10:59

UNIVERZITET U ZENICI
POLITEHNIČKI FAKULTET

KAPACITET POSLOVNOG
SISTEMA
Dr. Sabahudin Jašarević
UNIVERZITET U ZENICI
POLITEHNIČKI FAKULTET
tel: 00387 32 449 145 ; fax.00387 32 246 612
e-mail: sjasarevic@mf.unze.ba

Pojam kapaciteta

Kapacitet je sposobnost nekog sistema da u određenom

vremenu ostvari određenu količinu izlaza odnosno
učinaka
Kapacitet predstavlja u opštem smislu njihovu
sposobnost da mogu obavljati određeni rad. Izražava se
količinom materije, energije ili informacija koju mogu
preraditi u vremenskoj jedinici.
Veličina kapaciteta
p jje uslovljena
j njegovim
j g tehničkim
mogućnostima i stepenom njihovog vremenskog
iskorištenja. Kapacitet shvaćen u ovom smislu naziva se
tehnički kapacitet.
Najčešće se izražava kao:

1
 10:59

Pojam kapaciteta

Da bi se odredio kapacitet u gornjem smislu treba

prethodno odrediti uslove u kojima
p j će se on ostvarivati.
To su prije svega slijedeći uslovi:
z vrsta izlaza iz sistema odnosno vrsta učinaka
(asortiman proizvoda i usluga),
z kvalitet izlaza odnosno učinaka,

z elementi sistema (sredstva za rad, kadrovi),

z struktura sistema (veze elemenata sistema,

sistema način
funkcionisanja),
z vrijeme posmatranja kapaciteta,

z proces u sistemu, itd.

Pojam kapaciteta

Pod ovim uslovima kapacitet je stalna veličina, koja će se

promijeniti
p j ako se bilo koji
j od uslova promijeni.
p j Kapacitet
p
je pri tome tehnička mogućnost najvećeg izlaza odnosno
učinka (proizvodnje) bez obzira na troškove. Tu veličinu
u praksi nije moguće postići odnosno iskoristiti 100 % iz
raznih razloga. Zato se ovaj kapacitet često naziva i
teorijskim ili idealnim.
Tehnički kapacitet sredstava za rad nije fiksna već
intervalna veličina. Početna tačka tog intervala
predstavlja minimalni, a krajnja tačka maksimalni
kapacitet.

2
 10:59

Pojam kapaciteta

Pod minimalnim kapacitetom (Kmin) podrazumijeva se

kapacitet
p ispod
p kojeg
j g sredstvo za rad ne može ići ako jje
upušteno u rad.
Maksimalni kapacitet (Kmax) jeste tehnički utvrđena
gornja granica proizvodnosti sredstava za rad koja se ne
može nadmašiti.
On se još naziva teoretski kapacitet. Između minimalnog i
maksimalnog g kapaciteta
p nalazi se tehnički utvrđen
optimalni kapacitet (Kto).
To je onaj kapacitet pri kojem će sredstva za rad
najpovoljnije djelovati i to u kinematičkom smislu.

Pojam kapaciteta

Na tom stepenu iskorištenja ostvaruje se najpovoljniji

odnos između relevantnih tehničkih i fizičkih veličina od
kojih se pošlo pri izgradnji sredstava za rad (npr. odnos
između temperature koja se razvija pri određenoj brzini
rada i habanja dijelova koja pri tome nastaju i sl.).
Minimalni, maksimalni i optimalni kapacitet su tehnički
uslovljene veličine. One su za određeno sredstvo i za
određeno vrijeme date veličine koje se ne mogu mijenjati.
Međusobni odnos ovih veličina može se predstaviti
matematički ovako:

3
 10:59

Pojam kapaciteta

Dakle - Kapacitet je složena veličina. Ona je rezultat

ukupnog
p g djelovanja
j j svih faktora proizvodnje
p j i njihovog
j g
racionalnog povezivanja.
Ne ovisi samo o tehničkim karakteristikama mašina već i
o preostala dva elementa proizvodnje radnoj snazi i
predmetima rada kao i o organizovanju tih elemenata u
procesu proizvodnje.
U zavisnosti od ppostignutog
g g uspjeha
pj u usklađivanju j
elemenata sistema u procesu proizvodnji postojeći
kapacitet se može više ili manje iskoristiti. To zavisi od
subjektivnih i objektivnih okolnosti u kojima sistem
funkcioniše.

Razne vrste – definicije kapaciteta

U praksi se različiti stepeni iskorištenja kapaciteta

nazivajuj različitim imenima kapaciteta
p odnosno
pojavljuju se različite vrste kapaciteta.
Ugrađeni (instalisani) kapacitet je kapacitet koji određuju
tehničke karateristike sredstava za rad. Ovdje se ne
uzimaju u obzir nužni prekidi u radu, dotrajalost sredstava i
sl. Ovaj kapacitet se često naziva i maksimalni
((teoretski).
) Ako bi izrazili kapacitet
p u satima rada za
četverobrigadni sistem rada kapacitet nekog sredstva bi
iznosio

4
 10:59

Razne vrste – definicije kapaciteta

Radni kapacitet (praktični) (Kr) je kapacitet koji

predstavlja u stvarnosti moguće iskorištenje ugrađenog
kapaciteta. Radni kapacitet je prema tome jednak
ugrađenom kapacitetu (Ku) umanjenom za nužne prekide
u radu (održavanje, izmjena smjena itd.)

ηr - stepen radnog korištenja instalisanog kapaciteta.

tp - predviđeni vremenski gubici,
tnp- nepredviđeni vremenski gubici.

Razne vrste – definicije kapaciteta

Efektivni kapacitet. Ovaj kapacitet predstavlja vremenski

maksimalnu iskorištenost kapaciteta sredstava za
proizvodnju u datim uvjetima iskorištenja i pri datim
režimima rada. Dobiva se prema izrazu:
Optimalni kapacitet je najpovoljniji stepen iskorištenja
kapaciteta posmatran sa dva stanovišta tehničkog i
ekonomskog.
U prvom slučaju misli se na najpovoljniji stepen korisnog
djelovanja kapaciteta kao tehničkog sistema, a u drugom
slučaju radi se o stepenu iskorištenja kapaciteta kad se
ostvaruju najbolji finansijski rezultati (tj. kad je razlika
između ukupnog prihoda i troškova najveća).

5
 10:59

Razne vrste – definicije kapaciteta

Ako se malo detaljnije razmotri tehnički optimalni kapacitet

može se zaključiti da se u stvari radi o ekonomskoj
računici.
Naime stepen iskorištenja kapaciteta iznad optimalnog ne
može biti trajno opterećenje a da to ne djeluje štetno na
kapacitet u vidu povečanog broja kvarova, zastoja i
naravno troškova.
Ako je stepen iskorištenja kapaciteta ispod optimalnog,
optimalnog
troškovi po jedinici učinka-proizvoda će biti veći. Zato se
optimalni kapacitet zove i ekonomski.

Razne vrste – definicije kapaciteta

  24 h/dan 

npr. 8 h/dan
p /
Ktp
Ktn
Ku  
Ku1
Kr Kef

Teoretski  Teoretska  Praktična  Efektivni kapaciteti 

raspoloživi  iskorištenost iskorištenost sa kojima se može 
kapaciteti kapaciteta kapaciteta planirati

Gubici vremena:  
Korištenje  Uzimanje u obzir 
a) predvidivi
jedne smjene  a)b) Predvidivi
nepredvidivi stepena iskorištenja

Vrste kapaciteta

6
 10:59

Razne vrste – definicije kapaciteta

z Minimalni kapacitet je onaj kapacitet sa kojim tehnički

odnosno proizvodni sistem može još da radi, ili može da
radi bez opasnosti po sistem.
z Tako recimo mašina za pranje rublja ne smije da se
uključuje (većina njih) ako u njoj nema određena
minimalna, količina rublja.
z Maksimalni kapacitet može eventualno da se smatra
kapacitetom kod kojeg se postiže maksimalan finansijski
uspjeh.

Razne vrste – definicije kapaciteta

z Razlikovanje kvantitativnog kapaciteta (izražen u

količini) od kvalitativnog (izražen u kvalitetu) nema
potrebe jer je u definiciji kapaciteta rečeno da ona sadrži
i uslove ostvarenja kapaciteta. Jedan od uslova
ostvarenja kapaciteta je i kvalitet učinka odnosno
proizvodnje.

7
 10:59

Kapacitet proizvodnog sistema

Proizvodni sistem ili organizacija obično sadrži više

obradnih sistema odnosno radnih mjesta.
Dakle ovi kapaciteti se sastoje od više komponentnih
kapaciteta koji zajedno čine jednu cjelinu. U toj cjelini svaki
komponentni kapacitet zadržava svoj kapacitet i svoje
karakteristike.
Kapacitet proizvodnog sistema odnosno organizacije
najčešće nije prosti zbir komponentnih kapaciteta (osim
kad se na svim komponentnim kapacitetima proizvodi isti
učinak-proizvod).

Kapacitet proizvodnog sistema

Razlozi zato su sljedeći:

z komponentni kapaciteti zajedno daju zajednički učinak
učinak-
proizvod u kome svaki od njih obavlja dio tog učinka-
određenu fazu rada,
z gotovo redovna pojava u stvarnosti je pojava
nesrazmjernosti među komponentnim kapacitetima pa
jedni mogu da obave više, a drugi manje parcijalnih
učinaka.
učinaka
z Komponentni kapacitet koji može da da najmanje
učinaka odnosno proizvoda naziva se grlo
prizvodnog sistema odnosno organizacije.

8
 10:59

Grlo kapaciteta

z Grla se nalaze u skoro svakom proizvodnom sistemu i

pri svakom proizvodnom programu (izuzev u lančanoj
proizvodnji). Zbog toga se pojavljuju poremećaji u
proizvodnom procesu.
z Stepen iskorištenja kapaciteta ograničen je
postojanjem grla kapaciteta.
Posljedice postojanja grla kapaciteta su brojne, a
najvidljivije su:
z nagomilavanje predmeta rada na pojedinim radnim
mjestima,
z nedovoljna iskorištenost kapaciteta ostalih radnih
mjesta.

Grlo kapaciteta

Grla kapaciteta nisu uvijek isti komponentni kapaciteti

odnosno radna mjesta
j nego
g se mijenjaju:
j j j
z izmjenom asortimana i

z izmjenama u proizvodnom sistemu.

Mjere za njihovo otklanjanje kao:

z uvođenje boljih organizacionih metoda,

z poboljšanje kvalifikacione strukture zaposlenih,

z rekonstrukcija pojedinih sredstava za rad,

z nabavljanje novih sredstava za rad,

z uvođenje više radnih smjena,

z saradnja sa drugim privrednim subjektima (kooperacija) itd.

9
 10:59

Grlo kapaciteta

Kako je već rečeno zbog grla kapaciteta javljaju se i

nedovoljno
j iskorišteni komponentni
p kapaciteti
p tzv. "slobodni
kapaciteti". Njihova pojava takođe nije povoljna jer
povećavaju troškove proizvodnje.
Mjere za otklanjanje slobodnih kapaciteta su različite:
z otklanjanje grla kapaciteta,

z proširenje asortimana da bi se zaposlili slobodni kapaciteti,

z kooperacija sa drugim organizacijama u cilju uključivanja

slobodnih kapaciteta,
z prodaja ili ustupanje sredstava za rad koja čine slobodne
kapacitete i sl.
z ukidanje smjena, skraćenje radnog vremena i sl.

Grlo kapaciteta

Plan proizvodnje organizacije za određen period vremena

temeljij se,, uz ostale faktore ((mogućnost
g plasmana,,
p
raspoloživi kadrovi, mogućnost nabave materijala), i na
postojećem kapacitetu. Zato je neophodno utvrditi:
z postojeće kapacitete (struktura, karakteristike i veličina) i

z potrebne kapacitete.

Ove dvije kategorije potrebno je uskladiti.

uskladiti Od stepena te
usklađenosti zavisiće i stepen iskorištenja kapaciteta
organizacije. Idealno bi bilo kad bi se proizvodnja odvijala po
planu odnosno da je

10
 10:59

Grlo kapaciteta

 
  ZAHVATI

Kp>Kr  Kr>Kp

1. Prekovremeni sati 1. Skraćeno radno vrijeme

2. Dodatna smjena 2. Ukidanje smjena
3. Nova zapošljavanja 3. Otpuštanje radnika
p
4. Nabavka nove opreme j j j opreme
4. Iznajmljivanje p
5. Kooperacija sa 5. Ugovaranje dopunskih
drugim preduzećima poslova

Zahvati pri usklađivanju potrebnih i raspoloživih kapaciteta

Grlo kapaciteta

Međutim zbog uticaja raznih faktora skoro uvijek dolazi do

većeg
g ili manjegj g odstupanja
p j od p planiranog
g iskorištenja j
kapaciteta. Uticajni faktori mogu biti:
z subjektivni odnosno oni koji djeluju u organizaciji (kvalitet
kadrova, i mogućnost nabave predmeta rada, usklađenost
između pojedinih organizacionih jedinica itd.) i
z objektivni odnosno oni koji djeluju van organizacije (tržište,
mjere
j ekonomske p politike itd.).
)

Zato je često

11
 10:59

Grlo kapaciteta

z Tehnička i ekonomska zastarjelost sredstava za rad znatno

utiče ili na njihov
j kapacitet.
p Organizacije
g j sa savremenim
sredstvima obavljaju proizvodne procese obično u
povoljnijim uslovima.
z Zastarjela sredstva za rad daju manji kvalitet, često se
kvare, manje su ekonomična itd.
z Sa druge strane kod organizacija sa modernijom opremom
izraženi su zahtjevij za boljom
j organizacijom,
g j boljim
j
obezbjeđenjem ulaza i njihovim korištenjem, kvalitetnijim
kadrovima itd. Svi ovi faktori mogu djelovati u suprotnom
pravcu od koristi koje pružaju savremena sredstva za rad.
Zato ih treba pažljivo ispitati kako bi se negativne
posljedice svele na najmanju mjeru.

Izražavanje i mjerenje kapaciteta

z Osnovni izraz za proračun kapaciteta je

z FRV - fond (sat/god) radnog vremena koji zavisi o broju smjena rada, dužini jedne
smjene rada (obično 8 sati) i Zakona (broj dana praznika),
z η - stepen iskorištenja kapaciteta uslovljen objektivnim okolnostima za uslove
korištenja kapaciteta u datom okruženju
z q - (jed/sat) - jedinični učinak odnosno proizvodnja kapaciteta u jedinici vremena.

z Gi - gubici vremena koji su objektivni za posmatrani kapacitet u datim

uslovima korištenja kapaciteta u datom okruženju i vremenu.

12
 10:59

Izražavanje i mjerenje kapaciteta

Osnovni problemi izražavanja i mjerenja kapaciteta su:

z način izražavanja jediničnog učinka odnosno kapaciteta
kapaciteta,
z mogućnosti utvrđivanja stepena iskorištenja odnosno vrste
i veličine gubitaka uslovljenim objektivnim uzrocima u
datim uslovima.

Problem izražavanja učinka (proizvodnje) u jedinici vremena

prisutan je kod organizacija koje u svom proizvodnom
programu imaju više vrsta i tipova proizvoda. Kako onda
izraziti kapacitet odnosno jedinični učinak? Ovaj problem se
prevazilazi na razne načine.

Izražavanje i mjerenje kapaciteta

z Svi proizvodi izražavaju se jednim proizvodom -

reprezentantom
p kojij svojim
j karakteristikama i zahtjevima
j
prema proizvodnom sistemu može da predstavlja sve
proizvode iz proizvodnog programa.
z Za reprezentanta se obično uzima proizvod čija količina
ima najveće učešće u ukupnoj proizvodnji.
z Proračun obima ostalih proizvoda u obim reprezentanta se
vrši p
preko koeficijenata
j kojij p
predstavljaju
j j odnos nekih
karakteristika reprezentanta i uporedjivanog proizvoda.
Obično se kao karakteristika za proračun uzima vrijeme
potrebno za izradu proizvoda, pa je koeficijent za preračun
proizvoda u reprezentant

13
 10:59

Izražavanje i mjerenje kapaciteta

z ti [h] – vrijeme izrade i-tog proizvoda,

z tr [h] -vrijeme izrade reprezentanta.

Onda je jedinični učinak

z qi = jedinični učinak za i-ti proizvod (jed.proizvoda/jed.vremena).

Izražavanje i mjerenje kapaciteta

Za ovaj način je potrebno znati vremena izrade pojedinih

proizvoda sa dovoljno
p j tačnosti,, što nije
j čest slučajj u
organizaciji. Takođe mogu da se previdi i pomješaju grla
proizvodnje za različite proizvode iz proizvodnog programa.

Kapacitet se izražava i mašinskim časovima rada:

z n - broj mašina u proizvodnom sistemu.

z Nedostatak ove metode je u tome što ne vodi usklađenosti
zahtjeva proizvoda i mogućnosti kapaciteta te se tako
mogu previditi uska grla.

14
 10:59

Izražavanje i mjerenje kapaciteta

z Kapacitet se može izraziti i u nekim uslovnim veličinama

kao što jje materijalj izrade. To jje u slučajevima
j kad
proizvod nije poznat ili kad se zbog nestalnosti sastava
sirovina i velike raznolikosti dobivenih proizvoda od nje ne
može primjeniti mjerenje kapaciteta finalnim proizvodom.
Isto se odnosi i na recimo kapacitete za preradu nafte. Ili
se kapacitet može izraziti prostorom sredstava za rad.
Tako se kapacitet vinara izražava zapreminom njenih
rezervoara za prihvat
ih t vina,
i k ž
kožara raspoloživim
l ži i prostorom
t
bazena i bubnjeva u kojima se prerađuje sirova koža.

Izražavanje i mjerenje kapaciteta

z Ponekad se kapacitet izražava i vrijednosno. Tada treba

koristiti stalne cijene
j iz p
poznatih razloga
g ppromjenjivosti
j j
cijena. Problem utvrđivanja gubitaka vremena se rješava
poznatim metodama mjerenja rada u prvom redu metodom
trenutačnih zapažanja.
z Dalji problem u mjerenju kapaciteta može da predstavlja i
pravo utvrđivanje grla proizvodnog sistema.

15