‫ّ‬ ‫ّ‬

‫ﻣﺼﺤﺢ‬ ‫ﭼﮑﯿﺪۀ ﻣﻘﺪﻣﮥ‬

‫ﻃﺒﺎﺋﻊ اﻟﺤﯿﻮان ﻧﻮﺷﺘﮥ ﺷﺮفاﻟﺰﻣﺎن ﻃﺎﻫﺮ ﻣﺮوزی اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﺎم او در اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب‬
‫از زﺑﺎن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﮔﺮدان اوﺳﺖ »ﻣﻮﻻﻧـﺎ ﺷـﺮفاﻟﺰﻣﺎن ﻃـﺎﻫﺮ«‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻮﻓﯽ ﻧﯿﺰ ـ ﮐﻪ از ﻃﺒﺎﺋﻊ ﻣﻄﺎﻟﺐ زﯾﺎدی را ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ـ ﻧﺎم او را ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت »ﺷﺮفاﻟﺰﻣﺎن ﻃﺎﻫﺮ ﻣﺮوزی«‪ ،‬ﯾﺎ »ﺷـﺮفاﻟﺰﻣﺎن« ذﮐـﺮ ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ِﻋ َﻨﺒﻪ ﻧﯿﺰ از او ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﺷﺮفاﻟﺰﻣﺎن ﻃﺒﯿﺐ ﻣﺮوزی« ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻮﻟﺪ و درﮔﺬﺷﺖ ﻣﺮوزی ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬و در ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﻨﺎﺑﻊ در‬
‫دﺳﺘﺮس از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺮحﺣﺎلﻧﮕﺎﺷﺘﻪﻫﺎ و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺷﺮح ﺣﺎﻟﯽ از او ﺑﻪ‬
‫ﭼﺸﻢ ﻧﻤﯽﺧﻮرد‪ ،‬و ﻃﺒﺎﺋﻊ اﻟﺤﯿﻮان ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣـﺎ را اﻧـﺪﮐﯽ از ﺷـﺮح‬
‫ﺣﺎل وی آﮔﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮفاﻟﺰﻣﺎن در ﻣﺮو زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳـﻠﺠﻮﻗﯿﺎن و‬
‫آراﻣﮕﺎه ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ آﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬و او در دوران ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﭘﺰﺷﮏ درﺑﺎر ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬وی در ﻃﺒﺎﺋﻊ اﻟﺤﯿﻮان از ﺷـﻤﺎری از درﺑﺎرﯾـﺎن‬
‫ُ ُ‬ ‫ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬و ﺑﺎ وزﯾﺮان ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‪ :‬ﻋﻤﯿﺪاﻟﻤﻠﮏ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼـﻮر ﮐﻨـﺪری‪ ،‬و‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﻃﻮﺳﯽ )ﻧﻈﺎماﻟﻤﻠﮏ( ارﺗﺒﺎط داﺷﺖ‪.‬‬
‫از آﻧﭽﻪ ﻣﺮوزی در ﻃﺒﺎﺋﻊ اﻟﺤﯿﻮان ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬داﻧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ او ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣـﺮو‬
‫در اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺳﺮﺧﺲ‪ ،‬اﻃﺮاف ﻃﺎﻟﻘﺎن و روﺳﺘﺎی ﭼﻌﺎﻧﯿﺎن ﻧﯿﺰ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻪ‪ ،‬و‬
‫ﯾﺎ ﺑﺪاﻧﺠﺎﻫﺎ ﺳﻔﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﺳـﻔﺮ ﺑـﻪ ﺑﻐـﺪاد‪ ،‬ﮐـﻪ در آن ﻫﻨﮕـﺎم‬
‫ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﻋﻠﻢ در ﺟﻬﺎن و ﮐﻌﺒﮥ داﻧﺸﻤﻨﺪان رﺷﺘﻪﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﯽ و از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ً‬
‫ﭘﺰﺷﮑﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﺳﻔﺮ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده ﺑﻮد ﺣﺘﻤﺎ ﻧﺸـﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ‬
‫از آن را ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬و اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﺒـﺎرت‬
‫او ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ از ﺷﮕﻔﺘﯿﻬﺎی ﺑﻐﺪاد ﻫﯿﭻ ﻧﺸﺎﻧﻪای از ﺳﻔﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ‬
‫و دﯾﺪن آن ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﯽﺧﻮرد‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣـﺮوزی در آن ﻫﻨﮕـﺎم و ﯾـﺎ‬
‫ً‬
‫ﭘﺲ از آن در ﺑﻐﺪاد ﻣﯽﺑﻮد ﺣﺘﻤﺎ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﺳﻬﻤﮕﯿﻦ ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن ﺑﻪ ﻋﺮاق‪،‬‬
‫ﻣﺠﻬﺰ ﻋﻀﺪی اﺷﺎره ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬ ‫و ﻧﯿﺰ ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن ﺑﺰرگ و ّ‬
 ‫ﻧﺎم ﮐﺘﺎب‬ ‫‪٢‬‬
‫ّ‬
‫ﻣﯿﻨﻮرﺳﮑﯽ در ﻣﻘﺪﻣﮥ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺑﺨﺸﯽ از ﮐﺘﺎب ﻃﺒﺎﺋﻊ اﻟﺤﯿﻮان ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﺟﺰﺋﯿﺎت وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﺮ آن ﻣﯽدارد ﺑﮕـﻮﯾﯿﻢ ﻣـﺮوزی دارای ﮔﺮاﯾﺸـﻬﺎی‬
‫ﺷﯿﻌﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎدﯾﻢ ﮐـﻪ ﺟﺰﺋﯿـﺎﺗﯽ ﮐـﻪ ﻣﯿﻨﻮرﺳـﮑﯽ ﺑـﺮای‬
‫اﺛﺒﺎت ﮔﺮاﯾﺶ ﻣﺮوزی ﺑﻪ ّ‬
‫ﺗﺸﯿﻊ ﺑﺪان اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﺳﻮدی در ﭘﯽ ﻧﺪارد‬
‫و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮔﺮاﯾﺶ ﻣﺮوزی را ﺑﻪ ّ‬
‫ﺗﺸﯿﻊ اﺛﺒﺎت ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ او ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺑـﺎ ﻋﺒـﺎرت‬
‫»ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺻﻠﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺷـﺪ« ﺑـﻪ ﻧﯿﮑـﯽ و درﺳـﺘﯽ‬
‫ﺟﺎﻧﺐ اﺣﺘﯿﺎط را ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﮔﺮاﯾﺶ ﯾﺎدﺷﺪه ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﺮوزی از آﻧﻬﺎ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ را ﻫﻢ ﭘـﯿﺶ ﮐﺸـﯿﺪ ﮐـﻪ آﯾـﺎ ﻣﯽﺗـﻮان ﭘﻨﺪاﺷـﺖ‬
‫ﻣﺮوزی ﮔﺮاﯾﺸﻬﺎی ﺷﯿﻌﯽ داﺷﺘﻪ‪ ،‬و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل در درﺑﺎر ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن ﻧﯿﺰ ﺑـﻮده‬
‫ﺗﻌﺼﺐ ﺷﺪﯾﺪی داﺷـﺘﻨﺪ‬ ‫اﺳﺖ؛ ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺣﻨﻔﯽ ﭼﻨﺎن ّ‬

‫ﮐﻪ ﺧﻮن ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮد را ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺷﻤﺮدﻧﺪ و ﺣﺮﻣﺘﯽ ﺑﺮای اﯾﺸﺎن ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﻮدﻧﺪ؟‬
‫ﻣﻌﺰاﻟﺪﯾﻦ اﺑﻮاﻟﺤﺎرث اﺣﻤﺪ ﺳﻨﺠﺮ ﭘﺴﺮ ﻣﻠﮏﺷﺎه ﺳـﻠﺠﻮﻗﯽ‬ ‫ﻣﺮوزی از ﺳﻠﻄﺎن ّ‬
‫ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و او را ﺑﺮای »ﺟﺎوداﻧﻪ ﺑﻮدن ﺳﻠﻄﻨﺘﺶ« دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ واﭘﺴﯿﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﺎدﺷﺪه در ﮐﺘﺎب ﺳﺎل ‪۵۱۸‬ق اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﮑﺎﯾـﺖ از‬
‫آن دارد ﮐﻪ وی ﮐﺘـﺎب ﻃﺒـﺎﺋﻊ اﻟﺤﯿـﻮان را در روزﮔـﺎر ﭘﺎدﺷـﺎﻫﯽ اﯾـﻦ ﺳـﻠﻄﺎن‬
‫ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ )‪ ۵۱۱‬ﺗﺎ ‪۵۲۲‬ق(‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش درآورده اﺳﺖ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻣـﺎ ﺑـﻪﻃـﻮر‬
‫ّ‬
‫دﻗﯿﻖ و ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﻧﻪ از ﺳﺎل ﻧﮕﺎرش اﯾﻦ اﺛﺮ و ﻧﻪ از ﺳﺎل ﺑﻪ ﭘﺎﯾـﺎن رﺳـﺎﻧﺪن آن‬
‫آﮔﺎﻫﯽ دﻗﯿﻘﯽ ﻧﺪارﯾﻢ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﺎﯾﺪ اﻓﺰود ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دو ﻗﺮﯾﻨﮥ ﻣﻮﺟﻮد در ﮐﺘﺎب ﻣﯽﺗـﻮاﻧﯿﻢ ﺑـﻪﻃـﻮر‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ درﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺮوزی ﺗﺎ ﭼﻪ ﺳﺎﻟﯽ زﻧﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮏ ـ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺴﻔﯽ ﻗﺎﺿﯽ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﻣﺮا ﮔﻔﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺎم ﺑـﺎ ﻧـﺎم‬
‫َ َ َ‬ ‫ّ‬
‫اﺑﻮاﻟﻤﻈﻔﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﯿﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﻓﯿﺠﮑﺜﯽ ﻧﺴـﻔﯽ )د‪۵۲۳‬ق(‪،‬‬
‫‪٣‬‬ ‫ﻧﺎم ﺑﺨﺶ‬

‫ﻋﺒﺎرت »رﺣﻤﺖ‬
‫ِ‬ ‫ﻗﺎﺿﯽ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﻫﻤﺨﻮاﻧﯽ دارد‪ ،‬و از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺮوزی ﺑﺮای او‬
‫ﺧﺪای ﺑﺮ او ﺑﺎد« را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده ﮔﻤﺎن ﻣﯽرود ﻣﺮوزی دﺳﺖﮐﻢ ﺗﺎ ﺳـﺎل ‪۵۲۳‬ق‬
‫زﻧﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫دو ـ ﻣﺮوزی ﺣﮑﺎﯾﺘﯽ را ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﻈﺎماﻟﻤﻠﮏ وزﯾﺮ ﺑﺎ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪﺑـﻦ ﺣﺴـﻨﻮﯾﻪ ﺑـﻦ‬
‫اﺳﺤﺎق ﺳﺎوﺟﯽ ﯾﺎ ﺳﺎوی‪ ،‬از ﻣﺸﺎﯾﺦ ﺻﻮﻓﯿﻪ روی داد‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و در ﭘﺎﯾﺎن‬
‫از زﻧﺪه ﺑﻮدن ﺳﺎوی در آن ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ اﯾﻨﮑـﻪ‬
‫ﻣﺤﺮم ﺳﺎل ‪۵۲۴‬ق درﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺷـﺮفاﻟﺰﻣﺎن‬ ‫ﺳﺎوی در ﻣﺎه ّ‬
‫ﻣﺮوزی در اﯾﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎ؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﺳﺎل ‪ ۵۱۸‬ﺗﺎ ﭘﯿﺶ از ّ‬
‫ﻣﺤـﺮم ﺳـﺎل ‪۵۲۴‬ق ﮐـﻪ‬
‫ً‬
‫ﺳﺎل درﮔﺬﺷﺖ ﺳﺎوی اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻ زﻧﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ ﭘﺲ از اﯾﻦ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ )‪۵۲۴‬ق( ﻧﯿﺰ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ زﻧﺪه ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﺎﻧﺐ‬
‫اﺣﺘﯿﺎط ﻣﯽﺗﻮان از ﺳﺎل ‪۵۲۳‬ق ﮐﻪ ﺳﺎل درﮔﺬﺷﺖ ﻗﺎﺿﯽ ﻧﺴﻔﯽ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﺗـﺮ‬
‫ﻧﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻃﺒﺎﺋﻊ اﻟﺤﯿﻮان داﻧﺸﻨﺎﻣﻪای ﻋﻤﻮﻣﯽ در زﻣﯿﻨـﮥ ﭘﺰﺷـﮑﯽ‪ ،‬داﻣﭙﺰﺷـﮑﯽ‪ ،‬ﺗـﺎرﯾﺦ‪،‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ و رﻓﺘﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ﺟـﺎﻧﻮران‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﻣﺮوزی در ﻧﮕﺎرش اﯾﻦ اﺛﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻊ و آﺛﺎر ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺑﻬﺮه ﺑﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎری از آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .۱‬ﮐﺘﺎب اﻟﺤﺎوی ﻓﯽ اﻟﻄـﺐ ﻧﻮﺷـﺘﮥ ّ‬
‫ﻣﺤﻤـﺪﺑﻦ زﮐﺮﯾـﺎی رازی )‪ ۲۵۱‬ـ‬
‫‪.(۳۱۳‬‬
‫‪ .۲‬اﻟﻘﺎﻧﻮن ﻓﯽ اﻟﻄﺐ اﺛﺮ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ )‪ ۳۰۷‬ـ ‪۴۲۸‬ق(‬
‫‪ .۳‬ﮐﺘﺎب اﻟﺤﯿﻮان از ﺑﺨﺶ ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت ﮐﺘﺎب اﻟﺸﻔﺎء اﺛﺮ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ‪.‬‬
‫‪ .۴‬ﮐﺘﺎب اﻟﺤﯿﻮان ﺟﺎﺣﻆ )‪۱۶۰‬ـ‪۲۵۵‬ق(‪.‬‬
‫‪ .۵‬ﻃﺒﺎع اﻟﺤﯿﻮان اﺛﺮ ارﺳﻄﻮ )‪ ۳۸۴‬ـ ‪ ۳۲۲‬ق‪ .‬م(‬
 ‫ﻧﺎم ﮐﺘﺎب‬ ‫‪٤‬‬

‫‪ .۶‬اﻵﺛـﺎر اﻟﺒﺎﻗﯿـﺔ ﻋـﻦ اﻟﻘـﺮون اﻟﺨﺎﻟﯿـﺔ از اﺑﻮرﯾﺤـﺎن ﺑﯿﺮوﻧـﯽ )‪ ۳۶۲‬ـ‬

‫‪۴۴۰‬ق(‬
‫‪ .۷‬اﻟﺠﻤﺎﻫﺮ ﻓﯽ اﻟﺠﻮاﻫﺮ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿـﻖ ﻣـﺎ ﻟﻠﻬﻨـﺪ و ﺑﺮﺧـﯽ دﯾﮕـﺮ ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎی‬
‫ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ .۸‬ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻟﺤﯿﻮان اﺑﻦﺑﺨﺘﯿﺸﻮع )د ﺑﻌﺪ از ‪۴۵۰‬ق(‬
‫‪ .۹‬اﻟﻤﺴﺎﻟﻚ واﻟﻤﻤﺎﻟﻚ ﺧﻮارزﻣﯽ )د ﺑﻌﺪ از ‪۲۳۲‬ق(‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ .۱۰‬اﻟﻔﺮج ﺑﻌﺪ اﻟﺸﺪة اﺛﺮ ﺗﻨﻮﺧﯽ )‪ ۳۲۷‬ـ ‪۳۸۴‬ق(‬
‫‪ .۱۱‬ﻓﺮدوس اﻟﺤﮑﻤﺔ ﻧﻮﺷﺘﮥ اﺑﻦ ّرﺑﻦ ﻃﺒﺮی )‪ ۱۹۲‬ـ ‪۲۴۷‬ق(‬
‫و‪...‬‬
‫ﺷﻤﺎری از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ادﯾﺒﺎن و ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎران ﻧﯿﺰ از ﮐﺘﺎب ﻃﺒﺎﺋﻊ اﻟﺤﯿﻮان ﻧﻘﻞ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﯾﻦ اﻓﺮاد اﺷﺎره ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻮﻓﯽ )‪ ۵۷۲‬ـ‪۶۳۵‬ق( در دو ﮐﺘـﺎب ﻟﺒـﺎب اﻷﻟﺒـﺎب و‬ ‫ّ‬ ‫‪.۱‬‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ اﻟﺤﮑﺎﯾﺎت‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﺪﻧﺎن ُﺳﺮﺧﮑﺘﯽ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻤﻠـﻮك‬
‫‪ .۲‬ﻣﺠﺪاﻟﺪﯾﻦ ّ‬
‫اﻟﺨﺎﻧﯿﺔ )ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻠﻮک ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن(‪.‬‬
‫‪ .۳‬اﺑﻦﻋﻨﺒﻪ در ﺣﻠﯿﺔ اﻻﻧﺴﺎن َ‬
‫وﺣﻠﺒﺔ اﻟﻠﺴﺎن‪.‬‬ ‫ِ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽ اﺳﺖ ﻃﺒﺎﺋﻊ اﻟﺤﯿﻮان ﺗـﺎﮐﻨﻮن ﺑـﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣـﻞ ﺗﺼـﺤﯿﺢ و ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﻧﺸـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺶ اﻧﺪﮐﯽ )‪ ۳۳‬ﺑﺮگ( از آن ﺑﺎ ﻋﻨـﻮان أﺑـﻮاب اﻟﺼـﯿﻦ واﻟﺘـﺮك‬
‫واﻟﻬﻨﺪ ﻣﻨﺘﺨﺒﺔ ﻣﻦ ﻃﺒﺎﺋﻊ اﻟﺤﯿﻮان ﻟﻠﻄﺒﯿﺐ ﺷﺮفاﻟﺰﻣﺎن ﻃﺎﻫﺮ اﻟﻤﺮوزی‪ ،‬ﮐﺘﺒـﻪ‬
‫ﺳﻨﺔ ‪ ۵۱۴‬ﻫـ از ﺳـﻮی وﻻدﯾﻤﯿـﺮ ﻣﯿﻨﻮرﺳـﮑﯽ )‪ ۱۸۷۷‬ـ ‪ ۱۹۶۱‬م‪ ،(.‬در ﺳـﺎل‬
‫‪۱۹۴۲‬م اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺮﮔﻬﺎی اﻧﺪک‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﻠﯿﻘﺎت اﯾﻦ‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﮑﺘﻪﺳﻨﺞ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﻠﻤـﯽ ﻣـﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٥‬‬ ‫ﻧﺎم ﺑﺨﺶ‬

‫اﺛﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﻪ ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺨﮥ‬
‫ّ‬
‫اﺳﺎس‪ ،‬ﻧﺴﺨﻪای اﺳﺖ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ دﯾﻮان ﻫﻨﺪ )اﯾﻨﺪﯾﺎ آﻓﯿﺲ( ﺑﻪ ﺷـﻤﺎرۀ‬
‫‪ ۱۹۴۹‬ﮐﻪ ﺑﺎ رﻣﺰ »ﻫـ« ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺨﮥ دوم ﻧﺴﺨﮥ ﺷـﻤﺎرۀ ‪۲۱۱۰۲‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻮزۀ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ ﺑﺎ رﻣﺰ »ب«‪ ،‬و ﻧﺴﺨﮥ ﺳﻮم ﻧﺴﺨﮥ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻟﻮسآﻧﺠﻠﺲ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎ ﺷﻤﺎرۀ ‪۵۲‬م‪ .‬ﮐﻪ ﺑﺎ رﻣﺰ »ل« ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬