‫‪ ،1389‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬

‫‪ 23‬ـ ‪36‬‬‫زﺑﺎنﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺻﺺ‬

‫ﻛﺘﻴﺒﻪاي ﺳ‪‬ﻐﺪي‬
‫*‬
‫زﻫﺮه زرﺷﻨﺎس‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫در ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1967-1966‬از ﭼﻨﺪ دﻳﻮارﻧﮕﺎره در ﻛﻨﺎر ﻛﺎودﻳﻮار )ﺗﺎﻗﭽﺔ‬
‫ﻣﺤﺮاﺑﻲ( در ﺗﺎﻻر اﺻﻠﻲ اﺗﺎق‪ ،1‬ﺑﺨﺶ ‪ ،22‬در ﭘﻨﺠﻜﻨﺖ ﭘـﺮده ﺑﺮداﺷـﺘﻪ ﺷـﺪ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ دﻳﻮارﻧﮕﺎرهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺶﻫﺎﻳﻲ از ﻗﺼﻪاي ﻧﺎﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ در ﺻـﺤﻨﻪﻫـﺎي ﻣﺘـﻮاﻟﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﺤﻨﺔ ﻧﻬﺎﻳﻲ‪ ،‬ﭘﻴﺮوزي ﻗﻬﺮﻣﺎن داﺳﺘﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ دروازة‬
‫دژي ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬روي اﻳﻦ دژ‪ ،‬ﻛﺘﻴﺒﻪاي ﺑﻪ زﺑـﺎن ﺳـﻐﺪي‪ ،‬ﻣﺸـﺘﻤﻞ ﺑـﺮ ‪12‬‬
‫ﺳﻄﺮ ﻧﻮﺷﺘﺔ ﻋﻤﻮدي‪ ،‬ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻣﺘﻦ ﻛﺘﻴﺒﻪ در ﺷﺮح ﻣﺎﺟﺮاي ﻗﺼﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﺣﻠﻘﺔ داﺳﺘﺎﻧﻲ ذ‪‬وِﻧـﻚ ﺗﻌﻠـﻖ دارد‪ .‬در اﻳـﻦ ﭘـﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﭘـﺲ از‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﺘﻦ ﺳﻐﺪي اﻳﻦ ﻛﺘﻴﺒﻪ‪ ،‬آواﻧﻮﺷﺖ و ﺑﺮﮔﺮدان ﻓﺎرﺳﻲ آن اراﺋــﻪ ﺧﻮاﻫــﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬در ﭘﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺳﺒـﻚ ﺧﺎص دﻳـﻮارﻧﮕﺎرهﻫﺎي ﺳـﻐﺪي ﺑﻪاﺟﻤﺎل ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻛﻠﻴﺪواژهﻫﺎ‪ :‬زﺑﺎن ﺳﻐﺪي‪ ،‬ﻛﺘﻴﺒﻪ‪ ،‬دﻳﻮارﻧﮕﺎره‪ ،‬ﻫﻨﺮﻧﮕﺎرﮔﺮي‪ ،‬ادﺑﻴﺎت ﺷﻔﺎﻫﻲ‪.‬‬

‫ﺳﻐﺪﻳﺎﻧﻪ‪ ،‬از ﺷﻬﺮبﻧﺸﻴﻦ )ﺳﺎﺗﺮاﭘﻲ(ﻫﺎي ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺳـﻐﺪﻳﺎن ﻣﺮدﻣـﺎﻧﻲ‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻴﺎﻛﺎن ﺗﺎﺟﻴﻚﻫﺎي اﻣﺮوزي‪ ،‬ﺑﻮدﻧﺪ و زﺑﺎن ﺳﻐﺪي از زﺑﺎنﻫﺎي اﻳﺮاﻧـﻲ ﻣﻴﺎﻧـﺔ ﺷـﺮﻗﻲ‪،‬‬
‫زﺑﺎن ﻣﺮدم ﻧﻮاﺣﻲ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ و درة زراﻓﺸﺎن )در ﺗﺎﺟﻴﻜﺴﺘﺎن اﻣﺮوزي(‪ ،‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﺑﺎن ﺳﻐﺪي در ﻃﻮل ﺳﺪهﻫﺎ )از ﺳﺪة دوم ﻳﺎ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﻬﻦﺗﺮﻳﻦ اﺛـﺮ ﻣﻜﺘـﻮب آن‬
‫در ﭼﻴﻦ ﭘﻴﺪا ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﺪة دﻫﻢ ﻣﻴﻼدي و ﺣﺘﻲ ﻛﻤﻲ ﺑﻌﺪ از آن( ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ زﺑﺎن اﻳﺮاﻧـﻲ‬

‫* اﺳﺘﺎد ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪zarshenas@ihcs.ac.ir .‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ ‪ ، 89/1/28‬ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش ‪89/5/12‬‬

‫‪1) Thwenak‬‬
 ‫‪ 24‬ﻛﺘﻴﺒﻪاي ﺳ‪‬ﻐﺪي‬

‫در آﺳﻴﺎي ﻣﺮﻛﺰي‪ ،‬زﺑﺎن ﺗﺠﺎري ﻣﺴـﻴﺮ ﺷـﺮﻗﻲ ﺟـﺎدة اﺑﺮﻳﺸـﻢ و‪ ،‬از دﻳﺮزﻣـﺎن‪ ،‬اﺑـﺰار‬
‫ارﺗﺒﺎط و ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ و ﻏﺮﺑـﻲ آﺳـﻴﺎ ﺑـﻮده و اﻳـﻦ ﻧﻘـﺶ را‬
‫ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ اﻳﻔﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﻫﻨﺮدوﺳﺖ ﺳﻐﺪي‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﻬـﺎ ﭘﻴـﺮو ادﻳـﺎن ﺑـﻮداﻳﻲ‪ ،‬ﻣـﺎﻧﻮي و ﻣﺴـﻴﺤﻲ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﻧﺘﻘﺎل ﻛﺎﻻ و ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻫﻨﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺒﻠﻴﻎ و ﺗﺮوﻳﺞ دﻳﻦﻫﺎي ﺑﻮداﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻮي و‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﻣﻴﺎن اﻗﻮام آﺳﻴﺎي ﻣﺮﻛﺰي و ﭼﻴﻦ دﺳـﺖ زدﻧـﺪ و‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﻣﺘـﻮن ﻣﺘﻌـﺪد‬
‫ﻣﺬﻫﺒﻲ اﻳﻦ ادﻳﺎن از زﺑﺎنﻫﺎي ﭼﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺳﻨﺴﻜﺮﻳﺖ‪ ،‬ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ و ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺳـﻐﺪي‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﮔﻨﺠﻴﻨﺔ ادﺑﻴﺎت ﺳﻐﺪي اﻓﺰودﻧﺪ‪.‬‬
‫وﺟﻮد ﻫﻤﻴﻦ دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﭘﻴﺮوان ادﻳﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺳﻐﺪي ﻣﺒـﻴﻦ اﻳـﻦ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه اﻧﺘﻘﺎل ﻛﺎﻻ‪ ،‬ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﻧﻈﻴﺮ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي ﻓﻜـﺮي و ﻫﻨـﺮي‪،‬‬
‫ﺳﻨﺖﻫﺎ‪ ،‬آﻳﻴﻦﻫﺎ و ﻗﺼﻪﻫﺎي اﻳﻦ اﻗﻮام ﺑﻪ ﺳﻪ ﺿﻠﻊ ﻣﺜﻠﺚ ﺗﺒـﺎدل ﻓﺮﻫﻨﮕــﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨــﻲ ﭼـﻴﻦ‪،‬‬
‫اﻳﺮان و ﻫﻨـﺪ‪ ،‬رﺳﻴﺪ و زﺑـﺎن ﺳﻐـﺪي‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﮔﻔﺘـﺔ ﭘﻠﻴـﻮ‪ 1‬زﺑـﺎن ﻣﻴﺎﻧﮕـﺎن‪ 2‬ﺑـﺮاي داد و‬
‫ﺳﺘﺪ و اﻧﺘﻘﺎل ﻛﺎﻻ ﺑﻮد‪ ،‬وﺳﻴﻠﺔ اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻨﻴﺎدﻫﺎ و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻧﻴﺰ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻐﺪﻳﺎن ﻫﻨﺮﭘﺮور ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن و ﭘﺪﻳﺪآورﻧﺪﮔﺎن ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺘﻦﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛــﻪ در‬
‫آﻏﺎز ﺳﺪة ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻣﻴﻼدي در واﺣـﺔ ﺗُﺮﻓـﺎن در ﺗﺮﻛﺴﺘـﺎن ﭼﻴﻦ )اﺳﺘﺎن ﺷﻴﻦﺟﻴـﺎن(‪ 3‬ﻛﺸـﻒ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .4‬در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎ‪ ،‬آﺛﺎر ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه از ﺳﻪ دﻳﻦ ﺑـﻮداﻳﻲ‪ ،‬ﻣـﺎﻧﻮي و ﻣﺴـﻴﺤﻲ‬
‫دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ :5‬ﻓﺮورده )ﻃﻮﻣﺎر(ﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﺰرگ ﻣﺘﻦﻫﺎي ﺳﻐﺪي ﺑﻮداﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮﻗﺔ ﻣﻬﺎﻳﺎﻧﻪ‪ ،6‬ﺑﻪ ﺧﻂ ﺳﻐﺪي ﮔﻮﻧﺔ ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪ؛ ﻗﻄﻌـﺎت ﻣﺘﻌـﺪد اﻣـﺎ ﭘـﺎره و آﺳـﻴﺐدﻳـﺪة‬

‫‪ Pelliot(1‬ﭼﻴﻦﺷﻨﺎس ﻓﺮاﻧﺴﻮي ‪،‬‬

‫‪2) lingua franca‬‬
‫‪ Xin Jiang (3‬ﭘﻴﺶﺗﺮ ﺳﻴﻦ ﻛﻴﺎﻧﮓ‬
‫‪ (4‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺘﻦﻫﺎ‪ ،‬در ﺣﻔﺎريﻫﺎي ﭘﻨﺠﻜﻨﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻦﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﻪ زﺑﺎن ﺳﻐﺪي ﻛﺸﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ از اﻳﻦ ﻣﺘﻦﻫﺎ در ‪ 1933‬ﺑﻪﻃﻮر اﺗﻔﺎﻗﻲ در دژي در ﻛﻮه ﻣﻎ درﺣﺪود ‪ 40‬ﻣﺎﻳﻠﻲ ﺷﺮق ﭘﻨﺠﻜﻨﺖ ﺑﻪدﺳﺖ‬
‫آﻣﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﻲ آﺧﺮﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺳﻐﺪ‪ ،‬دﻳﻮاﺷﺘﻴﭻ )‪ pncy MRy’ δyw’štyc‬ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي‬
‫»دﻳﻮاﺷﺘﻴﭻ ﺷﺎه ﭘﻨﭻ«(‪ ،‬ﭘﻴﺶ از اﺷﻐﺎل آن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻋﺮاب‪ ،‬ﺑﻮد‪) .‬ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ←‬
‫زرﺷﻨﺎس‪.(83 :1382‬‬
‫‪ (5‬ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﻲ از ﻣﺘﻦﻫﺎي ﺳﻐﺪي ﺑﻮداﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻮي و ﻣﺴﻴﺤﻲ ← زرﺷﻨﺎس ‪) 1380‬اﻟﻒ(‪ :‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ص ﻫﻔﺖ ـ ﺳﻴﺰده‪.‬‬
‫‪6 ) Mahāyāna‬‬

‫زﺑﺎنﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬

 ‫زﻫﺮه زرﺷﻨﺎس ‪25‬‬

‫ﻣﺘﻦﻫﺎي ﺳﻐﺪي ﻣﺎﻧﻮي ﺑﻪ ﺧﻂ ﭘﺎﻟﻤﻴﺮي‪1‬؛ و ﻣﺘﻦﻫﺎي ﺳﻐﺪي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻧﺴـﺘﻮري ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻂ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺳﺘﺮﻧﺠﻴﻠﻲ‪.2‬‬
‫ﻣﺒﻠﻐﺎنِ ﺳﻐﺪيزﺑﺎنِ ﻣﺎﻧﻮي‪ ،‬ﺑﻮداﻳﻲ و ﻣﺴـﻴﺤﻲ‪ ،‬ﺿـﻤﻦ ﻧﻘـﻞ ﻣﻄﺎﻟـﺐ دﻳﻨـﻲ ﺑـﻪ زﺑـﺎن‬
‫ﺳﻐﺪي‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻗﺼﻪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ زﺑﺎن دﺳﺖ زدﻧﺪ؛ ازﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬داﺳﺘﺎنﻫﺎي‬
‫ﺗﻤﺜﻴﻠﻲ ﻣﺎﻧﻮي‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮي اﺷﻜﺎﻧﻲ و ﺳـﻐﺪي‬
‫در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ 3‬و ﺣﻜﺎﻳﺖ از آن دارد ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻲ و ﭘﻴﺮواﻧﺶ ﺑﺮاي ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد در‬
‫ﻣﻴﺎن ﻋﺎﻣﻪ از داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺗﻤﺜﻴﻠﻲ ﻣﺤﻠﻲ و ﺑﻮﻣﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ و در ﭘـﺲ آن ﺑـﻪ‬
‫‪4‬‬
‫ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺎﻧﻮي ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻳﺎن ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻮﻳﺎن در ﻫﻤﺔ ﻧﻮاﺣﻲ از اﻣﻜﺎﻧﺎت ادﺑـﻲ ﺑﻴﮕﺎﻧـﻪ ﺑﺮاي ﺗﺒﻠﻴﻎ آﻳﻴﻦ‬
‫ﺧـﻮد ﺳﻮد ﻣﻲﺟﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻮﻧﺎن ﻣﻴﺎﻧﺠﻴﺎن ادﺑﻲ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و از ﻓﺎﺑﻞ‪5‬ﻫـﺎ و‬
‫ﺗﻤﺜﻴﻞ‪6‬ﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻠﻞ در ﺟﻬﺖ اﻫﺪاف ﻣﺬﻫﺒﻲ و آﻳﻴﻨﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻗﺼﻪﮔﻮﻳﻲ و ﻧﻘﻞ ﺗﻤﺜﻴﻞ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺳﻐﺪي ﺑﺎﻋﺚ اﻧﺘﻘﺎل ﻗﺼـﻪ از زﺑـﺎن ﻣﺒـﺪأ ﺑـﻪ زﺑـﺎن‬

‫‪1 ) Palmyrenian‬‬
‫‪ (2‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺑﻴﺸﺘﺮ درﺑﺎرة ﺧﻂ ﺳﻐﺪي ← ‪Sims- Williams 1981: 347-360‬‬
‫‪ (3‬زوﻧﺪرﻣﺎن اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ ← ‪Sundermann 1973: 83-109‬‬
‫‪ (4‬ﻋﺒﺎراﺗﻲ ﻛﻪ در ﭘﺎﻳﺎن ﻳﻜﻲ از ﻣﺘﻦﻫﺎي ﺳﻐﺪي ﻣﺎﻧﻮي‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻗﺼﺔ »ﻣﺮوارﻳﺪ ﺳﻔﺘﺎر« ﻳﺎ »ﻣﺮوارﻳﺪ ﺳـﻨﺐ« آﻣـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺆﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺼﻪ‪» ،‬ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﺳ‪‬ﻔﺘﻦ ﻣﺮوارﻳﺪﻫﺎﻳﺶ ﻣﺮدي را در ازاي ﺻﺪ دﻳﻨـﺎر‬
‫زر ﺑﻪ ﻣﺪت ﻳﻚ روز ﺑﻪ ﻣﺰدوري ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪﺟﺎي ﺳـﻔﺘﻦ ﻣﺮوارﻳـﺪ از او ﻣـﻲﺧﻮاﻫـﺪ ﻛـﻪ ﺗﻤـﺎم روز‬
‫ﭼﻨﮓ ﺑﻨﻮازد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲﻛﻪ ﻣﺮد ﻣﺰدور دﺳﺘﻤﺰد ﺧﻮد را ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ‪ ،‬ﺑﺎزرﮔﺎن ﺷﻜﺎﻳﺖ ﺑـﻪ ﻗﺎﺿـﻲ ﻣـﻲﺑـﺮد ‪.«...‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺳﻐﺪي در ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺼﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن ﻋﻘﺎﻳﺪش‪ ،‬ﻋﺒﺎراﺗﻲ را ﺑـﻪﺻـﻮرت ﻧﺘﻴﺠـﺔ اﻳـﻦ ﺗﻤﺜﻴـﻞ آورده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻓﺎرﺳﻲ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرات در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬ﻣﺮدي ﻛﻪ ﻫﻤـﺔ ﻣﻬـﺎرت و ﭘﻴﺸـﻪ را ﻣـﻲداﻧـﺪ = )ﻫﻤـﺎن‬
‫ﻣﺮوارﻳﺪ ﺳﻔﺘﺎر( ﺧﻮد )ﻧﻤﺎد( ﺗﻦِ )آدﻣﻲ( اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺪ دﻳﻨﺎر )زر( )= دﺳﺘﻤﺰد ﺳﻔﺘﻦ ﻣﺮوارﻳﺪ( ﻧﻤﺎد ﺻﺪ ﺳﺎل ﻋﻤﺮ‬
‫آدﻣﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻟﻚ ﻣﺮوارﻳﺪﻫﺎ )= ﺑﺎزرﮔﺎن( )ﻧﻤﺎد( روان آدﻣﻲ اﺳﺖ و ﺳﻔﺘﻦ ﻣﺮوارﻳـﺪ ﻛﺮﻓـﻪ )= ﻋﻤـﻞ ﺑـﻪ‬
‫وﻇﺎﻳﻒ دﻳﻨﺪاري و ﻛﺎرﻫﺎي ﺛﻮاب( اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻛﺎﻣﻞ ﻗﺼﻪ )زرﺷـﻨﺎس‪) 1380 ،‬ب(‪ . (60-53 :‬اﻳـﻦ‬
‫ﻗﺼﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺟﻮاﻫﺮ ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺖ« در ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﺔ ﻧﺼﺮاﷲ ﻣﻨﺸﻲ‪ ،‬ﺑﺎب »ﺑﺮزوﻳﺔ ﻃﺒﻴـﺐ«‪،‬‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ )ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ ‪ (52-51 :1343‬ﻛﻪ ﺑﺎ رواﻳﺖ ﺳﻐﺪي ﻗﺼﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎﻳﻲ دارد‪ .‬ﻗﺼﻪاي ﻛﺎﻣﻼً ﺷﺒﻴﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﺳﻐﺪي را در ﻛﺘﺎب داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺑﻴﺪ ﭘﺎي ﻋﺒﺪاﷲ اﻟﺒﺨﺎري ﻳﺎﻓﺘﻢ )داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺑﻴﺪﭘﺎي ‪ (29-26 :1361‬و‬
‫ﻧﺒﻮدن ﻗﺼﻪ در ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ ﻫﻨﺪي ﻛﺘﺎب ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪة اﻳﺮاﻧﻲﺑﻮدن اﺻﻞِ آن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪5 ) fable‬‬
‫‪ (6‬در زﺑﺎن ﺳﻐﺪي‪āzend :‬‬

‫زﺑﺎنﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬

 ‫‪ 26‬ﻛﺘﻴﺒﻪاي ﺳ‪‬ﻐﺪي‬

‫ﺳﻐﺪي و از زﺑﺎن ﺳﻐﺪي ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان زﺑـﺎن ﻣﻘﺼـﺪ و ﻧﻴـﺰ ﺑﺎﻋـﺚ اﻧﺘﻘـﺎل‬
‫داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻣﺸﺮقزﻣﻴﻦ و ﻫﻨﺮ ﻗﺼﻪﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ـــ از ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﺑـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﭼﻴﻦ و از ﻃﺮﻳﻖ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺷﺎم و ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ ــ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻗﺼﻪﻫﺎ و ﺗﻤﺜﻴﻞﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻲ از ﭘﻴﻜﺮة ادﺑﻲ زﺑﺎن ﺳﻐﺪي را ﭘﺪﻳﺪ ﻣـﻲآورد‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان رد‪ ‬ﺳﻨﺖﻫﺎي ادﺑﻲ رواﻳﻲ ﻛﻬﻦ اﻳﺮاﻧﻲ را ﭘـﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪2‬؛ ﻫﺮﭼﻨﺪﻛﻪ ﺑﻪﺳﺒﺐ ﻧﺒﻮدن ﻳﺎ‬
‫ﻛﻤﺒﻮد ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺼﻮر ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻨﺖﻫﺎي ادﺑﻲ در ﻣﻜﺎن ﺗﺪاول زﺑﺎنﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻴﺎﻧـﺔ‬
‫ﺷﺮﻗﻲ ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪه و از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻳﻮارﻧﮕﺎرهﻫﺎي ﺳﻐﺪي ﻣﻨﺒﻊ ارزﺷﻤﻨﺪ دﻳﮕﺮي ﺑﺮاي ﭘﻲﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻨﺖﻫﺎي ادﺑﻲ رواﻳﻲ ﻛﻬﻦ‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻨﺖﻫﺎي ﻫﻨـﺮي ﺳـﻐﺪﻳﺎن‪ ،‬ﭘـﻴﺶ از اﺳـﻼم‪ ،‬در ﻗﺎﻟـﺐ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪاي ﻏﻨـﻲ از‬
‫دﻳﻮارﻧﮕﺎرهﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻮﻃﻦ اﺻﻠﻲ ﺳﻐﺪﻳﺎن ﻛﺸﻒ ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ .3‬ﺑـﻪ ﻳـﺎري‬
‫اﻳﻦ دﻳﻮارﻧﮕﺎرهﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺳﻐﺪﻳﺎﻧﻪ‪ 4‬را از ﻣﺮاﻛﺰ ﻫﻨﺮي ﺧﻼق و اﺻـﻴﻞ داﻧﺴـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺮ‬
‫‪5‬‬
‫دﻳﮕﺮ ﻣﺮاﻛﺰ ﻫﻨﺮي ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻘﺎﺷﻲﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻪ در وﻳﺮاﻧﻪﻫﺎي ﻛﺎخﻫﺎي اﺷﺮاف ﺳﻐﺪ در ﻣﻜﺎنﻫﺎﻳﻲ ﭼـﻮن ﭘﻨﺠﻜﻨـﺖ‪،‬‬
‫ورﺧﺸﻪ و اﻓﺮاﺳﻴﺎب ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪي ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺮ ﺣﻴﺎت و ﺗﺪاوم اﻳﻦ ﺳـﻨﺖﻫــﺎ در‬

‫‪ (1‬ﻓﺎﺑﻞﻫﺎي ازوپ )‪ ،(Aesop‬ﻗﺼﻪﻫﺎي ﭘﻨﭽﻪ ﺗﻨﺘﺮه )‪ (Panchatantra‬و ﺟﺎﺗﻜﻪ )‪ (Jātaka‬ﻫﺎي ﺑﻮداﻳﻲ از اﻳـﻦ‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺪل ﺑﻪ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﻳﻦ و ﭘﺮﻃﺮﻓﺪارﺗﺮﻳﻦ آﺛﺎر ادﺑﻲ‪ ،‬در دﻧﻴﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻓﺎﺑﻞ ﻣﺸﻬﻮر »ﻣﻴﻤﻮن و روﺑﺎه«‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺳﻐﺪي ﻣـﺎﻧﻮي آن وﺟـﻮد دارد )زرﺷـﻨﺎس‪: 1375 ،‬‬
‫‪ (358 -349‬و در ﻣﻴﺎن ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻓﺎﺑﻞﻫﺎي ازوپ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷـﺎﻋﺮ ﻓﺮاﻧﺴـﻮي ﻻﻓـﻮﻧﺘﻦ ﺑـﻪﻧﻈـﻢ‬
‫درآﻣﺪه اﺳﺖ )‪(Asmussen 1975: 40‬‬
‫‪ (2‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺷﺮوو‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻨﺠﺶ ﻛﺘﻴﺒﺔ »ﻧﺮﺳﻪ در ﭘﺎﻳﻜﻮﻟﻲ« و ﻗﺼﺔ ﺳﻐﺪي ﻣﺎﻧﻮي »ﻣﻴﻤﻮن و روﺑﺎه«‪ ،‬ﻣﻀﻤﻮنﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻨﺎﻇﺮي را ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺮاث ادﺑﻴﺎت ﺷﻔﺎﻫﻲ اﻳﺮان ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد و در رواﻳﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻗﺼﻪ دﻳﺪه ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‪.‬‬
‫)‪Skjaervø 1998: 101‬؛ زرﺷﻨﺎس ‪:1384‬ص ‪(67-66‬‬
‫‪ (3‬اﻳﻦ ﻧﻘﺎﺷﻲﻫﺎ را ﮔﺮوهﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ روﺳـﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ از ﺳـﺎل ‪ 1946‬ﭘـﻲدرﭘـﻲ ﺑـﻪ ﺣﻔـﺎري در ﻣﻜـﺎن‬
‫ﭘﻨﺠﻜﻨﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺸﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺷﻬﺮ ﭘﻨﺠﻜﻨﺖ در ﺗﺎﺟﻴﻜﺴـﺘﺎن در ‪ 40‬ﻣـﺎﻳﻠﻲ ﺷـﺮق ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪ )در‬
‫ازﺑﻜﺴﺘﺎن( ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫‪ (4‬در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎن‪Sogdiāna :‬‬
‫‪ (5‬دﻳﺎﻛﻮﻧﻮف )‪ (M.M. D’iakonov‬اﺳﺎس ﻧﻘﺎﺷﻲﻫﺎي ﻣﻴﻨﻴﺎﺗﻮر دورة اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه ﻣﻜﺘﺐ ﻫـﺮات در ﺳـﺪة‬
‫ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي‪ ،‬را در اﻳﻦ ﻧﻘﺎﺷﻲﻫﺎي دﻳﻮاري ﻣﻲدﻳﺪ‪( Azarpay 1981: xv ).‬‬

‫زﺑﺎنﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬

 ‫زﻫﺮه زرﺷﻨﺎس ‪27‬‬

‫‪1‬‬
‫ﻓﺮارودﻧـﺪ؛ ﻫﻤـﺎن ﺳﻨﺖﻫﺎﻳـﻲ ﻛـﻪ در دوران اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن و ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪدﺳﺖ ﮔﻮﺳﺎن ﻫﺎ ﻳﺎ‬
‫ﻫﻨﻴﺎﮔﺮان و ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺷﺎﻫﺎن در اﻳﺮان ﺷﻜﻮﻓﺎ ﺷﺪ و از ﻫﻤﺎن زﻣﺎن در ﻓﺮارود ﻧﻴـﺰ زﻧـﺪه‬
‫ﺑﻮد و ﺗﺪاوم ﻳﺎﻓﺖ‪.(Azarpay 1981: 101-102) .‬‬
‫در ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ دﻳﻮارﻧﮕﺎرهﻫﺎي ﻏﻴﺮدﻳﻨﻲ ﺳﻐﺪ‪ ،‬ﻣﻀﻤﻮنﻫﺎﻳﻲ ﭘﻬﻠﻮاﻧﻲ و رواﻳﻲ ﺑﻴﺎن ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬از ﺣﻠﻘﺔ داﺳﺘﺎﻧﻲ رﺳﺘﻢ ﻳﺎ داﺳﺘﺎن ﺿﺤﺎك در دﻳﻮارﻧﮕﺎرهﻫﺎي ﻣﻜﺸﻮف‬
‫در ﭘﻨﺠﻜﻨﺖ ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ادﺑﻴﺎت ﻏﻴﺮدﻳﻨﻲ ﺳﺮﮔﺮمﻛﻨﻨﺪه )اﺷﻌﺎر‪ ،‬ﻗﺼﻪﻫﺎ و ﺗﻤﺜﻴﻞﻫﺎ(‪ ،‬ﻫﻨﺮ ﻧﻘﺎﺷـﻲ دﻳـﻮاري‬
‫ﺳﻐﺪي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪاﻧﻲ ﺣﺮﻓﻪاي ﺷﻜﻮﻓﺎ ﺷﺪ ﻛﻪ در ﺧـﺪﻣﺖ ﻋﻼﻳـﻖ و ﺧﻮاﺳـﺘﻪﻫـﺎي‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪاي اﺷﺮاﻓﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻲﺗﺮدﻳﺪ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺳﻐﺪ و رﻓﺎه ﻣﺎدي آﻧﺎن ﺿﺎﻣﻦ اﺻـﻠﻲ‬
‫ﺑﻘﺎ و ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ﺳﻨﺖ ﻧﻘﺎﺷﻲﻫﺎي دﻳﻮاري ﻏﻴﺮدﻳﻨﻲ ﺳﻐﺪي ﺑﻮد؛ از اﻳﻦرو اﻳﻦ دﻳﻮارﻧﮕﺎرهﻫـﺎ‬
‫را ﺑﺎﻳﺪ آﻳﻴﻨﺔ ﺗﻤﺎمﻧﻤﺎي ﻣﻴﺮاث ادﺑﻲ رواﻳﻲ اﻳﻦ ﻗﻮم داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫ﭘﻴﺸﻴﻨﺔ دﻳﻮارﻧﮕﺎري در اﻳﺮان و ﺳﻐﺪ‬

‫ﭘﻴﺸﻴﻨﺔ ﺳﻨﺖ ﻣﺼﻮرﻛﺮدن داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻣﺤﺒﻮب ﻋﺎﻣـﻪ ﺑـﺮ دﻳـﻮار‪ ،‬در اﻳـﺮان‪ ،‬ﺑـﻪ دوران‬
‫‪2‬‬
‫ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺪهﻫﺎي ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد‪ ،‬ﺑﺎزﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻘﺎﺷﻲﻫﺎي دﻳﻮاري ﺳﻐﺪي ﺑﻪ اواﺧﺮ ﺳﺪة ﭘﻨﺠﻢ‬
‫و اواﻳﻞ ﺳﺪة ﺷﺸﻢ ﻣﻴﻼدي ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ .‬ﺳﻨﺖ ﻧﻘﺎﺷﻲ دﻳﻮاري ﺳﻐﺪي از ﻫﻨﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ـ اﻳﺮاﻧﻲ‬

‫‪ gōsān (1‬واژهاي ﭘﺎرﺗﻲ و ﻣﻌﺎدل ﻣﻌﻨﺎي واژة ‪ hunīyāgar‬در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻴﺎﻧﻪ و واژة »ﺧﻨﻴﺎﮔﺮ« در زﺑﺎن‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ واژه‪ ،‬ﻛﻪ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي »ﻧﻮازﻧﺪه ـ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ـ ﺷـﺎﻋﺮ« ﺗـﺪاول داﺷـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬دو ﺑﺎر در ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﺔ وﻳﺲ و راﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻛﻪ داراي اﺻﻞ ﭘﻬﻠﻮي اﺷﻜﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬دﻳـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪.‬‬
‫)‪(Boyce 1957: 11‬‬
‫‪ (2‬آﺗﻨﺌﻮس )‪ (Athenaeus XIII: 35,575‬از ﻛﺘﺎب داﺳﺘﺎنﻫـﺎي اﺳﻜﻨﺪر‪ ،‬اﺛـﺮ ﺧـﺎرس ﻣﻴﺘﻠﻨـﻲ ‪(Chares of‬‬
‫)‪ ،Mytilene‬در ﺣﺪود ﺳﺪة ﭼﻬﺎرم ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺮﺟﻊ درﺑﺎرة ﻧﻘﺎﺷﻲ دﻳـﻮاري اﻳﺮاﻧﻴـﺎن‬
‫ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس آن ﻛﺘﺎب‪ ،‬داﺳـﺘﺎن ﻋﺎﺷـﻘﺎﻧﺔ زرﻳـﺎدرس )‪ (Zariadres‬و اداﺗـﻴﺲ )‪ (Odatis‬در ﻣﻴـﺎن‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن آﻧﻘﺪر ﻣﺤﺒـﻮب ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺗﺼـﺎوﻳﺮ آن را ﺑـﺮ دﻳـﻮارﻫـﺎي ﭘﺮﺳﺘﺸـﮕﺎهﻫـﺎ‪ ،‬ﻗﺼـﺮﻫﺎ و ﺣﺘـﻲ‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﺸﺎن ﻣﻲﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺮيﺑـﻮﻳﺲ )‪ (Boyce 1955: 463-467‬داراي اﺻـﻞ ﻣـﺎدي‬
‫)‪ (Median‬و در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ آﻳﻴﻦ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪاي ﻋﺸﻖ )اﺣﺘﻤﺎﻻً اﻧﺎﻫﻴﺘﺎ(ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌـﺪﻫﺎ در ﻣﺎﺟﺮاﻫـﺎي‬
‫دﻟﺒﺎﺧﺘﮕﻲ ﮔﺸﺘﺎﺳﺐ و ﻛﺘﺎﻳﻮن‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﭘﺎدﺷﺎه روم‪ ،‬در ﺣﻠﻘﺔ داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻛﻴـﺎﻧﻲ داﺧـﻞ ﺷـﺪه و در ﺷـﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﺎزﺗﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫زﺑﺎنﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬

 ‫‪ 28‬ﻛﺘﻴﺒﻪاي ﺳ‪‬ﻐﺪي‬

‫راﻳﺞ در دورة ﻛﻮﺷﺎنﻫﺎ و دﻳﮕﺮ ﺳﻠﺴﻠﻪﻫﺎي ﺣـﺎﻛﻢ در ﻣﻨﻄﻘـﻪ‪ ،‬در ﭼﻬـﺎر ﺳـﺪة ﻧﺨﺴـﺖ‬
‫ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ﻧﺸﺌﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺳﻐﺪﻳﺎن ذاﺋﻘﻪ و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫـﺎي ﻫﻨـﺮي ﺧـﻮﻳﺶ را ﺑـﺪان‬
‫اﻓﺰودﻧﺪ و ﻣﻀﻤﻮنﻫﺎي ﺑﻮﻣﻲ را ﺑﺎ داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﭘﻬﻠﻮاﻧﻲ و ﺣﻤﺎﺳﻲ درآﻣﻴﺨﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻴﻜﺮة اﺻﻠﻲ دﻳﻮارﻧﮕﺎرهﻫﺎي ﺳﻐﺪي را ﺷﻤﺎﻳﻞﻧﮕﺎري اﻳﺰدان‪ ،‬ﺣﻮادث ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻗﺼﻪﻫﺎي‬
‫ﺣﻤﺎﺳﻲ و ﭘﻬﻠﻮاﻧﻲ و ﻗﺼﻪﻫﺎي ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ‪ 1‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ زﻳﻨﺖﺑﺨﺶ دﻳﻮارﻫﺎي اﺗﺎقﻫﺎي‬
‫ﻛﺎخﻫﺎي ﺷﺎﻫﺎن و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺣﻤﺎﺳﻲ و ﭘﻬﻠﻮاﻧﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﭘﺮدهﻫﺎي ﭘﻲدرﭘﻲ ﺑﻪ ﺗﺼـﻮﻳﺮ درآﻣـﺪه و ﻧﻘـﻞ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻣﻴﺎﻧﺔ دﻳﻮار ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .2‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺣﻜﺎﻳﺖ از اﻫﻤﻴﺖ آﻧﻬﺎ دارد‪ ،‬زﻳـﺮا‬
‫ﺑﻪﻣﺤﺾ ورود ﺑﻪ اﺗﺎق درﻣﻘﺎﺑﻞ ﭼﺸﻢ ﺑﻴﻨﻨﺪه ﻗﺮار ﻣـﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﻪﻃـﻮر ﻛﻠـﻲ‪ ،‬ﻗﺼـﻪﻫـﺎي‬
‫ﻏﻴﺮدﻳﻨﻲ ﺑﻪﺻﻮرت ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎي داﺳﺘﺎن ﻣﺼﻮر دﻧﺒﺎﻟﻪداري در ﻣﻴﺎﻧﺔ دﻳﻮارﻫﺎي اﺗﺎقﻫﺎ‬
‫ﺑﺎ رﻧﮓﻫﺎﻳﻲ ﺗﻨﺪ و درﺧﺸﺎن ﺑﻪﺗﺼﻮﻳﺮ درﻣﻲآﻣﺪهاﻧﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻧﻘﺶﻫﺎي داراي ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ‬
‫دﻳﻨﻲ ﻳﺎ ﺷﻤﺎﻳﻞﻧﮕﺎريﻫﺎي اﻳﺰدان و اﻳﺰدﺑﺎﻧﻮان ﺑﺎ رﻧﮓﻫﺎﻳﻲ ﻣﻼﻳﻢ و ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﺑﺨﺶﻫﺎي‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ دﻳﻮار ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ دﻳﻮارﻧﮕﺎرة ﺳﻐﺪي‬

‫ﻳﻜﻲ از داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﭘﻬﻠﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻪ در ﺻﺤﻨﻪﻫـﺎي ﻣﺘـﻮاﻟﻲ در دﻳﻮارﻧﮕـﺎرهاي ﺑـﻪ ﺗﺼـﻮﻳﺮ‬
‫درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1967‬و ‪ ،1968‬از دﻳﻮارﻧﮕﺎرهﻫﺎي ﻛـﺎودﻳﻮار ﻳـﺎ ﺗﺎﻗﭽـﺔ ﻣﺤـﺮاب‬
‫ﺗﺎﻻر اﺻﻠﻲ در اﺗﺎق ‪ ،1‬ﺑﺨﺶ ‪ ،22‬در ﭘﻨﺠﻜﻨﺖ ﭘﺮده ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﺎودﻳﻮار در ﻣﺮﻛﺰ دﻳﻮار ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺗﺎﻻر ﺑﺎ ﭘﻴﻜﺮ ﻣﺮداﻧﻪاي ﺗﺰﻳﻴﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻳﻚ‬
‫ﺳﻮي آن ﺳﺮ ﻳﻚ زن و در ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺷﻴﺮي دﻳﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪ ←) .‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ‪(1‬‬

‫‪ (1‬از ﻣﻴﺎن داﺳﺘﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ دﻳﻮارﻧﮕﺎرهﻫﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺼﺔ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﺔ »ﻛﺸﺘﻦ ﻏﺎز ﺗﺨﻢ ﻃﻼ« ﻳـﺎ ﻗﺼـﺔ‬
‫»ﺧﺮﮔﻮش ﺑﺎﻫﻮش و ﺷﻴﺮ« ﻳﺎ ﻗﺼﺔ »روﻣﻮﻟﻮس و رﻣﻮس« ﺷﺎﻳﺎن ذﻛﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺷﺎﻳﺎن ذﻛﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﻧﺎن‪ ،‬در دﻳﻮارﻧﮕﺎرهﻫﺎي ﭘﻬﻠﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت ﺟـﺎدوﮔﺮان ﺟﻮاﻣـﻊ ﺑـﺪوي ﻳـﺎ ﻫﻤﺴـﺮان و ﻣـﺎدراﻧﻲ‬
‫ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ درﻧﻴﺎﻣﺪهاﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪﺷﻜﻞ زﻧﺎن آرﻣﺎﻧﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺣﺎﻣﻲ ارزشﻫﺎي ﭘﻬﻠـﻮاﻧﻲ ﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ ﺷـﺪهاﻧـﺪ؛‬
‫ارزشﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪراﺳﺘﻲ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺳﻐﺪي رواج داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﻨﺠﻜﻨﺖ‪ ،‬ﺑﺮ دﻳﻮارﻫﺎي ﺟﻨـﻮﺑﻲ و ﺟﻨـﻮبﺷـﺮﻗﻲ‪،‬‬
‫در ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﻧﺒﺮد‪ ،‬زن ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﻲ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ اﻓﺮاﺷﺘﻪ و ﻗﺎﻣﺘﻲ ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎﻧﻪ )‪ 2/5‬ﻣﺘـﺮ ﻗـﺪ( در ﺣـﺎل ﻧﺒـﺮد ﺑـﺎ‬
‫ﻫﻤﺎورد ﻣﺬﻛﺮش دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ او ﭘﺮاﺑﻬﺖ و ﻣﻬﻴﺐ اﺳﺖ‪(Azarpay 1981: 115-116) .‬‬

‫زﺑﺎنﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬

 ‫زﻫﺮه زرﺷﻨﺎس ‪29‬‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ‪1‬‬
‫اﻳﻦ دﻳﻮارﻧﮕﺎره ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺪة ﻫﺸﺘﻢ ﻣﻴﻼدي ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ ،‬وﻳﺶﭘﺮﻛـﺮ )‪ ،(veshparkar‬اﻳـﺰد‬
‫ﺳﻐﺪي‪ ،‬را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬روي دﻳﻮار ﻛﻨﺎري اﻳﻦ ﻛﺎودﻳﻮار‪ ،‬ﺗﺼﺎوﻳﺮ اﻓﺮادي ﻛـﻪ ﺑـﺮاي اداي‬
‫اﺣﺘﺮام زاﻧﻮ زدهاﻧﺪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ←) .‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ‪(2‬‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ‪2‬‬
‫ﻃﻲ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ ،1967-1966‬از دﻳﻮارﻧﮕﺎرهﻫﺎي دﻳﮕﺮي در ﻛﻨﺎر اﻳﻦ ﻛﺎودﻳﻮار ﻣﺤﺮاب‬
‫در ﻫﻤﺎن ﺗﺎﻻر ﭘﺮده ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ‪ ،‬در آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﻬﻴﺞ ﻗﺼـﻪاي ﻧﺎﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ در‬
‫ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ درآﻣﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي ﻗﻬﺮﻣـﺎن داﺳـﺘﺎن درﺑﺮاﺑـﺮ دروازة‬
‫دژي ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬

‫زﺑﺎنﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬

 ‫‪ 30‬ﻛﺘﻴﺒﻪاي ﺳ‪‬ﻐﺪي‬

‫ﻛﺘﻴﺒﻪاي ﻛﻪ ﻣﺘﻦ آن در ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه‪ ،‬روي درِ اﻳﻦ دژ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و در‬
‫ﺷﺮح ﻣﺎﺟﺮا اﺳﺖ‪←) .‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ‪(3‬‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ‪3‬‬
‫اﺳﺎﻣﻲ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن اﻳﻦ ﻗﺼﻪ در ﻣﺘﻦ ﻛﺘﻴﺒﺔ ذ‪‬وِﻧَـﻚ )‪ (δēwēnak‬و و‪‬غ )‪ (vaγ‬اﺳـﺖ و ﺑـﻪ‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﻗﺼﻪاي از ﺣﻠﻘﺔ داﺳﺘﺎﻧﻲ ذ‪‬وِﻧَﻚ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ ←) .‬ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎي ‪ 3‬و ‪(4‬‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮ‪4‬‬

‫زﺑﺎنﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬

 ‫زﻫﺮه زرﺷﻨﺎس ‪31‬‬

‫ﻣﺘﻦ ﻛﺘﻴﺒﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ 12‬ﺳـﻄﺮ ﻧﻮﺷـﺘﺔ ﻋﻤـﻮدي اﺳـﺖ‪ ،‬در ﻓﻀـﺎﻳﻲ ﺑـﺎ اﺑﻌـﺎد ‪ 40‬در‪20‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ در ﻗﺎبِ در ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:←) .‬ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎي ‪ 5‬و‪:(6‬‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ‪5‬‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ‪6‬‬

‫زﺑﺎنﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬

 ‫‪ 32‬ﻛﺘﻴﺒﻪاي ﺳ‪‬ﻐﺪي‬

‫ﻣﺘﻦ ﻛﺘﻴﺒﻪ‪ ،‬ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻً از ﭘﻴﺶ آﻣﺎده ﺷﺪه ﺑﻮده‪ ،‬ﻛﻮﺗﺎه اﺳﺖ و‪ ،‬درﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻛﺎﺗـﺐ ﻓﻘـﻂ‬
‫‪ 13‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ﻳﻌﻨﻲ ⅔ از ﭘﻬﻨﺎي اﻳﻦ ﻓﻀﺎ را ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﻛﺘﻴﺒـﻪ در ﭘﺎﻳـﺎن ﺳـﻄﺮ ‪ 12‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه و ﺑـﺎ ﻣﺮﻛـﺐ ﺳـﻴﺎه‪ ،‬دور آن‪ ،‬ﺑـﺎ ﻗـﺎب‬
‫ﻧﻘﺎﺷﻲﺷﺪهاي ﺗﺰﻳﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ←) .‬ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎي‪ 5‬و ‪(6‬‬
‫ﻣﺎرﺷﺎك‪ 1‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ واژة ﻋﻨﻮان را ﺑﻪﺻﻮرت »‪ «βγy‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺑﺴﻴﺎر‪،‬‬
‫ﻧـﺎم ﻗﻬﺮﻣـﺎن اﻳﻦ ﻗﺼـﻪ اﺳﺖ‪ .‬واژة دوم ﻳﺎ آﺧﺮﻳﻦ واژه ﻧﺎﺧﻮاﻧﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻛﺘﻴﺒﻪ در‬
‫وﺿﻌﻴﺖ ﺑﺪي ﻗﺮار دارد و ﻓﻘﻂ ردي از ﺣﺮوف در ﺳﻄﺮﻫﺎي ‪ 3-1‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻂ ﺗﺤﺮﻳﺮي ﻛﺘﻴﺒﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﺧﻂ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻛﻮه ﻣ‪‬ﻎ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺧﻂ‪ ،‬ﺗﺸﺨﻴﺺ ‪γ‬‬
‫از ‪ x‬ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ و ﺣﺮف ‪ š‬ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ‪ γ‬و ‪ x‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﻴﺒﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻟﻴﻮﺷﻴﺘﺲ‪ (Marshak 2002:163←) 2‬ﺑﻪدﺳﺖ ﻛـﺎﺗﺒﻲ ﺣﺮﻓـﻪاي ﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺻﻮل ﻛﺘﻴﺒﻪﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺧﻂﻫﺎي ﻛﻬﻦ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ ﻛﺘﻴﺒﻪ را ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﺑﻪ ﻧﻴﻤﺔ دوم ﺳﺪة ﻫﻔﺘﻢ ﻳﺎ اواﻳﻞ ﺳﺪة ﻫﺸﺘﻢ ﻣﻴﻼدي ﻧﺴﺒﺖ داد‪ .‬وﺿﻌﻴﺖ ﺑﺪ ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫـﺎ ﺑﺎزﺳـﺎزي‬
‫ﻛﺎﻣﻞ ﻣﺘﻦ و ارﺗﺒﺎط آن را ﺑﺎ ﺟﺰﺋﻴﺎت دﻳﻮارﻧﮕﺎره ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺮفﻧﻮﺷﺖ ﻣﺘﻦ ﻛﺘﻴﺒﻪ‬

‫[ )‪1) (ʼ) […] )s/m?) [..] (k‬‬
‫[ )‪2) [ ] (.‬‬
‫[ )‪3) [ ] (.‬‬
‫)‪4) (.) [..] (k) (ʼ)kw [xʼn] (ʼkh Lʼ […] (..‬‬
‫‪5) (rty ZK δ) [wynk] (ZY) [ ] (wʼnʼkh) [mnt] wx(s)nt kt(kw) xʼnʼkh‬‬
‫)‪6) (sʼr? … ) […..] (βy?) k (pʼʼr p…t‬‬
‫)‪7) (ms xw) […ZY] xw βγy pcβn(t)k β(yn)t (nt‬‬
‫‪8) rty (..)δywynk cw(pʼr) [ʼδ?] (w δ? s?) t (δ?/L?) [ ] (p/k)n‬‬
‫)‪9) rt(y….šw ptsʼr.? … …..‬‬

‫‪1) Marshak, Boris‬‬

‫‪2) Livshits‬‬

‫زﺑﺎنﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬

 33 ‫زﻫﺮه زرﺷﻨﺎس‬

10) (rt)[y ](δwynk š) y-mʼr (kδc..ZKn)

11) [ ] (rty) xw βγy(.)yp - yʼn (xwty)
12) [ ] Lʼ ʼʼst
:‫درون ﻗﺎب ﻣﺰﻳﻦ‬
βγy […] (k/n)

‫آواﻧﻮﺷﺖ ﻣﺘﻦ ﻛﺘﻴﺒﻪ‬

1) …
2) …
3) …
4) kō xānāk nē …
5) rǝti xō δēwēnak ti wānāk mantuxsand kat kō xānāk
6) sār…vēkpār…
7)mas xō… ti xō vaγi pačvendē vendand
8)rǝti … δēwēnak ču pār ǝδu …
9) rǝti … šu patsār…
10) rǝti δēwēnak šīmār kaδč awēn
11) rǝti xō vaγi … xuti
12) nē āst
:‫ﻦ‬‫درون ﻗﺎب ﻣﺰﻳ‬
vaγi…

‫ﺑﺮﮔﺮدان ﻓﺎرﺳﻲ ﻛﺘﻴﺒﻪ‬

.................... (1
.................... (2
.................... (3
... ‫ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻧﻪ‬... (4

1389 ‫ ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‬،‫ ﺷﻤﺎره اول‬،‫ ﺳﺎل اول‬،‫زﺑﺎنﺷﻨﺎﺧﺖ‬

 ‫‪ 34‬ﻛﺘﻴﺒﻪاي ﺳ‪‬ﻐﺪي‬

‫‪ (5‬و ذ‪‬وِﻧَﻚ‪ 1‬و ﭼﻨﻴﻦ ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪﺳﻮي ﺧﺎﻧﻪ‪... 2‬‬

‫‪ ... (6‬ﺧﺎرج از ‪...‬‬
‫‪ (7‬ﻧﻴﺰ ‪ ...‬و‪‬غ ﺑ‪‬ﺴﺖ ] او را [ ﺑﺎ ﺑﻨﺪ‬
‫‪ (8‬و ‪ ...‬روي دو ﺑﺎزويِ ذ‪‬وِﻧَﻚ‬
‫‪ (9‬و ‪ ...‬او را ‪ ..‬آﻧﮕﺎه‪.‬‬
‫‪ (10‬و ‪ ...‬ذ‪‬وِﻧَﻚ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ ﻛﻪ ‪ ...‬او را‬
‫‪ (11‬و و‪‬غ ‪ ...‬ﺧﻮد‬
‫‪ ... (12‬ﻧﮕﺮﻓﺖ‬
‫]ﻋﻨﻮان ﻛﺘﻴﺒﻪ[ و‪‬غ‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اراﺋﺔ ﺳﺒﻜﻲ ﺧﺎص در ﻧﻘﺎﺷﻲ دﻳﻮارﻧﮕﺎرهﻫﺎ ﺑﺮاﺳـﺎس ﻣﻀـﺎﻣﻴﻦ آﻧﻬـﺎ‪ ،‬ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﺟﻠﻮهﻫﺎي ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﺗﻮﺟﻪ در ﻫﻨﺮ ﻧﮕﺎرﮔﺮي ﺳﻐﺪي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧـﻪ‪ ،‬در ﺷـﻤﺎﻳﻞﻧﮕـﺎري‬
‫اﻳﺰدان و اﻳﺰدﺑﺎﻧﻮان‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﺑﺎﻟﺪار در ﺣﺎل ﭘﺮواز در ﺻﺤﻨﻪ دﻳـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﺑﺴﻴﺎر‪ ،‬ﺑﺎزﻧﻤﺎي ﻣﻔﻬﻮم ﻛﻬﻦ ﻓﺮ‪ 3‬اﺳـﺖ‪ .‬ﮔـﺎه اﻳـﺰدان ﺑـﺎ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸـﺎن ﺑـﻪ ﺗﺼـﻮﻳﺮ‬
‫درآﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻏﻠﺐ ﺳﺎز و اﺑﺰار ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ در اﻳﻦ ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﺨﺘﻲ ﻛـﻪ‬
‫اﻳﺰد ﻳﺎ اﻳﺰدان ﺑﺮ آن ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺮ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺐ ﻳﺎ ﺷﻴﺮ ﻳـﺎ ﺳـﻴﻤﺮغ ﺗﻜﻴـﻪ دارد ﻳـﺎ‬
‫اﻳﺰدان و اﻳﺰدﺑﺎﻧﻮان ﺳﻮار ﺑﺮ اﻳﻦ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻧﻘﺎﺷﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ (1‬واژة »‪) «δwynk‬ذ‪‬وِﻧــﻚ ‪ (δwēnak‬ﻳــﺎ )ﺛ‪‬ﻮِﻧــﻚ ‪ (θwēnak‬را ﻣــﻲﺗــﻮان »وﺣﺸــﺘﻨﺎك« ﻣﻌﻨــﻲ ﻛــﺮد‬
‫)ﺑﺴﻨﺠﻴﺪ ﺑﺎ واژهﻫﺎي اوﺳﺘﺎﻳﻲ‪» : θway-‬ﺗﺮﺳﺎﻧﺪن«‪» : θwaiiaŋha- ،‬ﺗﻬﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺧﻄـﺮ« و »‪θwayahvant‬‬
‫‪» :‬وﺣﺸﺘﻨﺎك‪،‬ﺗﺮﺳﻨﺎك«(‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎم ﺧﺎص ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﺑـﺮاي ﺗﺮﺳـﺎﻧﺪن و دورﻛـﺮدن دﻳـﻮان ﻃﺮاﺣـﻲ ﺷـﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ)‪ (-yn’kk ، –‘ynk) –ynk . (Livshits → Marshak 2002: 165‬ﭘﺴـﻮﻧﺪي اﺳـﺖ ﻛـﻪ در اﺳـﺎﻣﻲ‬
‫ﺧﺎص ﺳﻐﺪي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ ،Wn’ynk ، Prnyn’kk‬در ﻛﺘﻴﺒﻪﻫﺎي ﺳﻐﺪي ﺳ‪‬ـﻨﺪ ﻋ‪‬ﻠﻴـﺎ دﻳـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﺳﻴﻤﺰــ وﻳﻠﻴـﺎﻣﺰ‬
‫)‪ ،(1992: 81‬اﻳﻦ ﭘﺴﻮﻧﺪ و ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ آن را ﭘﺴﻮﻧﺪ ﭘﺪرﻧﺎﻣﻲ )‪ (patronymic‬و ﻳـﺎ ﭘﺴـﻮﻧﺪ ﺗﺼـﻐﻴﺮي‬
‫)‪ (hypocoristic‬ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬در دﻳﻮارﻧﮕﺎره ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ دو ﺟﻨﮕﺠﻮ در ﻫﻨﮕﺎم رزم ﺑﻪ درِ دژ ﻳﺎ ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻚ ﺑﻪ‪ :‬زرﺷﻨﺎس ‪153-169 :1385‬‬

‫زﺑﺎنﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬

 ‫زﻫﺮه زرﺷﻨﺎس ‪35‬‬

‫ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﻧﻘﻞ داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺣﻤﺎﺳﻲ و ﭘﻬﻠﻮاﻧﻲ‪ ،1‬ﻧﻘـﺎش ﻫﻨﺮﻣﻨـﺪ ﺳـﻐﺪي ﺟﺰﺋﻴـﺎت ﻟﺒـﺎس‪،‬‬
‫ﺳﻼح و ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺟـﺰاي ﺻـﺤﻨﻪ‪ ،‬اﻋـﻢ از »رزم« و »ﺑـﺰم«‪ ،‬را ﻣﺼـﻮر ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬او‪ ،‬در‬
‫ﭘﺮدهﻫﺎي ﭘﻴﺎﭘﻲ‪ ،‬ﺟﺰﺋﻴﺎت اﻋﺰام ﻧﻴـﺮوي ﻧﻈـﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺻـﺤﻨﺔ آﻣـﺎدﮔﻲ ﻫﻤـﺎوردان ﺑـﺮاي رزم‪،‬‬
‫ﺻﺤﻨﺔ ﻧﺒﺮد ﺑﺎ دﺷﻤﻨﻲ ﻋﺎدي ﻳﺎ ﻓﻮقﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺻﺤﻨﺔ ﺑﺰم ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزي را ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ و ﺑـﺎ‬
‫دﻗﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ درآورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻘﺎش اﻳﻦ ﺣﻤﺎﺳﻪﻫﺎي ﻣﺼﻮر‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮال ﺣﻤﺎﺳﻪﻫﺎي ﺷﻔﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫـﺪف ﺑﻴـﺎن ﻫﺮﭼـﻪ‬
‫روﺷﻦﺗﺮ داﺳﺘﺎن و ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ درآوردن آن‪ ،‬از اﺑﺰارﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﺎري وﻳﮋهاي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫و ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ ﺧﺎﺻﻲ را در اراﺋﺔ ﺣﺮﻛﺎت ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن و ﺳﺎز و ﺑﺮگ آﻧﺎن دﻧﺒﺎل ﻣﻲﻛﻨـﺪ و در‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﺳﻼح و آراﻳﺶ ﺻﺤﻨﺔ رزم ﻳﺎ ﺑﺰم ﺑﺮ وﺟﻪ ﻧﻘﻠﻲ و رواﻳﻲ ﺣﻤﺎﺳﻪ‬
‫ارج ﻣﻲﮔﺬارد‪.‬‬
‫ﺑﻪرﻏﻢ اﻧﺪكﺑﻮدن آﺛﺎر ﺑﻪﺟﺎيﻣﺎﻧﺪه از ادﺑﻴﺎت ﻧﻘﻠﻲ و رواﻳﻲ ﻣﺮدم ﺷﺮق اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ‬
‫اﻳﻦ ﺣﻤﺎﺳﻪﻫﺎي ﻣﺼﻮر ﺷﺎﻫﺪي ﻣﻄﻤﺌﻦ و ﺻﺎدق در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻮﺟﻮدﻳـﺖ اﻳـﻦ ادﺑﻴـﺎت در آن‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ اﺳﺖ و ﺟﻠﻮهاي درﺧﺸﺎن و ﻣﻤﺘﺎز از ﻫﻨﺮ ﻧﮕﺎرﮔﺮي ﺳﻐﺪي ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺑﻴﺪﭘﺎي ‪ .1361‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻋﺒﺪاﷲاﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﭘﺮوﻳـﺰ ﻧﺎﺗـﻞ ﺧـﺎﻧﻠﺮي و ﻣﺤﻤـﺪ روﺷـﻦ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺧﻮارزﻣﻲ‪.‬‬
‫زرﺷﻨﺎس‪ ،‬زﻫـﺮه ‪» .1375‬داﺳﺘـﺎن ﺳﻐـﺪي ﻣﻴﻤـﻮن و روﺑﺎه«‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ )وﻳﮋة زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳـﻲ(‪ ،‬س‪ ،9‬ش‪ ،17‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ص ‪.358-349‬‬

‫‪ (1‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦﺑﺎر‪ ،‬ﺑﻠﻨﻴﺘﺴﻜﻲ )‪ (Belenitsky‬ﺣﻤﺎﺳﺔ رﺳﺘﻢ‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮان اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬را در ﭘﺎره ﻧﻮﺷـﺘﺎر ﺳـﻐﺪي‪ ،‬ﻣﻜﺸـﻮف از دون –‬
‫ﻫﻮاﻧﮓ )‪ (Dunhuang‬ﺑﺎ رواﻳﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪ دﻳﻮار ﻧﮕﺎرهﻫـﺎي ﭘﻨﺠﻜﻨـﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺣﻠﻘـﺔ داﺳـﺘﺎﻧﻲ رﺳـﺘﻢ‪ ،‬ﻳﻜـﻲ‬
‫داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻠﻘﺔ داﺳﺘﺎﻧﻲ در ﺑﻴﺶ از ده ﭘﺮدة ﻧﻘﺎﺷﻲ دﻳﻮاري ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ درآﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫داﺳﺘﺎن از ﻧﺒﺮد رﺳﺘﻢ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﻲ اﻧﺴﺎﻧﻲ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد و ﺳﭙﺲ روﻳـﺎروﻳﻲ ﺑـﺎ ﺣﻴـﻮاﻧﻲ ﻣـﺎر ﻳـﺎ اژدﻫﺎﮔﻮﻧـﻪ و‪،‬‬
‫ﺑﻪدﻧﺒﺎل آن‪ ،‬ﻧﺒﺮد رﺳﺘﻢ ﺑﺎ ﻫﻴﻮﻻﻳﻲ ﻛﻪ داراي ﺳ‪‬ﻢﻫﺎي ﺑ‪‬ﺰﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺖ و‪ ،‬در ﭘﺮدة ﻧﻬﺎﻳﻲ‪ ،‬رﺳﺘﻢ در ﺑﺰم ﭘﻴﺮوزي‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪) .‬ﻧﻘﻞ از‪ (Azarpay 1981: 108 :‬در ﻣﺘﻦ ﺳﻐﺪيِ داﺳﺘﺎن رﺳﺘﻢ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﻴﺶ از داﺳـﺘﺎنﻫـﺎي‬
‫رﺳﺘﻢ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺻﻮرت اﻓﺴﺎﻧﻪاي دارد‪ ،‬رﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﺑﺎ دﻳﻮاﻧﻲ دﺳﺖ ﻣـﻲزﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮ ﺣﻴﻮاﻧـﺎﺗﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫روﺑﺎه‪ ،‬ﺧﻮك و ﺳﻮﺳﻤﺎر ﺳﻮارﻧﺪ و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻦ ﺑﺎران‪ ،‬ﺑﺮف و ﺗﮕﺮگ را دارﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳـﻔﺎﻧﻪ آﻏـﺎز و‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﺘﻦ ﺳﻐﺪي در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از آﻧﭽﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻠﻘﺔ داﺳـﺘﺎﻧﻲ ﺷـﺒﺎﻫﺘﻲ‬
‫ﺑﻪ داﺳﺘﺎنﻫﺎي رﺳﺘﻢ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻧﺪارد )ﺑﺮاي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﺘﻦ ﺳﻐﺪي داﺳﺘﺎن رﺳﺘﻢ ← ﻳﺎرﺷﺎﻃﺮ ‪:1344‬‬
‫‪77 -81‬؛ زرﺷﻨﺎس ‪(93-95 :1384‬‬

‫زﺑﺎنﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬

 ‫‪ 36‬ﻛﺘﻴﺒﻪاي ﺳ‪‬ﻐﺪي‬

‫ــــــــــــــ ‪) 1380‬اﻟﻒ(‪ .‬ﺷﺶ ﻣﺘﻦ ﺳﻐﺪي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫ــــــــــــــ ‪) 1380‬ب(‪ .‬ﺟﺴﺘﺎرﻫﺎﻳﻲ در زﺑﺎنﻫـﺎي اﻳﺮاﻧـﻲ ﻣﻴﺎﻧـﺔ ﺷـﺮﻗﻲ‪ ،‬ﺑـﻪﻛﻮﺷـﺶ وﻳـﺪا ﻧـﺪاف‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺮوﻫﺮ‪.‬‬
‫ــــــــــــــ ‪ .1382‬زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻓﺘﺮ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫ــــــــــــــ ‪ .1384‬ﻣﻴﺮاث ادﺑﻲ رواﻳﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻓﺘﺮ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫ــــــــــــــ ‪ .1385‬زن و واژه )ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎﻳﻲ درﺑﺎرة زﻧﺎن و زﺑﺎن ﺳﻐﺪي(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺮوﻫﺮ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﺔ ﻓﺮدوﺳﻲ ‪1963‬ـ‪ .1967‬ﺗﺼﺤﻴﺢ‪ ،‬اﻟﻒ‪ .‬ﺑﺮﺗﻠﺲ و ع‪ .‬ﻧﻮﺷـﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺴـﻜﻮ‪ :‬آﻛـﺎدﻣﻲ ﻋﻠـﻮم اﺗﺤـﺎد ﺟﻤـﺎﻫﻴﺮ‬
‫ﺷﻮروي ﺳﺎﺑﻖ‪.‬‬
‫ﻗﺮﻳﺐ‪ ،‬ﺑﺪراﻟﺰﻣﺎن ‪ .1374‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﻐﺪي )ﺳﻐﺪي ـ ﻓﺎرﺳﻲ ـ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮﻫﻨﮕﺎن‪.‬‬
‫ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ )اﻧﺸﺎي اﺑﻮاﻟﻤﻌﺎﻟﻲ ﻧﺼﺮاﷲ ﻣﻨﺸﻲ(‪ .1343 .‬ﺑﻪ ﺗﺼـﺤﻴﺢ و ﺗﻮﺿـﻴﺢ ﻣﺠﺘﺒـﻲ ﻣﻴﻨـﻮي ﺗﻬﺮاﻧـﻲ‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫ﻳﺎرﺷﺎﻃﺮ‪ ،‬اﺣﺴﺎن ‪ .1344‬داﺳﺘﺎنﻫﺎي اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﻛﺘﺎب‪.‬‬
‫‪Asmussen, Jes 1975. Manichaean Literature, Delmar, New York.‬‬
‫‪Azarpay, Guitty 1981. Sogdian Painting, U.S.A.‬‬
‫‪Boyce, M. 1955 “Zariadres and Zarēr” , BSOAS 17, p. 463-477.‬‬
‫‪________ 1957 “The Parthian gōsān and Iranian Minstrel Tradition”, JRAS, pp. 10-45.‬‬
‫‪Marshak, Boris 2002. Legends, Tales, and Fables in the Art of Sogdiana (with an Appendix by‬‬
‫‪Vladimir A. Livshits), New york.‬‬
‫‪Skjaervø, P.O 1998. “Royalty in Early Iranian Literature”, Proceedings of the third European‬‬
‫‪Conference of Iranian Studies, Wiesbaden, p.99-107.‬‬
‫‪Sims-Williams, N. 1981. “The Sogdian Sound System and the Origins of the Uyghur‬‬
‫‪Script”, JA 269, p. 347-360.‬‬
‫‪________ 1992 The Sogdian and Other Iranian Inscriptions of the Upper Indus, II, London.‬‬
‫‪Sundermann, W. 1973. Mittelpersische und Parthische Kosmogonische und Parabel Texte der‬‬
‫‪Manichaer, Berlin.‬‬

‫زﺑﺎنﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬