιγυ-
πτιακός στόλος θα επιχειρούσε την κατάληψη της Σφακτηρίας, ώστε να επι-
βάλλει τον πλήρη αποκλεισμό στα κάστρα του Ναβαρίνου από την πλευρά
της θάλασσας. Αντιλαμβανόμενος την αδυναμία του στολίσκου του, κυρίως
λόγω της έλλειψης πυρπολικών και πυρομαχικών, θα γράψει στους προκρί-
τους της Ύδρας (21 Απριλίου 1825):
«Από τον κπ. Ι. Ζάκαν θέλετε μάθει πράγματά μας εκ στόματος
καλύτερα. Είναι ανάγκη διά να κάμωμεν και ημείς το χρέος μας, να
μας προφθάσετε νέα πυρπολικά και άλλα, αλλέως με λύπην μας βλέ-
___________________
1825 με εντολή να εξυπηρετεί το Νεόκαστρο.
πομεν ότι πλέον τίποτε δεν κατορθώνομεν. Καθώς σας προεγράψα-

μεν χρειαζόμεθα προς τούτοις νέα πολεμοφόδια και μπάλαις από 3½
έως 4½ οκάδων διά όλον τον στόλον, επειδή δεν έχομεν σχεδόν πα-
ντάπασιν.
Την ώραν ταύτην στεκόμεθα με γαλήνην έμπροσθεν του εχθρι-
κού στόλου έξω από τας Σαπιέντσας»403.
Στις αναφορές του προς τους Υδραίους προκρίτους ο Αν. Μιαούλης
επισημαίνει ότι χρειαζόταν όσο το δυνατόν πιο πολλά πυρπολικά για να α-
ντιμετωπίσει τον, κατά πολύ ισχυρότερο, τουρκο-αιγυπτιακό στόλο. Επίσης,
σύντομα, θα αποδείξει ότι οι αιφνιδιαστικές πυρπολικές επιθέσεις μέσα στα
ορμητήρια του εχθρού, ήταν η ασφαλέστερη και αποδοτικότερη τακτική.
Η κυβέρνηση και οι Υδραίοι πρόκριτοι θα συνεχίσουν βέβαια να ενι-
σχύουν τον Αν. Μιαούλη. Όμως, τα πιο πολλά χρήματα των αγγλικών δα-
νείων θα τα διαθέσουν στις παραγγελίες των μοντέρνων πολεμικών πλοίων,
ελπίζοντας ότι μ’ αυτά θα αμφισβητήσουν την υλική υπεροχή του εχθρού.
***
Από την πρώτη αιγυπτιακή απόβαση στις ακτές της Μεσσηνίας έως την 21η
Απριλίου 1825 είχαν περάσει σαράντα ημέρες και στο διάστημα αυτό η κα-
τάσταση στη στεριά εξελίχτηκε δυσμενέστατα για τους Έλληνες.
Τα ελληνικά στρατεύματα που συγκεντρώθηκαν στην τοποθεσία
Κρεμμύδι αριθμούσαν 3.500 άνδρες περίπου. Ήταν Ρουμελιώτες υπό τον Γ.
Καραϊσκάκη, Μωραΐτες και ένα σώμα Σουλιωτών με επικεφαλής τον Κίτσο
Τζαβέλα και τον Κώστα Μπότσαρη. Επίσης, μικρό σώμα ιππέων στο οποίο
μετείχαν Σέρβοι, Βούλγαροι και Μακεδόνες, με επικεφαλής τον Χατζηχρή-
στο.
Την 6η Απριλίου έφτασε στο στρατόπεδο, από την κωμόπολη Θουρία
της Μεσσηνίας, ο οπλαρχηγός Νικήτας Φλέσας με 1.300 άνδρες και έπεισε
τον Σκούρτη να προωθήσει το στρατόπεδο πλησιέστερα προς την Πύλο. Την
ίδια ημέρα έφτασε στο Κρεμμύδι ο Αλ. Μαυροκορδάτος και συνεκάλεσε
συμβούλιο με όλους τους οπλαρχηγούς, στο οποίο αποφασίστηκε να μετακι-
νηθούν τα στρατεύματα –την επόμενη νύκτα– σε άλλη προωθημένη θέση.
Απ’ αυτή, ευελπιστούσαν να διακόπτουν πιο εύκολα την επικοινωνία των
___________________
δυνάμεων του Ιμπραήμ μεταξύ Μεθώνης και Πύλου.

Το πρωί της 7ης Απριλίου, όμως, ο Ιμπραήμ εμφανίστηκε μπροστά στις
ελληνικές θέσεις με 3.000 πεζούς, 400 ιππείς και πυροβολικό. Ο Αιγύπτιος
αρχιστράτηγος, θέλοντας να προλάβει κάθε κίνηση των Ελλήνων, εξαπέλυσε
αμέσως την επίθεσή του.
Μολονότι τα περισσότερα ελληνικά στρατεύματα πολέμησαν γενναία,
τα τακτικά αιγυπτιακά στρατεύματα επικράτησαν ολοκληρωτικά. Ο οπλαρ-
χηγός Ν. Φλέσας, έχοντας ήδη με το σώμα του κινηθεί προς τη νέα θέση,
βρέθηκε μακριά από το πεδίο της μάχης και η συμμετοχή του ήταν μηδαμι-
νή. Το αποτέλεσμα της μάχης στο Κρεμμύδι υπήρξε ολέθριο, όχι μόνο γιατί
οι ελληνικές δυνάμεις άφησαν πίσω τους 600 νεκρούς και σημαντικές ποσό-
τητες όπλων και πυρομαχικών, αλλά κυρίως γιατί διαλύθηκαν. Έτσι, έδωσαν
στα αιγυπτιακά στρατεύματα την άνεση να δράσουν συγκεντρωτικά στην
περιοχή του Ναβαρίνου.
Ο Ιμπραήμ βάδισε αμέσως κατά των δύο κάστρων της Πύλου, αλλά
συνάντησε τη σθεναρή αντίδραση των ελληνικών φρουρών. Αποφάσισε, τό-
τε, όπως τον συμβούλευσε ο Χουσεΐν μπέης, να καταλάβει πρώτα τη Σφα-
κτηρία, στερώντας από τους Έλληνες τη δυνατότητα να ανεφοδιάζουν και να
ενισχύουν, από τη θάλασσα, τα δύο φρούρια του Ναβαρίνου.
Η μάχη στη Σφακτηρία. Τα ελληνικά πλοία εγκαταλείπουν το

Ναβαρίνο. Η ηρωική έξοδος του Άρη.
Η παράδοση του Παλαιοκάστρου στον Ιμπραήμ
Από την 21η Μαρτίου 1825 ο Αναστ. Τσαμαδός είχε εγκαταστήσει στο νότιο
άκρο της Σφακτηρίας τρία πυροβόλα (από τα αρχικά προοριζόμενα για το
στρατόπεδο της Πάτρας), ενώ για τη διαφύλαξη της νησίδας διατέθηκαν 140
άνδρες από το φρούραρχο του Νεοκάστρου Δημ. Σαχτούρη. Οι δύο Υδραίοι
καπετάνιοι είχαν κατανοήσει την αναγκαιότητα να κρατηθεί, με κάθε θυσία,
η Σφακτηρία. Ο Αναστ. Τσαμαδός, μάλιστα, έστειλε επειγόντως γράμμα
στον Γ. Κουντουριώτη, ζητώντας την αποστολή 2.000 ανδρών για να ενι-
σχυθεί η άμυνα του κινδυνεύοντος Νεοκάστρου και της Σφακτηρίας404.
___________________
404. Ημερολόγιο ΑΝΑΣΤ. ΤΣΑΜΑΔΟΥ, σ. 127.
Μετά από επτά ημέρες, όμως, ο Δ. Σαχτούρης ανακάλεσε τη μικρή

φρουρά της Σφακτηρίας γιατί ο ακατάπαυστος κανονιοβολισμός των Αιγυ-
πτίων δημιουργούσε ολοένα διευρυνόμενο ρήγμα στο τείχος, αυξάνοντας
τον κίνδυνο άλωσης του Νεοκάστρου από τον εχθρό.
Επίσης στο Νεόκαστρο στάλθηκαν με τις βάρκες των υδραιο - σπε-
τσιώτικων πλοίων 80 άνδρες από τον Αναστ. Τσαμαδό και 100 άνδρες (υπό
τον Ι. Μακρυγιάννη) από τη φρουρά του Παλαιοκάστρου.
Ο Ιμπραήμ, βλέποντας τις κινήσεις αυτές των Ελλήνων, πίστεψε ότι η
φρουρά του Παλαιοκάστρου είχε εξασθενήσει και αποφάσισε να το προ-
σβάλλει. Την 31η Μαρτίου αιγυπτιακή δύναμη 1.500 πεζών, 400 ιππέων με
δύο πεδινά πυροβόλα και ένα πολιορκητικό των 42 λιτρών, επιτέθηκε στο
Παλαιόκαστρο. Οι Έλληνες αντιστάθηκαν σθεναρά, ενώ ο Ι. Μακρυγιάννης
με τους άνδρες του βγήκε από το Νεόκαστρο και προσέβαλλε αιφνιδιαστικά
τα κανονιοστάσια και τα χαρακώματα των Αιγυπτίων κοντά στο κάστρο.
Ο αντιπερισπασμός του Ιω. Μακρυγιάννη ανάγκασε τον Ιμπραήμ να
στείλει αμέσως εκεί τους ιππείς του και την ίδια νύκτα να επαναφέρει στο
στρατόπεδο όλη τη δύναμη, με την οποία επιτέθηκε στο Παλαιόκαστρο.
Ωστόσο, για να κρατηθούν το Νεόκαστρο και το Παλαιόκαστρο, δεν
έπρεπε με κανένα τρόπο να πέσει στα χέρια των εχθρών η Σφακτηρία. Ο
Αναστ. Τσαμαδός προσπάθησε να ενισχύσει την άμυνά της, εγκαθιστώντας
συνολικά στο νότιο μέρος της νησίδας τρία πυροβολεία, με τρία πυροβόλα
το καθένα και τα απαραίτητα πυρομαχικά. Τα οκτώ υδραιο-σπετσιώτικα
πλοία, αγκυροβολημένα σε κατάλληλες θέσεις, παρενοχλούσαν τις κινήσεις
των αιγυπτιακών στρατευμάτων στον παραλιακό δρόμο και βοηθούσαν με
τις βάρκες τους τη μετακίνηση ελληνικών τμημάτων και εφοδίων μέσα στον
όρμο.
Την 11.00 της 19ης Απριλίου, το παρατηρητήριο της Σφακτηρίας σή-
μανε την εμφάνιση του εχθρικού στόλου κοντά στη Σαπιέντζα. Ο Αναστ.
Τσαμαδός απευθύνθηκε στους οπλαρχηγούς των στρατοπεδευμένων στη
Χώρα (περίπου 15 χλμ. ΒΑ του Παλαιοκάστρου) ελληνικών ατάκτων σωμά-
των και ζήτησε να αποστείλουν επειγόντως, από τις δυνάμεις τους, 300 άν-
δρες στη Σφακτηρία. Κατά τη νύκτα ζήτησε και από το φρούραρχο του Νεο-
κάστρου να διαθέσει προσωρινά στη νησίδα 150 άνδρες, για κάθε ενδεχόμε-
νο. Το πρωί της επόμενης ημέρας ο εχθρικός στόλος αποσύρθηκε νοτιότερα,
κοντά στη Μεθώνη, προσανατολισμένος πάντοτε προς τη Σφακτηρία. Τότε
διεπεραιώθηκε ο Υδραίος χιλίαρχος Σταύρος Σαχίνης από το Νεόκαστρο στη

νησίδα, με μόνο 60 άνδρες και ο Αναστ. Τσαμαδός βγήκε από τον Άρη με 33
άνδρες του, για να ενισχύσει το αδύναμο αυτό τμήμα.
Με τη δύση του ηλίου επικράτησε γαλήνη και οι 11 φρεγάτες με τα 33
βρίκια/γολέτες του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου, που φαίνονταν από τη Σφα-
κτηρία, ακινητοποιήθηκαν ανοικτά της Μεθώνης. Περί τη 18.30 έφτασε στο
Παλαιόκαστρο ο Υπουργός Πολέμου Χρήστος Αναγνωσταράς με 300 άν-
δρες και ειδοποίησε τον Αναστ. Τσαμαδό ότι προορίζονταν για τη Σφακτη-
ρία. Αμέσως στάλθηκαν οι βάρκες των πλοίων για να μεταφέρουν το τμήμα
αυτό στη νησίδα, αλλά τελικά ακολούθησαν τον Χρ. Αναγνωσταρά μόνο 40
άνδρες (!).
Μεταξύ 21ης και 25ης Απριλίου οι επί της Σφακτηρίας Έλληνες στρα-
τιώτες ενισχύθηκαν σταδιακά και έφτασαν τους 850 περίπου. Ο Χρ. Ανα-
γνωσταράς είχε αναγνωρίσει την ανάγκη να προστατευτεί, έστω με πρόχειρα
οχυρωματικά έργα, η δυτική ακτή της νησίδας. Σε αντίθεση με την υψηλή
και απόκρημνη ανατολική ακτή και τα δύο βραχώδη άκρα της Σφακτηρίας,
το μεγαλύτερο μέρος της δυτικής ακτής που σχηματίζει αγκάλη, αν και περι-
βάλλεται από σκοπέλους και υφάλους, αποτελούσε οπωσδήποτε το μοναδικό
σημείο για αποβατική επιχείρηση. Όμως, ο Χρ. Αναγνωσταράς, που ανέλαβε
τη γενική αρχηγία των τμημάτων της Σφακτηρίας, δεν πρόλαβε να οργανώ-
σει την άμυνά της. Παρότι σε διάφορα προφυλαγμένα σημεία της νησίδας
είχε αποθηκεύσει ικανές ποσότητες πυρομαχικών και άλλων εφοδίων δεν εί-
χε μπορέσει να συγκεντρώσει τον απαιτούμενο αριθμό μαχητών για να α-
μυνθεί αποτελεσματικά.
Ο Αλ. Μαυροκορδάτος αποβιβάστηκε τελευταίος στη Σφακτηρία με
μόνο 150 Πελοποννήσιους. Ούτε και αυτός μπόρεσε να συγκροτήσει ένα α-
ξιόμαχο σώμα, καθώς οι στρατιώτες των τμημάτων της Ρούμελης και της
Στερεάς, μετά τη μάχη στο Κρεμμύδι, έδειχναν απρόθυμοι να συνεχίσουν
μαχόμενοι στη Μεσσηνία και είχαν αρχίσει να αποχωρούν για τις ιδιαίτερες
πατρίδες τους.
Την αυγή της 26ης Απριλίου ο ισχυρός δυτικός άνεμος και ο μεγάλος
κυματισμός έδειχναν ότι αν οι καιρικές συνθήκες δεν άλλαζαν, ο εχθρικός
στόλος ήταν δύσκολο να επιχειρήσει απόβαση στη Σφακτηρία. Ωστόσο, ο
τουρκο-αιγυπτιακός στόλος εξακολουθούσε να πλησιάζει από τη Μεθώνη,
σχηματισμένος πάλι σε δύο στήλες.
Όταν, περί τη 09.00, ο καιρός έδειξε σημεία ύφεσης, τα 57 πλοία της

εσωτερικής (αποβατικής) στήλης (4 φρεγάτες, 3 μεγάλες κορβέτες και τα
άλλα βρίκια και γολέτες) φάνηκαν να πλησιάζουν πλησίστια τη Σφακτηρία.
Η προς την ανοικτή θάλασσα δεύτερη εχθρική στήλη από 40 φρεγάτες και
κορβέτες έπλεε προς τον άνεμο, καλύπτοντας την αποβατική δύναμη και
προσπαθώντας επίμονα να τοποθετηθεί προσηνέμως του ελληνικού στόλου
που βρισκόταν βορειοδυτικότερα, κοντά στη νησίδα Πρώτη (απέναντι στους
Γαργαλιάνους).
Μόλις το παρατηρητήριο της Σφακτηρίας σήμανε την προσέγγιση του
εχθρικού στόλου, τα ελληνικά τμήματα πήραν τις προκαθορισμένες θέσεις
τους. Στα πυροβολεία της νησίδας υπήρχαν 100 άνδρες των υδραιο - σπε-
τσιώτικων πλοίων με τον Αναστ. Τσαμαδό. Αυτοί ενισχύθηκαν με 100 ναυ-
τικούς που είχαν πρόσκαιρα καταταχτεί στα σώματα της ξηράς και είχαν
συμμετάσχει στη μάχη κοντά στο Κρεμμύδι. Στο νότιο μέρος της νησίδας
αναπτύχθηκαν επίσης ο Στ. Σαχίνης με τους 60 άνδρες του και ένα τμήμα
150 Κρητικών. Ο Χρ. Αναγνωσταράς, με τους λιγοστούς άνδρες του, τοπο-
θετήθηκε στα παράπλευρα υψώματα, ενώ εκεί κοντά βρέθηκαν και ο Δημ.
Σαχτούρης με τον Ιταλό Φιλέλληνα Santore Santarosa που είχαν πάει να συ-
ναντήσουν τον Αναστ. Τσαμαδό. Όλες αυτές οι δυνάμεις κάλυπταν το νότιο
τμήμα της αγκάλης, ενώ από δεσπόζουσα θέση ο Αλ. Μαυροκορδάτος με
τους 150 άνδρες του και περίπου άλλους 100 Μωραΐτες που είχαν φτάσει
στη νησίδα τρεις ημέρες νωρίτερα, ήλεγχε το κεντρικό τμήμα της αγκάλης.
Σε δεσπόζουσες θέσεις της βόρειας πλευράς της αγκάλης τάχθηκαν 200 Μα-
κεδόνες –του σώματος του Χατζηχρήστου– που ήλθαν από το Παλαιόκα-
στρο.
Περί τη 10.00 τα τουρκο-αιγυπτιακά πλοία πλησίασαν εντός του βελη-
νεκούς των πυροβόλων τους και άρχισαν σφοδρότατο βομβαρδισμό κατά –
κυρίως– της Σφακτηρίας. Μερικά από τα πλοία έβαλλαν εναντίον του Νεο-
κάστρου και του Παλαιοκάστρου, ταυτόχρονα με τα περίπου 150 επίγεια πυ-
ροβόλα και όλμους, που είχε παρατάξει ο Ιμπραήμ για την πολιορκία των
δύο κάστρων. Ο σκοπός του Αιγύπτιου πασά ήταν προφανώς να καθηλώσει
όλα τα ελληνικά τμήματα στις θέσεις τους, αποτρέποντας έτσι τις τυχόν με-
τακινήσεις αλληλοϋποστήριξης που θα επιχειρούσαν.
Ο βομβαρδισμός του Νεοκάστρου συνεχίστηκε ακατάπαυστα, ενώ της
Σφακτηρίας σταμάτησε μετά από μία ώρα. Την 11.00 κινήθηκαν εναντίον
της Σφακτηρίας 50 εξοπλισμένοι άκατοι, μεταφέρουσες περίπου 2.000 επί-

λεκτους στρατιώτες υπό τον Χουσεΐν μπέη.
Στο νοτιοδυτικό μέρος της νησίδας, όπου βρίσκονταν οι περισσότεροι
και εμπειρότεροι Έλληνες μαχητές μαζί με τους αρχηγούς (Αναστ. Τσαμαδό,
Δημ. Σαχτούρη, Στ. Σαχίνη κ.ά.), οι άκατοι δέχτηκαν πολλούς τουφεκισμούς
όταν πλησίασαν σε απόσταση 50 μέτρων από την ακτή. Καθώς οι Αιγύπτιοι
λέμβαρχοι προσπαθούσαν να αποφεύγουν την προσάραξη στους υφάλους
και τα πυρά των Ελλήνων, προξενήθηκε αρκετή σύγχυση στις κινήσεις των
ακάτων. Ωστόσο οι επιβαίνοντες αξιωματικοί, με την απειλή των σπαθιών
τους, ανάγκασαν τους ναύτες να κωπηλατούν ζωηρότερα και κατ’ ευθείαν
προς την ακτή.
Στο κεντρικό τμήμα της αγκάλης, η αντίσταση των Ελλήνων δεν ήταν
ισχυρή και η σύγχυση των ακάτων κράτησε λιγότερη ώρα. Ο Χουσεΐν μπέης
είχε κατευθύνει κυρίως στο σημείο αυτό την επίθεση, επιδιώκοντας να α-
ναρριχηθούν οι στρατιώτες του στα δεσπόζοντα υψώματα και να διαχωρί-
σουν τα αμυνόμενα ελληνικά τμήματα. Οι αξιωματικοί του, αφού πέρασαν
τις δυσκολίες των υφάλων και των σκοπέλων, υποχρέωσαν τους στρατιώτες
να ριχτούν στη θάλασσα για να φτάσουν στην ακτή.
Οι αμυνόμενοι από τα υψώματα, οι οποίοι είχαν υποστεί αρκετές απώ-
λειες από τους κανονιοβολισμούς, αντιστάθηκαν έως ότου αποβιβάστηκαν οι
πρώτοι εχθροί. Όμως, λιποψύχησαν άμα είδαν τους Αιγύπτιους στρατιώτες
να ανεβαίνουν με εφ’ όπλου λόγχη και περιορίστηκαν να αδειάσουν μόνο
μία φορά τα τουφέκια τους και μετά τράπηκαν σε φυγή. Έτσι, τα επόμενα
σώματα των ακάτων προσέγγιζαν την ακτή και αποβίβαζαν ανενόχλητα τα
στρατιωτικά τμήματα στην ίδια θέση.
Οι Αιγύπτιοι και οι Αλβανοί του Χουσεΐν ανέβηκαν ταχύτατα στα υ-
ψώματα και με πυκνούς τουφεκισμούς σκότωσαν αρκετούς από τους αντι-
στεκόμενους ακόμη εκεί και τους διέλυσαν σύντομα. Μερικοί Έλληνες έτρε-
ξαν προς τα πυροβολεία στο νότιο μέρος της νησίδας. Άλλοι προσπάθησαν
να φτάσουν στις θέσεις που περίμεναν οι βάρκες των πλοίων και πολλοί έ-
χασαν τη ζωή τους σε συμπλοκές με ομάδες Αιγυπτίων. Τότε σκοτώθηκε και
ο Χρήστος Αναγνωσταράς τραυματισμένος από βλήμα πυροβόλου· δεν μπό-
ρεσε να ακολουθήσει τους άλλους και αποκεφαλίστηκε από τους Αιγυπτί-
ους.
Οι συγκεντρωμένοι, υπό τον Αναστ. Τσαμαδό, στην περιοχή των πυ-
ροβολείων ήταν απασχολημένοι να βάλλουν εναντίον των εχθρικών πλοίων

και των ακάτων. Ξαφνικά δέχτηκαν από τα νώτα τα πυρά των αιγυπτιακών
τμημάτων, που μετά την κατάληψη των υψωμάτων κινήθηκαν προς το νότιο
άκρο της νησίδας. Στράφηκαν αμέσως και αντιμετώπισαν σθεναρά τους ε-
χθρούς, αλλά μετά από μία ώρα, έχοντας υποστεί μεγάλες απώλειες και κιν-
δυνεύοντας να κυκλωθούν, λύγισαν και ζήτησαν τη σωτηρία τους στις βάρ-
κες των πλοίων. Περίπου εκατό από τους ναύτες έπεσαν μαχόμενοι και μαζί
τους ο Αναστάσιος Τσαμαδός, ο Σταύρος Σαχίνης και ο Φιλέλληνας Santore
Santarosa. Οι περισσότεροι Έλληνες μαχητές, από αυτούς που προσπάθησαν
κολυμπώντας να διαπεραιωθούν στο Νεόκαστρο, πνίγηκαν. Μεταξύ των ε-
λάχιστων διασωθέντων ήταν ο ναύκληρος Χριστόφιλος του Άρη, που στάθη-
κε πιο τυχερός από τον καπετάνιο του.
Οι στρατιώτες του Αλ. Μαυροκορδάτου αποδεκατίστηκαν και οι απο-
μείναντες απωθήθηκαν προς τα πυροβολεία. Ο Αλ. Μαυροκορδάτος κινδύ-
νευσε να σκοτωθεί ή να αιχμαλωτιστεί, αλλά την τελευταία στιγμή δύο
στρατιώτες τον παρέσυραν με ταχύτητα στην ακτή και τον επιβίβασαν στη
βάρκα του Άρη. Το πλήρωμά της μετέφερε στο αγκυροβολημένο πλοίο τον
Αλ. Μαυροκορδάτο με όσους άλλους είχαν ήδη επιβεί και επέστρεψε ταχύ-
τατα στην ακτή, ελπίζοντας να παραλάβουν και τον καπετάνιο του. Αντί του
Αναστ. Τσαμαδού, όμως, επέβησαν στη βάρκα οι τελευταίοι συμπολεμιστές
του, μεταξύ τους ο φρούραρχος του Νεοκάστρου Δημ. Σαχτούρης και ο υ-
ποπλοίαρχος του Άρη Νικ. Βότσης.
Οι Μακεδόνες στρατιώτες, στο βόρειο μέρος της Σφακτηρίας, κατα-
διώχτηκαν από τους Αιγυπτίους που προσπάθησαν με τουφεκισμούς να τους
εμποδίσουν να διασχίσουν τα 150 μέτρα αβαθή νερά και να περάσουν στο
Παλαιόκαστρο. Τα πολιορκούντα το κάστρο αιγυπτιακά τμήματα προσπά-
θησαν κι αυτά να εμποδίσουν, όσους βγήκαν στη βόρεια ακτή του όρμου, να
φτάσουν στο Παλαιόκαστρο. Όμως, η φρουρά του κάστρου εξόρμησε και
απώθησε τους εχθρούς προς την Γιάλοβα, βοηθώντας τους περισσότερους
Μακεδόνες στρατιώτες να εισέλθουν σ’ αυτό.
Στην τελική φάση της μάχης, όλες οι βάρκες των ελληνικών πλοίων
έσπευσαν στην ακτή για να παραλάβουν τους ναύτες τους. Αλλά το πλήθος
των ναυτών και στρατιωτών που όρμησαν προς τις βάρκες ήταν μεγάλο. Έ-
τσι, η κάθε βάρκα φορτωνόταν με υπεράριθμους επιβάτες και δεκάδες κρε-
μάμενους από τα πλευρά της, κινδυνεύοντας να ανατραπεί. Φυσικά οι βάρ-
κες έφταναν στο πλοίο τους, μεταφέροντας και αρκετούς ναύτες από τα πλη-
ρώματα των άλλων πλοίων. Όλοι, όμως, ήταν καλοδεχούμενοι, καθώς τα
υδραιο-σπετσιώτικα πλοία ετοιμάζονταν να αποπλεύσουν το ταχύτερο από
τον όρμο του Ναβαρίνου.
Η Σφακτηρία χάθηκε με τουλάχιστον 220 Έλληνες νεκρούς και δεκά-
δες τραυματίες και αιχμαλωτισθέντες από τους Αιγυπτίους. Όπως σημειώνει
ο D. Dakin:
«Αν οι Έλληνες είχαν διαβάσει Θουκυδίδη, θα φρόντιζαν να
συγκεντρώσουν ισχυρές δυνάμεις σε αυτό το στρατηγικό σημείο, ε-
πειδή θα είχαν δει πως για να κρατηθεί το Ναβαρίνο και το Νεόκα-
στρο δεν έπρεπε με κανένα τρόπο να πέσει η Σφακτηρία στα χέρια
των εχθρών»405.
Η παρατήρηση του Dakin είναι σωστή, αλλά βέβαια δεν έφταιγε η α-
μέλεια των Ελλήνων να διαβάσουν τον Θουκυδίδη, αφού οπωσδήποτε γνώ-
ριζαν τη στρατηγική σημασία της Σφακτηρίας. Υπήρξαν, όμως, άλλοι λόγοι,
κυρίως η εμφύλια διαμάχη και η υποτίμηση της ικανότητας των αιγυπτιακών
δυνάμεων, που προκάλεσαν τη σοβαρή ελληνική ήττα στο Ναβαρίνο και ε-
πέτρεψαν στον Ιμπραήμ να εδραιωθεί στην Πελοπόννησο.
***
Λίγο μετά το μεσημέρι της 26ης Απριλίου, τα αιγυπτιακά στρατεύματα ολο-
κλήρωναν την κατάληψη της Σφακτηρίας. Την ίδια ώρα τα ελληνικά πλοία
έκοβαν τα σχοινιά των αγκυρών, άνοιγαν τα πανιά τους και κινούνταν δια-
δοχικά προς το νότιο άνοιγμα του όρμου, με μέτριο βορειοδυτικό άνεμο.
Μόνο ο Άρης εξακολουθούσε να παραμένει αγκυροβολημένος, περιμένοντας
την επάνοδο του καπετάνιου Αναστασίου Τσαμαδού.
Η γολέτα Αθηνά του Λαζ. Νέγκα αποφασίστηκε να εγκαταλειφθεί,
αφού αφοπλίστηκε και αχρηστεύτηκε από τα πληρώματα των άλλων πλοίων.
Δεν αποκλείεται στις 24-25 Απριλίου να είχαν αρχίσει εργασίες μετατροπής
της σε πυρπολικό, που δεν είχαν τελειώσει ακόμη.
Τα δύο πρώτα, το σπετσιώτικο Λυκούργος (Θεοδ. Σάντος) και το υ-
δραίϊκο Ιάσων (Βασ. Μπουντούρης) βγήκαν με μέτριο άνεμο, χωρίς να συ-
γκρουστούν με τα εχθρικά πλοία, που δεν είχαν ακόμη πυκνώσει μπροστά
στο στόμιο. Ο Θ. Σάντος απέπλευσε μετά από εντολή να τεθεί στη διάθεση
___________________
405. D. DAKIN, Ο αγώνας των Ελλήνων για Ανεξαρτησία, σ. 171-172.
του Προέδρου Γ. Κουντουριώτη που βρισκόταν τότε στην Καλαμάτα, ενώ ο

Β. Μπουντούρης βγήκε από τον όρμο αυτοβούλως, βλέποντας ότι κινδύνευε
να αποκλειστεί.
Στη συνέχεια βγήκε από τον όρμο ανενόχλητη η βρικογολέτα Αθηνά
(Ιω. Μακρυμούρας), η οποία, όμως, μόλις ανοίχτηκε στο πέλαγος βρέθηκε
μεταξύ δύο εχθρικών βρικίων, ενώ πολλά άλλα έσπευδαν προς τα εκεί. Κα-
θώς η δύναμη του ανέμου ελαττωνόταν συνεχώς, το πλήρωμα της Αθηνάς
έδειξε να απελπίζεται ότι μπορούσε να διαφύγει και αποφάσισε να την ανα-
τινάξει όταν τα εχθρικά πλοία θα πλησίαζαν για το ρεσάλτο. Μετά την από-
φαση αυτή αφέθηκαν τα περισσότερα πυροβόλα γεμάτα και όλοι περίμεναν
τη μοιραία στιγμή. Όμως, ο δεκαπεντάχρονος ναυτόπαις Ιω. Βρέττας είχε δι-
αφορετική γνώμη και αρπάζοντας την πυροδοτική άπτρα μετέδωσε το πυρ
διαδοχικά στα πυροβόλα των δύο πλευρών. Η απόσταση των εχθρικών βρι-
κίων ήταν πολύ μικρή, γι’ αυτό το αποτέλεσμα των κανονιοβολισμών υπήρ-
ξε πολύ καταστροφικό. Τα δύο εχθρικά πλοία έπαθαν σοβαρότατες ζημιές
και απομακρύνθηκαν κάπως, ενώ τα προσεγγίζοντα ανακώχευσαν. Η Αθηνά
βρήκε τότε αρκετό χώρο ελεύθερο για να διαφύγει προς νότο.
Την Αθηνά ακολούθησαν η σπετσιώτικη νάβα Ποσειδών (Θεοφ. Μου-
λάς), το μεγάλο σπετσιώτικο βρίκι Αχιλλεύς (Γεωρ. Ορλάνδος) και τελευταίο
το υδραίϊκο βρίκι Άρης, όταν το πλήρωμά του βεβαιώθηκε ότι ο γενναίος
καπετάνιος του, ο Αναστάσιος Τσαμαδός είχε σκοτωθεί στη Σφακτηρία. Την
κυβέρνηση του Άρη ανέλαβε ο υποπλοίαρχος Νικ. Βότσης, βοηθούμενος από
τον Δημ. Σαχτούρη.
Πρώτα πέρασαν το νότιο στενό του όρμου ο Ποσειδών και ο Αχιλλεύς
και βρέθηκαν απέναντι σε πολυάριθμα εχθρικά βρίκια. Τα δύο σπετσιώτικα
πλοία κυκλώθηκαν από τα εχθρικά, ενώ η συνεχής εξασθένηση του ανέμου
επιβράδυνε την ταχύτητά τους. Μία ταχύπλοη εχθρική γολέτα προσπάθησε
να τα πλησιάσει για να επιχειρήσει ενδεχομένως ρεσάλτο, αλλά ξαφνικά α-
νατινάχτηκε - ίσως από βλήμα των ελληνικών πλοίων ή του πυροβολείου
του Νεοκάστρου. Το γεγονός προκάλεσε ταραχή στα εχθρικά πλοία και ά-
νοιξε το δρόμο στα δύο σπετσιώτικα για να κινηθούν προς νότο. Βάλλοντα
και βαλλόμενα από κοντινή απόσταση, δέχτηκαν πολλά πλήγματα στα πλευ-
ρά και την ιστιοφορία, αλλά εξακολούθησαν να ουριοδρομούν αργά προς
νότο. Μετά από σκληρή διώρη μάχη με δεκάδες εχθρικά πλοία, κατάφεραν
να πλησιάσουν το στολίσκο του Αν. Μιαούλη.
Ο Υδραίος ναύαρχος όλο το πρωί, κινούμενος προς τη νησίδα Πρώτη,

προσπαθούσε να κερδίσει την προσήνεμη θέση απέναντι στην κύρια δύναμη
του εχθρικού στόλου. Το πέτυχε μετά το μεσημέρι, οπότε έστρεψε προς νότο
και ουριοδρομών κατευθύνθηκε με 17 πλοία προς τον εχθρικό στόλο που κι
αυτός ανέστρεψε προς νότο. Την πρωτοπορούσα ομάδα του Αν. Μιαούλη
ακολουθούσαν άλλα 12 πλοία και 1 ή 2 πυρπολικά406, αλλά δεν έγινε καμιά
επαφή μεταξύ των αντιπάλων. Ο Ταχήρ αρκέστηκε να ασφαλίσει την απο-
κτηθείσα –ιδιαίτερα σημαντική– βάση για το στόλο του και να ετοιμάσει τα
πλοία του να υποστηρίξουν την τελική επίθεση των αιγυπτιακών στρατευμά-
των κατά των δύο κάστρων. Από την πλευρά του ο Αν. Μιαούλης ένιωθε
ανήμπορος με τα λιγοστά πλοία και πυρπολικά του και απλώς περιορίστηκε
να ενσωματώσει τα εξερχόμενα από τον όρμο ελληνικά πλοία. Συνεχίζοντας
τον πλου προς νότο, αποφάσισε να αποσυρθεί προσωρινά από την περιοχή
για να ανασυγκροτήσει τις δυνάμεις του. Στην αναφορά του προς τους Υ-
δραίους προκρίτους, περιέγραφε τα συμβάντα και κατέκρινε την απόφαση
των καπετάνιων να βγουν από τον όρμο. Έγραφε:
«Όμως όσα πλοία μας ήσαν μέσα, δεν ηξεύρω από ποίον πα-
νικόν φόβον κυριευμένα, εβγήκαν διά να φύγουν. Είχαν κάμει πυρ-
πολικά την μικρήν γολέταν του Κπ Λαζάρου Νέγκα και δύο άλλα Ευ-
ρωπαϊκά και μ’ αυτά καίοντές τα, επέρασαν από την μέση του εχθρι-
κού στόλου»407.
___________________
406. Την 24η Απριλίου ενώθηκαν με τον Αν. Μιαούλη, δυτικά του Ναβαρίνου, τα
πλοία του σπετσιώτικου στολίσκου, υπό τον Νικ. Σύρμα, που είχαν αποπλεύσει από τις
Σπέτσες πέντε ημέρες νωρίτερα. Από αναφορά του Νικ. Σύρμα προς τους Σπετσιώτες
προκρίτους (ΑΝΑΡΓ. Χ’’ΑΝΑΡΓΥΡΟΥ, Τα Σπετσιωτικά, τομ. 2, σ. 271), φαίνεται ότι το ένα
ή και τα δύο πυρπολικά του στολίσκου δεν ήταν μαζί του, ενώ πιθανόν να απουσίαζαν
και τρία πλοία του.
Από το στολίσκο του Αν. Μιαούλη απουσίαζαν οκτώ πλοία (τρία είχαν σταλεί
στην Ύδρα και πέντε ήταν μέσα στον όρμο του Ναβαρίνου), ενώ διέθετε μόνο δύο πυρ-
πολικά.
407. Αρχείο Ύδρας, τομ. 11. σ. 196. Στην πραγματικότητα η γολέτα του Λ. Νέγκα
και τα δύο ευρωπαϊκά δεν χρησιμοποιήθηκαν ως πυρπολικά. Απλώς, τα Ποσειδών και
Αχιλλεύς τοποθέτησαν βουτσιά στο κατάστρωμα και με τεχνητό καπνό παρέστησαν τα
πυρπολικά για να παραπλανήσουν τους εχθρούς. Η παρατήρηση του Αν. Μιαούλη, ότι
ίσως αδικαιολόγητα πανικοβλήθηκαν και εγκατέλειψαν τον όρμο, μάλλον αδικεί τους
καπετάνιους που διέσωσαν τα πλοία τους, αφού αν έμεναν μέσα, αναπόφευκτα θα κατα-
στρέφονταν ή θα αιχμαλωτίζονταν.
ÖéëéáôñÜ
Â
Ä Á
Í
×þñá
ÃáñãáëéÜíïé
í.ÐÑÙÔÇ
Êñåììýäé
Ðåôñï÷þñé
Ðáëáéüêáóôñï
Å
ÃéÜëïâá
í.ÓÖÁÊÔÇÑÉÁ
Á Ðýëïò
Ô2 Íåüêáóôñï
Ô1
Ô2´ Ìåèþíç
í.ÓÁÐÉÅÍÔÆÁ
Å´
í.Ó×ÉÆÁ
Ïé êéíÞóåéò ôùí áíôéðÜëùí óôüëùí ôçí 26ç Áðñéëßïõ 1825

Ç äéáöõãÞ ôùí åëëçíéêþí ðëïßùí áðü ôïí üñìï ôïõ Íáâáñßíïõ
ÕÐÏÌÍÇÌÁ
Ô1 = Ðåñß ôç 10.00 ç äåîéÜ (åóùôåñéêÞ) óôÞëç ôùí ôïõñêï-áéãõðôéáêþí ðëïßùí áñ÷ßæåé
âïìâáñäéóìü ôçò Óöáêôçñßáò. Ðåñß ôçí 11.00 Üêáôïé ìå áéãõðôéáêÜ óôñáôéùôéêÜ
ôìÞìáôá êéíïýíôáé ðñïò ôç äõôéêÞ áêôÞ ôçò íçóßäáò.
Ô2 = Ç áñéóôåñÞ (åîùôåñéêÞ) óôÞëç ôùí ôïõñêï-áéãõðôéáêþí ðëïßùí êáëýðôåé ôçí
áðïâáôéêÞ åíÝñãåéá áðü ôõ÷üí ðáñÝìâáóç ôïõ åëëçíéêïý óôüëïõ.
Å = Ï åëëçíéêüò óôüëïò êéíåßôáé ðñïò âïññÜ ãéá íá ôïðïèåôçèåß ðñïóÞíåìá ôçò áñéóôåñÞò
óôÞëçò ôïõ ôïõñêï-áéãõðôéáêïý. ÌåôÜ ôï ìåóçìÝñé óôñÝöåôáé ðñïò ôçí å÷èñéêÞ
äýíáìç êÜëõøçò (óôÞëçò Ô2), ðïõ êé áõôÞ áíáóôñÝöåé ðñïò íüôï. Ïõäåìßá åðáöÞ
ãßíåôáé ìåôáîý ôùí áíôéðÜëùí.
Á = ÌåôÜ ôï ìåóçìÝñé åíþ ôá áéãõðôéáêÜ óôñáôåýìáôá ïëïêëçñþíïõí ôçí êáôÜëçøç ôçò
Óöáêôçñßáò, ôÝóóåñá åëëçíéêÜ âñßêéá åãêáôáëåßðïõí äéáäï÷éêÜ ôïí üñìï ôïõ
Íáâáñßíïõ. Äéåñ÷üìåíá áíÜìåóá áðü ôá ôïõñêï-áéãõðôéáêÜ ðëïßá ôùí äýï óôçëþí,
êáôáöÝñíïõí íá îåöýãïõí êáé íá åíùèïýí ìå ôïí åëëçíéêü óôüëï. Éäéáßôåñá óêëçñÞ
õðÞñîå ç ìÜ÷ç ôïõ ¢ñç ìå ðïëõÜñéèìá å÷èñéêÜ ðëïßá.
Ô2´ êáé Å´= ÈÝóåéò ôùí áíôéðÜëùí óôüëùí ôï áðüãåõìá ôçò ßäéáò çìÝñáò.
Καθώς ο Αν. Μιαούλης, με το στολίσκο του, έπλεε προς νότο, ο Άρης

εγκατέλειπε τελευταίος το Ναβαρίνο, με διαφορά περί τα 30 λεπτά από τον
Αχιλλέα. Κατά την άπαρση του πλοίου, δύο από τους ναύτες που ανέβηκαν
στις κεραίες για να λύσουν τα πανιά, πυροβολήθηκαν από τη Σφακτηρία και
φονεύθηκαν. Οι Νικ. Βότσης και Δημ. Σαχτούρης εκμεταλλευόμενοι τον ε-
λαφρύ βορειοδυτικό άνεμο, επέλεξαν ως πιο κατάλληλη πορεία για τον Άρη
ακριβώς προς το μέσον του στομίου του όρμου, παρότι οδηγούσε κατ’ ευ-
θείαν στα προσεγγίζοντα εχθρικά πλοία. Αν είχαν προτιμήσει να πλεύσουν
προς τα ρηχά –με τη σκέψη πως τα μεγάλα εχθρικά πλοία δεν θα διακινδύ-
νευαν να πλησιάσουν– η γαλήνη θα ακινητοποιούσε οπωσδήποτε το πλοίο
τους. Η επιλογή τους, λοιπόν, αποδείχτηκε σωστή, καθώς ο Άρης απέκτησε
αρκετή ταχύτητα και προχώρησε σχετικά γρήγορα προς το στόμιο. Εκεί δέ-
χτηκε τα πυρά δύο εχθρικών φρεγατών και μιας κορβέτας που έμπαιναν στον
όρμο. Τα πυροβόλα του Άρη απάντησαν με ακρίβεια στα τρία εχθρικά πλοία
και οι ζημιές που προκλήθηκαν εκατέρωθεν ήταν ανάλογες. Μόλις αντιπα-
ρήλθε τα εχθρικά πλοία η ταχύτητά του άρχισε να μειώνεται, καθώς ο άνε-
μος συνεχώς εξασθενούσε. Όταν η προχώρηση του πλοίου έφτασε στο ελά-
χιστο, βρέθηκε ανάμεσα σε πέντε εχθρικά βρίκια. Αρκετά εχθρικά πλοία,
από τα δεκάδες απλωμένα σε μεγάλη έκταση δυτικά του Ναβαρίνου, πλησί-
αζαν το σημείο της εμπλοκής του με τα πέντε βρίκια.
Οι πυροβολητές του Άρη φάνηκαν στην περίπτωση αυτή πιο εύστοχοι
από κάθε άλλη φορά. Όλες οι βολές προκαλούσαν κάποια μικρή ή μεγάλη
ζημιά στον εχθρό. Το ένα από τα βρίκια αναγκάστηκε μετά από 30 λεπτά να
αποσυρθεί με εκτεταμένες ζημιές στην ξυλοδομή του και πιστεύεται ότι τε-
λικά βυθίστηκε.
Ένα ακόμη βρίκι έπαθε σοβαρές ζημιές στο σκάφος και τις υπερκατα-
σκευές, έχασε το ένα κατάρτι του και απομακρύνθηκε καιόμενο. Τα άλλα
τρία βρίκια της ομάδας αποσύρθηκαν με πολλές ζημιές και άφησαν το πεδίο
ελεύθερο στις δύο επερχόμενες φρεγάτες. Η πρώτη αυτή σύγκρουση του Άρη
με τα εχθρικά βρίκια κράτησε περίπου δύο ώρες.
Η πάλη που ακολούθησε με τις φρεγάτες φάνηκε ότι θα είχε άσχημο
τέλος για τον Άρη. Μετά από την ανταλλαγή πυκνού κανονιοβολισμού επί 30
λεπτά, η μία φρεγάτα πλησίασε το υδραίϊκο βρίκι, με τα αγήματα εμβολής
έτοιμα για το ρεσάλτο. Ο πρόβολος της φρεγάτας πέρασε ένα-δύο μέτρα πά-
νω από το κατάστρωμα του Άρη και οι πλευρές των δύο πλοίων άρχισαν να
συγκλίνουν για να ενωθούν. Από την αντίθετη πλευρά πλησίαζε η δεύτερη

φρεγάτα και βρισκόταν πια σε κοντινή απόσταση. Ο Νικ. Βότσης, από το ε-
πίστεγο, εκτίμησε ότι σε ελάχιστο χρόνο το κατάστρωμα του Άρη θα κατα-
κλυζόταν από εκατοντάδες εχθρούς και με βροντώδη φωνή έδωσε αδίστακτα
την εντολή να δοθεί το πυρ στην πυριτιδαποθήκη του πλοίου. Άμα ακούστη-
κε η επαναλαμβανόμενη φωνή του Νικ. Βότση, οι εχθρικές φρεγάτες απομα-
κρύνθηκαν αμέσως, βαλλόμενες από τα πυροβόλα του Άρη. Ένα από τα κα-
τάρτια της πρώτης φρεγάτας έπεσε από τις βολές του, ενώ σημαντικές ζημιές
προκλήθηκαν στις υπερκατασκευές και των δύο.
Ο ηρωικός αγώνας του Άρη δεν είχε, όμως, τελειώσει ακόμη. Αλλε-
πάλληλες ομάδες εχθρικών πλοίων στάθηκαν μπροστά του, καθώς ουριο-
δρομούσε προς το νότο. Κάθε ομάδα, με πυκνά συγκεντρωτικά πυρά, προ-
σπαθούσε να ανακόψει την πορεία του και να τον αιχμαλωτίσει ή να τον βυ-
θίσει. Το πλήρωμά του, όμως, έδειξε ψυχραιμία, αυτοπεποίθηση και άφθα-
στη γενναιότητα. Τα πανιά του πλοίου ήταν διάτρητα, πολλές κεραίες έσπα-
γαν και τα σχοινιά της ιστιοφορίας κομματιάζονταν. Οι αρμενιστές και οι
ξυλουργοί με αυτοθυσία διόρθωναν πρόχειρα τις ζημιές, καθώς αναρίθμητα
εχθρικά βλήματα κτυπούσαν το κατάστρωμα, τις υπερκατασκευές και τα κα-
τάρτια. Οι πυροβολητές απαντούσαν συνεχώς στα εχθρικά πυρά με ταχύτητα
και ευστοχία. Η τύχη ευνόησε το πλοίο να διαθέτει μεγάλες ποσότητες πυ-
ρομαχικών, γιατί ο συνήθης φόρτος του δεν θα επαρκούσε να καλύψει τις
ανάγκες της πεντάωρης άγριας μάχης με 35 εχθρικές φρεγάτες, κορβέτες και
βρίκια.
Τελικά ο ηρωικός Άρης πέρασε ανάμεσα από σχεδόν όλο τον εχθρικό
στόλο. Όπως έγραψε υδραίϊκη εφημερίδα:
«Απερίγραπτος είναι ο ηρωικός πόλεμος τον οποίον έκαμεν το
καράβι αυτό, διασχίσαν όλον τον εχθρικόν στόλον και πολεμήσαν με
35 εχθρικά πλοία πέντε ώρας κατά συνέχειαν χωρίς να χάση, ειμή
δύο μόνον ανθρώπους· έξ του δε επληγώθηκαν. Είναι απίστευτος η
φθορά, την οποίαν επροξένησεν εις τους εχθρούς […]»408.
Αλλά και οι αντίπαλοι εντυπωσιάστηκαν από τον Άρη. Γάλλος αξιω-
ματικός, που τηρούσε το Ημερολόγιο του Ιμπραήμ. σημείωσε:
«[…] Ο τελευταίος πάρων, ο Άρης, εξήλθε του λιμένος ημι-
___________________
408. Από το φύλλο 113 της εφημερίδας Ο φίλος του Νόμου, της 1ης Μαΐου 1825.
σείαν ώραν βραδύτερον των άλλων […]. Μετά αγώνα διαρκέσαντα

περισσότερον των δύο ωρών, κατώρθωσε να ευρεθή εν ασφαλεία,
όχι βεβαίως εν καλή καταστάσει, αλλά νικηφόρος και αφού διέτρεξεν
έκτασιν θαλάσσης κατεχομένην υπό πεντήκοντα επτά αντιπάλων
πλοίων. Ο πάρων ούτος επί ημισείαν ώραν υφίστατο την αποκλειστι-
κήν επίθεσιν δύο φρεγατών εξ εγγυτάτης αποστάσεως, των οποίων
απηλλάγη εν τέλει αφού εν τω μεταξύ έθραυσε τον ιστόν της μίας εξ
αυτών […]»409.
Ο Άρης, με το γενναίο πλήρωμά του, δίκαια καταχωρήθηκε στις χρυ-
σές σελίδες της ναυτικής ιστορίας μας. Έγινε ένα από τα σύμβολα του ελλη-
νικού Ναυτικού για να θυμίζει τη ναυτοσύνη, την τόλμη, την αυτοθυσία και
το σθένος των Ελλήνων ναυτικών410.
Όταν ο Άρης και τα σπετσιώτικα Ποσειδών και Αχιλλεύς υποχρεώθη-
καν να εμπλακούν σε μία σύγκρουση εκ του συστάδην (pell-mell), ανταπο-
κρίθηκαν πολύ ικανοποιητικά και μάλιστα απέναντι στα μεγαλύτερα και πο-
λυπληθέστερα τουρκο-αιγυπτιακά πλοία. Αυτό δείχνει πως αν υπήρχαν οι
απαραίτητες συνθήκες –ευνοϊκός καιρός, κατάλληλη περιοχή και καλά σχε-
διασμένη δράση πυρπολικών– τα ελληνικά πλοία θα μπορούσαν να μάχονται
πιο τολμηρά απέναντι στον εχθρικό στόλο. Όμως, το κυρίαρχο στοιχείο της
επιβίωσης (οικονομία δυνάμεων), και η αδυναμία των ναυάρχων να ελέγ-
χουν απόλυτα τα πλοία και τα πυρπολικά στις διάφορες φάσεις της μάχης,
ήταν τα στοιχεία που τους έκαναν να είναι επιφυλακτικοί και να προτιμούν
την ελαστική τακτική της αγέλης· αφήνοντας, στο μέγιστο βαθμό, την πρω-
τοβουλία των κινήσεων στους καπετάνιους.
***
Το απόγευμα της 27ης Απριλίου ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος πλησίασε το
Παλαιόκαστρο και άρχισε να το κανονιοβολεί σφοδρά, ενώ προς την ακτή
___________________
409. Ιστορικό Ημερολόγιο της εκστρατείας της Α.Υ. του Ιμβραήμ, πασά της Δζέ-
δας (απόσπασμα), στο ΙΩ. ΘΕΟΦΑΝΙΔΗ, Ιστορία του Ελληνικού Ναυτικού 1824-1826, σ.
103, σημ. 2.
410. Το θρυλικό πλοίο αγοράστηκε από την ελληνική κυβέρνηση το 1831 αντί
71.691 φοινίκων και στην αρχή μετονομάστηκε Αθηνά. Την 6η Σεπτεμβρίου 1879 του
αποδόθηκε πάλι το ένδοξο όνομά του και διατηρήθηκε στη δύναμη του ελληνικού Πολε-
μικού Ναυτικού έως το 1921. Ο Άρης, το εθνικό αυτό κειμήλιο, βυθίστηκε «τιμητικά» το
1921, λόγω οικονομικών αδυναμιών του ελληνικού κράτους να το συντηρήσει!
έστειλε 32 ακάτους με στρατιώτες. Ταυτόχρονα, στη στεριά δύο ισχυρά

στρατιωτικά σώματα επιτέθηκαν στο Παλαιόκαστρο από το Πετροχώρι και
τη Γιάλοβα.
Τα πυροβόλα των εχθρικών πλοίων προξένησαν πολλές απώλειες
στους ευρισκόμενους μέσα στο κάστρο 2.500 Έλληνες. Τουλάχιστον 150
σκοτώθηκαν στα τείχη, οι περισσότεροι από θραύσματα της συντριβόμενης
λιθοδομής από τα βλήματα των πλοίων. Αλλά και οι Έλληνες σκότωσαν
πολλούς Αιγύπτιους στρατιώτες που επέβαιναν στις ακάτους, χωρίς αυτοί να
μπορούν, λόγω του κλυδωνισμού των ακάτων από τον κυματισμό, να απα-
ντήσουν εύστοχα. Πιο εύκολα απωθήθηκαν οι επιτιθέμενοι από τη στεριά
Αιγύπτιοι στρατιώτες.
Στο αποκορύφωμα της μάχης, τμήματα των πολιορκουμένων στο
Νεόκαστρο Ελλήνων, βγήκαν και επιτέθηκαν στα προ των τειχών χαρακώ-
ματα, σκοτώνοντας μερικούς Αιγύπτιους στρατιώτες. Οι, επί της Σφακτηρί-
ας, Αιγύπτιοι στρατιώτες αντέδρασαν αμέσως και άρχισαν να βάλλουν κατά
των ελληνικών τμημάτων με τα πυροβόλα που είχε εγκαταστήσει ο Αν.
Τσαμαδός και παράλληλα έστειλαν ενισχύσεις, αναγκάζοντας τους Έλληνες
να επιστρέψουν στο Νεόκαστρο.
Όλη τη νύκτα της 27/28 Απριλίου το Παλαιόκαστρο βαλλόταν από την
πλευρά της Γιάλοβας, από τη Σφακτηρία και από τέσσερις φρεγάτες και εν-
νέα βρίκια που είχαν εισέλθει στον όρμο του Ναβαρίνου. Τη νύκτα αυτή, οι
Έλληνες αρχηγοί στο Παλαιόκαστρο και στο Νεόκαστρο, βλέποντας την ι-
σχυρή εχθρική πίεση και έχοντας ψωμί, νερό και πυρομαχικά μόνο για λίγες
ημέρες, αποφάσισαν να ενημερώσουν την κυβέρνηση και τους οπλαρχηγούς
στη Χώρα, όπου είχε μετεγκατασταθεί το ελληνικό στρατόπεδο.
Οι αρχηγοί της φρουράς του Νεοκάστρου έστειλαν γράμματα στον Γ.
Κουντουριώτη και τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, επισημαίνοντας ότι χρειά-
ζονται σημαντική βοήθεια από την ξηρά και τη θάλασσα. Αλλιώς δεν μπο-
ρούσαν να κρατήσουν περισσότερο το κάστρο και θα έπρεπε να ζητηθούν
αγγλικά πλοία για να τους σώσουν411.
___________________
411. Ο Αν. Μιαούλης έγραψε, επίσης, στους προκρίτους της Ύδρας (29 Απριλίου
1825), ότι ο στόλος δεν μπορούσε να δώσει καμία βοήθεια στο Νεόκαστρο, ούτε καν να
διασώσει τους πολιορκημένους. Ως μοναδική λύση συνιστούσε να παρακληθεί η αγγλική
Διοίκηση των Ιονίων Νήσων να στείλει «πολεμικά πλοία εις Νεόκαστρον διά να σώση
Στο Παλαιόκαστρο η κατάσταση είχε φτάσει στο απροχώρητο. Μαζί

με τα αποθέματα ψωμιού και νερού είχε εξαντληθεί και η αντοχή των αμυ-
νομένων. Οι οπλαρχηγοί, σε σύσκεψη το βράδυ της 27ης Απριλίου, αποφάσι-
σαν να επιχειρήσουν έξοδο από το κάστρο την επόμενη νύκτα. Έστειλαν,
λοιπόν, ένα στρατιώτη που έφτασε κολυμπώντας κοντά στους Γαργαλιάνους
κι από εκεί, χωρίς να εντοπιστεί από τους Αιγύπτιους, βάδισε μέχρι το ελλη-
νικό στρατόπεδο στη Χώρα για να μεταδώσει το μήνυμα της φρουράς του
Παλαιοκάστρου. Ο αγγελιαφόρος γνωστοποίησε την πρόθεση των πολιορ-
κημένων να επιχειρήσουν έξοδο την 22.00 της επομένης και την έκκλησή
τους να γίνει συντονισμένη επιχείρηση αντιπερισπασμού των ελληνικών
στρατευμάτων από το μέρος της Γιάλοβας ή και του Πετροχωρίου. Έτσι θα
διευκολυνόταν η διέλευση των πολιορκημένων από τις αιγυπτιακές γραμμές.
Το πρωί της 28ης Απριλίου ο Ιμπραήμ συγκέντρωσε όλες τις δυνάμεις
του στη Γιάλοβα και το Πετροχώρι και έστειλε το ιππικό του αρκετά βορειό-
τερα για να εμποδίσει τα ελληνικά τμήματα, εφόσον επιχειρούσαν να ενι-
σχύσουν το Παλαιόκαστρο ή να υποστηρίξουν την αποχώρηση των πολιορ-
κημένων.
Το βράδυ της 27ης Απριλίου είχαν εκκινήσει από το ελληνικό στρατό-
πεδο, για τον αντιπερισπασμό, περίπου 500 άτακτοι στρατιώτες υπό τον Γ.
Γιατράκο. Αλλά μόλις οι 50 έφτασαν και στάθμευσαν σε απόσταση δύο ω-
ρών από το Παλαιόκαστρο. Οι υπόλοιποι διασκορπίστηκαν κατά τη νυκτερι-
νή πορεία τους προς το Πετροχώρι. Την προκαθορισμένη ώρα της 28ης Α-
πριλίου οι 50 στρατιώτες του Γ. Γιατράκου συμπυρσοκρότησαν συνθηματι-
κά τα τουφέκια τους μία φορά. Αν και ο κρότος ελάχιστα έφτασε στο Πα-
λαιόκαστρο, η λάμψη φάνηκε αρκετά καλά, οπότε οι πολιορκούμενοι απά-
ντησαν κι αυτοί με μία συμπυρσοκρότηση και κινήθηκαν αμέσως προς τα
έξω. Αυτό ήταν ό,τι χειρότερο μπορούσαν να κάνουν.
Οι τουφεκισμοί απλώς συνέγειραν τους Αιγύπτιους στρατιώτες και
αποκάλυψαν τις προθέσεις των Ελλήνων. Ο Ιμπραήμ έστειλε γρήγορα τους
ιππείς του να αναχαιτίσουν το ερχόμενο για ενίσχυση μικρό ελληνικό τμήμα.
Ταυτόχρονα, το αιγυπτιακό πεζικό ετοιμάστηκε να ανακόψει τους εξερχόμε-
νους από το κάστρο. Επακολούθησε συμπλοκή σώμα με σώμα και μόνο οι
___________________
τους πολιορκημένους […], επειδή αλλέως είναι χαμένοι τόσοι αδελφοί μας […]» (Αρχείο
Ύδρας, τομ. 11, σ. 197).
οπλαρχηγοί Μπακόπουλος και Ρεβελιώτης με 300 άνδρες κατάφεραν να δι-

αφύγουν. Στο δρόμο προς τη Γιάλοβα και το Πετροχώρι πολλοί Έλληνες
σκοτώθηκαν από τα πυκνά πυρά των Αιγυπτίων που είχαν πάρει θέση σε μια
σειρά χαρακωμάτων και στα κοντινά υψώματα. Αρκετοί από τους Έλληνες,
μη γνωρίζοντας την περιοχή, λοξοδρόμησαν και παγιδεύτηκαν στο έλος της
Γιάλοβας, ενώ άλλοι βρέθηκαν κοντά στα εχθρικά χαρακώματα. Οι περισσό-
τεροι σκοτώθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν, μεταξύ δε των τελευταίων ήταν ο ε-
πίσκοπος Μεθώνης και ο οπλαρχηγός Χατζηχρήστος.
Μέσα στη χαοτική αυτή κατάσταση, μια φωνή Πίσω αδέλφια, θα μας
σκοτώσουν όλους, έκανε τους περισσότερους να επιστρέψουν στο Παλαιό-
καστρο. Όταν ξημέρωσε μέσα στο κάστρο βρέθηκαν 1.525 Έλληνες που
στάθηκαν στις επάλξεις για να αποκρούσουν, με τα τελευταία πυρομαχικά
τους και με μεγάλες πέτρες τη μαζική έφοδο των στρατευμάτων του Ι-
μπραήμ. Οι αμυνόμενοι για μια ακόμη (τελευταία) φορά ανέκοψαν την ε-
χθρική επίθεση, αλλά η πτώση του Παλαιοκάστρου ήταν πια αναπόφευκτη.
Το ηθικό της φρουράς έφτασε στο ναδίρ, όταν 300 από τους ατάκτους
στρατιώτες ήλθαν σε συνεννόηση με τους Αιγυπτίους και εγκατέλειψαν το
κάστρο. Επακολούθησαν σκηνές αλλοφροσύνης, όταν οι απομείναντες μέσα
στο Παλαιόκαστρο, για να μην αιχμαλωτιστούν, αποφάσισαν να αλληλοθα-
νατώνονται κατά ζεύγη. Οι οπλαρχηγοί ρίχτηκαν μεταξύ τους και με μεγάλη
δυσκολία σταμάτησαν τους σκοτωμούς. Αμέσως μετά ο Τσώκρης, με τη
σύμφωνη γνώμη και των άλλων οπλαρχηγών, πρότεινε στον Ιμπραήμ την
παράδοση του Παλαιοκάστρου με τον όρο να αποχωρήσουν ελεύθερα οι πο-
λιορκούμενοι. Ο Αιγύπτιος αρχιστράτηγος, μετά από σύντομες διαπραγμα-
τεύσεις, υποσχέθηκε την ασφαλή αποχώρηση των περίπου 1.200 Ελλήνων
από το κάστρο και τήρησε το λόγο του. Οι Έλληνες εξερχόμενοι παρέδιδαν
τα όπλα, τα χρήματα και κάθε αντικείμενο με κάποια αξία, υπό το βλέμμα
του Ιμπραήμ και των Γάλλων επιτελών του. Περνούσαν στη συνέχεια σε συ-
μπαγείς ομάδες μέσα από τις γραμμές των παρατεταγμένων Αιγυπτίων στρα-
τιωτων και μόλις απομακρύνονταν έφευγαν προς διάφορες κατευθύνσεις,
φοβούμενοι μήπως συναντήσουν άλλα εχθρικά τμήματα και υποστούν την
επίθεσή τους. Έτσι, το Παλαιόκαστρο παραδόθηκε στον Ιμπραήμ από την
ανήμπορη να συνεχίσει τον αγώνα φρουρά του. Μοιραία και το απομονωμέ-
νο Νεόκαστρο θα είχε πολύ σύντομα την ίδια τύχη.
Η επίθεση υδραίϊκων πυρπολικών στο αιγυπτιακό ορμητήριο της

Μεθώνης.
Η παράδοση του Νεοκάστρου στον Ιμπραήμ
Μόλις ο Άρης ενώθηκε με τον ελληνικό στόλο, ο Αλ. Μαυροκορδάτος επέβη

του σπετσιώτικου βρικίου Λυκούργος (Θεοδ. Σάντος) και έπλευσε προς την
Καλαμάτα για να ενημερώσει τον Πρόεδρο Γ. Κουντουριώτη που βρισκόταν
εκεί. Ο δε Άρης στάλθηκε αμέσως στην Ύδρα για να αποκαταστήσει τις ζη-
μιές του.
Ο Αν. Μιαούλης δεν δέχτηκε την πρόταση του Αλ. Μαυροκορδάτου
να καταπλεύσει όλος ο στόλος στην Καλαμάτα. Ο Υδραίος ναύαρχος, πι-
κραμένος από το χαμό των πολλών Υδραιο-Σπετσιωτών ναυτικών στη Σφα-
κτηρία και οργισμένος που δεν μπόρεσε να συμβάλει στην άμυνα του Ναβα-
ρίνου, αποφάσισε να παραμείνει στην περιοχή και να βρει την ευκαιρία να
πλήξει τον εχθρικό στόλο.
Ο Αλ. Μαυροκορδάτος, μόλις έφτασε στην Καλαμάτα, έδωσε στον Γ.
Κουντουριώτη έκθεσή του, στην οποία περιέγραφε την πτώση της Σφακτη-
ρίας και επισήμαινε τον κίνδυνο να χαθεί σύντομα και το Νεόκαστρο, το τε-
λευταίο έρεισμα των Ελλήνων στην περιοχή. Θεωρούσε δε υπεύθυνους τους
οπλαρχηγούς για όσα συνέβησαν· όπως έγραφε:
«Με όλα όσα εκάμαμεν και με παρακινήσεις και με προσωπι-
κούς κινδύνους, δεν ημπορέσαμεν ν’ αποφύγωμεν εκείνο οπού προε-
βλέπομεν και εφοβούμεθα, ούτε να καταπείσωμεν τους στρατηγούς
μας να ενδυναμώσουν τας θέσεις όπου ήτο ο κίνδυνος»412.
Αλλά και ο Γ. Κουντουριώτης έγραψε (29 Απριλίου 1825) από την
Καλαμάτα προς τα μέλη της κυβέρνησης:
«Η Σφακτηρία εχάθη διά την αισχροκέρδειαν των εν αυτή αρ-
χηγών, οι οποίοι δεν είχον ουδέ μικρόν μέρος των στρατιωτών της
διαταγής των και αυτούς μαζώματα και όχι στρατιώτας, οι οποίοι
χωρίς να ρίψουν τουφέκι ετράπησαν εις φυγήν, και εχάθησαν τόσοι
άλλοι ανδρείοι […]. Έγραψα εις τον Μιαούλην να διώξει τον εχθρι-
κόν στόλον, διότι χωρίς τούτου τετέλεσθαι το Νεόκαστρον»413.
___________________
413. Αρχείο Κουντουριωτών, τομ. 4, σ. 426.
Ωστόσο, οι Γ. Κουντουριώτης και Αλ. Μαυροκορδάτος έδειξαν να ξε-

χνούν τις ευθύνες τους, αφού αυτοί ήταν που έδιναν αφειδώς χρήματα στους
Ρουμελιώτες οπλαρχηγούς για να νικήσουν τους αντιπάλους τους στην εμ-
φύλια σύγκρουση. Από την πλευρά τους, οι δεκάδες οπλαρχηγοί εκμεταλ-
λεύτηκαν την ευκαιρία και εμφάνιζαν χιλιάδες πλασματικών στρατιωτών
ώστε να εισπράττουν περισσότερα χρήματα από τα αγγλικά δάνεια.
Πάντως η παραμέληση του στόλου, με συνέπεια να αποβιβαστούν α-
νεμπόδιστα οι δυνάμεις του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο, χρεώνεται αναμφί-
βολα στην κυβέρνηση. Αλλά και η εντολή του Γ. Κουντουριώτη στον Αν.
Μιαούλη «να διώξει τον εχθρικόν στόλον», δείχνει καθαρά πόσο απλοϊκός
υπήρξε ο Υδραίος Πρόεδρος της κυβέρνησης.
***
Την 29η Απριλίου η γαλήνη είχε καθηλώσει τον ελληνικό στόλο νοτιοδυτικά
της Σαπιέντζας και ο Αν. Μιαούλης βρήκε την ευκαιρία να καλέσει στο
πλοίο του τον Νικ. Σύρμα και τους άλλους καπετάνιους των σπετσιώτικων
πλοίων. Στη συγκέντρωση αυτή συμφωνήθηκε τα υδραίϊκα πλοία να πλεύ-
σουν στο Μεσσηνιακό κόλπο για καθαρισμό και επάλειψη των υφάλων και
έως ότου επιστρέψουν, τα σπετσιώτικα να επιτηρούν τη θαλάσσια περιοχή
δυτικά του Ναβαρίνου.
Την επόμενη ημέρα έπνευσε αρκετά δυνατός σορόκος (ΝΑ άνεμος)
και καθώς τα σπετσιώτικα πλοία απομακρύνονταν προς βορρά, ο Αν. Μια-
ούλης άλλαξε γνώμη και αποφάσισε να επιτεθεί στον αιγυπτιακό στόλο μέσα
στον όρμο του Ναβαρίνου. Όπως έγραψε, μία ημέρα αργότερα, στους Υ-
δραίους προκρίτους «ο πόνος όμως δια τους κινδυνεύοντας τα έσχατα αδελ-
φούς μας (στο Νεόκαστρο) καθ’ οδόν μας επαρακίνησεν να μελετήσωμεν και
αυτά σχεδόν τ’ αδύνατα»414. Κάλεσε, λοιπόν, τους καπετάνιους των δύο πυρ-
πολικών που διέθετε (Ανδρ. Πιπίνο και Δημ. Ραφαλιά) και τους ζήτησε να
εισέλθουν στον όρμο του Ναβαρίνου και να προσπαθήσουν να επιτεθούν
στις αγκυροβολημένες τουρκο-αιγυπτιακές φρεγάτες. Ο Αν. Πιπίνος έδειξε
πρόθυμος να εκτελέσει την επίθεση, αλλά ο Δημ. Ραφαλιάς αρνήθηκε επειδή
η επιχείρηση ήταν πολύ επικίνδυνη. Ο Αν. Μιαούλης στη θέση του Δημ.
Ραφαλιά διόρισε τότε τον Γεωρ. Πολίτη, ένα ενθουσιώδη και ριψοκίνδυνο
___________________
ναύτη του βρικίου Αγαμέμνων (Λαζ. Παναγιώτας).

Όμως και από τα πληρώματα των πυρπολικών πολλοί ναύτες δεν δέ-
χτηκαν να συμμετάσχουν στην επιχείρηση. Ο Αν. Μιαούλης και οι Υδραίοι
καπετάνιοι, αναγκάστηκαν να υποσχεθούν αμοιβή 1.000 γρ. στον κάθε ναύ-
τη του πυρπολικού που θα κατάφερνε να πυρπολήσει εχθρική φρεγάτα. Έτσι,
προσφέρθηκαν μερικοί ναύτες από τα πλοία και μπόρεσαν να επανδρωθούν
στοιχειωδώς τα πυρπολικά.
Περί την 11.00 της 30ής Απριλίου τα δύο πυρπολικά ήταν έτοιμα να
επιχειρήσουν την επίθεση στο Ναβαρίνο, όταν η γολέτα Τερψιχόρη (Αλεξ.
Ραφαήλ), η πολάκα Αχιλλεύς (Κων. Μπελεμπίνης) και τέσσερα πυρπολικά
με καπετάνιους τους Αντ. Παυλή-Μπίκο, Μαρίνη Σπαχή, Δημ. Τσάπελα και
Αναγν. Δημαμά, ενώθηκαν με το στολίσκο του Αν. Μιαούλη. Την ίδια ώρα,
μια γολέτα με σημαία των Ιονίων νήσων, πλησίασε το ναυαρχικό βρίκι στο
ύψος της Σαπιέντζας και ο καπετάνιος της πληροφόρησε τον Αν. Μιαούλη
ότι στον όρμο της Μεθώνης βρίσκονταν αγκυροβολημένα 20 αιγυπτιακά πο-
λεμικά και αρκετά φορτηγά πλοία. Αμέσως, ο Υδραίος ναύαρχος αποφάσισε
η επίθεση να γίνει στη Μεθώνη αντί στο Ναβαρίνο, επειδή οι συνθήκες θα
ήταν ευνοϊκότερες και οι κίνδυνοι μικρότεροι για τα πυρπολικά.
Ο Αν. Μιαούλης σχεδίαζε να εκτελέσει την επιχείρηση όταν θα σκο-
τείνιαζε, αλλά ένα απρόοπτο γεγονός παρολίγο να ανατρέψει τα πάντα. Με
τον υδραίϊκο στολίσκο συνέπλεε ως σύνδεσμος το σπετσιώτικο βρίκι Κόντε
Μπένιξ και ο νεαρός καπετάνιος του Ιω. Γκ. Τσούπας, μόλις πληροφορήθηκε
τις προθέσεις του ναυάρχου, συνεννοήθηκε με τον πυρπολητή Γεωρ. Πολίτη
να επιτεθούν αυτοί μόνοι εναντίον των αιγυπτιακών πλοίων. Αποσπάστηκαν,
λοιπόν, των άλλων πλοίων και με το φως της ημέρας προχώρησαν προς τη
Μεθώνη. Είχαν σκοπό το πυρπολικό να περάσει μεταξύ της στεριάς και της
νησίδας Μπερνάρντι, για να προσβάλλει αιφνιδιαστικά τα αγκυροβολημένα
εχθρικά πλοία. Τότε τα είδε ο Αν. Μιαούλης και τα ανεκάλεσε με επανει-
λημμένα σήματα. Ο Ιω. Γκ. Τσούπας τα αγνόησε, αλλά ο Γεωρ. Πολίτης
συμμορφώθηκε και σταμάτησε να τον ακολουθεί, οπότε και ο Σπετσιώτης
καπετάνιος αναγκάστηκε να αναστρέψει προς το στολίσκο. Ο εκνευρισμένος
Αν. Μιαούλης έσπευσε να απομακρύνει τον ατίθασο Ιω. Γκ. Τσούπα, στέλ-
νοντάς τον να συναντήσει τα σπετσιώτικα πλοία που βρίσκονταν κοντά στη
νησίδα Πρώτη και να τα καλέσει να πλεύσουν κι αυτά προς τη Μεθώνη.
Περί την 20.00, καθώς σκοτείνιαζε, τα υδραίϊκα πλοία με τα πυρπολι-
κά μπήκαν στο στενό Μεθώνης-Σαπιέντζας και με ευνοϊκό νοτιοδυτικό άνε-

μο πλησίασαν τα εχθρικά σε απόσταση λίγων εκατοντάδων μέτρων. Από τη
θέση αυτή ο Αν. Μιαούλης έδωσε το σήμα στα έξι πυρπολικά να επιτεθούν.
Μερικά αιγυπτιακά πλοία και ξένα μεταγωγικά αντιλήφθηκαν έγκαιρα τον
επερχόμενο ελληνικό στόλο και κατάφεραν να ανασπάσουν τις άγκυρες, να
ανοίξουν τα πανιά και να κινηθούν με ευνοϊκό άνεμο προς τα νοτιοανατολι-
κά. Άλλα πλοία πρόλαβαν να αποκόψουν τα σχοινιά των αγκυρών, χωρίς,
όμως, να μπορέσουν να απομακρυνθούν. Καθώς παρασύρονταν από τον ά-
νεμο προς την ακτή τα κατέφτασαν τα ελληνικά πυρπολικά. Ο Αν. Πιπίνος
και ο Γ. Πολίτης επιτέθηκαν στη μεγάλη φρεγάτα Ασία (44 πυροβόλων) και
την πυρπόλησαν, ενώ άλλο πυρπολικό πυροδοτήθηκε ανάμεσα σε ομάδα αι-
γυπτιακών κορβετών και βρικίων που ήταν ακόμη αγκυροβολημένα, σε κο-
ντινές μεταξύ τους αποστάσεις, κάτω από το φρούριο. Επί πέντε περίπου
ώρες οι λάμψεις ήταν ορατές από απόσταση 15 μιλίων, ενώ δύο σφοδρότα-
τες εκρήξεις σημειώθηκαν την 21.00 και την 23.00.
Ο Αν. Μιαούλης στην αναφορά του προς τους προκρίτους της Ύδρας
η
(1 Μαΐου 1825) γράφει:
«Μανθάνω ότι τα καμένα είναι του τυράννου της Αιγύπτου έν
το ραζό βασέλο κανονίων 54, άλλη μέτρια φρεγάδα 36, δύο κορβέτας
από 26 κανονίων και όλα τα πολεμικά βρίκια […]. Το πυρ των και-
ομένων εχύθη εις αυτό μέσα το φρούριον, η πόλις όλη της Μεθώνης
εφλογίζετο σχεδόν πέντε ώρας έως ου μακρόθεν είδομεν έκρηξιν με-
γαλωτάτην κ’ εσυμπεράναμεν ότι αναφθείσα η μπαρουταποθήκη του
φρουρίου ανέτρεψε τα πάντα, όμου με όλα ίσως τα προς τροφήν και
τον πόλεμον αναγκαία του Αιγυπτιακού στρατεύματος αν ήσαν εκεί
αποταμιευμένα»415.
Οι πρόκριτοι των Σπετσών, σε γράμμα τους προς τους Υδραίους ομο-
λόγους τους (17 Μαΐου 1825) αναφέρουν ότι σύμφωνα με πληροφορίες Ιονι-
κού πλοίου:
«Ο εχθρός κατά θάλασσαν θεωρούμενος είναι τόσον δυνατός,
όσον ήτο και πρότερον, μάλιστα δυνατώτερος, προστεθέντων και των
Αλγερινών (πλοίων). Η εις την Μεθώνη ζημία είναι πολλά μικρά και
σχεδόν δι’ αυτόν ανεπαίσθητος, ότι μία μόνη φρεγάτα εκάη, μία κορ-
βέτα και τέσσαρα μπρίκια και έξ φορτηγά, το δε φρούριον η Μεθώνη
___________________
έμεινεν ανέπαφος και αβλαβής»416.

Το συμπέρασμα του Αν. Μιαούλη ότι ανατινάχτηκε η πυριτιδαποθήκη
του φρουρίου και προκλήθηκαν εκτεταμένες καταστροφές, πρέπει να οφεί-
λεται στις πρώτες εντυπώσεις που δημιουργήθηκαν από τη μεγάλη έκρηξη.
Η ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης του φρουρίου δεν επιβεβαιώνεται από άλ-
λες πηγές και μάλλον επρόκειτο για την έκρηξη που κατέστρεψε τη φρεγάτα
Ασία. Όμως, τα φλεγόμενα αιγυπτιακά πλοία που ξέπεσαν στην ακτή προκά-
λεσαν πυρκαϊές και σε παραλιακά κτίρια της Μεθώνης.
Ο Finley και ο Durand-Viel συμφωνούν για την ανατίναξη της φρεγά-
τας Ασία και την καταστροφή τριών πολεμικών πλοίων (κορβετών ή βρικί-
ων) και 6-7 μεταγωγικών. Ο Durand-Viel γράφει ότι υπέστησαν ζημιές ακό-
μη μία φρεγάτα, τρία βρίκια και 13-20 μεταγωγικά, ενώ αναφέρει και πυρκα-
ϊές στα καρνάγια και τις παραλιακές αποθήκες που προκλήθηκαν από τα α-
νατιναχθέντα πλοία417.
Ο G. Finley περιγράφει την επίθεση των ελληνικών πυρπολικών στη
Μεθώνη και σχολιάζει το αποτέλεσμα ως εξής:
«Η επίθεση είχε σχεδιασθεί καλά και εκτελέστηκε με ταχύτητα
και τόλμη. Η πυρκαγιά είτανε τρομερή και μόνο η τύχη εμπόδισε την
επέκτασή της. Καταστραφήκανε μια λαμπρή δίκροτη φρεγάτα, η Ασία
που, όπως αναφέραμε, είχε καθελκυσθεί στο Ντέτφορντ, τρεις κορβέ-
τες και επτά μεταγωγικά. Αλλά στη στεριά η φωτιά κατέστρεψε μόνο
μία αποθήκη και αναχαιτίστηκε. Η έκρηξη των πυριτιδαποθηκών
των πολεμικών πλοίων, ακούσθηκε στο στρατόπεδο του Ιμπραήμ και
στο Ναβαρίνο. Για κάμποσο κυριάρχησε η φήμη ότι είχανε κατα-
στραφεί όλα τα μεταγωγικά και όλο το στρατιωτικό υλικό. Αλλεπάλ-
ληλοι αγγελιαφόροι διαβιβάσανε γρήγορα τον ακριβή απολογισμό
των απωλειών. Ο Ιμπραήμ έμεινε ικανοποιημένος, επειδή δεν είτανε
αρκετές για να ανακόψουν τις επιχειρήσεις του ούτε για μία ώρα. Οι
Έλληνες θεωρήσανε τα γεγονότα της Μεθώνης σαν λαμπρή επιτυχία.
Έχοντας εξίσου δίκιο οι Αιγύπτιοι, τα θεωρήσανε σαν ασήμαντη κα-
ταστροφή»418.
___________________
416. Ό.π., σ. 261.
417. G. FINLEY, ό.π., σ. 322. DURAND-VIEL, ό.π., σ. 299-300.
418. G. FINLEY, ό.π., στη σημ. (1) της σ. 322, αναφέρει ότι ο Ιταλός COLLEGNO
(φίλος του Santore Santarosa) στο «Diario dell’Asedio di Navarino», σ. 54, γράφει: «Οι
Αιγύπτιοι αναφέρανε ότι οι απώλειές τους είτανε μία φρεγάτα, δύο βρίκια και οκτώ μετα-
Πάντως, ανεξάρτητα με το μέγεθος των αιγυπτιακών απωλειών, η μα-

ζική επίθεση των πυρπολικών στη Μεθώνη υπήρξε η πιο επιτυχής που επι-
χειρήθηκε σε ορμητήριο του εχθρικού στόλου. Αν τέτοιες, ή ακόμη μεγαλύ-
τερης κλίμακας, πυρπολικές επιθέσεις, σχεδιάζονταν μεθοδικά και εκτελού-
νταν με τόλμη στα μεγαλύτερα ορμητήρια του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου
(Αλικαρνασσός, Σούδα, Αλεξάνδρεια κ.α.), ο αντίκτυπος στο στρατηγικό ε-
πίπεδο θα ήταν ιδιαίτερα αισθητός.
***
Την περίοδο εκείνη, ο Αν. Μιαούλης ανησυχούσε πολύ, μετά τα αλλεπάλλη-
λα οδυνηρά πλήγματα που είχε δεχτεί η Επανάσταση από την αρχή του
1825. Στις αναφορές του προς τους Υδραίους προκρίτους δείχνει την αγωνία
του για το μέλλον και προτείνει μέτρα ανασυγκρότησης και ενδυνάμωσης
του στόλου. Έγραψε, λοιπόν, τη 28η Απριλίου 1825 στον Πρόεδρο της κυ-
βέρνησης Γ. Κουντουριώτη:
«[…] Αλλά τα γινόμενα ουκ απογίνονται. Τώρα τι ποιητέον;
Βεβαιότατα γνωρίζετε πόσον έγινεν μεγάλος και δεινός ο κίνδυνος
της Πατρίδος και τι χρειάζεται διά να τον νικήσωμεν, όμως συγχω-
ρήσατέ με να ειπώ την γνώμην μου.
1ον. Με όλα τα στρατεύματα της Πελοποννήσου να τριγυρίζετε τον
εχθρόν πανταχόθεν, να πιάσετε τας καλάς θέσεις όλας και να τας
ενδυναμώσετε, διά να μην τον αφήσετε να προχωρήση.
2ον Το κυριώτερον εις όλον τον πόλεμον της Ελλάδος. Η σ. Διοίκησίς
σας να ενδυναμώση το ναυτικόν, ήγουν: 1ον: Να κάμη ευθύς
πολλά πυρπολικά και καλά 30-40· όσον περισσότερα έχομεν, τό-
σον η δύναμίς μας αυξάνει και ημπορούμεν να προφθάσωμεν εις
πάσαν ανάγκην, επειδή αυτά είναι το μόνον όπλον του στόλου,
και χωρίς αυτά γίνεται σχεδόν μηδέν όλη η Ελληνική δύναμις ξη-
ράς και θαλάσσης. Αν εγώ δεν λανθάνωμαι απ’ όσον είδα έως
τώρα, και αν όλοι οι Έλληνες γνωρίζουν αυτήν την αλήθειαν, δεν
φαίνεται, τρόπον τινά, ότι δεχόμεθα τον χαμόν μας, όταν δεν επι-
μελούμεθα να έχωμεν έτοιμα πάντοτε τα μέσα της σωτηρίας μας;
αν αυτά δεν είναι τόσον ενεργητικά εγώ δεν βλέπω άλλο μέσον να
βαστάξωμεν πολύν καιρόν εθνικόν πόλεμον με τον μέγαν εχθρόν
___________________
γωγικά».
μας· και διά τούτο καταντώ να προβλέπω τον αφανισμόν μας.

2ον. Να εφοδιάζη ετοίμως τα πολεμικά πλοία με πολλά πολεμο-
φόδια και ζωοτροφίας, επειδή χωρίς αυτά ουδέ τα πυρπολικά δεν
ημπορούν να χρησιμεύσουν, και με τα κινήματά των κατατροπώ-
νουν τον εχθρόν. 3ον. Να προθυμοποιήση το ναυτικόν προς ευτα-
ξίαν και επιμονήν εις τον αγώνα, επειδή αλλέως είναι αδύνατον
να προλάβη πάντοτε τους ολεθρίους σκοπούς του μεγάλου εχθρού
μας»419.
Την επόμενη ημέρα της επίθεσης στη Μεθώνη (1η Μαΐου 1825) ο νο-
τιοδυτικός άνεμος έγινε σφοδρός και ο κυματισμός μεγάλος. Ο Αν. Μιαού-
λης οδήγησε τα πλοία του στο Λακωνικό κόλπο για να κάνουν τις απαραίτη-
τες εργασίες στα ύφαλα. Η πρόθεσή του ήταν να επανέλθει στο Ναβαρίνο
και με κάθε τρόπο να βοηθήσει τους πολιορκημένους του Νεοκάστρου.
Χρειάστηκε, όμως, να παραμείνει στο Γύθειο έως την 11η Μαΐου ώστε να
συγκεντρωθούν 36 υδραιο-σπετσιώτικα πλοία και 5 πυρπολικά420.
Τη 12η Μαΐου, ενώ ο ελληνικός στόλος βρισκόταν εν πλω, ο Αν. Μια-
ούλης έμαθε την είδηση της παράδοσης του Νεοκάστρου. Την επόμενη ημέ-
ρα, στο ύψος του ακρωτηρίου Ταίναρο είδε προς τα δυτικά τον εχθρικό στό-
λο που είχε κατεύθυνση νοτιοανατολική, με λεπτό ούριο άνεμο. Το απόγευ-
μα ο εχθρός άλλαξε πορεία προς νότο, μάλλον για να αποφύγει τη σύγκρου-
ση και αποκρύψει τις προθέσεις του.
Ο Αν. Μιαούλης συνέχισε να παρακολουθεί τις κινήσεις του και εκτί-
μησε ότι στη διάρκεια της νύκτας τα μεταγωγικά θα κατευθύνονταν προς τη
Σούδα ή και την Αλεξάνδρεια για να παραλάβουν και μεταφέρουν νέες δυ-
νάμεις και εφόδια στην Πελοπόννησο.
Κατά τη νύκτα, ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος συνέχισε την πορεία του
προς νότο και προχώρησε περί τα 70 μίλια νοτιότερα του ύψους της Κρήτης,
παρακολουθούμενος πάντοτε από τον ελληνικό. Τη νύκτα 16-17 Μαΐου έ-
πνευσε σφοδρότατος νοτιάς και οι δύο στόλοι αναγκάστηκαν να αναστρέ-
ψουν και να κινηθούν πάλι προς τα δυτικά της Κρήτης. Την επόμενη νύκτα,
___________________
419. Αρχεία Κουντουριωτών, τομ. 4, σ. 400-402.
420. Τα ονόματα των 20 υδραίϊκων πλοίων αναφέρονται στις σημ. 379 και 380,
ενώ τα πυρπολικά είχαν καπετάνιους τους Αντ. Θ. Βώκο, Θεοδ. Θ. Βώκο, Εμμ. Μπου-
ντούρη, Μαρίνη Σπαχή, Μιχ. Μπουντούρη.
Τα ονόματα των 16 σπετσιώτικων πλοίων αναφέρονται στις σημ. 393 και 394.
η ένταση του ανέμου αυξήθηκε και μέσα στο σκοτάδι η επαφή μεταξύ των
δύο στόλων χάθηκε. Ο Αν. Μιαούλης έκρινε ότι αν ο εχθρικός στόλος κατε-
πλεε στη Σούδα, εύκολα θα το εξακρίβωνε, αυτό, όμως, που τον απασχο-
λούσε περισσότερο ήταν μήπως πλεύσει προς βορρά και επιτεθεί στην Ύ-
δρα. Γι’ αυτό και οδήγησε το στόλο του προς τα Κύθηρα, ώστε να βρίσκεται
πλησιέστερα στην Ύδρα και εύκολα από εκεί να ελέγχει τις κινήσεις του ε-
χθρού. Πάντως, στέλνοντας βαρδακόστες προς τη Σούδα διαπίστωσε την 22α
Μαΐου, ότι το μεγαλύτερο μέρος του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου βρισκόταν
πράγματι στον ασφαλή αυτό όρμο.
***
Όταν ο Ιμπραήμ έγινε κύριος του Παλαιοκάστρου, μετέφερε με τα πλοία του
πολλά πυροβόλα και τη νύκτα της 29ης Απριλίου τα τοποθέτησε πάνω από
την Πύλο, σε υψώματα κοντά στο Νεόκαστρο. Με το πρώτο φως της επόμε-
νης ημέρας άρχισε συνεχή κανονιοβολισμό του κάστρου, που κράτησε 24
ώρες. Αμέσως μετά άρχισε τις διαπραγματεύσεις με τους πολιορκημένους
για την παράδοση του Νεοκάστρου.
Τις επόμενες τρεις ημέρες, οι εκατέρωθεν προβαλόμενοι όροι δεν επέ-
τρεψαν τη συμφωνία παράδοσης του κάστρου. Ο Ιμπραήμ ασκούσε παράλ-
ληλα πίεση στους πολιορκημένους με περιοδικούς βομβαρδισμούς. Την 3η
Μαΐου ο βομβαρδισμός υπήρξε σφοδρότατος, καθώς 11 φρεγάτες και κορβέ-
τες και 5 βρίκια κτυπούσαν καταιγιστικά το Νεόκαστρο από απόσταση μι-
κρότερη των 100 μέτρων, ενώ 46 πυροβόλα και 10 όλμοι των αιγυπτιακών
στρατευμάτων έβαλλαν κατά της πόλης. Στο Νεόκαστρο τα κανονιοστάσια
αχρηστεύτηκαν, στα τείχη οι ρωγμές αυξήθηκαν και η άμυνα από τις επάλ-
ξεις έγινε σχεδόν αδύνατη, ενώ οι απώλειες των πολιορκημένων πολλαπλα-
σιάστηκαν.
Ο Ιμπραήμ ανακοίνωσε στους Έλληνες οπλαρχηγούς την επιθυμία του
να αποτραπεί η περαιτέρω αιματοχυσία· εκείνοι, όμως, έδειχναν αδιάλλακτοι
και δήλωσαν στον απεσταλμένο του Αιγύπτιου αρχηγού ότι αν οι όροι τους
δεν γίνουν δεκτοί «θα πολεμήσουν εις τα έσχατα και τότε θα ανατινάξουν το
φρούριο και τους εαυτούς των».
Τελικά, μετά από πολλές αντιρρήσεις, κι από τις δύο πλευρές, συμφω-
νήθηκε οι πολιορκούμενοι να καταθέσουν τα όπλα και να μεταφερθούν στην
Καλαμάτα με επτανησιακά πλοία, αντί του ποσού των 4.000 ισπανικών ταλ-
λίρων που θα πλήρωνε ο Ιμπραήμ. Ειδικά, ως χάρη προς τον Ιω. Μακρυ-
γιάννη, που πρωτοστάτησε δυναμικά στις διαπραγματεύσεις, ο Ιμπραήμ δέ-
χτηκε 35 οπλαρχηγοί και αξιωματικοί των πολιορκημένων να κρατήσουν τα
όπλα τους.
Ωστόσο, ενώ αναμενόταν ο κατάπλους των πλοίων από τα Ιόνια νησιά,
ο Ιμπραήμ άρχισε να δείχνει σημεία υπαναχώρησης σε επουσιώδη θέματα
και ο Ιω. Μακρυγιάννης δικαιολογημένα άρχισε να ανησυχεί. Ευτυχώς, το
απόγευμα της 4ης Μαΐου κατέπλευσε και αγκυροβόλησε ανάμεσα στα τουρ-
κο - αιγυπτιακά πλοία μία αγγλική φρεγάτα. Οι οπλαρχηγοί έστειλαν αμέσως
έναν Κύπριο, ικανό κολυμβητή, που ενημέρωσε τον Άγγλο κυβερνήτη για
τις παρασπονδίες του Ιμπραήμ.
Ο Άγγλος κυβερνήτης απέπλευσε αμέσως μεταφέροντας τον Κύπριο
απεσταλμένο των Ελλήνων στη Ζάκυνθο. Εκεί ανέφερε την κατάσταση στη
διοίκηση των Ιονίων νήσων και ο Άγγλος αρχηγός της μοίρας του Αιγαίου, ο
πλοίαρχος Hamilton έστειλε ένα πολεμικό βρίκι στο Ναβαρίνο για να επι-
βλέψει τη διαδικασία παράδοσης του Νεοκάστρου και αποχώρησης των Ελ-
λήνων.
Την 11η Μαΐου κατέπλευσαν επίσης δύο πολεμικές γολέτες, η μία αυ-
στριακή και η άλλη γαλλική. Δύο ώρες νωρίτερα είχαν καταπλεύσει τα μι-
σθωμένα, από τον Ιμπραήμ, επτανησιακά πλοία και το πρωί της επόμενης
ημέρας επιβιβάστηκαν σ’ αυτά 1.180 Έλληνες μαχητές από το Νεόκαστρο,
υπό την εποπτεία αξιωματικών των τριών ξένων πλοίων. Χωρίς κάποιο σο-
βαρό απρόοπτο, τα πλοία αναχώρησαν για την Καλαμάτα, ενώ τα στρατεύ-
ματα του Ιμπραήμ εισερχόμενα στο Νεόκαστρο και την Πύλο ολοκλήρωσαν
την κατάληψη της στρατηγικής σημασίας αυτής περιοχής.
Έξοδος του τουρκικού στόλου από τα Στενά.

Η ναυμαχία του Κάβο Ντόρο
Ενόσω στην Πελοπόννησο και το Ιόνιο πέλαγος διαδραματίζονταν τα δυ-

σμενή για τους Έλληνες γεγονότα, ο στόλος υπό τους Γ. Σαχτούρη, Γ. Αν-
δρούτσο και Α. Αποστόλη με 28 πλοία, 4-5 μίστικα και 5 πυρπολικά, βρι-
σκόταν στο βορειοανατολικό Αιγαίο αναμένοντας την έξοδο του τουρκικού
στόλου.
Τα πλοία του ελληνικού στόλου απέπλευσαν από τα Ψαρά την αυγή

της 11ης Απριλίου, με προορισμό την Τένεδο. Το νησί αυτό χρησιμοποιού-
σαν συχνά ως προωθημένο ορμητήριο για να επιτηρούν τις προσβάσεις των
Στενών.
Με δυνατό νότιο άνεμο, τα ελληνικά πλοία πέρασαν το μεσημέρι της
επόμενης ημέρας το κάστρο της Μυτιλήνης και το βράδυ αγκυροβόλησαν
στις νησίδες Τοκμάκια. Στις 13 Απριλίου, όμως, ο άνεμος έγινε ισχυρός βο-
ριάς αναγκάζοντάς τα να αναστρέψουν και να κατευθυνθούν προς τα νότια
της Λέσβου.
Τις επόμενες τρεις ημέρες ο καιρός βελτιώθηκε σταδιακά και τα ελλη-
νικά πλοία μπόρεσαν να εγκαταστήσουν περιπολία δυτικά της Λεσβου. Οι
βαρδακόστες στάλθηκαν προς βορρά, ώστε να εντοπίσουν έγκαιρα τον ανα-
μενόμενο να εμφανιστεί τουρκικό στόλο. Επίσης, σύμφωνα με ασφαλείς
πληροφορίες που είχαν οι Υδραίοι πρόκριτοι, οι Τούρκοι επρόκειτο να στεί-
λουν περισσότερα από είκοσι μισθωμένα ξένα (κυρίως αυστριακά) εμπορικά
πλοία με τρόφιμα και άλλα υλικά, για να ανεφοδιάσουν τα φρούρια της Εύ-
βοιας και του Μωριά. Στην αποστολή, λοιπόν, του ελληνικού στόλου προ-
στέθηκε η σύλληψη αυτών των πλοίων. Κάτι που θα προκαλούσε μεγαλύτε-
ρη διασπορά των ελληνικών πλοίων και θα απαιτούσε προσεκτικό χειρισμό,
αφού επρόκειτο για ξένα εμπορικά σκάφη.
Τη 15η Απριλίου το σπετσιώτικο βρίκι Αχιλλεύς (Αθαν. Γ. Πάνου)
σταμάτησε δύο αυστριακά βρίκια, έμφορτα δημητριακών, που είχαν προορι-
σμό τα Ιόνια νησιά. Τα ναυτιλιακά τους έγγραφα βρέθηκαν εντάξει, επικυ-
ρωμένα από το αυστριακό προξενείο της Κωνσταντινούπολης, και έτσι οι
Έλληνες ναύαρχοι, αν και υποψιάστηκαν ότι τα φορτία τους προορίζονταν
για τα τουρκικά φρούρια, αναγκάστηκαν να τα αφήσουν να συνεχίσουν τον
πλου. Το ίδιο συνέβη και με το βεργαντίνι Ils tré Fratelli, που είχε Ιταλό κα-
πετάνιο και υψωμένη τη ρωσική σημαία.
Το μεσημέρι της 16ης Απριλίου, πάλι το βρίκι του Αθ. Γ. Πάνου οδή-
γησε το αυστριακό βρίκι Nicomir κοντά στα ναυαρχικά πλοία. Το φορτίο του
πλοίου ήταν αλεύρι και κριθάρι για λογαριασμό κάποιου Αυστριακού στην
Κέρκυρα και τα έγγραφά του ήταν νομότυπα. Ωστόσο, τη στιγμή που η βάρ-
κα του Αθ. Γ. Πάνου προσέγγιζε το αυστραικό πλοίο, μερικοί Σπετσιώτες
ναύτες ανεβασμένοι στην κεραία του παπαφίγκου του Αχιλλέα, είδαν έναν
άνθρωπο να ρίχνει μερικά χαρτιά στη θάλασσα από την αντίθετη πλευρά.
Αυτό θεωρήθηκε ύποπτο και το αυστριακό πλοίο κρατήθηκε για μία λεπτο-
μερέστερη εξέταση του σκάφους και του πληρώματός του. Όταν ξημέρωσε η
17η Απριλίου, ο Ιταλός καπετάνιος του αυστριακού πλοίου εκδήλωσε φιλελ-
ληνικά αισθήματα και αποκάλυψε εμπιστευτικά ότι το φορτίο του προοριζό-
ταν για τους Τούρκους στην Πρέβεζα. Επίσης διαβεβαίωσε τους Έλληνες ότι
και τα προηγηθέντα του Nicomir δύο αυστριακά εμπορικά είχαν τον ίδιο
προορισμό.
Ο Γ. Σαχτούρης, μετά από συνεννόηση με τον Νικ. Αποστόλη, είχε
αποσπάσει την 16η Απριλίου το ψαριανό βρίκι Αμερικάνα (Κων. Χ’’Αγγελή)
για να επιδώσει επιστολή του προς τους προκρίτους της Ύδρας. Σ’ αυτή α-
νέφερε ότι:
«επεσκέφθημεν αυστριακά και Ρωσικά (πλοία) προερχόμενα
από Κωνσταντινούπολιν με αλεύρια και κριθάρια […] μ’ όλον ότι
ύποπτον, τα αφίσαμεν ύστερον από ικανήν σκέψιν μετά των άλλων
δύο Ναυάρχων Σπετζών και Ψαρρών, υστερημένοι όντες των κατά
τοιαύτην περίστασιν Ερμηνειών και διαταγών […]. Δεν μας μένει
καμμία αμφιβολία, ότι αυτά και άλλα διάφορα όπου έρχονται κατό-
πιν με παρομοίας τροφάς, να ην τα ίδια περί των οποίων είσθε η Ευ-
γένειά σας ειδοποιημένοι προ καιρού, ότι έμελλον να εκπλεύσουν εκ
Κωνσταντινουπόλεως διά τα φρούρια του Μωρέως, αλλά πώς ημπο-
ρούμεν να κρατήσωμεν με μόνην την βάσιν απλής υποψίας; Τους έ-
γινε επίσκεψις εις τα Πλοία μεγάλη, αλλ’ ούτε με αυτόν τον τρόπον
ημπορέσαμεν να εύρωμεν τι όπου να μας κάμη να τα κρατήσωμεν
και στείλη αυτούσε· αυτοί είναι εφοδιασμένοι κοντά εις τα Μανιφέ-
στα (Δηλωτικά), πολίτσες (φορτωτικάς), πιστοποιήσεις υγείας, με
συμφωνητικά ναύλων […] όλα επικυρωμένα τακτικώς από τας Κα-
γκελαρίας Ρωσσικήν και Αυστριακήν […] εδιωρίσαμεν όμως τον ε-
πιφέροντα (Κων. Χ’’Αγγελή) να τα συντροφεύση μακρόθεν, και φθά-
σαντες εις τα αυτού μέρη να έλθη να σας δώση την είδησιν, και να
κάμετε περί αυτών όπως ειρήτε εύλογον. Αν είχαμεν εδώ την Γολέταν
ως μας υποσχέθητε, δεν ηθέλαμεν απομακρύνει από το Στόλον μας
το αυτό Ψαρριανόν πολεμικόν εις περίστασιν καθ’ ην από ημέραν εις
ημέραν περιμένομεν να ευγή ο εχθρικός Στόλος περί του οποίου ε-
πληροφορήθημεν παρά των ρηθέντων καπετανέων ότι τα εις τα Δαρ-
δανέλια ευρισκόμενα και περιμένοντα τον Καπετάν Πασσά είναι 40
κομμάτια, δλδ. 2 φρεγάτες, 6 κορβέταις, και τα λοιπά Βρίκια, Γολέ-
ταις και Μύστικα, ο δε Καπετ. Πασσάς είχε σχεδόν έτοιμον την νέαν
Αης τάξεως φεργάταν του, και θέλει εύγη με άλλα 15-20 κομμάτια,
εις τρόπον ότι θέλει εύγη καθώς συμπεραίνεται με 60 πανιά περίπου.
Παρακαλούμεν λοιπόν να μας στείλητε οπίσω το ρηθέν Ψαρριανόν
όσον τάχυστα, και καμμίαν Γολέταν διά Αγγελίας (ταχυδρομική υ-
πηρεσία) και διορίζοντάς μας πως ευρίσκεται εύλογον να πράξωμεν
διά άλλα φορτικά όπου πιθανόν να πιάσωμεν όμοια των ειρημένων
προς οδηγίαν μας […]. Ο Καπετάν Πασσάς σκοπεύει να βαρκάρη
έως 3 χιλιάδ. Γινάτ Καζάκιδαις […] εις τα Δαρδανέλια εμβαρκάρο-
νται έως 5 χιλιάδ. στρατεύματα […] η νεοκατασκευασθείσα Φεργάτα
εις ην εμβήκεν ο Χοτσρέτ Μεϋμέτ Τοπάλ Πασσάς, είναι 16 κανονίων
περ πάντα […]»421.
Την επόμενη ημέρα (17 Απριλίου) οι τρεις ναύαρχοι έστειλαν επιστο-
λή και στο Υπουργείο Ναυτικών, στην οποία αναφέρουν:
«ότι από την Κωνσταντινούπολιν έμελλον να εύγουν διάφορα
Ευρωπαϊκά εμπορικά πλοία με τροφάς και πολεμοφόδια ναυλομένα
από τους εχθρούς διά τα φρούρια του Μωρέως και άλλα μέρη τουρ-
κικά […] επεριμέναμεν διαταγάς κατά τούτο, αλλά άχρι τούδε δεν
έχομεν καμίαν οδηγίαν […] παρακαλούμεν λοιπόν να θεωρήση το Σ.
Υπουργείον την υπόθεσιν και να μας δοθή είδησις διά την απόφασιν
όπου κάμει περί αυτής· τούτο μας έκαμε (η αποκάλυψη του καπετά-
νιου του Nicomir) να στείλωμεν έν καράβι (την ψαριανή βρικογο-
λέτα Θεμιστοκλής του Γεωρ. Χ’’Μικέ) να συλλάβη άλλα δύο όπου
είχον προσπεράσει διωρίζοντές το να τα φέρη αυτού για να τα εξετά-
σετε […]»422.
Οι προσεκτικές ενέργειες του Γ. Σαχτούρη στο θέμα των ξένων εμπο-
ρικών πλοίων και η προσπάθειά του να μην αδυνατίσει ο στολίσκος εξαιτίας
της ανάθεσης βοηθητικών υπηρεσιών (μεταφορά ταχυδρομείου και συνοδεία
λειών) στα πλοία του, δείχνουν τη σωφροσύνη και την ευθυκρισία που τον
χαρακτήριζαν.
Τις επόμενες πέντε ημέρες τα ελληνικά πλοία περιπολούσαν μεταξύ
Λέσβου και Ψαρών εκτελώντας νηοψίες σε διάφορα ξένα πλοία. Αξιοσημεί-
ωτο συμβάν ήταν η προσπάθεια μικρού ψαριανού καταδρομικού σκάφους να
επιτεθεί σε γολέτα με σημαία των Ιονίων νήσων, την οποία προηγουμένως
___________________
422. Ό.π., σ. 88.
είχαν ελέγξει τα ελληνικά πλοία και την άφησαν ελεύθερη να συνεχίσει τον
πλου. Επρόκειτο για καθαρά πειρατική πράξη και ο Γ. Σαχτούρης έσπευσε
αμέσως με την Αθηνά να παρέμβει και να καταδιώξει το ψαριανό σκάφος.
Τα πλοία του ελληνικού στόλου, από τη 19η Απριλίου και για τις επό-
μενες 21 ημέρες, παρέμειναν αγκυροβολημένα στα Ψαρά για παλάμισμα, μι-
κροεπισκευές και ανεφοδιασμό με τρόφιμα (από Σκύρο, Σάμο, Σύρο και άλ-
λα κοντινά νησιά). Στο διάστημα αυτό έξι βαρδακόστες (δύο από κάθε μοί-
ρα) επιτηρούσαν τα εξερχόμενα και εισερχόμενα, στα Δαρδανέλια, πλοία.
Την 23η Απριλίου οι πρόκριτοι της Ύδρας έστειλαν επιστολή, με την
οποία πληροφορούσαν τον Γ. Σαχτούρη και τους άλλους δύο ναυάρχους ότι:
«Εις το εξής όσα άλλα τοιαύτα πλοία απαντήσετε, να τα διευ-
θύνετε κατευθείαν προς την Διοίκησιν· καθότι τοιαύτη είναι η θέλη-
σις της Σ. Διοικήσεως, από την οποίαν γλήγορα θέλει σας σταλή και
διαταγή περί τούτου, φθάνει μόνον να προσέχετε όσον το δυνατόν να
μην αποσπώνται πλοία από την Μοίραν σας και ελαττούται η δύνα-
μίς σας· διά τούτο προσέχετε να στέλλετε τας τοιαύτας λείας μόνον
με ανθρώπους τινάς, και αν ποτέ συμπέση να συλλάβετε πολλά συγ-
χρόνως, τότε μένει εις την κρίσιν σας να τας αποστέλετε με όποιον
σας φανή αρμοδιότερος και συμφερότερος τρόπος, διά να μην ακο-
λουθή αργοπορία, και σημαντική της Μοίρας σας ελλάτωσις.
Αύριον κινούμεν την οποίαν σας είχομεν υποσχεθή Γολέτταν,
με ψωμί και τυρί και δι’ αυτής θέλομεν σας γράψει πόθεν έχει να σας
έλθη και το κρασί»423.
Ο Γ. Σαχτούρης πήρε την επιστολή των Υδραίων προκρίτων την 30η
Απριλίου με τη γολέτα του Μαγγιώρου, που έφερε επίσης τους μισθούς των
πληρωμάτων και τρόφιμα. Το περιεχόμενό της, όμως, το είχε πληροφορηθεί
τρεις ημέρες νωρίτερα από το Σπετσιώτη Ανάργυρο Λεμπέση (πολάκα Αχιλ-
λεύς), που έφτασε στα Ψαρά με τους μισθούς και τρόφιμα για τα σπετσιώτι-
κα πληρώματα. Γι’ αυτό ο Υδραίος αντιναύαρχος εντατικοποίησε τις συλ-
λήψεις των ξένων εμπορικών με τουρκικά φορτία και τα ψευδή ναυτιλιακά
έγγραφα. Στις 29 Απριλίου συνέλαβε ένα ρωσικό πλοίο, στις 2 Μαΐου δύο
αυστριακά, στις 10 Μαΐου ένα αυστριακό, στις 13 Μαΐου ένα αυστριακό και
ένα ρωσικό και στις 15 Μαΐου τέσσερα μίστικα424. Στο κάθε ένα από τα
___________________
423. Ό.π., σ. 96-97.
424. Ό.π., σ. 97-99.
συλλαμβανόμενα πλοία, που στέλνονταν στο Ναύπλιο, επιβιβάζονταν μερι-

κοί ένοπλοι Έλληνες ναύτες και όποτε ήταν δύο ή περισσότερα, τα συνόδευε
η γολέτα του Μαγγιώρου ή κάποιο ψαριανό μίστικο.
Καθώς οι πληροφορίες για έξοδο του τουρκικού στόλου στο Αιγαίο
πλήθαιναν, τα ελληνικά πλοία, εκτός μερικών ψαριανών που θα ακολουθού-
σαν μετά το παλάμισμα, απέπλευσαν τη 10η Απριλίου από τα Ψαρά και κα-
τευθύνθηκαν προς την Ίμβρο.
Οι προθέσεις του Χοσρέφ παρέμεναν άγνωστες. Μία επίθεσή του κατά
της Σάμου δεν μπορούσε να αποκλειστεί, γι’ αυτό ο Γ. Σαχτούρης ενημέρω-
σε τον Λυκούργο Λογοθέτη και υποσχέθηκε να αντιταχτεί σε κάθε προσπά-
θεια απόβασης των Τούρκων στο νησί. Υπήρχε βέβαια και το ενδεχόμενο,
μετά τον ανεφοδιασμό των φρουρίων της Εύβοιας να ενισχυθεί από το στόλο
του Ιμπραήμ και να επιτεθεί κατά της Ύδρας. Πάντως, η ελληνική κυβέρνη-
ση και οι Υδραίοι πρόκριτοι είχαν πάρει όλα τα δυνατά μέτρα για να αντιμε-
τωπίσουν μια επίθεση στο νησί.
Ενώ ο στόλος υπό τους Γ. Σαχτούρη, Γ. Ανδρούτσο και Νικ. Αποστό-
λη είχε την αποστολή να προσβάλλει το στόλο του Χοσρέφ, ο Αν. Μιαούλης
επιτηρούσε την τουρκο-αιγυπτιακή δύναμη του Ιμπραήμ και έπρεπε να αντι-
ταχτεί σ’ αυτή αν κατευθυνόταν προς την Ύδρα.
Οι δύο ελληνικοί στόλοι είχαν εντολή να ενωθούν και να υπερασπι-
στούν σθεναρά την Ύδρα, εφόσον ο εχθρός την πλησίαζε για να αποβιβάσει
στρατεύματα.
Για την αμυντική ενδυνάμωση της Ύδρας οι πρόκριτοι είχαν μεταφέ-
ρει από τη Στερεά Ελλάδα στο νησί και μισθοδοτούσαν 2.000 ατάκτους
στρατιώτες υπό τον Καρατάσο. Εκτός από τα επάκτια πυρπολικά, θα συνέ-
βαλαν στην άμυνα τρία έτοιμα πυρπολικά, ένα υπό κατασκευή στη Σαλαμίνα
και δύο εφεδρικά. Μαζί τους και πλήθος μικρών σκαφών (σκούνες, σακολέ-
βες, μαρτίγοι, τρεχαντήρια κ.ά.), που θα αντιμετώπιζαν τα αποβατικά πλοιά-
ρια του εχθρού.
Τα υδραίϊκα πλοία, υπό τον Γ. Σαχτούρη αγκυροβόλησαν τη 12η Μαΐ-
ου στα νότια παράλια της Ίμβρου, ενώ το βρίκι Αριστείδης (Δημ. Α. Θεοδω-
ράκης) στάλθηκε να επιτηρεί το στόμιο των Δαρδανελλίων. Τα σπετσιώτικα
και μερικά καθυστερημένα ψαριανά πλοία αγκυροβολούσαν στην ίδια θέση
τη 13η Μαΐου, από το μεσημέρι έως τη δύση του ηλίου. Περί την 21.00 τα
ελληνικά πλοία απέπλευσαν τμηματικά από την Ίμβρο και πήραν πορεία
προς τη Λήμνο. Κατά τη νύκτα επικράτησε άπνοια και ακινητοποιήθηκαν

μεταξύ Λήμνου και Ίμβρου, διεσπαρμένα μάλλον άτακτα σε μικρές ομάδες.
***
Ώρα 10.00 της 14ης Μαΐου άρχισαν να εξέρχονται από τα Στενά τα πλοία του
τουρκικού στόλου. Ήταν συνολικά δύο μεγάλες και δύο μικρές φρεγάτες,
τρεις κορβέτες, είκοσι έξι βρίκια, δεκατέσσερις γολέτες και έντεκα μεταγω-
γικά πλοία. Στα τουρκικά πολεμικά επέβαιναν στρατιωτικά τμήματα, ενώ
στα μεταγωγικά υπήρχαν πολλά εφόδια, μέρος των οποίων προοριζόταν για
τα φρούρια της Εύβοιας και τα υπόλοιπα για την Πάτρα και τις δυνάμεις του
Κιουταχή στο Μεσολόγγι. Ο καπετάν πασάς είχε επιβεί στη νεότευκτη φρε-
γάτα, ενώ στη μεγαλύτερη φρεγάτα Hazene των 62 πυροβόλων είχε αφήσει
επηρμένο το σήμα του, μάλλον για να παραπλανήσει τα ελληνικά πυρπολικά.
Οι κινήσεις των αντιπάλων στόλων, από την έξοδο του τουρκικού στο
Αιγαίο έως την εμπλοκή τους στον Κάβο Ντόρο παρουσιάζουν ιδιαίτερο εν-
διαφέρον. Αμφότεροι οι αντίπαλοι επί πέντε ημέρες προσπαθούσαν, με συ-
νεχώς μεταβαλλόμενο τον άνεμο, να διατηρήσουν την προσήνεμη θέση, ενώ
ο Γ. Σαχτούρης αναζητούσε την κατάλληλη ευκαιρία για να προσβάλλει τον
κατά πολύ ισχυρότερο στόλο του Χοσρέφ.
Το πρωί της 14ης Μαΐου έπνεε μέτριος βορειοανατολικός άνεμος. Τα
σπετσιώτικα πλοία είχαν ανακωχεύσει νότια του Άη Στράτη και προς αυτή
τη θέση έπλευσαν και τα άλλα ελληνικά. Όταν το μεσημέρι συγκεντρώθηκαν
όλα τα πλοία, στράφηκαν προς τα ΒΑ για να πλησιάσουν τον εχθρό και απο-
κτήσουν την προσήνεμη θέση.
Το ίδιο, όμως, επιδίωκε ο τούρκικος στόλος, διαιρεμένος σε δύο ομά-
δες, που εκείνη την ώρα βρίσκονταν προσηνέμως του ελληνικού. Η μία ομά-
δα των τουρκικών πλοίων είχε προσανατολιστεί προς την Ίμβρο και η άλλη
προς την Τένεδο. Ο Γ. Σαχτούρης σήμανε προς τα υδραίϊκα πλοία να αυξή-
σουν την ιστιοφορία τους και να πλεύσουν την εγγυτάτη για να πλησιάσουν
ταχύτερα τον εχθρό. Αλλά τα περισσότερα πλοία του ελληνικού στόλου
βραδυπορούσαν και σε λίγο θα νύχτωνε. Αποφάσισε, λοιπόν, να αναστρέψει
και να ελαττώσει πάλι την ιστιοφορία των πλοίων του, ελπίζοντας το πρωί
να βρεθεί προσηνέμως του εχθρού. Μόλις σκοτείνιασε, ο Γ. Σαχτούρης με
την Αθηνά πλησίασε τα πλοία των δύο άλλων ναυάρχων για να συνεννοη-
θούν και καθώς ο άνεμος δυνάμωνε συνεχώς αποφάσισαν να κατευθυνθεί ο
στόλος υπηνέμως της Λήμνου και εκεί να παραμείνει όλη τη νύκτα.

Όταν ξημέρωσε η 15η Μαΐου ο εχθρικός στόλος ήταν ανεπτυγμένος
μεταξύ Τενέδου και ακρωτηρίου Μπαμπά, κινούμενος αργά προς τα νότια με
ελαφρό βορειοανατολικό άνεμο. Ο ελληνικός στόλος έπλευσε προς τα ΒΑ
προσπαθώντας όλη την ημέρα να τοποθετηθεί προσηνέμως του τουρκικού.
Με τη δύση του ηλίου, όμως, ο άνεμος εξασθένησε πολύ και τα ελληνικά
πλοία αναγκάστηκαν να στραφούν πάλι προς τη Λήμνο, περιμένοντας ευνοϊ-
κότερες καιρικές συνθήκες για να προσβάλλουν τον εχθρό.
Το πρωί της 16ης Μαΐου τα ελληνικά πλοία είχαν ακινητοποιηθεί μετα-
ξύ Λήμνου και Τενέδου, εξαιτίας της άπνοιας. Όταν σε λίγο έπνευσε λεπτός
βορειοανατολικός άνεμος προσπάθησαν να τον εκμεταλλευτούν για να πά-
ρουν προσήνεμη θέση ως προς τον εχθρικό στόλο, που βρισκόταν στο ύψος
του ακρωτηρίου Μπαμπά συνεχίζοντας τη νοτιοδυτική πορεία του. Μετά το
μεσημέρι η άπνοια καθήλωσε πάλι τα πλοία των αντιπάλων και μόνο περί τη
15.30 πλησίασαν τον εχθρικό στόλο 5-6 ελληνικά πλοία425 και άρχισαν να
ανταλλάσσουν κανονιοβολισμούς με μερικά από τα επ’ ουράς εχθρικά βρί-
κια. Η αψιμαχία αυτή κράτησε περίπου μία ώρα, αλλά ο καπουδάν πασάς
δεν έδειξε να επηρεάζεται, προτιμώντας να πλαγιοδρομήσει με το κύριο σώ-
μα του στόλου του προς τη Λέσβο, καθώς ο άνεμος είχε αλλάξει σε νότιο -
νοτιοανατολικό. Η προφανής πρόθεσή του ήταν να κερδίσει την προσήνεμη
θέση ως προς τον ελληνικό στόλο, που κι αυτός, όμως, με αντίστροφη πλεύ-
ση, προσπαθούσε να πετύχει το ίδιο. Ο Ν-ΝΑ άνεμος συνέχισε να πνέει όλη
τη νύκτα, συνεχώς ενισχυόμενος.
Όλη την ημέρα της 17ης Μαΐου ο άνεμος ήταν καταιγίζων. Τα ελληνι-
κά πλοία, άμα ξημέρωσε, βρίσκονταν νότια του Άη Στράτη, ενώ ο εχθρικός
στόλος έπλεε δυτικά της Λέσβου. Ο τουρκικός στόλος τηρούσε νοτιοδυτική
πορεία, ενώ ο ελληνικός επέλεξε να πλαγιοδρομεί αμφίδρομα μεταξύ Σκύ-
ρου - Ψαρών, εκμεταλλευόμενος το Ν-ΝΑ άνεμο, για να βρεθεί προσηνέμως
του εχθρού. Όταν νύκτωσε η άπνοια ακινητοποίησε τα ελληνικά πλοία κοντά
στη Σκύρο και τον τουρκικό στόλο σε αρκετή απόσταση προς τα βορειοανα-
τολικά.
___________________
425. Μεταξύ τους ήταν τα σπετσιώτικα Αχιλλεύς (Ιω. Α. Κυριακού), Τιμολέων
(Αναγν. Γ. Κυριακού), Αχιλλεύς (Αθαν. Γ. Πάνου), τα ψαριανά Θεμιστοκλής (Γεωρ. Χ’’
Μικέ), Αμερικάνα (Κων. Χ’’Αγγελή) και ίσως το επίσης ψαριανό Ξενοφών (Ανδρ. Ν.
Αποστόλης - Κεφάλας).
í.ÓÊÉÁÈÏÓ Â
í.ÓÁÌÏÈÑÁÊÇ
Ä Á
ÁÈÙÓ Í
í.ÉÌÂÑÏÓ
í.ËÇÌÍÏÓ
Å2 Ô1
ÔÏÕÑÊÉÁ
Å4
í.ÔÅÍÅÄÏÓ
Å3 Ô2
Ô3
í.ÁÃ.ÓÔÑÁÔÇÓ Ô4 Áêñ. ÌðáìðÜ
Å1 Å5 Á
í.ÁËÏÍÇÓÏÓ
Å6 Ô5
Ô6 í.ËÅÓÂÏÓ
Å8
Å9 Ô7
í.ÓÊÕÑÏÓ
Å7 Ô8
Å10 í.ØÁÑÁ
í.ÅÕÂÏÉÁ
Å11 Ô9
Ô10 í.×ÉÏÓ
ÔÏÕÑÊÉÁ
ÊÜâï Íôüñï
Ô11
ÊÜñõóôïò
í.ÁÍÄÑÏÓ
í.ÐÁÑÏÓ í.ÉÊÁÑÉÁ
í.ÔÇÍÏÓ
í.ÊÅÁ
ÈÝóåéò êáé êéíÞóåéò ôùí áíôéðÜëùí óôüëùí

14-19 ÌáÀïõ 1825
ÕÐÏÌÍÇÌÁ
Å1-Ô1= ÈÝóåéò ôùí áíôéðÜëùí ôï ìåóçìÝñé ôçò 14çò ÌáÀïõ 1825. ¢íåìïò ìÝôñéïò ÂÁ. Ï
ôïõñêéêüò óôüëïò åîÝñ÷åôáé ôùí Óôåíþí. Ï åëëçíéêüò óôüëïò êéíåßôáé áðü ôïí Áã.
ÓôñÜôç ðñïò ôá ÂÁ.
Å2-Ô2= ÈÝóåéò ôùí áíôéðÜëùí ôç 14ç ÌáÀïõ êáôÜ ôç äýóç ôïõ çëßïõ. ¢íåìïò ìÝôñéïò ÂÁ.
Å3-Ô3= ÈÝóåéò ôùí áíôéðÜëùí êáôÜ ôç íýêôá ôçò 14çò ÌáÀïõ. ¢íåìïò éó÷õñüò ÂÁ. Ôá
åëëçíéêÜ ðëïßá ðáñáìÝíïõí íüôéá ôçò ËÞìíïõ êáé ôá ôïõñêéêÜ áíáêù÷åýïõí íüôéá
ôçò ÔåíÝäïõ.
Å3-Ô3= ÈÝóåéò ôùí áíôéðÜëùí ôï ðñùß ôçò 15çò ÌáÀïõ. ¢íåìïò ëåðôüò ÂÁ. Ôá ôïõñêéêÜ
ðëïßá êéíïýíôáé ðñïò ôá íüôéá êáé ôá åëëçíéêÜ ðñïò ôá ÂÁ ãéá íá êåñäßóïõí ôçí
ðñïóÞíåìç èÝóç.
Å4-Ô4= ÈÝóåéò ôùí áíôéðÜëùí êáôÜ ôç äýóç ôïõ çëßïõ ôç 15ç ÌáÀïõ. Åðéêñáôåß Üðíïéá.
Å4-Ô4= ÈÝóåéò ôùí áíôéðÜëùí ôï ðñùß ôçò 16çò ÌáÀïõ. ¢íåìïò ëåðôüò ÂÁ.
Á = Áøéìá÷ßá åëëçíéêþí êáé ôïõñêéêþí âñéêßùí ìåôáîý 15.30 êáé 16.30 ôçò 16çò ÌáÀïõ.
Å5-Ô5= ÈÝóåéò ôùí áíôéðÜëùí ôç 16ç ÌáÀïõ ìåôÜ ôç äýóç ôïõ çëßïõ. ¢íåìïò ìÝôñéïò Í-ÍÁ.
Å6-Ô6= ÈÝóåéò ôùí áíôéðÜëùí ôï ðñùß ôçò 17çò ÌáÀïõ. ¢íåìïò êáôáéãßäùí Í-ÍÁ. ¼ëç ôçí
çìÝñá ôçò 17çò ÌáÀïõ ïé áíôßðáëïé êéíïýíôáé ðñïò íüôï. Ï åëëçíéêüò óôüëïò ìå
áìößäñïìåò ðëáãéïäñïìÞóåéò ðñïóðáèåß íá âñåèåß óôçí ðñïóÞíåìç èÝóç.
Å7-Ô7= Ôç íýêôá ôçò 17çò ÌáÀïõ åðéêñáôåß Üðíïéá êáé áêéíçôïðïéåß ôïí åëëçíéêü óôüëï
íüôéá ôçò Óêýñïõ êáé ôïí ôïõñêéêü ÍÄ ôçò ËÝóâïõ.
Å8-Ô8= ÈÝóåéò ôùí áíôéðÜëùí ìåôÜ ôï ìåóçìÝñé ôçò 18çò ÌáÀïõ. ¢íåìïò ìÝôñéïò ÂÄ. Ï
ôïõñêéêüò óôüëïò ðñïóðáèåß íá ðëçóéÜóåé ôïí åëëçíéêü, áëëÜ áõôüò óôñÝöåôáé
ðñïò âïññÜ êáé êåñäßæåé ôçí ðñïóÞíåìç èÝóç.
Å9-Ô9= ÈÝóç ôùí áíôéðÜëùí êáôÜ ôç íýêôá ôçò 18çò ÌáÀïõ. ¢íåìïò ëåðôüò Í êáé ìåôÜ
Üðíïéá. Ôï åðüìåíï ðñùß ïé áíôßðáëïé âñßóêïíôáé óôéò ßäéåò èÝóåéò, åîáéôßáò ôçò
Üðíïéáò.
Å10-Ô10= ÈÝóåéò ôùí áíôéðÜëùí ôï ìåóçìÝñé ôçò 19çò ÌáÀïõ. ¢íåìïò ëåðôüò Í.
Å11-Ô11= ÈÝóåéò ôùí áíôéðÜëùí ôç 19ç ÌáÀïõ, ìåôÜ ôç äýóç ôïõ çëßïõ. Åðéêñáôåß Üðíïéá.
Η νηνεμία εξακολούθησε και τις πρωινές ώρες της 18ης Μαΐου. Περί
τη 12.30 η βαρδακόστα Τιμολέων (Λαζ. Πινότσης) πλησίασε την υδραίϊκη
ναυαρχίδα για να πληροφορήσει τον Γ. Σαχτούρη ότι ο τουρκικός στόλος
κατευθυνόταν προς τον ελληνικό. Με τη δύση του ηλίου φάνηκε ο εχθρικός
στόλος να πλέει πλησίστιος με ευνοϊκό άνεμο (είχε στραφεί σε βορειοδυτι-
κό). Τα ελληνικά πλοία ορτσάρισαν αμέσως και κινήθηκαν προς βορρά κερ-
δίζοντας, μετά από προσπάθεια μερικών ωρών, την προσήνεμη θέση ως προς
τον εχθρό. Από την 20.30, όμως, ο άνεμος στράφηκε σε νοτιά και σταδιακά
κόπασε, με αποτέλεσμα να ματαιωθεί η νυκτερινή επίθεση που είχαν απο-
φασίσει οι Έλληνες ναύαρχοι.
Όλο το πρωί της 19ης Μαΐου εξακολουθούσε η άπνοια. Τα ελληνικά
πλοία βρίσκονταν μεταξύ Σκύρου και Ψαρών, ενώ τα τουρκικά αρκετά νο-
τιότερα, προσανατολισμένα προς το στενό του Κάβο Ντόρο. Οι Έλληνες
ναύαρχοι έκριναν ότι έπρεπε τη νύκτα να προσβάλλουν οπωσδήποτε τον ε-
χθρό και περίμεναν με ανυπομονησία τον κατάλληλο άνεμο για να το επιχει-
ρήσουν. Από τις 13.00 άρχισε να πνέει ελαφρός νοτιοανατολικός άνεμος και
ο Γ. Σαχτούρης έδωσε το σήμα να κινηθούν τα πλοία προς τα νότια, ακολου-
θώντας τον τουρκικό στόλο που πλησίαζε το στενό Άνδρου-Ευβοίας. Με τη
δύση του ηλίου επικράτησε πάλι άπνοια, καθηλώνοντας τα πλοία των αντι-
πάλων. Όταν, όμως, θα ξημέρωνε η επόμενη ημέρα, ο Γ. Σαχτούρης επρό-
κειτο να οδηγήσει τον ελληνικό στόλο σε μία από τις πιο επιτυχείς αναμε-
τρήσεις του με τον εχθρό.
***
Περί τη 13.00 της 19ης Μαΐου άρχισε να πνέει νοτιοανατολικός άνεμος
και τα ελληνικά πλοία κινήθηκαν προς τα ΝΔ, ακολουθώντας τον τουρκικό
στόλο που πλησίαζε στο, πλάτους έξι μιλίων, στενό Εύβοιας-Άνδρου, το
γνωστό ως το στενό του Κάβο Ντόρο.
Η αποστολή του Χοσρέφ ήταν να εφοδιάσει με τρόφιμα και πολεμικά
υλικά τον τουρκικό στρατό στην Εύβοια και στη συνέχεια να καταπλεύσει
στο Μεσολόγγι για να αποβιβάσει εκεί στρατιωτικά τμήματα, κανόνια, πο-
λεμοφόδια και παντοειδές πολιορκητικό υλικό για τον Κιουταχή. Μερικά
από τα φορτηγά πλοία μετέφεραν ασβέστη και μηχανικά εργαλεία για τα ο-
χυρωματικά έργα που θα ενδυνάμωναν τον κλοιό γύρω από το Μεσολόγγι.
Σε άλλα πολεμικά και φορτηγά πλοία είχαν φορτωθεί ειδικές άκατοι, κατάλ-
ληλες να δράσουν στη λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου. Ο στόλος του Χοσ-
ρέφ ήταν υποχρεωμένος να περάσει από το στενό του Κάβο Ντόρο, ώστε
αμέσως μετά να αποσπάσει τα φορτηγά με τα εφόδια για την Εύβοια, συνο-
δευόμενα, βέβαια, από αρκετά πολεμικά. Η ομάδα αυτή των τουρκικών
πλοίων, σε περίπτωση ανάγκης, μπορούσε να αναζητήσει την προστασία του
φρουρίου της Καρύστου.
Μόλις ξημέρωσε η 20ή Μαΐου άρχισε να πνέει λεπτός (διακοπτόμενος)
βορειοδυτικός άνεμος και αμέσως ο Γ. Σαχτούρης πήρε πορεία προς τον Κά-
βο Ντόρο, υψώνοντας το σήμα «Τα οπισινά πλοία να φορτζάρουν πανιά». Σε
λίγη ώρα φάνηκε καθαρά ο τουρκικός στόλος καθηλωμένος στο νότιο ά-
νοιγμα του στενού Ευβοίας-Άνδρου. Μία ομάδα τουρκικών πλοίων, αποτε-
λούμενη κυρίως από βρίκια, βρισκόταν νοτίως της Ακρ. Φάσσα της Άνδρου
και σε μικρή απόσταση από την ακτή. Δεύτερη ομάδα είκοσι μεγάλων πλοί-
ων, υπό τον Χοσρέφ, ήταν μερικά μίλια νοτιότερα της πρώτης. Τρίτη ομάδα,
μικρών φρεγατών και κορβετών, υπό τον υποναύαρχο Ταχήρ, κάλυπτε, από
θέση κοντά στο Μαντήλι, τα προοριζόμενα για το νότιο Ευβοϊκό φορτηγά
πλοία.
Ενώ ο τουρκικός στόλος παρέμενε ακινητοποιημένος και διαχωρισμέ-
νος σε τρεις ομάδες, ο ελληνικός, εκμεταλλευόμενος με δεξιοτεχνία τον α-
σθενικό άνεμο, προχωρούσε με ικανοποιητική ταχύτητα προς το βόρειο ά-
νοιγμα του στενού. Ο Γ. Σαχτούρης είχε αντιληφθεί ότι οι συνθήκες ήταν
ευνοϊκές για τα ελληνικά πλοία και τα πυρπολικά να προσβάλλουν τον ε-
χθρό. Γι’ αυτό αδημονούσε να τον πλησιάσει και επαναλάμβανε συνεχώς το
σήμα να αυξήσουν την ιστιοφορία τους τα βραδυπορούντα και διεσπαρμένα
σε άνισες αποστάσεις υδραίϊκα πλοία.
Καθώς τα προπλέοντα ελληνικά πλοία έφταναν στο βόρειο άνοιγμα
του στενού του Κάβο Ντόρο, οι τρεις ναύαρχοι συναντήθηκαν στη σπετσιώ-
τικη ναυαρχίδα και ομόφωνα αποφάσισαν να επιτεθούν το ταχύτερο στον
εχθρό426.
Στο στενό του Κάβο Ντόρο εισήλθαν προπορευόμενα τα σπετσιώτικα
βρίκια Αχιλλεύς (Ιω. Α. Κυριακού) και Τιμολέων (Αναγν. Γ. Κυριακού), ενώ
σε μικρή απόσταση ακολουθούσαν τα υδραίϊκα Αθηνά (Γεωρ. Σαχτούρης),
Τιμολέων (Λαζ. Πινότσης) και το πυρπολικό του Ιω. Ματρώζου. Καθώς τα
δύο σπετσιώτικα πλοία στράφηκαν για να εκτελέσουν νηοψία σε διερχόμενο
___________________
αγγλικό βρίκι, μόνο Γ. Σαχτούρης με τον Λαζ. Πινότση και το υδραίϊκο πυρ-
πολικό συνέχισαν να πλησιάζουν προς την ομάδα των τουρκικών βρικίων,
κοντά στις νοτιοδυτικές ακτές της Άνδρου.
Περί τις 09.00 η Αθηνά, με υψωμένο το σήμα «Τα πλοία να ετοιμα-
σθούν διά πόλεμον και να φορτζάρουν πανιά τα οπισινά», όρμησε εναντίον
μερικών απομακρυσμένων εχθρικών βρικίων. Αυτά, μολονότι πολυαριθμό-
τερα των υδραίϊκων πλοίων, απέφυγαν να εμπλακούν και ουριοδρομώντας
ενώθηκαν με τα άλλα τουρκικά βρίκια για να ταχτούν όλα σε γραμμή μάχης.
Όπως γράφει ο Γ. Σαχτούρης: «αυτά ήταν τα περισσότερα Ψαρριανά, (από τα
συλληφθέντα εις την καταστροφήν των) ημείς ορμούμεν κατ’ αυτών τους κα-
νονοβολίζομεν δραστηριοδώς και αναχαιτίζομεν τώρα τον ένα και τώρα το
άλλο».427
Η συμπλοκή πήρε πιο έντονη μορφή, καθώς και άλλα ελληνικά πλοία,
με πρώτα τα σπετσιώτικα Αχιλλεύς (Ιω. Δ. Κυριακού), Τιμολέων (Αναγν. Γ.
Κυριακού), Ηρακλής (Ν. Παρασκευάς) πλησίαζαν σταδιακά και ρίχνονταν
στη μάχη. Τότε ο Γ. Σαχτούρης παρατήρησε την ομάδα των τουρκικών μι-
κρων φρεγατών και κορβετών (υπό τον Ταχήρ) να πλέει νότια της Καρύ-
στου, χωρίς, όμως, να εντοπίσει και τα φορτηγά πλοία που προστάτευε. Έ-
κρινε, λοιπόν, ότι αυτή η ομάδα θα μπορούσε ουριοδρομώντας να επιτεθεί
από τα νώτα στα ελληνικά πλοία, τα συμπλεκόμενα με τα εχθρικά βρίκια κο-
ντά στην Άνδρο. Αδίστακτα, λοιπόν, αποφάσισε να πλεύσει εναντίον της και
από τη στιγμή αυτή αρχίζει η κύρια φάση της σύγκρουσης.
Μεταξύ 12.30 και 13.00 ο Γ. Σαχτούρης, έχοντας κοντά του μόνο το
σπετσιώτικο βρίκι Αχιλλεύς (Ιω. Α. Κυριακού-Μπότασης) και το πυρπολικό
Χάρων του Υδραίου Ιω. Ματρώζου, πλησιάζει και προσβάλλει με σφοδρό-
τητα την τουρκική ομάδα του Ταχήρ. Ενώ ανταλλάσσονταν πυκνοί κανονιο-
βολισμοί, ο Ιω. Ματρώζος προχώρησε προς το μέρος των εχθρικών πλοίων,
αλλά στη θέα πολλών εξοπλισμένων τουρκικών ακάτων που τα προστάτευ-
αν, δίστασε να επιχειρήσει επίθεση. Ο Γ. Σαχτούρης πλησίασε πολύ τα ε-
χθρικά πλοία και συγκέντρωσε τα πυρά του στις τουρκικές ακάτους, προτρέ-
ποντας με φωνές και χειρονομίες τον Ιω. Ματρώζο να επιτεθεί. Εκείνη τη
στιγμή πλησίασαν, για να ενισχύσουν την Αθηνά, τα υδραίϊκα βρίκια Τηλέ-
μαχος (Ιω. Χ΄΄Γιώργος), Νηρεύς (Αθαν. Κριεζής) και το σπετσιώτικο Επα-
___________________
μεινώνδας (Γεωρ. Κοκοράκης). Αλλά ελάχιστες βολές πρόλαβαν να ρίξουν

κατά των πλοίων του Ταχήρ, αφού ο Γ. Σαχτούρης, βλέποντας ότι η κατά-
σταση εξελισσόταν άσχημα για τα μαχόμενα δυτικά της Άνδρου ελληνικά
πλοία, αποφάσισε να απεμπλακεί και να σπεύσει να τα βοηθήσει.
Έως τότε, τα ελληνικά πλοία, κοντά στην Άνδρο, ενισχυόμενα από τα
βραδυπορούντα που έφθαναν βαθμιαία στο πεδίο της σύγκρουσης, είχαν πε-
τύχει να διαταράξουν τη γραμμή των τουρκικών βρικίων και σε μερικά απ’
αυτά να προκαλέσουν σημαντικές ζημιές. Όταν, όμως, οι πνοές του βορειο -
δυτικού ανέμου, έφτασαν στα ακινητοποιημένα, νοτίως της Φάσσας, μεγάλα
τουρκικά πλοία, ο καπουδάν πασάς κινήθηκε αμέσως για να συνδράμει τα
τουρκικά βρίκια. Σύντομα οι μεγάλες φρεγάτες και οι κορβέτες του Χοσρέφ
πλησίασαν και άρχισαν καταιγιστικά πυρά εναντίον των ελληνικών πλοίων.
Για αρκετή ώρα τα ελληνικά πλοία αντιστάθηκαν πεισματικά και πέτυχαν
σοβαρά πλήγματα στα μεγάλα τουρκικά πλοία. Η μεγαλύτερη τουρκική φρε-
γάτα έχασε τρία από τα επιστήλια μαζί με μερικά πανιά, που πέφτοντας στην
προσήνεμη πλευρά της την ακινητοποίησαν. Όπως περιγράφει ο Ψαριανός
ναύαρχος Απ. Ν. Αποστόλης:
«Αίφνης δε παρ’ ελπίδα από τας συνοδευούσας αυτόν (τον
Χοσρέφ) τέσσαρας φρεγάτας, της μιας εχούσης μπαμπαφίγκους και
κόντρα μπαμπαφίγκους υψωμένους, έπεσον τα τζιμπούκια της γά-
μπιας και παρουκέτου και αντί να ριφθώσι σοτοβέντο, ως ήτο φυσι-
κώς, έπεσαν σοβράνο κατά καλήν τύχην […] αι κεραίαι και τα τζι-
μπούκια των γαμπιών και μπαμπαφίγκων και τα εις την θάλασσαν
ιστία, την εμπόδιζαν να κυβερνηθή»428.
Τα ελληνικά βρίκια, όμως, μεταξύ τους και οι ναυαρχίδες του Γ. Αν-
δρούτσου και του Απ. Ν. Αποστόλη, χωρίς την άμεση υποστήριξη των πυρ-
πολικών, ήταν αδύνατο να συνεχίσουν την άνιση πάλη με τις ισχυρές τουρ-
κικές φρεγάτες. Γι’ αυτό ορτσάρησαν και απομακρύνθηκαν προς βορρά, ώ-
στε να βγουν από το βεληνεκές των μεγάλων εχθρικών πυροβόλων.
Ο Γ. Σαχτούρης, ακολουθούμενος από τα υδραίϊκα Τιμολέων (Λαζ.
Πινότσης), Τηλέμαχος (Ηλίας Χ’’Γιώργος), Νηρεύς (Αθαν. Κριεζής), τα σπε-
τσιώτικα Αχιλλεύς (Ιω. Α. Κυριακού-Μπότασης), Επαμεινώνδας (Γεωρ. Κο-
κοράκης), Ηρακλής (Ν. Παρασκευάς) και μερικά άλλα, καθώς και από τα
___________________
πυρπολικά του Υδραίου Ιω. Ματρώζου και του Σπετσιώτη Λαζ. Μουσιού,
προσέγγισε πλησίστιος και επιτέθηκε στη γραμμή των πλοίων του Χοσρέφ.
Όπως σημειώνει ο Υδραίος αντιναύαρχος στο Ημερολόγιό του:
«η αριστερά πτέρυξ του στόλου μας βλέποντες ότι ορτζάρει,
διορίζομεν δύο πυρπολικά να υπάγουν εις βοήθειάν των, ημείς δε με-
τά των ρηθέντων μόνον Σπετζοτών, του Πινότζη, του Ηλία και του
Αθαν. Κριεζή βοηθούμενοι από άλλα δύο πυρπολικά του Μαντρόζου
και του Λαζάρου Σπετζότου ορμώμεν κατά του εχθρού, και σπάσα-
ντες την δεξιάν μεγάλην πτέρυγά του βάζομεν εις αταξίαν, εν τοσού-
τω παρατηρούμεν ότι μιας φρεγάτας έσπασαν τα κατάρτια της, αλλ’
όντες πολλά σοταβέντο (υπηνέμως) ήτο ανάγκη να διώξωμεν τον ε-
χθρόν διά να προχωρήσωμεν έως εις αυτήν, εκάμαμεν διά τούτο σε-
νιάλο εις όλον τον στόλον να ακολουθή την αυτήν τάξιν και δρόμον
εις τον πόλεμον, χωρίς να προσέχη εις τα κινήματα του Ναυάρ-
χου»429.
Ο Γ. Σαχτούρης, διασχίζοντας ορμητικά τη γραμμή των μεγάλων
τουρκικών πλοίων, μαζί με μερικά άλλα ελληνικά βρίκια και τα δύο πυρπο-
λικά, πέρασε στην υπήνεμη πλευρά του εχθρού όπου βρισκόταν η ακινητο-
ποιημένη τουρκική φρεγάτα. Την ίδια ώρα μία άλλη ομάδα ελληνικών πλοί-
ων, απ’ αυτά που συγκρούστηκαν με τις τουρκικές φρεγάτες και είχαν απο-
μακρυνθεί προς βορρά, βλέποντας την ορμητική επίθεση του Γ. Σαχτούρη,
αναστρέφουν και προσβάλλουν την τουρκική γραμμή από την προσήνεμη
πλευρά. Στην ομάδα αυτή ήταν, μεταξύ άλλων, οι ναυαρχίδες του Γ. Αν-
δρούτσου Παγκρατίων και του Ν. Αποστόλη Λεωνίδας, τα ψαριανά βρίκια
Ξενοφών (Ανδρ. Ν. Αποστόλης-Κεφάλας), Αμερικάνα (Κων. Χ’’Αγγελή),
Θεμιστοκλής (Γεωργ. Χ’’Μικέ), Λεωνίδας (Ανδρ. Κόης), και τα σπετσιώτικα
Τιμολέων (Αναγν. Γ. Κυριακού), Επαμεινώνδας (Ν. Τσοχαντάρης). Μερικά
απ’ αυτά πέρασαν ανάμεσα στα πλοία της αρκετά αποδιοργανωμένης τουρ-
κικής γραμμής και τάχτηκαν στο πλευρό του Γ. Σαχτούρη, ενώ τα άλλα συ-
νέχισαν να κανονιοβολούν τα τουρκικά πλοία από την προσήνεμη πλευρά.
Περί τη 14.00 ο Γ. Σαχτούρης με την Αθηνά συνοδεύει τα δύο πυρπο-
λικά και τα κατευθύνει προς την ακινητοποιημένη τουρκική φρεγάτα για να
της δώσουν το τελειωτικό κτύπημα. Τα τουρκικά πλοία προσπάθησαν να
παρεμβληθούν, αλλά ο Γ. Σαχτούρης ήταν αποφασισμένος να την κατα-
___________________
στρέψει. Εμψυχώνει, λοιπόν, τους πυρπολητές και τους εξασφαλίζει τις κα-
λύτερες συνθήκες για να επιτεθούν. Όπως σημειώνει στο Ημερολόγιό του,
«ορμούμεν κατά των εχθρών, τα δύω ρηθέντα πυρπολικά ήτο
πλησίον μας, μία Φεργάτα έρχεται καθ’ ημών με μίαν κορβέταν, η-
μείς τας πολεμούμεν μέχρι μανίας και απολαμβάνομεν να τας τρέ-
ψωμεν εις φυγήν και τότε πλησιάζομεν εις την φεργάταν της οποίας
τα κατάρτια ήταν σπασμένα από τις κόφες και επάνω· αύτη είχε δύο
βάρκες έτοιμαις διά τα μπουρλότα διά τούτο και οι πυρπολισταί μας
εφοβούντο να ριφθούν κατ’ αυτής· αλλ’ ενισχυόμενοι παρ’ ημών τα
συνοδεύομεν έως τόρα τουφεκιάς (βεληνεκές τουφεκίου) στεκόμενοι
εις την πρύμνην της, δι’ ο και τα πυρπολικά μουράρουν πανιά και
πηγαίνουν κατ’ αυτής, όθεν και (ουριοδρομήσαντα) περί τας 9 ώρας
(15.00) της έπεσαν επάνω και τα δύο, και παρευθύς άναψεν. Οι εν
αυτή εχθροί δεν ήξευραν τι να κάμουν, τότε και πολλοί ερρίπτοντο
εις την θάλασσαν, πολλοί εσυνάχθησαν εις την πρύμνην και ετουφέ-
κιζον ταις βάρκες των μπουρλότων, αλλά το πυρ διεδόθη πανταχού
και μετά 10 λεπτά εσκόρπησεν η Φρεγάτα ήτις έκαμεν τόσον κρότον,
ώστε επέταξεν εις τον αέρα διαφόρους τούρκους, κανόνια, ξύλα, σί-
δηρα, αγγύρας και λοιπά, με το να ήτον δε γεμάτη πολεμοφόδια, πλή-
θος κουπαράδων επέταξεν εις τον αέρα, η θάλασσα εγέμισε από αν-
θρώπους σκοτωμένους και λαβωμένους, και ζώντας γυμνούς, ημείς
δεν εζητούσαμεν άλλο ειμή να διασώσωμεν ταις βάρκες των πυρπο-
λικών, δι’ ο και στεκόμενοι πλησίον τους διασώσαμεν»430.
Είναι προφανές ότι και άλλα ελληνικά βρίκια συνέπραξαν για να ανοί-
ξει ο δρόμος των πυρπολικών (Ιω. Ματρώζου και Λαζ. Μουσιού) προς την
ανατιναχθείσα τουρκική φρεγάτα Hazene των 62 πυροβόλων. Σ’ αυτή επέ-
βαιναν 800 άνδρες, μεταξύ των οποίων 150 πυροβολητές για την Πάτρα και
το στρατό του Κιουταχή στο Μεσολόγγι.
Κατά τη μάχη, τις μεγαλύτερες ζημιές από τα ελληνικά πλοία υπέστη η
Αθηνά, που έχασε τμήματα των κεραιών και μέρος της ιστιοφορίας, ενώ ένα
βλήμα σφηνώθηκε και προκάλεσε ρήγμα στο μεγάλο ιστό της. Ωστόσο, δεν
υπήρξαν ανθρώπινες απώλειες στην υδραίϊκη ναυαρχίδα παρά τα πολλά
πλήγματα που δέχτηκε.
Προς τη θέση της φλεγόμενης φρεγάτας είχε κινηθεί ο καπουδάν πα-
σάς ακολουθούμενος από τη μικρή φρεγάτα του Ταχήρ και 2-3 κορβέτες.
___________________
430. Ό.π., σ. 102.
Μόλις, όμως, ανατινάχτηκε η φρεγάτα, ο Χοσρέφ ανακώχευσε, ενώ κατά-

πληξη και φόβος κυριάρχησαν στα τουρκικά πληρώματα.
Μετά από λίγη ώρα το πυρπολικό Κέρβερος του Υδραίου Εμμ. Μπού-
τη επιτέθηκε με επιτυχία σε μεγάλη τουρκική κορβέτα των 32 πυροβόλων
και πλήρωμα τριακοσίων ανδρών. Έγινε κι αυτή παρανάλωμα του πυρός και
σύντομα ανατινάχτηκε.
Από τα πληρώματα των δύο τουρκικών πλοίων και τους επιβαίνοντες
πυροβολητές του στρατού εκτιμάται ότι εκατοντάδες σκοτώθηκαν, πνίγηκαν
και τραυματίστηκαν. Οι απώλειες των πυρπολητών ήταν τρεις νεκροί και
τέσσερις τραυματίες (μεταξύ τους ο Εμμ. Μπούτης).
Αμέσως μετά την ανατίναξη της κορβέτας, ο Χοσρέφ πήρε πορεία
προς νότο ακολουθούμενος απ’ όλα τα πλοία του. Μόνο ο Ταχήρ με μία
κορβέτα και δύο ή τρία βρίκια συνέχισε για λίγη ώρα να μάχεται κατά της
Αθηνάς - μάλλον για να δώσει το χρόνο στο Χοσρέφ να απομακρυνθεί από
την απειλή των πυρπολικών.
Ενόσω εξελισσόταν η δεκάωρη σύγκρουση, τα καλυπτόμενα από τον
Ταχήρ μεταγωγικά πλοία κατευθύνονταν αργά προς το νότιο Ευβοϊκό με
προορισμό τη Χαλκίδα. Τα σπετσιώτικα βρίκια Τιμολέων (Αναγν. Κυρια-
κού) και Αχιλλεύς (Αθαν. Γ. Πάνου) αποσπάστηκαν και τα καταδίωξαν, κα-
ταφέρνοντας να συλλάβουν πέντε ναυλωμένα αυστριακά πλοία με φορτίο
πυρομαχικών και άλλων υλικών. Τα υπόλοιπα τουρκικά πλοία κατέφυγαν
στην Κάρυστο και συνέχισαν τον πλου προς τον Ευβοϊκό μόνο όταν βεβαιώ-
θηκαν ότι ο ελληνικός στόλος είχε αποχωρήσει οριστικά από την περιοχή.
Τα συλληφθέντα πέντε αυστριακά φορτηγά πλοία, με εντολή του Γ. Ανδρού-
τσου, οδηγήθηκαν από τα δύο σπετσιώτικα βρίκια στις Σπέτσες.
Καθώς σουρούπωνε, τα περισσότερα ελληνικά πλοία έπλεαν προς τα
νοτιοανατολικά, ακολουθώντας μία τουρκική κορβέτα και ένα βρίκι που εί-
χαν αποκοπεί από το κύριο σώμα του εχθρικού στόλου και κατευθύνονταν
προς τη Σύρο. Μετά τη δύση του ηλίου επικράτησε άπνοια. Ο τουρκικός
στόλος ακινητοποιήθηκε βορείως της Τζιας, με τα πλοία του διασκορπισμέ-
να. Αλλά και τα ελληνικά πλοία έμειναν όλη τη νύκτα καθηλωμένα και δια-
σκορπισμένα νοτιοδυτικά της Άνδρου.
Η αυγή της 21ης Μαΐου βρήκε πολλά ελληνικά πλοία να καταδιώκουν
την τουρκική κορβέτα που έφευγε προς τη Σύρο. Οι Έλληνες ναύαρχοι, θέ-
λοντας να αποφύγουν τη διάσπαση του στόλου τους, αποφάσισαν να συνεχί-
σουν την καταδίωξη μόνο πέντε πλοία (δύο υδραίϊκα, δύο σπετσιώτικα, ένα
ψαριανό) και ένα πυρπολικό. Ένα δεύτερο πυρπολικό ακολούθησε αυτοβού-
λως την ομάδα431, αδιαφορώντας για τα σήματα του Γ. Σαχτούρη που το κα-
λούσε να επιστρέψει. Τα υπόλοιπα 23 ελληνικά πλοία συνέχισαν, σε χαλαρή
διάταξη, να ακολουθούν τον τουρκικό στόλο. Λίγο πριν από τη δύση του η-
λίου ο Γ. Σαχτούρης συγκέντρωσε τους Υδραίους καπετάνιους στην Αθηνά
και τους πρότεινε να προσβάλλουν τον εχθρό στη διάρκεια της νύκτας. Αρ-
κετοί, όμως, από τους καπετάνιους διαφώνησαν, επειδή δεν υπήρχε ούτε ένα
πυρπολικό για να συμπράξει στη νυκτερινή επίθεση. Ο Υδραίος αντιναύαρ-
χος συνέχισε να παρακολουθεί τον εχθρικό στόλο και το πρωί της 20ής Μαΐ-
ου ευρισκόμενος μεταξύ Τζιάς και Γιάρου, έστειλε στους προκρίτους της
Ύδρας την πρώτη αναφορά του για τη ναυμαχία και την καταστροφή των
δύο τουρκικών πλοίων. Σ’ αυτή κατέληγε: «μένει δε να σας παρακαλέσω,
Μπουρλότα και πάλιν Μπουρλότα να μου στείλετε, επειδή έχομεν βαλμένον
εμπρός τον Τοπάλη»432. Την επόμενη ημέρα (21 Μαΐου), στη δεύτερη και πιο
αναλυτική αναφορά του, έγραφε:
«Ημείς δε ορτζάροντες ήλθομεν αύθις κατά του Τοπάλη, του οποίου παρα-
τηρούμεν ότι έμεινε το ήμισυ σχεδόν του στόλου του. Αν είχομεν πυρπολικά, ηθέ-
λαμεν ωφεληθή των διαφόρων ευκαιριών μάς απαντούν, διά να τον σκορπίσωμεν
και βλάψωμεν εκ νέου· διά την έλλειψιν όμως τούτων αναγκαζόμεθα να τον βλέ-
πωμεν από μακράν»433.
Το πρωί της 21ης Μαΐου ο Χοσρέφ με περίπου σαράντα πλοία (μεταξύ
των οποίων τρεις φρεγάτες, επτά κορβέτες και πολλά βρίκια) βρισκόταν δυ-
τικά της Κύθνου και είχε πορεία προς νότο, ενώ ο ελληνικός στόλος, με βο-
ρειοδυτικό άνεμο, ορτσάριζε προς την Τζια.
___________________
431. Ό.π., σ. 103. Αρχείο Ύδρας, τομ. 11, σ. 272. Τα δύο υδραίϊκα πλοία ήταν ο
Τιμολέων (Λαζ. Πινότσης), και ο Κίμων (Ιω. Μπατσαξής) και το πυρπολικό του Ιω. Στύ-
πα. Το δεύτερο πυρπολικό (ο Γ. Σαχτούρης το αποκαλεί πυρπολικόν νάβε) ήταν μάλλον η
μετατραπείσα (Φεβρουάριο 1825) νάβα Επαμεινώνδας των αδελφών Κουντουριώτη, με
καπετάνιο τον Δημ. Αλεξανδρή. Το ψαριανό ήταν ο Ξενοφών (Ανδρ. Ν. Αποστόλης -
Κεφάλας), ενώ τα ονόματα των δύο σπετσιώτικων δεν εντοπίστηκαν.
Â
Ä Á Äéåýèõíóç áíÝìïõ
Å2
Í
ÍÏÔÉÏÓ
ÅÕÂÏÚÊÏÓ í.ÅÕÂÏÉÁ
Å1
ÊÜñõóôïò
Å3
Áêñ. ÖÜóóá
Å4
í.ÌÁÍÔÇËÉ
Ô Ó1
Â í.ÁÍÄÑÏÓ
Ó2
Å5
Ö
Ê1
×
í.ÌÁÊÑÏÍÇÓÏÓ Å7
Å6
Ê2
í. ÔÇÍÏÓ
×1
Ðñïò ¾äñá Í.ÊÅÁ
(ÔÆÉÁ) í.ÃÉÁÑÏÓ
Â1
í.ÊÕÈÍÏÓ
í. ÓÕÑÏÓ
Ðñïò Óïýäá
Ç íáõìá÷ßá ôïõ ÊÜâï íôüñï

20 ÌáÀïõ 1825
ÕÐÏÌÍÇÌÁ
Å1 = Ôá ðñïðëÝïíôá ðÝíôå åëëçíéêÜ ðëïßá êáé Ýíá ðõñðïëéêü (õðü ôïí Ã. Óá÷ôïýñç),
ðëÝïõí ðñïò ôï óôåíü ôïõ ÊÜâï Íôüñï. Ôçí 09.00 åðéôßèåíôáé óå ïìÜäá ôïõñêéêþí
âñéêßùí (Â) êïíôÜ óôéò áêôÝò ôçò ¢íäñïõ
Å2 = ÏìÜäá âñáäõðïñïýíôùí åëëçíéêþí ðëïßùí.
Å3 = ÌåñéêÜ áðü ôá âñáäõðïñïýíôá åëëçíéêÜ ðëïßá ðëçóéÜæïõí êáé óõìðëÝêïíôáé ìå ôçí
å÷èñéêÞ ïìÜäá Â.
Å4 = Ï Ã. Óá÷ôïýñçò åíôïðßæåé ôïí óôïëßóêï ôïõ Ôá÷Þñ (Ô) ìå ôá ìåôáãùãéêÜ ãéá ôç
×áëêßäá. Ï Õäñáßïò áíôéíáýáñ÷ïò ìå 4-5 ðëïßá (Ó1) áðü ôá êáèõóôåñçìÝíá ðñïóåã-
ãßæïíôá ðëïßá óôñÝöåôáé ðñïò ôá äõôéêÜ êáé óõìðëÝêåôáé ìå ôïí óôïëßóêï ôïõ Ôá÷Þñ
(12.30-13.30).
× = Ïé ìåãÜëåò ôïõñêéêÝò öñåãÜôåò êáé êïñâÝôåò åðùöåëïýíôáé ôïõ åõíïúêïý ÂÄ áíÝìïõ
êáé êéíïýíôáé (ðåñß ôç 12.00) åíáíôßïí ôçò ïìÜäáò Å3. ÊáôÜ ôçí åðáêïëïõèÞóáóá
óêëçñÞ ìÜ÷ç, ìéá ôïõñêéêÞ öñåãÜôá (62 ðõñïâüëùí) õößóôáôáé óïâáñÝò æçìéÝò êáé
áêéíçôïðïéåßôáé. Ôá åëëçíéêÜ âñßêéá áíáãêÜæïíôáé íá áðïìáêñõíèïýí ðñïò âïññÜ,
åêôüò ôïõ âåëçíåêïýò ôùí ìåãÜëùí ôïõñêéêþí ðõñïâüëùí.
Ó2 = Ï Ã. Óá÷ôïýñçò äéáêüðôåé ôçí åìðëïêÞ ôïõ ìå ôïí óôïëßóêï ôïõ Ôá÷Þñ êáé
áêïëïõèïýìåíïò áðü 5-6 ðëïßá êáé 2 ðõñðïëéêÜ óðåýäåé ïñìçôéêÜ êáé äéáðåñíÜ ôç
ãñáììÞ ôùí ìåãÜëùí ðëïßùí ôïõ ÊáðïõäÜí ðáóÜ. Ôá ðõñðïëéêÜ (Éù. Ìáôñþæïõ êáé
Ëáæ. Ìïõóéïý) åðéôßèåíôáé óôçí áêéíçôïðïéçìÝíç öñåãÜôá(Ö) êáé ôçí áíáôéíÜæïõí
(15.00-15.15). ÌåôÜ ôçí åðßèåóç ôïõ Ã. Óá÷ôïýñç, ðåñß ôá 7-8 ðëïßá ôçò ïìÜäáò Å3
(ìåôáîý ôïõò êáé ôùí Ã. Áíäñïýôóïõ êáé Í. Áðïóôüëç) áíáóôñÝöïõí êáé
ðñïóâÜëëïõí ôçí ôïõñêéêÞ ãñáììÞ áðü ôçí ðñïóÞíåìç ðëåõñÜ.
Ê1 = Ôï ðõñðïëéêü ôïõ Åìì. Ìðïýôç ðõñðïëåß êáé êáôáóôñÝöåé ôïõñêéêÞ ìåãÜëç
êïñâÝôá (32 ðõñïâüëùí).
Å5 = Äýï óðåôóéþôéêá âñßêéá óõëëáìâÜíïõí êáé ïäçãïýí óôéò ÓðÝôóåò ðÝíôå áõóôñéáêÜ
ìåôáãùãéêÜ. Ôá õðüëïéðá ðëïßá ôçò ïìÜäáò ôïõ Ôá÷Þñ êáôáöåýãïõí óôçí ÊÜñõóôï.
×1-Â1= ÌåôÜ ôçí áíáôßíáîç ôùí äýï ôïõñêéêþí ðëïßùí, ï ×ïóñÝö áðïóýñåé ôïí óôüëï ôïõ
ðñïò íüôï.
Å6 = Ï åëëçíéêüò óôüëïò, ëüãù Ýëëåéøçò ðõñðïëéêþí, ðëÝåé ðñïò ôçí ¾äñá.
Å7 = Ôçí åðüìåíç çìÝñá (21 ÌáÀïõ) ðÝíôå åëëçíéêÜ ðëïßá êáé äýï ðõñðïëéêÜ êáôá-
äéþêïõí áðïìïíùìÝíç å÷èñéêÞ êïñâÝôá (28 ðõñïâüëùí) ðïõ ãéá íá áðïöýãåé ôç
óýëëçøç ðñïóáñÜæåé óå ðáñáëßá ôçò Óýñïõ êáé áõôïðõñðïëåßôáé (Ê2).
Ο Γ. Σαχτούρης ήταν αποφασισμένος να εξακολουθήσει την παρακο-

λούθηση του τουρκικού στόλου, αλλά να του επιτεθεί μόνο όταν θα είχαν
ενωθεί μαζί του τα πυρπολικά που με ανυπομονησία περίμενε. Μετά τη διέ-
λευση του στενού Τζιάς-Μακρονήσου, ο Γ. Σαχτούρης συμφώνησε με τους
δύο άλλους ναυάρχους να παρεκλίνουν της προς νότο πορείας τους και να
προσεγγίσουν την Ύδρα. Αυτό έγινε το πρωί της 22ας Μαΐου, ώστε «προ πά-
ντων διά να τύχωμεν πυρπολικά κατ’ αυτού (του εχθρού), όντες υστερημένοι
εις εκείνην την τυχηράν εποχή, καθ’ ην ημπορούσαμεν να αφανίσωμεν ολοτε-
λώς όλην την Βυζαντινήν (τουρκικήν) Μοίραν, διά τον πανικόν φόβον τον
οποίον εδοκίμασε»434. Η προσέγγιση στην Ύδρα υπήρξε καρποφόρα για τον
Γ. Σαχτούρη, αφού με το στολίσκο του ενώθηκαν τρία υδραίϊκα πυρπολικά.
Όμως, είχε χάσει πολύ χρόνο και ήταν πια αδύνατο να ανακτήσει την επαφή
με το στόλο του Χοσρέφ που εν τω μεταξύ είχε περάσει δυτικά της Μήλου
και με ευνοϊκό άνεμο κατευθυνόταν προς τη Σούδα. Στο Ημερολόγιό του
σημειώνει:
«Παρασκευή 22 Μαΐου. Εξημερόθημεν έμπροσθεν της Ύδρας,
εχαιρετήσαμεν την Νήσον μας με τρία κανόνια· εν τούτοις μας έφθα-
σεν από Ύδραν ο Καπ. Κιοσές (βρίκι Λεωνίδας) με 3 πυρπολικά, του
Δημαμά, του Πολίτη, και του Πιπίνου, ήλθε και ο Καπ. Σταμ. Ράφτης
(βρίκι Θρασύβουλος), με τον οποίον εγράψαμεν εις Ύδραν. Το εσπέ-
ρας εδώσαμεν τα σενιάλα (σηματολόγια) των πυρπολιστών και έχο-
ντες εμπρός τον εχθρόν πηγαίνομεν κατόπιν του, τα πολεμικά μας
όμως διεσπάρθησαν και μόνον εμείναμεν 15-16 πολεμικά· το εσπέ-
ρας ο καιρός μαϊστράλε δυνατός και ορτζάραμεν».
Και στην αναφορά του προς τους προκρίτους, ο Υδραίος αντιναύαρχος
συμπληρώνει:
«Τα τρία πυρπολικά όπου μας εστείλατε συντροφευμένα με τον
Καπ. Δημήτριον Κιοσέ ευχαρίστως ελάβομεν σήμερον, και με άκραν
ευχαρίστησιν και προθυμίαν τρέχομεν διά να φθάσωμεν τον Τοπάλην
[…] σας προσθέτομεν ευχαρίστως ότι ελάβομεν είδησιν πως έκαυσαν
και το Φεργαδόνι, όπου σας ελέγαμεν, τα πέντε Καράβια όπου είχο-
μεν στείλει κατ’ αυτού»435.
___________________
434. Αναφορά Γ. Ανδρούτσου (25 Μαΐου 1825) προς τους Σπετσιώτες προκρίτους
(ΑΝΑΡΓ. Χ’’ΑΝΑΡΓΥΡΟΥ, Τα Σπετσιωτικά, τομ. 2, σ. 274).
Το τουρκικό φεργαδόνι (μεγάλη κορβέτα) καταδιωκόμενο από τα πέ-

ντε ελληνικά βρίκια και τα δύο πυρπολικά είχε φτάσει το σούρουπο της 21ης
Μαΐου στη Σύρο και για να αποφύγει τη σύλληψη προσάραξε στην παραλία
Ντελαγκράτσια, όπου αυτοπυρπολήθηκε. Ο καπετάνιος και οι επιβαίνοντες
250 ναύτες και στρατιώτες αποβιβάστηκαν στη στεριά, αλλά αρκετοί απ’
αυτούς φονεύθηκαν και οι λοιποί συνελήφθησαν από τα αγήματα των ελλη-
νικών πλοίων. Το ψαριανό βρίκι, από τη μοίρα των πέντε πλοίων παρέμεινε
στη Σύρο για να περισυλλέξει τα 26 πυροβόλα της τουρκικής κορβέτας, ενώ
τα άλλα πλοία παρέλαβαν τους Τούρκους αιχμαλώτους.
Την 27η Μαΐου, από τη Μήλο, όπου είχαν συγκεντρωθεί όλα τα ελλη-
νικά πλοία του πρώτου στολίσκου (Αν. Μιαούλη - Ν. Σύρμα) και του δεύτε-
ρου (Γ. Σαχτούρη-Γ. Ανδρούτσου-Ν. Αποστόλη), οι Τούρκοι αιχμάλωτοι
στάλθηκαν στην Ύδρα με το βρίκι Κίμων (Ιω. Μπατσαξής). Το επίσης υ-
δραίϊκο βρίκι Τιμολέων (Λαζ. Πινότσης) επανέπλευσε στη Σύρο για να βοη-
θήσει τη συλλογή των πυροβόλων και άλλων υλικών από την κατεστραμένη
τουρκική κορβέτα.
***
Στη ναυμαχία του Κάβο Ντόρο, ο ελληνικός στόλος αντιπαρατάχτηκε στον

τουρκικό, ουσιαστικά με μόνο 16-17 πλοία και 3 πυρπολικά, υπολοιπόμενος
του αντιπάλου του –συγκριτικά– περισσότερο από κάθε άλλη φορά.
Ο Γ. Σαχτούρης έδειξε ιδιαίτερη ικανότητα στην τακτική και μεγάλη
γενναιότητα. Επί πολλές ημέρες ακολουθούσε τον εχθρό έως ότου βρήκε τις
κατάλληλες συνθήκες να επιτεθεί μέσα στο στενό του Κάβο Ντόρο· με ευνο-
ϊκό άνεμο και το στόλο του Χοσρέφ διαχωρισμένο σε τρεις ομάδες. Απομό-
νωσε επιδέξια την ακινητοποιημένη τουρκική φρεγάτα και με την ορμή του
ώθησε τα πυρπολικά στην τολμηρή επίθεση για να την καταστρέψουν. Με
ενεργητικότητα και θάρρος επενέβαινε με την Αθηνά στα επίκαιρα σημεία
των συγκρούσεων, παρασύροντας και άλλα πλοία στη μάχη.
Ο απολογισμός της ναυμαχίας υπήρξε εκπληκτικός υπέρ των Ελλή-
νων, που ανάλωσαν τρία πυρπολικά και έχασαν ολιγάριθμους άνδρες. Ο
Χοσρέφ απώλεσε μία φρεγάτα, δύο μεγάλες κορβέτες και πέντε έμφορτα με-
ταγωγικά, ενώ εκατοντάδες Τούρκοι ναύτες και στρατιώτες σκοτώθηκαν ή
αιχμαλωτίστηκαν.
Όμως, παρά τις σημαντικές απώλειες, ο καπουδάν πασάς διέθετε ακό-

μη πολλά πλοία και ικανές ποσότητες εφοδίων για το στρατό του Κιουταχή
στο Μεσολόγγι.
Απεγνωσμένες προσπάθειες του ελληνικού στόλου να παρεμπο-

δίσει τις θαλάσσιες μεταφορές του εχθρού.
Οι πρώτες επιχειρήσεις υποστήριξης του Μεσολογγίου
Οι δύο ελληνικοί στολίσκοι (Αν. Μιαούλη - Ν. Σύρμα και Γ. Σαχτούρη - Γ.

Ανδρούτσου - Ν. Αποστόλη) ήλθαν σε επαφή το μεσημέρι της 23ης Μαΐου
δυτικά της Μήλου. Οι ναύαρχοι αποφάσισαν να καταπλεύσουν στον όρμο
Αδάμαντα του νησιού για να κάνουν στα πλοία εργασίες συντήρησης (κυρί-
ως παλάμισμα) και ανεφοδιαστούν με τρόφιμα και πυρομαχικά. Περίμεναν
επίσης ότι θα φτάσουν στο αγκυροβόλιο νέα πυρπολικά.
Ενώ τα ελληνικά πλοία κατέπλεαν σταδιακά το επόμενο 24ωρο στη
Μήλο, η βαρδακόστα (υδραίϊκο βρίκι Λεωνίδας του Δημ. Κιοσέ), που στάλ-
θηκε για ανίχνευση, διαπίστωσε ότι τα 35-40 πλοία του Χοσρέφ είχαν αγκυ-
ροβολήσει στον ευρύχωρο όρμο της Σούδας. Εκεί ναυλοχούσαν ήδη άλλα
45-50 τουρκο-αιγυπτιακά πλοία που υποστήριζαν τις επιχειρήσεις του Ι-
μπραήμ.
Εν τω μεταξύ η κατάσταση στην Πελοπόννησο είχε χειροτερεύσει πο-
λύ για τους Έλληνες, προκαλώντας απελπισία στον τοπικό πληθυσμό και ητ-
τοπάθεια στα μωραΐτικα άτακτα στρατιωτικά σώματα. Όταν έπεσε το Νεό-
καστρο στην Πύλο, τα ρουμελιώτικα σώματα άρχισαν να αναχωρούν για την
ιδιαίτερη πατρίδα τους.
Τα στρατεύματα του Ιμπραήμ, χωρίς να συναντούν σχεδόν καμιά α-
ντίσταση, κατέστρεφαν τη γεωργία, την κτηνοτροφία και τα σπίτια των χω-
ριών στην ευρύτερη περιοχή. Αρχικά, τα αιγυπτιακά στρατεύματα κατέκλυ-
σαν τη Μεσσηνία και κατέλαβαν την Καλαμάτα. Σύντομα φάνηκε ότι η επό-
μενη κίνηση του Ιμπραήμ θα ήταν να προελάσει προς την Τρίπολη και το
Άργος, ακόμη και μέχρι το Ναύπλιο.
Ο Γ. Κουντουριώτης αντιλήφθηκε πως μόνο ο Θ. Κολοκοτρώνης μπο-
ρούσε να συνεγείρει τους συμπατριώτες του και να οργανώσει την αντίστα-
ση απέναντι στις πανίσχυρες αιγυπτιακές δυνάμεις. Ενεργώντας, λοιπόν, με
σωφροσύνη, έπεισε και τα άλλα μέλη της κυβέρνησης ότι έπρεπε να δώσουν
αμνηστία στους ηττημένους πολιτικούς αντιπάλους και να αποκατασταθεί ο
Γέρος του Μωριά στο αξίωμα του αρχιστρατήγου των πελοποννησιακών δυ-
νάμεων.
Ο Θ. Κολοκοτρώνης και οι άλλοι φυλακισμένοι πολιτικοί και στρατι-
ωτικοί στο μοναστήρι του Προφήτη Ηλία της Ύδρας ελευθερώθηκαν τη 18η
Μαΐου 1825. Ο Θ. Κολοκοτρώνης έσπευσε στην Πελοπόννησο για να ανα-
συγκροτήσει τα τοπικά στρατιωτικά σώματα και συντονίσει τη δράση τους.
Παράλληλα έπρεπε να εμψυχώσει το λαό και να τον αποτρέψει να προσκυ-
νήσει τον Ιμπραήμ, ο οποίος προσπαθούσε, με τη βία ή και με υποσχέσεις, να
επιβάλει την εξουσία του436.
Από την πλευρά του ο Αν. Μιαούλης, με όσα πλοία και πυρπολικά συ-
γκεντρώθηκαν στη Μήλο, είχε αποστολή να κάνει το αυτονόητο· να παρε-
μποδίσει την περαιτέρω ενίσχυση των στρατευμάτων του Ιμπραήμ στην Πε-
λοπόννησο.
***
Στη δυτική Ελλάδα ο Κιουταχής συμπλήρωνε το Μάρτιο του 1825 την ετοι-
μασία των στρατευμάτων του για να εκστρατεύσει στην Αιτωλοακαρνανία
με κύριο σκοπό την κατάληψη του Μεσολογγίου. Αυτή τη φορά, η εντολή
του σουλτάνου το Μεσολόγγι ή το κεφάλι σου, δεν του άφηνε περιθώρια απο-
τυχίας.
Η πόλη του Μεσολογγίου είχε αρχικά οχυρωθεί από τον Αλ. Μαυρο-
κορδάτο την περίοδο 1822-1823. Η αμυντική οργάνωση και τα οχυρωματικά
έργα συνεχίστηκαν και ολοκληρώθηκαν κατά το 1825. Η ελληνική κυβέρνη-
ση, έχοντας πληροφορηθεί τη σχεδιαζόμενη εκστρατεία του ικανού Τούρκου
στρατηγού, ανέθεσε τη διοίκηση της δυτικής Ελλάδας σε τριμελή επιτροπή
από τους βουλευτές Ιω. Παπαδιαμαντόπουλο, Δημ. Θέμελη και Γεωρ. Κα-
ναβό που έφτασαν στο Μεσολόγγι τη 12η Απριλίου.
Οι πρόκριτοι του Μεσολογγίου, τουλάχιστον τρεις εβδομάδες προτού
φτάσει η τριμελής επιτροπή στην πόλη, είχαν φροντίσει να αναλάβουν τα
άτακτα σώματα του Νότη Μπότσαρη, του Ανδρέα Ίσκου και του Γεωργίου
Τσόγκα τη φύλαξη των περασμάτων στο Μακρυνόρος και την υπεράσπιση
της Βόνιτσας και του Κραβασαρά (Αμφιλοχία).
___________________
436. ΘΕΟΔ. ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ, Απομνημονεύματα, εκδ. Βεργίνα, σ. 138-140.
Τα στρατεύματα του Κιουταχή ξεκίνησαν από την Άρτα στις 21 Μαρ-

τίου. Μόλις αυτό μαθεύτηκε πολλοί από τους Έλληνες ατάκτους άρχισαν να
εγκαταλείπουν τις θέσεις τους στο Μακρυνόρος και τη δεξιά όχθη του Αχε-
λώου.
Τα πρώτα τουρκικά τμήματα πέρασαν το Μακρυνορος την 23η Μαρτί-
ου και, χωρίς να συναντήσουν αντίσταση, προχώρησαν μέσα στην Ακαρνα-
νία.
Ο οπλαρχηγός Νότης Μπότσαρης, αφού απέτυχε να αναχαιτίσει τον
εχθρό στην Αμφιλοχία, ανασυγκρότησε το σώμα του στο Αιτωλικό και προ-
σπάθησε να αμυνθεί σε μία κάπως οχυρωμένη θέση κοντά στο χωριό Καλό-
βρυση. Αλλά σύντομα κάμφθηκε από τα πυρά του τουρκικού πυροβολικού
και αναγκάστηκε να αποσυρθεί. Εν τω μεταξύ η άμυνα του Μεσολογγίου
προετοιμαζόταν δραστήρια. Τη γενική αρχηγία των τοπικών δυνάμεων είχε ο
Αθ. Ραζηκότσικας και των πυροβολητών ο Μήτρος Δεληγιώργης. Στην πόλη
μπήκαν έγκαιρα από τη θάλασσα τα σώματα των οπλαρχηγών Γ. Τσόγκα και
Δ. Μακρή. Οι οπλαρχηγοί Νικ. Στουρνάρης, Γρηγ. Λιακατάς και Δημ. Τσέ-
λιος βρίσκονταν ήδη εκεί με τα σώματά τους.
Στο Μεσολόγγι είχαν συγκεντρωθεί 4.000 πολεμιστές και ο άμαχος
πληθυσμός αριθμούσε περίπου 6.500 ψυχές. Ο αριθμός, όμως, θα μεγάλωνε,
καθώς άμαχοι και ομάδες ατάκτων ζητούσαν προστασία μέσα στα τείχη της
πόλης. Πολλοί κάτοικοι, από τις γύρω περιοχές, κατέφευγαν και στη νησίδα
Κάλαμος που αποτελούσε μέρος της Ιονίου Πολιτείας.
Την πόλη του Μεσολογγίου προστάτευε ένα τείχος με πολεμίστρες
προς το μέρος της στεριάς. Είχε συνολικό μήκος 1.750 μ. και τα δύο άκρα
του κατέληγαν στη λιμνοθάλασσα, κλείνοντας έτσι το λαιμό της μικρής χερ-
σονήσου, στην οποία ήταν κτισμένο το Μεσολόγγι. Το 1821 είχε το τείχος
ύψος 1,28 μ. και πάχος 0,50 μ., επομένως ήταν πολύ αδύναμο και δικαιολο-
γημένα οι Έλληνες το αποκαλούσαν «η φράχτη». Προ του τείχους υπήρχε
τάφρος πλάτους 2-2,50 μ. και βάθους 1,20 μ.
Έως το 1825 έγιναν πολλές εργασίες, κυρίως υπό την καθοδήγηση του
μηχανικού Μιχάλη Κοκκίνη. Το πλάτος της τάφρου έφτασε τα 8-9 μ. και το
βάθος τα 2 μ., διοχετεύτηκε δε σ’ αυτή και νερό από τη λιμνοθάλασσα.
Μπροστά και παράλληλα στην τάφρο χαράχθηκε ένας προφυλακτικός δρό-
μος πλάτους περίπου 0,80 μ. Το τείχος ισχυροποιήθηκε και αυξήθηκε σε ύ-
ψος και πλάτος, ενώ στα προεξέχοντα σημεία του κατασκευάστηκαν κανονι-
οστάσια ύψους 2-3,50 μ. με προπέτασμα. Τα υπάρχοντα στο Μεσολόγγι 48

πυροβόλα (μέχρι 48 λιτρών) και 4 ολμοβόλα ήταν τοποθετημένα στα 12 κα-
νονιοστάσια του τείχους και σ’ ένα στην κοντινή νησίδα Μαρμαρού. Επίσης
σε επιλεγμένα σημεία του τείχους είχαν κατασκευαστεί τρεις προμαχώνες,
επτά πυργώματα και στο μέσο ένα μηνοειδές πρόφραγμα437.
Οι τουρκικές προφυλακές εμφανίστηκαν έξω από το Αιτωλικό την 11η
Απριλίου και στο Μεσολόγγι τέσσερις ημέρες αργότερα. Ο Κιουταχής έφτα-
σε στο Μεσολόγγι την 23η Απριλίου με την κύρια δύναμη από 6.000 στρα-
τιώτες και πολλούς εργάτες. Κατά τη διαδρομή του υποχρεώθηκε να αφήσει
αρκετά τμήματα σε κομβικά σημεία, ώστε να ελέγχει τη γραμμή επικοινωνί-
ας με την Άρτα. Εγκατέστησε το στρατόπεδό του στην πεδιάδα έξω από το
Μεσολόγγι και άρχισε να εκτελεί πολιορκητικά έργα σε απόσταση 500-600
μ. από το τείχος. Κάθε νύκτα εκατοντάδες ειδικευμένοι άνδρες εργάζονταν
επί ώρες, υπό την κάλυψη ισχυρών στρατιωτικών τμημάτων που προωθού-
νταν σε μικρή απόσταση από το τείχος για να τους προστατεύουν από τις ε-
πιθετικές εξόδους των πολιορκουμένων. Μέσα στο Μάιο τα τουρκικά ελικο-
ειδή χαρακώματα πλησίασαν σταδιακά σε απόσταση λίγων δεκάδων μέτρων
από το τείχος. Ήταν πια φανερό ότι ο Τούρκος στρατηγός ήθελε να επιβάλει
πολύ στενή και παρατεταμένη πολιορκία στην πόλη-κλειδί της Ρούμελης.
Στο Μεσολόγγι είχαν αρχικά συγκεντρωθεί αρκετά αποθέματα τροφί-
μων και πολεμοφοδίων, τα οποία θα ανανεώνονταν όσο καιρό ο ανεφοδια-
σμός ήταν δυνατός από τη στεριά και κυρίως από τη θάλασσα. Το λιμάνι της
Πάτρας είχε ως ορμητήριο μια ομάδα τουρκικών πολεμικών, υπό το μοίραρ-
χο Μαχμούτ, αποτελούμενη από δύο βρίκια, ένα ζεμπέκο και ένα μίστικο.
Αυτά τα πολεμικά έβγαιναν τακτικά στον κόλπο για να καδιώκουν τα μικρά
ελληνικά εμπορικά σκάφη, αλλά οπωσδήποτε η δράση τους δεν παρεμπόδιζε
σοβαρά τον ανεφοδιασμό του Μεσολογγίου.
___________________
437. Μετά την πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου (Δεκέμβριος 1822) η ελληνική
κυβέρνηση ανέθεσε στο μηχανικό Μιχ. Κοκκίνη (ειδικό επί των οχυρωματικών έργων)
τη βελτίωση της άμυνας της πόλης. Οι εργασίες δεν είχαν ολοκληρωθεί όταν άρχιζε η
δεύτερη πολιορκία και συνεχίστηκαν στη διάρκειά της (Οκτώβριος-Νοέμβριος 1823).
Κατά την τελευταία πολύμηνη πολιορκία, ολοκληρώθηκαν πέντε κανονιοστάσια και ένα
πύργωμα.
Ôï ôåß÷ïò (ÖñÜ÷ôç) ôïõ Ìåóïëïããßïõ
ÕÐÏÌÍÇÌÁ
1. ÊáíïíéïóôÜóéï Óá÷ôïýñç – 2. ÊáíïíéïóôÜóéï Êõñéáêïýëç Ìáõñïìé÷Üëç – 3.
Ðýñãùìá Êïôóéïýêïõ – 4. Ðýñãùìá ÃïõëéÝëìïõ ÔÝëëïõ – 5. ÊáíïíéïóôÜóéï ÔïêÝëëç
– 6. ÊáíïíéïóôÜóéï Ëüñäïõ Âýñùíá – 7. Ðýñãùìá Öñáãêëßíïõ (Þ terrible) – 8.
ÊáíïíéïóôÜóéï Íüñìáí – 9. ÊáíïíéïóôÜóéï Ìéáïýëç – 10. ÊáíïíéïóôÜóéï
ÊïõôóïíÝéêá – 11. Ðýñãùìá ÊïñáÞ – 12. Ðñïôåß÷éóìá Ìðüôóáñç – 13.
ÊáíïíéïóôÜóéï Åðéóêüðïõ Åãíáôßïõ – 14. Ðñïôåß÷éóìá ÌáêñÞ – 15. ÊáíïíéïóôÜóéï
Êåñáõíïâüëïò – 16. ËïõíÝôá (lunette) Þ ìéíïåéäÝò ðñüöñáãìá ÃïõëéÝëìïõ ôçò
ÏñÜãçò – 17. ÊáíïíéïóôÜóéï ÑÞãá Öåñáßïõ – 18. ÊáíïíéïóôÜóéï Áíôþíç Êïêêßíç –
19. ÊáíïíéïóôÜóéï ÌïíôÜëåìðåñ – 20. ÊáíïíéïóôÜóéï ëüñäïõ ÓÝöéëä – 21.
Ðýñãùìá ÓêåíôÝñìðåç – 22. Ðýñãùìá ÊáíÜñç – 23. Ðýñãùìá Óðõñ. Äñáêïýëç.
Á = Áíåìüìõëïò ðïõ áíáôéíÜ÷èçêå áðü ôïí áñ÷éåñÝá êáôÜ ôçí Üëùóç ôçò ðüëçò.
Ö = ÄéÜöïñá êáíïíéïóôÜóéá ôïõ Êéïõôá÷Þ ìå ôéò çìåñïìçíßåò êáôáóêåõÞò ôïõò (ïé
áñáâéêïß áñéèìïß äåß÷íïõí ôéò çìÝñåò êáé ïé ëáôéíéêïß ôïõò ìÞíåò ôïõ 1825). Åðßóçò
áðåéêïíßæïíôáé ôá ôïõñêéêÜ ÷áñáêþìáôá.
ÐáñáôÞñçóç
Ï ÷Üñôçò ðåñéëáìâÜíåôáé óôï âéâëßï ôïõ õðïóôñáôÞãïõ ÏäõóóÝá Ìáñïýëç (ÁèÞíáé 1926).
ÓõíôÜ÷ôçêå áðü ôïí óõããñáöÝá ìåôÜ áðü åðéôüðéåò ìåëÝôåò êáé ðëçñïöïñßåò êáôÜ ôï 1907.
Åðßóçò Ýëáâå õðüøç ôïõ äéáãñÜììáôá êáé óôïé÷åßá áðü ôá âéâëßá ôùí A. Prokesch-Osten,
Éóôïñßá ôçò åðáíáóôÜóåùò ôùí ÅëëÞíùí (1868-1869), Éáê. Éù. ÌÜãåñ, Ôï çìåñïëüãéï ôçò
ðïëéïñêßáò ôïõ Ìåóïëïããßïõ (1857), êáèþò êáé ôï çìéôåëÝò äéÜãñáììá ôïõ ï÷õñùìáôï-
ðïéïý Ìé÷. Êïêêßíç.
Ο Κιουταχής, την πρώτη περίοδο της πολιορκίας, εφοδιαζόταν με

τρόφιμα και πολεμοφόδια που του έστελνε ο Γιουσούφ πασάς της Πάτρας
μέσω Ναυπάκτου και περισσότερο μέσω του Κρυονερίου. Αν ο ανεφοδια-
σμός των τουρκικών στρατευμάτων από τη θάλασσα μπορούσε να διακοπεί,
ο Κιουταχής θα δυσκολευόταν πολύ να συνεχίσει την πολιορκία.
Η εντολή, όμως, της ελληνικής κυβέρνησης να σταλεί από τους Υ-
δραίους και Σπετσιώτες μία μοίρα για να ενισχύσει την άμυνα του Μεσολογ-
γίου, είχε μείνει ανεκτέλεστη γιατί τα πλοία της υπό τον Αν. Τσαμαδό, είχαν
εμπλακεί στις επιχειρήσεις του Ναβαρίνου. Μετά την πτώση του Νεοκά-
στρου τη 12η Μαΐου, η κυβέρνηση υπενθύμισε στους Υδραιο-Σπετσιώτες
προκρίτους την ανάγκη να ανασυγκροτηθεί η μοίρα και να σπεύσει σε βοή-
θια των πολιορκούμενων στο Μεσολόγγι.
Η εντολή που δόθηκε από τους προκρίτους στους ναυάρχους Αν. Μια-
ούλη και Γ. Ανδρούτσο εκτελέστηκε μόνο από τον πρώτο. Ο Σπετσιώτης
ναύαρχος δεν μπόρεσε να πείσει ούτε 3-4 από τους καπετάνιους του να ακο-
λουθήσουν τα τέσσερα υδραίϊκα πλοία και το ένα πυρπολικό438 που αναχώ-
ρησαν για τον Πατραϊκό κόλπο. Όπως ανέφερε (25 Μαΐου 1825) στους προ-
κρίτους:
«Εις διαφόρους συνελεύσεις συνελθόντες χθες και σήμερον
διά να αποφασισθούν πλοία προς βοήθειαν της Δυτικής Ελλάδος,
κανένα πλοίον από τα ενταύθα δεν ευκολύνθη διά να υπάγη· όθεν
και προς οδηγίαν σας να αποφασίσητε από τα αυτόθεν»439.
Η τιμή των Σπετσιωτών επρόκειτο να σωθεί μόνο από ένα πλοίο. Τη
γαβάρα Διομήδης, με καπετάνιο τον γενναίο Αντ. Μπάμπα, που κατέπλευσε
στο Μεσολόγγι την 21η Μαΐου. Το μεγάλο ιστιοφόρο (446 τ.) ήταν φορτω-
μένο με πυρομαχικά και τρόφιμα, κατασχεθέντα από τα πέντε αυστριακά
πλοία που είχαν συλληφθεί κατά τη ναυμαχία του Κάβο Ντόρο. Ο Διομήδης
αγκυροβόλησε νότια της νησίδας Τουρλίδα και άρχισε αμέσως την εκφόρ-
τωση των ζωογόνων για τους πολιορκούμενους εφοδίων. Κοντά στο σπε-
___________________
438. Τα τρία πλοία που έφτασαν πρώτα την 29η Μαΐου ήταν τα Αθηνά (Γ. Νέ-
γκας), Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας), Επαμεινώνδας (Ιω. Γκέλης). Λίγες ημέρες μετά, α-
κολούθησε ο Λεωνίδας (Δημ. Κιοσές) και το πυρπολικό του Μαρίνη Σπαχή.
τσιώτικο πλοίο ήταν αγκυροβολημένη η γαλλική πολεμική γολέτα Αριάδνη,

η οποία απέπλευσε εσπευσμένα και κατευθυνθήκε προς την Πάτρα440.
Την επόμενη ημέρα, καθώς έδυε ο ήλιος, εντοπίστηκαν τα τέσσερα
τουρκικά σκάφη του Μαχμούτ να έρχονται πλησίστια προς τον όρμο του
Μεσολογγίου. Ο Αντ. Μπάμπας διέκοψε την εκφόρτωση και απέπλευσε για
να τα αντιμετωπίσει, αλλά ο άνεμος έπεσε τελείως και ακινητοποίησε τους
αντιπάλους. Σε λίγη ώρα ήρθε το σκοτάδι της νύκτας.
Το επόμενο πρωί, τα τουρκικά πλοία βρέθηκαν πλησιέστερα προς την
ακτή του Μεσολογγίου από τον Διομήδη. Ο Αντ. Μπάμπας τα πλησίασε και
άρχισε τη μάχη στέλνοντάς τους ομοβροντία με τα πυροβόλα της μίας πλευ-
ράς, αλλά τη στιγμή εκείνη σηκώθηκε απότομα σφοδρότατος βόρειος άνε-
μος. Τα τουρκικά, χωρίς να απαντήσουν στο πυρ του Διομήδη, απομακρύν-
θηκαν προς το ακρωτήριο Άραξος (Πάπας), ο δε Αντ. Μπάμπας αγκυροβό-
λησε το πλοίο του κοντά στη νησίδα Προκοπανίστου και συνέχισε την εκ-
φόρτωση.
Την επομένη 24 Μαΐου, τα τουρκικά πλοία πλησίασαν πάλι, με μέτριο
άνεμο, δείχνοντας αποφασισμένα να συγκρουστούν με το Διομήδη. Με δεξι-
οτεχνία ο Αντ. Μπάμπας πέρασε αρκετές φορές ανάμεσα στα εχθρικά πλοία,
βάλλοντας συνεχώς με τα πυροβόλα και των δύο πλευρών. Από τα πυρά του,
το ένα τουρκικό βρίκι έχασε το επάνω τμήμα του πρωραίου ιστού και προ-
κλήθηκε ένα άνοιγμα κοντά στην ίσαλο γραμμή του, το άλλο έχασε ολόκλη-
ρο τον πρόβολο και η στήλη του μεγάλου ιστού του έπαθε ρωγμές, ενώ η ι-
στιοφορία των δύο μικρότερων σκαφών σχεδόν καταστράφηκε. Τα τουρκικά
πλοία αποχώρησαν τότε οριστικά προς την Πάτρα και ο Αντ. Μπάμπας ολο-
κλήρωσε ανενόχλητος την εκφόρτωση. Όταν σε λίγες ημέρες έφτασε η υ-
δραίϊκη μοίρα των τεσσάρων πλοίων με το πυρπολικό, η ελευθεροκοινωνία
με το Μεσολόγγι από τη θάλασσα αποκαταστάθηκε πλήρως.
***
Την 27η Μαΐου 1825 η υδραίϊκη βαρδακόστα Λεωνίδας (Δ. Κιοσές) επέ-
στρεψε στη Μήλο και πληροφόρησε τον Αν. Μιαούλη ότι ο Χοσρέφ με 34
___________________
440. Ο Γ. Ορλάνδος θεωρεί ότι ο κυβερνήτης της γαλλικής γολέτας ενημέρωσε
τους Τούρκους στην Πάτρα για την άφιξη του Διομήδη στο Μεσολόγγι (Ναυτικά, τομ. 2,
σ. 216).
πλοία είχε καταπλεύσει στη Σούδα, όπου βρισκόταν και ο στόλος του Ι-
μπραήμ από 54 τουρκικά και αιγυπτιακά πλοία.
Μετά την ολοκλήρωση των εργασιών (παλάμισμα κλπ.) από τα υδραί-
ϊκα πλοία και τον ανεφοδιασμό τους με τρόφιμα που στάλθηκαν από την
Ύδρα, ο Υδραίος ναύαρχος απέπλευσε το μεσημέρι της 28ης Μαΐου με 22
πλοία και 7 πυρπολικά441. Σε λίγο ενώθηκαν μαζί του η πολάκα Αχιλλεύς
(Κων. Μπελεμπίνης) και το πυρπολικό του Αντ. Παυλή-Μπίκου, ερχόμενα
από την Ύδρα. Το επόμενο πρωί, με λεπτό Δ-ΒΔ άνεμο, ο υδραίϊκος στόλος
βρισκόταν κοντά στη νησίδα Ανάνες και εκεί τον πλησίασε η σκούνα του Ιω.
Κατσουλιέρη με τρόφιμα, ενώ την ίδια ώρα απέπλεαν από τη Μήλο τα σπε-
τσιώτικα και τα ψαριανά πλοία442 για να ενωθούν μαζί του.
Τη νύκτα 29/30 Μαΐου τα πλοία του τρινήσιου στόλου κράτησαν νοτι-
οδυτική πορεία για να εκμεταλλευτούν τον άνεμο και το πρωί, περί τα 20 μί-
λια ανατολικά του ακρωτηρίου Μαλέας, έστρεψαν νοτιοανατολικά προς τη
Σούδα. Την επόμενη ημέρα, η προχώρηση των ελληνικών πλοίων ήταν αρχι-
κά βραδεία, εξαιτίας της άπνοιας ή του λεπτού μεταβαλλόμενου ανέμου.
Όταν ο άνεμος δυνάμωσε και σταθεροποιήθηκε βορειοανατολικός, ο ελληνι-
κός στόλος απέκτησε ικανοποιητική ταχύτητα και περί τη 15.00 τα προπλέο-
ντα πλοία του συναντήθηκαν με 14 τουρκικά που διαδρομούσαν στις προ-
σβάσεις του όρμου της Σούδας.
Για μία ακόμη φορά ο ελληνικός στόλος βρέθηκε άναρχα διεσπαρμέ-
νος. Τα πρώτα πλοία που ήλθαν σε επαφή με τα εχθρικά ήταν το υδραίϊκο
Νέρων (Ιω. Ζάκας), τα σπετσιώτικα Διομήδης (Αντ. Μπάμπας), Κόντε Μπέ-
νιξ (Γκ. Τσούπας) και μερικά άλλα. Πλησίασαν σε λίγο η ναυαρχίδα του Γ.
Σαχτούρη και ο Αχιλλεύς του Σπετσιώτη υποναυάρχου (υπαρχηγού) Ιω. Α.
Κυριακού, αλλά τα τουρκικά είχαν ήδη αναστρέψει και αποσύρονταν στο
εσωτερικό του όρμου.
___________________
441. Από τα συνολικά 32 υδραίϊκα πλοία είχαν σταλεί τέσσερα στο Μεσολόγγι,
τέσσερα στην Ύδρα, ένα στη Σύρα και ένα στο Καστελόριζο. Τα πυρπολικά είχαν καπε-
τάνιους τους Γ. Πολίτη, Ιω. Στύπα, Ανδρ. Πιπίνο, Μιχ. Μπουντούρη, Αντ. Βώκο, Θεοδ.
Βώκο και Αναγν. Δημαμά.
442. Ο σπετσιώτικος στολίσκος αριθμούσε 26 πλοία και 3 πυρπολικά και ο ψα-
ριανός 7 πλοία. Τουλάχιστον πέντε από τα πλοία αυτά απουσίαζαν για επισκευές, μετα-
φορά εφοδίων και ταχυδρομείου.
Από τα τουρκικά πλοία τα 5-6 παρέμειναν κοντά στη νησίδα Παλαιο-

σούδα υπό την προστασία των πυροβόλων του φρουρίου. Καθώς έδυε ο ήλι-
ος, ο Σάββας Ανδρέου με το βρίκι Κέχρωψ συνέχισε να προχωρεί και να
βάλλει συνεχώς εναντίον τους. Σύντομα πλησίασαν τον Υδραίο καπετάνιο
τα επερχόμενα 8-10 ελληνικά πλοία και τα υδραίϊκα πυρπολικά των Θεοδ.
Θ. Βώκου, Αναγν. Δημαμά, Μιχ. Μπουντούρη. Τα τουρκικά πλοία, μία κορ-
βέτα και 4-5 βρίκια, αποσύρθηκαν τότε στο εσωτερικό του όρμου, ενώ τα
ελληνικά ανέστρεψαν για να μείνουν εκτός του δραστικού βεληνεκούς των
πυροβόλων του τουρκικού φρουρίου. Εν τω μεταξύ έφτασε στην περιοχή ο
Αν. Μιαούλης με το κύριο σώμα του ελληνικού στόλου.
Όταν νύκτωσε ο καιρός άρχισε να χειροτερεύει. Ο Αν. Μιαούλης
συμφώνησε με τους άλλους ναυάρχους να πλεύσει ο στόλος προς τον όρμο
του Ρεθύμνου και το πρωί να επανέλθει για να προσβάλλει τα τουρκικά
πλοία στη Σούδα, εφόσον ο καιρός θα ήταν ευνοϊκός.
Τη νύκτα έβρεχε πολύ, ενώ ο άνεμος έγινε νοτιοανατολικός και δυνά-
μωσε, προκαλώντας τη διάλυση του ελληνικού στόλου. Το πρωί της 1ης Ιου-
νίου τα πλοία του βρέθηκαν σκορπισμένα σε μεγάλη έκταση, περί τα 30-40
μίλια νοτιοανατολικά του ακρωτηρίου Μαλέας. Οι ναύαρχοι σήμαναν στα
πλοία να κατευθυνθούν προς τον όρμο του Ρεθύμνου και τα πιο πολλά συ-
γκεντρώθηκαν σταδιακά εκεί κατά τις απογευματινές ώρες.
Σε συγκέντρωση των Ελλήνων ναυάρχων και καπετάνιων συζητήθηκε,
αλλά απορρίφθηκε, η ιδέα να επιχειρηθεί επίθεση στο αγκυροβόλιο του ε-
χθρικού στόλου στη Σούδα· παρόλο που ο άνεμος ήταν πολύ ευνοϊκός και
υπήρχαν έντεκα υδραιο-σπετσιώτικα πυρπολικά. Όπως σημειώνει ο Γ. Σα-
χτούρης: «με το να εφυσούσε Ο.Σ. (Όστρια-Σορόκος) και Σ (Σορόκος) ομιλή-
θη διά να εμβώμεν μέσα εις την Σούδαν αλλά διά τούτο δεν ήτον όλοι οι Κα-
πεταν. σύμφωνοι, μάλιστα οι ναύτα δεν ήθελαν διόλου»443.
Όμως, προβάλλει και την παρηγορητική αιτιολόγηση, γράφοντας: «ευ-
θύς άρχισε βροχή και εκράτησεν όλην την νύκτα, ο καιρός στριφογύριζεν, ώστε
και να θέλαμεν να εμβώμεν δεν μας το εσυγχωρούσεν ο καιρός»444.
Ο Αν. Μιαούλης στην έκθεσή του προς τους προκρίτους (3 Ιουνίου
1825) δεν μνημονεύει τις αντιρρήσεις των καπετάνιων και των πληρωμάτων
___________________
444. Ό.π.
και αποδίδει τη ματαίωση της επιχείρησης μόνο στον ακατάλληλο άνεμο.

Αναφέρει: «ο γνωστός σκοπός μας διά Σούδαν δεν κατορθώνεται χωρίς βοη-
θόν άνεμον και τοιούτον δεν τον ευρήκαμεν έως τώρα ουδ’ ελπίζομεν να τον
επιτύχωμεν εις τον καιρόν του καλοκαιριού»445.
Η πρόθεση του Αν. Μιαούλη να επιτεθεί στον τουρκο-αιγυπτιακό στό-
λο μέσα στον όρμο της Σούδας, φαίνεται και από τη μαρτυρία του J. Emer-
son:
«ο (ελληνικός) στόλος είχε καθορίσει μία απελπισμένη αλλά
και αποφασιστική ενέργεια· να εισέλθη εις τον λιμένα της Σούδας, με
όλας τας δυνάμεις του και να επιτύχη την καταστροφή των υπολοί-
πων πλοίων του πασά»446.
Βέβαια, η επίθεση στον όρμο της Σούδας δεν χρειαζόταν μόνο τον ευ-
νοϊκό άνεμο, αλλά έπρεπε να γίνει νύκτα και αιφνιδιαστικά, τα δε πληρώμα-
τα να δεχτούν τον υψηλό κίνδυνο του εγχειρήματος. Όμως, δεν υπήρχαν ό-
λες αυτές οι προϋποθέσεις και προφανώς γι’ αυτό δεν πραγματοποιήθηκε τε-
λικά η επίθεση.
Τη νύκτα και το πρωί της επόμενης (2 Ιουνίου), όπως αναφέρει ο Γ.
Σαχτούρης, παρατηρήθηκε μια διστακτικότητα από μέρους αρκετών Σπε-
τσιωτών και Ψαριανών καπετάνιων. Ο Υδραίος ναύαρχος γράφει: «Ικανοί εκ
των Σπετσωτών και των Ψαριανών κρατούν ολοένα σοβράνο και δεν πλησιά-
ζουν, τέσσερες όμως ή πέντε εξ αυτών ακολουθούν»447.
Το πρωί της 2ας Ιουνίου ο ελληνικός στόλος πλησίαζε, με λεπτό βορει-
οανατολικό άνεμο, τις προσβάσεις της Σούδας. Το μεσημέρι άρχισαν να
βγαίνουν πολλά εχθρικά πλοία, μεταξύ των οποίων και μία μικρή φρεγάτα,
τρεις κορβέτες και δώδεκα βρίκια, με προφανή σκοπό να απωθήσουν τα ελ-
ληνικά πλοία. Αρχικά, τα τουρκο-αιγυπτιακά παρέμειναν κοντά στις ακτές,
αλλά όταν αυξήθηκαν στα 40 περίπου, έδειξαν τη διάθεση να κινηθούν ενα-
ντίον των ελληνικών. Περί την 13.00 ο Αν. Μιαούλης σήμανε να ετοιμασθή
ο στόλος διά πόλεμον, ενώ εκείνη την ώρα εμφανίστηκε στην περιοχή ο γιος
του Ιωάννης με το βρίκι Κίμων και το πυρπολικό του Κ. Κανάρη. Το πυρπο-
λικό αυτό είχε ετοιμαστεί από τους Υδραίους και παραχωρήθηκε στον Ψα-
___________________
446. J. EMERSON, Tableau de la Grèce en 1825, σ. 170.
ριανό μπουρλοτιέρη. Η πρόθεση του Αν. Μιαούλη ήταν να αποκόψει τα ε-

χθρικά πλοία από το ορμητήριό τους. Όπως ανέφερε στους προκρίτους (3
Ιουνίου): «ωρμήσαμεν με τα πυρπολικά μας να διακόψωμεν την επιστροφήν
των, βέβαιοι ότι ηθέλαμεν τα χαλάσει, αν είχαμεν τον καιρόν βοηθόν»448. Πα-
ρότι το μελτέμι είχε εξασθενήσει πολύ, ο Υδραίος ναύαρχος σήμανε στα
προπορευόμενα τέσσερα πυρπολικά να επιτεθούν. Περί τη 13.30 το πυρπο-
λικό του Ιω. Στύπα πλησίασε τουρκική κορβέτα των 26 πυροβόλων, αλλά
προτού προσκολληθεί σ’ αυτή, κτυπήθηκε από πυρακτωμένο εχθρικό βλήμα
και ανεφλέγη. Στην ίδια κορβέτα, όμως, προσκολλήθηκε επιδέξια το πυρπο-
λικό του Αντ. Θ. Βώκου και αμέσως της μετέδωσε τη φωτιά. Ακολούθησε ο
Αναγν. Δημαμάς, που αγκίστρωσε το πυρπολικό του Αίτνα στην ίδια κορβέ-
τα και την πυροδότησε. Η κορβέτα ανατινάχτηκε περί τη 15.00, και από το
πλήρωμα των 170 ανδρών (μεταξύ των οποίων είκοσι Έλληνες και δύο Άγ-
γλοι) περισυνελέγησαν αρκετοί από τις ακάτους των ελληνικών πλοίων449.
Την επίθεση των πυρπολικών υποστήριξαν με σθένος τα υδραίϊκα Α-
θηνά (Γ. Σαχτούρης), Κίμων (Ιω. Μιαούλης), Μιλτιάδης (Γ. Σαχίνης), Τηλέ-
μαχος (Ηλίας Χ’’Γιώρτζος), Μιλτιάδης (Ιω. Λαλεχός) και τα σπετσιώτικα
Αχιλλεύς (Ιω. Α. Κυριακού), Κόντε Μπένιξ (Γκ. Τσούπας), Διομήδης (Αντ.
Μπάμπας). Τα ελληνικά πλοία έβαλλαν καταιγιστικά εναντίον των εχθρικών
και έστειλαν αρκετές εξοπλισμένες ακάτους να αναχαιτίσουν τις παρόμοιες
τουρκο-αιγυπτιακές που κατευθύνονταν προς τα πυρπολικά.
Μετά την ανατίναξη της κορβέτας, τα τουρκο-αιγυπτιακά πλοία άρχι-
σαν να αποσύρονται στο εσωτερικο του όρμου, αλλά ο θαρραλέος Υδραίος
Γ. Πολίτης τα ακολούθησε επίμονα με το πυρπολικό του, φτάνοντας σχεδόν
κάτω από τα τείχη του φρουρίου της Παλαιοσούδας. Εκεί, όμως, τον καθή-
λωσε η νηνεμία, με αρκετά εχθρικά πλοία κοντά του και τις οπλισμένες ακά-
___________________
449. Ο Γ. Σαχτούρης αναφέρει: «το πυρπολικόν του Αντώνη Θεοφάνη (Βώκου)
[…] επροσκόλλησε, αλλά εις το υπήνεμον μέρος, το πυρ μετεδόθη εις την πρύμνην του
Κορβέτου, αλλ’ ήτον κίνδυνος να το σβύσουν οι εχθροί, αν ο Αναγν. Δημαμάς δεν ορμούσε
κατ’ αυτού και πλησιάσας επέθεσεν επ’ αυτού το πυρπολικόν του Αίτνη και τούτο άρχισε
να ανάπτη ταχέως το Κορβέτον (Ημερολόγιο βεργαντίνου Αθηνά, σ. 108-109). Αλλά ο
Αν. Μιαούλης έχει άλλη άποψη και γράφει στην έκθεσή του προς τους προκρίτους: «Σας
σημειώνω προς είδησίν σας καθαρωτέραν ότι και χωρίς το πυρπολικόν του Δημαμά η κορ-
βέτα εκαίετο με μόνον του Κν Αντωνίου (Αρχείο Ύδρας, τομ. 11, σ. 341).
τους τους να τον πλησιάζουν. Από τους σφοδρούς κανονιοβολισμούς και

τους τουφεκισμούς, δύο ναύτες του πυρπολικού σκοτώνονται και τρεις
τραυματίζονται. Ο κίνδυνος σύλληψης του πυρπολικού από τους εχθρούς
ήταν μεγάλος και ο Γ. Πολίτης αναγκάστηκε να το αναφλέξει και με τους
άνδρες του να αποχωρήσουν με τη σκαμπαβία. Έσπευσαν τότε να καλύψουν
την απομάκρυνσή τους οι άκατοι των ελληνικών πλοίων και έτσι έληξε η
σύγκρουση εκείνη την ημέρα.
Το απόγευμα τα ελληνικά πλοία ορτσάρισαν και απομακρύνθηκαν με
πολύ λεπτό άνεμο, παρέμειναν δε ανοικτά του όρμου της Σούδας όλη τη νύ-
κτα.
Στη σύγκρουση της 2ας Ιουνίου ενεπλάκησαν μόνο 20-25 ελληνικά
πλοία και 4 πυρπολικά από τα περίπου 52 πλοία και 12 πυρπολικά που βρί-
σκονταν στην περιοχή. Ως κύρια αιτία της απουσίας των πολλών πλοίων και
πυρπολικών από το πεδίο της μάχης, προβάλλεται η άπνοια και ο λεπτός με-
ταβαλλόμενος άνεμος. Είναι γεγονός ότι μερικά σκάφη δεν είχαν την ικανό-
τητα να ιστιοπλοούν ικανοποιητικά κάτω από ορισμένες καιρικές συνθήκες,
αν και ο Γ. Σαχτούρης υπαινίσσεται ως σκόπιμη τη βραδυπορία αρκετών
καπετάνιων· κάτι που συνέβη και άλλες φορές.
Αν η προσβολή του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου μπορούσε, με σωστό
σχεδιασμό και μαζική χρήση των 11-12 πυρπολικών, να γίνει μέσα στον όρ-
μο της Σούδας, θα είχε οπωσδήποτε καλύτερα αποτελέσματα και όχι την κα-
ταστροφή μόνο ενός τουρκικού πλοίου, με το δυσανάλογο κόστος τεσσάρων
πυρπολικών.
Ο, χωρίς συνοχή, ελληνικός στόλος καθηλώθηκε μπροστά στα κανόνια
του φρουρίου της Παλαιοσούδας και ενεπλάκη σε αψιμαχίες με ομάδες ε-
χθρικών πλοίων στις προσβάσεις του όρμου της Σούδας. Τα τουρκο - αιγυ-
πτιακά πλοία ήθελαν κυρίως να δείξουν ότι υπήρχε συνεχής επαγρύπνηση
και τυχόν απόπειρα εισόδου των ελληνικών πλοίων και πυρπολικών στον
όρμο θα ήταν καταδικασμένη.
Την περίοδο αυτή ο Χουσεΐν πασάς συνέχιζε τη στρατολόγηση 2.000
Τουρκο-Κρητικών και την ετοιμασία των 2.500 πεζών και 500 Αιγυπτίων
και Αλβανών, που ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος θα μετέφερε στην Πελο-
πόννησο για να ενισχύσουν τη δύναμη του Ιμπραήμ.
Την αυγή της 3ης Ιουνίου τα πλοία του ελληνικού στόλου βρέθηκαν
αραιωμένα σε απόσταση περί τα 5 μίλια βόρεια της εισόδου του όρμου της
Σούδας. Ήδη είχαν βγει και περιπολούσαν στις προσβάσεις του όρμου περί
τα δέκα εχθρικά πλοία, ξαφνικά δε ο Σπετσιώτης ναύαρχος Γ. Ανδρούτσος
αποφάσισε να δράσει και σήμανε στα τρία πυρπολικά του να προετοιμα-
στούν. Τα σπετσιώτικα πλοία πήραν πορεία προς την είσοδο του όρμου, πα-
ρασύροντας και μερικά υδραίϊκα, με επικεφαλής τον Γ. Σαχτούρη, να τα α-
κολουθήσουν.
Περί την 11.00 τα προπλέοντα σπετσιώτικα πλοία Αχιλλεύς (Ιω. Α.
Κυριακού), Κόντε Μπένιξ (Γκ. Τσούπας), Διομήδης (Αντ. Μπάμπας), Λεωνί-
δας (Δημ. Ν. Λάμπρου) συνεπλάκησαν με τα εχθρικά και στη συνέχεια τα
υδραίϊκα Αθηνά (Γεωρ. Σαχτούρης), Νέρων (Ιω. Ζάκας), Μιλτιάδης (Ιω. Λα-
λεχός), Επαμεινώνδας (Αντ. Γ. Κριεζής), Αγαμέμνων (Λαζ. Παναγιώτας). Η
ανταλλαγή κανονιοβολισμών μεταξύ των αντιπάλων κράτησε περί τις δύο
ώρες, οπότε τα τουρκικά πλοία αποσύρθηκαν μέσα στον όρμο, χωρίς τα σπε-
τσιώτικα πυρπολικά να εκδηλώσουν επίθεση. Ο Γ. Ανδρούτσος, που ηγήθη-
κε της προσπέλασης των ελληνικών πλοίων κατά των εχθρικών, στην έκθεσή
του (9 Ιουνίου 1825) γράφει στους Σπετσιώτες προκρίτους:
«Κατά το σύνηθες εξήλθον πάλιν 10 εμπροσθοφυλακαί εχθρι-
καί εις το στόμιον του λιμένος, εις τας οποίας ορμήσαντες αμέσως με
τα πυρπολικά μας, τα υποχρεώσαμεν με μικρόν ακροβολισμόν να ει-
σέλθουν εις τον λιμένα και να μην προχωρήσουν περαιτέρω από το
στόμιον, όπου έως φθάνουν και τα πυροβόλα του φρουρίου της Σού-
δας»450.
Και με αρκετή δόση ζήλιας για τις επιτυχίες των υδραίϊκων πυρπολικών, ο
Σπετσιώτης ναύαρχος σχολιάζει και συμπεραίνει:
«Μη σας φανή παράδοξον, ότι των συναδέλφων Υδραίων τα
πυρπολικά συνετέλεσαν μόνα εις την 2 του παρόντος (Ιουνίου) γενο-
μένην ναυμαχίαν διότι κατά περίστασιν η μεταξύ μεγάλη γαλήνη δεν
τα εσυγχώρησε να προφθάσουν και τα ημέτερα. Προς τούτοις ανα-
γκαίως να πυρπολούν εχθρικά οι αδελφοί Υδραίοι διότι πάντοτε δεν
απολείπουν εις τον στόλον των δέκα και δώδεκα πυρπολικά, και ό-
πως κινηθούν, πάντοτε πρέπει να περιπλεχθώσι και να συντελέ-
σουν»451.
___________________
451. Ό.π., σ. 279.
Περί την 13.00 ο Αν. Μιαούλης, που είχε αφήσει την πρωτοβουλία
στον Γ. Ανδρούτσο, σήμανε στα υδραίϊκα να τον ακολουθήσουν και κινήθη-
κε προς βορρά. Εκείνη τη στιγμή ενώθηκε με το στόλο το υδραίϊκο βρίκι Κί-
μων (Νικ. Μπατσαξής-Μπίκος) με το πυρπολικό του Ιω. Ματρώζου, ερχό-
μενα από την Ύδρα.
Το πρωί της 4ης Ιουνίου, ο ελληνικός στόλος, με ικανή πια αριθμητική
δύναμη (62 πλοία και πυρπολικά), βρισκόταν ανεπτυγμένος ανατολικά της
Χερσονήσου του Ακρωτηρίου, ενώ ο βορειοδυτικός άνεμος συνεχώς δυνά-
μωνε. Μετά από ένα 24ωρο τα ελληνικά πλοία είχαν απομακρυνθεί, με πο-
ρεία προς βορρά, μόνο 15 μίλια από τη Σούδα. Οι ναύαρχοι, με πρόταση του
Αν. Μιαούλη, αποφάσισαν τότε να καταπλεύσει ο στόλος στα Βάτικα για
ανάπαυση των πληρωμάτων, ανεφοδιασμό με νερό και τρόφιμα και παλάμι-
σμα των σκαφών. Εξάλλου, οι πληροφορίες που είχαν πάρει από αιχμαλώ-
τους Τούρκους της καταστραφείσας κορβέτας, τους έπεισαν ότι ο Χουσεΐν
πασάς χρειαζόταν αρκετές ημέρες ακόμη για να συμπληρώσει τις ετοιμασίες
των στρατευμάτων του.
Για τις επόμενες 3-4 ημέρες ο ελληνικός στόλος θα ταλαιπωρηθεί α-
φάνταστα από τους δυνατούς ανέμους και θα διασκορπιστεί. Την 5η Ιουνίου,
το υδραίϊκο βρίκι Θεμιστοκλής (καπ. Γκίκας Μανώλη) συγκρούστηκε με το
πυρπολικό του Αν. Πιπίνου που, αν και αρκετά τραυματισμένο, μπόρεσε να
καταφύγει στη Σαντορίνη. Το πυρπολικό του Κ. Κανάρη είχε μεγάλη εισροή
νερού στα κύτη του και κινδύνευε να καταποντιστεί από την τρικυμία. Με
πολύ μεγάλη δυσκολία κατάφερε να φτάσει στην Ίο την 5η Ιουνίου, αλλά τε-
λικά βυθίστηκε στο μέσο του λιμανιού, παρά τις προσπάθειες διάσωσής του.
Την 6η Ιουνίου ο καιρός χειροτέρευσε και πολλά πλοία προσπαθούσαν
να ορτσάρουν όσο μπορούσαν και να παίρνουν την βόλτα κατά την Μήλο,
ώστε να κερδίζουν μίλια προς βορρά. Ο Γ. Σαχτούρης ανοικτά της Μήλου
συναντήθηκε τυχαία με τον Γ. Ανδρούτσο και τον ενημέρωσε ότι η εντολή
του Αν. Μιαούλη ήταν να συγκεντρωθούν τα υδραίϊκα πλοία στα Βάτικα.
Το πρωί της 7ης Ιουνίου ο άνεμος είχε εξασθενήσει και περί τα 10 μί-
λια νοτιοδυτικά της Μήλου ο Γ. Σαχτούρης είδε τη σκούνα του Παξινού. Με
μία άσφαιρη βολή πυροβόλου τον ειδοποίησε να πλησιάσει την Αθηνά και
έμαθε απ’ αυτόν ότι μία ομάδα καϊκιών, σταλμένα από την Ύδρα με ψωμί
και κρασί για το στόλο, βρίσκονταν αραγμένα στη Μήλο. Ο Υδραίος αντι-
ναύαρχος έστειλε τον Παξινό να τα συνοδεύσει στα Βάτικα και με την Αθη-
να πήρε πορεία προς τον κάβο Μαλιά.
Την 8 η Ιουνίου ο άνεμος γύρισε νοτιοδυτικός και την 9 η Ιουνίου δυτι-
κός, δυναμώνοντας και πάλι. Η Αθηνά κατέπλευσε τελικά στα Βάτικα μετά
το μεσημέρι της 9ης Ιουνίου, ύστερα από περιπλάνηση τεσσάρων ημερών λό-
γω της κακοκαιρίας. Το ίδιο συνέβηκε με πολλά άλλα πλοία, που επέλεξαν
ως καταφύγιο τη Μήλο και τη Σαντορίνη. Στα Βάτικα, εκτός των ναυαρχί-
δων του Αν. Μιαούλη και του Γ. Σαχτούρη, είχαν καταπλεύσει περί τα δεκα-
τέσσερα υδραίϊκα πλοία με ένα πυρπολικό και περί τα δέκα σπετσιώτικα και
ψαριανά πλοία.
Την 9η και 10η Ιουνίου κατέπλευσαν σταδιακά στα Βάτικα άλλα δέκα
πλοία προερχόμενα από τη Σαντορίνη και τη Μήλο· μεταξύ τους ο Παγκρα-
τίων του Γ. Ανδρούτσου και ο Φωκίων του Ν. Σύρμα. Αρκετά από τα πλοία
είχαν υποστεί ζημιές από την κακοκαιρία και τουλάχιστον 6-7 υδραίϊκα και
σπετσιώτικα έφυγαν τις επόμενες ημέρες για επισκευές ή για άλλους λό-
γους452.
Αλλά δεν ήταν μόνο οι ζημιές και οι απουσίες των πλοίων που μείω-
σαν κατά περίπου 40% την αριθμητική δύναμη του ελληνικού στόλου. Τα
πληρώματα ήταν καταπονημένα μετά από την τρίμηνη εκστρατεία στο Αι-
γαίο και το Ιόνιο, με έκδηλη τη δυσφορία και την επιθυμία επιστροφής στα
νησιά τους. Ο Γ. Ανδρούτσος γράφει (12 Ιουνίου 1825) στους προκρίτους:
«ο μόνος σκοπός αποβλέπει πάντοτε εναντίον του εχθρού μας,
και εις την στιγμήν καθ’ ην μας επαπειλεί ο κίνδυνος, η μόνη δυσα-
ρέσκεια όπου υπάρχει μεταξύ ημών είναι η αχρεία ποιότης του ψω-
μιού, ήτις έκαμεν να λιποτακτήσουν οι περισσότεροι ναύται του στό-
λου, ίσως και η των τριών μηνών διάρκεια της θαλάσσης και επιθυ-
___________________
452. Από τα υδραίϊκα πλοία ο Θεμιστοκλής (Αντ. Ραφαήλ) έφυγε για απαραίτητες
επισκευές και ο Κίμων (Ιω. Αν. Μιαούλης) στάλθηκε με τα μηνιάτικα για να πληρωθούν
τα πληρώματα των πλοίων που βρίσκονταν στο Μεσολόγγι (αναφορές Αν. Μιαούλη, με
ημερ. 3 και 8 Ιουνίου 1825, στο Αρχείο Ύδρας, τομ. 11, σ. 341, 353). Από τα σπετσιώτι-
κα πλοία επέστρεψαν στις Σπέτσες ο Λυκούργος (Αδριανός Σάντου), «διά ανάγκην του
στόλου», ο Επαμεινώντας (Νικ. Χ’’Ιω. Μέξης) επειδή έσπασε η κατώτερη αντένα του
πρωραίου ιστού και ένας ναύτης είχε τραυματισθεί ελαφρά και ο Λυκούργος (Θεοδ. Σά-
ντου) «διότι οι περισσότεροι ναύται ησθένησαν από απροσδόκητον νόσον» (αναφορά Νικ.
Σύρμα, με ημερ. 10 Ιουνίου 1825, στο ΑΝΑΡΓ. Χ’’ΑΝΑΡΓΥΡΟΥ, Τα Σπετσιωτικά, τομ. 2,
σ. 280, 282).
μούν να επιστρέψουν εις τας πατρίδας των· όθεν και κατά τούτο α-
μηχανούντες διά να σας γράψωμεν τας αποφάσεις μας, σήμερον συ-
νήλθομεν εις συνέλευσιν και στοχάζομαι να οικονομηθή οπωσούν η
κατάστασίς μας· τώρα δε κρέμαται και εις την ευγενείαν σας αυτόθεν
να λάβητε τα αναγκαία μέτρα να οικονομήσετε τας ελλείψεις μας ε-
νταύθα και να οικονομήσητε τους μισθούς και ζωοτροφάς […] τα
πυρπολικά υστερούνται των αναγκαίων εκτός ενός ψωμιού […] και
από αυτά παρεχώρησαν (εννοεί λιποτάκτησαν) ναύται […]. Αλλά
κρίνω περιττόν το να εκτανθώ περιπλέον, διά την δεινήν περίστασιν
καθ’ ην ευρισκόμεθα, έως ει δυνατόν ημπορέσωμεν να απαντήσωμεν
τους εχθρούς κατά το παρόν»453.
Ανάλογα προβληματίζει τον Αν. Μιαούλη η κακή κατάσταση του ελ-
ληνικού στόλου και την 8η Ιουνίου 1825 αναφέρει στους προκρίτους:
«Ο δε στόλος μας δεν ηξεύρω που και διατί ακόμη ευρίσκεται
σκορπισμένος και ως πότε μέλλει να συμμαζωχθή ενώ σήμερον αύ-
ριον ενδέχεται ο εχθρός να εκβή από την Σούδαν, και πάντα ελεύθε-
ρος να κάμη την τέταρτην απόβασιν […] παρακαλώ την φιλογένειάν
σας να μας στείλετε μίαν ώραν αρχήτερα όσα πλοία του στόλου ήλ-
θαν αυτού και πυρπολικά κατά διαφόρους ημέρας, και όσα πυρπολι-
κά μαζί δυνηθήτε να ετοιμάσετε […],
ενώ την 12η Ιουνίου προσθέτει
«Περιττόν είναι να το επαναλάβωμεν, ότι χωρίς πυρπολικά
δεν κατορθώνομεν τίποτε, και αν, καθώς είμεθα τώρα, ο εχθρικός
στόλος εκβή διά τον σκοπόν του, ηξεύρετε ότι δεν είναι κανείς να τον
εναντιωθή καθ’ οδόν και να τον εμποδίση. Οι ναύται μας όλοι, επει-
δή τα καράβια μας είναι απαλάμιστα φοβούνται και άρχισαν να φεύ-
γουν, και καταντά να μείνουν μόλις οι ημίσεις […].
Το πλοίον μου, βλαμμένον αρκετά προ πολλού τώρα εκατή-
ντησε πάντη ανίκανον εις τον πόλεμον, καθώς θέλετε πληροφορηθή
και έμεινε χωρίς ανθρώπους. Έχω λοιπόν σκοπόν να το στείλω αυ-
τού διά να διορθωθή, ευθύς αφού έλθη το πλοίον του συμπεθέρου
Κν. Γιακουμάκη (η νάβα Θεμιστοκλής), και διά να μη λείψω από το
χρέος μου, θέλω έμβη εις αυτό.
Πολλή σύγχυσις και ατελείωτα παράπονα γίνονται εις τον στό-
λον εξαιτίας της ακαταστασίας περί των τροφών και των άλλων ανα-
___________________
453. ΑΝΑΡΓ. Χ’’ΑΝΑΡΓΥΡΟΥ, Τα Σπετσιωτικά, τομ. 2, σ. 281-282.
γκαίων […]. Τα πολεμοφόδιά μας σκορπισμένα εις έν και άλλο πλοί-

ον μας χάνονται. Χθες έν πυρπολικόν μας εξ ανάγκης έλαβε πολλάς
βαρέλας κρασί, ώστε αύριον μεθαύριον θέλει καή με όλην αυτήν την
ποσότητα. Από τούτο συμπεραίνετε πόσα άλλα άτοπα συμβαίνουν
καθημέραν. Όθεν τέλος πάντων σας παρακινώ με τον πλέον κατα-
πειστικόν τρόπον, ότι ευθύς αφού λάβετε το παρόν μου, να διορίσετε
έν πλοίον μας, όποιον κρίνετε, ως φορτηγόν του στόλου, διά να πε-
ριέχη όλα τα αναγκαία, ψωμί, κρασί, πολεμοφόδια, και εί τι άλλο,
και ένα ή δύο φροντιστάς, οι οποίοι θέλουν έχει χωριστήν επιμέλειαν
να μοιράζουν το πράγμα όποτε και όπου είναι χρεία. Αν δεν γένη αυ-
τή η οικονομία, έστω εις είδησίν σας ότι το ήμισυ όλων των τροφών
κτλ. χάνεται εις μάτην. Δι’ όλα ταύτα είμαι τόσον δυσαρεστημένος,
ώστε αναγκάζομαι ή να αναχωρήσω από τον στόλον ή να καταστήσω
το πλοίον μου τρανσπόρτο και να μη φροντίζω δι’ άλλο τίποτε»454.
Φαίνεται ότι η αυθαίρετη αποχώρηση πολλών πλοίων και η εκτεταμέ-
νη φυγή (λιποταξία) των ναυτών, έκαναν για πρώτη φορά τον απογοητευμέ-
νο Αν. Μιαούλη να απειλήσει τους προκρίτους της Ύδρας με παραίτηση από
την αρχηγία του στόλου. Δεν έφταναν, όμως, όλα αυτά τα προβλήματα, ήλθε
να προστεθεί ένα τραγικό συμβάν. Ο Αν. Μιαούλης ενημερώνει τους Υδραί-
ους προκρίτους:
«Σήμερον (12 Ιουνίου) περί τας 2½ ώρας της ημέρας (08.30)
παντή απροσδόκητον και φρικτόν συμβεβηκός μας κατατάραξε και
μας κατέθλιψε. Το πλοίον ο Νηρεύς του Κν Αθανασίου Α. Κριεζή έ-
ξαφνα εν ριπή οφθαλμού εκάη εβυθίσθη μετά μεγάλην εκραγήν. Ολί-
γοι μόνον άνθρωποι, όσοι ήσαν έξω με την βάρκαν και δύο από το
πλοίον εγλύτωσαν· ο δε καπιτάνος και οι αδελφοί του εχάθησαν με
όλους τους άλλους. Πόθεν άναψεν η μπαρουτοθήκη αγνοείται»455.
Όταν ο Αν. Μιαούλης έγραφε την έκθεσή του, μάλλον δεν είχε ακόμη
κάποια πληροφόρηση για τα αίτια της καταστροφής. Οι νεκροί ήταν 37456,
ενώ σώθηκαν ο ναύκληρος και ένας ναυτόπαις, που βρέθηκαν στην πλώρη
___________________
454. Αρχείο Ύδρας, τομ. 11, σ. 354, 373-374.
Η πρόθεση του Αν. Μιαούλη να χρησιμοποιήσει το Θεμιστοκλή ως ναυαρχίδα και
ο Άρης να επιστρέψει στην Ύδρα για επισκευές, δεν υλοποιήθηκε γιατί το πλοίο του Το-
μπάζη ενώθηκε μόλις μία ημέρα προτού ο στόλος επαναπλεύσει στο νησί (21 Ιουνίου).
455. Ό.π., σ. 374.
και εκτινάχτηκαν στη θάλασσα. Επίσης γλίτωσαν και δέκα ναύτες (21 κατά
τον Γ. Ανδρούτσο) που συμπτωματικά απουσίαζαν στην ξηρά για ύδρευση.
Τη 13η Ιουνίου ένα υδραίϊκο πλοίο που κατέπλευσε στην Ύδρα γνω-
στοποίησε το τραγικό γεγονός. Σύμφωνα με τα λεχθέντα από ένα διασωθέ-
ντα ναύτη του Νηρέα, ο υπεύθυνος για την καταστροφή ήταν ένας Αιγύπτιος
αιχμάλωτος457. Ο καπετάνιος Α. Κριεζής τον είχε δείρει επειδή δεν υπάκου-
σε σε εντολή του, κι αυτός για να εκδικηθεί ανατίναξε την πυριτιδαποθήκη.
Όταν αυτό μαθεύτηκε στο νησί, οι κάτοικοι έγιναν έξαλλοι. Ο J. Emerson,
που είχε επιστρέψει στην Ύδρα, μετά από παραμονή περίπου είκοσι ημερών
στον Άρη, περιγράφει τα θλιβερά συμβάντα:
«Εις κανένα μέρος του κόσμου οι δεσμοί συγγένειας και φιλίας
δεν είναι ισχυρότεροι παρά εις Ύδραν, και δύναταί τις να σχηματίση
μίαν ιδέαν, οποίαν συγκίνησιν παρήγαγε το συμβάν αυτό, όταν γνω-
ρίζη ότι έκαστος των ούτω οικτρώς απωλεσθέντων συνεδέετο κατά
το μάλλον και ήτον προς πάντας τους κατοίκους της νήσου, είτε διά
συγγενείας, είτε διά κηδεστίας (επιγαμίας, αγχιστείας) ή φιλίας· και
αφού οι αξιωματικοί και τα πληρώματα των πλοίων, ως είπον, είναι
ως επί το πλείστον στενοί συγγενείς, ολόκληρος η οικογένεια ευρέθη
διά μιας εξαλειφθείσα εκ του συνόλου των κατοίκων […].
Η είδησις διεδόθη εν μια στιγμή από άκρου εις άκρον της πα-
ραλίας και […] αμέσως συναθροίσθησαν 4.000 έως 5.000 ατόμων.
Το μεγάλο αυτό πλήθος όρμησε εις το μοναστήρι, του οποίου
ένα τμήμα εχρησιμοποιείτο ως φυλακή. Η πόρτα της φυλακής εθραύ-
σθη από το πλήθος και αμέσως άρχισε η σφαγή των αιχμαλώτων»458.
Μερικοί Υδραίοι προύχοντες που βρίσκονταν σε παρακείμενο καφε-
νείο, ταράχτηκαν και αγανάκτησαν, αλλά οπωσδήποτε δεν ήταν δυνατό να
συγκρατήσουν το αφηνιασμένο πλήθος. Ο παρευρισκόμενος στο καφενείο
Κ. Κανάρης έκρυψε το πρόσωπό του και ξέσπασε σε λυγμούς.
Το πλήθος μάζεψε στη συνέχεια όλους τους Τούρκους και Αιγύπτιους
υπηρέτες από τα υδραίϊκα σπίτια και θανάτωσε κι αυτούς στην παραλία. Πε-
___________________
457. Σε πολλά υδραίϊκα πλοία είχαν διατεθεί, για βοηθητικές υπηρεσίες, Αιγύπτιοι
αιχμάλωτοι από τα συλληφθέντα φορτηγά του Ιμπραήμ κατά τις ναυμαχίες του Νοεμβρί-
ου 1824, βορείως της Κρήτης. Στην Ύδρα είχαν, επίσης, διατεθεί αρκετοί αιχμάλωτοι ως
υπηρέτες στα σπίτια, ενώ πολλοί άλλοι βρίσκονταν φυλακισμένοι σ’ ένα τμήμα του μο-
ναστηριού.
458. J. EMERSON, ό.π., 119-201.
ρισσότεροι από 200 (μερικές πηγές αναφέρουν ότι έφτασαν τους 300) Τούρ-
κοι και Αιγύπτιοι θυσιάστηκαν στη λαϊκή οργή και τα πτώματά τους φορτώ-
θηκαν σε βάρκες και ρίχτηκαν στη θάλασσα δυτικά του νησιού.
Ο Άγγλος στόλαρχος Hamilton, μόλις πληροφορήθηκε τα γεγονότα,
έστειλε ένα αγγλικό πλοίο για να παραλάβει από την Ύδρα τους τυχόν επι-
ζήσαντες αιχμαλώτους. Αν και η ελληνική κυβέρνηση ανησύχησε, μήπως η
αποτρόπαιη πράξη των Υδραίων δυσφημήσει τον επαναστατικό αγώνα, πε-
ριορίστηκε απλώς να τους συστήσει να είναι προσεκτικότεροι στη χρήση
των αιχμαλώτων και να μη τους αφήνουν να κυκλοφορούν σε ευαίσθητα μέ-
ρη των πλοίων459. Ο Αλ. Μαυροκορδάτος συμβούλευσε τους προκρίτους να
εξηγήσουν στον κυβερνήτη του αγγλικού πλοίου, που έστελνε ο Hamilton,
ότι δεν μπορούσαν να ελέγξουν τον οργισμένο λαό και για να μην ξανασυμ-
βεί κάτι παρόμοιο θα πρέπει στο μέλλον να στέλνουν αμέσως τους αιχμαλώ-
τους στο Ναύπλιο460.
Το μεσημέρι της 15ης Ιουνίου, ένα μικρό ελληνικό σκάφος ήλθε από τα
Αντικύθηρα στα Βάτικα και ανέφερε στους Έλληνες ναυάρχους την εμφάνι-
ση του εχθρικού στόλου στο Κρητικό πέλαγος. Παρά την πολύ άσχημη κα-
τάσταση του ελληνικού στόλου, οι ναύαρχοι της Ύδρας και των Σπετσών
σήμαναν στα πλοία τους να απάρουν αμέσως και να πλεύσουν προς συνά-
ντηση του εχθρού. Χωρίς συντονισμό, οι δύο ναύαρχοι επέλεξαν διαφορετι-
κές κατευθύνσεις, ενώ τα ολιγάριθμα ψαριανά πλοία ακολούθησαν, σχεδόν
όλα τον Αν. Μιαούλη. Σύμφωνα με την πληροφορία του μικρού σκάφους, ο
τουρκο-αιγυπτιακος στόλος εκείνη την ώρα έπρεπε να βρίσκεται λίγα μίλια
νοτιοανατολικά των Αντικυθήρων.
Με ελαφρό νοτιοδυτικό άνεμο, ο Αν. Μιαούλης προτίμησε να περάσει
με τα πλοία του βορείως των Κυθήρων για να προηγηθεί του εχθρικού στό-
λου που κατευθυνόταν βορειοδυτικά. Ο Γ. Ανδρούτσος επέλεξε να οδηγήσει
το στολίσκο του ανατολικά των Κυθήρων, με πορεία μάλλον προς νότο, ελ-
πίζοντας ότι θα πλησιάσει έτσι ταχύτερα τον εχθρό. Το αποτέλεσμα πάντως,
με τις αποκλίνουσες αυτές κατευθύνσεις, ήταν να διαχωριστούν οι δύο στο-
λίσκοι. Όταν σουρούπωσε ο άνεμος έπεσε τελείως.
___________________
460. Αρχεία Κουντουριωτών, τομ. 4, σ. 588.
Η αυγή της 16ης Ιουνίου βρήκε τα πιο πολλά υδραίϊκα πλοία περί τα 20
μίλια νοτίως του ακρωτηρίου Ταίναρο, τα δε σπετσιώτικα αρκετή απόσταση
νοτιοανατολικά των Κυθήρων σε υπήνεμη θέση, ως προς τον τουρκο - αιγυ-
πτιακό στόλο. Καθώς περνούσε η ώρα ο Δ-ΒΔ άνεμος δυνάμωνε, βοηθώντας
τον Αν. Μιαούλη να τηρείται προσηνέμως του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου,
που συγκροτούσαν περί τα εβδομήντα πολεμικά και μεταγωγικά πλοία. Ο
Χοσρέφ έπλεε με τα πλοία του σ’ ένα εκτεταμένο σχηματισμό, έχοντας τη
σημαντική αποστολή να μεταφέρει στρατιωτικές ενισχύσεις και εφόδια στο
Ναβαρίνο για τον Ιμπραήμ. Με πρόθεση –κατά τη συνήθη τακτική των Ο-
θωμανών ναυάρχων– να ανεχθεί περιορισμένες απώλειες πλοίων, αρκεί ο
κύριος όγκος των μεταφερόμενων στρατιωτικών τμημάτων και εφοδίων να
έφτανε στον προορισμό του.
Ο Αν. Μιαούλης, με μόλις 17 πλοία και 3 πυρπολικά, ακολουθούσε
τον εχθρικό στόλο από προσήνεμη θέση, ενώ τα υπόλοιπα υδραίϊκα και τα
ψαριανά πλοία είχαν μείνει πίσω αρκετά μίλια.
Ο Υδραίος ναύαρχος σήμαινε συνεχώς στα βραδυπορούντα πλοία να
τον πλησιάσουν, διατηρώντας την προσήνεμη θέση και περιμένοντας να αυ-
ξηθεί αριθμητικά η δύναμή του, προτού εκδηλώσει την επίθεση κατά του ε-
χθρού.
Περί τα είκοσι μίλια ανατολικά, ο σπετσιώτικος στολίσκος προσπα-
θούσε απεγνωσμένα να ενωθεί με τον Αν. Μιαούλη για να συμπράξει στην
επικείμενη μάχη.
Ο Αν. Μιαούλης αναφέρει (17 Ιουνίου 1825) στους προκρίτους της
Ύδρας:
«Χθες πρωί προχωρημένοι πολλά μίλλια προς μεσημβρίαν του
Κάβο Ματαπά είδαμεν προς ανατολάς μας όλον τον εχθρικόν στόλον
ερχόμενον. Ευρισκόμεθα κατ’ αυτήν την ώραν έμπροσθέν του μόνον
17 πλοία και 3 πυρπολικά· έπειτα κατ’ ολίγον έφθασαν και άλλα· πε-
ρί τας 10 ώρας της ημέρας (16.00) επλησιάσαμεν τα εμπροσθινά
πλοία του εχθρικού στόλου και ώρμησαν τα πυρπολικά μας· πλην ε-
πειδή δεν ημπόρεσαν να τα ρίψουν εκεί, ναυμαχούντες επεράσαμεν
με αυτά όλον τον εχθρικόν στόλον, και μέρος του στόλου μας εξηκο-
λούθησε να κτυπά την άκραν. Ο εχθρός εβιάσθη ν’ απομακρυνθή,
και έμειναν από το σώμα του χωρισμένα κάμποσα μπρίκια. Αλλ’ εγώ
βλέπων διαφόρους δυσκολίας εις τον αγώνα, έκαμα σημείον εις όλα
τα πλοία να τραβηχτούν, και διά να μη χάσωμεν εις μάτην τα πυρπο-
λικά. Πλην εν τοσούτω ο Κν Μ. Μπουντούρης ώρμησεν εις έν εχθρι-

κόν μπρίκι, και ως το επλησίασεν, άναψε το πυρπολικόν του αφού το
εκόλλησε. Μετ’ ολίγον και το πυρπολικόν του Κν Ματρόζου ήλθε εις
το αυτό μπρίκι και επειδή ο καπιτάνος επληγώθη καιρίως, οι άνθρω-
ποί του το άναψαν, ώστ’ εκάη και αυτό εις μάτην […].
Πυρπολικά πλέον δεν έχομεν άλλα παρά του Κν Θεοδωράκη
(Βώκου) βλαμμένον οπωσούν· είναι χρεία να μας προφθάσετε όσα
είναι αυτού ευθύς, καθώς και τα ετοιμασμένα πλοία άλλα»461.
Από την πλευρά του ο Γ. Σαχτούρης περιγράφει τη σύγκρουση λεπτο-
μερέστερα:
«ο ημέτερος Ναύαρχος (Αν. Μιαούλης) κάμνει σημείον να
συμαζευθή η Μοίρα του, και περί τας 7½ (13.30) να ετοιμαστή εις
πόλεμον, καθώς και τα μπουρλότα προς τας 8½ (14.30) να ορμή-
ση κατά του εχθρού· η μοίρα των Σπετζωτών ευρίσκετο σοταβέ-
ντο εκ της οποίας ο Ανάργυρος (Αχιλλεύς) και έν άλλο όρμησε
κατά του στόλου· αλλ’ αι δύο μοίραι απείχον έως 3 μιλλ. η μία της
άλλης· εν τούτοις βλέπομεν τον Ζάκαν (Νέρων) να συντροφεύη
ένα μπουρλότο, τον Γιαμπούγι (Αντ. Γ. Κριεζής με τον Επαμει-
νώνδα) άλλο και τον Σαχίνη (Μιλτιάδης) το άλλο· το μικρόν
μπουρλότον του Μπουντούρη ορμά, οι εχθροί βολίζουν αλλά γεν-
ναίως περιφέρεται προσπαθών να πλησιάση εις την μίαν (εκ ;)
των Φρεγατών, αλλ’ εις μάτην διότι αυτή απερνά εμπρός, ημείς
κρατούντες την αριστεράν πτέρυγα του εχθρού, έν πολεμικόν
(κορβέτα ;) του Ταχίρη, μίαν γολέταν ογλήγορον και ένα φεργα-
δόνι, ο Γκιόνης (Αίολος) μόνον είναι κοντά μας· τους αναχαιτί-
ζομεν τον δρόμον, και ήτο πιθανόν να κάψωμεν το φεργαδόνι, αν
είχομεν πλησίον μας κανένα πυρπολικόν, αλλ’ αυτά ήτον διωρι-
σμένα δι’ άλλους από τον Ναύαρχον, εν τούτοις πλήθος Φεργα-
τών και Κορβετών πλησιάζουν, ημείς τραβούμεν την μπαταρίαν
μας, ορτζάρομεν βλέποντες μάλιστα ότι ο Ταχίρης μας φθάνει εις
τον δρόμον, εν τούτοις βλέπομεν το πυρπολικόν του Μπουντούρη
να βάλη φωτειάν αφού υπέφερε δυνατοτάτην φωτειάν (πυρ) από
___________________
Είχε μείνει μόνο ένα πυρπολικό επειδή του Αν. Πιπίνου και του Αντ. Παυλή -
Μπίκου είχαν υποστεί αρκετές ζημιές την 5η Ιουνίου –το πρώτο όταν συγκρούστηκε με
υδραίϊκο βρίκι και το δεύτερο από την κακοκαιρία– και επέστρεψαν στο νησί τους για
επισκευές, ενώ του Κ. Κανάρη βυθίστηκε στην Ίο, επίσης εξαιτίας της κακοκαιρίας.
τους εχθρούς, και δεν ηδύνατο να ορτζάρη, μάλιστα διότι εγκατα-

λείφθη από εκείνους όπου το εσυνόδευον, ως ευρισκόμενον κατά
το κέντρον του εχθρικού στόλου»462.
Ο Μ. Μπουντούρης, αν και βρέθηκε σε πολύ δύσκολη κατάσταση, κα-
τάφερε να επιτεθεί σ’ ένα βρίκι και να του μεταδώσει τη φωτιά στο πρυμναίο
μέρος· αλλά εύκολα το πυρπολικό απωθήθηκε από τους εχθρούς, που έσβη-
σαν και τη μικρή εστία προτού να επεκταθεί. Εναντίον του ιδίου βρικίου κι-
νήθηκε στη συνέχεια (περί τη 17.30) και ο Ιω. Ματρώζος, αλλά κατά την τε-
λική φάση της προσέγγισης, τραυματίστηκε θανάσιμα από βλήμα πυροβό-
λου. Οι ναύτες του πυρπολικού αποθαρρύνθηκαν και εγκατέλειψαν το πυρ-
πολικό, αφού πρώτα του έβαλαν φωτιά. Το τρίτο πυρπολικό του Θεοδ. Θ.
Βώκου κτυπήθηκε από τα εχθρικά πυρά και αναγκάστηκε να απομακρυνθεί.
Ο Αν. Μιαούλης είχε από ώρα υψώσει τα σήματα της απεμπλοκής του
στόλου, βλέποντας ότι ο εχθρός υπερτερούσε συντριπτικά. Αλλά τα πυρπο-
λικά δεν υπάκουσαν αμέσως και προσπάθησαν να επιτεθούν σε μερικά απο-
μονωμένα εχθρικά βρίκια, με αποτέλεσμα τα δύο να αναλωθούν ανώφελα
και το τρίτο να υποστεί ζημιές. Τα δύο σπετσιώτικα πυρπολικά και τα πε-
ρισσότερα πλοία δεν μπόρεσαν να δράσουν συντονισμένα με την ομάδα του
Αν. Μιαούλη, ούτε να συμμετάσχουν στη μάχη. Αυτό οφείλεται κυρίως στην
αρχική επιλογή του Γ. Ανδρούτσου να κινηθεί προς νότο, με αποτέλεσμα να
βρεθεί ο σπετσιώτικος στολίσκος υπήνεμα και σε ικανή απόσταση από τον
εχθρό.
Ο Σπετσιώτης ναύαρχος στην έκθεσή του προς τους προκρίτους απο-
δίδει την αποτυχία του ελληνικού στόλου στην έλλειψη πυρπολικών και τη
συντριπτική υπεροχή του εχθρού. Γράφει:
«Χθες (16 Ιουνίου) παρατηρήσαντες τον εχθρικόν στόλον κα-
τά το Τζερίγον μεσημβρινώς συνιστάμενον από 60 περίπου πλοία,
περί τας 10 ώρας (16.00) ωρμήσαμεν κατ’ αυτού, και εις δύω ωρών
ναυμαχίαν πεισματικωτάτην δεν ημπορέσαμεν να τον βλάψωμεν, αφ’
ού έκαυσαν οι Υδραίοι δύο πυρπολικά χωρίς να ενεργήσουν· η απο-
τυχία μας εστάθη, διότι δεν είχομεν πολλά πυρπολικά παρά μόνον
πέντε, τώρα δε εμείναμεν με μόνον τρία (του Υδραίου Θ. Βώκου και
των σπετσιωτών Χόντζα και Γουδή)· όθεν, αδελφοί, στοχασθήτε
ποίαν ανθίστασιν ημπορούμεν να κάμωμεν εις ένα τόσον πολυάριθ-
___________________
μον εχθρικόν στόλον, όταν υστερούμεθα πυρπολικών και τα περισσό-

τερα πλοία ευρίσκωνται εις αδυναμίαν μεγάλην από ναύτας· αν αγα-
πάτε να αγωνισθώμεν και όσον ημπορέσωμεν να βλάψωμεν τον ε-
χθρικόν στόλον, είναι ανάγκη χωρίς αναβολήν καιρού να μας προφ-
θάσητε πυρπολικά, αλλέως ο εχθρός εκτελεί τον σκοπόν του μετ’ ολί-
γον»463.
Όμως, άλλα πυρπολικά δεν στάλθηκαν από την Ύδρα ή τις Σπέτσες,
ούτε βέβαια οι ναύαρχοι μπορούσαν άμεσα να ανασυγκροτήσουν τους στο-
λίσκους τους και κυρίως να αναστηλώσουν το ηθικό των πληρωμάτων τους.
Γι’ αυτό, αφού με πίκρα παρακολούθησαν από μακριά τον εχθρικό στόλο να
καταπλέει την 20η Ιουνίου στον όρμο του Ναβαρίνου, πήραν το δρόμο της
επιστροφής για τα νησιά τους.
Ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος έγινε δεκτός με ενθουσιασμό και τους
απαραίτητους χαιρετιστήριους κανονιοβολισμούς. Αμέσως άρχισε η αποβί-
βαση 4.600 στρατιωτών και η εκφόρτωση των εφοδίων που μετέφερε. Αυτή
ήταν η τέταρτη στη σειρά ενίσχυση των δυνάμεων του Ιμπραήμ, ο οποίος ι-
σχυροποιημένος θα επεκτείνει σταδιακά την κυριαρχία του στο μεγαλύτερο
μέρος του Μωριά.
***
Η δράση της υδραίϊκης μοίρας των τεσσάρων πλοίων και του ενός πυρπολι-
κού, τα οποία στάλθηκαν από τον Αν. Μιαούλη στο Μεσολόγγι, ήταν ευερ-
γετική για τους πολιορκημένους. Αρχικά έδιωξαν από την περιοχή τα τέσσε-
ρα πλοία του πασά της Πάτρας, που παρεμπόδιζαν τον ανεφοδιασμό τους
από τη θάλασσα. Στη συνέχεια, μετέφεραν ελληνικά στρατεύματα από το
Μεσολόγγι στα νώτα του εχθρικού στρατοπέδου στο Κρυονέρι, αναγκάζο-
ντας τα τουρκικά τμήματα να αποσυρθούν464· έτσι ελευθερώθηκε το κοντινό
στην πολιορκούμενη πόλη παραθαλάσσιο χωριό, κατάλληλο (εναλλακτικό)
σημείο για την εκφόρτωση εφοδίων.
Τα πλοία της μοίρας, περιπολούντα συνεχώς στις προσβάσεις της λι-
μνοθάλασσας, συνάντησαν την 8η Ιουνίου αυστριακό φορτηγό πλοίο με φορ-
τίο καλαμποκιού για τα στρατεύματα του Κιουταχή, το οποίο οδήγησαν στο
Μεσολόγγι και το ξεφόρτωσαν. Την επόμενη ημέρα συνάντησαν άλλο πλοίο
___________________
με σημαία αγγλική, φορτωμένο γαλέτες από την Κωνσταντινούπολη, που εί-

χε τροφοδοτήσει τα φρούρια της Κορώνης και της Μεθώνης και έπλεε προς
την Πάτρα για να παραδώσει το υπόλοιπο φορτίο του. Τα υδραίϊκα πλοία,
όμως, το κατεύθυναν στο Μεσολόγγι, όπου οι πολιορκούμενοι καρπώθηκαν
την υπολοιπόμενη ποσότητα των γαλετών465.
Οι ναύαρχοι Αν. Μιαούλης και Γ. Ανδρούτσος, μετά τον κατάπλου
του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου στο Ναβαρίνο και προτού αναχωρήσουν για
τα νησιά τους, συγκρότησαν δύο ομάδες πλοίων με αποστολή να επιτηρούν
τις κινήσεις του εχθρού στο Ιόνιο. Την αρχηγία της υδραίϊκης ομάδας από
έξι πλοία είχε ο Λάζαρος Πινότσης και της σπετσιώτικης από τέσσερα πλοία
ο Νικ. Αδριανού466.
Ο Χοσρέφ στο Ναβαρίνο δεν χρονοτρίβησε και μέσα σε λίγες ημέρες
ετοίμασε ένα ισχυρό τμήμα του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου από 8 φρεγάτες,
12 κορβέτες, 19 βρίκια και 3 φορτηγά. Ο σκοπός του ήταν να πλεύσει στον
Πατραϊκό και να συμπράξει με τον Κιουταχή στην πολιορκία του Μεσολογ-
γίου.
Παράλληλα ετοιμάστηκαν τα υπόλοιπα πλοία 4 φρεγάτες, 5 κορβέτες,
25 βρίκια και 7 φορτηγά για να αναχωρήσουν με προορισμό την Αλεξάν-
δρεια.
Όταν την 24η Ιουνίου, οι δύο αυτές δυνάμεις απέπλευσαν από τον όρ-
μο του Ναβαρίνου, η αδύναμη ομάδα των δέκα υδραιο-σπετσιώτικων πλοί-
ων, μη διαθέτουσα ούτε ένα πυρπολικό, απλώς παρακολουθούσε τις κινήσεις
τους.
Την 28η Ιουνίου ο Λαζ. Πινότσης αναφέρει στους Υδραίους προκρί-
τους:
«Εις τας 27 του τρέχοντος (Ιουνίου) εβιζιτάραμε απέξω από
της Σαπιέντζες μίαν τράταν Τζιριγώτικη όπου είχε φύγει από το Νιό-
καστρο […] μας λέγει πως η αρμάδα εμίσεψε (αναχώρησε) εις τας
24 του ιδίου και πάγουν 25 παρτίδα (τμήμα) πολεμικά διά την Αλε-
___________________
465. Ό.π., σ. 368.
466. Τα υδραίϊκα πλοία ήταν τα Τιμολέων (Λαζ. Πινότσης), Θεμιστοκλής (Αντ.
Ραφαήλ), Αγαμέμνων (Λαζ. Παναγιώτας), Μιλτιάδης (Λαζ. Λαλεχός), Αχιλλεύς (Χριστ.
Δημ. Χριστοφίλου), Κέχρωψ (Σάββας Ανδρέου) και τα σπετσιώτικα Αχιλλεύς (Νικ. Α-
δριανού), Λεωνίδας (Ιω. Κυριακού-Τσολάκης), Ηρακλής (Γεωρ. Κ. Δραπανιώτης), Λυ-
κούργος (Θεοδ. Σάντου).
ξάνδρα διά να πάρουν στρατεύματα και η άλλη επήγε μαζί με την πο-
λίτικη διά την Πάτρα»467.
Αλλά και ο Αντ. Ραφαλιάς γράφει στους προκρίτους:
«Χθες (28 Ιουνίου) επισκέψας δύο τραμπάκουλα (φορτηγά ι-
στιοφόρα) Αυστριακά εξερχόμενα από Νεόκαστρον έμαθον ότι εις
τας 24 του τρέχοντος εξήλθεν από Νεόκαστρον ο εχθρικός στόλος,
και ο μεν του σουλτάνου από πλοία 42 διευθύνθη διά Πάτραν, ο δε
του Μεμέτ Αλή από σχεδόν 35 δι’ Αλεξάνδρειαν. Ο σκοπός του Το-
πάλη είναι να πολιορκήση το Μεσολόγγιον, ο δε της Αλεξανδρείας
(ως έλεγον) να μεταφέρει στρατόν»468.
Την 28η Ιουνίου ο Χοσρέφ προσέγγισε στην Πάτρα όπου αποβίβασε
400 στρατιώτες ως εφεδρεία για τυχόν αμφίβιες επιχειρήσεις και στη συνέ-
χεια κατέπλευσε στον όρμο του Μεσολογγίου. Με την εμφάνιση της αρμά-
δας η μικρή υδραίϊκη μοίρα, υπό τον Γ. Νέγκα, ανήμπορη να αντιταχτεί στο
συντριπτικά υπέρτερο εχθρό, αποχώρησε για να επιστρέψει στην Ύδρα. Ε-
ξάλλου, οι ναύτες των πλοίων αυτών από ημέρες παραπονούνταν γιατί δεν
είχαν πληρωθεί ακόμη το μισθό του επόμενου μήνα469.
Η ελληνική κυβέρνηση, όταν ενημερώθηκε για τις κινήσεις των τουρ-
κο - αιγυπτιακών δυνάμεων και βλέποντας καθαρά τα σημάδια κάμψης της
μαχητικής ικανότητας του τρινήσιου στόλου, ένιωσε πιο έντονα από ποτέ να
απειλείται η τύχη της Επανάστασης. Απευθύνει, λοιπόν, έκκληση στους νη-
σιώτες (25 Ιουνίου 1825), θέλοντας να τους εμψυχώσει και παροτρύνει να
συνεχίσουν με επιμονή και ανδρεία τον αγώνα. Με χαρακτηριστικό ύφος και
πνεύμα, γράφει:
«Προς τους υπέρ ελευθερίας αγωνιζομένους θαλασσινούς του
Ελληνικού ναυτικού»:
«Πολλάκις οι κολοσσαίοι στόλοι του εχθρού ολίγον έλειψαν
να καταπίουν την Ελλάδα και η ακαταμάχητος ανδρεία σας την έσω-
σεν από τον κίνδυνον, αντιπαλαίουσα με τους κλύδωνας της θαλάσ-
σης, με το πυρ και με τους κεραυνούς των εχθρικών κανονίων· η πα-
___________________
468. Ό.π., σ. 411.
469. Ό.π., σ. 394. Ο Γ. Νέγκας έγραψε (22 Ιουνίου 1825) στους προκρίτους:
«Χθες ανταμώθηκαν όλα τα πλοία· οι ναύται κατ’ ουδένα τρόπον δεν μένουν ευχάριστοι
διά το ερχόμενον μηνιαίον να πληρωθώσι εις Ύδραν ή εις άλλο μέρος, αλλά το ζητούν ε-
δώ».
τρίς γνωρίζει τους αγώνας σας και σας ονομάζει σωτήρας της.
Πέρυσι εματαιώσατε την τρομεράν και πομπώδη εκστρατείαν
του σατράπου της Αιγύπτου, πολεμήσαντές τον εις αυτά τα παράλια
της Ασίας, και εφέτος όταν ο βάρβαρος ούτος αράζη με τον στόλον
εις τους λιμένας της Πελοποννήσου, όταν κυριεύη το Νεόκαστρον και
αλληλοδιαδόχως μεταφέρει δυνάμεις, το έθνος δικαίως στρέφει την
προσοχήν του εις τους νικητάς της Σάμου, της Κω και του Ικαρίου
πελάγους, οίτινες πέρυσι δεν άφησαν τους βαρβάρους να μιάνουν την
Ελληνικήν θάλασσαν. Η προσοχή του είναι τόσον δικαιότερον να
στραφή προς υμάς, καθόσον γνωρίζει τα κατορθώματά σας, και εις
υμάς έχει τας ελπίδας του. Πλην εφέτος σας επολέμησαν τα στοιχεία,
και αγκάλα οι εφετεινοί αγώνες σας εις το Κρητικόν πέλαγος, εις τον
λιμένα της Μεθώνης, εις τον Κάβο-Δόρο και τον Κάβο-Ματαπά υπε-
ρέβησαν όλους τους περασμένους αγώνας, μ’ όλον τούτο ο εχθρός
βοηθούμενος και από τον αριθμόν, και από τους ανέμους, έως τώρα
δεν εμποδίσθη από τον σκοπόν του.
Πρέπει λοιπόν να αρματωθήτε σιμά της ανδρείας και με την
επιμονήν, διά να φανήτε μέχρι τέλους νικηταί, και να ματαιώσετε
τους ολεθρίους σκοπούς του εχθρού.
Οι εν Πελοποννήσω εχθροί ευρίσκονται ήδη εις Τριπολιτσάν,
περικλεισμένοι από τας δυνάμεις των Πελοποννησίων, οδηγουμένας
από τους αξιωτέρους αρχηγούς. Η βοήθεια την οποίαν τους έφεραν
οι στόλοι των, δεν είναι αρκετή διά να κάμουν τους σκοπούς των·
εκείνο οπού πρέπει να φοβούμεθα είναι αι δυνάμεις, τας οποίας πε-
ριμένει ο εχθρός από την Αίγυπτον. Τρέξατε λοιπόν να εμποδίσετε
την μετακόμισιν αυτών, τρέξατε και κατόπιν του Βυζαντινού (τουρ-
κικού) στόλου, όστις θέλει υπάγει να συνεργήση με τον εχθρόν οπού
πολιορκεί το Μεσολόγγι, τρέξατε διά να γεμίσετε με κατακαυμένα
σκέλεθρα τον λιμένα του Μεσολογγίου, καθώς εγεμίσατε και εκείνον
της Μεθώνης. Το έθνος ελπίζει εις εσάς, τα σοφά και φιλελεύθερα
έθνη σάς ετοιμάζουν στεφάνους δόξης, και η Διοίκησις θέλει διακη-
ρύξει τας νίκας σας και θέλει ανταμείψει με αδράς δαπάνας τα άθλα
σας»470.
Στο Μεσολόγγι ο Χοσρέφ αρχικά εκφόρτωσε τα άφθονα υλικά και
τρόφιμα που έφεραν τα πλοία του για τα τουρκικά στρατεύματα. Αμέσως με-
___________________
470. Ό.π., σ. 399-400.
τά άρχισε την προσπάθεια να κυριαρχήσει στη λιμνοθάλασσα, ώστε να δια-

κόψει τον ανεφοδιασμό των πολιορκουμένων που γινόταν συχνά με μικρά
σκάφη και τις ειδικές βάρκες (πριάρια). Τα τουρκικά πλοία είχαν μεταφέρει
από την Κωνσταντινούπολη 36 ακάτους –με ελάχιστο βύθισμα και οπλισμό
από ένα ολμοβόλο– κατασκευασμένα σύμφωνα με τις υποδείξεις του Κιου-
ταχή. Τα πληρώματα των ακάτων συγκροτούσαν 300 ναυτικοί από τη Μαύ-
ρη θάλασσα, έμπειροι στο χειρισμό μικρών σκαφών. Τη διοίκηση του στολί-
σκου, ο καπουδάν πασάς ανέθεσε στον Τούρκο μοίραρχο Μαχμούτ, που είχε
ορμητήριο την Πάτρα και του έδωσε εντολή να καταλάβει τη νησίδα Βασι-
λάδι.
Στη νησίδα, με ολική περίμετρο 115 μ., υπήρχε χαμηλό τείχος στην
πλευρά προς την ανοικτή θάλασσα, κατασκευασμένο στα χρόνια του Αλή
πασά. Υπήρχε, επίσης, κανονιοστάσιο με 14 πυροβόλα, δύο των 18 λιτρών
και τα άλλα των 12 λιτρών, η δε φρουρά αριθμούσε περί τους 80 Μεσολογ-
γίτες οπλίτες και πυροβολητές.
Την 7η Ιουλίου κινήθηκαν οι τουρκικές κανονιοφόροι για να προσβάλ-
λουν το Βασιλάδι. Ταυτόχρονα έγινε προσπάθεια απόβασης τουρκικού τμή-
ματος στη νησίδα Προκοπάνιστος, όπου επίσης στάθμευε ελληνική φρουρά,
αλλά και οι δύο επιχειρήσεις απέτυχαν. Οι επιθέσεις επαναλήφθηκαν δύο
φορές την ίδια ημέρα, αλλά και πάλι απέτυχαν. Κατά τη νύκτα ο τουρκικός
στόλος αποβίβασε εργάτες στη μικρότερη νησίδα του Άγ. Σώστη (μεταξύ
Τουρλίδας και Σχοινιά) και κατασκεύασε σ’ αυτή κανονιοστάσιο. Το πρωί
της επόμενης ημέρας αποβιβάστηκε εκεί και στρατιωτικό τμήμα, ενώ ταυτό-
χρονα οι μαυροθαλασίτες ναύτες μετέφεραν στους ώμους τους 7 ακάτους
και τις πέρασαν στη βόρεια πλευρά της νησίδας από τον πολύ ρηχό δίαυλο
μεταξύ Σχοινιά και Άγ. Σώστη. Ακολούθησε επίθεση των τουρκικών ακάτων
στο Βασιλάδι, υπό την κάλυψη των πυροβόλων των πλοίων από την ανοικτή
θάλασσα και των κανονιοφόρων από τη λιμνοθάλασσα, αλλά κι αυτή τη φο-
ρά απέτυχε.
Όμως, οι τουρκικές κανονιοφόροι διέκοψαν την επικοινωνία του Προ-
κοπάνιστου με την πόλη του Μεσολογγίου, αναγκάζοντας τη φρουρά του να
αποχωρήσει αφού δεν είχε πια τη δυνατότητα ανεφοδιασμού με τρόφιμα και
νερό. Χωρίς να καθυστερήσει ο Μαχμούτ αποβίβασε 300 στρατιώτες στο
Προκοπάνιστο και στη συνέχεια κατέλαβε τη μικρή νησίδα Σκύλα.
Óêáñßöçìá ðåñéï÷Þò Ìåóïëïããßïõ êáôÜ ôçí ÅëëçíéêÞ ÅðáíÜóôáóç
Αλλά και στη στεριά ο Κιουταχής από τον Ιούνιο είχε εντείνει την πί-
εση στην πολιορκούμενη πόλη. Την 8η Ιουνίου εκτέλεσε νυκτερινή –μάλλον
αναγνωριστική– έφοδο, με μικρό τμήμα, στα δύο ακραία κανονιοστάσια του
τείχους, ενώ από την προηγούμενη ημέρα είχε αποκόψει τον υπόγειο σωλή-
να που διοχέτευε το νερό του υδραγωγείου στην πόλη. Στη βορειοανατολική
πλευρά του τείχους οι Τούρκοι επί ημέρες συσσώρευαν όγκους χώματος και
πολλά κλαδιά δένδρων μέσα στην προστατευτική τάφρο. Κάποιοι αυτομο-
λήσαντες από το οθωμανικό στρατόπεδο είπαν στους Έλληνες ότι ο Κιουτα-
χής σκόπευε να χρησιμοποιήσει το επιχωματωμένο τμήμα ως γέφυρα για να
εκτελέσει έφοδο. Οι πολιορκούμενοι αντέδρασαν δυναμικά στη σχεδιαζόμε-
νη ενέργεια του Τούρκου στρατηγού. Από ημερών είχαν σκάψει σήραγγα
εκτεινόμενη μέχρι τα πλησιέστερα οχυρώματα του εχθρού και την είχαν υ-
πονομεύσει. Την 20η Ιουνίου ανατίναξαν τη σήραγγα και ταυτόχρονα, με
σφοδρά πυρά πυροβόλων και τουφεκιών, εκτέλεσαν επιτυχημένη επίθεση.
Οι Τούρκοι αιφνιδιάστηκαν και αρκετές δεκάδες σκοτώθηκαν μέσα στα χα-
ρακώματα, ενώ οι Έλληνες έχασαν μόνο τρεις άνδρες. Το ελληνικο τμήμα
αποσύρθηκε πίσω από το τείχος, αφού λαφυραγώγησε επτά τουρκικές ση-
μαίες και πολλά όπλα.
Στο Μεσολόγγι, εκτός από το σώμα των ντόπιων μαχητών υπό τον
Αθαν. Ραζηκότσικα, υπήρχαν και πολλοί Σουλιώτες οπλαρχηγοί με τους άν-
δρες τους, τη δε γενική αρχηγία είχε αναλάβει ο Νότης Μπότσαρης με τη
συγκατάθεση όλων. Αν και τα οχυρωματικά έργα των Τούρκων πλήθαιναν
ολοένα γύρω από το Μεσολόγγι, τον Ιούνιο θα μπορέσουν να μπουν στην
πόλη και τα σώματα των οπλαρχηγών Λ. Βεΐκου, Ιω. Ράγκου, Γ. Κίτσου και
άλλων. Ενισχύθηκε έτσι η άμυνά της, αλλά αυξήθηκε και η ανάγκη ανεφοδι-
ασμού με περισσότερα τρόφιμα και πυρομαχικά.
Καθώς ο αποκλεισμός του Μεσολογγίου γινόταν ημέρα με την ημέρα
πιο ασφυκτικός, από την ξηρά και τη θάλασσα, η κυβέρνηση επισημαίνει
στους προκρίτους της Ύδρας και των Σπετσών την κρισιμότητα της κατά-
στασης· την 1η Ιουλίου 1825 τους γράφει:
«Είναι περιττόν να σας προσθέση τι περισσότερον η Διοίκησις,
επειδή είσθε ικανοί να συμπεράνετε τον κίνδυνον και την απελπισίαν
εις την οποίαν θέλουν ευρεθή οι πολιορκούμενοι εν Μεσολογγίω,
ενώ είναι στερημένοι από τροφάς, από πολεμοφόδια και από κάθε
άλλην βοήθειαν. Όθεν κάμετε τα αδύνατα δυνατά διά να σώσετε ε-
κείνην την πόλιν, επειδή η σωτηρία της τώρα από τον στόλον μόνον
κρέμαται, χωρίς του οποίου, ούτε πολεμοφόδια ημπορούν να υπά-
γουν, ούτε τροφαίς και ούτω δεν θέλουν έχει οι πολιορκούμενοι τον
τρόπον ουδέ να βασταχθούν ολίγας ημέρας έως να προφθάση ο στό-
λος. Το μόνον σωτήριον μέσον είναι να προφθάση ο στόλος όσον τά-
χος»471.
Την 7η Ιουλίου απέπλευσε από την Ύδρα ο Γ. Σαχτούρης με τέσσερα
πολεμικά πλοία για να ενωθεί με μερικά άλλα που είχαν παραμείνει στα Βά-
τικα από την προηγούμενη εκστρατεία.
Την 9η Ιουλίου συγκεντρώθηκαν στα Βάτικα δεκαπέντε υδραίϊκα
πλοία και τρία πυρπολικά472, αλλά τις επόμενες δύο ημέρες αποχώρησαν τα
τρία για την Ύδρα, με τη δικαιολογία ότι τα τρόφιμα είχαν εξαντληθεί και οι
ναύτες ζητούσαν τους μισθούς τους473.
Την 8η Ιουλίου απέπλευσαν από τις Σπέτσες δεκατρία πλοία και τρία
πυρπολικά υπό τον Γ. Ανδρούτσο474, ενώ από τον Πόρο ακολούθησαν πέντε
ψαριανά πλοία και ένα πυρπολικό475.
___________________
471. Ό.π., σ. 413.
472. Ήταν τα πλοία Αθηνά (Γ. Σαχτούρης), Τερψιχόρη (Αλεξ. Ραφαήλ), Οδυσσεύς
(Δημ. Α. Βώκος), Μέντωρ (Κων. Μεθενίτης), Κίμων (Γκίκας Ιω. Ψεύτης), Αχιλλεύς
(Χριστ. Δημ. Χριστοφίλου), Τηλέμαχος (Σταμ. Δοκός), Κίμων (Ιω. Α. Μπατσαξής), Αγα-
μέμνων (Λαζ. Παναγιώτας), Λεωνίδας (Δημ. Κιοσές), Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας), Θεμι-
στοκλής (Γκίκας Μανώλη Σάρπα), Κέχρωψ (Σάββας Ανδρέου), Μιλτιάδης (Λαζ. Λαλε-
χός), Τιμολέων (Λαζ. Πινότσης) και τα πυρπολικά των Αντ. Παυλή-Μπίκου, Γεωρ. Πολί-
τη και Αναστ. Ρομπότση.
473. Ήταν τα Κέχρωψ (Σάββας Ανδρέου), Μιλτιάδης (Λαζ. Λαλεχός), και Τιμο-
λέων (Λαζ. Πινότσης).
474. Ήταν τα Παγκρατίων (Γεωρ. Ανδρούτσος), Τιμολέων (Αναγν. Κυριακού),
Αχιλλεύς (Αναργ. Λεμπέσης), Κόντε Μπένιξ (Ιω.Τσούπας), Επαμεινώνδας (Γεωρ. Κοκο-
ράκης), Διομήδης (Αντ. Μπάμπας), Αριστείδης (Παν. Γουδής), Περικλής (Νικ. Ράπτης),
Ηρακλής (Ν. Παρασκευάς), Λυκούργος (Αδρ. Σάντου), Θεμιστοκλής (Δημ. Γ. Κούτσης),
Αρχιδούξ Μιχαήλ (Ιω. Αδριανός), Ποσειδών (Αναργ. Π. Χ’’Αναργύρου) και τα πυρπολι-
κά των Λέκα Ματρώζου, Αδριανού Χότζα, Λαζ. Μουσιού.
475. Ήταν τα Λεωνίδας (Νικ. ή Απ. Αποστόλης), Ξενοφών (Ανδρ. Ν. Αποστόλης
- Κεφάλας), Ηρακλής (Νικ. Α. Γιανίτζης), Σωκράτης (Γεωρ. Κ. Διασάκης), Θεμιστοκλής
(Γεωρ. Χ’’ Μικέ) και το πυρπολικό του Κων. Νικόδημου.
Παραμένει αδιευκρίνιστο αν ο αρχηγός της μοίρας ήταν ο Νικολής Αποστόλης ή
ο γιος του Αποστόλης. Ο Νικολής ίσως δεν είχε αναρρώσει ακόμη από μία κρίση της
πνευμονοπάθειας, που συχνά τον ταλαιπωρούσε. Δύο ημέρες νωρίτερα ο Αποστόλης είχε
ενημερώσει τους Υδραίους προκρίτους για τους λόγους καθυστέρησης του απόπλου των
Ο Γ. Σαχτούρης δεν ήθελε να χάσει πολύτιμο χρόνο περιμένοντας τα

σπετσιώτικα και τα ψαριανά πλοία στα Βάτικα, γιατί δύο άλλα ελληνικά
πλοία476, έμφορτα με πολεμοφόδια και τρόφιμα, είχαν ήδη αποπλεύσει από
το Ναύπλιο και κατευθύνονταν προς το Μεσολόγγι. Απέπλευσε, λοιπόν, την
11η Ιουλίου, με όσα πλοία και πυρπολικά δέχτηκαν να τον ακολουθήσουν477,
για να καλύψει στη λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου την εκφόρτωση των
εφοδίων από τα δύο ελληνικά πλοία.
Το απόγευμα της επόμενης ημέρας, δυτικά του ακρωτηρίου Ταίναρου,
με το στολίσκο του Γ. Σαχτούρη ενώθηκε το ψαριανό μίστικο (Δημ. Καρα-
γιώργης) και το πρωί της μεθεπομένης το σπετσιώτικο βρίκι Αχιλλεύς. Την
ίδια ημέρα, ο Θεμιστοκλής (Γκίκας Μανώλη Σάρπας) συνέλαβε στο Μεσση-
νιακό κόλπο ένα αυστριακό φορτηγό πλοίο φορτωμένο στην Αλεξάνδρεια με
λινέλαιο, ρύζι, γαλέτα, καφέ κ.α. και προορισμό τη Ζάκυνθο ή την Κέρκυρα.
Ο Γκ. Μ. Σάρπας, υπό την πίεση και των ναυτών του, το θεώρησε ως λεία
και αποχωρίστηκε του στολίσκου, χωρίς να ενημερώσει τον Γ. Σαχτούρη478.
Την 14η Ιουλίου απέπλευσε από την Ύδρα ο Αν. Μιαούλης για να η-
γηθεί ενός άλλου στολίσκου, με αποστολή να ενισχύσει το Μεσολόγγι, αλλά
και να αντιμετωπίσει τον αιγυπτιακό στόλο που ετοιμαζόταν να επιστρέψει
στις ελληνικές θάλασσες. Τα Βάτικα ορίστηκαν ως αρχικό ορμητήριο του
στολίσκου479 και εκεί άρχισαν να συγκεντρώνονται τα πλοία και τα πυρπολι-
κά του. Εκεί κατέπλευσαν σταδιακά περί τα 13 πλοία και 2-3 πυρπολικά.
___________________
ψαριανών πλοίων, με γράμμα που υπέγραφε ως «ναύαρχος της μοίρας των Ψ. πλοίων»
(Αρχείο Ύδρας, τομ. 11, σ. 423-424). Ο καπετάνιος του μοναδικού ψαριανού πυρπολι-
κού, Κων. Νικόδημος εξέφρασε την πικρία του γιατί η κυβέρνηση δεν έδινε πια χρήματα
στους Ψαριανούς για να αποκτούν και επανδρώνουν πυρπολικά και απορούσε πώς μπο-
ρούσαν να συμβάλλουν στον αγώνα κατά του εχθρού χωρίς οικονομική υποστήριξη (βλ.
Κ. Νικόδημου, Υπόμνημα νήσου Ψαρών, τομ. 1, σ. 606-616).
476. Ήταν το σπετσιώτικο βρίκι Αχιλλεύς (Ιω. Αναστ. Κυριακού) και ένα ψαριανό
μίστικο (Δημ. Καραγιώργης).
477. Ήταν τα Αθηνά (Γ. Σαχτούρης), Οδυσσεύς (Δημ. Αντ. Βώκος), Μέντωρ
(Κων. Μεθενίτης), Αχιλλεύς (Χριστ. Δημ. Χριστοφίλου), Τερψιχόρη (Ελευθ. Ραφαήλ),
Τηλέμαχος (Σταμ. Δοκός), Αγαμέμνων (Λαζ. Παναγιώτας), Θεμιστοκλής (Γκίκας Μανώλη
Σάρπας), Κίμων (Γκίκας Ιωάννου-Ψεύτης) και δύο πυρπολικά με καπετάνιους τους Αντ.
Παυλή-Μπίκο και Γεωρ. Πολίτη.
479. Ο Αν. Μιαούλης συνάντησε το Θεμιστοκλής στα Βάτικα, τη 16η Ιουλίου
1825 και πιστοποίησε ότι η αιχμαλωσία και η λεηλασία του αυστριακού πλοίου ήταν πα-
Επιδρομή υδραίϊκης μοίρας με πυρπολικά στην Αλεξάνδρεια.

Η κατάσταση στο Μεσολόγγι και οι προσπάθειες ανεφοδιασμού
του από τον ελληνικό στόλο το καλοκαίρι του 1825.
Κατάληψη της Γραμβούσας από σώμα Κρητών
Μετά από λίγες ημέρες έφτασε στην Ύδρα ένα γράμμα (με ημ. 14 Ιουλίου),
ανώνυμου πληροφοριοδότη (ίσως του Giusti)480, προς τον Λάζ. Κουντουριώ-
τη. Επισήμαινε ότι ο αιγυπτιακός στόλος επρόκειτο να μεταφέρει νέες στρα-
τιωτικές δυνάμεις στο Μωριά και προέτρεπε τους Έλληνες να επιχειρήσουν
μια μαζική πυρπολική επίθεση εναντίον του, μέσα στο λιμάνι της Αλεξάν-
δρειας. Έγραφε:
«Κύριε Λάζαρε Κουντουριώτη,
Ο αιγυπτιακός στόλος επέστρεψεν εις Αλεξάνδρειαν, συνιστά-
μενος από 4 φρεγάτας, 5 κορβέττας, 25 βρίκια και 7 φορτηγά, διά να
διορθωθούν και εκπλεύσουν πάλιν με δέκα χιλιάδας τακτικών διωρι-
σμένων κατά της Πελοποννήσου. Εκτός τούτων ευρίσκονται εδώ άλ-
λαι τέσσαρες φρεγάται και επτά βρίκια· δεν θέλουν δε γίνει έτοιμα
προτού μεσάσει ο Αύγουστος· εάν οι Έλληνες είναι άνδρες, πρέπει να
το αποδείξουν πέμποντες εδώ τρία ή τέσσερα πυρπολικά, και δύο ή
τρία πολεμικά, διά να τα καύσουν όλα εις τον λιμένα. Ας μη προταθή
καμμία δυσκολία διά τοσούτον εύκολον επιχείρημα, καθότι η αμερι-
μνησία εις την οποίαν οι Τούρκοι ευρίσκονται, ευκολύνει τόσον το
πράγμα, ώστε μήτε άνθρωπος θέλει χαθή εις αυτό […]. Διά να επλη-
ρώσουν τον σκοπόν της τελείας του στόλου καταστροφής, πρέπει αι
βάρκαι των πυρπολικών να είναι γεμάται από εμπρηστικάς ύλας, διά
να ημπορέσουν εις την σύγχισιν εκείνην να διαδώσουν το πυρ εις όσα
καράβια ημπορούν να είναι έξω του κινδύνου. Τα δε πυρπολικά πρέ-
πει να έμβωσι προς την δύσιν του ηλίου· και εάν κατά περίστασιν έλ-
___________________
ράνομη. Ο καπετάνιος του Θεμιστοκλής, ο Σάρπας, δεν μπόρεσε να συγκρατήσει τους
ναύτες του και εγκατέλειψε το πλοίο. Όμως, ούτε ο Αν. Μιαούλης κατάφερε να πειθαρ-
χήσει το πλήρωμα και αναγκάστηκε να κηρύξει το Θεμιστοκλή πλοίο πειρατικό, ενημε-
ρώνοντας σχετικά τους προκρίτους της Ύδρας, ώστε να το εντοπίσουν και αποτρέψουν
τυχόν πώληση των αρπαγέντων πραγμάτων από το αυστριακό εμπορικό πλοίο (Αρχείο
Ύδρας, τομ. 11, σ. 440-441).
480. Ο κορυφαίος πληροφοριοδότης των Ελλήνων ήταν μόνιμα εγκατεστημένος
στην Αλεξάνδρεια.
θη ο πιλότος διά να εμβάση τα καράβια εις τον λιμένα, πρέπει να τον

κρατήσουν. Τούτο θέλει τους δείξει την στιγμήν, διά να εκτελέσουν
καλήτερα το σκοπούμενον. Δεχθήτε την είδησιν ταύτην και καιρόν
δεν έχουν να χάσουν οι Γραικοί, εάν θελήσουν εις ταύτην περίστασιν
να διασώσουν την πατρίδα των. Ιδού κατόρθωμα, διά του οποίου θέ-
λουν γνωρισθή και δοξασθή εις όλον τον κόσμον»481.
Ο Αν. Μιαούλης είχε ήδη αποπλεύσει με τον Άρη για να ηγηθεί των
υδραίϊκων πλοίων, στην προσπάθεια ανεφοδιασμού του Μεσολογγίου. Αλλά
και ο Γ. Σαχτούρης, με τα εννέα πλοία και τα δύο πυρπολικά του πρώτου
υδραίϊκου στολίσκου και τα δύο (σπετσιώτικο και ψαριανό) έμφορτα πλοία,
πλησίαζε προς τον Πατραϊκό κόλπο.
Ο Λάζαρος Κουντουριώτης, έχοντας κεντριστεί από το περιεχόμενο
του γράμματος, κάλεσε αμέσως τον Αντ. Γ. Κριεζή, τον πιο ικανό από τους
ευρισκόμενους τότε στην Ύδρα καπετάνιους. Πρώτα, τον ενημέρωσε πόσο
επιβεβλημένη ήταν μία πυρπολική επίθεση κατά του αιγυπτιακού στόλου
μέσα στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας, ώστε να ανακοπεί η μεταφορά ενισχύ-
σεων και εφοδίων στις δυνάμεις του Ιμπραήμ στο Μωριά. Πρόσθεσε, ότι
αποφάσισε να εκτελεστεί μία τέτοια επιχείρηση από μοίρα δύο πολεμικών
και τριών πυρπολικών και ότι αναθέτει σ’ αυτόν την αρχηγία. Επίσης, του
έδωσε το δικαίωμα να επιλέξει το δεύτερο πολεμικό –αν και του υπέδειξε τη
δική του πολάκα Θεμιστοκλής με καπετάνιο τον Ιω. Λαλεχό– όπως και τα
πυρπολικά482.
Οι Υδραίοι πρόκριτοι Βασ. Μπουντούρης και Δημ. Τσαμαδός είπαν
στον Αντ. Γ. Κριεζή να προτιμήσει, αντί της πολάκας του Λαζ. Κουντουριώ-
τη, τη νάβα Θεμιστοκλής των Τομπάζηδων με καπετάνιο τον Αντ. Ραφαήλ. Ο
Αντ. Γ. Κριεζής τους απάντησε ότι συμφωνεί, αλλά του ήταν αδύνατο να
προτείνει τη συμμετοχή της νάβας, χωρίς να επιβαίνει και ο Μανώλης Το-
μπάζης κατά την επιχείρηση483.
Στη συνέλευση των προκρίτων που ακολούθησε, ο Αντ. Γ. Κριεζής
χρίστηκε επίσημα αρχηγός και του ζητήθηκε να προτείνει το δεύτερο πλοίο
και τους πυρπολητές. Ο Αντ. Γ. Κριεζής απάντησε πως είχε επιλέξει τους
___________________
481. Αρχείο Ύδρας, τομ. 11, σ. 438-439. Το γράμμα, με ημερ. 14 Ιουλίου 1825,
είχε μάλλον μεταφραστεί από τα ιταλικά.
482. ΑΝΤ. Α. ΜΙΑΟΥΛΗ, Βίος Αντ. Γ. Κριεζή, Αθήναι 1877, σ. 29.
483. Ό.π., σ. 30.
Υδραίους πυρπολητές Αντ. Θ. Βώκο, Εμμ. Μπούτη και Γεωρ. Πολίτη και ως
δεύτερο πλοίο τη νάβα Θεμιστοκλής με την προϋπόθεση ότι θα επέβαινε σ’
αυτή ο Μ. Τομπάζης. Όταν οι πρόκριτοι συμφώνησαν, ο Αντ. Γ. Κριεζής
δήλωσε ότι την αρχηγία έπρεπε να αναλάβει ο, κατά 12 χρόνια, μεγαλύτερός
του, Μανώλης Τομπάζης, με αναμφισβήτητη ναυτική εμπειρία και ηγετικά
προσόντα. Οι πρόκριτοι δέχτηκαν κι αυτή την πρόταση του Αντ. Γ. Κριεζή
και ο Μ. Τομπάζης ορίστηκε, τελικά, ως επικεφαλής της μοίρας.
Ο Μ. Τομπάζης, εκτιμώντας πολύ τις ικανότητες του Κ. Κανάρη, συ-
ζήτησε με τον Αντ. Γ. Κριεζή και αποφάσισαν την αντικατάσταση του Γ.
Πολίτη από τον Ψαριανό μπουρλοτιέρη. Όταν αυτό μαθεύτηκε στο νησί, οι
Υδραίοι δυσαρεστήθηκαν, μερικοί δε φανατικοί πυροβόλησαν τον Μ. Το-
μπάζη στην είσοδο του σπιτιού του και παρολίγο να τον σκοτώσουν.
Μετά απ’ όλες αυτές τις «ζυμώσεις» για τη συγκρότηση της μοίρας, ο
Λ. Κουντουριώτης ενέκρινε τις τελικές ρυθμίσεις και έδωσε εντολή να απο-
κλειστεί το λιμάνι της Ύδρας μέχρι της ημέρας απόπλου των πλοίων, ώστε
να εξασφαλιστεί η μυστικότητα της επιχείρησης.
Την 22α Ιουλίου τα πλοία της μοίρας μεθόρμησαν στο Μετόχι, στην
απέναντι της Ύδρας ακτή, όπου συμπληρώθηκαν τα πληρώματα και σε σύ-
σκεψη των καπετάνιων, το πρωί της επόμενης ημέρας, πάνω στη ναυαρχίδα
μοιράστηκαν τα σηματολόγια και τα ειδικά σήματα για την επιχείρηση.
Ο Μ. Τομπάζης, αν και η μοίρα του ήταν έτοιμη, καθυστέρησε τον
απόπλου περιμένοντας νεώτερες πληροφορίες περί του αιγυπτιακού στόλου.
Αλλά απρόοπτα εμφανίστηκε αυστριακή μοίρα από μία φρεγάτα (με το ναυ-
αρχικό σήμα), μία κορβέτα και δύο βρίκια, οπότε αμέσως σήμανε στα πολε-
μικά και τα πυρπολικά να απάρουν ανεξάρτητα. Όρισε δε σημείο συνάντη-
σης κοντά στη Ζούρβα για το πρωί της επόμενης ημέρας. Με την κίνηση αυ-
τή θέλησε να αποφύγει τις υποψίες του Αυστριακού ναυάρχου Accourti, που
συνήθως πληροφορούσε τους Τούρκους για τις κινήσεις του ελληνικού στό-
λου.
Η νηνεμία, όμως, καθήλωσε διεσπαρμένα τα πλοία και τα πυρπολικά
λίγα μίλια νοτιότερα. Από εκεί, ο Μ. Τομπάζης έστειλε τη βάρκα του πυρ-
πολικού του Κ. Κανάρη στην Ύδρα και έμαθε, από πληροφορίες που είχε
συλλέξει ο Αν. Μιαούλης στην περιοχή των Κυθήρων, ότι ο αιγυπτιακός
στόλος βρισκόταν ακόμη στην Αλεξάνδρεια. Όταν, λοιπόν, φύσηξε λεπτός
δυτικός άνεμος συγκέντρωσε τα πλοία και τα πυρπολικά της μοίρας και το
απόγευμα της 24ης Ιουλίου άρχισε ουσιαστικά τον πλου προς το ιστορικό λι-
μάνι της Αιγύπτου.
Το επόμενο πρωί, μόλις άρχισε να φυσάει μέτριος βόρειος άνεμος, ο
Θεμιστοκλής (Αντ. Ραφαήλ) και ο Επαμεινώνδας (Αντ. Γ. Κριεζής) ανέλαβαν
να ρυμουλκήσουν αντίστοιχα τα βραδυκίνητα πυρπολικά του Αντ. Θ. Βώκου
και του Εμμ. Μπούτη.
Περί τη 07.00 της 26ης Ιουλίου τα πλοία προσέγγισαν στη Σαντορίνη
για να πάρουν νερό και τη 13.00, με ούριο δυτικό-βορειοδυτικό άνεμο, συ-
νέχισαν τον πλου προς το στενό Κρήτης-Κάσου. Τη 04.00 της επόμενης η-
μέρας, παραλλάσσοντας την Κάσο, ο Θεμιστοκλής καλουμάρησε την μπαρκέ-
τα (δρομόμετρο), αρχίζοντας τη μέτρηση των μιλίων του τελικού σκέλους
του πλου προς την Αλεξάνδρεια.
Την 06.00 της 28ης Ιουλίου η διανυθείσα απόσταση (από την Κάσο)
υπολογίστηκε από τον Θεμιστοκλή ότι ήταν 140 μίλια και το μεσημέρι ο Μ.
Τομπάζης υπολόγισε το πλάτος, μετρώντας το ύψος του ηλίου με την μπαλέ-
στρα (οκτάντα). Σύμφωνα με το Ημερολόγιο της νάβας των Τομπάζηδων, η
πορεία ήταν 1460,5 και η μέση ωριαία προχώρηση περί τα 5 μίλια, με τον
άνεμο σταθερά μαΐστρο (ΒΔ).
Τη 05.30 της 29ης Ιουλίου θεάθηκε απροσδόκητα ο Πύργος των Αρά-
βων (Αράπ Κουλέ) κτισμένος σε ύψωμα δυτικά του λιμανιού της Αλεξάν-
δρειας. Ο Πύργος ήταν ορατός από απόσταση όχι μεγαλύτερη των 20 μιλίων,
ενώ σύμφωνα με τους υπολογισμούς θα έπρεπε η μοίρα να απέχει περί τα 45
μίλια. Το υπολογιστικό λάθος των 20-25 μιλίων, αποδίδεται, στο Ημερολό-
γιο του Θεμιστοκλή484 στην ατελή λειτουργία του μινούτου485. Ο Μ. Τομπά-
ζης ήθελε, βέβαια, να εισέλθουν τα πυρπολικά στο λιμάνι προς την δύσιν του
ηλίου, όπως είχε αποφασιστεί στην Ύδρα, γι’ αυτό και έδωσε σήμα ανα-
στροφής των πλοίων προς βορρά. Την 07.00 τα πλοία και τα πυρπολικά ανα-
κώχευσαν και ο Μ. Τομπάζης κάλεσε όλους τους καπετάνιους σε συμβούλιο
επί του Θεμιστοκλή για να επικυρώσουν το σχέδιο δράσης. Αυτό προέβλεπε
εκκίνηση της μοίρας ακριβώς τη 12.00 προς την Αλεξάνδρεια, τα δε πυρπο-
λικά να ρυθμίσουν την ιστιοφορία τους ώστε να βρεθούν στο στόμιο του λι-
___________________
484. Το Ημερολόγιο του Θεμιστοκλής για την επιχείρηση στην Αλεξάνδρεια, πε-
ριέχεται στο ΙΑΚ. Ν. ΤΟΜΠΑΖΗ, Αδελφοί Ιάκωβος και Μανώλης Τομπάζης, Αθήναι 1902.
485. Μινούτον = Αμμωτόν, όργανο για τη μέτρηση του χρόνου με άμμο.
μανιού την 17.00, με επηρμένο το σήμα αίτησης πλοηγού. Μέσα στο λιμάνι
τα πυρπολικά θα κατευθύνονταν προς την όποια θέση εντόπιζαν να είναι α-
γκυροβολημένα τα περισσότερα εχθρικά πολεμικά για να τους επιτεθούν·
αποφεύγοντας, πάντως, να απειληθούν από τη φωτιά εμπορικά πλοία με ου-
δέτερη σημαία. Ο Θεμιστοκλής και ο Επαμεινώνδας θα περίμεναν έξω από το
λιμάνι και μόλις παρατηρούσαν την ανάφλεξη των πυρπολικών θα πλησία-
ζαν το στόμιο για να παραλάβουν τους πυρπολητές, υποδεικνύοντας τη θέση
τους με πυρσούς.
Αμέσως μετά το συμβούλιο, μεταφέρθηκαν τα ατομικά είδη των αν-
δρών από τα πυρπολικά των Κ. Κανάρη και Αντ. Θ. Βώκου στο Θεμιστοκλή
και του Εμμ. Μπούτη στον Επαμεινώνδα. Μετά λύθηκαν τα ρυμούλκια, τα
πυρπολικά άνοιξαν τα πανιά και κινήθηκαν για να εκτελέσουν την αποστολή
τους. Στο πυρπολικό του Κ. Κανάρη είχε επιβεί και ένας ναύτης του Θεμι-
στοκλή, που γνώριζε καλά το λιμάνι της Αλεξάνδρειας.
Την 09.00 ο άνεμος έγινε ισχυρός δυτικό-βορειοδυτικός, με το πυρπο-
λικό του Κ. Κανάρη να προπορεύεται αφού ήταν αισθητά ταχύτερο των άλ-
λων δύο. Ωστόσο, ο Κ. Κανάρης ελάττωνε αρκετές φορές την ιστιοφορία
του για να μη μείνουν πολύ πίσω τα άλλα δύο.
Την 17.00 και τα τρία πυρπολικά πλησίασαν το λιμάνι. Ο Κ. Κανάρης
άνοιξε τότε όλα τα πανιά και προχώρησε πρώτος με ταχύτητα προς τον κε-
ντρικό δίαυλο του λιμανιού, υψώνοντας τη ρωσική σημαία. Σε λίγο πλησία-
σε ανυποψίαστος με τη βάρκα του ο Αιγύπτιος πλοηγός, ενώ τα δύο άλλα
πυρπολικά κρατήθηκαν μακριά. Ο Ψαριανός πυρπολητής δέχτηκε προσεκτι-
κά και με φιλοφροσύνη τον πλοηγό και αυτός ανέλαβε να οδηγήσει το σκά-
φος στο εσωτερικό του λιμανιού. Όταν το πυρπολικό πέρασε τις πολλές ξέ-
ρες, από το μη σηματοδοτημένο (κεντρικό) δίαυλο, ο Κ. Κανάρης απομόνω-
σε τον πλοηγό και επέλεξε ως στόχο πέντε φρεγάτες αγκυροβολημένες στο
δυτικό (παλαιό) λιμάνι, κάτω σχεδόν από το ανάκτορο του Μωχάμετ Άλι.
Καθώς το πυρπολικό έστρεφε την πλώρη του προς τις φρεγάτες, πλη-
σίασε η βάρκα μιας αιγυπτιακής οκταιωρού που είχε καθήκον να ελέγχει τα
εισερχόμενα ξένα πλοία. Στη βάρκα επέβαινε Αιγύπτιος αξιωματικός και θέ-
λησε να πλευρίσει για να ανέβει στο πυρπολικό. Το πλήρωμά του προσποιή-
θηκε ότι είχε τη διάθεση να διευκολύνει την πρόσδεση της αιγυπτιακής βάρ-
κας, αλλά σκόπιμα έριξε με τέτοιο τρόπο το σχοινί (ρεμέντζο), ώστε οι Αιγύ-
πτιοι ναύτες να μην μπορέσουν να το πιάσουν. Η βάρκα της ακταιωρού έμει-
νε πίσω, αλλά ο Αιγύπτιος αξιωματικός και οι ναύτες του θεώρησαν ότι ε-

πρόκειτο για τυχαίο συμβάν και δεν αντέδρασαν.
Έως τότε εξακολουθούσε να πνέει με αρκετή ένταση ο δυτικό - βορει-
οδυτικός άνεμος, που ευνοούσε την προσχώρηση του πυρπολικού προς το
αγκυροβόλιο των αιγυπτιακών φρεγατών. Την ημέρα εκείνη (29η Ιουλίου) ο
ήλιος θα έδυε περί τη 18.30 και αυτό έκανε τον Κ. Κανάρη να ελπίζει ότι ο
ούριος άνεμος θα τον βοηθούσε να καλύψει τις τελευταίες (λίγες) εκατοντά-
δες μέτρα από το στόχο του. Όμως, ο άνεμος κατέπεσε απότομα και σε λίγο
η συνήθης για την εποχή απόγεια αύρα αντηνέμωσε τα πανιά του πυρπολι-
κού και ανέκοψε την πορεία του.
Η δυσμενής αυτή εξέλιξη δεν πτόησε τον Κ. Κανάρη, που χωρίς δι-
σταγμό, συνέχισε με πλαγιοδρομήσεις, την προσπάθεια να προσεγγίσει μία
φρεγάτα αγκυροβολημένη, μαζί με μερικά βρίκια, κάτω από τα ανάκτορα.
Ωστόσο, οι συνεχείς πλαγιοδρομήσεις είχαν αρχίσει να γεννούν υποψίες
στον κυβερνήτη του γαλλικού πολεμικού βρικίου Abeille που βρισκόταν στο
λιμάνι, αλλά και του Αιγύπτιου αξιωματικού της ακταιωρού. Κάθε λεπτό
που περνούσε, μείωνε πια τις ισχνές πιθανότητες μιας επιτυχούς επίθεσης
του πυρπολικού.
Η αποκορύφωση της ατυχίας ήλθε για τον Κ. Κανάρη, σε λίγη ώρα,
όταν επικράτησε νηνεμία και το πυρπολικό έμεινε ακυβέρνητο. Σύντομα ε-
λαφρές πνοές του ανέμου από διάφορες διευθύνσεις, επιδείνωσαν την κατά-
σταση, καθώς το πυρπολικό άρχισε να εκπίπτει άναρχα μέσα στο λιμάνι. Ο
Κ. Κανάρης αναγκάστηκε τότε να πυροδοτήσει το σκάφος του, αφού προη-
γουμένως κατέβασε τη ρωσική σημαία και ύψωσε την ελληνική. Αμέσως με-
τά ο γενναίος Ψαριανός καπετάνιος και το πλήρωμά του απομακρύνθηκαν
με τη σκαμπαβία για να βγουν από το λιμάνι.
Τις κινήσεις του πυρπολικού είχε παρακολουθήσει ο κυβερνήτης
Argous του γαλλικού πολεμικού βρικίου Abeille, που ήταν αγκυροβολημένο
στη δυτική πλευρά του λιμανιού. Από την αρχή το είχε θεωρήσει ύποπτο και
γι’ αυτό σήμανε συναγερμό και ετοίμασε τα πυροβόλα του πλοίου του. Ο
Γάλλος πλοίαρχος στην αναφορά του προς το στόλαρχο de Rigny γράφει:
«Το υπόπτο πλοίο βρισκόταν περί τις 350 οργυιές (640 μέτρα)
από εμάς, όταν κάθε αμφιβολία, αν το εγκαταλειφθέν από το πλήρω-
μά του τούτο βρίκι ήταν πυρπολικό, διαλύθηκε. Ξαφνικά αναφλέχτη-
κε, ενώ τα παραμένοντα στο πέλαγος δύο βρίκια ύψωσαν τότε την
ελληνική σημαία»486.
Την ημέρα εκείνη στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας υπήρχαν τουλάχιστον
60 μεγάλα αιγυπτιακά πλοία και περί τα 150 ευρωπαϊκά εμπορικά από τα
οποία τα 25 ήταν γαλλικά φορτωμένα με μπαμπάκι για τη Μασσαλία. Το
φλεγόμενο πυρπολικό, περιπλανώμενο ανάμεσα στα πολυάριθμα εμπορικά
και πολεμικά πλοία, σκορπούσε το φόβο και τη σύγχυση. Αιγυπτιακές βάρ-
κες σπεύδουν τότε και με αρπάγες το σύρουν προς την πλησιέστερη ακτή,
όπου το άφησαν να προσαράξει. Εν τω μεταξύ η σκαμπαβία του Κ. Κανάρη,
με τους ναύτες να κωπηλατούν πολύ δυνατά, κατευθυνόταν προς την έξοδο
του λιμανιού. Ο πλοίαρχος Argous, θέλοντας προφανώς να υποδείξει τη θέ-
ση της σκαμπαβίας, διατάσσει να ριχτούν τέσσερις βολές πυροβόλου εναντί-
ον της.
Οι κανονιοβολισμοί του γαλλικού πλοίου συνεγείρουν τα πυροβολεία
του φρουρίου των Σύκων (Ρας-Ελ-Τιν), που αρχίζουν κι αυτά να βάλλουν
κατά της σκαμπαβίας. Ταυτόχρονα ένα αιγυπτιακό πολεμικό βρίκι και επτά
οπλισμένες άκατοι ακολουθούν το ίχνος της και την πυροβολούν ακατάπαυ-
στα.
Τα δύο υδραίϊκα πλοία Θεμιστοκλής και Επαμεινώνδας, σύμφωνα με
τα προσυμφωνημένα, όταν παρατήρησαν το καιόμενο πυρπολικό, πλησίασαν
το στόμιο του διαύλου περί τις 17.45. Εκεί ανακώχευσαν και υψώνοντας την
ελληνική σημαία περίμεναν να παραλάβουν τους πυρπολητές. Δεν πέρασε
πολλή ώρα και φάνηκαν τα δύο άλλα πυρπολικά να απομακρύνονται άπρα-
κτα, αφού μετά την ανεπιτυχή επίθεση του Κ. Κανάρη είχε χαθεί το στοιχείο
του αιφνιδιασμού. Σε λίγο έφτασε και η σκαμπαβία του Κ. Κανάρη με αβλα-
βείς όλους τους πυρπολητές, που ανέβηκαν τελικά στο πυρπολικό του Αντ.
Θ. Βώκου.
Τα πλοία, με ούριο άνεμο, απομακρύνθηκαν μερικά μίλια προς βορρά
και μετά ο Θεμιστοκλής ανέλαβε να ρυμουλκήσει το πυρπολικό του Αν. Θ.
Βώκου και ο Επαμεινώνδας το πυρπολικό του Εμμ. Μπούτη. Ενώ εκτελού-
σαν αυτό το χειρισμό, εντόπισαν το αιγυπτιακό βρίκι, που είχε καταδιώξει τη
σκαμπαβία του Κ. Κανάρη, να εξέρχεται του διαύλου και να αναλαμβάνει
την παρακολούθησή τους.
___________________
486. J. de la GRAVIERE, Η Ιστορία του Αγώνα των Ελλήνων, σ. 169. ΙΩ. ΘΕΟΦΑΝΙ-
ΔΟΥ, Ιστορία του Ελληνικού Ναυτικού, σ. 213, σημ. 1.
Ο Γάλλος πλοίαρχος Argous συμπεραίνει, μάλλον απολογητικά, στην

αναφορά του:
«Αν κατά κακή τύχη το πυρπολικό τούτο είχε προσκολληθεί
στη φρεγάτα της προφυλακής θα προξενούσε σύγχυση και στον υπό-
λοιπο στόλο. Τα έτερα δύο πυρπολικά θα εισέρχοντο και θα προσέ-
βαλαν άλλα πλοία. Η καταστροφή θα ήταν τρομερή και πλήρης η νί-
κη των Ελλήνων. Αλλ’ η Abeille κατά κάποιο τρόπο, τους παρεμπό-
δισε»487.
Ο γενικός πρόξενος της Γαλλίας στην Αλεξάνδρεια, δικαιολόγησε την
ενέργεια του Argous. Και οι δύο χαρακτήρισαν τον Κ. Κανάρη πειρατή και
έγραψαν:
«Χρησιμοποίησε ξένην σημαίαν. Αν θα επετύγχανε εις την επι-
χείρησίν του θα επέφερε εις το εμπόριον της Ευρώπης ζημίαν ανυπο-
λόγιστον και θα κατέληγε να προκαλέσει αντεκδικήσεις των Αιγυπτί-
ων κατά των Χριστιανών»488.
Ανεξάρτητα από την παρέμβαση του γαλλικού βρικίου και την αποτυ-
χία του Κ. Κανάρη, η τολμηρή ελληνική ναυτική επιχείρηση εξόργισε σε
αφάνταστο βαθμό τον Μωχάμετ Άλι. Όπως γράφει ο J. de la Graviere:
«Ο πασσάς ούτος, ο θεωρών εαυτόν κεκλημένον υπό θεού εις
αποκατάστασιν της αίγλης των μουσουλμανικών όπλων, είδεν εαυτόν
υβριζόμενον υπό των Γκιαούρ εν αυτώ τω λιμένι της Αλεξανδρείας,
καταφρονούμενον υπ’ αυτά τα παράθυρα του ανακτόρου του, η πα-
ραφορά αυτού υπερεπήδησε πλέον τα όρια»489.
Το πρωί της 30ής Ιουλίου ο σατράπης της Αιγύπτου επέβη σε μία φρε-
γάτα και ακολουθούμενος από επτά άλλα πολεμικά σκάφη ρίχτηκε στην κα-
ταδίωξη της υδραίϊκης μοίρας. Η ενέργεια αυτή του Μωχάμετ Άλι υπήρξε
οπωσδήποτε απερίσκεπτη, αφού διακινδύνευε να γίνει ο στόχος των πυρπο-
λικών σε τυχόν σύγκρουση με τον ελληνικό στόλο. Αλλά και γιατί απομα-
κρυνόταν από την έδρα της εξουσίας του, την Αλεξάνδρεια, όταν μάλιστα
εκείνες τις ημέρες θα κατέπλεε εκεί ο οθωμανικός στολος με επικεφαλής τον
Χοσρέφ. Τον άσπονδο προσωπικό εχθρό του, που πριν από δύο περίπου δε-
καετίες τον είχε εξοβελίσει από το πασαλίκι της Αιγύπτου.
___________________
487. Ό.π.
488. ΙΩ. ΘΕΟΦΑΝΙΔΟΥ, ό.π., σ. 213. J. de la GRAVIERE, ό.π., σ. 170.
489. J. de la GRAVIERE, ό.π., σ. 171.
Πάντως, ο Αιγύπτιος σατράπης δεν κατάφερε να εντοπίσει την υδραίϊ-

κη μοίρα, αν και επί επτά ημέρες ερευνούσε με επιμονή την περιοχή Κρήτης
-Καρπάθου-Ρόδου και ανατολικότερα μέχρι το στενό μεταξύ Κύπρου και νο-
τίων τουρκικών ακτών. Άγνωστο ποια εκτίμηση τον έκανε να στραφεί τόσο
προς ανατολάς, αλλά μάλλον υπολόγισε ότι οι δυνατοί βορειοδυτικοί και δυ-
τικοί άνεμοι θα υποχρέωναν την υδραίϊκη μοίρα να πλεύσει προς τα εκεί.
Τελικά ο Μωχάμετ Άλι θα αναγκαστεί να εγκαταλείψει την έρευνα, μόλις θα
μάθει ότι ο καπουδάν πασάς με το στόλο του πλησίαζε στην Αλεξάνδρεια.
Με το ξημέρωμα της 30ής Ιουλίου ο Μ. Τομπάζης παρατήρησε ότι το
αιγυπτιακό πολεμικό βρίκι συνέχιζε την παρακολούθηση της μοίρας από
προσήνεμη θέση. Περί τις 08.00, καθώς ο βορειοδυτικός άνεμος ενισχυόταν,
ο Μ. Τομπάζης σήμανε στα πλοία του να αυξήσουν την ιστιοφορία τους και
να κινηθούν προσηνέμως του εχθρικού για να το προσβάλλουν. Όταν το αι-
γυπτιακό βρίκι αντιλήφθηκε τις προθέσεις τους, έστρεψε και ουριοδρόμησε
προς την Αλεξάνδρεια. Μετά από καταδίωξη μιας ώρας τα υδραίϊκα ανέ-
στρεψαν και πήραν πάλι πορεία προς βορρά.
Περί τη 14.00 εντοπίστηκε βορείως νηοπομπή 15 φορτηγών και 5 συ-
νοδών πολεμικών (3 βρίκια και 2 γολέτες) με κατεύθυνση προς την Αλεξάν-
δρεια. Ένα από τα βρίκια ύψωσε την τουρκική σημαία και πλησίασε το Θε-
μιστοκλής για αναγνώριση. Αμέσως όλα τα υδραίϊκα πλοία ύψωσαν την ελ-
ληνική σημαία και με εντολή του Μ. Τομπάζη φώναξαν από το Θεμιστοκλής
στο εχθρικό να παραδοθεί.
Το τουρκικό βρίκι απάντησε με κανονιοβολισμούς και τουφεκισμούς.
Ο Θεμιστοκλής άνοιξε αμέσως πυρ και σύντομα πλησίασε το Επαμεινώνδας
για να προσθέσει τα πυρά του εναντίον του εχθρικού πλοίου. Η ώρα έναρξης
της συμπλοκής ήταν 15.00 και το τουρκικό πλήρωμα αγωνίστηκε με θάρρος
και πείσμα επί δύο ώρες, έως ότου τα ξάρτια και τα πανιά του βρικίου κατα-
στράφηκαν ολοκληρωτικά και η πυριτιδαποθήκη του ανατινάχτηκε από τις
βολές των αντιπάλων του. Τα όσα πυρομαχικά είχαν απομείνει στην πυριτι-
δαποθήκη του βρικίου ήταν ελάχιστα, γι’ αυτό η έκρηξη προκάλεσε περιορι-
σμένη μόνο καταστροφή της πρύμνης, αλλά εκτεταμένη φωτιά.
Μετά την έκρηξη το τουρκικό βρίκι σταμάτησε το πυρ και όλο το
πλήρωμα συγκεντρώθηκε στο κατάστρωμα εκλιπαρώντας με δυνατές φωνές
ευσπλαχνία των αντιπάλων. Πρώτος ο Θεμιστοκλής κατέβασε τις βάρκες του
και διέσωσε 36 άνδρες, ενώ ο Επαμεινώνδας και τα πυρπολικά άλλους 21.
Το τουρκικό πλοίο είχε οπλισμό 16 πυροβόλων και πλήρωμα 72 ανδρών,

από τους οποίους οι 15 σκοτώθηκαν κατά τη σύγκρουση. Ο καπετάνιος του
είπε στον Μ. Τομπάζη ότι το πλοίο του συμμετείχε στη συνοδεία της νηοπο-
μπής των φορτηγών που μετέφεραν από την Αντάλεια στην Αλεξάνδρεια ξυ-
λεία για λογαριασμό του Μωχάμετ Άλι.
Κατά τη διάρκεια της συμπλοκής των δύο υδραίϊκων πλοίων με το
τουρκικό βρίκι δόθηκε η ευκαιρία στα φορτηγά, με τα τέσσερα άλλα τουρκι-
κά πολεμικά να απομακρυνθούν αρκετά μίλια προς νότο και να φτάσουν ά-
θικτα στον προορισμό τους.
Οι υλικές ζημιές των δύο υδραίϊκων πλοίων κατά τη μάχη υπήρξαν
ασήμαντες και είχαν μόνο δύο ελαφρά τραυματίες στο Επαμεινώνδας - ο έ-
νας ήταν ο Αντ. Γ. Κριεζής που κτυπήθηκε στο μηρό από βολή τουφεκίου.
Το πρωί της 31ης Ιουλίου, η υδραίϊκη μοίρα είχε απομακρυνθεί από
την Αλεξάνδρεια περί τα 80 μίλια και στη συνέχεια με δυτικό άνεμο και αρ-
γότερα με βορειοδυτικό, μπόρεσε τις επόμενες 24 ώρες να διανύσει άλλα
100 μίλια.
Το πρωί της 3ης Αυγούστου θεάθηκε η ακτή της Αντάλειας, ενώ ολοέ-
να δυνάμωνε το μελτέμι και ο κυματισμός. Περί την 11.00 εντοπίστηκε μια
σακολέβα με αντίθετη πορεία και όταν πλησίαζε φάνηκαν στο κατάστρωμά
της Τούρκοι στρατιώτες. Ο Μ. Τομπάζης χείρισε για να την πλησιάσει και
σήμανε στο Επαμεινώνδας να κάνει το ίδιο.
Τα δύο υδραίϊκα πλοία όταν έφτασαν την τουρκική σακολέβα κάλεσαν
τον καπετάνιο της να παραδοθεί. Αλλά οι επιβαίνοντες 120 ναύτες και στρα-
τιώτες απάντησαν με καταιγισμό πυροβολισμών, οπότε τα πυροβόλα των
υδραίϊκων πλοίων άρχισαν να βάλλουν. Αρχικά τα πυρά τους ήταν άστοχα
εξαιτίας του μεγάλου κυματισμού. Μετά, όμως, από ένα δίωρο πολλών χει-
ρισμών των αντιπάλων πλοίων, τα δύο υδραίϊκα βρέθηκαν σε ευνοϊκή θέση
μόνο λίγες δεκάδες μέτρα από την τουρκική σακολέβα. Τότε πέτυχαν να
πλήξουν αρκετές φορές τη σακολέβα και να καταστρέψουν τις κεραίες, τα
ξάρτια και τα πανιά της. Περίπου τριάντα Τούρκοι είχαν ήδη σκοτωθεί, όταν
οι υπόλοιποι ύψωσαν λευκή σημαία. Οι απώλειες των υδραίϊκων πλοίων ή-
ταν τέσσερις νεκροί και τέσσερις τραυματίες.
Η σακολέβα μετέφερε φρούτα, ξύλα και άλλα είδη από την Αντάλεια
στην Αλεξάνδρεια και επειδή απέδειξε πόσο ταχύπλοη και ευέλικτη ήταν,
αποφασίστηκε να ρυμουλκηθεί από το Επαμεινώνδας στην Ύδρα για να με-
τατραπεί σε πυρπολικό.
Τη νύκτα της 4ης προς 5 Αυγούστου η μοίρα προσέγγισε το Καστελό-
ριζο για να αποβιβάσει τον Αιγύπτιο πλοηγό και τους Τούρκους αιχμαλώ-
τους και μετά από ταξίδι οκτώ ακόμη ημερών, χωρίς άλλα ιδιαίτερα περι-
στατικά, κατέπλευσε στην Ύδρα.
Η επιχείρηση της Αλεξάνδρειας υπήρξε αναμφίβολα σωστή στη σύλ-
ληψη και πολύ τολμηρή. Υστερούσε, όμως, υπερβολικά στην οργάνωση και
την εκτέλεση γι’ αυτό και απέτυχε.
Σε μια τέτοια επιχείρηση θα έπρεπε ο αριθμός των πυρπολικών να εί-
ναι αρκετά μεγαλύτερος. Η είσοδος των τριών πυρπολικών στο λιμάνι δεν
συντονίστηκε, ενώ στα δύο απ’ αυτά δεν είχε επιβεί κάποιος Έλληνας που να
γνώριζε καλά τους διαύλους και τα εσωτερικά αγκυροβόλια του αιγυπτιακού
στόλου. Ούτε, βέβαια, υπήρχε πληροφόρηση για την ακριβή διάταξη των
αγκυροβολημένων αιγυπτιακών πλοίων ώστε να κατανεμηθούν από πριν οι
στόχοι στα πυρπολικά, επομένως η πιθανότερη εξέλιξη θα ήταν να δράσουν
ασυντόνιστα και αναποτελεσματικά. Τέλος, η επιλογή της ώρας εισόδου των
πυρπολικών στο λιμάνι, αποδείχτηκε ατυχής. Ασφαλώς δεν παραγνωρίζεται
ότι μετά τη δύση του ηλίου η διαφυγή των πυρπολητών θα διευκολυνόταν
από το επερχόμενο σκοτάδι της νύκτας. Ωστόσο γνωστό είναι ότι, κατά κα-
νόνα, οι εποχιακοί άνεμοι (τα μελτέμια) εξασθενούν ή ακόμη και παύουν
απότομα με τη δύση του ηλίου. Αυτό το καθοριστικό –για τα ιστιοφόρα–
στοιχείο θα έπρεπε να ληφθεί πρωταρχικά υπόψη κατά τη σχεδίαση της επι-
χείρησης.
***
Εν τω μεταξύ ο Κιουταχής είχε αυξήσει την πίεση που ασκούσε στο πολιορ-
κούμενο Μεσολόγγι.
Την 11η Ιουλίου ο μοίραρχος Μαχμούτ, με τις δεκάδες των ειδικών
ακάτων, επιτέθηκε στο Αιτωλικό490. Όμως, η φρουρά του από περίπου 400
άνδρες, με τη βοήθεια τεσσάρων μεσολογγίτικων ακάτων, απέκρουσαν την
επίθεση. Την ίδια ημέρα κανονιοβολήθηκε το Μεσολόγγι από τις τουρκικές
ακάτους.
___________________
490. Η κατοικημένη νησίδα του Αιτωλικού, διαστάσεων περίπου 400 x 500 μέ-
τρων, την εποχή της Επανάστασης επικοινωνούσε με την απέναντι ακτή της Στερεάς μό-
νο με βάρκες.
Η παρουσία του στολίσκου των μικρών κανονιοφόρων του Μαχμούτ

στη λιμνοθάλασσα είχε αναγκάσει τους πολιορκούμενους στο Μεσολόγγι να
μεταφέρουν μερικά πυροβόλα σε επίκαιρες θέσεις με μέτωπο προς τη λιμνο-
θάλασσα και να οπλίσουν με μικρά πυροβόλα τις μεγαλύτερες από τις ακά-
τους τους.
Στη βόρεια και ανατολική πλευρά του τείχους οι Τούρκοι συσσώρευαν
από ημέρες χώματα σε τέσσερα σημεία της περιφερειακής τάφρου, μπροστά
στα αντίστοιχα μεσολογγίτικα κανονιοστάσια, ενώ σ’ ένα ακόμη κεντρικό
σημείο προσπαθούσαν να γεμίσουν τον προφυλακτικό δρόμο.
Γενικά, έως τη 14η Ιουλίου, ο Κιουταχής είχε ασφυκτικά αποκλείσει
την πόλη από τη στεριά και τη θάλασσα.Ο Τούρκος στρατηγός έστειλε τότε
έμπιστους ανθρώπους του στους πολιορκημένους για να τους πείσουν να
συνθηκολογήσουν. Μεταξύ τους ήταν ο Τουρκαλβανός οπλαρχηγός Ταχήρ –
Αμπάζ, που τον συνέδεε παλαιά φιλία με τον Λάμπρο Βέϊκο. Αλλά οι Έλλη-
νες απέρριψαν αμέσως την πρόταση της παράδοσης, οι όροι της οποίας ήταν
πολύ κακοί.
Τη 16η Ιουλίου ο μοίραρχος Μαχμούτ επανέλαβε την πρόταση, που
και πάλι απορρίφθηκε από τους Έλληνες. Μετά την κατηγορηματική άρνηση
των πολιορκημένων να συνθηκολογήσουν, ο Κιουταχής εξαπέλυσε επίθεση
στο βόρειο τμήμα του τείχους. Στο σημείο εκείνο οι Τούρκοι είχαν σχηματί-
σει γέφυρα απέναντι στο προτείχισμα του Μπότσαρη, ενώ είχαν ανασκάψει
και υπόνομο κάτω απ’ αυτό. Το μεσημέρι της ίδιας ημέρας ανατίναξαν την
υπόνομο, προξενώντας ρήγμα στο προτείχισμα και την καταστροφή μιας υπό
κατασκευή υπονόμου των Ελλήνων, που στόχευε να συναντήσει την τουρκι-
κή. Αμέσως τα τουρκικά τμήματα επιτέθηκαν από διάφορες θέσεις, προχώ-
ρησαν μέσα από το ρήγμα και έστησαν σημαίες στο τείχος. Η αντεπίθεση
των πολιορκημένων ήταν ταχύτατη και ορμητική, με αποτέλεσμα οι Τούρκοι
να ανατραπούν και να υποχωρήσουν, αφήνοντας δεκάδες νεκρούς και τραυ-
ματίες στην τοποθεσία της σύγκρουσης. Οι Έλληνες απώλεσαν μόνο πέντε
άνδρες, από τους οποίους οι τρεις εργάζονταν στην υπόνομο τη στιγμή της
έκρηξης. Την επόμενη ημέρα οι Τούρκοι επιχείρησαν νέα επίθεση στο ση-
μείο του ρήγματος που είχαν πρόχειρα φράξει οι πολιορκημένοι. Αυτή τη
φορά οι Έλληνες ήταν καλά προετοιμασμένοι και μάλλον εύκολα απώθησαν
τους εχθρούς.
Τη 18η Ιουλίου ο Κιουταχής πρότεινε δύο φορές την παράδοση του
φρουρίου με καλύτερους όρους και την επομένη οι απεσταλμένοι του επα-

νήλθαν με περιορισμένες ακόμη περισσότερο τις απαιτήσεις τους. Επειδή οι
πολιορκημένοι δήλωσαν ότι θα σκεφτούν και θα του απαντήσουν σε 24 ώ-
ρες, ο Τούρκος πασάς πίστεψε ότι ήταν έτοιμοι να συνθηκολογήσουν. Γι’
αυτό τη νύκτα της 19/20 Ιουλίου τους έγραψε να του παραδώσουν δύο κα-
νονιοστάσια και μία από τις πύλες του τείχους, ως ένδειξη καλής θέλησης,
μέχρι να υπογραφεί η συνθήκη τερματισμού των εχθροπραξιών. Σύντομα,
όμως, απογοητεύτηκε, όταν ο υποτακτικός του Ταχήρ-Αμπάζ πήρε το επό-
μενο πρωί ένα γράμμα του Λ. Βεΐκου. Με αυτό ο Έλληνας οπλαρχηγός τον
πληροφορούσε ότι η φρουρά δεν δεχόταν να συνθηκολογήσει και ο Κιουτα-
χής μόνο με τα όπλα θα έπρεπε να επιχειρήσει την κατάληψη του Μεσολογ-
γίου491.
Ο Κιουταχής βεβαιώθηκε τότε ότι οι πολιορκούμενοι δεν είχαν σκοπό
να παραδώσουν την πόλη και απλώς προσπαθούσαν να κερδίσουν χρόνο.
Τον εξόργισε, μάλιστα, η περιπαικτική συμπεριφορά τους και διέταξε αμέ-
σως γενικό βομβαρδισμό της πόλης από τη στεριά και τη θάλασσα. Το από-
γευμα οι πολιορκούμενοι παρατήρησαν τα τουρκικά τμήματα να προετοιμά-
ζονται και να μεταφέρουν σκάλες στους προμαχώνες τους. Με το πρώτο φως
της 21ης Ιουλίου οι Τούρκοι κινήθηκαν για να επιτεθούν στα οχυρωμένα ση-
μεία Φραγκλίνου, Ν. Μπότσαρη, Δ. Μακρή και το καρκινοειδές πρόφραγμα
του τείχους. Οι Τούρκοι αρχικά ανατίναξαν μία υπόνομο κάτω από το προ-
τείχισμα Φραγκλίνου και πέτυχαν να ανέβουν στα τέσσερα αυτά σημεία,
υψώνοντας τις σημαίες τους για να κάμψουν το ηθικό των αμυνομένων. Δεν
κατόρθωσαν, όμως, να κρατηθούν στις θέσεις αυτές, όταν οι Έλληνες τους
προσέβαλλαν κατά μέτωπο από τα εσωτερικά αμυντικά ερείσματα και τους
πλευροκόπησαν από τα άλλα γειτονικά –μη καταληφθέντα– οχυρώματα.
Μετά από πεισματικό αγώνα 2½ ωρών, οι Τούρκοι αναγκάστηκαν να οπι-
σθοχωρήσουν, αφού απώλεσαν εκατοντάδες άνδρες νεκρούς και τραυματίες.
Οι τουρκικές σημαίες εξαφανίστηκαν και οι Έλληνες, έχοντας περί τους εί-
κοσι νεκρούς και τραυματίες, επανεγκαταστάθηκαν στις μόνιμες αμυντικές
___________________
491. Ο οπλαρχηγός Λάμπρος Βέϊκος έγραφε στον Ταχήρ μπέη ότι ο Κιουταχής
πρέπει «να ηξεύρη καλά, χωρίς να κάμη γιουρούσι να έμβη με το σπαθί του Μεσολόγγι δεν
πέρνει» και τελείωνε με το ειρωνικό υστερόγραφο «Προς τούτοις λάβε και τέσσαρες μπο-
τίλιες ρούμι να ταις δώσης τους μπαϊρακτάριδές σου, όταν θα κάμνουν το γιουρούσι» (βλ.
ΟΔΥΣΣΕΑ ΜΑΡΟΥΛΗ, Η τελευταία πολιορκία του Μεσολογγίου, Αθήναι 1926, σ. 15).
θέσεις τους.
Κατά τη διάρκεια της μάχης ο μοίραρχος Μαχμούτ με το στολίσκο
των κανονιοφόρων του προσπάθησε να πλησιάσει την πόλη υπό την κάλυψη
υποτυπώδους καπνοφράγματος. Η προσέγγιση, όμως, των κανονιοφόρων έ-
γινε έγκαιρα αντιληπτή και τα προς τη λιμνοθάλασσα κανονιοστάσια με
σφοδρά πυρά τις ανάγκασαν να αποχωρήσουν.
Τις επόμενες δύο ημέρες επικράτησε απόλυτη ηρεμία, καθώς τα πε-
ρισσότερα τουρκικά τμήματα αποσύρθηκαν στο κύριο στρατόπεδο για ανα-
συγκρότηση.
***
Ενόσω οι μάχες γύρω από το Μεσολόγγι κλιμακώνονταν, ο Γ. Σαχτούρης με
τα λιγοστά πλοία του συνέχιζε να πλέει προς τον Πατραϊκό κόλπο. Ο δυνα-
τός βορειοδυτικός άνεμος ανάγκασε τα υδραίϊκα πλοία να πλαγιοδρομούν
επί πέντε ημέρες για να φτάσουν νότια της νησίδας Οξειά μόλις το απόγευμα
της 15ης Ιουλίου. Ο Υδραίος αντιναύαρχος έκρινε ότι κάθε απόπειρα διά-
σπασης του αποκλεισμού του Μεσολογγίου, που ασκούσε ο ισχυρός τουρκι-
κός στόλος, ήταν σίγουρα καταδικασμένη σε αποτυχία. Αποφάσισε, λοιπόν,
να διαδρομεί στην είσοδο του κόλπου της Πάτρας περιμένοντας να φτάσουν
στην περιοχή και άλλες ομάδες του τρινήσιου στόλου.
Την 16η Ιουλίου, με βορειοδυτικό άνεμο, κινήθηκε προς τη Ζάκυνθο
και παρέμεινε υπήνεμα του νησιού, όπου τη νύκτα μικρό ταχύπλοο σκάφος
έφερε ένα γράμμα του προύχοντα Διον. ντε Ρώμα492.
Το πρωί της 17ης Ιουλίου έστειλε τα δύο πλοία με τα εφόδια (το σπε-
τσιώτικο Αχιλλεύς και το ψαριανό μίστικο) να αγκυροβολήσουν στην Κυλ-
λήνη και να περιμένουν σήμα του για να πλησιάσουν στο Μεσολόγγι. Ο ίδι-
ος, με τα οκτώ υδραίϊκα πλοία493 κινήθηκε με άστατο άνεμο προς την Οξειά
___________________
492. Ο Διονύσιος ντε Ρώμα μεταβίβασε επικλητική επιστολή των Μεσολογγιτών
για βοήθεια από το στόλο και στη δική του επιστολή προς τον Γ. Σαχτούρη τόνιζε:
«Το προπύργιο της Ελλάδος και εξ ου κρέμμαται η Ελευθερία του Γένους είναι το
Μεσολόγγι […] Εάν και η θαλάσσιος δύναμις λείψη, βέβαια και άσφαλτα πρέπει να πέση
εις την εξουσίαν των πολιορκούντων του κατ’ ανάγκη. Μία μοίρα πλοίων εδιωρίσθη προ
πολλού να συντρέξη, και να αποδιώξη από τα νερά του Μεσολογγίου τον εχθρικόν Στόλον
[…] Τι έγινε αυτή η μοίρα λοιπόν; ένα ολόκληρον μήνα την προσμένουσιν» (Ημερολόγιο
βεργαντίνου Αθηνά, σ. 116).
493. Από τα πλοία είχε αποχωρήσει με τη λεία του ο Θεμιστοκλής (Γκίκας Μανώ-
και διαπίστωσε ότι ο εχθρικός στόλος από 29 πλοία προσπαθούσε να κρατη-

θεί κοντά στο Μεσολόγγι και οπωσδήποτε προσηνέμως του υδραίϊκου στο-
λίσκου. Όταν νύκτωσε τα πλοία των αντιπάλων αποσύρθηκαν, τα μεν υδραί-
ϊκα προς την Κεφαλονιά τα δε τουρκικά ανατολικότερα της λιμνοθάλασσας
του Μεσολογγίου.
Ολόκληρη την επόμενη ημέρα ο τουρκικός στόλος παρέμεινε νότια
του Μεσολογγίου, ενώ ο μικρός στολίσκος του Γ. Σαχτούρη περιπολούσε
ανατολικά της Κεφαλονιάς. Το πρωί της 19ης Ιουλίου τα υδραίϊκα πλοία
βρέθηκαν ακινητοποιημένα από την άπνοια μεταξύ Κεφαλονιάς και Ζακύν-
θου. Εκεί πλησίασαν δύο καΐκια που πληροφόρησαν τον Γ. Σαχτούρη ότι τον
τουρκικό στόλο αποτελούσαν 44 μεγάλα και μικρά πολεμικά και ότι τα τρό-
φιμα και τα πυρομαχικά των πολιορκημένων στο Μεσολόγγι επαρκούσαν
για είκοσι ημέρες. Λίγο πριν από το μεσημέρι έφτασε η προφυλακίδα του
σπετσιώτικου στολίσκου, το βρίκι Διομήδης και ο καπετάνιος του Αντ.
Μπάμπας ενημέρωσε τον Γ. Σαχτούρη ότι ακολουθούσαν τα υπόλοιπα πλοία
με τα πυρπολικά.
Το απόγευμα ο Γ. Σαχτούρης κινήθηκε προς τις νησίδες Σκρόφες (δυ-
τικά της λιμνοθάλασσας του Μεσολογγίου) και όπως αναφέρεται στο Ημε-
ρολόγιό του:
«Εις απάντησιν του εχθρού, όχι να τον πολεμήσωμεν, παρά να
τον φοβήσωμεν, αυτός με όλας του τας δυνάμεις αντεπαρατάχθη διά
να πολεμήση 12 σιτοκάραβα, ο Αντιναύαρχος (Γ. Σαχτούρης) δεν
έχασε τον νουν του να κροτήση ναυμαχίαν με 50 κομμάτια, έως να
έλθουν και τα λοιπά πλοία μας»494.
Στη νησίδα Κάλαμος (μεταξύ Λευκάδας και ακαρνανικών ακτών) εί-
χαν σταθμεύσει μερικά μεσολογγίτικα καΐκια με εφόδια και ο Γ. Σαχτούρης
τα ειδοποίησε να είναι έτοιμα «όταν εβγάλωμεν τον εχθρόν από το Μεσολόγγι
διά να εμβάσουν τα πολεμοφόδια»495. Επιχείρησε τότε να παρασύρει τον
τουρκικό στόλο μακριά από τη λιμνοθάλασσα στρέφοντας προς την Κεφα-
λονιά. Αρχικά ο Χοσρέφ τον ακολούθησε, αλλά σε λίγο ανέστρεψε προς το
___________________
λη Σάρπα), ενώ το ένα πυρπολικό του Παυλή-Μπίκου είχε φύγει προσωρινά για να ρυθ-
μίσει το έρμα του και το δεύτερο του Γεωρ. Πολίτη παρέμενε κοντά στην ακτή της Κυλ-
λήνης, ίσως εξαιτίας του άστατου ανέμου.
495. Ό.π.
Μεσολόγγι. Ο Γ. Σαχτούρης πάλι κινήθηκε προς τις Σκρόφες, ο Χοσρέφ,

όμως, δεν έστρεψε αυτή τη φορά εναντίον του υδραίϊκου στολίσκου, μη θέ-
λοντας προφανώς να απομακρυνθεί από την είσοδο της λιμνοθάλασσας. Με-
τά από μία σύντομη ανταλλαγή πυρών μεταξύ της γολέτας Τερψιχόρη και
της κορβέτας του Ταχήρ, οι αντίπαλοι αποχωρίστηκαν. Τη νύκτα ο τουρκι-
κός στόλος παρέμεινε κοντά στο Μεσολόγγι, ενώ ο Γ. Σαχτούρης οδήγησε
τα πλοία του νότια της Κεφαλονιάς.
Το διήμερο 19-20 Ιουλίου με το στολίσκο του Γ. Σαχτούρη ενώθηκαν
τα δύο υδραίϊκα πυρπολικά (Αντ. Παυλή-Μπίκου και Γ. Πολίτη), καθώς και
τρία σπετσιώτικα πλοία.
Την 21η Ιουλίου έφτασαν σταδιακά και τα άλλα σπετσιώτικα πλοία και
πυρπολικά υπό τον Γ. Ανδρούτσο. Την ίδια ημέρα εμφανίστηκε ο Αν. Μια-
ούλης με τον Άρη έχοντας αφήσει τα υπόλοιπα πλοία του στα Βάτικα. Στην
αναφορά του προς τους προκρίτους (26 Ιουλίου 1825)496 ο Υδραίος ναύαρ-
χος δεν εξηγεί γιατί αποφάσισε να πλεύσει μόνος του στο Μεσολόγγι. Πά-
ντως, εκείνη την περίοδο οι πληροφορίες από την Αλεξάνδρεια για τις πυρε-
τώδεις ετοιμασίες των στρατιωτικών και ναυτικών δυνάμεων του Μωχάμετ
Άλι προκαλούσαν σοβαρή ανησυχία μήπως η Ύδρα και οι Σπέτσες ήταν ο
επόμενος στόχος τους. Ίσως γι’ αυτό το λόγο ο Αν. Μιαούλης δεν θέλησε να
απομακρύνει το στολίσκο του από μία τόσο κατάλληλη θέση επιτήρησης του
Κρητικού και του Μυρτώου πελάγους. Οι μετέπειτα ενέργειές του έδειξαν
καθαρά ότι επιθυμούσε να τελειώνει το ταχύτερο με τον ανεφοδιασμό του
Μεσολογγίου, ώστε όλα τα πλοία του τρινήσιου στόλου να συγκεντρωθούν
στην περιοχή Κυθήρων-Μυρτώου πελάγους. Επίσης ο Αν. Μιαούλης ενδια-
φερόταν πολύ, εκείνη την περίοδο, να παραδώσει στην τριμελή επιτροπή της
Ζακύνθου ένα αντίγραφο της αίτησης (έκκλησης) προς την αγγλική κυβέρ-
νηση με την οποία το ελληνικό Έθνος ζητούσε την «προστασία της»497.
___________________
497. D. DAKIN, Ο Αγώνας των Ελλήνων, σ. 207, 209-210, 221-222. Αρχείο Ύ-
δρας, τομ. 11, σ. 458. Η γνωστή ως «πράξη υποταγής» (Act of Submission) υπήρξε έ-
μπνευση της τριμελούς επιτροπής της Ζακύνθου (Ρώμας-Στεφάνου-Δραγώνας), υποστη-
ρίχτηκε από την ηγεσία του αγγλόφιλου κόμματος (Κολοκοτρώνης-Κουντουριώτης-
Τρικούπης) και σύντομα υιοθετήθηκε από την επαναστατική κυβέρνηση (24 Ιουλίου
1825). Υπογράφηκαν έξι αντίγραφα χωριστά, από τον Θ. Κολοκοτρώνη ως αρχιστράτη-
γο, τον Αν. Μιαούλη ως αρχιναύαρχο και τα λοιπά από τον Κλήρο και τους Πληρεξουσί-
Ο Αν. Μιαούλης βρήκε τον τουρκικό στόλο, με 36 μεγάλα και μικρά

σκάφη, ανεπτυγμένο μεταξύ Μεσολογγίου και Πάτρας και τα ελληνικά
πλοία περιφερόμενα ανατολικά της Κεφαλονιάς και Ιθάκης. Αμέσως συγκά-
λεσε συμβούλιο των ναυάρχων498 και συμφωνήθηκε να σπεύσουν να ανεφο-
διάσουν το Μεσολόγγι που υπέφερε από την ανεπάρκεια τροφίμων και πυ-
ρομαχικών, να συγκρουστούν δε με τον εχθρό μόνο αν τους εμπόδιζε να
πραγματοποιήσουν το σκοπό τους. Οι ναύαρχοι μπόρεσαν να συγκεντρώ-
σουν 22 πλοία και 5 πυρπολικά, που ήταν ενόψει στην περιοχή - απουσίαζαν
μάλλον όλα τα ψαριανά. Ο Αν. Μιαούλης σημειώνει στην αναφορά του προς
τους προκρίτους (26 Ιουλίου 1825):
«Όλην την προλαβούσαν νύκτα (20/21 Ιουλίου) και μέρος της
ημέρας ηκούετο εκείθεν αδιάκοπος πυροβολισμός, και τόσον εφαίνε-
το στενοχωρημένον το φρούριον (του Μεσολογγίου), μάλιστα από
την έλλειψιν των αναγκαίων, ώστ’ εφοβούμεθα μήπως παραδοθή
σήμερον αύριον, αν δεν επροφθάναμεν»499.
Ο Γ. Σαχτούρης συνεχίζει την αφήγηση των γεγονότων εκείνης της
ημέρας (21ης Ιουλίου):
«Ξεκινήσαντες από την Κεφαληνία και βάζοντες εμπρός τα
Πυρπολικά, τρία Σπετζότικα είχαν ριμουρκιαρισμένα τα τρία (προ-
φανώς βραδυκίνητα) πυρπολικά […] μόλις ήλθομεν εις το ήμισυ του
δρόμου, και παρευθύς ένας σφοδρότατος άνεμος Π.Μ. (πουνεντο-
μαΐστρος) πίπτει καθ’ ημών· τα πυρπολικά μας δεν ημπορούσαν να
ορτζάρουν καθώς και τα πολεμικά […] μόλις 8 α 10 επιάσαμεν ταις
Σκρόφαις, τα δε επίλοιπα επήραν την βόλτα κατά την Κεφαληνίαν,
όπου ιδών ο εχθρός με τα μεγαλήτερα και ογληγορότερα πλοία του
εκίνησε κατ’ αυτών. Το ογληγορότερον Κορβέτον του Ταχήρ έτρεχεν
εμπρός από όλα, αλλ’ ιδών τον Καπετ. Ανάργυρον (ναβέτα Αχιλλεύς
του Αναργ. Λεμπέση) να στιγκάρη (συστείλη τα ιστία) εκόπη ολίγον
___________________
ους της Πελοποννήσου, της Δυτικής και της Ανατολικής (Στερεάς) Ελλάδος, της Κρήτης
και των επαναστατημένων νησιών του Αιγαίου. Τα αντίγραφα συγκεντρώνονταν στη
Ζάκυνθο και ένα απ’ αυτά, της Δυτικής Ελλάδος, παρέδωσε στον Δ. ντε Ρώμα, την 29η
Ιουλίου 1825 ο ναύαρχος Αν. Μιαούλης που προσέγγισε με τον Άρη στο νησί κατά τη
διάρκεια της εκστρατείας του Μεσολογγίου.
498. Στο συμβούλιο δεν ήταν παρών ο Ψαριανός ναύαρχος (Ημερολόγιο βεργα-
ντίνου Αθηνά, σ. 120). Μάλλον δεν είχε ακόμη φτάσει, με τα πλοία του, στην περιοχή.
η ορμή του, τέλος πάντων ο εχθρός επήρε την βόλτα αύθις προς τα
αριστερά περί την πρώτην της νυκτός (20.45). Περί τας 2 (21.45)
ηκούσαμεν κανονιαίς προς ταις Σκρόφαις, και συμπεράναμεν ότι οι
εκεί εχθροί εκτυπήθηκαν κατά λάθος, εις το μεταξύ των»500.
Την αυγή της 22ας Ιουλίου, ο Αν. Μιαούλης και ο Γ. Ανδρούτσος σή-
μαναν στα πλοία τους, που ήταν διασκορπισμένα νότια των νησίδων Σκρό-
φες, να συγκεντρωθούν. Η κίνηση του ελληνικού στόλου προς το Μεσολόγγι
ανακόπηκε περί την 08.30 εξαιτίας της άπνοιας. Ο τουρκικός στόλος βρι-
σκόταν, εκείνη την ώρα, περί τα 3-4 μίλια νοτιοανατολικότερα και όταν προς
το μεσημέρι άρχισε να ενισχύεται ο βορειοδυτικός άνεμος κινήθηκε προς τον
αντίπαλό του. Τα περισσότερα ελληνικά πλοία, όμως, βρίσκονταν σε προσή-
νεμη θέση και εύκολα μπορούσαν να κρατηθούν εκτός βεληνεκούς των πυ-
ροβόλων των μεγάλων πλοίων. Μόνο μία ομάδα τουρκικών κορβετών, υπό
τον Ταχήρ, κινούμενη με δυτική πορεία διασταυρώθηκε και αντάλλαξε λί-
γους κανονιοβολισμούς με μερικά σπετσιώτικα πλοία, που είχαν απομα-
κρυνθεί νότια της Κεφαλονιάς και προσπαθούσαν με πλήρη ιστιοφορία να
πλησιάσουν το ναύαρχό τους. Οι μεγάλες τουρκικές φρεγάτες ακολούθησαν
την ομάδα του Ταχήρ, αλλά όταν τα ελληνικά πλοία αποσύρθηκαν δυτικότε-
ρα ολόκληρος ο τουρκικός στόλος ανέστρεψε προς το κέντρο του Πατραϊκού
κόλπου. Οι Έλληνες ναύαρχοι συναντήθηκαν το απόγευμα και αποφάσισαν
να παραμείνουν τη νύκτα κοντά στις νησίδες Σκρόφες.
Στη διάρκεια της νύκτας, όμως, ο λεπτός δυτικός άνεμος ευνόησε τα
ελληνικά πλοία και μπόρεσαν να πλησιάσουν το Μεσολόγγι, χωρίς να γίνουν
αντιληπτά από τον Χοσρέφ, που με την κύρια δύναμη του στόλου του βρι-
σκόταν αρκετά νοτιότερα προς την Πάτρα.
Όταν ξημέρωσε η 23η Ιουλίου τα πρωτοπόρα ελληνικά πλοία εντόπι-
σαν αγκυροβολημένα κοντά στην Τουρλίδα δύο εχθρικά βρίκια, τρεις γολέ-
τες και ένα εμπορικό τραμπάκουλο501. Το ένα βρίκι έδωσε το σήμα κινδύνου
με κανονιοβολισμό και όλα τα τουρκικά σκάφη ανέσπασαν τις άγκυρες για
να ξεφύγουν από τον εχθρό. Λόγω του ασθενικού ανέμου, πολλές τουρκικές
μεγάλες βάρκες έσπευσαν να τα ρυμουλκήσουν ώστε να υποβοηθήσουν τον
απόπλου τους. Καθώς ο ήλιος ανέβαινε και ο άνεμος άρχισε να δυναμώνει, η
___________________
501. Ήταν αυστριακό με φορτίο τροφίμων για τα στρατεύματα του Κιουταχή.
Αθηνά του Γ. Σαχτούρη πλησίασε πρώτη και άνοιξε πυρ εναντίον των εχθρι-
κών πλοίων. Σταδιακά πλησίασαν και άλλα ελληνικά πλοία, μεταξύ τους η
γολέτα Τερψιχόρη, ο Παγκρατίων (Γ. Ανδρούτσος) με μερικά άλλα σπετσιώ-
τικα και μετά ο Άρης (Αν. Μιαούλης), για να προσβάλλουν κι αυτά τα εχθρι-
κά. Οι τρεις ελαφρές γολέτες κατάφεραν να διαφύγουν προς την Πάτρα, απ’
όπου πλησίαζε συντεταγμένος ο τουρκικός στόλος. Τα ελληνικά πλοία, εξαι-
τίας του λεπτού ανέμου, χρειάστηκαν περί τις τρεις ώρες έως ότου να κατα-
βάλλουν τα δύο εχθρικά βρίκια. Το ένα ήταν αλγερινό των 18 πυροβόλων με
πλήρωμα 120 ανδρών και το άλλο μικρότερο κασιώτικο, των 10 πυροβόλων
από τα κυριευθέντα κατά την πτώση του νησιού. Το πλήρωμα του τελευταί-
ου, αφού του έβαλε φωτιά, το εγκατέλειψε και βγήκε στη στεριά. Το αλγερι-
νό αντιστάθηκε, ανταποδίδοντας τα πυρά και παραμένοντας πολύ κοντά
στην ακτή, τελικά, όμως, προσάραξε, υπέστειλε τη σημαία του και παραδό-
θηκε. Τα ελληνικά πληρώματα έσβησαν τη φωτιά στο κασιώτικο και επιδό-
θηκαν στη λαφυραγώγηση και των δύο σκαφών.
Εν τω μεταξύ ο τουρκικός στόλος πλησίαζε και ο Αν. Μιαούλης αγω-
νιούσε να εκφορτωθούν τα εφόδια στο Μεσολόγγι και τα ελληνικά πλοία να
σχηματιστούν έγκαιρα για να αντιμετωπίσουν τον επερχόμενο εχθρό. Από το
Ημερολόγιο της Αθηνάς έχουμε την εικόνα της κατάστασης:
«Ο Ναύαρχος (Αν. Μιαούλης) όστις ήταν αραγμένος είχε
κράξη τον Καπ. Γεώργη (Σαχτούρη) και επιστρέψας εις το Πλοίον
εκάμαμεν σενιάλο των καραβίων όπου ήταν σοτοβέντο (υπήνεμα)
να ορτζάρουν, διότι ο εχθρός φαίνεται, αλλά δεν υπήκουσαν, διότι
εκαταγίνοντο να λαφυραγωγούν το παραδοθέν Βρίκι· ημείς δε ε-
πήγαμεν και αράξαμεν ομού εις τα άλλα και άρχισαν να ευγάζουν
έξω τα πολεμοφόδια»502.
Όταν η λαφυραγωγία στα εχθρικά βρίκια τερματίστηκε βιαστικά, οι
Έλληνες τα πυρπόλησαν και επέστρεψαν με τα λάφυρα και πενήντα Αλγερι-
νούς αιχμαλώτους στα πλοία τους. Ευτυχώς ο στόλος του Χοσρέφ βραδυπο-
ρούσε λόγω του ασθενικού ανέμου, κι έτσι δόθηκε χρόνος όχι μόνο στα υ-
δραιο-σπετσιώτικα πληρώματα να απογυμνώσουν τη λεία τους, αλλά και στα
δύο πλοία με τα εφόδια (ο Αχιλλεύς του Ιω. Κυριακού και το μίστικο του
Δημ. Καραγιώργη) να αγκυροβολήσουν κοντά στη νησίδα Τουρλίδα και να
___________________
αρχίσουν την εκφόρτωση. Πολλές μεσολογγίτικες βάρκες και αρκετές από

τα πλοία έσπευσαν για να μεταφέρουν τα πολύτιμα τρόφιμα και πυρομαχικά
στο Βασιλάδι.
Ο άνεμος δυνάμωσε σημαντικά το μεσημέρι και έγινε ανατολικός -
βορειοανατολικός (η ξεμπούκα από τον Κορινθιακό κόλπο), βοηθώντας τον
τουρκικό στόλο, συντεταγμένο σε τρεις (κατά μέτωπο) ομάδες, να πλησιάσει
ταχύτερα προς το Μεσολόγγι. Τη δεξιά (προς βορρά) ομάδα, υπό τον ριαλά
μπέη Ταχήρ, συγκροτούσαν 12 κορβέτες, τη μεσαία υπό τον Χοσρέφ 8 φρε-
γάτες και ένα αλγερινό ράζο βασέλλο (μεγάλη φρεγάτα) και την αριστερή
(προς νότο) περί τα 14 βρίκια/γολέτες.
Στα σήματα των Ελλήνων ναυάρχων για άμεσο απόπλου υπάκουσαν
και ανέσπασαν γρήγορα τις άγκυρες περί τα 15 πλοία και 3 πυρπολικά, με-
ταξύ τους τα δύο με τα εφόδια που διέκοψαν την εκφόρτωση. Σε πολύ χαλα-
ρή γραμμή και διαχωρισμένα τυχαία σε μικρές ομάδες, πήραν πορεία προς
το ακρωτήριο Άραξος με τον άνεμο σχεδόν στην αριστερή πλευρά. Στην
προς νότο πρωτοπορούσα ομάδα προηγούνταν τα υδραίϊκα Αθηνά (Γ. Σα-
χτούρης), Αγαμέμνων (Λαζ. Παναγιώτας), Τηλέμαχος (Σταμ. Δοκός), το σπε-
τσιώτικο Τιμολέων (Αναγν. Κυριακού), ενώ σε μικρή απόσταση ακολουθού-
σε ο Άρης (Αν. Μιαούλης) με δύο πυρπολικά κοντά στην προσήνεμη πλευρά
του. Ο ναύαρχος Γ. Ανδρούτσος (Παγκρατίων) με 2-3 πλοία και 2 σπετσιώ-
τικα πυρπολικά βρισκόταν λίγες εκατοντάδες μέτρα βορειοανατολικά της
πρώτης ομάδας.
Ο τουρκικός στόλος ουριοδρομούσε πλησίστιος με δυτική πορεία και,
όπως αποδείχθηκε στη συνέχεια, ο Χοσρέφ ξεκίνησε με προορισμό την Αλε-
ξάνδρεια και όχι για να διώξει τα ελληνικά πλοία από τον Πατραϊκό. Οι Έλ-
ληνες ναύαρχοι, όμως, δεν γνώριζαν τις προθέσεις του καπουδάν πασά και
γι’ αυτό κινήθηκαν προς τα νοτιοδυτικά για να αποφύγουν τον τυχόν εγκλω-
βισμό τους κοντά στα παράλια του Μεσολογγίου. Ωστόσο 6-8 ελληνικά
πλοία είχαν καθυστερήσει επειδή πολλοί ναύτες άργησαν να επιστρέψουν
από τη λεηλασία και βρίσκονταν ακόμη αρκετά μίλια υπήνεμα. Ο Γ. Σα-
χτούρης εξηγεί ότι «σταθέντες αλά κάπα σοταβέντο, τον επεριμέναμεν να
πλησιάση (ο εχθρικός στόλος) διότι αν ορτζάραμεν (συνέχιζαν τα ελληνικά
πλοία να κινούνται προς τα νοτιοδυτικά), κινδύνευαν να χαθούν 6 ά 8 πλοία
ευρεθέντα πολύ πλέον σοταβέντο από ημάς»503.

Ο Αν. Μιαούλης στην αναφορά του προς τους προκρίτους (26 Ιουλίου
1825) γράφει:
«πριν τελειώσωμεν το έργον μας περί το μεσημέρι, ο εχθρικός
στόλος ερχόμενος εναντίον μας με ούριον άνεμον έφθασεν εις τας
Σκρόφας, και εσηκώθημεν εις την απάντησίν του· αυτός εστάθη τότε
διά να μας προσμένη· αλλ’ όταν ημείς με βόλτας επροσπαθούσαμεν
να τον πλησιάσωμεν, και τα προσθινά μας πλοία τον έφτασαν και τον
εκτύπησαν, δεν ηθέλησε πλέον να σταθή εις συμπλοκήν, αλλ’ έφευγε
με όλα τα πανιά του»504.
Όπως φαίνεται, κανείς από τους αντιπάλους δεν επιθυμούσε αποφασι-
στική σύγκρουση γιατί και οι δύο είχαν άλλη αποστολή. Ο ελληνικός στόλος
να ανεφοδιάσει το Μεσολόγγι και ο τουρκικός να πλεύσει το ταχύτερο στην
Αλεξάνδρεια. Όμως, συναντήθηκαν στη μέση του Πατραϊκού κόλπου και
τότε η δεξιά πτέρυγα των τουρκικών κορβετών υπό τον Ταχήρ στράφηκε
προς τη μικρή ομάδα του Γ. Ανδρούτσου, που αμέσως ανέστρεψε για να α-
ποφύγει την άμεση εμπλοκή. Το ίδιο έκανε και ο Αν. Μιαούλης με την ομά-
δα του για να κερδίσει την προσήνεμη θέση.
Η ανταλλαγή κανονιοβολισμών άρχισε μόλις τα προπλέοντα πλοία
των ομάδων του Ταχήρ και του Γ. Ανδρούτσου έφτασαν σε απόσταση βο-
λής, ενώ σε λίγο πλησίασαν και ενεπλάκησαν και τα πλοία της ομάδας των
Γ. Σαχτούρη και Αν. Μιαούλη. Στη φάση αυτή, τρία πυρπολικά (του Υδραί-
ου Γ. Πολίτη και των Σπετσιωτών Λέκα Ματρώζου και Λαζ. Μουσιού) κι-
νήθηκαν θαρραλέα προς τα εχθρικά πλοία, αλλά δεν μπόρεσαν να τα πλη-
σιάσουν, αφού ολόκληρος ο τουρκικός στόλος είχε αναπτύξει, με ευνοϊκό
άνεμο, μεγάλη ταχύτητα και απομακρυνόταν προς τα νοτιοδυτικά. Πάντως,
οι πυκνοί κανονιοβολισμοί κι από τις δύο πλευρές συνεχίστηκαν, μάλλον
άσκοπα, χωρίς να προκληθούν απώλειες στα πληρώματα ή ζημιές στα αντί-
παλα πλοία. Μόνο ένα αγγλικό πολεμικό βρίκι, που έτυχε να διέρχεται κοντά
στα ελληνικά πλοία, δέχτηκε δύο τουρκικά βλήματα, αν και είχε υψωμένες
στα κατάρτια του δύο μεγάλες αγγλικές σημαίες.
___________________
503. Αρχείο Ύδρας, τομ. 11, σ. 452 (αναφορά Γ. Σαχτούρη προς προκρίτους την
29η Ιουλίου 1825).
Περί τη δύση του ηλίου έγινε πια αντιληπτό από τους Έλληνες ναυάρ-
χους ότι ο εχθρικός στόλος εγκατέλειπε οριστικά την περιοχή. Γι’ αυτό και ο
Γ. Σαχτούρης με τέσσερα πλοία και δύο πυρπολικά συνόδευσε στο Μεσο-
λόγγι τα δύο πλοία με τα εφόδια για να ολοκληρώσουν την εκφόρτωση, τα
δε λοιπά επέστρεψαν και ανακώχευσαν κοντά στις νησίδες Σκρόφες. Μόνο
2-3 πλοία συνέχισαν να παρακολουθούν τον τουρκικό στόλο έως ότου απο-
μακρύνθηκε νότια της Ζακύνθου.
Το πρωί της 25ης Ιουλίου όλα τα ελληνικά πλοία αγκυροβόλησαν στο
Μεσολόγγι505. Ο Αν. Μιαούλης βγήκε αμέσως στη στεριά, ενώ τα πυροβόλα
της νησίδας Βασιλάδι και τα επάκτια της πόλης τον χαιρετούσαν με τρεις
βολές. Ο ναύαρχος επισκέφθηκε τα αμυντικά έργα του Μεσολογγίου και ε-
νημερώθηκε για την κατάσταση από τους οπλαρχηγούς και την τριμελή επι-
τροπή. Το ίδιο πρωί οι άκατοι των πλοίων εξοπλίστηκαν και στάλθηκαν στη
λιμνοθάλασσα και από το Βασιλάδι επιτέθηκαν, μαζί με τα οπλισμένα μεσο-
λογγίτικα πριάρια, στις κανονιοφόρους του μοιράρχου Μαχμούτ. Μέσα σε
15 λεπτά κατέστρεψαν τρεις και κυρίευσαν τέσσερις από τις μεγαλύτερες,
αναγκάζοντας τις υπόλοιπες να αποσυρθούν σε σημείο της ακτής όπου βρή-
καν την προστασία ισχυρού πυροβολείου και μεγάλου τουρκικού στρατιωτι-
κού τμήματος. Το απόγευμα ομάδα πλοίων υπό τον Γ. Σαχτούρη στάλθηκε
προς νότο για να εντοπίσει τον τουρκικό στόλο και παρακαλουθήσει τις κι-
νήσεις του. Δεν κατάφερε, όμως, να την εντοπίσει και την 30ή Ιουλίου κατέ-
___________________
505. Το ίδιο πρωινό το βρίκι Κίμων (Δημ. Α. Μιαούλης) απέπλευσε από την Ύ-
δρα για τη Ζάκυνθο με το αντίγραφο «Πράξης υποταγής» στην Αγγλία υπογεγραμμένο
από τους νησιώτες του Αιγαίου. Εκεί στάθμευσε για να πάρει και τα άλλα αντίγραφα και
αναχώρησε από τη Ζάκυνθο την 3η Αυγούστου για το Πλύμουθ, όπου κατέπλευσε την
22α Σεπτεμβρίου 1825. Ο Δημ. Α. Μιαούλης πήγε στο Λονδίνο οδικώς για να επιδώσει
την αίτηση στο Υπουργείο Εξωτερικών την 6η Οκτωβρίου. Ο Canning είχε, εν τω μετα-
ξύ, ενημερωθεί από τον αρμοστή των Ιονίων νήσων Adams και είχε πάρει αρνητική θέση
στο ελληνικό αίτημα γιατί πίστευε πως αν η Αγγλία έθετε επισήμως την Ελλάδα υπό την
προστασία της, οι άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις θα αντιδρούσαν με απρόβλεπτες συνέπειες
για την πολιτικο-στρατιωτική ισορροπία στη γηραιά Ήπειρο. Ο Δημ. Μιαούλης, αφού
ενημερώθηκε από υπηρεσιακούς παράγοντες, αποχώρησε για να μεταφέρει την (ανεπί-
σημη) απάντηση της αγγλικής κυβέρνησης. Ατυχώς, κατά το ταξίδι της επιστροφής, ο
Κίμων ναυάγησε κοντά στις βόρειες (ατλαντικές) ακτές της Ισπανίας. Βλ. και Εκθέσεις
Δημ. Μιαούλη «Περί της εν Λονδίνω αποστολής του», στο ΑΠ. Β. ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ, Κείμενα
- Πηγαί της Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμος Δεύτερος, Μέρος Πρώτον
(1821-1826), σ. 473-479.
πλευσε στα Βάτικα· εκεί ο Γ. Σαχτούρης πληροφορήθηκε ότι ο εχθρικός στό-

λος επέρασε έξω της Κρήτης506. Η πληροφορία αυτή ήταν ακριβής και αν οι
Έλληνες ναύαρχοι τη λάμβαναν σοβαρά υπόψη θα είχε αποφευχθεί η άσκο-
πη περιπλάνηση και παραμονή δεκάδων υδραιο-σπετσιώτικων πλοίων μα-
κριά από τις βάσεις τους για περίπου δύο μήνες. Ακολούθησαν, βέβαια, πολ-
λές αναληθείς πληροφορίες που, σε συνδυασμό με το φόβο μιας πιθανής ε-
χθρικής επίθεσης στην Ύδρα και τις Σπέτσες, οδήγησαν τον ελληνικό στόλο
σε συνεχείς διαδρομές στα πελάγη και σε μια παρατεταμένη παραμονή στα
Βάτικα και τα νησιά του Αιγαίου· την ίδια περίοδο ο τουρκο-αιγυπτιακός
στόλος παρέμενε ακόμη –προετοιμαζόμενος– στην Αλεξάνδρεια. Η συνέπεια
της κατάστασης αυτής ήταν να καταπονούνται άσκοπα τα ελληνικά πληρώ-
ματα και πλοία, με το ανάλογο φυσικά οικονομικό κόστος.
Μετά τον εφοδιασμό του Μεσολογγίου τα, υπό τους Αν. Μιαούλη και
Γ. Ανδρούτσο, πλοία αναχώρησαν την 26η Ιουλίου και τρεις ημέρες αργότε-
ρα συγκεντρώθηκαν στα Βάτικα. Στο Μεσολόγγι παρέμειναν επτά πλοία507
για να ελέγχουν τον Πατραϊκό κόλπο και να βοηθούν με κάθε τρόπο την ά-
μυνα και τον ανεφοδιασμό της πόλης.
Ο ανεφοδιασμός του Μεσολογγίου με τρόφιμα και πυρομαχικά συνε-
χίστηκε απρόσκοπτα τους επόμενους 2½ μήνες, καθώς ο στολίσκος των επτά
ελληνικών πλοίων υπερτερούσε του τουρκικού που ναυλοχούσε στην Πά-
τρα508. Η ελληνική κυβέρνηση ναύλωσε τα υδραίϊκα πλοία Αμφιτρίτη (Λαζ.
Μπρούσκος), Λυκομήδης (Γεωργ. Λαλεχός), Αινίων (Δημ. Μαστραντώνης)
και τον Αύγουστο-Σεπτέμβριο τα έστειλε στο Μεσολόγγι με φορτία τροφί-
μων και πυρομαχικών. Επίσης, εφόδια στάλθηκαν με καΐκια από τη Ζάκυν-
θο, ενώ ο Λαζ. Παναγιώτας (βρίκι Αγαμέμνων) συνέλαβε στο Ιόνιο ένα αυ-
στριακό πλοίο που ταξίδευε από την Αλεξάνδρεια στη Ζάκυνθο και το οδή-
γησε στο Μεσολόγγι για να καρπωθούν οι πολιορκούμενοι το φορτίο του
___________________
507. Ήταν τα υδραίϊκα Κίμων (Ιω. Μπατσαξής), Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας),
Λεωνίδας (Δημ. Κιοσές), τα σπετσιώτικα Τιμολέων (Αναγν. Γ. Κυριακού), Επαμεινώνδας
(Γ. Κοκοράκης), Λυκούργος (Αδριανός Σάντου), και το ψαριανό Σωκράτης (Γεωρ. Δια-
σάκης).
508. Αρχείο Ύδρας, τομ. 11, σ. 457 (Αναφορά Δ. Κιοσέ προς προκρίτους, με ημε-
ρομηνία 31η Ιουλίου 1825). Τον τουρκικό στολίσκο, υπό τον Μαχμούτ, αποτελούσαν μία
κορβέτα, τέσσερα βρίκια και 7 γολέτες / σκούνες.
από γαλέτες, φακή και βούτυρο509.

Όμως, στο Μεσολόγγι είχαν συρρεύσει υπερβολικά μεγάλος αριθμός
μάχιμων και άμαχων, με αποτέλεσμα τα εισαγόμενα τρόφιμα να είναι πάντα
ανεπαρκή. Ο Αν. Μιαούλης προείδε ότι σύντομα η πόλη θα αποκλειστεί και
πάλι από τον ισχυρό τουρκο-αιγυπτιακό στόλο, γι’ αυτό και σε αναφορά του
(26 Ιουλίου) προς τους προκρίτους επισημαίνει:
«Εν ταυτώ φοβούμενος ότι το Μεσολόγγι εντός ολίγου πάλιν
θέλει αποκλεισθή, και τροφής ή πολεμοφόδια έχει πολλά ολίγα, πα-
ρακινήσατε την Σ. Διοίκησιν να το προμηθεύση από τώρα ευθύς όλα
τα αναγκαία του διά όλον τον χειμώνα»510.
Οι χρηματοδοτικές δυνατότητες, όμως, της κυβέρνησης ήταν περιορι-
σμένες, επομένως δεν μπορούσε να οργανώσει και να στείλει στο Μεσολόγγι
μία νηοπομπή με μεγάλες ποσότητες εφοδίων που θα εξασφάλιζαν την αυ-
τάρκειά του για πολλούς μήνες.
Τα υδραίϊκα πλοία παρέμειναν στα Βάτικα και εκεί τους στάλθηκαν,
τις πρώτες δύο εβδομάδες του Αυγούστου από την Ύδρα, εφόδια και οι μι-
σθοί των πληρωμάτων. Τα σπετσιώτικα πλοία αναχώρησαν την 1η Αυγού-
στου για τις Σπέτσες και μετά τον ανεφοδιασμό τους έπλευσαν στην Αστυ-
πάλαια, ενώ τα ψαριανά έλειψαν για δώδεκα ημέρες για να ανεφοδιαστούν
στη Σύρο. Τον Αύγουστο και το Σεπτέμβριο οι στολίσκοι των τριών νησιών
θα κινηθούν ανεξάρτητα, χωρίς να κάνουν κάποια προσπάθεια συντονισμού
ώστε να αντιμετωπίσουν ενωμένοι τον αναμενόμενο από την Αλεξάνδρεια
τουρκο-αιγυπτιακό στόλο.
Με βάση μια λανθασμένη πληροφορία που έφερε ο Αλεξ. Ραφαήλ
(γολέτα Τερψιχόρη) από το Μεσολόγγι, ο Αν. Μιαούλης αποφάσισε να
πλεύσει με τον υδραίϊκο στολίσκο προς τα παράλια της Αλβανίας, όπου υπο-
τίθεται ότι είχε εντοπιστεί ο τουρκικός στόλος. Μια άσκοπη δεκαήμερη δια-
δρομή προς βορρά, μέχρι το ύψος του Αυλώνα απλώς ταλαιπώρησε τα πλοία
και τα πληρώματα. Το αξιοσημείωτο είναι ότι τον Αν. Μιαούλη τον ακολού-
θησαν μόνο δεκαεπτά πλοία κι αυτά χαλαρά αφού δύο (Ηρακλής του Λαζ.
Παπαμανώλη και Διομήδης του Ιω. Αθρινού) αποχωρίστηκαν για να υδρεύ-
σουν στη Ζάκυνθο, ενώ το βρίκι Τιμολέων (Λαζ. Πινότσης) που ενεργούσε
___________________
509. Αρχείο Ύδρας, τομ. 11, σ. 466, 479, 503, 508, 518.
510. Ό.π., σ. 450.
ως προφυλακίδα έχασε την επαφή με το στολίσκο. Εάν συνυπολογιστούν τα

τρία πλοία που είχαν παραμείνει στο Μεσολόγγι, απουσίαζαν από το στολί-
σκο δώδεκα πλοία511. Αλλά και από τα οκτώ πυρπολικά, είχαν ακολουθήσει
τον Αν. Μιαούλη μόνο τα πέντε. Το μοναδικό επίτευγμα του υδραίϊκου στο-
λίσκου ήταν η παράδοση επτά βαρελιών πυρίτιδας στη φρουρά του Μεσο-
λογγίου από το βρίκι Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας).
Από τα Ημερολόγια των πλοίων και τις αναφορές των Ελλήνων
ναυάρχων φαίνεται, όχι μόνο η έλλειψη συντονισμού μεταξύ των τριών στο-
λίσκων, αλλά και η ακαταστασία που επικρατούσε στον κάθε ένα απ’ αυ-
τούς. Πλοία αναζητούσαν μάταια το στολίσκο τους για να ενωθούν, άλλα
αποχωρούσαν με αβάσιμες δικαιολογίες και άλλα προτιμούσαν το κυνήγι ξέ-
νων εμπορικών πλοίων.
Ας δούμε πως ο Αν. Μιαούλης περιέγραψε την κατάσταση στο στόλο
και τι πρότεινε στους προκρίτους:
«Οι ναύται μας όλοι και οι λοιποί γογγύζουν διότι κάμποσα
πλοία μας, σταλμένα εις τον πόλεμον ως ημείς, αντί να έλθουν εις
την ανάγκην, εγύρισαν πριν τελειώσουν το μηνιαίον ή και έκαναν
πρέζας μόνον διά τον εαυτόν των ωσάν να εστάλθησαν διά τούτο ε-
ξεπίτηδες και ωσάν να μην είναι και αυτά πλοία του στόλου. Ώστε τι-
νές αισχροκερδείς ευρίσκουν την ευκαιρίαν ν’ αρπάζουν διπλά και
τριπλά μηνιαία μόνον διά να περιφέρωνται εις άλλας αρπαγάς. Είναι
λοιπόν κοινή φωνή να γυρίσωμεν και ημείς οπίσω, και ας χαθή το
παν ή ημείς πρώτοι. Πολλοί συνωμοτούν με απόφασιν να χαλάσουν
αυτά τα πλοία, να τα καύσουν κτλ. (…) Αν οι καπιτάνοι διαφόρων
πλοίων δεν γνωρίζουν ή δεν θέλουν να κάμουν το χρέος των οπω-
σούν και αντί ν’ αγωνισθούν ή να συστήσουν τον στόλον, προσπα-
θούν ως φαίνεται να τον διαλύσουν με το παράδειγμα της αταξίας,
της αισχροκερδίας της αρπαγής των· διά τον Θεόν! πώς υποφέρομεν
αδιόρθωτον το κακόν αφού αυτό καθ’ ημέραν βλέπομεν ότι φέρει τον
αφανισμόν μας; διατί οι νυκοκυραίοι των δεν αποφασίζουν να τους
___________________
511. Οι πρόκριτοι της Ύδρας σε έγγραφό τους προς την κυβέρνηση (12 Οκτωβρί-
ου 1825) αναφέρουν ότι το μεν Αύγουστο κινήθηκαν 29 πλοία και 8 πυρπολικά, το δε
Σεπτέμβριο 33 πολεμικά και 10 πυρπολικά. Οι ίδιοι αριθμοί αναφέρονται στον «Κατάλο-
γο των θεωρημένων λογαριασμών», που υποβλήθηκε από τους προκρίτους στην κυβέρ-
νηση μετά από τρία χρόνια (18 Δεκεμβρίου 1828). (Βλ. Αρχείο Ύδρας, τομ. 11, σ. 586
και τομ. 15, σ. 192).
αλλάξουν; […] Επειδή όμως κατ’ αλήθειαν η αδιαφορία μας είναι

αιτία τούτων όλων των κακών, δια του παρόντος μου σας παρακινώ
θερμότατα, κατά χρέος και διότι τρομάζω από την τωρινήν κατάστα-
σιν του στόλου μας, να βάλετε εις τα καράβια ευθύς αξίους καπιτά-
νους και να τους παραγγείλετε πάλιν και πολλάκις να σταθούν τακτι-
κά εις το χρέος των καθ’ όλον το διάστημα της εκστρατείας· να ενερ-
γήσετε εις το να σχηματισθή ο στόλος εντός ολίγων ημερών […] να
μας στείλετε όλα τα αναγκαία μας […] ήγουν ψωμί, κρασί, λάδι και
άλειμμα· εν ταυτώ να συμμαζεύσετε όλας τας ειρημένας ατάκτους
πρέζας, αν είναι νόμιμοι, και να τας φυλάξετε διά να μοιρασθούν
ακολούθως εις όλους τους ναύτας του στόλου. Χωρίς όλην αυτήν την
οικονομίαν και επιμέλειαν, σας προλέγω εις το εξής ότι ο εχθρός δεν
θέλει εύρει καμμίαν αντίστασιν εις τους ολεθρίους σκοπούς του, και
τότε είναι καλύτερον να έλθωμεν και ημείς αυτού από τώρα διά να
συναποθάνωμεν»512.
Σύντομα ο Υδραίος ναύαρχος επανήλθε, καθώς η κατάστασι χειροτέρευε:
«Πολλά πλοία μας, ως βλέπω, με διαφόρους (παρεκτός των
πρεζών) φανεράς προφάσεις ή μικροτάτας αιτίας, ότι δηλαδή αρρώ-
στησαν δύο-τρεις ναύτα των ή ότι ο καπιτάνος δεν είναι καλά με τους
ναύτας του κλπ., αφήνουν τον στόλον αυτογνωμόνως πριν δουλεύ-
σουν το μηνιαίον των, πριν να λάβη τέλος η εκστρατεία και χωρίς να
χρησιμεύσουν το παραμικρόν εις τον αγώνα και έρχονται αυτού, κα-
θώς ηξεύρετε. Όλον το ναυτικόν παραπονείται διά τούτο, χάνει την
προθυμίαν του προς το χρέος του, και άλλα καράβια τότε ακολου-
θούν ευκόλως το κακόν παράδειγμα. Ιδού πώς διαλύεται ο στόλος
μας, αυτός ο συνδεδεμένος τόσον σφικτά, ως αράχνη. Αφού μάλιστα
κάμποσοι το άρχισαν και εξακολουθούν ανυποστόλως αυτό το σύ-
στημα και μισθώνονται καλά μόνον διά να περιφέρωνται ολίγας ημέ-
ρας προς ίδιόν των όφελος, πότε και πώς πλέον έχει να υπάρξη στό-
λος; Το κακόν προέρχεται, δεν αμφιβάλλω, από τους καπιταναίους
των πλοίων και όχι από τους ναύτας, καθώς αυτοί λέγουν· αλλά και
αν τίνες ναύται καμμίαν φοράν θελήσουν με τοιαύτην αταξίαν, οι
καπιτάνοι αυτοί δεν θέλουν να τους εμποδίσουν· αγαπούν με τοιαύ-
την πρόφασιν να ωφεληθούν, χωρίς να συλλογίζονται περισσότερον
___________________
512. Αρχείο Ύδρας, τομ. 11, σ. 463-464 (Αναφορά Α. Μιαούλη προς προκρίτους
Ύδρας, με ημερ. 4 Αυγούστου 1825).
[…] Τι όφελος λοιπόν έχομεν απ’ αυτά τα καράβια; βλάπτουν μάλι-

στα τον στόλον, και πολλά καλήτερον είναι να λείπουν, οι δε μισθοί
των να χρησιμεύσουν εις άλλην χρείαν της πατρίδος. Αρκετοί είναι
όσοι γενναίοι και φιλότιμοι καπιτάνοι με τους χρησίμους ναύτας θέ-
λουν να μείνουν εις τον στόλον, και εις τον τόπον των άλλων πολύ
αναγκαιότερον είναι να έχωμεν περισσότερα πυρπολικά. Αυτή την
αλήθειαν παρακαλώ στοχασθήτε και να εύρετε την διόρθωσιν, την
οποίαν απαιτεί η παρούσα κρίσιμος περίστασις και ο κίνδυνός μας.
Όθεν με φαίνεται δικαιότατον και είναι η γνώμη μου ν’ αποφασίσετε,
και όσα τοιαύτα καράβια εγύρισαν, καθώς είπα (διά προφάσεις ή με
πρέζας καθώς σας προέγραψα) ή ακολούθως γυρίσουν, να μη τα μι-
σθώνετε πλέον διά την εκστρατείαν, εκτός αν αλλαχθούν οι καπιτα-
ναίοι και μάλιστα οι προσωρινοί, όσοι είναι τοιούτοι»513.
Την 26η Αυγούστου ο στολίσκος του Αν. Μιαούλη αγκυροβόλησε στα
Βάτικα. Εν τω μεταξύ ο σπετσιώτικος στολίσκος, υπό τον Γ. Ανδρούτσο, εί-
χε προσορμίσει στην Αστυπάλαια και έμεινε εκεί έως την 10η Αυγούστου.
Όταν την 28η Αυγούστου ο Αν. Μιαούλης πληροφορήθηκε το ορμητήριο του
Γ. Ανδρούτσου απέπλευσε για να τον συναντήσει, αλλά έως την 24η Σεπτεμ-
βρίου η συνένωση των δύο στολίσκων δεν είχε επιτευχθεί. Όπως έγραψε ο
Υδραίος ναύαρχος στους προκρίτους:
«Με τους Σπετσιώτες ακόμη δεν ανταμώθημεν· δεν ηξεύρω
που ευρίσκεται ο ναύαρχός των, και που τ’ άλλα καράβια των, επει-
δή εδώ (στην Κίμωλο τότε) είναι μόνον τρία ή τέσσαρα, τα οποία
σήμερον αναχωρούν εις ζήτησιν του αρχηγού των. Ήλπιζα ότι έως
τώρα ήθελον έλθει, όμως απορώ τώρα πως δεν φαίνονται ακόμη. Με
φαίνεται αναγκαίον να γράψετε και να συνομιλήσετε καλήτερα με το
κοινόν των Σπετσών, αν είναι τρόπος να βρεθώμεν τούτην την φοράν
με περισσοτέραν αρμονίαν και προθυμίαν εις τον αγώνα»514.
___________________
513. Αρχείο Ύδρας, τομ. 11, σ. 469-470 (Αναφορά Α. Μιαούλη προς προκρίτους
Ύδρας, με ημερ. 6 Αυγούστου 1825). Την ίδια γνώμη με τον Α. Μιαούλη –να μειωθεί ο
αριθμός των πολεμικών πλοίων και να αυξηθεί των πυρπολικών στις εκστρατείες– είχε
και ο Άγγλος πλοίαρχος Hastings. Οι προύχοντες, όμως, δίσταζαν να το κάνουν, φοβού-
μενοι ότι θα αυξηθούν οι άνεργοι ναυτικοί, με επακόλουθο να εξεγερθούν ή και να
στραφούν περισσότερο στην πειρατεία.
514. Ό.π., σ. 548 (Αναφορά Α. Μιαούλη, με ημερ. 24 Σεπτεμβρίου 1825).
Η πρόθεση του Αν. Μιαούλη ήταν να αναχαιτίσει τον τουρκο - αιγυ-

πτιακό στόλο –με τα στρατεύματα για τον Ιμπραήμ από την Αλεξάνδρεια–,
παραμένοντας με τον τρινήσιο στόλο αρκετό διάστημα στην περιοχή ανατο-
λικά της Κρήτης. Είχε ενημερώσει γι’ αυτό τους Υδραίους προκρίτους, σε
προγενέστερη αναφορά του, γράφοντας:
«Ελπίζομεν γρήγορα να επιστρέψωμεν από την δίωξιν του Το-
πάλ (Χοσρέφ) πασά και να ενωθώμεν με το επίλοιπον μέρος του
στόλου· έχομεν σκοπόν τότε να υπάγωμεν εμπρός περί την Κάσον και
Κάρπαθον εις απάντησιν του Αιγυπτιακού στόλου· και διά να μείνω-
μεν εκεί αρκετόν καιρόν, είναι χρεία να ετοιμάσετε από τώρα πολύ
ψωμί και τ’ άλλα αναγκαία δια όλον τον στόλον»515.
Εξαιτίας της αδυναμίας να ενωθούν οι στολίσκοι των τριών νησιών
και της γενικής αταξίας, ο Αν. Μιαούλης και ο Γ. Ανδρούτσος κινήθηκαν
ανεξάρτητα στο Αιγαίο, χωρίς κοινό σχέδιο. Στο διάστημα αυτό ενισχύθηκαν
σημαντικά οι δύο στολίσκοι, φτάνοντας ο υδραίϊκος να αριθμεί 33 πλοία και
10 πυρπολικά516 και ο σπετσιώτικος 32 πλοία και 4 πυρπολικά517.
___________________
515. Ό.π., σ. 485 (Αναφορά Α. Μιαούλη, με ημερ. 13 Αυγούστου 1825).
516. Τα υδραίϊκα πλοία και πυρπολικά αναφέρονται στις υποσημ. 472 και 473 και
προστέθηκαν τα Άρης (Α. Μιαούλης), Αριστείδης (Α. Θεοδωράκης), Ηρακλής (Λαζ. Πα-
παμανώλης), Διομήδης (Κοσμάς Ιω. Αθρινός), Αίολος (Θεοδ. Γκιώνης), Μιλτιάδης (Γ.
Σαχίνης), Θρασύβουλος (Σταμ. Ράπτης), Άρης (Γκίκας Κοσμά Κολμανιάτης), Αθηνά (Γ.
Νέγκας), Βατερλώ (Πέτρος Αναγνώστη Ζώτος), Νέρων (Ιω. Ζάκας), Αμφιτρίτη (Λαζ.
Μπρούσκος), Αθηνά (Ιω. Μακρυμούρας), Επαμεινώνδας (Ιω. Γκέλης), Αχιλλεύς (Κων.
Μπελεμπίνης), Ηρακλής (Νικ. Βώκος), Ιάσων (Νικ. Σταμ. Μπουντούρης), Θέτις Ιω. Μα-
ρούκας), Λυκομήδης (Γεωρ. Λαλεχός), Τηλέμαχος (Ηλίας Χ’’Γιώργος), Επαμεινώνδας
(Αντ. Γ. Κριεζής), Θεμιστοκλής (Αντ. Ραφαήλ), και τα πυρπολικά των Θεοδ. Θ. Βώκου,
Μιχ. Μπουντούρη, Αναστ. Ρομπότση, Ανδρ. Πιπίνου, Αναγν. Δημαμά, Δημ. Φωτιά, Μα-
ρίνη Σπαχή.
517. Τα σπετσιώτικα πλοία και πυρπολικά αναφέρονται στην υποσημ. 474 και
προστέθηκαν τα Ηρακλής (Δημ. Χρ. Κούτσης), Αγαμέμνων (Πέτρος Δ. Γουδής), Σόλων
(Νικ. Μυλωνάς), Ξενοφών (Ιω. Παντελής), Λυκούργος (Θεοδ. Σάντος), Αχιλλεύς (Θεοδ.
Δ. Ορλώφ), Επαμεινώνδας (Νικ. Τσοχαντάρης), Λεωνίδας (Δημ. Ν. Λάμπρου), Αχιλλεύς
(Αθαν. Γ. Πάνου), Φιλοκτήτης (Νικ. Δ. Γουδής), Αλέξανδρος (Γεωρ. Χ’’Ανδρέα), Ιερά
Συμμαχία (Κοσμάς Λάμπρου), Φωκίων Παναγ. Λιγγιάρης), Διομήδης (Αντ. Δρίτσας),
Περικλής (Εμμ. Κ. Μπουκουβάλας), Ίππος Θαλάσσης (Θεοδ. Δρίτσας), Διομήδης (Αργ.
Στεμιτσιώτης), Αχιλλεύς (Ιω. Γ. Μαθιός), και το πυρπολικό του Δημ. Ποριώτη. Ο Αχιλ-
λεύς, μετά την εκφόρτωση των εφοδίων στο Μεσολόγγι, ενώθηκε με το σπετσιώτικο
στόλο, αλλά τη 17η Σεπτεμβρίου απεβίωσε ο καπετάνιος του και υποναύαρχος των Σπε-
τσών, ο Ιω. Αναστ. Κυριακού, και αποχώρησε με τη σορό του για το νησί.
Ο αριθμός των πλοίων και των πυρπολικών, που έπλευσαν στο Αιγαίο,
αν προστεθούν και τα 5 ψαριανά και το πυρπολικό του Κ. Νικόδημου, ήταν
εντυπωσιακός. Όμως, οι ναύαρχοι Αν. Μιαούλης και Γ. Ανδρούτσος δεν κα-
τάφεραν να διατηρήσουν μαζί τους περισσότερα από 21-22 πλοία και 3-4
πυρπολικά, αφού περίπου το 1/3 απουσίαζαν από το κύριο σώμα των στολί-
σκων τους. Αρκετά απομακρύνονταν και έχαναν την επαφή με τους ναυάρ-
χους ή παρέμεναν αγκυροβολημένα στα κύρια ορμητήρια (Σαντορίνη-
Αστυπάλαια) και σε άλλα νησιά, μερικά δε στέλνονταν ως βαρδακόστες στα
Δωδεκάνησα, ενώ το πήγαιν’ έλα των πλοίων και πυρπολικών στα νησιά
τους –με διάφορες προφάσεις– ήταν συνεχές.
Δύο υδραίϊκες γολέτες Τερψιχόρη (Αλεξ. Ραφαήλ) και Αθηνά (Γ. Νέ-
γκας) που στάλθηκαν στο Καρπάθιο πέλαγος, πληροφορήθηκαν από ολλαν-
δικό βρίκι ότι ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος επρόκειτο να αποπλεύσει περί
το τέλος Σεπτεμβρίου για να μεταφέρει σημαντικές στρατιωτικές ενισχύσεις
και εφόδια στον Ιμπραήμ. Η πληροφορία θεωρήθηκε από τον Αν. Μιαούλη –
και ήταν– σοβαρή, γι’ αυτό διαβιβάστηκε στην Ύδρα με την αναφορά του
της 24ης Σεπτεμβρίου. Η στιγμή που έπρεπε ο ελληνικός στόλος να δείξει τη
μεγαλύτερη σύμπνοια και μαχητικότητα είχε φτάσει· όμως, συνέβηκε ακρι-
βώς το αντίθετο. Τα πληρώματα των υδραίϊκων πλοίων είχαν φτάσει στο ζε-
νίθ της ανυπακοής τους και με απειλές απαιτούσαν από τους καπετάνιους
την άμεση επιστροφή στο νησί. Υποχρεώθηκαν, λοιπόν, όλα να επαναπλεύ-
σουν σταδιακά στην Ύδρα έως τη 10η Οκτωβρίου, συμπεριλαμβανομένων
των πλοίων του Γ. Σαχτούρη και του Αν. Μιαούλη. Τα σπετσιώτικα και τα
ψαριανά παρέμειναν στο νότιο Αιγαίο, χωρίς, όμως, την απαιτούμενη συνο-
χή και αποφασιστικότητα.
Κάτω από τέτοιες συνθήκες και καθώς οι πρόκριτοι και ο λαός της
Ύδρας και των Σπετσών θεωρούσαν ως πολύ πιθανή μια επίθεση του τουρκο
– αιγυπτιακού στόλου στα νησιά τους, ο Αν. Μιαούλης έδειχνε πολύ απογο-
ητευμένος από την κατάσταση του ελληνικού στόλου και προσπάθησε να
συμβουλεύσει και να συνεγείρει τους συμπατριώτες του. Έγραφε, λοιπόν,
στους προκρίτους:
«Τι να είπω πάλιν διά τον κίνδυνον και το χειρότερον διά την
ακαταστασίαν μας; Παραξενεύεσθε ίσως ότι πάντοτε ελεεινολογώ
την κατάστασίν μας, τάχα μόνον διά να σας φοβίζω, ή από κακήν
συνήθειαν· πλην πιστεύσατέ με καν το ότι μόνον όποιος είναι παρών
εδώ, γνωρίζει οπωσούν πώς και πού τρέχομεν.
Σας λέγω λοιπόν πάλιν κατά χρέος, να πάρετε αληθινά και

σωστά μέτρα διά την ασφάλειαν του τόπου μας, και από το ναυτικόν
να μην ελπίζετε μεγάλα. Να κάνετε μπουρλότα όσα μπορείτε· κάμπο-
σες σκούναις και άλλα καΐκια κτλ. να στέκωνται εις τον τόπον έτοιμα
διά την ανάγκην. Αν είναι τρόπος, ν’ αρματώσετε τα καΐκια με κανό-
νια, διά να πολεμήσουν, αν τύχη ταις βάρκες του εχθρού όταν πλη-
σιάσουν. Και με έναν λόγον: Να πάρετε γνώμην ανθρώπων εμπείρων
διά την διαφέντευσιν του τόπου και να βάλετε εις πράξιν όσα πράγ-
ματα συμβουλεύσουν αυτοί. Κάμετε ό,τι ημπορείτε ενόσω έχομεν ολί-
γον καιρόν, και ας μη προσμένωμεν να χαθώμεν, και τότε να γνωρί-
σωμεν την αστοχίαν μας, διά την οποίαν θα ονειδίζει όλος ο κόσμος.
Προς τούτοις ομιλήσατε εις όλους τους πατριώτας, μικρούς και μεγά-
λους, να καταλάβουν τον κίνδυνο και να προθυμοποιηθούν εις τον
αγώνα, όντες ενωμένοι και κατά πάντα έτοιμοι»518.
***
Όταν ο ελληνικός στόλος αποχώρησε από το Μεσολόγγι την 26η Ιουλίου,
την ελεύθερη πρόσβαση στην πόλη από τη θάλασσα διατήρησε ο στολίσκος
των επτά ελληνικών πλοίων. Η πολιορκία, όμως, από τη στεριά εξακολου-
θούσε.
Ο Κιουταχής συνέχιζε επίμονα την προσπάθεια να ενισχύσει τα πολι-
ορκητικά έργα και οι Έλληνες αντίστοιχα τα αμυντικά. Ο Τούρκος στρατη-
γός κατάφερε να κατασκευάσει στη βορειοδυτική πλευρά του τείχους της
πόλης, παρά τα συνεχή παρενοχλητικά πυρά των Ελλήνων, ένα μεγάλο επί-
χωμα με γωνία 120ο προς το πύργωμα Φραγκλίνου. Είχε συνολικό μήκος πε-
ρί τα 80 μέτρα, πλάτος 10 και ύψος που υπερέβαινε τη στάθμη του προτειχί-
σματος· οι Έλληνες το ονόμασαν «Ύψωμα της Ενώσεως»519.
Σε αντιπερισπασμό, οι πολιορκούμενοι εκτέλεσαν τη νύκτα 25/26 Ιου-
λίου αιφνιδιαστική επίθεση. Αυτή συντονίστηκε με επίθεση τμήματος υπό
τους Γ. Καραϊσκάκη και Κ. Τζαβέλα, που είχε αποσπαστεί από τη δύναμη
___________________
519. Από το γαλλικό όρο La digue d’union = Το επίχωμα της ένωσης. Ήταν σύ-
νηθες πολιορκητικό έργο της εποχής και αποσκοπούσε να ενώσει (γεφυρώσει) την πλευ-
ρά των πολιορκητών με το αμυντικό τείχος, ώστε να βάλλουν από πλεονεκτική θέση κα-
τά των οχυρωμάτων των πολιορκούμενων. Το επίχωμα του Κιουταχή έφτασε, την 29η
Ιουλίου, σε απόσταση περί τα 75 μ. από το τείχος.
της ανατολικής Ελλάδας για να παρενοχλεί τις συγκοινωνίες του Κιουταχή

γύρω από το Μεσολόγγι. Από το τμήμα αυτό επιτέθηκαν πεντακόσιοι άνδρες
στην κατασκήνωση των Τούρκων στους πρόποδες του Αρακύνθου και χίλιοι
επίλεκτοι από τη φρουρά του Μεσολογγίου εξόρμησαν κατά των εχθρικών
χαρακωμάτων. Οι Τούρκοι εγκατέλειψαν την κατασκήνωση και τα χαρακώ-
ματα με 300 άνδρες νεκρούς ή τραυματίες, ενώ οι Έλληνες είχαν 17 νεκρούς
και 13 τραυματίες. Οι πολιορκούμενοι απεκόμισαν από τη νυκτερινή επι-
δρομή τους πολλά όπλα και σημαίες τουρκικές και οδήγησαν στην πόλη αρ-
κετούς Μακεδόνες που εργάζονταν στα τουρκικά χαρακώματα.
Την 3η Αυγούστου, ομάδα τριάντα Ελλήνων της φρουράς εκτέλεσε
αιφνιδιαστική επίθεση στο ύψωμα της Ενώσεως και κατέστρεψε, μετά από
πάλη σώμα με σώμα με τους Τούρκους, ένα υπό ανέγερση προπέτασμα.
Την 7η Αυγούστου η φρουρά του Μεσολογγίου ενισχύθηκε με ακόμη
χίλιους άνδρες υπό τους οπλαρχηγούς Κίτσο Τζαβέλα, Γεωργ. Βαλτινό και
Γεωργ. Φωτομάρα, που μετέφεραν πλοία του ελληνικού στολίσκου από το
Κρυονέρι στην πόλη.
Τα τμήματα των εργατών του Κιουταχή κατάφεραν να ανοίξουν τρεις
μεγάλους λάκκους υπό το προτείχισμα Φραγκλίνου και από τρεις θυρίδες
συσσώρευαν με μεγάλη υπομονή χώματα, με σκοπό να δημιουργήσουν νέο
επίχωμα απέναντι στη δεξιά πλευρά της εσωτερικής γραμμής των Ελλήνων.
Την προσπάθεια των εργατών υποστήριζε κανονιοστάσιο με δύο πυροβόλα,
που είχαν κατασκευάσει οι Τούρκοι στην αριστερή πλευρά του υψώματος
της Ενώσεως.
Οι Έλληνες αντέδρασαν εντείνοντας την παρενόχληση με πυρά από το
κανονιοστάσιο (κυρίως) Κουτσονέϊκα, που διέθετε τρία πυροβόλα και ένα
όλμο. Παράλληλα άνοιξαν υπόνομο, με σκληρή εργασία πολλών ημερών,
προς το νέο επίχωμα των Τούρκων και το μεσημέρι της 19ης Αυγούστου, ό-
ταν έφτασαν στο κατάλληλο σημείο, το ανατίναξαν. Οι Τούρκοι εγκατέλει-
ψαν τις θέσεις τους εσωτερικά του προτειχίσματος Φραγκλίνου και έτρεξαν
προς τα εξωτερικά χαρακώματα. Οι Έλληνες τους καταδίωξαν και επιτέθη-
καν για να ανακτήσουν το προτείχισμα Φραγκλίνου, αλλά τουρκικές ενισχύ-
σεις έφτασαν από το στρατόπεδο στο Ύψωμα της Ενώσεως και ύψωσαν τη
σημαία του Κιουταχή. Ίσως κι αυτός να είχε σπεύσει στο επίχωμα για να
εμψυχώσει τους άνδρες του. Το κοντάρι της σημαίας του πασά έσπασε από
βολίδα τουφεκιού και η άγρια μάχη μεταξύ Τούρκων και Ελλήνων κράτησε
αρκετή ώρα στο σημείο αυτό.
Τελικά, οι Τούρκοι υποχώρησαν και καλύφθηκαν στους προμαχώνες
τους, αλλά εν τω μεταξύ αρκετοί από τους πολιορκούμενους βρήκαν το χρό-
νο να ισοπεδώσουν το προτείχισμα Φραγκλίνου. Η μάχη σταμάτησε τα με-
σάνυκτα, με τους Έλληνες να κατέχουν τη θέση του Φραγκλίνου και το άκρο
του Υψώματος, που οι Τούρκοι είχαν συνδέσει με το προτείχισμα. Οι απώ-
λειες των Ελλήνων ήταν 20 νεκροί και 45 τρυματίες, ενώ των Τούρκων του-
λάχιστον τετραπλάσιες.
Καθώς το φθινόπωρο πλησίαζε, ο Κιουταχής μοιραία είχε αρχίσει να
ανησυχεί. Τα ελληνικά άτακτα τμήματα στην Αιτωλοακαρνανία παρενο-
χλούσαν τις συγκοινωνίες του και άρπαζαν τα τρόφιμα, ενώ από τη θάλασσα
ήταν αποκλεισμένος. Από τα στρατεύματά του μόνο περί τους 3.500 άνδρες
ήταν αξιόμαχοι, ενώ οι άτακτοι Αλβανοί δυσανασχετούσαν για την καθυ-
στέρηση των μισθών τους και το πολύ πτωχό σιτηρέσιο. Όταν, μάλιστα, τα
ελληνικά τμήματα εμφανίστηκαν κοντά στο Πετροχώρι, ο Αλβανός οπλαρ-
χηγός Άγος Βασιάρης, που ήταν στρατοπεδευμένος με τους άνδρες του εκεί,
αποσύρθηκε αμαχητί στο κύριο τουρκικό στρατόπεδο.
Είναι άξιο απορίας το ότι ο Χοσρέφ δεν επέμενε για ακόμη 20-30 ημέ-
ρες στον αποκλεισμό της πόλης από τη θάλασσα, ταυτόχρονα με τη στενή
πολιορκία του Κιουταχή. Ίσως, τότε, οι πολιορκούμενοι να είχαν συνθηκο-
λογήσει ή να επιχειρούσαν εννέα μήνες νωρίτερα την απεγνωσμένη έξοδό
τους. Όμως, ο Χοσρέφ, όπως έκαναν και οι προκάτοχοι του καπουδάν πασά-
δες το 1822 σε ανάλογες περιπτώσεις, δεν τόλμησε να μην υπακούσει στη
σουλτανική διαταγή, καθυστερώντας τον πλου προς την Αλεξάνδρεια.
Πάντως, ο πεισματάρης Κιουταχής συνέχισε μόνος του τις προσπάθει-
ες να κάμψει την αντίσταση των πολιορκούμενων. Επιχείρησε να κατα-
σκευάσει νέο προμαχώνα στο μέσο του Υψώματος της Ενώσεως περί τα 70
μ. από τη θέση που κατείχαν οι Έλληνες. Η αντίδραση των Ελλήνων ήταν να
ανατινάξουν, τη νύκτα 22/23 Αυγούστου, υπόνομο κάτω από το Ύψωμα, με
αποτέλεσμα να σκοτωθούν και να τραυματιστούν περί τους 200 Τούρκους.
Άλλη μεγάλη υπόνομο είχαν ετοιμάσει κάτω από το Ύψωμα και για να προ-
σελκύσουν παραπλανητικά τους Τούρκους, ανατίναξαν, το σούρουπο της 9ης
Σεπτεμβρίου, μία μικρότερη. Ταυτόχρονα με την έκρηξη, οι Έλληνες έβαλ-
λαν καταιγιστικά από το τείχος και ο Κιουταχής υπέθεσε ότι επίκειται επίθε-
σή τους στο Ύψωμα. Διέταξε, λοιπόν, μαζική προώθηση των τμημάτων του,
από το στρατόπεδο του Αρακύνθου στο Ύψωμα. Σε λίγο τα πυροβόλα και τα
τουφέκια των πολιορκούμενων σίγησαν και μόνο από το προτείχισμα του
Φραγκλίνου συνεχίζονταν σποραδικά πυρά.
Τότε ο Τούρκος στρατηγός αποφάσισε επίθεση, αλλά οι Έλληνες
κρυμμένοι πίσω από το τείχος περίμεναν τα τουρκικά τμήματα μέχρι να
πλησιάσουν, οπότε ορθώθηκαν και με σφοδρά πυρά τα ανάγκασαν να υπο-
χωρήσουν. Στο σημείο των ερειπίων του προτειχίσματος Φραγκλίνου η α-
νταλλαγή πυκνών πυρών συνεχιζόταν αδιάλειπτα και όταν άρχισαν να πλη-
σιάζουν πολλοί Τούρκοι, οι πολιορκούμενοι ανατίναξαν τη μεγάλη υπόνομο.
Από την έκρηξη σκοτώθηκαν οι περισσότεροι Τούρκοι και μέρος του επιχώ-
ματος διαλύθηκε. Αμέσως μετά οι Έλληνες εξόρμησαν και με τις σπάθες θα-
νάτωσαν αρκετούς ακόμη από τους υποχωρούντες εχθρούς. Κατόπιν επιδό-
θηκαν στη λαφυραγωγία και με εργάτες ισοπέδωσαν τα χάσματα και τους
λοφίσκους χωμάτων, που είχαν δημιουργηθεί.
Την 28η Σεπτεμβρίου ο Γ. Καραϊσκάκης εκτέλεσε αιφνιδιαστική επί-
θεση στο τουρκικό στρατόπεδο του Κραβασαρά (Αμφιλοχία). Θανάτωσε πε-
ρί τους 300 Τούρκους και 80 καμήλες, ενώ λαφυραγώγησε άλλες 120 καμή-
λες, 80 μουλάρια και 30 άλογα. Ουσιαστικά κατέστρεψε τον πιο σημαντικό
κόμβο του συστήματος μεταφορών, που ανεφοδίαζε τα στρατεύματα του Κι-
ουταχή από την Άρτα και την Πρέβεζα.
Την ίδια περίοδο μπήκε στο Μεσολόγγι ο ικανός υπονομοποιός Μα-
στρο - Κώστας (Λαγουμιτζής ή Νταλερόπουλος) και αμέσως ανέλαβε την
κατασκευή νέας υπονόμου κάτω από τα λείψανα του Υψώματος Φραγκλί-
νου, που οι πολιορκούμενοι ήθελαν οπωσδήποτε να εξαφανίσουν. Το λυκαυ-
γές της 1ης Οκτωβρίου άρχισαν από τη δεξιά πλευρά του τείχους έντονα πυ-
ρά προς τα χαρακώματα των Τούρκων με σκοπό να τους παρασύρουν στη
σωζόμενη αριστερή πλευρά του Υψώματος. Με την ανατολή του ηλίου, η
υπόνομος ανατινάχτηκε και ό,τι απέμενε από το ύψωμα κατέρρευσε μέσα
στη μεγάλου μήκους υπόνομο. Αρκετοί Τούρκοι σκοτώθηκαν κατά την έ-
κρηξη και άλλοι τάφηκαν κάτω από τους όγκους των χωμάτων. Υπό την κά-
λυψη πυκνού πυρός από τα τείχη, οι Έλληνες προχώρησαν μέχρι 500 μέτρα
και αφού θανάτωσαν μερικούς από τους φεύγοντες Τούρκους, επέστρεψαν
με πολλά λάφυρα (όπλα, σημαίες, ενδύματα) και κεφάλια νεκρών εχθρών
τους.
Τη νύκτα 5/6 Οκτωβρίου παρατηρήθηκε μεγάλη ησυχία στις γραμμές

των Τούρκων και οι πολιορκούμενοι έριξαν μερικές χειροβομβίδες για να
δοκιμάσουν την εχθρική αντίδραση. Μετά από λίγες κραυγές κατά την έκρη-
ξη της πρώτης χειροβομβίδας, επικράτησε απόλυτη σιγή. Οι Έλληνες τότε
εξόρμησαν και διαπίστωσαν ότι τα πλησιέστερα εχθρικά χαρακώματα είχαν
εγκαταλειφθεί. Το δε πρωί της επόμενης ημέρας παρατήρησαν ότι τα περισ-
σότερα τουρκικά τμήματα είχαν αποσυρθεί στο γενικό στρατόπεδο στους
πρόποδες του Αρακύνθου, και μόνο στα κανονιοστάσια και τα προχώματα,
που απείχαν περί τα 600 μέτρα από το τείχος, παρέμεναν οι εχθρικές φρου-
ρές.
Από την ημέρα εκείνη, οι πολιορκούμενοι άρχισαν να βγαίνουν από τα
τείχη και να βόσκουν τα ζώα τους. Ανέλαβαν, επίσης, εντατική προσπάθεια
επισκευής των αμυντικών έργων τους και κατεδάφισης των πολιορκητικών
προμαχώνων του Κιουταχή, χωρίς καμιά ενόχληση από τον εχθρό.
Τα στρατεύματα του Κιουταχή ήταν καταπονημένα και είχαν υποστεί
σοβαρές απώλειες στις μάχες, όπως και μεγάλη φθορά από ασθένειες. Γι’
αυτό ο Τούρκος πασάς αποφάσισε πια να τηρήσει στάση αναμονής, έως την
επάνοδο του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου με ενισχύσεις και εφόδια.
Προσωρινά, λοιπόν, οι πολιορκούμενοι στο Μεσολόγγι ανέπνευσαν,
αν και τα τρόφιμα που έφταναν στην πόλη αρκούσαν να τους συντηρήσουν
μόνο για λίγες εβδομάδες. Το ουσιώδες, βέβαια, ήταν ότι έστω και οι περιο-
ρισμένες ποσότητες εφοδίων, μπορούσαν να μπαίνουν χάρη στο στολίσκο
των επτά ελληνικών πλοίων. Στα πληρώματα των πλοίων αυτών, όμως, είχε
δοθεί η υπόσχεση ότι περί το τέλος Αυγούστου θα επέστρεφαν στα νησιά
τους. Όταν πέρασε η προθεσμία άρχισαν να δυσανασχετούν και με απειλές
να απαιτούν από τους καπετάνιους την αποχώρηση από το Μεσολόγγι. Ιδίως
οι Σπετσιώτες ναύτες επέμεναν περισσότερο να φύγουν τα πλοία τους, γιατί
στα γράμματα των οικογενειών τους έβλεπαν το φόβο και την απόγνωση που
προκαλούσε η ενδεχόμενη επίθεση της τουρκο-αιγυπτιακής αρμάδας. Τη 15η
Σεπτεμβρίου υποχρέωσαν τους καπετάνιους να ενημερώσουν σχετικά τη δι-
οικούσα επιτροπή της Δυτικής Ελλάδας. Οι τρεις Υδραίοι καπετάνιοι ανέφε-
ραν τα γεγονότα στους προκρίτους (28 Σεπτεμβρίου 1825):
«Την 1, 8 και 17 του ιδίου σας εγράψαμεν την απόφασιν των
ναυτών μας ότι δεν στέκονται περισσότερον από τον τρέχοντα μήνα·
ήδη σας λέγομεν αποφασιστικώς ότι θα εκπλεύσωμεν διά τα αυτόσε·
χθες ήλθον εις τα πλοία μας η επιτροπή, οι οπλαρχηγοί και οι προε-

στώτες του Μεσολογγίου και επρόσπεσαν εις τας πόδας των, έως να
τους καταπείσουν να μείνουν ακόμη ολίγας ημέρας· διά τούτο σας
ιδεάζομεν τα πάντα, και την γνώμην των ναυτών μας, οι οποίοι θέ-
λουν να ευρίσκωνται με τον στόλον (προφανώς εξαιτίας της εχθρι-
κής απειλής κατά της Ύδρας και των Σπετσών), και μετά την ανα-
χώρησίν μας το Μεσολόγγιον χωρίς θαλάσσιαν δύναμιν κινδυνεύει·
και μάλιστα οι Σπετζιώται δεν ήθελον να μείνουν εξαιτίας των φαμι-
λιών των.
Την προχθές έφθασεν ενταύθα ο καπετάν Γεώργιος Λαλεχός
(βρίκι Λυκομήδης) εκ του οποίου ελάβομεν την επιστολήν σας, τους
μισθούς και τα προς εξοικονόμησιν των τροφών. Είδομεν έτι να μας
λέγετε να μείνωμεν ακόμη εδώ, πράγμα το οποίον δεν γίνεται, διότι,
ως σας προεγράψαμεν, δεν στέκονται οι ναύται μας, και διά τούτο
σκεφθήτε καλώς τα περί Μεσολογγίου»520.
Η επιτροπή του Μεσολογγίου ενημέρωσε την κυβέρνηση και αυτή α-
πευθύνθηκε στους προκρίτους των νησιών για να αντικαταστήσουν τα πλοία
με άλλα. Όμως, στα νησιά δεν υπήρχαν διαθέσιμα πλοία για το σκοπό αυτό
και οι πρόκριτοι έδωσαν εντολή στους ναυάρχους να αποσπάσουν πλοία από
τους στολίσκους τους. Η απάντηση του Αν. Μιαούλη ήταν κατηγορηματική:
«Σας σημειώνω πάλιν, ότι από τα εδώ ευρισκόμενα εις τον
στόλον πλοία δεν πηγαίνει κανένα εις το Μεσολόγγι, και είναι περιτ-
τόν να μας διορίζετε απ’ εδώ να στείλωμεν· αλλά κάμετε κατά την
ανωτέρω γνώμην σας»521.
Στις αρχές του Οκτωβρίου αναχώρησε το ψαριανό βρίκι Σωκράτης
(Γεωρ. Διασάκης) γιατί δεν είχαν μισθοδοτηθεί οι ναύτες του και τη 14η Ο-
κτωβρίου ακολούθησαν τα έξι υδραιο-σπετσιώτικα για τα νησιά τους.
Την ίδια ημέρα ο στολίσκος του Μαχμούτ έπλευσε από την Πάτρα και
απέκλεισε το Μεσολόγγι.
***
Ενόσω αυτά διαδραματίζονταν στο Μεσολόγγι και στη θάλασσα, ένα σώμα
εξακοσίων Κρητών, υπό τους οπλαρχηγούς Εμμ. Αντωνιάδη και Δημ. Καλ-
___________________
520. Αρχείο Ύδρας, τομ. 11, σ. 554. Αναφορά Υδραίων καπετάνιων Δημ. Κιοσέ
(Λεωνίδας), Ιω. Μπατσαξή (Κίμων), Σταμ. Φώκα (Θεμιστοκλής).
521. Ό.π., σ. 546.
λέργη είχε σχηματιστεί από τον Ιούλιο του 1825 στο Ναύπλιο· με σκοπό να
πάει στη Μεγαλόνησο και να αναζωπυρώσει την επανάσταση. Η ελληνική
κυβέρνηση ευελπιστούσε ότι με την επιχείρηση αυτή θα καθήλωνε σημαντι-
κές αιγυπτιακές δυνάμεις στην Κρήτη.
Το σώμα μεταφέρθηκε στη Μονεμβασία και εκεί αύξησε τη δύναμή
του στους 1.300 μαχητές. Οι αρχηγοί αποφάσισαν να καταλάβουν αρχικά με
αιφνιδιασμό το οχυρό της Γραμβούσας και να το χρησιμοποιήσουν ως βάση
για την περαιτέρω προώθησή τους στο εσωτερικό. Αρχικά απευθύνθηκαν
στο ναύαρχο Γ. Ανδρούτσο για να διαθέσει μερικά σπετσιώτικα πολεμικά να
συνοδεύσουν τα 18 εμπορικά πλοία που θα μετέφεραν τους άνδρες τους
στην Κρήτη. Αλλά την περίοδο εκείνη όλα τα διαθέσιμα πλοία του ελληνι-
κού στόλου είχαν εμπλακεί στις επιχειρήσεις υποστήριξης του Μεσολογγίου,
και έτσι τα 18 εμπορικά προωθήθηκαν στα Βάτικα χωρίς συνοδεία για να
περιμένουν εκεί την ευκαιρία να ολοκληρώσουν την επιχείρηση.
Οι νησίδες Γραμβούσα και Αγία Γραμβούσα βρίσκονται κοντά στο
ακρωτήριο Βούζα, τη βορειοδυτική εσχατιά της Κρήτης. Η Γραμβούσα έχει
τριγωνικό σχήμα, με πλευρές περίπου ενός χιλιομέτρου και μέγιστο ύψος
137 μέτρα, περιβάλλεται δε από πολύ απότομες ακτές. Στην κορυφή της νη-
σίδας ορθωνόταν φρούριο, κτισμένο από τους Ενετούς το πρώτο τέταρτο του
16ου αιώνα, που κατέληξε το 1692 στα χέρια των Τούρκων. Το 1823 ο Μαν.
Τομπάζης, όταν ήταν αρμοστής της Κρήτης, είχε επιχειρήσει να κυριεύσει το
φρούριο με το μικρό απόσπασμα που διέθετε και την επικουρία σώματος 500
Κρητών. Η επιχείρηση έγινε τη νύκτα 11/12 Δεκεμβρίου 1823 υπό τη γενική
αρχηγία του Μαν. Τομπάζη, ενώ στην αρχική –αιφνιδιαστική– έφοδο ηγή-
θηκαν ο Λάκωνας Δημ. Δράμαλης και οι Υδραίοι αδελφοί Αντώνης και Ι-
ωάννης Ραφαήλ. Αν και 150 από τους Έλληνες αναρριχήθηκαν με σκάλες
εύκολα και κατέλαβαν το πλησιέστερο φυλάκιο αθόρυβα, όταν προχώρησαν
στον περίβολο του φρουρίου έχασαν τον προσανατολισμό τους και δεν εντό-
πισαν τα υπνωτήρια της φρουράς. Το λυκαυγές βρήκε τους Έλληνες να πε-
ριφέρονται ακόμη στον περίβολο, αλλά εν τω μεταξύ οι Τούρκοι οργανώθη-
καν και από ψηλά σημεία, με ομαδικά πυρά, τους αποδεκάτισαν. Στην επα-
κολουθήσασα συμπλοκή σώμα με σώμα, σκοτώθηκαν άλλοι σαράντα Έλλη-
νες και μόνο οι μισοί περίπου διέφυγαν τελικά. Ο Μαν. Τομπάζης, που είχε
μείνει εξωτερικά του τείχους, προσπάθησε, αλλά απέτυχε να πείσει τους υ-
πόλοιπους άνδρες του να ανέβουν από τις σκάλες και να ενισχύσουν τους λί-
γους μέσα στον περίβολο. Έτσι η επιχείρηση είχε την τραγική κατάληξη να
απωλεστούν συνολικά 83 άνδρες, μεταξύ των οποίων και ο Ιω. Ραφαήλ. Η
γολέτα Τερψιχόρη του Μαν. Τομπαζη, με το απομειωμένο αποβατικό τμήμα
της και δεκάδες τραυματίες είχε αποχωρήσει κακήν κακώς.
Τα γεγονότα το 1825 εξελίχτηκαν αναίμακτα και ευνοϊκά για τους Έλ-
ληνες. Τα 18 πλοία, με το σώμα των ατάκτων, πλησίασαν το ξημέρωμα της
1ης Αυγούστου στο βορειοδυτικό άκρο της Κρήτης, συνοδευόμενα μόνο από
το σπετσιώτικο βρίκι Αχιλλεύς (Αθαν. Γ. Πάνου), που τυχαία συνάντησαν
και ο καπετάνιος του δέχτηκε να τα συντροφεύσει. Όλη τη διάρκεια της η-
μέρας έμειναν μακριά από τη Γραμβούσα για να μην εντοπιστούν και προ-
τού να ξημερώσει η επόμενη (2 Αυγούστου) πλησίασαν τη νησίδα. Οι δύο
αρχηγοί παρατήρησαν ότι η φρουρά του Κάστρου ήταν ολιγάριθμη και απο-
φάσισαν να το κυριεύσουν με τέχνασμα. Χρησιμοποίησαν μόνο 12 άνδρες
με τουρκικά ρούχα και όπλα. Πρώτα εξαπάτησαν τη σύζυγο του φρούραρ-
χου που βρισκόταν σε σκηνή στην παραλία του ακρωτηρίου Βούζα, για να
μάθουν το σύνθημα. Στη συνέχεια συνέλαβαν τον ίδιο το φρούραρχο και το
πλήρωμα της ακάτου, με την οποία είχε σπεύσει για να τους μεταφέρει στη
νησίδα πιστεύοντας ότι ήταν η αναμενόμενη ομάδα Τούρκων στρατιωτών
που θα ενίσχυαν τη φρουρά. Όταν η άκατος έφτασε στη νησίδα συνέλαβαν
και τους υπόλοιπους άνδρες της φρουράς που έτρεξαν στην ακτή να υποδε-
χτούν τους νέους συναδέλφους τους. Έτσι καταλήφθηκε το Κάστρο της
Γραμβούσας522.
Την ίδια μέρα ο Δημ. Καλλέργης έγινε κύριος του φρουρίου της Κισ-
σάμου, το οποίο, παραμελημένο και χωρίς εφόδια, εγκαταλείφθηκε αμαχητί
από τη μικρή φρουρά του. Με την κατάκτηση των δύο αυτών φρουρίων και
την άφιξη από την Ελλάδα και άλλων στρατιωτικών σωμάτων, η επανάστα-
ση ανανεώθηκε σε κάποιο βαθμό στις δυτικές επαρχίες και σε λίγο και στις
ανατολικές. Ωστόσο, η υπεροχή των οθωμανικών στρατιωτικών δυνάμεων
ανάγκασε τους επαναστάτες να περιοριστούν στη συντηρητική τακτική του
κλεφτοπόλεμου· κάτι που οπωσδήποτε δεν βοήθησε σημαντικά τη γενικότε-
ρη εξέλιξη του αγώνα. Η Γραμβούσα παρέμεινε στην κατοχή των Ελλήνων
έως το τέλος της Επανάστασης. Πολλοί πρόσφυγες από διάφορα μέρη και
___________________
522. ΣΠΥΡ. ΤΡΙΚΟΥΠΗ, Ιστορία της Ελληνικής Επααστάσεως, τομ. 2, σ. 351. Αρ-
χείο Ύδρας, τομ. 11, σ. 471.
ναυτικοί –κυρίως Κασιώτες και Κρητικοί– με τα πλοία τους, βρήκαν κατα-

φύγιο σ’ αυτή. Όμως, δεν υπήρχε η δυνατότητα να επιβιώσουν όλοι αυτοί
στη γυμνή και άγονη νησίδα, μοιραία, λοιπόν, στράφηκαν προς την πειρα-
τεία· καταδιώκοντας όχι μόνο τα οθωμανικά πλοία, αλλά και τα ευρωπαϊκά.
Έτσι, εδραιώθηκε μια ισχυρή πειρατική κοινότητα, που επρόκειτο να
έχει ζωή 3½ περίπου χρόνων.
Επάνοδος του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου στο Ιόνιο.

Οι προσπάθειες του ελληνικού στόλου έως το τέλος του 1825 να
ανεφοδιάσει το Μεσολόγγι.
Αψιμαχίες των αντιπάλων στόλων
Όταν ο Μωχάμετ Άλι επανέπλευσε στην Αλεξάνδρεια, μετά το άκαρπο κυ-

νήγι της υδραίϊκης μοίρας που επιχείρησε την επιδρομή στο αιγυπτιακό λι-
μάνι, βρήκε εκεί τον Χοσρέφ με το στόλο του. Ο καπουδάν πασάς, παρά την
αντιπάθεια που έτρεφε προς τον Μωχάμετ Άλι, επεζήτησε τη σύμπραξή του
στην επιχείρηση άλωσης του Μεσολογγίου. Όμως, ο σατράπης της Αιγύ-
πτου, εξοργισμένος από το τόλμημα των Υδραίων να επιτεθούν στην Αλε-
ξάνδρεια, θεωρούσε ως σπουδαιότερο αντικειμενικό σκοπό την καταστροφή
της Ύδρας.
Τελικά, ο Χοσρέφ έπεισε τον Μωχάμετ Άλι να δοθεί προτεραιότητα
στην άλωση του Μεσολογγίου –πράγμα που επιθυμούσε ο σουλτάνος– και
κατόπιν θα είχε σειρά η Ύδρα. Συμφωνήθηκε, λοιπόν, να ενταθεί κατά το
χειμώνα 1825-’26 η πίεση από στεριά και θάλασσα στο Μεσολόγγι ώστε να
παραδοθεί, άλλως να καταληφθεί με επίθεση523.
Την 1η Οκτωβρίου άρχισαν να αποπλέουν σταδιακά από την Αλεξάν-
δρεια ομάδες πλοίων του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου. Επρόκειτο για εντυ-
πωσιακή αρμάδα 56 πολεμικών πλοίων, 10 πυρπολικών και 64 μεταγωγι-
κών524 που μετέφεραν δύο συντάγματα πεζικού συνολικής δύναμης 8.000
___________________
523. DURAND-VIEL, ό.π., τομ. 1, σ. 317-318.
524. Τα πολεμικά πλοία ήταν 13 φρεγάτες (εννέα τουρκικές, δύο αιγυπτιακές, δύο
αλγερινές), 13 κορβέτες (εννέα τουρκικές, δύο αλγερινές, μία αιγυπτιακή, μία τριπολίτι-
κη), 25 βρίκια (δεκαπέντε αιγυπτιακά, εννέα τουρκικά, 1 τριπολίτικο), 3 γολέτες τουρκι-
κές, καθώς και δύο ατμοκίνητα και δέκα πυρπολικά αιγυπτιακά. Τα μεταγωγικά ήταν 19
ανδρών, 1.000 ιππείς, τμήματα πυροβολικού, μηχανικού και περί τους 1.000
ατάκτους Τουρκαλβανούς.
Χρειάστηκαν περίπου τρεις ημέρες για να βγουν από το λιμάνι όλα τα
πλοία και να πάρουν θέση σ’ ένα εκτεταμένο σχηματισμό. Τα μεταγωγικά
στο κέντρο, οι φρεγάτες και οι κορβέτες στους πρωραίο και πρυμναίο τομείς
και τα ελαφρύτερα πολεμικά στα πλευρά.
Ο πλους των 160 πλοίων, κυρίως των μεταγωγικών, σε πυκνή διάταξη,
δεν ήταν εύκολος και οι μεταξύ τους συγκρούσεις αρκετά συχνές. Η ταχύτη-
τα προχώρησης της μεγάλης αυτής δύναμης, ανάλογα με τον άνεμο και την
κατάσταση της θάλασσας, ήταν από 4 έως 40 μίλια το 24ωρο.
Εν τω μεταξύ οι ανησυχίες των Υδραίων και των Σπετσιωτών αυξάνο-
νταν εξαιτίας των (ανακριβών) πληροφοριών για το δρομολόγιο του τουρκο-
αιγυπτιακού στόλου και της πεποίθησης των ναυάρχων ότι αυτή τη φορά ο
στόχος του εχθρού ήταν τα νησιά τους. Έτσι, η προσοχή του ελληνικού στό-
λου επικεντρώθηκε στις νότιες Κυκλάδες και από εκεί στέλνονταν βαρδακό-
στες προς την περιοχή Κω-Σύμη-Ρόδο για να εντοπίσουν τον εχθρικό στόλο
ή να συλλέξουν πληροφορίες για τις κινήσεις του.
Την 9η Οκτωβρίου, ενώ δεν είχε ακόμη ολοκληρωθεί η επιστροφή των
πλοίων του Αν. Μιαούλη στην Ύδρα, το βρίκι Αθηνά (Γ. Σαχτούρης), η πο-
λάκα Μιλτιάδης (Λ. Λαλεχός) και ένα πυρπολικό στάλθηκαν να ενωθούν μα-
ζί του. Επί δύο εβδομάδες περιπλανήθηκαν στο νότιο Αιγαίο, αλλά βέβαια
δεν εντόπισαν το στολίσκο του Αν. Μιαούλη, αφού τα πλοία του όλο αυτό
το διάστημα προετοιμάζονταν και μόλις την 23/24 Οκτωβρίου απέπλευσαν
για τις Κυκλάδες. Όμως, συνεργάστηκαν με ομάδες σπετσιώτικων πλοίων
που ερευνούσαν εντατικά το Καρπάθιο πέλαγος, πιστεύοντας ότι ο τουρκο -
αιγυπτιακός στόλος είχε καταπλεύσει ή θα κατέπλεε στη Ρόδο, την Κω και
στα ορμητήρια των τουρκικών ακτών. Και ότι μετά από βραχύχρονη ανά-
παυση των στρατευμάτων και ανασύνταξη των πλοίων, θα διέπλεε προς δυ-
σμάς το νότιο Αιγαίο για να εκτελέσει την αποστολή του - όπως δηλαδή είχε
κάνει ο Ιμπραήμ το Νοέμβριο του 1824. Αλλά τη φορά αυτή το δρομολόγιο
του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου ήταν διαφορετικό. Ο καπουδάν πασάς Χοσ-
ρέφ και ο Αιγύπτιος ναύαρχος Μουχαρέμ είχαν διδαχθεί από τη διάλυση του
___________________
αιγυπτιακά, 14 τουρκικά και 31 ευρωπαϊκά (αυστριακά, αγγλικά, ισπανικά, σαρδικά και
ναπολιτάνικα).
τουρκο-αιγυπτιακού στόλου στο Κρητικό πέλαγος το Νοέμβριο του 1824,

όταν μετά από τη νυκτερινή επίθεση των ελληνικών πυρπολικών ο Ιμπραήμ,
είχε χάσει τον έλεγχο μιας παρόμοιας σε μέγεθος νηοπομπής. Γι’ αυτό επέ-
λεξαν να πλεύσουν κατευθείαν στον όρμο της Πύλου, περνώντας δυτικά και
ανοικτά της Κρήτης.
Την 23η Οκτωβρίου ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος κατέπλευσε ανενό-
χλητος στην Πύλο. Το σούρουπο της 25ης Οκτωβρίου η Αθηνά, ο Μιλτιάδης
και το πυρπολικό συνενώθηκαν με το στόλο του Αν. Μιαούλη525 μεταξύ της
νησίδας Παραπόλα και της Μονεμβασίας και 24 ώρες αργότερα έγινε η συ-
νάντηση με το σπετσιώτικο στόλο526 κοντά στο ακρωτήριο Μαλέα.
Οι δύο ναύαρχοι ο Αν. Μιαούλης και ο Γ. Ανδρούτσος συναντήθηκαν
___________________
525. Στην εκστρατεία αυτή μετέσχον –όχι όλα συνεχώς– τα Άρης (Α. Μιαούλης),
Αθηνά (Γ. Σαχτούρης), Τηλέμαχος (Σταμ. Δοκός), Μέντωρ (Γκίκας Μανώλη Σάρπα ;),
Θρασύβουλος (Σταμ. Ράπτης), Τερψιχόρη (Αλεξ. Ραφαήλ), Μιλτιάδης (Γ. Σαχίνης), Θεμι-
στοκλής (Αντ. Ραφαήλ), Επαμεινώνδας (Ιω. Γκέλης), Τηλέμαχος (Ηλίας Χ’’Γιώργος), Ιά-
σων (Νικ. Σταμ. Μπουντούρης), Θέτις (Ιω. Μαρούκας), Οδυσσεύς (Δημ. Αντ. Βώκος),
Αγαμέμνων (Λαζ. Παναγιώτας), Αχιλλεύς (Χριστ. Δημ. Χριστοφίλου), Νέρων (Ιω. Ζά-
κας), Αίολος (Θεοδ. Γκιώνης), Επαμεινώνδας (Αντ. Γ. Κριεζής), Αχιλλεύς (Κων. Μπελε-
μπίνης), Τιμολέων (Λαζ. Πινότσης), Ηρακλής (Λαζ. Παπαμανώλης), Διομήδης (Κοσμάς
Ιω. Αθρινός), Άρης (Γκίκας Κοσμά Κολμανιάτης), Βατερλώ (Πέτρος Αναγνώστη Ζώτος),
Αθηνά (Γ. Νέγκας), Μιλτιάδης (Λαζ. Λαλεχός), Αθηνά (Ιω. Μακρυμούρας), Ηρακλής
(Νικ. Βώκος) και ίσως τα Κίμων (Γκ. Ιω. Ψεύτης), Κέχρωψ (Σάββας Ανδρέου), Κίμων
(Ιω. Α. Μπατσαξής). Επίσης μετέσχον 11 πυρπολικά με καπετάνιους τους Αναγν. Δημα-
μά, Εμμ. Μπούτη, Μαρίνη Σπαχή, Γεωρ. Πολίτη, Δημ. Φωτιά, Αναστ. Ρομπότση, Αντώ-
νη Παυλή-Μπίκο, Αντ. Θ. Βώκο, Λεονάρδο Θ. Τσαγκάρη, Θεοδ. Θ. Βώκο, Μιχ. Μπου-
ντούρη. Το στόλο υποστήριζαν 3-4 γολέτες και σκούνες μεταφέροντας εφόδια και ταχυ-
δρομείο.
526. Τον συγκροτούσαν τα Παγκρατίων (Γ. Ανδρούτσος), Κόντε Μπένιξ (Ιω.
Τσούπας), Περικλής (Ιω. Μπουκουβάλας), Ηρακλής (Δημ. Χρ. Κούτσης), Αγαμέμνων
(Πέτρος Δ. Γουδής), Περικλής (Νικ. Ράπτης), Σόλων (Νικ. Μυλωνάς), Λυκούργος (Θεοδ.
Σάντου), Επαμεινώνδας (Νικ. Τσοχαντάρης), Φιλοκτήτης (Νικ. Δ. Γουδής), Ιερά Συμμα-
χία (Κοσμάς Λάμπρου), Θεμιστοκλής (Δημ. Κούτσης), Αχιλλεύς (Ιω. Γ. Μαθιός), Τιμο-
λέων (Αναγν. Γ. Κυριακού), Λεωνίδας (Δημ. Ν. Λάμπρου), Ποσειδών (Αναργ. Π. Χ’’
Αναργύρου), Διομήδης (Αντ. Μπάμπας), Ηρακλής (Νικ. Παρασκευάς), Αχιλλεύς (Ιω. Α-
δριανού), Ξενοφών (Ιω. Παντελής), Αχιλλεύς (Θεοδ. Δ. Λαζάρου), Αχιλλεύς (Αθαν. Γ.
Πάνου), Αλέξανδρος (Γεωρ. Χ’’Ανδρέου), Φωκίων (Παναγ. Λιγγιάρης), Διομήδης (Αργ.
Στεμιτσιώτης), Διομήδης (Αντ. Δρίτσας). Επίσης μετέσχον οκτώ πυρπολικά με καπετάνι-
ους τους Λέκα Ματρώζο, Λαζ. Μουσιού, Δημ. Α. Γουδή, Δημ. Ποριώτη, Παντελή Σπύ-
ρου, Αδριανό Χότζα, Ιω. Καστελιώτη, Αναργ. Λεμπέση.
και αποφάσισαν να παραμείνουν στην περιοχή αυτή και να περιπολούν έως

ότου βεβαιωθούν για τις προθέσεις του εχθρικού στόλου. Εν τω μεταξύ από
τη 19η Οκτωβρίου άρχισαν να ενώνονται σταδιακά με το στόλο και τα ψα-
ριανά πλοία527.
Την 26η και 29η Οκτωβρίου οι βαρδακόστες έφεραν πληροφορίες που
επιβεβαίωσαν την άφιξη του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου στον όρμο της Πύ-
λου. Έτσι, μετά την ολιγοήμερη παραμονή του ελληνικού στόλου στην περι-
οχή του ακρωτηρίου Μαλέα-Κυθήρων, ο Αν. Μιαούλης αποφάσισε να κινη-
θεί με τα υδραίϊκα πλοία προς την Πύλο. Ο Γ. Ανδρούτσος είχε συμφωνήσει
να ακολουθήσει τον Αν. Μιαούλη, αλλά μετά τον απόπλου από τα Βάτικα,
το απόγευμα της 30ης Οκτωβρίου, τα σπετσιώτικα πλοία καθηλώθηκαν κο-
ντά στα Κύθηρα εξαιτίας του ενάντιου ασθενικού ανέμου. Ο Υδραίος ναύ-
αρχος συνέχισε τον πλου ακολουθούμενος από τουλάχιστον 37 πλοία και
πυρπολικά, ενώ τα σπετσιώτικα και 5-6 ψαριανά με το πυρπολικό του Κ. Νι-
κόδημου προσπαθούσαν να τον πλησιάσουν από τα ανατολικά.
Το πρωί της 1ης Νοεμβρίου τα ελληνικά πλοία βρίσκονταν διασκορπι-
σμένα νότια των νησίδων Σαπιέντζα, Σχίζα και Βενέτικο και γι’ αυτό ο Αν.
Μιαούλης σήμανε στα υδραίϊκα πλοία να ελαττώσουν τα πανιά τους ώστε να
συγκεντρωθεί όλος ο στόλος. Περί τη 17.00 έστειλε το Θρασύβουλο (Σταμ.
Ράπτης) και το Διομήδη (Κοσμάς Αθρινός) προς το Μεσολόγγι και την Τερ-
ψιχόρη (Αλεξ. Ραφαήλ) στη Ζάκυνθο, με σκοπό να συλλέξουν πληροφορίες
για την κατάσταση της πολιορκούμενης πόλης και τις κινήσεις του εχθρικού
στόλου.
Περί τη 13.00 της επόμενης ημέρας τα πρωτοπόρα υδραίϊκα πλοία πα-
ράλλαξαν τη Μεθώνη και τρεις ώρες αργότερα πλησίασαν στον όρμο της
Πύλου, όπου διέκριναν αγκυροβολημένα δεκάδες εχθρικά πολεμικά και με-
ταγωγικά.
Ο Αν. Μιαούλης σήμανε στα προπορευόμενα πλοία του να ανακωχεύ-
σουν και κάλεσε όλους τους καπετάνιους των πολεμικών και των πυρπολι-
κών να συγκεντρωθούν στη ναυαρχίδα για σύσκεψη. Ο Υδραίος ναύαρχος
___________________
527. Με επικεφαλής τον Νικ. Αποστόλη, ήταν τα Λεωνίδας (ναυαρχίδα), Σωκρά-
της (Ιω. Γ. Αποστόλης), Λεωνίδας (Ανδρ. Κόης), Ηρακλής (Ανδρ. Γιαννίτσης), Αλέξαν-
δρος (Ιω. Ν. Αλεξανδρής), Επαμεινώνδας (Ανδρέας Δομεστίνης), Θεμιστοκλής (Γεωρ.
Χ’’ Μικές), και το πυρπολικό του Κων. Νικόδημου.
πρότεινε να επιτεθούν τη νύκτα τέσσερα πυρπολικά528 στο εχθρικό αγκυρο-

βόλιο, αν βέβαια ο άνεμος ήταν ευνοϊκός. Οι καπετάνιοι των πολεμικών
πλοίων συμφώνησαν, όχι, όμως, και των πυρπολικών που ήθελαν όλοι να
συμμετάσχουν στην επιχείρηση. Ο Αν. Μιαούλης δεν κατάφερε να τους με-
ταπείσει και φοβούμενος μήπως όλα τα πυρπολικά αναλωθούν άσκοπα, ακύ-
ρωσε την επιχείρηση529.
Το υδραίϊκο βρίκι Μιλτιάδης (Γ. Σαχίνης) ακολουθούμενο από δύο
πυρπολικά, πλησίασε το στόμιο του όρμου παρά τα πυρά των πυροβολείων
της Σφακτηρίας και μέτρησε αγκυροβολημένα μέσα περί τα 77 πλοία· μετα-
ξύ των οποίων δεκάδες φρεγάτες, κορβέτες και πολεμικά βρίκια. Δύο εχθρι-
κά βρίκια, που περιπολούσαν στις προσβάσεις του όρμου, αντάλλαξαν μερι-
κούς κανονιοβολισμούς με το Μιλτιάδη, ενώ τα αγκυροβολημένα άρχισαν να
ανοίγουν τα πανιά τους και να απάρουν. Έως το σούρουπο είχαν εκπλεύσει
45 πλοία530 και πήραν πορεία προς βορρά, με προφανή προορισμό τον Πατρα-
ϊκό κόλπο για να ανεφοδιάσουν τα στρατεύματα του Κιουταχή και αποκλεί-
σουν το Μεσολόγγι. Την επόμενη ημέρα ξεκίνησε από τα στρατόπεδα της
Πύλου και η στρατιά του Ιμπραήμ, που θα έφτανε στο Ρίο τη 16η Νοεμβρίου.
Κατά τη νύκτα της 2/3 Νοεμβρίου, καθώς ο καιρός ολοένα δυνάμωνε,
τα σπετσιώτικα πλοία προσπαθούσαν να πλησιάσουν τον υδραίϊκο στολίσκο.
Όμως, ο ισχυρός σορόκος δυσκόλευε πολύ τα πλοία και τα πυρπολικά του
ελληνικού στόλου και τελικά τα ανάγκασε να αναστρέψουν για να ορτσά-
ρουν. Κατά τους χειρισμούς η σπετσιώτικη ναβέτα Αχιλλεύς (Αναργ. Λεμπέ-
σης), που είχε μετατραπεί σε πυρπολικό, συγκρούστηκε με την υδραίϊκη
ναυαρχίδα και της προκάλεσε σοβαρές ζημιές. Ο Αν. Μιαούλης αναγκάστη-
κε να επιβεί και να υψώσει το σήμα του στη νάβα Θεμιστοκλής (Αντ. Ρα-
φαήλ) στέλνοντας τον Άρη στην Ύδρα για επισκευή.
___________________
528. Καπετάνιοι των πυρπολικών ήταν οι Μαρίνης Σπαχής, Δημ. Φωτιάς, Αναστ.
Ρομπότσης και Αντ. Παυλή-Μπίκος.
Ο Κ. Νικόδημος ισχυρίζεται ότι ο Αν. Μιαούλης δυσαρεστήθηκε και ματαίωσε
την επίθεση, επειδή οι καπετάνιοι των υδραίϊκων πυρπολικών απαίτησαν «είτε επιτύχωσι
τον πυρπολισμόν εχθρικών πλοίων είτε αποτύχωσιν να λαμβάνη έκαστος πυρπολιστής χίλια
γρόσια» (Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Απομνημονεύματα, σ. 66).
530. Ήταν 16 φρεγάτες και κορβέτες, 28 βρίκια και μία γολέτα. Άλλα 30-35
τουρκο - αιγυπτιακά πλοία είχαν αναχωρήσει για τον Πατραϊκό πριν από την άφιξη του
ελληνικού στόλου, έξω από τον όρμο της Πύλου.
Το πρωί, περί τη 09.00, τα εχθρικά πλοία θεάθηκαν να στρέφουν από

τις πελοποννησιακές ακτές προς τα δυτικά. Τα ελληνικά πλοία και πυρπολι-
κά που ακολουθούσαν τον τουρκο-αιγυπτιακό στόλο ήταν συνολικά περί τα
68, βρίσκονταν, όμως, διασκορπισμένα σε μεγάλη έκταση. Ο Αν. Μιαούλης
με τον Γ. Ανδρούτσο προσπαθούσαν συνεχώς, αλλά μάταια, να τα συγκε-
ντρώσουν και να προσεγγίσουν τον εχθρό.
Μετά από μερικούς κανονιοβολισμούς που αντάλλαξαν, περί τη 15.00,
μερικά πλοία των αντιπάλων από ικανή απόσταση, ο αυξανόμενος νοτιοανα-
τολικός άνεμος και η επακολουθήσασα τη νύκτα μεγάλη αποθαλασσία δια-
χώρισε οριστικά τους δύο στόλους. Ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος συνέχισε
με δύσκολες πλαγιοδρομήσεις τον πλου προς τον Πατραϊκό και ο ελληνικός
στράφηκε προς τα νοτιο-ανατολικά κόντρα σχεδόν στον καιρό.
Τη νύκτα 3/4 Νοεμβρίου τα σπετσιώτικα πλοία αποχωρίστηκαν για το
νησί τους, χωρίς ο Γ. Ανδρούτσος να ενημερώσει τον Αν. Μιαούλη. Ως κύ-
ριος λόγος για την απρόοπτη αυτή αποχώρηση προβλήθηκε η ανησυχία των
πληρωμάτων για την ασφάλεια των οικογενειών τους στις Σπέτσες531, αν και
οι κινήσεις του εχθρού στη θάλασσα και την ξηρά έδειχναν σαφώς ότι ο α-
ντικειμενικός σκοπός του ήταν η άλωση του Μεσολογγίου.
Την 4η Νοεμβρίου η τρικυμία ήταν τρομερή και επί 12 ώρες τα ελλη-
νικά πλοία, με ελάχιστα πανιά, παραδόθηκαν σχεδόν ξυλάρμενα στον άνεμο.
Την επομένη συνέχισαν να ταλαιπωρούνται από τον καιρό στο ύψος του
Ταινάρου και τελικά ο Αν. Μιαούλης αναγκάστηκε να οδηγήσει τα υδραίϊκα
πλοία στα Βάτικα, ενώ τα σπετσιώτικα συνέχισαν τον πλου προς το νησί
τους.
Από την 5η έως και τη 10η Νοεμβρίου συγκεντρώθηκαν στα Βάτικα
περί τα 32 υδραίϊκα πλοία και πυρπολικά. Αλλά, εν τω μεταξύ, έως την 6η
Νοεμβρίου τουλάχιστον 110 τουρκο-αιγυπτιακά πλοία είχαν κατακλύσει τον
Πατραϊκό. Αυτό βέβαια σήμαινε άφθονα εφόδια για τον Κιουταχή και το
στενό αποκλεισμό του Μεσολογγίου από τη θάλασσα.
Το πρωί της 10ης Νοεμβρίου ο υδραίϊκος στόλος, μετά από σήμα του
Αν. Μιαούλη, απέπλευσε για το Ιόνιο με μέτριο νοτιοανατολικό άνεμο. Περί
το μεσημέρι ενώθηκαν οι δύο βαρδακόστες (Θρασύβουλος και Διομήδης) ερ-
χόμενες από τον Πατραϊκό και ενημέρωσαν τον Υδραίο ναύαρχο για την ε-
___________________
ντυπωσιακή παρουσία του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου στον κόλπο και ότι

τα απομένοντα τρόφιμα στο Μεσολόγγι επαρκούσαν να συντηρήσουν τους
πολιορκούμενους μόνο για είκοσι ημέρες.
Τις επόμενες 48 ώρες ο υδραίϊκος στόλος, παρά τις δύσκολες καιρικές
συνθήκες, προχώρησε και έφτασε στο στενό Ζακύνθου - ακτών Κυλλήνης.
Περί τη 14.00 με μέτριο άνεμο, ο Αν. Μιαούλης σήμανε στα προπορευόμενα
πλοία να ανακωχεύσουν ώστε να συγκεντρωθούν και τα όσα είχαν μείνει πί-
σω, καθώς προς το ακρωτήριο Άραξος φάνηκαν 36 εχθρικά.
Το απόγευμα ο άνεμος κόπασε και επικράτησε γαλήνη έως την ανατο-
λή του ηλίου την επομένη 13η Νοεμβρίου. Τα περισσότερα υδραίϊκα πλοία
βρέθηκαν νότια του ακρωτηρίου Κυλλήνης, ενώ τα εχθρικά περίμεναν κοντά
στον Άραξο με άπνοια. Περί τη 10.00, όταν φύσηξε ο άνεμος του κόλπου
(ξεμπούκα), τα τουρκο-αιγυπτιακά πλοία κινήθηκαν εναντίον των ελληνι-
κών. Ο Αν. Μιαούλης σήμανε «τα αδύναμα πλοία να αλαργεύουν» (απομα-
κρυνθούν) και με τα υπόλοιπα κατευθύνθηκε με μικρή ταχύτητα, εξαιτίας
των ασθενικών ριπών του ανέμου, προς τον εχθρό.
Περί τη 09.00 πέρασαν σε μικρή απόσταση από την υδραίϊκη ναυαρχί-
δα τρία ζακυνθινά καΐκια που μετέφεραν Πελοποννήσιους στα Επτάνησα.
Μεγάλο πλήθος, κυρίως γυναικόπαιδα, είχε συγκεντρωθεί στο Κάστρο της
Κυλλήνης και σ’ ένα κοντινό ξερονήσι, περιμένοντας τη σωτηρία από τη θά-
λασσα. Ο Αν. Μιαούλης συγκινημένος από την απόγνωση των ανθρώπων
αυτών, που εγκατέλειπαν τις εστίες τους εξαιτίας της θηριωδίας του Ι-
μπραήμ, έστειλε πάλι τη γολέτα Τερψιχόρη στη Ζάκυνθο για να ζητήσει από
την τριμελή επιτροπή να στείλει περισσότερα πλοία για τη μεταφορά τους.
Περί την 11.30 ήλθαν σε απόσταση βολής τα πρωτοπόρα πλοία των
αντιπάλων στόλων. Η ανταλλαγή σποραδικών πυρών μεταξύ μικρής ομάδας
υδραίϊκων πλοίων και των πλησιέστερων εχθρικών κράτησε έως τη 14.30
περίπου. Δύο ήταν τα αξιοσημείωτα συμβάντα. Η αυτόβουλη προσπέλαση
ενός πυρπολικού προς τον εχθρό, που ο Αν. Μιαούλης το ανακάλεσε γιατί
κινδύνευε να καταστραφεί άσκοπα από τα σφοδρά πυρά των αντιπάλων
πλοίων. Και η έκρηξη ενός πυροβόλου του Θεμιστοκλή που επέβαινε ο Αν.
Μιαούλης, κατά την ανταλλαγή κανονιοβολισμών με την κορβέτα (υποναυ-
αρχίδα) του Ταχήρ μπέη - ένας Υδραίος ναύτης φονεύθηκε και επτά τραυμα-
τίστηκαν από τα θραύσματα του εκραγέντος πυροβόλου. Η προσπάθεια του
Αν. Μιαούλη ήταν να παρασύρει τον εχθρικό στόλο προς νότο, ώστε να δί-
νεται η ευκαιρία στα μικρά ζακυνθινά πλοία να προσεγγίζουν στο Μεσολόγ-

γι και να εκφορτώνουν τρόφιμα.
Από την πλευρά του ο Χοσρέφ έδειχνε ότι ήθελε απλώς να κρατήσει
τα υδραίϊκα πλοία εκτός του Πατραϊκού κόλπου. Γι’ αυτό δεν παρασύρθηκε
να συνεχίσει την καταδίωξή τους και περί τη 15.00, παρά την προσήνεμη
θέση που είχε, ανέστρεψε προς την είσοδο του κόλπου. Για να επιταχύνει,
μάλιστα, την κίνηση σήμανε στα πλοία του να ρυμουλκηθούν από τις ακά-
τους τους.
Με τη δύση του ηλίου οι ελαφρές πνοές του ανέμου σταμάτησαν. Τα
τουρκο-αιγυπτιακά πλοία συνέχισαν να προχωρούν προς βορρά, ρυμουλ-
κούμενα εντατικά από τις κωπήλατες ακάτους. Έως το μεσονύκτιο διατηρή-
θηκε η απόλυτη νηνεμία.
Περί τη 03.00 της 14ης Νοεμβρίου, με τις πρώτες πνοές του ανέμου, τα
τουρκο-αιγυπτιακά πλοία πλαγιοδρόμησαν προς το ακρωτήριο Άραξος. Τα
υδραίϊκα, με εντολή του Αν. Μιαούλη, κατευθύνθηκαν βόρεια προς τις νησί-
δες Σκρόφες και όταν άρχισε το λυκαυγές, με νέο σήμα του ναυάρχου,
στράφηκαν προς το εσωτερικό του κόλπου της Πάτρας για να κερδίσουν την
προσήνεμη θέση ως προς τον εχθρό. Αλλά κατά την εκτέλεση του χειρισμού
η νάβα Νέρων (Ιω. Ζάκας) προσάραξε στα αβαθή των νησίδων και αυτό
προκάλεσε μεγάλη καθυστέρηση στην κίνηση του υδραίϊκου στόλου, αφού
σχεδόν όλα τα πλοία ορτσάρισαν και έστειλαν τις ακάτους τους για να την
αποκολλήσουν. Εν τω μεταξύ τα τουρκο-αιγυπτιακά πλοία είχαν απομα-
κρυνθεί πολύ προς τα ανατολικά. Ο καιρός ήταν νεφελώδης, με επίμονη λε-
πτή βροχή που περιόριζε την ορατότητα. Τη 08.30 τα εχθρικά πλοία θεάθη-
καν να έρχονται πλησίστια με ούριο άνεμο. Η ταχύτητά τους ήταν μικρή,
αλλά μετά από μία ώρα ο άνεμος του κόλπου δυνάμωσε και η κίνησή τους
προς τα δυτικά επιταχύνθηκε. Τα υδραίϊκα συνέχιζαν να προσεγγίζουν με
ανατολική πορεία και περί τη 10.00 ο Αν. Μιαούλης σήμανε «να ετοιμα-
στούν τα μπουρλότα και τα συνοδευτικά τους πλοία». Μία ώρα αργότερα, στο
μέσο του τριγώνου των νησίδων Οξειά - ακρωτήριο Άραξος - Μεσολόγγι, τα
πρωτοπόρα πλοία των αντιπάλων πλησίασαν σε απόσταση βολής και τότε ο
Υδραίος ναύαρχος ύψωσε το σήμα «τα πυρπολικά να ορμήσουν με όλην την
γενναιότητα εις τον εχθρόν».
Τα πρώτα πλοία που άρχισαν να ανταλλάσσουν κανονιοβολισμούς με
τα εχθρικά ήταν ο Άρης (Γκίκας Κοσμά Κολμανιάτης) και ο Αχιλλεύς (Δημ.
Χριστοφίλου), ακολουθούμενα από το πυρπολικό του Εμμ. Μπούτη. Η πρω-

τοπορούσα εχθρική φρεγάτα υπέστη αρκετές ζημιές στην ιστιοφορία της από
τα υδραίϊκα βλήματα, αλλά πέτυχε κι αυτή αρκετά πλήγματα στα αντίπαλα
πλοία, ιδιαίτερα στον Άρη. Τουλάχιστον τρία πυρπολικά που βρέθηκαν πλη-
σιέστερα σε ομάδα επτά τουρκο-αιγυπτιακών φρεγατών προσπάθησαν να ε-
πιτεθούν. Οι φρεγάτες, όμως, τα υποδέχτηκαν με σφοδρά πυρά και οι 2-3
κοντινότερες εχείρισαν κατάλληλα για να απομακρυνθούν σε ασφαλή από-
σταση. Το πυρπολικό του Εμμ. Μπούτη με πολλές ζημιές στα κατάρτια και
τα πανιά, υποχρεώθηκε να αποσυρθεί προς τα δυτικά. Το πυρπολικό του
Αντ. Θ. Βώκου με την κάλυψη δύο ή τριών πλοίων (κοντά του βρέθηκαν η
Αθηνά του Γ. Σαχτούρη και ο Μιλτιάδης του Ιω. Λαλεχού) προσπάθησε να
πλησιάσει μία φρεγάτα, αλλ’ αυτή ανέστρεψε αμέσως, το ίδιο δε έκανε και
μία άλλη κατά της οποίας κινήθηκε στη συνέχεια. Ο θαρραλέος Αντώνης,
εξαιτίας της φλογερής επιθυμίας του να καταστρέψει κάποια φρεγάτα, βρέ-
θηκε τελικά απομονωμένος ανάμεσα σε πολλά εχθρικά πλοία. Η κακοτυχία
του κορυφώθηκε όταν ένα βλήμα έπληξε το πυρπολικό και προκάλεσε την
ανάφλεξή του. Η φωτιά άρχισε ταχύτατα να επεκτείνεται και ο Αντ. Βώκος
με το πλήρωμά του αναγκάστηκαν να το εγκαταλείψουν και με τη σκαμπα-
βία να καταφύγουν στο Μιλτιάδη.
Πάντως, η ορμητική προσπέλαση των υδραίϊκων πυρπολικών, ανά-
γκασε τις φρεγάτες και τα μικρότερα συνοδά τους πλοία να αναστρέψουν
και να πλεύσουν την εγγυτάτη προς τα ανατολικά. Κατά την απομάκρυνσή
τους έβαλλαν μόνο με τα λιγοστά πρυμναία πυροβόλα τους.
Η ώρα ήταν 12.30 όταν από τη μεριά της Πάτρας φάνηκαν να έρχονται
ουριοδρομούντα περί τα 30 εχθρικά πλοία. Τότε, οι τουρκο-αιγυπτιακές φρε-
γάτες σταμάτησαν τον υποχωρητικό ελιγμό τους, ανέστρεψαν και κινήθηκαν
πάλι εναντίον των υδραίϊκων πλοίων.
Ο Αν. Μιαούλης με τις δύο ομάδες των συνολικά 70 και πλέον εχθρι-
κών πλοίων να συγκλίνουν εναντίον του, αποφάσισε να υποχωρήσει. Ουριο-
δρόμησε, λοιπόν, με δυτική πορεία πλέοντας κοντά στις νότιες ακαρνανικές
ακτές και στο ύψος της νησίδας Οξειά στράφηκε προς βορρά. Τα υδραίϊκα
πλοία περνώντας ανάμεσα από τις νότιες Εχινάδες νησίδες, μπόρεσαν να
κρατηθούν σε αρκετή απόσταση από τα πολυάριθμα τουρκο-αιγυπτιακά που
δεν θέλησαν να τα ακολουθήσουν στα περιορισμένα αυτά νερά. Ο εχθρικός
στόλος, πάντως, συνέχισε από μακριά την παρακολούθηση των υδραίϊκων
πλοίων, ενώ ο άνεμος δυνάμωνε και άρχισε να βρέχει. Όταν σκοτείνιασε ο

καιρός χειροτέρευσε και τότε τα τουρκο-αιγυπτιακά πλοία ανέστρεψαν για
να επανέλθουν στον Πατραϊκό. Ακολούθησαν και τα υδραίϊκα που κατευ-
θύνθηκαν προς την Κυλλήνη.
Το πρωί της 15ης Νοεμβρίου, με μέτριο βορειοανατολικό άνεμο, τα
υδραίϊκα πλοία πλησίαζαν το ακρωτήριο της Κυλλήνης και τα τουρκο-
αιγυπτιακά διαδρομούσαν κοντά στον Άραξο. Προφανώς η πρόθεση του Αν.
Μιαούλη ήταν να συνδράμει στη μεταφορά των γυναικόπαιδων από την
Κυλλήνη στα Επτάνησα. Περί τη 09.00 ο άνεμος εξασθένησε και πολλές
βάρκες από τα υδραίϊκα πλοία στάλθηκαν να βοηθήσουν στην επιβίβαση
των αμάχων στα ζακυνθινά καΐκια που είχαν προσεγγίσει στην Κυλλήνη. Το
απόγευμα επέστρεψε από τη Ζάκυνθο η Τερψιχόρη, ενώ αναχώρησε για την
Ύδρα ο Αίολος (Θεοδ. Γκιώνης), επειδή είχε ασθενήσει ο καπετάνιος του και
με αυτό στάλθηκαν στο νησί όλοι οι τραυματίες. Μετά τη δύση του ηλίου, ο
υδραίϊκος στολίσκος έπλευσε προς την Κεφαλονιά με τον Αν. Μιαούλη α-
ποφασισμένο να κάνει μια τελευταία προσπάθεια για να περάσουν μερικά
τρόφιμα στο Μεσολόγγι. Όπως φάνηκε στη συνέχεια, ο Αν. Μιαούλης ήθελε
να παρασύρει τον τουρκο-αιγυπτιακό στόλο στο σύμπλεγμα των νοτίων Εχι-
νάδων όπου υπήρχαν αρκετοί πλευστοί δίαυλοι, αλλά και πολλοί κίνδυνοι.
Ασφαλώς ο Υδραίος ναύαρχος πίστευε ότι τα ευέλικτα πλοία του με τους
έμπειρους καπετάνιους τους θα υπερτερούσαν στο πεδίο αυτό και τα πυρπο-
λικά θα εύρισκαν ευνοϊκές συνθήκες να επιτεθούν.
Από την πλευρά του ο εχθρικός στόλος είχε την αποστολή να εμποδί-
σει μια ασθενέστερη ναυτική δύναμη να διασπάσει τον αποκλεισμό του Με-
σολογγίου. Αναμφίβολα ο καλύτερος τρόπος για να την εκτελέσει ήταν να
περιπολεί στον Πατραϊκό και να επιτίθεται στον αντίπαλο, όποτε αυτός πλη-
σίαζε την είσοδο του κόλπου. Εξάλλου, οι βάσεις της Πάτρας και της Ναυ-
πάκτου διευκόλυναν το έργο του και ο άνεμος του κόλπου πάντοτε τον ευ-
νοούσε.
Το πρωί της 16ης Νοεμβρίου τα υδραίϊκα πλοία βρέθηκαν διεσπαρμένα
μεταξύ Κεφαλονιάς-Ιθάκης-Οξειάς, ενώ τα τουρκο-αιγυπτιακά ανεπτυγμένα
από το ακρωτήριο Άραξος προς την Κυλλήνη.
Ο Αν. Μιαούλης έκανε σήμα να συγκεντρωθούν όλα τα πλοία και πή-
ρε πορεία προς τις νότιες Εχινάδες. Με λεπτό βορειοανατολικό άνεμο, τα
περισσότερα πλοία και πυρπολικά του υδραίϊκου στόλου προσπάθησαν να
ακολουθήσουν τη ναυαρχίδα, αλλά προς το μεσημέρι μόνο ελάχιστα είχαν

φτάσει στο σύμπλεγμα των νησίδων. Τότε επικράτησε γαλήνη και ο Αν.
Μιαούλης μπόρεσε να καλέσει σε σύσκεψη στον Άρη τους καπετάνιους των
όσων πλοίων είχαν οπτική επαφή μαζί του. Ο ναύαρχος είπε πρώτα ότι η γο-
λέτα Αθηνά (Γεωργ. Νέγκας) έφερε από την Ύδρα πυρομαχικά και να στεί-
λουν τις βάρκες τους να παραλάβουν το μερίδιό τους. Ο Αν. Μιαούλης, που
λίγη ώρα πριν είχε πληροφορηθεί από ζακυνθινό πλοιάριο ότι οι πολιορκού-
μενοι διέθεταν τρόφιμα το πολύ για δέκα ημέρες, ζήτησε από τους παρευρι-
σκόμενους στη σύσκεψη να συνεισφέρουν χρήματα ώστε να αγοραστούν
σαράντα σακκιά αλεύρι, που ήταν αποθηκευμένα στα αμπάρια των βρικίων
Θρασύβουλος (Σταμ. Ράπης) και Θέτις (Ιω. Μαρούκας) και αυτοί ανταποκρί-
θηκαν532.
Ο Αν. Μιαούλης αποφάσισε, επίσης, να στείλει στη Ζάκυνθο το βρίκι
Τιμολέων για να ζητήσει ο καπετάνιος του Λαζ. Πινότσης από τον εκεί προ-
μηθευτή τροφίμων Θεόδ. Ξένο να στείλει (με πίστωση) αλεύρια και παξιμά-
δια στο Μεσολόγγι533.
Τα ξημερώματα της 17ης Νοεμβρίου άρχισε να πνέει βορειοανατολικός
άνεμος από τον Πατραϊκό κόλπο. Τα μισά υδραίϊκα πλοία βρίσκονταν μετα-
ξύ Κεφαλονιάς και Ιθάκης, ενώ τα άλλα μισά ήταν διασκορπισμένα προς τη
Ζάκυνθο και τις Εχινάδες προσπαθώντας με πλαγιοδρομίες να συνενωθούν.
Περί τη 09.00 φάνηκαν 63 εχθρικά πλοία να πλέουν με ούριο άνεμο από τον
Άραξο προς μία ομάδα 16 υδραίϊκων παραπλεόντων τις νοτιοανατολικές α-
κτές της Ιθάκης. Μεταξύ των υδραίϊκων αυτών πλοίων ήταν και η Αθηνά του
Γ. Σαχτούρη, ο οποίος ανέλαβε αμέσως να τα καθοδηγήσει. Ο Υδραίος αντι-
ναύαρχος πήρε πορεία προς τις Εχινάδες, αλλά οι δύο πρωτοπορούσες ταχύ-
τατες εχθρικές γολέτες σύντομα πλησίασαν και άρχισαν να κανονιοβολούν
___________________
Τα αλεύρια ήταν λεία των δύο Υδραίων καπετάνιων και, όπως γράφει ο Γ. Σα-
χτούρης, «χωρίς πληρωμήν εμπρός δεν τα έδιδον» (Ημερολόγιο Αθηνάς, σ. 143. Ημερο-
λόγιο Άρη Αν. Τσαμαδού, σ. 180).
533. Ο Ζακυνθινός προμηθευτής είχε ήδη παραδώσει στο Μεσολόγγι τις συμφω-
νηθείσες και πληρωθείσες από την κυβέρνηση ποσότητες σίτου και αραβοσίτου. Οι α-
λευρόμυλοι των πολιορκούμενων, όμως, είχαν όλοι καταστραφεί από τα εχθρικά πυρά,
γι’ αυτό ο Αν. Μιαούλης έκανε έκκληση στον Θ. Ξένο να στείλει αλεύρια και παξιμάδια
και να δεχτεί η πληρωμή τους να γίνει στο μέλλον από την ελληνική κυβέρνηση.
την Αθηνά. Στο Ημερολόγιο του πλοίου διαβάζουμε:

«ευθύς ο Αντιναύαρχός μας Σαχτούρης εδιώρισεν και εμβήκαν
(τα υδραίϊκα) εις τάξιν πολέμου […] η (τουρκική) γολέτα έφαγεν
πολλαίς κανονιαίς, έλαβεν ζημίαν και επόδισεν […], έπειτα εζύγω-
σαν και άλλα καράβια μας, και με έτερα τουρκικά πλησίον εκτυπη-
θήκαμεν καλώς, χωρίς να στοχασθώμεν παντελώς μίαν τοιαύτην
τρομακτικήν αρμάδα· ο πόλεμος εστάθη υπέρ τας 2 ώρας, και μα-
κρυθέντες ολίγον επαύσαμεν από το μέρος μας τον πόλεμον, και με
ολιγώτατον αέρα ετραβούσαμεν από μέσα των νησιών Πεταλίδων
(νοτίων Εχινάδων) και τα τουρκικά εξ οπίσω μας δεν έπαυσαν ταις
κανονιαίς […]»534.
Ο Γ. Σαχτούρης θέλησε να απεμπλακεί και να παρασύρει τα υπερτρι-
πλάσια εχθρικά πλοία, μεταξύ των οποίων πολλές μεγάλες φρεγάτες, στα ε-
πικίνδυνα νερά των Εχινάδων535. Ωστόσο, αρκετά μικρότερα τουρκο - αιγυ-
πτιακά (βρίκια και γολέτες) ακολούθησαν την ομάδα του Γ. Σαχτούρη, ενώ
οι φρεγάτες και οι κορβέτες έπλεαν δυτικά των νησίδων, βάλλοντας σπορα-
δικά κατά των υδραίϊκων που κι αυτά απαντούσαν στα πυρά.
Σταδιακά με την ομάδα του Γ. Σαχτούρη ενώθηκαν τα υδραίϊκα πλοία
που αρχικά είχαν βρεθεί στο σύμπλεγμα των Εχινάδων και βορειότερα. Ο
αριθμός των πλοίων της ομάδας έφτασε τα 23, αλλά σχετικά κοντά τους υ-
πήρχε μόνο ένα πυρπολικό (Αναγν. Δημαμάς). Περί τη 14.00 τα εχθρικά
πλοία πλησίασαν πάλι και η ανταλλαγή των πυρών έγινε εντονότερη. Μιά-
μιση ώρα αργότερα οι Τουρκο-Αιγύπτιοι έστειλαν πολλές βάρκες για να κυ-
ριεύσουν το πυρπολικό του Αναγν. Δημαμά. Τα περισσότερα υδραίίκα πλοία
ήταν μακριά ή είχαν καθηλωθεί από την κατά τόπους νηνεμία και μόνο ο
Νέρων (Ιω. Ζάκας) μπόρεσε να πλησιάσει το κινδυνεύον πυρπολικό. Τελικά,
οι βολές των πυροβόλων της μεγάλης νάβας και τα έντονα πυρά ελαφρών
όπλων των πυρπολητών απώθησαν τις εχθρικές βάρκες.
Περί τη 16.00 έληξε ουσιαστικά η σύγκρουση. Όπως σημειώνεται στο
Ημερολόγιο της Αθηνάς: «εις τας ώρας 10 (16.00) αλαργεύσαμεν (απομα-
___________________
535. Ακόμη και ο Γ. Σαχτούρης, όπως γράφει, πήρε στην Αθηνά ένα Μεσολογγίτη
καπετάνιο από διερχόμενο μικρό εμπορικό πλοιάριο, «με σκοπόν ηξεύροντας όλα τα νερά
των στενών τούτων των νησιών, αν μεν η χρεία το καλέση να μας απαρέση από πανταχού,
χωρίς καμίαν βλάβην» (ό.π., σ. 144).
κρυνθήκαμε) πολλά ολίγον, και από ημάς πάλιν έπαυσεν ο πόλεμος· από τα
τουρκικά μερικά άρχησαν να ορτζάρουν και να εβγαίνουν έξω των νησιών Πε-
ταλίδι (νοτίων Εχινάδων)»536.
Τη 03.00 μια εχθρική φρεγάτα εντοπίστηκε ακινητοποιημένη νότια της
νησίδας Πεταλάς, εξαιτίας της άπνοιας. Χωρίς άλλα τουρκο-αιγυπτιακά
πλοία κοντά της, ο Γ. Σαχτούρης τη θεώρησε ιδανικό στόχο για πυρπολική
επίθεση. Ύψωσε, λοιπόν, με φανάρια το σήμα να τον πλησιάσουν τα πυρπο-
λικά. Μετά από αρκετή ώρα πλησίασε την Αθηνά το πυρπολικό του Αναγν.
Δημαμά και ο Υδραίος αντιναύαρχος του υπέδειξε το στόχο. Ο Αναγν. Δη-
μαμάς, με πολύ λεπτό άνεμο, μουράρισε τα πανιά του και κατευθύνθηκε
προς τη φεγάτα. Η φρεγάτα αντιλήφθηκε το πυρπολικό και άρχισε να βάλλει
εναντίον του, ενώ η Αθηνά έσπευσε να ανταποδώσει τα πυρά. Για καλή τύχη,
όμως, της εχθρικής φρεγάτας, λίγες πνοές του ανέμου τη βοήθησαν να απο-
μακρυνθεί και να χαθεί μέσα στο σκοτάδι χωρίς το πυρπολικό να μπορέσει
να την ακολουθήσει.
Το πρωί της επόμενης ημέρας (18η Νοεμβρίου) τα υδραίϊκα πλοία συ-
νέχιζαν να περιφέρονται ανάμεσα στις Εχινάδες με πολύ ελαφρό άνεμο. Περί
την 11.00 ο εχθρικός στόλος εντοπίστηκε στο ύψος του ακρωτηρίου Σκρό-
φες με δυτική πορεία προς την Κεφαλονιά. Ο Αν. Μιαούλης, που είχε ενωθεί
με το κύριο σώμα του στόλου του, επωφελήθηκε από τον ελαφρό βορειοα-
νατολικό άνεμο και σήμανε πορεία επίσης προς την Κεφαλονιά. Έτσι, οι α-
ντίπαλοι στόλοι συνέκλιναν και περί τη 17.00 τα πλησιέστερα πλοία τους
αντάλλαξαν μερικούς κανονιοβολισμούς. Σε μία ώρα επικράτησε και πάλι
γαλήνη που συνεχίστηκε όλη τη νύκτα. Περί την 20.00 τα υδραίϊκα πλοία
προσανατολίστηκαν προς τις Εχινάδες, αλλά οι κατά διαστήματα ασθενείς
πνοές του ανέμου δεν βοηθούσαν αρκετά την κίνησή τους. Η Αθηνά (Γ. Σα-
χτούρης), πάντως, ακολουθούσε τον εχθρό με 3-4 άλλα υδραίϊκα, μεταξύ
των οποίων και το πυρπολικό του Αναγν. Δημαμά. Η απόσταση των πλησιέ-
στερων εχθρικών πλοίων, που είχαν ανάψει τα φανάρια τους λόγω του πυ-
κνού σκότους, δεν ξεπερνούσε τα 1.000 μ. και ο Γ. Σαχτούρης έκρινε ότι οι
συνθήκες ήταν ευνοϊκές για πυρπολική επίθεση. Παρότρυνε, λοιπόν, τον
Αναγν. Δημαμά, που ήταν πολύ κοντά του, να επιτεθεί κατά της πλησιέστε-
ρης φρεγάτας.
___________________
536. Ό.π., σ. 144.
Ðåñéï÷Þ áðü í. ÏîåéÜ Ýùò ôïí üñìï ÄñáãáìÝóôïõ (Áóôáêïý)
(ÔìÞìá ðáëáéïý ÷Üñôç âñåôáíéêïý Íáõáñ÷åßïõ)
Περί το μεσονύκτιο ενισχύθηκε κάπως ο άνεμος και το πυρπολικό,

ακολουθούμενο από την Αθηνά, κινήθηκε προς τη φρεγάτα. Αλλά όταν πλη-
σίασε έγινε αντιληπτό από το εχθρικό πλοίο, που ύψωσε αμέσως δύο λευ-
κούς φανούς και άρχισε να κανονιοβολεί. Ο Αναγν. Δημαμάς εξακολούθησε
να πλησιάζει, ενώ ο Γ. Σαχτούρης παρέμεινε κοντά του χωρίς, όμως, να βάλ-
λει. Ο Υδραίος αντιναύαρχος προσπαθούσε να δώσει την εντύπωση ότι η
Αθηνά ήταν δεύτερο πυρπολικό ώστε να προκαλέσει σύγχυση στον εχθρό.
Ωστόσο, η φρεγάτα καθαίρεσε μεγάλη οπλισμένη άκατο και όσο το πυρπο-
λικό πλησίαζε, τόσο αύξανε τους κανονιοβολισμούς και τα πυρά ελαφρών
όπλων. Σε λίγο ο άνεμος έπεσε τελείως και αυτό ευνόησε τον εχθρό που έ-
βαλλε με άνεση εναντίον του ακινητοποιημένου πυρπολικού. Τελικά, ένα
εμπρηστικό βλήμα κτύπησε και ανέφλεξε το πυρπολικό, αναγκάζοντας τον
Αναγν. Δημαμά με το πλήρωμά του να το εγκαταλείψουν και να καταφύγουν
στην Αθηνά - από τους πυρπολητές σκοτώθηκε μόνο ένας ναύτης που στεκό-
ταν στην πλώρη για να ρίξει την αρπάγη.
Μετά την αποτυχημένη πυρπολική επίθεση του Αναγν. Δημαμά, ο μεν
τουρκο-αιγυπτιακός στόλος συνέχισε τον πλου προς τον Άραξο, ο δε υδραίϊ-
κος προς τις Εχινάδες.
Η 19η Νοεμβρίου πέρασε χωρίς κάποια εμπλοκή των αντιπάλων. Τα
τουρκο-αιγυπτιακά πλοία βγήκαν από τον κόλπο την 09.00 με ισχυρό νοτιο-
δυτικό άνεμο, αλλά σύντομα ανακώχευσαν και παρέμειναν στην περιοχή νό-
τια των νησίδων Σκρόφες. Τα υδραίϊκα διαδρομούσαν μεταξύ Εχινάδων και
Ιθάκης.
Το ξημέρωμα της 20ης Νοεμβρίου, τα υδραίϊκα πλοία βρέθηκαν με γα-
λήνη στις νότιες Εχινάδες, ενώ τα τουρκο-αιγυπτιακά προς τον Άραξο. Ο
Αν. Μιαούλης επωφελήθηκε της ευκαιρίας και έδωσε εντολή τα αγορασθέ-
ντα άλευρα από τους Σταμ. Ράπτη και Ιω. Μαρούκα να φορτωθούν στις ακά-
τους όλων των πλοίων και από τις εκβολές του Αχελώου, διά του πλευστού
τμήματος του ποταμού, να μεταφερθούν στη λιμνοθάλασσα όπου τα παρέ-
λαβαν μεσολογγίτικα πλοιάρια.
Όλη την ημέρα τα πλοία έμειναν στην περιοχή, περιμένοντας την επι-
στροφή των ακάτων τους. Η απόλυτη γαλήνη ευνόησε την επιχείρηση, κα-
θώς τα εχθρικά είχαν καθηλωθεί στον Άραξο.
Την επόμενη ημέρα (21η Νοεμβρίου), τα υδραίϊκα περιφέρονταν στις
Εχινάδες με ελαφρό νοτιοδυτικό άνεμο. Τα εχθρικά φάνηκαν τη 09.00 στο
ύψος των νησίδων Οξειά, με πορεία προς το μέρος τους. Ο Χοσρέφ έδειξε
αυτή την ημέρα πιο επίμονος, επιδιώκοντας να πλήξει τον υδραίϊκο στόλο
μέσα στο σύμπλεγμα των βορείων Εχινάδων, έστω κι αν διακινδύνευε να εκ-
θέσει τις μεγάλες φρεγάτες του στις επιθέσεις των πυρπολικών. Είχε, μάλι-
στα, μαζί του και αριθμό αιγυπτιακών πυρπολικών, καθώς και ένα τροχήλα-
το ατμοκίνητο.
Ο Αν. Μιαούλης σήμανε στα πλοία του να πάρουν πορεία προς τον
κόλπο του Αστακού, παρακολουθούμενος αποφασιστικά από τον εχθρικό
στόλο. Περί τη 01.30 τα προπορευόμενα τουρκο-αιγυπτιακά πλοία άρχισαν
να βάλλουν, σε λίγο δε πλησίασαν σε ακτίνα βολής και τα περισσότερα του
κύριου σώματος. Προφανώς είχαν πρόθεση να εγκλωβίσουν τα υδραίϊκα,
που έπλεαν άτακτα μέσα στις πολυάριθμες μεγάλες και μικρές νησίδως των
βορείων Εχινάδων.
Αρκετά από τα υδραίϊκα πλοία είχαν περάσει υπήνεμα της νησίδας
Καλόγερος και βρίσκονταν βορειοανατολικά της μεγαλύτερης νησίδας του
συμπλέγματος, της Δρακονέρας. Μεταξύ τους ήταν και η Αθηνά του Γ. Σα-
χτούρη, ενώ τα υπόλοιπα είχαν μείνει πίσω, νοτιοανατολικά της νησίδας
Καλόγερος. Τα τουρκο-αιγυπτιακά πλοία που πλησίαζαν συνεχώς, συγκέ-
ντρωσαν τα πυρά τους σ’ ένα υδραίϊκο βρίκι και ένα πυρπολικό. Ο Γ. Σα-
χτούρης, βλέποντας ότι βρίσκονται σε δύσκολη θέση, ορτζάρισε και μαζί με
μερικά άλλα υδραίϊκα βρίκια έσπευσε να τα ενισχύσει. Αμέσως τρεις φρεγά-
τες και ένα αιγυπτιακό πυρπολικό ουριοδρόμησαν εναντίον της Αθηνάς και
την κύκλωσαν. Το βρίκι του Γ. Σαχτούρη μαχόμενο σθεναρά με τις φρεγά-
τες, καθαίρεσε εγκαίρως τη μεγάλη –οπλισμένη με μικρό πυροβόλο– άκατο
και με άγημα τουφεκιοφόρων την έστειλε να αναχαιτίσει το προσεγγίζον αι-
γυπτιακό πυρπολικό. Στη συμπλοκή παρενέβησαν αρκετά από τα ακολου-
θούντα υδραίϊκα βρίκια και το πυρπολικό του Μαρίνη Σπαχή που κατευθύν-
θηκε προς τις φρεγάτες.
Καθώς το πυρπολικό του Μ. Σπαχή πλησίαζε τις φρεγάτες, οι καπετά-
νιοι τους, κατά τη συνήθη τακτική, ανέστρεψαν αμέσως και καθαίρεσαν τις
εξοπλισμένες ακάτους τους. Δόθηκε έτσι η ευκαιρία στην Αθηνά και τα άλλα
υδραίϊκα πλοία να κατευθύνουν τα πυρά τους στο αιγυπτιακό πυρπολικό που
σύντομα αναφλέχθηκε537. Για να διασώσουν το πλήρωμά του στάλθηκαν
___________________
537. Το αιγυπτιακό πυρπολικό κτυπήθηκε, μάλλον, από βλήμα των υδραίϊκων
πολλές βάρκες από τουρκο-αιγυπτιακά πλοία, αλλά δέχτηκαν καταιγιστικά

πυρά από τα πυροβόλα των υδραίϊκων πλοίων με βλήματα μυδραλίων και
πολλά τουφέκια. Υπέστησαν αρκετές απώλειες και τελικά δεν μπόρεσαν να
περισυλλέξουν τους ναυαγούς του αιγυπτιακού πυρπολικού.
Περί τη 17.00, μετά την καταστροφή του πυρπολικού, οι φρεγάτες
στράφηκαν προς τα δυτικά για να ενωθούν με τα υπόλοιπα τουρκο - αιγυπτι-
ακά πλοία που βρίσκονταν δυτικά της νησίδας Δρακονέρα και είχαν εμπλα-
κεί με άλλη ομάδα υδραίϊκων υπό τον Αν. Μιαούλη. Ο Γ. Σαχτούρης, με τα
πλοία του, στα οποία προστέθηκαν τρία ακόμη πυρπολικά, κινήθηκε στα ί-
χνη των εχθρικών φρεγατών. Η μία απ’ αυτές ακινητοποιήθηκε υπηνέμως
της νησίδας Καλόγερος, εξαιτίας της γαλήνης. Τα σφοδρά πυρά των υδραίϊ-
κων βρικίων της προκάλεσαν αρκετές ζημιές και ο Γ. Σαχτούρης έκρινε ότι,
όπως ήταν απομονωμένη, αποτελούσε τον ιδεώδη στόχο πυρπολικής επίθε-
σης. Καθαίρεσε, λοιπόν, την άκατο της Αθηνάς και την έστειλε να ρυμουλ-
κήσει το πλησιέστερο πυρπολικό προς τη φρεγάτα. Τα άλλα βρίκια έσπευ-
σαν κι αυτά να μιμηθούν τον Γ. Σαχτούρη για να επιταχύνουν τη ρυμούλκη-
ση του πυρπολικού. Αλλά εν τω μεταξύ η φρεγάτα είχε καθαιρέσει όλες τις
(7 έως 9) ακάτους της, που τη βοήθησαν σημαντικά να απομακρυνθεί και να
περάσει στην προσήνεμη πλευρά της νησίδας.
Κατά την καταδίωξη της φρεγάτας, εξερράγη ένα από τα πυροβόλα
του βρικίου Αχιλλεύς (Χριστ. Δ. Χριστοφίλου), με αποτέλεσμα να τραυματι-
στούν οι έξι άνδρες της ομοχειρίας του. Επίσης, από εχθρικό βλήμα που δέ-
χτηκε το βρίκι Τιμολέων τραυματίστηκε ο καπετάνιος του Λάζαρος Πινό-
τσης.
Καθώς έδυε ο ήλιος, πρώτα τα τουρκο-αιγυπτιακά πλοία απομακρύν-
θηκαν προς δυσμάς. Τα δε υδραίϊκα, με την ομάδα του Αν. Μιαούλη να
προηγείται και την ομάδα του Γ. Σαχτούρη να ακολουθεί, πήραν βορειοδυτι-
κή πορεία προς τη νησίδα Κάλαμο. Έτσι τερματίστηκε η εμπλοκή των αντι-
πάλων εκείνη την ημέρα.
___________________
πλοίων, αν και στο Ημερολόγιο του Άρη (Γκίκας Κοσμά Κολμανιάτης) αναφέρεται ότι,
μετά τη μεγάλη φθορά που έπαθε από τα ελληνικά πυρά, αυτοπυρπολήθηκε και παρα-
συρμένο από τον άνεμο εξώκειλε στη νησίδα (Καλόγερος).
Ç ðåñéï÷Þ áðü áêñ. Óêñüöåò Ýùò ôïí üñìï ÐåôáëÜ. ÅêâïëÝò ð. Á÷åëþïõ.
(ÔìÞìá ðáëáéïý ÷Üñôç ÅëëçíéêÞò ÕäñïãñáöéêÞò Õðçñåóßáò)
Το ξημέρωμα της 22ας Νοεμβρίου βρήκε τα υδραίϊκα πλοία να πλέουν

με πολύ λεπτό άνεμο από τις βόρειες Εχινάδες προς τη νησίδα Οξειά, ενώ ο
τουρκο-αιγυπτιακός στόλος είχε αποσυρθεί στον Πατραϊκό, νότια του Με-
σολογγίου. Το μεσημέρι, τα περισσότερα πλοία του υδραίϊκου στόλου είχαν
φτάσει στην Οξειά και μερικά ανατολικά της νησίδας. Τότε εμφανίστηκαν
τέσσερα καΐκια από τη Ζάκυνθο που αγκυροβόλησαν κοντά στις νησίδες
Σκρόφες. Τα δύο ήταν φορτωμένα με 2.000 καντάρια (περίπου 114 τόνοι)
παξιμάδια και τα άλλα δύο με αλεύρια σιταριού και καλαμποκιού538. Αμέ-
σως έγινε σύσκεψη στη ναυαρχίδα και αποφασίστηκε να σταλούν όλες οι
άκατοι των πλοίων για να βοηθήσουν στη μεταφορά των τροφίμων. Ο Αν.
Μιαούλης τη 14.00 έκανε σήμα να πλεύσουν οι άκατοι στα ζακυνθινά καΐκι-
α, ενώ στις εκβολές του Αχελώου είχαν έλθει και πολλά μεσολογγίτικα
πλοιάρια για να παραλάβουν κι αυτά μέρος των τροφίμων. Τελικά, οι υδραί-
ϊκες άκατοι ανέλαβαν να μεταφέρουν τα παξιμάδια και τα μεσολογγίτικα
πλοιάρια τα αλεύρια. Η μεταφορά έγινε και πάλι διά του πλευστού τμήματος
του ποταμού προς τη λιμνοθάλασσα. Η όλη επιχείρηση της μεταφοράς κρά-
τησε περί τις τέσσερις ώρες και ευνοήθηκε από τη γαλήνη που είχε καθηλώ-
σει τον εχθρικό στόλο στον Πατραϊκό. Όταν οι άκατοι επέστρεψαν στα
πλοία τους, ο υδραίϊκος στόλος κινήθηκε, με λεπτό άνεμο όλη τη νύκτα,
προς τις νότιες Εχινάδες.
Τις επόμενες δύο ημέρες δεν συνέβη κάτι το αξιοσημείωτο. Τα υδραίϊ-
κα πλοία παρέμειναν στις Εχινάδες την 23η Νοεμβρίου και την επόμενη ημέ-
ρα κινήθηκαν προς νότο και έφτασαν το βράδυ στο στενό Ζακύνθου - Κυλ-
λήνης. Ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος περιπολούσε στην περιοχή του ακρω-
τηρίου Άραξος.
Περί τη 07.00 της 25ης Νοεμβρίου φάνηκαν έξω από το κάστρο της
Κυλλήνης Τούρκοι ιππείς να καταδιώκουν μερικούς Έλληνες. Στην παραλία
είχαν συσσωρευτεί πολλοί άμαχοι και γυναικόπαιδα, προσμένοντας να επι-
βιβαστούν σε επτά ζακυνθινά πλοιάρια που βρίσκονταν κοντά στην ακτή για
να τους μεταφέρουν στη νησίδα Κάλαμο. Αρκετά υδραίϊκα πλοία πλησίασαν
___________________
538 . Ο Ζακυνθινός προμηθευτής Θ. Ξένος φιλοτιμήθηκε και ανταποκρίθηκε στην
έκκληση του Αν. Μιαούλη στέλνοντας (με πίστωση) αυτά τα τρόφιμα στο Μεσολόγγι. Η
ελληνική κυβέρνηση χρεώθηκε για το φορτίο των παξιμαδιών 66.000 γρόσια και ανάλο-
γο ποσό για τα αλεύρια (Αρχείο Ύδρας, τομ. 11, σ. 657).
την ακτή και έβαλλαν με τα πυροβόλα τους για να αναχαιτίσουν τους Τούρ-
κους, ενώ ταυτόχρονα καθαιρούσαν τις ακάτους τους και με αγήματα τις έ-
στελναν να συνδράμουν στην αναχώρηση των δύστυχων Πελοποννησίων. Οι
Τούρκοι άρχισαν από προφυλαγμένη θέση να τουφεκίζουν τις υδραίϊκες α-
κάτους και να τις κανονιοβολούν με πεδινά πυροβόλα. Τα αγήματα των ακά-
των ανταπέδωσαν τους τουφεκισμούς και τα πυροβόλα των πλοίων άρχισαν
πάλι να βάλλουν εντονότερα. Στη διάρκεια της ανταλλαγής των πυρών τα
ζακυνθινά πλοιάρια πλησίασαν και άρχισαν να επιβιβάζουν τους αμάχους,
με τη βοήθεια και άλλων υδραίϊκων ακάτων που έσπευσαν στην ακτή· μόνο
η άκατος της Αθηνάς μετέφερε πενήντα ανθρώπους και πολλούς αλλους οι
υπόλοιπες.
Περί την 09.00 ο άνεμος του κόλπου γέμισε τα πανιά των τουρκο - αι-
γυπτιακών πλοίων και από τον Άραξο ουριοδρόμησαν προς την Κυλλήνη. Οι
Υδραίοι μέτρησαν 75 εχθρικά πλοία, μεταξύ των οποίων και το ατμοκίνητο.
Ο Αν. Μιαούλης σήμανε επιστροφή των ακάτων στα πλοία και ανάληψη του
σχηματισμού μάχης. Μία ώρα αργότερα ο άνεμος του κόλπου σταμάτησε να
πνέει και τα εχθρικά πλοία καθηλώθηκαν σε απόσταση περίπου 7 μιλίων από
την Κυλλήνη. Τα υδραίϊκα παρέμειναν όλη την ημέρα διαδρομούντα κάτω
από το φρούριο, ώστε σε περίπτωση προσέγγισης του εχθρικού στόλου να
επωφεληθούν του πνέοντος ελαφρού απόγειου ανέμου. Στην ξηρά, οι εξα-
γριωμένοι Τούρκοι είχαν επιδοθεί σε εμπρησμούς ελληνικών μαγαζιών και
σπιτιών στην Κυλλήνη. Το αιγυπτιακό ατμοκίνητο αποσπάστηκε από το
στόλο και δυτικότερα συνέλαβε ένα μικρό ελληνικό εμπορικό, το οποίο ρυ-
μούλκησε προς την Πάτρα.
Περί την 11.00 φύσηξε ελαφρότατος νότιος άνεμος και τα τουρκο-
αιγυπτιακά πλοία αναπτύχθηκαν προς δυσμάς, προφανώς για να ανακόψουν
την προσπάθεια του υδραίϊκου στόλου να προχωρήσει προς τον Πατραϊκό.
Περί την 17.00 με ούριο τον αυξανόμενο νότιο άνεμο, ο Αν. Μιαούλης σή-
μανε «τα πλοία και τα πυρπολικά να ετοιμαστούν διά πόλεμον» και κινήθηκε
προς τα βορειοδυτικά για να πάρει την προσήνεμη θέση. Τα υδραίϊκα πλοία
σε χαλαρή γραμμή μετώπου ήλθαν σε επαφή με τα εχθρικά όταν ο ήλιος
πλησίαζε στη δύση του. Μέρος των πλοίων αντιμετώπισε τη δεξιά (δυτική)
πτέρυγα του εχθρικού στόλου, μέρος το κέντρο και μέρος την αριστερή (α-
νατολική) πτέρυγα που έδειξε την πρόθεση να κυκλώσει τα πλησιέστερα
στην πελοποννησιακή ακτή υδραίϊκα. Η μάχη ήταν πεισματώδης και κράτη-
σε έως την 20.30, οπότε αναχαιτίστηκαν τα εχθρικά πλοία στην αριστερή

πτέρυγα. Πρώτα ανέστρεψαν τα πλοία της δεξιάς εχθρικής πτέρυγας, μετά οι
φρεγάτες του κέντρου και τελευταία τα της αριστερής πτέρυγας που επέμε-
ναν περισσότερη ώρα να εκτελέσουν την κυκλωτική τους κίνηση. Καθώς
άρχισε να σκοτεινιάζει, φαίνεται ότι ο Τούρκος ναύαρχος, για να μην εκθέ-
σει τα πλοία του στις νυκτερινές πυρπολικές επιθέσεις, προτίμησε να επι-
στρέψει στον Πατραϊκό. Τα υδραίϊκα πλοία συνέχισαν να ακολουθούν τον
εχθρικό στόλο για περίπου 30 λεπτά και ο Θεοδ. Θ. Βώκος με το πυρπολικό
του επιδίωξε να επιτεθεί σε μία φρεγάτα. Την πλησίασε, αλλά καθώς χείριζε
για να την πλευρίσει, ένα βλήμα πυροβόλου τον τραυμάτισε θανάσιμα. Το
πλήρωμα εγκατέλειψε το πυρπολικό, χωρίς να το πυροδοτήσει. Τα υδραίϊκα
πλοία το αναζήτησαν, αλλά μέσα στο σκοτάδι δεν μπόρεσαν να το εντοπί-
σουν539.
Τη νύκτα ο καιρός χειροτέρευσε πολύ και έως το πρωί ο σοροκο-
λεβάντες (νοτιοανατολικός άνεμος) είχε γίνει σφοδρός.540 Η κακοκαιρία
κράτησε περίπου 48 ώρες και σκόρπισε τα υδραίϊκα πλοία στην περιοχή με-
ταξύ Ζακύνθου και πελοποννησιακών ακτών. Μερικά κατέφυγαν στις δυτι-
κές ακτές της Ζακύνθου και άλλα στην Κυλήνη, ενώ μικρές ομάδες συνέχι-
σαν, παρά τις δύσκολες συνθήκες, τον πλου προς νότο.
Ο έλεγχος του στόλου είχε ξεφύγει πια από τον Αν. Μιαούλη και ου-
σιαστικά τα πλοία κατευθύνονταν ανεξάρτητα προς το νησί τους. Ο Γ. Σα-
χτούρης μπόρεσε να συγκρατήσει γύρω του λιγοστά πλοία και δύο πυρπολι-
κά και τις επόμενες τρεις ημέρες αναζητούσε τον Αν. Μιαούλη, χωρίς τελικά
να τον συναντήσει. Ο Υδραίος ναύαρχος επανειλημμένα είχε προειδοποιήσει
τους προκρίτους ότι αν δεν στείλουν τρόφιμα, πυρομαχικά και τους μισθούς
των ναυτών, τα πλοία μοιραία θα επέστρεφαν στην Ύδρα. Οι πρόκριτοι την
___________________
539. Το πυρπολικό εντοπίστηκε το πρωί της 17ης Ιανουαρίου 1826 από τη νάβα
Νέρων (Ιω. Ζάκας), προσαραγμένο στο ακρωτήριο Άραξος σε κακή κατάσταση. Ο Ιω.
Ζάκας έστειλε άκατο με άγημα και το έκαψε (Ημερολόγιο βεργαντίνου Αθηνά, σ. 176).
540. Είναι χαρακτηριστικό το απόσπασμα από το Ημερολόγιο του Άρη (σ. 183)
του Γκίκα Κοσμά Κολμανιάτη, που αποτυπώνει τις πολύ άσχημες καιρικές συνθήκες.
Όπως γράφει: «έγεινε σορόκο-λεβάντες και απερνώντας μισή ώρα ήλθε μία θάλασσα και
μας επήρε την λέμβον της πρύμνης όπου μας έκανε και εσαστίσαμε όλοι· έμεινε ένα μεγάλο
καραντί (αποθαλασσία) και μας εκυλούσε τόσον όπου μας έπλαινε η θάλασσα από την
πλώρην έως την πρύμνην».
πρώτη εβδομάδα του Νοεμβρίου είχαν αποστείλει τρόφιμα με τη νάβα Θεμι-

στοκλής (Αντ. Ραφαήλ) και μία γολέτα και πυρομαχικά με τη σκούνα του
Παξινού. Τα δύο πρώτα πλοία καθυστέρησαν να φτάσουν στον Πατραϊκό
και μόνο η σκούνα του Παξινού εμφανίστηκε την 28η του μηνός, αλλά λόγω
των συνθηκών δεν μπόρεσε να μοιράσει τα πυρομαχικά σ’ όλα τα καράβια.
Έτσι, ο Γ. Σαχτούρης αναγκάστηκε να παραλάβει στην Αθηνά περί τα 2.000
βλήματα πυροβόλων για να ελαφρώσει τη σκούνα που ταλαιπωρείτο από τον
καιρό –τα βλήματα μοιράστηκαν τελικά από τον Γ. Σαχτούρη σε έξι υδραίϊ-
κα πλοία όταν ο στόλος επέστρεψε στην Ύδρα.
Την 4η και 5η Δεκεμβρίου οι πρόκριτοι είδαν με δυσφορία να επιστρέ-
φουν σταδιακά τα πλοία, αλλά ο Αν. Μιαούλης τους είχε ενημερώσει για την
κατάσταση των πλοίων του. Όπως και για το άσκοπο της περαιτέρω παρα-
μονής τους στο Ιόνιο, εφόσον χωρίς τη σύμπραξη του σπετσιώτικου στόλου
δεν υπήρχε καμιά πιθανότητα να διασπαστεί ο ναυτικός αποκλεισμός του
εχθρού. Εξ άλλου, η ελληνική κυβέρνηση έδειχνε αδύναμη να εξασφαλίσει
την αποστολή σοβαρών ποσοτήτων τροφίμων και πυρομαχικών στο Μεσο-
λόγγι.
Οι Σπετσιώτες κατάφεραν καθυστερημένα, μετά από έρανο και λίγα
χρήματα που έστειλε η κυβέρνηση, να κινητοποιήσουν δώδεκα πλοία και πέ-
ντε πυρπολικά541.
Πάντως, την περίοδο αυτή, η συνεργασία και ο συντονισμός των κινή-
σεων μεταξύ των ναυτικών δυνάμεων των δύο νησιών είχε εκλείψει. Ο απο-
γοητευμένος Αν. Μιαούλης έγραφε στους προκρίτους της Ύδρας:
«Αν εξ αρχής ήτον εδώ η μοίρα των Σπετσιωτών με τα πυρπο-
λικά της, ως ελπίζομεν ο εχθρός ήθελεν αποδιωχθή με ζημίαν του.
Τώρα περιπλέομεν εδώ και δεν ηξεύρομεν τι να κάμωμεν […]. Αν
θέλωμεν να σώσωμεν το Μεσολόγγι και να βλάψωμεν τον εχθρικόν
στόλον, ας μην αργήσουν να έλθουν και τ' άλλα πλοία του στόλου με
τα πυρπολικά· αλλέως αύριον-μεθαύριον βιαζόμεθα και ημείς να ε-
___________________
541. Ήταν τα πλοία Παγκρατίων (Γ. Ανδρούτσος), Κόντε Μπένιξ (Ιω. Τσούπας),
Τιμολέων (Αναγν. Γ. Κυριακού), Περικλής (Νικ. Ράπτης), Φωκίων (Νικ. Σύρμας), Επα-
μεινώνδας (Νικ. Τσοχαντάρης), Διομήδης (Αργ. Στεμιτσιώτης), Θεμιστοκλής (Δημ. Κού-
τσης), Επαμεινώνδας (Εμμ. Μπουκουβάλας), Ηρακλής (Νικ. Παρασκευάς), Αχιλλεύς (Α-
θαν. Γ. Πάνου), Ίππος Θαλάσσης (Θεοδ. Β. Δρίτσας) και τα πυρπολικά των Αναργ. Λε-
μπέση, Αδριανού Χότζα, Δημ. Ποριώτη, Παντελή Σπύρου, Ιω. Καστελιώτη.
πιστρέψωμεν άπρακτοι, και το Μεσολόγγι πολιορκούμενον διά ξηράς

και θαλάσσης, αν δεν έχη ζωοτροφίας, βέβαια εις ολίγον χάνεται»542.
Με το ίδιο πνεύμα απευθύνθηκε και στους προκρίτους των Σπετσών, γράφο-
ντας:
«Δεν έχω αρκετούς λόγους να παραστήσω κατά χρέος εις την
φρόνησίν σας πόσον αναγκαίον είναι εις την σημερινήν περίστασιν
να σταθή όλος ο στόλος μας ενωμένος πάντοτε εις την εκστρατείαν
[…] Όταν έχωμεν έτοιμην όλην την δύναμίν μας, τότε βέβαια και το
Μεσολόγγι δυνάμεθα να βοηθήσωμεν […] Στοχάζομαι ότι καμμία
από τας δύο μοίρας των δύο ναυτικών νησίων μοναχή δεν είναι ικα-
νή να αντιπαραταχθή, και ότι διά την σωτηρίαν και των δύο και όλου
του έθνους πρέπει όλη η δύναμίς μας να είναι έξω κάν διά κάμποσον
καιρόν, έως να γνωρίσωμεν τους σκοπούς και να ίδωμεν τα κινήμα-
τα του εχθρού και αν ημπορέσωμεν να προλάβωμεν ημείς βλάπτο-
ντές τον. Τότε βέβαια σωζόμεθα […] Λαμβάνω λοιπόν το θάρρος να
σας παρακινήσω διά τους ανωτέρω λόγους, να εξαποστείλετε την
μοίραν σας […] όσον τάχιστον με όλα τα πυρπολικά»543.
Ο σπετσιώτικος στολίσκος απέπλευσε τις πρώτες ημέρες του Δεκεμ-
βρίου, με αποστολή να μεταφέρει στο Μεσολόγγι ποσότητα πυρομαχικών –
20 βαρέλια πυρίτιδας και 500 βλήματα πυροβόλων– που είχαν φορτωθεί στη
ναυαρχίδα Παγκρατίων του Γ. Ανδρούτσου. Όταν τα πλοία έφτασαν στις Ε-
χινάδες αποφασίστηκε σε συμβούλιο των καπετάνιων και μεταφέρθηκαν τα
πυρομαχικά στη νησίδα Κάλαμος με το βρίκι Τιμολέων, συνοδευόμενο από
το βρίκι Κόντε Μπένιξ (Ιω. Τσούπας) και τα πυρπολικά των Αναργ. Λεμπέ-
ση, Αδριανού Χόντζα. Από τον Κάλαμο τα πυρομαχικά πέρασαν με μεσο-
λογγίτικα πλοιάρια στις εκβολές του Αχελώου και από εκεί πάλι διά του
πλευστού τμήματος του ποταμού έφτασαν στη λιμνοθάλασσα, χωρίς η όλη
επιχείρηση να γίνει αντιληπτή από τους Τούρκους.
Τα δύο σπετσιώτικα βρίκια και τα δύο πυρπολικά παρέμειναν στην
περιοχή για να βοηθήσουν τις προσπάθειες της ζακυνθινής επιτροπής να ε-
φοδιάζει με τρόφιμα το Μεσολόγγι. Τα υπόλοιπα πλοία και πυρπολικά, υπό
τον Γ. Ανδρούτσο, εγκατέλειψαν την περιοχή στο τέλος του Δεκεμβρίου για
να επιστρέψουν στο νησί τους, χωρίς να επιχειρήσουν να πλησιάσουν τον
___________________
543. Ό.π., σ. 616.
Πατραϊκό κόλπο. Εκεί διαδρομούσε ο πανίσχυρος τουρκο-αιγυπτιακός στό-

λος, ενώ την επιτήρηση των προσβάσεων της λιμνοθάλασσας είχε ανάλαβει
μοίρα ελαφρών σκαφών με μόνιμο αγκυροβόλιο κοντά στη νησίδα Τουρλί-
δα.
Ο ναύαρχος Γ. Ανδρούτσος δικαιολογημένα έκρινε ότι με τα λιγοστά
πλοία του ήταν αδύνατο να απειλήσει τον εχθρικό στόλο, ούτε να εξασφαλί-
σει τον τακτικό ανεφοδιασμό του Μεσολογγίου. Γι’ αυτό αποφάσισε να α-
ποχωρήσει, ελπίζοντας να επανέλθει σύντομα μαζί με τον υδραίϊκο στόλο
για να συνδράμουν πιο αποτελεσματικά τους πολιορκημένους.
***
Η άσκημη κατάσταση που είχε περιέλθει ο ελληνικός στόλος το φθινόπωρο
του 1825, τον έκανε αδύναμο να απειλήσει τις θαλάσσιες μεταφορές του Ι-
μπραήμ πασά. Το αποτέλεσμα ήταν ο Αιγύπτιος αρχιστράτηγος να εδραιωθεί
και να ελέγχει το 80% περίπου της Πελοποννήσου. Κατά την επιθυμία του
σουλτάνου ετοιμαζόταν πια να αναλάβει την επιχείρηση για την ταχεία κα-
τάληψη του Μεσολογγίου. Την ηρωική πόλη δεν είχε μπορέσει να βοηθήσει
σημαντικά ο ελληνικός στόλος, λόγω της αποδιοργάνωσής του, αλλά και της
υπεροχής του αντιπάλου του. Τα αιγυπτιακά πλοία είχαν αρτιότερη οργάνω-
ση και μεγαλύτερη ικανότητα να αντιμετωπίζουν τα πυρπολικά. Κατά τον
Viel, οι καπετάνιοι των ελληνικών πυρπολικών έδειχναν πια απρόθυμοι να
επιχειρούν επίθεση αν η επιτυχία δεν φαινόταν ασφαλής544.
Γενικά, ο ελληνικός στόλος, των τελευταίων μηνών του 1825, δεν θύ-
μιζε σε τίποτα αυτόν του 1824, παρ’ όλη την ψυχική δύναμη και την ορθή
στρατηγική αντίληψη του Αν. Μιαούλη και του Γ. Σαχτούρη, αλλά και τη
γενναιότητα μερικών καπετάνιων. Βεβαίως, οι Έλληνες καπετάνιοι και τα
πληρώματα δεν έπαψαν να υπερτερούν σε ναυτοσύνη και τα πλοία τους σε
ευελιξία.
Όμως, η κακή οικονομική κατάσταση και οι σαρωτικές επιτυχίες του
Ιμπραήμ είχαν κάμψει σημαντικά το ηθικό τους, με αποτέλεσμα πολλοί κα-
πετάνιοι, υπό την πίεση και των ναυτών, να μην υπακούουν στις εντολές των
ναυάρχων και να προτιμούν το κυνήγι λειών παρά την αναμέτρηση με τον
___________________
544. DURAND-VIEL, ό.π., τομ. 1, σ. 338.
Κάτω από τέτοιες συνθήκες, ο ελληνικός στόλος μοιραία δεν μπόρεσε

να εκτελέσει τίποτα περισσότερο από μία απλή παρακολούθηση και άνευ
σημασίας παρενόχληση του αντιπάλου. Όσον αφορά στον ανεφοδιασμό του
Μεσολογγίου δεν είχε φυσικά τη δύναμη να αποκαταστήσει την ελεύθερη
επικοινωνία των πολιορκουμένων και γι’ αυτό αρκέστηκε στην εισαγωγή
περιορισμένων ποσοτήτων τροφίμων και πυρομαχικών.
Η δράση του ελληνικού στόλου τον Ιανουάριο 1826 στον Πατρα-

ϊκό κόλπο.
Ο Ιμπραήμ αναλαμβάνει τις επιχειρήσεις κατά του Μεσολογγίου
Μόλις ο υδραίϊκος στόλος επέστρεψε στις 5 Δεκεμβρίου 1825 στην Ύδρα,

άρχισε η ετοιμασία των πλοίων για μία νέα εκστρατεία στο Μεσολόγγι.
Χρήματα για τη μισθοδοσία των πληρωμάτων δεν υπήρχαν στο κοινοτικό
ταμείο, αλλά και η κυβέρνηση αδυνατούσε να συνδράμει τους Υδραίους, ό-
ταν της ζήτησαν. Πάλι με εράνους στο Ναύπλιο, την Ύδρα και τη Σύρα συ-
γκεντρώθηκαν 279.889 γρόσια και πληρώθηκαν οι μισθοί των πληρωμάτων.
Έτσι, από την 21η Δεκεμβρίου 1825 τα πλοία άρχισαν να συγκεντρώνονται
στον απέναντι της Ύδρας όρμο Δάρδιζα. Απέπλευσαν, όμως, με καθυστέρη-
ση το πρωί της 1ης Ιανουαρίου 1826 λόγω της κακοκαιρίας που επικρατούσε
στο Αιγαίο. Τον υδραίϊκο στόλο συγκροτούσαν 18 πλοία και 5 πυρπολικά545,
μαζί δε ακολούθησαν δύο ψαριανά πλοία και δύο πυρπολικά546.
Ο Αν. Μιαούλης είχε την ελπίδα ότι θα συναντήσει κατά τον πλου το
σπετσιώτικο στολίσκο και θα πείσει τον Γ. Ανδρούτσο να τον ακολουθήσει
στο Μεσολόγγι. Πράγματι, περί τα μεσάνυκτα ο Επαμεινώνδας (Αντ. Γ. Κρι-
___________________
545. Ήταν τα Άρης (Α. Μιαούλης), Αθηνά (Γ. Σαχτούρης), Επαμεινώνδας (Αντ. Γ.
Κριεζής), Τιμολέων (Λαζ. Πινότσης), Μιλτιάδης (Ιω. Λαλεχός), Τερψιχόρη (Αλεξ. Ρα-
φαήλ), Αθηνά (Γ. Νέγκας), Τηλέμαχος (Σταμ. Δοκός), Αθηνά (Δημ. Θεοφ. Βώκος), Θεμι-
στοκλής (Αντ. Ραφαήλ), Νέρων (Ιω. Ζάκας), Αχιλλεύς (Χριστ. Δημ. Χριστοφίλου), Άρης
(Γκίκας Κοσμά Κολμανιάτης), Αχιλλεύς (Κων. Μπελεμπίνης), Κέχρωψ (Σάββας Ανδρέ-
ου), Θέτις (Ιω. Μαρούκας), Κίμων (Γκ. Ιω. Ψεύτης), Ηρακλής (Λαζ. Παπαμανώλης - Φό-
νος) και τα πυρπολικά των Ανδρ. Πιπίνου, Γεωρ. Πολίτη, Μιχάλη Μπουντούρη, Μανώ-
λη Μπούτη, Μαρίνη Σπαχή.
546. Ήταν τα Ξενοφών (Ανδρ. Ν. Αποστόλης), Ηρακλής (Νικ. Γιαννίτσης) και τα
πυρπολικά των Κων. Κανάρη, Κων. Νικόδημου.
εζής) διασταυρώθηκε με τη σπετσιώτικη ναυαρχίδα. Ο άνεμος ήταν σφοδρός

νοτιοδυτικός και ο κυματισμός μεγάλος. Τα δύο πλοία αντιπλέοντα πέρασαν
με μεγάλη ταχύτητα σε κοντινή απόσταση και μόνο ο Γ. Ανδρούτσος πρό-
λαβε με τον τηλεβόα να φωνάξει στον Αντ. Γ. Κριεζή ότι στο Μεσολόγγι ε-
πικρατούσε ηρεμία και ότι οι πολιορκούμενοι είχαν τρόφιμα για τριάντα α-
κόμα ημέρες - η πληροφορία δεν ήταν βέβαια ακριβής, αφού τα τρόφιμα ε-
παρκούσαν για να συντηρήσουν στοιχειωδώς τη φρουρά και τους αμάχους
μόνο ελάχιστες ημέρες.
Ο Αντ. Γ. Κριεζής δεν πρόλαβε να μεταβιβάσει την προτροπή του Αν.
Μιαούλη για συνένωση των δύο στολίσκων. Εξάλλου ο Σπετσιώτης ναύαρ-
χος δεν ήλεγχε πλέον τα πλοία του, που διασκορπισμένα σε μεγάλη έκταση
κατευθύνονταν, μέσα στο σκοτάδι, προς το νησί τους.
Το επόμενο πρωί, περί την 11.00, στο στενό των Κυθήρων, εντοπίστη-
κε το σπετσιώτικο πλοίο Θεμιστοκλής (Δημ. Γ. Κούτσης) που είχε αποπλεύ-
σει από το Ναύπλιο προ μερικών ημερών με φορτίο πυρίτιδας για το Μεσο-
λόγγι. Ενώ έπλεε για να εκτελέσει την αποστολή του, συνάντησε τον επα-
νερχόμενο στολίσκο του Γ. Ανδρούτσου και είχε αναγκαστεί να τον ακολου-
θήσει. Ο Αν. Μιαούλης με τον Άρη πλησίασε το Θεμιστοκλή και πρότεινε
στον Δημ. Γ. Κούτση να παραδώσει την πυρίτιδα στα υδραίϊκα πλοία ή να τα
ακολουθήσει στο Μεσολόγγι. Ο Δημ. Γ. Κούτσης πρόθυμα προτίμησε το
δεύτερο.
Τις επόμενες δύο ημέρες τα πλοία συνέχισαν να πλαγιοδρομούν νότια
των πελοποννησιακών ακτών με πολύ άσχημο καιρό. Το ξημέρωμα της 4ης
Ιανουαρίου ο στολίσκος βρισκόταν στον κόλπο της Καλαμάτας, νότια της
νησίδας Βενέτικο, έχοντας διατηρήσει ικανοποιητικά τη συνοχή του παρά τη
σφοδρή κακοκαιρία των τελευταίων ημερών. Περί τη 09.30 προσέγγισε την
Αθηνά (Γ. Σαχτούρης) το σπετσιώτικο Τιμολέων (Αναγν. Γ. Κυριακού), που
επέστρεφε στο νησί του μετά τη μεταφορά των πυρομαχικών στη νησίδα
Κάλαμο και στη συνέχεια από εκεί αρκετών λιμοκτονούντων αμάχων στην
Κυλλήνη. Ο Αναγν. Γ. Κυριακού, σε αντίθεση με τον Γ. Ανδρούτσο, είπε
στον Γ. Σαχτούρη ότι οι πολιορκούμενοι είχαν άμεση ανάγκη εφοδιασμού με
τρόφιμα και ότι τα σπετσιώτικα πλοία επέστρεφαν στο νησί τους, στερούμε-
να ακόμη και ψωμιού. Ο Αναγν. Γ. Κυριακού, μετά τη συζήτηση με τον Γ.
Σαχτούρη, συνέχισε τον πλου προς τις Σπέτσες. Περί τη 12.00, έχοντας ο
στολίσκος παραλλάξει τη Μεθώνη, πλησίασαν από βορρά το σπετσιώτικο
βρίκι Κόντε Μπένιξ (Ιω. Τσούπας) και το πυρπολικό του Αναργ. Λεμπέση,
που επέστρεφαν κι αυτά από τη νησίδα Πεταλά.
Ο Αν. Μιαούλης με τον Άρη πλησίασε το βρίκι του Ιω. Τσούπα και τον
έπεισε να γυρίσει στο Μεσολόγγι μαζί με το στολίσκο, υποσχόμενος να τον
εφοδιάσει με ψωμί. Ο Αναργ. Λεμπέσης αρχικά αρνήθηκε στον Γ. Σαχτούρη
να ακολουθήσει το στολίσκο, αλλά τελικά μιμήθηκε τον Ιω. Τσούπα. Έτσι,
περί τη 14.00 τα σπετσιώτικα ανέστρεψαν και όλα τα πλοία συνέχισαν τον
πλου προς βορρά με ούριο άνεμο και αδιάκοπη βροχή. Σε λίγο εμφανίστηκε
το σπετσιώτικο πυρπολικό του Αδριανού Χόντζα, που κι αυτός δέχτηκε να
ακολουθήσει τον υδραίϊκο στολίσκο.
Στη διάρκεια της νύκτας ο άνεμος άλλαξε αρκετές φορές και τελικά
έγινε ισχυρός σοροκολεβάντες (Α-ΝΑ) με βροχή. Την 5η Ιανουαρίου όταν τα
πλοία πέρασαν το στενό Ζακύνθου-Κυλλήνης ο σφοδρός γρεγολεβάντες (Α-
ΒΑ) από τον Πατραϊκό κόλπο και η τρικυμία διασκόρπισαν τα πλοία. Άλλα
κατέφυγαν στο Κερί της Ζακύνθου, όπου βυθίστηκε το καταρρακωμένο από
την κακοκαιρία πυρπολικό του Αν. Πιπίνου, και άλλα στην Ιθάκη, την Κε-
φαλλονιά και την Κυλλήνη. Ο Άρης (Αν. Μιαούλης), η Αθηνά (Γ. Σαχτού-
ρης), και ο Αχιλλεύς (Χριστ. Δ. Χριστοφίλου) προσορμίστηκαν μεταξύ Ο-
ξειάς και ακρωτηρίου Σκρόφες.
Αργότερα, ο Αν. Μιαούλης στην αναφορά του προς τους προκρίτους,
περιέγραψε το δύσκολο πλου και συμπέρανε «Αυτά όλα σας εκθέτω διά να
γνωρίσετε καθαρώτερα ότι ο καιρός ορίζει πάντοτε τον στόλον, αυτός και τώ-
ρα εμποδίζει σχεδόν διόλου την συγκοινωνίαν του στόλου και της Ζακύνθου με
το Μεσολόγγι»547.
Πάντως, την 6η Ιανουαρίου ο Υδραίος ναύαρχος έστειλε την άκατό
του στο Μεσολόγγι με γράμμα, για να γνωστοποιήσει στους πολιορκημένους
την άφιξη του στόλου. Έως το απόγευμα της ίδιας ημέρας ήλθαν και αγκυ-
ροβόλησαν κοντά στον Άρη και την Αθηνά άλλα εννέα από τα διασκορπι-
σμένα πλοία.
Την 7η Ιανουαρίου, παρόλο που συνέχιζε να πνέει ο δυνατός γρεγολε-
βάντες, ο Γ. Σαχτούρης πρότεινε να σταλούν από εκεί οι άκατοι των πλοίων
με το φορτίο των παξιμαδιών στο Μεσολόγγι. Εκτιμούσε ότι αν τα πλοία
πλησίαζαν στην Τουρλίδα θα εντοπίζονταν και θα έσπευδε εναντίον τους ο
___________________
εχθρικός στόλος. Ο Αν. Μιαούλης, όμως, δεν συμφώνησε, κρίνοντας πολύ

μεγάλη την απόσταση που έπρεπε να διανύσουν οι άκατοι.
Περί τη 16.00 ήλθαν στο στόλο από τη νησίδα Πεταλά ο Κοσμάς Πο-
ταμιάνος (φρούραρχος της νησίδας) και οι Ιω. Δροσίνης, Κων. Τρικούπης
σταλμένοι από το Μεσολόγγι για την εξεύρεση τροφίμων. Όπως πληροφό-
ρησαν τον Γ. Σαχτούρη οι πολιορκούμενοι «στέκουν σταθεροί, και δεν ζητούν
ούτε λουφέδες διά της ώρας ούτε σιτηρέσια, παρά ψωμί φωνάζουν […] μένουν
και νηστικοί να μην φάνε διά πέντε και έξη ημέρας»548.
Περί τα μεσάνυκτα έφτασαν στο αγκυροβόλιο άλλα πέντε πλοία, ανε-
βάζοντας τον αριθμό των συγκεντρωθέντων πλοίων και πυρπολικών στα δε-
καεπτά. Όμως, απουσίαζαν ακόμη δεκατέσσερα.
Το ξημέρωμα της 8ης Ιανουαρίου ο άνεμος ήταν ασθενικός γρέγος
(ΒΑ) και η θάλασσα σχεδόν γαληνιαία. Ο Αν. Μιαούλης θεώρησε ευνοϊκή
την περίσταση και έδωσε εντολή να αποπλεύσουν τα πλοία και να κατευ-
θυνθούν προς την Τουρλίδα, ώστε από εκεί να στείλουν με τις βάρκες τους
το παξιμάδι στη στεριά.
Τα πλοία με μεγάλη δυσκολία και με συνεχείς βόλτες προσπαθούσαν
όλη την ημέρα να φτάσουν στην Τουρλίδα, εκμεταλλευόμενα και την παρα-
μικρή πνοή του ανέμου. Την ίδια, όμως, δυσκολία είχαν και 15-16 τουρκικά
πλοία, τα οποία φάνηκαν να κατευθύνονται από την Πάτρα προς την είσοδο
της λιμνοθάλασσας για να παρεμποδίσουν τα ελληνικά.
Μετά τη δύση του ηλίου, τα ελληνικά πλοία άρχισαν να αγκυροβο-
λούν και με τις βάρκες τους να στέλνουν το παξιμάδι στη νησίδα Βασιλάδι,
απ’ όπου με μεσολογγίτικα μονόξυλα θα προωθούνταν στην πόλη. Τα τουρ-
κικά είχαν πλησιάσει σε σχετικά κοντινή απόσταση, αλλά ακόμη εκτός του
βεληνεκούς των πυροβόλων τους.
Από τη 02.00 της επόμενης ημέρας (9 Ιανουαρίου) άρχισε να πνέει
γρεγολεβάντες, ο συνήθης άνεμος του κόλπου. Η έντασή του αύξανε συνε-
χώς και όταν ξημέρωσε έγινε τόσο ισχυρός ώστε τα πλοία αναγκάστηκαν να
διακόψουν την αποστολή των ακάτων τους.
Την 08.00 φάνηκαν στον ορίζοντα πέντε εχθρικά πλοία και μετά μία
ώρα άλλα δεκατέσσερα. Η προσπάθειά τους ήταν να πλησιάσουν στο αγκυ-
ροβόλιο των ελληνικών πλοίων, αλλά ο σφοδρός άνεμος τα παρέσερνε συνε-
___________________
χώς προς τα δυτικά, καθώς πλαγιοδρομούσαν με λιγοστά πανιά. Τελικά ε-

γκατέλειψαν το σκοπό τους και ανέστρεψαν προς τις πελοποννησιακές α-
κτές, ενώ μερικά παρασύρθηκαν προς το ανοικτό πέλαγος. Μετά το μεσημέ-
ρι ο άνεμος και ο κυματισμός αυξήθηκαν σε αφάνταστο βαθμό και τα ελλη-
νικά πλοία για να κρατηθούν στις θέσεις τους υποχρεώθηκαν να ποντίσουν
και τις εφεδρικές άγκυρες.
Τη 10η Ιανουαρίου ο καιρός παρέμεινε αμετάβλητος με σφοδρό άνεμο
και μεγάλο κυματισμό. Περί τη 14.00 εντοπίστηκαν να έρχονται από την
Πάτρα 13 εχθρικά πλοία, τα περισσότερα φρεγάτες. Προφανώς ο εχθρός δεν
μπορούσε να ανεχθεί την παρουσία του ελληνικού στόλου στο Μεσολόγγι
και τον ανεμπόδιστο ανεφοδιασμό των πολιορκουμένων. Γι’ αυτό, παρά τις
πολύ δυσμενείς καιρικές συνθήκες, αποφάσισε να προσβάλλει τα ελληνικά
πλοία.
Από την πλευρά του ο Αν. Μιαούλης είχε αποφασίσει να παραμείνει ο
στόλος αγκυροβολημένος για να μην προξενηθεί στους πολιορκούμενους η
εντύπωση ότι ο εχθρός τον εκτοπίζει από την Τουρλίδα. Όπως γράφει στην
αναφορά του:
«Εγνώρισα ότι ο εχθρός ήθελε να δοκιμάση μήπως μας εβγάλη
απ’ αυτήν την θέσιν διά ν’ απελπίση τους πολιορκουμένους, και έ-
κρινα συμφερώτερον να σταθώμεν και να ναυμαχήσωμεν όπως ευ-
ρέθημεν»549.
Οπωσδήποτε ο Υδραίος ναύαρχος θα έλαβε υπόψη του ότι με τον τόσο
άσκημο καιρό οι Τουρκο-Αιγύπτιοι πυροβολητές δεν μπορούσαν να είναι
εύστοχοι, ούτε οι φρεγάτες θα είχαν τη δυνατότητα να ελίσσονται συνεχώς
ώστε να κρατιούνται στην κατάλληλη θέση ως προς τα αγκυροβολημένα ελ-
ληνικά πλοία. Όμως, δεν του είχε δοθεί ο χρόνος να ενημερώσει τους καπε-
τάνιους και τα πληρώματα για τις σκέψεις του, τα δε πλοία βρίσκονταν α-
γκυροβολημένα άναρχα και όχι σε μία γραμμή παράλληλη με την ακτο-
γραμμή. Έτσι, δεν εξασφαλιζόταν η απρόσκοπτη βολή από τα πυροβόλα ό-
λων των πλοίων ούτε η αλληλοκάλυψή τους, με αποτέλεσμα τα πράγματα να
εξελιχθούν άσχημα για τον ελληνικό στόλο.
Η ταχύτατη προσέγγιση των μεγάλων εχθρικών φρεγατών έδωσε την
εντύπωση στα ελληνικά πληρώματα ότι θα επιπέσουν με ορμή επάνω τους.
___________________
Περί τη 15.00 οι πρωτοπόρες εχθρικές φρεγάτες άρχισαν να διασχίζουν το

αγκυροβόλιο του ελληνικού στόλου. Η πρώτη φρεγάτα στο μέσο των ελλη-
νικών πλοίων έβαλλε με τα πυροβόλα και ελαφρά όπλα εναντίον των πλη-
σιέστερων. Οι δύο που ακολούθησαν στράφηκαν προς τον Άρη του Αν.
Μιαούλη και όταν πλησίασαν περίπου στα 50 μ. έβαλλαν πλευρικές ομοβρο-
ντίες και πυκνούς τουφεκισμούς εναντίον του. Τα πυροβόλα του Άρη και άλ-
λων ελληνικών πλοίων απάντησαν προκαλώντας μικρές ζημιές στις φρεγά-
τες, οι οποίες μέσα σε λίγα λεπτά διέπλευσαν το αγκυροβόλιο προς τα δυτι-
κά. Τα ελληνικά πλοία δεν υπέστησαν κανένα σοβαρό πλήγμα. Όμως, το
πλήρωμα του Άρη πανικοβλημένο από την προσέγγιση των δύο φρεγατών,
απέκοψε τα σχοινιά των αγκυρών του πλοίου και ανάγκασε τον Αν. Μιαού-
λη να ανοίξει τα πανιά και να απάρει. Στην αναφορά του προς τους προκρί-
τους (12 Ιανουαρίου 1826), ο Υδραίος ναύαρχος γράφει:
«Δύο φρεγάδες επροχώρησαν κατεπάνω μου· επλησίασαν σχεδόν εις
τίρο πιστολιάς, και αφού μας έρριψαν κατά πρώτον όλον το πυρ των,
αφού έλαβον κάποιαν ζημίαν και άρχισαν να οπισθοδρομούν, και ότε
έπρεπε να κτυπηθούν σφοδρά, οι ναύται μου φοβούμενοι ότι έρχο-
νται εις τράκον (και ως φαίνεται σύμφωνοι κρυφίως) κόπτουν έξαφ-
να και τας δύο αγκύρας, και τότε εβιάσθην να σηκωθώ εις τα πανιά.
Βλέποντές με από τ' άλλα καράβια, τα περισσότερα ευθύς εσηκώθη-
σαν με τον ίδιον τρόπον, τα δε λοιπά εξοπίσω μαχόμενα έλαβαν και-
ρόν να σηκωθούν τακτικά. Μεγάλως ελυπήθην διά το πάντη, αντί-
στροφον αυτό συμβεβηκός, εις το οποίον ο εχθρός βλαμμένος και
κατησχυμένος ήθελε ξεπέσει, αν ημείς εστεκόμεθα γενναιότεροι, και
τότε είχαμεν καιρόν να σηκωθώμεν και να τον χαλάσωμεν»550
Κατά τη διέλευση των εχθρικών φρεγατών ενεπλάκησαν στην ανταλ-
λαγή κανονιοβολισμών μόνο τα αγκυροβολημένα στα ανοικτά ελληνικά
πλοία κι έτσι δόθηκε ο χρόνος στα πλησιέστερα προς την ακτή να ανασπά-
σουν κανονικά τις άγκυρές τους. Ο σφοδρός άνεμος πολύ σύντομα διαχώρι-
σε τα πλοία των αντιπάλων, οπότε ο κανονιοβολισμός σταμάτησε και από τις
δύο πλευρές. Τα ελληνικά πλοία απομακρύνθηκαν προς τα δυτικά, ενώ τα
εχθρικά ανέστρεψαν και κρατήθηκαν στις προσβάσεις της λιμνοθάλασσας.
Τα περισσότερα από τα ελληνικά πλοία, που είχαν διασώσει τις άγκυ-
ρές τους, προσορμίστηκαν μεταξύ νησίδας Οξειάς και ακρωτηρίου Σκρόφες.
___________________
550. Ό.π., σ. 12.
Τα υπόλοιπα και όσα είχαν αφήσει τις άγκυρες, διαδρομούσαν όλη τη νύκτα
στις νησίδες Εχινάδες.
Το πρωί της 11ης Ιανουαρίου προστέθηκαν στο αγκυροβόλιο ο Άρης
(Αν. Μιαούλης) που δανείστηκε μία άγκυρα από τον Σπετσιώτη Αναργ. Λε-
μπέση, ο Μιλτιάδης (Ιω. Λαλεχός), η Θέτις (Ιω. Μαρούκας), ο Ηρακλής
(Λαζ. Παπαμανώλης), ο Κόντε Μπένιξ (Ιω. Τσούπας) και το πυρπολικό του
Γεωρ. Πολίτη. Η πολάκα Αχιλλεύς (Κων. Μπελεμπίνης) αποχώρησε για την
Ύδρα με απόφαση του καπετάνιου της, γιατί είχε χάσει τις άγκυρες και τις
αλυσίδες της. Από το εγκατεστημένο στη νησίδα Οξειά παρατηρητήριο ε-
ντοπίστηκαν 25 τουρκο-αιγυπτιακά πλοία αγκυροβολημένα στο ακρωτήριο
Άραξος των απέναντι πελοποννησιακών ακτών.
Την επόμενη ημέρα (12 Ιανουαρίου) συνέχισε να πνέει ο γρεγολεβά-
ντες με μειωμένη ένταση και επικρατούσε δριμύ ψύχος. Περί την 11.00 έ-
φτασαν στο αγκυροβόλιο ο Επαμεινώνδας (Αντ. Γ. Κριεζής) και ο Τηλέμα-
χος (Σταμ. Δοκός). Άλλα δύο υδραίϊκα πλοία, ο Αχιλλεύς (Χριστ. Δημ. Χρι-
στοφίλου) και ο Ηρακλής (Λαζ. Παπαμανώλης), και το ψαριανό πυρπολικό
του Κ. Νικόδημου κατέπλευσαν στο αγκυροβόλιο τη 17.00. Έτσι, όλος ο
στολίσκος συγκεντρώθηκε γύρω από τον Αν. Μιαούλη, εκτός από το πυρπο-
λικό του Εμμ. Μπούτη που είχε παραμείνει, μάλλον, στη Ζάκυνθο λόγω των
άσχημων καιρικών συνθηκών.
Ο Αν. Μιαούλης κάλεσε στο πλοίο του τον Γ. Σαχτούρη και του ανέ-
θεσε να οδηγήσει, μετά τα μεσάνυκτα, τις ακάτους των πλοίων με το φορτίο
των παξιμαδιών στη δυτική πλευρά της νησίδας Προκοπανίστου και εκεί να
τα παραδώσει στους Μεσολογγίτες φροντιστές για να τα προωθήσουν με
πλοιάρια στην πόλη.
Περί τη 15.00 είχε αποπλεύσει, από το ορμητήριό του στον Άραξο, ο
τουρκο-αιγυπτιακός στόλος και ο Αν. Μιαούλης σήμανε τότε στα πλοία του
να ετοιμαστούν για μάχη. Όμως, τα εχθρικά πλοία έπλευσαν προς την Τουρ-
λίδα και δεν πλησίασαν προς την Οξειά.
Όταν τη νύκτα ο Γ. Σαχτούρης πλησίασε στην Προκοπάνιστο διέκρινε
μερικά εχθρικά βρίκια αγκυροβολημένα κοντά στην Τουρλίδα, αλλά το κύ-
ριο σώμα του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου είχε απομακρυνθεί προς νότο.
Πάντως, ο Γ. Σαχτούρης χωρίς δυσκολία ολοκλήρωσε την αποστολή του και
επέστρεψε με τις ακάτους στο αγκυροβόλιο το μεσημέρι της επόμενης ημέ-
ρας.
Όλη τη 14η Ιανουαρίου ο ελληνικός στολίσκος παρέμενε αγκυροβολη-

μένος στην Οξειά και η κύρια δύναμη του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου στον
Άραξο. Ο καιρός ήταν άσχημος με πολύ κρύο και χιονόνερο, με τον άνεμο
κοντά στις ακτές μέτριο σοροκολεβάντε (Α-ΝΑ) που δεν εμπόδιαζε την κί-
νηση μικρών σκαφών μεταξύ Οξειάς και Προκοπάνιστου. Έτσι, τα ζακυνθι-
νά καΐκια μπορούσαν, υπό την έμμεση κάλυψη του ελληνικού στολίσκου, να
προσεγγίζουν τη νησίδα Προκοπάνιστο και να παραδίδουν εκεί στους Με-
σολογγίτες φροντιστές το πολύτιμο φορτίο τους από σιτάρι και καλαμπόκι.
Το απόγευμα έφτασε στο αγκυροβόλιο και το πυρπολικό του Εμμ. Μπούτη
με σοβαρές ζημιές από την κακοκαιρία.
Το πρωί της 15ης Ιανουαρίου τα ελληνικά πλοία συνέχισαν να βρίσκο-
νται αγκυροβολημένα μεταξύ Οξειάς και Σκρόφες. Μικρά σκάφη από τη
Ζάκυνθο εξακολουθούσαν να ανεφοδιάζουν το Μεσολόγγι. Όπως γράφει ο
Γ. Σαχτούρης:
«Εις τας 3 ώρας απέρασαν 2 μπρατσέρες από κοντά μας με
αλεύρια και ψωμί διά λογαριασμόν τους και το έφερναν διά Μεσο-
λόγγι διά να το πωλήσουν ενώ ημείς φυλάττομεν εδώθεν, τα καΐκια
δεν έπαυσαν αδιακόπως να φέρνουν εις Μεσολόγγι προβιζιόναις»551.
Περί τη 15.00 ο Αν. Μιαούλης πληροφορήθηκε ότι προ δύο ημερών
μία τουρκική κορβέτα εξώκειλε στα αβαθή της νησίδας Προκοπάνιστος και
ότι άλλα εχθρικά πλοία βρίσκονταν πλησίον για να καλύπτουν την προσπά-
θεια αποκόλλησής της.
Ο Γ. Σαχτούρης έσπευσε στο παρατηρητήριο και είδε ο ίδιος την προ-
σαραγμένη κορβέτα και μία φρεγάτα αγκυροβολημένη κοντά της, ενώ άλλες
τρεις διαδρομούσαν σε μικρή απόσταση. Τότε ο Αν. Μιαούλης σήμανε τη
γενική άπαρση των πλοίων. Η ώρα ήταν 16.30 και έπνεε ελαφρύς μαΐστρος
(ΒΔ άνεμος).
Περί τη 03.00 της 16ης Ιανουαρίου τα πλοία και τα πυρπολικά του ελ-
ληνικού στολίσκου πλησίασαν την προσαραγμένη κορβέτα. Γύρω της υπήρ-
χαν πολλές άκατοι που αγωνίζονταν να την αποκολλήσουν. Όταν τα προπο-
ρευόμενα ελληνικά πλοία έφτασαν σε ακτίνα βολής, η αγκυροβολημένη
τουρκική φρεγάτα σήκωσε την άγκυρα, ενώθηκε με τις άλλες τρεις που δια-
δρομούσαν και άρχισαν όλες να βάλλουν. Ο ασθενικός άνεμος βοηθούσε τα
___________________
ελληνικά πλοία και πυρπολικά να συγκλίνουν από διάφορα σημεία προς το

«θήραμα», ενώ οι βραδυκίνητες εχθρικές φρεγάτες αδυνατούσαν να ελι-
χθούν για να το καλύψουν. Περί τη 04.30 ο Αν. Μιαούλης έδωσε εντολή στο
πυρπολικό του Γ. Πολίτη να επιτεθεί στην καθηλωμένη κορβέτα που κι αυτή
έβαλλε απεγνωσμένα με πυροβόλα και ελαφρά όπλα. Ταυτόχρονα κινήθηκε
αυτοβούλως εναντίον της και ο Κ. Κανάρης, αλλά το πυρπολικό του προσά-
ραξε στα αβαθή.
Το ταχύτερο πυρπολικό του Γ. Πολίτη σύντομα πλεύρισε την κορβέτα
και της μετέδωσε τη φωτιά, με μοναδική απώλεια το ναύτη Παπαπάνου. Οι
άνδρες του πληρώματος της τουρκικής κορβέτας552 πανικόβλητοι άρχισαν να
πηδούν στη θάλασσα, καθώς προς αυτή κατευθύνονταν πολλές άκατοι και
μικρότερες βάρκες από τα ελληνικά πλοία. Μερικές άκατοι έσπευσαν και
στο πυρπολικό του Κ. Κανάρη και κατάφεραν σύντομα να το αποκολλή-
σουν.
Στη φλεγόμενη κορβέτα ανέβηκαν ταχύτατα, από τις ακάτους, οι Έλ-
ληνες ναύτες και αφού συνέλαβαν όσους Τούρκους δεν είχαν προλάβει να
φύγουν, επιδόθηκαν στη λεηλασία. Το αξιοσημείωτο είναι η δίψα των Ελλή-
νων ναυτών για λεηλασία, παρότι υπήρχε κίνδυνος ανατίναξης του τουρκι-
κού σκάφους. Φαίνεται, πάντως, ότι το είχαν λάβει υπόψη τους και αποχώ-
ρησαν έγκαιρα με τα λάφυρα από την κορβέτα, της οποίας η πυριτιδαποθήκη
ανατινάχτηκε περί τη 07.00 της 16ης Ιανουαρίου. Μετά την καταστροφή της
κορβέτας, τα τουρκο-αιγυπτιακά πλοία, οι 4 φρεγάτες και άλλα 13 που είχαν
εν τω μεταξύ πλησιάσει στην περιοχή, ανέστρεψαν και κατευθύνθηκαν προς
την Πάτρα. Ο Σπετσιώτης Ανάργυρος Λεμπέσης με το μεγάλο πυρπολικό
του (πολάκα Αχιλλεύς των 400 τ.), τα ακολούθησε και ο Αν. Μιαούλης έ-
στειλε αμέσως δύο πλοία να τον υποστηρίξουν. Όμως, μέχρι τις προσβάσεις
του λιμανιού της Πάτρας, ο Αναργ. Λεμπέσης δεν μπόρεσε να τα πλησιάσει.
Εκεί προστέθηκαν μερικά ακόμη πλοία από την Πάτρα και όλη η εχθρική
___________________
552. Ο Αν. Μιαούλης, στην αναφορά του, γράφει ότι ήταν κορβέτα των 24 πυρο-
βόλων, με πλήρωμα 300 ανδρών. Αλλά, ο Γ. Σαχτούρης, στο Ημερολόγιό του, σημειώνει
ότι, κατά μαρτυρία ρωμιού ναύτη της κορβέτας, διασωθέντος από τη βάρκα της Αθηνάς,
είχε 12 πυροβόλα, πλήρωμα 150 ανδρών και καπετάνιο τον Τσεσμελή (από τον Τσεσμέ)
Μουσταφά.
δύναμη553 κατευθύνθηκε προς το στενό Ρίου-Αντιρρίου, προφανώς για να

ενωθεί με αυτά που είχαν μεταφέρει αιγυπτικά στρατεύματα στο Κρυονέρι
και ναυλοχούσαν στην περιοχή. Εξάλλου ο ελαφρύς μαΐστρος συνέχιζε να
πνέει, επιτρέποντας στα ελληνικά πλοία να διατηρούν την προσήνεμη θέση.
Η απομάκρυνση του εχθρικού στόλου προς τα ανατολικά έδωσε την ευκαι-
ρία σε μερικά ελληνικά πλοία να προσεγγίσουν στην Τουρλίδα και να ανελ-
κύσουν ταχύτατα τις άγκυρες που είχαν αφήσει εκεί στις 10 Ιανουαρίου554.
Μετά έπλευσαν για να ενωθούν με τα υπόλοιπα πλοία που συνέχιζαν να α-
κολουθούν τον εχθρικό στόλο προς τον Κορινθιακό.
Τελικά οι αντίπαλοι στόλοι βρέθηκαν να ουριοδρομούν προς το στενό
Ρίου-Αντιρρίου, με τον τουρκο-αιγυπτιακό να προηγείται και τον ελληνικό
να ακολουθεί. Όταν την 11.00 τα τελευταία τουρκο-αιγυπτιακά πλοία περ-
νούσαν το στενό, δέχτηκαν τα πρώτα σποραδικά πυρά από τα προπορευόμε-
να ελληνικά. Εκείνη την ώρα άρχισε να αλλάζει ο άνεμος και σύντομα στα-
θεροποιήθηκε ο συνήθης για τον κόλπο βορειοανατολικός. Τότε ο τουρκο-
αιγυπτιακός στόλος βρέθηκε στην προσήνεμη θέση και ανέστρεψε για να
προσβάλλει τον ελληνικό. Εν τω μεταξύ πολλά τουρκο-αιγυπτιακά πλοία εί-
χαν αποπλεύσει από το Κρυονέρι και τη Ναύπακτο για να ενισχύσουν τα
προερχόμενα από την Πάτρα. Ο Αν. Μιαούλης αποφάσισε να αντιμετωπίσει
τον κατά πολύ ισχυρότερο αντίπαλο και σήμανε «να ετοιμαστεί ο στόλος για
πόλεμο», διατηρώντας την πορεία προς τα ανατολικά.
Η συμπλοκή άρχισε περί την 11.30, σύντομα γενικεύτηκε και εξακο-
λούθησε πεισματώδης περισσότερο από δύο ώρες. Αν και τα ελληνικά πλοία
βρίσκονταν συνεχώς υπήνεμα, ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος δεν επιχείρησε
κάποια ιδιαίτερη επιθετική κίνηση. Απλώς συνέχισε να πλαγιοδρομεί προς
την Πάτρα και να διατηρεί τη γραμμή του χωρίς μεγάλα κενά· από τα οποία
θα μπορούσαν ελληνικά πλοία και πυρπολικά να περάσουν στην προσήνεμη
πλευρά του για να εξαπολύσουν πυρπολικές επιθέσεις. Περί τη 14.00 οι α-
___________________
553. Ο Αν. Μιαούλης, στην αναφορά του, υπολογίζει τα πλοία 60, ενώ ο Γ. Σα-
χτούρης, στο Ημερολόγιό του, μόνο 32. Μάλλον και οι δύο είχαν μετρήσει σωστά, γιατί
ο Γ. Σαχτούρης είδε μέρος των πλοίων, το πρωί, έξω από την Πάτρα και ο Αν. Μιαούλης
το σύνολο των πλοίων της εχθρικής δύναμης, αφού είχαν συνενωθεί και τα άλλα από την
περιοχή Κρυονερίου-Ναυπάκτου.
554. Φαίνεται ότι οι Έλληνες καπετάνιοι είχαν προνοήσει να προσδέσουν σημα-
ντήρες στο σχοινί των αγκυρών.
ντίπαλοι στόλοι, μετά από διαδοχικές αναστροφές και άλλους χειρισμούς,

βρίσκονταν στο ύψος της Πάτρας με τον ελληνικό πάντοτε υπηνέμως του
τουρκο-αιγυπτιακού. Εκείνη την ώρα, μετά από σήμα του Χοσρέφ, βγήκαν
από το λιμάνι της Πάτρας τέσσερα πυρπολικά και τα δύο ουριοδρόμησαν
αμέσως προς τα ελληνικά πλοία. Μόλις, όμως, πλησίασαν δέχτηκαν καταιγι-
στικά πυρά, ενώ ελληνικές άκατοι με ένοπλα τμήματα κατευθύνονταν με τα-
χύτητα εναντίον τους. Πανικοβλημένο το πλήρωμα του ενός πυρπολικού το
εγκατέλειψε με τη βάρκα του και οι Έλληνες το κυρίευσαν ανέπαφο. Το άλ-
λο πρόλαβε να απομακρυνθεί, ενώ τα υπόλοιπα δύο δεν πλησίασαν τα ελλη-
νικά πλοία.
Μετά την αποτυχημένη προσπάθεια των πυρπολικών του, ο τουρκο-
αιγυπτιακός στόλος απομακρύνθηκε και περί τη 15.00 αγκυροβόλησε στον
όρμο της Πάτρας. Ο ελληνικός έπλευσε προς τον όρμο της Τουρλίδας και
εκείνη την ημέρα ο ανεφοδιασμός του Μεσολογγίου από ζακυνθινά μικρά
σκάφη συνεχίστηκε απρόσκοπτα.
Οι συνολικές απώλειες του ελληνικού στόλου από 10 έως 16 Ιανουα-
ρίου 1826 ήταν πέντε νεκροί και δεκατέσσερις τραυματίες. Οι πέντε από αυ-
τούς τραυματίστηκαν από τα θραύσματα εκραγέντος πυροβόλου στην Αθηνά
του Γ. Σαχτούρη555. Επίσης τραυματίστηκε και ο καπετάνιος του πυρπολικού
Μαρίνης Σπαχής.
Τη 17η Ιανουαρίου απέπλευσε από τον όρμο της Τουρλίδας η Αθηνά
μεταφέρουσα τους τραυματίες στην Ύδρα. Επέβαινε επίσης επιτροπή έξι ο-
πλαρχηγών από τη φρουρά του Μεσολογγίου για να εκθέσουν στην Εθνική
Συνέλευση την κατάσταση και υποδείξουν τις απαιτούμενες ενέργειες, εφό-
σον υπήρχε ακόμα η βούληση να διατηρηθεί οπωσδήποτε η ηρωική πόλη.
Την επιτροπή αποτελούσαν οι Σουλιώτες Λάμπρος Βέϊκος και Νικ. Ζέρβας,
οι Ρουμελιώτες Ανδρέας Ίσκος και Αποστόλης Κουσουρής, ο Ηπειρώτης
Μιχ. Σπυρομήλιος και ο Χρήστος Αθανάσης αρχηγός ενός από τα τελευταία
σώματα που μπήκαν στην πολιορκούμενη πόλη από το ελληνικό στρατόπεδο
στο ορεινό χωριό Δερβέκιστα (σημερινή Ανάληψη).
___________________
555. Ημερολόγιο βεργαντίνου Αθηνά, σ. 175-176, 178.
Οι δύο πιο σοβαρά τραυματισμένοι πέθαναν ο ένας την 21η Ιανουαρίου 1826 και
ο άλλος μετά από μερικούς μήνες στην Ύδρα.
Την ίδια ημέρα, αφού σχεδόν όλα τα πλοία ανέλκυσαν τις άγκυρες που
είχαν αφήσει εκεί, ο Αν. Μιαούλης οδήγησε το στολίσκο στη νησίδα Πετα-
λά. Όπως γράφει στην αναφορά του:
«Χθες και σήμερον τα περισσότερα καράβια εσήκωσαν από
την θάλασσαν ταις άγκυραις, και την ώραν ταύτην (απόγευμα της
17ης Ιανουαρίου) αναχωρούμεν διά τον Πεταλάν, όπου ήλθε το περι-
μενόμενον καλαμπόκι από Ζάκυνθον βατσέλια 6.600 διά να το εμβά-
σωμεν»556.
Η Αθηνά του Γ. Σαχτούρη συνάντησε μεγάλη τρικυμία και αναγκά-
στηκε στις 25 Ιανουαρίου να καταφύγει στη Μονεμβασία. Οι έξι οπλαρχηγοί
της φρουράς του Μεσολογγίου δεν θέλησαν να συνεχίσουν το θαλασσινό
ταξίδι και αποβιβάστηκαν εκεί για να φτάσουν στο Ναύπλιο διά ξηράς. Η
Αθηνά κατέπλευσε στην Ύδρα την 29η Ιανουαρίου με λεία ένα γαλλικό ε-
μπορικό πλοίο, το οποίο συνέλαβε κοντά στη Μεθώνη γιατί υποψιάστηκε ότι
το πολυποίκιλο φορτίο του προοριζόταν για τις τουρκικές δυνάμειες στην
Πάτρα. Λίγες ημέρες αργότερα κατέπλευσαν στην Ύδρα τα υπόλοιπα πλοία
του στολίσκου, υπό τον Αν. Μιαούλη, έχοντας εξαντλήσει τα τρόφιμά τους
και υπερβεί το διάστημα του προπληρωμένου μηνιάτικου των ναυτών.
Ο Υδραίος ναύαρχος στην αναφορά του προς τους προκρίτους εκθέτει
με ενάργεια τη διαμορφωθείσα πολύ ζοφερή κατάσταση στην πολιορκημένη
πόλη και διαβλέπει το μοιραίο τέλος, αν δεν ληφθούν δραστικά μέτρα. Γρά-
φει:
«Δεν ημπορώ χωρίς δάκρυα να σας περιγράψω εις ποίαν ελε-
εινήν κατάστασιν ευρήκαμεν την ηρωικήν αυτήν φρουράν του Μεσο-
λογγίου. Αφού ηγόρασαν εξ ιδίων των ακριβώτατα ολίγον αλεύρι ο-
πού έφθασε μίαν φοράν να έμβη μετά την προλαβούσαν αναχώρησίν
μας, εσμίκρυναν το ταγίνι (μερίδα τροφής) των μόνον προς 30 και
50 δράμια την ημέραν, τέλος έμειναν νηστικοί δύο και τρεις και πε-
ρισσοτέρας ημέρας· έφαγαν καμήλους και γαϊδάρους και ό,τι εύρι-
σκαν τελευταίον πολλοί απέθαναν της πείνας. Περιπλέον γυμνοί και
ασκεπείς οι περισσότεροι εις το ψύχος και τας βροχάς, και τόσον τα-
λαιπωρημένοι, πολλάκις ώρμησαν να παραχωρήσουν εις την ανά-
___________________
556. Αρχείο Ύδρας, τομ. 12, σ. 13. Το βατσέλι ήταν μονάδα χωρητικότητας, χρη-
σιμοποιούμενη τότε στα Ιόνια νησιά. Τα 6.600 βατσέλια αντιστοιχούσαν σε 7.000 κοιλά
ή 175 τόνους.
γκην και να παραιτήσουν εις τον εχθρόν αυτό το μέρος φεύγοντες την
νύκτα, το οποίον τους είναι εύκολον· αλλ’ υπέμειναν πάλιν και τα
έσχατα, ελπίζοντες εις την εδικήν μας βοήθειαν. Πόσον όμως απατή-
θησαν, όταν είδαν ότι εκάμαμεν τόσον δύσκολον εκστρατείαν μόνον
διά να τους φέρωμεν 4 ή 5 ημερών τροφήν! […] Παρακαλείσθε να
γράψετε και η ευγενεία εις την Σ. Διοίκησιν να λάβη πρόνοιαν υπέρ
του Μεσολογγίου, διά να μη το χάσωμεν τελευταίον, και τότε εις μά-
την κλαίωμεν· και αν είναι τρόπος να κάμετε καμμίαν οικονομίαν
επ’ αυτού διά τροφάς, επειδή μάλιστα ετοιμάζονται να το αποκλεί-
σουν πάλιν τα εχθρικά λαντσόνια, όσα έμειναν από τον περασμένον
Ιούλιον εις την λεγομένην λίμνην και τότε δεν εμβαίνει πλέον τίπο-
τε»557.
Ο Αν. Μιαούλης απέδειξε ότι ακόμα και ένας αδύναμος στολίσκος, με
την κατάλληλη τακτική και την έξυπνη εκμετάλλευση των επικρατούντων
ανέμων, μπορούσε, σε κάποιο βαθμό, να υποστηρίξει τον ανεφοδιασμό του
Μεσολογγίου. Βέβαια, θα ήταν τα πράγματα ασυγκρίτως καλύτερα, αν το
έργο αυτό αναλάμβανε μια ισχυρότερη δύναμη από 50-60 πλοία και τουλά-
χιστον 8-10 πυρπολικά, καθώς και 10-15 μίστικα για να δράσουν, μαζί με
οπλισμένες ακάτους, στις προσβάσεις και μέσα στη λιμνοθάλασσα.
Εξίσου επιτακτική ήταν η προμήθεια ικανών ποσοτήτων τροφίμων και
πυρομαχικών και η προώθησή τους στο Μεσολόγγι με τον απαιτούμενο α-
ριθμό εμπορικών πλοίων. Όλα αυτά είχαν επισημανθεί από τον Αν. Μιαούλη
και τόσο η κυβέρνηση όσο και οι Υδραιο-Σπετσιώτες πρόκριτοι γνώριζαν
πολύ καλά ό,τι έπρεπε να πράξουν. Αλλά χρήματα δεν υπήρχαν, με αποτέ-
λεσμα η βοήθεια που στάλθηκε, τους επόμενους μήνες στο Μεσολόγγι να εί-
ναι ασήμαντη και αργοπορημένη,
Από την πλευρά τους οι Τορκο-Αιγύπτιοι θα ισχυροποιούν συνεχώς
τις δυνάμεις τους στην περιοχή κάνοντας τον κλοιό γύρω από το Μεσολόγγι
ασφυκτικό.
Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες το τραγικό τέλος της ηρωικής πόλης ή-
ταν πια προδιαγεγραμμένο.
***
___________________
Από τα μέσα του Σεπτεμβρίου 1825 ο Κιουταχής τηρούσε στάση αναμονής,

πεπεισμένος ότι η άλωση του Μεσολογγίου ήταν σχεδόν αδύνατη με τα
στρατεύματά του απομειωμένα και καταπονημένα. Για να ενημερωθεί η Πύ-
λη, ζήτησε να έλθει επί τόπου ένας από τους αξιωματικούς της αυλής του
σουλτάνου. Πράγματι, ο απεσταλμένος από την Κωνσταντινούπολη έφτασε
στο στρατόπεδο του Κιουταχή περί το τέλος του Σεπτεμβρίου και μαζί του
επιθεώρησε όλες τις θέσεις των τουρκικών τμημάτων και εκτίμησε τα οχυ-
ρωματικά έργα και το τείχος της πόλης. Βεβαιώθηκε κι αυτός ότι για να κυ-
ριευτεί το Μεσολόγγι χρειάζονταν σημαντικές ενισχύσεις. Όταν επέστρεψε
στην Κωνσταντινούπολη ανέφερε στο σουλτάνο την κατάσταση και εισηγή-
θηκε την επέμβαση του Ιμπραήμ με ισχυρές δυνάμεις του αιγυπτιακού στρα-
τού.
Ο Ιμπραήμ, με νωπές τις επιτυχίες του στην Πελοπόννησο και αντίζη-
λος του Κιουταχή, επιθυμούσε να αναλάβει αυτός την επιχείρηση για να α-
ποδείξει ότι ο Τούρκος στρατηγός από ανικανότητα δεν μπορούσε να αλώσει
το Μεσολόγγι τόσους μήνες. Ο σουλτάνος, ενημερωμένος για την τελμάτω-
ση της πολιορκίας, ανέθεσε (με φιρμάνι) την αρχιστρατηγία στον Ιμπραήμ.
Ο Αιγύπτιος αρχιστράτηγος ήθελε να υλοποιήσει τα σχέδιά του το τα-
χύτερο, έστω και υπό τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες του χειμώνα. Ωστόσο,
περίμενε πρώτα την άφιξη του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου με τις ενισχύσεις
και τα εφόδια από την Αλεξάνδρεια. Στη συνέχεια, αφού εγκατέστησε ισχυ-
ρές δυνάμεις στα φρούρια της Τρίπολης και της Μεσσηνίας, κινήθηκε με τα
στρατεύματά του προς βορρά, κατά μήκος των δυτικών παραλιακών δρόμων
της Πελοποννήσου. Έφτασε στο Ρίο στις 16 Νοεμβρίου 1825 και την επόμε-
νη μέρα πέρασε απέναντι για να συναντηθεί με τον Κιουταχή, τον Χοσρέφ
και τον Γιουσούφ στη Ναύπακτο. Οι τέσσερις συζήτησαν την κατάσταση
στο Μεσολόγγι και συμφώνησαν να ενεργούν ομόθυμα, συνεχίζοντας με
σθένος την πολιορκία. Μετά οι μεν Χοσρέφ και Γιουσούφ επέστρεψαν στην
Πάτρα, ο δε Κιουταχής στο στρατόπεδό του. Έως τότε ο Κιουταχής απλώς
πρόσεχε την ασφάλεια του στρατοπέδου του, ενώ τα κανόνια του έβαλλαν
κατά διαστήματα για να θυμίζουν ότι η πολιορκία συνεχιζόταν. Οι δυνάμεις
του είχαν ελαττωθεί στους 7.000 άνδρες περίπου και απ’ αυτούς οι αξιόμα-
χοι ήταν 3.000 πεζοί και 600 ιππείς. Άμα κατέπλευσε ο στόλος, υπό τον
Χοσρέφ, ο Τούρκος στρατηγός ανακουφίστηκε με τα πυρομαχικά και τα άλ-
λα εφόδια που παρέλαβε. Τότε, διέταξε να ενταθεί ο κανονιοβολισμός κατά

της πόλης.
Παρά τα συμφωνηθέντα στη συνάντηση των τεσσάρων, πολύ σύντομα
ο Ιμπραήμ θα εκδηλώσει υπεροπτικά την αντιπάθειά του προς τον Κιουταχή.
Ο Αιγύπτιος αρχιστράτηγος μόλις ολοκληρώθηκε η συνάντηση στη
Ναύπακτο επέβη σε αιγυπτιακή φρεγάτα και ακολουθούμενος από άλλα
πλοία προχώρησε μέσα στον Κορινθιακό. Σε μια επίδειξη αποφασιστικότη-
τας και δύναμης κατέστρεψε τριάντα ελληνικά πλοιάρια στα λιμάνια Γαλα-
ξειδίου και Ιτέας και μετά βγήκε στη στεριά για μερικές ημέρες ώστε να
γνωρίσει την περιοχή ανατολικά του Μεσολογγίου. Την 27η Νοεμβρίου κα-
τέπλευσε στην Πάτρα και διέταξε την ταχεία μεταφορά του αιγυπτιακού πε-
ζικού στο Κρυονέρι.
Τη 12η Δεκεμβρίου πέρασε και ο Ιμπραήμ στο Κρυονέρι όπου εγκατέ-
στησε προσωρινά το στρατηγείο του. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας άρχισαν
να προωθούνται προς το Μεσολόγγι τα τμήματα των πεζών Αιγυπτίων στρα-
τιωτών υπό τους ήχους αυλών και τυμπάνων. Από της επομένης οι Αιγύπτιοι
στρατιώτες εκτελούσαν πολλές ασκήσεις εφόδου υπό τις οδηγίες Ευρωπαίων
(κυρίως Γάλλων) αξιωματικών, ενώ οι πολιορκούμενοι τους παρατηρούσαν
με περιέργεια και ψυχραιμία.
Από τη 19η Δεκεμβρίου ο Κιουταχής διέταξε να κατεβαίνουν τουρκικά
τμήματα στη δεύτερη σειρά των χαρακωμάτων και να βάλλουν εναντίον των
Ελλήνων που είχαν καταλάβει την πρώτη σειρά. Κατά τη νύκτα, τα τουρκικά
τμήματα αποσύρονταν στις αμυντικές θέσεις του στρατοπέδου τους. Οι Έλ-
ληνες αισθανόμενοι ανασφαλείς μετά τις συνεχιζόμενες τουρκικές επιθέσεις,
αποσύρθηκαν από την πρώτη σειρά των εχθρικών χαρακωμάτων και περιο-
ρίστηκαν πίσω από το τείχος.
Την 26η Δεκεμβρίου ο Ιμπραήμ έστησε τη σκηνή του δίπλα σ’ αυτή
του Κιουταχή. Από εκεί, δείχνοντας το Μεσολόγγι, τον ρώτησε ειρωνικά
πώς δεν κατάφερε μέσα σε οκτώ μήνες να κυριεύσει το χαμηλό τείχος (τη
φράχτη), όταν αυτός σε πολύ λίγο χρόνο άλωσε το Νεόκαστρο, ένα αληθινό
φρούριο. Τον προκάλεσε, μάλιστα, είτε να αναλάβει (ο Κιουταχής) να κυ-
ριεύσει το Μεσολόγγι εντός ενός μηνός, είτε να αποσυρθεί και να τον αφή-
σει να ολοκληρώσει μόνος του (ο Ιμπραήμ) την επιχείρηση με τα αιγυπτιακά
στρατεύματα.
Ο Κιουταχής έκπληκτος από την προκλητικότητα του Αιγύπτιου πασά,

αποσύρθηκε στη σκηνή του για να σκεφθεί. Αφού για λίγη ώρα συμβουλεύ-
τηκε τους επιτελείς του, απάντησε στον Ιμπραήμ ότι ήταν έτοιμος να αποσύ-
ρει τις δυνάμεις του. Στην απόφασή του αυτή βάρυνε η γνώμη του Τουρκαλ-
βανού οπλαρχηγού Ταχήρ-Αμπάζ που εκτίμησε ότι οι αιγυπτιακές δυνάμεις
αποκλείεται να καταβάλλουν τόσο σύντομα τους σκληροτράχηλους υπερα-
σπιστές του Μεσολογγίου.
Το επόμενο πρωί της 27ης Δεκεμβρίου οι τουρκικές προφυλακές και οι
ομοχειρίες στα κανονιοστάσια άρχισαν να αποσύρονται, παραχωρώντας τις
προκεχωρημένες θέσεις στα αιγυπτιακά τμήματα. Καθώς δύο λόχοι Αιγυ-
πτίων πλησίαζαν τα τουρκικά κανονιοστάσια απέναντι στην ανατολική πτέ-
ρυγα του τείχους, όρμησαν εναντίον τους μόνο έντεκα τολμηροί μαχητές της
φρουράς του Μεσολογγίου. Αυτοί οι λίγοι κατάφεραν να αιφνιδιάσουν τους
προπορευόμενους Αιγύπτιους στρατιώτες, να τους απωθήσουν προσωρινά,
να αρπάξουν οκτώ καμήλες και να επιστρέψουν αλώβητοι πίσω από το τεί-
χος.
Άλλη πιο σοβαρή αντίδραση από τους πολιορκημένους δεν υπήρξε κι
έτσι τις επόμενες δύο ημέρες ολοκληρώθηκε άνετα η αντικατάσταση των
Τούρκων από τους Αιγύπτιους στρατιώτες σε όλες τις θέσεις. Αρχικά, ανα-
πτύχτηκαν στα οχυρά και τα χαρακώματα γύρω από το Μεσολόγγι περί τους
4.000 Αιγύπτιοι. Καθημερινά συνέχισαν να αποβιβάζονται αιγυπτιακά
τμήματα στο Κρυονέρι και να προωθούνται στο στρατόπεδό τους 2-3 χλμ.
βορειοδυτικά του χωριού Μποχώρι. Έως το τέλος του Δεκεμβρίου ο Ι-
μπραήμ θα διαθέτει στην περιοχή 8.000 άνδρες και την άνοιξη θα τους αυ-
ξήσει στους 10.000 πεζούς και 1.000 ιππείς.
***
Μέσα στο Μεσολόγγι η κατάσταση είχε γίνει απελπιστική, κυρίως από την
έλλειψη τροφίμων. Στην πόλη συνωστίζονταν περίπου 3.500 μάχιμοι άνδρες
και 6.500 γυναικόπαιδα. Έως τότε, στη διάρκεια της πολιορκίας, είχαν απω-
λεστεί στις συγκρούσεις ή από την ασιτία ή τις ασθένειες περί τους 2.000
πολεμιστές και άμαχοι.
Το πιο σοβαρό και άμεσο πρόβλημα ήταν ο ανεφοδιασμός της πόλης
με τρόφιμα, αλλά και πυρομαχικά. Η ανάλωση των πυρομαχικών μπορούσε
κατά κάποιο τρόπο να ελεγχθεί. Εξάλλου, κατά το 1825, ιδιαίτερα προτού
ακόμη αρχίσει η πολιορκία και κατά την αρχική φάση της, η εισαγωγή πυ-
ρομαχικών ήταν σχετικά εύκολη. Η δε κυβέρνηση είχε τότε την οικονομική
δυνατότητα να στέλνει ικανές ποσότητες πυρομαχικών ή χρήματα για να α-
γοράζει η επιτροπή του Μεσολογγίου απ’ ευθείας από πηγές του εσωτερικού
και εμπόρους των Επτανήσων. Έτσι, η φρουρά μπόρεσε να δημιουργήσει
κάποια αποθέματα πυρομαχικών ώστε να μην αντιμετωπίσει σοβαρή έλλει-
ψη μέχρι το τέλος. Τα τρόφιμα, όμως, ήταν μια πολύ διαφορετική υπόθεση.
Όσο χρονικό διάστημα η κυβέρνηση είχε χρήματα και ο ελληνικός στόλος
μπορούσε να υποστηρίζει τις επιχειρήσεις ανεφοδιασμού, οι ποσότητες των
εισαγόμενων τροφίμων ήταν ικανοποιητικές. Όμως, η κατανάλωσή τους είχε
γρήγορο ρυθμό, γιατί έπρεπε να τραφούν και τα χιλιάδες γυναικόπαιδα. Ο
Μιχ. Σπυρομήλιος αναφέρει για το θέμα αυτό:
«Αυτοί οι άνθρωποι (οι άνδρες της φρουράς του Μεσολογγί-
ου) είχον σχεδόν όλοι οικογενείας· όλη αυτή η οικογένεια επερίμενε
να θρεφθή από αυτόν, όστις μετήρχετο τον στρατιώτην.
Είναι φανερόν ότι, αφ’ ου έν έθνος ευρίσκεται πέντε χρόνους
εις επανάστασιν, οπού αναρίθμητοι εχθροί εισέβαλον εις τον τόπον
του τόσαις φοραίς και λεηλάτησαν τα πάντα, όπου οι αγροί δεν καλ-
λιεργούνται, και αν καλλιεργούνται, θερίζονται από τους εχθρούς,
δεν έχει αμφιβολίαν ότι αυτό το έθνος είναι πτωχόν. Άρα αυτοί οι
άνθρωποι δεν είχον κατάστασιν (περιουσία) να θρέφουν αργάς (α-
νέργους) τας οικογενείας των, αίτινες δεν ηδύναντο να εργάζωνται.
Όλη η ιδιοκτησία τους επεριορίζετο εις έν τουφέκι, μίαν πιστόλα και
έν μαχαίρι. Πουκάμισα δεν είχον διπλά, αλλά μονά, διά τούτο και
δεν τα έβγαζαν από το σώμα τους παρά όταν πλέον έπειτα από τας
δυνατάς επισκευάς εκαταντούσαν άχρηστα. Πώς λοιπόν αυτός ο άν-
θρωπος θα έτρεφεν αυτήν την οικογένειαν;
Φανερόν ότι έπρεπε να προσπαθή να κλέψη καμμίαν μερίδαν
άρτου από την Εθνικήν αποθήκην, διότι υπηρετούσε διά την εθνικήν
ύπαρξιν. Είναι αληθές όμως εκ του ετέρου, ότι κατ’ αυτόν τον τρό-
πον αι τροφαί εσώνοντο ταχέως και εδύνατο εκ της ελλείψεως ταύ-
της να πέση το Μεσολόγγιον»558.
___________________
558. ΜΙΧ. ΣΠΥΡΟΜΗΛΙΟΥ, Απομνημονεύματα της Β΄ πολιορκίας του Μεσολογγίου
(1825-1826), Αθήνα 1926, σ. 71-72.
Για να απαλυνθεί το πρόβλημα και εξοικονομηθούν τρόφιμα για τους

πολεμιστές και τους εργαζόμενους στα οχυρωματικά έργα της πόλης, στάλ-
θηκαν στη νησίδα Κάλαμο πολλές οικογένειες ανδρών (Μεσολογγιτών και
μη) της φρουράς. Την παραμονή τους στη μικρή αυτή νησίδα είχε εγκρίνει ο
αρμοστής της Ιονίου Πολιτείας Frederick Adam, εκεί δε είχαν καταφύγει και
άλλοι Έλληνες πρόσφυγες, κυρίως από την Πελοπόννησο. Όμως, οι αγγλικές
αρχές δεν είχαν αναλάβει καμιά ευθύνη διατροφής αυτών των ανθρώπων, η
δε ελληνική κυβέρνηση και η επτανησιακή τριμελής επιτροπή είχαν σταμα-
τήσει να στέλνουν τρόφιμα από τον Ιούλιο του 1825. Μπροστά στο φάσμα
του, εξ ασιτίας, θανάτου, οι οικογένειες αναγκάστηκαν να επιστρέψουν στα-
διακά στο Μεσολόγγι ώστε να τροφοδοτούνται πάλι από τη δημόσια αποθή-
κη της πόλης,
Επιπλέον υπήρχαν η δίψα της κερδοσκοπίας και οι καταχρήσεις μερι-
κών ανθρώπων, που χειροτέρευαν την κατάσταση. Γράφει σχετικά ο Φωτά-
κος:
«Η δε Διοίκησις κατεγίνετο να στείλη τροφάς εις το Μεσολόγ-
γιον. Την δε προμήθεια τούτων την επώλει εργολαβικώς εις τον δί-
δοντα ολιγώτερον. Η Διοίκησις εις τούτο μεγάλως έσφαλε, διότι οι
μεν εργολάβοι έφαγαν τα χρήματα το δε Μεσολόγγιον έμεινεν ανεφο-
δίαστον. Ελέγετο δε τότε, ότι μέλη τινά διοικητικά είχαν ενοχήν εις
τοιαύτην κατάχρησιν και ότι εκ προμελέτης εγένετο, διότι όταν εγίνε-
το η δημοπρασία, άλλη από την Ύδραν παρουσιάσθη εταιρία, η οποία
επρότεινε να αναλάβη την προμήθεια των τροφών με εκπεσμόν, εξή-
ντα παράδες το κοιλόν, και προσέφερε και εγγυήσεις περισσοτέρας
και μάλλον αξιοχρέους της άλλης εταιρίας, αλλά δεν εγένοντο δεκταί
αι προσφοραί της, διότι δεν είχε τα ευνοϊκά μέσα της καταχρήσεως,
τα οποία είχε η πρώτη εταιρία, της οποίας προΐστατο ο Εμμανουήλ
Ξένος.
Προσθέσατε δε ακόμη και τας εσωτερικάς εν Μεσολογγίω κα-
ταχρήσεις των τροφών, επειδή η φρουρά δεν εφύλαξε αληθινήν πί-
στιν, ως προς τας ανάγκας και την διανομήν των, διότι αντί μιας
καθ’ ημέραν μερίδος, έκαστος των στρατιωτών εζήτει τρεις και αφού
πράγματι ελάμβανε ταύτας, έδιδεν απόδειξιν ότι ελάμβανε πέντε, και
το περιπλέον δεν εδαπανάτο εις το Μεσολόγγιον, αλλ’ εστέλνετο εις
τον Κάλαμον. Ένεκα δε τούτων όλων, και διότι έφεραν πάλιν τα γυ-
ναικόπαιδα και έτρωγαν τας τροφάς, το Μεσολόγγιον έπεσε και εχά-

θη»559.
Ο μεγαλέμπορος Εμμ. Ξένος, ευνοούμενος της κυβέρνησης και των
Υδραίων προκρίτων, έστελνε στο Μεσολόγγι τις συμφωνηθείσες ποσότητες
τροφίμων μόνο όταν τις είχε προπληρωθεί. Ο Μιχ. Σπυρομήλιος καυτηριάζει
τη συμπεριφορά του:
«Η Διοίκησις διά να προμηθεύση το Μεσολόγγιον με τροφάς
ώστε να μη φθάσωμεν εις έλλειψιν, εσυμφώνησε μετά του Εμμα-
νουήλ Ξένου όστις επεφορτίσθη να μας οικονομήση και να δεχθή συ-
ναλλαγματικάς πληρωτέας εις Λονδίνον παρά της εκεί ευρισκομένης
Ελληνικής Επιτροπής. Πλην και ούτος, αφού μας έπεμψεν έν φορτίον
αραβοσίτου, επειδή δεν επληρώθησαν αι πρώται συναλλαγματικαί
έκαμεν παύσιν. Αλλά ιδού οποίον ατόπημα επροξενήθη· η ευγένειά
του άργει τας προμηθείας έως ότου πληροφορηθή από το Λονδίνον
αν επληρώθησαν αι πρώται συναλλαγματικαί ή όχι· δεν ειδοποίησε
λοιπόν την Διοίκησιν ότι έπαυε από του να μας προμηθεύη τας τρο-
φάς, παρ’ όταν έλαβε την πληροφορίαν από το Λονδίνον. Ώστε η
Διοίκησις αμεριμνούσε επιστηριζομένη εις την συμφωνίαν της, δίχως
να ηξεύρη ότι ούτος λησμονών το συμφέρον της Πατρίδος επαρατή-
ρει μόνον του κερδοσκόπου το συμφέρον. Και ούτως επέρασε κά-
μποσος καιρός έως τον Δεκέμβριον μήνα διά να πληροφορηθή τούτο
η Διοίκησις και να λάβη νέα, ώστε έπαψε η ευγένειά του τρεις μήνας,
διάστημα εις το οποίον ήθελε είχομεν προμηθευθή, αν ήτο περισσό-
τερον πατριώτης από κερδοσκόπος»560.
Ανεξάρτητα από το πατριωτικό έλλειμμα του εμπόρου Εμμ. Ξένου και
την αδυναμία της κυβέρνησης να ανταποκριθεί στις οικονομικές της υπο-
χρεώσεις, το πιο δυσεπίλυτο πρόβλημα ήταν ο συστηματικός αποκλεισμός
του Μεσολογγίου από τον πανίσχυρο τουρκο-αιγυπτιακό στόλο. Από τη
στεριά, ούτε λόγος βέβαια μπορούσε να γίνει ότι θα έμπαιναν εφόδια στην
πολιορκημένη πόλη. Στο στρατόπεδο της Δερβέκιστα, τα ελληνικά άτακτα
σώματα παρέμεναν αδρανή, αφού η κυβέρνηση είχε σταματήσει να στέλνει
μισθούς και τρόφιμα για τους 4.000 άνδρες που τα συγκροτούσαν. Στην ίδια
___________________
559. ΦΩΤΑΚΟΣ ή ΦΩΤΙΟΣ ΧΡΥΣΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ, Απομνημονεύματα περί της Ελληνι-
κής Επαναστάσεως, Αθήναι 1926, τομ. 2, σ. 260.
560. ΜΙΧ. ΣΠΥΡΟΜΗΛΙΟΥ, ό.π., σ. 117-118.
κατάσταση βρισκόταν και το σώμα του Γ. Καραϊσκάκη, στρατοπεδευμένο

στο χωριό Πλάτανος (δυτικά του Αγρινίου). Ο Γ. Καραϊσκάκης ήθελε να
συνδράμει το Μεσολόγγι, αλλά οι άνδρες του δεν είχαν τη διάθεση να πολε-
μήσουν και απλώς περιφέρονταν στην περιοχή για να εξασφαλίζουν –
συνήθως με βίαιο τρόπο– την τροφή τους. Για τον ίδιο λόγο δεν χρησιμοποι-
ήθηκε το τακτικό σώμα του C. Fabvier από 3.000 περίπου άνδρες, που κι αυ-
τό είχε εγκαταλειφθεί στην τύχη του και για να συντηρηθεί κατέληξε σε μια
ατυχή εκστρατεία στην Εύβοια561.
Στην ανατολική Ελλάδα, τα υπό τον Ιωάννη Γκούρα σώματα είχαν
στρατοπεδεύσει στους πρόποδες του Παρνασσού. Το Σεπτέμβριο του 1825
το τουρκικό στρατόπεδο στα Σάλωνα (Άμφισσα) διαλύθηκε λόγω διενέξεων
μεταξύ των αρχηγών, τα διάφορα τμήματα αποχώρησαν, εγκαταλείποντας
στα χέρια των Ελλήνων πολύτιμο υλικό (σκηνές, τρόφιμα, πυροβόλα, πυρο-
μαχικά κ.ά.). Από τα ελληνικά σώματα, τα σουλιώτικα υπό τους οπλαρχη-
γούς Κώστα Μπότσαρη, αδελφούς Ζέρβα, Γ. Δράκο, Γιώτη Δαγκλή και τα
ρουμελιώτικα υπό τους Σκαλτσά και Σαφάκα κατευθύνθηκαν αρχικά προς τη
Ναυπακτία και τελικά στρατοπέδευσαν στη Δερβέκιστα. Οι οπλαρχηγοί Νικ.
Κριεζώτης και Βάσσος Μαυροβουνιώτης προτίμησαν να σταθμεύσουν στα
Μέγαρα με τα σώματά τους από 1.500 επίλεκτους πολεμιστές. Οι δύο ο-
πλαρχηγοί δεν ήθελαν βέβαια να παραμένουν για πολύ καιρό άεργοι οι άν-
δρες τους. Αποφάσισαν, λοιπόν, να ζητήσουν από την κυβέρνηση χρήματα
και την έγκριση να ενωθούν με τα άλλα ελληνικά σώματα στη Δερβέκιστα
για να πολεμήσουν εναντίον των τουρκο-αιγυπτιακών δυνάμεων. Έφτασαν
στο Ναύπλιο στις αρχές του Ιανουαρίου 1826, αλλά η πρότασή τους δεν έγι-
νε δεκτή, κυρίως γιατί δεν υπήρχαν χρήματα στο κυβερνητικό ταμείο. Υπήρ-
χε, επίσης, η αντιπάθεια του προέδρου Γ. Κουντουριώτη προς τους Ν. Κριε-
ζώτη και Β. Μαυροβουνιώτη, επειδή ανήκαν στο κόμμα του Ιω. Κωλέττη562.
Η κυβέρνηση του Γ. Κουντουριώτη έδειχνε, εκείνη την περίοδο, ανί-
κανη να αποτρέψει το μοιραίο για το Μεσολόγγι. Αν είχε διαχειριστεί καλύ-
τερα τα χρήματα από τα εξωτερικά δάνεια και τις εσωτερικές πηγές, θα ήταν
___________________
561. ΧΡΗΣΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ, Ιστορία των κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν εκστρα-
τειών και μαχών ων συμμετέσχεν ο τακτικός Στρατός από του 1821 μέχρι του 1833, Αθή-
ναι 1901, σ. 101.
562. ΜΙΧ. ΣΠΥΡΟΜΗΛΙΟΥ, ό.π., σ. 118.
ίσως σε θέση να συγκροτήσει ένα στράτευμα τουλάχιστον 10.000 ανδρών

υπό καταξιωμένο αρχηγό. Το οποίο, αν δρούσε συντονισμένα με το τακτικό
σώμα του C. Fabvier θα απειλούσε σοβαρά τις χερσαίες συγκοινωνίες των
τουρκο-αιγυπτιακών δυνάμεων στο Μεσολόγγι. Ακόμη θα μπορούσε να δη-
μιουργήσει και ρήγματα στον εχθρικό πολιορκητικό κλοιό γύρω από την πό-
λη.
Έτσι, ενώ το Μεσολόγγι ψυχορραγούσε καμιά ουσιαστική βοήθεια
από τη στεριά ή τη θάλασσα δεν δόθηκε στους πολιορκημένους, ώστε να
κρατηθεί το συμβολικό αυτό προπύργιο της Επανάστασης.
Επιδρομή σπετσιώτικου στολίσκου και ατάκτων σωμάτων στη

Βηρυττό.
Οι μάχες στο Μεσολόγγι την περίοδο Φεβρουαρίου-Μαρτίου
1826
Τον Ιανουάριο του 1826 ο Ηπειρώτης οπλαρχηγός Χατζημιχάλης (Νταϊλά-

νης)563 βρισκόταν στο Ναύπλιο και προσπαθούσε να οργανώσει μυστικά μια
επιδρομή στη Βηρυττό, ελπίζοντας ότι θα αποκτούσε πλούσια λάφυρα και
ταυτόχρονα θα προκαλούσε σοβαρό αντιπερισπασμό στους Τούρκους. Ανά-
λογο αντιπερισπασμό επιχείρησε και ο C. Fabvier με την αποτυχημένη εκ-
στρατεία του στην Εύβοια.
Το γεγονός είναι ότι την εποχή εκείνη όλοι οι επικεφαλής ατάκτων ή
τακτικών ελληνικών σωμάτων αναζητούσαν πόρους για να συντηρήσουν
τους άνδρες τους. Η κυβέρνηση αδυνατούσε να μισθοτροφοδοτεί επαρκώς
τα επαναστατικά στρατεύματα –όπως και τον τρινήσιο στόλο–, με αποτέλε-
σμα μερικοί αρχηγοί τους να τα οδηγούν σε ληστρικές επιχειρήσεις.
Ο οργανωτής της επιδρομής στη Βηρυττό, ο οπλαρχηγός Χατζημιχά-
λης συνάντησε συμπτωματικά τον Νικ. Κριεζώτη, ο οποίος αναζητούσε απε-
γνωσμένα χρήματα για να συντηρήσει το ισχυρό σώμα του. Ο Χατζημιχάλης
δεν δυσκολεύτηκε να τον πείσει να συμμετάσχει στην επιχείρηση του Λιβά-
___________________
563. Ο Χατζημιχάλης (1775-1828) πριν από την έναρξη του Αγώνα ήταν πλούσι-
ος έμπορος. Με χρήματά του αγόρασε πολλά όπλα και συγκρότησε ίλη ιππικού. Το Μάιο
του 1828 σκοτώθηκε στην πεδιάδα του Φραγκοκάστελου της Κρήτης όπου, επικεφαλής
800 πεζών και ίλης ιππέων, συγκρούστηκε με τα εχθρικά στρατεύματα.
νου. Σύντομα προσεταιρίστηκε και τον Βάσσο Μαυροβουνιώτη που βρισκό-

ταν στην ίδια κατάσταση με τον Ν. Κριεζώτη, μετά την άρνηση της κυβέρ-
νησης να τους χρηματοδοτήσει. Είχαν προηγηθεί συνεννοήσεις του Χατζη-
μιχάλη με δέκα Σπετσιώτες πλοιάρχους και συμφωνήθηκε να διαθέσουν τα
πλοία τους για τη μεταφορά έως 2.000 περίπου ατάκτων που θα στρατολο-
γούσε ο Ηπειρώτης οπλαρχηγός. Το μεταξύ τους συμφωνητικό υπογράφηκε
τη 12η Ιανουαρίου 1826 και προέβλεπε τα ακόλουθα:
«α) Ο Χατζημιχάλης να σχηματίση δύναμιν 1.000-2.000 στρατιωτών.
β) Οι Σπετσιώται πλοίαρχοι να εξοπλίσουν 8 πλοία και να τα εφοδιάσουν με
τα απαιτούμενα τρόφιμα και πολεμοφόδια διά τους ναύτας των και διά τους
στρατιώτας του Χατζή-Μιχάλη.
γ) Ολόκληρος η δύναμις να χρησιμοποιηθή εις επιχείρησιν κατά της Συρίας.
δ) Μετά την επιτυχή έκβασιν της επιχειρήσεως να διανεμηθούν κατ’ αναλογίαν
τα λάφυρα (τα κατά ξηράν και τα κατά θάλασσαν).
ε) Εκ των λαφύρων κατά πρώτον να καταβληθούν τ' απαιτηθέντα χρήματα διά
την τροφοδοσίαν και τα πολεμοφόδια των στρατιωτών.
στ) Εκ του υπολοίπου να λάβουν το ήμισυ οι στρατιωτικοί (κατ’ αναλογίαν)
και το έτερον ήμισυ οι ναυτικοί (κατ’ αναλογίαν).
ζ) Οιονδήποτε βαθμόν και αν φέρη ο φωραθείς ως αποκρύπτων λάφυρον να
χάνη την μερίδα του.
η) Αι ζημίαι των πλοίων δεν θα επιβαρύνουν τα λάφυρα, θα ήναι εις βάρος
των πλοιάρχων.
θ) Η επιχείρησις να πραγματοποιηθή άμα τη επανόδω εκ του κόλπου Πατρών
των πλοιάρχων Ιω. Γ. Κούτση και Γκίκα Τσούπα»564.
Αλλά και στην κυβέρνηση είχε γεννηθεί, στο τέλος του 1824, το ενδι-
αφέρον για μια επιχείρηση ελληνικών ενόπλων δυνάμεων στην περιοχή της
Συρίας. Ο Εμίρης του Λιβάνου Μπεσίρ είχε στείλει τότε τον Ευστ. Ρεζή για
___________________
564. ΑΝΤ. ΟΡΛΑΝΔΟΥ, Ναυτικά, τομ. 2, σ. 326-328.
Οι αναφερόμενοι στο συμφωνητικό δέκα Σπετσιώτες πλοίαρχοι είναι οι Αναστ.
Ανδρούτσος, Νικ. Ράπτης, Δημ. Λάμπρου, Νικ. Μυλωνάς, Νικ. Χ’’Μέξης, Νικ. Σύρμας,
Νικ. Δ. Γουδής, Νικ. Γ. Κούτσης, Γκίκας Τσούπας, Ιω. Γ. Κούτσης. Οι δύο τελευταίοι
απουσίαζαν κατά την υπογραφή του συμφωνητικού, μετέχοντες στην εκστρατεία του
σπετσιώτικου στόλου στο Μεσολόγγι. Ο πρώτος επιβαίνων του Κόντε Μπένιξ (με καπ.
τον γιο του Ιωάννη), και ο δεύτερος του Θεμιστοκλή (με καπ. τον αδελφό του Δημήτρη).
Είναι άγνωστο με ποιο πλοίο επρόκειτο να συμμετάσχει ο Αναστ. Ανδρούτσος.
Ιδιόκτητα πλοία διέθεταν οι αδελφοί του, Γεώργιος (το βρίκι Παγκρατίων) και Κυριάκος
(τη βρικογολέτα Κυριακή).
να δηλώσει την επιθυμία του να συνεννοηθεί με τους Έλληνες. Η κυβέρνηση

ανταποκρίθηκε και έστειλε τον επίσκοπο Ευδοκιάδος Γρηγόριο στο Λίβανο,
ως εκπρόσωπό της, με σκοπό να εξακριβώσει τις προθέσεις του Εμίρη. Σύμ-
φωνα με τις οδηγίες της κυβέρνησης, ο επίσκοπος δήλωσε ότι η κατάσταση
ευνοούσε την επανάσταση των Αράβων της περιοχής και ζήτησε την άποψη
του Εμίρη. Αυτός απάντησε ότι κάτι τέτοιο θα μπορούσε να γίνει, αν η ελλη-
νική κυβέρνηση έστειλνε ισχυρή ναυτική δύναμη στα παράλια της Συρίας.
Μέσα στους επόμενους μήνες, όμως, τα πράγματα στην Ελλάδα επιδεινώθη-
καν και η κυβέρνηση δεν είχε πια την οικονομική δυνατότητα να οργανώσει
την απαιτούμενη ναυτική και στρατιωτική δύναμη. Ωστόσο, η όλη ιστορία
έγινε γνωστή και έξω από το στενό κύκλο των μελών της κυβέρνησης και
φυσικά άνοιξε την όρεξη σε αρκετούς οπλαρχηγούς και πλοιάρχους, που πί-
στεψαν ότι μια τέτοια επιχείρηση, αν και ριψοκίνδυνη, θα τους εξασφάλιζε
τη συντήρηση των στρατιωτών και των ναυτών τους. Όπως περιγράφεται
«Ο ελληνικός στρατός ευρίσκετο εις αποσύνθεσιν, και μόνος ο
επιβλητικός χαρακτήρ του Βάσσου και Κριεζώτου διετήρη αυτόν καί-
τοι πεινώντα, δειψώντα και γυμνητεύοντα»565.
Κατ’ άλλη εκδοχή, ο Ιω. Κωλέττης είχε όλη τη διάθεση να εκμεταλ-
λευτεί την περίσταση, αλλά λόγω της αδυναμίας της κυβέρνησης, παρέπεμ-
ψε τον απεσταλμένο του Εμίρη στους δύο οπλαρχηγούς,
«διότι μόνοι αυτοί δύνανται να εκπληρώσωσιν την επιθυμίαν
των συμπολιτών σου βοηθούντες τον Λίβανον».
Και ότι
«εκείνοι (οι οπλαρχηγοί) βλέποντες δε και την δεινήν θέσιν εις
ην ευρίσκετο η κυβέρνησις μη δυναμένη να συντηρήση τον στρατόν
αυτών, απεφάσισαν την εκστρατείαν αυτήν, και διά να γεννήσωσι νέ-
αν επανάστασιν εκεί και διά να πληρώσωσι τα βαλάντια αυτών και
των στρατιωτών των εκ λαφύρων»566.
Τα σώματα των Ν. Κριεζώτη και Βάσσου Μαυροβουνιώτη μεταφέρ-
θηκαν με τα σπετσιώτικα πλοία στην Άνδρο τις πρώτες ημέρες του Φεβρου-
___________________
565. ΑΘΑΝ. Ν. ΧΡΥΣΟΛΟΓΗ, Ο Ελληνικός Αγών, Βάσσος Μαυροβουνιώτης, Εν
Αθήναις 1876, σ. 32.
566. Ό.π., σ. 32-33.
αρίου 1826567. Ο Χατζημιχάλης συγκρότησε τρίτο σώμα 700 ανδρών, στρα-

τολογώντας μερικούς από την περιοχή της Επιδαύρου και πολλούς από τα
σώματα του Λιακόπουλου που στάθμευε έως τότε στη Σκιάθο, του Λευκαδί-
τη και άλλων οπλαρχηγών. Το σώμα αυτό μεταφέρθηκε στην Τζια.
Η κυβέρνηση πληροφορήθηκε, κάπως καθυστερημένα, τη σχεδιαζόμε-
νη επιδρομή και φυσικά την αποδοκίμασε. Η μοναδική της ενέργεια, όμως,
ήταν να στείλει ένα έγγραφο στους προκρίτους των νησιών, ελπίζοντας ότι
αυτοί με την επιρροή τους θα την απέτρεπαν. Έγραφε σ’ αυτούς:
«Από διάφορα διδόμενα και πραγματικάς σχεδόν αποδείξεις
πληροφορείται η Διοίκησις, ότι προ τινος καιρού έγινε μεταξύ διαφό-
ρων πλοιάρχων των Ελληνικών πλοίων και τίνων οπλαρχηγών συμ-
φωνία διά να ετοιμασθώσιν εις μίαν εκστρατείαν μυστικήν, την ο-
ποίαν αφού ωργάνισαν […] είναι ήδη εις την ακμήν τού να την ενερ-
γήσουν, και διά τούτο από μεν την νήσον Πετζών ετοιμάσθησαν δέκα
σχεδόν πλοία, από δε τους οπλαρχηγούς άλλοι μεν εσύναξαν όσους
ημπόρεσαν και τους μετεβίβασαν εις Κέαν, άλλοι δε συνάζονται εις
την Πιάδα, και αρχηγοί τούτων και εκείνων είναι οι στρατηγοί Ν.
Γριζώτης, Βάσος Μαυροβουνιώτης και Χ’’Μιχάλης Ιταλιάνος […].
Αν η τοιαύτη εκστρατεία είχε τινά κοινωφελή σκοπόν, έπρεπε
να γνωστοποιηθή εις την Διοίκησιν και να γενή με την συγκατάθεσίν
της […] Το να κρατηθή μυστική από την Διοίκησιν […] είναι αρκετή
απόδειξις ενός υποκεκρυμμένου σκοπού, ο οποίος δεν έχει βάσιν το
κοινόν όφελος ούτε την εύκλειαν του Ελληνικού ονόματος. Κατά την
κοινήν φήμην η εκστρατεία αυτή γίνεται διά την Κύπρον ή διά το Λι-
βάνιον όρος ή δι’ άλλα παράλια της Ασίας μέρη εις τα οποία έχομεν
αδελφούς ομοπίστους χριστιανούς τους οποίους το να βλάψωμεν εί-
ναι τόσον αδικώτερον, καθόσον θέλομεν τους αφήσει ύστερον εις την
διάκρισιν των Οθωμανών τυράννων των […] δεν σας λανθάνει βέ-
βαια η σταθερά απόφασις των διοικητών των θαλασσίων ξένων δυ-
νάμεων, του να κατατρέξουν παν πλοίον Ελληνικόν το οποίον απα-
___________________
567. Την παραμονή των ατάκτων ρουμελιώτικων σωμάτων στην Άνδρο, από τις
αρχές Φεβρουαρίου έως 10 Μαρτίου 1826, ο Δ. Πασχάλης χαρακτηρίζει ως αληθινή επι-
δρομή (ΔΗΜ. ΠΑΣΧΑΛΗ, Η Άνδρος, Αθήναι 1927, τομ. 2, σ. 413). Αντίθετα, ο Α. Χρυσο-
λόγης αναφέρεται εγκωμιαστικά στην εκστρατεία, γράφοντας ότι οι δύο οπλαρχηγοί ανε-
χώρησαν όπως δοξάσωσι και εις ξένας χώρας τα τροπαιοφόρα αυτών όπλα, παρακολου-
θούμενοι παρά 2.500 στρατιωτών (Α. ΧΡΥΣΟΛΟΓΗ, ό.π., σ. 34).
ντήσουν χωρίς τακτικά έγγραφα […] Κρίνει χρέος της λοιπόν η Διοί-
κησις να σας γνωστοποιήση όλα αυτά διά να προσπαθήσετε εάν είναι
εις αυτήν την εκστρατεία και καπετανέοι της νήσου σας, να τους ε-
μποδίσετε με κάθε τρόπον, επειδή ούτε προβλέπει, ούτε ελπίζει άλλο
από αυτήν την εκστρατείαν παρά δυσφημίαν γενικήν και βλάβην με-
γάλην ως προς την υπόληψιν και ως προς τα αληθή συμφέροντα του
Έθνους»568.
Η χλιαρή αυτή παρέμβαση της κυβέρνησης δεν είχε αποτέλεσμα και οι
προετοιμασίες της επιδρομής συνεχίστηκαν απρόσκοπτα. Την 9η Μαρτίου τα
σπετσιώτικα πλοία αναχώρησαν από το νησί τους για να παραλάβουν τα ά-
τακτα σώματα από την Άνδρο και την Τζια.
Στις Σπέτσες ήταν πια γνωστό πως τα πλοία έφευγαν για μια επιδρομή
δόξας και προπάντων πλούσιας λαφυραγωγίας. Έτσι, ακολούθησαν αυτο-
βούλως το στολίσκο άλλα τέσσερα πλοία569.
Στα σπετσιώτικα πλοία επέβησαν τελικά 1.800-2.000 άτακτοι στρα-
τιώτες και αμέσως απέπλευσαν με ενδιάμεσο προορισμό την Κύπρο για ανε-
φοδιασμό με τρόφιμα και νερό. Ο Χατζημιχάλης είχε πρόθεση να καταλάβει
με αιφνιδιασμό το φρούριο της Βηρυττού και να το χρησιμοποιήσει ως βάση
για τις επιδρομικές επιχειρήσεις του στην περιοχή. Η κατάληψη του εχθρι-
κού φρουρίου πίστευε ότι δεν θα προκαλούσε την αντίδραση ξένων δυνάμε-
ων, εφ’ όσον δεν θα θίγονταν οι διαμένοντες στο Λίβανο υπήκοοί τους. Επί-
σης ο Χατζημιχάλης, εκτός των λαφύρων, έλεγε ότι, μάλλον, θα συνεννοηθεί
με τον Εμίρη και ότι η επιδρομή θα αποτελέσει το σπινθήρα για μια εξέγερ-
ση του πληθυσμού της Συρίας. Οι άλλοι οπλαρχηγοί και οι Σπετσιώτες πλοί-
αρχοι, όμως, φαίνεται να πίστευαν μόνο στην εφήμερη δόξα και τη λαφυρα-
γωγία, θεωρώντας ότι η εκστρατεία θα είχε μικρή χρονική διάρκεια.
___________________
569. Τα πλοία που συμμετέσχον, εκτιμάται ότι ήταν τα Κόντε Μπένιξ (Ιω. Τσού-
πας), Θεμιστοκλής (Ιω. Γ. Κούτσης), Φιλοκτήτης (Νικ. Δ. Γουδής), Αμερικάνα (Νικ. Γ.
Κούτσης), Αμφιτρίτη (Δημ. Ν. Λάμπρου), Περικλής (Ν. Ράπτης), Σόλων (Ν. Μυλωνάς),
Επαμεινώνδας (Νικ. Μέξης), Φωκίων (Νικ. Σύρμας), Περικλής (Εμμ. Κ. Μπουκουβά-
λας), Ποσειδών (Αναργ. Π. Χ’’Αναργύρου), Αχιλλεύς (Ιω. Μαθιός) και Λυκούργος ή Α-
σπασία με καπ. τον Ιω. Γ. Σάντου. Ενδέχεται κάποιο ή κάποια από τα πλοία αυτά να μην
έλαβαν μέρος στην τελική φάση της επιδρομής, αφού οι αναφερόμενοι –στα σχετικά κεί-
μενα Σπετσιωτών συγγραφέων– αριθμοί ποικίλλουν από 10 έως 12.
Από την αρχή του πλου, άρχισαν να συζητούνται οι λεπτομέρειες της

επιχείρησης, αλλά οι διαφωνίες υπήρξαν πολλές με αποτέλεσμα αντί σύ-
μπνοιας να προκύψει έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ των οπλαρχηγών. Ο Ι-
ωάννης Ορλάνδος αποδίδει την αποτυχία της επιχείρησης σ’ αυτή την αντι-
ζηλία και την αμοιβαία καχυποψία των οπλαρχηγών, αφού ο καθένας ονει-
ρευόταν
«μόνον διά τον εαυτόν του την δόξαν και τα πλούτη και εσκέ-
πτετο κατ’ αυτήν περίστασιν να έθετε εκποδών τους συναγωνιστάς
του. Επειδή όμως εις ουδένα ήτο εύκολον να απέκρυπτε εξ ολοκλή-
ρου τοιαύτας προθέσεις εδημιουργήθη μεγάλη αμοιβαία δυσπιστία
και εξ αυτής δεν απεφασίσθησαν όσα έπρεπε να αποφασιστούν διά
να εκυριεύετο με αιφνιδιαστικήν έφοδον το φρούριον της Βηρυττού
διά το οποίον ήτο γνωστόν ότι και ολίγην φρουράν είχε και αμελώς
εφυλάσσετο»570.
Ο κατάπλους στον όρμο Αγ. Γεωργίου (νοτιοδυτικά του τότε μικρού
λιμανιού της Βηρυττού) έγινε τη νύκτα της 16ης προς τη 17η Μαρτίου, μετά
από σύντομη στάθμευση στα νότια παράλια της Κύπρου για «ανεφοδιασμό».
Ο Α. Χρυσολόγης αναφέρει ότι τμήματα των ατάκτων
«απεβιβάσθησαν εις το νότιον μέρος της Κύπρου· άμα τη εξό-
δω αυτών συνήφθη μάχη μετά των εκεί Τούρκων εις ην μάχην εφο-
νεύθησαν πολλοί Τούρκοι, και υπεχώρησαν, εις την νίκην αυτήν ο
Βάσσος κατόρθωσε να πληρώση τα πλοία τροφών και πολεμοφοδί-
ων»571.
Στην ουσία επρόκειτο για μία μικρής κλίμακας επιχείρηση αρπαγής
κυρίως τροφίμων, ώστε να συντηρηθούν οι περίπου 2.500 άνδρες που επέ-
βαιναν στα πλοία. Μόλις τα πλοία αγκυροβόλησαν στον όρμο της Βηρυττού,
οι οπλαρχηγοί και οι πλοίαρχοι συγκεντρώθηκαν για να καθορίσουν το χρό-
νο της επίθεσης στο φρούριο της πόλης. Οι οπλαρχηγοί προτιμούσαν να συ-
νέλθουν πρώτα οι άνδρες τους από την πολυήμερη ταλαιπωρία του πλου,
αλλά οι πλοίαρχοι υποστήριξαν ότι με το πρώτο φως της ημέρας οι Τούρκοι
θα έβλεπαν τα αγκυροβολημένα σπετσιώτικα πλοία και ασφαλώς θα έπαιρ-
ναν όλα τα δυνατά μέτρα άμυνας. Τελικά, η ομόφωνη απόφαση ήταν να α-
ποβιβαστούν αμέσως τα τμήματα των ατάκτων. Έως ότου, όμως, ολοκληρω-
___________________
570. ΑΝΤ. ΟΡΛΑΝΔΟΥ, Ναυτικά, τομ. 2, σ. 329-330.
571. Α. ΧΡΥΣΟΛΟΓΗ, ό.π., σ. 34.
θεί η μεταφορά των πολυάριθμων στρατιωτών στην ακτή, άρχισε να ξημε-

ρώνει. Οι οπλαρχηγοί, χωρίς δεύτερη σκέψη, διέταξαν τότε την επίθεση για
την άλωση του φρουρίου.
Σύμφωνα με το σχεδιασμό, η επίθεση των ατάκτων έπρεπε να συγχρο-
νιστεί με βομβαρδισμό του φρουρίου από τα πλοία, ώστε να επηρεαστεί το
ηθικό της τουρκικής φρουράς και των κατοίκων της πόλης. Αυτό, όμως, δεν
μπόρεσε να γίνει, αφού τη στιγμή που οι επιτιθέμενοι άτακτοι πλησίαζαν στο
τείχος του φρουρίου, τα πλοία βρίσκονταν ακόμη αγκυροβολημένα στον όρ-
μο του Αγ. Γεωργίου και ανακρεμούσαν τις ακάτους τους. Κατά κακή τύχη,
την ώρα εκείνη, ξέσπασε ισχυρή καταιγίδα και τα πλοία με μεγάλη δυσκολία
κατάφεραν να απάρουν για να ανοιχτούν στο πέλαγος, αποφεύγοντας να ε-
ξωκείλουν στις λιβανέζικες ακτές. Με τις καιρικές συνθήκες που επικρατού-
σαν όλη την ημέρα, τα πλοία απλώς κρατήθηκαν ανοικτά του λιμανιού, χω-
ρίς βέβαια να μπορούν να πλησιάσουν σε ακτίνα βολής των πυροβόλων
τους. Έτσι, οι άτακτοι συνέχισαν την επίθεση, χωρίς την υποστήριξη των
πλοίων.
Η πολυάνθρωπη πόλη της Βηρυττού ήταν τότε περίκλειστη από τα
τείχη του φρουρίου, αλλά μερικά προάστια ήταν αραιοκτισμένα εκτός, προς
την παραλία. Μεταξύ αυτών ήταν και η μεγάλη ισραηλίτικη συνοικία, της
οποίας μερικά σπίτια εφάπτονταν του τείχους. Μια ομάδα των επιδρομέων
έφτασε μπροστά σε πύλη του φρουρίου τη στιγμή που άνοιγε για να βγουν
αρκετοί κάτοικοι, ασχολούμενοι με τις αγροτικές εργασίες. Στη θέα των πά-
νοπλων ανδρών που ορμητικά πλησίαζαν την πύλη, οι αγρότες έντρομοι γύ-
ρισαν και τρέχοντας πέρασαν πάλι μέσα στην πόλη. Οι κραυγές τους ξεσή-
κωσαν τους φρουρούς, που έσπευσαν προς την ανοικτή πύλη. Αλλά οι επι-
δρομείς, αν και λίγοι, μπόρεσαν σύντομα να τους σκοτώσουν όλους και άρ-
χισαν να περνούν την πύλη με πρώτους τον Χατζημιχάλη, τον Λιακόπουλο
και το Σπετσιώτη Παντελή Μπούμπουλη.
Άλλη μεγαλύτερη ομάδα επιδρομέων έστησαν σκάλες και αναρριχή-
θηκαν στο τείχος για να εισδύσουν στην πόλη. Οι πιο πολλοί, όμως, εισέβα-
λαν στην ισραηλίτικη συνοικία, όπου το έργο της λεηλασίας ήταν πολύ εύ-
κολο. Ωστόσο, μερικοί ανέβηκαν από τα σπίτια μέχρι το τείχος και θανατώ-
νοντας τους φρουρούς κατέλαβαν τους πύργους. Μάταια οι επικεφαλής της
ομάδας φώναζαν στους υπόλοιπους να σταματήσουν τη λεηλασία και να α-
κολουθήσουν τους πρώτους στο τείχος. Με την ανυπακοή τους, συντέλεσαν

πολύ στην αποτυχία της επίθεσης.
Οι Τούρκοι στρατιώτες άμα συνειδητοποίησαν τον κίνδυνο, συγκε-
ντρώθηκαν και έτρεξαν αμέσως στην πύλη, προτού εισέλθουν πολλοί επι-
δρομείς.
Οι εκτός των τειχών άτακτοι Έλληνες στρατιώτες δίστασαν να ακο-
λουθήσουν τους λίγους που είχαν εισχωρήσει στην πόλη, επειδή είδαν τα
πλοία να απομακρύνονται και αντιλήφθηκαν ότι η τουρκική φρουρά άρχισε
να μάχεται σθεναρά. Όταν, μάλιστα, σκοτώθηκε ο οπλαρχηγός Λευκαδίτης,
τη στιγμή που περνούσε την ανοικτή πύλη, λιποψύχησαν και υποχώρησαν
προς την παραλία. Οι ελάχιστοι Έλληνες μέσα στην πόλη αποσύρθηκαν ά-
τακτα μετά από λιγόλεπτη συμπλοκή, αφήνοντας δύο νεκρούς. Η λεηλασία
της ισραηλίτικης συνοικίας σταμάτησε και όλοι οι επιδρομείς συγκεντρώθη-
καν και στρατοπέδευσαν σε αρκετή απόσταση από το φρούριο. Οι Τούρκοι
παρέμειναν εντός των τειχών.
Η κακοκαιρία κράτησε τα σπετσιώτικα πλοία μακριά από τις ακτές. Οι
φόβοι των ατάκτων, μήπως φτάσουν στην περιοχή ισχυρές δυνάμεις του
τουρκικού στρατού, είχαν κορυφωθεί. Ανακουφίστηκαν όταν ο καιρός έπεσε
και τα πλοία αγκυροβόλησαν στον όρμο του Αγ. Γεωργίου. Αμέσως συγκε-
ντρώθηκαν οι οπλαρχηγοί και οι πλοίαρχοι και έκριναν ότι το φρούριο ήταν
πια αδύνατο να αλωθεί, αλλά και ούτε άλλη επιχείρηση μπορούσε να γίνει
στην περιοχή της Βηρυττού. Ενώ συζητούσαν πού αλλού και πώς θα μπο-
ρούσαν να εκτελέσουν επιδρομή, ακούστηκε ο κρότος μακρινών –ίσως προ-
ειδοποιητικών– κανονιοβολισμών. Μετά από λίγη ώρα παρουσιάστηκαν δύο
ιππείς και γνώρισαν στους οπλαρχηγούς ότι ο Εμίρης Μπεσίρ, με ισχυρό
σώμα ιππικού, ερχόταν να τους συναντήσει και να τους δεχτεί φιλικά, εφό-
σον είχαν καλές προθέσεις.
Οι οπλαρχηγοί διαβεβαίωσαν τους δύο ιππείς ότι ήλθαν μόνο ως σύμ-
μαχοι του Εμίρη, αλλά μόλις αυτοί αποχώρησαν με καλπασμό, έδωσαν ε-
ντολή να επισπευσθεί η επιβίβαση των ανδρών τους στα πλοία, που είχε αρ-
χίσει νωρίτερα. Ήταν τόση η νευρικότητα και η αταξία, ώστε κατά την επι-
βίβαση πνίγηκαν δύο στρατιώτες. Η περιγραφή των γεγονότων από τον Α.
Χρυσολόγη διαφέρει από αυτή του Ι. Ορλάνδου. Γράφει ο Α. Χρυσολόγης:
«αίφνης παρουσιάζεται ενώπιον αυτών (των οπλαρχηγών)
στρατός ιππέων, έχοντος επί κεφαλής τον Εμίρ Μπεζίρην· ο εχθρικός
αυτός στρατός πριν επιχειρήσει τι εναντίον αυτών πέμπει επιστολήν

δι’ ής απήτει από τους Έλληνας να γνωστοποιήσωσι τίνες εισί, πόθεν
έρχονται, και τις ο σκοπός της ελεύσεώς των· τότε πάλιν συνελθόντες
εις συμβούλιον οι οπλαρχηγοί απεφάσισαν να δώσωσι την εξής λα-
κωνικήν απάντησιν ‘‘είμεθα Έλληνες, σκοπός της ενταύθα ελεύσεώς
μας είναι η εκπόρθησις του φρουρίου’’.
Ο Εμίρ Μπεζίρης […] τους διατάσσει να αναχωρήσωσι διότι
αναγκάζεται να τους προσβάλη, ει και έχει εναντίαν γνώμην, δεν επι-
θυμεί, έλεγε, διά της επιστολής του να χαθώσι μέχρις ενός μακράν
της πατρίδος των εις ξένην χώραν, ότι δεν τους αναγνωρίζει ως επα-
ναστάτας αλλ’ ως ομάδα ανθρώπων συνελθόντων εκεί επί σκοπώ
λεηλασίας· αληθώς η υπόθεσις του αρχηγού του Λιβάνου δεν απήχε
της αληθείας, διότι αφ’ ενός μεν ουδένα επίσημον χαρακτήρα έφε-
ρον, αφ’ ετέρου δε ελεηλάτησαν την Κύπρον, και τα αυτά σχεδόν έ-
πραξαν και εις την Βηρυττόν […] βλέποντες (οι οπλαρχηγοί) ότι ήτο
αδύνατον να φέρωσιν αποτέλεσμα απέναντι τόσου στρατού, και ότι η
διαμονή αυτών εκεί ήτο παραφροσύνη, απεφάσισαν να εγκαταλεί-
ψωσι την Συρίαν»572.
Όπως και να εξελίχτηκαν τα γεγονότα στην τελευταία φάση της απο-
τυχημένης επιδρομικής επιχείρησης, το βέβαιο είναι ότι ο Εμίρης Μπεσίρ
δεν είχε πια καμιά διάθεση να συνεργαστεί με τους Έλληνες και να εξεγερθεί
κατά του σουλτάνου, εφόσον την περίοδο εκείνη οι τουρκο-αιγυπτιακές δυ-
νάμεις έδειχναν να καταστέλλουν την επανάσταση στην Ελλάδα.
Κατά το ταξίδι της επιστροφής, τα πλοία στάθμευσαν πάλι στην Κύ-
προ και οι οπλαρχηγοί ανάγκασαν τους κατοίκους να τα εφοδιάσουν με τρό-
φιμα. Τη 17η Απριλίου κατέπλευσαν τελικά στη Σύρο και την Τήνο, όπου
και αποβίβασαν τα σώματα των ατάκτων. Οι πλοίαρχοι, όπως είχε συμφω-
νηθεί, χρεώθηκαν όλες τις δαπάνες της εκστρατείας.
Κατά την απουσία τους έπεσε το Μεσολόγγι. Εξ αιτίας τους οι Σπε-
τσιώτες πρόκριτοι αντιμετώπισαν πολλά προβλήματα στη συγκρότηση των
πληρωμάτων ενός στολίσκου, που έπρεπε να σταλεί στον κόλπο της Πάτρας
το ταχύτερο. Τελικά, μπόρεσαν να επανδρώσουν μόνο οκτώ πλοία και τέσ-
σερα πυρπολικά, κι αυτά με μειωμένους αριθμούς ανδρών, προκαλώντας τη
___________________
572. Α. ΧΡΥΣΟΛΟΓΗ, ό.π., σ. 36-37.
δυσφορία των Υδραίων που, από την πλευρά τους, ετοίμασαν δεκαεπτά
πλοία και τρία πυρπολικά.
***
Τον Ιανουάριο και έως τα μέσα του Φεβρουαρίου 1826, ο Ιμπραήμ περιορί-
στηκε να κανονιοβολεί κατά διαστήματα το Μεσολόγγι. Η κύρια προσπά-
θειά του στράφηκε στη βελτίωση και ενίσχυση των υπαρχόντων τουρκικών
κανονιοστασίων και την κατασκευή νέων, μεταξύ των οποίων ένα μεγάλο
τριγωνικού σχήματος απέναντι και κοντά στη Λουνέτα. Σε όλο αυτό το διά-
στημα είχε οργανώσει τις αποθήκες του στο Κρυονέρι, απ’ όπου μετέφερε
πυρομαχικά και τρόφιμα στο στρατόπεδό του, μπροστά στο Μεσολόγγι. Οι
μεγάλες βροχές της εποχής είχαν μετατρέψει τον κάμπο έως τις όχθες του
Ευήνου (Φειδάρη) ποταμού σ’ ένα απέραντο τέλμα. Ωστόσο οι Αιγύπτιοι
στρατιώτες εργάζονταν σκληρά και απόλυτα πειθαρχημένα.
Ο Κιουταχής παρακολουθούσε ζηλόφθονα και φαίνεται ότι εξαγριώ-
θηκε επειδή ο Αιγύπτιος αρχιστράτηγος ενεργούσε με ακατάπαυστη δρα-
στηριότητα και τάξη, χωρίς ποτέ να ζητήσει τη βοήθειά του ή έστω τη συμ-
βουλή του. Ελέχθη, μάλιστα, ότι η φρικτή θηριωδία του Κιουταχή να ανα-
σκολοπίσει έναν ιερέα, δύο γυναίκες και τρία αγόρια μπροστά στα τείχη του
Μεσολογγίου, για ασήμαντη αφορμή, οφείλεται στην έκρηξη της οργής του.
Οι ασκήσεις εφόδου του αιγυπτιακού πεζικού εναντίον του φρουρίου
εξακολουθούσαν να εκτελούνται σε καθημερινή βάση. Το πολιορκητικό πυ-
ροβολικό αυξήθηκε κατά είκοσι όλμους και είκοσι οβιδοβόλα. Τη νύκτα της
7ης και της 22ας Ιανουαρίου το πεζικό πλησίασε το τείχος και από την πρώτη
γραμμή των χαρακωμάτων του Κιουταχή τουφέκιζε επί μία ώρα τις θέσεις
της φρουράς. Τη 2α Φεβρουαρίου ένα τάγμα πεζικού προχώρησε μέσα στα
αβαθή νερά της λιμνοθάλασσας νοτιοδυτικά της πόλης και έφτασε σε ακτίνα
βολής τουφεκίου από τη νησίδα Κλείσοβα.
Στη θέση Άσπρη Αλυκή της ακτής (βορειοδυτικά της πόλης) είχαν
συρθεί τα μονόξυλα και οι άκατοι του Κιουταχή από τον περασμένο Ιούλιο.
Οι επισκευές τους άρχισαν εντατικά τον Ιανουάριο από ένα πλήθος ξυλουρ-
γών.
Από την πλευρά τους οι πολιορκούμενοι ασχολούνταν με την επι-
σκευή και ενίσχυση των κανονιοστασίων και άλλων οχυρών θέσεων του τεί-
χους. Σποραδικά έβαλλαν κατά των Αιγυπτίων, σκοπεύοντας, κυρίως, τους

επικεφαλής αξιωματικούς.
Όλες οι ενδείξεις από τις κινήσεις των Αιγυπτίων είχαν πείσει τους
πολιορκημένους Έλληνες ότι ο Ιμπραήμ ετοίμαζε τον πλήρη αποκλεισμό της
πόλης από τη λιμνοθάλασσα και ενδεχομένως μία μετωπική έφοδο στο τεί-
χος. Γι’ αυτό και ενέτειναν τις προσπάθειες να βελτιώσουν τα οχυρωματικά
έργα στην περίμετρο και τα αμυντικά τους ερείσματα μέσα στη λιμνοθάλασ-
σα. Ιδιαίτερα ενδυνάμωσαν τις οχυρώσεις στη νησίδα Βασιλάδι και κατα-
σκεύασαν κανονιοστάσια στις νησίδες Ντολμά, Πόρο, Κλείσοβα και στο νό-
τιο άκρο της πόλης όπου υπήρχε ένας ανεμόμυλος.
Εν τω μεταξύ, η επιτροπή των οπλαρχηγών από το Μεσολόγγι είχε
φτάσει στο Ναύπλιο, όπου γίνονταν οι ετοιμασίες για να συγκληθεί η γ΄ Ε-
θνοσυνέλευση. Η κυβέρνηση Γ. Κουντουριώτη παρακολουθούσε αδύναμη
το δράμα του Μεσολογγίου και ασφαλώς περίμενε –και μάλλον ευχόταν– να
απαλλαγεί των καθηκόντων και των ευθυνών της, αντικαθιστάμενη από κά-
ποιο άλλο διοικητικό σχήμα. Παρότι δεν είχε εγκαταλείψει την προσπάθεια
να οργανώσει μια νέα επιχείρηση του στόλου για να ανεφοδιάσει την πολι-
ορκούμενη πόλη, η οικονομική καχεξία έκανε πολύ προβληματική την αγο-
ρά των εφοδίων και τη μισθοδοσία των πληρωμάτων.
Τα μέλη της μεσολογγίτικης επιτροπής των οπλαρχηγών δήλωσαν κα-
τηγορηματικά ότι η φρουρά δεν μπορούσε να αντέξει περισσότερο από 20-
30 ημέρες και θα αναγκαζόταν να εγκαταλείψει το Μεσολόγγι, ανοίγοντας
δρόμο μέσα από τις εχθρικές γραμμές. Επισήμαναν ότι έπρεπε σύντομα να
συγκεντρωθούν στην περιοχή ισχυρά ελληνικά σώματα και να προσβάλλουν
από τα νώτα του τουρκο-αιγυπτιακά στρατεύματα. Απαίτησαν, επίσης, να
σταλούν το ταχύτερο στην πόλη τρόφιμα και να εξασφαλιστεί η μόνιμη πα-
ραμονή του ελληνικού στόλου στον κόλπο της Πάτρας. Όμως, η κυβέρνηση
του Γ. Κουντουριώτη θα αποδειχτεί ανίσχυρη να ανταποκριθεί στα αυτονόη-
τα αιτήματα των αντιπροσώπων της ηρωικής φρουράς.
***
Τη 15η Φεβρουαρίου οι Αιγύπτιοι άρχισαν να σφυροκοπούν το Μεσολόγγι

με πυροβόλα και όλμους. Ο βομβαρδισμός συνεχίστηκε επί 48 ώρες και στο
διάστημα αυτό έπληξαν το τείχος και την πόλη περί τα 7.000 βλήματα.
Το απόγευμα της 16ης άρχισαν με εντατικό ρυθμό να κατασκευάζουν

προχώματα απέναντι στα κανονιοστάσια Λουνέτης και Φραγκλίνου, που σε
μερικά σημεία απείχαν μόνο 15-20 μέτρα από την αμυντική γραμμή των Ελ-
λήνων.
Όλα πια έδειχναν ότι οι Αιγύπτιοι προετοίμαζαν μετωπική έφοδο, η
οποία πράγματι εκδηλώθηκε τη 02.00 της 17ης Φεβρουαρίου. Η νύκτα ήταν
σκοτεινή και ευνόησε την προχώρηση των Αιγυπτίων μέχρι των κατασκευα-
σθέντων προχωμάτων και του προφυλακτικού δρόμου. Αρχικά έριξαν χειρο-
βομβίδες στο εσωτερικό του τείχους και αφού εγκαταστάθηκαν στις προκε-
χωρημένες αυτές θέσεις άρχισαν πυκνούς τουφεκισμούς. Ταυτόχρονα τα πυ-
ρά των πυροβόλων και των όλμων συνεχίζονταν αδιάκοπα.
Οι πολιορκούμενοι, ακλόνητοι στις αμυντικές θέσεις του τείχους, έ-
βαλλαν καταιγιστικά με τα πυροβόλα και τα τουφέκια χωρίς να διακρίνουν
τα επερχόμενα, μέσα στο σκοτάδι και τους πυκνούς καπνούς των κανονιο-
βολισμών, κύματα οκτώ λόχων αιγυπτιακού πεζικού. Με το πρώτο φως οι
Έλληνες με γυμνά τα σπαθιά όρμησαν εναντίον των εχθρών που είχαν συσ-
σωρευτεί στον προφυλακτικό δρόμο και τα προχώματα. Οι Αιγύπτιοι πανι-
κοβλήθηκαν και εγκατέλειψαν μαζικά τις θέσεις τους, με τους Έλληνες να
τους καταδιώκουν εκατοντάδες μέτρα από το τείχος. Πολλοί Αιγύπτιοι σκο-
τώθηκαν και αρκετοί αιχμαλωτίστηκαν από τους εξορμήσαντες Έλληνες,
που αδιαφόρησαν για τα σφοδρά πυρά των εχθρικών πυροβόλων. Μαζί με
τους αιχμαλώτους, έφεραν οι Έλληνες στην πόλη πολλά λάφυρα: όπλα, ση-
μαίες, εργαλεία, αλλά δυστυχώς, γι’ αυτούς, όχι τρόφιμα.
Ο Ιμπραήμ παρακολούθησε την έφοδο και την αντεπίθεση των πολι-
ορκημένων και έμεινε κατάπληκτος. Έσπευσε κοντά στους στρατιώτες του
και αφού τους εμψύχωσε, διέταξε νέα έφοδο. Όταν τα πρώτα τμήματα του
αιγυπτιακού πεζικού πλησίασαν για δεύτερη φορά, τον προφυλακτικό δρό-
μο, οι Έλληνες ανατίναξαν μικρή υπόνομο. Ελάχιστοι Αιγύπτιοι σκοτώθη-
καν, αλλά και πάλι οι υπόλοιποι τράπηκαν περίτρομοι σε φυγή. Όμως, οι άν-
δρες της προσωπικής φρουράς του Ιμπραήμ τους αναχαίτισαν με τα μαστίγι-
α, ενώ τα επερχόμενα ενισχυμένα τμήματα τους παρέσυραν προς το τείχος.
Έτσι, για τρίτη φορά οι Αιγύπτιοι επανήλθαν στον προφυλακτικό δρόμο και
τον κατέλαβαν.
Καθώς έδυε ο ήλιος, οι πολιορκούμενοι αντεπιτέθηκαν με την ίδια ορ-
μη και αποφασιστικότητα, όπως είχαν κάνει το πρωί. Η φυγή των Αιγυπτίων
ήταν και πάλι άτακτη, οι δε φονευθέντες πολύ περισσότεροι. Οι εξορμήσα-

ντες Έλληνες κυρίευσαν τη δεύτερη γραμμή των εχθρικών χαρακωμάτων και
από εκεί έβαλλαν με τα τουφέκια κατά των διασκορπισμένων Αιγυπτίων.
Άλλες ομάδες Ελλήνων που ακολούθησαν, κατέστρεψαν τα προχώματα του
Ιμπραήμ κοντά στο τείχος και συνέλεξαν πολλά λάφυρα.
Όταν νύκτωσε, τα αιγυπτιακά πυροβόλα σίγησαν, ενώ τα ελληνικά
συνέχισαν να βάλλουν σποραδικά.
Το επόμενο πρωί ο Κιουταχής, που είχε παρακολουθήσει –ίσως με
κρυφή ικανοποίηση– την αποτυχία των Αιγυπτίων, επισκέφθηκε τον Ι-
μπραήμ στη σκηνή του. Συμφώνησαν ότι για να κάμψουν τη σθεναρή αντί-
σταση των πολιορκημένων, θα έπρεπε να ενεργήσουν από κοινού και σε
πρώτη φάση να γίνουν απόλυτοι κύριοι της λιμνοθάλασσας, αποτρέποντας
κάθε προσπάθεια του ελληνικού στόλου να τους ανεφοδιάσει.
***
Σχεδόν ολόκληρος ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος βρισκόταν αγκυροβολημέ-

νος στον όρμο της Τουρλίδας. Από τη θέση αυτή μπορούσε να υποστηρίξει
τις επιχειρήσεις του ελαφρού στολίσκου μέσα στη λιμνοθάλασσα και ταυτό-
χρονα να επιτηρεί την περιοχή για τυχόν εμφάνιση του ελληνικού στόλου.
Τη 17η Φεβρουαρίου από τις φρεγάτες και κορβέτες στάλθηκαν 32 με-
γάλες εξοπλισμένες άκατοι στη λιμνοθάλασσα και στάθμευσαν στη νησίδα
Σκύλα. Μετά δύο ημέρες εκτέλεσαν διαδρομή μέχρι τη νησίδα Προκοπάνι-
στος και το πρωί της 20ης Φεβρουαρίου βομβάρδισαν το Βασιλάδι και μέ-
τρησαν τα βάθη γύρω από τη νησίδα Κλείσοβα. Το απόγευμα της 22ας Φε-
βρουαρίου κατέπλευσε στην Τουρλίδα από την Πάτρα το αιγυπτιακό ατμο-
κίνητο ρυμουλκώντας οκτώ σχεδίες με ολμοβόλα και 18 μικρού βυθίσματος
κανονιοφόρους ακάτους, που πέρασαν τη νύκτα από το δίαυλο του Προκο-
πάνιστου και ενώθηκαν με τις άλλες 22 ακάτους στη θέση Άσπρη Αλυκή.
Την ίδια ημέρα έφτασε από την Πάτρα στο αιγυπτιακό στρατόπεδο ο Χου-
σεΐν573, τον οποίο ο Ιμπραήμ είχε επιλέξει για να ηγηθεί των επιχειρήσεων
στη λιμνοθάλασσα.
___________________
573. Ο Χουσεΐν μπέης, ο ικανότερος των Αιγυπτίων στρατηγών (γαμπρός του Ι-
μπραήμ), είχε στο ενεργητικό του την καταστολή της επανάστασης στην Κρήτη, την κα-
Ο φρούραρχος της νησίδας Βασιλάδι Αναστ. Παπαλουκάς, εκτιμώντας

ότι ο εχθρός θα επιχειρούσε σύντομα ισχυρή επίθεση κατά της νησίδας, ζή-
τησε επανειλημμένα ενισχύσεις από το Μεσολόγγι. Ο Μήτρος Δεληγιώργης,
φρούραρχος και διοικητής του πυροβολικού της πόλης, θέλησε ο ίδιος, επί
κεφαλής αρκετών εθελοντών από τη φρουρά του Μεσολογγίου, να συνδρά-
μει την άμυνα της νησίδας. Αλλά και η τριμελής επιτροπή έστειλε γραπτή
εντολή στον παντοδύναμο αρχηγό των Μεσολογγιτών Αθαν. Ραζηκώτσικα
να αποσπάσει πενήντα στρατιώτες στο Βασιλάδι. Ο Αθ. Ραζηκώτσικας, ό-
μως, εναντιώθηκε στην αποστολή ενισχύσεων, θεωρώντας επαρκή την υ-
πάρχουσα στη νησίδα δύναμη 80 Μεσολογγιτών – 60 στρατιώτες υπό τον
Σπυρ. Πεταλούδη και 20 πυροβολητές υπό τον Α. Παπαλουκά.
Από το πρωί της 25ης Φεβρουαρίου μερικές εχθρικές κανονιοφόροι
άρχισαν να βάλλουν κατά του Βασιλαδίου, τα πυροβόλα του οποίου ανταπέ-
δωσαν τα πυρά. Προτού ξημερώσει η επόμενη ημέρα, κινήθηκαν από την
Άσπρη Αλυκή, υπό τον Τούρκο μοίραρχο Μαχμούτ, 40 άκατοι (με πυροβόλο
οι περισσότερες) και οι 8 ολμοφόροι σχεδίες. Στην κάθε άκατο επέβαιναν 30
Αιγύπτιοι στρατιώτες, δηλαδή συνολικά μετείχαν άνω των 1.200 ανδρών,
υπό τον Χουσεΐν μπέη. Ταυτόχρονα, από το δίαυλο του Προκοπάνιστου πέ-
ρασαν άλλες 18 εξοπλισμένες άκατοι και μία κανονιοφόρος, που έστειλε ο
Χοσρέφ για να ενισχύσουν την επίθεση.
Με το λυκαυγές η όλη δύναμη πλησίασε και αμέσως ο κανονιοβολι-
σμός κατά της νησίδας έγινε αδιάκοπος και πολύ έντονος. Στις επόμενες δέ-
κα ώρες έγιναν τρεις φορές έφοδοι του αιγυπτιακού πεζικού, που αναχαιτί-
στηκαν από τους Μεσολογγίτες με συνεχείς βολές των πυροβόλων και συ-
μπυρσοκροτήσεις των φορητών όπλων τους.
Ενώ έδυε ο ήλιος, ένα εχθρικό βλήμα όλμου διαπέρασε τη στέγη της
πυριτιδαποθήκης στη νησίδα και προκάλεσε την ανατίναξή της574. Το κτίριο
κατέρρευσε και σκοτώθηκαν ένας αξιωματικός και μερικοί Μεσολογγίτες
___________________
τάληψη της Κάσου και της Σφακτηρίας και γενικά σημαντική συμμετοχή σε όλες τις επι-
χειρήσεις του αιγυπτιακού στρατού στην Ελλάδα.
574. Κατά άλλη εκδοχή την έκρηξη προκάλεσε ο δεκάχρονος γιος του φρουράρ-
χου Αναστ. Παπαλουκά, που προσπάθησε να πυροδοτήσει, αδέξια, ένα πυροβόλο. Η πυ-
ροδοτική άπτρα (θρυαλλίδα) ξέφυγε από τα χέρια του και τα διάσπαρτα στο χώμα υπο-
λείμματα πυριτίδας ανεφλέγησαν, η φωτιά απλώθηκε προς την πυριτιδαποθήκη και προ-
κλήθηκε η ανατίναξή της.
πυροβολητές. Το δυσάρεστο επακόλουθο ήταν να σιγήσουν αμέσως από την

έλλειψη πυρίτιδας τα πυροβόλα του Βασιλαδίου.
Μετά την ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης, ο Χουσεΐν διέταξε αμέσως
μαζική επίθεση των ανδρών του, οι οποίοι πιεζόμενοι από τους αξιωματι-
κούς τους διέτρεξαν απόσταση 50-60 μ. στα αβαθή νερά, πάτησαν στη νησί-
δα και επακολούθησε πάλη σώμα με σώμα. Σκοτώθηκαν αρκετοί Αιγύπτιοι
και από τους Έλληνες ο Πεταλούδης και έξι στρατιώτες, αιχμαλωτίστηκαν
δε άλλοι τέσσερις. Οι υπόλοιποι Έλληνες, μπροστά στο πλήθος των επιτιθέ-
μενων με ξιφολόγχες Αιγυπτίων, εγκατέλειψαν τη νησίδα και πέρασαν στο
Μεσολόγγι από άγνωστο στους εχθρούς δίαυλο. Οι κάτοικοι και η φρουρά
της πόλης τους υποδέχτηκαν με αποδοκιμασίες και ηρέμησαν μόνο όταν
πείστηκαν ότι αποχώρησαν από τη νησίδα αφού ανατινάχτηκε η πυριτιδαπο-
θήκη και δεν υπήρχε καμιά δυνατότητα περαιτέρω αντίστασης.
Με την κατάληψη της νησίδας Βασιλάδι ο Ιμπραήμ απέκτησε τον έ-
λεγχο του κεντρικού (πλευστού για μικρά σκάφη) διαύλου, που οδηγούσε
από το νότο στο εσωτερικό της λιμνοθάλασσας. Ο επόμενος στόχος θα ήταν
το Αιτωλικό, ώστε να ολοκληρώσει την κυριαρχία του στη λιμνοθάλασσα.
Από τον Ιανουάριο 1826 την άμυνα του Αιτωλικού και των νησίδων
Ντολμά και Πόρου είχαν αναλάβει τα σώματα έξι οπλαρχηγών με επικεφα-
λής τον Γρηγόρη Λιακατά. Το σύνολο των ατάκτων πολεμιστών των σωμά-
των αυτών ήταν 400 άνδρες και κατά την πτώση του Βασιλαδίου προστέθη-
καν άλλοι 100 Μεσολογγίτες, που βρέθηκαν στο Αιτωλικό και αποκλείστη-
καν εκεί.
Οι Τουρκο-Αιγύπτιοι έστησαν σύντομα 4 κανονιοστάσια με 18 πυρο-
βόλα στην ακτή της Στερεάς. Τα τρία στη θέση Φοινικιά απέναντι στη νησί-
δα Ντολμά και το τέταρτο βορειότερα απέναντι στο Αιτωλικό.
Την 27η Φεβρουαρίου άρχισε σφοδρός βομβαρδισμός της νησίδας
Ντολμά και ταυτόχρονα του Αιτωλικού. Όταν νύκτωσε ο φρούραρχος του
Αιτωλικού πέρασε με ογδόντα άνδρες στο Ντολμά και ανέλαβε να διευθύνει
ο ίδιος την άμυνα της νησίδας.
Το πρωί της επόμενης ημέρας, στα πυρά των κανονιοστασίων κατά
της νησίδας Ντολμά προστέθηκαν και τα πυρά δεκάδων κανονιοφόρων και
ολμοφόρων πλοιαρίων. Από τη Φοινικιά εξόρμησαν περί τους 2.000 Αιγύ-
πτιοι και Τουρκαλβανοί στρατιώτες και βάδισαν στα ρηχά νερά προς τη
νησίδα που απείχε μόνο 20-30 μέτρα. Οι συνολικά διακόσιοι άνδρες, υπό τον
Γρηγόρη Λιακατά, πολέμησαν ηρωικά όλη την ημέρα και οι περισσότεροι

σκοτώθηκαν όταν οι εχθροί κατέκλυσαν τη νησίδα. Όσοι επέζησαν, πέρασαν
από τα αβαθή νερά στην κοντινή μικρότερη νησίδα Πόρο και συνέχισαν εκεί
να αμύνονται γύρω από το μοναδικό κανονιοστάσιο. Τα τουρκο-αιγυπτιακά
τμήματα ανασυνάχτηκαν και χωρίς χρονοτριβή εξαπέλυσαν την τελική έφο-
δο για να καταλάβουν κι αυτή τη νησίδα. Οι αμυνόμενοι Έλληνες έπεσαν,
σχεδόν, όλοι, αφού είχαν προκαλέσει σημαντικές απώλειες στους αντιπά-
λους τους - μόνο τέσσερις Έλληνες κατάφεραν να διαφύγουν κολυμπώντας
τραυματισμένοι και σώθηκαν από βάρκες των Αιτωλικιωτών.
Ο Κ. Τζαβέλας με 500 επίλεκτους εθελοντές εφόρμησε από τα τείχη
του Μεσολογγίου για να προκαλέσει αντιπερισπασμό στους Τουρκο - Αιγυ-
πτίους. Η σαρωτική επίθεση των Ελλήνων στα εχθρικά χαρακώματα, είχε ως
αποτέλεσμα το θάνατο πολλών Τουρκο-Αιγυπτίων, αλλά δεν επηρέασε την
επίθεση κατά των νησίδων. Ο Ιμπραήμ και ο Κιουταχής απέσυραν δυνάμεις
από την περιοχή του Αιτωλικού και τις έστειλαν στα χαρακώματα προ του
Μεσολογγίου, μόνο αφού είχαν καταλάβει το Ντολμά και τον Πόρο.
Μετά την πτώση των δύο νησίδων, οι οπλαρχηγοί του Αιτωλικού έ-
κριναν ότι ήταν αδύνατο να αποτραπεί η κατάληψή του από τον εχθρό. Για
να αποφευχθεί η σφαγή και η αιχμαλωσία 2.500 γυναικόπαιδων, αποφασί-
στηκε να παραδοθεί η πόλη. Κατά τη νύκτα ο έπαρχος Γεώργιος Κανάρης
(αδελφός του πυρπολητή) διέφυγε με πλοιάριο και διασχίζοντας την εχθρική
περιοχή έφτασε στη Ναυπακτία. Μερικοί στρατιωτικοί προσπάθησαν να τον
μιμηθούν, αλλά λίγοι κατάφεραν να περάσουν.
Το πρωί της 1ης Μαρτίου τα τουρκο-αιγυπτιακά στρατεύματα ετοιμά-
στηκαν για την επίθεση κατά του Αιτωλικού. Όταν τα πρώτα τμήματα και οι
εξοπλισμένες άκατοι πλησίασαν, ομάδα στρατιωτικών και κατοίκων εμφανί-
στηκε με λευκή σημαία. Οι απεσταλμένοι αυτοί οδηγήθηκαν στον Ιμπραήμ,
ο οποίος υποσχέθηκε να τους χαρίσει τη ζωή και να τους επιτρέψει να φύ-
γουν με την καλύτερη ενδυμασία και 100 γρόσια. Ο Κιουταχής ενέκρινε να
καταφύγουν στην Άρτα και ανέλαβε τη διατροφή τους για ένα μήνα. Συνολι-
κά βγήκαν από το Αιτωλικό, με τους όρους αυτούς, περί τους 3.000 άνδρες
και γυναικόπαιδα.
***
Μετά την πτώση του Βασιλαδίου και του Ντολμά, ο αποκλεισμός του Με-
σολογγίου έγινε ασφυκτικός. Έως τα μέσα του Μαρτίου εξαντλήθηκαν και
τα ελάχιστα τρόφιμα που είχαν διαφυλαχτεί αποκλειστικά για τη φρουρά.
Για τους πολιορκούμενους τα απομένοντα είδη τροφής ήταν πια τα τε-
λευταία άλογα, μουλάρια, κατοικίδια ζώα, ποντικοί και από την παραλία κα-
βούρια, οστρακοειδή και αλμυρά χόρτα. Προσπάθειες αλιείας συνεχίζονταν
από μερικούς τολμηρούς, που με τα πριάρια κατάφερναν να ξεφεύγουν από
την αυστηρή επιτήρηση του εχθρού. Ο Ιμπραήμ και ο Κιουταχής περιορί-
στηκαν να κανονιοβολούν την πόλη και παράλληλα να εντείνουν την επιτή-
ρηση των πλευστών διαύλων και να ενισχύουν τις φρουρές και τα κανονιο-
στάσια στις νησίδες της λιμνοθάλασσας.
Ο Άγγλος αρμοστής των Ιονίων νήσων, στρατηγός Adams, ήταν ενή-
μερος για την απελπιστική κατάσταση των πολιορκημένων και προέβλεπε
ότι αν οι Τουρκο-Αιγύπτιοι καταλάμβαναν το Μεσολόγγι μετά από μάχη, θα
επακολουθούσαν βιαιότητες που θα στοίχιζαν τη ζωή χιλιάδων ανθρώπων.
Γι’ αυτό θέλησε να μεσολαβήσει, ώστε να παραδοθεί η πόλη υπό όρους και
διασωθούν έτσι οι μαχητές και κυρίως τα γυναικόπαιδα. Έφτασε, λοιπόν,
στο Κρυονέρι στις 12 Μαρτίου, επιβαίνων αγγλικής φρεγάτας για να μεσο-
λαβήσει, επικαλούμενος προγενέστερη έγγραφη πρόταση του Χοσρέφ για
συνθηκολόγηση της φρουράς. Το έγγραφο του Χοσρέφ είχε μεταφέρει στους
Έλληνες οπλαρχηγούς ο κυβερνήτης της αγγλικής κορβέτας Rose τη 15η Ια-
νουαρίου.
Οι Κιουταχής και Ιμπραήμ απέφυγαν να συναντήσουν τον Adams και
τον δέχτηκε μόνος ο Χοσρέφ. Ο καπουδάν πασάς του δήλωσε ότι δεν υπήρχε
πια λόγος μεσολάβησης, γιατί η δεινή κατάσταση των πολιορκουμένων θα
τους ανάγκαζε να συνθηκολογήσουν χωρίς να θέσουν όρους. Ο Άγγλος αρ-
μοστής αναγκάστηκε να αναχωρήσει άπρακτος.
Την επόμενη ημέρα εμφανίστηκε προ των τειχών απεσταλμένος των
δύο πασάδων και κάλεσε να προσκυνήσουν το σουλτάνο όσοι των πολιορ-
κουμένων το ήθελαν. Η απάντηση των Ελλήνων ήταν ότι προτιμούν να πε-
θάνουν παρά να παραδοθούν.
Την 21η Μαρτίου οι δύο πασάδες έστειλαν έγγραφο στους πολιορκού-
μενους και τους καλούσαν, οι μεν μάχιμοι άνδρες να παραδώσουν όλα τα
όπλα και μαζί με τους αμάχους να αποχωρήσουν για όποιο τόπο της οθωμα-
νικής επικράτειας επιθυμούσαν. Ειδικά οι Μεσολογγίτες μπορούσαν να επι-
λέξουν αν θα ακολουθούσαν τους αποχωρούντες ή θα έμεναν στον τόπο

τους, διατηρώντας την περιουσία τους.
Οι αρχηγοί του Μεσολογγίου τούς απάντησαν την ίδια ημέρα επίσης
εγγράφως και απέρριψαν κατηγορηματικά να παραδώσουν «τα χιλιάδες άρ-
ματα αιματωμένα»575.
Η πρόταση των δύο πασάδων, αλλά και η άρνηση των αρχηγών της
φρουράς να τη δεχτούν, φαίνεται ότι προκλήθηκαν από πληροφορίες που εί-
χαν και οι δύο πλευρές πως η άφιξη του ελληνικού στόλου, για να ανεφοδιά-
σει την πόλη, ήταν αναμενόμενη από στιγμή σε στιγμή. Οι Ιμπραήμ και Κι-
ουταχής αποφάσισαν τότε να καταλάβουν τη νησίδα Κλείσοβα, ώστε να α-
σκήσουν μεγαλύτερη πίεση στους πολιορκημένους και κάμψουν το ηθικό
τους.
Η Κλείσοβα, με ολική περίμετρο 200 μ., απέχει 1,5 μίλι από το Μεσο-
λόγγι. Είχε οχυρωθεί στοιχειωδώς την περίοδο της ανάπαυλας των επιχειρή-
σεων (Δεκέμβριος 1825-Ιανουάριος 1826). Στον προς τη θάλασσα τείχο της
μικρής εκκλησίας της Αγίας Τριάδας, ανοίχτηκαν πολεμίστρες και κοντά της
στήθηκαν τέσσερα πυροβόλα σε πρόχειρο προμαχώνα. Τη μόνιμη φρουρά
αποτελούσαν εκατό οπλίτες και είκοσι πυροβολητές, με επικεφαλής τον Χρ.
Χατζηπέτρο και αξιωματικούς τους Παναγ. Σωτηρόπουλου και Κων. Τζαβέ-
λα. Ένα πλοιάριο με πυροβόλο τριών λιτρών και καπετάνιο των Κων. Τρι-
κούπη είχε διατεθεί για να συμβάλλει στην άμυνα της νησίδας. Την ημέρα
της εχθρικής επίθεσης τον ασθενούντα Χρ. Χατζηπέτρο αντικαθιστούσε ο Π.
Σωτηρόπουλος.
Την επίθεση ανέλαβε να διευθύνει ο ίδιος ο Κιουταχής, επικεφαλής
2.000 Τουρκαλβανών. Τη νύκτα της 24ης προς την 25η Μαρτίου, δεκάδες
πλοιάρια και άκατοι, που μετέφεραν τα τμήματα του Κιουταχή, πλησίασαν
απαρατήρητα τη νησίδα και όταν ξημέρωσε άρχισαν να την κυκλώνουν.
Στη νότια πλευρά του Μεσολογγίου στάθμευε ως εφεδρεία, για να ενι-
σχύει οποιαδήποτε οχυρή θέση κινδύνευε, δύναμη 300 επίλεκτων ανδρών,
υπό τον οπλαρχηγό Κίτσο Τζαβέλα. Με το πρώτο φως της ημέρας, μόλις έ-
γιναν αντιληπτές οι εχθρικές κινήσεις, ο Κ. Τζαβέλας επιβίβασε σε βάρκες
όσους από τους στρατιώτες του βρέθηκαν κοντά του και κινήθηκε προς τη
νησίδα. Καθώς οι μεσολογγίτικες βάρκες διέσχιζαν τη γραμμή των εχθρικών
___________________
575. ΣΠΥΡ. ΤΡΙΚΟΥΠΗ, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τομ. 3, σ. 401-402.
πλοιαρίων, δέχτηκαν σφοδρά πυρά και μερικές βυθίστηκαν με απώλεια αρ-

κετών ανδρών. Η μικρή κανονιοφόρος του Κ. Τρικούπη προσπάθησε να πα-
ρέμβει και σύντομα βυθίστηκε κτυπημένη κι αυτή από τα εχθρικά βλήματα,
αλλά οι επιβαίνοντες κατάφεραν κολυμπώντας να φτάσουν στη νησίδα. Σώ-
ος αποβιβάστηκε και ο Κ. Τζαβέλας με ελάχιστους άνδρες του - περί τους
έντεκα. Η άφιξη του Κ. Τζαβέλα αναπτέρωσε το ηθικό των ανδρών της
φρουράς, που ήδη βρίσκονταν έτοιμοι στις θέσεις τους.
Οι Τουρκαλβανοί πλησίασαν μέχρι το όριο, που επέτρεπαν τα ρηχά
νερά στις χωρίς καρένα βάρκες τους να επιπλέουν. Μετά βάδισαν στα λα-
σπόνερα καλυπτόμενοι πίσω από τις βάρκες και παρά τα πυρά των ανδρών
της φρουράς, πολλοί απ’ αυτούς πάτησαν στη στεριά. Όσοι Έλληνες βρί-
σκονταν στο πρόχωμα αναγκάστηκαν να το εγκαταλείψουν και να καταφύ-
γουν στην Αγία Τριάδα. Οι ομοβροντίες, όμως, από τους οχυρωμένους στην
εκκλησία μαχητές θέρισαν κυριολεκτικά τους Τουρκαλβανούς. Τρομοκρα-
τημένοι υποχώρησαν ατάκτως, αφήνοντας και πολλούς τραυματίες, όπλα και
δύο σημαίες στην ακτή.
Οι Τούρκοι αξιωματικοί κατάφεραν να ανασυγκροτήσουν τα τμήματά
τους και μέχρι το μεσημέρι να επαναλάβουν πέντε φορές την επίθεση, αλλά
τα φονικά πυρά των υπερασπιστών της νησίδας απωθούσαν πάντοτε τους
εχθρούς προς τη θάλασσα. Ο Κιουταχής ηγήθηκε προσωπικά της έκτης επί-
θεσης, αλλά μόλις βγήκε στη στεριά δέχτηκε μια σφαίρα στο πόδι. Έως τότε
αρκετοί Τούρκοι αξιωματικοί είχαν πληγεί και μάλιστα θανάσιμα από τους
καλύτερους Έλληνες σκοπευτές, που είχαν πάρει εντολή να τους επιλέξουν
ως στόχους. Η εξέλιξη αυτή ήταν καταλυτική και τερμάτισε τις επιθετικές
προσπάθειες των Τουρκαλβανών, που επιβιβάστηκαν στις βάρκες με τον
τραυματισμένο πασά τους και αποσύρθηκαν στη θέση Μολόχα - περί τα 2
χλμ. ανατολικά της πόλης του Μεσολογγίου.
Στη συνέχεια τη σκυτάλη πήρε ο Ιμπραήμ, που θέλησε με άμεση επί-
θεση να δείξει την ανωτερότητα των στρατιωτών του, παρότι η ενδεδειγμένη
γι’ αυτόν κίνηση θα ήταν να φέρει περισσότερα κανονιοφόρα και ολμοφόρα
πλοιάρια και με πυκνά πυρά να συντρίψει πρώτα την κύρια εστία αντίστασης
στην Αγία Τριάδα.
Ο Χουσεΐν ενήργησε με ταχύτητα και οι βάρκες που επέβαιναν οι Αι-
γύπτιοι στρατιώτες κύκλωσαν τη νησίδα. Η έφοδος των στρατιωτών του έγι-
νε με τον τρόπο που είχε δοκιμάσει ο Κιουταχής, αλλά απέτυχε με βαριές
απώλειες από τα σφοδρά πυρά των μαχόμενων Ελλήνων από το εκκλησάκι.

Οι Αιγύπτιοι έστρεψαν τα νώτα τους και έτρεξαν προς τη θάλασσα, ενώ οι
αξιωματικοί τους προσπαθούσαν με κτυπήματα των σπαθιών να τους συ-
γκρατήσουν και να τους ανασυντάξουν για νέα έφοδο. Οι επαναλαμβανόμε-
νες έφοδοι των αιγυπτιακών τακτικών τμημάτων ήταν όλες άκαρπες και οι
φονευθέντες στρατιώτες ασύγκριτα περισσότεροι από τους απωλεσθέντες
Τουρκαλβανούς.
Ενώ έδυε ο ήλιος, ο Χουσεΐν αποφάσισε να επιχειρήσει την πέμπτη ε-
πίθεση. Καθώς έβλεπε τα τμήματα των στρατιωτών του να καθυστερούν την
ανασύνταξή τους, ορθώθηκε στη βάρκα του και με χειρονομίες και κραυγές
τους παρότρυνε να επιταχύνουν τις κινήσεις τους.
Ο Παναγιώτης Σωτηρόπουλος από το εκκλησάκι τον εντόπισε και ε-
κτίμησε ότι πρόκειται για τον αρχηγό των Αιγυπτίων· τον πυροβόλησε αρκε-
τές φορές και τελικά τον σκότωσε.
Ο θάνατος του Χουσεΐν αποθάρρυνε τους Αιγυπτίους, που εγκατέλει-
ψαν οριστικά τον αγώνα. Έσπευσαν να σπρώξουν τις βάρκες τους προς τα
βαθύτερα νερά και να απομακρυνθούν. Όμως, πολλοί δεν το κατάφεραν,
αφού οι Έλληνες εξόρμησαν από την Αγία Τριάδα και θανάτωσαν με τα
σπαθιά τους εκείνους που αργούσαν να απομακρυνθούν από το πρόχωμα. Οι
τουφεκισμοί από το εκκλησάκι και το πρόχωμα συνεχίστηκαν αρκετή ώρα
και τελικά η περιοχή της λιμνοθάλασσας, κοντά στη νησίδα, γέμισε από
τουλάχιστον πεντακόσια πτώματα Αιγυπτίων αξιωματικών και στρατιωτών.
Οι Έλληνες μάζεψαν από τα λασπόνερα εκατοντάδες όπλα, που εγκα-
τέλειψαν οι Αιγύπτιοι κατά τη φυγή τους. Οι απώλειες των υπερασπιστών
της Κλείσοβας ήταν μόνο είκοσι άνδρες.
Μετά και από αυτή τη μάταιη προσπάθεια, οι δύο πασάδες απέσυραν
τα στρατεύματά τους από την αμμώδη νησίδα. Η νίκη της Κλείσοβας ήταν η
τελευταία επιτυχία των Ελλήνων στο Μεσολόγγι. Τα κάθε είδους φαγώσιμα
είχαν πια εξαντληθεί στην πόλη, αλλά οι πολιορκημένοι διατηρούσαν ακόμη
το κουράγιο τους. Η φρουρά έμεινε σταθερή στις θέσεις της και όλοι περίμε-
ναν με το βλέμμα προς τη θάλασσα να εμφανιστεί ο ελληνικός στόλος, φέρ-
νοντας τα πολυπόθητα τρόφιμα.
Η τελευταία προσπάθεια του ελληνικού στόλου να ανεφοδιάσει

το Μεσολόγγι.
Η ηρωική έξοδος των πολιορκημένων και η πτώση της πόλης
Από το τελευταίο δεκαήμερο του Ιανουαρίου 1826 η ελληνική κυβέρνηση

είχε αρχίσει αγωνιώδεις προσπάθειες για να συγκεντρώσει ποσότητες τροφί-
μων και πυρομαχικών για να τα στείλει στο Μεσολόγγι προτού επαναπλεύ-
σει ο υδραίϊκος στολίσκος, τα πληρώματα του οποίου είχαν μισθοδοτηθεί
μόνο για ένα μήνα. Η παρουσία του ελληνικού στόλου στις επιχειρήσεις α-
νεφοδιασμού της πολιορκούμενης πόλης, ήταν αναμφισβήτητα απαραίτητη
και αυτό το είχε επισημάνει επανειλημμένως ο Αν. Μιαούλης στην κυβέρ-
νηση και στους προκρίτους της Ύδρας.
Τα υδραίϊκα πλοία, όμως, επέστρεψαν στο νησί τους την 7η Φεβρουα-
ρίου και στα ταμεία της κοινότητας και της κυβέρνησης δεν υπήρχαν χρήμα-
τα ούτε για να πληρωθούν οι ναύτες τις επιπλέον 17 ημέρες (ουσιαστικά ένα
ακόμη μηνιάτικο) της πρόσφατης εκστρατείας. Οι ναύτες με επιμονή, αλλά
και με προκλητικό τρόπο, απαιτούσαν από τους προκρίτους το μισθό τους.
Οι τραυματίες ζητούσαν περίθαλψη και οι οικογένειες των φονευθέντων ά-
μεση οικονομική ενίσχυση για να επιβιώσουν. Οι ταραχές στην Ύδρα ήταν
καθημερινές και η τήρηση της τάξης από την τοπική διοίκηση έγινε προβλη-
ματική.
Το θέμα της εξοικονόμησης τροφίμων και πυρομαχικών, που θα στέλ-
νονταν στο Μεσολόγγι, επιλύθηκε κάπως από την κυβέρνηση. Το υδραίϊκο
βρίκι Μιλτιάδης (Γεωρ. Σαχίνης) μισθώθηκε αντί 8.000 γρ., για να μεταφέρει
στην πολιορκημένη πόλη αλεύρι και παξιμάδι (λάφυρα από συλληφθέν ως
λεία αυστριακό πλοίο), 5.000 κοιλά (125 τόνοι) καλαμπόκι (αγορασμένο επί
πιστώσει στην Ύδρα από τον Γκίκα Γκιώνη) και τα πυρομαχικά που ο σπε-
τσιώτικος στολίσκος δεν μπόρεσε, κατά την τελευταία εκστρατεία του, να
παραδώσει στο Μεσολόγγι576.
Ιδιαίτερα δύσκολη, όμως, ήταν η κινητοποίηση ενός ισχυρού στολί-
σκου, που θα υποστήριζε την επιχείρηση μεταφοράς και εισαγωγής των εφο-
δίων στο Μεσολόγγι. Στην έκκληση της κυβέρνησης να ετοιμαστούν το τα-
___________________
576. Αρχείο Ύδρας, τομ. 12, σ. 16-17, 30.
χύτερο 20 υδραίϊκα πλοία και 3 πυρπολικά, 8 σπετσιώτικα πλοία και 6 πυρ-

πολικά, 2 ψαριανά πλοία και 2 πυρπολικά, καθώς και 20 μίστικα ψαριανά
και από άλλα νησιά, οι πρόκριτοι της Ύδρας απαίτησαν 250.000 γρόσια για
τη μισθοδοσία των πληρωμάτων τους. Από την πλευρά τους οι Σπετσιώτες
έδειξαν αδυναμία να επανδρώσουν κανονικά τα –αναλογικά– ολιγάριθμα
πλοία, προφανώς εξαιτίας της απουσίας πολλών ναυτών στην επιδρομική ε-
πιχείρηση της Βηρυττού577.
Η κυβέρνηση απάντησε στους Υδραίους (9 Φεβρουαρίου) ότι προσδο-
κούσε να εισπράξει χρήματα (200.000 ισπανικά δίστηλα) από την εκποίηση
εθνικών κτημάτων, βάσει του νόμου που ψηφίστηκε την 6η Φεβρουαρίου
1826. Από τα χρήματα δε αυτά, η κυβέρνηση σκόπευε να μισθοδοτήσει τη
φρουρά του Μεσολογγίου και τα πληρώματα του στόλου578.
Οι Υδραίοι πρόκριτοι εξεπλάγησαν και έγραψαν (12 Φεβρουαρίου)
στην κυβέρνηση ότι με τη χρονοβόρα διαδικασία της εκποίησης των κτημά-
των δεν μπορούσε να καλυφθεί η άμεση ανάγκη πληρωμής του οφειλόμενου
μηνιάτικου στους ναύτες, με αποτέλεσμα να προκληθούν βίαιες αντιδράσεις
στο νησί και να διαλυθεί τελείως η κοινοτική διοίκηση. Την επίδοση της ε-
πιστολής εμπιστεύτηκαν σε τριμελή επιτροπή των Γ. Σαχτούρη, Γ. Σαχίνη
και Λαζ. Νέγκα, που έφυγαν αυθημερόν για το Ναύπλιο με την εντολή να
τονίσουν στην κυβέρνηση ότι για να αποπλεύσει σύντομα ο στόλος έπρεπε
να σταλούν προηγουμένως τα απαιτούμενα χρήματα579.
Με ανάλογες απαιτήσεις των Σπετσιωτών στάλθηκε στο Ναύπλιο ο
Αντ. Δρίτσας.
Όταν η επιτροπή των Υδραίων έφτασε στο Ναύπλιο διαπίστωσε ότι η
κυβέρνηση αγωνιζόταν να συγκεντρώσει 600.000 γρ., που είχε υποσχεθεί να
δώσει στην επιτροπή των έξι οπλαρχηγών από το Μεσολόγγι για να πληρώ-
σουν τους μισθούς των ανδρών της φρουράς. Ο Γ. Σαχτούρης κατάλαβε τις
δυσκολίες που θα αντιμετώπιζε για να εξασφαλιστούν τα απαιτούμενα χρή-
ματα για το στόλο και έγραψε (15 Φεβρουαρίου) στους προκρίτους πως «ε-
δώθη το γράμμα σας εις το Εκτελεστικόν, το οποίον και μας απεκρίθη ότι
στέλλει το γράμμα σας εις το Βουλευτικόν διά να σκεφθή περί των γραφομέ-
___________________
577. Ό.π., σ. 34-35, 64-65.
578. Ό.π., σ. 32.
579. Ό.π., σ. 34.
νων […] Εις τους Μεσολογγίτας υπεσχέθησαν να δώσουν 660 χιλ. γρ., διά τα
οποία μ’ όλον ότι μεταχειρίζονται ικανήν δραστηριότητα διά να συνάξουν, συ-
μπεραίνομεν ότι δυσκόλως θέλει δυνηθούν να εξοικονομήσουν την υπόθεσίν
μας»580.
Από την πλευρά τους οι οπλαρχηγοί του Μεσολογγίου μετέβησαν στο
Άργος όπου είχαν συγκεντρωθεί πολλοί πρόκριτοι και οπλαρχηγοί από διά-
φορα μέρη του Μωριά. Συμφώνησαν κι αυτοί ότι για να σωθεί το Μεσολόγ-
γι, έπρεπε να γίνουν επιχειρήσεις αντιπερισπασμού κατά των τουρκο - αιγυ-
πτιακών δυνάμεων στη Δυτική Ελλάδα. Υπήρχαν εκεί αρκετά άτακτα ελλη-
νικά σώματα και μπορούσαν να δράσουν μαζί με το τακτικό στράτευμα του
C. Fabvier, το οποίο άσκοπα επιχειρούσε στην Εύβοια. Πρόσθεσαν, όμως,
ότι «διά να κατορθωθώσι όλα ταύτα απαιτείτο η ταχεία συγκέντρωσις της Ε-
θνοσυνελεύσεως, ήτις και διοίκησιν σταθεράν ν’ αποφασίση και μέσα να της
δώσει· επειδή τίποτις δεν εμπορούσε να προοδεύση με την παρούσαν διοίκη-
σιν, ήτις έχασε πλέον τον ηθικόν χαρακτήρα της εις το πνεύμα των Ελλή-
νων»581.
Μία νέα κυβέρνηση οπωσδήποτε χρειαζόταν να αντικαταστήσει την
παραπαίουσα του Γ. Κουντουριώτη, αλλά τα χρονικά περιθώρια για να συ-
γκροτηθεί και να σώσει το Μεσολόγγι δεν υπήρχαν πια.
Από το Άργος οι οπλαρχηγοί της πολιορκημένης πόλης έφυγαν με
75.000 γρ., που συγκέντρωσαν και τους πρόσφεραν οι Πελοποννήσιοι ηγέ-
τες. Όταν επανήλθαν στο Ναύπλιο απείλησαν πως θα αποχωρήσουν για το
Μεσολόγγι και θα ενημερώσουν τους πολιορκούμενους ότι η κυβέρνηση α-
δυνατούσε να ικανοποιήσει τις οικονομικές τους απαιτήσεις και να στείλει
το στόλο με εφόδια. Η κυβέρνηση τούς καθησύχασε και αμέσως ενήργησε
έρανο μεταξύ των βουλευτών, των μελών του Εκτελεστικού και των εμπό-
ρων του Ναυπλίου, ενώ είχε αρχίσει να συγκεντρώνει μερικά χρήματα από
επείγουσες –και αμφιλεγόμενες– πωλήσεις εθνικών κτημάτων.
Την 5η Μαρτίου έφτασε στο Ναύπλιο η είδηση της πτώσης του Βασι-
λαδίου και του ασφυκτικού πια αποκλεισμού του Μεσολογγίου από τα δεκά-
δες εξοπλισμένα πλοιάρια του Μαχμούτ. Οι οπλαρχηγοί άλλαξαν τότε την
___________________
580. Ό.π., σ. 35-36.
581. ΜΙΧ. ΣΠΥΡΟΜΗΛΙΟΥ, Απομνημονεύματα, σ. 117.
άκαμπτη στάση τους και δέχτηκαν να διατεθεί ένα μέρος των χρημάτων για
την κινητοποίηση του στόλου.
Μετά τα δυσάρεστα νέα, φάνηκε να ξανασκέφτηκαν πως χωρίς τη
συνδρομή του στόλου όλες οι ελπίδες διάσωσης του Μεσολογγίου θα εξανε-
μίζονταν.
Τελικά ο Μιχ. Σπυρομήλιος, μ’ ένα γράμμα της κυβέρνησης προς τους
προκρίτους της Ύδρας (6 Μαρτίου)582 πήγε στην Ύδρα την 9η Μαρτίου και
παρέδωσε το ποσό των 109.000 γρ. για το στόλο. Την ίδια ημέρα έφτασε στο
Ναύπλιο ο Αν. Μιαούλης και κατάφερε να αποσπάσει από την κυβέρνηση
άλλα 88.583 γρ. Επέστρεψε δε και με νέο γράμμα της κυβέρνησης, που ζη-
τούσε τον άμεσο απόπλου των πλοίων. Ο Αντ. Ορλάνδος γράφει ότι από την
κυβέρνηση εγκρίθηκαν για τους Υδραίους 250.000 γρ. και για τους Σπετσιώ-
τες 210.000 γρ.583
Εν τω μεταξύ, οι Υδραίοι πρόκριτοι θορυβημένοι από την απειλητική
συμπεριφορά των ναυτών, με αναγκαστικό έρανο μεταξύ των πλούσιων κα-
ραβοκυραίων, συγκέντρωσαν το ποσό των 139.695 γροσίων.
Παρά την εξασφάλιση των απαιτούμενων χρημάτων, ο απόπλους των
πλοίων καθυστέρησε άλλες δέκα ημέρες, επειδή οι Υδραίοι και περισσότερο
οι Σπετσιώτες δυσκολεύτηκαν να επανδρώσουν τα πλοία τους. Η αιτία ήταν
η απουσία πολλών ναυτών από τα δύο νησιά με τα πλοία που εκτελούσαν
κουρσάρικες επιχειρήσεις στο Αιγαίο και στην ανατολική Μεσόγειο.
Τελικά, μετά από ναυτολόγηση ανδρών από την Ερμιόνη και το Κρα-
νίδι για τα σπετσιώτικα πλοία, ο στόλος μπόρεσε να αποπλεύσει τμηματικά
για το Μεσολόγγι μετά τη 19η Μαρτίου. Πρώτα ετοιμάστηκαν και έφυγαν
από την Ύδρα η ναυαρχίδα Άρης του Αν. Μιαούλη, η Αθηνά του Γ. Σαχτού-
ρη και άλλα δύο βρίκια στα οποία επέβαιναν 200 επίλεκτοι πολεμιστές υπό
τον Θεοδ. Γρίβα για να ενισχύσουν τη φρουρά του Μεσολογγίου. Στην Αθη-
νά επέβαινε η επιτροπή των οπλαρχηγών (εκτός του Ανδρέα Ίσκου, που πα-
ρέμεινε στο Ναύπλιο για να εκπροσωπήσει στην εθνοσυνέλευση την επαρχία
του Βάλτου), με 400.000 γρ. μετρητά για τους άνδρες της φρουράς του Με-
σολογγίου, έναντι των οφειλόμενων μισθών.
___________________
583. ΑΝΤ. ΟΡΛΑΝΔΟΥ, Ναυτικά, τομ. 2, σ. 313.
Ο Αν. Μιαούλης προσέγγισε πρώτα τις Σπέτσες για να παροτρύνει

τους Σπετσιώτες να επισπεύσουν τον απόπλου των πλοίων τους. Οι προκρι-
τοι των Σπετσών αντιμετώπιζαν μεγάλη δυσκολία για να επανδρώσουν τα
πλοία τους και μετά από 3-4 ημέρες αναγκάστηκαν να τα στείλουν με πολύ
μειωμένα πληρώματα. Αλλά και τα υδραίϊκα πλοία είχαν ελλείψεις στα πλη-
ρώματά τους.
Το πρωί της 22ας Μαρτίου ο Αν. Μιαούλης συνέχισε με κάπως αργό
ρυθμό τον πλου, ώστε να δώσει το χρόνο στα όσα πλοία έφευγαν καθυστε-
ρημένα να τον φτάσουν περί τον Κάβο Μαλέα.
Το βρίκι Μιλτιάδης του Γ. Σαχίνη κατέπλευσε στο Ναύπλιο και μεταξύ
19 και 21 Μαρτίου φόρτωσε 279 σάκκους παξιμάδια (περίπου 29 τόνοι),
2.600 σφαιρικά βλήματα πυροβόλων, 1.075 σφαιρικά βλήματα όλμων, 50
βαρέλια πυρίτιδας και 50 χελώνες μολύβδου (για την κατασκευή σφαιριδίων
φορητών όπλων). Περί τα δέκα, από τα υπόλοιπα υδραίϊκα πλοία, είχαν φορ-
τώσει στο νησί τους από 200 σάκκους καλαμπόκι το καθένα. Ενώ ο Αν.
Μιαούλης με τη μικρή ομάδα του έπλεε στο Μυρτώο πέλαγος, ενώθηκε μαζί
του το ψαριανό πυρπολικό του Κ. Νικόδημου. Το πρωί της επόμενης ημέρας
(23 Μαρτίου) προστέθηκαν τα βρίκια Τηλέμαχος (Σταμ. Δοκός), Αγαμέμνων
(Λαζ. Παναγιώτας) και το πυρπολικό του Μαρίνη Σπαχή, που περίμεναν α-
γκυροβολημένα στα Βάτικα.
Την 28η Μαρτίου η ομάδα των πλοίων, υπό τον Αν. Μιαούλη, έφτασε
στο στενό Ζακύνθου-Κεφαλονιάς, μετά από δύσκολο πλου με συνεχείς πλα-
γιοδρομήσεις και ενίοτε με ισχυρούς ενάντιους ανέμους. Στην περιοχή αυτή
παρέμεινε διαδρομώντας και περίμενε να εμφανιστούν τα υπόλοιπα πλοία.
Μεταξύ 28ης και 30ης Μαρτίου συνενώθηκαν τα περισσότερα υδραίϊκα πλοία
που είχαν οριστεί να μετάσχουν στην εκστρατεία. Από τον «Κατάλογο των
Θεωρημένων Λογαριασμών» της Κοινότητας της Ύδρας προκύπτει ότι μετέ-
σχον 17 πολεμικά πλοία και 3 πυρπολικά584. Οι Σπετσιώτες δεν είχαν τη δυ-
___________________
Βεβαιωμένα, από τα Ημερολόγια των πλοίων, ήταν τα Άρης (Α. Μιαούλης), Αθη-
νά (Γ. Σαχτούρης), Λεωνίδας (Δημ. Κιοσές), Άρης (Γκίκας Κοσμά Κολμανιάτης), Τηλέ-
μαχος (Σταμ. Δοκός), Αχιλλεύς (Δημ. Χριστοφίλου), Νέρων (Ιω. Ζάκας), Αθηνά (Δημ. Θ.
Βώκος), Μιλτιάδης (Γεωρ. Σαχίνης), Κίμων (Γκ. Ιω. Ψεύτης), Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώ-
κας), Αθηνά (Γ. Νέγκας), Αγαμέμνων (Λαζ. Παναγιώτας), Θεμιστοκλής (Αντ. Ραφαήλ –
επέβαινε μάλλον και ο Εμμ. Τομπάζης), Τερψιχόρη (Αλεξ. Ραφαήλ), Λυκομήδης (Γεωρ.
νατότητα να κινητοποιήσουν διψήφιο αριθμό πλοίων και έστειλαν τέσσερα

πυρπολικά αντί των ζητηθέντων έξι από την κυβέρνηση. Τα σπετσιώτικα
πλοία και πυρπολικά έφτασαν, επίσης, σταδιακά στην περιοχή585. Οι Ψαρια-
νοί ενίσχυσαν το στόλο μόνο με δύο πλοία και δύο πυρπολικά, καθώς και
ένα μίστικο και μία μικρή γολέτα, αντί των είκοσι μίστικων που επιθυμούσε
η κυβέρνηση586. Οι Ψαριανοί δικαιολογήθηκαν ότι τα υπάρχοντα μίστικα εί-
χαν σταλεί στην Εύβοια για να συνδράμουν στην αποχώρηση των δυνάμεων
του C. Fabvier. Ωστόσο, η απουσία των μίστικων, από την περιοχή του Με-
σολογγίου, δεν θα επηρέαζε την εξέλιξη της επιχείρησης, αφού ο τουρκο –
αιγυπτιακός στόλος είχε ήδη αποκλείσει τις προσβάσεις της λιμνοθάλασσας
και ο στολίσκος του Μαχμούτ, με τα πυροβολεία στις καταληφθείσες νησί-
δες ήλεγχε απόλυτα το εσωτερικό τους. Ο Αν. Μιαούλης, όμως, παρά την
ανισότητα των δυνάμεων και τις πλεονεκτικές θέσεις των Τουρκο - Αιγυπτί-
ων στην περιοχή, θα δείξει αποφασισμένος να παραμείνει, με τον ελληνικό
στόλο, για να επιχειρήσει τον ανεφοδιασμό του Μεσολογγίου.
Τη 18.00 της 30ης Μαρτίου η Αθηνά πλησίασε την Οξειά και ο Γ. Σα-
χτούρης αποβιβάστηκε και άναψε τρεις φωτιές στην κορυφή της νησίδας,
ενώ το βρίκι του έβαλλε τρεις βολές. Ήταν το σήμα που γνωστοποιούσε
στους πολιορκημένους την άφιξη του στόλου. Την επόμενη ημέρα επικρα-
τούσε γαλήνη, αλλά οι ελαφρές πνοές του ανέμου βοήθησαν τα ελληνικά
πλοία να κινηθούν, έστω με μικρή ταχύτητα, από την Κεφαλονιά προς την
Οξειά. Αντίθετα, περί τα 36 εχθρικά είχαν ακινητοποιηθεί στην περιοχή του
___________________
Λαλεχός). Στο Ημερολόγιο του Γ. ΣΑΧΙΝΗ αναφέρονται και τα Κέχρωψ (Σάββας Ανδρέ-
ου), Επαμεινώνδας (Αντ. Γ. Κριεζής), Θέτις (Ιω. Μαρούκας), Μιλτιάδης (Ιω. Λαλεχός).
Απ’ αυτά το Θέτις είχε μετατραπεί σε πυρπολικό, το Μιλτιάδης την 25η Μαρτίου βρισκό-
ταν ακόμη στην Ύδρα, όταν η κυβέρνηση ζήτησε από τους προκρίτους να το στείλουν
στην Κάρυστο, μαζί με το Ηρακλής (Νικ. Βώκος), για να υποστηρίξουν τις επιχειρήσεις
του C. Fabvier (Αρχείο Ύδρας, τομ. 12, σ. 83). Τα τρία πυρπολικά είχαν καπετάνιους
τους Μαρίνη Σπαχή, Γεωρ. Πολίτη και Εμμ. Μπούτη.
585. Ήταν τα Παγκρατίων (Γ. Ανδρούτσος), Διομήδης (Αντ. Μπάμπας), Ξενοφών
(Νικ. Κολοκάπος), Λυκούργος (Αδριανός Σάντου), Τιμολέων (Αναγν. Γ. Κυριακού), Α-
χιλλεύς (Γεωρ. Ορλάνδος), Διομήδης (Αντ. Δρίτσας), Ηρακλής (Δημ. Χρ. Κούτσης) και
τα πυρπολικά είχαν καπετάνιους τους Αναργ. Λεμπέση, Ιω. Καστελιώτη, Πέτρο Σπαχή
και Δημ. Ποριώτη.
586. Τα ψαριανά πλοία ήταν ο Αλέξανδρος (Ιω. Ν. Χ’’Αλεξανδρής), ο Επαμει-
νώνδας (Ανδρέας Κουτσούκος-Δομεστίνης) και τα πυρπολικά είχαν καπετάνιους τους
Κων. Κανάρη και Κων. Νικόδημο.
ακρωτηρίου Άραξος. Η Αθηνά προσέγγισε τη νησίδα Πεταλά και ο Γ. Σα-

χτούρης με τους οπλαρχηγούς της μεσολογγίτικης φρουράς βγήκαν στη νη-
σίδα για να μάθουν τα νέα και να στείλουν ενημερωτικό γράμμα στους πολι-
ορκημένους.
Στη νησίδα είχαν συγκεντρωθεί περί τα 14 πριάρια φορτωμένα με α-
λεύρι (σταλμένο από τη Ζάκυνθο) και περίμεναν την ευκαιρία να μπουν, κα-
τά τη νύκτα, στη λιμνοθάλασσα.
Περί τη 17.00 άρχισε να δυναμώνει ο βορειοδυτικός άνεμος και σε λί-
γο φάνηκε ο εχθρικός στόλος να κατευθύνεται από τον Άραξο προς τη Ζά-
κυνθο. Ο Γ. Σαχτούρης ειδοποιήθηκε με μία κανονιά και αμέσως επέστρεψε
με τους οπλαρχηγούς στο πλοίο του. Απέπλευσε σύντομα, ακολουθούμενος
από τη γολέτα Αθηνά (Γεωργ. Νέγκας), κατευθύνθηκε προς νότο και περί τις
22.00 ενώθηκε με τα άλλα ελληνικά πλοία που κατευθύνονταν προς τις νη-
σίδες Σκρόφες.
Η 1η Απριλίου ξημέρωσε με γαλήνη και παροδικές πνοές ανέμου.
Βρήκε τον ελληνικό στόλο μεταξύ Οξειάς και Σκρόφες, ενώ ο τουρκο - αι-
γυπτιακός ήταν καθηλωμένος μεταξύ Αράξου και ακτών της Κεφαλονιάς.
Στον Άρη του Αν. Μιαούλη επιβιβάστηκε ο πρώην φρούραρχος του Βασιλα-
δίου Αναστ. Παπαλουκάς για να ενημερώσει το ναύαρχο για την κατάσταση
στο Μεσολόγγι και να υποδείξει ένα πλεύσιμο δίαυλο της λιμνοθάλασσας,
άγνωστο μέχρι τότε στους Τουρκο-Αιγύπτιους. Ο Υδραίος ναύαρχος έδωσε
αμέσως εντολή να σταλούν οι βάρκες των πλοίων στο Μιλτιάδη και να πα-
ραλάβουν τους σάκους με τα παξιμάδια, που θα μετέφεραν στη λιμνοθάλασ-
σα.
Μέσα στο πρωινό ενώθηκαν με το στόλο όλα τα σπετσιώτικα πλοία,
το πυρπολικό του Γ. Πολίτη και το μοναδικό ψαριανό μίστικο. Μετά τη
13.00 ο άνεμος δυνάμωσε κάπως και τα ελληνικά πλοία με αυξημένη ταχύ-
τητα συνέχισαν να κινούνται προς τις Σκρόφες. Ο εχθρικός στόλος έπλεε την
εγγυτάτη και με διαδοχικές «βόλτες» προσπαθούσε να κερδίσει την προσή-
νεμη θέση ως προς τον ελληνικό. Περί τη 14.00 βγήκαν από την Πάτρα άλλα
δώδεκα τουρκο-αιγυπτιακά πλοία και ο Αν. Μιαούλης έστρεψε τα ελληνικά
εναντίον τους για να τα κρατήσει μακριά από τις προσβάσεις του Μεσολογ-
γίου.
Περί τη 16.00 η κύρια δύναμη των 36 εχθρικών πλοίων, στο ύψος πε-
ρίπου των νότιων ακτών της Ζακύνθου ανέστρεψε και με τον άνεμο πρύμα
κατευθύνθηκε προς τον ελληνικό στόλο. Ο άνεμος έπεσε τελείως μετά από
δύο ώρες, με αποτέλεσμα σχεδόν όλα τα τουρκο-αιγυπτιακά πλοία της κύρι-
ας δύναμης και τουλάχιστον τα μισά των ελληνικών να ακινητοποιηθούν.
Μόνο μερικά πλοία, υπό τον Γ. Σαχτούρη, πλησίασαν την ομάδα των εχθρι-
κών από την Πάτρα και επί 90 λεπτά αντάλλαξαν κανονιοβολισμούς χωρίς
αποτέλεσμα.
Η γαλήνη δεν επέτρεψε στις δύο ομάδες των τουρκο-αιγυπτιακών
πλοίων να συγκλίνουν για να εγκλωβίσουν τον ελληνικό στόλο. Η αψιμαχία,
όμως, απομάκρυνε τα ελληνικά πλοία από τη λιμνοθάλασσα, κι έτσι εκείνη
τη νύκτα τα περισσότερα δεν μπόρεσαν να στείλουν τις βάρκες τους με το
παξιμάδι. Τέσσερα απ’ αυτά που κρατήθηκαν βορειότερα, πλησίασαν πολύ
τις ακαρνανικές ακτές, παρασυρμένα από το ρεύμα ή από κακό υπολογισμό
και προσάραξαν στα αβαθή. Τα δύο ο Τηλέμαχος (Σταμ. Δοκός) και ο Άρης
(Γκίκας Κοσμά Κολμανιάτης), κατάφεραν να αποκολληθούν εύκολα, αλλά ο
Αχιλλεύς (Δημ. Χριστοφίλου) χρειάστηκε να ρίξει στη θάλασσα 200 σακκιά
καλαμπόκι και διάφορα άλλα αντικείμενα. Τα χειρότερα, όμως, συνέβησαν
με το τέταρτο πλοίο, το βρίκι Μιλτιάδης (Γεωρ. Σαχίνης), που ατυχώς μετέ-
φερε τα περισσότερα εφόδια· αναγκάστηκε να απαλλαγεί απ’ όλα τα προορι-
ζόμενα για το Μεσολόγγι πυρομαχικά και τα απομένοντα στο αμπάρι του 70
σακκιά καλαμπόκι.
Στη διάρκεια της νύκτας και τα 48 τουρκο-αιγυπτιακά πλοία συγκε-
ντρώθηκαν, με το σχηματισμό τους να εκτείνεται από τον Άραξο προς την
Κυλλήνη. Τα ελληνικά τηρήθηκαν βορειότερα και μόνο τέσσερα, μεταξύ
τους και ο Θεμιστοκλής (Αντ. Ραφαήλ), παρασυρθέντα από το ρεύμα, βρέθη-
καν μεταξύ του εχθρικού στόλου και των πελοποννησιακών ακτών. Από τη
05.00 και επί 1½ώρα, έβαλλαν άσκοπα κατά των εχθρικών, που κι αυτά α-
νταπέδιδαν αραιά τα πυρά στο όριο του μέγιστου βεληνεκούς των πυροβό-
λων.
Περί τη 07.00, ο Αν. Μιαούλης κάλεσε στο πλοίο του τους πλοιάρχους
και τους οπλαρχηγούς για να συζητήσουν με ποιό τρόπο θα προσπαθούσαν
να εισαγάγουν τα τρόφιμα στο Μεσολόγγι. Εξετάστηκε η λύση του βίαιου
είσπλου στη λιμνοθάλασσα των ακάτων του στόλου, στις οποίες θα επέβαι-
ναν οι 200 στρατιώτες του Θεοδ. Γρίβα. Κρίθηκε, όμως, ότι δεν ήταν αρκε-
τοί για μια τέτοια επιχείρηση και γι’ αυτό στάλθηκε ο Μιχ. Σπυρομήλιος στη
νησίδα Πεταλά να στρατολογήσει όσους μπορούσε από τους ευρισκόμενους

εκεί Έλληνες πολεμιστές.
Όλο το πρωί επικρατούσε νηνεμία, με σπάνιες ασθενικές πνοές του
ανέμου. Τη 16.00 προσκλήθηκαν πάλι στη ναυαρχίδα οι πλοίαρχοι και ο Αν.
Μιαούλης τους δήλωσε ότι τη νύκτα θα γινόταν προσπάθεια να εισέλθουν οι
άτακτοι στη λιμνοθάλασσα από τον πλεύσιμο δίαυλο (αφύλακτο από τον ε-
χθρό), δυτικά της Τουρλίδας, με την καθοδήγηση του Α. Παπαλουκά. Οι ά-
κατοι εξοπλίστηκαν, επανδρώθηκαν από τους ικανότερους ναύτες και φορ-
τωμένες με το παξιμάδι, απομακρύνθηκαν, μόλις σουρούπωσε, προς την
Τουρλίδα. Η συνέχεια περιγράφεται στο Ημερολόγιο του Γ. Σαχτούρη με
έκδηλη την απογοήτευσή του:
«Σάββατον 3 Απριλίου. Πάντα με γαλήνην εξημερώθημεν α-
ναμεταξύ Σκρόφας και Οξία. Τα εχθρικά πλοία 48 όλα εις τα πανιά
και πλησίον μας. Εις το έβγαλμα του Ηλίου έφθασαν όλαις αι φελού-
καις μας πάλιν γεμάταις με το παξιμάδι χωρίς ουδ’ ένα έργον, εξ αι-
τίας ότι ο κολαούζος (πλοηγός) δεν τους επήγεν εις το καθ’ εαυτό
μπογάζι, αλλά τους έφερεν εις τόπον, όθεν ήτον φύλακες Τούρκοι και
πλησιάζοντας η βάρδια τους εφώναξεν, εγνώρισαν ότι ήτον Έλληνες,
τους άρχισαν με τουφέκι, ώστε οι εδικοί μας ετραβήχθησαν και έ-
στρεψαν οπίσω κατακοπιασμένοι διά την παιδείαν (κόπωσιν) όλης
της νυκτός και άεργοι».
Περί τη 06.00 ο Αν. Μιαούλης κάλεσε τον Γ. Σαχτούρη και του γνώ-
ρισε ότι «έλαβεν γράμμα […] παρά των εν τω Μεσολόγγι, και τον ειδοποιού-
σαν ότι τα αλεύρια, όπου την προχθές τους επήγαιναν τα πλοιάρια (ήταν τα 14
μονόξυλα από τη νησίδα Πεταλά) τα έπιασαν όλα οι Τούρκοι, τους δε αν-
θρώπους εχάλασαν (σκότωσαν), όθεν και λέγουν ότι είναι τρεις ημέρας νηστι-
κοί, και μετά βίας να βαστάξουν και σήμερον, αν δεν τους προφθάσωμεν ζωο-
τροφάς». Και καταλήγει ο Γ. Σαχτούρης: «ώστε και από παντού πολιορκισμέ-
νοι, ημείς δεν δυνάμεθα πόθεν και από ποίον πόρον (δίαυλον) να τους βοηθή-
σωμεν· λοιπόν χαμένοι οι κόποι μας, πρέπει το Μεσολόγγι να χαθή, το οποίον
και μας ελύπησεν σφόδρα· ως και το μέρος οπού χθες βάδυ εγυρεύαμεν να
τους εβγάλωμεν το παξιμάδι, αμέσως το πρωί οι Τούρκοι το έπιασαν και αυ-
τό»587.
___________________
Η επιχείρηση είχε πολλές πιθανότητες να πετύχει αν ο Αναστ. Παπα-

λουκάς δεν έκανε το πλοηγικό λάθος ή οι άκατοι των πλοίων περίμεναν στις
προσβάσεις της Τουρλίδας τα μεσολογγίτικα πριάρια και εκεί μεταφόρτωναν
σ’ αυτά τα σακκιά με το παξιμάδι. Οι άκατοι και περισσότερο τα πριάρια
μπορούσαν αθόρυβα να διολισθήσουν στη λιμνοθάλασσα, εφόσον δεν εντο-
πίζονταν από τους Τούρκοις φρουρούς. Οι οποίοι στη συνέχεια, με τους
τουφεκισμούς συνέγειραν τα επάκτια πυροβολεία και τις πολυάριθμες κανο-
νιοφόρους του Μαχμούτ.
Η νηνεμία, με πνοές του ανέμου κατά διαστήματα από διάφορες διευ-
θύνσεις, είχε επιφέρει τη διάσπαση των αντιπάλων στόλων σε μικρές ομάδες.
Περί τη 07.30 ο Αν. Μιαούλης στράφηκε προς μία ομάδα μεγάλων εχθρικών
πλοίων που βρίσκονταν νότια της νησίδας Οξειά. Την ώρα εκείνη ο άνεμος
ήταν βορειοδυτικός και ευνοούσε την προσέγγιση στον εχθρό. Ατυχώς τον
Αν. Μιαούλη δεν μπορούσαν να ακολουθήσουν τα πιο πολλά πλοία, ακινη-
τοποιημένα βορειοανατολικά από την άπνοια, κοντά στις ακτές. Ωστόσο, ο
Αν. Μιαούλης συνέχισε να πλησιάζει την ομάδα των τουρκο-αιγυπτιακών
φρεγατών και κορβετών, δίνοντας την ευκαιρία στα ελληνικά πληρώματα να
αποδείξουν για μια ακόμη φορά την υπεροχή τους. Τα βλήματα με μισδρά-
λια των ελληνικών πυροβόλων σάρωναν από κοντινή απόσταση τα εχθρικά
καταστρώματα, προκαλώντας πολλές ανθρώπινες απώλειες και υλικές ζη-
μιές. Μισή ώρα μετά την έναρξη της συμπλοκής εξερράγη ένα πυροβόλο
στην Αθηνά του Γ. Σαχτούρη με αποτέλεσμα το θάνατο έξι ναυτών της ομο-
χειρίας. Το βρίκι του αντιναυάρχου χρειάστηκε μόνο λίγα λεπτά για να τα-
κτοποιήσει τις σορούς των ναυτών και επανέλθει στη γραμμή μάχης.
Περί την 10.30 ο άνεμος δυνάμωσε λίγο και ο Αν. Μιαούλη, έχοντας
την προσήνεμη θέση, σήμανε να επιτεθούν τα πυρπολικά. Τα σπετσιώτικα
πυρπολικά των Ιω. Καστελιώτη και Πέτρου Σπαχή ανταποκρίθηκαν πρώτα
και κινήθηκαν εναντίον μιας μεγάλης εχθρικής φρεγάτας που βρισκόταν
πλησιέστερα. Η ταχύτητα, όμως προσέγγισης των πυρπολικών στη φρεγάτα
ήταν ελάχιστη, με αποτέλεσμα επί πολύ χρόνο να είναι εκτεθειμένα στα
σφοδρά πυρά των πυροβόλων της και των αναρίθμητων φορητών όπλων των
πεζοναυτών της. Αναγκάστηκαν, λοιπόν, να απομακρυνθούν με πολλές ζη-
μιές. Ιδιαίτερα το πυρπολικό του Ιω. Καστελιώτη μετά δυσκολίας επέπλεε
και τελικά ο ναύαρχος Γ. Ανδρούτσος αναγκάστηκε να το στείλει (μετά δύο
ημέρες) στις Σπέτσες, συνοδευόμενο από το βρίκι Λυκούργος (Α. Σάντου).
Τα δύο σπετσιώτικα πυρπολικά ακολούθησε αμέσως το υδραίϊκο του Μαρί-

νου Σπαχή, που οι ασθενικές πνοές του ανέμου τον βοήθησαν να το προ-
σκολλήσει σε εχθρική κορβέτα, να το πυροδοτήσει και να απομακρυνθεί με
το πλήρωμά του χωρίς απώλειες. Αλλά σε λίγα λεπτά ο άνεμος έπεσε τελεί-
ως και το πλήρωμα της κορβέτας απώθησε εύκολα το καιόμενο πυρπολικό
από την πλευρά της. Την επόμενη 1½ ώρα η ομάδα του Αν. Μιαούλη και τα
παραπλέοντα τουρκο-αιγυπτιακά πλοία συνέχισαν να εκπίπτουν με ελαφρό
άνεμο προς την Κεφαλονιά. Τα υπόλοιπα ελληνικά πλοία και μέρος των ε-
χθρικών είχαν επί 4-5 ώρες καθηλωθεί νότια των προσβάσεων της λιμνοθά-
λασσας. Μόλις άρχισε λίγο να φυσάει και στην περιοχή αυτή, τα τουρκο-
αιγυπτιακά στράφηκαν δυτικά για να ενωθούν με τα κινούμενα προς την
Κεφαλονιά. Το ίδιο έκαναν και τα ελληνικά για να πλησιάσουν την ομάδα
του Αν. Μιαούλη. Πλησιάζοντας τις ακτές της Κεφαλονιάς, ο καπουδάν πα-
σάς αποφάσισε να αναστρέψει προς τις νησίδες Σκρόφες. Ο Αν. Μιαούλης
έκανε αμέσως την ίδια ενέργεια και κατευθύνθηκε προς τη νησίδα Οξειά. Οι
αλλεπάλληλες μεταβολές στη δύναμη και τη διεύθυνση του ανέμου συνέχι-
σαν να αποσυντονίζουν τις κινήσεις και να κατακερματίζουν τους σχηματι-
σμούς των αντιπάλων στόλων.
Με ελαφρό βορειοδυτικό άνεμο, τα προπορευόμενα της ελληνικής πα-
ράταξης πέντε πλοία –Άρης του Αν. Μιαούλη, Θεμιστοκλής του Αντ. Ρα-
φαήλ, Αγαμέμνων του Λαζ. Παναγιώτα, το πυρπολικό Αχιλλεύς του Αναργ.
Λεμπέση και το πυρπολικό του Κ. Νικόδημου– πλησίαζαν τη νησίδα Οξειά,
έχοντας υπήνεμα μερικές εχθρικές φρεγάτες. Τότε άλλαξε η διεύθυνση του
ανέμου που έγινε νοτιοανατολικός (άνεμος του κόλπου) και τα τουρκο - αι-
γυπτιακά πλοία βρέθηκαν σε προσήνεμη θέση. Αμέσως ουριοδρόμησαν προς
τα προπλέοντα ελληνικά και σύντομα άρχισαν να τα κανονιοβολούν. Ο Αγα-
μέμνων και τα δύο πυρπολικά πρόλαβαν να περάσουν ανενόχλητα το στενό
της νησίδας Οξειά - ακρωτηρίου Σκρόφες. Τα επόμενα δύο –ο Άρης και ο
Θεμιστοκλής– πέρασαν το στενό ανταλλάσσοντας αδιάκοπα πυρά με εχθρι-
κές φρεγάτες και κορβέτες που τα ακολουθούσαν σε μικρή απόσταση. Τα
υπόλοιπα ελληνικά πλοία με τους Γ. Σαχτούρη και Γ. Ανδρούτσο έπλεαν δυ-
τικά της νησίδας Οξειά και δεν μπορούσαν να επέμβουν. Ο Γ. Σαχτούρης,
πάντως, σήμανε στα πυρπολικά να επιτεθούν όταν τα εχθρικά θα έβγαιναν
από το βόρειο στόμιο του στενού, αλλά ο πολύ ασθενικός άνεμος δεν τα βο-
ηθούσε.
Ο Άρης και ο Θεμιστοκλής βγήκαν από το στενό περί τη 14.00, αλλά τα

ακολουθούντα εχθρικά σύντομα διέκοψαν την επαφή και στράφηκαν προς τα
δυτικά. Τότε ο Υδραίος πυρπολητής Γ. Πολίτης κινήθηκε, αυτοβούλως, ενα-
ντίον της τελευταίας στη γραμμή φρεγάτας, που είχε υψωμένο το σήμα του
ναυάρχου Ταχήρ. Την αργή κίνηση του πυρπολικού προσπάθησε ο Γ. Πολί-
της να επιταχύνει ρυμουλκώντας το με τη σκαμπαβία. Μια άλλη φρεγάτα
βρήκε τον αέρα και έσπευσε να πλησιάσει τη ναυαρχίδα και μαζί συγκέ-
ντρωσαν τα πυκνά πυρά τους στο πυρπολικό. Ο Γ. Πολίτης αναγκάστηκε να
αλλάξει πορεία και να απομακρυνθεί για να αποφύγει την άσκοπη κατα-
στροφή του πυρπολικού του.
Ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος επέστρεψε τη νύκτα στον Πατραϊκό
κόλπο, ενώ μερικές γολέτες και βρίκια του έπλευσαν προς τον όρμο της
Τουρλίδας. Ο ελληνικός στόλος παρέμεινε δυτικά, με τα πλοία του διασκορ-
πισμένα σε μικρές ομάδες. Η κύρια ομάδα, στην οποία υπήρχαν τα ναυαρχι-
κά πλοία του Αν. Μιαούλη, του Γ. Ανδρούτσου και του Γ. Σαχτούρη κινή-
θηκε μεταξύ της νησίδας Οξειάς και των νησίδων Εχινάδων. Όμως, αρκετά
άλλα πλοία, σε πολύ μικρές ομάδες ή μεμονωμένα, στράφηκαν προς τις α-
κτές της Κεφαλονιάς.
Ο ελληνικός στόλος μετρούσε είκοσι νεκρούς και είκοσι οκτώ τραυ-
ματίες, έχοντας αναλώσει και δύο πυρπολικά χωρίς αντίκρυσμα.
Μετά τις άκαρπες προσπάθειες των τελευταίων ημερών, ο Αν. Μιαού-
λης είχε πειστεί ότι ο πολύ ισχυρότερος εχθρός ήλεγχε απόλυτα τις προσβά-
σεις και το εσωτερικό της λιμνοθάλασσας. Την εκτίμησή του αυτή γνωστο-
ποίησε στους οπλαρχηγούς και τον Θ. Γρίβα με τους 200 επίλεκτους στρα-
τιώτες, που παρέμεναν στη νησίδα Πεταλά. Απέστειλε δε και επιστολή στη
Ζάκυνθο (4 Απριλίου 1826) για να ενημερώσει τον Δ. Ρώμα και τα άλλα μέ-
λη της επιτροπής. Έγραφε:
«Με βαθυτάτην θλίψιν σας δίδω την απευκταίαν είδησιν, ότι
το Μεσολόγγι εντός ολίγου, ήτοι δύο τριών ημερών το πολύ, πίπτει
εις την εξουσίαν του εχθρού εξαιτίας της πείνας […] Η σταλθείσα εις
βοήθειάν του ναυτική δύναμις, και αν έφθανεν όλη, δεν ήτο ποτέ αρ-
κετή να λύση τον αποκλεισμόν της θαλάσσης και της λίμνης […] Έ-
πειτα, μετά την πτώσιν του Βασιλαδείου, φαίνεται αδύνατον να εμ-
βάσωμεν πλέον […] ουδέ ολίγη τροφή, καθώς εδοκιμάσαμεν και δεν
επιτύχαμεν […].
Αυτά και άλλα πολλά συλλογιζόμενος ομού με τους γενναίους

οπλαρχηγούς, όσοι παρευρίσκονται εις τον στόλον, και θεωρήσας τον
κίνδυνον απ’ όλα τα μέρη του Φρουρίου, είδα, ότι δεν δυνάμεθα να
το σώσωμεν ή να το βοηθήσωμεν […] Και άλλο δεν μένει να στοχα-
σθώμεν πλέον, παρά την σωτηρίαν των ηρώων εκείνων της Φρουράς
και των αθώων άλλων ψυχών, τους οποίους όλους, άνευ εξαιρέσε-
ως, έχει γνώμην να κατασφάξη ανηλεώς ο αιμοβόρος και άσπονδος
εχθρός μας.
Παρακαλείσθε λοιπόν, Ευγενέστατοι, εν ονόματι των κινδυ-
νευόντων υπερμάχων του ιερού μας Αγώνος, οι οποίοι εις μόνην την
πείναν υποχωρούν και όχι εις την δύναμιν του εχθρού, παρακαλεί-
σθε, λέγω, θερμώς να στοχασθήτε όλας τας περιστάσεις και το βάρος
του κινδύνου και να ενεργήσετε κατά φιλανθρωπικόν χρέος κοντά εις
την συμπάθειαν της εντίμου Τοπικής (αγγλικής) Διοικήσεως, διά να
σταλθή ή ένα, δύο πολεμικά πλοία, ή τουλάχιστον, εις έλλειψιν αυ-
τών, ένας σημαντικός άνθρωπος, να μεσολαβήσουν και με εντίμους
συνθήκας να σώσουν απ’ εκεί τους δυστυχείς αδελφούς μας»588.
Την 4η και την 5η Απριλίου οι αντίπαλοι στόλοι παρέμειναν σε οπτική
επαφή, αλλά δεν συγκρούστηκαν. Εφόσον τα ελληνικά πλοία δεν επιχειρού-
σαν να πλησιάσουν τις προσβάσεις της λιμνοθάλασσας, το κύριο σώμα του
τουρκο-αιγυπτιακού στόλου διαδρομούσε μεταξύ ακρωτηρίου Αράξου και
νησίδας Τουρλίδας και επιτηρούσε τον Πατραϊκό κόλπο.
Το απόγευμα της 5ης Απριλίου, ο Αν. Μιαούλης από την περιοχή της
νησίδας Πεταλά έστειλε γράμμα στους Υδραίους προκρίτους (με το σπε-
τσιώτικο πυρπολικό του Ιω. Καστελιώτη). Με αυτό τους ενημέρωνε για τη
σύγκρουση της 2/3 Απριλίου και κατέληγε:
«λογαριάσετε ως χαμένον το Μεσολόγγι, επειδή δεν έχομεν
τον τρόπον να εμβάσωμεν και προς ώραν ολίγην τροφήν, ενώ η ηρω-
ική και πολυπαθής φρουρά είναι νηστική, κατά λογαριασμόν μας,
τέσσαρας ημέρας τώρα. Είναι ανάγκη όμως, δι’ αγάπην Θεού, να μη
παραβλέψετε τον γενικόν τούτον κίνδυνον, αλλά να ετοιμάσετε το
γρηγορώτερον και άλλα πυρπολικά, και άλλα πλοία, και να μας τα
στείλετε μ’ έν άλλο μηνιαίον. Αυτά, είτε σωθή είτε παραδοθή εν το-
___________________
588. Ιστορικόν Αρχείον ΔΙΟΝ. ΡΩΜΑ, εκδ. Δ. Καμπούρογλου, Εν Αθήναις 1906,
τομ. 2 (1826), σ. 119-120.
σούτω το Μεσολόγγι, είναι αναγκαιότατα, διά να μη χαθώμεν εξ ο-

λοκλήρου διά μιας, και συλλογισθήτέ το»589.
Η έκκληση του Αν. Μιαούλη να ενισχυθεί οπωσδήποτε ο στόλος και
να παραμείνει στην περιοχή, ανεξάρτητα με την τύχη του Μεσολογγίου, δεί-
χνει ότι ο Υδραίος ναύαρχος ανησυχούσε πολύ για τις επόμενες κινήσεις του
εχθρικού στόλου. Φαίνεται ότι ήθελε να διατηρήσει την επαφή μαζί του, φο-
βούμενος μήπως ο επόμενος στόχος ήταν η Ύδρα· κάτι που αποτελούσε δια-
καή επιθυμία του Ιμπραήμ.
Τη νύκτα της 5ης προς 6η Απριλίου ενώθηκαν με το στόλο, στην περιο-
χή της νησίδας Πεταλά, δύο από τα σπετσιώτικα πυρπολικά και το ψαριανό
μίστικο. Το πρωί της 6ης Απριλίου επικρατούσε άπνοια και τα μεν ελληνικά
βρίσκονταν διεσπαρμένα στις νησίδες Εχινάδες, τα δε τουρκο-αιγυπτιακά
νοτιοανατολικά της νησίδας Οξειά. Τη 07.30 επέβη στην Αθηνά ο οπλαρχη-
γός Χρήστος Βάρφης και γνωστοποίησε στον Γ. Σαχτούρη ότι η επαφή με το
Μεσολόγγι είχε οριστικά διακοπεί, λόγω της ασφυκτικής επιτήρησης όλων
των πλευστών διαύλων της λιμνοθάλασσας από τον εχθρό. Γι’ αυτό και
στάλθηκε ο Μιχ. Σπυρομήλιος στη Ζάκυνθο να ζητήσει τη μεσολάβηση των
Άγγλων ώστε να παραδοθεί η πόλη υπό όρους και διασωθούν έτσι τα γυναι-
κόπαιδα και η φρουρά.
Περί το μεσημέρι ο καιρός χάλασε και ο βορειοδυτικός άνεμος άρχισε
να δυναμώνει. Το απόγευμα με καταιγίζοντα τον καιρό, ο Αν. Μιαούλης σή-
μανε στα πλοία να μείνουν ενωμένα και πήρε πορεία προς την Κεφαλονιά. Ο
εχθρικός στόλος ανέστρεψε επίσης και στράφηκε προς το ακρωτήριο Άρα-
ξος, επιτηρώντας τις κινήσεις του ελληνικού.
Περί τη 10.00 της 7ης Απριλίου, με δυνατό βορειοδυτικό άνεμο και
βροχή, το αγγλικό πολεμικό βρίκι Chanticleer ανακώχευσε κοντά στη ναυ-
αρχίδα του Αν. Μιαούλη. Ο Υδραίος ναύαρχος έστειλε με τη σκαμπαβία του
έγγραφη έκκληση προς τον Άγγλο κυβερνήτη να μεσολαβήσει για τη σύνα-
ψη συνθήκης μεταξύ των πολιορκημένων και των Τουρκο-Αιγυπτίων. Ο Άγ-
γλος κυβερνήτης δεν μπορούσε βέβαια να ενεργήσει αυτοβούλως, κι έτσι
απέπλευσε για να ζητήσει οδηγίες από τη διοίκηση των Ιονίων νήσων.
Το απόγευμα ο καιρός άρχισε να χειροτερεύει και υποχρέωσε τα ελλη-
νικά πλοία να αναζητήσουν καταφύγιο σε υπήνεμους όρμους. Το απόγευμα
___________________
της επόμενης ημέρας, έως ότου δύσει ο ήλιος, είχαν σχεδόν όλα αγκυροβο-
λήσει κοντά στη νησίδα Πεταλά. Στο χρονικό αυτό διάστημα το κύριο σώμα
του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου διαδρομούσε περι το ακρωτήριο Άραξος.
Την 9η Απριλίου ο καιρός ηρέμησε. Περί τη 10.00 φάνηκε ο τουρκο -
αιγυπτιακός στόλος να πλέει την εγγυτάτη με ελαφρό μαΐστρο. Τα ελληνικά
πλοία εγκατέλειψαν βιαστικά το αγκυροβόλιο και κινήθηκαν προς νότο, έ-
τοιμα να αντιμετωπίσουν τον εχθρό. Ωστόσο, ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος
έδειξε ότι δεν ήθελε να τα προσεγγίσει, αλλά απλώς να τα κρατήσει σε από-
σταση από τις προσβάσεις της λιμνοθάλασσας. Το απόγευμα και όλη τη νύ-
κτα επικράτησε γαλήνη που ακινητοποίησε τα πλοία των αντιπάλων.
Το πρωί της 10ης Απριλίου έπνεε ελαφρός δυτικός άνεμος. Τα ελληνι-
κά πλοία βρέθηκαν νότια της Οξειάς και τα τουρκο-αιγυπτιακά μερικά μίλια
βορειοανατολικότερα σε προσήνεμη θέση. Ο Αν. Μιαούλης έστρεψε προς τα
βορειοδυτικά και σήμανε στα πλοία να ορτσάρουν με όλα τα πανιά για να
κερδίσουν την προσήνεμη θέση. Ο καπουδάν πασάς προσπάθησε να κάνει το
ίδιο, στέλνοντας τα προπορευόμενα πλοία του να περάσουν από το στενό
Οξειάς - ακρ. Σκρόφες. Η ώρα ήταν περίπου 08.30 και ενώ οι αντίπαλοι α-
γωνίζονταν για την προσήνεμη θέση, ένα πλοιάριο από τον Πεταλά πλέυρισε
τον Άρη. Οι επιβαίνοντες πληροφόρησαν τον Υδραίο ναύαρχο ότι από το
παρατηρητήριο, στην κορυφή της νησίδας, έβλεπαν τον καπνό και άκουγαν
τον κρότο αδιάκοπων κανονιοβολισμών τις τελευταίες ώρες. Σημάδι ότι το
Μεσολόγγι συνέχιζε να αγωνίζεται σθεναρά.
Ο Αν. Μιαούλης, με υψωμένο το σήμα «να τον ακολουθεί όλος ο στό-
λος» συνέχιζε να πλέει προς βορρά. Οι καπετάνιοι των ελληνικών πλοίων,
επωφελούμενοι και των ελάχιστων πνοών του ανέμου, κατάφεραν οι περισ-
σότεροι έως τη δύση του ηλίου να βρεθούν προσήνεμα των αντιπάλων τους.
Σποραδικά πυρά ανταλλάχτηκαν στο μέγιστο βεληνεκές των πυροβόλων ή
και από μεγαλύτερη απόσταση, χωρίς βέβαια κάποιο αποτέλεσμα. Μετά από
δίωρη σύμπλευση των αντιπάλων προς βορρά, ο Αν. Μιαούλης έκρινε ότι η
κίνηση αυτή κατά τη νύκτα θα ήταν άσκοπη και σήμανε αλλαγή πορείας
προς τη Ζάκυνθο. Προτού σκοτεινιάσει απόλυτα πλεύρισε τη ναυαρχίδα ένα
πλοιάριο που μετέφερε τον Μιχ. Σπυρομήλιο, μετά την ολοκλήρωση της α-
ποστολής του στη Ζάκυνθο.
Το πρωί της 11ης Απριλίου τα ελληνικά πλοία βρίσκονταν κοντά στη
Ζάκυνθο, με ελαφρό μαΐστρο. Ο Αν. Μιαούλης σήμανε πορεία προς την Ο-
ξειά και κάλεσε όλους τους καπετάνιους στον Άρη για ενημέρωση. Όταν συ-
γκεντρώθηκαν, ο γραμματικός του ναυάρχου τούς διάβασε τα γράμματα της
επιτροπής των Ζακυνθινών, που είχε φέρει ο Μιχ. Σπυρομήλιος.
Η επιτροπή προέτρεπε τους ναυάρχους και τους καπετάνιους να παρα-
μείνουν στην περιοχή, να καταναυμαχήσουν τον εχθρικό στόλο και να δια-
σπάσουν τον αποκλεισμό του Μεσολογγίου. όσον αφορά στη μεσολάβηση
των Άγγλων για την, υπό όρους, συνθηκολόγηση της φρουράς, έγραφε ότι
ίσως σταλεί κάποιο αγγλικό πλοίο για το σκοπό αυτό. Η επιτροπή στις γρα-
πτές εκτιμήσεις της έδειχνε να παραβλέπει τη διαμορφωθείσα κατάσταση,
παρακινώντας τον ελληνικό στόλο να επιτελέσει ένα έργο υπεράνω των δυ-
νατοτήτων του. Ο Γ. Σαχτούρης σημειώνει χαρακτηριστικά στο Ημερολόγιο
της Αθηνάς:
«Τα γράμματα όπου έφερεν από Ζάκυνθον ο Στρατηγός Σπύρο
Μήλιος […] έλεγον, ότι το γένος συνίσταται εις τα καράβια, και λοι-
πόν να σταθούν με γενναιότητα, να καταρημώσουν τον εχθρό, ως
άλλοτε κτλ […] η δύναμις του εχθρού είναι μεγάλη εις την θάλασσαν,
εις δε την στεργιά είναι από παντού πολιορκισμένον από το πλήθος
της Τουρκίας, πόρος (δίαυλος) από κανένα μέρος διά εμάς δεν είναι,
λοιπόν πώς δύναταί τις να κάμη ανδραγαθίαν; διά δε (αγγλική) φρε-
γάδα όπου λέγουν, ημείς καμμίαν δεν βλέπομεν, όθεν ημείς σώνομεν
και ταις προβιζιόναις μας. Το Μεσολόγγι διά την αυτήν αργοπορίαν
κλονίζεται, λοιπόν από παντού στενά, εις μάτην κοπιάζομεν»590.
Στη σύσκεψη αποφασίστηκε να στείλει ο Αν. Μιαούλης γράμμα στην
επιτροπή και να την ενημερώσει ότι τα πλοία μπορούν να παρατείνουν την
παραμονή τους στην περιοχή, αρκεί να σταλούν από τη Ζάκυνθο τρόφιμα
και χρήματα για την πληρωμή ενός 15νθημέρου στα πληρώματα.
Τα πλοία ανέστρεψαν πάλι προς τη Ζάκυνθο, ώστε με το πρώτο καΐκι
που θα συναντούσαν να στείλει ο ναύαρχος το γράμμα στην επιτροπή.
Περί τη 19.00 ο άνεμος έγινε νοτιοδυτικός και συνεχώς δυνάμωνε. Τα
πλοία πήραν πορεία προς βορρά και όλη τη νύκτα ουριοδρομούσαν με ελά-
χιστα πανιά. Εκείνη την ώρα ο Αν. Μιαούλης αγνοούσε την πτώση της ηρω-
ικής πόλης που είχε συντελεστεί με δραματικό τρόπο την προηγούμενη ημέ-
ρα. Για να πληροφορηθεί ποια ήταν η κατάσταση στο Μεσολόγγι κατευθύν-
___________________
θηκε προς τις Εχινάδες με τα πλοία του να ακολουθούν διεσπαρμένα σε με-

γάλη έκταση.
Το πρωί της 12ης Απριλίου ο Άρης πλησίασε πρώτος τη νησίδα Πετα-
λά, με το σήμα της «γενικής συγκέντρωσης» των πλοίων υψωμένο στον ιστό
του. Προτού αγκυροβολήσει εντόπισε το αγγλικό βρίκι Chanticleer, που κι
αυτό έπλεε προς τις Εχινάδες. Ο Αν. Μιαούλης έστειλε αμέσως το γλωσσο-
μαθή Γ. Σαχίνη να συναντήσει τον Άγγλο κυβερνήτη Hope-Johnston και να
τον παρακαλέσει να βοηθήσει τη φρουρά του Μεσολογγίου, εφόσον αυτή θα
συνθηκολογούσε. Ο Άγγλος ενημέρωσε τον Γ. Σαχίνη ότι το ίδιο πρωί είχε
αγκυροβολήσει στην Τουρλίδα εντεταλμένος από τη διοίκηση των Ιονίων
νήσων για να μεσολαβήσει μεταξύ των Τουρκο-Αιγυπτίων και των πολιορ-
κημένων. Μόλις, όμως, πληροφορήθηκε ότι το Μεσολόγγι βρισκόταν ήδη
στην κατοχή του Ιμπραήμ και του Κιουταχή, έκρινε άσκοπη κάθε επαφή μα-
ζί τους και απλώς έπλευσε προς συνάντηση του Αν. Μιαούλη για να του με-
ταφέρει τα δυσάρεστα νέα.
Την ίδια ημέρα, αφού στα πλοία επιβιβάστηκαν από τον Πεταλά οι
200 άτακτοι στρατιώτες του Θ. Γρίβα και ο Μιχ. Σπυρομήλιος με τους άλ-
λους οπλαρχηγούς, οι ναύαρχοι Αν. Μιαούλης και Γ. Ανδρούτσος ύψωσαν
το σήμα απόπλου και πήραν πορεία για τα νησιά τους.
Ο G. Finley είναι ιδιαίτερα επικριτικός για τον ελληνικό στόλο, αν και
αναγνωρίζει ότι υστερούσε πολύ σε δύναμη του τουρκο-αιγυπτιακού, γρά-
φει:
«Τα πυρπολικά είχαν πάψει να προκαλούνε τρόμο στους
Τούρκους. Ο Ελληνικός στόλος εκείνη την εποχή αποτελούνταν από
τριάντα μόνον σκάφη και ο Τουρκικός από εξήντα. Αλλά στην αρχή
του πολέμου αυτή η διαφορά μόλις και μετά βίας θα επέτρεπε στους
Οθωμανούς να σταθούνε στη θάλασσα. Τώρα τους εξασφάλισε απο-
φασιστική νίκη. Ο Μιαούλης αποκρούστηκε και η επικοινωνία του με
τους πολιορκημένους αποκόπηκε. Απέπλευσε τότε και η πολιορκημέ-
νη πολιτεία εγκαταλείφθηκε στην τύχη της. Η δόξα του Ελληνικού
ναυτικού είχε αμαυρωθεί από τη δειλία με την οποία απέφυγε να
προσεγγίσει τον εχθρό και αποσύρθηκε χωρίς καμμία απόπειρα να
μιμηθεί τον ηρωισμό των υπερασπιστών του Μεσολογγίου»591.
___________________
Από την πλευρά του ο Αν. Μιαούλης επεξηγεί, με αντικειμενικά επι-

χειρήματα, γιατί απέτυχε να συνδράμει τους πολιορκημένους. Απευθυνόμε-
νος στην κυβέρνηση, γράφει:
«Αφού μετά την πτώσιν του Βασιλαδίου ο εχθρός απέκλεισε
στενότατα με πολλά και ελαφρά πλοιάρια και εφύλαττεν όλους τους
πόρους (διαύλους) της (επι)κοινωνίας από το μέρος της θαλάσσης, η
σταλθείσα μικρά ναυτική δύναμις κατά την σημερινήν κατάστασιν,
χωρίς πολλά πυρπολικά και χωρίς τα μίστικα, δεν ήτο πλέον αρκετή
κατ’ ουδένα τρόπον είτε να βοηθήση το φρούριον είτε να σώση την
φρουράν, μάλιστα κατέμπροσθεν του εχθρικού στόλου»592.
Ο Υδραίος ναύαρχος εκφράζει τους φόβους του για τα όσα ενδεχομένως
θα ακολουθήσουν:
«Λέγεται ότι το σχέδιον των εχθρών τώρα είναι: ο Κιουταχής
να κινήση κατά των Αθηνών, ο Ιμπραήμης να περάση εις την Πελο-
πόννησον διά να αποκλείση Κόρινθον και Ναύπλιον κτλ. και ο Το-
πάλης (Χοσρέφ) να κτυπήση τα ναυτικά νησιά, και πρώτον τας Σπέ-
τσας.
Ιδού πώς, με την αδιαφορίαν μας, εφέραμεν τον εχθρόν μέσα
εις τους κόλπους μας, από το μέρος όπου έμελλεν άφευκτα να χαλα-
σθή εις το μέρος όπου, πάλιν με την αδιαφορίαν μας, ημπορεί αυτός
να μας χαλάση διά μιας και να τελειώσει, φευ! με τον εξολοθρευμόν
του Έθνους τον ιερόν τούτον πόλεμον.
Από πολλής γνωρίζετε, βέβαια, όλα τα σχέδιά του και ήδη
βλέπετε τον υστερινόν μας και ολικόν κίνδυνον και, αν μένη καμμία
ελπίς μικρά ή μεγάλη της κοινής σωτηρίας ακόμη, ενεργήσετε ειλι-
κρινώς με όλους τους τρόπους και τάχιστα εις το να τον προλάβωμεν
και να τον απαντήσωμεν»593.
Ο Μιχ. Σπυρομήλιος κατηγορεί τον Γ. Κουντουριώτη γιατί η κυβέρ-
νηση κινητοποίησε ανεπαρκή αριθμό πλοίων, σημειώνοντας ότι:
«Καμμίαν φοράν δεν έκπλευσε τόσον αδύνατος στόλος, όταν
μάλιστα έπρεπε να αντιπαραταχθή εις ένα χωριστά των Τουρκικών
στόλων, πόσον μάλλον όταν είναι όλοι ενωμένοι […] Τι άλλο λοιπόν
___________________
592. ΕΜΜ. ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗ, Αλληλογραφία Φρουράς Μεσολογγίου, Εν Αθήναις
1963, σ. 356.
593. Ό.π., σ. 357 (αναφορά Αν. Μιαούλη προς την κυβέρνηση, με ημερ. 15 Απρι-
λίου 1826).
εις αυτήν την περίστασιν παρ’ ολίγος ζήλος, και δεν αμαρτάνω αν εί-
πω καθόλου; Και τούτο βέβαια προήρχετο διότι ο Κύριος Κουντου-
ριώτης, θεωρών ότι δεν θα υπήρχεν πλέον Πρόεδρος του Εκτελεστι-
κού αδιαφόρει εις την κρίσιμον ταύτην περίστασιν»594.
Η κατηγορία προς την κυβέρνηση του Γ. Κουντουριώτη ήταν εν μέρει
δικαιολογημένη. Η μη έγκαιρη και σωστή οργάνωση της άμυνας του Μεσο-
λογγίου –ανεπαρκή αποθέματα εφοδίων, χιλιάδες αμάχων εντός του φρουρί-
ου, έλλειψη κατάλληλου στολίσκου στη λιμνοθάλασσα, αδράνεια των ατά-
κτων στρατιωτικών σωμάτων εκτός της πόλης κλπ.–, αλλά και η αδυναμία
κινητοποίησης ενός ισχυρού στόλου, χρεώνονται στο παθητικό της κυβέρ-
νησης. Τα δύο χρόνια στην εξουσία υπέστη σημαντική φθορά, κυρίως, εξαι-
τίας της κακοδιαχείρισης των οικονομικών και της εμπλοκής σε συγκρούσεις
με αντίπαλες φατρίες, ενώ την ίδια περίοδο οι Οθωμανοί ισχυροποιήθηκαν
πολύ από τις αιγυπτιακές δυνάμεις. Μοιραία, λοιπόν, η κυβέρνηση του Γ.
Κουντουριώτη βρέθηκε τότε στη δεινή θέση να παρακολουθεί το τέλος του
Μεσολογγίου, έχοντας κυριολεκτικά παραλύσει.
Η κριτική του G. Finley, όμως, για τον Αν. Μιαούλη και το ελληνικό
ναυτικό είναι άδικη. Απλούστατα ο Υδραίος ναύαρχος, με τον αδύναμο στό-
λο του, έπρεπε να αντιμετωπίσει ένα κατά πολύ υπέρτερο αντίπαλο, που ή-
λεγχε απόλυτα τον Πατραϊκό κόλπο και τη λιμνοθάλασσα. Εξάλλου ο στό-
λος, έστω και αν κατάφερνε να ανεφοδιάσει το Μεσολόγγι, θα παρέτεινε α-
πλώς την αντίσταση των πολιορκημένων για μερικές μόνο ημέρες. Η σωτη-
ρία της πόλης θα μπορούσε να έλθει, πρωτίστως, με την αποφασιστική δρά-
ση των εκτός του τείχους ατάκτων και τακτικών ελληνικών στρατευμάτων,
τα οποία ατυχώς η κυβέρνηση δεν είχε πια τη δυνατότητα να υποστηρίζει και
επομένως ούτε να ελέγχει.
***
Από την 6η Απριλίου οι πολιορκούμενοι στο Μεσολόγγι είχαν πειστεί ότι

καμιά βοήθεια δεν έπρεπε να περιμένουν από τη θάλασσα. Κατάλαβαν ότι ο
στόλος δεν είχε πια τη δύναμη να τους ανεφοδιάσει με τρόφιμα και πυρομα-
χικά και γι’ αυτό αποφάσισαν να επιχειρήσουν εξόρμηση, εγκαταλείποντας
___________________
594. ΜΙΧ. ΣΠΥΡΟΜΗΛΙΟΥ, ό.π., σ. 123-124.
την πολύπαθη πόλη. Την Τρίτη 6η Απριλίου έγινε συγκέντρωση στην πλα-
τεία της Αγίας Παρασκευής με τον επίσκοπο (Ρωγών) Ιωσήφ να προεδρεύει.
Αποφασίστηκε να σταλούν αυθημερόν δύο αγγελιαφόροι και να ζητήσουν
από τους οπλαρχηγούς των στρατοπεδευμένων στη Δερβέκιστα (Ανάληψη)
και στον Πλάτανο ατάκτων σωμάτων τη βοήθειά τους. Πρότειναν στους έξω
του Μεσολογγίου να επιλέξουν ή να διασπάσουν τον εχθρικό κλοιό και να
τους τροφοδοτήσουν ή να τους συνδράμουν κατά την έξοδό τους από την
πόλη. Οι Σουλιώτες και οι Ρουμελιώτες προτίμησαν φυσικά να υποστηρί-
ξουν με αντιπερισπασμό την έξοδο των πολιορκημένων. Ήξεραν ότι δεν
μπορούσαν να προμηθευτούν σύντομα τα απαιτούμενα τρόφιμα, ούτε να δι-
ασπάσουν τις εχθρικές γραμμές, αφού οι άνδρες των σωμάτων τους δίσταζαν
πολύ να μετάσχουν σε μια τόσο δύσκολη και επικίνδυνη επιχείρηση.
Τη νύκτα της 9ης Απριλίου οι εκτός της πόλης οπλαρχηγοί ύψωσαν σε
λόφο, ορατό από το τείχος, το προσυμφωνημένο σήμα των τριών φανών. Με
αυτό επιβεβαίωναν ότι –όπως ειπώθηκε στους επανελθόντες στην πόλη αγ-
γελιαφόρους– οι δυνάμεις τους θα ενεργούσαν μόλις εξορμούσαν οι πολιορ-
κούμενοι την επόμενη νύκτα. Δύο τμήματα ατάκτων, από 500 άνδρες το κα-
θένα, θα επιτίθεντο για αντιπερισπασμό το ένα στο στρατόπεδο των Αιγυ-
πτίων και το άλλο στο στρατόπεδο των Τούρκων. Ένα τρίτο τμήμα 500 αν-
δρών θα βρισκόταν με πολλά υποζύγια στα Χίλια Σπίτια για να υποδεχτεί
τους τραυματίες και τα γυναικόπαιδα. Οι οπλαρχηγοί, μάλιστα, συμβούλε-
ψαν τους πολιορκημένους να εξορμήσουν μετά την εκδήλωση των επιθέσε-
ων στα εχθρικά στρατόπεδα595.
Οι πολιορκημένοι απάντησαν στο σήμα των οπλαρχηγών υψώνοντας
στο προτείχισμα Ν. Μπότσαρη ένα φανό, που σήμαινε ότι η έξοδος από την
πόλη θα γινόταν οπωσδήποτε τη νύκτα της επόμενης 10ης Απριλίου. Οι πολι-
ορκημένοι θα εξορμούσαν σε τρεις φάλαγγες. Την πρώτη, υπό τον Δημ. Μα-
κρή, θα συγκροτούσαν περί τους 1.500 πολεμιστές που επάνδρωναν τα οχυ-
ρώματα από τη νησίδα Μαρμαρού (κανονιοστάσιο Γ. Σαχτούρη) μέχρι το
μηνοειδές πρόφραγμα Γουλιέλμου της Οράγγης (Λουνέτα) στη μέση περί-
που του τείχους. Επίσης, μέρος των εργαζομένων στα αμυντικά έργα και αρ-
___________________
595. Τα δύο στρατόπεδα ήταν εγκατεστημένα στους πρόποδες του Αράκυνθου.
Του Ιμπραήμ 2-3 χλμ. βορειοδυτικά του Μποχωρίου και του Κιουταχή 5-6 χλμ. νιοτιοα-
νατολικά του Αιτωλικού.
κετές οπλισμένες γυναίκες με ανδρικές ενδυμασίες. Τη δεύτερη φάλαγγα,

υπό τον Κίτσο Τζαβέλα, συγκροτούσαν αναλόγου αριθμού πολεμιστές που
υπερασπίζονταν τα οχυρώματα του τείχους από το πρόφραγμα Γουλιέλμου
της Οράγγης μέχρι του ανατολικού του άκρου. Μεταξύ αυτών ήταν 500 Με-
σολογγίτες οπλίτες και πυροβολητές υπό τον Αθ. Ραζηκότσικα, οι Φιλέλλη-
νες μαχητές, αρκετοί εργάτες και Μεσολογγίτισες με ανδρικές ενδυμασίες.
Την τρίτη φάλαγγα από γυναικόπαιδα θα κάλυπταν περίπου 200 Σουλιώτες
πολεμιστές και οι 150 υπερασπιστές της Κλείσοβας που θα περνούσαν έ-
γκαιρα απέναντι για να ενωθούν μαζί της καθ’ οδόν. Επικεφαλής της τρίτης
φάλαγγας είχε οριστεί ο Νότης Μπότσαρης.
Το σχέδιο των πολιορκημένων596 προέβλεπε η πρώτη φάλαγγα να βγει
από το περίφραγμα του Γουλιέλμου της Οράγγης, να προχωρήσει κατ’ ευ-
θείαν προς τα κοντά στην εκκλησία του Αγ. Αθανασίου εχθρικά οχυρώματα
και να επιτεθεί για να καταλάβει το δυτικότερο και να το κρατήσει ως στή-
ριγμα. Στη συνέχεια θα κατευθυνόταν προς τα κτήματα του Ραζηκότσικα
που απείχαν 4-5 χλμ. βορειοανατολικά της πόλης. Εκεί θα συναντούσε τη
δεύτερη φάλαγγα που θα έβγαινε από το κανονιοστάσιο του Ρήγα, έχοντας
πριν κυριεύει τον ανατολικότερο εχθρικό προμαχώνα στον Άγ. Αθανάσιο. Οι
επιθετικές αυτές ενέργειες των δύο φαλάγγων θα αποσπούσαν την προσοχή
του εχθρού και κατά κάποιο τρόπο θα κάλυπταν την τρίτη –και πιο ευάλω-
τη– φάλαγγα, που θα έβγαινε από τα κανονιοστάσια Μοντόλεμπερ και Σέ-
φιλδ και έπρεπε να κινηθεί κατ’ ευθείαν προς τη μονή του Αγ. Συμεώνος,
απέχουσα 8 χλμ. από την πόλη.
Οι τρεις φάλαγγες είχε καθοριστεί να συναντηθούν στην περιοχή Χι-
λίων Σπιτιών - Αγ. Συμεώνος, όπου ήλπιζαν να περιμένει το τμήμα των ατά-
κτων για να συνδράμει κυρίως τα γυναικόπαιδα και τους τραυματίες. Καθο-
ρίστηκε, επίσης, να ξεκινήσουν ταυτόχρονα οι τρεις φάλαγγες.
Στη διάρκεια της 10ης Απριλίου τοποθετήθηκαν τέσσερις φαρδιές ξύ-
λινες γέφυρες επί της προστατευτικής τάφρου, εκτός του τείχους. Η τοποθέ-
τησή τους δεν εντοπίστηκε από τους Τουρκο-Αιγύπτιους, αφού έγινε υπό την
___________________
596. Το σχέδιο είχε καταστρωθεί αρκετά καλά, όπως φαίνεται από το συμφωνητι-
κό που υπαγόρευσε στον Κασομούλη ο επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ (βλ. το κείμενο του εγ-
γράφο στα ΔΗΜ. ΦΩΤΙΑΔΗ, Μεσολόγγι, Αθήναι 1953, σ. 305 και G. FINLEY, ό.π., σ. 345-
346.
κάλυψη των εγκαταλειμένων εχθρικών οχυρώσεων στα επιλεγέντα ως πλέον

κατάλληλα σημεία. Ακριβώς απέναντι στις ξύλινες γέφυρες δημιουργήθηκαν
ανοίγματα στο τείχος για να περάσουν οι εξερχόμενοι της πόλης.
Την τελευταία στιγμή τροποποιήθηκε το σχέδιο. Αποφασίστηκε να ε-
ξέλθουν πρώτες από την πόλη η μεσαία φάλαγγα υπό τον Κ. Τζαβέλα και η
τρίτη υπό τον Ν. Μπότσαρη, τελευταία δε να περάσει την τάφρο η, προς τα
δυτικά, φάλαγγα του Δ. Μακρή. Η αλλαγή έγινε όταν διαπιστώθηκε ότι ένας
Βουλγαρομακεδόνας εργάτης, από τους αιχμαλωτισθέντες τον Ιούλιο του
1825, είχε διαφύγει από την πόλη597. Οι Έλληνες οπλαρχηγοί θεώρησαν ότι
πιθανότατα οι εχθροί θα είχαν πληροφορηθεί το σχέδιο της εξόδου από τον
φυγάδα και έκριναν ότι η έξοδος της πρώτης φάλαγγας έπρεπε να καθυστε-
ρήσει, ώστε οι μαχητές της να ανακόψουν τυχόν εχθρική επίθεση στα νώτα
των δύο άλλων φαλάγγων. Οι Τουρκο-Αιγύπτιοι φάνηκε να είναι βέβαιοι ότι
οι Έλληνες δεν θα παραδοθούν, αλλά θα επιχειρήσουν έξοδο. Για να δυσκο-
λέψουν την αναμενόμενη εξόρμησή τους είχαν κατασκευάσει τάφρο εκτει-
νόμενη σ’ όλο το πλάτος της χερσονήσου, μπροστά από το τείχος και την
τάφρο των Ελλήνων. Επίσης, από την 7η Απριλίου ολόκληρο το εχθρικό
στράτευμα κινητοποιήθηκε και βρισκόταν σε θέσεις μάχης. Δύο συντάγμα-
τα, συνολικής δύναμης άνω των 6.000 ανδρών, παρατάχθηκαν μπροστά στο
τείχος. Τρία τάγματα Αιγυπτίων παρέμειναν ως εφεδρεία κοντά στη σκηνή
του Ιμπραήμ και άλλα τρία τάγματα Τούρκων κοντά στη σκηνή του Κιουτα-
χή. Στους πρόποδες του Αρακύνθου, σώμα 2.000 Τουρκαλβανών με επικε-
φαλής τον Μουσταφάμπεη Καφζεζή, είχαν εντολή να παρακολουθήσουν και
να προσβάλλουν τις φάλαγγες των εξερχομένων. Τέλος, σώμα 1.000 μαμε-
λούκων ιππέων στάλθηκαν να ελέγχουν την πεδιάδα νοτιοδυτικά του Μπο-
χωρίου.
___________________
597. Ο Μιχ. Σπυρομήλιος αναφέρει ότι ο φυγάς ήταν Τουρκαλβανός και έως τότε
υπηρετούσε πιστά στο σώμα του οπλαρχηγού Ανδρέα Ίσκου (βλ. ΜΙΧ. ΣΠΥΡΟΜΗΛΙΟΥ,
Απομνημονεύματα, σ. 140). Ο Μίχος συμφωνεί και προσθέτει ότι ο Τουρκαλβανός ήταν
18χρονος και διέφυγε μερικές ώρες πριν την Έξοδο. Αναφέρει, όμως, ότι τις προηγούμε-
νες ημέρες (μάλλον την 6η Απριλίου) είχε διαφύγει και ένας Βουλγαρομακεδόνας εργά-
της (βλ. ΑΡΤΕΜΙΟΥ ΜΙΧΟΥ, Απομνημονεύματα της 2ας πολιορκίας, σ. 79). Οπωσδήποτε
και οι δύο γνώριζαν, ιδιαίτερα ο νεαρός Τουρκαλβανός, το σχέδιο των πολιορκημένων
για την Έξοδο, αφού όλα συζητούνταν και προετοιμάζονταν χωρίς ιδιαίτερες προφυλά-
ξεις και μυστικότητα.
Από την πλευρά των Ελλήνων, όπως είχε καθοριστεί, πριν την 20.30
άρχισαν να εξέρχονται πρώτοι οι πολεμιστές της δεύτερης και της τρίτης
φάλαγγας. Όμως, δύο ώρες νωρίτερα (18.30) είχαν ακουστεί πυροβολισμοί
από το λόφο του Αγίου Συμεών598. Ανεξάρτητα από το γεγονός αυτό, οι άν-
δρες των εξερχόμενων φαλάγγων, αφού περνούσαν τις ξύλινες γέφυρες έπε-
φταν πρηνηδόν και περίμεναν το σήμα της εξόρμησης. Τους ακολούθησε
ένα μέρος των γυναικόπαιδων και των αμάχων ανδρών, αλλά από τις φωνές
τους οι Τουρκο-Αιγύπτιοι προσανατολίστηκαν και άρχισαν να βάλλουν κα-
ταιγιστικά με πυροβόλα και φορητά όπλα. Προκλήθηκε πανικός στα γυναι-
κόπαιδα και από τη συσσώρευση στις γέφυρες, πολλοί άνθρωποι έπεφταν
στην τάφρο. Εν τω μεταξύ οι άνδρες της πρώτης φάλαγγας είχαν συγκε-
ντρωθεί στη Λουνέτα, έτοιμοι να ακολουθήσουν και να καλύψουν τις δύο
άλλες φάλαγγες. Περί την 22.00 ολοκληρώθηκε η διάβαση των γεφυρών και
όλοι περίμεναν να εκδηλωθεί η επίθεση των ατάκτων σωμάτων στα νώτα
των εχθρικών θέσεων. Η επίθεση αυτή, όμως, δεν έγινε με την αιτιολογία ότι
ο Γ. Καραϊσκάκης, που θα ηγείτο των ατάκτων σωμάτων, ήταν άρρωστος
εκείνη τη νύκτα. Η αδυναμία του Γ. Καραϊσκάκη δεν αποκλείεται, αφού έ-
πασχε από φυματίωση και συχνά είχε κρίσεις. Ωστόσο, από τους άλλους ο-
πλαρχηγούς μόνο ο Κώστας Μπότσαρης με μερικές εκατοντάδες άνδρες
προωθήθηκε στην κορυφή του Αρακύνθου. Ελάχιστοι απ’ αυτούς, περί τους
30-50, υπό τους οπλαρχηγούς Πανομάρα και Δημ. Κοντογιάννη, θα κατέ-
βουν για να συνδράμουν τα γυναικόπαιδα της τρίτης φάλαγγας.
Για περίπου 30 λεπτά η δυσφορία και οι απώλειες μεγάλωναν κάτω
από τα σφοδρά εχθρικά πυρά και οι οπλαρχηγοί πήραν την απόφαση να ε-
ξορμήσουν οι φάλαγγες αμέσως, χωρίς να περιμένουν τις ενέργειες των ατά-
κτων σωμάτων. Πρώτοι εξόρμησαν οι πολεμιστές της δυτικής φάλαγγας, πε-
ρί την 23.00, με γυμνά τα σπαθιά εναντίον των χαρακωμάτων του Κιουταχή.
___________________
598. Είχε συμφωνηθεί ότι με την άφιξη των ατάκτων σωμάτων στις θέσεις τους,
θα ενημέρωναν τους πολιορκημένους με μια συμπυρσοκρότηση πολλών τουφεκιών. Α-
ντιθέτως, αν τελικά οι δυνάμεις που κατάφερναν να προωθήσουν ήταν ασθενικές, θα ά-
ναβαν τρεις φωτιές στο βουνό. Όσον αφορά στους τουφεκισμούς τη 18.30, οι απόψεις δι-
χάζονται και δεν έγινε γνωστό, με βεβαιότητα, αν προέρχονταν από τους Τουρκο-
Αιγύπτιους για παραπλάνηση των πολιορκημένων ή από τους Έλληνες ατάκτους. Αν η
δεύτερη εκδοχή είναι η αληθινή, τότε η πρόωρη συμπυρσοκρότηση απλώς έκανε τους
Τουρκο - Αιγύπτιους να εντείνουν την προσοχή τους.
Ακολούθησαν, σχεδόν ταυτόχρονα, και οι δύο άλλες φάλαγγες. Οι προπο-

ρευόμενοι πολεμιστές ανέτρεψαν τους εχθρούς που βρέθηκαν μπροστά τους
και με ορμή έσπασαν τον κλοιό, ανοίγοντας το δρόμο στους επερχόμενους.
Κάτω από το συνεχές πυρ του εχθρικού πεζικού συνέχισαν να προχωρούν με
επιταχυνόμενο βήμα και δεν επιχείρησαν να καταλάβουν κανένα προμαχώ-
να. Μάλλον επειδή κατάλαβαν πόσο δύσκολο ήταν να το πετύχουν και ακό-
μη πιο δύσκολο να το διατηρήσουν, έστω και προσωρινά.
Τα γυναικόπαιδα των Μεσολογγιτών πολεμιστών και οι αρχές της πό-
λης περίμεναν πίσω από το τείχος, για να ακολουθήσουν μόλις θα εξορμού-
σαν οι πολεμιστές από τον προφυλακτικό δρόμο. Επίσης, αρκετοί Μεσολογ-
γίτες και Φιλέλληνες πυροβολητές έμειναν στα κανονιοστάσια και έβαλλαν
για να δίνουν την εντύπωση στον εχθρό ότι το φρούριο αμυνόταν ακόμη.
Κανείς από τους παραμένοντες εσωτερικά του τείχους δεν αντιλήφθηκε έ-
γκαιρα την εξόρμηση των πολεμιστών που αποτελούσαν την αιχμή των φα-
λάγγων και γι’ αυτό άρχισαν να περνούν τις γέφυρες καθυστερημένα. Εν τω
μεταξύ οι προπορευόμενοι πολεμιστές, έχοντας διασπάσει την κυκλωτική
γραμμή του εχθρού, συνέχιζαν να προχωρούν προς τα βόρεια. Έτσι, τα τμή-
ματα του Ιμπραήμ, απαλλαγμένα από κάθε πίεση, στράφηκαν προς την πόλη.
Όταν, λοιπόν, οι Μεσολογγίτες μαχητές βγήκαν από το τείχος, βρέθηκαν α-
ντιμέτωποι με τα συμπαγή κύματα του αιγυπτιακού πεζικού. Κατά την επα-
κολουθήσασα σφοδρή μάχη έπεσαν πολλοί και μεταξύ των πρώτων ο Αθ.
Ραζηκότσικας. Ο αδελφός του, όμως, Ιωάννης, κατάφερε, με περί τους 200
Μεσολογγίτες να ανοίξει δίοδο ανάμεσα στο πλήθος των εχθρών και ακο-
λουθούμενος από τον Δημ. Δεληγιώργη με 40 πυροβολητές διέφυγαν προς
την παραλία. Οι υπόλοιποι των Μεσολογγιτών μαχητών, οι Φιλέλληνες πυ-
ροβολητές, μέρος του σώματος του Γ. Τζαβέλα και τα γυναικόπαιδα των
Μεσολογγιτών, στράφηκαν προς την πόλη όταν άκουσαν την κραυγή «Πί-
σω! Πίσω! στα κανόνια! στις θέσεις σας». Κατά την άτακτη επιστροφή του
πλήθους κατέρρευσε μια ξύλινη γέφυρα, ενώ αναμεμιγμένοι εισέβαλαν και
αναρίθμητοι Αιγύπτιοι στρατιώτες, φονεύοντας τους άνδρες και αιχμαλωτί-
ζοντας τα γυναικόπαιδα. Άλλα τμήματα Αιγυπτίων εισέρχονταν από τη Λου-
νέτα και το προτείχισμα Μπότσαρη, οπότε ο ιερέας Διαμαντής Σουλιώτης
ανατίναξε μεγάλη υπόνομο συμπαρασύροντας στο θάνατο πολλούς απ’ αυ-
τούς.
Οι Αιγύπτιοι συνέχισαν να σκοτώνουν πολλούς από τους επιστρέφο-

ντες στην πόλη Μεσολογγίτες άνδρες και να αιχμαλωτίζουν τα γυναικόπαι-
δα. Όσοι διέφευγαν διασκορπίζονταν στους δρόμους και άλλοι κλείνονταν
σε σπίτια ή σε δημόσια κτίρια –όπως το παλιό τουρκικό Διοικητήριο και το
παρασκευαστήριο φυσιγγών– ή τον Ανεμόμυλο στο νότιο άκρο της πόλης.
Οι απομονωθέντες στους δρόμους πολεμούσαν απεγνωσμένα και όταν εξα-
ντλούσαν τα φυσίγγια, πάλευαν με το σπαθί μέχρι να πέσουν νεκροί. Αρκε-
τές καταδιωκόμενες γυναίκες αυτοκτονούσαν, πέφτοντας στα φρεάτια με τα
παιδιά τους. Ο οπλαρχηγός Γεώργιος Τζαβέλας κατόρθωσε, μετά από σκλη-
ρή πάλη, να βγει με το σώμα του από την πόλη και να ακολουθήσει τον πα-
ραλιακό δρόμο, όπως είχε κάνει και ο Ιω. Ραζηκότσικας.
Κάτω από το λαμπρό σεληνόφως της 10/11 Απριλίου 1826 οι εξορμή-
σαντες διέσπασαν τον εχθρικό κλοιό και προχώρησαν, με μικρές σχετικά
παρενοχλήσεις, περισσότερο από 3 χλμ. εκτός της πόλης. Εκεί, όμως, δέχτη-
καν επίθεση από ενεδρεύοντα τμήματα του εχθρικού πεζικού και 500 ιππείς
που επέλασαν από την πλευρά του Μποχωρίου. Οι πολεμιστές των φαλάγ-
γων σε συμπαγείς ομάδες αντιμετώπισαν τις επιθέσεις, μετακινούμενοι πότε
προς τη μία πλευρά και πότε προς την άλλη για να τις εκτονώνουν. Ωστόσο
συνέχισαν να κατευθύνονται προς τον τόπο συγκέντρωσης, έστω και με δια-
δοχικές παρεκκλίσεις.
Καθώς η σύγκρουση βρισκόταν στο ζενίθ, πλησίασε από τη δεξιά
πλευρά η κεφαλή της τρίτης φάλαγγας του Νότη Μπότσαρη και η φρουρά
της Κλείσοβας από 150 άνδρες. Η τελευταία είχε αποβιβαστεί στην παραλία
ανατολικά του τείχους την ώρα της εξόρμησης και προχώρησε με ταχύ ρυθ-
μό προς το σημείο συνάντησης των φαλάγγων. Την κρίσιμη αυτή ώρα βρέ-
θηκε τυχαία στο πλευρό της τρίτης φάλαγγας και από κοντινή απόσταση οι
άνδρες της έβαλλαν κατά των εφορμούντων ιππέων. Ολόκληρο το ιππικό
σώμα στράφηκε αμέσως εναντίον των ανδρών της φρουράς και με σπαθι-
σμούς φόνευσε 70-80 απ’ αυτούς, αλλά τουλάχιστον διπλάσιοι ιππείς έπεσαν
νεκροί από τα πυρά των Ελλήνων. Το εχθρικό ιππικό αναγκάστηκε τελικά να
υποχωρήσει προς τα ανατολικά, ενώ οι επιζήσαντες της τρίτης φάλαγγας και
της φρουράς της Κλείσοβας συνέχισαν να βαδίζουν προς τη μονή του Αγίου
Συμεώνος.
Εν τω μεταξύ οι προφυλακές των δύο άλλων φαλάγγων πλησίαζαν
τους πρόποδες του Αρακύνθου, όταν εμφανίστηκε ένα μέρος των Τουρκαλ-
βανών του Μουσταφάμπεη ερχόμενοι από τη δεξιά πλευρά που οι Έλληνες

περίμεναν την τρίτη φάλαγγα. Όταν προκλήθηκαν να δηλώσουν την ταυτό-
τητά τους, οι Τουρκαλβανοί απάντησαν σε άπταιστα ελληνικά και έδωσαν
χριστιανικά ονοματεπώνυμα. Οι προπορευόμενοι Έλληνες εξαπατήθηκαν
και φθάνοντας κοντά στους πρόποδες, αποφάσισαν να σταθμεύσουν για να
περιμένουν τους μεγαλύτερους σε ηλικία, που ήταν πολύ καταπονημένοι και
καθυστερούσαν.
Έτσι, ο Μουσταφάμπεης πρόλαβε να τοποθετήσει δύο τμήματα σε θέ-
σεις μπροστά και πίσω των ελληνικών φαλάγγων. Ξαφνικά οι Τουρκαλβανοί
άρχισαν δραστικά πυρά από τους πρόποδες του βουνού και από την πεδιάδα.
Αιφνιδιασμένοι οι Έλληνες της πρωτοπορίας άρπαξαν τα όπλα και προχώ-
ρησαν, μαχόμενοι κατά μέτωπο, προσπαθώντας να βρουν διέξοδο προς την
πλαγιά του βουνού. Ανάλογη μάχη έδιναν και οι άνδρες της ουράς των φα-
λάγγων.
Οι αδιάκοποι πυκνοί πυροβολισμοί προκάλεσαν σύντομα την προσοχή
των οπλαρχηγών Πανομάρα και Δημ. Κοντογιάννη, που από την πλαγιά έ-
σπευσαν με τους λιγοστούς άνδρες τους και από τα νώτα των Τουρκαλβα-
νών άνοιξαν πυρ εναντίον τους. Η επέμβαση της μικρής αυτής ομάδας ήταν
καίρια, γιατί προκάλεσε σύγχυση στους Τουρκαλβανούς και φανέρωσε
στους Έλληνες τη θέση των φίλιων δυνάμεων. Ο οπλαρχηγός Δημ. Μακρής
με αρκετούς πολεμιστές κινήθηκε κυκλικά και προσέβαλε και αυτός τους
εχθρούς από την αριστερή πλευρά. Οι Τουρκαλβανοί αναγκάστηκαν τελικά
να αφήσουν το δρόμο ελεύθερο και οι φάλαγγες συνέχισαν την πορεία προς
την κορυφή του Αρακύνθου, όπου έφτασαν την αυγή της 11ης Απριλίου. Η
μάχη υπήρξε σκληρή και οι απωλεσθέντες έλληνες πολεμιστές ήταν άνω των
300 - μερικοί συγγραφείς αναφέρουν 500. Από τους αμάχους, σκοτώθηκαν
πολλοί περισσότεροι, ενώ στην κορυφή μπόρεσαν να φτάσουν μόνο επτά
γυναίκες. Τα υπόλοιπα γυναικόπαιδα δεν κατάφεραν να ακολουθήσουν τους
πολεμιστές και άμα ξημέρωσε αιχμαλωτίστηκαν.
Στην κορυφή του βουνού οι επιζήσαντες στάθμευσαν περί τις δύο ώ-
ρες για να ανακτήσουν τις δυνάμεις τους. Οι περισσότερο εξαντλημένοι έ-
μειναν μέχρι το πρωί και συνάντησαν τους άλλους στη Δερβέκιστα το βράδυ
της 12ης Απριλίου. Στο χωριό βρήκαν και μερικά από τα σώματα των ατά-
κτων του Κώστα Μπότσαρη και άλλων οπλαρχηγών, που δικαιολογήθηκαν
ότι δεν έδρασαν επειδή διέθεταν ολιγάριθμους άνδρες.
Τη 14η Απριλίου συνέχισαν την πορεία προς τον Πλάτανο και εκεί α-
ναπαύτηκαν επί οκτώ ημέρες. Στη συνέχεια κατευθύνθηκαν στην Άμφισσα,
όπου συγκεντρώθηκαν όλοι οι διασωθέντες των τριών φαλάγγων, εκτός των
Μεσολογγιτών. Όταν μετρήθηκαν διαπιστώθηκε ότι είχαν σωθεί 1.300 συ-
νολικά μάχιμοι και μη μάχιμοι άνδρες.
Μέσα στο Μεσολόγγι, στην προ της πόλης πεδινή περιοχή και στις γύ-
ρω παραλίες παίχτηκε η πιο φρικιαστική πράξη του δράματος. Την 11η Α-
πριλίου, μόλις ξημέρωσε, οι Αιγύπτιοι και οι Τουρκαλβανοί συνέχισαν να
αιχμαλωτίζουν τα γυναικόπαιδα. Μετά τα φόρτωναν σε κάθε είδους εμπορι-
κά σκάφη και τα έστελναν στο Ναβαρίνο, ώστε από εκεί να μεταφερθούν
στα σκλαβοπάζαρα της Αιγύπτου. Περιφερόμενοι κατά ομάδες στην πόλη
και τις γύρω περιοχές, φόνευαν όλους τους άνδρες –άνω των 12 χρόνων–
που ανακάλυπταν κρυμμένους στα ερείπια ή σε θαμνώδη σημεία. Οι οπλο-
φορούντες Έλληνες αντιστέκονταν μέχρι του τελευταίου φυσιγγίου και μετά
πέθαιναν, μαχόμενοι με τη σπάθα.
Τα κεφάλια των νεκρών Ελλήνων ρίχνονταν σε σάκκους και με υπο-
ζύγια μεταφέρονταν στους αρμοδίους. Αυτοί έκαναν την καταμέτρηση και
κατέβαλαν την καθορισμένη πληρωμή κατά κεφαλή. Κατόπιν απέκοπταν τα
αυτιά των κεφαλιών και τα συσκεύαζαν κατάλληλα για να σταλούν στην
Κωνσταντινούπολη.
Οι διασκορπισμένοι μέσα στο Μεσολόγγι Έλληνες πολεμιστές υπολο-
γίζονται περί τους 200. Οι περισσότεροι οχυρώθηκαν σε κτίρια και μετά από
ανηλεή βομβαρδσμό εξοντώνονταν από τους πολυάριθμους εχθρούς που ει-
σορμούσαν κατά κύματα.
Όλη τη νύκτα της 11/12 Απριλίου κυριαρχούσαν οι θρηνώδεις κραυ-
γές, οι πυροβολισμοί και τα μαχαιρώματα, ενώ πολλά κτίρια της πόλης καί-
γονταν κτυπημένα από τα εχθρικά βλήματα ή πυρπολημένα από τους Μεσο-
λογγίτες που τα εγκατέλειπαν. Το παρασκευαστήριο φυσιγγίων ανατινάχτη-
κε το πρωί της 12ης Απριλίου από τον Χρήστο Καψάλη (γηραιό προύχοντα
και ιδιοκτήτη του κτιρίου) και μαζί με τα κλεισμένα μέσα γυναικόπαιδα πέ-
θαναν πολλοί εχθροί που είχαν κατακλύσει τον περίγυρο και τη στέγη του. Η
έκρηξη ήταν ισχυρότατη και ανέσκαψε σε μεγάλη έκταση το έδαφος μέχρι
την κοντινή (δυτική) παραλία, με αποτέλεσμα να κατακλυσθεί από τα νερά
της λιμνοθάλασσας ολόκληρη η συνοικία τα Καψαλέϊκα. Το ίδιο πρωί άρχι-
σε συνεχής κανονιοβολισμός από τα κανόνια της πόλης και των πλοιαρίων
εναντίον του Ανεμόμυλου στη νότια εσχατιά της πόλης, που χρησίμευε ως
πυριτιδαποθήκη. Ο επίσκοπος (Ρωγών) Ιωσήφ δεν είχε προλάβει να ακολου-
θήσει κάποια φάλαγγα κατά την εξόρμηση κι έτσι αναγκάστηκε να κλειστεί
στον Ανεμόμυλο μαζί με άλλους. Το απόγευμα της επόμενης ημέρας (13
Απριλίου) η πυριτιδαποθήκη του Ανεμόμυλου ανατινάχτηκε ή από εχθρικό
βλήμα ή από τον επίσκοπο Ιωσήφ και κάθε εστία αντίστασης στο Μεσολόγγι
εξέλιπε. Το Μεσολόγγι, μετά από 12μηνη αντίσταση, έπεσε ηρωικά, αλλά
δεν παραδόθηκε. Ο αγώνας για την υπεράσπισή του στοίχισε τη ζωή 2.300
περίπου πολεμιστών κατά την Έξοδο και άλλων 1.000-1.500 στη διάρκεια
της 12μηνης πολιορκίας. Επίσης χάθηκαν εκατοντάδες άμαχοι από τα εχθρι-
κά βλήματα, τις αρρώστιες και την ασιτία, ενώ κατά την Έξοδο υπολογίζεται
ότι σώθηκαν μόνο τριακόσια γυναικόπαιδα και αιχμαλωτίστηκαν έξι χιλιά-
δες599. Ο G. Finley διαφοροποιεί, κάπως, τον απολογισμό των απωλειών, που
αναφέρουν άλλοι συγγραφείς. Γράφει:
«Οι απώλειες των Ελλήνων ανεβήκανε σε τέσσερις χιλιάδες.
Ο Ιμπραήμ υπερηφανευόταν ότι οι Τούρκοι είχανε συγκεντρώσει
τρεις χιλιάδες κεφάλια και είναι πιθανό ότι τουλάχιστον άλλοι χίλιοι
πεθάνανε από τα τραύματα και την πείνα, πέρα από τα όρια που
μπορούσαν να ερευνήσουν οι πολιορκητές. Τα πλησιέστερα σημεία
όπου μπορούσαν οι πρόσφυγες να βρούνε ασφάλεια και ανάπαυση,
είταν ο Πεταλάς, ο Κάλαμος και τα Σάλωνα (Άμφισσα). Οι κατακτη-
τές πιάσανε τρεις χιλιάδες περίπου αιχμαλώτους, κυρίως γυναικό-
παιδα. Δύο χιλιάδες περίπου ξεφύγανε, γιατί εκτός από εκείνους που
φθάσανε στα Σάλωνα, μερικοί άλλοι καταφύγανε στα χωρία της Αι-
τωλίας και κάμποσοι Μεσολογγίτες και κάτοικοι της γύρω υπαίθρου
ξεφύγανε την τουρκική καταδίωξη, περπατώντας μέσα από τη λιμνο-
___________________
599. Ο ΜΙΧ. ΣΠΥΡΟΜΗΛΙΟΣ αναφέρει ότι στο Μεσολόγγι υπήρχαν 2.500 πολεμι-
στές και 9.000 γυναικόπαιδα (Απομνημονεύματα, ό.π., σ. 144). Ο D.DAKIN 3.000 πολεμι-
στές και 9.000 άμαχοι - γέροι, έφηβοι, γυναίκες και παιδιά (Ο αγώνας των Ελλήνων, ό.π.,
σ. 234). Κατά τη μαρτυρία του Αυστριακού προξένου, αββά Μικαρέλι, που παρακολού-
θησε τα γεγονότα κοντά στον Ιμπραήμ, στην Κωνσταντινούπολη στάλθηκαν 3.100 ζεύγη
αυτιών» των Ελλήνων νεκρών και στα σκλαβοπάζαρα της Αλεξάνδρειας και της Πόλης
περί τα 6.000 γυναικόπαιδα (ΔΙΟΝ. ΚΟΚΚΙΝΟΥ, Η Ελληνική Επανάστασις, τομ. 5, σ. 286-
287).
θάλασσα και φθάνοντας τελικά στον Πεταλά και στον Κάλαμο, όπου
βρήκανε προστασία και τροφή από τη Βρεττανική κυβέρνηση»600.
Ο Θ. Κολοκοτρώνης στα Απομνημονεύματά του σημειώνει με θλίψη
το τέλος της ηρωικής πόλης:
«την ημέρα των Βαΐων έκαμαν γιουρούσι στο Μισολόγγι οι
ήρωες του Μισολογγιού, σε τόσαις χιλιάδες ασκέρι, σε τόσα κανό-
νια, χαντάκια, καβαλαριά, εγλύτωσαν 2.000, και το γυναικόπαιδο
έγινε θύμα. Μας ήλθε είδησις, μεγάλη Τετράδη, εις το δειλινό, που
είχε παύει η Συνέλευσις (γ΄ Εθνοσυνέλευση στη Νέα Επίδαυρο)
είμεθα εις κάτι ίσκιους. Μας ήλθε είδησις ότι το Μισολόγγι εχάθη.
Έτσι εβάλαμεν τα μαύρα όλοι, μισή ώρα εστάθη σιωπή που δεν
έκρινε, αλλ’ εμέτραε καθένας με τον νουν του τον αφανισμό μας.
Βλέποντας εγώ την σιωπήν, εσηκώθηκα εις το πόδι, και τους ωμί-
λησα λόγια διά να εμψυχωθούν. Τους είπα ότι το Μισολόγγι εχά-
θη ενδόξως, και θα μείνη αιώνας αιώνων η ανδρεία»601.
***
Η πτώση του Μεσολογγίου προκάλεσε πολύ δυσάρεστα συναισθήματα στον

αγωνιζόμενο ελληνικό λαό. Η πόλη υπήρξε το προπύργιο της επανάστασης
στην κεντρική Ελλάδα και αντιστάθηκε ηρωικά για μεγάλο χρονικό διάστη-
μα. Έτσι είχε δημιουργηθεί στους Έλληνες η εντύπωση ότι «αν πέση το Με-
σολόγγι συγκαταστρέφεται όλη η Ελλάς μετ’ αυτού».
Η απώλεια του Μεσολογγίου αποτέλεσε οπωσδήποτε πλήγμα για την
Επανάσταση. Ωστόσο, είχε χάσει ένα μέρος της στρατηγικής σημασίας του,
από τη στιγμή που οι αιγυπτιακές δυνάμεις αποβιβάστηκαν στη νότια Πελο-
πόννησο. Από τότε οι Οθωμανοί δεν είχαν την ανάγκη να περνούν μεγάλα
στρατιωτικά σώματα από τη δυτική Στερεά στην Πάτρα, διασχίζοντας τον
___________________
601. Θ. ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ, Απομνημονεύματα, σ. 159. Περισσότερα για την τελευ-
ταία πολιορκία και την ηρωική πτώση του Μεσολογγίου, βλ. ενδεικτικά ΑΡΤΕΜΙΟΥ ΜΙ-
ας
ΧΟΥ, Απομνημονεύματα 2 πολιορκίας του Μεσολογγίου, (1833), ΜΙΧ. ΣΠΥΡΟΜΗΛΙΟΥ,
Απομνημονεύματα της Β΄ πολιορκίας του Μεσολογγίου 1825-1826, (1926), ΑΥΓ. ΦΑΒΡΗ,
Ιστορία του Μεσολογγίου (1857), ΙΑΚ. ΜΑΓΕΡ (επιμέλεια Γ. Δροσίνη), Το ημερολόγιο της
πολιορκίας του Μεσολογγίου (1926), ΕΜΜ. ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗ, Αλληλογραφία Φρουράς Μεσο-
λογγίου 1825-1826 (1963), ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΠΑΝΤΕΛΙΔΗ, Πολιορκία και Έξοδος του Μεσο-
λογγίου (1904), ΟΔΥΣΣΕΑ ΜΑΡΟΥΛΗ, Η τελευταία πολιορκία του Μεσολογγίου (1926).
Πατραϊκό. Όμως, το Μεσολόγγι υπήρξε ορμητήριο και τόπος ανεφοδιασμού

των ελληνικών ατάκτων σωμάτων της ευρύτερης περιοχής και πάνω απ’ όλα
σύμβολο του επαναστατικού αγώνα. Εξάλλου, η αντίσταση της ηρωικής πό-
λης ανακούφιζε τις άλλες επαναστατημένες περιοχές, έφθειρε τις εχθρικές
δυνάμεις και γενικά παρέτεινε τον πόλεμο προς όφελος των Ελλήνων. Τα
τραγικά γεγονότα της Εξόδου των πολιορκημένων, της άλωσης και κατα-
στροφής της πόλης και περισσότερο η αποστολή χιλιάδων γυναικόπαιδων
στα ανθρωποπάζαρα της Ανατολής, συντάραξαν την ευρωπαϊκή κοινή γνώ-
μη. Το ενδιαφέρον και η συμπάθεια των ευρωπαϊκών λαών για την ελληνική
υπόθεση αναζωπυρώθηκε. Η πίεση των απλών πολιτών και, κυρίως, των φι-
λελληνικών κομιτάτων στα ανακτοβούλια των μεγάλων ευρωπαϊκών χωρών
αυξήθηκε και επιτάχυνε τις ήδη πραγματοποιούμενες διπλωματικές διεργα-
σίες που απέβλεπαν στην ίδρυση ενός αυτόνομου ελληνικού κράτους,
Όπως πολύ εύστοχα έγραψε -152 χρόνια αργότερα- ο Woodhouse: «Το
Μεσολόγγι τάσσεται, μαζί με τις Θερμοπύλες και την Δουνκέρκη μεταξύ των
μεγάλων νικών που επηρέασαν την πορεία της ιστορίας εναντίον των νικη-
τών»602.
Στο εσωτερικό μια άλλη συνέπεια της πτώσης του Μεσολογγίου ήταν
να επιταχυνθούν οι εργασίες της μόλις συγκληθείσας γ΄ Εθνοσυνέλευσης
στην Πιάδα (κοντά στην αρχαία Επίδαυρο). Αυτή θα σχημάτιζε νέα κυβέρ-
νηση και θα έπαιρνε τις απαιτούμενες αποφάσεις για να αντιμετωπιστεί πιο
δραστικά η διαμορφωθείσα κακή κατάσταση.
Οι πολιτικο-στρατιωτικές εξελίξεις έως το τέλος του 1826.

Η εκστρατεία του Ιμπραήμ στο Μωριά και η πολιορκία της Α-
κρόπολης της Αθήνας από τον Κιουταχή.
Επιχειρήσεις του ελληνικού στόλου για προστασία της Σάμου.
Ταραχές στην Ύδρα
Από το Σεπτέμβριο 1825 η κυβέρνηση Γ. Κουντουριώτη είχε προκηρύξει

εκλογές πληρεξουσίων στα διάφορα επαναστατημένα μέρη της ηπειρωτικής
___________________
602. C. W. WOODHOUSE, Ο πόλεμος της Ελληνικής Ανεξαρτησίας, εκδ. Εστίας,
Αθήναι 1978, σ. 159.
και νησιωτικής Ελλάδας, για να συγκληθεί μια νέα Εθνοσυνέλευση. Μετά

από πολλές εσωτερικές διεργασίες, συνεννοήσεις και συμβιβασμούς, άρχι-
σαν την 6η Απριλίου 1826 οι εργασίες της συνέλευση στην Πιάδα (Νέα Επί-
δαυρο). Το κλίμα ήταν βαρύ, μετά τις αλλεπάλληλες στρατιωτικές ήττες από
τα στρατεύματα του Ιμπραήμ και την αδυναμία της κυβέρνησης να αντιδρά-
σει αποτελεσματικά. Η πτώση του Μεσολογγίου συγκλόνισε τους 127 πλη-
ρεξουσίους, οι οποίοι παραμέρισαν, προσωρινά, τις εσωτερικές διαμάχες
τους και πήραν αρκετές αποφάσεις μέσα σε ελάχιστες ημέρες.
Η συνέλευση αποφάσισε την ίδρυση ενός νέου κυβερνητικού σχήμα-
τος, της Διοικητικής Επιτροπής της Ελλάδος, που συγκροτήθηκε από τους
Ανδρέα Ζαΐμη (πρόεδρος), Γεωργ. Σισίνη, Π. Μαυρομιχάλη, Αναγν. Δελη-
γιάννη, Σπυρ. Τρικούπη, Ανδρέα Ίσκο, Ιω. Βλάχο, Δημ. Τσαμαδό, Ανδρέα
Χατζηαναργύρου, Αναγν. Μοναρχίδη και Παναγ. Δημητρακόπουλο.
Οι Πελοποννήσιοι προύχοντες, με την υποστήριξη του Θ. Κολοκο-
τρώνη, απέκλεισαν τους Α. Μαυροκορδάτο και Ιω. Κωλέττη από την κυβέρ-
νηση. Επίσης μειώθηκε σημαντικά η επιρροή των Υδραίων, στους οποίους
καταλογίστηκε η αποτυχημένη διαχείριση της εξουσίας από την κυβέρνηση
του Γ. Κουντουριώτη.
Οι μετέχοντες στη συνέλευση είχαν γενικά καταλάβει ότι η επανάστα-
ση διέτρεχε την πιο κρίσιμη περίοδο, εφόσον οι εξασθενημένες δυνάμεις της
δεν μπορούσαν να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις τουρκο-αιγυπτιακές
στην ξηρά και τη θάλασσα. Με δεδομένη την αδυναμία γενικής επικράτησης
στα πεδία των μαχών, η συνέλευση εύλογα αποφάσισε να ζητήσει τη μεσο-
λάβηση της Αγγλίας. Έκρινε δε αναγκαίο «να εμπιστευθή προσωρινά τα πο-
λεμικά και πολιτικά πράγματα» στη Διοικητική Επιτροπή603. Αλλά το καίριο
θέμα της διαπραγμάτευσης με την Πύλη για «την παύσιν του ολεθρίου πολέ-
μου μ’ ένα συμβιβασμόν αντάξιον των μεγάλων θυσιών και των πολλών αιμά-
των, τα οποία εχύθησαν εις όλον το εξαετές διάστημα υπέρ της ελευθερίας», το
ανέθεσε σε ειδική 13μελή επιτροπή, την Επιτροπή της Συνελεύσεως, με επι-
κεφαλής τον Π. Πατρών Γερμανό604. Η συνέλευση καθόρισε τους όρους του
___________________
604. Αρχείο Ύδρας, τομ. 12, σ. 93-94, 102. Στην επιτροπή μετέσχον και οι Επί-
σκοπος Άρτας Πορφύριος, Π. Νοταράς, Β. Μπουντούρης, Α. Κοπανίτσας, Α. Λόντος, Γ.
Μπούκουρης, Γ. Δαρειώτης, Σπυρ. Καλογερόπουλος, Γ. Αινιάν, Εμμ. Ξένος, Ν. Ρενιέ-
ρης, Ν. Βελισσαρίου.
συμβιβασμού και έδωσε οδηγίες στην Επιτροπή της Συνελεύσεως, βάσει των
οποίων θα διαπραγματευόταν με τους Τούρκους. Η διαπραγμάτευση θα γι-
νόταν με τη διαμεσολάβηση του νεοτοποθετηθέντος στην Κωνσταντινούπο-
λη Άγγλου πρεσβευτή Stratford Canning (εξαδέλφου του Υπουργού Εξωτε-
ρικών της Αγγλίας).
Από το τέλος του 1825 οι ηγέτες της ελληνικής επανάστασης διαισθά-
νονταν ότι οι διεργασίες μεταξύ των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων είχαν ενταθεί,
με πρωτοβουλίες, κυρίως, της Αγγλίας και της Ρωσίας. Μετά τη διακοπή των
διπλωματικών σχέσεων μεταξύ Ρωσίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, την
προσπάθεια να επιτευχθεί ένας διακανονισμός με την Πύλη ανέλαβε η Αγ-
γλία.
Έως ότου, όμως, οι Ευρωπαϊκές Δυνάμεις πείσουν ή υποχρεώσουν το
σουλτάνο να δεχτεί τις διαπραγματεύσεις, οι επαναστατημένοι Έλληνες έ-
πρεπε να συνεχίσουν σθεναρά τον αγώνα. Ένα αγώνα που δυσχέραιναν υ-
πέρμετρα τα χρόνια προβλήματα της οικονομικής αδυναμίας και της εμφύ-
λιας διαμάχης των ηγετικών ομάδων της επανάστασης.
Η εθνική συνέλευση στην Πιάδα, μετά την πτώση του Μεσολογγίου
και λόγω της κρισιμότητας της κατάστασης, διέκοψε τις εργασίες της τη 12η
Απριλίου και ψήφισε να συνεχιστούν τον ερχόμενο Σεπτέμβριο. Σε μία Δια-
κήρυξή της προς τους Έλληνες, αναγγέλλει τη σύσταση των δύο Επιτροπών
και τους καλεί να υπακούουν στη νέα Διοίκηση, να συνεχίσουν τον πόλεμο
εναντίον του άσπονδου εχθρού και «ο κλήρος, οι πρόκριτοι, οι πλούσιοι και
ευκατάστατοι να συνδράμουν με τας γενναίας συνεισφοράς των την κινδυνεύ-
ουσα πατρίδα»605.
Διόρισε, επίσης, τον Θ. Κολοκοτρώνη Γενικόν Αρχηγόν των κατά Πε-
λοπόννησον στρατευμάτων και τον εξουσιοδότησε να στρατολογήσει άνδρες
κατά βούληση και προσωρινά να εξασφαλίσει τρόφιμα από τοπικές πηγές,
έως ότου τον εφοδιάσει η κυβέρνηση. Ο Θ. Κολοκοτρώνης με τη σειρά του
θα διακηρύξει προς τους Μωραΐτες ότι όλοι πρέπει να πάρουν τα όπλα αφι-
λοκερδώς και θα αμοιφθούν μελλοντικά όταν περάσει ο κίνδυνος για την πα-
τρίδα· προειδοποιούσε δε πως όποιος αδιαφορήσει θα κυνηγηθεί και θα θα-
νατωθεί606.
___________________
606. Ό.π., σ. 116-119.
Στη διάρκεια του καλοκαιριού του 1826 η κυβέρνηση Αν. Ζαΐμη βρι-
σκόταν χωρίς οικονομικούς πόρους και είχε αρχίσει να χάνει το κύρος της.
Όλοι οι ηγέτες μηχανορραφούσαν ο ένας εναντίον του άλλου. Ο γαλλόφιλος
Ιω. Κωλέττης είχε στραφεί εναντίον των παλαιών του εχθρών που μετείχαν
στην κυβέρνηση. Ο Θ. Κολοκοτρώνης εγκατέλειψε, άλλη μία φορά, τους
παλαιούς συμμάχους του, τον Αν. Ζαΐμη και τον Αν. Λόντο, που θέλοντας
να αποφύγουν την κηδεμονία των Πελοποννήσιων οπλαρχηγών θα μεταφέ-
ρουν (11 Νοεμβρίου 1826) την κυβέρνηση στην Αίγινα. Στο Ναύπλιο, το ι-
σχυρότερο έρεισμα που είχε απομείνει στους επαναστάτες, οι οπλαρχηγοί
Γρίβας και Φωτομάρας (διοικητής της πόλης) συνέχιζαν την αντιδικία τους.
Όταν η έδρα της κυβέρνησης μεταφέρθηκε στην Αίγινα, θα μείνει στην πόλη
μία τριμελής επιτροπή για να επιβλέπει την οργάνωση της άμυνας και την
τήρηση της τάξης. Οι Θ. Γρίβας και Χρ. Φωτομάρας σπάνια θα συμμορφώ-
νονται με τις υποδείξεις της επιτροπής. Στη θέση των παλαιών τοπικών διοι-
κήσεων συγκροτήθηκαν ειδικές επιτροπές, όπως στην Αθήνα για την Ανατο-
λική Ελλάδα και στη Σύρο για όλα τα νησιά του Αιγαίου. Το κύριο καθήκον
των τοπικών επιτροπών ήταν «διά το δραστηριώτερον της εκτελέσεως των
προς πόλεμον αναγκαίων»607. Οι τοπικοί επίτροποι ήταν υπεύθυνοι να επο-
πτεύουν – θεωρητικά– τις επιτροπές. Ειδικά στην Ύδρα η επιτροπή ήταν
13μελής και είχε την αποστολή να συγκροτήσει ικανό στόλο και να βρει τα
κατάλληλα πλοία για να μετατραπούν σε πυρπολικά608.
***
Όταν έπεσε το Μεσολόγγι, ο αιγυπτιακός στρατός πέρασε στην Πάτρα. Ο

Ιμπραήμ είχε σκοπό να απαλλάξει την Τρίπολη από τη χαλαρή πολιορκία
των μωραΐτικων σωμάτων του Θ. Κολοκοτρώνη και άλλων οπλαρχηγών και
να ολοκληρώσει την κατάκτηση του πασαλικίου του. Μετά από την ανασυ-
γκρότηση των τμημάτων και την ανάπαυση μιας εβδομάδας των ανδρών του,
___________________
607. Ό.π., σ. 114.
608. Ό.π., σ. 108. Η Φροντιστική Επιτροπή συγκροτήθηκε με πρωτοβουλία της
συνέλευσης των Υδραίων και έγινε κατόπιν αποδεκτή από τη Διοικητική Επιτροπή (κυ-
βέρνηση). Ήταν μία πράξη που μαρτυρούσε τη θέληση των Υδραίων να συνεχίσουν τον
αγώνα, αλλά και την αταλάντευτη επιδίωξη να ηγούνται αυτοί των ναυτικών επιχειρή-
σεων.
ο Αιγύπτιος στρατηγός ξεκίνησε με προορισμό το διοικητικό κέντρο του

Μωριά. Ήταν επικεφαλής ενός στρατού μόνο 4.000 πεζών και 600 ιππέων
και διασχίζοντας την Αχαΐα επιδόθηκε στην καταστροφή των ανυπότακτων
χωριών, τη λεηλασία των σιτηρών και την αρπαγή των βοοειδών και αιγο-
προβάτων. Όσοι από τους χωρικούς συλλαμβάνονταν ή εκτελούνταν ή στέλ-
νονταν για να πουληθούν ως σκλάβοι. Αυτοί που ξέφευγαν έβρισκαν κατα-
φύγιο στο χιονισμένο Χελμό, αλλά στη διάρκεια του επερχόμενου χειμώνα
οι περισσότεροι, ιδίως τα γυναικόπαιδα, θα πέθαιναν κυριολεκτικά από την
ασιτία και το κρύο.
Μετά από μια αποτυχημένη προσπάθεια να καταλάβει τη Μονή του
Μεγάλου Σπηλαίου στα Καλάβρυτα, ο Ιμπραήμ συνέχισε να βαδίζει προς
νότο. Κοντά στην Καρύταινα ενώθηκαν μαζί του πολλά τμήματα από τη
Μεθώνη, ανεβάζοντας τον αριθμό των ανδρών τους στους 8.000. Το στρά-
τευμα του Ιμπραήμ έφτασε και μπήκε στην Τρίπολη στις 10 Μαΐου 1826,
αλλά δεν έμεινε εκεί για πολύ. Μετά από πέντε ημέρες, αφήνονας ισχυρή
φρουρά στην πόλη, κινήθηκε με το κύριο σώμα του στρατού του προς τη
Μάνη. Κατά την πορεία του εξακολούθησε να στέλνει αποσπάσματα προς
όλες τις κατευθύνσεις και να κατερειπώνει χωριά στην Αρκαδία, την Ηλεία,
τη Μεσσηνία και τη Λακωνία.
Η πρώτη απόπειρα του Αιγύπτιου πασά να διεισδύσει στη Μάνη έγινε
η
την 4 Ιουνίου. Από την Καλαμάτα τα τμήματα του πεζικού του κινήθηκαν
προς τα ανατολικά για να ανέβουν στον Ταΰγετο. Αλλά στη Βέργα αναχαιτί-
στηκαν από 2.000 σκληροτράχηλους Μανιάτες υπό τον Αναστ. Μαυρομιχά-
λη και άλλους 4-5 οπλαρχηγούς. Οχυρωμένοι σε κατάλληλες θέσεις έμειναν
ακλόνητοι και απέκρουσαν τις επαναλαμβανόμενες επιθέσεις, σκοτώνοντας
περίπου 400 Αιγύπτιους στρατιώτες· οι νεκροί Έλληνες δεν υπερέβησαν
τους είκοσι. Ο Ιμπραήμ, αν και απέσυρε λίγο το πεζικό του, κράτησε την ε-
παφή με τους οχυρωμένους Έλληνες. Την επόμενη, 5 Ιουνίου, επιβίβασε σε
μερικά πλοία του 1.500 άνδρες και τους αποβίβασε λίγα χιλιόμετρα νοτιότε-
ρα, για να επιχειρήσουν, με μια κυκλωτική κίνηση, να προσβάλλουν τις ελ-
ληνικές θέσεις από τα νώτα. Έσπευσε, όμως, ο Κωνστ. Μαυρομιχάλης, α-
δελφός του Πετρόμπεη, με εκατοντάδες άνδρες και κάλυψε τους αγωνιζόμε-
νους στη Βέργα. Μετά από πεισματώδη μάχη οι Μανιάτες απώθησαν τους
εχθρούς και την επόμενη ημέρα με αντεπίθεση τους ανάγκασαν να υποχω-
ρήσουν μέχρι την παραλία και να επιβιβαστούν στα πλοία τους· έχοντας χά-
σει περί τους πεντακόσιους άνδρες.
Την ίδια ημέρα ο Ιμπραήμ επιχείρησε να διώξει τους Έλληνες από τις
θέσεις τους στη Βέργα, αλλά και πάλι αποκρούστηκε. Όταν, μάλιστα, πλη-
ροφορήθηκε ότι κινείται προς την περιοχή ο Θ. Κολοκοτρώνης με 2.500 άν-
δρες υπό τους οπλαρχηγούς Π. Γιατράκο, Β. Πετιμεζά και Δ. Μελετόπουλο,
αποσύρθηκε στην Καλαμάτα, εγκαταλείποντας την προσπάθεια να εισχωρή-
σει στη Μάνη από τη δυτική πλευρά. Ο Αιγύπτιος πασάς επέστρεψε στην
Καλαμάτα και από εκεί προχώρησε αργά προς τα βόρεια και μπήκε πάλι
στην Αρκαδία. Έστειλε το ιππικό του στον κάμπο για να καταστρέψει τα ε-
ναπομένοντα χωριά και να καταδιώξει όσους χωρικούς είχαν κατέβει από τα
βουνά. Για ένα περίπου μήνα αφοσιώθηκε στο καταστροφικό έργο του, δε-
χόμενος στην πορεία του παρενοχλητικές επιθέσεις από μικρά άτακτα σώμα-
τα του Γενναίου Κολοκοτρώνη και του Νικηταρά, καθώς και από ένα λόχο
του τακτικού στρατού υπό τον Πορτογάλο συνταγματάρχη Αλμέϊδα. Έχο-
ντας απωλέσει αρκετούς άνδρες, υποζύγια και εφόδια, επέστρεψε στην Τρί-
πολη.
Μετά από ανάπαυση μερικών ημερών, ο Αιγύπτιος πασάς βάδισε με
8.000 άνδρες για να προσπαθήσει πάλι να εισβάλει στη Μάνη· αυτή τη φορά
από τα βόρεια και τα ανατολικά. Αρχικά λοξοδρόμησε προς την Αρκαδία και
στο πέρασμά του κατέστρεψε τα χωριά Καστρί, Άγ. Πέτρο, Άγ. Ιωάννη και
Κάλαρα.
Στη συνέχεια μπήκε στο Άστρος από την παραλία. Ο Νικηταράς, που
τον παρακολουθούσε συνεχώς, κλείστηκε με 300 άνδρες σ’ ένα ερειπωμένο
πύργο για να αντισταθεί. Ο Ιμπραήμ, όμως, δεν θέλησε να χρονοτριβήσει και
απέφυγε να τον προσβάλλει. Από εκεί διαχώρισε το στρατό του σε τρεις φά-
λαγγες και ο ίδιος βάδισε με τη μία προς το Μυστρά. Έστειλε μία άλλη προς
τα δεξιά και την τρίτη κατά μήκος της ανατολικής παραλίας. Έδωσε την ε-
ντολή, επίσης, οι άνδρες και των τριών φαλάγγων να καίνε όλα τα χωριά
στην πορεία τους. Ευσυνείδητα αυτοί έκαψαν πολλά, μεταξύ των οποίων τα
πιο σημαντικά ήταν η Αράχοβα και ο Πραστός. Η κεντρική φάλαγγα συνά-
ντησε, όμως, σοβαρή αντίσταση από τους Μανιάτες πολεμιστές που γνώρι-
ζαν και εκμεταλλεύονταν με ενέδρες τα κομβικά σημεία της ορεινής αυτής
περιοχής. Επίσης, ο Νικηταράς ενισχύθηκε σημαντικά και μπόρεσε να κρα-
τήσει σταθερά τον πύργο στο Άστρος. Η επίθεση των Αιγυπτίων, τη 16η Ιου-
λίου αποκρούστηκε σε όλα τα σημεία. Ο Ιμπραήμ αποφάσισε τότε να απο-

χωρήσει προς βορρά και να επιστρέψει στην Αρκαδία. Είχε μείνει ευχαρι-
στημένος από την τακτική της καμένης γης και τη συνέχισε ασταμάτητα στη
διαδρομή του προς την Τρίπολη. Όταν άρχισε να χειμωνιάζει, ο Ιμπραήμ α-
ποσύρθηκε με το κύριο σώμα του στρατού του στο περιχαρακωμένο μεγάλο
στρατόπεδο της Μεθώνης. Οι δυνάμεις του ήταν πια ανεπαρκείς για να επι-
χειρήσει –και μάλιστα το χειμώνα– μια νέα εκστρατεία στη Μάνη ή να κινη-
θεί προς το Ναύπλιο. Από τους περίπου 24.000 στρατιώτες του, που είχαν
έλθει στην Ελλάδα, μόνο οι μισοί είχαν επιζήσει609.
Ο Μωχάμετ Άλι, την περίοδο εκείνη, έδειχνε κάπως διστακτικός να
συνεχίσει με την ίδια ζέση τον πόλεμο κατά των επαναστατημένων Ελλή-
νων. Παρακολουθούσε με προσοχή τις διαπραγματεύσεις του σουλτάνου με
τις ευρωπαϊκές Δυνάμεις, ιδιαίτερα με την Αγγλία και τη Ρωσία, και μάλλον
αναρωτιόταν αν θα άφηναν το γιο του να ολοκληρώσει την κατάκτηση του
Μωριά και να τον κρατήσει μόνιμα ως πασαλίκι του. Εξάλλου αντιμετώπιζε
κι αυτός οικονομικές δυσκολίες από τον παρατεινόμενο πόλεμο. Συνέχιζε,
πάντως, τις προετοιμασίες των εφεδρικών στρατευμάτων και των απαιτού-
μενων πολυάριθμων πλοίων για τη μεταφορά τους στην Ελλάδα.
Εν τω μεταξύ, ο Κιουταχής είχε εγκαταστήσει το στρατηγείο του στο
Μεσολόγγι και σε διάστημα δύο περίπου μηνών μπόρεσε να αποκαταστήσει
την εξουσία του σουλτάνου στη Δυτική Ελλάδα610. Τότε αποφάσισε να κινη-
θεί προς την Ανατολική Ελλάδα με σκοπό να αλώσει την Αθήνα, το τελευ-
ταίο ισχυρό έρεισμα των επαναστατών στη Στερεά. Την 28η Ιουνίου ο Τούρ-
κος πασάς έφτασε στη Θήβα με 7.000 πεζούς και 800 ιππείς, έχοντας εξα-
___________________
609. Ο S. How γράφει ότι κατά την έναρξη της εκστρατείας στην Πελοπόννησο,
το καλοκαίρι του 1826, ο Ιμπραήμ διέθετε 14.000 αξιόμαχους στρατιώτες (S. HOW, Σκι-
αγραφία της Ελληνικής Επανάστασης, σ. 381). Ο D. Dakin αναφέρει πως από 24.000 Αι-
γυπτίους στρατιώτες, που στάλθηκαν στην Ελλάδα, είχαν επιζήσει, έως το τέλος του
1826 μόνο οι 8.000 και απ’ αυτούς περί τους 1.500 ήταν τραυματίες και άρρωστοι (D.
DAKIN, Ο Αγώνας των Ελλήνων, σ. 236).
610. Κατά τον D. Dakin, αρκετοί οπλαρχηγοί, μεταξύ τους οι Ανδρ. Ίσκος, Γεωρ.
Δυοβουνιώτης, Δημ. Κοντογιάννης και Ιω. Ράγκας έκαναν «καπάκια» με τους Τούρκους
και έγιναν αρματωλοί (D. DAKIN, ό.π., σ. 236). Το ίδιο γράφει και ο G. Finley (G.
FINLEY, ό.π., σ. 355). Είναι περίεργο ό,τι αναφέρεται ο Ίσκος, που λίγο πριν είχε μετά-
σχει στη γ΄ Εθνοσυνέλευση ως πληρεξούσιος του Βάλτου και εκλέχτηκε μέλος της Διοι-
κητικής Επιτροπής!
σφαλίσει όλα τα στενά περάσματα στην Οίτη, το Ξεροβούνι, τον Παρνασσό

και την Πάρνηθα. Αφού οργάνωσε την επιμελητεία του στη Λαμία (Ζητούνι)
και τις επικοινωνίες του με τη Χαλκίδα και το Βόλο, προωθήθηκε και κατέ-
λαβε τα χωριά γύρω από την Αθήνα χωρίς να συναντήσει αντίσταση.
Την 3η Αυγούστου βρισκόταν μπροστά στα παλαιά τείχη της Αθήνας
και ετοιμάστηκε να την κατακτήσει και να υψώσει την κόκκινη σημαία με
την ημισέληνο στην οχυρή αρχαία Ακρόπολη.
***
Μετά την πτώση του Μεσολογγίου, οι Υδραίοι και οι Σπετσιώτες περίμεναν

ότι ο επόμενος στόχος του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου θα ήταν τα νησιά
τους. Ο εχθρικός στόλος από τον Πατραϊκό έπλευσε προς νότο και μόνο 18
μικρά αιγυπτιακά πολεμικά και βοηθητικά σκάφη έμειναν στη Μεθώνη και
την Πύλο για να υποστηρίζουν τα στρατεύματα του Ιμπραήμ. Την 27η Απρι-
λίου πέρασε το ακρωτήριο Μαλέας και οι φόβοι των Υδραιο-Σπετσιωτών
κορυφώθηκαν. Αλλά την επομένη μαθεύτηκε ότι διαχωρίστηκε και ο μεν
τουρκικός στόλος κατευθύνθηκε προς τον Ελλήσποντο, το δε μεγαλύτερο
μέρος του αιγυπτιακού προς την Αλεξάνδρεια. Οι ανησυχίες των νησιωτών
διασκεδάστηκαν προσωρινά, συνέχισαν, πάντως, να πιστεύουν ότι ο εχθρι-
κός στόλος θα επέστρεφε σύντομα με καινούργια στρατεύματα για να επιτε-
θεί στις Σπέτσες και την Ύδρα.
Ήταν προφανές ότι αν ο σουλτάνος επιθυμούσε να τερματίσει οριστι-
κά την επανάσταση, έπρεπε οπωσδήποτε να υποτάξει τα δύο αυτά νησιά.
Ωστόσο, η εποχή εκείνη δεν ήταν πρόσφορη για μια άμεση και αποφασιστι-
κή επίθεση των Τουρκο-Αιγυπτίων στα νησιά, που έπρεπε να γίνει από επί-
λεκτα στρατεύματα και αφού εξουδετερωνόταν ο τρινήσιος στόλος. Η τυχόν
απόσπαση στρατευμάτων από τις απομειωμένες δυνάμεις του Ιμπραήμ και
του Κιουταχή θα ανέκοπτε την προσπάθεια να καταπνιγεί πλήρως η επανά-
σταση στο Μωριά και τη Στερεά. Επίσης, ο τουρκικός και ο αιγυπτιακός
στόλος χρειάζονταν αρκετό χρόνο να ανασυνταχτούν και να προσθέσουν
στη δύναμή τους δεκάδες (τα περισσότερα ξένα μισθωμένα) μεταγωγικά
πλοία, κατάλληλες αποβατικές ακάτους, πλωτά πυροβολεία κλπ.
Τις ημέρες εκείνες είχε υπογραφεί το Πρωτόκολλο της Πετρούπολης
από τη Ρωσία και την Αγγλία, που προέβλεπε, μεταξύ των άλλων, να μεσο-
λαβήσει η αγγλική κυβέρνηση ώστε να βρεθεί μία συμβιβαστική λύση στο

ελληνικό ζήτημα, με την προϋπόθεση ότι θα δέχονταν τη μεσολάβηση οι α-
ντιμαχόμενοι Έλληνες και Τούρκοι. Η ελληνική κυβέρνηση έκανε στις 16
Απριλίου 1826 την αίτηση για μεσολάβηση της Αγγλίας611. Επίσης, ο Άγ-
γλος πρεσβευτής S. Canning, μόλις έφτασε στην Κωνσταντινούπολη, υπέβα-
λε την πρόταση μεσολάβησης στην Πύλη, η οποία την απέρριψε χωρίς συζή-
τηση. Πάντως, ο S. Canning τόνισε στους Τούρκους πως δεν θα ήταν αποδε-
κτή η δημιουργία ενός βαρβαρικού κράτους στην Πελοπόννησο από τον Ι-
μπραήμ και εν ανάγκη, αν ο σουλτάνος δεν το αποτρέψει, η Αγγλία μπορού-
σε να συνοδεύσει τις συστάσεις της με την επέμβαση των ναυτικών της δυ-
νάμεων.
Οι εξελίξεις αυτές είχαν προβληματίσει τον Μωχάμετ Άλι και, σε συν-
δυασμό με τα οικονομικά του προβλήματα, αποφάσισε να επιβραδύνει την
προετοιμασία των πλοίων και των στρατευμάτων που θα έστελνε να εξαλεί-
ψουν τους εναπομένοντες θύλακες της επανάστασης. Τις επόμενες τριάντα
ημέρες συνέχισε απλώς να στέλνει νηοπομπές με εφόδια για να συντηρεί α-
πλώς τα στρατεύματα του γιου του στο Μωριά, ενώ ο αριθμός των παραμε-
νόντων στα ελληνικά νερά αιγυπτιακών πολεμικών και μεταγωγικών πλοίων
δεν θα υπερβαίνει τα σαράντα612.
Από την πλευρά των Τούρκων η κύρια προσπάθεια είχε επικεντρωθεί
στην επιχείρηση κατάληψης της Ακρόπολης της Αθήνας και την ολοκληρω-
τική επικράτηση στη Στερεά. Οι δε άτακτοι, που κατά καιρούς στρατολο-
γούνταν στα παράλια του Ευξείνου και της Μ. Ασίας για επιχειρήσεις κατά
των ανατολικών νησιών, δεν ήταν βέβαια στρατιώτες ικανοί να αναλάβουν
την ιδιαίτερα δύσκολη αποστολή να αλώσουν την Ύδρα.
Την 25η Μαΐου στάλθηκε από την Αλεξάνδρεια γράμμα ανώνυμου
πληροφοριοδότη προς τους Υδραίους προκρίτους και τους ενημέρωνε ότι ο
Μωχάμετ Άλι προετοίμαζε στόλο από ενενήντα πολεμικά και μεταγωγικά
πλοία για να επιτεθεί στην Ύδρα, παρότι συναντούσε δυσκολίες στη συ-
___________________
611. ΑΝΔΡ. ΜΑΜΟΥΚΑ, Τα κατά την Αναγέννησιν της Ελλάδος, ήτοι συλλογή των
περί την αναγεννωμένην Ελλάδα συνταχθέντων νόμων, πολιτευμάτων και άλλων επισήμων
πράξεων από το 1821 μέχρι το 1832 (τόμοι 11) Πειραιεύς-Αθήναι 1839-1852, τομ. 4, σ.
132-133. Γράμμα της Εθνικής Επιτροπής της Συνελεύσεως προς τον Άγγλο πρέσβη Stra-
ford Canning (16 Απριλίου 1826).
612. Αρχείο Ύδρας, τομ. 12, σ. 126, 145-148.
γκρότηση των πληρωμάτων και είχε οικονομικά προβλήματα613. Η δε κυ-

βέρνηση είχε ήδη προειδοποιήσει τους Υδραίους και τους Σπετσιώτες για τη
σχεδιαζόμενη από το Μωχάμετ Άλι επίθεση στα δύο νησιά και το Ναύπλιο,
παροτρύνοντάς τους να ετοιμάσουν έγκαιρα όλα τα πολεμικά πλοία614.
Ο άμαχος πληθυσμός της Ύδρας και κυρίως των Σπετσών προβλημά-
τιζε σοβαρά τους προκρίτους. Ασφαλώς δεν επιθυμούσαν να επαναλάβουν
τα λάθη των Μεσολογγιτών, που στοίχισαν τη ζωή ή την ελευθερία χιλιάδων
γυναικόπαιδων. Αρχικά, οι Υδραίοι είχαν αποφασίσει να απομακρύνουν κι
αυτοί τα γυναικόπαιδα από το νησί τους. Το τρίτο δεκαήμερο του Απριλίου,
λόγω της απειλούμενης οθωμανικής επίθεσης, έστειλαν γράμμα στον Άγγλο
πλοίαρχο Hamilton και ζητούσαν να επιτραπεί η προσωρινή μεταφορά των
γυναικόπαιδων από την Ύδρα στα Κύθηρα ή σε άλλο νησί του Ιονίου. Ο
Hamilton τους απάντησε την 27η Απριλίου ότι θα διαβιβάσει το γράμμα τους
στον Άγγλο πρέσβη S. Canning και τους δήλωσε ότι σε περίπτωση κινδύνου
δεν αποκλείεται να μεταφερθεί ο πληθυσμός της Ύδρας στα Επτάνησα615.
Όταν, όμως, την 27η Απριλίου ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος πέρασε το α-
κρωτήριο Μαλέα και διαχωρίστηκε για να κατευθυνθούν τα πλοία προς την
Κωνσταντινούπολη και την Αλεξάνδρεια, οι Υδραίοι ηρέμησαν κάπως και
δεν ανακίνησαν πια το θέμα αυτό.
Οι Σπετσιώτες από την πλευρά τους σκέφτηκαν να μεταφέρουν τον
άμαχο πληθυσμό τους στη Μονεμβασία, όπου φρούραρχος ήταν ο συμπα-
τριώτης τους Ηλίας Θερμισιώτης. Τελικά επικράτησε η άποψη να μεταφερ-
θεί στη φυσικά οχυρή Ύδρα και ο ενωμένος στόλος των δύο νησιών να αντι-
μετωπίσει τον εχθρικό στην ανοικτή θάλασσα. Από τα μέσα Απριλίου είχαν
αρχίσει συνεννοήσεις μεταξύ των Υδραίων και των Σπετσιωτών προκρίτων,
ενώ τριμελείς επιτροπές ανέλαβαν το έργο να βρουν τα κατάλληλα καταλύ-
ματα στην Ύδρα και να επιβάλουν κανόνες για την ομαλή συμβίωση των
δύο αμάχων πληθυσμών. Ύστερα από μερικές αμφιταλαντεύσεις και δισταγ-
μούς, οι Σπετσιώτες μετέφεραν τα γυναικόπαιδά τους στην Ύδρα στις 2 Ιου-
νίου 1826 και τα άφησαν να μείνουν εκεί περί τους 3½ μήνες616.
___________________
613. Ό.π., σ. 180-181.
614. Ό.π., σ. 146-148. Γράμμα Διοικητικής Επιτροπής προς τους προκρίτους (9
Μαΐου 1826).
615. Ό.π., σ. 106-107.
616. Ό.π., τομ. 12, σ. 115, 129, 167, 180, 192, τομ. 16, σ. 172.
Για την άμυνα της Ύδρας η Φροντιστική Επιτροπή ζήτησε από την
κυβέρνηση χρήματα για να ετοιμαστούν τα πλοία και τα πυρπολικά, όπως
και πυρομαχικά. Επίσης ζήτησε να σταλούν άτακτα σώματα και τμήμα του
τακτικού στρατού για τη φρούρηση του νησιού.
***
Η νέα κυβέρνηση του Αλ. Ζαΐμη είχε σοβαρό οικονομικό πρόβλημα, καθώς
βρήκε άδειο το δημόσιο ταμείο. Αναγκάστηκε, λοιπόν, κι αυτή να καταφύγει
σε υποχρεωτικό δάνειο για να συλλέξει από τα νησιά του Αιγαίου 432.000
γρ. και από τους αρχιερείς 45.000 γρόσια. Επίσης, οι Σάμιοι έπρεπε να πλη-
ρώσουν άλλες 160.000 γρόσια, που ήταν οι πρόσοδοι (φόροι) του 1826617.
Η συλλογή των χρημάτων από τα νησιά ανατέθηκε σε πενταμελή επι-
τροπή και διατέθηκαν το υδραίϊκο πλοίο Μιλτιάδης (Λαζ. Λαλεχός) και το
σπετσιώτικο Λεωνίδας (Ιω. Κυριακού-Τσολάκης) για να τη βοηθήσουν στο
έργο της618. Η επιτροπή συνάντησε μεγάλες δυσκολίες για να πραγματο-
ποιήσει την αποστολή της, λόγω της αδυναμίας ή και απροθυμίας των νη-
σιωτικών πληθυσμών να καταβάλουν τα αναλογούντα ποσά. Ο Αυστριακός
M. Paulucci, διοικητής της αυτοκρατορικής μοίρας στην ανατολική Μεσό-
γειο, έσπευσε να συμπαρασταθεί στους δυστροπούντες καθολικούς των Κυ-
κλάδων και να παρεμποδίσει την είσπραξη των χρημάτων από την επιτροπή.
Εξάλλου ο M. Paulucci θα φτάσει στο σημείο να αιχμαλωτίσει στην Τήνο τα
δύο πλοία της επιτροπής. Με το πρόσχημα ότι αντισταθμίζει έτσι τις ζημιές
συλληφθέντων από τους Έλληνες αυστριακών πλοίων που είχαν μισθώσει οι
Τούρκοι· ισχυριζόμενος πως αυτά δεν εκτελούσαν μεταφορές πολεμικού υ-
λικού. Για να ελευθερώσει τα ελληνικά πλοία απαίτησε 2.500 ταλ. (30.000
γρόσια) για το Λεωνίδα και 10.000 ταλ. (120.000 γρόσια) για το Μιλτιάδη. Ο
πλοιοκτήτης του πρώτου Νικ. Μέξης πλήρωσε το ποσό και ο Λεωνίδας απε-
λευθερώθηκε. Αλλά επειδή δεν έγινε το ίδιο με το Μιλτιάδη, ο M. Paulucci
θα αποφασίσει τελικά να το ρυμουλκήσει με τη ναυαρχίδα του (το δίκροτο
___________________
617. Ό.π., τομ. 12, σ. 160-161, 314.
618. Ό.π., σ. 171. Την επιτροπή αποτελούσαν οι Υδραίοι Αντ. Γ. Κριεζής και Ιω.
Παπασταύρου, οι Σπετσιώτες Νικ. Γουδής και Λαζ. Κουτρουμπής και ο Ψαριανός Α-
ναργ. Κοντός.
Bellona) στην Ύδρα, ώστε εκεί να διευθετήσει το θέμα. Θα αποχωρήσει τότε

και ο Ιω. Κυριακού για τις Σπέτσες, επειδή η επιτροπή δεν δεχόταν την απαί-
τησή του να αυξηθεί το ποσό της εκμίσθωσης του πλοίου του. Συνέχισαν,
λοιπόν, τα μέλη της επιτροπής να κινούνται από νησί σε νησί με μικρά σκά-
φη και την υδραίϊκη γολέτα Σκύλλα (60 τον.) του Γ. Μιχάλη.
Εν τω μεταξύ η προετοιμασία του στόλου και η εξεύρεση/μετασκευή
πλοίων σε πυρπολικά γινόταν με πυρετώδη ρυθμό, αφού τη φορά αυτή οι
Υδραιο-Σπετσιώτες ένοιωθαν να κινδυνεύουν σοβαρά τα νησιά τους. Παρά
το οξύ οικονομικό πρόβλημα, η κυβέρνηση του Αλ. Ζαΐμη κατάφερε να δώ-
σει, έως τον Ιούνιο 1826, στους Υδραίους 380.068 γρ., στους Σπετσιώτες
184.240 γρ. και στους Ψαριανούς περί τα 48.000 γρ., για να κινητοποιήσουν
τα πλοία τους619. Τα χρήματα αυτά προήλθαν από τα δάνεια και τις προσό-
δους (φόρους) που είχαν επιβληθεί στα νησιά (περί τα 180.000 γρόσια) και
από ένα μέρος των τελευταίων 140.000 λιρών στερλινών του αγγλικού δα-
νείου, που έφερε το Μάιο στο Ναύπλιο ο Φιλέλληνας Σκώτος συνταγματάρ-
χης Thomas Gordon620. Δεν ήταν, όμως, αρκετά για να καλύψουν την προε-
τοιμασία και την εκστρατεία του στόλου. Οι Υδραίοι ξόδεψαν για την αγορά
και μετασκευή επτά πλοίων σε πυρπολικά 147.445 γρόσια621 και την επι-
σκευή / συντήρηση 33 πολεμικών πλοίων 149.000 γρόσια (με κόστος 2.000
έως 5.000 γρόσια ανά πλοίο)622. Έτσι, οι πρόκριτοι623 αναγκάστηκαν να κά-
νουν αλλεπάλληλους εράνους στην Ύδρα και έως τη 10η Ιουλίου συγκέ-
ντρωσαν 574.749 γρόσια για να μισθοδοτήσουν τα πληρώματα των πλοίων
___________________
619. Ό.π., τομ. 15, σ. 135, 159, 183.
620. D. DAKIN, Ο Αγώνας των Ελλήνων, σ. 240. Δόθηκαν 3.500 λίρες στον τακτι-
κό στρατό του C. Fabvier, περί τις 4.500 στα άτακτα ρουμελιώτικα και σουλιώτικα σώ-
ματα και περί τις 6.000 στο στόλο. Η ισοτιμία, τότε, ήταν 1 λίρα στερλίνα = 73 γρόσια
περίπου.
621
Αρχείο Ύδρας, τομ. 15, σ. 196. Για την αγορά πέντε πλοίων (τρία από τη Σύρο,
ένα από την Αίγινα ψαριανό και ένα του Υδραίου Π. Πετροπετζιώτη) δόθηκαν 116.670
γρ. και διατέθηκαν από την κυβέρνηση άλλα δύο (ένα ρωσικό και ένα με σημαία του
Βασιλείου των Δύο Σικελιών), που είχαν συλληφθεί και ελλιμενίζονταν στη Σαντορίνη.
Η μετατροπή όλων αυτών των σκαφών σε πυρπολικά στοίχισε 30.775 γρόσια.
622
Ό.π., σ. 196.
623
Τα δεκατρία μέλη της Φροντιστικής Επιτροπής παραιτήθηκαν, λόγω των πολ-
λών δυσκολιών που συναντούσαν κατά την εκτέλεση των καθηκόντων τους, και τη μέρι-
μνα για το στόλο ανέλαβαν πάλι οι πρόκριτοι της Ύδρας.
και των πυρπολικών624. Επίσης, ύστερα από την αίτηση των νησιωτών προς
την κυβέρνηση για πολεμοφόδια, στάλθηκαν στην Ύδρα και τις Σπέτσες (έ-
ως την 5η Ιουλίου) 6.900 βλήματα πυροβόλων, 260 βαρέλια πυρίτιδας και 26
πυροβόλα625.
Για την άμυνα της Ύδρας συγκεντρώθηκαν τον Ιούνιο στο νησί περί
τους 1.700 άτακτοι υπό τους οπλαρχηγούς Δημ. Καλλέργη, Δημ. Ιω. Κριεζή,
Δημ. Λέκα και Στεφ. Σέρβο. Επίσης, με εντολή της κυβέρνησης, ο συνταγ-
ματάρχης C. Fabvier έστειλε δύο τάγματα πεζών και ένα λόχο πυροβολητών
υπό τον Ιταλό ταγματάρχη Abbati (συνολική δύναμη 1.200 άνδρες) που πέ-
ρασαν από τον Πόρο στην Ύδρα με καΐκια τις πρώτες ημέρες του Ιουνίου. Η
κυβέρνηση διέθεσε 300.000 γρόσια από το δάνειο των νησιών του Αιγαίου
για τη μισθοδοσία και την τροφοδοσία των ατάκτων στην Ύδρα, ενώ οι τα-
κτικοί στρατιώτες του Abbati μισθοδοτήθηκαν από τα χρήματα που έφερε ο
Gordon και η κοινότητα ανέλαβε τη σίτισή τους. Κατά τον τρόπο αυτό ρυθ-
μίστηκαν, από οικονομικής πλευράς τα θέματα της άμυνας της Ύδρας.
Στη στεριά το ενδιαφέρον των αντιπάλων επικεντρώθηκε στη μάχη της
Αθήνας, η έκβαση της οποίας θα έκρινε και την τύχη της Στερεάς. Από την
πλευρά του ο Ιμπραήμ, επειδή δεν είχε επαρκείς δυνάμεις για να υποτάξει
οριστικά ολόκληρο το Μωριά και ιδιαίτερα τη Μεσσηνία και τη Λακωνία,
θα τηρήσει στάση αναμονής περιμένοντας τις ενισχύσεις από την Αίγυπτο.
***
Ενώ οι πληροφορίες, από την Αλεξάνδρεια, έδειχναν ότι η ετοιμασία της αι-
γυπτιακής αρμάδας και η εκπαίδευση των συγκροτούμενων νέων αιγυπτια-
κών στρατιωτικών μονάδων καθυστερούσαν, η απειλή εμφανίστηκε ξαφνικά
από τον Ελλήσποντο. Στη διάρκεια του τρίτου δεκαημέρου του Ιουνίου, τα
πλοία του οθωμανικού στόλου συγκεντρώνονταν στα αγκυροβόλια κάτω από
τα κάστρα των Στενών. Την 27η Ιουνίου απέπλευσε ένας στολίσκος από τέσ-
σερις φρεγάτες, οκτώ κορβέτες και έξι βρίκια, υπό τον ριαλά μπέη. Για ένα
___________________
624. Αρχείο Ύδρας, τομ. 12, σ. 141-142. ΑΝΤ. ΛΙΓΝΟΥ, Ιστορία της ν. Ύδρας, τομ.
2, σ. 621. Οι 19 πιο εύποροι Υδραίοι κατέβαλαν τα 200.000 γρ. από το ποσό αυτό.
625. Αρχείο Ύδρας, τομ. 12, σ. 120-121, 253. ΑΝΑΡΓ. Χ’’ΑΝΑΡΓΥΡΟΥ, Τα Σπε-
τσιώτικα, τομ. 1, σ. 1041, 1050.
24ωρο τα πλοία του στάθμευσαν στη Λέσβο, προφανώς για να οργανωθούν

προτού συνεχίσουν τον πλου. Ο τελικός προορισμός τους ήταν ο όρμος της
Πύλου, όπου κατέπλευσαν την 1η Ιουλίου για να τεθούν υπό τις διαταγές του
Ιμπραήμ. Τους επόμενους τέσσερις μήνες θα υποστηρίζουν τις επιχειρήσεις
των αιγυπτιακών στρατευμάτων στη Μάνη.
Δεύτερος στολίσκος, που τον αποτελούσαν 2 δίκροτα της γραμμής, 7
φρεγάτες, 4 κορβέτες. 9 βρίκια και 5 γολέτες, αφού επιβίβασε στα πλοία
2.000 στρατιώτες από τα κάστρα των Στενών, εξέπλευσε την 1η Ιουλίου και
προσορμίστηκε στη Χίο. Ο καπουδάν πασάς Χοσρέφ επέβαινε στο ένα δί-
κροτο, ενώ ο πατρωνά μπέης Ταχήρ Αμπά είχε υψωμένο το σήμα του σε με-
γάλη φρεγάτα. Η έξοδος στο Αιγαίο πλοίων της Γραμμής, μετά από μεγάλο
χρονικό διάστημα, έδειχνε ότι οι Τούρκοι είχαν αποβάλει αρκετά το φοβικό
σύνδρομο που τους προκαλούσαν τα πυρπολικά. Σ’ αυτό πρέπει να συντέλε-
σαν και οι Αιγύπτιοι με την καλύτερη τακτική και την αυτοπεποίθηση που
αντιμετώπιζαν τις επιθέσεις των ελληνικών πυρπολικών. Τις ίδιες ημέρες
παρατηρήθηκαν συγκεντρώσεις ατάκτων στα παράλια του Kusadasi, απένα-
ντι στη Σάμο, ενώ περί τα πενήντα μεγάλα και μικρά μεταγωγικά σκάφη εί-
χαν καταπλεύσει στον όρμο για να τους παραλάβουν. Ο Χοσρέφ είχε ζητή-
σει να στρατολογηθούν 3.000 άνδρες από το πασαλίκι της Σμύρνης. Αλλά
μέσα στο γενικό πνεύμα ευφορίας από τις νίκες των Οθωμανών και την
προσδοκία λεηλασίας στο πλούσιο νησί, ήταν τελικά περισσότεροι από
6.000 αυτοί που ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα του πασά. Οι αρχικές ανησυ-
χίες των Υδραιο-Σπετσιωτών διασκεδάστηκαν, όταν οι πληροφορίες προσ-
διόρισαν ως στόχο των Οθωμανών τη Σάμο626. Αντίθετα προκλήθηκε ανα-
στάτωση στους Σαμίους και ο Λυκούργος Λογοθέτης με γράμμα του (4 Ιου-
λίου 1826) προς τους προκρίτους της Ύδρας και των Σπετσών ζήτησε επει-
γόντως την αποστολή του στόλου γιατί η Σάμος δεν θα μπορέσει να αμυνθεί
μόνη της627.
Ο σουλτάνος Μαχμούτ, εκτός της πλήρους υποταγής της Στερεάς, α-
ποσκοπούσε στην, εντός του φθινοπώρου, άλωση της Σάμου, ώστε το 1826
να κλείσει με διπλό θρίαμβο των οθωμανικών όπλων. Την επανάκτηση του
πλούσιου νησιού θεωρούσε απαραίτητη για να μην κυματίζει προκλητικά η
___________________
626. Αρχείο Ύδρας, τομ. 12, σ. 243. ΑΝΤ. ΟΡΛΑΝΔΟΥ, Ναυτικά, τομ. 2, σ. 345.
επαναστατική σημαία, σε πολύ μικρή απόσταση από τις ασιατικές ακτές και
για να πάψει ο Λ. Λογοθέτης να υποδαυλίζει την ανυπακοή σε άλλα νησιά
και ίσως ταραχές στην περιοχή της Σμύρνης.
Από την πλευρά των Ελλήνων υπήρχε η ζωηρή επιθυμία να διατηρηθεί
αυτή η εστία της επανάστασης που της έδινε εύρος προς ανατολάς. Ειδικά,
οι Υδραιο-Σπετσιώτες προσδοκούσαν πάντοτε τη χρηματική και την υλική
ενίσχυση του στόλου τους από τη Σάμο. Όμως, τη συγκεκριμένη περίοδο οι
Σάμιοι, αν και αποδέχτηκαν να συμβάλουν σημαντικά στην κάλυψη των ε-
ξόδων του στόλου, θα δηλώσουν σε λίγο ότι αδυνατούν να καταβάλουν άμε-
σα τα αναλογούντα στο νησί τους ποσά του αναγκαστικού δανείου και των
φόρων
Οι Υδραιο-Σπετσιώτες είχαν αποφασίσει να ανταποκριθούν στην έκ-
κληση των Σαμίων και επιτάχυναν την ετοιμασία των πλοίων και πυρπολι-
κών τους. Δεν μπόρεσαν, όμως, να την ολοκληρώσουν ταυτόχρονα, γι’ αυτό
και απέπλευσαν τμηματικά.
Τον πρώτο στολίσκο, που απέπλευσε την 11η Ιουλίου, συγκρότησαν
15 υδραίϊκα πλοία με 4 πυρπολικά υπό τον Γ. Σαχτούρη628, 12 σπετσιώτικα
πλοία με 3 πυρπολικά υπό τον Γ. Ανδρούτσο629 και 4 ψαριανά πλοία με 2
πυρπολικά630.
___________________
628. Ήταν τα Αθηνά (Γ. Σαχτούρης), Κέχρωψ (Σάββας Ανδρέου), Τηλέμαχος
(Σταμ. Δοκός), Τερψιχόρη (Αλεξ. Ραφαήλ), Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας), Λυκομήδης
(Γεωρ. Λαλεχός) Αθηνά (Ιω. Μακρυμούρας), Επαμεινώνδας (Ιω. Γκέλης), Αχιλλεύς
(Κων. Ι. Μπελεμπίνης), Τιμολέων (Σταυρ. Πινότσης), Αχιλλεύς (Χριστοφ. Δημ. Χριστο-
φίλου), Άρης (Γκίκας Κοσμά Κολμανιάτης), Ηρακλής (Λαζ. Παπαμανώλης), Μέντωρ
(Κων. Μεθενίτης). Το τελευταίο απέπλευσε καθυστερημένα από την Ύδρα τη 12η Αυ-
γούστου, ενώ δεν ταυτοποιήθηκε άλλο ένα πλοίο του στολίσκου. Τα πυρπολικά είχαν
καπετάνιους τους Ανδρ. Πιπίνο, Αναστ. Σπαχή, Μιχ. Αναστασίου, Γεωρ. Καμίνη.
629. Ήταν τα Παγκρατίων (Γ. Ανδρούτσος), Ηρακλής (Γεωργ. Χρ. Κούτσης), Α-
γαμέμνων (Πέτρος Δ. Γουδής), Διομήδης (Αντ. Ι. Μπάμπας), Επαμεινώνδας (Γεωρ. Κο-
κοράκης), Κόντε Μπένιξ (Ιω. Τσούπας), Τιμολέων (Αναγν. Γ. Κυριακού), Λυκούργος (Α-
δριανός Σάντου), Περικλής (Εμμ. Μπουκουβάλας), Φωκίων (Παναγ. Λιγκιάρης), Φιλο-
κτήτης (Εμμ. Δ. Ορλώφ), Διομήδης (Αντ. Δρίτσας), και τα πυρπολικά των Λαζ. Μουσιού,
Πέτρου Γ. Σπαχή, Θεοδ. Ιω. Μπρέσκα.
630. Ήταν τα Θεμιστοκλής (Γεωρ. Χ’’Μικέ), Επαμεινώνδας (Ανδρ. Δομεστίνης),
Φιλοκτήτης (Νικ. Κυπαρίσσης), ένα αγνώστου ονόματος βρίκι ή γολέτα με καπ. τον Κων.
Χ’’Γ. Κοτζιά και τα πυρπολικά των Κων. Κανάρη, Κων. Νικόδημου. Ο Νικ. Κυπαρίσσης
Με ελαφρό σορόκο-λεβάντε (Α-ΝΑ άνεμο) και χαλαρή διάταξη τα

πλοία βρίσκονταν το μεσημέρι της επόμενης ημέρας νότια της Τήνου. Ο Γ.
Σαχτούρης έχοντας πληροφορηθεί την αιχμαλωσία των δύο πλοίων (του υ-
δραίϊκου Μιλτιάδη και του σπετσιώτικου Λεωνίδα) κινήθηκε για να προσεγ-
γίσει στο λιμάνι της Τήνου και συζητήσει το θέμα με τον Αυστριακό ναύαρ-
χο M. Paulucci. Ένα από τα πλοία που συνέπλεαν με τον Γ. Σαχτούρη, ο Θε-
μιστοκλής (Σταμ. Φώκας), περνώντας περί τα 180 μ. από την πλώρη της α-
γκυροβολημένης αυστριακής ναυαρχίδας, δέχτηκε ξαφνικά τα καταιγιστικά
πυρά της και αμέσως τη μιμήθηκε μια γολέτα από τα άλλα τέσσερα αγκυρο-
βολημένα αυστριακά πλοία. Αρκετά συμπαγή και πυρακτωμένα βλήματα
έπληξαν το υδραίϊκο πλοίο προκαλώντας σοβαρές ζημιές στα δύο κατάρτια
και άλλα μέρη του. Ο Στ. Φώκας αναγκάστηκε να απομακρυνθεί και κατέ-
φυγε στη Σύρο για να επισκευάσει το σκάφος του631.
Ο Γ. Σαχτούρης είχε σκοπό να καταπλεύσει στην Τήνο και να ζητήσει
εξηγήσεις από τον M. Paulucci για τους κανονιοβολισμούς κατά του Θεμι-
στοκλή και τη σύλληψη του Μιλτιάδη. Όμως, ο δυνατός άνεμος και η τρικυ-
μία τον υποχρέωσαν να πάρει νοτιοανατολική πορεία προς την ανοικτή θά-
λασσα. Τότε απέπλευσε μια αυστριακή γολέτα και κατευθύνθηκε προς την
Αθηνά έχοντας υψώσει σήμα για συνομιλία (σημαίαν Παρλαμεντάρια). Η
Αθηνά, με υψωμένο το ναυαρχικό σήμα, ανέστρεψε προς την Τήνο και ανα-
κώχευσε για να την περιμένει. Όπως σημειώνει στο Ημερολόγιο ο Γ. Σα-
χτούρης:
«Μετά ολίγον μας έφθασεν, έφερε χαιρετισμούς παρά του Αρ-
μεράλιου τους, και ότι να προσέχωμεν κάθε αταξίας κίνημα και ότι
τα κανόνια όπου έριξαν του Φώκα ήτον διότι δεν εφέρθη τακτικώς,
και τρόπον τινά εζητούσεν συμπάθειαν (συγχώρησιν), αυτά είπεν και
ανεχώρησεν»632.
___________________
είχε κατασκευάσει μία γολέτα και της έδωσε το όνομα του βρικίου Φιλοκτήτης, που είχε
πουληθεί το 1824 μετά το θάνατο του άλλου συμπλοιοκτήτη Γ. Σκανδάλη.
631. Απόσπασμα Ημερολογίου πολεμικού πλοίου Θεμιστοκλής (Αρχείο Ύδρας,
τομ. 12, σ. 269-270).
632. Ημερολόγιο βεργαντίνου Αθηνά, σ. 200. Ο Μ. Paulucci θεώρησε, ίσως, την
κίνηση του Θεμιστοκλής αντικανονική, σύμφωνα με τα επικρατούντα τότε έθιμα. Αλλά
την υπερβολικά βίαιη αντίδρασή του, μόνο ο μισελληνισμός του μπορεί να αιτιολογήσει.
Περί τη 17.00 ένα πλοιάριο από την Τήνο έφερε στον Γ. Σαχτούρη ένα
γράμμα της επιτροπής συλλογής χρημάτων του δανείου, που του ζητούσε να
συναντηθούν και να συσκεφθούν για το πλοίο του Ιω. Λαλεχού. Αλλά ο και-
ρός δεν επέτρεψε στην Αθηνά να προσορμιστεί και έτσι συνέχισε όλη τη νύ-
κτα τις βόλτες νότια της Τήνου. Στη διάρκεια της νύκτας ο άσχημος καιρός
διασκόρπισε τα ελληνικά πλοία στην περιοχή Τήνου-Σύρου-Μυκόνου.
Όταν ξημέρωσε η 13η Ιουλίου από την Αθηνά είδαν τον αυστριακό
στόλο να αποπλέει και μαζί του να έχει τον Μιλτιάδη, ρυμουλκούμενο από
τη ναυαρχίδα. Περί τη 07.30 η Αθηνά πλησίασε το δίκροτο του Μ. Paulucci,
το οποίο ανακώχευσε και περίμενε τη βάρκα που επέβαιναν ο Γ. Σαχτούρης,
ο γραμματικός του Τσικλιτήρας και ο Λαζ. Λαλεχός. Ο Αυστριακός ναύαρ-
χος τους δέχτηκε ευγενικά, αλλά στην παράκληση του Γ. Σαχτούρη να αφή-
σει ελεύθερο το υδραίϊκο πλοίο παρέμεινε αμετάπειστος ζητώντας να κατα-
βληθούν πρώτα τα 10.000 τάληρα. Συμφώνησε, πάντως, να ρυμουλκήσει το
Μιλτιάδη στην Ύδρα633 και εκεί να διευθετηθεί το θέμα, ζήτησε δε και σχε-
τικό γράμμα του Γ. Σαχτούρη προς τους προκρίτους. Μετά από την ανταλ-
λαγή των χαιρετιστήριων κανονιοβολισμών, ο M. Paulucci αναχώρησε για
Ύδρα, ενώ ο Γ. Σαχτούρης πήρε πορεία προς τη Σάμο υψώνοντας το σήμα
να τον ακολουθήσουν όλα τα πλοία του στόλου. Αλλά, όπως ήταν διεσπαρ-
μένα και αγκυροβολημένα σε διάφορα μέρη, μόνο πέντε τον ακολούθησαν
αμέσως. Με μέτριο μαΐστρο πλησίασαν τη Σάμο και περί τη 03.30 συναντή-
θηκαν με την προπομπό (φυλακίδα), τη γολέτα Τερψιχόρη (Αλεξ. Ραφαήλ),
που ενημέρωσε το ναύαρχο ότι τον οθωμανικό στόλο συγκροτούσαν περί τα
24 πολεμικά και πολλές δεκάδες μεγάλα και μικρά μεταγωγικά σκάφη. Το
ξημέρωμα η Αθηνά με τα άλλα έξι πλοία βρίσκονταν βόρεια του Καρλόβασι
και ο Γ. Σαχτούρης πλησίασε τη στεριά και έδωσε γράμμα προς τους προ-
___________________
633. Ο Μ. Paulucci δεν μπόρεσε να εισπράξει στην Ύδρα τα 10.000 τάληρα (δί-
στηλα) και κατόπιν αυτού ρυμούλκησε το Μιλτιάδη στο Ναύπλιο και απευθύνθηκε στην
ελληνική κυβέρνηση. Αυτή προσέφερε ως αντάλλαγμα το ρωσικό βρίκι Κωνσταντίνος,
που είχε συλληφθεί και χαρακηριστεί λεία πολέμου. Ο M. Paulucci δεν δέχτηκε αυτή τη
διευθέτηση και οδήγησε το υδραίϊκο πλοίο στη Μάλτα. Κατά τον Ορλάνδο, το Μιλτιάδης
εκποιήθηκε στη Μάλτα και οι Κουντουριώτες ήταν αυτοί που το εξαγόρασαν (ΑΝΤ. ΟΡ-
ΛΑΝΔΟΥ, τομ. 2, σ. 416). Πάντως, στο Αρχείο της Ύδρας (τομ. 12, σ. 120-131, τομ. 16,
σ. 216-225), ο Μιλτιάδης δεν αναφέρεται στα διασωθέντα ή πουληθέντα, από τους ιδιο-
κτήτες τους, πλοία.
κρίτους για να τους αναγγείλλει την άφιξη του στόλου και τους εμψυχώσει.
Ταυτόχρονα εντοπίστηκε ανατολικότερα μια εχθρική φεγάτα (βαρδακόστα)
που έσπευσε προς τον κόλπο του Kusadasi για να ενημερώσει τον Χοσρέφ.
Περί τη 09.30 ακούστηκαν συνθηματικές κανονιές και μετά από μία ώρα
εμφανίστηκε ο οθωμανικός στόλος από 2 δίκροτα, 7 φρεγάτες και 5 κορβέ-
τες.
Περί την 11.30 το μελτέμι είχε αρχίσει να δυναμώνει και τα ελληνικά
πλοία με βορειοανατολική πορεία πλησίασαν τον εξερχόμενο του όρμου ε-
χθρικό στόλο σε απόσταση ενός μιλίου διατηρώντας την προσήνεμη θέση. Ο
Γ. Σαχτούρης τήρησε στάση αναμονής περιμένοντας και τα άλλα ελληνικά
πλοία, ενώ ο Χοσρέφ απέφυγε να ανοίξει πυρ, ίσως για να μην επηρεαστεί
αρνητικά το ηθικό των συγκεντρωμένων στην ξηρά ατάκτων στρατιωτών.
Από το απόγευμα άρχισαν να καταφθάνουν τα υπόλοιπα ελληνικά
πλοία και έως την 21.00 είχαν σχεδόν όλα ενωθεί. Η νύκτα ήταν σκοτεινή
και ο Γ. Σαχτούρης με τον Γ. Ανδρούτσο συμφώνησαν ότι οι συνθήκες ευ-
νοούσαν την εκτέλεση πυρπολικής επίθεσης. Αποφάσισαν, λοιπόν, να στα-
λούν ένα υδραίϊκο και ένα σπετσιώτικο πυρπολικό κατά του εχθρού υποστη-
ριζόμενα από όλα τα πλοία. Ενημερώθηκαν οι καπετάνιοι των πλοίων και
των πυρπολικών και μετά από σήμα των δύο ναυάρχων ο στόλος κινήθηκε
προς τον οθωμανικό που βρισκόταν βόρεια της Σάμου. Μετά από μία ώρα,
όμως, ο άνεμος εξασθένησε πολύ και έπεσε καταχνιά, με αποτέλεσμα να μα-
ταιωθεί η επίθεση. Έτσι, τα ελληνικά πλοία έστρεψαν προς τη Σάμο και πα-
ρέμειναν κοντά στις βορειοανατολικές ακτές της όλη τη νύκτα.
Όταν ξημέρωσε η 15η Ιουλίου οι δύο ναύαρχοι συναντήθηκαν και πάλι
για να καθορίσουν τις επόμενες κινήσεις τους. Ο εχθρικός στόλος, με την
τακτική του να παραμένει βόρεια και ανοικτά της Σάμου, υποχρέωνε τα ελ-
ληνικά πλοία να απομακρύνονται από το νησί για να το επιτηρούν. Σκέφτη-
καν, λοιπόν, ότι κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες υπήρχε ο κίνδυνος τα εχθρικά
μεταγωγικά και πλοιάρια να πραγματοποιήσουν ανεμπόδιστα την απόβαση
των στρατευμάτων τους στις σαμιώτικες ακτές. Για το λόγο αυτόν αποφασί-
στηκε και τη 12.00 στάλθηκαν εννέα υδραιο-σπετσιώτικα πλοία και ένα
πυρπολικό στο Βαθύ, με αποστολή να επιτηρούν την περιοχή και να αντι-
δράσουν άμεσα στην περίπτωση τουρκικής αποβατικής ενέργειας. Μετά από
δύο ώρες και ο Χοσρέφ απέσπασε τις πέντε κορβέτες του και τις έστειλε
προς τον κόλπο του Kusadasi, προφανώς για να προστατεύουν τα μεταγωγι-
κά. Τα υπόλοιπα τουρκικά πολεμικά πλοία ανέστρεψαν προς ανατολάς, ενώ

ο ελληνικός στόλος τα ακολουθούσε, με την ίδια πορεία, κρατώντας συνε-
χώς την προσήνεμη πλευρά. Με το ηλιοβασίλεμα η Αθηνά πλησίασε τη σπε-
τσιώτικη ναυαρχίδα και ο Γ. Σαχτούρης συμφώνησε με τον Γ. Ανδρούτσο να
επιτεθούν στον εχθρικό στόλο στη διάρκεια της νύκτας.
Περί την 21.00 τα ελληνικά πλοία έστρεψαν δεξιά και με ελαφρό ού-
ριο άνεμο κατευθύνθηκαν προς τον εχθρό. Μετά από 30 λεπτά άρχισε σφο-
δρή ανταλλαγή πυρών και μέσα στους καπνούς και το νυκτερινό σκοτάδι τα
σπετσιώτικα πυρπολικά των Λάζαρου Μουσιού και Πέτρου Σπαχή όρμησαν
κατά δύο φρεγατών. Η μία ήταν η ναυαρχίδα του Ταχήρ και η άλλη είχε κα-
πετάνιο τον Χατζή Μπεχλιβάν μπέη, αλλά τα πυρπολικά δεν αγκιστρώθηκαν
καλά, με αποτέλεσμα οι Τούρκοι να τα απομακρύνουν και να σώσουν τα
πλοία τους. Πάντως οι φλόγες προκάλεσαν μερικές ζημιές προτού καταπο-
λεμηθούν, ενώ από το φόβο τους δεκάδες ναύτες έπεσαν στη θάλασσα. Οι
ελληνικές βάρκες έσπευσαν στο σημείο αυτό και οι επιβαίνοντες σκότωσαν
τους περισσότερους Τούρκους που δεν είχαν πνιγεί και διέσωσαν μόνο δύο
Ρωμιούς και ένα Αρμένη.
Τα τουρκικά πλοία, μετά την πυρπολική επίθεση, στράφηκαν προς τα
βορειοδυτικά και άρχισαν να απομακρύνονται, τα δε ελληνικά, περί την
23.00, σταμάτησαν την παρακολούθηση και όλη τη νύκτα έμειναν κοντά στη
Σάμο.
Το πρωί της επόμενης ημέρας ο εχθρικός στόλος ενισχυμένος με άλλες
13 κορβέτες και βρίκια φάνηκε να πλέει αργά από τη Χίο προς τα ελληνικά
πλοία που είχαν σχεδόν ακινητοποιηθεί βόρεια του Καρλόβασι, εξαιτίας του
ασθενικού ανέμου. Το μεσημέρι και ενώ το μελτέμι δυνάμωνε σταδιακά, τα
οθωμανικά πλοία περικύκλωσαν σχεδόν τα ελληνικά και τότε μία πεισματώ-
δης και άναρχη σύγκρουση άρχισε. Όταν τα ελληνικά πυρπολικά, με προπο-
ρευόμενο το ταχυκίνητο του Κ. Κανάρη, κινήθηκαν αποφασιστικά κατά των
εχθρικών δικρότων και φρεγατών, ο Χοσρέφ σήμανε αναστροφή και πορεία
προς βορρά. Η ανταλλαγή των πυρών κράτησε έως τη δύση του ηλίου, ενώ
από τα πυρπολικά μόνο του Κ. Κανάρη μπόρεσε να επιτεθεί κατά μιας φρε-
γάτας634. Η επίθεση του Κ. Κανάρη απέτυχε γιατί το πυρπολικό προσέκρου-
___________________
634. Κατά τον J. de la Graviere, επρόκειτο για τη ναυαρχίδα του Χοσρέφ (J. de la
GRAVIERE, Ιστορία του Αγώνα, σ. 221).
σε στη φρεγάτα και υπέστη μεγάλο ρήγμα στην πλώρη, ενώ δεχόταν σφοδρά
πυρά σ’ όλη τη διάρκεια της προσέγγισής του. Ο ατρόμητος πυρπολητής το
ανέφλεξε, προτού βυθιστεί, αλλά μάταια. Κατά τη διαφυγή των πυρπολητών
με τη σκαμπαβία, δύο εχθρικές άκατοι τους επιτέθηκαν με αποτέλεσμα να
σκοτωθούν τρεις ναύτες και να τραυματιστούν ο Κ. Κανάρης και ένας ναύ-
της. Τη σκαμπαβία πλησίασε το σπετσιώτικο βρίκι Φιλοκτήτης (Εμμ. Δ. Ορ-
λώφ) και διέσωσε τον θρυλικό πυρπολητή και τους άνδρες του635.
Τη 17η Ιουλίου, τα ελληνικά πλοία βρίσκονταν, με την πρωινή γαλήνη,
διασκορπισμένα δυτικά της Σάμου και βόρεια της Ικαρίας. Όταν άρχισε να
πνέει το μελτέμι πήραν πορεία προς τις ακτές της Σάμου, με ολοένα αυξανό-
μενη ταχύτητα. Περί τη 09.00 ενώθηκε με το στόλο ο Θεμιστοκλής, μετά τις
πρόχειρες επισκευές του στη Σύρο. Ο Γ. Σαχτούρης ανακώχευσε την Αθηνά
για να τον πλησιάσει και μάθει τα νέα από τον καπετάνιο Σταμ. Φώκα. Εκεί-
νη τη στιγμή το πλοίο του Γ. Σαχτούρη συγκρούστηκε με το βρίκι Λυκομή-
δης. Όπως περιγράφει ο Γ. Σαχτούρης:
«ήρχετο με την βόλτα του το πλοίον του Καπ. Γιώργη Λαλεχού
με ορμήν επάνω μας, και μη ημπορώντας να ποδίση ούτε να ορτζά-
ρη, με το να μην εκυβέρνησεν καλώς, έπεσεν επάνω μας και μας έ-
καμεν μεγάλην ζημίαν εις την πρύμνην του καραβιού μας, μας εσυνέ-
τριψεν ταις δύο πασσάραίς μας (βάρκες), και με σπουδαίαν επιμέλει-
αν αφίνοντας την άγκυράν του εις την πρύμνην μας από μέσα του
πορτέλου κρεμασμένη, όπου εχώθη μέσα και έκοψεν την γούμενα
(χονδρό σχοινί πρόσδεσης του πλοίου), και ούτως αλαργεύσαμεν
(απομακρυνθήκαμε)»636.
Το μεσημέρι ο ελληνικός στόλος στράφηκε προς τα βορειοανατολικά,
κατευθυνόμενος προς τον όρμο Sigacik637. Ο σκοπός των Γ. Σαχτούρη και Γ.
Ανδρούτσου ήταν να διαπιστώσουν αν οι συνθήκες ευνοούσαν την προσβο-
λή των προσορμισμένων εκεί εχθρικών μεταγωγικών πλοίων και πλοιαρίων.
___________________
635. Ο Κ. Νικόδημος υποστηρίζει ότι ο Κ. Κανάρης και το πλήρωμά του διασώ-
θηκαν από το ψαριανό βρίκι του Κων. Χ’’Γ. Κοτζιά (Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Απομνημονεύματα,
σ. 74). Ο J. de la Graviere γράφει ότι ο Κ. Κανάρης μεταφέρθηκε την ίδια ημέρα στη
Νάξο, όπου ο επίατρος της γαλλικής φρεγάτας Daufinoise περιποιήθηκε το τραύμα του
(J. de la GRAVIERE, ό.π.).
637. Όρμος στο βόρειο μέρος του κόλπου Kusadasi, απέναντι από το Βαθύ της
Σάμου.
Σε εκτεταμένη περιοχή της ξηράς είχαν στρατοπεδεύσει και τα τμήματα των

ατάκτων, έτοιμα να επιβιβαστούν για την επίθεση στη Σάμο. Ο Χοσρέφ, ό-
μως, αντιλήφθηκε τις προθέσεις των αντιπάλων του και αντέδρασε άμεσα. Ο
Γ. Σαχτούρης σημειώνει:
«Η τουρκική αρμάδα όμως βλέπουσα τα κινήματά μας επρύ-
μνισεν κατ’ επάνω μας, ημείς τότε ορτζάραμεν και επάσχαμεν διά να
έχωμεν τα σοβράνω. Προς τας ώρας 10½ (16.30) πάλιν η τουρκική
αρμάδα τα εγύρισεν και ανοίχθη από ημάς. Η ρότα μας καθ’ όλην
την νύκτα με ολίγον αεράκι κατά την Ικαρίαν»638.
Οι Έλληνες ναύαρχοι παραιτήθηκαν από την προσπάθεια να πλησιά-
σουν το ορμητήριο της εχθρικής αποβατικής δύναμης, φοβούμενοι μάλλον
το ενδεχόμενο να εγκλωβιστούν από τον υπέρτερο εχθρικό στόλο στις μι-
κρασιατικές ακτές ή πιεζόμενοι υποχρεωθούν να απομακρυνθούν πολύ από
τη Σάμο.
Το πρωί της 18ης Ιουλίου τα ελληνικά πλοία βρίσκονταν αραιωμένα
μέσα στο στενό Ικαρίας-Σάμου και λίγο βορειότερα. Μερικά μίλια προς τα
βορειοδυτικά παρέμεινε ο οθωμανικός στόλος και παρακολουθούσε τις κι-
νήσεις τους. Οι δύο Έλληνες ναύαρχοι συμφώνησαν να στείλουν δέκα υ-
δραιο - σπετσιώτικα πλοία για να επιβεβαιώσουν την πληροφορία ότι στο
Kusadasi ήταν ελλιμενισμένα εχθρικά μεταγωικά πλοία. Ελπίζοντας, επίσης,
με την εμφάνισή τους να αποθαρρύνουν τα πληρώματα των μικρών σκαφών
και τους τυχόν στρατοπεδευμένους στη γύρω περιοχή ατάκτους Τούρκους.
Σε λίγο, όμως, το μελτέμι άρχισε να δυναμώνει, ευνοώντας την παρέμβαση
των μεγάλων τουρκικών πλοίων. Ίσως αυτός ήταν ο λόγος που οι Έλληνες
ναύαρχοι ακύρωσαν την επιθετική αυτή επίδειξη των πλοίων τους και προτί-
μησαν να πλεύσουν στο Βαθύ για ύδρευση. Αλλά και για να ασκήσουν πίεση
στους Σαμίους ώστε να καταβάλουν τα οφειλόμενα χρήματα του δανείου και
των φόρων. Η Αθηνά πλησίασε στη στεριά και αντιπροσωπεία των Σαμίων
ήλθε με καΐκι και ανέβηκε στη ναυαρχίδα. Ο Γ. Σαχτούρης τους μίλησε με
έντονο ύφος για την ανάγκη να συλλέξουν σύντομα και να παραδώσουν τα
χρήματα, προκειμένου να καλυφθούν τα έξοδα της εκστρατείας του στόλου.
Τους έδωσε, μάλιστα, και γράμματα των κοινοτικών αρχών της Ύδρας και
των Σπετσών που ζητούσαν τα χρήματα να σταλούν το ταχύτερο.
___________________
Από την 21.00 ο άνεμος δυνάμωνε συνεχώς και έγινε βόρειος, ανα-
γκάζοντας τα ελληνικά πλοία να διαδρομούν με μειωμένα πανιά. Περί την
03.00 της επόμενης ημέρας ο άνεμος κόπασε και όταν ξημέρωσε τα πλοία
βρέθηκαν σκορπισμένα βόρεια της Σάμου. Ο τουρκικός στόλος είχε απομα-
κρυνθεί μερικά μίλια προς τα βορειοδυτικά. Ο Γ. Σαχτούρης απόσπασε τότε
τρία πλοία με την εντολή να πλεύσουν στον κόλπο του Kusadasi και να δια-
πιστώσουν τη διάταξη των εχθρικών αποβατικών πλοίων. Ο Χοσρέφ βλέπο-
ντας την κίνηση αυτή, στράφηκε με τα δίκροτα και τις φρεγάτες κατ’ ευθείαν
προς τον ελληνικό στόλο και περί τη 14.00 τον πλησίασε αρκετά. Τότε ο Γ.
Σαχτούρης αναγκάστηκε να απομακρυνθεί προς τα δυτικά για να κρατηθεί
προσήνεμα του εχθρού. Εκείνη την ώρα το βρίκι Τηλέμαχος (Σταμ. Δοκός),
ένα από τις τρεις βαρδακόστες, που είχαν σταλεί στον κόλπο, πλησίασε και
ανέφερε στον Γ. Σαχτούρη ότι στο Kusadasi είδε τις πέντε τουρκικές κορβέ-
τες και πολλά μεγάλα και μικρά μεταγωγικά σκάφη. Μετά από δύο ώρες, ο
Χοσρέφ έκρινε πως ο ελληνικός στόλος, κινούμενος σταθερά προς τα δυτι-
κά, δεν έχει σκοπό να εισχωρήσει στον κόλπο του Kusadasi. Ανέστρεψε,
λοιπόν, και απομακρύνθηκε, με όλα τα πλοία του, προς τη Χίο.
Ο καπουδάν πασάς με τις κινήσεις του έδειξε ότι ο σκοπός του ήταν να
προστατεύει την αποβατική του δύναμη, περιμένοντας να αποχωρήσει ο ελ-
ληνικός στόλος –λόγω των γνωστών οικονομικών προβλημάτων–, οπότε θα
μπορούσε να πραγματοποιήσει την επίθεση στην απροστάτευτη Σάμο.
Το πρωί της 20ής Ιουλίου τα ελληνικά πλοία για μία ακόμη φορά βρέ-
θηκαν ακινητοποιημένα κοντά στις βόρειες ακτές της Σάμου από την άπνοια,
ενώ ο Χοσρέφ με το στόλο του παρακολουθούσε από σχετική απόσταση. Ο
Γ. Σαχτούρης κάλεσε στο πλοίο του τους καπετάνιους και συμφωνήθηκε να
σταλεί μία ομάδα πλοίων (μεταξύ τους και η Αθηνά) μαζί με ένα πυρπολικό
για να πλησιάσουν και προσπαθήσουν να επιτεθούν στο αγκυροβόλιο των
εχθρικών κορβετών και μεταγωγικών. Ο Παγκρατίων του Γ. Ανδρούτσου
βρισκόταν σε κάποια απόσταση και ο Γ. Σαχτούρης ενίσχυσε την ιστιοφορία
της Αθηνάς για να τον προσεγγίσει και τον ενημερώσει. Όταν τα δύο βρίκια
βρέθηκαν κοντά, ο Γ. Σαχτούρης πήγε με τη βάρκα του στη σπετσιώτικη
ναυαρχίδα και ο Γ. Ανδρούτσος συμφώνησε να συμμετάσχουν σπετσιώτικα
πλοία στην ομάδα προσβολής του εχθρικού αγκυροβολίου στο Sigacik. Τα
υπόλοιπα υδραιο-σπετσιώτικα πλοία θα παρεμβάλονταν για να ανακόψουν
τυχόν παρέμβαση του τουρκικού στόλου.
Το μεσημέρι προστέθηκαν στον τουρκικό στόλο άλλα έξι πλοία και οι

δύο αντίπαλοι έμειναν σε οπτική επαφή, χωρίς να εμπλακούν όλη την ημέρα.
Με ελαφρό άνεμο τη νύκτα τα ελληνικά πλοία κρατήθηκαν βόρεια του στε-
νού Ικαρίας-Σάμου.
Η 21η Ιουλίου πέρασε με τους αντιπάλους στόλους να διατηρούν τις
ίδιες θέσεις, ενώ περί τη 10.00 τέσσερα τουρκικα βρίκια απέπλευσαν από το
Sigacik και παραπλέοντα τις μικρασιατικές ακτές ενώθηκαν με τον Χοσρέφ.
Ο Γ. Σαχτούρης συμπέρανε ότι ο καπουδάν πασάς απέσυρε όλα τα πολεμικά
του σκάφη από τον κόλπο και άφησε ανενεργά, προς το παρόν, τα αποβατικά
του.
Ο Χοσρέφ συνεχίζοντας την τακτική της αναμονής είχε αποφασίσει να
αποσύρει το στόλο του στο ορμητήριο της Λέσβου για ανεφοδιασμό των
πλοίων και ανάπαυση των πληρωμάτων. Είχε βέβαια φροντίσει τις προηγού-
μενες δύο νύκτες να στείλει σταδιακά τα μεταγωγικά πλοία και πλοιάρια
στον ασφαλή όρμο της Σμύρνης. Στη στεριά τα σώματα των ατάκτων είχαν
διαλυθεί προσωρινά και περίμεναν νέα εντολή του καπουδάν πασά για να
συγκεντρωθούν πάλι στις παραλίες του Kusadasi και του Sigacik.
Την επόμενη ημέρα (22 Ιουλίου) η τουρκική αρμάδα είχε εξαφανιστεί
προς βορρά. Ο Γ. Σαχτούρης με επτά ακόμη πλοία και τρία πυρπολικά απο-
φάσισε τότε να πλεύσει και να ερευνήσει τον κόλπο του Kusadasi για να ε-
ντοπίσει τα εχθρικά μεταγωγικά. Πέρασε, λοιπόν, το Νταρ-Μπογάζ (στενό
Μυκάλης) και παρέπλευσε τις ακτές του κόλπου έως το Sigacik, χωρίς κατά
τη διαδρομή του να εντοπίσει τα αποβατικά πλοία ή τα στρατόπεδα των ατά-
κτων· μόνο 7-8 (μάλλον εμπορικές) σακολέβες βρίσκονταν αγκυροβολημέ-
νες εκεί. Όταν ο Γ. Σαχτούρης με την ομάδα του ολοκλήρωσε την ερευνητι-
κή διαδρομή του, στράφηκε προς τις βόρειες ακτές της Σάμου, ενώ τα υπό-
λοιπα ελληνικά πλοία βγήκαν από το στενό Ικαρίας-Σάμου και κινήθηκαν
προς τα ανατολικά για να ενωθούν μαζί του. Τη νύκτα ακούστηκε συνθημα-
τική κανονιά από τη μεριά της Χίου και ο Γ. Σαχτούρης έκρινε ότι η τουρκι-
κή αρμάδα είχε αγκυροβολήσει εκεί.
Το ξημέρωμα της 23ης Ιουλίου τα υδραιο-σπετσιώτικα πλοία βρίσκο-
νταν στο στενό Σάμου-Ικαρίας και περί την 07.00 πλησίασε μία ολλανδική
βρικογολέτα. Ο Γ. Σαχτούρης σήμανε στην Τερψιχόρη (Αλεξ. Ραφαήλ) να
την πλησιάσει και να αποσπάσει τυχόν πληροφορίες για τον εχθρικό στόλο.
Ο Ολλανδός πλοίαρχος είπε ότι είδε την τουρκική αρμάδα ανοικτά της Χίου
με πορεία προς βορρά.

Περί τη 13.00 πλησίασε τη ναυαρχίδα ο Λυκομήδης και ο Γ. Λαλεχός
παρέδωσε στον Γ. Σαχτούρη ένα πακέτο με γράμματα της τετραμελούς επι-
τροπής που αγωνιζόταν να συγκεντρώσει τα χρήματα από τα νησιά. Η επι-
τροπή ζητούσε να τη συνδράμει ο στόλος στο δύσκολο έργο της εισπράττο-
ντας τα χρήματα του δανείου και των φόρων από τη Σάμο.
Τη 15.00 η Αθηνά πλησίασε τη σπετσιώτικη ναυαρχίδα και ο Γ. Σα-
χτούρης με τον Γ. Ανδρούτσο συμφώνησαν να στείλουν δύο βαρδακόστες
(το υδραίϊκο βρίκι Λυκομήδης και το σπετσιώτικο Περικλής) να ερευνήσουν
την περιοχή έως τα Ψαρά, μήπως και εντοπίσουν τον εχθρικό στόλο. Επίσης
αποφάσισαν να καταπλεύσουν στην Ικαρία για ύδρευση και προμήθεια τρο-
φίμων. Οι δύο ναύαρχοι αισθάνονταν ότι ο κίνδυνος για τη Σάμο είχε προ-
σωρινά απομακρυνθεί και επομένως μπορούσαν να ασχοληθούν περισσότε-
ρο με την είσπραξη των χρημάτων από τους Σαμίους.
Το ξημέρωμα της 24ης Ιουλίου όλα τα ελληνικά πλοία αγκυροβόλησαν
νότια των ακτών της Ικαρίας, μεταξύ Φαναρίου και Αγ. Κήρυκου. Εκεί θα
έμεναν επί δεκατρείς ημέρες επιτηρώντας την περιοχή έως τη Λέσβο με
βαρδακόστες και περιμένοντας να ενισχυθούν από τον προετοιμαζόμενο νέο
υδραιο-σπετσιώτικο στολίσκο υπό τον Αν. Μιαούλη.
Χωρίς χρονοτριβή στάλθηκε η Αθηνά (Ιω. Μακρυμούρας) με τα γράμ-
ματα της επιτροπής και των δύο ναυάρχων που απαιτούσαν, με πολύ πιεστι-
κό τρόπο, από τους Σαμίους προκρίτους την καταβολή των χρημάτων. Ο Ιω.
Μακρυμούρας, όμως, επέστρεψε άπρακτος με την υπόσχεση των Σαμίων ότι
τα χρήματα του δανείου (75.000 γρόσια) θα έχουν συγκεντρωθεί εντός τεσ-
σάρων ημερών. Αλλά και κατά την επόμενη μετάβασή του στη Σάμο ο Υ-
δραίος καπετάνιος δεν εισέπραξε ούτε ένα γρόσι.
Ενώ νέα δριμύτερα γράμματα, με απειλές προς τους Σαμίους έφτασαν
από την Ύδρα, οι δύο ναύαρχοι πήγαν οι ίδιοι στη Σάμο και ανέθεσαν με
προκήρυξή τους την είσπραξη των χρημάτων στον Λ. Λογοθέτη. Αυτός κα-
τάφερε να συγκεντρώσει έως την 3η Αυγούστου 67.000 γρ., τα οποία ο Γ.
Σαχτούρης έστειλε στην Ύδρα με το βρίκι Τηλέμαχος (Σταμ. Δοκός). Για την
είσπραξη των υπόλοιπων 8.000 γρ. του δανείου ο Ιω. Μακρυμούρας έμεινε
στη Σάμο, ενώ τα 120.000 γρ. των φόρων οι Σάμιοι συμφώνησαν να τα κα-
ταβάλουν εντός ένδεκα ημερών.
Ο Γ. Σαχτούρης αγανακτισμένος από την όλη κατάσταση γράφει
στους Υδραίους προκρίτους (3 Αυγούστου 1826):

«[…] με ποίαν δραστηριότητα ακολουθήσαμεν, βέβαια δεν
καταγράφεται· μ’ όλα ταύτα τι να τους κάμωμεν; και με πολύν κόπον
τους εσυνάξαμεν διά 6 ημέρας, όπου εκεί σταθήκαμεν, από του διω-
ρισμένου δανείου μόνον γρόσια 67 χιλιάδας και αγανακτησμένοι
πλέον δεν ημπορούσαμεν να καθίσωμεν· απεφασίσαμεν και αφίσα-
μεν πάλιν τον καπετ. Μακριμούραν να συνάξη τα κουσούρια έως τας
75 χιλιάδας· και διά δε της προσόδου (φόρου) εκάμαμεν έν συμφω-
νητικόν να τα δώσουν διά 11 ημέρας σας λέγομεν όμως, όχι 11 ημέ-
ρας, αλλά και τρεις μήνες μετά βίας να τα σώσουνε […] βέβαια δεν
ήτον χρέος εδικόν μας αυτό, διότι ήλθομεν τον εχθρόν να καταδιώ-
ξωμεν, και να αποβάλωμεν τους σκοπούς του, μα επειδή και μας ε-
διωρίζετε, και τον εχθρόν με την βοήθειαν του Θεού εματαιώσαμεν
και τον αλαργεύσαμεν, εκάμαμεν και αυτό το έργον, και ως τουρκι-
κοί τσαούσιδες επήγαμεν επάνω τους, πλην την ψυχήν βέβαια δεν
ημπορούμεν να τους πάρωμεν […] από τους Σαμίους ταξίματα και
λόγια πολλά, ουσία όμως καμμία· μετά βίας όπου μας έφεραν ολίγον
κρασί και μερικόν κρέας και όχι άλλα και διά να μη τους γίνει φθο-
ρά, ήλθαμεν και αράξαμεν εις τούτο το ερημόνησον Ικαρίας […]
πρέπει όμως να ηξεύρετε, ότι το μηνιαίον εσώθη, και οι ναύται μας
μουρμουρίζουν, αι ζωοτροφίαι μας εσώθησαν, ψωμί πλέον εις τον
στόλον δεν είναι, τα καράβια μας σχεδόν ανάξια ότι έπιασαν χόρτον
και χρειάζονται παλάμισμα, και άλειμμα δεν έχομεν […] Ο εχθρός
επιμένει, κατά τας ειδήσεις όπου έχομεν, ότι ή σήμερον ή αύριον την
Σάμον την θέλει και προσμένει έως να βαργεστήσωμεν, να φύγω-
μεν»639.
Εν τω μεταξύ την 27η Ιουλίου είχαν επιστρέψει οι δύο βαρδακόστες
και ανέφεραν ότι η τουρκική αρμάδα με 36 πλοία πέρασε από τα Ψαρά και
αγκυροβόλησε στη Λέσβο, αφήνοντας δύο βαρδακόστες να περιπολούν νό-
τια του νησιού.
Την επόμενη ημέρα οι δύο Έλληνες ναύαρχοι έστειλαν δύο νέες βαρ-
___________________
639. Ό.π., σ. 214-215. Οι δύο ναύαρχοι αποφάσισαν να προσορμίσουν στην πτω-
χή Ικαρία, ώστε να αποφευχθούν οι αρπαγές τροφίμων και αιγοπροβάτων στη Σάμο, από
τους υποσιτιζόμενους ναύτες. Ωστόσο, δεν έλειψαν τα υποχρεωτικά δοσίματα από τους
κατοίκους της Ικαρίας, στους οποίους δόθηκε διορία οκτώ ημερών, για να καταβάλουν
και τα οφειλόμενα 1.000 γρόσια από το υποχρεωτικό δάνειο (ό.π., σ. 208-209).
δακόστες, το υδραίϊκο βρίκι Επαμεινώνδας (Ιω. Γκέλης) και το σπετσιώτικο

Λυκούργος (Αδριανός Σάντου) να συνεχίσουν την παρακολούθηση του ε-
χθρού στην περιοχή της Λέσβου. Περί τη 08.00 της 3ης Αυγούστου επέστρε-
ψαν στο αγκυροβόλιο της Ικαρίας και ανέφεραν ότι δεν εντόπισαν τον τουρ-
κικό στόλο στη Λέσβο, ούτε μπόρεσαν να πληροφορηθούν που βρίσκεται
απ’ όσα εμπορικά πλοία συνάντησαν στη γύρω περιοχή. Οι Έλληνες ναύαρ-
χοι σκέφτηκαν ότι μάλλον είχε καταπλεύσει στη Θεσσαλονίκη και αποφάσι-
σαν, μόλις κόπαζε ο πολύ σφοδρός βοριάς, να πλεύσει ο στόλος και να εκτε-
λέσει έρευνα στην ευρύτερη περιοχή.
Την επόμενη ημέρα ο ίδιος σφοδρός βοριάς καθήλωσε τα ελληνικά
πλοία στην Ικαρία. Όμως, το πρωί της 5ης Αυγούστου ο άνεμος γύρισε σε
μαΐστρο (ΒΔ) και κάπως εξασθένησε. Οι Γ. Σαχτούρης και Γ. Ανδρούτσος
σήμαναν τότε να ετοιμαστεί ο στόλος για απόπλου. Από τα έξι πυρπολικά
επέλεξαν να πάρουν μαζί τα δύο πιο αξιόπλοα, το υδραίϊκο του Αν. Πιπίνου
και το ψαριανό του Κ. Νικόδημου, ενώ τα άλλα θα περίμεναν εκεί τον επα-
νάπλου του στόλου. Περί την 11.30 τα ελληνικά πλοία απέπλευσαν και με
πορεία Β-ΒΔ κατευθύνθηκαν προς τις νότιες ακτές της Χίου. Με το λυκαυ-
γές τα πρωτοπόρα, μεταξύ των οποίων και η υδραίϊκη ναυαρχίδα, πλησίασαν
την άκρα Μάστιχο. Εκεί ο Γ. Σαχτούρης ελάττωσε τα πανιά της Αθηνάς και
περίμενε να συγκεντρωθούν τα υπόλοιπα πλοία, ενώ ο άνεμος εξασθενούσε
και η αποθαλασσία δυνάμωνε.
Την αυγή της 6ης Αυγούστου φύσηξε σφοδρός Β-ΒΑ άνεμος, οπότε τα
ελληνικά πλοία αναγκάστηκαν να στραφούν προς την Άνδρο έχοντας ελαχι-
στοποιήσει τα πανιά τους. Το μεσημέρι η ένταση του ανέμου μειώθηκε και
τότε ανέστρεψαν και πήραν πορεία προς τη Χίο, πλησιάζοντας τις ανατολι-
κές ακτές της περί τη δύση του ηλίου. Ο Γ. Σαχτούρης με τον Γ. Ανδρούτσο
επέλεξαν ως αγκυροβόλιο τα Ψαρά, όπου τα πλοία άρχισαν να φτάνουν στα-
διακά από τα μεσάνυχτα.
Το πρωί της 7ης Αυγούστου οι δύο Έλληνες ναύαρχοι βγήκαν στη στε-
ριά, αλλά οι λιγοστοί πια κάτοικοι του νησιού δεν μπόρεσαν να τους δώσουν
κάποια πληροφορία για τη θέση της τουρκικής αρμάδας.
Τη 10.00 κατέπλευσε αργοπορημένη η ψαριανή βρικογολέτα Επαμει-
νώνδας (Ανδρέας Δομεστίνης) και ο καπετάνιος της ενημέρωσε τον Γ. Σα-
χτούρη ότι νοτίως της Χίου επισκέφθηκε μικρό σκάφος με αγγλική (Ιονίων
νήσων) σημαία που ταξίδευε με αρκετούς επιβάτες από τη Σμύρνη προς την
Τήνο. Από επιβαίνοντα Ψαριανό πληροφορήθηκε ότι προ διημέρου η τουρ-

κική αρμάδα ήταν αγκυροβολημένη στη Μυτιλήνη, ενώ δύο ζευγάρια βαρ-
δακόστες περιπολούσαν ανατολικά και νότια του νησιού. Δύο από τις φρε-
γάτες επισκεύαζαν στη Φώκαια τις ζημιές που είχαν υποστεί κατά τη σύ-
γκρουση με τον ελληνικό στόλο τη 15η Ιουλίου. Παράλληλα είχαν αρχίσει να
συγκεντρώνονται πάλι τα άτακτα σώματα των Τούρκων στις περιοχές του
Kusadasi και του Sigacik, ενώ όλοι οι φούρνοι της Σμύρνης πήραν εντολή να
παρασκευάζουν μεγάλες ποσότητες ψωμιού για τον εφοδιασμό τους,
Από τον ελληνικό στόλο απουσίαζαν, ως συνήθως, τουλάχιστον 5-6
πλοία και πυρπολικά σε διάφορες αποστολές ή είχαν αυθαίρετα αποχωρι-
στεί640. Η κατάσταση προβλημάτισε τον Γ. Σαχτούρη που έσπευσε να ενη-
μερώσει τους προκρίτους. Όπως σημειώνει τη 12η Αυγούστου στο Ημερολό-
γιό του:
«Εγράψαμεν με τον ίδιον (τον αναχωρούντα για την Ύδρα
καπ. Κων. Μπελεμπίνη) εις τους προκρίτους Ύδρας και Σπετσών,
και εις αυτό υπέγραψεν και ο Ναύαρχος Κολανδρούτσος, ότι ο στό-
λος μας ρεμπελεύει, και κάθε φοράν τα καράβια μάς φεύγουν, η δύ-
ναμίς μας ολιγοστεύει, ο δε εχθρός ευρίσκεται με μεγάλην δύναμιν,
και διά τούτο επαρακινούσαμεν αφεύκτως να μας στείλουν βοήθειαν
από 10 αρμαμέντα (πολεμικά πλοία) και 3 πυρπολικά. Το αυτό ε-
γράψαμεν και κατ’ εξοχή του καπ. Φραντζέσκου Δ. Βούλγαρη (ιδιο-
κτήτη του βρικίου Αχιλλεύς)»641.
Την 9η Αυγούστου ο ελληνικός στόλος απέπλευσε από τα Ψαρά για τη
Σάμο. Περί τη 08.30 αποσπάστηκε το βρίκι Τιμολέων (Σταύρος Πινότσης),
___________________
640. Τα τέσσερα πυρπολικά είχαν παραμείνει στην Ικαρία, εξαιτίας της κακοκαι-
ρίας. Το βρίκι Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας) έλειπε έξι ημέρες για επισκευές στη Σύρο και
η πολλάκα Αχιλλεύς (Κων. Μπελεμπίνης) αναγκάστηκε να φύγει για την Ύδρα, την 8η
Αυγούστου, λόγω μεγάλης εισροής νερού στο κύτος και βλάβης των αντλιών της. Η βρι-
κογολέτα Θεμιστοκλής (Γεωρ. Χ’’Μικές) χρειάστηκε δώδεκα ημέρες για να ρυμουλκήσει
τις σκαμπαβίες των τριών καμένων πυρπολικών στη Σύρο και να παλαμίσει στην Πάρο.
Το βρίκι Αχιλλεύς (Χριστ. Δ. Χριστοφίλου), παρά τις αντιρρήσεις του Γ. Σαχτούρη, ε-
γκατέλειψε το στόλο, τη 12η Αυγούστου, προφασιζόμενο μερικές ζημιές στην ιστιοφορία
του, ενώ το βρίκι Τηλέμαχος (Σταμ. Δοκός) απουσίαζε, από 3 έως 12 Αυγούστου, για να
μεταφέρει τα εισπραχθέντα χρήματα του δανείου στην Ύδρα. Η Τερψιχόρη (Αλεξ. Ρα-
φαήλ) που αποσπάστηκε, την 5η Αυγούστου, για να παρακολουθεί τον εχθρικό στόλο,
επανενώθηκε μετά από 7 ημέρες.
με εντολή να οδηγήσει τα πυρπολικά από την Ικαρία στο αγκυροβόλιο του

όρμου Κολώνες (Ηραίον) της Σάμου όπου θα κατέπλεε και ο στόλος. Λόγω
του σφοδρού βόρειου ανέμου τα ελληνικά πλοία κινήθηκαν νότια της Χίου
και των ακτών του όρμου Sigacik και από εκεί με τον καιρό κατάπρυμνα πέ-
ρασαν το στενό Σάμου-Ικαρίας και κατέπλευσαν στις Κολώνες με τη δύση
του ηλίου. Περί την 22.30 έφτασε και ο Στ. Πινότσης με τρία πυρπολικά,
αφήνοντας το ένα στην Ικαρία για να περιμένει το αναμενόμενο εκεί ταχυ-
δρομικό σκάφος από την Ύδρα.
Την Αθηνά επισκέφθηκαν αμέσως οι εντεταλμένοι για την είσπραξη
των χρημάτων στη Σάμο, ο Υδραίος Ιω. Μακρυμούρας και ο Σπετσιώτης
Ιωάννου. Ο Γ. Σαχτούρης όταν πληροφορήθηκε ότι η καταβολή των χρημά-
των καθυστερεί «τους εβίαζεν να μην αφήσουν τους Σαμίους εις ησυχίαν έως
ότου πληρώσουν αυτό το ποσόν»642.
Την 11η Αυγούστου ήλθε στις Κολώνες και το τέταρτο πυρπολικό, λό-
γω της πλήρους εξάντλησης των τροφίμων του, χωρίς να περιμένει, όπως εί-
χε εντολή, την αλληλογραφία από την Ύδρα. Την ίδια ημέρα «ήλθον πέντε
ιερείς και μερικοί προεστώτες Σάμιοι προσκλαιόμενοι διά τα ανυπόφορα κακά
όπου οι Ναύται μας επροξενούσαν κ.τ.λ. και με το να μην ήτον βολετόν να
βαλθούν εις τάξιν καμμίαν, αλλά μάλλον εις το χείρον, απεφασίσθη να σηκω-
θώμεν εις τα πανιά βαργεστημένοι όντες από τας αναφοράς πανταχόθεν της
Σάμου διά τα ακατάστατα· πριν όμως να αναχωρήσωμεν εδώσαμεν σφοδραίς
διαταγαίς προς τους Σαμίους, ότι όσον τάχιστα να συνάξουν τα χρήματα της
προσόδου του νησιού των, και αφήσαμεν τον καπ. Ιωάννην Μακρυμούραν, διά
να τα παραλάβη, το και μας το υποσχέθησαν»643.
Όλη τη νύκτα και τις πρώτες πρωινές ώρες ο βοριάς ήταν σφοδρότα-
τος και δεν επέτρεψε τον απόπλου των πλοίων. Περί τη 09.00 έφτασε υδραί-
ϊκη σκούνα (καπ. Ιω. Κουτζουλιέρης) με παξιμάδι για τα πλοία και γράμμα-
τα των Υδραίων και Σπετσιωτών προκρίτων. Η εντολή προς τους δύο
ναυάρχους ήταν να συλλέξουν τα χρήματα του υποχρεωτικού δανείου από
Ικαρία, Κάρπαθο, Λέρο, Κάλυμνο, Πάτμο και άλλα μικρότερα νησιά (συνο-
λικά 47.000 γρ.) και μαζί με τα οφειλόμενα από τη Σάμο (127.000 γρ.) να
___________________
642. Ό.π., σ. 218.
643. Ό.π., σ. 220.
πληρώσουν το μηνιαίο των πληρωμάτων του στόλου644.

Περί τη 16.00 κατέπλευσε η Τερψιχόρη, μετά από πολυήμερη έρευνα
για να εντοπίσει τον εχθρικό στόλο, και ανέφερε «ότι έμαθεν βεβαίως, ότι η
τουρκική αρμάδα έφθασεν εις Χίον, και σπουδάζει διά την Σάμον με αρμαμέ-
ντα 48 και πολλότατα πλοιάρια διά το δισμπάρκο ασκεριού (απόβαση) εις την
Σάμον»645.
Ο Γ. Σαχτούρης έσπευσε να στείλει γραπτά μηνύματα σε πολλά μέρη
της Σάμου, παρακινώντας τους μάχιμους άνδρες να καταλάβουν αμέσως τις
αμυντικές θέσεις τους στις παραλίες και να επαγρυπνούν λόγω της ενδεχό-
μενης επίθεσης του εχθρού. Τα μεσάνυκτα ο ελληνικός στόλος απέπλευσε
και όλη τη νύκτα περιπολούσε νότια της Σάμου.
Το πρωί της 13ης Αυγούστου, με σφοδρότατο βοριά, οι Έλληνες ναύ-
αρχοι σήμαναν πορεία προς την Ικαρία, αλλά μόνο λίγα πλοία μπόρεσαν να
ακολουθήσουν. Με ζημιές στην ιστιοφορία, μερικά πλοία επέλεξαν να ουρι-
οδρομήσουν προς την Πάτμο και άλλα βρήκαν καταφύγιο στις νότιες ακτές
της Σάμου. Περί τη 20.30 οι δύο ναυαρχίδες και ελάχιστα πλοία έφτασαν και
αγκυροβόλησαν στην Ικαρία. Η επόμενη ημέρα πέρασε με σφοδρό άνεμο
και τρικυμία, με συνέπεια να διαλυθεί ο ελληνικός στόλος, ενώ η τουρκική
αρμάδα δεν έκανε την εμφάνισή της στην περιοχή.
Τη 15η Αυγούστου ο Γ. Σαχτούρης σημειώνει στο Ημερολόγιό του:
«(Εορτή της Θεοτόκου). Εξημερώθημεν αραγμένοι υψώσαμεν τας σημαίας
μας και ερρίξαμεν και από μίαν κανονιάν για το χαρμόσυνον της ημέρας»646.
Σε λίγο πλησίασε την υδραίϊκη ναυαρχίδα η Τερψιχόρη και ο Αλεξ.
Ραφαήλ ανέφερε στον Γ. Σαχτούρη ότι σαμιώτικο πλοιάριο του έδωσε την
πληροφορία πως ο τουρκικός στόλος από σαράντα πολεμικά και πολλές δε-
κάδες μεγάλα και μικρά μεταγωγικά πλοία εντοπίστηκε από το παρατηρητή-
ριο του όρους Κέρκη να πλέει από βορρά προς τις ακτές της Σάμου. Ο Γ.
___________________
644. Ό.π. Την ημέρα εκείνη στην εκστρατεία μετείχαν 36 πλοία και πυρπολικά,
ανεξάρτητα αν μερικά έλειπαν δικαιολογημένα ή αδικαιολόγητα από το κύριο σώμα του
στόλου. Τα χρήματα, έστω και αν εισπράττονταν όλα, δεν επαρκούσαν να καλύψουν το
μηνιάτικο (10 Αυγούστου-10 Σεπτεμβρίου), γι’ αυτό οι καπετάνιοι, υπό την πίεση των
ναυτών, θα αναγκαστούν να αποχωρούν, σταδιακά από τις αρχές Σεπτεμβρίου, για τα
νησιά τους.
645. . Ό.π., σ. 221.
646. Ό.π., σ. 221.
Σαχτούρης ύψωσε αμέσως το σήμα απόπλου του στόλου και περί τη 06.30
όλα τα πλοία είχαν ανοίξει τα πανιά τους. Με δυνατό μελτέμι θα πάρουν χα-
λαρό σχηματισμό και θα περιπολούν βόρεια της Σάμου ολόκληρη την ημέ-
ρα.
Με το ξημέρωμα της 16ης Αυγούστου η αρμάδα με 37 πλοία φάνηκε
νότια των ακτών της χερσονήσου του Τσεσμέ με πορεία προς τη Σάμο. Κα-
θώς ο ήλιος ανέβαινε, το μελτέμι άρχισε πάλι να δυναμώνει χωρίς να έχει
ακόμη εξασθενήσει η νυκτερινή αποθαλασσία. Τα ελληνικά πλοία ήταν δια-
σκορπισμένα σε μεγάλη έκταση και οι Γ. Σαχτούρης και Γ. Ανδρούτσος σή-
μαναν επίμονα να συγκεντρωθούν, φοβούμενοι μήπως ο Χοσρέφ εκτελέσει
την αποβατική του επιχείρηση εκείνη την ημέρα. Φάνηκε, όμως, σύντομα ότι
δεν είχε τέτοια πρόθεση, αφού ο τουρκικός στόλος έστρεψε δεξιά και απο-
μακρύνθηκε δυτικά της Χίου. Όπως σημειώνει ο Γ. Σαχτούρης:
«Εβεβαιώθημεν ότι κάποιος από την Σάμον, ξένος προδότης,
όταν επήγαμεν εις Ψαρρά, επήγεν εις τον Πασσά και του ανέφερεν
ότι οι Έλληνες έφυγαν και ούτως επαρακινήθη με βίαν και ήρχετο·
φθάσας όμως και βλέποντάς μας πάλιν αναχωρεί. Αγκαλά και ημείς
παντελώς αδύνατοι, πλην με του Θεού την βοήθειαν απεδιώχθη»647.
Ο Γ. Σαχτούρης δείχνει απορημένος από την αναποφασιστικότητα του
Χοσρέφ απέναντι σ’ ένα πολύ αδύναμο αντίπαλο, αν και «έλαβε το Φερμάνι
και επροστάζοντο ότι, εάν δεν πάρη την Σάμον, μέσα με τον στόλον του να μη
γυρίση να έμβη». Ωστόσο οι πληροφορίες που πήρε από πλοίο με Ιονική ση-
μαία, εβεβαίωναν ότι
«τα ασκέρια, όπου έχει εις το Σουατζίκ (Sigacik) και εις εκεί-
να τα πέριξ όλα έτοιμα διά την Σάμον, σχεδόν βεβαρυμένα άρχισαν
πολλά να φεύγουν, τους έπεσεν μάλιστα και αρρώστια και απέθνη-
σκον καθημερινώς», ενώ η αρμάδα «δεν έχει αξίους ανθρώπους και
ότι ήτον αδύνατη· εις Μιτυλίνην εγύρευσεν Τούρκους να βάλη μέσα,
πλην δεν υπήκουσαν»648.
Οι αδυναμίες, όμως, αυτές δεν μπορούν να δικαιολογήσυν την τόσο
συντηρητική τακτική του Χοσρέφ, που περίμενε να επιτεθεί στη Σάμο μετά
την αποχώρηση των ελληνικών πλοίων. Μόνο η αποφυγή μεγάλων απω-
λειών και η πιθανότητα να αποτύχει η επιχείρηση έκαναν μάλλον τον άτολμο
___________________
647. Ό.π., σ. 223.
648. Ό.π., σ. 223.
καπουδάν πασά να προτιμήσει την αναμονή, παρά να διακινδυνεύσει παρό-

ντος του ελληνικού στόλου στην περιοχή.
Το απόγευμα της 17ης Αυγούστου επικράτησε γαλήνη και έδωσε την
ευκαιρία να συγκληθεί σύσκεψη των καπετάνιων στην Αθηνά, κατά την ο-
ποία έγινε ανταλλαγή πληροφοριών και συζήτηση για τον τρόπο αντιμετώ-
πισης της εχθρικής απειλής εναντίον της Σάμου. Το πρωί της επόμενης ημέ-
ρας τα ελληνικά πλοία βρέθηκαν μεταξύ Σάμου και μικρασιατικών ακτών
σχεδόν ακινητοποιημένα από τη γαλήνη. Περί τη 09.00 φάνηκαν από το στε-
νό Χίου-Τσεσμέ οι τουρκικές βαρδακόστες και ακολούθησαν σε λίγο τα πε-
ρισσότερα πλοία της αρμάδας. Παρέμειναν, όμως, σε μικρή απόσταση από
τις νότιες ακτές της Χίου και δεν έδειξαν τη διάθεση να κινηθούν προς τη
Σάμο. Έτσι, με τους δύο στόλους να επιτηρεί ο ένας τον άλλο, πέρασε η νύ-
κτα με ελάχιστο αέρα και ήρεμη θάλασσα.
Η 19η Αυγούστου ξημέρωσε με τα ελληνικά πλοία να αναστρέφουν
στις προσβάσεις του κόλπου του Kusadasi και να κινούνται βόρεια των α-
κτών της Σάμου. Η προφυλακή του τουρκικού στόλου από 17 κορβέτες, βρί-
κια και γολέτες, όταν πλησίασε σε απόσταση περίπου δύο μιλίων έστρεψε
προς τα βορειοδυτικά, προσπαθώντας να κερδίσει την προσήνεμη θέση. Το
ίδιο προσπάθησαν να κάνουν τα ελληνικά πλοία, μόλις άρχισε να δυναμώνει
το μελτέμι, στρέφοντας προς τα αριστερά και ανοίγοντας περισσότερα πα-
νιά. Μία ώρα αργότερα 4-5 ελληνικά πλοία, που βρέθηκαν βορειότερα από
το κύριο σώμα του στόλου, συνεπλάκησαν με δύο τουρκικές φρεγάτες απο-
μακρυσμένες κι αυτές από την αρμάδα. Όμως, η ανταλλαγή άσκοπων κανο-
νιοβολισμών από μεγάλη απόσταση, με τα υδραίϊκα Λυκομήδης και Θεμιστο-
κλής, τερματίστηκε περί τη 07.30, καθώς ο ασθενής άνεμος δεν βοηθούσε
την προσέγγιση των πυρπολικών. Εξάλλου, ο Γ. Σαχτούρης είχε αποφασίσει
να μην εμπλακεί αποφασιστικά και αναλώσει τα πυρπολικά του προτού βε-
βαιωθεί ότι ο Χοσρέφ επρόκειτο να αρχίσει την αποβατική επιχείρηση. Ο
τουρκικός στόλος, από 33 πολεμικά και 30 μεταγωγικά, πήρε τελικά πορεία
προς τη Χίο και ο ελληνικός πέρασε την υπόλοιπη ημέρα και όλη τη νύκτα
περιπολώντας βόρεια της Σάμου. Ένα μικρό γολετόβρικο με Ιονική σημαία,
διερχόμενο από την περιοχή με φορτίο από τον Αίνο για την Αλεξάνδρεια,
υποχρεώθηκε να σταματήσει και οδηγήθηκε για νηοψία στην Ικαρία από το
υδραίϊκο Τιμολέων (Σταύρος Πινότσης) και το συνώνυμό του σπετσιώτικο
του Αναγν. Γ. Κυριακού. Η εντολή των Γ. Σαχτούρη και Γ. Ανδρούτσου ή-
ταν, εφόσον δεν διαπιστώσουν κάποια παρανομία, «να μην το πειράξουν πα-
ντελώς, μόνον το άλειμμα (μετέφερε 1.300 οκάδες) να πάρουν και να δώσουν
τακτική ρετσεβούτα (απόδειξη)». Η μεγάλη ανάγκη για καθαρισμό και παλά-
μισμα των υφάλων των πλοίων, υποχρέωσε τους δύο ναυάρχους να κατά-
σχουν μέρος του φορτίου ενός ουδέτερου πλοίου649. Αυτή, βέβαια, ήταν μία
από τις πιο ήπιες πράξεις πειρατείας που εκείνη την εποχή άρχισαν να αυξά-
νονται από τα ελληνικά πλοία.
Το πρωί της 20ής Αυγούστου έφτασε σπετσιώτικο πλοίο με γράμματα
των Υδραίων και Σπετσιωτων προκρίτων. Με αυτά πληροφορούσαν τους
δύο ναυάρχους ότι ένας δεύτερος στολίσκος από 18 πλοία και 6 πυρπολικά
έφευγε από τα νησιά για να τους ενισχύσει. Τελικά, στο στολίσκο αυτό θα
ενταχθούν 13 υδραίϊκα πλοία με 7 πυρπολικά650, 8 σπετσιώτικα πλοία με 2
πυρπολικά651 και 3 ψαριανά πλοία652, αλλά η πλήρης συγκρότησή του θα
___________________
649. Όπ.π., σελ. 225-226. Περί τη 16.30 ενώθηκε το βρίκι Τηλέμαχος και ο καπε-
τάνιος του Σταμ. Δοκός παρέδωσε στον Γ. Σαχτούρη 6.000 γρ. «από Ύδραν δωσμένα διά
να μας αγοράσει άλειμμα, και μην ευρίσκοντος εμέτρησεν αυτά». Η αδυναμία να βρεθεί το
απαραίτητο άλειμμα (μίγμα λίπους, πίσσας, θείου), αιτιολογεί κάπως την πράξη τους.
650. Την 20η Αυγούστου απέπλευσαν τα Άρης (Αν. Μιαούλης), Θεμιστοκλής
(Αντ. Ραφαήλ), Λεωνίδας (Δημ. Κιοσές), Μιλτιάδης (Γεωρ. Σαχίνης), Αθηνά (Γ. Νέ-
γκας),. Από το τέλος Αυγούστου έως τα μέσα Οκτωβρίου ενώθηκαν σταδιακά τα Αίολος
(Θεοδ. Γκιώνης), Κέχρωψ (Σάββας Ανδρέου), Νέρων (Ιω. Ζάκας), Επαμεινώνδας (Αντ.
Γ. Κριεζής), Αγαμέμνων (Λαζ. Παναγιώτας), Ηρακλής (Νικ. Βώκος), Θεμιστοκλής (Γκί-
κας Μανώλη Σάρπας), Κίμων (Γκίκας Ιωάννου-Ψεύτης). Επίσης τα πυρπολικά με καπε-
τάνιους τους Αντ. Θ. Βώκο, Γεωρ. Πολίτη, Μαρίνη Σπαχή, Εμμ. Μπούτη, Ανδρέα Πα-
παπάνο, Μιχ. Ρούφα, Μιχ. Μπουντούρη.
651. Ήταν τα Ηρακλής (Νικ. Παρασκευάς), Αχιλλεύς (Θεοδ. Δ. Λαζάρου), Επα-
μεινώνδας (Νικ. Τσοχαντάρης), Ξενοφών (Νικ. Κολοκάπος), Αχιλλεύς (Αθαν. Γ. Πάνου),
Διομήδης (Αργ. Στεμιτσιώτης), Αχιλλεύς (Ιω. Αναστ. Κυριακού-Μπότασης), Λεωνίδας
(Ιω. Κυριακού-Τσολάκης). Το τελευταίο, μετά τη μισθοδοσία του πληρώματος, επέ-
στρεψε στα προηγούμενα καθήκοντά του με την επιτροπή συλλογής του δανείου. Τα
πυρπολικά είχαν καπετάνιους τον Αναργ. Λεμπέση και (μάλλον) τον Αδριανό Χόντζα.
652. Ήταν τα Λεωνίδας (Νικ. Αποστόλης), Σωκράτης (Ιω. Γ. Αποστόλης), Λεωνί-
δας (Νικ. Αργύρης). Για πολλούς μήνες είχαν ορμητήρια τη Σύρο και την Τήνο και από
εκεί ζητούσαν επιμόνως κυβερνητικά έγγραφα για να νομιμοποιήσουν τις κουρσάρικες
(καταδρομικές) επιχειρήσεις τους, αλλιώς οι καπετάνιοι για να θρέψουν τις οικογένειές
τους απειλούσαν να τα πουλήσουν. Είναι αξιοσημείωτο ότι την περίοδο εκείνη η πειρα-
τεία από ψαριανά πλοία, κυρίως μίστικα και μικρές γολέτες, είχε αυξηθεί σημαντικά.
Έφτασαν στο σημείο να ληστέψουν αγγλικό πλοίο, που μετέφερε τα ασημένια σκεύη του
πρεσβευτή S. Canning. Τα σκεύη βρέθηκαν κρυμμένα στην Αίγινα και στάλθηκαν στην
ολοκληρωθεί μετά από περίπου 45 ημέρες.

Ο τουρκικός στόλος, εκείνη την ημέρα, είχε χαθεί προς βορρά, ενώ ε-
πικρατούσε ισχυρότατο μελτέμι. Ο Γ. Σαχτούρης και ο Γ. Ανδρούτσος έκρι-
ναν ότι ήταν η κατάλληλη στιγμή για τα πλοία τους να υδρεύσουν και να ε-
κτελέσουν τον απαραίτητο καθαρισμό και παλάμισμα των υφάλων. Έτσι,
οδήγησαν το στόλο στην Ικαρία όπου αγκυροβόλησαν περί την 11.30 και
την επόμενη ημέρα έγινε η διανομή του κατασχεθέντος αλείμματος και η
ύδρευση των πλοίων. Όμως, στις νότιες ακτές της Ικαρίας δεν υπήρχε κα-
τάλληλη παραλία για το πλάγιασμα των πλοίων, ώστε να πραγματοποιηθούν
οι εργασίες στα ύφαλα. Οι δύο ναύαρχοι ενημέρωσαν τους καπετάνιους ότι
θα αποπλεύσουν για να εκτελέσουν αλλού τον καθαρισμό των υφάλων. Ό-
μως, το μελτέμι που διατηρήθηκε ισχυρό ακόμη και τη νύκτα, δεν επέτρεψε
την αναχώρηση των πλοίων.
Την αυγή της 23ης Αυγούστου το μελτέμι είχε εξασθενήσει και οι Γ.
Σαχτούρης και Γ. Ανδρούτσος σήμαναν τον απόπλου. Μία ώρα αργότερα
φάνηκαν πέντε πλοία, που σύντομα αναγνωρίστηκαν ότι ήταν ελληνικά και ο
στολίσκος στράφηκε προς συνάντησή τους. Περί τη 08.30 πλησίασε ο Άρης
του Αν. Μιαούλη, μαζί με τα άλλα πέντε πλοία τη ομάδας του. Μετά την ε-
θιμοτυπική ανταλλαγή τριών κανονιοβολισμών μεταξύ των τριών ναυάρχων,
ο Αν. Μιαούλης αποφάσισε να καταπλεύσει με την ομάδα του στην Ικαρία
για ύδρευση και να παραμείνει εκεί αναμένοντας τα υπόλοιπα πλοία (κυρίως
σπετσιώτικα) του δεύτερου στολίσκου. Οι Γ. Σαχτούρης και Γ. Ανδρούτσος
θα οδηγούσαν τα πλοία του πρώτου στολίσκου σε κατάλληλη ακτή για τον
καθαρισμό των υφάλων τους. Κατόπιν, οι δύο στολίσκοι θα συνενώνονταν
στην περιοχή Ικαρίας-Σάμου. Στο Ημερολόγιο του Γ. Σαχτούρη διαβάζουμε:
«έμειναν σύμφωνοι (οι ναύαρχοι) (…) να υπάγωμεν εις ένα
Νησί της Ανατολής υποκάτω του Σουατζίκι, Υψηλή ονομαζόμενον,
και εκεί όντας καλός λιμένας να αράξωμεν και να παλαμίσωμεν τα
καράβια μας (…). Τρίτη 24 Αυγούστου. Αραγμένοι όντες δύο ώρες
πριν να ξημερώσει, άρχισεν η δουλειά διά να γύρουν το καράβι, και
έως να ξημερώση ήτον έτοιμον διά σκούπισμα, και έως τας ώρας 3
της ημέρας (09.00) έγεινεν έτοιμον του σκουπίσματος και παλαμί-
σματος. Και εις όλα του στόλου μας τα καράβια ούτως ηκολούθησεν,
___________________
Κωνσταντινούπολη (βλ. Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Ιστορία νήσου Ψαρών, τομ. 2, σ. 111-112, 148).
και πριν το εσπέρας έγειναν όλα έτοιμα. Ο σκοπός του Αντιναυάρχου

μας ήτον να ευγούμεν αμέσως εις τα πανιά και να υπάγωμεν να α-
νταμώθεν εις Ικαρία με τον Ναύαρχον Α. Μιαούλην, πλην η μεγάλη
γαλήνη δεν εσυγχώρησεν και ούτως εμείναμεν όλην την νύκτα. Οι
ναύται μας όμως από κάθε πλοίο εβγήκαν έξω, επήγαν έως μιας ώ-
ρας διάστημα, έβαλαν φωτιά είς ένα κτιστό ταμπούρι ως φρούριον
φτιασμένον, το έκαψαν, όμως έβαλαν και εις το όρος και πεδιάδα
φωτιά και έγεινεν πυρκαϊά μεγάλη»653.
Στην περιγραφή του ο Κ. Νικόδημος αναφέρει και συμπλοκή των ναυ-
τών με Τούρκους. Γράφει:
«Αποβάντα τα πληρώματα εις την ξηράν επυρπόλησαν παν το
προστυχόν, γεννήματα (ζώα), καλύβας και λοιπά. Οι Τούρκοι των
πλησιεστέρων χωρίων συναχθέντες ώρμησαν κατά των Ελλήνων και
ένα μεν φονεύσαντες έτερον δε συλλαβόντες ηνάγκασαν τους λοιπούς
να οπισθοδρομήσωσι και να σωθώσιν εις τας λέμβους»654.
Η επιλογή του όρμου Sigacik –ορμητήριο του τουρκικού στόλου πριν
από λίγες ημέρες– για να εκτελέσουν τα πλοία καθαρισμό των υφάλων και η
επιδρομή των πληρωμάτων στη στεριά, εντυπωσιάζουν και δείχνουν το ρι-
ψοκίνδυνο χαρακτήρα των Ελλήνων ναυτικών.
Περί τη 07.00 της 27ης Αυγούστου οι δύο στολίσκοι ενώθηκαν μεταξύ
Σάμου και Χίου. Η θάλασσα ήταν ήρεμη και ο Αν. Μιαούλης βρήκε την ευ-
καιρία να καλέσει στον Άρη τους Γ. Ανδρούτσο, Γ. Σαχτούρη και Νικ. Απο-
στόλη. Ο Ψαριανός ναύαρχος είχε φτάσει από την Τήνο με τα τρία ψαριανά
πλοία, τα πληρώματα των οποίων είχαν πληρωθεί ένα μηνιάτικο. Κατά τη
σύσκεψη, οι ναύαρχοι αποφάσισαν ο στόλος, αποτελούμενος πια από 48
πλοία και 8 πυρπολικά, να κινηθεί προς βορρά για να συναντήσει την αρμά-
δα, που σύμφωνα με πληροφορίες, βρισκόταν στη Χίο και στη Φώκαια. Με
ελαφρύ ούριο άνεμο τα ελληνικά πλοία άρχισαν να περνούν το στενό Χίου –
Τσεσμέ περί τη 14.00 και τρία τουρκικά πλοία (δύο βρίκια και μία σακολέ-
βα) που έπλεαν στην περιοχή, έσπευσαν να καλυφθούν κάτω από τα κανονι-
οστάσια του φρουρίου της πόλης. Το υδραίϊκο βρίκι Αίολος (Θεοδ. Γκιώνης)
τα καταδίωξε και έριξε μερικές βολές κατά της γολέτας, αλλά αναγκάστηκε
να απομακρυνθεί όταν δέχτηκε τα πυρά των κανονιών του φρουρίου. Πά-
___________________
ντως, στη Χίο και τον Τσεσμέ δεν εντοπίστηκαν τουρκικά πολεμικά πλοία
και ο πλους συνεχίστηκε προς τις Οινούσες. Περί τη 16.30, τα προπορευόμε-
να ελληνικά πλοία που βγήκαν από το στενό, σήμαναν τον εντοπισμό της
αρμάδας στα νότια της Λέσβου. Τα τουρκικά πλοία κατευθύνονταν προς
βορρά και τα ελληνικά, με ελαφρό ούριο άνεμο, πήραν πορεία προσέγγισης.
Μία ώρα αργότερα, όμως, έπεσε πυκνή ομίχλη και η οπτική επαφή με την
αρμάδα χάθηκε. Περί τη 18.00 επικράτησε κυριολεκτικά απόλυτο σκοτάδι
και τα ελληνικά πλοία ύψωσαν από ένα φανό για να αποφύγουν τυχόν συ-
γκρούσεις μεταξύ τους.
Η 28η Αυγούστου ξημέρωσε με πυκνότερη ομίχλη που σχεδόν μηδένι-
σε την ορατότητα. Τα ελληνικά πλοία έπλεαν ουσιαστικά στα τυφλά και πή-
ραν βορειοδυτική πορεία για να απομακρυνθούν από τις μικρασιατικές α-
κτές. Περί την 06.30, όταν ο καιρός άρχισε κάπως να ανοίγει, ο Αν. Μιαού-
λης διαπίστωσε ότι τα πλοία ήταν διασκορπισμένα μεταξύ Χίου και Λέσβου
και ύψωσε αμέσως το σήμα «να συγκεντρωθούν όλα τα πλοία». Ο ναύαρχος
ανακώχευσε τον Άρη περιμένοντας να συγκεντρωθεί ο στόλος και, περί τη
16.00, κάλεσε σε σύσκεψη τους Γ. Σαχτούρη και Γ. Ανδρούτσο, τα πλοία
των οποίων ήταν επίσης μεταξύ των προπορευόμενων που πλησίαζαν το
Πλωμάρι. Εν τω μεταξύ από τη Λέσβο ήλθε πληροφορία655 ότι στο λιμάνι
της Μυτιλήνης ναυλοχούσαν 24 τουρκικά πολεμικά, ενώ ο καπουδάν πασάς
με δύο φρεγάτες είχε καταφύγει στη Φώκαια για να αποκαταστήσουν εκεί τη
στεγανότητα των υφάλων τους και ζημιές από τις συγκρούσεις με τον ελλη-
νικό στόλο. Κατά τον J. de la Graviere, «Ο Χοσρέφ αποτεθαρρημένος, έκρι-
νεν επιστάσαν την στιγμήν να πλεύση προς επανόρθωσιν των αβαριών, ας εί-
χεν υποστή η φρεγάτα αυτού […]. Καταλειπών την ναυαρχίαν εις τον καπετάν-
μπέην τον περίφημον Ταχήρ-πασσάν […] διευθύνθη εις τον όρμον Φολιέρι,
λιμένα κείμενον εν τω είσπλω του κόλπου της Σμύρνης» και ότι ενώ την 27-28
Αυγούστου ο στόλος του συγκρουόταν με τον ελληνικό «Ο Χοσρέφ συνδιε-
σκέπτετο μετά του κόμητος Γκιλιεμινώ (Γάλλος πρέσβης), ελθόντος διά ξηράς
εκ Κωνσταντινουπόλεως εις Σμύρνην και από Σμύρνην εις Φολιέρι επί της
___________________
655. Κατά τον Γ. ΣΑΧΤΟΥΡΗ (Ημερολόγιο, σ. 230), η πληροφορία δόθηκε από Έλ-
ληνα στο πλήρωμα πυρπολικού, που είχε πλησιάσει την ακτή για να προμηθευτεί εύφλε-
κτη ύλη (κλαδιά, αφάνες κ.ά.). Κατά τον Κ. ΝΙΚΟΔΗΜΟ (Απομνημονεύματα, σ. 75), οι κά-
τοικοι του Πλωμαρίου αναγνώρισαν τον Άρη και έστειλαν βάρκα για να ενημερώσουν
τον Αν. Μιαούλη.
φρεγάτας ‘‘Πωμώνης’’»656.
Περί την 21.00 τα πρωτοπόρα ελληνικά πλοία έμπαιναν στο στενό της
Λέσβου, οπότε ακούστηκαν τρεις κανονιές, σημάδι ότι ο Ταχήρ εγκατέλειπε
το αγκυροβόλιο μη θέλοντας να αφήσει τα πλοία του εκτεθειμένα σε νυκτε-
ρινές πυρπολικές επιθέσεις. Τότε, ξαφνικά, επικράτησε απόλυτη γαλήνη,
προμήνυμα καλοκαιρινής καταιγίδας που ακολούθησε σε λίγο. Περί την
23.30 ο καιρός καλμάρησε και όλα τα πλοία, με ελαφρό άνεμο, συνέχισαν
την πορεία τους μέσα στο στενό. Εν τω μεταξύ, ο Ταχήρ είχε αναπτύξει τα
πλοία του –2 δίκροτα, 5 φρεγάτες, 4 κορβέτες και 14 βρίκια/γολέτες– μέσα
στο στενό, περιμένοντας τον ελληνικό στόλο.
Την 00.3а της 29ης Αυγούστου άρχισε ξαφνικά στο σκοτάδι η ανταλ-
λαγή κανονιοβολισμών μεταξύ των αντιπάλων, με τα ελληνικά πλοία να
αιφνιδιάζονται αρχικά. Όπως περιγράφει ο Κ. Νικόδημος:
«ελθόντος του ελληνικού στόλου απέναντι του φρουρίου της
Μιτυλήνης,αίφνης και παρ’ ελπίδα εφάνησαν εις τους ιστούς των ε-
χθρικών πλοίων υψωμένα φανάρια, επίσης πολλά φανάρια εφάνησαν
αμέσως εις τας σειράς των πυροβόλων (μπαταρίας) και πυροβολι-
σμός συνωδευμένος με κραυγάς ηκολούθησε την εμφάνισιν ταύτην
των φώτων. Ο ελληνικός στόλος ιδών το αιφνήδιον τούτο θέαμα, ότι
δηλαδή ευρίσκεται πολύ πλησίον του εχθρικού, ήρχησε να κανονοβο-
λή, και γαλήνης ούσης, κατεβίβασε τας λέμβους αίτινες ρυμουλκήσα-
σαι τα πλοία τ' απεμάκρυναν του εχθρικού»657.
Η εμπλοκή των αντιπάλων κράτησε έως τη 04.00, οπότε ξέσπασε και
πάλι καταιγίδα με σφοδρό άνεμο και αργότερα βροχή. Τα ελληνικά πλοία
αποσύρθηκαν αργά προς νότο, έχοντας ελαχιστοποιήσει την ιστιοφορία τους.
Όταν ξημέρωσε τα πρωτοπόρα ελληνικά πλοία βρίσκονταν κοντά στο
φρούριο της Μυτιλήνης, ενώ τα τουρκικά είχαν αποσυρθεί στο βόρειο στενό
της Λέσβου. Περί τη 05.30 ο Αν. Μιαούλης σήμανε στα πλοία να τον ακο-
λουθήσουν και στράφηκε προς την αρμάδα. Μία ώρα αργότερα ξέσπασε κα-
ταιγίδα με ραγδαία βροχή που κράτησε έως τη 08.30. Μόλις ο καιρός καθά-
ρισε τα ελληνικά πλοία με ελαφρό άνεμο και αλλεπάλληλες πλαγιοδρομίες
(κοντοβόλτες), συνέχισαν να προχωρούν προς τον εχθρό. Περί τη 10.00 τα
προπορευόμενα πλοία πλησίασαν τα τουρκικά και άρχισε σφοδρός κανονιο-
___________________
656. J. de la GRAVIERE, Ιστορία του Αγώνα των Ελλήνων, σ. 222.
βολισμός από τις δύο πλευρές. Από το λιμάνι της Μυτιλήνης βγήκαν τρία
βρίκια και ενώθηκαν με την αρμάδα που με βορειοδυτικό άνεμο προχωρού-
σε προς νότο. Αρκετά από τα ελληνικά πλοία, μετά από τετράωρη ανταλλα-
γή πυρών, μπόρεσαν να περάσουν προσήνεμα της χαλαρής τουρκικής γραμ-
μής, ενώ μερικά πυρπολικά προσπαθούσαν να πλησιάσουν κάποιο ντελίνι ή
φρεγάτα.
Το υδραίϊκο πυρπολικό του Μαρίνη Σπαχή ακινητοποιήθηκε κοντά σ’
ένα δίκροτο, όταν περί τη 12.30 έπεσε ο άνεμος και επικράτησε γαλήνη. Το
τουρκικό πλοίο συγκέντρωσε τότε τα πυρά του στον εύκολο στόχο και μία
από τις βολές τού συνέτριψε το πηδάλιο και προκάλεσε μεγάλη ρωγμή στα
ύφαλα της πρύμνης του πυρπολικού που βυθίστηκε πολύ γρήγορα. Ευτυχώς,
το πλήρωμά του πρόλαβε να το εγκαταλείψει με τη σκαμπαβία και σώθηκε
από την Αθηνά του Γ. Σαχτούρη. Ο Υδραίος αντιναύαρχος γράφει στο Ημε-
ρολόγιό του: «μας ελύπησεν σφόδρα όχι τόσον διά το μπουρλότο όσο όπου,
φυσικά οι Τούρκοι έλαβον ευχαρίστησιν μάλιστα εκείνοι από του κάστρου, ότι
δεν είμεθα μιάμιση κανονιάς διάστημα […] όπου επολεμούσαμεν, και κόσμος
πολύς όπου έκανε θεωρίαν».658
Λόγω της άπνοιας, η σύγκρουση ατόνισε αρκετά και μόνο σποραδικά
πυρά ανταλλάσσονταν από μεμονωμένα πλοία των αντιπάλων. Περί τη 16.00
ο Αντ. Κριεζής με τον Επαμεινώνδα βρήκε μερικές πνοές ανέμου και με την
ορμητικότητα που τον χαρακτήριζε πλησίασε εχθρικό δίκροτο και άρχισε να
το κανονιοβολεί. Το δίκροτο απάντησε με μια εύστοχη ομοβροντία και τρία
από τα βλήματα έπληξαν το υδραίϊκο βρίκι, το ένα μάλιστα του προκάλεσε
ρήγμα στα ύφαλα. Στο Ημερολόγιο του Άρη (Γκίκας Κοσμά Κολμανιάτης)
διαβάζουμε: «επάνω εις τον πόλεμον έπεσαν 3 μπάλαι εις του καπιτάν Αντώνη
Κριεζή και η μία τον είχε πάρει εις τα βρεχάμενα (ύφαλα) και δεν ημπορούσε
να κρατήση τα νερά, ήλθε η σκαμπαβία εις ημάς και εζητούσαν την τρούμπαν
(φορητή αντλία) και του εδώσαμεν, έπειτα έκλεισε το ρουμπάρι (τη ρωγ-
μή)»659.
Στη διάρκεια της μάχης εξερράγη ένα πυροβόλο του σπετσιώτικου
βρικίου Τιμολέων (Αναγν. Γ. Κυριακού), με αποτέλεσμα να σκοτωθούν δύο
και να τραυματιστούν τέσσερις ναύτες.
___________________
Περί την 21.00 ο άνεμος δυνάμωσε κάπως και η αρμάδα συνέχισε να

πλέει προς νότο, ακολουθούμενη από τα ελληνικά πλοία. Η ανταλλαγή σπο-
ραδικών πυρών μεταξύ των αντιπάλων δεν σταμάτησε όλη τη νύκτα, ούτε το
ξημέρωμα της 30ής Αυγούστου. Οι δύο στόλοι βρίσκονταν τότε 25-30 μίλια
δυτικά της Φώκαιας. Τη 06.00 ο Ταχήρ με τρεις ταχύπλοες φρεγάτες κινή-
θηκε στην πρωτοπορία και προσπάθησε να σχηματίσει τα πλοία του σε μία
γραμμή.
Τα ελληνικά πλοία είχαν διαχωριστεί σε δύο ομάδες. Τα βραδυπορού-
ντα σε χαλαρή γραμμή μετώπου προσπαθούσαν να φτάσουν και κυκλώσουν
τα εχθρικά της ουράς. Τα ταχύτερα –μεταξύ των οποίων τα πλοία του Αν.
Μιαούλη και Γ. Σαχτούρη– και 4-5 πυρπολικά, έχοντας πολλά πανιά αναπε-
πταμένα, πέρασαν δυτικά της αρμάδας ώστε από προσήνεμη θέση να ανα-
χαιτίστουν την κεφαλή της εχθρικής γραμμής. Η φρεγάτα του Ταχήρ, που
ηγείτο και είχε πορεία προς την άκρα Καραμπουρνού της εισόδου του κόλ-
που της Σμύρνης, αποτέλεσε φυσικά τον πρωτεύοντα στόχο των ελληνικών
πυρπολικών. Πρώτο κινήθηκε εναντίον της τουρκικής ναυαρχίδας, με λεπτό
άνεμο, το πυρπολικό του Υδραίου Αναστ. Σπαχή, ενώ του Ψαριανού Κων.
Νικόδημου πλησίασε μία άλλη φρεγάτα που συνέπλεε σε κοντινή απόσταση.
Η αντίδραση των τουρκικών πλοίων ήταν σθεναρή.
Παρά την υποστήριξη των πλησιέστερων ελληνικών πλοίων, τα δύο
πυρπολικά δέχτηκαν σφοδρά πυρά από τις φρεγάτες, ενώ πολλές τουρκικές
άκατοι με αγήματα κινήθηκαν για να τα κυριεύσουν. Τα πληρώματα των
πυρπολικών, μετά από πεισματώδη αντίδραση με πυρά φορητών όπλων, α-
νάγκασαν τις ακάτους να απομακρυνθούν. Τότε ο άνεμος έπεσε τελείως και
η πορεία των πυρπολικών προς τις φρεγάτες ανακόπηκε. Επί μία ώρα τα πυ-
ρά των εχθρικών πυροβόλων συγκεντρώθηκαν στο ακινητοποιημένο πυρπο-
λικό του Αναστ. Σπαχή, με αποτέλεσμα να δεχτεί πολλά βλήματα και να χά-
σει το τσιμπούκι του μεσιανού καταρτιού του. Όπως περιγράφει ο Κ. Νικόδη-
μος:
«Το συμβάν τούτο ενεθάρρυνε τους εχθρούς και έπεμψαν και
αύθις λέμβους διά να κυριεύσουν το πυρπολικόν, αλλ’ οι πυρπολισταί
εμβάντες εις την λέμβον των απεμακρύνθηκαν του πυρπολικού, ο δε
Νικόδημος θεωρών τούτο έπεμψε την λέμβον του πάραυτα δε έπεμψε
και ο Σαχίνης (Μιλτιάδης) την ιδικήν του. Ενθαρρυνθέντες ουν οι
πυρπολισταί, επανέκαμψαν εις το πυρπολικόν των και ρυμουλκήσα-
ντες αυτό, το εξήγαγον του κινδύνου»660.

Στη διάρκεια της συμπλοκής γύρω από το ελληνικό πυρπολικό, μία
τουρκική άκατος βυθίστηκε από βλήμα των ελληνικών πυροβόλων και οι
Τούρκοι επωφελούμενοι της γαλήνης έστειλαν τις βάρκες τους να περισυλ-
λέξουν τους επιζήσαντες.
Από τη 09.00 η απόλυτη άπνοια υποχρέωσε τους αντιπάλους να ανα-
στείλουν τη δράση τους. Περί τη 13.00 φύσηξε δυνατός άνεμος, οπότε τα
ελληνικά πλοία πλησίασαν πάλι την εχθρική γραμμή και τα πυρπολικά επι-
χείρησαν νέα επίθεση. Πρώτο επιτέθηκε τη 14.00 το πυρπολικό του Υδραίου
Αντ. Θ. Βώκου κατά βραδυπορούσας φρεγάτας. Στη φάση της προσέγγισης,
όμως, δέχτηκε από κοντινή απόσταση εμπρηστικό βλήμα (μπάλα γρανάτα)
και έγινε παρανάλωμα της φωτιάς, χωρίς να κινδυνεύσει το πλήρωμα που το
εγκατέλειψε έγκαιρα. Ακολούθησε το σπετσιώτικο πυρπολικό του Θεοδ.
Μπρέσκα που κατάφερε να προσκολληθεί στη φρεγάτα, αλλά απωθήθηκε
από τους Τούρκους και κάηκε μάταια.
Μία ώρα αργότερα το μεγάλο σπετσιώτικο πυρπολικό του Αναργ. Λε-
μπέση κινήθηκε προς την τουρκική ναυαρχίδα και κατάφερε να την πλησιά-
σει, καλυπτόμενο από τα σφοδρά πυρά πολλών ελληνικών πλοίων. Φαίνεται,
όμως, ότι παρ’ όλο που ο Αναργ. Λεμπέσης το πυροδότησε σχεδόν εξ επα-
φής, δεν το είχε αγκιστρώσει καλά στη φρεγάτα. Το αποτέλεσμα ήταν η
τουρκική ναυαρχίδα να πάθει μόνο μικρές ζημιές και ο Ταχήρ να μπορέσει
εύκολα να την απομακρύνει από το φλεγόμενο πυρπολικό.
Τελευταίο πλησίασε το πυρπολικό του Υδραίου Εμμ. Μπούτη, αλλά κι
αυτό κτυπήθηκε από εχθρικό βλήμα που του έκοψε στη μέση το πλωριό κα-
τάρτι. Ο Αντ. Γ. Κριεζής, που βρισκόταν κοντά με τον Επαμεινώνδα, έσπευ-
σε αμέσως και ρυμούλκησε σε ασφαλή απόσταση το βαριά κτυπημένο πυρ-
πολικό.
Περί τη 16.00 ο τουρκικός στόλος στράφηκε προς την είσοδο του κόλ-
που της Σμύρνης και οι Έλληνες υπέθεσαν ότι επρόκειτο να εισέλθει στο
ασφαλές αυτό ορμητήριο. Όμως, μετά από 30 λεπτά, ανέστρεψε πάλι προς
την ανοικτή θάλασσα, δείχνοντας ο Ταχήρ τη διάθεση να συνεχίσει τον αγώ-
να. Τα ελληνικά πλοία ανέστρεψαν και αυτά, προσπαθώντας να κρατούν την
προσήνεμη θέση. Την ώρα αυτή ενώθηκε με τον ελληνικό στόλο το βρίκι
___________________
Αθηνά (Ιω. Μακρυμούρας), φέρνοντας από το Βαθύ τα χρήματα των φόρων

της Σάμου. Με δυσκολία, όμως, μαζί με μικρότερα ποσά του δανείου από
μερικά νησιά, θα μπορέσουν να καλύψουν τους μισθούς των πληρωμάτων
του πρώτου στολίσκου (Γ. Σαχτούρη-Γ. Ανδρούτσου) για το δεύτερο δεκα-
πενθήμερο του Αυγούστου.
Περί τη 17.00 ο Αν. Μιαούλης κάλεσε τον Γ. Σαχτούρη και αποφάσι-
σαν να διακόψουν την επαφή με τον εχθρό και να απομακρυνθούν προς τη
Λέσβο, ενώ ο Επαμεινώνδας (Αντ. Γ. Κριεζής) να ρυμουλκήσει το πυρπολι-
κό του Εμμ. Μπούτη στα Ψαρά και εκεί να προσπαθήσουν και τα δύο σκάφη
να επισκευαστούν. Το βρίκι Αγαμέμνων (Λαζ. Παναγιώτας) κατέφυγε στο
Βαθύ για να επισκευάσει τις εκτεταμένες ζημιές στην πλώρη του.
Το πρωί της 31ης Αυγούστου τα ελληνικά πλοία βρίσκονταν νότια της
Λέσβου και τα τουρκικά ανοικτά της Φώκαιας. Τη 05.30 συναντήθηκαν και
πάλι οι Αν. Μιαούλης και Γ. Σαχτούρης για να καθορίσουν τις επόμενες κι-
νήσεις του στόλου. Μετά τις απώλειες των πυρπολικών και τις σοβαρές ζη-
μιές που υπέστησαν άλλα, όπως και αρκετά πολεμικά πλοία, αποφάσισαν να
προσορμιστεί ο στόλος στα Ψαρά για επισκευές. Εξάλλου, χρήματα για να
πληρωθεί το μηνιάτικο του Σεπτεμβρίου στα πληρώματα των πλοίων και
των πυρπολικών του πρώτου στολίσκου δεν υπήρχαν.
Στην περιοχή έμειναν για να επιτηρούν τον τουρκικό στόλο τα υδραίϊ-
κα Νέρων, Αιόλος, το σπετσιώτικο Λεωνίδας και μία ψαριανή γολέτα. Τα
υπόλοιπα πλοία κατέπλευσαν στα Ψαρά το ηλιοβασίλεμα και αμέσως συγκε-
ντρώθηκαν οι τραυματίες για να σταλούν στην Ύδρα και στις Σπέτσες με το
βρίκι Τηλέμαχος (Σταμ. Δοκός).
Στα Ψαρά ο Αν. Μιαούλης επί δύο ημέρες προσπαθούσε να πείσει
τους καπετάνιους και τα πληρώματα του πρώτου στολίσκου να παρατείνουν
τη συμμετοχή τους στην εκστρατεία, με την ελπίδα ότι οι πρόκριτοι θα έ-
στελναν χρήματα των μισθών του επόμενου μήνα. Φυσικά απέτυχε και την
08.00 της 2ας Σεπτεμβρίου κάλεσε ο Γ. Σαχτούρης όλους τους καπετάνιους
του στολίσκου του. Ο Γκίκας Κοσμά Κολμανιάτης σημειώνει στο Ημερολό-
γιό του:
«επήγαν όλοι οι καπιτάνοι εις τον αντιναύαρχον και επήραν
τους μισθούς (για το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Αυγούστου) όσοι
ήταν με την μοίραν του αντιναυάρχου, έπειτα έφυγαν τα πυρπολικά
όσα ήτον σακατεμένα έφυγε και ο Καμίνης, το πυρπολικόν όπου ήτον
φορτωμένο κρομμύδια, αυτόν τον εδίωξαν οι ναύαρχοι διότι είχεν

πολλά άσχημα καμωμένα, έπειτα έφυγεν ο καπιτάν Σάββας (Κέ-
χρωψ) το καράβι του καπιτάν Λάζαρου Παπαμανώλη (Ηρακλής) ε-
ξαιτίας όπου εσηκώθηκαν οι σύντροφοι και τον έδειραν».661
Ο Αν. Μιαούλης βεβαιώθηκε ότι τίποτα πια δεν μπορούσε να συγκρα-
τήσει τα πληρώματα του πρώτου στολίσκου. Κάλεσε, λοιπόν, όλους τους
καπετάνιους στον Άρη το πρωί της 3ης Σεπτεμβρίου και τους είπε ότι όποιος
θέλει μπορεί να φύγει για την Ύδρα. Αμέσως απέπλευσαν σχεδόν όλα τα υ-
δραίϊκα πλοία του πρώτου στολίσκου και σύντομα ακολούθησαν τα σπε-
τσιώτικα υπό τον Γ. Ανδρούτσο και όλα τα ψαριανά.
Με τον Αν. Μιαούλη είχαν μείνει, στα μέσα Σεπτεμβρίου, μόνο επτά
πλοία και δύο πυρπολικά από το δεύτερο υδραίϊκο στολίσκο. Ο Κίμων (Γκί-
κας Ιω. Ψεύτης) είχε αποσπαστεί και βρισκόταν στο Βαθύ, όπου επέδωσε
πολύ απειλητικό γράμμα των Υδραίων προκρίτων προς τους Σαμίους για να
καταβάλουν τους φόρους· θα παρέμενε δε εκεί μέχρι να τους εισπράξει. Επί-
σης ο Θεμιστοκλής (Αντ. Ραφαήλ) αποχωρίστηκε, για άγνωστο λόγο, και ε-
πανέπλευσε στην Ύδρα. Άλλα τέσσερα πλοία και ένα πυρπολικό δεν είχαν
ακόμη αποπλεύσει από το νησί και θα ενωθούν τελικά μαζί του στην αρχή
του τρίτου δεκαημέρου του Σεπτεμβρίου. Το μοναδικό ευχάριστο γεγονός
ήταν η επιστροφή του Τηλέμαχου (Σταμ. Δοκός) με πυρομαχικά, τρόφιμα και
χρήματα για να πληρωθεί στα πληρώματα μισό μηνιάτικο.
Ο Αν. Μιαούλης δεν ήταν βέβαια ικανοποιημένος από την κατάσταση
και γράφει τη 17η Σεπτεμβρίου στους Υδραίους προκρίτους:
«Ήδη δε επιστρέφει αυτόσε ο καπ. Αντώνιος Ραφελιάς (Θεμι-
στοκλής). Αν αναχωρήσουν αύριον μεθαύριον και άλλα καράβια,
καθώς είναι πολλά (πολύ) ενδεχόμενον, δεν μένουν πλέον παρά ολί-
γα τινά μ’ εκείνα τα οποία θέλετε στείλει και τότε είναι χρεία να στεί-
λετε ακόμη άλλα, ώστε να είναι κάποια δύναμις εις απάντησιν του
εχθρού· επειδή αλλέως κατά τον τρόπον όπου βλέπω να πηγαίνουν
τα πράγματα η Σάμος δεν γλυτώνει. Κάμετε λογαριασμόν ότι όλα τα
καράβια ταύτα εδώ από ένα ένα έχουν να γυρίσουν όλα»662.
Στις αρχές του τρίτου δεκαήμερου του Σεπτεμβρίου οι Υδραίοι πρό-
κριτοι, μετά πολυήμερη προσπάθεια, ετοίμασαν και έστειλαν τέσσερα πλοία
___________________
661. Ημερολόγια Α. ΤΣΑΜΑΔΟΥ, σ. 192.
662. Αρχείο Ύδρας, τομ. 12, σ. 355
και ένα πυρπολικό για να ενισχύσουν το δεύτερο στολίσκο και καθησυχά-

σουν κάπως τον Αν. Μιαούλη. Μετά τις συγκρούσεις την 29η και 30ή Αυ-
γούστου, ο τουρκικός στόλος αποσύρθηκε στη Λέσβο και ο ελληνικός στην
Ικαρία. Επικράτησε στη συνέχεια ηρεμία και οι πληροφορίες που έφταναν
στον Αν. Μιαούλη από διάφορες πηγές πιθανολογούσαν τον επανάπλου της
αρμάδας στα Δαρδανέλλια. Ο Υδραίος ναύαρχος αποφάσισε να κινηθεί προς
βορρά για να εξακριβώσει τις πληροφορίες. Απέπλευσε, λοιπόν, από την Ι-
καρία την 24η Σεπτεμβρίου με 11 υδραίϊκα πλοία και 3 πυρπολικά και την
επομένη όταν ξημέρωσε βρέθηκε απροσδόκητα μπροστά στην αρμάδα, νότια
της Λέσβου. Ο Αν. Μιαούλης μέτρησε 40 εχθρικά πλοία από τα οποία 16-17
ήταν δίκροτα, φρεγάτες και μεγάλες κορβέτες. Αποφάσισε, λοιπόν, να απο-
φύγει τη σύγκρουση με τον υπέρτερο συντριπτικά εχθρό και ανέστρεψε για
να αποσυρθεί προς νότο. Αλλά τα προπορευόμενα τουρκικά πλοία είχαν ευ-
νοϊκό το λιγοστό άνεμο και πλησίαζαν τα ακινητοποιημένα από τη γαλήνη
πυρπολικά του Μ. Ρούφα και του Γ. Πολίτη. Αρκετά ελληνικά πλοία έστει-
λαν τότε ακάτους για να τα ρυμουλκήσουν μακριά από τα εχθρικά. Η σκα-
μπαβία του Ρούφα, που συμμετείχε στη ρυμούλκηση του πυρπολικού, κτυ-
πήθηκε από εχθρικό βλήμα με αποτέλεσμα να σκοτωθούν τρεις και να τραυ-
ματιστούν τέσσερις ναύτες του. Το πυρπολικό, πάντως, κατάφερε να σωθεί.
Οι περισσότερες εχθρικές άκατοι κατευθύνθηκαν προς το πυρπολικό του Γ.
Πολίτη για να το κυριεύσουν. Ο Γ. Πολίτης επάνδρωσε τότε τη σκαμπαβία
του που όρμησε εναντίον τους, βάλλοντας με το μικρό πυροβόλο της πλώ-
ρης. Όταν, μία επιτυχής βολή ανέτρεψε την προπορευόμενη εχθρική άκατο,
οι άλλες ανέκοψαν την προσπέλασή τους. Σε βοήθεια του Γ. Πολίτη έσπευ-
σαν η νάβα Νέρων (Ιω. Ζάκας) και το βρίκι Μιλτιάδης (Γεωρ. Σαχίνης) που
δέχτηκαν επίσης τα πυρά των πλησιέστερων τουρκικών πλοίων. Ο Ιω. Ζάκας
κατάφερε να απομακρυνθεί, αλλά ο Γ. Σαχίνης είχε βρεθεί σε σημείο απόλυ-
της άπνοιας και δεχόταν τα έντονα πυρά μιας ρυμουλκούμενης από ακάτους
φρεγάτας και μιας κωπηλατούμενης γολέτας. Όταν τα δύο εχθρικά πλησία-
σαν το Μιλτιάδη, κάλεσαν τον Γ. Σαχίνη να υποστείλει τη σημαία του και να
παραδοθεί. Από τα πυροβόλα του ακινητοποιημένου βρικίου μόνο το ένα εί-
χε τομέα βολής και μ’ αυτό έβαλλε ακατάπαυστα κατά του εχθρού, βυθίζο-
ντας μία άκατο και προκαλώντας αρκετές ζημιές στην ιστιοφορία της φρεγά-
τας. Η εχθρική πίεση σταδιακά μειώθηκε και πολλές άκατοι από τα άλλα υ-
δραίϊκα πλοία μπόρεσαν να ρυμουλκήσουν και διασώσουν το Μιλτιάδη που
είχε υποστεί σοβαρές ζημιές. Ο Άρης του Αν. Μιαούλη από την πρώτη στιγ-
μή της σύγκρουσης δέχτηκε σφοδρά πυρά και υπέστη επίσης σημαντικές ζη-
μιές. Τελικά, ο υδραίϊκος στολίσκος κατάφερε, με ελαφρό άνεμο, να απαγκι-
στρωθεί προς νότο, ακολουθούμενος από την αρμάδα. Κινούμενος προς την
Ικαρία, ο Αν. Μιαούλης έστειλε το απόγευμα της 26ης Σεπτεμβρίου αναφορά
(μέσω Σύρου)663 προς τους προκρίτους με συνοπτική περιγραφή των γεγονό-
των και τις εκτιμήσεις του για την κατάσταση. Έγραφε:
«ότι επιμένει διά την Σάμον ο εχθρός δεν είν’ αμφιβολία· έχει
αυστηρόν φέρσιμον να χαλάση με κάθε τρόπον αυτό το νησί, καθώς
είμαι πληροφορημένος από ξεννικόν μέρος και ότι αν εσκόρπισαν τα
εις Σουατσίκι στρατεύματα, εύκολα και γρήγορα συνάζονται όταν δι-
ορίση ο καπετάν πασάς και όντως […] προ τεσσάρων πέντε ημερών,
είχε στείλει δύο βρίκια εις τον Τσεσμέ διά τούτο βέβαια, και ίσως
έως τώρα εσυνάχθησαν και είναι έτοιμα διά την απόβασιν. Η δύνα-
μίς μας τούτη καταλαμβάνετε πολλά καλά, δεν είναι δυνατή, όχι να
εμποδίση τον εχθρόν από τον σκοπόν του, αλλ’ ουδέ καν ν’ αντιπα-
ραταχτή εις αυτόν. Είναι χρεία, λοιπόν, άμα λάβετε το παρόν μου, να
εξαποστείλετε ευθύς και άλλα καράβια και πυρπολικά ώστε να προφ-
θάσωμεν εις το χρέος μας· γράψατε πάλιν και εις τους αδελφούς
Σπετσιώτας και Ψαριανούς να στείλουν τα πυρπολικά των καν μόνα,
όταν δεν ημπορούν να στείλουν τα πολεμικά. Εκτός τούτων είναι α-
ναγκαιότατον και το ατμοκίνητον· γράψατε λοιπόν και εις τον καπ.
Αίστιγξ να κινήση μίαν ώραν αρχήτερα επειδή η παρουσία του μόνη,
ελπίζομεν, θέλει φοβίσει τον εχθρόν και ημπορεί κατά πάντα λόγον
να χρησιμεύση τα μέγιστα. Όλα ταύτα είναι ανάγκη να σκεφθήτε και
εκτελέσετε όσον τάχιον αν θέλωμεν να μη χαθή και η Σάμος τώρα,
καθώς φοβούμαι από έλλειψιν μετά τόσους κόπους και θυσίες […].
Στοχαζόμεθα αναγκαίον να προσθέσωμεν ότι αν δεν μέλλητε
να μας στείλετε δύναμιν, να μας γράψετε να επιστρέψωμεν και η-
μείς»664.
Την 30ή Σεπτεμβρίου ο Αν. Μιαούλης από την Ικαρία επανέρχεται με
___________________
663. Ό.π., σ. 361. Η αναφορά στάλθηκε στην Ύδρα μέσω της Σύρου, ώστε να μη
στερηθεί και άλλο πλοίο του. Ατυχώς, την προηγούμενη νύκτα ο Αν. Μιαούλης είχε
στείλει βιαστικά και το Λεωνίδα (Δημ. Κιοσές) για να μεταφέρει τις πληροφορίες στην
Ύδρα, περί του πιθανού επανάπλου του εχθρικού στόλου στα Στενά.
664. Όπ.π., σ. 361-362.
νέο γράμμα προς τους προκρίτους. Αναφέρει ότι:

«(η αρμάδα) Μας ηκολούθησεν έως μεταξύ Ψαρών και Χίου,
έπειτα πάλιν εγύρισε, και δεν ηξεύρομεν πού υπήγεν εις Χίον ή Μυτι-
λήνην. Τα πυρπολικά του Μιχαλάκη Μπουντούρη και Μ. Μπούτη
έφθασαν, το δε του Ρούφα είχε φύγει προτήτερα (λόγω ζημιών) και
σήμερον θέλει να αναχωρήσει και εκείνο του Μιχαλάκη Αναστασίου
και μετ’ αυτόν έχει να ακολουθήση και άλλο· ομοίως ετοιμάζονται ν’
αναχωρήσουν και 4-5 καράβια, και τότε σχεδόν κανείς δεν στέκεται·
αλλά και αν μείνουν 5-6 καράβια επί τέλους, τί ημπορούν να κάμουν;
δεν σώζεται η Σάμος κατ’ αυτόν τον τρόπον δεν σώζεται αν μόνον
σταθώμεν θεαταί του χαμού της, επειδή βέβαια δύναμιν δεν έχομεν
να την βοηθήσωμεν. Πού είναι τα καράβια των αδελφών Σπετσιω-
τών και Ψαριανών, το ανάλογόν των, αν ήρχοντο καν και αυτά γρή-
γορα, τότε κάτι ημπορούσα να ελπίσω.
Αν αποφασίσετε, ως ελπίζομεν, να κάμετε την οικονομίαν τού-
των των πραγμάτων, να στοχασθήτε ότι πρέπει να ετοιμάσετε μίαν
άλλην ακεραίαν μοίραν τουλάχιστον από 20 καράβια και πυρπολικά
εξ Ύδρας, εκτός των όσα πρέπει να στείλουν και τα άλλα νησιά· κα-
θότι ως προείπα από τα εδώ ευρισκόμενα καράβια είναι πολύ αν μεί-
νουν 5-6 […] Προς τούτοις κάμετε να κινήση το ατμοκίνητον ευθύς
όπως είναι διά να προφθάση μίαν ώραν αρχήτερα, επειδή ίσως απ’
αυτήν την ώραν κρέμαται η σωτηρία ή ο χαμός της Σάμου· τί τάχα το
φυλάττουν εις Ναύπλιον, διά να καμαρώνουν την ωραιότητά του;»665
Με τον ωμό τρόπο που έθεσε τα πράγματα, ο Αν. Μιαούλης ανάγκασε
την κυβέρνηση και τις κοινότητες των νησιών να του στείλουν ενισχύσεις.
Μέσα στο πρώτο 15ήμερο του Οκτωβρίου στάλθηκαν από την Ύδρα πέντε
πολεμικά πλοία και δύο πυρπολικά του δεύτερου στολίσκου, ενώ επέστρεψε
και το βρίκι Λεωνίδας μετά τη μεταφορά των τραυματιών στην Ύδρα. Οι
Σπετσιώτες συγκρότησαν νέο στολίσκο από επτά πλοία και τρία πυρπολικά,
υπό τον Γεώρ. Ανδρούτσο666. Από τους Ψαριανούς στάλθηκαν τέσσερα
___________________
665. Όπ.π., σ. 364.
666. Ήταν τα Παγκρατίων (Γ. Ανδρούτσος), Ποσειδών (Αναργ. Π. Αναργύρου),
Τιμολέων (Αναγν. Γ. Κυριακού), Σόλων (Νικ. Μυλωνάς), Ξενοφών (Νικ. Κολοκάπος),
Αχιλλεύς (Ιω. Γ. Μαθιός), Λυκούργος (Θεοδ. Σάντου) και τα πυρπολικά των Παντελή
Σπύρου, Δημ. Ποριώτη, Ιω. Καστελιώτη. Ο Ποσειδών, ο Λυκούργος και το πυρπολικό
του Δημ. Ποριώτη ενώθηκαν με το στόλο μετά την 22α Οκτωβρίου.
πλοία και ένα πυρπολικό υπό τον Νικ. Αποστόλη, που απέπλευσαν από την
Τήνο και την Αίγινα περί τη 18η Οκτωβρίου667.
Ο Hastings είχε καταπλεύσει με την Καρτερία την 4η Σεπτεμβρίου, με-
τά από ταξίδι δύο μηνών. Δεν ενέδωσε, όμως, στις πιέσεις των Υδραίων
προκρίτων που του ζητούσαν να ενισχύσει άμεσα, με το ατμοκίνητο, τον Αν.
Μιαούλη. Την 7η Οκτωβρίου τους έγραψε:
«Δεν ήλθα εδώ προς διασκέδασιν […] Έρχομαι να πολεμήσω
και όχι να ρίψω βόμβας εις τον αέρα. Μου προσφέρετε ναύτας, αλλά
δεν θέλω τους ναύτας σας· θα προσλάβω εκείνους που μου είναι
χρήσιμοι και δεν θα αποπλεύσω πριν ετοιμασθώ. Δεν θα επιτρέψω
να με παρασύρουν εις πόλεμον φωναί εκείνων οι οποίοι αγνοούν τι
σημαίνει κατά θάλασσαν αγών»668.
Παρ’ όλα αυτά ο Hastings, με το ελλειπές και ανεπαρκώς εκπαιδευμέ-
νο πλήρωμα, κατέπλευσε στη Σάμο τη 2α Νοεμβρίου και απλώς περιορίστη-
κε να επιδείξει το σκάφος του σε φίλους και εχθρούς.
Τα συνολικά 24 πολεμικά πλοία και 7 πυρπολικά, που συγκεντρώθη-
καν στη Σάμο-Ικαρία έως το τέλος Οκτωβρίου, ενδυνάμωσαν αρκετά τον
Αν. Μιαούλη, αλλά όχι στον απαιτούμενο βαθμό για να αποτρέψει οπωσδή-
ποτε μια εχθρική αποβατική επιχείρηση κατά της Σάμου.
Ο Αν. Μιαούλης συνέχισε με βαρδακόστες να επιτηρεί τον εχθρικό
στόλο που παρέμενε στην περιοχή Λέσβου-Χίου-Σμύρνης. Έως τα μέσα Νο-
εμβρίου δεν σημειώθηκε καμιά εμπλοκή των αντίπαλων στόλων, αν και με-
ρικές φορές βρέθηκαν σε οπτική επαφή.
Με τα πρώτα σημάδια του χειμώνα, ο Χοσρέφ αποφάσισε να επανα-
πλεύσει με την αρμάδα στον Ελλήσποντο. Τότε και οι Έλληνες ναύαρχοι με
τα πλοία τους αποχώρησαν και επέστρεψαν στις βάσεις τους.
Ο αδύναμος και περισσότερο από κάθε άλλη φορά απείθαρχος και α-
συντόνιστος τρινήσιος στόλος είδε να ευοδώνεται ο σκοπός του –η αποτρο-
πή εχθρικής εισβολής στη Σάμο– και μάλιστα χωρίς να δώσει κάποια εξο-
ντωτική μάχη. Απλώς παρακολουθούσε και παρενοχλούσε επίμονα τον αντί-
παλό του. Ωστόσο οι απώλειες σε έμψυχο υλικό ήταν σχετικά υψηλές –είχε
___________________
667. Τα πλοία ήταν Λεωνίδας (Νικ. Αποστόλης), Επαμεινώνδας (Ανδρ. Δομεστί-
νης), βρίκι ή γολέτα (Κων. Χ’’Γ. Κοτζιάς), γολέτα (Γεωρ. Βαλέντης) και το νέο πυρπο-
λικό του Κ. Κανάρη, που χρηματοδοτήθηκε από την κυβέρνηση.
περί τους εκατό νεκρούς και τραυματίες–, ενώ αρκετά πλοία και πυρπολικά
του υπέστησαν σοβαρές ζημιές. Αξιοσημείωτο είναι ότι από τα συνολικά 22
πυρπολικά που έδρασαν την περίοδο 15 Ιουλίου-10 Νοεμβρίου αναλώθηκαν
τα 6, ενώ άλλα 4 έπαθαν σοβαρές ζημιές και αναγκάστηκαν να αποσυρθούν
από τις επιχειρήσεις.
Ο τουρκικός στόλος είχε μέτριες ζημιές σε μερικά πλοία του και περί
τους τριάντα νεκρούς και τραυματίες. Αυτό, βέβαια, δεν δικαιολογεί τη δι-
στακτικότητα του Χοσρέφ να εκτελέσει την απόβαση στη Σάμο. Ο τολμηρό-
τερος και ικανότερος Ταχήρ πασάς, ο υπαρχηγός της αρμάδας, απέδειξε με
το επιθετικό του πνεύμα ότι ο αδύναμος τρινήσιος στόλος μπορούσε να α-
πωθηθεί μακριά από την ακτή που θα επιχειρούσαν τα τουρκικά στρατεύμα-
τα την απόβαση. Επίσης, έδειξε έτοιμος να αποδεχθεί κάποιες απώλειες σε
σκάφη και έμψυχο υλικό, προκειμένου να πετύχει το σκοπό του.
Ο J. de la Graviere ισχυρίζεται ότι η τουρκική απόβαση δεν έγινε εξαι-
τίας της ατολμίας του Χοσρέφ και της ανησυχίας που του προκαλούσε η πα-
ρουσία του ελληνικού στόλου στην περιοχή669. Ωστόσο, υπήρξαν και άλλα
αντικειμενικά στοιχεία που ίσως οδήγησαν τον καπουδάν πασά στη ματαίω-
ση της επιχείρησης.
Ο Χοσρέφ γνώριζε ότι, από το 1821, ο Λ. Λογοθέτης είχε οργανώσει
καλά την άμυνα του νησιού670 και επομένως τα στρατεύματά του θα συνα-
ντούσαν μεγαλύτερη αντίσταση απ’ αυτή που αντέταξαν οι Ψαριανοί τον
Ιούνιο του 1824. Από την πλευρά του ο καπουδάν πασάς έπρεπε να βασιστεί
στις ορδές ατάκτων που είχαν κίνητρο, κυρίως, τη λεηλασία. Την ίδια περίο-
δο (Ιούνιος-Σεπτέμβριος 1826) ο σουλτάνος είχε αρχίσει την προσπάθεια
συγκρότησης τακτικού στρατού, κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα, με παράλληλη
καλοσχεδιασμένη επιχείρηση εξόντωσης των εξεγερθέντων γενίτσαρων και
κατάργησης του αναχρονιστικού θεσμού τους. Η μεγάλη αυτή αναταραχή εί-
χε σοβαρές επιπτώσεις στον τουρκικό στρατό και ιδιαίτερα στο σώμα των
___________________
670. Είχε συγκροτηθεί ένας στρατός περίπου τεσσάρων χιλιάδων ανδρών, οργα-
νωμένος σε τέσσερις χιλιαρχίες που ήταν κατανεμημένες στα ισάριθμα διοικητικά τμή-
ματα της Σάμου. Ο οπλισμός τους ήταν ικανοποιητικός και υπήρχε σχέδιο για την επάν-
δρωση των οχυρωμάτων κα των πυροβολείων στα ευπαθή σημεία των ακτών. Οι βαθμο-
φόροι (χιλίαρχοι, πεντακοσίαρχοι, εκατόνταρχοι κλπ.) έφεραν στολές με χρυσές επωμί-
δες και περικεφαλαίες «προς άμιλλαν και παρόρμησιν απάντων εις τα στρατιωτικά έργα».
αξιωματικών, οι οποίοι στην πλειονότητά τους προέρχονταν από τους γενί-

τσαρους. Τα γεγονότα αυτά αναμφίβολα επέδρασαν αρνητικά και στη συ-
γκρότηση των ατάκτων σωμάτων για την επιχείρηση κατά της Σάμου. Κατά
τον S. Howe671, ο Χοσρέφ αποχώρησε για την Κωνσταντινούπολη κατά δια-
ταγή του σουλτάνου, επειδή την περίοδο εκείνη ήταν σε εξέλιξη η σύγκρου-
ση με τους γενίτσαρους και η παρουσία του στόλου στο Βόσπορο κρίθηκε
απαραίτητη.
Δεν αποκλείεται, πάντως, να επηρέασε το σουλτάνο και η στάση των
Ευρωπαϊκών Δυνάμεων. Αν οι Τούρκοι άτακτοι αποβιβάζονταν στη Σάμο,
θα πλήρωναν κατά πάσα πιθανότητα σημαντικό τίμημα και αναπόφευκτα θα
ακολουθούσαν σφαγές, λεηλασίες και αιχμαλωσίες χιλιάδων γυναικοπαίδων.
Η Πύλη ήταν λογικό να μην επιθυμεί ένα νέο ολοκαύτωμα, όπως της Χίου
και του Μεσολογγίου. Κάτι τέτοιο, ασφαλώς, θα ξεσήκωνε περισσότερο
τους ευρωπαϊκούς λαούς και θα ενίσχυε την παρεμβατική διάθεση των Με-
γάλων Δυνάμεων. Μπορεί η συνάντηση του Χοσρέφ στη Φώκαια με το Γάλ-
λο πρέσβη (στο τέλος Αυγούστου) να σχετιζόταν και με το θέμα αυτό.
Εξάλλου, όταν ο Χοσρέφ επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη ο σουλ-
τάνος τον δέχτηκε εγκάρδια672. Η αντικατάσταση του Χοσρέφ από τον Τα-
χήρ πασά στην αρχηγία του τουρκικού στόλου –που θα γίνει το Φεβρουάριο
του 1827– δεν σήμαινε ότι είχε απωλέσει την εύνοια του αυθέντη του. Ο
Μαχμούτ συνέχισε να του αναθέτει σημαντικά διοικητικά καθήκοντα, με
αποκορύφωμα την πρωθυπουργία το 1838, παρότι ο Χοσρέφ βρισκόταν τότε
στην προχωρημένη (για την εποχή) ηλικία των 69 χρόνων. Αν ο Χοσρέφ είχε
ματαιώσει αυτοβούλως την απόβαση στη Σάμο, ασφαλώς η τύχη του θα ή-
ταν πολύ διαφορετική.
Ανεξάρτητα, πάντως, από τους λόγους που έκαναν τον Χοσρέφ να πα-
ραιτηθεί τελικά της αποστολής του, είναι γεγονός ότι και η συνεχής παρου-
σία των ελληνικών πλοίων στην περιοχή συντέλεσε σε σημαντικό βαθμό. Η
Σάμος για δεύτερη φορά, μετά το 1824, απέφυγε την εχθρική εισβολή673. Η
___________________
671. S. HOWE, Σκιαγραφία της Ελληνικής Επανάστασης, σ. 389.
673. Η Σάμος κρατήθηκε απάτητη έως το τέλος της Επανάστασης. Ο Λυκούργος
Λογοθέτης (πραγματικό όνομα Γεώργιος Ιω. Παπλωματάς), από το Καρλόβασι (γεννή-
θηκε το 1772), παρέμεινε ο ηγέτης της (ουσιαστικά δικτάτορας) και προσπάθησε η Σά-
μος να ενταχτεί στο ελεύθερο ελληνικό κράτος· κάτι που επιδίωξε και ο Ιω. Καποδίστρι-
φθίνουσα, όμως, κατάσταση του τρινήσιου στόλου, που άρχισε το φθινόπω-

ρο του 1825, θα συνεχιστεί και θα κορυφωθεί στο τέλος του 1826. Η κινητο-
ποίηση μεγάλου αριθμού πλοίων και πυρπολικών θα ανήκει πια στο παρελ-
θόν και η αδυναμία αντιμετώπισης του πολύ ισχυρότερου τουρκο – αιγυπτι-
ακού στόλου θα είναι έκδηλη. Η κυριότερη αιτία για την εξέλιξη αυτή υπήρ-
ξε η έλλειψη χρημάτων για τη μισθοδοσία των πληρωμάτων, με επακόλουθο
να στρέφονται στην πειρατεία. Ωστόσο, μερικές δευτερεύουσες επιχειρήσεις
υποστήριξης των χερσαίων δυνάμεων θα συνεχιστούν έως το τέλος του 1826
από μεμονωμένα πλοία ή μικρές ομάδες –κυρίως– σπετσιώτικων και ψαρια-
νών πλοίων.
***
Από τον Ιούνιο του 1826 είχε αρχίσει ουσιαστικά η μάχη για την Αθήνα και
την Ακρόπολη που φρουρούσε ο Ιωάννης Γκούρας με τετρακόσιους επιλέ-
κτους μισθοφόρους του.
Ο Κιουταχής εγκατέστησε το στρατηγείο του στα Πατήσια και οι δυ-
νάμεις του κατέλαβαν, χωρίς σοβαρή αντίσταση, τα Σεπόλια και τους Αμπε-
λοκήπους. Ο στρατός του Τούρκου πασά δεν ξεπερνούσε τις 7.000 άνδρες,
αλλά διέθετε επίσης 800 έμπειρους ιππείς και τάγμα πυροβολικού από 26
κανόνια και ολμοβόλα. Αμέσως άρχισε την πολιορκία της Αθήνας καταλαμ-
βάνοντας το λόφο του Μουσείου (το σημερινό Αστεροσκοπείο) και το εκ-
κλησάκι του Αγ. Δημητρίου (Λαμπαριάρη) για να στήσει εκεί ένα πυροβο-
λείο σε υψηλότερο επίπεδο από την Πνύκα.
Στην Ελευσίνα είχαν ήδη συγκεντρωθεί αρκετά ελληνικά άτακτα σώ-
ματα, με συνολική δύναμη περί τις 5.000 άνδρες674. Δύο από τους οπλαρχη-
___________________
ας. Οι τρεις προστάτιδες Δυνάμεις δεν το δέχτηκαν και το νησί επανήλθε υπό την οθωμα-
νική κυριαρχία, αλλά με αρκετά προνόμια. Ο Λ. Λογοθέτης διορίστηκε από τον Ιω. Κα-
ποδίστρια επίτροπος Λακωνίας και Μεσσηνίας και μετέπειτα εντάχτηκε στον ελληνικό
στρατό με το βαθμό του συνταγματάρχη. Το 1837 επί Όθωνα έγινε Σύμβουλος της Επι-
κρατείας και το 1844 Γερουσιαστής. Το 1847 προήχθη σε υποστράτηγο. Πέθανε το 1850.
674. Τον αριθμό αυτόν ανέφεραν οι οπλαρχηγοί (με επικεφαλής τον Γ. Καραϊ-
σκάκη) στην κυβέρνηση, την 5η Αυγούστου 1826. Υπήρχαν, επίσης, χίλιοι βοηθητικοί
άνδρες και, κυρίως, έφηβοι, που φρόντιζαν τα ζώα και τις αποσκευές των ατάκτων σω-
μάτων (Αρχείο Ύδρας, τομ. 12, σ. 316).
γούς, οι Νικ. Κριεζώτης και Βάσσος Μαυροβουνιώτης, που βρίσκονταν στο

στρατόπεδο, ζήτησαν από την Επιτροπή των Ψαριανών στην Αίγινα να στεί-
λουν πλοία στο νότιο Ευβοϊκό με σκοπό να διακόψουν τις θαλάσσιες μετα-
φορές τουρκικών στρατευμάτων και εφοδίων από την Εύβοια στην Αττική.
Οι Ψαριανοί, μετά από χρηματοδότηση της κυβέρνησης, ανταποκρίθηκαν
στέλνοντας τα Ηρακλής (Ανδρ. Γιαννίτσης), Ξενοφών (Νικ. Καρακωνστα-
ντής) και Αλέξανδρος (Ιω. Ν. Χ’’Αλεξανδρής). Έφτασαν στον Ευβοϊκό την
22α Ιουλίου και αμέσως κατεδίωξαν ομάδα μικρών τουρκικών σκαφών και
μερικά αυστριακά εμπορικά που φόρτωναν εφόδια. Τα πλοία αυτά αναζήτη-
σαν αμέσως την προστασία του φρουρίου της Χαλκίδας και οι τουρκικές θα-
λάσσιες μεταφορές προς τον Πειραιά και την Ελευσίνα διακόπηκαν για πε-
ρίπου έξι εβδομάδες. Στο διάστημα αυτό οι εφοδιοπομπές προς τα τουρκικά
στρατεύματα στην Αττική έρχονταν με ζώα από τη Λαμία και τη Χαλκίδα με
μεγάλη καθυστέρηση, υφιστάμενες κατά τη διαδρομή παρενοχλητικές επιθέ-
σεις ελληνικών ανταρτικών ομάδων.
Αν ο ελληνικός στόλος ήταν σε θέση να εμποδίσει, για μεγάλο χρονικό
διάστημα, την κίνηση των τουρκικών και ξένων ανεφοδιαστικών πλοίων στα
νερά του Σαρωνικού και του νότιου Ευβοϊκού, τα στρατεύματα του Κιουτα-
χή θα αντιμετώπιζαν σοβαρό πρόβλημα. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν έγινε, καθώς
η κυβέρνηση ήταν οικονομικά αδύναμη να κινητοποιήσει ικανό αριθμό
πλοίων και να επιβάλλει παρατεταμένο ναυτικό αποκλεισμό. Έως το τέλος
του 1826 η ελληνική κυβέρνηση θα καταφέρει να διαθέσει μόνο άλλα επτά
πλοία, τα οποία θα συνδράμουν στο έργο των δρώντων στην Αττική ελληνι-
κών στρατευμάτων, θα υποστηρίξουν περιορισμένης κλίμακας στρατιωτικές
ενέργειες στο νότιο Ευβοϊκό και θα εκτελέσουν περιπολίες στο Ιόνιο. Η
δράση των ολιγάριθμων αυτών ελληνικών πλοίων θα στραφεί κυρίως κατά
των θαλασσίων συγκοινωνιών του Κιουταχή, αλλά φυσικά η συμβολή τους
δεν μπορούσε να είναι αποφασιστική. Επομένως όλα επρόκειτο να κριθούν
στις μάχες στη στεριά.
Για τους αμυνόμενους στην Ακρόπολη άνδρες του, ο Ιω. Γκούρας α-
ποθήκευσε μέσα πολύ μεγάλες ποσότητες τροφίμων που είχε συγκεντρώσει
από τα γύρω χωριά. Την υπεράσπιση της πόλης, με τα υπολείμματα των αρ-
χαίων τειχών της, άφησε στον Ιω. Μακρυγιάννη και τους οπλαρχηγούς Συ-
μεών Ζαχαρίτσα και Μετσέλο που διέθεταν συνολικά πεντακόσιους άνδρες.
Ο Γ. Καραϊσκάκης και ο Fabvier συμφώνησαν να ενώσουν τις δυνά-
μεις τους με σκοπό να βοηθήσουν τους αμυνόμενους στην Αθήνα, φοβούμε-

νοι ότι δεν θα μπορούσαν να κρατήσουν την πόλη. Ο Fabvier πέρασε από τη
Σαλαμίνα στον Πειραιά με 1.500 τακτικούς στρατιώτες. Αλλά ο Γ. Καραϊ-
σκάκης με 2.500 ατάκτους θεώρησε επικίνδυνο να διανύσει τα οκτώ χιλιόμε-
τρα από τον Πειραιά μέχρι την Αθήνα. Προτίμησε, λοιπόν, να κινηθεί από
την Ελευσίνα προς την Αθήνα, διασχίζοντας το ορεινό έδαφος της Αττικής
από ένα μονοπάτι που άφηνε δεξιά του την Ιερά Οδό και το Μοναστήρι του
Δαφνίου. Στο Χαϊδάρι τα σώματα των ατάκτων κατέλαβαν θέσεις σ’ ένα α-
γρόκτημα με ένα μικρό πύργο.
Εν τω μεταξύ την 3η Αυγούστου ο Κιουταχής εξαπέλυσε ισχυρή επί-
θεση και διέσπασε την άμυνα του Ιω. Μακρυγιάννη και των άλλων σε τρία
σημεία των τειχών. Οι αμυνόμενοι επέλεξαν μερικά από τα 1.600 περίπου
σπίτια της μικρής (τότε) πόλης για να αμυνθούν. Δεν μπόρεσαν, όμως, να τα
κρατήσουν και τελικά αποσύρθηκαν μέσα στην Ακρόπολη. Στη συνέχεια ο
Τούρκος πασάς επιτέθηκε την 9η Αυγούστου με σφοδρότητα στις δυνάμεις
του Γ. Καραϊσκάκη και του Fabvier, θέλοντας να απαλλαγεί από την απειλη-
τική παρουσία τους στα νώτα των στρατευμάτων του. Η έλλειψη συντονι-
σμού μεταξύ των ελληνικών δυνάμεων και η επιλογή των αρχηγών τους να
αμυνθούν σε εδάφη που ευνοούσαν τη δράση του ισχυρού τουρκικού ιππι-
κού και πυροβολικού, οδήγησαν στην ολοκληρωτική ήττα τους. Ο Fabvier
με δυσκολία απαγκίστρωσε και απέσυρε το σώμα του στη Σαλαμίνα, ενώ οι
οπλαρχηγοί με τους ατάκτους υποχώρησαν προς την Ελευσίνα.
Ο Κιουταχής, με τη χαρακτηριστική εμμονή του, συνέχισε το υπόλοι-
πο καλοκαίρι να βομβαρδίζει την Ακρόπολη, να σκάβει υπονόμους (λαγού-
μια) και να ενισχύει με φυλάκια τον κλοιό γύρω της. Ωστόσο τίποτα το απο-
φασιστικό δεν πέτυχε.
Ο αρχηγός της φρουράς Ιω. Γκούρας συνήθιζε τις νυκτερινές ώρες να
περιφέρεται ανάμεσα στις σκοπιές για να αποτρέπει τις λιποταξίες των αν-
δρών του, οι οποίες είχαν αυξηθεί μετά την αποτυχία του Γ. Καραϊσκάκη και
του Fabvier να απαλλάξουν την Ακρόπολη από την πολιορκία των τουρκι-
κών στρατευμάτων. Τη νύκτα της 12/13 Οκτωβρίου, ενώ ο Ιω. Γκούρας έκα-
νε την περιπολία του, ανταλλάγησαν σποραδικά πυρά με τους Τούρκους
σκοπούς. Μία από τις εχθρικές σφαίρες βρήκε τον Ιω. Γκούρα στο κεφάλι
και τον τραυμάτισε θανάσιμα. Η κυβέρνηση θορυβήθηκε από το γεγονός και
φοβήθηκε μήπως η φρουρά συνθηκολογήσει, παρά την παρουσία του Ιω.
Μακρυγιάννη και άλλων οπλαρχηγών μέσα στην Ακρόπολη. Ζήτησε, λοι-

πόν, από τον Γ. Καραϊσκάκη και τον Fabvier να εκτελέσουν επιχειρήσεις α-
ντιπερισπασμού στα νώτα των Τούρκων και κυρίως να διακόψουν τις γραμ-
μές ανεφοδιασμού τους. Ο Γ. Καραϊσκάκης προήλασε αρχικά πάλι προς το
Χαϊδάρι, αποσπώντας την προσοχή του Κιουταχή. Η κίνησή του επέτρεψε
στον Νικ. Κριεζώτη και τον Ιω. Μαμούρη, με σώμα 400 ανδρών, να μετα-
φερθούν με το ψαριανό βρίκι Αλέξανδρος (Ιω. Ν. Χ’’Αλεξανδρής) στο Φα-
ληρικό όρμο, να αποβιβαστούν με πλοιάρια κοντά στις εκβολές του Κηφισ-
σού και να φτάσουν απαρατήρητοι στην Ακρόπολη. Ο αριθμός των ανδρών
της φρουράς πλησίαζε πια τους 1.000, αλλά η παρουσία 400 γυναικοπαίδων
αποτελούσε πρόβλημα. Τα τρόφιμα ήταν ακόμη αρκετά, άρχισαν, όμως, να
μειώνονται με ταχύτερο ρυθμό, ενώ η καύσιμη ύλη για το ψήσιμο του ψω-
μιού είχε γίνει σπάνιο είδος.
Από την πλευρά του ο Fabvier, παρά την επιθυμία του, δεν μπορούσε
να βοηθήσει, καθώς είχε εγκαταλειφθεί χωρίς τρόφιμα και πολλοί άνδρες
του έδειχναν διαθέσεις λιποταξίας. Αναγκάστηκε, λοιπόν, να αποσυρθεί στα
Μέθανα για να προλάβει την πλήρη διάλυση του τακτικού σώματος.
Η κυβέρνηση, πάντως, κατάφερε να οργανώσει μια επιχείρηση στο
βόρειο Ευβοϊκό για να πλήξει το ανεφοδιαστικό σύστημα του Κιουταχή. Τη
διοίκηση της εκστρατείας ανέθεσε στον Ιω. Κωλέττη, ο οποίος έπαιρνε χρή-
ματα από Γάλλους Φιλέλληνες και από τον Καλλέργη, πλούσιο Έλληνα που
είχε έλθει από τη Ρωσία. Ο Ιω. Κωλέττης δεν είχε στρατιωτικές γνώσεις και
εμπειρία, αλλά η κυβέρνηση θέλησε να ικανοποιήσει τις φιλοδοξίες του, κι
έτσι να αποτρέψει τη σύμπραξή του με τους αντιπολιτευόμενους Γ. Κου-
ντουριώτη και Θ. Κολοκοτρώνη. Ο Ιω. Κωλέττης συγκέντρωσε 2.500 αρμα-
τολούς του Ολύμπου, που επί δύο χρόνια ζούσαν ασύδοτοι στη Σκιάθο, τη
Σκόπελο και τη Σκύρο. Μίσθωσε επίσης τα σπετσιώτικα πλοία Αγαμέμνων
(Πέτρος Δ. Γουδής), Λεωνίδας (Ιω. Κυριακού-Τσολάκης), Κυπρία (Γεωρ.
Λεμπέσης) για τη μεταφορά τους. Ο σκοπός ήταν να καταλάβουν τις τουρκι-
κές αποθήκες στην κωμόπολη της Αταλάντης, στο βόρειο Ευβοϊκό.
Η αποβίβαση στη Σκάλα της Αταλάντης έγινε την 8η Νοεμβρίου και οι
άνδρες του οπλαρχηγού Γάτσου πάτησαν πρώτοι τη στεριά. Καθώς οι άλλοι
οπλαρχηγοί διαπληκτίζονταν στα πλοία για την αρχηγία, και καθυστερούσαν
να αποβιβάσουν τα σώματά τους, ο Γάτσος αποφάσισε να προχωρήσει μόνος
προς τις αποθήκες. Αλλά οι 200 Τούρκοι φρουροί αντιστάθηκαν σθεναρά
έως το επόμενο πρωί, οπότε έφτασαν 1.000 Τούρκοι πεζοί και ιππείς, υπό
τον Μουσταφάμπεη. Η ορμητική επίθεσή τους ανάγκασε τους Έλληνες να
συμπτυχθούν προς την παραλία και τελικά να επιβιβαστούν στα πλοία και να
αποχωρήσουν.
Την ίδια κακή τύχη δεν είχε, όμως, μία άλλη εκστρατεία αντιπερισπα-
σμού που ανέλαβε ο ευφυής και έμπειρος Γ. Καραϊσκάκης. Έχοντας καθη-
λωθεί στο Χαϊδάρι, δεν έβλεπε τρόπο να εκτοπίσει τα πολιορκούντα την Α-
κρόπολη τουρκικά στρατεύματα. Έκρινε, λοιπόν, ότι έπρεπε να επιχειρήσει
δραστικά στα νώτα των δυνάμεων του Κιουταχή, να απειλήσει τις γραμμές
συγκοινωνιών του και να καταστρέψει τις αποθήκες του.
Στις αρχές του Νοεμβρίου, ο Γ. Καραϊσκάκης επικεφαλής 3.000 από
τους καλύτερους ατάκτους πολεμιστές, προχώρησε βόρεια στη Βοιωτία,
προς τη Θήβα και τη Λειβαδιά. Καθ’ οδόν πληροφορήθηκε την ήττα των
Ελλήνων στην Αταλάντη και αποφάσισε αμέσως να αποκόψει την αποχώρη-
ση των στρατευμάτων του νικητή Μουσταφάμπεη προς την Άμφισσα.
Μεταξύ των Ελλήνων και των Τούρκων έγινε ένας αγώνας δρόμου για
να καταλάβουν πρώτοι τις διαβάσεις ανάμεσα σε Ελικώνα και Παρνασσό. Ο
Γ. Καραϊσκάκης προώθησε ταχύτατα την προφυλακή του και κατέλαβε την
Αράχωβα. Μόλις οι άνδρες του είχαν εγκατασταθεί στο χωριό δέχτηκαν την
επίθεση ενός σώματος 1.500 μουσουλμάνων Αλβανών του Μουσταφάμπεη
και του Ελμάζ μπέη. Αυτοί είχαν την εντολή του Κιουταχή να ενώσουν τις
δυνάμεις τους και να καταλάβουν τα χωριά-κλειδιά της περιοχής, ώστε να
εξασφαλίσουν την επικοινωνία του με τη Λαμία. Οι μπέηδες καθηλώθηκαν
γύρω από την Αράχωβα, προσπαθώντας να καταβάλλουν την εμπροσθοφυ-
λακή των Ελλήνων, προτού φτάσει το κύριο σώμα του Γ. Καραϊσκάκη από
το Δίστομο.
Όταν ο Γ. Καραϊσκάκης έμαθε τα γεγονότα, ενήργησε ταχύτατα και
εύστοχα. Κατέλαβε με ισχυρό τμήμα το Τρίοδο για να εμποδίσει την υποχώ-
ρηση των Αλβανών προς τη Λειβαδιά και έστειλε ένα άλλο τμήμα να κατα-
λάβει τους Δελφούς για να τους εμποδίσει να βαδίσουν προς την Άμφισσα.
Ενώ οι μπέηδες χρονοτριβούσαν με την ελπίδα να καταλάβουν την Αράχω-
βα, βρέθηκαν περικυκλωμένοι από υπέρτερες δυνάμεις. Όταν δέχτηκαν την
επίθεση, οι Αλβανοί λύγισαν και έχασαν το μεγαλύτερο μέρος των μεταγω-
γικών και των τροφίμων τους. Μετά την ήττα τους προσπάθησαν να διαφύ-
γουν στη διάρκεια της νύκτας, μέσα σε χιονοθύελλα, από δύσβατα μονοπά-
τια. Οι Έλληνες τους ακολούθησαν το επόμενο πρωί και την 25η Νοεμβρίου
τους συνέτριψαν ολοκληρωτικά, παρότι πολέμησαν ηρωικά. Από τους 2.000
Αλβανούς, απωλέστηκαν οι 1.700, μεταξύ τους και τέσσερις μπέηδες.
Αναμφίβολα υπήρξε μία από τις μεγαλύτερες ελληνικές νίκες που επι-
βεβαίωσε την έμφυτη στρατηγική και τακτική σύλληψη του μεγάλου αυτού
οπλαρχηγού. Όμως, ο Γ. Καραϊσκάκης δεν μπόρεσε να εκμεταλλευτεί την
επιτυχία του. Η δριμύτητα του χειμώνα και η έλλειψη τροφίμων δεν του επέ-
τρεψαν να διατηρήσει την πρωτοβουλία. Ο Ομέρ πασάς της Χαλκίδας επιτέ-
θηκε στο ελληνικό στρατόπεδο στο Δίστομο και ο Γ. Καραϊσκάκης αναγκά-
στηκε να συγκεντρώσει εκεί όλα τα τμήματά του για να τα ισχυροποιήσει.
Παρά τις πολλές αψιμαχίες και τις προσπάθειες των Τούρκων να τον
εκτοπίσουν από την περιοχή, ο Γ. Καραϊσκάκης παρέμεινε πεισματικά εκεί
έως το τέλος του Ιανουαρίου 1827. Αλλά η χώρα ήταν τότε ολοκληρωτικά
εξαντλημένη και η κυβέρνηση αδύναμη να συντηρήσει περισσότερο την εκ-
στρατεία. Υποχρεώθηκε, λοιπόν, να διαλύσει το στρατόπεδό του και να υπο-
χωρήσει στα Μέγαρα και στην Ελευσίνα, όπου η παρουσία του στρατού του
κρίθηκε αναγκαία για τη μάχη της Αθήνας.
Εν τω μεταξύ ο Ι. Μακρυγιάννης εξουσιοδοτήθηκε απ’ όλους τους ο-
πλαρχηγούς που βρίσκονταν μέσα στην Ακρόπολη να περάσει τις τουρκικές
γραμμές για να πληροφορήσει την κυβέρνηση ότι τελείωνε το απόθεμα των
πυρομαχικών και η φρουρά ήταν τόσο αποκαρδιωμένη, ώστε η βοήθεια έ-
πρεπε να σταλεί χωρίς χρονοτριβή. Έφυγε από την Ακρόπολη τη 17η Νοεμ-
βρίου και έφτασε με ασφάλεια στην Αίγινα, όπου είχε καταφύγει η κυβέρνη-
ση λόγω των ταραχών στο Ναύπλιο. Ο γενναίος οπλαρχηγός, με πρόσφατα
τραύματα από τη συμμετοχή του στις πολλές επιθετικές εξορμήσεις από την
Ακρόπολη, συγκίνησε και έπεισε τα μέλη της κυβέρνησης για την ανάγκη
άμεσης αποστολής βοήθειας.
Η αποστολή της μεταφοράς πυρομαχικών ανατέθηκε στον Fabvier, ο
οποίος είχε ανασυγκροτήσει, σε ικανοποιητικό βαθμό, το τακτικό σώμα στα
Μέθανα. Ο Γάλλος συνταγματάρχης με 630 επιλέκτους άνδρες (430 τακτικοί
πεζοί, 60 πυροβολητές και 40 Φιλέλληνες), μεταφέρθηκαν με το ψαριανό
βρίκι Αλέξανδρος και τη νύκτα της 30ης Νοεμβρίου 1826 αποβιβάστηκαν
στην ακτή του Φαληρικού όρμου. Ο κάθε άνδρας μετέφερε στην πλάτη του
ένα πέτσινο σάκκο με τα πυρομαχικά. Το τμήμα προχώρησε σε σχηματισμό
φάλαγγας με καλή τάξη και από το δρόμο Φαλήρου-Αθήνας έφτασε απαρα-
τήρητο πίσω από τις τουρκικές γραμμές. Εκεί οι άνδρες με εφ’ όπλου λόγχη
όρμησαν κατά των Τούρκων σκοπών, ενώ τα τύμπανα έδιναν το σήμα στην
ελληνική φρουρά να αποσπάσει την προσοχή του εχθρού με μια έξοδο ισχυ-
ρού τμήματος. Ο Fabvier καθάρισε το έδαφος μεταξύ των εχθρικών γραμ-
μών και του Ωδείου Ηρώδη του Αττικού με ταχύτητα και, παρά το λαμπρό
σεληνόφως, οδήγησε τους άνδρες μέσα στα τείχη της Ακρόπολης με απώ-
λεια μόνο οκτώ νεκρών και δεκατεσσάρων τραυματιών.
Ο Fabvier υπολόγιζε να επιστρέψει την επόμενη νύκτα στο Φάληρο,
αλλά τελικά εγκλωβίστηκε στην Ακρόπολη, παρά την ασυγκράτητη επιθυμία
του να εξέλθει και να αναλάβει πάλι τη διοίκηση του σώματός του στα Μέ-
θανα. Το τμήμα του Fabvier στην Ακρόπολη, εκτιμάται από αρκετούς, ότι
επέσπευσε την πτώση της, επειδή η αύξηση των ανδρών της φρουράς πρό-
σθεσε μόνο προβλήματα· περισσότερους νεκρούς και τραυματίες, καθώς και
ταχύτερη εξάντληση των τροφίμων. Αλλά και ο ίδιος ο Γάλλος συνταγμα-
τάρχης επέδρασε αρνητικά, με την ανυπομονησία του να εγκαταλείψει ένα
κάστρο που πίστευε ότι δεν μπορούσε να του χαρίσει τη δόξα.
Στη θάλασσα η παρενόχληση των συγκοινωνιών του Κιουταχή ατόνη-
σε, αφού η κυβέρνηση κατάφερε να στείλει στον Ευβοϊκό, στα μέσα Νοεμ-
βρίου 1826, μόνο τη βρικογολέτα Ασπασία (Αναστ. Σωτηρίου) που συνέπρα-
ξε με μια μικρή Κυμιώτικη γολέτα (Σταμ. Στέργιος Κυμαίος).
***
Το φθινόπωρο του 1826 η διαμάχη μεταξύ των ηγετών της επανάστασης κο-
ρυφώθηκε. Τα κόμματα (αγγλικό, γαλλικό, ρωσικό και καποδιστριακό) και
οι εντός αυτών φατρίες προέβλεπαν κάποιο είδος διακανονισμού από τις ευ-
ρωπαϊκές Δυνάμεις και ο κάθε πολιτικός ή στρατιωτικός ήθελε και σχεδίαζε
για τον εαυτόν του μία εξέχουσα θέση στο οποιοδήποτε καθεστώς που θα
εγκαθιδρυόταν675.
Η κυβέρνηση Αλ. Ζαΐμη κάλεσε για τρίτη φορά τους πληρεξουσίους
της αναβληθείσας Εθνοσυνέλευσης να συγκεντρωθούν στην Αίγινα για να
συνεχιστούν οι εργασίες της, αλλά ανταποκρίθηκαν μόνο όσοι ήταν προ-
σκείμενοι στην κυβέρνηση. Οι υπόλοιποι συγκεντρώθηκαν από τον Θ. Κο-
___________________
675. D. DAKIN, ό.π., σ. 249.
λοκοτρώνη στην Ερμιόνη (Καστρί) και αρνήθηκαν να αναγνωρίσουν τη συ-

νέλευση της Αίγινας.
Μέσα στο νοσηρό αυτό κλίμα, ξέσπασαν στην Ύδρα σοβαρές ταραχές.
Οπωσδήποτε, η διαμάχη δύο τοπικών παρατάξεων συντέλεσε πολύ στη δη-
μιουργία της έντασης. Ο ηγέτης της μίας παράταξης ήταν ο Λάζαρος Κου-
ντουριώτης που είχε προσχωρήσει στο αντιπολιτευόμενο κόμμα, το αποκα-
λούμενο δημοκρατικό. Η αντίπαλη παράταξη είχε αρχηγούς τους αδελφούς
Τομπάζη και τον Αν. Μιαούλη, που ήταν επηρεασμένοι από τον αγγλόφιλο
Αλ. Μαυροκορδάτο.
Η πρωταρχική, όμως, ανάγκη ήταν να ηρεμήσει ο λαός της Ύδρας. Οι
συντροφοναύτες απαιτούσαν δυναμικά τα χρεωστούμενα σ’ αυτούς χρήματα
από την τελευταία εκστρατεία, ενώ διεκδικούσαν και 227 γρόσια ο καθένας
ως μερίδιο από τις λείες του παρελθόντος χρόνου. Επίσης, το μεγαλύτερο
μέρος του λαού ζητούσε επίμονα τη δημιουργία ενός πιο αντιπροσωπευτικού
διοικητικού συστήματος. Αρκετοί πρόκριτοι και καπετάνιοι, για να αποφύ-
γουν τη λαϊκή δυσαρέσκεια και την αρπαγή των πλοίων τους από τους συ-
ντροφοναύτες, αποφάσισαν να καταφύγουν στον Πόρο και σ’ άλλα μέρη.
Μεταξύ των πρώτων εγκατέλειψαν την Ύδρα οι αδελφοί Τομπάζη και ο Αν.
Μιαούλης, επειδή είχαν προκαλέσει την οργή των ναυτών με την απόφασή
τους να στέλνουν τα συλλαμβανόμενα πλοία (λείες) στο Ναύπλιο και αργό-
τερα στον Πόρο· στερώντας τους έτσι τη δυνατότητα να προβαίνουν σε αυ-
θαίρετη διαρπαγή των φορτίων. Μετά την αναχώρηση των αδελφών Τομπά-
ζη και Αν. Μιαούλη, έξαλλοι οι ναύτες έφτασαν στο σημείο να επιχειρήσουν
την καταστροφή των σπιτιών τους.
Η κατάσταση συνεχώς χειροτέρευε ώστε ακόμη και οι Κουντουριώτες
δεν αισθάνονταν ασφαλείς, γι’ αυτό την 20ή Νοεμβρίου προσπάθησαν να
φύγουν από το νησί. Όταν, όμως, προχώρησαν προς την παραλία για να επι-
βιβασθούν στην αγγλική φρεγάτα Talbot που είχε στείλει ο Hamilton, έγιναν
αντιληπτοί από ένοπλους συντροφοναύτες που τους υποχρέωσαν να επι-
στρέψουν στα σπίτια τους. Από τότε τους επιτηρούσαν διακριτικά, διατηρώ-
ντας πάντως τον πατροπαράδοτο σεβασμό προς τον κορυφαίο Υδραίο πρού-
χοντα, τον Λάζαρο Κουντουριώτη.
Ο Λάζαρος Κουντουριώτης και όσοι πρόκριτοι είχαν μείνει στο νησί,
καταλάβαιναν ότι έπρεπε να βρεθεί κάποια λύση για να εκτονωθεί η κρίση.
Απευθύνθηκαν, λοιπόν, στους ευρισκόμενους στον Πόρο και τους Δημ.
Τσαμαδό (αντιπρόεδρο της κυβέρνησης), Βασ. Μπουντούρη (μέλος της Επι-

τροπής της Εθνοσυνέλευσης στην Αίγινα) και τους κάλεσαν να επιστρέψουν
για να συμβάλλουν στην αποκατάσταση της τάξης και της ομοψυχίας του
λαού. Στην έκκλησή τους, όμως, ουδείς ανταποκρίθηκε και οι παραμένοντες
στο νησί αποφάσισαν, ως πρώτο κατευναστικό μέτρο, να ενεργήσουν έρανο,
την 24η Νοεμβρίου, με τον οποίο συγκέντρωσαν 184.866 γρόσια676. Τα χρή-
ματα δόθηκαν στους ναύτες, αλλά αυτοί δεν ικανοποιήθηκαν και ζήτησαν
300.000 γρόσια.
Εν τω μεταξύ τα κρούσματα πειρατείας από υδραίϊκα πλοία αυξάνο-
νταν, καθώς τα πληρώματα πίεζαν τους καπετάνιους να βγαίνουν στη θά-
λασσα και με παράνομο τρόπο να προσπορίζονται αγαθά και χρήματα. Η με-
γάλη πολάκα Νέρων (Ιω. Δ. Ζάκας)677 επανέπλευσε στα μέσα Δεκεμβρίου
στο νησί με τους καρπούς της πειρατικής δράσης της, δύο έμφορτα εμπορικά
πλοία με σημαία των Ιονίων νήσων.
Καθώς η ανώμαλη κατάσταση στην Ύδρα συνεχιζόταν, τη 14η Δεκεμ-
βρίου 1826 κατέπλευσε ο Hamilton με τη φρεγάτα Cambrian ηγούμενος
μοίρας μίας ακόμη φρεγάτας, δύο κορβετών και δύο κανονιοφόρων. Είχε έλ-
θει αποφασισμένος να επαναφέρει την τάξη στο νησί και να κατασιγάσει την
πειρατική έξαρση των Υδραίων.
Ο D. Dakin υποστηρίζει ότι οι ταραχές στην Ύδρα ήταν απόρροια των
πολιτικών συγκρούσεων των προκρίτων και η επέμβαση του Hamilton απο-
σκοπούσε στη διασφάλιση της αγγλικής επιρροής στο νησί. Γράφει:
«Ο Κουντουριώτης είχε προσχωρήσει στο λεγόμενο δημοκρα-
τικό κόμμα. Η παράταξη αυτή ανταγωνιζόταν τον Μιαούλη και τους
αδελφούς Τομπάζη, οι οποίοι όχι μόνο υποστήριζαν την Κυβέρνηση,
αλλά και τα πλοία (λείες) που είχαν κυριεύσει τα είχαν πάει στον
Πόρο και τα είχαν παραδώσει στη Διοικητική Επιτροπή. Ο Κουντου-
ριώτης και οι οπαδοί του άρχισαν να καταστρώνουν σχέδια για την
κατάληψη των πλοίων. Ο πλοίαρχος Χάμιλτον, όταν έμαθε τις προ-
θέσεις τους, έφτασε στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για συνωμοσία
του Κουντουριώτη, που την υπέθαλπαν οι Γάλλοι για να ανατρέψουν
___________________
676. Αρχείο Ύδρας, τομ. 12, σ. 445. Από το ποσό αυτό, οι Κουντουριώτες έδω-
σαν τα 100.000 γρόσια.
677. Τα μερίδια πλοιοκτησίας της πολάκας ήταν Λαζ. Κουντουριώτης 5/8, Ιω.
Ζάκας 2/8 και Χριστόδουλος Μωραΐτης 1/8.
τα σχέδια των Υδραίων που είχαν υποστηρίξει την αίτηση προστασί-

ας στην Αγγλία. Ξεκίνησε λοιπόν αμέσως για την Ύδρα, όπου έφτασε
στις 14/26 Δεκεμβρίου. Εκεί, όχι μόνον εμπόδισε τους οπαδούς του
Κουντουριώτη να καταστρέψουν τις περιουσίες και να βλάψουν τις
οικογένειες του Μιαούλη και του Τομπάζη, αλλά τους είπε καθαρά
ότι σε καμία περίπτωση δεν θ’ ανεχόταν την κατάληψη των πλοίων
που βρίσκονταν στον Πόρο. Και για να δείξει ότι εννοούσε αυτό που
έλεγε, αντιμετώπισε, επίτηδες, με ιδιαίτερη αυστηρότητα μία πειρατι-
κή ενέργεια ενός από τους οπαδούς του Κουντουριώτη»678.
Τα γεγονότα στην Ύδρα εξελίχθησαν ως ακολούθως. Ο πλοίαρχος
Hamilton απαίτησε την άμεση παράδοση της πολάκας Νέρων και των δύο
ιονικών εμπορικών πλοίων, η εκφόρτωση των οποίων βρισκόταν σε εξέλιξη
στο λιμάνι. Ο Ιω. Δ. Ζάκας με τους ναύτες του, γνωρίζοντας τα φιλικά του
αισθήματα προς τους Υδραίους, αγνόησαν την απαίτησή του. Η εκτίμησή
τους, όμως, ότι ο Άγγλος πλοίαρχος δεν θα ενεργούσε με βίαιο τρόπο, απο-
δείχτηκε λανθασμένη. Την επόμενη ημέρα ο Hamilton πλησίασε το λιμάνι με
όλα τα πλοία του και δήλωσε ότι θα καταλάβει την πολάκα και τα δύο ιονικά
πλοία και σε περίπτωση που θα ριχτεί έστω και ένας πυροβολισμός από τους
Υδραίους, τα αγγλικά πλοία θα απαντήσουν με καταστροφικά πυρά. Όταν
δύο αγγλικές κανονιοφόροι πλησίασαν το λιμάνι για να αποβιβάσουν τα α-
γήματα των πεζοναυτών, η πρώτη που πλησίασε το Νέρωνα πυροβολήθηκε
από το τρικάταρτο. Αμέσως οι Άγγλοι απάντησαν με πυκνά πυρά, με αποτέ-
λεσμα να τραυματιστεί ο Ιω. Δ. Ζάκας και δέκα Υδραίοι από το πλήθος που
παρακολουθούσε από τη στεριά τα συμβαίνοντα. Επίσης μία σφαίρα κτύπη-
σε και τραυμάτισε θανάσιμα τον ευρισκόμενο στην προκυμαία πυρπολητή
Γεώργιο Πολίτη. Ο Hamilton οργίσθηκε από την αντίδραση των ναυτών της
πολάκας και για να τιμωρήσει τους Υδραίους ρυμούλκησε έξω από το λιμάνι
όλα τα πλοία, αρκετά παροπλισμένα χωρίς πηδάλιο, με σκοπό να τα οδηγή-
σει στον Πόρο. Τελικά, όμως, ο αρχικός θυμός του ξεθύμανε, δέχτηκε να
αφήσει στην Ύδρα μόνο μερικά πλοία υπό τον έλεγχο των ευρισκομένων
στο νησί πλοιοκτητών τους.
Ο Νέρων στάλθηκε στη Μάλτα, όπου με απόφαση του εκεί ναυτοδι-
κείου εκποιήθηκε για να αποζημιωθούν οι πλοίαρχοι των δύο ιονικών πλοί-
___________________
678. D. DAKIN, ό.π., σ. 248-249.
ων, επειδή δεν τους επιστράφηκε σημαντικό μέρος του φορτίου τους που εί-
χε εκφορτωθεί στην Ύδρα.
Μετά τη δυναμική παρέμβαση του Άγγλου πλοιάρχου, τα πνεύματα
στο νησί ηρέμησαν. Ο Hamilton βρήκε τότε την ευκαιρία να μεσολαβήσει
για να συμφιλιώσει τα αντιμαχόμενα μέρη, ουσιαστικά τους προύχοντες και
το λαό. Στη διαίρεση αυτή του λαού της Ύδρας είχε οδηγήσει η ανέχεια των
κατώτερων οικονομικά τάξεων, που απαιτούσαν επίμονα την αλλαγή του υ-
φιστάμενου (απόλυτα προνομιακού για τους προύχοντες) πολιτικο - διοικη-
τικού συστήματος.
Στη σύσκεψη που συγκάλεσε ο Άγγλος πλοίαρχος στη φρεγάτα Cam-
brian συμφωνήθηκε τελικά, παρά τη δυσφορία των προυχόντων, να ιδρυθεί
ένα νέο διοικητικό σύστημα679. Δημιουργήθηκε ένα σώμα με τίτλο οι διοικη-
ταί της νήσου Ύδρας, το οποίο συγκροτούσαν οι οικοκυραίοι διοικηταί (έως
τότε αποκαλούμενοι πρόκριτοι της νήσου Ύδρας) με την προσθήκη άλλων
εννέα εκλεγόμενων από τους πληρεξουσίους των δέκα ενοριών του νησιού.
Οι αντιπρόσωποι του λαού συγκρότησαν άλλο σώμα, που σε σημαντικό βαθ-
μό θα ήλεγχε τις πράξεις του σώματος των διοικητών στο οποίο πλειοψη-
φούσαν οι προύχοντες. Θα υπήρχε, δηλαδή, η Βουλή και η Κυβέρνηση.
Οι πλούσιοι και ισχυροί προύχοντες της Ύδρας δέχτηκαν το νέο σύ-
στημα, αφού πείστηκαν ότι αν δεν παραχωρούσαν ένα μέρος της εξουσίας
στο λαό, η ησυχία και η τάξη δεν επρόκειτο να επανέλθουν στο νησί. Η ανο-
χή των προυχόντων στο σύστημα αυτό θα κρατήσει έως το Δεκέμβριο του
1827.
Όταν οι συνθήκες άλλαξαν «οι πρόκριτοι, οι πλοίαρχοι, οι έμποροι και
οι λοιποί πατριώται της νήσου ταύτης Ύδρας, αισθανόμενοι γενικώς την μεγά-
λην ανάγκην να εισαχθεί η ευνομία και η ευταξία», συνήλθαν την 9η Δεκεμ-
βρίου 1827 και εξέλεξαν είκοσι μέλη της κοινοτικής διοίκησης επαναφέρο-
ντες τον παλαιό τίτλο της Οι πρόκριτοι της νήσου Ύδρας680. Το σώμα των α-
ντιπροσώπων του λαού καταργήθηκε και η ιθύνουσα τάξη επανέκτησε την
απόλυτη εξουσία.
___________________
679. Το έγγραφο της θέσπισης του νέου διοικητικού συστήματος της Ύδρας, πε-
ριέχεται στο Αρχείο Ύδρας, τομ. 12, σ. 477.
680. Το έγγραφο της επαναφοράς του προηγούμενου διοικητικού συστήματος της
Ύδρας, περιέχεται στο Αρχείο Ύδρας, τομ. 13, σ. 333.
Την κρίσιμη εκείνη στιγμή για το ναυτικό αγώνα των Ελλήνων, ο

Hamilton με την καταλυτική παρέμβασή του, έδειξε καθαρά στους Υδραίους
δύο πράγματα. Πρώτο, οι Άγγλοι, όπως και οι άλλοι Ευρωπαίοι, θεωρούσαν
την πειρατεία απαράδεκτη και πολύ βλαπτική για τον απελευθερωτικό αγώ-
να των Ελλήνων. Και δεύτερο, πιο σημαντικό ακόμη, οι Υδραίοι έπρεπε ε-
νωμένοι να συνεχίσουν τον αγώνα υπό την προστασία και τον έλεγχο της
Αγγλίας.
***
Ενώ συνέβαιναν αυτά στην Ύδρα, η φρεγάτα Ελλάς κατέπλευσε στο Ναύ-
πλιο (24 Νοεμβρίου 1826). Ο Κοντόσταυλος όταν διαπίστωσε ότι η κυβέρ-
νηση είχε μεταφέρει την έδρα της, οδήγησε το πλοίο στην Αίγινα και το πα-
ρέδωσε. Με κυβερνητική εντολή το πλοίο μεθόρμισε στον Πόρο, όπου βρι-
σκόταν ο Αν. Μιαούλης. Μετά την αποχώρηση του αμερικανικού πληρώμα-
τος, ο Αν. Μιαούλης ανέλαβε να επιβλέψει την επάνδρωση της φρεγάτας και
να την ετοιμάσει για να συμμετάσχει στην επόμενη επιχείρηση του ελληνι-
κού στόλου. Η ναυτολόγηση των ανδρών άρχισε με ταχύ ρυθμό να πραγμα-
τοποιείται στα τρία ναυτικά νησιά. Παράλληλα, η κυβέρνηση αποφάσισε (20
Δεκεμβρίου 1826) να διορίσει τον Σπετσιώτη Γεώργ. Ανδρούτσο πλοίαρχο
της φρεγάτας, τον Ψαριανό Νικ. Αποστόλη δεύτερο πλοίαρχο και τον Αν-
δρέα Μιαούλη στόλαρχο για να ηγηθεί του ελληνικού στόλου στην επόμενη
εκστρατεία.
Η κυβερνητική αυτή απόφαση δυσαρέστησε πολύ τους Σπετσιώτες και
τους Ψαριανούς και αναζωπύρωσε την αντιζηλία μεταξύ των νησιωτών. Οι
Σπετσιώτες, μάλιστα, απέσυραν τους πενήντα ναύτες υπό τον αξιωματικό
Μιχ. Κυρατσούλα, που είχαν στείλει για την επάνδρωση της φρεγάτας681.
Επειδή οι ναύαρχοι των Σπετσών και των Ψαρών δεν δέχτηκαν να υπαχθούν
υπό τον Αν. Μιαούλη, η κυβέρνηση της ισχυρής φρεγάτας ανατέθηκε προ-
σωρινά στον Κων. Κανάρη και ο Αν. Μιαούλης ύψωσε στο μεγάλο ιστό το
ναυαρχικό σήμα του.
___________________
681. Αρχείο Ύδρας, τομ. 12, σ. 484. ΚΩΝ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Απομνημονεύματα Εκ-
στρατειών, σ. 13. Βλ. επίσης ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Υπόμνημα νήσου Ψαρών, τομ. 2, σ. 255-257.
ΑΝΑΣΤ. ΟΡΛΑΝΔΟΥ, Ναυτικά, σ. 420-422.
Η ναυτολόγηση των ανδρών για το πλήρωμα και η βασική εκπαίδευσή

τους συνεχίστηκε τους επόμενους μήνες με αρκετές δυσκολίες, εξαιτίας του
βαθιά ριζωμένου τοπικιστικού πνεύματος των νησιωτών. Η φρεγάτα Ελλάς,
για πρώτη φορά, θα πάρει μέρος σε επιχείρηση στις αρχές του Μαρτίου
1827.
***
Καθώς το 1826 πλησίαζε στο τέλος του, ο απολογισμός ήταν απογοητευτι-

κός για τους Έλληνες.
Η πολιορκία της Ακρόπολης συνεχιζόταν από τον Κιουταχή, που πει-
σματικά κρατούσε το σφιχτό κλοιό γύρω της. Η κυβέρνηση Αλ. Ζαΐμη ανα-
ζητούσε απεγνωσμένα χρήματα, ώστε να κινήσει τα άτακτα σώματα που θα
επιχειρούσαν τη διάσπαση των τουρκικών γραμμών. Οι Έλληνες είχαν επι-
λέξει να συγκρουστούν μετωπικά με τις δυνάμεις του Κιουταχή, ελπίζοντας
ότι θα κατάφερναν έτσι να απαλλάξουν ταχύτερα την Ακρόπολη από την
πολιορκία. Ο Finley, σχολιάζοντας το ελληνικό σχέδιο, γράφει:
«Ο απλούστερος τρόπος για να λυθεί η πολιορκία της Αθήνας
είταν η διακοπή της επικοινωνίας του Ρεσίτ (Κιουταχή) με τις βάσεις
ανεφοδιασμού του στη Θεσσαλία. Οι Έλληνες μπορούσανε να παρα-
τάξουνε ευκολώτερα περισσότερους άνδρες από το Ρασίτ στο πεδίο
της μάχης, και στη διάρκεια του χειμώνα κυριαρχούσαν στη θάλασ-
σα. Μία ευφυής κυβέρνηση, με έναν ικανό στρατηγό, θα μπορούσε να
εξαναγκάση το στρατό μπροστά από την Αθήνα να διαλυθεί ή να πα-
ραδοθεί χωρίς όρους ακόμα και χωρίς μάχη. Γιατί με έξη χιλιάδες
άνδρες στον Παρνασσό και λίγα πλοία στο βόρειο και νότιο Ευβοϊκό
κόλπο, ούτε τρόφιμα ούτε πυρομαχικά θα μπορούσαν να φθάσουν
στο στρατό του Ρεσίτ. Οι πολιορκητές της Ακρόπολης θα μπορούσαν
ακόμα να αποκλεισθούν στενά με μία γραμμή φυλακίων από τα Μέ-
γαρα, στις Ελευθερές, τη Φυλή, τη Δεκέλεια και τη Ραμνούντα. Το
σχέδιο αυτό απορρίφθηκε και αναλήφθηκε (την άνοιξη του 1827)
σειρά αμεθόδων επιχειρήσεων με την ελπίδα να επιτευχθεί ταχύτερα
το προσδοκώμενο αποτέλεσμα»682.
Ωστόσο, ο G. Finley στις εκτιμήσεις του δεν έλαβε υπόψη την οικονο-
___________________
μική αδυναμία της κυβέρνησης να συντηρήσει τα άτακτα στρατεύματα και

τα απαιτούμενα πλοία για παρατεταμένο χρονικό διάστημα. Ούτε ότι μπο-
ρούσαν πρόσθετα τουρκικά στρατεύματα από βορρά και αιγυπτιακά από νό-
το να συγκλίνουν προς την Αττική σε ενίσχυση του Κιουταρχή και ο ισχυρός
εχθρικός στόλος να εκδιώξει από το βόρειο και νότιο Ευβοϊκό κόλπο τα ελ-
ληνικά πλοία.
Ο τρινήσιος στόλος βρισκόταν στη φάση μεγάλης κάμψης και αποδι-
οργάνωσης, εξαιτίας βασικά της αδυναμίας χρηματοδότησής του. Η έξαρση
της πειρατείας και η ανταρσία στην Ύδρα ήταν απλώς συμπτώματα της οι-
κονομικής κρίσης που ταλάνιζε γενικότερα τον ελληνικό λαό και κατ’ επέ-
κταση την Επανάσταση. Ήταν προφανές ότι μετά από εξαετή αγώνα, η ναυ-
τική δύναμη των τριών νησιών είχε εξαντληθεί. Τα ενεργά πλοία είχαν ελατ-
τωθεί σημαντικά και τα όσα απέμεναν ήταν πολύ ταλαιπωρημένα. Η αντοχή
των πληρωμάτων δοκιμαζόταν σκληρά και το ηθικό τους είχε πέσει σε χα-
μηλό επίπεδο. Οι προσδοκίες, λοιπόν, όλων για την τόνωση της πολεμικής
προσπάθειας στη θάλασσα, στρέφονταν πια στα νεοαφιχθέντα πλοία και τον
αναμενόμενο ως σωτήρα Βρετανό ναύαρχο Cochrane.
Ευτυχώς την περίοδο εκείνη, τόσο ο τουρκικός στόλος όσο και ο αιγυ-
πτιακός είχαν αποσυρθεί στα ορμητήριά τους, προετοιμαζόμενοι για την ε-
πόμενη εκστρατεία. Ενώ ο Ιμπραήμ κυριαρχούσε στην Πελοπόννησο και ο
Κιουταχής στη Στερεά Ελλάδα και προσπαθούσαν να εξαλείψουν τις τελευ-
ταίες εστίες των επαναστατών, η Ύδρα και οι Σπέτσες περίμεναν ότι σύντο-
μα θα αποτελούσαν τον επόμενο στόχο των Τουρκο-Αιγυπτίων.
Παρότι η κατάσταση είχε γίνει πολύ ζοφερή, η αντιπαράθεση των α-
ντιπάλων πολιτικών παρατάξεων συνεχιζόταν με αμείωτη οξύτητα. Όπως ε-
πιγραμματικά αναφέρει ο Woodhouse:
«Οι έριδες των πολιτικών κομμάτων εξακολούθησαν όλο το
1826 με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί, πρόσκαιρα, η ίδια σύγχυση
που υπήρχε το 1823 με δύο αντιπάλους Προέδρους δύο αντιπάλων
συνελεύσεων· η μία στο Καστρί (στην αρχαία Ερμιόνη στην απέναντι
από την Ύδρα πελοποννησιακή ακτή) και η άλλη στην Αίγινα. Οι
προσωπικοί διαπληκτισμοί, που είχαν αιτία την τοπική φιλαρχία αλ-
λά εμφανίζονταν υπό τον μανδύα ‘‘εθνικών αρχών’’, δεν εκφυλίστη-
καν σε εμφύλιο πόλεμο μόνο εξαιτίας της παρουσίας του Ιβραήμ στην
Πελοπόννησο και του Κιουταχή στην Αττική»683.

Όμως, παρά την κρισιμότητα της κατάστασης και τις εσωτερικές συ-
γκρούσεις, οι ηγέτες της Επανάστασης είχαν την ψευδαίσθηση ότι με την ί-
δρυση τακτικού Στρατού και Στόλου θα μπορούσαν να ανακτήσουν την
πρωτοβουλία στα πεδία των μαχών. Σημαντικό ρόλο στο θέμα της συγκρό-
τησης τακτικών ενόπλων δυνάμεων έπαιξε και η συνεχής πίεση των Φιλελ-
ληνικών Κομιτάτων και των ευμενών προς την Επανάσταση ευρωπαϊκών
κυβερνήσεων που πίστευαν πως τα χρήματα των εράνων και των δανείων θα
αξιοποιούνταν καλύτερα με τον τρόπο αυτό.
___________________
683. C. M. WOODHOUSE, Ο πόλεμος της Ελληνικής Ανεξαρτησίας, σ. 168.
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
Οι πολιτικο-στρατιωτικές εξελίξεις το 1827.

Η παρέμβαση των ευρωπαϊκών Δυνάμεων
3/ Η στάση των ευρωπαϊκών Δυνάμεων
απέναντι στην ελληνική Επανάσταση
Από την άκαμπτη αντίδραση στην παρεμβατική πολιτική
Η έκρηξη της επανάστασης των Ελλήνων είχε βρει τις αντιπροσωπείες

των πέντε ισχυρότερων ευρωπαϊκών κρατών να συνεδριάζουν στην πόλη
Λάϊμπαχ (σημερινή Λουμπλιάνα της Σλοβενίας). Επρόκειτο για το τρίτο
στη σειρά συνέδριο της θεσμοθετημένης από το 1815 Ευρωπαϊκής Συμ-
φωνίας (European Concert), που προέβλεπε τα μέλη της να συναντώνται
σε τακτά χρονικά διαστήματα για να διαβουλεύονται «επί των κοινών
συμφερόντων τους» και να αποφασίζουν «τα πλέον σωστικά μέτρα για τη
διατήρηση της ειρήνης στην Ευρώπη».
Τα ιδρυτικά μέλη της Συμφωνίας ήταν η Αυστρία, η Πρωσία, η Αγ-
γλία και η Ρωσία, ενώ το 1818 έγινε δεκτή ως ισότιμο μέλος και η Γαλλία
των Βουρβόνων μετά τη ρύθμιση των πολεμικών αποζημιώσεων που όφειλε
στους νικητές των Ναπολεόντειων πολέμων. Η δημιουργία αυτού του Συ-
στήματος Συνεδρίων θεωρήθηκε από αρκετούς ότι, σε κάποιο βαθμό, υπήρξε
ο πρόδρομος των προσπαθειών για διεθνή διπλωματική συνεργασία - οι δι-
εργασίες προς την κατεύθυνση αυτή έγιναν από τον 20ό αιώνα πιο ουσιαστι-
κές και συνεχίζονται έκτοτε. Ωστόσο την αυγή του 19ου αιώνα οι ευρωπαϊκές
μοναρχίες μόλις άρχιζαν να συνέρχονται από τον τρομερό κίνδυνο που διέ-
τρεξαν από τη Γαλλική Επανάσταση του 1789 και από τη σαρωτική διαδρο-
μή του πιο απειλητικού τέκνου της, του Μ. Ναπολέοντα, που μετά από τιτά-
νιους αγώνες 15 χρόνων είχαν καταφέρει να τον κατανικήσουν. Γι’ αυτό και
ο κύριος σκοπός της ίδρυσης, από τα πέντε ολιγαρχικά κράτη, της Συμφωνί-
ας ήταν αναμφίβολα να γίνει το όπλο εναντίον των επαναστατικών κινημά-
των, αλλά και το Forum πολιτικών ζυμώσεων που θα ρύθμιζαν τις τύχες της
Ευρώπης.
Η είδηση ότι ο Αλέξανδρος Υψηλάντης είχε διαβεί τον ποταμό Πρού-
θο την 22α Φεβρουαρίου 1821 και δύο ημέρες αργότερα από το Ιάσιο (πρω-
τεύουσα της Μολδαβίας) καλούσε τους Έλληνες να πάρουν τα όπλα εναντί-
570 Οι πολιτικο-στρατιωτικές εξελίξεις το 1827. Η παρέμβαση των ευρωπαϊκών Δυνάμεων
ον των Τούρκων, θορύβησε πολύ τα μέλη του συνεδρίου στο Λάϊμπαχ. Στην
περικοπή της προκήρυξης του Αλ. Υψηλάντη που έγραφε «Κινηθείτε, ω φί-
λοι, και θέλετε ίδη μίαν κρατεράν δύναμιν να υπερασπισθή τα δίκαιά σας», η
αναφορά στη Ρωσία ήταν προφανής, παρότι δεν την κατονόμαζε. Επίσης, το
γεγονός ότι ο αρχηγός της ελληνικής επανάστασης υπήρξε υπασπιστής του
Τσάρου –και μάλιστα ξεκίνησε από ρωσικό έδαφος– ενίσχυσαν τις εύλογες
αμφιβολίες του Αυστριακού καγκελαρίου Metternich για τη στάση του Τσά-
ρου απέναντι στην ελληνική εξέγερση· η οποία θα ήταν συμφέρουσα για τα
ρωσικά συμφέροντα αν επιτύγχανε. Ο δαιμόνιος αυστριακός, μέσα στο α-
ντεπαναστατικό κλίμα του συνεδρίου, που συζητούσε τον τρόπο καταστολής
των εξεγέρσεων στην Ευρώπη και τη Λατινική Αμερική, βρήκε την ευκαιρία
να πείσει όλα τα μέλη, συμπεριλαμβανομένου και του συντηρητικού και ά-
τολμου Τσάρου Αλέξανδρου, να καταδικάσουν την ελληνική επανάσταση. Ο
παρευρισκόμενος στο συνέδριο Ιω. Καποδίστριας κατάφερε στο τελικό ανα-
κοινωθέν να μην περιληφθεί η Ελλάδα, αλλά το κείμενο, εμμέσως πλην σα-
φώς, ήταν καταδικαστικό για το εγχείρημα των Ελλήνων.
Η αυτοκρατορία των Αψβούργων αντιμετώπιζε επαναστατικά κινήμα-
τα στην επικράτειά της και φοβόταν ότι αυτά μπορούσαν να προκαλέσουν
απώλειες στα ουγγρικά, ιταλικά και σλαβικά εδάφη της. Εναντιωνόταν, λοι-
πόν, σε κάθε εξέγερση και ο Metternich, που κατάλαβε αμέσως το πόσο επι-
κίνδυνη ήταν αυτή των Ελλήνων, ανέλαβε να επηρεάσει τον βαθιά συντηρη-
τικό και αδυνάτου χαρακτήρα Τσάρο και να σβήσει κάθε σκέψη του να ε-
πέμβει υπέρ των Ελλήνων. Το σοβαρότερο εμπόδιο που συνάντησε ήταν ο
Ιω. Καποδίστριας, που υποστήριζε ότι ενώ τα άλλα κινήματα στην Ευρώπη
προσπαθούσαν να αποδυναμώσουν τη μοναρχία και να αποκτήσουν συνταγ-
ματικές ελευθερίες, η ελληνική επανάσταση διέφερε γιατί απέβλεπε στην
αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού και την εθνική ανεξαρτησία. Μπόρεσε,
όμως, να τον απομονώσει, ισχυριζόμενος ότι ενεργούσε σαν συνήγορος των
Ελλήνων, η εξέγερση των οποίων απειλούσε όχι απλώς ένα μοναρχικό (το
οθωμανικό) καθεστώς, αλλά και την ειρήνη στην Ευρώπη. Εξάλλου, ούτε οι
Άγγλοι συμπαθούσαν τον Ιω. Καποδίστρια, επειδή πίστευαν ότι θα προσπα-
θούσε να πείσει τον Τσάρο να υποστηρίξει με κάθε τρόπο την ελληνική επα-
νάσταση· γι’ αυτό ο Άγγλος Υπουργός Εξωτερικών Castlereagh συντάχτηκε
με τον Αυστριακό καγκελάριο.
Οι πολιτικο-στρατιωτικές εξελίξεις το 1827. Η παρέμβαση των ευρωπαϊκών Δυνάμεων 571
Η Γαλλία προσπαθούσε να ανασυγκροτηθεί και βαθμηδόν να ξανα-

κερδίσει τη θέση της στο γεωπολιτικό περιβάλλον της ανατολικής Μεσογεί-
ου. Οι δύο, λοιπόν, κύριοι πρωταγωνιστές εκείνη την περίοδο στην περιοχή
ήταν η Ρωσία και η Μ. Βρετανία.
Η γεωστρατηγική της Ρωσίας είχε πάγιο στόχο την επέκταση των εδα-
φών της προς νότο και την έξοδο στα θερμά μεσογειακά νερά, σε βάρος βέ-
βαια της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Εκείνη τη στιγμή, όμως, ο Αλέξαν-
δρος, υφιστάμενος σοβαρή αγγλο-αυστριακή πίεση, αποφάσισε να μην κάνει
καμιά κίνηση υπέρ των Ελλήνων φοβούμενος ότι όλη η Ευρώπη θα στραφεί
εναντίον του. Εν τω μεταξύ η Επανάσταση σημείωνε τις πρώτες σημαντικές
επιτυχίες της, ενώ ο σουλτάνος Μαχμούτ αντέδρασε σκληρότατα και εκτό-
νωσε την οργή του, κυρίως, εναντίον του άμαχου ελληνικού πληθυσμού της
αυτοκρατορίας. Ο Τσάρος θεώρησε, μετά τις θηριωδίες των Τούρκων και
τον απαγχονισμό του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄, ότι ήταν καθήκον του να
ζητήσει από την Πύλη να προστατεύσει τους αθώους Έλληνες άμαχους και
την Ορθόδοξη Εκκλησία.
Ο σουλτάνος αγνόησε τελείως τα ρωσικά αιτήματα, με επακόλουθο να
αποχωρήσει ο Ρώσος πρεσβευτής από την Κωνσταντινούπολη το καλοκαίρι
του 1821. Επίσης, ο σουλτάνος αργότερα προσκλήθηκε από τους συμμά-
χους, αλλά αρνήθηκε να στείλει εκπρόσωπο στο επόμενο συνέδριό τους που
θα γινόταν στη Βερόνα. Προς όλες δε τις κατευθύνσεις δήλωνε ότι αυτός
γνώριζε καλύτερα τον τρόπο της συμπεριφοράς του προς τους υπηκόους του
και όχι οι ξένοι.
Η Αγγλία, πάντως, εκείνη την εποχή δεν έβλεπε κανένα λόγο να επι-
διώξει τη διάλυση ή έστω τον ακρωτηριασμό της οθωμανικής αυτοκρατορί-
ας. Μετά την αποδυνάμωση της Γαλλίας, ο κύριος σκοπός της βρετανικής
πολιτικής στην Ανατολή ήταν να σταματήσει την κάθοδο της Ρωσίας, που
διέθετε τον ισχυρότερο ευρωπαϊκό στρατό και φιλοδοξούσε να αποκτήσει
πρόσβαση στη Μεσόγειο για τον εμπορικό και τον πολεμικό στόλο της. Την
ακεραιότητα, λοιπόν, της οθωμανικής αυτοκρατορίας υποστήριζε επίμονα
και ο Castlereagh, βλέποντας ότι με τα βαλκανικά εδάφη της και τον έλεγχο
των Στενών ανέκοπτε τη ρωσική επέκταση προς νότο. Εξάλλου, η αγγλο -
τουρκική συνεννόηση βοηθούσε σημαντικά το βρετανικό εμπόριο στην Ανα-
τολή. Ο Άγγλος Υπουργός έκρινε ότι τα συμφέροντα της χώρας του επέβα-
λαν να τηρήσει στάση ουδέτερης αναμονής. Εφόσον δε και οι άλλες ευρωπα-
ϊκές δυνάμεις έκαναν το ίδιο, τότε οι Τούρκοι θα μπορούσαν σύντομα να

αποκαταστήσουν μόνοι τους την τάξη στην αυτοκρατορία τους.
Έτσι είχαν τα πράγματα, όταν συγκαλέστηκε το συνέδριο στη Βερόνα
(22 Οκτωβρίου-14 Δεκεμβρίου 1822) για να αποφασίσουν οι σύμμαχοι το τι
θα πράξουν στην εξεγερμένη Ισπανία. Αλλά και στη Λατινική Αμερική, όπου
είχε ξεσπάσει επανάσταση για ανεξαρτησία, στο Βορρά υπό τον Σιμόν Μπο-
λιβάρ και στο Νότο υπό τον Χοσέ Σαν Μαρτίν. Θα συζητούσαν, επίσης, και
το ελληνικό ζήτημα, γι’ αυτό η προσωρινή επαναστατική κυβέρνηση της
Ελλάδας συγκρότησε επιτροπή που θα μετέφερε ικετήρια έγγραφα και θα α-
νέπτυσσε τις θέσεις των Ελλήνων. Την επιτροπή αποτελούσαν ο Παλαιών
Πατρών Γερμανός, ο Γεώργιος Μαυρομιχάλης, ο Ανδρέας Μεταξάς και ο
Φιλέλληνας Γάλλος αντιπλοίαρχος Philipe Jourdain, αλλά δεν κατόρθωσαν
να γίνουν δεκτοί στο συνέδριο. Ο Ιω. Καποδίστριας παραιτήθηκε από τη δι-
πλωματική υπηρεσία της Ρωσίας, όταν πείστηκε ότι η θέση του έγινε πια πο-
λύ δύσκολη και δεν μπορούσε να προσφέρει τίποτα περισσότερο στον αγώνα
των επαναστατημένων συμπατριωτών του. Εγκαταστάθηκε, λοιπόν, στη Γε-
νεύη για να συνεχίσει παρασκηνιακώς τη δράση του υπέρ της ελληνικής Ε-
πανάστασης, με τη μόνη ικανοποίηση ότι τουλάχιστον οι διπλωματικές σχέ-
σεις μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας είχαν διακοπεί. Το συνέδριο της Βερόνα
συνέπεσε με την αυτοκτονία του Castlereagh και ο νέος Άγγλος Υπουργός
των Εξωτερικών George Canning είχε δώσει την εντολή στον εκπρόσωπο
της Αγγλίας δούκα του Wellington να μη συναινέσει σε καμία περίπτωση να
σταλούν ρωσικά στρατεύματα στην Ισπανία, όπου η επανάσταση του 1820
είχε εξελιχθεί σε εμφύλιο πόλεμο· πράγμα που είχε προσφερθεί να κάνει ο
Τσάρος Αλέξανδρος. Ασφαλώς, η διέλευση ρωσικών στρατευμάτων μέσα
από την Ευρώπη προς την Ιβηρική Χερσόνησο ήταν κάτι ακατανόητο για
την Αυστρία και την Αγγλία. Εξάλλου η τελευταία, ως φιλελεύθερη μοναρ-
χία, δεν θα είχε καμία ηθική δικαιολογία να συγκατατεθεί στην επίθεση ενα-
ντίον των λαών που επιθυμούσαν να κυβερνηθούν από καθεστώς παρόμοιο
με το δικό της. Ωστόσο, στον Άγγλο αντιπρόσωπο δεν είχε δοθεί καμία οδη-
γία που θα διαφοροποιούσε τη στάση της χώρας του ως προς την ελληνική
Επανάσταση, όπως μέχρι τότε την εξέφραζε ο Castlereagh.
Ο Metternich επωφελήθηκε και κυριάρχησε στο συνέδριο, κατεύθυνε
δε τα μέλη του να υιοθετήσουν ένα ανακοινωθέν καταδικαστικό για την ελ-
ληνική Επανάσταση. Αυτό εκδόθηκε τη 2α Δεκεμβρίου 1822 και, μεταξύ άλ-

λων, ανέφερε ότι:
«Καθ’ ον καιρόν κατευνάστηκαν αι εν τοις βασιλείοις της Νε-
απόλεως και της Σαρδηνίας στρατιωτικαί επαναστάσεις διά της δυ-
νάμεως (των αυστριακών στρατευμάτων), ερρίφθη ο επαναστατικός
αυλός εν μέσω της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας […] Οι άνακτες έ-
χοντες σταθεράν απόφασιν ν’ αποθήσωσι την αρχή της επαναστάσε-
ως καθ’ οποίον μέρος και εν οποία μορφή και αν εφαίνετο, έσπευσαν
να την καταδικάσωσιν εκ συμφώνου ασχολούμενοι δε αμεταθέτως
εις το έργον της κοινής φροντίδος των, αντέκρουσαν παν ό,τι εδύνα-
το να τους παρεκτρέψη της οδού των».
Αλλά και για να ικανοποιηθεί τυπικά η προστάτιδα των ορθοδόξων χριστια-
νών Ρωσία, προστέθηκε η χλιαρή υπόδειξη (ευχή) προς το σουλτάνο:
«Αλλ’ ακούοντες και την φωνήν της συνειδήσεως και του ιε-
ρού χρέους συνηγόρησαν υπέρ των θυμάτων ασυνέτου και εγκλημα-
τικού επιχειρήματος»684.
Η ελληνική επανάσταση τα δύο πρώτα χρόνια έδειξε ανθεκτικότητα
και κατάφερε να εξουσιάζει σημαντική έκταση του ηπειρωτικού και του νη-
σιωτικού ελληνικού χώρου. Το προσωρινό Πολίτευμα της Επιδαύρου, η συ-
γκρότηση κεντρικής κυβέρνησης και η οργάνωση τοπικών διοικητικών αρ-
χών έδωσαν την εικόνα δημιουργίας μιας κρατικής οντότητας. Οι επιτυχίες
των στρατιωτικών και των ναυτικών δυνάμεων της Επανάστασης ήταν επί-
σης αξιόλογες.
Από την πλευρά του ο σουλτάνος έδειξε έκδηλη αδυναμία να δράσει
αποφασιστικά και να καταστείλει σύντομα την Επανάσταση.
Πάντως, με το μέλλον της Επανάστασης ακόμη αδιασάφητο, όλες οι
Ευρωπαϊκές Δυνάμεις επέλεξαν την τακτική της αναμονής. Κάποιες τηρώ-
ντας συμβατική ουδετερότητα και άλλες με αρκετή εχθρότητα προς τους
Έλληνες επαναστάτες.
***
Η σύμπλευση του Τσάρου Αλέξανδρου με τον Metternich, στην άρνηση να
γίνει δεκτή η ελληνική αντιπροσωπεία στο συνέδριο της Βερόνα, απογοή-
τευσε τους επαναστάτες και μείωσε τις ελπίδες που έτρεφαν για μία ενεργή
___________________
684. ΣΠΥΡ. ΤΡΙΚΟΥΠΗ, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τομ. 3, σ. 20.
ρωσική υποστήριξη. Αντίθετα, το επεισόδιο αυτό ενίσχυσε τη στροφή των

Ελλήνων προς τις δύο δυτικές Δυνάμεις, τη Γαλλία και, κυρίως, την Αγγλία.
Όταν ο G. Canning ανέλαβε τα καθήκοντα του Υπουργού Εξωτερι-
κών, δημιουργήθηκε η εντύπωση στους Έλληνες ηγέτες ότι η Αγγλία θα έ-
βλεπε ευνοϊκά τον αγώνα τους. Όμως, ο G. Canning δεν πίστευε ότι η κατά-
σταση ήταν ώριμη για μια ενεργότερη αγγλική παρέμβαση. Εξάλλου δεν ή-
θελε να ερεθίσει τον Τσάρο και να τον ωθήσει να προσεγγίσει τη Γαλλία.
Μία γαλλορωσική συμμαχία ήταν ό,τι πιο ανεπιθύμητο για τον Άγγλο Υ-
πουργό, έστω κι αν ένα τέτοιο ενδεχόμενο φαινόταν αμυδρό. Επίσης, φοβό-
ταν και τη Γαλλία, τον παραδοσιακό έως τότε αντίπαλο της χώρας του, που
είχε αρχίσει να ανακτά την επιρροή της στη Μεσόγειο και να βελτιώνει τις
σχέσεις της με την Οθωμανική Αυτοκρατορία και ιδιαίτερα με την Αίγυπτο.
Κυρίως, όμως, τον ενδιέφερε να μη δημιουργηθεί μια μόνιμη ρωσική βάση
στη Μεσόγειο, γι’ αυτό πήρε την απόφαση να προσεγγίσει τους Έλληνες
ώστε, αν κατόρθωναν να αποκτήσουν την ανεξαρτησία τους, η Αγγλία να
έχει τον πρώτο λόγο και όχι η Ρωσία. Βέβαια, δεν ήταν τότε σε θέση να κά-
νει πολλά πράγματα για να αυξήσει την αγγλική επιρροή, εγκλωβισμένος
στη Συμφωνία των πέντε Μεγάλων Δυνάμεων και πάντα αναλογιζόμενος
μήπως κάποια ενέργειά του προκαλέσει την εχθρική σύμπραξη των άλλων
τεσσάρων. Μετά το συνέδριο της Βερόνας η Αγγλία σταδιακά απομακρύν-
θηκε από τη Συμφωνία και ο G. Canning το 1823 άρχισε να αποκτά μεγαλύ-
τερο έλεγχο των ευρωπαϊκών πραγμάτων, όχι, όμως, σε βαθμό που να του
επιτρέπει να κινηθεί εκτός των πλαισίων της ευρωπαϊκής Συμμαχίας. Επομέ-
νως, μόνο με περιορισμένες ενέργειες προσπαθούσε να πετύχει την αγγλική
διείσδυση στην Ελλάδα και την ενίσχυση των σχέσεων με τη φιλοαγγλική
μερίδα της επαναστατικής ηγεσίας.
Το πρώτο προσεκτικό βήμα που έκανε ο Canning ήταν να δώσει στους
Έλληνες (με εγκύκλιο του Hamilton το Νοέμβριο 1822) το δικαίωμα να συλ-
λαμβάνουν όσα αγγλικά πλοία επιχειρούσαν να ανεφοδιάσουν τα αποκλει-
σμένα τουρκικά φρούρια. Αναγνώριζε, δηλαδή, τις διακηρύξεις ναυτικού
αποκλεισμού των Ελλήνων και εμμέσως τα δικαιώματα του εμπολέμου. Α-
κολούθησε το Μάρτιο του 1823 και τυπικά, από τον G. Canning, η αναγνώ-
ριση του δικαιώματος νηοψίας στην ελληνική κυβέρνηση. Αλλά και ο προ-
κάτοχός του, ο Castlereagh σκεπτόταν να κάνει κάτι πιο προχωρημένο ανα-

γνωρίζοντας μια de facto ελληνική κυβέρνηση685.
Τον Οκτώβριο του 1823 οι αυτοκράτορες της Ρωσίας και της Αυστρί-
ας συναντήθηκαν στο Τσερνόβιτς. Ο Αλέξανδρος υποσχέθηκε στον Φραγκί-
σκο να αποκαταστήσει τις διπλωματικές του σχέσεις με το σουλτάνο και να
μην αναλάβει καμιά πρωτοβουλία για το ελληνικό ζήτημα, προτού συμβου-
λευτεί τις άλλες ευρωπαϊκές Δυνάμεις. Ωστόσο ο Τσάρος δεν ήθελε να χάσει
την πρωτοβουλία των κινήσεων και γι’ αυτό κάλεσε όλες τις Δυνάμεις σε
διάσκεψη στην Αγία Πετρούπολη την επόμενη άνοιξη· υποσχέθηκε επίσης
να τους κοινοποιήσει έως τότε ένα υπόμνημα με τις απόψεις του για το πώς
πρέπει να λυθεί το πρόβλημα της ελληνικής εξέγερσης. Ο G. Canning και ο
Metternich δέχτηκαν με ευχαρίστηση την απόφαση του Τσάρου να επιστρέ-
ψει ο πρεσβευτής του στην Πύλη686.
Επίσης και οι δύο δέχτηκαν την πρόσκλησή του για τη συνδιάσκεψη,
αλλά για διαφορετικούς λόγους. Ο G. Canning περιορίστηκε εκείνη την πε-
ρίοδο να παρακολουθεί μόνο την πορεία της κατάστασης, αποφεύγοντας μο-
νομερείς διαπραγματεύσεις με την Πύλη και κερδίζοντας το χρόνο για να ι-
σχυροποιηθεί η θέση της αγγλόφιλης παράταξης στην Ελλάδα. Ο απογοη-
τευμένος Metternich, από τις αποτυχημένες τουρκικές εκστρατείες του 1822
και 1823, ήθελε κι αυτός να κερδίσει χρόνο για τους Τούρκους, ελπίζοντας
να βελτιώσουν τις πολεμικές τους προσπάθειες το 1824. Το πρώτιστο, βέ-
βαια, μέλημα και των δύο ήταν να παρακολουθούν τις προθέσεις της Ρωσίας
και σε κάθε περίπτωση να αποτρέψουν μια ανεξάρτητη αιφνιδιαστική πολε-
μική ενέργειά της κατά της Τουρκίας.
Καθώς ανέτειλε το 1824 –τρία περίπου χρόνια μετά την έναρξη της
ελληνικής επανάστασης– η θέση των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων άρχισε, έστω
και διστακτικά, να διαφοροποιείται. Ο σουλτάνος έδειχνε έκδηλη αδυναμία
να καταστείλει την εξέγερση, ενώ το χάσμα μεταξύ των συγκρουόμενων, με
μεγάλη αγριότητα, Ελλήνων και Τούρκων ολοένα μεγάλωνε. Η επάνοδος
στο προηγούμενο καθεστώς έμοιαζε ανέφικτη και οι Ευρωπαίοι ηγέτες δεν
___________________
685. D. DAKIN, ό.π., σ. 190.
686. C. M. WOODHOUSE, ό.π., σ. 147. Όμως, αυτό το έκανε σταδιακά, στέλνο-
ντας τότε έναν εμπορικό Ακόλουθο που τον αναβάθμισε σε Επιτετραμμένο το Δεκέμ-
βριο 1824. Πρεσβευτής δε διορίστηκε τον Αύγουστο 1824, αλλά ανέλαβε υπηρεσία το
Φεβρουάριο 1827.
μπορούσαν πια να αποκλείσουν κάποιες γεωπολιτικές ανακατατάξεις στην

περιοχή, σε βάρος φυσικά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επόμενο, λοι-
πόν, ήταν να εντείνουν όλοι τις προσπάθειες για να επωφεληθούν από μία
τέτοια εξέλιξη και να διασφαλίσουν στο μέγιστο τα εθνικά τους συμφέροντα.
***
Τον Ιανουάριο 1824 η ρωσική κυβέρνηση έστειλε στις άλλες ευρωπαϊκές
Δυνάμεις ένα υπόμνημα, προτείνοντας να διαιρεθεί ένα μεγάλο τμήμα του
ελληνικού γεωγραφικού χώρου σε τρεις αυτόνομες ηγεμονίες που θα πλή-
ρωναν φόρο στο σουλτάνο και θα δέχονταν την κατοχή ορισμένων φρουρίων
από τους Τούρκους. Οι ηγεμονίες θα περιλάμβαναν την Πελοπόννησο (ίσως
με την Κρήτη), την Ανατολική Ελλάδα (Θεσσαλία, Βοιωτία και Αττική) και
τη Δυτική Ελλάδα (Ήπειρο, Αιτωλία και Ακαρνανία), ενώ τα νησιά του Αι-
γαίου θα είχαν κοινοτική αυτοκυβέρνηση. Η εδαφική έκταση που προέβλεπε
το ρωσικό σχέδιο, αν και δεν καθόριζε σαφώς τις συνοριακές γραμμές, ήταν
πολύ μεγαλύτερη από αυτή που έλεγχαν ή και έλπιζαν να κατακτήσουν με τα
όπλα οι Έλληνες. Όταν, όμως, οι προτάσεις του Τσάρου δημοσιοποιήθηκαν,
μετά από τέσσερις μήνες, οι Έλληνες απογοητεύτηκαν και αγανάκτησαν για-
τί ένα καθεστώς ηγεμονιών ματαίωνε τη δημιουργία του ελληνικού κράτους,
όπως το προέβλεπαν στο Σύνταγμα της Επιδαύρου (1822). Επίσης, οι δυτι-
κόφιλοι ηγέτες της Επανάστασης, φοβόντουσαν μήπως παραμεριστούν και
τη διοίκηση των ηγεμονιών αναλάβουν κάποιοι Φαναριώτες, όπως έγινε στη
Μολδαβία και τη Βλαχία. Η ελληνική κυβέρνηση έσπευσε να στείλει γράμ-
μα στον G. Canning (24 Αυγούστου 1824), αποδοκιμάζοντας το ρωσικό υ-
πόμνημα και ζητώντας την αγγλική συμπαράσταση. Ο Άγγλος Υπουργός
πήρε το γράμμα το Νοέμβριο και απάντησε μετά από ένα μήνα, κάνοντας
έτσι ένα σιωπηρό βήμα αναγνώρισης της ύπαρξης μιας ελληνικής κρατικής
οντότητας. Το περιεχόμενο, όμως, της επιστολής του δεν ήταν αρκετά εν-
θαρρυντικό για τους Έλληνες, αφού υπογράμμιζε και πάλι την αγγλική ουδε-
τερότητα και υποσχόταν μόνο ότι αν ο σουλτάνος αποδεχόταν αργότερα μια
ελληνική αίτηση μεσολάβησης, η αγγλική κυβέρνηση θα ήταν πρόθυμη να
την αναλάβει σε συνεργασία με τις άλλες Δυνάμεις.
Στη Συνδιάσκεψη της Αγίας Πετρούπολης ο G. Canning απέφυγε η
Αγγλία να συμμετάσχει ουσιαστικά και οι εκπρόσωποί της (αρχικά ο πρε-
σβευτής Charles Bagot και μετά ο Stratford Canning) απλώς παρακολουθού-
σαν τις συζητήσεις μεταξύ των εκπροσώπων των άλλων Ευρωπαϊκών Δυνά-
μεων. Η συνδιάσκεψη διακόπηκε το Σεπτέμβριο του 1824, με ομόφωνη α-
πόφαση να επαναρχίσει τις εργασίες της στις αρχές του επόμενου χρόνου.
Κάτι το σημαντικό δεν είχε προκύψει έως τότε, καθώς ο G. Canning άφησε
το Ρώσο Υπουργό Εξωτερικών Nesselrode και τον Metternich να αναλίσκο-
νται σε διάφορους τακτικισμούς και ανεπεξέργαστες ιδέες, που δεν οδηγού-
σαν σε κάποια λύση του προβλήματος. Βασικά και οι τρεις έμεναν σταθερά
στις εθνικές επιδιώξεις τους, αλλά η κατάσταση ήταν ακόμη ασαφής. Ο Nes-
selrode προσπαθούσε να αποσπάσει τη συγκατάθεση των άλλων για μια κλι-
μάκωση των μέτρων εναντίον των Τούρκων. Ο Metternich ήθελε να παρελ-
κύσει τις διαπραγματεύσεις, έως ότου ο Ιμπραήμ υποτάξει την Πελοπόννησο
και τα ναυτικά νησιά. Ο δε G. Canning επιζητούσε κι αυτός να κερδίσει χρό-
νο, πιστεύοντας ότι οι Έλληνες δεν θα υπέκυπταν εύκολα και θα παρέτειναν
τον αγώνα –με την έξωθεν υποστήριξη– όσο χρόνο χρειάζονταν για να κυο-
φορήσει μία από κοινού αποφασιστική παρέμβαση των Ευρωπαϊκών Δυνά-
μεων.
Η συνδιάσκεψη άρχισε πάλι στην Αγία Πετρούπολη την 24η Φεβρου-
αρίου 1825 και συνεχίστηκε επί 42 ημέρες, χωρίς κάποιο ουσιαστικό αποτέ-
λεσμα. Η Πρωσία προσπάθησε να μεσολαβήσει μεταξύ Αυστρίας και Ρωσί-
ας, ενώ η Γαλλία, που είχε στρέψει το ενδιαφέρον της προς πολλές κατευ-
θύνσεις στην ανατολική Μεσόγειο, αρχικά υποστήριζε τις ρωσικές θέσεις,
αλλά τελικά συμφώνησε με τις ήπιες προτάσεις της Αυστρίας. Η απόφαση
που εκδόθηκε την 7η Απριλίου 1825 ήταν να γίνει πρόταση στην Πύλη να
ζητήσει μεσολαβητή. Η πρόταση αυτή απορρίφθηκε από τους Τούρκους τον
επόμενο Ιούνιο.
***
Μετά τη ραγδαία εξασθένηση της επανάστασης κατά το 1825 και ιδιαίτερα
το 1826, το φάσμα της ολοκληρωτικής ήττας βασάνιζε τους Έλληνες. Οι η-
γέτες της επανάστασης είχαν πειστεί ότι μόνη σωτήρια λύση απέμενε να ε-
μπιστευθούν την τύχη τους στις Ευρωπαϊκές Δυνάμεις. Αυτές συνέχιζαν, βέ-
βαια, τις ανταγωνιστικές κινήσεις τους στη γεωπολιτική σκακιέρα για να α-
ποκομίσουν τα περισσότερα οφέλη. Το επακόλουθο ήταν να δημιουργηθούν
στην Ελλάδα παρατάξεις (κόμματα) που ενεργούσαν υπέρ της μίας ή της άλ-
λης Δυνάμεως, υποστηρίζοντας ότι αυτή θα κατοχύρωνε πιο αποτελεσματικά
τους δίκαιους σκοπούς της επανάστασης. Η ταχύτερα αναπτυσσόμενη παρά-

ταξη ήταν η αγγλική, την οποία ο G. Canning θεωρούσε σημαντικό στοιχείο
της πολιτικής του. Παράλληλα, όμως, αναπτυσσόταν και η γαλλόφιλη παρά-
ταξη, χάρη κυρίως στις ενέργειες των Ζακυνθινών αδελφών Βιτάλη και του
στρατηγού Roche εκπροσώπου της Ελληνικής Επιτροπής στο Παρίσι.
Η επιτροπή αυτή είχε ιδρυθεί στο Παρίσι το Φεβρουάριο του 1825, με
την επωνυμία Société Philanthropique en faveur des Grecs. Μετείχαν δια-
νοούμενοι, πολιτικοί, τραπεζίτες και επιχειρηματίες, με σκοπό να βοηθήσουν
την Ελλάδα στέλνοντας δασκάλους, γεωργικά εργαλεία και μηχανές687. Ω-
στόσο η επιτροπή χρησιμοποιήθηκε από τον Γάλλο πρωθυπουργό Villele για
να εξυπηρετήσει την πολιτική που ακολουθούσε στο ελληνικό ζήτημα.
Παράλληλα, με τη δράση του Φιλελληνικού Κομιτάτου του Παρισιού,
αναζωπυρώθηκε και στην Ελβετία το ενδιαφέρον για τον αγώνα των Ελλή-
νων. Ιδρύθηκε στη Γενεύη ανάλογη φιλελληνική επιτροπή688, με μέλη εξέχο-
ντες πολίτες, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονταν κληρικοί, καθηγητές, ε-
πιχειρηματίες και αρκετοί τραπεζίτες. Ο τραπεζίτης Jean Gabriel Eynard689
άνθρωπος με ισχυρή προσωπικότητα, αναγνωρίστηκε ως ο επίσημος εκπρό-
σωπος του ελβετικού φιλελληνισμού. Η γαλλική καταγωγή και οι σχέσεις
του με οικονομικούς και κυβερνητικούς κύκλους της Γαλλίας ανέδειξαν τον
J. G. Eynard συντονιστή των ενεργειών των κομιτάτων Γενεύης και Παρι-
σιού, σε αρκετές δε περιπτώσεις κοινό εκπρόσωπό τους. Οι επιδιώξεις των
δύο Κομιτάτων είχαν ουσιαστικά ταυτιστεί και είναι βέβαιο ότι ήθελαν να
βοηθήσουν τους επαναστατημένους Έλληνες, αλλά ταυτόχρονα να διευκο-
λύνουν τη γαλλική πολιτική της διείσδυσης στον ελληνικό χώρο.
Η γαλλική κυβέρνηση, έως τα μέσα του 1826, τηρούσε στάση αναμο-
νής, παρακολουθώντας τις εξελίξεις των πολεμικών συγκρούσεων στην Ελ-
λάδα και, κυρίως, τη στάση και τις ενέργειες των δύο άλλων ενδιαφερόμε-
νων Δυνάμεων, της Ρωσίας και της Αγγλίας. Παράλληλα, όμως, ενθάρρυνε
κεκαλυμμένα τη δραστηριότητα των κομιτάτων που στόχευαν σε τρία πράγ-
ματα690. Πρώτο, να αποκτηθεί ο ελληνικός θρόνος από Γάλλο πρίγκιπα, ε-
___________________
687. ΔΕΣΠ. ΘΕΜΕΛΗ-ΚΑΤΗΦΟΡΗ, Το γαλλικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα – στην
περίοδο του Καποδίστρια (1828-1831), Αθήνα 1985, σ. 19.
688. Ό.π., σ. 21.
689. Ό.π., σ. 23.
690. Ό.π., σ. 24-30.
φόσον η επανάσταση είχε ευτυχές τέλος. Την υποψηφιότητα, μάλιστα, του

εντεκάχρονου δούκα του Nemours (γιου του δούκα της Ορλεάνης) είχε ανα-
λάβει να προωθήσει από το 1824, ο Γάλλος βουλευτής Villénêque με τη
βοήθεια του Roche και των αδελφών Βιτάλη. Η προσπάθεια αυτή δεν ευο-
δώθηκε τελικά, αφού το 1826 η γαλλική κυβέρνηση αναγκάστηκε να την
αποδοκιμάσει για να μη δυσαρεστήσει τις άλλες Δυνάμεις.
Δεύτερο, να δανειοδοτηθεί ο αγώνας των Ελλήνων από γαλλο-
ελβετικούς οικονομικούς κύκλους ως υποθήκη για μελλοντικές διεκδικήσεις
της Γαλλίας. Ο Villénêque, το Νοέμβριο 1824, είχε προτείνει στην ελληνική
κυβέρνηση τη σύναψη δανείου 40 εκ. φρ. στο Παρίσι για τις ανάγκες του
αγώνα, αποσκοπώντας ίσως να διεμβολίσει και τις διαπραγματεύσεις για το
δεύτερο αγγλικό δάνειο που ήταν σε εξέλιξη στο Λονδίνο. Ο Ανδρέας Λου-
ριώτης (μέλος της επιτροπής του Λονδίνου) πήγε στο Παρίσι για να δια-
πραγματευθεί τους όρους του δανείου. Εκεί συνάντησε τον πρωθυπουργό
Villele και συζήτησε με μέλη της δανειοδότριας τράπεζας Haute Banque,
που ήταν επίσης μέλη του κομιτάτου του Παρισιού, μεταξύ των οποίων ο G.
Odier ανηψιός του Eynard. Το σχετικό προσύμφωνο προέβλεπε, τελικά δα-
νεισμό μόνο 10-15 εκ. φρ., αλλά δεν υλοποιήθηκε. Δεν είναι γνωστό αν πίε-
σαν οι Άγγλοι τραπεζίτες την ελληνική επιτροπή του Λονδίνου ή αν επρό-
κειτο για διαπραγματευτικό ελιγμό του Αν. Λουριώτη, ώστε να πετύχει ευνο-
ϊκότερους όρους σύναψης του συζητούμενου δεύτερου αγγλικού δανείου.
Το τρίτο, πολύ σημαντικό πράγμα, που στόχευαν τα κομιτάτα Γενεύης
και Παρισιού, ήταν η αποστολή στην Ελλάδα Γάλλων αξιωματικών για να
αναλάβουν την εκπαίδευση και τη διοίκηση ελληνικών και ξένων (μισθοφο-
ρικών) στρατιωτικών σωμάτων. Ο συνταγματάρχης Fabvier ήταν ο πιο δια-
κεκριμένος από τους Γάλλους αξιωματικούς, που ήλθαν για να μετάσχουν
στον αγώνα των Ελλήνων. Η ελληνική κυβέρνηση, με βάση υπόμνημα του
Fabvier αποφάσισε τον Ιούνιο του 1825 τη συγκρότηση τακτικού σώματος,
την οργάνωση και τη διοίκηση του οποίου ανέλαβε ο Γάλλος συνταγματάρ-
χης. Από το παρισινό κομιτάτο στάλθηκαν στην Ελλάδα μερικά όπλα και
ομάδα Γάλλων αξιωματικών και υπαξιωματικών, αλλά όχι και επαρκή χρή-
ματα για να συντηρηθούν ικανό χρόνο οι στρατιώτες (Έλληνες και ξένοι)
που συγκροτούσαν το σώμα. Επίσης, οι Έλληνες εθελοντές αποδείχτηκαν
απροσάρμοστοι στους κανονισμούς και την πειθαρχία που διέπουν ένα τα-
κτικό στράτευμα.
Γενικά, οι Γάλλοι, παρά την έντονη προσπάθεια διείσδυσης και εδραί-

ωσης των συμφερόντων τους στην Ελλάδα, έως το τέλος του 1826 δεν μπό-
ρεσαν να παρακολουθήσουν τους Άγγλους. Η πολιτική της βρετανικής κυ-
βέρνησης αποδείχτηκε πιο αποτελεσματική και κέρδισε την εμπιστοσύνη
των Ελλήνων. Εξάλλου, η πολιτική της Γαλλίας διατηρήθηκε επίμονα πολυ-
διάστατη, μέχρι να πεισθεί ότι ένα κομμάτι στο νότιο τμήμα των Βαλκανίων
επρόκειτο, αναπόφευκτα, να αποσπαστεί από την Οθωμανική Αυτοκρατορί-
α. Έως τότε επιθυμούσε τη διατήρηση καλών σχέσεων με την Πύλη για να
προστατεύει τα οικονομικό-εμπορικά συμφέροντά της, ενώ εφάρμοζε και
την πρακτική της διείσδυσης στην Αίγυπτο με τη μέθοδο της οργάνωσης και
εκπαίδευσης του στρατού και του ναυτικού του Μωχάμετ Άλι. Ενώ γίνονταν
οι διαπραγματεύσεις με την ελληνική κυβέρνηση για να ανέβει Γάλλος πρί-
γκιπας στον ελληνικό θρόνο και να σταλεί στρατιωτική βοήθεια στους αγω-
νιζόμενους Έλληνες, οι Γάλλοι αξιωματικοί οργάνωναν και καθοδηγούσαν
τις αιγυπτιακές δυνάμεις για να πολεμήσουν εναντίον της Ελλάδος. Η αντι-
φατική και δυσμενής για τους Έλληνες αυτή στάση, ήταν φυσικό να τους
προκαλεί αισθήματα οργής και αποστροφής για τη Γαλλία. Ωστόσο, παρά τη
διπρόσωπη στάση της, μερικά στοιχεία της πολιτικής της ευνοούσαν τους
Έλληνες. Όπως η σημαντική βοήθεια του ελβετικού κομιτάτου προς τον ε-
θνικό (ελληνικό) στόλο, μολονότι η διοίκησή του ανατέθηκε στο Βρετανό
ναύαρχο Cochrane, και τα έμπρακτα φιλελληνικά αισθήματα που έδειξαν ο
Eynard και ο εκπρόσωπός του στην Ελλάδα Gosse. Αλλά και η προσφορά
του Fabvier με την οργάνωση του τακτικού σώματος και την επιμονή του να
το διατηρήσει αξιόμαχο, παρά τα πολλά προβλήματα που αντιμετώπιζε.
***
Η βρετανική πολιτική στο ελληνικό ζήτημα ήταν πιο αποφασιστική από τη

γαλλική. Ο G. Canning με έξυπνες κινήσεις διατηρούσε την πρωτοβουλία
στο διπλωματικό τομέα, ενώ προσέγγισε άμεσα την ηγεσία της επανάστασης
και έδειξε με σαφήνεια ότι αναλαμβάνει να μεσολαβήσει στην Πύλη για να
βρεθεί μια συμβιβαστική λύση. Η μεσολάβηση θα γινόταν διά του νεοτοπο-
θετηθέντος στην Κωνσταντινούπολη πρεσβευτή Stratford Canning (εξάδελ-
φος του Βρετανού Υπουργού). Ο πρεσβευτής κατά τη μετάβασή του στην
Πόλη, με το δίκροτο Revegne, στάθμευσε, την 28η Δεκεμβρίου, στην Ερμιό-
νη και ήλθε σε επαφή με τον Αλ. Μαυροκορδάτο που εκπροσωπούσε την

ελληνική κυβέρνηση. Ο G. Canning είχε οδηγίες να εξακριβώσει ως ποιό
βαθμό και με ποιά μορφή θα δέχονταν οι Έλληνες ένα καθεστώς που δεν θα
έφτανε στην πλήρη ανεξαρτησία. Στη συνάντηση των δύο ανδρών συζητή-
θηκαν διεξοδικά οι επιδιώξεις (θέσεις) των Ελλήνων σε μια πιθανή διαπραγ-
μάτευση με την Πύλη για ανακωχή και ειρήνευση691.
Η γ΄ Εθνοσυνέλευση των Ελλήνων είχε επίσημα εξουσιοδοτήσει το
Βρετανό Υπουργό Εξωτερικών (με έγγραφό της από 14 Απριλίου 1826) «να
διαπραγματευθή και να φέρη εις έκβασιν μίαν ειρήνην, σύμφωνη με την τιμήν
και τα συμφέροντα του Ελληνικού Έθνους και ανάλογη με τας μεγάλας υπέρ
ελευθερίας θυσίας του»692. Οι δε επιθυμητοί στόχοι μιας πιθανής διαπραγμά-
τευσης με την Πύλη είχαν καθοριστεί από την Εθνοσυνέλευση και γνωστο-
ποιήθηκαν, μέσω της ειδικής Επιτροπής επί των Εξωτερικών, στο Βρετανό
πρεσβευτή κατά τη διέλευσή του από την Ελλάδα. Συγκεκριμένα, οι επιδιώ-
ξεις των Ελλήνων είχαν ως εξής:
α) Μόλις αρχίσουν οι διαπραγματεύσεις να γίνει ανακωχή.
β) Οι Τούρκοι να μη διατηρήσουν ιδιοκτησία ή μόνιμη κατοικία στην Ελλά-
δα και να αποχωρήσουν απ’ όλα τα φρούρια.
γ) Στην ελληνική επικράτεια να συμπεριληφθούν η Πελοπόννησος, η Ανα-
τολική και η Δυτική Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου και η Κρήτη. Να γί-
νει, επίσης, προσπάθεια να ενταχτούν και τα άλλα επαναστατημένα μέρη.
δ) Οι Έλληνες να έχουν εθνικό νόμισμα και σημαία.
ε) Η Ελλάδα να έχει τα αναγκαία στρατεύματα και ναυτική δύναμη για την
ασφάλεια των εδαφών της και την προστασία του ναυτεμπορίου της.
στ) Η Πύλη να μην αναμιγνύεται στην εσωτερική διακυβέρνηση της χώρας.
ζ) Στο θέμα καταβολής φόρου επικυριαρχίας (suzeraineté) να δοθεί η πιο
ανώδυνη λύση.
η) Η Μ. Βρετανία να είναι εγγυήτρια για την τήρηση των όρων από τα δύο
αντιμαχόμενα μέρη693.
___________________
691. D. DAKIN, ό.π., σ. 226.
692. Α. ΜΑΜΟΥΚΑ, Τα κατά την Αναγέννησιν της Ελλάδος, τομ. 4, σ. 132. Αρχείο
Ύδρας, τομ. 12, σ. 97-98.
693. Α. ΜΑΜΟΥΚΑ, ό.π., σ. 94. Αρχείο Ύδρας, τομ. 12, σ. 95-96.
Ο Stratford Canning από τις θέσεις των Ελλήνων και τη συζήτηση που
είχε με τον Αλ. Μαυροκορδάτο, κατάλαβε ότι οι επαναστάτες, αν και η επί-
σημη πολιτική τους παρέμενε «πλήρης ανεξαρτησία ή θάνατος», ήταν διατε-
θειμένοι να δεχτούν μία συμβιβαστική λύση. Ανάλογη, όμως, συμβιβαστική
διάθεση δεν επρόκειτο να βρει στην Κωνσταντινούπολη από την πλευρά της
Πύλης. Οι οδηγίες που είχε από τη βρετανική κυβέρνηση ήταν να πιέσει πο-
λύ τους Τούρκους να κάνουν μεγάλες υποχωρήσεις, τονίζοντας ότι με την
αδιάλλακτη στάση τους διέτρεχαν τον κίνδυνο να προκαλέσουν στρατιωτική
επέμβαση της Ρωσίας και σ’ αυτή την περίπτωση δεν επρόκειτο να τους σώ-
σουν οι ευρωπαϊκές Δυνάμεις. Ο Άγγλος Υπουργός Εξωτερικών G. Canning
ήθελε, πάντως, να επιδιωχθεί η διευθέτηση του προβλήματος χωρίς η Αγγλία
να εμπλακεί σε πολεμικές περιπέτειες. Όπως έγραψε τότε η ελπίδα του ήταν
«να σώσει την Ελλάδα χωρίς πόλεμο, χρησιμοποιώντας μόνο το φόβο που
προκαλούσε το όνομα της Ρωσίας στους Τούρκους»694.
Οι Τούρκοι είχαν, βέβαια, αγανακτήσει με τα αγγλικά δάνεια προς
τους Έλληνες, το πρόγραμμα κατασκευής των ατμοκίνητων πλοίων και τη
δράση της Φιλελληνικής Επιτροπής του Λονδίνου (Greek Committee) της
οποίας οι διακηρύξεις συνέπιπταν με την επίσημη αγγλική πολιτική695. Επί-
σης, η ευμενής στάση του πλοιάρχου Hamilton προς τους επαναστάτες και η
αναμενόμενη ανάληψη της αρχηγίας του ελληνικού ναυτικού και του στρα-
τού από Άγγλους αξιωματικούς, είχαν πείσει την Πύλη πως η Αγγλία ενερ-
γούσε υπέρ των Ελλήνων παρά την επανειλημμένως διακηρυχθείσα ουδετε-
ρότητά της.
Ο σουλτάνος απέρριψε αμέσως τη μεσολάβηση των Άγγλων, ενώ αυτό
που κυρίως τον ενδιέφερε τότε ήταν να αποφύγει μια ρωσική πολεμική ενέρ-
γεια εναντίον της χώρας του. Ο ξαφνικός θάνατος του μετριοπαθούς Τσάρου
Αλέξανδρου την 1η Δεκεμβρίου 1825 και η διαδοχή του από τον πολύ πιο
αποφασιστικό Νικόλαο, προκάλεσε σοβαρές ανησυχίες στον Μαχμούτ. Σύ-
ντομα ήλθαν τα πρώτα σημάδια της επιθετικής πολιτικής, που θα ακολου-
θούσε ο νέος Τσάρος απέναντι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Συγκέντρω-
___________________
694. D. DAKIN, ό.π., σ. 222-223.
695. Για την Έκκληση (Ιδρυτική Πράξη) της Φιλελληνικής Επιτροπής, τον κατά-
λογο των μελών και τις Αποφάσεις (Διακηρύξεις) της, βλ. Αρχείο Ύδρας, τομ. 16, σ.
124-131.
σε στρατεύματα στον Προύθο και την 17η Μαρτίου 1826 έστειλε ένα σύντο-
μο τελεσίγραφο στην Πύλη απαιτώντας να τηρηθούν οι προβλεπόμενοι όροι
στη Συνθήκη του Βουκουρεστίου (της 28ης Μαΐου 1812), που σε κάποιο
βαθμό είχε παραβιάσει η Τουρκία. Απαιτούσε, δηλαδή, τη διευθέτηση του
σερβικού ζητήματος και την εκτέλεση των συμφωνημένων εγγυήσεων προς
τις παραδουνάβιες Ηγεμονίες, αλλά δεν ανέφερε τίποτα για το ελληνικό ζή-
τημα. Ο σουλτάνος, εκείνη την εποχή, προσπαθούσε να αναδιοργανώσει το
στρατό του και ήθελε να κερδίσει χρόνο για τον Ιμπραήμ και τον Κιουταχή,
που επιχειρούσαν να εξαλείψουν τις τελευταίες εστίες της επανάστασης στην
Ελλάδα. Έσπευσε, λοιπόν, να δεχτεί το ρωσικό τελεσίγραφο και να στείλει
εκπροσώπους του στο Akkerman για να συζητήσουν τις λεπτομέρειες μιας
νέας συμφωνίας696.
Από την πλευρά του ο Τσάρος Νικόλαος έδειξε ότι δεν σκεπτόταν κα-
θόλου το ενδεχόμενο ενός πολέμου με τους Οθωμανούς επ’ ωφελεία των
Ελλήνων. Το ρωσικό ναυτικό δεν ήταν σε καλή κατάσταση, ενώ ο Νικόλαος
φοβόταν την αναζωπύρωση των εσωτερικών κοινωνικών αναταραχών και
περίμενε να κατασιγάσει το πρόσφατα κατασταλέν κίνημα αξιωματικών του
στρατού που είχαν υποστηρίξει την άνοδο στο θρόνο τού –θεωρούμενου με-
ταρρυθμιστή– Μεγάλου Δούκα Κωνσταντίνου. Καθώς η απειλή ενός ρωσο -
τουρκικού πολέμου φάνηκε να απομακρύνεται, ο σουλτάνος δεν ήταν καθό-
λου διατεθειμένος να δεχτεί την αγγλική μεσολάβηση και να κάνει παραχω-
ρήσεις στους Έλληνες. Από την πλευρά του ο G. Canning κατάλαβε ότι μό-
νος του δεν θα μπορούσε να προωθήσει μια λύση του προβλήματος και απο-
φάσισε να προσεγγίσει τη Ρωσία, ώστε μαζί να εντείνουν την πίεση προς
τους Τούρκους. Ταυτόχρονα, η συμπόρευση με τη Ρωσία θα του έδινε τη δυ-
νατότητα να ελέγχει τις κινήσεις της και να εμποδίσει μια ανεπιθύμητη (μο-
νομερή) πολεμική της ενέργεια κατά της Τουρκίας. Στο τέλος Δεκεμβρίου
του 1825, ο δουξ του Wellington πήγε στην Αγία Πετρούπολη να συγχαρεί,
εκ μέρους του Άγγλου μονάρχη Γεωργίου Δ΄, το νέο Τσάρο. Κατά βάση,
___________________
696. Η νέα συνθήκη υπογράφηκε στο Akkerman την 25η Σεπτεμβρίου 1826, «ως
συμπλήρωμα και επεξήγηση της συνθήκης του Βουκουρεστίου». Οι Τούρκοι παραχώρη-
σαν στη Ρωσία μερικά φρούρια στον Καύκασο και εγγυήθηκαν την ελεύθερη ναυσι-
πλοΐα στη Μαύρη Θάλασσα. Η Σερβία έγινε σχεδόν ανεξάρτητη και μόνο μερικές τουρ-
κικές φρουρές παρέμειναν σ’ αυτή. Στις παραδουνάβιες Ηγεμονίες η επικυριαρχία μοι-
ράστηκε ουσιαστικά μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας.
όμως, για να βολιδοσκοπήσει τους Ρώσους αν συμφωνούσαν σε μια από κοι-

νού αντιμετώπιση του ελληνικού προβλήματος. Το άνοιγμα του G. Canning
προς την Αγία Πετρούπολη βρήκε ανταπόκριση από την πλευρά των Ρώσων,
επειδή μια αγγλορωσική συμφωνία θα τους έδινε τη δυνατότητα να αντιμε-
τωπίσουν πιο εύκολα τη δυσαρέσκεια και τις αντιδράσεις των άλλων ευρω-
παϊκών Δυνάμεων, εφόσον τελικά αποφάσιζαν να λύσουν δυναμικά το θέμα
με την Τουρκία.
Ενώ οι διαπραγματεύσεις του Wellington με τους Ρώσους ήταν σε ε-
ξέλιξη, ο G. Canning αποφάσισε να ενεργήσει και προς το μέρος του Μωχά-
μετ Άλι. Από τις αρχές του 1826, διάφορες πληροφορίες συνέκλιναν ότι ο
Ιμπραήμ, με την ενεργητικότητα και την αμείλικτη σκληρότητα που τον χα-
ρακτήριζε, απέβλεπε στην ερήμωση της Πελοποννήσου και την εποίκισή της
από Αιγυπτίους και Ασιάτες μουσουλμάνους. Γι’ αυτό, σε πρώτη φάση, σχε-
δίαζε να εξοντώσει τους περισσότερους ενήλικες Μωραΐτες και να μεταφέ-
ρει τον απομείναντα πληθυσμό, κυρίως γυναικόπαιδα, στην Αίγυπτο.
Οι πληροφορίες (ίσως φήμες ;) για τη δημιουργία ενός νέου «Βαρβα-
ρικού Κράτους» στον κορμό της Ευρώπης ήταν φυσικό να προκαλέσουν α-
νατριχίλα στους πληθυσμούς της γηραιάς ηπείρου. Η αγγλική κυβέρνηση
ήταν βέβαια αποφασισμένη να αποτρέψει την πραγματοποίηση ενός τόσο
τερατώδους αιγυπτιακού σχεδίου. Έτσι, ενήργησε αποφασιστικά προς την
Πύλη και απ’ ευθείας προς τον Ιμπραήμ πασά. Έστειλε εντολή προς τον Άγ-
γλο πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη (10 Φεβρουαρίου 1826) να πληρο-
φορήσει τους Τούρκους ότι:
«είναι σταθερή απόφαση της Μ. Βρετανίας να μη δημιουργη-
θεί νέο κράτος τέτοιας μορφής στη χριστιανική Ευρώπη […] παρεμ-
βάλλουσα, εφόσον απαιτηθεί για το σκοπό αυτόν, τη ναυτική της δύ-
ναμη μεταξύ της Πελοποννήσου και της Αιγύπτου […] με αυτή την
παρέμβαση θα χρειαστεί ενδεχομένως να πραγματοποιήσει επιχειρή-
σεις στην Ελλάδα […]. Το μόνο μέσον που είναι δυνατόν να αποτρέ-
ψει τη βρετανική επέμβαση είναι η αποκήρυξη ενός τέτοιου σχεδίου
από την τουρκική κυβέρνηση και μια άμεση διαταγή προς τον Ι-
μπραήμ πασά να απόσχει απ’ αυτό»697.
___________________
697. C. M. WOODHOUSE, The battle of Navarino, σ. 23. Μ. ΣΙΜΨΑ, Ναβαρίνον, σ.
31-32.
Ανάλογη εντολή έστειλε ο Άγγλος Υπουργός Αποικιών (8 Φεβρουαρί-

ου 1826), μέσω του Ναυαρχείου, στον Αρχηγό του βρετανικού στόλου της
Μεσογείου, αντιναύαρχο Harry Neal. Σύμφωνα με την έγγραφη αυτή εντο-
λή, ο Άγγλος αντιναύαρχος έπρεπε να επιλέξει ένα εχέμυθο αξιωματικό και
να τον στείλει στο Μωριά για να μεταβιβάσει προσωπικά στον Ιμπραήμ ότι:
«η Α. Μεγαλειότης (ο βασιλεύς της Αγγλίας) δεν δύναται να
επιτρέψει την πραγματοποίηση ενός τέτοιου σχεδίου (στην Πελοπόν-
νησο) και να δώσει καταλλήλως στον πασά να εννοήσει πως αν δεν
αποδοκιμάσει ρητώς και εγγράφως ή εάν υπάρχει πρόθεση, δεν α-
παρνηθεί την πρόθεση να μετατρέψει την Πελοπόννησο σε Κράτος με
τη μεταφορά του πληθυσμού, ειδικώς των γυναικοπαίδων, στην Ασία
και την Αφρική και την αντικατάστασή τους με κατοίκους χωρών απ’
αυτές τις ηπείρους, θα ληφθούν αποτελεσματικά μέτρα με την επέμ-
βαση των ναυτικών δυνάμεων της Α. Μεγαλειότητος για να προληφ-
θεί η πραγματοποίηση ενός τόσο παραλόγου σχεδίου»698.
Τα διαβήματα έγιναν, σύμφωνα με τις οδηγίες, αλλά ο Ιμπραήμ έδωσε
μια αόριστη απάντηση και το ίδιο έκανε και η Πύλη. Τότε ο G. Canning έ-
δωσε διαταγή στον αγγλικό στόλο να παραμείνει στην ανατολική Μεσόγειο
με την τυπική αποστολή να πατάξει την πειρατεία, αλλά κυρίως για να απο-
τρέψει, με περιπολίες και νηοψίες, τυχόν απόπειρα του Ιμπραήμ να υλοποιή-
σει σχέδιο εποικισμού του Μωριά.
Ο G. Canning προσπάθησε, επίσης, να αποσπάσει τον Μωχάμετ Άλι
από το σουλτάνο, συμβουλεύοντάς τον να κατευθύνει τις βλέψεις του προς
τη Συρία και να εγκαταλείψει την Ελλάδα699. Αν, όμως, ο Αιγύπτιος σατρά-
πης δεν ανταποκρινόταν στην υπόδειξή του και ο Cochrane δεν κατόρθωνε
να διακόψει τις θαλάσσιες επικοινωνίες των Αιγυπτίων με την Ελλάδα, ήταν
αποφασισμένος, ως ύστατο μέσο, να χρησιμοποιήσει το αγγλικό ναυτικό700.
___________________
698. C. M. WOODHOUSE, ό.π., σ. 23-24. Μ. ΣΙΜΨΑ, ό.π., σ. 32-33.
699. Ο Μωχάμετ Άλι θα συνεχίσει να αμφιταλαντεύεται, έως το φθινόπωρο του
1827. Θα αντιμετωπίζει το πιεστικό δίλημμα: να αλλάξει στρατόπεδο και να προκαλέσει
την οργή του Μεγάλου Αυθέντη του με απρόβλεπτες συνέπειες ή να μείνει στο πλευρό
του, αποδεχόμενος τις οποιεσδήποτε απώλειες του στόλου και του στρατού του και ελ-
πίζοντας να αποκοιμίσει τα υπεσχημένα οφέλη. Τελικά, θα επιλέξει να συμπορευθεί με
το σουλτάνο, δείχνοντας και στο μουσουλμανικό κόσμο την πίστη του στον αγώνα κατά
των απίστων.
700. D. DAKIN, ό.π., σ. 233-234.
Πάντως ο Ιμπραήμ, μετά την εκστρατεία καταστροφής στο Μωριά το

καλοκαίρι του 1826, έπεσε σε μια απρόσμενη αδράνεια. Ο στρατός του ήταν
καταπονημένος και μαστιζόταν από επιδημικές αρρώστιες, ενώ ο πατέρας
του είχε σκόπιμα επιβραδύνει την ετοιμασία του στόλου και των στρατευμά-
των, που θα αναχωρούσαν από την Αλεξάνδρεια για την καθοριστική επιχεί-
ρηση κατά των Σπετσών και της Ύδρας. Μόλις το Δεκέμβριο του 1826 έ-
στειλε μερικά πλοία με εφόδια για τη συντήρηση των στρατευμάτων του Ι-
μπραήμ, που είχαν αποσυρθεί κυρίως στο στρατόπεδο της Μεθώνης.
Ο Μωχάμετ Άλι και πάλι καιροσκοπούσε, προκειμένου να αποκομίσει
τα μεγαλύτερα δυνατά οφέλη από τη συμμετοχή του στον πόλεμο κατά των
επαναστατημένων Ελλήνων. Η άμεση επιδίωξή του ήταν να αντικατασταθεί
στην αρχηγία του τουρκικού στόλου ο Χοσρέφ, με τον οποίο είχαν μακρο-
χρόνια αντιπαλότητα και αμοιβαία δυσπιστία. Ο σατράπης της Αιγύπτου ε-
πιθυμούσε επίσης να αναθέσει ο σουλτάνος τη γενική αρχηγία των τουρκο -
αιγυπτιακών δυνάμεων στο γιο του Ιμπραήμ, για να ολοκληρώσει αυτός την
καταστολή της επανάστασης. Υπήρχαν βέβαια και οι ζωηρές προσπάθειες
της Ρωσίας και της Αγγλίας να τον πείσουν να ματαιώσει τη συμμετοχή του
στην επόμενη –ίσως και τελειωτική– εκστρατεία κατά των Ελλήνων και ταυ-
τόχρονα να συνηγορήσει στην Πύλη να κάνει δεκτή την αγγλική μεσολάβη-
ση. Ήταν, επομένως, φυσικό να θελήσει ο Μωχάμετ Άλι να διαπιστώσει τα
πιθανά ανταλλάγματα που θα του πρόσφεραν. Φέρεται, μάλιστα, να είπε
στον Άγγλο πρόξενο Salt:
«Δεν θέλω χρήματα, θέλω πλοία. Θέλω η Αγγλία να με βοη-
θήσει για το Ναυτικό μου. Θέλω να με αφήσει ελεύθερο να επεκταθώ
προς την πλευρά της Αραβίας - και να λάβω την υπόσχεση γρα-
πτώς»701.
Ο κύριος σκοπός του Μωχάμετ Άλι ήταν βέβαια να τον υποστηρίξει η
Αγγλία για να αποκτήσει πλήρη ανεξαρτησία από το σουλτάνο. Η Αγγλία,
όμως, δεν έδειχνε διατεθειμένη να βοηθήσει τον Αιγύπτιο σατράπη να ισχυ-
ροποιήσει και να επεκτείνει υπερβολικά το κράτος του, σε μια περιοχή που
και η ίδια είχε βλέψεις. Έτσι, ο Μωχάμετ Άλι συνέχισε να αμφιταλαντεύε-
ται, ενώ στην κατοχή των Ελλήνων επαναστατών είχαν απομείνει μόνο η
πολιορκούμενη Ακρόπολη της Αθήνας, το Ναύπλιο, η απομονωμένη Σάμος
___________________
701. D. DAKIN, Navarin, σ. 18.
και τα δύο νησιά, Ύδρα και Σπέτσες, με τη ναυτική τους δύναμη εμφανώς
εξασθενημένη.
Ο G. Canning κατάλαβε ότι δεν μπορούσε να ελπίζει στη γρήγορη με-
ταστροφή του Μωχάμετ Άλι, ούτε να υποχωρήσουν οι Τούρκοι και να δε-
χτούν τη διαπραγμάτευση, πιεζόμενοι μόνο διπλωματικά ή απειλούμενοι με
πολεμική παρέμβαση απλώς για εκφοβισμό. Γι’ αυτό ειδοποίησε τον Wel-
lington να επισπεύσει τις διαπραγματεύσεις με τη Ρωσία, ώστε να υπάρχει
και η εναλλακτική λύση της, από κοινού, επέμβασης των δύο Δυνάμεων. Η
αγγλο-ρωσική συμφωνία ολοκληρώθηκε, μετά από συζητήσεις τριών μηνών
και το σχετικό Πρωτόκολλο υπογράφηκε στην Αγία Πετρούπολη την 23η
Μαρτίου 1826702. Αυτό ήταν το πρώτο ουσιαστικό βήμα των δύο μεγάλων
Δυνάμεων υπέρ των επαναστατημένων Ελλήνων και η βάση των μετέπειτα
εξελίξεων για την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Θα αποτελούσε, μάλιστα,
το προοίμιο της συνθήκης του Λονδίνου (24 Ιουνίου 1827), που επρόκειτο
να σφραγίσει το μέλλον της Ελλάδας και ταυτόχρονα να καταλύσει την Ιερή
Συμμαχία.
Με το Πρωτόκολλο της Πετρούπολης, η Αγγλία και η Ρωσία αναγνώ-
ριζαν –με διπλωματική γλώσσα– την πολιτική ύπαρξη της Ελλάδας και δή-
λωναν στην Τουρκία ότι ο ανθρωπισμός τούς υπαγόρευε να λάβουν άμεσα
μέτρα για να σταματήσουν ένα εξοντωτικό και ανώφελο πόλεμο. Ταυτόχρο-
να καλούσαν τη Γαλλία και τις άλλες ευρωπαϊκές Δυνάμεις να ενωθούν μαζί
τους και να υιοθετήσουν το Πρωτόκολλο. Τα δύο πρώτα άρθρα του Πρωτο-
κόλλου προέβλεπαν ότι η βρετανική μεσολάβηση μεταξύ Ελλάδας και
Τουρκίας θα απέβλεπε στην ίδρυση αυτόνομου ελληνικού Κράτους, φόρου
υποτελές στην Πύλη, αλλά κυβερνώμενο από αρχές της εκλογής του και με
απόλυτη ελευθερία συνείδησης και εμπορίου. Για να αποφευχθούν μελλοντι-
κές συγκρούσεις, οι Τούρκοι θα έφευγαν από την Ελλάδα και οι Έλληνες θα
αγόραζαν τις τουρκικές ιδιοκτησίες στην ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά.
Σύμφωνα με το τρίτο άρθρο, η Ρωσία θα βοηθούσε την Αγγλία στη μεσολα-
βητική προσπάθεια, αν και όταν της το ζητούσε. Τα άρθρα 4 και 5 όριζαν ότι
___________________
702. Για το πλήρες κείμενο της Συμφωνίας, βλ. στο Θ. ΧΡΗΣΤΟΥ, Τα σύνορα του
ελληνικού κράτους (1830-1847), τομ. Α΄, Τα πρώτα σύνορα του ελληνικού κράτους
(1830-1832) - Τα πλήρη κείμενα των συνθηκών, Αθήνα 1999, σ. 102. Επίσης ΑΠ. Β. ΔΑ-
ΣΚΑΛΑΚΗ, Κείμενα - Πηγαί της Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως, τομ. Δεύτερος,
Μέρος Πρώτον (1821-1826), Αθήναι 1967, σ. 601-602.
σε περίπτωση αποτυχίας της μεσολάβησης, η Αγγλία και η Ρωσία θα συνέχι-

ζαν την επέμβασή τους είτε από κοινού, είτε χωριστά, με σκοπό να πετύχουν
το διαγραφόμενο καθεστώς στο πρώτο άρθρο· ωστόσο τα γεωγραφικά όρια
του ελληνικού κράτους οι δύο Δυνάμεις επιφυλάχτηκαν να τα προσδιορί-
σουν στο μέλλον. Οι Ρώσοι θεώρησαν το Πρωτόκολλο επιτυχία τους και δη-
μοσίευσαν το κείμενο. Οι Τούρκοι θορυβήθηκαν και για να αποφύγουν την
ενδεχόμενη σύγκρουση με τη Ρωσία, έσπευσαν να ολοκληρώσουν τις δια-
πραγματεύσεις στο Akkerman και να υπογράψουν τη νέα συνθήκη που ικα-
νοποιούσε τις απαιτήσεις του Τσάρου. Η Πύλη, έχοντας κερδίσει χρόνο, έγι-
νε πιο άκαμπτη στις αγγλικές πιέσεις για την έναρξη των διαπραγματεύσεων,
που θα έλυναν οριστικά το ελληνικό ζήτημα.
Από την άλλη πλευρά, το Πρωτόκολλο της Πετρούπολης δεν μπορού-
σε να έχει κάποιο άμεσο αποτέλεσμα, αφού ήταν αρκετά αόριστο και δεν
προέβλεπε ένα σχέδιο (στρατιωτικής) δράσης. Έτσι, η εξέλιξη των πραγμά-
των ήταν αργή, καθώς οι ευρωπαϊκές Δυνάμεις μετρούσαν προσεκτικά το
κάθε (μελλοντικό) βήμα τους.
Ο G. Canning κατάλαβε ότι για να δώσει νέα δυναμική στην προσπά-
θεια επίλυσης του προβλήματος, έπρεπε να εμπλέξει και τη Γαλλία στις πα-
ρεμβατικές διεργασίες. Πήγε, λοιπόν, ο ίδιος στο Παρίσι, όπου έμεινε εκεί
από τη 18η Σεπτεμβρίου έως την 25η Οκτωβρίου 1826 για να διαπραγματευ-
τεί με τους Γάλλους. Ο Άγγλος Υπουργός Εξωτερικών έθεσε στο τραπέζι
των συζητήσεων, το ενδεχόμενο να χρησιμοποιηθούν ο αγγλικός και ο γαλ-
λικός στόλος για να αποκόψουν τις γραμμές εφοδιασμού του Ιμπραήμ και οι
δύο Δυνάμεις να αναγνωρίσουν την ανεξαρτησία της Πελοποννήσου.
Επίσης έδειξε έτοιμος να προχωρήσει σε μια εξισορροπητική συμμα-
χία Αγγλίας-Ρωσίας-Γαλλίας, που θα μετέτρεπε το Πρωτόκολλο της Πε-
τρούπολης σε ιδιαίτερη τριμερή συνθήκη για τη ρύθμιση του ελληνικού ζη-
τήματος. Η Ρωσία, φυσικά, μετείχε των διαπραγματεύσεων που επρόκειτο να
είναι υπερβολικά παρατεταμένες, καθώς τα διάφορα προτεινόμενα σχέδια
δεν γίνονταν ομόφωνα αποδεκτά. Πάντως, η Γαλλία αποδέχτηκε το Πρωτό-
κολλο την 6η Δεκεμβρίου και δήλωσε ότι θα συνεργαστεί για την υλοποίησή
του.
Καθώς το 1826 εξέπνεε, τα χρονικά περιθώρια για τους επαναστατη-
μένους –και δυστυχώς πάλι διχασμένους– Έλληνες φάνηκε να εξαντλούνται.
Ο πληθυσμός του Μωριά αντιμετώπιζε τη βαρβαρότητα του Ιμπραήμ και το
λιμό, ενώ όλα έδειχναν ότι οι επαναστατικές δυνάμεις δεν θα άντεχαν, πολύ
ακόμα, στα πεδία των μαχών. Οι Έλληνες ήταν πια αναγκασμένοι να εναπο-
θέσουν τις ελπίδες τους στην παρέμβαση των μεγάλων Δυνάμεων και τη φι-
λανθρωπία των ξένων λαών και οργανώσεων.
Ο φιλελληνισμός
Η υποστήριξη του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων από ξένους λαούς

υπήρξε πολύμορφη και σημαντική. Το ενδιαφέρον των ξένων για την υπό-
δουλη στους Οθωμανούς Ελλάδα είχε ξεκινήσει πολύ πριν και οφειλόταν
στις κλασικές σπουδές που είχαν εστιαστεί –από την Αναγέννηση και μετά–
στα επιτεύγματα του αρχαιοελληνικού πνεύματος. Φυσικό ήταν Ελληνιστές
διανοούμενοι, αλλά και απλοί περιηγητές, να θέλουν να επισκέπτονται την
Ελλάδα για να υποκλιθούν στα απαράμιλλα αρχαία μνημεία και να γνωρί-
σουν την κοιτίδα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Βιβλία, με τις περιγραφές τα-
ξιδιωτών, άρχισαν να κυκλοφορούν σε πολλές χώρες, κυρίως στην Ευρώπη.
Οι γκραβούρες τοποθεσιών και μνημείων, οι χάρτες και οι –αρκετές φορές
εξωπραγματικές– αφηγήσεις των περιηγητών, έκαναν τη φαντασία των Ευ-
ρωπαίων να αναπλάθει τον αρχαίο κόσμο. Αρκετοί από τους επιστρέφοντες
ταξιδιώτες θεωρούσαν ότι οι υπόδουλοι νέοι Έλληνες ήταν απόγονοι των
αρχαίων. Μερικοί, μάλιστα, αν και είχαν δει το χαμηλό γενικά επίπεδο ζωής
των ραγιάδων και την έλλειψη παιδείας, υποστήριζαν ότι η αναγέννηση της
Ελλάδας ήταν απαραίτητη και δυνατή.
Έτσι, σταδιακά αναπτύχθηκε ένα ρομαντικό ρεύμα συμπάθειας προς
τους σκλαβωμένους απογόνους των αρχαίων Ελλήνων. Όταν έφτασε η ώρα
του μεγάλου Ξεσηκωμού των ραγιάδων, τα συναισθήματα των λαών της Ευ-
ρώπης και της Αμερικής γρήγορα πήραν μια πρακτική έκφραση. Η ιδιωτική
πρωτοβουλία, η οποία χαρακτηρίστηκε ως Φιλελληνισμός, εκδηλώθηκε με
διάφορους τρόπους και υπερκέρασε την αρνητική στάση μερικών κυβερνή-
σεων ή την καιροσκοπική αδράνεια κάποιων άλλων. Στις χώρες, όπου υπήρ-
χε σχετική ελευθεροτυπία, κυκλοφορούν αναρίθμητα βιβλία και φυλλάδια703,
___________________
703. Μόνο στη Γαλλία το 1825 και το 1826 κυκλοφόρησαν περισσότερα από 120
νέα βιβλία και φυλλάδια, που με πεζό ή ποιητικό λόγο υποστήριζαν και εξυμνούσαν το
δίκαιο αγώνα των Ελλήνων (βλ. WILLIAM ST. CLAIR, That Greece might still be free,
Oxford 1972, σ. 270).
συνεγείροντας την κοινή γνώμη υπέρ του αγώνα των Ελλήνων. Οι ηρωικές
μάχες στην ξηρά και τη θάλασσα, αλλά και οι συμφορές της Χίου και του
Μεσολογγίου συμβάλλουν αποφασιστικά στη διαμόρφωση του φιλελληνι-
κού κλίματος στην Ευρώπη και την Αμερική.
Μέσα από τους στίχους του Byron ο κόσμος μαθαίνει τα μυστήρια της
Ανατολής και τη σύγχρονη τραγική πραγματικότητα. Ήταν, όμως, ο θάνατος
του μεγάλου ποιητή στο Μεσολόγγι και η ηρωική έξοδος της φρουράς και
των κατοίκων του, που συγκίνησε πολύ και αύξησε τη συμπάθεια και τη συ-
μπαράσταση των Ευρωπαίων. Ο Γάλλος υποκόμης François René Chateau-
briand, μετά την πτώση του Μεσολογγίου το 1825, εξέδωσε ένα υπόμνημα
που επηρέασε ιδιαίτερα την κοινή γνώμη των ευρωπαϊκών χωρών. Μεταξύ
των άλλων, έγραφε:
«Τα εσχάτως συμβάντα εις την Ελλάδα είλκυσαν εκ νέου της
Ευρώπης τα βλέμματα προς την άτυχον ταύτην γην […] Οι χριστια-
νοί θέλουν άρα αφήσει τους Τούρκους να σφάζουν ανεμποδίστως
Χριστιανούς; Και αι Νόμιμαι της Ευρώπης Πολιτείαι θέλουν άρα
υποφέρει χωρίς αγανάκτησιν να δίδεται το ιερόν της Νομιμότητος
όνομα εις μίαν τυραννίαν; […] ο Σουλτάνος δεν αντιποιείται τας τι-
μάς της νομιμότητος τας οποίας καλοπροαίρετοι τινές φίλοι του απο-
δίδουν εις αυτόν […] αυτός δεν συνηθίζει να προβιβάζει τους χρι-
στιανούς εις τον βαθμόν των νομίμων υπηκόων. Έπειτα οι νόμιμοι
υπήκοοι του διαδόχου του Μωάμεθ είναι μωαμεθανοί· οι δε Έλλη-
νες, ως χριστιανοί, ούτε νόμιμοι υπήκοοί του είναι ούτε άνομοι, αλλ’
είναι δούλοι, ή μάλλον ειπείν σκύλοι γεννημένοι διά να αποθνήσκουν
κάτω από την ράβδον των Μουσουλμάνων, ήτοι των αληθώς πιστών
[…] Ο Έλλην, ο οποίος προτού δεν ήτον υπήκοος κατά το πολιτικόν
δίκαιον, έγινε τώρα ελεύθερος δυνάμει του φυσικού δικαίου, και α-
πέσεισε τον ζυγόν χωρίς να γενή αντάρτης, χωρίς να διαρρήξη κανέ-
να νόμιμον δεσμόν, επειδή ουδέ είχε συμφωνηθεί κανείς δεσμός με
αυτόν. Ο Μουσουλμάνος και ο Χριστιανός εις τον Μωρέαν είναι δύο
εχθροί οι οποίοι είχαν συμφωνήσει ανακωχήν με κάποιας συνθήκας·
ο μεν Μουσουλμάνος αθέτησε τας συνθήκας, ο δε Χριστιανός ανέλα-
βε τα όπλα· δηλαδή ευρίσκονται πάλιν και οι δύο εις την αυτήν θέσιν
όπου ήσαν όταν άρχισαν τον πόλεμον προ τριακοσίων εξήντα ετών.
Πρόκειται λοιπόν τώρα να ίδωμεν αν η Ευρώπη θέλη και δύναται να
σταματήσει την αιματοχυσίαν […] η Γαλλία, η πρωτότοκος θυγάτηρ
της Ελλάδος κατά την ανδρίαν, την ευφυΐαν και τας τέχνας, με αγαλ-
λίασιν ήθελεν ιδεί ελευθέραν ταύτην την ευγενή και δυστυχή γην, και
ήθελεν σταυροφορήσει μ’ ευσέβειαν και ενθουσιασμόν υπέρ αυ-
τής»704.
Τα φιλελληνικά αισθήματα των ευρωπαϊκών λαών δυνάμωναν, καθώς
και άλλοι διακεκριμένοι Ευρωπαίοι καταδίκαζαν τη βαρβαρότητα των Οθω-
μανών και υποστήριζαν την υπόθεση των Ελλήνων. Στη Γερμανία, οι άν-
θρωποι των γραμμάτων ήταν οι πρωτοπόροι και γενικά ο φιλελληνισμός είχε
βαθιές ρίζες στην κλασική παράδοση, με την αποδοχή των πνευματικών επι-
τευγμάτων της αρχαίας Ελλάδας. Στη Βαυαρία, ο Λουδοβίκος Α΄, μόλις α-
νέβηκε στο θρόνο (1825), έκανε το Μόναχο κέντρο φιλελληνισμού και επέ-
τρεψε σε αξιωματικούς του να πηγαίνουν στην Ελλάδα ως εθελοντές χωρίς
να απωλέσουν τους βαθμούς τους, με σημαντικότερο εκπρόσωπο το συνταγ-
ματάρχη von Heideck. Ο Βαυαρός βασιλιάς ενίσχυσε, επίσης, οικονομικά
τον αγώνα των Ελλήνων και τους έστειλε όπλα και εφόδια.
Στη Γαλλία, οι εκδηλώσεις υποστήριξης του αγώνα των Ελλήνων, το
1825 και 1826, αυξήθηκαν σημαντικά με πρωτοβουλίες της Φιλελληνικής
Επιτροπής. Τα φιλελληνικά δημοσιεύματα πολλαπλασιάζονταν και αυξανό-
ταν η συγκέντρωση χρημάτων με εράνους, καλλιτεχνικές εκδηλώσεις και
την πώληση αναμνηστικών μικροαντικειμένων, λιθογραφιών κ.ά., με τα δη-
μοφιλέστερα ελληνικά θέματα και τα πορτραίτα των επιφανών αρχηγών της
ελληνικής επανάστασης. Σε εκθέσεις παρουσιάζονταν έργα μεγάλων ζωγρά-
φων, που στόχευαν, κυρίως, να συγκινήσουν με τις άτυχες στιγμές της επα-
νάστασης, να προβάλλουν το θρησκευτικό στοιχείο της και να δείξουν ότι οι
Έλληνες αγωνίζονται αντάξια των προγόνων τους. Είναι γεγονός ότι, χάρη
στην Επιτροπή του Παρισιού, μια μεγάλη κίνηση υπέρ των Ελλήνων απλώ-
νεται, τα μέσα του 1826, στο μεγαλύτερο τμήμα της ηπειρωτικής Ευρώπης.
Στα γερμανικά κρατίδια, μετά την περιπετειώδη και ατυχή αποστολή της
Γερμανικής Λεγεώνας το 1822, το ενδιαφέρον στράφηκε ξανά προς την επα-
ναστατημένη Ελλάδα. Η αδελφή του βασιλιά της Σουηδίας προσέφερε ση-
μαντικό χρηματικό ποσό και ίδρυσε ένα σύνδεσμο γυναικών που δραστηριο-
ποιούνταν υπέρ των Ελλήνων. Στην Ολλανδία έγινε επίσης μια αξιόλογη
___________________
704. Υπόμνημα περί της Ελλάδος του κ. αντικόμητος Σατωβριάνδου, μέλους μίας
από τας υπέρ των Ελλήνων εταιρείας, μεταφρασμένον από την γαλλικήν γλώσσαν, Εν
Παρισίοις, ΑΩΚΕ, σ. 1, 8-10, 21.
προσπάθεια ενίσχυσης των αγωνιζομένων Ελλήνων. Ακόμη και στην Πρω-

σία, της οποίας η κυβέρνηση υπήρξε το 1821-1822 μεταξύ των πιο εχθρικών
προς την επανάσταση, το κλίμα άλλαξε και στη λίστα των δωρεών στο Βε-
ρολίνο το πρώτο όνομα ήταν αυτό της βασίλισσας.
Στην Αγγλία, εκτός από την ιδεαλιστική πλευρά που εκφράστηκε από
τον Byron και τον Stanhope, κυριάρχησε η πολιτικο-οικονομική διάσταση. Η
Φιλελληνική Επιτροπή προώθησε την υπόθεση των Δανείων, το πρόγραμμα
των ατμοκίνητων πλοίων και την αποστολή αξιόλογων μαχητών στην Ελλά-
δα, μεταξύ των οποίων οι Gordon, Church, Cochrane, Hastings κ.ά.
Ενώ τα κομιτάτα στην Ευρώπη υποστήριζαν, κυρίως, την πολεμική
προσπάθεια των Ελλήνων, το κομιτάτο στις Η.Π.Α. στράφηκε στην ανακού-
φιση του άμαχου πληθυσμού. Το 1827 και 1828 οι ποσότητες τροφίμων και
ιματισμού, που στάλθηκαν από την Αμερική, ήταν μεγάλες. Στον Πόρο έ-
φτασαν τουλάχιστον οκτώ φορτία και τη διαχείρισή τους ανέλαβε ο ικανός
και τίμιος Φιλέλληνας Dr. Samuel Howe, που έκανε τις διανομές στο δοκι-
μαζόμενο λαό με ταχύτητα και δικαιοσύνη.
Από τη Ρωσία η συνεισφορά χρημάτων ήλθε μόνο από λίγους ομογε-
νείς, καθώς καμιά σοβαρή κίνηση, ανάλογη με αυτές των άλλων ευρωπαϊ-
κών χωρών, δεν έγινε. Ο ρωσικός λαός, στην πλειοψηφία του, επιθυμούσε να
πάρει τα όπλα και να πολεμήσει υπέρ των επαναστατημένων ομοθρήσκων
του, αλλά ο αυταρχικός Τσάρος Νικόλαος κρατούσε για τον εαυτό του την
απόφαση να παρέμβει δυναμικά· αν και όποτε έκρινε ότι ήλθε η στιγμή για
κάτι τέτοιο. Ο λαός, αλλά και η ιθύνουσα τάξη, έπρεπε απλώς να υπακούουν
στις εντολές του.
***
Από την αρχή της ελληνικής επανάστασης οι ξένοι εθελοντές, σε μικρές ή
μεγαλύτερες ομάδες, διέσχιζαν την Ευρώπη για να φτάσουν στα μεσογειακά
λιμάνια και επιβιβαστούν σε πλοία με προορισμό την Ελλάδα.
Την πρώτη περίοδο (1821 και έως το Νοέμβριο του 1822), η ιδέα του
Φιλελληνισμού είχε την πιο αγνή έκφραση. Τα πολλά φιλελληνικά κομιτά-
τα705 ενεργούσαν εράνους και όλες οι τάξεις Ευρωπαίων πολιτών έσπευδαν
___________________
705. Είχαν ιδρυθεί την πρώτη περίοδο στη Μαδρίτη, τη Στουτγάρδη, το Μόναχο,
το Ντάρμσταντ, τη Ζυρίχη, τη Βέρνη, τη Γένοβα και τη Μασσαλία. Το 1823 ιδρύθηκε
να συνεισφέρουν τα όσα χρήματα μπορούσαν, για να καλύπτονται τα έξοδα

εξοπλισμού και μεταφοράς των εθελοντών στην Ελλάδα. Το κύριο λιμάνι
εκκίνησης των εθελοντών από τη Δυτική Ευρώπη ήταν η Μασσαλία, αλλά
χρησιμοποιήθηκαν και ιταλικά λιμάνια. Από την Τριέστη έφυγε η πρώτη
ομάδα του Δημ. Υψηλάντη τον Ιούνιο του 1821 και ακολούθησαν αρκετές
αποστολές από το ίδιο λιμάνι και τη Γένοβα. Δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία
για τον αριθμό και την εθνικότητα των εθελοντών που έφυγαν από τα ιταλι-
κά λιμάνια το 1821, αλλά υπολογίζεται ότι ήταν περισσότεροι από εξήντα
Ιταλοί και λίγοι άλλων εθνικοτήτων. Από τη Μασσαλία έφυγαν τον Ιούλιο
και τον Αύγουστο 1821 δύο ολιγάριθμες ομάδες υπό τον Αλ. Μαυροκορδάτο
και το Σκώτο συνταγματάρχη Gordon αντίστοιχα. Από τον Οκτώβριο 1821
έως το Νοέμβριο 1822 ακολούθησαν άλλες επτά μεγαλύτερες ομάδες 17-42
ανδρών, μία των 47 ανδρών υπό το Γερμανό στρατηγό Normann και η τε-
λευταία από 115 άνδρες που συγκροτούσαν την αποκληθείσα Γερμανική
Λεγεώνα. Συνολικά, τα πρώτα δύο χρόνια της επανάστασης περίπου εξακό-
σιοι εθελοντές έφτασαν στην Ελλάδα706. Οι 350 απ’ αυτούς οργανώθηκαν
και χρηματοδοτήθηκαν από τα κομιτάτα νοτίων γερμανικών πόλεων και τα
ελβετικά. Ενθουσιώδεις νέοι και παλαίμαχοι στρατιώτες, έρχονταν να πολε-
μήσουν στο πλευρό των Ελλήνων επαναστατών, αλλά σύντομα απογοητεύο-
νταν. Η πρώτη οδυνηρή εμπειρία τους ήταν στη μάχη του Πέτα (4 Ιουλίου
1821), όπου η απείθαρχη συμπεριφορά των Ελλήνων ατάκτων προκάλεσε τη
συντριβή ενός τακτικού λόχου εκατό Φιλελλήνων υπό τους συνταγματάρχες
Dania και Chevalier και ενός σώματος εξακοσίων Ελλήνων τακτικών υπό το
συνταγματάρχη Tarella,, με μεγάλες απώλειες. Μετά ήλθε η διάλυση της
Γερμανικής Λεγεώνας, χωρίς οι άνδρες της να βρεθούν ποτέ αντιμέτωποι με
τα οθωμανικά στρατεύματα. Στο Ναύπλιο, όπου έφτασαν το Νοέμβριο του
1822, έμειναν για μήνες άπρακτοι επιδιώκοντας, μάταια, να συμφωνήσουν
με την ελληνική κυβέρνηση τους όρους ένταξής τους στην υπηρεσία της ε-
πανάστασης και προπάντων να εξασφαλίσουν την τακτική μισθοτροφοδοσία
τους. Περιφερόμενοι άσκοπα στους δρόμους του Ναυπλίου, αναγκάστηκαν
τελικά να πωλούν τα υπάρχοντά τους, ακόμη και τα όπλα τους, για να επι-
___________________
το κομιτάτο του Λονδίνου και το 1825 του Παρισιού και της Γενεύης.
706. Βλ. WILLIAM ST. CLAIR, ό.π., Appendix II, σ. 357, για τα πλοία μεταφοράς
και αριθμό ανδρών σε κάθε αποστολή, κατά την περίοδο 1821-1822.
βιώσουν. Το καλοκαίρι του 1823 η Λεγεώνα είχε ουσιαστικά πάψει να υ-

πάρχει ως πειθαρχημένη στρατιωτική μονάδα. Περί τους εξήντα λεγεωνάρι-
ους είχαν εγκαταλείψει το Ναύπλιο με την ελπίδα να επιστρέψουν με κάθε
τρόπο στην Ευρώπη, ενώ τουλάχιστον άλλοι είκοσι πέντε πέθαναν από επι-
δημκές αρρώστιες στη διάρκεια του 1823.
Αρκετοί από τους επιστρέφοντες στις πατρίδες τους Φιλέλληνες περιέ-
γραφαν την άσχημη κατάσταση που βρήκαν και υποστήριζαν ότι οι κυβερ-
νήσεις, επιτρέποντας σε νεαρούς εθελοντές να πηγαίνουν στην Ελλάδα, τους
έστελναν να πεθάνουν ανώφελα. Είναι χαρακτηριστικό ότι την περίοδο 1821
-1822, ένας στους τρεις από τους Φιλέλληνες εθελοντές, που ήλθαν στην
Ελλάδα, πέθανε από τις αρρώστιες ή σκοτώθηκε στις μάχες.
Όταν η γαλλική κυβέρνηση συνειδητοποίησε την κατάσταση, αποφά-
σισε, στο τέλος του 1822, να μην επιτρέψει σε άλλη φιλελληνική αποστολή
να αναχωρήσει από τη Μασσαλία. Στη Γερμανία και την Ελβετία, όπου ο
φιλελληνισμός άκμασε περισσότερο, άρχισε ραγδαία να εξασθενεί. Οι ζοφε-
ρές περιγραφές των Φιλελλήνων που επέστρεφαν, αλλά και οι πιέσεις των
κυβερνήσεων άλλων ευρωπαϊκών κρατών, συντέλεσαν οπωσδήποτε σ’ αυτή
την εξέλιξη. Την περίοδο από το 1823 έως τα μέσα του 1825, οι Φιλέλληνες
που έφτασαν στην Ελλάδα ήταν μόλις 70-75 και είχαν αναχωρήσει σχεδόν
όλοι από το Λονδίνο με έξοδα των εκεί Ελλήνων αντιπροσώπων. Μόνο η
ομάδα του λόρδου Byron ξεκίνησε από τη Γένοβα τον Ιούλιο του 1823 και
μετά 5μηνη παραμονή στην Κεφαλλονιά, πέρασε στο Μεσολόγγι, μαζί με
τους συμπατριώτες του Trelawny και Stanhope, για να τεθούν στο πλευρό
των αγωνιζόμενων Ελλήνων και να τους βοηθήσουν ποικιλοτρόπως.
Το 1824 ο φιλελληνισμός στην Ευρώπη φάνηκε ότι θα εξανεμιστεί,
αλλά μέσα στα επόμενα δύο χρόνια αναθερμάνθηκε πάλι.
Από τα μέσα του 1825 η στάση της γαλλικής κυβέρνησης άρχισε να
αλλάζει. Εκμεταλλευόμενη τη διασύνδεσή της με το κομιτάτο του Παρισιού,
έδειξε εμπράκτως να συμμερίζεται τις απόψεις και τα φιλελληνικά αισθήμα-
τα του γαλλικού λαού. Οι εθελοντές, που πολέμησαν στην Ελλάδα, δεν αντι-
μετωπίζονταν πια από τη γαλλική αστυνομία ως Καρμπονάροι και το λιμάνι
της Μασσαλίας άνοιξε αθόρυβα για τις φιλελληνικές αποστολές. Επίσης κα-
ταργήθηκαν οι περιορισμοί στην αγορά και την εξαγωγή όπλων προς τους
Έλληνες επαναστάτες, ενώ και η στρατολόγηση εθελοντών από τα κομιτάτα
δεν συναντούσε κανένα εμπόδιο.
Ωστόσο, το 1824 η γαλλική κυβέρνηση δέχτηκε ένα αίτημα του Μω-

χάμετ Άλι, να στείλει ομάδα αξιωματικών για να αναλάβει την εκπαίδευση
του αιγυπτιακού στρατού. Ο δεσμός της Γαλλίας με τον Αιγύπτιο σατράπη
είχε ξεκινήσει πριν από την έναρξη της ελληνικής επανάστασης, όταν προ-
σέλαβε ιδιωτικά Γάλλους αξιωματικούς με επικεφαλής το συνταγματάρχη
Sève και τον πλοίαρχο Le Tellier για να αναμορφώσουν το στρατό και το
στόλο του. Το επίσημο, όμως, αίτημα για την αποστολή γαλλικής στρατιωτι-
κής αποστολή, που θα ολοκλήρωνε την εκπαίδευση του αιγυπτιακού στρα-
τού, προκάλεσε αμηχανία στο Παρίσι. Η γαλλική κυβέρνηση βρέθηκε μπρο-
στά στις συμπληγάδες της αντιφατικής πολιτικής της. Τελικά επέλεξε να συ-
νεχίσει τη βοήθεια προς τον Μωχάμετ Άλι, δεχόμενη να στείλει Γάλλους εκ-
παιδευτές υπό το στρατηγό Boyer, με την εντολή πάντως να περιοριστούν
αποκλειστικά στα εκπαιδευτικά τους καθήκοντα και να αρνηθούν κατηγο-
ρηματικά να ακολουθήσουν τα αιγυπτιακά στρατεύματα στην Ελλάδα. Ταυ-
τόχρονα συνέχιζε τη χορήγηση όπλων και την κατασκευή πολεμικών πλοί-
ων, τα οποία πλήρωνε αδρά ο Μωχάμετ Άλι. Η γαλλική κυβέρνηση δεν θέ-
λησε να διακινδυνεύσει την ισχυρή θέση και επιρροή που είχε καταφέρει να
αποκτήσει στην Αίγυπτο, μετά την ατυχή εκστρατεία του Ναπολέοντα το
1798. Έλπιζε, επίσης, ότι συνεχίζοντας τη βοήθεια προς τον Αιγύπτιο σα-
τράπη θα μπορούσε να τον ελέγχει και να τον αποτρέπει από ακραίες απο-
φάσεις. Ασφαλώς και οι Γάλλοι δεν επιθυμούσαν τη μόνιμη εγκατάσταση
των Αιγυπτίων στην ηπειρωτική Ελλάδα και αυτό θα το αποδείξουν αργότε-
ρα, όταν θα συμπράξουν με τους Άγγλους και τους Ρώσους στην εκδίωξη
του Ιμπραήμ από την Πελοπόννησο.
Πάντως, ενώ ο Fabvrier με το τακτικό σώμα του αγωνιζόταν απεγνω-
σμένα το 1826 στο πλευρό των Ελλήνων, ο στρατηγός Boyer συνέχιζε το έρ-
γο του, έως ότου ο ίδιος ο Μωχάμετ Άλι απέλυσε τη γαλλική αποστολή. Εί-
χε, προφανώς, δυσαρεστηθεί με τη συμμετοχή της Γαλλίας στην τριμερή
συμμαχία με την Αγγλία και τη Ρωσία, που είχαν αρχίσει να εντείνουν τις
προσπάθειές τους υπέρ των Ελλήνων και να τον πιέζουν να αποσύρει τα αι-
γυπτιακά στρατεύματα από το Μωριά.
Το 1826 η κατάσταση στο λιμάνι της Μασσαλίας ήταν κυριολεκτικά
φαιδρή, εξαιτίας της αμφιταλαντευόμενης γαλλικής πολιτικής. Το σπετσιώ-
τικο βρίκι Επαμεινώνδας και η σπετσιώτικη βρικογολέτα Σπαρτιάτης κατέ-
πλευσαν (το Φεβρουάριο και το Μάιο του 1826 αντίστοιχα) στη Μασσαλία,
με υψωμένη την ελληνική σημαία, για να παραλάβουν ενθουσιώδεις εθελο-

ντές, ενώ λίγες εκατοντάδες μέτρα μακρύτερα στα γαλλικά ναυπηγεία κατα-
σκευάζονταν τρία πολεμικά πλοία που θα ενίσχυαν τον Ιμπραήμ να κατανι-
κήσει τους Έλληνες και ενδεχομένως (όπως φημολογείτο) να τους εξοντώ-
σει.
Την περίοδο από τα μέσα του 1825 έως το τέλος του 1826 ήλθαν στην
Ελλάδα περίπου 350 ξένοι εθελοντές, ξεκινώντας από τη Μασσαλία, το
Λονδίνο και την Ανκόνα. Οι συνολικά καταγεγραμμένοι ξένοι, που πολέμη-
σαν εθελοντικά στο πλευρό των Ελλήνων, έφτασαν τους 950 περίπου707.
Όμως πολλοί δεν καταγράφηκαν από τα κομιτάτα και γι’ αυτό ο πραγματι-
κός αριθμός τους υπολογίζεται μεταξύ 1.100 και 1.200708. Ωστόσο εκτιμάται
ότι θα ήταν σημαντικά μεγαλύτερος, αν πολλές εκατοντάδες που έφταναν
στη Μασσαλία δεν αναγκάζονταν να επιστρέψουν στις πατρίδες τους εξαιτί-
ας των οικονομικών αδυναμιών των κομιτάτων και της ελληνικής κυβέρνη-
σης, αλλά και των αποτρεπτικών μέτρων που έπαιρναν ενίοτε οι γαλλικές
αρχές.
Οι περισσότεροι από τους καταγεγραμμένους ξένους εθελοντές ήταν
Γερμανοί (342 και απωλέστηκαν οι 142) και ακολούθησαν οι Γάλλοι (196,
νεκροί 60), οι Ιταλοί (137, νεκροί 42) και οι Άγγλοι (99, νεκροί 21). Σε μι-
κρότερους αριθμούς κυμάνθηκε η συμμετοχή εθελοντών από άλλες χώρες
(από 8-10 έως 30-35), όπως Ελβετών, Πολωνών, Ολλανδών, Βέλγων, Αμε-
ρικανών κ.ά.
Μετά το 1826 σταμάτησε ουσιαστικά η προσέλευση ξένων εθελοντών,
εκτός μεμονωμένων περιπτώσεων. Ωστόσο την περίοδο 1826-1828 θα φτά-
σουν στην Ελλάδα τα πολυτιμότερα φορτία από τρόφιμα, φάρμακα, ιματι-
σμό κ.ά., που έστελναν τα κομιτάτα Ελβετίας-Γαλλίας (17 φορτία) και
Η.Π.Α. (8 φορτία).
Στο ναυτικό των επαναστατημένων Ελλήνων υπηρέτησαν άνω των
εκατό ξένων εθελοντών (περίπου το 10% του συνολικού αριθμού) και προ-
σέφεραν σημαντικές υπηρεσίες709.
___________________
707. WILLIAM ST. CLAIR, ό.π., Appendix II, σ. 356.
708. Ό.π., σ. 355.
709. Για τους ξένους εθελοντές στο Ναυτικό της Επανάστασης, βλ. στον τόμο
Α΄, κεφ. 28 και Παραρτήματα 9 και 10.
4/ Πολεμικές και πολιτικές εξελίξεις έως τον Αύγουστο 1827
Περιορισμένες στρατιωτικές και ναυτικές επιχειρήσεις

των Ελλήνων (Ιανουάριος - Απρίλιος 1827)
Όταν ο Ιω. Μακρυγιάννης πήγε και είδε την κυβέρνηση στην Αίγινα το
Νοέμβριο του 1826 πέτυχε να σταλεί άμεσα βοήθεια στους συμπολεμιστές
του στην Ακρόπολη, με το επίλεκτο τμήμα του Fabvier. Επίσης πρότεινε την
αποστολή εκστρατευτικού σώματος στο Φάληρο που θα απειλούσε τα νώτα
του Κιουταχή και στον κατάλληλο χρόνο θα επιχειρούσε, σε συνεργασία με
άλλα τμήματα, να διασπάσει τον εχθρικό κλοιό γύρω από την Ακρόπολη. Η
κυβέρνηση συμφώνησε με την πρόταση που μετέφερε ο Ιω. Μακρυγιάννης
εκ μέρους όλων των έγκλειστων στην Ακρόπολη οπλαρχηγών. Διόρισε, μά-
λιστα, αρχηγό τον Ιω. Μακρυγιάννη και του έδωσε εντολή να οργανώσει ένα
στρατόπεδο στον Πειραιά, αλλά χρήματα γι’ αυτή την εκστρατεία δεν υπήρ-
χαν. Ο Ιω. Μακρυγιάννης έμαθε από τρίτους ότι η μόνη πηγή χρημάτων ή-
ταν ο συνταγματάρχης Gordon, που είχε δεχτεί να επιστρέψει στην Ελλάδα
έχοντας μαζί του 14.000 λίρες, τα τελευταία απομείναντα χρήματα του δεύ-
τερου αγγλικού δανείου. Είχε θέσει, όμως, τον όρο να διαχειριστεί ο ίδιος το
ποσό αυτό και λίγο μετά τον ερχομό του έδωσε 3.500 λίρες στον Fabvier για
να συντηρηθεί το τακτικό στράτευμα έως τον Ιούλιο του 1826. Διέθεσε επί-
σης περί τις 6.000 λίρες για να συμβάλλει στα έξοδα της εκστρατείας του
ελληνικού στόλου προς υπεράσπιση της Σάμου. Υπήρχαν, όμως, ακόμη
χρήματα και ο Gordon συμφώνησε να τα διαθέσει για να κινητοποιηθούν τα
άτακτα σώματα, αφού ο Ιω. Μακρυγιάννης έπεισε πριν τον Αλ. Ζαΐμη να
αναθέσει την αρχηγία στον Σκώτο συνταγματάρχη. Ο δραστήριος Ιω. Μα-
κρυγιάννης κατάφερε στη συνέχεια να τερματίσει την προσωπική διένεξη
του Ιωάννη με τον Παναγιώτη Νοταρά, ώστε να συμμετάσχουν με τα σώμα-
τα των Ρουμελιωτών που είχαν στην υπηρεσία τους στρατοπεδευμένα στην
Κόρινθο. Αμέσως μετά εξασφάλισε και τη συμμετοχή ενός τμήματος που εί-
χε συγκροτήσει με δικά του χρήματα ο Κεφαλλονίτης συνταγματάρχης του

ιππικού Διονύσης Βούρβαχης (με προϋπηρεσία στο γαλλικό στρατό) και
βρισκόταν στο Λουτράκι. Σύμφωνα με το σχέδιο που καταρτίστηκε, οι
Gordon, Ιω. Μακρυγιάννης και Ιωάννης Νοταράς θα έβγαιναν με τους άν-
δρες τους στη φαληρική ακτή και τα υπόλοιπα τμήματα, με επικεφαλής τους
Δ. Βούρβαχη, Βάσο Μαυροβουνιώτη και Παναγιώτη Νοταρά, θα επιχειρού-
σαν αντιπερισπασμό από την Ελευσίνα. Στη χρηματοδότηση της εκστρατείας
συνέβαλε και ο Eynard που κάλυψε κυρίως την κινητοποίηση των πλοίων.
Την 21η Ιανουαρίου 1827 τα δύο στρατιωτικά σώματα συγκεντρώθη-
καν στη Σαλαμίνα το πρώτο και στην Ελευσίνα το δεύτερο. Την ίδια ημέρα
κατέπλευσαν στα Αμπελάκια της Σαλαμίνας η Καρτερία (Frank A. Hastings),
τα ψαριανά βρίκια Ηρακλής (Νικ. Γιαννίτσης), Αλέξανδρος (Ιω. Ν. Χ’’ Αλε-
ξανδρής), Νέλσων (Δημ. Παπανικολής), ένα μίστικο και πέντε μικρότερα
κανονιοφόρα σκάφη. Από εκεί παρέλαβαν το στράτευμα του Gordon, το ο-
ποίο συγκροτούσαν ένα τακτικό τάγμα (280 ανδρών) και 60 ιππείς υπό τον
ταγματάρχη Χαραλ. Ιγγλέση, τμήμα πυροβολικού (15 πυροβόλα) από 50
Ψαριανούς ναύτες πυροβολητές και 25 Φιλέλληνες υπό τον Εμμ. Καλλέργη
και τα σώματα των Ρουμελιωτών του Ιω. Νοταρά και των Αθηναίων του Ιω.
Μακρυγιάννη από 2.000 περίπου ατάκτους. Συμμετείχε επίσης και ο Βαυα-
ρός συνταγματάρχης Κ. Heideck με άλλους δώδεκα συμπατριώτες του αξιω-
ματικούς και υπαξιωματικούς. Τα πλοία έφτασαν στο φαληρικό όρμο λίγο
πριν από τα μεσάνυκτα της 24ης Ιανουαρίου και ο Ιω. Μακρυγιάννης με 400
ατάκτους αποβιβάστηκε στο Πασαλιμάνι και κατέλαβε το λόφο της Μουνυ-
χίας (Καστέλλα). Αμέσως άρχισε η δημιουργία οχυρώσεων και η εγκατά-
σταση στο λόφο εννέα πυροβόλων, ενώ η όλη δύναμη των ατάκτων και τα-
κτικών τμημάτων αποβιβάστηκε σταδιακά και δημιούργησε ικανό προγεφύ-
ρωμα. Τα προκεχωρημένα εχθρικά τμήματα αποσύρθηκαν και κατέφυγαν
άλλα στο μοναστήρι του Αγ. Σπυρίδωνα και άλλα στο Τελωνείο του Πει-
ραιά.
Εν τω μεταξύ το δεύτερο ελληνικό σώμα είχε ξεκινήσει την 22α Ια-
νουαρίου από την Ελευσίνα και προχώρησε προς το Μενίδι, στους πρόποδες
της Πάρνηθας. Εκεί συνάντησε αντίσταση και υποχώρησε στη Χασιά, μια
θέση στις πλαγιές του βουνού, που προσφερόταν για ισχυρή άμυνα. Σύμφω-
να με το σχέδιο έπρεπε να εγκατασταθεί εκεί και να περιμένει την απόβαση
των δυνάμεων του Gordon στο Φάληρο για να συντονίσουν τις μετέπειτα κι-
νήσεις τους. Αντ’ αυτού, όμως, συνέχισε, με προφυλακή το τμήμα του Δ.

Βούρβαχη, να προωθείται προς το Καματερό, τοποθεσία ακατάλληλη για να
αμυνθεί αποτελεσματικά. Οι άνδρες του Δ. Βούρβαχη άρχισαν αμέσως να
σκάβουν χαρακώματα, αλλά ισχυρή τουρκική δύναμη τους επιτέθηκε στη
διάρκεια των εργασιών και τους διέλυσε. Περί τους 350 Έλληνες, μεταξύ
τους ο Δ. Βούρβαχης710 και δύο Φιλέλληνες σκοτώθηκαν, ενώ τα σώματα
του Β. Μαυροβουνιώτη και του Π. Νοταρά υποχώρησαν χωρίς να εμπλα-
κούν και επέστρεψαν στην Ελευσίνα. Ο Κιουταχής δεν παρασύρθηκε να α-
κολουθήσει τους Βάσο και Νοταρά, αλλά με ένα τμήμα του έστειλε τα κε-
φάλια των νεκρών Ελλήνων κάτω από την Ακρόπολη για να τα επιδείξει
στους πολιορκημένους και τους πείσει να παραδοθούν. Οι Έλληνες απάντη-
σαν ότι δεν μπορούν να διανοηθούν κάτι τέτοιο, όταν μάλιστα ισχυρή ελλη-
νική δύναμη βρισκόταν στο Φάληρο για να τους βοηθήσει. Ο Κιουταχής κα-
τάλαβε ότι αν δεν απαλλαγεί από τη δύναμη του Gordon δεν υπήρχε πιθανό-
τητα να συνθηκολογήσει η φρουρά της Ακρόπολης. Έτσι την 29η Ιανουαρίου
κινήθηκε με 5.000 πεζούς και 1.500 ιππείς προς το Φάληρο. Όπως γράφει ο
Ιω. Μακρυγιάννης ήταν ο ίδιος και ο Hastings που έπεισαν τον αποθαρρυμέ-
νο Gordon να μην επιβιβάσει τα στρατεύματά του στα πλοία και αποχωρή-
σει711. Οι ελληνικές δυνάμεις, με προφυλακή τον Ιω. Μακρυγιάννη και τους
άνδρες του οχυρωμένους στην Καστέλλα και την υποστήριξη των πυροβό-
λων της Καρτερίας, που είχε εισχωρήσει στο λιμάνι του Πειραιά, κατάφεραν
να απωθήσουν τους Τούρκους μετά από σκληρή μάχη πέντε ωρών. Ο Κιου-
ταχής επανέλαβε την επίθεση την επόμενη ημέρα, αλλά και πάλι οι Τούρκοι
αποκρούστηκαν. Ο Τούρκος πασάς, μετά τη σθεναρή αντίσταση που συνά-
ντησε και τις απώλειες που είχε (έχασε 200 άνδρες, έναντι 65 των Ελλήνων),
αποφάσισε να μην επιχειρήσει ξανά να ρίξει τους Έλληνες στη θάλασσα.
Περιορίστηκε, λοιπόν, στην κατασκευή χαρακωμάτων και την εγκατάσταση
πυροβολείων για να ανακόψει τυχόν προσπάθειά τους να προελάσουν προς
___________________
710. Ο Δ. Βούρβαχης και λίγοι από τους άνδρες του, μετά από ηρωική αντίστα-
ση, αιχμαλωτίστηκαν. Τόσο ο Γάλλος ναύαρχος Rigny όσο και οι Έλληνες κατέβαλαν
μεγάλες προσπάθειες για να σώσουν τον αξιαγάπητο και γενναίο αυτό αξιωματικό. Ο
Κιουταχής, όμως, αγνόησε τα προσφερθέντα από τους Έλληνες λύτρα και τελικά θανά-
τωσε τον αιχμάλωτο συνταγματάρχη με στραγγαλισμό (G. FINLEY, Ιστορία της Ελληνι-
κής Επανάστασης, σ. 433).
711. D. DAKIN, Ο Αγώνας των Ελλήνων, σ. 242.
την Ακρόπολη. Στη διάρκεια της μάχης εχθρικά βλήματα προξένησαν σοβα-
ρές ζημιές στην Καρτερία και όταν κινήθηκε για να βγει από το λιμάνι του
Πειραιά οι μηχανές σταμάτησαν. Ο Hastings ψύχραιμος σήκωσε πανιά απο-
φεύγοντας την προσάραξη του σκάφους του και μόλις επανεκίνησαν οι μη-
χανές, το πέρασε δεξιοτεχνικά από το στόμιο του λιμανιού, μέσα από τα δια-
σταυρούμενα πυρά των πυροβολείων που είχαν εγκαταστήσει οι Τούρκοι
στις δύο πλευρές του.
Πάντως, η νίκη των Ελλήνων στην Καστέλλα δεν άλλαξε την κατά-
σταση και η πολιορκία της Ακρόπολης από τους Τούρκους συνεχίστηκε, α-
φού οι δυνάμεις του Gordon ήταν ανεπαρκείς για επιθετική τακτική και ο
αντιπερισπασμός από την Ελευσίνα είχε αποτύχει.
Ο Gordon συνειδητοποίησε ότι, παρά την ισχυρή θέση που κρατούσε
στα υψώματα του Πειραιά, δεν θα μπορούσε ποτέ να προωθήσει τις δυνάμεις
του στην αναπεπταμένη πεδινή περιοχή προς βορρά όπου κυριαρχούσε το
ισχυρότατο τουρκικό ιππικό. Με τις σκέψεις αυτές εγκατέλειψε το Φάληρο,
αφήνοντας τη διοίκηση στον Ιω. Μακρυγιάννη και τον Π. Νοταρά, και πήγε
στην Αίγινα για να προτείνει πάλι στην κυβέρνηση να εκτελέσει μια επιθετι-
κή επιχείρηση κατά της τουρκικής ανεφοδιαστικής βάσης στον Ωρωπό. Εκεί
διαπίστωσε ότι η ελληνική κυβέρνηση ήδη σχεδίαζε την επιχείρηση αυτή και
τη διοίκηση είχε τιμητικά αναθέσει στον Heideck. Ο Gordon πολύ δυσαρε-
στημένος, που η κυβέρνηση δεν τον επέλεξε ως διοικητή σε μια επιχείρηση
δικής του, κυρίως, έμπνευσης, αποσύρθηκε και απείχε για μικρό διάστημα
από κάθε πολεμική επιχείρηση.
Οι θέσεις στο Φάληρο κρατήθηκαν από τους Έλληνες για να απο-
σπούν κάπως την προσοχή των Τούρκων από την Ακρόπολη. Οι Τούρκοι
συνέχισαν να πιέζουν τους οχυρωμένους στους λόφους Έλληνες και να τους
στερούν το νερό και τα τρόφιμα, αλλά δεν έκαναν καμιά σοβαρή επιχείρηση
για να τους εκτοπίσουν.
Μόλις τελείωσαν οι επισκευές της Καρτερίας, η κυβέρνηση έδωσε το
πράσινο φως να ξεκινήσει η επιχείρηση κατά του Ωρωπού. Την επίθεση θα
εκτελούσαν πεντακόσιοι άνδρες υπό τον Heideck, που θα μετέφεραν και θα
υποστήριζαν με τα πυροβόλα τους η φρεγάτα Ελλάς (Ανδρέας Μιαούλης), η
Καρτερία (F. Hastings), το ψαριανό βρίκι Νέλσων (Δημ. Παπανικολής) και η
σπετσιώτικη βρικογολέτα Ασπασία (Αναστ. Σωτηρίου).
Η ομάδα των πλοίων, υπό τον Αν. Μιαούλη, κατέπλευσε στον Ωρωπό
την 3η Μαρτίου 1827. Ο σκοπός της εκστρατείας, υπό τη γενική αρχηγία του
Heideck, ήταν η κατάληψη των εκεί εχθρικών αποθηκών και η παρεμπόδιση
της αποστολής εφοδίων από τον κύριο αυτό κόμβο στα στρατεύματα του Κι-
ουταχή. Η Ελλάς αγκυροβόλησε σε κατάλληλη απόσταση από την ακτή και
άνοιξε σφοδρό πυρ εναντίον του τουρκικού πυροβολείου και των αποθηκών.
Σε απόσταση 50-100 μέτρων από την ακτή πλησίασε και άρχισε να βάλλει,
με τα τρομερά πυροβόλα της, και η Καρτερία. Όταν ένα βλήμα κτύπησε και
ανατίναξε το εχθρικό πυροβολείο και τη διπλανή υποτυπώδη πυριτιδαποθή-
κη, οι Τούρκοι κυριολεκτικά τρομοκρατήθηκαν. Ο Αν. Μιαούλης και ο
Hastings έκριναν κατάλληλη τη στιγμή να αποβιβαστεί ο Heideck με το σώ-
μα του και τον παρότρυναν να την εκμεταλλευτεί, αλλά αυτός δίστασε. Το
μόνο επίτευγμα εκείνη την ημέρα ήταν η κυρίευση δύο τουρκικών πλοίων
που εγκαταλείφθηκαν από τα πληρώματά τους μόλις άρχισαν να κανονιοβο-
λούν τα ελληνικά πλοία.
Το λυκαυγές της επόμενης ημέρας ο Heideck έδωσε εντολή να αποβι-
βαστούν οι άνδρες του υπό τη διοίκηση του Ζακυνθινού Ιω. Πέτα, ενώ ο ίδι-
ος δεν βγήκε στη στεριά. Οι Τούρκοι είχαν συνέλθει από τον αρχικό πανικό
τους και στη διάρκεια της νύκτας οργάνωσαν τις οχυρωματικές θέσεις τους.
Οι προσπάθειες των Ελλήνων να εκτοπίσουν τους οχυρωμένους Τούρκους
και να καταλάβουν τις αποθήκες απέτυχαν, αν και ο Αν. Μιαούλης έστειλε
άγημα εκατό ναυτών για να τους ενισχύσει. Εν τω μεταξύ πλησίασαν στην
περιοχή και άλλα τουρκικά τμήματα, οπότε κρίθηκε ότι η επιχείρηση δεν
μπορούσε να συνεχιστεί. Τη νύκτα, με λάφυρα τα δύο εχθρικά πλοία, η ελ-
ληνική μοίρα αποχώρησε αφού επιβιβάστηκε το σώμα του Heideck, που είχε
απωλέσει οκτώ άνδρες έναντι αρκετών δεκάδων Τούρκων. Στην περιοχή πα-
ρέμεινε το βρίκι Νέλσων για να συνεχίσει λίγες ημέρες τη διακοπή των τουρ-
κικών θαλασσίων επικοινωνιών μεταξύ Ευβοίας και Αττικής.
Μετά από μια ματαιωθείσα επιδρομή στο βόρειο Ευβοϊκό, οργανώθη-
κε από την κυβέρνηση, στις αρχές του επόμενου μήνα, νέα επιχείρηση με τη
συμμετοχή μοιρας έξι πλοίων υπό τον Hastings712. Ο σκοπός ήταν και πάλι
___________________
712. Τη μοίρα συγκροτούσαν η Καρτερία (F. Hastings), η υδραίϊκη νάβα Θεμι-
στοκλής (Αντ. Ραφαήλ), το υδραίϊκο βρίκι Άρης (Αντ. Κριεζής), η υδραίϊκη γολέτα Αθη-
να πληγούν οι επικοινωνίες και τα ανεφοδιαστικά κέντρα του Κιουταχή, αυ-

τή τη φορά μέσα στον Παγασητικό. Το πρωί της 8ης Απριλίου, τα πλοία της
μοίρας πέρασαν το στόμιο του Παγασητικού και τα προπορευόμενα Άρης και
Θεμιστοκλής αγκυροβόλησαν μπροστά στα τουρκικά πυροβολεία του Βόλου
και με σφοδρά πυρά τα σίγησαν. Τα άλλα ελληνικά πλοία πλησίασαν τα
προσορμισμένα στο μυχό του κόλπου οκτώ τουρκικά μεταγωγικά, έμφορτα
με εφόδια που προορίζονταν για τους πολιορκητές της Ακρόπολης. Οι Έλ-
ληνες ναύτες κατάφερα να ρυμουλκήσουν τα πέντε στην ανοικτή θάλασσα,
πυρπόλησαν τα δύο και εξώθησαν το όγδοο να προσαράξει στα αβαθή. Τα
κυριευθέντα εχθρικά πλοία επανδρώθηκαν στοιχειωδώς και στάλθηκαν στον
Πόρο.
Στη συνέχεια, η ελληνική μοίρα κατευθύνθηκε στο Τρίκκερι, όπου με-
γάλο τουρκικό βρίκι με δύο άλλα μικρότερα σκάφη βρίσκονταν αγκυροβο-
λημένα κάτω από τις απότομες ακτές, υπό την προστασία παράκτιου πυρο-
βολείου και αλβανικού τάγματος οχυρωμένου πίσω από τους βράχους. Τα
μεσάνυκτα ο Hastings έστειλε πολλές βάρκες με ένοπλους ναύτες για να κυ-
ριεύσουν το βρίκι, αλλά εμποδίστηκαν από τα εύστοχα πυρά των εκλεκτών
Αλβανών σκοπευτών του εχθρικού τάγματος. Τότε ο Άγγλος πλοίαρχος α-
πομάκρυνε την Καρτερία στην κατάλληλη απόσταση και μόλις ξημέρωσε
άρχισε να βάλλει με πυρακτωμένα βλήματα εναντίον του βρικίου, που σύ-
ντομα έγινε παρανάλωμα της φωτιάς. Κατά τον πλου της επιστροφής, η Καρ-
τερία κοντά στην Κύμη κυρίευσε ένα ιστιοφόρο και το έστειλε στην Αίγινα
ως λεία.
Οι επιδρομικές αυτές επιχειρήσεις των Ελλήνων τους πρώτους μήνες
του 1827, οπωσδήποτε υπήρξαν ενοχλητικές για τους Τούρκους. Δεν είχαν,
όμως, την απαιτούμενη δυναμική και διάρκεια, ώστε να διαταράξουν σοβα-
ρά τον ανεφοδιασμό των δυνάμεων του Κιουταχή, που συνέχιζε απτόητος
την πολιορκία της Ακρόπολης.
___________________
νά (Γ. Νέγκας), και οι σπετσιώτικες βρικογολέτες Ασπασία (Αδριανός Σωτηρίου) και
Αμφιτρίτη (Δημ. Λάμπρου).
Εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις.

Οι Βρετανοί Church και Cochrane αναλαμβάνουν την αρχηγία
των ελληνικών ενόπλων Δυνάμεων.
Ο Ιω. Καποδίστριας εκλέγεται Κυβερνήτης της Ελλάδας
Στις αρχές του 1827, οι δύο αντίπαλες πολιτικές παρατάξεις άρχισαν πεισμα-
τικά τις εργασίες των χωριστών συνελεύσεων. Η κυβέρνηση στην Αίγινα και
η αντιπολίτευση στην Ερμιόνη (Καστρί). Ο Γ. Κουντουριώτης, μετά από
συμφωνία με τον Θ. Κολοκοτρώνη, είχε στείλει τους Υδραίους πληρεξουσί-
ους στην Ερμιόνη. Το παράδειγμά του ακολούθησαν και άλλα νησιά. Επί-
σης, ο πρόκριτος Γεωρ. Σισίνης εγκατέλειψε την κυβέρνηση και πήγε στην
Ερμιόνη, όπου εξελέγη πρόεδρος της συνέλευσης. Οι αδελφοί Τομπάζη, ο
Αν. Μιαούλης, ο Αλ. Μαυροκορδάτος και ο Ιω. Κωλέττης είχαν ταχθεί στην
αντιπολίτευση. Όπως γράφει ο Dakin:
«Η πιο συνηθισμένη άποψη δέχεται ότι η παράταξη της Αίγι-
νας ταυτίστηκε με το αγγλικό κόμμα, ενώ η παράταξη της Ερμιόνης
αποτελούσε μία συμμαχία του λεγόμενου γαλλικού κόμματος με το
λεγόμενο ρωσικό. Μία προσεκτική ανάγνωση των πηγών, ωστόσο,
μας επιτρέπει να δούμε πώς αυτές οι δύο συσπειρώσεις, που είχαν
διαιρεθεί και οι ίδιες σε αντίπαλες ομάδες, στηρίζονταν πολύ περισ-
σότερο σε προσωπικές έχθρες παρά σε διαστάσεις απόψεων σχετι-
κών με την εξωτερική πολιτική […]. Όλα τα κόμματα δέχτηκαν, κατ’
αρχήν, την αγγλική μεσολάβηση, δεδομένου ότι έβλεπαν, καθαρότερα
παρά ποτέ, πως η μεσολάβηση αυτή σήμαινε τελικά μια επέμβαση της
Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας»713.
Η αντιπαλότητα μεταξύ προκρίτων και στρατιωτικών, έδωσε τη θέση
της, σε μεγάλο βαθμό, σε μια νέα τοπικού χαρακτήρα. Η εχθρότητα και η
δυσπιστία μεταξύ των Πελοποννησίων και των Ρουμελιωτών, που είχαν δη-
μιουργηθεί από την εμφύλια σύγκρουση, πήραν μεγαλύτερες διαστάσεις. Οι
τελευταίοι είχαν βάσιμες ανησυχίες ότι οι Πελοποννήσιοι μεθόδευαν ή του-
λάχιστον αδιαφορούσαν στο ενδεχόμενο η Στερεά να μείνει εκτός του επιζη-
τούμενου ελληνικού Κράτους. Από την πλευρά τους οι Υδραίοι, εξασθενη-
μένοι και διχασμένοι, αισθάνονταν απομονωμένοι στο περιθώριο των πολι-
___________________
713. D. DAKIN, ό.π., σ. 249.
τικών εξελίξεων και προσδοκιών, παρά την, κατά καιρούς, στήριξη των Άγ-
γλων.
Μέσα σ’ αυτή την ατμόσφαιρα έφτασαν στην Ελλάδα οι προοριζόμε-
νοι να αναλάβουν την ηγεσία των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων Άγγλοι α-
ξιωματικοί· ο στρατηγός Richard Church και ο ναύαρχος Thomas Cochrane.
Ο R. Church αποβιβάστηκε στο Πόρτο Χέλι της Ερμιονίδας την 25η
Φεβρουαρίου 1827 και ο Θ. Κολοκοτρώνης έσπευσε να τον συναντήσει την
επόμενη ημέρα. Παλαιοί συμπολεμιστές στα βρετανικά τάγματα των Ιονίων
νήσων αγκαλιάστηκαν και με τιμητική φρουρά έφτασαν θριαμβευτικά στο
στρατόπεδο του Θ. Κολοκοτρώνη714. Το βράδυ, οι Church, G. Lee, E. Bla-
quiére και ο Θ. Κολοκοτρώνης με τα πρωτοπαλίκαρά του, προσκεκλημένοι
του πλοιάρχου Hamilton συνέφαγαν πάνω στη φρεγάτα Cambrian. Ο Church
είχε έλθει στην Ελλάδα χωρίς καμιά επίσημη ιδιότητα και δήλωσε ότι δεν θα
δεχόταν να αναλάβει κάποιο αξίωμα, αν προηγουμένως δεν έλυναν τις δια-
φορές τους οι πολιτικές παρατάξεις. Συμφωνήθηκε να επισκεφθεί την έδρα
της κυβέρνησης στην Αίγινα και να προτείνει την ενοποίηση των δύο συνε-
λεύσεων και τη συνέχιση των εργασιών της γ΄ Εθνοσυνέλευσης των Ελλή-
νων σε ουδέτερο μέρος.
Στην Αίγινα επιφυλάχτηκε στον Church καλή υποδοχή και ο Γ. Καρα-
ϊσκάκης από το Κερατσίνι, όπου είχε συγκεντρώσει τις δυνάμεις του, έστειλε
στον Άγγλο στρατηγό ένα θερμό γράμμα.
Η κυβέρνηση του Αλ. Ζαΐμη δέχτηκε ως μεσολαβητή τον Church και
αυτός από την 6η Μαρτίου εγκαταστάθηκε στον Πόρο για να αρχίσει τις
προσπάθειες συμφιλίωσης των ηγετικών φατριών και παρατάξεων της επα-
νάστασης.
___________________
714. Ο Θ. Κολοκοτρώνης είχε γράψει στον Church (12 Σεπτεμβρίου 1826), εκ
μέρους των Ελλήνων αξιωματικών, που είχαν υπηρετήσει στον αγγλικό στρατό των Ιο-
νίων νήσων, και τον καλούσε «να έλθει στην Ελλάδα, να πάρει τα όπλα και να βοηθήσει
με την δεξιοτεχνία του, τις αρετές του και τις ικανότητές του». Το γράμμα το πήρε ο
Church, με καθυστέρηση, στις αρχές του επόμενου χρόνου, αλλά δίσταζε να ξεκινήσει
για την Ελλάδα, όταν έμαθε για το διχασμό των επαναστατών. Ωστόσο, εξουσιοδότησε
τον George Lee (πρώην γραμματέα των Ελλήνων εκπροσώπων στο Λονδίνο), να απο-
σπάσει μια επίσημη πρόσκληση από την ελληνική κυβέρνηση. Ο G. Lee έφτασε στην
Ελλάδα, μαζί με τον Edward Blaquiére σταλμένο από το κομιτάτο του Λονδίνου για να
ελέγξει τη διαχείριση των δύο αγγλικών δανείων και συζητήσει τη δυνατότητα να συ-
ναφθεί ένα τρίτο (D. DAKIN, Ο Αγώνας των Ελλήνων, σ. 250-251).
Ο ναύαρχος Cochrane, που είχε κληθεί από την προηγούμενη κυβέρ-

νηση Γ. Κουντουριώτη, έφτασε στην Αίγινα την 5η Μαρτίου 1827 επιβαίνων
της θαλαμηγού Μονόκερως και συνοδευόμενος από το βρίκι Σωτήρ (G.
Thomas). Δύο ημέρες αργότερα, πήγε στον Πόρο όπου βρισκόταν αγκυρο-
βολημένη η φρεγάτα Ελλάς. Η υποδοχή του εκεί ήταν θριαμβευτική και ο
Αν. Μιαούλης, με σπασμένα ισπανικά, του δήλωσε μεγαλόκαρδα πως θα
θεωρούσε τιμή του να υπηρετήσει υπό τις διαταγές του φημισμένου Βρετα-
νού ναυάρχου. Από την πλευρά του ο Cochrane, έξυπνα πρότεινε στον Αν.
Μιαούλη να παραμείνει κυβερνήτης της φρεγάτας και αυτός αμέσως δέχτη-
κε. Ο Cochrane αρνήθηκε την πρόσκληση του Θ. Κολοκοτρώνη να επισκεφ-
θεί και την Ερμιόνη, όπου συνεδρίαζε η αντιπολιτευόμενη παράταξη. Εξέ-
φρασε, μάλιστα, τη λύπη του προς το Μωραΐτη οπλαρχηγό γιατί πολλά
φρούρια βρίσκονταν ακόμη στα χέρια των εχθρών, επειδή οι Έλληνες στρα-
τιωτικοί είχαν εμπλακεί στην εμφύλια αντιπαράθεση. Τόνισε, επίσης, ότι δεν
επρόκειτο να διακινδυνεύσει τη φήμη του για ένα λαό που δεν μπορούσε να
ομονοήσει και εκείνος (ο Θ. Κολοκοτρώνης) έπρεπε μέσα σε πέντε ημέρες
να τερματίσει τις εσωτερικές συγκρούσεις.
Ακολούθησαν και γράμματα του Cochrane προς τις δύο συνελεύσεις,
με τα οποία δήλωνε καθαρά ότι αν δεν σταματούσαν οι εμφύλιες έριδες, δεν
μπορούσε να προχωρήσει σε καμιά πολεμική ενέργεια. Οι παραινέσεις του
Cochrane και η υπομονετική μεσολάβηση του Church, με τις αλλεπάλληλες
συναντήσεις που είχε με εκπροσώπους των δύο παρατάξεων, μπόρεσαν να
γεφυρώσουν το χάσμα και να γίνει δεκτή η συγχώνευση των συνελεύσεων.
Συμφωνήθηκε η εθνική συνέλευση να συνέλθει στην Τροιζήνα, απέναντι
στον Πόρο, και να συνεχίσει τις εργασίες της, αφού εκλέξει νέο πρόεδρο. Ο
Θ. Κολοκοτρώνης ξαφνικά έδειξε τάσεις να υπαναχωρήσει από τα συμφω-
νηθέντα και ο Cochrane απείλησε να φύγει από την Ελλάδα. Όμως, ο Church
κατάφερε να πείσει τον Θ. Κολοκοτρώνη να πάει στην Τροιζήνα και να
συμφιλιωθεί με τον Αλ. Ζαΐμη, ειδάλλως οι δύο Βρετανοί αξιωματικοί θα
εγκατέλειπαν την Ελλάδα.
Τελικά την 24η Μαρτίου 1827 άρχισε τις εργασίες της η (ενιαία) Ε-
θνοσυνέλευση, μέσα σε ταραγμένη ατμόσφαιρα. Μετά από διενέξεις πάνω
σε διαδικαστικά θέματα, νέο πρόβλημα παρουσιάστηκε όταν έφτασε η στιγ-
μή να εκλεγεί ο Ιω. Καποδίστριας κυβερνήτης της Ελλάδας. Ο Γ. Κουντου-
ριώτης και οι νησιώτες αποχώρησαν και εγκαταστάθηκαν σε μοναστήρι της
περιοχής, αρνούμενοι να συμφωνήσουν· υπήρχε δε κίνδυνος να τους ακο-

λουθήσουν και αγγλόφιλοι από άλλες περιοχές. Όταν, όμως, ζητήθηκε η
γνώμη του Blaquiére, του Cochrane και του Church, εκφράστηκαν και οι
τρεις κατηγορηματικά υπέρ του Ιω. Καποδίστρια. Ιδιαίτερα μέτρησε η γνώ-
μη του Church, επειδή γενική ήταν η εντύπωση ότι εξέφραζε τις απόψεις της
αγγλικής κυβέρνησης. Ο Hamilton, όταν ζητήθηκε η γνώμη του από τον Θ.
Κολοκοτρώνη για το ζήτημα, απάντησε μάλλον ουδέτερα, αλλά όχι αρνητι-
κά. Αρχικά ο Γέρος του Μωριά ρώτησε τον Hamilton αν η Αγγλία μπορεί να
δώσει στην Ελλάδα ένα πρόεδρο ή ένα βασιλιά και πήρε αρνητική απάντη-
ση. Ίδια απάντηση έδωσε ο Άγγλος πλοίαρχος όταν ο Θ. Κολοκοτρώνης τον
ρώτησε αν κάποια άλλη ευρωπαϊκή χώρα υπήρχε πιθανότητα να το κάνει.
Όπως γράφει ο Θ. Κολοκοτρώνης, η συμβουλή του Hamilton ήταν «Τηράτε
να ευρήτε κανέναν Έλληνα». Ο Θ. Κολοκοτρώνης τότε του είπε «Ημείς άλλον
Έλληνα αξιώτερον δεν έχομεν, μόνον να εκλέξωμεν τον Καποδίστριαν». Ο
Άγγλος έκλεισε τη συζήτηση φωνάζοντας «Πάρτε τον Καποδίστριαν ή ό-
ποιον διάβολον θέλετε, διατί εχαθήκατε»715.
Ο Hamilton έπεισε, επίσης, τους νησιώτες να επιστρέψουν στην Τροι-
ζήνα, με το επιχείρημα ότι αν δεν σχηματιζόταν κυβέρνηση, θα έμενε ακέ-
φαλη η Επανάσταση και κάθε διαπραγμάτευση με τις ευρωπαϊκές Δυνάμεις
θα ήταν αδύνατη. Οι νησιώτες επέστρεψαν βαρύθυμοι που αναγκάστηκαν να
συμπράξουν στην εκλογή του Ιω. Καποδίστρια. Τελικά, η εκλογή του ως
Κυβερνήτη της Ελλάδος έγινε με το Ψήφισμα της 3ης Απριλίου 1827 και με
διάρκεια θητείας επτά χρόνια. Τρεις ημέρες αργότερα συγκροτήθηκε τριμε-
λής επιτροπή (Γεωργ. Μαυρομιχάλης, Ιω. Μιλαΐτης και Ιω. Νάκος) για να
τον αναπληρώνει, έως ότου έλθει στην Ελλάδα.
Από την 28η Μαρτίου η Συνέλευση είχε ήδη διορίσει τον Cochrane
αρχιναύαρχο των ελληνικών ναυτικών δυνάμεων, που την επόμενη βγήκε
για πρώτη φορά στη στεριά και τελετουργικά, πάνω σε καθαρόαιμο αραβικό
άλογο, πήγε στο λεμονοδάσος της Τροιζήνας. Εκεί, μπροστά στους συνέ-
δρους της Εθνοσυνέλευσης και τον Μητροπολίτη της Άρτας, έδωσε τον όρ-
κο να πολεμήσει για την ελευθερία της Ελλάδας. Την ίδια ημέρα ύψωσε το
ναυαρχικό σήμα του στο μεγάλο κατάρτι της φρεγάτας Ελλάς.
___________________
715. Θ. ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ, Απομνημονεύματα, σ. 172-173.
Την 31η Μαρτίου η Συνέλευση αποφάσισε να προσφέρει την αρχηγία

των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων στον Church. Ο Άγγλος στρατηγός
είχε πειστεί από τους παλαιούς αξιωματικούς του και οι Θ. Κολοκοτρώνης
και Γ. Καραϊσκάκης επέμεναν πιεστικά για το διορισμό του. Ωστόσο ο
Church δεν διέθετε χρηματική κάλυψη από φιλελληνικές επιτροπές ή από τα
αγγλικά δάνεια, όπως συνέβαινε αντιθέτως με τον Cochrane. Ο Hamilton τον
συμβούλευσε να μη δεχτεί με αυτές τις συνθήκες, αλλά ο Church δήλωσε ότι
δεν θα απογοητεύσει τους πιστούς αξιωματικούς του. Αποδέχτηκε, τελικά,
το αξίωμα του αρχιστράτηγου και την 3η Απριλίου εμφανίστηκε στη Συνέ-
λευση και ορκίστηκε επίσημα.
Ο Ιω. Καποδίστριας έμαθε την εκλογή του στα τέλη του Απριλίου
1827 ευρισκόμενος στο Βερολίνο, καθώς ταξίδευε από το Παρίσι προς την
Αγία Πετρούπολη. Το Ψήφισμα της γ΄ Εθνοσυνέλευσης έφτασε τελικά στα
χέρια του τα τέλη Ιουλίου, όταν βρισκόταν πια στη ρωσική πρωτεύουσα.
Εν τω μεταξύ στην Τροιζήνα, η συνέλευση εκτός από την τριμελή Α-
ντικυβερνητική Επιτροπή, συγκρότησε επιτροπή για να καταρτίσει το σχέδιο
νέου Συντάγματος. Τα κύρια στοιχεία του θα ήταν η μετατροπή της συλλο-
γικής εξουσίας σε μονομελή και ο μόνιμος χαρακτήρας στη δομή της Διοί-
κησης. Ο Αλ. Μαυροκορδάτος, που συμμετείχε στην επιτροπή και είχε βα-
ρύνουσα γνώμη, ήταν δυσαρεστημένος με την εκλογή του Ιω. Καποδίστρια
και θέλησε να περιορίσει τις εξουσίες του. Έτσι, με διάταξη του Συντάγμα-
τος, ο Κυβερνήτης δεν θα είχε δικαίωμα εισόδου στη Βουλή, παρά μόνο κα-
τά την έναρξη και τη λήξη των συνόδων. Επίσης, δεν θα είχε δικαίωμα να
διαλύει τη Βουλή ούτε να αρνείται την τελική επικύρωση των νομοσχεδίων,
ενώ σε ειδικό κεφάλαιο αναφέρονταν τα πολιτικά και ατομικά δικαιώματα
των πολιτών. Όλες αυτές οι διατάξεις τέθηκαν με σκοπό να περιορίσουν την
άσκηση απόλυτης εξουσίας από τον Κυβερνήτη.
Στην πρόσκληση της Εθνοσυνέλευσης προς τον Ιω. Καποδίστρια δεν
γινόταν μνεία του νέου Συντάγματος, αλλ’ αυτός είχε φροντίσει να μάθει το
περιεχόμενο του. Αν και το έκρινε έργο θεωρητικών, που δεν έλαβαν υπόψη
πώς θα λειτουργούσε ένα τέτοιο Σύνταγμα με την υπάρχουσα στην Ελλάδα
κατάσταση, προτίμησε να μην ασχοληθεί με το θέμα ενόσω βρισκόταν στο
εξωτερικό. Αυτό που τον ενδιέφερε τότε ήταν να εξασφαλίσει την αναγκαία
οικονομική βοήθεια από την Ευρώπη και να πετύχει τον καλύτερο δυνατό
διακανονισμό με τις τρεις Δυνάμεις και την Πύλη για την ίδρυση του μελλο-
ντικού ελληνικού κράτους716.
Οι πρώτες ενέργειες του Ιω. Καποδίστρια στο εξωτερικό
Ο Ιω. Καποδίστριας δέχτηκε κατ’ αρχήν την εκλογή του αλλά, υπεύθυνα
σκεπτόμενος, εξάρτησε την ανάληψη των καθηκόντων του από την εξασφά-
λιση ορισμένων προϋποθέσεων. Πρωτίστως ήθελε οι τρεις Δυνάμεις να τον
αποδεχτούν ως Κυβερνήτη της Ελλάδας. Αναγκαία, επίσης, ήταν η οικονο-
μική βοήθεια από το εξωτερικό, χωρίς την οποία δεν μπορούσαν να καλυφ-
θούν οι πολεμικές δαπάνες, να ανορθωθεί η κατεστραμμένη οικονομία της
χώρας και να ενισχυθεί η κρατική μέριμνα για το χειμαζόμενο ελληνικό λαό.
Τέλος, τον απασχολούσε σοβαρά πώς θα συνεχιστεί με επιτυχία ο αγώνας
στα πεδία των μαχών, ώστε να δοθεί ο χρόνος υλοποίησης της συζητούμενης
στο Λονδίνο συνθήκης.
Ο σκοπός της επίσκεψης του Ιω. Καποδίστρια στην Πετρούπολη ήταν
να προσκυνήσει στον τάφο του Τσάρου Αλέξανδρου, να ρυθμίσει –και τυπι-
κά– το θέμα της αποχώρησής του από τη ρωσική διπλωματική υπηρεσία και
να παρακαλέσει το νέο αυτοκράτορα να συνηγορήσει υπέρ της Ελλάδας.
Έμεινε εκεί περί τις εννέα εβδομάδες και στο διάστημα αυτό ολοκληρώθη-
καν οι διαβουλεύσεις μεταξύ Αγγλίας, Ρωσίας και Γαλλίας και υπογράφηκε,
από τις τρεις χώρες, η Συνθήκη του Λονδίνου την 24η Ιουνίου 1827. Εικάζε-
ται, μάλιστα, ότι ο Ιω. Καποδίστριας πήρε μέρος σε διαβουλεύσεις Ρώσων
αξιωματούχων σχετικά με την τριμερή συνθήκη. Ο Dakin γράφει:
«πως ο Τσάρος δεν πίστευε ότι ήταν σκόπιμο για τον Καποδί-
στρια να δεχτεί το αξίωμα του Κυβερνήτη, και πως ο Καποδίστριας,
από τη δική του μεριά, απέκρουε την ιδέα να παραμείνει η Ελλάδα
φόρου υποτελής (στο σουλτάνο). Τελικά, ο Τσάρος πρέπει να έπεισε
τον Καποδίστρια πως σε μια μακροχρόνια προοπτική η έλλειψη πλή-
ρους ανεξαρτησίας δεν είχε μεγάλη σημασία. Και ο Καποδίστριας
πάλι πρέπει να έπεισε τον Τσάρο πως η ανάληψη των καθηκόντων
του Κυβερνήτη από τον ίδιο θα διευκόλυνε την εφαρμογή της Συνθή-
___________________
716. D. DAKIN, Ο Αγώνας των Ελλήνων, σ. 258-259.
κης –και μόνο τότε φαίνεται πως κατέληξαν σε κάποια συνεννόη-

ση»717.
Την 26η Ιουνίου, ο Τσάρος Νικόλαος, μετά από πέντε ακροάσεις, έκα-
νε αποδεκτή την παραίτηση του Ιω. Καποδίστρια. Ο Κερκυραίος κόμης,
προτού αναχωρήσει από την Πετρούπολη, έστειλε επιστολή προς τον Τσάρο
(14 Ιουλίου 1827) δεχόμενος ανεπιφύλακτα την τριμερή συνθήκη και επιση-
μαίνοντας πάλι την ανάγκη για οικονομική και στρατιωτική βοήθεια· κατά
προτίμηση με την αποστολή ελβετικών ή γερμανικών δυνάμεων.
Η τριμερής συμφωνία του Λονδίνου, υπό τον τίτλο Συνθήκη ειρηνεύ-
σεως της Ελλάδος, υπήρξε η συνέχεια του Πρωτοκόλλου της Πετρούπολης
και η πιο ουσιαστική, έως τότε, πράξη υπέρ του απελευθερωτικού αγώνα
των Ελλήνων. Βασικά προέβλεπε την ίδρυση ενός ελληνικού κράτους φόρου
υποτελούς στο σουλτάνο και με ασαφή σύνορα. Το πολύ σημαντικό στοιχείο
ήταν το μυστικό άρθρο της συνθήκης, σύμφωνα με το οποίο αν η Πύλη ή οι
Έλληνες δεν δέχονταν τη μεσολάβηση και την ανακωχή εντός μηνός, οι
τρεις Δυνάμεις μπορούσαν να πάρουν από κοινού τα απαιτούμενα μέτρα για
να πετύχουν το σκοπό718. Ένα, λοιπόν, ακόμη κρίσιμο θέμα προέκυπτε και
έπρεπε να το χειριστεί ο διπλωματικά έμπειρος Ιω. Καποδίστριας· να εξηγή-
σει στο Λονδίνο, το Παρίσι και την Πετρούπολη ότι το μελλοντικό ελληνικό
κράτος για να επιβιώσει είχε ανάγκη ικανοποιητικής εδαφικής έκτασης, στην
οποία να περιλαμβάνονται τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου. Παρότι η
συνθήκη του Λονδίνου δεν προέβλεπε την πλήρη αυτονομία του ελληνικού
κράτους, ο Ιω. Καποδίστριας θεώρησε ότι αποτελούσε ένα σημαντικό βήμα
προς τον τελικό σκοπό. Έσπευσε, λοιπόν, να στείλει έγγραφες οδηγίες στην
Αντικυβερνητική Επιτροπή, να αποδεχτεί κατ’ αρχήν τη Συνθήκη, μόλις της
επιδοθεί επισήμως το κείμενο, εκφράζοντας την πλήρη εμπιστοσύνη του ελ-
ληνικού έθνους «εις την χριστιανικήν και ευμενή διάθεσιν των μεσιτευουσών
Δυνάμεων, ώστε να ενισχυθεί με την πράξη αυτή η θέση της στους διπλωματι-
κούς κύκλους της Ευρώπης»719.
___________________
717. Ό.π., σ. 259-260.
718. Για το πλήρες κείμενο της Συνθήκης του Λονδίνου (24 Ιουνίου/6 Ιουλίου
1827) βλ. Α. Ι. ΣΟΥΤΣΟΥ, Συλλογή των εις το εξωτερικόν Δημόσιον Δίκαιον αναγομένων
επισήμων εγγράφων…, Αθήναι 1858, σ. 14 κ.ε. Το κείμενο (μεταφρασμένο στα ελληνι-
κά) και στο Αρχείο Ύδρας, τομ. 13, σ. 217-219.
719. ΑΛΕΞ. ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΥ, Ο Κυβερνήτης Καποδίστριας, σ. 59.
Μετά τις επαφές και τις ενέργειες που έκανε στην Πετρούπολη ο Ιω.
Καποδίστριας άρχισε, στις αρχές του Αυγούστου, ένα ταξίδι στη Δυτική Ευ-
ρώπη, που είχε τυπικά εθιμοτυπικό χαρακτήρα, αλλά και ουσιαστικούς στό-
χους. Ο πρώτος σταθμός του ήταν το Βερολίνο και τη 15η Αυγούστου θα
φτάσει στο Λονδίνο. Δυστυχώς μία εβδομάδα νωρίτερα είχε πεθάνει ο
George Canning και στην πρωθυπουργία τον διαδέχτηκε ο λόρδος Goderich.
Έτσι ο Ιω. Καποδίστριας δεν βρήκε φιλική διάθεση, που ενδεχομένως θα εύ-
ρισκε αν ζούσε ο G. Canning. Ο Wellington του φέρθηκε εχθρικά και ο βα-
σιλιάς Γεώργιος Δ΄ άπρεπα. Μόνο ο Υπουργός Εξωτερικών Dudley του είπε
ευγενικά πως εφόσον αναλάμβανε τη διακυβέρνηση της Ελλάδας, η αγγλική
κυβέρνηση, «δεν θα έμενε ασυγκίνητη στα πλεονεκτήματα που δημιουργούσε
το γεγονός ότι θα διαπραγματευόταν μ’ ένα πρόσωπο της δική του αξίας»720. Ο
Ιω. Καποδίστριας έφυγε από το Λονδίνο την 22α Σεπτεμβρίου, χωρίς να του
έχει γίνει καμία νύξη για νέο αγγλικό δάνειο. Ο επόμενος προορισμός του
ήταν οι Βρυξέλλες, όπου συνάντησε τον πρίγκιπα της Οράγγης, έναν από
τους υποψηφίους για τον ελληνικό θρόνο.
Την 28η Σεπτεμβρίου, ο Ιω. Καποδίστριας έφτασε στο Παρίσι και εκεί
βρήκε τον Κάρολο Ι΄ εξίσου ψυχρό, παρά τα φιλελληνικά του αισθήματα·
ίσως επειδή ο Γάλλος μονάρχης θεωρούσε τον κοσμοπολίτη Κερκυραίο ως
ένα φιλελεύθερο επαναστάτη. Ο Υπουργός Εξωτερικών Damas του φέρθηκε
πολύ τυπικά, αλλά ο πρωθυπουργός Villéle υπήρξε φιλικός και έδειξε μάλι-
στα να δέχεται την ιδέα οικονομικής ενίσχυσης της Ελλάδας. Στη διάρκεια
της παραμονής του στη γαλλική πρωτεύουσα ο Ιω. Καποδίστριας απέφυγε
να δει τον Ρώσο πρεσβευτή για να μη δώσει την εντύπωση πως ενεργούσε
προς όφελος της Ρωσίας. Αντίθετα, επισκέφθηκε αρκετές φορές τον Άγγλο
πρεσβευτή στο Παρίσι Granville, ο οποίος ήταν πολύ ευγενικός και μάλιστα
τον πληροφόρησε ότι αγγλικό πολεμικό πλοίο βρισκόταν στη διάθεσή του
για να τον μεταφέρει, όποτε επιθυμούσε, στην Ελλάδα. Ο Ιω. Καποδίστριας
ευχαρίστησε τον Granville, αλλά δεν βιάστηκε να φύγει από την Ευρώπη θέ-
λοντας να ολοκληρώσει τις επαφές του με πολιτικούς, Φιλέλληνες και οικο-
νομικούς παράγοντες. Θα παραμείνει, λοιπόν, ακόμη πέντε εβδομάδες στο
Παρίσι και τη Γενεύη και μετά θα ξεκινήσει το ταξίδι για να αναλάβει τα
καθήκοντά του στην Ελλάδα.
___________________
Στη διάρκεια της παραμονής του στην Ευρώπη, ο Ιω. Καποδίστριας με

μια σειρά υπομνημάτων προς τους υπουργούς και πρωθυπουργούς των τριών
Δυνάμεων, έθεσε με τρόπο καθαρό και πειστικό το ελληνικό ζήτημα και
πρότεινε πρακτικές λύσεις για την, κατά το δυνατόν, ταχύτερη υλοποίηση
των προκυπτόντων από τη συνθήκη του Λονδίνου διπλωματικών, στρατιω-
τικών και οικονομικών μέτρων υπέρ της Ελλάδας721.
Από τη διπλωματική του θητεία, ο Κυβερνήτης γνώριζε ότι για να υ-
λοποιηθεί μία τέτοια συνθήκη συνήθως απαιτούνταν χρονοβόρες ζυμώσεις
και λεπτοί χειρισμοί. Γι’ αυτό ανησυχούσε μήπως αργήσουν να τελεσφορή-
σουν οι ενέργειες των τριών Δυνάμεων και στο μεταξύ αναστραφεί απρόο-
πτα η διαγραφόμενη καλή προοπτική για τους Έλληνες. Σε κάθε περίπτωση
το πιο επείγον και ζωτικό θέμα ήταν να εξασφαλιστούν χρήματα, ώστε να
μπορέσουν οι Έλληνες πολεμώντας να κερδίσουν χρόνο, αλλά και για να
ανακουφιστεί ο άμαχος πληθυσμός που ιδιαίτερα στην Πελοπόννησο υπέφε-
ρε φρικτά από την τακτική της ερήμωσης του Ιμπραήμ. Η προσπάθεια του
Ιω. Καποδίστρια για την εξεύρεση χρηματικών ενισχύσεων στράφηκε, βέ-
βαια, προς τα φιλελληνικά κομιτάτα και τους πλούσιους Έλληνες των πα-
ροικιών, αλλά και την απόκτηση του κατατεθειμένου στην Οδησσό ποσού
390.000 ρουβλίων που είχαν απομείνει από τον ενεργηθέντα στη Ρωσία έρα-
νο το 1824 «υπέρ εξαγοράς των παρά των Τούρκων αιχμαλωτισθέντων Ελλή-
νων»722. Επίσης ζήτησε ως δάνειο το ποσό των 200.000 ρουβλίων, προερχό-
μενο από τους τόκους των κεφαλαίων που είχαν καταθέσει οι Έλληνες Ηπει-
ρώτες στη Μόσχα υπέρ των σχολείων των Ιωαννίνων –οι τόκοι έμεναν αδιά-
θετοι από το 1820 όταν τα σχολεία καταστράφηκαν κατά την πολιορκία της
πόλης από τα τουρκικά στρατεύματα723. Εξάλλου, ο Ιω. Καποδίστριας πρό-
τεινε στις τρεις Δυνάμεις να εγγυηθούν δάνειο ενός εκατομμυρίου λιρών,
χορηγούμενο από ευρωπαϊκές τράπεζες ή οι κυβερνήσεις των τριών χωρών
να χορηγήσουν δάνειο 900.000 λιρών (από 300.000 η κάθε μία). Υποστήρι-
ζε, μάλιστα, ότι η απ’ ευθείας δανειοδότηση θα ήταν το πιο αποτελεσματικό
και λιγότερο δαπανηρό από τα μέτρα που ενδεχομένως θα υποχρεώνονταν
να πάρουν οι Δυνάμεις για να επιτευχθούν οι σκοποί της Συνθήκης του Λον-
___________________
722. Ό.π., σ. 62.
723. Ό.π., σ. 62-63.
δίνου724. Παράλληλα, όμως, σχεδίασε και με τον Eynard δάνειο δύο εκατομ-
μυρίων φράγκων για την περίπτωση που οι προσπάθειες δανεισμού από τις
τρεις Δυνάμεις δεν τελεσφορούσαν725.
Οι επιχειρήσεις υπό τον Cochrane και τον Church στην Αττική.

Ο θάνατος του Γ. Καραϊσκάκη.
Η μάχη του Φαλήρου και η πτώση της Ακρόπολης
Οι πρώτοι μήνες του 1827 πέρασαν χωρίς να σημειωθούν σημαντικά γεγονό-

τα στα πεδία των μαχών. Στο διάστημα που οι Cochrane και Church προ-
σπαθούσαν να συμφιλιώσουν τους Έλληνες, δεν είχε γίνει καμία ενέργεια
για να βοηθηθεί η φρουρά της Ακρόπολης. Οι Έλληνες είχαν καταφέρει α-
πλώς να κρατήσουν τις θέσεις τους στην Αττική. Στην Καστέλλα ήταν οχυ-
ρωμένα τα σώματα του Ιω. Μακρυγιάννη και του Ιω. Νοταρά. Στο Κερατσί-
νι ο Γ. Καραϊσκάκης, που είχε διοριστεί από την γ΄ Εθνοσυνέλευση «στρα-
τάρχης και γενικός πληρεξούσιος επί των όπλων της Στερεάς Ελλάδος», οργά-
νωσε το στρατόπεδο του Πειραιά όπου έρχονταν να ενταχτούν μικροκαπετά-
νιοι και πολλοί αγωνιστές. Τα κινητοποιηθέντα ολιγάριθμα πλοία από τα
τρία νησιά, με τη σύμπραξη των εθνικών Ελλάς και Καρτερία, συνέβαλαν
κατά το δυνατό στην προσπάθεια των χερσαίων δυνάμεων εκμεταλλευόμενα
την απουσία του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου. Η αναμενόμενη, όμως, έξοδος
στο Αιγαίο του τουρκικού στόλου, που συμπλήρωνε τις ετοιμασίες του για
να μεταφέρει ενισχύσεις και εφόδια στα στρατεύματα του Κιουταχή, μοιραία
θα έγερνε την πλάστιγγα των μαχών στην Αττική αποφασιστικά υπέρ του
Τούρκου πασά. Ανάλογη, αν όχι μεγαλύτερη, πρόβαλε η απειλή από την Α-
λεξάνδρεια, όπου ο αιγυπτιακός στόλος, μαζί με ισχυρότατο στολίσκο τουρ-
κικών πλοίων που επισκευάζονταν εκεί, επρόκειτο σύντομα να μεταφέρουν
στρατεύματα και εφόδια στον Ιμπραήμ για να ισχυροποιήσει τη θέση του
στην Πελοπόννησο και να δώσει το τελειωτικό κτύπημα στην Ύδρα. Ήταν
φυσικό οι Έλληνες, που περίμεναν τον Cochrane και τον Church σαν από
___________________
724. Ό.π., σ. 63.
725. Ό.π., σ. 63.
μηχανής θεούς, να προσδοκούν τώρα να τους οδηγήσουν και σε σημαντικές

πολεμικές νίκες.
Στο μέτωπο της Αττικής, ο βομβαρδισμός της Ακρόπολης ήταν συνε-
χής και η φρουρά βρισκόταν σε κακή κατάσταση, αλλά δεν είχε φτάσει ακό-
μη στο έσχατο σημείο της αντοχής της. Από την πλευρά του ο Cochrane θε-
ωρούσε ζήτημα τιμής να σώσει την Ακρόπολη και ιδιαίτερα τον Fabvier, α-
ναγνωρίζοντας τη σημαντική βοήθεια που του έδωσαν τα κομιτάτα Παρι-
σιού, Μασσαλίας και Γενεύης.
Οι αρχικές επιχειρήσεις αποκοπής των γραμμών ανεφοδιασμού του
Κιουταχή ήταν μικρής κλίμακας. Οι δύο Βρετανοί αρχηγοί, όπως άλλωστε
και ο Gordon, είχαν υποστηρίξει να συνεχιστούν με μεγάλη ένταση προτού η
τουρκική αρμάδα αποπλεύσει από το Βόσπορο. Ατυχώς, χάθηκε ένας μήνας
έως ότου αντιμετωπιστεί η εσωτερική πολιτική κρίση. Τώρα, όμως, τα χρο-
νικά περιθώρια στένευαν, καθώς η αρμάδα ήταν σχεδόν έτοιμη. Όταν, μάλι-
στα, τα μηνύματα από την Ακρόπολη ανέφεραν ότι η κατάσταση είχε γίνει
κρίσιμη, φάνηκε ότι η προσπάθεια των ελληνικών δυνάμεων έπρεπε να επι-
κεντρωθεί στην Αττική με επιθετικό σχεδιασμό και πνεύμα, ώστε να κρατη-
θεί ο Ιερός Βράχος που είχε στρατηγική και μεγάλη συμβολική σημασία.
Αυτό, λοιπόν, αποφάσισαν οι δύο Βρετανοί αρχηγοί, αλλά χρειαζόταν, βέ-
βαια, να πείσουν τους Έλληνες οπλαρχηγούς και, κυρίως, τον Γ. Καραϊσκά-
κη, που προτιμούσαν την τακτική του κλεφτοπολέμου από τη μετωπική σύ-
γκρουση με τον πολυαριθμότερο τουρκικό στρατό.
Ο Κιουταχής διέθετε στην Αττική περί τους 30.000 πεζούς, με ισχυρό-
τατο πυροβολικό και 2.000 ιππείς. Οι ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις βρί-
σκονταν, το πρώτο δεκαήμερο του Απριλίου, στο στάδιο της συγκρότησης
και της ανάπτυξης στην περιοχή, κοντά στην Αθήνα. Στο Κερατσίνι είχε
στρατοπεδεύσει ο Γ. Καραϊσκάκης με 5.000 άνδρες. Στην Καστέλλα ήταν
εγκατεστημένοι άλλοι 4.000 με δύο πυροβολαρχίες, υπό τον Gordon και τον
Ιω. Μακρυγιάννη. Ο Church, με χρήματα και πλοία που διέθεσε ο Cochrane,
στρατολόγησε και μετέφερε στα Μέγαρα, έως την 8η Απριλίου, ακόμη 4.000
άνδρες. Ο Βρετανός ταγματάρχης Charles G. Urquhart, ανηψιός του Coch-
rane, με χρήματα που του έδωσε ο ναύαρχος, συγκρότησε ένα σώμα 1.000
Υδραίων, Σπετσιωτών, Κρανιδιωτών και 300 Κρητικών. Στη Σαλαμίνα, υ-
πήρχαν, επίσης, μερικές εκατοντάδες τακτικών στρατιωτών. Λίγο αργότερα
στάλθηκαν από τον Θ. Κολοκοτρώνη 3.000 άνδρες υπό την αρχηγία του γιου
του Γενναίου. Εφόδια και πυρομαχικά υπήρχαν σε ικανοποιητικές ποσότητες

και τη γενική επιμελητεία των στρατευμάτων είχε αναλάβει ο Ιταλός συ-
νταγματάρχης Porro. Συνολικά, τα διαθέσιμα ελληνικά σώματα αριθμούσαν
περί τις 18.000 άνδρες.
Την 7η Απριλίου, ο Cochrane και ο Church βγήκαν στη στεριά726 και
επιθεώρησαν το στρατόπεδο του Γ. Καραϊσκάκη. Ο Cochrane, μάλιστα,
πρόσφερε μια γαλάζια σημαία με κουκουβάγια στο κέντρο, που είχε αγορά-
σει στη Μασσαλία, υποσχόμενος 1.000 τάλιρα σε όποιον την έστηνε στην
Ακρόπολη και άλλες 10.000 στο τμήμα που θα τον συνόδευε. Την ημέρα ε-
κείνη, οι δύο Βρετανοί και ο Γ. Καραϊσκάκης συζήτησαν και συμφώνησαν
για τις αρχικές κινήσεις αναδιάταξης των ελληνικών στρατευμάτων. Ο
Urquhart και ο Church θα αποβίβαζαν τα σώματά τους στο Φάληρο και ο Γ.
Καραϊσκάκης με το δικό του θα προχωρούσε προς τον Πειραιά. Οι δυνάμεις
αυτές θα αποκαθιστούσαν επαφή με το σώμα που κρατούσε στην Καστέλλα
και στη συνέχεια θα ενεργούσαν από κοινού για να απαλλάξουν την Ακρό-
πολη από την τουρκική πολιορκία.
Αμέσως μετά την επιθεώρηση του ελληνικού στρατοπέδου στο Κερα-
τσίνι, ο Church έφυγε για τα Μέγαρα με τη σπετσιώτικη βρικογολέτα Σπαρ-
τιάτης (Γ. Μυργιαλής) για να περάσει το σώμα του από τα Μέγαρα στη Σα-
λαμίνα και από εκεί στο Φάληρο. Η αποβίβαση των ανδρών του στο Φάληρο
έγινε τη 12η Απριλίου, όπου είχε ήδη φτάσει πέντε ημέρες νωρίτερα και το
σώμα του ταγματάρχη Urquhart. Ο Cochrane είχε επίσης αγκυροβολήσει με
τη θαλαμηγό Μονόκερως στα φαληρικά νερά από την 7η Απριλίου.
Τη μεταφορά των στρατευμάτων και την υποστήριξη των παράκτιων
επιχειρήσεων είχαν αναλάβει 14 πλοία727 που μίσθωσε και συγκέντρωσε ο
___________________
726. Στη διάρκεια των επιχειρήσεων στην Αττική, χρησιμοποίησαν ως στρατη-
γεία ο Cochrane τη θαλαμηγό Μονόκερως και ο Church τη σπετσιώτικη βρικογολέτα
Σπαρτιάτης.
727. Ήταν τα σπετσιώτικα Κίμων (Αναργ. Λεμπέσης), Ασπασία (Αδριανός Σωτη-
ρίου), Σπαρτιάτης (Γεωρ. Μυργιαλής), Περσεφόνη (Χριστοδ. Μαθιός), Ασπασία (Ιω. Σά-
ντου), Αμερικάνα (Νικ. Κούτσης), Νιόβη (Νικ. Μπούκουρη), τα ψαριανά Ηρακλής (Νικ.
Γιαννίτσης), Νέλσων (Δημ. Παπανικολής), και τα υδραίϊκα Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας),
Τηλέμαχος (Σταμ. Δοκός), Βατερλώ (Πέτρος Αναγν. Ζώτος), Αθηνά (Ιω. Παντελή Μα-
κρυμούρας), Παναγία (Αντ. Χ’’Ανδρέου). Επίσης, πήραν μέρος δύο υδραίϊκα πυρπολικά
με καπετάνιους τους Εμμ. Μπούτη και Αναστ. Σπαχή.
Cochrane, ενισχυθέντα από τη φρεγάτα Ελλάς και την ατμοκορβέτα Καρτε-

ρία όταν επέστρεψαν από την καταδρομή στον Παγασητικό.
Οι Τούρκοι μόλις είδαν τη μεγάλη συγκέντρωση των ελληνικών δυνά-
μεων στην παράκτια περιοχή Κερατσινίου-Πειραιά-Φαλήρου, άρχισαν να ε-
νισχύουν τις προφυλακές τους και ιδιαίτερα τη φρουρά στο μοναστήρι του
Αγ. Σπυρίδωνα που βρισκόταν στη δεξιά πλευρά της εισόδου του λιμανιού
του Πειραιά. Ο Γ. Καραϊσκάκης δήλωσε ότι το μοναστήρι και τα γύρω οχυ-
ρώματα των Οθωμανών έπρεπε να καταληφθούν γιατί εμπόδιζαν τη σύνδεση
των στρατοπέδων Κερατσινίου και Καστέλλας και οπωσδήποτε μία προέλα-
ση προς την Ακρόπολη δεν έπρεπε να γίνει αφήνοντας τις εχθρικές αυτές ε-
στίες στα νώτα τους. Ο Cochrane θεωρούσε ότι το μοναστήρι μπορούσε να
κυκλωθεί από επαρκείς δυνάμεις και τα ελληνικά στρατεύματα να εκτελέ-
σουν τη μετωπική επίθεση προς Ακρόπολη, που θεωρούσε ότι επείγει. Ο
Church συμφώνησε μάλλον με την άποψη του Γ. Καραϊσκάκη, αλλά υποχώ-
ρησε μπροστά στην επιμονή του Βρετανού ναυάρχου που αναμφίβολα είχε
ισχυρότερη προσωπικότητα από τον συμπατριώτη του. Εξάλλου, ο Cochrane
απαίτησε και πέτυχε να τηρείται ο βρετανικός κανονισμός που καθόριζε ότι
ο ανώτερος σε βαθμό, από τους συνυπηρετούντες αξιωματικούς στην περιο-
χή των επιχειρήσεων, αναλάμβανε τη γενική αρχηγία. Έτσι επισκίασε τον
Church και επέβαλε τις απόψεις του, ακόμη κι αν επρόκειτο για απόλυτα
χερσαίες επιχειρήσεις. Υπό την απειλή του Βρετανού ναυάρχου ότι θα απο-
χωρήσει με τα πλοία και θα εγκαταλείψει την Ελλάδα, εφόσον δεν γίνει σύ-
ντομα η μετωπική επίθεση προς την Ακρόπολη, ο Church έσπευσε να συνα-
ντήσει τον Γ. Καραϊσκάκη και να του αποσπάσει την υπόσχεση ότι θα αρχί-
σει την προέλαση στις 13 Απριλίου.
Την ίδια ημέρα, ο Cochrane θέλοντας να ενθαρρύνει τους Έλληνες,
αποβίβασε στον Πειραιά ένα τμήμα τριάντα πεζοναυτών για να επιτεθούν σ’
ένα εχθρικό οχύρωμα, κοντά στο μοναστήρι του Αγ. Σπυρίδωνα. Σύντομα το
οχύρωμα καταλήφθηκε από τους επιτιθέμενους και ο Cochrane ενθουσια-
σμένος αποφάσισε να ηγηθεί ο ίδιος της επίθεσης, χωρίς να γίνει καμιά ιδιαί-
τερη προπαρασκευή. Αποβιβάστηκε, λοιπόν, στην ξηρά και τέθηκε επικεφα-
λής των ανδρών του Γενναίου Κολοκοτρώνη, παρασύροντάς τους στην επί-
θεση. Δείγμα της παράτολμης φύσης του και του θάρρους του, ήταν ότι βά-
δισε προς τις εχθρικές οχυρώσεις άοπλος, κραδαίνοντας μόνο το τηλεσκόπιό
του. Το παράδειγμά του τόσο ηλέκτρισε όλους, ώστε επιτέθηκαν ορμητικά
και μέσα σε μία ώρα κατέλαβαν εννέα οχυρώματα. Η μάχη επεκτάθηκε και
σταδιακά ενεπλάκησαν όλα τα ελληνικά τμήματα, κυριεύοντας τελικά και τα
υπόλοιπα τέσσερα εχθρικά οχυρώματα στην περιοχή. Οι Αλβανοί, έχοντας
εξήντα νεκρούς, υποχώρησαν και κλείστηκαν στο μοναστήρι του Αγ. Σπυρί-
δωνα. Τα στρατόπεδα του Κερατσινίου και της Καστέλλας ενώθηκαν τότε
και ο Γ. Καραϊσκάκης μετέφερε το αρχηγείο του στον Πειραιά.
Ο Cochrane ξεγελάστηκε από την εύκολη στρατιωτική επιτυχία του
και το ίδιο βράδυ έγραψε στην Αντικυβερνητική Επιτροπή με υπερβολική
αισιοδοξία ότι «Αύριον, εάν φερθή καθείς, καθώς όλοι χωρίς εξαίρεσιν εφέρ-
θησαν σήμερον, η πολιορκία της Ακροπόλεως θέλει διαλυθή και η ελευθερία
της Ελλάδος θέλει βεβαιωθή»728. Στην αξίωσή του, όμως, για άμεση προέλα-
ση προς την Ακρόπολη εναντιώθηκε πάλι ο Γ. Καραϊσκάκης, επειδή υπήρχε
ακόμη η εχθρική εστία στο μοναστήρι. Μαζί του συμφώνησε και ο Church,
οπότε ο δυσαρεστημένος Cochrane αναγκάστηκε να υποχωρήσει, δεχόμενος
να εξουδετερωθεί πρώτα η αντίσταση των οχυρωμένων στο μοναστήρι Αλ-
βανών.
Την επόμενη 14η Απριλίου, η φρεγάτα Ελλάς και μερικά άλλα πλοία
μεθόρμησαν στον Πειραιά για να υποστηρίξουν την επίθεση στο μοναστήρι.
Τα στρατιωτικά τμήματα, με αρκετά πυροβόλα, προωθήθηκαν πλησιέστερα
και τότε άνοιξαν σφοδρά πυρά, μαζί με τα πλοία από το λιμάνι του Πειραιά.
Μόνο η φρεγάτα έβαλλε εκείνη την ημέρα 800 βλήματα και ο βομβαρδισμός
συνεχίστηκε έντονα την επομένη, με αποτέλεσμα το μοναστήρι να μεταβλη-
θεί σε σωρό ερειπίων. Τρεις, όμως, έφοδοι ελληνικών τμημάτων αποκρού-
στηκαν και το βράδυ οι Αλβανοί πρότειναν να παραδώσουν το μοναστήρι
και να αποχωρήσουν με τον οπλισμό τους. Ο Cochrane, όμως, αγανακτισμέ-
νος, επειδή οι Αλβανοί στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων για συνθηκολό-
γηση είχαν σκοτώσει έναν απεσταλμένο του Urquhart, μολονότι κρατούσε
λευκή σημαία, απέρριψε την πρότασή τους. Διέταξε, λοιπόν, άμεση επίθεση
για να καταληφθεί το μοναστήρι, αλλά ο Γ. Καραϊσκάκης και οι άλλοι ο-
πλαρχηγοί του συνιστούσαν λίγη υπομονή, γιατί οι πολιορκημένοι στερού-
νταν νερού και τροφίμων και σύντομα θα υπέκυπταν. Αλλά και οι Έλληνες
πολεμιστές δεν έδειξαν προθυμία να επιχειρήσουν νέα έφοδο, αφού η μόνη
συνέπεια θα ήταν να απωλεστούν άσκοπα και άλλοι από τα φονικά πυρά των
___________________
728. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, 19 Απριλίου 1827, αριθ. 41.
καλά οχυρωμένων στα ερείπια Αλβανών. Ο Cochrane οργίστηκε και αποκα-

λώντας τους Έλληνες δειλούς, αποχώρησε στη θαλαμηγό του. Το πρωί της
16ης Απριλίου ο Church παρέδωσε τη διοίκηση των δυνάμεων της Αττικής
στον Γ. Καραϊσκάκη και αποσύρθηκε με την αόριστη δικαιολογία ότι θα α-
σχοληθεί με γενικότερα στρατιωτικά θέματα και κυρίως με την οικονομική
διαχείριση. Ο Dakin ισχυρίζεται ότι
«Πρέπει (ο Church) μάλλον να είχε άλλα κίνητρα: είχε πιθα-
νότατα καταλάβει πως ο Καραϊσκάκης, μολονότι δέχτηκε με προθυ-
μία τις συμφωνίες που έγιναν στην Τροιζήνα, ένοιωθε μειωμένος που
βρισκόταν υπό τις διαταγές ξένων. Αυτό είναι ένα στοιχείο που φαί-
νεται καθαρά και στα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη. Ο
Τσωρτς καταλάβαινε επίσης ότι, αν θα γινόταν η προέλαση, ήταν πο-
λύ προτιμότερο να αναλάβουν τη διεξαγωγή της οι Έλληνες και να
την πραγματοποιήσουν όπως εκείνοι νόμιζαν καλύτερα· όσο για τον
ίδιο, πίστευε πως θα εξυπηρετούσε πολύ περισσότερο τον Αγώνα, αν
εξακολουθούσε να προετοιμάζει πολεμικά σχέδια και να συγκεντρώ-
νει στρατό για μελλοντικές επιχειρήσεις»729.
Ωστόσο, η άσκηση της διοίκησης στο καθοριστικής σημασίας μέτωπο
της Αττικής από τον αρχιστράτηγο, ήταν απόλυτα απαραίτητη, αφού εκεί εί-
χαν εμπλακεί πολλά ετερόκλητα ελληνικά σώματα και χρειαζόταν σωστός
σχεδιασμός και ακριβής συντονισμός των ενεργειών τους. Η μόνη λογική
εξήγηση για τη στάση του Church, εκείνη τη στιγμή, είναι ότι λύγισε υπό το
βάρος της ευθύνης να τιθασεύσει και να διοικήσει, κάτω από δύσκολες περι-
στάσεις, ένα στράτευμα 18.000 ανδρών που είχαν μάθει να μάχονται με τους
ιδιόμορφους κανόνες του ανταρτοπολέμου.
Αποχωρώντας ο Church, εξουσιοδότησε τον Γ. Καραϊσκάκη να δια-
πραγματευτεί άλλη μία φορά την παράδοση του μοναστηριού που κρατού-
σαν οι Αλβανοί. Ο Γ. Καραϊσκάκης γρήγορα ολοκλήρωσε τη συμφωνία πα-
ράδοσης, υπό τον όρο οι Αλβανοί να φύγουν με τις αποσκευές και τα όπλα
τους. Μάλιστα, προσφέρθηκε ο ίδιος και οι οπλαρχηγοί Κίτσος Τζαβέλας,
Βάσος, Νοταράδες, Ιω. Μακρυγιάννης, να ακολουθήσουν τη φάλαγγα των
Αλβανών για να εγγυηθούν την ασφαλή αποχώρησή τους. Οι Αλβανοί, μόλις
απομακρύνθηκαν περί τα 50 μέτρα από το μοναστήρι, βρέθηκαν ανάμεσα
___________________
729. D. DAKIN, Ο Αγώνας των Ελλήνων σ. 265.
στο πυκνό πλήθος των Ελλήνων ατάκτων. Παρά τη ρητή εντολή του Γ. Κα-
ραϊσκάκη να μην πειραχτούν οι Αλβανοί, κάποιος Έλληνας προσπάθησε να
αρπάξει το όπλο ενός εξ αυτών. Ο Αλβανός τον πυροβόλησε και αυτό υπήρ-
ξε το έναυσμα για να γενικευτεί η συμπλοκή. Οι Έλληνες υπερτερούσαν συ-
ντριπτικά σε αριθμούς και οι Αλβανοί το μόνο που προσπάθησαν να κάνουν
ήταν να τρέξουν μέχρι το πλησιέστερο τουρκικό πυροβολείο, σε παρακείμε-
νο ύψωμα, για να σωθούν. Εκεί μπόρεσαν να φτάσουν περί τους 70, αλλά
170 έως 200 σφαγιάστηκαν.
Ο Γ. Καραϊσκάκης έκανε ό,τι μπορούσε για να επιβάλλει την πειθαρ-
χία, αλλά μάταια. Πικραμένος αφάνταστα για το γεγονός, αποσύρθηκε κλαί-
γοντας στη σκηνή του. Ο Cochrane, όταν πληροφορήθηκε ότι ο αρχιστράτη-
γος είχε αναθέσει στον Γ. Καραϊσκάκη να αρχίσει διαπραγματεύσεις με τους
Αλβανούς, είχε δώσει εντολή στον Urquhart να αποσύρει το τμήμα των Υ-
δραίων και λοιπών, από τη θέση τους κοντά στο μοναστήρι, και να τους ο-
δηγήσει στο ύψωμα της Καστέλλας για να μη συμμετάσχουν σε μία επισφα-
λή για τους Αλβανούς συνθηκολόγηση.
Ο Gordon και ο Finley που εκείνη την εποχή ήταν μέλος του επιτελεί-
ου του Σκώτου συνταγματάρχη, παρακολούθησαν το θλιβερό θέαμα από τη
θαλαμηγό του Cochrane. Και οι δύο κατηγόρησαν τον Church για ολιγωρία
και αναποφασιστικότητα. Ο Gordon αγανάκτησε τόσο, ώστε παραιτήθηκε
και λίγο αργότερα αναχώρησε για την Αγγλία. Ο Church υπέβαλε κι αυτός
την παραίτησή του στην Αντικυβερνητική Επιτροπή, αλλά την απέσυρε όταν
ο Γ. Καραϊσκάκης και άλλοι οπλαρχηγοί τον παρακάλεσαν να μείνει και του
έδωσαν την υπόσχεση να τιμωρήσουν τους πρωταιτίους και να επανορθώ-
σουν το σφάλμα βαδίζοντας το ταχύτερο προς την Ακρόπολη730.
Μετά την αναστάτωση που επικράτησε στο ελληνικό στρατόπεδο, ο
Church θεώρησε ότι δεν έπρεπε ακόμη να επιχειρηθεί μετωπική επίθεση
προς την Ακρόπολη. Τόσο αυτός, όσο και ο Γ. Καραϊσκάκης, προτιμούσαν
να εισχωρήσουν σταδιακά στους ελαιώνες μεταξύ Πειραιά και Αθήνας, κα-
τασκευάζοντας εκεί μία σειρά οχυρωμάτων που, μαζί με τα δένδρα, θα έκα-
ναν την περιοχή απροσπέλαστη στο τουρκικό ιππικό. Ο Cochrane, όμως, ε-
πέμενε και πάλι για άμεση προέλαση προς την Ακρόπολη.
___________________
730. Ό.π., σ. 266.
Μπροστά στην πεισματική στάση του Βρετανού ναυάρχου, ο Church,

ο Γ. Καραϊσκάκης και οι άλλοι οπλαρχηγοί πρότειναν νέο σχέδιο, ελπίζοντας
ότι αυτή τη φορά θα το δεχόταν ο Cochrane. Σύμφωνα με το σχέδιο, τη νύ-
κτα της 19ης Απριλίου θα αποβιβάζονταν 2.000 άνδρες στην άκρα Κωλιάς ή
Τρεις Πύργοι (σημερινή περιοχή Αγ. Κοσμά), και θα προχωρούσαν αμέσως
προς βορρά για να καταλάβουν τα ερείπια του ναού Ολυμπίου Διός. Την ε-
πόμενη νύκτα θα αποβιβάζονταν άλλοι 4.000 άνδρες, που θα προωθούνταν
για να ενωθούν με το πρώτο σώμα. Άλλα τμήματα θα δημιουργούσαν αντι-
περισπασμό προελαύνοντα μέσα στους ελαιώνες, που υπήρχαν νοτιοδυτικά
της Αθήνας, ενώ άλλος ένας αντιπερισπασμός θα γινόταν από τμήματα πε-
ζοναυτών που θα αποβιβάζονταν στην ακτή του Μαραθώνα. Αλλά ο Coch-
rane δεν ικανοποιήθηκε με το σχέδιο αυτό και απείλησε πάλι να αποχωρή-
σει. Ο Church τον έπεισε να μείνει με τα πλοία του για δύο ημέρες ακόμη
και την 20η Απριλίου συγκάλεσε πολεμικό συμβούλιο για να ληφθούν οι τε-
λικές αποφάσεις. Ο Βρετανός ναύαρχος για άλλη μία φορά υποστήριξε ότι
προείχε η ταχύτατη εκτέλεση της επίθεσης και μάλλον με άξονα τις όχθες
του Κηφισσού. Αλλά οι Church και Γ. Καραϊσκάκης γνώριζαν ότι η φρουρά
της Ακρόπολης μπορούσε να αντέξει για αρκετό καιρό ακόμη και επισήμα-
ναν ότι το πρόβλημα έπρεπε να αντιμετωπιστεί με ψυχραιμία και όχι με μο-
ναδικό κριτήριο την ταχύτητα. Τελικά, όλοι συμβιβάστηκαν και η επίθεση
αποφασίστηκε να γίνει σε τρεις ημέρες με το συμφωνημένο σχέδιο.
Έως το πρωί της 22ας Απριλίου ολοκληρώθηκαν οι προετοιμασίες και
όλα τα σώματα ήταν έτοιμα να εκκινήσουν την επόμενη νύκτα. Την ίδια η-
μέρα, όμως, συνέβη αναπάντεχα ένα τραγικό γεγονός. Καθώς σουρούπωνε,
μερικοί μεθυσμένοι άνδρες από το σώμα του Urquhart άρχισαν να ανταλ-
λάσσουν πυροβολισμούς με τους Τούρκους ενός προκεχωρημένου οχυρώμα-
τος στις εκβολές του Κηφισσού, παρά τη διαταγή να μη γίνει καμιά συμπλο-
κή προτού να δοθεί το σύνθημα της γενικής επίθεσης. Ο Γ. Καραϊσκάκης
αναπαυόταν στη σκηνή του, βασανιζόμενος από τον πυρετό που συχνά τον
έκαιγε, αλλά μόλις άκουσε τους πυροβολισμούς και τις κραυγές πετάχτηκε
για να δει τι συμβαίνει. Ίππευσε αμέσως και κάλεσε αρκετούς αξιωματικούς
να τον ακολουθήσουν έφιπποι, μαζί με μερικούς πεζούς. Έφτασε γρήγορα
στον τόπο της σύγκρουσης, όπου ο Κιουταχής είχε στείλει αμέσως ισχυρά
τμήματα ιππικού και πεζικού, φοβούμενος μήπως επρόκειτο για ευρείας κλί-
μακας ελληνική επίθεση. Στη συμπλοκή που επακολούθησε οι Τούρκοι α-
πωθήθηκαν, αλλά ο γενναίος Γ. Καραϊσκάκης, περί την 22.00, δέχτηκε βλή-

μα τουφεκιού και τραυματίστηκε σοβαρά στο υπογάστριο. Συνέχισε, όμως,
να εμψυχώνει τους άνδρες έως ότου αποσύρθηκαν στις θέσεις τους και τότε
κατευθύνθηκε προς τη σκηνή του, όπου βοηθήθηκε να αφιππεύσει και να
οδηγηθεί στο εσωτερικό της. Στη συνέχεια μεταφέρθηκε στη βρικογολέτα
Σπαρτιάτης και εκεί διαπιστώθηκε από τους γιατρούς η αδυναμία να τον σώ-
σουν, λόγω των εκτεταμένων τραυμάτων που είχε στα εντόσθια. Δύο ώρες
αργότερα, ξεψύχησε ο διαπρεπέστερος Έλλην αρχηγός των παλληκαρίων, α-
φού προηγουμένως μίλησε με τους συμπολεμιστές του, εξομολογήθηκε και
έγραψε τη διαθήκη του. Η κηδεία του έγινε στη Σαλαμίνα, μέσα σε πανεθνι-
κό θρήνο την 23η Απριλίου, ενώ οι Church και Cochrane διέδωσαν παρα-
πλανητικά ότι ο νεκρός επρόκειτο να ταφεί στον Πόρο, ώστε να αποτρέψουν
την ομαδική μετακίνηση των οπλαρχηγών και στρατιωτών από το στρατόπε-
δο του Πειραιά για να παραστούν στην τελετή.
Τα τελευταία λόγια του θρυλικού γιου της Καλογριάς, λίγο πριν εκ-
πνεύσει πάνω στη γολέτα Σπαρτιάτης, προς τους παρευρισκόμενους οπλαρ-
χηγούς και αξιωματικούς ήταν:
«Μεγάλον βάρος με επεφόρτισενη Πατρίς δέκα ήδη μήνες, με
πολλούς κόπους έκαμα το χρέος μου· δεν έμεινεν άλλο παρά η ζωή.
Ιδού τώρα και αυτήν την παραδίδω εις την πατρίδα και δι’ αυτήν α-
ποθνήσκω με ευχαρίστησιν. Οι σύντροφοί μου (δηλ. οι Συστρατιώ-
ται) ας τελειώσουν, ό,τι εγώ δεν επρόφθασα να τελειώσω μαζύ των.
Τας Αθήνας να ελευθερώσουν»731.
Από την πλευρά του ο Dakin αναφέρει τα εξής ως διαμειφθέντα μετα-
ξύ του Γ. Καραϊσκάκη και των δύο Βρετανών αρχηγών, μετά τον τραυματι-
σμό του:
«Τον μετέφεραν αμέσως στη γολέτα του Τσωρτς για να τον δει
γιατρός. Εκεί, σφίγγοντας το χέρι του Τσωρτς ‘‘με μία σπασμωδική
κίνηση’’ τον ικέτεψε να μην εγκαταλείψει την Ελλάδα. Τα ξημερώμα-
τα, λίγο πριν πεθάνει, ζήτησε να δει τον Κόχραν και τον ευχαρίστησε
με την καρδιά του που ήρθε να προσφέρει τις στρατιωτικές του ικα-
νότητες στην υπόθεση της Ελλάδας. Πιάνοντας το διερμηνέα, τον
___________________
731. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΣΟΥΡΜΕΛΗ, Ιστορία των Αθηνών κατά τον υπέρ ελευθερίας αγώ-
να αρχομένη από της Επαναστάσεως μέχρι της αποκαταστάσεως των πραγμάτων, εν Αιγί-
νη 1834, σ. 211.
Masson, από τα γένια και δείχνοντας κατά τους Τρεις Πύργους. του
είπε: ‘‘Πες τους να γίνει οπωσδήποτε η απόβαση εκεί αύριο’’»732.
Πολλά ερωτηματικά και αμφισβητήσεις έχουν εκφραστεί για το περί-
φημο σχέδιο που έγινε, κυρίως, από τον Church και σκόπευε στη διάσπαση
του κλοιού γύρω από την Ακρόπολη. Φαίνεται ότι τόσο ο Cochrane όσο και
ο Γ. Καραϊσκάκης συγκατατέθηκαν με επιφυλάξεις και για διαφορετικούς
λόγους ο κάθε ένας. Ο Βρετανός ναύαρχος επειδή επιπολαίως αδημονούσε
να γευματίσει στην Ακρόπολη, ενώ ο Γ. Καραϊσκάκης επειδή δεν μπορούσε
πια να επιβάλλει ένα πόλεμο φθοράς των εχθρικών δυνάμεων, με αιφνιδια-
στικές επιθέσεις στην Αττική και σοβαρές επιχειρήσεις στην ξηρά και τη θά-
λασσα, για να εμποδιστεί ο ανεφοδιασμός τους. Ο πολύπειρος οπλαρχηγός,
πάντως, είχε φροντίσει το σώμα του να αναλάβει την παραπλανητική επίθε-
ση στην περιοχή των Ελαιώνων, όπου θα μπορούσε να συγκρατήσει τις τυ-
χόν εχθρικές επιθέσεις, ιδίως του ιππικού, υφιστάμενο, λογικά, τις μικρότε-
ρες απώλειες.
Το θα γινόταν, όμως, με τον κύριο όγκο των ελληνικών στρατευμάτων
που έπρεπε να διασχίσουν το ανοικτό πεδίο από την ακτή της άκρας Κωλιάς
(Τρεις Πύργοι) έως τα ερείπια του ναού του Διός; Ο G. Finley διερωτάται:
«Ο Σερ Ρίτσαρντ Τσωρτς αποφάσισε τώρα να μεταφέρει τη
βάση των επιχειρήσεων από τον Πειραιά στο ακρωτήριο του ανατο-
λικού άκρου του Φαληρικού όρμου. Ποτέ δεν μας εξηγήθηκε, γιατί
σώματα που δεν μπορούσαν να προελάσουν από ένα δρόμο όπου οι
εληές, τ' αμπέλια και τα χαντάκια τους παρείχανε κάποια προστασία
από το εχθρικό ιππικό, θα το πετυχαίνανε καλύτερα σε αναπεπταμένο
έδαφος»733.
Ο Church ασφαλώς δεν υπήρξε ένας στρατιωτικός ηγέτης μεγάλων ι-
κανοτήτων, αλλά οι κατηγορίες πολλών ότι το σχέδιό του ήταν προϊόν ά-
γνοιας και παραλογισμού τον αδικούν. Είναι φανερό ότι για να ικανοποιήσει
τον Cochrane, επέλεξε τον ταχύτερο και πιο ασφαλή τρόπο να προωθήσει τα
στρατεύματά του κοντά στην Ακρόπολη. Αποβιβάζοντας ένα σώμα 2.000
ανδρών αιφνιδιαστικά σε μία αφύλακτη ακτή και ολοκληρώνοντας την
προώθησή του μέχρι το ναό του Ολυμπίου Διός στη διάρκεια της νύκτας, θα
του έδινε τη δυνατότητα να δημιουργήσει οχυρώματα σε καίρια σημεία της
___________________
732. D. DAKIN, ό.π., σ. 267.
διαδρομής και βέβαια το ισχυρότερο έρεισμα στο τερματικό σημείο (το ναό).
Αν η πρώτη αυτή φάση ολοκληρωνόταν με επιτυχία, η απόβαση και η προώ-
θηση του δεύτερου σώματος των 4.000 ανδρών την επόμενη νύκτα ίσως δεν
θα συναντούσε σοβαρά προβλήματα.
Εξάλλου, η κύρια επίθεση των ελληνικών δυνάμεων ήταν πολύ δύ-
σκολο να γίνει μέσα από τους ελαιώνες και κατά μήκος του Κηφισσού. Ο
έμπειρος Κιουταχής είχε φροντίσει να σπείρει πολλά οχυρώματα στην περι-
οχή, διατηρώντας σημαντικές ταχυκίνητες εφεδρείες για να αντεπιτίθεται
στην περίπτωση προέλασης των Ελλήνων. Πάντως, η επιτυχία του σχεδίου
βασιζόταν στην προϋπόθεση ότι οι κινήσεις του πρώτου ελληνικού σώματος
και η οργάνωση των οχυρών θέσεων θα ολοκληρωνόταν προτού ξημερώσει,
ώστε να είναι σε θέση να αντιμετωπίσει πιο αποτελεσματικά την αναμενόμε-
νη τουρκική αντίδραση.
Ο θάνατος του Γ. Καραϊσκάκη επέδρασε πολύ αρνητικά στο ελληνικό
στράτευμα. Οι Έλληνες άτακτοι στρατιώτες, με πολλά στοιχεία αρχέγονου
πολεμιστή στην ψυχοσύνθεσή τους, χρειάζονταν κάποιο χρονικό διάστημα
για να συμβιβαστούν με το χαμό του αρχηγού-πατέρα. Οι Church και Coch-
rane, όμως, γαλουχημένοι με την ψυχρή βρετανική πειθαρχία και την εμμονή
στο σκοπό, δεν θέλησαν να αναβάλουν την επιχείρηση. Έπεισαν, λοιπόν,
τους οπλαρχηγούς και τους στρατιώτες να εκτελέσουν το προαποφασισμένο
σχέδιο την 24η Απριλίου. Ο Χρ. Περραιβός περιγράφει και σχολιάζει χαρα-
κτηριστικά:
«Ο θάνατος του Καραϊσκάκη έπρεπεν αναμφιβόλως να μα-
ταιώση το σχέδιον του κυρίου Κόγχραν, ή τουλάχιστον να το βασανί-
ση δι’ ολίγας ημέρας, αλλ’ εκείνος επιμένων εις τον πρώτον σκοπόν
του, εξηγήθη ότι όλους τους στρατηγούς υπολήπτεται, και νομίζει α-
ξίους ως τον Καραϊσκάκην· τους διέταξε λοιπόν να εκτελέσωσι την
επαύριον το σχέδιόν του, αυτός δε μετά την μάχην να πληρώση την
υπόσχεσιν των δέκα χιλιάδων ισπανικών διστήλων· μεγάλη σύγχυσις
και διαφιλονείκησις συνέβη εις το στρατόπεδον· η άσκεπτος φιλοτι-
μία των οπλαρχηγών, και η πλεονεξία των στρατιωτών υπερίσχυ-
σαν»734.
Τη νύκτα 23/24 Απριλίου τα ελληνικά πλοία μετέφεραν το πρώτο σώ-
___________________
734. ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΠΕΡΡΑΙΒΟΥ, Απομνημονεύματα Πολεμικά, Αθήναι 1956, σ.
229.
μα στην άκρα Κωλιάς. Είχε σημειωθεί μεγάλη καθυστέρηση στην επιβίβαση

των στρατευμάτων και λόγω του ασθενικού ανέμου τα πλοία χρειάστηκαν
δύο ώρες για να διανύσουν μία απόσταση τριών μιλίων. Αντί, λοιπόν, να ο-
λοκληρωθεί η επιχείρηση υπό την κάλυψη του νυκτερινού σκότους, τα πρώ-
τα τμήματα έβγαιναν στην ακτή όταν άρχισε να χαράζει. Ο Ιω. Μακρυγιάν-
νης, προβλέποντας ότι η επιχείρηση δεν μπορούσε να εκτελεστεί όπως σχε-
διάστηκε, είχε προτείνει στον Cochrane να παραμείνουν οι στρατιώτες στα
πλοία και η αποβίβαση να γίνει την επόμενη νύκτα. Ο Βρετανός ναύαρχος,
όμως, δεν θέλησε ούτε καν να το συζητήσει.
Καθώς ανέτειλε ο ήλιος τα πρώτα τμήματα του Μακρυγιάννη, του
Βάσου και του Δημ. Καλλέργη μόλις είχαν περάσει τους Τρεις Πύργους. Οι
τρεις οπλαρχηγοί αποφάσισαν σε λίγο να σταματήσουν και να κατασκευά-
σουν πρόχειρα οχυρώματα (ταμπούρια) σ’ ένα χαμηλό ύψωμα, περιμένοντας
να βγουν από τα πλοία στη στεριά τα υπόλοιπα τμήματα. Η αποβίβαση των
στρατευμάτων συνεχίστηκε με κάπως αργό ρυθμό και σταδιακά σχημάτισαν
γραμμή περίπου ενός χιλιομέτρου. Σε μία σειρά λοφίσκων άρχισαν να κατα-
σκευάζουν περί τα δώδεκα οχυρώματα, όπου και εγκατέστησαν μόνο εννέα
πυροβόλα. Ο Church είχε μείνει κοντά στην παραλία και εκεί συγκεντρώθη-
καν τα τελευταία τμήματα της εφεδρείας. Ο Βρετανός στρατηγός, που μετά
το θάνατο του Γ. Καραϊσκάκη, είχε αναλάβει ξανά τη γενική διοίκηση των
δυνάμεων στην Αττική, έδωσε εντολή στον Κίτσο Τζαβέλα να προελάσει με
7.000 άνδρες από τα στρατόπεδα του Πειραιά και του Φαλήρου μέσα από
τους ελαιώνες του Κηφισσού, ώστε να δημιουργήσει αντιπερισπασμό. Έως
εκείνη τη στιγμή ο Κιουταχής βλέποντας το μεγαλύτερο μέρος των ελληνι-
κών στρατευμάτων να βρίσκεται στην περιοχή Πειραιά - (νέου) Φαλήρου,
αναρωτιόταν πού θα εκδηλωθεί η κύρια ελληνική επίθεση. Το ίδιο απόγευμα
έστειλε ανιχνευτές που διαπίστωσαν ότι δεν είχε σημειωθεί καμιά κίνηση σ’
αυτά τα ελληνικά στρατόπεδα. Ο Ιω. Μακρυγιάννης σημειώνει με πικρία ότι
ο Κ. Τζαβέλας αδράνησε και τον θεωρεί συνυπεύθυνο με τον Cochrane για
την επακολουθήσασα καταστροφή. Όπως γράφει:
«Ο Κοκράν, διά να μην μείνη κανείς ζωντανός –ήταν αυτός ο
αίτιος κι ο Τζαβέλας κι ο Περραιβός κι όλη αυτείνη η συντροφιά διά
να γενή το κίνημα– κι αυτείνοι μείναν όλοι πίσου εις τον Φαληρέα μ’
ενιά χιλιάδες ασκέρι και κάναν σίγρι με τα κιάλια»735.

Όταν ο Κιουταχής πείστηκε ότι τα ελληνικά στρατεύματα στο Φάληρο
- Πειραιά δεν επρόκειτο να επιτεθούν, συγκέντρωσε ταχύτατα δυνάμεις στο
λόφο των Μουσών και στην ανωφέρεια μπροστά στις στήλες του Ολυμπίου
Διός. Επίσης βεβαιώθηκε ότι οι εμπροσθοφυλακές των Ελλήνων δεν διέθε-
ταν αρκετά πυροβόλα για να ελέγχουν την πλαγιά που απλωνόταν μπροστά
τους, ούτε είχαν ακόμη ολοκληρώσει την κατασκευή των οχυρωμάτων τους.
Διέταξε, λοιπόν, να επιτεθούν τα πρώτα τμήματα 800 ιππέων και 400 πεζών.
Ο Church είχε πάει στη θαλαμηγό του Cochrane για να ρυθμίσουν το
θέμα της μεταφοράς εφεδρειών, δύο ιλών ιππικού και πυροβόλων με επαρκή
πυρομαχικά, που θα ενίσχυαν την άμυνα της κύριας γραμμής των Ελλήνων.
Δεν υπήρχε, βέβαια, ο χρόνος πια να γίνουν τέτοιες κινήσεις, ενώ απομα-
κρυνόμενος από την ξηρά, έχασε όχι μόνο τον έλεγχο των στρατευμάτων
του, αλλά και τη δυνατότητα άμεσης ενημέρωσης επί των εξελίξεων στο πε-
δίο της μάχης. Ο Φιλέλληνας υπολοχαγός Mayrber, που πήρε μέρος με το
τμήμα τακτικών στην επιχείρηση, έγραψε στο συνταγματάρχη Gordon (9
Μαΐου 1827):
«Πίστευα ότι ο σκοπός είτανε να φθάσουμε στην Αθήνα με
αιφνιδιασμό, και ξαφνιάστηκα όταν είδα ότι ο στρατός δεν είχε εγκα-
ταλείψει την παραλία σχεδόν ως το πρωί. Οπωσδήποτε τους έμενε
λίγος χρόνος να οχυρωθούν πριν τους γίνει επίθεση. Δυστυχώς δεν
είχε γίνει διάταξη μάχης και τα τμήματα είτανε σκορπισμένα χωρίς
τάξη».
Ο Gordon σοκαρισμένος πολύ, σημειώνει:
«αν το σχέδιο αξίζει την αυστηρότερη επιτίμηση, τι να πούμε
για τον αξιοθρήνητο τρόπο με τον οποίο εκτελέστηκε;»736.
Ο ικανότατος Κιουταχής εκμεταλλεύτηκε την ευνοϊκή ευκαιρία για να
επιτεθεί, χωρίς κανένα από τα οχυρωματικά έργα των Ελλήνων να έχει πε-
ρατωθεί, ούτε το κύριο σώμα με τα πυροβόλα να είναι σε θέση να υποστηρί-
ζει την εμπροσθοφυλακή. Οι Σουλιώτες, οι Αθηναίοι του Ιω. Μακρυγιάννη
και το τμήμα τακτικών στρατιωτών στα προκεχωρημένα ημιτελή οχυρώματα
απέκρουσαν δύο διαδοχικές εφόδους του τουρκικού ιππικού. Την τρίτη φο-
___________________
735. Στρατηγού ΙΩ. ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ, Απομνημονεύματα, τομ. 1, σ. 319-320, Β΄
εκδ. Ε. Γ. Βαγιονάκη, Αθήνα 1947.
ρά, οι Τούρκοι ιππείς κάλπασαν μέσα από μία μικρή χαράδρα που τους προ-
στάτευε από τα πυρά των αντιπάλων τους, ανέβηκαν με ταχύτητα στην κο-
ρυφή του χαμηλού υψώματος και σάρωσαν τα ελληνικά οχυρώματα. Μετά
την κατάρρευση της εμπροσθοφυλακής, η επέλαση του ενισχυθέντος τουρ-
κικού ιππικού συνεχίστηκε στην πεδινή έκταση και οι άνδρες του κύριου ελ-
ληνικού σώματος, εγκαταλείποντας τα λιγοστά πυροβόλα και τα, υπό κατα-
σκευή, οχυρώματα, τράπηκαν σε άτακτη φυγή προς την παραλία. Οι Τούρ-
κοι ιππείς διασχίζοντας την πεδιάδα προς όλες τις κατευθύνσεις καταδίωκαν
και σπάθιζαν με μανία τους φεύγοντες Έλληνες πεζούς. Όσοι απ’ αυτούς έ-
φτασαν στην παραλία αντέταξαν σθεναρή άμυνα, ενώ και τα πλοία άρχισαν
να βάλλουν για να τους υποστηρίξουν.
Ταυτόχρονα με αυτή την τουρκική επίθεση, που κυριολεκτικά διέλυσε
την αποβιβασθείσα στην άκρα Κωλιάς δύναμη, ο Κιουταχής εξαπέλυσε άλλη
επίθεση στα ελληνικά στρατόπεδα του Πειραιά και του Φαλήρου, ώστε να
καθηλώσει εκεί τις δυνάμεις του Κ. Τζαβέλα και το σώμα του Urquhart. Ό-
ταν άρχισε να νυκτώνει, οι Τούρκοι διέκοψαν τη μάχη και αποσύρθηκαν στις
θέσεις τους για να γιορτάσουν την ολοκληρωτική νίκη τους.
Ο Church και ο Cochrane είχαν βγει στην ξηρά πολύ αργά για να αντι-
ληφθούν τα συμβαίνοντα. Όταν το τουρκικό ιππικό πλησίασε στο σημείο της
απόβασης αναγκάστηκαν να επιστρέψουν, κακήν κακώς, στα πλοία τους.
Στη διάρκεια της νύκτας τα ελληνικά πλοία παρέλαβαν σταδιακά από την
ακτή της άκρας Κωλιάς τους επιζήσαντες άνδρες και τους μετέφεραν στα
στρατόπεδα του Πειραιά και του Φαλήρου. Στο πεδίο της μάχης έμειναν
διάσπαρτα τα νεκρά σώματα περίπου επτακοσίων Ελλήνων μαχητών και εί-
κοσι δύο Φιλελλήνων από τους είκοσι έξι που πολέμησαν στα προκεχωρη-
μένα οχυρώματα. Επίσης, στη μάχη απωλέστηκαν πολλοί οπλαρχηγοί (δέκα
Σουλιώτες, εννέα Κρητικοί, δύο Βορειοηπειρώτες, ένας Αθηναίος και ένας
Μωραΐτης) και τέσσερις αξιωματικοί του τακτικού στρατού. Μεταξύ τους
ήταν ο Λάμπρος Βέϊκος, ο Γεώργιος Τζαβέλας, ο Αθανάσιος Μπότσαρης και
ο Ιω. Νοταράς. Περί τους 240 Έλληνες αιχμαλωτίστηκαν και οδηγήθηκαν
μπροστά στη σκηνή του Κιουταχή, όπου αποκεφαλίστηκαν ως αντίποινα για
τη σφαγή των Αλβανών της φρουράς του Αγ. Σπυρίδωνα. Από τους αιχμα-
λωτισθέντες οπλαρχηγούς ο Γεώργιος Δράκος απέφυγε τον αποκεφαλισμό
προτιμώντας να αυτοκτονήσει ή, κατ’ άλλους, εκτελέστηκε καθώς μεταφε-
ρόταν στην Εύβοια, ενώ ο Δημ. Καλλέργης ελευθερώθηκε αφού καταβλήθη-
καν λύτρα 5.000 γρόσια.

Η μάχη του Φαλήρου αποσύνθεσε το ελληνικό στράτευμα στην Αττι-
κή. Ο Church κράτησε με δυσκολία μόνο 2.000 άνδρες στο ύψωμα της Κα-
στέλλας, παρόλο που ήθελαν κι αυτοί να αποχωρήσουν γιατί δεν ανεφοδιά-
ζονταν κανονικά με τρόφιμα και νερό, ενώ καθυστερούσε και η καταβολή
των μισθών τους. Ο αρχιστράτηγος, πάντως, θεωρούσε υποβοηθητική την
παρουσία ελληνικών δυνάμεων στην περιοχή για να ρυθμιστεί το θέμα της
παράδοσης της Ακρόπολης και της ασφαλούς απόσυρσης της φρουράς. Ο
Cochrane, την 25η Απριλίου έστειλε από την Ύδρα γράμμα στους ναυάρχους
των ευρωπαϊκών στόλων της Μεσογείου παρακαλώντας τους να αποτρέψουν
μια ενδεχόμενη σφαγή των ανδρών της φρουράς. Ο δε Church απευθύνθηκε,
τρεις ημέρες αργότερα, στον πλοίαρχο Leblanc της γαλλικής φρεγάτας Ju-
non για να μεσολαβήσει και του έδωσε μάλιστα προσχέδιο της προτεινόμε-
νης συνθηκολόγησης με ευνοϊκούς για τη φρουρά όρους.
Ο Fabvier, μέσα από την Ακρόπολη, δήλωσε στον Church αναρμόδιος
να διαπραγματευτεί με τον Κιουταχή, ενώ οι Έλληνες οπλαρχηγοί της φρου-
ράς αρχικά τού γνώρισαν ότι θα υπερασπίσουν τον Ιερό Βράχο ως την τε-
λευταία πνοή τους. Αλλά οι οπλαρχηγοί που βρίσκονταν στην Καστέλλα ε-
πανήλθαν πιεστικά προς τον Church ζητώντας να αποσύρουν τα σώματά
τους και αυτός αναγκάστηκε να δεχτεί.
Τη νύκτα της 15/16 Μαΐου, αφού αφέθηκαν αναμμένες οι φωτιές του
στρατοπέδου της Καστέλλας, οι άνδρες επιβιβάστηκαν σταδιακά στα ελλη-
νικά πλοία και έως το πρωί εγκατέλειψαν όλοι το ύψωμα737, υπό την κάλυψη
των σωμάτων του Γενναίου Κολοκοτρώνη και του Παναγ. Νοταρά που κι
αυτά μετά αποσύρθηκαν προς την Ελευσίνα. Η φρουρά της Ακρόπολης ένι-
ωσε τότε μεγάλη απογοήτευση και η συνθηκολόγηση πρόβαλε ως η μόνη
λογική επιλογή.
Την 21η Μαΐου ο Fabvier ζήτησε από τον Γάλλο ναύαρχο De Rigny,
που είχε καταπλεύσει στη Σαλαμίνα με το σήμα του υψωμένο στη φρεγάτα
Siréne να μεσολαβήσει. Μετά από διαπραγματεύσεις τριών ημερών επήλθε η
___________________
737. Στην εκκένωση πήραν μέρος και έντεκα ψαριανά πλοία, μισθωμένα από τον
Church. Ήταν τα βρίκια Ηρακλής (Νικ. Γιαννίτσης), Αλέξανδρος (Ιω. Ν. Αλεξανδρής), η
βρικογολέτα Θεμιστοκλής (Γεωρ. Χ’’Μικέ), η γολέτα Φιλοκτήτης (Νικ. Κυπαρίσσης)
και επτά μίστικα/μικρές γολέτες με καπετάνιους τους Ιω. Γ. Βασιλικής, Ιω. Βελισσαρί-
ου, Ιω. Δημητρέλη, Ιω. Καμπούρη, Μιχ. Κοτρώζο, Δημ. Χ’’Αναγνώστη, Μιχ. Μυταρά.
συμφωνία παράδοσης της Ακρόπολης και αποχώρησης της φρουράς. Ο Κι-

ουταχής, πιεζόμενος από την Πύλη να ολοκληρώσει την κατάληψη της Αττι-
κής, φάνηκε μεγαλόψυχος προς τους Έλληνες δεχόμενος να φύγει η φρουρά
με τα όπλα της και τις αποσκευές της. Περί τους 1.300 πολεμιστές και 700
γυναικόπαιδα οδηγήθηκαν με ασφάλεια από τουρκικά τμήματα στο Φάληρο,
όπου επιβιβάστηκαν σε γαλλικά πλοία. Ο ίδιος ο Κιουταχής έφιππος, με ι-
σχυρό τμήμα ιππικού, επέβλεπε για να βεβαιωθεί ότι δεν θα ξαναγίνουν εκ-
δικητικές βιαιότητες από τους στρατιώτες του.
Στο ερώτημα αν υπήρχε η δυνατότητα να κρατηθεί η Ακρόπολη για
κάποιο υπολογίσιμο χρονικό διάστημα, η απάντηση ασφαλώς δεν μπορεί να
είναι κατηγορηματική. Αρκετοί από τους οπλαρχηγούς, που ήταν μέσα στην
Ακρόπολη, εκδήλωσαν την αντίθεσή τους στη συνθηκολόγηση και πίστευαν
ότι η αντίσταση μπορούσε να συνεχιστεί για αρκετό καιρό ακόμη. Οι περισ-
σότεροι, όμως, πίστευαν ότι δεν υπήρχαν άλλα περιθώρια και αναπόφευκτα
η συνθηκολόγηση έπρεπε να γίνει, όταν μάλιστα εξασφάλισαν ευνοϊκούς
όρους. Ο Fabvier κατηγορήθηκε ότι επηρέασε τους οπλαρχηγούς να συνθη-
κολογήσουν γρήγορα, γιατί δεν ανεχόταν τον άδοξο εγκλεισμό του στην Α-
κρόπολη. Ο Roccavilla, Φιλέλληνας από το Πεδεμόντιο, που είχε μπει στην
Ακρόπολη τη 13η Μαΐου για να εκτιμήσει την κατάσταση, έγραφε στην ανα-
φορά του προς τον Church:
«Η φρουρά περνάει με ένα κομμάτι κρίθινο ψωμί και μ’ ελά-
χιστο νερό. Τα καύσιμα τελείωσαν. Όλα τα σπίτια γκρεμίσθηκαν. Τ'
άλογα, τα γαϊδούρια και όλα τ' άλλα ζώα πουλήθηκαν σε μεγάλες τι-
μές και φαγώθηκαν […]. Δεν υπάρχουν κουβέρτες ή φάρμακα για
τους τραυματίες, ούτε στέγη ή στέγαστρο που να τους προφυλάσσει
από τις οβίδες ή τις καιρικές μεταβολές […] Υπάρχει στο φρούριο
αρκετό κριθάρι για οκτώ μήνες. Το νερό είναι ελάχιστο, αλλά δεν
υπάρχει φόβος να τους λείψει γιατί το προμηθεύονται από ένα πηγά-
δι»738.
Το φαγητό των πολιορκημένων ήταν κριθάρι αλεσμένο με πέτρες, που
το ζύμωναν με λίγο νερό και το έψηναν. Η μοναδική διαθέσιμη καύσιμη ύλη
ήταν το κριθάρι που ευτυχώς ο Ιω. Γκούρας είχε προνοήσει να αποθηκεύσει
σε μεγάλες ποσότητες, αρκετές για να συντηρήσουν τη φρουρά και τους α-
___________________
738. S. Howe, Ιστορική Σκιαγραφία, σ. 462-463.
μάχους περί τους πέντε μήνες ακόμη.

Αναμφίβολα η κατάσταση στην Ακρόπολη ήταν πολύ άσχημη. Ο βομ-
βαρδισμός από τα τουρκικά πυροβόλα γινόταν σχεδόν συνεχώς και οι νεκροί
και τραυματίες αυξάνονταν σε καθημερινή βάση, ενώ τα περίπου 700 γυναι-
κόπαιδα αποτελούσαν ένα σοβαρό πρόβλημα. Παρ’ όλα αυτά η άλωση του
φρουρίου της Ακρόπολης, λόγω της φυσικής διαμόρφωσης του χώρου, ήταν
εξαιρετικά δύσκολο να γίνει με έφοδο και αν την επιχειρούσε ο Κιουταχής
θα του στοίχιζε οπωσδήποτε σοβαρές απώλειες. Όμως και οι πολιορκούμενοι
δεν έδειξαν τελικά τη διάθεση να παρατείνουν την αντίσταση, ούτε βέβαια
αν χρειαζόταν να επιχειρήσουν μια ηρωική έξοδο, όπως έκαναν οι υπερα-
σπιστές του Μεσολογγίου. Ο Πρόεδρος της Βουλής Νικ. Ρενιέρης είπε στους
συνεδριάζοντες αντιπροσώπους:
«Ναι, το λίκνο και η κοιτίδα των τεχνών και της επιστήμης, η
σεβαστή μας Αθήνα, έπεσε στα χέρια των βαρβάρων. Όπως και το
Μεσολόγγι έπεσε, Κύριοι, αλλά αυτό έπεσε κατά διαφορετικό τρόπο -
οι αληθινοί Έλληνες προτιμούν καλύτερα να πεθάνουν παρά να εξα-
γοράσουν την τιμή τους»739.
Η απώλεια της Ακρόπολης υπήρξε σοβαρό πλήγμα για την Επανάστα-
ση και ουσιαστικά εκμηδένισε τις ελπίδες των Ελλήνων να συνεχίσουν με
αξιώσεις τις επιχειρήσεις στη Στερεά Ελλάδα. Η στρατιά του Κιουταχή, α-
ποδεσμευμένη από την πολιορκία της Ακρόπολης, μπόρεσε να απλωθεί στη
Ρούμελη και να αποκαταστήσει σε μεγάλο βαθμό την οθωμανική εξουσία.
Πολλοί χωρικοί κατέφυγαν στο Μωριά και τα νησιά. Άλλοι παρέμειναν στα
βουνά, ενώ οι περισσότεροι πολεμιστές εγκατέλειπαν τον τόπο τους για να
πάνε στο Μωριά, όπου με την παρουσία τους εκεί επρόκειτο να αυξήσουν
την επικρατούσε δυστυχία και αναρχία. Τους επόμενους μήνες θα συνέβαι-
ναν θλιβερά εμφυλιοπολεμικά γεγονότα, ενώ ο Κιουταχής και ο Ιμπραήμ πε-
ρίμεναν ενισχύσεις για να καταστείλουν οριστικά την επανάσταση. Η μονα-
δική ελπίδα που είχε απομείνει στους Έλληνες ήταν να δράσουν αποφασι-
στικά για να παρεμποδίσουν την άφιξη αυτών των ενισχύσεων και των εφο-
δίων, που επρόκειτο να έλθουν στην Ελλάδα από τη θάλασσα. Η τύχη της
επανάστασης φάνηκε τότε να εξαρτάται κυρίως από τη δυνατότητα του ελ-
ληνικού στόλου, υπό την αρχηγία του Cochrane, να εκπληρώσει την απο-
στολή αυτή.
___________________
739. Ό.π., σ. 465.
Καταδρομή του Cochrane στο Ιόνιο.

Αποτυχημένη επιχείρηση κατά του αιγυπτιακού στόλου στην Α-
λεξάνδρεια
Ο Cochrane, μετά την καταστροφική του ανάμειξη στη μάχη για τη διάσωση
της Ακρόπολης, έφτασε την 28η Απριλίου στον Πόρο και ύψωσε το ναυαρχι-
κό σήμα του στη φρεγάτα Ελλάς. Εκεί είχαν συγκεντρωθεί τα υδραίϊκα και
τα σπετσιώτικα πλοία, που ο Βρετανός ναύαρχος υπολόγιζε να προετοιμάσει
και να τα αντιπαρατάξει μαζί με τα εθνικά πλοία, στον τουρκικό στόλο όταν
θα έβγαινε από τα Στενά. Ο Finley περιγράφει τα προβλήματα που αντιμε-
τώπισε ο Cochrane στον όρμο του Πόρου:
«οι αρβανίτες έστειλαν έναν απεσταλμένο τους στον αρχι-
ναύαρχο και του ζήτησαν προκαταβολή ενός μηνός μισθού. Ενι-
σχύσανε την απαίτησή τους υπενθυμίζοντας στο Λόρδο Κόχραν,
με ναυτική ειλικρίνεια, ότι είχε πάρει το ταμείο στη θαλαμηγό του
με τη ρητή υπόσχεση να πληρώσει το στόλο. Η εξοχότητά του α-
πάντησε ότι είχε ξοδεύσει τόσα πολλά από τα χρήματα που του εί-
χαν εμπιστευθεί στην εκτρωματική απόπειρα να λύσει την πολιορ-
κία της Αθήνας ώστε τώρα μπορούσε να προσφέρει στους ναύτες,
μόνο ένα δεκαπενθήμερο προκαταβολή.
Η πρότασή του θεωρήθηκε παραβίαση των ναυτικών εθί-
μων των αρβανίτικων νησιών, και απορρίφθηκε με οργή από τους
πατριώτες ναύτες, Μάταια ο αρχιναύαρχος τους υπενθύμισε το
καθήκον τους απέναντι στην πατρίδα τους. Κανείς θαλασσινός δεν
εμπιστευόταν την πατρίδα του για δεκαπέντε ημέρες μισθό. Χωρίς
να περιμένουν διαταγή, τα πληρώματα σήκωσαν τις άγκυρες και
γυρίσανε στην Ύδρα και τις Σπέτσες, απ’ όπου μερικοί απ’ αυτούς
αποπλεύσανε σε καταδρομές και σε πειρατικές εξορμήσεις. Το θέ-
αμα του διασκορπισμού του Ελληνικού στόλου, μολονότι ταπεινω-
τικό, είταν εντυπωσιακό. Το απόγευμα είτανε γαλήνιο, ο ήλιος έ-
γερνε στα βουνά της Αργολίδας και η σκιά των βράχων των Με-
θάνων σκοτείνιαζε ήδη τα νερά, όταν ένα βρίκι μετά το άλλο πε-
ράσανε διαδοχικά κάτω από την πρύμνη της φρεγάτας Ελλάς, που
στο πελώριο κατάρτι της κυμάτιζε το σήμα του Αρχιναυάρχου της
Ελλάδας χωρίς ν’ αντιλαμβάνεται το επονείδιστο ράπισμα που δε-
χόταν και που στην καμπίνα της μέσα ο ευγενής ναύαρχος παρα-
κολουθούσε απαθής τη σκηνή»740.
Η απρονοησία του Cochrane να μην κινητοποιήσει έγκαιρα τον ελλη-
νικό στόλο και να αναλώσει σχεδόν όλα τα χρήματα που διέθετε στις επιχει-
ρήσεις της Αττικής, επέτρεψε σε τουρκική δύναμη 28 πλοίων να περάσει α-
νενόχλητη, την 27η Απριλίου, από τις Κυκλάδες, με ενισχύσεις και εφόδια
για την Εύβοια και την ανατολική Στερεά. Κατόπιν η τουρκική αυτή δύναμη
συνέχισε τον πλου και την 2α Μαΐου κατέπλευσε στο Ναβαρίνο, όπου ενώ-
θηκε με τα εκεί προσορμισμένα τουρκικά και αιγυπτιακά πλοία. Ο Βρετανός
ναύαρχος είχε κατανοήσει ότι έπρεπε να αποτρέψει τη συνένωση της ισχυ-
ρότατης τουρκο-αιγυπτιακής δύναμης741 που ετοιμαζόταν στην Αλεξάνδρεια,
με τα υπόλοιπα τουρκικά και αιγυπτιακά πλοία που βρίσκονταν στο ναύ-
σταθμο της Κωνσταντινούπολης και τον όρμο του Ναβαρίνου. Ο μόνος τρό-
πος να πραγματοποιήσει το σκοπό του ήταν με μαζική πυρπολική επίθεση
στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας, όπου συνωστίζονταν πάρα πολλά πολεμικά
και εμπορικά πλοία, αφού μια νικηφόρα μετωπική αναμέτρηση με τον υπέρ-
τερο τουρκο-αιγυπτιακό στόλο στην ανοικτή θάλασσα κρίθηκε, δικαιολογη-
μένα, ανέφικτη. Χρήματα, όμως, για την προετοιμασία ενός εύλογου αριθ-
μού πλοίων και τη μισθοτροφοδοσία των πληρωμάτων τους δεν υπήρχαν.
Ο Cochrane επισκέφθηκε την Ύδρα και τις Σπέτσες τη 1-2 Μαΐου για
να ζητήσει οικονομική ενίσχυση και να βρει καπετάνιους και πληρώματα
που θα τον ακολουθούσαν στην επιχείρηση της Αλεξάνδρειας. Ευτυχώς οι
προύχοντες των δύο νησιών κατάφεραν να του εξασφαλίσουν πληρώματα
και εφόδια, με χρήματα που κατέβαλαν οι ίδιοι742. Ο Σπετσιώτης πλοίαρχος
και πλοιοκτήτης Ιω. Γ. Κούτσης ναυτολόγησε, κατ’ εντολή του Cochrane,
130 ναύτες από τις Σπέτσες και τους διέθεσε για ενίσχυση του πληρώματος
___________________
741. Την 29η Απριλίου 1827 ο καπετάνιος ιονικού πλοίου ενημέρωσε την ελλη-
νική κυβέρνηση ότι στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας μέτρησε 5 δίκροτα, 20 φρεγάτες, 20
κορβέτες και 25 βρίκια/γολέτες (Αρχείο Ύδρας, τομ. 13, σ. 190).
742. Οι Λαζ. Κουντουριώτης και Ιω. Ορλάνδος πλήρωσαν στους οκτώ καπετάνι-
ους των υδραίϊκων πλοίων το συνολικό ποσό των 7.800 διστήλων ή 103.358 γροσίων
(Αρχείο Ύδρας, τομ. 13, σ. 220-223, τομ. 15, σ. 212, 218, τομ. 16, σ. 178). Ανάλογα πο-
σά δόθηκαν στους καπετάνιους των υδραίϊκων πυρπολικών και στους Σπετσιώτες και
Ψαριανούς καπετάνιους, που πήραν μέρος στην επιχείρηση της Αλεξάνδρειας.
της φρεγάτας Ελλάς743. Όσα από τα πλοία των νησιών που θα συμμετείχαν
στην επιχείρηση, ετοιμάζονταν και αγκυροβόλησαν στον όρμο του Πόρτο
Χέλι, απέναντι στις Σπέτσες, όπου περίμεναν τις εντολές του Βρετανού στο-
λάρχου. Ενώ ήταν σε εξέλιξη η συγκέντρωση των πλοίων, ο Cochrane πήρε
μία πολύ σημαντική πληροφορία που τον έκανε να τροποποιήσει τα σχέδιά
του. Την περίοδο εκείνη ο Ιμπραήμ, στα πλαίσια εκκαθαριστικών επιχειρή-
σεων στη δυτική Πελοπόννησο, πολιορκούσε το φράγκικο κάστρο του Χλε-
μουτσίου (περί τα 5 χλμ. νότια της Κυλλήνης). Η πληροφορία ανέφερε ότι ο
Αιγύπτιος αρχιστράτηγος συχνά επέβαινε σ’ ένα βρίκι προσορμιζόμενο στον
όρμο της Κυλλήνης (τότε Γλαρέντζα) για να διευθύνει την πολιορκία του
κάστρου. Η τυχοδιωκτική ιδιοσυγκρασία του Βρετανού ναυάρχου τον ώθησε
αμέσως να επιχειρήσει τη σύλληψη του Ιμπραήμ, ώστε στην περίπτωση επι-
τυχούς κατάληξης να ζητήσει, ως αντάλλαγμα για την απελευθέρωσή του,
την αποχώρηση των αιγυπτιακών στρατευμάτων από την Πελοπόννησο. Α-
πέπλευσε, λοιπόν, με τη φρεγάτα Ελλάς και την ατμοκοβέρτα Καρτερία για
το Ιόνιο, δίνοντας εντολή στα υπόλοιπα πλοία, μόλις συγκεντρωθούν, να
πλεύσουν στην περιοχή των Κυθήρων και να τον περιμένουν εκεί. Ο Coch-
rane με υψωμένη την αυστριακή σημαία στη φρεγάτα, έφτασε στην Κυλλήνη
το απόγευμα της 10ης Μαΐου, μετά από τριήμερο πλου.
Εν τω μεταξύ, όμως, το κάστρο του Χλεμουτσίου είχε παραδοθεί από
τη φρουρά του και ο Ιμπραήμ βρισκόταν στη στεριά. Ο Cochrane απογοη-
τευμένος συνέχισε να περιπλανάται άσκοπα κοντά στις δυτικές πελοποννη-
σιακές ακτές, ελπίζοντας ότι θα προκαλέσει την έξοδο κάποιων εχθρικών
πλοίων από το Ναβαρίνο για να αναμετρηθεί με αυτά, αλλά κάτι τέτοιο δεν
συνέβηκε. Συνάντησε, πάντως, δύο εχθρικά πλοία (ένα βρίκι και μία γολέτα)
που δεν κατάφερε να βυθίσει, παρά τα σφοδρά πυρά της φρεγάτας από κο-
ντινή απόσταση. Κατά τις δέκα ημέρες, που περιπολούσε στο Ιόνιο, πέτυχε
μόνο τη σύλληψη ενός τουρκικού βρικίου, με φορτίο τροφίμων και πυρομα-
χικών για τον αιγυπτιακό στρατό, και το έστειλε στον Πόρο. Η Καρτερία,
λόγω βλάβης της μηχανής της, αναγκάστηκε να αποχωρήσει, αλλά κατά τον
πλου της επιστροφής συνάντησε κακοκαιρία στον κάβο Μαλέα και έπαθε κι
άλλες ζημιές. Όταν έφτασε στον Πόρο, ο Hastings φρόντισε να γίνουν σύ-
___________________
743. Ο Ιω. Γ. Κούτσης δαπάνησε το ποσό των 2.555 διστήλων ή 33.200 γροσίων
για την μισθοτροφοδοσία των 130 ναυτών.
ντομα οι απαραίτητες επισκευές, ώστε να συμμετάσχει η ατμοκοβέρτα στην

επικείμενη επιχείρηση.
Την 20ή Μαΐου, ο Cochrane περίμενε μάταια, μερικές ώρες, έξω από
τον όρμο του Ναβαρίνου μήπως εξέλθουν εχθρικά πλοία και μετά συνέχισε
τον πλου για να ενωθεί με τα άλλα πλοία του στόλου στα Κύθηρα. Την ίδια
ημέρα ο Γ. Σαχτούρης, που βρισκόταν στο Πόρτο Χέλι με οκτώ πλοία και
πέντε πυρπολικά744, πήρε γράμμα του Λαζ. Κουντουριώτη που του έδινε την
εντολή να πλεύσει για να συναντήσει το Βρετανό στόλαρχο στην περιοχή
των Κυθήρων. Ο σπετσιώτικος στολίσκος από έντεκα πλοία και τρία πυρπο-
λικά745, υπό τον Γ. Ανδρούτσο, δεν είχε ακόμη ολοκληρώσει τις ετοιμασίες
του και έτσι το πρωί της 20ής Μαΐου απέπλευσαν πρώτα τα υδραίϊκα πλοία
και πυρπολικά.
Το πρωί της 22ας Μαΐου, ενώ ο υδραίϊκος στολίσκος βρισκόταν ανοι-
κτά του κάβο Μαλέα, έφτασε γράμμα του Γ. Ανδρούτσου που τον ενημέρω-
νε ότι και ο σπετσιώτικος στολίσκος είχε ετοιμαστεί και του ζητούσε να τον
περιμένει ανατολικά των Κυθήρων. Λίγο αργότερα προσέγγισε τα υδραίϊκα
πλοία η ψαριανή βρικογολέτα Ξενοφών (Ανδρ. Ν. Αποστόλης - Κεφάλας)
και ο καπετάνιος της επισκέφθηκε τον Γ. Σαχτούρη στην Αθηνά, αλλά ο-
πωσδήποτε δεν ακολούθησε το στολίσκο της Ύδρας.
Τα σπετσιώτικα πλοία απέπλευσαν σταδιακά την 25η και την 26η Μαΐ-
ου, αλλά η συνένωση όλων των υδραιο-σπετσιώτικων πλοίων με τη ναυαρ-
χίδα Ελλάς του Cochrane δεν έγινε ποτέ. Αυτό συνέβηκε λόγω του άτακτου
απόπλου των πλοίων από τα νησιά τους και, κυρίως των άσκοπων –
___________________
744. Ήταν τα υδραίϊκα πλοία Αθηνά (Γ. Σαχτούρης), Μιλτιάδης (Ιω. Λαλεχός),
Αίολος (Θεοδ. Γκιώνης), Αθηνά (Γ. Νέγκας), Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας), Κέχρωψ
(Σάββας Ανδρέου), Κίμων (Ιω. Α. Μπατσαξής), Αριστείδης (Δημ. Θεοδωράκης). Εκτός
από τα τρία υδραίϊκα πυρπολικά με καπετάνιους τους Εμμ. Μπούτη, Αναστ. Σπαχή,
Ανδρ. Παπαπάνο, υπήρχαν και άλλα δύο με τους Ψαριανούς Κων. Κανάρη, Κων. Νικό-
δημο. Αναφέρεται και η συμμετοχή τεσσάρων ψαριανών πλοίων, αλλά ταυτοποιήθηκε
μόνο η βρικογολέτα Ξενοφών (Ανδρέας Ν. Αποστόλης-Κεφάλας).
745. Ήταν τα Παγκρατίων (Γ. Ανδρούτσος), Φιλοκτήτης (Εμμ. Δ. Λαζάρου-
Ορλώφ), Διομήδης (Θεοδόσης Μπότασης), Περικλής (Νικ. Ράπτης), Τιμολέων (Αναγν.
Γ. Κυριακού), Λυκούργος (Αδριανός Σάντου), Ξενοφών (Ιω. Παντελής), Κόντε Μπένιξ
(Ιω. Γκ. Τσούπας), Επαμεινώνδας (Νικ. Τσοχαντάρης), Σόλων (Γεωρ. Πάνου), Κίμων
(Αναργ. Λεμπέσης), ένα σπετσιώτικο πυρπολικό με καπετάνιο τον Δημ. Ποριώτη και
δύο εθνικά με καπετάνιους τους Σπετσιώτες Ανδρ. Π. Μπάτα και Ιω. Καστελιώτη.
ανεξάρτητων– κινήσεων του Cochrane, που αναζητούσε με εμμονή μικρο-

λείες στο Ιόνιο, αντί να συγκεντρώσει το στόλο του στα Κύθηρα και να δώ-
σει στους καπετάνιους τις απαραίτητες οδηγίες για τον πλου και την επίθεση
στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας. Το αποτέλεσμα ήταν να επικρατήσει αβεβαιό-
τητα και αρκετά από τα πλοία και πυρπολικά να αποκοπούν και επί ημέρες
να προσπαθούν να εντοπίσουν τον αρχιναύαρχο με το κύριο σώμα του στό-
λου. Η υπερβολική μυστικότητα που τήρησε ο Cochrane επέτεινε τη σύγχυ-
ση, παρά ωφέλησε την εκτέλεση της επιχείρησης. Όλα αυτά προβάλλουν
ανάγλυφα στο Ημερολόγιο του Γ. Σαχτούρη και επιβεβαιώνουν την προχει-
ρότητα της σχεδίασης μίας τόσο σοβαρής επιχείρησης από τον στόλαρχο. Ας
παρακολουθήσουμε τα συμβάντα746.
Το απόγευμα της 23ης Μαΐου, ενώ τα υδραίϊκα πλοία, υπό τον Γ. Σα-
χτούρη, βρίσκονταν στο στενό κ. Μαλέα-Κυθήρων, φάνηκε η φρεγάτα Ελ-
λάς που συνόδευε το συλλληφθέν τουρκικό βρίκι. Ο Cochrane έστειλε έγ-
γραφη οδηγία στον Γ. Σαχτούρη να οδηγήσει όλα τα πλοία 30 μίλια δυτικά
των Κυθήρων και να συγκεντρωθούν κοντά στη φρεγάτα. Ο Γ. Σαχτούρης
ύψωσε το σινιάλο της νυκτός (να ακολουθούν τα πλοία την πορεία του) και
όλη τη νύκτα με λεπτό δυτικό άνεμο διευθύνθηκε προς το σημείο συνάντη-
σης με τον στόλαρχο. Μόλις ξημέρωσε εντόπισαν τη φρεγάτα και περί την
08.00 την πλησίασαν, ο δε Cochrane έδωσε εντολή να τον ακολουθούν. Περί
την 09.30, η Ελλάς ανακώχευσε και ο Γ. Σαχτούρης με τη βάρκα του επι-
σκέφθηκε τον Βρετανό ναύαρχο που του έδωσε την εντολή τα πλοία να πα-
ραμείνουν στην περιοχή, έως ότου ο ίδιος με τη φρεγάτα πλεύσει προς τη
Σούδα για να εξακριβώσει την κατάσταση μέσα στον όρμο και επιστρέψει
για να ενωθεί πάλι με το στόλο. Μετά το μεσημέρι τις ίδιας ημέρας (24 Μαΐ-
ου), ένα πλοίο με σημαία των Ιονίων νήσων, πληροφόρησε τον Γ. Σαχτούρη
ότι τουρκικές δυνάμεις στην Κρήτη είχαν εκστρατεύσει για να υποτάξουν τα
Σφακιά. Οι Σφακιανοί έστειλαν τις οικογένειές τους στη Γαύδο ή τις έκρυ-
ψαν σε σπηλιές της περιοχής, ενώ οι άνδρες ήταν έτοιμοι να αντιταχτούν με
τα όπλα στα τουρκικά στρατεύματα. Ο φόβος των Σφακιανών μήπως οι
Τούρκοι στείλουν πλοία με στρατό από τη Σούδα στη Γαύδο, για να αιχμα-
λωτίσουν τα εκεί ευρισκόμενα γυναικόπαιδα, ήταν δικαιολογημένα πολύ με-
γάλος. Ο Γ. Σαχτούρης αποφάσισε τότε να πλεύσει προς τη Γραμβούσα για
___________________
να μάθει επακριβώς την κατάσταση στην Κρήτη. Το απόγευμα της 25ης

Μαΐου, όταν πλησίασε τη νησίδα, έστειλε το βρίκι Αίολος (Θεοδ. Γκιώνης)
για να επιβεβαιώσει τις πληροφορίες και το οποίο επιστρέφοντας έφερε
γράμματα των Κρητικών που εξέθεταν τα γεγονότα και ζητούσαν επειγόντως
βοήθεια από τον Cochrane και την κυβέρνηση.
Κατά τον πλου επιστροφής προς τον κάβο Μαλέα, με σφοδρό νοτιοδυ-
τικό άνεμο, εντοπίστηκε το πρωί της 26ης Μαΐου η Ελλάς να πλέει ανοικτά
της Μονεμβασίας, ενώ από το βορρά φάνηκαν να έρχονται αρκετά σπετσιώ-
τικα πλοία που, σταδιακά στη διάρκεια της νύκτας, ενώθηκαν με τα υδραίϊ-
κα. Όλη τη νύκτα της 26/27 Μαΐου τα πλοία κρατήθηκαν κοντά στην ακτή
για να προφυλαχτούν από την κακοκαιρία. Όταν ξημέρωσε, ο Cochrane κά-
λεσε τον Γ. Σαχτούρη στη φρεγάτα και του ανέθεσε να μεταφέρει γράμματα
για τους προκρίτους της Ύδρας και την κυβέρνηση, που ανέφεραν ίσως τις
προθέσεις του στολάρχου να εκτελέσει την επίθεση στην Αλεξάνδρεια. Περί
τη 07.00 ο Γ. Σαχτούρης κάλεσε τους Υδραίους καπετάνιους στο πλοίο του,
τους έδωσε τα «νέα σινιάλα του αρχιναυάρχου» και τους εξήγησε ότι αυτός
θα πάει στην Ύδρα για να εκτελέσει την αποστολή του και αυτοί θα ακολου-
θούσαν την πορεία και τις διαταγές του Cochrane. Κατά τον πλου προς την
Ύδρα, η Αθηνά συνάντησε κοντά στις Σπέτσες δύο σπετσιώτικα πυρπολικά
που έφευγαν καθυστερημένα και ο Γ. Σαχτούρης τους υπέδειξε την πορεία
για να ενωθούν με το στόλο.
Η απόφαση του Cochrane να αναθέσει στον αρχηγό του υδραίϊκου
στολίσκου μία δευτερεύουσα αποστολή, δεν δικαιολογείται βέβαια ούτε με
το επιχείρημα ότι θα ενημέρωνε καλύτερα (προφορικά) τους προκρίτους για
τα σχέδια του στολάρχου. Η παρουσία του Γ. Σαχτούρη στο στόλο ήταν α-
σφαλώς πολύ πιο σημαντική, γιατί θα ενίσχυε τη συνοχή των υδραίϊκων
πλοίων και θα καθοδηγούσε κατάλληλα τους Υδραίους καπετάνιους. Φυσι-
κά, ο Υδραίος αντιναύαρχος είχε την εντολή και την επιθυμία να επιστρέψει
το ταχύτερο στο στόλο, αλλά οι συνεχείς παρορμητικές αλλαγές των κινή-
σεων του στόλου από τον Cochrane και η αναπόφευκτη μεταβλητότητα των
καιρικών συνθηκών, δεν το επέτρεψαν. Το ίδιο έγινε και με άλλα πλοία του
στόλου, που είτε ξεκίνησαν καθυστερημένα είτε αποκόπηκαν από το στόλο
εξαιτίας του καιρού.
Περί την 08.00 της 29ης Μαΐου η Αθηνά απέπλευσε από την Ύδρα και
πήρε πορεία προς τον κάβο Μαλέα για να ενωθεί με το στόλο. Στο πλοίο εί-
χαν επιβεί οι Φρ. Δ. Βούλγαρης και Νικ. Μπατσαξής, πληρεξούσιοι της Ύ-

δρας, με σκοπό να συναντήσουν τον Cochrane και να συζητήσουν μαζί του
θέματα σχετικά με τη διεξαγωγή των ναυτικών επιχειρήσεων. Όλη την ημέ-
ρα επικρατούσε γαλήνη και η Αθηνά, μετά από 12 ώρες, είχε καταφέρει να
καλύψει 18-20 μίλια. Περί την 21.00, βρισκόταν ακινητοποιημένη κοντά
στις Σπέτσες και οι δύο Υδραίοι πληρεξούσιοι με τον Γ. Σαχτούρη, βρήκαν
την ευκαιρία να βγουν με τη βάρκα στο νησί για να διαβουλευθούν με τους
Σπετσιώτες προκρίτους. Τη νύκτα, η προχώρηση της Αθηνάς έγινε με λεπτό
ούριο άνεμο και το ξημέρωμα είχε φτάσει στο ύψος του Κυπαρισσίου. Δύο
ώρες αργότερα συνάντησε το σπετσιώτικο Ξενοφών (Ιω. Π. Παντελής),
σταλμένο από τον Cochrane για να ενημερώσει τον Γ. Σαχτούρη ότι ο στό-
λος βρισκόταν στα Βάτικα (Νεάπολη) και εκεί έπρεπε να κατευθυνθεί. Το
ξημέρωμα της 31ης Μαΐου, η Αθηνά πέρασε με λεπτό δυτικό άνεμο τον κάβο
Μαλέα και μία ώρα αργότερα συνάντησε το υδραίϊκο πλοίο Θεμιστοκλής. Ο
καπετάνιος του, Σταμ. Φώκας ενημέρωσε τον Γ. Σαχτούρη ότι ο Cochrane
είχε αποπλεύσει με όσα πλοία είχε συγκεντρώσει και του άφησε έγγραφες
οδηγίες πώς να κινηθεί. Σύμφωνα, λοιπόν, με τις οδηγίες του στολάρχου, ο
Γ. Σαχτούρης έπρεπε να ομαδοποιήσει τα πλοία και πυρπολικά που θα συνα-
ντούσε στην περιοχή και να τα οδηγήσει στο επόμενο σημείο συνάντησης 40
μίλια ανατολικά της Γαύδου. Ο Cochrane είχε, προφανώς, αποφασίσει να ε-
πιταχύνει την κίνηση του στόλου προς την Αλεξάνδρεια, έστω και αν μερικά
πλοία και πυρπολικά δεν θα κατάφερναν τελικά να ενωθούν μαζί του. Η α-
πόφασή του αυτή, ίσως πάρθηκε μετά από πληροφορίες για επικείμενο από-
πλου του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου από την Αλεξάνδρεια, ενώ η κίνησή
του προς τη Γαύδο είχε μάλλον το σκοπό να εξακριβώσει κατά πόσο οι εκεί
ευρισκόμενοι άμαχοι Σφακιανοί κινδύνευαν από ενδεχόμενη τουρκική επί-
θεση. Πάντως, ακριβείς πληροφορίες έδειχναν ότι στον όρμο της Σούδας δεν
υπήρχαν τουρκικά πολεμικά πλοία και στο λιμάνι των Χανίων βρισκόταν
μόνο ένα βρίκι 12 πυροβόλων. Περί την 06.30 της ίδιας ημέρας, νότια του
κάβου Μαλέα πλησίασαν την Αθηνά το ερχόμενο από τις Σπέτσες Κίμων
(Αναργ. Λεμπέσης) και το Ξενοφών, ενώ ο Θεμιστοκλής απομακρύνθηκε και
έδωσε ένα γράμμα των Υδραίων πληρεξουσίων σε διερχόμενο ελληνικό ε-
μπορικό πλοίο για να το παραδώσει στους Υδραίους προκρίτους. Ο Γ. Σα-
χτούρης είχε ενημερώσει τους καπετάνιους ότι πρέπει να κατευθυνθούν στο
σημείο συνάντησης που καθόρισε ο στόλαρχος και σε χαλαρή διάταξη συνέ-
χισαν, τα τρία πλοία, τον πλου. Στον Κίμωνα επέβαινε και ο πληρεξούσιος
των Σπετσών Γκ. Καρακατσάνης, που βρήκε την ευκαιρία να επισκεφθεί την
Αθηνά και να συσκεφθεί με τους Υδραίους ομολόγους του. Το απόγευμα ο
πουνέντες φρεσκάρισε πολύ και έως το ξημέρωμα της 1ης Ιουνίου τα πλοία
με μειωμένη ιστιοφορία πλησίασαν τη Γαύδο. Δεν εντόπισαν στην περιοχή
άλλα ελληνικά πλοία, ούτε έμαθαν από τους κατοίκους της Γαύδου κάτι για
τις κινήσεις του ελληνικού στόλου. Το επόμενο πρωί, λόγω της κακοκαιρίας,
τα πλοία παρέμειναν αραγμένα στη Γαύδο και ύδρευσαν, ενώ η παρατήρηση
με κανοκιάλι από το υψηλότερο σημείο του νησιού δεν αποκάλυψε την πα-
ρουσία πλοίων σε μεγάλη ακτίνα.
Ο Γ. Σαχτούρης τότε αποσφράγισε απόρρητη διαταγή του Cochrane,
με την οποία καθόριζε, εφόσον δεν γινόταν η συνένωση με το στόλο στη
Γαύδο, να κινηθεί προς νέο σημείο συνάντησης 60 μίλια βορείως της Αλε-
ξάνδρειας. Μετά απ’ αυτό οι πληρεξούσιοι της Ύδρας και των Σπετσών α-
ποφάσισαν να επιστρέψουν στα νησιά τους και για το σκοπό αυτό διατέθηκε
ο Ξενοφών.
Το μεσημέρι της 2ας Ιουνίου κατέπλευσε στη Γαύδο το υδραίίκο βρίκι
Αθηνά (Γεωρ. Νέγκας) και ανέφερε στον Γ. Σαχτούρη ότι κι αυτό αναζητού-
σε τον Cochrane, ενώ άλλα δύο πλοία, η ατμοκορβέτα Καρτερία και το βρίκι
Θεμιστοκλής πλησίαζαν από τα βορειοδυτικά το νησί. Τα τρία πλοία απέ-
πλευσαν περί τη 14.00 και ανοικτά της Γαύδου, ο Γ. Σαχτούρης πλησίασε
την Καρτερία και ενημέρωσε τον Hastings για το νέο σημείο συνάντησης με
το στόλο, ενώ ο Άγγλος πλοίαρχος τον πληροφόρησε ότι μετά από την α-
τμοκορβέτα έρχονταν ο Θεμιστοκλής και το εκρηκτικόν πυρπολικό με καπε-
τάνιο τον Υδραίο Ανδρέα Πιπίνο. Ο Γ. Σαχτούρης αποφάσισε τότε να περι-
μένει κοντά στη Γαύρο έως το πρωί, μήπως εμφανιστούν και τα δύο σκάφη,
ώστε όλα μαζί να κατευθυνθούν προς το καθορισμένο από τον Cochrane ση-
μείο.
Περί τη 08.00 της 3ης Ιουνίου, ενώ τα πλοία υπό τον Γ. Σαχτούρη είχαν
ήδη πάρει πορεία προς την Αλεξάνδρεια, ο Υδραίος αντιναύαρχος παρατή-
ρησε ότι η Καρτερία δυσκολευόταν πολύ να ακολουθήσει, παρά τον ευνοϊκό
βορειοδυτικό άνεμο. Πλησίασε, λοιπόν, την απομακρυσμένη Καρτερία για
να ρωτήσει τον Hastings αν συνέφερε να επιβραδύνει η ομάδα την κίνησή
της ή να αποχωριστεί η ατμοκορβέτα. Φυσικά ο Άγγλος πλοίαρχος εκδήλω-
σε την επιθυμία να συμπλεύσει με την ομάδα και συμφωνήθηκε ο τρόπος
που θα επανασυνενωθούν, εάν λόγω κακοκαιρίας έχαναν την μεταξύ τους

οπτική επαφή. Περί τη 09.30 φάνηκε να προσεγγίζουν τέσσερα πλοία· ήταν
τα Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας), το σπετσιώτικο βρίκι Λυκούργος (Αδριανός
Σάντου), το πυρπολικό του Ψαριανού Κων. Νικόδημου και το εθνικό (εκρη-
κτικό) πυρπολικό του Υδραίου Ανδρέα Πιπίνου. Όταν πλησίασαν την Αθηνά,
οι καπετάνιοι τους επισκέφθηκαν τον Γ. Σαχτούρη που τους έδωσε οδηγίες
για την πορεία και τον προορισμό της ομάδας. Τα έξι πλοία και τα δύο πυρ-
πολικά συνέχισαν τη νοτιοανατολική πορεία τους και στο Ημερολόγιο του Γ.
Σαχτούρη διαβάζουμε:
«Το εσπέρας έγεινεν θεώρησις το πόσον ανοικτά είμεθα
απομακρυσμένοι της Γαύδου, και εστήσαμεν (υπολόγισαν) μίλλια
40, και ακολούθως, εταξειδεύσαμεν, ρίπτοντας την κάθε ώραν την
μπαρκέταν (δρομόμετρο) μας. Προς το μεσονύκτιον έγεινεν γαλή-
νη, πάντα όμως με λεπτόν Πουνέντε (δυτικό άνεμο) και ούτως
απεράσαμεν όλην την νύκτα».
Το πρωί της 4ης Ιουνίου τα πλοία της ομάδας του Γ. Σαχτούρη βρίσκο-
νταν περί τα 70 μίλια νότια της Γαύδου και συνέχιζαν τη νοτιοανατολική
πορεία με ελαφρό ούριο άνεμο. Η Αθηνά, από το ξημέρωμα, είχε αναλάβει
τη ρυμούλκηση της Καρτερίας που δεν ήθελε να αναλώσει το διαθέσιμο άν-
θρακα και δυσκολευόταν να ακολουθήσει τα ιστιοφόρα σκάφη.
Εν τω μεταξύ ο Cochrane, με τα υπόλοιπα ελληνικά πλοία, είχε φτάσει
την ίδια ημέρα στις προσβάσεις του λιμανιού της Αλεξάνδρειας.
***
Το στολίσκο του Cochrane συγκροτούσαν περί τα 14 πλοία και 7 πυρπολικά

από τα νησιά και τα εθνικά Ελλάς και Σωτήρ. Ήταν όσα πλοία συγκεντρώ-
θηκαν στα Βάτικα έως την 30ή Μαΐου, ημέρα που ο στόλαρχος αποφάσισε
να αποπλεύσει για την Αλεξάνδρεια747.
___________________
747. Τα έξι από τα υδραιο-σπετσιώτικα πλοία, μαζί με δύο πυρπολικά και την
Καρτερία ακολούθησαν τον Γ. Σαχτούρη. Δεν μπόρεσαν, όμως, να ενωθούν με την κύ-
ρια δύναμη του Cochrane, προτού αυτή φτάσει στην Αλεξάνδρεια. Η συμμετοχή τεσσά-
ρων ψαριανών πλοίων αμφισβητείται και μόνο η παρουσία του ενός επιβεβαιώνεται
στην περιοχή των Κυθήρων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τελικά ακολούθησε τον Coch-
rane έως την Αλεξάνδρεια. Ο Βρετανός αρχιναύαρχος, στην αναφορά του προς την Α-
Τη 2α Ιουνίου ο στολίσκος βρισκόταν 70-80 μίλια από την Αλεξάν-

δρεια και ο Cochrane κάλεσε στη ναυαρχίδα όλους τους καπετάνιους σε πο-
λεμικό συμβούλιο. Τους αποκάλυψε τον προορισμό και το σκοπό της εκ-
στρατείας, που έως τότε είχε κρατήσει μυστικό ακόμη και από τον Αν. Μια-
ούλη. Εξέδωσε και μια διακήρυξη προς τα πληρώματα, στην οποία, μεταξύ
άλλων, ανέφερε:
«Γενναίοι αξιωματικοί και πληρώματα, ένα αποφασιστικό
κτύπημα και η Ελλάδα είναι ελεύθερη. Το λιμάνι της Αλεξάνδρειας,
το κέντρο όλων των κακών που έπεσαν πάνω σας, περιέχει τώρα στα
περιορισμένα όριά του αρκετά πολεμικά και πλήθος φορτωμένα με
τρόφιμα, υλικά και στρατεύματα, τα οποία προορίζονται να συντελέ-
σουν στην ολοκληρωτική καταστροφή σας. Ο άνεμος είναι ευνοϊκός
για εμάς και η επιχείρηση απρόσμενη για τον εχθρό. Γενναία πληρώ-
ματα των πυρπολικών, αποφασίστε να εκμηδενίσετε με μία στιγμή
δραστικής προσπάθειας τη δύναμη του Σατράπη»748.
Στο συμβούλιο συζητήθηκε και αποφασίστηκε το σχέδιο επίθεσης στο
λιμάνι της Αλεξάνδρειας, αφού ο Cochrane γνώριζε ότι τίποτα δεν μπορούσε
να γίνει χωρίς τη σύμφωνη γνώμη των Ελλήνων καπετάνιων, ιδιαίτερα των
πυρπολικών. Τα πυρπολικά επρόκειτο να προπορευθούν και να εισέλθουν
στο λιμάνι για να επιτεθούν στα αγκυροβολημένα εχθρικά πλοία, ενώ τα ελ-
ληνικά πλοία θα περίμεναν στην είσοδο για να διασώσουν τους πυρπολητές.
Αυτό βέβαια σήμαινε ότι οι πυρπολητές θα έπρεπε να διασχίσουν το λιμάνι
κωπηλατώντας με τις σκαμπαβίες τους, μετά την εκτέλεση της επίθεσης.
Ένα άλλο σχέδιο ήταν να εισέλθουν και αρκετά πλοία, μαζί με τα πυρ-
πολικά, στο λιμάνι και με πυκνούς κανονιοβολισμούς να προκαλέσουν κα-
πνό, όπως και σύγχυση στους Αιγυπτίους, διευκολύνοντας τις πυρπολικές
επιθέσεις και μετά την παραλαβή των πυρπολητών. Το σχέδιο αυτό, αν και
κρίθηκε πολύ πιο αποτελεσματικό, δεν υιοθετήθηκε γιατί σε περίπτωση που
___________________
ντικυβερνητική Επιτροπή γράφει ότι αναχώρησε από τα Βάτικα «με την μοίραν συνιστα-
μένην από 18 πολεμικά βρίκια και όσα πυρπολικά ήσαν έτοιμα» (Γενική Εφημερίς της Ελ-
λάδος, 25 Ιουνίου 1827, αριθμ. 49, σ. 194).
748. CHRISTOFER LOYD, Lord Cochrane, σ. 185. Βλ. και ΙΩ. ΦΑΚΙΔΗ, Ο αρχιναύ-
αρχος λόρδος Κόχραν, Αθήνα 1999, σ. 92.
τα πλοία, λόγω άπνοιας ή αντίθετου ανέμου, εγκλωβίζονταν μέσα στο λιμά-

νι, οι απώλειες σε έμψυχο και άψυχο υλικό θα ήταν πολύ μεγάλες749.
Το απόγευμα της 4ης Ιουνίου ο ελληνικός στολίσκος προσέγγισε στην
είσοδο του λιμανιού της Αλεξάνδρειας. Τα πλοία σε κατάλληλο σχηματισμό
και η Ελλάς, με υψωμένη την αυστριακή (ή σαρδική ;) σημαία, ως συνοδό,
προσπάθησαν να παραστήσουν νηοπομπή. Κατά σύμπτωση, εκείνες τις ημέ-
ρες αναμενόταν να φτάσει μια νηοπομπή από τη Σμύρνη750. Η ελληνική φρε-
γάτα πλησίασε σε απόσταση δύο μιλίων για να παρατηρήσει με το κανοκιάλι
του ο Cochrane το εσωτερικό του λιμανιού, όπου βρίσκονταν αγκυροβολη-
μένα περί τα 200 εμπορικά πλοία διαφόρων εθνικοτήτων, καθώς και 80
τουρκο-αιγυπτιακά, 3 γαλλικά και 2 αγγλικά πολεμικά σκάφη. Στις προσβά-
σεις του λιμανιού ήταν αγκυροβολημένο το αιγυπτιακό βρίκι Tigrane με α-
ποστολή να ελέγχει, μαζί με μικρότερες ακταιωρούς, τα εισερχόμενα πλοία.
Αρχικά οι Αιγύπτιοι εξαπατήθηκαν, αλλά σύντομα αντιλήφθηκαν ότι πρό-
κειται για εχθρική δύναμη και όλα τα σκάφη-φυλακίδες έπλευσαν προς το
εσωτερικό του λιμανιού. Το αιγυπτιακό βρίκι έκοψε την άγκυρά του και
προσπάθησε να ακολουθήσει κι αυτό, αλλά από κακό χειρισμό εξώκειλε στα
αβαθή του λιμανιού. Τα επερχόμενα δύο υδραίϊκα πυρπολικά των Αναστ.
Σπαχή και Εμμ. Μπούτη πλησίασαν για να επιτεθούν. Τελικά, και τα τρία
σκάφη έγιναν παρανάλωμα της φωτιάς και καταστράφηκαν, χωρίς να είναι
γνωστές οι ακριβείς λεπτομέρειες του συμβάντος751.
___________________
749. Ο Άγγλος Phillips σχολίασε, εύστοχα, την τυχόν πραγματοποίηση ενός τόσο
ριψοκίνδυνου και διλημματικού σχεδίου:
«Αν οι Έλληνες εισέπλεαν τολμηρά στο λιμάνι, ίσως κατάφερναν να καταστρέψουν
τον αιγυπτιακό στόλο που ήταν ατελώς επανδρωμένος και απροετοίμαστος για μάχη. Απο-
τυχία, όμως, θα σήμαινε την ολοκληρωτική καταστροφή τους. Και ο Cochrane δεν τόλμη-
σε να ριψοκινδυνεύσει τα πλοία του μέσα από τη στενή είσοδο του λιμανιού».
(W. ALISON PHILLIPS, The War of Greek Independence (1821-1833), London
1897, σ. 252).
750. J. DE LA GRAVIERE, ό.π., σ. 258.
751. Η περιγραφή του Cochrane είναι πολύ γενική και αδιασάφιστη. Στην ανα-
φορά του προς την Αντικυβερνητική Επιτροπή γράφει:
«έφτασα το εσπέρας της 16 (Ιουνίου, με το ν. ημερ.) πλησίον της
Αλεξανδρείας με σκοπόν να παρατηρήσω αυτοψεί. Ενώ η προσοχή μου εδι-
ευθύνετο εις την εξέτασιν ταύτην, δύο από τα πυρπολικά εκυνήγησαν εχθρι-
κόν βρίκιον και ηυτύχησαν να το καύσουν».
(Γενική Εφημερίς Ελλάδος, 25 Ιουνίου 1827, αριθ. 49, σ. 194).
Τη στιγμή εκείνη ο Cochrane ήξερε ότι ο αιφνιδιασμός χάθηκε και η

επιχείρηση είχε πλήρως αποτύχει. Όπως έγραψε αργότερα στο φίλο του και
επιμελητή του ελληνικού στόλου, τον Gosse:
«Ρίξαμε μια ματιά στην Αλεξάνδρεια και αν, το απόγευμα της
16ης (ν. ημ.), δεν σταματούσε ο άνεμος για πρώτη φορά μέσα σε τέσ-
σερις ημέρες, θα σου έδινα μια αναφορά ολοκληρωτικής καταστρο-
φής της ναυτικής δύναμης του Πασά που βρίσκεται σ’ αυτό το λιμά-
νι»752.
Είναι βέβαιο ότι, καθώς ο ήλιος έδυε, ο άνεμος κόπασε και τελικά επι-
κράτησε απόλυτη άπνοια. Τα ελληνικά πλοία και πυρπολικά ακινητοποιήθη-
καν σε κοντινές αποστάσεις από το λιμάνι και εκεί παρέμειναν όλη τη νύκτα.
Η φρεγάτα Ελλάς και άλλα ελληνικά πλοία αναγκάστηκαν να αγκυροβολή-
σουν για να μην παρασυρθούν από το ρεύμα και εξωκείλουν.
Αρχικά, μέσα στην Αλεξάνδρεια, μετά την πυρπόληση των δύο πυρ-
πολικών και της ακταιωρού, επικράτησε έντονη αμηχανία από την απροσδό-
κητη εμφάνιση του ελληνικού στόλου, έξω από το λιμάνι. Σύντομα, όμως,
έσπευσε επί τόπου ο ίδιος ο Μωχάμετ Άλι και διέταξε να ετοιμαστούν τα
επάκτια πυροβολεία και όλα τα πλοία που είχαν επαρκώς συγκροτημένα
πληρώματα. Ο Αιγύπτιος σατράπης, έξαλλος από τη θρασύτητα των Ελλή-
νων, είχε αποφασίσει να ηγηθεί του αιγυπτιακού στόλου και να επιδιώξει
ολοκληρωτική σύγκρουση με τον ελληνικό. Αλλά, ο Cochrane είχε διαφορε-
τική άποψη και το μόνο που ήθελε ήταν να φυσήξει ευνοϊκός άνεμος την ε-
πόμενη ημέρα, ώστε να απομακρυνθεί με το στολίσκο του προς τα βόρεια.
Όπως έγραψε:
___________________
Πάντως, φαίνεται ότι ο στόλαρχος δεν έδωσε διαταγή επίθεσης στα πυρπολικά
και η εμπλοκή με το αιγυπτιακό βρίκι έγινε με πρωτοβουλία των Αναστ. Σπαχή και Εμμ.
Μπούτη. Ο J. de la Graviere, βασιζόμενος σε αναφορά Γάλλου κυβερνήτη, που βρέθηκε
στην Αλεξάνδρεια, γράφει ότι το πρώτο πυρπολικό απέτυχε, ενώ το δεύτερο κατάφερε
να πυρπολήσει το βρίκι (J. DE LA GRAVIERE, ό.π., σ. 259). Ο Durand-Viel ισχυρίζεται
ότι το βρίκι Tigrane «έπλευσε εναντίον των ελληνικών πυρπολικών, αλλά εξώκειλε και
αυτοπυρπολήθηκε. Τα δε πυρπολικά εξώκειλαν επίσης και αναγκάστηκαν κι αυτά να αυτο-
πυρποληθούν». (DURAND-VIEL, Les campagnes naval …, τομ. 1, σ. 368).
752. EMILE ROTHPLETZ, Cochrane Thomas (Admiral) et Gosse L.-A., Correspon-
dance entre deux Philhellènes 1827-1828, Paris - Genève 1919, σ. 74. Βλ. και ΙΩ. ΦΑΚΙ-
ΔΗ, ό.π., σ. 94.
«Την αυγήν επαρατηρήσαμεν σπουδαίας ετοιμασίας, εις τα

ναυτικά, εστάλθηκαν διάφορα είδη πλοιαρίων διά να φυλάξουν το
στόμιον του λιμένος και έξ φρεγάτες και πολλά μικρότερα πλοία εση-
κώθηκαν εις τα πανιά και επάσχισαν να εκβούν εκ του λιμένος, ενώ
ημείς ευρισκόμεθα πλησίον. Δεν έκρινα όμως την ευκαιρίαν αρμοδί-
αν να ναυμαχήσωμε. Ο στόλος είχε μεγάλην έλλειψιν τροφίμων και
νερού και η από την ενδεχομένην από τα αδύνατα πλοία μας βλάβην
προερχομένη αργοπορία ημπορούσε να μας προξενήση μεγάλην ανη-
συχίαν, επειδή είχαμεν να πλεύσωμεν με ενάντιον άνεμον πεντακόσια
μίλλια, πριν να φθάσωμεν εις κανένα φιλικόν λιμένα. Αποφάσισα
λοιπόν να απομακρυνθώ από την Αλεξάνδρεια […] και να προσμένω
αρμοδίαν ευκαιρίαν, διά να βλάψω τον εχθρό»753.
Όταν ξημέρωσε η 5η Ιουνίου και καθώς ο βορειο-δυτικός άνεμος άρχι-
σε να δυναμώνει, ο Cochrane διέταξε τον απόπλου των πλοίων και πορεία
προς βορρά. Τότε, εμφανίστηκαν τριάντα, τουλάχιστον, εχθρικές άκατοι και
μερικές επέλεξαν να επιτεθούν στο σπετσιώτικο πυρπολικό του Δημ. Ποριώ-
τη, που ήταν ακινητοποιημένο πλησιέστερα στην είσοδο του λιμανιού. Κι-
νήθηκαν, όμως, ταχύτατα οι άκατοι από τη φρεγάτα Ελλάς, το σπετσιώτικο
βρίκι Τιμολέων (Αναγν. Γ. Κυριακού) και το πυρπολικό του Κ. Κανάρη, που
παρεμβλήθηκαν και ανέλαβαν να ρυμουλκήσουν το πυρπολικό έως ότου τα
πανιά του φουσκώσουν από τον αέρα.
Ενώ ο ελληνικός στολίσκος απομακρυνόταν αργά προς τα βόρεια, περί
τα 13 αιγυπτιακά πλοία, με επικεφαλής τον Μωχάμετ Άλι που επέβαινε σε
νεότευκτη κορβέτα γαλλικής κατασκευής, βγήκαν σταδιακά από το λιμάνι
στη διάρκεια του πρωινού. Το απόγευμα τα ελληνικά πλοία φαίνονταν να
πλέουν σε μεγάλη απόσταση, ενώ τα αιγυπτιακά είχαν απομακρυνθεί μόνο
μερικά μίλια και όταν σκοτείνιασε ο Μωχάμετ Άλι προτίμησε να δώσει ε-
ντολή να αναστρέψουν και να αγκυροβολήσουν κοντά στην είσοδο του λι-
μανιού. Στη διάρκεια της νύκτας προστέθηκαν και άλλα πλοία στον αιγυπτι-
ακό στόλο και το πρωί της 6ης Ιουνίου, όταν ο Αιγύπτιος πασάς διέταξε τον
απόπλου, είχαν φτάσει τα 24, μεταξύ των οποίων 6 φρεγάτες και 8 κορβέτες.
___________________
753. Αναφορά Cochrane προς Αντικυβερνητική Επιτροπή, στη Γενική Εφημερίδα
της Ελλάδος, 25 Ιουνίου 1827, αριθ. 49, σ. 194.
Παρά τη μεγάλη απόσταση που χώριζε πια τους δύο στόλους, ο Μω-
χάμετ Άλι έδωσε εντολή η καταδίωξη των ελληνικών πλοίων να συνεχιστεί
μέχρι τη Ρόδο, ενώ ο ίδιος επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια.
Το μεσημέρι της ίδιας ημέρας, ενώ τα ελληνικά πλοία, υπό τον Coch-
rane, έπλεαν σε πολύ χαλαρή διάταξη προς τα βορειο-δυτικά, τα πλοία της
ομάδας του Γ. Σαχτούρη συνέχιζαν, με πορεία 125ο, προς το σημείο συνά-
ντησης και απείχαν περί τα 200 μίλια από την Αλεξάνδρεια.
Την επόμενη, 7η Ιουνίου, περί τη 13.30, πλησίασε την Αθηνά η μία από
τις δύο βαρδακόστες που προπορεύονταν αρκετά μίλια, ο Κίμων, και ο Σπε-
τσιώτης καπετάνιος Αναργ. Λεμπέσης ανέφερε στον Γ. Σαχτούρη ότι σε α-
κτίνα πολλών μιλίων δεν εντόπισε κανένα πλοίο. Τρεις ώρες αργότερα, ο
Κίμων ενίσχυσε την ιστιοφορία του και αποχωρίστηκε για να συνδράμει την
άλλη βαρδακόστα, το σπετσιώτικο βρίκι Λυκούργος. Το ξημέρωμα της 8ης
Ιουνίου βρήκε τα πλοία της ομάδας να απέχουν περί τα 4 μίλια από τις αιγυ-
πτιακές ακτές, δυτικά της Αλεξάνδρειας. Με το πρώτο φως ήλθαν οι καπε-
τάνιοι των πλοίων και πυρπολικών στην Αθηνά και δήλωσαν στον Γ. Σα-
χτούρη ότι η έλλειψη του νερού είχε γίνει αφόρητη. Μετά από σύσκεψη, α-
ποφάσισαν να ζητήσουν από τον Hastings να ρυμουλκήσει με την Καρτερία
τις ακάτους των πλοίων, με οπλισμένα αγήματα για να βγουν στη στεριά και
αναζητήσουν νερό. Ο Hastings δέχτηκα και σύντομα τα αγήματα βγήκαν με
επικεφαλής τον Γ. Σαχτούρη. Δεν στάθηκε, όμως, δυνατό να βρεθεί νερό στα
άνυδρα εκείνα μέρη και επέστρεψαν μετά από 3½ ώρες, με τα βουτσιά άδει-
α. Αμέσως επιβλήθηκε στα πλοία αυστηρός έλεγχος στην κατανάλωση του
εναπομείναντος νερού, πράγμα που φυσικά έπρεπε να είχε γίνει πολλές ημέ-
ρες νωρίτερα. Περί τις 14.30 φάνηκαν να έρχονται οι δύο βαρδακόστες με
υψωμένη την κόκκινη σημαία, που σήμαινε «ο εχθρός εμφανίστηκε». Όταν
πλησίασαν την Αθηνά, ο καπ. Α. Σάντος πληροφόρησε τον Γ. Σαχτούρη ότι
δεν εντόπισαν τον Cochrane είχαν, όμως, δει τον εχθρικό στόλο, με συνολι-
κά 27 πλοία, να πλέει προς βορρά. Και ο Γ. Σαχτούρης σημειώνει, τότε, στο
Ημερολόγιό του:
«Θεωρώντας λοιπόν ότι τον στόλον μας δεν τον ηύραμεν, η-
μείς και μόνοι μας να σταθώμεν και να αντιπαραταχθώμεν με τόσην
δύναμιν του εχθρού δεν ήτον της γνώσεως, όθεν και συμβουλευθέ-
ντες όλοι ομού οι καπεταναίοι αυτήν την ίδιαν ώραν, ότι τα πλέον
ογλήγορα πλοία να δέσουν τα οκνότερα και να επιστρέψωμεν, καθώς
και χωρίς αργοπορίαν έτζι ηκολούθησεν· από μέρος μας πάλι εδέσα-
μεν και ρυμουλκιάραμεν το ατμοκίνητον, και πάλιν εμπρός ο καπ.
Σάντος, όντας πλέον ογλήγορος ρυμουλκιάρει ημάς, το αυτό έπραξαν
και τα επίλοιπα, και με καλήν λίνεα όλα βαλθήκαμεν εις το δρόμον
της επιστροφής μας»754.
Την 9η Ιουνίου ενώθηκε με την ομάδα του Γ. Σαχτούρη και το σπε-
τσιώτικο βρίκι Ξενοφών. Ο πλους της επιστροφής συνεχίστηκε χωρίς κάποια
εμπλοκή με τον εχθρό, αν και ο αιγυπτιακός στόλος εντοπίστηκε το πρωί της
11ης Ιουνίου να παρακολουθεί με επιμονή τα ελληνικά πλοία, να βρίσκεται,
όμως, σε ικανή απόσταση νοτιότερα. Τη 13η Ιουνίου έγινε επί τέλους η συ-
νάντηση με τη φρεγάτα Ελλάς νότια της Ρόδου και το επόμενο πρωί ο Γ. Σα-
χτούρης επισκέφθηκε τον Cochrane. Ο αρχιναύαρχος ζήτησε ένα πλοίο της
ομάδας του να ρυμουλκήσει το εκρηκτικό πυρπολικό του Αν. Πιπίνου που
είχε προβλήματα και μεγάλες ελλείψεις νερού και τροφίμων. Επίσης πληρο-
φόρησε τον Υδραίο ναύαρχο ότι, μετά την αποχώρηση του στόλου από την
Αλεξάνδρεια, έδωσε την άδεια στα πλοία και τα πυρπολικά να επαναπλεύ-
σουν ανεξάρτητα «στην πατρίδα τους, επειδή τους έλειπαν ζωοτροφίες και νε-
ρά»755.
Από τη 14η έως τη 18η Ιουνίου, τα όσα ελληνικά πλοία είχαν μείνει και
συνέπλεαν με τη φρεγάτα Ελλάς και την Αθηνά εκτέλεσαν μία καταδρομική
διαδρομή μεταξύ Ρόδου και Κω, κατά μήκος των τουρκικών παραλίων. Ε-
κτός από την ύδρευση, εξασφάλισαν και ικανή ποσότητα τροφίμων (βοοει-
δή, αιγοπρόβατα, πουλερικά, αυγά κ.ά.) από συλληφθέντα τρία τουρκικά
καΐκια και κατόπιν συνέχισαν τον πλου προς την Ύδρα, τις Σπέτσες και τον
Πόρο, όπου κατέπλευσαν, σταδιακά, μεταξύ 20ης και 22ας Ιουνίου.
Ο αιγυπτιακός στόλος, στα νότια της Ρόδου, εγκατέλειψε την άσκοπη
πια καταδίωξη των διασκορπισμένων ελληνικών πλοίων και επανέπλευσε
στην Αλεξάνδρεια. Υπήρχε, εξάλλου, η υποχρέωση να ολοκληρώσει τις ε-
τοιμασίες του για την επικείμενη μεγάλη τουρκο-αιγυπτιακή εκστρατεία, με
την οποία ο σουλτάνος πίστευε ότι θα καταστείλει οριστικά την επανάσταση
των Γραικών.
***
___________________
755. Ό.π., σ. 252.
Η επιχείρηση εναντίον του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου στην Αλεξάνδρεια

ήταν σωστή στη σύλληψη, αλλά έγινε χωρίς σοβαρή προετοιμασία. Ο Coch-
rane έκανε μία σειρά σοβαρών λαθών, που οδήγησαν στην πλήρη αποτυχία.
Ο Βρετανός αρχιναύαρχος αντί να εξασφαλίσει τη συνοχή του στόλου του,
προκάλεσε τον κατακερματισμό του. Δεν συντόνισε τις κινήσεις των πυρπο-
λικών στην είσοδο του λιμανιού, κι έτσι δύο απ’ αυτά κινήθηκαν αυθαίρετα
εναντίον της αιγυπτιακής ακταιωρού και αποκάλυψαν πρόωρα την παρουσία
των ελληνικών πλοίων. Δεν είχε προβλέψει την ύπαρξη πλοηγών, τουλάχι-
στον στα 2-3 προπορευόμενα πυρπολικά, που να γνώριζαν τους διαύλους της
εισόδου του λιμανιού. Επίσης, θα μπορούσε να προωθήσει τη φρεγάτα Ελλάς
και την ατμοκορβέτα Καρτερία κοντά στην είσοδο για να υποστηρίξουν, με
τα ισχυρά πυροβόλα τους, τον είσπλου των πυρπολικών. Ωστόσο η ατμο-
κορβέτα, εξ αιτίας των λαθών του Cochrane, αποκόπηκε από το κύριο σώμα
του στόλου και τελικά έφτασε, με την ομάδα του Γ. Σαχτούρη, πολύ καθυ-
στερημένα στην Αλεξάνδρεια.
Η δικαιολόγηση της αποτυχίας από τον Cochrane στηρίχτηκε άστοχα
στο γεγονός ότι ο άνεμος έπεσε με τη δύση του ηλίου. Αυτό, όμως, ήταν ένα
συνηθισμένο μετεωρολογικό φαινόμενο για την εποχή αυτή του χρόνου και
έπρεπε να το είχε λάβει υπόψη του. Αντιθέτως, οδήγησε το στόλο μπροστά
στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας τις απογευματινές ώρες, όταν οι πιθανότητες
να κατασιγάσει ο άνεμος ήταν οπωσδήποτε αυξημένες.
Ο Βρετανός στόλαρχος σε γράμμα του προς τις κοινότητες των τριών
νησιών (16 Ιουνίου 1827), με νωπές τις εντυπώσεις από την αποτυχημένη
εκστρατεία του ανέφερε ότι:
«Η έλλειψις νερού και τροφίμων εις τα διάφορα πλοία κατά
την παρούσαν εκστρατείαν εδυσκόλευσε τα κινήματά μου και υπήρξε
μία από τας κυρίας αιτίας της αποτυχίας των διαφόρων σκοπών μου.
Είναι αναγκαιότατον να φροντίση η επιτροπή (η οποία επρόκειτο να
συσταθεί) να εύρη αρκετόν αριθμόν αξιωματικών και ναυτών, οι
οποίοι θέλουν συμφωνήσειν να διαμείνουν τουλάχιστον έξ μήνας και
να ευχαριστηθούν εις την είσαξιν ευταξίας και πειθαρχίας· χωρίς να
διαμείνουν οι άνθρωποι ικανόν καιρόν, εις μάτην προσπαθεί τις να
εισάξη ευταξίαν, και χωρίς ευταξίαν, τοιούτον πλοίον δεν κατορθώ-

νει τίποτε»756.
Οι αιτιάσεις αυτές του Cochrane ήταν αντικειμενικά ορθές, αλλά τα
θέματα διοικητικής μέριμνας και οργάνωσης/πειθαρχίας των πληρωμάτων
απαιτούσαν τη σταδιακή και σε βάθος χρόνου αντιμετώπιση. Για τη συγκε-
κριμένη επιχείρηση, θα έπρεπε ο Cochrane, ως στόλαρχος, να εξασφαλίσει
προ του απόπλου ικανές ποσότητες τροφίμων και νερού στα πλοία και εφε-
δρικά αποθέματα για όλο το στόλο στη φρεγάτα Ελλάς. Όσον αφορά στην
πειθαρχία, διατηρήθηκε αυτή σε υψηλό επίπεδο σ’ όλη τη διάρκεια της επι-
χείρησης. Επομένως ο Cochrane, έντεχνα και ασφαλώς άστοχα, προσπάθησε
να αποποιηθεί τις ευθύνες τους, προβάλλοντας πάλι τα γνωστά, χρονίζοντα,
προβλήματα του στόλου των τριών νησιών.
Μετά την επιστροφή του στόλου, ο Αν. Μιαούλης ήταν τόσο αγανα-
κτισμένος με τον Cochrane, που για μία εβδομάδα απέφευγε να τον δει και
δεν γευμάτιζε μαζί του, ενώ γενικότερα οι Έλληνες είχαν αρχίσει να δυσπι-
στούν στις μεγαλόσχημες υποσχέσεις του. Η αυξανόμενη έλλειψη εμπιστο-
σύνης στο πρόσωπο του Βρετανού αρχιναυάρχου, είχε ως αποτέλεσμα να
δυσκολεύεται περισσότερο στην είσπραξη των δασμών από τα νησιά και την
εξεύρεση πληρωμάτων για το στόλο.
Ο Cochrane αντιλήφθηκε πια ότι δεν μπορούσε να συνεχίσει τα μεγα-
λόπνοα σχέδιά του για την ολοκληρωτική καταστροφή του τουρκο - αιγυπτι-
ακού στόλου και θα έπρεπε να περιοριστεί σε παρενοχλητικές μόνο επιχει-
ρήσεις ή καταδρομές. Πάντως, και υπό αυτές τις συνθήκες, δεν θα πάψει να
επιδιώκει μια επιτυχία για να αναστηλώσει τη φήμη του.
Εμφύλιες διαμάχες των Ελλήνων.

Η καταστροφική δράση του Ιμπραήμ στο Μωριά και η αντίδρα-
ση του Θ. Κολοκοτρώνη
Ο Church μετά την απόσυρση των ελληνικών στρατευμάτων από την Αττι-
κή, εγκατέστησε το στρατηγείο του αρχικά στην Αίγινα και αργότερα (4 Ι-
ουλίου) στον Ισθμό. Το ισχυρό φρούριο της Ακροκορίνθου του χρησίμευε
___________________
ως βάση ανεφοδιασμού και βέβαια όλα τα τρόφιμα που έβρισκε στην περιο-
χή ελέγχονταν από τον Π. Νοταρά. Ο οπλαρχηγός αυτός νεμόταν τα εισοδή-
ματα της επαρχίας και το ισχυρό κάστρο, με διοικητή τον γιο του (Αρχοντό-
πουλο), του εξασφάλιζε την κυριαρχία του. Ο γιος του, όμως, άφησε το
φρούριο και πήγε να πολεμήσει στην Αθήνα, όπου τη μοιραία 24η Απριλίου
αιχμαλωτίστηκε από τους Τούρκους και σε λίγο αποκεφαλίστηκε. Όσοι από
τη φρουρά είχαν παραμείνει στο φρούριο, δεν δέχονταν να το παραδώσουν
στην κυβέρνηση αν πριν δεν πληρώνονταν όλους τους καθυστερούμενους
μισθούς. Μόνο όταν ο Σουλιώτης Κ. Τζαβέλλας, μαζί με μερικούς άλλους
Έλληνες οπλαρχηγούς, συγκέντρωσε και πρόσφερε 130.000 γρόσια στη
φρουρά του Π. Νοταρά, δέχτηκε αυτή να αποχωρήσει και το κάστρο απέ-
κτησε νέα διοίκηση.
Τα πολύ χειρότερα, όμως, διαδραματίστηκαν στο Ναύπλιο, την άτυπη
ελληνική πρωτεύουσα. Ο Θεοδ. Γρίβας, που διοικούσε το κάστρο του Πα-
λαμηδίου, ήταν Ρουμελιώτης και οι Μωραΐτες δεν τον ήθελαν. Όταν, μάλι-
στα, η αυταρχική συμπεριφορά του και οι απαιτήσεις του τον είχαν κάνει α-
ντιπαθή στους κατοίκους του Ναυπλίου. Ωστόσο ήταν διορισμένος από την
κυβέρνηση και επομένως ο νόμιμος διοικητής της φρουράς.
Ο Θ. Κολοκοτρώνης, πάντως, ήταν αποφασισμένος να καταλάβει το
Παλαμήδι. Βρήκε ένα στρατιώτη του Θ. Γρίβα, που συμφώνησε να ανοίξει
την πύλη του τα μεσάνυκτα της 28ης Μαΐου. Αλλά όταν οι περίπου 800
στρατιώτες του Θ. Κολοκοτρώνη αναρριχήθηκαν μέσα στο σκοτάδι από την
απόκρημνη νότια πλευρά και πέρασαν αθόρυβα την ανοικτή πύλη, δέχτηκαν
καταιγιστικά πυρά πολλών τουφεκιοφόρων. Ο στρατιώτης του Θ. Γρίβα, αν
και είχε πάρει την προκαταβολή της προδοσίας του, αποφάσισε τελικά να
αποκαλύψει στον αρχηγό του τη συνωμοσία. Ο αιφνιδιασμός για τους άν-
δρες του Θ. Κολοκοτρώνη ήταν πλήρης και αμέσως τράπηκαν πανικόβλητοι
σε φυγή, αφήνοντας πίσω τους τριάντα νεκρούς ή τραυματίες. Καθώς κατέ-
βαιναν την πλαγιά του λόφου, η φρουρά εξακολουθούσε να τους ρίχνει με τα
τουφέκια και με αρκετά πυροβόλα από τα τείχη. Ο Γενναίος Κολοκοτρώνης,
που ακολουθούσε το τμήμα του πατέρα του και με 300 άνδρες είχε μπει στην
πόλη, έσπευσε να αποσυρθεί με τη βοήθεια του ηλικιωμένου Σουλιώτη ο-
πλαρχηγού Χρ. Φωτομάρα, διοικητή του κάτω κάστρου της Ακροναυπλίας
(Ίτς Καλέ).
Οι δύο στρατιωτικοί διοικητές των φρουρίων του Ναυπλίου, ο Θ. Γρί-

βας και Χρ. Φωτομάρας βρίσκονταν σε συνεχή διαμάχη για τον έλεγχο της
πόλης και του εύφορου αργολικού κάμπου. Την 28η Ιουνίου, ομάδες στρατι-
ωτών από τα δύο φρούρια συναντήθηκαν στην πόλη και για ασήμαντη α-
φορμή συνεπλάκησαν. Υπήρξαν μερικοί νεκροί και τραυματίες και αυτή ή-
ταν η αφορμή για να κλιμακωθεί η σύγκρουση. Τα πυροβόλα του Παλαμη-
δίου άρχισαν να βάλλουν εναντίον του Ίτς Καλέ. Αρκετά βλήματα έπεσαν
και στην πόλη με αποτέλεσμα ανθρώπινες απώλειες και υλικές ζημίες. Το
σπίτι που στεγαζόταν η κυβερνητική επιτροπή κτυπήθηκε από ένα βλήμα και
τα μέλη της αναγκάστηκαν να καταφύγουν στο Μπούρτζι για να σωθούν. Τη
16η Αυγούστου θα μεταφερθούν στην Αίγινα με αγγλικό πολεμικό πλοίο,
που διέθεσε ο ναύαρχος Edward Codrington. Ο ναύαρχος είχε διοριστεί αρ-
χηγός των βρετανικών ναυτικών δυνάμεων στη Μεσόγειο και βρισκόταν,
από την 8η Ιουλίου, στο Ναύπλιο με σκοπό να γνωστοποιήσει στην ελληνική
κυβέρνηση το κείμενο της Συνθήκης της 24ης Ιουνίου 1827 και αποσπάσει τη
συγκατάθεσή της για ανακωχή. Ο Ed. Codrington προσπάθησε να μεσολα-
βήσει μεταξύ των αντιμαχόμενων, αλλά απέτυχε, αφήνοντας το έργο της
συμφιλίωσής τους στο στρατηγό Church. Ο Howe γράφει για τα όσα επακο-
λούθησαν:
«Οι κάτοικοι της πόλης έφυγαν και τα σπίτια τους λεηλατήθη-
καν από τους στρατιώτες. Το Ναύπλιο έγινε για αρκετές εβδομάδες
θέατρο πολέμου και ταραχών. Ο στρατηγός Τσωρτς κλήθηκε να πάει
εκεί να επιβάλλει την τάξη και τον ακολούθησε ο συνταγματάρχης
Φαβιέρος. Αλλά τίποτα δεν μπορούσε να γίνει, μέχρις ότου ο Φωτο-
μάρας, που κατανάλωσε όλες του τις προμήθειες, εγκατέλειψε την
κάτω πόλη. Τότε, η Κυβέρνηση όρισε διοικητή κάποιον της εμπιστο-
σύνης της.
Ο Γρίβας όμως, κρατούσε ακόμα το Παλαμήδι. Η πόλη είχε
κυριολεκτικά ρημαχτεί και οι κάτοικοι είχαν εκδιωχθεί. Όμως, αυτός
ακόμα δεν είχε εγκαταλείψει το φρούριο. Ο στρατηγός Τσωρτς απέ-
τυχε τελείως στις προσπάθειές του για κάποιο διακανονισμό, που μ’
αυτόν θα μπορούσε ο κυβερνητικός στρατός να καταλάβει το κάστρο.
Εν τω μεταξύ, οι στρατιώτες του Γρίβα, μη λαμβάνοντας μισθό και
συσσίτιο, άρχισαν να ρημάζουν τ' αμπέλια και τα μποστάνια στον α-
πέραντο αργολικό κάμπο. Οι χωρικοί αντιστάθηκαν και έγιναν αρκε-
τές συμπλοκές με πολλούς νεκρούς και τραυματίες. Όταν αποσύρθηκε
ο στρατηγός Τσωρτς, οι στρατιώτες του Γρίβα προσπάθησαν ν’ απο-

τελειώσουν το έργο που είχαν αρχίσει. Η πεδιάδα του Άργους έγινε
θέατρο καθημερινών μικροσυμπλοκών ανάμεσα στους στρατιώτες
και τους χωρικούς. Σιγά-σιγά, τα προσωπικά πάθη αναζωπυρώνο-
νταν. Αίμα χυνόταν κι από τις δύο πλευρές. Φιλονικίες για τα πεπό-
νια και τα σταφύλια του Άργους και συνεχείς καβγάδες ανάμεσα σε
Ρουμελιώτες και Μωραΐτες. Όλη η πεδιάδα ρημάχτηκε και πολλά
χωριατόσπιτα καταστράφηκαν.
Αυτό κράτησε αρκετές εβδομάδες και πενήντα άνθρωποι περί-
που σκοτώθηκαν, πριν συμφιλιωθούν οι δύο παρατάξεις. Και τώρα
αναρωτιούνταν, γιατί είχαν φαγωθεί μεταξύ τους. Αυτή δυστυχώς ή-
ταν η θλιβερή εικόνα της εσωτερικής κατάστασης στην Ελλάδα»757.
Τελικά, μετά από ανεπιτυχείς προσπάθειες των Fabvier, Heideck,
Hamilton και Cochrane να μεσολαβήσουν, τις διαφορές των Ελλήνων ρύθ-
μισε ο Church. Όπως γράφει ο Dakin:
«Ο Τσωρτς συνάντησε τους δύο αντιπάλους αρχηγούς στην
Άρια, ένα μίλι έξω από το Ναύπλιο, και τους έπεισε να έρθουν στο
στρατόπεδό του. Σχετικά με τα φρούρια, συμφώνησαν να τεθούν και
τα δύο υπό τον έλεγχο ενός από τους οπλαρχηγούς του Κολοκοτρώ-
νη. Έτσι, όμως, ο Τσωρτς βρέθηκε με το μέρος των στρατιωτικών,
πράγμα το οποίο προκάλεσε την οξεία κριτική του Χάμιλτον και του
Κόδριγκτον, που ήταν και οι δύο με το μέρος των προκρίτων»758.
Ο Church, ως στρατιωτικός, πίστευε πως ήταν πολύ σημαντικό να
κρατηθούν ετοιμοπόλεμοι οι Μωραΐτες οπλαρχηγοί για να αποτρέψουν την
απόλυτη κυριαρχία του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο. Αντίθετα οι G. Hamil-
ton και Ed. Codrington ενδιαφέρονταν περισσότερο να υπάρχει ελληνική
κυβέρνηση για να παίξει τον ρόλο της στην εξελισσόμενη επεμβατική προ-
σπάθεια των τριών Ευρωπαϊκών Δυνάμεων.
Από την πλευρά τους, οι Έλληνες πολιτικοί και στρατιωτικοί ηγέτες
είχαν αντιληφθεί ότι η τύχη της Επανάστασης βρισκόταν αποκλειστικά στις
διαθέσεις των ισχυρών ευρωπαϊκών κρατών. Έτσι, αρκετοί απ’ αυτούς σκέ-
φτηκαν ότι η κατάσταση ήταν ευνοϊκή για να επιδοθούν σε ανταγωνισμούς,
με σκοπό να επιβάλλουν την κυριαρχία τους σε τοπικό ή ευρύτερο επίπεδο.
___________________
757. S. HOWE, Ιστορική Σκιαγραφία, σ. 470-471.
***
Μετά την καταστροφή του Φαλήρου και την πτώση της Ακρόπολης της Α-
θήνας, ο Κιουταχής ολοκλήρωσε την υποταγή των καπετάνιων της Ρούμε-
λης, με εξαίρεση τους Γ. Καραϊσκάκη, Δ. Μακρή και λίγους ακόμη. Την τα-
κτική του Τούρκου πασά, που με ήπιες μεθόδους έπεισε τους Ρουμελιώτες
να προσκυνήσουν, αποφάσισε να υιοθετήσει και ο Ιμπραήμ. Προσπάθησε να
προσεταιριστεί τους καπετάνιους του Μωριά, υποσχόμενος αμνηστία και οι-
κονομικές παροχής – πενταετή απαλλαγή από τη φορολογία, ανέγερση σπι-
τιών, χορήγηση βοοειδών, αλόγων κ.ά. Πρώτος προσκύνησε ο Δημ. Νενέ-
κος, αρχηγός μισθοφορικού σώματος ενόπλων, πού συντηρούσε και ήλεγχε
ο Πατρινός κοτζάμπασης Βενιζέλος Ρούφος. Ο Δ. Νενέκος, τύπος τυχοδιω-
κτικός και με μειωμένη εθνική συνείδηση, είχε διαπραγματευτεί και στο πα-
ρελθόν με τους Τούρκους. Αυτή τη φορά άρχισε να συνεργάζεται ανοικτά με
τον Ιμπραήμ, που τήρησε τις υποσχέσεις του με άφθονες παροχές και χρήμα-
τα για τον ίδιο και τη συντήρηση του σώματος των ατάκτων του. Έτσι η ε-
πιρροή του Δ. Νενέκου μεγάλωνε συνεχώς, ιδίως στα αρβανιτοχώρια της
Πάτρας, με αποτέλεσμα να αυξάνεται και η δύναμή του. Παράλληλα ο Ι-
μπραήμ έδωσε αυστηρή εντολή στον πασά της Πάτρας να σταματήσουν α-
πόλυτα οι βιαιότητες κατά των ραγιάδων και οι αρπαγές των αγαθών τους.
Τόνισε δε ότι οποιοσδήποτε, Τούρκος ή Αιγύπτιος, παρέβαινε την εντολή
του, θα απαγχονιζόταν. Ύστερα από μία περίοδο αγριότητας, κατά την οποία
τα αιγυπτιακά στρατεύματα έκαιγαν τα σπαρτά και τα σπίτια των χωριών και
λήστευαν τον πληθυσμό, ο Ιμπραήμ έδειχνε φιλική συμπεριφορά. Η στάση
αυτή του Αιγύπτιου αρχιστρατήγου δημιουργούσε ένα πνεύμα δόλιου κατευ-
νασμού και ενίσχυε την τάση υποταγής του εξουθενωμένου, από τον πολυε-
τή αγώνα, λαού.
Οι προσκυνημένοι κάτοικοι από τα αρβανιτοχώρια της Αχαΐας, μπο-
ρούσαν πια να πηγαινοέρχονται ελεύθερα στην Πάτρα και να πουλούν στους
Τούρκους τα προϊόντα τους. Επίσης, οι Τούρκοι τους επέτρεψαν να φέρνουν
τα κοπάδια τους μέχρι το κάστρο, όπου υπήρχε, καλή και απάτητη για πολύ
καιρό, βοσκή. Οι Αρβανίτες αναθαρρυμένοι από την ανοχή των Τουρκο –
Αιγυπτίων έφερναν τις οικογένειές τους στους κάμπους και άρχισαν να καλ-
λιεργούν με σπόρους, εργαλεία και βόδια που τους προμήθευε ο Δ. Νενέκος.
Ο τελευταίος ενήργησε, κατόπιν εντολής του Ιμπραήμ, για να πραγματο-
ποιήσει και μια άλλη επιδίωξη του Αιγυπτίου πασά: τη δημιουργία εθελοντι-
κού σώματος από τους προσκυνημένους, με αρχηγό τον ίδιο, χρηματοδοτού-
μενο από το ταμείο του εκστρατευτικού αιγυπτιακού στρατεύματος. Ο Δ.
Νενέκος κατάφερε να συγκροτήσει ένα σώμα 2.000 ανδρών, τα αποσπάσμα-
τα του οποίου οδηγούσαν τους Τουρκο-Αιγυπτίους στα χωριά για να τιμω-
ρήσουν σκληρά όσους δεν είχαν υποκύψει. Οι κάτοικοι πανικόβλητοι και
ανυπεράσπιστοι, αναγκάζονταν μοιραία να υποταχτούν ή –οι πιο θαρραλέοι–
να πάρουν το δρόμο προς τα βουνά. Υπήρχαν βέβαια και πολλοί αμφιταλα-
ντευόμενοι, πού υποκρίνονταν ότι είναι φίλοι του Δ. Νενέκου και του Ι-
μπραήμ, χωρίς να συνεργάζονται ανοικτά, περιμένοντας να δουν πως θα ε-
ξελιχθεί τελικά η κατάσταση.
Το σχέδιο του Ιμπραήμ προχωρούσε και διάβρωνε συστηματικά τα
θεμέλια της –απαραίτητης για τον αγώνα– εθνικής ομοψυχίας. Η χειρότερη
εξέλιξη ήταν η υποταγή στον Ιμπραήμ πολλών καπετάνιων και προεστών
από γειτονικές επαρχίες την περίοδο Μαΐου-Ιουνίου 1827. Αυτή υπήρξε μία
σημαντική πράξη που επηρέασε και παρακίνησε πολύ κόσμο, συνδεδεμένο
μαζί τους, να τους ακολουθήσει. Μέσα στους δύο αυτούς μήνες, μετά από
ολόκληρη την επαρχία της Πάτρας, προσκύνησαν οι επαρχίες της Γαστούνης
και του Πύργου, αρκετά Καλαβρυτοχώρια και η επαρχία της Βοστίτσας (Αι-
γίου). Οι καλόγεροι στο μοναστήρι των Ταξιαρχών, με παρακίνηση των
προσκυνημένων καπετάνιων έστειλαν δώρα (σφαχτά και τρόφιμα) στον Ι-
μπραήμ για να τους δώσει ραγί-μπουγιουρντιά (προσκυνοχάρτια) και έτσι να
αποφύγουν τυχόν παρενοχλήσεις ή επιθέσεις από τα τουρκο-αιγυπτιακά
στρατεύματα και τα αποσπάσματα του Δ. Νενέκου. Στο δυσπρόσιτο μονα-
στήρι του Μεγάλου Σπηλαίου οι καλόγεροι διχάστηκαν. Μερικοί, ελεγχόμε-
νοι από τους προεστούς, οι οποίοι πλήρωναν τη φρουρά και τα γυναικόπαιδα
που είχαν αναζητήσει ασφάλεια στο μοναστήρι, ήθελαν να προσκυνήσουν.
Άλλοι, που δεν ήθελαν να υποταχτούν, υποστήριζαν ότι ο οπλαρχηγός Β.
Πετιμεζάς με τους πολεμιστές του έπρεπε να παραμείνουν και να προστα-
τεύουν το μοναστήρι· έστειλαν μάλιστα αντιπροσωπεία, με επικεφαλής τον
ηγούμενο της μονής, για να ζητήσει στρατιωτική βοήθεια από τον Θ. Κολο-
κοτρώνη, που βρισκόταν στην Κορινθία. Ο Γέρος του Μωριά, εκείνη την
περίοδο, στρατολογούσε άνδρες για να συγκροτήσει ένα σώμα με το οποίο
σκόπευε να αντιταχτεί στα σχέδια του Ιμπραήμ.
Η εικόνα της Επανάστασης, τη στιγμή εκείνη, ήταν πιο ζοφερή από

κάθε άλλη φορά που αντιμετώπισε προβλήματα και ήττες. Εκτός από την
εξουθένωση του λαού και την εξασθένηση της πολεμικής ισχύος της, μετά
από εξάχρονο σκληρό αγώνα, ήλθαν να πλανώνται πάνω από το Μωριά ο
φόβος και η σύγχυση. Μέσα στο κλίμα της απελπισίας που κυριαρχούσε,
πρόβαλε αλύγιστος ο Θ. Κολοκοτρώνης, με υψωμένο το λάβαρο της εθνικής
αντίστασης και της τιμωρίας των προδοτών. Όπως γράφει ο Κ. Παπαρρηγό-
πουλος:
«Η στιγμή υπήρξε κρίσιμος, διότι το μόλυσμα διαδιδόμενον
από των δυτικών εις τας ανατολικάς επαρχίας, ηδύνατο να καταφέρη
πληγήν καιρίαν εις την και άλλως πνέουσαν τα λοίσθια επανάστασιν.
Ο Κολοκοτρώνης προσήνεγκε τελευταίαν και μεγάλην εις την Ελλάδα
εκδούλευσιν. Αδυσώπητος εξεγερθείς κατά της προδοσίας, διέταξε να
δράξωσι τα όπλα πάντες από 15 μέχρις 60 ετών, ηπείλησε δε διά πυ-
ρός και σιδήρου τους υποτασσομένους»759.
Ο Θ. Κολοκοτρώνης είχε καταλάβει το θανάσιμο κίνδυνο από το προσκύνη-
μα και παραδέχεται ότι:
«Εις τον καιρόν του προσκυνήματος εφοβήθηκα μόνον διά την
πατρίδα μου, όχι άλλη φορά, ούτε εις τας αρχάς, ούτε εις τον καιρόν
του Δράμαλη, όπου ήλθε με 30.000 στράτευμα εκλεκτό, ούτε ποτέ,
μόνον εις το προσκύνημα εφοβήθηκα».
Και συνεχίζει, τονίζονας με οξυδέρκεια, γιατί «το ξερίζωμα του προ-
σκυνήματος» ήταν ζωτικής σημασίας:
«Η Ρούμελη ήταν όλη προσκυνημένη, η Αθήνα πεσμένη, τα
ρουμελιώτικα στρατεύματα διαλυμένα, μόνον η Πελοπόννησος ήταν
μεινεμένη με τα δύο νησιά Ύδρα και Σπέτσες, όπου είχαν δύναμιν. Ο
Κιουταχής είχε πάρει προσκυνοχάρτια, επάσχιζε να πάρη και ο Ι-
μπραΐμης διά να στείλη εις την Κωνσταντινούπολιν, και όταν ο μινί-
στρος της Αγγλίας ή άλλης Δυνάμεως εμεσίτευον εις τον Σουλτάνον
διά την Ελλάδα να τους αποκριθή, ποιά Ελλάδα; Η Ελλάς είναι προ-
σκυνημένη και να τα προσκυνοχάρτια τους. Εκτός από μερικοί κακοί
άνθρωποι, ιδού οι άλλοι επροσκύνησαν. Τότε οι δυνάμεις δεν είχον
τίποτε να αποκριθούν, και ημείς εχανόμεθα»760.
___________________
759. Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ. 5, σ. 908.
760. Θ. ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ, Απομνημονεύματα, σ. 191.
Ο Θ. Κολοκοτρώνης σαλπίζει, λοιπόν, το σύνθημα «φωτιά και τσεκού-

ρι στους προσκυνημένους» και αναγγέλλει ότι όποιο χωριό αποκηρύξει το
προσκύνημα θα συγχωρεθεί από το έθνος, αλλιώς τα σπίτια του θα κατα-
στραφούν και θα καούν οι καλλιέργειές τους. Στο φόβο του Ιμπραήμ και την
ήπια πολιτική του, ο Γέρος αντέταξε την πίστη στον αγώνα και το εθνικό
χρέος, αλλά και την επαναστατική τρομοκρατία απέναντι στους λιγόψυχους
και τους ιδιοτελείς συνεργάτες του εχθρού.
Ο Θ. Κολοκοτρώνης μόλις ενημερώθηκε από τον Βασ. Πετιμεζά και
τον ηγούμενο του Μεγάλου Σπηλαίου, σπεύδει να στείλει σώμα 1.500 αν-
δρών υπό τους Καραχάλιο και Χελιώτη στα χωριά της Βοστίτσας για να
κτυπήσουν τους Αιγυπτίους και το απόσπασμα προσκυνημένων που λεηλα-
τούσαν το Διακοφτό, κι έτσι να αναθαρρύνει τον καταπτοημένο λαό της πε-
ριοχής. Επίσης δίνει εντολή στον Δ. Πλαπούτα και τον γιο του Γενναίο να
εισβάλλουν στο χωριό Λιβάρτζι και να παρεμποδίσουν τις ζυμώσεις μεταξύ
κατοίκων των χωριών της περιοχής, που σχεδίαζαν να συγκεντρωθούν στην
Κοντοβάζαινα για να συσκεφθώσι περί υποταγής. Στα Νεζερά στέλνει άλλη
δύναμη με παρόμοια αποστολή, ενώ αναθέτει στον Γ. Σισίνη στην περιοχή
Πύργου-Γαστούνης και στον Νικήτα στη Μεσσηνία να πάρουν ανάλογα μέ-
τρα, παρενοχλώντας παράλληλα τις συγκοινωνίες του Ιμπραήμ προς την
Τρίπολη.
Εν τω μεταξύ, ο Ιμπραήμ με 13.000 Αιγυπτίους και 2.000 ατάκτους,
υπό τον Δ. Νενέκο, βαδίζει προς το Μέγα Σπήλαιο που το θεωρεί προπύργιο
των επαναστατών στην περιοχή. Ο Θ. Κολοκοτρώνης, στην έκκληση του Β.
Πετιμεζά και των καλογήρων για βοήθεια, κατάφερε να στείλει μόνο 700
άνδρες υπό τους Νικ. Πετιμεζά, Φωτάκο, Καραχάλιο, Μέλιο κ.ά., για να ενι-
σχύσουν τη φρουρά. Ο Ιμπραήμ έφτασε στο μοναστήρι τον Ιούνιο 1827, αλ-
λά όλες οι αλλεπάλληλες επιθέσεις που επιχειρεί αποτυγχάνουν, με βαριές
απώλειες 650 ανδρών. Τελικά, ο Αιγύπτιος πασάς πείστηκε ότι το μοναστή-
ρι, με γύρω του τις χαράδρες, ήταν ουσιαστικά απόρθητο και για να αποφύ-
γει άλλες ανώφελες απώλειες, αποφάσισε να αποσυρθεί. Ήταν μία τοπική
νίκη που αναπτέρωσε το ηθικό των Ελλήνων και, σε συνδυασμό με την απο-
κήρυξη της υποταγής στον Ιμπραήμ από κατοίκους πολλών ακόμη χωριών,
φάνηκε πως η τακτική του Θ. Κολοκοτρώνη άρχισε να αποδίδει.
Ο Ιμπραήμ αποφάσισε τότε να αποχωρήσει προς την Τρίπολη, με το
κύριο τμήμα των στρατευμάτων του, αφήνοντας, όμως, ένα σώμα περίπου
6.000 ανδρών για να επανέλθει στην τακτική της καταστροφής των χωριών
και ολόκληρης της γεωργικής και κτηνοτροφικής παραγωγικής βάσης των
ραγιάδων. Θα προκαλούσε έτσι τον αργό θάνατο χιλιάδων αθώων αμάχων,
χωρίς βέβαια με τον τρόπο αυτό να εξασφαλίσει και την υποταγή τους.
Η έγγραφη διαταγή του Ιμπραήμ για τον αφανισμό του Μωριά, έπεσε
στα χέρια του Θ. Κολοκοτρώνη. Την έστειλε, λοιπόν, αμέσως στην κυβέρ-
νηση ώστε να ενημερωθούν οι κυβερνήσεις των μεγάλων Δυνάμεων και δι-
αφωτιστεί η ευρωπαϊκή και η αμερικανική κοινή γνώμη για τις φρικαλέες
μεθόδους του Αιγύπτιου πασά.
Ο Θ. Κολοκοτρώνης συνέχισε όλο το καλοκαίρι το διμέτωπο αγώνα:
εναντίον των αιγυπτιακών στρατευμάτων που είχαν επιδοθεί στο καταστρο-
φικό τους έργο και των προσκυνημένων που είχαν αρχίσει σταδιακά να επα-
νέρχονται στα χωριά τους και στο δρόμο του εθνικού καθήκοντος. Όπως
γράφει ο Γέρος: «Τους επαίρναμεν οπίσω τα προσκυνοχάρτια και τους δίδαμε
(τα συγχωρητήρια) του Έθνους»761. Έτσι, ξαναγύρισαν στην Επανάσταση
πολλοί οπλαρχηγοί και η εξουσία του Θ. Κολοκοτρώνη αποκαταστάθηκε
στα περισσότερα χωριά, ακόμη και στην Αχαΐα, το προπύργιο του Δ. Νενέ-
κου. Ο τελευταίος έδειξε διαθέσεις μεταμέλειας και ζήτησε συνάντηση με
τον Θ. Κολοκοτρώνη, αλλά τελικά υπαναχώρησε· ίσως γιατί οι Τούρκοι
κρατούσαν πολλούς ομήρους από τα χωριά του και οι τόσο πλουσιοπάροχες
ανταμοιβές του από τον Ιμπραήμ τον συγκινούσαν ακόμη.
Στα τέλη Αυγούστου, τα τουρκο-αιγυπτιακά στρατεύματα, υπό τον
πασά της Πάτρας Ντελή Αχμέτ και το σώμα του Δ. Νενέκου, σε μία σύ-
γκρουση στην Καυκαριά με τα σώματα των Κολιόπουλο, Χρ. Φωτομάρα,
Μελετόπουλου, Νικ. Πετιμεζά κ.ά., έχασαν 150 άνδρες και αποσύρθηκαν
στην Πάτρα. Έτσι δόθηκε η ευκαιρία στον Δ. Πλαπούτα να περάσει ανενό-
χλητος από πολλά χωριά και να μαζέψει τα ραγί-μπουγιουρντιά. Στο σώμα
του Δ. Νενέκου είχαν απομείνει μόνο 500 άνδρες, που επέμεναν φανατικά να
ακολουθούν τον αρχηγό τους και να συνεργάζονται με τον εχθρό.
___________________
761. Ό.π., σ. 186.
Καταδρομικές επιχειρήσεις ελληνικών πλοίων τον Ιούλιο - Αύ-

γουστο. Βομβαρδισμός των Σπετσών από τον αυστριακό στόλο.
Οι διπλωματικές εξελίξεις
Τη 15η Ιουλίου, ο Cochrane απέπλευσε από τον Πόρο με τη φρεγάτα Ελλάς

και την επόμενη ημέρα συναντήθηκε με το βρίκι Σωτήρ (G. Thomas) που
επέστρεφε από αντιπειρατική αποστολή στις Κυκλάδες. Με τα δύο σκάφη
κατευθύνθηκε προς τις δυτικές πελοποννησιακές ακτές, αναζητώντας ευά-
λωτα εχθρικά πλοία. Ο Βρετανός ήλπιζε να σημειώσει κάποια επιτυχία, ώστε
να διασκεδάσει τις άσχημες εντυπώσεις από το φιάσκο της Αλεξάνδρειας.
Αυτή τη φορά η τύχη κάπως του χαμογέλασε. Τρεις ημέρες αργότερα, ενώ
βρισκόταν ανοικτά του Ναβαρίνου, εντόπισε νηοπομπή 16 τουρκο - αιγυπτι-
ακών πλοίων που κατευθύνονταν προς τον ασφαλή όρμο. Αυτά μόλις αντι-
λήφθηκαν τα δύο ελληνικά, έστρεψαν και προσπάθησαν να διαφύγουν προς
βορρά. Ο Cochrane τα καταδίωξε και, τη 19η Ιουλίου, πλησίασε μερικά βρα-
δυπορούντα στο ύψος της Κυλλήνης. Τα δύο απ’ αυτά, μία αιγυπτιακή κορ-
βέτα (28 πυροβόλων) και μία τυνησιακή γολέτα (10 πυροβόλων) βρέθηκαν
μέσα στο δραστικό βεληνεκές των ελληνικών πυροβόλων. Με σφοδρά πυρά
η Ελλάς προσέβαλλε την κορβέτα και ο Σωτήρ τη γολέτα. Μετά από σύ-
γκρουση μιας ώρας και τα δύο εχθρικά πλοία κυριεύτηκαν. Περί τους πενή-
ντα από το πλήρωμα της κορβέτας φονεύθηκαν ή πληγώθηκαν, μεταξύ δε
των νεκρών ήταν ο πλοίαρχος και ο υποπλοίαρχος. Μερικοί διέφυγαν στην
ξηρά με βάρκες και οι υπόλοιποι υπέστειλαν τη σημαία και παραδόθηκαν,
αφού το πλοίο τους είχε υποστεί σοβαρές ζημιές. Από τη γολέτα φονεύθηκαν
δέκα και όλοι οι άλλοι εγκατέλειψαν το πλοίο, το οποίο έσπευσε να κυριεύ-
σει ο Thomas. Από τα ελληνικά πληρώματα τραυματίστηκαν μόνο δύο ναύ-
τες.
Ο Cochrane επάνδρωσε στοιχειωδώς τη γολέτα και την έστειλε στο
Ναύπλιο, τη δε κορβέτα, λόγω των σοβαρών ζημιών στην ιστιοφορία και το
πηδάλιό της, ανέλαβε να τη ρυμουλκήσει η φρεγάτα Ελλάς. Τα δύο αιχμα-
λωτισθέντα πλοία επισκευάστηκαν αργότερα και εντάχτηκαν στη δύναμη
του εθνικού στόλου με τα ονόματα Ύδρα η κορβέτα και Αθηναΐς η γολέτα.
Στην αναφορά του ο Cochrane έγραφε:
“Μολονότι η υπεροχή της δυνάμεώς μας αποκαθίστανε πάσαν
αντίστασιν εκ μέρους των εχθρών ματαίαν, σας λέγω όμως με λύπην
μου ότι η κορβέττα δεν παρεδόθη, ειμή αφού εβλάβη καιρίως, και
ομού με τον πρώτον και δεύτερον καπιτάνον εφονεύθησαν και επλη-
γώθηκαν υπέρ τους πεντήκοντα»762.
Την 22α Ιουλίου τα δύο ελληνικά σκάφη, κινούμενα προς νότο, έφτα-
σαν ανοικτά του Ναβαρίνου, όπου διαπιστώσαν τη συγκέντρωση, μέσα στον
όρμο, μεγάλου αριθμού τουρκο-αιγυπτιακών πλοίων. Ο Cochrane παρέμεινε
τις επόμενες δύο ημέρες στην περιοχή και περιπολούσε, ελπίζοντας – μά-
ταια– ότι θα του δοθεί και άλλη ευνοϊκή ευκαιρία να συγκρουστεί με τον ε-
χθρό. Κατά τον πλου της επιστροφής, παραλίγο να συναντηθεί, κοντά στα
Κύθηρα, με μία ακόμη νηοπομπή 15 εχθρικών πλοίων που κατευθυνόταν
προς το Ναβαρίνο.
Την 2α Αυγούστου η Ελλάς ρυμουλκούσα θριαμβευτικά το βαριά κτυ-
πημένο θήραμά της και ο Σωτήρ κατέπλευσαν στον Πόρο. Η τύχη είχε προ-
σφέρει στο Βρετανό ναύαρχο μία εύκολη νίκη, που δεν μπορούσε, όμως, να
έχει την παραμικρή επίδραση στα σχέδια του πανίσχυρου τουρκο-
αιγυπτιακού στόλου, ούτε βέβαια να αναστηλώσει το κλονισμένο γόητρό
του.
Παράλληλα, όλο το δίμηνο Ιουλίου-Αυγούστου ο Cochrane μπόρεσε,
παρά την οικονομική δυσπραγία, να πείσει την κυβερνητική επιτροπή να
χρηματοδοτήσει επιχειρήσεις καταδρομής και αποκλεισμού των δυτικών ελ-
ληνικών παραλίων στο Ιόνιο. Το έργο αυτό ανέλαβαν οι ταχυκίνητες σπε-
τσιώτικες βρικογολέτες.
Οι βρικογολέτες Νέμεσις (Μιχ. Οικονόμου) και Νιόβη (Δημ. Μπού-
κουρης) περιπολούσαν στις προσβάσεις του Πατραϊκού κόλπου, ενώ οι Ε-
λευθερία (Νικ. Γουδλης), Αριστείδης (Πέτρος Γουδής) και Ελπίς (Ανδρ.
Σκλιάς) επιτηρούσαν τα τουρκικά φρούρια στη δυτική Πελοπόννησο, κυρίως
του Ναβαρίνου, της Μεθώνης και της Κορώνης. Οι επιχειρήσεις αυτές παρε-
νοχλούσαν τον ανεφοδιασμό των παράκτιων τουρκικών φρουρίων από τη
θάλασσα, τη βασική οδό εισαγωγής μεγάλων ποσοτήτων πυρομαχικών και
τροφίμων. Επίσης απέφεραν συχνά και λείες, αλλά όταν τα συλλαμβανόμενα
εμπορικά πλοία είχαν ξένη σημαία, τα πράγματα πολλές φορές περιπλέκο-
νταν. Οι καπετάνιοι των ξένων πλοίων ισχυρίζονταν πάντοτε ότι η σύλληψή
τους είχε γίνει παράνομα, ακόμη κι αν τα ναυτιλιακά τους έγγραφα ήταν
___________________
762. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, 29 Ιουνίου 1827, αριθ. 50, σ. 202.
ψευδή. Οι χώρες τους έσπευδαν, κατά κανόνα, να τους υποστηρίζουν, αμφι-

σβητώντας τις αποφάσεις του ελληνικού θαλασσίου Δικαστηρίου και ζητώ-
ντας την επιστροφή των συλληφθέντων πλοίων με το φορτίο τους· στην πε-
ρίπτωση ζημιών στα πλοία ή/και μερικής ή ολικής απώλειας του φορτίου
τους, απαιτούσαν ανάλογες χρηματικές αποζημιώσεις.
***
Η καταδρομική δράση των σπετσιώτικων πλοίων Κίμων (Αναργ. Λεμπέση)

και Ασπασία (Αδριανός Σωτηρίου) είχε οδυνηρές συνέπειες για το νησί τους.
Οι δύο βρικογολέτες, το πρώτο δεκαήμερο του Ιουλίου περιπολούσαν από
τον Πατραϊκό κόλπο μέχρι την Πρέβεζα, εκτελώντας εντολή της κυβέρνησης
για αποκλεισμό των παραλίων. Έξω από την Πρέβεζα συνέλαβαν τέσσερα
αυστριακά εμπορικά πλοία, φορτωμένα με ναυπηγική ξυλεία, που είχαν
προορισμό την Αλεξάνδρεια763. Τα πλοία οδηγήθηκαν στις Σπέτσες και τα
έγγραφά τους στάλθηκαν στο Ναύπλιο, όπου θα κρινόταν η υπόθεση από το
εκεί εδρεύον Θαλάσσιο Δικαστήριο. Στο Ναύπλιο, κατά σύμπτωση, βρισκό-
ταν τότε ο υπαρχηγός του αυστριακού στόλου στην Ανατολική Μεσόγειο,
πλοίαρχος Dandolo. Όταν πληροφορήθηκε τη σύλληψη των αυστριακών ε-
μπορικών πλοίων ζήτησε να δει τα έγγραφά τους και αυθαίρετα τα κατακρά-
τησε, χωρίς να δώσει ούτε καν αντίγραφά τους.
Τη 18η Ιουλίου, ο Dandolo, επιβαίνων της φρεγάτας La Bellona (64
πυροβόλων) και συνοδευόμενος από ένα βρίκι, αναχώρησε από το Ναύπλιο
και την επόμενη κατέπλευσε στις Σπέτσες. Ο αυστριακός πλοίαρχος απαίτη-
σε από τους προκρίτους να του παραδώσουν τα τέσσερα πλοία με το φορτίο
τους. Οι πρόκριτοι απάντησαν ότι είναι έτοιμα να σταλούν στο Ναύπλιο για
να κριθούν από το Δικαστήριο, θα μπορούσε δε στη διαδικασία να παραστεί
και συνήγορος, διορισμένος από τον Dandolo. Η απάντηση των προκρίτων
εξαγρίωσε τον πλοίαρχο, που ζήτησε και πάλι την άμεση παράδοση των
πλοίων και των φορτίων τους δηλώνοντας ότι δεν αναγνωρίζει την ελληνική
διοίκηση ούτε το Ελληνικό Θαλάσσιο Δικαστήριο764.
___________________
763. ΑΝΤ. ΟΡΛΑΝΔΟΥ, Ναυτικά, τομ. 2, σ. 486.
764. Μ. ΣΙΜΨΑ, Το Ναυτικό στην Ιστορία των Ελλήνων, τομ. 3, σ. 322.
Περί τη 13.00 ο Dandolo, χωρίς να περιμένει την ανταπόκριση των

προκρίτων, πλησίασε με τα δύο πλοία του το λιμάνι των Σπετσών και απρο-
ειδοποίητα άρχισε πυκνά πυρά. Από τα βλήματα των πυροβόλων και ρουκέ-
τες τύπου Congreve, έπαθαν ζημιές αρκετά πλοία και ένα απ’ αυτά αναφλέ-
χθηκε. Το πλήρωμά του, όμως, με τη συνδρομή και άλλων ναυτικών, κατά-
φερε να σβήσει τη φωτιά, προτού επεκταθεί στα πυκνά προσορμισμένα
πλοία. Έπαθαν, επίσης, ζημιές αρκετά σπίτια και δύο απ’ αυτά κατέρρευσαν.
Ο βομβαρδισμός προκάλεσε και ανθρώπινες απώλειες. Έντεκα ναυτι-
κοί σκοτώθηκαν μέσα στα πλοία του και δύο μικρά κορίτσια στην παραλία,
ενώ δώδεκα νεογνά πέθαναν, μετά τον πρόωρο τοκετό των τρομοκρατημέ-
νων μητέρων τους.
Οι κάτοικοι των Σπετσών ανήμποροι να αντιδράσουν και φοβούμενοι
ολοκληρωτική καταστροφή του στόλου τους αν συνεχιζόταν ο βομβαρδι-
σμός, έσπευσαν να παραδώσουν τα πλοία και τα φορτία τους στον αυστρια-
κό πλοίαρχο. Μετά την παραλαβή των τεσσάρων εμπορικών πλοίων ο Dan-
dolo απομακρύνθηκε από το νησί, αλλά την επόμενη ημέρα επέστρεψε και
πρόβαλε νέα απαίτηση. Ζήτησε αποζημίωση 6.000 ταλίρων για ένα άλλο
αυστριακό πλοίο, που είχε συλληφθεί τον Ιανουάριο του 1827 από τη βρικο-
γολέτα Κυπρία (Γεωρ. Λεμπέσης) και είχε κριθεί ως νόμιμη λεία από το Θα-
λάσσιο Δικαστήριο. Απείλησε, μάλιστα, ότι αν δεν πληρωθούν τα χρήματα
εντός δύο ωρών θα αρχίσει πάλι το βομβαρδισμό της πόλης. Ευτυχώς για
τους Σπετσιώτες ο αυστριακός πλοίαρχος αναγκάστηκε να αποπλεύσει όταν
ξέσπασε ξαφνική καταιγίδα προτού εκπνεύσει η διορία των δύο ωρών. Έ-
κτοτε, ο Dandolo δεν επανεμφανίστηκε στις Σπέτσες, πιθανόν εξ αιτίας και
της διακοίνωσης (διαμαρτυρίας) που έστειλε η ελληνική κυβέρνηση προς τις
Ευρωπαϊκές Δυνάμεις με την οποία ανέφερε τις βιαιότητές του και τόνιζε ότι
«(ο Dandolo) έπραξεν όσα ίσως ουδ’ αυτός ο αιμοχαρής Τούρκος ήθελεν απο-
τολμήσει […]. Εξουθένωσεν τα δίκαια του Ελληνικού Έθνους […]. Κατεπά-
τησεν τους όρους της φιλανθρωπίας εναντίον των νόμων και του δικαίου των
εθνών»765.
***
___________________
765. Ό.π., σ. 323.
Μία σημαντική αποστολή επιτήρησης ανέλαβε η σπετσιώτικη βρικογολέτα

Ασπασία (Αδριανός Σωτηρίου) που στάλθηκε στο Λιβυκό πέλαγος για να ε-
ντοπίσει και να παρακολουθήσει τον αναμενόμενο από την Αλεξάνδρεια
Ο απόπλους του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου έγινε σταδιακά από την
24η Ιουλίου και κράτησε 24 ώρες, αφού επρόκειτο για μία δύναμη που αριθ-
μούσε συνολικά 92-100 πλοία. Σε ομάδες των 15-20 πλοίων κινήθηκαν προς
βορρά με προορισμό τη Ρόδο και τον όρμο Μαρμάρι στις απέναντι νότιες
τουρκικές ακτές. Την 2α Αυγούστου ο κύριος όγκος των πλοίων βρισκόταν
μεταξύ Ρόδου και Καστελόριζου και την επόμενη ημέρα η Ασπασία εντόπισε
τα τελευταία δύο βρίκια και μία φρεγάτα, μάλλον τις βαρδακόστες της οπι-
σθοφυλακής. Ο Α. Σωτηρίου ανέφερε ότι, σύμφωνα με πληροφορίες του
Έλληνα καπετάνιου Ιονικού πλοίου, που βρισκόταν στην Αλεξάνδρεια και
απέπλευσε την ίδια ημέρα με τον τουρκο-αιγυπτιακό στόλο, αριθμούσε αυ-
τός περί τα 97 πλοία και μετέφερε περί τις 4.000 στρατιώτες με άφθονα εφό-
δια και όπλα766. Τη δύναμη του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου, υπό τον Αιγύ-
πτιο Μουχαρέμ μπέη και τον Τούρκο Μουσταφά μπέη, ο Graviere υπολογί-
ζει στα 92 πλοία, από τα οποία τα 51 πολεμικά767. Μεταξύ των πλοίων υπήρ-
χαν τρία τυνησιακά πολεμικά, δύο φρεγάτες και ένα βρίκι. Επίσης υπήρχαν
δεκάδες μεταγωγικά πλοία, οθωμανικά και μισθωμένα ευρωπαϊκά.
Η ισχυρή δύναμη768 παρέμεινε επί 4ήμερο στους όρμους των τουρκι-
κών ακτών για ύδρευση των πλοίων, ανεφοδιασμό με τρόφιμα και ανάπαυση
των στρατιωτών που είχαν ταλαιπωρηθεί από τη ναυτία στη διάρκεια του
πλου.
Τη 10η Αυγούστου ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος απέπλευσε και ακο-
λούθησε πάλι μία διαδρομή νότια της Κρήτης για να αποφύγει, προφανώς,
τυχόν εμπλοκή με τις συμμαχικές ναυτικές δυνάμεις. Ο Codrington, που με
___________________
767. J. DE LA GRAVIERE, Ιστορία του Αγώνα, σ. 265.
768. Ο Γάλλος πλοίαρχος Huder, απεσταλμένος του πρεσβευτή Guilleminot στην
Αλεξάνδρεια, με μεσολαβητική αποστολή, παρακολούθησε τον απόπλου του τουρκο –
αιγυπτιακού στόλου και ανέφερε ότι τα τουρκικά πλοία ήταν 2 δίκροτα, 5 φρεγάτες, 9
κορβέτες και τα τυνησιακά 3 φρεγάτες και 1 βρίκι. Επίσης είπε ότι μέτρησε 40 μεταγω-
γικά, που κατά πληροφορίες, μετέφεραν 4.000 τακτικούς στρατιώτες και 600 Αλβανούς
ατάκτους, ενώ στο στόλο υπήρχαν και 6 πυρπολικά.
μοίρα πλοίων του βρισκόταν στη Σμύρνη, μόλις πληροφορήθηκε το γεγονός,

απέπλευσε την 15η Αυγούστου και εγκατέστησε συνεχή περιπολία στο στενό
Ύδρας-Κύθνου για να ελέγχει την περιοχή. Ο ίδιος, με τη ναυαρχίδα του
Asia έμεινε από την 22α Αυγούστου στην Ύδρα για να καθησυχάσει με την
παρουσία του τους Υδραίους και την ηγεσία της επανάστασης, καθώς αυξά-
νονταν οι πληροφορίες ότι οι συγκεντρούμενες στην Πελοπόννησο εχθρικές
στρατιωτικές και ναυτικές δυνάμεις είχαν ως κύρια αποστολή την κατα-
στροφή του νησιού769. Τη 15η Αυγούστου, μάλιστα, έγραψε στους αμφιβάλ-
λοντες για τις προθέσεις του –Ζαΐμη, Μαυροκορδάτο και Τρικούπη– πως
τοποθετεί ήδη τα πλοία του μεταξύ Ύδρας και Θερμιών (Κύθνου) για να ε-
μποδίσει, μόλις πάρει την αναγκαία εξουσιοδότηση, τον οθωμανικό στόλο
να επιχειρήσει κατά της Ύδρας770.
Αντίθετα ο Γάλλος ναύαρχος de Rigny έδειξε προβληματισμένος από
την ασάφεια των οδηγιών που πήρε από το Παρίσι και αποφάσισε να περιμέ-
νει διευκρινήσεις· εκτιμώντας, ίσως, ότι πρέπει να φανούν και τα αποτελέ-
σματα των διπλωματικών πιέσεων προς την Πύλη και τον σατράπη της Αι-
γύπτου, που εκείνη την περίοδο είχαν ενταθεί. Γι’ αυτό και παρέμεινε με τα
πλοία του στην Πάρο, εν αναμονή των εξελίξεων. Εν τω μεταξύ, ο τουρκο –
αιγυπτιακός στόλος, αφού επί αρκετές ημέρες καθηλώθηκε στο Λιβυκό από
τη γαλήνη και αντίθετους ανέμους, έφτασε στον προορισμό του την 26η Αυ-
γούστου και όλα τα πλοία του εισήλθαν και αγκυροβόλησαν στον όρμο του
Ναβαρίνου, με πολύ αργό ρυθμό. Η βρικογολέτα Ασπασία, που επί 11 ημέ-
ρες παρακολουθούσε τον εχθρικό στόλο, επωφελήθηκε από τη συσσώρευση
τόσο μεγάλου αριθμού πλοίων έξω από τον όρμο και κατάφερε «να αρπάση
εκ του μέσου των εχθρικών πλοίων δύο φορτία (το ένα με οθωμανική σημαία
___________________
769. Απόσπασμα κειμένου γράμματος, που στάλθηκε (4 Αυγούστου 1827) από
έλληνα κάτοικο Αλεξάνδρειας, ενημέρωνε την ελληνική κυβέρνηση ότι
«Η εκστρατεία αυτή είναι προωρισμένη διά το Ναβαρίνον, όπου,
αφού εκφορτώση όσα είναι ανάγκη, ηνωμένη προς στόλον άλλων 26 πλοίων
πολεμικών ευρισκομένων εις τον λιμένα εκείνον θα μεταφερθή εις τα παρά-
λια της Πελοποννήσου τα απέναντι της Ύδρας, όπου θα επιβιβάση στρατεύ-
ματα διά να προσβάλη την νήσον, την πόλιν και τον λιμένα της Ύδρας. Μέ-
νει, λοιπόν, να ίδωμεν αν το σχέδιον τούτο θα εργηθή, και ποίον δύναται να
είναι το αποτέλεσμα της παρεμβάσεως των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων προς
διαχωρισμόν των διαμαχομένων». (Αρχείο Ύδρας, τομ. 13, σ. 297).
770. G. DOUIN, Navarin, σ. 144.
και το άλλο με γαλλική)»771. Επρόκειτο για μία μικρή κουρσάρικη επιτυχία,

που καθόλου, όμως, δεν ενόχλησε τον Ιμπραήμ.
Στον όρμο του Ναβαρίνου βρισκόταν ήδη και ο στολίσκος του καπου-
δάν πασά Ταχήρ772, που είχε ήδη καταπλεύσει από την Κωνσταντινούπολη
χωρίς να συναντήσει στη διαδρομή του την παραμικρή ελληνική ή συμμαχι-
κή αντίδραση. Με τη συγκέντρωση τόσο μεγάλης οθωμανικής δύναμης, τα
μαύρα σύννεφα μιας επερχόμενης καταστροφικής καταιγίδας είχαν πυκνώ-
σει απειλητικά πάνω από την Ελλάδα. Τα ερωτήματα που βασάνιζαν τώρα
τους επαναστάτες, ήταν το πόσο θα αντέξουν ακόμη και κυρίως το αν η δι-
πλωματία ή/και τα όπλα των ευρωπαϊκών Δυνάμεων θα έδιναν έγκαιρα την
ποθητή λύση.
***
Οι ναύαρχοι Codrington και de Rigny είχαν αναγγείλει, την 6η Αυγούστου,

στην κυβερνητική επιτροπή που βρισκόταν ακόμη στο Μπούρτζι λόγω των
ταραχών του Ναυπλίου, την υπογραφή της Συνθήκης του Λονδίνου της 24ης
Ιουνίου 1827. Την προηγούμενη ημέρα οι πρεσβευτές Αγγλίας, Ρωσίας και
Γαλλίας ζήτησαν και από την Υψηλή Πύλη να δεχτεί την ανακωχή με τους
Έλληνες σε εφαρμογή του πρωταρχικού όρου της Συνθήκης του Λονδίνου.
Η ελληνική κυβερνητική επιτροπή, μετά την υπόδειξη και του Ιω. Κα-
ποδίστρια, αποδέχτηκε την ανακωχή στις 21 Αυγούστου Το ίδιο, όμως, δεν
συνέβηκε από οθωμανικής πλευράς.
Η πρώτη επαφή με την Πύλη έγινε την 5η Αυγούστου, όταν οι πρε-
σβευτές των τριών Δυνάμεων έστειλαν, με τους διερμηνείς τους, κοινή Δια-
κοίνωση στον Υπουργό Εξωτερικών (Ρεΐς Εφέντη) Pertew με την οποία του
γνωστοποιούσαν την τριμερή Συνθήκη του Λονδίνου. Επίσης ζητούσαν να
αποδεχθεί η Πύλη, εντός 15 ημερών, την κατάπαυση των εχθροπραξιών,
προκειμένου να διευθετηθούν ειρηνικά οι μελλοντικές σχέσεις των αντιμα-
χόμενων μερών. Ο Τούρκος Υπουργός προσποιήθηκε ότι (τυπικά) δεν παρα-
λαμβάνει το έγγραφο και επομένως το αγνοεί. Οι διερμηνείς, πάντως, το ά-
___________________
772. Το στολίσκο αυτό συγκροτούσαν ένα πλοίο της Γραμμής, έξι φρεγάτες, ε-
πτά κορβέτες και έξι βρίκια.
φησαν δίπλα του και δήλωσαν πως θα επιστρέψουν τη 17η Αυγούστου να

μάθουν την απάντηση της οθωμανικής κυβέρνησης. Αλλά και τότε ο Pertew
επανέλαβε ειρωνικά πως δεν γνωρίζει το περιεχόμενο της Διακοίνωσης και
εν πάση περιπτώσει η Οθωμανική Αυτοκρατορία θεωρεί ότι πρόκειται για
εσωτερικό θέμα της, το οποίο θα επιλύσει αυτή.
Η αρνητική στάση των Οθωμανών υπαγορεύτηκε πιο πολύ από την
πίστη τους πως βρίσκονταν στα πρόθυρα της οριστικής νίκης, αλλά και πως
τα υπαρκτά αντικρουόμενα συμφέροντα και οι διαφωνίες μεταξύ των τριών
Δυνάμεων θα εμπόδιζαν μία από κοινού πολεμική ενέργειά τους. Ωστόσο,
από την 20η Αυγούστου ο Γάλλος πρεσβευτής στην Πόλη Guilleminot είχε
ενημερώσει εμπιστευτικά τον Ρεΐς Εφέντη ότι μετά την υπογραφή της Συν-
θήκης οι στόλοι της Αγγλίας και Γαλλίας στη Μεσόγειο ενισχύονταν σημα-
ντικά και σύντομα αναμενόταν στο Αιγαίο και ο ρωσικός στόλος. Η αποστο-
λή δε των τριών συμμαχικών στόλων θα ήταν να παρεμποδίσουν κάθε απο-
βίβαση στρατευμάτων, πυρομαχικών και εφοδίων στην ηπειρωτική Ελλάδα
και τα νησιά. Επίσης, η Ύδρα, οι Σπέτσες, ο Πόρος και το Ναύπλιο επρόκει-
το να προστατευτούν από τις συμμαχικές δυνάμεις έναντι κάθε επίθεσης773.
Όταν η πολιτική και στρατιωτική ηγεσία της επανάστασης συνειδητο-
ποίησε την άκαμπτη στάση της Πύλης, απέναντι στη συμβιβαστική πρόταση
των τριών Δυνάμεων, προβληματίστηκε για τις επόμενες κινήσεις της.
Από τους ξένους, ο de Rigny συμβούλευσε τους Έλληνες και τους
Church και Cochrane να αναστείλουν κάθε πολεμική τους ενέργεια, με το
επιχείρημα πως μία τέτοια στάση θα ηρεμούσε τους Τούρκους και θα διευ-
κόλυνε τις συνεννοήσεις των συμμάχων με την Πύλη. Ο Codrington είχε τε-
λείως διαφορετική άποψη και παρότρυνε τους Έλληνες και τους Βρετανούς
αρχηγούς των επαναστατικών δυνάμεων να συνεχίσουν τον αγώνα έως ότου
οι Τούρκοι δεχτούν την παύση των εχθροπραξιών.
Η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε, τελικά, να συνεχίσει τις επιχειρή-
σεις και, σε συνεργασία με τους Church και Cochrane, σχεδίασε τρεις εκ-
στρατείες. Μία στη Χίο, με επικεφαλής τον Fabvier, μία στη Θεσσαλία, με
επικεφαλής τον οπλαρχηγό Κων. Δούκα και μία στη Δυτική Ελλάδα, με επι-
κεφαλής τους Church και Cochrane.
___________________
773. G. DOUIN, Navarin, σ. 113-114.
5/ Η αποφασιστική παρέμβαση Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας.
Η ναυμαχία του Ναβαρίνου και τα επακόλουθα
Οι Έλληνες συνεχίζουν τις πολεμικές επιχειρήσεις μετά την άρ-

νηση της Πύλης για ανακωχή. Η νίκη του Hastings στην Ιτέα
Η Συνθήκη του Λονδίνου, στα άρθρα 2 και 3, ανέφερε ότι τα όρια του μελ-
λοντικού ελληνικού κράτους στη Στερεά και τα νησιά θα προσδιορίζονταν
προσεχώς, μετά από διαπραγματεύσεις μεταξύ των τριών Δυνάμεων και των
δύο αντιμαχομένων. Γι’ αυτό, η ελληνική κυβέρνηση ήθελε να διατηρήσει
την επανάσταση στο μεγαλύτερο δυνατόν μέρος της Κεντρικής Ελλάδας και
σε πολλά νησιά.
Προτεραιότητα από την κυβέρνηση δόθηκε στην αναζωπύρωση της
επανάστασης στη δυτική Στερεά. Το σχέδιο προέβλεπε την προώθηση ενός
στρατιωτικού σώματος, υπό τον Church, προς το βορειοδυτικό άκρο του
Μωριά, με κατάληξη στον Άραξο, όπου θα συναντούσε το στόλο του Coch-
rane. Από εκεί, τα ελληνικά πλοία θα μετέφεραν τους στρατιώτες του
Church στις απέναντι ακτές της δυτικής Στερεάς. Ήταν ένα πολύ φιλόδοξο
σχέδιο, ως προς το στρατιωτικό σκέλος του, αφού έπρεπε να οργανωθεί ένα
ικανό σώμα και να κινηθεί από την Αργολίδα και την Κορινθία, κατά μήκος
όλης της βόρειας πελοποννησιακής ακτής, υπό την απειλή των δυνάμεων του
Ιμπραήμ. Αντίθετα, η συγκέντρωση και η κίνηση του ελληνικού στόλου δεν
παρουσίαζε ανάλογες δυσκολίες. Ο Cochrane κατάφερε να επιλύσει τα συ-
νήθη οικονομικά προβλήματα και να συγκροτήσει ένα στόλο, αποτελούμενο
από τα εθνικά πλοία Ελλάς, Σωτήρ, Καρτερία και 3 κανονιοφόρους (Φιλελ-
ληνίς, Βαυαρία, Ελβετία), 9 υδραίϊκα και 2 ψαριανά πλοία, καθώς και 3 πυρ-
πολικά (2 ψαριανά και 1 υδραίϊκο)774. Τα πιο πολλά από τα πλοία συγκε-
___________________
774. Τα υδραίϊκα πλοία ήταν τα Αθηνά (Γ. Σαχτούρης), Επαμεινώνδας (Αντ. Κρι-
εζής), Μιλτιάδης (Ιω. Λαλεχός), Αίολος (Θεοδ. Γκιώνης), Θεμιστοκλής (Αντ. Ραφαήλ),
Μιλτιάδης (Γ. Σαχίνης), Κέχρωψ (Γ. Λαλεχός), Τιμολέων (Λαζ. Πινότσης), Αγαμέμνων
Οι πολιτικο-στρατιωτικές εξελίξεις το 1827. Η παρέμβαση των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων 663
ντρώθηκαν στις Σπέτσες μέσα σε δύο ημέρες και το μεσημέρι της 27ης Αυ-
γούστου 1827 απέπλευσαν και πήραν πορεία προς νότο. Την 31η Αυγούστου
όλα τα πλοία είχαν καταπλεύσει στα Βάτικα και μετά το μεσημέρι ειδοποιή-
θηκαν οι γραμματικοί τους να πάνε στη φρεγάτα Ελλάς με το βιβλίο των σι-
νιάλων (σηματολόγιο), για να γίνουν μερικές προσθήκες νέων σημάτων,
κατ’ εντολή του αρχιναυάρχου775.
Περί τη 09.30 της επόμενης ημέρας ο ελληνικός στόλος απέπλευσε.
Προηγουμένως είχε γίνει γνωστός ο ξαφνικός θάνατος του G. Canning, που
συντάραξε πολύ τον Cochrane και τα ελληνικά πληρώματα. Ο Άγγλος πρω-
θυπουργός είχε θεμελιώσει και στήριζε θερμά την παρεμβατική πολιτική των
Ευρωπαϊκών Δυνάμεων, δίνοντας την ελπίδα στους Έλληνες ότι σύντομα θα
δοθεί τέλος στις εχθροπραξίες και θα ακολουθήσει μια ικανοποιητική γι’ αυ-
τούς λύση.
Ο πλους του ελληνικού στόλου προς το Ιόνιο έγινε με άστατο καιρό
και χωρίς απρόοπτα. Από πληροφορία ψαριανής εμπορικής γολέτας επιβε-
βαιώθηκε ότι οι ομάδες πλοίων του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου, που είχαν
καταπλεύσει στο Ναβαρίνο, αριθμούσαν έως 90 πολεμικά και μεταγωγικά. Ο
Cochrane, πάντως, φρόντισε να μην πλησιάσει το Ναβαρίνο και τηρώντας
βορειο-δυτική πορεία πέρασε την 4η Σεπτεμβρίου δυτικά της Ζακύνθου και
της Κεφαλονιάς. Ο προορισμός του Βρετανού ναυάρχου ήταν οι δυτικές α-
κτές της Αιτωλοακαρνανίας, όπου προσδοκούσε να αναζωπυρώσει την πο-
λεμική δράση των Ελλήνων οπλαρχηγών και να προκαλέσει τον ξεσηκωμό
των Αλβανών χριστιανών που έδειξαν διαθέσεις να απαλλαγούν από την
Οθωμανική εξουσία, όταν έμαθαν για τη Συνθήκη του Λονδίνου.
Το ξημέρωμα της 5ης Σεπτεμβρίου, τα ελληνικά πλοία πέρασαν το
στενό Κεφαλονιάς-Λευκάδας και αρχικά κινήθηκαν προς τον όρμο του Δρα-
γομέστου (Αστακού), σύμφωνα με τις εντολές του Cochrane. Το απόγευμα
έστρεψαν προς βορρά σε χαλαρή διάταξη, ανάμεσα στα πολλά μικρά νησιά.
Ο Cochrane βγήκε στη νησίδα Κάλαμο για να συνομιλήσει με Ρουμελιώτες
οπλαρχηγούς, σε μία προσπάθεια να κινητοποιήσει μερικές ομάδες ατάκτων
___________________
(Λαζ. Παναγιώτας), τα ψαριανά Νέλσων (Δημ. Παπανικολής), Ηρακλής (Νικ. Γιαννί-
τζης), τα ψαριανά πυρπολικά των Κ. Κανάρη και Κ. Νικόδημου και το υδραίϊκο του
Ανδρέα Παπαπάνου.
664 Οι πολιτικο-στρατιωτικές εξελίξεις το 1827. Η παρέμβαση των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων
και να επιχειρήσει τη δημιουργία προγεφυρώματος στην περιοχή του Μεσο-

λογγίου. Ο μεγαλόσχημος αρχιναύαρχος δεν παρέλειψε να στείλει και μία
προκήρυξη προς τους χριστιανούς της Αλβανίας. Τους καλούσε σε «Δραστή-
ρια και διαρκή συνεργασία, που μόνο αυτή μπορούσε να εξασφαλίσει την ύ-
παρξή τους» και τόνιζε ότι «η μελλοντική ευτυχία τους, η ησυχία των οικογε-
νειών τους και η τιμή της θρησκείας τους είναι στα χέρια τους»776.
Ο Cochrane μόλις ολοκλήρωσε τις συζητήσεις με τους οπλαρχηγούς,
έστειλε το Μονόκερω, με αγγλική σημαία, στην Κέρκυρα και εντολή να φέ-
ρει τρόφιμα για τα άτακτα ρουμελιώτικα σώματα. Τα ελληνικά πλοία άλλα-
ξαν πορεία τότε και κινήθηκαν προς νότο, αγκυροβολώντας στις προσβάσεις
της λιμνοθάλασσας του Μεσολογγίου περί το μεσονύκτιο. Όταν ξημέρωσε η
6η Σεπτεμβρίου όλα τα πλοία διατάχτηκαν να οπλίσουν τις σκαμπαβίες τους
και να τις έχουν επανδρωμένες, έτοιμες για δράση. Η Ελλάς, που ρυμουλ-
κούσε όλη τη νύκτα τις τρεις κανονιοφόρους, τις έλυσε και ο Cochrane τις
έστειλε προς τη νησίδα Βασιλάδι, ο ίδιος δε ακολούθησε με τη μεγάλη άκα-
το της φρεγάτας για να εκτιμήσει την κατάσταση στη λιμνοθάλασσα.
Περί τη 08.00 η Ελλάς και η Καρτερία σήκωσαν τις άγκυρές τους και
σταδιακά ακολούθησαν τα άλλα πλοία, ενώ οι σκαμπαβίες περίμεναν την ε-
ντολή να εισέλθουν στη λιμνοθάλασσα. Μετά από μία ώρα τα ελληνικά
πλοία αγκυροβόλησαν πάλι, πλησιέστερα στην είσοδο του κεντρικού διαύ-
λου της λιμνοθάλασσας. Η Καρτερία και οι τρεις κανονιοφόροι πλησίασαν
το Βασιλάδι, όσο επέτρεπαν τα αβαθή νερά. Περί τη 13.00 ο Cochrane από
τη μεγάλη άκατο έβαλλε μερικές κογκρεβιανές ρουκέτες από περίπου 100
μέτρα, ενώ άνοιξαν πυρ κατά του Βασιλαδίου και οι κανονιοφόροι από με-
γαλύτερη απόσταση. Τα πυροβόλα της νησίδας απάντησαν και η ανταλλαγή
πυρών συνεχίστηκε επί δύο ώρες, χωρίς να προκληθούν ζημιές στα σκάφη ή
στα οχυρώματα του Βασιλαδίου, που επάνδρωναν εξήντα Τούρκοι στρατιώ-
τες. Περί τη 17.00 η ναυαρχίδα Ελλάς ύψωσε σήμα να ετοιμαστούν οι σκα-
μπαβίες και να πλεύσουν προς συνάντηση της ακάτου του Cochrane στη λι-
μνοθάλασσα. Η κίνηση αυτή, όμως, δεν μπόρεσε να εκτελεστεί γιατί ξέσπα-
σε ξαφνική καταιγίδα. Η νύκτα ήταν κατασκότεινη και καμιά ενέργεια δεν
έγινε από τη μία ή την άλλη πλευρά. Η επόμενη, 7η Σεπτεμβρίου, ξημέρωσε
με γαληνιαία θάλασσα και καθαρό ουρανό. Περί τη 08.00 ο αρχιναύαρχος
___________________
έστειλε έγγραφη διαταγή να εφοδιαστούν οι σκαμπαβίες με πυρομαχικά και

τρόφιμα δύο ημερών και, με ένα Μεσολογγίτη πλοηγό η κάθε μία, να μπουν
στο κεντρικό κανάλι για να πολιορκήσουν το Βασιλάδι. Ταυτόχρονα ο Coch-
rane έστειλε μία σχεδία με τρία ολμοβόλα, η οποία ρυμουλκήθηκε από βάρ-
κες και αγκυροβόλησε κοντά στη νησίδα.
Τα πυροβόλα της τουρκικής φρουράς άνοιξαν πρώτα πυρ, ενώ περί τη
09.30 απάντησαν οι τρεις κανονιοφόροι και τριάντα λεπτά αργότερα η ολ-
μοφόρα σχεδία και η Καρτερία που πλησίασε όσο της επέτρεπαν τα βάθη.
Την ώρα αυτή, ενώ οι ελληνικές σκαμπαβίες συνέχιζαν να εισέρχονται στη
λιμνοθάλασσα, εντόπισαν και κυνήγησαν δύο μονόξυλα που κατευθύνονταν
στο Βασιλάδι και συνέλαβαν το ένα με τρεις Έλληνες που μετέφεραν εφόδια
στη φρουρά. Αυτοί ανέφεραν ότι την πρώτη ημέρα, όταν εμφανίστηκε ο ελ-
ληνικός στόλος, οι Τούρκοι εσπευσμένα μετέφεραν πεντακόσιες οκάδες α-
λεύρι και νερό για τρεις ημέρες στη νησίδα. Έδωσαν, επίσης, την πληροφο-
ρία ότι η φρουρά του Μεσολογγίου αριθμούσε 1.000 στρατιώτες και του Αι-
τωλικού 100.
Τα εκατέρωθεν πυρά κράτησαν έως την 21.00. Τα οχυρώματα και τα
κτίσματα στο Βασιλάδι έπαθαν αρκετές ζημιές, αλλά η κανονιοφόρος Ελβε-
τία κτυπήθηκε από εχθρικό βλήμα και είχε ένα νεκρό και ένα βαριά τραυμα-
τισμένο. Από τα εχθρικά πυρά τραυματίστηκαν ναύτες που επάνδρωναν ά-
κατο της φρεγάτας Ελλάς. Οι άλλοι συνεπιβαίνοντες ναύτες μετέφεραν τους
τραυματίες στη φρεγάτα και αρνήθηκαν να επιστρέψουν στη μάχη· η τιμω-
ρία τους από τον Cochrane ήταν να διαπομπευθούν, περιφερόμενοι με βάρκα
ανάμεσα από τα πλοία του στόλου, υπό τους ήχους τυμπάνων777. Η Καρτερί-
α, προσπαθώντας να ελαττώσει την απόσταση από τη νησίδα, επικάθησε στα
αβαθή και επειδή έπεφτε η νύκτα, αποφασίστηκε η προσπάθεια για αποκόλ-
λησή της να γίνει το πρωί. Μία ώρα προτού ξημερώσει, η Αθηνά σάλπαρε,
έδωσε κάβο στο ατμοκίνητο και άρχισε την προσπάθεια να το τραβήξει από
τα ρηχά νερά. Το βρίκι του Γ. Σαχτούρη ξεκίνησε με λίγα πανιά, αλλά εκείνη
τη στιγμή εκδηλώθηκε φωτιά στην Καρτερία, μάλλον από απροσεξία του
πληρώματος. Ο Γ. Σαχτούρης έσπευσε αστραπιαία με τη σκαμπαβία του και
σε λίγο προστέθηκαν άκατοι από τα άλλα πλοία για να βοηθήσουν στην κα-
τάσβεση. Με άφθονο νερό και αποκοπή μερικών φλεγόμενων τμημάτων της
___________________
777. Ημερολόγιο πολεμικού πλοίου Μιλτιάδης, σ. 100.
υπερκατασκευής του ατμοκίνητου, η φωτιά σβήστηκε χωρίς να προκαλέσει

σοβαρές ζημιές. Στη συνέχεια, η κορβέτα ρυμουλκήθηκε από την Αθηνά και
τις ακάτους και αγκυροβόλησε ανάμεσα στα άλλα πλοία.
Την ίδια ημέρα, με εντολή του Cochrane, αποχώρησαν από τη λιμνο-
θάλασσα οι κανονιοφόροι και η σχεδία με τους όλμους. Ο αρχιναύαρχος κα-
τάλαβε ότι η άλωση του Μεσολογγίου δεν ήταν δυνατή, με τον τρόπο που
επέλεξε και τις δυνάμεις που διέθετε. Αλλά και η δημιουργία κάποιου βιώ-
σιμου προγεφυρώματος στις ακαρνανικές ακτές, φαινόταν πολύ δύσκολη
υπόθεση. Ο Cochrane αποφάσισε, λοιπόν, να εγκαταλείψει την επιχείρηση
στο Μεσολόγγι και να πλεύσει πάλι προς τις βορειότερες αιτωλοακαρνανι-
κές ακτές για να διαπιστώσει το πώς είχε διαμορφωθεί η κατάσταση εκεί.
Αποχωρώντας, πάντως, από τη λιμνοθάλασσα, έπεισε μερικούς Μεσολογγί-
τες να συνεχίσουν υποτυπωδώς τον αποκλεισμό της λιμνοθάλασσας, εσωτε-
ρικά με πριάρια και εξωτερικά με δύο μικρές γολέτες. Επρόκειτο αναμφίβο-
λα για μία προσχηματική ενέργεια του Cochrane, που προσπάθησε, χωρίς
σοβαρότητα, να δώσει την εντύπωση ότι συνεχίζεται η αποτυχούσα επιχεί-
ρησή του.
Ο Cochrane, με τη φρεγάτα Ελλάς, κατέπλευσε στη νησίδα Κάλαμο
η
την 9 Σεπτεμβρίου για να συνεχίσει τις διαβουλεύσεις με τους οπλαρχηγούς
της δυτικής Ελλάδας, μεταξύ των οποίων πρωτοστατούσε ο Δημ. Μακρής.
Είχε δώσει προηγουμένως εντολή στα υδραίϊκα και ψαριανά πλοία και πυρ-
πολικά να υδρεύσουν στις εκβολές του Αχελώου και στη συνέχεια να πλεύ-
σουν, υπό τον Αν. Μιαούλη, στη Σύρο. Εκεί θα γινόταν η μισθοτροφοδοσία
των πληρωμάτων και τα πλοία θα περίμεναν την άφιξη του Cochrane ή ε-
ντολές της κυβέρνησης για νέες επιχειρήσεις στη Χίο και ίσως την Κρήτη. Ο
απόπλους έγινε τη 13η Σεπτεμβρίου και τα πλοία συνάντησαν άσχημο καιρό,
με αποτέλεσμα να χρειαστούν οκτώ ημέρες για να φτάσουν στη Σύρο.
Ο Cochrane απέσπασε, επίσης, μία μοίρα υπό τον Hastings, αποτελού-
μενη από την Καρτερία, το Σωτήρα και τις κανονιοφόρους Βαυαρία και Φι-
λελληνίς. Η εντολή του ήταν να εισέλθει στον Κορινθιακό και να δράσει επι-
θετικά, υποστηρίζοντας και τις δυνάμεις του Church όποτε χρειαζόταν.
Στον Κάλαμο μία, ακόμη, απογοήτευση περίμενε τον Cochrane. Τη
η
15 Σεπτεμβρίου έφτασε το αγγλικό βρίκι Philomel και του επέδωσε γράμμα
του Codrington. Ο Βρετανός στόλαρχος τού γνώριζε ότι δεν έπρεπε να επε-
κτείνει τις εχθροπραξίες στη δυτική Ελλάδα, πέραν των ορίων που καθορί-
ζονταν στο Πρωτόκολλο που είχαν υπογράψει οι Σύμμαχοι την 23η Αυγού-
στου 1827778. Αν και ενοχλημένος Cochrane, απ’ αυτή την παρέμβαση, ανα-
γκάστηκε να υπακούσει, γνωρίζοντας ότι την ευθύνη και την πρωτοβουλία
για να επιλυθεί το θέμα της ελληνικής Επανάστασης την είχαν πια η Αγγλία
και οι σύμμαχοί της. Απέπλευσε, λοιπόν, αμέσως με τη φρεγάτα Ελλάς για
τη Σύρο και την ίδια ημέρα έγραψε στον Church που καθηλωμένος στα βό-
ρεια πελοποννησιακά παράλια, προσπαθούσε να αυξήσει και οργανώσει τις
δυνάμεις του για να πραγματοποιήσει την εκστρατεία στη Στερεά. Τον ενη-
μέρωνε για την αναγκαστική αποχώρησή του από την περιοχή και κατέληγε:
«Μόλις πληροφορήθηκα ότι οι Αιγύπτιοι αποδέχτηκαν μία α-
ναστολή των εχθροπραξιών, ώσπου να πάρουν οδηγίες από την κυ-
βέρνησή τους. Αν ο πόλεμος στην Ελλάδα μπορεί να τελειώσει με
οποιοδήποτε τρόπο, θα είναι ευτύχημα γι’ αυτόν το λαό, γιατί οι Έλ-
ληνες είναι ανήμποροι να εξασφαλίσουν την ελευθερία και την ανε-
ξαρτησία τους απέναντι στη συντριπτική (τουρκο-αιγυπτιακή) υπε-
ροχή, η οποία αποτελεί εμπόδιο στους πόθους τους»779.
Με τη φρεγάτα Ελλάς συνέπλευσε μέχρι την Αίγινα και η νεότευκτη
ατμοκίνητη κορβέτα Επιχείρησις (Thomas Crosby) που είχε φτάσει 4-5
ημέρες προτήτερα στη Ζάκυνθο, προερχόμενη από την Αγγλία.
***
Τα πλοία της μοίρας του Hastings έφτασαν στην είσοδο του Κορινθιακού
το πρωί της 9ης Σεπτεμβρίου. Ενώ ετοιμάζονταν να περάσουν το στενό
Ρίου-Αντιρίου, σημειώθηκε βλάβη στη μηχανή της Καρτερίας, η οποία
αναγκάστηκε να αγκυροβολήσει εκτός για να την αποκαταστήσει. Ο Άγ-
γλος μοίραρχος κράτησε μαζί του τη Φιλελληνίδα και έδωσε την άδεια
στον Thomas να προχωρήσει, κατά βούληση, στον Κορινθιακό με τα άλ-
___________________
778. D. DAKIN, Ο Αγώνας των Ελλήνων, σ. 280. Σύμφωνα με το Πρωτόκολλο, οι
Σύμμαχοι αναγνώριζαν το ναυτικό αποκλεισμό των Ελλήνων μόνο στα νότια παράλια,
που εκτείνονταν από τον Παγασητικό κόλπο, ανατολικά, έως τις εκβολές του Αχελώου,
δυτικά. Για το πλήρες κείμενο του Πρωτοκόλλου, βλ. G. DOUIN, Navarin, σ. 198. Βλ.
και Οδηγίες των τριών συμμαχικών Κυβερνήσεων προς τους Ναυάρχους για τον απο-
κλεισμό, στο Α. ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ, Κείμενα-Πηγαί, ό.π., τόμος Δεύτερος, Μέρος Δεύτερον
(1827-1832), σ. 651-653.
779. G. DOUIN, ό.π., σ. 213.
λα δύο πλοία. Ο κυβερνήτης του βρικίου Σωτήρ, είχε παρατηρήσει ότι ο

άνεμος τη νύκτα έπνεε συνήθως από τον κόλπο, γι’ αυτό αποφάσισε να
εισπλεύσει την ημέρα. Το μεσημέρι της 9ης Σεπτεμβρίου, λοιπόν, ο Σωτήρ
ρυμουλκώντας τη Βαυαρία διέπλευσε με τόλμη το στενό, υπό τα πυρά
πολλών τουρκικών πυροβόλων (το φρούριο του Ρίου είχε 60 και του Α-
ντιρίου 27). Χωρίς να υποστούν κάποια ζημιά τα δύο πλοία προχώρησαν
και αγκυροβόλησαν ανοικτά του φρουρίου της Ναυπάκτου. Την επόμενη
ημέρα έπλευσαν στον όρμο της Ιτέας, όπου ναυλοχούσαν εννέα οθωμανι-
κά πλοία· ένα μεγάλο βρίκι 16 πυροβόλων με το σήμα του Τούρκου μοι-
ράρχου ένα μικρότερο των 14 πυροβόλων, μία μεγάλη γολέτα των 20 πυ-
ροβόλων και άλλες δύο μικρότερες, δύο κανονιοφόροι και δύο οπλισμένα
μεταγωγικά. Υπήρχαν, επίσης, τρία αυστριακά εμπορικά πλοία έμφορτα
τροφίμων για τα τουρκικά στρατεύματα. Τα ελλιμενισμένα στην Ιτέα
πλοία βρίσκονταν υπό την προστασία παράκτιων πυροβολείων και αλβα-
νικού τάγματος 700 ανδρών. Ο Thomas με το Σωτήρα και τη Βαυαρία
πλησίασε το ορμητήριο των εχθρικών πλοίων για αναγνώριση το πρωί
της 10ης Σεπτεμβρίου και επί αρκετή ώρα αντάλλαξε κανονιοβολισμούς
με αυτά. Το μεσημέρι, όμως, ξέσπασε θαλασσοταραχή, αναγκάζοντας τα
δύο ελληνικά πλοία να απομακρυνθούν και να καταφύγουν στο Λουτρά-
κι.
Ο Hastings, με την Καρτερία πέρασε το στενό Ρίου-Αντιρίου το πρωί
της 11ης Σεπτεμβρίου με ευνοϊκό άνεμο. Η ατμοκορβέτα είχε αναπεπταμένα
τα ιστία της, ρυμουλκούμενη από τη Φιλελληνίδα, ώστε να μειωθεί ο χρόνος
που θα ήταν εκτεθειμένη στα πυρά των φρουρίων. Κατά τη διέλευσή της,
υπήρξε πάλι έντονη ανταλλαγή πυρών μεταξύ των πλοίων και των τουρκι-
κών πυροβολείων. Όταν τα δύο πλοία έφτασαν ανοικτά της Ιτέας, ο
Hastings, άρχισε να διαδρομεί και έστειλε ένα γαλαξειδιώτικο μίστικο (Α.
Αλικούρης) για να ειδοποιήσει το Σωτήρα και τη Βαυαρία να σπεύσουν να
τον ενισχύσουν. Επειδή, όμως, τα δύο πλοία αργούσαν να εμφανιστούν, ο
τολμηρός Άγγλος πλοίαρχος αποφάσισε να εισπλεύσει στον όρμο και να
προσβάλλει τον εχθρικό στολίσκο μόνο με την Καρτερία και τη μία κανονιο-
φόρο. Το πρωί της 15ης Σεπτεμβρίου κινήθηκε αποφασιστικά προς το εσωτε-
ρικό του όρμου, όταν, όμως, πλησίασε το μυχό, έπνευσε σφοδρός άνεμος
από τη στεριά και απώθησε τα δύο πλοία του. Ο καιρός ήταν ευνοϊκός εκεί-
νη τη στιγμή για τον Τούρκο μοίραρχο και, αν επιθυμούσε, μπορούσε να ε-
πιτεθεί στην Καρτερία με ούριο άνεμο, αλλά αυτός προτίμησε να παραμείνει

στο αγκυροβόλιό του. Την επόμενη ημέρα έφτασαν ο Σωτήρ και η Βαυαρία,
ο άνεμος, όμως εξακολουθούσε να είναι ισχυρός και αντίθετος. Τελικά, το
πρωί της 18ης Σεπτεμβρίου ο άνεμος κόπασε και ο Hastings, έδωσε την εντο-
λή στη μοίρα του να εισπλεύσει στον όρμο. Η Καρτερία με τη μηχανή και τα
άλλα πλοία με τα πανιά κινήθηκαν με μικρή ταχύτητα προς το εχθρικό ορ-
μητήριο, καθώς ο άνεμος ήταν λεπτός και η θάλασσα γαληνιαία. Από τουρ-
κικής πλευράς δεν σημειώθηκε κάποια κίνηση των πλοίων, εκτός από την
επάνδρωση των πυροβόλων τους, όπως και των παράκτιων πυροβολαρχιών.
Ο Τούρκος μοίραρχος είχε, προφανώς, επιλέξει να αντιμετωπίσει πάλι στα-
τικά τα προσεγγίζοντα ελληνικά πλοία, κρατώντας τα δικά του επ’ αγκύρα.
Η Καρτερία προχώρησε ήρεμα, πόντισε τις άγκυρες σε απόσταση 500
μέτρων από την ακτή και μετά άρχισε την προσπάθεια να στρέψει κατάλλη-
λα προς τον εχθρό, ώστε να χρησιμοποιήσει, ταυτόχρονα, όσο μπορούσε πε-
ρισσότερα πυροβόλα. Ο Σωτήρ και οι κανονιοφόροι αγκυροβόλησαν περί τα
200 μέτρα πιο μακριά. Στα σφοδρά πυρά των εχθρικών πλοίων και πυροβο-
λείων, που ξέσπασαν με σήμα του Τούρκου μοιράρχου, ο Hastings απαντά
με τη βολή συμπαγών σφαιρών για να εκτιμήσει την απόσταση. Μετά τις
δοκιμαστικές αυτές βολές, η Καρτερία εξαπολύει δραστικό πυρ με εκρηκτικά
βλήματα των καρονάδων και πυρακτωμένα των μακρύκανων πυροβόλων. Το
αποτέλεσμα υπήρξε συνταρακτικό, καθώς ένα εκρηκτικό βλήμα διαπέρασε
το σκάφος του Τούρκου μοιράρχου και ανατίναξε την πυριτιδαποθήκη του. Η
ώρα ήταν 10.00 όταν τα συντρίμμια του τουρκικού βρικίου και ακρωτηρια-
σμένα πτώματα τινάχτηκαν στον αέρα, ο όρμος σείστηκε και ο κρότος έφτα-
σε μέχρι τις απέναντι πελοποννησιακές ακτές, ενώ ο καπνός ανυψώθηκε σε
εκατοντάδες μέτρα. Η Καρτερία διέκοψε για λίγο το πυρ, μέχρι να καθαρίσει
κάπως η ατμόσφαιρα και το επανέλαβε με μεγαλύτερη σφοδρότητα. Ο Σω-
τήρ με τις κανονιοφόρους, αφού πλησίασαν την ακτή, έβαλλαν κατά των πυ-
ροβολείων, τα οποία και σίγησαν. Μία αλγερινή γολέτα αναγκάστηκε να
προσαράξει κάτω από τα βράχια και ο Thomas έστειλε αμέσως άγημα να την
κυριεύσει. Οι Αλβανοί στρατιώτες, όμως, οι οποίοι είχαν απομακρυνθεί λό-
γω της μεγάλης έκρηξης, επέστρεψαν και επιτέθηκαν μαζικά, αναγκάζοντας
το ελληνικό άγημα να αποχωρήσει. Ο Άγγλος πλοίαρχος, αφού δεν μπόρεσε
να αιχμαλωτίσει τη γολέτα, την κανονιοβόλησε με επιτυχία και την κατέ-
στρεψε ολοκληρωτικά. Στη συνέχεια ο Σωτήρ συγκέντρωσε τα πυρά του στη
στεριά και διασκόρπισε τους Αλβανούς. Εν τω μεταξύ, η Καρτερία, με τα

φοβερά πυροβόλα των 68, σμπαράλιασε τα τέσσερα μεγαλύτερα εχθρικά
πλοία· ένα και μόνο βλήμα, που βρήκε το δεύτερο τουρκικό βρίκι στην πρύ-
μνη, ήταν αρκετό να το βυθίσει μέσα σε λίγα λεπτά. Από τα εννέα εχθρικά
σκάφη, τα επτά καταστράφηκαν, ενώ τα δύο μεταγωγικά και τα τρία αυστρι-
ακά εμπορικά, με το πλούσιο φορτίο τους, κυριεύτηκαν από τα ελληνικά α-
γήματα, χωρίς αντίδραση από τον εχθρό αυτή τη φορά. Ο Άγγλος πλοίαρχος
χρειάστηκε μόλις 30 λεπτά για να πετύχει την εκπληκτική νίκη του, αποδει-
κνύοντας πως υπήρχε ένα λαμπρό μέλλον για τα βαριά οπλισμένα ατμοκίνη-
τα. Ο Hastings αισθάνθηκε μεγάλη ικανοποίηση που οι προβλέψεις και η
εμμονή του επιβεβαιώθηκαν στο πεδίο της μάχης και συνέταξε μία ενθου-
σιώδη έκθεση. Εξίσου ενθουσιώδη ήταν τα σχόλια του Blackwood’s Edin-
burg Magazine, που έγραψε ότι αυτή η μάχη:
«παρέσχε την ικανοποιητικωτάτην των αποδείξεων περί της
αποτελεσματικότητος του οπλισμού των ατμηλάτων σκαφών διά των
βαρέων πυροβόλων […] κατέστη δήλον από της ημέρας εκείνης ότι
πλείονα του ενός κράτη έμελλον ν’ αποδεχθώσι τας αρχάς αυτού
(του Hastings) περί ναυτικού πυροβολικού και οπλίσωσι πολλά
σκάφη κατά το υπόδειγμα όπερ ούτος έδωκεν»780.
Υπήρχε, βέβαια, αρκετά δύσκολος δρόμος μπροστά, έως ότου εξελι-
χθούν και επικρατήσουν τα καινοφανή σκάφη και πυροβόλα. Η αρχή, όμως,
είχε γίνει.
Στην έκθεσή του, ο Hastings ανέφερε επίσης ότι όλοι οι αξιωματικοί
εκτέλεσαν άριστα τα καθήκοντά τους και έκανε ιδιαίτερη μνεία για τον Άγ-
γλο λοχαγό J. Hane, που ασκούσε τα καθήκοντα του αξιωματικού πυροβολι-
κού της Καρτερίας και κατεύθυνε τόσο εύστοχα τα πυρά της781.
Οι τουρκικές απώλειες πρέπει να ήταν σημαντικές, αφού το βρίκι του
μοιράρχου ανατινάχτηκε, δύο άλλα πλοία βυθίστηκαν μέσα σε λίγα λεπτά,
ενώ τα υπόλοιπα δέχτηκαν πολλά πλήγματα. Αντίθετα, οι Έλληνες είχαν
σχετικά μικρές απώλειες. Από τους αξιωματικούς σκοτώθηκε ο ύπαρχος του
βρικίου Σωτήρ, Άγγλος υποπλοίαρχος W. Scanlan, ενώ τραυματίστηκαν ε-
λαφρά ο κυβερνήτης, πλοίαρχος G. Thomas, ο επιτελής D. Urquart που ανέ-
___________________
780. Κ. ΡΑΔΟΥ, Ο Άστιγξ και το έργον του εν Ελλάδι, σ. 54-56 και Blackwood’s
Edinburg Magazine (Oct. 1845), Biographical Sketch of Frank Abney Hastings, σ. 37.
781. Κ. ΡΑΔΟΥ, ό.π., σ. 54.
λαβε καθήκοντα υπάρχου μετά το θάνατο του πρώτου και ο ύπαρχος της
Καρτερίας, υποπλοίαρχος Ιωσήφ Φαλάγκας. Από το βρίκι σκοτώθηκαν, επί-
σης, δύο Υδραίοι ναύτες.
***
Μετά τη συντριβή του τουρκικού στολίσκου, ο Hastings, εξασφάλισε την

κυριαρχία στον Κορινθιακό. Η είδηση της νίκης απλώθηκε και στις δύο α-
κτές του κόλπου και οπλαρχηγοί με τα τμήματά τους άρχισαν πάλι να ενώ-
νονται, ολοένα και περισσότεροι, με το στράτευμα του Church. Ο Βρετανός
στρατηγός, μετά την καταστροφή στο Φάληρο, είχε εγκαταστήσει το στρα-
τηγείο του αρχικά στην Αίγινα και αργότερα μετακινήθηκε (Ιούλιος 1827)
στον Ισθμό. Ως βάση του χρησιμοποιούσε το φρούριο της Ακροκορίνθου,
ενώ χρήματα και εφόδια έπαιρνε ελάχιστα από την κυβέρνηση και μερικά
από το λόρδο Guilford και καποδιστριακούς που βρίσκονταν στην Κέρκυρα.
Ο ρυθμός που ενίσχυε το σώμα του ήταν αργός και οπωσδήποτε δεν είχε
φτάσει ακόμη στο επίπεδο που επιθυμούσε, για να επιχειρήσει στη δυτική
Στερεά. Όμως, κι αυτός, είχε πάρει την εντολή του Codrington να μην επε-
κτείνει τη δράση πέραν των εκβολών του Αχελώου και επειδή είχε περιορι-
σμένη ναυτική υποστήριξη από τη μοίρα του Hastings, τον βόλευε πολύ να
υπακούσει.
Αρκέστηκε, λοιπόν, ο Church στην αναγνωριστική προώθηση τμημά-
των του προς τα βορειοδυτικά, που έφτασαν στο Αίγιο τη 13η Σεπτεμβρίου.
Εκεί σταμάτησαν, καθώς ο Βρετανός στρατηγός έπρεπε να περιμένει την εν-
δυνάμωση του στρατού του και τον Cochrane να του δώσει μεγαλύτερη ναυ-
τική υποστήριξη.
Πάντως, ο Church συνέχισε τις επαφές του με τους Μωραΐτες και
Ρουμελιώτες οπλαρχηγούς, σχεδιάζοντας τις μελλοντικές επιχειρήσεις του
στη Στερεά. Ιδιαίτερα οι Ρουμελιώτες είχαν κάθε λόγο να συμπράξουν, έχο-
ντας κατανοήσει ότι, μετά τη Συνθήκη του Λονδίνου, χρειάζονταν να αγωνι-
στούν σκληρά για να αποδείξουν πως η ιδιαίτερη πατρίδα τους έπρεπε να
περιληφθεί στην επικράτεια του μελλοντικού ελληνικού κράτους.
Ο Ιμπραήμ πληροφορήθηκε, μετά την αψιμαχία του Thomas με τα
τουρκικά πλοία στην Ιτέα, τη 12η Σεπτεμβρίου, ότι ελληνικός στολίσκος δρα
στον Κορινθιακό και απειλεί να διακόψει τις επικοινωνίες των Τουρκο - Αι-
γυπτίων εντός του κόλπου. Αυτό τον ενόχλησε αρκετά, αλλά περισσότερο
ανησύχησε μήπως η ναυτική δραστηριότητα των Ελλήνων συνδεόταν με τις
κινήσεις του Church και των οπλαρχηγών στη βόρεια Πελοπόννησο. Κυρίως
φοβόταν, το ενδεχόμενο, να είναι η Πάτρα ο στόχος των Ελλήνων. Αντέ-
δρασε, λοιπόν, άμεσα και διέταξε να ξεκινήσει μία ισχυρή στρατιωτική φά-
λαγγα προς την Πάτρα για να ενισχύσει τη φρουρά της. Μία δεύτερη αιγυ-
πτιακή φάλαγγα κινήθηκε προς την Καρύταινα για αντιπερισπασμό, ώστε να
προσελκύσει κι αυτή τις τυχόν επιθέσεις των ατάκτων μωραΐτικων ομάδων.
Οι ενισχύσεις από τη στεριά για την Πάτρα θα χρειάζονταν οπωσδήποτε αρ-
κετές ημέρες μέχρι να φτάσουν στον προορισμό τους. Γι’ αυτό ο Ιμπραήμ
έδωσε εντολή να αποπλεύσει το ταχύτερο και μία ισχυρή ναυτική δύναμη
από το Ναβαρίνο με στρατιώτες και εφόδια, η οποία υπολόγιζε πως θα έφτα-
νε συντομότερα στην Πάτρα. Στη συνέχεια φρεγάτες και κορβέτες της δύνα-
μης αυτής θα εισέρχονταν στον Κορινθιακό για να εξοντώσουν τη μοίρα του
Hastings και ανακτήσουν την κυριαρχία στον κόλπο.
Ο Cochrane, όταν η τουρκο-αιγυπτιακή δύναμη απέπλευσε από το
Ναβαρίνο, έσπευσε να ενημερώσει εγγράφως τον Hastings και να του δώσει
πλήρη ελευθερία κινήσεων· με τη βασική υπόδειξη να διαφυλάξει τα πλοία
του απέναντι στην υπέρτερη δύναμη του εχθρού. Ο Hastings έκρινε σωστά
ότι δεν έπρεπε να επιχειρήσει αμέσως την έξοδο από τον Κορινθιακό, γιατί
κινδύνευε να συναντήσει τον τουρκο-αιγυπτιακό στόλο. Αποφάσισε, λοιπόν,
να παραμείνει στο ανατολικό μέρος του κόλπου και επέλεξε ως ορμητήριο
τον ορμίσκο του Πόρτο Στραβά, βορείως του Λουτρακίου και της Περαχώ-
ρας. Εκεί αγκυροβόλησαν τα πλοία του για να αμυνθούν στατικά, υποστηρι-
ζόμενα και από τα στρατοπεδευμένα στα Γεράνεια ελληνικά άτακτα σώμα-
τα.
Οι Έλληνες, πάντως, είχαν απωλέσει πια κάθε δυνατότητα να αντι-
δράσουν αποτελεσματικά και να ανακόψουν τις κινήσεις του πανίσχυρου
στόλου του Ιμπραήμ. Ευτυχώς, το έργο αυτό θα ανελάμβανε σε λίγο για λο-
γαριασμό τους ο Άγγλος ναύαρχος Codrington.
***
Όσον αφορά στον υδραιο-ψαριανό στολίσκο, που ο Cochrane είχε στείλει

στη Σύρο, αυτός παρέμεινε άπρακτος μέχρι την 27η Σεπτεμβρίου, οπότε τα
πλοία του επέστρεψαν στις βάσεις τους.
Μετά από λίγες ημέρες ήρθε στην Ύδρα διαταγή του Βρετανού στο-
λάρχου να σταλούν τρία πλοία782 για να δράσουν στα Δωδεκάνησα και την
ανατολική Μεσόγειο. Όπως γράφει ο Γ. Σαχτούρης
«ελάβαμεν διαταγήν παρά του Στολάρχου […] να διευθυνθώμεν εις
Ρόδον έως Αλεξάνδρειαν και κατά την Κρήτην, όπως παρατηρώμεν
τα κινήματα του εχθρού και καταδιώκωμεν τους πειρατάς και συλ-
λαμβάνωμεν όσα πλοία όπου υπερασπίζονται με ζωοτροφίας, πολε-
μοφόδια και έτερα τον εχθρόν, και να τα φέρνωμεν εις την Διοίκη-
σιν»783.
Κατά τον πλου συνάντησαν αρκετά άλλα ελληνικά πλοία, που είχαν
βγει για κούρσο, αλλά για τα τρία υδραίϊκα η όλη επιχείρηση εξελίχθηκε σε
μία άσκοπη περιπλάνηση στα Δωδεκάνησα και κοντά στις ακτές της Κύ-
πρου, του Λιβάνου και της Αιγύπτου από την 5η Οκτωβρίου έως την 5η Νο-
εμβρίου. Την προτελευταία ημέρα, μάλιστα, τα πλησίασε μία μικρή κανονι-
οφόρος σταλμένη από την κυβέρνηση για να τους ανακοινώσει ότι είχε απο-
στολή
«όσα μεγάλα πλοία Ελληνικά είναι εβγαλμένα εις το κούρσο, να πέρ-
νη τα ονόματα των καπεταναίων και συγχρόνως να τους διατάξη, να
επιστρέψουν χωρίς αναβολή εις την πατρίδα· ότε δε ήθελε παρακού-
σουν και πιασθούν, ήθελεν παιδευθούν, και τα πλοία τους ήθελον τα
κατακαύσουν αι Ευρωπαϊκαί Δυνάμεις ευρίσκοντάς τα»784.
Είχε φτάσει τότε η στιγμή, που οι ευρωπαϊκές Δυνάμεις είχαν αποφα-
σίσει να εντείνουν την προσπάθεια για να εξαλείψουν την πειρατεία και α-
ποκαταστήσουν την ομαλή διενέργεια του ναυτεμπορίου στην ανατολική
Μεσόγειο. Τόσο ο Codrington, όσο και ο de Rigny είχαν στείλει αυστηρότα-
τες επιστολές προς την ελληνική κυβέρνηση, τονίζοντας ότι, ενώ οι στόλοι
της Αγγλίας και της Γαλλίας απασχολούνται με την προστασία της Ελλάδας,
τα ελληνικά πλοία επιδίδονται ασύστολα σε πράξεις πειρατείας. Ο Γάλλος
___________________
782. Επιλέχτηκαν τα Αθηνά (Γ. Σαχτούρης), Αίολος (Θεοδ. Γκιώνης) και Θεμι-
στοκλής (Σταμ. Φώκας).
784. Ό.π., σ. 285.
ναύαρχος όριζε με σαφήνεια τους κανόνες νηοψίας και αποκλεισμού των

ακτών από τα ελληνικά πλοία. Έγραφε:
«Παραχωρούμε στους Έλληνες το δικαίωμα της νηοψίας και
του αποκλεισμού των ακτών από του Βόλου μέχρι της Ναυπάκτου, σε
μία θαλάσσια ζώνη κυμαινόμενη από 10-12 μίλια από της ακτής
[…]. Εντός των ορίων τούτων οφείλουν να περιορίζονται τα κατα-
δρομικά τους. Επιτρέπεται να κατάσχουν (μόνο) πολεμικά εφόδια
και πυρομαχικά τα οποία προορίζονται για τους Τούρκους, αλλά με
το πρόσχημα τούτο όχι μόνο έχουν προχωρήσει πολύ έξω από την
περιοχή αυτή, αλλά έχουν ληστέψει πλοία των οποίων τα φορτία δεν
εμπίπτουν στο χαρακτηρισμό αυτόν».
Και ό μεν Codrington επισήμανε γενικά ότι
«θα προχωρήσω με τη μεγαλύτερη αυστηρότητα στη λήψη των
μέτρων, τα οποία θα κρίνω ως πλέον κατάλληλα για την προστασίαν
του εμπορίου»,
ο de Rigny, όμως, ήταν πάλι πιο σαφής, γράφοντας πως
«τα ελληνικά πλοία, τα οποία θα προχωρήσουν ενδεχομένως
πέραν της χαραχθείσας γραμμής των 10-12 μιλίων από τις ακτές […]
θα συλλαμβάνονται και θα κατάσχονται […] αι νήσοι Ύδρα και Σπέ-
τσαι θα θεωρηθούν υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις πειρατείας, τις δι-
απραττόμενες από Υδραίους και Σπετσιώτες»785.
Οι ύστατες διπλωματικές πιέσεις των συμμάχων προς τον Μω-

χάμετ Άλι.
Οι οδηγίες δράσεως προς τους τρεις ναυάρχους και το θέμα της
διοικήσεως του ενωμένου συμμαχικού στόλου.
Η δυναμική παρέμβαση του Άγγλου ναυάρχου Codrington.
Ο Γάλλος πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη, γνωρίζοντας τον προβλημα-

τισμό του Μωχάμετ Άλι και την καιροσκοπική στάση του, συνέστησε στον
de Rigny να κάνει μία ακόμη προσπάθεια να τον αποτρέψει να μετάσχει στις
σχεδιαζόμενες από την Πύλη επιχειρήσεις· οι οποίες θα είχαν σκοπό τη συ-
___________________
785. Μ. ΣΙΜΨΑ, Ναβαρίνον, σ. 236 (επιστολή Codrington την 30η Σεπτεμβρίου
1827), σ. 237-238 (επιστολή de Rigny της 7ης Οκτωβρίου 1827).
ντριβή της Ύδρας και την εξάλειψη των τελευταίων εστιών της επανάστασης
στην Πελοπόννησο. Ο de Rigny έστειλε ένα γράμμα με οδηγίες στον αντι-
πλοίαρχο Leblanc, κυβερνήτη της φρεγάτας Junon που βρισκόταν στην Αλε-
ξάνδρεια από την 24η Ιουνίου για να επιτηρεί δύο αλγερινά πλοία αγκυροβο-
λημένα στο λιμάνι. Σύμφωνα με τις οδηγίες του Γάλλου ναυάρχου, ο
Leblanc θα έπρεπε να ενημερώσει εμπιστευτικά τον Μωχάμετ Άλι πως οι
τρεις Δυνάμεις είχαν αποφασίσει να τερματίσουν τον πόλεμο, να υποστηρί-
ξουν τη δημιουργία ενός ελληνικού κράτους υποτελούς στο σουλτάνο και με
περιορισμένη εδαφική έκταση, να ζητήσουν την εκκένωση του Μωριά από
τα αιγυπτιακά στρατεύματα επειδή θα αποτελούσε τον κορμό αυτού του
κράτους και τέλος οι συμμαχικοί στόλοι να δράσουν από κοινού με τρόπο
που θα εξασφάλιζε την υλοποίηση όλων των επιδιώξεών τους. Θα έπρεπε,
επίσης, ο Leblanc να τονίσει στον Μωχάμετ Άλι πως η Γαλλία, με ενεργό
ρόλο στην υπόθεση, θα φρόντισε να προστατευτούν τα συμφέροντα της Αι-
γύπτου από τις υπερβολικές απαιτήσεις της Αγγλίας και της Ρωσίας. Επομέ-
νως, το συμφέρον του Αιγύπτιου πασά ήταν να σταματήσει τις πολεμικές
δαπάνες και να μη διακινδυνεύσει το στόλο του, απέναντι δε στο σουλτάνο
θα ήταν αρκετό να τον στείλει, επί του παρόντος, αλλά να αποφύγει τη συμ-
μετοχή του σε σοβαρές επιχειρήσεις786. Ο de Rigny πίστευε ότι για να πει-
στεί ο Μωχάμετ Άλι να αποσύρει τις δυνάμεις του από τον πόλεμο, χρειαζό-
ταν μια απειλητική επίδειξη των ενωμένων ναυτικών δυνάμεων, των τριών
χωρών. Προς το παρόν, όμως, ήταν αδύνατο να γίνει και γι’ αυτό περιορί-
στηκε σ’ ένα μίγμα απειλών και φιλικών συμβουλών.
Από την πλευρά της αγγλικής κυβέρνησης, ο Υπουργός Εξωτερικών
Dudley έστειλε, τη 14η Ιουλίου 1827, τον ταγματάρχη J. H. Gradock με την
ειδική αποστολή να συνεχίσει την προσπάθεια να πειστεί ο Μωχάμετ Άλι ότι
πρέπει να αποσύρει τις δυνάμεις του από την Ελλάδα. Ο J. H. Gradock έ-
φτασε στην Αλεξάνδρεια την 9η Αυγούστου και, εκτός του προφορικού μη-
νύματος της κυβέρνησής του, επέδωσε στον Αιγύπτιο σατράπη και μακρο-
σκελές έγγραφο με τις αγγλικές θέσεις. Στο κείμενο του εγγράφου, μεταξύ
των άλλων, αναφερόταν ότι οι σύμμαχοι έχουν δεσμευτεί με Συνθήκη και
προτίθενται να προσπαθήσουν να επιλύσουν το ζήτημα ειρηνικά, αν, όμως,
από την εξέλιξη των γεγονότων προέκυπτε μία πολεμική αναμέτρηση, οι
___________________
786. G. DOUIN, ό.π., σ. 95-96.
συμμαχικές ναυτικές δυνάμεις θα εμφανίζονταν στην περιοχή με ισχύ ακα-

τάβλητη από κάθε δύναμη που θα μπορούσε να αντιτάξει η Οθωμανική Αυ-
τοκρατορία. Μοιραία, τότε, ο πασάς, ταυτιζόμενος με την Πύλη, σ’ ένα άνι-
σο αγώνα, θα διακινδύνευε να χαθούν τα μέχρι τώρα επιτεύγματά του στον
εμπορικό και ναυτικό τομέα787.
Στις προσπάθειες των συμμάχων προς τον Μωχάμετ Άλι, προστέθηκε
και αυτή του Codrington, που έστειλε στην Αλεξάνδρεια το βρίκι Pelorus με
την εντολή ο κυβερνήτης του, αντιπλοίαρχος P. Richards, να γνωστοποιήσει
στον Αιγύπτιο σατράπη την αγωνιώδη επιθυμία του και την ειλικρινή ελπίδα
του να τον δει να αποσύρει τις ναυτικές του δυνάμεις από την Ελλάδα. Γιατί
σε περίπτωση σύγκρουσης με τον οθωμανικό στόλο, είχε τέτοιες διαταγές
που δεν μπορούσε να κάνει διάκριση μεταξύ των αιγυπτιακών και των τουρ-
κικών πλοίων. Στις αρχές του Σεπτεμβρίου, ο κυβερνήτης του Pelorus επι-
κοινώνησε με τον Μωχάμετ Άλι και πήρε την εξής απάντηση, την οποία
γνωστοποίησε στον Codrington με επιστολή του, χρονολογημένη 11 Σε-
πτεμβρίου 1827:
«Καθώς ο πασάς της Αιγύπτου ήταν ύποπτος στην Πύλη, του
ήταν αδύνατο να ανακαλέσει, έστω μέρος του στόλου του και να ε-
νεργήσει, ωσάν να είχε διαφορετικά συμφέροντα από τον Σουλτάνο,
αλλά ας του έδινε ο Άγγλος ναύαρχος την παραμικρή ευκαιρία, το πιο
μικρό φως, ικανά να τον δικαιολογήσουν και ο Πασάς θα ήταν πλή-
ρως διατεθειμένος να τον ακολουθήσει […]. Καθώς, όμως, βρισκό-
ταν προς το παρόν μεταξύ δύο κακών, του να χάσει το στόλο του ή
να κηρυχθεί επαναστάτης, έπρεπε να διαλέξει το μικρότερο […] αν
όμως είχε την εγγύηση ότι θα υποστηριχτεί από την Αγγλία, τότε χω-
ρίς δισταγμό θα δεχόταν να εκτεθεί στην οργή του Σουλτάνου […].
Προς το παρόν περίμενε να μάθει την καταστροφή μερικών από τα
πλοία του, σκεπτόταν μάλιστα ότι λίγο κακό αν γινόταν στο στόλο του
θα τον εξύψωνε στα μάτια του Σουλτάνου […]»788.
Ολόκληρο τον Αύγουστο, λοιπόν, έγιναν συνεχείς διπλωματικές πιέ-
σεις προς τον Μωχάμετ Άλι για να πειστεί να μειώσει τουλάχιστον τη συμ-
μετοχή του στον πόλεμο και στην καλύτερη περίπτωση να αποστασιοποιηθεί
απόλυτα. Η επιδίωξη των συμμάχων ήταν, με την απόσυρση των αιγυπτια-
___________________
787. G. DOUIN, ό.π., σ. 106. D. DAKIN, Ο Αγώνας των Ελλήνων, σ. 232.
788. C. M. WOODHOUSE, The battle of Navarino, σ. 72-73.
κών δυνάμεων, να εξασθενίσουν τις πολεμικές ικανότητες του Σουλτάνου,

ώστε να αναγκαστεί να αλλάξει την άκαμπτη στάση του, ενώ παράλληλα θα
κέρδιζαν χρόνο για να συγκεντρώσουν και συντονίσουν τις ναυτικές δυνά-
μεις τους στην περιοχή. Ο σατράπης της Αιγύπτου, έδειξε μεγάλη διστακτι-
κότητα να προχωρήσει σε κινήσεις που θα σήμαιναν ουσιαστικά πως ετοιμα-
ζόταν να αλλάξει στρατόπεδο, διακινδυνεύοντας τα πάντα. Έτσι, μετά από
σκόπιμες καθυστερήσεις επέτρεψε τελικά τον απόπλου από την Αλεξάνδρεια
της ισχυρής τουρκο-αιγυπτιακής αρμάδας, που κατέπλευσε στο Ναβαρίνο
την 26η Αυγούστου 1827. Με την ισχυρή οθωμανική ναυτική δύναμη συγκε-
ντρωμένη στο Ναβαρίνο, τις αιγυπτιακές στρατιωτικές δυνάμεις να κυριαρ-
χούν στο μεγαλύτερο μέρος του Μωριά και τους συμμάχους να αυξάνουν
σημαντικά τη ναυτική παρουσία τους στις ελληνικές θάλασσες, φάνηκε κα-
θαρά ότι η τελική πράξη θα διαδραματιζόταν, με κάποιο τρόπο, στην περιο-
χή και πρωταγωνιστές θα ήταν οι σύμμαχοι ναύαρχοι και ο Αιγύπτιος αρχι-
στράτηγος Ιμπραήμ.
***
Οι ναύαρχοι Codrington και de Rigny έλαβαν τις «Κοινές Οδηγίες», μέσω

των πρεσβευτών των τριών Δυνάμεων στην Κωνσταντινούπολη, την 29η Ι-
ουλίου 1827. Ο ρωσικός στόλος, υπό τον υποναύαρχο Heyden είχε απο-
πλεύσει από τη Βαλτική και αναμενόταν να περάσει το Γιβραλτάρ στο τέλος
Αυγούστου και να φτάσει στις ελληνικές θάλασσες μέσα στο πρώτο δεκαή-
μερο του Σεπτεμβρίου.
Οι οδηγίες αυτές ήταν οι δεύτερες –και υποτίθεται πιο αναλυτικές–,
που στέλνονταν στους τρεις ναυάρχους. Όμως, είχαν συνταχθεί με διπλωμα-
τική ασάφεια, σε μια προσπάθεια να εξισορροπηθούν οι διιστάμενες απόψεις
και προθέσεις των τριών κυβερνήσεων. Οι συντάκτες των οδηγιών ήταν ο
Άγγλος Υπουργός Εξωτερικών λόρδος Dudley και οι πρεσβευτές Γαλλίας
και Ρωσίας στο Λονδίνο, χωρίς να λάβουν μέρος αξιωματικοί του πολεμικού
Ναυτικού.
Αναπόφευκτα, λοιπόν, δημιουργήθηκαν ερωτηματικά και αμφιβολίες
στους αρχηγούς των δύο συμμαχικών στόλων. Ιδιαίτερα αντιφατικά ήταν ε-
κείνα τα μέρη των οδηγιών που καθόριζαν τις ενέργειες των συμμαχικών
στόλων για να επιβάλλουν στους αντιπάλους την ανακωχή. Ενδεικτικά, πα-

ρατίθενται τα βασικά τμήματα των επίμαχων οδηγιών:
«Αι Αυλαί της Γαλλίας, της Αγγλίας και της Ρωσίας […] εάν
εις διάστημα ενός μηνός […] η Πύλη δεν είχε αποδεχθεί την μεσολά-
βησιν των Τριών Αυλών και δεν είχε συγκατατεθεί εις μίαν ανακω-
χήν, θα προσπαθήσουν με όλα τα μέσα τα οποία αι περιστάσεις θα
υπαγορεύσουν εις την φρόνησίν των, να επιτύχουν τα άμεσα αποτε-
λέσματα της ανακωχής […]. Τα μέτρα αυτά, τα οποία θα ληφθούν
[…] θα συνίστανται εις μίαν άμεσον προσέγγισιν με τους Έλληνας
και εις την συνένωσιν των Μοιρών των Υψηλών Δυνάμεων, με σκο-
πόν όπως παρεμποδίσουν κάθε ενίσχυσιν τουρκικήν ή αιγυπτιακήν
εις άνδρας, όπλα, πλοία και πυρομαχικά να φθάσουν εις την Ελλάδα
και τας νήσους του Αρχιπελάγους.
Αι Μοίραι αυταί θα μεταχειριστούν εφεξής τους Έλληνας ως
φίλους, χωρίς εντούτοις να λάβουν μέρος εις τας εχθροπραξίας μετα-
ξύ των δύο αντιμαχομένων μερών […].
Εις την προβλεφθείσαν περίπτωσιν αρνήσεως της Πύλης να
αποδεχθή την μεσολάβησιν και συναινέση εις μίαν ανακωχήν, θα συ-
νάψητε φιλικάς σχέσεις με τους Έλληνας αφ’ ενός και αφ’ ετέρου θα
παρεμποδίσετε κάθε αποστολήν διά θαλάσσης ανδρών, όπλων κλπ.,
τα οποία προορίζονται διά την Ελλάδα και προέρχονται είτε από την
Τουρκία είτε από την Αφρική γενικώς. Το τελευταίον τούτο μέτρον
απαιτεί την μεγαλυτέραν φροντίδα και προ πάντων πλήρη συμφωνίαν
των κινήσεων μεταξύ των Τριών Διοικητών των ναυτικών δυνάμεων
[…] Αντιλαμβάνεσθε ότι οφείλετε να καταβάλετε εξαιρετικήν επιμέ-
λεια, ώστε τα μέτρα τα οποία θα λάβητε έναντι του Οθωμανικού ναυ-
τικού να μη εκφυλισθούν εις εχθροπραξίας. Η επίσημος πρόθεσις
των Δυνάμεων είναι να παρεμβληθούν ως συμφιλιωτικαί και να ε-
γκαταστήσουν μία de facto ανακωχήν εις την θάλασσαν […] οι σχη-
ματισμοί των δυνάμεων, τας οποίας αυταί συνεκέντρωσαν, προορι-
σμόν έχουν να καταστήσουν σεβαστήν την επιθυμίαν αυτήν. Αι (ναυ-
τικαί) δυνάμεις όμως αυταί δεν πρέπει να χρησιμοποιηθούν, παρά
μόνον εφ’ όσον οι Τούρκοι επιμένουν να παραβιάζουν τας διόδους,
τας οποίας αι δυνάμεις τους απαγορεύουν […]. Είναι φανερόν ότι αι
οδηγίαι αυταί δεν θα έχουν προβλέψει όλας τας δυνατάς περιπτώσεις
και ότι είναι απαραίτητος εις υμάς μία ελευθερία δράσεως. Ο Βασι-
λεύς σάς την παραχωρεί πλήρως. Εκείνο το οποίον προέχει είναι να
έχετε πλήρη γνώσιν του τεθέντος από τας Δυνάμεις σκοπού και των
μέσων, με τα οποία υπολογίζουν αυταί να τον επιτύχουν. Πρέπει τέ-
λος να επιτευχθεί η πλέον τέλεια συνεργασία μεταξύ υμών και των
συναδέλφων σας […]»789.
Ο Codrington, όταν πήρε το κείμενο της Συνθήκης του Λονδίνου, βρι-
σκόταν, με την Asia στη Σμύρνη. Δύο μόνο ημέρες αργότερα (29 Ιουλίου
1827) έγραψε στον Άγγλο πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη, τον S. Can-
ning, ότι:
«Κανείς από εμάς δεν μπορεί να εννοήσει πώς, εάν οι Τούρκοι
δεν συμμορφωθούν, θα πρέπει να τους εμποδίσωμε διά της βίας (by
force) να συνεχίσουν μία τακτική αντίθετη προς τας οδηγίας μας,
χωρίς να προβώμεν εις εχθροπραξίας. Ασφαλώς τούτο ημπορεί να
γίνη με την εγκατάσταση ενός είδους αποκλεισμού: άμα δοκιμάσουν
να τον παραβιάσουν, η απόπειρα (πρέπει) να αποκρουσθή διά της
βίας»790.
Ανάλογο γράμμα έστειλε και στο αγγλικό Ναυαρχείο. Αλλά και ο de
Rigny έγραψε στον πρεσβευτή της Γαλλίας στην Κωνσταντινούπολη, τον de
Guilleminot, και χαρακτήρισε τις οδηγίες πολύ λίγο ακριβείς «(bien peu pre-
cis), θεωρώντας πως η έλλειψη αυτή άφηνε μεγάλο περιθώριο για (παρ)ερμη-
νείες»791.
___________________
789. Για το πλήρες κείμενο των πρώτων και των δεύτερων οδηγιών προς τους
τρεις ναυάρχους, βλ. BOURCHIER (Lady), Memoir of the Life of Admiral sir Edward
Codrington, London 1873, Vol. 1, σ. 508-510 και 510-512 αντίστοιχα, καθώς και C. M.
WOODHOUSE, The battle of Navarino, London 1965, σ. 42-45 και σ. 45-47 αντίστοιχα.
Επίσης βλ. G. DOUIN, Navarin, σ. 73-75 και 77-78 αντίστοιχα (στη γαλλική). Οι οδηγίες
ήταν μία μορφή των σήμερα αποκαλούμενων «Κανόνων Εμπλοκής» (Rules of Engage-
ment), με τη διαφορά πως τότε προσπαθούσαν να καλύψουν και ένα ευρύ φάσμα –
ενδεχόμενων – πολιτικών εξελίξεων. Οι κυβερνήσεις ήταν υποχρεωμένες να αφήνουν
περιθώρια διπλωματικών ή και δυναμικών ενεργειών στους ναυάρχους, εφόσον το μο-
ναδικό μέσο επικοινωνίας αποτελούσε το ταχυδρομείο. Με τα πλοία της εποχής, τα έγ-
γραφα χρειάζονταν τρεις εβδομάδες για να φτάσουν από το Λονδίνο ή το Παρίσι στην
Κωνσταντινούπολη και μία εβδομάδα για να σταλούν, από εκεί, στους ναυάρχους. Ένα
ταχυδρομικό πλοίο έκανε τη διαδρομή από το Ναβαρίνο στην Πόλη ή την Αλεξάνδρεια
σε 7-9 ημέρες.
790. C. M. WOODHOUSE, ό.π., σ. 53.
791. G. DOUIN, ό.π., σ. 96-97.
Η εύλογη αντίδραση των ναυάρχων στις ασαφείς οδηγίες προκάλεσε

την ανάγκη περαιτέρω διευκρινίσεων από τις κυβερνήσεις τους. Σε μία προ-
σπάθεια, να διασαφηνιστούν οι εντολές τους, στάλθηκαν δύο έγγραφα. Το
κείμενο του πρώτου είχαν συντάξει από κοινού οι πρεσβευτές των τριών Δυ-
νάμεων στην Κωνσταντινούπολη, οι οποίοι είχαν εξουσιοδοτηθεί να δίνουν
συμπληρωματικές πληροφορίες και οδηγίες στους ναυάρχους των συμμαχι-
κών στόλων. Το διπλωματικό και πάλι θολό έγγραφο (αποκαλούμενο Πρω-
τόκολλο των Πρεσβευτών), με χρονολογία 23 Αυγούστου 1827, υπήρξε ελά-
χιστα διαφωτιστικό και δεν μπόρεσε πάλι να δώσει καθαρή απάντηση στις
βάσιμες αμφιβολίες των ναυάρχων.
Το δεύτερο συντάχθηκε από τον Dudley στο Λονδίνο, με χρονολογία 4
Οκτωβρίου 1827, και είχε μοναδικό αποδέκτη τον Codrington. Έφτασε, ό-
μως, στα χέρια του Άγγλου ναυάρχου πολλές ημέρες μετά τη ναυμαχία στο
Ναβαρίνο και επομένως το περιεχόμενό του δεν θα είχε πια καμιά επίδραση.
Ο Άγγλος πρεσβευτής S. Canning, άνθρωπος που δεν δίσταζε να ανα-
λαμβάνει τις ευθύνες του, είχε αντιληφθεί τα βασανιστικά διλήμματα του
Codrington. Πήρε, λοιπόν, την πρωτοβουλία να μετριάσει την αοριστία της
Συνθήκης και την ασάφεια των οδηγιών. Την 7η Αυγούστου έγραψε στον
Άγγλο στόλαρχο:
«Δεν πρέπει να συνδράμετε κανένα από τους εμπολέμους, αλ-
λά οφείλετε να παρεμβάλετε τις δυνάμεις σας μεταξύ τούτων και να
διατηρήσετε την ειρήνη με τον τηλεβόα σας, εφ’ όσον τούτο είναι δυ-
νατόν. Σε περίπτωση, όμως, ανάγκης, με εκείνο το οποίο χρησιμο-
ποιείται για την εφαρμογή ενός αποκλεισμού εναντίον εχθρών και
φίλων – εννοώ με τη βία (by force)».
Και με άλλη επιστολή (21 Αυγούστου 1827) επιβεβαίωνε και συμπλή-
ρωνε την προηγούμενη, γράφοντας:
«Μολονότι δεν αρμόζει να λάβετε εχθρικά μέτρα και αι συμ-
μαχικαί Κυβερνήσεις επιθυμούν με κάθε τρόπον να αποφύγουν κάθε
τι, που θα μπορούσε να οδηγήσει στον Πόλεμο, εν τούτοις, σε περί-
πτωση ανάγκης ή αποβίβασης τουρκικών ενισχύσεων πρέπει να πα-
ρεμποδισθεί διά της βίας και, αν όλα τα μέσα εξαντληθούν, διά του
πυροβόλου (by cannon shot)»792.
___________________
792. . M. WOODHOUSE, ό.π., σ. 53.
Τις προσωπικές, διευκρινιστικές απόψεις που διατύπωσε στις δύο επι-

στολές του προς τον Codrington ο Άγγλος πρεσβευτής πλήρωσε, μετά τη
ναυμαχία του Ναβαρίνου, με μία δυσμενή ανάκληση στο Λονδίνο από την
κυβέρνηση του Wellington. Πάντως, ανεξάρτητα των επιστολών του S. Can-
ning και καθώς τα γεγονότα εκτυλίσσονταν, με κυρίαρχο στοιχείο την από-
λυτα αρνητική στάση του σουλτάνου για συμβιβαστική λύση, ο Άγγλος ναύ-
αρχος σχημάτιζε ολοένα περισσότερο την πεποίθηση ότι τελικά θα ήταν α-
δύνατο να αποφευχθεί η χρήση βίας· και ότι αυτό θα γινόταν αποδεκτό από
την κυβέρνησή του.
Ενώ ο Άγγλος και ο Γάλλος ναύαρχος αντιμετώπιζαν διλήμματα και
αβεβαιότητα, ο Ρώσος υποναύαρχος Heyden δεν είχε κανένα παρόμοιο πρό-
βλημα. Αποφασιστικός και με σαφείς οδηγίες από την κυβέρνησή του,
στάθμευσε για λίγο στο Spithead και ανεφοδίασε τα πλοία του. Από εκεί α-
πέπλευσε την 8η Αυγούστου και κατευθύνθηκε προς τον τελικό προορισμό
του, την ανατολική Μεσόγειο.
Η ρωσική κυβέρνηση είχε επιβάλει το Απόρρητο Άρθρο της Συνθήκης
του Λονδίνου, με τα καταναγκαστικά μέτρα για την επιβολή της ανακωχής.
Τώρα, η πολιτική της είχε γίνει σαφέστερα πιο άκαμπτη και επιθετική απέ-
ναντι στην Πύλη. Έτσι, οι οδηγίες που είχαν δοθεί στον Heyden τόνιζαν ότι
«εις περίπτωσιν αρνήσεως της Πύλης θα έπρεπε (οι συμμαχι-
κοί στόλοι) να οργανώσουν μίαν αυστηράν περιπολία και να παρε-
μποδίσουν διά της βίας την αποστολή κάθε τουρκικής ή αιγυπτιακής
ενισχύσεως, η οποία θα αποστέλλετο εναντίον των στρατιωτικών και
ναυτικών δυνάμεων».
Ενισχυτικά των εντολών της ρωσικής κυβερνήσεως ήταν και τα λόγια
του Τσάρου Νικολάου Α΄ κατά την αποχαιρετιστήρια επίσκεψή του στα
πλοία, λίγο προτού αποπλεύσουν από το Ναύσταθμο της Κροστάνδης. Εγκα-
ταλείποντας τη ναυαρχίδα είπε στον Heyden: «Ελπίζω ότι σε περίπτωση
στρατιωτικών επιχειρήσεων, θα μεταχειρισθήτε τον εχθρόν κατά ρωσικό τρό-
πο» (pa russki)»793.
***
___________________
793. EUG. BOGDANOVITCH, La Bataille de Navarin 1827, Paris 1887, σ. 64.
Ο Codrington, μόλις έμαθε ότι ισχυρή δύναμη του οθωμανικού στόλου ετοι-
μαζόταν να αποπλεύσει, ενημέρωσε τον Ιμπραήμ, με επιστολή που του έ-
στειλε την 7η Σεπτεμβρίου, για την πρόθεση των συμμάχων να εμποδίσουν
κάθε επιθετική του ενέργεια στα ελληνικά ηπειρωτικά παράλια και τα νησιά.
Μετά από δύο ημέρες επέστρεψε στο Αιγαίο ο ταγματάρχης Gradock
από τη διαμεσολαβητική αποστολή του στην Αλεξάνδρεια. Η γενική διαπί-
στωσή σου ήταν ότι ο πασάς διατηρούσε στάση αναμονής και αγωνιούσε να
ακούσει τις τελικές διαθέσεις του σουλτάνου, προτού καθορίσει τη μελλο-
ντική στάση του. Ο Gradock έσπευσε να συναντήσει τον Codrington και το
μόνο θετικό που του έφερε ήταν ένα μήνυμα του Μωχάμετ Άλι που του συ-
νιστούσε να ενημερώσει τον γιο του Ιμπραήμ, σχετικά με τις οδηγίες των
ευρωπαϊκών κυβερνήσεων προς τους ναυάρχους τους. Ο Codrington δέχτηκε
με ευχαρίστηση τη συμβουλή του Αιγύπτιου σατράπη, αφού αυτή ταυτιζό-
ταν με την τακτική που είχε αποφασίσει να τηρήσει.
Την ίδια ημέρα (9 Σεπτεμβρίου) έφτασε στο Ιόνιο με το στόλο του και
ο de Rigny. Δύο ημέρες αργότερα προσέγγισε με τη ναυαρχίδα του Sirene
στο Ναβαρίνο και επισκέφθηκε τον Ιμπραήμ για να του τονίσει ότι οι αρχη-
γοί των δύο συμμαχικών στόλων ενεργούσαν από κοινού. Κατόπιν ενημέ-
ρωσε τον Codrington και του είπε ότι από τη συζήτηση με τον Ιμπραήμ δια-
πίστωσε ότι μία συνάντηση των τριών ήταν απαραίτητη, κατά την οποία θα
έπρεπε να πείσουν τον Αιγύπτιο αρχιστράτηγο να μην κάνει καμιά πολεμική
ενέργεια μέχρι να πάρει συγκεκριμένες οδηγίες από την Κωνσταντινούπολη
ή/και την Αλεξάνδρεια. Ο Codrington συμφώνησε και ορίστηκε να συναντη-
θούν τη 13η Σεπτεμβρίου. Κατά τη συνάντηση ο Άγγλος ναύαρχος εξήγησε
στον Ιμπραήμ με σαφήνεια τις οδηγίες που είχε πάρει από την κυβέρνησή
του και τον προειδοποίησε για ό,τι θα συνέβαινε αν επιχειρούσε να δράσει
σε οποιαδήποτε περιοχή της Ελλάδας, μέσα στα όρια που είχαν καθορισθεί
και για τους Έλληνες. Στα παράπονα του Ιμπραήμ για τη δραστηριότητα του
Church και του Cochrane, ο Codrington υποσχέθηκε να παρεμποδίσει την
εξάπλωση της επανάστασης στη Δυτική Ελλάδα, σύμφωνα με το Πρωτό-
κολλο που είχαν υπογράψει οι σύμμαχοι την 23η Αυγούστου. Το Πρωτόκολ-
λο περιόριζε, βέβαια, τα όρια μέχρι τις εκβολές του Αχελώου, αλλά ουσια-
στικά προέτρεπε τους Έλληνες να ασκούν ναυτικό αποκλεισμό νοτιότερα,
μέσα στη ζώνη των 10 μιλίων. Ήταν, προφανώς, μία απόφαση των συμμά-
χων που ευνοούσε τους Έλληνες, ως επιβράβευση μάλλον της αποδοχής από
μέρους τους της ανακωχής. Αντίθετα, απαγόρευε κάτι ανάλογο στους Οθω-
μανούς, επειδή είχαν αρνηθεί να αποδεχτούν τη διακοπή των εχθροπραξιών
και την έναρξη συνομιλιών για τη ρύθμιση του ζητήματος.
Ο Codrington, όμως, παρέλειψε να κάνει γραπτή συμφωνία με τον Ι-
μπραήμ, ο οποίος θεώρησε πως το Πρωτόκολλο των συμμάχων απαγόρευε
αμοιβαία και τη δράση των Ελλήνων. Την επόμενη ημέρα (14 Σεπτεμβρίου)
ο Ιμπραήμ έστειλε το διερμηνέα του για να πληροφορήσει τον Codrington
ότι ελληνικός στολίσκος επιχειρούσε στον Πατραϊκό και τον Κορινθιακό και
πρότεινε είτε να πάνε αγγλικά πλοία για να διακόψουν τη δράση του, είτε να
στείλει ο Αιγύπτιος αρχιστράτηγος μία μοίρα στην περιοχή εκείνη. Ο
Codrington απάντησε ότι τα ελληνικά πλοία ενεργούσαν μέσα στα γεωγρα-
φικά όρια, που οι σύμμαχοι αναγνώριζαν τον ελληνικό ναυτικό αποκλεισμό.
Ο διερμηνέας φεύγοντας, είπε ότι θα μετέφερε την απάντηση των συμμάχων
στον Ιμπραήμ και θα επέστρεφε αμέσως αν ο κύριός του είχε κάτι άλλο να
αντιπροτείνει. Οι Codrington και de Rigny, επειδή ο διερμηνέας δεν επέ-
στρεψε, θεώρησαν ότι ο Ιμπραήμ κατανόησε το μήνυμά τους και δεν επρό-
κειτο να κινήσει το στόλο του. Εξ άλλου, ο Αιγύπτιος πασάς, μετά από τις
πολύωρες συζητήσεις με τους ναυάρχους, είχε συγκατατεθεί να αναστείλει
κάθε επιχείρηση, ωσότου του δοθούν από την Πύλη και τον πατέρα του οι
νέες εντολές, που θα τροποποιούσαν ή θα επιβεβαίωναν τις προγενέστερες.
Οι Codrington και de Rigny έκριναν τότε πως μπορούσαν να αποσύ-
ρουν τα πλοία τους για ανεφοδιασμό, επισκευές και μικρή ανάπαυση των
πληρωμάτων, δεδομένου ότι θα χρειάζονταν αρκετές ημέρες στον ταχυδρόμο
να φέρει στον Ιμπραήμ τις εντολές του σουλτάνου. Συμφώνησαν να συνα-
ντηθούν πάλι στην περιοχή τη 2α Οκτωβρίου και άφησαν στις προσβάσεις
του Ναβαρίνου δύο φρεγάτες την αγγλική Dartmouth και τη γαλλική Armide
να επιτηρούν τον τουρκο-αιγυπτιακό στόλο.
Ο γαλλικός στόλος κατευθύνθηκε στο σύνηθες ορμητήριό του, τη Μή-
λο, αλλά κατά τον πλου συγκρούστηκαν τα δίκροτα Scipion και Provence.
Το δεύτερο, με πιο σοβαρές ζημιές, αναγκάστηκε να αποχωρήσει για επι-
σκευές στην Τουλώνα, απ’ όπου όμως, δεν επέστρεψε.
Ο αγγλικός στόλος παρέμεινε στο Ιόνιο, με κύριο ορμητήριο τη Ζά-
κυνθο, για να επιτηρεί τον οθωμανικό στόλο. Από τα πλοία του τα δίκροτα
Genoa και Albion και η φρεγάτα Cabrian στάλθηκαν στη Μάλτα για επι-
σκευές. Με τα πλοία αυτά ο Άγγλος στόλαρχος έστειλε ένα γράμμα στον
Heyden που βρισκόταν ήδη με το στόλο του στη Μεσόγειο και θα στάθμευε
στη Μάλτα για ανεφοδιασμό. Ο Codrington του έγραφε:
«Συνήφθη συμφωνία μεταξύ του Ιμπραήμ πασά, Αρχηγού της
Τουρκο-αιγυπτιακής δυνάμεως που ήλθε από την Αλεξάνδρεια και
του ναυάρχου de Rigny και εμού του ιδίου, συμφώνως προς την ο-
ποίαν ο στόλος του και ο στρατός του θα παραμείνουν στο Ναβαρίνο,
χωρίς να ενοχληθούν αλλά και χωρίς να δράσουν μέχρις ότου λάβει
απάντηση από την Κωνσταντινούπολιν και την Αλεξάνδρεια σε ανα-
φορά του, επί των όρων τους οποίους του προτείναμε. Η πιθανή χρο-
νολογία να λάβει τις απαντήσεις αυτές είναι η 2 Οκτωβρίου. Την η-
μερομηνία αυτή τα αγγλικά και γαλλικά πλοία θα συγκεντρωθούν εκ
νέου στην είσοδο του λιμένα τούτου. Τολμώ, λοιπόν, να σας εισηγη-
θώ το πλεονέκτημα το οποίο θα απέρρεε για τον επιδιωκόμενο από
τους ηγεμόνες μας σκοπό, εάν η Ρωσική Μοίρα εμφανιζόταν στο
στόμιο αυτού του λιμένα την 29 Σεπτεμβρίου. Ούτω ο Τούρκος Αρ-
χηγός θα έχει εξ ιδίας αντιλήψεως απόδειξη ότι η Μοίρα της Αυτού
Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητος είναι έτοιμη να ενωθεί με την Αγγλι-
κή και τη Γαλλική Μοίρα, προκειμένου αυτές να συγκροτήσουν μία
δύναμιν, ικανή να επιβληθεί της δυνάμεως του Σουλτάνου, υποστηρι-
ζομένου από τα υποτελή του Κράτη»794.
Πλησίαζε πια η ώρα που οι τρεις συμμαχικοί στόλοι έπρεπε να συντο-
νιστούν και να δράσουν ενωμένοι. Προέκυπτε, τότε, αναπόφευκτα, το θέμα
της διοίκησης των τριών στόλων, που δεν ήταν καθόλου εύκολα επιλύσιμο.
Οι Άγγλοι είχαν ζητήσει ο Codrington, ο μόνος με βαθμό αντιναυάρχου, να
αναλαμβάνει τη γενική διοίκηση σε περίπτωση κοινής δράσης των στόλων.
Αρχικά οι Γάλλοι, με κανένα τρόπο δεν δέχονταν την αρχηγία του Άγγλου
ναυάρχου, γιατί θα πλήγωνε την ευαισθησία του Ναυτικού τους και θα προ-
καλούσε άσχημη εντύπωση στην κοινή γνώμη, αφού μόλις πριν από δώδεκα
χρόνια είχαν τερματιστεί οι αγγλο-γαλλικοί πόλεμοι. Ωστόσο, το γαλλικό
Υπουργείο Ναυτικών υποχώρησε τελικά και συμφώνησε ότι:
«Εις περίπτωσιν, κατά την οποίαν θα εχρησιμοποιείτο βία ή
θα ελάμβανε χώραν κοινή δράσις προκειμένου να καμφθούν εχθρι-
κές αντιδράσεις, το κοινόν συμφέρον απαιτούσε την ενιαία διεύθυν-
σιν των στρατιωτικών επιχειρήσεων και τότε θα ασκούσε την ανωτέ-
___________________
794. Μ. ΣΙΜΨΑ, Ναβαρίνον, σ. 129-130.
ρα διοίκησιν ο ανώτερος κατά βαθμό ή ο αρχαιότερος μεταξύ ομοιο-

βάθμων». Αλλά σε περιπτώσεις που οι αρχηγοί των τριών μοιρών
«θα έλθουν σε διαπραγματεύσεις, θα παράσχουν εξηγήσεις ή θα προ-
βούν σε επίδειξη ισχύος, θα εμφανιστούν ενεργούντες ως ίσοι προς
ίσον»795.
Οι Γάλλοι έδειξαν ότι, κατά τις επιχειρήσεις, ήθελαν να μη θιγεί το
γόητρό τους, ενώ στη διπλωματία των κανονιοφόρων να παρουσιάζονται
τουλάχιστον ισότιμοι των Άγγλων. Το αποτέλεσμα ήταν ο de Rigny υπακού-
οντας στις οδηγίες της κυβέρνησής του, να εμφανίζεται μερικές φορές απο-
στασιοποιημένος και άλλοτε πολύ επιφυλακτικός. Γι’ αυτό ο Codrington,
όπως φαίνεται από επιστολές και αναφορές του, δεν μπορούσε να συνεργα-
στεί εγκάρδια μαζί του, ούτε να τον εμπιστεύεται απόλυτα. Αντίθετα, με
τους Ρώσους δεν θα είχε κανένα απολύτως πρόβλημα, αφού ο Heyden από
την πρώτη στιγμή φάνηκε πρόθυμος να τον ακολουθήσει πάντοτε, υπακούο-
ντας στις εντολές του. Αποδέχτηκε, χωρίς ενδοιασμούς, ότι: «Οι στρατιωτι-
κές διατάξεις, το σχέδιο επιχειρήσεων και η ανώτατη Διοίκηση, σε περίπτωση
δράσεως, είχαν αφεθεί στον αντιναύαρχο Codrington, λόγω αρχαιότητας».
Εκτός από το σεβασμό στους βασικούς διοικητικούς κανόνες, ο Heyden α-
ναγνώρισε και την προσωπική αξία του Άγγλου στολάρχου, γράφοντας στην
αναφορά του, μετά τη ναυμαχία του Ναβαρίνου: «Τα προσόντα, η διαγωγή
και οι εξαιρετικές υπηρεσίες του ναυάρχου αυτού είχαν αποσπάσει την γενική
εμπιστοσύνη, την οποία δικαίωσαν τα γεγονότα της 8ης Οκτωβρίου»796.
Τελικά, πάντως, ο Codrington και ο de Rigny τακτοποίησαν τις μεταξύ
τους σχέσεις και συνεργάστηκαν αρμονικά τις τελευταίες δύο εβδομάδες,
πριν από τη σύγκρουση με τον οθωμανικό στόλο. Εν τω μεταξύ άλλαξαν οι
άκαμπτες διαταγές της γαλλικής κυβέρνησης, οπότε ο ευφυής και διπλωμά-
της de Rigny παρασυρόμενος και από τα γεγονότα, αποδέχτηκε την ηγεσία
του αποφασιστικού Codrington.
Πάντως, το δεύτερο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου 1827, όταν θα χρεια-
στεί να ανατραπούν τα σχέδια του Ιμπραήμ, θα είναι ο Codrington που θα
___________________
795. G. DOUIN, ό.π., σ. 81, 82-83.
796. Ολόκληρη η αναφορά του Ρώσου ναυάρχου, περιέχεται στο E. BOGDANO-
VITCH, La Bataille de Navarin, σ.100-110.
αναλάβει μόνος του το έργο αυτό, αφού οι δύο άλλοι ναύαρχοι δεν θα βρί-
σκονται στο Ιόνιο.
***
Καθώς οι ημέρες περνούσαν και τα νέα για τη δράση των Ελλήνων στη βό-
ρεια Πελοπόννησο και τον Κορινθιακό έφταναν στο στρατηγείο του Ι-
μπραήμ, στην Πύλο, ο Αιγύπτιος πασάς ανησυχούσε. Θεώρησε πως οι Έλ-
ληνες παραβίαζαν την ανακωχή και εφόσον οι σύμμαχοι δεν επενέβαιναν για
να τους εμποδίσουν, αποφάσισε να το κάνει αυτός. Έκρινε, όμως, ότι πρω-
ταρχικά έπρεπε να ανεφοδιάσει και να ενισχύσει τη φρουρά της Πάτρας.
Έδωσε, λοιπόν, εντολή να αποπλεύσει από το Ναβαρίνο, η ναυτική δύναμη
που τις τελευταίες εβδομάδες προετοίμαζε. Το πρώτο τμήμα απέπλευσε τη
18η Σεπτεμβρίου και το συγκροτούσαν 7 φρεγάτες (των 54 και 52 πυροβό-
λων), εννέα κορβέτες (των 22-23 πυροβόλων), δεκαεννέα βρίκια (των 14-22
πυροβόλων) και τέσσερα μισθωμένα αυστριακά μεταγωγικά, υπό τη διοίκη-
ση του Τούρκου πατρονά μπέη Μουσταφά. Την επόμενη ημέρα ακολούθησε
το δεύτερο τμήμα, από δύο φρεγάτες (των 60 πυροβόλων), μία φρεγάτα (των
50 πυροβόλων), τέσσερις κορβέτες, επτά βρίκια και πιθανότατα έξι έως οκτώ
έμφορτα εμπορικά πλοία. Ο Τούρκος καπουδάν πασάς Ταχήρ είχε υψωμένο
το σήμα του στη φρεγάτα των 50 πυροβόλων, ο Αιγύπτιος ναύαρχος Μοχα-
ρέμ μπέη στη μία των 60 πυροβόλων, ενώ ο Ιμπραήμ επέβαινε στην άλλη,
χωρίς, όμως, να έχει υψωμένο σήμα διοικήσεως.
Η αγγλική φρεγάτα Dartmouth (42 πυροβόλων), που είχε μείνει έξω
από το Ναβαρίνο για να επιτηρεί τον τουρκο-αιγυπτιακό στόλο, παρακολού-
θησε στενά την προπορευόμενη οθωμανική δύναμη. Περί την 17.30 της 19ης
Σεπτεμβρίου εμφανίστηκε στη Ζάκυνθο, με υψωμένα τα σήματα που δήλω-
ναν ότι ισχυρή οθωμανική δύναμη είχε αποπλεύσει από το Ναβαρίνο. Ο
Codrington όταν ενημερώθηκε, σήμανε αμέσως, στα αγκυροβολημένα πλοία
του, να απάρουν, παρότι εκείνη την ώρα είχε ξεσπάσει καταιγίδα με άστατο
άνεμο και βροχή. Τη ναυαρχίδα Asia797 ακολούθησαν τα δύο συνορμούντα
___________________
797. Το δίκροτο Asia καθελκύστηκε το 1824 στη Βομβάη, ήταν χωρητικότητας
2.289 τόνων και είχε 84 πυροβόλα. Ήταν το πρώτο μίας σειράς, που είχε σχεδιάσει το
βρετανικό Ναυαρχείο για να αντικαταστήσει τα παλαιότερα δίκροτα των 74 πυροβόλων
πλοία, η κορβέτα Talbot (28 πυροβόλων) και η γολέτα Zebra (12 πυροβό-
λων). Την 20.00, όταν τα πλοία είχαν απομακρυνθεί από το νησί και η θά-
λασσα είχε κάπως ηρεμήσει, ο κυβερνήτης του Dartmouth, πλοίαρχος Fel-
lowes ανέβηκε στο Asia και ενημέρωσε το ναύαρχό του για τη σύνθεση του
τουρκο-αιγυπτιακού στόλου. Με ευνοϊκό νότιο άνεμο τα πρωτοπόρα πλοία
του Ιμπραήμ έφτασαν στο στενό Ζακύνθου-Πελοποννήσου περί τα μεσάνυ-
κτα. Ο Codrington τα άφησε να περάσουν και τήρησε την επαφή, κρατώντας
τα πλοία του σε θέση προς τα ΒΑ. Μετά τη 03.00 και για περίπου δύο ώρες,
το Asia έχασε την επαφή, αλλά την επανέκτησε όταν ξημέρωσε. Τα αγγλικά
πλοία, κινούμενα όλη τη νύκτα προς τα ΒΑ και κερδίζοντας απόσταση, βρέ-
θηκαν πρώτα στην είσοδο του Πατραϊκού.Τη 06.00, ο Άγγλος ναύαρχος ύ-
ψωσε το σήμα για την προετοιμασία μάχης και έδωσε εντολή στον κυβερνή-
τη του Tablot να ανακοινώσει στον Τούρκο αρχηγό του προπορευόμενου
στολίσκου, τον Μουσταφά μπέη, ότι η έξοδος της τουρκο-αιγυπταικής δύ-
ναμης από το Ναβαρίνο αποτελούσε παραβίαση της προσωρινής ανακωχής
που υποσχέθηκε ο Ιμπραήμ. Επομένως, ο πλους προς τον Πατραϊκό έπρεπε
να ανακοπεί και σε περίπτωση που έστω μία βολή ριχνόταν από κάποιο
πλοίο του, θα προκαλούσε την καταστροφή όλων των οθωμανικών πλοίων.
Όταν ο Talbot ανέβηκε στην τουρκική ναυαρχίδα και γνωστοποίησε το μή-
νυμα - τελεσίγραφο στον Τούρκο υποναύαρχο, αυτός αμέσως έκανε σήμα
στα πλοία του να ανακωχεύσουν, ενώ ταυτόχρονα το Asia έριχνε μερικές
προειδοποιητικές βολές και τ’ άλλα τρία βρετανικά πλοία, με κατάλληλους
ελιγμούς υποχρέωσαν τα προκεχωρημένα οθωμανικά να αναστρέψουν. Λίγο
αργότερα, ο Ρεάλα μπέη υποναύαρχος Χαλήλ επισκέφθηκε τον Codrington
στο Asia και ισχυρίστηκε ότι ο Άγγλος και ο Γάλλος ναύαρχος, κατά τη συ-
νάντησή τους με τον Ιμπραήμ. είχαν επιτρέψει τη μετάβαση μιας δύναμης
του οθωμανικού στόλου στην Πάτρα. Ο Codrington εξοργίστηκε με την
προσπάθεια του Τούρκου να διαστρεβλώσει τα συμφωνηθέντα, αν και ήταν
παρών κατά την επίμαχη συνάντηση. Του απάντησε ότι, εφόσον οι Τουρκο –
Αιγύπτιοι δεν τήρησαν το λόγο τους, δεν επρόκειτο να τους εμπιστευτεί στο
μέλλον. Για να γίνει δε πιο πειστικός, συνέταξε μία επιστολή και με τον
___________________
και χωρητικότητας 1.500 έως 1.800 τόνων. Η σταδιακή, όμως, εισαγωγή της ατμοκίνη-
σης, τις επόμενες δύο δεκαετίες, επέδρασε ανασταλτικά και τελικά το πρόγραμμα δεν
ολοκληρώθηκε.
πλοίαρχο Spencer του Tablot την έστειλε στο διοικητή του στολίσκου, τον
Μουσταφά μπέη. Στην επιστολή ο Άγγλος ναύαρχος, μεταξύ των άλλων, έ-
γραφε:
«Ο Ιμπραήμ πασάς έδωσε το λόγο της τιμής του στο Γάλλο
ναύαρχο και εμένα τον ίδιο, παρουσία των αρχηγών του στόλου του
και με τη συγκατάθεσή τους, ότι κανένα οθωμανικό πλοίο θα εγκατέ-
λειπε το λιμένα του Ναβαρίνου, χωρίς την άδειά μας […] παρεβίασε
το λόγο της τιμής του και δεν θα πιστεύσω πια ούτε στο λόγο του ούτε
στο λόγο κανενός των υπό τις διαταγές του αρχηγών. Τα ευρισκόμενα
εδώ πλοία υπό τον Μουσταφά μπέη δεν θα επιστρέψουν στο Ναβαρί-
νο ούτε σε κανένα άλλο ευρωπαϊκό λιμένα, δυτικά των Δαρδανελλί-
ων»798.
Η επιστολή αυτή του Codrington απεικόνιζε την ευθύτητα και την α-
ποφασιστικότητα του χαρακτήρα του. Όμως, η απαγόρευση στο στολίσκο
του Μουσταφά να πάει στα λιμάνια της ηπειρωτικής Ελλάδας και των νη-
σιών, φαίνεται πως γράφηκε υπό την επήρεια της οργής του και μάλλον ως
απειλή, αφού εκείνη την ώρα δεν διέθετε επαρκή δύναμη για να την επιβάλ-
λει. Μετά περίπου δύο ώρες πήρε την απάντηση του Τούρκου ναυάρχου, ο
οποίος ισχυριζόταν ότι:
«Όταν οι δύο ναύαρχοι ήλθαν στο Ναβαρίνο, δεν είπαν ότι δεν
μας επέτρεπαν να μεταβούμε στην Πάτρα. Θα πρέπει να μη το είπατε
στο Διερμηνέα ή, αν το είπατε, ο Διερμηνέας να μη το ανακοίνωσε σ’
εμάς καθόλου […]. Μεταβαίνουμε ήδη κοντά στο μεγάλο μας Αρχη-
γό, Ιμπραήμ, Πασά, στις διαταγές του οποίου θα υπακούμε. Πιστεύ-
ουμε ότι είστε φίλοι μας και συνεπώς δεν περιμέναμε παρόμοια συ-
μπεριφορά εκ μέρους σας […] δεν θα αντισταθούμε, εκτός αν λά-
βουμε σχετική προς τούτο διαταγή, διότι τώρα που επιστρέφουμε
προς τον Αρχηγό μας, θα συμμορφωθούμε προς τις διαταγές του»799.
Το μεσημέρι, μετά την απάντηση του Μουσταφά, πως θα συμμορφω-
θεί με τις υποδείξεις του Άγγλου στολάρχου, τα αγγλικά πλοία άνοιξαν τα
πανιά τους και πήραν πορεία προς νότο, υποδεικνύοντας στους Οθωμανούς
τι έπρεπε να κάνουν κι αυτοί. Πράγματι και τα οθωμανικά πλοία ακολούθη-
σαν την ίδια πορεία, αλλά καθώς ο άνεμος είχε κοπάσει η προχώρηση των
___________________
798. G. DOUIN, ό.π., σ. 232. BOURCHIER, Memoir, Vol. 2, σ. 30.
799. G. DOUIN, ό.π., σ. 232-233.
δύο στόλων ήταν πολύ αργή. Περί τη 16.00 από το Asia και το Talbot εντο-
πίστηκαν προς νότο αρκετά ιστιοφόρα με αντίθετη κατεύθυνση. Επρόκειτο
για το δεύτερο τμήμα του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου με τον Ιμπραήμ, τα
οποία, καθώς έπεφτε το σκοτάδι, δεν μπόρεσαν να τα αναγνωρίσουν.
Όλη τη νύκτα τα αγγλικά πλοία, αυξομειώνοντας τα πανιά, προσπάθη-
σαν να τηρούν την επαφή με τα οθωμανικά. Το πρωί της 22ας Σεπτεμβρίου
προπορευόταν των οθωμανικών, που έπλεαν, σε τακτικό σχηματισμό, προς
νότο. Το θέαμα χαροποίησε τον Codrington και ενίσχυσε τη γνώμη του πως
έπρεπε να φέρεται αγέρωχα προς τους Τούρκους για να ελέγχει πάντοτε την
κατάσταση. Η στάση του αυτή συνεχίστηκε τις επόμενες δύο εβδομάδες και
μαζί με την εμμονή του στην επίτευξη του τελικού σκοπού, θα συντελούσε
στο να οδηγηθούν τα πράγματα στην καθοριστική σύγκρουση, στο Ναβαρί-
νο. Ωστόσο, με την απουσία των δύο άλλων πλοίων της γραμμής, των Albion
και Genoa, αλλά και την αργοπορία του de Rigny να έλθει να τον ενισχύσει,
ο Άγγλος ναύαρχος δεν αισθανόταν άνετα απέναντι στον ισχυρό τουρκο - αι-
γυπτιακό στόλο. Περισσότερο ανησύχησε όταν νοτιο-δυτικά της Γλαρέντζας
(Κυλλήνης) ενώθηκαν τα δύο τμήματά του, σχηματίζοντας μία δύναμη 49
πολεμικών πλοίων. Εγκατέλειψε, λοιπόν, την αρχική σκέψη να προηγηθεί
και να εμποδίσει τον επανάπλου των οθωμανικών πλοίων στον όρμο του
Ναβαρίνου.
Τη σκέψη να απαγορεύσουν οι σύμμαχοι στο στόλο του Ιμπραήμ τη
χρήση της ζωτικής βάσης του στο Ναβαρίνο, αλλά και κάθε άλλου κατάλλη-
λου ορμητηρίου στην Ελλάδα, είχε κάνει ο de Rigny. Την 5η Σεπτεμβρίου εί-
χε γράψει στον Υπουργό του Damas:
«Τώρα που ο Οθωμανικός στόλος είχε φτάσει στο Ναβαρίνο,
θα άξιζε ίσως καλύτερα να τον αφήσουν να βγει με τα καράβια του,
γεμάτα στρατιώτες και να πλεύσει προς την Ύδρα, για να έχουν την
ευκαιρία να τον σταματήσουν καθ’ οδόν και τον εξαναγκάσουν να
υποχωρήσει προς τη Αίγυπτο […]»800.
Επειδή, όμως, ο Codrington εκείνη τη στιγμή διέθετε μόνο δύο πλοία,
τα Asia και Darmouth ικανά να αντιπαραταχτούν στον οθωμανικό στόλο,
αναγκάστηκε να αλλάξει το σχεδιασμό του. Σήμανε στα πλοία του να ανα-
στρέψουν και να πάρουν θέση βορειότερα των τουρκο-αιγυπτιακών, με τα
___________________
800. G. DOUIN, ό.π., σ. 173.
πληρώματα σε θέση μάχης, για να εμποδίσει τυχόν προσπάθειά τους να

πλεύσουν πάλι προς τον Πατραϊκό. Καθώς το Asia πλέοντας προς βορρά,
πλησίασε τα οθωμανικά πλοία, παρατήρησε ζωηρή ανταλλαγή σημάτων με-
ταξύ τους. Αμέσως ορτσάρισε για να παρακολουθήσει τις κινήσεις τους.
Περί τη 18.00 ο Codrington είδε με ικανοποίηση τα πλοία του Ι-
μπραήμ να στρέφουν προς νότο και υπέθεσε ότι κατευθύνονται προς το Να-
βαρίνο. Ενώ ο νοτιάς είχε αρχίσει να αγριεύει, ο Άγγλος ναύαρχος αποφάσι-
σε να αποσυρθεί στη Ζάκυνθο για να ανεφοδιαστούν τα πλοία και να περά-
σουν μια ήσυχη νύκτα τα πληρώματα. Δεν γνώριζε, όμως, τις προθέσεις του
επίμονου Ιμπραήμ, γι’ αυτό άφησε το Darmouth να επιτηρεί τον οθωμανικό
στόλο. Ο Αιγύπτιος αρχηγός, σε λίγη ώρα, συγκάλεσε στο πλοίο του σύσκε-
ψη των Τούρκων κα Αιγυπτίων, ίσως και Γάλλων ανώτατων αξιωματικών. Η
ομόφωνη απόφαση ήταν να αντιδράσουν στην παρέμβαση των συμμάχων
και να επιμείνουν στην επιτυχία του επιδιωκόμενου σκοπού: τον ανεφοδια-
σμό και την ενίσχυση των στρατευμάτων στην Πάτρα. Ο Ιμπραήμ, λοιπόν,
περί την 21.00 έδωσε εντολή και ο στόλος έστρεψε πάλι προς βορρά. Εκμε-
ταλλευόμενος το πυκνό σκοτάδι και τη δυνατή βροχή, κατάφερε να διαφύγει
της επιτήρησης του Darmouth και με ούριο νότιο άνεμο, το ξημέρωμα της
23ης Σεπτεμβρίου να φτάσει στο ύψος του Κάβο-Πάπα (Αράξου). Εκεί, ό-
μως, η τύχη εγκατέλειψε τον Ιμπραήμ, αφού ο άνεμος άρχισε να φυσάει, με
ολοένα αυξανόμενη ένταση, από το μέρος του Πατραϊκού. Τα πλοία του
τουρκο-αιγυπτιακού στόλου αναγκάστηκαν να αγκυροβολήσουν στην υπή-
νεμη πλευρά του κάβου και αυτό σήμανε την οριστική αποτυχία της προ-
σπάθειας του Ιμπραήμ, να ξεγλιστρήσει από τον έλεγχο του Codrington.
Την ίδια ώρα, ο Άγγλος ναύαρχος, ειδοποιημένος από το Darmouth
άφηνε το αγκυροβόλιο στη Ζάκυνθο και έπλεε προς βορρά. Ο καιρός ήταν
πολύ άσχημος και άστατος, με αποτέλεσμα να φτάσει κοντά στον Άραξο το
πρωί της επόμενης ημέρας, με το Darmouth, το Talbot και τη γολέτα Philo-
mel (αντί της Zebra). Τα περισσότερα οθωμανικά πλοία ήταν αγκυροβολη-
μένα και μόνο μερικά μικρά, πολεμικά και εμπορικά βρίσκονταν ακόμη στα
ανοικτά· ίσως γιατί ο καιρός τα δυσκόλευε να πλησιάσουν το αγκυροβόλιο ή
επειδή ετοιμάζονταν να προσπαθήσουν, παρά τις δύσκολες καιρικές συνθή-
κες, να φτάσουν στην Πάτρα. Πάντως, όποιος και να ήταν ο λόγος που βρί-
σκονταν εν πλω, ο Codrington τα πλησίασε πολύ εκνευρισμένος. Θεωρούσε
ότι ο Ιμπραήμ ενήργησε ύπουλα και κατά παράβαση της συμφωνίας, που
έκαναν την προηγούμενη ημέρα με τον Μουσταφά μπέη. Ο Τούρκος, βέβαι-

α, είχε δεχτεί μόνο να υποχωρήσει για να αποφευχθεί η σύγκρουση, αλλά,
όπως του έγραψε, θα υπάκουε στις εντολές του Ιμπραήμ και φυσικά δεν μπο-
ρούσε να δεσμεύσει τον αρχηγό του σε καμιά συμφωνία.
Ο εκνευρισμός του Codrington μετατράπηκε σύντομα σε οργή, όταν
τα οθωμανικά πλοία περνούσαν μπροστά από το Asia, χωρίς να δείχνουν τη
σημαία τους, ούτε τα πολεμικά να χαιρετούν εθιμοτυπικά. Διέταξε τότε να
ρίξουν προειδοποιητικές βολές και όταν είδε ότι δεν έφεραν αποτέλεσμα,
έδωσε εντολή να βάλλουν κατά των τουρκικών πλοίων. Τα κανόνια του Asia
έβαλλαν 96 βλήματα και του Darmouth 100. Το αποτέλεσμα ήταν να ανα-
στρέψουν πανικόβλητα μερικά έμφορτα εμπορικά, ενώ στα τουρκο - αιγυ-
πτιακά πολεμικά δημιουργήθηκε σύγχυση και το δίλημμα αν έπρεπε ή όχι να
αντιδράσουν ανάλογα. Ο Ιμπραήμ, που βρισκόταν στο αγκυροβόλιο, είδε τα
διαδραματιζόμενα και κάλεσε αμέσως σε συμβούλιο τους ναυάρχους. Όπως
έγραψε αργότερα στην Πύλη: «Αποφασίσαμε να σηκώσουμε άγκυρα και να
πλεύσουμε για να προστατεύσουμε τα έμφορτα πλοία και να ρωτήσουμε τον
Άγγλο ναύαρχο γιατί χρησιμοποίησε το πυροβολικό του»801.
Στη συνέχεια ο καιρός ανέλαβε, για μία ακόμη φορά, να δώσει τη λύ-
ση στην άκρως τεταμένη κατάσταση. Η βίαιη καταιγίδα που ξέσπασε, υπο-
χρέωσε τους δύο ιστιοφόρους στόλους να παραμερίσουν προσωρινά τις δια-
φορές τους για να αντιμετωπίσουν τη μανία της φύσης. Ο τουρκο - αιγυπτια-
κός στόλος διαλύθηκε και τα πλοία ξυλάρμενα παρασύρονταν προς νότο,
κινδυνεύοντας να προσαράξουν στις ακτές ή τα μικρότερα να καταποντι-
στούν. Τα αγγλικά, με ελάχιστα πανιά πάλευαν να κρατηθούν σε μέρη υπή-
νεμα των πελοποννησιακών ακτών. Όταν η θύελλα, κάπως, καλμάρισε, ο
Codrington έστρεψε πάλι προς βορρά για να βεβαιωθεί ότι κανένα οθωμανι-
κό πλοίο δεν είχε μείνει στην περιοχή του Αράξου, το οποίο θα μπορούσε να
ανεφοδιάσει την Πάτρα. Στο υπήνεμο αγκυροβόλιο του Αράξου βρήκε μερι-
κά πολεμικά και εμπορικά, που όλη τη νύκτα είχαν καταφύγει εκεί, ελπίζο-
ντας ότι ο Ιμπραήμ θα επανερχόταν με την κύρια δύναμη του οθωμανικού
στόλου. Όμως, ο Ιμπραήμ, με τα ταλαιπωρημένα πλοία του, συνέχισε τον
πλου προς το Ναβαρίνο, θεωρώντας πως η προσπάθειά του είχε αποτύχει ο-
ριστικά.
___________________
801. G. DOUIN, ό.π., σ. 237.
Ο Codrington επέτρεψε στα υπολοιπόμενα οθωμανικά πλοία να απο-

πλεύσουν, αλλά τους απαγόρευσε να εισέλθουν στον Πατραϊκό. Κατόπιν αυ-
τού, αναγκάστηκαν να απάρουν και να ακολουθήσουν τον ίδιο δρόμο με τα
άλλα, προς το Ναβαρίνο.
***
Ο Codrington δεν πέτυχε ολοκληρωτικά τον αντικειμενικό σκοπό των συμ-

μάχων: να εμποδίσει τον επανάπλου του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου στο
Ναβαρίνο και να τον διώξει μακριά από τις ελληνικές θάλασσες. Διέθετε μό-
νο ένα δίκροτο και μία φρεγάτα και ασφαλώς δεν μπορούσε να πετύχει κάτι
τέτοιο. Ωστόσο, έμεινε ικανοποιημένος που κατάφερε, βοηθούντος βέβαια
και του καιρού, να ανακόψει την πορεία των πλοίων του Ιμπραήμ προς τον
Πατραϊκό και να τα αναγκάσει να επιστρέψουν στο Ναβαρίνο. Περισσότερο,
όμως, για τον Codrington μέτρησε ότι ο Αιγύπτιος πασάς και οι ναύαρχοί
του συμμορφώθηκαν με τις επιταγές του, αν και σε δύο περιπτώσεις διακιν-
δύνευσε να προκαλέσει σοβαρή σύγκρουση, με απρόβλεπτη εξέλιξη. Αυτό
φαίνεται και από δύο επιστολές, που έστειλε στη σύζυγό του (25 Σεπτεμβρί-
ου 1827) και τον sir Henry Wellesley (30 Σεπτεμβρίου 1827). Στη σύζυγό
έγραφε:
«Με τοAsia, το Dartmouth,, το Talbot και το Philomel απω-
θήσαμε τον Ιμπραήμ, τους τέσσερις ναυάρχους και τις δυνάμεις τους
που ανέρχονταν σε 57 ιστιοφόρα και τον εμποδίσαμε να φθάσει στο
σκοπό, για τον οποίον παρεβίασε το λόγο του, όχι βέβαια χωρίς να
ρίξουμε ένα πυροβολισμό, αλλά χωρίς να προκαλέσουμε εχθροπραξί-
ες, αντικείμενο για το οποίο οι Συμμαχικές Κυβερνήσεις έχουν προε-
τοιμάσει δώδεκα πλοία της Γραμμής, χωρίς να υπολογίσουμε τις
φρεγάτες».
Στον δε Wellesley:
«Εταπεινώσαμε την τουρκική υπερηφάνεια και την οθωμανική
ανδρεία. Σε δύο περιπτώσεις έκρινα αδύνατον ότι θα υποχωρούσαν
χωρίς μάχη. Όμως, αφού παρεβίασαν το λόγο της τιμής τους για να
ανεφοδιάσουν την Πάτρα, επροτίμησαν να εγκαταλείψουν τα σχέδιά
τους παρά να αντιμετωπίσουν τα πυροβόλα του Asia»802.
___________________
802. BOURCHIER, Memoir, Vol. 2, σ. 40.
Η έπαρση του Άγγλου ναυάρχου ήταν δικαιολογημένη, αφού οι Οθω-

μανοί υποχρεώθηκαν να επιστρέψουν στο Ναβαρίνο με ανεκπλήρωτο το
σκοπό τους.
Ο Codrington και αυτή τη φορά δυσανασχέτησε με τη συνεχιζόμενη
απουσία και σιωπή του de Rigny. Ο Γάλλος ναύαρχος είχε ειδοποιηθεί από
τη φρεγάτα Armide για την έξοδο του οθωμανικού στόλου, αλλά προτίμησε
να ολοκληρώσει την προετοιμασία των πλοίων του και ιδιαίτερα να αποκα-
ταστήσει τις ζημιές του δικρότου Scipion. Επιθυμούσε να εμφανιστεί στην
προσυμφωνημένη συνάντηση με τον Άγγλο ομόλογό του, την 2α Οκτωβρίου
στις προσβάσεις του Ναβαρίνου, έχοντας το στόλο του έτοιμο για μάχη.
Όπως έγραψε στον Υπουργό του, προσδοκούσε να είναι σε θέση να βρεθεί
με τρία πλοία της γραμμής και τρεις φρεγάτες στην επικείμενη συνάθροιση
των τριών συμμαχικών στόλων στο Ναβαρίνο και πρόσθετε: «Πρέπει χωρίς
άλλο να προκύψει μία αποφασιστική σύγκρουση από την πρώτη συνάντησή
μας με τον τουρκικό στόλο. Εξέλιπε κάθε ελπίδα, που μπορούσε να τρέφει κα-
νείς στα διφορούμενα λόγια του Μωχάμετ Άλι, να διαχωρίσει το στόλο του
από τον στόλο της Κωνσταντινούπολης και να κρατηθεί σε μία κατ’ επίφαση
ουδετερότητα. Θέλει, όπως ο κύριός του, να δοκιμάσει τις τύχες του πολέ-
μου»803.
Οι δύο ναύαρχοι έβλεπαν το αδιέξοδο που δημιουργούσε η αρνητική
στάση της Πύλης και πίστευαν ότι αυτή μπορούσε να καμφθεί μόνο με απο-
φασιστική δράση, έστω κι αν οδηγούσε σε μία μετωπική σύγκρουση με τον
οθωμανικό στόλο. Υπήρχε, βέβαια, κάποια διαφορά μεταξύ των απόψεών
τους. Ο Codrington εκτιμούσε πως έως ότου καταλήξουν στην τελική σύ-
γκρουση με τον οθωμανικό στόλο, είχαν ακόμη περιθώριο να συνεχίσουν, με
τη σταθερή στάση και την πειθώ, όπως έκανε αυτός επιτυχώς στην περίπτω-
ση που ανέτρεψε τα σχέδια του Ιμπραήμ να ανεφοδιάσει την Πάτρα. Στον
Sir Frederic Adam έγραφε την 28η Σεπτεμβρίου 1827:
«Εάν ο de Rigny δεν πέτυχε να φράξει στον Ιμπραήμ το δρόμο
της επιστροφής, μπορούμε ήδη να τον αναγκάσουμε να εκτελέσει τα
μέτρα μας, χωρίς δυσκολία»804.
___________________
803. G. DOUIN, ό.π., σ. 240.
804. BOURCHIER, ό.π., σ. 42.
Αντίθετα, ο de Rigny, μέχρι τότε θιασώτης των διπλωματικών χειρι-

σμών, συνδυαζόμενων με την αξιόπιστη επίδειξη της συμμαχικής ναυτικής
δύναμης, άλλαξε ριζικά άποψη. Υποστήριζε πια ότι είχε έλθει η ώρα το ζή-
τημα να τελειώσει με ένα αποφασιστικό πλήγμα στον οθωμανικό στόλο.
Σ’ αυτό που και οι δύο ναύαρχοι συμφωνούσαν απόλυτα, ήταν πως
έπρεπε να περιμένουν τον Heyden με το ρωσικό στόλο, ώστε να επιδείξουν
στον Ιμπραήμ την ενότητα και τη ναυτική ισχύ των τριών Δυνάμεων.
Οι τελευταίες διπλωματικές προσπάθειες.

Τα γεγονότα και οι διεργασίες που οδήγησαν
στη ναυτική σύγκρουση
Στο τέλος Σεπτεμβρίου του 1827, οι εκτιμήσεις των Τούρκων και των Αιγυ-
πτίων, σχετικά με τη στάση των τριών Δυνάμεων και τις περαιτέρω πιθανές
ενέργειες του συμμαχικού στόλου, φάνηκε πως διέφεραν σημαντικά. Ο
Τούρκος Υπουργός των Εξωτερικών Pertew Effendi και ο Μεγάλος Βεζύρης
Mohammed Selim, με βάση τα όσα πίστευε και επιθυμούσε ο σουλτάνος,
υποστήριζαν ότι οι σύμμαχοι μπλοφάριζαν και η προσπάθεια να κατασταλεί
οριστικά η επανάσταση έπρεπε να συνεχιστεί, παρά τους «ψευτοπαλληκαρι-
σμούς» των συμμάχων. Η θέση αυτή της Πύλης είχε διατυπωθεί από το Με-
γάλο Βεζύρη, με επιστολή που είχε στείλει στο Μωχάμετ Άλι, την 8η Αυ-
γούστου 1827. Έγραφε προς τον σατράπη της Αιγύπτου:
«Δυνατόν να προσποιούνται ότι βγάζουν το στόλο τους με ένα
οιονδήποτε πρόσχημα, για να τον χρησιμοποιήσουν ακολούθως προς
εκφοβισμό της Υψηλής Πύλης. Πιθανόν να επιζητούν να εντυπωσιά-
σουν την εξοχότητά σας, διαδίδοντες διαφόρους ειδήσεις, με σκοπό
να σας αποθαρρύνουν στην ευγενή προσπάθεια που έχετε αναλάβει.
[…] Εάν υποθέσουμε ότι συμμαχούν πραγματικά όλοι και συ-
ναγείρονται από όλα τα μέρη για να μας κάνουν πόλεμο […] η Πύλη
δεν θα εμμείνει λιγότερο στην άρνησή της και με τη δύναμη του Αλ-
λάχ θα ξεσηκώσει ολόκληρο το μουσουλμανικό κόσμο στην Ανατολή
και τη Δύση. Είναι τελείως αδύνατο να υπαναχωρήσει από τη στερεά
απόφαση που έλαβε […]»805.
___________________
805. G. DOUIN, ό.π., σ. 117-118.
Ο Μωχάμετ Άλι, που πιεζόταν πολύ εκείνο τον καιρό από τους Αγ-
γλογάλλους να ουδετεροποιηθεί, διέκρινε την υπερβολή στις εκτιμήσεις και
τη στάση της Πύλης. Αμφιταλαντευόμενος, προτίμησε να σιγήσει για αρκετό
χρόνο. Τελικά, αποφάσισε να απαντήσει στον Μ. Βεζύρη, μέσω του αντι-
προσώπου του στην Πύλη Neguib Effendi, στον οποίο έστειλε, την 23η Σε-
πτεμβρίου 1827, επιστολή με τις απόψεις του. Αφού δηλώνει ότι δεν θα χα-
λαρώσει ποτέ την προσπάθεια να εκπληρώνει τις αποστολές που του ανατί-
θενται από την Υψηλή Πύλη, προχωρά στο σχολιασμό της στάσης των ευ-
ρωπαϊκών Δυνάμεων. Για το κρίσιμο αυτό θέμα, σημειώνει διεισδυτικά:
«Λαμβάνοντας υπόψη τις συγκυρίες της παρούσας ώρας, μπο-
ρούμε να αντιμετωπίσουμε δύο ενδεχόμενα:
α. Η στάση των ευρωπαϊκών δυνάμεων να είναι μπλόφα.
β. Τα αγγλικά και γαλλικά πλοία να είναι έτοιμα να πολεμήσουν και
φράξουν το δρόμο στα πλοία του (οθωμανικού) στόλου, αν θα
σκόπευε να επιτεθεί κατά της Ύδρας.
Αν αληθεύει η πρώτη υπόθεση, τόσο το καλύτερο και θα είναι
εύκολο να ενεργήσουμε αναλόγως. Γνωρίζετε, όμως, ότι η πείρα και
η πολιτική υπαγορεύουν, σε κάθε ζήτημα, τόσο σημαντικό όσο αυτό,
να σκέπτεται κανείς τα δυσάρεστα ενδεχόμενα πριν από τα ευνοϊκά
και να μελετά με προσοχή τα μέσα για τη θεραπεία τους.
Ας δεχθούμε επομένως τη δεύτερη εκδοχή, ότι δηλ. τα ευρω-
παϊκά πλοία είναι αποφασισμένα να αντισταθούν σταθερά και να
φράξουν το δρόμο στον οθωμανικό στόλο, για να εμποδίσουν την έ-
νοπλη σύγκρουση. Εάν επιμείνουν στη στάση αυτή, μέχρι που να
χρησιμοποιήσουν τα πυροβόλα τους, υποθέτω –κατά την ταπεινή μου
κρίση– ότι τα πλοία του (οθωμανικού) στόλου, μη δυνάμενα να υπο-
φέρουν τη σύγκρουση με τα ευρωπαϊκά πλοία, που είναι καλώς επαν-
δρωμένα και εκπαιδευμένα, θα καούν και θα διασκορπισθούν και οι
τριάντα ή σαράντα χιλιάδες άνδρες, οι οποίοι βρίσκονται εκεί (εννοεί
στην Πελοπόννησο), δεν θα αποφύγουν τον όλεθρο.
Πέραν αυτού δεν θα αργήσει να ξεσπάσει δυνατό μίσος και
πολιτική και θρησκευτική εχθρότητα μεταξύ της Υψηλής Πύλης και
των Χριστιανικών Δυνάμεων, με επακόλουθο σοβαρές ταραχές και
μεγάλες ανωμαλίες τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα.
Είναι βέβαιο ότι θα ατιμασθώ μέχρι της ημέρας της κρίσεως
ενώπιον του Έθνους μας και ενώπιον της Υψηλής Πύλης γιατί θα
πούνε: ο Μωχάμετ Άλι Πασάς είναι ο συνυπαίτιος για τις ταραχές
αυτές και τις ανωμαλίες. Καθώς μου είναι αδύνατο να αναλάβω με

ελαφρά καρδιά την ευθύνη για το θάνατο 30 ή 40 χιλιάδων ανδρών,
έκρινα σκόπιμο να απευθύνω κατηγορηματικές οδηγίες στο γιο μου
Ιμπραήμ Πασά και τους άλλους Αρχηγούς. Δεν πρέπει να επαφίεται
κανείς μόνο στο Αλλάχ για πολεμικές υποθέσεις. Πρέπει ακόμη να
φέρει σε πέρας αυτό που είναι ανθρωπίνως δυνατό […] ο Κύριος εί-
πε στο Κοράνιο ‘‘επιμείνατε και θα σας βοηθήσω να κερδίσετε τη νί-
κη’’. Η επιμονή συνίσταται ειδικά στο να γνωρίζει κανείς καλώς τη
στρατιωτική επιστήμη και να εξασφαλίζει τα μέσα, για να ανταποδώ-
σει τα ίδια στους επιδρομείς.
[…] Από την Ευρώπη ενημερώνομαι για ορισμένα πράγματα
και ό,τι μαθαίνω με θλίβει και με σπαράζει. Έτσι αναρωτιέμαι ήδη
αν θα ήταν προτιμώτερο να επιλέξουμε το μικρότερο των δύο κακών,
επιζητούντες τη μεσολάβηση της Αυστρίας και ρυθμίζοντες το θέμα
αυτό της ανεξαρτησίας με ελαφρές παραχωρήσεις […]. Μολονότι αι-
σθάνομαι ικανός να ρυθμίσω στην Αίγυπτο τις σχετικές με την επαρ-
χία αυτή υποθέσεις, δεν έχω την εξουσία να επιλύσω τα πολιτικά θέ-
ματα, που αφορούν το κράτος και το Έθνος […]. Οι Υπουργοί της Α.
Μεγαλειότητος αυτοί γνωρίζουν κατά βάθος το ζήτημα, την ευρωπα-
ϊκή νοοτροπία. Θα έπρεπε επομένως να συνέλθουν σε μεγάλο συμ-
βούλιο τα πλέον επίσημα πρόσωπα και όταν ληφθεί ομοφώνως η
πλέον σύμφωνη προς τα συμφέροντα της θρησκείας και του Κράτους
απόφαση και προς τη σωτηρία του Έθνους, δεν θα απομένει σε μένα
παρά να συμμορφωθώ με την ιδιότητά μου, ως ταπεινού υπηρέτη και
να πράξω ό,τι δύναμαι για να εξασφαλίσω την εκτέλεσή της»806.
Στην επιστολή του, ο Μωχάμετ Άλι εκφράζει τη γνώμη του με ανατο-
λίτικη πονηριά και τη στολίζει με τους συνηθισμένους όρκους πίστεως προς
τον Αυθέντη του. Ωστόσο, δεν διστάζει να αντιταχθεί στις εκτιμήσεις της
Πύλης και να αμφιβάλλει για τη στάση της απέναντι στην πρόταση των
τριών Δυνάμεων για ανακωχή και ειρηνική επίλυση του θέματος με δια-
πραγματεύσεις. Με σαφήνεια γράφει ότι, κατά τη γνώμη του, οι σύμμαχοι
δεν μπλοφάρουν και τελικά στην αναπόφευκτη σύγκρουση ο οθωμανικός
στόλος θα καταστραφεί και τότε ο κίνδυνος να χαθούν ή να συνθηκολογή-
σουν οι απομονωμένες στο Μωριά τουρκο-αιγυπτιακές στρατιωτικές δυνά-
___________________
806. G. DOUIN, ό.π., σ. 244-245.
μεις θα είναι μεγάλος. Γι’ αυτό και τόλμησε να προβάλλει την άποψη για –
περιορισμένη– ανεξαρτησία των Ελλήνων, ως τη λιγότερο επώδυνη λύση για
την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Ο Ιμπραήμ από την πλευρά του, μετά το διάβημα των συμμάχων
ναυάρχων, με το οποίο του επέβαλαν περιοριστικούς όρους, έστειλε, τη 16η
Σεπτεμβρίου, επιστολή στον πατέρα του για να τον ενημερώσει. Ο Μωχάμετ
Άλι την πήρε μετά από εννέα ημέρες, κατάλαβε αμέσως, ότι ο γιος του βρι-
σκόταν σε κατάσταση ψυχολογικής πίεσης και φοβήθηκε μήπως ενεργήσει
παρορμητικά. Έσπευσε, λοιπόν, να του απαντήσει την ίδια ημέρα. Στην επι-
στολή του, χρονολογημένη 26η Σεπτεμβρίου 1827, έγραφε στον Ιμπραήμ:
«Πληροφορηθήκαμε ότι τα πλοία των Δυνάμεων […] ανέρ-
χονται σε 22 μονάδες […] και πως ενεργήσατε έναντι των ναυάρ-
χων και ποία απάντηση τους δώσατε.
Λάβαμε επίσης υπό σημείωση ότι, παρακινούμενος από την
επιθυμία να αποκτήσετε φήμη και γενική εκτίμηση, παρασυρθήκα-
τε μέχρι του να δηλώσετε ‘‘καλύτερα να χαθώ με το όπλο στο χέ-
ρι, παρά να γίνω ο περίγελως των υβριστών μας’’.
Πολυαγαπημένε Υιέ, αν κρίνω από τις εκδηλώσεις σας, με-
γάλη είναι προθυμία σας, αλλά μικρά τα επιχειρήματα. Εάν έχετε
πρόθεση να δικαιολογηθήτε (στον αγώνα) έναντι των Δυνάμεων,
πολλά έχω να παρατηρήσω. Εάν εξέλθετε (στο πέλαγος) εναντίον
τους πρέπει να προβλέψετε όχι μόνο την καταστροφή του στόλου
και την απώλεια 30 μέχρι 40 χιλ. ανδρών, αλλά και τη δημιουργία
μεγάλης εχθρότητας μεταξύ των Δυνάμεων και της Υψηλής Πύλης
και την επικράτηση της αναταραχής τόσο στην ξηρά όσο και στη
θάλασσα. Και οι υπαίτιοι της καταστάσεως αυτής θα διαπομπευ-
θούν και ατιμασθούν μέχρι της ημέρας της κρίσεως»807.
Η παρέμβαση του έξυπνου και πολύπειρου Μωχάμετ Άλι καλμάρισε
τον φιλόδοξο πολεμιστή γιο του και του υπέδειξε ποιά στάση έπρεπε να τη-
ρήσει απέναντι στην Πύλη. Αυτό φαίνεται από επιστολή του Ιμπραήμ (2 Ο-
κτωβρίου 1827) προς τον Μ. Βεζύρη. Του γράφει:
«Οι ενέργειες των Άγγλων (κατά το επεισόδιο της Πάτρας),
επιβεβαίωσαν τη σκέψη μου ότι οι συμμαχικές Δυνάμεις παίρνουν το
μέρος των Ελλήνων και αν ο αυτοκρατορικός στόλος κατευθυνθεί
___________________
807. G. DOUIN, ό.π., σ. 246-247.
εναντίον τους, θα εκραγεί πόλεμος. Με αυτή την προοπτική, καθώς

έχω μικρή εξοικείωση με τη ναυτική τέχνη […] συσκέφθηκα με τους
Ταχήρ Πασά, Μοχαρέμ Μπέη, Χουσεΐν Μπέη, Μουσταφά Μπέη και
Χαλήλ Μπέη (δηλ. όλους τους ναυάρχους) […]. το αποτέλεσμα της
συζητήσεώς μας υπήρξε το ακόλουθο.
Μετά από ανωφελείς προσπάθειες επτά ετών να καταστρέ-
ψουμε με την ισχύ τα καταραμένα πλοία των επαναστατημένων Ελ-
λήνων ληστών, θα μπορούσε κανείς να ελπίζει ότι με τη βοήθεια του
Αλλάχ, το έτος αυτό, ο αυτοκρατορικός στόλος, καταλλήλως επαν-
δρωμένος και εξοπλισμένος, θα μπορούσε να φθάσει στον σκοπό
του. Οι Συμμαχικές όμως Δυνάμεις πήραν το μέρος των Ελλήνων και
θα ήταν υπέρ τις δυνάμεις μας να αναμετρηθούμε με τα πλοία της
γραμμής, φρεγάτας και τα λοιπά, 28 συνολικά, τα οποία διαδρομούν
σε αυτά τα ύδατα».
Αφού περιγράφει την κακή κατάσταση των τριών τουρκικών πλοίων της
γραμμής, των Couch-i Revan (το Κινούμενο Βουνό), Fatih-i Bahri (Νικηφόρος)
και Büruç-u Zafer (Φρούριο της Νίκης), συνεχίζει:
«το να αντιτάξουμε τις φρεγάτες μας στην παρούσα κατάσταση
οπλισμού και αντοχής είναι πράγμα αδύνατο. Θα το δοκιμάσουμε
εφόσον χρειαστεί, αλλά δεν θα έχει συμβεί κάτι παρόμοιο στην ιστο-
ρία των περασμένων χρόνων […] αν αυτή (πάντως) είναι η επίσημη
θέληση της Α. Μεγαλειότητος, είμαστε όλοι έτοιμοι να θυσιαστούμε
για τη θρησκεία. […] εντούτοις αν η Κυβέρνηση προκαλούσε, με ε-
λαφρά καρδία, την απώλεια παρόμοιου στόλου, θα εκτίθετο στη γενι-
κή αποδοκιμασία και κατάρα μέχρι τέλους των ημερών και θα ενερ-
γούσε αντίθετα προς τη θέληση του Σουλτάνου. Θεωρώ, λοιπόν, πε-
ρισσότερο σωστό να αναφέρω πάλι την κατάσταση στην Υψηλή Πύλη
και να περιμένω νέες οδηγίες. […] Όσον αφορά εμένα, σκέπτομαι
από το ένα μέρος ότι, εάν τα πλοία των Δυνάμεων αποκλείσουν την
Ύδρα και αν ο δούλος σας εκτελέσει την αποστολή του χωρίς δισταγ-
μό, σύμφωνα με τα γραφόμενα στην τελευταία επιστολή σας, τα πλοία
αυτά (των συμμάχων) θα βάλλουν και θα κηρύξουν τον πόλεμο. Εάν
εγώ ανταποδώσω τα ίδια, όχι μόνο θα είμαι η αιτία της αποτυχίας
της αποστολής μου, αλλά οι εκφραζόμενοι φόβοι από το προαναφερ-
θέν συμβούλιο (των Τούρκων και Αιγυπτίων ναυάρχων) σχετικά με
την απώλεια και την ατίμωση του αυτοκρατορικού στόλου θα δικαι-
ωθούν απολύτως και θα προκαλέσω με το σφάλμα μου μείωση του
γοήτρου του Σουλτάνου».
Ο Ιμπραήμ εξετάζει και την περίπτωση να αποπλεύσει από το Ναβαρί-

νο και να οδηγήσει τον οθωμανικό στόλο στην ασφάλεια της Πόλης, της
Σμύρνης ή της Αλεξάνδρειας, αλλά συμπεραίνει ότι και πάλι θα επισύρει τη
μομφή του Σουλτάνου, επειδή θα εγκατέλειπε «το λαό των οχυρών θέσεων
(κάστρων και πόλεων) που βρίσκονται στο Μωριά και τα μουσουλμανικά
στρατεύματα, τα σταθμεύοντα εδώ ή αλλαχού στο Μωριά, θα βρεθούν σε κρί-
σιμη κατάσταση»808.
Ο Ιμπραήμ πράγματι έδειχνε εκείνη τη στιγμή μεγάλη απογοήτευση,
εξαιτίας της αδιέξοδης κατάστασης που είχε βρεθεί. Αυτό που, κυρίως, ήθε-
λε να αποφύγει, χωρίς να θιγεί η οθωμανική τιμή, ήταν μία μετωπική σύ-
γκρουση με το συμμαχικό στόλο, πιστεύοντας πως θα προκαλούσε την κα-
ταστροφή.
Οι παραστάσεις που έγιναν από τον Μωχάμετ Άλι και τον Ιμπραήμ
προς την Πύλη, δεν επηρέασαν σοβαρά τους Τούρκους που συνέχισαν να
μένουν αμετάπειστοι, πιστεύοντας ότι τελικά θα τους έσωζαν οι μεταξύ των
Ευρωπαίων συμμάχων διαφωνίες.
Το μόνο από τα αγωνιώδη επιχειρήματα του Αιγύπτιου σατράπη και
του γιου του που δέχτηκαν, ήταν η υπεροπλία των συμμάχων στη θάλασσα
και γι’ αυτό ο Μ. Βεζύρης, σε μακροσκελή επιστολή του, χρονολογημένη 15
Οκτωβρίου 1827, τόνιζε προς τον Μωχάμετ Άλι:
«Μόλις αποστείλαμε στον Πασά (Ιμπραήμ) ένα μήνυμα με την
οδηγία να καθυστερήσει προσωρινά την επίθεση και την υποταγή των
νήσων, χωρίς πάντως να φανερώσει την παραμικρή αδυναμία, η ο-
ποία ενδέχεται να θέσει τη θέση του σε κίνδυνο. Θα πρέπει τουναντί-
ον να παραμείνει στο Ναβαρίνο, να συνεχίσει τις εργασίες του στην
ξηρά και τη θάλασσα, λαμβάνων πάντοτε τις χρήσιμες φροντίδες για
να προστατεύει την είσοδο του λιμένος έναντι των επιχειρήσεων του
εχθρού και εκτελέσει επιδρομές στο εσωτερικό του Μωριά, κάθε φο-
ρά που αυτό θα ήταν αναγκαίο»809.
___________________
808. G. DOUIN, ό.π., σ. 250-251.
809. Το πλήρες κείμενο της επιστολής του Μ. Βεζύρη, βλ. στο G. DOUIN,
Navarin, σ. 257-258. Η επιστολή στάλθηκε επτά ημέρες μετά τη ναυμαχία του Ναβαρί-
νου, την οποία η Πύλη πληροφορήθηκε στις αρχές Νοεμβρίου 1827. Επομένως, οι οδη-
γίες προς τον Ιμπραήμ δεν είχαν καμία επίδραση στις αποφάσεις του και τις δραματικές
για τους Μουσουλμάνους εξελίξεις.
Ο Ιμπραήμ δεν χρειαζόταν βέβαια την υπόδειξη της Πύλης, να μην κι-
νήσει τον αυτοκρατορικό στόλο σε καμιά σοβαρή επιχείρηση εναντίον των
Ελλήνων, αφού ήδη το είχε αποφασίσει ο ίδιος. Επίσης, είχε σχεδιάσει να κι-
νητοποιήσει το στρατό του για μια νέα επιχείρηση ερήμωσης της γης και
αφανισμού του άμαχου πληθυσμού. Πίστευε, ίσως, ότι έτσι θα έδειχνε ποιος
εξουσιάζει το Μωριά και θα κατασίγαζε την οργή που ένοιωθε, μετά την τα-
πείνωσή του από τον Codrington, κατά την προσπάθεια να ανεφοδιάσει την
Πάτρα. Αυτό που δεν είχε υπολογίσει, ξεκινώντας αυτή την εκστρατεία, εί-
ναι ότι θα έδινε το πρόσχημα στους συμμάχους ναυάρχους να εκβιάσουν δυ-
ναμικά την εξέλιξη των γεγονότων· με κατάληξη το καταστροφικό πλήγμα
στον οθωμανικό στόλο, που τόσο πολύ ήθελε να αποφύγει.
***
Ο Codrington, με μεγάλη ανακούφιση, είδε το πρωί της 2ας Οκτωβρίου να

καταπλέει, στις προσβάσεις του Ναβαρίνου, ο ρωσικός στόλος με επικεφα-
λής το δίκροτο Azoff (74 πυροβόλων), που είχε υψωμένο το σήμα του υπο-
ναυάρχου Heyden. Ακολουθούσαν άλλα τρία πλοία της Γραμμής και τέσσε-
ρις φρεγάτες.
Σύντομα, μετά τον κατάπλου των Ρώσων, εμφανίστηκαν να έρχονται
από τα νότια και τα γαλλικά πλοία. Τελικά, εκείνη την ημέρα, τα πλοία των
συμμάχων βρέθηκαν όλα μαζί, στα νερά του Ιονίου. Ο Codrington, όμως,
δεν μπόρεσε να τα κρατήσει έξω από το Ναβαρίνο, ούτε να συγκαλέσει αμέ-
σως συμβούλιο των τριών ναυάρχων. Τόσο ο de Rigny όσο και ο Heyden
δήλωσαν στον Άγγλο ομόλογό τους ότι έχουν ανάγκη ανεφοδιασμού και έ-
πλευσαν στη Ζάκυνθο. Ο Heyden είχε υποσχεθεί στον Codrington ότι θα ε-
πιστρέψει σε 24 ώρες και το έκανε. Στο μικρό αυτό διάστημα, είχε την ευ-
καιρία να διαβάσει όλα τα έγγραφα, που του έστειλε ο Ρώσος πρεσβευτής
Ribeaupierre από την Πόλη, χρονολογημένα από τον Αύγουστο και το Σε-
πτέμβριο. Μεταξύ των εγγράφων, υπήρχε και αυτό με τις οδηγίες προς τους
ναυάρχους, που και ο Heyden βρήκε «εκτεταμένες, αλλά δυστυχώς πολύ δύ-
σκολες και περίπλοκες».
Ωσότου, την 5η Οκτωβρίου, τα πλοία των συμμάχων συγκεντρωθούν
πάλι έξω από το Ναβαρίνο, ο Codrington και ο de Rigny πρόλαβαν να δια-
τρανώσουν τη θέλησή τους να διώξουν τον Ιμπραήμ από την Πελοπόννη-
σο810. Ο Codrington έγραφε την 3η Οκτωβρίου στον Άγγλο πρεσβευτή στην

Πόλη:
«Όταν επιστρέψει από τη Ζάκυνθο ο ναύαρχος de Rigny θα
συζητήσω μαζί του και με τον κόμητα Heyden για τα ληπτέα μέτρα,
που θα εξαναγκάσουν τον Ιμπραήμ να επιστρέψει στην Αίγυπτο […].
Εάν μέχρι σήμερα φοβήθηκε να τα βάλει μόνο με το Asia θα υποχω-
ρούσε, νομίζω, προθυμότερα στα δέκα πλοία της γραμμής».
Ο Γάλλος ναύαρχος από την πλευρά του, υπήρξε πιο κατηγορηματικός,
γράφοντας την ίδια ημέρα στον Υπουργό του:
«Ο Ιμπραήμ παρεβίασε το λόγο του και έθεσε τον εαυτό του
στη θέση του επιτιθέμενου. Σήμερα το απόγευμα ή αύριο θα ενωθού-
με οι τρεις Μοίρες εμπρός στο Ναυαρίνο. Τα δύο αγγλικά πλοία (τα
δίκροτα Albion και Genoa) τα οποία μετέβησαν στη Μάλτα, θα έ-
χουν χωρίς άλλο επιστρέψει. Σκέπτομαι ότι θα ενωθεί επίσης μαζί
μου το Scipion και θα συντονίσουμε τα μέτρα μας, τα οποία θα μας
φανούν περισσότερο αποτελεσματικά, για να τελειώνουμε με τους
τουρκικούς στόλους πριν από το χειμώνα. Θα έχουμε κατ’ αρχήν 4
ρωσικά πλοία και 4 φρεγάτες, τα 3 αγγλικά, και 4 φρεγάτες, τέλος τα
(γαλλικά) Scipion, Breslau, Sirene και Armide.
Ο de Rigny μάλιστα αναφέρει και τον τρόπο για να επιτευχθεί ο σκοπός:
«Η σκέψη μου θα ήταν να εισέλθουν οι τρεις Μοίρες μέσα
στον ίδιο τον όρμο του Ναβαρίνου και εκεί, με το δαυλό στο χέρι, να
σημάνουμε στους οθωμανικούς στόλους να μετακινηθούν και να επι-
στρέψουν ο ένας στην Κωνσταντινούπολη και ο άλλος στην Αίγυπτο,
διαφορετικά να τους προσβάλουμε.
Αυτό το σχέδιο φυσικά θα τεθεί υπό συζήτηση μεταξύ των
τριών Διοικητών Μοίρας».
Οι απόψεις του Heyden, όπως τις διατύπωσε σε επιστολή του προς τον
Ρώσο πρεσβευτή στην Πόλη, την 4η Οκτωβρίου, συνέπιπταν με αυτές του
Codrington, με τον οποίο είχαν σύντομα αναπτύξει σχέση αμοιβαίας εκτίμη-
σης και καλής συνεργασίας.
Οι τρεις ναύαρχοι, έχοντας ουσιαστικά συμφωνήσει στο σκοπό, ανα-
ζητούσαν πια τον καλύτερο τρόπο για να τον επιτύχουν. Από την πλευρά
του, ο οργισμένος Ιμπραήμ, μετά τον υποχρεωτικό εγκλεισμό του στόλου
___________________
810. BOURCHIER, Memoir, Vol. 2, σ. 49. G. DOUIN, ό.π., σ. 267.
του στον όρμο του Ναβαρίνου, είχε ξεκινήσει, από τη 18η Σεπτεμβρίου, την
εκστρατεία τρομοκράτησης του πληθυσμού και ερήμωσης της υπαίθρου του
Μωριά. Η απόφασή του Ιμπραήμ να προχωρήσει σε τέτοιες ενέργειες φαίνε-
ται παράλογη, δεδομένου ότι ο Μωριάς προοριζόταν για πασαλίκι του. Μία
εξήγηση που μπορεί να δοθεί, είναι πως ο Αιγύπτιος πασάς, όπως και ο πα-
τέρας του, θεωρούσε τη διεκδίκηση του Μωριά χαμένη πια υπόθεση. Πά-
ντως, όποιες και να ήταν οι σκέψεις του Ιμπραήμ που τον οδήγησαν στην
εκστρατεία, οι κάτοικοι της Πελοποννήσου, ιδίως της Μεσσηνίας, τρομο-
κρατήθηκαν και οι Μωραΐτες οπλαρχηγοί κινητοποιήθηκαν για να αμυν-
θούν.
Τέσσερα αιγυπτιακά στρατιωτικά σώματα προχώρησαν τα δύο με
7.000 άνδρες προς τη Μεσσηνία και την Αρκαδία, ενώ τα άλλα δύο με 4.000
άνδρες προς την Ηλεία και την Αχαΐα. Ο Θ. Κολοκοτρώνης, που βρισκόταν
στη Μεσσηνία, παρακολουθούσε τα αιγυπτιακά στρατεύματα και διαπίστω-
σε ότι ο επικεφαλής στρατηγός Κεχαγιά (Kiaya-bey) προσπάθησε, στην αρ-
χή, να κάμψει το φρόνημα του πληθυσμού με απειλές και υποσχέσεις. Σε
προκήρυξή του, ο Κεχαγιά έγραφε:
«Μ’ όλον όπου με εντολή της υψηλότητος του αφεντός μου
ήλθα ενταύθα διά να κατακόψω, να κατακαύσω και σχεδόν αφανίσω
όλα τα δένδρα σας, όσα είναι χρήσιμα και αναγκαία προς τροφήν
σας, λυπούμενος τον πτωχόν λαόν να μη δοκιμάση την αυτήν ζημίαν
και αφανισμόν αυτών των αναγκαίων δένδρων σας, έκρινα εύλογον
να σας είπω ότι χωρίς αναβολήν καιρού να συσκεφθήτε καλώς και
να παραιτηθείτε από τα της αποστασίας φερσίματα και […] να έλθη-
τε να προσκυνήσετε»811.
Οι «κάτοικοι των επαρχιών της Μεσσηνίας» απάντησαν την 25η Σε-
πτεμβρίου 1827, με γράμμα τους στον Κεχαγιάμπεη:
«οι Έλληνες όταν απεφασίσαμεν να τινάξωμεν τον ζυγόν της
τουρκικής τυραννίας, εβάλαμεν προ οφθαλμών ότι κοντά με τα άλλα
δικαιώματα του ελευθέρου ανθρώπου, τα οποία αυτοί μας είχαν αρ-
παγμένα, και τα οποία θα ανακτήσωμεν και ημείς οι ελεύθεροι Έλ-
ληνες θ’ ανακτήσωμεν και όλα όσα η καταπλακωμένη από αυτήν την
τυραννίαν γη των πατέρων μας φέρει επάνω της […] εις τόσας άλλας
παρανομίας, τας οποίας κάμνετε κάθε ημέραν εις τα αδύνατα μέρη,
___________________
811. ΤΑΣΟΥ ΒΟΥΡΝΑ, Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας, τομ. Α΄, σ. 197-198.
ημπορείτε να μεταχειρισθήτε το αυτό και εις τα άψυχα δένδρα, στο-

χασθήτε, όμως, ότι […] εις ταύτα τα μέρη της Μεσσηνίας (βρίσκε-
ται) συγκροτημένον στρατόπεδον παρά του γενικού αρχηγού των αρ-
μάτων της Πελοποννήσου (Θ. Κολοκοτρώνη) και όταν θέλετε πολε-
μήτε με αυτό και όχι με τα ξύλα, ημείς πάλι λέγομεν έως τον ένα εί-
μεθα αποφασισμένοι να αποθάνωμεν ελεύθεροι Έλληνες»812.
Ο Κεχαγιάμπεη έκρινε τότε ότι με τα ήπια μέτρα δεν μπορούσε να πε-
τύχει το σκοπό του και γι’ αυτό άλλαξε την τακτική του, θέτοντας σε εφαρ-
μογή το σχέδιο ερήμωσης της Μεσσηνίας. Ο Θ. Κολοκοτρώνης, που με
1.000 ατάκτους έσπευσε να ενισχύσει τους Μεσσήνιους οπλαρχηγούς, γρά-
φει για το σχέδιο του Αιγύπτιου πασά:
«Ο Ιμπραΐμης επήρε ένα μέτρο, και έστειλε τον Κεχαγιά του
με χιλίους με τσεκούρια και άρματα και έστειλε στην Μεσσηνία να
βάλουν φωτιά και τσεκούρι. Όσα δεν εκαίονταν, να βάνη τσεκού-
ρι, ελαιώνες, συκαίς, μουριαίς. Έστειλε και πέντε χιλιάδες καβα-
λαραίους για να στέκουν εις την άκρη, στους κάμπους να μην κα-
τεβαίνουν οι Έλληνες και τους πολεμούν. ‘‘Και η ζωή σου, έλεγε
στον Κεχαγιά, θα με πληρώση την ζωήν οποιουδήποτε φονευθή,
διότι δεν σε στέλνω να πολεμήσης, αλλά να καύσης’’»813.
Ο Ιμπραήμ. με άλλο τμήμα, κινήθηκε για να αλώσει την Καρύταινα,
στήριγμα των επαναστατών στα όρια Ηλείας και Αρκαδίας. Ο Θ. Κολοκο-
τρώνης προέτρεψε τους οπλαρχηγούς της Μάνης να οχυρωθούν στον Αλμυ-
ρό, ανατολικά της Καλαμάτας, για να ανακόψουν την πορεία των αιγυπτια-
κών στρατευμάτων, ενώ ο ίδιος με το σώμα του στήνει ενέδρες και παρενο-
χλεί τον εχθρό. Ο Κεχαγιά, όμως, αν και με υπέρτερες δυνάμεις, αποφεύγει
να εμπλακεί σοβαρά με τις ομάδες των επαναστατών και περιορίζεται να
προστατεύει μόνο τα τμήματα που άρχισαν να εκτελούν το καταστροφικό
έργο τους στην πεδιάδα της Καλαμάτας και τα γύρω δενδροφυτευμένα υψώ-
ματα. Ο Θ. Κολοκοτρώνης και οι άλλοι οπλαρχηγοί αποφάσισαν τότε να ε-
νημερώσουν τους τρεις συμμάχους ναυάρχους και να ζητήσουν τη βοήθειά
τους ώστε να σταματήσει το απάνθρωπο, καταστροφικό έργο των Αιγυπτί-
ων. Ναυλώθηκε, λοιπόν, μία ταχύπλοη σκαμπαβία για να συναντήσει το
___________________
812. Ό.π., σ. 198.
813. Θ. ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ, Απομνημονεύματα, σ. 189.
συμμαχικό στόλο και παραδώσει στους ναυάρχους επιστολή των οπλαρχη-

γών, που έγραφαν:
«Ενώ περιμέναμε επίθεση εκ μέρους του (του Κεχαγιά στον
Αλμυρό), εκείνος ερρίφθη στα προϊόντα της γης, να κόβη και να
καίη επί τέσσαρες ημέρες […] Καταγγέλλοντες την σκληρά και τυ-
ραννική αυτή πράξη, εμπιστευόμεθα στην φιλανθρωπία των Τριών
Μεγάλων Χριστιανικών Δυνάμεων, διά να παρεμποδίσουν τας τόσον
αδικαιολογήτους μεθόδους».
Ο ίδιος ο Θ. Κολοκοτρώνης, με ιδιαίτερο γράμμα του, έλεγε «Ιδού τι
κάμνει ο εχθρός των Ελλήνων»814, ενώ στάλθηκε και αντίτυπο της προκήρυ-
ξης του Κεχαγιάμπεη.
Η σκαμπαβία είχε την τύχη να συναντήσει σύντομα τη γαλλική ναυαρ-
χίδα Sirene και να παραδώσει όλα τα στοιχεία για τις βάρβαρες πράξεις των
Αιγυπτίων. Μία ημέρα νωρίτερα (2 Οκτωβρίου 1827) ο κυβερνήτης του
Cambrian πλοίαρχος Hamilton είχε γίνει αποδέκτης μιας ανάλογης επιστο-
λής των οπλαρχηγών, όταν αγκυροβόλησε στις Κιτριές με σκοπό να ελέγξει
τις πρώτες, συγκεχυμένες, πληροφορίες για τις ενέργειες των στρατευμάτων
του Ιμπραήμ. Οι οπλαρχηγοί έγραφαν:
«Έχομεν την τιμή να σας γνωστοποιήσωμε ότι ο Ιμπραήμ πα-
σάς έχει υπέρ τους 8.000 άνδρας, διασκορπισμένους στην ύπαιθρο
της Μεσσηνίας, οι οποίοι καταστρέφουν, ερημώνουν και καίουν ο-
πορωφόρα δένδρα. Πληροφορούμεθα ότι έστειλε μίαν άλλη φάλαγγα
από το μέρος της Αρκαδίας διά να ενεργήση τας ιδίας καταστροφάς
και φοβούμεθα μήπως η ερήμωσις αυτή γενικευθή, εάν ο Ιμπραήμ
Πασάς δεν συγκρατηθή»815.
Όταν συγκεντρώθηκαν όλα αυτά τα στοιχεία, ο Codrington, μετά από
τη σύμφωνη γνώμη των άλλων δύο ναυάρχων, αποφάσισε να ενεργήσει. Έ-
στειλε, λοιπόν, στην Καλαμάτα τρία πλοία υπό τον πλοίαρχο Hamilton, τα
αγγλικά Cambrian και Philomel και τη ρωσική φρεγάτα Konstantine. Οι ε-
ντολές του Άγγλου ναυάρχου προς τον Hamilton ήταν να καταβάλλει κάθε
προσπάθεια να υπερασπιστεί τους Έλληνες εναντίον όλων των πράξεων
βαρβαρότητας, αλλά και να απωθήσει τα στρατεύματα του Ιμπραήμ πίσω
στα στρατόπεδα του Ναβαρίνου. Οι εντολές αυτές, που απέβλεπαν στην α-
___________________
814. Ό.π., σ. 189.
815. G. DOUIN, ό.π., σ. 268.
νακοπή των χερσαίων επιχειρήσεων του Ιμπραήμ, ο Άγγλος ναύαρχος τις

θεώρησε επιβεβλημένες, επειδή τα αιγυπτιακά στρατεύματα προωθήθηκαν
στην πεδιάδα της Καλαμάτας και επιδόθηκαν σε καταστροφικές ενέργειες
κατά παράβαση της συμφωνίας της 13ης Σεπτεμβρίου. Τυπικά, όμως, η (αμφι-
λεγόμενη) αυτή συμφωνία αφορούσε μόνο στην αναστολή των εχθροπρα-
ξιών κατά θάλασσα και τη ματαίωση της επιχείρησης κατά των Σπετσών και
της Ύδρας. Ωστόσο, ανταποκρίνονταν στο πνεύμα της Συνθήκης του Λονδί-
νου, που στόχευε να δώσει ένα τέλος στο μακροχρόνιο και αιματηρό αγώνα.
Είναι, λοιπόν, πιθανό ο Codrington να έδωσε τις εντολές του, πιστεύοντας
πως έτσι εξυπηρετούσε τις επιδιώξεις των συμμαχικών κυβερνήσεων, αλλά
και την έννοια του ανθρωπισμού.
Το πρωί της 5ης Οκτωβρίου τα τρία συμμαχικά πλοία εισήλθαν στο
Μεσσηνιακό κόλπο, ενώ σύννεφα καπνού στον κάμπο μαρτυρούσαν το συ-
νεχιζόμενο καταστροφικό έργο των Αιγυπτίων. Μόλις αγκυροβόλησαν κο-
ντά στην ακτή, ανατολικά της Καλαμάτας και απέναντι στη Βέργα, ο Hamil-
ton έστειλε στον Κεχαγιά επιστολή, υπογεγραμμένη και από τον πλοίαρχο
Khroustchoff, κυβερνήτη της ρωσικής φρεγάτας Konstantine. Μεταξύ των
άλλων του έγραφε ότι έχει εντολή να παρεμποδίσει κάθε επίθεση από το ένα
ή το άλλο μέρος και τον παρακαλούσε να μη διακόψει την εκεχειρία, την
οποία είχε συμφωνήσει ο Ιμπραήμ πασάς με τους Codrington και de Rigny.
Και συνέχιζε:
«Αι φρεγάται μας θα αγκυροβολήσουν εν συνεχεία εις Αλμυ-
ρόν διά να εμποδίσουν μίαν επίθεση από ένα των αντιμαχομένων και
θα θεωρήσωμε εχθρόν εκείνον, ο οποίος θα διέκοπτε πρώτος την
ανακωχήν. Σας παρακαλούμε λοιπόν όπως ο αιγυπτιακός στρατός
αποσυρθή εις το Ναβαρίνον μέχρις ότου ο Ιμπραήμ πληροφορήση
τους τρεις ναυάρχους ότι η ανακωχή ετελείωσε και τους δώση τον
απαραίτητο χρόνο διά να ανανεώσουν τας (προς ημάς) διαταγάς
των»816.
Η επιστολή στάλθηκε στον Κεχαγιά με δύο αξιωματικούς έναν Άγγλο
και ένα Ρώσο, αλλά οι Αιγύπτιοι την παρέλαβαν χωρίς να τους επιτρέψουν
να την επιδώσουν προσωπικά στον αρχηγό τους ή έστω σε κάποιο ανώτερο
αξιωματικό. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας ο Hamilton και ο Khroustchoff
___________________
816. Ό.π., σ. 269.
βγήκαν στη στεριά και επισκέφθηκαν το στρατόπεδο των επαναστατών. Οι

Έλληνες οπλαρχηγοί τους δέχτηκαν με ενθουσιασμό και τους ενημέρωσαν
για τη ζοφερή τους κατάσταση. Όπως γράφει ο Θ. Κολοκοτρώνης:
«Από τον Αρμυρό έως την Καλαμάτα είναι μιάμιση ώρα ο τό-
πος που έκοβαν και έκαιαν, και οι καπιταναίοι τους έδειχναν το τι
κάνει ο Ιμπραΐμης»817.
Οι δύο πλοίαρχοι, αφού διαπίστωσαν προσωπικά το καταστροφικό έρ-
γο των Αιγυπτίων, αποβιβάστηκαν στην Καλαμάτα, όπου είχε το στρατηγείο
του Κεχαγιά. Ο πασάς υποχρεώθηκε να τους δεχθεί και σε απάντηση των
όσων του έγραφαν στην επιστολή τους, που του επανέλαβαν και προφορικά,
δήλωσε, με τρόπο ελάχιστα διπλωματικό, ότι «τέτοιες ήταν οι διαταγές του
αρχιστρατήγου του και ήταν αποφασισμένος να τις εκτελέσει»818. Πρόσθεσε
ότι οι σύμμαχοι ναύαρχοι έπρεπε να συνεννοηθούν με τον Ιμπραήμ πασά,
αφού μόνο αυτός μπορούσε, αν τον έπειθαν, να ανακαλέσει τις διαταγές του.
Ο Hamilton, μετά την άκαμπτη στάση του Κεχαγιάμπεη, έστειλε αμέ-
σως τη γολέτα Philomel, με την αναφορά του προς τον Codrington. Μεταξύ
των άλλων, ανέφερε στο ναύαρχό του:
«Η δυστυχία των κατοίκων, που εκδιώχθηκαν από την πεδιά-
δα, είναι απερίγραπτη. Κάθε στιγμή πεθαίνουν κυριολεκτικά από την
πείνα γυναίκες και παιδιά και δεν έχουν καλύτερη τροφή από τα
βραστά χόρτα του αγρού […]. Υπολογίζεται ότι, αν ο Ιμπραήμ παρα-
μείνει στην Ελλάδα, περισσότερο από το τρίτο του πληθυσμού είναι
καταδικασμένο να πεθάνει από την πείνα […]»819.
Ο Codrington, όμως, είχε ήδη πάρει πληροφορίες από διάφορα μέρη
του Μωριά, που επιβεβαίωναν την καταστροφική μανία του Ιμπραήμ. Ο ίδι-
ος ο Αιγύπτιος είχε κινήσει, με μία φάλαγγα του στρατού του, προς την Κα-
ρύταινα, για να κτυπήσει την ορεινή βάση του Θ. Κολοκοτρώνη· την οποία
υπερασπίζονταν εκλεκτά τμήματα ατάκτων υπό τον Γενναίο (γιο του Γέρου)
και τον Δ. Πλαπούτα.
Οι τρεις ναύαρχοι είχαν τότε ενισχύει τον ενωμένο στόλο του με τα
Albion και Genoa, που επέστρεψαν από τη Μάλτα και το επισκευασμένο
___________________
817. Θ. ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ, ό.π., σ. 190.
818. ΤΑΣΟΥ ΒΟΥΡΝΑ, ο.π., σ. 202-203.
819. G. DOUIN, ό.π., σ. 270.
Scipion. Αισθάνονταν, λοιπόν, επαρκώς ισχυροί πια για να δράσουν δυναμι-

κά, υποχρεώνοντας τον Ιμπραήμ να σταματήσει την ερήμωση του Μωριά.
Ως πρώτη ενέργεια, σε μία ύστατη προσπάθεια να πετύχουν ειρηνική επίλυ-
ση του θέματος, συνέταξαν την 5η Οκτωβρίου, αυστηρή διακοίνωση προς
τον Αιγύπτιο αρχιστράτηγο, Αυτή είχε ως ακολούθως:
«Ο Άγγλος, ο Γάλλος και ο Ρώσος ναύαρχος προς την Α.Υ.
τον Ιμπραήμ πασά. Επί του H.M.S. Asia.
Υψηλότατε,
Πληροφορίαι θετικόταται προερχόμεναι ημίν πανταχόθεν,
αγγέλλουν ότι πολυάριθμα αποσπάσματα του στρατού σας περιερ-
χόμενα κατά διαφόρους διευθύνσεις την Πελοπόννησον, δηώνουν,
καταστρέφουν, εκριζώνουν δένδρα, τας αμπέλους και πάσαν φυ-
τείαν, βιαζόμενα εν μία λέξει να μεταβάλουν την περιφέρειαν ταύ-
την εις τελείαν έρημον. Μανθάνομεν επί πλέον ότι προετοιμάζεται
εκστρατεία κατά της Μάνης και ότι ήδη στρατεύματά σας βαδί-
ζουν κατ’ αυτής.
Πάσαι αι πράξεις αυταί της υπερτάτης βίας διαπράττονται
εν τούτοις υπό τα όμματά μας και λαμβάνουν χώραν εν πλήρει πε-
ριφρονήσει της ανακωχής, ήν η Υ,Υ. ηγγυήθη επί λόγω τιμής να
τηρήση πιστώς μέχρις της επιστροφής των αποσταλέντων ταχυ-
δρόμων και χάρις εις την οποίαν επετράπη ο επανάπλους του στό-
λου της Υ.Υ. εις Ναυαρίνον την 26η Σεπτεμβρίου. Οι υπογεγραμ-
μένοι έχουν την λυπηράν υποχρέωσιν να σας δηλώσουν σήμερον
ότι τοιαύτη εκ μέρους σας διαγωγή, τοιαύτη περίεργος παράβασις
των ανειλημμένων υποσχέσεων, σας θέτουν, Κύριε, έξω του διε-
θνούς δικαίου, έξω των υφισταμένων συνθηκών των Αυλών των
και της Οθωμανικής Πύλης.
Επί πλέον οι υπογεγραμμένοι θεωρούν τας, κατόπιν των δι-
αταγών σας, συντελουμένας κατά την ώραν ταύτην καταστροφάς
ως άντικρυς αντιτιθεμένας προς τα συμφέροντα του ηγεμόνος σας,
όστις εξαιτίας τούτων θα ηδύνατο να χάση τα πραγματικά πλεονε-
κτήματα, άτινα η συνθήκη του Λονδίνου τω επεφύλαξεν έναντι της
Ελλάδος.
Οι υπογεγραμμένοι ζητούν παρά της Υ.Υ. ταχείαν και κατη-
γορηματικήν απάντησιν εις την παρούσαν διακοίνωσιν και σας
αφήνουν να προείδετε τας αμέσους συνεπείας μιας αρνήσεως ή

υπεκφυγής.
Ο Αντιναύαρχος Edward Codrington
Ο Υποναύαρχος Henry de Rigny
Ο Υποναύαρχος Longin von Heyden»820.
Ο Codrington ανέθεσε στον ταγματάρχη Cradock να επιδώσει τη δια-
κοίνωση. Το Dartmouth τον μετέφερε στον όρμο του Ναβαρίνου, το βράδυ
της ίδιας ημέρας (5 Οκτωβρίου). Ζήτησε αμέσως να συναντήσει το διερμη-
νέα του Ιμπραήμ, τον D. Ambro, αλλά αυτός βρισκόταν στη Μεθώνη. Ο
Μοχαρέμ μπέη ανέλαβε να τον ειδοποιήσει και ο D. Ambro ανέβηκε στην
αγγλική φρεγάτα το πρωί της επόμενης ημέρας. Στη δήλωση του Cradock ότι
είναι επιφορτισμένος από τους τρεις ναυάρχους να επιδώσει προσωπικά στον
Ιμπραήμ μία επιστολή, ο διερμηνέας απάντησε πως ο Αιγύπτιος αρχιστράτη-
γος δεν ήταν στο Ναβαρίνο και κανείς δεν γνώριζε πού βρισκόταν, καθώς εί-
χε τηρηθεί απόλυτη μυστικότητα για τις κινήσεις του. Παρά τις πιέσεις του
Cradock, ο διερμηνέας έδωσε το λόγο της τιμής του ότι έλεγε την αλήθεια,
οπότε ο Άγγλος ταγματάρχης δεν είχε άλλη επιλογή από του να επιστρέψει
την επιστολή (κλεισμένη) στον Codrington. Ο Άγγλος ναύαρχος αγανάκτη-
σε, θεωρώντας πως ο D. Ambro ψευδόταν.
Οι τρεις σύμμαχοι ναύαρχοι είχαν πειστεί πια ότι οι Αιγύπτιοι, με την
παρελκυστική στάση τους, προσπαθούσαν απλώς να παρατείνουν τις κατα-
στροφικές επιχειρήσεις στο Μωριά και ότι η πολιτική της πειθούς και των
απειλών δεν μπορούσε να πετύχει την ανακωχή και πολύ περισσότερο την
αποδοχή των όρων της Συνθήκης του Λονδίνου. Σύντομα, λοιπόν, οι ναύαρ-
χοι θα αποφάσιζαν να πάρουν δραστικότερα μέτρα που αναπόφευκτα θα
προκαλούσαν μια καθοριστική σύγκρουση. Η ναυμαχία του Ναβαρίνου που
ακολούθησε θα σφράγιζε το διαβατήριο των Ελλήνων προς την Ελευθε-
ρία821.
___________________
820. ΤΑΣΟΥ ΒΟΥΡΝΑ, ο.π., σ. 203-204.
821. Για τη ναυμαχία του Ναβαρίνου, την τελευταία μεγάλη σύγκρουση των ι-
στιοφόρων στόλων, έχουν γραφεί δεκάδες βιβλία και αναρίθμητα άρθρα. Τα θεμελιακά
κείμενα είναι των E. BOGDANOVITCH, La Bataille de Navarin 1827, Paris 1887 (βασίζε-
ται στα ρωσικά Αυτοκρατορικά Αρχεία), BOURCHIER (Lady), Memoire of the Life of
Admiral sir Edward Codrington (Vol. I, II), London 1873 (περιλαμβάνει γράμματα, α-
ναφορές κ.ά. του επικεφαλής του συμμαχικού στόλου), G. DOUIN, Navarin, 8 Juillet-20
Η ναυμαχία του Ναβαρίνου.

Η αρχή του αίσιου τέλους της Επανάστασης
Οι τρεις ναύαρχοι προβληματίζονταν όλο και περισσότερο, καθώς έβλεπαν

τον αμετάπειστο Ιμπραήμ να συνεχίζει τις επιχειρήσεις εξουθένωσης του
άμαχου πληθυσμού και να απειλεί με εξάλειψη τις τελευταίες επαναστατικές
εστίες αντίστασης στο Μωριά. Ο Codrington και ο de Rigny είχαν ταυτόση-
μες απόψεις για τις επόμενες ενέργειες των ενωμένων συμμαχικών στόλων.
Σε συνάντησή τους επί του Asia, το πρωί της 5ης Οκτωβρίου, συζήτησαν για
τη διαμορφωθείσα κατάσταση και συμφώνησαν πως η συνέχιση ενός αποτε-
λεσματικού αποκλεισμού του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου στο Ναβαρίνο,
κατά τη διάρκεια του επερχόμενου χειμώνα, ήταν αδύνατη. Σε ερώτηση του
Άγγλου ναυάρχου προς το Γάλλο ομόλογό του «Αν βλέπει κάποια θεραπεία»
για το πρόβλημα, εκείνος, μετά από σύντομη σκέψη, απάντησε «Κανένα, ε-
κτός να εισπλεύσουμε στον όρμο και να αγκυροβολήσουμε δίπλα στον Οθωμα-
νικό στόλο»822. Ο Codrington ικανοποιήθηκε πολύ από την αποφασιστική
στάση του de Rigny, που ταυτιζόταν απόλυτα με τη δική του, και αμέσως
κάλεσε τον Heyden στο πλοίο του για να ζητήσει τη γνώμη του. Ο Ρώσος
ναύαρχος όταν έμαθε το σχέδιο, συμφώνησε αμέσως και δήλωσε έτοιμος να
συνεργαστεί για την υλοποίησή του.
Οι τρεις ναύαρχοι, αντιλαμβανόμενοι τη σοβαρότητα της απόφασής
τους να ενεργήσουν με τον τρόπο αυτόν, που μπορούσε να προκαλέσει σύ-
γκρουση με τον τουρκο-αιγυπτιακό στόλο, θεώρησαν απαραίτητο να συντά-
ξουν σχετικό Πρωτόκολλο. Ο de Rigny ανέλαβε τον ρόλο του “Secretary of
___________________
October 1827, Caire 1927, (περιέχει σημαντικά έγγραφα και άλλα στοιχεία από γαλλικές
και αιγυπτιακές πηγές), G. DURAND-VIEL, Les campagnes naval de Mohammed Aly et
l’Ibrahim, Paris 1935 (με στοιχεία από αιγυπτιακές και γαλλικές πηγές), JURIEN DE LA
GRAVIERE, La Station du Levant, Paris 1894 (με στοιχεία από γαλλικές πηγές), C. M.
WOODHOUSE, The battle of Navarino, London 1965 (με στοιχεία από τα αγγλικά Αρχεί-
α). Επίσης, σημαντικά στοιχεία αντλούνται από τις εκθέσεις των τριών ναυάρχων, που
δημοσιεύτηκαν στη London Gazette, το Le Moniteur και τη Gazette St. Petersburg, κα-
θώς και τα Ημερολόγια πλοίων και τις μαρτυρίες ανδρών που πήραν μέρος στη ναυμα-
χία.
Από τουρκικής πλευράς δεν δόθηκαν στη δημοσιότητα επαρκή στοιχεία από τα
κρατικά Αρχεία και οι Τούρκοι συγγραφείς ασχολήθηκαν περιορισμένα με το θέμα.
822. BOURCHIER, Memoire of Codrington, Vol. ΙI, σ. 66, 190.
the Triumvirate” (γραμματεύς της Τριανδρίας) για τη διατύπωση του κειμέ-

νου του. Στο Πρωτόκολλο (με ημερ. 6 Οκτωβρίου 1827)823 αναφέρουν ότι οι
λόγοι γι’ αυτή την τόσο δυναμική ενέργειά τους ήταν να εξαναγκαστεί ο Ι-
μπραήμ να σταματήσει τις επιχειρήσεις του στη στεριά και να δεχτεί τη de
facto ανακωχή μεταξύ Οθωμανών και Ελλήνων. Εξηγούν, επίσης, πως
σκέφθηκαν για να ενεργήσουν με τον τρόπο αυτόν. Γράφουν:
«Εκτιμώντες ότι δεν απομένει στους τρεις Διοικητές των συμ-
μαχικών Μοιρών παρά η εκλογή ενός από τα τρία ακόλουθα μέτρα,
για να εκπληρώσουν τις προθέσεις των αντιστοίχων Αυλών τους.
α. Να εξακολουθήσουν σε όλη τη διάρκεια του χειμώνα ένα δύσκολο
αποκλεισμό, δαπανηρό και προπάντων ανωφελή, αφού μία καται-
γίδα είναι δυνατόν να διασκορπίσει τις Μοίρες και να δώσει στον
Ιμπραήμ την ευχέρεια να μεταφέρει την καταστρεπτική δράση του
στα διάφορα σημεία του Μωριά και των νησιών.
β. Να συγκεντρώσουν τις συμμαχικές Μοίρες μέσα στον όρμο του
Ναβαρίνου και εξασφαλίσουν με τη μόνιμη παρουσία τους την α-
δράνεια του Οθωμανικού στόλου, το μέτρο, όμως, αυτό, μόνο του,
δεν φέρνει κανένα αποτέλεσμα, εφόσον ο Πασάς επιμένει να μην
αλλάζει σύστημα.
γ. Να πλεύσουν μέσα στο Ναβαρίνο με τις Μοίρες για να επαναλά-
βουν στον Ιμπραήμ τις προτάσεις, οι οποίες, επειδή είναι σύμφωνοι
με το πνεύμα της Συνθήκης (του Λονδίνου) εξυπηρετούν προφα-
νώς το συμφέρον της ίδιας της Πύλης.
Αφού σκέφθηκαν επί των ανωτέρω τριών μέτρων, κατέληξαν
στην ομόφωνη άποψη, ότι το τρίτο μέτρο δύναται χωρίς αιματοχυσία
και χωρίς εχθροπραξίες, αλλά με μόνη την επιβλητική παρουσία των
Μοιρών, να προκαλέσει μία απόφαση προς αυτή την κατεύθυνση.
Κατόπιν των ανωτέρω υιοθέτησαν αυτό το (τρίτο) μέτρο και
το κατέγραψαν στο παρόν Πρωτόκολλο».
Οι ναύαρχοι είχαν ουσιαστικά δύο επιλογές. Να κρατήσουν τα πλοία
τους σε συνεχείς περιπολίες έξω από τον όρμο του Ναβαρίνου ή να τα οδη-
γήσουν μέσα, όπου αγκυροβολώντας θα επιτηρούσαν από κοντά τα οθωμα-
νικά. Γνώριζαν καλά ότι με τη μόνιμη παρουσία των συμμαχικών πλοίων
___________________
823. Το πλήρες κείμενο του Πρωτοκόλλου των ναυάρχων, στο BOURCHIER, ό.π.,
σ. 61-62 (αγγλικά) και στο G. DOUIN, ό.π., σ. 274-276 (γαλλικά).
στο Ναβαρίνο, διακινδύνευαν να πάρουν άσχημη τροπή τα πράγματα. Οι δύο

από τους ναυάρχους ο de Rigny και ο Heyden ο δεν είχαν κρύψει την επιθυ-
μία τους να κινηθούν αποφασιστικά και ότι δεν θα δίσταζαν να συγκρου-
στούν, αν απαιτείτο, μετωπικά με τον τουρκο-αιγυπτιακό στόλο. Ο Codring-
ton είχε την ίδια άποψη, αλλά πίστευε πως υπάρχει ακόμη περιθώριο για μια
αναίμακτη λύση. Προσδοκούσε, με την είσοδο του επιβλητικού συμμαχικού
στόλου στον όρμο, να μεγιστοποιήσει την πίεση στον Ιμπραήμ και την Πύ-
λη, ώστε να δεχτούν τουλάχιστον την ανακωχή και την έναρξη διαπραγμα-
τεύσεων. Δεν αποκλείεται, πάντως, με αυτά που έγραψαν οι ναύαρχοι στο
Πρωτόκολλο, να ήθελαν να δείξουν και στις συμμαχικές κυβερνήσεις, ιδίως
την αγγλική, ότι η ενέργειά τους δεν αποφασίστηκε άκριτα και δεν αποσκο-
πούσε στην πρόκληση μιας θερμής αντιπαράθεσης με τους Οθωμανούς. Ω-
στόσο, τα γεγονότα σύντομα θα δείξουν ότι οι προσδοκίες του Codrington
ήταν αβάσιμες, επειδή δεν γνώριζε αρκετά την ψυχοσύνθεση των μουσουλ-
μάνων. Δεν μπορούσε, επομένως, να προείδει πως όταν θα βρεθούν σε αδιέ-
ξοδη θέση, θα προτιμήσουν να πολεμήσουν με φανατισμό για την τιμή τους,
παρά να υποκύψουν αμαχητί.
Υπολογίζεται ότι, μέσα στον όρμο του Ναβαρίνου, βρίσκονταν 66 α-
ξιόμαχα τουρκο-αιγυπτιακά πλοία824. Τα τουρκικά πλοία ήταν 3 της Γραμ-
μής, 15 φρεγάτες, 18 μικρές φρεγάτες ή κορβέτες και 4 βρίκια. Τον αιγυπτι-
ακό στόλο συγκροτούσαν 4 δίκροτες φρεγάτες, 8 κορβέτες, 8 βρίκια και 6
πυρπολικά. Στα πλοία αυτά πρέπει να προστεθούν μερικά (βρίκια και γολέ-
τες) αγκυροβολημένα κοντά στην ακτή, που είχαν ασήμαντη ή μηδενική μα-
χητική ικανότητα και δεν επρόκειτο να εμπλακούν, ουσιαστικά, στη σύ-
γκρουση825.
___________________
824. Αποτελούσαν τα 2/3 του μουσουλμανικού στόλου και ήταν αυτά που θα εί-
χαν ενεργή συμμετοχή στη ναυμαχία. Περιλαμβάνονταν σε πίνακα, τον οποίο έδωσε
στους Άγγλους, την επόμενη ημέρα της σύγκρουσης, ο γραμματέας του Ταχήρ πασά. Ο
πίνακας επισυνάφθηκε στην αναφορά του Codrington προς το διάδοχο του αγγλικού
θρόνου, πρίγκιπα William. Η αναφορά, με ημερομηνία 9/21 Οκτωβρίου 1827, δημο-
σιεύτηκε στην έκτακτη έκδοση της London Gazette (2/10 Νοεμβρίου 1827). Βλ. επίσης
την αναφορά (μεταφρασμένη) στα ΑΠ. Β. ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ, ό.π. Μέρος Δεύτερο (1827-
1832), σ. 681-683 και Ναυτ. Επιθ., τευχ. 568/2009.
825. Οι αριθμοί των μουσουλμανικών πλοίων διαφέρουν στις διάφορες πηγές. Ο
Άγγλος πλοίαρχος Fellows αναβιβάζει το συνολικό αριθμό στα 89 πολεμικά και πυρπο-
λικά· μειώνει τις φρεγάτες στις 13 και αυξάνει τις κορβέτες στις 30, τα βρίκια στα 28,
Απέναντι στο μουσουλμανικό στόλο οι σύμμαχοι μπορούσαν να αντι-

παρατάξουν 27 πλοία. Ήταν τα 12 αγγλικά (3 πλοία της Γραμμής, 3 φρεγά-
τες, 2 κορβέτες, 3 γολέτες και 1 κότερο), τα 7 γαλλικά (3 της Γραμμής, 2
φρεγάτες, 1 γολέτα και 1 κότερο) και τα 8 ρωσικά (4 της Γραμμής και 4
φρεγάτες).
Τα 60 τουρκο-αιγυπτιακά πλοία έφεραν περί τα 2.065 πυροβόλα και
είχαν πληρώματα 19.500 ναυτικούς και 4.000 πεζοναύτες. Έναντι αυτών τα
συμμαχικά πλοία διέθεταν συνολικά 1.276 πυροβόλα και είχαν πληρώματα
17.500 ναυτικούς και πεζοναύτες. Οι αριθμοί δείχνουν την ποσοτική υπερο-
χή των Τούρκο-Αιγυπτίων, αλλά αυτή και μόνο δεν αρκούσε για να υπερι-
σχύσουν του συμμαχικού στόλου. Ήταν βέβαιο, ότι μία ενδεχόμενη σύ-
γκρουση θα κρινόταν, κυρίως, από την αναμέτρηση των πλοίων της Γραμ-
μής και των μεγάλων φρεγατών, όπου βέβαια υπερτερούσαν οι σύμμαχοι,
διαθέτοντας ισχυρότερα και πιο τελειοποιημένα πυροβόλα, με ομοχειρίες
καλύτερα εκπαιδευμένες στη σκόπευση και την ταχυβολία. Αλλά και αριθ-
μητικά, τα μεγάλα συμμαχικά πλοία δεν υστερούσαν σημαντικά, αφού διέθε-
ταν περί τα 1.000 πυροβόλα έναντι περίπου 1.230 των ανάλογων τουρκο -
αιγυπτιακών. Επίσης η ξυλοδομή των συμμαχικών πλοίων της Γραμμής ήταν
πολύ πιο ανθεκτική στα πλήγματα των εχθρικών βλημάτων, απ’ αυτή των
κακοσυντηρημένων τουρκικών που εμφάνιζαν έντονα σημάδια αποσύνθε-
σης. Επομένως, τα συμμαχικά πλοία που ετοιμάζονταν να μπουν στον όρμο
του Ναβαρίνου, είχαν αδιαμφισβήτητη ποιοτική υπεροχή· τα πληρώματά
τους το γνώριζαν και αυτό βοηθούσε στην αυτοπεποίθηση και στο ηθικό
τους.
Όσον αφορά στη διάταξη των τουρκο-αιγυπτιακών πλοίων, ο Codring-
ton είχε πληροφορίες από τον πλοίαρχο Fellows, ο οποίος, με το Dartmouth,
εισέπλευσε στον όρμο, την 5η Οκτωβρίου, για να επιδώσει τη διακοίνωση
στον Ιμπραήμ. Η διάταξη είχε σχεδιασθεί πολύ καλά από την ομάδα των
___________________
προσθέτοντας 5 γολέτες και 6 πυρπολικά. Μάλλον συνυπολόγισε τα τυνησιακά πλοία
και ένα αριθμό βοηθητικών, αλλά η παρουσία τουρκικών πυρπολικών δεν επιβεβαιώνε-
ται από άλλη πηγή. Στον αριθμό των αιγυπτιακών πλοίων συμπίπτει, βασικά, με τα ανα-
φερόμενα στον πίνακα του Ταχήρ, με την προσθήκη 5 γολετών, ενώ από τα βρίκια θεω-
ρεί ότι 2 ανήκαν στην κατηγορία των κορβετών. Ο E. Bogdanovitch συμφωνεί επίσης με
τον Ταχήρ στους αριθμούς. Αναφέρει, όμως, πέντε πλοία της Γραμμής, θεωρώντας, ί-
σως, δύο από τις αιγυπτιακές δίκροτες φρεγάτες ισοδύναμες με τον τύπο αυτό.
Γάλλων αξιωματικών, υπό τον πλοίαρχο Le Tellier. Τα πλοία τοποθετήθη-

καν σε τρεις επάλληλες ημικυκλικές γραμμές και η όλη διάταξη είχε το σχή-
μα πετάλου, με το ανοικτό μέρος του να βλέπει προς την είσοδο του όρμου.
Μία ακριβής αποτύπωση των θέσεων των μουσουλμανικών, αλλά και
των συμμαχικών πλοίων, δεν μπορούσε να είχε γίνει κάτω από τις τότε επι-
κρατούσες συνθήκες826. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, τα τουρκο - αι-
γυπτιακά πλοία στην εσωτερική (κύρια) γραμμή, είχαν τοποθετηθεί ως εξής:
στην αριστερή (ανατολική) πτέρυγα, αρχίζοντας από την άκρη του Νεόκα-
στρου προς τη μικρονησίδα Μαραθονήσι, βρίσκονταν αγκυροβολημένες,
κατά σειρά, οι αιγυπτιακές δίκροτες φρεγάτες Ihsaniye (64 πυρ.), Süreyya
(56 πυρ.), πλαισιούμενη από 2 φρεγάτες των 44 πυρ., και μετά η ναυαρχίδα
του Μοχάρεμ Μπέη, Murschid-i Gihad (62 πυρ.). Αμέσως προς βορρά,
είχαν πάρει θέσεις η ναυαρχίδα του Καπιτάν μπέη Μουσταφά (μάλλον το
Gouch-i Revan των 84 πυρ.), ένα άλλο πλοίο της Γραμμής (74 πυρ.) και
μετά η αιγυπτιακή δίκροτη φρεγάτα Sirigihad (60 πυρ.).
Το τελευταίο μέρος της αριστερής πτέρυγας, συμπλήρωναν μία φρεγά-
τα (50 πυρ.), ένα πλοίο της Γραμμής (74 πυρ.) και μία ακόμη μεγάλη φρεγά-
τα. Στην κορυφή του πετάλου υπήρχε η ναυαρχίδα του Ταχήρ πασά (60
___________________
826. Από τουρκικής και αιγυπτιακής πλευράς δεν υπάρχουν σχεδιαγράμματα ή
άλλα στοιχεία, που να προσδιορίζουν, με σχετική ακρίβεια, τις θέσεις των μουσουλμα-
νικών πλοίων. Τα πλοία των αντιπάλων στόλων αποτυπώθηκαν, μετά τη ναυμαχία, με
βάση τα στοιχεία και τις περιγραφές των συμμετεχόντων σ’ αυτή, κυρίως, Άγγλων και
Γάλλων. Ένα σχέδιο του L. GARNERY, εγκεκριμένο από τον de Rigny, επισυνάπτεται,
από τον Douin, στο Navarin. Ένα άλλο σχεδιάγραμμα περιλαμβάνεται στο BOURCHIER,
Memoire (Vol. ΙI, σ. 70) και προφανώς θα είχε την αποδοχή του Codrington. Τα δύο αυ-
τά σχεδιαγράμματα και ένα ακόμη, που βρέθηκε στα αρχεία του γαλλικού Υπουργείου
Ναυτικών (επίσης επισυνάπτεται στο βιβλίο του Douin), αν και εμφανίζουν κάποιες δι-
αφορές στις θέσεις των πλοίων, συμφωνούν, γενικά, στη διάταξη των αντιπάλων στό-
λων.
Μικροσκιαγραφήματα, με τις θέσεις των πλοίων, άφησε ο Άγγλος ζωγράφος G.
P. REINAGLE, που επέβαινε στη γολέτα Mosquito. Το έκανε, χωρίς μεγάλη ακρίβεια, με
σκοπό να τον υποβοηθήσει, μάλλον, στη μετέπειτα δημιουργία των δώδεκα ωραίων επι-
χρωματισμένων λιθογραφιών, με σκηνές από τη ναυμαχία, που εξέδωσε, τον Ιανουάριο
του 1828 στο Λονδίνο, με τίτλο Illustration of the Battle of Navarino. Μία αποτύπωση
της διάταξης των αντιπάλων στόλων, έγινε και από το χαράκτη POIRET. Τυπώθηκε στην
Τεργέστη τον Οκτώβριο του 1827, σύμφωνα με την περιγραφή του πλοιάρχου Thomas
Fellows, κυβερνήτη της αγγλικής φρεγάτας Dartmouth· έχει, όμως, αρκετές ανακρίβειες
στις θέσεις των πλοίων και στη σύνθεση του συμμαχικού στόλου.
πυρ.), πλαισιούμενη από δύο μεγάλες φρεγάτες (60 πυρ.). Η φρεγάτα με το

σήμα του ρεαλά μπέη Χαλίλ ήταν αγκυροβολημένη μετά, κι αυτή ανάμεσα
σε δύο μεγάλες φρεγάτες, και τη δεξιά (δυτική) πτέρυγα του πετάλου συ-
μπλήρωναν έξι ακόμη φρεγάτες και τέσσερις κορβέτες.
Τη δεύτερη γραμμή του πετάλου σχημάτιζαν οι υπόλοιπες μικρές φρε-
γάτες και οι μεγάλες κορβέτες, αγκυροβολημένες στα διάκενα (300-400 γι-
αρδών) που άφηναν μεταξύ τους τα μεγάλα πλοία της εσωτερικής γραμμής·
έτσι είχαν ελεύθερο τομέα βολής προς το κέντρο του όρμου. Η τρίτη γραμμή
από μερικές κορβέτες, αλλά κυρίως βρίκια και γολέτες, ολοκλήρωνε τη διά-
ταξη του τουρκο-αιγυπτιακού σόλου, ενώ τρία τυνησιακά πλοία (δύο φρεγά-
τες και ένα βρίκι), συνεργαζόμενα με το μουσουλμανικό στόλο, ήταν αγκυ-
ροβολημένα κοντά στο Μαραθονήσι. Τα έξι αιγυπτιακά πυρπολικά είχαν
πάρει θέσεις ανά τρία, στις δύο πλευρές της εισόδου του όρμου. Επίσης υ-
πήρχαν 41 μεταγωγικά, μεταξύ των οποίων οκτώ αυστριακά, αγκυροβολη-
μένα κοντά στην ανατολική ακτή του όρμου.
Το πρωί της 7ης Οκτωβρίου, ο Codrington συγκέντρωσε επί του Asia
τους επιτελείς του και τους πλοιάρχους των μεγάλων πλοίων και τους εξή-
γησε τις προθέσεις του και το συμφωνημένο με τους άλλους δύο ναυάρχους
σχέδιο είσπλου του συμμαχικού στόλου στον όρμο του Ναβαρίνου. Συνόψι-
σε, επίσης, τις εντολές του σε μία γραπτή διαταγή, που την έστειλε σε όλα τα
πλοία. Έγραφε:
«Φαίνεται ότι τα αιγυπτιακά πλοία, στα οποία επιβαίνουν οι
Γάλλοι αξιωματικοί, είναι αυτά στο νοτιο-ανατολικότερο μέρος (του
όρμου). Η Α.Ε. ο υποναύαρχος Ιππότης de Rigny πρέπει να τοποθε-
τήσει το στόλο του απέναντί τους (κατά το εγκάρσιο). Καθώς το ε-
πόμενο στη σειρά φαίνεται να είναι το πλοίο της Γραμμής με ναυαρ-
χικό σήμα στον ιστό του (επρόκειτο για το πλοίο του καπιτάν μπέη
Μουσταφά), προτίθεμαι να τοποθετήσω το Asia εγκάρσια απέναντί
του και τα Genoa και Albion αμέσως μετά το Asia. Επιθυμώ η Α.Ε.
ο υποναύαρχος κόμης Heiden να έχει την καλοσύνη να τοποθετήσει
το στολίσκο του στη συνέχεια των αγγλικών πλοίων της Γραμμής. Οι
ρωσικές φρεγάτες μπορούν τότε να απασχολήσουν τα τουρκικά πλοία
που βρίσκονται στη συνέχεια των (παρατεταγμένων) προς τα ρωσικά
πλοία της Γραμμής. Οι αγγλικές φρεγάτες θα παραταχθούν απέναντι
στα τουρκικά πλοία, που θα βρίσκονται στη δυτική πλευρά του όρμου
με την πλευρά τους προς τα αγγλικά πλοία της Γραμμής. Και οι γαλ-
λικές φρεγάτες θα παραταχθούν κατά τον ίδιο τρόπο, ώστε να απα-

σχολήσουν τις τουρκικές φρεγάτες (στη δυτική πλευρά), που θα βρί-
σκονται με την πλευρά τους προς τα γαλλικά πλοία της Γραμμής. Αν
ο χρόνος επιτρέψει, πριν από οιανδήποτε εχθροπραξία διενεργηθεί
από τον τουρκικό στόλο, τα πλοία θα αμφιδετηθούν με πλαγιοδέτη σε
κάθε άγκυρα. Κανείς πυροβολισμός δεν θα ριχτεί από τον ενωμένο
στόλο, χωρίς να γίνει σήμα για το σκοπό αυτό, εκτός αν (πυροβολι-
σμός) ριχτεί από κάποιο τουρκικό πλοίο, οπότε το πλοίο (ή πλοία)
που έβαλλαν πρέπει να καταστραφεί(ούν) αμέσως. Οι κορβέτες και
τα βρίκια θα είναι υπό τη διοίκηση του πλοιάρχου του Fellowes του
Dartmouth για να απομακρύνουν τα πυρπολικά σε τέτοια θέση, ώστε
να μη μπορέσουν να βλάψουν τον ενωμένο στόλο. Σε περίπτωση που
θα επακολουθήσει κανονική μάχη και δημιουργηθεί κάποια σύγχυση,
η οποία φυσικά θα προέλθει απ’ αυτή, πρέπει να θυμόμαστε τα λόγια
του λόρδου Nelson, “No captain can do very wrong, who places
(lays) his ship alongside of an enemy”»827.
Από το κείμενο της διαταγής του φαίνεται ότι ο Άγγλος ναύαρχος επι-
θυμούσε να εναρμονίσει τις ενέργειες του ενωμένου συμμαχικού στόλου με
το πνεύμα των αμφιλεγόμενων κυβερνητικών οδηγιών που είχαν στείλει οι
συμμαχικές χώρες. Ο Codrington ήθελε να επιδιώξει την ειρηνική επίλυση
του θέματος, ασκώντας ασφυκτική επιτήρηση του οθωμανικού στόλου, μέσα
στο ορμητήριό του. Όπως αναφέρει στα Απομνημονεύματά του, η πρόθεσή
του ήταν να δείξει στους Τουρκο-Αιγυπτίους ότι η είσοδος των συμμαχικών
πλοίων στον όρμο και οι θέσεις που θα έπαιρναν, δεν έπρεπε να θεωρήσουν
πως αποτελούσε εχθρική πράξη απέναντί τους. Και προσθέτει ότι σε πολεμι-
κή περίσταση δεν θα οδηγούσε τα πλοία του στο κέντρο του όρμου για να
δεχτούν τα διασταυρούμενα εχθρικά πυρά, αλλά θα διασπούσε την τουρκο -
αιγυπτιακή παράταξη και κινούμενος κυκλικά, μεταξύ αυτής και της ακτής,
θα περιέβαλε τα πλοία της από τα νώτα828. Ωστόσο, στην πράξη, μία τέτοια
ενέργεια θα ήταν παρακινδυνευμένη, αφού ο χώρος μεταξύ της ακτής και
της οθωμανικής παράταξης ήταν πολύ περιορισμένος και τα νερά αβαθή.
Πάντως, ο Codrington, με το σχέδιό του, φρόντισε να καλύψει και το
ενδεχόμενο η κατάσταση να ενταθεί, μετά την είσοδο των συμμαχικών
___________________
827. BOURCHIER, Memoire, Vol. ΙI, σ. 68-69.
828. C. M. WOODHOUSE, The battle of Navarino, σ. 114.
πλοίων στον όρμο και να καταλήξει σε θερμή σύγκρουση με τον τουρκο -

αιγυπτιακό στόλο. Καθόρισε τα συμμαχικά πλοία να αγκυροβολήσουν απέ-
ναντι στα μεγαλύτερα μουσουλμανικά πλοία της εσωτερικής γραμμής και να
είναι προετοιμασμένα για μια στατική μάχη, μέσα σ’ ένα πολύ περιορισμένο
χώρο, μόλις τεσσάρων τετραγωνικών μιλίων. Το κύριο μέλημα τότε των
συμμαχικών πλοίων θα ήταν να εμποδίσουν τα αντίπαλα πλοία να βάλλουν
συγκεντρωτικά προς το κέντρο του όρμου και να εξουδετερώσουν τα αιγυ-
πτιακά πυρπολικά. Η επιτυχία του απλού αυτού σχεδίου προϋπέθετε ότι όλα
τα συμμαχικά πλοία θα έμπαιναν ανενόχλητα στον όρμο και θα έπαιρναν τις
θέσεις τους με χρονική άνεση. Όμως, κάτι τέτοιο δεν συνέβηκε και το σχέδιο
είχε μερική εφαρμογή, η δε επακολουθήσασα ναυμαχία μοιραία εξελίχθηκε
σε ανεξάρτητες συμπλοκές μεταξύ δύο πλοίων ή ολιγάριθμων - αλληλοϋπο-
στηριζόμενων- ομάδων πλοίων.
Ο Codrington πρόσεξε ιδιαίτερα να διαχωρίσει το ρωσικό στολίσκο
από το γαλλικό, τοποθετώντας μεταξύ τους τα αγγλικά πλοία της Γραμμής,
για να αποφύγει τυχόν δυσάρεστα συμβάντα, εξ αιτίας των πικρών αναμνή-
σεων που είχαν οι χώρες τους από την περίοδο των Ναπολεόντειων πολέ-
μων. Η όποια ανησυχία του, όμως, διαψεύστηκε γιατί οι Γάλλοι συνεργά-
στηκαν άψογα με τους Ρώσους κατά την επακολουθήσασα ναυμαχία. Το ίδιο
πνεύμα συνεργασίας έδειξαν οι Γάλλοι και προς τους Άγγλους συναδέλφους
τους, παρά τη μάλλον άστοχη έμπνευση του Codrington να επικαλεστεί την
προτροπή του μεγάλου αντιπάλου τους, του ναυάρχου Nelson, προς τους
πλοιάρχους του, όταν αυτοί πολεμούσαν εναντίον τους. Εύστοχη, όμως, υ-
πήρξε η απόφαση του Άγγλου ναυάρχου να τάξει τα γαλλικά πλοία αντιμέ-
τωπα με τις αιγυπτιακές φρεγάτες, στις οποίες επέβαιναν οι εννέα Γάλλοι α-
ξιωματικοί, υπό τον Le Tellier, ως σύμβουλοι του Μοχαρέμ μπέη. Η παρου-
σία τους στα αιγυπτιακά πλοία είχε δυσαρεστήσει τον Codrington και προ-
βλημάτιζε αδιάκοπα τον de Rigny. Τον Αύγουστο του 1827 ο Γάλλος ναύ-
αρχος επιχείρησε ανεπιτυχώς να τους απομακρύνει από τον αιγυπτιακό στό-
λο, στον οποίο προσέφεραν πολύτιμες υπηρεσίες, οργανωτικής και επιχειρη-
σιακής φύσης. Όταν τα πράγματα έφτασαν σε κρίσιμο σημείο, ο de Rigny,
υπό την πίεση και του Codrington, υποχρεώθηκε να γίνει πιο κατηγορηματι-
κός προς τους συμπατριώτες του829. Την 3η Οκτωβρίου τους έστειλε επιστο-
λή, με την οποία τόνιζε τους κινδύνους που διέτρεχαν αν παρέμεναν στα αι-
γυπτιακά πλοία και επισήμαινε το ενδεχόμενο να βρεθούν αντιμέτωποι με τη
σημαία της πατρίδας τους. Οι Γάλλοι αξιωματικοί, την 5η Οκτωβρίου, συ-
σκέφθηκαν στην καμπίνα του Le Tellier, επί της ναυαρχίδας του Μοχαρέμ
μπέη και αποφάσισαν να αποχωρήσουν. Ο Αιγύπτιος ναύαρχος αποδέχτηκε,
με λύπη, την απόφασή τους και προσφέρθηκε να διαθέσει μία κορβέτα για τη
μεταφορά τους στην Αλεξάνδρεια. Οι Γάλλοι αξιωματικοί, όμως, προτίμη-
σαν να επιβιβασθούν στο αυστριακό εμπορικό πλοίο Giacomo και γνωστο-
ποίησαν την απόφασή τους στον de Rigny με επιστολή που του έστειλαν το
απόγευμα της ιδίας ημέρας.
***
Την 6η Οκτωβρίου τα συμμαχικά πλοία βρίσκονταν σε απόσταση μερικών

μιλίων από την είσοδο του όρμου του Ναβαρίνου. Η απόφαση να εισέλθουν
στον όρμο είχε ήδη ληφθεί, αλλά η άπνοια δεν επέτρεπε να υλοποιηθεί. Η
γαλήνη, που συνεχίστηκε και την επόμενη ημέρα, κράτησε τα πλοία καθη-
λωμένα, με τα ρωσικά περισσότερο απομακρυσμένα προς βορρά. Έδωσε,
όμως, τη δυνατότητα στον Codrington να καλέσει τους κυβερνήτες των
πλοίων στο Asia και να τους εξηγήσει το σχέδιό του. Από το συμμαχικό
στόλο έλειπαν τρία πλοία, το Philomel, το Cambrian και το Konstantine, που
είχαν σταλεί στην Καλαμάτα. Ο Codrington ανήσυχος, καθώς αργούσαν να
εμφανιστούν, έδωσε εντολή στη φρεγάτα Glasgow να πλεύσει προς συνά-
ντησή τους και να τα ειδοποιήσει να επιστρέψουν το ταχύτερο. Έτσι, την
ώρα που ο συμμαχικός στόλος ετοιμαζόταν να κάνει την αποφασιστική κί-
νηση και πιθανώς να συγκρουστεί με τον τουρκο-αιγυπτιακό, απουσίαζαν
τρεις φρεγάτες δύο αγγλικές και μία ρωσική.
Η 8η Οκτωβρίου ξημέρωσε πάλι με άπνοια, αλλά περί τη 10.00 άρχισε
να πνέει ελαφρός Ν-ΝΑ άνεμος.
Στη διάρκεια της νύκτας τα αγγλικά πλοία είχαν κρατηθεί κοντά στην
είσοδο του όρμου, ενώ τα ρωσικά και τα γαλλικά βρίσκονταν 4-5 μίλια βο-
___________________
829. G. DE LA GRAVIERE, Ιστορία του Αγώνα, σ. 277. G. DOUIN, Navarin, σ. 279-
280.
ρειότερα. Την 11.30 φάνηκε να πλησιάζει το Cambrian για να ενωθεί με το

στόλο. Τα Glasgow και Konstantine βραδυπορούσαν και θα έφταναν αργό-
τερα, όταν η είσοδος των αγγλικών πλοίων στον όρμο θα είχε αρχίσει. Το
μεσημέρι ο άνεμος δυνάμωσε αρκετά ώστε να φουσκώσει τα πανιά των
πλοίων και ο Codrington σήμανε στο συμμαχικό στόλο ότι ξεκινάει την
προσπέλαση προς την είσοδο του όρμου με τα ίχνη του Asia να ακολουθούν
τα Genoa, Albion και Dartmouth.
Τον αγγλικό στολίσκο, ακολούθησε αμέσως ο de Rigny με τη ναυαρ-
χίδα του Sirene να προηγείται των Scipion, Trident και Breslau. Υπήνεμα
και σε απόσταση μερικών μιλίων, ακολουθούσαν τα ρωσικά, με πρώτη τη
ναυαρχίδα Azoff του Heyden και τα Gangoud, Ezekiel και Alexander Nevsky
να έπονται.
Τη 13.30 ο Codrington σήμανε στα πλοία να προετοιμαστούν για δρά-
ση. Τη 14.00 η αγγλική ναυαρχίδα περνούσε την είσοδο του όρμου ανενό-
χλητη, σε κοντινή απόσταση από τα επάκτια πυροβολεία των δύο πλευρών.
Ένας μόνο άσφαιρος κανονιοβολισμός ρίχτηκε από ένα πυροβολείο, μάλλον
για να γνωστοποιήσει την είσοδο των συμμαχικών πλοίων στους Μουσουλ-
μάνους ναυάρχους. Αμέσως μία μικρή βάρκα, σταλμένη από την αιγυπτιακή
ναυαρχίδα, πλησίασε το Asia και ζήτησε από τον Codrington, προφανώς με
εντολή του Μοχαρέμ μπέη, να μην επιμείνει στην είσοδο του συμμαχικού
στόλου στον όρμο. Ο Άγγλος ναύαρχος απάντησε ότι ήλθε για να δώσει δια-
ταγές και όχι να πάρει830. Ο Codrington συνέχισε τον πλου, έως ότου το Asia
έφτασε, δέκα λεπτά αργότερα, στην ανατολική πτέρυγα του πετάλου που
σχημάτιζε ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος και αγκυροβόλησε ανάμεσα στα
ναυαρχικά πλοία του καπιτάν μπέη Μουσταφά και του Μοχαρέμ μπέη, αλλά
και μέσα στην ακτίνα βολής δύο εχθρικών φρεγατών.
Η ώρα ήταν 14.15, όταν τα Genoa και Albion προσπέρασαν το Asia
και αγκυροβόλησαν διαδοχικά, λίγο βορειότερα, σε αποστάσεις 200-250 γι-
αρδών μεταξύ τους. Και τα τρία αγγλικά πλοία της Γραμμής πήραν θέση κο-
ντά σε ένα ή δύο από τα κύρια τουρκο-αιγυπτιακά (Γραμμής και δίκροτες
φρεγάτες). Την ίδια στιγμή, το Dartmouth αγκυροβολούσε κοντά στο τέλος
της γραμμής των τουρκο-αιγυπτιακών πλοίων, στη νοτιο-ανατολική γωνία
του όρμου, έχοντας την αποστολή να επιτηρεί τα πυρπολικά. Στο σύντομο
___________________
αυτό χρονικό διάστημα, ο αξιωματικός, που είχε σταλεί από τον Μοχαρέμ
μπέη για να συναντήσει το Asia στην είσοδο του όρμου, αποβιβάστηκε στην
ακτή και τρέχοντας έφτασε σε μία σκηνή, τοποθετημένη στο λόφο του Νεο-
κάστρου. Προφανώς, ανέφερε τη σκληρή απάντηση του Codrington και σύ-
ντομα μια κόκκινη σημαία υψώθηκε, ενώ από τις επάλξεις του κάστρου ρί-
χτηκε μια άσφαιρη, συνθηματική, βολή. Αμέσως μετά, μία βάρκα έφυγε από
το πλοίο του Καπιτάν μπέη και κατευθύνθηκε προς την αιγυπτιακή ναυαρχί-
δα. Μετά από σύντομη στάση συνέχισε προς το πλησιέστερο πυρπολικό,
περνώντας βιαστικά δίπλα από το Dartmouth, που μόλις είχε αγκυροβολήσει
μεταξύ της αιγυπτιακής φρεγάτας Ihsanieh και του πυρπολικού. Όταν έφτα-
σε και πλεύρισε στο πυρπολικό, οι επιβαίνοντες στη βάρκα ανέβηκαν στο
κατάστρωμά του και άρχισαν αμέσως να προπαρασκευάζουν το εναυσματικό
λούκι. Ο πλοίαρχος Fellows αντιλήφθηκε πως ετοίμαζαν την πυροδότηση
του πυρπολικού και τότε, όπως έγραψε στην αναφορά του προς τον ναύαρχο
Codrington831 «αισθάνθηκε ότι ήταν απολύτως απαραίτητο να λάβει άμεσα
μέτρα που θα εμπόδιζαν την καταστροφή του στόλου, η οποία, όπως προετοι-
μάζονταν φαινόταν αναπόφευκτη». Ο κυβερνήτης του Dartmouth έστειλε
γρήγορα με μία βάρκα τον πρώτο υποπλοίαρχο και του έδωσε την εντολή να
εξηγήσει στο πλήρωμα του πυρπολικού ότι αν παρέμενε ήσυχο δεν θα πά-
θαινε καμιά ζημιά. Αλλά, επειδή η θέση του πυρπολικού αποτελούσε μεγάλο
κίνδυνο για το (συμμαχικό) στόλο, επιθυμούσε να το εγκαταλείψουν με τις
βάρκες τους ή να το μετακινήσουν μακριά προς την ακτή. Καθώς η αγγλική
βάρκα απομακρυνόταν από τη φρεγάτα, ο Fellows φώναξε προς τον υπο-
πλοίαρχο «να μην ξεχάσει πως δεν πρέπει να γίνει καμία εχθρική πράξη από
μέρους μας, υπό οιασδήποτε περιστάσεις».
Το αιματηρό επεισόδιο που επακολούθησε, δεν είναι βέβαιο ότι οφεί-
λεται στο σήμα που δόθηκε από την ξηρά στον τουρκο-αιγυπτιακό στόλο ή
αυτό απλώς τον καλούσε σε εγρήγορση για να αμυνθεί στην τυχόν επιθετική
ενέργεια των συμμάχων. Δεν υπάρχει, όμως, αμφιβολία ότι αποτέλεσε το
σπινθήρα της σύγκρουσης.
___________________
831. Η αναφορά του Thomas Fellows, προς το ναύαρχο Codrington έγινε περίπου
δύο μήνες μετά τη ναυμαχία (3/11 Δεκεμβρίου 1827) και μόνο όταν του ζητήθηκε από
τον αρχηγό του συμμαχικού στόλου (στο BOURCHIER, Memoire, Vol. ΙI, σ. 135-136).
Όταν η αγγλική βάρκα πλησίασε από την πρύμνη το πυρπολικό και

σταμάτησε να κωπηλατεί, ο λέμβαρχος δέχτηκε μία σφαίρα και έπεσε νε-
κρός, τη στιγμή που ο υποπλοίαρχος προσπαθούσε με νοήματα να εξηγήσει
στο Μουσουλμάνο καπετάνιο ότι δεν είχε πρόθεση να επιτεθεί. Παρότι ο
Άγγλος αξιωματικός συνέχισε τα καθησυχαστικά νοήματα και μετά το θάνα-
το του λεμβάρχου, τα πυρά από το πυρπολικό συνεχίστηκαν με αποτέλεσμα
το θάνατο και τραυματισμό και άλλων Άγγλων ναυτών. Ταυτόχρονα, παρα-
τηρήθηκε από το Dartmouth ότι μερικοί ναύτες του πυρπολικού ανέφλεξαν
την πυρίτιδα στο εναυσματικό λούκι, οπότε ο Fellows έστειλε τη μεγάλη ά-
κατο, με τον υποπλοίαρχο Fitzroy, για να το ρυμουλκήσει μακριά από το
πλοίο. Κατά τη διαδρομή της η άκατος συνάντησε τη βάρκα του αναφλεγέ-
ντος πυρπολικού, που μετέφερε το πλήρωμά του προς την ακτή. Οι Μου-
σουλμάνοι άνοιξαν αμέσως πυρ με μουσκέτα και ο πρώτος νεκρός στην ά-
κατο ήταν ο Fitzroy. Ο Άγγλος κυβερνήτης, βλέποντας τα συμβαίνοντα, διέ-
ταξε τους πεζοναύτες της φρεγάτας να καλύψουν με πυρά την υποχώρηση
των δύο λέμβων, τις οποίες, αφού ενίσχυσε με πεζοναύτες, έστειλε ξανά να
απομακρύνουν το φλεγόμενο πυρπολικό. Σχεδόν την ίδια στιγμή δύο βλήμα-
τα πυροβόλου, από αιγυπτιακή κορβέτα της δεύτερης γραμμής σήμαναν την
έναρξη ανταλλαγής κανονιοβολισμών μεταξύ των πλοίων. Το ένα βλήμα πέ-
ρασε μόλις ψηλότερα από την κουπαστή του Dartmouth και το δεύτερο κτύ-
πησε τη γαλλική ναυαρχίδα Sirene που τότε αγκυροβολούσε, ενώ πίσω της
πλησίαζε αργά το Scipion για να πάρει τη θέση του. Δεν υπάρχει αμφιβολία
ότι η αφροσύνη της αιγυπτιακής κορβέτας να βάλλει προκάλεσε την έναρξη
της μάχης. Επίσης, βέβαιο είναι ότι οι Μουσουλμάνοι ναύαρχοι δεν είχαν
καμιά πρόθεση να εξοργίσουν τους συμμάχους με ένα θανατηφόρο επεισό-
διο, όπως αυτό με την άκατο του Fitzroy. Τόσο ο Ταχήρ πασάς, όσο και ο
Μοχαρέμ μπέη απέφυγαν να εμπλέξουν τις ναυαρχίδες τους στη μάχη, προ-
τού αυτή γενικευθεί. Αλλά και οι σύμμαχοι ναύαρχοι έδειξαν αυτοσυγκρά-
τηση και η κλιμάκωση της σύγκρουσης φαίνεται πως οφείλεται στο λανθα-
σμένο υπολογισμό τους, αλλά και στην έλλειψη ψυχραιμίας από την πλευρά
των Τούρκο-Αιγυπτίων.
Το Sirene βρέθηκε παραπλεύρως της δίκροτης αιγυπτιακής φρεγάτας
Ihsaniye (καπ. Hasan Bey) και ο de Rigny έδωσε εντολή να φωνάξουν, με
τον τηλεβόα, στους Αιγυπτίους ότι δεν πρόκειται να βάλλει εναντίον τους,
εφόσον και αυτοί έκαναν το ίδιο. Οι Αιγύπτιοι σε απάντηση άνοιξαν πυρ
27
Ã
24
26 ÃéÜëïâá
22
23
20
21 Óöáêôçñßá
Â 19
18
16
17 14
15
13
Ðýëïò
11
10
Á 7
9
3
8 4
2
12 1
Â
Ä Á
5
Í
25
1 ìßëé
6
Ç íáõìá÷ßá ôïõ Íáâáñßíïõ (1) (Áñ÷éêÞ öÜóç)

Ïé äõíÜìåéò ôùí áíôéðÜëùí óôüëùí.
Ïé êéíÞóåéò ôùí óõììá÷éêþí ðëïßùí áðü ôçí áõãÞ ôçò 8çò Ïêôùâñßïõ 1827
Ýùò ôçí åßóïäï óôïí üñìï ôïõ Íáâáñßíïõ.
ÕÐÏÌÍÇÌÁ
Ç äýíáìç ôïõ óõììá÷éêïý óôüëïõ
Á. ÁããëéêÜ ðëïßá B. ÃáëëéêÜ ðëïßá
1. Asia, ðëïßï ÃñáììÞò (84 ð.), Íáõáñ÷ßäá 13. Sirene, öñåãÜôá (60 ð.), Íáõáñ÷ßäá
2. Genoa, ðëïßï ÃñáììÞò (74 ð.) 14. Scipion, ðëïßï ÃñáììÞò (74 ð.)
3. Albion, ðëïßï ÃñáììÞò (74 ð.) 15. Trident, ðëïßï ÃñáììÞò (74 ð.)
4. Darmouth, öñåãÜôá (42 ð.) 16. Breslau, ðëïßï ÃñáììÞò (74 ð.)
5. Cambrian, öñåãÜôá (48 ð.) 17. Armide, öñåãÜôá (44 ð.)
6. Glasgow, öñåãÜôá (50 ð.) 18. Alcyone, ãïëÝôá (16 ð.)
7. Talbot, êïñâÝôá (28 ð.) 19. Daphne, êüôåñï (6 ð.)
8. Rose, êïñâÝôá (18 ð.)
9. Mosquito, ãïëÝôá (10 ð.) Ã. ÑùóéêÜ ðëïßá
10. Brisk, ãïëÝôá (10 ð.) 20. Azoff, ðëïßï ÃñáììÞò (74 ð.), Íáõáñ÷ßäá
11. Philomel, ãïëÝôá (10 ð.) 21. Gangïut, ðëïßï ÃñáììÞò (84 ð.)
12. Hind, êüôåñï (6 ð.) 22. Ezekiel, ðëïßï ÃñáììÞò (74 ð.)
23. Alexander Nevsky, ðëïßï ÃñáììÞò (74 ð.)
24. Provornoy, öñåãÜôá (48 ð.)
25. Konstantine, öñåãÜôá (44 ð.)
26. Elena, öñåãÜôá (38 ð.)
27. Castor, öñåãÜôá (36 ð.)
Ï ïèùìáíéêüò óôüëïò åíôüò ôïõ üñìïõ ôïõ Íáâáñßíïõ

ÐïëåìéêÜ ðëïßá ÐõñðïëéêÜ ÌåôáãùãéêÜ:
ÔïõñêéêÜ: 40 ÁéãõðôéáêÜ: 6 ÏèùìáíéêÜ: 33
ÁéãõðôéáêÜ: 20 ÁõóôñéáêÜ: 8
Ïé êéíÞóåéò ôùí óõììá÷éêþí ðëïßùí áðü ôçí áõãÞ ôçò 8çò Ïêôùâñßïõ 1827
Ýùò ôçí åßóïäï óôïí üñìï ôïõ Íáâáñßíïõ.
1) Á, Â êáé Ã: Ðåñéï÷Ýò ðïõ óõãêåíôñþèçêáí ôá óõììá÷éêÜ ðëïßá ìåôÜ ôï îçìÝñùìá. Óôç
äéÜñêåéá ôçò íýêôáò ôá áããëéêÜ ðëïßá åß÷áí êñáôçèåß êïíôÜ óôçí åßóïäï ôïõ
üñìïõ, áëëÜ áðïìáêñýíèçêáí óôçí ðåñéï÷Þ Á ãéá íá äïèåß ÷ñüíïò óôá
ãáëëéêÜ êáé ôá ñùóéêÜ íá ó÷çìáôéóôïýí êáé íá ðëçóéÜóïõí.
2) Ôá Cambrian (5) êáé Hind (12) ðëçóéÜæïõí ãéá íá åíùèïýí ìå ôïí áããëéêü óôïëßóêï, ðåñß
ôçí 11.30. Ôá Glasgow (6) êáé Konstantine (25) èá öôÜóïõí óôéò ðñïóâÜóåéò ôïõ üñìïõ
ìåôÜ áðü 1½ þñá ôïõëÜ÷éóôïí. Ôüôå ôï Asia (1), áêïëïõèïýìåíï áðü ôá Genoa (2),
Albion (3) êáé Darmouth (4), ðëçóßáæå íá ðåñÜóåé ôï óôüìéï ôïõ üñìïõ (ðåñß ôç 14.00).
3) Ìå ìéêñÞ êáèõóôÝñçóç (15-20 ëåðôþí) öôÜíåé óôï óôüìéï êáé ç ãáëëéêÞ íáõáñ÷ßäá
Sirene, áêïëïõèïýìåíç áðü ôá ôñßá ãáëëéêÜ ðëïßá ôçò ÃñáììÞò. Áíôßèåôá, ï ñùóéêüò
óôïëßóêïò êáôÜöåñå íá ìðåé óôïí üñìï ìåôÜ ôç 15.30, åîáéôßáò ôïõ áóèåíéêïý áíÝìïõ.
κατά των Dartmouth και Sirene, προκαλώντας, μάλιστα, το θάνατο ενός

ναύτη στη γαλλική ναυαρχίδα. Η ώρα ήταν 14.30, όταν ο de Rigny διέταξε
να ανταποδώσουν τα πυρά και τότε άρχισαν να βάλλουν και οι παράκτιες
πυροβολαρχίες με κύριο στόχο το γαλλικό πλοίο της γραμμής Triednt, που
τρίτο κατά σειρά περνούσε την είσοδο του όρμου. Η σύγκρουση άρχισε γρή-
γορα να κλιμακώνεται, καθώς και άλλοι κυβερνήτες τουρκικών και αιγυπτι-
ακών πλοίων έμπαιναν αυτοβούλως στη μάχη. Ωστόσο, ο Αιγύπτιος ναύαρ-
χος απέφυγε να εμπλακεί στη σύγκρουση και μάλιστα έστειλε ένα αξιωματι-
κό στο Asia για να δηλώσει στον Codrington ότι δεν είχε πρόθεση να ανοίξει
πυρ και ο Άγγλος ναύαρχος του απάντησε πως δεν θα έβαλλε αυτός πρώτος.
Αντίθετα, ο Τούρκος ναύαρχος Μουσταφά άνοιξε πυρ αμέσως εναντίον της
αγγλικής ναυαρχίδας, η οποία βρισκόταν σχεδόν σε ίσες αποστάσεις μεταξύ
του τουρκικού Κινούμενο Βουνό του Μουσταφά και του Πολεμιστή του Μο-
χαρέμ. Η επί 45 λεπτά αποχή του Μοχαρέμ, έδωσε τη δυνατότητα στο Asia
να συγκεντρώσει τα πυρά του στην τουρκική ναυαρχίδα, την οποία σύντομα
συνέτριψε, χωρίς δυσκολία, καθώς η ξυλοδομή της εμφάνιζε εκτεταμένη
φθορά και ήταν ανεπαρκώς επανδρωμένη.
Περίπου 1.000 γιάρδες νοτιότερα, η ναυαρχίδα Sirene του de Rigny
μονομαχούσε σκληρά με την ισχυρή αιγυπτιακή φρεγάτα Ihsaniye. Ενώ το
αιγυπτιακό πλοίο, υποστηριζόταν από 4-5 φρεγάτες και κορβέτες, το Sirene
περίμενε ακόμη να προσεγγίσουν τα γαλλικά πλοία της Γραμμής για να το
βοηθήσουν. Το πλησιέστερο ήταν το Scipion, το οποίο, όμως, βρέθηκε σε
κρίσιμη κατάσταση. Βαλλόμενο από τις παράκτιες πυροβολαρχίες και τις
τουρκο-αιγυπτιακές φρεγάτες των δύο πλευρών, δέχτηκε την –παρολίγο επι-
τυχή– επίθεση ενός πυρπολικού. Το πλήρωμά του οδήγησε και εγκατέλειψε
το σκάφος πολύ κοντά στο Scipion, αφού προηγουμένως το ανέφλεξε. Η τύ-
χη και ο άνεμος οδήγησαν το πυρπολικό στην πλώρη του γαλλικού πλοίου
και τα ξάρτια του περιπλέχθηκαν στον πρόβολο. Ο κυβερνήτης του Scipion
πλοίαρχος Milius έχει περιγράψει τα συμβάντα στην αναφορά του, μετά τη
μάχη:
«Ο πρόβολος και τα ξάρτια των πρωραίων ιστών έγιναν βορά
των φλογών, οι οποίες επεκτάθηκαν προς την πρύμνη από την αρκε-
τά δυνατή αύρα που έπνεε από το νότο και απλώθηκαν στην πυροβο-
λαρχία των 36 λιτρών, μέσα από τα όκια και τις κανονιοθυρίδες.
Ένας αριθμός ανδρών βυθίστηκε στις φλόγες, προσπαθώντας να τις
σβήσουν […] άλλοι (πυροβολητές) τραυματίστηκαν σοβαρά από την
έκρηξη βαρελιών με πυρίτιδα […]. Οι φλόγες διατηρήθηκαν τρεις

φορές σε διαφορετικά σημεία του πλοίου, αλλά […] οι γενναίοι πυ-
ροβολητές δεν έπαψαν ποτέ να βάλλουν εναντίον των τουρκικών
πλοίων […]. Ενώ οι γενναίοι ναυτικοί πάλευαν […] να σταματήσουν
την πρόοδο των φλογών, εγώ λάσκαρα την αλυσίδα της άγκυρας που
κράταγε το πλοίο και ύψωσα το κύριο πανί (τη μαΐστρα) και το πάνω
πανί (κούντρο) στον πρωραίο ιστό, σκοπεύοντας με την απελπισμένη
αυτή προσπάθεια, αν και διακινδύνευα την ανατίναξη (του πλοίου)
από το προσκολλημένο πυρπολικό, να εκτρέψω κάπως τις φλόγες
που κόντευαν να φτάσουν στην πρωραία πυριτιδαποθήκη […]. Έχο-
ντας (τελικά) πετύχει να αποκολλήσω το πυρπολικό και να το βυθί-
σω, πήρα μια θέση από την οποία το Scipion μπορούσε να ανταπο-
δίδει τα ίσα στα εχθρικά πλοία, τα οποία είχαν επικεντρωθεί εναντί-
ον του»832.
Στην πραγματικότητα, όμως, ο χειρισμός του πλοιάρχου Milius βοη-
θήθηκε σημαντικά από μία μικρή βάρκα, σταλμένη από το Trident που ήδη
είχε πάρει θέση ανάμεσα στα Sirene και Scipion. Η μικρή βάρκα δεν είχε βέ-
βαια τη δύναμη να τραβήξει μακριά το πυρπολικό με το σχοινί που κατάφερε
να προσδέσει πάνω του. Αλλά, μόλις το πυρπολικό αποκολλήθηκε, μερικά
μεγαλύτερα σκάφη, όπως τα Dartmouth, Rose και Philomel πρόσθεσαν τα
ρυμούλκιά τους και το απομάκρυναν. Στη συνέχεια οι γαλλικές γολέτες Al-
cyone και Daphne το βύθισαν με τα πυροβόλα τους.
Τα Scipion και Trident ήταν πια ελεύθερα να υποστηρίξουν τη ναυαρ-
χίδα του de Rigny, η οποία συνέχιζε τη θανάσιμη αναμέτρησή της με την αι-
γυπτιακή φρεγάτα Ihsaniye.
Ο de Rigny ισχυρίστηκε ότι εξουδετέρωσε την Ihsanieh σε λιγότερο
από 30 λεπτά της ώρας, αλλά μόνο περί τη 16.00 η αιγυπτιακή φρεγάτα με-
ταβλήθηκε σε φλεγόμενο ναυάγιο και τελικά ανατινάχτηκε. Η Sirene, με
θρυμματισμένα τα κατάρτια της και αρκετούς νεκρούς και τραυματίες, έ-
στρεψε πια την προσοχή της στο Νεόκαστρο. Με την υποστήριξη των Tri-
dent και Scipion, ο Γάλλος ναύαρχος ήταν απόλυτα σε θέση να εξουδετερώ-
σει το παράκτιο πυροβολείο, αλλά και όποιο εχθρικό πλοίο, φρεγάτα ή κορ-
βέτα, έβαλλε ακόμη εναντίον των γαλλικών πλοίων. Ο πλοίαρχος Breton-
nière, κυβερνήτης του τρίτου γαλλικού πλοίου της Γραμμής Breslau, καθώς
πλησίαζε τα προηγηθέντα τρία άλλα πλοία, εκτίμησε ότι ήλεγχαν την κατά-
___________________
832. G. DOUIN, Navarin, σ. 287-288.
σταση στην περιοχή τους. Αυτοβούλως, τότε, αποφάσισε να συνεχίσει κι-

νούμενος προς το κέντρο του όρμου και να πάρει θέση μεταξύ του αγγλικού
πλοίου της Γραμμής Albion και της θέσης που προοριζόταν για τη ρωσική
ναυαρχίδα Azoff. Αυτή αποδείχτηκε μια ευφυής και θαρραλέα απόφαση του
Γάλλου πλοιάρχου, δεδομένου ότι τα ρωσικά πλοία, που δεν είχαν ακόμη
πάρει τις θέσεις τους, επρόκειτο να δοκιμαστούν σε μια σκληρή μάχη, στην
οποία τα αγγλικά είχαν ήδη εμπλακεί. Στη μάχη αυτή το Breslau θα συνει-
σφέρει αποφασιστικά· κάτι που θα το αναγνωρίσουν οι Άγγλοι και οι Ρώσοι
κυβερνήτες, μετά το τέλος της.
Ο Codrington, παρακολουθώντας τη μέχρι τότε εξέλιξη της κατάστα-
σης, διαπίστωσε ότι, ενώ τα συμμαχικά πλοία, σύμφωνα με τις διαταγές, ά-
νοιγαν αμέσως πυρ, έστω κι αν ένα από τα γειτονικά τους δεχόταν επίθεση,
στην τουρκο-αιγυπτιακή πλευρά τα πράγματα ήταν τελείως διαφορετικά. Οι
περισσότεροι Μουσουλμάνοι κυβερνήτες έδειχναν διστακτικοί να εμπλα-
κούν στη σύγκρουση, περιμένοντας, ίσως, τις εντολές των αρχηγών τους, ε-
πειδή η διαταγή του Ιμπραήμ ήταν να αποφευχθεί μία θερμή αντιπαράθεση
με το συμμαχικό στόλο. Παρ’ όλο που η μάχη κλιμακωνόταν με ταχύ ρυθμό,
ο Μοχαρέμ μπέη κρατούσε ακόμη την ψυχραιμία του και τα πυροβόλα του
Πολεμιστή σιγούσαν. Ο Codrington πάλι, είχε την εντύπωση ότι ακόμη και
αυτή την ώρα θα μπορούσε να σταματήσει την ολοκληρωτική αναμέτρηση
των δύο στόλων. Αποφάσισε, λοιπόν, ως πρώτο βήμα, να στείλει μία βάρκα
με τον υποπλοίαρχο Dilke και τον Έλληνα διερμηνέα Πέτρο Μικέλη για να
διαπιστώσει αν ο Αιγύπτιος θα τηρούσε την υπόσχεσή του να παραμείνει
ουδέτερος και να τον προτρέψει να δώσει εντολή στους κυβερνήτες των
πλοίων του να τον μιμηθούν. Μόλις η αγγλική βάρκα πλεύρισε τον Πολεμι-
στή, ο Dilke ανέβηκε τη σκάλα και καθώς ο Π. Μικέλης ήταν έτοιμος να τον
ακολουθήσει, πυροβολήθηκε από κάποιο Αιγύπτιο και έπεσε νεκρός. Η βάρ-
κα αποσύρθηκε αμέσως και το Asia έστρεψε, με τους πλαγιοδέτες, δείχνο-
ντας την αριστερή πλευρά του προς τον Πολεμιστή. Περί τη 15.00 άρχισε
σφοδρή ανταλλαγή πυρών μεταξύ των Asia και Πολεμιστής, ενώ κατά της
αιγυπτιακής ναυαρχίδας έβαλλαν και τα γενναία μικρά (περίπου 150 τον.)
κότερα Daphne και Hind.833. Το επακόλουθο ήταν η σύγκρουση να ενταθεί
___________________
833. Κατά τον DURAND-VIEL, η ναυαρχίδα του Μοχαρέμ Μπέη, μετά το φόνο
του Π. Μικέλη, μπήκε στη μάχη, αφού, όμως, δέχτηκε τα πυρά των συμμαχικών πλοίων
και οι εκρήξεις με τον καπνό, να κάνουν αδύνατο τον έλεγχο των αιγυπτια-
κών πλοίων από τον Μοχαρέμ. Όπως γράφει ο Durand-Viel,
«ο απελπισμένος Moharrem bey σπρώχτηκε (από τους άνδρες
του) σε μια βάρκα, η οποία κωπηλατώντας δυνατά τον οδήγησε στην
ξηρά, δεδομένου ότι ο ίδιος, προσωπικά, ούτε κατ’ ελάχιστο είχε κά-
ποια άμεση συμμετοχή σ’ αυτή τη σύγκρουση, που η βούληση του α-
φέντη του (Ιμπραήμ) ήταν να αποφευχθεί με κάθε τίμημα»834.
Μετά από 20 λεπτά ανελέητου σφυροκοπήματος, το Πολεμιστής είχε
πια μετατραπεί σε φλεγόμενο ναυάγιο και παρασυρόμενο από τον άνεμο ε-
ξώκειλε στην ακτή.
Ταυτόχρονα το Asia μαχόταν με μια άλλη μεγάλη φρεγάτα, αγκυροβο-
λημένη μεταξύ των ναυαρχίδων του Μοχαρέμ και του Μουσταφά. Η φρεγά-
τα, κάποια στιγμή, έγινε παρανάλωμα της φωτιάς και από το Asia την είδαν
με ανησυχία να ξεπέφτει προς το μέρος τους, αλλά τελικά σε απόσταση πε-
ρίπου 150 γιαρδών ανατινάχτηκε, καλύπτοντας την αγγλική ναυαρχίδα με τα
φλεγόμενα συντρίμμια της.
Εξίσου σκληρά με το Asia, ενεπλάκη στη σύγκρουση και το αγγλικό
πλοίο της Γραμμής Genoa, που είχε αγκυροβολήσει περί τις 350 γιάρδες βο-
ρειότερα. Βρέθηκε αντιμέτωπο με τα δύο τουρκικά πλοία της Γραμμής και
την αιγυπτιακή δίκροτη φρεγάτα Sirigihad (Αξιόπιστος) και αυτό είχε ως α-
ποτέλεσμα να έχει τους περισσότερους νεκρούς –26, μεταξύ τους και ο κυ-
βερνήτης, πλοίαρχος Bathurst– από κάθε άλλο συμμαχικό πλοίο. Παρά τον
ηρωικό αγώνα του Genoa, το πλοίο αυτό υπήρξε το μόνο από τα αγγλικά,
που ο Codrington κατέκρινε επειδή αγκυροβόλησε σε λανθασμένο σημείο,
με αποτέλεσμα, παρά τη χρήση των πλαγιοδετών, να δείχνει στον εχθρό μό-
νο τα πυροβόλα της πρύμνης και όχι ολόκληρης της πλευράς. Ωστόσο, και ο
Codrington παρολίγο να κάνει ένα ολέθριο λάθος. Ενώ η μάχη είχε γενικευ-
τεί, θέλησε να διατάξει, σ’ αυτό το στάδιο, την παύση των πυρών, κυρίως
φοβούμενος ότι στο mêlée που δημιουργήθηκε τα συμμαχικά πλοία θα κτυ-
πούσαν το ένα το άλλο. Το ευτύχημα ήταν πως τα σήματα που ύψωνε δεν
ήταν ορατά ή καταρρίπτονταν από τα εχθρικά βλήματα, ενώ δεν μπορούσε
να βρει ούτε μία αξιόπλοη βάρκα για να διαβιβάσει τις εντολές του. Πάντως,
___________________
(Les campagnes navals, σ. 398).
εκείνη την ώρα καμιά κίνηση καλής θέλησης δεν θα μπορούσε να κατασιγά-
σει τον τυφλό φανατισμό των Μουσουλμάνων και όποιο συμμαχικό πλοίο
σταματούσε τα πυρά, θα βυθιζόταν προτού να δοθεί ο απαραίτητος χρόνος
για εξηγήσεις835.
Η δεύτερη στη γραμμή από τις δίκροτες αιγυπτιακές φρεγάτες η
Süreyya (καπ. Aboutour) συγκρούστηκε με το Trident. Όταν ανατινάχτηκε η
Ihsaniye και τα Scipion και Sirene συγκέντρωσαν κι αυτά τα πυρά τους ενα-
ντίον της, η Süreyya έκοψε τα σχοινιά των αγκυρών της και αφέθηκε να πα-
ρασυρθεί για να πλαγιάσει στην ακτή της νοτιο-ανατολικής πλευράς του όρ-
μου.
Ενώ αυτά συνέβαιναν μέσα στον όρμο, τα ρωσικά πλοία βραδυπορού-
σαν απ’ έξω, λόγω της άπνοιας. Τελικά, περί τη 14.30, βρήκαν τον άνεμο και
η ναυαρχίδα Azoff πλησίασε πρώτη το στόμιο, ενώ το επεισόδιο του Fitzroy
είχε ήδη προκαλέσει την έναρξη των εχθροπραξιών. Επόμενο ήταν και το
ρωσικό πλοίο να δεχτεί τα σφοδρά πυρά των επάκτιων πυροβολείων της
Σφακτηρίας και του Νεόκαστρου. Ακολούθησαν, κατά σειρά, τα άλλα τρία
πλοία της Γραμμής Gangout, Ezekiel, Alex. Nevsky και οι τέσσερις φρεγάτες
με τελευταίο το Konstantine. Τα ρωσικά πλοία έπλευσαν προς τις προκαθο-
ρισμένες θέσεις τους, χωρίς να απαντήσουν στα εχθρικά πυρά, ελπίζοντας
ότι με την ήρεμη στάση τους θα έκαναν τους Τούρκους διοικητές και κυβερ-
νήτες να σταματήσουν να βάλλουν. Αντίθετα, όμως, οι Μουσουλμάνοι τα
επαύξησαν.
Τα κύρια ρωσικά πλοία αγκυροβόλησαν στις θέσεις τους περί τη 16.00
και αμέσως τα πυροβόλα τους μπήκαν σε δράση. Έως τότε, τα τουρκικά
πλοία στη δεξιά (δυτική) πτέρυγα και στην κορυφή του πετάλου ήταν ελεύ-
θερα να βάλλουν κατά των αγγλικών και γαλλικών πλοίων, που αγωνίζονταν
εναντίον των μουσουλμανικών της αριστερής (ανατολικής) πτέρυγας. Μερι-
κές από τις αγγλικές φρεγάτες και κορβέτες και μία γαλλική φρεγάτα, είχαν
παρεμβληθεί για να ανακόψουν τα διασταυρούμενα εχθρικά πυρά. Με απο-
φασιστικές και πολύ τολμηρές κινήσεις, στράφηκαν εναντίον ισοδύναμων
και πολυαριθμότερων εχθρικών πλοίων. Αλλά ταυτόχρονα έπρεπε να αντι-
μετωπίσουν τα πυροβολεία της Σφακτηρίας και να εξουδετερώσουν τα πυρ-
πολικά. Τα πλοία που ανέλαβαν το έργο αυτό, ήταν οι αγγλικές φρεγάτες
___________________
Cambrian και Glasgow και οι κορβέτες Talbot και Rose. Μαζί τους αγωνί-
στηκε η γαλλική φρεγάτα Armide, η οποία επί αρκετή ώρα μαχόταν μόνη
εναντίον 7-8 εχθρικών φρεγατών και κορβετών836.
Το Armide, μόλις μπήκε στον όρμο, αγκυροβόλησε περί τις 1.200
γιάρδες βορειότερα των πυροβολείων της Σφακτηρίας. Ο κυβερνήτης του,
πλωτάρχης Hugon, έστρεψε αμέσως την πλευρά του στα εχθρικά πλοία, που
είχε απέναντί του σε μικρές αποστάσεις, με μία μεγάλη τουρκική φρεγάτα
μόλις στις 25 γιάρδες.
Μετά την έναρξη του πυρός απ’ αυτή την εχθρική φρεγάτα, το Armide
απάντησε με ολόπλευρη ομοβροντία και το αποτέλεσμα ήταν τα δύο πλοία
να υποστούν μεγάλες ζημιές και σημαντικές απώλειες. Η ανταλλαγή των πυ-
ρών συνεχίστηκε με σφοδρότητα, ενώ η γαλλική φρεγάτα είχε γίνει στόχος
και των άλλων πλησιέστερων εχθρικών φρεγατών και κορβετών. Από τα άλ-
λα συμμαχικά πλοία, μόνο η κορβέτα Talbot βρισκόταν στην πλευρά αυτή,
σε απόσταση περί τις 250 γιάρδες, και προσπαθούσε με τα πυρά της να υπο-
στηρίξει το σκληρά δοκιμαζόμενο γαλλικό πλοίο. Όμως, και η αγγλική κορ-
βέτα δεχόταν πλήγματα από πολλά εχθρικά σκάφη. Στην κρίσιμη εκείνη
στιγμή εμφανίστηκε ένα φλεγόμενο αιγυπτιακό πυρπολικό, κτυπημένο μάλ-
λον από την αγγλική γολέτα Philomel, που παρασυρόμενο από τον άνεμο
πλησίαζε επικίνδυνα το Armide. Ο κυβερνήτης Hugon ετοίμασε μία βάρκα
για να απομακρύνει το πυρπολικό, αλλά αυτό ξεπέφτοντας λίγο αριστερά,
πέρασε δίπλα από το Armide και τη μεγάλη τουρκική φρεγάτα που αντιμά-
χονταν. Τελικά, το ακυβέρνητο πυρπολικό κατέληξε να προσκολληθεί σε μία
άλλη τουρκική φρεγάτα, λίγες δεκάδες γιάρδες μακρύτερα, την οποία και
ανέφλεξε. Μετά από αγώνα 45 λεπτών, η μεγάλη τουρκική φρεγάτα υπέ-
στειλε τη σημαία της, δείχνοντας ότι παραδίδεται. Ο Hugon έστειλε ένα ι-
σχυρό άγημα, που την κατέλαβε και ύψωσε τη γαλλική σημαία. Παράλληλα,
έστρεψε τα πυρά, όλων πια των πυροβόλων του, εναντίον πέντε άλλων
τουρκικών πλοίων, από τα οποία το ένα συνέχισε να βάλλει έντονα. Η αγ-
γλική κορβέτα Rose, που μέχρι τότε ασχολείτο με την καταδίωξη των πυρ-
___________________
836. Η ηρωική πάλη της περιγράφεται στα Anonymous, Précis de la Bataille Na-
val de Navarin, Paris 1829 και Bataille de Navarin – relation de combat particulier de la
fregate de 40 cannons l’Armide, Paris 1828.
O G. DOUIN βασιζόμενος σε έγγραφο του γαλλικού Υπουργείου Ναυτικών, ανα-
φέρει ότι το Armide είχε 44 πυροβολικά και το Sirene 58 (Navarin, σ. 81, σημ. 1).
πολικών, είδε την κατάσταση και έσπευσε, από την άλλη πλευρά του πετά-
λου, να βοηθήσει. Παρεμβλήθηκε μεταξύ του Armide και της μαχόμενης α-
κόμη τουρκικής κορβέτας, την οποία κεραυνοβόλησε με δύο απανωτές ομο-
βροντίες και την ανάγκασε να κόψει τα σχοινιά των αγκυρών της και να
στραφεί προς την ακτή για να προσαράξει.
Ενώ τα Armide, Talbot, Rose συνέχιζαν να συντρίβουν διαδοχικά τα
τουρκικά πλοία στο νότιο τμήμα της (δυτικής) πτέρυγας και να τα αναγκά-
ζουν να εγκαταλείπουν τον αγώνα, κατέφθασαν οι ρωσικές φρεγάτες. Τα
Provornoy και Elena πήραν θέσεις περί τις 200 γιάρδες ανατολικά του ση-
μείου που μάχονταν τα άλλα τρία συμμαχικά πλοία και άρχισαν αμέσως να
βάλλουν κατά των τουρκικών πλοίων. Ατυχώς, μερικά ρωσικά βλήματα, αλ-
λά και κάποια από το Talbot έπληξαν την κυριευθείσα από τους Γάλλους
τουρκική φρεγάτα. Ο κυβερνήτης του Armide αναγκάστηκε να στείλει αξιω-
ματικό, με βάρκα, για να ειδοποιήσει τα ρωσικά πλοία και το αγγλικό, που
ασφαλώς μέσα στον πυκνό καπνό δεν μπορούσαν να διακρίνουν τη γαλλική
σημαία. Σταμάτησε, μάλιστα, το πυρ για να διαλυθεί κάπως ο καπνός γύρω
από το Armide και την τουρκική φρεγάτα. Μία τουρκική κορβέτα, όμως συ-
νέχιζε να βάλλει επίμονα κατά της γαλλικής φρεγάτας, οπότε μία από τις
ρωσικές φρεγάτες (μάλλον η Elena) πλησίασε σε μικρή απόσταση και με
σφοδρούς κανονιοβολισμούς την αδρανοποίησε.
Εν τω μεταξύ, οι αγγλικές φρεγάτες Cambrian και Glasgow και οι ρω-
σικές Konstantine και Castor μάχονταν να εξουδετερώσουν τα τελευταία ε-
χθρικά πλοία της πτέρυγας και κυρίως να σιγήσουν τα πυροβολεία της Σφα-
κτηρίας.
Οι ρωσικές φρεγάτες, που ακολούθησαν, συντεταγμένες, τα πλοία της
Γραμμής, ενεπλάκησαν στη σύγκρουση δύο περίπου ώρες μετά την έναρξή
της και είχαν τις μικρότερες ζημιές και απώλειες ανδρών. Αντίθετα, το Ar-
mide ήταν, αναμφίβολα, το πιο τραυματισμένο συμμαχικό σκάφος, μετά τα
πλοία της Γραμμής. Αν και τα κατάρτια του είχαν μείνει όρθια, τα ξάρτια εί-
χαν θρυμματιστεί, το σκάφος ήταν διάτρητο από τα βλήματα και μετρούσε
δεκατέσσερις νεκρούς και είκοσι δύο τραυματίες. Οι ναυαρχίδες και τα συμ-
μαχικά πλοία της Γραμμής, πάντως, πλήρωσαν το μεγαλύτερο τίμημα για να
καταβάλλουν τα ισχυρά τουρκο-αιγυπτιακά, στη σκληρή σύγκρουση που
κορυφώθηκε μετά την είσοδο των ρωσικών στον όρμο.
Στην κορυφή του πετάλου, το Albion, έχοντας εισχωρήσει περισσότε-

ρο από κάθε άλλο αγγλικό πλοίο μέσα στην εχθρική παράταξη, δέχτηκε τα
πυρά από δύο φρεγάτες, καθώς αγκυροβολούσε. Η μία από τις φρεγάτες, η
δίκροτη αιγυπτιακή Sirigihad, έβαλλε αραιά και άστοχα, ενώ η άλλη, τουρ-
κική των 44 πυρ., πολύ πιο έντονα. Το Albion συγκέντρωσε το πυρ του στην
τουρκική φρεγάτα, την οποία εξουδετέρωσε και αφού την κυρίευσε με άγη-
μα, έκοψε τις άγκυρές της και την άφησε να παρασυρθεί φλεγόμενη προς
την ακτή. Την ίδια ώρα, όμως, το Albion είχε γίνει στόχος των πλησίον α-
γκυροβολημένων τουρκικών πλοίων της Γραμμής και βρέθηκε σε πολύ δύ-
σκολη κατάσταση. Ευτυχώς, οι Τούρκοι πυροβολητές δεν υπήρξαν ιδιαίτερα
εύστοχοι και τότε έφτασε κοντά του το Breslau για να το υποστηρίξει. Τα
δύο συμμαχικά πλοία της Γραμμής απέκτησαν σύντομα την υπεροχή απένα-
ντι στα δύο τουρκικά των 74 πυρ. και με τα σφοδρά πυρά τους τα εξουδετέ-
ρωσαν. Αμέσως, μετά, ο Bretonnière μετακίνησε το Breslau λίγο αριστερό-
τερα για να υποστηρίξει το Azoff, το οποίο με τα άλλα ρωσικά πλοία της
Γραμμής έμπαινε στη μάχη κατά των τουρκικών πλοίων της δυτικής πτέρυ-
γας του πετάλου. Όπως έγραψε ο Heyden στην αναφορά του, μετά τη μάχη:
«Το Azoff βύθισε δύο μεγάλες φρεγάτες και μία κορβέτα. Επί-
σης συνέτριψε τα κατάρτια ενός πλοίου 60 πυρ., το οποίο εξώκειλε
και τελικά ανατινάχτηκε. Κατέστρεψε και τη δίκροτη φρεγάτα, που
είχε υψωμένο το σήμα του στολάρχου Ταχήρ πασά. Η φρεγάτα (προ-
φανώς καίρια κτυπημένη) αυτοπυρπολήθηκε με την προτροπή του
Πασά (ο οποίος εγκατέλειψε έγκαιρα το πλοίο) και από το πλήρωμα
των 600 περί τους 500 σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν κατά τη μά-
χη»837.
Τα συμμαχικά πλοία της Γραμμής και οι μεγάλες φρεγάτες, μετά την
εξουδετέρωση των ισχυρών τουρκο-αιγυπτιακών πλοίων στην πρώτη γραμ-
μή του πετάλου, απέκτησαν ελεύθερο πεδίο για να βάλλουν ανεμπόδιστα κα-
τά των μικρότερων φρεγατών, των κορβετών και των βρικίων, στη δεύτερη
(κυρίως) και την τρίτη γραμμή. Ήταν φυσικό, αυτά να κάμπτονται γρήγορα
και τα πυροβόλα τους να σιγούν, ενώ αρκετά άφηναν τις άγκυρές τους και
προσπαθούσαν να σωθούν προσαράζοντας στην ακτή. Ο Durand-Viel περι-
γράφει και σχολιάζει από την πλευρά των Μουσουλμάνων:
___________________
837. E. BOGDANOVITCH, La Bataille de Navarin 1827, σ. 108.
í.ÌÁÑÁÈÏÍÇÓÉ
Â
ÔõíçóéáêÞ ìïßñá
Ä Á
Í
ÌåôáãùãéêÜ
ðëïßá
×
Ã3
22 20 16
21
3
23 Ä4
Ã2
2
17 26
Ã1
7 24
18
8 1
19 12
27
11 14 Ä3
8
25 15
11 Ä2
9
6
10 13
5
4 Ä1
Óöáêôçñßá
10
Ðýëïò
Íåüêáóôñï
1 ìßëé
Ç íáõìá÷ßá ôïõ Íáâáñßíïõ (2)

(ÔåëéêÞ öÜóç)
ÈÝóåéò êáé ìåôáêéíÞóåéò ôùí áíôéðÜëùí ðëïßùí åíôüò ôïõ üñìïõ.
ÕÐÏÌÍÇÌÁ
Ï óõììá÷éêüò óôüëïò
Á. ÁããëéêÜ ðëïßá B. ÃáëëéêÜ ðëïßá
1. Asia, ðëïßï ÃñáììÞò (84 ð.), Íáõáñ÷ßäá 13. Sirene, öñåãÜôá (60 ð.), Íáõáñ÷ßäá
2. Genoa, ðëïßï ÃñáììÞò (74 ð.) 14. Scipion, ðëïßï ÃñáììÞò (74 ð.)
3. Albion, ðëïßï ÃñáììÞò (74 ð.) 15. Trident, ðëïßï ÃñáììÞò (74 ð.)
4. Darmouth, öñåãÜôá (42 ð.) 16. Breslau, ðëïßï ÃñáììÞò (74 ð.)
5. Cambrian, öñåãÜôá (48 ð.) 17. Armide, öñåãÜôá (44 ð.)
6. Glasgow, öñåãÜôá (50 ð.) 18. Alcyone, ãïëÝôá (16 ð.)
7. Talbot, êïñâÝôá (28 ð.) 19. Daphne, êüôåñï (6 ð.)
8. Rose, êïñâÝôá (18 ð.)
9. Mosquito, ãïëÝôá (10 ð.) Ã. ÑùóéêÜ ðëïßá
10. Brisk, ãïëÝôá (10 ð.) 20. Azoff, ðëïßï ÃñáììÞò (74 ð.), Íáõáñ÷ßäá
11. Philomel, ãïëÝôá (10 ð.) 21. Gangïut, ðëïßï ÃñáììÞò (84 ð.)
12. Hind, êüôåñï (6 ð.) 22. Ezekiel, ðëïßï ÃñáììÞò (74 ð.)
23. Alexander Nevsky, ðëïßï ÃñáììÞò (74 ð.)
Óýíïëï 24. Provornoy, öñåãÜôá (48 ð.)
Ðëïßá: 27 25. Konstantine, öñåãÜôá (44 ð.)
Ðõñïâüëá: 1.276 26. Elena, öñåãÜôá (38 ð.)
Ðëçñþìáôá: 17.500 Üíäñåò 27. Castor, öñåãÜôá (36 ð.)
Ï ïèùìáíéêüò óôüëïò
ÔïõñêéêÜ ðëïßá ÁéãõðôéáêÜ ðëïßá ÔõíçóéáêÜ ðëïßá
1 ðëïßï ÃñáììÞò (84 ð.) 4 äßêñïôåò öñåãÜôåò (62-64 2 ìéêñÝò öñåãÜôåò (28-36 ð.)
2 ðëïßá ÃñáììÞò (76 ð.) ð.) 1 âñßêé (12-18 ð.)
15 öñåãÜôåò (44-60 ð.) 8 êïñâÝôåò (18-24 ð.) 3 óõíïëéêÜ
18 ìéêñÝò öñåãÜôåò Þ 8 âñßêéá (16-18 ð.)
Óýíïëï
êïñâÝôåò (18-36 ð.) 6 ðõñðïëéêÜ Ðëïßá: 69
4 âñßêéá (16-18 ð.) 26 óõíïëéêÜ Ðõñïâüëá: 2.065
40 óõíïëéêÜ Ðëçñþìáôá: 23.500 Üíäñåò
Ôýðïé ðëïßùí
Ã= ðëïßï ôçò ÃñáììÞò Ä= Äßêñïôç öñåãÜôá
ÖñåãÜôá ÊïñâÝôá Þ Âñßêé
Ðõñðïëéêü
Áñ÷çãßäåò êáé êýñéá ðëïßá

Ô= Ôá÷Þñ ðáóÜ (ÖñåãÜôá 60 ðõñ.)
Ä3= Ìï÷áñÝì ìðÝç Murshid-i Gihad (ÐïëåìéóôÞò)
Ã1= ÌïõóôáöÜ ìðÝç, Gouch-i Revan (Êéíïýìåíï Âïõíü)
×= ×áëßë ìðÝç (öñåãÜôá 56 ðõñ.)
Ã2 êáé Ã3= Büruc-u Zafer (Öñïýñéï ôçò Íßêçò) êáé Fatih-i Bahri (ÈáëÜóóéïò ÊáôáêôçôÞò)
Ä1= Ihsaniye, áíáöÝñåôáé êáé Esmina.
Ä2= Süreyya
Ä4= Sirigihad (Áîéüðéóôïò), áíáöÝñåôáé êáé Leon.
«Κανένας από τους (Αιγυπτίους) κυβερνήτες δεν ήταν πια σε

κατάσταση να αντικαταστήσει άμεσα στη διοίκηση τον Μοχαρέμ, με-
τά την εξαφάνισή του. Ο καθένας μαχόταν για λογαριασμό του· άλ-
λωστε τα περισσότερα τουρκικά και αιγυπτιακά πλοία, χωρίς καθό-
λου πανιά και ακινητοποιημένα στα αγκυροβόλιά τους, δεν μπορού-
σαν να αλλάξουν θέσεις. Με τη δυναμική που πήραν τα πράγματα και
εξαιτίας της (στατικής) διάταξης που είχε πάρει τις προηγούμενες,
τελευταίες, ημέρες, όλος ο μεγάλος αυτός στόλος δεν ήταν τίποτα πε-
ρισσότερο από ένα είδος πλωτού οχυρού, του οποίου τα διάφορα μέ-
ρη μάχονταν και υπέκυπταν το ένα μετά το άλλο, απέναντι σ’ ένα α-
ντίπαλο που, αντίθετα, παρέμεινε σε μεγάλο βαθμό, κύριος της ευκι-
νησίας τους – τα πλοία της Γραμμής, όπως το Breslau, δεν είχαν α-
κόμη εμπλακεί και μπορούσαν να διασπαρούν και να επικεντρωθούν
στον όποιο αντίπαλο προσπαθούσε να οργανωθεί και να αντιτάξει
τοπική άμυνα. Υπό τέτοιες συνθήκες, δεν ήταν πλέον ναυμαχία στην
κυριολεξία, αλλά μία σειρά χωριστών συγκρούσεων, όπου ο καθένας
έκανε ό,τι μπορούσε, χωρίς να γνωρίζει καλά αυτό που συνέβαινε ε-
κτός της άμεσης γειτονίας του»838.
Η ευκινησία του συμμαχικού στόλου, που αναφέρει ο Durand-Viel,
πράγματι διατηρήθηκε σε κάποιο βαθμό, επειδή η σύγκρουση προκλήθηκε
την ώρα που τα πλοία του εισέρχονταν σταδιακά στον όρμο και με τα πανιά
αναπεπταμένα μπορούσαν να επιλέξουν τις κινήσεις τους. Τελικά, πάντως,
αγκυροβολούσαν κι αυτά για να εμπλακούν στη στατική (επ’ αγκύρα) μάχη,
την οποία κέρδισαν λόγω ποιοτικής υπεροχής στο έμψυχο και άψυχο υλικό
και σημαντικής αριθμητικής υπεροχής στα πλοία Γραμμής, με τη μεγάλη δύ-
ναμη πυρός και ανθεκτικότητα. Αν οι Μουσουλμάνοι είχαν πρόθεση να συ-
γκρουστούν με το συμμαχικό στόλο –πράγμα που δεν συνέβαινε– θα έπρεπε
να προγραμματίσουν τη μάχη για τη νύκτα, οπότε θα είχαν το πλεονέκτημα
της χρήσης των πυρπολικών κατά των μεγάλων (αγκυροβολημένων) συμμα-
χικών πλοίων.
Μετά την αχρήστευση των ισχυρότερων τουρκο-αιγυπτιακών πλοίων,
η μάχη ήταν φυσικό να χάσει σταδιακά την έντασή της και περί τις 18.00,
καθώς σουρούπωνε, σταμάτησε οριστικά. Κατά την 4ωρη αναμέτρηση, αρ-
κετά συμμαχικά πλοία έπαθαν σημαντικές ζημιές, αλλά κανένα δεν απωλέ-
___________________
στηκε. Αντίθετα, ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος υπέστη μεγάλη καταστροφή.

Τη νύκτα επικράτησε έντονη αναταραχή, καθώς αρκετά μουσουλμανικά
πληρώματα πυρπολούσαν ή βύθιζαν τα πλοία τους για να μην κυριευθούν
από τους συμμάχους. Αυτοί πάλι προσπαθούσαν να απομακρύνουν τα φλε-
γόμενα ναυάγια που, κινούμενα ανεξέλεγκτα, απειλούσαν και τα πλοία τους.
Οι φλόγες και οι καπνοί έπνιγαν τον όρμο και μόνο όταν ξημέρωσε αποκα-
λύφθηκε το μέγεθος της καταστροφής του οθωμανικού στόλου. Από τα 63
πλοία και 6 πυρπολικά, είχαν παραμείνει επιπλέοντα, σε σχετικά καλή κατά-
σταση, μόνο μία φρεγάτα, τέσσερις κορβέτες, έξι βρίκια και τέσσερις γολέ-
τες839, καθώς και τα τρία τυνησιακά πλοία που δεν πήραν μέρος στη μάχη.
Κατά τον Durand-Viel από τα 83 τουρκικά πλοία, καταστράφηκαν 1 πλοίο
της Γραμμής, 12 φρεγάτες, 22 κορβέτες, 19 βρίκια, 1 γολέτα και από τα 25
αιγυπτιακά 3 φρεγάτες, 5 κορβέτες, 3 βρίκια, 1 γολέτα και 5 πυρπολικά840.
Ο Τούρκος Ahmed Racim γράφει841 ότι τα βυθισθέντα, τα αχρηστευ-
θέντα και τα αυτοπυρποληθέντα τουρκο-αιγυπτιακά πλοία ήταν 49 και τα
πυρπολικά 3. Στα τουρκικά πλοία περιλαμβάνει τα τρία της Γραμμής Gouch-
i Revan (αχρηστευθέν), Fatih-i Bahri (πυρποληθέν), Büruç-u Zafer (αχρη-
στευθέν) - το τελευταίο, όμως, μετά από πρόχειρες επισκευές, μπόρεσε να
πλεύσει στην Αλεξάνδρεια για ριζική αποκατάσταση των ζημιών του. Επί-
σης, ο Racim στις τουρκικές απώλειες αναφέρει 7 μεγάλες φρεγάτες, 17
κορβέτες ή μικρές φρεγάτες και 4 βρίκια. Οι αιγυπτιακές απώλειες, κατά τον
Racim, ήταν 5 κορβέτες ή μικρές φρεγάτες, 4 βρίκια, 3 πυρπολικά και οι 2
από τις 4 μεγάλες δίκροτες φρεγάτες - ωστόσο από άλλες πηγές φαίνεται ότι
μόνο η μία (μάλλον η Süreyya) διασώθηκε και επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια.
Είναι γεγονός πως αρκετά τουρκικά και αιγυπτιακά πλοία, παρά τις
ζημιές που έπαθαν, προσάραξαν στην αμμουδερή ακτή και διασώθηκαν. Τα
διασωθέντα πλοία, αφού επισκευάστηκαν πρόχειρα, έπλευσαν, το Δεκέμβριο
στην Αλεξάνδρεια και αναφέρθηκε ότι τα τουρκικά ήταν ένα της Γραμμής
___________________
839. Κατά τη μαρτυρία του Le Tellier (C. M. WOODHOUSE, ό.π., σ. 141).
841. AHMED RACIM, Osmanli Tarihi (Οθωμανική Ιστορία, τόμοι 4, Istanbul 1830
(πρώτη έκδοση), 1910 (επανέκδοση), τομ. 4, σ. 1847, στο ΝΙΚΗΦ. ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΥ, Ι-
στορία της Ελληνικής Επαναστάσεως κατά τους Τούρκους Ιστοριογράφους, Αθήναι 1960,
σ. 375-376.
τέσσερις φρεγάτες, τέσσερις κορβέτες και τα αιγυπτιακά μία δίκροτη φρεγά-

τα, πέντε κορβέτες, ένδεκα βρίκια, και είκοσι ένα μεταγωγικά842.
Από τα συμμαχικά πλοία, εκτός από το Armide, τις περισσότερες ζη-
μιές και απώλειες προσωπικού υπέστησαν το Sirene, το Genoa, το Albion, το
Ezekiel, και το Azoff. Για να γίνει αντιληπτό, το πόσο σφοδρά υπήρξαν τα
πυρά που αντάλλαξαν τα αντίπαλα πλοία, πρέπει να αναφερθεί ότι η αγγλική
ναυαρχίδα δέχτηκε 51 βλήματα στα κατάρτια και την ιστιοφορία και 125 στο
σκάφος. Επίσης, δέχτηκε πολλά σφαιρίδια φορητών όπλων, καθώς ο Ταχήρ
πασάς είχε δώσει εντολή σε ομάδα εκλεκτών σκοπευτών να προσπαθήσουν
να σκοτώσουν τον υψηλόσωμο Codrington, που έστεκε στο πρυμναίο κατά-
στρωμα ακάλυπτος843.
Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει για το μικρό κότερο Hind (βοηθητικό-
συνοδό του Asia) που αγωνίστηκε με πείσμα, δίπλα στην αγγλική ναυαρχίδα,
εναντίον των οθωμανικών μεγαθηρίων. Το Hind δέχτηκε αρκετά εχθρικά
πλήγματα, έπαθε σοβαρές ζημιές και είχε τρεις νεκρούς και δέκα τραυματίες
από ένα πλήρωμα τριάντα ανδρών.
Συνολικά, οι σύμμαχοι είχαν 174 νεκρούς και 475 τραυματίες. Οι Άγ-
γλοι ήταν 75 και 197 αντίστοιχα, οι Γάλλοι 40 και 141, οι Ρώσοι 59 και 137.
Για μία μάχη που κράτησε περίπου τέσσερις ώρες και έγινε με τόσο πείσμα
και σφοδρότητα, οι απώλειες των συμμάχων ήταν σχετικά περιορισμένες,
όταν μάλιστα από την πλευρά τους οι Τουρκο-Αιγύπτιοι είχαν πολλαπλάσι-
ες. Αυτό έγινε όχι μόνο επειδή τα μουσουλμανικά πλοία συνετρίβησαν από
τα υπέρτερα πυροβόλα των συμμαχικών, αλλά και λόγω της πολύ κατώτερης
ιατρικής περίθαλψης που παρείχαν στους τραυματίες, πολλοί από τους οποί-
ους πέθαιναν αλυσοδεμένοι στις θέσεις τους. Οι απώλειες των Τουρκο - Αι-
γυπτίων, μεταξύ των οποίων πολλοί άνδρες διαφόρων εθνοτήτων της αυτο-
κρατορίας και μισθοφόροι Ευρωπαίοι, υπολογίζονται σε αρκετές χιλιάδες,
χωρίς να υπάρχουν ακριβείς αριθμοί. Πάντως, αναφέρονται, από διάφορες
πηγές, 4.000 έως 6.000 νεκροί και τραυματίες. Ο Le Tellier εκτίμησε ότι υ-
πήρξαν 3.000 νεκροί και 1.109 τραυματίες, ενώ ο Codrington αναφέρει
___________________
842. Σύμφωνα με αναφορά του Άγγλου Προξένου στην Αλεξάνδρεια (17 Δεκεμ-
βρίου 1827) προς τον Υπουργό των Εξωτερικών Dudley, (C. M. WOODHOUSE, ό.π., σ.
153).
6.000 νεκρούς και 4.000 τραυματίες. Ίσως, ο αριθμός των νεκρών εμφανίζε-
ται μεγαλύτερος απ’ αυτό των τραυματιών, επειδή πολλοί από τους τελευ-
ταίους υπέκυψαν αργότερα, εξαιτίας της ανεπαρκούς ιατρικής φροντίδας.
Η αποφασιστική νίκη των συμμάχων υπήρξε οπωσδήποτε καταλυτική
στις εξελίξεις του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων. Αλλά, όπως γρά-
φει ο Woodhouse
«[…] κανείς δεν μπορεί να δεχτεί το ευχάριστο συμπέρασμα
του de Rigny, που σημείωνε, σε γράμμα προς την αδελφή του, την
9/21 Οκτωβρίου 1827: ‘‘Το σχέδιο, που είχα προτείνει στους συνα-
δέλφους μου, ήταν πλήρως επιτυχές’’. Στην πραγματικότητα, όμως,
σπάνια άλλη μάχη έδειξε ότι διεξήχθη τόσο χωρίς συμμόρφωση προς
το σχέδιο»844.
Θα πρέπει να προστεθεί ότι υπήρξε η τελευταία μεγάλη ναυμαχία ιστι-
οφόρων στόλων και είχε την ιδιαιτερότητα να είναι η μοναδική, που τα
πλοία και των δύο αντιπάλων πολέμησαν στατικά, επ’ αγκύρα. Επομένως,
σημαντικά διδάγματα τακτικής δεν μπορεί να αντληθούν.
Αυτό που προκύπτει είναι μόνο ότι τα ιστιοφόρα πλοία δεν ήταν δυνα-
τό να ελιχθούν στον τόσο περιορισμένο χώρο και μάλιστα με τον ένα στόλο
ήδη αγκυροβολημένο. Μοιραία η σύγκρουση πήρε τη στατική μορφή της και
τελικά, από τους δύο αντιπάλους, επικράτησε αυτός που διέθετε το καλύτερο
υλικό και τα πληρώματά του υπερείχαν σε τεχνική και πειθαρχία.
***
Το βράδυ της 8/9 Οκτωβρίου, ανταλλάχθηκαν επισκέψεις και φιλοφρονήσεις

μεταξύ των συμμάχων ναυάρχων. Ο Heyden, ο de Rigny και ο κυβερνήτης
του Talbot επισκέφθηκαν τον Codrington. Ο Heyden επαίνεσε τον πλοίαρχο
Bretonnière, κυβερνήτη του Breslau, που έπλευσε κοντά στο Azoff για να
συνδράμει τα ρωσικά πλοία και να δεχτεί ένα μέρος από τα σφοδρά τουρκι-
κά πυρά. Ο de Rigny ανέφερε στον Άγγλο ναύαρχο ότι χάρη στην ενέργεια
του πλοιάρχου Davies, κυβερνήτη του Rose και των ακάτων του Dartmouth,
τα φλεγόμενα πυρπολικά απομακρύνθηκαν από τα γαλλικά πλοία. Επίσης, ο
πλοίαρχος Spencer, κυβερνήτης του Talbot εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του
___________________
844. Ό.π., σ. 141.
για την ενέργεια του πλοιάρχου Hugon, του Armide, ο οποίος, με μεγάλη
τόλμη, παρεμβλήθηκε μεταξύ μιας τουρκικής φρεγάτας και της αγγλικής
κορβέτας, που εκείνη τη στιγμή μαχόταν σκληρά με άλλη ισχυρή τουρκική
φρεγάτα. Από την πλευρά του, ο Codrington έσπευσε στο Genoa για να εκ-
φράσει τα αισθήματά του και αποχαιρετήσει τον βαριά τραυματισμένο πλοί-
αρχο Barthurst, που γνώριζε πως σε λίγο θα πέθαινε.
Νωρίς το πρωί της 9ης Οκτωβρίου, ο Codrington δέχτηκε την επίσκεψη
του Ταχήρ πασά στο Asia. Παρέμεινε ασαφές ποιό σκοπό είχε η επίσκεψη
του Τούρκου ναυάρχου και εικάζεται, από πολλούς ιστορικούς, πως ήθελε
να δηλώσει ότι συμμορφώθηκε με τις εντολές του Ιμπραήμ, που ήταν να α-
ποφύγει τη σύγκρουση, αλλά να αμυνθεί αν την προκαλούσαν οι σύμμαχοι.
Σ’ αυτό συνηγορούν και τα όσα είπε ο Αιγύπτιος αρχιστράτηγος, την 17η
Οκτωβρίου, στο Γάλλο υποπλοίαρχο Pujol που τον επισκέφθηκε στο στρα-
τόπεδό του. Κατά τον Pujol, ο Ιμπραήμ του είπε:
«Την 8/20 Οκτωβρίου, όπως οι Σύμμαχοι εισέρχονταν στο
Ναβαρίνο, σ’ ένα σχηματισμό που έδειχνε καθαρά εχθρικές διαθέ-
σεις, ο, κατά την απουσία μου, επικεφαλής Πασάς (ο Ταχήρ) έστειλε
μία άκατο στην αγγλική ναυαρχίδα για να πληροφορήσει το Ναύαρχο
(τον Codrington) ότι τμήμα του στολίσκου μπορούσε να εισπλεύσει,
αν το επιθυμούσε, και πως αν οι Σύμμαχοι είχαν κάποιες συγκεκρι-
μένες ανάγκες θα τις ικανοποιούσε· αλλά, ενώ εγώ απουσίαζα, θα
τον δυσαρεστούσε να δει μία τόσο πολυάριθμη δύναμη να εισέρχεται
στο λιμένα. Ζητώ τη γνώμη σας, πλοίαρχε, θεωρείτε ως επιθετική μία
τέτοια αίτηση; Δεν είναι φυσικό να αποδοκιμάσει την είσοδο στο λι-
μένα δυνάμεων 4 ή 5 φορές υπέρτερων των δικών του, οι οποίες και
προκαλούσαν δυσπιστία; Ο Άγγλος ναύαρχος έδιωξε την άκατο, λέ-
γοντας ότι δεν ερχόταν για να δεχτεί συστάσεις, αλλά για να δώσει
διαταγές […] Εν τω μεταξύ, μία από τις (συμμαχικές) φρεγάτες, είχε
αποσπαστεί και αγκυροβόλησε κατά το εγκάρσιο προς δύο πυρπολι-
κά, τοποθετημένα στην είσοδο του όρμου […]. Όταν η φρεγάτα (το
Dartmouth) έστειλε τις ακάτους της με αγήματα για να κυριεύσει τα
πυρπολικά, μια ανταλλαγή πυρών (με φορητά όπλα) άρχισε, η οποία
υπήρξε το σύνθημα για μια μάχη που κράτησε έως ότου έλθει το σκο-
τάδι της νύκτας […]. Το να ειπωθεί τώρα ποιός άρχισε την επίθεση
και έριξε τον πρώτο κανονιοβολισμό είναι κάτι που κανένας δεν επι-
τρέπεται να το κάνει. Το βέβαιο είναι μόνο ότι η αγγλική φρεγάτα
υπήρξε η πρώτη, χωρίς αιτία, που προσπάθησε να κυριεύσει τα πυρ-
πολικά και αυτό προκάλεσε τη δικαιολογημένη αντίσταση, με τις

πρώτες βολές, από την πλευρά μας»845.
Ο Codrington, πάντως, τις πρωινές εκείνες ώρες της 9ης Οκτωβρίου
δεν επιθυμούσε να συζητήσει τα αίτια της σύγκρουσης· αυτό που τον ενδιέ-
φερε ήταν η ασφάλεια των πλοίων του συμμαχικού στόλου. Γι’ αυτό, αφού
διαμαρτυρήθηκε έντονα στον Ταχήρ πασά και επανέλαβε την κατηγορία πως
ο Ιμπραήμ δεν τήρησε το λόγο του, προχώρησε στην προειδοποίηση ό,τι τυ-
χόν επανάληψη των εχθροπραξιών από τους Μουσουλμάνους, θα σήμαινε
την κήρυξη πολέμου προς τις τρεις συμμαχικές Δυνάμεις. Εκτός από την
προφορική απειλητική δήλωση του Codrington, στάλθηκε μία επιστολή, υ-
πογεγραμμένη από τους τρεις συμμάχους ναυάρχους, προς τον Ιμπραήμ και
τους Τουρκο-Αιγυπτίους ναυάρχους. Στην επιστολή επισήμαιναν:
«οι στολίσκοι των Συμμαχικών Δυνάμεων δεν εισήλθαν στο
Ναβαρίνο με εχθρικές διαθέσεις, αλλά μόνο για να επαναλάβουν
στους Διοικητές του Τουρκικού Στόλου τις προτάσεις που ήταν προς
όφελος του ιδίου του Σουλτάνου, ούτε είναι στις προθέσεις μας να
καταστρέψουμε τα όσα πλοία του οθωμανικού στόλου μπορεί να α-
πέμειναν, αφού ήδη μια αξιοσημείωτη εκδίκηση έχει παρθεί για τον
πρώτο κανονιοβολισμό που τολμήθηκε να ριχτεί στις Συμμαχικές
σημαίες […] αν μία μόνο βολή μουσκέτου ή πυροβόλου ριχτεί ξανά
εναντίον πλοίου ή λέμβου των Συμμαχικών Δυνάμεων, θα κατα-
στρέψουμε αμέσως όλα τα απομένοντα πλοία, καθώς και τα φρούρια
του Ναβαρίνου· και θα θεωρήσουμε τη νέα αυτή εχθρική πράξη ως
μία τυπική κήρυξη πολέμου της Πύλης εναντίον των Συμμαχικών
Δυνάμεων, του οποίου τις τρομερές συνέπειες θα υποστούν ο Σουλ-
τάνος και οι Πασάδες του.
Αν, όμως, οι Τούρκοι αρχηγοί αναγνωρίσουν την επίθεση που
έκαναν, αρχίζοντας το πυρ, απόσχουν από κάθε εχθρική πράξη θα
επαναλάβουμε τις σχέσεις καλής κατανόησης, τις οποίες οι ίδιοι διέ-
κοψαν. Στην περίπτωση αυτή, θα πρέπει να υψώσουν λευκή σημαία
σε όλα τα φρούρια πριν από το τέλος της ημέρας.
Απαιτούμε μια κατηγορηματική απάντηση, χωρίς υπεκφυγές,
πριν από τη δύση του ηλίου»846.
___________________
845. G. DOUIN, Navarin, σ. 316 σημ. 2.
846. BOURCHIER, Memoire, Vol. ΙI, σ. 76-77.
Ο Ταχήρ πασά επανήλθε στο Asia το απόγευμα της ίδιας ημέρας, 9

Οκτωβρίου, με την επίσημη διαβεβαίωση ότι δεν θα υπάρξουν περαιτέρω
εχθροπραξίες κατά των συμμάχων. Ωστόσο, δεν μπορούσε, όπως είπε, να
αναλάβει την ευθύνη για τα φρούρια ή τα στρατεύματα στην ξηρά. Με τη
δήλωσή του, ο Τούρκος ναύαρχος υπενθύμισε και την, έως τότε, πάγια θέση
του Ιμπραήμ που θεωρούσε ότι η συμφωνηθείσα ανακωχή δεν είχε ισχύ στη
στεριά. Ο Codrington δεν διέθετε, βέβαια, άλλα μέσα για να συνεχίσει την
πίεση προς τους Τουρκο-Αιγυπτίους. Έμεινε, πάντως, ικανοποιημένος από
τη σκληρή τιμωρία του οθωμανικού στόλου και πίστεψε πως μόνο αυτή αρ-
κούσε να κάνει το σουλτάνο πιο διαλλακτικό. Τα γεγονότα, όμως, που ακο-
λούθησαν, θα αποδείξουν πόσο λανθασμένη ήταν η εκτίμηση αυτή του Άγ-
γλου ναυάρχου. Ο σουλτάνος Μαχμούτ δεν επρόκειτο να συμβιβαστεί και να
αλλάξει σύντομα την άκαμπτη στάση του. Ωστόσο, η ναυμαχία του Ναβαρί-
νου μπορεί να χαρακτηριστεί ως το γεγονός που σηματοδότησε την αρχή ε-
νός ευτυχούς, για τους Έλληνες, τέλους της Επανάστασης. Έστω, κι αν η κα-
ταστροφική για τους Τουρκο-Αιγυπτίους σύγκρουση προκλήθηκε από την
προσπάθεια των ανταγωνιζόμενων ευρωπαϊκών Δυνάμεων να διασφαλίσουν
τα συμφέροντά τους σ’ ένα, γεωπολιτικής σημασίας, τμήμα της κλονιζόμε-
νης οθωμανικής αυτοκρατορίας. Όπως, πολύ εύστοχα, το έθεσε ο Wood-
house:
«Η ναυμαχία (του Ναβαρίνου) ήταν ουσιαστικά μια υπόθεση
μεταξύ των μεγάλων Δυνάμεων της εποχής, από την οποία τα μικρό-
τερα Έθνη και λαοί υπήρξαν, μόνο συμπτωματικά και έμμεσα, οι ευ-
εργετηθέντες ή τα θύματα»847.
***
Την 9η Οκτωβρίου ο Codrington έγραψε την αναφορά του για τη μάχη και
την έστειλε με το Cambrian στην Ανγκόνα, όπου θα αποβιβαζόταν ο κομι-
στής της, λόρδος Ingenstrie, για να την μεταφέρει, διά ξηράς, στο Λονδίνο.
Τις επόμενες τρεις ημέρες οι σύμμαχοι ασχολήθηκαν με τις επείγουσες επι-
σκευές στα πλοία τους και την 12η Οκτωβρίου, ο Codrington εξέδωσε μια
Διαταγή (General Order) ως Αρχηγός της συμμαχικής ναυτικής δύναμης.
___________________
Με αυτή επαινούσε τα πληρώματα για τη γενναιότητα και την ενότητα

πνεύματος που επέδειξαν και ακόμη μια φορά κατηγορούσε τους Οθωμα-
νούς, ιδιαίτερα τον Ιμπραήμ. για την αθέτηση της συμφωνηθείσας (προσωρι-
νής) ανακωχής, καθώς και την απρόκλητη έναρξη του πυρός κατά των συμ-
μαχικών πλοίων. Επίσης, οι τρεις ναύαρχοι του συμμαχικού στόλου έγραψαν
προς την ελληνική κυβέρνηση, με πολύ αυστηρό ύφος, απαιτώντας να τερ-
ματίσει τις πειρατικές επιχειρήσεις, τις οποίες δεν επρόκειτο να ανεχθούν
στο μέλλον. Επέτρεπαν, όμως, να συνεχίσουν οι Έλληνες τον αποκλεισμό
των παραλίων από το Βόλο έως τη Ναύπακτο, αλλά απαγόρευαν οποιαδήπο-
τε ελληνική εκστρατεία εκτός αυτών των ορίων848.
Την επόμενη ημέρα, οι τρεις συμμαχικοί στόλοι απέπλευσαν από το
Ναβαρίνο, αφήνοντας μόνο μερικά από τα μικρότερα πλοία, φρεγάτες και
κορβέτες να επιτηρούν τον όρμο και τις κινήσεις των τουρκο-αιγυπτιακών
πλοίων στην περιοχή. Τα μεγάλα συμμαχικά πλοία, που είχαν ανάγκη εκτε-
ταμένων επισκευών, κατέπλευσαν τα αγγλικά και τα ρωσικά στη Μάλτα,
ενώ τα γαλλικά στην Τουλώνα.
Ο αντίκτυπος και τα επακόλουθα της σύγκρουσης στο Ναβαρίνο
Ο πρώτος αποδέκτης των συνταρακτικών συμβάντων υπήρξε ο αρχιστράτη-

γος των τουρκο-αιγυπτιακών δυνάμεων, ο Ιμπραήμ. Επέστρεψε στην Πύλο
από τη Μεθώνη το μεσημέρι της 9ης Οκτωβρίου και αντίκρυσε περίλυπος
την εικόνα καταστροφής του οθωμανικού στόλου. Ωστόσο, φαίνεται πως δεν
πτοήθηκε, ούτε κάμφθηκε η πολεμική του διάθεση, όπως περίμενε ο
Codrington. Τη διαβεβαίωση του Ταχήρ στον Άγγλο ναύαρχο, κατά τη δεύ-
τερη επίσκεψη του καπουδάν πασά στο Asia, ότι οι Τουρκο-Αιγύπτιοι δεν
πρόκειται να συνεχίσουν τις εχθροπραξίες στη θάλασσα, χωρίς να εγγυηθεί
τι θα συνέβαινε στην ξηρά, προφανώς την υπαγόρευσε ο Ιμπραήμ. Ο
Codrington, όμως, δεν διέθετε τα κατάλληλα μέσα για να πιέσει περισσότερο
τον Αιγύπτιο πασά. Εξάλλου, η παρατεταμένη ένταση και η σκληρή σύ-
γκρουση στο Ναβαρίνο, τον είχαν εξαντλήσει και χρειαζόταν, όπως και τα
πληρώματά του, κάποιο χρόνο αναζωογόνησης. Για τους λόγους αυτούς δεν
___________________
848. Αρχείο Ύδρας, τομ. 13, σ. 320-322. Γράμμα των τριών ναυάρχων προς την
ελληνική κυβέρνηση, με ημερομηνία 12 Οκτωβρίου 1827.
θέλησε να συνεχίσει, άμεσα, την αντιπαράθεση με τον Ιμπραήμ. Ένοιωθε,

πάντως, δικαιωμένος από τις εξελίξεις και περίμενε την επιβεβαίωση από
την κυβέρνησή του και ίσως περαιτέρω οδηγίες. Από την πλευρά του, ο Ι-
μπραήμ, δέχτηκε μοιρολατρικά την ήττα στη θάλασσα, αλλά ταυτόχρονα έ-
νοιωσε και ανακούφιση. Πίστευε ότι η σύγκρουση στο Ναβαρίνο τον είχε
απαλλάξει από τους διπλωματικούς περιορισμούς και μπορούσε πια να δρά-
σει ελεύθερα, ώστε με το στρατό του να εδραιώσει την εξουσία του στο
Μωριά. Είχε φροντίσει να αποθηκεύσει τρόφιμα, πυρομαχικά και άλλα υλι-
κά, στα φρούρια και το στρατόπεδο της Πύλου, ώστε τα στρατεύματά του να
αντέξουν έως το καλοκαίρι, οπότε θα μπορούσε να ωφεληθεί και από τη νέα
σοδειά της πελοποννησιακής γης.
Δεν είναι γνωστό, αν ο Ιμπραήμ, μετά τη σύγκρουση στο Ναβαρίνο,
συνέχισε να ελπίζει πως θα αποκτούσε οριστικά το πασαλίκι του Μωριά.
Πάντως, μετά το πρώτο σοκ, ο Αιγύπτιος αρχηγός συμπεριφέρθηκε σαν να
ήταν η συντριβή του μουσουλμανικού στόλου ένα βήμα της Αιγύπτου προς
την ανεξαρτησία και όχι μια καταστροφική ήττα. Από την πλευρά των Ελλή-
νων υπήρξαν πανηγυρισμοί και η προσδοκία πως ο δρόμος προς την ελευθε-
ρία άνοιξε διάπλατα και θα ήταν σύντομος. Όμως, ο Μαχμούτ έδειξε οργι-
σμένος και καθόλου πρόθυμος να συζητήσει τις συμβιβαστικές προτάσεις
των Ευρωπαίων.
***
Τα νέα για τη σύγκρουση έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη περί τη 15η Ο-
κτωβρίου και οι πρεσβευτές των τριών Δυνάμεων πήραν την αναφορά του
Codrington μετά από τέσσερις ημέρες. Το μόνο που σκέφθηκαν ήταν να εκ-
φράσουν τη λύπη τους προς την Πύλη (την 20η Οκτωβρίου), χωρίς να είναι
βέβαιοι το τι έπρεπε να πράξουν στη συνέχεια. Η αντίδραση της Πύλης εκ-
δηλώθηκε την 28η Οκτωβρίου, με έγγραφη διαμαρτυρία προς τους τρεις
πρεσβευτές, χαρακτηρίζοντας την καταστροφή του μουσουλμανικού στόλου
ως εξοργιστική προσβολή, απαιτώντας αποζημίωση, αναγνώριση της υπαι-
τιότητας από τους συμμάχους και αποχή, μελλοντικά, από κάθε ενέργεια υ-
πέρ των Ελλήνων. Την επόμενη ημέρα, οι πρεσβευτές απέρριψαν τις οθωμα-
νικές απαιτήσεις και επαναβεβαίωσαν την προσήλωσή τους στη Συνθήκη
του Λονδίνου. Την 30η Οκτωβρίου ο Γάλλος πρεσβευτής Guilleminot προ-
σπάθησε, μάταια, επί τέσσερις ώρες, να βρεθεί κάποια διέξοδος σε συνάντη-
ση που είχε με τον Οθωμανό Υπουργό Εξωτερικών. Κανένα σημείο επαφής

δεν υπήρξε μεταξύ των δύο πλευρών, στη διάρκεια του Νοεμβρίου, καθώς η
οργή του σουλτάνου είχε φτάσει στο ζενίθ.
Αντίθετα, ο Μωχάμετ Άλι φάνηκε πιο ψύχραιμος και ρεαλιστής από
τον αυθέντη του. Τα γεγονότα μαθεύτηκαν στην Αλεξάνδρεια στις αρχές του
Νοεμβρίου και οι αντιδράσεις του Αιγύπτιου σατράπη αποτυπώθηκαν από
τον Άγγλο πρόξενο Salt. Σε επιστολή του προς τον Codrington, με ημερομη-
νία 17 Νοεμβρίου, γράφει:
«Την 22 Οκτ./2 Νοεμ. γνωστοποιήθηκαν πλήρως οι απώλειες
κατά την 8/20 Οκτωβρίου, στον πληθυσμό της Αλεξάνδρειας· αλλά
δεν εμφανίστηκε στο λαό το παραμικρό σύμπτωμα οργής εναντίον
των Χριστιανών.
Η Α.Υ. ο Αντιβασιλεύς (Μωχάμετ Άλι) επέδειξε μεγαλοψυχία
στη δύσκολη αυτή περίσταση. Ενώ διάβαζε τη μακροσκελή αναφορά,
σταματούσε συχνά για να αναφωνήσει δυνατά: ‘‘Τους είπα ποιές θα
ήταν οι συνέπειες! Νόμισαν πως είχαν να κάνουν με τους Έλληνες;’’
[…] Στον ελαφρό υπαινιγμό μου ότι η πρώτη βολή ρίχτηκε από τους
Τούρκους και επομένως η συμφορά μπορούσε, με φρόνηση από μέ-
ρους τους, να έχει αποφευχθεί, είπε, συνεχίζοντας να μιλάει για το
γεγονός, χωρίς να συμφωνήσει με την άποψή μου για την αιτία του,
‘‘όχι, όχι – ήταν να γίνει! ήταν να γίνει’’. Αργότερα πληροφορήθηκα
ότι η Α.Υ. πίστευε πως εμείς είμαστε οι επιτιθέμενοι»849.
Ο Μωχάμετ Άλι διαβεβαίωσε τον Άγγλο πρόξενο ότι η ζωή και η πε-
ριουσία των Βρετανών και Γάλλων δεν κινδύνευαν από αντίποινα και τήρη-
σε το λόγο του. Η μοιρολατρική αποδοχή της καταστροφής πολλών πλοίων
του στόλου του δείχνει με πόση δύναμη και υπομονή αντιμετώπισε την οδυ-
νηρή αυτή κατάσταση, αλλά και τη διορατικότητα, που διέθετε, να δεχτεί τις
πρόσκαιρες θυσίες, ώστε να πετύχει, μελλοντικά, ένα μεγαλεπήβολο σκοπό
για τη χώρα του.
Η αντίδραση των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων υπήρξε λιγότερο ήρεμη
και παθητική. Η γενική επιθυμία και ελπίδα ήταν το Ναβαρίνο να μην επη-
ρεάσει αρνητικά την προσπάθεια των τριών συμμάχων να πετύχουν μια ει-
ρηνική λύση του προβλήματος. Η Ρωσία, όμως, επιθυμούσε να αυξηθεί η
στρατιωτική πίεση προς την Πύλη, σε αντίθετη με τη Γαλλία και ιδιαίτερα
___________________
με την Αγγλία, που ήθελαν να αποτρέψουν ένα πόλεμο μεταξύ των Ρώσων
και των Οθωμανών.
Στην Αγία Πετρούπολη υπήρξε γενική αγαλλίαση. Ο τσάρος έγραψε
ενθουσιωδώς στον Codrington, του πρόσφερε ένα ρωσικό πλοίο για να υψώ-
σει το σήμα του, έως ότου επισκευαστεί το Asia και απένειμε το Μεγαλό-
σταυρο του Αγίου Γεωργίου στους τρεις ναυάρχους. Ωστόσο, ο Ρώσος Κα-
γκελλάριος, προφανώς, για λόγους σκοπιμότητας, απέφυγε να δείξει υπερ-
βολική χαρά για τη νίκη και έγραψε ότι η πρώτη ευχή της κυβέρνησης της
Πετρούπολης ήταν να εκτελεστεί η Συνθήκη της 6ης Ιουλίου 1827, χωρίς αι-
ματοχυσία.
Στην Αγγλία η κοινή γνώμη ήταν ενθουσιαστική για τη ναυμαχία και ο
Codrington θεωρήθηκε εθνικός ήρωας, συνεχιστής της ένδοξης ιστορίας του
βρετανικού Ναυτικού. Τον ενθουσιασμό αυτό, όμως, δεν συμμερίστηκε η
κυβέρνηση του λόρδου Goderich, που ήταν δέσμια της πολιτικής και των
συμφωνιών του Canning, αλλά θα χαιρόταν αν μπορούσε να απαλλαγεί· ο
Υπουργός των Εξωτερικών Dudley, μάλιστα, είχε κρίνει τη Συνθήκη του
Λονδίνου άδικη.
Την πρόταση της Ρωσίας, προς τις δύο συμμαχικές χώρες, να ολοκλη-
ρώσουν το Ναβαρίνο με ένα τελεσίγραφο προς την Πύλη για να δεχτεί ο-
πωσδήποτε τους όρους της Συνθήκης, η αγγλική κυβέρνηση την απέρριψε
ασυζητητί και η γαλλική έκανε το ίδιο. Αντί τελεσιγράφου, λοιπόν, έγιναν
χλιαρά διαβήματα και άκαρπες προφορικές παραστάσεις των τριών συμμά-
χων πρεσβευτών, που τελικά αναγκάστηκαν, την 26η Νοεμβρίου 1827, να
εγκαταλείψουν την Πόλη. Επίσης, οι υπήκοοι της Ρωσίας, της Γαλλίας και
της Αγγλίας πήραν εντολή να εγκαταλείψουν τα οθωμανικά εδάφη.
Η επιθυμία, πάντως, της αγγλικής κυβέρνησης του Wellington, που δι-
αδέχτηκε τον Goderich, να καταπραΰνει τον σουλτάνο για το Ναβαρίνο και
να διατηρήσει τις φιλικές σχέσεις με την Πύλη, φάνηκε καθαρά από τις συ-
ζητήσεις στη Βουλή των Κοινοτήτων και τη Βουλή των Λόρδων τη 17/28
και τη 18/29 Ιανουαρίου 1828. Κατά την εκφώνηση του λόγου του Θρόνου,
στη Βουλή των Λόρδων, ειπώθηκαν και τα εξής:
«Μεταξύ των μέτρων, τα οποία ελήφθησαν, διά να θέσουν εις
εφαρμογή την Συνθήκη (του Λονδίνου), υπήρξε πλήρης έκπληξις για
την Α. Μεγαλειότητα η σύγκρουσης εις τον όρμον του Ναβαρίνου με-
ταξύ των Συμβαλλομένων Δυνάμεων και του Οθωμανικού στόλου,
ανεξαρτήτως της ανδρείας την οποία επέδειξε ο συμμαχικός στόλος.

Η Α. Μεγαλειότης είναι απαρηγόρητος, διότι μία τοιαύτη σύγκρουσις
έλαβε χώραν με τας ναυτικάς δυνάμεις μίας παλαιάς Συμμάχου της
Αγγλίας. Η Α. Μεγαλειότης δεν διατηρεί παρά ταύτα ολιγώτερον την
ελπίδα, ότι το θλιβερόν τούτο επεισόδιον δεν θα προκαλέσει περαιτέ-
ρω εχθρικάς ενεργείας και δεν θα εμποδίση τας υφισταμένας δυσχε-
ρείας μεταξύ της Πύλης και της Ελλάδος να εύρουν ειρηνικήν λύ-
σιν»850.
Μετά από σφοδρή επίθεση πολλών βουλευτών και λόρδων για την υ-
ποβάθμιση της λαμπρής ναυτικής νίκης στο Ναβαρίνο και ιδιαίτερα για τη
λέξη «έκπληξις», την οποία θεώρησαν εσφαλμένη, προσβλητική και χυδαία,
ο πρωθυπουργός Welligton πήρε το λόγο για να δώσει εξηγήσεις. Είπε ότι με
τη λέξη «έκπληξις» η κυβέρνηση θέλησε να πει ότι το γεγονός ήταν απροσ-
δόκητο και υπήρξε «ατυχές» (untoward), επειδή, σύμφωνα με τους όρους της
Συνθήκης, δεν έπρεπε να γίνουν εχθροπραξίες. Η τοποθέτηση αυτή του πρω-
θυπουργού προκάλεσε νέα αντίδραση της Βουλής αντί να την ηρεμήσει. Ο
λόρδος Russel, μέλος της Φιλελληνικής Επιτροπής του Λονδίνου, του είπε:
«είμαι απολύτως πεπεισμένος ότι η λαμπρά αυτή νίκη υ-
πήρξε το αναγκαίον αποτέλεσμα της Συνθήκης του Λονδίνου. Πέ-
ραν τούτου σκέπτομαι ότι αυτή υπήρξε μία από τας πλέον εντίμους
νίκας, τας οποίας εκέρδισαν τα όπλα μίας Δυνάμεως από καταβο-
λής κόσμου»851.
Ο δουξ του Clarence, αρχιναύαρχος του βρετανικού Ναυτικού και σε
λίγο χρόνο ο επόμενος βασιλέας (the Salor King), ο οποίος εκτιμούσε πολύ
τον Codrington, έσπευσε να αναγγείλει την απονομή σ’ αυτόν του Μεγαλό-
σταυρου του Τάγματος του Λουτρού.
Ο βασιλέας Γεώργιος IV συναίνεσε με αρκετή απροθυμία, κι αυτό έ-
δωσε κάποιο χρόνο ακόμη στον Codrington να παραμείνει στη διοίκηση του
στόλου της Μεσογείου. Αλλά, τόσο ο Dudley όσο και ο Wellington έπνεαν
μένεα εναντίον του, γιατί είχε πετύχει μια πολεμική νίκη που ήταν ασύμφορη
για την εξωτερική πολιτική της κυβέρνησης. Βέβαια δεν ήταν εύκολο να τον
ανακαλέσουν άμεσα, εφόσον σε ερωτηματολόγιο, που του έστειλε ο Wel-
lington, απάντησε πειστικά, εξηγώντας όλες τις ενέργειές του και αποδίδο-
___________________
850. Μ. ΣΙΜΨΑ, Ναβαρίνο, σ. 225.
851. Ό.π., σ. 226.
ντας την ευθύνη για την έναρξη των εχθροπραξιών στους Τούρκους. Επίσης,
επισήμανε την ασάφεια των οδηγιών, σχετικά με τη χρήση βίας σε έσχατη
ανάγκη, έως ότου έλαβε τις διευκρινιστικές επιστολές του πρεσβευτή S.
Canning, που έσβησαν κάθε αμφιβολία του852.
Ο γαλλικός λαός ευχαριστήθηκε, επίσης, από τα νέα της ναυμαχίας και
ο πρωτοστάτης Victor Hugo εξύμνησε την επερχόμενη ελευθερία της Ελλά-
δας. Η κυβέρνηση, όμως, ήταν πολύ προσεκτική και ο Γάλλος Υπουργός των
Εξωτερικών, βαρώνος Damas, είχε γράψει (την 28η Οκτωβρίου) στον de
Rigny: «Χωρίς τις προφυλάξεις που είχατε πάρει, για να καταδείξετε καλώς
ότι οι Τούρκοι άρχισαν τη μάχη, θα είχαμε υποστεί πολλές ενοχλήσεις». Ο βα-
σιλέας Κάρολος Χ, την επόμενη ημέρα έστειλε επιστολή στον πρωθυπουργό,
κόμητα Villèle για να του δηλώσει πως θα προτιμούσε οι Τούρκοι να είχαν
υποχωρήσει χωρίς μάχη. Ωστόσο, έσπευσε να επιβραβεύσει τους τρεις
ναυάρχους με το Μεγαλόσταυρο του Αγίου Λουδοβίκου853.
Ο ναύαρχος Codrington, εξαντλημένος από τις ταλαιπωρίες των δύο
τελευταίων μηνών και τη ναυμαχία στο Ναβαρίνο, αποσύρθηκε στη Μάλτα
για να συνέλθει. Είχε τη συνείδησή του ήσυχη και περίμενε η κυβέρνηση να
επιδοκιμάσει τις επιλογές του και να ανταμείψει τα πληρώματα με την εθιμι-
κή χρηματική αμοιβή, όπως είχε ζητήσει με αναφορά του προς το Ναυαρχείο
(3 Νοεμβρίου 1827).
Η επιχείρηση της Χίου.

Η άφιξη του Ιω. Καποδίστρια και η αποχώρηση του Cochrane.
Η εξάλειψη πειρατικών εστιών στο Αιγαίο.
Η είδηση της ναυμαχίας του Ναβαρίνου έγινε δεκτή με αγαλλίαση από τον
ελληνικό λαό και πανηγυρισμούς στα στρατόπεδα και τα πλοία του στόλου.
Ωστόσο, παρά το ισχυρό πλήγμα που δέχτηκε ο μουσουλμανικός στόλος στο
Ναβαρίνο, ο σουλτάνος Μαχμούτ δεν έδειξε ότι θα γίνει πιο διαλλακτικός.
Αντιθέτως, την 8η Δεκεμβρίου 1827 θα κηρύξει Djihad (Ιερό Πόλεμο) και θα
καταγγείλει τη Συνθήκη του Akkerman (του 1826). Φαίνεται οι συνεδριάσεις
___________________
852. C. M. WOODHOUSE, ό.π., σ. 155-158.
στο αγγλικό Κοινοβούλιο και η στάση της κυβέρνησης του Welligton ερμη-
νεύτηκαν από την Πύλη ως ένδειξη αναπροσδιορισμού της αγγλικής πολιτι-
κής· κάτι που ενδεχομένως θα προκαλούσε σοβαρές διαφωνίες μεταξύ των
τριών συμμαχικών χωρών. Πράγματι, διαφωνίες υπήρξαν, αλλά οφείλονταν
στους τακτικούς διπλωματικούς χειρισμούς των τριών Δυνάμεων για να δια-
σφαλίσουν τα συμφέροντά τους, χωρίς, όμως, να αποκλίνουν από τη Συνθή-
κη του Λονδίνου (24 Ιουνίου/6 Ιουλίου 1827).
Από την πλευρά τους οι Έλληνες γνώριζαν ότι ο σουλτάνος δεν θα
συμβιβαζόταν σύντομα, αλλά πίστευαν πως είχε δρομολογηθεί κάποια λύση
και έπρεπε να προλάβουν να διευρύνουν τα γεωγραφικά όρια της Επανάστα-
σης. Εξάλλου και ο Codrington είχε ενθαρρύνει τους ξένους αρχηγούς,
Church, Cochrane και Fabvier να επισπεύσουν τις σχεδιαζόμενες από το κα-
λοκαίρι επιχειρήσεις, με σκοπό να ενισχυθεί η πίεση προς τους Οθωμανούς
για να δεχτούν την ανακωχή και τις τελικές διαπραγματεύσεις. Πρώτος ο
Cochrane έδωσε εντολή να ξεκινήσει ο Fabvier την εκστρατεία για επανά-
κτηση της Χίου. Η εκστρατεία οργανώθηκε και χρηματοδοτήθηκε από τη
Δημογεροντία των εξόριστων Χίων, που λειτουργούσε με δύο επιτροπές, τη
μία στη Σύρο και την άλλη στην εκάστοτε έδρα της κυβέρνησης (τότε στην
Αίγινα, με την ονομασία Αντικυβερνητική Επιτροπή). Η κυβέρνηση είχε, μά-
λιστα, από την 22α Σεπτεμβρίου 1827 εκδώσει διακήρυξη για «τον αποκλει-
σμόν του λιμένος και του φρουρίου και όλων των μερών της νήσου ταύτης
(Χίου) των κατακρατουμένων υπό του εχθρού»854.
Στα τέλη του Σεπτεμβρίου έφτασαν στη Χίο πέντε σπετσιώτικα και
τέσσερα ψαριανά πλοία855, υπό τον Γ. Ανδρούτσο για να την αποκλείσουν.
Ωστόσο, ο αποκλεισμός του νησιού δεν έγινε ποτέ ασφυκτικός, κι αυτό συ-
νέβηκε επειδή τα ελληνικά πλοία, αν και είχαν πληρωθεί το μηνιάτικο
10.000 γροσίων, απουσίαζαν συχνά από τα καθήκοντά τους με διάφορες
προφάσεις. Από τις αρχές του Οκτωβρίου οι τρεις σύμμαχοι ναύαρχοι εκδή-
λωσαν την αντίθεσή τους στην επιχείρηση της Χίου, επειδή δεν βρισκόταν
μέσα στην καθορισθείσα ζώνη των 10-12 μιλίων από τις ακτές και με έσχατα
___________________
854. ΙΩ. ΛΑΖΑΡΟΠΟΥΛΟΥ, Το Π.Ν. της Ελλάδος, σ. 160-162.
855. Ήταν τα σπετσιώτικα Παγκρατίων (Γ. Ανδρούτσος), Επαμεινώνδας (Εμμ.
Μπουκουβάλας), Λυκούργος (Βασ. Γκιουζέπης), Σόλων (Γ. Πάνος), Λυκούργος (Αδρια-
νός Σάντου) και τα ψαριανά Νέλσων (Δημ. Παπανικολής), Λεωνίδας (Νικ. Αργύρης),
Θεμιστοκλής (Γεωρ. Χ’’Μικέ), Ηρακλής (Νικ. Γιαννίτσης).
όρια το Βόλο στον Παγασητικό και τη Ναύπακτο στον Πατραϊκό. Την 3η

Οκτωβρίου έστειλαν τη γαλλική φρεγάτα Junon στην Αίγινα και ο κυβερνή-
της της, αντιπλοίαρχος Leblanc, διαβίβασε στην ελληνική κυβέρνηση μήνυ-
μα του de Rigny, ο οποίος διαμαρτυρόταν για την αύξηση της πειρατείας και
απειλούσε ότι θα επέμβει στη Χίο για να λύσει την πολιορκία και εμποδίσει
κάθε απόπειρα κατάληψής της.
Η επιτροπή των Χίων έστειλε τον Κ. Ράμφο, μαζί με τον Κ. Κανάρη,
ιδιαίτερα αγαπητό στους ξένους ναυάρχους, για να μεταπείσουν τον de
Rigny. Επίσης, για να κάμψει την αντίθεση του Γάλλου ναυάρχου, τον επι-
σκέφθηκε στο αγκυροβόλιο της Μήλου και ο υπουργός των Εξωτερικών και
των Ναυτικών, Γ. Γλαράκης, ο οποίος έστειλε και γράμμα στον Hamilton.
Χωρίς να έχουν αναθεωρήσει την αρχική, αρνητική, στάση τους, οι Άγγλοι
και οι Γάλλοι φάνηκαν κάπως προβληματισμένοι, πράγμα που αναθάρρυνε
τους Έλληνες, καθώς ο Heyden έδειχνε κατανόηση και ευνοούσε, συνήθως,
την ελληνική πλευρά.
Αυτή ήταν η κατάσταση, όταν τη 16η Οκτωβρίου κατέπλευσαν στη
Χίο τα μεταγωγικά πλοία, με τα ελληνικά στρατεύματα υπό τον Fabvier.
Ήταν τρία τάγματα πεζικού, δύο ίλες ιππικού και ένας λόχος πυροβολικού με
δέκα πυροβόλα, συνολικά 1.200 άνδρες του τακτικού στρατού. Μαζί υπήρχε
και δύναμη άνω των 1.000 ατάκτων. Την επόμενη ημέρα έγινε η απόβαση
των στρατευμάτων, υπό την κάλυψη των πυροβόλων των πλοίων, και οι
Τούρκοι, ένοπλοι και άμαχοι, αναγκάστηκαν να καταφύγουν στο φρούριο.
Την 18η Οκτωβρίου κατέπλευσε και ο Cochrane με τη φρεγάτα Ελλάς και
την κορβέτα Ύδρα (κυβ. S. Crosby) και άρχισε να κανονιοβολεί το φρούριο.
Όμως, τρεις ημέρες αργότερα, ειδοποιήθηκε από τον Hamilton ότι, αφού οι
Τούρκοι τηρούσαν υποχρεωτικά την ανακωχή στη θάλασσα, μετά το πλήγμα
που υπέστησαν στο Ναβαρίνο, οι τρεις ναύαρχοι δεν επέτρεπαν στους Έλλη-
νες καμιά ενέργεια που θα εξέθετε τους ντόπιους πληθυσμούς σε άγρια αντί-
ποινα. Ο Cochrane αντέτεινε ότι η επιχείρηση στη Χίο απέβλεπε μόνο στην
παρεμπόδιση μεταφοράς στρατευμάτων από την Ασία. Ο Hamilton δεν θεώ-
ρησε βάσιμο το επιχείρημα του Cochrane και τον προέτρεψε να υπακούσει
στον Codrington και να ασχοληθεί με τον αποκλεισμό του Ναβαρίνου και με
την πάταξη της πειρατείας. Ο αρχιναύαρχος του ελληνικού στόλου, αποφά-
σισε τότε να αποχωρήσει, αποφεύγοντας και την ταπεινωτική συμμόρφωση,
που θα του επέβαλε ο –αναμενόμενος να φτάσει στην περιοχή– de Rigny.

Στην κυβέρνηση ανέφερε:
«Ενόμισα χρέος μου να υπακούσω εις την, κατά το φαινόμε-
νον, θέλησιν των αντιπροσώπων των ενωμένων Δυνάμεων, διά να
γενή ανακωχή όπλων διά θαλάσσης, καθότι ο τουρκικός στόλος είχεν
εξολοθρευθή»856.
Από τη Χίο ο Cochrane έπλευσε προς το Ιόνιο και την 3η Νοεμβρίου,
έξω από τα Κύθηρα, πληροφορήθηκε ότι οι επισκευές των εχθρικών πλοίων
θα τελείωναν σύντομα. Έσπευσε, λοιπόν, να εγκαταστήσει περιπολία έξω
από το Ναβαρίνο. Εκεί, θα παραμείνει επί 15 ημέρες και στη διάρκεια της
περιπολίας, θα συλλάβει Έλληνες πειρατές και θα απελευθερώσει ολλανδικό
εμπορικό πλοίο που είχαν κυριεύσει. Βλέποντας τη μεγάλη εχθρική δύναμη
να συμπληρώνει τις τελευταίες ετοιμασίες της για να αποπλεύσει, σκέφτηκε
να οργανώσει μια πυρπολική επίθεση στο Ναβαρίνο. Γράφει, λοιπόν, στους
Κουντουριώτες να του στείλουν, το ταχύτερο, τρία πυρπολικά για να προ-
σβάλλει τον εχθρό μέσα στον όρμο857. Αλλά, μετά από μερικές ημέρες, πλη-
ροφορήθηκε ότι την τουρκο-αιγυπτιακή δύναμη αποτελούσαν 24 πολεμικά
και 26 μεταγωγικά πλοία που θα μετέφεραν τα προσωπικά είδη και τα χαρέ-
μια των αξιωματούχων, τους ασθενείς και τραυματίες, καθώς και 2.000 Έλ-
ληνες858 που προορίζονταν για σκλάβοι. Θεώρησε τότε την εχθρική δύναμη
πολύ ανώτερη της δικής του και την 21η Νοεμβρίου εγκατέλειψε την περιοχή
για να πλεύσει στην Αίγινα, να αναφέρει στην κυβέρνηση την κατάσταση
και να ζητήσει χρήματα ώστε να ναυλώσει περισσότερα πλοία. Ταυτόχρονα
έστειλε τον Gosse στην Κέρκυρα για να ζητήσει χρήματα και από τον αδελ-
φό του Ιω. Καποδίστρια, για να ετοιμάσει τη φρεγάτα Ελλάς859.
Η υπερβολικά συντηρητική στάση του Cochrane προκαλεί εντύπωση,
επειδή με τα εθνικά πλοία και τα βρίκια των νησιών θα μπορούσε να ακο-
λουθήσει την εχθρική νηοπομπή και να εκτελεί ευκαιριακές επιθέσεις για να
αιχμαλωτίζει ή καταστρέφει τα ατάκτως πλέοντα μεταγωγικά που χρειάστη-
___________________
856. ΙΩ. ΦΑΚΙΔΗ, Ο αρχιναύαρχος λόρδος Κόχραν, σ. 108.
857. Ό.π., σ. 109.
858. Αρκετοί ξένοι συγγραφείς τους υπολογίζουν σε μερικές εκατοντάδες και όχι
χιλιάδες.
859. ΙΩ. ΦΑΚΙΔΗ, ό.π., σ. 109, 118.
καν 25 ημέρες (!) μέχρι να φτάσουν τα τελευταία στην Αλεξάνδρεια860.

Πολλοί διερωτήθηκαν γιατί ο Άγγλος ναύαρχος δεν εφάρμοσε την ίδια τα-
κτική, όπως κατά τη φυγή του πορτογαλικού στόλου από τη Βραζιλία, τον
Ιούνιο του 1823. Όμως, η στάση των τριών συμμάχων ναυάρχων, των νικη-
τών του Ναβαρίνου, δεν επέτρεπε στον Cochrane να επαναλάβει την επιθε-
τική τακτική του κατά της τουρκο-αιγυπτιακής νηοπομπής που επρόκειτο να
αποπλεύσει για την Αλεξάνδρεια. Ο Codrington, μάλιστα, από τη Μάλτα έ-
στειλε εντολή στα αγγλικά πλοία, που επιτηρούσαν το Ναβαρίνο, να επιτρέ-
ψουν (4 Νοεμβρίου) στην τυνησιακή μοίρα να αποπλεύσει ανενόχλητη από
τον όρμο και ένα μήνα αργότερα θα κάνει το ίδιο και με την τουρκο - αιγυ-
πτιακή νηοπομπή. Επομένως, ο Cochrane ήταν παράτολμο να εναντιωθεί
στις αποφάσεις Codrington, ο οποίος, μετά την αιματηρή σύγκρουση στο
Ναβαρίνο, φιλοδοξούσε να πείσει τον Μωχάμετ Άλι να αποσύρει ειρηνικά
τα στρατεύματά του από την Πελοπόννησο.
Μετά την αποχώρηση του Cochrane από τη Χίο, οι κάτοικοι του νη-
σιού ένιωσαν μεγάλη απογοήτευση και ανασφάλεια. Παρά τις έντονες προ-
σπάθειες των Χίων να επανέλθει στις επιχειρήσεις για την απελευθέρωση
του νησιού τους, ο Άγγλος ναύαρχος παρέμεινε αμετάπειστος. Εξήγησε τους
λόγους, ως εξής:
«Η πολιτική των Γάλλων εστράφη υπέρ των Τούρκων. Ο Κό-
δριγκτων είναι εχθρός μου ή επιθυμεί ίσως να ατιμασθώ. Οι τρεις
ομού ναύαρχοι έγραψαν να προσέξωμεν μη και ο στόλος μας πάθει
τα του Τουρκικού και επομένως εγώ χρεωστώ να μη δώσω παραμι-
κράν λαβήν εις τους τοιούτους»861.
Πάντως, ο Cochrane είχε στείλει επιστολή (31 Οκτωβρίου) στους τρεις
ναυάρχους, διαμαρτυρόμενος για το έγγραφό τους (12 Οκτωβρίου), με το
οποίο επέβαλαν περιορισμούς στην ελληνική κυβέρνηση. Σ’ αυτό, μεταξύ
των άλλων έγραφαν ότι:
«δεν θα ανεχθώμεν να επιζητήτε υπό ματαίας προφάσεις να
ευρύνετε το θέατρο του πολέμου, δηλαδή τας πειρατικάς επιχειρήσεις.
Δεν θα ανεχθώμεν να κάμουν οι Έλληνες ουδεμίαν εκστρατείαν, ου-
δεμίαν επιδρομήν, ουδένα αποκλεισμόν πέραν των (ταχθέντων) ορί-
ων […]. Δεν θα ανεχθώμεν να εξεγείρουν οι Έλληνες ούτε την Χίον,
___________________
860. DURAND-VIEL Les campagnes navals…, τομ. 1, σ. 408.
861. ΙΩ. ΛΑΖΑΡΟΠΟΥΛΟΥ, ο.π., σ. 164.
ούτε την Αλβανίαν διά να εκθέσουν τον πληθυσμόν εις σφαγήν και τα
αντίποινα των Τούρκων»862.
Ο Cochrane ενημέρωσε τους Χίους ότι ανυπομονούσε να επανέλθει
στο νησί τους, αλλά ήταν αναγκασμένος να περιμένει την απάντηση των
ναυάρχων στις διαμαρτυρίες του και παράλληλα να εξοικονομήσει χρήματα
για το στόλο. Όμως, ούτε οι ναύαρχοι συγκατένευσαν στην επιχείρηση της
Χίου, ούτε βρήκε τα απαιτούμενα χρήματα. Ο Άγγλος αρχηγός των ελληνι-
κών ναυτικών δυνάμεων, τελείως απογοητευμένος και αδρανής, θα παραμεί-
νει στον Πόρο και την Αίγινα, διαβιβάζοντας μόνο συμβουλές στους Έλλη-
νες που συνέχιζαν, με επιμονή, τον αποκλεισμό της Χίου.
Τα σπετσιώτικα πλοία, υπό τον Γ. Ανδρούτσο, που είχαν αναλάβει τον
αποκλεισμό της Χίου, αποχώρησαν για ένα διάστημα και επανήλθαν, μερι-
κά, τα τέλη Νοεμβρίου. Τα πλοία αυτά, μεταξύ τους τώρα και η γολέτα Κί-
μων (Αναργ. Λεμπέσης), δεν ήταν, όμως, τα κατάλληλα για να αποκλείσουν
αποτελεσματικά το στενό πέρασμα μεταξύ των νησιών και των μικρασιατι-
κών ακτών· απ’ όπου, με μικρά (κωπήλατα) σκάφη, περνούσαν Τούρκοι
στρατιώτες και εφόδια προς το φρούριο της Χίου. Επίσης, τα πλοία δεν ήταν
ικανά να αντιμετωπίσουν μια ισχυρή δύναμη του οθωμανικού στόλου, που οι
πληροφορίες έφεραν ότι τις ημέρες των Χριστουγέννων είχε συγκεντρωθεί
στο νότιο μέρος των Δαρδανελλίων και σύντομα θα απέπλεε για να μεταφέ-
ρει ενισχύσεις και εφόδια στην αποκλεισμένη, μέσα στο κάστρο, τουρκική
φρουρά. Από την ελληνική κυβέρνηση αποφασίστηκε και στάλθηκε στη Χίο,
την 3η Ιανουαρίου 1828, μία ομάδα πλοίων, αποτελούμενη από την κορβέτα
Ύδρα (T. S. Crosby), το βρίκι Σωτήρ (G. Thomas), τις κανονιοφόρους Γένο-
βα (H. Frellsun), Ελβετία (Χρ. Φαμπρίκιος), τη ναυλωμένη γολέτα του Ψα-
ριανού Κων. Ανδρ. Κοτζιά, την εθνική γολέτα Αθηναΐς, που επέβαινε ο
Gosse, το πυρπολικό του Κ. Κανάρη και το ατμοκίνητο Επιχείρησις (J. Dow-
ing). Το τελευταίο δεν έφτασε στον προορισμό του, γιατί εξερράγησαν οι
δύο λέβητές του. Την ίδια ημέρα ο Αν. Μιαούλης πήρε εντολή να ετοιμάσει
τη φρεγάτα Ελλάς και να πλεύσει το συντομότερο στη Χίο.
Την 5η Ιανουαρίου ξέσπασε σφοδρή κακοκαιρία που κορυφώθηκε την
επόμενη ημέρα και είχε ως συνέπεια την καταστροφή του βρικίου Σωτήρ και
την πρόκληση σοβαρών ζημιών στη βρικογολέτα Κίμων και το πυρπολικό.
___________________
Επίσης εξ αιτίας της καταιγίδας, τέσσερα από τα δέκα καΐκια, που βοηθού-
σαν στον αποκλεισμό, εξώκειλαν στις ακτές. Ενώ αυτά συνέβαιναν στη Χίο
και οι ελληνικές στρατιωτικές και ναυτικές δυνάμεις έδειχναν ανήμπορες να
κυριεύσουν το φρούριο, ο Cochrane αποφάσισε να αναχωρήσει από την Ελ-
λάδα. Απέπλευσε από τον Πόρο με τον Μονόκερω την 29η Δεκεμβρίου 1827
και έφτασε στο Πόρτσμουθ της Αγγλίας την 30η Ιανουαρίου 1828. Οι δικαι-
ολογίες που έδωσε για την εγκατάλειψη της θέσης του αρχηγού των ελληνι-
κών ναυτικών δυνάμεων, για απροσδιόριστο χρόνο, ήταν τελείως αβάσιμες.
Απλώς, η απογοήτευση που ένιωθε μετά τη ναυμαχία του Ναβαρίνου και την
αδρανοποίησή του, καθώς και οι σοβαρές δυσκολίες που συναντούσε στην
εύρεση χρημάτων και την αποτροπή πειρατικών πράξεων από τα πληρώμα-
τα, ήταν οι πραγματικές αιτίες. Ο Άγγλος ναύαρχος επέλεξε την ηρεμία του
Λονδίνου, απ’ όπου έστελνε γράμματα στον Ιω. Καποδίστρια, προτείνοντας
τη διατήρηση του τακτικού στρατού και στόλου και ζητώντας χρήματα για
να εξοπλίσει τα ατμοκίνητα πλοία τού ήδη αποτυχημένου εγχειρήματος. Στα
μέσα του Μαρτίου θα γράψει στον Enyard:
«Περιμένω οδηγίες από τον Κυβερνήτη. Εκτός αν τον πείσουν
οι προύχοντες των νησιών ότι δεν χρειάζεται εθνικό ναυτικό, ή του-
λάχιστον ότι δεν χρειάζεται εμένα, πράγμα που γνωρίζω ότι είναι η
άποψη του Κουντουριώτη και του Μαυρομιχάλη»863.
Ο Ιω. Καποδίστριας έφτασε αρχικά στο Ναύπλιο, την 6η Ιανουαρίου
1828, με το αγγλικό δίκροτο Warspite, συνοδευόμενο από τη γαλλική φρε-
γάτα Juno και τη ρωσική Elena, για να αποβιβαστεί πέντε ημέρες αργότερα
στην Αίγινα, την έδρα της Αντικυβερνητικής Επιτροπής. Εκεί επρόκειτο να
ενημερωθεί σύντομα για την οικτρά κατάσταση της χώρας και την παράλυση
της κρατικής εξουσίας και οργάνωσης. Βέβαια, δεν τον στενοχώρησε καθό-
λου η απουσία του Cochrane, ο οποίος φεύγοντας είχε αφήσει τον Αν. Μια-
ούλη προσωρινό αντικαταστάτη του. Στα γράμμα του Cochrane, ο Κυβερνή-
της δεν έδωσε καμιά απάντηση, θεωρώντας πως ο Άγγλος ναύαρχος, μετά τη
ναυμαχία του Ναβαρίνου, δεν ήταν απαραίτητος για το ελληνικό Ναυτικό.
Θα γράψει, μάλιστα, στον Eynard να μην του δώσει χρήματα για τα ναυπη-
___________________
863. ΙΩ. ΦΑΚΙΔΗ, ό.π., σ. 116.
γούμενα ατμοκίνητα και να ενεργήσει για την επιστροφή του Μονόκερου,

που είχε αγοραστεί με ελληνικά χρήματα864.
Εν τω μεταξύ, η επιχείρηση στη Χίο εξελισσόταν πολύ άσχημα για
τους Έλληνες. Ο Αν. Μιαούλης που είχε φτάσει στο νησί με τη φρεγάτα Ελ-
λάς, δέχτηκε την 19η Ιανουαρίου τους προύχοντες που του ζήτησαν να κατα-
στρέψει τα τουρκικά πλοιάρια στον Τσεσμέ, τα οποία, επωφελούμενα της
αδυναμίας των ελληνικών βρικίων να περιπολούν συνεχώς, εξ αιτίας δυσμε-
νών ανέμων ή νηνεμίας, διασπούσαν τον αποκλεισμό του φρουρίου της Χί-
ου. Ο Αν Μιαούλης τους είπε ότι η κυβερνητική εντολή ήταν να αντιμετωπί-
σει μόνο τον εχθρικό στολίσκο που, κατά πληροφορίες, βρισκόταν ήδη στη
Μυτιλήνη και γι’ αυτό την ίδια νύκτα, μαζί με την κορβέτα Ύδρα, έπλευσε
προς βορρά. Τα μεσάνυκτα η κανονιοφόρος Γένοβα πλησίασε αυτοβούλως
το φρούριο και αφού αγκυροβόλησε άρχισε να το κανονιοβολεί, αλλά πρό-
λαβε να βάλλει δύο μόνο φορές, προτού δεχθεί τα εύστοχα πυρά των τουρ-
κικών πυροβολαρχιών, με αποτέλεσμα, σε ελάχιστα λεπτά, να βυθιστεί· το
πλήρωμα, πάντως, σώθηκε με τη βάρκα.
Ο Αν. Μιαούλης αναζήτησε τον εχθρικό στολίσκο, αλλά δεν τον εντό-
πισε και μόλις πληροφορήθηκε πως επανέπλευσε στα Δαρδανέλλια, επέ-
στρεψε κι αυτός στη Χίο, την 22α Ιανουαρίου. Με γράμμα του προς τους
προύχοντες του νησιού, συνιστούσε να χρησιμοποιηθούν για τον αποκλει-
σμό μικρά σκάφη (με πολλά κουπιά, τράτες, σαλούπες, βελούδες) και την
επόμενη ημέρα, δικαιολογώντας την αναχώρησή του, τους γράφει:
«όσον δι΄εμέ μολονότι ήλθον με διάθεσιν να υπερασπισθώ την
υπόθεσιν της Χίου […] λυπούμαι πολλά, ότι όχι μόνον είμαι παντά-
πασιν άχρηστος […] αποπλέομεν με το δίκροτον και την κορβέταν
εις Αίγιναν, όπου θέλομεν ομιλήση προς τον εξοχώτατον Κυβερνήτην
τα δέοντα. Θέλει μείνει ενταύθα η γολέττα Αθηναΐς […] η καλιούπα
Ελβετία αναγκάζεται να επιστρέψει εις Πόρον, διότι είναι ακράτητος
από νερά. Η Γινέβρα (εννοεί Γενεύη ή Γένοβα) ήθελεν είσθαι πολλώ
επωφελεστέρα, αν ίσως η ακρισία του Διευθυντού της δεν ήθελεν ήδη
την φθείρει»865.
Μόλις ο Αν. Μιαούλης έφτασε στην Αίγινα, η επόμενη αποστολή, που
του ανέθεσε ο Ιω. Καποδίστριας ήταν η καταστολή της πειρατείας στις Σπο-
___________________
864. Ό.π.
ράδες. Έτσι, όταν ο Ταχήρ πασάς (αρχηγός του τουρκικού στόλου κατά τη
ναυμαχία του Ναβαρίνου) εμφανίστηκε αιφνιδιαστικά στη Χίο, την 23η Φε-
βρουαρίου, με μία φρεγάτα, μία μεγάλη κορβέτα και δύο βρίκια, βρήκε εκεί
μόνο το ψαριανό βρίκι Νέλσων, τη σπετσιώτικη βρικογολέτα Κίμων και το
πυρπολικό του Κ. Κανάρη. Τα ελληνικά πλοία ήταν αραγμένα, αλλά γρήγο-
ρα άνοιξαν τα πανιά για να αντιμετωπίσουν τα εχθρικά. Το πυρπολικό βρι-
σκόταν προσορμισμένο στην ακτή, επειδή δεν είχε καλή γούμενα (χοντρό
σχοινί για πρόσδεση ή αγκυροβολία) και ο Αναργ. Λεμπέσης με τη βρικογο-
λέτα έσπευσε να το βοηθήσει για να αποπλεύσει.
Ο Κ. Κανάρης εκείνη την ώρα ήταν πάνω στο φορτηγό πλοίο που
χρησίμευε ως υποστηρικτικό (tender) των συμμετεχόντων στον αποκλεισμό
κωπήλατων πλοιαρίων. Αμέσως φρόντισε να το ρυμουλκήσει σε ασφαλέ-
στερη θέση, μακριά από το φρούριο, και μετά έσπευσε στο πυρπολικό του.
Το βρίκι Νέλσων του Δ. Παπανικολή πέρασε μαχόμενο ανάμεσα από τα τέσ-
σερα εχθρικά πλοία, με μικρές μόνο ζημιές και ένα νεκρό. Αμέσως μετά τα
δύο τουρκικά βρίκια έπλευσαν στον Τσεσμέ για να συνοδεύσουν τα εκπλέο-
ντα έντεκα πλοιάρια γεμάτα με στρατιώτες για τη Χίο. Αν και η γαλήνη ακι-
νητοποίησε όλα τα πλοία στην περιοχή, τα μικρότερα επτά κωπήλατα τουρ-
κικά πλοιάρια κατάφεραν, στη διάρκεια της νύκτας, να διασχίσουν το στενό
και να αποβιβάσουν ένα μικρό απόσπασμα στρατιωτών στο φρούριο. Το με-
σημέρι της επόμενης ημέρας (1η Μαρτίου) φύσηξε ανατολικός άνεμος και τα
υπόλοιπα τέσσερα τουρκικά πλοιάρια συνοδευόμενα από τα δύο βρίκια, κί-
νησαν προς τη Χίο. Ο Νέλσων, ο Κίμων και το πυρπολικό του Κ. Κανάρη
πήραν πορεία για να τα αναχαιτίσουν, αλλά η φρεγάτα του Ταχήρ με την
κορβέτα, παρεμβλήθηκαν και αμέσως άρχισε η ανταλλαγή πυρών. Ενώ ο
Νέλσων ενεπλάκη με τα δύο μεγαλύτερα εχθρικά πλοία, ο Κίμων προσπάθη-
σε να πλησιάσει την ομάδα των πλοιαρίων, τα οποία περί τις 15.00 προσέγ-
γισαν για να αποβιβάσουν τους στρατιώτες σε σημείο της ακτής, κοντά στο
φρούριο. Ο Κίμων δεν μπόρεσε να εμποδίσει τα πλοιάρια, αλλά όταν αυτά
έφτασαν στην ακτή αναγκάστηκαν να αναστρέψουν, εξ αιτίας των σφοδρών
πυρών που δέχτηκαν από τμήμα Ελλήνων στρατιωτών και να κατευθυνθούν
σε άλλο σημείο. Αλλά και πάλι η απόπειρα αποβίβασης των στρατιωτών α-
πέτυχε. Εν τω μεταξύ, το βρίκι Νέλσων, περί τις 16.00, πλησίαζε τη φρεγάτα
του Ταχήρ από προσήνεμη θέση και η βρικογολέτα Κίμων με το πυρπολικό
συνέκλιναν από την αριστερή πλευρά της. Ατυχώς, η πυρπολική επίθεση του
Κ. Κανάρη δεν ολοκληρώθηκε, γιατί ένα βλήμα κτύπησε τη βρικογολέτα

στα ύφαλα, ένα μέτρο υπό την ίσαλο και ο Αναργ. Λεμπέσης βλέποντας την
ταχύτατη εισροή νερού στα κύτη, αναγκάστηκε να την προσαράξει στη θέση
Άσπρα Χώματα. Ο Κ. Κανάρης, με λύπη του, διέκοψε την επίθεση, αν και
είχε πλησιάσει την εχθρική φρεγάτα σε μικρή απόσταση, υποχρεωμένος να
ακολουθήσει και να βοηθήσει το λαβωμένο -συνοδευτικό του- πλοίο. Μετά
την εξέλιξη αυτή, απομακρύνθηκε και ο Νέλσων, με δύο ακόμη τραυματίες
κατά τη μάχη. Στη διάρκεια της σύγκρουσης οι στρατιώτες από τα τέσσερα
τουρκικά πλοία κατάφεραν να αποβιβαστούν ακριβώς κάτω από το φρούριο,
υπό την κάλυψη των δύο βρικίων.
Το ξημέρωμα της 2ας Μαρτίου εμφανίστηκε η φρεγάτα Ελλάς, ρυ-
μουλκούσα τέσσερα κωπήλατα πλοιάρια (προφανώς πειρατικά από την επι-
χείρηση εκκαθάρισης των Σποράδων) και οι προύχοντες έσπευσαν να ενη-
μερώσουν τον Αν. Μιαούλη για την κατάσταση. Έως τότε οι Τούρκοι είχαν
μπορέσει να εισαγάγουν περιορισμένες ποσότητες τροφίμων και πολεμοφο-
δίων στο φρούριο, ενώ η μικρή αρχικά φρουρά είχε ενισχυθεί με 2.000 στρα-
τιώτες. Ωστόσο, η δύναμη αυτή δεν ήταν επαρκής για να αναλάβουν επιθετι-
κές ενέργειες εναντίον των ελληνικών στρατευμάτων που πολιορκούσαν το
φρούριο. Ο Αν. Μιαούλης έδωσε εντολή στον Αναργ. Λεμπέση να παραμεί-
νει με τη βρικογολέτα του εκεί, για να συνεχίσει, μετά την επισκευή των υ-
φάλων, τον έλεγχο του στενού. Ο ναύαρχος με τα Ελλάς, Νέλσων και το
πυρπολικό του Κ. Κανάρη έπλευσε προς βορρά για να καταδιώξει το στολί-
σκο του Ταχήρ. Το μεσημέρι της επόμενης ημέρας (3 Μαρτίου) ο Αν. Μια-
ούλης επέστρεψε και πληροφόρησε τους προύχοντες ότι ο Ταχήρ, με τη φρε-
γάτα και την κορβέτα, κατευθυνόταν προς τα Στενά, ενώ τα δύο βρίκια βρί-
σκονταν κοντά στη Λέσβο. Αυτός, όμως, προτίμησε να γυρίσει στη Χίο για
να συνεχίσει τον αποκλεισμό και όχι να εμπλακεί με τα εχθρικά πλοία. Πά-
ντως, ο αποκλεισμός του νησιού δεν ήταν υπόθεση μόνο της φρεγάτας Ελ-
λάς, αλλά πιο πολύ των μικρών σκαφών μεικτής πρόωσης (πανιών και κου-
πιών). Όπως αποδείχτηκε τα πληρώματα (κυρίως από Χιώτες) των ελληνι-
κών πλοιαρίων δεν εκτελούσαν ευσυνείδητα το καθήκον τους, με αποτέλε-
σμα οι Τούρκοι να ενισχύουν συνεχώς τις δυνάμεις τους στο φρούριο. Όταν
ο αριθμός των Τούρκων στρατιωτών έφτασε τις 3.000866 αποφάσισαν να επι-

τεθούν για να ανακαταλάβουν όλο το νησί.
Τα τουρκικά στρατεύματα συνάντησαν σχεδόν μηδενική αντίσταση
και ο Fabvier θεώρησε ότι αυτό συνέβηκε επειδή 1.000 άτακτοι Έλληνες
«πήραν τα βουνά» και όλοι οι ένοπλοι Χιώτες «άφησαν τις σημαίες και τις
θέσεις των», ενώ οι Cochrane και Αν. Μιαούλης έφυγαν από τη Χίο αφήνο-
ντας τη θάλασσα, ουσιαστικά, αφύλακτη. Επίσης, κατηγόρησε τους προύχο-
ντες ότι, μόλις φάνηκε ο εχθρικός στόλος (με το τελευταίο μεγάλο σώμα του
στρατού), τρομοκρατήθηκαν και έφυγαν αμέσως για να βρουν τη σωτηρία
στα ελληνικά πλοία867. Από την πλευρά τους, οι προύχοντες είχαν ζητήσει
την αντικατάσταση του Γάλλου συνταγματάρχη, αλλά και των στρατιωτών
του «διά να διώξωμεν τούτους όλους, επειδή και αχρείεψαν πολύ»868.
Ευτυχώς, τα αποδιοργανωμένα ελληνικά στρατεύματα πρόλαβαν να
αποχωρήσουν, χωρίς μεγάλες απώλειες. Τα σπετσιώτικα πλοία παρέλαβαν
τους περισσότερους ατάκτους, η συμπτωματικά διερχόμενη γαλλική φρεγά-
τα Fleur de Lys (κυβ. Laland) διέσωσε τον Fabvier και το τακτικό τμήμα του
και η φρεγάτα Ελλάς, το βρίκι Νέλσων και το πυρπολικό του Κ. Κανάρη
πολλούς αμάχους και αρκετούς ατάκτους.
Ο Ιω. Καποδίστριας βρήκε την επιχείρηση στη Χίο σε κρίσιμη κατά-
σταση, όταν έφτασε στην Ελλάδα. Την θεώρησε κακώς εγκριθείσα από την
Αντικυβερνητική Επιτροπή και μη δυνάμενη να έχει αίσιο τέλος, για λόγους
διπλωματικούς869. Ο Κυβερνήτης, γνώστης των διεθνών δρώμενων, είχε
προφανώς εκτιμήσει ότι οι ευρωπαϊκές Δυνάμεις δεν θα δέχονταν να περι-
ληφθούν στην επικράτεια του μελλοντικού ελληνικού κράτους, πολύ εκτε-
ταμένα εδάφη βορείως της Πελοποννήσου, ούτε νησιά απομακρυσμένα από
την ηπειρωτική Ελλάδα, έστω κι αν κατέχονταν από τους επαναστάτες. Ε-
ξάλλου, από στρατιωτική άποψη, η εκστρατεία ήταν καταδικασμένη, εφόσον
οι απαιτήσεις του Fabvier για σοβαρές ενισχύσεις σε εφόδια και χρήματα,
___________________
866. Ο Fabvier ισχυρίστηκε, αργότερα, πως τρεις αιχμάλωτοι, που βγήκαν από το
φρούριο, αναβίβασαν τους αποβιβασθέντες στη Χίο Τούρκους στρατιώτες στους 5.500
(βλ. ΙΩ. ΛΑΖΑΡΟΠΟΥΛΟΥ, ο.π., σ. 229). Ο αριθμός αυτός δεν επιβεβαιώνεται από άλλες
πηγές και οπωσδήποτε φαίνεται υπερβολικός.
868. Ό.π., σ. 227.
δεν μπορούσαν να ικανοποιηθούν. Ωστόσο, δεν ήταν δυνατό να αρνηθεί κά-

θε δυνατή βοήθεια, ιδίως αν «θα παρακινδύνευε την ύπαρξιν των δυστυχών
κατοίκων της νήσου»870. Έτσι, ο Κυβερνήτης έστειλε στον Fabvier, τον οποίο
είχε διατηρήσει στην αρχηγία των στρατευμάτων στη Χίο και ονομάσει «Έ-
κτακτον Επίτροπον της Κυβερνήσεως κατά την Χίον», χρήματα για να συντη-
ρήσει την εκστρατεία και συντονίσει τις επιχειρησιακές διοικητικές ενέργει-
ες. Επίσης έδωσε εντολή στον Αν. Μιαούλη, μόλις ολοκληρώσει την εξά-
λειψη της πειρατείας στις Σποράδες, να επιστρέψει αμέσως στη Χίο, με τη
φρεγάτα Ελλάς και το πυρπολικό του Κ. Κανάρη, για να συμβάλλουν στην
ευόδωση της επιχείρησης. Σε αντίθετη περίπτωση θα έπρεπε να μεριμνήσει
για την εκκένωση του νησιού από τα στρατεύματα με το υλικό τους και τους
άμαχους που θα ήθελαν να αναχωρήσουν· τελικά ήταν αυτό που έγινε και
μάλιστα με απόλυτη επιτυχία. Πάντως, η επιχείρηση της Χίου αποδείχτηκε
πως ήταν πρόχειρα σχεδιασμένη, ενώ η εκτέλεση έγινε κατά το χειρότερο
τρόπο.
***
Η πειρατεία στο Αιγαίο την περίοδο 1826-1827 βρισκόταν σε πολύ μεγάλη

έξαρση. Τα πλοία του τρινήσιου στόλου δεν έχαναν καμιά ευκαιρία να συλ-
λαμβάνουν αδιακρίτως εμπορικά σκάφη, παρά τις επανειλημμένες - απαγο-
ρευτικές και παραινετικές – εγκυκλίους που είχε εκδώσει η κυβέρνηση. Την
27η Μαΐου 1826, είχε απαγορεύσει την καταδρομή (κούρσο) χωρίς έγγραφη
εξουσιοδότηση της κυβέρνησης ή του Στόλου και την περιόριζε στη σύλλη-
ψη «μόνο πλοίων φερόντων λαθρεμπόριον πολέμου (contrabando di guerra),
διότι η παρέκτασις των πειρατών» προκαλούσε μεγάλη αγανάκτηση στις ευ-
ρωπαϊκές χώρες871. Αλλά και οι σύμμαχοι ναύαρχοι, στο γράμμα που έστει-
λαν στην ελληνική κυβέρνηση (12 Οκτωβρίου 1827) τόνιζαν:
«Μανθάνομεν με σφοδράν αγανάκτησιν, ότι ενώ τα πολεμικά
πλοία των συμμάχων Δυνάμεων κατέστρεψαν τον τουρκικόν στόλον,
διότι ανθίστατο να δεχθή ανακωχήν, οι Έλληνες καταδρομείς (cor-
saires) δεν παύουν να λυμαίνωνται την θάλασσαν, και ότι το δικα-
___________________
870. Ό.π., σ. 124.
στήριον των λειών, το μόνον γνωστόν εις την Ελληνικήν νομοθεσίαν,

δεν παύει να προσπαθή να δικαιολογή το αίσχος αυτό με διατυπώ-
σεις νομικάς […] Σας δηλούμεν ομοφώνως, ότι δεν θα ανεχθώμεν
να επιζητήτε υπό ματαίας προφάσεις να ευρύνεται το θέατρον του
πολέμου, δηλαδή τας πειρατικάς επιχειρήσεις»872.
Επιπρόσθετα, όμως, των πειρατικών δραστηριοτήτων από πλοία του
επαναστατικού στόλου, υπήρχε και η απειλή από δεκάδες, μικρού και μεσαί-
ου μεγέθους, πειρατικά σκάφη, με ορμητήρια στις Β. Σποράδες και τη Γραμ-
βούσα της Κρήτης. Ο Ιω. Καποδίστριας ήταν ενήμερος για την κατάσταση
αυτή και αποφασισμένος να τη διορθώσει το ταχύτερο. Ως προς τις παράνο-
μες δραστηριότητες των πλοίων, γνώριζε ότι αποκλειστικά ο ίδιος, με τη
βοήθεια των προκρίτων και των επιφανών ναυάρχων και καπετάνιων του ελ-
ληνικού στόλου, έπρεπε να ελέγξει. Για την καταστολή, όμως, των άλλων
πειρατικών ενεργειών στο Αιγαίο, κατάλαβε πως χρειαζόταν τη συνδρομή
των ευρωπαϊκών στόλων, ιδιαίτερα για την καταστροφή της βάσης των πει-
ρατών στη Γραμβούσα. Η Γραμβούσα είχε γίνει, με τη βοήθεια της ελληνι-
κής κυβέρνησης από τον Αύγουστο του 1825, μόνιμη βάση για τις επιχειρή-
σεις στην Κρήτη και έδρα της Επιτροπής Κρήτης873. Σε λίγους μήνες, όμως,
συγκεντρώθηκαν εκεί πολλοί Κάσιοι και Ψαριανοί πρόσφυγες, όπως και
Σφακιανοί, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν τη Γραμβούσα ως ορμητήριο για τις
πειρατικές εξορμήσεις τους. Μάταια η ελληνική κυβέρνηση προέτρεπε την
Επιτροπή Κρήτης να μη δίνει «άσυλον εις τους τοιούτους ληστάς, μήτε να
συγχωρή να πλέωσιν όπου θέλωσιν και να είναι πότε μεν μετά των Χριστιανών
ως στρατιώται πότε δε μετά των Τούρκων ως ανδραποδισταί»874.
Το καλοκαίρι του 1826 ο Γάλλος πλοίαρχος Bruix επισκέφθηκε τη
Γραμβούσα και βρήκε το φρούριο εξοπλισμένο με 40 πυροβόλα και φρουρά
900 πειρατών και ακολούθησε η αγγλική φρεγάτα Sibylla που προσπάθησε
να το καταλάβει, αλλά αποκρούστηκε με σαράντα νεκρούς και τραυματίες.
Ο Ιω. Καποδίστριας όταν, κατά το ταξίδι του από την Ιταλία στην Ελλάδα,
στάθμευσε στη Μάλτα (28 Δεκ. 1827 – 2 Ιαν. 1828) του δόθηκε η ευκαιρία
να συζητήσει με τον Codrington και τα απαιτούμενα μέτρα για την πάταξη
___________________
873. Αρχείο Κουντουριωτών, τομ. 5, σ. 92, 103, 105.
874. Ό.π., σ. 238.
της πειρατείας στο Αιγαίο. Συμφωνήθηκε αγγλο-γαλλική ναυτική δύναμη να

αναλάβει την εξάλειψη της βάσης των πειρατών στη Γραμβούσα και ο ελλη-
νικός στόλος των βάσεών τους στις Σποράδες.
Η επιχείρηση της Γραμβούσας εκτελέστηκε πρώτη, κατά τα μέσα Ια-
νουαρίου 1828. Τη δύναμη που κατέπλευσε στη νησίδα, υπό τον Άγγλο
commodore Thomas Staines, με το σήμα του υψωμένο στη φρεγάτα Isis, συ-
γκροτούσαν αγγλικά και γαλλικά πλοία. Ήταν η αγγλική φρεγάτα Cambrian
στην οποία επέβαιναν ο Hamilton και ο Αλεξ. Μαυροκορδάτος ως εκπρό-
σωπος της ελληνικής κυβέρνησης, καθώς και ένας λόχος του ελληνικού τα-
κτικού στρατού με επικεφαλής το Σκώτο ταγματάρχη Urquhart. Από γαλλι-
κής πλευράς συμμετείχαν η φρεγάτα Pomone (πλοίαρχος de Reverseaux),
μία κορβέτα και επτά βρίκια και γολέτες.
Μόλις τα πλοία της αγγλο-γαλλικής δύναμης έφτασαν στη Γραμβού-
σα, ο Staines απαίτησε από την Επιτροπή των Κρητών να παραδοθούν τα
αγκυροβολημένα εκεί οκτώ πειρατικά πλοία, οι δώδεκα αρχηγοί των ληστο-
πειρατών, καθώς και όλα τα συλληφθέντα εμπορικά σκάφη. Η Επιτροπή δέ-
χτηκε την παράδοση των πειρατικών πλοίων, αλλά αφού προηγουμένως συ-
μπράξουν για τη μεταφορά στα Σφακιά των ατάκτων σωμάτων του οπλαρ-
χηγού Χατζημιχάλη, τα οποία μόλις είχαν φτάσει στη Γραμβούσα, ενώ για
τους καταζητούμενους δώδεκα πειρατές δήλωσαν ότι είχαν αποχωρήσει.
Παρότι οι Αλ. Μαυροκορδάτος και Hamilton υποστήριζαν τη λύση αυτή, ο
Staines θεώρησε την Επιτροπή συνεργαζόμενη με τους πειρατές και αποφά-
σισε να χρησιμοποιήσει βία. Τη 19η Ιανουαρίου διέταξε τον κανονιοβολισμό
του φρουρίου και των ελλιμενισμένων πειρατικών σκαφών. Από αυτά, τα
τέσσερα πυρπολήθηκαν, τα τρία βυθίστηκαν και τα πέντε κυριεύτηκαν και
στάλθηκαν στη Μάλτα875. Το φρούριο κυριεύτηκε από αγγλικό άγημα και το
λόχο του Urquhart και συνελήφθησαν οι έξι από τους δώδεκα αρχηγούς των
πειρατών, οι οποίοι αρχικά μεταφέρθηκαν στη Μάλτα, αλλά την 31η Μαρτί-
ου, μετά από αίτημα του Ιω. Καποδίστρια, μεταφέρθηκαν στην Αίγινα με
___________________
875. Αργότερα, μετά από ενέργειες του Ιω. Κσποδίστρια, τα τέσσερα παραδόθη-
καν στην ελληνική κυβέρνηση, αφού ο επίτιμος πρόξενος Mc Gill τα επισκεύασε στη
Μάλτα, με τα χρήματα από την πώληση του ενός (ΑΛΕΞ. ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΥ, ό.π., σ.
123).
αγγλικό πλοίο και παραδόθηκαν στην ελληνική κυβέρνηση για να δικα-

στούν876.
Κατά την επιχείρηση βυθίστηκε η φρεγάτα Cambrian, η οποία προ-
σπαθώντας να πλησιάσει τις νησίδες της Γραμβούσας προσέκρουσε σε ύφα-
λο. Επίσης, μετά την κατάληψη του φρουρίου, σκοτώθηκε ο Urquhart, που
καταπλακώθηκε από την καταρρεύσασα στέγη του σαθρού καταλύματός
του. Οι Άγγλοι επωφελήθηκαν από την επιτυχή κατάληξη της επιχείρησης
και δήλωσαν ότι θα διατηρήσουν την κατοχή της Γραμβούσας. Όμως, ο Ιω.
Καποδίστριας, για να υποδηλώσει την ευθύνη και την εξουσία της ελληνικής
κυβέρνησης επί του εδάφους της Κρήτης, πέτυχε να αναγνωρίσουν οι Άγ-
γλοι την ηγεμονία του στρατιωτικού εκπροσώπου της στα παραμείναντα εκεί
αγγλικά αγήματα877.
Τον Απρίλιο 1826 είχαν επανακάμψει στη Σκιάθο, τη Σκόπελο και τη
Σκύρο τα άτακτα σώματα του Βάσου και του Κριεζώτη, μετά την αποτυχη-
μένη επιδρομή με το σπετσιώτικο στολίσκο στη Βηρυτό. Οι Σκυριανοί έ-
γραφαν (6 Αυγούστου 1826) στους προκρίτους της Ύδρας:
«Απαράγραπται είναι αι ζημίαι και ατιμίαι όπου εδοκιμάσαμεν
από τους έλληνες περιπλέον από Βάσον και Κριεζώτην […]. Οι δε
τωρινοί πάλι ανυπόφοροι όπου πάσχομεν από καπ. Κωσταντή Ντου-
μπαΐτη, Μπίνω και Άγγελον Συκιώτην, οίτινες έφθασαν με 32 πλοία
λυσσασμένοι καθ’ ημών. Μας έχουν πλόκο εις το κάστρο. Μας πή-
ραν τους ζαηρέδες (τρόφιμα) τους μύλους, το νερόν. Μας τρυγούν
και κόπτουν τα αμπέλια, τα οσπήτια μας όλα ερήμωσαν. Τα ζώα μας
εσκότωσαν και τέλος φοβούμεθα μην μας πάρουν το κάστρο και μας
εσηκώσουν την ζωή»878
Το Σεπτέμβριο 1827 η κυβέρνηση έστειλε στη Σκιάθο τον Υπουργό
του Πολέμου Ιω. Κωλέττη για να πείσει τους οπλαρχηγούς να φύγουν από
τις Σποράδες και να εγκατασταθούν στη Στερεά. Όμως, οι οπλαρχηγοί δεν
έδειχναν διατεθειμένοι να το δεχτούν και οι συνεννοήσεις επρόκειτο να κρα-
τήσουν αρκετούς μήνες. Στο διάστημα αυτό, οι οπλαρχηγοί, με τα ιδιόκτητα
πλοία ή επιτασσόμενα από τις Σποράδες και τους ατάκτους πολεμιστές τους,
___________________
876.ΑΛΕΞ. ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΥ, ό.π., σ. 123.
877. Ό.π.
συνέχιζαν την πειρατική δράση, κυρίως στα μακεδονικά και θρακικά παρά-
λια, ενίοτε εναντίον και των χριστιανικών ελληνικών πληθυσμών.
Ο Ιω. Καποδίστριας την αποστολή εξάλειψης των πειρατικών εστιών
στις Β. Σποράδες ανέθεσε στον Αν. Μιαούλη. Αυτός απέπλευσε από τον
Πόρο, τη 18η Φεβρουαρίου 1828, με τη φρεγάτα Ελλάς, την κανονιοφόρο
Φιλελληνίς και μία οπλισμένη τράτα και την επόμενη έφτασε στη Σκόπελο.
Εκεί κατάσχεσε 41 πλοία και άλλα 38 τις επόμενες ημέρες κατά την περιο-
δεία του στη Σκιάθο και τη Σκύρο. Τα συνολικά 79 πλοία παρέδωσαν οι ο-
πλαρχηγοί, χωρίς την παραμικρή αντίδραση, ίσως λόγω του γοήτρου και της
προσωπικότητας του Αν. Μιαούλη, αλλά και της επιβλητικής όψης της φρε-
γάτας Ελλάς. Συντέλεσε, βέβαια, σημαντικά και η εξαγγελθείσα από τον Ιω.
Καποδίστρια συγχώρεση των παράνομων πράξεων των οπλαρχηγών, εφ’ ό-
σον επέστρεφαν στην οδό του καθήκοντος, καθώς και η ένταξη αρκετών
στον αναδιοργανώμενο τακτικό στρατό879.
Ο Αν. Μιαούλης, από τα 79 πειρατικά πλοία, κατέστρεψε τα 41 πολύ
γερασμένα, 29 έστειλε στον Πόρο, 6 πήρε μαζί του για να τα χρησιμοποιήσει
στον αποκλεισμό της Χίου, ενώ 3 καταστράφηκαν από το βίαιο άνεμο.
Ταυτόχρονα, με τις δύο επιχειρήσεις στη Γραμβούσα και τις Β. Σπο-
ράδες, οι Άγγλοι εκκαθάρισαν το Καστελόριζο, οι Αυστριακοί την Κασσάν-
δρα, τις Οινούσες και τα Ψαρά, οι Γάλλοι τις υπόλοιπες περιοχές και έτσι
από τους πρώτους μήνες του 1828 η ναυτιλιακή δραστηριότητα στο Αρχιπέ-
λαγος αναζωογονήθηκε, ενώ οι παράλιοι πληθυσμοί αισθάνθηκαν περισσό-
τερο ασφαλείς. Η ηρεμία αυτή, όμως, δεν θα κρατήσει πέραν του 1830 γιατί
στο μεταξύ θα εκδηλωθεί η έντονη αντίδραση προς τον Ιω. Καποδίστρια, με
τελική κατάληξη την ανοικτή ανταρσία. Η πειρατεία, φυσικά θα ανανήψει,
ενώ ο ανασυγκροτημένος εθνικός στόλος θα υποστεί σοβαρά πλήγματα κατά
την εμφύλια σύγκρουση το 1831.
___________________
879. ΑΛΕΞ. ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΥ, ό.π., σ. 122.
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ
Η ολοκλήρωση του Αγώνα

υπό τον Ιω. Καποδίστρια
6/ Η έκρηξη του ρωσο-τουρκικού πολέμου. Διπλωματικές και
στρατιωτικές ενέργειες για την αποχώρηση των Αιγυπτίων
από την Πελοπόννησο
Συμφωνία Μωχάμετ Άλι -Ed. Codrington για την ειρηνική απο-

χώρηση των αιγυπτιακών δυνάμεων από το Μωριά
Ήδη αναφέρθηκε ότι στις αρχές του Δεκεμβρίου 1827 ο Ed. Codrington επέ-
τρεψε να αποπλεύσει μία τουρκο-αιγυπτιακή νηοπομπή από το Ναβαρίνο για
την Αλεξάνδρεια, με χιλιάδες τραυματίες και ασθενείς. Όμως, στα 26 αιγυ-
πτιακά μεταγωγικά υπήρχαν και αρκετές εκατοντάδες αιχμαλώτων, όπως
αναφέρθηκε στο βρετανικό Κοινοβούλιο, κυρίως γυναικόπαιδα, προοριζόμε-
νοι για τα σκλαβοπάζαρα. Η είδηση προκάλεσε συγκίνηση στον αγγλικό λαό
και την αντίδραση φιλανθρωπικών οργανώσεων. Ο Wellington εκμεταλλεύ-
τηκε την ευαισθησία της κοινής γνώμης για να κτυπήσει το νικητή του Να-
βαρίνου. Επικαλέστηκε παλαιότερη κυβερνητική διαταγή προς τον προκάτο-
χό του –να παρεμποδίσει κάθε ενέργεια του Ιμπραήμ να εκβαρβαρίσει το
Μωριά– και κατηγόρησε τον Ed. Codrington ότι δεν άσκησε αποτελεσματι-
κό ναυτικό αποκλεισμό ώστε να αποτρέψει την απαγωγή αιχμαλώτων που
μεταφέρθηκαν στην Αίγυπτο. Ο Ed. Codrington απάντησε ότι οι πράξεις αυ-
τές ήταν δικαιώματα εμπολέμου και η Αγγλία δεν βρισκόταν σε πόλεμο με
την Τουρκία, γι’ αυτό και συμβούλευσε τους Έλληνες να τα ασκήσουν αυ-
τοί. Η δικαιολογία του κρίθηκε αβάσιμη και τη 10η Ιουνίου 1828 ο Άγγλος
ναύαρχος θα λάβει διαταγή ανάκλησης (αχρονολόγητη), υπογεγραμμένη από
το νέο Υπουργό Εξωτερικών, τον κόμη Aberdeen. Προφανώς ο Ed. Codring-
ton δεν έπεσε στη δυσμένεια επειδή δεν άσκησε αποτελεσματικό έλεγχο στις
κινήσεις των αιγυπτιακών πλοίων την περίοδο Νοεμβρίου 1827 – Φεβρουα-
ρίου 1828, αλλά γιατί με την επιθετική του διάθεση προκάλεσε τη σύγκρου-
764 Η ολοκλήρωση του Αγώνα υπό τον Ιω. Καποδίστρια
ση στο Ναβαρίνο880. Έτσι κι αλλιώς, ο Ed. Codrington δεν μπορούσε, με τα

διαθέσιμα αγγλικά πλοία, να αποκλείσει τους Αιγύπτιους και ταυτόχρονα να
πατάξει την πειρατεία. Επίσης, αρκετά πλοία του χρειάζονταν επισκευές και
τα πληρώματα ανάπαυση και ενίσχυση.
Εν τω μεταξύ, ο ναύαρχος De Rigny είχε πάει στην Αλεξάνδρεια και
με τη βοήθεια του Γάλλου προξένου Drovetti έπεισε τον Μωχάμετ Άλι να
συμφωνήσει στην απόσυρση των αιγυπτιακών στρατευμάτων από την Πελο-
πόννησο, όσο ακόμη μπορούσε να το κάνει με ασφάλεια. Οι δύο άνδρες ε-
νήργησαν βάσει των οδηγιών του Γάλλου Υπουργού Εξωτερικών Le
Ferronays και ο Μωχάμετ Άλι συναίνεσε γνωρίζοντας ότι οι δυνάμεις του
δεν μπορούσαν πια να συντηρηθούν με εφόδια από την Αίγυπτο, ούτε από
την καθημαγμένη πελοποννησιακή γη. Ο Αιγύπτιος σατράπης γνώριζε, επί-
σης, ότι ο κύριος σκοπός που τον ώθησε να εμπλακεί στον πόλεμο –η από-
κτηση του Μωριά– ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθεί. Μετά τη δυσμενή ε-
ξέλιξη των πραγμάτων, το μόνο που αναζητούσε ήταν μια εύσχημη δικαιο-
λογία προς τον επικυρίαρχό του, το σουλτάνο Μαχμούτ, για να απαγκιστρω-
θεί.
Προτού, όμως, υπογραφεί η συμφωνία ο de Rigny έμαθε την ανάκλη-
ση του Ed. Codrington και έσπευσε από την Αλεξάνδρεια στην Κέρκυρα για
να τον ενημερώσει περί των συνεννοήσεων με τον Μωχάμετ Άλι. Ειδοποιή-
θηκε να πάει στην Κέρκυρα και ο Heyden ώστε οι τρεις ναύαρχοι να ενερ-
γήσουν από κοινού. Ακολούθησε ο Ιω. Καποδίστριας, μόλις έμαθε τα τε-
κταινόμενα, και την 27η Ιουλίου 1828 συνάντησε τον Ed. Codrington και του
ζήτησε να πείσει τον Αιγύπτιο σατράπη να ανακαλέσει το στρατό του Ι-
μπραήμ και απελευθερώσει τους αιχμαλώτους. Ο Κυβερνήτης χειρίστηκε ε-
πιδέξια το θέμα, επισημαίνοντας στον Άγγλο ναύαρχο ότι αν το αναμενόμε-
νο γαλλικό εκστρατευτικό σώμα υποχρέωνε τον Ιμπραήμ να επιστρέψει στην
Αίγυπτο, όλη την τιμή της απελευθέρωσης του Μωριά θα καρπώνονταν οι
Γάλλοι· κι αυτό βέβαια ο Ed. Codrington δεν ήθελε να συμβεί. Ο Ιω. Καπο-
δίστριας, πάντως, επιθυμούσε να επιτευχθεί το ταχύτερο μια συμφωνία για
να αποχωρήσει ο Ιμπραήμ, χωρίς άλλες ταλαιπωρίες για τη χώρα. Οι τρεις
ναύαρχοι είχαν ήδη αποφασίσει, από την 23η Ιουλίου, να αποπερατώσει και
___________________
880. G. FINLEY, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, σ. 402, σημ. 1. D. DAKIN,
Ο αγώνας των Ελλήνων, σ. 289.
Η ολοκλήρωση του Αγώνα υπό τον Ιω. Καποδίστρια 765
υπογράψει ο Ed. Codrington τη συμφωνία, ώστε να τερματίσει τη θητεία του

στη Μεσόγειο με μια επιτυχία που θα αποδείκνυε την ορθότητα των προη-
γούμενων ενεργειών του. Ο Ed. Codrington ανέλαβε να εκτελέσει αυτή την
αποστολή γιατί πίστευε ότι η συμφωνία θα εξυπηρετούσε τα αγγλικά συμφέ-
ροντα και όχι για την προσωπική του ικανοποίηση, μετά την άδικη στάση
της κυβέρνησης απέναντί του. Έφυγε, λοιπόν, για την Αλεξάνδρεια και συ-
νέχισε τις συζητήσεις με τον Μωχάμετ Άλι, ο οποίος τελικά συμφώνησε να
αποσύρει τα αιγυπτιακά στρατεύματα, αλλά επέμεινε να κρατήσουν οι Οθω-
μανοί τα κάστρα που κατείχαν στο Μωριά. Ο Ed. Codrington δίσταζε να δε-
χτεί αυτό τον όρο και υποχώρησε μόνο όταν πληροφορήθηκε ότι έφτασε
στην Ελλάδα ο αντικαταστάτης του Sir Pultenery Malcolm. Η συμφωνία υ-
πογράφηκε την 28η Ιουλίου 1828 και προέβλεπε στα ίδια κάστρα να παρα-
μείνει και μια αιγυπτιακή δύναμη 1.200 ανδρών881.
Όταν ο Ed. Codrington επέστρεψε από την Αίγυπτο παρέδωσε με αξι-
οπρέπεια, την 9η Αυγούστου 1828, στο διάδοχό του αντιναύαρχο P. Malcolm
την αρχηγία του στόλου της Μεσογείου. Μόλις έφτασε στο Λονδίνο, άρχισε
να αγωνίζεται για την αποκατάσταση της φήμης του και τη δικαίωση των
ανδρών του που η κυβέρνηση είχε αρνηθεί να ανταμείψει, με το σύνηθες για
την εποχή δώρο της νίκης, προφασιζόμενη ότι η ναυμαχία έγινε χωρίς η Αγ-
γλία να βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση με την Τουρκία και την Αίγυπτο.
Η πάλη του ναυάρχου με την αγγλική γραφειοκρατία και την πολιτική
εξουσία, για να πετύχει τη δικαίωση, συνεχίστηκε αρκετά χρόνια. Το 1831
εκλέχτηκε βουλευτής και με το αξίωμα αυτό κατόρθωσε να γίνει γενική συ-
ζήτηση στη Βουλή για το Ναβαρίνο και την άρνηση του Wellington να χο-
ρηγηθούν χρηματικές αμοιβές. Ο Ed. Codrington κέρδισε και τη μάχη στη
Βουλή, αναγκάζοντας την κυβέρνηση, με Ψήφισμα, να διαθέσει 60.000 λίρες
για τις αμοιβές των ανδρών που συμμετείχαν στη ναυμαχία και τις αποζη-
μιώσεις των χηρών και των ορφανών. Το 1835 επανεκλέχτηκε βουλευτής και
δύο χρόνια αργότερα, όταν οι Φιλελεύθεροι (τότε Wiggs) ανέλαβαν πάλι τη
διακυβέρνηση της χώρας, επανήλθε στην ενεργό υπηρεσία του βρετανικού
___________________
881. D. DAKIN, ό.π., σ. 319. Α. ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΥ, Ο Κυβερνήτης Καποδίστριας
και η Απελευθέρωσις της Ελλάδος, σ. 133-134. Για το πλήρες κείμενο της Συμφωνίας,
βλ. ΑΠ. Β. ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ, Κείμενα-Πηγαί της Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως, τό-
μος Δεύτερος, Μέρος Δεύτερον (1827-1832), Αθήναι 1967, σ. 771-773.
Ναυτικού. Ο ναύαρχος Sir Edward Ed. Codrington πέθανε το 1851 σε ηλικία

81 χρόνων.
Οι δύο άλλοι ναύαρχοι είχαν ηρεμότερη ζωή και καλύτερη τύχη από
τον Άγγλο συνάδελφό τους. Ο de Rigny τιμήθηκε και τα τέσσερα τελευταία
χρόνια της ζωής του διατέλεσε Υπουργός Ναυτικών, πέθανε όμως σχετικά
νέος το 1835, σε ηλικία 53 ετών. Ο Heyden πέρασε τα τελευταία 16 χρόνια
της ζωής του, ως κυβερνήτης της πολιτείας του Revel (σημερινό Tallin της
Εσθονίας) και στρατιωτικός διοικητής του παράκτιου φρουρίου. Πέθανε το
1850 σε ηλικία 78 χρόνων.
Πολιτικοί ανταγωνισμοί των τριών Δυνάμεων. Η έναρξη ρωσο-

τουρκικού πολέμου
Όταν, μετά τη ναυμαχία στο Ναβαρίνο, καταλάγιασαν οι πρώτες εντυπώσεις

και αντιδράσεις, οι τρεις συμμαχικές ευρωπαϊκές Δυνάμεις ενέτειναν τις
προσπάθειές τους ώστε να δοθεί λύση στο ελληνικό ζήτημα. Η κάθε μία,
φυσικά, προσπαθώντας να είναι η πιο συμφέρουσα για τις επιδιώξεις της
στην περιοχή. Ο Wellington δεσμευόμενος από την τολμηρή πολιτική του G.
Canning, προσπάθησε να περιορίσει τον ακρωτηριασμό της επικράτειας του
σουλτάνου Μαχμούτ και ταυτόχρονα να επιβάλλει την αγγλική επιρροή στο
εκκολαπτόμενο ελληνικό κράτος. Η νέα γαλλική κυβέρνηση, με πρωθυπουρ-
γό τον de Martignac, ανέλαβε δυναμικότερες πρωτοβουλίες και ο Υπουργός
Εξωτερικών de la Feronnays, πρεσβευτής έως τότε στην Αγ. Πετρούπολη,
έδειξε αποφασισμένος να διαχωρίσει την πολιτική της χώρας του από αυτή
της Αγγλίας. Η κύρια προσπάθεια της γαλλικής πολιτικής ήταν να προχωρή-
σει σε κινήσεις που ενίσχυαν τα συμφέροντα της Γαλλίας στο εξωτερικό και
βοηθούσαν στην αποκατάσταση του αυτοκρατορικού της μεγαλείου882. Ήδη
η συμμετοχή του γαλλικού στόλου στην ένδοξη μάχη του Ναβαρίνου ήταν
ένα πρώτο σημαντικό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση. Εξίσου σημαντική
ενέργεια υπήρξε η αποδοχή του ρωσικού σχεδίου (28 Ιανουαρίου 1828), το
οποίο προέβλεπε, μεταξύ και άλλων, τον εξαναγκασμό των μουσουλμάνων
___________________
882. ΔΕΣΠ. ΘΕΜΕΛΗ-ΚΑΤΗΦΟΡΗ, Το γαλλικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα, σ. 49-
50.
να εκκενώσουν την Πελοπόννησο με τη στρατιωτική σύμπραξη των τριών

συμμάχων. Ωστόσο, η Αγγλία παρέμεινε αντίθετη στην αποστολή αγγλογαλ-
λικού στρατιωτικού σώματος για την απελευθέρωση της Πελοποννήσου και
πολύ περισσότερο δεν συμφωνούσε σε μονομερή ενέργεια της Γαλλίας. Η
αγγλική κυβέρνηση φοβόταν ότι η δημιουργία ενός πεδίου επιχειρήσεων
στην Πελοπόννησο θα αποτελούσε σοβαρό αντιπερισπασμό σε βάρος της
Τουρκίας και θα την αποδυνάμωνε πολύ εν όψει ενός πολέμου με τη Ρω-
σία883.Εξάλλου, η Αγγλία ήθελε να αποτρέπει πρωτοβουλίες της Γαλλίας,
που θα ενίσχυαν την επιρροή της στον ελληνικό χώρο.
Η Ρωσία, όμως, πρόλαβε να υπερκεράσει την πολιτική των δύο άλλων
Δυνάμεων, ιδίως της Αγγλίας, με μία καθοριστική κίνηση. Με αφορμή την
παρορμητική ενέργεια του σουλτάνου να υψώσει τη σημαία του Djihand και
να καταγγείλει τη Συνθήκη του Akkerman, κήρυξε τον πόλεμο στην Τουρκία
τη 14η Απριλίου 1828. Το γεγονός αυτό σήμανε την οριστική εξασφάλιση
του ελληνικού Αγώνα και αποτέλεσε αποφασιστικό παράγοντα για να ανα-
πτύξει ο Ιω. Καποδίστριας τις επιχειρήσεις στη Στερεά Ελλάδα. Όμως, οι
ελληνικές δυνάμεις θα συναντούσαν πεισματική αντίσταση από τον εχθρό
και θα υποχρεώνονταν να δώσουν πολλές μάχες έως ότου τα οθωμανικά
στρατεύματα αποσυρθούν προς βορρά.
Ο Κυβερνήτης, πάντως, ένοιωσε μεγάλη ικανοποίηση μόλις ξέσπασε ο
ρωσο-τουρκικός πόλεμος, αφού απέκλειε κάθε πιθανότητα να συγκροτήσει η
Πύλη και να στείλει στην Ελλάδα ένα μεγάλο στράτευμα, όπως είχε κάνει
στο παρελθόν.
Ασφαλώς το πιο σημαντικό θέμα, που απασχολούσε τον Ιω. Καποδί-
στρια, ήταν η αποχώρηση των αιγυπτιακών στρατευμάτων από την Πελο-
πόννησο και η παράδοση των φρουρίων που βρίσκονταν υπό την τουρκική
κατοχή. Πίστευε ότι μόνο με τη βοήθεια των τριών ευρωπαϊκών Δυνάμεων
μπορούσε να το πετύχει και «θεωρούσε απαραίτητη την παρουσία στρατιω-
τών, οι οποίοι θα συντελούσαν στην απελευθέρωση των εδαφών της επικρά-
τειάς του […] και οι οποίοι θα ήταν συγχρόνως πολιτιστικοί φορείς […], εφό-
σον θα προέρχονταν από προηγμένες χώρες θα μετέφεραν στην Ελλάδα την
‘‘ευταξίαν, βιομηχανίαν και σπέρματα αληθινού πολιτισμού’’»884.
___________________
883. Ό.π., σ. 50-51.
884. Ό.π., σ. 47.
Ο Ιω. Καποδίστριας είχε αρχικά απορρίψει πρόταση της γαλλικής κυ-

βέρνησης να στείλει μια στρατιά που θα απελευθέρωνε το ελληνικό έδαφος
σε εφαρμογή της Ιουλιανής Συνθήκης. Έδειξε ότι προτιμούσε τη συγκρότη-
ση μισθοφορικού σώματος από Γερμανούς και Ελβετούς, οι οποίοι μετά το
τέλος του πολέμου θα μπορούσαν να μεταλλαγούν σε αγρότες, έμπειρους
στις τελειοποιημένες μεθόδους καλλιεργειών. Όμως, η στρατολογία και η
συντήρηση ενός τέτοιου σώματος δεν ήταν εύκολη, λόγω της αδυναμίας,
κυρίως, να συνάψει τα απαραίτητα δάνεια με την εγγύηση των τριών Δυνά-
μεων. Γι’ αυτό και τελικά συγκατένευσε στη συμμαχική στρατιωτική παρέμ-
βαση στο Μωριά885.
Από την πλευρά της η Αγγλία παρέμεινε αντίθετη με τη νέα γαλλική
πρόταση (16/28 Απριλίου 1828) να σταλεί αγγλογαλλικό σώμα 12.000 αν-
δρών για την απελευθέρωση της Πελοποννήσου. Η θέση αυτή της αγγλικής
κυβέρνησης υπαγορεύτηκε από την πολιτική ουδετερότητας που ήθελε να
επιδείξει προς την Πύλη, υπήρχαν, όμως, και εσωτερικά προβλήματα, όπως
οι ταραχές στην Ιρλανδία και η οικονομική κρίση που δυσκόλευαν τη σύ-
μπραξη αγγλικών στρατευμάτων. Έτσι, στα τέλη Ιουλίου 1828 αναγκάστηκε
να ενδώσει στη γαλλική πίεση. Με πρωτόκολλο, που υπογράφηκε στο Λον-
δίνο (7/19 Ιουλίου 1828) αποφασίστηκε να σταλεί γαλλικό εκστρατευτικό
σώμα στην Πελοπόννησο. Το σώμα αυτό θα αναλάμβανε, στο όνομα των
τριών Συμμάχων, την απελευθέρωση του Μωριά και μετά την εκπλήρωση
της αποστολής του, η γαλλική κυβέρνηση θα το ανακαλούσε αμέσως886.
Αν και η Αγγλία συμφώνησε να γίνει η γαλλική επέμβαση στο Μωριά,
έως την τελευταία στιγμή απεργαζόταν την αδρανοποίηση του Πρωτοκόλ-
λου. Ανεπίσημα, διατύπωνε την ανησυχία της για το σκοπό της αποστολής
του γαλλικού σώματος, εφόσον προχωρούσαν οι διαπραγματεύσεις με τον
Μωχάμετ Άλι για την οικειοθελή αποχώρηση των αιγυπτιακών στρατευμά-
των από την Πελοπόννησο. Αν ολοκληρωνόταν η συμφωνία, η γαλλική κυ-
βέρνηση θα βρισκόταν σε αμηχανία και επόμενο ήταν να επισπεύσει την α-
ποστολή των στρατευμάτων της προτού κοινοποιηθεί επίσημα από την Αγ-
γλία η επικείμενη –αβίαστη– αποχώρηση του Ιμπραήμ. Έτσι, ενώ ο Ed.
Codrington υπέγραφε (28 Ιουλίου 1828) τη συμφωνία στην Αλεξάνδρεια και
___________________
885. Ό.π., σ. 47-49, 56-57.
886. Ό.π., σ. 56, 58.
αμέσως έστελνε με πλοίο του αντίγραφο στον Ιμπραήμ για να τον ενημερώ-
σει, η γαλλική κυβέρνηση έδινε εντολή στον Μαρκήσιο στρατηγό Nicolas-
Joseph Maison, που είχε διοριστεί (12 Ιουλίου 1828) αρχηγός της γαλλικής
στρατιάς, να αναχωρήσει από την Τουλώνα ακόμη κι αν δεν είχαν ετοιμα-
στεί όλα τα τμήματά της. Ο N.-J. Maison αναχώρησε με τα πρώτα τμήματα
την 5/17 Αυγούστου και τη νηοπομπή συνόδευαν το πλοίο της Γραμμής
Ville de Marseille (επέβαινε ο Γάλλος στρατηγός) και τρεις φρεγάτες. Λίγες
ημέρες αργότερα, απέπλεε από την Τουλώνα δεύτερη νηοπομπή, με τη συ-
νοδεία ενός δίκροτου και δύο φρεγατών, μεταφέρουσα τα υπόλοιπα τμήμα-
τα. Για τη μεταφορά των 14.000 ανδρών της στρατιάς με τα πυροβόλα και τα
άλογα, χρησιμοποιήθηκαν συνολικά 60 μεταγωγικά πλοία.
Η γαλλική στρατιωτική παρέμβαση στο Μωριά και η αποχώρη-

ση των αιγυπτιακών δυνάμεων
Η νηοπομπή με τον N.-J. Maison εισέπλευσε στο Μεσσηνιακό κόλπο τη 16η

Αυγούστου 1828 και τα πρώτα γαλλικά στρατιωτικά τμήματα αποβιβάστη-
καν την επόμενη ημέρα στην ακτή του όρμου Πεταλίδι, κοντά στην Κορώνη.
Ταυτόχρονα σχεδόν (13 Αυγούστου) είχαν φτάσει στο Ναβαρίνο τα αιγυπτι-
ακά πλοία, συνοδευόμενα από μια αγγλική και μια γαλλική μοίρα, για να
παραλάβουν τα αιγυπτιακά στρατεύματα887.
Το γαλλικό στρατηγείο στήθηκε προσωρινά επί της ακτής και ο N.-J.
Maison περίμενε να αφιχθεί η δεύτερη νηοπομπή για να εκτελέσει την απο-
στολή της. Οι οδηγίες του Υπουργείου Πολέμου προς τον N.-J. Maison (5
Αυγούστου 1828) ήταν η στρατιά του να προχωρήσει από τη Μεσσηνία στην
Πάτρα και στη συνέχεια προς Ναύπακτο και Ισθμό-Εύβοια για να απελευθε-
ρώσει τη Στερεά και την Εύβοια. Αυτό, βέβαια, ήταν αντίθετο με την επιθυ-
μία της Αγγλίας να περιοριστεί η εδαφική έκταση του ελληνικού κράτους
στην Πελοπόννησο και τις Κυκλάδες, ενώ η Γαλλία θεωρούσε ότι για να εί-
ναι ασφαλής στο μέλλον η Πελοπόννησος, έπρεπε να καταληφθούν τα εδάφη
μέχρι τα Στενά των Θερμοπυλών. Ωστόσο, ο Ιμπραήμ, σχεδόν ταυτόχρονα
___________________
887. D. DAKIN, Ο αγώνας των Ελλήνων, σ. 318, 324. ΔΕΣΠ. ΘΕΜΕΛΗ-ΚΑΤΗΦΟΡΗ,
Το γαλλικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα, σ. 59-61.
με την αποβίβαση των Γάλλων, ενημερώθηκε για περιεχόμενο της συνθήκης

της Αλεξάνδρειας και άρχισε την επιβίβαση των στρατευμάτων του στα αι-
γυπτιακά πλοία στον όρμο του Ναβαρίνου· επομένως το μόνο έργο που απέ-
μενε στο N.-J. Maison ήταν να εκδιώξει τα τουρκικά τμήματα από τα φρού-
ρια που ακόμη κρατούσαν. Η επιμονή των Γάλλων να επιβάλλουν την πα-
ρουσία τους στον ελληνικό χώρο, γεννά το εύλογο ερώτημα μήπως η γαλλι-
κή κυβέρνηση απέβλεπε στην ίδρυση αποικίας στην Πελοπόννησο. Ορισμέ-
νες ενέργειες και προγενέστερα σχέδια της Γαλλίας δείχνουν ότι πράγματι ο
κύριος σκοπός της ήταν αυτός. Οπωσδήποτε, η απελευθερωτική εκστρατεία
του N.-J. Maison και η ανάληψη από Γάλλους αξιωματικούς του έργου της
οργάνωσης του ελληνικού στρατού εξυπηρετούσαν τη διείσδυση στον ελλα-
δικό χώρο888. Ο Ιω. Καποδίστριας επιθυμούσε η απελευθέρωση των ελληνι-
κών εδαφών να γίνει με τη σύμπραξη όλων των Συμμάχων και δυσπιστούσε
σε κάθε μονομερή ενέργεια. Αλλά αναγκάστηκε τελικά να δεχτεί την επέμ-
βαση μόνο του γαλλικού στρατού, ενώ συνέχιζε προσεκτικά τη διπλωματική
σχοινοβασία για να διατηρήσει ισορροπιστικά τις σχέσεις της Ελλάδας με τις
τρεις Δυνάμεις.
Ο N.-J. Maison, ως στρατιωτικός, ήθελε να εκπληρώσει το ταχύτερο
την αποστολή του και εκνευρίστηκε όταν ο Ιμπραήμ απέφυγε να τον συνα-
ντήσει αμέσως. Έδειξε, μάλιστα, διάθεση να συγκρουστεί με τον Αιγύπτιο
πασά, αφού τα πρώτα λόγια του προς τον de Rigny ήταν: «Πού βρίσκονται οι
διαπραγματεύσεις με τον Ιμπραήμ; Θα τον προσβάλω αμέσως αν δεν αρχίσει
αυτοστιγμεί την εκκένωση»889.
Τα αιγυπτιακά στρατεύματα είχαν ήδη αρχίσει να επιβιβάζονται στα
πλοία, αλλά επιβράδυναν κάπως την απόσυρσή τους από την περιοχή Μεθώ-
νης - Κορώνης μετά την αποβίβαση και εγκατάσταση της γαλλικής στρατιάς.
Τότε παρενέβησαν οι ναύαρχοι de Rigny και Malcolm για να ηρεμήσουν τα
πνεύματα. Σταμάτησαν το φιλόδοξο και διψασμένο για δράση Γάλλο στρα-
τηγό και υποχρέωσαν τον Ιμπραήμ να υπογράψει, την 26η Αυγούστου, μια
συμφωνία ότι αναλαμβάνει να εκπληρώσει το ταχύτερο τους όρους της Συν-
θήκης της Αλεξάνδρειας. Έως τα μέσα του Σεπτεμβρίου αναχώρησαν περί
___________________
888. ΔΕΣΠ. ΘΕΜΕΛΗ-ΚΑΤΗΦΟΡΗ, ό.π., σ. 46-107.
889. J. DE LA GRAVIERE, Ιστορία του Αγώνα των Ελλήνων, σ. 319-320. ΚΩΝ. ΡΑ-
ΔΟΥ, Η εκστρατεία των Γάλλων εις Μωρέαν, Ναυτική Ελλάς, τευχ. 18/1930, σ. 393.
τις 5.500 Αιγύπτιοι στρατιώτες από το Ναβαρίνο και ο Ιμπραήμ με τους υ-

πόλοιπους απέπλευσε την 22α Σεπτεμβρίου, αφήνοντας μόνο στα κάστρα
1.200 άνδρες μαζί με τις τουρκικές φρουρές. Τρεις ημέρες νωρίτερα ο Αιγύ-
πτιος πασάς είχε αποδεχτεί πρόσκληση να παραστεί στην επιθεώρηση των
γαλλικών στρατευμάτων. Ο N.-J. Maison ήθελε να τον εντυπωσιάσει και
αφού πρώτα διέτρεξε καλπάζοντας τα παρατεταγμένα έφιππα και πεζικά
τμήματα και χαιρέτησε τις σημαίες τους, έδωσε την εντολή να παρελάσουν.
Προηγήθηκε τροχάδην το ιππικό και ακολούθησαν σε πυκνή τάξη τα πεζο-
πόρα τμήματα υπό τους ήχους θριαμβικών εμβατηρίων της στρατιωτικής
μπάντας. Ο Ιμπραήμ, συνοδευόμενος μόνο από το διερμηνέα του, παρακο-
λούθησε απαθής και στο τέλος συνεχάρη τον N.-J. Maison, ο οποίος του α-
πάντησε: «Αυτό δεν είναι τίποτα. Πρέπει να τους δείτε στο πυρ όταν προχω-
ρούν με την ίδια τάξη και πειθαρχία, την οποία τίποτα δεν μπορεί να κλονί-
σει»890.
***
Ο Ιμπραήμ έφτασε στην Αλεξάνδρεια την 27η Σεπτεμβρίου 1828, μετά από
απουσία τριών και πλέον χρόνων. Ο στρατός που έφερε πίσω αριθμούσε περί
τους 18.000 άνδρες, σε άθλια κατάσταση από τις αρρώστιες και τον υποσιτι-
σμό891. Το φιλόδοξο σχέδιο του Μωχάμετ Άλι για την απόκτηση και τον ε-
ποικισμό της Πελοποννήσου είχε οριστικά ναυαγήσει. Ο σουλτάνος δεν
μπορούσε να εκπληρώσει τις υποσχέσεις του και ο σατράπης της Αιγύπτου
θα ζητήσει ως ανταμοιβή, για τη συμμετοχή του στον πόλεμο κατά των Ελ-
λήνων, ένα άλλο τμήμα των (ασιατικών) εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρα-
τορίας. Ο Μαχμούτ αρνήθηκε και ο δυσαρεστημένος Μωχάμετ Άλι θα βρει
τότε την ευκαιρία να αυτονομηθεί και να δράσει. Τη περίοδο 1831-1832 θα
κατακτήσει, με τα όπλα, μεγάλα τμήματα της Αραβίας και της Μεσοποταμί-
ας. Οι Τούρκοι δεν θα μπορέσουν να αναχαιτίσουν τα στρατεύματα του Ι-
μπραήμ και μόνο η επέμβαση των ευρωπαϊκών Δυνάμεων θα σώσει τον
σουλτάνο. Με τη Συνθήκη της Κιουτάχειας (5 Μαΐου 1832), που είχε τη
μορφή φιρμανίου, θα παραχωρηθούν στον Μωχάμετ Άλι η διοίκηση ολό-
___________________
890. J. DE LA GRAVIERE, ό.π., σ. 322, Κ. ΡΑΔΟΥ, ό.π., σ. 394.
891. J. DE LA GRAVIERE, ό.π., σ. 322.
κληρης της Συρίας, της περιοχής των Αδάνων, της Κρήτης, της Θάσου και
φυσικά της Αιγύπτου. Όμως, το 1840, η Αγγλία, η Ρωσία, η Αυστρία και η
Πρωσία θα επιβάλουν στην Αίγυπτο892 να επιστρέψει όλα τα εδάφη για να
αποφευχθεί η πλήρης αποσύνθεση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η
υπερβολική ισχυροποίηση του Μωχάμετ Άλι στο χώρο της Μέσης Ανατολής
όπου υπήρχαν βλέψεις των Δυνάμεων, ιδιαίτερα της Αγγλίας. Για να ικανο-
ποιηθεί και ο Μωχάμετ Άλι θα αναγνωριστεί ισόβιος διοικητής (πασάς) της
Συρίας και κληρονομικός άρχοντας της Αιγύπτου. Ο τελευταίος μονάρχης
της δυναστείας του θα είναι ο Farouk, ο οποίος εκθρονίστηκε το 1951 μετά
από επανάσταση του στρατού.
***
Προτού αποχωρήσει ο Ιμπραήμ από το Μωριά σύστησε στους Αιγύπτιους

και τους Τούρκους αξιωματικούς των φρουρών να προβάλουν μόνο τυπική
αντίσταση για την τιμή των όπλων. Ο Αιγύπτιος πασάς έδειχνε να πιστεύει
ότι η οθωμανική αυτοκρατορία είχε χάσει οριστικά την Πελοπόννησο και
αυτός το πασαλίκι του.
Τα φρούρια της Μεθώνης, της Κορώνης και του Ναβαρίνου παραδό-
θηκαν αμέσως, μετά την αναχώρηση του Ιμπραήμ, χωρίς να αντιδράσουν
στα ισχυρά γαλλικά στρατεύματα που παρατάχτηκαν μπροστά τους με τους
σκαπανείς έτοιμους να γεφυρώσουν τις τάφρους και τα πυροβόλα τοποθετη-
μένα για να συντρίψουν τις πύλες και τα αδύναμα σημεία των τειχών. Ταυ-
τόχρονα, η αφιχθείσα την 8η Σεπτεμβρίου 3η μεραρχία, υπό τον στρατηγό
Schneider, στάλθηκε με συνοδεία της φρεγάτας Armide να καταλάβει την
Πάτρα και το φρούριο του Ρίου. Από τα υπόλοιπα τμήματα, μερικά μετα-
φέρθηκαν στην Αχαΐα με γαλλικά πολεμικά πλοία, στη δε ναυαρχίδα Breslau
είχε επιβεί ο N.-J. Maison, μαζί με τον de Rigny. Το κύριο σώμα της στρα-
τιάς κινήθηκε διά ξηράς και κατά τη διαδρομή του προς βορρά συνάντησε
μεγάλες δυσκολίες στα δύσβατα περάσματα της καταστραμμένης ελληνικής
γης, ενώ η προμήθεια τροφίμων υπήρξε μια προβληματική υπόθεση,
Τα μεταφερθέντα, με τα πλοία, στρατεύματα έφτασαν στην Πάτρα την
η
10 Οκτωβρίου 1828, ενώ το κύριο σώμα μετά από τέσσερις ημέρες. Εν τω
___________________
892. Με τη Συνθήκη του Λονδίνου της 15ης Ιουλίου 1840.
μεταξύ, ο Schneider είχε υποχρεώσει τον πασά της Αχαΐας Hadji Abdullah
να συνθηκολογήσει και να παραδώσει τα φρούρια της Πάτρας και του Ρίου.
Αλλά οι επικεφαλής αξιωματικοί της φρουράς του Ρίου αποφάσισαν να α-
γνοήσουν τη συνθηκολόγηση του πασά και να αντισταθούν. Ο Γάλλος στρα-
τηγός ενήργησε τότε δραστήρια και τις πρώτες ημέρες του Οκτωβρίου οργά-
νωσε ισχυρό πυροβολείο, απέναντι στο φρούριο του Ρίου. Στήθηκαν συνολι-
κά σαράντα πυροβόλα, από τα οποία τα δέκα διατέθηκαν από τα γαλλικά
πλοία που είχαν φτάσει στην περιοχή. Την υποστήριξη από τη θάλασσα ανέ-
λαβε δύναμη δύο γαλλικών πλοίων της Γραμμής (Conquérant και Breslau),
τριών φρεγατών (Armide, Dido, Duchesse de Berry) μιας αγγλικής φρεγάτας
(Blonde) και μιας ολμοφόρου γολέτας (Etna). Τη νύκτα της 21.22 Οκτωβρί-
ου, η Etna αγκυροβόλησε σε απόσταση 800 μέτρων από το φρούριο και τα
πυροβόλα στην ξηρά, επανδρωμένα με Γάλλους και Άγγλους ναύτες, ετοι-
μάστηκαν να καταστρέψουν τα τειχία των τάφρων και να δημιουργήσουν
ρήγματα στα τείχη.
Όταν ξημέρωσε άρχισαν να βάλλουν καταιγιστικά τα πυροβόλα της
ξηράς και οι όλμοι της Etna και μέχρι τη 09.00 είχαν δημιουργήσει βατά ρή-
ματα· τότε οι σκαπανείς άρχισαν τη ζεύξη σε πολλά σημεία των τάφρων. Οι
φάλαγγες των Γάλλων και μικρό απόσπασμα Άγγλων πεζοναυτών ετοιμά-
στηκαν για την έφοδο. Όμως, η φρουρά των 600 ανδρών έκρινε ότι είχε αρ-
κετά αντισταθεί για την τιμή των όπλων και ύψωσε λευκή σημαία, παραδο-
θείσα άνευ όρων. Σε όλα τα καταληφθέντα φρούρια υψώθηκαν οι σημαίες
των τριών συμμαχικών Δυνάμεων, συμβολίζοντας την ενιαία δράση τους και
αποκρύπτοντας το διαρκή ανταγωνισμό τους.
Η αποχώρηση των τουρκο-αιγυπτιακών φρουρών από την Πελοπόν-
νησο συντελέστηκε σύντομα με τη συμβολή και 27 γαλλικών πλοίων, που
είχε ναυλώσει ο de Rigny για να επιταχύνει την απόσυρση της στρατιάς του
Ιμπραήμ. Μετά την ολική εκκαθάριση της Πελοποννήσου, ο N.-J. Maison
ετοιμάστηκε να εκτελέσει το δεύτερο σκέλος της αποστολής του: να προω-
θήσει τα στρατεύματά του προς βορρά και να καταλάβει τη Στερεά και την
Εύβοια. Ωστόσο, η αντίδραση της Αγγλίας υπήρξε έντονη και μετά από αυ-
στηρά διαβήματα του Wellington στο Παρίσι, ο στρατηγός N.-J. Maison πή-
ρε ρητή εντολή να κρατήσει τα στρατεύματά του στην Πελοπόννησο. Τα
γαλλικά στρατεύματα, όπως συμφωνήθηκε, μεταξύ Γαλλίας και Αγγλίας θα
αποχωρήσουν σταδιακά από την Ελλάδα και τη 10η Μαρτίου 1829 θα ανα-
χωρήσει ο στρατηγός N.-J. Maison με 4.600 άνδρες. Ο στρατηγός Schneider

με τους λοιπούς 5.300 άνδρες, που επρόκειτο να φύγουν στις αρχές Δεκεμ-
βρίου, παρέτειναν την παραμονή τους μερικούς ακόμη μήνες. Την παράταση
ζήτησε, κυρίως, ο Ιω. Καποδίστριας για να διαφυλαχτεί η τάξη στην Πελο-
πόννησο όσο διάστημα οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις θα επιχειρούσαν σε
άλλες περιοχές893.
Ανεξάρτητα με τις βλέψεις της Γαλλίας, οι άνδρες του N.-J. Maison
πρόσφεραν πολύτιμες υπηρεσίες στο λαό και τη χώρα, ιδιαίτερα στους το-
μείς των τεχνικών έργων (επισκευή φρουρίων, κατασκευή αμαξιτών δρόμων
κ.ά.), και της δημόσιας υγείας (οργάνωση ιατρείων, αντιμετώπιση ενδημικών
ασθενειών κ.ά.). Συνολικά, οι Γάλλοι έθαψαν στην ελληνική γη εξακόσιους
στρατιώτες και τριάντα αξιωματικούς, θύματα της πανώλης και της ελονοσί-
ας, ενώ στις αψιμαχίες με τους Τουρκο-Αιγύπτιους απώλεσαν μόνο είκοσι
πέντε άνδρες.
___________________
893. ΔΕΣΠ. ΘΕΜΕΛΗ-ΚΑΤΗΦΟΡΗ, ό.π., σ. 89-90.
7/ Η τελευταία περίοδος του απελευθερωτικού Αγώνα των Ελ-
λήνων (1828-1829)
Οι επιχειρησιακοί Διοικητές των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων.

Οι αποστολές και η δράση του στόλου
Ο Ιω. Καποδίστριας, μετά την έκρηξη του πολέμου Ρωσίας-Τουρκίας, και

όταν πείστηκε ότι η κατάληψη της Στερεάς και της Εύβοιας από τα στρατεύ-
ματα του N.-J. Maison είχε ματαιωθεί οριστικά, αποφάσισε το έργο αυτό να
αναλάβουν οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις.
Ο Κυβερνήτης για την αρχηγία των στρατευμάτων που θα επιχειρού-
σαν στην ανατολική Στερεά επέλεξε τον Δημήτριο Υψηλάντη «δια τας εκ-
δουλεύσεις και το όνομά του», αλλά και για το ήθος, τον πατριωτισμό και τις
στρατιωτικές του ικανότητες. Επίσης, ο Δ. Υψηλάντης, προερχόμενος από
το εξωτερικό, απέφυγε να αναμιχθεί στις πολιτικές διαμάχες των τελευταίων
χρόνων και στις τοπικές αντιζηλίες Ρουμελιωτών-Σουλιωτών και γι’ αυτό
κρίθηκε ο πιο κατάλληλος να ηγηθεί ενός στρατεύματος συγκροτημένου από
ετερόκλητα στοιχεία894. Αρχηγό των στρατευμάτων στη δυτική Στερεά βρή-
κε ο Κυβερνήτης το στρατηγό C. R. Church και τον διατήρησε στη θέση του
για να μη δυσαρεστήσει τους Άγγλους. Εξάλλου, ο C. R. Church διέθετε α-
διαμφισβήτητο κύρος και αποδοχή από τους οπλαρχηγούς / αξιωματικούς895.
Ως επιτελάρχες διορίστηκαν δύο άξιοι Γάλλοι αξιωματικοί, ο Fr.
Graillard στην ανατολική στρατιά και ο Al. Dentzel στη δυτική.
Ο Θ. Κολοκοτρώνης παρέμεινε αρχηγός των πελοποννησιακών στρα-
τιωτικών σωμάτων, τα οποία ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με την εμπέδωση της
τάξης στο Μωριά και την οργάνωση και ενδυνάμωση των φρουρίων που ε-
γκατέλειψαν τα τουρκο-αιγυπτιακά στρατεύματα.
___________________
894. Α. ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΥ, ό.π., σ. 109.
895. Ό.π., σ. 109.
Ο Ιω. Καποδίστριας προτίμησε οι χιλιαρχίες, που θα πολεμούσαν στη

Στερεά Ελλάδα, να είναι συγκροτημένες, κυρίως, από Θεσσαλούς, Μακεδό-
νες, Αιτωλοακαρνάνες, Ευβοείς, Επτανησίους και Αιγαιοπελαγίτες. Πίστευε
ότι η σύνθεση αυτή θα μεγιστοποιούσε τη μαχητική ικανότητα των χιλιαρ-
χιών και θα απέκλειε εσωτερικές διενέξεις, αφού δεν συμπεριλαμβάνονταν
Μωραΐτες.
Στη θάλασσα ο ελληνικός –εθνικός πια– στόλος κλήθηκε να υποστη-
ρίξει τις χερσαίες επιχειρήσεις. Ο Ιω. Καποδίστριας διόρισε κατά περιοχές
τους ναυτικούς –ουσιαστικά επιχειρησιακούς– Διοικητές, αναθέτοντας σ’
αυτούς συγκεκριμένες αποστολές896. Στο Αιγαίο η αρχηγία ανατέθηκε στον
Αν. Μιαούλη, με κύρια αποστολή να υποστηρίξει την επιχείρηση της Χίου
και να εξαλείψει τις πειρατικές εστίες στις Σποράδες.
Ο Γ. Σαχτούρης ανέλαβε τη διοίκηση Μοίρας, με αποστολή να μετά-
σχει στο ναυτικό αποκλεισμό των ακτών του Μωριά που είχε επιβάλλει ο
Ed. Codrington. Μετά τη αποχώρηση των αιγυπτιακών στρατευμάτων, η
Μοίρα θα επεκτείνει τη δράση της από την Κρήτη μέχρι την Πρέβεζα κατά
μήκος των δυτικών παραλίων της Ρούμελης.
Ο αποκλεισμός των παραλίων της Αττικής, του Ευβοϊκού και του Πα-
γασητικού κόλπου ανατέθηκε σε μοίρα υπό τον Γ. Σαχίνη. Μια άλλη μοίρα
με διοικητή τον F. A. Hastings –τον οποίο μετά το θάνατό του, θα διαδέχο-
νταν κατά σειρά οι A. Passano και Αντ. Γ. Κριεζής– είχε αποστολή να απο-
κλείσει τα φρούρια Αντιρίου και Ναυπάκτου στη βόρεια ακτή του Κορινθια-
κού και να συνδράμει τις χερσαίες δυνάμεις στις επιχειρήσεις Αιτωλικού –
Μεσολογγίου και του Αμβρακικού κόλπου.
***
Στο Αιγαίο, μετά την ολοκλήρωση των επιχειρήσεων στη Χίο και τις Σπορά-
δες, ο Αν. Μιαούλης συνέχισε να περιπολεί στην περιοχή των βορειο - ανα-
τολικών νησιών, από την Τένεδο μέχρι τη Σάμο. Το κύριο καθήκον του ήταν
να προστατεύσει τη Σάμο από τυχόν τουρκική επίθεση και παράλληλα να
καταστρέφει ή συλλαμβάνει εχθρικά πολεμικά και εμπορικά πλοία στην πε-
ριοχή.
___________________
896. Ό.π., σ. 110.
Την 25η Μαΐου 1828 ο Αν. Μιαούλης, με τη φρεγάτα Ελλάς και το

πυρπολικό του Κ. Κανάρη, εντόπισε μια τουρκική κορβέτα (28 πυροβόλων)
και ένα βρίκι (22 πυροβόλων), τα οποία, μετά από καταδίωξη τεσσάρων η-
μερών, αγκυροβόλησαν κοντά στο φρούριο του ακρωτηρίου Καραμπαμπά
των μικρασιατικών ακτών, βορείως της Λέσβου. Η Ελλάς προσέγγισε τα
τουρκικά πλοία και ο Κ. Κανάρης, με την υποστήριξη των πυροβόλων της,
εκτέλεσε τολμηρή πυρπολική επίθεση κατά της κορβέτας. Τα πυροβόλα του
φρουρίου ανταπέδωσαν ζωηρά τα πυρά, ενώ πολλές βάρκες έσπευσαν και
απομάκρυναν το πυρπολικό προτού οι φλόγες επεκταθούν στο τουρκικό
σκάφος. Τα τουρκικά πλοία, όμως, δεν σώθηκαν τελικά.
Την 29η Μαΐου ο Αν. Μιαούλης χειρίζοντας με δεξιοτεχνία τη φρεγά-
τα, πλησίασε και με ομοβροντίες βύθισε την τουρκική κορβέτα, ενώ την ε-
πόμενη ημέρα πάλι με καταιγιστικά πυρά κατάστρεψε το βρίκι897. Η πυρπο-
λική επίθεση του Κ. Κανάρη ήταν η τελευταία που έγινε στη διάρκεια του
ναυτικού αγώνα και η καταστροφή των δύο τουρκικών πλοίων υπήρξε η τε-
λευταία εμπλοκή ελληνικών και οθωμανικών πλοίων στο Αιγαίο.
Τις επόμενες ημέρες ο Αν. Μιαούλης θα συλλάβει, μεταξύ Λέσβου και
Τενέδου, τρία τουρκικά πλοία, αλλά οι επιχειρήσεις των αντιπάλων είχαν πια
εστιαστεί στον Πατραϊκό και τον Κορινθιακό κόλπο. Γι’ αυτό, σύντομα, ο
Αν. Μιαούλης θα πάρει εντολή να πλεύσει στο Ιόνιο και με τη φρεγάτα Ελ-
λάς να συμμετάσχει στην υποστήριξη των χερσαίων επιχειρήσεων στη δυτι-
κή Ελλάδα.
Εν τω μεταξύ, από το Μάρτιο του 1828 ο Γ. Σαχτούρης, κατόπιν δια-
ταγής του Ιω. Καποδίστρια, είχε αναλάβει (με μοίρα οκτώ πλοίων) την απο-
στολή
«να εμποδίση το φθάσιμον των τροφών, των πολεμοφοδίων
και παντός άλλου είδους πολεμικής λαθρεμπορίας εις τα παρά των
Τούρκων εξουσιαζόμενα μέρη της Κρήτης, να βαστάξη στενώτατον
αποκλεισμόν των φρουρίων Μεθώνης, Κορώνης και Νεοκάστρου,
και να ενδυναμώση τον ήδη υπάρχοντα αποκλεισμόν του κόλπου των
Πατρών και Ναυπάκτου»898.
___________________
897. Γενική Εφημερίς, 29 Αυγούστου 1828.
898. Έγγραφον Ελληνικής Πολιτείας, Αριθ. 677/6 Μαρτίου 1828, (στο Ημερολό-
γιο βεργαντίνου Αθηνά, σ. 287-288). Τα πλοία ήταν τα υδραίϊκα Αθηνά (Γ. Σαχτούρης),
Τιμολέων (Σταυρ. Πινότσης), τα σπετσιώτικα Ασπασία (Ανδρ. Σωτηρίου), Ελευθερία
Η ομάδα του Γ. Σαχτούρη έπρεπε να καλύψει την περιοχή από τον όρ-
μο Δραγομέστου (Αστακού) στη δυτική Στερεά μέχρι τη νησίδα Γραμπούσα
στη δυτική Κρήτη. Μία δύσκολη αποστολή για τον Υδραίο αντιναύαρχο που
διέθετε μόνο οκτώ πλοία. Ωστόσο, στον αποκλεισμό συμμετείχαν και πλοία
των συμμαχικών στόλων, σύμφωνα με Γενική Διαταγή του ναυάρχου Ed.
Ed. Codrington. Σ’ αυτή, μεταξύ των άλλων, έγραφε:
«Είναι ωφέλιμον εις τοιαύτην κρίσιμον στιγμήν, να υστερή-
σωμεν τας Τουρκικάς δυνάμεις ευρισκομένας εις την Πελοπόννη-
σον απ’ όλα τα είδη ζωοτροφιών και πολεμοφοδίων και ενδυνα-
μώσεων, και από κάθε οποιαδήποτε άλλα είδη, διά να διεγείρω-
μεν την επιθυμίαν εις τον Ιμπραήμ Πασά να επιστρέψει εις την Αί-
γυπτον. Είναι, λοιπόν, αναγκαίον, ότι όλα τα πλοία τα οποία συνι-
στώσι και βοηθούσι την πολιορκίαν των λιμένων της Πελοποννή-
σου, να εμποδίζωσιν, αν είναι δυνατόν, την είσοδον κάθε είδους
πλοίου, οιουδήποτε έθνους […]»899.
Ο αποκλεισμός από τα συμμαχικά πλοία, με τη σύμπραξη της ομάδας
του Γ. Σαχτούρη επί επτά μήνες, υπήρξε αρκετά αποτελεσματικός. Η επιτυ-
χής συμμετοχή του ελληνικού στολίσκου επαινέθηκε από τους Άγγλους και
ο Ιω. Καποδίστριας συγχάρηκε εγγράφως τον Γ. Σαχτούρη900. Επίσης ο Γ.
Σαχτούρης υποβοήθησε, με τα πλοία του, τις επιχειρήσεις του στρατηγού R.
Church και του πλοιάρχου F. A. Hastings στη δυτική Στερεά.
Η πολύμηνη εκστρατεία των πλοίων του Γ. Σαχτούρη, των οποίων τα
πληρώματα σε σημαντικό ποσοστό ανανεώνονταν περιοδικά, υπήρξε η πιο
μακροχρόνια που ανατέθηκε σε ελληνικό στολίσκο και τερματίστηκε μετά
την αποχώρηση των αιγυπτιακών στρατευμάτων από την Πελοπόννησο.
___________________
(Δημ. Γουδής), βρίκι (μη εξακριβωθέντος ονόματος) των 12 πυροβόλων (Α. Μωριάτης),
το ψαριανό Ηρακλής (Νικ. Γιαννίτσης) και τα εθνικά Αθηνά (Ν. Νικολάκης), Αντίζηλος
(Κων. Κουλάς). Στην ομάδα αυτή προστέθηκαν και 8-9 μικρά πλοία (κανονιοφόροι,
βελλούδες, κότερα κ.ά.) κατάλληλα για επιχειρήσεις πολύ κοντά στις ακτές.
899. Γενική Διαταγή Ed. Codrington, 12/24 Μαΐου 1828, στο Ημερολόγιο βεργα-
ντίνου Αθηνά, σ. 285-296.
900. Γράμμα του Ιω. Καποδίστρια προς τον Γ. Σαχτούρη, με ημερομηνία 2 Ιου-
νίου 1826 (στο Ημερολόγιο βεργαντίνου Αθηνά, σ. 296-297).
Οι επιτυχίες των Ελλήνων στη δυτική Στερεά.

Οι επιχειρήσεις στη λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου και στον
Αμβρακικό κόλπο. Ο θάνατος του F. A. Hastings
Στη δυτική Στερεά Ελλάδα, σύντομα μετά τη ναυμαχία του Ναβαρίνου, ο

στρατηγός R. Church εγκατέστησε στρατόπεδο στην περιοχή του Δραγο-
μέστου (Αστακού) προκειμένου, σε συνεργασία με τοπικούς οπλαρχηγούς,
να διεξαγάγει τις επιχειρήσεις απώθησης των εχθρικών δυνάμεων βορειότε-
ρα της γραμμής Καρβασαρά (Αμφιλοχία) – Καρπενήσι. Τη 16η Νοεμβρίου
1827 τα πλοία της μοίρας του F. A. Hastings μετέφεραν από τον Άραξο
(ακρ. Κάβο-Πάπας) στο στρατόπεδο του Δραγομέστου περί τους 500 από
τους άνδρες που είχε συγκεντρώσει ο R. Church στην Αχαΐα τους προηγού-
μενους μήνες. Έξι ημέρες αργότερα αποβιβάστηκαν άλλοι 500, ενώ από το
Ξηρόμερο και τη Βόνιτσα ήλθαν δυνάμεις των οπλαρχηγών Δημ. Μακρή και
Δήμου Φερεντίνου και μερικών άλλων μικροκαπεταναίων. Σύντομα το στρα-
τιωτικό σώμα του R. Church αυξήθηκε στους 2.000 άνδρες, αλλά ο Άγγλος
στρατηγός θεώρησε τη δύναμη αυτή ανεπαρκή για επεκτατικές επιχειρήσεις.
Ο ξεσηκωμός στη δυτική Ελλάδα δεν υπήρξε καθολικός και η προσχώρηση
άλλων οπλαρχηγών πολύ διστακτική. Ο R. Church αποφάσισε να περιμένει
την ενίσχυσή του από τις χιλιαρχίες που συγκροτούνταν στα Μέγαρα και την
Ελευσίνα. Γι’ αυτό περιορίστηκε στην περιμετρική οχύρωση του στρατοπέ-
δου στο Δραγομέστο και τον έλεγχο (με φυλάκια) του παράκτιου δρόμου
που το συνέδεε με την οχυρή θέση στο Μύτικα. Τη θέση αυτή (περί τα 30
χλμ. βορειότερα) κρατούσαν οι άνδρες του ισχυρού οπλαρχηγού της Βόνι-
τσας Γεωργ. Τσόγκα για να προστατεύουν τα γυναικόπαιδα που είχαν κατα-
φύγει στο απέναντι μικρό νησί Κάλαμο.
Λίγο αργότερα, ο R. Church μπόρεσε να στείλει στο Μύτικα περί τους
1.000 άνδρες για να κρατήσουν την οχυρή θέση, ώστε ο Γ. Τσόγκας να προ-
ωθηθεί περί τα 15 χλμ. μακρύτερα. Εκεί, στην περιοχή της Ζαβέρδας, κατά-
φερε ο Γ. Τσόγκας να οργανώσει μια δύναμη 1.500 ανδρών ως εφεδρεία για
τις μελλοντικές επιχειρήσεις.
Παρά την ανησυχία του R. Church, οι Τούρκοι δεν έδειξαν επιθετικές
διαθέσεις, κι αυτός, όμως, περιορίστηκε στην παρενόχληση των γραμμών
ανεφοδιασμού των γραμμών του εχθρού μεταξύ Άρτας και Μεσολογγίου. Η
αποστολή του Άγγλου στρατηγού ήταν να επικρατήσει στη βόρεια περιοχή

και γι’ αυτό ήθελε πρωτίστως να αποκτήσει τον έλεγχο στα περάσματα του
Μακρυνόρους-Αγράφων και την κυριαρχία στον Αμβρακικό κόλπο. Πάντως,
για να ξεκινήσει την εκστρατεία του χρειαζόταν η ενίσχυση και ο τακτικός
ανεφοδιασμός του στρατού του και οπωσδήποτε η ναυτική υποστήριξη.
Από την πλευρά του, ο F. A. Hastings πίστευε ότι έπρεπε η κατάληψη
του Μεσολογγίου, της Ναυπάκτου και του Αντιρίου να προηγηθεί των επι-
χειρήσεων στο βορρά. Ο F. A. Hastings, μετά τις επιχειρήσεις της μοίρας του
στον Κορινθιακό, προσέγγισε, στις αρχές του Δεκεμβρίου 1827, στην είσοδο
της λιμνοθάλασσας του Μεσολογγίου. Ήταν αποφασισμένος να δοκιμάσει
την αμυντική ικανότητα των Τούρκων και να αποκτήσει ερείσματα μέσα στη
λιμνοθάλασσα. Ο R. Church είχε ιδιαίτερη εκτίμηση για τον Άγγλο πλοίαρχο
και ενέκρινε το σχέδιο αυτό, αλλά δεν μπόρεσε να προετοιμάσει και να στεί-
λει σύντομα μια επαρκή στρατιωτική δύναμη –λόγω κυρίως της έλλειψης
εφοδίων– ώστε να εκτελεστεί μια συνδυασμένη επιχείρηση από την ξηρά και
τη θάλασσα. Ο ανυπόμονος F. A. Hastings αποπειράθηκε αμέσως να κατα-
λάβει την οχυρωμένη νησίδα Βασιλάδι, παρά τη σφοδρή κακοκαιρία που ε-
πικρατούσε. Δεκαπέντε πλοιάρια και δύο άκατοι των πλοίων επιτέθηκαν την
10η Δεκεμβρίου, ενώ η Καρτερία, από απόσταση άνω του μιλίου, λόγω των
αβαθών και του ισχυρού ανέμου, προσπάθησε να τα υποστηρίξει, βάλλουσα
περί τα 150 άστοχα βλήματα. Μετά την αποτυχημένη αυτή προσπάθεια, η
επίθεση επαναλήφθηκε, μια εβδομάδα αργότερα, όταν οι καιρικές συνθήκες
βελτιώθηκαν. Η Καρτερία και η κανονιοφόρος Ελβετία έβαλλαν κατά της
νησίδας από πλησιέστερες θέσεις, κοντά στην είσοδο της λιμνοθάλασσας,
ενώ τα κανονιοφόρα πλοιάρια εισήλθαν και προσέβαλαν το Βασιλάδι από
βορρά.
Οι τρεις πρώτες βολές από τα δύο πλοία καταστρέφουν τη δεξαμενή
νερού, συντρίβουν ένα πυροβόλο με την ομοχειρία του και δημιουργούν
ρήγμα στο τείχος. Η τέταρτη βολή (γρενάτα της Καρτερίας) ανατινάζει την
πυριτιδαποθήκη και από την έκρηξη τα περισσότερα πυροβόλα ανατρέπο-
νται και πολλοί Τούρκοι φονεύονται. Αμέσως μετά οι υπόλοιποι Τούρκοι
παραδίδονται και ο F. A. Hastings τους στέλνει άοπλους στο Μεσολόγγι,
ενώ ο R. Church εγκαθιστά φρουρά από 70 άνδρες και φροντίζει να αποκα-
τασταθούν οι ζημιές του οχυρού. Η κατάληψη της νησίδας Βασιλάδι υπήρξε
οπωσδήποτε μια σημαντική επιτυχία, αφού αποτελούσε το κύριο σημείο τού

προς τη θάλασσα αμυντικού μετώπου του Μεσολογγίου.
Ο ενθαρρυμένος F. A. Hastings την 23η Δεκεμβρίου επιτέθηκε στο Αι-
τωλικό, το οποίο ήταν το κλειδί της άμυνας στη βόρεια περιοχή της λιμνο-
θάλασσας. Η επίθεση έγινε από ομάδα πριαρίων (μονόξυλων) που μετέφε-
ραν τμήμα επίλεκτων πολεμιστών, αλλά την υποστήριξή τους ανέλαβαν μό-
νο μερικά πλοιάρια (με μικρό πυροβόλο), γιατί τα δαιδαλώδη αβαθή νερά
δεν επέτρεπαν την προχώρηση της Καρτερίας και των κανονιοφόρων στο
εσωτερικό. Το Αιτωλικό, όμως, ήταν πολύ καλά οχυρωμένο και η επίθεση
αποκρούστηκε μάλλον εύκολα από τους Τούρκους. Ο F. A. Hastings ανα-
γκάστηκες να αποσυρθεί και παραπονέθηκε στον Cochrane ότι ο R. Church
τον άφησε αβοήθητο. Ωστόσο, ο F. A. Hastings, από την πλευρά του, δεν εί-
χε φροντίσει να ενημερώσει τον αρχιστράτηγο για να οργανωθεί και συντο-
νιστεί καλύτερα η επιχείρηση στην ξηρά και τη θάλασσα901. Ο F. A. Hast-
ings που είχε δυσκολίες στη συνεργασία του με τον R. Church και αντιμετώ-
πιζε οικονομικά προβλήματα, απείλησε ότι θα εγκαταλείψει το ελληνικό
Ναυτικό. Χρειάστηκε τότε να τον ικετέψει ο φίλος του G. Finley και να δεί-
ξει συμβιβαστική στάση ο R. Church ώστε να ανακαλέσει την απειλή του902.
Ο Ιω. Καποδίστριας κάλεσε αμέσως τον F. A. Hastings για να του αναθέσει
νέα αποστολή στο Αιγαίο και να τον συμβουλευτεί για οργανωτικά θέματα
«του εθνικού ναυτικού της Ελλάδος».
Ο F. A. Hastings, μόλις πήρε το σχετικό έγγραφο του Κυβερνήτη903,
έπλευσε με την Καρτερία στον Πόρο. Ο Ιω. Καποδίστριας έπεισε τον Άγγλο
πλοίαρχο να παραμείνει ως κυβερνήτης της ατμοκορβέτας και τον διόρισε
μέλος της επιτροπής Ναυτικών Υποθέσεων, με συγκεκριμένο έργο. Τη 10η
Απριλίου, ενώ βρισκόταν ακόμη ο F. A. Hastings στον Πόρο, ήλθε πληρο-
φορία ότι ο τουρκικός στόλος επρόκειτο να απειλήσει πάλι τη Σάμο. Απο-
φασίστηκε τότε ο ελληνικός στόλος με την Καρτερία να σπεύσουν στη Σάμο,
αλλά μετά από λίγες ημέρες ο Ιω. Καποδίστριας βεβαιώθηκε ότι δεν υπήρχε
καμιά απειλή κατά του νησιού. Γι’ αυτό έδωσε εντολή στον F. A. Hastings
___________________
901. D. DAKIN, Ο αγώνας των Ελλήνων, σ. 294.
902. Ό.π., σ. 294.
903. Για το έγγραφο του Ιω. Καποδίστρια προς F. A. Hastings (με ημερομηνία 6
Μαρτίου 1828), βλ. Κ. ΡΑΔΟΥ, Φρανκ Άμπνεϋ Άστιγξ, Έγγραφα και Σημειώσεις περί του
έργου αυτού εν Ελλάδι, στο Δελτίο Ιστορ. Εθν. Εταιρείας, τόμ. 1918, σ. 577-578.
να επιστρέψει στο Ιόνιο και να ηγηθεί του στολίσκου του κατά τις επικείμε-
νες επιχειρήσεις.
Στη διάρκεια του χειμώνα οι επιχειρήσεις είχαν ατονήσει και τα πλοία
του στολίσκου είχαν μείνει μάλλον αδρανή στον Κορινθιακό. Ο F. A. Hast-
ings, που απέπλευσε από τον Πόρο περί την 22α Απριλίου, έφτασε στον Κο-
ρινθιακό μετά 5-6 ημέρες. Το βέβαιο είναι ότι την 28η Απριλίου 1828 ο F. A.
Hastings απέπλευσε με την Καρτερία και τα άλλα πλοία του στολίσκου για
να συμπράξουν, με τις χερσαίες δυνάμεις, σε μια νέα προσπάθεια κατάληψης
του Αιτωλικού. Την ίδια ημέρα αγκυροβόλησαν κοντά στη νησίδα Άγιος
Σώστης και άρχισε η ετοιμασία των ακάτων της ατμοκορβέτας και των δε-
κατριών κανονιοφόρων (μονόκανων) πλοιαρίων υπό τον Ανδρέα Παπαπάνο.
Το σχέδιο ήταν να εισπλεύσουν στη λιμνοθάλασσα και να κινηθούν προς το
Αιτωλικό, ενώ ταυτόχρονα ο R. Church θα προωθούσε στρατεύματα για να
επιτεθούν από τα δυτικά κατά της νησίδας.
Ήδη από τα μέσα του Απριλίου ο αρχιστράτηγος είχε καταλάβει τη
νησίδα Ντολμά και μία άλλη του Πόρου, εγκαθιστώντας εκεί τέσσερα πυρο-
βόλα και εκτοξευτές κονγκρεβιανών ρουκετών υπό τη διοίκηση Φιλελλήνων
αξιωματικών. Ταυτόχρονα τα άτακτα σώματα των οπλαρχηγών Λ. Κουτσο-
νίκα, Παύλου Καραϊσκάκη, Χ. Σισίνη, Α. Παπασταθόπουλου, Γερασ. Φωκά
και κυρίως του Ιθακήσιου Διον. Ευμορφόπουλου (διοικητή της συγκροτού-
μενης Η΄ χιλιαρχίας) με πυροβολαρχία του τακτικού, υπό τον Ιταλό ταγμα-
τάρχη Brallio, πήραν θέσεις δυτικά του Αιτωλικού.
Μόλις ο F. A. Hastings έφτασε στη λιμνοθάλασσα συσκέφθηκε με τον
R. Church και αποφασίστηκε η επίθεση να γίνει από δύο πλευρές: των ελα-
φρών σκαφών από νότο και των ατάκτων σωμάτων από τα δυτικά. Βασική,
βέβαια, προϋπόθεση ήταν να καταστραφούν, με προπαρασκευαστικά πυρά,
οι οχυρές θέσεις του εχθρού και να δημιουργηθούν ρήγματα στα τείχη του
Αιτωλικού.
Την 3η Μαΐου ο F. A. Hastings προώθησε μερικά πλοιάρια κοντά στο
Αιτωλικό και εκτόξευσε ρουκέτες κατά στόχων πάνω στη νησίδα, με απογο-
ητευτικά, όμως, αποτελέσματα. Κατόπιν ο Άγγλος πλοίαρχος μετέφερε μια
καρονάδα των 68 λιτρών της Καρτερίας και την εγκατέστησε σε μικρή νησί-
δα, κοντινή στο Αιτωλικό.
Η 11η Μαΐου ορίστηκε η ημέρα για να γίνει η αποφασιστική επίθεση

στο Αιτωλικό. Από νωρίς το πρωί άρχισε σφοδρός κανονιοβολισμός απ’ όλα
τα πυροβόλα που είχαν στηθεί γύρω του.
Η επίθεση από τη θάλασσα απέβλεπε αρχικά στην κατάληψη ενός ο-
χυρώματος που συνέδεε την πύλη του Αιτωλικού με το τουρκικό στρατόπε-
δο, αλλά τελικά ο R. Church προτίμησε να γίνει κατευθείαν στην πόλη.
Τα τμήματα των ατάκτων από τα σώματα του Γερασ. Φωκά και του
Διον. Ευμορφόπουλου είχαν από την προηγούμενη ημέρα επιβιβαστεί στα
ελαφρά πλοία904.
Από την αναφορά του F. A. Hastings905 βλέπουμε την εξέλιξη της επί-
θεσης:
«Μίαν ώραν μετά μεσημβρίαν τα πλοία είχαν λάβει τας θέσεις
των και ο κανονιοβολισμός ήρχισε. Είχα προσδιωρίσει το διά την
έφοδον σημείον και ενώ ο ίδιος ήμουν εις το οχύρωμα (στη μικρή
νησίδα) διευθύνων τον πυροβολισμόν του, των 68, βλέπω τον Στολί-
σκον προχωρούντα διά την εισβολήν χωρίς διαταγήν, δεν έμενε πλέ-
ον παρά να έμβω εις το ακάτιόν μου διά να λάβω την μερίδα του
κινδύνου μετά των άλλων.
Τα περισσότερα των πλοίων άμα έφθασαν υπό το αδιάκοπον
πυρ των εχθρών έμειναν. Το πλοίον του Γεράσιμου Κολοκυθά, το
φέρον τους στρατιώτας του Χιλιάρχου Φωκά επροχώρησεν δεξιόθεν,
όπου ήτο το πρσδιωρισμένον μέρος του, με μεγάλην απτοησίαν. Βλέ-
πων ότι τούτο δεν εβοηθείτο από άλλο, απέρασα από το αριστερόν
μέρος, όθεν ήμην, προς τα δεξιά εις βοήθειάν του. Εν τοσούτω οι
Τούρκοι έλαβον τον καιρόν να δυναμώσουν σφοδρότατα το μέρος το
οποίον ο Χιλίαρχος Φωκάς διηύθυνε την εισβολήν του, εις τρόπον
ώστε, μ’ όλην την ικανότητα και απτοησίαν του Κυρίου Φωκά και
την καλλίστην οδηγίαν των βαρκών του πλοίου τούτου δεν ηδυνήθη-
μεν να επιτύχωμεν την καλήν έκβασιν.
Λυπούμαι πολλά διά την ζημίαν των φονευθέντων και πληγω-
θέντων χωρίς την επιτυχίαν του σκοπουμένου».
___________________
904. Ήταν τέσσερις βελούδες ή μίστικα (κατά τον F. A. Hastings) με κυβερνήτες
τους Ανδρ. Παπαπάνου, Ιω. Καβεζό (ή Καβαγά), Ιω. Τζάνη, Γερασ. Κολοκυθά (με ιδιό-
κτητο σκάφος) και περί τα δώδεκα μικρότερα πλοιάρια, άκατοι και αρκετές βάρκες.
905. Αναφορά F. A. Hastings προς Α. Μαυροκορδάτο, με ημερομηνία 12/24
Μαΐου 1828 στο ΔΗΜ. ΦΩΚΑ, Ο Άστιγξ επί Καποδίστρια, σ. 26-27.
Τα κινούμενα προς το Αιτωλικό πλοιάρια δέχτηκα ιδιαίτερα σφοδρά

πυρά και καθώς οι Τούρκοι χρησιμοποιούσαν βλήματα με βολίδες (μακάσια
ή μισδράλια) οι απώλειες, κυρίως τραυματίες, αυξάνονταν συνεχώς. Τα πε-
ρισσότερα πλοιάρια ανέκοψαν την πορεία τους και τα δύο ή τρία που πλησί-
ασαν την ακτή διαπίστωσαν ότι οι Τούρκοι είχαν τοποθετήσει (στα αβαθή)
φράγματα με πασσάλους που εμπόδιζαν την προσγιάλωση μικρών σκαφών.
Σε λίγο το πλοιάριο που μετέφερε πολεμοφόδια του στολίσκου δέχτη-
κε εχθρικό βλήμα και ανατινάχτηκε. Ένα άλλο βλήμα κτύπησε τη βελλούδα
που επέβαινε ο επικεφαλής των μονόκανων πλοιαρίων, ο Ανδρέας Παπαπά-
νος, και τον σκότωσε. Άλλο βολιδοφόρο βλήμα εξερράγη στην άκατο του F.
A. Hastings, τραυματίζοντας αυτόν και δύο άνδρες του πληρώματός του.
Επίσης, από τα εχθρικά πυρά σκοτώθηκε ο ταγματάρχης Brollio και
τραυματίστηκαν τουλάχιστον άλλοι είκοσι μεταξύ των οποίων οι οπλαρχηγοί
Δ. Ευμορφόπουλος και Γ. Φωκάς, οι καπετάνιοι των βελλούδων Ιω. Τζάνης
και Ιω. Καβεζός (ή Ιω. Καβαγιάς), ο Άγγλος λοχαγός Stelback και ο αρχιπυ-
ροβολητής (υποπλοίαρχος R.N.) Gibbon Fitz-Gibbon.
Όταν φάνηκε καθαρά ότι δεν μπορεί να καμφθεί η τουρκική αντίστα-
ση, τα πλοιάρια του στολίσκου αποχώρησαν προς το Βασιλάδι και τον Άγ.
Σώστη. Η επιχείρηση κατάληψης του Αιτωλικού και πάλι είχε αποτύχει.
Ο F. A. Hastings μετά τον τραυματισμό του μεταφέρθηκε στην Καρτε-
ρία όπου τον εξέτασε ο Άγγλος αρχίατρος Yewet, σταλμένος από τον R.
Church. Παρά το βαρύ τραύμα στο αριστερό χέρι του F. A. Hastings, ο αρχί-
ατρος έκρινε ότι δεν εγκυμονούσε κίνδυνο για τη ζωή του. Ο Άγγλος πλοί-
αρχος, αν και υπέφερε από οδυνηρούς πόνους, διατήρησε αμείωτο το ηθικό
του. Την 16η Μαΐου είχε το κουράγιο να στείλει στον Αλ. Μαυροκορδάτο ι-
διόχειρη αναφορά και να προτείνει νέο σχέδιο επίθεσης κατά του Αιτωλικού,
ελπίζοντας πως σε 3-4 ημέρες θα ήταν σε θέση να επιστρέψει στη θέση του
για να αναλάβει τις ναυτικές επιχειρήσεις στη λιμνοθάλασσα906.
Δυστυχώς χειρουργός για να φροντίσει τους τραυματίες δεν υπήρχε
στην περιοχή και ο αναμενόμενος –μετά από αίτημα του F. A. Hastings– από
τον Πόρο, δεν είχε φτάσει ακόμη. Εν τω μεταξύ το τραύμα του Άγγλου
πλοιάρχου χειροτέρευσε και ο αρχίατρος Yewet αποφάσισε να μεταφερθεί
___________________
906. Αναφορά F. A. Hastings προς Α. Μαυροκορδάτο, με ημερομηνία 16/28
Μαΐου 1828, στο ΔΗΜ. ΦΩΚΑ, ό.π., σ. 30-32.
με την Καρτερία στη Ζάκυνθο για να αποκοπεί χειρουργικά ο βραχίονας και

αποφευχθεί ο τέτανος. Η ενέργεια, όμως, αυτή έγινε καθυστερημένα και
φαίνεται πως ο τέτανος είχε εκδηλωθεί προτού η ατμοκορβέτα αποπλεύσει
μετά τη 16η Μαΐου. Στη διάρκεια του πλου ο τέτανος προχώρησε στο τελευ-
ταίο στάδιο και ο F. A. Hastings, μετά από φρικτή δοκιμασία τριών ημερών
στο λιμοκαθαρτήριο του νησιού, άφησε την τελευταία πνοή στις 8 μ.μ. της
20ης Μαΐου/1ης Ιουνίου 1828. Ο θάνατος του F. A. Hastings, «του χρησιμότα-
του των Φιλελλήνων», συγκλόνισε όλους τους Έλληνες και στέρησε στο ελ-
ληνικό Ναυτικό και γενικότερα στον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων
τις πολύτιμες υπηρεσίες που πρόσφερε με ανιδιοτέλεια.
***
Ο Ιω. Καποδίστριας, όταν επισκέφθηκε το στρατόπεδο της δυτικής Ελλάδας

(28 Ιουνίου-3 Ιουλίου 1828) συζήτησε με τον R. Church την κατάσταση και
συμφώνησαν ότι αν επιχειρούσαν την κατάληψη του Μεσολογγίου με μετω-
πικές επιθέσεις το αποτέλεσμα θα ήταν αβέβαιο και οι απώλειες βαρύτατες.
Επέλεξαν, λοιπόν, τον αποκλεισμό της πόλης από τη θάλασσα και την ξηρά.
Ήδη στον Πατραϊκό κυριαρχούσε ο ελληνικός στόλος και στη λιμνοθάλασσα
του Μεσολογγίου είχε καταληφθεί το Βασιλάδι. Έπρεπε, όμως, να αποκλει-
στούν και οι διαβάσεις του Μακρυνόρος για να αποκοπεί η γραμμή ανεφοδι-
ασμού του Μεσολογγίου από την Άρτα. Επίσης, κρίθηκε αναγκαίο να εξα-
σφαλιστεί πρωτίστως ο έλεγχος του Αμβρακικού κόλπου, απ’ όπου θα υπο-
στηρίζονταν οι επιχειρήσεις στην ενδοχώρα και κυρίως στο Μακρυνόρος.
Επιχειρήσεις που ήταν βέβαια δύσκολες, αλλά οι συνθήκες ευνοούσαν τους
Έλληνες. Οι Τούρκοι, λόγω του ρωσο-τουρκικού πολέμου, είχαν αποσύρει
σημαντικές δυνάμεις από τη Ρούμελη, αφήνοντας μόνο μικρές φρουρές, ενώ
οι κάτοικοι και οι οπλαρχηγοί του Βάλτου, που είχαν «προσκυνήσει» το
1826 μετά την πτώση του Μεσολογγίου, μόλις πληροφορήθηκαν τις διεθνείς
διεργασίες για τη δημιουργία Ελληνικού κράτους, έδειξαν πρόθυμοι να συμ-
μετάσχουν στον αγώνα.
Ο Ιω. Καποδίστριας καθυστέρησε, περί τους τρεις μήνες, να αρχίσει
τις επιθετικές επιχειρήσεις στη Στερεά Ελλάδα και αυτό έγινε για δύο λό-
γους. Οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις δεν είχαν ακόμη ολοκληρώσει την ανα-
διοργάνωση και την ενίσχυσή τους· κάτι που απαιτούσε χρήμα και χρόνο.
Ταυτόχρονα ο Κυβερνήτης περίμενε και ήλπιζε η γαλλική στρατιά του N.-J.

Maison να αναλάβει την εκδίωξη των Τούρκων από τη Στερεά ή τουλάχι-
στον να συμπράξει με τα ελληνικά στρατεύματα. Η γαλλική κυβέρνηση έ-
δειξε πρόθυμη –και έτοιμη– για μια επέμβαση γαλλικών δυνάμεων στη Στε-
ρεά, η οποία θα ελαχιστοποιούσε τις απώλειες των Ελλήνων και τις δαπάνες
πολύτιμων οικονομικών πόρων. Αλλά η επέμβαση των Γάλλων στη Στερεά,
δεν έγινε τελικά για να μη δυσαρεστηθεί η Αγγλία που αντιδρούσε ακόμη
και στην παράταση της παραμονής των γαλλικών στρατευμάτων στην Πελο-
πόννησο907.
Τον Αύγουστο 1828 ο Ιω. Καποδίστριας άρχισε τις επιχειρήσεις στη
Στερεά μόνο με τις ελληνικές δυνάμεις, έχοντας κάνει μεγάλη πρόοδο στην
οργάνωσή τους και την προσέλευση των οπλαρχηγών της Ρούμελης για να
συμπράξουν. Ο Κυβερνήτης, μετά το θάνατο του F. A. Hastings, διόρισε τον
Κορσικανό Antonio Passano908 μοίραρχο «του κατά την Δυτική Ελλάδα στο-
λίσκου»909, με αποστολή να υποστηρίξει στον Αμβρακικό κόλπο τις επιχει-
ρήσεις των χερσαίων δυνάμεων και κυρίως να διακόψει την από τη θάλασσα
επικοινωνία του Μεσολογγίου και του Κραβασαρά (Αμφιλοχία) με την Πρέ-
βεζα.
___________________
907. ΔΕΣΠ. ΘΕΜΕΛΗ-ΚΑΤΗΦΟΡΗ, Το γαλλικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα, σ. 67-
68, 71-72.
908. Ο A. Passano ή Bassano (1770-1836) σε νεαρή ηλικία υπήρξε κουρσάρος
και έδρασε στην Αδριατική, Μετά υπηρέτησε στο στολίσκο που συγκρότησε ο Αλή πα-
σάς το 1810 Από το 1822 συμπολέμησε με τους επαναστατημένους Έλληνες. Συνελήφ-
θη από τους Τούρκους καθώς, με τρεις κανονιοφόρους, παρενοχλούσε τις επικοινωνίες
τους στην περιοχή του Αμβρακικού. Απελευθερώθηκε μετά από την πληρωμή λίτρων
στον Αλή πασά και αποσύρθηκε στην Ιταλία για μερικά χρόνια. Το 1828 επέστρεψε
στην Ελλάδα, μετά από πρόσκληση της γ΄ Εθνοσυνέλευσης, για να συμμετάσχει πάλι
στον αγώνα. Η ανάθεση σ’ αυτόν της διοίκησης του στολίσκου, με κυβερνητικό Διά-
ταγμα, ίσως οφείλεται στη φήμη του ως έμπειρου ναυτικού και γνώστη των παραλίων
της δυτικής Ελλάδας.
909. Το στολίσκο συγκροτούσαν οι ατμοκορβέτες Καρτερία (Ιωσήφ Φαλάγκας),
Επιχείρησις ( Κάρολος Μπρώμης), οι κανονιοφόροι Φιλελληνίς ( Α. Κωφός), Βαυαρία
(Α. Τενεκές), Μέδουσα (Α. Γκίκας), Περσεφόνη (Ιω. Καβαγάς), Διώνη (Κων. Θεοφίλου),
Θέτις (Σπυρ. Κάπος), Χαρίκλεια (Αν. Παρασκευάς), η βελλού Ελένη (Γεωρ. Θεοχάρης)
και η τράτα Νιόβη (Ιω. Ρούφας). Η Επιχείρησις δεν είναι βέβαιο ότι συμμετείχε, δεδομέ-
νου ότι τον Απρίλιο 1828 βρισκόταν ακινητοποιημένη στον Πόρο με σοβαρές βλάβες.
Ο στολίσκος, με τον Ant. Passano επιβαίνοντα στην Καρτερία, εμφα-

νίστηκε την 30η Αυγούστου στην είσοδο του Αμβρακικού. Αμέσως οι δύο
ατμοκορβέτες και η κανονιοφόρος Μέδουσα άρχισαν να κανονιοβολούν με
σφοδρότητα το φρούριο του Παντοκράτορα, ενώ τα υπόλοιπα πλοιάρια ξεκί-
νησαν για να περάσουν το στόμιο του κόλπου. Στη νότια πλευρά του κόλπου
είχαν ήδη προωθηθεί ελληνικά στρατιωτικά τμήματα και καταλάβει το Λου-
τράκι και το Ελογίβαρο (κοντά στο ακρωτήρι του Ακτίου).
Ο Ant. Passano ασθενούσε και παρέμεινε στην Καρτερία, απ’ όπου έ-
στελνε τις εντολές του στα πλοιάρια. Επειδή ο άνεμος ήταν αντίθετος και το
ρεύμα δυνατό, ο Κορσικανός μοίραρχος διέταξε την αναβολή του είσπλου.
Την επόμενη ημέρα επαναλήφθηκαν τα πυρά κατά του φρουρίου και τα
πλοιάρια κινήθηκαν πάλι προς το στόμιο, αλλά ο ενάντιος άνεμος τα καθή-
λωσε με αποτέλεσμα επί πολλή ώρα να δέχονται κανονιοβολισμούς από το
φρούριο της Πρέβεζας. Όταν μια βάρκα κτυπήθηκε από εχθρικό βλήμα, τα
πληρώματα λιγοψύχησαν και τα πλοιάρια ανέστρεψαν. Οι καπετάνιοι των
πλοιαρίων έσπευσαν τότε στον Ant. Passano και του ζήτησαν να επιβεί ο ί-
διος σ’ ένα πλοιάριο και να προηγηθεί κατά τον είσπλου, δίνοντας έτσι το
παράδειγμα στους ναύτες. Ο μοίραρχος, όμως, αρνήθηκε και ο στολίσκος
αποχώρησε για το Μύτικα.
Ωστόσο τα ελληνικά τμήματα, υπό το συνταγματάρχη Al. Dentzel με
ένα τουρκικό αλιευτικό που είχαν συλλάβει στο Λουτράκι, μπόρεσαν να κυ-
ριεύσουν μια γολέτα, δύο μίστικα και τέσσερις βάρκες των Τούρκων. Τα
συλληφθέντα σκάφη εξοπλίστηκαν με πυροβόλα και επανδρώθηκαν με εκα-
τό ναυτικούς από το Μύτικα. Ο μικρός αυτός στολίσκος έδρασε αποφασι-
στικά μέσα στον κόλπο, αιχμαλωτίζοντας πολλά εμπορικά σκάφη. Οι Τούρ-
κοι, που είδαν την επικοινωνία μεταξύ Πρέβεζας και Κραβασαρά να κινδυ-
νεύει με διακοπή, όπλισαν ένα βρίκι και ένα πλοιάριο για να αντιδράσουν.
Οι Έλληνες μετέφεραν σύντομα πυροβόλα στο Μύτικα για να προστατεύουν
το ορμητήριό των σκαφών τους, ενώ ο Ant. Passano πήγε στο Λουτράκι για
να συζητήσει με το στρατηγό R. Church τις επόμενες ενέργειες. Ο R. Church
ήθελε την είσοδο του ελληνικού στολίσκου στον Αμβρακικό και γι’ αυτό έ-
στειλε ένα ενθαρρυντικό μήνυμα στα πληρώματα των κανονιοφόρων και τα
προέτρεψε να παραδειγματιστούν από τα κατορθώματα των στρατιωτών.
Οι καπετάνιοι και οι ναύτες των ελληνικών σκαφών, με αναπτερωμένο
το ηθικό, αποφάσισαν να επιχειρήσουν πάλι τον είσπλου στον κόλπο. Περί
τη 16.00 της 21ης Σεπτεμβρίου 1828 οι κανονιοφόροι Φιλελληνίς (Α. Κω-

φός), Βαυαρία (Α. Τενεκές) και οι βελλούδες Χαρίκλεια (Α. Παρασκευάς),
Διώνη (Κ. Θεοφίλου), υπό την κάλυψη των πυροβόλων της Καρτερίας και
της Επιχείρησις πέρασαν το στόμιο του κόλπου κάτω από τα σφοδρά πυρά
των φρουρίων της Πρέβεζας και της Πούντας του Ακτίου. Οι ζημιές που υ-
πέστησαν τα τέσσερα κανονιοφόρα δεν υπήρξαν σοβαρές, ενώ οι απώλειες
ήταν ένας νεκρός, ο καπετάνιος της Βαυαρίας Ανδρέας Κωφός, και τρεις
τραυματίες μεταξύ των οποίων ο Ανδρέας Τενεκές.
Όταν τα ελληνικά σκάφη εισήλθαν στον Αμβρακικό προσέβαλλαν α-
μέσως τα δύο τουρκικά πλοία, κυρίευσαν το βρίκι και βύθισαν το πλοιάριο.
Η περαιτέρω δράση τους ενισχύθηκε με τη χρήση τριών πλοίων (ένα μίστι-
κο, μία μπρατσέρα, μία γολέτα) και τεσσάρων ακάτων των Τούρκων που εί-
χαν συλλάβει τα ελληνικά στρατεύματα στα παράλια μέρη του κόλπου.
Ο μοίραρχος A. Passano παρακολούθησε την αρχική φάση της επιχεί-
ρησης από την Καρτερία και στις αρχές του Οκτωβρίου αντικαταστάθηκε
από τον Υδραίο πλοίαρχο Αντ. Γ. Κριεζή, που έφτασε στην περιοχή με το
βρίκι του Επαμεινώνδας910.
Περί τη 05.00 της 27ης Νοεμβρίου εισέπλευσαν στον Αμβρακικό οι
βελλούδες Γοργώ (Δημ. Τενεκές), Εχιδνάς (Γ. Περδίκης), Καλυδών (Ιω.
Σπαχής), Κασσάνδρα (Α. Μοίρας) για να ενισχύσουν τον τον ελληνικό στο-
λίσκο. Αυτός τότε εντείνοντας τη δράση του μπόρεσε να συλλάβει όλα τα
τουρκικά σκάφη μέσα στον κόλπο, συνολικά περί τα 43. Οι Έλληνες απέ-
κτησαν τότε τον πλήρη έλεγχο του Αμβρακικού, απέκλεισαν την Πρέβεζα
και διέκοψαν τον ανεφοδιασμό του Αιτωλικού και του Μεσολογγίου μέσω
του Κραβασαρά.
___________________
910. Η αντικατάσταση έγινε με κυβερνητικό Διάταγμα της 3ης Οκτωβρίου 1828
και ο A. Passano δεν ανέλαβε ποτέ ξανά ενεργό υπηρεσία του Π.Ν. Από την Επιτροπή
Αξιολόγησης του 1833 κρίθηκε «άπορος και κατάλληλος διά πολιτικήν υπηρεσίαν», επει-
δή δεν θέλησε να διακινδυνεύσει όταν διορίστηκε το 1828 διοικητής του στολίσκου δυ-
τικής Ελλάδας. Ωστόσο, επί Όθωνα βαθμολογήθηκε πλοίαρχος γ΄ τάξεως, ίσως δε συ-
ντέλεσε σ’ αυτό και το γεγονός ότι ο αδελφός του Pasquale Passano έπεσε μαχόμενος
στο Φάληρο την 6η Μαΐου 1827 (βλ. ΤΡ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ, Ο στολίσκος του Αλή πασά
και ο Κορσικανός κονδοτιέρος Antonio Passano, Ναυτ. Επιθ. τεύχ. 227/1951, σ. 36).
Μετά τις αρχικές επιτυχείς επιχειρήσεις στον Αμβρακικό, η επικράτη-

ση των ελληνικών δυνάμεων, στη δυτική πλευρά των επιδιωκόμενων ορίων
του ελληνικού κράτους, θα ολοκληρωθεί την άνοιξη του 1829.
Ο Ιω. Καποδίστριας αρχικά έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στις επιχειρήσεις
της δυτικής Στερεάς, εκτιμώντας ότι η προσπάθεια των Άγγλων να μη δοθεί
η περιοχή αυτή στην Ελλάδα θα κορυφωνόταν, καθώς οι διαπραγματεύσεις
για τον καθορισμό των ορίων του ελληνικού Κράτους βρίσκονταν στην τελι-
κή φάση. Γι’ αυτό η εντολή του προς τον Δημ Υψηλάντη ήταν να κινηθεί η
ανατολική στρατιά με απόκλιση προς τα δυτικά ώστε να συναντηθεί και συ-
νεργαστεί με τα στρατεύματα του R. Church.
Οι επιχειρήσεις στην κεντρική και την ανατολική Στερεά. Η υ-

ποστηρικτική δράση του στόλου στον Ευβοϊκό κόλπο.
Στην ανατολική και κεντρική Στερεά οι επιχειρήσεις άρχισαν επίσης το κα-

λοκαίρι του 1828. Οι τρεις πρώτες Χιλιαρχίες (Α΄ του Κίτσου Τζαβέλα, Β΄
του Χριστόδ. Χατζηπέτρου και Γ΄ του Ιω. Στράτου) είχαν τον Απρίλιο μετα-
κινηθεί από το Δαμαλά στα Μέγαρα και την Ελευσίνα και ανέλαβαν τον α-
ποκλεισμό της Αθήνας. Τον Ιούλιο ο Ιω. Καποδίστριας έδωσε εντολή να
προωθηθούν στην κεντρική Στερεά. Την 11η Αυγούστου, οι 1.100 άνδρες της
Α΄ Χιλιαρχίας μεταφέρθηκαν με πλοία από το Λουτράκι και αποβιβάστηκαν
στην παραλία του Μαραθιά, περί τα 15 χλμ. ανατολικά της Ναυπάκτου. Οι
Τούρκοι είχαν ανεπτυγμένη στην περιοχή από τα Σάλωνα (Άμφισσα) και
Ναύπακτο έως το Καρπενήσι, την Υπάτη και τη Λαμία δύναμη 10.000 αν-
δρών περίπου, αλλά δεν αντέδρασαν. Ασφαλώς αιφνιδιάστηκαν, σ’ αυτό
όμως συνετέλεσε και η μεγάλη διασπορά πολλών τμημάτων για τη φρούρη-
ση νευραλγικών σημείων ή πόλεων, όπως και ότι η πλειονότητα των στρατι-
ωτών ήταν δυσφορούντες Αλβανοί.
Ο Κ. Τζαβέλας επωφελήθηκε του αρχικού αιφνιδιασμού και κατέλαβε
ταχύτατα την περιοχή Σεργούλας-Μαλανδρίου-Λιδωρικίου, που αποτέλεσε
τη βάση εξόρμησης των ελληνικών δυνάμεων προς βορρά. Τις επόμενες η-
μέρες ο Κ. Τζαβέλας προώθησε τα στρατεύματά του προς βορρά καταλαμ-
βάνοντας αρκετά χωριά, όπως την Αρτοτίνα και το Βελούχοβο, περί τα 45
χλμ. νοτιοανατολικά του Καρπενησίου. Οι Τούρκοι αναγκάστηκαν να εγκα-
ταλείψουν τα χωριά της περιοχής και να συγκεντρωθούν στα Λομποτινά
(Κραβάρων) και στα Σάλωνα. Οι πρώτες επιτυχίες των Ελλήνων στις συ-
γκρούσεις με τοπικές φρουρές και μεμονωμένα τμήματα των Τουρκαλβανών
ενθάρρυναν τους οπλαρχηγούς των Σαλώνων, του Λιδωρικίου και των Κρα-
βάρων, οι οποίοι επικεφαλής τετρακοσίων ανδρών ενώθηκαν με τη Χιλιαρ-
χία του Κ. Τζαβέλα.
Καθώς η γενική κατάσταση στην περιφέρεια άλλαζε ευνοϊκά για τα
ελληνικά όπλα, οι κάτοικοι με αναπτερωμένο το ηθικό εξοπλίζονταν για να
μετάσχουν στον αγώνα.
Σε βοήθεια των αποκλεισμένων στη Λομποτινά Τουρκαλβανών (1.200
πεζοί και 200 ιππείς) υπό τον Αχμέτ Πρεβίστα, έσπευσαν από τη Λαμία ο
Οσμάν πασά και από την Υπάτη ο Ασλάν μπέη, επικεφαλής συνολικά τριών
χιλιάδων ανδρών. Ο Κ. Τζαβέλας, όμως, τους αναχαιτίζει στη Γραμμένη Ο-
ξειά, ενώ η Γ΄ Χιλιαρχία του Ιω. Στράτου καταλαμβάνει την Παλούκοβα και
την Τέρνοβα και αποκόπτει την επικοινωνία Λομποτινάς-Ναυπάκτου.
Ο Αχμέτ Πρεβίστα αποφασίζει τότε να εγκαταλείψει τη Λομποτινά και
με όλο το σώμα του να κινηθεί προς τη Βαρνάκοβα, με τελικό προορισμό τη
Ναύπακτο. Πίστεψε πως θα επωφεληθεί της πυκνής ομίχλης που επικρατού-
σε, αλλά εντοπίστηκε και προσβλήθηκε από τις δυνάμεις των Κ. Τζαβέλα
και Ιω. Στράτου. Η μάχη εξελίχτηκε σε σκληρή πάλη σώμα με σώμα, επειδή
η ραγδαία βροχή έκανε αδύνατη τη χρήση πυροβόλων όπλων. Από τους
Τουρκαλβανούς περί τους 800 σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν, 100 αιχμα-
λωτίστηκαν, μεταξύ των οποίων ο Αχμέτ Πρεβίστα και πολλοί αξιωματικοί
του. Μόνο 150 Τουρκαλβανοί έφτασαν στη Βαρνάκοβα και απ’ εκεί στη
Ναύπακτο. Στη συνέχεια ο Κ. Τζαβέλας με ισχυρές δυνάμεις περικύκλωσε
το Καρπενήσι. Ο Κιουταχής από τα Άγραφα κινήθηκε με ισχυρό σώμα για
να ανεφοδιάσει τη φρουρά του Καρπενησίου. Απέτυχε, όμως, και διακόσια
υποζύγια έπεσαν στα χέρια των Ελλήνων, ενώ προσπάθεια εξόδου των
Τουρκαλβανών από το Καρπενήσι αποκρούστηκε.
Η τολμηρή επιχείρηση στην Κεντρική Στερεά, με αιχμή τη Χιλιαρχία
του Κ. Τζαβέλα, έσπασε τη σπονδυλική στήλη της κυριαρχίας των Τούρκων
στη Στερεά Ελλάδα. Η κατάληψη της ορεινής περιοχής Λιδωρικίου - Κρα-
βάρων – Καρπενησίου εξασφάλισε την επικοινωνία των δύο ελληνικών
στρατιών, του R. Church και του Δ. Υψηλάντη, αλλά και την αποφυγή τυχόν
εχθρικών πλαγιοκοπήσεων κατά τις επόμενες επιχειρήσεις.
***
Η εκκίνηση της κύριας δύναμης της στρατιάς του Δ. Υψηλάντη έγινε την 24η
Οκτωβρίου 1828, με πρώτες να φεύγουν από τα Μέγαρα οι Χιλιαρχίες Η΄
του Διον. Ευμορφόπουλου, Δ΄ του Γεωρ. Δυοβουνιώτη και ΣΤ΄ του Βάσου
Μαυροβουνιώτη. Στην Ελευσίνα και τα Μέγαρα παρέμειναν οι Χιλιαρχίες
Ε΄ (Ν. Κριεζώτη), Ζ΄ (Τόλιου Λάζου) και Β΄ (Χριστοδ. Χατζηπέτρου) ως
εφεδρεία και για να εξακολουθήσουν το χαλαρό αποκλεισμό των τουρκικών
φρουρών στην Αττική. Ο Δ. Υψηλάντης, με τις τρεις Χιλιαρχίες, την Πεντα-
κοσιαρχία της φρουρά του (υπό τον Ν. Στράτο) και τμήμα ιππικού (υπό τον
Αναστ. Παπάζογλου), κινήθηκε προς τη Βοιωτία. Πρώτα από τα στενά της
Κανδύλας και της Κάζας και μετά από τα πεδία των Πλαταιών και της Θή-
βας προς Ελικώνα και την 27η Οκτωβρίου, υπό ομίχλη και δριμύ ψύχος,
φτάνει στην πεδιάδα των Λεύκτρων. Η Δόμπραινα (Θεσπιαί) και η Χώστια
καταλαμβάνονται πρώτες και η Μονή Προφήτη Ηλία στη Δομπού, όπου εί-
χαν καταφύγει διακόσιοι Τουρκαλαβανοί, πολιορκείται από μία Πεντακοσι-
αρχία της Η΄ Χιλιαρχίας.
Ο Δ. Υψηλάντης, χωρίς ανάπαυλα, συνέχισε την προέλαση. Την 28η
Οκτωβρίου διέρχεται τα στενώματα του Ελικώνα και κατευθύνεται προς το
Στεβενίκο. Την οχυρή αυτή θέση καταλαμβάνει η Δ΄ Χιλιαρχία, μετά την
απώθηση εχθρικών ενισχύσεων που στάλθηκαν από τη Λειβαδιά. Την 31η
Οκτωβρίου συνθηκολογούν οι πολιορκούμενοι εχθροί στη Μονή Δομπού και
καταλαμβάνεται η Αράχωβα, αφού εκδιώχτηκε η αλβανική φρουρά και συ-
νελήφθησαν αρκετοί αιχμάλωτοι. Τη 2α Νοεμβρίου η Δ΄ Χιλιαρχία κινήθηκε
ορμητικά και κατέλαβε το Δίστομο, το στένωμα Ζεμενού και τη Μονή Οσί-
ου Λουκά, αναγκάζοντας τους 250 Τουρκαλβανούς των φρουρών να απο-
συρθούν στη Λειβαδιά. Μετά την κατάληψη του Στεβενίκου, του Διστόμου
και κατόπιν της Γρανίτσας, υποχρεώθηκε και η φρουρά της Λειβαδιάς να
συνθηκολογήσει και να παραδώσει την πόλη στις 5 Νοεμβρίου.
Η ήπια συμπεριφορά του Δ. Υψηλάντη προς τους συνθηκολογούντες
Τουρκαλβανούς είχε καλή επίδραση και διευκόλυνε την απόφασή τους να
μην προβάλλουν απέλπιδα αντίσταση. Οι χίλιοι περίπου Τουρκαλβανοί της
Λειβαδιάς αφέθηκαν ελεύθεροι –με την υπόσχεση ότι δεν θα πολεμήσουν
πια κατά των Ελλήνων– και αποχώρησαν για τη Λαμία και την Εύβοια.
Την 6η Νοεμβρίου καταλαμβάνεται η Αταλάντη από τον Διον. Ευμορ-
φόπουλο και όλη η ευρύτερη περιοχή εκκενώνεται εσπευσμένα από τους
Τούρκους. Τότε διατάχτηκε η Δ΄ Χιλιαρχία και το σώμα του οπλαρχηγού
Κομνά Τράκα να κινηθούν προς τα Σάλωνα. Μετά από σειρά σκληρών μα-
χών οι ελληνικές δυνάμεις εξάλειψαν τις ισχυρές εστίες εχθρικής αντίστασης
στην περιοχή αυτή και την 9η Νοεμβρίου κατέλαβαν τη δυσπρόσιτη Κορα-
κόβρυση και την Κακή Σκάλα, ενώ δύο ημέρες αργότερα συνθηκολογούσε η
φρουρά της Αμπλιάνης, η οποία δέσποζε του δρόμου Λαμίας-Σαλώνων. Ε-
πίσης, τμήματα της Δ΄ και ΣΤ΄ Χιλιαρχίας κινήθηκαν και κατέλαβαν θέσεις
γύρω από τα Σάλωνα, ενισχύοντας σημαντικά την πολιορκία της πόλης, με
αποτέλεσμα η φρουρά να συνθηκολογήσει τη 17η Νοεμβρίου. Ο Τούρκος δι-
οικητής Μεχμέτ Ντεβόλης παρέδωσε το φρούριο των Σαλώνων με οκτώ κα-
νόνια στους Βάσο και Δυοβουνιώτη. Οι κρατούμενοι στο φρούριο Έλληνες
ελευθερώθηκαν και οι Τουρκαλβανοί αφέθηκαν να επιστρέψουν στις ιδιαί-
τερες πατρίδες τους. Παράλληλα ο Δ. Υψηλάντης έστειλε ένα τμήμα να κα-
ταλάβει τις Θερμοπύλες, ώστε να ελέγχεται το βόρειο πέρασμα προς τα απε-
λευθερωθέντα εδάφη της νοτιοανατολικής Στερεάς.
Ενόσω οι δυνάμεις του Δ. Υψηλάντη προχωρούσαν προς την Παρνασ-
σίδα και τη Λοκρίδα, οι Χιλίαρχοι Κ. Τζαβέλας και Ν. Στράτος και οι συ-
νεργαζόμενοι οπλαρχηγοί συνέχιζαν τις επιτυχείς επιχειρήσεις στην κεντρική
Στερεά. Το Καρπενήσι έπεσε, μετά από ολιγοήμερη πολιορκία, αλλά ο διοι-
κητής Καρυοφίλ μπέης διέφυγε με 4.500 άνδρες προς τη Θεσσαλία, καταδι-
ωκόμενος από τη Γ΄ Χιλιαρχία της Ρεντίνας. Αυτό επέτρεψε στον Κ. Τζαβέ-
λα να ενισχύσει την επαφή του με τον Denzel που διοικούσε τη δεξιά πτέρυ-
γα της στρατιάς του R. Church. Κατόπιν ο Κ. Τζαβέλας, ηγούμενος περίπου
2.000 ανδρών, κατευθύνθηκε προς την Υπάτη και ο Denzel με τον Ράγκο ει-
σχώρησαν στα Άγραφα.
Στο τέλος του 1828 οι ελληνικές δυνάμεις είχαν επικρατήσει σχεδόν
σε όλη τη Στερεά, εκτός της Αττικής και ετοιμάζονταν να πολιορκήσουν και
να αλώσουν το Μεσολόγγι, τη Ναύπακτο και τη Θήβα.
***
Ο Κυβερνήτης την ίδια εποχή φοβόταν ότι ο Μαχμούτ πασάς911 ετοίμαζε με-
γάλη επίθεση για να ανακτήσει τα εδάφη στη νοτιοανατολική Στερεά. Ενη-
μέρωσε τον Δ. Υψηλάντη επισημαίνοντας «(οι διοικητές των ελληνικών
στρατευμάτων) να συμπροσέχωσι μήπως εξαίφνης κυλίση ο εχθρός νέαν ει-
σβολήν κατά των επαρχιών, και σας δίδωσιν είδησιν περί όσων μανθάνωσιν
[…]912».
Γι’ αυτό το λόγο και γιατί ο Κυβερνήτης έκρινε ανεπαρκείς τις ελλη-
νικές δυνάμεις στην περιοχή, δεν είχε αποδεχτεί το σχέδιο του Δ. Υψηλάντη
να επιχειρήσει ταυτόχρονα προς τη Θήβα, τη Λαμία και την Αθήνα. Τον πα-
ρότρυνε απλώς «το στράτευμα να καταλάβη και να κρατήση οχυράς θέσεις, εξ
ων να είναι σκεπασμέναι (προστατευμένες) αι επαρχίαι αι ελευθερωθείσαι
από τους Τούρκους»913.
Οι φόβοι του Κυβερνήτη επαληθεύτηκαν, αφού σύντομα ο Μαχμούτ
πασάς ξεκίνησε από τη Λαμία επικεφαλής έξι χιλιάδων πεζών και εξακοσίων
ιππέων. Το τρίτο δεκαήμερο του Δεκεμβρίου 1828 διασχίζει την κοιλάδα του
Σπερχειού, ανατρέπει τις αδύναμες ελληνικές προφυλακές στις Θερμοπύλες,
τη Μεδενίτσα και το Παλαιοχώρι και προελαύνει προς τη Λειβαδιά, με τελι-
κό προορισμό τη Θήβα για να ενωθεί εκεί με τις δυνάμεις του Ομέρ πασά
της Εύβοιας.
Οι δυνάμεις των ελληνικών Χιλιαρχιών, απλωμένες σε μεγάλη έκτα-
ση, δεν μπόρεσαν να προβάλλουν σοβαρή αντίσταση και οι Τούρκοι έγιναν
ξανά κύριοι της πεδινής περιοχής και του δρόμου από τη Λαμία έως τη Λει-
βαδιά και νοτιότερα. Ο Δ. Υψηλάντης αναγκάστηκε να εκκενώσει τη Λειβα-
διά και να μεταφέρει το στρατηγείο του στην Αράχωβα, γεγονός που προκά-
λεσε ανησυχία στον πληθυσμό της Βοιωτίας.
___________________
911. Αντικατέστησε τον Κιουταχή (Ρεσίτ Μεχμέτ) πασά, ο οποίος διορίστηκε
Μεγάλος Βεζύρης και έφυγε για να ηγηθεί των τουρκικών στρατευμάτων που πολεμού-
σαν κατά των Ρώσων στη Βουλγαρία.
913. Ό.π., σ. 153.
Ο Αυγουστίνος Καποδίστριας διορίζεται Πληρεξούσιος Τοποτη-

ρητής στη Στερεά Ελλάδα.
Η εξέλιξη των επιχειρήσεων και η κατάληψη των σημαντικών
πόλεων από τις ελληνικές δυνάμεις.
Ο Κυβερνήτης ήταν δυσαρεστημένος από την ατυχή τροπή των πραγμάτων

στην ανατολική Στερεά και γενικότερα από την έλλειψη του απαιτούμενου
συντονισμού μεταξύ των στρατιών του R. Church και του Δ. Υψηλάντη. Δι-
καιολογημένα θέλησε να ασκήσει αμεσότερα τον κυβερνητικό έλεγχο στην
περιοχή των επιχειρήσεων για να επιτευχθεί ο στρατηγικός σκοπός· δηλαδή
η κατάληψη των Σαλώνων, της Ναυπάκτου και του Μεσολογγίου, αλλά και
η εξασφάλιση της (επιδιωκόμενης) μεθορίου γραμμής από το Μακρυνόρος
μέχρι το Βόλο.
Ο Ιω. Καποδίστριας, προφανώς δεν μπορούσε να απομακρυνθεί από
την έδρα της κυβέρνησης, παρά τα επανειλημμένα αιτήματα των Ρουμελιω-
τών πολιτικών και οπλαρχηγών που επιθυμούσαν τη μετάβασή του στη Στε-
ρεά για να αναλάβει αυτοπροσώπως τη γενική Διοίκηση. Διόρισε, λοιπόν,
την 29η Ιανουαρίου 1829, τον αδελφό του Αυγουστίνο
«Πληρεξούσιον Τοποτηρητήν […] εις τας Επαρχίας της Στε-
ρεάς Ελλάδος»
και του έδωσε την εντολή
«να απέλθη χωρίς αναβολήν εις τα μέρη ταύτα διά να κάμη
χρήσιν, κατά τας οδηγίας του, των μέτρων των αναγκαίως απαιτου-
μένων από τας περιστάσεις»914.
Η απόφαση αυτή του Ιω. Καποδίστρια επικρίθηκε πολύ, επειδή ο Αυ-
γουστίνος είχε πολεμικές αρμοδιότητες, χωρίς, όμως, να διαθέτει τις απαι-
τούμενες γνώσεις. Περισσότερο, βέβαια, δυσαρεστήθηκαν οι R. Church και
Δ. Υψηλάντης, οι οποίοι αισθάνθηκαν μειωμένοι, παρά την προσπάθεια του
Κυβερνήτη να τους πείσει ότι ο Αυγουστίνος ως Τοποτηρητής απλώς θα
τους μεταβίβαζε τα σχέδια και τις οδηγίες του.
___________________
914. Ό.π., σ. 155-156.
Όπως ήταν φυσικό οι αντιπολιτευόμενοι τον Κυβερνήτη βρήκαν το

πρόσχημα να εντείνουν την αντίθεσή τους προς την κυβέρνηση, με αποτέλε-
σμα να κλονιστεί η πειθαρχία και το ηθικό του μαχόμενου στρατού.
Στο πεδίο της μάχης στην ανατολική Στερεά, οι ελληνικές Χιλιαρχίες,
μετά τον αρχικό αιφνιδιασμό από την προέλαση του Μαχμούτ, συγκεντρώ-
θηκαν σύντομα στις ορεινές περιοχές εκατέρωθεν του κύριου δρόμου Λαμί-
ας – Λειβαδιάς και εύκολα τον απέκοψαν. Οι τουρκικές δυνάμεις άρχισαν να
υποφέρουν από έλλειψη τροφίμων και η κατάσταση επιδεινώθηκε με τον ερ-
χομό ενός δριμύτατου χειμώνα, οπότε και διακόπηκε κάθε επικοινωνία τους
με τη Θήβα.
Για να βελτιωθεί η θέση των Τούρκων στην περιοχή ο Μαχμούτ πασάς
σχεδίασε με τον Ομέρ πασά της Εύβοιας να επιτεθούν συντονισμένα στις
ελληνικές θέσεις στο Μαρτίνο για να ανοίξουν το δρόμο του Ευρίπου. Το
σχέδιο των πασάδων έγινε γνωστό στον Δ. Υψηλάντη που διαμήνυσε στον
Βάσο να κρατήσει πάση θυσία το Μαρτίνο και στον Διον. Ευμορφόπουλο να
του στείλει ενισχύσεις από την Αταλάντη.
Παράλληλα ο Κυβερνήτης αποφάσισε να χρησιμοποιήσει τις γενικές
εφεδρείες που στάθμευαν στην Ελευσίνα και τα Μέγαρα. Διέταξε να κινη-
θούν ταχύτατα προς την περιοχή της Λειβαδιάς η Ε΄ Χιλιαρχία (Ν. Κριεζώ-
τη) και ο Χατζηχρήστος με τμήμα τετρακοσίων πεζών και ογδόντα ιππέων.
Οι δυνάμεις αυτές δεν μπόρεσαν να προχωρήσουν πέραν της Χώστιας, επει-
δή οι δρόμοι είχαν αποκοπεί από τα χιόνια. Αλλά και ο Αυγουστίνος με τμή-
μα της Ζ΄ Χιλιαρχίας από τον Τσάμη Καρατάσο, κατευθύνθηκε προς το
Μαρτίνο με εντολή του Κυβερνήτη
«να συσσωματώση το πλείστον του Στρατού εις τας θέσεις
Φουντάνας, Βουδουνίτσας και Θερμοπυλών, διά να εγκοπή πάσα
κοινωνία των Τούρκων με τας αποθήκας των και, ει δυνατόν, και η
υπαναχώρησίς των».915
Η αναχαίτιση των τουρκικών δυνάμεων στην ανατολική Στερεά και η
απώθησή τους πέραν των Θερμοπυλών τέθηκε ως πρωταρχικός σκοπός της
ελληνικής Κυβέρνησης. Παρά την κίνηση ικανών ελληνικών δυνάμεων προς
την περιοχή του Μαρτίνου, το έργο να αποκρουστούν οι 3.000 πεζοί και 500
___________________
915. Ό.π., σ. 156.
ιππείς του Μαχμούτ ανέλαβε ουσιαστικά ο Βάσος Μαυροβουνιώτης με την

ΣΤ΄ Χιλιαρχία.
Την 29η Ιανουαρίου ο Τούρκος πασάς επιχείρησε την πρώτη επίθεση
κατά των οχυρωμάτων του Βάσου Μαυροβουνιώτη στο Μαρτίνο, Αλλά απέ-
τυχε, όπως απέτυχαν και οι επόμενες δύο επιθέσεις των Τούρκων. Κατά την
τέταρτη (γενική) έφοδο, ένα τουρκικό τμήμα κατόρθωσε να εισχωρήσει στο
Μαρτίνο, αλλά εξοντώθηκε μετά από δίωρη σκληρή μάχη. Οι Τούρκοι ανα-
γκάστηκαν τελικά να αποσυρθούν άτακτα και ο Βάσος Μαυροβουνιώτης ξι-
φήρης ηγήθηκε των ανδρών του στην καταδίωξή τους μέχρι τις όχθες της
Κωπαΐδας. Εξαιτίας της σφοδρής χιονοθύελλας που ξέσπασε, ο Ομέρ δεν
μπόρεσε να ενωθεί με τον Μαχμούτ, ούτε ο Διον. Ευμορφόπουλος με τον
Βάσο Μαυροβουνιώτη. Η ήττα των Τούρκων υπήρξε συντριπτική και αμέ-
σως εκκένωσαν τη Λειβαδιά για να κατευθυνθούν, μέσω Αλαμάνας, προς τη
Λαμία. Όταν στην περιοχή εμφανίστηκαν οι προφυλακές του Αυγουστίνου,
ο Μαχμούτ υπέθεσε ότι ο αδελφός του Κυβερνήτη ερχόταν επικεφαλής ι-
σχυρότατης δύναμης και γι’ αυτό αποφάσισε να αποσυρθεί από τα πεδινά
της Λειβαδιάς και της Αταλάντης και τη 10η Φεβρουαρίου έφτασε στη Λα-
μία. Στη Φοντάνα, τη Βουδουνίτσα και τις Θερμοπύλες, άφησε φεύγοντας
φρουρές συνολικής δύναμης χιλίων Αλβανών.
Για να αποκαταστήσει την ελληνική κυριαρχία στο Μαλιακό κόλπο ο
Δ. Υψηλάντης έκανε, μετά από μία εβδομάδα, την επόμενη επιχείρηση. Αυ-
τή στόχευε στην κατάληψη δύο τουρκικών πυροβολείων που ήταν τοποθε-
τημένα στη Λιθάδα (ή Λιχάδα) στη Β.Δ. άκρη της Εύβοιας, περί τα 20 χλμ.
από την Αιδηψό. Επίσης, ενός τρίτου πυροβολείου στην απέναντι ακτή της
Στερεάς, κοντά στο Αχλάδι. Με τα πυροβολεία αυτά, οι Τούρκοι ήλεγχαν
την είσοδο του Μαλιακού και του Β. Ευβοϊκού.
Από το καλοκαίρι του 1828 στον Ευβοϊκό δρούσε η Μοίρα του Γ. Σα-
916
χίνη , που είχε αναλάβει τον αποκλεισμό των ανατολικών ακτών της Στε-
ρεάς από την Αττική έως τον Παγασητικό κόλπο. Την 24η Δεκεμβρίου 1828
η ατμοκορβέτα Καρτερία κυρίευσε κοντά στη Στυλίδα μία τουρκική γολέτα
___________________
916. Τη συγκροτούσαν τα Ύδρα (Γ. Σαχίνης), Χελιδών (Εμμ. Μπούτης), Τάμεσης
(Φίλιππος Καβεζός), Ερμής (Γ. Καραμάνος), Σμύρνα (Ιω. Σωτηριάδης), Εύπλους (Ν.
Δέμπης), Σαπφώ (Φ. Α. Παπαγιάννης) και από το Δεκέμβριο 1828 προστέθηκαν τα Αλέ-
ξανδρος (Ιω. Ν. Αλεξανδρής), Καρτερία (Ιωσήφ Φαλάγκας), Λεωνίδας (Δ. Ν. Αποστό-
λου), Αργός (Αθαν. Λουκέρης) και Ασπασία (Γ. Ραβαντινός).
δέκα πυροβόλων και την ίδια ημέρα η βελλού Ασπασία συνέλαβε τρία τουρ-
κικά εμπορικά σκάφη.
Το πρωί της 8ης Φεβρουαρίου 1829 οι κορβέτες Ύδρα και Καρτερία, τα
μίστικα Εύπλους και Τάμεσης, η βελλού Σαπφώ και το κότερο Ερμής πλησί-
ασαν τη ΒΔ άκρη της Εύβοιας. Στα πλοία επέβαιναν και πεντακόσιοι άνδρες
των Χιλιαρχών του Βάσου Μαυροβουνιώτη και Διον. Ευμορφόπουλου. Η
αποστολή τους ήταν η κατάληψη και η καταστροφή των τουρκικών πυροβο-
λείων στις δύο πλευρές της στενής εισόδου. Τα πλοία άνοιξαν πρώτα σφο-
δρά πυρά κατά των πυροβολείων της Λιθάδας, τα οποία κυριολεκτικά ανέ-
σκαψαν και σκόρπισαν το θάνατο στις ομοχειρίες τους. Οι Τούρκοι προσπά-
θησαν αρχικά να αντισταθούν, αλλά τα καταστροφικά πλήγματα των ελλη-
νικών πυροβόλων τους ανάγκασαν να παραδοθούν. Η επίθεση κατά του τρί-
του πυροβολείου, στην απέναντι ακτή της Στερεάς, καθυστέρησε λόγω της
τρικυμίας, Όμως, οι Τούρκοι της φρουράς του όταν είδαν τα συμβαίνοντα
στα πυροβολεία της Εύβοιας, αποφάσισαν να αχρηστεύσουν τα πυροβόλα
και να φύγουν. Μαζί με τις άλλες φρουρές της περιοχής ακολούθησαν την
κύρια τουρκική δύναμη, η οποία καταδιωκόμενη από τις Χιλιαρχίες του Ν.
Κριεζώτη και του Γ. Δυοβουνιώτη αποσυρόταν προς τη Λαμία. Ταυτόχρονα
ο Τσάμης Καρατάσος, με τρεις ανεξάρτητες εκατονταρχίες, ανακαταλάμβα-
νε τις Θερμοπύλες.
***
Παράλληλα στη δυτική Ελλάδα θα ολοκληρωθεί η κυριαρχία των ελληνικών

δυνάμεων. Την 5η Μαρτίου 1829 θα συνθηκολογήσει η φρουρά της Βόνι-
τσας και ο οπλαρχηγός Ανδρέας Ίσκος, ο οποίος είχε «προσκυνήσει» όταν
τον Απρίλιο 1826 έπεσε το Μεσολόγγι, θα ενωθεί με τα ελληνικά στρατεύ-
ματα. Ο R. Church θα αποκτήσει τότε τη δυνατότητα να καταλάβει το Μα-
κρυνόρος με το ισχυρό σώμα του Αν. Ίσκου και να αποκόψει τον ανεφοδια-
σμό του Καρβασαρά και του Μεσολογγίου. Οι χίλιοι πεντακόσιοι Αλβανοί
της φρουράς του Καρβασαρά, λόγω της έλλειψης τροφίμων και μη έχοντας
κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον αγώνα των Τούρκων, θα παραδώσουν
το φρούριο της πόλης την 25η Μαρτίου. Οι συνθηκολογούντες Αλβανοί θα
πάρουν το δύσκολο δρόμο της επιστροφής στην πατρίδα τους, παρασύρο-
ντας και τους συμπατριώτες τους που επάνδρωναν τα φυλάκια στα κομβικά
σημεία από την Άρτα μέχρι το Αιτωλικό και το Μεσολόγγι.
***
Μετά τις ευνοϊκές εξελίξεις των επιχειρήσεων σε όλα τα μέτωπα, ο Αυγου-

στίνος την 25η Φεβρουαρίου 1829, σύμφωνα με τις εντολές του Κυβερνήτη,
διατάζει την Α΄ Χιλιαρχία (Ν. Τζαβέλα), τη Β΄ Χιλιαρχία (Χ. Χατζηπέτρου),
την Πεντακοσιαρχία του Ν. Τζαβέλα, το σώμα του Χατζηχρήστου, την Πε-
ντακοσιαρχία του Κ. Βέρη της Γ΄ Χιλιαρχίας και τα σώματα ατάκτων των
Μαστραπά και Μακρυγιάννη (Κραβαρίτη) να κινηθούν προς τη δυτική Ελ-
λάδα και «να αποκλείσουν στενώτερα τα φρούρια Ναυπάκτου, Αντιρρίου, Με-
σολογγίου»917.
Υπό τον άμεσο έλεγχο του Δ. Υψηλάντη παρέμειναν οι Χιλιαρχίες Δ΄
(Γ. Δυοβουνιώτη), Ε΄ (Ν. Κριεζώτη) Στ΄ (Βάσου Μαυροβουνιώτη), Ζ΄ (Τά-
σου Καρατάσου), Η΄ (Διον. Ευμορφόπουλου), η Πεντακοσιαρχία του Ιω,
Κότσικα της Γ΄ Χιλιαρχίας και τα σώματα ατάκτων των Κομνά Τράκα και
Φαρμάκη για να συνεχίσουν τις επιχειρήσεις στην ανατολική Στερεά και κυ-
ρίως την πολιορκία της Θήβας όπου είχε εγκαταστήσει ισχυρή δύναμη ο Ο-
μέρ πασάς, προτού αποσυρθεί στην Εύβοια. Η απομείωση των δυνάμεων του
Δ. Υψηλάντη ανέστειλε τα σχέδιά του για την εισβολή στην Αττική και την
Εύβοια, ταυτόχρονα με την πολιορκία της Θήβας, στην οποία θα επέμενε
πεισματικά επί τέσσερις μήνες περίπου.
Τα στρατεύματα του Αυγουστίνου άρχισαν από τη 10η Μαρτίου να
φτάνουν στην περιοχή Αντιρίου-Ναυπάκτου.
Την 21η Φεβρουαρίου ο Κυβερνήτης είχε δώσει εντολή στον Αν. Μια-
ούλη να πλεύσει με τη φρεγάτα Ελλάς και να αναλάβει «την ηγεμονία του
αποκλεισμού του κόλπου»918.
Τη 12η Μαρτίου, η Α΄ Χιλιαρχία και το ιππικό του Χατζηχρήστου
προέλασαν προς το Αντίριο, παρακολουθούμενοι από τη φρεγάτα Ελλάς και
___________________
918. Ό.π., σ. 157. Υπό τις διαταγές του Αν. Μιαούλη τέθηκαν τα σκάφη του
«στολίσκου της Δυτικής Ελλάδος», αλλά αντί των Καρτερία και Επιχείρησις συμμετείχε
η ατμοκορβέτα Ερμής (Δημ. Σαχτούρης) και η βρικογολέτα Κίμβρος (Κ. Νικόδημος).
μικρότερα σκάφη κοντά στις ακτές. Η φρεγάτα, μαζί με τη βρικογολέτα Κίμ-

βρος και την ατμοκορβέτα Ερμής στην οποία επέβαινε ο Αυγουστίνος, πλη-
σίασαν το φρούριο σε απόσταση 550 μέτρων και αντάλλαξαν σποραδικές –
και ηθελημένα άστοχες– βολές με τα πυροβόλα του φρουρίου. Είχε προηγη-
θεί συμφωνία με τους διοικητές των Αλβανών να παραδώσουν το φρούριο,
αλλά μετά από εικονική μάχη για να μη τιμωρηθούν από τον σουλτάνο. Στη
συμφωνία μεσολάβησε καθοριστικά ο Ιω. Παπαρρηγόπουλος (πρώην υπάλ-
ληλος στο ρωσικό Προξενείο της Πάτρας), με τον οποίο οι επίσημοι Οθωμα-
νοί της περιοχής είχαν φιλικές σχέσεις από παλαιά και τον εμπιστεύονταν.
Το πρωί της επόμενης ημέρας η λευκή σημαία υψώθηκε στο φρούριο και ο
Αυγουστίνος φρόντισε η αλβανική φρουρά να μεταφερθεί με ελληνικά πλοία
στον Αυλώνα.
Η πτώση του Αντιρίου προετοίμασε την πτώση της Ναυπάκτου, καθώς
όλα τα ελληνικά τμήματα μετακινήθηκαν προς την περιοχή και κατέλαβαν
θέσεις γύρω από το φρούριο ημικυκλικά, από την ανατολική έως τη δυτική
παραλία του. Το στενό αποκλεισμό του φρουρίου, στο οποίο υπήρχε τουρκι-
κή φρουρά χιλίων ανδρών υπό τον Κιόρ Χατζή-Ιμπραήμ πασά, συμπλήρωνε
από τη θάλασσα ο στολίσκος του Αν. Μιαούλη.
Στο Κεφαλόβρυσο, νοτιοανατολικά της πόλης, είχε εγκατασταθεί η
Χιλιαρχία του Ν. Τζαβέλα και κατασκευάστηκαν δύο πυροβολεία με οκτώ
πυροβόλα μεγάλου διαμετρήματος που θα δημιουργούσαν ρήγματα στα τεί-
χη κατά την τελική έφοδο. Άλλα τρία πυροβολεία με μικρότερα πυροβόλα
και όλμους είχαν τοποθετηθεί για να βάλλουν κατά της ανατολικής, της νό-
τιας και της βόρειας πλευράς του φρουρίου. Το τελευταίο βρισκόταν επί λό-
φου και σε μικρή απόσταση από το φρούριο και προοριζόταν να εξουδετε-
ρώσει τον πύργο του Ίτς-Καλέ που δέσποζε όλων των τειχών.
Επί αρκετές ημέρες ο αγώνας είχε περιοριστεί στην ανταλλαγή σπορα-
δικών κανονιοβολισμών και συμπλοκές στα πέριξ του φρουρίου για την κα-
τοχή υψωμάτων που τελικά εγκατέλειψαν τα τουρκικά τμήματα και αποσύρ-
θηκαν μέσα στο φρούριο.
Το πρώτο δεκαήμερο του Απριλίου, η πίεση στη φρουρά της Ναυπά-
κτου εντάθηκε, ενώ οι ελλείψεις σε τρόφιμα είχαν επιδεινώσει την κατάστα-
ση. Οι διαπραγματεύσεις για την παράδοση της πόλης άρχισαν, με μεσολα-
βητή πάλι τον Ιω. Παπαρρηγόπουλο, αλλά οι Τούρκοι δίσταζαν και δυσπι-
στούσαν εξαιτίας μιας επίθεσης στο Αντίριο από ελληνικό τμήμα που δεν εί-
χε ενημερωθεί για την ανακωχή. Από ελληνικής πλευράς αποφασίστηκε να

γίνει μία επιδεικτική επίθεση στο φρούριο της Ναυπάκτου, που θα έπειθε
τους Τούρκους να συνθηκολογήσουν χωρίς να αντιμετωπίσουν την οργή του
σουλτάνου.
Το πρωί της 10ης Απριλίου, η Ελλάς πλαγιοδέτησε και ετοιμάστηκε να
βάλλει, ενώ η ατμοκορβέτα Ερμής και δύο κανονιοφόροι θα έβαλλαν προς
το ίδιο σημείο με τα πυροβολεία του Κεφαλόβρυσου για τη δημιουργία του
ρήγματος στο τείχος. Με το σήμα του Αν. Μιαούλη «αρχίσατε πυρ» το
φρούριο δέχτηκε αρκετά βλήματα από την ξηρά και τη θάλασσα. Για μερικές
ώρες τα τουρκικά πυροβόλα απαντούσαν πεισματικά και τότε τμήματα της
Χιλιαρχίας του Ν. Τζαβέλα, δύο λόχοι τακτικού και το σώμα του Χατζηχρή-
στου πλησίασαν από τα δυτικά και έδειξαν στους εχθρούς ότι ετοιμάζουν
την τελική έφοδο. Παράλληλα, όλη τη νύκτα πολλοί άνδρες εργάζονταν για
να ολοκληρώσουν μία τάφρο που οδηγούσε στο προκληθέν ρήγμα στο τεί-
χος. Την αυγή της επόμενης ημέρας, όμως, υψώθηκαν οι λευκές σημαίες και
οι δύο πλευρές συμφώνησαν σε ανακωχή δέκα ημερών για να συζητηθούν οι
όροι παράδοσης της Ναυπάκτου. Οι διαπραγματεύσεις ολοκληρώθηκαν τη
18η Απριλίου και βάσει της επιτευχθείσας συμφωνίας άρχισε η παράδοση
της Ναυπάκτου, με την είσοδο διακοσίων Ελλήνων στρατιωτών του τακτι-
κού και την ύψωση της ελληνικής σημαίας στο Ίτς-Καλέ. Την 21η και 22α
συμπληρώθηκε και η εκκένωση της πόλης από τη φρουρά των χιλίων Τούρ-
κων υπό τον Χατζή-Ιμπραήμ πασά, οι οποίοι επιβιβάστηκαν με τις οικογέ-
νειες και τις αποσκευές τους σε ελληνικά πλοία και, υπό την επίβλεψη του
Αν. Μιαούλη, μεταφέρθηκαν με ασφάλεια στην Πρέβεζα.
Στη διάρκεια της διαδικασίας αυτής, έφτασε στη Ναύπακτο ο Άγγλος
commodore R. Spencer με τη φρεγάτα Madagascar για να επιβάλλει την κα-
τάπαυση των εχθροπραξιών· κάτι που είχε επιχειρήσει ανεπιτυχώς και κατά
τον αποκλεισμό της Πρέβεζας από τον Γ. Κριεζή, ένα περίπου μήνα νωρίτε-
ρα. Όταν πληροφορήθηκε ότι είχε συνθηκολογήσει η φρουρά και η Ναύπα-
κτος καταλήφθηκε από τις ελληνικές δυνάμεις, δεν αντέδρασε και απέπλευ-
σε αμέσως.
Μετά την πτώση της Ναυπάκτου, τα ελληνικά στρατεύματα κινήθηκαν
προς το Μεσολόγγι. Η δυσχερής θέση των Τούρκων στο Μεσολόγγι απο-
κομμένων πια από την Πρέβεζα και την Άρτα, και η πιστή τήρηση από τους
Έλληνες των πρόσφατων συμφωνιών παράδοσης των τουρκικών φρουρών,
έπεισαν τους αρχηγούς της φρουράς να συνθηκολογήσουν. Στις διαπραγμα-

τεύσεις για την παράδοση του Μεσολογγίου τον κύριο ρόλο έπαιξε, για μία
ακόμη φορά, ο Ιω. Παπαρρηγόπουλος, αλλά και ο Κυβερνήτης, που βρισκό-
ταν σε περιοδεία στην περιοχή, έδωσε προσωπικά της εγγυήσεις που ζητού-
σαν οι Τούρκοι, όπως είχε κάνει και στη Ναύπακτο.
Το Μεσολόγγι και το Αιτωλικό παραδόθηκαν τη 2α Μαΐου 1829 και η
μεν φρουρά αποχώρησε διά ξηράς στο Άκτιο, τα δε γυναικόπαιδα μεταφέρ-
θηκαν με ελληνικά πλοία.
Η κατάληψη του Μεσολογγίου, της πόλης-σύμβολο της Επανάστασης,
χαιρετίστηκε με ενθουσιασμό σ’ όλη τη χώρα, όπως και στην Ευρώπη. Ο Ιω.
Καποδίστριας, με διάγγελμά του προς τον ελληνικό λαό, τόνιζε:
«Ηυδόκησεν ο Κύριος και επί των τειχών του Μεσολογγίου
κυματίζει πάλιν η σημαία του Σταυρού»,
ενώ στην Αίγινα έγινε πάνδημη δοξολογία και στο Μεσολόγγι μνημόσυνο
για τους πεσόντες κατά την Έξοδο, τα οστά των οποίων άρχισαν αμέσως να
περισυλλέγονται για να τοποθετηθούν μελλοντικά σε Μνημείο (Ηρώο).
Η ανακατάληψη του Μεσολογγίου ολοκλήρωσε την κυριαρχία των
Ελλήνων στη δυτική Στερεά και ασφαλώς ισχυροποίησε τις εδαφικές διεκδι-
κήσεις τους πέραν της Πελοποννήσου.
Οι τελευταίες εχθροπραξίες στην ανατολική Στερεά. Η μάχη της

Πέτρας.
Ο Κυβερνήτης, μετά την κατάληψη της Βοιωτίας και μέρους της Φθιώτιδας
μέχρι των Θερμοπυλών, έδωσε εντολή στον Δ. Υψηλάντη να κατευθυνθεί με
τον κύριο όγκο των δυνάμεών του προς την Αττική, έχοντας ως αντικειμενι-
κό σκοπό την κατάληψη της Αθήνας. Ο Δ. Υψηλάντης, όμως, επέμεινε στην
πολιορκία της Θήβας, ελπίζοντας ότι σύντομα θα την αλώσει.
Η εμμονή του Δ. Υψηλάντη να καθηλώσει τις δυνάμεις του σε μία μά-
ταιη πολιορκία, δυσαρέστησε τον Κυβερνήτη που όμως δεν θέλησε να θίξει
τη φιλοτιμία του στρατηγού. Ωστόσο, το τετράμηνο Μαΐου-Αυγούστου
1829, παρά τη στασιμότητα της κατάστασης στην ανατολική Στερεά, η προ-
σπάθεια των στρατευμάτων του Δ. Υψηλάντη, πέτυχε σημαντική φθορά στις
εχθρικές δυνάμεις. Τα εντός και εκτός της Θήβας τουρκικά στρατεύματα έ-
καναν απεγνωσμένες προσπάθειες για να εκτοπίσουν τους Έλληνες από την
περιοχή και να αποκαταστήσουν την επικοινωνία της πόλης με τη Χαλκίδα

και την Αθήνα. Στις κυριότερες μάχες, όμως, υπέστησαν σημαντικές απώ-
λειες χωρίς να μπορέσουν να απαλλάξουν τη Θήβα από την πολιορκία.
Ο Ομέρ πασάς από τη Χαλκίδα, με 2.000 πεζούς και 150 ιππείς, επιτέ-
θηκε σε θέσεις κατεχόμενες από τις Χιλιαρχίες του Ν. Κριεζώτη και του Γ.
Δυοβουνιώτη και τους λόχους Ιω. Ράγκου και Τόλιου Λάζου στην περιοχή
του Ανηφορίτη. Τη 2α Ιουνίου στη διεξαχθείσα σκληρή μάχη οι Τούρκοι κα-
τατροπώθηκαν αφού έχασαν τετρακόσιους μαχητές και κινδύνευσε να συλ-
ληφθεί ο Ομέρ πασάς.
Μία απόπειρα τουρκικού τμήματος να κινηθεί, την 6η Ιουλίου, από την
Αττική προς τη Χαλκίδα ανακόπηκε στον Άγιο Ιωάννη Χασίων από τη Χιλι-
αρχία του Βάσου Μαυροβουνιώτη με απώλειες των Τούρκων τριακόσιους
άνδρες και τρία πυροβόλα.
Την 29η Ιουλίου ελληνικά τμήματα υπό τους Χατζηχρήστο και Δ. Ευ-
μορφόπουλο κτύπησαν, σε ενέδρα στο Μεσοβούνι, εχθρικό απόσπασμα που
άφησε στο πεδίο της μάχης περί τους εκατόν πενήντα νεκρούς και άλλους
τόσους τραυματίες. Επίσης, σε αιφνιδιαστική επίθεση του Χατζηχρήστου
κατά του εχθρικού ιππικού προ της Θήβας τη 10η Ιουνίου, η οποία εξελίχθη-
κε σε γενικότερη μάχη, οι Τούρκοι απώλεσαν 250 ιππείς. Γενικά, έως το τέ-
λος του Ιουλίου 1829, οι απώλειες των Τούρκων υπερέβαιναν τους χίλιους
πεζούς και ιππείς.
Ενώ η νίκη των ελληνικών όπλων στην ανατολική Στερεά φαινόταν να
πλησιάζει, άρχισε σταδιακά να επικρατεί δυσφορία και ανυπακοή στο στρά-
τευμα του Δ. Υψηλάντη. Η αφορμή ήταν η μεγάλη κόπωση από τον παρατε-
ταμένο πόλεμο χαρακωμάτων στην περιοχή των Θηβών, αλλά και η καθυ-
στέρηση της μισθοδοσίας και η πλημμελής τροφοδοσία των στρατιωτών.
Μόνο η αγάπη και ο σεβασμός προς το πρόσωπο του Δ. Υψηλάντη και η
πειθώ μερικών οπλαρχηγών τους συγκρατούσε. Ο Κυβερνήτης ήταν ενήμε-
ρος της κατάστασης και τις τελευταίες ημέρες του Ιουλίου προσπαθούσε α-
πεγνωσμένα να επισπεύσει την καταβολή των μισθών και την αποστολή ε-
παρκών εφοδίων.
Όμως, από πολιτικούς αντιπάλους του Ιω. Καποδίστρια διαδόθηκε ε-
ντέχνως ότι οι Χιλιαρχίες υπό τον Αυγουστίνο στην κεντρική Στερεά μισθο-
τροφοδοτούνταν προνομιακά και αυτό προκάλεσε τη διάλυση των προ της
Θήβας στρατευμάτων. Οι περισσότεροι αξιωματικοί και στρατιώτες εγκατέ-
λειψαν, τη νύκτα της 7ης Αυγούστου, τις θέσεις τους για να βαδίσουν σε
πλήρη αταξία προς τα Μέγαρα και την Ελευσίνα. Παρά τις νουθεσίες και τις
εξηγήσεις του Κυβερνήτη προς τον δυσαρεστημένο Δ. Υψηλάντη για τις με-
γάλες δυσκολίες που αντιμετώπιζε, οι κακές αυτές εξελίξεις δεν αποτράπη-
καν και παρ’ ολίγο να χαθούν όλοι οι καρποί της μακρόχρονης εκστρατείας
στη Στερεά. Μέσα στη γενική διάλυση, ο πεντακοσίαρχος Ιω. Ρούκης της Ε΄
Χιλιαρχίας με τετρακόσιους άνδρες οχυρώθηκε στο Στεβενίκο για να ανα-
χαιτίσει τον εχθρό. Ο Δ. Υψηλάντης, που αποχώρησε τελευταίος από το
στρατόπεδο της Θήβας, συγκέντρωσε άλλους 200-300 άνδρες και μαζί με
τους Σπυρομήλιο και Δ. Ευμορφόπουλο έσπευσε να συναντήσει τον Ιω.
Ρούκη. Στον αυχένα (Κάζα) του Κιθαιρώνα άρχισε ο Δ. Υψηλάντης, με τη
βοήθεια των Χιλίαρχων, να συγκεντρώνει και άλλες ομάδες ανδρών από τα
διαλυθέντα σώματα.
Οι Δ΄ και Ε΄ Χιλιαρχίες (Γ. Δυοβουνιώτη και Ν. Κριεζώτη) και τα
λοιπά τμήματα του στρατοπέδου του Ανηφορίτη, βρέθηκαν εκτεθειμένα και
αποσύρθηκαν στη Λοκρίδα. Ο Βάσος Μαυροβουνιώτης για τον ίδιο λόγο
αποσύρθηκε από τη θέση του στον Άγιο Ιωάννη Χασίων και κινήθηκε προς
την Ελευσίνα. Αυτή ήταν η διαμορφωθείσα κατάσταση όταν ο Ασλάν μπέης,
επικεφαλής 1.500 Αλβανών, εισέβαλε από τη Λαμία στην περιοχή και περ-
νώντας από τη Θήβα κατευθύνθηκε προς την Αθήνα. Ο σκοπός του δεν ήταν
να αμφισβητήσει την κυριαρχία των Ελλήνων στην περιοχή, αλλά να ανεφο-
διάσει τη φρουρά της Αθήνας και να παραλάβει τα εκεί εδρεύοντα εννέα
τάγματα του τακτικού τουρκικού στρατού και να τα φέρει στη Λάρισα, απ’
όπου θα στέλνονταν στη Βουλγαρία για να ενισχύσουν τα μαχόμενα εναντί-
ον των Ρώσων στρατεύματα.
Ο Κυβερνήτης εκτίμησε ορθά ότι δεν επρόκειτο για μεγάλης κλίμακας
εχθρική επιχείρηση και αντέδρασε ψύχραιμα. Γνώριζε πως προείχε η αποκα-
τάσταση του αξιόμαχου των ελληνικών Χιλιαρχιών και αμέσως ανέθεσε
στον Αν. Μεταξά, μέλος επί των Στρατιωτικών του Φροντιστηρίου, να
σπεύσει με τον Αυγουστίνο στο στρατόπεδο της Σαλαμίνας για να φροντί-
σουν «την πληρωμή της τριμηνίας και του εξαμήνου σιτηρεσίου» και προτρέ-
ψουν τον Δ. Υψηλάντη να συγκεντρώσει το στράτευμα και το τάξει αμυντι-

κά στην περιοχή της Λειβαδιάς919.
Τα ελληνικά στρατεύματα, παρά την πρόσκαιρη αποδιοργάνωσή τους,
παρέμειναν ουσιαστικά άθικτα και ταχύτατα ανασυντάχτηκαν στη Σαλαμίνα
και τα Μέγαρα, ενώ οι αξιόμαχες Χιλιαρχίες Δ΄ και Ε΄ και τα τμήματα των
Νάσου Καρατάσου και Σκουρτανιώτη βρίσκονταν στα μετόπισθεν των ε-
χθρικών δυνάμεων και η κεντρική Στερεά σταθερά υπό την κατοχή των Ελ-
λήνων. Η θέση του Ασλάν μπέη, που είχε προχωρήσει βαθιά μέχρι την Αθή-
να, χωρίς στηρίγματα πίσω του, ήταν εκ των πραγμάτων πολύ επισφαλής.
Ο Δ. Υψηλάντης, με μόνο επτακόσιους άνδρες της φρουράς του και
του σώματος του Δ. Ευμορφόουλου, αποφάσισε να κινηθεί από την Κάζα
προς τις προηγούμενες θέσεις του στην Αράχωβα και το Δίστομο και να συ-
γκεντρώσει εκεί τις Χιλιαρχίες. Σχεδίαζε μετά να στραφεί προς τα ανατολικά
και να αποκόψει την οδό επιστροφής των Τουρκαλβανών προς τη Θεσσαλία.
Ενόσω ο Ασλάν μπέης προχωρούσε ανενόχλητος προς τη Λειβαδιά
και, χωρίς να αφήσει φρουρές σε καίρια σημεία, πλησίαζε τη Θήβα, ο Δ.
Υψηλάντης από τα Βίλια και τη Δόμβαινα κινήθηκε και κατέλαβε την περιο-
χή του Διστόμου. Ταυτόχρονα, η ανέπαφη Ε΄ Χιλιαρχία του Ν. Κριεζώτη
στρατοπέδευε στο Στεβενίκο. Άλλα τμήματα των Χιλιαρχιών, ανασυνταχθέ-
ντα και μισθοτροφοδοτηθέντα στη Σαλαμίνα, κινήθηκαν διά ξηράς ή με
σκάφη από τα Στραβά και την Περαχώρα στην απέναντι ακτή της Δόμβαι-
νας. Έως τα μέσα Αυγούστου ισχυρές δυνάμεις υπό τον Δ. Υψηλάντη είχαν
συγκεντρωθεί στην περιοχή νοτίως της Λειβαδιάς, η οποία δεσπόζει της ο-
δού από την Αττική προς τη Θήβα. Ο Έλληνας αρχιστράτηγος ανέκτησε τότε
την πρωτοβουλία των κινήσεων, ενώ ο Ασλάν μπέης, χωρίς να το έχει ακόμη
συνειδητοποιήσει, βρισκόταν εγκλωβισμένος μεταξύ Αθήνας και Θήβας.
Όταν ο αρχηγός των τακτικών τουρκικών στρατευμάτων στην Αττική
Οτσάκ αγάς και ο αρχηγός των ατάκτων Αλβανών Ασλάν μπέης κινήθηκαν
προς τη Βοιωτία για να κατευθυνθούν από εκεί προς τη Θεσσαλία, βρήκαν
στη διάβαση και οχυρή θέση της Πέτρας (μεταξύ Θήβας και Λειβαδιάς) ε-
γκατεστημένα τα ελληνικά στρατεύματα να τους φράζουν το δρόμο.
___________________
919. Α. ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΥ, ό.π., σ. 165. Διαταγή του Κυβερνήτη προς τον Α. Με-
ταξά, με ημερομηνία 16 Αυγούστου 1829.
Ο Δ. Υψηλάντης είχε πληροφορηθεί έγκαιρα τις προθέσεις των Τουρ-

καλβανών και επέλεξε τα Στενά της Πέτρας ως την καλύτερη τοποθεσία για
να αμυνθεί και παρεμποδίσει τη διέλευση της ισχυρότερης εχθρικής δύναμης
που συγκροτούσαν 3.500 άνδρες του τακτικού τουρκικού στρατού και 1.500
άτακτοι Αλβανοί, με πυροβολικό και ικανό ιππικό. Ο Έλληνας αρχιστράτη-
γος είχε συγκεντρώσει κοντά του την προσωπική φρουρά του υπό τον Σπυ-
ρομήλιο, τα σώματα του Δ. Ευμορφόπουλου και του Σκουρτανιώτη, ενώ από
τη Σαλαμίνα ήλθαν η Β΄ Χιλιαρχία (Χατζηπέτρου), μέρος της Γ΄ Χιλιαρχίας
(Γ. Στράτου) και μέρος της Ζ΄ Χιλιαρχίας (Τόλιου Λάζου). Κλήθηκαν επίσης
για ενίσχυση το σώμα Νάσου Καρατάσου από την Αμπλιάνη και οι Χιλιαρ-
χίες Ε΄ (Ν. Κριεζώτη) από το Στεβενίκο και Δ΄ (Γ. Δυοβουνιώτη) από τη
Δαύλεια, αλλά μόνο η τελευταία ανταποκρίθηκε και έσπευσε άμεσα.
Ο Δ. Υψηλάντης, που διέθετε συνολικά 2.500 άνδρες, εγκατέστησε το
στρατηγείο του στη Μονή Αγίου Νικολάου στο ψηλότερο σημείο του περά-
σματος και από την 28η Αυγούστου άρχισε την οργάνωση της τοποθεσίας με
την οχύρωση των δεσπόζοντων σημείων. Συνολικά κατασκευάστηκαν έξι
οχυρώματα στα ψηλότερα μέρη και χαρακώματα μέσα στον αυχένα.
Το απόγευμα της 10ης Σεπτεμβρίου το εχθρικό στράτευμα από πέντε
χιλιάδες τακτικούς και ατάκτους πεζούς και ιππείς με τέσσερα πυροβόλα έ-
φτασε και στρατοπέδευσε σε μικρή απόσταση από τα Στενά. Το επόμενο
24ωρο οι Τούρκοι προετοίμαζαν την επίθεσή τους, ενώ οι Έλληνες ενίσχυαν
τα οχυρώματά τους. Την κρίσιμη αυτή στιγμή έφτασε σε ενίσχυση των ελ-
ληνικών δυνάμεων και η Ε΄ Χιλιαρχία του Ν. Κριεζώτη, ο οποίος παραμέρι-
σε κάθε δυσαρέσκεια που είχε προς τον Δ. Υψηλάντη για να πάρει μέρος στη
μάχη.
Το πρωί της 12ης του ίδιου μήνα, ο Ασλάν μπέης όρμησε επικεφαλής
του ιππικού του, ενώ οι πεζοί, τακτικοί και άτακτοι ακολουθούσαν σε δύο
τμήματα. Είχε προηγηθεί προπαρασκευή από το τουρκικό πυροβολικό και η
κύρια επίθεση εκδηλώθηκε κατά του μεγαλύτερου προμαχώνα που επάν-
δρωνε η Β΄ Χιλιαρχία του Χατζηπέτρου. Ταυτόχρονα, τουρκικά τμήματα ε-
πιτέθηκαν στα άλλα δύο οχυρώματα, της πρώτης γραμμής που κατείχαν
τμήμα της Γ΄ Χιλιαρχίας του Ι. Στράτου και το σώμα του Σκουρτανιώτη. Η
εχθρική επίθεση εκδηλώθηκε μετά από προπαρασκευή του πυροβολικού και
τα τμήματα του τακτικού τουρκικού στρατού προχωρούσαν σε συμπαγείς
σχηματισμούς υπό τους ήχους τυμπάνων και σαλπίγγων, ενώ οι Αλβανοί ά-

τακτοι με διαδοχικά άλματα και αλαλαγμούς.
Το μεγαλύτερο οχυρό του Χατζηπέτρου κινδύνευσε να καταληφθεί,
αλλά τελικά οι Τούρκοι αναχαιτίστηκαν από τα αδιάλειπτα φονικά πυρά των
αμυνόμενων, που ενίοτε χρησιμοποίησαν και τις σπάθες τους για να εξοντώ-
σουν τους τολμηρότερους εχθρούς όποτε πλησίαζαν στο εξωτερικό προκά-
λυμμα. Όταν κινδύνευσαν και τα οχυρά της πρώτης γραμμής, ιδιαίτερα του
διάσελου (Ι. Στράτου) και το προεξέχον του Σκουρτανιώτου, επενέβησαν οι
ελληνικές εφεδρείες, περί τους επτακόσιους άνδρες υπό τους Γ. Δυοβουνιώ-
τη, Ν. Κριεζώτη, Σπυρομήλιο, Μαμούρη και Ψαροδήμο και οι εχθρικές δυ-
νάμεις απωθήθηκαν. Όταν τα τμήματα των Αλβανών ατάκτων άρχισαν να
υποχωρούν, η ελληνική αντεπίθεση γενικεύτηκε με τους υπερασπιστές των
οχυρωμάτων να εξέρχονται και να καταδιώκουν τους εχθρούς. Οι Τουρκαλ-
βανοί καταπονημένοι, μετά από τη δίωρη σκληρή μάχη, αποσύρθηκαν στο
στρατόπεδό τους υπό την κάλυψη του πυροβολικού και του ιππικού τους. Οι
απώλειες των Τουρκαλβανών ήταν εκατό νεκροί και περισσότεροι οι τραυ-
ματίες, ενώ αιχμαλωτίστηκαν αρκετοί. Από τους Έλληνες σκοτώθηκαν μόνο
τρεις και τραυματίστηκαν δώδεκα.
Ο αρχηγός των τουρκικών τμημάτων Οτσάκ αγάς πείστηκε, κατόπιν
της μάχης, ότι μόνο με συνθήκη θα μπορούσε να περάσει από τα Στενά της
Πέτρας.
Απευθύνθηκε, λοιπόν, στον Έλληνα στρατάρχη για τη σύναψη συνθή-
κης, η οποία και υπογράφηκε τη 13η Σεπτεμβρίου 1829 μεταξύ του Δημ.
Υψηλάντη και των Τουρκαλβανών Διοικητών Οτσάκ αγά και Ασλάν μπέη.
Σύμφωνα με τη συνθήκη επιτρεπόταν η διέλευση των τουρκικών στρατευμά-
των και η ανενόχλητη περαιτέρω πορεία τους μέχρι τη Λαμία, υπό τον όρο
να αφεθούν ελεύθεροι όλοι οι Έλληνες αιχμάλωτοι και να αποσυρθούν οι
τουρκικές δυνάμεις από όλες τις θέσεις νοτίως της Λαμίας, εκτός της Αθή-
νας και του Καραμπαμπά απέναντι στη Χαλκίδα920.
Η μάχη της Πέτρας υπήρξε η τελευταία του ελληνικού Αγώνα. Κατά
μία ωραία ιστορική σύμπτωση τον Αγώνα που άρχισε προ οκτώμισι χρόνων
ο Αλέξανδρος Υψηλάντης τερμάτισε ο αδερφός του Δημήτριος με τη λα-
___________________
920. Για το πλήρες κείμενο της συνθήκης, βλ. ΔΙΟΝ ΚΟΚΚΙΝΟΥ, Ιστορία της Νεω-
τέρας Ελλάδος, εκδ. Μέλισσα 1970, τομ. 1, σ. 339.
μπρή νίκη του στην Πέτρα. Η νίκη αυτή που σφραγίστηκε και με τη συνθή-
κη, αποτέλεσε ένα ισχυρό τεκμήριο της επικράτησης των Ελλήνων στη Ρού-
μελη και οπωσδήποτε συντέλεσε για να περιληφθεί η περιοχή αυτή στην ε-
πικράτεια της ελεύθερης Ελλάδας.
8/ Η δικαίωση του Αγώνα των Ελλήνων
Η εξέλιξη και το τέλος του ρωσο-τουρκικού πολέμου.

Οι παράλληλες διεθνείς διεργασίες για το ελληνικό ζή-
τημα
Το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1828 οι Ρώσοι σημείωσαν περιορισμένη

επιτυχία στο βαλκανικό μέτωπο. Η ρωσική στρατιά, υπό το στρατηγό Witt-
genstein και την παρουσία του Τσάρου, πέρασε τον Προύθο και το Δούναβη,
κατέλαβε τα ανατολικά τμήματα της Μολδοβλαχίας και τη Δόβρουτσα και
μετά από σκληρές μάχες έφτασε στη Βάρνα. Δεν κατάφερε, όμως, να κατα-
λάβει το φρούριο της Σούμλας και εν τω μεταξύ έφτασε από την Κωνσταντι-
νούπολη ισχυρή τουρκική στρατιά υπό το Μέγα Βεζύρη Μεχμέτ Σελίμ πασά
και βρήκε τους Ρώσους να πολιορκούν τη Βάρνα από την ξηρά και τη θά-
λασσα. Στη μάχη που επακολούθησε, κοντά στη Βάρνα, ο ανοργάνωτος α-
κόμη τουρκικός στρατός πέτυχε απρόσμενη νίκη. Οι Ρώσοι αναγκάστηκαν
να υποχωρήσουν έχοντας απωλέσει δύο χιλιάδες άνδρες και μεγάλη ποσότη-
τα πολεμικού υλικού. Όταν ενέσκηψε ο δριμύς χειμώνας η ρωσική στρατιά,
που άρχισε να υποφέρει από την έλλειψη εφοδίων και τις ασθένειες, ανα-
γκάστηκε να αποσυρθεί πέραν του Δούναβη. Στο ασιατικό μέτωπο άλλη ρω-
σική στρατιά, υπό τον στρατηγό Pascievitsch, πίεζε τους Τούρκους και πο-
λιόρκησε το φρούριο της Άναπας, αλλά και αυτή καθηλώθηκε λόγω του χει-
μώνα. Έτσι, ο Τσάρος Νικόλαος, ενόσω προετοίμαζε το στρατό του για μια
αποφασιστική επίθεση την άνοιξη του 1829, αποφάσισε να κερδίσει χρόνο
προτείνοντας συνεχώς συμβιβαστικές λύσεις στη συνεχιζόμενη Διάσκεψη
του Λονδίνου. Πίστευε ότι με τον τρόπο αυτόν θα ματαίωνε τυχόν σχέδια
των συμμάχων του για μια ευρωπαϊκή παρέμβαση και τον επόμενο χρόνο με
την ισχύ των όπλων θα υπαγόρευε αυτός τους όρους του στην Τουρκία.
***
Εν τω μεταξύ, οι πρεσβευτές των Συμμάχων στην Πύλη (S. Canning της Αγ-
γλίας, κόμης Guilleminot της Γαλλίας, κόμης Ribeaupierre της Ρωσίας), με-
τά την αναχώρησή τους από την Κωνσταντινούπολη και την επιστροφή στις
χώρες τους, συγκεντρώθηκαν στα τέλη του Ιουλίου 1828 στην Κέρκυρα.
Προσκάλεσαν την Πύλη να στείλει εκεί πληρεξουσίους για να συζητήσουν
τα θέματα ίδρυσης ελληνικού κράτους, αλλά δεν υπήρξε ανταπόκριση. Τότε
μετέφεραν την έδρα της Διάσκεψης στον Πόρο, εξήγησαν στον Ιω. Καποδί-
στρια το σκοπό τους και του ζήτησαν στατιστικά στοιχεία και τη γνώμη του
επί πολλών θεμάτων, ιδιαίτερα της οροθεσίας και της μορφής διακυβέρνη-
σης του νέου κράτους, ώστε να σχηματίσουν την οριστική γνώμη τους. Ο
Κυβερνήτης επωφελήθηκε από την αδιαλλαξία του σουλτάνου και έγινε ο
μοναδικός συνομιλητής των τριών πρεσβευτών. Έδωσε τα ζητηθέντα στοι-
χεία και εξέφρασε τις απόψεις του πολλές φορές προφορικά, αλλά και γρα-
πτά921.
Η Αγγλία συνέχιζε να αντιδρά στο ενδεχόμενο να περιληφθεί στην ελ-
ληνική επικράτεια η Αιτωλοακαρνανία γιατί γειτνιάζει με τα Επτάνησα και
φοβόταν μήπως το επαναστατικό πνεύμα μεταδοθεί και σ’ αυτά. Γι’ αυτό ο
Ιω. Καποδίστριας προσπάθησε να καλλιεργήσει φιλικές σχέσεις με τον S.
Canning και να τον πείσει ότι η Ρούμελη ήταν απαραίτητο να περιληφθεί
στο ελληνικό κράτος· κάτι που υποστήριζαν και οι πρεσβευτές της Γαλλίας
και της Ρωσίας.
Οι τρεις πρεσβευτές στον Πόρο είχαν λάβει έγγραφο (με ημερ. 20 Ιου-
νίου / 2 Ιουλίου 1828) από την υπουργική Διάσκεψη του Λονδίνου, με το
οποίο τους έδινε τις κατευθυντήριες οδηγίες για να επιτελέσουν το έργο
τους. Οι οδηγίες όριζαν τις παραμέτρους του βασικού θέματος της οριοθέτη-
σης του ελληνικού κράτους και είχαν ως εξής:
___________________
921. Τα πληθυσμιακά και άλλα στοιχεία ο Ιω. Καποδίστριας περιέλαβε σε Έκθε-
σή του προς τους πρεσβευτές (βλ. Αρχεία Ελληνικής Παλιγγενεσίας, τομ. Β΄, Αι Εθνικές
Συνελεύσεις, σ. 229-295). Τις απόψεις του επί των Ελληνικών Δικαίων και ιδιαίτερα του
θεμελιώδους ζητήματος των ορίων του νέου Κράτους, υπέβαλε στην πρεσβευτική Διά-
σκεψη του Πόρου με εμπιστευτικό Υπόμνημα την 23η Σεπτεμβρίου 1828 (βλ. το κείμενο
στο ΑΠ. Β. ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ, Κείμενα και Πηγαί της Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως,
τομ. Δεύτερος, Μέρος Δεύτερον (1827-1832), σ. 783-787), Επίσης, στον S. Canning,
όπως και στη Διάσκεψη του Πόρου, έστειλε γράμματα και Υπομνήματα ζητώντας οικο-
νομική ενίσχυση και την επείγουσα σύναψη δανείου (ό.π., σ.788-794).
«Τα όρια του Ελληνικού Κράτους πρέπει ίσως να περιλαμ-

βάνουσιν ικανόν τμήμα του ήδη επαναστατούντος κατά της Πύλης
Ελληνικού λαού· πρέπει δε να ορισθούν ευκρινώς και να είναι ε-
πιδεκτικά υπερασπίσεως. Η ακριβής αυτών διαχάραξις θέλει ορι-
στικώς ρυθμισθή κατά την φύσιν του εδάφους και τας τοπικάς αυ-
τού ιδιότητας· η οροθετική όμως αυτή γραμμή πρέπει να συνδυα-
σθή ούτως, ώστε να είναι η μάλλον κατάλληλος προς πρόληψιν
μελλουσών διενέξεων μεταξύ των κατοίκων των ομόρων Επαρ-
χιών»922.
Στις οδηγίες υποδεικνύονταν τέσσερις διαφορετικές οροθετικές γραμ-
μές, με την ευμενέστερη για τους Έλληνες να είναι στη Στερεά «από του βο-
ρείου μέρους του κόλπου του Βόλου (Παγασητικού) μέχρι του στομίου του Α-
σπροποτάμου (Αχελώου)» και η δυσμενέστερη στον Ισθμό της Κορίνθου που
περιόριζε την έκταση της ελληνικής επικράτειας στην Πελοπόννησο.
Ενώ προβλεπόταν να περιληφθούν οι Κυκλάδες, δεν γινόταν μνεία για
τη Σάμο και την Κρήτη. Ο Wellington είχε δώσει οδηγίες στον S. Canning
να υποστηρίξει στη Διάσκεψη τη γραμμή του Ισθμού, ενώ ο Ιω. Καποδί-
στριας στο σχετικό υπόμνημά του (της 23ης Σεπτεμβρίου 1828) διατύπωνε
την άποψη ότι, εφόσον η Πύλη είχε απορρίψει τη διαμεσολάβηση των Συμ-
μαχικών Κρατών, η Ελλάδα θα έπρεπε να αποκτήσει προς βορρά ισχυρά
(φυσικά) σύνορα ώστε να προστατεύεται επαρκώς από κάθε επιθετική διά-
θεση των Τούρκων στο μέλλον· υποδείκνυε ως πιο κατάλληλη τη συνοριακή
γραμμή Δελβίνου-Θερμαϊκού (μαξιμαλιστική διεκδίκηση) και ως δεύτερη
επιλογή μια νοτιότερη γραμμή από τον Παγασητικό προς Λαμία και νότια
Ήπειρο, αν και τη θεωρούσε μειονεκτική και άδικη αφού θα άφηνε εκτός της
Θεσσαλία και το μεγαλύτερο μέρος της Ηπείρου, περιοχές με ελληνικό πλη-
θυσμό (άνω των 120.000 ανθρώπων) που εξεγέρθηκε και πολέμησε για την
ελευθερία του. Επίσης, ο Ιω. Καποδίστριας θεωρούσε ότι:
«Των δε νήσων, η μεν Εύβοια, εικότως εντός των Ελληνικών
ορίων περιλαμβανομένη, θέλει καλύπτει τα της Αττικής παράλια,
παρ’ ά και μηκύνεται, η δε Κρήτη εσταί το έσχατον προς μεσημβρίαν
μεθόριον, κάλυπτρον των άλλων του Αιγαίου νήσων»923.
___________________
922. ΑΠ. Β. ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ, ό.π., σ. 760-763 (το πλήρες κείμενο των Οδηγιών).
923. ΑΠ. Β. ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ, ό.π., σ. 785-786.
Οι Άγγλοι, με το επιχείρημα ότι ο πόλεμος στη Στερεά Ελλάδα πρέπει

να σταματήσει για να διευκολυνθούν οι διπλωματικές διεργασίες, πίεζαν τον
Ιω. Καποδίστρια συνεχώς να αποσύρει τα ελληνικά στρατεύματα, αλλά αυ-
τός δήλωνε πάντοτε πως είναι οπλισμένοι κάτοικοι των περιοχών αγωνιζό-
μενοι για την ελευθερία τους και όχι εθνικά (τακτικά) σώματα. Ο Κυβερνή-
της, συνεχίζοντας τις επιχειρήσεις στη Στερεά, επιδίωκε ο ελληνικός στρατός
να καταλάβει ικανή προς βορρά έκταση και προσδοκούσε η de facto αυτή
κατοχή να αναγνωριστεί από τους τρεις Συμμάχους κατά τη διαμόρφωση
των τελικών αποφάσεών τους.
Στα τέλη Οκτωβρίου 1828, οι τρεις πρεσβευτές στον Πόρο είχαν συ-
γκεντρώσει όλα τα στατιστικά στοιχεία και γνώριζαν τις απόψεις του Ιω.
Καποδίστρια από το υπόμνημά του της 23ης Σεπτεμβρίου. Οι απόψεις του
Ribeaupierre ήταν ευνοϊκές για τις διεκδικήσεις του Κυβερνήτη. Ο Guil-
leminot αρχικά τάχτηκε υπέρ της γραμμής Άρτας-Λαμίας, αλλά τελικά υπο-
στήριξε τη γραμμή του Παγασητικού-Άρτας. Την ίδια γραμμή υποστήριξε
και S. Canning, αν και η θέση του αυτή ερχόταν σε απόλυτη αντίθεση με τις
οδηγίες της Κυβέρνησής του· προσωπικά πίστευε ακράδαντα ότι η γραμμή
του Ισθμού ήταν απρόσφορη από αμυντική άποψη και δεν θα διαχώριζε τους
ελληνικούς και τους τουρκικούς πληθυσμούς που είχαν εμπλακεί σε μακρο-
χρόνιες συγκρούσεις. Ο Άγγλος πρεσβευτής ήλπιζε, επίσης, ότι η στρατιωτι-
κή επικράτηση των Ελλήνων στη Στερεά θα υποχρέωνε τον Wellington να
αλλάξει τη θέση του στο θέμα των συνόρων.
Σύμφωνα με τις οδηγίες, οι πρεσβευτές που διασκέπτονταν στον Πόρο
έπρεπε να υποβάλλουν και προτάσεις για το μελλοντικό καθεστώς της Ελλά-
δας, το φόρο υποτέλειας και τις αποζημιώσεις προς την Τουρκία. Σύμφωνα
με την άποψη και του Ιω. Καποδίστρια924, οι πρεσβευτές τάχτηκαν υπέρ της
επιβολής ενός κληρονομικού μονάρχη που θα όριζαν οι Δυνάμεις με την τυ-
πική συναίνεση του Σουλτάνου. Ο ετήσιος φόρος υποτέλειας υπολογίστηκε
στις 60.000 λίρες και για τις αποζημιώσεις υπέδειξαν να συγκροτηθεί μεικτή
επιτροπή στην οποία θα μπορούσαν να προσφύγουν, εντός δύο ετών, οι ιδιώ-
___________________
924. ΑΠ. Β. ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ, ό.π., σ. 777-779 (αναφέρεται σε Υπόμνημα του κόμη
de Bulgari αντιπρέσβη της Ρωσίας εν Ελλάδι προς τον κόμη de Nesselrode Υπουργό
Εξωτερικών της Ρωσίας, με ημερ. 2/14 Δεκεμβρίου 1828).
τες γαιοκτήμονες, ενώ για την ακίνητη περιουσία του Οθωμανικού κράτους
να μην καταβληθεί αποζημίωση.
Όλες τις παραπάνω συστάσεις υπέβαλαν οι πρεσβευτές σ’ ένα Πρωτό-
κολλο με ημερ. 30 Νοεμβρίου / 12 Δεκεμβρίου 1828925, το προσχέδιο του
οποίου γνωστοποίησαν στον Ιω. Καποδίστρια. Ο Κυβερνήτης το αποδέχτηκε
μην έχοντας άλλη επιλογή και οι περισσότεροι Έλληνες έδειξαν ανακουφι-
σμένοι γιατί, κυρίως, τερμάτιζε ένα πολύχρονο, οδυνηρό πόλεμο.
Ωστόσο, ο Ιω. Καποδίστριας γνώριζε ότι δεν θα γινόταν εύκολα απο-
δεκτό από την Αγγλία. Γι’ αυτό και από την άνοιξη του 1829 ενέτεινε τις
πολεμικές προσπάθειες για να καταλάβει τη Στερεά και προσδοκούσε οι
στρατιωτικές επιτυχίες των Ρώσων να πειθαναγκάσουν τον σουλτάνο σε
συμβιβασμό και να κάνουν τον Wellington πιο διαλλακτικό.
Το Πρωτόκολλο των πρεσβευτών έφτασε στο Λονδίνο την 21η Δεκεμ-
βρίου / 2 Ιανουαρίου 1829 και αποδοκιμάστηκε από τον Υπουργό των Εξω-
τερικών λόρδο Aberdeen και τον πρωθυπουργό δούκα του Wellington. Επέ-
κριναν τον S. Canning, που αναγκάστηκε τότε να παραιτηθεί, αλλά δεν μπο-
ρούσαν να απορρίψουν εντελώς το Πρωτόκολλο του Πόρου για να μη δυσα-
ρεστήσουν τους Γάλλους. Η γαλλική κυβέρνηση δήλωνε ότι θα υποστηρίξει
απόλυτα τις προτάσεις των πρεσβευτών και ότι θα δεχτεί μόνο τη συνοριακή
γραμμή Βόλου-Άρτας.
Η Γαλλία είχε αρχίσει, με Υπουργό Εξωτερικών τον Portalis, που α-
ντικατέστησε τον La Ferronays, να εντείνει την ανεξάρτητη πολιτική της και
να παίζει μεσολαβητικό ρόλο ανάμεσα στην Αγγλία και τη Ρωσία. Αλλά και
η Ρωσία υποστήριζε τις πρεσβευτικές προτάσεις του Πόρου και ο Τσάρος,
σε αντάλλαγμα για την αποδοχή τους, θα έδινε τη συγκατάθεσή του να επι-
στρέψουν ο Γάλλος και ο νέος Άγγλος πρεσβευτής (ο Thomas Gordon) στην
Κωνσταντινούπολη για να διαπραγματευθούν απ’ ευθείας με την Πύλη. Ο
Wellington συνέχισε να αντιτίθεται κατηγορηματικά στις προτάσεις του
Πρωτοκόλλου των πρεσβευτών και άλλαξε στάση μόνο όταν προέκυψαν και
εσωτερικά προβλήματα στην Αγγλία με τα δικαιώματα των Καθολικών. Υ-
___________________
925. ΑΠ. Β. ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ, ό.π., σ. 812-840 (το πλήρες κείμενο του Πρωτοκόλλου
της Διάσκεψης του Πόρου).
πέγραψε, λοιπόν, τη 10/22 Μαρτίου 1829 το Πρωτόκολλο926 που προέβλεπε

την επιστροφή του Άγγλου και Γάλλου πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη
για διαπραγματεύσεις με την Πύλη.
Οι προτάσεις του Πρωτοκόλλου προς την Πύλη βασίζονταν σ’ αυτές
της πρεσβευτικής Διάσκεψης του Πόρου και στόχευαν στη ρύθμιση του ελ-
ληνικού ζητήματος, στα πλαίσια βέβαια της Τριμερούς Συνθήκης του Λονδί-
νου (24 Ιουνίου / 6 Ιουλίου 1827).
Σύμφωνα με τις προτάσεις των τριών Συμμάχων, οι Έλληνες δεν θα
συμμετείχαν στην εκλογή του ηγεμόνα τους, ενώ η Σάμος και η Κρήτη θα
έμεναν εκτός των ορίων του ελληνικού κράτους. Αν και τα προτεινόμενα ό-
ρια παρέμειναν στη γραμμή Βόλου-Άρτας, ο όρος να αποσυρθούν τα στρα-
τεύματα του Church και του Δ. Υψηλάντη από τη Στερεά Ελλάδα (σε εκτέ-
λεση της επιβληθείσας από τους Συμμάχους ανακωχής την 10η Σεπτεμβρίου
1828) τα άφηνε απροστάτευτα και οι Τούρκοι θα μπορούσαν να τα αγνοή-
σουν και να εισβάλλουν στην περιοχή. Οι Ρώσοι είχαν καταλάβει πως το
Πρωτόκολλο αυτό δεν ήταν οριστικό και το είχαν προσυπογράψει με την πε-
ποίθηση ότι με την ισχύ των στρατευμάτων τους τελικά θα επέβαλαν αυτοί
τους όρους στους Τούρκους. Αλλά και ο Ιω. Καποδίστριας κατάλαβε ότι έ-
πρεπε να κρατήσει τα ελληνικά στρατεύματα στη Στερεά Ελλάδα, παρά τις
πιέσεις της Αγγλίας, προβλέποντας ότι η κατάληξη του ρωσο-τουρκικού πο-
λέμου θα ήταν καθοριστική για τον ελληνικό Αγώνα.
***
Στη διάρκεια του χειμώνα του 1828 οι εχθροπραξίες στα ρωσο-τουρκικά μέ-
τωπα είχαν ατονήσει, αλλά οι ρωσικοί στόλοι του Ευξείνου και της Μεσο-
γείου απέκλεισαν τα Στενά του Βοσπόρου και των Δαρδανελλίων. Ο πληθυ-
σμός της Κωνσταντινούπολης (περί τους 360.000 κατοίκους) άρχισε να υ-
ποφέρει, ενώ ο σουλτάνος Μαχμούτ έβγαλε και έστησε την ιερή σημαία του
προφήτη των Μωαμεθανών (σαντζάκ σερίφ) σε ύψωμα που δέσποζε του
Κεράτιου κόλπου, καλώντας τους Οθωμανούς να αγωνιστούν σκληρά ενα-
ντίον των απίστων. Επίσης, ο σουλτανος αντικατέστησε τον Μ. Βεζύρη
___________________
του Λονδίνου, με ημερ. 10/22 Μαρτίου 1829).
Μεχμέτ Σελίμ πασά με το στρατητό Ιζζέτ Μεχμέτ πασά που μαχόταν στη
Σούμλα. Ο τελευταίος παρέμεινε άπρακτος και αμήχανος, περιμένοντας την
επόμενη κίνηση των Ρώσων.
Από την πλευρά του ο Τσάρος διόρισε νέο διοικητή της ρωσικής
στρατιάς των Βαλκανίων το στρατηγό Diebitsch και του έδωσε εντολή να
ενεργήσει αποφασιστική επίθεση ώστε να αναγκαστούν οι Τούρκοι να συν-
θηκολογήσουν.
Εν τω μεταξύ, οι πρεσβευτές της Αγγλίας και της Γαλλίας, μόλις επα-
νήλθαν στην Κωνσταντινούπολη, ανακοίνωσαν στην Πύλη το Πρωτόκολλο
της 10/22 Μαρτίου 1829. Ο ρεΐζ εφέντης, όμως, απάντησε ότι ο σουλτάνος
είχε ήδη κάνει παραχωρήσεις προς τους Έλληνες με φιρμάνι της 17/29 Νο-
εμβρίου, δηλαδή αμνηστία, απαλλαγή από τους φόρους των χρόνων 1821-
1828 κλπ. Οι πρεσβευτές κατάλαβαν ότι κάθε συνεννόηση με την Πύλη ήταν
αδύνατη και εισηγήθηκαν οι τρεις Δυνάμεις να προχωρήσουν στην αναγνώ-
ριση του νέου κράτους χωρίς καμιά εξάρτηση από την Οθωμανική Αυτοκρα-
τορία.
Στο μέτωπο των Βαλκανίων, όταν οι Ρώσοι κατέλαβαν, με συνδυα-
σμένη επιχείρηση από ξηρά και θάλασσα, τη Βάρνα στη δυτική ακτή του
Ευξείνου, ο απογοητευμένος σουλτάνος αντικατέστησε πάλι τον αρχιστρά-
τηγο. Στη θέση του Ιζζέτ πασά διόρισε ον Ρεσίτ Μεχμέτ (Κιουταχή) πασά, ο
οποίος ανέλαβε και την πρωθυπουργία. Δεν επρόκειτο, όμως, ούτε αυτός να
ανακόψει την προέλαση των Ρώσων. Την 30η Μαΐου 1829 οι ρωσικές δυνά-
μεις νίκησαν κατά κράτος στην Κουλέφτσα το στρατό του Κιουταχή, ο ο-
ποίος υποχώρησε ατάκτως προς τη Σούμλα. Την 19η Ιουνίου οι Ρώσοι κατέ-
λαβαν τη Σιλίστρια και οι Τούρκοι πιστεύοντας ότι η επόμενη επίθεση θα γι-
νόταν κατά της Σούμλας μετακίνησαν προς αυτή τις δυνάμεις τους από τον
Πύργο και τον Αιτό.
Ο στρατηγός Diebitsch έκανε τότε μια έξυπνη και ριψοκίνδυνη ενέρ-
γεια. Άφησε μερικά τμήματά του γύρω από τη Σούμλα, κρατώντας εκεί κα-
θηλωμένες τις δυνάμεις του Κιουταχή, ενώ ο ίδιος με τον κύριο όγκο των
στρατευμάτων του πέρασε από τις δύσβατες διαβάσεις του Αίμου και με α-
πρόσκοπτη προέλαση έφτασε στην Αδριανούπολη την 7η Αυγούστου 1829
και την κυρίευσε αμαχητί.
Στο ασιατικό μέτωπο οι Ρώσοι κατέλαβαν σειρά τουρκικών οχυρωμέ-
νων πόλεων και έφτασαν μέχρι την Erzurum (Θεοδοσιόπολη).
Έως τότε ο σουλτάνος δεν έδειχνε διατεθειμένος να δεχθεί το Πρωτό-

κολλο της 10ης Μαρτίου 1829 και ακολουθούσε μια παρελκυστική πολιτική,
αντιπαραθέτοντας όρους μη αποδεκτούς από τους Συμμάχους. Ωστόσο την
11η Αυγούστου μαθεύτηκε η πτώση της Αδριανούπολης και άρχισαν να πλα-
νώνται φήμες για επίθεση του ρωσικού στόλου στο Βόσπορο, σε συνεργασία
με τα προελαύνοντα προς την Κωνσταντινούπολη στρατεύματα του Die-
bitsch. Αλλά υπήρχαν και πολύ ανησυχητικές για τον Μαχμούτ πληροφορίες
περί επικείμενης επανάστασης των Μωαμεθανών κατοίκων της Κωνσταντι-
νούπολης εναντίον του.
Τότε ο Σουλτάνος έγινε πιο διαλλακτικός και ο ρεΐς-εφέντης κάλεσε
τους πρεσβευτές Αγγλίας και Γαλλίας, καθώς και τον πληρεξούσιο / μεσο-
λαβητή, στρατηγό Müffling, που είχε στείλει στην Πόλη ο βασιλιάς της
Πρωσίας με τη συγκατάθεση του Τσάρου Νικολάου. Ο Τούρκος Υπουργός
Εξωτερικών τους ρώτησε πώς έπρεπε να ενεργήσει και αυτοί τον συμβού-
λευσαν να στείλει άμεσα πληρεξούσιους στο ρωσικό αρχηγείο για να δια-
πραγματευθούν την ανακωχή και τους όρους της ειρήνευσης.
Οι Τούρκοι πληρεξούσιοι έφτασαν στο ρωσικό αρχηγείο την 24η Αυ-
γούστου / 5η Σεπτεμβρίου 1829, αλλά δεν μπόρεσαν να δεχτούν τους όρους
του Ρώσου αρχιστρατήγου, ο οποίος τους έδωσε οκταήμερη προθεσμία για
να συνεννοηθούν με την κυβέρνησή τους. Ο Diebitsch δήλωσε στους πρε-
σβευτές της Αγγλίας Gordon και της Γαλλίας Guilleminot, οι οποίοι πρό-
σφεραν τη μεσολάβησή τους, ότι ο Τσάρος «θέλει ειρήνη ισχυρή και στέρεη
που να ενέχει την εγγύηση της διάρκειας». Ήταν μια δήλωση που σύντομα οι
Δυτικοί Σύμμαχοι θα κατανοήσουν ότι σήμαινε τη ριζική αλλαγή της ρωσι-
κής πολιτικής έναντι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Κατά την ολιγοήμερη νέα διαπραγμάτευση, οι Τούρκοι δεν πρόβαλαν
σοβαρές αντιρρήσεις στους όρους των Ρώσων, που ήταν: αναγνώριση της
Συνθήκης του Akkerman της 25ης Σεπτεμβρίου / 7ης Οκτωβρίου 1826, ρύθ-
μιση των αμφισβητούμενων σημείων της Συνθήκης του Βουκουρεστίου υπέρ
της Ρωσίας (αναγνώριση και διεύρυνση των προνομίων της Σερβίας και των
παραδουνάβιων Ηγεμονιών), επέκταση των ρωσικών συνόρων προς τη δυτι-
κή όχθη του Δούναβη, ειδικά προνόμια για το ρωσικό εμπόριο, πολεμική
αποζημίωση και αποδοχή από τους Τούρκους της Ιουλιανής Συνθήκης του
1827, αλλά και του Πρωτοκόλλου της 10/22 Μαρτίου 1829. Οι όροι αυτοί
ενσωματώθηκαν στη Συνθήκη της Αδριανούπολης που υπογράφηκε τη 2/14

Σεπτεμβρίου 1829.
Η Συνθήκη της Αδριανούπολης και οι μετέπειτα εξελίξεις
Όπως προέβλεπε το δέκατο άρθρο της Συνθήκης της Αδριανούπολης927, που

αφορούσε το ελληνικό ζήτημα, η Υψηλή Πύλη δεχόταν τις διατάξεις της
Συνθήκης του Λονδίνου της 24ης Ιουνίου / 6ης Ιουλίου 1827 και την οριστική
εκτέλεσή της σύμφωνα με τις επί μέρους προβλέψεις του Πρωτοκόλλου της
10/22 Μαρτίου 1829.
Η Συνθήκη της Αδριανούπολης έλυνε κάπως το ζήτημα των συνόρων
τού υπό ίδρυση ελληνικού Κράτους, αλλά άφηνε εκτός τη Σάμο και την
Κρήτη. Ο Ιω. Καποδίστριας αποδέχτηκε εξ ανάγκης τις ρυθμίσεις του Μαρ-
τίου 1829, θεώρησε, όμως, ότι αυτές δεν μπορούσαν να διευθετήσουν ορι-
στικά το ελληνικό ζήτημα. Είχε δυσαρεστηθεί ιδιαίτερα από το ό,τι ο ελλη-
νικός λαός δεν κλήθηκε να εκφράσει επίσημα την άποψή του για τον τρόπο
διακυβέρνησης της χώρας. Επίσης, θεώρησε μεγάλο πλήγμα την μη ένταξη
της Κρήτης στον εθνικό χώρο και συνέχισε να αγωνίζεται για το σκοπό αυ-
τό, παρά τη σφοδρή αντίδραση των Άγγλων. Το 1829 συμπεριέλαβε τριάντα
Κρήτες πληρεξούσιους στη δ΄ Εθνοσυνέλευση του Άργους και το 1830 ά-
σκησε πίεση στον πρίγκιπα Λεοπόλδο του Saxe-Coburg για να αρνηθεί το
ελληνικό στέμμα, που του είχε προσφερθεί, αν στο ελληνικό κράτος δεν ε-
ντασσόταν και η Κρήτη.
Η έως τότε αγγλική πολιτική απέβλεπε στην ίδρυση ενός μικρού ελλη-
νικού κράτους με περιορισμένη έκταση και υπό την επικυριαρχία του Σουλ-
τάνου. Ο Υπουργός Εξωτερικών Αberdeen και ο πρωθυπουργός Wellington
πίστευαν ακόμη ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία αποτελούσε παράγοντα
σταθερότητας στην περιοχή και αντίρροπο κατά της ρωσικής επέκτασης
προς νότο, επομένως δεν επιθυμούσαν να εξασθενήσει σημαντικά. Στη Διά-
σκεψη του Λονδίνου όλο τον Αύγουστο και τις αρχές Σεπτεμβρίου 1829, ο
Wellington συνέχισε, παρότι δεν είχε πια την υποστήριξη των Γάλλων, να
απορρίπτει τη συνοριακή γραμμή Άρτας-Παγασητικού. Όταν, όμως, έφτασε
___________________
927. ΑΠ. Β. ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ, ό.π., σ. 920-921 (το πλήρες κείμενο του 10ου άρθρου
της Συνθήκης της Αδριανούπολης της 2/14 Σεπτεμβρίου 1829).
στο Λονδίνο η είδηση της πτώσης της Αδριανούπολης, ο Wellington ανησύ-

χησε πολύ. Σε λίγες ημέρες, μόλις έλαβε το κείμενο της Συνθήκης της Αδρι-
ανούπολης, αντέδρασε οργισμένα και έστειλε ένα σκληρό μήνυμα στην Πε-
τρούπολη, με το οποίο καταφερόταν εναντίον όλων των άρθρων της.
Τότε ο Άγγλος πρωθυπουργός συνειδητοποίησε ότι η Ρωσία δεν επι-
δίωκε πια την κατεδάφιση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά τη διατή-
ρησή της ως ένα αδύναμο και υπάκουο «εμβόλιμο κράτος» (Buffer State). Η
Ρωσία, στο πλαίσιο της αναθεωρημένης πολιτικής της, επέβαλε με τα όπλα
στην Τουρκία ένα ελληνικό κράτος με κάπως πιο βελτιωμένη μορφή από τις
Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Βέβαια, όπως αυτές, έτσι και το μικρό ομόθρη-
σκο νεοελληνικό κράτος θα τελούσε υπό την προστασία και την υψηλή επο-
πτεία της Ρωσίας.
Οι Aberdeen και Wellington, μετά τη Συνθήκη της Αδριανούπολης,
αντέδρασαν άμεσα και όπως αποκάλυψε ο πρώτος, σε ομιλία του στη Βουλή
των Κοινοτήτων (την 14η Ιουνίου 1854), συμφώνησαν ότι
«η ύπαρξις του τουρκικού κράτους αυτή καθ’ εαυτήν ήτο τό-
σον ακροσφαλής ώστε ασυνετώτατον ήτο να δημιουργηθή και να τε-
θή (η νεοελληνική Πολιτεία) υπό την προστασία και κυριαρχίαν αυ-
τοκρατορίας ήτις ουδεμίαν ασφάλειαν του μέλλοντός της παρείχε.
Διά τοιαύτην την αιτίαν επροβάλαμεν τοις συμμάχοις να μεταβάλω-
μεν την υποτελή εκείνην πολιτείαν εις ανεξάρτητον. Συνήνεσαν οι
σύμμαχοι συγκατετέθη και η Πύλη, και ταυτοχρόνως η ύπαρξις της
Ελλάδος, ως ανεξαρτήτου Πολιτείας οφείλεται εις ήν μας επροξένη-
σαν εντύπωσιν οι όροι της εν Αδριανουπόλει συνθήκης»928.
Η απότομη αλλαγή της διεθνούς υποστάσεως του νεοϊδρυθέντος ελλη-
νικού κράτους που επιβλήθηκε από την κυβέρνηση του Wellington, είναι
βέβαιο ότι αποσκοπούσε στην προστασία των αγγλικών συμφερόντων στην
περιοχή. Η Ρωσία συναίνεσε για να αποφύγει τυχόν ρήξη ή και αντιπαράθε-
ση με τους Αγγλο-Γάλλους, ενώ η ηττημένη Τουρκία συμφώνησε με αντάλ-
λαγμα την Ακαρνανία και άλλα εδάφη της Στερεάς, των οποίων ο μάχιμος
πληθυσμός είχε μετάσχει στον απελευθερωτικό αγώνα.
Το νεοσύστατο ελληνικό κράτος βρέθηκε έρμαιο των συγκρουόμενων
συμφερόντων των ευρωπαϊκών Δυνάμεων και ο Ιω. Καποδίστριας, υπό την
___________________
928. ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, σ. 406-
407.
πίεση των περιστάσεων, δεδομένου ότι αντιμετώπιζε και σοβαρό οικονομικό

πρόβλημα, αποδέχτηκε κατ’ αρχήν το Πρωτόκολλο της 22ας Ιανουαρίου / 3ης
Φεβρουαρίου 1830929.
Με το άρθρο 1 του Πρωτοκόλλου «Η Ελλάς θέλει αποτελέσει κράτος
ανεξάρτητον και θέλει απολαύει όλων των δικαιωμάτων πολιτικών, διοικητι-
κών και εμπορικών, των εκφραζόντων την πλήρη ανεξαρτησίαν». Αλλά με το
άρθρο 2 γινόταν επαναπροσδιορισμός της γραμμής των συνόρων, η οποία
άρχισε από τις εκβολές του Ασπροποτάμου (Αχελώου) και κατέληγε στο
Μαλιακό κόλπο, αφαιρώντας σημαντικό τμήμα των εδαφών που περιλαμβά-
νονταν στην ελληνική επικράτεια με το Πρωτόκολλο της 10/22 Μαρτίου
1829. Για τη σημαντική αυτή τροποποίηση των συνόρων, η δικαιολογία ή-
ταν ότι έγινε «Κατ’ ακολουθίαν των εις το νέον Κράτος παρεχομένων πλεονε-
κτημάτων (απαλλαγή από την επικυριαρχία του σουλτάνου) και προς ικανο-
ποίησιν της εκφρασθείσης επιθυμίας της Πύλης». Προφανώς η ρύθμιση αυτή
των συνόρων ικανοποιούσε και την επιθυμία της Αγγλίας, η οποία δεν ήθελε
τα Επτάνησα να γειτνιάζουν με εδάφη του νεοελληνικού κράτους.
Με το Πρωτόκολλο αποφασίστηκε η διακυβέρνηση της Ελλάδας να
είναι μοναρχική και κληρονομική. Την εξουσία θα είχε ένας ξένος ηγεμόνας,
επιλεγόμενος από τις ευρωπαϊκές Δυνάμεις, και καθοριζόταν ότι αυτός θα
ήταν ο κυρίαρχος και όχι ο λαός ή το έθνος.
Ο Κυβερνήτης διαμαρτυρήθηκε έντονα για την επιβολή ενός τόσο αυ-
ταρχικού πολιτεύματος και τον τρόπο εκλογής του ηγεμόνα, ενώ με υπόμνη-
μά του ζητούσε να δοθούν στον ελληνικό λαό τα συνταγματικά δικαιώματα
που είχαν θέσει οι Εθνικές Συνελεύσεις. Επίσης, συνέχισε να αρνείται την
απόσυρση των ελληνικών στρατευμάτων από τα απελευθερωθέντα εδάφη
και ανέπτυξε έντονη διπλωματική δράση για το ζήτημα των συνόρων, διεκ-
δικώντας από τις ευρωπαϊκές Δυνάμεις την επαναφορά της αρχικής οριο-
γραμμής που προέβλεπε το Πρωτόκολλο της 10/22 Μαρτίου 1829.
Στη σχετική ανακοίνωση των τριών Δυνάμεων, η ελληνική Γερουσία,
με την προτροπή του Ιω. Καποδίστρια, απάντησε με ένα συγκινητικό Υπό-
μνημα (10 Απριλίου 1830)930.
___________________
του Λονδίνου της 22 Ιανουαρίου / 3 Φεβρουαρίου 1830).
930. Ό.π., σ. 972-977 (το πλήρες κείμενο του Υπομνήματος της Γερουσίας).
Η Γερουσία επιδοκίμαζε την επιλογή του πρίγκιπα Λεοπόλδου ως Η-

γεμόνα της Ελλάδος και εξέφραζε την ευχή να στηρίξει τα δικαιώματα του
Έθνους, «καθιερωθέντων από τέσσερας Εθνοσυνελεύσεις, και με την ζωήν εξ
ίσου αναγκαίων εις αυτό και πολυτίμων».
Η Γερουσία προσθέτει εύστοχα επιχειρήματα κατά του περιορισμού
των ορίων του ελληνικού κράτους, που προέβλεπε το Πρωτόκολλο της 22ας
Ιανουαρίου 1830. Στο Υπόμνημα της Γερουσίας, μεταξύ άλλων, αναφέρεται:
«Εις την Στερεάν Ελλάδα, αι αποσπώμεναι από το Ελληνικό
Κράτος Επαρχίαι, περιέχουσαι περίπου εκατόν χιλιάδας κατοίκων,
εκράτησαν πολλάκις τον χείμαρρον των κατά της Ελλάδος συρρευ-
σάντων κατά γην στρατευμάτων της Τουρκίας. Εις την θάλασσαν, η
εννέα έτη αδιακόπως αιματονομένη Κρήτη, η ακαταδάμαστος Σάμος,
αι μετά ηρωϊκήν ανθίστασιν καταδαμασθείσαι νήσοι των Ψαρών και
Κάσου, υπήρξαν τα θαλασσινά προπύργια κατά των Βυζαντινών
(τουρκικών) και Αλεξανδρινών (αιγυπτιακών) στόλων. Οι άνθρωποι
των μερών αυτών με ποίον όμμα θέλουν ιδεί, ότι αυτοί μεν οι προ-
μαχόμενοι υπέρ της ελευθερίας του Έθνους δουλώνονται, οι δε λοι-
ποί συναγωνισταί των ελευθερώνονται; Πώς θέλουν αφήσει γην, άλ-
λην ζυμωμένην με το αίμα των και ανακαλούσαν εις αυτούς τας λα-
μπροτέρας νίκας των, τα λαμπρότερα ονόματα των στρατηγών των,
και άλλην διαμείνασαν ανέπαφον από εχθρικάς επιδρομάς; δεν είναι
φόβος μη εις την απελπισίαν των ανανεώσωσιν τας αιμοσταγείς σκη-
νάς του Μεσολογγίου και των Ψαρών;»
Ο Ιω. Καποδίστριας, εκτός από το Υπόμνημα της Γερουσίας, στέλνει
στον Λεοπόλδο και προσωπικά γράμματα με τα οποία τον κατατοπίζει για
την επικρατούσα κατάσταση στην Ελλάδα και τις εθνικές διεκδικήσεις, κα-
θώς και για μία σειρά ζητήματα, όπως η οικονομική στήριξη του νέου κρά-
τους, που απαιτούσαν άμεση λύση.
Ο Λεοπόλδος υιοθέτησε τις απόψεις του Κυβερνήτη και προσπάθησε
με ζήλο να πετύχει την ικανοποίηση των ελληνικών δικαίων επιδιώξεων, με
τροποποίηση των όρων του Πρωτοκόλλου της 22ας Ιανουαρίου 1830. Αντι-
μετώπισε, όμως, την άκαμπτη στάση της αγγλικής κυβέρνησης και τελικά
αποφάσισε να παραιτηθεί του ελληνικού θρόνου.
Ωστόσο, η παραίτηση του Λεοπόλδου υπήρξε επωφελής για την Ελ-
λάδα και συνέβαλε αποφασιστικά στη διόρθωση των συνόρων και παραχώ-
ρηση στο ελληνικό κράτος ολόκληρης της Στερεάς. Η αγγλική κυβέρνηση,
μετά την έντονη προβολή από τον Λεοπόλδο των ελληνικών διεκδικήσεων
και την παραίτησή του, βρέθηκε σε δύσκολη θέση απέναντι των Συμμάχων
της, που ασφαλώς θα επωφελούνταν για να αυξήσουν την επιρροή τους στην
Ελλάδα. Ο Wellington αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την αρνητική στάση
του στο θέμα των συνόρων, ώστε και ο αντικαταστάτης του Λεοπόλδου να
βρει την Ελλάδα σε καλύτερη κατάσταση.
Οι τρεις Δυνάμεις, μετά από νέες συνεννοήσεις στη Διάσκεψη του
Λονδίνου, αποφάσισαν να επαναφέρουν τα σύνορα στα προταθέντα με το
Πρωτόκολλο της 10/22 Μαρτίου 1829, δηλαδή από τον Παγασητικό (Βόλο)
μέχρι τον Αμβρακικό κόλπο (Άρτα). Έστειλαν στους πρεσβευτές τους στην
Κωνσταντινούπολη το Πρωτόκολλο της 14/26 Σεπτεμβρίου 1831931, στο ο-
ποίο δικαιολογούσαν την απόφασή τους με το επιχείρημα ότι τα προηγούμε-
να σύνορα είχαν χαραχθεί εσφαλμένα, χωρίς να ληφθούν υπόψη «η φυσική
και η γεωγραφική διαίρεση της χώρας». Επίσης, την επανένταξη της Αιτωλο-
ακαρνανίας στην Ελλάδα, δικαιολογούσαν ως εξής:
«Η Αιτωλία και η Ακαρνανία εισίν άγονοι και πτωχαί χώραι,
ών ο ευάριθμος αλλά πολεμικός λαός ουδέποτε υπετάχθη καθ’ ολο-
κληρίαν εις την εξουσίαν της Πύλης.
Η κτήσις των δύο τούτων Επαρχιών, αντί να παράσχη εις την
Οθωμανικήν Αυτοκρατορίαν αύξησιν εσόδων ή ισχύος, δεν είναι δι’
αυτήν ειμή πηγή ανησυχίας και ταραχής, ενώ εις την Ελληνικήν Κυ-
βέρνησιν θα παρείχεν όριον κατάλληλον, πλήρη ασφάλειαν, και τα
μέσα διατηρήσεως φιλικών προς την Τουρκίαν σχέσεων, αμοιβαίως
απαραιτήτων».
Δώδεκα ημέρες μετά την έκδοση των Οδηγιών προς τους τρεις πρε-
σβευτές των Συμμάχων, δολοφονήθηκε ο Ιω. Καποδίστριας στο Ναύπλιο.
Αλλά και νεκρός συνέχισε να υπηρετεί τη χώρα του. Με βάση τις απόψεις
και τα επιχειρήματά του οι πληρεξούσιοι των τριών Δυνάμεων υπέγραψαν
με τους Τούρκους εκπροσώπους της Υψηλής Πύλης στην Κωνσταντινούπο-
λη τη Συνθήκη «Οριστικού Συμβιβασμού ‘‘περί Οριοθεσίας του Ελληνικού
Κράτους’’» (27 Ιουνίου/9 Ιουλίου 1832)932. Με τη Συνθήκη αυτή και το
___________________
931. Ό.π., σ. 1109-1114 (το πλήρες κείμενο του Πρωτοκόλλου και των Οδηγιών
προς τους πρεσβευτές).
932. Ό.π., σ. 1127-1131 (το πλήρες κείμενο της Συνθήκης).
Πρωτόκολλο του Λονδίνου (18/30 Αυγούστου 1832)933 που ακολούθησε, η

ανεξάρτητη Ελλάδα απέκτησε οριστικά ολόκληρη τη Στερεά. Ο σουλτάνος
Μαχμούτ αντιμετώπιζε τότε την επίθεση του Μωχάμετ Άλι της Αιγύπτου και
οπωσδήποτε χρειαζόταν τη βοήθεια των ευρωπαϊκών Δυνάμεων για να απο-
τρέψει τη συντριβή και την απώλεια του θρόνου του. Δεν μπορούσε επομέ-
νως να αρνηθεί τους όρους που του επέβαλαν για τη δημιουργία του νεοελ-
ληνικού κράτους, το οποίο εξασφάλισε ένα ελάχιστο βάθρο για να επιβιώσει
και αντιμετωπίσει καλύτερα τα πολλά προβλήματα και τις μελλοντικές προ-
κλήσεις.
___________________
933. Ό.π., σ. 1133-1136 (το πλήρες κείμενο του Πρωτοκόλλου).
Αντί επιλόγου
Η περιγραφή και η ανάλυση του ναυτικού πολέμου κατά την ελληνική Επα-
νάσταση, πιστεύω ότι έγινε σε όλες τις διαστάσεις του. Επίσης, αναφέρθη-
καν εκτενώς τα συναφή πολιτικο-οικονομικά και στρατιωτικά συμβάντα που
επηρέασαν την εξέλιξη του ελληνικού απελευθερωτικού αγώνα και καθόρι-
σαν την έκβασή του.
Ωστόσο, θεωρώ χρήσιμο να συνοψίσω τα κυριότερα συμπεράσματα
από τον εννιάχρονο πόλεμο των Ελλήνων επαναστατών με την οθωμανική
αυτοκρατορία.
Το πρώτο που πρέπει να επισημανθεί είναι η μεγάλη ανισότητα στους
συντελεστές ισχύος των δύο αντιπάλων. Παρά την επιθυμία του, ο σουλτά-
νος Μαχμούτ δεν είχε κατορθώσει να εκσυγχρονίσει την απέραντη και ανο-
μοιογενή αυτοκρατορία του, η οποία, από το τέλος του 18ου αιώνα εμφάνιζε
έντονα τα σημάδια της ιστορικής κόπωσης. Αναμφίβολα, όμως, υπερείχε
των Ελλήνων στην κρατική οργάνωση, την οικονομία και τις ένοπλες δυνά-
μεις.
Εσωτερικά προβλήματα, υπονομευτικά της πολεμικής προσπάθειας,
υπήρχαν και στις δύο πλευρές. Η διαφθορά και ο συβαριτισμός, οι εξεγέρ-
σεις εθνοτήτων, η τάση αυτονόμησης τοπικών πασάδων και η ανυπακοή των
γενιτσάρων προκαλούσαν παραλυτικά φαινόμενα στον κρατικό μηχανισμό
και τις ένοπλες δυνάμεις της Τουρκίας. Αλλά και στην ελληνική πλευρά δεν
έλειπαν η διαφθορά, η κατασπατάληση του δημόσιου χρήματος, το τοπικι-
στικό πνεύμα που οδηγούσε σε αθέμιτους ανταγωνισμούς ή προστριβές και
ακόμη οι εμφύλιες συγκρούσεις για τη νομή της εξουσίας.
Στην οικονομική διάσταση, οι δύο εμπόλεμοι αντιμετώπισαν ποικίλα
προβλήματα, τα οποία επιβεβαίωσαν τη θεμελιώδη αρχή: χωρίς την (επαρ-
κή) οικονομική ισχύ είναι ανέφικτη η συγκρότηση και συντήρηση των απα-
ραίτητων ενόπλων δυνάμεων, ιδιαίτερα σε πολεμικές περιόδους.
Η οθωμανική αυτοκρατορία, αν και είχε τη δυνατότητα να αντλεί πό-
ρους από πολλές εσωτερικές πηγές, αναγκάστηκε να καταφύγει στον εξωτε-
ρικό δανεισμό και την υποτίμηση του γροσίου. Ασφαλώς, οι σοβαρές αμυ-
824 Αντί επιλόγου
ντικές δαπάνες της Πύλης δεν απέβλεπαν μόνο στην καταστολή της ελληνι-
κής εξέγερσης, αλλά και στην αντιμετώπιση εξωτερικών απειλών.
Η ελληνική πλευρά είχε ασυγκρίτως μεγαλύτερες οικονομικές δυσκο-
λίες, καθώς ο παρατεινόμενος πόλεμος δημιουργούσε αυξημένες χρηματο-
δοτικές απαιτήσεις που υπερέβαιναν τις δυνατότητες της καθημαγμένης χώ-
ρας.
Τα προβλήματα οφείλονταν κυρίως στην ανεπάρκεια των εσωτερικών
εσόδων και την αναποτελεσματικότητα της κρατικής μηχανής, αλλά οξύνο-
νταν από την ανάλωση σημαντικών ποσών στις εμφύλιες συγκρούσεις και
την αγορά πολεμικού υλικού αμφίβολης ή μηδαμινής χρησιμότητας.
Στην αρχική της φάση, η ελληνική Επανάσταση αποδοκιμάστηκε από
τα μέλη της ολιγαρχικής Ευρωπαϊκής Συμφωνίας (Αγγλία, Ρωσία, Γαλλία,
Αυστρία, Πρωσία) τα οποία διαχειρίζονταν τις τύχες της ηπείρου. Οι χώρες
αυτές γνώριζαν τις φυγόκεντρες δυνάμεις που συντάραζαν την εξασθενημέ-
νη οθωμανική αυτοκρατορία, αλλά ήλπιζαν ότι ο σουλτάνος θα κατέπνιγε
σύντομα τη νέα αυτή επαναστατική εστία στα Βαλκάνια. Όμως, τα πράγμα-
τα δεν εξελίχτηκαν όπως περίμεναν.
Οι Έλληνες, παρά την αποτυχία της εξέγερσης στο βορρά, σημείωσαν
απροσδόκητες επιτυχίες στο νότο. Εκμεταλλευόμενοι την εμπλοκή των
τουρκικών στρατιωτικών δυνάμεων στην καταστολή άλλων εξεγέρσεων στο
εσωτερικό και τον πόλεμο με την Περσία, καθώς και την ανικανότητα ή α-
δράνεια του τουρκικού στόλου, μπόρεσαν μέσα στα πρώτα τρία χρόνια να
κυριαρχήσουν στην Πελοπόννησο και σε πολλά νησιά, ενώ δημιούργησαν
επαναστατικούς θύλακες και σ’ άλλα μέρη, όπως στην Αττική, την Εύβοια,
τη δυτική Στερεά, το Πήλιο και την Κρήτη. Επίσης, οι επαναστάτες έσπευ-
σαν να ιδρύσουν ένα έστω ατελές κράτος δυτικού τύπου και να διακηρύξουν
ότι δεν αποτελούσαν απειλή για τη συντηρητική τάξη στην Ευρώπη και μο-
ναδικός σκοπός τους ήταν να αποτινάξουν τον οθωμανικό ζυγό. Αυτό υπήρ-
ξε ένα πρώτο βήμα της Επανάστασης προς τη διεθνή νομιμοποίηση, η οποία
συνεχώς ενισχυόταν και από το αυξανόμενο ρεύμα του Φιλελληνισμού.
Οι πολεμικές επιτυχίες των επαναστατών στην ξηρά και τη θάλασσα,
την περίοδο 1821-1824, εντυπωσίαζαν τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις και τις
έκαναν να αμφιβάλλουν για την ικανότητα του σουλτάνου να αποκαταστή-
σει την τάξη στον ελλαδικό χώρο και να εξασφαλίσει την ειρηνική συνύπαρ-
ξη των σκληρά αντιμαχόμενων Τούρκων και Ελλήνων. Άρχισαν, λοιπόν, να
Αντί επιλόγου 825
διαβουλεύονται για να παρέμβουν, ώστε να βρεθεί μία συμβιβαστική λύση.

Η Ρωσία πρότεινε αρχικά την ανασύσταση της Βυζαντινής αυτοκρα-
τορίας στη θέση της οθωμανικής και αργότερα την ίδρυση τριών ηγεμονιών,
τύπου Μολδαβίας και Βλαχίας, στον ελληνικό χώρο. Επειδή ήταν φανερό ότι
η Ρωσία, με τα σχέδια αυτά, απέβλεπε να θέσει την περιοχή υπό τον έλεγχό
της, οι άλλες ευρωπαϊκές Δυνάμεις τα απέρριψαν. Η Αγγλία, που επιθυμού-
σε να διατηρηθεί το οθωμανικό ανάχωμα στο ρωσικό επεκτατισμό προς νό-
το, φάνηκε να συμβιβάζεται με τη δημιουργία ενός μικρού ελληνικού κρά-
τους στο Μωριά, υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου. Η Γαλλία εμφανί-
στηκε λίγο αργότερα στο προσκήνιο και έδειξε να ταυτίζεται με την αγγλική
πολιτική, ενώ με προσεκτικές κινήσεις προσπάθησε κι αυτή να αυξήσει την
επιρροή της στην περιοχή, χωρίς να διαταράξει, όμως, τις καλές σχέσεις της
με την Τουρκία και την Αίγυπτο.
Η αγγλική κυβέρνηση πρωτοστατούσε στις προσπάθειες να βρεθεί λύ-
ση αποδεκτή απ’ όλους τους εμπλεκόμενους στο ζήτημα. Ο Μαχμούτ, όμως,
ενθαρρυνόμενος και από την Αυστρία, αρνήθηκε κάθε μεσολάβηση και δή-
λωνε ότι η ελληνική εξέγερση ήταν εσωτερικό θέμα της αυτοκρατορίας.
Ο Canning, θέλοντας να κάμψει την αδιαλλαξία του σουλτάνου και να
εγγράψει υποθήκες σ’ ένα (μελλοντικό) ελληνικό κράτος, αποφάσισε να νο-
μιμοποιήσει και να ενισχύσει τον αγώνα των Ελλήνων. Πρώτα αναγνώρισε
τα δικαιώματα του εμπολέμου στο κράτος των επαναστατών και στη συνέ-
χεια υποστήριξε έμμεσα τα δύο δάνεια του Λονδίνου και την ανάληψη της
αρχηγίας των ελληνικών δυνάμεων από Άγγλους αξιωματικούς, ενώ αποδέ-
χτηκε και την κατασκευή πολεμικών πλοίων στα αγγλικά ναυπηγεία για το
ελληνικό ναυτικό. Ωστόσο, ο Άγγλος πρωθυπουργός δεν θέλησε να προχω-
ρήσει σε ακραίες ενέργειες που ενδεχομένως θα οδηγούσαν τη χώρα του σε
πόλεμο με την Τουρκία και θα προκαλούσαν απρόβλεπτες αντιδράσεις από
τις άλλες ευρωπαϊκές Δυνάμεις. Αυτός ήταν και ο λόγος που απέρριψε κατη-
γορηματικά την Πράξη Υποταγής (Ιούλιος 1825) των ηγετών της ελληνικής
επανάστασης.
Από το καλοκαίρι του 1824 άρχισε, με κλιμακούμενες προσεκτικά ε-
πιχειρήσεις, η οθωμανική αντεπίθεση που είχε σκοπό την κατάληψη της Πε-
λοποννήσου από τις αιγυπτιακές δυνάμεις του Ιμπραήμ και της Στερεάς από
τις τουρκικές του Κιουταχή. Οι Έλληνες, παρότι πέτυχαν σε κάποιο βαθμό
τη διεθνή νομιμοποίηση του αγώνα τους και τη χρηματοδότηση από το εξω-
τερικό, έδειξαν να κάμπτονται στα πεδία των μαχών από τις υπέρτερες τουρ-
κο - αιγυπτιακές δυνάμεις. Συνέχισαν, όμως, να μάχονται με ηρωισμό και
αυτοθυσία στην ξηρά και τη θάλασσα, προσπαθώντας να κρατήσουν ελεύ-
θερα όσο το δυνατόν περισσότερα εδάφη και πόλεις στην ηπειρωτική Ελλά-
δα και τα νησιά.
Οι επαναστάτες προσδοκούσαν ότι οι ευρωπαϊκές χώρες, μετά από συ-
γκερασμό των συμφερόντων τους, θα επενέβαιναν για να δώσουν μια λύση
συμβατή με τους σκοπούς της Επανάστασης. Γι’ αυτό και την κρίσιμη περί-
οδο 1824-1826 συνέχισαν την ίδια στρατηγική που αποσκοπούσε στην πα-
ράταση του πολέμου. Αντίθετα, ο σουλτάνος Μαχμούτ πίστευε ότι οι τρεις
ενδιαφερόμενες Δυνάμεις (Αγγλία, Ρωσία, Γαλλία) δεν θα κατέληγαν εύκο-
λα σε μια συμφωνία για αποφασιστική παρέμβαση, οπότε αυτός θα προλά-
βαινε να καταστείλει πλήρως την επανάσταση. Εξακολούθησε, λοιπόν, να
τηρεί αδιάλλακτη στάση, ενώ τότε μπορούσε να πετύχει μια σχετικά ανώδυ-
νη λύση με την ίδρυση ηγεμονίας στο Μωριά υπό την επικυριαρχία του.
Η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη και οι φιλελληνικές οργανώσεις παρακο-
λουθούσαν με συγκίνηση των αγώνα των Ελλήνων και πίεζαν τις κυβερνή-
σεις τους να επέμβουν και να σώσουν ένα χριστιανικό λαό από την εξαθλίω-
ση και την πελοποννησιακή γη από την ολοκληρωτική καταστροφή. Ωστό-
σο, οι αποφάσεις των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων σε καμιά περίπτωση δεν
επηρεάστηκαν από συναισθηματισμούς και πάντοτε λαμβάνονταν με γνώμο-
να τα εθνικά τους συμφέροντα.
Το 1826 οι Έλληνες έδειχναν εξαντλημένοι από τον πολύχρονο πόλε-
μο και ο σουλτάνος Μαχμούτ έτοιμος να καταστείλει ολοκληρωτικά την ε-
πανάσταση. Ωστόσο, η έως τότε σθεναρή ελληνική αντίσταση εξασφάλισε
τον απαιτούμενο χρόνο, ώστε να ωριμάσουν οι αργόσυρτες διπλωματικές δι-
απραγματεύσεις της Αγγλίας, της Ρωσίας και Γαλλίας. Οι τρεις Δυνάμεις
συμφώνησαν τελικά ότι οι Έλληνες δικαιούνταν κάποιας μορφής αυτονομία,
αλλά χωρίς να θιγεί η ενότητα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η Συμφωνία
του Λονδίνου (24 Ιουνίου / 6 Ιουλίου 1827) απέβλεπε ακριβώς σε μια συμ-
βιβαστική λύση του ελληνικού ζητήματος, ώστε να επανέλθει η ηρεμία στην
περιοχή και διασφαλίσουν τα γεωστρατηγικά τους συμφέροντα.
Από την πλευρά του, ο σουλτάνος επέμενε πεισματικά να απορρίπτει
κάθε συμβιβασμό, με αποτέλεσμα οι συμμαχικές κυβερνήσεις Αγγλίας, Ρω-
σίας, Γαλλίας να επιβάλλουν το ναυτικό αποκλεισμό της Πελοποννήσου για
Αντί επιλόγου 827
να τον πιέσουν. Η αύξηση της έντασης στην περιοχή προκάλεσε την κατα-
στροφική για τους τουρκο-αιγυπτίους ναυμαχία του Ναβαρίνου και στη συ-
νέχεια οι διπλωματικές ενέργειες και η επέμβαση της γαλλικής στρατιάς στο
Μωριά, ανάγκασαν τον Μωχάμετ Άλι να αποσύρει οριστικά τα αιγυπτιακά
στρατεύματα από την Ελλάδα. Ο ρωσο-τουρκικός πόλεμος έδωσε την ευκαι-
ρία στους Έλληνες να επεκτείνουν την κατάκτηση εδαφών στη Στερεά και
ουσιαστικά σφράγισε το αίσιο τέλος του απελευθερωτικού αγώνα τους. Α-
κολούθησε η σύγκρουση του Μωχάμετ Άλι με τον Μαχμούτ (1832), που α-
νάγκασε τον τελευταίο να ζητήσει την προστασία των ευρωπαϊκών Δυνάμε-
ων· τότε επωφελήθηκε και το νεοσύστατο ελληνικό κράτος για να αποδε-
σμευτεί πλήρως από την καταρρέουσα Οθωμανική αυτοκρατορία. Η νικη-
φόρα έκβαση του πολέμου υπέρ των Ελλήνων δεν προήλθε από την εκμηδέ-
νιση του αντιπάλου στα πεδία των μαχών, πράγμα αδύνατο να συμβεί αφού
οι τουρκο-αιγυπτιακές δυνάμεις υπερείχαν συντριπτικά. Η πλάστιγγα έγειρε
προς την ελληνική πλευρά, επειδή ο επίμονος αγώνας των επαναστατών έ-
πεισε τις περισσότερες μεγάλες Δυνάμεις να αναθεωρήσουν την εξωτερική
πολιτική τους και να υποστηρίξουν την ίδρυση ενός ανεξάρτητου ελληνικού
κράτους. Τα αρχικώς εχθρικά προς την Επανάσταση ισχυρά ευρωπαϊκά κρά-
τη δέχτηκαν ότι ένα ελληνικό κράτος θα μπορούσε να εξυπηρετεί μελλοντι-
κά και τα συμφέροντά τους στην περιοχή, κι έτσι μετατράπηκαν σε συμμά-
χους των Ελλήνων. Μετά το μακρόχρονο αγώνα και την απόκτηση τόσο ι-
σχυρών συμμάχων, οι Έλληνες, εκμεταλλευόμενοι τις ευνοϊκές συγκυρίες
από το 1827 και μετά, πέτυχαν τελικά τον ύψιστο στρατηγικό σκοπό τους:
την ίδρυση ενός κράτους απόλυτα ανεξαρτητοποιημένου από την Οθωμανι-
κή αυτοκρατορία.
Το νεοελληνικό αυτό κράτος είχε πολύ περιορισμένο γεωπολιτικό υ-
πόβαθρο και η επιβίωση των περίπου 750.000 κατοίκων του ήταν εξαιρετικά
δύσκολη. Η μικρή Ελλάδα ήταν μια χώρα υπανάπτυκτη εξαιτίας του πτωχού
εδάφους, της έλλειψης πρώτων υλών και της ερήμωσης που είχαν προξενή-
σει ο πόλεμος και οι εμφύλιες συγκρούσεις. Η κύρια πηγή πλούτου γι’ αυτήν
ήταν η θάλασσα, αλλά ο εμπορικός της στόλος είχε ουσιαστικά αναλωθεί
στον πολύχρονο επαναστατικό αγώνα και τα κεφάλαια για τη δημιουργία ε-
νός νέου δεν υπήρχαν. Η οικονομική εξέλιξη θα είναι πολύ αργή για πολλές
δεκαετίες σε αντίθεση με την έντονη πολιτική και πολιτιστική ζωή που θα
αναπτυχθεί με επίκεντρο την Αθήνα.
Μετά τον Ιω. Καποδίστρια, η Ελλάδα θα παραμείνει εξαρτημένη από

τις τρεις προστάτιδες Δυνάμεις και η Βαυαρία με τον βασιλέα Όθωνα θα α-
σκεί την εξουσία ως εντολοδόχος. Οι απελευθερωμένοι από τον τουρκικό
ζυγό Έλληνες είχαν ως μοναδική επιλογή να συσπειρωθούν γύρω από τον
ηγεμόνα τους και να προσβλέπουν στην ενάρετη διοίκησή του και σε μια
καλύτερη ζωή απ’ αυτή που βίωναν επί τουρκοκρατίας. Την ίδια περίοδο πε-
ρισσότεροι από δύο εκατομμύρια Έλληνες βρίσκονταν εκτός των ορίων του
ελληνικού κράτους, υπό την εξουσία της Τουρκίας ή της Αγγλίας. Η κατά-
σταση αυτή προμήνυε εσωτερικές αναταραχές, αλλά και αλυτρωτικούς πο-
λέμους με σκοπό να ενσωματωθούν οι υπόδουλοι ελληνικοί πληθυσμοί και η
Ελλάδα να αποκτήσει τον απαραίτητο ζωτικό χώρο.
Το Ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό, που προήλθε από τα σπλάχνα του
επαναστατικού (τρινήσιου) στόλου, συνέχισε να εξελίσσεται και στα επόμε-
να χρόνια η ανάπτυξή του συναρτήθηκε με την εκάστοτε κυβερνητική εξω-
τερική πολιτική, την εσωτερική κατάσταση και, κυρίως, τις οικονομικές δυ-
νατότητες της χώρας.
Ανεξάρτητα, πάντως, με τη δύναμη που διέθετε το ελληνικό Ναυτικό,
όποτε κλήθηκε να πολεμήσει το έκανε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και
συνέβαλε ουσιαστικά στην εκπλήρωση των εθνικών σκοπών.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΛΛΗΝΙΚΗ
ΑΓΓΕΛΙΔΗ ΝΙΚ., Η Ελληνική Σημαία μας, 1909.

Α.Κ.Α. (Αθανασιάδου), Το έργον της μεγάλης εξεταστικής επιτροπής επί των
ναυτικών εκδουλεύσεων (1833), Ν. Ε., τευχ. 122/1933.
ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ Κ., Η αναβίωσις της θαλασσίας μας δυνάμεως κατά την Τουρκο-
κρατίαν, Αθήναι 1960.
ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ Κ., Αι ναυτικαί επιχειρήσεις του υπέρ Ανεξαρτησίας Αγώνος, Α-
θήναι 1930.
ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ Κ., Το Ναυτικόν του υπέρ Ανεξαρτησίας Αγώνος 1821-1829 και
η δράσις των πυρπολικών, Αθήναι 1968.
ΑΜΑΝΤΟΥ Κ., Ανέκδοτα Έγγραφα περί Άστιγγος - Πρακτικά Ακαδημίας Αθη-
νών, 1928.
ΑΝΔΡΕΑΔΗ ΑΝΔΡ. Μ., Ιστορία των εθνικών δανείων, Αθήναι 1904.
ΑΝΝΙΝΟΥ ΜΠΑΜΠΗ, Οι Φιλέλληνες του ’21 (1967).
ΑΡΓΥΡΟΥ ΣΠΥΡ., Η πειρατεία – Από το 1500 π.Χ. έως το 1860, Αθήναι 1956.
ΒΑΓΕΝΑ Θ., Ο εξοπλισμός της Καρτερίας εις την Ελλάδα, Ν. Ε., τευχ.
207/1948.
ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Κ., Σχέσεις Ελλήνων και Ελβετών Φιλελλήνων κατά την ελ-
ληνική επανάσταση του 1821, Θεσσαλονίκη 1976.
ΒΑΡΦΗ ΚΩΣΤΗ, Βενετοτουρκικοί και Ρωσοτουρκικοί πόλεμοι στις ελληνικές
θάλασσες (1453-1821), Αθήνα 1995.
ΒΑΡΦΗ ΚΩΣΤΗ, Το Ελληνικό Ναυτικό κατά την καποδιστριακή περίοδο, Αθή-
ναι 1994.
ΒΕΝΙΕΡΗ ΜΙΧ., Ο Αντώνιος Ψαρός, Πλωτάρχης του Β. Ρωσικού Ναυτικού,
1882.
ΒΟΥΡΝΑ ΤΑΣΟΥ, Ιστορία της Νεώτερης και Σύγχρονης Ελλάδας (1821-1909),
τόμ. Α, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1999.
830 Βιβλιογραφία
ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ, Ιστορία των κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν εκστρα-

τειών και μαχών ων συμμετέσχεν ο τακτικός Στρατός από του 1821 μέ-
χρι του 1833, Αθήναι 1901.
ΓΕΡΜΑΝΟΥ Π. Π., Απομνημονεύματα, επιμ. Εμμ. Γ. Πρωτοψάλτη, Αθήναι
1956.
ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Γ., Το Ελληνικόν Ναυτικόν δια μέσου των αιώνων, Αθή-
ναι 1933.
ΓΙΑΚΟΥΜΑΚΗ ΔΗΜ., Ο ναυτικός πόλεμος της Τριπολίτιδος, Ν.Ε., τευχ.
338/1969.
ΓΙΑΚΟΥΜΑΚΗ ΔΗΜ., Η Διοικητική Μέριμνα εις τον αγώνα της Ανεξαρτησίας,
Ν.Ε., τεύχος 353/1972.
ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ ΑΠ. Β., Κείμενα - Πηγαί της Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστά-
σεως, τόμος Δεύτερος, Αθήναι 1967.
ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΥ ΑΛΕΞ., Ο Κυβερνήτης Καποδίστριας και η απελευθέρωσις
της Ελλάδος, Αθήναι 1996.
ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΕΥΡ.- ΒΑΓΕΝΑ ΘΑΝΟΥ, Αμερικανοί Φιλέλληνες το 1821,
Αθήναι 1949.
ΖΑΦΕΙΡΙΟΥ Ν., Η Ελληνική Σημαία, 1930.
ΘΕΜΕΛΗ-ΚΑΤΗΦΟΡΗ ΔΕΣΠ., Το γαλλικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα στην πε-
ρίοδο του Καποδίστρια (1828-1831), Αθήνα 1985.
ΘΕΟΦΑΝΙΔΟΥ ΙΩ., Ιστορία του Ελληνικού Ναυτικού (Σεπτ. 1824-Απρ. 1826),
Αθήναι 1932.
ΙΔΡΩΜΕΝΟΥ Μ. Α., Ιωάννης Καποδίστριας, Κυβερνήτης της Ελλάδος, Εν Αθή-
ναις 1900.
ΚΑΛΛΕΡΓΗ ΔΗΜ., Η Εθνική Σημαία, 1998.
ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΥ ΗΛ., Εγχειρίδιον του εξαρτισμού και του χειρισμού των ι-
στιοφόρων και ατμοκινήτων πλοίων, εν Αθήναις 1879.
ΚΑΡΔΙΤΣΗ ΙΩ. Ν., Πλοιάρχου εις τον στόλον του Λάμπρου Κατσώνη, Απομνη-
μονεύματα, Μόσχα 1828 (μεταφρ.1930).
ΚΑΤΣΟΥΛΗ Γ., Οικονομική Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, Αθήναι
1974.
ΚΑΤΣΟΥΛΗ Γ., Η οικονομική συμβολή του λόρδου Βύρωνα στην Ελληνική
Επανάσταση, Αθήναι 1974.
Βιβλιογραφία 831
ΚΟΚΚΙΝΟΥ Δ., Η Ελληνική Επανάστασις, εκδ. «Μέλισσα» (τομ. 1-5), Αθήναι

1966-1969.
ΚΟΚΚΙΝΟΥ Δ., Η Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, εκδ. «Μέλισσα» (τομ. 1-4),
Αθήναι 1970-1972.
ΚΟΛΛΙΑ Γ., Οι Έλληνες κατά τον ρωσοτουρκικόν πόλεμον (1787-1792), Αθή-
ναι 1940.
ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ ΘΕΟΔ., Απομνημονεύματα, εκδ. Βεργίνα, χ.χρ. (πρώτη έκδο-
ση Γ. Τσερτσέρη, Αθήναι 1846).
ΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΗ Π., Οι Έλληνες κατά τον πρώτον επί Αικατερίνης Β΄ ρωσο-
τουρκικόν πόλεμον (1768-1774), Αθήναι 1903.
ΚΟΝΤΟΣΤΑΥΛΟΥ ΑΛΕΞ., Τα περί των εν Αμερική ναυπηγηθεισών φρεγατών,
Αθήναι 1855.
ΚΟΡΔΑΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ, Ιστορία της νεώτερης Ελλάδας, Αθήναι 1957, τομ. Α΄.
ΚΟΤΖΙΑ Ν., Ανασκευή της υπό του Α. Τσαμαδού ανασκευής, Αθήνησι 1858.
ΚΟΤΖΙΑ ΝΙΚ., Επανόρθωσις των εν τη Σπυρ. Τρικούπη ιστορία περί των Ψα-
ριανών πραγμάτων, Αθήναι 1857.
ΚΟΤΣΟΒΙΛΗ Γ., Περί εξαρτισμού των πλοίων, εν Σύρω 1894.
ΚΟΥΚΟΥ ΕΛΕΝΗ, Οι κοινοτικοί θεσμοί εις τας νήσους του Αιγαίου κατά την
Τουρκοκρατίαν, Αθήνα 1985.
ΚΡΕΜΜΥΔΑ Β., Νεότερη Ιστορία-Ελληνική και Ευρωπαϊκή, Αθήνα 1990.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΗ Μ, Το Ταχυδρομείο κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν 1821-
1827, Αθήναι 1971.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ ΤΡ., Καράβια, Καπετάνιοι και Συντροφοναύται (1800-
1830), Αθήναι 1954.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ ΤΡ., Ανέκδοτοι σημειώσεις περί πυροβολικού του ναυάρ-
χου Ιακ. Τομπάζη, Ν. Ε., τευχ. 212/1949.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ ΤΡ., Το Αρχείον Άστιγγος παρά τη εν Αθήναις Αγγλική Αρ-
χαιολογική Σχολή, Ν. Ε., τευχ. 216/1949.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ ΤΡ., Αυτόγραφον ημερολόγιον του Αντ. Ανδρ. Μιαούλη, Ν.
Ε., τευχ. 209/1948.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ ΤΡ., Το Σκάνδαλον του Λονδίνου, Ν. Ε., τεύχ. 224/1951.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ ΤΡ., Ο στολίσκος του Αλή πασά και ο Κορσικανός κονδο-
τιέρος Antonio Passano, Ν. Ε., τευχ. 227/1951.
ΛΑΖΑΡΟΠΟΥΛΟΥ ΙΩ., Το Πολεμικόν Ναυτικόν της Ελλάδος 1821-1833, Αθή-
ναι 1936.
ΛΑΖΑΡΟΠΟΥΛΟΥ ΙΩ., Μητρώον των προ του 1837 αξιωματικών του Πολεμι-
κού Ναυτικού, Ν. Ε., τευχ. 137/Μάιος 1935.
ΛΑΣΚΑΡΙ Σ. Θ., Ο φιλελληνισμός εν Αμερική κατά την Ελληνικήν Επανάστα-
σιν, 1926.
ΛΑΣΚΑΡΙ Σ. Θ., Ο φιλελληνισμός εν Γερμανία κατά την Ελληνικήν Επανά-
στασιν, 1930.
ΛΕΩΝ ΓΕΩΡΓ. Β., Ελληνική Εμπορική Ναυτιλία (1453-1850), συλλογική εκδ.
Ε.Τ.Ε. 1972.
ΛΙΓΝΟΥ ΑΝΤ., Ιστορία της νήσου Ύδρας, τομ. 1-3, Αθήναι 1945-1953.
ΛΟΥΖΗ ΕΜΜ., Η προς Κάσο και Ψαρά εκστρατεία του ελληνικού στόλου, Ν.
Ε., τεύχ. 548, Ιούλιος-Αύγουστος 2004.
ΜΑΓΕΡ ΙΑΚ., (επιμέλεια Γ. Δροσίνη), Το ημερολόγιο της πολιορκίας του Με-
σολογγίου (1926).
ΜΑΓΙΑΚΟΥ ΠΑΝ., Λάμπρος Κατσώνης (1752-1804), Αθήναι 1932.
ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ, Απομνημονεύματα, Β΄ εκδ. Ε. Γ. Βαγιονάκη, Αθήνα 1947.
ΜΑΜΟΥΚΑΣ ΑΝΔΡ., Τα κατά την Αναγέννησιν της Ελλάδος, ήτοι συλλογή των
περί την αναγεννωμένην Ελλάδα συνταχθέντων νόμων, πολιτευμάτων
και άλλων επισήμων πράξεων από το 1821 μέχρι το 1832 (τόμοι 11)
Πειραιεύς-Αθήναι 1839-1852.
ΜΑΝΩΛΟΠΟΥΛΟΥ ΚΩΝ. Αντιμετώπισις πολεμικών δαπανών κατά την εθνεγερ-
σίαν του 1821, Αθήναι 1973.
ΜΑΡΚΕΖΙΝΗ ΣΠ., Πολιτική Ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος, εκδ. Πάπυρος, Α-
θήναι 1966, τόμ. πρώτος.
ΜΑΡΟΥΛΗ ΟΔΥΣΣΕΑ, Η τελευταία πολιορκία του Μεσολογγίου, Αθήναι 1926.
ΜΑΥΡΗ Νικ., Ιστορικόν Αρχείον Κάσου, Αθήναι 1937-1938.
ΜΕΡΤΖΙΟΥ Κ., Μνημεία Μακεδονικής Ιστορίας, Θεσσαλονίκη 1947.
ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ ΙΩ., Γαλαξείδι, Αθήναι 1970.
ΜΙΑΟΥΛΗ ΑΝΤ. Α., Ιστορία της νήσου Ύδρας, Αθήναι 1874.
ΜΙΑΟΥΛΗ ΑΝΤ. Α., Συνοπτική Ιστορία των υπέρ της ελευθερίας της αναγεννη-
θείσης Ελλάδος γενομένων ναυμαχιών διά των πλοίων των τριών νή-
σων Ύδρας, Σπετσών και Ψαρών εν όλω τω διαστήματι του Ελληνικού
Αγώνος, Ναύπλιον 1833 (επανέκδοση Αθήνα 1996, με τίτλο Οι ναυμα-
χίες του 1821).
ΜΙΑΟΥΛΗ ΑΝΤ. Α., Βίος Αντωνίου Γ. Κριεζή, Εν Αθήναις 1877.
ΜΙΧΟΥ ΑΡΤΕΜΙΟΥ, Απομνημονεύματα 2ας πολιορκίας του Μεσολογγίου,
(1833).
ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως κατά
τους Τούρκους ιστοριογράφους εν αντιπαραβολή και προς τους Έλληνας
ιστορικούς, Αθήνα 1960.
ΜΠΟΤΑΣΗ Ν., Η γαλλική Μοίρα της Ανατολής κατά την Ελληνικήν Επανάστα-
σιν (1815-1836), Ν. Ε., τευχ. 193/1945.
ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ Κ., Απομνημονεύματα Εκστρατειών και Ναυμαχιών, Εν Αθήναις
1862.
ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ Κ., Υπόμνημα νήσου Ψαρών, Αθήνα 1862.
ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ Κ., Απάντησις εις τα περί Ψαριανών, Αθήναι 1855.
ΝΟΥΧΑΚΗ ΙΩ., Η σημαία μας, 1908.
ΟΡΛΑΝΔΟΥ ΑΝΑΣΤ., Ναυτικά, Αθήναι 1869.
ΟΡΛΑΝΔΟΥ ΙΩ., Ο Ορλάνδος απολογούμενος ενώπιον του Κοινού, Αθήναι
1841.
ΟΡΛΑΝΔΟΥ ΙΩ. – ΛΟΥΡΙΩΤΗ Α., Απολογία εις την κατ’ αυτών εκδοθείσαν α-
πόφασιν του Ελεγκτικού Συνεδρίου (τόμοι 2), Αθήναι 1839-1840.
ΠΑΓΚΑΡΑ Γ. Ν., Εισαγωγή εις την τεχνικήν ιστορίαν του ναυτικού πυροβολι-
κού, Ν. Ε., τεύχ. 132, Αθήναι 1934.
ΠΑΝΤΕΛΙΔΗ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Πολιορκία και Έξοδος του Μεσολογγίου (1904).
ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΙΩ., Η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των αγωνιστών του
1821, Αθήναι 1979.
ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ Κ., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήναι 1887, τομ. 5.
ΠΑΣΧΑΛΗ ΔΗΜ., Η Άνδρος, Αθήναι 1927.
ΠΑΣΧΑΛΗ ΔΗΜ., Χρονικά και Ιστορικά σημειώματα εκ των εν Άνδρω χειρο-
γράφων κωδίκων, Αθήναι 1930, τομ. 2.
ΠΕΡΡΑΙΒΟΥ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ, Απομνημονεύματα Πολεμικά, Αθήναι 1956.
ΠΕΤΡΙΔΗ Π. (Επιμ.), Ιωάννης Καποδίστριας 1776-1831. Ο κορυφαίος Έλληνας
Ευρωπαίος, (Συλλογικός τόμος), Γκοβόστη 1992.
ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ Γ., Έλληνες και ξένοι κατά την επανάστασιν του 1821. Ια-
τρική και Ιατροί κατά την εθνεγερσίαν, Ιατρική του Αγώνα, Αθήναι
1968.
ΠΡΑΣΑ ΑΝΝΙΤΑ, Ιω. Καποδίστριας, ο αναγεννώμενος Φοίνιξ (1776-1831),
Αθήνα-Γιάννινα 1998.
ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗ ΕΜΜ., Αλληλογραφία Φρουράς Μεσολογγίου, Εν Αθήναις

1963.
ΡΑΔΟΥ Κ., Ο Άστιγξ και το έργο του εν Ελλάδι, Αθήναι 1928.
ΡΑΔΟΥ Κ., Φρανκ Άμπνεϋ Άστιγξ, Δελτίον Ιστορικής και Εθνολογικής Εται-
ρείας, τομ. 7, Παραρτ. «Α», 1918.
ΡΑΔΟΥ Κ., Ο πόλεμος 1828-1829. Εκστρατεία της Ανατ. Ελλάδος, Δελτίο Ι-
στορικής και Εθνολογικής Εταιρείας, τομ. 7 (σ. 243-426), 1918.
ΡΟΥΣΚΑ ΙΩ., Πόρος - Ναύσταθμος και Εκπαιδευτήριο του Πολεμικού Ναυτι-
κού, Αθήναι 1989.
ΣΑΘΑ Κ., Τουρκοκρατούμενη Ελλάς (1453-1821), Αθήναι 1869, (ανατύπωση
1948).
ΣΑΘΑ Κ., Μνημεία Ελληνικής Ιστορίας, 1880-1884.
ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΥ ΚΥΡ., Πώς είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του ’21, Αθήναι 1979-
1981.
ΣΙΜΨΑ ΜΑΡΙΟΥ, Το Ναυτικό στην Ιστορία των Ελλήνων, τόμ. 3 και 4, Αθήνα
1982.
ΣΙΜΨΑ ΜΑΡΙΟΥ, Ναβαρίνον, Αθήναι 1974.
ΣΟΥΡΜΕΛΗ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ, Ιστορία των Αθηνών κατά τον υπέρ ελευθερίας αγώνα
αρχομένη από της Επαναστάσεως μέχρι της αποκαταστάσεως των
πραγμάτων, εν Αιγίνη 1834.
ΣΟΥΤΣΟΥ Α. Ι., Συλλογή των εις το εξωτερικόν Δημόσιον Δίκαιον αναγομέ-
νων επισήμων εγγράφων…, Αθήναι 1858.
ΣΠΑΝΙΟΛΑΚΗ Γ., Παρατηρήσεις επί της απολογίας του Ιω. Ορλάνδου και
Ανδρ. Λουριώτη, Εν Αθήναις 1840.
ΣΠΗΛΙΑΔΗ Ν., Απομνημονεύματα, (τόμ. 2), Αθήναι 1851-57.
ΣΠΗΛΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΕΠΑΜ. ΑΝΤ, Τα πυρομαχικά κατά τον Αγώνα του 1821,
Αθήνα 1972.
ΣΠΥΡΟΜΗΛΙΟΥ ΜΙΧ., Απομνημονεύματα της Β΄ πολιορκίας του Μεσολογγίου
(1825-1826), Αθήναι 1926.
ΣΦΥΡΟΕΡΑ Β., Οι Δραγομάνοι του Στόλου. Ο θεσμός και οι φορείς, Αθήναι

1965.
ΣΦΥΡΟΕΡΑ Β., Τα ελληνικά πληρώματα του τουρκικού στόλου, Αθήναι 1968.
ΤΖΑΜΤΖΗ ΑΝΑΣΤ., Ναυτικοί, Καράβια και Λιμάνια, Συλλογική Έκδοση
Ε.Τ.Ε., 1972.
ΤΖΟΥΡΑ ΒΑΣ., Η Ελληνική Σημαία μας, 1909.
ΤΟΜΠΑΖΗ ΙΑΚΩΒΟΥ Ν., Αδελφοί Ιακ. και Μαν. Τομπάζης, Αθήναι 1902.
ΤΟΜΠΑΖΗ ΙΑΚ., Αδελφοί Ιάκωβος και Μανώλης Τομπάζης, Αθήναι 1902.
ΤΟΜΠΑΖΗ ΙΑΚ., Ο Φιλέλλην Ελβετός ιατρός Ανδρέας Λουδοβίκος Γκος, Αθή-
ναι 1910.
ΤΡΙΚΟΥΠΗ ΣΠΥΡ., Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, (τομ. 4), Λονδίνο
1853-1857, Αθήναι 1879.
ΤΣΑΜΑΔΟΥ Δ., Ανασκευή των παρά Κοτζιά ιστορουμένων, Αθήναι 1858.
ΥΨΗΛΑΝΤΗ ΑΘ. ΚΟΜΝ., Τα μετά την Άλωσιν, Κωνσταντινούπολις 1870.
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΩΝ, Αι σημαίαι του κράτους και τα άλλα διακριτικά σήμα-
τα, 1914.
ΦΑΒΡΗ ΑΥΓ., Ιστορία του Μεσολογγίου (μετάφραση από το γαλλικό Σ. Α.
Ζορμπά), Αθήναι 1857.
ΦΑΚΙΔΗ ΙΩ., Ο αρχιναύαρχος λόρδος Κόχραν και η δράση του στην ελληνική
Επανάσταση, Αθήνα 1999.
ΦΙΛΗΜΟΝΟΣ ΙΩ., Ιστορικόν περί Φιλικής Εταιρίας, Ναυπλία 1834.
ΦΙΛΗΜΟΝΟΣ Ι., Δοκίμιον περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήναι 1859.
ΦΙΝΛΕΫ Γ., Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, εκδ. Άτλας, χ.χρ. (πρώτη
έκδοση: FINLEY G., History of the Greek Revolution, London-Edinburg
1861).
ΦΩΚΑ Δ., Χρονικά του Ελληνικού Βασ. Ναυτικού 1833-1873, Αθήνα 1923.
ΦΩΚΑ Δ. – ΚΟΓΕΒΙΝΑ Λ., Καράβια του αγώνος, Αθήναι 1938.
ΦΩΚΑ Δ., Ο Άστιγξ επί Καποδίστρια, Ανέκδοτα Έγγραφα και Σημειώσεις, Ν.
Ε., τεύχ. 203/1974.
ΦΩΤΙΑΔΗ ΔΗΜ., Μεσολόγγι, Αθήναι 1953.
ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ Γ., Ιστορία των κατά θάλασσαν αγωνιστών του 1821, Αθήνησι
1870.
ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ Γ., Συνοπτική Ναυτική Ιστορία, Εν Αθήναις 1878.
ΧΑΟΥ ΣΑΜΟΥΕΛ ΓΚ., Ιστορική Σκιαγραφία της Ελληνικής Επανάστασης, εκδ.
Εκάτη, Αθήνα 1997 (πρώτη έκδοση: An Historical Sketch of the Greek
Revolution, New York, 1828).
ΧΡΗΣΤΟΥ Θ., Τα σύνορα του ελληνικού κράτους (1830-1847), τομ. Α΄, Τα
πρώτα σύνορα του ελληνικού κράτους (1830-1832) - Τα πλήρη κείμενα
των συνθηκών, Αθήνα 1999.

ΧΡΥΣΑΝΘΟΠΟΥΛΟΥ ΦΩΤΑΚΟΥ ή ΦΩΤΙΟΥ, Απομνημονεύματα περί της Ελληνι-
κής Επαναστάσεως, Αθήναι 1899.
ΧΡΥΣΟΛΟΓΗ ΑΘΑΝ. Ν., Ο Ελληνικός Αγών, Βάσσος Μαυροβουνιώτης, Εν
Αθήναις 1876.
ΞΕΝΗ
ALISON PHILLIPS W., The War of Greek Independence (1821-1833), London
1897.
BOGDANOVITCH EUG., La Bataille de Navarin 1827, Paris 1887.
BOURCHIER (Lady), Memoir of the Life of Admiral sir Edward Codrington,
London 1873.
BOUVIER-BRON M., Le Séjour en Grèce de Louis-André Gosse (1827-1829),
Mimeographed 1959.
BRADDOCK JOSEPH, The Greek Phoenix, London 1972.
BRAUDEL F., Méditerranée et le Monde méditerranéen à l’époque de Phi-
lippe II, Paris 1966.
CASTELLAN A. L., Lettres sur la Morée, l’Hellespont et Constantinople, Paris
1820.
CEVDET AHMET, Etat militaire Ottoman depuis de l’Empire jusqu'à nos
jours, Constantinople-Paris 1882.
CLAIR WILLIAM ST., That Greece might still be free, Oxford 1972.
CONWAY’S HISTORY OF THE SHIP, The Line of Battle, London 1992.
COCHRANE GEORGE, Wanderings in Greece (2 vol.), London, 1837.
CORBETT J. C., Campaign of Trafalgar, London 1910.
DAKIN D., British and American Philhellenes during the War of Greek Inde-
pendence 1821-1833, Θεσσαλονίκη 1955.
DAKIN D., Ο αγώνας των Ελλήνων για την Ανεξαρτησία 1821-1833, εκδ.
Μορφωτικού Ιδρύματος Ε.Τ.Ε., Αθήνα 1989 (πρώτη έκδοση: The
Greek Struggle for Independence, London 1973).
DALLEZIO E., Les Philhellénes et la Geurre de l’Independance, 138 lettres
inédites de J. Orlando et de A. Lourioti, Athènes 1949.
DOUIN G., Les premiers fregates de Mohamed Aly (1824-1827), Le Caire

1926.
DOUIN G., Navarin (6 Juillet-20 Octobre 1827), Le Caire 1927.
DRIAULT Ε., Το Ανατολικό ζήτημα από τις αρχές του έως τη συνθήκη των Σε-
βρών (1920), εκδ. Κάτοπτρο 1977 (πρώτη έκδοση στη γαλλική γλώσ-
σα, Paris 1921).
DUNDONALD THOMAS-BURNE H. FOX, The Life of Thomas, Lord Cochrane,
Tenth Earl of Dundonald (2 vol.), London 1869.
DURAND G. - VIEL, Vice Admiral, Les compagnes navales de Mohammed-Aly
et d’Ibrahim, Paris 1935.
EMERSON J., Tableau de la Grèce en 1825, Paris 1826.
FINLEY G., Biographical sketch of Frank Abney Hastings, στο: Blackwood
Edinburgh, Magazine, Oct. 1845.
GERVINUS, Insurrection et Regénération de la Grèce, Παρίσιοι 1863.
GRAVIERE JURIEN, Ιστορία του Αγώνα των Ελλήνων για την Ανεξαρτησία,
Αθήνα 1988.
GOSSE L.-A., Correspondance entre deux Philhellènes 1827-1828, Paris -
Genève 1919.
GRIMBLE IAN, The Sea Wolf, The life of Admiral Cochrane, London 1978.
HAJI KHALIFEH, The History of maritime Wars of the Turcs, transl. from the
Turkish by James Mitchell, London 1831.
HOW S. G., Letters and Journals, Boston-London 1828.
KEEGAN JOHN, The Price of Admirally, London 1989.
KEEGAN J., Ιστορία του Πολέμου, εκδ. Νέα Σύνορα, Αθήναι 1997 (πρώτη έκ-
δοση: A History of War, London 1993).
KURTOGLU FEVZI, Türk Bayaragi ve ay Vildiz, Ankara 1938.
LANGENSIEPEN B. - GÜLERYÜΖ A., The Ottoman Steam Navy 1828-1932,
London 1995.
LAW EDWARD The Guilt of Lord Cochrane in 1814, London 1914.
LLOYD CHRISTOPHER, Lord Cohrane, London-N.Y.-Toronto, 1947.
MAGNI CORNELIO, Quanto di piu curioso etc., Parma 1679.
OMER-LUTFI MARKAN, La mediterranée de Fernard Braudel vue d’Istanbul,

Economics, Sociétés, Civilisation 1954.
POUQUEVILLE F., Voyage de la Gréce, Paris 1826, τομ. 1.
RACIM AHMED, Osmanli Tarihi (Οθωμανική Ιστορία), τομ. 4, Istanbul 1830.
ROTHPLETZ EMILE, Cochrane Thomas (Admiral) et GOSSE L.-A., Correspon-
dance entre deux Philhellènes 1827-1828, Paris - Genève 1919.
SONDHAUS LAURENCE, Naval Warfare 1815-1914, London 2001.
VAN LOON H.W., Ιστορία της Ναυτιλίας, Αθήνα χ.χρ.
WARNER O., The British Navy, A Concise History, London 1975.
WARNER O., Nelson’s Battles, London 1971.
WOODHOUSE C. M., The Philhellenes, London-Athens 1977.
WOODHOUSE C. M., Ο πόλεμος της Ελληνικής Ανεξαρτησίας, εκδ. Εστίας,
Αθήναι 1978 (πρώτη έκδοση: The Greek War of Independence, Athens
1952).
WOODHOUSE C. M., The battle of Navarino, London 1965.
ΑΡΧΕΙΑ
1) Δημοσιευμένα
Αρχεία Λαζάρου και Γεωργίου Κουντουριώτου, τομ. 1-5 (εκδότης Α. Λι-
γνός), 1920-1927 και 6-11 (εκδότης Γ.Α.Κ.), 1967.
Τα ιστορικά έγγραφα του Αγώνος του 1821 των Γενικών Αρχείων του Κρά-
τους (εις περιλήψεις και περικοπάς, έκδοση Γ.Α.Κ., Αθήναι 1971, επι-
μέλεια Κων. Αθ. Διαμαντή).
Αρχείο Ύδρας, τομ. 1-16, Πειραιεύς 1921-1923 (εκδότης Α. Λιγνός).
Τα Σπετσιωτικά. Συλλογή ιστορικών εγγράφων αφορώντων τα κατά την Ελ-
ληνικήν Επανάστασιν του 1821 εκ των Αρχείων της νήσου Σπετσών
και του Κράτους, τομ. 4, Αθήναι 1861 και 1925-26 (υπό Αναργ. Χ’’
Αναργύρου).
Αρχεία Ψαρών, Μνημεία της Ελληνικής Ιστορίας, έκδοση της Ακαδημίας
Αθηνών, 1974.
Ιστορικό Αρχείο Κάσου, Αθήναι 1937 (εκδότης Ν. Μαυρής).
Ιστορικό Αρχείο, Αθήναι 1934 (εκδότης Ιω. Θεοφανίδης).
Αρχεία Ελληνικής Παλιγγενεσίας 1821-1833, Αι εθνικαί συνελεύσεις, εκδ.

Βουλής των Ελλήνων, 1973, τομ. Α΄ και Β΄.
Αρχεία και Δελτία της Ιστορικής Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος.
Ιστορικόν Αρχείον Διον. Ρώμα, εκδ. Δ. Καμπούρογλου, Εν Αθήναις 1906.
2) Αδημοσίευτα
Γ.Α.Κ./Φάκελοι Υπουργείου Ναυτικών (1822-1828), Γραμματείας Ναυτι-

κών (1830-1833), Γενικού Φροντιστηρίου (1828-1933), Υπουργείου
Ναυτικών (1822-1827), Υπουργείου Πολέμου (1822-1827), Υπουρ-
γείου Στρατιωτικών και Ναυτικών (1830-1833).
Γ.Α.Κ. / Μικρές Συλλογές, Φάκελοι Φ 34 (Ναυτικού εξοπλιστικού προ-
γράμματος) και Φ 14 (Αρχείου Α. Μαυροκορδάτου).
Εθνικής Βιβλιοθήκης / Τμήμα χειρογράφων. Αρχείο Αγωνιστών 1821 (Μη-
τρώα και Έγγραφα ναυτικών αγωνιστών).
ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ – ΔΕΛΤΙΑ - ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ
Ναυτική Επιθεώρησις (Ν.Ε.).

Ναυτική Ελλάς.
Δελτία Ιστορικής Εθνολογικής Εταιρείας (ΔΙΕΕ).
Γενική Εφημερίς της Ελλάδος.
Ο Φίλος του Νόμου.
Εφημερίς της Κυβερνήσεως.
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ
Υδραίϊκου βρεγαντίνου Αθηνά του Γεωρ. Σαχτούρη (Ιστορικά ημερολόγια
του ναυτικού Αγώνος του 1821, Εν Αθήναις 1890).
Υδραίϊκων βρικίων Άρης και Αγαμέμνων του Αναστ. Τσαμαδού (Ιστορικά
ημερολόγια των ελληνικών ναυμαχιών του 1821, Εν Αθήναις 1896).
Υδραίϊκου βρικίου Μιλτιάδης του Γ. Σαχίνη (Ημερολόγιον πολεμικού πλοίου
Μιλτιάδης, Αθήναι 1949).
Σπετσιώτικου βρικίου Επαμεινώνδας (απόσπασμα ημερολογίου) στο άρθρο
του Εμμ. Λούζη, Η προς Κάσο και Ψαρά εκστρατεία του ελληνικού
στόλου (16 Ιουνίου – 11 Ιουλίου 1824), ΝΕ 548/2004.

Υδραίϊκης νάβας Θεμιστοκλής του Αντ. Ραφαήλ (απόσπασμα ημερολογίου
στο Ιακ. Ν. Τομπάζη, Αδελφοί Ιάκωβος και Μανώλης Τομπάζης, Αθή-
ναι 1902).
Σπετσιώτικου βρικίου Ηρακλής του Αναργ. Α. Χ’’Αναργύρου (απόσπασμα
ημερολογίου στο Αναργ. Α. Χ’’Αναργύρου), τα Σπετσιωτικά, τομ. 3.
Ψαριανού βρικίου Φιλοκτήτης του Γεωρ. Σκανδάλη (Το ημερολόγιο του Φι-
λοκτήτη, υπό Κων. Ράδου, στο Δελτίο ΙΕΕ 9/1926).
Αυτόγραφον ημερολόγιον Αντωνίου Ανδρέα Μιαούλη, Ν. Ε. 209/1948.
Το ημερολόγιο των ναυμαχιών του ’21, Πάτραι 1969 (υπό Θεοδ. Κιαπέ).
Ψαριανού βρικίου Αλέξανδρος του Χ’’Αλεξανδρή (Γεωργίας Καλικούρδη),
ημερολόγιο και δράση, Αθήναι 1972.
Υδραίϊκου βρικίου Θεμιστοκλής του Σταμ. Φώκα (απόσπασμα ημερολογίου)
στο Αρχείο Ύδρας, τομ. 8.
Υδραίϊκου βρικίου Κίμων του Ιω. Μπατσαξή (απόσπασμα ημερολογίου) στο
Α. Λιγνού, Ιστορία της νήσου Ύδρας, τομ. 2.

ΝΑΥΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Β ΤΟΜΟΣ PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΝΑΥΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Β ΤΟΜΟΣ PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ο ναυτικός πόλεμος

ǼʌȚȝȑȜİȚĮ ıİȜȚįȠʌȠȓȘıȘȢ & țİȚȝȑȞȦȞ: ȃĲȠȪȞȚĮ ȀȠȣıȓįȠȣ

© A.P. PUBLICATIONS & ȀȦȞıĲĮȞĲȓȞȠȢ ȂİĲĮȜȜȘȞȩȢ

Στον τόμο Β΄ έχω καταγράψει τα διαδραματισθέντα στη θάλασσα. Τα

Οι αναφερόμενες στο κείμενο ημερομηνίες είναι με το παλαιό (Ιουλια-

Πρόλογος ………………………………...…………………..... VII

Αντί Επιλόγου ……………………..………………………….. 823

Βιβλιογραφία …………………………………………………. 829

14. Ημερινή και νυκτερινή ναυμαχία βορείως κόλπου Ηρακλεί-

Οι αρχικές ενέργειες των τριών νησιών. Πρώτη έξοδος τουρκι-

Μετά την κήρυξη της επανάστασης στην Πελοπόννησο (1821), η εξέγερση

μενοι την προώθηση τουρκικών στρατευμάτων στον κάμπο του Ναυπλίου ή

πήρχαν τουρκικά πλοία. Αμέσως εννιά σπετσιώτικα πλοία8 άφησαν προσω-

ερείσματα για την επανάσταση στο ανατολικό Αιγαίο. Εξάλλου, οι Υδραίοι

ημέρες στην περιοχή εκτελώντας καταδρομικές επιχειρήσεις. Στο διάστημα

Στις 17 Απριλίου 1821 ύψωσαν τη σημαία της επανάστασης η Σάμος και η

αδελφών Κιρκιλίτση)18, να συνεχίσουν τον αποκλεισμό των φρουρίων Με-

Τσαμαδό, Ιω. Δ. Βούλγαρη και Λαζ. Λαλεχό), 19 σπετσιώτικα21 υπό τους

στην παρακολούθηση του τουρκικού στόλου, προσδοκώντας να βρουν την

Μερικά ελληνικά πλοία, με προπλέουσα την Τερψιχόρη (καπ. Αντ.

Τα δύο πυρπολικά εξόρμησαν, μέσα στους καπνούς των κανονιοβολι-

σουν τους τούρκους και να βοηθήσουν τους γραικούς αν ήτο κανένας

Πρώτη τουρκική απόπειρα κατά της Σάμου. Μεγάλη κινητοποί-

μίστικα· ήταν η μεγαλύτερη ελληνική ναυτική δύναμη που κινητοποιήθηκε

ντων τουρκικών πλοίων ολοκληρώθηκε σε δύο ώρες και οπωσδήποτε μείωσε

Τα ελληνικά πλοία περιφέρονταν επί πέντε ημέρες στην περιοχή Πά-

Άλλη αψιμαχία δεν σημειώθηκε τις επόμενες ημέρες, καθώς ο οθωμα-

Ο αγώνας για τα παράκτια φρούρια κλιμακώνεται. Καταστροφή

Η αποτυχία του Ομέρ Βρυώνη να εισβάλλει στην Πελοπόννησο, η πτώση

ποννησιακές ακτές και να καταστρέψει το Γαλαξείδι, παραθαλάσσια πόλη

παναστάτες στην Κασσάνδρα της Χαλκιδικής, γι’ αυτό αδυνατούσαν να α-

Καθώς η εποχή ήταν πια προχωρημένη και η καταστροφή του Γαλα-

ξιοτεχνία των καπετάνιων και των πληρωμάτων τους κατάφερναν να ξεφεύ-

Η καταστροφή του δικρότου στην Ερεσσό ξύπνησε εφιάλτες του πα-

Ανεφοδιασμός και ενίσχυση των τουρκικών φρουρίων. Αμφίρ-

τουρκικά ερείσματα στα πελοποννησιακά παράλια θα έπρεπε να ενισχύονται

Την 11η Φεβρουαρίου τα πλοία των τριών νησιών συναντήθηκαν στον

καπετάνιων στο πλοίο του Γκ. Τσούπα και αποφασίστηκε να προσβάλλουν

Οι απώλειες των αντιπάλων ήταν σχετικά περιορισμένες, ιδιαίτερα των

Εξέγερση και καταστροφή της Χίου.

Την 11η Μαρτίου 1822 ο Λυκούργος Λογοθέτης με δύναμη 2.500 Σαμίων

ακολούθησαν την αποστολή για να κατευθύνουν τις επιχειρήσεις πολιορκίας

σφοδρό κανονιοβολισμό της πόλης, οι φανατισμένοι Οθωμανοί στρατιώτες

δραίϊκα πλοία48 με 2 πυρπολικά υπό τον Ανδρέα Μιαούλη, 18 σπετσιώτικα49,

διάσωσης. Αλλά και τα υδραιο-σπετσιώτικα βρίκια μετέφεραν στα Ψαρά

στόλος να επαναπλεύσει στα Ψαρά για να ανασυγκροτηθεί και πληρωθούν οι

θέμα και η ένταση επεκτάθηκε στα πληρώματα, με αποτέλεσμα να σημειω-

Οι ναύτες των πυρπολικών είχαν αρχίσει να ανησυχούν και να δυσφο-

φλεγόμενα κομμάτια ξύλου άρχισαν να πέφτουν στο κατάστρωμα και γύρω

ναυάρχου, αποτέλεσε ένα ακόμη παράδειγμα εφαρμογής των διαχρονικών

κούρσος στο Κρητικό πέλαγος. Οι Κασιώτες ανταποκρίθηκαν στέλνοντας

σκου συναντήθηκαν απρόοπτα με τα πολυάριθμα αιγυπτιακά ανοικτά του

Νέα επιχείρηση του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου για ανεφοδια-

μείνει το Σούλι και η ελληνική κυβέρνηση, αντιλαμβανόμενη τη στρατηγική

βαία υποστήριξή τους, θα υπέκυπταν και θα κατέθεταν τα όπλα πριν να έλθει

Πάντως ο Δράμαλης, κατερχόμενος προς τον Μωριά, δεν έκανε καμιά

πραγματοποιήσει το σημαντικότερο σκέλος της αποστολής του: τον ανεφο-

26 έως 28 Αυγούστου, έντεκα πλοία και τρία πυρπολικά71 για να ενωθούν με

Ç íáõìá÷ßá ôùí Óðåôóþí (1)

Στο Ημερολόγιο του υδραίϊκου πλοίου Θεμιστοκλής (Σταμ. Φώκας)

Οι Οθωμανοί, φοβούμενοι ίσως και άλλες πυρπολικές επιθέσεις, ανέ-

Ç íáõìá÷ßá ôùí Óðåôóþí (2)

Περί τη 16.00 η ανταλλαγή πυρών είχε ατονήσει, καθώς τα τουρκικά