‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬

‫ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪111 – 83 ،1397‬‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي دو داﺳﺘﺎنﺳﺮاي‬

‫ﺑﺰرگ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي ﻏﻨﺎﻳﻲ؛ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺟﺎﻣﻲ‬
‫*‬
‫ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﺣﻴﺪري‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺷﻜﻞ و ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﺎص‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﭘ‪‬ﺮﻛـﺎرﺑﺮدﺗﺮﻳﻦ ﺣـﺮوف در ﺳـﺎﺧﺖ‬
‫ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﺑﻜﺮ‪ ،‬ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‪ ‬ﻧﻐﺰ ادب ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﻪوﻳﮋه دو ﺷﺎﻋﺮ داﺳﺘﺎنﺳـﺮاي‬
‫ﺑﺰرگ ﻏ‪‬ﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ؛ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺟﺎﻣﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﻒ‪ ،‬ﻛﻪ او‪‬ﻟﻴﻦ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻔﺒﺎي ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬اﺑﺠﺪ‬
‫و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻋﺪد ﻳﻚ در ﺣﺴﺎب ﺟﻤ‪‬ﻞ اﺳﺖ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﺷﻌﺮا‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ذات اﺣﺪﻳﺖ‪،‬‬
‫ﻋﺎﻟﻢِ ﺗﺠﺮﻳﺪ و ﺗﻔﺮﻳﺪ و ﻧﻴﺰ ﻣﻈﻬﺮِ ﭘﻴﺸﻮاﻳﻲ‪ ،‬اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺧُـﺮدي و‪ ..‬اﺳـﺖ‪ .‬در اﻳـﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﺑﺴﺎﻣﺪ ﺷﻮاﻫﺪ ﺷﻌﺮي اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣـﻪﻫـﺎ‪ ،‬دو ﻧـﻮع‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺤﺚ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎرِ او‪‬ل‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‪ ،‬ﺗﻌﺒﻴﺮات‪‬‬
‫ﻧﻐﺰ ِادﺑﻲ ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﺷﻜﻞ و وﻳﮋﮔﻲ ﺣﺮف‪ ‬اﻟـﻒ اﺳـﺖ و ﺳـﺎﺧﺘﺎرِ دوم‪ ،‬ﺳـﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ادﺑـﻲ‬
‫ﻋﺒﺎرت‪-‬ﻫﺎي ﻓﻌﻠﻲ و ﻛﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ را درﺑﺮدارد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺤﻠﻴﻞ اﻳﻦ دو ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬ﻣـﻲﺗـﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ادﺑﻲ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ از ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‪ ،‬در اﻳـﻦ دو ﻣﻨﻈﻮﻣـﻪ‪ ،‬ﻳﻜـﻲ از ﺷـﺎﻋﺮاﻧﻪﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪﻫﺎي ادب ﭘﺎرﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ دو ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬ﺿﻤﻦِ ﺑﺎزي ﻫﻨﺮي ﺑﺎ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ از اﺳﺘﻌﺎره‪،‬‬
‫ﻛﻨﺎﻳﻪ‪ ،‬اﻳﻬﺎم و‪ ...‬در ﺧَﻠﻖ ﺗﻌﺎﺑﻴﺮِ ﻧﻐﺰ ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺟﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎي‬
‫ﻇﺎﻫﺮي و ذاﺗﻲ اﻟﻒ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ داﺷﺘﻪ اﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ از ﻧﻈﺮِ ﻛﻴﻔﻲ‪ ،‬از اﻫﻤﻴ‪‬ـﺖ ﺧﺎﺻ‪‬ـﻲ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﻠﻴﺪواژهﻫﺎ‪ :‬ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻣﻀﻤﻮن‪.‬‬

‫* اﺳﺘﺎدﻳﺎر ﮔﺮوه زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬واﺣﺪ اﺑﻬﺮ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬اﺑﻬﺮ‪ ،‬اﻳﺮان‪،‬‬
‫‪phlitgholamrezaheidary@yahoo.com‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ‪ ،1397/02/03:‬ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش‪1397/05/15 :‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫‪ 84‬ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1397‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫در ﻋﺎﻟَﻢ ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻫﺮ ﺣﺮﻓﻲ ﺟﺎﻧﻲ دارد ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎنِ اﻳﻤﺎ‪ ،‬رﻣﺰ‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳﻪ‪ ،‬ارزش‪ ،‬ﻣﻘﺎم‬
‫و‪...‬ﺑﺎ دﻳﮕﺮان ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‪ ،‬ﮔﻮﻳﺎي ﺑﻠﻨﺪي‪ ،‬ﻛﺸﻴﺪﮔﻲ‪ ،‬راﺳﺘﻲ‪ ،‬ﺻـﺪاﻗﺖ‪،‬‬
‫ﻓﻘﺮ‪ ،‬ﻋﺮﻳﺎﻧﻲ و‪ ...‬و زﻣﺎﻧﻲ ﺣﺮف‪ ‬ﻣﻴﻢ‪ ،‬ﮔﻮﻳﺎي ﺗﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻜﻨﺞ‪ ،‬ﺧُﺮدي و‪ ...‬و زﻣﺎﻧﻲ ﺣـﺮف‪ ‬دال‪،‬‬
‫ﮔﻮﻳﺎي ﺧﻤﻴﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻛﻮژي‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ و‪ ...‬و زﻣﺎﻧﻲ ﺣﺮف‪ ‬ﻧﻮن‪ ،‬ﮔﻮﻳﺎي ﻛﺠﻲ‪ ،‬ﻧﺎراﺳﺘﻲ و‪ ...‬اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺮوف در ﺧﻼل اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ارزش و ﻣﻘﺪار ﻧﻴﺰ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ و ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﮕﺮش‪ ،‬اﻟﻒ‬
‫را‪ ،‬ﻧﻤﻮدي از ﻋﺪد ﻳﻚ ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ب را‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳـﺎﻧﮕﺮ دو و ج را‪ ،‬ﻧﻤـﻮدي از ﻋـﺪد ﺳـﻪ و ﻗـﺲ‬
‫ﻋﻠﻲ ﻫﺬا‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ و ﺣﺎﻟﺖ و وﻳﮋﮔﻲ اﻳﻦ ﺣﺮوف‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن‬
‫در ﭘﻬﻨﺔ ادب ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮنآﻓﺮﻳﻨﻲﻫﺎي ﺑﻜﺮي ﻣـﻲزﻧﻨـﺪ و ﺑـﺎ ﺧَﻠـﻖ ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت و‬
‫ﻋﺒﺎرات و ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ و ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻧﻐﺰ از اﻳﻦ ﻋﻼﺋﻢ ﻇﺎﻫﺮي ﺣﺮوف‪ ،‬ﺑﻪﻧﺤﻮ ﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﻣﻲﺑﺮﻧـﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮدﮔﻲ آﻓﺮﻳﻨﺶِ ﺗﺼﺎوﻳﺮ‪ ،‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺑﻪ ﻣﺪد ﺷﻜﻞ‬
‫و ﺣﺎﻟﺖ ﺣﺮوف‪ ‬اﻟﻔﺒﺎ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞِ ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ و‬
‫ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‪ ،‬ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ و ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﻓﻌﻠﻲ و ﻛﻨﺎﻳﻲ ﻧﻐﺰِ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ از ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﺑﺴﺎﻣﺪ ﺷﻮاﻫﺪ ﺷﻌﺮي ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي ﺟﺎﻣﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺤﻠﻴـﻞ‬
‫و ﺑﺮرﺳﻲ‪ ،‬در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺎوﻳﺮ و ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‪ ،‬ﺗﻌﺒﻴﺮات‪ ‬ﻧﻐﺰ و ﻇﺮﻳﻒ‪‬‬
‫ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻜﻞ و ﺣﺎﻟﺖ و وﻳﮋﮔﻲ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻲ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ‪ ،‬ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻪ اﻟﻒ و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮي و ذاﺗـﻲ آن ﺗﻮﺟ‪‬ـﻪ داﺷـﺘﻪاﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪﻫﺎي ذﻫﻨﻲ و ﻋﻴﻨﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪﻫﺎي ﺟﺎﻣﻲ‪ ،‬از ﻧﻈﺮِ ﻛﻴﻔﻲ و ﻛﻤﻲ‪ ،‬از‬
‫اﻫﻤﻴ‪‬ﺖ ﺧﺎﺻ‪‬ﻲ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ از ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در اﻳﻦ ﻧﻮع از‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ادﺑﻲ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي ﻫﺮدو ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬درﻋﻴﻦﺳﺎدﮔﻲ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪﺗﺮﻳﻦ و ﻫﻨﺮيﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪﻫﺎي ادب ﭘﺎرﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎﺧﺘﺎر ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﻓﻌﻠﻲ و ﻛﻨﺎﻳﻲ ﺑـﺎ ﺣـﺮف‪‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﻇﺮاﻓﺖ‪ ‬آﻓﺮﻳﻨﺶِ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻧﻐﺰ و ﺑﺎرﻳﻚ‪ ،‬در ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﺟﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ‪ ،‬ﺑﻴﺸـﺘﺮ از ﻣﻨﻈﻮﻣـﺔ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻣﻲ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺎﻣﻲ در اﻳﻦ ﻧﻮع ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻛﻴﻔﻲ و ﻛﻤ‪‬ـﻲ‪ ،‬ﺑﺮﺗـﺮ و‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﺗﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي دو داﺳﺘﺎنﺳﺮاي ‪85 ...‬‬

‫‪ .2‬ﭘﻴﺸﻴﻨﺔ ﺗﺤﻘﻴﻖ‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮان ﺳﺒﻚ ﻋﺮاﻗﻲ در ﺧﻠﻖ ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﻫﻨﺮي و ادﺑﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دورهﻫﺎي ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ‪‬‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﭘ‪‬ﺮﻛﺎرﺗﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ اﻣﺎ‪ ،‬ﻋﻠﻲرﻏﻢ داﻣﻨﺔ وﺳﻴﻊِ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﻠـﻖ ﺗﻌـﺎﺑﻴﺮ و‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ از ﺣﺮوف‪ ‬اﻟﻔﺒﺎ ﺑﻪوﻳﮋه اﻟﻒ‪ ،‬در زﻣﻴﻨـﺔ ﻛـﺎرﺑﺮد ادﺑـﻲ و ﻫﻨـﺮي‬
‫ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻻت و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻛﻤﺘﺮي ﺑﺪان ﭘﺮداﺧﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﻛﻨﺎر ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﺻﻠﻲ‪،‬‬
‫در ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺮاﻛﻨﺪه و ﻣﻮردي و ﻣﺨﺘﺼﺮ در ﺧﺼﻮص ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺷﺎﻋﺮان اﻳﻦ ﺳﺒﻚ ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻜﺎت ﺧﻮب و ارزﺷﻤﻨﺪي اﺷﺎرهﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﺤﻘﻴـﻖ و ﻣﻘﺎﻟـﻪاي در اﻳـﻦ‬
‫راﺳﺘﺎ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻲ ﭼﻮن ﺟﺎﻣﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬اﻧﺠﺎمﻧﺸﺪهاﺳﺖ و ﻣﻘﺎﻟـﺔ زﻳـﺮ در ﻧـﻮع‬
‫ﺧﻮد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ زﻣﻴﻨﻪاي ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺣﺮوف‪ ‬اﻟﻔﺒﺎي ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬در اﺷﻌﺎر اﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮان و‬
‫ﺣﺘّﻲ در داﻣﻨﻪاي وﺳﻴﻊﺗﺮ در اﺷﻌﺎر دﻳﮕﺮ ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻣﻘﺎﻻﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي‬
‫ﺣﺮف اﻟﻒ در ﭘﻬﻨﻪ ادب ﭘﺎرﺳﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻻت اﺷﺎره ﻛﺮد‪(1 .‬ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻛﺎرﺑﺮد‬
‫ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف اﻟﻒ در اﺷﻌﺎر ﺷﺎﻋﺮان ﺳﺒﻚ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،‬ﻣﺠﻠﺔ ﻣﺘﻦﭘﮋوﻫـﻲ‬
‫ادﺑﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،77‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪) 1397‬آﻧﻼﻳﻦ( ﻛﻪ در آن ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻧﺘﻴﺠـﻪ رﺳـﻴﺪهاﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﺼﺎوﻳﺮ و ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ از ﺣﺮف اﻟﻒ در اﺷﻌﺎر اﻧـﻮري در زﻣـﺮة ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ و ﻟﻄﻴـﻒﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻫﻨﺮي اﻟﻒ در ﺳﺒﻚ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ ﺑﻪﺷﻤﺎرﻣﻲرود‪ .‬ﺑﺮﺳـﺎﺧﺘﻪﻫـﺎي ﻧﺎﺻﺮﺧﺴـﺮو ﻫﺮﭼﻨـﺪ‬
‫ﻟﻄﺎﻓﺖ ادﺑﻲ ﺗﻌﺒﻴﺮات اﻧﻮري را ﻧﺪارد اﻣﺎ‪ ،‬از ﺟﻬﺖ آﻣﺎر ﺷﻮاﻫﺪ ﺷﻌﺮي‪ ،‬ﺑﻌﺪ از اﻧﻮري ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮاﻧﻲ ﭼﻮن ﺳﻮزﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺰي‪ ،‬ﻗﻄﺮان‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮرﺣﻼج و‪ ...‬ﺑﻌﺪ از اﻧﻮري و ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو ﺑﻪ ﺧﻠﻖ‬
‫ﺗﺼﺎوﻳﺮي ﻧﻐﺰي از اﻟﻒ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮاﻧﻲ ﭼﻮن ﺣﺴـﻦ ﻏﺰﻧـﻮي‪ ،‬ﺳﻌﺪﺳـﻠﻤﺎن‪ ،‬اﺑﻮﺳـﻌﻴﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن و‪ ...‬ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻧـﺪ‪(2 .‬ﻣﻘﺎﻟـﺔ ﻛـﺎرﺑﺮد ادﺑـﻲ و ﻫﻨـﺮي و‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮي اﻟﻒ در ﭘﻬﻨﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ اﺷﻌﺎر ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،‬ﻣﺠﻠـﺔ ﺳـﺒﻚ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ )ﺑﻬﺎر ادب(‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،35‬ﺑﻬﺎر‪ 1396‬اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻴﺎن‬
‫داﺷﺘﻪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺎﺋﺐ ﻳﻜﻲ از ﭘ‪‬ﺮﻛﺎرﺗﺮﻳﻦ ﺷﻌﺮاي ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي در ﺧﻠﻖ ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﻧﻐﺰ و ﻇﺮﻳﻒ از‬
‫ﺣﺮف اﻟﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺎ ﺗﻴﺰﺑﻴﻨﻲ ﺧﺎص‪ ،‬از زواﻳﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺑـﻪ اﻟـﻒ ﻧﮕـﺎه ﻛـﺮدهاﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ ‬ﻫﻤﻪﺳﻮﻳﻪ‪ ،‬ﻇﺮﻳﻒ و دﻗﻴﻖ ﺑﻪ ﺣﺎﻻت ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ اﻟﻒ و اﻧﻌﻜﺎس ﭼﻨﺪﺟﺎﻧﺒـﺔ ﻓﻀـﺎﻫﺎي‬
‫ﻫﻨﺮي و ادﺑﻲ و ﺗﺼﻮﻳﺮي اﻟﻒ‪ ،‬از ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﺷﺎﺧﺺ ﺑﻴﺪل ﻫﺴﺖ‪ .‬ﻛﻠـﻴﻢ‪ ،‬ﻓﻀـﻮﻟﻲ‪ ،‬ﻧﻈﻴـﺮي‪،‬‬
‫ﺣﺰﻳﻦ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺐ‪ ،‬ﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬ﺑﺎﺑﺎﻓﻐﺎﻧﻲ و‪ ...‬ﺑﻌﺪ از ﺻﺎﺋﺐ و ﺑﻴﺪل ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮﺳﺎزي‬
‫از اﻟﻒ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫‪ 86‬ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1397‬‬

‫‪ .3‬اﻫﻤﻴ‪‬ﺖ و ﺑﻴﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪ‬

‫ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺷﻜﻞ و ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﺎص‪ ‬و ﺑﺮﺧﻲ از وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪ ﻓﺮد‪ ،‬ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﭘ‪‬ﺮﻛﺎرﺑﺮدﺗﺮﻳﻦ ﺣﺮوف در ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﺑﻜﺮ و ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و ﺗﻌﺒﻴﺮات ﻧﻐﺰ‬
‫و ﻇﺮﻳﻒ ادب ﭘﺎرﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬داﻣﻨﺔ ﻛﺎرﺑﺮد ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﺧﻠﻖ ﺗﺼـﺎوﻳﺮ ﺷـﻌﺮي و ﻫﻨـﺮي در‬
‫ﻣﻴﺎن ﺷﺎﻋﺮان ﭘﺎرﺳﻲﮔﻮي‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه دو ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرگ داﺳﺘﺎن ﭘـﺮداز ﻏ‪‬ﻨـﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ؛ ﻧﻈـﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان آﻏﺎزﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﻫﺎي ﻏﻨﺎﻳﻲ و ﺟﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺎﺗﻢ اﻟﺸﻌﺮاي ﺷﻌﺮ ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺷﺎﻋﺮان ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي اﻳﻦ دو ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﺗﺼـﺎوﻳﺮ‪،‬‬
‫ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ از ﺷﻜﻞ و ﺣﺎﻟﺖ ﺣﺮف‪ ‬اﻟـﻒ در دو ﻧـﻮع از ﺳـﺎﺧﺘﺎر‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺎوﻳﺮ و ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‪ ،‬ﺗﻌﺒﻴﺮات‪ ‬ﻧﻐﺰ و ﻇﺮﻳﻒ‪ ‬ادﺑﻲ و‬
‫ﻫﻨﺮي ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻜﻞ و ﺣﺎﻟﺖ و وﻳﮋﮔـﻲ ﺣـﺮف‪ ‬اﻟـﻒ ب( ﺳـﺎﺧﺘﺎر ﻓﻀـﺎﻫﺎي ﺷـﺎﻋﺮاﻧﻪ و‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و ﺗﻌﺒﻴﺮات‪ ‬ﻧﻐﺰ و ﻇﺮﻳﻒ‪ ‬ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‪ ،‬اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد در ﺳﺎﺧﺖ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷـﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬از ﺗﺪاﺧﻞ و ﺧﻠﻂ دﻳﮕﺮ ﺣـﺮوف در داﻣﻨـﺔ‬
‫ﺣﺮوف‪ ‬دﻳﮕﺮ ﮔﺮﻳﺰي ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .4‬ﺟﺎﻳﮕﺎه ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‬

‫ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن در ﭘﻬﻨﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﺳـﺒﻚ ﻫـﺎي ادﺑـﻲ و دوره ﻫـﺎي زﻣـﺎﻧﻲ‬
‫آﻓﺮﻳﻨﺶِ ﺷﻌﺮ و ﻧﺜﺮ ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره در ﺧﻠﻖِ ﺟﻠﻮه ﻫﺎي زﻳﺒﺎي ﻫﻨﺮي و ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬از ﺷﮕﺮدﻫﺎي‬
‫ادﺑﻲ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪ اﻧﺪ و ﻛﻼم ﺧﻮد را در زﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺑـﻪ ﺧﻮاﻧﻨـﺪة ﺧـﻮد ﻋﺮﺿـﻪ‬
‫ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﺷﮕﺮدﻫﺎي ﻫﻨﺮي و ادﺑﻲ در اﻳﺠﺎد ﺗﺼﺎوﻳﺮ زﻳﺒﺎي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬در ﻛﻨﺎر دﻳﮕﺮ‬
‫آراﻳﻪ ﻫﺎي ادﺑﻲ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ وﻳﮋﮔﻲ و ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﺎص‪ ‬ﻫﻨﺮي و ادﺑـﻲ ﺣـﺮوف‪ ‬اﻟﻔﺒـﺎي ﻓﺎرﺳـﻲ‪،‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﻘﺶ آﻓﺮﻳﻨﻲ اﻳﻦ ﺣﺮوف در ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻼم و ﺟﻤﻠـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬از دﻳﺮﺑـﺎز در ﭘﻬﻨـﺔ ادب‬
‫ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه و ﺷﺎﻋﺮي را ﻣﻲ ﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺿﻤﻦِ ﭘﺮداﺧﺘﻦ و ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻦ از دﻳﮕـﺮ‬
‫ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻫﺎي ﺑﻼﻏﻲ و ﺑﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬از ﺣﺮوف‪ ‬اﻟﻔﺒﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﺎﺧﺖ ﻓﻀﺎﻫﺎي‬
‫ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻜﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻫﻤﺔ ﺣﺮوف‪ ،‬در اﻳﻦ راﺳـﺘﺎ‪ ،‬ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪ اي ﻣـﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ـﻪ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن و ﺷﺎﻋﺮان ﺑﻮده اﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﺣﺮوف‪ ،‬ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺎه ادﺑﻲ و ﺑﻼﻏﻲ و‬
‫ﻫﻨﺮي ﺧﺎﺻ‪‬ﻲ دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ‪ ،‬آن را از دﻳﮕﺮ ﺣﺮوف اﻟﻔﺒﺎ‪ ،‬ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺮف‪ ‬اﻟـﻒ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﻟﻐﻮي و ﻛﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬از دﻳﺪﮔﺎه ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي و ﺗﺼﻮﻳﺮآﻓﺮﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺑﻪ واﺳـﻄﺔ ﺷـﻜﻞ و‬
‫ﺣﺎﻟﺖ و ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﺎص‪ ‬و ﺑﺮﺧﻲ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮد‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﭘ‪‬ﺮﻛﺎرﺑﺮدﺗﺮﻳﻦ ﺣﺮوف در‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي دو داﺳﺘﺎنﺳﺮاي ‪87 ...‬‬

‫ﺳــﺎﺧﺖ ﻣﻀــﺎﻣﻴﻦ ﺑﻜــﺮ و ﻓﻀــﺎﻫﺎي ﺷــﺎﻋﺮاﻧﻪ و ﺗﺮﻛﻴﺒــﺎت و ﺗﻌﺒﻴــﺮات ﻧﻐــﺰ و ﻇﺮﻳــﻒ ادب‬
‫ﭘﺎرﺳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ و ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‪ ،‬ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ و ﻋﺒﺎرت ﻫﺎي ﻓﻌﻠـﻲ و‬
‫ﻛﻨﺎﻳﻲ ﻧﻐﺰِ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻜﻞ و ﺣﺎﻟﺖ و وﻳﮋﮔﻲ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﺑﺴﺎﻣﺪ ﺷـﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﻌﺮي ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﻫﺎي دو ﺷﺎﻋﺮِ ﺗﻮاﻧﺎي داﺳﺘﺎن ﺳﺮاي ﺑﺰرگ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﻫﺎي ﻏﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ؛ ﻧﻈﺎﻣﻲ و‬
‫ﺟﺎﻣﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺤﺚ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺳﻌﻲ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﺗﺼـﺎوﻳﺮ ﻫﻨـﺮي‪ ،‬ادﺑـﻲ و ﺷـﺎﻋﺮاﻧﺔ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ از ﺣﺮف اﻟﻒ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي اﻳﻦ دو ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ 1.4‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺎوﻳﺮ و ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‪ ،‬ﺗﻌﺒﻴـﺮات‪ ‬ﻧﻐـﺰ و‬

‫ﻇﺮﻳﻒ‪ ‬ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻜﻞ و ﺣﺎﻟﺖ و وﻳﮋﮔﻲ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‬
‫از ﺣﺎﻻت و اﺷﻜﺎل و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺧﺎص‪ ‬و ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮد و ﻣﺘﻨـﻮ‪‬ﻋﻲ ﻛـﻪ ﺣـﺮف‪ ‬اﻟـﻒ را از‬
‫دﻳﮕﺮ ﺣﺮوف‪ ‬اﻟﻔﺒﺎ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﮔﺮداﻧﺪه و ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪهاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﻫﻤﻴﻦ وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎ‪ ،‬ﺷـﺎﻋﺮان و‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺟﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از دﻳﮕﺮ ﺣﺮوف ﺑﻪ آن ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ و در‬
‫ﻛﺎﻧﻮنِ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ آنﻫﺎ در ﺧَﻠﻖ ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻫﻨﺮي‪ ،‬ادﺑﻲ و ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮارد زﻳﺮ ﻣﻲﺗﻮان‬
‫اﺷﺎره ﻛﺮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﭼﻮن در آﻏﺎز و ﺷﺮوع ﺣﺮوف‪ ‬اﻟﻔﺒـﺎ ﻗـﺮار دارد؛ ﭘـﺲ‪ ،‬ﺳـﺎﺑﻖ‪ ،‬ﭘﻴﺸـﺮو‪ ،‬ﭘﻴﺸـﻮا‪،‬‬ ‫ـ‬
‫ﺻﺪرﻧﺸﻴﻦ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻮر‪ ،‬ﻣﻌﺮوف و ﺑﺎﻛﻤﺎل اﺳﺖ و رﺗﺒﺖ و ﺟﺎﻳﮕﺎه آن‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﺮﺗﺮ از ﻫﻤﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﭘﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﺑﻪﺷﻤﺎرﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬راﺳﺖ و ﻛﺸﻴﺪه و اﻓﺮاﺷﺘﻪ و ﺑﻲ ﭘـﻴﭻوﺧـﻢ اﺳـﺖ؛ ﭘـﺲ‪ ،‬ﻣﻈﻬـﺮِ ﺳـﺮاﻓﺮازي و‬ ‫ـ‬
‫ﺳﺮﺑﻠﻨﺪي اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺪوﻗﺎﻣﺖ‪ ‬ﻣﻮزون‪ ،‬اﺳﺘﻮار‪ ،‬ﻛﺸﻴﺪه‪ ،‬راﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و رﻋﻨـﺎ و آراﺳـﺘﻪ‪،‬‬
‫ﺑﻪوﻳﮋه ﻣﺤﺒﻮب و ﻣﻌﺸﻮق را‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬اﻟﻒ‪ ‬ﻗﺎﻣﺖ ﻳﺎر‪ ،‬در دل ﺟﺎي دارد‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﺮ آﺳﻤﺎن دارد و ﻋﺎﺷﻖِ ﻗﺪوﺑﺎﻻيِ ﺧﻮد اﺳﺖ و ﺑﻪ آن ﻣﻲ ﺑﺎﻟﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﺑﺎرﻳﻚ و ﻧﺎزك و ﻛﺸﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻻﻏﺮي‪ ،‬ﺿﻌﻒ‪ ،‬ﻋﺪم و ﻧﻴﺰ ﺑﺎرﻳﻜﻲ و ﻫﻼﻟﻲ ﻛﻤﺮ‬ ‫ـ‬
‫و ﻣﻴﺎن و اﻧﺪام را ﺑﻪ آن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺷﻜﻞِ اﻳﺴﺘﺎﻳﻲ و اﺳﺘﻘﺎﻣﺘﻲ و ﺟﺎﻳﮕـﺎه آﻏـﺎزﻳﻦ ﺣـﺮوف‪ ،‬ﻧﻤـﺎد‪ ‬ﻗﻴـﺎم و‬ ‫ـ‬
‫اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ‪ ،‬اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻮاري‪ ،‬ﺳﺮﭘﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻋﻤﻮدي‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖﻗﺪﻣﻲ و ﻗﺎﺋﻢﺑـﻮدن و‪ ...‬اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﺑﺮ ﻗﺪمﻫﺎي ﺧﻮد ﺳﻮار اﺳﺖ و ﺑﺮﭘﺎ و ﺳﺮﭘﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫‪ 88‬ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1397‬‬

‫اﻟﻒ‪ ،‬ﭼﻮن ﻫﻴﭻﻛﺪام از ﺣﺮﻛﺎت را ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد و ﻧﻴﺰ ﻓﺎﻗﺪ ﻧﻘﻄﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻈﻬﺮِ ﻧﺪاري‪ ،‬ﺑـﻲ‬ ‫ـ‬
‫ﭼﻴﺰي‪ ،‬ﻣﻔﻠﺴﻲ‪ ،‬ﻓﻘﺮ‪ ،‬ﮔﺪاﻳﻲ‪ ،‬ﻋﺪم‪ ،‬ﻧﻴﺴﺘﻲ‪ ،‬ﻓﻨﺎ‪ ،‬ﺗﺮك اوﺻﺎف و‪ ...‬اﺳﺖ‪ .‬اﻟﻒ‪ ،‬دﺳﺖ در‬
‫اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد و ﺑﺮ ﻫﻴﭻ اﻓﺘﺎده و در ﺑﻨﺪ‪ ‬ﻫﻴﭻ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﻣﺪ و ﺳﺮﻛﺸﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ دارد‪ .‬از ﻣﺪ‪ ‬اﻟﻒ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺒﺎن‪ ،‬ﻛﻼه‪ ،‬ﺗﺎج‪ ،‬اﻓﺴﺮِ اﻟـﻒ ﺗﻌﺒﻴـﺮ‬ ‫ـ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻟﻒ‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اﻳﻦ ﺗﺎج و ﻛﻼه‪ ،‬ﻛﻼﻫﺪار و ﺗﺎﺟﺪار و ﺳـﭙﻬﺪار اﺳـﺖ‪ .‬ﭼـﻮن‬
‫ﺳﺮﻛﺶ دارد‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺳﺮﻛﺶ ﻫﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬در ﺷﻜﻞ و ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﻧﻮﺷﺘﺎري‪ ،‬ﺳﺮ ﻧﺪارد و از آن ﺑﻪ ﺑﻲﺳﺮيِ اﻟﻒ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ـ‬

‫اﻟﻒ‪ ،‬ﭼﻮن در آﻏﺎز ﺣﺮوف ﺑﺎ ﻗﺎﻣﺘﻲ اﺳﺘﻮار و ﻛﺸﻴﺪه و اﻳﺴﺘﺎ ﻗﺮار دارد و ﻛﻼﻫﻲ ﻫـﻢ‬ ‫ـ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ دارد؛ ﺳﭙﻬﺪارﻳﻲ را ﺑﻪ آن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺷﻜﻞ و ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﺧﺎص‪ ‬ﺧﻮد؛ ﻣﻈﻬﺮِ ﺣﻴﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺳـﺮﮔﺮداﻧﻲ‪ ،‬ﺳﺮﮔﺸـﺘﮕﻲ‪،‬‬ ‫ـ‬
‫ﺟﻨﻮن و ﻋﺎﺷﻘﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﻒ‪ ،‬از ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬اﻣﺎ از ﻋﺸﻖ ﺑﺮﻧﻤﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﭼﻮن در ﺷﻜﻞِ ﻧﻮﺷﺘﺎري‪ ،‬دو ﺳﺮ دارد‪ ،‬از آن ﺑﻪ زﺑﺎنِ اﻟﻒ و ﻳﺎ ﺑﻪ دوزﺑﺎﻧﻲ اﻟـﻒ‬ ‫ـ‬
‫ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻟﻒ‪ ‬زﺑﺎﻧﺪار و دوزﺑﺎن‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد‪ ‬داﺷﺘﻦِ زﺑﺎن‪ ،‬ﺧﺎﻣﻮش و ﺳﺎﻛﺖ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻒ دو زﺑﺎن دارد و دوزﺑﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ دوزﺑﺎن و ﻣﺘﻤﻠﻖ و دورو ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﭼﻮن ﻫﻤﻴﺸﻪ‪ ،‬اﻋﺮابِ ﺳﻜﻮن ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻣﻈﻬﺮِ ﺳﻜﻮن‪ ،‬ﺑﻲﺗﺤﺮﻛـﻲ و آراﻣـﺶ و‪...‬‬ ‫ـ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺷﻜﻞ و ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﺧﺎص‪ ‬ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻴﺎن را ﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬آﻣﺎدة ﺧﺪﻣﺖ و اﻧﺠﺎم ﻛﺎر و‬ ‫ـ‬
‫ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﺷﻜﻞِ راﺳﺖ ﺷﺪة ﺣﺮف‪ ‬ه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﻒ‪ ،‬ﻣﻈﻬﺮِ راﺳﺘﻲ و ه‪ ،‬ﻣﻈﻬﺮِ ﺧﻤﻴﺪﮔﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ـ‬

‫اﻟﻒ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﻞِ ﻧﻌﻞ درآﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ن ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ـ‬

‫اﻟﻒ‪ ،‬ﭼﻮن از ﺣﺮوف‪ ‬دﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و در ﺻﻮرت اﺗﺼﺎل‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺣـﺮف‪‬‬ ‫ـ‬
‫ﻗﺒﻞِ ﺧﻮد ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻴﻞ ﺑﻪ وﺻﻞ ﻧﺪارد و از ﺟﻤﻠﺔ ﺣـﺮوف‪ ‬ﻣﻨـﺰّه اﺳـﺖ‪ ،‬ﭘـﺲ‪،‬‬
‫ﻣﻈﻬﺮِ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻳﻜﺘﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺟﺪاﻳﻲ‪ ،‬ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﻴﻨﻲ‪ ،‬آزادي‪ ،‬وارﺳﺘﮕﻲ‪ ،‬ﺗﺠﺮّد‪ ،‬ﺗﻔﺮّد و ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ‬
‫و‪ ...‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺷﻜﻞ و ﻫﻴﺄت ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و در اﺗﺼﺎل ﺑﺎ ﺣﺮوف‪ ‬دﻳﮕﺮ ﻫـﻢ‪،‬‬ ‫ـ‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﺑﺮﺧﻲ از ﺣﺮوف‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷـﻜﻞ و ﻣﺎﻫﻴ‪‬ـﺖ‪ ،‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد و ﭼـﻮن‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي دو داﺳﺘﺎنﺳﺮاي ‪89 ...‬‬

‫ﻇﺎﻫﺮش راﺳﺖ و ﻳﻜﺘﺎ و ﭘﺎك اﺳﺖ‪ ،‬ازاﻳﻦرو‪ ،‬اﻟـﻒ‪ ‬ﻳـﻚﺷـﻜﻞ‪ ،‬ﻣﻈﻬـﺮِ ﻳـﻚروﻳـﻲ‪،‬‬
‫راﺳﺘﻲ‪ ،‬ﺻﺪاﻗﺖ‪ ،‬درﺳﺘﻲ‪ ،‬ﭘﺎﻛﻲ‪ ،‬وﻓﺎداري و‪ ...‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻒ در ﻧﻮﺷﺘﺎر‪ ،‬ﺷﻜﻞِ ﻛﻮﺗﺎه ﺷﺪهاي ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﺎمِ اﻟﻒ‪ ‬ﻣﻘﺼﻮره دارد ﻛﻪ ﻣﻈﻬﺮِ ﺧُـﺮدي و‬ ‫ـ‬
‫ﻛﻮﭼﻜﻲ و رﻳﺰي اﺳﺖ‪ .‬دلِ ﺗﻨﮓ و ﺧُﺮد و ﻛﻮﭼﻚ و ﻗﺎچ ﻛﻮﭼـﻚ ﻫﻨﺪواﻧـﻪ‪ ،‬ﻃـﺎﻟﺒﻲ‪،‬‬
‫ﺧﺮﺑﺰه و آﺷﻴﺎﻧﻪ و ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﻜﺎن ﻛﻮﭼﻚ و ﻫﺮﭼﻴﺰِ ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﺧﻼﺻﻪ و ﻛﻮﺗﺎه و اﻧﺪك‬
‫و ﺑﻲ ﻣﻘﺪار‪ ...‬را اﻟﻒ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻳﻚ اﻟﻒﺑﭽﻪ و ﻳﻚاﻟﻒزﺧﻢ و ﻳﻚاﻟﻒ‪ ...‬و ﻧﻴﺰ اﻟﻒ‬
‫اﻟﻒﺷﺪن و اﻟﻒاﻟﻒﻛﺮدن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي رﻳﺰرﻳﺰ و ﺧُﺮدﺧُﺮد و ﺗﻜﻪﺗﻜـﻪ و ﺷـﺮﺣﻪﺷـﺮﺣﻪ‬
‫ﺷﺪن و ﻛﺮدن از اﻳﻦ ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﭼﻮن راﺳﺖ و اﺳﺘﻮار اﺳﺖ و ﺟﺰ راﺳﺘﻲ ﭼﻴﺰي ﻧﺪارد‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬راﺳﺖﭘﻴﺸﻪ اﺳـﺖ‬ ‫ـ‬
‫و از راﺳﺘﻲ‪ ،‬اﺳﺎس ﺗﻤﺎﻣﻲﺣﺮوف ﮔﺸﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬او‪‬ﻟﻴﻦ ﺣﺮف‪ ‬آﻓﺮﻳﻨﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ذاﺗـﺎ در ﻣﺮﺗﺒـﻪ او‪‬ل اﺳـﺖ اﻣـﺎ در ﺻـﻮرت‬ ‫ـ‬
‫ﻣﺘﺼﻞﺷﺪن ﺑﻪ ﺣﺮوف‪ ‬دﻳﮕﺮ‪ ،‬در ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬در ﺷﻜﻞِ ﻧﻮﺷﺘﺎري‪ ،‬ﭼﻮن ﺷﺒﻴﻪ ﻋﺪد‪ ‬ﻳﻚ اﺳﺖ و از ﻧﻈﺮِ ﺣﺴﺎبِ ﺟﻤ‪‬ﻞ و ﺣﺮو ‪‬‬
‫ف‬ ‫ـ‬
‫اﺑﺠﺪ و ﺗﺮﺗﻴﺐِ ﺣﺮوف‪ ‬اﻟﻔﺒﺎ‪ ،‬در ﺟﺎﻳﮕﺎه و ارزش ﻳﻚ ﻗﺮار دارد و ازﻃﺮﻓﻲﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳـﺔ‬
‫ﺑﺎور ﻗﺪﻣﺎ‪ ،‬ازﺑﻪﻫﻢﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﻧﻘﻄﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪ‪‬د‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ و آﻓـﺮﻳﻨﺶِ آن ﺑـﺎ ﻧﻘﻄـﻪ‬
‫آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﺻﻔﺮ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﻧﻘﻄﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻫﻴﭻ اﺳﺖ و درﺷﻤﺎرﻧﻤﻲآﻳﺪ‬
‫و ﺗﻨﻬﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻋﺪدي ﻗﺮارﮔﻴﺮد ارزش و ﻛﺎراﻳﻲ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ‬
‫اﻟﻒ و ﻧﻘﻄﻪ و ﺻﻔﺮ و ﻳﻚ‪ ،‬و ارزش ﻋﺪدي ﭘﻴﺪاﻛﺮدن اﻟﻒ‪ ،‬و ده و ﺻﺪ و ﻫﺰارﺷـﺪن‬
‫آن ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺻﻔﺮ و ﻧﻘﻄﻪ‪ ،‬از ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از اﻳﻦ ﺗﺼﻮر و ﺑﺎور اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬وﺻﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻠﻔّﻆ درﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ .‬اﻟﻒ‪ ‬وﺻﻞ در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻣﺨﻔﻲ و ﭘﻨﻬـﺎن‬ ‫ـ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬در ﺷﻜﻞ و ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﻧﻮﺷﺘﺎري‪ ،‬ﻋ‪‬ﺮﻳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮاﻓﻜﻨﺪﮔﻲ‪ ،‬آﺷﻜﺎراﻳﻲ‪ ،‬ﺷﺎداﺑﻲ‪ ،‬ﺑﻲﺳـﺮي‪،‬‬ ‫ـ‬
‫زﺑﺎﻧﺪاري‪ ،‬آراﺳﺘﮕﻲ و‪ ...‬را ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﺘﺒﺎدر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬از ﺗﺮﻛﻴﺐ و ازﺑﻪﻫﻢﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺳﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬درﺿﻤﻦ‪ ،‬در ﻫﻨـﺮِ ﺧـﻮش‬ ‫ـ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻲ و ﺧﻄﺎﻃﻲ ﻧﻴﺰ‪ ،‬اﻣﺘﺪاد و ﻛﺸﻴﺪﮔﻲ اﻟﻒ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﺳﻪ ﻧﻘﻄﻪ در ﻛﻨﺎر ﻫـﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻜﺜّﺮ و ﺗﻌﺪ‪‬د از وﺣﺪت ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌﺎﺑﻴﺮي ﭼﻮن او‪‬ل وآﺧﺮِ اﻟﻒ‪،‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪاي اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﻒ‪ ،‬ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﺻﻞ و ﻣﺒﺪاء اﻟﻒ‪ ،‬ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﻒ‪ ،‬ﻇﺮف‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫‪ 90‬ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1397‬‬

‫اﺳﺖ و ﻧﻘﻄﻪ‪ ،‬ﻣﻈﺮوف‪ ،‬ﻧﻘﻄﺔ وﺣﺪت در اﻟﻒ ﻫﻮﻳﺪا ﺷﺪ‪ ،‬اﻟﻒ‪ ،‬از ﻧﻘﻄﻪ ﭘﻴﺪا ﺷـﺪ و‪...‬‬
‫ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﻗﻄﺐِ ﺣﺮوف اﺳﺖ و در ﻫﻤﺔ آنﻫﺎ ﺣﻀﻮر دارد‪ .‬ﺣﺮوف و اﻋﺪاد دﻳﮕـﺮ ﻳـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ـ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ اي ﺷﻜﻞِ ﺗﻐﻴﻴﺮﻳﺎﻓﺘﺔ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻳﺎ در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﻜﻞِ ﺧﻮد‪ ،‬ﺣﺮف‪ ‬اﻟـﻒ‬
‫را ﻫﻢ دارﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺟﻤﻠﺔ ﺣﺮوف و اﻋﺪاد ﺑﺮ ﻣﺤﻮر و ﻣﺪارِ ﺣﺮف‪ ‬اﻟـﻒ ﻣـﻲﮔﺮدﻧـﺪ و‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﻫﻤﻪﭼﻴﺰ را در ﺟﺎنِ ﺧﻮﻳﺶ ﺟﺎي ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻜﺜّﺮ و ﺗﻌﺪ‪‬د از وﺣﺪت و‬
‫ﺗﻜﺜّﺮِ ذات‪ ‬اﺷﻴﺎ ﺑﺎﻣﺴﻤﺎي اﻟﻒ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌﺎﺑﻴﺮي ﭼﻮن اﻟﻒ در ﻫﻤﺔ ﺣﺮوف دﻳﺪه‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﺎ اﮔﺮ راﺳﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻟﻒ اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻮد و دال ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻲ‪ ،‬ﺧﻠﻴﻔﺔ‬
‫اﻟﻒ اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﻮلِ ﻗﺪ‪ ‬اﻟﻒ‪ ،‬ﺻﻮرت‪ ‬ﺑﻲ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬اﻟﻒ‪ ،‬در ﺟﺎن ﻫﻤﺔ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﻒ‪،‬‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ‬ﻛﻤﺎلِ آﻓﺮﻳﻨﺶِ ﺣﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﻒ‪ ،‬ﻣﻌﺘﺪل اﺳﺖ و‪ ...‬از اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺠ‪‬ﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮجﻫﺎ را ﺑﺎ ﺣﺮوف‪ ‬اﺑﺠﺪ ﻧﺎمﮔﺬاري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺟﺎي اﻟـﻒ ﻛـﻪ ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬ ‫ـ‬
‫ﺣﺮف‪ ‬اﺑﺠﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﻔﺮ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ و ﺑﺮجِ ﺣﻤﻞ را ﻛﻪ او‪‬ﻟﻴﻦ ﺑﺮج اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﻔﺮ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﺛﻮر را ﻳﻚ و‪ ...‬اﻟﻲ آﺧﺮ‪ .‬ارﺗﺒﺎط‪ ‬اﻟﻒ در ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻳﻚ‪ ،‬در ﺷـﻤﺎرِ اﺑﺠـﺪ و ﺻـﻔﺮ‪ ،‬در‬
‫ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم‪ ،‬و ﺗﻘﺎﺑﻞ و ﺗﻮاﻓﻖ آن دو‪ ،‬از اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ و ﻣﻮارد ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺷﻜﻞ و ﻫﻴﺄت و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺧﺎص‪ ‬اﻟـﻒ ﻛـﻪ در‬ ‫ـ‬
‫ﺑﺎﻻ ﺑﺪان اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬در ﺧَﻠﻖ ﺗﺼﺎوﻳﺮ و ﻓﻀﺎﻫﺎ و ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﺑﻜﺮ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬اﻟﻒ‪ ،‬ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﻣﺸﺒﻪﺑﻪﻫﺎ و ﺣﺘّﻲ ﻣﺸﺒﻪﻫﺎي ﭘ‪‬ﺮﻛﺎرﺑﺮد ادب ﭘﺎرﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺼﺎوﻳﺮ و ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﺷﻌﺮي‬
‫و ﻧﺜﺮي ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺧﻂ‪ ‬ﻋﺬار‪ ،‬ﻣﻴﺦ‪ ،‬ﺧﺎر‪ ،‬ﻣﺎه ﻧﻮ و ﻫﻼلِ ﻣﺎه‪ ،‬ﻋﺼﺎ‪ ،‬ﻗﻠﻢ‪ ،‬آﻟﺖ‪ ‬ﺗﻨﺎﺳﻠﻲ‬
‫ﻧﺮ‪ ،‬اﺑﺮوي ﻛﺸﻴﺪه‪ ،‬دﻧﺪاﻧﻪﻫﺎي ﺷﺎﻧﻪ‪ ،‬زﻟﻒ‪ ‬ﺑﻠﻨﺪ و دراز‪ ،‬اﻧﮕﺸﺖ‪ ،‬ﺧﺪﻧﮓ‪ ،‬ﺗﻴﺮ‪ ،‬ﺳﻮزنِ ﺗﻴﺰ‬
‫و ﺑﺎرﻳﻚ‪ ،‬ﻗﺪوﻗﺎﻣﺖ‪ ‬ﻛﺸﻴﺪه و ﻣﻮزون‪ ،‬ﺧﻂ‪ ‬ﻣﺤﻮر‪ ،‬ﺧﻂ‪ ‬اﺳﺘﻮا‪ ،‬دارِ ﻣﺠﺎزات‪ ،‬ﺷﻤﺸـﻴﺮ‪،‬‬
‫ﺧﻂ و اﺛﺮ ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ و ﺷﻼق‪ ،‬ﻛﻤﺮ و ﻣﻴﺎن ﺑﺎرﻳﻚ و ﻧﺎزك‪ ،‬زﺧﻢ و ﺷﻜﺎف ﻧﺎﺷﻲ‬
‫از ﺿﺮﺑﺔ ﺷﻤﺸﻴﺮ‪ ،‬ﺷﻜﺎف و ﺷﻴﺎر‪ ،‬دل و ﺳﻴﻨﺔ ﺗﻨﮓ و ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﻧﺎﻟﻪ و آه ﻛﺸﻴﺪه‪ ،‬ﻫﺮﭼﻴﺰِ‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﻛﻢ و اﻧﺪك و ﺑﻲﻣﻘﺪار و‪ ...‬ﺑﻪ اﻟﻒ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻳﺎ در ﻣﻘﺎم ﻣﺸـﺒﻪ‪ ،‬از آن‬
‫ﺑﻬﺮه ﻣﻲﺟﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺎﺑﻴﺮي ﺑﺎ ﻧﻤﻮد و ﻧﺸﺎﻧﺔ ﺑﺮﺗﺮ و ﻋﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ارزش و ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺑﺮﺗﺮ اﻟﻒ اﺳـﺖ‬ ‫ـ‬
‫از دﻳﮕﺮ ﺗﻮﺟ‪‬ﻬﺎت ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن در اﻳﺠﺎد ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ و ادﺑﻲ ﺑـﺎ ﺣـﺮف‪‬‬
‫اﻟﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﭼﻮن اﻟﻒ‪ ‬ﻋﺰّت‪ ،‬اﻟﻒ‪ ‬ﻋـﻼ‪ ،‬اﻟـﻒ‪ ‬ﻋـﺪل‪ ،‬اﻟـﻒ‪ ‬ﺳـﺨﻦ‪ ،‬اﻟـﻒ‪‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي دو داﺳﺘﺎنﺳﺮاي ‪91 ...‬‬

‫ﻣﺮدﻣﻲ‪ ...‬ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﺔ ﺑﺰرﮔﻲ و ﺳﺮﺑﻠﻨﺪي و ﺑﺮﺗﺮي و ﺗﻌﺎﻟﻲ و‪ ...‬اﺳﺖ‪ ،‬از اﻳـﻦ دﺳـﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻤﺎرﻣﻲ روﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﻴﺰ در ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﭼﻮن اﻟﻒ‪ ‬ﻗﺎﻣﺖ‪ ،‬اﻟﻒ‪ ‬اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ‪ ،‬اﻟﻒ‪ ‬ﺑﺎﻻ‪ ،‬اﻟﻒ‪ ‬اﺳﺘﻮا‪ ،‬اﻟﻒ‪ ‬اﻃﻌﻨـﺎ‪،‬‬ ‫ـ‬
‫اﻟﻒ‪ ‬آه‪ ...‬ﻋﻼوه ﺑﺮاﻳﻦﻛﻪ‪ ،‬در ﻳﻚ ﻓﻀﺎي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ و اﻳﻬﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣـﺮف‪ ‬اﻟـﻒ و ﻣـﺪ‪ ‬و‬
‫ﺳﺮﻛﺶِ ﺑﻪﻛﺎررﻓﺘﻪ در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻛﻠﻤﻪ و واژه‪ ،‬اﺷﺎره و ﺑﺮ ﻣﺎﻫﻴ‪‬ﺖ ﻛﺸﻴﺪﮔﻲ و اﻳﺴـﺘﺎﻳﻲ و‬
‫اﻣﺘﺪاد آن در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻛﻠﻤﻪ‪ ،‬ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞِ اﺳﺘﻮار و اﻳﺴﺘﺎ و ﻛﺸـﻴﺪة ﻇـﺎﻫﺮي‬
‫واژهﻫﺎي ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ از آن ﻧﻴﺰ ﻛـﻪ از ﻛﺸـﻴﺪﮔﻲ و اﻳﺴـﺘﺎﻳﻲ و اﺳـﺘﻮاري اﻟـﻒ ﻣﺘـﺄﺛﺮ و‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ در ﺗﺮﻛﻴﺐِ اﻟﻒ‪ ‬آه‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻛﺸﻴﺪﮔﻲ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‬
‫و ﻛﺸﻴﺪﮔﻲ ﻣﺪ‪ ‬آن‪ ،‬اﻣﺘﺪاد و ﺗﺪاوم و ﻛﺸﻴﺪﮔﻲ آه ﻧﻴﺰ ﻣﺪ ﻧﻈﺮ اﺳـﺖ‪ .‬و ﻳـﺎ در ﺗﺮﻛﻴـﺐِ‬
‫اﻟﻒ‪ ‬ﻗﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮاﻟﻒ‪ ‬ﻛﻠﻤﺔ ﻗﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﺴﺘﺎﻳﻲ ﺷﻜﻞِ ﻇﺎﻫﺮي ﻗﺎﻣﺖ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﭼﻮن اﻟﻒ‪ ‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬اﻟﻒ‪ ‬ﻳﻚﺗﻨﻪ‪ ،‬اﻟﻒ‪ ‬ﻳﻜﺘﺎ‪ ،‬اﻟﻒ‪ ‬راﺳـﺖ‪ ،‬اﻟﻒ‪ ‬ﺗﻨﻬـﺎ و‪ ...‬ﻛـﻪ‬ ‫ـ‬
‫ﺗﻌﺪاد آنﻫﺎ ﻛﻢ ﻧﻴﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻴﺐِ ﺻﻔﺖ‪ ‬ﺷﺎﺧﺺِ ﺣﺮف‪ ‬اﻟـﻒ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺗﺮﻛﻴﺐ دﺳـﺘﻮري ﺑـﻪﺷـﻤﺎرﻣﻲ روﻧـﺪ‪ ،‬ﻳـﻚ‬
‫ﻓﻀﺎي زﻳﺒﺎي ﻫﻨﺮي را ﻫﻢ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ازآﻧﺠﺎﻛﻪ ذﻛﺮ ﺑﺴﺎﻣﺪي ﻫﻤﺔ ﺷﻮاﻫﺪ ﺷـﻌﺮيِ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺣﺮف اﻟﻒ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد در دو ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺟـﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ‬
‫ﮔﺴﺘﺮدﮔﻲ داﻣﻨﺔ آن‪ ،‬در ﭘﻲﻧﻮﺷﺖ اﻣﻜﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺮاي دوري از اﻃﻨـﺎب‪ ،‬ﺷـﻮاﻫﺪ‬
‫ﺗﻜﺮاري ﻫﺮ وﻳﮋﮔﻲ ﺣﺮف اﻟﻒ ﺣﺬف ﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺷـﺎﻫﺪ ﻣﺜـﺎل از آن وﻳﮋﮔـﻲ‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﺴﻨﺪه ﻛﺮدﻳﻢ‪.‬‬
‫*اﻟﻒ‪ ‬آدم‪ :‬ﺣﺮف‪ ‬اﻟـﻒ در ﻛﻠﻤـﻪ و واژة آدم‪ .‬ﺑـﻪ اﻳﺴـﺘﺎﻳﻲ و ﻛﺸـﻴﺪﮔﻲ و اﺳـﺘﻮاري و‬
‫آﻏﺎزﮔﺮي ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در آﻏﺎز ﻛﻠﻤﺔ آدم ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ دارد‪.‬‬
‫از اﻟﻒ‪ ‬آدم و ﻣﻴﻢِ ﻣﺴـﻴﺢ‬ ‫اﻣ‪‬ﻲ ﮔﻮﻳﺎ ﺑﻪ زﺑـﺎن ﻓﺼـﻴﺢ‬
‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(16 :1370 ،‬‬

‫*اﻟﻒ در ﻣﻴﺎنِ ﻣﺎه‪ :‬ﺑﻪ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻣﻴﺎنِ ﻛﻠﻤﻪ و ﻟﻔﻆ‪ ‬ﻣﺎه اﺷﺎره دارد‪ //.‬از اﻟﻒ‪ ،‬ﺑﻴﻨﻲ و‬
‫دﻣﺎغ ﻛﺸﻴﺪة ﻣﻌﺸﻮق را اراده ﻛﺮده ﻛﻪ ﺑﺮ ﭼﻬﺮة زﻳﺒﺎروي ﻣﻌﺸﻮق ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫در ﻣﻴﺎنِ ﻣﺎه ﻛـﺎﻓﻮري اﻟـﻒ‬ ‫ﺑﻴﻨﻲاش زﻳﺮ ﻫﻼل ﻣﻨﺨﺴـﻒ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(334 :1368 ،‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫‪ 92‬ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1397‬‬

‫*اﻟﻒ‪ ‬ﻗﺎﻣﺖ‪ :‬ﻗﺪ و ﻗﺎﻣﺖ ﻣﻮزون‪ ،‬اﺳﺘﻮار‪ ،‬ﻛﺸﻴﺪه‪ ،‬راﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و رﻋﻨﺎ و آراﺳـﺘﻪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫وﻳﮋه ﻣﺤﺒﻮب و ﻣﻌﺸﻮق را ﺑﻪ آن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨـﺪ‪ .‬ﻗـﺎﻣﺘﻲ ﻛـﻪ در رﻋﻨـﺎﻳﻲ و اﺳـﺘﻘﺎﻣﺖ و‬
‫ﺳﺮاﻓﺮازي و ﻣﻮزوﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻟﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻗﺪ و ﻗﺎﻣﺖ ﻛﺸﻴﺪه و اﺳﺘﻮار‪ //.‬در ﺗﺮﻛﻴـﺐِ‬
‫اﻟﻒ‪ ‬ﻗﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻗﺎﻣﺖ ﺑﻪ اﻟﻒ ﻛﺸﻴﺪه و اﻳﺴﺘﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﻟـﻒ‪ ‬ﻛﻠﻤـﺔ ﻗﺎﻣـﺖ‪ ،‬و ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ‬
‫اﻳﺴﺘﺎﻳﻲ ﺷﻜﻞِ ﻇﺎﻫﺮي ﻗﺎﻣﺖ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ دارد‪.‬‬
‫ﺧﻢ ﭼﻮ ﭘﻴﺮان دﻳﺮﺳﺎل ﺑﻤﺎﻧـﺪ‬ ‫اﻟﻒ‪ ‬ﻗﺎﻣﺘﺶ ﭼﻮن دال ﺑﻤﺎﻧـﺪ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(229 :1368 ،‬‬
‫ﻃُﺮة ﺳﺮﻛﺸﺶ ﻧﮕـﻮن ﮔﺸـﺘﻪ‬ ‫اﻟﻒ‪ ‬ﻗﺎﻣﺘﺶ ﭼﻮ ﻧـﻮن ﮔﺸـﺘﻪ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(249 :1368 ،‬‬

‫*اﻟﻒ‪ ‬ﻛﺸﻴﺪه ﺑﻴﻦ اﻟﻌﻴﻨﻴﻦ‪ :‬ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﺷﻜﻞِ ﺣـﺮوف‪ ‬اﻟﻒ و ﻋﻴﻦ‪ ،‬از اﻟـﻒ‪ ،‬ﺑﻴﻨـﻲ و از‬
‫ﻋﻴﻨﻴﻦ‪ ،‬دو ﭼﺸﻢ را اراده ﻛﺮدهاﺳﺖ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺑﻴﻨﻲ و دﻣﺎغ ﻛﺸﻴﺪه و راﺳﺖ ﺑﺮ ﭼﻬﺮه‪ ،‬ﻣـﺎﺑﻴﻦ‬
‫دو ﭼﺸﻢ ﻣﺤﺒﻮب و ﻣﻌﺸﻮق اﺳﺖ‪ //.‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻛﻠﻤﺔ ﻋﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﭼﺸﻢ و ﭼﺸﻤﻪ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ دارد‪.‬‬
‫ﺑﻴﻨــﻲ اﻟــﻒ‪ ‬ﻛﺸــﻴﺪه ﺑــﻴﻦ اﻟﻌﻴﻨــﻴﻦ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ز ﺷﻌﺎع رخ دو ﭼﺸﻢ ﺗﻮ دو ﻋﻴﻦ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(831 :1341 ،‬‬

‫*اﻟﻒ‪ ‬ﻛﻮﻓﻲ‪ :‬ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﺧﻂﱢ ﻛﻮﻓﻲ‪ //.‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞِ ﺧﺎص‪ ‬اﻟﻒ‪ ‬ﻛﻮﻓﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﺞ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺧﻤﻴﺪه و ﻛﺞ‪ //.‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞِ ﺧﺎص‪ ‬اﻟﻒ‪ ‬ﻛﻮﻓﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺮﻳﺎن اﺳﺖ‬
‫و ﭼﻴﺰي ﻧﺪارد‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻧﺪاري و ﺑﻲ ﺳﻴﻤﻲ و ﺑﻲ ﭘﻮﻟﻲ اﺳﺖ‪ //.‬و ﻧﻴﺰ ﻛﻨﺎﻳﻪ از آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﻲ ﻧـﺮ‪.‬‬
‫)ر‪.‬ك‪ .‬راﻣﭙﻮري‪(79 :1363 ،‬‬
‫ﻣــﻴﻢِ ﻣﻄ ـﻮ‪‬ق‪ ،‬اﻟ ـﻒ‪ ‬ﻛــﻮﻓﻲ اﺳــﺖ‬ ‫آﻧﭽﻪ از آن ﻣﺎل در اﻳﻦ ﺻﻮﻓﻲ اﺳﺖ‬
‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(93 :1370،‬‬

‫*اﻟﻒﻻم )ﻻماﻟﻒ(‪ :‬دو ﺣﺮف‪ ‬ا‪ ،‬ل‪ //.‬اﺷﺎره ﺑﻪ ال‪ ،‬ﺣﺮف‪ ‬ﺗﻌﺮﻳﻒ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ دارد ﻛﻪ آن‬
‫ﻫﻢ‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺗﻮﺻﻴﻒ و ﺗﻌﺮﻳﻒ اﺳﺖ‪ //.‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﺳﻮرهﻫﺎﻳﻲ دارد ﻛﻪ ﺣﺮوف‪ ‬آﻏﺎزﻳﻦ ﺣﺮوف‪‬‬
‫ﻣﻘﻄﻌﺔ آنﻫﺎ ﺑﺎ ال اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞِ اﻟﻢ‪ ،‬اﻟﺮ‪ ،‬اﻟﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻤﺺ‪ //.‬ﺑﺎ ذﻛﺮ ﺣﺮوف‪ ‬آﻏﺎزﻳﻦ ﺣﺮوف‪ ‬ﻣﻘﻄﻌـﺔ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﺳﻮ‪‬ر ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻛﻞ ﺳﻮره و ﻛﻞ ﻗـﺮآن را ﺧﻮاﺳﺘﻪاﺳﺖ‪ //.‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﻟﻔﻆ و ﻛﻠﻤـﺔ اﷲ‬
‫دارد ﻛﻪ ﺣﺮف‪ ‬آﻏﺎزﻳﻦ آن اﻟﻒ و ﻻم اﺳﺖ و ﻣﻌﺮوف و ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ //.‬اﺷﺎره ﺑـﻪ اﺳـﻢ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي دو داﺳﺘﺎنﺳﺮاي ‪93 ...‬‬

‫اﻋﻈﻢ اﻟﻬﻲ دارد‪ //.‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﻟﻔﻆ‪ ‬آل در ﻣﻌﻨﻲ دودﻣﺎن و ﺧﺎﻧـﺪان اﺳـﺖ‪ //.‬اﺷـﺎره ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﻴـ ِ‬
‫ﺐ‬
‫ﺣﺮوف‪ ‬اﺑﺠﺪ و ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻦ آن دارد‪ .‬اﻟﻒ در او‪‬ل اﺳﺖ و آﺧ‪‬ﺮﻳﻦ ﺣﺮف ﻧﻴﺰ ﺿﻈﻎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻳﻚ ﻻ ﻧﻴﺰ در آﺧ‪‬ﺮ اﻳﻦ ﺣﺮوف‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺴﺖ و ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬اﺿـﺎﻓﻪ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ //.‬اﻟـﻒ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺔ ﻛﺸﻴﺪﮔﻲ و راﺳﺘﻲ و ﺑﻠﻨﺪي اﺳﺖ و ﻗﺪ و ﻗﺎﻣﺖ ﻛﺸﻴﺪه را ﺑﻪ آن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﻻم‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺔ ﺧﻤﻴﺪﮔﻲ و ﻧﺎراﺳﺘﻲ اﺳﺖ و ﻗﺪ و ﻗﺎﻣﺖ ﺧﻤﻴﺪه را ﺑﻪ آن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨـﺪ‪ //.‬اﻟـﻒﻻم‪،‬‬
‫ﻛﻨﺎﻳﻪ از دو ﭼﻴﺰ راﺳﺖ و ﺧﻤﻴﺪه اﺳﺖ‪ //.‬اﻟﻒﻻم‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳـﻪ از ﻋـﺪم ﺗﻮاﻓـﻖ و ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ و در‬
‫ﺗﻀﺎد ﺑﻮدن‪ //.‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞِ ﺣﺮف‪ ‬ل‪ ،‬اﻟﻒﻻم ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞِ ا ﻛﻪ در ﺷﻜﻞِ ﺣـﺮف‪ ‬ل‬
‫دﻳﺪهﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﺷﺎره ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺗﻮاﻓﻖ و ﺳﺎزﮔﺎري اﺳﺖ‪ //.‬اﻟﻒ‪ ‬ﺳﺎﻛﻦ را ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‪ ‬ﻻ‬
‫در اﻟﻔﺒﺎ ﺿﺒﻂ و از آن ﻫﻤﺰة ﺳﺎﻛﻦ را اراده ﻛﻨﻨﺪ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻟﻔﻆ‪ ‬ﻻ ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ‪ //.‬ﺑـﺎ ﻋﻨﺎﻳـﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻜﻞِ ﻟﻔﻆ‪ ‬ﻻ‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ و اﺗﺼﺎل و اﺋﺘﻼف و ادﻏﺎم و دوﺳﺘﻲ و ﺗﻮاﻓﻖ و ﻳﻚدﺳﺘﻲ و‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺎﺷﻘﻪ و ﻋﺸﻖﺑﺎزي و وﺻﺎل اﺳﺖ‪ //.‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞِ ﻻ‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰِ ﺳﺮاﭘﺎ دوﻧـﻴﻢ‬
‫ﺷﺪه‪ //.‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ و ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﻻ‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺗﻜﺒ‪‬ﺮ و ﻏـﺮور و ﺑـﻲاﻋﺘﻨـﺎﻳﻲ اﺳـﺖ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳـﻪ از‬
‫ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﻲ و ﺧﺪﻣﺖﮔﺰاري اﺳﺖ‪ //.‬ﻻماﻟﻒ‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﮔﺮهاي ﻛﻪ ﭼﭗ و راﺳـﺖ و در‬
‫ﻫﻢ ﺑﻨﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮه ﻣﺤﻜﻢ و ﭼﭗ اﻧﺪر راﺳﺖ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰِ درﻫﻢﺗﻨﻴﺪه و ﺑﻪﻫﻢﺑﺎﻓﺘﻪ و درﻫﻢ‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و ﮔﺮهﺧﻮرده اﺳﺖ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰِ ﭘﻴﭽﻴﺪه و ﭘﻴﭻدرﭘﻴﭻ اﺳﺖ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺑﻪﻫﻢﺧﻮرده و‬
‫آﺷﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺧﺮوج از ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﻋﺎدي و اﺻﻠﻲ‪ ،‬و ﻧﺎﺑﻮدي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮ دو ﭘﻲ ﻧﻔﻲ وﺟﻮد ﺗـﻮ ﻻ‬ ‫ﻗﺪ ﺗﻮ ﻻم و اﻟﻒ آﻣﺪ ﻋﺼـﺎ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(427 :1368 ،‬‬
‫ﺗــﻮ ﭼــﻮن اﻟــﻒ اﻳﺴــﺘﺎده ﺗﻨﻬــﺎ‬ ‫ﭼﻮن ﻻم اﻟﻔﻨﺪ ﻫﺮ دو ﻳﻚ ﺟـﺎ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(852 :1368 ،‬‬
‫دو ﺣﺮف از ﻳﻜﻲ ﺟﻨﺲ در ﻫـﻢ زده‬ ‫دو ﭘﻲ ﻫﺮ دو ﭼﻮن ﻻم اﻟﻒ ﺧﻢ زده‬
‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(1142 :1370 ،‬‬

‫*اﻟﻒ ﻻم ﻣﻴﻢ )اﻟﻢ(‪ :‬ﺳﻪ ﺣﺮف‪ ‬ا‪ ،‬ل‪ ،‬م‪ //.‬اﻟﻢ‪ ،‬ﺣﺮوف‪ ‬ﻣﻘﻄﻌﺔ ﻗﺮآن در آﻏﺎز ﺳﻮرهﻫـﺎي‬
‫ﺑﻘﺮه )‪ ،(2‬آلﻋﻤﺮان )‪ ،(3‬ﻋﻨﻜﺒﻮت )‪ ،(29‬روم )‪ ،(30‬ﻟﻘﻤـﺎن )‪ ،(31‬ﺳـﺠﺪه )‪ //.(32‬ﻛﻨﺎﻳـﻪ از‬
‫ﻫﺮﻛﺪام از ﺳﻮرهﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر و ﻳﺎ ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت و ﺣﻜﺎﻳﺎت آن‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻛﻞ ﻗـﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ و ﻳـﺎ‬
‫ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت و ﺣﻜﺎﻳﺎت آن‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺳﻮرة اﻟﺮوم از ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ اﺳﺖ‪ //.‬ﺑﺎ ﺳـﺎﺧﺘﺎري ﻫﻨـﺮي‪،‬‬
‫ﺿﻤﻦ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺧﺎص‪ ‬ﺑﻪ ﺣﺮوف‪ ‬ﻣﻘﻄﻌﻪ و ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻬﺎم‪ ،‬ﺑﻪ راﺳـﺘﻲ و‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫‪ 94‬ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1397‬‬

‫اﺳﺘﻮاري و اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ و ﺧﻤﻴﺪﮔﻲ و ﻛﺠﻲ و ﺷﻜﻨﺞ ﺣﺮف‪ ‬ﻻم و ﺧُﺮدي و ﺗﻨﮕـﻲ‬
‫و ﺑﺎرﻳﻜﻲ ﺣﺮف‪ ‬ﻣﻴﻢ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ دارد و از اﻟﻒ‪ ،‬ﻗﺪ و ﻗﺎﻣﺖ و از ﻻم‪ ،‬زﻟﻒ و از ﻣﻴﻢ‪ ،‬دﻫﺎن و ﺧﺎل‬
‫را اراده ﻛﺮدهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ اﻟﻒ ﻻم ﻣﻴﻢ از ﭘﻲ آن‬ ‫آﻣــﺪ اﻟﺤﻤــﺪ او‪‬ل ﻗــﺮآن‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(9 :1368 ،‬‬

‫*اﻟﻒ‪ ‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ :‬ﺧﻂ راﺳﺖ و ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻗﺪ و ﻗﺎﻣﺖ ﻛﺸﻴﺪه و اﺳﺘﻮار‪.‬‬

‫داﻳــﺮة ﻏﻴــﺐ ﻫﻮﻳ‪‬ــﺖ دو ﻧــﻴﻢ‬ ‫ﻛﺮده ﭼﻮ ﻗﻄﺮ آن اﻟﻒ‪ ‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(376 :1368 ،‬‬

‫*اﻟﻒوار‪ :‬ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻟﻒ در ﻛﺸﻴﺪﮔﻲ و راﺳﺘﻲ و اﻳﺴﺘﺎﻳﻲ‪ .‬ر‪.‬ك‪ .‬اﻟﻒ‪.‬‬

‫اﻟﻒ واري ﻛﺸﻴﺪه ﺑﻴﻨﻲ از ﺳﻴﻢ‬ ‫ز ﺣـﺪ‪ ‬ﻧــﻮن او ﺗــﺎ ﺣﻠﻘــﺔ ﻣــﻴﻢ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(601 :1368 ،‬‬

‫*از اﻟﻒ‪ ‬آدم و ﻣﻴﻢِ ﻣﺴﻴﺢ‪ :‬اﻟﻒ‪ ‬آدم اﺷﺎره ﺑﻪ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻟﻔﻆ‪ ‬آدم دارد و ﻣﻴﻢِ ﻣﺴﻴﺢ‬
‫ﻫﻢ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺣﺮف‪ ‬ﻣﻴﻢ در ﻟﻔﻆ‪ ‬ﻣﺴﻴﺢ دارد‪ //.‬ﺑﻪ ﻛﻨﺎﻳـﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ؛ از آﻏـﺎزِ آﻓـﺮﻳﻨﺶ و ﺧﻠﻘـﺖ‪‬‬
‫ﺣﻀﺮت آدم ﺗﺎ زﻣﺎنِ ﺗﻮﻟّﺪ‪ ‬ﺣﻀﺮت ﻣﺴﻴﺢ )ﻋﻴﺴﻲ(‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از آﻏﺎزِ آﻓﺮﻳﻨﺶ و ﺧﻠﻘﺖ‪ ‬آدم ﺗـﺎ‬
‫آﺧ‪‬ﺮاﻟﺰّﻣﺎن ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺴﻴﺢ ﻇﻬﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺎ اﻣﺎم زﻣﺎن )ﻋﺞ( ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در رﻛـﺎب او‬
‫ﻣﻲﺟﻨﮕﺪ‪ //.‬ﺑﻪ ﻛﻨﺎﻳﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ؛ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و ﺗﻮﺳﻌﺎً‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ؛ از آﻏﺎز ﺗﺎ ﺣﺎل‪ ،‬از او‪‬ل ﺗﺎ آﺧ‪‬ﺮ‪) .‬ر‪.‬ك‪.‬‬
‫دﻫﺨﺪا‪(3212 :1377 ،‬‬
‫از اﻟﻒ‪ ‬آدم و ﻣﻴﻢِ ﻣﺴﻴﺢ‬ ‫اﻣ‪‬ﻲ ﮔﻮﻳﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺼـﻴﺢ‬
‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(16 :1370،‬‬

‫*ﺑﺎد‪ ‬ﺑﻲ اﻟﻒ‪ :‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻟﻔﻆ و ﻛﻠﻤﺔ ﺑﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﺬف‪ ‬اﻟﻒ از ﺑﺎد ﺑﻪوﺟﻮدﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺎك ﺑﻲ اﻟﻒ و ﺑﺎد‪ ‬ﺑﻲ اﻟـﻒ اﺳـﺖ‬ ‫ﺧﺎك و ﺑﺎدي ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‬
‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(622 :1370،‬‬

‫*ﺟﻴﻢ اﻟﻒ ﻣﻴﻢ‪ :‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺗﺸﺒﻴﻬﻲ ﻛﻪ زﻟﻒ را ﺑﻪ ﺟﻴﻢ و ﻗﺪ را ﺑﻪ اﻟﻒ و دﻫﺎن را‬
‫ﺑﻪ ﻣﻴﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺮدهاﺳﺖ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ و ﻛﻠﻤﺔ ﺟﺎم ﻛﻪ از ﺗﺮﻛﻴﺐ اﻳﻦ ﺣﺮوف ﺑـﻪوﺟـﻮدﻣﻲآﻳـﺪ و در‬
‫ﺑﻴﺖ‪ ‬ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﺪان اﺷﺎره ﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ دارد‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي دو داﺳﺘﺎنﺳﺮاي ‪95 ...‬‬

‫ﻗﺪ‪‬ش ﭼﻮ اﻟﻒ‪ ،‬دﻫﻦ ﭼﻮ ﻣﻴﻤﻲ‬ ‫زﻟﻒ‪ ‬ﺳﻴﻬﺶ ﺑﻪ ﺷـﻜﻞِ ﺟﻴﻤـﻲ‬

‫ﺷﺪ ﺟﺎم ﺟﻬﺎن ﻧﻤـﺎي ﻧـﺎﻣﻢ‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﭼﻮ ﺑﺎ ﺣـﺮوف‪ ‬ﺟـﺎﻣﻢ‬
‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(555 :1370 ،‬‬

‫*ﺣﻲ‪ ‬اﻟﻒ دال ﻣﻴﻢ‪ :‬ﺑﻪ ﻟﻔﻆ و ﻛﻠﻤﺔ اﺣﻤﺪ ﻛﻪ از ﺗﺮﻛﻴﺐ اﻳﻦ ﺣﺮوف ﺑـﻪوﺟـﻮدﻣﻲآﻳـﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ دارد‪.‬‬
‫ﻃﻮق ز دال و ﻛﻤﺮ از ﻣـﻴﻢ داد‬ ‫ﺣﻠﻘﺔ ﺣﻲ‪ ‬را ﻛﻪ اﻟﻒ اﻗﻠﻴﻢ داد‬
‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(16 :1370،‬‬

‫*دو اﻟﻒ‪ :‬ﻇﺎﻫﺮاً‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ در ﻛﻠﻤﺔ ﷲ‪ ،‬از دو اﻟﻒ‪ ،‬دو ل ﭘﺸﺖ ﺳﺮﻫﻢ در ﷲ را اراده ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ دو اﻟﻒ در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﺗﺪاﻋﻲ دو اﻟﻒ اﻳﺴﺘﺎ و ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ را ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪،‬‬
‫و ﺷﺎﻋﺮ از آن ﺑﻪ دو ﮔﻮاه و ﺷﺎﻫﺪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬و ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﺷﺎﻋﺮ در ﻛﻠﻤـﺔ اﻟﻪ‪ ،‬از دو اﻟـﻒ‪،‬‬
‫اﻟﻒ و ل ﭘﺸﺖ ﺳﺮﻫﻢ در ﻛﻠﻤﺔ اﻟﻪ را اراده ﻛﺮدهاﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ دو اﻟـﻒ در ﻛﻨـﺎر ﻫـﻢ ﻗـﺮار‬
‫دارﻧﺪ و ﺗﺪاﻋﻲ دو اﻟﻒ اﻳﺴﺘﺎ و ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ را ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬و ﺷـﺎﻋﺮ از آن ﺑـﻪ دو ﮔـﻮاه و ﺷـﺎﻫﺪ‬
‫ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺼـــﻔﺎت اﻟﺠـــﻼل و اﻻﻛـــﺮام‬ ‫ﷲ اﻟﺤﻤـــﺪ ﻗﺒـــﻞ ﻛـــﻞ ﻛـــﻼم‬
‫ﻛﺮده روﺷﻦ ﺑﻪ ﺳﺮ وﺣـﺪت راه‬ ‫دو اﻟﻒ زو ﺑﻪ راﺳﺘﻲ دو ﮔـﻮاه‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(2 :1368 ،‬‬

‫*دو اﻟﻒﻻم ﺑﺮ ﺳﺮ را‪ :‬از دو اﻟﻒﻻم ﺑﺮ ﺳﺮ را‪ ،‬ﺑﻪ دو ال آﻏﺎزﻳﻦ و ﻗﺒﻞ از را در دو ﻛﻠﻤـﺔ‬
‫اﻟﺮﺣﻤﻦ و اﻟﺮﺣﻴﻢ در آﻳﺔ ﺑﺴﻢاﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ دارد‪.‬‬
‫داده ﻧﺸــﺎن از دو اﻟــﻒ ﻻم را‬ ‫ﺑﺮ ﺳﺮ را ﺑﻴﻦ دو اﻟﻒ ﻻم را‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(368 :1368 ،‬‬

‫*دو اﻟﻒﻻم را‪ :‬ﺳﻪ ﺣـﺮف‪ ‬ا‪ ،‬ل‪ ،‬ر‪ //.‬ﻟﻔـﻆ و ﻛﻠﻤـﺔ اﻟـﺮ از ﺗﺮﻛﻴـﺐ اﻳـﻦ ﺣـﺮوف ﺑـﻪ‬
‫وﺟﻮدﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺣﺮوف‪ ‬ﻣﻘﻄﻌﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﻮره ﻗﺮآﻧﻲ ﺑﺎ آن ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد‪//.‬‬
‫اﻟﺮ از ﺣﺮوف‪ ‬ﻣﻘﻄﻌﻪ ﻛﻪ در آﻏﺎز ﭼﻨﺪ ﺳﻮره ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﻣﻔﺴﺮان اﻧﺎاﷲراي )ﻣﻨﻢ‬
‫ﺧﺪاﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ( ﺗﻌﺒﻴﺮ و ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳـﻪ از ﻛـﻞ ﻗـﺮآن‪ //.‬ﺑـﻪ دو اﻟـﺮ در دو ﻟﻔـﻆ‪‬‬
‫اﻟﺮﺣﻤﻦ و اﻟﺮﺣﻴﻢ در آﻳﺔ ﺑﺴﻢاﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ دارد‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫‪ 96‬ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1397‬‬

‫داده ﻧﺸﺎن از دو اﻟـﻒ ﻻم را‬ ‫ﺑﺮ ﺳﺮ را ﺑﻴﻦ دو اﻟـﻒ ﻻم را‬

‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(368 :1368 ،‬‬

‫*رﻗﻢِ اﻟﻒ ﺑﻲ‪ :‬ﺷﻜﻞ و ﻫﻴﺄت و ﺟﺎﻳﮕﺎه و ﻣﺮﺗﺒﻪ و ارزش ﻋﺪدي و ﺣﺮوﻓـﻲ دو ﺣـﺮف‪‬‬
‫اﻟﻒ و ب‪ //.‬ﺷﻜﻞ و ﻫﻴﺄت و ﺟﺎﻳﮕﺎه و ﻣﺮﺗﺒﺔ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺣﺮوف‪ ‬اﻟﻔﺒﺎي ﻓﺎرﺳﻲ‪.‬‬
‫ﻛﻪ اﻟﻒ از ﻫﻤﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮﺗـﺮ‬ ‫رو رﻗﻢﻫﺎي اﻟﻒ ﺑﻲ ﺑﻨﮕﺮ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(533 :1368 ،‬‬

‫*ﺳﻴﻤﻴﻦاﻟﻒ‪ :‬از ﺑﻴﻨﻲ و دﻣﺎغ ﻛﺸﻴﺪه و ﺳﻔﻴﺪ و ﺧُﺮد و ﻧﺎزك ﺑﻪ ﺳﻴﻤﻴﻦاﻟﻒ ﺗﻌﺒﻴـﺮ ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از دﻣﺎغ و ﺑﻴﻨﻲ ﻛﺸﻴﺪه و ﺧُﺮد و ﻧﺎزك و ﺳﻔﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻴﻨـــﻲ ﺳـــﻴﻤﻴﻦ اﻟﻔـــﻲ ﺑـــﻴﻦ ﺑـــﻴﻦ‬ ‫ﻫﺴﺖ دو ﭼﺸﻤﺖ ز ﺷﻌﺎﻋﺶ دو ﻋـﻴﻦ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(432 :1368 ،‬‬

‫*ﻻماﻟﻒ دﻳﻮﻻخ‪ :‬دو ﺣـﺮف‪ ‬ﻻم و اﻟـﻒ در ﻟﻔـﻆ‪ ‬دﻳـﻮﻻخ‪ //.‬ﺗﺮﻛﻴـﺐِ ﻻم و اﻟـﻒ‪ ،‬ﻻ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ﻋﻼوهﺑﺮاﻳﻦﻛﻪ‪ ،‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﻟﻔﻆ‪ ‬ﻻ در دﻳﻮﻻخ دارد‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً‪ ،‬ﺑﻪ دوﺷﺎخ ﺑﻮدنِ ﺷـﻜﻞِ ﻻ‬
‫ﻫﻢ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ //.‬ازآنﺟﺎﻛﻪ‪ ،‬ﻻماﻟﻒ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﺔ ﮔﺮهﺧﻮردﮔﻲ و ﭘﻴﭻدرﭘﻴﭽﻲ اﺳﺖ و ﺑﺎ اﻳـﻦ‬
‫ﺗﻌﺒﻴﺮ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً‪ ،‬ﺳﺨﺘﻲ و ﺳﻬﻤﮕﻴﻨﻲ و ﭘﻴﭻدرﭘﻴﭽﻲ زﻣﻴﻦِ دﻳﻮﻻخ‪ ،‬ﻣـﺪ‪ ‬ﻧﻈـﺮ اﺳـﺖ‪ .‬و ﻧﻴـﺰ ر‪.‬ك‪.‬‬
‫اﻟﻒﻻم‪.‬‬
‫ﮔــﺮدن دﻳــﻮان ﻫــﻮا را دوﺷــﺎخ‬ ‫ﻻم اﻟﻔﺶ ﻫﺴﺖ در اﻳﻦ دﻳﻮﻻخ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(400 :1368 ،‬‬

‫‪ 2.4‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﻋﺒﺎرت ﻫﺎي ﻓﻌﻠﻲ و ﻛﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‬

‫*اﻟﻒ از ﭘﻲ ﻧﻮن در رﻗﻢ ﺑﻮدن‪ :‬ﻇﺎﻫﺮاً اﺷﺎره ﺑﻪ اﻟﻒ در آﻏﺎز ﻟﻔﻆ و ﻛﻠﻤـﺔ اﻟـﺮﺣﻴﻢ در آﻳـﺔ‬
‫ﺑﺴﻢاﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ دارد ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻧﻮنِ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﻟﻔﻆ‪ ‬اﻟﺮﺣﻤﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ //.‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ آﻳﺔ‬
‫ﻧﻮن واﻟﻘﻠﻢ‪ ،‬اﺷﺎره ﺑﻪ اﻟﻒ در آﻏﺎز ﻟﻔﻆ و ﻛﻠﻤﺔ اﻟﻘﻠﻢ دارد ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﺣﺮف و ﻳـﺎ ﻟﻔـﻆ‪ ‬ﻧـﻮن‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ //.‬ﻇﺎﻫﺮاً‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻣﻮارد اﺷﺎره ﺷﺪة ﻓﻮق‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه آﻏﺎزﻳﻦ ﺑﺴـﻢاﷲ اﻟـﺮﺣﻤﻦ‬
‫اﻟﺮﺣﻴﻢ و ﭘﺮدهﮔﺸﺎﻳﻲ آن از ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآﻧـﻲ و آﻏـﺎزﮔﺮي آﻳـﺎت ﺗﻮﺟ‪‬ـﻪ دارد و ﻗﺮارﮔـﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺑﺴﻢاﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ و اﻟﺮﺣﻴﻢ در ﺑﺎﻻي ﻧﻮن اﻟﻘﻠﻢ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﭘﺮدهﮔﺸﺎﻳﻲ آن اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي دو داﺳﺘﺎنﺳﺮاي ‪97 ...‬‬

‫ﭘﺮدهﮔﺸـﺎ ﮔﺸـﺘﻪ ز ﻧـﻮن واﻟﻘﻠـﻢ‬ ‫از ﭘﻲ ﻧﻮﻧﺶ اﻟـﻒ اﻧـﺪر رﻗـﻢ‬

‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(368 :1368 ،‬‬

‫*اﻟﻒ از دو ﺷﺎخِ ﻻماﻟﻒ دور ﻛﺮدن‪ :‬از اﻟﻒ‪ ،‬ﻗﺪ و ﻗﺎﻣﺖ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﻲ ﻋﺎﺷﻖ را‬
‫اراده ﻛﺮده و از دو ﺷﺎخِ ﻻماﻟﻒ‪ ،‬دو ﭘﺎيِ ﺷﺎخﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺑﻪﻫـﻢﮔـﺮهﺧـﻮرده و ﻧﻴـﺰ آﻟـﺖ ﺗﻨﺎﺳـﻠﻲ‬
‫ﻣﻌﺸﻮق را اراده ﻛﺮدهاﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺐ‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺑﻴـﺮونآﻣـﺪن از ﻫـﻢآﻏﻮﺷـﻲ و دوريﺟﺴـﺘﻦ و‬
‫ﺧﻮدداريﻛﺮدن از ﻫﻢآﻏﻮﺷﻲ و ﻧﺰدﻳﻜﻲ و ﻣﻌﺎﺷﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ر‪.‬ك‪ .‬اﻟﻒ ﻻم )ﻻماﻟﻒ(‪.‬‬
‫رﻫﺎﻧﺪ از ﮔـﺎز ﺳـﻴﻤﻴﻦ ﺷـﻤﻊ ﻛـﺎﻓﻮر‬ ‫اﻟﻒ ﻛﺮد از دو ﺷﺎخِ ﻻم اﻟﻒ دور‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(683 :1368 ،‬‬

‫*اﻟﻒاﻟﻒ از زﻧﮕﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻜﺮار ﺑﺮ ورق ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ :‬از اﻟﻒاﻟﻒ‪ ،‬ﮔﻞ و ﮔﻴﺎه زﻧﮕـﺎرﮔﻮن و از‬
‫ورق‪ ،‬دﺷﺖ و ﺻﺤﺮا را اراده ﻛﺮدهاﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﺮﻛﻴﺐ‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﮔﻞ و ﮔﻴﺎه روﻳﻴﺪه ﺑﺮ ﭘﻬﻨﺔ دﺷﺖ‬
‫و ﺻﺤﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﻮﺷﺘﻪ اﻟﻒ اﻟﻒ ﺑـﻪ ﺗﻜـﺮار‬ ‫ﻳﺎ ﺧﻮد ورﻗﻲ ﺑﺮ آن ز زﻧﮕﺎر‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(835 :1368 ،‬‬

‫*اﻟﻒ‪ ،‬او‪‬ل ﺑﻪﺷﻤﺎردرآﻣﺪن‪ :‬اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻦ دارد ﻛﻪ اﻟﻒ در ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺣﺮوف‪ ‬اﺑﺠـﺪ و اﻟﻔﺒـﺎ‬
‫در ﻣﺮﺗﺒﺔ او‪‬ل ﻗﺮار دارد و ازﻃﺮﻓﻲدﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻳﺎددادن ﺣﺮوف‪ ‬اﻟﻔﺒﺎ ﺑﺮاي ﻧﻮآﻣﻮزان و ﻣﺘﻌﻠّﻤﺎن‪،‬‬
‫اﺑﺘﺪا‪ ،‬ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ را ﻛﻪ او‪‬ﻟﻴﻦ ﺣﺮف‪ ‬اﺑﺠﺪ و اﻟﻔﺒﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ روي ﺗﺨﺘﻪ و ﻟﻮح ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﺗﻜﺮار‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ //.‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور ﻧﻴﺰ ﺗﺄﻛﻴﺪ دارد ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺣﺮﻓﻲ ﻛﻪ از ﻗﻠﻢِ آﻓـﺮﻳﻨﺶِ‬
‫ﺧﺪا ﺑﺮ ﻟﻮحِ ﻣﺤﻔﻮظ ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺖ‪ ،‬اﻟﻒ ﺑﻮد‪ .‬و ﻧﻴﺰ ر‪.‬ك اﻟﻒ‪.‬‬
‫ﻛﻪ درآﻳﺪ اﻟﻒ او‪‬ل ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬ ‫رو ﺑﻨﻪ ﺗﺨﺘﺔ اﺑﺠـﺪ ﺑـﻪ ﻛﻨـﺎر‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(533 :1368 ،‬‬

‫*اﻟﻒ ﺑﻪ ﻣﻴﺎنِ ﻻﻟﻪ راه ﻛﺮدن‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻪ وﺳﻂ ﻛﻠﻤﺔ ﻻﻟﻪ‪ ،‬ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ اﻓﺰودهﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻻاﻟﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎم ﻧﻔﻲ و ﺳﻠﺐ ﺧﺪاﻳﺎن دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻴﻞ زﻣﺮّد ﺑﻪ درون داده ﺟﺎي؛‬ ‫ﻣﻜﺤﻠﺔ ﻻﻟﻪ ﺷﺪه ﺳﺮﻣﻪ ﺳـﺎي‬
‫ﮔﺸﺘﻪ ﭘـﻲ ﻧﻔـﻲ ﺳـﻮي ﻻاﻟـﻪ‬ ‫ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﻴﺎﻧﺶ اﻟﻔـﻲ ﻛـﺮده راه‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(392 :1368 ،‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫‪ 98‬ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1397‬‬

‫*اﻟﻒ ﺑﻲ ﺑﻪ ﻟﻮح ﺧﻮاﻧﺪن‪ :‬ﺧﻮاﻧﺪن ﺣﺮوف‪ ‬اﻟﻒ و ﺑﺎ‪ //.‬ﺷـﺮوع ﺑـﻪ ﺧﻮاﻧـﺪن ﺣـﺮوف‪‬‬
‫اﻟﻔﺒﺎ ﻛﺮدن‪ //.‬اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻦ دارد ﻛﻪ در ﻣﻜﺘﺐﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻳﺎددادن ﺣﺮوف‪ ‬اﻟﻔﺒﺎ ﺑـﻪ ﻛﻮدﻛـﺎن‬
‫و ﻣﺒﺘﺪﻳﺎن‪ ،‬اﺑﺘﺪا‪ ،‬ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ را ﻛﻪ او‪‬ﻟﻴﻦ ﺣﺮف‪ ‬اﺑﺠـﺪ و اﻟﻔﺒـﺎ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﺮ روي ﺗﺨﺘـﻪ و ﻟـﻮح‬
‫ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و از ﻧﻮآﻣﻮز ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺿﻤﻦ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻣﻜـﺮر اﻟـﻒ ﺑـﺮ روي‬
‫ﻟﻮح و ﺗﺨﺘﻪ‪ ،‬آن را ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﺗﻜﺮار ﻛﻨﺪ‪ .‬آنﻗﺪر اﻳﻦ ﺣﺮف ﻧﻮﺷـﺘﻪ و ﺗﻜـﺮار و ﺧﻮاﻧـﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﺪ ﺗﺎ آﻣﻮﺧﺘﻪﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺣﺮف‪ ‬ب را ﺷﺮوع ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬دﻳﮕـﺮ ﺣـﺮوف‬
‫ﻳﺎد دادهﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ را اﺻﻄﻼﺣﺎً‪ ،‬ﻣﺸﻖﻛﺮدن اﻟﻒ و ﻳﺎ ﺣﺮوف‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ؛ ﻧﻮﺷﺘﻦ و ﺗﻜﺮارﻛـﺮدن‬
‫ﺣﺮوف ﺑﺮاي ﻳﺎدﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻜـﺮار و ﺗـﺪاوم‪ ،‬ﺑﺎﻋـﺚ‪ ‬ﻳـﺎدﮔﻴﺮي ﻣﺎﻧـﺪﮔﺎر ﺣـﺮوف‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً‪ ،‬ﭘﺲ از ﻓﺮاﮔﻴﺮي ﺣﺮوف‪ ‬اﻟﻔﺒﺎ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن را ﺷﺮوع ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳـﻪ از‬
‫ﻧﻮآﻣﻮز و ﻣﺒﺘﺪي و ﺗﺎزهﻛﺎر ﺑﻮدن‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻧﺎآﮔﺎه و ﺑﻲاﻃﻼع ﺑﻮدن‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳـﻪ از ﻳـﺎدﮔﺮﻓﺘﻦ و‬
‫آﻣﻮﺧﺘﻦ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از آﻏﺎزِ ﺣﺮفزدن و ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻦ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از آﻏﺎزﺑـﻪﻛـﺎريﻛـﺮدن‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳـﻪ از‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺎت ﭼﻴﺰي را ﻓﺮاﻫﻢﻧﻤﻮدن‪.‬‬
‫ز ﻗﺮآن درس ﺧﻮاﻧﺪن ﻛﻲ ﺗﻮاﻧﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﻟﻮح‪ ،‬او‪‬ل اﻟﻒ ﺑﻲ ﺗـﺎ ﻧﺨـﻮاﻧﻲ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(594 :1368 ،‬‬

‫*اﻟﻒ )ﭼﻴﺰي‪ ،‬ﻫﻴﭻ( ﻧﺪارد‪ :‬ﭼﻮن اﻟﻒ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻧﻘﻄﻪاي ﻧﺪارد و ﻫـﻴﭻ ا‪‬ﻋـﺮاب و ﺣﺮﻛﺘـﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد و ﻇﺎﻫﺮي ﻟﺨﺖ و ﻋﺮﻳﺎن دارد و ﺗﻨﻬﺎ و ﻓﺮد و ﺗﻚ اﺳﺖ‪ ،‬از آن ﺑﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺛـﺮوت‪،‬‬
‫دروﻳﺸﻲ و ﻓﻘﺮ و ﻧﺪاري اﻟﻒ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ //.‬و ﻧﻴﺰ اﻟـﻒ‪ ،‬ﻫـﻴﭻ ﻧـﺪارد؛ ﻣﺜﻠـﻲ ﻣﺸـﻬﻮر ﺑـﺮ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪن اﻟﻔﺒﺎ ﺑﻪ ﻛﻮدﻛﺎن اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻢ ﺑﻮده ﻛﻪ ﻣﻌﻠّﻢ ﻣﻜﺘﺐﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﻳﺎددادن ﺣﺮوف‪ ‬اﻟﻔﺒﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻮدﻛﺎن و ﻣﺒﺘﺪﻳﺎن‪ ،‬ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ‪ ،‬ﻳﻜﻲ ﺑﻪ زﻳﺮ دارد‪ ،‬ﺗﺎ‪ ،‬دو ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳـﺮ دارد‪ ،‬اﻟـﻒ‪ ،‬ﻫـﻴﭻ ﻧـﺪارد و‬
‫ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻮد‪ .‬ر‪.‬ك‪ .‬اﻟﻒ‪.‬‬
‫ﻫﻴﭻ ﻧﺪاري ﭼﻮ اﻟﻒ ﻣ‪‬ﻔﻠﺴﻲ‬ ‫ﭼﻮن اﻟـﻒ آراﺳـﺘﺔ ﻣﺠﻠﺴـﻲ‬
‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(95 :1370،‬‬

‫*اﻟﻒ در ﺑﺴﻢ‪ ،‬ﻣﺨﺘﻔﻲﮔﺸﺘﻦ‪ :‬اﻟﻒ‪ ‬ﺑﻌﺪ از ب‪ ،‬در ﺑﺎﺳﻢاﷲ‪ ،‬اﻟﻒ‪ ‬وﺻﻞ اﺳﺖ و ﺗﻠﻔّﻆ و‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺴﻢاﷲ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﺪم ﺗﻠﻔّﻆ و ﻗﺮاﺋـﺖ‪‬‬
‫اﻟﻒ در ﻛﻠﻤﺔ ﺑﺎﺳﻢا‪ ...‬از آن ﺑﻪ ﭘﻨﻬﺎنﺷﺪن اﻟﻒ در ﺑﺴﻢ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲﻛـﻪ اﻟـﻒ در‬
‫ﻣﻘﺎمِ وﺻﻞ ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬از ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﺎﻗﻂ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻠﻔﻆ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬از اﻳﻦ اﻟﻒ‪ ،‬ﺑـﻪ اﻟـﻒ‪ ‬وﺻـﻞ و‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي دو داﺳﺘﺎنﺳﺮاي ‪99 ...‬‬

‫اﻟﻒ‪ ‬ﻣﻬﻤﻮز ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺑﻪﺣﺴﺎبﻧﻴﺎﻣﺪن‪ ،‬ﻣﺤﻮﺷﺪن‪ ،‬ﻣﺨﻔﻲﮔﺸﺘﻦ‪ ،‬ﺿﺎﻳﻊﺷﺪن‪ ،‬ﭘﻨﻬـﺎن‬
‫ﺷﺪن‪ ،‬ﻓﺮورﻓﺘﻦ‪ ...‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺨﺘﻔﻲ ﮔﺸﺖ ﻫﻤﭽﻮ ﺟﺎن در ﺟﺴﻢ‬ ‫ﺑﻲ ﭼﻮ آﻣـﺪ ﭘﺪﻳـﺪ اﻟـﻒ در ﺑﺴـﻢ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(82 :1368 ،‬‬
‫*اﻟﻒ در ﻻم )ﻻماﻟﻒ( ﻛﺞﺷﺪن‪ :‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞِ ﺧﺎص‪ ‬ﺣﺮف‪ ‬ل ﻛﻪ ﺷﺒﻴﻪ ا ﻛﺞ ﺷـﺪهاﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ دارد‪ //.‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞِ ل ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ا را در ﺧﻮد ﺟﺎي داده اﺷﺎره دارد‪ //.‬ﺑﻪ ﻛﺠﻲ و ﺧﻤﻴﺪﮔﻲ ا‬
‫در ﻟﻔﻆ و ﻛﻠﻤﺔ ﻻ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ دارد‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻟﻔﻆ و ﻛﻠﻤﺔ ﻻ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺗﺮﻛﻴـﺐ اﻟـﻒ و ﻻم ﺑـﻪ‬
‫وﺟﻮدﻣﻲآﻳﺪ‪ //.‬و ﻧﻴﺰ ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺧﻤﻴﺪﮔﻲ و اﻓﺘﺎدﮔﻲ و ﺗﻮاﺿﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻴﻦ ﻛﻪ ﭼﻪ ﺳﺎن ﻛﺞ ﺷﺪه در ﻻم اﻟﻒ‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﻴﺴﺖ ﻛﺞ اﻧـﺪام اﻟـﻒ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(440 :1368 ،‬‬

‫*اﻟﻒ‪ ‬ﻗﺎﻣﺖ ﻛﺴﻲ ﭼﻮن دال ﻣﺎﻧﺪن‪ :‬ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﺔ راﺳﺘﻲ و ﺑﻠﻨﺪي اﺳﺖ و ﻗﺎﻣـ ‪‬‬
‫ﺖ‬
‫اﻓﺮاﺷﺘﻪ و ﻛﺸﻴﺪه را ﺑﻪ آن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺣﺮف‪ ‬دال‪ ،‬ﻻم‪ ،‬ﻧﻮن‪ ،‬ﺟﻴﻢ و‪ ...‬ﻧﺸﺎﻧﺔ ﺧﻤﻴﺪﮔﻲ و‬
‫ﻛﺠﻲ اﺳﺖ و ﻗﺎﻣﺖ‪ ‬ﺧﻤﻴﺪه را ﺑﻪ آن ﻧﺴـﺒﺖ ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ‪ //.‬ﺗﺮﻛﻴـﺐ‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳـﻪ از ﺧﻤﻴـﺪهﺷـﺪن و‬
‫اﻧﺤﻨﺎﭘﻴﺪاﻛﺮدن ﻗﺎﻣﺖ و ﻗﺪ راﺳﺖ و ﻛﺸﻴﺪه اﺳﺖ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺧﻤﻴﺪﮔﻲ و اﻓﺘﺎدﮔﻲ و ﻧـﺎﺗﻮاﻧﻲ و‬
‫ﺿﻌﻒ و ﺗﺤﻘﻴﺮ اﺳﺖ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﻲ اﺳﺖ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺗﻌﻈﻴﻢ و ﺗﻜﺮﻳﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻢ ﭼﻮ ﭘﻴﺮان دﻳﺮﺳـﺎل ﺑﻤﺎﻧـﺪ‬ ‫اﻟﻒ‪ ‬ﻗﺎﻣﺘﺶ ﭼﻮن دال ﺑﻤﺎﻧـﺪ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(229 :1368 ،‬‬

‫*اﻟﻒ‪ ‬ﻗﺎﻣﺖ ﻛﺴﻲ ﭼﻮن ﻧﻮن ﮔﺸﺘﻦ‪ :‬ر‪.‬ك‪ .‬اﻟﻒ‪ ‬ﻗﺎﻣﺖ ﻛﺴﻲ ﭼﻮن دال ﻣﺎﻧﺪن‪.‬‬
‫ﻃُﺮة ﺳﺮﻛﺸﺶ ﻧﮕﻮن ﮔﺸـﺘﻪ‬ ‫اﻟﻒ‪ ‬ﻗﺎﻣﺘﺶ ﭼﻮ ﻧﻮن ﮔﺸﺘﻪ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(249 :1368 ،‬‬

‫*اﻟﻒ‪ ‬ﻛﺴﻲ‪ ،‬ﻻم ﺷﺪن‪ :‬ر‪.‬ك‪ .‬اﻟﻒ‪ ‬ﻗﺎﻣﺖ ﻛﺴﻲ ﭼﻮن دال ﻣﺎﻧﺪن‪.‬‬
‫ﮔﻮش ﻛﻦ از ﺣﺎل ﻣﻦ اﻳﻦ ﻳﻚدو ﺣـﺮف‬ ‫ﺷــــﺪ اﻟﻔــــﻢ ﻻم ز ﻏﻤﻬــــﺎي ژرف‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(382 :1368 ،‬‬

‫*اﻟﻒﻻمِ اﻟﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻴﻢ ﺑﺪل ﺳﺎﺧﺘﻦ‪ :‬اﮔﺮ ال در اﻟﺤﻤﺪ را ﺑﻪ ﻣﻴﻢ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﻨـﻴﻢ‪ ،‬ﻟﻔـﻆ و‬
‫ﻛﻠﻤﺔ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪدﺳﺖﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫‪ 100‬ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1397‬‬

‫ﺳﺎز اﻟﻒ ﻻم ازو ﺑﻪ ﻣﻴﻢ ﺑﺪل‬ ‫ﻳﻌﻨــﻲ اﻟﺤﻤــﺪ را ﺑﺨــﻮان او‪‬ل‬

‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(9 :1368 ،‬‬

‫*از اﻟﻒ ﺑﻲ ﺑﻪ ﻗﺎف رﺳﻴﺪن‪ :‬اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻦ دارد ﻛﻪ در ﻣﻜﺘـﺐﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎ ﺑـﺮاي ﻳـﺎددادن‬
‫ﺣﺮوف‪ ‬اﻟﻔﺒﺎ‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺣﺮوف را روي ﻟﻮح و ﺗﺨﺘﻪ ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻮآﻣﻮز آن را ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﺮد‬
‫و ﺑﻌﺪ از ﻳﺎدﮔﻴﺮي ﻛﺎﻣﻞ ﻫﺮ ﺣﺮف‪ ،‬ﻳﺎدﮔﻴﺮي ﺣﺮف‪ ‬ﺑﻌﺪي را ﺷﺮوع ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و اﻳﻦ روﻧـﺪ را‬
‫اداﻣﻪ ﻣﻲدادﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺣﺮوف آﻣﻮﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از رﻋﺎﻳﺖ ﺗﺮﺗﻴـﺐ و ﺗـﻮاﻟﻲ اﺳـﺖ‪//.‬‬
‫ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺑﻪ آﺧ‪‬ﺮ و اﻧﺘﻬﺎ رﺳﻴﺪن و ﺗﻤﺎمﺷﺪن ﻛﺎر و اﻣﺮي اﺳﺖ‪) .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ اﻳﻬﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮه ﻗﺎف ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻬﻲ ﻫﻢ دارد‪(.‬‬
‫ﭼﻮ ﻃﻔﻼن رﺳﻴﺪ از اﻟﻒ ﺑﻲ ﺑﻪ ﻗﺎف‬ ‫ﭘﺲ از آب ﺷـﺪ ﻛـﻮه ﻗـﺎﻓﺶ ﻣﻄـﺎف‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(990 :1368 ،‬‬

‫*اﻗﻠﻴﻢدادن اﻟﻒ‪ ،‬ﺣﻠﻘﺔ ﺣﻲ‪ ‬را‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺐ‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺑﺨﺶ آﻏـﺎزﻳﻦ ﻟﻔـﻆ و ﻛﻠﻤـﺔ اﺣﻤـﺪ‬
‫)ﻳﻌﻨﻲ اح( اﺳﺖ ﻛﻪ از ﭘﻴﻮﺳﺘﻦِ اﻟﻒ و ح ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد و از آن‪ ،‬ﺑﻪ اﻗﻠﻴﻢدادن اﻟﻒ ﺑﻪ ﺣﻠﻘﺔ‬
‫ﺣﻲ‪ ‬و ﻳﺎ اﻋﺘﺒﺎر و وﻻﻳﺖﺑﺨﺸﻴﺪن اﻟﻒ ﺑﻪ ﺣﻠﻘﺔ ﺣﻲ‪ ‬ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ //.‬و ﻧﻴﺰ ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫اﺷﺎره ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪﺷﺪن اﻟﻒ ﺑﻪ آﻏﺎز ﻛﻠﻤﻪ و ﻟﻔﻆ‪ ‬ﺣﻤﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ از آن ﺑﻪ اﻗﻠﻴﻢدادن اﻟﻒ ﺑﻪ ﺣﻠﻘﺔ‬
‫ﺣﻲ‪ ‬و ﻳﺎ اﻋﺘﺒﺎر و وﻻﻳﺖﺑﺨﺸﻴﺪن اﻟﻒ ﺑﻪ ﺣﻠﻘﺔ ﺣﻲ‪ ‬ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛـﺮده‪ ،‬و درﻧﺘﻴﺠـﻪ‪ ،‬ﻛﻠﻤـﻪ و ﻟﻔـﻆ‪‬‬
‫اﺣﻤﺪ را اﻳﺠﺎد ﻛﺮدهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻃــﻮق ز دال و ﻛﻤــﺮ از ﻣــﻴﻢ داد‬ ‫ﺣﻠﻘﺔ ﺣﻲ‪ ‬را ﻛﻪ اﻟﻒ اﻗﻠـﻴﻢ داد‬
‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(16 :1370،‬‬
‫*اﻧﮕﺸﺖ از ﻟﻮح ﺑﺮﻧﺪاﺷﺘﻦ اﻟﻒ‪ :‬در ﻣﻜﺘﺐﺧﺎﻧﻪﻫـﺎ‪ ،‬ﺑـﺮاي ﻳـﺎددادن ﺣـﺮوف‪ ‬اﻟﻔﺒـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻮدﻛﺎن و ﻣﺒﺘﺪﻳﺎن‪ ،‬اﺑﺘﺪا‪ ،‬ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ را ﻛﻪ او‪‬ﻟﻴﻦ ﺣﺮف‪ ‬اﺑﺠﺪ و اﻟﻔﺒﺎ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﺮ روي ﺗﺨﺘـﻪ و‬
‫ﻟﻮح‪ ،‬ﺑﺎرﻫﺎ ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و از ﻧﻮآﻣﻮز ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺿـﻤﻦِ ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﻣﻜـﺮّر‬
‫اﻟﻒ ﺑﺮ روي ﻟﻮح و ﺗﺨﺘﻪ‪ ،‬آن را ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﺗﻜﺮار ﻛﻨﺪ‪ .‬آنﻗﺪر اﻳﻦ ﺣﺮف ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺗﻜـﺮار‬
‫و ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪ ﺗﺎ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺣﺮف‪ ‬ب را ﺷﺮوع ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬دﻳﮕـﺮ‬
‫ﺣﺮوف ﻳﺎد داده ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻜﺮار و ﺗﺪاوم‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ‪ ‬ﻳﺎدﮔﻴﺮي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﺣﺮوف ﻣـﻲﺷـﺪ‪ .‬ﺷـﺎﻳﺪ‬
‫ﺗﺪاومِ ﻧﻘﺶِ اﻟﻒ ﺑﺮ روي ﻟﻮح را‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﮕﺸﺖ از ﻟﻮح ﺑﺮﻧﺪاﺷﺘﻦ اﻟﻒ ﺗﻌﺒﻴـﺮ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪ //.‬اﻳـﻦ‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞِ اﻧﮕﺸﺖﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﻟﻒ ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﻟﻮح‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﻲﺑﻨﺪد‪ ،‬اﺷﺎره دارد‪ //.‬اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ‪،‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮاً‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞِ اﻟﻒ و ﻧﻴﺰ ﻃﺮزِ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻦِ اﻟﻒ ﺑﺮ ﺻﻔﺤﺔ ﻟﻮح ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻧﮕﺸﺖﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﺮ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي دو داﺳﺘﺎنﺳﺮاي ‪101 ...‬‬

‫ﭼﻴﺰي اﺳﺖ‪ ،‬اﺷﺎره دارد‪ //.‬ﺗﻠﻮﻳﺤﺎً‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺷﺎره ﺑﻪ اﻧﮕﺸﺖ ﺑﺮ ﭼﻴﺰي ﻧﻬﺎدن ﻛﻪ ﻛﻨﺎﻳﻪ از اﺷﺎره‬
‫ﻛﺮدن و اﻳﺮادﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دارد‪ .‬و ﻧﻴﺰ ر‪.‬ك‪ .‬اﻟﻒ‪.‬‬
‫ﭼـﻮن اﻟﻒ اﻧﮕﺸﺖ از آن ﺑﺮﻣﺪار‬ ‫ﻟﻮح ﺧﻮد آن دم ﻛﻪ ﻧﻬﻲ ﺑﺮ ﻛﻨـﺎر‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(440 :1368 ،‬‬

‫*اﻧﮕﺸﺖ ﺷﻬﺎدت ﺑﺮآوردن اﻟﻒ‪ :‬ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻛﺸﻴﺪﮔﻲ و درازي و روﺑﻪﺑﺎﻻﺑﻮدنِ اﻟـﻒ‪،‬‬
‫اﻧﮕﺸﺖ را ﺑﻪ اﻟﻒ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬و ﺷﺎﻳﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻫﻨﮕﺎمِ اداي ﺷـﻬﺎدت و ﻧﻴـﺰ اﺟـﺎزة ﺷـﻬﺎدت‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻦ‪ ،‬اﻧﮕﺸﺖ را ﺑﺎﻻ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺎﻻ و ﻗﺎﻋﺪﺗﺎً ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪا ﺑـﺎ اﻧﮕﺸـﺖ اﺷـﺎره‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐِ اﻧﮕﺸﺖ‪ ‬ﺷﻬﺎدت ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ دارد‪ //.‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ اﻟﻒ در ﻛﻠﻤﺔ ﺷﻬﺎدت ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ دارد ﻛﻪ ﺑﺎ اﺿﺎﻓﻪﺷﺪن اﻟﻒ ﺑﻪ ﺷﻬﺪ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻮن اﻟﻒ اﻧﮕﺸﺖ ﺷﻬﺎدت ﺑﺮآر‬ ‫دﺳﺖ درﻳﻦ ﺷﻬﺪ ز ﻋـﺎدت ﺑـﺪار‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(400 :1368 ،‬‬

‫*او‪‬ل و آﺧ‪‬ﺮ اﻧﺒﻴﺎ ﺷﺪن اﻟﻒ‪ :‬اﺷﺎره ﺑﻪ دو ﺣﺮف‪ ‬ا در او‪‬ل و آﺧ‪‬ﺮ ﻛﻠﻤﻪ و ﻟﻔﻆ‪ ‬اﻧﺒﻴﺎ دارد‪.‬‬
‫او‪‬ل و آﺧ‪‬ــﺮ ﺷــﺪه ﺑــﺮ اﻧﺒﻴــﺎ‬ ‫ﻫﻤﭽﻮ اﻟﻒ راﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و وﻓﺎ‬
‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(16 :1370،‬‬

‫*ﺑﺎ اﻟﻒ‪ ،‬ﺣﺮوف‪ ‬اﺳﻢ ﺗﻤﺎم ﺷﺪن‪ :‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐِ ﺣﺮوف‪ ‬اﺑﺠـﺪ و ﻗﺮارﮔـﺮﻓﺘﻦ آن دارد‪.‬‬
‫اﻟﻒ در او‪‬ل اﺳﺖ و آﺧ‪‬ﺮﻳﻦ ﺣﺮف ﻧﻴﺰ ﺿﻈﻎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻻ ﻧﻴﺰ در آﺧ‪‬ﺮ اﻳﻦ ﺣﺮوف‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺴﺖ و ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻜﺘﺐﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻫﻢ وﻗﺘﻲ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ را ﻳـﺎد‬
‫ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ اﻟﻒ‪ ،‬ﻫﻴﭽﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮرِ ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ آﻏـﺎزِ ﺣـﺮوف از او‪‬ل ﺗـﺎ ﻻي‬
‫آﺧ‪‬ﺮ ﺣﺮوف اﺳﺖ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺗﻤﺎم و ﻛﺎﻣﻞﺷﺪن ﭼﻴﺰي و اﻣﺮي‪ //.‬ر‪.‬ك‪ .‬اﻟﻒ‪ .‬ر‪.‬ك‪ .‬اﻟـﻒﻻم‬
‫)ﻻماﻟﻒ(‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻟﻒ ﺷﺪ ﺣﺮوف‪ ‬اﺳـﻢ ﺗﻤـﺎم‬ ‫ﭼﻮن ﺷﺪ اﺷﺒﺎع ﻛـﺮده ﻓﺘﺤـﺔ ﻻم‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(3 :1368 ،‬‬

‫*ﺑﺎ اﻟﻒ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺑﻮدن‪ :‬ﭼﻮن اﻟﻒ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻧﻘﻄﻪاي ﻧﺪارد و ﻫﻴﭻ ا‪‬ﻋﺮاب و ﺣﺮﻛﺘﻲ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد‬
‫و ﻇﺎﻫﺮي ﻟﺨﺖ و ﻋﺮﻳﺎن دارد و ﺗﻨﻬﺎ و ﻓﺮد و ﺗﻚ اﺳﺖ‪ ،‬از آن ﺑﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺛﺮوت‪ ،‬دروﻳﺸـﻲ و‬
‫ﻓﻘﺮ و ﻧﺪاري اﻟﻒ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ //.‬و ﻧﻴﺰ اﻟﻒ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻧﺪارد ﻣﺜﻠﻲ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﺮ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪن اﻟﻔﺒﺎ ﺑـﻪ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫‪ 102‬ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1397‬‬

‫ﻛﻮدﻛﺎن اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻢ ﺑﻮده ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻢ ﻣﻜﺘﺐﺧﺎﻧـﻪ ﺑـﺮاي ﻳـﺎددادن ﺣـﺮوف‪ ‬اﻟﻔﺒـﺎ ﺑـﻪ ﻛﻮدﻛـﺎن و‬
‫ﻣﺒﺘﺪﻳﺎن‪ ،‬ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﻳﻜﻲ ﺑﻪ زﻳﺮ دارد‪ ،‬ﺗﺎ دو ﺗﺎ ﺑـﻪ ﺳـﺮ دارد‪ ،‬اﻟـﻒ‪ ،‬ﻫـﻴﭻ ﻧـﺪارد و ﻣﻨﻈـﻮر‪،‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻮن اﻟﻔﻲ و ﺑﺎ اﻟﻒ ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﺑﺮ ﭘﺎي ﺳﺘﺎده ﺑﻲ ﺧـﻢ و ﭘـﻴﭻ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(891 :1368 ،‬‬

‫*ﺑﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻧﺒﻮدن اﻟﻒ‪ :‬ر‪.‬ك‪ .‬ﺑﺎ اﻟﻒ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺑﻮدن‪.‬‬

‫از ﺳــﺒﻖ ﻳﺎﻓﺘﮕــﺎن ﭘــﺎي ﻣﭙــﻴﭻ‬ ‫ﮔﺮ ﻧﻴﻲ ﻫﻤﭽﻮ اﻟﻒ ﺑﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(550 :1368 ،‬‬

‫*ﺑﻲ ﺧﻢ و ﭘﻴﭻ ﺑﺮ ﭘﺎي اﻳﺴﺘﺎدن اﻟﻒ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺷـﻜﻞ و ﺣﺎﻟـﺖ‪ ‬راﺳـﺖ و ﻛﺸـﻴﺪه و‬
‫اﻳﺴﺘﺎدة اﻟﻒ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐ‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از اﺳﺘﻮار و ﻣﺤﻜﻢ‪ ،‬ﺑﺮﭘﺎاﻳﺴﺘﺎدن اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺰ ر‪.‬ك‪ .‬اﻟﻒ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻮن اﻟﻔﻲ و ﺑـﺎ اﻟـﻒ ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﺑﺮ ﭘﺎي ﺳﺘﺎده ﺑﻲ ﺧـﻢ و ﭘـﻴﭻ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(891 :1368 ،‬‬

‫*ﺗﺨﺘﺔ او‪‬ل‪ ،‬اﻟﻒ ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺘﻦ‪ :‬اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻦ دارد ﻛﻪ اﻟﻒ در ﺗﺮﺗﻴﺐِ ﺣﺮوف‪ ‬اﺑﺠﺪ و اﻟﻔﺒﺎ‬
‫در ﻣﺮﺗﺒﺔ او‪‬ل ﻗﺮار دارد و ازﻃﺮﻓﻲدﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻳﺎددادن ﺣﺮوف‪ ‬اﻟﻔﺒﺎ ﺑﺮاي ﻧﻮآﻣﻮزان و ﻣﺘﻌﻠّﻤﺎن‪،‬‬
‫اﺑﺘﺪا‪ ،‬ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ را ﻛﻪ او‪‬ﻟﻴﻦ ﺣﺮف‪ ‬اﺑﺠﺪ و اﻟﻔﺒﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ روي ﺗﺨﺘﺔ و ﻟﻮح ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﺗﻜﺮار‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ //.‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور ﻧﻴﺰ ﺗﺄﻛﻴﺪ دارد ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺣﺮﻓﻲ ﻛﻪ از ﻗﻠـﻢِ آﻓـﺮﻳﻨﺶِ‬
‫ﺧﺪا ﺑﺮ ﻟﻮحِ ﻣﺤﻔﻮظ ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺖ‪ ،‬اﻟﻒ ﺑﻮد‪ .‬ر‪.‬ك اﻟﻒ‪.‬‬
‫ﺑﺮ در ﻣﺤﺠﻮﺑﺔ اﺣﻤـﺪ ﻧﺸﺴـﺖ‬ ‫ﺗﺨﺘﺔ او‪‬ل ﻛﻪ اﻟﻒ ﻧﻘﺶ ﺑﺴـﺖ‬
‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(15 :1370 ،‬‬

‫*ﭼﻮن اﻟﻒ ﺑﻪ ﺗﺨﺘﻪ ﭼﺴﺒﻴﺪن‪ :‬در ﻣﻜﺘﺐﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻳﺎددادن ﺣﺮوف‪ ‬اﻟﻔﺒﺎ ﺑﻪ ﻛﻮدﻛﺎن و‬
‫ﻣﺒﺘﺪﻳﺎن‪ ،‬اﺑﺘﺪا‪ ،‬ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ را ﻛﻪ او‪‬ﻟﻴﻦ ﺣﺮف‪ ‬اﺑﺠﺪ و اﻟﻔﺒﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ روي ﺗﺨﺘـﻪ و ﻟـﻮح‪ ،‬ﺑﺎرﻫـﺎ‬
‫ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و از ﻧﻮآﻣﻮز ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺿﻤﻦِ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻣﻜﺮّر اﻟﻒ ﺑـﺮ روي‬
‫ﻟﻮح و ﺗﺨﺘﻪ‪ ،‬آن را ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﺗﻜﺮار ﻛﻨﺪ‪ .‬آنﻗﺪر اﻳـﻦ ﺣـﺮف ﻧﻮﺷـﺘﻪ و ﺗﻜـﺮار و ﺧﻮاﻧـﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺗﺪاومِ ﻧﻘﺶِ اﻟﻒ ﺑﺮ روي ﻟﻮح و ﺗﺨﺘﻪ را‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺨﺘﻪ ﭼﺴـﺒﻴﺪن‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي دو داﺳﺘﺎنﺳﺮاي ‪103 ...‬‬

‫اﻟﻒ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮدهاﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺐِ ﭼﻮن اﻟﻒ ﺑﻪ ﺗﺨﺘﻪ ﭼﺴـﺒﻴﺪن‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳـﻪ از ﺑﺴـﻴﺎر ﻣﺤﻜـﻢ ﮔـﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺗﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻳﻚ ﺗﺨﺘﻪ ﭼﺴﺒﻴﺪ ﻫﻤﭽﻮن اﻟﻒ‬ ‫ز ﺣــﺮف‪ ‬ﺳــﻼﻣﺖ دﻟــﻲ ﻣﻨﺤــﺮف‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(286 :1368 ،‬‬

‫*ﭼﻮن ﻻم و اﻟﻒ‪ ،‬اﻟﻴﻒ ﺑﻮدن‪ :‬ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﺷﻜﻞِ ﻟﻔﻆ‪ ‬ﻻم ﻛﻪ دو ﺣـﺮف‪ ‬اﻟﻒ و ﻻم در‬
‫ﺟﻮار ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺷﻜﻞِ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ ﻛﻪ ا‪ ،‬ل در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﻛﻠﻤـﺔ اﻟﻴـﻒ ﻛـﻪ دو‬
‫ﺣﺮف‪ ‬ﻻم و اﻟﻒ در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐ‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﻮاﻓﻖ و ﻫﻤﺪﻣﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﻻم و اﻟﻒ اﻟﻴﻒ ﺑـﻮدﻳﻢ‬ ‫زﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺣﺮﻳﻒ ﺑﻮدﻳﻢ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(784 :1368 ،‬‬

‫*در ﺟﺎن‪ ،‬ﻣﻨﺰلﻛﺮدن اﻟﻒ‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺐ‪ ،‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻟﻔﻆ و ﻛﻠﻤـﺔ ﺟـﺎن دارد‪//.‬‬
‫ﺗﺮﻛﻴـﺐ‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻳﺎد و ﺧﺎﻃﺮ و ﻋﺸﻖِ ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ و ﺟﺎوﻳﺪان ﻣﻌﺸﻮق در ﺟـﺎن و دل و وﺟـﻮد‪‬‬
‫ﻋﺎﺷﻖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻﭼﻴﺰ ﺟﺎي آن را ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻋﺸﻖِ ازﻟﻲ و اﺑـﺪي ﺑـﻪ ﻣﻌﺸـﻮق و‬
‫ﻣﺎﻧﺪﮔﺎري ﻳﺎد و ﺧﺎﻃﺮة آن در دل و ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻮن اﻟﻒ ﻛﺮد ﻣﻨﺰﻟﺶ در ﺟﺎن‬ ‫ﻗﺎﻣـــﺖ آن ﺳـــﻴﺎهﭼـــﺮده روان‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(192 :1368 ،‬‬

‫*دو ﭘﻲ‪ ،‬ﭼﻮن ﻻماﻟﻒ ﺧﻢ زدن‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ دو ﭘﺎ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻻماﻟﻒ ﺧـﻢزدن و ﺑﺮﻳﻜـﺪﻳﮕﺮﮔﺮه‬
‫زدن و ﺑﻪﻫﻢﭘﻴﻮﺳﺘﻦ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﮔﺮهﺧﻮردن‪ ،‬ادﻏﺎمﺷﺪن و ﻳﻜﻲﮔﺸﺘﻦ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﻮاﻓﻖ و‬
‫ﺳﺎزﮔﺎري اﺳﺖ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻋﺸﻖﺑﺎزي و ﻫﻢآﻏﻮﺷﻲ اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﻴﺰ ر‪.‬ك‪ .‬ﻻماﻟﻒ‪.‬‬
‫دو ﺣﺮف از ﻳﻜﻲ ﺟﻨﺲ در ﻫﻢ زده‬ ‫دو ﭘﻲ ﻫﺮ دو ﭼﻮن ﻻم اﻟﻒ ﺧﻢ زده‬
‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(1142 :1370،‬‬

‫*راﺳﺘﻲ از ﺑﺎﻻي اﻟﻒ ﺑﺮدن‪ :‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺧـﻢوﻛـﺞﻛـﺮدن‪ ،‬از ﺣﺎﻟـﺖ راﺳـﺘﻲ و اﺳـﺘﻮاري‬
‫درآوردن و ﺑﻪ ﺷﻜﻞِ دﻳﮕﺮ درآوردن‪ .‬از ارزش و اﻋﺘﺒﺎراﻧﺪاﺧﺘﻦ‪.‬‬
‫ﺑﺮده ز ﺑﺎﻻي اﻟﻒ راﺳـﺘﻲ‬ ‫ﺟﻨﺒﺶ ﻛﻠﻚ ﺗﻮ ز ﻛﻢ ﻛﺎﺳﺘﻲ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(425 :1368 ،‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫‪ 104‬ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1397‬‬

‫*ﺷﻜﻞِ اﻟﻒ را از دال ﻧﺸـﻨﺎﺧﺘﻦ‪ :‬ﺷـﻜﻞِ راﺳـﺖ و ﻛﺸـﻴﺪه را از ﺷـﻜﻞِ ﺧﻤﻴـﺪه و‬

‫ﻧﺎراﺳﺖ ﺗﺸﺨﻴﺺﻧﺪادن‪ //.‬ﻣﺜﻞ ﻫﺮّ از ﺑﺮّ ﻧﺸـﻨﺎﺧﺘﻦ‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳـﻪ از ﻗـﺪرت‪ ‬ﺗﺸـﺨﻴﺺﻧﺪاﺷـﺘﻦ‪،‬‬
‫ﻧﺎآﮔﺎه و ﻧﺎدانﺑﻮدن‪.‬‬
‫ﺷﻜﻞِ اﻟﻒ را ﻧﺸﻨﺎﺳﺪ ز دال‬ ‫وان ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻴﻤﮕﻪ ﻣﺎه و ﺳﺎل‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(437 :1368 ،‬‬

‫*ﺻ‪‬ﻔﺮ دﻫﺎن ﺑﺮ اﻟﻒ اﻓﺰودن‪ :‬از اﻟﻒ‪ ،‬ﻗﺎﻣﺖ‪ ‬ﻛﺸﻴﺪه و ﻣﻮزون ﻣﻌﺸـﻮق و از ﺻ‪‬ـﻔﺮ‪ ،‬ﻧﻴـﺰ‬
‫دﻫﺎن ﺗﻨﮓ و ﺧُﺮد ﻣﻌﺸﻮق را اراده ﻛﺮدهاﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺐ‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺟﻤﻊﺷﺪن زﻳﺒﺎﻳﻲﻫﺎي ﻣﻌﺸﻮق‬
‫و ﻣﺤﺒﻮب در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ اﺳﺖ‪ //.‬ﺑﻪ اﻟﻒ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﺟﺎﻳﮕﺎه‪ ،‬در ﻣﻘﺎمِ او‪‬ل ﺣﺮوف‪ ‬اﺑﺠﺪ و از ﻧﻈﺮِ‬
‫ارزﺷﻲ‪ ،‬ﻳﻚ و ﺷﺒﻴﻪ ﻳﻚ اﺳﺖ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ دارد ﻛﻪ اﻓﺰودن ﻋﺪد ﺻ‪‬ﻔﺮ ﺑﺮ اﻟـﻒ )ﻳـﻚ(‪ ،‬ارزش‬
‫ﻋﺪدي آن را ده ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از زﻳﺎد و ﻓﺮاوان‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ ده ﻛﺮده آﺷﻮب ﺟﻬﺎن را‬ ‫ﻓﺰوده ﺑﺮ اﻟﻒ ﺻﻔﺮ دﻫـﺎن را‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(601 :1368 ،‬‬

‫*ﻟﻮح اﻟﻒ ﺑﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻨﺎر ﻛﺴﻲ ﻧﻬﺎدن‪ :‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﺗﺨﺘﻪ و ﻟﻮﺣﻲ دارد ﻛـﻪ ﺟﻬـﺖ‪ ‬ﻳـﺎدداد ِن‬
‫ﺣﺮوف‪ ‬اﻟﻔﺒﺎ‪ ،‬ﺣﺮوف‪ ‬اﻟﻒ ﺑﺎ ﺗﺎ و دﻳﮕﺮ ﺣﺮوف را ﺑﺮ آن ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﺗﻜـﺮار ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ ﺗـﺎ‬
‫آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ // .‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از آﻣﻮزش و ﻳﺎددادن و ﺗﻌﻠﻴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﻮح اﻟﻒ ﺑﻲ ﺑﻪ ﻛﻨﺎرت ﻧﻬﻨـﺪ‬ ‫ور ﺑﻪ دﺑﺴﺘﺎن ﺳﺮ و ﻛﺎرت دﻫﻨﺪ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(440 :1368 ،‬‬

‫*ﻣﻴﻞ وﺻﻠﺖ از اﻟﻒ ﻛﻢ ﺑﻮدن‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻟﻒ در ﻣﻘﺎمِ وﺻﻞ ﻗﺮار ﺑﮕﻴـﺮد‪ ،‬از ﻗﺮاﺋـﺖ‬
‫ﺳﺎﻗﻂ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻠﻔّﻆ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬از اﻳﻦ اﻟﻒ‪ ،‬ﺑﻪ اﻟﻒ‪ ‬وﺻﻞ و اﻟﻒ‪ ‬ﻣﻬﻤﻮز ﻳـﺎد ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬و ﻧﻴـﺰ‬
‫ﭼﻮن اﻟﻒ از ﺣﺮوف‪ ‬دﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و در ﺻﻮرت‪ ‬اﺗﺼﺎل‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺣﺮف‪ ‬ﻗﺒﻞِ ﺧﻮد‬
‫ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﻴﻞ ﺑﻪ وﺻﻞ ﻧﺪارد و از ﺟﻤﻠﺔ ﺣﺮوف‪ ‬ﻣﻨﺰّه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻈﻬﺮِ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺟـﺪاﻳﻲ و‪...‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ر‪.‬ك‪ .‬اﻟﻒ‪.‬‬
‫ﺟﺰ ﺑﻪ ﺣﺮﻓﻲ ﻛـﻪ ﻣﻘـﺪ‪‬م ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﻣﻴﻞ وﺻﻠﺖ از اﻟﻒ ﻛﻢ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(165 :1368 ،‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي دو داﺳﺘﺎنﺳﺮاي ‪105 ...‬‬

‫*ﻧﺎﺑﻮدنِ اﻟﻒ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲﻛﻪ اﻟﻒ در ﻣﻘﺎمِ وﺻﻞ ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬از ﻗﺮاﺋﺖ ﺳـﺎﻗﻂ ﺷـﺪه‪ ،‬ﺗﻠﻔّـﻆ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدنِ اﻟﻒ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ //.‬ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﭘﻨﻬﺎن و ﺿﺎﻳﻊ و ﻣﺨﻔﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﻴﺰ ر‪.‬ك‪ .‬اﻟﻒ در ﺑﺴﻢ‪ ،‬ﻣﺨﺘﻔﻲﮔﺸﺘﻦ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺖ ﺷﻴﻄﺎﻧﺶ از ﻣﻴﺎن دزدﻳﺪن‬ ‫ﭼــﻮ ز ﻧــﺎﺑﻮدنِ اﻟــﻒ ﭘﺮﺳــﻴﺪ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(82 :1368 ،‬‬

‫*ﻧﻮن ﻛﺎﻟﻔﺶ ﭘﺎي ﺑﻮد ﻣﻴﻢ ﻓﺮق‪ :‬ﻇﺎﻫﺮاً‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﺐِ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻦِ ﺣﺮوف‪ ‬اﻟﻒ و ﻣﻴﻢ و ﻧﻮن‬
‫در ﻟﻔﻆ‪ ‬اﻟﺮﺣﻤﻦ در آﻳﺔ ﺑﺴﻢاﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ دارد‪ //.‬در ﺗﺮﻛﻴﺐِ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‪ ،‬از‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﺷﻜﻞِ راﺳﺖ و اﻳﺴﺘﺎي آن‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ و از ﻣﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪواﺳﻄﺔ ﺷـﻜﻞِ‬
‫ﮔ‪‬ﺮد و ﻣ‪‬ﺪو‪‬رِ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮق ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮدهاﺳﺖ‪ //.‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞِ و ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺎﻫﻲ )ﻧﻮن( ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺟ‪‬ـﻪ دارد ﻛـﻪ‬
‫ﭘﺎي آن را اﻟﻒ و ﺳﺮ آن را ﻣﻴﻢ ﺗﺼﻮر ﻛﺮدهاﺳﺖ‪ //.‬ﻇﺎﻫﺮاً‪ ،‬ﺑﻪ آﻳﺔ ﻧﻮنواﻟﻘﻠﻢ ﻧﻴـﺰ اﺷـﺎره دارد‬
‫ﻛﻪ در آن‪ ،‬ﻧﻮن‪ ،‬در ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻫﻲ را ﺗﺪاﻋﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻟﻒ‪ ،‬ﭘﺎي‪ ،‬و اﻟﻘﻠﻢ و ﻣﻴﻢ‪ ،‬ﻓﺮق آن‬
‫ﺷﻤﺮده ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻫﻲ ﻛﻮﺛﺮ ﻛﻪ در آب اﺳﺖ ﻏﺮق‬ ‫ﻧﻮن ﻛﺎﻟﻔﺶ ﭘﺎي ﺑﻮد ﻣـﻴﻢ ﻓـﺮق‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(368 :1368 ،‬‬

‫*ﻫﻴﭻ در ﺑﺮ ﺑﻮدن اﻟﻒ‪ :‬ر‪.‬ك‪ .‬اﻟﻒ )ﭼﻴﺰي‪ ،‬ﻫﻴﭻ( ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻫﻤﭽﻮن اﻟﻒ اﺳـﺖ ﻫﻴﭻ در ﺑﺮ‬ ‫ﻟــﻴﻜﻦ ﺑــﺮ ﻛــﻮه ﻗــﺎف ﭘﻴﻜــﺮ‬
‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(571 :1370،‬‬

‫ﺟﺪولِ ﻛﻠﻲ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ و ﺗﺼﺎوﻳﺮِ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‪ ،‬ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ و ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﻓﻌﻠـﻲ و‬
‫ﻛﻨﺎﻳﻲ ﻧﻐﺰ ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﺷﻜﻞ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ و وﻳﮋﮔﻲ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺟﺎﻣﻲ‬

‫ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‪ ،‬ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ و ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﻓﻌﻠﻲ و‬

‫ﻧﻈﺎﻣﻲ‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﺎﻳﻲ ﻧﻐﺰ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻜﻞ و ﺣﺎﻟﺖ و وﻳﮋﮔﻲ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺎوﻳﺮ و ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‪،‬‬

‫‪ 12‬ﻣﻮرد‬ ‫‪ 27‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺗﻌﺒﻴﺮات‪ ‬ﻧﻐﺰ و ﻇﺮﻳﻒ‪ ‬ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻜﻞ و‬
‫ﺣﺎﻟﺖ و وﻳﮋﮔﻲ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﻓﻌﻠﻲ و ﻛﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ‬
‫‪ 6‬ﻣﻮرد‬ ‫‪ 29‬ﻣﻮرد‬
‫ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫‪ 106‬ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1397‬‬

‫‪ .1‬ﺟﺪولِ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺎوﻳﺮ و ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‪ ،‬ﺗﻌﺒﻴﺮات‪ ‬ﻧﻐﺰ و ﻇﺮﻳﻒ‪ ‬ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﺷﻜﻞ و ﺣﺎﻟﺖ و وﻳﮋﮔﻲ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‬

‫ﺗﻜﺮار‬ ‫ﺷﺎﻋﺮ‬ ‫ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف اﻟﻒ‬

‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺗﺤﻔﻪاﻻﺣﺮار(‪) ،‬ﺳﺒﺤﻪاﻻﺑﺮار(‪) ،‬ﺳﻠﺴﻠﻪ‬
‫‪ 12‬ﻣﻮرد‬
‫اﻟﺬﻫﺐ(‪)،‬ﻳﻮﺳﻒ و زﻟﻴﺨﺎ(‬ ‫اﻟﻒ‬
‫‪ 5‬ﻣﻮرد‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ)ﺧﺴﺮو و ﺷﻴﺮﻳﻦ(‪) ،‬ﻟﻴﻠﻲ و ﻣﺠﻨﻮن(‪) ،‬ﻣﺨﺰناﻻﺳﺮار(‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ )ﻣﺨﺰناﻻﺳﺮار(‬ ‫اﻟﻒ‪ ‬آدم‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺳﻼﻣﺎن و اﺑﺴﺎل(‬ ‫اﻟﻒ در ﻣﻴﺎنِ ﻣﺎه‬
‫‪ 2‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺳﻠﺴﻠﻪاﻟﺬﻫﺐ(‬ ‫اﻟﻒ‪ ‬ﻗﺎﻣﺖ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ)ﻳﻮﺳﻒ و زﻟﻴﺨﺎ(‬ ‫اﻟﻒ‪ ‬ﻛﺸﻴﺪه ﺑﻴﻦ اﻟﻌﻴﻨﻴﻦ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ )ﻣﺨﺰناﻻﺳﺮار(‬ ‫اﻟﻒ‪ ‬ﻛﻮﻓﻲ‬
‫‪ 2‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ)ﺗﺤﻔﻪاﻻﺣﺮار(‪) ،‬ﻟﻴﻠﻲ و ﻣﺠﻨﻮن(‬
‫اﻟﻒ ﻻم )ﻻم اﻟﻒ(‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ )ﺷﺮفﻧﺎﻣﻪ(‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺳﻠﺴﻠﻪاﻟﺬﻫﺐ(‬ ‫اﻟﻒ ﻻم ﻣﻴﻢ )اﻟﻢ(‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺗﺤﻔﻪاﻻﺣﺮار(‬ ‫اﻟﻒ‪ ‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﻳﻮﺳﻒ و زﻟﻴﺨﺎ(‬ ‫اﻟﻒ وار‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ )ﻣﺨﺰناﻻﺳﺮار(‬ ‫از اﻟﻒ‪ ‬آدم و ﻣﻴﻢِ ﻣﺴﻴﺢ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ) ﻫﻔﺖ ﭘﻴﻜﺮ(‬ ‫ﺑﺎد‪ ‬ﺑﻲ اﻟﻒ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ )ﻟﻴﻠﻲ و ﻣﺠﻨﻮن(‬ ‫ﺟﻴﻢ اﻟﻒ ﻣﻴﻢ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ )ﻣﺨﺰناﻻﺳﺮار(‬ ‫ﺣﻲ‪ ‬اﻟﻒ دال ﻣﻴﻢ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺳﻠﺴﻠﻪاﻟﺬﻫﺐ(‬ ‫دو اﻟﻒ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺗﺤﻔﻪاﻻﺣﺮار(‬ ‫دو اﻟﻒ ﻻم ﺑﺮ ﺳﺮ را‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺗﺤﻔﻪاﻻﺣﺮار(‬ ‫دو اﻟﻒ ﻻم را‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺳﺒﺤﻪاﻻﺑﺮار(‬ ‫رﻗﻢ اﻟﻒ ﺑﻲ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺗﺤﻔﻪاﻻﺣﺮار(‬ ‫ﺳﻴﻤﻴﻦ اﻟﻒ‬
‫ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺗﺤﻔﻪاﻻﺣﺮار(‬ ‫ﻻم اﻟﻒ دﻳﻮﻻخ‬

‫‪ .2‬ﺟﺪولِ ﺳﺎﺧﺘﺎر ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﻋﺒﺎرت ﻫﺎي ﻓﻌﻠﻲ و ﻛﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‬

‫ﺗﻜﺮار‬ ‫ﺷﺎﻋﺮ‬ ‫ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف اﻟﻒ‬

‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺗﺤﻔﻪ اﻻﺣﺮار(‬ ‫اﻟﻒ از ﭘﻲ ﻧﻮن در رﻗﻢ ﺑﻮدن‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﻳﻮﺳﻒ و زﻟﻴﺨﺎ(‬ ‫اﻟﻒ از دو ﺷﺎخِ ﻻم اﻟﻒ دور ﻛﺮدن‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﻟﻴﻠﻲ و ﻣﺠﻨﻮن(‬ ‫اﻟﻒ اﻟﻒ از زﻧﮕﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻜﺮار ﺑﺮ ورق ﻧﻮﺷﺘﻪ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي دو داﺳﺘﺎنﺳﺮاي ‪107 ...‬‬

‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺳﺒﺤﻪ اﻻﺑﺮار(‬ ‫اﻟﻒ‪ ،‬او‪‬ل ﺑﻪ ﺷﻤﺎردرآﻣﺪن‬

‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺣﺎﻣﻲ )ﺗﺤﻔﻪ اﻻﺣﺮار(‬ ‫اﻟﻒ ﺑﻪ ﻣﻴﺎنِ ﻻﻟﻪ راه ﻛﺮدن‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﻳﻮﺳﻒ و زﻟﻴﺨﺎ(‬ ‫اﻟﻒ ﺑﻲ ﺑﻪ ﻟﻮح ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ )ﻣﺨﺰن اﻻﺳﺮار(‬ ‫اﻟﻒ )ﭼﻴﺰي‪ ،‬ﻫﻴﭻ( ﻧﺪارد‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻟﺬﻫﺐ(‬ ‫اﻟﻒ در ﺑﺴﻢ‪ ،‬ﻣﺨﺘﻔﻲ ﮔﺸﺘﻦ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺗﺤﻔﻪ اﻻﺣﺮار(‬ ‫اﻟﻒ در ﻻم )ﻻم اﻟﻒ( ﻛﺞ ﺷﺪن‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻟﺬﻫﺐ(‬ ‫اﻟﻒ‪ ‬ﻗﺎﻣﺖ ﻛﺴﻲ ﭼﻮن دال ﻣﺎﻧﺪن‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻟﺬﻫﺐ(‬ ‫اﻟﻒ‪ ‬ﻗﺎﻣﺖ ﻛﺴﻲ ﭼﻮن ﻧﻮن ﮔﺸﺘﻦ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺗﺤﻔﻪ اﻻﺣﺮار(‬ ‫اﻟﻒ ﻛﺴﻲ ﻻم ﺷﺪن‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻟﺬﻫﺐ(‬ ‫اﻟﻒ ﻻمِ اﻟﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻴﻢ ﺑﺪل ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ(‬ ‫از اﻟﻒ ﺑﻲ ﺑﻪ ﻗﺎف رﺳﻴﺪن‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ )ﻣﺨﺰن اﻻﺳﺮار(‬ ‫اﻗﻠﻴﻢ دادن اﻟﻒ‪ ،‬ﺣﻠﻘﺔ ﺣﻲ‪ ‬را‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺗﺤﻔﻪ اﻻﺣﺮار(‬ ‫اﻧﮕﺸﺖ از ﻟﻮح ﺑﺮﻧﺪاﺷﺘﻦ اﻟﻒ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺗﺤﻔﻪ اﻻﺣﺮار(‬ ‫اﻧﮕﺸﺖ ﺷﻬﺎدت ﺑﺮآوردن اﻟﻒ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ )ﻣﺨﺰن اﻻﺳﺮار(‬ ‫او‪‬ل و آﺧﺮ اﻧﺒﻴﺎء ﺷﺪن اﻟﻒ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻟﺬﻫﺐ(‬ ‫ﺑﺎ اﻟﻒ‪ ،‬ﺣﺮوف‪ ‬اﺳﻢ ﺗﻤﺎم ﺷﺪن‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﻟﻴﻠﻲ و ﻣﺠﻨﻮن(‬ ‫ﺑﺎ اﻟﻒ ﻫﻴﭻ ﺑﻮدن‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺳﺒﺤﻪ اﻻﺑﺮار(‬ ‫ﺑﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻧﺒﻮدن اﻟﻒ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﻟﻴﻠﻲ و ﻣﺠﻨﻮن(‬ ‫ﺑﻲ ﺧﻢ و ﭘﻴﭻ ﺑﺮ ﭘﺎي اﻳﺴﺘﺎدن اﻟﻒ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ )ﻣﺨﺰن اﻻﺳﺮار(‬ ‫ﺗﺨﺘﺔ او‪‬ل‪ ،‬اﻟﻒ ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺘﻦ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ(‬ ‫ﭼﻮن اﻟﻒ ﺑﻪ ﺗﺨﺘﻪ ﭼﺴﺒﻴﺪن‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﻟﻴﻠﻲ و ﻣﺠﻨﻮن(‬ ‫ﭼﻮن ﻻم و اﻟﻒ‪ ،‬اﻟﻴﻒ ﺑﻮدن‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻟﺬﻫﺐ(‬ ‫در ﺟﺎن‪ ،‬ﻣﻨﺰل ﻛﺮدن اﻟﻒ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ )ﺷﺮف ﻧﺎﻣﻪ(‬ ‫دو ﭘﻲ‪ ،‬ﭼﻮن ﻻم اﻟﻒ ﺧﻢ زدن‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺗﺤﻔﻪ اﻻﺣﺮار(‬ ‫راﺳﺘﻲ از ﺑﺎﻻي اﻟﻒ ﺑﺮدن‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺗﺤﻔﻪ اﻻﺣﺮار(‬ ‫ﺷﻜﻞِ اﻟﻒ را از دال ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻦ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﻳﻮﺳﻒ و زﻟﻴﺨﺎ(‬ ‫ﺻﻔﺮ دﻫﺎن ﺑﺮ اﻟﻒ اﻓﺰودن‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺗﺤﻔﻪ اﻻﺣﺮار(‬ ‫ﻟﻮح اﻟﻒ ﺑﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻨﺎر ﻛﺴﻲ ﻧﻬﺎدن‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫‪ 108‬ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1397‬‬

‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺳﺒﺤﻪ اﻻﺑﺮار(‬ ‫ﻣﻴﻞ وﺻﻠﺖ از اﻟﻒ ﻛﻢ ﺑﻮدن‬

‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻟﺬﻫﺐ(‬ ‫ﻧﺎﺑﻮدنِ اﻟﻒ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﺎﻣﻲ )ﺗﺤﻔﻪ اﻻﺣﺮار(‬ ‫ﻧﻮن ﻛﺎﻟﻔﺶ ﭘﺎي ﺑﻮد ﻣﻴﻢ ﻓﺮق‬
‫ﻣﻮرد‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ )ﻟﻴﻠﻲ و ﻣﺠﻨﻮن(‬ ‫ﻫﻴﭻ در ﺑﺮ ﺑﻮدن اﻟﻒ‬

‫‪ .3‬ﺟﺪولِ ﺗﻔﻜﻴﻜﻲ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ و ﺗﺼﺎوﻳﺮِ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‪ ،‬ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ و ﻋﺒﺎرت ﻫﺎي ﻓﻌﻠﻲ و ﻛﻨﺎﻳﻲ ﻧﻐﺰ‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﺷﻜﻞ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ و وﻳﮋﮔﻲ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺟﺎﻣﻲ‬

‫ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‪ ،‬ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ و ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﻓﻌﻠﻲ و ﻛﻨﺎﻳﻲ ﻧﻐﺰ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻜﻞ و‬
‫ﺣﺎﻟﺖ و وﻳﮋﮔﻲ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‬

‫ﺟﺎﻣﻲ‬
‫‪ 10‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺗﺤﻔﻪاﻻﺣﺮار‬
‫‪-----‬‬ ‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﺔ اﺳﻜﻨﺪري‬
‫‪ 2‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺳﺒﺤﻪاﻻﺑﺮار‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺳﻼﻣﺎن و اﺑﺴﺎل‬
‫‪ 8‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺳﻠﺴﻠﻪاﻟﺬﻫﺐ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺎوﻳﺮ و ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‪،‬‬
‫ا ﻣﻮرد‬ ‫ﻟﻴﻠﻲ و ﻣﺠﻨﻮن‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‪ ،‬ﺗﻌﺒﻴﺮات‪ ‬ﻧﻐﺰ و ﻇﺮﻳﻒ‪ ‬ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺑﺮ‬
‫‪ 5‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻳﻮﺳﻒ و زﻟﻴﺨﺎ‬ ‫اﺳﺎس ﺷﻜﻞ و ﺣﺎﻟﺖ و وﻳﮋﮔﻲ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺧﺴﺮو و ﺷﻴﺮﻳﻦ‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺷﺮف ﻧﺎﻣﻪ‬
‫‪ 3‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻟﻴﻠﻲ و ﻣﺠﻨﻮن‬
‫‪ 6‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻣﺨﺰناﻻﺳﺮار‬
‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻫﻔﺖ ﭘﻴﻜﺮ‬
‫ﺟﺎﻣﻲ‬
‫‪10‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺗﺤﻔﻪ اﻻﺣﺮار‬
‫‪ 2‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﺔ اﺳﻜﻨﺪري‬
‫‪ 3‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺳﺒﺤﻪ اﻻﺑﺮار‬
‫‪-----‬‬ ‫ﺳﻼﻣﺎن و اﺑﺴﺎل‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﻓﻌﻠﻲ و ﻛﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ‬
‫‪ 7‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻟﺬﻫﺐ‬ ‫ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‬
‫‪ 4‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻟﻴﻠﻲ و ﻣﺠﻨﻮن‬
‫‪ 3‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻳﻮﺳﻒ و زﻟﻴﺨﺎ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫‪----‬‬ ‫ﺧﺴﺮو و ﺷﻴﺮﻳﻦ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي دو داﺳﺘﺎنﺳﺮاي ‪109 ...‬‬

‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺷﺮف ﻧﺎﻣﻪ‬

‫‪ 1‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻟﻴﻠﻲ و ﻣﺠﻨﻮن‬
‫‪ 4‬ﻣﻮرد‬ ‫ﻣﺨﺰن اﻻﺳﺮار‬
‫‪----‬‬ ‫ﻫﻔﺖ ﭘﻴﻜﺮ‬

‫‪ .5‬ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬
‫ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞِ ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﻣﻀـﺎﻣﻴﻦ و ﺗﺼـﺎوﻳﺮ ﺷـﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت‪ ،‬ﺗﻌـﺎﺑﻴﺮ و‬
‫ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﻓﻌﻠﻲ و ﻛﻨﺎﻳﻲ ﻧﻐﺰِ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻜﻞ و ﺣﺎﻟﺖ و وﻳﮋﮔﻲ ﺣﺮف‪ ‬اﻟـﻒ‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﺑﺴﺎﻣﺪ ﺷﻮاﻫﺪ ﺷﻌﺮي ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي دو ﺷﺎﻋﺮِ داﺳﺘﺎنﺳﺮاي ﺑﺰرگ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي ﻏﻨﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ؛ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺟﺎﻣﻲ‪ ،‬در دو ﻧﻮع از ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ :‬اﻟﻒ( ﺳـﺎﺧﺘﺎر ﻣﻀـﺎﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺼـﺎوﻳﺮ و ﻓﻀـﺎﻫﺎي‬
‫ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‪ ،‬ﺗﻌﺒﻴﺮات‪ ‬ﻧﻐﺰ و ﻇﺮﻳﻒ‪ ‬ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻜﻞ و ﺣﺎﻟـﺖ و وﻳﮋﮔـﻲ‬
‫ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ ب( ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و ﺗﻌﺒﻴﺮات‪ ‬ﻧﻐﺰ و ﻇﺮﻳﻒ‪ ‬ادﺑﻲ و ﻫﻨـﺮي‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺎوﻳﺮ و ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‪ ،‬ﺗﻌﺒﻴـﺮات‪ ‬ﻧﻐـﺰ و ﻇﺮﻳـﻒ‪‬‬
‫ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻜﻞ و ﺣﺎﻟﺖ و وﻳﮋﮔﻲ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﺑﺴﺎﻣﺪ ﻛﺎرﺑﺮدي‪ ،‬ﺟﺎﻣﻲ‪،‬‬
‫‪ 27‬ﻣﻮرد از ﺷﻜﻞ و ﺣﺎﻟﺖ و وﻳﮋﮔﻲ ﺧﺎص‪ ‬و ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮد ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ ﺑﻬـﺮه ﺟﺴـﺘﻪاﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻛﺎرﺑﺮد ﺣﺮف اﻟﻒ در اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬در ﺗﺤﻔﻪاﻻﺣﺮار ﺑﺎ ‪ 10‬ﻣﻮرد اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻠﺴﻠﻪاﻟﺬﻫﺐ‬
‫دﻳﮕﺮ اﺛﺮ ﺟﺎﻣﻲ ﺑﺎ ‪ 8‬ﻣﻮرد در ردﻳﻒ ﺑﻌﺪ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺟـﺎﻣﻲ در ﻳﻮﺳـﻒ و زﻟﻴﺨـﺎ‪ 5 ،‬ﻣـﻮرد از‬
‫ﻛﺎرﺑﺮد ﺣﺮف اﻟﻒ را دارد‪ .‬و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺳﺒﺤﻪاﻻﺑﺮار ﺑﺎ ‪ 2‬ﻛﺎرﺑﺮد و ﺳﻼﻣﺎن و اﺑﺴﺎل و ﻟﻴﻠـﻲ و‬
‫ﻣﺠﻨﻮن ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑﺎ ‪ 1‬ﻣﻮرد در ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺑﻌﺪ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈـﺎﻣﻲ‪ ،‬در اﻳـﻦ ﺳـﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ در ‪12‬‬
‫ﻣﻮرد ﺑﻪ ﺧَﻠﻖ ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﺷﻌﺮي و ﻫﻨﺮي ﭘﺮداﺧﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬در آﺛﺎر ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺨﺰن اﻻﺳﺮار ﺑﺎ ‪ 6‬ﻣﻮرد‬
‫ﻛﺎرﺑﺮد از ﺣﺮف اﻟﻒ‪ ،‬در ردﻳﻒ او‪‬ل ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻟﻴﻠﻲ و ﻣﺠﻨﻮن ﺑﺎ ‪ 3‬ﻛـﺎرﺑﺮد در ﺟﺎﻳﮕـﺎه ﺑﻌـﺪ‬
‫ﻗﺮار دارد‪ .‬و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺧﺴﺮو و ﺷﻴﺮﻳﻦ و ﺷﺮفﻧﺎﻣﻪ و ﻫﻔﺖ ﭘﻴﻜـﺮ ﻫﺮﻛـﺪام ﺑـﺎ ‪ 1‬ﻣـﻮرد در‬
‫ردﻳﻒ ﺑﻌﺪي ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻮع از ﺳـﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬ﺟـﺎﻣﻲ‪ ،‬از راﺳـﺘﻲ‪ ،‬اﺳـﺘﻘﺎﻣﺖ‪ ،‬اﻳﺴـﺘﺎﻳﻲ و‬
‫ﺳﺮاﻓﺮازي ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ ﻛﻪ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ و ﺣﺎﻻت ﺧﺎص‪ ‬ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ ﺑﻪﺷﻤﺎرﻣﻲرود‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺮات‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدهاﺳﺖ و ﻗﺪوﻗﺎﻣﺖ‪ ‬ﻣﺤﺒﻮب و ﻣﻌﺸﻮق را ﺑﺪان ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺮدهاﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﺣﺮف اﻟﻒ‪ ،‬ﻣﻀﻤﻮن ﺗﻜﺮاري وﺟﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬ﺟـﺎﻣﻲ از ﺑﺮﺧـﻲ ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت ﻫﻨـﺮي از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اﻟﻒ ﻗﺎﻣﺖ‪ ،‬اﻟﻒﻻم و‪ ...‬ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدهاﺳﺖ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺪون ﺗﻜﺮار‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﻠﻖ ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و ﺗﻌﺒﻴﺮات ﻇﺮﻳﻒ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫‪ 110‬ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1397‬‬

‫‪ .2‬در ﺳﺎﺧﺘﺎر ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﻓﻌﻠﻲ و ﻛﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‪ ،‬ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﺑﺴـﺎﻣﺪ‬
‫ﻛﺎرﺑﺮدي‪ ،‬ﺟﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ در ردﻳﻒ او‪‬ل ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺟﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑـﻪﻛـﺎرﮔﻴﺮي‬
‫‪ 29‬ﻋﺒﺎرت ﻓﻌﻠﻲ و ﻛﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 6‬ﻋﺒﺎرت ﻓﻌﻠﻲ و ﻛﻨﺎﻳﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺗﻮاﻧـﺎﻳﻲ و ﻫﻨـﺮِ ﻋﺒـﺎرت‬
‫ﭘﺮدازي ﺧﻮد را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻛﺎرﺑﺮد ﺣﺮف اﻟﻒ در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻋﺒـﺎرتﻫـﺎي‬
‫ﻓﻌﻠﻲ و ﻛﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‪ ،‬در ﺗﺤﻔﻪاﻻﺣﺮار ﺑﺎ ‪ 10‬ﻣﻮرد اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻠﺴﻠﻪاﻟﺬﻫﺐ ﺑﺎ ‪ 7‬ﻣـﻮرد در‬
‫ردﻳﻒ ﺑﻌﺪ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺟﺎﻣﻲ در ﻟﻴﻠﻲ و ﻣﺠﻨﻮن‪ 4 ،‬ﻣﻮرد از ﻛـﺎرﺑﺮد ﺣـﺮف‪ ‬اﻟـﻒ در ﺳـﺎﺧﺘﺎر‬
‫ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﻓﻌﻠﻲ و ﻛﻨﺎﻳﻲ را دارد‪ .‬و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺳﺒﺤﻪاﻻﺑﺮار و ﻳﻮﺳﻒ و زﻟﻴﺨﺎ ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑـﺎ ‪3‬‬
‫ﻛﺎرﺑﺮد و ﺧﺮدﻧﺎﻣﺔ اﺳﻜﻨﺪري ﺑﺎ ‪ 2‬ﻛﺎرﺑﺮد در ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺑﻌﺪ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺳـﺎﺧﺘﺎر‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در ‪ 6‬ﻣﻮرد در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﻓﻌﻠﻲ و ﻛﻨﺎﻳﻲ از ﺣﺮف اﻟﻒ اﺳﺘﻔﺎده ﻛـﺮدهاﺳـﺖ‪ .‬در‬
‫آﺛﺎر ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬ﻣﺨﺰن اﻻﺳﺮار ﺑﺎ ‪ 4‬ﻣﻮرد ﻛﺎرﺑﺮد از ﺣـﺮف اﻟـﻒ در ردﻳـﻒ اول‬
‫ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻟﻴﻠﻲ و ﻣﺠﻨﻮن و ﺷﺮفﻧﺎﻣﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑﺎ ‪ 1‬ﻛﺎرﺑﺮد در ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺑﻌﺪ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫‪ .3‬در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺎوﻳﺮ و ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‪ ،‬ﺗﻌﺒﻴـﺮات‪ ‬ﻧﻐـﺰ و ﻇﺮﻳـ ‪‬‬
‫ﻒ‬
‫ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻜﻞ و ﺣﺎﻟﺖ و وﻳﮋﮔﻲ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻲ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ‪ ،‬ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻪ اﻟﻒ و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮي و ذاﺗﻲ آن ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ داﺷـﺘﻪاﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪﻫﺎي ذﻫﻨﻲ و ﻋﻴﻨﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪﻫﺎي ﺟﺎﻣﻲ‪ ،‬از ﻧﻈﺮِ ﻛﻴﻔﻲ و ﻛﻤﻲ‪ ،‬از‬
‫اﻫﻤﻴ‪‬ﺖ ﺧﺎﺻ‪‬ﻲ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ از ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در اﻳﻦ ﻧﻮع از‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ادﺑﻲ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي ﻫﺮ دو ﺷﺎﻋﺮِ داﺳﺘﺎنﺳﺮاي ﻏﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬درﻋﻴﻦﺳﺎدﮔﻲ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‬
‫ﺗﺮﻳﻦ و ﻫﻨﺮيﺗﺮﻳﻦ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪﻫﺎي ادب ﭘﺎرﺳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬در ﺳﺎﺧﺘﺎر ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﻓﻌﻠﻲ و ﻛﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺣﺮف‪ ‬اﻟـﻒ‪ ،‬ﻇﺮاﻓـﺖ‪ ‬آﻓـﺮﻳﻨ ِ‬
‫ﺶ‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻧﻐﺰ و ﺑﺎرﻳﻚ‪ ،‬در ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﺟﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﻧﻈﺎﻣﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻣﻲ‪ ،‬در‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺎﻣﻲ در اﻳﻦ ﻧﻮع ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻛﻴﻔﻲ و ﻛﻤ‪‬ﻲ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ و ﺗﻮاﻧﺎﺗﺮ ﻇـﺎﻫﺮ ﺷـﺪهاﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻣﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻧﻮع از ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻓﻌﻠﻲ و ﻛﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت ﺗﻜﺮاري ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬در ﻛﻞ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬در اﻳﻦ دو ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ادﺑﻲ و ﻏﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬در ﻳـﻚ ﻓﻀـﺎي ﺷـﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻫﻨﺮي‪ ،‬ﺿﻤﻦِ ﺑﺎزي ﻫﻨﺮي ﺑﺎ ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در اﻟﻔﺎظ و ﻛﻠﻤﺎت‪ ‬اﻟﻒدار و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ‬
‫دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎ و ﺑﺎورﻫﺎ و اﻋﺘﻘﺎدات و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﺔ ﻣﺮدم در ﺧﺼﻮص ﺣـﺮف اﻟـﻒ و ﺟﺎﻳﮕـﺎه‬
‫ادﺑﻲ‪ ،‬ﻛﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻲ و ﻫﻨﺮي آن‪ ،‬از آراﻳﻪﻫﺎي ادﺑﻲ و زﻳﺒـﺎﻳﻲﻫـﺎي ﻫﻨـﺮي ﻣﺘﻨـﻮع‪ ،‬ﺑـﻪوﻳـﮋه‬
‫اﺳﺘﻌﺎره‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳﻪ‪ ،‬ﺗﺸﺒﻴﻪ و اﻳﻬﺎم در ﺧﻠﻖ ﺗﻌﺎﺑﻴﺮِ ﻧﻐﺰ و ﻇﺮﻳﻒ ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي دو داﺳﺘﺎنﺳﺮاي ‪111 ...‬‬

‫ﭘﻲﻧﻮﺷﺖ‬
‫‪.1‬‬
‫ﻣﻴـــﻮة آن ﻣﻌﺮﻓـــﺖ ذات ﭘـــﺎك‬ ‫ﻫﺮ اﻟﻒ از وي ﺷﺠﺮي ﻣﻴﻮه ﻧﺎك‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(367 :1368 ،‬‬
‫از ﭘــﻲ اﺣﻤــﺪ اﻟﻔــﻲ ﺳــﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﻧﻘﻄﺔ وﺣﺪت ﭼﻮ ﻗﺪ اﻓﺮاﺧﺘﻪ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(452 :1368 ،‬‬
‫ﻫﺮ اﻟﻒ‪ ،‬اﻧﮕﺸﺖ ﺷـﻬﺎدت در او‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻪ ﺟﺰ ﺷﻬﺪ ﺳﻌﺎدت در او‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(369 ،:1368 ،‬‬
‫ﺣﻜــﻢ اﻟﻤــﻮﻣﻦ آﻟــﻒ ﺑﺸــﻨﻮ‬ ‫ﭼﻮ اﻟﻒ از ﻫﻤﻪ ﻛﺲ ﻓﺮد ﺷﻮ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(224 :1368 ،‬‬
‫ﭼﻮن اﻟﻒ ﺑﻠﻜﻪ ﻛﺎف وش ﻫﻤﻪ ﻛﺞ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﺣﺮﻓﻲ در او ﻣﺼﻮن ز ﻋـﻮج‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(8 :1368 ،‬‬
‫ﺗﻴﺮ ﻓﺘﺢ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻛﻤﺎن ﻇﻔﺮ‬ ‫اﻟﻔﺶ راﺳﺘﻲ ز ﻧـﻮن ﺑﺮﺗـﺮ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(81 :1368 ،‬‬
‫ﭼﻮن ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺴﺘﺨﻠﻒ‬ ‫ﺑﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﺸﺴﺖ در ﻣﻘﺎم اﻟـﻒ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(81 :1368 ،‬‬
‫ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻨﻮن ز ﺻﻮرت ﺑﻲ‬ ‫ﻃﻮل ﻗﺪ اﻟـﻒ از اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﻲ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(81 :1368 ،‬‬
‫ﺑﻮد ﺑﺴﻴﺎر ﻇـﺎﻫﺮ و ﭘﻴـﺪا‬ ‫اﻟﻒ اﺳـﻢ ﭘﻴﺸـﺘﺮ از ﺑـﺎ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(81 :1368 ،‬‬
‫اﻟﻒ واري ﻛﺸﻴﺪه ﺑﻴﻨﻲ از ﺳﻴﻢ‬ ‫ز ﺣﺪ‪ ‬ﻧـﻮن او ﺗـﺎ ﺣﻠﻘـﺔ ﻣـﻴﻢ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(601 :1368 ،‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ در ﭼﺸﻢ دﻟﺶ ﻣﺴـﻤﺎري‬ ‫ﻫﺮ اﻟﻒ ﺟﺎن ﻋـﺪو را ﺧـﺎري‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(381 :1368 ،‬‬
‫ﻧﻴﺎﻳﺪ ﺑﻲ ﻗﻠﻤﺰن ﻳـﻚ اﻟـﻒ راﺳـﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﻟﻮﺣﻲ ﮔﺮ ﻫﺰاران ﺣﺮف ﭘﻴﺪاﺳﺖ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(332 :1368 ،‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫‪ 112‬ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1397‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻨﺒﺸﻲ ﻛﺎﻣﺪ اﻟـﻒ ﺑـﻮد‬ ‫از آن ﻧﻘﻄﻪ ﻛﻪ ﺧﻄّﺶ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮد‬
‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(388 :1370 ،‬‬
‫ﻣﻲ زد ز ﺳﻤﻮم ﭼﺎﺷﺘﮕﺎﻫﻲ‬ ‫ﻟﻴﻜﻦ اﻟﻔﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺳـﻴﺎﻫﻲ‬
‫)ﺟﺎﻣﻲ‪(452 :1368 ،‬‬
‫ﻗﺪ‪‬ش ﭼﻮ اﻟﻒ‪ ،‬دﻫﻦ ﭼﻮ ﻣﻴﻤـﻲ‬ ‫زﻟﻒ‪ ‬ﺳـﻴﻬﺶ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞِ ﺟﻴﻤـﻲ‬
‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(555 :1370،‬‬
‫اﻟﻒ ﺗﻮ ﺑﺎ وﺣﺸﺖ ﺳﻮداي ﺧﻮﻳﺶ‬ ‫اي ﭼﻮ اﻟﻒ ﻋﺎﺷﻖ ﺑﺎﻻي ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(95 :1370،‬‬
‫ور ﻧﻪ ﭼﻮ ﺑﻲ‪ ،‬ﺣﺮف‪ ‬ﺳ‪‬ﺮاﻓﻜﻨﺪه ﺑﺎش‬ ‫ﮔــﺮ اﻟﻔــﻲ ﻣــﺮغ ﭘ‪‬ﺮاﻓﻜﻨــﺪه ﺑــﺎش‬
‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(95 :1370 ،‬‬

‫ﻛﺘﺎبﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﺛﺮوت‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮر‪ .(1375) ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻛﻨﺎﻳﺎت‪ ،‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ .(1351) ،‬ﻫﻔﺖ اورﻧﮓ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺪرس ﮔﻴﻼﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﻌﺪي‪.‬‬
‫ﺣﻴﺪري‪ ،‬ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ‪» .(1396) ،‬ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي و ﺗﺼﻮﻳﺮي اﻟﻒ در ﭘﻬﻨﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ اﺷﻌﺎر‬
‫ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي«‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ )ﺑﻬﺎر ادب(‪ ،‬ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،35‬ﺑﻬﺎر ‪،1396‬‬
‫ص ‪.73 -57‬‬
‫ﺣﻴﺪري‪ ،‬ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ‪» .(1397) ،‬ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف اﻟﻒ در اﺷﻌﺎر ﺷﺎﻋﺮان ﺳﺒﻚ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ«‪ ،‬ﻣﺠﻠـﻪ‬
‫ﻣﺘﻦ ﭘﮋوﻫﻲ ادﺑﻲ‪ ،‬ﺳﺎل‪ ،22‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،77‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪) ،1397‬ﭘﺬﻳﺮش ﻧﻬﺎﻳﻲ‪ ،‬آﻧﻼﻳﻦ(‪.‬‬
‫ﺧﻠﻒ ﺗﺒﺮﻳﺰي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ‪ .(1362) ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫دﻫﺨﺪا‪ ،‬ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ‪ ،‬زﻳﺮِ ﻧﻈﺮِ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ و ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻬﻴﺪي‪ ،(1377) ،‬ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ﭼـﺎپ او‪‬ل‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻣﻮﺳﺴـﺔ‬
‫ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا و داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫راﻣﭙــﻮري‪ ،‬ﺷــﺮفاﻟــﺪﻳﻦ‪ .(1363) ،‬ﻓﺮﻫﻨــﮓ ﻏﻴــﺎثاﻟﻠﻐــﺎت‪ ،‬ﺑــﻪ ﻛﻮﺷــﺶ ﻣﻨﺼــﻮر ﺛــﺮوت‪ ،‬ﭼــﺎپ او‪‬ل‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫ﺳــﺠﺎدي‪ ،‬ﺳــﻴﺪ ﺟﻌﻔــﺮ‪ .(1362) ،‬ﻓﺮﻫﻨــﮓ ﻟﻐــﺎت و اﺻــﻄﻼﺣﺎت و ﺗﻌﺒﻴــﺮات ﻋﺮﻓــﺎﻧﻲ‪ ،‬ﭼــﺎپ او‪‬ل‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻃﻬﻮري‪.‬‬
‫ﺳﺠﺎدي‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺿﻴﺎء‪ .(1374) ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺎت و ﺗﻌﺒﻴﺮات ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬زو‪‬ار‪.‬‬
‫ﺷﻤﻴﺴﺎ‪ ،‬ﺳﻴﺮوس‪ .(1377) ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺷﺎرات ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮدوﺳﻲ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﺣﺮف‪ ‬اﻟﻒ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي دو داﺳﺘﺎنﺳﺮاي ‪113 ...‬‬

‫ﻋﻔﻴﻔﻲ‪ ،‬رﺣﻴﻢ‪ .(1373) ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻨﺎﻣﺔ ﺷﻌﺮي‪ ،‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺮوش‪.‬‬

‫ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ .(1375) ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﻴﻦ ‪،‬ﭼﺎپ ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫ﻣﻴﺮزا ﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮر‪ .(1378) ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻨﺎﻣﺔ ﻛﻨﺎﻳﻪ‪ ،‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﮔﻨﺠﻮي‪ ،‬اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ‪ .(1370) ،‬ﻛﻠﻴـﺎت ﺧﻤﺴـﺔ ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﮔﻨﺠـﻮي‪ ،‬ﺑـﻪ ﺗﺼـﺤﻴﺢ وﺣﻴـﺪ دﺳـﺘﮕﺮدي‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬