‫اﻹﺷﺎرات و اﻟﺘﻨﺒﯿﻬﺎت‬

‫اﻹﺷﺎرات و اﻟﺘﻨﺒﯿﻬﺎت‬

‫اﻹﺷﺎرات و اﻟﺘﻨﺒﯿﻬﺎت‪ ‬از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎی ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ‪ ،‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ آن را در دو ﺑﺨﺶ ﻣﻨﻄﻖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ در آورده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آﺛﺎر ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺴﺎب آورد ﮐﻪ در ﻃﻮل ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻗﺮن ﻫﻤﻮاره ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮدهاﺳﺖ‪.‬‬

‫در وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﺎرات و ﺗﻨﺒﯿﻬﺎت ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ در ﻫﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﻪ ﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ در ﺑﺨﺶ ﻣﻨﻄﻖ و ﭼﻪ‬
‫در ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺤﺶ و ﺗﮑﻤﯿﻠﺶ را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان اﺷﺎره و ﺗﻨﺒﯿﻪ‪ ،‬ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﻧﺎم ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﺷﺎرهﻫﺎ و ﺗﻨﺒﯿﻪ ﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب‪ ،‬دارای دو ﺟﺰء اﺳﺖ‪ :‬ﺟﺰء اول‪ ،‬در ﻣﻨﻄﻖ و ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ده ﻧﻬﺞ و ﺟﺰء دوم‪ ،‬در ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺣﺎوی ده ﻧﻤﻂ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻫﺮ‬
‫ﻧﻬﺞ و ﻧﻤﻂ‪ ،‬در ذﯾﻞ ﻋﻨﺎوﯾﻦ اﺷﺎره و ﺗﻨﺒﯿﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬در ﺳﺮآﻏﺎز ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪای ﮐﻮﺗﺎه دارد ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ‪ ،‬از ﮔﻮﯾﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻇﺮاﻓﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬وی‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ و ﭘﺮﻣﻐﺰ‬
‫ﺑﻮدن ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ را ﮔﻮش زد ﮐﺮده‪ ،‬ﺳﭙﺲ وارد ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ اﺑﺘﺪای آن ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺪه و اﯾﻦ ﺑﺨﺶ را ﺑﻪ ده ﻧﻬﺞ ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﮐﺮدهاﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﻧﻬﺞﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻄﻠﺒﯽ را ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺰء اول ﻣﻨﻄﻖ‬

‫ﻧﻬﺞ اول‬

‫ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻬﺞ اول‪ ،‬ﻏﺮض ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ در واﻗﻊ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﻮﺿﯿﺢ آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬اﺷﺎرات اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺷﺮوع‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ اﺳﺖ در ﻣﻮرد اﻟﻔﺎظ ﺗﻌﺮﯾﻒ و دﻻﻟﺖ ﻟﻔﻆ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎ و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻟﻔﻆ ﺑﻪ ﻣﻔﺮد و ﻣﺮﮐﺐ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺑﻪ ﺟﺰﺋﯽ و‬
‫ﮐﻠﯽ و ﺑﻪ ذاﺗﯽ و ﻋﺮض ﻻزم و ﻣﻔﺎرق و‪.‬‬

‫ﻧﻬﺞ دوم‬

‫ﻧﻬﺞ دوم ﺑﺨﺶ ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬در اﻟﻔﺎظ ﺧﻤﺴﻪ ﻣﻔﺮده و ﺣﺪ و رﺳﻢ اﺳﺖ‪ .‬اوﻟﯿﻦ اﺷﺎره اﯾﻦ ﻧﻬﺞ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻧﻮع و ﺟﻨﺲ اﺳﺖ‪ .‬وی‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫ﺟﺎ ﻓﺮق ﻣﯿﺎن ﻧﻮع و ﺟﻨﺲ و ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺸﺨﯿﺺ آنﻫﺎ از ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ را ﯾﺎدآوری ﮐﺮده و در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ آنﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬اﺷﺎره ﺳﻮم‬
‫اﯾﻦ ﻧﻬﺞ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻓﺼﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﻓﺼﻞ ﻣﻘﻮم را از ﻓﺼﻞ ﻣﻘﺴﻢ ﺑﺎز ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪ‪ .‬او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﻓﺼﻠﯽ در ﻗﯿﺎس ﺑﺎ ﻧﻮع‪،‬‬
‫ﻣﻘﻮم ﺑﻮده و در ﻗﯿﺎس ﺑﺎ ﺟﻨﺲ آن ﻧﻮع ﻣﻘﺴﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ ﮐﻪ ﺑﻮ ﻋﻠﯽ در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻃﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ‬
‫ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻨﺲ‪ ،‬ﻧﻮع‪ ،‬ﻓﺼﻞ‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ و ﻋﺮض ﻋﺎم‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ در ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﺟﺰﺋﯿﺎت واﻗﻌﻪ در ﺗﺤﺘﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺸﺘﺮک ﺑﺎ اﺳﻢ و ﺣﺪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ رﺳﻢ اﯾﻨﻬﺎ در اﺷﺎره‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮی ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﺣﺪ را ﻗﻮﻟﯽ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺷﯽ ء‬
‫دارد ﻣﯽداﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻣﻘﻮﻣﺎﺗﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺐ از ﺟﻨﺲ و ﻓﺼﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وی‪ ،‬ﻏﺮض از ﺣﺪ‬
‫را ﺻﺮف ﺗﻤﯿﯿﺰ‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از رﻓﻊ ﺗﻮﻫﻤﯽ در ﻣﻮرد ﺣﺪ‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ رﺳﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬وی‪ ،‬اﺷﺎرهای دارد ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫ﺧﻄﺎﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺷﯿﺎء ﺑﺎ ﺣﺪ و رﺳﻢ ﻋﺎرض ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ آنﻫﺎ را ﺑﺸﻨﺎﺳﯽ ﺿﻤﻦ آﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫اﻣﺜﺎل آنﻫﺎ ﻫﺮ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﻌﻠﻮم ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻬﺞ ﺳﻮم‬

‫در ﻧﻬﺞ ﺳﻮم ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ از ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺧﺒﺮی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻮ ﻋﻠﯽ‪ ،‬اﺑﺘﺪا‪ ،‬اﺻﻨﺎف ﻗﻀﺎﯾﺎ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﺮﮐﯿﺐ‬
‫ﺧﺒﺮی‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ در آن اﺣﺘﻤﺎل ﺻﺪق و ﮐﺬب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﺟﻤﻠﻪﻫﺎی اﺳﺘﻔﻬﺎم‪ ،‬اﻟﺘﻤﺎس‪ ،‬ﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﯽ‪ ،‬و ﺗﻌﺠﺐ و‪ ...‬ﮐﻪ‬
 ‫در آنﻫﺎ ﺻﺪق و ﮐﺬب ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎﻟﻌﺮض‪ .‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬اﺻﻨﺎف ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺧﺒﺮ را در ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺣﻤﻠﯽ‪ ،‬ﺷﺮﻃﯽ‬
‫ﻣﻨﻔﺼﻞ و ﺷﺮﻃﯽ ﻣﺘﺼﻞ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎه اﯾﺠﺎب و ﺳﻠﺐ را در اﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺜ ً‬
‫ﻼ اﯾﺠﺎب ﺣﻤﻠﯽ ﮐﺪام اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻠﺐ‬
‫ﺣﻤﻠﯽ ﮐﺪام اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺠﺎب ﻣﺘﺼﻞ ﮐﺪام اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﺠﺎب ﻣﻨﻔﺼﻞ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺷﺎره دﯾﮕﺮ ﻧﻬﺞ ﺳﻮم‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻗﻀﺎﯾﺎی‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻﻪ‪ ،‬ﻣﻬﻤﻠﻪ و ﻣﺤﺼﻮره اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻗﻀﯿﻪ ﺣﻤﻠﯿﻪ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺶ‪ ،‬ﺷﯽ ء ﺟﺰﺋﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻀﯿﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺳﺎﻟﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻣﻮﺟﺒﻪ و اﮔﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﺶ‪ ،‬ﮐﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪون آﻧﮑﻪ ﮐﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد )ﮐﻠﯿﻪ ﯾﺎ ﺟﺰﺋﯿﻪ‬
‫ً‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺘﺎ اﮔﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﻗﻀﯿﻪ ﺣﻤﻠﯿﻪ‪ ،‬ﮐﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺪر ﺣﮑﻢ و ﮐﻤﯿﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺒﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻀﯿﻪ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺶ( ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻬﻤﻠﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺤﺼﻮره ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺣﺼﻮل اﻫﻤﺎل و ﺣﺼﺮ در ﺟﻤﻼت ﺷﺮﻃﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع اﺷﺎره دﯾﮕﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻧﻬﺞ ﺑﺪان‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺸﯽ ﮐﻪ در اداﻣﻪ‪ ،‬ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺷﺮﻃﯿﺎت از ﺟﻤﻼت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻮ ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺮﻃﯿﺎت‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ‬
‫ﺑﺴﺎﺋﻂ ﻣﻨﺤﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اول ﺑﻪ ﺣﻤﻠﯿﺎت‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺑﺴﺎﺋﻂ ﻣﻨﺤﻞ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻌﺪوﻟﻪ و ﻓﺮق آن ﺑﺎ ﺳﻠﺒﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮ‬
‫اﺷﺎره اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺷﺮﻃﯿﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺒﺴﻮﻃﯽ ﺑﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ آنﻫﺎ و اﺣﮑﺎم ﺟﻤﻼت ﺷﺮﻃﯿﻪ ﻣﺘﺼﻠﻪ‬
‫و ﻣﻨﻔﺼﻠﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻤﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﻣﻮرد ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺣﻤﻠﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ داده‪ .‬اﺷﺎرهای ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺷﺮوط ﻗﻀﺎﯾﺎ دارد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫در ﺣﻤﻞ و اﺗﺼﺎل و اﻧﻔﺼﺎل‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺎﻻﺿﺎﻓﻪ‪ ،‬وﻗﺖ‪ ،‬ﻣﮑﺎن و ﺷﺮط ﻣﺮاﻋﺎت ﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﺣﺎل ﺟﺰء و ﮐﻞ و ﺣﺎل ﻗﻮه و‬
‫ﻓﻌﻞ ﻣﺮاﻋﺎت ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻬﺞ ﭼﻬﺎرم‬

‫ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﻧﻬﺞ ﻣﻨﻄﻖ اﺷﺎرات‪ ،‬در ﻣﻮاد ﻗﻀﺎﯾﺎ و ﺟﻬﺎﺗﺸﺎن اﺳﺖ‪ .‬اوﻟﯿﻦ اﺷﺎره اﯾﻦ ﻧﻬﺞ‪ ،‬در ﻣﻮاد ﻗﻀﺎﯾﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎده واﺟﺒﻪ‪ ،‬ﻣﺎده‬
‫ﻣﻤﮑﻨﻪ و ﻣﺎده ﻣﻤﺘﻨﻌﻪ‪ ،‬ﻣﻮاد ﻗﻀﺎﯾﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﺷﺎره دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﺎت ﻗﻀﺎﯾﺎ و ﻓﺮق ﺑﯿﻦ ﻣﻄﻠﻘﻪ و ﺿﺮورﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬اﻗﺴﺎم‬
‫ﺿﺮورﯾﻪ را ﻣﻄﻠﻘﻪ و ﻣﻌﻠﻘﻪ و اﻗﺴﺎم ﻣﺸﺮوﻃﻪ را ﺷﺮط دوام وﺟﻮد ذات و دوام ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮﺻﻮف و ﺷﺮط ﻣﺤﻤﻮل ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬اﻣﮑﺎن‬
‫ﻧﯿﺰ از ﻧﻈﺮ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﮑﺎن ﺧﺎص و ﻋﺎم‪ ،‬اﻣﮑﺎن اﺧﺺ و اﻣﮑﺎن اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت و ﺗﻘﺴﻤﯿﺎت در ﻣﻮرد‬
‫ﻗﻀﺎﯾﺎ و ﺟﻬﺎت ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻧﻪ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ دارد‪ ،‬دﻧﺒﺎﻟﻪ اﺷﺎرات ﻧﻬﺞ ﭼﻬﺎرم را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫ﻧﻬﺞ ﭘﻨﺠﻢ‬

‫ﻧﻬﺞ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬در ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻗﻀﺎﯾﺎ و ﻋﮑﺲ ﻗﻀﺎﯾﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ‪ ،‬ﺗﻨﺎﻗﺾ را ﺑﻪ اﺧﺘﻼف در ﻗﻀﯿﻪ از ﻟﺤﺎظ اﯾﺠﺎب و ﺳﻠﺐ ﺑﻪ ﺟﻬﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ اﻗﺘﻀﺎی ذاﺗﺶ را دارد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﺻﺎدﻗﻪ و دﯾﮕﺮی ﮐﺎذﺑﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮریﮐﻪ ﺻﺪق و ﮐﺬب از آنﻫﺎ ﺧﺎرج ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وی‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻘﺎﺑﻞ را در ﺳﻠﺐ و اﯾﺠﺎب ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮاﻋﺎت ﺗﻘﺎﺑﻞ را ﺑﻪﻃﻮریﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ در ﯾﮑﯽ از آن دو ﻗﻀﯿﻪ ﻣﺮاﻋﺎت ﺷﺪ‪،‬‬
‫در دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﻣﺮاﻋﺎت ﮔﺮدد‪ ،‬از ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻘﺎﺑﻞ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬اﺷﺎره دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ واﻗﻊ در ﺑﯿﻦ ﻣﻄﻠﻘﺎت اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﺎ ﺑﻮ ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﻗﻮل‬
‫ﻣﺸﻬﻮر را ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ ﺑﺮای ﻣﻄﻠﻘﻪ‪ ،‬ﻧﻘﯿﻀﯽ از ﻣﻄﻠﻘﺎت وﺟﻮد دارد‪ ،‬وارد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻋﻠﺖ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﻘﯿﺾ ﻣﻄﻠﻘﻪ ﻋﺎﻣﻪ را‬
‫ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ اﺷﺎره ﺑﺪان ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﻘﯿﺾ وﺟﻮدﯾﻪ و ﻧﻘﯿﺾ ﻣﻄﻠﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺷﺎره ﺳﻮم اﯾﻦ‬
‫ﻧﻬﺞ‪ ،‬در ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺳﺎﯾﺮ ذات اﻟﺠﻬﺖﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻘﯿﺾ داﺋﻤﻪ‪ ،‬ﻧﻘﯿﺾ ﺿﺮورﯾﻪ‪ ،‬ﻧﻘﯿﺾ ﻣﻤﮑﻨﻪ ﻋﺎﻣﻪ و ﻧﻘﯿﺾ ﻣﻤﮑﻨﻪ ﺧﺎﺻﻪ در آن‪،‬‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ واﻗﻊ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﮑﺲ ﻣﻄﻠﻘﺎت ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻋﮑﺲ ﺳﺎﻟﺒﻪ ﮐﻠﯿﻪ و ﻋﮑﺲ ﻣﻮﺟﺒﻪ ﮐﻠﯿﻪ‪ ،‬در اﺷﺎره ﺑﻌﺪی ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﺷﺎره آﺧﺮی ﻧﻬﺞ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬در ﻋﮑﺲ ﺿﺮورﯾﺎت و ﻋﮑﺲ ﻣﻤﮑﻨﺎت اﺳﺖ ﮐﻪ در اوﻟﯽ‪ ،‬ﻋﮑﺲ ﺳﺎﻟﺒﻪ ﮐﻠﯿﻪ‪ ،‬ﻋﮑﺲ ﻣﻮﺟﺒﻪ ﮐﻠﯿﻪ و‬
‫ﻋﮑﺲ ﺟﺰﺋﯿﻪ و در دوﻣﯽ‪ ،‬ﺳﺎﻟﺒﻪ ﻣﻤﮑﻨﻪ و ﻣﻮﺟﺒﻪ ﻣﻤﮑﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﺑﺤﺚ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻬﺞ ﺷﺸﻢ‬

‫ﻧﻬﺞ ﺷﺸﻢ‪ ،‬در ﻣﺒﺎدی ﯾﺎ ﻣﻮاد ﻗﻀﯿﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﻬﺞ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻗﻀﺎﯾﺎی ﻣﻮرد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺑﯿﻦ ﻗﺎﺋﺴﯿﻦ ﺑﺮﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻬﺎر ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎت‪ ،‬ﻣﻈﻨﻮﻧﺎت‪ ،‬ﻣﺸﺒﻬﺎت و ﻣﺨﯿﻼت را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻤﺎت ﯾﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪاﺗﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺎﺧﻮذات و ﺧﻮد‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪات ﺑﻪ ﺳﻪ ﻃﺎﯾﻔﻪ واﺟﺐ اﻟﻘﺒﻮل‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮرات و وﻫﻤﯿﺎت ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﻟﻘﺒﻮلﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ﺣﺪﺳﯿﺎت‪ ،‬ﻣﺘﻮاﺗﺮات و‪ ...‬ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ‪ ،‬در اداﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﺮ ﮐﺪام از اﯾﻨﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﻣﯿﺰان ﻣﻘﺒﻮﻟﯿﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻫﺮ ﯾﮏ را ﺗﺒﯿﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬از ﻧﮕﺎه ﺑﻮ ﻋﻠﯽ و ﺑﺎ ﺗﻘﺴﯿﻤﯽ ﮐﻪ او ﺑﻪ آن ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮرات‪ ،‬ﯾﺎ از واﺟﺒﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎ از ﺗﺎدﯾﺒﺎت ﺻﻼﺣﯿﻪ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﺷﺮاﯾﻊ اﻟﻬﯿﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﻠﻘﯿﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎ اﻧﻔﻌﺎﻟﯿﺎت ﯾﺎ اﺳﺘﻘﺮاﺋﯿﺎت؛ ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻣﺎﺧﻮذات ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺒﻮﻻت و ﺗﻘﺮﯾﺮﯾﺎت‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ً‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺘﺎ ﻣﺸﺒﻬﺎت ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﺧﻮد ﺗﻘﺮﯾﺮﯾﺎت ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﻧﮑﺎر ﯾﺎ ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺼﺎدرات و اﺻﻮل ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و‬
‫دو ﺻﻮرت ﻣﺸﺒﻬﺎت ﻟﻔﻈﯿﻪ و ﻣﺸﺒﻬﺎت ﻣﺼﻨﻮﻋﯿﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻬﺞ ﻫﻔﺘﻢ‬

‫در ﻧﻬﺞ ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺳﺨﻦ از ﺗﺮﮐﯿﺐ دوم ﺑﺮای ﺣﺠﺞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪا اﺷﺎرهای ﺑﻪ ﻗﯿﺎس‪ ،‬اﺳﺘﻘﺮاء و ﺗﻤﺜﯿﻞ دارد‪ .‬ﺑﻮ ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ را‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﺨﺘﺼﺮی از آنﻫﺎ اراﺋﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮد اﺷﺎره ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ ﻗﯿﺎس و ﻗﯿﺎس اﻗﺘﺮاﻧﯽ دارد‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫اﺻﻨﺎف اﻗﺘﺮاﻧﺎت ﺣﻤﻠﯿﻪ را ﮐﻪ اﺷﮑﺎل ارﺑﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺎ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻣﻨﺘﺞ و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺘﺞ ﺑﻮدﻧﺸﺎن‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻬﺞ ﻫﺸﺘﻢ‬

‫در ﻧﻬﺞ ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺤﺚ از ﻗﯿﺎﺳﺎت ﺷﺮﻃﯿﻪ و در ﺗﻮاﺑﻊ ﻗﯿﺎس اﺳﺖ‪ .‬اول‪ ،‬اﻗﺘﺮاﻧﺎت ﺷﺮﻃﯿﺎت )ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻗﺮﯾﺐ ﺑﻪ ﻃﺒﻊ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و اﺳﺘﯿﻔﺎی ﮐﺎﻣﻞ آنﻫﺎ را در ﮐﺘﺎب ﺷﻔﺎ و ﻏﯿﺮ آن داﺷﺘﻪاﺳﺖ( ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪی ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ از ﻣﺘﺼﻼت‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ از ﺣﻤﻠﯿﻪ‬
‫و ﻣﻨﻔﺼﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ از ﻣﺘﺼﻠﻪ و ﺣﻤﻠﯿﻪ و ﻣﺆﻟﻒ از ﻣﺘﺼﻠﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻗﯿﺎس ﻣﺴﺎوات‪ ،‬ﻗﯿﺎﺳﺎت ﺷﺮﻃﯿﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯿﻪ و ﻗﯿﺎس ﺧﻠﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻬﺞ ﻧﻬﻢ‬

‫اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻧﻬﺞ ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم ﺑﺮﻫﺎﻧﯿﻪ وﺟﻮد دارد؛ در اﺑﺘﺪا‪ ،‬در اﯾﻦ ﻧﻬﺞ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻗﯿﺎﺳﺎت ﺑﺮﻫﺎﻧﯿﻪ از‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺎت واﺟﺐ اﻟﻘﺒﻮل ﮐﻪ اﮔﺮ ﺿﺮوری ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺿﺮوری ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و اﮔﺮ ﻣﻤﮑﻨﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻨﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪهاﺳﺖ‬
‫و در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻗﯿﺎﺳﺎت ﺟﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺎﺑﯿﻪ‪ ،‬ﺷﻌﺮﯾﻪ و ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﺋﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻋﻠﻮم و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﺸﺎن‬
‫ﻣﻮرد اﺷﺎره دﯾﮕﺮی در اﯾﻦ ﻧﻬﺞ اﺳﺖ‪ .‬از دﯾﺪ ﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﻫﺮ ﻋﻠﻤﯽ دارای ﻣﺒﺎدﯾﯽ اﺳﺖ و ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدی‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺣﺪود و‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﯿﺎس را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺣﺪود ﻧﯿﺰ ﻣﺜﻞ ﺣﺪودی ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﺻﻨﺎﻋﺖ وارد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاﻫﯿﻦ و‬
‫ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻋﻠﻮم ﮐﻪ در آن ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﻠﻤﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﺮﻫﺎن ان و ﺑﺮﻫﺎن ﻟﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع‬
‫دﯾﮕﺮ اﺷﺎرات اﯾﻦ ﻧﻬﺞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻬﺞ دﻫﻢ‬

‫دﻫﻤﯿﻦ ﻧﻬﺞ‪ ،‬در ﻗﯿﺎﺳﺎت ﻣﻐﺎﻟﻄﯿﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن‪ ،‬اﺳﺒﺎب ﻏﻠﻂ و اﺻﻨﺎف ﻣﻐﺎﻟﻄﺎت از ﻧﻈﺮ ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺟﺰء دوم ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫ﺟﺰء دوم اﺷﺎرات ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﻓﻠﺴﻔﻪ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﻟﻄﺒﯿﻌﻪ و ﻣﺎ ﻗﺒﻠﻪ ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﻂ اول‬

‫اوﻟﯿﻦ ﻧﻤﻂ از ﻧﻤﻂﻫﺎی دهﮔﺎﻧﻪ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬در ﺗﺠﻮﻫﺮ اﺟﺴﺎم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻮ ﻋﻠﯽ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺟﺎ در ﻗﺎﻟﺐ وﻫﻢ و ﺗﻨﺒﯿﻪﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﺐ اﺟﺴﺎم‬
‫را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وی ﺑﺎ ﺧﺎرج ﮐﺮدن ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﻏﯿﺮواﻗﻌﯽ و ﺑﯽاﺳﺎس ﺑﺮای اﺟﺴﺎم‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﺐ آنﻫﺎ از ﻫﯿﻮﻟﯽ و ﺻﻮرت را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار داده و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ در ﻣﻮرد ﻧﻮع‪ ،‬ﺟﻨﺲ و ﻓﺼﻞ اﺷﯿﺎء ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﯿﺎن ﮐﺮده‪ .‬اﺷﺎراﺗﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
 ‫ﺣﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠﻒ آنﻫﺎ دارد‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻣﻔﺎرﻗﺖ ﺻﻮرت ﺟﻮﻫﺮﯾﻪ از ﻣﺎده و ﻋﺪم اﻣﮑﺎن ﻗﻮام ﺷﯽ ء ﺑﻪ ﺷﯽ ء دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮریﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ وﺟﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻘﺪم ﺑﺮ دﯾﮕﺮی و ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬اﺷﺎراﺗﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ و ﺟﻬﺖ دارد ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺨﺶ ﻧﻤﻂ اول‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﻂ دوم‬

‫ﻧﻤﻂ دوم‪ ،‬در ﺟﻬﺎت و اﺟﺴﺎم آنﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺷﺎرات اﯾﻦ ﻧﻤﻂ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬اﺷﺎرهای ﺑﻪ ﺟﻬﺎت ارﺑﻌﻪ ﮐﻪ ﻣﺮدم‬
‫ﺑﺪان ﺗﻮﺟﻪ دارﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻮق و ﺗﺤﺖ و ﯾﻤﯿﻦ و ﯾﺴﺎر‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺟﻬﺖ اﺟﺴﺎم و ﺗﺤﺪﯾﺪﺷﺎن ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻃﺒﯿﻌﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ اﺷﺎرهای‬
‫ﺑﻪﺷﺎن ﻣﻔﺎرﻗﺖ اﺟﺴﺎم از ﻣﻮﺿﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﻮدﺷﺎن و اﺷﺎرهای ﺑﻪ وﺣﺪت ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺟﺴﻢ ﺑﺴﯿﻂ‪ ،‬اﺷﺎره دﯾﮕﺮی ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺟﺴﻢ ﻟﻮ‬
‫ﺧﻠﯽ و ﻃﺒﻌﻪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻏﺮﯾﺒﯽ از ﺧﺎرج ﺑﺮاﯾﺶ ﻋﺎرض ﻧﮕﺮدد‪ ،‬ﻣﻮﺿﻊ و ﺷﮑﻞ ﻣﻌﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬در اداﻣﻪ ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﻞ ﺣﺮﮐﺖ داﺷﺘﻦ اﺟﺴﺎم ﺑﺮای ﺗﺤﺮک و اﺷﺎرهای ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﺟﺴﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﻞ ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﺮای ﺣﺮﮐﺖ‪ ،‬و اﺷﺎرهای ﺑﻪ اﺟﺴﺎم ﻗﺎﺑﻞ ﮐﻮن و‬
‫ﻓﺴﺎد اﯾﻨﮑﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺟﺴﺎﻣﯽ دارای ﻣﮑﺎن ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺘﺤﻘﺎﻗﯽ ﮐﻪ اﺟﺴﺎم ﺑﻪ ﻣﮑﺎن دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬آﺧﺮﯾﻦ اﺷﺎره اﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﻂ‪ ،‬درﺑﺎره اﺟﺴﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﻞ اﺳﺘﺪاره دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت داﯾﺮهای ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻋﺪم ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺟﺴﺎﻣﯽ را‬
‫ﺑﺮای ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﺎدآوری ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺗﻨﺒﯿﻬﺎﺗﯽ را در ذﯾﻞ آن ﻣﯽآورد؛ ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﯾﮑﯽ از ﺗﻨﺒﯿﻬﺎت‪ ،‬ﺟﺴﻤﯽ را ﮐﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ آن‬
‫ﺣﺮارت اﺳﺖ‪ ،‬آﺗﺶ و ﺟﺴﻤﯽ را ﮐﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ آن ﺑﺮودت اﺳﺖ‪ ،‬آب و ﺟﺴﻤﯽ را ﮐﻪ ﻃﺒﯿﻌﺘﺶ ﻣﯿﻌﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻮا و آن را ﮐﻪ ﻃﺒﯿﻌﺘﺶ‬
‫ﺟﻤﻮد اﺳﺖ‪ ،‬زﻣﯿﻦ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ...‬راه ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪن ﻣﻌﺪﻧﯿﺎت‪ ،‬ﻧﺒﺎﺗﺎت و ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﺎ اﺟﻨﺎس و اﻧﻮاﻋﺸﺎن از اﯾﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻨﺒﯿﻪ‬
‫دﯾﮕﺮی ﺑﻮده ﮐﻪ در ادﻣﻪ اش در ﺿﻤﻦ ﻧﮑﺘﻪای‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﻧﻮراﻧﯽ ﺑﻮدن آﺗﺶ را ﺗﻮﺿﯿﺢ داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﻂ ﺳﻮم‬

‫ﻧﻤﻂ ﺳﻮم اﺷﺎرات‪ ،‬درﺑﺎره ﻧﻔﺲ آﺳﻤﺎﻧﯽ و زﻣﯿﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻮ ﻋﻠﯽ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻧﻤﻂ‪ ،‬اﺑﺘﺪا‪ ،‬در ﺿﻤﻦ ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪه را ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫آﺷﻨﺎ ﻣﯽﺳﺎزد و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ذات ﭼﯿﺴﺖ و ﭼﻪ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎﺗﯽ دارد‪ .‬اﻣﺎ اﺷﺎرات اﯾﻦ ﻧﻤﻂ‪ ،‬ﺑﺎ اﺷﺎرهای ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﺣﯿﻮان و ﻣﺒﺪأ آن آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﺟﻮﻫﺮ ﻓﺮد و اﯾﻨﮑﻪ ﺟﻮﻫﺮ ﻓﺮد ﻫﻤﺎن ﺧﻮد آن ﻓﺮد اﺳﺖ ﮐﻪ دارای ﻓﺮوع و ﻗﻮاﯾﯽ در اﻋﻀﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ادراک را ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺘﻤﺜﻠﻪای در ﻧﺰد ﻣﺪرک ﻣﯽداﻧﺪ و در ﺿﻤﻦ ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ اﺷﯿﺎء را در وﺟﻮد‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرتﻫﺎی ﻣﺤﺴﻮس‪ ،‬ﻣﺘﺨﯿﻞ و ﻣﻌﻘﻮل ﺑﺮﻣﯽ ﺷﻤﺎرد و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ آنﻫﺎ را در ﻧﺰد ﻧﻔﺲ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ‪،‬‬
‫ﻗﻮای ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻋﻘﻞ ﻋﻤﻠﯽ و ﻋﻘﻞ ﻧﻈﺮی‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در اداﻣﻪ‪ ،‬درﺗﻨﺒﯿﻬﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻓﺮق ﻓﮑﺮ و ﺣﺪس را ﺗﻮﺿﯿﺢ داده و در اﺷﺎرهﻫﺎﯾﯽ ﻗﻮه ﻗﺪﺳﯿﻪ و اﻣﮑﺎن وﺟﻮدش را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﻘﻞ ﻫﯿﻮﻻﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻘﻞ‬
‫ﺑﺎﻟﻤﻠﮑﻪ و ﻋﻘﻞ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻣﻮﺿﻮع اﺷﺎره دﯾﮕﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ در اداﻣﻪ اش ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﻌﻘﻞ اﺷﯿﺎء را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮﻫﻤﺎﺗﯽ در اﯾﻦ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ ﻣﺘﻨﺒﻪ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﻧﻤﻂ ﺳﻮم‪ ،‬دارای ﺗﮑﻤﻠﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ذﮐﺮ ﺣﺮﮐﺎت ﻧﻔﺲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻮ ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺎﯾﺪ ﻣﯿﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ ﮐﻼﻣﯽ در ﻗﻮای ﻧﻔﺴﺎﻧﯿﻪ ﺑﺸﻨﻮی ﮐﻪ اﻋﻤﺎل و ﺣﺮﮐﺎت از آن ﺻﺎدر ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ اﺷﺎرهای ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻗﻮای ﻏﺎذﯾﻪ ﻣﻨﻤﯿﻪ و ﻣﻮﻟﺪه ﻟﻠﻤﺜﻞ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام از آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ .‬وی‪ ،‬در اداﻣﻪ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺎت اﺧﺘﯿﺎرﯾﻪ را ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺷﺪت ﺑﯿﺸﺘﺮی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﻮای ﺳﺎﺑﻘﻪ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻗﻮه ﻏﻀﺒﯿﻪ و ﺷﻬﻮﯾﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ در‬
‫ﻗﺎﻟﺐ ﻣﻘﺪﻣﻪای‪ ،‬اراده ﺣﺴﻨﯿﻪ و اراده ﻋﻘﻠﯿﻪ را ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺗﺄﺛﯿﺮ آنﻫﺎ را در ﺣﺮﮐﺖ اﺟﺴﺎم ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻧﺒﻌﺎث ﻗﻮا از‬
‫اﺟﺴﺎم‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺑﺨﺸﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ در اداﻣﻪ‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﮐﺮدهاﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﻂ ﭼﻬﺎرم‬

‫ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻤﻂ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬وﺟﻮد و ﻋﻠﻞ آن اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﻤﻂ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮﻫﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم دارﻧﺪ و ﻣﻮﺟﻮد را ﻣﺤﺴﻮس ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﺷﺎره‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺘﻨﺒﻪ ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ ﺟﺴﻢ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺤﺴﻮس ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻤﮑﻦ ﻫﺴﺖ ﻣﺤﺴﻮس ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮ ﻣﺤﺴﻮس‬
‫ً‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻨﺎ دارای وﺿﻊ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻣﻌﯿﻦ و ﮐﯿﻒ ﻣﻌﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻌﻠﻮﻟﯿﺖ اﺷﯿﺎء‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻨﺒﯿﻪ دﯾﮕﺮی در ﻧﻤﻂ ﭼﻬﺎرم‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
 ‫اﺳﺖ‪ .‬وﺟﻮد ﻏﯿﺮی ﻣﻤﮑﻨﺎت ﺗﺎ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ واﺟﺐ ﮐﻪ در اداﻣﻪ اش ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﺑﻮدن ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﻠﻞ ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬ﻣﻄﺮح‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از دﯾﮕﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﻧﻤﻂ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻌﯿﯿﻦ وﺟﻮد واﺟﺒﯽ و ﻋﺪم وﺟﻮب ﻏﯿﺮش ﮐﻪ از آن وﺣﺪت وﺟﻮد واﺟﺒﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺴﺐ ﺗﻌﯿﯿﻦ ذاﺗﺶ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﺮدد و اﯾﻨﮑﻪ واﺟﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺜﺮت ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺷﺎره دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﻧﻤﻂ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ ﺑﻪ ﻋﺪم‬
‫اﻧﻘﺴﺎم واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد در ﻣﻌﻨﯽ و در ﮐﻢ اﺷﺎره ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ وﺟﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺴﻢ ﻣﺤﺴﻮﺳﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬واﺟﺐ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﻧﻪ واﺟﺐ ﺑﻪ ذاﺗﺶ‪ ،‬زﯾﺮا اﺟﺴﺎم ﻣﺤﺴﻮس و آﻧﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﺤﺴﻮس ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻣﻌﻠﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﻤﻮﺟﻮد ﻻ‬
‫ﻓﯽ اﻟﻤﻮﺿﻮع ﮐﻪ درﺑﺎره واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﺑﻮ ﻋﻠﯽ در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ و در ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ ﺿﺪ و ﻧﺪ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻦ واﺟﺐ و ﺟﻨﺲ و ﻓﺼﻞ و ﺣﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻦ وی ﻣﻌﯿﻦ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﺻﺪﯾﻘﯿﻦ و ﺑﯿﺎن آن در ﺿﻤﻦ دو آﯾﻪ از ﻗﺮآن‬
‫ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻧﻤﻂ ﭘﻨﺠﻢ‬

‫ﻧﻤﻂ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬در ﺻﻨﻊ و اﺑﺪاع اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻮﻫﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم در اﻧﺘﺴﺎب ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻃﺮف ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺗﻔﺎوت ﻓﻌﻞ و‬
‫اﯾﺠﺎد و ﺻﻨﻊ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬در اداﻣﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﺗﺠﺪد و اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺠﺪد ﺑﺪون ﺗﻐﯿﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد و‪ ...‬ﺑﻌﺪ در ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻌﺪﯾﺖ و اﻗﺴﺎم آن‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ‪ ،‬در ﺗﻨﺒﯿﻪ دﯾﮕﺮی ﺗﻌﻠﻖ وﺟﻮد ﻣﻌﻠﻮل ﺑﻪ ﻋﻠﺖ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﺳﺖ‪ .‬وی‪ ،‬در‬
‫ادﻣﻪ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﺮﺟﺢ داﺷﺘﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﺷﺪن ﻫﺮ ﻣﻤﮑﻨﯽ را ﺗﻮﺿﯿﺢ داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﺎن ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺎ و دﯾﮕﺮ ﮔﺮوهﻫﺎی ﻓﮑﺮی‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ وﺣﺪت واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد و ﻧﻘﺪ آن ﻧﻈﺮﯾﺎت‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺨﺶ ﻧﻤﻂ ﭘﻨﺠﻢ اﺷﺎرات ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻤﻂ ﺷﺸﻢ‬

‫ﻧﻤﻂ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺗﺤﺖ دو ﻋﻨﻮان ﻏﺎﯾﺎت و ﻣﺒﺎدی آنﻫﺎ و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬در آﻏﺎز اﯾﻦ ﻧﻤﻂ ﻏﻨﯽ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و در ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ‬
‫ﮐﻪ ذﯾﻞ آن آﻣﺪه‪ ،‬ﻏﻨﺎی ﻣﻠﮏ را ﻣﻄﻠﻖ داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺧﻮد دﻟﯿﻞ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﻮدهاﺳﺖ‪ .‬دوﻣﯿﻦ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﺑﺪان‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺟﻮد و ﺟﻮاد‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﻋﺎﻟﯽ را ﺗﻮﺿﯿﺢ داده‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﻮاد و ﻣﻠﮏ ﻏﺮض ﻧﺪارﻧﺪ و ﻋﺎﻟﯽ ﻏﺮﺿﯽ در ﺳﺎﻓﻞ‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻌﻞ واﺟﺐ آﺟﻞ از ﺣﺮﮐﺖ و اراده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺿﻤﻦ ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ ﮐﻪ در اداﻣﻪ آورده‪ ،‬ﺗﻌﻠﻖ ﺣﺮﮐﺎت ﺳﻤﺎوی را ﺑﻪ‬
‫اراده ﮐﻠﯽ و ﺟﺰﺋﯽ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﺤﺮک آﺳﻤﺎنﻫﺎ ﺑﻪ داﻋﯽ ﺷﻬﻮاﻧﯽ و ﻏﻀﺒﯽ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وی ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﺣﺮﮐﺖ‬
‫آﺳﻤﺎنﻫﺎ اراﺋﻪ ﮐﺮده و ﺑﺎ ﭼﻨﺪ اﺷﺎره دﯾﮕﺮ ﻣﻄﻠﺐ را ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در اداﻣﻪ ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﻋﺪم ﺗﺤﺮک ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ اﺟﺴﺎم ﺑﺎ ﻗﻮای‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯿﻪ‪ ،‬ﺳﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻌﺪ اﺳﺘﺪﻻل اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﮐﻪ ﻗﻮه ﻣﺤﺮﮐﻪ آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ و ﻏﯿﺮ‬
‫ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻔﺎرﻗﻪ ﻋﻘﻠﯿﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺮدد‪ .‬ﮐﺜﺮت اﻓﻼک و ﮐﻮاﮐﺐ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺷﺎره ﺑﻌﺪی ﺑﺪان‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ در ﺣﻮل اﺟﺮام ﺳﻤﺎوی ﺑﯿﺎن ﮔﺮﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﺗﺬﻧﯿﺐ و اﺷﺎرات دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ اداﻣﻪ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﻏﯿﺮ واﺟﺐ ﺑﻮدن آن اﺟﺮام و ﻋﻠﺖ ﺑﻮدن ﺑﻌﻀﯽ ﺑﺮای ﺑﻌﺾ دﯾﮕﺮ در آنﻫﺎ ﻣﻄﺮح ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﻂ ﻫﻔﺘﻢ‬

‫ﻧﻤﻂ ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬در ﺗﺠﺮﯾﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻗﻀﯿﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﯾﻦ ﻧﻤﻂ‪ ،‬اﺷﺎرهای ﺑﻪ ﺣﺼﻮل ﻫﯿﻮﻟﯽ در ﻗﻮس ﻧﺰول وﺟﻮد و ﺣﺼﻮل ﻋﻘﻞ‬
‫ﻣﺴﺘﻔﺎد از ﻗﻮس ﺻﻌﻮد دارد ﮐﻪ در ﺗﺒﺼﺮه ذﯾﻠﺶ‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﻧﺎﻃﻘﻪ را ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و زﯾﺎده ﺗﺒﺼﺮه را اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ اﻧﻄﺒﺎع ﻗﻮه ﻋﻘﻠﯿﻪ‬
‫از ﻗﻠﺐ و دﻣﺎغ در ﺟﺴﻢ داده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﮑﻤﻠﻪ اﯾﻦ اﺷﺎرات‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻖ ذاﺗﯽ ﺟﻮﻫﺮ ﻋﺎﻗﻞ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ .‬زﻣﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻦ اﻓﻌﺎل واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد‬
‫و ﻣﻔﻬﻮم ﻋﻨﺎﯾﺖ واﺟﺐ و ﻣﺤﻔﻮف ﺑﻮدن ﻣﻤﮑﻨﺎت ﺑﻪ ﺷﺮور و ﺧﻠﻞ و ﻓﺴﺎد از دﯾﮕﺮ اﺷﺎرات اﯾﻦ ﻧﻤﻂ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﻂ ﻫﺸﺘﻢ‬

‫ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻂ ﻫﺸﺘﻢ اﺷﺎرات‪ ،‬ﻓﯽ اﻟﺒﻬﺠﺔ و اﻟﺴﻌﺎدة اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﻤﻂ‪ ،‬ﺑﺮای اﺛﺒﺎت اﻫﻤﯿﺖ ﻟﺬاﯾﺬ ﻣﻌﻨﻮی و ﺑﺮﺗﺮی آنﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻟﺬاﯾﺬ ﻣﺎدی ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ اراﺋﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ‪ ،‬ﻟﺬت را ﺑﻪ ادراک و ﻧﯿﻞ ﺑﻪ وﺻﻮل آﻧﭽﻪ ﻧﺰد ﻣﺪرک از ﮐﻤﺎل و ﺧﯿﺮ وﺟﻮد‬
 ‫دارد و اﻟﻢ را ﺑﻪ ادراک و ﻧﯿﻞ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ در ﻧﺰد ﻣﺪرک از آﻓﺎت و ﺷﺮور وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﮑﺎن ادراک ﻟﺬاﯾﺬ و ذوق ﻟﺬت‪،‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻗﯿﺎس ﻟﺬاﯾﺬ ﻣﺎدی ﺑﺎ ﻟﺬاﯾﺬ ﻣﻌﻨﻮی‪ ،‬ﻋﻨﻮان دﯾﮕﺮ اﺷﺎرات اﯾﻦ ﻧﻤﻂ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻮ ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ دارد ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ رذاﺋﻞ‬
‫ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﻘﺼﺎن اﺳﺘﻌﺪاد ﮐﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮدن آﺛﺎرش ﻫﻮﯾﺪا ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﮐﻤﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻟﺬت ﻣﻌﻨﻮی واﻗﻌﯽ ﺑﺮای ﻋﺎرﻓﺎن‬
‫واﺻﻞ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﻣﻨﺰه و ﭘﺎک ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻄﻼن و اﺳﺘﺤﺎﻟﻪ ﺗﻨﺎﺳﺦ و ﺣﺼﻮل ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ اﺑﺘﻬﺎج ﺑﺮای آن ﮐﻪ از‬
‫اﺷﺎره ﻧﻤﻂ ﻫﺸﺘﻢ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫ﻃﺒﯿﻌﺖ اﻣﮑﺎن و ﻋﺪم ﺑﺮی اﺳﺖ‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ‬

‫ﻧﻤﻂ ﻧﻬﻢ‬

‫ﻧﻤﻂ ﻧﻬﻢ اﺷﺎرات‪ ،‬در ﻣﻘﺎﻣﺎت اﻟﻌﺎرﻓﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از اﺷﺎرات‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋهای در آﺛﺎر اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ دارد‪ .‬ﺑﺴﯿﺎری از ﺑﺰرﮔﺎن و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪه در اﯾﻦ ﻧﻤﻂ را دال ﺑﺮ ﺗﺴﻠﻂ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺑﺮ ﻋﺮﻓﺎن ﻧﻈﺮی داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ ﮐﻪ در ﺳﺮآﻏﺎز‬
‫ً‬
‫ﻋﺮﻓﺎ در زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﻮﯾﺸﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺗﻨﺒﯿﻪ دوم‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم‬ ‫اﯾﻦ ﻧﻤﻂ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺣﺎوی ﺗﺬﮐﺮی راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت و درﺟﺎت وﯾﮋه‬
‫زاﻫﺪ‪ ،‬ﻋﺎﺑﺪ و ﻋﺎرف ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﺎرف در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدد‪ .‬در ﺗﻨﺒﯿﻪ ﺳﻮم‪ ،‬زاﻫﺪ و ﻋﺎﺑﺪ را از دﯾﺪﮔﺎه ﻋﺎرف ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﮐﺮده و ﻧﮕﺎه ﯾﮏ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﮔﺮ را ﺑﻪ آن دو از ﺳﻮی ﻋﺎرف ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺗﻨﺒﯿﻪ ﺑﻌﺪی‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺎرف ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺣﻖ اول ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی در ﻋﺮﻓﺎن او ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬار ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ‪ ،‬اراده را اوﻟﯿﻦ درﺟﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﻋﺎرف ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‬
‫رﯾﺎﺿﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻻزم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﻣﻘﺎﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻋﺎرف ﯾﮑﯽ ﭘﺲ ازدﯾﮕﺮی ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ و آﺛﺎری ﮐﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در اداﻣﻪ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت و اﺷﺎرات ﺑﻮ ﻋﻠﯽ آﻣﺪهاﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺎرف‪ ،‬ﭼﺮا دﻧﺒﺎل ﻋﺮﻓﺎن اﺳﺖ؟ آﯾﺎ ﺑﺮای ﺧﻮد ﻋﺮﻓﺎن اﺳﺖ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮای وﺻﻮل ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮدی ﺑﺎﻻﺗﺮ؟ اﯾﻦ‪ ،‬در ﺗﻨﺒﯿﻪ دﯾﮕﺮی ﯾﺎدآوری ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬در آﺧﺮﯾﻦ اﺷﺎرهای ﮐﻪ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ در ﻧﻤﻂ ﻫﺸﺘﻢ آورده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﻨﺎب ﺣﻖ‪ ،‬آﺟﻞ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﻪ ﻫﺮ واردی ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﺮ او اﻃﻼع ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻓﻠﺬا اﯾﻦ ﻓﻦ ﺑﺮای ﻏﺎﻓﻠﯿﻦ‬
‫ﺧﻨﺪهآور و ﺑﺮای ﻣﺤﺼﻠﯿﻦ ﻣﺎﯾﻪ ﻋﺒﺮت اﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن آن ﻣﺸﻤﺌﺰ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﺘﻬﻢ ﺳﺎزد‪ ،‬زﯾﺮا او ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺮفﻫﺎ ﺗﻨﺎﺳﺒﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻧﻤﻂ دﻫﻢ‬

‫دﻫﻤﯿﻦ ﻧﻤﻂ اﺷﺎرات در اﺳﺮار اﻵﯾﺎت اﺳﺖ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ آﺛﺎر اﻣﺴﺎک از ﻏﺬای ﻃﺒﯿﻌﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺗﺎ آﺛﺎر رﯾﺎﺿﺖ ﻧﻔﺲ ﻣﻄﻤﺌﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﺗﺮ ﮔﺮدد‪ .‬ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺣﺎل ﺧﻮاب ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﺑﻮ ﻋﻠﯽ‪ ،‬دﯾﺪﻧﺶ ﺑﺮای ﻋﺎرف آﺳﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻗﻮه ﻣﺘﺨﯿﻠﻪ‬
‫و ﺗﺤﺮﮐﺎﺗﺶ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاب و ﺑﯿﺪاری و ﭘﯿﺶ روی ﻧﻔﺲ در ﺣﺎل ذﮐﺮ و ﯾﻘﻈﻪ ﮐﻪ اﺷﺎراﺗﯽ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻋﺎرف و‬
‫ً‬
‫ﻋﺮﻓﺎ ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﯽرﺳﺪ و ﻧﯿﺰ ﻃﺮﯾﻖ وﺻﻮل ﺑﻪ ﻣﻌﺠﺰه و ﮐﺮاﻣﺖ‪ ،‬در اﺷﺎرات ﺑﻌﺪی در ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ‬ ‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺗﮑﺬﯾﺐ اﺧﺒﺎری ﮐﻪ از‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻮ ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ در ﻗﻮای ﻧﻔﺲ ﻋﺎرف و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎی آن ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪ ،‬اﺷﺎرهای ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ زﺧﻢ دارد و‬
‫ً‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺘﺎ اﻣﻮر ﻏﺮﯾﺒﻪ را ﻣﻨﺒﻌﺚ از ﺳﻪ ﻣﺒﺪأ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .۱‬ﻫﯿﺌﺖ ﻧﻔﺴﺎﻧﯿﻪای ﮐﻪ ﺗﻮﺿﯿﺤﺶ ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬

‫‪ .۲‬ﺧﻮاص اﺟﺴﺎم ﻋﻨﺼﺮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺟﺬب آﻫﻦ ﺗﻮﺳﻂ آﻫﻦرﺑﺎ‪.‬‬

‫‪ .۳‬ﻗﻮای آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺑﯿﻦ ﻧﻔﺲ و ﻣﺰاجﻫﺎی اﺟﺴﺎم زﻣﯿﻨﯽ‪ .‬ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ‪ ،‬ﺳﺤﺮ را از ﻗﺒﯿﻞ ﻗﺴﻢ اول ﻣﯽداﻧﺪ و ﻣﻌﺠﺰات و ﮐﺮاﻣﺎت و‪...‬‬
‫را از ﻗﺒﯿﻞ ﻗﺴﻢ دوم و ﻃﻠﺴﻤﺎت را از ﻗﺒﯿﻞ ﻗﺴﻢ ﺳﻮم‪ .‬ﺑﻮ ﻋﻠﯽ‪ ،‬در اﻧﺘﻬﺎی اﯾﻦ ﻧﻤﻂ ﻧﺼﯿﺤﺘﯽ دارد ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ﻋﺪم اﻧﮑﺎر ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ﻣﺎ ورای ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﻋﻘﻠﺖ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﺒﻮد‪ ،‬آن را در ﻣﮑﺎﻧﯽ از اﻣﮑﺎن ﻗﺮار ﺑﺪه‪.‬‬

‫ﮐﺘﺎب‪ ،‬در اﻧﺘﻬﺎ‪ ،‬دارای ﻫﻔﺖ ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻓﻬﺮﺳﺖ آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻋﻼم‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺻﻄﻼﺣﺎت‬
‫ﻣﻨﻄﻘﯽ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺼﺎدر ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻮاﺿﻊ ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ‪.‬‬