Professional Documents
Culture Documents
مکتب اشراق
مکتب اشراق
ﻣﮑﺘﺐ اﺷﺮاق
ﻣﮑﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﯽ اﺷﺮاق ،ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻬﺎباﻟﺪﯾﻦ ﺳﻬﺮوردی ﯾﺎ ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق ،در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ،اراﺋﻪ ﺷﺪ .وی ،در
ﮐﺘﺎب ﺣﮑﻤﺖاﻻﺷﺮاق ،ﺑﻪ اﺻﻮل و ﻓﺮوع اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ،ﭘﺮداﺧﺘﻪاﺳﺖ.
اﯾﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﭘﯿﺪاﯾﺶ ،در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ارﺳﻄﻮﯾﯽ ﻣﺸﺎء ﻋﺮض اﻧﺪام ﮐﺮد؛ ﻓﻠﺴﻔﻪ ای ﮐﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ای اﺳﺘﻮار و ﺑﯽ ﺑﺪﯾﻞ
در ﺳﻨﺖ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن داﺷﺖ و ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ای ﻫﻤﭽﻮن اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ از ﺣﺎﻣﯿﺎن و ﻣﺮوﺟﺎن آن ﺑﻮدﻧﺪ .روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ
ﻃﺮح ﻧﻮ دراﻧﺪاﺧﺘﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﻣﺸﺎء ـ ﺑﺎ آن ﻫﻤﻪ ﻧﻔﻮذ و رﺳﻮخ در ﻋﻘﻞ و ذﻫﻦ ﭘﮋوﻫﻨﺪﮔﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ آن زﻣﺎن ،و ﻧﯿﺰ
ﻋﻈﻤﺖ ارﺳﻄﻮ و ﺑﻮﻋﻠﯽ ﻧﺰد اﯾﺸﺎن ـ ﮐﺎری ﺳﺨﺖ و ﺷﮕﻔﺖ ﻣﯽﻧﻤﻮد ،ﻟﯿﮑﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎر دﺷﻮاری ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﻮاﻧﺎی ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق ﺻﻮرت
ﮔﺮﻓﺖ .وی ﺑﻪ رﻏﻢ ﻋﻤﺮ ﮐﻮﺗﺎﻫﺶ ،در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻋﻘﻠﯽ ﻫﻤﭽﻮن اﻟﻬﯿﺎت )ﻣﺎﺑﻌﺪ اﻟﻄﺒﯿﻌﻪ ﻧﻮری( و ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت و ﺣﺘﯽ ﻣﻨﻄﻖ و ﺑﻠﮑﻪ
در روش ﻓﻠﺴﻔﯽ ،در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺸﺎء آراء ﻧﻮﯾﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ از ﻧﺒﻮغ و ﻋﻈﻤﺖ روﺣﯽ و ﻓﮑﺮی اﯾﻦ ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺑﺰرگ ﺧﺒﺮ
ﻣﯽدﻫﺪ.
ﻬﺮ َوردی ،در ﺿﻤﻦ ﺗﺤﺼﯿﻞ ،ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮدات دﻧﯿﺎ از ﻧﻮر ،ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ،و اﻧﻮار ،ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﺗﺎﺑﻨﺪ و آن ﺗﺎﺑﺶ
ُﺳ َ
ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ را اﺷﺮاق ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﻟﻘﺐ ﺷﯿﺦ اﻻﺷﺮاق را ﯾﺎﻓﺖ.
ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺳﻬﺮوردی اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺴﺘﯽ ﻏﯿﺮ از ﻧﻮر ﭼﯿﺰی ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﺮﭼﻪ در ﺟﻬﺎن اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ ﻧﻮر
اﺳﺖ ،ﻟﺬا ﺟﻬﺎن ﺟﺰ اﺷﺮاق ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ .ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﻮرﻫﺎ رﻗﯿﻖ اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ ﻏﻠﯿﻆ و ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﻮار ذرات ﭘﺮاﮐﻨﺪه دارد و
ﭘﺎرهای دﯾﮕﺮ دارای ذرات ﻣﺘﺮاﮐﻢ اﺳﺖ و ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻧﻮرﻫﺎی ﻗﻮی ﺑﺮ ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺗﺎﺑﺪ ﻧﻮرﻫﺎی ﺿﻌﯿﻒ ﻫﻢ ﺑﺴﻮی اﻧﻮار ﻗﻮی ﺗﺎﺑﺶ
دارد .اﻧﺴﺎن ﻫﻢ از اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺗﺎﺑﺪ ،ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻧﻮرﻫﺎی دﯾﮕﺮان ﺑﻪ او ﻣﯽﺗﺎﺑﺪ .ﺑﻤﻨﺎﺳﺒﺖ اﯾﻨﮑﻪ از
اﻧﺴﺎن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﻮر ﺗﺎﺑﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد اﻧﺴﺎن ﻓﯿﺎض اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﻮر ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و از ﻧﻮر ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ روﺷﻦ ﺷﻮد.
ﺳﻬﺮوردی ﻣﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻤﺖ ،ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ :ﺣﮑﻤﺖ ﻟﺪﻧﯽ و ﺣﮑﻤﺖ ﻋﺘﯿﻖ .ﺣﮑﻤﺖ ﻋﺘﯿﻖ ،ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﻤﺖ ﻗﺪﯾﻢ ،ﻫﻤﻮاره ﺑﻮده ،و
در ﻗﺪﯾﻢ ﻫﻨﺪیﻫﺎ و اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ و ﺑﺎﺑﻠﯽﻫﺎ و ﻣﺼﺮیﻫﺎ و ﺑﻌﺪ از آن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽﻫﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدهاﻧﺪ .اﻣﺎ ﺣﮑﻤﺖ ﻟﺪﻧﯽ ﺧﺎﺻﺎن از آن
ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ اﻣﺎ در آﻏﺎز اﯾﻦ دو ﺣﮑﻤﺖ از ﯾﮏ ﻣﺒﺪأ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻪ و آن ادرﯾﺲ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻧﺎم دﯾﮕﺮ آن ﻫﺮﻣﺲ اﺳﺖ.
ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮدم ﺣﮑﻤﺖ از ادرﯾﺲ آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه او ﺑﻪ دو ﺷﺎﺧﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﯾﺮان ودﯾﮕﺮی ﺑﻪﻃﺮف ﻣﺼﺮ و ﺑﻌﺪ
اﯾﻦ دو ﺷﺎﺧﻪ وارد اﺳﻼم ﮔﺮدﯾﺪ.
ﯾﮑﯽ از وﺟﻮه اﺳﺎﺳﯽ ﺗﻤﺎﯾﺰ ﺣﮑﻤﺖ اﺷﺮاق از ﺣﮑﻤﺖ ﻣﺸﺎء راﺑﻄﻪ ﻣﺎﻫﻮی آن ﺑﺎ ﻧﻮر و ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﺣﻘﺎﯾﻖ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اﺳﺖ .ذواﻟﻨﻮن
ﺗﺴﺘﺮی ،اﺑﻮ ﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ ،ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺣﻼج و اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ اﺑﯽ اﻟﺨﯿﺮ از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺎرﻓﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﺮی ،ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا
ﺳﻬﺮوردی از آنﻫﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ.
در رﺳﺎﯾﻞ ﺳﻬﺮوردی ،ﻋﻘﻞ در ﻣﻘﺎﺑﻞ وﺣﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ در ﻃﻮل وﺣﯽ اﺳﺖ .ﺣﻤﻼت ﻏﺰاﻟﯽ ﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺸﺎء در ﮐﺘﺎبﻫﺎی »ﺗﻬﺎﻓﺖ
اﻟﻔﻼﺳﻔﻪ« و »اﻟﻤﻨﻘﺬ ﻣﻦ اﻟﻀﻼل« ﺿﺮﺑﺎﺗﯽ ﮐﺎری ﺑﺮ ﭘﯿﮑﺮه ﺟﺮﯾﺎن ﻓﻠﺴﻔﯽ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم وارد ﮐﺮد .ﯾﮑﯽ از آﺛﺎر اﯾﻦ ﺣﻤﻼت اﯾﺠﺎد
ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ و ذﻫﻨﯿﺖ ﻣﻨﻔﯽ ﻓﺰاﯾﻨﺪه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻣﯿﺎن دﯾﻨﺪاران ﺑﻮد زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎری از آﻧﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ را اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺗﻔﮑﺮی ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ
ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ .اﯾﻦ ﻧﮕﺮش زﻣﺎﻧﯽ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ آﺛﺎر ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﺸﺎﺋﯽ در آن زﻣﺎن ،در آنﻫﺎ اﺛﺮ ﭼﻨﺪاﻧﯽ از آﯾﺎت ﻗﺮآن
و ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ دو ﻣﻨﺒﻊ اﺳﺎﺳﯽ ﻣﻌﺮﻓﺖ دﯾﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻤﯽدﯾﺪﻧﺪ .ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ،ﺳﻬﺮوردی ﺑﺮای ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻓﻠﺴﻔﻪ ،رﺳﺎﻟﺘﯽ را
آﻏﺎز ﮐﺮد ﮐﻪ ﻃﯽ آن ﮐﻮﺷﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﯿﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﺮﻓﺎن و ﻗﺮآن ﺗﺎ ﺳﺮ ﺣﺪ ﺗﻮان ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﭘﺲ از وی ﺻﺪر
اﻟﻤﺘﺎﻟﻬﯿﻦ ﺳﺨﻦ از »اﺗﺤﺎد ﻗﺮآن و ﻋﺮﻓﺎن و ﺑﺮﻫﺎن« ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآورد ،ﺑﻪ واﻗﻊ ﻣﯽﺗﻮان ﻃﺮاح و ﻣﻌﻤﺎر اﺻﻠﯽ اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ را ﺷﯿﺦ
اﺷﺮاق داﻧﺴﺖ.
ﻧﻮر اﻟﺴﻤﻮات و اﻻرض« از ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ وﯾﮋه در ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺰرگ ﻓﺮاﻧﺴﻮی ﻋﻼﻣﻪ ﻧﯿﮑﻠﺴﻮن ،آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ا
ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﺮﻓﺎن داﺷﺘﻪاﺳﺖ .ﺑﺪون ﺷﮏ ﺳﻬﺮوردی در ﺑﺤﺚ ﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻮریﺗﺮﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﻓﻠﺴﻔﻪ اوﺳﺖ از آﯾﺎت ﺳﻮره
ﻧﻮر ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ» » :و اﺷﺮﻗﺖ اﻻرض ﺑﻨﻮر رﺑﻬﺎ« ﻫﺮ ﭼﻪ زﻧﺪهاﺳﺖ ﺑﺬات ﺧﻮﯾﺶ ،ﻣﺠﺮد اﺳﺖ و ﻫﺮ ﻧﻮر ﻣﺠﺮدی زﻧﺪهاﺳﺖ
ﺑﺬات ﺧﻮد؛ و ﺣﻖ اول ﻧﻮراﻻﻧﻮار اﺳﺖ زﯾﺮا ﮐﻪ ﺧﻮد اﻋﻄﺎﮐﻨﻨﺪه ﺣﯿﺎت و ﺑﺨﺸﻨﺪه ﻧﻮر اﺳﺖ .ﻇﺎﻫﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ذات ﺧﻮد و
ﻧﻮر اﻟﺴﻤﻮات و اﻻرض« ﻧﻮرﯾﺖ ﻫﻤﻪ اﻧﻮار ﺳﺎرﯾﻪ ﻓﯿﺾ ﻧﻮر اوﺳﺖ« ﻧﻤﻮدارﮐﻨﻨﺪه و آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه ﺟﻬﺎن وﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد» :ا
http://bit.ly/SimNote