‫‪PDF.tarikhema.

org‬‬

‫ﻧﺸﺮﯾﮥ ﻋﻠﻤﯽ _ ﭘﮋوﻫﺸﯽ‬

‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ادب ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ )ﮔﻮﻫﺮ ﮔﻮﯾﺎ(‬
‫ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،30‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،1395‬ﺻﺺ ‪77 -100‬‬

‫از اﺳﻄﻮره ﺗﺎ ﻋﺮﻓﺎن‪ :‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﻮر ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ »ﻗﺎف«‬

‫‪‬‬
‫ﻣﺮﯾﻢ ﺷﻌﺒﺎﻧﺰاده‪ -‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻋﻠﯽﭘﻮر‬

‫ﭼﮑﯿﺪه‬
‫اﺳﻄﻮره ﻗﺎف از ﺑﻦﻣﺎﯾﻪﻫﺎي ﭘﺮﮐﺎرﺑﺮد در ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ و ﺑﻪ وﯾﮋه ﺳﺮودهﻫﺎي ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اﺳﺖ؛‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮل ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ آن ﻣﻮﺟﺐ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن آﺛﺎر ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ ﺑـﻪ‬
‫درك و درﯾﺎﻓﺖ روﺷﻨﯽ از اﯾﻦ اﺳﻄﻮره در ﺣﻮزه ﻋﺮﻓﺎن دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﮔﺮدآوري دادهﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬دو دﺳﺘﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎي ﮐﺎر ﻗﺮار داده ﺷﺪهاﺳﺖ‪ :‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻏﯿﺮ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و ﻣﺘﻮن ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ .‬در ﺑﺨﺶ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻏﯿﺮ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ -‬اﺳﻄﻮرهاي‪ ،‬ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ و داﻧﺸـﻨﺎﻣﻪﻫـﺎي ﻋﻤـﻮﻣﯽ و‬
‫ﺗﺨﺼﺼﯽ و در ﺑﺨﺶ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮔﺰﯾﺪهاي از ﻣﺘﻮن ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ دورهﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺗـﺎرﯾﺦ‬
‫ادﺑﯿﺎت )ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺗﺎ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻫـ‪.‬ق( ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ‪-‬ﺗﺤﻠﯿﻠـﯽ و ﺑـﺮ‬
‫اﺳﺎس ﻧﻈﺮﯾﻪ »ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ« ﻟﺌﻮﻧﺎرد ﺑﻠﻮﻣﻔﯿﻠﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ اﻧﻮاع ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻗـﺎف در ﺑﺎﻓـﺖ‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﺳﺶ اﺻﻠﯽ ﻣﻘﺎﻟﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺳﺎﻃﯿﺮي ﻗﺎف در ﺣـﻮزه‬
‫ﻋﺮﻓﺎن دﺳﺖ ﻧﺨﻮرده ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮي را ﻧﯿﺰ در ﮔﺬر زﻣﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘـﻪاﺳـﺖ؟‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﺴﯿﺎري از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺳﺎﻃﯿﺮي ﻗﺎف ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺷﮑﻞ اوﻟﯿﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺗﺴﺮي‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ؛ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ وﺟﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻗﺎف و ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي آن در ﻣﺘﻮن اوﻟﯿﻪ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ رواﯾـﺖ ﻫـﺎي‬

‫‪ ‬داﻧﺸﯿﺎر زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن‪ ،‬اﯾﺮان ‪shabanzadeh_m@yahoo.com‬‬
‫‪ ‬داﻧﺸﺠﻮي دﮐﺘﺮي زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن‪ ،‬اﯾﺮان ‪esmaeilalipoor@yahoo.com‬‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺬﯾﺮش ‪94/12/15‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ وﺻﻮل ‪94/3/2‬‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫‪ / 78‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ادب ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ )ﮔﻮﻫﺮ ﮔﻮﯾﺎ(‪ ،‬ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،30‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬

‫اﺳﺎﻃﯿﺮي ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ دورهﻫﺎي ﺑﻌـﺪي ﻣـﯽرﺳـﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ ﻣـﺮﺗﺒﻂ ﺑـﺎ آن‪ ،‬اﻧﺘﺰاﻋـﯽﺗـﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺎف از ﺷﮑﻞ اﺳﻄﻮرهاي ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﯿﺄﺗﯽ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫واژهﻫﺎي ﮐﻠﯿﺪي‬
‫اﺳﻄﻮره ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻗﺎف‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻠﻮﻣﻔﯿﻠﺪ‪.‬‬

‫‪ -1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ از اﻣﮑﺎﻧﺎت وﯾﮋهاي ﮐﻪ ﺳﻨﺖ ﺷﻔﺎﻫﯽ در اﺧﺘﯿﺎر ادﺑﯿﺎت ﮔﺬاﺷﺘﻪاﺳﺖ‪ ،‬اﺳﻄﻮرهﻫﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ذﻫﻨﯿـﺖ‬
‫ﮐﻼﺳﯿﮏ ﻫﻤﻮاره در ﭘﯽِ درك و درﯾﺎﻓﺖ روﺷﻨﯽ از ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﻮد ﺑﻮدهاﺳﺖ و اﯾـﻦ ﻣﻬـﻢ را‬
‫ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﮐﺸﻔﯿﺎت ﻋﻠﻤﯽ‪ -‬ﺗﺨﯿﻠﯽ ﯾﺎ ﺑﺎورﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪-‬ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺧﻮد ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﯽﮐﺮدهاﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬـﺎن‬
‫اﺳﻄﻮرهﻫﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ دﻧﯿﺎي ﻣﻌﺎﺻﺮ دارد‪ .‬دوره رﻧﺴﺎﻧﺲ در اروﭘﺎ و ﻣﺸﺮوﻃﻪ در اﯾـﺮان‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫را ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺮز ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﺟﻬـﺎنﺷﻨﺎﺳـﯽ ﮐﻼﺳـﯿﮏ و ﻣـﺪرن ﺑـﻪ ﺣﺴـﺎب آورد‪ .‬اﺳـﻄﻮرهﻫـﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ‬
‫ﮔﺴﺘﺮدهاي از ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﯽ اﻧﺴﺎن ﺳـﻨﺘﯽ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺟﻬـﺎن اﺳـﺖ‪ .‬در اﯾـﻦ ﻣﯿـﺎن ﺑﺮﺧـﯽ‬
‫اﺳﻄﻮرهﻫﺎ »ﺗﻮﺻﯿﻒﻫﺎ و ﺗﺒﯿﯿﻦﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎره ﻣﻨﺸﺄ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨـﺪ و ﺑـﻪ ﺷـﯿﻮه ﺧـﺎص ﺧـﻮد‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺟﻬﺎن آنﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮده و ﭼﺮا دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪه و ﭼـﺮا ﺑﺮﺧـﯽ وﻗـﺎﯾﻊ رخ دادهاﻧـﺪ«‬
‫)ﻣﮑﺎرﯾﮏ‪» .(34 :1388 ،‬ﻗﺎف« ﯾﮑﯽ از ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻮع اﺳﻄﻮرهﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻮه ﻗﺎف‪ ،‬اﺳﻄﻮرهاي ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻮ ﻓﯽ ﻋـﺮف اﻟﻌـﺮب اﻷﻗـﺪﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺟﺒـﻞ ﯾﺤـﯿﻂ ﺑـﺎﻷرض اﻟﺘـﯽ‬
‫ﺗﺼﻮروﻫﺎ ﻣﺪوره ﮐﺎﻟﻘﺮص و ﻣﺴﻄﺤﻪ« )ﻋﺒﻮدي‪ :1411 ،‬ذﯾﻞ ﻗﺎف(‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﻃﻼﻋﺎت درﺑﺎره اﯾﻦ ﮐﻮه‬
‫اﺳﻄﻮرهاي‪ ،‬در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻗﺮنﻫﺎي اوﻟﯿﻪ ﻫﺠﺮي وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧـﯽ ﻣﺘـﻮن ﺗﻔﺴـﯿﺮي ﺑـﻪ‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺳﻮره ﻗﺎف ﺑﺎ ﻗﺎف اﺳﻄﻮرهاي ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دو دﺳﺘﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﺳـﻄﻪ ﺣﺮﮐـﺖ‬
‫از اﺳﻄﻮره ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎن ﺑﺮاي ﻗﺎف ﻣﯽﺗﻮان در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ اوﻟﯿـﻪ ﮐـﻪ ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﺑـﺎ‬
‫رواﯾﺎت ﺷﻔﺎﻫﯽ و اﺳﺎﻃﯿﺮي آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و دوم‪ ،‬ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ذوﻗﯽ اﯾﻦ آﯾﺎت‪» :‬اﷲ اﻟﺬي ر‪‬ﻓَـﻊ‪ ‬اﻟﺴـﻤﺎوات‪‬‬
‫ﺑِﻐَﯿﺮِ ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺪ‪ ‬ﺗَﺮَوﻧَﻬﺎ« )رﻋﺪ‪» ،(2 ،‬ﻋﺴﻖ« )ﺷﻮري‪» ،(2 ،‬ق و اﻟﻘﺮآن اﻟﻤﺠﯿﺪ« )ق‪» ،(1 ،‬ﺑ‪‬ﻞ ﻫ‪‬ﻮ‪ ‬ﻗُﺮآنٌ ﻣﺠﯿـﺪ‪‬‬
‫ﻓﯽ ﻟﻮحٍ ﻣﺤﻔﻮظ« )ﺑﺮوج‪ 22 ،‬و ‪ .(21‬در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻗﺎف ﯾﮏ رﺷﺘﻪﮐﻮه و در ﻣﻮاردي ﻧﯿﺰ ﺑـﻪ ﺷـﮑﻞ‬
‫ﮐﻮﻫﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ ﮐﻮﻫﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺮﺗﻔﻊ وﺟﻮد دارد ﮐـﻪ ﻗـﺎف اﺻـﻠﯽ‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫از اﺳﻄﻮره ﺗﺎ ﻋﺮﻓﺎن ‪79 /‬‬

‫اﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻮر از »ﻗﻠﻪ ﻗﺎف« ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻮه اﺳﺖ و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﻮهﻫﺎ از آن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪهاﻧـﺪ‬
‫)ﻧﮏ‪ .‬ﻣﻘﺪﺳﯽ‪ 305:1374 ،‬؛ ﺣﻤﺪاﷲ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ‪.(198:1362 ،‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﺛﺎر ﻧﺜﺮ و ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه آنﻫﺎ ﮐﻪ ﺧﺼﻠﺖ رواﯾﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي داﺳﺘﺎنﻫـﺎي‬
‫ﺷﻔﺎﻫﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ داﺳﺘﺎنﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﻣﺸـﺘﻤﻞ ﺑـﺮ ﺑﺨـﺶ ﮔﺴـﺘﺮدهاي از ﻫﻮﯾـﺖ ﺟﻤﻌـﯽ راوﯾـﺎن‬
‫آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ داﺳﺘﺎنﻫﺎ ﮐﻪ آﻣﯿﺰهاي از اﺳﻄﻮرهﻫﺎ‪ ،‬اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎ و وﻗﺎﯾﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪ ﺗﺨﯿﻠﯽ و‬
‫ﻏﯿﺮ واﻗﻌﯽ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮ ﻣﺴﺘﻨﺪات ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻏﻠﺒﻪ دارد‪ .‬وﯾﮋﮔﯽ رواﯾﯽ و ﺗﻮﺟﯿﻪﭘﺬﯾﺮ اﺳـﻄﻮرهﻫـﺎ ﻗﺎﺑﻠﯿـﺖ‬
‫وﯾﮋه اي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮاي ﺳـﺎﺧﺘﻦ و ﭘـﺮداﺧﺘﻦ آﺛﺎرﺷـﺎن ﺑـﻪ آنﻫـﺎ روي‬
‫آوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻮر ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﺷﺎن آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﻇﺮﻓﯿـﺖ ﺑـﺎﻟﻘﻮه اﺳـﻄﻮرهﻫـﺎ‬
‫ﺣﺘﯽ ﺑﻪ دوره ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻧﯿﺰ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪهاﺳﺖ و ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از ﮐﺎرﺑﺮد آن در ﺷﻌﺮ ﻗﻘﻨـﻮس ﻧﯿﻤـﺎ ﯾﻮﺷـﯿﺞ‪،‬‬
‫رﻣﺎن اﻫﻞ ﻏﺮق ﻣﻨﯿﺮو رواﻧﯽﭘﻮر و ﺑﺮﺧﯽ ﺳﺮودهﻫﺎي اﺧﻮان‪ ،‬ﺷﺎﻣﻠﻮ و دﯾﮕﺮان وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺎف از اﺳﻄﻮرهﻫﺎي ﭘﺮﮐﺎرﺑﺮد در ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺑﺮﺧﯽ اﺳـﻄﻮرهﻫـﺎي دﯾﮕـﺮ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﺧﻀﺮ‪ ،‬اﺳﮑﻨﺪر و ﻋﻨﻘﺎ )ﺳﯿﻤﺮغ( ﻧﯿﺰ ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي ﻣﻀﻤﻮنآﻓﺮﯾﻨـﯽ ﺑـﻪ وﯾـﮋه در‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫آﺛﺎر ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮرﺳﯽ ﺳـﯿﺮ ﺗﺤـﻮل ﮐﺎرﮐﺮدﻫـﺎي ﻣﻌﻨـﺎﯾﯽ آن ﻣﻮﺟـﺐ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﺗﺎ درك و درﯾﺎﻓﺖ روﺷﻨﯽ از آن ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﺪ‪.‬‬
‫در آﻏﺎز ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺳﻪ ﻓﺮﺿﯿﻪ را ﻣﯽ ﺗـﻮان در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓـﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴـﺖ اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﮐﺎرﮐﺮدﻫـﺎي‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻗﺎف در ﻣﺘﻮن ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در رواﯾﺖﻫﺎي اﺳﻄﻮرهاي ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻔـﺎوتﻫـﺎي ﺑﻨﯿـﺎدﯾﻦ‬
‫دارد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺎف از ﺳﺎﺣﺖ اﺳﺎﻃﯿﺮي ﺧﺎرج ﺷﺪهاﺳـﺖ و وﺟﻬـﻪاي ﮐـﺎﻣﻼً ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ ﯾﺎﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬دوم‪ ،‬ﻗﺎف ﺑﺎ ﺣﻔﻆ ﻫﻤﺎن وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎﻓﺖ اﺳﻄﻮرهاي داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺑـﻪ ﺣـﻮزه ﻣﻀـﺎﻣﯿﻦ‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ وارد ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﺳـﻮم‪ ،‬ﺑﺨﺸـﯽ از ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻣـﺮﺗﺒﻂ ﺑـﺎ ﻗـﺎف در ﺣـﻮزه ﻋﺮﻓـﺎن داراي ﭘﺸـﺘﻮاﻧﻪ‬
‫اﺳﺎﻃﯿﺮي اﺳﺖ و ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺣﺎﺻﻞ دﺧﻞ و ﺗﺼﺮف ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن و آﻣﯿﺨﺘﮕـﯽ آن ﺑـﺎ‬
‫اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺧﺎص ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -2‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ‬
‫از ﻣﯿﺎن ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻗﺎف ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ دو ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﺑﻪ ﺑﯿﺎن وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻗـﺎف‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪» -1 :‬ﺗﺠﻠﯽ ﻗﺎف در ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ« از ﻣﻬﺪي ﻧﻮروز )‪ .(1384‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن وﯾﮋﮔﯽﻫـﺎي‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫‪ / 80‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ادب ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ )ﮔﻮﻫﺮ ﮔﻮﯾﺎ(‪ ،‬ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،30‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬

‫ﻗﺎف اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ ﺑﺮاي ﻗﺎف‪ ،‬ﺳﯽ و ﺷﺶ وﯾﮋﮔﯽ ﻧﺎم ﺑﺮدهاﺳﺖ‪ .‬اﺷﮑﺎﻻت ﻣﻘﺎﻟـﻪ ﻣـﺬﮐﻮر از‬
‫اﯾﻦ ﻗﺮارﻧﺪ‪ :‬اﻟﻒ( ﻣﺤﺪوده ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ و ﻧﻮع ادﺑﯽ آنﻫﺎ )ﺣﻤﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻤﯽ( ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ب( دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﻣﺸﺨﺼﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫـﺎ اراﺋـﻪ ﻧﺸـﺪهاﺳـﺖ‪ .‬ج( روش ﺗﺤﻘﯿﻘـﯽ ﻣﻘﺎﻟـﻪ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﺸﺪه اﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ذﯾﻞ ﻫﺮ ﮐﺪام از آن ﻫـﺎ‬
‫ﺑﻪ آوردن ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺷﺎﻫﺪ ﻣﺜﺎل ﺷﻌﺮي اﮐﺘﻔﺎ ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» -2‬ﮐﻮه ﻗﺎف‪ ،‬اﺳﻄﻮره ﯾﺎ واﻗﻌﯿﺖ؟« از ﻣﻬﺪي ﺟﻼﻟﯽ و ﻓﺎﻃﻤﻪ رﺿﺎداد )‪ .(1386‬ﻣﻮﻟﻔﺎن در اﺑﺘـﺪاي‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﺑﺮﺧﯽ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺳﺎﻃﯿﺮي ﻗﺎف ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨـﺪا و ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬
‫اﺳﺎﻃﯿﺮ و اﺷﺎرات داﺳﺘﺎﻧﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻧﻘﻄﻪ ﻗﻮت اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ اﺳﻄﻮره ﻗﺎف در ﻣﺘﻮن ﺗﻔﺴﯿﺮي‪،‬‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ و رواﯾﺎت دﯾﻨﯽ از ﺟﻬﺖ اﻋﺘﺒﺎر راوي و ﺳﻨﺪ آن اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ دﺳﺘﻪ اول و اﺷﺮاف ﻣﺆﻟﻔﺎن ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮع و ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎي اراﺋﻪﺷﺪه‪ ،‬ارزﺷﻤﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﯿﺰ‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ روا ﯾﺎت اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻮﺟﻮد درﺑﺎره ﻗﺎف ﯾﺎ ﻓﺎﻗﺪ اﺳﻨﺎدﻧﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﻠﯽ ﭼﻮن ارﺳﺎل و اﻧﻘﻄـﺎع‬
‫در ﺳﻨﺪ‪ ،‬اﺷﺘﻤﺎل ﺑﺮ راوﯾﺎن ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺤﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻣﺠﻬﻮل اﻟﺤﺎل‪ ،‬ﻏﺎﻟﯽ‪ ،‬ﮐﺎذب و‪ ...‬ﺿﻌﯿﻒ اﻻﺳـﻨﺎد و ﻓﺎﻗـﺪ‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫اﻋﺘﺒﺎرﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺬﮐﻮر و ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻪ دﻟﯿـﻞ ﺑـﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﺗﻔـﺎوت‬
‫دارﻧﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻫﺪف ﭘﮋوﻫﺶ‪ .‬دوم‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ و ﺳﻮم‪ ،‬روش ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ .‬ﻫـﺪف ﻣﻘﺎﻟـﻪ ﻣـﺬﮐﻮر‪،‬‬
‫اﺛﺒﺎت واﻗﻌﯽ ﻧﺒﻮدن ﮐﻮه ﻗﺎف اﺳﺖ و ﻏﺎﻟـﺐ ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻣـﻮرد ﺑﺮرﺳـﯽ‪ ،‬ﻣﺘـﻮن ﺗﻔﺴـﯿﺮي و رواﯾـﺎت ﻏﯿـﺮ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮي دﯾﻨﯽ اﺳﺖ و روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﯿـﺰ ﺳـﻨﺘﯽ اﺳـﺖ اﻣـﺎ در ﭘـﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿـﺮ‪ ،‬ﻫـﺪف‪ ،‬ﻧﺸـﺎن دادن‬
‫ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻣﺘﻔﺎوت ﻗﺎف اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺻﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻮن ﺗﺎرﯾﺨﯽ اوﻟﯿﻪ –ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎ رواﯾﺎت‬
‫ﺷﻔﺎﻫﯽ اﺳﺎﻃﯿﺮي اﺳﺖ‪ -‬و ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻮن ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺒﻨﺎي ﺗﺌﻮري اﯾـﻦ ﺗﺤﻘﯿـﻖ ﺑـﺮ‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ »ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ« ﻟﺌﻮﻧﺎرد ﺑﻠﻮﻣﻔﯿﻠﺪ )‪ (Leonard Bloomfield‬اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -3‬روش ﭘﮋوﻫﺶ‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬دو دﺳﺘﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺒﻨﺎي ﮐﺎر ﺑﻮدهاﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻏﯿـﺮ ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ از ﻗﺒﯿـﻞ‬
‫ﮐﺘﺎب ﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻗﺪﯾﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻓﺮﯾﻨﺶ و ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻘﺪﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻨﺪﻫﺶ ﻫﻨـﺪي و ﻧﺰﻫـﻪ اﻟﻘﻠـﻮب‬
‫ﺣﻤﺪاﷲ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ و ﻧﯿﺰ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻟﻐﺖ ﻓﺎرﺳﯽ و ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬داﻧﺶﻧﺎﻣﻪﻫـﺎ و ﻓﺮﻫﻨـﮓﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ذﯾـﻞ‬
‫ﻣﺪﺧﻞ ﻗﺎف‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺳﻄﻮرهاي آن ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬دوم‪ ،‬ﻣﺘﻮن ﻧﺜـﺮ و ﻧﻈـﻢ ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ در‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫از اﺳﻄﻮره ﺗﺎ ﻋﺮﻓﺎن ‪81 /‬‬

‫دورهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﻪ در آنﻫﺎ ذﮐﺮي از ﻗﺎف آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺰﯾﺪهاي از ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي اﺳﺎﻃﯿﺮي ﯾﺎ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ آنﻫﺎ ﺑﺎرزﺗﺮ و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻗﺎف در آن ﻫﺎ ﻧﻤﻮد‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮي داﺷﺘﻪاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎي اﯾﻦ ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﻣﻼك ﮐﺎرﮐﺮد ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻗـﺎف در ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻣـﻮرد‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ‪ ،‬ﻗﺮاﯾﻦ ﻣﺘﻨﯽ و دﻻﻟﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ اﯾﻦ اﺳﻄﻮره اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺒﻨﺎي ﺗﺌﻮري اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺮ ﭘﺎﯾـﻪ ﻧﻈﺮﯾـﻪ‬
‫زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ »ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ« ﻟﺌﻮﻧﺎرد ﺑﻠﻮﻣﻔﯿﻠﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -4‬ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي اﺳﺎﻃﯿﺮي ﻗﺎف‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺳﻄﻮره در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮐﻼﺳﯿﮏ آﮐﺴﻔﻮرد ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ‪» :‬اﺳـﻄﻮره‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﮐﻮﺷﺶ ﺗﺨﯿﻠﯽ و ﭘﯿﺸﺎﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻫﺮ ﭘﺪﯾﺪهاي‪ ،‬ﺧﻮاه واﻗﻌﯽ ﺧﻮاه ﺧﯿﺎﻟﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﮐﻨﺠﮑﺎوي اﺳﻄﻮرهﺳﺎز را ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺨﺖ« )روﺗﻮن‪ .(25 :1378 ،‬ﺑﺴﯿﺎري از اﺳﻄﻮرهﻫﺎي اﻗـﻮام و ﻣﻠـﻞ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاي آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺟﻬﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻗﺎف ﻫﻢ از ﻫﻤﯿﻦ اﺳﻄﻮرهﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺸﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻫﻤﻮاره در‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﭘﯽ ﮐﺸﻒ اﺳﺮار رازآﻟﻮد ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ و در ﻫـﺮ دورهاي ﻣﺘﻨﺎﺳـﺐ ﺑـﺎ ﻣﺤـﺪوده اﻃﻼﻋـﺎت‬
‫ﻋﻠﻤﯽ‪ -‬ﺗﺨﯿﻠﯽ ﯾﺎ ﺑﺎورﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و دﯾﻨﯽ اش ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﺮدهاﺳﺖ ﺑﺮاي ﭘﺮﺳـﺶﻫـﺎي ﻫﺴـﺘﯽﺷﻨﺎﺳـﯽ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﻗﺎﻧﻊﮐﻨﻨﺪه اي اراﺋﻪ دﻫﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ اﯾﻦ ﺑـﻮدهاﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﻨﺸـﺄ ﭘﯿـﺪاﯾﺶ‬
‫ﮐﻮهﻫﺎ و ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽﻫﺎي ﻋﻈﯿﻢ ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ ﭼﯿﺴﺖ و ﻫﺪف آﻓﺮﯾﻨﺶ آنﻫﺎ ﭼﻪ ﺑﻮدهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻮهﻫﺎ در ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎ و آﯾﯿﻦﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋه و ﻣﻘﺪﺳﯽ داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ‪» .‬در ﯾﻮﻧـﺎن ﺑﻠﻨـﺪﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﮐﻮه‪ ،‬اﻟﻤﭗ ﺑﻮد واﻗﻊ در ﻣﯿﺎن ﻣﻘﺪوﻧﯿـﻪ و ﺗﺴـﺎﻟﯽ‪ .‬زﯾﺎرﺗﮕـﺎه زﺋـﻮس ﺧـﺪاي ﺧـﺪاﯾﺎن در اﯾـﻦ ﮐـﻮه و‬
‫زﯾﺎرﺗﮕﺎه آﭘﻮﻟﻮن در ﮐﻮه دﻟﻔﯽ و زﯾﺎرﺗﮕﺎه آﺗﻨﺎ در ﮐﻮﻫﯽ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ آﺗـﻦ ﺑـﻮد« )ﻗﺮﺷـﯽ‪:1389 ،‬‬
‫‪ .(50‬ﺷﻬﺮت و اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺮﺧﯽ ﮐﻮهﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﮐـﻮه‬
‫ﺟﻮدي‪ ،‬ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‪ ،‬ﻃﻮر ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﮐﻮه زﯾﺘﺎ )زﯾﺘﻮن( و ﮐﻮه ﺣﺮا ﺑﺎ ﺣﯿﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮔـﺮه ﺧـﻮرده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺸﺘﯽ ﻧﻮح )ع( ﭘﺲ از ﻃﻮﻓﺎن ﺑﺮ ﻓﺮاز ﺟﻮدي آرام ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻫﻤﺴﺮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ‬
‫و ﻣﺮوه را در ﺟﺴﺘﺠﻮي آب ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﻮﺳﯽ )ع( در ﻃﻮر ﺳﯿﻨﺎ ﭘﯿﺎم اﻟﻬـﯽ را‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﯿﺴﯽ )ع( از ﮐﻮه زﯾﺘﺎ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻋﺮوج ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و رﺳﻮلاﷲ )ص( در ﻏﺎر ﺣـﺮا ﺑـﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻣﺒﻌﻮث ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ اﻫﺮام ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻣﻌﺎﺑﺪي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻫـﺮم ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﻣـﯽﺷـﺪﻧﺪ و‬
‫ﻋﻤﻮم زﯾﮕﻮراتﻫﺎ ﺗﺪاﻋﯽﮐﻨﻨﺪه ﺷﮑﻞ ﻇﺎﻫﺮي ﮐﻮه و ارﺗﺒﺎط ارﺗﻔﺎع و ﺗﻘـﺪس ﺑﺎﺷـﻨﺪ )ﻧـﮏ‪ .‬ﻣﻮﺳـﻮي‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫‪ / 82‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ادب ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ )ﮔﻮﻫﺮ ﮔﻮﯾﺎ(‪ ،‬ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،30‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬

‫ﺣﺎﺟﯽ و ﮐﯿﺨﺎﯾﯽ‪.(161 -178 :1387 ،‬‬

‫ﮐﻮهﻫﺎي اﺳﺎﻃﯿﺮي را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﮐﻠﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐـﺮد‪ .‬ﻧﺨﺴـﺖ‪ ،‬آنﻫـﺎ ﮐـﻪ وﺟـﻮد ﺧـﺎرﺟﯽ‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﮔﺮه ﺧﻮردن ﺑﺎ ﺑﻌﻀﯽ از ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ دورهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﯾـﺎ ﺑﺎورﻫـﺎي‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺮدم در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت و ﺗﻠﻘﯿﻨﺎت ﻧﻈﺎم ﭘﺎدﺷـﺎﻫﯽ و ﭘﯿﺸـﻮاﯾﺎن دﯾﻨـﯽ روزﮔﺎرﺷـﺎن‪ ،‬ﺳـﺎﺣﺖ‬
‫اﺳﺎﻃﯿﺮي ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ دﺳﺘﻪ دوم‪ ،‬ﮐﻮهﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ وﺟـﻮد ﺧـﺎرﺟﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ اﻧـﺪ و ﺻـﺮﻓﺎً ﺑﺮﺳـﺎﺧﺘﻪ ذﻫـﻦ‬
‫ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪﮔﺎﻧﺸﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ؛ اﻟﺒﺮز اﺳﻄﻮرهاي و ﻗﺎف از ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮارد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺳﻄﻮرهاي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻗﺎف در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎً ﻣﺸـﺘﺮك و ﺑﺴـﯿﺎر ﺑـﻪ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺸﺎﺑﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺟﻨﺲ آن از ﮔﻮﻫﺮي ﺳﺒﺰرﻧﮓ )ﯾﺎﻗﻮت‪ /‬زﻣﺮد( اﺳﺖ‪ .‬رﻧﮓ ﮐﺒﻮد آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎﺑﯽ‬
‫از رﻧﮓ ﺳﺒﺰ ﻗﺎف اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ دﯾﻮاري ﺑﺮ ﮔﺮد زﻣﯿﻦ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎف‪ ،‬ﻫـﻢ ﻋﺎﻣـﻞ ﺑـﻪ وﺟـﻮد‬
‫آﻣﺪن زﻟﺰﻟﻪ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺧﺪاﺳﺖ و ﻫﻢ در ﺣﮑﻢ ﻣﯿﺦﻫﺎي ﻧﮕﻪدارﻧﺪه زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﮐﻮهﻫـﺎي ﻣﻮﺟـﻮد در‬
‫زﻣﯿﻦ از ﮐﻮه ﻗﺎف ﻣﻨﺸﻌﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ رﯾﺸﻪﻫﺎي آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﻨﻘﺎ‪ /‬ﺳﯿﻤﺮغ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﺮز‬
‫ﻣﯿﺎن دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻬﺎن آﺧﺮت در آن ﺳﻮي ﮐـﻮه ﻗـﺎف ﻗـﺮار دارد‪ .‬ﭘﺎﯾـﻪﻫـﺎ‪/‬‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﮐﺮاﻧﻪﻫﺎي آﺳﻤﺎن ﺑﺮ روي ﻗﺎف ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ ‪ .‬آن ﻗﺪر ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻗﻠﻪ آن ﺗﺎ آﺳﻤﺎن ﺑـﻪ اﻧـﺪازه‬
‫ﻗﺎﻣﺖ ﯾﮏ ﻣﺮد ﻓﺎﺻﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮑﺎن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﺟﻨﯿﺎن اﺳﺖ‪ .‬در آن ﺳﻮي ﻗﺎف‪ ،‬ﻋﻮاﻟﻢ دﯾﮕـﺮي وﺟـﻮد‬
‫دارد و اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﻣﻮﺟﻮدات دﯾﮕﺮي –ﻏﯿﺮ از ﻣﻮﺟﻮدات زﻣﯿﻨـﯽ‪ -‬زﻧـﺪﮔﯽ ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻣﻨﺸـﺄ ﻃﻠـﻮع و‬
‫ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﺑﺮﻫﺎ و ﺑﺮف و ﺑﺎران اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻬﺮ ﺟﺎﺑﻠﻘﺎ در ﺷﺮق و ﺟﺎﺑﻠﺴﺎ در ﻏـﺮب ﮐـﻮه‬
‫ﻗﺎف ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬در ﭘﺸﺖ ﻗﺎف‪ ،‬ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﭘﻮﺷﯿﺪه از ﺑﺮف و ﮐﻮهﻫﺎي ﯾﺦ وﺟﻮد دارد ﮐـﻪ از زﻣـﯿﻦ‬
‫و ﻣﻮﺟﻮدات آن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺮارت ﺟﻬﻨﻢ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻬﺎر ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻧﮕﻬﺒﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑـﺮ‬
‫ﻗﺎف ﻣﻮﮐﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ از آن ﻋﺒﻮر ﻧﮑﻨﻨﺪ )ﻧﮏ‪ .‬ﻣﻘﺪﺳﯽ‪ 305 :1374 ،‬و ‪303‬؛ ﯾـﺎﻗﻮت ﺣﻤـﻮي‪،‬‬
‫‪298 /4 :1977‬؛ ﺣﻤﺪاﷲ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ‪198 :1362 ،‬؛ ﺑﻬﺰادي‪246 :1368 ،‬؛ اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺑﯽ ﺗﺎ‪ :‬ذﯾـﻞ ﻋﻤـﺪ؛‬
‫زﺑﯿﺪي‪ :1965 ،‬ذﯾﻞ ﻋﻤـﺪ؛ ﻋﺠﯿﻨـﻪ‪ :2005 ،‬ذﯾـﻞ ﺟﺒـﻞ ﻗـﺎف اﻟﮑـﻮﻧﯽ؛ ﻋﺒـﻮدي‪ :1411 ،‬ذﯾـﻞ ﻗـﺎف؛‬
‫ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﯽ‪ :1377 ،‬ذﯾﻞ ﻗﺎف؛ ﻣﺼﺎﺣﺐ‪ :1356 ،‬ذﯾﻞ ﻗﺎف؛ ﯾﺎﺣﻘﯽ‪ :1391 ،‬ذﯾﻞ ﻗﺎف؛ دﻫﺨـﺪا‪:1373 ،‬‬
‫ذﯾﻞ ﻗﺎف؛ ﻣﻌﯿﻦ‪ :1364 ،‬ذﯾﻞ ﻗﺎف(‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ رواﯾﺖﻫﺎي اﺳﺎﻃﯿﺮي ﻗﺎف‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﻋﻠﻞ ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﯾﻦ اﺳـﻄﻮره را از ﭼﺸـﻢاﻧـﺪاز ﻃﺮاﺣـﺎن و‬
‫ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن آن واﮐﺎوي ﮐﺮد و ارﺗﺒﺎط آن را ﺑﺎ ﺑﺮﺧـﯽ ﺣـﻮزهﻫـﺎي اوﻟﯿـﻪ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺑﺸـﺮي و ﭘﺎﺳـﺦ ﺑـﻪ‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫از اﺳﻄﻮره ﺗﺎ ﻋﺮﻓﺎن ‪83 /‬‬

‫ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺟﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ اﯾﺸﺎن ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1-4‬ﺑﺎورﻫﺎي واﻗﻊﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ درﺑﺎره ﻗﺎف‬
‫ﯾﮑﯽ از دﯾﺪﮔﺎه ﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد درﺑﺎره ﻗﺎف اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻮه‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ دارد و وﺟـﻮدي ﺧـﺎرﺟﯽ‬
‫ﺑﺮاي آن ﻣﺘﺼﻮر ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻌﯿﻦ آﻣﺪهاﺳﺖ‪» :‬ﺑﻌﻀﯽ آن را ﻫﻤﺎن ﺟﺒﺎل »ﻗﻔﻘﺎز« داﻧﻨﺪ«‬
‫)ﻣﻌﯿﻦ‪ :1364 ،‬ذﯾﻞ ﻗﺎف(‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ اﯾﻦ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻫﻢآواﯾﯽ و ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﻣﺸـﺘﺮك ﺣـﺮوف‬
‫اﺻﻠﯽ دو ﮐﻠﻤﻪ ﺑﺎﺷﺪ و دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮي ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﮐﺎزﯾﻤﯿﺮﺳـﮑﯽ »ﻣـﺄﺧﻮذ از ﻗﺎﻓﻘـﺎز‪،‬‬
‫ﺗﻠﻔﻆ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻗﻔﻘﺎز اﺳﺖ« )دﻫﺨﺪا‪ :1373 ،‬ذﯾﻞ ﻗﺎف(‪ .‬اﯾﻦ دﯾـﺪﮔﺎه ﺣﺘـﯽ ﺑـﻪ دوره اﺳـﻼﻣﯽ و ﺣـﻮزه‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ و رواﯾﺎت ﻧﯿﺰ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪهاﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً در ﺑﺤﺎر اﻻﻧﻮار از اﻣﺎم ﺑـﺎﻗﺮ )ع( ﻧﻘـﻞ ﺷـﺪهاﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ ﮐﻮه ﻗﺎف ﺟﻬﺎن را در ﺧﻮد ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ )ﺣﺴﯿﻨﯽ دﺷﺘﯽ‪ :1379 ،‬ذﯾﻞ ﻗـﺎف(‪ .‬اﯾـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎﺣﺖ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻧﯿﺰ وارد ﺷﺪهاﺳﺖ و ﻣﻔﺴﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ذواﻟﻘﺮﻧﯿﻦ را اﺳﮑﻨﺪر ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣـﺎﺟﺮاي ﺳـﻔﺮ‬
‫او ﺑﻪ ﻣﺸﺮقزﻣﯿﻦ در ﺟﺴـﺘﺠﻮي آب ﺣﯿـﺎت و ﺳـﺨﻦ ﮔﻔـﺘﻦ او ﺑـﺎ ﮐـﻮه ﻗـﺎف ﭘﺮداﺧﺘـﻪاﻧـﺪ )ﻧـﮏ‪.‬‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﯽ‪ :1377 ،‬ذﯾﻞ ﻗﺎف(‪.‬‬

‫ﻧﺴﺎﯾﻢ ﮔﻠﺸﻦ از ﺷﺮحﻫﺎي ﻧﻮﺷﺘﻪﺷﺪه ﺑﺮ ﮔﻠﺸﻦ راز ﺷﺒﺴﺘﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ آن‪ ،‬ذﯾﻞ ﭘﺮﺳـﺶ »ﺑﮕـﻮ‬
‫ﺳﯿﻤﺮغ و ﮐﻮه ﻗﺎف ﭼﺒﻮد« ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺑﻌﻀﯽ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫـﺪ‪» :‬ﺳـﯿﻤﺮغ ﮐـﻪ ﻋـﺮب آن را ﻋﻨﻘـﺎ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﻣﺮغ ﺑﻮد ﮐﻪ در زﻣﺎن ﻣﻮﺳﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم در ﻧﻮاﺣﯽ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﺟـﺎي داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟﺜـﻪ‬
‫ﺑﺰرگ و ﻋﻨﻖ ﻃﻮﯾﻞ ﮐﻪ در ﺗﺴﻤﯿﻪ ﻋﻨﻘﺎ ﻣﻼﺣﻈﻪ آن رﻓﺘﻪ‪ ...‬ﭼﻮن ﻣﻮﺳﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم وﻓـﺎت ﯾﺎﻓـﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ از آن دﯾﺎر ﺑﻪ ﮐﻮﻫﯽ اﻧﺘﻘﺎل ﮐﺮدﻧﺪ از ﻧﻮاﺣﯽ ﺣﻀﺮﻣﻮت و آﻧﺠﺎ ﺑﺮ ﺑﻌﻀـﯽ ﺣﯿﻮاﻧـﺎت‬
‫ﻏﻠﺒﻪ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺻﯿﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن از وﺣﻮش و ﻃﯿﻮر ﺻﯿﺪي ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻮدﮐﺎن ﻣﯽرﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻗـﻮم آن‬
‫دﯾﺎر ﻣﻀﻄﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﻐﻤﺒﺮي ﺣﻨﻈﻠﻪ ﻧﺎم ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم در ﻣﯿﺎن اﯾﺸﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺘﺠﺎ ﺑﻪ دﻋﺎي او ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬دﻋـﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد و آن ﻣﺮﻏﺎن ﺑﺮاﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬اﮐﻨﻮن از ﻧﻮع آن در ﮐﻮه ﻗﺎف ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ« )ﺷـﺎه داﻋـﯽ ﺷـﯿﺮازي‪:1362 ،‬‬
‫‪ .(54‬از اﯾﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از راوﯾﺎن اﺳﺎﻃﯿﺮ‪ ،‬واﻗﻌﺎً ﺑـﻪ وﺟـﻮد ﭘﺮﻧـﺪهاي‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻨﻘﺎ و ﮐﻮﻫﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺎف اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﯾﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﺼﺪاﻗﯽ ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -2-4‬ﻗﺎف در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ آﻓﺮﯾﻨﺶ‬
‫در اﻧﺪﯾﺸﻪ اﻧﺴﺎن ﺳﻨﺘﯽ‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﯾﮑﺒﺎره ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﯿﺎﻣﺪهاﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐـﺪام‬
‫از ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻣﺜﻞ آﺳﻤﺎن‪ ،‬درﯾﺎﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺸﮑﯽﻫﺎ و رﺳﺘﻨﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ آﻓﺮﯾـﺪه ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪.‬‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫‪ / 84‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ادب ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ )ﮔﻮﻫﺮ ﮔﻮﯾﺎ(‪ ،‬ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،30‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬

‫ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻗﺎف در اﯾﻦ ﭼﺮﺧﻪ ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪن زﻣﯿﻦ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺮ اﺳـﺎس آﻧﭽـﻪ در ﮐﺸـﻒ‬
‫اﻟﺤﻘﺎﯾﻖ ذﯾﻞ »در ﺑﯿﺎن ﺳﺨﻦ اﻫﻞ ﺷﺮﯾﻌﺖ در آن ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢ را ﺑﻪ ﭼﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﭘﺪﯾﺪ آورد و در ﺑﯿﺎن ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات« آﻣﺪهاﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺗﯿﺐ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ ﺗﺎ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻗﺎف اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮔﻮﻫﺮي ﻋﻈﯿﻢ )ﮐﻪ ﻫﺴﺘﻪ اوﻟﯿﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ اﺳﺖ( ← ﭘﯿﺪاﯾﺶ آبﻫﺎ )در ﻧﺘﯿﺠـﻪ آب ﺷـﺪن آن ﮔـﻮﻫﺮ‬
‫در اﺛﺮ ﻧﻈﺮ و ﺗﺠﻠﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ(← آﻓﺮﯾﺪن زﻣﯿﻦ ) در دو روز(← آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻗﺎف ) ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻗﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻦ‬
‫زﻣﯿﻦ روي آب( )ﻧﺴﻔﯽ‪.(43-44 :1359 ،‬‬
‫‪ -3-4‬ﻗﺎف ﻣﻨﺸﺄ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ دﻧﯿﻮي و ﺟﻬﺎن آﺧﺮت‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ آﻧﭽﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ذﻫﻦ ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪﮔﺎن ﻗﺎف را ﺑﻪ ﻃﺮح اﯾﻦ اﺳﻄﻮره واداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻦ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﻗﺎﻧﻊﮐﻨﻨﺪه درﺑﺎره ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮه آنﻫﺎ ﺑﻮدهاﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ از‬
‫ﮐﺠﺎ ﻃﻠﻮع و در ﮐﺠﺎ ﻏﺮوب ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﻣﻨﺸﺄ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺑﺮف و ﺑﺎران ﭼﯿﺴﺖ؟ زﻣﯿﻦﻟﺮزهﻫﺎ ﭼﺮا ﺑﻪ وﺟـﻮد‬
‫ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺳﺎﮐﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؟ ﺻﻔﺤﻪ آﺳﻤﺎن ﮐﻪ ﻧﮕﻪدارﻧﺪه ﺧﻮرﺷـﯿﺪ و ﻣـﺎه و ﺳـﺘﺎرﮔﺎن اﺳـﺖ‪،‬‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﺧﻮدش ﺑﺮ ﭼﻪ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎﯾﯽ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﻓﺮو ﻧﻤﯽاﻓﺘﺪ؟ ﭼﺮا رﻧﮓ آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﺳﺒﺰ )در ﺗﻔﮑﺮ اﻧﺴـﺎن ﺳـﻨﺘﯽ(‬
‫اﺳﺖ؟ ﮐﻮهﻫﺎي ﺑﺮآﻣﺪه از زﻣﯿﻦ ﮐﻪ ﻫﻤﭽﻮن رﺷﺘﻪﻫﺎي ﺑﻪ ﻫﻢﭘﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬از ﮐﺠﺎ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ؟‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ وﺟﻮد آبﻫﺎي ﺑﯽﮐﺮان )اﻗﯿﺎﻧﻮسﻫﺎ( و ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﭘﺮ از ﺑﺮف و ﮐﻮهﻫﺎي ﯾﺦ )ﻗﻄﺐ ﺷﻤﺎل و‬
‫ﺟﻨﻮب( ﭼﯿﺴـﺖ؟ ﻣﺤـﺪوده آنﻫـﺎ ﺗـﺎ ﮐﺠﺎﺳـﺖ؟ آﯾـﺎ ﻋـﻮاﻟﻢ و ﺧﻼﯾـﻖ دﯾﮕـﺮي در آن ﺳـﻮي اﯾـﻦ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي رازآﻣﯿﺰ وﺟﻮد دارﻧﺪ؟ در ﺻـﻮرﺗﯽ ﮐـﻪ ﺳـﺎﮐﻨﺎن زﻣـﯿﻦ از ﺟﺎﻧـﺐ ﻣﻮﺟـﻮدات ﻧﺎﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻓﺮازﻣﯿﻨﯽ ﻣﻮرد ﻫﺠﻮم ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺗﺪﺑﯿﺮي ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺪﯾﺸﯿﺪ؟ روح اﻧﺴﺎن ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﻪ ﮐﺠـﺎ ﻣﻨﺘﻘـﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؟ ﮐﯿﻔﯿﺖ اﯾﻦ اﻧﺘﻘﺎل ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ و ﺳﺆاﻻﺗﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ‪.‬‬
‫ﻣﻮارد ﻓﻮق‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ وﯾﮋﮔـﯽﻫـﺎي اﺳـﻄﻮرهاي ﻗـﺎف ﻣـﯽﺗـﻮان‬
‫اﺳﺘﻨﺒﺎط ﮐﺮد؛ در واﻗﻊ‪ ،‬ﻋﻠﺖ اﺻﻠﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﯾﻦ اﺳﻄﻮره‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮاﻫﯿـﺪي‬
‫)ف‪ 175 .‬ﻫـ‪ (.‬درﺑﺎره ﺳﺘﻮنﻫﺎي ﻧﮕﻪدارﻧﺪه آﺳﻤﺎن آوردهاﺳﺖ‪» :‬ﯾ‪‬ﻘَﺎلُ‪ :‬ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺪ‪‬ﻫﺎ ﺟ‪‬ﺒ‪‬ﻞُ ﻗـﺎف‪ ِ‬وﻫـﯽ ﻣﺜـﻞ‬
‫اﻟﻘُﺒﻪ أﻃﺮاﻓُﻬﺎ ﻋﻠﻰ ذﻟﮏ اﻟﺠ‪‬ﺒ‪‬ﻞِ و اﻟﺠ‪‬ﺒ‪‬ﻞُ ﻣﺤﯿﻂ ﺑﺎﻟﺪﻧﯿﺎ ﻣﻦ زﺑﺮﺟ‪‬ﺪ‪‬ه ﺧَﻀْﺮاء‪ ‬وﺧﻀﺮه اﻟﺴﻤﺎء‪ ‬ﻣﻨﻪ‪ ‬ﻓﺈذا ﮐﺎن‬
‫ﯾﻮم اﻟﻘﯿﺎﻣﻪ ﺻﯿﺮه اﷲ ﻧﺎراً ﺗﺤﺸﺮ اﻟﻨﺎس ﻣﻦ ﮐﻞ أَو‪‬بٍ إﻟﻰ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس« )اﻟﻔﺮاﻫﯿﺪي‪ ،‬ﺑﯽ ﺗﺎ‪ :‬ذﯾـﻞ ﺑـﺎب‬
‫اﻟﻌﯿﻦ و اﻟﺪال و اﻟﻤﯿﻢ ﻣﻌﻬﻤﺎ(‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻌﻀـﯽ از اﯾـﻦ ﺳـﺆاﻻت آﻣـﺪهاﺳـﺖ‪:‬‬
‫»اﯾﻦ ﮐﻮه ﭘﯿﺮاﻣﻮن زﻣﯿﻦ ﺑﺮآﻣﺪهاﺳﺖ و ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬ﻗﺎف ﻣﺬﮐﻮر در ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﮐﻮﻫﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﮐـﻪ‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫از اﺳﻄﻮره ﺗﺎ ﻋﺮﻓﺎن ‪85 /‬‬

‫ﻣﺤﯿﻂ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﻨﺲ آن از زﺑﺮﺟﺪ ﺳﺒﺰ اﺳﺖ و ﻫﻤﺎﻧﺎ رﻧﮓ ﺳﺒﺰ آﺳﻤﺎن از ﺳﺒﺰي‬
‫آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ...‬و رﯾﺸﻪﻫﺎي ﺗﻤﺎم ﮐﻮهﻫﺎ از رگ ﮐﻮه ﻗﺎف اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﮐﻮه ﻗـﺎف و‬
‫آﺳﻤﺎن ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻗﺎﻣﺖ ﯾﮏ ﻣﺮد ﻓﺎﺻﻠﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ ﮐﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺮ آن ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻪ زﻋﻢ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬در آن ﺳﻮي ﻗﺎف‪ ،‬ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎ و ﻣﻮﺟـﻮدات دﯾﮕـﺮي ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ ﺟـﺰ ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻋﺪهاي ﻫﻢ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎوراي ﻗﺎف‪ ،‬در ﺣﮑﻢ ﺑﺨﺸـﯽ از‬
‫آﺧﺮت اﺳـﺖ‪ .‬ﺧﻮرﺷـﯿﺪ از آن ﻃﻠـﻮع و در آن ﻏـﺮوب ﻣـﯽﮐﻨـﺪ« )ﯾـﺎﻗﻮت ﺣﻤـﻮي‪298/4 :1977 ،‬؛‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﮏ‪ .‬ﻣﻘﺪﺳـﯽ‪303 :1374 ،‬؛ ﺣﻤـﺪاﷲ ﻣﺴـﺘﻮﻓﯽ‪198 :1362 ،‬؛ ﺣﻤﻮﯾـﻪ‪46 :1389 ،‬؛ ﻧﺴـﻔﯽ‪،‬‬
‫‪ 215 :1359‬و ‪.(45‬‬

‫‪ -5‬ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻗﺎف‬

‫اﺳﻄﻮره ﻗﺎف از دو ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻪ ﺣﻮزه ﻋﺮﻓﺎن وارد ﺷﺪهاﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻦﻣﺎﯾـﻪﻫـﺎي اﺳـﺎﻃﯿﺮي از‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫رواﯾﺎت ﺷﻔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ -‬اﺳﻄﻮرهاي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒـﺮي‪ ،‬ﺗـﺎرﯾﺦ ﺑﻠﻌﻤـﯽ‪ ،‬آﻓـﺮﯾﻨﺶ و ﺗـﺎرﯾﺦ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان و ﻧﺰﻫﻪ اﻟﻘﻠﻮب ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺘﻮن ﻧﺜﺮ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اوﻟﯿﻪ وارد ﺷﺪه اﺳـﺖ و از‬
‫آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺷﻌﺮ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻓﺎرﺳﯽ راه ﯾﺎﻓﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬دوم‪ ،‬ﻣﺴﯿﺮ ﺣﺮﮐﺖ از اﺳﻄﻮره ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎن از ﻃﺮﯾـﻖ ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ آﯾﺎت ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺘﻮن ﻧﺜﺮ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و ﺳﭙﺲ ﺷﻌﺮ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺑﻮدهاﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ در‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺘﻮن ﺗﻔﺴﯿﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻻﺗﻘﺎن‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻘﻤﯽ‪ ،‬اﻟﺘﺒﯿـﺎن‪ ،‬ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﻟﺴـﻤﺮﻗﻨﺪي‪ ،‬ﺟـﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿـﺎن‪ ،‬ﺗﻔﺴـﯿﺮ‬
‫اﻟﺴﻤﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻟﻢ اﻟﺘﻨﺰﯾﻞ و اﻟﺘﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﺄﺛﻮر‪» 1‬ق« در ﺳﻮره ﻗﺎف ﺑﻪ ﻗﺎف ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﺪهاﺳﺖ )ﻧﮏ‪ .‬ﺟﻼﻟﯽ‬
‫و رﺿﺎداد‪ .(55 -63 :1386 ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﺣﺘﯽ ﻣﻔﺴﺮان ﻧﯿﺰ از رواﯾﺖﻫﺎي اﺳـﻄﻮرهاي در‬
‫ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺧﻮد ﺑﻬﺮه ﺑﺮده اﻧﺪ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻮﺟﻮد در ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﮔـﻮاه اﯾـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ اﺳـﺖ‪ .‬در ﻫـﺮ‬
‫ﺻﻮرت‪ ،‬ﮔﺬار ﻗﺎف از درون ﻫﻤﯿﻦ دﮔﺮدﯾﺴﯽﻫﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳـﺖ و ﺑـﻪ ﻫﯿـﺄﺗﯽ ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ درآﻣـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﺳﻄﻮره ﻗﺎف در ﻣﺘﻮن ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺑﻪ دو ﺻﻮرت اداﻣﻪ ﺣﯿﺎت ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫‪ -1-5‬ﻗﺎف اﺳﺎﻃﯿﺮي‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ ﺣﻔﻆ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺳﺎﻃﯿﺮي؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻌﺮا ﯾﺎ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﮐـﻪ آن را در آﺛﺎرﺷـﺎن ﺑـﻪ ﮐـﺎر‬
‫ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬از ﻫﻤﺎن ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ رواﯾﺖﻫﺎي اﺳﺎﻃﯿﺮياش اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﮐﺎرﺑﺮد ﻣﻌﻨـﺎﯾﯽ ﻗـﺎف در‬
‫اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮارد‪ ،‬ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻮه و ﻣﺮاد از آن‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪا و ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ اﺑﻮاﻟﺨﯿﺮ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ ﺑـﻦ ﻣﻨﺼـﻮر‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫‪ / 86‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ادب ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ )ﮔﻮﻫﺮ ﮔﻮﯾﺎ(‪ ،‬ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،30‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬

‫ﺣﻼج‪ ،‬ﻋﯿﻦاﻟﻘﻀﺎت ﻫﻤﺪاﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺒﺪاﷲ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﺳﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻋﻄـﺎر‪ ،‬ﻣﻮﻟـﻮي‪ ،‬ﺳـﻠﻄﺎنوﻟـﺪ‪ ،‬ﺳـﻠﻤﺎن‬
‫ﺳﺎوﺟﯽ‪ ،‬اﻣﯿﺮ ﻋﻠﯽﺷﯿﺮ ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻓﯿﺾ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎﺑﺎاﻓﻀﻞ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ﺻﻔﺎ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ و ﻣﻈﻔﺮﻋﻠﯽﺷﺎه‬
‫ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻗﺎف ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮرد دﯾﮕﺮ از اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت »ﻗﺎف ﺗﺎ ﻗـﺎف«‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺪور ﺑﻮدن و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ اﺳﺖ و ﻣﺮاد از آن‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﺜـﺎل‬
‫»ﻗﺎف ﺗﺎ ﻗﺎف ﻋﺎﻟﻢ« ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻤﺎم دﻧﯿﺎ و از اﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﻄﻮرهاي ﻣﺄﺧﻮذ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻮه ﻗﺎف ﮔﺮداﮔﺮد زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﺮآﻣﺪه‪ ،‬آن را در ﻣﯿﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮارد دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ آنﻫﺎ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ‬
‫از ﻗﺎف در رواﯾﺖﻫﺎي اﺳﻄﻮرهاي آﻣﺪهاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﻨﻘﺎ‪ ،‬ﺣـﺎﯾﻠﯽ ﺑـﯿﻦ ﺑﻬﺸـﺖ و‬
‫ﺟﻬﻨﻢ‪ ،‬ﮐﻮﻫﯽ از زﺑﺮﺟﺪ‪ /‬زﻣﺮد‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﻗﺎف و اﺳﮑﻨﺪر‪ ،‬ﮐﻮﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻫﻔﺘﻤـﯿﻦ درﯾﺎﺳـﺖ‪ ،‬ارﺗﺒـﺎط‬
‫ﻗﺎف و ﺧﻀﺮ )ع( ‪ ،‬ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻗﺎف در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ آﻓـﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ارﺗﺒـﺎط ﻗـﺎف و ﺣﻀـﺮت ﻣﻮﺳـﯽ )ع(‪،‬‬
‫ارﺗﺒﺎط ﻗﺎف و رﻧﮓ آﺳﻤﺎن‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﻗﺎف و زﻣﯿﻦﻟﺮزهﻫﺎ و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪.‬‬
‫ﻧﺴﻔﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎف در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣـﺪهاﺳـﺖ )ﻧﺴـﻔﯽ‪:1359 ،‬‬
‫‪ .(45‬ﻣﻮﻟﻮي و ﺟﺎﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاي ذواﻟﻘﺮﻧﯿﻦ )اﺳﮑﻨﺪر( و رﻓﺘﻦ او ﺑﻪ ﻗـﺎف و ﮔﻔﺘﮕـﻮي وي ﺑـﺎ آن‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﮐﻮه و ارﺗﺒﺎﻃﺶ ﺑﺎ زﻣﯿﻦﻟﺮزهﻫﺎ اﺷـﺎره ﮐـﺮدهاﻧـﺪ )ﻧـﮏ‪ .‬ﺟـﺎﻣﯽ‪990 :1370 ،‬؛ ﻣﻮﻟـﻮي‪.(611 :1380 ،‬‬
‫ﻣﻮﻟﻮي ﻫﻤﭽ ﻨﯿﻦ در دﯾﻮان ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺷﻤﺲ ﻣﺎﺟﺮاي ﺣﻀﺮت ﺧﻀﺮ را ﺑﺎ ﻗﺎف ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫ﻗﺎف ﮐﻮﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻫﻔﺘﻤﯿﻦ درﯾﺎ ﻗﺮار دارد )ﻧﮏ‪ .‬ﻣﻮﻟﻮي‪29/1 :1387 ،‬و ‪.(200/4‬‬
‫‪ -2-5‬ﻗﺎف اﺳﻄﻮرهاي‪-‬ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﮑﻞ دوم ﺣﯿﺎت ﻗﺎف‪ ،‬ﻧﯿﻤﻪ اﺳﻄﻮرهاي و ﻧﯿﻤﻪ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﺻـﻮرت ﮐـﻪ اﯾـﻦ واژه در‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﯾﮏ ﻋﺒﺎرت ﯾﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐﻫﺎي اﺿﺎﻓﯽ ﺗﺸـﺒﯿﻬﯽ و اﺳـﺘﻌﺎري ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪاﺳـﺖ ﮐـﻪ ﯾـﮏ ﺟـﺰء‬
‫ﺗﺮﮐﯿﺐ‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪ ﻗﺎف و ﺟﺰء دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﺸﺒﻪ اﺳﺖ‪ ،‬واژه ﯾﺎ اﺻﻄﻼح ﺧـﺎص ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻗﺎف ﻗﺮب‪ ،‬ﻗﺎف ﻗﺪم و ﻗﺎف ﻗﻨﺎﻋﺖ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً در اﯾﻦﮔﻮﻧـﻪ ﺗﺮﮐﯿـﺐﻫـﺎ‪ ،‬آﻧﭽـﻪ از ﮐﻠﻤـﻪ ﻗـﺎف ﻣﺴـﺘﻔﺎد‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﺘﺒﺎدر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻪ ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻈﻤﺖ و ارﺗﻔﺎع ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﯾﺎ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﺑـﺎ‬
‫آوردن ﻗﺎف‪ ،‬ﻗﺼﺪ دارد ﺑﺮ ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ ﺟﺰء ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺗﺮﮐﯿﺐ‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﻨﺪ‪ .‬دوم‪ ،‬اﯾﻬﺎم ﺗﻨﺎﺳﺒﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﯿﻦ‬
‫ﻗﺎف و ﺑﻌﻀﯽ ﮐﻠﻤﺎت دﯾﮕﺮ وﺟﻮد دارد؛ ﻫﻢآواﯾﯽ ﺣﺮف »ق« و ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ واجآراﯾﯽ ﻧﯿـﺰ‬
‫ﻣﻘﺼﻮد دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﺮﮐﯿﺐﻫﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ واژه ﻗﺎف در ﺗﺮﮐﯿﺒﺎﺗﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺟﺰء دوم ﺗﺮﮐﯿﺐ‪ ،‬ﺑﺪون ﺣﺮف »ق« اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻞ‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫از اﺳﻄﻮره ﺗﺎ ﻋﺮﻓﺎن ‪87 /‬‬

‫»ﻗﺎف ﮐﺒﺮﯾﺎ‪ ،‬ﻗﺎف اﻟﻮﻫﯿﺖ و ﻗﺎف ﺻﺒﺮ«‪ .‬در اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﺮﮐﯿﺐﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺳﻪ ﮐﺎرﺑﺮد ﻣﯽﺗﻮان ﺑـﺮاي ﻗـﺎف در‬
‫ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﯽ و ﻋﻈﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺣﻀﻮر ﻗـﺎف از ﺟـﺰء دﯾﮕـﺮ ﺗﺮﮐﯿـﺐ ﺑـﻪ ذﻫـﻦ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬دوم اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺎف ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎد و رﻣﺰ ﯾﮏ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از دو ﻣـﻮرد ﻧﺨﺴـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﺗﺮﮐﯿﺐ »ﻗﺎف ﺣﯿﺮت« ﻣﻌﺎﻧﯽ زﯾﺮ ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﯽرﺳﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺣﯿﺮت ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺎف اﺳﻄﻮرهاي ﻋﻈﯿﻢ و ﻣﺮﺗﻔﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﺣﯿﺮت ﯾﮑﯽ از ﻣﺮاﺣﻞ ﺳﯿﺮ و ﺳﻠﻮك ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج‪ -‬رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺣﯿﺮت‪ ،‬دﺷﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺮﺧﯽ رواﯾﺖﻫﺎ آﻣﺪهاﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎف‪ ،‬ﻣﺮز ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دﻧﯿﺎ و ﺟﻬﺎن آﺧﺮت اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳـﺮ‬
‫ﭘﻞ ﺻﺮاط ﺑﺮ روي آن ﻗﺮار دارد و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﻮﮐﻞ ﺑﺮ ﻗﺎف‪ ،‬روح را از اﯾﻦ دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﻨﺘﻘـﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻣﻮﻟﻮي در دﻓﺘﺮ اول ﻣﺜﻨﻮي ذﯾﻞ »در ﻣﻌﻨﯽ آن ﮐﻪ ﻣ‪‬ﺮَج‪ ‬اﻟﺒﺤﺮﯾﻦِ ﯾﻠﺘﻘﯿﺎنِ ﺑ‪‬ﯿﻨَﻬ‪‬ﻤﺎ‬
‫ﺑ‪‬ﺮز‪‬خٌ ﻻ ﯾﺒﻐ‪‬ﯿﺎنِ« در ﺑﯿﺖ »اﻫﻞ ﻧﺎر و اﻫﻞ ﻧﻮر آﻣﯿﺨﺘﻪ‪ /‬در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﮐﻮه ﻗـﺎف اﻧﮕﯿﺨﺘـﻪ«‪ ،‬ﮐـﻮه ﻗـﺎف را‬
‫ﺣﺎﯾﻠﯽ ﺑﯿﻦ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن و دوزﺧﯿﺎن ﻣﯽداﻧﺪ )ﻣﻮﻟﻮي‪ .(118 :1380 ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﻌـﺎرﯾﻒ و وﯾﮋﮔـﯽﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﺑﺮاي ﻗﺎف در رواﯾﺖﻫﺎي اﺳﻄﻮرهاي ذﮐﺮ ﺷﺪهاﺳﺖ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐـﻪ ﻣـﯽﺗـﻮان از ﻗـﺎف ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ و ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﻗﺎف را در ﺗﺮﮐﯿﺐﻫﺎﯾﯽ ﻣﺜﻞ ﻗﺎف ﺣﯿﺮت‪ ،‬ﻗﺎف ﻣﻌﺮﻓﺖ‬
‫و ﻗﺎف ﺻﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺮﺣﻠﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ؛ ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﮐﻪ ﺳﺎﻟﮏ ﺑﺎ ﻋﺒﻮر از ﻋﻘﺒﻪﻫﺎﯾﯽ دﺷﻮار ﺑـﻪ آن‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﮔﺬر از ﻗﺎف ﺑﻪ درﺟﻪاي ﺑﺎﻻﺗﺮ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﺮﮐﯿﺐﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻪﺷﺪه ﺑـﺎ ﻗـﺎف‪،‬‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ »ﺣﺎل« و »ﻣﻘﺎم« در ﻋﺮﻓﺎن اﺷﺎره دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺎرﯾﻒ و ﻣﺼﺎدﯾﻖ اﺣﻮال و ﻣﻘﺎﻣﺎت‪ ،‬ﮔﻮﻧﻪﮔﻮن و ﻧﺰد ﻋﺮﻓﺎ ﻣﺤﻞ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ اﺻﻄﻼﺣﯽ‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ در ﻧﻈﺮ ﯾﮏ ﻋﺎرف‪ ،‬ﺟﺰء اﺣﻮال اﺳﺖ اﻣﺎ از دﯾﺪﮔﺎه ﻋﺎرف دﯾﮕﺮي در زﻣﺮه ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر‬
‫ﻣﯽرود )ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﻧﮏ‪ .‬ﺷـﻌﺒﺎﻧﺰاده‪125 -148 :1391 ،‬؛ ﺷـﻌﺒﺎﻧﺰاده‪ .(49 -69 :1387 ،‬در‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺮﮐﯿﺐﻫﺎ و ﻋﺒﺎرت ﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻪﺷﺪه ﺑﺎ ﻗﺎف ﺑﺎ اﺻﻄﻼﺣﺎﺗﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷـﺪﯾﻢ ﮐـﻪ در ﻣﺘـﻮن آﻣﻮزﺷـﯽ‬
‫ﺻﻮﻓﯿﻪ‪ ،‬ذﯾﻞ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺎل و ﻣﻘﺎم از آنﻫﺎ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻗـﺮب‪/‬‬
‫ﺗﻘﺮب‪ /‬ﻗﺮﺑﺖ‪ ،‬ﺷﻮق‪ ،‬ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺻﺒﺮ‪ ،‬ﻗﻨﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻋﻨﺎﯾﺖ‪ ،‬وﺟـﻮد‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘـﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺮﯾـﺪ‪ ،‬ﻋﺸـﻖ‪ ،‬ﺷـﻮق‪ /‬اﺷـﺘﯿﺎق‪ ،‬ﺑﻘـﺎ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻋﺰﻟﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ از ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﺣﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻢ ﺟﺰء ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﮐﺪام از ﻣﻮارد ﻣﺬ ﮐﻮر‪ ،‬ﺿﻤﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ از ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﺎل و ﻣﻘﺎم در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪،‬‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫‪ / 88‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ادب ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ )ﮔﻮﻫﺮ ﮔﻮﯾﺎ(‪ ،‬ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،30‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬

‫ﺟﺰء ﺗﺮﮐﯿﺐﻫﺎي ﺑﺪﯾﻊ و ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻗﺎف‪ ،‬ﮐﺎرﮐﺮدﻫـﺎي ﻣﻌﻨـﺎﯾﯽ ﮔﺴـﺘﺮدهﺗـﺮي در‬
‫ﺣﻮزه ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮﯾﻪ »ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﯿﺎﺳـﯽ ﻣﻌﻨـﺎ«‪» ،‬ﮔﺴـﺘﺮش ﯾـﮏ ﺻـﻮرت از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺴﺘﻦ آن در ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ ﺗﺎزه ﺑﺎ ﯾﮏ ﺻﻮرت‪ ‬ﻫﻤﺮاه‪ ‬ﺗﺎزه‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ‬
‫آن ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺻﻮرت ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﺻﻮرت‪ ‬ﻫﻤﺮاه‪ ‬ﺗـﺎزه رﺑـﻂ دارﻧـﺪ ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﻣـﯽﺷـﻮد«‬
‫)ﺑﻠﻮﻣﻔﯿﻠﺪ‪(479 :1379 ،‬؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ واژه ﻗﺎف در ﺗﺮﮐﯿﺐﻫﺎي ﻗﺎف ﻗﺮب‪ ،‬ﻗﺎف ﺷﻮق‪ ،‬ﻗﺎف ﯾﻘـﯿﻦ‪ ،‬ﻗـﺎف‬
‫ﺻﺒﺮ‪ ،‬ﻗﺎف ﻗﻨﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻗﺎف ﻋﻨﺎﯾﺖ‪ ،‬ﻗﺎف وﺟﻮد ‪ ،‬ﻗﺎف ﺗﻔﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻗﺎف ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﻗﺎف ﺑﻘﺎ‪ ،‬ﻗﺎف ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻗـﺎف‬
‫ﻋﺰﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺗﺎزه دﯾﮕﺮي را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺟﺪول زﯾﺮ‪ ،2‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺎﻣﻠﯽ از ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻗﺎف در ﺣﻮزه ﻋﺮﻓـﺎن ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ‬
‫آﻣﺪهاﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺟﺪول ‪ -1‬ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻗﺎف در ﺣﻮزه ﻋﺮﻓﺎن‬
‫ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻗﺎف‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ‬ ‫ﻣﺆﻟﻒ‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻮه )‪ ، (2‬ﻗﺎف ﻗﺮب‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﻨﻘﺎ )‪(2‬‬ ‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺣﻼج دﯾﻮان )ﺣﻼج‪(1375 ،‬‬
‫)ف‪ 307 .‬ﻫـ‪(.‬‬
‫اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ اﺑﻮاﻟﺨﯿﺮ )ف‪ 440 .‬دﯾﻮان )اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ اﺑﻮاﻟﺨﯿﺮ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻮه‬
‫‪(1369‬‬ ‫ﻫـ‪(.‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺒﺪاﷲ اﻧﺼﺎري )ف‪ .‬ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺼﻮﻓﯿﻪ )ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻮه‬
‫اﻧﺼﺎري‪(1380 ،‬‬ ‫‪ 481‬ﻫـ‪(.‬‬
‫اﻟﻘﻀﺎت‪ ،‬ﻗﺎف ﮐﺒﺮﯾﺎ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻮه‪» ،‬ق واﻟﻘﺮآن اﻟﻤﺠﯿﺪ«‬ ‫)ﻋﯿﻦ‬ ‫ﻋﯿﻦاﻟﻘﻀﺎت ﻫﻤﺪاﻧﯽ )ف‪ .‬ﻟﻮاﯾﺢ‬
‫‪ ،(1380‬ﺗﻤﻬﯿﺪات )ﻋﯿﻦ‬ ‫‪ 525‬ﻫـ‪(.‬‬
‫اﻟﻘﻀﺎت‪(1370 ،‬‬
‫ﺣﺪﯾﻘﻪ )ﺳﻨﺎﯾﯽ‪ ،(1374 ،‬ﻗﺎف ﻗﻬﺮ‪ ،‬ﻗﺎف ﺗﺎ ﻗﺎف‪ ،‬ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻮه )‪(13‬‬ ‫ﺳﻨﺎﯾﯽ )ف‪ 545 .‬ﻫـ‪(.‬‬
‫دﯾﻮان )ﺳﻨﺎﯾﯽ‪(1393 ،‬‬
‫ﻗﺎف ﮐﺒﺮﯾﺎ )‪ ،(3‬ﻗﺎف اﻟﻮﻫﯿﺖ‪ ،‬ﻗﺎف ﻗﺪم )‪،(4‬‬
‫ﺷﺮح ﺷﻄﺤﯿﺎت )روزﺑﻬﺎن‪ ،‬ﻗﺎف ﺗﻘﺪﯾﺲ‪ ،‬ﻗﺎف ﺗﻔﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻗﺎف ﻗﻠﺰمﺻﻔﺖ‪،‬‬ ‫روزﺑﻬﺎن ﺑﻘﻠﯽ )ف‪ 606 .‬ﻫـ(‬
‫ﻗﺎف ﺧﻠﻘﺖ‪ ‬ﺑﯿﺪي‪ ،‬ﻗﺎف دﯾﻤﻮﻣﺖ‪ ،‬ﻗﺎف ﻋﺎﻟﻢ‪،‬‬ ‫‪(1374‬‬
‫ﻗﺎف ازل‪ ،‬ﻗﺎف ﻗﻬﺮ‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫از اﺳﻄﻮره ﺗﺎ ﻋﺮﻓﺎن ‪89 /‬‬

‫ﻣﻨﻄﻖ اﻟﻄﯿﺮ )ﻋﻄﺎر‪ 1384 ،‬ﻗﺎف ﺗﺎ ﻗﺎف )‪ ،(6‬ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻮه )‪ ،(12‬ﺟﺎﯾﮕﺎه‬ ‫ﻋﻄﺎر )ف‪ 618 .‬ﻫـ‪(.‬‬
‫اﻟﻒ(‪ ،‬اﻟﻬﯽﻧﺎﻣﻪ )ﻋﻄﺎر‪ ،‬ﺳﯿﻤﺮغ‪ /‬ﻋﻨﻘﺎي ﺣﻖ )‪ ،(8‬ﻗﺎف ﻗﺮب )‪ ،(6‬ﻗﺎف‬
‫‪ ،(1940‬ﺧﺴﺮوﻧﺎﻣﻪ )ﻋﻄﺎر‪ ،‬ﻣﻌﻨﯽ‪» ،‬ق واﻟﻘﺮآن اﻟﻤﺠﯿﺪ« )‪ ،(2‬ﻗﺎف ﻗﺪرت‬
‫‪ ،(1339‬ﻣﺨﺘﺎرﻧﺎﻣﻪ )ﻋﻄﺎر‪ ،(2) ،‬ﻗﺎف ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﮐﺎﻟﺒﺪ )ﺗﻦ(‪ ،‬ﻗﺎف ﻗﻨﺎﻋﺖ‬
‫)ﻋﻄﺎر‪ ،(2) ،‬ﻗﺎف ﻫﺴﺘﯽ )وﺟﻮد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ(‪ ،‬ﻗﺎف‬ ‫دﯾﻮان‬ ‫‪،(1375‬‬
‫ﻻﻣﮑﺎن‬ ‫‪1384‬ب(‬
‫ﻧﺠﻢاﻟﺪﯾﻦ رازي )ف‪ 645 .‬رﺳﺎﻟﻪ ﻋﺸﻖ و ﻋﻘﻞ )ﻧﺠﻢ ﻗﺎف ﻋﺰت‪ ،‬ﻗﺎف ﻋﺸﻖ‬
‫رازي‪(1352 ،‬‬ ‫ﻫـ‪(.‬‬
‫اﻟﺘﺼﻮف ﻗﺎف ﻗﺪرت‬ ‫ﻓﯽ‬ ‫ﺳﻌﺪاﻟﺪﯾﻦ ﺣﻤﻮﯾﻪ )ف‪ 650 .‬اﻟﻤﺼﺒﺎح‬
‫)ﺣﻤﻮﯾﻪ‪(1389 ،‬‬ ‫ﻫـ‪(.‬‬
‫ﻣﺜﻨﻮي )ﻣﻮﻟﻮي‪ ،(1380 ،‬ﻗﺎف ﺻﺒﺮ‪ ،‬ﺣﺎﯾﻠﯽ ﺑﯿﻦ ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ‪ ،‬ﻗﺎف‬ ‫ﻣﻮﻟﻮي )ف‪ 672 .‬ﻫـ‪(.‬‬
‫دﯾﻮان ﺷﻤﺲ )ﻣﻮﻟﻮي‪ ،‬ﺗﺎ ﻗﺎف )‪ ،(6‬ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻮه )‪ ،(30‬ﻗﺎف ﻋﻨﺎﯾﺖ‪،‬‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﺳﺒﻌﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺳﯿﻤﺮغ ﻫﻮي و ﻫﻮس‪ ،‬ﻗﺎف‬ ‫ﻣﺠﺎﻟﺲ‬ ‫‪،(1378‬‬

‫ذواﻟﺠﻼل‪ ،‬ﻗﺎف دل )‪ ،(4‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﻨﻘﺎي ﺣﻖ‬ ‫)ﻣﻮﻟﻮي‪(1390 ،‬‬
‫)‪ ،(2‬ﻗﺎف ﻣﮑﺮﻣﺖ‪ ،‬ﻗﺎف ﻗﺮب )‪ ،(5‬ﻗﺎف ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺰﻟﻪ ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻗﺎف ﺟﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﻨﻘﺎ‪ /‬ﺳﯿﻤﺮغ‬
‫)‪ ،(17‬ﮐﻮﻫﯽ از زﻣﺮد‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﻗﺎف و اﺳﮑﻨﺪر‪،‬‬
‫ﮐﻮﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻫﻔﺘﻤﯿﻦ درﯾﺎﺳﺖ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط‬
‫ﻗﺎف و ﺧﻀﺮ )ع(‪ ،‬ﻗﺎف ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﮐﺎﻟﺒﺪ )ﺗﻦ(‪،‬‬
‫ارﺗﺒﺎط ﻗﺎف ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﻗﺎف ﺻﯿﺎم‬
‫اﻟﻌﺮﻓﺎن ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻌﺪ از ﺷﻮق‬ ‫اﻫﻞ‬ ‫ﺗﺤﻔﻪ‬ ‫روزﺑﻬﺎن ﺛﺎﻧﯽ )ف‪ 685 .‬ﻫـ‪(.‬‬
‫)روزﺑﻬﺎن ﺛﺎﻧﯽ‪(1382 ،‬‬
‫ﻋﺰﯾﺰاﻟﺪﯾﻦ ﻧﺴﻔﯽ )ف‪ .‬ﻗﺮن ﮐﺸﻒ اﻟﺤﻘﺎﯾﻖ )ﻧﺴﻔﯽ‪» ،‬ق و اﻟﻘﺮآن اﻟﻤﺠﯿﺪ«‪ ،‬ﻗﺎف در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ‬ ‫‪(1359‬‬ ‫ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮي(‬
‫وﻟﺪ‪ ،‬ﻗﺎف ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻮه‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﻨﻘﺎي ﺣﻖ‬ ‫)ﺳﻠﻄﺎن‬ ‫وﻟﺪﻧﺎﻣﻪ‬ ‫ﺳﻠﻄﺎنوﻟﺪ )ف‪ 712 .‬ﻫـ‪(.‬‬
‫)‪ ،(2‬ﻗﺎف ﺑﻘﺎ‬ ‫‪(1388‬‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫‪ / 90‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ادب ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ )ﮔﻮﻫﺮ ﮔﻮﯾﺎ(‪ ،‬ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،30‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬

‫)ﺷﺒﺴﺘﺮي‪ ،‬ﻗﺎف ﻗﺮب ﻗﺎب ﻗﻮﺳﯿﻦ‪ ،‬ﻗﺎف ﻗﺪرت‬ ‫راز‬ ‫ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﺴﺘﺮي )ف‪ 720 .‬ﮔﻠﺸﻦ‬
‫‪(1385‬‬ ‫ﻫـ‪(.‬‬
‫ﻋﺰاﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﻮد ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ )ف‪ .‬ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻬﺪاﯾﻪ )ﻋﺰاﻟﺪﯾﻦ ﻗﺎف ﻋﺰت‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪(1389 ،‬‬ ‫‪ 735‬ﻫـ‪(.‬‬
‫ﻗﺎف ﺗﺎ ﻗﺎف )‪ ،(4‬ﻗﺎف ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﮐﺎﻟﺒﺪ )ﺗﻦ(‪،‬‬ ‫اوﺣﺪي ﻣﺮاﻏﻪاي )ف‪ 738 .‬ﺟﺎم ﺟﻢ )اوﺣﺪي‪(1375 ،‬‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه دﯾﻦ‬ ‫ﻫـ‪(.‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻮي ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ )ف‪ 753 .‬دﯾﻮان )ﺧﻮاﺟﻮي ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻗﺎف ﺗﺎ ﻗﺎف‪ ،‬ﻗﺎف ﻋﺸﻖ )‪ ،(2‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﻨﻘﺎ‪،‬‬
‫ﻗﺎف ﺑﻘﺎ‬ ‫‪(1374‬‬ ‫ﻫـ‪(.‬‬
‫ﻗﺎف ﺗﺎ ﻗﺎف‬ ‫دﯾﻮان )ﺣﺎﻓﻆ‪(1381،‬‬ ‫ﺣﺎﻓﻆ )ف‪ 792 .‬ﻫـ‪(.‬‬
‫ﻗﺎف ﻗﺮب )‪ ،(2‬ﻗﺎف ﺟﺎن‬ ‫دﯾﻮان )ﻗﺎﺳﻢ اﻧﻮار‪(1392 ،‬‬ ‫ﻗﺎﺳﻢ اﻧﻮار )ف‪ 837 .‬ﻫـ‪(.‬‬
‫دﯾﻮان )ﻧﻌﻤﺖ اﷲ وﻟﯽ‪ ،‬ﻗﺎف ﻗﺮب‪ ،‬ﻗﺎف ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻗﺎف وﺣﺪت‬ ‫ﺷﺎه ﻧﻌﻤﺖاﷲ وﻟﯽ )‪ 843‬ﻫـ‪(.‬‬
‫‪(1387‬‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﺷﺎهداﻋﯽ ﺷﯿﺮازي )ف‪ 870 .‬ﻧﺴﺎﯾﻢ ﮔﻠﺸﻦ )ﺷﺎه داﻋﯽ ﻗﺎف ﻗﺮب ﻗﻮﺳﯿﻦ‪ ،‬ﻗﺎف ﻗﺪرت‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﻨﻘﺎ‪،‬‬
‫ارﺗﺒﺎط ﻗﺎف و ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ )ع(‪ ،‬ﮐﻮﻫﯽ از‬ ‫ﺷﯿﺮازي‪(1362 ،‬‬ ‫ﻫـ‪(.‬‬
‫زﺑﺮﺟﺪ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﻗﺎف و رﻧﮓ آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﻗﺎف ﺑﻪ‬
‫ﻣﺜﺎﺑﻪ ﮐﺎﻟﺒﺪ )ﺗﻦ(‪ ،‬ﻗﺎف= ﺟﺎﻣﻌﯿﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻗﺎف= ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺗﻤﮑﯿﻦ اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﻧﻔﺤﺎت ﻗﺎف ﻗﺪم‪ ،‬ﻗﺎف ﺗﺎ ﻗﺎف )‪ ،(5‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﻨﻘﺎ )‪،(2‬‬ ‫اورﻧﮓ‪،‬‬ ‫ﻫﻔﺖ‬ ‫ﺟﺎﻣﯽ )ف‪ 898 .‬ﻫـ‪(.‬‬
‫ارﺗﺒﺎط ﻗﺎف و اﺳﮑﻨﺪر‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﻗﺎف و زﻣﯿﻦ‪-‬‬ ‫اﻻﻧﺲ )ﺟﺎﻣﯽ‪(1370 ،‬‬
‫ﻟﺮزهﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺎف ﻗﻨﺎﻋﺖ )‪ ،(4‬ﻗﺎف ﻧﻔﺎق‬
‫اﻣﯿﺮ ﻋﻠﯽﺷﯿﺮ ﻧﻮاﯾﯽ )ف‪ 907 .‬دﯾﻮان )ﻋﻠﯽ ﺷﯿﺮ ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻮه‪ ،‬ﻗﺎف ﻗﻨﺎﻋﺖ‬
‫‪(1375‬‬ ‫ﻫـ‪(.‬‬
‫اﺳﯿﺮي ﻻﻫﯿﺠﯽ )ف‪ 921 .‬دﯾﻮان )اﺳﯿﺮي ﻻﻫﯿﺠﯽ‪ ،‬ﻗﺎف ﺗﺎ ﻗﺎف‪ ،‬ﻗﺎف ﻗﺮب )‪ ،(6‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺳﯿﻤﺮغ‪،‬‬
‫ﻗﺎف ﻻﻣﮑﺎن‬ ‫‪(1368‬‬ ‫ﻫـ‪(.‬‬
‫دﻫﮕﺎﻧﻪ ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻮه‪ ،‬ﻗﺎف دل‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﻨﻘﺎي ﺣﻖ‪،‬‬ ‫رﺳﺎﺋﻞ‬ ‫ﻓﯿﺾ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ )ف‪ 1090 .‬دﯾﻮان‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﻨﻘﺎي ﻣﯽ ﺻﺎﻓﯽ‪ ،‬ﻗﺎف ﻗﺮب‪ ،‬ﻗﺎف‬ ‫)ﻓﯿﺾ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪(1371 ،‬‬ ‫ﻫـ‪(.‬‬
‫ﺟﺎن‪ ،‬ﻗﺎف ﻫﺴﺘﯽ )وﺟﻮد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ(‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫از اﺳﻄﻮره ﺗﺎ ﻋﺮﻓﺎن ‪91 /‬‬

‫دﻫﻠﻮي‪ ،‬ﻗﺎف ﺣﯿﺮت‬ ‫)ﺑﯿﺪل‬ ‫دﯾﻮان‬ ‫ﺑﯿﺪل دﻫﻠﻮي )ف‪ 1133 .‬ﻫـ‪(.‬‬
‫‪(1371‬‬
‫ﻧﻮرﻋﻠﯽﺷﺎه اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ )ف‪ .‬دﯾﻮان )ﻧﻮر ﻋﻠﯽ ﺷﺎه‪ ،‬ﻗﺎف ﺗﺎ ﻗﺎف‪ ،‬ﻗﺎف ﻻﻫﻮت‬
‫‪(1389‬‬ ‫‪ 1212‬ﻫـ‪(.‬‬
‫ﻣﻈﻔﺮﻋﻠﯽﺷﺎه ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ )ف‪ .‬دﯾﻮان ﻣﺸﺘﺎق و دﯾﻮان ﻗﺎف ﺗﺎ ﻗﺎف )‪ ،(2‬ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻮه )‪ ،(2‬ﻣﺤﻞ‬
‫ﻣﻈﻔﺮ‪ ،‬ﻧﻮر اﻻﻧﻮار )ﻣﻈﻔﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﺳﯿﻤﺮغ ﻋﺸﻖ‬ ‫‪ 1215‬ﻫـ‪(.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﯽ ﺗﺎ(‬
‫ﻗﺎف ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﻗﺎف ﺗﺎ ﻗﺎف‪ ،‬ﻗﺎف وﺟﻮد‬ ‫)ف‪ .‬دﯾﻮان )ﺳﺒﺰواري‪(1375 ،‬‬ ‫ﺳﺒﺰواري‬ ‫ﻣﻼﻫﺎدي‬
‫‪ 1289‬ﻫـ‪(.‬‬
‫ﺣﺎﺟﺐ ﺷﯿﺮازي )ف‪ 1334 .‬دﯾﻮان )ﺣﺎﺟﺐ ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ﻗﺎف ﻗﺮب )‪(2‬‬
‫‪(1372‬‬ ‫ﻫـ‪(.‬‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫‪ -6‬ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ واژه ﻗﺎف‬

‫اﻧﻮاع ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺻﻮرتﻫﺎي زﺑﺎﻧﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﮔﺬر زﻣﺎن روي دﻫـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺗﺨﺼﯿﺺ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻊ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎره‪ ،‬ﻣﺠﺎز ﻣﺮﺳﻞ‪ ،‬ﻣﺠﺎز ﺟـﺰء‬
‫ﺑﻪ ﮐﻞ‪ ،‬ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ‪ ،‬ﺗﺨﻔﯿﻒ‪ ،‬ﺗﻨﺰﯾﻞ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ و ﺗﺮﻓﯿﻊ ﻣﻌﻨـﺎﯾﯽ )ﺑﻠﻮﻣﻔﯿﻠـﺪ‪ .(502-503 :1379 ،‬آنﭼـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫اﺳﻄﻮره ﻗﺎف و واژه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎدهاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﺗﺨﻔﯿﻒ و ﺗﻨﺰﯾﻞ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﺪاﻗﯽ ﺑﺮاي‬
‫آن ﻫﺎ در ﻣﺘﻮن ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﯿﺎﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ اﻧﻮاع دﯾﮕﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -1-6‬ﺗﺨﺼﯿﺺ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي رواﯾﺖﻫﺎي اﺳﺎﻃﯿﺮي‪ ،‬ﻗﺎف رﺷﺘﻪﮐﻮﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮداﮔﺮد زﻣﯿﻦ را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ و ﻣﻨﺸـﺄ‬
‫ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﮐﻮهﻫﺎ ﻗﺎف اﺻﻠﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ از ﺳـﺎﯾﺮ ﮐـﻮهﻫـﺎ ﻋﻈـﯿﻢﺗـﺮ و ﻣﺮﺗﻔـﻊﺗـﺮ اﺳـﺖ‪ .‬در ﺑﻌﻀـﯽ از‬
‫ﺗﺮﮐﯿﺐﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺎف ﺣﯿﺮت‪ ،‬ﻗﺎف ﺻﺒﺮ و ﻗﺎف ﻧﻔﺎق‪ ،‬ﻗـﺎف ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﮐﻮه ﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﯿﻂ ﺑﺮ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﯾﮏ ﻗﻠﻪ ﻣﺮﺗﻔﻊ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣـﺮاد از‬
‫ﻗﺎف در ﺗﺮﮐﯿﺐﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر و ﻣﻮارد ﻣﺸﺎﺑﻪ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﺰرﮔﯽ و ارﺗﻔﺎع اﺳﺖ ﺗﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪه ﺑﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫اﯾﻦ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬ارزش و اﻫﻤﯿﺖ ﺟﺰء دوم ﺗﺮﮐﯿﺐ را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ؛ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿـﺮ ﮐـﺎرﺑﺮد ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫ﻗﺎف از رﺷﺘﻪﮐﻮه ﺑﻪ ﯾﮏ ﻗﻠﻪ در اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮارد‪ ،‬از ﻧﻮع ﺗﺨﺼﯿﺺ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫‪ / 92‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ادب ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ )ﮔﻮﻫﺮ ﮔﻮﯾﺎ(‪ ،‬ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،30‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬

‫‪ -2-6‬ﺗﻮﺳﻊ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ‬
‫در ﻣﺘﻮن ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ از ﯾﮏﺳﻮ ﺑﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺳﺎﻃﯿﺮي ﻗﺎف اﺷﺎره ﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﮐﻮه‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﻨﻘـﺎ‪/‬‬
‫ﺳﯿﻤﺮغ‪ ،‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬داﺳﺘﺎن رﻓﺘﻦ اﺳﮑﻨﺪر ﺑـﻪ ﻗـﺎف و ﻣـﺎﺟﺮاي ﺧﻀـﺮ و‬
‫ارﺗﺒﺎط ﻗﺎف ﺑﺎ زﻣﯿﻦﻟﺮزهﻫﺎ و‪ . ...‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺎف ﺑﻪ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺟﺪﯾﺪي راه ﯾﺎﻓﺘﻪاﺳﺖ ﮐـﻪ‬
‫در ﺑﺎﻓﺖ اﺳﻄﻮرهاي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮي ﮐﻪ ذﯾﻞ ﺳﻮرهﻫﺎي رﻋﺪ آﯾـﻪ ‪ ،2‬ﺷـﻮري آﯾـﻪ ‪ ،2‬ق‬
‫آﯾﻪ ‪ ،3‬ﺑﺮوج آﯾﻪ ‪ 22‬و ﻏﺎﺷﯿﻪ آﯾﻪ ‪ 19‬ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط اﯾﻦ آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ و ﮐـﻮه ﻗـﺎف ﭘﺮداﺧﺘـﻪ اﻧـﺪ و ﺳـﻌﯽ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ آن را ﺑﺮ اﺳﺎس رواﯾﺖﻫﺎي اﺳﺎﻃﯿﺮي ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬اﺳﻄﻮره ﻗـﺎف را ﺑـﻪ ﻣـﺪد اﯾـﻦ‬
‫ﺳﻮره‪ ،‬ﺗﻮﺟﯿﻪ ﮐﻨﻨﺪ )ﻧﮏ‪ .‬ﺟﻼﻟﯽ و رﺿﺎداد‪ .(55 -63 :1386 ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻌﻀﯽ از ﺗﺮﮐﯿﺐﻫـﺎي ﺳـﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎ ﻗﺎف‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر ارﺗﺒﺎط دارﻧﺪ؛ ﺑـﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ ﺳﺨﻨﻮران ﮐﻮﺷﯿﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ ﻋﻈﻤﺖ و ﻧﻬﺎﯾﺖ آن ﮐﻠﻤﻪ را ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ اﺳـﻄﻮره در‬
‫ذﻫﻦ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻣﻠﻤﻮسﺗﺮ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﻗﺎف ﻗـﺪم‪ ،‬ﻗـﺎف اﻟﻮﻫﯿـﺖ‪ ،‬ﻗـﺎف ﺧَﻠَﻘـﺖ‪‬‬
‫ﺑِﯿ‪‬ﺪي‪ ،‬ﻗﺎف ﻗﻬﺮ‪ ،‬ﻗﺎف ﻻﻫﻮت‪ ،‬ﻗﺎف ﻋﺰت‪ ،‬ﻗﺎف ﻋﻨﺎﯾﺖ‪ ،‬ﻗﺎف ذواﻟﺠﻼل‪ ،‬ﻗﺎف ﻣﮑﺮﻣﺖ‪ ،‬ﻗـﺎف ﻗـﺮب‪،‬‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﻗﺎف ﻗﺪرت‪ ،‬ﻗﺎف ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻗﺎف وﺣﺪت‪ ،‬ﻗﺎف ﺗﺠﻠﯽ‪ ،‬ﻗﺎف ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻗﺎف ﻻﻣﮑﺎن و ﻗـﺎف ﮐُـﻞ در اﯾـﻦ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻫﺮ ﮐـﺪام ﺑـﻪ ﻧﺤـﻮي ﺑـﺎ ﻗـﺮار دادن ﻗـﺎف در ﯾـﮏ ﻣﻮﻗﻌﯿـﺖ ﺗـﺎزه‪ ،‬ﺣـﻮزه‬
‫دﻻﻟﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ آن را ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3-6‬اﺳﺘﻌﺎره‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن ﻗﺎف ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﺘﺒﺎدر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮔﺴﺘﺮده )ﻋﻈﯿﻢ( و ﻣﺮﺗﻔـﻊ اﺳـﺖ؛‬
‫ﻫﻤﯿﻦ دو ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﮑﺎن و ارﺗﻔﺎع ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺖﻫﺎي اﺳﺘﻌﺎري ﻧﯿﺰ ﺗﺴـﺮي ﯾﺎﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‪ .‬در ﮐﻠﯿـﺎت اﻗﺒـﺎل‬
‫ﻻﻫﻮري در ﻣﺼﺮع »اي ﭘﺮي ﻫﺎ ﺟﻮﻫﺮ اﻧﺪر ﻗﺎف ﺗﻮ« و ﺑﯿﺖ »اﯾﻦ ﭘﺮي از ﺷﯿﺸﻪ اﺳـﻼف ﻣﺎﺳـﺖ‪ /‬ﺑـﺎز‬
‫ﺻﯿﺪش ﮐﻦ ﮐﻪ او از ﻗﺎف ﻣﺎﺳﺖ« ﻗﺎف‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎره از ﺳﺮزﻣﯿﻦ )ﺳﺮاي( وﺟـﻮد اﺳـﺖ )اﻗﺒـﺎل ﻻﻫـﻮري‪،‬‬
‫‪504 :1366‬و‪ .(148‬ﻣﻮرد دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺴﺎﻣﺢ ﻣﯽﺗﻮان آن را اﺳﺘﻌﺎره ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورد‪» ،‬ﻗﺎف ﺗـﺎ ﻗـﺎف«‬
‫اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﻨﺘﺰع از ﻗﺎف‪ ،‬ﺑﺴﺎﻣﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮي دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﺮداﮔﺮد‪ ،‬ﺣﻠﻘـﻪ‬
‫و ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻤﺎم دﻧﯿﺎ‪ /‬زﻣﯿﻦ اﺳﺖ؛ ﭼﻮن در ﺑﺎﻓﺖ اﺳﻄﻮرهاي‪ ،‬ﮐﻮﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ زﻣـﯿﻦ‬
‫اﺣﺎﻃﻪ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬ﻗﺎف ﺑﻪ زﻧﺠﯿﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺪهاﺳﺖ ﮐﻪ دو ﺳﺮِ آن ﺑﻪ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻣﻨﻄﻖ اﻟﻄﯿﺮ‪ :‬ﺑﻮد در ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ اﺳﮑﻨﺪري‪ /‬ﻗﺎف ﺗﺎ ﻗﺎف‪ ‬ﺟﻬـﺎﻧﺶ ﻟﺸـﮑﺮي‬
‫)ﻋﻄﺎر‪1384 ،‬ب‪.(429 :‬‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫از اﺳﻄﻮره ﺗﺎ ﻋﺮﻓﺎن ‪93 /‬‬

‫ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻗﺎف در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻗـﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻦ آن در ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫ﺗﺮﮐﯿﺐﻫﺎي اﺿﺎﻓﯽ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ و اﺳﺘﻌﺎري اﺳﺖ‪ .‬اﺿﺎﻓﻪﻫﺎي ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ ﻏﺎﻟﺒﺎً از ﻧﻮع اﺿﺎﻓﻪ ﻣﺸﺒﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺸﺒﻪ‪‬ﺑـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺎف ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﻗﺎف ﻗﻨﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻗﺎف وﺣﺪت و‪ . ...‬آﻧﭽﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ در اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺳـﺎﺧﺖﻫـﺎي‬
‫ﺑﻼﻏﯽ ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻪﺷﺒﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮﻧﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﺎ در ﻧﻈـﺮ ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﭘﺸـﺘﻮاﻧﻪ ﻣﻌـﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺎﻃﯿﺮي ﻗﺎف ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﺘﺒﺎدر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در »ﻗﺎف ﺗﺠﻠﯽ« ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻗﺎف ﻫﻤـﺎن‬
‫ﮐﻮه ﻃﻮر اﺳﺖ و ﺗﻠﻤﯿﺤﯽ ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاي ﺗﺠﻠﯽ ﻧﻮر ﺧﺪاوﻧﺪي ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻮه ﻣﻘﺪس ﻫﻨﮕـﺎم ﻣﺒﻌـﻮث ﺷـﺪن‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ )ع( دارد‪ .‬در ﺗﺮﮐﯿﺐ »ﻗﺎف ﺣﯿﺮت« رﺳﯿﺪن ﺳﺎﻟﮏ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺣﯿﺮت از ﻧﻈﺮ ﻋﻈﻤـﺖ و‬
‫دﺷﻮاري‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺷﺮاف ﺑﺮ ﺳﺎﻟﮏ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮه ﻗﺎف ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺪهاﺳﺖ؛ ﻫﻤـﺎن ﻃـﻮر ﮐـﻪ در رواﯾـﺖﻫـﺎي‬
‫اﺳﺎﻃﯿﺮي‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪي و ﺑﺰرﮔﯽ و ﻧﯿﺰ اﺣﺎﻃﻪاي ﮐـﻪ ﻗـﺎف ﺑـﺮ زﻣـﯿﻦ دارد؛ ﺟـﺰء وﯾﮋﮔـﯽﻫـﺎي اﯾـﻦ ﮐـﻮه‬
‫اﺳﻄﻮرهاي ﺑﯿﺎن ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4-6‬ﻣﺠﺎز ﺟﺰء ﺑﻪ ﮐﻞ‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫وﻗﺘﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﯾﺎ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪ ،‬واژهاي را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ و ﻣﻘﺼﻮد او ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮم دﯾﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔـﻮﯾﯿﻢ آن‬
‫واژه در ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺠﺎزي ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ؛ ﺣﺎل اﮔﺮ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﯿﺎنﺷﺪه‪ ،‬ﺟﺰﺋﯽ از ﯾـﮏ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﺑـﺰرگﺗـﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﺠﺎز‪ ،‬ﻣﺠﺎز ﺑﺎ ﻋﻼﻗـﻪ ﺟـﺰء ﺑـﻪ ﮐـﻞ اﺳـﺖ؛ ﯾﻌﻨـﯽ ذﮐـﺮ ﺟـﺰء و اراده ﮐـﻞ‪ .‬در ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺗﺮﮐﯿﺐﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺎف ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺣﺮوف ﺳﺎزﻧﺪه ﺟﺰء دوم ﺗﺮﮐﯿـﺐ‪،‬‬
‫ﺣﺮف »ق« اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﺠﺎز وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﺗﺮﮐﯿﺐ »ﻗﺎف ﻗﻨﺎﻋﺖ« ﺳﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺿﻤﻨﯽ را ﻣـﯽ‪-‬‬
‫ﺗﻮان در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺠﺎزي اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -‬ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮه ﻗﺎف‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﻨﯿﻊ و ﻣﺮﺗﻔﻌﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬واج »ق« ﯾﮑﯽ از ﺣﺮوف ﺳﺎزﻧﺪه واژه »ﻗﻨﺎﻋﺖ« اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺰء ﮐﻮﭼﮑﯽ از اﺟـﺰاي ﺳـﺎزﻧﺪه‬
‫آن اﺳﺖ و ﺗﻠﻮﯾﺤﺎً ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﺣﺘﯽ داﺷﺘﻦ ﻣﻘﺪار ﮐﻤﯽ از ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻫـﻢ ﮐـﻪ در ﺗﺮﮐﯿـﺐ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﺣﺮف »ق« اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ را ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎرﺳﺎز اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» -‬ق« ﺟﺰﺋﯽ از واژه ﻗﻨﺎﻋﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺠﺎزي )ﻣﺠـﺎز ﺟـﺰء ﺑـﻪ ﮐـﻞ( آن را در ﻧﻈـﺮ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻣﺮاد اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -5-6‬ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس رواﯾﺎت اﺳﻄﻮرهاي‪ ،‬ﻗﺎف از ﺗﻤﺎم ﮐﻮهﻫﺎي روي زﻣﯿﻦ ﺑـﺰرگﺗـﺮ اﺳـﺖ و ارﺗﻔـﺎع آن ﺑـﻪ‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫‪ / 94‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ادب ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ )ﮔﻮﻫﺮ ﮔﻮﯾﺎ(‪ ،‬ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،30‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬

‫ﺣﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ آن ﺗﺎ آﺳﻤﺎن ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻗﺎﻣﺖ ﯾﮏ ﻣﺮد اﺳﺖ و در ﺑﺮﺧـﯽ‬
‫از رواﯾﺎت ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎف آن ﻗﺪر ﻣﺮﺗﻔﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي آﺳﻤﺎن ﺑﺮ روي اﯾﻦ ﮐﻮه ﻗـﺮار‬
‫دارد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻗﺎف در ﮐﻨﺎر اﺻﻄﻼﺣﺎﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻗﺪرت«‪» ،‬ﺻﺒﺮ«‪» ،‬ﻗﻬـﺮ« و ﻣـﻮاردي از‬
‫اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ در ﺑﺎﻓﺖ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﺑﯿﺶ و ﭘﯿﺶ از ﻫﺮ ﻣﻔﻬﻮم دﯾﮕـﺮي در ﻫﻤـﺎن ﺧـﻮاﻧﺶ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ و اﻏﺮاﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺮاﺣﺎن اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺳﺎﺧﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻗﺼﺪ دارﻧـﺪ‬
‫از آن ﮐﻠﻤﻪ ﯾﺎ اﺻﻄﻼح ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ درك و درﯾﺎﻓﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل »ﻗﺎف ﺻﺒﺮ« –اﮔﺮ آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻘﺎﻣﺎت در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘﺎم ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺻﺒﺮ ﮐﻪ ﺳـﺎﻟﮏ در ﻧﺘﯿﺠـﻪ ﻣﺠﺎﻫـﺪات و ﺳـﻠﻮك‬
‫ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪاش ﺑﻪ آن دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻈﻤﺖ ﮐﻮه ﻗﺎف و دﺷﻮاري رﺳـﯿﺪن ﺑـﻪ آن اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ »ﻗﺎف ﻗﻬﺮ« ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻬﺮ اﻟﻬﯽ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻗﺎف اﺳﻄﻮرهاي‪ ،‬ﺑﺰرگ و ﺳﻬﻤﮕﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -6-6‬ﺗﺮﻓﯿﻊ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ‬
‫رواﯾﺖ ﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ و اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﻄﻮره ﻗﺎف‪ ،‬ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ دوره اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ و ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﻧﺸـﺎﻧﻪﻫـﺎ از آن‬
‫در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ رواﯾﺖﻫﺎي اﺳﺎﻃﯿﺮي و اﻓﺴﺎﻧﻪاي آﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮد دارد‪ .‬ﭘـﯿﺶ از اﯾـﻦ ﺑـﻪ‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﺑﯿﺎن وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﯾﻦ ﮐﻮه اﺳﻄﻮرهاي ﭘﺮداﺧﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬آﻧﭽﻪ از رﻫﮕﺬر اﯾﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽ ﺷﻮد‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎف ﯾﮑﯽ از ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﭘﺲ از آﻓﺮﯾـﺪن زﻣـﯿﻦ ﺑـﻪ‬
‫وﺟﻮد آﻣﺪهاﺳﺖ و وﯾﮋﮔـﯽﻫـﺎي ﻣﻄـﺮحﺷـﺪه ﺑـﺮاي آن‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒـﺎً ﭘﺎﺳـﺦﻫـﺎﯾﯽ اﻟﻘـﺎﺋﯽ و اﻗﻨـﺎﻋﯽ ﺑـﺮاي‬
‫ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻫﺴﺘﯽﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪﮔﺎن اﯾﻦ اﺳﻄﻮره اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت دوره اﺳﻼﻣﯽ ﺑـﺎ ورود‬
‫ﻗﺎف ﺑﻪ ﺣﻮزه ﻣﺘﻮن ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎر ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ آن ارزش و اﻋﺘﺒﺎر ﺑﯿﺸﺘﺮي ﯾﺎﻓﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﻣـﺜﻼً در »ﻗـﺎف ﮐﺒﺮﯾـﺎ‪،‬‬
‫ﻗﺎف اﻟﻮﻫﯿﺖ‪ ،‬ﻗﺎف ﺗﺠﻠﯽ‪ ،‬ﻗﺎف ﺗﻘﺪﯾﺲ‪ ،‬ﻗﺎف ﻻﻫﻮت و ﻗﺎف ﻋﺰت«‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﮐﻨـﺎر ﻗـﺎف ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺪام از ﺟﻬﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﻗﺎف ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﯾـﻦ واژهﻫـﺎ در‬
‫ﻣﺤﻮر ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻗﺎف ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ و در ﺑﺎﻓﺖ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺟﺎﯾﮕﺎه و ارزﺷﯽ را ﯾﺎﻓﺘـﻪاﻧـﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﻗﺎف در رواﯾﺖﻫﺎي اﺳﻄﻮرهاي داﺷﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﻣﻔﺴﺮاﻧﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ذﯾﻞ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮﺧﯽ آﯾﺎت ﻗﺮآﻧـﯽ‪ ،‬آنﻫـﺎ را‬
‫ﺑﺎ ﻗﺎف ﭘﯿﻮﻧﺪ دادهاﻧﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﻄﻮره‪ ،‬ﻗﺪاﺳﺖ دﯾﻨﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪهاﻧـﺪ؛ ﯾﻌﻨـﯽ ﺑـﺎ وارد ﮐـﺮدن آن ﺑـﻪ ﺣـﻮزه‬
‫اﺻﻄﻼﺣﺎت دﯾﻨﯽ‪ -‬ﻗﺮآﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎر ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ و ارزش آن را اﻓﺰونﺗﺮ و ﻏﻨﯽﺗﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -7‬ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﻪ وﯾﮋﮔﯽ زﺑﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮاردادي ﺑﻮدن‪ ،‬واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻦ و ﻧﻮزاﯾﯽ‪ ،‬ﯾﮏ واژه ﻣـﯽﺗﻮاﻧـﺪ در‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫از اﺳﻄﻮره ﺗﺎ ﻋﺮﻓﺎن ‪95 /‬‬

‫ﮔﺬر زﻣﺎن‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺑﺴـﻂ ﯾﺎﺑـﺪ‪ .‬ﻗـﺎف ﻫـﻢ از اﯾـﻦ ﻗﺎﻋـﺪه ﻣﺴـﺘﺜﻨﯽ ﻧﯿﺴـﺖ‪ .‬اﺑﺘـﺪا در ﺟﺎﯾﮕـﺎه‬
‫اﺳﻄﻮرهاي ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي ﺧﺎص و ﻣﺤﺪودي داﺷﺘﻪاﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﺮور زﻣﺎن ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻤـﺎنﻫـﺎ و ﺣـﻮزهﻫـﺎي‬
‫زﺑﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮي وارد ﺷﺪه اﺳﺖ و دﻻﻟﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﺳـﺖ‪ .‬وﻗﺘـﯽ ﺑـﻪ ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ‬
‫اوﻟﯿﻪ ﮐﻪ آﻏﺎز آنﻫﺎ اﻓﻖ ﻣﺒﻬﻢ و رازآﻟﻮد آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي رواﯾﺖﻫﺎي ﺷـﻔﺎﻫﯽ ﯾـﺎ‬
‫ذﻫﻨﯿﺖ ﺧﻮد ﻣﺆﻟﻒ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺳـﺎﺧﺖ اﺳـﻄﻮرهاي را دارد‪ .‬از اﻃﻼﻋـﺎت‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺰﻫﻪ اﻟﻘﻠﻮب‪ ،‬ﻧﺴﺎﯾﻢ ﮔﻠﺸﻦ و ﺑﻌﻀﯽ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻗﺮآن‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻗﺎف‪ ،‬ﻣﺼﺪاﻗﯽ ﺧﺎرﺟﯽ دارد و آن را ﺑﺎ ﮐﻮهﻫﺎي ﻗﻔﻘﺎز ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﻞ زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻨﻘﺎ‪ /‬ﺳﯿﻤﺮغ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺘﻮن ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اوﻟﯿﻪ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪ اﺳﻄﻮره اي ﺗﻌﺎرﯾﻒ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻗﺎف ﺑﯿﺎن ﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬ﻏﻠﺒﻪ دارد و در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ دورهﻫﺎي ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﯾـﻦ‬
‫اﺳﻄﻮره‪ ،‬اﻧﺘﺰاﻋﯽﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺟﻨﺒﻪ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ آنﻫﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺑﻠﻮﻣﻔﯿﻠﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻗـﺎف در ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ آن در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺗﺮﮐﯿﺐﻫﺎي اﺿﺎﻓﯽ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ و اﺳﺘﻌﺎري اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤـﻪ در‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺳﺎﺧﺖﻫﺎي ﺑﻼﻏﯽ ﺗﺮﮐﯿﺐﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎ ﻗﺎف ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻪﺷﺒﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﺑـﺎ‬
‫در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ اﺳﺎﻃﯿﺮي ﻗﺎف‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ارﺗﻔﺎع ﺑﺴﯿﺎر‪ ،‬ﻋﻈﻤـﺖ‪ ،‬دور از دﺳـﺘﺮس ﺑـﻮدن‪ ،‬دﺷـﻮار‬
‫ﺑﻮدن ﻣﺴﯿﺮ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ‪ ،‬داﯾﺮهﺷﮑﻞ ﺑﻮدن و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ زﻧﺠﯿﺮوار‪ ،‬ﺑـﻪ ذﻫـﻦ ﻣﺘﺒـﺎدر ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .‬اﯾـﻦ ﺗﻐﯿﯿـﺮات‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬اﻣﺮي ﻧﺴﺒﯽاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻗـﺎف در ﺣـﻮزه رواﯾـﺖﻫـﺎي اﺳـﻄﻮرهاي‬
‫ﻣﺤﺪود ﻧﻤﺎﻧﺪ و در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻇﺮﻓﯿﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺟﺪﯾﺪي را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺻﻮرتﻫﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮﻧﯽ آن‬
‫را ﺗﺄوﯾﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در آﯾﻨﺪه ﻧﯿﺰ ﺑﻪ روش ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﻪ ﺣﻮزهﻫﺎي ﺗﺨﺼﺼﯽ دﯾﮕـﺮ راه ﯾﺎﺑـﺪ و‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺧﻠﻖ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺑﮑﺮ و ﺑﺪﯾﻌﯽ ﮔﺮدد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭘﯽﻧﻮﺷﺖﻫﺎ‬
‫‪ -1‬رﺷﯿﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻣﯿﺒﺪي ﻧﯿﺰ ذﯾﻞ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺨﺸﯽ از آﯾﻪ دوم ﺳﻮره رﻋﺪ‪» :‬اﷲ اﻟـﺬي ر‪‬ﻓَـﻊ‪ ‬اﻟﺴـﻤﺎوات‪ ‬ﺑﻐﯿـﺮِ ﻋ‪‬ﻤ‪‬ـﺪ‪‬‬
‫ﺗَﺮَوﻧَﻬﺎ‪ «...‬در اﻟﻨﻮﺑﻪ اﻟﺜﺎﻧﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻌﻀﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﺘﻮنﻫﺎي ﻧﺎﻣﺮﺋﯽ آﺳـﻤﺎن‪ ،‬ﻫﻤـﺎن ﮐـﻮه‬
‫ﻗﺎف اﺳﺖ‪ .‬آﺳﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﮔﻨﺒﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺮاﻧﻪﻫﺎﯾﺶ ﺑﺮ آن ﻗﺮار دارد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﻮه ﺑﺮ دﻧﯿﺎ ﻣﺤﯿﻂ اﺳﺖ‪ .‬ﺟـﻨﺲ‬
‫آن از زﺑﺮﺟﺪ ﺳﺒﺰ اﺳﺖ و رﻧﮓ ﺳﺒﺰ آﺳﻤﺎن از اﻧﻌﮑﺎس آن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ذﯾﻞ ﺗﻔﺴـﯿﺮ آﯾـﻪ ‪31‬‬
‫ﺳﻮره اﻧﺒﯿﺎ در اﻟﻨﻮﺑﻪ اﻟﺜﺎﻧﯿﻪ آوردهاﺳﺖ ﮐﻪ رﯾﺸﻪ ﺗﻤﺎم ﮐﻮهﻫﺎي زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻗﺎف ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﺷﺘﻪاي را‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫‪ / 96‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ادب ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ )ﮔﻮﻫﺮ ﮔﻮﯾﺎ(‪ ،‬ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،30‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬

‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻮه ﻣﻮﮐﻞ ﮐﺮدهاﺳﺖ و ﻫﺮ ﮔﺎه ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻗﻮﻣﯽ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻓﺮﺷﺘﻪ دﺳـﺘﻮر ﻣـﯽدﻫـﺪ رﮔـﯽ از‬
‫رگﻫﺎي ﻗﺎف را ﺑﺠﻨﺒﺎﻧﺪ ﺗﺎ زﻟﺰﻟﻪ ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ )ﻣﯿﺒﺪي‪2172 :1371 ،‬و‪.(1656 -1657‬‬
‫‪ -2‬ﻋﺪد داﺧﻞ ﭘﺮاﻧﺘﺰ در ﮐﻨﺎر ﻋﺒﺎرتﻫﺎ و ﺗﺮﮐﯿﺐﻫﺎي ﺟﺪول‪ ،‬ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪه ﺑﺴﺎﻣﺪ ﺗﮑﺮار ﮐﺎرﮐﺮد ﻣﻌﻨـﺎﯾﯽ ﻗـﺎف‬
‫در آﺛﺎر ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫‪ -1‬ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪) .‬ﺑﯽ ﺗﺎ(‪ .‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ .‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﺒﺪاﷲ ﻋﻠﯽ اﻟﮑﺒﯿﺮ و ﻣﺤﻤﺪ اﺣﻤـﺪ ﺣﺴـﺐاﷲ و ﻫﺎﺷـﻢ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺸﺎذﻟﯽ‪ .‬ﻗﺎﻫﺮه‪ :‬دار اﻟﻨﺸﺮ و دار اﻟﻤﻌﺎرف‪.‬‬
‫‪ -3‬اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ‪ .(1369) .‬دﯾﻮان‪ .‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺎﻟﻢﮔﯿﺮ ﺗﻬﺮاﻧﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬اﺳﯿﺮي ﻻﻫﯿﺠﯽ‪ ،‬ﺷـﻤﺲاﻟـﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤـﺪ‪ .(1368) .‬اﺳـﺮار اﻟﺸـﻬﻮد‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴـﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت و‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.‬‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫‪ -5‬اﻗﺒﺎل ﻻﻫﻮري‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ،(1366) ،‬ﮐﻠﯿﺎت اﺷﻌﺎر ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺣﻮاﺷـﯽ ﻣﺤﻤـﻮد ﻋﻠﻤـﯽ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﺎوﯾﺪان‪.‬‬
‫‪ -6‬اوﺣﺪي‪ ،‬رﮐﻦاﻟﺪﯾﻦ‪ .(1375) .‬ﮐﻠﯿﺎت‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺳﻌﯿﺪ ﻧﻔﯿﺴﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪.‬‬
‫‪ -7‬ﺑﻠﻮﻣﻔﯿﻠﺪ‪ ،‬ﻟﺌﻮﻧﺎرد‪ .(1379) .‬زﺑﺎن‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﯽﻣﺤﻤﺪ ﺣﻖﺷﻨﺎس‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‪.‬‬
‫‪ -8‬ﺑﻬﺰادي‪ ،‬رﻗﯿﻪ‪ .(1368) .‬ﺑﻨﺪﻫﺶ ﻫﻨﺪي‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.‬‬
‫‪ -9‬ﺑﯿﺪل دﻫﻠﻮي‪ .(1371) .‬دﯾﻮان‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺧﺎلﻣﺤﻤﺪ ﺧﺴﺘﻪ و ﺧﻠﯿﻠﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮوﻏﯽ‪.‬‬
‫‪ -10‬ﺟﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻧﻮراﻟﺪﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن‪ .(1370) .‬ﻣﺜﻨﻮي ﻫﻔﺖ اورﻧﮓ‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣـﺪرس ﮔﯿﻼﻧـﯽ‪.‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮔﻠﺴﺘﺎن ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫‪ -11‬ﺟﻼﻟﯽ‪ ،‬ﻣﻬﺪي و رﺿﺎداد‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ‪ .(1386) .‬ﮐﻮه ﻗﺎف‪ ،‬اﺳﻄﻮره ﯾﺎ واﻗﻌﯿﺖ؟‪ .‬ﻋﻠﻮم ﺣـﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺳـﺎل‬
‫‪ ،12‬ﺷﻤﺎره ‪ 3‬و‪ ،4‬ص‪ .‬ص‪.51 -74 .‬‬
‫‪ -12‬ﺣﺎﺟﺐ ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ﺣﯿﺪرﻋﻠﯽ ﺑـﻦ ﺟﻌﻔـﺮ‪ .(1372) .‬دﯾـﻮان‪ ،‬ﺑـﻪ اﻧﻀـﻤﺎم ﺗﺮﺟﯿـﻊﺑﻨـﺪ ﻋﺎﺷـﻘﺎﻧﻪ از‬
‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ اﻣﺮي‪ .‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻣﻬﺪي آﺻﻔﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺟﻤﻬﻮري‪.‬‬
‫‪ -13‬ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺷﻤﺲاﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ .(1381) .‬دﯾﻮان‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺧﻠﯿﻞ ﺧﻄﯿﺐرﻫﺒﺮ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺻﻔﯽﻋﻠﯽﺷﺎه‪.‬‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫از اﺳﻄﻮره ﺗﺎ ﻋﺮﻓﺎن ‪97 /‬‬

‫‪ -14‬ﺣﺴﯿﻨﯽ دﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ .(1379) .‬ﻣﻌﺎرف و ﻣﻌـﺎرﯾﻒ )داﯾـﺮه اﻟﻤﻌـﺎرف ﺟـﺎﻣﻊ اﺳـﻼﻣﯽ(‪.‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ آراﯾﻪ‪.‬‬
‫‪ -15‬ﺣﻼج‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر‪ .(1375) .‬دﯾﻮان‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﻨﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫‪ -16‬ﺣﻤﺪاﷲ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ‪ .(1362) .‬ﻧﺰﻫﻪ اﻟﻘﻠﻮب‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻧﯿﺎي ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫‪ -17‬ﺣﻤﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺳﻌﺪاﻟﺪﯾﻦ‪ .(1389) .‬اﻟﻤﺼﺒﺎح ﻓﯽ اﻟﺘﺼﻮف‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻧﺠﯿﺐ ﻣﺎﯾﻞ ﻫﺮوي‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻮﻟﯽ‪.‬‬
‫‪ -18‬ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺎءاﻟﺪﯾﻦ‪ .(1377) .‬داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﻗﺮآن و ﻗﺮآنﭘﮋوﻫﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻧﺎﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -19‬ﺧﻮاﺟﻮي ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪ .(1374) .‬دﯾﻮان‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ اﺣﻤﺪ ﺳـﻬﯿﻠﯽ ﺧﻮاﻧﺴـﺎري‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﭘﺎژﻧﮓ‪.‬‬
‫‪ -20‬دﻫﺨﺪا‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ‪ .(1373) .‬ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا‪ ،‬زﯾـﺮ ﻧﻈـﺮ دﮐﺘـﺮ ﻣﺤﻤـﺪﻣﻌﯿﻦ و دﮐﺘـﺮ ﺳـﯿﺪﺟﻌﻔﺮ‬
‫ﺷﻬﯿﺪي‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ -21‬روﺗﻮن‪ ،‬ﮐﻨﺖ ﻧﻮﻟﺰ‪ .(1378) .‬اﺳﻄﻮره‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞﭘﻮر‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﮐﺰ‪.‬‬
‫‪ -22‬روزﺑﻬﺎن ﺑﻘﻠﯽ‪ .(1374) .‬ﺷﺮح ﺷﻄﺤﯿﺎت‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻫﻨﺮي ﮐﺮﺑﻦ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻃﻬﻮري‪.‬‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫‪ -23‬روزﺑﻬﺎن ﺛﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﺮفاﻟﺪﯾﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ .(1382) .‬ﺗﺤﻔﻪ اﻫﻞ اﻟﻌﺮﻓﺎن‪ .‬ﺑﻪ ﺳﻌﯽ ﺟﻮاد ﻧﻮرﺑﺨﺶ‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﯾﻠﺪا ﻗﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -24‬زﺑﯿﺪي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ .(1965) .‬ﺗﺎج اﻟﻌﺮوس ﻣﻦ ﺟـﻮاﻫﺮ اﻟﻘـﺎﻣﻮس‪ .‬ﺗﺤﻘﯿـﻖ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﻣـﻦ‬
‫اﻟﻤﺤﻘﻘﯿﻦ‪ .‬ﺑﯿﺮوت‪ :‬دار اﻟﻬﺪاﯾﻪ‪.‬‬
‫‪ -25‬ﺳﺒﺰواري‪ ،‬ﻣﻼ ﻫﺎدي‪ .(1375) .‬دﯾﻮان‪ .‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ اﺣﻤﺪ ﮐﺮﻣﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺗﺎﻻر ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫‪ -26‬ﺳﻠﻄﺎنوﻟﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ .(1388) .‬وﻟﺪﻧﺎﻣﻪ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻓﺮﺷﯿﺪ اﻗﺒﺎل‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻗﺒﺎل‪.‬‬
‫‪ -27‬ﺳﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺠﺪود ﺑﻦ آدم‪ .(1374) .‬ﺣﺪﯾﻘﻪ اﻟﺤﻘﯿﻘﻪ و ﺷﺮﯾﻌﻪ اﻟﻄﺮﯾﻘـﻪ‪ .‬ﺗﺼـﺤﯿﺢ ﻣـﺪرس رﺿـﻮي‪.‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ .(1393) .------------- -28‬دﯾﻮان‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺑﺮزﮔﺮ ﺧﺎﻟﻘﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬زوار‪.‬‬
‫‪ -29‬ﺷﺎهداﻋﯽ ﺷﯿﺮازي‪ .(1362) .‬ﻧﺴﺎﯾﻢ ﮔﻠﺸﻦ )ﺷـﺮح ﮔﻠﺸـﻦ راز(‪ .‬ﺗﺼـﺤﯿﺢ ﻣﺤﻤـﺪ ﻧـﺬﯾﺮ راﻧﺠﻬـﺎ‪.‬‬
‫اﺳﻼم آﺑﺎد‪ :‬ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻓﺎرﺳﯽ اﯾﺮان و ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن‪.‬‬
‫‪ -30‬ﺷﺒﺴﺘﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ‪ .(1385) .‬ﮔﻠﺸﻦ راز‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﮕﺎه‪.‬‬
‫‪ -31‬ﺷﻌﺒﺎﻧﺰاده‪ ،‬ﻣﺮﯾﻢ‪ .(1387) .‬ﺳﯿﺮ ﺗﻄﻮر ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺗﺎ ﻗﺮن ﻫﺸـﺘﻢ‪ .‬ﻣﺠﻠـﻪ ﺗﺨﺼﺼـﯽ زﺑـﺎن و ادﺑﯿـﺎت‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫‪ / 98‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ادب ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ )ﮔﻮﻫﺮ ﮔﻮﯾﺎ(‪ ،‬ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،30‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬

‫داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺸﻬﺪ‪ .‬ﺳﺎل ‪ ،41‬ﺷﻤﺎره ‪ ،3‬ص‪ .‬ص‪.49 -69 .‬‬
‫‪ .(1391) . --------- -32‬ﺳﯿﺮ ﺗﻄﻮر ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺣﺎل ﺗﺎ ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ادب ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫)ﮔﻮﻫﺮ ﮔﻮﯾﺎ(‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،6‬ﺷﻤﺎره‪ ،3‬ص‪ .‬ص‪.125 -148 .‬‬
‫‪ -33‬ﻋﺒﺪاﷲ اﻧﺼﺎري‪ .(1380) .‬ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺼﻮﻓﯿﻪ‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻋﺒﺪاﻟﺤﯽ ﺣﺒﯿﺒﯽ‪ .‬ﺑـﻪ اﻫﺘﻤـﺎم ﺣﺴـﯿﻦ آﻫـﯽ‪.‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮوﻏﯽ‪.‬‬
‫‪ -34‬ﻋﺒﻮدي‪ ،‬ﻫﻨﺮي‪ .‬س‪ .(1411) .‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺤﻀﺎرات اﻟﺴﺎﻣﯿﻪ‪ .‬اﻟﻄﺒﻌﻪ اﻟﺜﺎﻧﯿﻪ‪ .‬ﻃﺮاﺑﻠﺲ‪ :‬ﺟﺮوس ﺑ‪‬ﺮس‪.‬‬
‫‪ -35‬ﻋﺠﯿﻨﻪ‪ ،‬د‪ .‬ﻣﺤﻤـﺪ‪ .(2005) .‬ﻣﻮﺳـﻮﻋﻪ اﺳـﺎﻃﯿﺮ اﻟﻌـﺮب ﻋـﻦ اﻟﺠﺎﻫﻠﯿـﻪ و دﻻﻻﺗﻬـﺎ‪ .‬ﺑﯿـﺮوت‪ :‬دار‬
‫اﻟﻔﺎراﺑﯽ‪ ،‬دار ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﻟﻠﻨﺸﺮ‪.‬‬
‫‪ -36‬ﻋﺰاﻟﺪﯾﻦ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪ .(1389) .‬ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻬﺪاﯾﻪ و ﻣﻔﺘﺎح اﻟﮑﻔﺎﯾـﻪ‪ .‬ﺗﺼـﺤﯿﺢ ﺟـﻼل‪-‬‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﻫﻤﺎﯾﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬زوار‪.‬‬
‫‪ -37‬ﻋﻄﺎر‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ .(1940) .‬اﻟﻬﯽﻧﺎﻣﻪ‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻫﻠﻤﻮت رﯾﺘﺮ‪ .‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ :‬ﻣﻄﺒﻌﻪ ﻣﻌﺎرف‪.‬‬
‫‪ .(1375) . -------------- -38‬ﻣﺨﺘﺎرﻧﺎﻣﻪ‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫‪ 1384) . -------------- -39‬اﻟﻒ(‪ .‬دﯾﻮان‪ .‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﭘﺮوﯾﻦ ﻗﺎﺋﻤﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭘﯿﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ 1384) . -------------- -40‬ب(‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ اﻟﻄﯿﺮ‪ .‬ﺗﺼـﺤﯿﺢ ﻣﺤﻤﺪرﺿـﺎ ﺷـﻔﯿﻌﯽ ﮐـﺪﮐﻨﯽ‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫‪ .(1339) .------------- -41‬ﺧﺴﺮوﻧﺎﻣﻪ‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ اﺣﻤﺪ ﺳﻬﯿﻠﯽ ﺧﻮاﻧﺴﺎري‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﯽ‬
‫زوار‪.‬‬
‫‪ -42‬ﻋﻠﯽﺷﯿﺮ ﻧﻮاﯾﯽ‪ .(1375) .‬دﯾﻮان‪ .‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم رﮐﻦاﻟﺪﯾﻦ ﻫﻤﺎﯾﻮن ﻓﺮخ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﺳﺎﻃﯿﺮ‪.‬‬
‫‪ -43‬ﻋﯿﻦاﻟﻘﻀـﺎت‪ ،‬ﻋﺒـﺪاﷲ ﺑـﻦ ﻣﺤﻤـﺪ‪ .(1380) .‬رﺳـﺎﻟﻪ ﻟـﻮاﯾﺢ‪ .‬ﺗﺼـﺤﯿﺢ رﺣـﯿﻢ ﻓـﺮﻣﻨﺶ‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‪.‬‬
‫‪ .(1370) . --------------------- -44‬ﺗﻤﻬﯿﺪات‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻋﻔﯿﻒ ﻋﺴﯿﺮان‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﮐﺘـﺎﺧﺎﻧـﻪ‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‪.‬‬
‫‪ -45‬اﻟﻔﺮاﻫﯿﺪي‪ ،‬اﻟﺨﻠﯿﻞ ﺑـﻦ أﺣﻤـﺪ‪ .(1986) .‬ﮐﺘـﺎب اﻟﻌـﯿﻦ‪ .‬ﺗﺤﻘﯿـﻖ ﻣﻬـﺪي اﻟﻤﺨﺰوﻣـﯽ و اﺑـﺮاﻫﯿﻢ‬
‫اﻟﺴﺎﻣﺮاﺋﯽ‪ .‬ﺑﯿﺮوت‪ :‬دار و ﻣﮑﺘﺒﻪ اﻟﻬﻼل‪.‬‬
‫‪ -46‬ﻓﯿﺾ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ .(1371) .‬دﯾﻮان‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺳﯿﺪ ﻋﻠﯽ ﺷﻔﯿﻌﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭼﮑﺎﻣﻪ‪.‬‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫از اﺳﻄﻮره ﺗﺎ ﻋﺮﻓﺎن ‪99 /‬‬

‫‪ -47‬ﻗﺎﺳﻢ اﻧﻮار‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻧﺼﯿﺮ‪ .(1392) .‬اﻧﯿﺲ اﻟﻌﺎرﻓﯿﻦ ﺑﻪ اﻧﻀﻤﺎم رﺳﺎﺋﻞ ﺣﻮراﺋﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﺎت اﻟﻌﺎرﻓﯿﻦ‪،‬‬
‫در ﺑﯿﺎن ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺳﺆال و ﺟﻮاب‪ ،‬ﺑﯿﺎن واﻗﻌﻪ‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺣﺴﻦ ﻧﺼﯿﺮي ﺟﺎﻣﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻮﻟﯽ‪.‬‬
‫‪ -48‬ﻗﺮﺷﯽ‪ ،‬اﻣﺎناﷲ‪ ،(1389) .‬آب و ﮐﻮه در اﺳﺎﻃﯿﺮ ﻫﻨﺪ و اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻫﺮﻣﺲ‪.‬‬
‫‪ -49‬ﻣﺼﺎﺣﺐ‪ ،‬ﻏﻼﻣﺤﺴﯿﻦ‪ .(1356) .‬داﯾﺮه اﻟﻤﻌﺎرف ﻓﺎرﺳﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺷﺮﮐﺖ ﺳﻬﺎﻣﯽ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺟﯿﺒـﯽ‬
‫ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎري اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺮاﻧﮑﻠﯿﻦ‪.‬‬
‫‪ -50‬ﻣﻈﻔﺮ ﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ‪) .‬ﺑﯽ ﺗﺎ(‪ .‬دﯾﻮان ﻣﺸﺘﺎﻗﯿﻪ ﺑﻪ اﻧﻀﻤﺎم دﯾﻮان ﻣﻈﻔﺮﯾﻪ و ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ‬
‫از آﺛﺎر ﺣﻀﺮت ﻣﻈﻔﺮ ﻋﻠﯽﺷﺎه ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﯽ ﻧﺎ‪.‬‬
‫‪ -51‬ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ .(1364) .‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺎرﺳﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪.‬‬
‫‪ -52‬ﻣﻘﺪﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻄﻬﺮ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ‪ .(1374) .‬آﻓﺮﯾﻨﺶ و ﺗﺎرﯾﺦ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐـﺪﮐﻨﯽ‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫آﮔﻪ‪.‬‬
‫‪ -53‬ﻣﮑﺎرﯾﮏ‪ ،‬اﯾﺮﻧﺎ رﯾﻤﺎ‪ .(1388) .‬داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻬﺮان ﻣﻬـﺎﺟﺮ و ﻣﺤﻤـﺪ‬
‫ﻧﺒﻮي‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات آﮔﺎه‪.‬‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫‪ -54‬ﻣﻮﺳﻮي ﺣﺎﺟﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ رﺳﻮل و ﮐﯿﺨﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﻬﺪي‪ .(1387) .‬زﯾﮕﻮرات ﯾـﮏ ﺳـﺎزه ﺗﻤﺜﯿﻠـﯽ‪ .‬ﻣﺠﻠـﻪ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن‪ .‬ص‪ .‬ص‪.161 -178 .‬‬
‫‪ -55‬ﻣﻮﻟﻮي‪ ،‬ﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ .(1378) .‬ﮐﻠﯿﺎت ﺷﻤﺲ )دﯾـﻮان ﮐﺒﯿـﺮ(‪ .‬ﺑـﺎ ﺗﺼـﺤﯿﺤﺎت و ﺣﻮاﺷـﯽ‬
‫ﺑﺪﯾﻊاﻟﺰﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪.‬‬
‫‪ .(1380) . ----------------- -56‬ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻌﻨﻮي‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ رﯾﻨﻮﻟﺪ ﻧﯿﮑﻠﺴﻮن‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻬﺘﺎب‪.‬‬
‫‪ .(1390) .--------------- -57‬ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺳﺒﻌﻪ )ﻫﻔﺖ ﺧﻄﺎﺑﻪ(‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﯽ‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﮐﯿﻮان‪.‬‬
‫‪ -58‬ﻣﯿﺒﺪي‪ ،‬رﺷﯿﺪ اﻟﺪﯾﻦ‪ .(1371) .‬ﮐﺸﻒ اﻻﺳﺮار و ﻋﺪه اﻻﺑﺮار‪ .‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﯽاﺻﻐﺮ ﺣﮑﻤـﺖ‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪.‬‬
‫‪ -59‬ﻧﺠﻢ رازي‪ .(1352) .‬رﺳﺎﻟﻪ ﻋﺸﻖ و ﻋﻘﻞ )ﻣﻌﯿﺎر اﻟﺼـﺪق ﻓـﯽ ﻣﺼـﺪاق اﻟﻌﺸـﻖ(‪ .‬ﺗﺼـﺤﯿﺢ ﺗﻘـﯽ‬
‫ﺗﻔﻀﻠﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫‪ -60‬ﻧﺴﻔﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ .(1359) .‬ﮐﺸﻒ اﻟﺤﻘﺎﯾﻖ‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ اﺣﻤﺪ ﻣﻬـﺪوي داﻣﻐـﺎﻧﯽ‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب‪.‬‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬
 ‫‪PDF.tarikhema.org‬‬

‫‪ / 100‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ادب ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ )ﮔﻮﻫﺮ ﮔﻮﯾﺎ(‪ ،‬ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،30‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬

‫‪ -61‬ﻧﻌﻤﺖاﷲ وﻟﯽ‪ .(1387) .‬دﯾﻮان‪ .‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺳﻌﯿﺪ ﻧﻔﯿﺴﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﮕﺎه‪.‬‬
‫‪ -62‬ﻧﻮرﻋﻠﯽﺷﺎه‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ‪ .(1389) .‬دﯾﻮان‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‪.‬‬
‫‪ -63‬ﻧﻮروز‪ ،‬ﻣﻬﺪي‪ .(1384) .‬ﺗﺠﻠﯽ ﻗﺎف در ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ‪ .‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﺼﯽ ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ داﻧﺸـﮕﺎه‬
‫آزاد اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺸﻬﺪ‪ .‬ش‪ ،6‬ص‪ .‬ص‪.115 -130 .‬‬
‫‪ -64‬ﯾﺎﺣﻘﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮ‪ .(1391) .‬ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺎﻃﯿﺮ و اﺷﺎرات داﺳﺘﺎﻧﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪.‬‬
‫‪ -65‬ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ .(1977) .‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ .‬ﺑﯿﺮوت‪ :‬دار ﺻﺎدر‪.‬‬
‫‪tarikhema.org‬‬

‫‪PDF.tarikhema.org‬‬