ACI 207.

1R-07
(2012 онд дахин батлагдсан)

МАСС БЕТОНЫ ЗААВАРЧИЛГАА

ACI 207-с боловсруулав

 Анхдугаар хэвлэл
12-2005

МАСС БЕТОНЫ ЗААВАРЧИЛГАА

Америкийн Бетоны Холбоо (Фэрминтон Хиллс, Мичиган)-с эрхлэн боловсруулсан. Америкийн Бетоны
Холбооноос бичгээр албан ёсны зөвшөөрөл авалгүйгээр бүтнээр болон хэсэгчлэн хуулбарлан
олшруулахыг хориглох ба хуулбарлах гэдэгт хэвлэх, цахим хувилбар бэлтгэх зэргийг ойлгоно.

АБХ-ны техникийн хороодын зүгээс хариуцсан салбар шинжлэлд ойлгомжгүй, хийдсэн, алдаатай
асуудлуудыг арилгах зорилготойгоор ажилладаг ба хэрэглэгчийн зүгээс тодруулга авах, шүүмж өгөх
зэрэг зорилгоор http://concrete.org/Publications/DocumentErrata.aspx. хаягаар хандаж, холбогдох
боломжтой. Бичиг баримтыг хамгийн сүүлийн үеийн хувилбараар ашиглавал зохино.

Америкийн Бетоны Холбооны зүгээс тухайн бичиг баримтуудын хэрэглэгдэх цар хүрээг ойлгох, үнэлж
дүгнэх чадамж бүхий мэргэжлийн этгээд ашиглах зорилготойгоор боловсруулсан ба холбогдох бүх
үүрэг, хариуцлагыг хэрэглэгч этгээд үүрнэ.

АБХ болон түүний гишүүд энэхүү нийтлэлийг ашигласнаас үүдэн гарах аливаа шууд болон шууд бус
хохиролд хариуцлага хүлээхгүй ба баталгаа өгөхгүй.

Стандартыг ашиглаж буй этгээд холбогдох ХАБЭА дүрэм журмыг мөрдлөгө болгон, ашиглах үеийн
аюулгүй байдлын тооцооллыг хийж, шаардлагатай алхамуудыг авах үүрэг хүлээнэ. Тухайн бичиг
баримтыг ашиглахтай холбоотой үүсч болох ямар нэгэн эрсдэлд Америкийн Бетоны Холбооноос
ямарваа үүрэг хариуцлага хүлээхгүй.

Америкийн Бетоны Холбооны стнадарт, заавар, зөвлөмжийг батлахад засгийн газрын оролцоо
байхгүйгээс гадна батлуулахад засгийн газрын зүгээс оролцдоггүй болно.

Америкийн Бетоны Холбооны ихэнхи стандарт, заавар, зөвлөмжийг бусад холбогдох баримт
бичгүүдтэй хамтатган ашиглах шаардлагатай.

American Concrete Institute 38800

Country Club Drive Farmington
Hills, MI 48331
Phone: +1.248.848.3700
Fax: +1.248.848.3701

www.concrete.org
 ACI 207.1R-05
(2012 онд Дахин батлав)

МАСС БЕТОНЫ ЗААВАРЧИЛГАА

ACI 207-С БЭЛТГЭВ

Стивен Б.Татро
(Ахлагч)

Жеффери
Роберт Жон Р.Хэйс Тайбор.Ж.Патаки
С.Аллен Терренс
В.Каннон Тек Родни И. Стивен А.Рейгэн
И.Арнолд Рандал
Л.Чуа Холдербаум Эрнест
П.Басс Ж.Флойд
Эрик Ж.Дитчи Дэвид И К.Шрэйдер Гэри
Бэст Антони
Тимоти Кейфер Гэри П.Вилсон
А.Бомбич
П.Долен Барри Р.Масс
Д.Фехл

Цементийн гидратацийн урвалаас үүсэх дулаан, түүнээс үүдэх ан

цавыг багасгах шаардлага бүхий том овор хэмжээний бетоныг масс 2.2 - Цемент
бетон гэнэ. Масс бетоны тооцоонд орчны нөлөө тэсвэршилт, эдийн 2.3 - Пуццолан болон
засгийн үзүүлэлт, дулааны үйлчлэл зэргийг чухалчлан авч үздэг ба бат шаарга
бэхийн үзүүлэлт нь ач холбогдлын 2-р зэрэгтэй. Энэхүү зааварчилгаанд
масс бетоны үүсэл, хөгжлийн түүх, материал болон орц нормын 2.4 - Химийн нэмэлт
тохируулга, шинж чанар, угсралтын арга барил, тоног төхөөрөмжийн 2.5 - Дүүргэгч
сонголт, ашиглалтын талаар судаллаа. Энд зөвхөн уламжлалт 2.6 - Ус
аргаар цутгаж, нягтруулах масс бетоны талаар авч үзсэн тул булдаж
нягтруулах технологиор маа бетоны ажил гүйцэтгэхдээ холбогдох
2.7 - Найрлага сонгох
стандартыг ашиглавал зүйтэй. 2.8 - Температурын хяналт
Түлхүүр үг: нэмэлт, дүүргэгч, агааржуулагч нэмэлт, бетон хольц бэлтгэх, Бүлэг 3 - Шинж чанар, х. 12
цемент, шахалтын бат бэх, ан цав, ан цав үүсэлт, цууралт, арчилгаа,
хөдөлгөөнт чанар, дэгдэмхий үнс, хэв хашмал, ангилах, гидратацийн 3.1 - Ерөнхий зүйл
дулаан ялгаруулалт, масс бетон, холих, зуурмагийн пропорц, уян 3.2 - Бат бэх
харимхайн модуль, байршуулах, цутгах, Пуассоны коэффициент,
3.3 - Уян харимхай байдал
пуццолан, агшилт, хүчдэл, хүчлэл, температурын өсөлт , дулаан тэлэлт,
нягтруулалт, эзэлхүүний өөрчлөлт 3.4 - Ан цав үүсэлт
АГУУЛГА 3.5 - Эзэлхүүний өөрчлөлт
Бүлэг 1 -Удиртгал, Түүх, х. 2 3.6 - Ус нэвчүүлэлт
3.7 - Бетоны температур
1.1 - Хамрах хүрээ
3.8 - Хөндлөн хүчний
1.2 - Түүх
нөлөө тэсвэршилт
1.3 - Температурын хяналт
3.9 - Орчны нөлөө тэсвэршилт
1.4 - Орчны нөлөө
тэсвэршилт Бүлэг 4 - Угсралт, х. 19
4.1 - Зуурах
Бүлэг 2 - Материал болон зуурмагийн 4.2 - Холих
пропорц, х. 5
4.3 - Цутгах
2.1 - Ерөнхий зүйл 4.4 - Арчилгаа
4.5 - Хэв хашмал
4.6 - Цутгалт хоорондын түвшин, хугацаа
4.7 - Хөргөх, температурын хяналт
4.8 - Багаж тоног төхөөрөмж
4.9 - Үл агших цементэн бетон зуурмагаар
хэв гажилтын заадал битүүлэх

Бүлэг 5 - Хавсралт, х. 27
5.1 - Хавсралт норм, стандарт
5.2 - Иш татсан ном, товхимол

ACI 207.1R-05 нь ACI 207.1R-96-г орлох ба 12.01.2005-с хүчин

төгөлдөр мөрдөгдөх болсон. Зохиогчоос бичгээр албан ёсны
зөвшөөрөл авалгүйгээр хуулбарлан ашиглахыг хориглоно. Хуулбарлан
ашиглах гэдэгт зураг дарах, хэвлэх, бичгэн болон аман бичвэр үүсгэх
зэргийг ойлгоно.
 Америкийн бетоны холбооны тайлан, зааварчилгаа нь
төлөвлөлт, тооцоо, гүйцэтгэлд зөвлөмжийн чанартай
ашиглагдах ба энэхүү зааварчилгааг ашиглаж буй этгээд нь
холбогдох эрх бүхий мэргэжлийн хүн байж, хариуцлагыг
ашиглагч этгээд үүрнэ. Америкийн Бетоны Холбооноос эвдрэл 1
гэмтэл гарсан, дутагдал гачигдалд ямарваа нэгэн хуулийн
хариуцлага хүлээхгүй.
Энэхүү зааврыг гэрээний хавсралт болгож ашиглахгүй ба
хэрвээ гэрээний хавсралтаар ашигласан тохиолдолд
Архитектор/ Инженер, тэдгээрийн харилцагч этгээдийн
ашигладаг үндсэн хэл дээр баталгаат орчуулга хийлгэсэн байх
шаардлагатай.
 МАСС БЕТОНЫ ЗААВАР
Бүлэг 1 - Удиртгал, түүхэн хөгжил
1.1 - Хамрах хүрээ
ACI ll6R-д зааснаар "Цементийн гидратацийн урвалаас
үүсэх дулаан, түүнээс үүдэх ан цавыг багасгах шаардлага
бүхий том овор хэмжээний бетоныг масс бетон гэнэ"
хэмээн тодорхойлжээ. Масс бетоны тооцоог гүйцэтгэхдээ
эдийн засгийн үр ашигтай байдал, орчны нөлөө тэсвэрлэлт,
дулааны үйлчлэл зэргийг үндсэн функцууд болгож авч үзэх
ба бат бэхийг ямагт 2-р зэргийн ач холбогдолтойгоор
ойлгоно. Масс бетоны технологид бусад бетоны ажлаас
ялгагдах гол ялгаа нь дулааны үйлчлэл байдаг. Учир нь ус
цементийн харилцан үйлчлэлийн дүнд байгальдаа дулаан
ялгаруулах урвал явуулдаг агаад их хэмжээний бетон
массаас шалтгаалж бетоны цөмд төдий чинээ өндөр
температур үүсч, бетонд бодитоор ан цав үүсэх эрсдэлийг
дагуулдаг нь тухайн төрлийн бетоны ажлыг илүү төвөгтэй
болгодог. Энэ нь масс бетоны ажлын гол судлагдахуун юм.
Бетоны температурын зөрүүнээс шалтгаалж эзэлхүүн
агших, эсвэл тэлэх ба үүнээс болж их хэмжээний хүчдэл,
хэв гажилт үүсч болно. Түүнчлэн тэрхүү дулааны
үйлчлэлийн дүнд бетонд ан цав гарч, улмаар бүтээцийн
нэгэн төрлийн байдал өөрчлөгдөх, ус нэвчүүлэлт нэмэгдэх,
бүтээцийн насжилт багасах, гоо зүйн шаардлага алдагдах
зэрэг согог илрэх бололцоотой. Тиймд тэдгээр хортой
нөлөөллүүдээс сэргийлэх арга хэмжээг зайлшгүй авах
шаардлагатай байдаг. Эдийн засгийн үр ашигтай байдлыг
дээшлүүлэх болоод процессын бусад үр ашигтай байдлаас
шалтгаалан масс бетоны ажилд хэрэглэгдэх олон төрлийн
арга технологи, зарчмыг бусад энгийн бетон цутгалтын
ажилд ч мөн ашигладаг.
Энэхүү зааварчилгаанд масс бетоны түүхэн хөгжил,
түүнчлэн материал сонгох, бетоны найрлага тохируулах,
шинж чанар тодорхойлох, угсралтын аргачлал, тоног
төхөөрөмжийн сонголт хийх ажилбаруудын талаар авч
үзсэн нь зөвхөн уламжлалт аргаар цутгах масс бетоны
ажилд хамаарах бөгөөд булдаж нягтруулах масс бетоны
аргачлалыг ACI 207.5R-д тодорхой зааварчилсан байдаг.
Гидратацийн дулаан ялгаруулалттай холбоотой ан цавыг
анх боомтын бетонд илрүүлсэн ба масс бетоны
технологийг ихэвчлэн бетон боомтын ажилд ашигладаг
зэргээс харахад энэхүү ухагдахуун нь бетон боомтын
байгууламжтай салшгүй холбоотой. Зөвхөн үүгээр
хязгаарлагдахгүйгээр температуртай холбоотой ан цав нь
нил суурь, гүүрийн тулаас, шон суурь, хана, бетон хонгил
зэрэг зузаан ихтэй бетон бүтээцэд ажиглагдах болоцоотой.
Ханын зузаан багатай нуман хэлбэрийн боомтоос бусад
масс бетоны ажлыг гүйцэтгэхдээ бетоны технологийн
хамгийн гол судлагдахуун болох бат бэхийн асуудлыг
хөнддөггүй. Учир нь ихэнхи тохиолдолд масс бетон нь
ачааллыг өөрийн жинд төвлөрүүлэн авдаг ба үүний жишээг
гравитацийн боомтоос тодорхой харж болно. Үүнд бат
бэхээс илүүтэйгээр ан цаваас сэргийлэх арга хэмжээ,
бетоны хөдөлгөөнт чанар зэргийг чухал ухагдахуун
болгодог. Дулааны үйлчлэл, дотоод хүчдэл, эзэлхүүний
өөрчлөлтийн талаар ACI 207.2R-т, Температурын хөргөлт,
дулаан тусгаарлах системийг ACI 207.4R-т тус тус
тайлбарласан байдаг. Мөн масс бетоны найрлага сонгох,
туршилтын зууралт бэлтгэх талаар ACI 211.1-г
ашиглавал зохилтой.
1.2 - Түүх
Бетон материалыг анх боомтын байгууламжид ашигладаг
байсан бөгөөд тухайн үеийн боомтыг одоогийнхтой
харьцуулахад харьцангуй жижиг овор хэмжээтэй, цутгалтын
технологийн хувьд гар аргаар голцуу гүйцэтгэдэг байв. 1963
(Дэвис)- номонд масс бетонд тавигдах шаардлагыг:
-Цемент- эзэлхүүн тэлэлтийн туршилт хийгдсэн байна;
-Дүүргэгч-тунгаагдсан голын элс ашиглана;
-Найрлага- хүрздэгдэхүйц байна гэж заажээ. 1900 оны үеэс
масс бетоны технологи үсрэнгүй хөгжиж, өнөөгийн
байдлаар боомтын байгууламжийн архитектурын болон
инженерийн шийдэл асар өндөр түвшинд хүрээд байна.
Тухайн үеийг бодвол одоо үед бетоны материал,
пропорцыг сонгохдоо тохиромжтой төслийн бат бэх,
хөдөлгөөнт чанар зэргийг хангахуйц бүтээгдэхүүн
боловсруулах, үр дүнг урьдчилан прогнозлох шинжлэх
ухааны хангалттай туршлага, үндэслэлтэй болсон.
Масс бетоны түүхэн хөгжлийг түүчээ үеийн өчүүхэн бага
өөрчлөлтийн алхамаас авахуулаад өнөөгийн түвшин хүртэл
дэлгэрэнгүй тайлбарлая. Одоо үед дулааны улиралд ч
гэсэн 10ос-с бага температуртай зуурмагаар, 9м3
эзэлхүүнтэй зуурагч машин ашиглан 7650м 3/өдөр хурдтай
цутгалт гүйцэтгэх нь хэвийн үзэгдэл болжээ. Грэнд Күли
боомт нь бүх цаг үеийн хамгийн хурдтай цутгалтын
рекордыг эзэмшдэг ба сард дунджаар 410,020м3 байсан
юм. 2-р байранд Бразил-Парагвайн хил дээр орших Итайпу
Бинасионал боомт 336,840м3 ордог. Булдаж нягтруулсан
бетон боомтын хувьд Пакистаны Тарбела боомт эзэмших
ба 250,200м3/сар хурдтайгаар цутгалтын ажлыг
гүйцэтгэжээ. Агааржуулагч нэмэлт болон бусад төрлийн
химийн нэмэлт, түүнчлэн нарийн ширхэглэлтэй пуццалон
материал ашиглан орчны нөлөөнд тэсвэртэй бетон
үйлдвэрлэх чадамжтай болсон ба бат бэх нэмэгдүүлэх, ус
багасгах, өөрөө нягтрах зэрэг нэмэлтүүдийн шинж чанарын
тусламжтайгаар цементийн орцыг бууруулж, бэхжих
хугацааг багасгаж болно. Булдаж нягтруулахад том
хэмжээний газар шорооны төхөөрөмж ашигладаг нь
технологийн давуу талыг бий болгодог. Зөвхөн үйлдвэрийн
чадал, төслийн цар хүрээгээр л хязгаарлагдахаас бусдаар
хүссэн хэмжээгээрээ цутгалт гүйцэтгэх боломжтой.
1.2.1 1900 оноос өмнөх үе - 20-р зуунаас өмнөх үеийн
түүхийг сөхвөл Америкийн ихэнхи цемент бүдүүн
ширхэглэлтэй, их хэмжээний шохойн агууламжтай байсан
ба Европоос түлхүү импортолдог байлаа. Элсийг байгалиас
шууд олборлодог, зуурмагийн найрлага тогтоохдоо элс
хайрганы болоод цементийн харьцааг л ашигладаг байв.
Гараар зуурч, хэмжихдээ хүрз, тэрэг, хөнөг ашигладаг
байсан. Ус цементийн харьцаа (w/c) тодорхойгүй, усны
хэмжээг огтхон ч хянадаггүй, найрлагыг зөвхөн нүдэн
баримжаагаар хэмждэг болхи үе байлаа. Зарим боомтыг
чулуун хавтангаар өрдөг ба өрлөг хоорондын завсрыг
урсамтгай зуурмагаар битүүлдэг байв.
Энэ үеийн зарим боомт бүтээцийн заадалгүй, өрлөгийн
түвшинг хяналтгүйгээр гүйцэтгэдэг хэдий ч хачирхалтай нь
тухайн үеийн боомтуудад өрлөгийн хавтанг маш жигд
байрлуулж, хавтангийн бетоныг нэгэн жигд, угсралтын
ажлыг гар аргаар гайхшруулмаар нямбай гүйцэтгэсэн
байдаг нь харагддаг. Бетон тээвэрлэлтэд ихэвчлэн тэрэг
ашигладаг байв. Чулуун өрлөгийг ихэнхидээ циклопэн
өрлөгийн байдлаар, гар өргүүр ашиглан гүйцэтгэдэг байлаа.
Бетон цутгалтын хурд өдөрт хэдэн зуун куб метрээр л
хэмжигддэг ба арчилгааны чийглэгийн нөхцөлд анхаарал
хандуулдаггүй байсан.
Гэсэн хэдий ч эдгээр болхи практикуудыг Сан
Францискогоос хойш 30км орчимд орших Cан Матеогийн
Ловер Кристал Стрингс боомттой хутгаж ойлгож болохгүй.
Бидэнд олдсон мэдээллээс үзэхэд энэхүү боомт нь
Америкийн хамгийн анхны боомтын байгууламж ба
боомтод усны хэмжээг техникийн шаардлагаар зааж өгсөн
баримт байдаг. Энэхүү 47м өндөртэй байгууламжид
бетоныг хоорондоо түгжигддэг блокон системээр өрж,
гүйцэтгэсэн төдийгүй барьж байх үеийн фото зургаас
харахад хуурай бетон (маш бага усны агууламжтай,
хөдөлгөөнт чанар багатай бетон)-ыг нягтруулахад гар
нягтруулагч ашиглаж байжээ. Мөн нарны шууд тусгалаас
бетоныг хамгаалахын тулд гялгар цаас дэвсэж, бэхжих
хүртэл чийгийг бариулж байв.
1.2.2 1900 аас 1930 - 20-р зууны эхэн үед бүх төрлийн
бетон боомтын угсралтын ажил харьцангуй эрчимжсэн.
Эрчим хүч үйлдвэрлэх зориулалттай, усжуулалтын болон
ус хангамжийн боомтын байгууламжууд эрчимтэй баригдаж
эхлэсэн ба цутгалтын ажлыг гүйцэтгэхдээ туузан
дамжуурга болон цамхагт кран хэрэглэх болсон.
Мөн Америкт портланд цементийн үйлдвэрүүд баригдаж,
европоос импортлох тоо хэмжээг бууруулсан. Америкийн
Стандарт Туршилтын Холбооноос Портланд цементийн
стандартад зориулж эхний 30 жилд харьцангуй бага
өөрчлөлт оруулснаас жишээ дурдвал: ширхэгийн
бүрэлдэхүүн тодорхойлж, шигшүүрийн туршилт хийх
талаар стандартчилжээ. Магнийн ислийн хамгийн их
зөвшөөрөгдөх хэмжээ болон шатаах үеийн алдагдлаас
бусдаар химийн найрлагад төдийлөн өөрчлөлт ороогүй юм.
Энэ үед дүүргэгчийн шинж чанар, ширхэглэлд түлхүү ач
холбогдол өгч байлаа. Зуурмагийн найрлага тохируулах
ажилбарт харьцангуй ахиц гарч байсан юм.
Ус-цементийн харьцаанаас бетоны бат бэхэд үзүүлэх
нөлөөллиййн талаар Абрамс болон түүний хамтрагчдын
1918 оноос өмнө хийсэн ажиглалтын үр дүнг Портланд
Цементийн Холбооноос (Абрамс 1918) албан ёсоор
нийтлэсэн. Гэсэн хэдий ч зуурмагийн усны агууламжид
төдийлөн анхаарал тавихгүй хэвээр л байлаа.
Ус-цементийн харьцааны ач холбогдлыг тогтоосноос
хойш 12 жилээс багагүй хугацаанд цутгалтын цамхаг болон
налуу гулсуурыг чийглэг ихтэй бетонд ашигласаар л
байжээ. Портланд цементийг ихэнхидээ ямар нэгэн
нэмэлтгүйгээр ашиглаж байв. Эдгээр нийтлэг жишээнд
Америкийн Усны Нөөцийн Асуудал эрхэлсэн товчоо
(USBR)-н Шинэ Мексикт бариулсан Элепхант Батте Боомт
болон Идахогийн Арроврок боомтын технологийг
оруулалгүйгээр дүгнэсэн болно. 1915 онд Арроврок боомт
нь байгуулагдаж дуусах үедээ 107м өндөртэй буюу тухайн
үеийнхээ хамгийн өндөр боомт байсан. Түүний гадна өнгөн
бетоныг цементийн орц ихтэй, дотор бетоныг цементийн
орц багатай зуурмагаар гүйцэтгэж байжээ. Дотор нүүрний
бетон нь 223кг/м3 нунтагласан боржин-цементийн холимог
байв. Боржин болон цементийн ширхэглэлийн хувьд:
№200 шигшүүр буюу 75μм ширхэглэгээр дор хаяж 90%
нэвтэрсэн байх шаардлагатай. Дээрхи нунтаглалыг
харахад тухайн үеийн хамгийн нарийн ширхэглэлтэй
цемент хэрэглэсэн явдал байв. Үүнээс гадна 1920 оны сүүл
үед Лос Анжелесийн Флүүд Контрол Дүүрэгт баригдсан Биг
Далтон боомтыг дурдаж болно. Пуццалоныг Калифорнийн
Фриантаас нийлүүлэн портланд цементийн массын 20%-г
орлуулахаар ашигласан. Энэ үед өрлөгийн хэв шинж
моданаас гарсан. Өргөн огтлолтой боомтын хувьд хамгийн
том дүүргэгчийн хэмжээ 250мм хүртэл томорч, зуурмагийн
хөдөлгөөнт чанарыг тодорхойлох зорилгоор конусан
суултыг шалгаж эхлэв. Тушрилтад 150х300мм болон
200х400мм-ийн цилиндр сорьцийг Америкт нилээд хэрэглэх
болсон ба харин Европын улсуудад 200х200мм-ийн
хэмжээтэй шоон сорьцыг янз бүрийн насжилттай бетоны
бат бэхийг тодорхойлох зорилгоор ашиглаж, тээвэрлэлтийг
2,3-3м3 багтаамжтай миксерүүдээр гүйцэтгэж эхлэв.
Хэрэглээнд зөвхөн 1-р ангиллын портланд цемент (энгийн
портланд цемент) байжээ. Хөлдөж гэсэх нөхцөлтэй эрс тэс
уур амьсгалын бүсүүдэд 335кг/м3 цементийн агууламжтай
бетоныг бетон массад ашигладаг буюу бетон гадаргууг цаг
уурын үйлчлэлд тэсвэртэй байлгах зорилгоор дотор талд
223кг/м3 цементийн агууламжтай, гадна талд 335кг/м3
агууламжтай бетон тус тус ашиглах болов. Халуун орны
бүсэд энэ нь харьцангуй бага цементийн агууламжтай буюу
223кг/м3 байжээ.
1905-1911 онд баригдсан Теодер Рузьвелт боомтын
хувьд харьцангуй нарийн технологитой ба тухайн боомтыг
өрлөгийн аргаар гүйцэтгэж, цементийг боомтын ойролцоох
цементийн үйлдвэрт үйлдвэрлэж байв. Энэхүү боомтын
дундаж цементийн орц 167кг/м3 байсан бөгөөд бетоны
цөмийн массад 1:2:5 харьцаатай чулуу ашиглаж, 502кг/м 3
цементийн агууламжтай бетон хэрэглэсэн. Ойрхон
байрласан чулууны завсраар 335кг/м3 цементийн
агууламжтай шингэн бетоноор дүүргэж байв. Энэ нь тухайн
үеийн хамгийн бага цементийн агууламжтай цутгалт гэж
бүртгэгдсэн. Ажил гүйцэтгэлийн хурд хэтэрхий удаан
байснаас дээрхи технологиор цаашид боомтын ажил
гүйцэтгэхээ больжээ.
1.2.3 1930 аас 1970- Тухайн үед боомтын технологи
үсрэнгүй хөгжсөн. Энэ үед цамхаг болон туузан
дамжуургаар цутгалт гүйцэтгэх технологийг зөвхөн жижиг
төслүүдэд ашиглаж, ерөнхийдөө цуцлагджээ. Бетон
цутгалтыг кранаар; том хэмжээний хөнөг ашиглан; дүүжин
замаар; төмөр замын чингэлэг ашиглан; түүчлэн эдгээр
системийг хослуулсан зэрэг байдлаар гүйцэтгэх болов.
Хяналт шалгалт сайтай томоохон төслүүдэд дүүргэгчийг
сайтар боловсруулж, орцыг нарийн тохируулж (жингээр
пропорцлож), усыг эзлэхүүнээр нь хэмжиж байв. Орчны
нөлөө тэсвэршилт нэмэгдүүлэх зорилгоор сайтар
нунтагласан байгалийн эрдэслэг нэмэлт (пуццалон),
агааржуулах нэмэлт, болон бусад төрлийн нэмэлтүүд
ашиглаж эхлэжээ. 76мм-с бага конусан суулттай бетоныг
вибраторгүй цутгаж, үүнээс хойшхи үеүдэд том хэмжээний
вибраторууд ашиглах болсон.
Энэ үед хангалттай шинжлэгдээгүй нэг эргэлзээ байсаар
байсан нь нь яг адилхан нөхцөлд цутгасан ижилхэн шинж
чанартай бетон зуурмагийг бэхжилтийн дараа шинжлэн
үзэхэд тэс өөр өөр үр дүн үзүүлж байсан нь гайхшруулж
байв
Өөрөөр хэлбэл чанарын ижил нөхцөлд, ижилхэн орчинд
арчилгааны бараг хамгийн сайн нөхцөлд бэхжисэн
бетоны аль нэг нь нөгөөхөөсөө харьцангуй их ан цавтай
байх тохиолдлууд нь ажиглагдсаар байжээ. Тухайн
төвөгтэй нөхцөл байдлын учир шалтгааныг
тодорхойлоход цөөхөн тооны боомтын дотоод
температурын өсөлтийг хэмжсэн нь л хангалттай байлаа.
Энэ нь температурын өсөлтөөс шалтгаалж ан цав
үүсдэгийг илрүүлсэн явдал байв.
Дээр дурдсан бетоны төвөгтэй шинж чанарыг судлах
зорилготойгоор ACI 207-р хороо (анх 108 байсан) нь 1930
онд байгуулагдаж байжээ. Үндэсний Стандартын
Холбоон дахь "Бог"-р удирдуулсан зөвлөл 1949 онд
портланд цементийн үндсэн бүрэлдэхүүнийг
тодорхойлсон. Үүний дараачаар Хабер Вүдс-ээр
ахлуулсан зөвлөл тэдгээр бүрэлдэхүүнүүдийн гидрацийн
урвалаас бат бэхэд хэрхэн нөлөөлж байгааг судлажээ.
1930 оны эхэн үед Невадагийн Хүвер боомтын барилга
угсралтын ажил нилээдгүй хугацаанд төлөвлөлтийн
шатандаа гацсан. Учир нь боомтын харьцангуй том
хэмжээнээс шалтгаалж цементийн ширхэглэл, цементийн
үйлчлэл, арчилгааны үеийн температур, дүүргэгчийн
хамгийн том хэмжээ, цементийн гидратацийн урвал,
шахалтын бат бэх болон зуурмагийн бусад шинж чанарыг
нарийвчлан судлах шаардлага тулгарсан бөгөөд үр дүнд нь
масс бетоны хөгжилд томоохон ахиц гарсан.
Дээрхи асуудлуудаас шалтгаалж бага дулаан
ялгаруулах цемент боомтод ашиглах шаардлагатай гэсэн
асуудлыг дэвшүүлсэн бол нөгөө хэсэг нь бетонд
суурилсан усан хөргөлтийн системийг ашиглахаар санал
болгов. Бага дулаан ялгаруулах цементийг анх
Калифорнийн Пасадэнагийн Моррис боомтод Хүвер
боомтоос бүр жилийн өмнө ашиглаж байжээ.
Хүвер боомтын хувьд урьд өмнө ашиглагдаж байгаагүй
том хэмжээний бетон узель ашиглагдсан. Зууралтыг
автомат тохиргоотойгоор хийсэн ба тээвэрлэлтэнд 3м 3
эзэлхүүнтэй миксер ашиглан 7600м 3 хүртэл зуурмагийг
өдөрт нийлүүлж байжээ. Бетоныг дүүжин гүүрээр 6м 3
эзлэхүүнтэй тэвшээр зөөж, гар нягтруулалтыг механик
вибратортой хослуулан ашигласан. 1933 оны хавар том
хэмжээний дотоод доргиур ашиглаж эхлэсэн ба боомтын
үндсэн хэсгээс бусад бетон элементүүдийг автомат
доргиураар нягтруулсан. 2 жилийн дотор 2.440.000м 3 бетон
цутгасан Хүвер боомт нь бетон боомтын үсрэнгүй хөгжлийн
эхлэл байв. 1935 онд бүрэн дууссан ч тухайн боомтод
шинээр ашиглагдсан технологиуд нь хожмоо Америк болон
бусад оронд гүйцэтгэгдсэн масс бетоны ажлуудад үндсэн
технологи болон ашиглагдах болсон юм.
Пуццалоныг Лос Анжелесийн Флүүд контрол дүүргийн
Биг Далтон боомтод анх туршилтын байдлаар ашиглаж
эхлэсэн. Үүнтэй бараг ойролцоо 1938 онд Ореганы
инженерүүдийн Холбооноос хариуцан бариулсан Бонневил
боомтод цементийн үйлдвэрлэлийн шатанд цемент-
пуццалоныг хольж ашигласан түүх бий. Технологийн хувьд
820 градуст цементийн чулуулгийг пуццалонтой
кальцжуулах замаар боловсруулж байсан.
Цементийн чулуулаг болон пуццалоны харьцаа 3:1 Байв.
Тухайн төрлийн материалыг Бонневил боомтод бага
температурын өсөлт болон их хэмжээний суналтын
шинж чанараас нь шалтгаалан сонгож ашиглажээ.
Дээрхи туршлагууд нь Америкт Портланд-Пуццалон
цемент хослуулан ашигласан эхэн үеийн тохиолдлууд
болох бөгөөд түүнчлэн цементийн 30% болон түүнээс их
харьцаа хүртэлхи хэмжээнд пуццалон ашиглах
технологийг USBR, TVA, USACE холбоодод энгийн
туршлага болгосон байжээ.
Бетон дахь усны орцыг бууруулах, бэхжилтийн хугацааг
тохируулах, бетоны бат бэхийг нэмэгдүүлэх давуу тал
бүхий химийн нэмэлтүүдийг 1950 оноос масс бетонд
нилээдгүй ашиглаж эхлэсэн. 1960 онд Валлас болон Орр
нар нь цементийн агууламж багатай масс бетонд дараахь
төрлийн бодисуудын ач холбогдлын талаар өөрсдийн
товхимолдоо нийтлэснээрээ масс бетон дахь химийн
нэмэлтийн хэрэглээг эрчимжүүлсэн.
1945 оны үеэр эрс тэс уур амьсгалтай нөхцөлд ашиглах
бетонд агааржуулах нэмэлт хэрэглэх нь стандарт
туршлага болоод байв. Тухайн технологийг бетон зам,
арматурчилсан бүтээц, масс бетоны гадаргуу зэрэг бүх
төрлийн бетонд нийтлэг ашигладаг болов. 1945 оноос
хойш цутгасан бүх масс бетонд агааржуулах нэмэлтийг
миксерийн тэвшинд хийж холих замаар боомтын гадар
болон дотор талд тодорхой хэмжээгээр ашигласан байдаг.
Тухайн үеэс энгийн масс бетоны технологид томоохон
өөрчлөлт төдийлөн ажиглагдаагүй ба хамгийн том
өөрчлөлт нь булдаж нягтруулах технологи болов.
1.2.4. 1970оноосөнөөүеЭнэ үеэс булдаж нягтруулах
масс бетоны технологи түлхүү хөгжсөн ба түүний талаар
АCI 207.5R-с дэлгэрэнгүй үзэж болно. Тухайн үед булдаж
нягтруулах технологиор харьцангуй бага масс бетон цутгаж
байв. Учир нь тухайн технологи хэрэглэхэд төвөгтэй, голцуу
нуман боомт, том хэмжээний хананууд, зарим суурийн
ажил болон арматурчлал шаардлагатай бүтээцүүдэд
ашигладаг.
Үүнээс цааш химийн нэмэлтийн хөгжил нь усан доор
байрлах бетон бүтээц буюу 30м хүртэлхи усны даралтад
ажиллах бүтээцрүү болон урьдчилан бэлтгэсэн,
урьдчилан хүчитгэсэн бетон бүтээцрүү чиглэсэн ба энгийн
боомтыг байгууламжийн хувьд химийн нэмэлтийн хөгжил
бараг энэ үеэр зогссон.
1.2.5. Цементийн агууламж - 1920 оны сүүл, 1930
оны эхэнд бүх масс бетоны ажилд баримталж байсан
нийтлэг зарчим нь цементийн агууламж 223кг/м 3 -аас
багагүй байх ёстой гэсэн бичигдээгүй хуультай байсан
бол зарим газар бүр 335кг/м3-аас багагүй байх ёстой
хэмээн үзэж байв. TVA-н 1939 онд хариуцан бариулсан
Норрис боомтын хувьд бетон цөм дэхь цементийн
агууламж 223кг/м3 байсан ба ихэнхидээ ан цав үүсэж
байв. Усанд бэхжүүлсэн 150х300мм цилиндр шооны 1
жилийн буюу 365 хоногийн бат бэх 48,3МПа байсан бол
үүнтэй яг ижил Гранд Күли боомтын 2 жилийн бат бэх
буюу (730 хоног)-хугацааны бат бэхийн утга 55МПа байжээ.
 Цементийн найрлагыг авч үзвэл одоогийн 2-р ангиллын
портланд цементтэй адил дундаж дулаан ялгаруулах шинж
чанартай байсан. Дээрхи хоёр боомт дахь бат бэхийн
туршилтын утгыг үзэхэд бетон бүтээцэд дээрхи хэмжээний
шахалтын бат бэх шаардлагагүй гэдэг нь хэнд ч
ойлгомжтой. Үүнээс хойшхи боомтын ажилд цементийн
агууламжийг бууруулснаар бетоны ан цавыг багасгана
хэмээн үзэх нэгдсэн ойлголттой болсон.
1940 онд ТХЗ-н хариуцан бариулсан Хиваси боомтын
бетон дахь цементийн агууламж 223кг/м3 байсан хэдий ч
ан цав үүссэн ба үүнээс шалтгаалж 167кг/м3 болгосон нь
тухайн үедээ байж болох хамгийн бага цементийн хэмжээ
болсон юм. Хиваси боомт тухайн үед ганцаараа ан цав
үүсэлтгүйгээр цутгагдсан бетон цутгалт ба тухайн үеэс
авахуулаад масс бетон дахь цементийн орцыг бууруулах
хандлага гарч эхлэсэн нь одоо хүртэл үргэлжилсээр байна.
Тухайн үеэс хойш масс бетоны цөм дэхь 2-р ангиллын
цементийн агууламж 140кг/м 3, түүнчлэн 126кг/м3 ээс ч бага
болов.
Жишээ дурдвал USACE-н 1954 оны үед Калифорнид
бариулсан Пайнь Флат боомтын хувьд 140кг/м3, 2-р
ангиллын цементийн агууламжтай байсан. Нуман
хэлбэрийн гравитацын боомт нь харьцангуй их хүчдэлийн
орчинд ажилладаг бүтээц төдийгүй цементийн агууламж нь
ихэвчлэн 180-270кг/м3 байна. Доор цемент болон
пуццалоны агууламжийг жишээ дурдан тайлбарлая.
* Нуман боомт- "Глэн Кэнион" боомт нь 1963
Коларидод баригдсан ба 167м 3 цемент болон пуццалоны
агууламжтай харьцангуй өргөн боомт юм. Түүнчлэн 1968
онд Коларидод баригдсан Морроу боомтод 221 кг/м 3,
Хондурасын Хумияа голын "Эл Кахон" боомтын хувьд 180-
150кг/м3 портланд- пуццалон цементийн агууламжтай
байсан.
* Гравитацын боомт (Хүндийн жингийн боомт)- 1952 онд
баригдсан Орегоны Детройт боомт нь 134кг/м 3 2-р
ангиллын цементийн агууламжтай байсан. 1972 онд
Монтанад баригдсан "Либби" боомт 115кг/м 3 цемент болон
дэгдэмхий үнсний агууламжтай, мөн 1973 онд Бразилд
баригдсан "Иля Солитэйра шохойжуулсан шаврын
агууламжтай байсан.
1.3- Температурын хяналт
Гидратацийн урвал явагдаж эхлэхээс өмнөх шатанд
бетон дахь материалыг урьдчилан хөргөж хамгийн бага
температур гарган авах технологи нь 1940д- оны үеэс эхлэн
хэрэглэгдэх болсон ба томоохон бетон цутгалтын ажлуудад
өргөн хэрэглэгддэж байв. Хамгийн анхны туршлагыг 1941-
1945 онд USACE-н бариулсан Норфорк боомтод ашигласан
гэж ойлгодог. Тухайн цутгалтанд бетон зуурмагийн
үйлдвэрээс бутласан мөсийг дулааны улиралд хольцын
усруу нэмснээр температурыг 5.6 градусаар бууруулсан.
Зөвхөн бутласан мөс нэмэх зарчмаас гадна цутгалтаас
өмнө дүүргэгчийг хүйтэн агаар болон хүйтэн усаар хөргөж,
бетоны температурыг бууруулж болдог. Өнөөгийн байдлаар
нарийн болон бүдүүн ширхэглэлтэй
дүүргэгчүүдийг вакуум нэвтрүүлэх,
шингэн азот нэвчүүлэх зэрэг янз бүрийн зарчмаар хөргөдөг
болжээ. Америкт одоогийн байдлаар масс бетон цутгалтын
ажлыг гүйцэтгэхдээ дулааны улиралд ч гэсэн 10ос
температуртай цутгах нь энгийн ажилбар болтлоо хөгжсөн.
USBR-н 1949 онд бариулсан "Хүвер (Бүлдер)" болон зарим
боомтын хувьд цутгалтын өмнө урьдчилан хөргөх болон
цутгалтын дараа яндан хөргөлтийн системийн тусламжтай
хөргөх технологийг хослуулан ашигласан байдаг. Үүний
хамгийн сайн жишээ бол Глиен Кэнион боомт ба гадна
агаарын температур зуны улиралд 38ос-ээс давж байсан
боловч тухайн орчинд зуурсан бетоны температур 10ос
бага байсан ба үүнд зуурмагийн ус болон дүүргэгчийг
хослуулан хөргөсөн.
Масс бетонд шугам хоолойн систем суурилуулж хөргөх
технологи нь бэхжиж буй бетоны температурыг 24 ос-с бага
байлгаж барихад зорино. Хүндийн хүчний болон нуман
боомтын хувьд цутгалтын дараахь хөргөлтийг бетон
заадлын орчимд нэмэлт арга хэмжээ авагдах байдлаар
зохион байгуулдаг.
1.4 - Урт хугацааны бат бэхийн тооцоо
1950-аад онд хийгдсэн бас нэг томоохон шинэчлэл бол
28 хоногийн бат бэхийг тооцооны бат бэхийн утгаар авах
явдлыг халсан явдал юм. Багаар бодоход 1 жил хүртэлхи
хугацаанд бетоны бат бэх тогтвортой нэмэгдсээр байдаг.
Ялангуяа цемент-пуццалон хослуулсан бетоны
арчилгааны 28 хоног болон 1 жилийн бат бэхийн зөрүү
нилээдгүй өндөр байдаг.
ACI 232.R- д нийтлэснээр бетон доторхи цементийн
агууламж болоод дүүргэгчийн шинж чанараас шалтгаалж
онд
тухайн бат бэхийн зөрүү 30-100%, түүнээс илүү байж
болно гэжээ. Иймд зарим боомтын тооцоонд
шаардлагатай төслийн бат бэхийг 1-2 жилийн бат бэхээр
тооцож авдаг. 37.5мм-с их диаметртэй дүүргэгчтэй
бетонд 150х300мм хэмжээтэй цилиндр сорьц авах нь
нийтлэг туршлага ба дээжийг авахдаа нойтон
боловсруулалт хийх буюу 37.5мм-с дээш дүүргэгчийг
шигшиж арилгадаг ба шахалтын бат бэхийн утгыг
хамаарлын аргаар тодорхойлдог.
БҮЛЭГ 2 - МАТЕРИАЛ БОЛОН
ХОЛЬЦЫН ОРЦЫН НОРМ
2.1 - Ерөнхий зүйл
Масс бетон нь найрлагандаа цемент, дүүргэгч, ус ба
ихэвчлэн пуццалон болон бусад төрлийн химийн нэмэлтийн
бүрэлдэхүүнтэй байна. Масс бетоны материал болон орцын
норм сонгоход эдийн засгийн үр ашигтай байдал, бетоны
хөдөлгөөнт чанар, геометр тогтвортой байдал, ан цав
тэсвэрлэлт, дулааны шинж чанар, орчны нөлөө болоод
гидравликийн барилга байгууламжийн хувьд ус үл
нэвчүүлэх чанар чухалчлагдана. Тухайн бүлэгт масс бетонд
оновчтойгоор материал сонгох, тэдгээрийн сонгогдож
ашиглагдах шалтгааы талаар дэлгэрэнгүй авч үзнэ. Энд авч
үзсэн аргачлал, технологийг томоохон хэмжээний
урьдчилан хүчитгэсэн сегмент дамнуруу, хоолой, булдаж
нягтруулах масс бетоны хувьд ашиглахдаа тохируулга хийх
ба зөвхөн энгийн уламжлалт аргаар цутгадаг масс бетоны
хувьд л шууд ашиглана. Мөн масс бетоны орцын тохируулга
хийх талаар ACI 211 стандартын хавсралт 5-д дэлгэрэнгүй
тайлбарласан байдгийг ажилд шууд ашиглах боломжтой.
2.2 - Цемент
Цементийн төрөл болоод дулаан ялгаруулах үзэгдлийн
талаар ACI 207.2R болон 207.4R-д дэлгэрэнгүй
тайлбарласан байдаг. Доорхи төрлийн гидравлик
цементүүд нь масс бетоны ажилд тохиромжтой байдаг
бөгөөд түлхүү ашиглагддаг.
* ASTM C150 стандартад заасан I,II,III,IV-
р ангиллын портланд цементүүд
* P, IP, S, IS, I(PM), I(SM) буюу ASTM C595
стандартад заасан холимог цементүүд
* GU, MS, HS, MH, LH буюу ASTM C1157
стандартад заасан гидравлик цементүүд
Портланд цементийг пуццалон болон бусад төрлийн
цементтэй хольж ашигласан тохиолдолд материалуудыг
тусад нь бэлтгэл узельд боловсруулах шаардлагатай. Эдийн
засгийн үр ашигтай байдлын болоод дулаан ялгаруулалт бага
байлгах зорилтуудын аль аль нь цементийн орцыг
тохиромжтойгоор хамгийн бага байлгах сонирхол дээр
нэгдэнэ.
I ангиллын болоод GU цемент нь энгийн бетоны ажилд
ашиглагддаг. Дээрхи төрлийн цементүүдийг дулаан
ялгаруулахаас сэргийлэх арга хэмжээ авалгүйгээр дангаар нь
масс бетонд ашигладаггүй. Учир нь тэдгээрт их хэмжээний
дулаан ялгаруулах шинж чанар байдаг.
II ангиллын болоод MH цемент нь дулаан ялгаруулалтыг
бууруулдаг бөгөөд масс бетоны ажилд илүү тохиромжтойн
дээр ан цав үүсэлтийг хянах боломж олгодог. II ангиллын
цемент нь цементийн дулаан ялгаруулалтыг бууруулах
зориулалттай байдаг бол MS цемент нь сульфатын урвалыг
бууруулах зориулалттай байдаг. Найрлагадаа 8%-с илүүгүй
гурван кальцийн алюминат агуулсан байх бөгөөд тухайн
нэгдэл нь зуурмагийн бэхжилтийн эхэн үед өндөр температур
үүсгэх хоруу чанартай. (C3A) болоод (C3S)-н нийлбэрийн 58%
хүртэл II ангиллын цемент орлох ба ба II ангиллын цемент
ашигласнаар 7 хоногийн хугацаанд 290кЖ/кг дулаан
ялгаруулна. Бетонд ашигласан тохиолдолд энгийн бетонтой
харьцангуй бат бэх авах хугацаа нь удааширдаг.
IV ангиллын болоод LH (бага дулаан ялгаруулдаг цемент)-г
масс бетонд бага дулаан ялгаруулдаг давуу талаас нь
шалтгаалан ашиглана. Тухайн төрлийн цемент нь
үйлдвэрлэлт муу, масс бетонд ашиглагдсан туршлага багатай
бөгөөд өндөр савлалтаас шалтгаалж дулаан ялгаруулалтыг
хянах боломж бага болдог тул масс бетонд төдийлөн
ашиглагдаад байдаггүй. Стандартад C3A-г 7%хүртэл, C3S
35%, C2S 40% хүртэл байхыг зөвшөөрдөг. Худалдан авагчийн
сонголтоор 7 хүртэл хоногийн гидратацийн дулаан
ялгаруулалт 250кЖ/кг, 28 хүртэл хоногт 280кЖ/кг-аар
хязгаарлагдсан тохиолдолд л ашиглагдана.
Жич: Америкт энэ төрлийн цемент ашиглахыг
зөвшөөрдөггүй. V ангиллын болоод (HS) сульфатад
тэсвэртэй бетоныг хөрсний өндөр сульфатын агууламжтай
нөхцөлд ашигладаг. Энэ нь ихэвчлэн дундаж хэмжээний
дулаан ялгаруулалттай байдаг. Дээрхи цемент нь I ангиллын
цементээс үнийн хувьд харьцангуй өндөр байдаг сул талтай.
Шинж чанарын хувьд шүлтлэг бага (0,6 экиваленттай)
болоод бага дулаан
ялгаруулдаг (7 хоногийн дулаан ялгаруулалт 70кал/гр байна).
IP буюу Портланд-пуццалон цемент нь портланд цемент,
эсвэл портланд-төмрийн хүдрийн хайлмал шаарган
цементийг
нарийн ширхэглэлтэй пуццалонтой холин бэлтгэсэн цемент
юм. (P) буюу пуццалон цемент нь үүнээс эхэн үеийн
шахалтын бат бэх багатай байдгаараа ялгаатай. Тухайн
төрлийн цементүүдийг боловсруулахдаа портланд цементийн
чулуулаг болон пуццалоныг буталж нунтаглан, эсвэл
портланд цемент болон портланд-төмрийн хүдрийн
хайлмал шаарган цементийг нарийн ширхэгтэй пуццалонтой
хольж бэлтгэдэг. (P) ангиллын цементийн хувьд пуццалоны
хэмжээ хамгийн их байх ба ерөнхийдөө портланд-пуццалон
цементийн пуццалоных нь агууламж 15-40% байдаг.
I(PM) пуццалон цементийн хувьд 15%-с бага пуццалон
агуулсан байдаг буюу I ангиллын цементтэй шинж чанарын
хувьд бараг төстэй байдаг. Гидратацийн дулаан
ялгаруулалт нь IP болон I(PM) цементэд (MH) цементийг
тохируулгатайгаар хольж хэрэглэхэд 7 хоногийн утга
290кЖ/кг байдаг ба 7 хоногийн 250кЖ/кг-с бага дулаан
ялгаруулалт шаардлагатай нөхцөлд P цементэд LH
цементийг тохируулан хольж хэрэглэнэ.
IS Портланд- Төмрийн хүдрийн хайлмал шаарган цемент
нь портланд цемент болон хүдрийн шааргыг холин
боловсруулсан цемент юм. Үүнийг боловсруулахдаа портланд
цементийн чулуулаг болон хайлмал төмрийн хүдрийн шааргыг
нунтаглан хольж, эсвэл портланд цемент болон нарийн
ширхэглэлтэй хайлмал төмрийн хүдрийн шааргыг хольж
бэлтгэнэ. Портланд- хайлмал төмрийн хүдрийн шаарган
цементийн 25-70%-г шаарга эзэлнэ. Зарим тохиолдолд энэхүү
цементийг пуццалонтой холин хэрэглэдэг. S ангиллын
(шаарган) цемент нь төмрийн хүдрийн хайлмал шаарган
цементийг хатаасан шохойтой нунтаглан хольсон найрлагатай.
Шаарган цементийн 70%-г шаарган орц бүрдүүлдэг. Бетонд
ашиглагдахдаа заавал портланд цементтэй хольж
хэрэглэгддэг.
I(SM) цемент нь 25% болон түүнээс бага хэмжээний шааргын
агууламжтай байдаг. Энэ нь I ангиллын цементтэй шинж
чанарын хувьд ижил байдаг. Дулаан ялгаруулалтыг
стандарт шаардлагад тусгахдаа IS болон I(SM) цементийн
хувьд IP, I(PM), P ангиллын цементтэй адилхан тусгасан
байдаг.
ASTM C150 стандартад тодорхойлсноор шүлтлэг багатай
цемент нь (0.6 экиваленттай) буюу Na 2O+0.658K2O
харьцаатай байна. Тухайн төрлийн цементийг бетонд
хэрэглэхдээ химийн идэвхигүй дүүргэгчтэй хамт хэрэглэх
шаардлагатай хэмээн стандартад заасан байдаг. Шүлтлэг
багатай цемент нь аморф силикатын дүүргэгчийн өндөр
идэвхитэй шүлтжих урвалыг хянах, зохицуулах боломжгүй
ба дүүргэгчийн шүлтжих урвалыг зохицуулахын тулд
пуццалон ашиглахыг зөвлөдөг.
2.3 - Пуццалон болон шаарга
Пуццалон нь цементийн агууламжгүй цахиурлаг болон
цахиурлаг-хөнгөн цагаант, материал боловч нунтаг
пуццалон нь чийглэг нөхцөлд, ердийн температурт байхдаа
кальцийн гидроксидтой химийн урвалд орж цементийн
шинж чанар бүхий нэгдэл үүсгэдэг. Пуццалоныг ASTM
C618-ын N- ангилалд, дэгдэмхий үнсийг тус стандартын C
болон F ангилалд авч үзнэ. Пуццалоник материал (ASTM
C618-н C ангиллын дэгдэмхий үнс) нь портланд цементийн
агууламжтай төстэй материал их хэмжээгээр агуулсан
байдаг. Тухайн ангиллын үнс нь цементлэг шинж чанар
өндөртэй байдаг тул бетоны бат бэхэд сайнаар
нөлөөлдөг талтай.
Пуццалоны давуу тал бол цементийн гидратацийн урвалын
үед бетоны бат бэхийг тогтвортой байлгадаг. Түүний
цахиурлаг нэгдлүүд нь аморф төлөвтэй буюу гөлгөр/опал
байхдаа хамгийн үр дүнтэй. Кварц зэрэг талстлаг
цахиурлаг материал нь маш нарийн нунтаглагддаггүй л бол
энгийн температурт шохойтой хялбар холигддоггүй.
Дэгдэмхий үнсийг бетонд хэрэглэх талаар ACI 232.2R
стандартад, галт уулын хайлмал шааргын бетон дахь
хэрэглээний талаар ACI 233R стандартад тус тус заасан
байдаг. Америкийн баруун хэсэгт уушгин чулуу (pumicite),
шиллэг магма (obsidian), галт уулын үнс, шаварлаг, галт
уулын бөсөл (tuffs), шаварлаг занар (shales), хос атомт
тунадас (diatomaceous earth) зэрэг пуццалоник материал
нилээдгүй хэмжээгээр олддог. Эдгээр байгалийн
пуццалонуудыг ихэвчлэн нунтаглаж хэрэглэдэг боловч
зарим нь байгалийн байдалдаа тохиромжтой нунтаг
хэлбэрээр оршдог. Шавар болон шаварлаг занарыг
нунтаглахаас гадна 650-980 oC температурт кальцижуулж
аморф хэлбэртэй болгох шаардлагатай.
Дэгдэмхий үнс нь нунтаг болон байгалийн нүрсийг
шатааж гаргаж авдаг нунтаг материал юм. Нүүрстөрөгч бага
агуулсан цементтэй нунтаглал ойролцоо, гөлгөр бөмбөлөг
атомын бүтэцтэй буюу (тохиромжтой) үнс нь маш сайн
пуццалон болдог. Учир нь үнсний бүтэц болон хэлбэрээс
шалтгаалан бетонд хэрэглэх үед усны орцыг багасгадаг
талтай. Хэт нунтаглах замаар бөмбөлөг бүтцийг эвдэн,
пуццалоник идэвхийг нэмэгдүүлж болдог боловч энэ нь
эсрэгээрээ налархай байдлыг бууруулж, усны орцыг
нэмэгдүүлэх тохиолдол ч байна. Цахиурлаг өндөртэй (F
ангиллын) дэгдэмхий үнс нь ерөнхийдөө хамгийн сайн
пуццалон юм. Зарим (C ангиллын) дэгдэмхий үнс нь өндөр
CaO агууламжтай байдаг ба энэ нь цементлэг шинж чанар
ихтэй мэт боловч шүлтжих урвалыг идэвхижүүлэх, бетоны
сульфат тэсвэрлэлтийг сааруулдаг сул талтай. Түүнчлэн
(C ангиллын) дэгдэмхий үнс нь цементийн дулаан
ялгаруулалтад төдийлөн сайнаар нөлөөлөхгүй.
Пуццалоныг масс бетонд ашиглахдаа бетон дахь портланд
цементийн орцыг бууруулах зорилгоор буюу нарийвчлан
тодорхойлбол эдийн засгийн хэмнэлт гаргах, гидратацийн
дулаан ялгаруулалт багасгах, орчны нөлөөнд тэсвэршилт
нэмэгдүүлэх, шүлтжих, сульфатжих урвалын нөлөөлөлд
ажиллах чадварыг сайжруулах зорилгоор ашигладаг ба
эдгээр үйлчлэлүүд нь пуццалоны төрлөөс нилээдгүй
шалтгаална. Пуццалоныг ашиглахын өмнө төсөлд
ашиглагдах цемент болон дүүргэгчидтэй зуурч, туршилт
явуулах ба чанарын хувьд болон эдийн засгийн ашигтай
эсэхийг урьдчилан тодорхойлдог. Портланд цементтэй
харьцуулахад пуццалоник идэвхи нь бетоны эхэн үеийн
бат бэхийг бага байлгах боловч удаан хугацаандаа бат
бэхийг тасралтгүй өсгөдөг. Портланд цемент ба пуццалоны
бетон нь эхэн үеийн бат бэхийн хувьд портланд цементийн
бетонтой харьцуулахад харьцангуй бага байх боловч
төслийн бат бэх харьцангуй өндөр байдаг. Массив бетон
бүтээцийн зарим хэсэгт бетоны эхэн үеийн бат бэх өндөр
байх шаардлага тулгардаг. Иймд эхэн үеийн бат бэх өндөр
авсан бетоноос үүссэн дулааныг хуримтлуулах замаар зөв
ашиглаж болох юм. Пуццалоныг бетонд ашигласан
тохиолдолд эхэн үеийн бат бэх, дулаан ялгаруулалт
зэргийг тохируулахын тулд цутгалтын зарим хэсэгт түр
ашиглахаа болих зэргээр хэрэглээг хослуулан зохицуулдаг.
Дүүргэгчид шүлтжих урвал явагдах магадлалтай
тохиолдолд пуццалон ашигласан ч гэсэн цементийн эхэн
үеийн бат бэхийг хурдан хугацаанд авахуулахын тулд
цементийн орцыг нэмэгдүүлнэ.
Пуццалон (ялангуяа байгалийн гаралтай) нь бетон дахь
химийн идэвхитэй дүүргэгчдийн тэлэлтийг бууруулах давуу
талтай. Тухайн шинж чанар нь химийн урвалжилт,
пуццалоны ширхэглэг, орцоос шалтгаалан хэлбэлзнэ.
Зарим пуццалоны хувьд тэлэлтийг 90% хүртэл бууруулах
сайн талтай. Пуццалон нь дүүргэгчийн идэвхийг
бууруулснаар цементийн шүлтжих идэвхийг багасгаж,
эзэлхүүн тэлэлтийг бууруулдаг. Шүлтийн идэвхитэй
дүүргэгч ашиглах үед шаардлагатай үр дүнд хүрэх
зорилгоор пуццалон болон шүлтийн идэвхи багатай
цементийг хамтатган ашиглавал зохино. Дүүргэгчийн
шүлтжих урвалын талаар ACI 221R-д дэлгэрэнгүй авч үзсэн
байдаг.
Мадэ (1974)-д тайлагнаснаар пуццалон материалыг
бетонд их хэмжээгээр хэрэглэснээр эдийн засгийн хэмнэлт
гаргах, төслийн бат бэх аажимдаа өсөх, дотоод хүчдэл
бага үүсэх зэрэг давуу талуудтай байгаа нь ажиглагдсан
гэжээ. Жишээ дурдвал: 53кг/м 3 цемент дээр 112кг/м 3
дэгдэмхий үнс нэмсэн бетоны хувьд хөдөлгөөнт чанар
өндөртэй байсан ба усны орц 60кг/м 3 болон түүнээс ч бага
байв. 150х300мм хэмжээтэй цилиндр үлгэрийн шахалтын
бат бэх 21МПа байсан бөгөөд масс бетоны дотоод
температур харьцангуй бага байлаа.
Дундаж өргөлттэй гравитацын боомтын бетон материалыг
урьдчилан хөргөж 8oc температуртай болгоход (практик
жишиг) босоо эсвэл хөндлөн чиглэлд угсралтын заадас
гаргах шаардлагатай. Массын цөмд цементийн
гидратациас үүсэх хамгийн их температур нь бетоны
дундаж температураас мэдэгдэхүйц зөрүүтэй байж
болохгүй.
Пуццалон болон агааржуулах нэмэлт ашигласнаар
бетоны хөдөлгөөнт чанар нэмэгддэг тул дүүргэгчийн
хэлбэр болон дүүргэгчийн хөдөлгөөнт чанарт үзүүлэх
нөлөө нь тийм ч чухал ойлголт биш юм. Пуццалоны
хөгжилд шинэ төрлийн пуццалонууд (Силикафум, RHA)
зэргийг ирээдүйд масс бетонд түлхүү ашиглах
магадлалтай.
Нарийн ширхэглэлтэй төмрийн хүдрийн хайлмал шаарга
нь шаарган цементийн түүхий эд болох ба масс бетонд
цементлэг материал болон портланд цементтэй хамт
ашиглагддаг ашигтай нэгдэл юм. ASTM C 989-д нарийн
ширхэглэлтэй төмрийн хүдрийн хайлмал шааргыг бетонд
ашиглах талаар заасан байдаг. Портланд цементтэй хамт
ашиглагдсан тохиолдолд цементийн 70%-с доошгүй
хэмжээнд пуццалоныг ашиглах ба тухайн хослол нь 7
хүртэлхи хоногт 250кЖ/кг хүртэл гидратацийн дулаан
ялгаруулна.
Шаарга ашигласнаар ихэнхи тохиолдолд цементийн
гидратацийн урвалын хурдыг бууруулах нөлөө үзүүлдэг.
Тохиромжтой нарийн ширхэглэлтэй шаарга нь үүнээс гадна
хэд хэдэн ашиг тустай шинж чанартай ба тэдгээрийг
дурдвал тохиромжтой пуццалон болдог буюу ус нэвчих
чанарыг багасгаж, шүлтжих идэвхитэй дүүргэгчийн эзэлхүүн
тэтэлтийг бууруулах, сульфат тэсвэрлэлт дээшлүүлэх,
хөдөлгөөнт чанарыг нэмэгдүүлэх зэрэг давуу талуудыг
бетонд олгоно.
Дашрамд дурдахад практикт яг ижил зорилгоор масс
бетонд шааргыг пуццалоноос илүүтэй сонгож ашигладаг.
2.4 - Химийн нэмэлтүүд
Химийн нэмэлтүүдийг масс бетонд ашиглахдаа бетоныг
зөөлөн төлөвт байхад хөдөлгөөнт чанарыг сайжруулах
зорилгоор, эсвэл усны орцыг бууруулах, мөн эдгээр 2
үйлчлэлийг хослуулсан зэрэг байдлаар ашиглана.
Түүнчлэн бетоны ажилд гидратацийн урвалыг
удаашруулах, цементийн шингэний ялгаралтаас сэргийлэх,
арзайлтыг багасгах, суултын алдагдлыг багасгах зэрэг
зорилгоор химийн нэмэлтүүдийг ашигладаг. Нэмэлтүүдийг
масс бетонд ашигласнаар бэхжилтийн үе дэхь бетоны
гидратацийн дулааныг бууруулах, бат бэхийг нэмэгдүүлэх,
цементийн орцыг багасгах, бетоны эдэлгээг сайжруулах, ус
нэвчилтийг багасгах, элэгдэл хорогдлыг бууруулах зэрэг
давуу талуудыг олгоно. Химийн нэмэлтийн талаар ACI
212.3R-д дэлгэрэнгүй тайлбарласан байдаг. Масс бетонд
агааржуулах, усны орц багасгах, удаашруулах
нэмэлтүүдийг ашиглах нь өндөр ач холбогдолтой.
Агааржуулах нэмэлт нь бетон зууралтын үед жижиг хөөс
үүсгэх ба үүгээрээ бетоны хөдөлгөөнт чанарыг
нэмэгдүүлэх, арзайлтыг бууруулах, цементийн шингэний
ялгаралтыг хорогдуулах, ус нэвчилтийг багасгах, халалт-
хөрөлтийн нөлөөллөөс сэргийлэх давуу талуудыг бетонд
олгодог. Агааржуулах нэмэлтийг цементийн орц багатай
бетонд ашигласан тохиолдолд бетоны цутгагдах чадварыг
нэмэгдүүлэх, янз бүрийн хэмжээ дамжаатай,
боловсруулалт, шигшүүр хийгээгүй дүүргэгч
материалуудыг бетонд ашиглах боломжыг олгодог. Мөн
бетон тээвэрлэлт, цутгалтанд ашигтай талтай.
Агааржуулах нэмэлтийн 1% хэрэглээ тутамд усны орцыг
даруй 2-4% бууруулж болох ба суултын алдагдал,
хөдөлгөөнт чанаруудад ашигтайгаар нөлөөлдөг. Бетоны
орчны нөлөө тэсвэршилтийг ихэвчлэн хөлдөлт, гэсэлтээр
тодорхойлдог. Агаарын бөмбөлөг (хөөс) хоорон дахь
цементийн матриц нь 0,2мм-с ихгүй байх тохиолдолд
тухайн шинж чанар нилээдгүй сайжирна.
Агааржуулах нэмэлт нь ихэнхи тохиолдолд бетоны бат
бэхийг бууруулдаг. Цементийн орцыг тогтвортой барьж,
усны агууламжыг багасгасны хүчинд агааржуулах
нэмэлтээр цементийн орц багатай бетоны бат бэхийг
багахан хэмжээгээр нэмэгдүүлж болно. Дүүргэгчийн
ширхэглэл болон хэлбэр, зуурмаг дахь цементийн
агууламж, хамт ашиглагдах химийн нэмэлтүүдийн
нөлөөлөл, зуурах хугацаа, суулт, зуурмагийн температур
зэрэг нь агааржуулах нэмэлт ашигласны дараахь үр дүнд
нөлөөлдөг. Тодорхой хэмжээний агааржуулах нэмэлтийн
хувьд үр дүнг нарийвчлан авч үзвэл; бетонд
ашигласнаараа, агаарын агууламжын хамт зуурмагийн
конусан суултын хэмжээ 150мм болон түүнээс дээш утгаар
нэмэгдэх ба харин нунтаглаг материал, бетоны температур,
зууралтын хугацаа зэрэг функцуудын хэмжээ өссөнөөр
агаарын хувь буурдаг. Нүүрстөрөгчит дэгдэмхий үнс
ашигласан тохиолдолд зайлшгүй агааржуулах нэмэлт
ашиглах шаардлагатай байдаг. Ихэнхи масс бетоны
шаардлагад 37,5мм хүртэл дүүргэгчтэй бетоны хувьд
агаарын агууламж 5% Байна гэж тусгадаг бөгөөд зарим
тохиолдолд 8%, түүнээс их байна. ASTM C260-с дээрхи
нэмэлтийн талаар дэлгэрүүлэн үзнэ үү.
Ус багасгах болон суулт тохируулах нэмэлтүүдийн хувьд
дараахь төрлийн химийн нэгдлүүдтэй байдаг. Үүнд:
Лигносульфоник хүчил (Lignosulfonic acid), гидроксилжсэн
карбоксил хүчил (Hydroxylated carboxylic acid), полимер
нүүрс ус (Polymeric carbohydrates), нафтален (naphtalene)
болон меламинь (melamine) зэрэг юм.
Бэхжилт түргэсгэх нэмэлтийг масс бетонд хэрэглэдэггүй.
Учир нь эхэн үеийн бат бэх масс бетонд төдийлөн
чухалчлагддаггүй төдийгүй энэ төрлийн нэмэлтүүд нь
гидратацийн дулааныг нэмэгдүүлэх шинж чанартай байдаг.
Усны агууламжийг бууруулах нэмэлтийг зуурмаг дахь усны
орцыг багасгаж, бат бэхийг нэмэгдүүлэх, бетоны агшилтыг
бууруулах, хөдөлгөөнт чанарыг сайжруулах, цементийн
бага орцоор, ижил төслийн бат бэх гаргаж авах зорилгоор
хэрэглэдэг. Бетоны суулт тохируулах нэмэлтийг
хэрэглэхдээ уян харимхай шинж чанарыг хадгалж, бетон
массын цуллаг байдлыг хангах зорилгоор ашигладаг. Дээр
дурьдсан 3 төрлийн бетоны нэмэлт нь усны орцыг 10%
хүртэл бууруулж, суултын алдагдалгүйгээр 1 цаг хүртэл
хугацаанд гидратацын урвалыг удаашруулах, бетоны бат
бэхийг мэдэгдэхүйц нэмэгдүүлэх зэрэг давуу талуудыг
олгоно. Удаашруулах нэмэлт ашигласан үед бетоны 12
цагийн бат бэх нэмэлтгүй бетонтой ойролцоо байна.
Бетоны цементийн агууламж, эзлэх хувь, температур,
болон бусад хүчин зүйлээс шалтгаалж нэмэлт ашигласан
бетоны 1, 7, 28 хоногийн бат бэх харьцангуй өндөр байдаг.
Энэхүү бат бэх нэмэгдэх явдлыг усны орц буурах, ус
цементийн харьцаа w/c багасах зэрэгтэй холбож үзэж
болохгүй юм. Химийн элементүүд нь цементийн
гидратацийн урвалын үед бат бэхэд эерэг нөлөө үзүүлдэг.
Карбоксиллэг хүчил нь зуурмаг дахь цементийн ялгарлыг
нэмэгдүүлнэ. Усны орц ихээр бууруулах нэмэлтийг масс
бетонд ашигладаггүй хэдий ч Венесуэлийн Гүри боомтод
арматурчилсан суурийн бүтээцэд ашигласан тохиолдол
байдаг. Масс бетоны химийн нэмэлтийн хөгжил үүнээс
цаашид бетоны шинж чанарын урт хугацааны тогтвортой
байдлыг хангахад чиглэсэн ба үүний дүнд масс бетонд
олон төрлийн усны орцыг бууруулах нэмэлтүүд ашигладаг
болсон. Нэмэлтийн шаардлагыг ASTM C 494 нарийвчлан
заадаг.
2.5 - Дүүргэгч
Том ба жижиг ширхэглэлтэй дүүргэгч, түүнчлэн
дүүргэгчтэй холбоотой нэр томъёог ASTM C125-д
нарийвчлан тодорхойлсон байдаг. Дүүргэгчийн талаар
нэмэлтээр ACI 221R стандартыг ашиглаж болно.
Жижиг дүүргэгч гэдэг нь №4 буюу 4,75мм-ийн шигшүүр
дээр дайрч өнгөрсөн дүүргэгчийг хэлнэ. Байгальдаа
тунгаагдсан, эсвэл үйлдвэрт том ширхэгтэй дайргыг
буталж гаргаж авсан зэрэг 2 янзаар боловсруулна. Хатуу,
сул, бат бөх болон өгөршсөн хэсгүүдийг дотроо агуулдаг.
Бетон зуурмагийн хэвийн шинж чанарыг алдагдахуулахуйц
хор нөлөөтэй хэмжээгээр шаварлаг, шавар, тоос,
гялтгануур, органик нэгдлүүд болон бусад шаардлагагүй
хэсгүүдийг агуулсан байж болохгүй. Бетон хольц дахь
хортой хэсгийн зөвшөөрөгдөх хэмжээг дор Хүснэгт 2.1 -д
үзүүллээ. Байнгын усны давалгаанд цохигдож байдаг
гүүрийн тулгуур, боомт болон бусад гидравлик
бүтээцүүдийн өнгөн хэсгийн бетоны хувьд Хүснэгт 2.1-н
утгыг 50%-р бууруулж авна. Боомтын бетон цөм болоод
усанд ажилладаг бүтээцүүдэд хүснэгтийн утгыг 50%-р
өсгөнө.
 Хүснэгт 2.1 Жижиг дүүргэгчийн жингийн хувьд
зөвшөөрөгдөх хамгийн их хортой хэсэг

Шаварлаг хэсэг 3.0

№200- 75μм-с нарийн ширхэглэлтэй материал:
Үрэлтэд ажиллах бетон эдлэл 3.0*

Бусад бетон бүтээц 5.0*

Хар болон хүрэн нүүрс:

Бетон гадаргуу шууд 0.5
эдэлгээнд ашиглагдах бүтээц
Бусад бетон бүтээц l.0
Зураг 2.1 Дүүргэгчийг угааж буй байдал *Үйлдвэрийн аргаар боловсруулсан элсний №200 шигшүүрээр өнгөрсөн буюу тоосорхог
хэсэг нь шаварлаг, занарлаг хэсэг агуулаагүй тохиолдолд дээрхи хязгаарлалтыг 5%-
аар, үрэлтэд ажиллах бетон бүтээц болон бусад бетон эдлэлүүдэд 7%-р нэмэгдүүлнэ.

Хүснэгт 2.2 Масс бетоны жижиг ширхэглэлтэй

дүүргэгч*
Жижиг дүүргэгчийн ширхэглэгийн бүрэлдэхүүн нь
Шигшүүрийн хэмжээ Шигшүүрээр өнгөрсөн хэсэг жингийн хувиар
зуурмагийн хөдөлгөөнт чанарт ихээхэн нөлөөлнө. Масс
3/8 инч. (9.50 мм) 0
бетонд хамгийн тохиромжтой элсний ангиллыг Хүснэгт 2.2-
№4 (4.75мм) 0-5
т үзүүллээ. Лабораторийн туршилтаар үүнээс өөр боловч
№8 (2.36мм) 5-15
тохиромжтой ширхэглэлийг сонгож болох юм. Дүүргэгчийн
№16 (1.18мм) 10-25
ширхэглэлийн бүрэлдэхүүнд тавигдах шаардлага
№30 (600μм) 10-30
харьцангуй уян хатан байж болох хэдий ч орцын нормыг
№50 (300μм) 15-35
баталсны дараа зуурмагийн хөдөлгөөнт чанарт
№100 (150μм) 12-20
нөлөөлхөөргүй байх зарчмыг баримтлана.
Замхарсан хэсэг 3-7
Том ширхэглэлтэй дүүргэгч гэдэгт хайрга, дайрга буюу
*USBR (1981).
№4-н шигшүүрээс 150мм хүртэлхи чулуун материалыг авч
үзнэ. Цахилгаан станц болон бусад томоохон хэмжээний
Хүснэгт 2.3 Том ширхэглэлтэй дүүргэгчийн жингийн
арматурчилсан төмөрбетон бүтээцэд 75мм болон түүнээс
хувьд зөвшөөрөгдөх хамгийн их хортой хэсэг
жижиг, зарим тохиолдолд бүр 37,5мм-с ч бага диаметртэй
дүүргэгчийг масс бетонд амжилттай ашиглаж буй туршлага
№200 шигшүүрээр өнгөрсэн хэсэг 0.5
бий. Жижгэвтэр хэмжээтэй дүүргэгчийг ашиглахдаа
Сийрмэг хэсэг 2.0
ихэвчлэн арматур хоорондын зай хэт ойр, ерөнхийдөө том
Бөөн шавар 0.5
хэмжээний дүүргэгч ашиглах боломжгүй нөхцлүүдэд
Бусад хортой хэсэг 1.0
ашигладаг.
Гэвч дүүргэгчийн хэмжээ жижиг байх тусам бетон дахь 2.1-р хүснэгтэд агуулах, тээвэрлэх явцад
цементийн хэмжээ ихэсч, үүний дүнд дотоод цементийн хуримтлагдсан хортой хэсгийг арилгахтай холбоотой
гидратацын дулаан ялгаруулалтыг нэмэгдүүлэх, бетон шаардлагыг үзүүллээ.
хагарах нөхцлийг бий болгох тул нэмэлтээр бетон цутгах
Онолын хувьд дүүргэгчийн хэмжээ том байх тусам
үеийн температурыг бага байлгах арга хэмжээ авах
цементийн агууламж багасч, бетоны чанар сайжрах юм.
шаардлага тулгардаг. Дүүргэгчийн хамгийн том хэмжээ нь
Энэхүү онол нь сайтар сортлогдсон материалын хувьд
ихдээ бүтээцийн зузааны 1/4-с хэтрэхгүй, эсвэл арматурын
хүчин төгөлдөр байх ба дүүргэгчийн хэсэг хоорондын зай
алхмын 2/3-с илүүгүй байх ба хэв болон нүүрний босоо
томрох тусам агуулагдах нүхний хэмжээ багасна гэсэн
арматурын хооронд дүүргэгчийн ширхэглэл багтахуйц
зарчимтай шууд хамааралтай байдаг. Энэхүү хамаарлыг
байна. Бусдаар масс бетоны технологид дүүргэгчийн
Зураг 2.2-с ажиглаж болох ба цементийн агууламжийн
хэмжээг аль болох том байлгахыг зорьдог.
хамгийн үр ашигтай хувилбарыг бетоны шахалтын бат
Мөн том ширхэглэлтэй дүүргэгч нь дотроо хатуу, сул, бат бэхтэй уялдуулан сонгодог (Хиггинсон 1963).
бөх болон өгөршсөн хэсгүүдийг агуулна. Боловсруулах, Арматурчилсан масс бетон бүтээцийн хувьд дүүргэгчийн
тээвэрлэх, хадгалах явцад өгөршиж, гэмтдэг чулуулгийг ширхэглэлийн хэмжээг арматур хоорондын зай, хэв
аль болох ашиглахаас татгалзах хэрэгтэй. 3%-с илүү ус хашмалаар хязгаарлах бол арматургүй масс бетонд
шингээлттэй, эсвэл 2500кг/м3-с бага нягттай чулуулгийг дүүргэгчийн ширхэгийн хэмжээнд хязгаарлалтын
халуун-хүйтний нөхцөлд ашиглах масс бетонд хэрэглэхийг шаардлага бараг тавигддаггүй. Эдийн засгийн үр ашгийн
хориглодог. SO3 сульфат болон сульфидийн агууламж хувьд дүүргэгчийн ширхэглэлийг сонгохдоо холих, зуурах,
жингийн 0,5%-с илүү байж болохгүй. Шавар, тоос зэрэг цутгах, тээвэрлэх зэрэг процессын ашигтай
хортой хэсгийн агууламж Хүснэгт 2.3-д зааснаас хэтрэхгүй. хувилбаруудыг бодолцон сонгоно. Хэт том, тохиромжгүй
хэлбэр бүхий дүүргэгчийн эргэн тойронд эзэлхүүний
өөрчлөлтөөс шалтгаалан ан цав үүсэх дутагдалтай тал
бий.
 МАСС БЕТОНЫ ЗААВАР

Хүснэгт 2.4- Том дүүргэгчийн ширхэгийн бүрэлдэхүүнд

Гранд Күли боомтод ашиглагдсан дүүргэгчийн 450х900,
тавигдах шаардлага 600х1200мм хэмжээстэй сорьцын 2-н дундаж утгаар илэрхийлсэн
графикийг доор үзүүлэв.
Туршилтын Туршилтын шигшүүрийг дайран өнгөрсөн дүүргэгчийн хувь
шигшүүр,
дөрвөлжин Бул чулуу Том Дундаж Жижиг
хэмжээ 6-3 инч 3-1/2 инч 1-1/2-3/4 инч 3/4-№4
инч (мм) (150-75мм) (75-37.5мм) (37.5-19мм) (19-4.75мм)

7(175) 100
6(150) 90-100
4(100) 20-45 100
3(75) 0-15 90-100
2(50) 0-5 20-55 100
1-1/2(37.5) 0-10 90-100
1(25) 0-5 20-45 100
3/4(19) 1-10 90-100
3/8(9.5) 0-5 30-55
№.4(4.75) 0-5

Хүснэгт 2.5- Шаардлага хангахуйц хөдөлгөөнт чанар

бүхий бетоны том дүүргэгчийн эзлэх хувь
Сайтар шигшигдсэн том дүүргэгчийн эзлэх хувь
Жижиг
Хамгийн
том хэмжээ Бул чулуу Том Дундаж
инч. (мм) 6-3 инч 3-1/2 инч 1-1/2-3/4 инч 3/4-3/8 инч 3/8 инч-№4
(150-75мм) (75-37.5мм) (37.5-19мм) (19-9.5мм) (9.5-4.75мм)

6 (150) 20-30 20-32 20-30 12-20 8-15

Зураг 2.2-т бетоны насжилтын 1 жилийн хугацаанд шахалтын бат
3 (75) 20-40 20-40 15-25 10-15
бэхэд дүүргэгчийн хэмжээ болон цементийн агууламж хэрхэн
1-1/2 40-55 30-35 15-25 нөлөөлж байгааг харуулав. (Хиггинсон 1963)
(37.5)
3/4 (19) 30-70 20-45

* USBR (1981) Хөдөлгөөнт чанарыг хэвийн хэмжээнд бариулахын тулд

Түүнчлэн нягтруулалтын явцад тэдгээр том дүүргэгчийн
завсарт агаар хуримтлагдан, ус нь ялгарснаас том том нүх
сүвүүд үүснэ. Тиймд масс бетоны ажилд дээрхи сөрөг
нөлөөллүүдийг арилгах үүднээс гол төлөв 150мм хүртэлхи
хэмжээтэй том дүүргэгчүүдийг ашигладаг.
Дүүргэгчийн хэлбэр бетоны хөдөлгөөнт чанарыг
зохицуулах томоохон хүчин зүйлүүдийн нэг болохоос гадна
мөн зуурмаг дахь усны агууламжид ч нөлөөлнө. Голын элс,
хайрга ашигласан тохиолдолд хөдөлгөөнт чанар илт
сайжирдаг давуу талтай. Гэсэн хэдий ч орчин үеийн
бутлуурын аппаратын тусламжтай дайргыг хүссэн
хэмжээгээр боловсруулах боломжтой болсныг анхаарах
хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл хэдийгээр хөдөлгөөнт чанарт бага
зэрэг давуу тал олгох хэдий ч төслийн байршлын
ойролцоогоос голын хайрга олборлох боломж тэр болгон
тохиохгүй тул заавал голын хайрга ашиглах шаардлагагүй.
Дайргын хэлбэрийг бетоны шаардлагад нийцэж буй эсэхийг
шалгах шаардлагатай. Үүнд: хавтгай (өргөн-зузааны
харьцаа 3-с их), зууван (урт-өргөний харьцаа 3-с их)
хэсгүүдийн хэмжээ нийт дүүргэгчийн 20%-с ихгүй байх
шаардлагатай. Хэдийгээр дүүргэгчийн агууламжаас бетоны
хөдөлгөөнт чанарт нөлөөлөл үзүүлдэг боловч бетон
цутгалтын явцад хөдөлгөөнт чанарыг тодорхойлох бусад
факторын тусламжтайгаар хүссэнээрээ зохицуулж болно.
дүүргэгчийг олборлон боловсруулахдаа сортлох
шаардлагатай. Америкт нийтлэг хэвшсэн туршлагаар масс
бетоны том дүүргэгчийг хэрхэн сортлохыг Хүснэгт 2.4-т
үзүүллээ (Тутилл 1980).
Дээд, доод шигшүүр дээр үлдсэн хэсэгтэй харьцуулахад
нийт шигшсэн хэсгийн 1/3-1/2 нь дундах шигшүүр дээр
үлдэж байвал дүүргэгчийг сортлох боломжтой. Түүнчлэн
№4 буюу 19-4.75мм хэмжээтэй дүүргэгч дотор 9.5мм
диатетртэй ширхэглэлийн эзлэх хэмжээ 30% болон
түүнээс бага (дайргыг тэг байлгахыг зорьдог) тохиолдолд
хөдөлгөөнт чанар илт сайжирч, нягтруулахад хялбар
болдог
Хүснэгт 2.5-с үзэхэд зуурмагт ашиглагдах фракциудын
пропорц тийм ч бага цар хүрээнд хязгаарлагдахгүй. Бетон
дахь бул чулууны хэмжээг багасгах тутам хөдөлгөөнт
чанар нэмэгддэг. Хайрга ашиглах үедээ бетоны хөдөлгөөнт
чанарыг үндсэн шаардлага болгон, том бул хэсгийг хаях
нь эдийн засгийн хувьд харьцангуй үр өгөөжтэй байдаг
бол дайрга боловсруулж, ашиглах үед дээрхи асуудал
урган гарахгүй. Орчин үед ашиглагдах болсон 2-3 үе
шаттай бутлуурын тусламжтайгаар дүүргэгчийн ширхэглэл
тохируулахад ямар ч асуудал гарахгүйн зэрэгцээ хүссэн
үр дүндээ хүрч болохуйц чадамжтай болсон. Дүүргэгчийг
бүх шатны шигшүүрээр шигшин, өндөр нарийвчлалтай
сортлоогүй л бол том дүүргэгчийн хамгийн жижиг фракцийн
агууламжийг багасгах хэрэгтэй. Учир нь дээрхи фракцийн
хувьд ихэнхи тохиолдолд жижиг дүүргэгчтэй холигдсон
байдаг.
 Бетоны узельд дүүргэгчийг боловсруулахдаа хэвтээ
байрлалтай, дан шигшүүр байршуулан ашиглавал зохино.
Шигшүүрээр өнгөрөх дүүргэгчийн нэрлэсэн диаметрийн 5/6-
с бага хэсгийг бул чулуунд 4%, дундаж хэмжээтэй том
дүүргэгчид 3%, нарийн ширхэгтэй том дүүргэгчид 2%-с
хэтрүүлэлгүйгээр ангилах шаардлагатай. Хэтэрсэн
тохиолдолд бетоны шинж чанарт сөрөг нөлөө үзүүлнэ.
Америкт дүүргэгчийг фракцилахдаа ангилал бүрээр
шигшдэг бол зарим оронд шигшүүр алгасан фракцилдаг
тохиолдол бий. Байгалийн чулуун ордыг шууд ашигласан
тохиолдолд буюу өөрийн тогтцоор шигшүүр алгасан
фракцилагдсанаас бусад үед эдийн засгийн үр ашиг огтхон
ч байхгүй тул дайргыг шигшүүр алгасахгүй сортлох нь
зүйтэй. Үр дүнд нь ус-цементийн агууламж багатай аргуун
бетоны хөдөлгөөнт чанар багасах эрсдэлээс сэргийлж
чадна. Өөрөөр хэлбэл бетоны цутгагдах чадавхийг хүссэн
хэмжээнд хянах боломжтой болно. Америкийн ихэнхи
хайрганы ордуудыг шигшүүр алгасахгүй сортлоход
тохиромжтой байдаг.
2.6- Ус
Бетон зуурах ус нь найрлагын хувьд цементийн
гидратацийн урвалд нөлөөлөхүйц эрдэс бодисын
агууламжгүй, өрөөр хэлбэл ундны усанд тавигддаг
шаардлагатай ижил, хлоридийн агууламжгүй байна. Бетонд
суурилуулсан метал элементүүдийн зэврэлтээс сэргийлэх
зорилгоор зуурмаг дахь хлоридын агууламжийг хор хөнөөл
үзүүлэхүйц түвшинд байгаа эсэхийг шалгаж тодорхойлно.
Усны агууламжид цементийн бэхжилтэд нөлөө үзүүлэхүйц
нэгдлүүд байгаа тохиолдолд нэрмэл усаар зуурсан дээжтэй
талбайн дээжийн шахалтын бат бэхийг харьцуулж, нэрмэл
усаар зуурч бэлтгэсэн дээжийн 90%-с бага бат бэх авч
байгаа тохиолдолд тухайн усыг хэрэглэхээс татгалзах
хэрэгтэй (USACE CRD-C400 туршилтын арга).
Хольцын хэмжээ 5000ppm-с дээш байх үед бат бэхийн
туршилт, эзэлхүүн тэлэлт, агшилтыг тодорхойлох
шаардлагатай. Усанд агуулагдах давсны хүчил, хүхрийн
хүчлийн хэмжээ хэдэн сая нэгж байхдаа ч бэхжилтэнд
сөргөөр нөлөөлдөггүй хэрнээ өчүүхэн хэмжээтэй сахарозын
агууламжын үр дүнд зуурмагийн бэхжилтийн хугацааг
тодорхойлох боломжгүй болох хүртэл цутгалтын ажилд
хүндрэл учруулж болдог. Бетоны бэхжилтэд сөрөг
нөлөөлөл үзүүлэх шинж чанартай бодисын үйлчлэлийг
тодорхойлохдоо харьцуулсан дээжүүдийн шахалтын бат
бэхийг турших буюу нэрмэл усаар зуурсан бетон сорьцын
бат бэхийг талбайн сорьцтой харьцуулан илрүүлнэ.
2.7- Бетоны найрлага сонгох
Эдийн засгийн үр ашигтай хувилбараар төслийн бат
бэхийн шаардлага хангасан, бетон бүтээцийн ашиглагдах
орчны нөлөөлөлд тэсвэртэй, ус нэвчүүлэлтгүй бетон
бэлтгэхийн тулд материалуудыг хамгийн оновчтой
хувилбараар холих шаардлагатай. Түүнчлэн зуурмагийн
хөдөлгөөнт чанарыг зохимжтой байлгах, цутгалтын дараахь
температурын өсөлтийг хамгийн бага хэмжээнд барих зэрэг
зорилтууд нь масс бетоны найрлага тодорхойлох
ажилбарын үндсэн, хамгийн чухал судлагдахуун болдог.
Туршилтын зууралтыг хэрхэн бэлдэх талаар ACI 211.1R
стандартын Хавсралт 5 (масс бетоны орц сонгох) хэсгийг
мөрдлөгө болгон ашиглана.
Бетоны бат бэх, орчны нөлөө тэсвэрлэх чадавхи, ус
нэвчүүлэх зэрэг шинж чанарыг тодорхойлогч хамгийн гол
хүчин зүйл нь ус-цементийн харьцаа билээ. Түүнчлэн
цементит материалын агууламж нь зуурмагийн цутгагдах
чадавхийг тогтооно. Туршлагаас үзэхэд 150мм-с бага
диаметртэй, мөлгөр дүүргэгч зонхилсон бетон дахь
цементлэг материалын агууламж мөн ижил агууламж
бүхий шовх дүүргэгчтэй бетоноос даруй 10%-р бага
байдаг. Масс бетоны ажилд туршилтын зууралт
гүйцэтгэхдээ ус-цементийн харьцааг баримталдаг ба усны
зарцуулалтыг тодорхойлохдоо зуурмагийн цутгагдах
чадавхийг хангасан хамгийн бага цементийн агууламжийг
тогтоох зарчмыг баримтална (Портланд Цементийн
Холбоо 1979, Гинзбург 1966).
Бетон хольц бэлтгэх ажлын эхний алхам нь зуурмагт
шаардлагатай хамгийн том дүүргэгчийн хэмжээг сонгохоос
эхэлнэ. Энэ талаар 2-р бүлгийн 5-р хэсгээс үзнэ үү. Үүний
дараа шаардлагатай усны хэмжээг тооцох ба үүнд
зуурмагийн хөдөлгөөнт чанарыг (38-50мм) үндсэн
шаардлага болгон авч үзнэ. 150мм хүртэл диаметртэй,
агаар оруулах нэмэлт бүхий дайрганд усны зарцуулалт 83-
113кг/м3 байх бол хайрганд 71-89кг/м3 орчим байдаг. 28МПа
болон түүнээс өндөр бат бэхтэй (1 жилийн) бетоны хувьд
хамгийн том дүүргэгчийн хэмжээ 76мм байхад бетоны усны
зарцуулалт 20%-р ихсэх боловч цементийн зарцуулалтын
хувьд харьцангуй оновчтой хувилбар болохыг Хүснэгт 2.2-с
тодорхой харж болно.
Хольцын цементийг тооцохдоо ус-цементийн харьцааг
баримтлах, эсвэл цутгагдах чадавхыг хангах хамгийн
бага цементийн агууламжийг тооцоолох зарчмуудыг
баримтлах талаар дээр өгүүлсэн. Зуурмаг дахь ус,
цементийн хэмжээ, агаарын агууламжыг урьдаар
тооцсон үед тооцоолох шаардлагатай материалын
агууламж нь зөвхөн дүүргэгч байх болно. Үүнд ердөө
том дүүргэгч, жижиг дүүргэгчийн харьцааг сонгох
сонголт л үлдэнэ гэсэн үг. Дүүргэгчийн ширхэглэлийн
хэлбэр, хэмжээ, хэрхэн сортлогдсон зэргээс шалтгаалан
хамгийн оновчтой харьцааг талбайн туршилтаар сонгох
боломжтой. 150мм хүртэл диаметртэй байгалийн
хайрганы хувьд жижиг дүүргэгчийн хэмжээ нь нийт
дүүргэгчийн эзэлхүүний 21%-с хэтрэхгүй. Дайрганы
хувьд 25-27% байдаг.
Бетон дахь цементлэг материалын агууламжид
пуццолан ашигласан тохиолдолд зуурмагийг пропорцлох
ажилбарт өөрчлөлт тухайлчилсан өөрчлөлт оруулах
шаардлагагүй ба зөвхөн доорхи асуудлуудад л анхаарал
хандуулбал болох юм. Үүнд:
- Усны хэрэглээнд өөрчлөлт орж болох эсэх
- Бэхжилтийн эхэн үеийн бат бэх
- Эдийн засгийн үр ашигтай байдлыг нэмэгдүүлэхийн
тулд насжилтын тодорхой утгуудын хамгийн их бат
бэхийг тодорхойлох
 Портланд цемент агуулсан бетоныг пуццолан-цементийн
бетонтой харьцуулахад харьцангуй удаан хугацаанд бат
бэхээ авах бөгөөд нөгөөтэйгүүр масс бетоны насжилтын
нилээд хэдэн жилийн дараачаас авахуулаад бетоныг
ачаалладаг тул тооцоонд масс бетоны 90 хоногоос 1
жилийн шахалтын бат бэхийн утгыг тусгадаг. Бэхжилтийн
эхэн үеийн бат бэхийг масс бетоны тооцооны үндсэн функц
болгож авч үздэггүй. Ихэнхи масс бетоны хэв хашмалыг
ойрын цутгалтын түвшинтэй бэхлэдэг тул эхэн үеийн бат
бэх нь хэв хашмалын анкерийг сугарах хүчдэлд тэсвэртэй
байлгахад л зорино. Хэв хашмалын бэхэлгээний анкерийг
аюулгүй байдлыг хангахуйц, мөн хурдан хугацаанд хэв
хашмалыг угсрах зорилтод тооцоолох бөгөөд ялангуяа их
хэмжээний пуццоланы агууламжтай, цементийн агууламж
багатай, урьдчилсан хөргөсөн бетоны хувьд анкерийн
тооцоонд онцгойлон ач холбогдол өгөх шаардлагатай.
2.8- Температурын хяналт
Температурын хяналтад ашиглагддаг дөрвөн үр ашигтай
аргачлал байдаг бөгөөд тэдгээрийг хослуулан болон дан
дангаар нь ашиглаж болдог.
 Цементит материалын агууламжийг хянах, цементийн
төрөл болоод хэмжээ нь дулаан ялгаруулалтын үндсэн
шалтгаан болдог.
 Урьдчилан хөргөх аргаар орцуудын температурыг
багасгах,
 Цутгалтын дараачийн үе шатанд хөргөх
 Барилга угсралтын тохиромжтой зохион байгуулалт
Бага хэмжээтэй бетон бүтээцүүдийн цутгалтын ажилд
тавигдах температурын хяналт нь шөнийн цагаар цутгалт
гүйцэтгэх, эсвэл хүйтэн температурт цутгах гэх мэт
нэгээс илүүгүй арга хэмжээ авахад хангалттай байдаг.
Нөгөөтэйгүүр зарим бетон бүтээцийн хувьд бага дулаан
ялгаруулах систем сонгох шаардлага бүхий хангалттай
том байх бөгөөд жишээ дурьдвал:
 Пуццолан ашиглах
 Дүүргэгчийн ширхэглэгийн бүрэлдэхүүнд өндөр ач
холбогдол өгөх буюу том хэмжээтэй дүүргэгч түлхүү
ашиглан цементийн орцыг бууруулах
 Зуурмагт орох ус ба дүүргэгчийг урьдчилан хөргөх, мөн
зуурмаг дахь усыг мөстэй зуурснаар цутгах үеийн
температурыг боломжит хамгийн бага температурт
бариулах
 Агааржуулах болон бусад химийн нэмэлтийг
ашигласнаар бетоны аргуун чанар, бэхжилт зэрэгт
нөлөөлөх
 Цутгалтын блокын хэмжээсүүдийг тохиромжтой
байдлаар сонгох
 Цутгалт хоорон дахь хугацаа болон түвшний зөрүүнд
үр ашигтай хуваарилалт хийх
 Тусгай холих, цутгах тоног төхөөрөмж ашиглан хурдан
хугацаанд, гадна агаарын нэмэгдэл дулаан
шингээлтгүйгээр цутгах
 Арчилгааны явцад усны уураар бүтээцийн гадаргууг
хөргөх
 Бэхжсэн бетоны дотоод дулааныг урьдчилан
суурилуулсан шугамаар хүйтэн усны цикль үүсгэн
хөргөх
 Гадаргуугчийн дулаан тусгаарлалт хийх зэрэг аргуудыг
дангаар нь болон хослуулан ашигладаг.
Том дүүргэгчийг хөргөх нь жижиг ширхэгтэй дүүргэгчийг
хөргөснөөс харьцангуй хялбар байдаг бөгөөд хэсэгчлэн,
эсвэл бүх усыг хатуу төлөвт зууралтыг гүйцэтгэх нь практик
туршлага юм. Мөн зуурмагийн температурыг 10 ос, мөн
түүнээс ч бага температурт барих боломжтой хэдий ч бага
температурыг гарган авах нь тийм хялбар ажил биш. Масс
бетоны ажилд шингэн азотыг зуурмагийн усруу нэвчүүлэх
замаар бага температур гарган авах аргыг түлхүү
ашигладаг. Ихэнхи тохиолдолд 18ос болон түүнээс бага
температурыг гарган авахдаа усруу шингэн азот нэвчүүлэх
аргыг хэрэглэдэг. Зуурмагийн хольц бэлтгэхэд бетон бага
температуртай байх нь ашигтай бөгөөд учир нь температур
унахад зуурмаг дахь цементийн орц буурдаг. Тооцооны
шаардлагыг хангуулахын тулд цутгах үеийн температруыг
урьдчилан тодорхойлсон байх шаардлагатай. Дулаантай
хобоотой асуудлыг ACI 207.2R-д дэлгэрэнгүй тайлбарласан
бол ACI 207.4R-д масс бетоны хөргөлтийн системийн
зааварчилгааг авч үзсэн байдаг.
Температурын өсөлтийг хянах гол аргачлал нь цементит
материалын төрөл болон хэмжээг хянах зарчим байдаг бол
зуурмагийн орцын тохируулга хийх үндсэн зорилго нь
бүтээцийн тооцооны бат бэхийг хангахуйц хамгийн бага
цементит материалын хэмжээг тодорхойлох явдал байдаг.
Зарим тохиолдолд энэхүү бага цементит материалын
хэрэгцээ нь бетоны хөдөлгөөнт чанараас шалтгаалан
тодорхойлогддог. Зуурмагийн хөдөлгөөнт чанарыг дэмжих
агентууд болох пуццолан, агааржуулагч болон бусад
химийн нэмэлтийг гарган аваагүй байсан бол масс бетоны
технологи нь ан цав нээгдэлтэд тэсвэртэй, хамгийн бага
цементит материалын орц бүхий хөдөлгөөнт чанараа сайн
хадгалсан бетоны найрлагыг тохируулахад чиглэсээр байх
байсан. ASTM стандартад II ангиллын цементийг
стандартчилахдаа 7 хоногийн гидратацийн дулаан
ялгаруулалтыг 290кЖ/кг хэмээн зааж өгсөн байдаг.
Пуццолан хэрэглэснээр дулаан ялгаруулалтыг багасгаж
өгдөг ба зөвхөн бетонд яндан хоолой суулгах, арчилгааны
хугацааг сунгахаас бусад тохиодолд ашигтай шийдэл болж
өгдөг. Хэрвээ зуурмаг дахь цементийн агууламж нь 139
кг/м3-с бага байгаа тохиолдолд температурын өсөлт ихэнхи
тохиолдолд 19ос-с хэтэрдэггүй.
БҮЛЭГ 3- ШИНЖ ЧАНАРУУД
3.1- Ерөнхий зүйл
Томоохон хэмжээний бетон цутгалт, үүний дотроос
боомтын тооцоо, гүйцэтгэл нь тухайн орчны гадаргуугийн
тогтоц, буурийн шинж чанар, барилга угсралтад ашиглахад
тохиромжтой материалын хүрэлцээтэй байдлаас ихээхэн
шалтгаалдаг. Аюулгүй байдлын дараа хоёрдугаарт орох
"Эдийн засгийн үзүүлэлт" нь анхаарал хандуулах хамгийн
чухал хүчин зүйл билээ. Эдийн Засгийн үзүүлэлтээс
шалтгаалж тухайн нөхцөлд ашиглах бүтээцийн төрлийг
тодорхойлох магадлалтай. Нөгөөтэйгүүр бетоны орцыг
тохирууладаа бүтээцийн төрөл буюу бат бэх, эдэлгээний
нөхцөл, дулаан техникийн үзүүлэлт зэргээс шалтгаалан
гүйцэтгэдэг. Томоохон бетон бүтээцийн хувьд дүүргэгч,
нэмэлт, пуццолан материалын өргөн цар хүрээтэй
судалгаа явуулах шаардлагатай ба үүгээрээ бетоны
тооцоолсон шинж чанарыг гарган авахад тохиромжтой,
эдийн засгийн хувьд хамгийн үр ашигтай хувилбарыг
сонгох боломжтой болох юм.
 ACI 207-Н ТАЙЛАН
Хүснэгт 3.1- Төрөл бүрийн боомтуудад ашигласан бетоны орц

Цемент Пуццолан Элс Том ширхэгтэй дүүргэгч Дүүргэгчийн

Барьж Агаарын WRA
Боомтын нэр Дуус-
Төрөл
№. (байршил) сан он Ангилал кг/м3 Ангилал кг/м3 кг/м3 кг/м3 Төрөл

1 Гравитаци Шохойн чулуу,

Хүүвер (АНУ) 1936
нуман
IV 225 0 552 1589 боржин 225 130 0.58 0 2498 Үгүй

Гравитаци
2 Норрис (АНУ) 1936 шулуун
II 200 0 750 1487 Доломит 150 135 0.67 0 2499 Үгүй

3 Бонневил Портланд
(АНУ)
1938 Гравитаци
Пуццолан 195 0 649 1513 Хүрмэн чулуу 150 149 0.76 0 2505 Үгүй

Бартлет Цуваа Кварцит,

4 1939 нуман IV 276 0 713 1346 75 160 0.58 0 2480 Үгүй
(АНУ) боржин

5 Грэнд Күли Шулуун

(АНУ)
1942 Гравитаци II болон IV 224 0 582 1523 Хүрмэн чулуу 150 134 0.60 0 2464 Үгүй

Кэнтукки Шулуун
6 1944 гравитаци II 200 0 573 1550 Шохойн чулуу 150 126 0.63 0 2454 Үгүй
(АНУ)
Шаста Тахир Занар болон
7 1945 гравитаци IV 219 0 537 1614 150 122 0.56 0 2494 Үгүй
(АНУ) андезит
Хангри Хорс Нуман Дэгдэмхий
8 1952
Гравитаци
II 111 53 499 1672 Элсэн чулуу 150 77 0.47 3.0 2415 Үгүй
(АНУ) үнс
Шулуун
9 Дэтройт (АНУ) 1953
гравитаци II болон IV 134 0 593 1595 Диорит 150 113 0.85 5.5 2437 Үгүй

Монтицелло Кальцижсан Грейвакэ

10 (АНУ)
1957 Нуман II/V 126 Диатомус 42 457 1756 Элсэн чулуун 150 96 0.57 2.7 2477 Үгүй
шавар Кварцит

Флеймин Гравитаци Кальцижсан Шохойн болон

11 Горж (АНУ)
1962
нуман
II 111 занар
56 432 1720 элсэн чулуу
150 88 0.53 3.5 2409 Үгүй

Гравитаци Уушгин
1963
нуман
II 111 чулуу 56 461 1651 Шохойн чулуу 150 91 0.54 3.5 2371 Үгүй
Глиэн Кэнион хальцедоник
12 цахиурт занар,
(АНУ) Гравитаци Уушгин
1963
нуман II 111 53 474 1662 элсэн чулуу 150 83 0.50 3.5 2385 Тийм
чулуу
Елловтайл 1965 Гравитаци II Дэгдэмхий Шохойн чулуу,
13 (АНУ) нуман 117 үнс
50 526 1670 андезит
150 82 0.49 3.0 2449 Үгүй

Морроу Пойнт Нимгэн Андезит, бөсөл,

14 (АНУ)
1967
нуман II 221 0 376 1691 хүрмэн чулуу
114 93 0.42 4.3 2382 Тийм

Дворшак Дэгдэмхий Бутласан

15 1972 Гравитаци II 125 42 439 1770 150 97 0.59 3.5 2473 Үгүй
(АНУ) үнс боржин, гнейс

Либби Дэгдэмхий Байгалийн

16 (АНУ)
1972 Гравитаци II 88 29 536 1708 кварцит хайрга 150 79 0.68 3.5 2439 Үгүй
үнс

Нунтаг галт Байгалийн

Ловэр Гранит II 86
17 (АНУ)
1973 Гравитаци
уулын үнс 29 456 1837 хайргархаг 150 82 0.71 3.5 2490 Тийм
хүрмэн чулуу
Боржин,
Пуэбло Тулгуурт
18 (АНУ)
1974
боомт II/V 134 44 565 1535 шохойн чулуу, 89 100 0.56 3.5 2379 Тийм
доломит, шист

Кристалл Нимгэн Шист, галт

19 (АНУ)
1976
нуман II/V 231 0 492 1625 уулын шаарга 75 109 0.47 3.5 2457 Тийм

Ричард Б II 134 Дэгдэмхий үнс 35 488 1755 150 103 0.57 3.4 2515 Тийм
Бутласан
20 Руссель 1982 Гравитаци
боржин
(АНУ) II 103 Дэгдэмхий үнс 43 513 1741 150 105 0.63 3.4 2499 Тийм
Россинс
21 (Швейцари)
1948 Нуман
I 250 0 Шохойн чулуу 79 133 0.53 0 Үгүй

Певи Ди Кадори 1949 Гравитаци Төмрийн 150 Байгалийн 50 700 1239 120 126 0.3 2.0 2560 Тийм
22 (Итали) нуман пуццоланик Шохойн чулуу

Франциско Тойрог
оройтой
221 Рилит болон
23 Мадеро 1949
тулгуурт I/IV 0 530 1412 хүрмэн чулуу
150 132 0.60
(Мексик) боомт
Частанг Гравитаци
24 (Франц)
1951
нуман 250/315 225 0 450 1640 Боржин 250 100 0.45 2415
Салмонде Нимгэн 250
25 (Португаль)
1953
нуман
II 0 438 1554 Боржин 200 133 0.54 0 2376
Варрагамба Шулуун Порфир болон
26 (Австраль)
1960
гравитаци
II 196 0 503 1687 боржин
150 104 0.53 0 2469 Үгүй

IV болон
Красноярск 1970 Шулуун Портланд-
27 (Орос) орчим гравитаци хайлмал 230 0 Боржин 100 126 0.55 Тийм

шаарган

Иляа Солтэйра Кальцижсан Кварцит хайрга,

28 (Бразил)
1974 Гравитаци II 82 шавар
27 468 1893 хүрмэн чулуу
150 82 0.75 3.5 2552 Үгүй

Итайпу Хөндий Бутласан 85

29 (Бразил- 1982 тулгуурт II 108 Дэгдэмхий үнс 13 582 1837 150 0.70 4.0 2537 Үгүй
Парагвай) гравитаци
хүрмэн чулуу 101
Кварцит шохойн
30 Пийс сайт 1 1979 Гравитаци I 94 Дэгдэмхий үнс 105 575 1549 чулуу, элсэн 75 85 2379
(Канад)
0.67 3.6 Тийм
чулуу

Теодер
Нуман
31 Рузьвелт 1995
гравитаци
II/V 128 Дэгдэмхий үнс 32 566 1585 Боржин 100 85 0.53 4.0 2397 Тийм
(АНУ)
Хүснэгт 3.2 Төрөл бүрийн боомтуудад ашигласан бетоны ус, цементийн орц, бат бэх

Цемент, Голлох Хамгийн том 90 хоног дахь

Ус, 90 хоногийн бат цементийн бат бэхийн
Боомт Байршил цемент-пуццолан дүүргэгчийн дүүргэгчийн Ус/ц
(кг/м3 бэх (МПа) бүтээмж (МПа/кг/м3)
(кг/м3) төрөл хэмжээ (мм)
)
Ла Палисас Франц 300 148 Боржин 120 0.49 33.0 0.111
Частанг Франц 225 100 Боржин 250 0.45 26.0 0.115
Лэглэ Франц 225 125 Боржин 250 0.56 22.1 0.220
Пиэв ди кадоре Итали 220 126 Доломит 100 0.63 44.1 0.220
Форте Басо Итали 240 141 Порфир 98 0.59 33.9 0.141
Кабрило Португаль 220 116 Боржин 150 0.53 28.6 0.130
Салмонде Португаль 249 133 Боржин 200 0.54 29.3 0.118
Кастэло Бодэ Португаль 220 107 Кварцит 200 0.49 26.2 0.119
Россинс Швейцарь 249 133 Мөстлөгийн 64 0.54 41.3 0.181
хурдас
Маувойсин Швейцарь 189 96 Гнейс 96 0.51 34.2 0.181
Зэрврэйла Швейцарь 199 126 Гнейс 96 0.63 26.5 0.133
Хангри Хорс АНУ 111-53 77 Элсэн чулуу 150 0.47 21.4 0.130
Глиэн Кэнион АНУ 111-56 99 Шохойн чулуу 150 0.54 26.3 0.160
Ловэр Гранит АНУ 86-29 82 Хүрмэн чулуу 150 0.71 14.3 0.124
Либби АНУ 88-29 79 Кварцит 150 0.68 17.0 0.145
Дворшак АНУ 125-42 97 Боржин 150 0.58 21.0 0.126
Дворшак АНУ 117-40 97 Гнейс 150 0.62 17.4 0.111
Дворшак АНУ 100-43 98 Гнейс 150 0.69 14.0 0.098
Дворшак АНУ 130-27 98 Гнейс 150 0.75 13.2 0.084
Шохойн чулуу,
Пуэбло АНУ 134-44 100 Боржин, Доломит 89 0.56 20.7* 0.116
Галт уулын шаарга
Кристалл АНУ 231 109 Шист 75 0.47 27.6" 0.119

88 Элсэн чулуу 150

Флеймин Горж АНУ 111-56 0.53 24.1 0.144
Шохойн чулуу
Красноярск Орос 230 126 Боржин 100 0.55 22.6 0.098
Бутласан хүрмэн
Иляа Солтэйра Бразил 82-27 82 150 0.75 21.0 0.193
Кварцит хайрга
Итайпу Бразил 108-13 85 Бутласан хүрмэн 150 0.70 18.0 0.149

Теодер 85 100 0.194

АНУ 160 Боржин 0.53 31.0
Рузьвелт
* 80 Хоногийн бат бэх, " 1 жилийн бат бэх

Мөн дулаан техникийн тооцоог компьютерт төгсгөлөг

болон лабораторийн олон төрлийн туршилт хийгддэг
элементийн аргаар гүйцэтгэх хандлагатай болсон
билээ. Туршилтын сорьцын хэмжээ, бэхжүүлэх нөхцөл
(Поливка, Вилсон 1976; USACE 1994a). Бетоны сунгах
зэрэг нь эцсийн үр дүнд нөлөөлөх тул үр дүнг хөрвүүлэн
хүчдэлд тэсвэрлэх чадварыг ачааллын түр болон удаан
симульцих тооцоолол хийгдэх шаардлагатай байдаг.
хугацаанд үйлчлэх үйлчлэлийн нөлөөг хүлээн авах
3.1.1- Төрөл бүрийн боомтуудад ашиглагдсан бетон
чадвараар тус тус илэрхийлнэ (Хьютон 1976).
хольц, тэдгээрийн дэлгэрэнгүй тайлбарыг Хүснэгт 3.1-д
Бетоны ажилд авч үзэх материалын онцлог шинж үзүүлсэн. (Прайс, Хиггинсон 1963; Гинзбүрг 1966; ОУТДХ
чанаруудыг дурдвал: шахалтын бат бэх, суналтын бат бэх, 1964; Харбөү 1961; УНАЭТ 1985; Хьютон, Холл 1972;
уян харимхайн модуль, Пуассоны коэффициент, сунгах Хьютон 1970; Хьютон 1969). Үргэлжлүүлэн бетоны
хүчдэлд тэсвэрлэлт, ан цав нээгдэлт, бэхжих үеийн туршилтын үр дүнг Хүснэгт 3.2-3.6-д дэлгэрэнгүй авч үзнэ.
эзэлхүүний өөрчлөлт, дотоод температурын өсөлт, дулаан 3.2- Бат бэх
тэлэлтийн коэффициент, дулаан багтаамж, дулаан
Бетоны бат бэхийн утга нь ус-цементийн харьцаанаас
дамжуулалт, ус нэвчүүлэлт болон эдэлгээ даах чадвар
шууд хамааралтай байдаг. Усны орцыг багасгаснаар бат
зэрэг болно. Урьдчилсан тооцоололд эдгээр шинж чанарын
бэх, ус нэвчүүлэлт зэрэг шинж чанаруудад эерэгээр
утгыг авахдаа өмнөх туршлагаа ашиглах, эсвэл математик
нөлөөлдөг. Хүснэгт 3.2-с шахалтын бат бэхийн утга нь ус,
бодолт хийн тодорхойлох зэрэг зарчмуудыг баримтлана.
цементийн орцын хэмжээнээс шалтгаалан хэрхэн
Бетоны нэгэн төрлийн бус төвөгтэй шинж чанар,
өөрчлөгдөж байгааг харж болох юм. Ус-цементийн
дүүргэгчийн физик химийн өөр өөр урвалын нөлөө нь
харьцаанаас хараат бусаар бетоны бат бэхэд нөлөөлдөг
найдвартай утгыг тоооцоолох боломжийг одоог хүртэл
хүчин зүйлүүдэд: цементийн бүрэлдэхүүн болон
олгохгүй байгаагаас одоог хүртэл дээрхи тооцооллыг
ширхэглэл; пуццоланы төрөл, хэмжээ; дүүргэгчийн
ажилд ашигласаар байна. Чухам иймд бага зардлаар
гадаргуугийн хэлбэр болон бичил бүтэц, дүүргэгчийн
тохирсон материал, бүтээцийг гаргах авахын тулд бетоны
эрдсийн төрөл зүйл болон дүүргэгчийн бат бэх зэрэг ордог.
талбайн
 ACI 207-Н ТАЙЛАН

Хүснэгт 3.3 Масс бетоны шахалтын бат бэх болон уян харимхай шинж чанарын үзүүлэлт
Уян харимхай шинж чанар
Шахалтын бат бэх (МПа) Уян харимхайн модуль, Ex104, МПа Пуассоны Коэффициент
Хугацаа, өдөр Хугацаа, өдөр Хугацаа, өдөр
№ Боомт 28 90 180 365 28 90 180 365 28 90 180 365
l Хүүвер 20.9 22.8 29.6 3.8 4.3 4.7 0.18 0.20 0.21
2 Грэнд Күли 33.0 35.6 41.3 3.2 4.2 4.1 0.17 0.20 0.23
3 Глиэн Кэнион 17.6 26.3 27.2 3.7 4.0 0.11 0.14
4 Глиэн Кэнион 24.1 33.8 45.2 47.0 3.7 4.3 4.6 0.15 0.15 0.19
5 Флеймин Горж 20.3 24.1 26.7 32.3 2.4 3.0 3.2 0.13 0.25 0.20
6 Елловтайл 31.6 37.4 38.9 4.2 3.7 4.3 0.24 0.26 0.27
7 Морроу Пойнт* 32.9 41.1 44.3 46.1 3.0 3.4 3.7 3.2 0.22 0.22 0.23 0.20

8 Ловер Гранит* 8.8 14.3 16.7 18.8 1.9 2.7 2.6 2.7 0.19 0.20
9 Либби 10.0 17.0 22.0 2.2 2.8 3.8 0.14 0.18
l0 Дворшак* 8.3 14.0 21.4 2.6 2.6
ll Иляа Солтэйра 16.0 19.0 21.0 22.0 3.5 4.1 0.15 0.16
l2 Итайпу 13.0 18.0 18.0 19.0 3.8 4.3 4.3 4.5 0.18 0.21 0.22 0.20
l3 Пийс Сайт* 21.1 27.2 31.1 32.2

Теодер
l4 16.5 31.0 37.4 40.0 3.1 3.7 4.3 0.20 0.21 0.21
Рузьвелт

*Усны орц бууруулах нэмэлт хэрэглэсэн

Нимгэн Нуман хэлбэрийн боомтоос бусад төрлийн масс

бетоны ажилд шахалтын бат бэх өндөр буюу 34.5МПа-с
илүү байх шаардлага байдаггүй. Бетоны найрлагыг
тодорхойлохдоо шаардлагатай бат бэхийг гарган авахад
хүрэлцээтэй хамгийн бага цементийн агууламжийг олохыг
зорих ба ACI 116R стандартад тодорхойлсноор "Эдийн
засгийн хамгийн ашигтай хувилбарыг тооцоолох, хамгийн
бага температурын өсөлтийг бий болгох" зорилт хэмээжээ.
Цементэд тавих шаардлага нь бетоны бат бэхээс
илүүтэйгээр орчны нөлөө тэсвэрлэх, хөдөлгөөнт чанар
зэрэгт илүүтэйгээр чиглэх ба ихэвчлэн портланд
цементийн агууламжийн хэмжээг хянахыг зорьдог.
Цөөн тохиолдолд масс бетоны эхэн үеийн шахалтын бат
бэхийг тодорхойлох шаардлага тулгардаг ба ерөнхийдөө
масс бетоны бат бэхийн тооцооны утгыг 90 хоног, 1жил,
2жилийн бат бэхээр тодорхойлдог тул цементэн
материалын бат бэхийн тооцооллыг зөв хийх
шаардлагатай. Эхэн үеийн бат бэхийг тодорхойлох шоон
сорьцын туршилтын арга нь ихэнхидээ зөвхөн бетоны нэгэн
хэвийн байдлыг хянахын тулд ашиглагддаг. Бетон сорьц нь
150х300м хэмжээтэй цилиндр сорьц байх ба 37.5мм-с том
дүүргэгчийг бетон дээжээс ялган авч дээжийг бэлтгэнэ.
Туршилтын сорьцоор тодорхойлсон бат бэх нь масс
бетоны бодит бат бэхийн утгыг бүрэн илэрхийлэх
боломжгүй тул корреляцлах туршилт хийх хэрэгтэй.
900х1800мм болон түүнээс том хэмжээний туршилтын
сорьцыг шахаж үзэхэд 150х300мм хэмжээтэй сорьцын
шахалтын бат бэхийн дөнгөж 80-90%-н утгыг хангадаг
(УНАЭТ 2001). Пуццолантай бетоны 365 хоног дахь
шахалтын бат бэх нь 28 хоногоос хойш тасралтгүйгээр
өсөж, харьцуулахад даруй 1.15-3.0 дахин өндөр утгыг
үзүүлдэг. Мөн ASTM C 684-н дагуу бетоны бэхжилтийг
түргэсгэн 24-48 цагт сорьцыг шахсанаар шахалтын бат
бэхийг тодорхойлох боломжтой.
Бат бэх тодорхойлох дээрхи процедуруудын цар хүрээ нь
бетоны шинж чанарын өөрчлөлт болон процедурын үр
дүнгийн анализ хийж, процедурт өөрчлөлт оруулах
хүртэлхи цар хүрээнд хязгаарлагдана. Бэхжилт түргэсгэх
замаар бат бэх тодорхойлох арга нь хугацааны эхэн үед
шахсан дээжийн бат бэхийн үзүүлэлтэд корреляци хийж,
хугацааны хожуу үед бетоны авах бат бэхийг урьдчилан
прогнозлох боломж олгодог. Гэсэн хэдий ч тухайн аргад
эргэлзээтэй асуудлууд байсаар байдаг ба угсралтын
явцад ашиглах нь илүү тохиромжтой юм. Жижиг
хэмжээтэй сорьцыг шахаж, масс бетоны шахалтын бат
бэхийн магадлалт утгыг тодорхойлох тооцоололд
эргэлзээтэй хэд хэдэн хүчин зүйл байдаг. Чухам үүнээс
шалтгаалаад масс бетоны магадлалт бат бэхийн утгыг хэд
хэдэн хувилбараар тооцдог. Жишээ нь УНАЭТ-н
Боомтуудад түгээмэл ашиглагддаг тооцооны шаардлагад
болон ААИК-н тогтоосноор ачааллын хослолоос бетонд
үүсэх нормаль хүчдэлийн утга нь бетоны шахалтын бат
бэхийн 1/3-с ихгүй байна хэмээсэн байдаг. Зөвшөөрөгдөх
хүчдэл болон найдваржилтын итгэлцүүрийг бүтээцийн
төрөл, ачааллын нөхцөл, бүтээцийн байршлаас
хамааруулан сонгодог (УНАЭТ 1976; ААИК 1990).
Бетон нь шахалтанд сайн ажилладаг ба мөн суналтанд
ч сайн ажилладаг. Гэсэн хэдий ч ачааллын тухайн
чиглэлүүд дэхь хамаарлыг шугаман байдлаар илэрхийлэх
боложгүй юм. Суналтын бат бэхийг тодорхойлохдоо
сунгах, шахах, гулзайлгах төхөөрөмжүүдээр өөр өөр
туршилт хийж хэмжих боломжтой бөгөөд тэдгээрийн үр
дүн нь шахалтын бат бэхтэй харьцангуй бүгд өөр өөр
хамаарлыг илтгэнэ. ACI 318-д шахалтын бат бэх болон
суналтын бат бэхийн харьцааг илэрхийлэхдээ Паунд буюу
Америкийн уламжлалт нэгжин системээр:
ƒt- суналтын бат бэх, ƒс-шахалтын бат бэх
Хүснэгт 3.4 Масс бетоны уян налархай шинж чанарын үзүүлэлт

Эгшин зуурын болон удаан хугацааны уян харимхайн модуль* МПа х 10 4

Ачаал-
сан Грэнд Күли Шаста Хангри Хорс Дворшак Либби
хугацаа Е Е1 Е2 Е Е1 Е2 Е Е1 Е2 Е Е1 Е2 Е Е1 Е2
2 хоног 1.2 0.57 0.52 0.97 0.37 0.34 1.9 1.0 0.97 0.97 0.52 0.48 1.1 0.69 0.62

7 хоног 1.6 0.76 0.69 1.4 0.69 0.66 2.9 1.3 1.2 1.4 0.69 0.62 2.2 1.1 0.90

20 хоног 2.4 1.2 1.1 2.4 1.2 1.1 3.1 1.8 1.7 1.9 0.97 0.90 2.8 1.5 1.4

90 хоног 2.0 1.7 1.6 3.0 1.9 1.7 3.6 2.2 2.1 2.6 1.5 1.4 3.6 2.0 1.9

1 жил 3.4 1.7 1.6 3.0 1.9 1.7 3.6 2.2 2.1 2.6 1.5 1.4 3.6 2.0 1.9

5 жил 3.7 2.5 2.3 4.1 2.8 2.6 3.4 2.1 2.0 4.4 3.0 2.8

7-1/4
3.9 3.0 2.8
жил
*Бүх бетоны хувьд 37.5мм хүртэл дүүргэгчтэй байхаар нойтон боловсруулалт хийж дээжийг бэлтгэсэн

E- Тухайн хугацаан дахь эгшин зуурын уян харимхайн модуль; Е1- 365 хоногт ачаалсан уян харимхайн модуль, E 2- 1000 хоног ачаалсан уян
харимхайн модуль. Эгшин зуурын уян харимхайн модулийг тодорхойлохдоо 1-5 минутын хугацаатайгаар ачаалсан.

ƒt=7.5ƒc1/2

Олон улсын нэгжийн "СИ" системийн

хувьд:
(3-1b)
ƒt=0.6ƒ c1/2
(Рафел 1984)- т бетоны суналтын бат бэх болон түүнийг
тооцоонд хэрхэн тусгах талаар авч үзсэн байдаг. Бетон
дахь дүүргэгчийн чанар, мөн бусад хүчин зүйлээс
шалтгаалаад бетоны суналтын бат бэх дээрхи томъёотой
харьцуулахад нилээдгүй зөрүүтэй гарах тохолдол бий.
Иймд бетоны шахалтын бат бэх болон суналтын бат
бэхийн харьцааг туршилтаар тодорхойлох шаардлагатай.
Мөн бетоны бат бэх тодорхойлох туршилтын сорьцыг
ачаалсан хугацаа нь үр дүнд ихээхэн нөлөөлдөг. Ихэнхи
тохиолдолд өөрийн жингийн ачаа болоод усны түрэлтийн
ачаалалтай шинж чанарын хувьд төсөөтэй статик
ачааллаар сорьцыг ачааллаж, бат бэхийг тодорхойлно.
Газар хөдлөлийн үед асар богино хугацаанд хүчдэл бүрэн
хэмжээгээр үүсдэг. Ийм төрлийн динамик ачаалалд энгийн
статик ачаалалтай харьцангуй шахалтын бат бэх 30%-р,
суналтын бат бэх 50%-р өсдөг (Сосиэр 1977, Грэхам 1978,
Рафел 1984, Харрис 2000)
3.3 Уян харимхай шинж чанар
Бетон нь абсолют уян харимхай материал биш юм.
Хүчдэл хэв гажилтын диаграмын хувьд муруй шугамаар
зурагддаг. Гэвч масс бетоны ачааллын тодорхой цар
хүрээнд уян харимхайн модулийг тогтмол гэж авч үздэг.
Төрөл бүрийн боомтын байгууламжийн уян харимхайн
модулийг Хүснэгт 3.3-т үзүүлсэн ба энд 28 хоногийн хувьд
(1.9-3.8) х 104 МПа, 1 жилийн хувьд (2.6-4.7) х 10 4 МПа
хүрээнд хэлбэлзэж байгааг харж болно. Бетоны бат бэх
өндөр байх тусам уян харимхайн модуль өндөр байх ба
тухайн тохиолдолд бат бэх-уян харимхайн модулийн
тодорхой хамаарлын утгыг үзүүлдэг. Ерөнхий тохиолдолд
бетоны уян харимхайн модуль нь шахалтын бат бэхтэй
шууд хамааралгүй, дүүргэгчийн уян харимхайн модулиас
ихээхэн шалтгаалдаг. Том хэмжээтэй дүүргэгч агуулсан
нэгэн төрлийн бетоны хэв гажилтыг өндөр
нарийвчлалтайгаар хэмжин, уян харимхайн модулийг
тодорхойлоход хэлбэлзлийн утга өндөр далайцтай байгаа
нь өмнөх туршлагаас харагдана. Бага хэмжээний шугаман
шилжилтийг өндөр нарийвчлалтай хэмжихэд Орчин үеийн
төхөөрөмж болох шугаман хувьсах дифференциаль
трансформер (ШХДТ)-г ашигладаг.
Хүснэгт 3.3-г харахад Пуассоны коэффициент нь 0.16-
0.20-н хооронд байх ба арчилгааны хугацааг бага зэрэг
өсгөхөд пуассоны коэффициент өсч байгаа нь харагдана.
Пуассоны коэффициентийн хувьд уян харимхайн модультай
адилаар дүүргэгч, цементийн шингэн, тэдгээрийн
харьцаанаас шалтгаалан хамгийн ихдээ 0.11-0.27-н хооронд
хэлбэлзнэ.
Босоо түр ачааллын үед бетоны хүчдэл 35-50%-д
хүрэхэд бетоны цөмд хагарал үүсч эхлэдэг ба түүнээс
дээшилхэд дотоод хагарлуудыг эзлэхүүний хэв гажилт
өөртөө шингээн авч, Пуассоны коэффициент болон уян
харимхайн модуль тогтмол бус болдог. Хэд хэдэн
туршилтын үр дүнгийн дунджаас үзэхэд уян харимхайн
модуль нь динамик болон статик ачааллын үед
харьцангуй тогтмол байх ба Пуассоны коэффициент ч
мөн адил байна (Хэсс 1992)
3.4 Ан цав нээгдэлт
Бетоны ан цав нээгдэлт нь хугацаанаас хамааралтай
хэв гажилт юм. Ихэнхи тохиолдолд уян харимхайн
модулиас шалтгаалан ан цав нээгдэлт явагддаг. Бетон
уян харимхайн модуль ихтэй байх тусам ан цав нээгдэлт
багатай байдаг. Ан цав нээгдэлтэнд цементийн оролцоо
нилээдгүй үүрэг гүйцэтгэнэ. Нэгэн төрлийн дүүргэгчтэй
бетон дахь цементийн шингэний хэмжээ болоод ус
цементийн харьцаатай ан цав нээгдэлтийн коэффициент
шууд пропорциональ хамааралтай байдаг (Поливка 1963).
ACI 209-д бетоны ан цав нээгдэлт хаагдалт, ба дулааны
Хүснэгт 3.5- Эзлэхүүний тэлэлт, агшилт болон бетоны
үйлчлэлээс сэргийлэх арга хэмжээний талаар авч үздэг.
ус нэвчүүлэлт
Бетонд үүссэн хэв гажилтыг тухайн хугацаанд үүссэн
Автоген эзэлхүүний Бэхжил- Ус нэвчүүлэлт
хүчдэлд харьцуулах зарчмаар ан цав нээгдэлтийн утгыг агшилт -тийн K фт с фт*
тодорхойлж болно. 150мм диаметртэй, 37.5мм-с том 90 хоног, 1 жил, 1 жил, Гидравлик
Бүтээц 1/1000000 1/1000000 1/1000000 даралт м/с/м*
хэмжээтэй дүүргэгчүүдийг зайлуулан, нойтон шигшүүрийн
-270 -
боловсруулалт хийж бэлтгэсэн бетон сорьцуудыг ашиглан, Хүүвер l.97 X l0 l.83 X
урт болон богино хугацааны уян харимхайн модулийг Грэнд Күли -420 l2 l0-l3
тодорхойлсон үр дүнг Хүснэгт 3.4-т үзүүллээ. Бетоны Хангри Хорс -44 -52 -520 5.87 X l0- 5.45 X
богино хугацааны уян харимхайн модулийг l2 l0-l3
Кэнион ферри +6 -37 -397 6.l2 X l0- 5.69 X
тодорхойлохдоо ачаалсаны дараа шууд хэмжих бол урт
Monticello l2 l0-l3
хугацаан дахь уян харимхайн модулийг ачаалсанаас хойш -l5 -38 -998 2.60 X l0- 2.42 X
ll l0-l2
365-1000 хоногийн дараа хэмжиж тодорхойлно. Хүснэгт Глиэн Кэнион -32 -6l -459 5.74 X l0- 5.33 X
3.4-с харахад ачааллын эхэн үетэй харьцангуй удаан Флеймин l2 l0-l3
Горж -496 3.52 X l0- 3.27 X
хугацааны уян харимхайн модуль нь 1/2 орчим харьцаатай ll l0-l2
байх ба 90 болон түүнээс хойш хоногт харьцангуй жигд Елловтайл -l2 -38 -345 6.25 X l0- 5.8l X
l2 -l3
буурсан байна. Урсалтын бат бэхийн хязгаарын 40% Дворшак +l0 -8 -5l0 - 5.59l0X
6.02 X l0
хүртэл ан цав нээгдэлт нь хүчдэл-хэв гажилтын харьцаатай l2 l0-l3
Либби +3 +l2 -480 l.49 X l0- l.38 X
шууд пропорциональ хамааралтай байна. ll l0-l2
Ловер
Гранит +4 +4
3.5- Эзэлхүүн тэлэлт, агшилт
Бетон дахь чийгийн хэмжээний өөрчлөлт, температурын *фт/с/фт=фт3/фт2-с/фт; м/с/м=м3/м2-с/м
зөрүү, химийн урвал, үйлчилж буй ачааллаас үүсэх хүчдэл
Грэнд Күли болон Хүвер боомтуудад эзэлхүүн тэлэлтийн туршилт
зэргээс шалтгаалан бетоны эзэлхүүнд тэлэлт, агшилтын гүйцэтгэхдээ 100х100х1000мм хэмжээтэй призм сорьц ашигласан бол
үзэгдэл явагддаг бөгөөд эзэлхүүний хэт их өөрчлөлтийн Дворшак, Либби, Ловер Гранит боомтуудад тус тус 230х460мм
дүнд бетоны шинж чанарт хортой нөлөө үзүүлдэг. Бетоны хэмжээтэй цилиндр сорьц авах гэх мэтээр туршсан.
хүлээж авч чадах хүчдэл болон хэв гажилт тэсвэрлэлтээс
давсан хэмжээний ачаалал нь бетонд ан цав үүсэх
нөхцлийг бүрдүүлдэг. Ан цав үүсэлт нь бетоныг Бетон бэхжилтийн үеийн агшилтаас ялгаатай байх ба
тооцоологдсон ачаалалд ажиллаж тэсвэрлэхгүй болох, чийглэгийн хэмжээтэй хамааралгүй. Нийт автогений
ашиглалтын нөхцөл даахгүй болох, гоо зүйн шаардлага агшилт нь (0-150)х10-6 -с хэтрэхгүй бөгөөд бетон
алдах зэрэг хортой нөлөөлөл үзүүлж болох хүчин зүйл юм. цутгаснаас хойш 30 хүртэлхи хоногт л тухайн төрлийн
Хүснэгт 3.5-д боомтын байгууламжид хийгдсэн эзэлхүүн агшилт ажиглагдана. Зарим тохиолдолд пуццолан
тэлэлт, агшилттай холбоотой хэмжилтийн үр дүнг үзүүлэв. агуулсан бетон нь энгийн портланд цементийн бетоноос
Масс бетонд ан цав үүсгэж болох хүчин зүйлүүдийн талаар
илүү автогений агшилттай байдаг. (Хүүк 1969).
(ААИК 1997) болон ACI 207.2R-д дэлгэрэнгүй авч
хэлэлцэнэ. Бетоны дулаан тэлэлтийн коэффициент дүүргэгчийн
Бэхжилтийн үеийн бетоны агшилт нь цементийн орц төрөл болоод хэмжээнээс шалтгаална. Гидратацийн
бага, аргуун, дүүргэгчийн чанар сайн үед 0.02% болон урвалжилтийн зэрэг, химийн найрлагаас шалтгаалж
түүнээс бага, дүүргэгчийн чанар муу, цементийн орц болон цементийн зутангийн дулаан тэлэлтийн коэффициент 10с
усны орц ихтэй үед 0.10% болон түүнээс их байж болно тутамд (10-21) х 10-6 байх бол янз бүрийн эрдэслэг
-6
(Невил 1996). Цементийн зутан дахь чийгийн алдагдлаас дүүргэгчид (3-14) х 10 байна. Бетоны дулаан тэлэлтийн
шалтгаалж бетоны агшилт явагдах ба 1% болон түүнээс их коэффициент нь ихэнхидээ бетонд агуулагдаж буй
хэмжээгээр агшиж болно. Тухайн хортой нөлөөллийн хольцуудын жигнэсэн дундажтай тэнцүү байдаг. Зарим
хэмжээг бетон дахь дүүргэгч 0.06% хүртэл өөртөө тохиолдолд эзэлхүүн тэлэлтийг тодорхойлохдоо нойтон
шингээдэг сайн талтай (ACI 224.1R). Бетоны бэхжилтийн боловсруулалт хийж бэлтгэсэн бетон сорьцыг ашиглах нь
үеийн агшилт нь зуурмаг дахь усны хэмжээ болон бий. Зуурмаг дахь цементийн шингэний орц харьцангуй их
дүүргэгчийн эзэлхүүнээс ихээхэн шалтгаалдаг. байхад масс бетоноос илүү дулаан тэлэлт үүсгэж болно.
Нөгөөтэйгүүр усны орцод өөрчлөлт үзүүлэх нөлөөллүүд нь Зуурмагийн шинж чанарыг бүрэн хадгалсан бетон
агшилт үүсэх шалтгаан болдог. Дэгдэмхий үнс ашиглаж, сорьцыг туршсанаар дулаан тэлэлтийн коэффициентийн
усны орцыг бууруулснаас бусад тохиолдолд пуццолан нь бодит утгыг тодорхойлно. Дулаан тэлэлтийг тооцохдоо
ихэнхидээ бетоны эзэлхүүнд агшилтын нөлөөлөл үзүүлдэг. ACI 207.2R стандартыг ашигладаг. Гидратацийн урвалын
Элсэн чулуу, граувакк зэрэг дүүргэгчийн хувьд бетонд их явцад портланд цемент өөрөөсөө дулаан ялгаруулдаг
хэмжээний агшилт үүсгэх нөлөөлөл болдог ба (Хьютон бөгөөд урвалын явцад дотоод температур өсдөг
1972) болон ACI 224R-д бетонд агшилтын нөлөөлөл (Дасинбиэр 1945, Вилсон 1968). Бетон бэхжилтийн эхэн
үзүүлэх хүчин зүйлүүдийн талаар дэлгэрэнгүй авч үзсэн үедээ харьцангуй уян харимхай шинж чанартай байх ба
байдаг. температурын хамгийн их утгад хүрэх хүртлээ дотоод
Түүнчлэн цементийн гидратациас хамааралтай автогены хүчдэл бараг үүсэхгүй буюу ойролцоогоор 0-тэй тэнцүү
эзэлхүүний агшилт нь бетоны ачаалал, дулааны нөхцөл, байна. Бетон хөрж эхлэх үеэс авахуулаад өөрийн бат бэх,
чийглэгийн агууламжаас ангид тооцогдох ухагдахуун юм. хөшүүн чанараа маш хурдан хугацаанд авдаг онцлогтой.
Хүснэгт 3.6- Бетоны шилжисхийлт (3 тэнхлэгийн Дулаанаас үүдэлтэй сунгах хүчдэл нь дулаан тэлэлтийн
туршилт) коэффициент өсөхөд нэмэгддэг. Температурын зөрүү,
Нас- Шахалтын дулааны өөрчлөлтийн хурд, хөшүүний нөхцлийн талаар
бат бэх Барьцалдалт
жилт (ACI 207.2R) стандартад заасан байдаг. Түүнчлэн
Боомт өдөр w/см psi psi tanФ Ss/Sc*
МПа МПа эзэлхүүний өөрчлөлт нь химийн урвалын нөлөөнд үүсч
28 0.52 5250 36.2 ll70 8.l 0.90 0.223 болох бөгөөд үүнээс шалтгаалж бүтээцэд эвдрэл үүсэх
28 0.58 4530 3l.2 l020 7.0 0.89 0.225 боломжтой.
Грэнд 28 0.64 38l0 26.3 830 5.7 0.92 0.2l8
Күли
3.6- Бетоны ус нэвчүүлэлт
90 0.58 4750 32.8 l0l0 7.0 0.97 0.2l3
Бетон нь ус нэвчүүлэлт багатай материал. Хэрвээ
ll2 0.58 4920 33.9 930 6.4 l.05 0.l89
зуурмагийн орцыг зөв тохируулж, сайтар нягтруулж чадвал
365 0.58 8500 58.6 l880 l3.0 0.9l 0.22l
ус нэвчүүлэлт нь асуудал үүсгэдэггүй. Ус цементийн
l04 0.55 2250 l5.5 500 3.4 0.90 0.222
Хангри харьцаа ихсэхэд бетоны ус нэвчүүлэх чадвар нэмэгддэг.
Хорс l44 0.55 3040 2l.0 680 4.7 0.89 0.224
Тиймд бетоныг ус-цементийн харьцаа багатай байлгаж,
622 0.60 l750 l2.l 400 2.8 0.86 0.229
нягтруулалт болон арчилгааг сайн хийснээр ус
28 0.62 2800 l9.3 6l0 4.2 0.93 0.2l8
Монтиселло нэвчүүлэлтийг багасгаж болох юм. Агааржуулах нэмэлт
40 0.92 4l20 28.4 950 6.6 0.85 0.23l болон усны орцыг багасгах зориулалттай бусад нэмэлтийг
28 0.50 5740 39.6 ll40 7.9 l.05 0.l99 ашиглаж мөн ус нэвчүүлэлтийг бууруулж болдог.
28 0.60 4920 33.9 l060 7.3 0.95 0.2l5 Пуццоланыг мөн ижил зорилгоор ажилладаг. Хүснэгт 3.5-д
90 0.50 5450 37.6 l090 7.5 l.05 0.200 зарим боомтуудын ус нэвчүүлэлтийн зэргийг үзүүлсэн
Шаста
90 0.50 6590 45.4 l360 9.4 l.0l 0.206 байна.
90 0.60 5000 34.5 l040 7.2 l.00 0.208
3.7- Дулаантай холбоотой бетоны шинж чанар
245 0.50 6l20 42.2 l230 8.5 l.04 0.20l
Бусад төрлийн бетоны ажлаас масс бетоны ялгагдах
0.59 4l50 28.6 l490 l0.3 0.44 0.359
l80t хамгийн гол шинж чанар нь дулаантай холбоотой шинж
0.63 3220 22.2 l080 7.4 0.46 0.335
Дворшак l80t чанар. Том хэмжээтэй бетон массын хувьд бетоны цөм,
0.70 2420 l6.7 950 6.6 0.43 0.393 гадаргуугийн хооронд ихээхэн температурын зөрүү үүсгэдэг.
l80t
0.59 2920 20.l 720 5.0 0.84 0.247
Температурын дифференциал, суналтын хүчдэл-хэв
200t гажилт зэргээс шалтгаалан бетонд ан цав үүсдэг бөгөөд
энэ нь бетоны шинж чанарыг доройтуулдаг. Тухайн шинж
Бетон чөлөөт агшилтыг эсэргүүцэж эхлэхээс авахуулаад чанарт нөлөөлөх бетоны дулааны шинж чанаруудад
сунгах хүчдэл, хэв гажилт үүснэ. Бетоны хөргөх үеийн
дулаан багтаамж, дулаан дамжуулалт, дулаан сарнилт
сунгах хүчдэлийг доорхи таван хэмжигдэхүүнээр
зэрэг орно. Гэсэн хэдий ч бетоны дулааны шинж чанарт
тодорхойлдог.
хамгийн их нөлөөлөх хүчин зүйл бол дүүргэгчийн эрдсийн
1. Температурын зөрүү, температурын өөрчлөлтийн хурд бүрэлдэхүүн юм (Родес 1978). Цементийн шинж чанар,
2. Дулаан тэлэлтийн коэффициент пуццолан, элсний эзлэх хувь, усны хэмжээ нь дулааны
шинж чанарын тохируулах хүчин зүйл боловч нөлөөллийн
3. Уян харимхайн модуль
далайц нь харьцангуй бага юм. Агааржуулах нэмэлтийн
4. Хүчдэл, Цуцалт хувьд дулаан тусгаарлагч болж өгөх бөгөөд дулаан
5. Хөшүүний нөхцөл дамжуулалтыг бууруулдаг хэдий ч бусад бетонд ашигтай
шинж чанаруудтай нь холбоотойгоор масс бетонд
Бетон суналтын бат бэхээс илүү ачаалал авах, сунгах
ашиглахыг илүүд үздэг. Дулааны шинж чанарын ач
хүчдэлээс давсан хүчдэл үүсэх тохиолдолд ан цав үүсдэг холбогдол, техникийн жишээ тооцоолол болоод масс
(Хьютон 1972; Хьютон 1976; Дасинбиэр 1945). Дулаанаас бетоны дулааны шинж чанартай холбоотой бусад
үүдэлтэй ан цав нээгдэлтийг бууруулах үндсэн асуудлыг ACI 207.2-д багтаасан байдаг.
аргачлалыг ACI 224R болон (Карлсон 1979)-д дэлгэрэнгүй
3.8- Бетоны шилжисхийлтийн шинж чанарууд
авч үздэг.
Дээрхи аргачлалд бетонд үүсэх хамгийн их дотоод Түүнчлэн гурван тэнхлэгийн шилжисхийлтийн бат бэхийг
дулааныг бууруулах, бетоны хөрөх хурдыг тогтворжуулах, тооцооны үндсэн параметрүүдийн нэг болгох бөгөөд
бетоны суналтын бат бэхийг нэмэгдүүлэх талаархи тооцоонд шилжисхийлтийн бат бэх болон шахалтын бат
аргачлалуудыг агуулсан байдаг. Бетоны ан цав бэхийн эмпирик харьцааг тодорхойлсон байхыг шаарддаг.
тэсвэрлэлтийг бат бэхээс илүүтэйгээр сунгах хүчдэлд Хүснэгт 3.6-д 37.5мм хүртэл дүүргэгчтэй зарим бетоны
тэсвэрлэлттэй дүйцүүлж ойлгоно. Тооцоонд ан цав шилжисхийлтийн бат бэхийг үзүүллээ. Үүнд шахалтын бат
тэсвэрлэлтийг тооцсоноор уян харимхайн модулийн бэх, зууралдалт, дотоод үрэлтийн коэффициент зэргийг
дундаж утгыг тооцох, туршиж шалгах шаардлагагүй шугаман хамааралтай гурван тэнхлэгийн туршилтаар
болдог (ACI 207.2R Хьютон 1976). Ан цав тэсвэрлэлтийг тодорхойллоо. Гурван тэнхлэгийн суналтын бат бэхийг
уян харимхайн модуль болон шахалтын бат бэхийн хавтгайгийн суналтын бат бэхтэй харьцуулахад үл ялиг их
утгатай харьцангуйгаар прогнозлож болдог (Лью байдаг (УНАЭТ). Өмнөх үеүдэд дотоод барьцалдалт 1.0,
МакДоналд 1978). Гидратацын дулаанаас үүдэлтэй ан энэ нь шахалтын бат бэхийн 10% утгатай Байна хэмээн
цав тэсвэрлэлтийг зураг төслийн үе шатанд тооцоолно. шаардлага тавигддаг байсан бол (УНАЭТ 1976), илүү
сүүлийн үеийн туршилт, судалгааны үр дүнгүүдээс харахад
Тухайн хэмжээний барьцалдалтын хувьд консерватив бус
байна (Маклин, Пирс 1988).
Шилжисхийлтийн бат бэхийн харьцааг Морын дугуйн
тэгшитгэлийг ашиглан Y=C+Xtanɸ, шугаман байдлаар
тодорхойлж болох юм. Энд: C-Нэгж зууралдалтын
барьцалдалт ба дотоод нормаль хүчдэлийн утга тэг байхад
шилжисхийлтийн бат бэхийг хэмжих замаар тодорхойлно.
tanɸ-шүргэх өнцөг буюу дотоод үрэлтийн коэффициентийг
илтгэнэ. X болон Y- Нормаль болон Тангенцаль хүчдэл.
Хүснэгт 3.6-с харахад ихэнхи тохиолдолд шилжисхийлтийн
бат бэх нь бетоны насжилт нэмэгдэхэд ихэссэн байгаа
боловч тодорхой дүгнэлт өгөхүйц үр дүн үзүүлдэггүй
(Харбоу 1961). Төрөл бүрийн бетоны үр дүнгээс харахад
шахалтын бат бэх болон шилжисхийлтийн бат бэхийн
харьцаа 0.19-0.39-н хооронд хэлбэлздэг. Тооцоонд
шилжисхийлтийн бат бэхийг тусгасан тохиолдолд гурван
тэнхлэгийн шахалтын туршилтыг хийсэн байх
шаардлагатай. Боломжтой бол цул бетон, заадлаар
холбосон бетоны аль алинд шилжисхийлтийн туршилт
хийж, зууралдалтын бат бэх болоод дотоод үрэлтийн
коэффициентийг тодорхойлвол зохино.
Бетон заадсын орчимд болоод цул огтлолын хувьд
шилжисхийлтийн бат бэх нилээдгүй зөрүүтэй байдаг.
Харьцуулахад барьцалдуулах арга хэмжээ аваагүй бетон
заадас нь зууралдалтын бат бэх багатай байх боловч
дотоод үрэлтийн коэффициент адил байна. Туршилт
хийгээгүй тохиолдолд барьцалдуулах арга хэмжээ аваагүй
бетон заадлын дотоод үрэлтийн коэффициентийг 1.0-р,
зууралдалтыг 0-р, эсрэг тохиолдолд дотоод үрэлтийг 1.0-р,
зууралдалтыг цул огтлолынхтой адилаар авна.
3.9 Бетоны орчны нөлөө тэсвэрлэлт
Бетон цаг агаарын нөлөөлөл, химийн үйлчлэл, үрэлт,
болоод бусад орчинд ашиглагдах ба тэдгээр хортой
нөлөөллүүдэд тэсвэртэй байх шаардлага тавигддаг (ACI
116R). Лабораторын сорьцууд нь бетон хийцтэй
харьцуулахад харьцангуй эдэлгээ сайтай байдаг ба
шалтгаан нь лаборатори бол бодит эдэлгээний нөхцлөөс
харьцангуй таатай орчин юм. Хөлдөлт, гэсэлтийн
нөлөөллөөс бетон эзэлхүүний өөрчлөлтөд орох бөгөөд
температурын зөрүү, чийглэгийн нөхцлөөс шалтгаалж
бетон элэгддэг. Агааржуулагч нэмэлтээс бетоны хөлдөлтөд
гэмтэх шинж чанарыг сайжруулах нөлөөлөл үзүүлдэг тул
бетоны ханасан үедээ хөлдөлт-гэсэлтийн орчилд
ашиглагддаг бетонд зайлшгүй ашигладаг Чанартай
материалын сонголт, агаар оруулах нэмэлт ашиглах, ус-
цементийн харьцааг багасгах, ус үл нэвтрүүлэх бетоны
тохиромжтой нягтруулалт, цутгалтын технологи, зөв усан
арчилгаагаар бетоныг цаг агаарын нөлөөнд өндөр
тэсвэртэй болгож болно. Бетон хүчиллэг, шүлтлэг усны
нөлөөнд өртөх, түүнийг нэрмэл усаар саармагжуулж,
зайлуулах талаар ACI 201.2R стандартад заасан байдаг.
Энгийн портланд цементийн хувьд хүчилд нилээдгүй
тэсвэртэй байдаг ба хүчилд автсан тохиолдолд
гадаргуугийн бүрхүүлээрээ сайн хамгаалагддаг. Шүлтжилт
нь хурдан хугацаанд хүчтэй нөлөө үзүүлдэг бөгөөд ихэвчлэн
шохой, гурван кальцийн алюминат ус зэрэгтэй урвалд орж
кальцийн сульфат, кальцийн сульфоалюминать үүсгэдэг.
Эдгээр урвалын дүнд бетонд мэдэгдэхүйц тэлж, бетоныг
гэмтээнэ.
Гурван кальцийн алюминать бага хэмжээгээр агуулсан
ASTM C 150 II, IV, V ангиллын цементийн хувьд сульфатад
илүү тэсвэртэй байдаг.
Бетонд ус-цементийн урвалын дүнд үүсч болох хортой
нэгдлийн нэг нь кальцийн гидроксид юм. Энэ нь үл ялиг
хүчиллэг болон цэнгэг усанд маш амархан задардаг.
Пуццолан ашигласны дүнд цементийн гидратациас
ялгарсан калийн гидроксидтой урвалд орж бетоноос шохой
ялгарахаас сэргийлж чадна. Хонгилын дотор гадаргуу,
түшиц хана, гүүрийн тулгаар зэрэгт ан цав, заадал,
дүүргэгч хооронд үүссэн хөндийгөөр дамжин ус нэвчиж,
шохойн тундас үүсдэг.
Дүүргэгчийн шүлтжих урвал гэдэг нь портланд цементэд
агуулагдах шүлтлэг (натри ба кали) хэсгүүд нь дүүргэгчийн
тодорхой хэсэгтэй урвалд орж бетонд хортой тэлэлт үүсгэх
урвал юм. Эдгээрт цахиур-шүлтийн, шүлт-тунамал
карбонат чулуулгийн урвалууд орно (ACI 221.1R) (USACE
1994b; Фэрни, Косматка 1997). Хэрвээ дүүргэгчийн орд нь
шүлтлэг идэвхитэй байгаа тохиолдолд Бага шүлтийн
цемент ашиглахыг зөвлөдөг. Түүнчлэн шүлтжилт үүсэхээс
сэргийлж тохиромжтой пуццолан ашиглах шаардлагатай.
Тэлэлт болон Цахиур-шүлтийн урвалаас сэргийлэхэд
дэгдэмхий үнс N ангиллын пуццалоноос үр дүн бага байдаг.
Өгөршилтийн үндсэн шалтгаан нь бетоны арзайлт
болоод бетон гадаргууг урсны урсгалын нөлөөнд барзгар
материалаар үрсний дүнд явагдана. Бетоны бат бэхийг
нэмэгдүүлж, элэгдэлд тэсвэртэй материал боловсруулан
өгөршилтөөс сэргийлж болох авч хамгийн сонгодог арга нь
ACI 210R зөвлөмжийн дагуу тохиромжтой төлөвлөлт,
гүйцэтгэл хэрэгжүүлэн бетоныг өгөршилтөөс сэргийлж,
бууруулж, арилгаж чадна. Өндөр даралттай усыг
хийжүүлснээрээ бетон арзайлтаас сэргийлж чадна.
БҮЛЭГ 4- УГСРАЛТ
4.1 - Бетон хольц бэлтгэх
Масс бетоны ажилд бетон хольц бэлтгэхдээ бусад бетон
цутгалтаас ялгаатай онцлог технологи төдийлөн ашиглаад
байдаггүй ба хольцын орцыг тогтвортой, найдвартай,
нарийвчлал сайтайгаар гүйцэтгэхэд л болох юм. ACI 221R-
д бетоны дүүргэгч сонгох, дүүргэгчийн хэрэглээний талаар
заасан байдаг бол ACI 304R-д бетоны ажилд ашиглах
материалуудыг хадгалах, хэмжих, хольц бэлтгэх
ажилбарын талаар стандартчилсан байдаг.
Зуурмаг дахь цементийн орцыг багасгах замаар бетоны
дулааны өсөлтийг хязгаарлах зорилго нь нөгөөтэйгүүр
зуурмагийн хөдөлгөөнт чанарт нилээдгүй асуудал үүсгэдэг.
Масс бетонд тохиромжтой хольц бэлтгэх ажил нь цөөн
тохиолдолд элс, цементлэг материал, усны орцыг маш
бага хэмжээгээр зарцуулах ба үүний нөлөөгөөр энгийн
бетоныг бодвол бетон хольц бэлтгэх процесс өндөр
нарийвчлал шаарддаг. Энэхүү асуудлыг шийдвэрлэхийн
тулд орчин үеийн нарийвчлал өндөртэй багаж, тоног
төхөөрөмж ашиглах хэрэгтэй болдог. Ихэнхи тохиолдолд
масс бетоны ажил нь дамжлагын системээр явагддаг буюу
давтан хийгддэг процессийг тухайлчилсан төхөөрөмжөөр
гүйцэтгэснээр эдийн засгийн үр өгөөжийг бий болгоно.
 МАСС БЕТОНЫ ЗААВАР

Хүснэгт 4.1- Бетон хольц бэлтгэх хүлцэл

Жин хэмжүүрийн хүчин чадлын 30%-с их Жин хэмжүүрийн хүчин чадлын 30% хүртэл
Холих
Тусдаа Нийлбэр Тусдаа Нийлбэр
Цемент болон Тодорхойлсон жингийн болон, хэмжүүрийн Тодорхойлсон жингээс багагүй, мөн 4%-с
цементлэг материал хүчин чадлын ±1%-н аль ихээр ихгүй
Ус (жингийн хувиар) % ±1 Зааж өгөөгүй ±1 Зааж өгөөгүй
Жин хэмжүүрийн хүчин
Дүүргэгч, % ±2 ±1 ±2 чадлын ±3, шаардлагатай
орцын ±3-н аль багаар
Нэмэлт (жингийн хувиар) % ±3* Зааж өгөөгүй ±3* Зааж өгөөгүй
* ±30мл болон тухайн утгын аль ихээр

* Зуурмагийн үйлдвэрт том дүүргэгчийг бүрэн шигших,

Хугацааны тохируулгатай хэмжүүрийн ситемийг ашиглаж
ингэхдээ нөөцлүүр хавхлаггүй, хэвтээ шигшүүр ашиглавал
болохгүй. Өвлийн нөхцөлд нөөцлүүр болон дамжуургын
зохино.
шугамыг хөлдөлтөөс сэргийлэх хэрэгтэй. Хүснэгт 4.1-д
* Зуурмагийн орцонд баталгаажуулалт хийхийн тулд Бетон хольц бэлтгэх зөвшөөрөх хүлцлийн утгыг үзүүлэв.
жин хэмжүүрийг хөндлөнгийн лабораториор
4.2 - Зуурах
баталгаажуулах.
Масс бетоны ажилд ашиглагдах бетон холигч машины
* Жинхлэх болон дамжуургаар өнгөрөх материалын хувьд конусан суулт багатай бетоныг хурдан хугацаанд
хуваарилалтыг автоматжуулах шахан гаргах боломжтой, том хэмжээтэй дүүргэгчийг
* Өмнөх хэмжилтээс үлдсэн материал зууралтанд зуурмагт жигд хуваарилагдах нөхцлийг бүрдүүлэхүйц
орохоос сэргийлж, нөөцийн хавхлагыг түгжих байвал зохино. Бетон зуурмагийн үйлдвэрт хүрдэт зуурагч
ашиглах нь хамгийн тохиромжтой. Зуурагчийн тэвш нь
* Материалын чийглэгийг сайтар хэмжих
ихэнхи тохиолдолд 3м3 багтаамжтай байх ба 1.5м3-с бага,
* Төрөл бүрийн орцын тохируулга хийх боломжтой
эсвэл 9м3-с их эзэлхүүнтэй зуурагчийн хувьд зууралтын
төхөөрөмж болон их хэмжээний цутгалтын нэгэн хэвийн чанар илүү байна. Холигч машины хувьд бага суулттай,
байдлыг хангахын тулд холигч төхөөрөмжийг аль болох эсвэл том дүүргэгчтэй бетон холих, цутгахад тохиромжгүй
том хэмжээтэйгээр сонгох зэрэг ажилбарууд хийгдэнэ. байдаг. 75мм дүүргэгч агуулсан масс бетоны зууралтанд
Масс бетонд тусгай зориулалтаар ашиглагддаг орцууд турбин төрлийн холигч ашиглавал зохино.
болох мөс, агааржуулагч нэмэлт, усны орц бууруулах
Зуурах хугацааг стандартад тодорхойлохдоо эхний 1м3
нэмэлт, удаашруулах нэмэлт, дэгдэмхий үнс болон
тутамд 80сек, үүнээс цаашхи 1м3 тутамд 20сек байна
пуццоланик материалын хэрэглээнээс шалтгаалаад
хэмээн (ACI 304R, ASTM C 94)-т тодорхойлсон байдаг бол
найдвартай, жигд зуурах явдал нь масс бетоны ажилд
(УНАЭТ 1981)-т эхний 1-1/2м3 тутамд 1-1/2мин, үүнээс
чухлаар тавигдана. Мөсийг хамгийн ашигтайгаар масс
цаашхи 1м3 тутамд 40сек байна хэмээн тодорхойлжээ.
бетонд 00 температуртай, хуурай буюу үйрмэг байдлаар
Хольцийг хөнөгт урьдчилан хольсноор зуурах хугацааг
ашиглана. Хамгийн зохимжтой хувилбар нь мөсийг тусдаа
түргэсгэж болно. Том дүүргэгч болон усыг зууралдтын
нөөцлүүрт хадгалж, бусад хольцуудаас тусад нь жинлэх
явцад наалдах, бөөгнөрхөөс сэргийлж хийж өгнө. Холигч
зарчмаар ашиглавал зохино. Пуццолан болон төмрийн
төхөөрөмжийг бодит нөхцөлд туршин, зууралтын хугацааг
хүдрийн хайлмал шаарган цементийг цементтэй адил
тодорхойлох шаардлагатай ба тухайн туршилтаас зуурах
байдлаар бэлтгэнэ.
хугацааг нэмэх, хасах зэргийг тодорхойлно. Туршилтын
Шингэн нэмэлтийг ихэвчлэн эзэлхүүнээр хэмжиж ба
цар хүрээг ASTM C 94 стандартад тодорхойлж өгсөн
шаардлагатй бол жингээр хэмжих ч боломжтой. Үүнд
байдаг. Зуурч эхлэхээс шахах хүртэлхи хугацааг хугацаа
тусгай мензуркыг нэмэлт үйлдвэрлэгчээс худалдан авч,
хэмжих төхөөрөмжөөр нарийн хянах боломжтой.
нүдэн баримжаагаар хэрэглэж болдог. Өмнөх бетон
Холих үед оператор болон чанар шалгагч нь хольцын
бэлтгэлээс үлдсэн шавхрууг дараагийн бетон зууралтанд
суултын хэмжээ нормаль түвшинд байгаа эсэхийг сайтар
орохоос сэргийлэх арга хэмжээ авбал зохино. Мөн
ажиглах шаардлагатай. ACI 311.5R-д зуурмагийн
нэмэлтийг ихдүүлэхээс сэргийлж дамжуургын хоолойд
үйлдвэрийн болоод бетон хольц бэлтгэх үйл ажиллагааны
хаалт байрлуулах шаардлагатай. Агааржуулах нэмэлт
чанарын хяналт шалгалтын талаар зааврыг өгсөн байдаг.
болон усны орцыг бууруулах нэмэлтийн хувьд суулт,
(Тутил 1950)-д үр дүнтэй хяналт шалгалтын технологийн
агаарын агууламж зэрэгт сөргөөр нөлөөлөх шинж чанартай
талаар авч хэлэлцсэн байдгийг дэлгэрүүлэн харна уу.
байдаг ба хэд хэдэн шингэн нэмэлт зуурмагт орох
Операторыг холигч доторхи зуурмагийн хөдөлгөөнт чанар
тохиолдолд тус тусад нь миксерт нэмж өгдөг. Харьцангуй
шаардлагатай түвшинд зуурагдаж байгаа эсэхийг ажиглаж
шингэрүүлсэн нэмэлт нь тоног төхөөрөмжид зууралдаж
болохуйц үйлдвэрийн хэсэгт байрлаж ажиллахыг зөвлөдөг.
наалдах үзэгдлийг бууруулна. Үйл ажиллагааг тасралтгүй
Тодорхойлсноос илүү хуурай дүүргэгч холигдох зэргээр
явуулахын тулд тоног төхөрөмжийн ажиллагаа хэвийн,
хөдөлгөөнт чанар буурсан нөхцөлд оператор нь бага зэрэг
сайтар цэвэрлэсэн байх ба байнга шалгаж байх
ус нэмэх замаар хөдөлгөөнт чанарыг түргэн тохируулна.
шаардлагатай.
 Холигчруу харах ийм төрлийн зохицуулалт байхгүй
тохиолдолд оператор нь холигчоос гарч буй зуурмагийг
ажиглах боломжтой байх шаардлагатай ба урьдах
зууралтын үр дүнг тэмдэглэж, тухайн үр дүнгээс
шалтгаалан усаар тохируулга хийх шаардлагатай юм.
Элсний чийглэг хэмжигч төхөөрөмж нь агуулахад байгаа
элс болон холигчруу орж буй элсний чийгийн хэмжээг
харьцуулах боломж олгоно. Чийглэгийн хувьд мэдэгдэхүйц
өөрчлөлт гарсан тохиолдолд нэмэлтээр туршилт явуулан
зууралтын тохируулгад өөрчлөлт оруулна.
Цохилтот тээрмийн системийг булдаж нягтууралх масс
бетоны ажилд болон зарим тохиолдолд уламжлалт аргаар
цутгадаг масс бетонд ч өргөнөөр хэрэглэж, шаардлагатай
үр дүнд хүрдэг байсан. Тухайн технологийн талаар ACI
304R болон ACI 207.5R стандартуудад дэлгэрэнгүй
тайлбарладаг бөгөөд энэхүү технологийг 75мм хүртэл, (a) Элсэн тэсэлгээний арга
боломжит хязгаар нь 100мм-н диаметртэй дүүргэгчид
ашиглах боломжтой байдаг.
4.3 Цутгалт
Хэвтээ угсралтын заадал гаргах, цутгалт, тээвэрлэлт,
хадгалалт, нягтруулалтын ажилбаруудын талаар (ACI
304R, USBR 2001)-тэй энэхүү стандартыг хамтатган үзнэ
үү.
Хэвтээ гадаргууг тохиромжтой байдлаар бэлтгэх ажил
нь цутгалтын дээд түвшинг тохируулах ажилбаруудаар
эхэлнэ. Овойж, товойсон чулуу, гүн хөлийн мөр, доргиурын
нүх зэрэг үл нийцэл байж болохгүйг анхаарах хэрэгтэй.
Ерөнхийдөө гадаргуу нь харьцангуй тэгш, бага зэргийн
усны хаялагатай байх хэрэгтэй ба тийм төрлийн гадаргуу
нь амархан цэвэрлэгддэг. Боломжтой бол дараагийн
цутгалтыг эхлэхийн өмнө дүүргэгчийн гадаргуу дээрхи
цементийн шингэний гадаргууг арилгаж, гадаргууг
арзайлгах хэрэгтэй. Дүүргэгчийг хэт гүн ухаж, цэвэрлэх нь
материал хий дэмий үрсэн хэрэг болно. Зууралдалтын хүч
нь дүүргэгчийн ширхэглэл ил гарсан хэмжээнээс бус
(b) Усан тэсэлгээний арга
цементийн бүрэлдэхүүнээс хамаарна. Заадлын хөндлөн
хүч тэсвэрлэх чадвар нь дээрхи 2 шинж чанарын аль Зураг 4.1 Хэвтээ угсралтын заадлыг элсэн болон усан
алинаас хамаарна. Үрэлт бий болсноор заадлын дотоод тэсэлгээний аргаар цэвэрлэсний дараахь байдал
хүчдэл, бичил мужлалын бат бэх нэмэгддэг. Ихэнхи
тохиолдолд гадаргуугаас ойролцоогоор 2-3мм хэсгийг
хуссанаар тохиромжтой гадаргууг гарган авна. Гадаргууг эхний ээлжинд цементийн шингэнээс салгах
Тохиромжтой гадаргууг усан (41.4МПа) болон элсэн шаардлагатай ба цутгалт авахаас урьтаж элсэн болон усан
тэсэлгээний аргаар гарган авдаг. Даралттай тэсэлгээний аргаар дахин цэвэрлэх шаардлагатай байж
цэвэрлэгээний үр дүнд гадаргуугаас материал хүчтэй болох юм.
шидэгдэх, цацагдах эрсдэлтэй байдаг тул оператор (ААИК, 1963a; Тайнс, Маклийс 1973; Нилье, Пүүл 1996;
бусад ажилчид болон өөрийгөө аюул, эрсдэлд орох Нилье 1998)-д Цэвэрлэсэн бетон гадаргуу нь чийггүй,
нөхцлөөс хамгаалж ажиллана. Элсэн тэсэлгээний арга нь хуурай байх шаардлагатай хэмээн тодорхойлсон байдаг.
бетоны насжилтын бүх үе шатанд хамгийн үр дүнтэй Бетон давхарлан цутгах үед заадал нь цэвэр, хуурай
боловч тухайн аргад тусгай зориулалтын элс болон тоног байснаар заадлын бат бэх өндөр, ус нэвчүүлдэггүй
төхөөрөмжийг хадгалах, тээвэрлэх шаардлагууд болохыг туршилтаар батласан байдаг. Учир нь
нэмэлтээр тавигддаг төвөгтэй ажилбаруудтай. Усан гадаргуугийн ус бетонд нөлөөлөхгүй байснаар цементийн
тэсэлгээний арга нь бусад гадаргууг гэмтээх магадлал шингэнд сөргөөр нөлөөлөх нөхцөл бүрэлдэхгүй юм.
өндөртэй байдаг ба бетоны насжилтын 7-оос дээш хоногт (Хьютон, Холл 1972)-д тодорхойлсноор бетон цутгахын
ашиглавал зохино. Зураг 4.1(a,b)-д усан болон элсэн өмнө заадалд тухайлчилсан нэмэлт зуурмаг дэвсэх
тэсэлгээний аргыг харьцуулсан зургийг үзүүллээ.
шаардлагагүй гэдгийг харж болно. Заадаст зуурмаг
Заадлыг сайтар цэвэрлэснээр бат бэхийг хэмэгдүүлж, ус
дэвсэж холбох технологийг дээхнэ үед нилээдгүй
нэвчилтийг бууруулдаг. Бетоны эхэн үед даралтат
хэрэглэдэг байсан бол одоо үед ашиглахаа больсон.
хийгээр үлээлгэх аргыг мөн ашиглаж олно. Дараагийн
Зөвхөн сайтар арзайлган, гадаргуугийн бэлтгэлийг
цутгалтыг гүйцэтгэх хүртэл цэвэрлэсэн гадаргууг цэвэр
сайтар хангаснаар ижил үр дүнд бага зардлаар хүрч болно.
хэвээр нь хадгалах бараг л боломжгүй, маш төвөгтэй.
 Зураг 4.2- Масс бетоны ажилд туузан дамжуургыг ашиглаж буй байдал

Бетон тээвэрлэх, цутгах тоног төхөрөмжийн сонголт нь

Туузан дамжуургаас бетон цутгах цэгт овоорсон бетоныг
дүүргэгчийн ширхэглэл сонгох ажилбарт ихээхэн
хурдан хугацаанд тарааж, нягтруулах ажилд хяналтыг сайн
нөлөөлдөг. Боомтын байгууламж мэтийн масс бетон
тавих хэрэгтэй. Зураг 4.2-т туузан дамжуургаар масс
цутгалтын ажилд ихэнхи тохиолдолд 75мм-с том, 300мм-с
бетоны цутгалт гүйцэтгэж буй жишээ зургийг үзүүлэв.
жижиг ширхэглэлтэй бул чулууг дүүргэгчээр ашигладаг.
Туузан дамжуургаар бетон цутгах талаар дэлгэрүүлэн ACI
Бул чулууны массаас шалтгаалж холих төхөөрөмж нь аль
304.4R стандартыг үзнэ үү.
болох том буюу (1.5-9м 3) тэвшинд зуурах хэрэгтэй. Цутгах
Томоохон барилгын суурь болоод бусад том цул бетон
цэгрүү төмөр замын тчингэлэг, ачааны машин, дүүжин зам,
элементийн хувьд масс бетоны сэдэв хөндөгддөг. Үүнд
кран болон эдгээрийг хослуулан тээвэрлэнэ. 75мм болон
дүүргэгчийн хэмжээ 37.5мм-с том, тусгай зориулалтын
түүнээс том дүүргэгч агуулсан бетоны хувьд 3-6м 3
тоног төхөөрөмж ашиглах шаардлага урган гарах
эзэлхүүнтэй тэвштэй байна. Учир нь үүнээс бага тэвшний
боломжтой. Гэвч тухайн төрлийн ажилд ихэнхидээ энгийн
хувьд зуурмагийг шахан гаргах хурд удаан байх буюу
бетоны ажлын тоног төхөөрөмж ашиглах нь хангалттай
түүний дүнд бетоны ажлын бүтээмжийг бууруулах сөрөг
байдаг. Үүнд: Хөнөг, бетон шахагч машин, туузан
талтай байдаг. 9м3 болон түүнээс том тэвш ашигласан
дамжуурга зэрэг хамаарна. Угсралтын төхөөрөмжийг
үед ажил гүйцэтгэх багийн ихэнхи ажиллагаа тарааж,
сонгохдоо 2.7-р хэсэгт заасан дулаан бууруулах
доргиулах ажиллагаанд шилжих сөрөг талтай. 3м3-с том
шаардлагыг хангуулахуйц байдалд онцгой ач холбогдол
эзэлхүүнтэй тэвшинд мөн 3м3-с багагүй хяналтын
өгөх хэрэгтэй. Цутгалт гүйцэтгэх хүчин чадал нь бетонд
таславчтай тэвшийг давхар байршуулж цутгах
хүйтэн залгаас гаргахгүй, мөн гадаргууд хэт хөрөх, хэт
шаардлагатай. Тэвш байрлах хэсгийн төв дэхь бетоны
халах үзэгдэл явагдуулахгүй байхаар тооцоологдоно.
нягтруулалт, өмнөх бетонтой уулзаж буй цэгүүдэд онцгой
Үүний тулд олон төрлийн цутгалтын тоног төхөөрөмж
анхаарал хандуулах хэрэгтэй. Масс бетоны тохиромжтой
ашиглахыг шаарддаг. Бетон шахагчаар цутгалтын ажил
орц, найрлагатай, бага хөдөлгөөнт чанартай бетоны хувьд
гүйцэтгэх талаар ACI 304.2R стандартыг ашигладаг.
тээвэрлэлтийн явцад бетон аргууншиж болохгүй ба иймд
аль болох хамгийн ойрын зайнаас тээвэрлэхийг зорьдог. Масс бетоны цутгалтыг үечлэн цутгах аргаар гүйцэтгэх нь
Тээвэрлэх дамжлага бүрт аргууншихаас сэргийлэх арга хамгийн ашигтай байдаг. Бетоны үечлэлийг доргиурын
хэмжээ сайтар авах шаардлагатай. хүчин чадалтай уялдуулан тодорхойлно. 150мм диаметртэй
доргиурыг 100-150мм диаметртэй дүүргэгчтэй, 40мм-с
Түүнчлэн масс бетоны тээвэрлэлтэнд төмөр замын
бага конусан суулттай, 460-510мм- ийн үечлэлтэй, 3-6м 3
чингэлэг тэрэг, миксер, цутгалтанд туузан дамжуурга
эзэлхүүнтэй тэвшээр цутгах үед ашиглах нь хамгийн
ашиглаж болно. Орчин үеийн масс бетоны цутгалтанд
тохиромжтой. Бага диаметртэй доргиур (Вибратор)-г 75-
ихэнхидээ краныг сунадаг туузан дамжуургаар тоноглон
100мм диаметр бүхий дүүргэгчтэй, 50мм-с бага конусан
цутгах болсон (Зураг 4.2). дүүргэгчийн хамгийн том
суулттай, 300-380мм- ийн үечлэлтэй, харьцангуй бага
ширхэглэл 100мм-с бага байх тохиолдолд туузан
эзэлхүүнтэй тэвшээр цутгахад илүү тохиромжтой байдаг.
дамжуурга сонгох нь эдийн засгийн хамгийн үр өгөөжтэй
Цутгалтын үечлэлийг
хувилбар юм.
нимгэн байлгах тусам нягтруулахад хялбар, бетоны арзайлт
бага үүсдэг.
Үечлэлийн зузаан нь цутгалт хоорондын түвшин болон
блокын гүнтэй ижил фракцитай байвал тохиромжтой.
Бетон үечлэлийг гадна ирмэгээс 1,5м-ийн зайтайгаар
авбал зүгээр. Үечлэлийн хэмжээг халуун дулааны
үйлчлэлд хамгийн бага гадаргууг ил гаргах, борооны
нөлөөнд хавтуулахгүй байдлаар зохион байгуулна.
Үечлэлийн зайг 1,5м-с илүүгээр авсан тохиолдолд
борооны нөлөөнд бетон гадаргуу идэгдэх, бетон гадаргуу
халах нөхцлийг бүрдүүлэх дутагдалтай талтай. Шатлалын
алхам бага байснаар бетон бүтээц цуллаг байдлаа
хадгална. Тухайн үечилсэн системээр цутгалтын ажлыг
гүйцэтгэхдээ хэв хашмал болон тухайн түвшний бетон
бэлтгэл бүрэн хангагдсан үед эхэлнэ.
Бетон цутгалтын ажилд хамгийн гол анхаарах зүйлсийн
нэг бол нягтруулалт юм. Ялангуяа усны орц бага,
хөдөлгөөнт чанар муутай бетоны хувьд нийт хөдөлмөр
зарцуулалтын нилээдгүй хувийг нягтруулалт эзэлнэ
(Тутилл 1953). Зардал өсгөх, нягтруулалт хүртээмжгүй
байх, цутгалтын явцыг удаашруулах зэрэг эрсдэлүүдийг
дагуулдаг тул нягтруулалтын тоног төхөөрөмжийн сонголт
мөн чухал ач холбогдолтой. Нягтруулалтын ажлыг
систематик байдлаар явуулах шаардлагатай бөгөөд үе
бүрт доргиурыг бүрэн дүрж, хүртээмжтэй нягтруулсан байх
шаардлагатай. Цутгалт хоорондын залгаас бүхий хэсэгт
тусгайлчилсан анхаарал хандуулах хэрэгтэй. Учир нь
эхний цутгалтын гадна захаар дараачийн цутгалт хийгдэх
явцад хангалттай нягтруулалт хийгддэггүй. Ингэснээр
дараалан хийгдэж буй шинэ болон хуучин зууралтуудыг
хоорондоо холилдохгүй байх боломжийг бий болгоно.
Зураг 4.3-т тохиромжтой байдлаар нягтруулалт хийж буй
жишээг үзүүлсэн ба үүнд дараачийн үеийг цутгахдаа 50-
100мм зайг босоо хязгаарлалт ашиглан зохицуулж байна.
Үечлэл хооронд болон цутгалт хооронд нягтруулалтын
алдаа гаргахгүйн тулд шинэ болон хуучин цутгалтруу
нэвтрүүлэн хэв хашмалын хэсэг тус бүрд сайтар доргиур
тавих хэрэгтэй. Бөөгнөрсөн дүүргэгч хоорондын зай нь
чичиргээний нөлөөнд чигжигдэх магадлал багатай байдаг.
Иймд шинээр цутгалт хийхийн өмнө дүүргэгч нэг хэсэгтээ
бөөгнөрсөн байвал тарааж өгөх шаардлагатай.
Нягтруулалт хийж буй цэг дээр бетоноос том агаарын
бөмбөлгүүд гарах хүртэл доргиурыг байршуулдаг. Бүрэн
нягтруулах хугацаа нь дунджаар 3/4м3 эзэлхүүнтэй
бетонд 1мин, 1м3 эзэлхүүнтэй бетонд
80 секунд-ээс дээш байна. Хөдөлгөөнт чанар багатай
бетоны хувьд хэт нягтруулах магадлал бага байна.
Бетоны хамгийн сүүлийн цутгалтын дээд үеийг
нягтруулалтын дараахь гадаргуугаар гаргаснаар өнгө
гадаргууг бэлтгэх ажиллагааг хялбаршуулж болно. Өмнөх
доргиулалтаас үүдсэн доргиурын нүхийг бөглөх
шаардлагатай. Хөл шигтгэхгүйн тулд том хэмжээтэй
дүүргэгч шигтгэж, дамжин өнгөрөх хавтангуудыг
шаардлагатай тоогоор байрлуулсан байх хэрэгтэй. Бетон
цутгалт гүйцэтгэх үед шаардлагатай тооны, тохиромжтой
доргиурын тоног төхөөрөмжийг байлгавал зохино. Бетон
нягтруулалтын талаар тухайлчилсан шаардлагыг ACI 309
стандартад заасан байдаг. Усан доор ашиглагдах масс
бетон нь нягтруулалтгүйгээр гүйцэтгэгдэгдэх шаардлагатай.
Зураг 4.3- Хөнөг ашиглан цутгасан масс бетоны
нягтруулалтын ажлыг гүйцэтгэж буй байдал
Тухайн төрлийн масс бетоны орцын хувьд харьцангуй
өндөр цементийн агууламжтай байх ба дүүргэгчийг бетон
цутгалтын хоолойгоор чөлөөтэй урсах боломжийг
бүрдүүлэхийн тулд дүүргэгчийн хэмжээг тохиромжтой
хэмжээгээр багасгадаг. Бетоны хөдөлгөөнт чанарыг
нэмэгдүүлэх, нягтруулалтыг сайжруулах, цементийн
задралыг багасгах зорилгоор усны орцыг багасгах,
угаагдахаас сэргийлсэн нэмэлтийг өргөнөөр ашигладаг.
Үүнийг гүүрийн тулгуур, шонгийн тав, сааруулагч хүнхээл
зэрэг усан доор байрлах, эсвэл усан дээр хөвөн байрладаг
бүтээцүүдэд ашигладаг.
4.4- Арчилгаа
Дулааны улиралд масс бетоныг чийглэн арчлах нь
тохиромжтой. Энэ нь нэмэлт хөргөлтийн технологи болж
өгдөг. Хүйтний улиралд бага хэмжээний чийглэгээр
бетоныг хатахаас сэргийлж арчлах ба бетон ханасан
чийглэгтэй байж болохгүйг анхаарах хэрэгтэй. Бетон
гадаргуугаараа чийглэг алдах өндөр эрсдэлтэй буюу хэт
хүйтэн нөхцөлд бетоныг хамгийн багадаа 14 хоног,
пуццоланик материал ашигласан тохиолдолд 28 болон
түүнээс илүү хоногоор чийглэх шаардлагатай. Дулаан
тусгаарлалт хийгдсэн тохиолдолд бетоны дээд гадаргууг
хөрөх хүртэл чийглэг байлгана. Дараагийн цутгалт
эхлэхээс өмнө бетон гадаргуугаараа хатах нөхцлийг
бүрдтэл арчилгааг зогсоох хэдий ч, цутгалт эхлэхийн өмнө
гадаргуу нь цэвэрхэн, чийглэг байх шаардлагатайг
анхаарах хэрэгтэй. Масс бетоны арчилгаанд шингэн
мембран ашиглах нь төдийлөн тохиромжтой байдаггүй
хэдий ч, усан буюу чийглэх арчилгаа нь бетон гадаргууг
гэмтээх боломжтой нөхцөлд хэрэглэх тохиолдол бий.
Угсралтын заадалд хэрэглэсэн тохиолдолд үүнийг элсэн
болон усан тэсэлгээний аргаар бүрэн цэвэрлэж,
барьцалдалтыг сайжруулна.
4.5- Хэв хашмал
Масс бетоны хэв хашмалын шаардлага нь "Хард 1995"
номонд бичигдсэн бетоны бат бэх, байршил, ус шингээлт,
гадаргуугийн нөхцлийг хэвийн байдалд хадгалах зэргийн
Шаардлагуудыг багтаасан байдаг. Хэв хашмалын ажлын
бусад бетоноос ялгарах гол онцлог нь өргөлтийн хэмжээ
буюу босоо хэмжээсийг бага түвшинд байлгах зорилго
болно. Бетоны хөдөлгөөнт чанар бага байхаас үл
хамааран бетоны хэвэнд учруулах даралт, томоохон
хэмжээтэй бетон тээвэрлэх хөнөгөөр хэв хашмалыг
цохих зэргээс шалтгаалан хэв хашмалд ирэх ачаалал
нэмэгдэх магадлалтай. Хэв хашмалд ачаалал үзүүлэх
хэсгийн бетонд ямар төрлийн арга хэмжээ авах
шаардлагатай, цутгалт гүйцэтгэх аргачлалын онцлог
зэргээс шалтгаалан тооцоог гүйцэтгэх ба үүнээс
шалтгаалан гидростатик даралтын бүрэн утга дээр
динамик ачааллын утгыг 25%-р нэмэгдүүлж ачааллыг
тооцно.
Хэв хашмалын даацын тооцоог хэвтээ элемент, босоо
элемент, налуу элемент, бэхэлгээ, тулаас зэрэг ажидд
оролцох бүх эд ангиудын түвшинд гүйцэтгэж, эрсдэлийн
үнэлгээ гаргах явдал нь нэн тэргүүнд тавигдах ач
холбогдолтой ба тухайн тооцоог гараар, программаар
гэх мэт бүхий л хэлбэрээр гүйцэтгэж болох хэдий ч үр
дүнг зайлшгүй мэргэжлийн инженер, зөвлөхөөр
хянуулсан байх шаардлагатай.
Доод түвшний цутгалтад хэвний бэхэлгээг анкераар
бэхлэн, тулаасаар тулах зарчмаар хэв хашмалыг угсрах
технологи нь хамгийн их ашиглагддаг үндсэн технологи
юм. Одоо үед хэв хашмалын бэхэлгээнд кантиливер
бэхэлгээ ашиглах болсон. Бетоны эхэн үеийн бат бэх
бага байх нөхцөлд кантилевер хэв хашмал нь бэхэлгээг
дэмжих үүрэгтэй. Кантиливер хэв хашмалыг агаарын,
гидростатик, цахилгаан шахуургаар өргөдөг. Хэв хашмал
нь дараагийн өргөлтийг гүйцэтгэх хүртэл хэвтээ
хязгаарлалтын үүрэг гүйцэтгэдэг тул сулархаас
сэргийлэх хэрэгтэй.
Өргөлт ихтэй масс бетоны хэв хашмалын ажил бусад
энгийн бетон бүтээцүүдтэй харьцуулашгүй өндөр
төвөгшилтэй байдаг. Бэхэлгээ нь 50-100см тутамд 6-12м
урттай байж болох ба даралтын хэт их утгаас шалтгаалж
өндөр бат бэхтэй байх шаардлагатай болдог. Бетоны
ирмэгийг хааш хааш 2.5см налуулгатай гурвалжилж
гаргадаг. Учир нь бетоны хурц ирмэг механик гэмтэлд
амархан гэмтдэг ба үүнд тохирсон засварын арга бараг
байдаггүй. Зарим тохиолдолд ийнхүү үүссэн налуу
ирмэгийг дүүргэлтийн материал ашиглан тэгшилж болох ба
ингэснээр харагдах байдалд сайн нөлөөтэй байж болно.
Налуу байрлалтай цутгалт гүйцэтгэхэд хэв хашмалруу
хөнөг оруулах боломжгүй тул тухайн түвшинд хүртэл босоо
хэвийг онгорхой байлгадаг. Хэдийгээр налуу хэсгээс хэв
хашмалд ирэх ачаалал бага боловч анкерын сугаралтын
тооцоог зайлшгүй анхаарч үзэх хэрэгтэй. Боомтын ус
зайлуулах хэсэгт нийтлэг тулгардаг асуудал бол хэт налуу
хэсгийг хэлбэржүүлж, өнгөлөх асуудал билээ. Эдгээр налуу
нь 1.5-1.0 промилийн хэмжээнд хэлбэлздэг. Өөрөөр хэлбэл
муруй, эсвэл налуу гадаргууг үр дүнтэй хэлбэржүүлж,
бэхжих хүртэл түүний хэлбэрийг хадгалах нь хамгийн
төвөгтэй ажилбар билээ.
Шаардлагатай хэлбэрийг гаргасны дараа бетоныг дээш
мөр мөрөөр сайтар бэхэлсэн хавиргатай хавтангуудаар
битүүлж цутгана. Бетон бэхжиж, хэлбэрээ нэгэнт олж
тогтсон үед хавтангуудыг доороос нь эхлэн суллана. Энэ
арга нь хүн хүч болон хэв хашмалд зарцуулах цаг
хугацааг нилээдгүй хэмнэдэг бөгөөд нягтруулахад
хялбар, эцсийн хэлбэржүүлэлтийг сайтар авдаг зэрэг
олон давуу талуудтай.
4.6 - Цутгалт хоорондын түвшин, хугацаа
Барилга угсралтын ажлын үүднээс авч үзвэл бүтээцийн
өргөлтийн хэмжээг ихээр авах буюу аль болох өндөр
байлгах тусам угсралтын заадас бага гарах ба жишээ нь
2.3м өргөлттэй масс бетоны ажил гүйцэтгэх үед 1.5м
өргөлтийн 2/3 хэсэгтэй л тэнцэхүйц залгаас гарах юм.
Өмнөх туршлагаас харахад хүйтэн температурт
цутгалтын ажлыг гүйцэтгэснээр дулаан гадагшлуулалтын
хэмжээ өндөр болдог. Харин зуны улиралд энэ нь
эсрэгээрээ биелнэ. Өргөлтийн гүн 3м болон түүнээс
зузаан болоход бүтээцийн дээд гадаргуугаар алдагдах
дулааны алдагдал нь нийт өргөлтийн гүн дэхь дулааны
алдагдал болж хувирна. Тиймд том хэмжээний өргөлтийн
үед бүтээцийн дотоод температурын өсөлт нь өргөлт
хоорондын хугацаанаас хамааралгүй болдог. Тухайн
төвөгтэй нөхцөлүүдэд бетоныг тасралтгүйгээр цутгаж,
заадлыг багасгах нь ашигтай хувилбар болдог. Гэсэн
хэдий ч боомт мэтийн томоохон байгууламжуудад
өргөлтийн хэвийг удаан байлгахыг зөвлөдөггүй. Учир нь
удаан байлгаснаараа хэв хашмалыг гэнэт задалхад
температурын шок үүссэнээс болж ан цав үүсдэг. Энэ нь
ан цаваас сэргийлсэн бүх амжилттай алхамуудыг нурааж,
үр дүнгүй болгох бололцоотой. Температурын хяналтад
авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай хамгийн оновчтой
ажилбарууд бол хэв хашмал задлах хугацааг хурдан
байхаар зохион байгуулж, цутгалтын блок хооронд
хэмжээний зөрүүг бага байлгахаар хуваарилж, ижил
блокууд болгон цутгах явдал юм.
Бетоны дотоод температурын өсөлтийг хянах оролдлого
нь инженерийн тооцооны нэг чухал алхам болох ба ажлын
зураг, техникийн шаардлагад өргөлтийн түвшин болон
цутгалт хоорондын хуваарилалтыг тусгаж өгөх хэрэгтэй.
Түүнээс гадна температурын өсөлтөд нөлөөлөх
функцуудэд массив бүтээцийн төрөл зүйл болон хэмжээ,
бетоны шинж чанар ба цементийн агууламж, уур
амьсгалын хүчин зүйл, барилга угсралтын ажил гүйцэтгэх
хуваарь гэх мэт орно. Өргөлтийн өндрийг гравитацын
боомтод 1.5-2.3м, сууринд 0.75м, гүүрийн тулаас, нимгэн
нуман боомт зэрэгт 3м ба түүнээс илүү байж болохыг тус
тус зөвшөөрдөг.
Зарим улс оронд (жишээ нь 1950-1960 оны үед Канадад)
хэрэгжүүлсэн туршлагаас үзэхэд масс бетоны
температурын өсөлтийг хязгаарлах зорилгоор тэг хэмээс
доош буюу өвлийн нөхцөлд цутгалт гүйцэтгэдэг байжээ.
Хэдийгээр логикын хувьд оновчтой хувилбар мэт боловч
бусад төвөгтэй нөхцөл байдлуудаас шалтгаалж дээрхи арга
нь тийм ч түгээмэл хэрэглэгдээгүй юм. Үүний давуу тал нь
15м болон түүнээс ч өндөр өргөлттэйгөөр цутгалт гүйцэтгэх
боломжтой болгодог.
Эдгээр цутгалтын нөхцөлүүдэд бетоны адиабат
температурын өсөлт болон хамгийн их температур
тогтмол түвшинд хүртлээ бараг ойролцоо байдаг.
Ерөнхийдөө бетоны ан цав үүсэлтээс сэргийлэх зорилгоор
хамгийн их температурын зөрүүг 14-19 ос-с хэтрүүлэхгүй
байх зарчмыг баримтлах ба бетоны найрлагыг тохируулах
зарчмаар дээрхи үр дүнд хүрэх боломжтой гэж
тодорхойлсон байдаг (Клейн 1963). 10оc температуртай
болтол урьдчилсан хөргөсөн, цементийн агууламж багатай
бетоны хувьд өргөлтийн түвшний тусламжтай
температурын өсөлтийг зохицуулах зохицуулалт бараг
шаардлагагүй болох бөгөөд иймд нилээдгүй олон
боомтуудад цутгалтын өргөлтийг 2.3-3.0м өндөртэй
байхаар зааж өгсөн байдаг.
4.7- Хөргөх, Температурын хяналт Зураг 4.4- Дүүргэгчийг хөргөх метал ангор
Масс бетонд хамгийн тохиромжтой хөргөлтийн систем
бол бетон цутгалт гүйцэтгэхийн өмнөх урьдчилсан хөргөлт
юм. Өнөөгийн байдлаар хөргөлтийн технологи хангалттай
сайн хөгжсөний үндсэн дээр орчны ямар ч төвөгтэй
нөхцөлд 70с температуртай бетон гаргаж авах зорилт нь
тийм ч төвөгтэй асуудал биш болоод байгаа билээ.
Жишээлбэл зуны халуун нартай нөхцөлд зөвхөн
дүүргэгчийг нарнаас халхлах, зуурмагийн устай хамт
нунтаг мөс ашиглах хоёр аргыг хослуулан ашиглаад л 10 ос
температурт хялбархан хүрч болно. Мөсийг зуурмагийн
температурыг хөргөх зорилгоор ашиглахдаа хамгийн ихдээ
5% хүртэлхи чийглэгтэй дүүргэгчид ашиглах
шаардлагатай. Дүүргэгчийг хөргөхийн тулд орон зайн
метал сүүдрэвч (Метал ангар) ашиглах ба ангарыг жишээ
4.4-т үзүүлсэнтэй ижил байдлаар байгуулна.
Түүнчлэн дүүргэгчийг вакум нэвчүүлж, усан цацлага
цацаж, хүйтэн агаарын орчилд оруулж, эсвэл шингэн
азотоор (ACI 207.4R, ACI 305R) стандартын дагуу хөргөж Зураг 4.5 Хүйтэн усан цацлагаар дүүргэгчийг хөргөх
болно. Хүйтэн усан цацлагаар дүүргэгчийг хөргөж байгааг ажиллагаа
Зураг 4.5-д үзүүлэв. Зуурмагийн цутгалтын температурыг
бууруулснаар цутгаснаас хойшхи эхний хэдэн долоо хоногт хэмжээг авах шаардлагатай. Найдвартай байдлыг
бетоны дотор температур бага байх ба түүнээс хангахын тулд бүх шаардлагатай мэдээллийг
шалтгаалан бетон дахь ан цав үүсэлт буурч, цутгалтаас цуглуулахуйц хэмжээний тоног төхөөрөмжийг
хойшхи хугацаанд ч дотоод температурын өсөлт бага суурилуулсан байх шаардлагатай. Түүнчлэн арчилгааны
байдаг. Дулааны улиралд цутгалтын ажлыг гүйцэтгэхдээ үеийн нөхцөл нь цаашдын тооцоонд ашиглагдах, мөн
аль болох шөнийн цагаар гүйцэтгэхийг зорих ба нартай үед тухайлчилсан онцлог тооцоо, ашиглалтын нөхцөл зэрэгт
усан хөшиг үүсгэж цутгана. Түүнчлэн цутгалтын дараахь
нарийвчилсан хэмжилт, шалгалтыг гүйцэтгэх
үед дулааны үйлчлэлээс сэргийлэн дулааныг
шаардлагатай. Түүнчлэн хэмжилт, шалгалтын үр дүн нь
гадагшлуулах зорилгоор ган хэв хашмал ашиглан,
масс бетоны найдвартай байдлын баталгаа болно.
түүнийгээ сүүдэрлэх, усан арчилгаа гүйцэтгэх зэрэг маш
Бетоны үр дүнг удаан хугацаанд ажиглаж, тохиромжтой
олон янзаар масс бетоныг арчилж болно. Эдгээр арга
хэмжээгээр бетоны температурын өсөлтийг хязгаарлах
үнэлэгээг хийхийн тулд шаардлагатай лабораторийн
боломжгүй үед яндан хоолой суурилуулж, усан хөргөлтийн дээж авах бэлтгэл ажлыг хийх шаардлагатай. (Хавсралт
системээр шийдэж дулааны өсөлтийг хянаж болно. Яндан 3)
хөргөлтийн системийг боомтын байгууламжид ашиглахдаа Том хэмжээний бетон боомт болон масс бетонд хэв
хэв гажилтын заадлын нээгдэлт хамгийн багаар үүсч гажилт, шилжилт, суулт, нэвчилт, суурин дахь
байхаар тооцоолно. Бетон болон дүүргэгчийг урьдчилан
пьезометрийн түвшин, бетон даралт зэргийг сайтар
хөргөх, дотоод температурын өсөлтөөс хамгаалах,
хэмжиж, шалгах шаардлагатай байдаг. Цогц хяналтыг
тусгаарлах, цутгалтын дараахь хөргөлтийн зааварчилгаа,
хэрэгжүүлэх олон төрлийн хэмжилтийн багаж байдаг.
зөвлөмжийг ACI 207.4R-д илүү нарийвчлан тайлбарлав.
Америкт зөвхөн бетоны дотоод хүчдэлийг
4.8- Хэмжилт, шалгалт
тодорхойлоход Карлсон төрлийн төхөөрөмж, хүчдэл
Бетоны цутгалт, бэхжилтийн үед цаг алдалгүй тохирох арга мэдрэгч, чөлөөт хүчитгэлийн хэмжүүр зэрэг хэмжилтийн
 МАСС БЕТОНЫ ЗААВАР
төхөөрөмжүүдийг ашигладаг ба гидростатик даралт
хэмжих, даралт болон хүчдэл тодорхойлох, усны
шүүрэлтийн хугацаа хянах, гадаргуугийн болон дотоод
шилжисхийлтийн хэмжээ тодорхойлох, чичирхийлэл
хэмжих зэрэг хэд хэдэн зориулалт бүхий багажуудыг
нэгхэн төсөлд хэд хэдээр нь хослуулан ашиглах нь бий.
Дээрхи багажуудын хэмжилтийн үр дүнг автоматаар
цуглуулах, зайнаас удирдах, хугацааны бодит давтамжийн
бичиглэл үүсгэх зэргээр урьдчилан тохируулах боломжтой.
Боомтын хяналт шалгалтын ажил гүйцэтгэхдээ (ААИК
19801, 985; USSD 20;0У2НАЭТ 1987)зэрэг өмнө боомтод
ашигласан хяналтын технологийн зааварчилгааг жишээ
болгон ашиглавал зохимжтой.
Гидростатик даралт хэмжих багаж - Хаалттай, Бордон
төрлийн, нээлттэй удирдлагатай пьезометрүүд үүнд
хамаарна. Хаалттай пизометрийн системд динамик болон
Карлсон төрлийн төхөөрөмжүүдийг хамтатган ойлгоно.
Нээлттэй систем гэдэг нь ерөнхийдөө энгийн хяналтын
худгууд байдаг. Эдгээр системүүд нь хаалттай системтэй
харьцуулвал даралтын утгыг хэмжих тоноглолоороо
ялгагддаг. Дээрхээс өөр олон төрлийн пьезометрүүд
байдаг ч масс бетоны ажилд тэдгээрийг төдийлөн
ашиглагддаггүй.
Даралт болон хүчдэл тодорхойлох төхөөрөмжүүд-
Үндсэн дөрвөн төрлийн төхөөрөмжөөс тогтдог. Үүнд:
Баланс барих зарчмаар ажилладаг Глетцелийн хэмжүүр;
цахилгаан эсэргүүцлийн тусламжтай хүчдэл тодорхойлох
Карлсон төхөөрөмж ба түүний мэдрэгч ороомог; Механик
даралт хэмжигчийн хавтан зэрэг багтдаг.
Ус шүүрэлт хэмжих төхөөрөмж- Түгээмэл хэрэглэгддэг
шүүрэлт тодорхойлогч төхөөрөмж нь усны урсацыг
зохицуулах хаалт, шингэний зарцуулалт хэмжих
төхөөрөмж, тусгай суваг, тусгайлчлан тохируулсан шингэн
нөөцлөх сав зэргээс тогтоно.
Дотоод шилжилт хэмжих багаж - Эдгээр нь баганын
толгой, суурь зэрэг тодорхой хэмжилтийн суурь
элементтэй харгалзан үндсэн бүтээцийн элементтэй ямар
зайны шилжилт үүсгэснийг хэмжих зориулалттай багаж
юм. Дээрхи багаж/ төхөөрөмж нь босоо болон хэвтээ
хэмжилтийг хуваарьт шугам, нэг болон олон хэмжээстэй
цооног, экстензометр, ан цав хэмжигч, ишнүүрийн утсаар
татсан шугам, овон товон хэмжигч, түвшин хэмжигч,
шилжисхийлт хэмжигч зэрэг хэмжилт гүйцэтгэх нөхцлөөс
хамаарч олон сонголттой байна. Хүчдэлийг хэмжиж, эсвэл
зөвхөн бодит шилжисхийлтийн утгыг хэмжсэнээр дотоод
шилжилтийг тодорхойлж болно.
Гадаргуугийн шилжилт хэмжих багаж - Гадна босоо
болон хэвтээ шилжилтийг үүсгэсэн хяналтын цэгийн
тусламжтайгаар хэмжиж гадаргуугийн шилжилтийг
тодорхойлно. Хяналтын цэгийг боомтын орой, босоо болон
налуу хавтгай, нугалаа, зэрэгт дурын болон төлөвлөлт
байршлуудад байрлуулж, хэвтээ, босоо, өнцгөн
шилжилтүүдийг тодорхойлохоор зохион байгуулна.
Гадаргуугийн дотоод болон гадаад шилжилтийг уламжлалт
аргаар босоо тэнхлэгийн ба хэвтээ тэнхлэгийн геодезийн
хэмжилтийн тусламжтайгаар хялбархан тодорхойлж болно.
Байршлын хэмжилтийг триангуляци, триляци, коллимацын
хэмжилтээр тодорхойлох ба үүнд нивелир, теодолит,
цахилгаан метр, эгцлүүр зэргийг ашиглана.
Чичирхийлэл мэдрэгч төхөөрөмж- Хамгийн их хурдатгал
хэмжих ба хурдатгалын бичиглэл үүсгэх төхөөрөмжүүд
орно. Хүчдэл хэмжих, хүчлэл тодорхойлох, хэв гажилт
хянах, арматурчлалын шалгалт хийх зориулалттай
Карлсон төрлийн багаж болон түүнтэй ижил төрлийн
төхөөрөмжүүдийг мөн ашиглаж болдог. Аль ч тохиолдолд
чөлөөт хэлбэлзэлтэй хоёр ширхэг утас ашиглагдах ба нэг
утасны урт ихэсхэд нөгөөх нь эсэргээрээ багасах зарчмаар
ашиглагддаг. Цахилгаан эсэргүүцэл болон эсэргүүцлийн
харьцааны тусламжтайгаар бетоны хүчдэл, хэв гажилт,
температурыг хэмжих боложтой. Дээрхи төрлийн багаж,
төхөөрөмж нь ашиглахад хялбар, бат бөх, удаан
эдэлгээтэй байдаг.
Масс бетоны хяналт, шалгалтыг зөв гүйцэтгэхийн тулд
хэмжилт, шалгалтын үр дүнг удаан хугацаанд цуглуулах
хэрэгтэй болдог. Хяналт, шалгалтын төхөөрөмж нь аль
болох ажиллагааны энгийн зарчимтай, бат бөх, удаан
эдэлгээтэй, орчны нөлөөнд тэсвэртэй, засвар үйлчилгээ
авах бололцоотой байх хэрэгтэй. Хэмжилтийн үр дүнг зөв
гаргахад багажыг бетонд сайтар бэхэлсэн байх
шаардлагатай болдог. Хэв гажилт хэмжих төхөөрөмж нь
дор хаяж бетоны том ширхэгтэй дүүргэгчийг 3 дахин
авсанаас багагүй урттай байх хэрэгтэй. Учир нь
төхөөрөмжийг цахилгаан мэдрэгчтэй байхаар тохируулдаг
тул хэмжилтийн үр дүнгийн савлалт их гарах магадлалтай
юм. Түүнчлэн зөвхөн ус нэвтэрдэггүй байхаас гадна бетон
дахь шүлтлэг материалаас шалтгаалан өгөрших эрсдэлээс
багажыг сэргийлэх шаардлагатай. Хэжилтийн үр дүнгийн
найдвартай байдлыг хангах зорилт нь эргүүлээд маш олон
төвөгтэй байдлыг үүсгэдэг. Жишээ нь гадаргуугийн хэв
гажилтыг хэмжих багажыг замын хөдөлгөөний нөлөөгөөр
гэмтээх, хөлдөлт гэсэлтийн явцад элэгдэх зэрэг маш олон
гадны сөрөг хүчин зүйлүүд угтдаг. Хяналтын худаг болон
ихэнхи пьезометрүүд нь нүхэнд чулуу унах, хөлдөлт
гэсэлтийн нөлөө, бэхэлгээний орчмын материалын
элэгдэл, бетон бүтээцэд үүссэн нүхний улмаас эвдэрч
гэмтэх тохиолдол цөөнгүй гардаг. Тиймд шаардлагатай
хмагаалалтын арга хэмжээг авахгүй бол эдгээр төрлийн
багаж тоног төхөөрөмжийн эдэлгээний хугацаа
мэдэгдэхүйцээр буурдаг.Жишээ нь хяналтын худаг болон
хэмжих цэгийн гадаргууг хаах, механик гэмтлээс
сэргийлсэн хашилт хийх зэрэг арга хэмжээ авах хэрэгтэй.
Тоног төхөөрөмж байршуулах цэг нь авто болон вагон
замаас хол, аль ч тохиолдолд усны хамгаалалттай
материал байх хэрэгтэй.
Хэт их ачаалал, хүчдэлийн орчинд багаж төхөөрөмжийг
байршуулж ашигласнаар хэмжилтийн утгыг сарниулах
талтай тул аль болох экстрим хэмжилтээс зайлсхийх
шаардлагатай. Өдөр тутмын температурын үйлчлэлд шууд
өртүүлснээр мөн багажыг гэмтээх эрсдэлтэй тул бүтээцийн
ирмэг, хөвөөнөөс тодорхой зайтай байршуулна. Боомтын
байгууламжид хэмжилтийн багаж тоног төхөөрөмжийг
алсын удирдлагатай ашиглах байдлаар тохируулсан
байдаг.
 Пьезометрийн хоолойнд бичил биетнүүд үржих эрсдэл
БҮЛЭГ 5 ХАВСРАЛТУУД
байдаг тул системийн усан дахь бичил биетний өсөлтийг
сааруулах арга хэмжээ авах шаардлагатай. Антифриз 5.1- Хавсралт норм, стандартын жагсаалт
ашиглаж буй үед усыг тунадасжуулах систем урьдчилан Энэхүү цувралтай хамтатган ашиглагдах олон улсын
суурилуулдаг. байгууллагын стандарт баримт бичгийн жагсаалтуудыг дор
Хяналтын багажуудыг хөдөлгөөнтэй, тогтмол тохируулга дурдав. Хэрвээ доор дурдсан стандарт, баримт бичиг
хийгдэж байхаар үйлдвэрлэдэг хэдий ч масс бетоны ажилд шинэчлэгдсэн тохиолдолд тухайн оны хамгийн сүүлийн
хэмжилтийн багажыг ашиглахдаа зайлшгүй талбайд хувилбараар хамтатган ашиглана. Хавсралт бичиг баримт
байршуулдаг тул алдаа заасан, эвдэрсэн тохиолдолд засах шинэчлэгдсэн эсэхийг хэрэглэгч тухай бүрийд шалгах
боломжгүй. Бетонд суурилуулахдаа өрөмдлөгийн нүх шаардлагатай.
гаргаж суурилуулвал хөдөлгөх, дахин ашиглах боломжтой
хэдий ч бетоны ажлын онцлогоос шалтгаалж дээрхи нь Америкийн Бетоны Холбоо (American Concrete Institute)
бараг боломжгүй шийдэл юм. Гадаргууд суурилуулсан
геодезийн хэмжилтийн хатуу цэгийг л дээрхи байдлаар үл 116R- Cement and Concrete
ялиг хөдөлгөөнтэй тохируулж болдог. Terminology 201.2R- Guide to Durable
4.9- Үл агших цементэн зуурмагаар хэв гажилтын Concrete
заадлыг битүүлэх 207.2R- Effect of Restraint, Volume Change, and

Бетоны температурын өсөлтийг хязгаарлах зорилгоор Reinforcement on Cracking of Mass Concrete

масс бетоныг хэв гажилтын заадалтайгаар салангид 207.4R- Cooling and Insulating Systems for Mass Concrete
хэсгүүд болгон цутгаж, цутгалт хоорондын заагийг 207.5R- Roller-Compacted Mass Concrete
бетоноор дүүргэдэг. Нимгэн нуман боомтын хэв гажилтын 209R- Prediction of Creep, Shrinkage, and Tempera- ture
заадлыг үл агших бетоноор дүүргэснээрээ боомтын хяр Effects in Concrete Structures
хэсгийн үл ялиг суултын тусламжтайгаар заадлыг илүү нягт 210R- Erosion of Concrete in Hydraulic Structures
холбох боломжийг олгодог. Үл агших бетон нь заадалд 211.1- Standard Practice for Selecting Proportions for Nor-
ирэх хүчдэлүүдийг харьцангуй жигд хуваарилж өгдөг тул mal, Heavyweight, and Mass Concrete
дээрхи төрлийн дүүргэлтийг нимгэн нуман боомтод өргөн 212.3R- Chemical Admixtures for Concrete
хэрэглэх боломжтой.
221R- Guide for Use of Normal Weight and Heavy- weight
Сүүлийн жилүүдэд гравитацийн боомтын хөндлөн хэв Aggregates in Concrete
гажилтын заадлыг үл агших зуурмагаар битүүлэхээ 221.1R- State-of-the-Art Report on Alkali-Aggregate Reactivity
больсон. Учир нь ус үл нэвчүүлэх хөөдөг чигжээс болоод 224R- Control of Cracking in Concrete Structures
босоо ус зайлуулах сувгийн тусламжтай ус нэвчилтийг
224.1R- Causes, Evaluation and Repair of Cracks in
зогсоох, хянах бүрэн бололцоотой байдаг төдийгүй
Concrete Structures
заадлын орчимд хөндлөн хүчдэл үүсдэггүй тул эдийн
232.2R- Use of Fly Ash in Concrete
засгийн хэмнэлттэй шийдэл болдог. Гэсэн хэдий ч зарим
233R- Slag Cement in Concrete and Mortar
тохиолдолд хэв гажилтын заадалтай паралель хэвтээ ан
цавууд үүсдэг тул дээрхи шийдлийг дахин эргэцүүлж, 304R- Guide for Measuring, Mixing, Transporting,
тооцоог нарийвчлан гүйцэтгэх хэрэгтэй. Хагарал ихэвчлэн and Placing Concrete
боомтын энгэр хэсэгт үүсч, цааш ашиглалтын хугацааны 304.2R- Placing Concrete by Pumping
туршид усны даралт болоод хүйтэн температурын Methods 304.4R- Placing Concrete with Belt
нөлөөгөөр гүн тархдаг. Боомтыг ачаалагдахаас өмнө гадна Conveyors 305R- Hot Weather Concreting
ан цавыг үл агших бетоноор битүүлж, ан цав нээгдэлтээс 309R- Guide for Consolidation of Concrete
сэргийлэх боломжтой. 311.5- Guide for Concrete Plant Inspection and Testing of
Масс бетоныг хөргөх үед үүсэх ан цавыг 1мм болон Ready-Mixed Concrete
түүнээс өргөн нээгдэх боломжыг хангаснаараа үл агших 318/318R- Building Code Requirements for Structural Concrete
цементэн зуурмагаар технологийн дагуу чигжих нөхцлийг and Commentary
бүрдүүлнэ. Тоног төхөөрөмжөөс хамаарч, онцгой нөхцөлд
үүнээс ч бага өргөнтэй ан цавыг битүүлж болно. Үл агших
Америкийн Стандарт Туршилтын Холбоо ASTM
цементэн зуурмагаар ан цавыг битүүлэх ажилбарыг ан цав
International
нээгдэлтийн үе шатаас хамаарч нэг, эсвэл хоёр шаттайгаар
гүйцэтгэнэ. Үүнд: Байж болох хамгийн их хэмжээгээр ан цав C 94 Standard Specification for Ready-Mixed
үүсэхэд нэг мөр чигжих, эсвэл ан цав нээгдэж эхлэхэд эхний Concrete C 125 Standard Terminology Relating to
чигжилтийг хийх гэх мэтээр үе тохируулан гүйцэтгэнэ. Concrete and Concrete Aggregates
Варнер 2004-т Үл агших бетон зуурмагаар хэв гажилтын
C 150 Standard Specification for Portland Cement
заадлыг битүүлэх талаар, Силвэйра 1982-т Үл буцах
C 260 Standard Specification for Air-Entraining
хавхлагатай шахуургаар үл агших цементэн зуурмаг шахах
Admixtures for Concrete
системийн талаар тайлбарласан байдаг. Үүнд ашиглагдах
C 494 Standard Specification for Chemical Admixtures for
тоног төхөөрөмжийн сонголтыг заадлын өргөнөөс
хамааруулан хийнэ. Concrete
C 595 Standard Specification for Blended Hydraulic Cements
C 618 Standard Specification for Coal Fly Ash and Raw or
Harboe, E. M., 1961, "Properties of Mass Concrete in
Calcined Natural Pozzolan for Use in Concrete
Bureau of Reclamation Dams," Report No. C-1009,
C 684 Standard Method for Making, Accelerated Curing, Concrete Laboratory, U.S. Bureau of Reclamation, Denver,
Testing for Concrete Compression Test Specimens Colo., Dec., 6 pp.
C 989 Standard Specification for Ground Granulated Blast- Harboe, E. M., 1961, "Properties of Mass Concrete in
Furnace Slag for Use in Concrete and Mortars Bureau of Reclamation Dams," Report No. C-1009, U.S.
C 1157 Standard Performance Specification for Hydraulic Department of the Interior, Bureau of Reclamation,
Cement Division of Engineering Laboratories, Concrete Laboratory
Branch, Denver, Colo., Dec. 6.
Эдгээр хэвлэлүүдийг доорхи хаягаар хандан худалдан
авч болно.
Harris, D. W.; Mohorovic, C. E.; and Dolen, T. P., 2000,
"Dynamic Properties of Mass Concrete Obtained from
American Concrete Institute Dam Cores," AC! Materials Journal, V. 97, No. 3,
P.O. Box 9094
May-June, pp. 290-296.
Farmington Hills, MI 48333-9094
www.concrete.org Hess, J. R., 1992, "Rapid Load Strength Testing for Three
Concrete Dams," Proceedings, Association of State Dam
ASTM International 100 Barr Harbor Safety Officials Annual Conference (Baltimore), Lexington,
Drive pp. 187-194.
West Conshohocken, PA 19428 Higginson, E. C.; Wallace, G. B.; and Ore, E. L., 1963,
www.astm.org "Effect of Maximum Size Aggregate on Compressive
Strength of Mass Concrete," Symposium on Mass Concrete,
5.2- Ашигласан ном товхимолууд
SP-6, American Concrete Institute, Farmington Hills, Mich.,
Abrams, D. A., 1918, "Design of Concrete Mixtures," pp. 219-256.
LS001, Structural Materials Research Laboratory, Lewis Houghton, D. L., 1969, "Concrete Volume Change for
Insti- tute and Portland Cement Association, Chicago, Ill., 24 Dworshak Dam," Proceedings, ASCE, V. 95, No. PO2, Oct.
pp. , pp. 153-166.
ASCE, 2002, "Guidelines for Instrumentation Houghton, D. L., 1970, "Measures Being Taken for
and Measurements for Monitoring Dam Performance," Prevention of Cracks in Mass Concrete at Dworshak
Amer- ican Society of Civil Engineers, New York. and Libby Dams," Transactions, 10th International
Bogue, R. H., 1949, "Studies on the Volume Stability Congress on Large Dams (Montreal), International
of Portland Cement Pastes," PCA Fellowship Paper Commission on Large Dams, Paris.
No. 55, National Bureau of Standards, Washington, D.C. Houghton, D. L., 1972, "Concrete Strain Capacity
Carlson, R. W., 1979, Manual for the Use of Strain Meters Tests- Their Economic Implications," Proceedings,
and Other Instruments in Concrete Structures, Carlson Engineering Foundation Research Conference, Pacific
Instruments, Campbell. Grove, Calif., May, pp. 75-99.
Carlson, R. W.; Houghton, D. L.; and Polivka, M., 1979, Houghton, D. L., 1976, "Determining Tensile Strain
"Causes and Control of Cracking in Unreinforced Mass Capacity of Mass Concrete," ACI JOURNAL, Proceedings
Concrete," ACI JOURNAL, Proceedings V. 76, No. 7, July, pp. V. 73, No. 12, Dec., pp. 691-700.
821-837. Houghton, D. L., and Hall, D. J., 1972, "Elimination of
Davis, R. E., 1963, "Historical Account of Mass
Grout on Horizontal Construction Joints at Dworshak
Concrete," Symposium of Mass Concrete, SP-6,
Dam," ACI JOURNAL, Proceedings V. 69, No. 3, Mar., pp.
American Concrete Institute, Farmington Hills, Mich., pp. 1-
176-178.
35. Houk, I. E., Jr.; Borge, O. E.; and Houghton, D. L., 1969,
"Studies of Autogenous Volume Change in Concrete for
Dusinberre, D. M., 1945, "Numerical Methods for Tran-
Dworshak Dam," ACI JOURNAL, Proceedings V. 66, No. 7,
sient Heat Flow," Transactions, American Society of
July, pp. 560-568.
Mechanical Engineers, V. 67, Nov., pp. 703-772.
Hurd, M. K., 1995, Formwork for Concrete, SP-4, 6th
Farny, J. A., and Kosmatka, S. H., 1997, "Diagnosis
Edition, American Concrete Institute, Farmington Hills,
and Control of Alkali-Aggregate Reactions in Concrete,"
Mich., 475 pp.
IS413, Portland Cement Association, Skokie, Ill., 24 pp.
ICOLD, 1964, Transactions, 8th International Congress
Ginzburg, T. G.; Zinchenko, N. A.; and Skuortsova, G. on Large Dams, (Edinburgh), International Commission on
F., 1966, "Concrete for Krasnoyarsk Dam," Large Dams, Paris, V. 2.
Gidrotekhnecheskoe Stroitelstvo (Moscow), No. 2, pp. 6-12. Itaipu Binacional, 1981, "The Itaipu Hydroelectric
(in Russian)
Project, Design and Construction Features," Dec.
Graham, J. R., 1978, "Design and Analysis of Auburn Dam- Klein, A.; Pirtz, D.; and Adams, R. F., 1963, "Thermal
Volume Four, Dynamic Studies," U.S. Bureau Properties of Mass Concrete During Adiabatic Curing,"
of Reclamation, Denver, Colo. Symposium on Mass Concrete, SP-6, American Concrete
Institute, Farmington Hills, Mich., pp. 199-218.
 Liu, T. C., and McDonald, J. E., 1978, "Prediction of
Tuthill, L. H., 1943, "Developments in Methods of Testing and
Tensile Strain Capacity of Mass Concrete," ACI
Specifying Coarse Aggregate," ACI JOURNAL, Proceedings V.
JOURNAL, Proceedings V. 75, No. 5, May, pp. 192-197.
39, No. 1, Sept., pp. 21-32.
Mather, B., 1974, "Use of Concrete of Low Portland Cement
Tuthill, L. H., 1950, "Inspection of Mass and Related
Content in Combination with Pozzolans and Other
Concrete Construction," ACI JOURNAL, Proceedings V. 46,
Admixtures in Construction of Concrete Dams," ACI No. 5, Jan., pp. 349-359.
JOURNAL, Proceedings, V. 71, No. 12, Dec., pp. 589-599.
Tuthill, L. H., 1953, "Vibration of Mass Concrete,"
McLean, F. G., and Pierce, J. S., 1988, "Comparison of ACI JOURNAL, Proceedings V. 49, No. 10, June, pp. 921-932.
Joint Shear Strength for Conventional and Roller-
Tuthill, L. H., 1967, "Advanced Concrete Practices," Civil
Compacted Concrete," Roller Compacted Concrete II Engineering, ASCE, V. 37, No. 7, July, pp. 40-44.
Proceedings, ASCE, pp. 151-169.
Tuthill, L. H., 1980, "Better Grading of Concrete
Neeley, B. D., and Poole, T. S., 1996, "Methods of Preparing
Aggre- gates," Concrete International, V. 2, No. 12, Dec.,
Horizontal Construction Joints in Mass Concrete," TR SL-96- pp. 49-51. Tynes, W. O., and McCleese, W. F., 1973,
2, U. S. Army Engineer Waterways Experiment Station, "Evaluation of High-Pressure Water Jet and Joint
Vicksburg, Miss., 80 pp. Preparation Procedures," Technical Report No. 6-518, Report
Neeley, B. D.; Poole, T. S.; and Weiss, C. A., 1998, "Methods 4, U. S. Army Engineer
of Preparing Horizontal Construction Joints in Mass Concrete: Waterways Experiment Station, Vicksburg, Miss., 22 pp.
Minimizing Laitance," TR SL-96-2, Report 2, U.S. Army Corps of Engineers (USACE), 1959, "Investi-
U. S. Army Engineer Waterways Experiment Station, gation of Methods of Preparing Horizontal Construction Joints in
Vicksburg, Miss., 48 pp. Concrete," Technical Report No. 6-518, Report 1,
Neville, A. M., 1996, Properties of Concrete, John Wiley and U.S. Army Engineer Waterways Experiment Station, Vicks-
Sons, Inc., 844 pp. burg, Miss., 28 pp.
Polivka, M.; Pirtz, D.; and Adams, R. F., 1963, "Studies of USACE, 1963a, "Investigation of Methods of
Creep in Mass Concrete," Symposium on Preparing Horizontal Construction Joints in Concrete,"
Mass Concrete, SP-6, American Concrete Institute, Technical Report No. 6-518, Report 2, U.S. Army
Farmington Hills, Mich., pp. 257-285. Engineer Waterways Experiment Station, Vicksburg, Miss., 20
Polivka, R. M., and Wilson, E. L., 1976, "Finite Element pp. 28
Analysis of Nonlinear Heat Transfer Problems," SESM USACE, 1963b, Handbook for Concrete and Cement,
Report No. 76-2, University of California, Berkeley, 98. www.ccb.org.
Portland Cement Association, 1979, "Concrete for Massive USACE, 1980, "Instrumentation for Concrete Structures," EM
Structures," Publication No. IS128T, 24 pp. 1110-2-4300, Sept.
Price, W. H., and Higginson, E. C., 1963, "Bureau USACE, 1990, "Gravity Dam Design," EM 1110-2-2200, Sept.
of Reclamation Practices in Mass Concrete," Symposium USACE, 1994a, "Nonlinear, Incremental Structural Analysis of
on Mass Concrete, SP-6, American Concrete Institute, Massive Concrete Structures," ETL 1110-1-365, Aug.
Farm- ington Hills, Mich., pp. 77-87. USACE, 1994b, "Standard Practice for Concrete for Civil
Works Structures," EM 1110-2-2000, Feb.
Raphael, J. M., 1984, "Tensile Strength of Concrete," ACI
USACE, 1995, "Instrumentation of Embankment Dams and
JOURNAL, Proceedings V. 81, No. 2, Mar.-Apr., pp. 158-165.
Levees," EM 1110-2-1908.
Rhodes, J. A., 1978, "Thermal Properties," Significance of
USACE, 1997, "Engineering and Design-Thermal Studies of
Tests and Properties of Concrete and Concrete
Mass Concrete Structures," ETL 1110-2-542, May.
Making Materials, STP-169B, ASTM International, West
U.S. Bureau of Reclamation (USBR), 1949, "Cooling of
Consho- hocken, Pa., pp. 242-266.
Concrete Dams: Final Reports, Boulder Canyon Project, Part VII-
Saucier, K. L., 1977, "Dynamic Properties of Mass Cement and Concrete Investigations," Bulletin No. 3, Denver,
Concrete," Miscellaneous Paper No. C-77-6, U.S. Colo., 236 pp.
Army Engineer Waterways Experiment Station, Vicksburg, USBR, 1958, "Properties of Mass Concrete in United States
Miss., June, 24 pp. and Foreign Dams," Report No. C-880, Concrete Laboratory,
Silveira, J.; Carvalho, R.; Paterno, N.; and Kuperman, S., Denver, Colo., July, 3 pp.
1982, "Grouting of Contraction Joints in Concrete Structures USBR, 1976, "Design of Gravity Dams," Denver, Colo., 553
at Aqua Vermelha Dam-Instrumentation and pp.
Behavior," Transactions, 14th International Congress on USBR, 1981, "Control of Cracking in Mass Concrete Struc-
Large Dams (Rio de Janeiro, 1982), International tures," Engineering Monograph No. 34, Denver, Colo., 71 pp.
Commission on Large Dams, Paris. USBR, 1987, Concrete Dam Instrumentation Manual,
Steinour, H. H., 1960, "Concrete Mix Water-How Denver, Colo., Oct., 153 pp.
Impure Can It Be?" Journal, PCA Research and Develop- ment USBR, 1992, "Direct Shear of Cylindrical Concrete Speci-
Laboratories, V. 2, No. 3, Sept., pp. 32-48. mens," USBR Procedure No. USBR-4915, Concrete Manual,
Tennessee Valley Authority, 1939, "The Norris Project," Part 2, 9th Edition, U.S. Department of the Interior, Bureau of
Technical Report No. 1, Knoxville, Tenn. Reclamation, Materials Engineering Branch, Denver, Colo.
USBR, 2001, Concrete Manual, Denver, Colo., May, 680 pp.
 Wallace, G. B., and Ore, E. L., 1960, "Structural and
Warner, J., 2004, Practical Handbook of Grouting Soil,
Lean Mass Concrete as Affected by Water-Reducing, Set-
Rock and Structures, John Wiley and Sons, Inc., New York,
Retarding Agents, "Symposium on Effect of Water-Reducing
700 pp.
Admixtures and Set-Retarding Admixtures on Properties of
Concrete, STP- 266; ASTM International, West Wilson, E. L., 1968, "The Determination of Temperatures
Conshohocken, Pa., pp. 38-96. within Mass Concrete Structures," SESM Report No. 68-17,
Structures and Materials Research, Department of Civil
USSD, 2002, "General Guidelines for Automated
Engineering, University of California, Berkeley, Calif., Dec.,
Perfor- mance Monitoring of Dams," United States Society
pp. 1-33.
on Dams, Denver, Colo.
 МАСС БЕТОНЫ ЗААВАР

Ашиглагдсан нэр томъёо

Admixture- Нэмэлт
Lift- Цутгалтын түвшин
Aggregate- Дүүргэгч
Air entrainment- Агаар оруулах Lubricant- Тосорхог/ Налархай байдал
Anti-washout admixture- Угаагдахаас сэргийлэх нэмэлт Modified heat- Илч тогтворжуулах
Bridge pier- Гүүрийн тулгуур Noncrystalline- Аморф
Buttress- Тулгуурт Obsidian- Шиллэг магма
Cement blending- Цементийг холих Over-vibration- Хэт нягтруулалт
Clays- Шаварлаг Paste- Шингэн цемент
Clinker- Цементийн чулуунцар Plastic state- Налархай төлөв
Coal- Нүүрс Poor graded- Хэврэг ширхэглэлтэй
Compressive strength- Шахалтын бат бэх Consolidation- Pozzolan- Пуццалон
Нягтруулалт Pozzolanic activity- Пуццолант чанар
Constituent- Бүрэлдэхүүн Precast- Урьдчилан хүчитгэсэн
Proportioning- Найрлага тодорхойлох
Core compressive strength- Бетоныг өрөмдөж бат бэх
Protruding rock- Ил гарсан чулуу
тодорхойлох
Pumicite- Уушгин чулуу
Cracking- Ан цав үүсэлт Retarding initial setting- Гидратацын урвалыг
Creep- Цууралт удаашруулах
Curing- Арчилгаа
Roller compacted mass concrete- Конусан суултгүй
Deleterious substance- Хортой хэсэг
масс бетон
Dry concrete- Хуурай бетон
Durability- Орчны нөлөө тэсвэрлэлт Shales- Шаварлаг занар
Shape- Хэлбэр
Early heat development- Бэхжилтийн эхэн үеийн илч
Slate- Занар
ялгаруулалт
Thermal properties- Бетоны температур
Float-in structure- Усан дээр хөвдөг бүтээц Tremie seals- Шонгийн тав
Fly ash- Дэгдэмхий үнс Tuffs- Галт уулын бөсөл
Formwork- Хэв хашмал USBR- Усны Нөөцийн Асуудал Эрхэлсэн Товчоо
Glassy- Гөлгөр USACE- Америкийн Армийн Инженерийн Корпус
Heat Generation- Илч ялгаруулалт Vibration- Доргиулалт
International Commision Of Large Dams- Олон Улсын Vibrator- Доргиур
Томоохон Боомтуудын Холбоо Volcanic- Галт уулын
Well graded- Ангилал сайтай
Intergrind- Пуццалоныг үйрүүлж бутлах
Workability- Хөдөлгөөнт чанар
 American Concrete Institute
Always advancing

Америкийн Бетоны Холбооноос бүх төрлийн бетоны ажлыг гүйцэтгэх хамгийн шилдэг арга
технологийг олох, түгээх зорилгоор хоёр зууны туршид дараахь үйл ажиллагаануудыг явуулж
байна.

- Төслийн хороодын зүгээс тайлан, зөвлөмж, заавар, техникийн шаардлага, норм боловсруулах

- Хавар, намрын чуулганаар хороодын ажлыг хэлэлцэх

- Батлагдсан зөв технологиор сургалт зохион байгуулах

- Бетоны салбарт чадавхижсан хувь хүмүүсийг мэргэжлийн гэрчилгээгээр хангах хөтөлбөр

- Тэтгэлэг, дадлага, тэмцээн уралдаан гэх мэт боловсролын хөтөлбөрүүд

- Олон улсын хурал, симпозиумыг ивээн тэтгэх

- Холбогдох олон улсын байгууллагуудтай хамтарч ажиллах

- Тогтмол хэвлэл: АБХ-ны сэтгүүл, Материалын сэтгүүл, Бетоны олон улсын хэвлэл

Гишүүнээр элссэнээр тогтмол хэвлэлд хамрагдах боломжтойгоос гадна бичиг баримт худалдан
авах зардал, сургалт, семинарын төлбөр, чуулга уулзалтын хураамж зэрэг АБХ-ны бүх
бүтээгдэхүүн үйлчилгээнээс 40%-н хөнгөлөлт эдэлдэг.

Мөн бетон бүтээцийн норм стандарт, технологийг шинэчлэн сайжруулах, мэдлэгээ хоорондоо
хуваалцах зорилготой дэлхийн өнцөг булан бүрт холбогдсон мянга мянган мэргэжилтэн,
дадлагажигчийн нэг болох боломжтой. Мөн харьяа орон нутаг дахь мэргэжилтэн хооронд мэдлэгээ
хуваалцах, зөвлөлдөх гүүр болж өгдөг.

American Concrete Institute 38800

Country Club Drive Farmington
Hills, MI 48331
Phone: +1.248.848.3700
Fax: +1.248.848.3701
www.concrete.org
 МАСС БЕТОНЫ ЗААВАРЧИЛГАА

38800 Country Club Drive

Farmington Hills, Ml 48331 USA

+1.248.848.3700

www.concrete.org

Америкийн Бетоны Холбоо (АБХ) нь бетон хийц, барилга байгууламж,

материалын үйлдвэрлэлтэй холбоотой ажил эрхэлдэг, бетоны
хэрэглээг төгөлдөржүүлэх зорилго бүхий хувь хүн, албан
байгууллагуудад зориулж зөвшилцөлд суурилсан стандарт ба
техникийн нөөц бичиг баримт, боловсролын хөтөлбөр, мэргэжлийн
гэрчилгээг боловсруулах, түгээх, гардуулах чиглэлээр ажилладаг
дэлхийд тэргүүлэгч байгууллага юм.

Манай вэбсайтад зорчиж төслийн хороодын үйл ажиллагааны талаар

болон бетонтой холбогдолтой хоёр зууны турш хуримтлагдсан баялаг
сантай танилцахыг зөвлөе. Сайн дурын, гишүүнчлэлийн удирдлагатай
байгууллагын хувьд манай холбоонд гишүүнээр элссэнээрээ ижил
хүсэл сонирхол бүхий томоохон нэгдлийн нэгэн хэсэг болж,
мэргэжилдээ өсөн дэвших боломжыг та бүхэнд санал болгож байна.

American Concrete
Institute®
Advancing concrete knowledge