‫ﻋﺰﻳﺰ ﺁرﻳﺎﻧﻔﺮ‬

‫ﮔﺴﱰﻩ اﻳﺮاﻧﺴﺘﺎن‬
‫)ﻓﻼت ﻗﺎرﻩ ﻳﺎ ﭘﺸﺘﻪ ﻬﭘﻨﺎور اﻳﺮان(‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ در ﻳﮏ ﮔﺴﱰﻩ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی ﺳﻴﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع اﻳﻦ اﺳﺖ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ را در ﮐﺪام‬
‫ﮔﺴﱰﻩ ﻳﺎ ﻇﺮف ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﲞﺶ ﺑﺰرﮔﯽ از ﻗﺎرﻩ ﺁﺳﻴﺎ را ﻓﻼت ﻬﭘﻨﺎور »اﻳﺮان« در ﺑﺮ‬

‫ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﳘﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﳘﻪ ﮔﻴﺘﺎﺷﻨﺎﺳﺎن ﺟﻬﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﻧﺪ‪ ،‬در ﺟﻨﻮب ﺁﺳﻴﺎ ﺳﻪ ﻓﻼت )ﭘﺸﺘﻪ( ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ ﺑﺰرگ‬
‫ﻓﻼت هﻨﺪوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻓﻼت ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﻓﻼت‬ ‫وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻳﺮان‪.‬‬

‫وﻳﻠﻬﻠﻢ ﺑﺎرﺗﻠﺪ ﻳﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﱰﻳﻦ ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎن ﺟﻬﺎن ﻓﻼت‬

‫اﻳﺮان را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﯽ ﳕﺎﻳﺪ‪» :‬اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫اﺻﻄﻼﺣﯽ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻼت ﻣﺮﺗﻔﻌﯽ را ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫در ﴰﺎل و ﴰﺎل ﺷﺮﻗﯽ ﳏﺪود ﻣﯽ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺣﻮﺿﻪ هﺎی درﻳﺎی‬
‫ﺧﺰر )ﮐﺴﭙﻴﻦ( و درﻳﺎﭼﻪ ارال و هﻢ ﻣﺮز اﺳﺖ در ﺟﻨﻮب و‬
‫ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﯽ ﺑﺎ ﺣﻮﺿﻪ اﻗﻴﺎﻧﻮس هﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﺻﻄﻼح از ﺣﻮﺿﻪ هﺎی دور از ﻣﺮز درﻳﺎ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫را‬ ‫ف‪ .‬اﺷﭙﻴﮕﻞ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯽ دان ﺑﺰرگ ﺁﳌﺎﻧﯽ‪ » ،‬اﻳﺮان«‬
‫‪2‬‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻨﯽ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ ﻣﻴﺎن رود ﺳﻨﺪ و دﺟﻠﻪ«‪.‬‬

‫روی هﻢ رﻓﺘﻪ در ﻋﻠﻢ ﮔﻴﺘﺎﺷﻨﺎﺳﯽ)ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ( اﺻﻄﻼح ﻓﻼت‬

‫اﻳﺮان ﺑﺎ ﳘﻴﻦ ﺣﺪود و و ﺛﻐﻮر از ﺳﻮی ﳘﻪ ﳎﺎﻣﻊ ﻋﻠﻤﯽ و‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺰرگ اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻳﮏ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﺰارﻧﺪﮔﺎن اﻳﺮاﻧﯽ در ﺑﺴﻴﺎری‬

‫از ﺟﺎهﺎ‪ ،‬ﭘﺎرس را اﻳﺮان ﺗﺮﲨﻪ ﳕﻮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﻪ اﻳﻦ ﮐﻠﻤﻪ‬
‫در اﺻﻞ ﻣﱳ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﭘﺎرس ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﺮان‪ ،‬ﺟﺎی ﲝﺚ‬
‫دارد‪ .‬ﺑﻪ هﺮ رو‪ ،‬ﺣﺎل هﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎرس ﻳﺎ اﻳﺮان‪ ،‬ﳘﻴﻦ ﻧﺎم‬
‫ﺑﺮای ﭘﺸﺘﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﻴﺎن رودهﺎی ﺳﻨﺪ و دﺟﻠﻪ اﻓﺘﺎدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬از‬
‫ﺳﻮی ﳘﻪ ﮔﻴﺘﺎﺷﻨﺎﺳﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮﺗﻠﺪ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺮﲨﻪ ﳘﺎﻳﻮن ﺻﻨﻌﺘﯽ‬ ‫‪.2‬‬

‫زادﻩ‪ ،‬ص‪.2.‬‬
‫‪1‬‬
‫در ص‪19 .‬ﺟﻠﺪ اول ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ دﻩ هﺰار ﺳﺎﻟﻪ اﻳﺮان‬
‫ﻧﻴﺰ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪...» :‬ﻓﻼت ﻣﺬﺑﻮر در ﻓﺎﺻﻠﻪ ای ﺑﻴﻦ دﺷﺖ‬
‫هﺎی ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ و درﻩ رود ﺳﻨﺪ ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ و‬
‫ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺁن ﺑﻪ دو ﻣﻴﻠﻴﻮن و ﺷﺸﺼﺪ هﺰار ﮐﻴﻠﻮﻣﱰ ﻣﺮﺑﻊ‬
‫ﺑﺎﻟﻎ ﻣﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ«‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪» ،‬ﻓﻼت اﻳﺮان«‪ ،‬ﻳﮏ ﮔﺴﱰﻩ ﻳﺎ ﻳﮏ ﺳﺎﺧﺘﺎر‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻴﺎن ﻓﻼت هﻨﺪ و ﺟﺰﻳﺮﻩ ﳕﺎی‬
‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی ﻗﺰاﻗﺴﺘﺎن‪ ،‬روﺳﻴﻪ‪ ،‬ﭼﻴﻦ و‬
‫ﺗﺮﮐﻴﻪ اﻓﺘﺎدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺴﱰﻩ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ اﻳﺮان )اﻳﺮان‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ(‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﺗﺮ از رود ﺳﻨﺪ و اﻗﻴﺎﻧﻮس هﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫دﺷﺖ هﺎی ﻬﭘﻨﺎور ﻗﺰاﻗﺴﺘﺎن در ﺁن ﺳﻮی ﺳﻴﺮ درﻳﺎ‬
‫)ﺳﻴﺤﻮن( و در ﻳﺎﭼﻪ ارال‪ ،‬از ﺑﺎم دﻧﻴﺎ ﺗﺎ رود دﺟﻠﻪ‬
‫)اروﻧﺪ( و ﺗﺎ ﺁن ور ﻗﻔﻘﺎز و درﻳﺎی ﺧﺰر ﻬﭘﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ هﺮ رو‪ ،‬در ﺗﻌﺎرﻳﻒ ﮐﻼﺳﻴﮏ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ‪ ،‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی‬

‫ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ )ﺑﻪ ﴰﻮل ﲞﺸﯽ از ﮔﺴﱰﻩ ﻗﺰاﻗﺴﺘﺎن و‬
‫ﻗﺮﻏﻴﺰﺳﺘﺎن( و ﺣﺘﺎ اﺳﺘﺎن هﺎی ﺧﱳ و ﮐﺎﺷﻐﺮ ﭼﻴﻦ و ﻧﻴﺰ‬
‫ﲞﺸﯽ از ﻗﻔﻘﺎز )ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن و ارﻣﻨﺴﺘﺎن( در ﮔﺴﱰﻩ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ اﻳﺮان ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽ ﮔﺮدد‪ .‬هﺮ ﭼﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺶ از‬
‫اﻓﺘﺎدن ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ روﺳﻴﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﻢ در‬
‫درازای ﺗﺎرﻳﺦ ﲞﺸﯽ از اﻳﺮان ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫اﺣﺘﺴﺎب‪ ،‬ﻣﺮزهﺎی ﴰﺎل ﺑﺎﺧﱰی ﻓﻼت اﻳﺮان ﺑﻪ درﻳﺎی ﺳﻴﺎﻩ‬
‫ﻣﯽ رﺳﻴﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫ﮔﺴﱰﻩ ﮔﻴﺘﺎﻳﯽ ﻓﻼت ﻬﭘﻨﺎور اﻳﺮان )ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ از وﻳﮑﯽ‬
‫ﭘﻴﺪﻳﺎ(‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان ﺑﺰرگ )اﻳﺮاﻧﺴﺘﺎن(‬

‫)ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮﺑﯽ(‬

‫ﺁن ﭼﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺮزهﺎی ﴰﺎﻟﯽ اﻳﺮان ﻣﯽ ﮔﺮدد‪،‬‬

‫ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر داﮐﱰ ﺻﻔﺮ ﻋﺒﺪاﷲ‪ -‬رﻳﻴﺲ دﻓﱰ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬
‫‪3‬‬
‫ﻋﻠﻮم‬ ‫ﭘﮋوهﺸﮕﺎﻩ‬ ‫اﻳﺮاﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﭘﮋوهﺸﮑﺪﻩ ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﻗﺰاﻗﺴﺘﺎن در زﻣﻴﻨﻪ در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻣﺮزي اﻳﺮان و‬
‫ﺗﻮران‪ ،‬ﺑﻪ رواﻳﺖ ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ي ﻓﺮدوﺳﻲ )ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪2008‬‬
‫در ﮐﺘﺎب ﳎﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت »رﲪﺖ ﻧﺎﻣﻪ« ﮐﻪ از ﺳﻮی ﻣﻮزﻩ‬
‫اﻧﱰوﭘﻮﻟﻮژی و اﺗﻨﻮﮔﺮاﻓﯽ ﭘﱰ ﮐﺒﻴﺮ ﭘﮋوهﺸﮕﺎﻩ ﻋﻠﻮم‬
‫روﺳﻴﻪ در ﺳﺎﻧﮑﺖ ﭘﱰﺑﻮرگ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ(‪ ،‬ﻣﯽ‬
‫ﻧﮕﺎرد‪:‬‬

‫»ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ آﻪ در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد »ﻣﺮزهﺎي ﺗﺎرﳜﻲ‬

‫اﻳﺮان و ﺗﻮران ﺑﻪ رواﻳﺖ ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﻲ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع از ﺁن ﺟﻬﺖ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ آﻪ هﻢ اآﻨﻮن‬
‫ﴰﺎری از اﻗﻮام ﺑﺎدﻳﻪ ﻧﺸﲔ آﻪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن در‬
‫ﻣﺮزهﺎي اﻳﺮان ﺗﺎرﳜﻲ ﺳﺎآﻦ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺗﻮراﻧﻲ و‬
‫ﺳﺮزﻣﲔ هﺎﻳﻲ را آﻪ در ﺁن ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮران ﻣﻲ‬
‫ﭘﻨﺪارﻧﺪ و ﺣﱵ ﺷﻚ ﻧﺪارﻧﺪ آﻪ ﻣﺮاد از ﺳﺮزﻣﲔ ﺗﻮران‪،‬‬
‫ﺳﺮزﻣﲔ ﺗﺮآﺎن ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ ﮔﻬﮕﺎهﻲ در اﻇﻬﺎرات ﻏﲑ‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮد ﺣﺪود ﺗﻮران را ﭼﻨﺎن ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﻲ آﻨﻨﺪ آﻪ ﺑﻪ‬
‫رواﻳﱵ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺳﺮزﻣﲔ هﺎﻳﻲ را آﻪ اﻣﺮوز ﺗﺮك ﺗﺒﺎران‬
‫‪3‬‬
‫و ﺗﺮك زﺑﺎﻧﺎن در ﺁن ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﺮ ﻣﻲ ﮔﲑد‪.‬‬

‫اﻳﻦ آﻪ ﺗﻮراﻧﻴﺎن‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﳜﻲ و اﺳﺎﻃﲑي اﻳﺮان‬

‫ِ اﻳﺮاﻧﻲ‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎن از ﻓﺮزﻧﺪان ﺗﻮر و از دودﻩ ﻓﺮﻳﺪون‬
‫ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ و هﻴﭻ ﻧﺴﺒﱵ ﺑﺎ ﻧﮋاد زرد ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺁﮔﺎهﺎن روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻳﺪون ﺗﻮر را ﺑﻪ ﲞﺶ ﺧﺎوری اﻳﺮان‬
‫وﻳﭻ ﮔﺴﻴﻞ ﻣﻲ آﻨﺪ و زﻧﺶ را »ﺁزادﻩ ﺧﻮي « ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ و‬
‫‪4‬‬
‫ﭼﻨﺎن آﻪ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ﺁزادﻩ ﳘﺎن ﺁرﻳﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫از ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﭼﻨﲔ ﺑﺮ ﻣﻲ ﺁﻳﺪ‪ :‬اﻳﺮاﻧﻴﺎﻧﻲ آﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي‬

‫ﺷﺮق رﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺎن ارﻳﺎﻳﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮدﻩ اﻧﺪ‬
‫و ﭘﺲ از ﻗﺮن هﺎ اﻣﻜﺎن ﺁﻣﻴﺰش اﻳﺸﺎن ﺑﺎ زﻧﺎن زرد‬
‫ﭘﻮﺳﺖ ﻓﺮاهﻢ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ؛ و اﻳﻦ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ را در داﺳﺘﺎن‬

‫‪ .3‬ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد ﺑﻪ‪» :‬زﻧﺪﮔﻲ و ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻧﮋاد ﺁرﻳﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس رواﻳﺎت‬

‫اﻳﺮاﻧﻲ«‪ ،‬ﻓﺮﻳﺪون ﺟﻨﻴﺪي‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر‪ ،‬ﲥﺮان‪ ،١٣۵٨ ،‬ص ‪.١٧٢‬‬
‫‪ .4‬اﺳﺘﺎد ﻓﺮﻳﺪون ﺟﻨﻴﺪي ﺁوردﻩ اﺳﺖ ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﻌﻨﺎي »اﻳﺮ«‬
‫ﺁزادﮔﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ آﻪ اﻳﻨﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺮدﻣﺎن ﺁن‬
‫هﻨﮕﺎم ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ آﻪ ﺑﺎ زراﻋﺖ و ﮔﻠﻪ داري روزﮔﺎر ﻣﻲ‬
‫ﮔﺬراﻧﻴﺪﻩ اﻧﺪ و ﭼﭙﺎول و ﻏﺎرت و ﺁﺗﺶ ﺳﻮزي و ﮔﺮوﮔﺎن ﮔﲑي و‬
‫دزدي از ﺁداب و رﺳﻮﻣﺸﺎن ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﳘﺎن‪ ،‬ص ‪. ١٧٨‬‬
‫‪4‬‬
‫ﻣﺎدر ﺳﻴﺎوش و آﻴﻜﺎووس ﻣﻲ ﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻲ آﻪ‬
‫آﺎووس‪ ،‬از ﻧﮋاد دﺧﱰ ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺪ‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽ ﺷﻨﻮد‪:‬‬

‫ﺑﮕﻔﺘﺎ آﻪ از ﻣﺎم‪ ،‬ﺧﺎﺗﻮﻧﻲ ام‬

‫ز ﺳﻮي ﭘﺪر ﺁﻓﺮﻳﺪوﻧﻲ ام‬

‫و روﺷﻦ ﺗﺮ از اﻳﻦ ﳕﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ آﻪ ﺗﻮراﻧﻴﺎن ﺁرﻳﺎﻳﻲ‬

‫ﻧﮋاد‪ ،‬اﻧﺪك اﻧﺪك ﺑﺎ اﻗﻮام زرد ﭘﻮﺳﺖ ﺁﻣﻴﺨﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬از‬
‫ﺑﻴﺖ هﺎﻳﻲ آﻪ در ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ‬
‫آﻪ »ﺗﻮران زﻣﲔ« در ﺷﺮق اﻳﺮان و در ﳘﺴﺎﻳﮕﻲ ﭼﲔ ﺑﻮدﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬آﻪ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪﻳﻦ هﺰار ﺳﺎل‪ ،‬ﺗﺮآﺎن در ﺁن ﺳﺮزﻣﲔ‬
‫راﻩ ﻳﺎﻓﺘﻪ و در ﺁن ﺟﺎي ﮔﺰﻳﺪﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫در آﺘﺎب »ﻧﺎﻣﻪ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن هﺎي اﻳﺮان«‪ 5‬آﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻬﭘﻠﻮي‬

‫ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﳔﺴﺘﲔ آﻪ در ﺧﺮاﺳﺎن و اﻳﺮان از‬
‫ﺁن ﻳﺎد ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﲰﺮﻗﻨﺪ اﺳﺖ آﻪ ﲞﺎرا‪ ،‬ﺗﺎﺟﻜﻨﺪ و ﺳﭙﻴﺠﺎب‬
‫)اﺳﻔﺠﺎب( ﻧﻴﺰ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺁن ﺑﻨﻴﺎد ﺷﺪﻩ و ﳘﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‬
‫هﺎ ﺑﺮ روي هﻢ ﺳﺮزﻣﲔ »ﺳﻐﺪ« ﻧﺎم داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﺳﺘﺎد‬
‫ﺟﻨﻴﺪي ﭘﺲ از ﺁوردن ﻣﱳ ﻬﭘﻠﻮي و ﺗﺮﲨﻪ ﻓﺎرﺳﻲ اﻳﻦ ﻣﱳ ﻣﻲ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﳑﻜﻦ اﺳﺖ آﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮهﺎي اﻳﺮاﻧﻲ آﻪ‬
‫هﻨﻮز آﻬﻨﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﳕﻮﻧﻪ هﺎي زﺑﺎن هﺎي اﻳﺮاﻧﻲ را در‬
‫ﺧﻮد ﻧﮕﺎﻩ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬و ﳘﮕﺎن ﺑﺎ ﺁﻳﲔ و ﻓﺮهﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻲ‬
‫‪6‬‬
‫ﻣﻲ زﻳﻨﺪ‪ ،‬ﲞﺸﻲ از آﺸﻮر ﺗﻮران ﺑﻪ ﴰﺎر ﺁﻳﻨﺪ«‪.‬‬

‫در ﺗﺎﻳﻴﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ دﻻﻳﻞ ﻓﺮاواﻧﻲ وﺟﻮد دارد آﻪ ذآﺮ‬

‫ﺁن هﺎ در اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ اﻧﺪك ﻧﺎﳑﻜﻦ اﺳﺖ‪ ،‬وﱄ ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ آﻪ‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻬﺎدت ﻣﻲ دهﺪ آﻪ ورارود )ﺳﺮزﻣﲔ‬
‫ﻣﻴﺎن دو رود ﺳﻴﺤﻮن و ﺟﻴﺤﻮن( ﺑﻪ هﻴﭽﻮﺟﻪ ﺟﺰﻳﻲ از‬
‫ﺳﺮزﻣﲔ ﺗﻮران ﻧﺒﻮدﻩ ﺑﻠﻜﻪ ﳘﻮارﻩ ﲞﺸﻲ از اﻳﺮان ﺑﻮدﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻳﻜﻲ از ﺗﺎزش هﺎي ﺗﻮراﻧﻴﺎن ﺳﺮاﳒﺎم ﺟﺰﻳﻲ از‬

‫‪ .5‬ﻧﻘﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﻲ‪ ،‬ﺣﺴﲔ ﺷﻬﻴﺪي ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ‪،‬‬

‫ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر‪ .١٣٧١ ،‬اﻳﻦ آﺘﺎب ﺑﺎ ﳘﻜﺎري ﻓﺮهﻨﮕﻲ و ﻓﲏ‬
‫اﺳﺘﺎد ﻓﺮﻳﺪون ﺟﻨﻴﺪي و ﻣﻮﺳﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و آﺎرﺗﻮﮔﺮاﰲ ﺳﺤﺎب‬
‫ﻓﺮاهﻢ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﳔﺴﺘﲔ ﮔﺎم در ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﺎم هﺎي ﺳﺮزﻣﲔ هﺎ و‬
‫ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎرﻩ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﻳﺮان در ﻣﻴﺎن ﺟﺎی ﺁن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻮاد ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺗﺎرﳜﻲ را در اﺧﺘﻴﺎر‬
‫ﭘﮋوهﻨﺪﮔﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﺁﻏﺎزﻳﻦ ﻓﺮﻳﺪون ﺟﻨﻴﺪي در آﺘﺎب ﻣﺮزهﺎي‬
‫اﻳﺮان و ﺗﻮران ﺑﺮ ﺑﻨﻴﺎد ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺎﻟﻴﻒ ﺣﺴﲔ ﺷﻬﻴﺪي‬
‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر‪ ،‬ﲥﺮان‪. 1376 ،‬‬
‫‪5‬‬
‫ﺳﺮزﻣﲔ اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ اﻳﺸﺎن ﻣﻲ اﻓﺘﺪ‪ .‬ﺳﻴﺎووش‪ ،‬ﺳﺮدار‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺎ ﺁﻧﺎن ﻣﻲ ﺟﻨﮕﺪ و ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﺗﻮراﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺁﻧﺎن‬
‫ﭘﺲ ﻣﻲ ﻧﺸﻴﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮراﻧﻴﺎن ﭼﻮن اداﻣﻪ ﻧﱪد ﺑﺎ اﻳﺮان را‬
‫ﳑﻜﻦ ﳕﻲ ﺑﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺁﺷﱵ ﻣﻲ دهﻨﺪ‪ .‬ﺳﻴﺎووش از ﺁن‬
‫هﺎ ﻣﻲ ﺧﻮاهﺪ آﻪ ﺷﻬﺮهﺎي اﻳﺮاﻧﻲ را ﺑﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن‬
‫واﮔﺬار ﳕﻮدﻩ و ﺑﻪ ﻣﺮزهﺎي ﺧﻮد در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﻮران ﺑﺎز‬
‫ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺑﻪ ﻗﻮل ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ‪،‬‬

‫ﲞﺎرا و ﺳﻐﺪ و ﲰﺮﻗﻨﺪ و ﭼﺎچ‬

‫ﺳﭙﻴﺠﺎب و ان آﺸﻮري ﲣﺖ و ﻋﺎج‬
‫ﲥﻲ آﺮد و ﺷﺪ ﺑﺎ ﺳﭙﻪ ﺳﻮي ﮔﻨﮓ‬
‫ﲠﺎﻧﻪ ﳒﺴﺖ و ﻓﺮﻳﺐ و درﻧﮓ‬

‫اﻓﺮاﺳﻴﺎب ﺷﻬﺮهﺎي اﻳﺮاﻧﻲ را آﻪ ﭼﻨﺪي ﺑﺎ ﺳﺘﻢ ﺟﻨﮓ از‬

‫اﻳﺮان ﺟﺪا ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺟﺎي ﻬﻧﺎد و ﺧﻮد ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻩ‬
‫ﺗﻮران ﺑﻪ ﺳﻮي ﮔﻨﮓ دژ رهﺴﭙﺎر ﺷﺪ‪ .‬از ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﺣﺰن‬
‫اﻧﮕﻴﺰ ﺳﻴﺎووش ﭘﻴﺪاﺳﺖ آﻪ آﻴﻜﺎووس ﺁﺷﱵ ﭘﺴﺮش ﺑﺎ‬
‫اﻓﺮاﺳﻴﺎب را ﳕﻲ ﭘﺬﻳﺮد و ﺳﻴﺎووش ﺑﺮﭘﺎﻳﻪ ﭘﻴﻤﺎن ﺧﻮد‬
‫آﻪ ﺑﺎ ﺗﻮراﻧﻴﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬رزم ﺑﺎ ﺁﻧﺎن را اداﻣﻪ ﳕﻲ‬
‫دهﺪ‪ ،‬ﮔﺮوﮔﺎن هﺎ را ﺁزاد ﻣﻲ آﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﻮران ﭘﻨﺎﻩ ﻣﻲ‬
‫ﺑﺮد‪ .‬هﻢ در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن اﺳﺖ آﻪ ﭘﲑان وﻳﺴﻪ‪ ،‬وزﻳﺮ‬
‫ِ ﻣﺮز اﻳﺮان و‬ ‫اﻓﺮاﺳﻴﺎب در ﺷﻬﺮ ﻗﻴﺠﻘﺎر ﺑﺎﺷﻲ آﻪ ﺳﺮ‬
‫ﺗﻮران ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻮاز وي ﻣﻲ ﺁﻳﺪ ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻮاهﯽ ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ و ﻧﺎﻣﻪ هﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺮز‬

‫اﻳﺮان ﺑﺎ ﺗﻮران از ان ﺳﻮي رود ﺳﻴﺤﻮن )ﺳﲑ درﻳﺎ (‬
‫ﺑﻮدﻩ و ﺧﱳ و آﺎﺷﻐﺮ ﻧﻴﺰ از ﺷﻬﺮهﺎي اﻳﺮان ﺑﻪ ﴰﺎر ﻣﻲ‬
‫رﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻧﻜﺘﻪ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ آﻪ ﭼﻮن ﺳﺨﻦ از‬
‫ﻟﺸﻜﺮ آﺸﻲ هﺎي ﺗﻮراﻧﻴﺎن ﺑﻪ اﻳﺮان ﻣﻲ رود‪ ،‬ﺑﺎرهﺎ از‬
‫ﮔﺬﺷﱳ از ﺁﻣﻮدرﻳﺎ )ﺟﻴﺤﻮن( ﻳﺎد ﻣﻲ ﺷﻮد و اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪﻩ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﻲ ﺑﺮد آﻪ ﺁﻳﺎ ﺷﻬﺮهﺎي‬
‫ورارود )ﺳﺮزﻣﲔ هﺎي ﻣﻴﺎن ﺳﲑدرﻳﺎ و ﺁﻣﻮدرﻳﺎ ( از ﺁن‬
‫ِ‬
‫ﺗﻮراﻧﻴﺎن ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ آﻪ ﺁﻧﺎن ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺧﺎك‬
‫اﻳﺮان ﺑﺎﻳﺴﱵ از ﺟﻴﺤﻮن ﺑﮕﺬرﻧﺪ؟‬

‫وﱄ ﭘﻴﺶ از ﺁن آﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻜﺮار‬

‫ﺑﺮ ﺁرﻳﺎﻳﻲ ﺑﻮدن ﺗﻮراﻧﻴﺎن ﺗﺎآﻴﺪ ﻣﻲ ﳕﺎﱘ؛ هﺮﭼﻨﺪ در‬
‫ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ واژﻩ »ﺗﻮران« در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد‪ ،‬ﻣﺮادف‬
‫»ﺗﺮآﺎن« اﺳﺖ آﻪ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺣﻮادث روزﮔﺎر ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎزهﻢ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ آﻪ ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﺑﺮ ﻳﻜﻲ ﺑﻮدن اﻳﺮاﻧﻴﺎن و‬
‫‪6‬‬
‫ﺗﻮراﻧﻴﺎن ﺗﺎآﻴﺪ ﻣﻲ آﻨﺪ‪ .‬وﻓﱵ اﻓﺮاﺳﻴﺎب ﺧﻮاﺑﻲ هﻮل‬
‫اﻧﮕﻴﺰ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ و ﺧﻮاﺑﮕﺰاران ﺧﻮاب او را ﭼﻨﲔ ﺗﻌﺒﲑ‬
‫ﻣﻲ آﻨﻨﺪ آﻪ ﺑﺎﻳﺴﱵ ﺑﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺁﺷﱵ آﻨﺪ وﮔﺮﻧﻪ ﲣﺖ و‬
‫ﲞﺖ آﺸﻮرش را ﺑﺮ ﺑﺎد ﺧﻮاهﺪ داد‪ ،‬او ﮔﺮﺳﻴﻮز را ﺑﺮاي‬
‫ﺁﺷﱵ ﺑﻪ ﻧﺰد رﺳﺘﻢ و ﺳﻴﺎووش ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدهﺎي اﻓﺮاﺳﻴﺎب ﺑﺮاي ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺴﱳ ﺑﺎ ﺳﻴﺎووش ﭼﻨﲔ‬
‫اﺳﺖ ‪:‬‬

‫زﻣﲔ ﺗﺎ ﻟﺐ رود ﺟﻴﺤﻮن ﻣﺮاﺳﺖ‬

‫ﺑﻪ ﺳﻐﺪﱘ وﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎهﻲ ﺟﺪاﺳﺖ‬
‫ﳘﺎن اﺳﺖ آﺰ ﺗﻮر و ﺳﻠﻢ دﻟﲑ‬
‫زﺑﺮ ﺷﺪ ﺟﻬﺎن ﺁن آﺠﺎ ﺑﻮد زﻳﺮ‬
‫از اﻳﺮج آﻪ ﺑﺮ ﺑﻲ ﮔﻨﻪ آﺸﺘﻪ ﺷﺪ‬
‫ز ﻣﻐﺰ ﺑﺰرﮔﺎن‪ ،‬ﺧﺮد ﮔﺸﺘﻪ ﺷﺪ‬
‫ز ﺗﻮران ﺑﻪ اﻳﺮان ﺟﺪاﻳﻲ ﻧﺒﻮد‬
‫آﻪ ﺑﺎ ﺟﻨﮓ و آﲔ ﺁﺷﻨﺎﻳﻲ ﻧﺒﻮد‬

‫در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺳﺨﻦ از ﻳﻜﻲ ﺑﻮدن ﻧﮋاد و رﻳﺸﻪ ﺁرﻳﺎﻳﻴﺎن و‬

‫ﺗﻮراﻧﻴﺎن ﭘﻴﺶ از ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪن اﻳﺮان ﺑﻪ ﺳﻪ ﲞﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲ‬
‫ﺗﻮان ﺑﺮ اﻳﻦ ﮔﻤﺎن ﺑﻮد آﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﭼﻨﺪان ﻧﻴﺰ دﭼﺎر‬
‫ﮔﺴﺴﺘﮕﻲ ﻧﺸﺪﻩ ﺑﻮد؛ ﭼﻨﺎن آﻪ در اوﺳﺘﺎ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮوهﺮ زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﺗﻮراﻧﻲ ﻧﻴﺰ درود ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﺪﻩ‬
‫‪7‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﻧﮕﺮش ﺑﻪ ﻧﺎم هﺎي ﺗﻮراﻧﻴﺎن آﻪ در اوﺳﺘﺎ ﺁﻣﺪﻩ‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻮدن ﺁن هﺎ ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻲ روﺷﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﺎن ﺑﺮ ﺁﻧﻨﺪ آﻪ ﺳﻜﺎﻳﻴﺎن ﺧﻮد را‬
‫ﺁرﻳﺎﻳﻲ ﻳﺎ اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﳘﲔ ﺗﻮراﻧﻴﺎن ﺑﻮدﻩ‬
‫اﻧﺪ‪ .‬در ﺑﺎرﻩ ﳘﺒﺴﺘﮕﻲ اﻳﺮان و ﺗﻮران در ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﺷﻮاهﺪ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ و ﺻﺪهﺎ ﻣﺜﺎل ﻣﻲ ﺗﻮان‬
‫ﭘﻴﺪا آﺮد آﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ رﻳﺸﻪ ﻧﮋادي ﺗﻮراﻧﻴﺎن را ﻣﻲ‬
‫ﳕﺎﻳﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ آﻪ ﭼﺮا ﺑﻌﻀﻲ ﮔﻤﺎن آﺮدﻩ‬ ‫ﺑﺎزﮔﺮدﱘ‬

‫ﺁﻣﻮي ﻣﺮز اﻳﺮان و ﺗﻮران ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎور‬ ‫اﻧﺪ رود‬
‫در اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺣﻘﻴﻘﱵ ﻬﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬آﺘﺎب هﺎي‬ ‫ﻧﮕﺎرﻧﺪﻩ‬
‫و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﳜﻲ ﺑﺮﺁﻧﻨﺪ آﻪ رود ﺁﻣﻮي در‬ ‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ‬

‫‪ ،31‬ﺑﻨﺪ ‪143‬؛ ﻳﺸﺖ هﺎ‪،‬‬ ‫‪ .7‬ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑﻪ ﻓﺮوردﻳﻦ ﻳﺸﺖ‪ ،‬آﺮدﻩ‬

‫ﮔﺰارش ﭘﻮر داوود‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪. 108‬‬
‫‪7‬‬
‫دوران هﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻣﻴﺎن ﭼﺎرﺟﻮي و ﻃﺎهﺮﻳﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﭼﭗ ﮔﺬر ﻣﻲ آﺮدﻩ و ﺑﻪ درﻳﺎي ﻣﺎزﻧﺪران )ﮐﺴﭙﻴﻦ( ﻣﻲ‬
‫رﳜﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮراﻧﻴﺎن ﺑﺮاي ﻳﻮرش ﺑﻪ اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﱵ از‬
‫راﻩ »ﺑﻴﺎﺑﺎن« ﻳﺎ رﻳﮕﺰار ﺧﻮارزم آﻪ اﻣﺮوز »ﻗﺮاﻗﻮم«‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻲ ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺁﻣﻮ درﻳﺎ ﺑﺮﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮراﻧﻴﺎن ﺑﺮاي ﺁن آﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ از اﻳﻦ ﺑﻴﺎﺑﺎن‬
‫ﺑﮕﺬرﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻮرش دوم ﺧﻮد را در ﲠﺎر اﳒﺎم ﻣﻲ دادﻩ اﻧﺪ‬
‫ِ ﺧﺸﻚ از ﺁب ﺑﺎران ﺳﲑاب اﺳﺖ و هﻢ ﺟﺎي‬ ‫آﻪ هﻢ ﺑﻴﺎﺑﺎن‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي‪ ،‬ﺁﺑﮕﲑهﺎ و ﺁﺑﺪان هﺎ‪ ،‬ﻳﻮرﺷﮕﺮان را ﺗﺸﻨﻪ آﺎم‬
‫ﻧﮕﺬارﻧﺪ و هﻢ ﺁن آﻪ ﺳﺒﺰﻩ و ﮔﻴﺎﻩ ﺑﺮاي اﺳﺐ و‬
‫ﺳﺘﻮراﻧﺸﺎن ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎن آﻪ وﻗﱵ ﭘﺸﻨﮓ از ﳔﺴﺘﲔ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﺮاي ﻳﻮرش ﺑﻪ اﻳﺮان ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬زﻣﺎن‬
‫ﺁن را ﭼﻨﲔ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻲ آﻨﺪ‪:‬‬

‫ﭼﻮ از داﻣﻦ اﺑﺮ ﭼﲔ آﻢ ﺷﻮد‬

‫ﺑﻴﺎﺑﺎن ﺳﺮاﺳﺮ ﭘﺮ از ﱎ ﺷﻮد‬
‫ﭼﺮاﮔﺎﻩ اﺳﺒﺎن ﺷﻮد آﻮﻩ و دﺷﺖ‬
‫ﮔﻴﺎهﺎن ز ﻳﺎل ﻳﻼن ﺑﺮﮔﺬﺷﺖ‬
‫دل ﺷﺎد ﺑﺮ ﺳﺒﺰﻩ و ﮔﻞ ﺑﺮﻳﺪ‬
‫ﺳﭙﻪ را ﳘﻪ ﺳﻮي ﺁﻣﻞ ﺑﺮﻳﺪ‬
‫دهﺴﺘﺎن و ﮔﺮﮔﺎن ﳘﻪ زﻳﺮ ﻧﻌﻞ‬
‫ﺑﻜﻮﺑﻴﺪ‪ ،‬وز ﺧﻮن آﻨﻴﺪ ﺁب‪ ،‬ﻟﻌﻞ‬

‫ﻓﺮﻳﺪون ﺟﻨﻴﺪي در ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﮐﻪ‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﻴﺎﺑﺎن در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﻴﺎﺑﺎن ﺧﻮارزم اﺳﺖ و‬
‫ﭼﻨﺎن آﻪ ﭘﻴﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺬرﮔﺎهﻲ آﻪ ﺗﻮراﻧﻴﺎن از راﻩ ﺁن‬
‫رود ﺟﻴﺤﻮن ﻣﻲ ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ ﺑﻪ داهﺴﺘﺎن ﻳﺎ‬
‫دهﺴﺘﺎن آﻪ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ درﻳﺎي ﻣﺎزﻧﺪران واﻗﻊ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫در دورﻩ هﺎي ﺑﻌﺪ ﻧﻴﺰ و در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﺑﻪ راﻩ‬

‫ﭘﻴﻤﻮدن ﺗﺮآﺎن از راﻩ ﺑﻴﺎﺑﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي اﻳﺮان اﺷﺎرﻩ‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﳏﻘﻖ ﺑﺰرگ ﺁﳌﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺮﺗﻮﻟﺪ اﺷﭙﻮﻟﺮ ﻧﻴﺰ در ص‪.‬‬
‫‪ 190‬آﺘﺎب »ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان در ﻗﺮون ﳔﺴﺘﲔ اﺳﻼﻣﻲ«‪ ،‬ﺗﺮﲨﻪ‬
‫ﺟﻮاد ﻓﻼﻃﻮری آﻪ ﺑﻲ ﮔﻤﺎن ﻳﻜﻲ از ﲠﱰﻳﻦ ﭘﮋوهﺶ هﺎي ﻋﺼﺮ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﺁن روزﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ‬ ‫ﻣﺎ درﺑﺎرﻩ‬
‫ﻓﺮاز و ﻓﺮود ﭼﲑﮔﻲ ﺗﺎزﻳﺎن ﺑﺮ اﻳﺮان زﻣﲔ را‬
‫ﻣﻮﺷﻜﺎﻓﺎﻧﻪ ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﲢﺮﻳﺮ آﺸﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻞ آﻪ از ﺁﻏﺎز‬
‫ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﺪن ﺗﺮآﺎن ﺑﻪ ﻣﺮزهﺎي اﻳﺮان زﻣﲔ ﻧﻴﺰ اﺷﺎرﻩ‬
‫هﺎ دارد‪ .‬او ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻬﺎﺟﺮت هﺎي ﻗﻮﻣﻲ‬
‫آﻪ در ﻗﺮن هﺸﺘﻢ ﻣﻴﻼدي اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﻗﺮﻟﻮق هﺎي ﺗﺮك‬
‫‪8‬‬
‫)ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ‪ :‬ﺧﻠﺦ؛ ﺑﻪ ﺗﺒﱵ‪ :‬ﮔﺮﻟﻚ ( ﺑﻪ ﻃﺮف هﻔﺖ رود‬
‫)ﻳﱵ ﺳﻮ( در ﲞﺶ ﺟﻨﻮﺑﻲ درﻳﺎﭼﻪ ي ﺑﺎﳋﺎش)‪ ( Balchasch‬و‬
‫ﺗﺮﱘ )‪ (Tarim‬ﭘﻴﺸﺮوي‬ ‫ﺟﻨﻮﺑﻲ درﻳﺎﭼﻪ‬ ‫ﲞﺸﻲ از آﺮاﻧﻪ‬
‫آﺮدﻧﺪ و در ﻗﺮن دهﻢ‪ ،‬ﲞﺶ اﻋﻈﻢ ﺷﺎن ﺑﻪ دﻳﻦ اﺳﻼم‬
‫ﮔﺮوﻳﺪﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﳘﲔ ﭘﮋوهﻨﺪﻩ ﺁوردﻩ اﺳﺖ آﻪ رود ﺟﻴﺤﻮن و ﻓﻼت اوﺳﺖ‬

‫ﻳﻮرت )ﻣﻴﺎن درﻳﺎﭼﻪ ﺁرال و درﻳﺎي ﺧﺰر( ﻣﺪت هﺎ ﻣﺮزي‬
‫ﺑﻮد آﻪ ﺗﺮك هﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﲑ ﺟﻨﮕﻲ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﮔﺮوﻩ ﺳﺮﺑﺎزان و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎن از ﺁن ﻣﻲ ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎن‬
‫آﻪ ﺳﺒﻜﺘﮕﲔ‪ ،‬ﭘﺪر ﳏﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﳘﲔ ﻋﻨﻮان ﺗﻮاﻧﺴﺖ‬
‫از ﺁن ﺑﮕﺬرد ‪.‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﻮاهﻲ ﻣﻲ دهﺪ آﻪ در اﺛﺮ ﻳﻮرش هﺎي ﻓﺮاوان‪،‬‬

‫ﻧﻔﻮذ ﺗﺮآﺎن در ورارود و ﺳﺮزﻣﲔ اران )آﻪ اﻣﺮوز‬
‫ﲨﻬﻮري ﺁذرﺑﺎﳚﺎن ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﻣﻲ ﺷﻮد ( و در ﺑﻌﻀﻲ از‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ دﻳﮕﺮ آﻪ از ﺳﺮزﻣﲔ هﺎي اﻳﺮان ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬اﻓﺰون‬
‫ِ اﻳﺮاﻧﻲ ﺗﺒﺎر دﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﺣﺪي آﻪ اﻳﻦ ﺗﺮآﺎن‬
‫اﻧﻜﺎر هﻮﻳﺖ اﻳﺮاﻧﻲ ﺧﻮﻳﺶ زدﻧﺪ‪ .‬در درازاي اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﭼﻨﺪ هﺰار ﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ هﺎﻳﻲ آﻪ در ﻣﻴﺎن ﺳﺮزﻣﲔ‬
‫ِ ﳘﻨﮋاد ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﺁﻣﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫هﺎي اﻳﺮاﻧﻴﺎن و ﺗﻮراﻧﻴﺎن‬
‫اﺳﺖ آﻪ ﻣﺮزهﺎي اﻳﻦ آﺸﻮرهﺎ ﻣﺮزهﺎي ﭘﺎﻳﺪار و ﳘﻴﺸﮕﻲ‬
‫ﻧﺒﻮدﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺲ از ﭼﲑﮔﻲ ﺗﺎزﻳﺎن و اﺳﺘﻘﺮار اﺳﻼم ﺑﺴﻴﺎري از‬

‫ﺗﻮراﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺗﺮك زﺑﺎن ﺷﺪﻧﺪ و ﲞﺶ ﻣﻬﻤﻲ از اﻳﺮان زﻣﲔ‬
‫را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮد درﺁوردﻩ اﻧﺪ آﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎرﻩ‬
‫ﭘﮋوهﺶ هﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﺎد آﺮﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫داﻧﺸﮕﺎﻩ ﻣﻨﭽﺴﱰ‪ ،‬ﺑﺎﺳﻮرث ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬از ﺁﻏﺎز ﻧﻔﻮذ‬
‫اﺳﻼم در اﻳﺮان زﻣﲔ‪ ،‬ﲞﺶ هﺎﻳﻲ در ﴰﺎل درﻳﺎي ﺳﻴﺎﻩ و‬
‫ﺷﻬﺮهﺎي اﻳﺮاﻧﻲ ﺧﻮارزم‪ ،‬ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ و ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫‪8‬‬
‫دﺳﺖ ﺗﺮآﺎن آﻮچ ﻧﺸﲔ اﻓﺘﺎد«‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪﻩ‪ ،‬ﺑﺎﺳﻮرث در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ اﺷﺘﺒﺎﻩ ﻣﻲ‬

‫آﻨﺪ؛ ﭼﺮا آﻪ ﺳﺮزﻣﲔ هﺎي اﻳﺮاﻧﻲ آﻪ او از ﺁن هﺎ ﻧﺎم‬

‫‪ .8‬ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎﺳﻮرث‪ :‬هﺠﻮم ﺑﺮﺑﺮان– ﻇﻬﻮر ﺗﺮك هﺎ در‬

‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم در آﺘﺎب‪ :‬ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ص‪ .‬ص‪ 33 - 20 .‬و ‪،. 950 – 1150.‬‬
‫ﻣﺴﮑﻮ ‪.1980‬‬

‫‪9‬‬
‫ﻣﻲ ﺑﺮد ﺗﺎ ﺳﺎل ‪999‬م‪ .‬ﻳﻌﲏ ﺗﺎ دو ‪ -‬ﺳﻪ ﻗﺮن ﭘﺲ از اﺳﻼم‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﺮآﺎن ﻧﻴﻔﺘﺎدﻩ ﺑﻮد و ﺧﺎﻧﺪان هﺎي اﻳﺮاﻧﻲ‬
‫ﻃﺎهﺮﻳﺎن‪ ،‬ﺻﻔﺎرﻳﺎن و ﺳﺎﻣﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮ ﺁﻧﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ‬
‫ﻣﻲ آﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺲ از ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ دوﻟﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﻴﺎن ﺑﻮد‬
‫آﻪ ﻧﻔﻮذ ﺗﺮآﺎن در ﻓﺮارود رو ﺑﻪ ﻓﺰوﻧﻲ ﻬﻧﺎد‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﳏﻘﻖ ﺗﻮاﻧﺎي ﺁﳌﺎﻧﻲ‪ ،‬اﺷﭙﻮﻟﺮ آﻪ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬ﭘﺲ از‬
‫ﺗﺴﺨﲑ ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ از ﺳﻮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺗﺮآﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻗﻄﻌﻲ ﺑﻪ ﺣﻮزﻩ ﻓﺮهﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻲ و اﺳﻼﻣﻲ راﻩ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ«‪،‬‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وﱄ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺗﺮآﺎن ﺑﻪ ورارود آﻪ او از ﺁن‬
‫ﻳﺎد ﻣﻲ آﻨﺪ‪ ،‬در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﺪﻩ هﺎي دهﻢ ﺗﺎ دوازدهﻢ‬
‫ﻣﻴﻼدي ﻣﻮﺟﺐ وﻳﺮاﻧﻲ ﻓﺮهﻨﮕﻲ اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ ﻧﺸﺪ‪ ،‬و ﺣﻴﺎت‬
‫ﻣﻌﻨﻮي در اﻳﻦ ﺟﺎ ﳘﭽﻨﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ اﻳﺮاﻧﻴﺎﻧﻲ ﺑﻮد آﻪ ﺗﺎ‬
‫ﭼﲑﮔﻲ ﻳﺎﻓﱳ ﻣﻐﻮﻻن‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻤﺮ‪ ،‬ﲢﺖ ﺗﺴﻠﻂ‬
‫ﺗﺮآﺎن ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺑﺎﺛﻮرث ﺑﻪ درﺳﱵ ﻳﺎدﺁور ﻣﻲ ﺷﻮد آﻪ وﺿﻊ‬

‫ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﺳﺪﻩ هﺎي ﭘﻴﺶ‪ ،‬در ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﻲ ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﻨﻌﻜﺲ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻳﻜﻲ از ﳏﻘﻘﺎﻧﻲ آﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ اﻧﺘﻘﺎدي و از دﻳﺪﮔﺎﻩ‬

‫‪9‬‬
‫ﺗﺎرﳜﻲ‪ ،‬ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ را ﺑﺮرﺳﻲ آﺮدﻩ‪ ،‬ﺗﺎداوﻳﺶ آﺎواﻟﺴﻜﻲ‬
‫ِ ﲪﺎﺳﻪ هﺎي‬‫ِ دوران‬
‫اﺳﺖ آﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﳕﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮراﻧﻴﺎن‬
‫ﻬﭘﻠﻮاﻧﻲ را ﺑﻪ هﻴﭻ وﺟﻪ ﳕﻲ ﺗﻮان ﺑﺎ ﺗﺮآﺎن ﻳﻜﻲ داﻧﺴﺖ؛‬
‫هﺮﭼﻨﺪ آﻪ در زﻣﺎن ﻓﺮدوﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻮراﻧﻴﺎن ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ در ﺣﺎل‬
‫ﺗﺮك ﺷﺪن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮاد ﻓﺮدوﺳﻲ از »ﺗﻮران« در واﻗﻊ‬
‫ﻣﺮدم آﻮچ ﻧﺸﲔ هﻨﺪ و اروﭘﺎﻳﻲ )ﺁرﻳﺎﻳﻲ( دﺷﺖ هﺎي‬
‫اوراﺳﻴﺎ از ﺳﻜﺎﻳﻴﺎن ﺗﺎ هﭙﺘﺎﻟﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ آﻮچ‬
‫ﻧﺸﻴﻨﺎن ﺁرﻳﺎﻳﻲ در در ﺳﺪﻩ هﺎي ﳔﺴﺘﲔ اﺳﻼﻣﻲ ﻧﲑوي‬
‫ﻣﻘﺘﺪري ﺑﻪ ﴰﺎر ﻣﻲ ﺁﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﺳﻐﺪ‬
‫و ورارود )ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ( در دﻓﺎع ﻋﻠﻴﻪ ﲪﻠﻪ اﻋﺮاب ﺑﻪ‬
‫رهﱪي ﻗﺘﻴﺒﻪ ﻳﺎري رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﭼﻨﺎن آﻪ‬
‫آﺎواﻟﺴﻜﻲ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ،‬ﺗﺮك ﺷﻨﺎﺳﻲ آﻪ در ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﻓﺮدوﺳﻲ از ﻓﺮهﻨﮓ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﺗﺮك هﺎ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻲ ﲜﻮﻳﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻮﻣﻴﺪ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪﻩ در ﺳﺪﻩ هﺎي ﺁﻏﺎزﻳﻦ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻧﻔﻮذ‬

‫زردﭘﻮﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻓﺮارود ﺁﻏﺎز و ﺳﭙﺲ اﻓﺰون ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫‪.T. Kowalski: les turos dans le Sah–name // “ Roozenik orientalistycny ”. ol.15.‬‬
‫‪1939 – 1949. P. 84 – 99‬‬
‫‪10‬‬
‫وارد ﺷﺪن ﺗﺮآﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﺴﺎﳌﺖ ﺁﻣﻴﺰ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ :‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻏﻼﻣﺎن ﺗﺮك ﺧﺮﻳﺪاري‬
‫ﻣﻲ آﺮدﻩ اﻧﺪ و ﺑﻌﺪ هﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﭙﺎهﻲ در ارﺗﺶ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺑﺎﺳﻮرث اﺷﺎرﻩ آﺮدﻩ اﺳﺖ آﻪ ورود ﻣﺴﺎﳌﺖ ﺁﻣﻴﺰ‬

‫ﺗﺮآﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮﺧﻲ از ﳏﻘﻘﺎن ﺗﺮك‬
‫ﭼﻨﲔ ﺑﭙﻨﺪارﻧﺪ آﻪ ﺗﺮآﺎن از ﳘﻪ ﺳﻮ وارد ﺷﺪﻩ و دﻳﮕﺮ‬
‫در ﺁن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻏﲑ ﺗﺮآﻲ ﳕﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺗﻼش‬
‫آﺮدﻩ اﻧﺪ آﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺰرگ و ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻧﻲ‬
‫ﭼﻮن ﻓﺎراﺑﻲ‪ ،‬ﺑﲑوﻧﻲ‪ ،‬و اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ را ﺗﺮك اﻋﻼم آﻨﻨﺪ‬
‫ﺑﻠﻜﻪ اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ و دﻳﮕﺮ ﺳﺮداران اﻳﺮاﻧﻲ را‬
‫ﻧﻴﺰ ﭼﻨﲔ ﺑﭙﻨﺪارﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎن آﻪ اﻳﺮن ﻣﻴﻠﻴﻜﻒ‪10،‬ﺑﺎ آﻤﺎل‬
‫اﺣﺴﺎس و اﻧﮕﻴﺰﻩ ﻣﻠﺖ ﮔﺮاﻳﻲ‪ ،‬اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ را‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﻠﻲ ﺗﺮك هﺎ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﱄ اﻳﻦ ادﻋﺎهﺎ در‬
‫زﻣﺮﻩ آﻮﺷﺶ هﺎي ﻧﺎﲞﺮداﻧﻪ ﺑﺮاي واروﻧﻪ ﳕﺎﻳﺎﻧﺪن ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﺑﻪ ﴰﺎر ﻣﻲ ﺁﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ آﻪ‬

‫ِ ﺗﺎرﳜﻲ‪ ،‬ﺳﺮزﻣﻴﲏ اﺳﺖ آﻪ ﺑﻴﺸﱰ ﺁن در ﻗﺰاﻗﺴﺘﺎن‬
‫ِ‬ ‫ﺗﻮران‬
‫آﻨﻮﻧﻲ و از ﭘﺎﻳﺎن ﺁب ﺳﻴﺤﻮن و ﺟﻴﺤﻮن و ﺑﻴﺎﺑﺎن‬
‫ﻗﺮاﻗﻮم ﺁﻏﺎز ﻣﻲ ﺷﺪﻩ و ﺗﺎ ﻣﺎزﻧﺪران و ﮐﺮاﻧﻪ هﺎی رود‬
‫وﻟﮕﺎ و ﲞﺸﻲ از ﻣﺮزهﺎي ﭼﲔ و ﻣﻐﻮﻟﺴﺘﺎن و ﺳﺮزﻣﲔ ﺑﻠﻐﺎر‬
‫ِ ﺁرﻳﺎﻳﻲ ﻧﮋاد‬‫هﺎ ﻣﻲ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ؛ آﻪ در ﺁن ﺗﻮراﻧﻴﺎن‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻋﺼﺮ هﺎي ﺑﻌﺪي‪ ،‬اﻏﻠﺐ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﲔ هﺎ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف اﻗﻮام‬

‫ﺗﺮك و ﺳﭙﺲ ﺗﺮك – ﻣﻐﻮل درﺁﻣﺪﻩ‪ .‬ﺑﻲ ﺟﻬﺖ ﻧﻴﺴﺖ آﻪ‬
‫ﻓﺮدوﺳﻲ ﺗﻮﺳﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻔﻮذ ﺗﺮآﺎن و هﺠﻮم هﺎي ﭘﻲ در‬
‫ﭘﻲ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ اﻳﺮان زﻣﲔ واآﻨﺶ ﻧﺸﺎن دادﻩ و ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ‬
‫او ﺑﻪ ﳓﻮي‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺸﻜﻼت و رﻧﺞ و ﺁزارهﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ آﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن از اﻳﺸﺎن دﻳﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ‬
‫رو در ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ اﮔﺮ ﺗﻮراﻧﻴﺎن را ﮔﻬﮕﺎﻩ ﺗﺮك ﺧﻮاﻧﺪﻩ‬
‫ِ ﻣﻌﺎﺻﺮ اوﻳﻨﺪ؛ ﺗﺮآﺎﻧﻲ آﻪ‬‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر او ﳘﺎن ﺗﺮآﺎن‬
‫ﭘﺲ از ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﺳﺎﻣﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺑﺮ اﻳﺮان را‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫‪.I.‬‬
‫‪Melikoff Abu Muslim, le “ port – hache ” du Khorassan dans la‬‬
‫‪tradition epique turco – iranienne. Paris, 1962.‬‬

‫‪11‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻔﺼﻞ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع از ﺣﻮﺻﻠﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﲑون اﺳﺖ‬
‫و هﺪف ﻣﺎ ﺗﻮﺟﻪ دادن ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ اﺳﺖ آﻪ‬
‫اﻣﺮوزﻩ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺮك ﮔﺮاﻳﻲ هﺎي ﺑﺮﺧﻲ از ﳏﻘﻘﺎن‬
‫ﻧﺎاﮔﺎﻩ‪ ،‬ﻓﺮارود )ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ ( را آﻪ ﺟﺰﻳﻲ از‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻮدﻩ و هﻮﻳﺖ اﻳﺮاﻧﻲ و زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ در ﺁن ﺷﻜﻞ‬
‫‪11‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮران ﻣﻲ اﻧﮕﺎرﻧﺪ‪«.‬‬

‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﮐﻪ در دورﻩ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬در ﮔﺴﱰﻩ‬

‫ﺑﻨﺪی هﺎی ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ هﺎﻳﯽ هﻢ رو دادﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﳕﻮﻧﻪ‪ ،‬ﮔﺴﱰﻩ ﻗﻔﻘﺎز در ﮔﺬﺷﺘﻪ )هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫هﺎی ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬ارﻣﻨﺴﺘﺎن و ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﭘﺎرﻩ ﻳﯽ‬
‫از ﺧﺎک اﻳﺮان ﺑﻮدﻧﺪ(‪ ،‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی ﺁﺳﻴﺎﻳﯽ ﴰﺮدﻩ ﻣﯽ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺁن ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮری روﺳﻴﻪ‬
‫ﺗﺰاری اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯽ دان هﺎی روﺳﯽ و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ از ﺁن‬
‫هﺎ ﺟﻐﺮاﻓﯽ دان هﺎی ﺑﺎﺧﱰزﻣﻴﻦ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎ را در‬
‫ﮔﺴﱰﻩ ﻗﺎرﻩ اروﭘﺎ ﺁوردﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﮐﺸﻮرهﺎ‬
‫اﻣﺮوز دﻳﮕﺮ ﺟﺰو ﻓﻼت ﻗﺎرﻩ اﻳﺮان ﺑﻪ ﴰﺎر ﳕﯽ ﺁﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﳘﭽﻨﺎن در دورﻩ ﭘﻴﺶ از ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﺷﻮروی ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﮔﺴﱰﻩ‬

‫ﻓﺮارود )ﻣﺎوراﻟﻨﻬﺮ( و ﻓﺮاردودان‪12‬ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺁﺳﻴﺎی‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻪ و ﻗﺰاﻗﺴﺘﺎن« ﻳﺎد ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯽ دان هﺎی‬
‫ﺑﺎﺧﱰی‪ ،‬ﺑﻴﺸﱰ ﺁﳌﺎﻧﯽ هﺎ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﯽ دادﻧﺪ ﺁن را ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫»ﺁﺳﻴﺎی ﻣﺮﮐﺰی« ﲞﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺴﱰﻩ ﻳﯽ ﻓﺮاﺧﱰ از »ﺁﺳﻴﺎی‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻪ« را در ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ در ﭘﺸﺖ ﺳﺮ هﺮ‬
‫دو اﺻﻄﻼح اﺳﱰاﺗﻴﮋی هﺎی ﻗﺪرت هﺎی ﺑﺰرگ اروﭘﺎﻳﯽ‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺮوزﻩ‪ ،‬اﺻﻄﻼح »ﺁﺳﻴﺎی ﻣﺮﮐﺰی«‬
‫ﺑﺮای ﺳﺮاﺳﺮ ﮔﺴﱰﻩ ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ و ﻗﺰاﻗﺴﺘﺎن )و ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﻏﻴﺮ رﲰﯽ ﺑﻪ ﴰﻮل ﻣﻨﺎﻃﻖ ﴰﺎل اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن( اﻃﻼق ﻣﯽ‬

‫‪ .11‬ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد ﺑﻪ ‪ :‬ﺻﻔﺮ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻣﺮزي اﻳﺮان و ﺗﻮران‪،‬‬

‫ﻓﺮدوﺳﻲ‪ ،‬ﳎﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت »رﲪﺖ ﻧﺎﻣﻪ«‪ ،‬ﭼﺎپ‬ ‫ﺑﻪ رواﻳﺖ ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﻋﻠﻮم‬ ‫ﭘﮋوهﺸﮕﺎﻩ‬ ‫ﮐﺒﻴﺮ‪،‬‬ ‫ﭘﱰ‬ ‫ﻣﻮزﻩ اﻧﱰوﭘﻮﻟﻮژی و اﺗﻨﻮﮔﺮاﻓﯽ‬
‫روﺳﻴﻪ‪ ،‬ﲞﺶ ﺳﺎﻧﮑﺖ ﭘﱰﺑﻮرگ‪.2008 ،‬‬

‫‪ .12‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﻴﺎن »ﻓﺮارود« و »ﻓﺮارودان« ﺑﺎﻳﺪ ﻓﺮق‬

‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻓﺮارود‪ -‬ﳘﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی ﺁن ﺳﻮی رود ﺁﻣﻮ ‪ -‬ﳘﺘﺎواژﻩ‬
‫ﳘﺎن ﻣﺎوراﻟﻨﻬﺮ ﻳﺎ ورارود ﭘﻴﺸﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮارودان‪ -‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی‬
‫ﺁن ﺳﻮی رودﺧﺎﻧﻪ هﺎی ﺁﻣﻮ و ﺳﻴﺮ درﻳﺎ )ﺟﻴﺤﻮن ﺳﻴﺤﻮن( ﻳﻌﻨﯽ‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻗﺰاﻗﺴﺘﺎن ﻳﺎ ﳘﺎن ﺗﻮران ﺑﺎﺳﺘﺎن و دﺷﺖ ﻗﺒﭽﺎق‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪12‬‬
‫ﮔﺮدد‪ .‬در اﺳﱰاﺗﻴﮋی ﻧﻮ اﻣﺮﻳﮑﺎﻳﯽ هﺎ اﺻﻄﻼح »ﺁﺳﻴﺎی‬
‫ﻣﺮﮐﺰی ﺑﺰرگ« ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و‬
‫ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن را هﻢ در ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد ﮐﻪ ﺑﻴﺸﱰ ﻳﮏ اﺻﻄﻼح‬
‫»ﺟﻴﻮﭘﻮﻟﻴﺘﻴﮑﯽ« اﺳﺖ ﺗﺎ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ‪ -‬ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪.‬‬

‫ﺑﻪ هﺮ رو‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ از ﺁﺳﻴﺎی ﻣﺮﮐﺰی اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﮏ‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﻴﻮﭘﻮﻟﻴﺘﻴﮑﯽ ﻣﺪ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ »ﺁﺳﻴﺎی‬
‫ﻣﺮﮐﺰی« و »ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ« ﳘﺘﺎی هﻢ ﳕﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ ﳘﻴﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﯽ دهﻢ از واژﻩ »ﺁﺳﻴﺎی‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻪ« ﮐﻪ ﻳﮏ اﺻﻄﻼح ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ )ﮔﻴﺘﺎﺷﻨﺎﺧﺘﯽ(‪-‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﻮﻧﺎن ﻳﮏ ﺳﺎزوارﻩ از ﮔﺴﱰﻩ اروﺁﺳﻴﺎی‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﺰرگ )دﻗﻴﻘﺎ ﮐﺸﻮرهﺎی ﻓﺮا رودی ﻳﻌﻨﯽ ﭘﻨﺞ‬
‫ﲨﻬﻮری( ﮐﺎر ﺑﮕﻴﺮم ﺗﺎ ﺁﺳﻴﺎی ﻣﺮﮐﺰی‪ .‬ﺳﻔﺎرش ﻣﻦ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﭘﺎرﺳﯽ زﺑﺎن هﻢ ﳘﻴﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎی واژﻩ‬
‫»ﺁﺳﻴﺎی ﻣﺮﮐﺰی« از »ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ«ﮐﺎر ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮﮔﺮدﻳﻢ ﺑﻪ ﻓﻼت اﻳﺮان‪ .‬هﺮﭼﻪ اﺳﺖ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ از‬

‫ﮔﺴﱰﻩ‬ ‫ﻳﮓ‬ ‫از‬ ‫ﺳﺨﻦ‬ ‫رود‪،‬‬ ‫ﻣﯽ‬ ‫اﻳﺮان‬ ‫ﻓﻼت‬
‫ﮔﻴﺘﺎﻳﯽ)ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ( در ﻣﻴﺎن اﺳﺖ‪ -‬از ﺳﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫دﺟﻠﻪ‪ -‬ﻧﻪ ﮐﺪام واﺣﺪ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻳﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﻴﻮ ﭘﻮﻟﻴﺘﻴﮑﯽ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ »اﻳﺮان ﺑﺰرگ«‪) -‬اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ(‪13‬ﮐﻪ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﯽ دهﺪ ﺁن را »اﻳﺮاﻧﺴﺘﺎن« )ﺑﺮ وزن‬
‫هﻨﺪوﺳﺘﺎن و ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن( ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺸﻮر ﲨﻬﻮری اﺳﻼﻣﯽ‬
‫اﻳﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮏ واﺣﺪ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻳﮑﯽ ﳕﯽ ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ‬
‫ﮐﺸﻮر ﺗﻨﻬﺎ ﲞﺸﯽ از ﺁن را ﻣﯽ ﺳﺎزد ﻧﻪ ﮐﻞ ﺁن را‪ .‬ﭼﻪ‬
‫ﮐﻨﻮن در ﮔﺴﱰﻩ ﻓﻼت اﻳﺮان واﺣﺪهﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻳﯽ ﭼﻮن‬
‫ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن‪،‬‬ ‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪،‬‬ ‫اﻳﺮان‪،‬‬ ‫اﺳﻼﻣﯽ‬ ‫ﲨﻬﻮری‬
‫ﺗﺎﺟﻴﮑﺴﺘﺎن‪ ،‬ازﺑﻴﮑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺮﮐﻤﻨﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن و‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن در ﺳﻴﻤﺎی ﮐﺸﻮر‪ -‬ﻣﻠﺖ هﺎ ﺟﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﲞﺶ‬
‫هﺎﻳﯽ از ﺁن ﭼﻮن ﲞﺶ ﺧﺎوری ﮐﺸﻮر ﻋﺮاق و ﮐﺸﻮر ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن‬
‫و ﮐﺮدﺳﺘﺎن ﺗﺮﮐﻴﻪ و ﲞﺸﯽ از اﻳﺎﻟﺖ ﺳﻴﻦ ﮐﻴﺎﻧﮓ ﲨﻬﻮری‬

‫‪ .13‬واژﻩ »اﻳﺮان« ﺑﺎر ﳔﺴﺖ در ﺳﻨﮕﻨﺒﺸﺘﻪ هﺎ و ﺳﮑﻪ هﺎی ارد‬

‫ﺷﻴﺮ ﻳﮑﻢ‪ -‬ﺑﻨﻴﺎدﮔﺬار دودﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن )ﻧﻴﻤﻪ ﳔﺴﺖ ﺳﺪۀ ﺳﻮم( ﺑﻪ‬
‫ﮔﺴﱰﻩ ﭘﺸﺘﻪ اﻳﺮان اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ‬ ‫ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪۀ‬
‫ﺷﺎﭘﻮر ﻳﮑﻢ‪ -‬ﭘﺴﺮ اردﺷﻴﺮ ﻳﮑﻢ و ﺷﺎهﺎن ﺑﻌﺪی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺧﻮد را‬
‫ﺷﺎﻩ اﻳﺮان )ﭘﺸﺘﻪ اﻳﺮان( و اﻧﻴﺮان )ﺑﻴﺮون ﭘﺸﺘﻪ اﻳﺮان(‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬واژۀ »اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ« ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺷﺎﭘﻮر ﻳﮑﻢ اﻃﻼق‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪۀ ﺳﺮاﺳﺮ ﮔﺴﱰﻩ اﻳﺮان و اﻧﻴﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻬﭘﻨﺎی اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮدر ﺳﺪۀ هﺎی ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را‬
‫ﺗﺎﺋﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪13‬‬
‫ﺗﻮدﻩ ﻳﯽ ﭼﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻴﺮون از ﮔﺴﱰﻩ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان‬
‫ﺑﺰرگ ﻣﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺁن ﭼﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽ ﮔﺮدد ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‬

‫ﮔﺴﱰﻩ اﻳﺮان‪ ،‬در دورﻩ هﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﮔﺎهﮕﺎهﯽ‬
‫ﻳﮏ دوﻟﺖ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺳﺮاﺳﺮ اﻳﻦ ﻓﻼت ﻳﺎ ﲞﺶ ﺑﺰرﮔﯽ از ﺁن‬
‫را زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن در ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺮزهﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺁن‬
‫ﺑﺎ ﻣﺮزهﺎی ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ و ﮔﺴﱰﻩ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪ -‬ﲤﺪﻧﯽ ﺁن‬
‫ﮐﻤﺎ ﺑﻴﺶ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ )و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﮐﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی‬
‫ﺑﻴﺮون از ﮔﺴﱰﻩ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ ﻓﻼت زﻳﺮ ﺳﻴﻄﺮﻩ ﺁن ﺁﻣﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ( وﮔﺎهﯽ هﻢ دو ﻳﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ دوﻟﺖ در ﮔﻮﺷﻪ هﺎی ﳐﺘﻠﻒ‬
‫ﺁن در ﺑﺎﺧﱰ‪ ،‬ﺧﺎور‪ ،‬ﴰﺎل‪ ،‬ﺟﻨﻮب ﻳﺎ ﻣﺮﮐﺰ ﺁن ﻓﺮﻣﺎن‬
‫راﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮای ﳕﻮﻧﻪ‪ ،‬در دورﻩ هﺎی هﺨﺎﻣﻨﺸﻴﺎن‪ ،‬ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن‪،‬‬

‫ﺳﻠﺠﻮﻗﻴﺎن‪ ،‬ﺗﻴﻤﻮرﻳﺎن و ﻧﺎدر اﻓﺸﺎر ﻳﮏ دوﻟﺖ واﺣﺪ‬
‫ﻣﺮﮐﺰی ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺑﺮ ﺳﺮاﺳﺮ ﻓﻼت ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻘﺸﻪ دوﻟﺖ ﻣﺎدهﺎ‪ -‬ﳔﺴﺘﻴﻦ دوﻟﺖ ﺑﺰرگ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﺪﻩ در‬

‫دورﻩ ﺗﺎرﻳﺨﯽ در ﲞﺶ ﺑﺎﺧﱰی ﻓﻼت اﻳﺮان‬
‫)ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ از وﻳﮑﯽ ﭘﻴﺪﻳﺎ(‬

‫‪14‬‬
‫ﮔﺴﱰﻩ اﻣﭙﺮاﺗﻮری هﺨﺎﻣﻨﺸﻴﺎن )ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از وﻳﮑﯽ ﭘﻴﺪﻳﺎ(‬

‫‪15‬‬
‫ﮔﺴﱰﻩ اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن )ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ از وﻳﮑﯽ ﭘﻴﺪﻳﺎ(‬

‫‪16‬‬
‫ﮔﺴﱰﻩ اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن )ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ از وﻳﮑﯽ ﭘﻴﺪﻳﺎ(‬

‫اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﺳﻠﺠﻮﻗﻴﺎن‬

‫اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﺳﺎﻣﺎﻧﻴﺎن‬

‫‪17‬‬
 ‫ﻧﻘﺸﻪ دﻳﮕﺮی از اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﺳﺎﻣﺎﻧﻴﺎن‬

‫اﻣﺎﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن‬

‫ﺁﺧﺮﻳﻦ ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻓﻼت اﻳﺮان ﻳﮏ‬

‫دوﻟﺖ واﺣﺪ را ﻬﭘﻦ ﳕﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻧﺎدر اﻓﺸﺎر ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺎدر‬
‫اﻓﺸﺎر‪» ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1738‬ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻩ هﻨﺪ اﻋﻼم ﺟﻨﮓ داد و‬
‫ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ دهﻠﯽ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ هﻨﺪ را ﺑﻪ ﳏﻤﺪ ﺷﺎﻩ ﭘﺲ داد و‬
‫ﺑﺮای ﲢﮑﻴﻢ رواﺑﻂ‪ ،‬ﭘﻴﻤﺎن »ﺷﻠﻴﻤﺎر« را ﻣﻴﺎن دوﻟﺖ هﺎی‬
‫‪18‬‬
‫اﻳﺮان و هﻨﺪ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﳕﻮد‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻌﺎهﺪﻩ ﺷﻠﻴﻤﺎر‪،‬‬
‫ﲤﺎم ﳑﺎﻟﮏ واﻗﻊ در ﻣﻐﺮب رود ﺧﺎﻧﻪ اﺗﮏ و ﺁب ﺳﻨﺪ و‬
‫ﻧﺎل ﺳﻨﮓ ﻳﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﻴﺸﺎور‪ ،‬و ﻣﻀﺎﻓﺎت‪ ،‬اﻳﺎﻟﺖ ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬و‬
‫ﺟﺎت‬ ‫هﺰارﻩ‬ ‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪14‬و‬ ‫و‬ ‫ﮐﻮهﺴﺘﺎن‬ ‫و‬ ‫ﻏﺰﻧﻴﻦ‬
‫)هﺰارﺳﺘﺎن( و در ﺑﻨﺪ و ﻗﻠﻌﻪ ﺑﮑﺮﺳﻨﮕﺮ و ﺧﺪا داد و‬
‫اراﺿﯽ در ﺑﻨﺪ و ﻣﺴﺎﮐﻦ ﺟﻮﮐﯽ هﺎ و ﺑﻠﻮچ هﺎ و ﻏﻴﺮﻩ ﺑﻪ‬
‫اﻧﻀﻤﺎم اﻳﺎﻟﺖ ﺗﻨﻪ ﻗﻠﻌﻪ رام و ﻗﺮﻳﻪ )ﺗﺮﭘﻴﻦ( و ﺷﻬﺮ‬
‫‪15‬‬
‫ﭼﻦ و ﲰﻮاﻟﯽ و ﮔﺮا ﺑﻪ دوﻟﺖ اﻳﺮان واﮔﺬار ﮔﺮدﻳﺪ«‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬رود ﺳﻨﺪ ﭼﻮﻧﺎن ﺳﺮﺣﺪ ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻃﺒﻴﻌﯽ ﻣﻴﺎن‬

‫اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻧﺎدری اﻳﺮان و اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﮐﻮرﮔﺎﻧﯽ هﻨﺪ‪-‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪16،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ .14‬ﻣﻨﻈﻮر از اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در اﻳﻦ ﺟﺎ ﭼﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪،‬‬

‫ﻧﻪ ﮐﺸﻮر اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻪ در ﻧﻴﻤﻪ دوم ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ ﭼﻮﻧﺎن ﻳﮏ‬
‫واﺣﺪ ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺠﺎد ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻞ ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی ﭘﺸﺘﻮن ﻧﺸﻴﻦ ﻗﺒﺎﻳﻠﯽ‬
‫ﻣﺮزی اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوزﻩ ﻗﺴﻤﺎ در ﮔﺴﱰﻩ ﮐﺸﻮر ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن و ﻗﺴﻤﺎ هﻢ‬
‫در اﺳﺘﺎن هﺎی ﺟﻨﻮﺑﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻗﺮار دارد‪.‬‬

‫ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﺎ ﺷﻬﺮ ﭘﺸﺘﻮن ﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﺸﺎور در ﭘﻴﻤﺎن‬

‫ﺷﻠﻴﻤﺎر ﺑﻴﺮون از ﮔﺴﱰﻩ » اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬دﻟﻴﻞ ﺁن اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ »ﺷﺎهﺰادﻩ ﻋﻠﯽ ﻗﻠﯽ ﻣﻴﺮزا اﻋﺘﻀﺎد‬
‫اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ وﻗﺎﻳﻊ و ﺳﻮاﻧﺢ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺳﺎل‬
‫‪ 1875‬در ﺑﺎرﻩ ﲨﻌﻴﺖ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺳﮑﺎن ﺁن ﺟﺎ از اﻣﻢ‬
‫ﳐﺘﻠﻒ اﻧﺪ از ﻗﺒﻴﻞ ﺗﺮک و ﺗﺎﺟﻴﮏ و اﻓﻐﺎن و هﻨﺪو ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﲨﻌﻴﺖ اﻓﻐﺎن از ﺳﺎﻳﺮ ﻓﺮق زﻳﺎد ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ« ﲞﺸﯽ از ﺳﺮدار ﻧﺸﻴﻦ‬
‫ﮐﺎﺑﻞ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .15‬ﻧﻮر اﷲ ﻻرودی‪» ،‬زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻧﺎدر ﺷﺎﻩ ﭘﺴﺮ ﴰﺸﻴﺮ«‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪،‬‬

‫ﲥﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻳﺮان زﻣﻴﻦ‪ 1370 ،‬ص‪.186 .‬‬

‫‪ .16‬در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی اﺳﱰاﺑﻮ از ﻗﻮل اراﺗﻮس ﺗﻴﺴﻦ ) ‪ 195‬ﭘﻴﺶ از‬

‫ﻣﻴﻼد( ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﮑﻨﺪر ﺑﻪ هﻨﺪ ﻳﻮرش ﺑﺮد‪ ،‬رود‬
‫ﺳﻨﺪ ﻣﺮز ﻣﻴﺎن هﻨﺪ و ﺁرﻳﺎﻧﺎی زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺁرﻳﺎﻧﺎ‪ -‬ﻧﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی ﺧﺎوری اﻳﺮان‬
‫دادﻩ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﺎهﯽ ﺑﻪ ﮔﺴﱰﻩ ﻳﯽ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﮔﺴﱰﻩ ﻧﻴﻤﯽ‬
‫از اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ) اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﯽ( و ﻧﻴﻤﯽ از ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن‬
‫ﮐﻨﻮﻧﯽ از ﺳﻨﺪ ﺗﺎ هﻨﺪوﮐﺶ و ﲞﺸﯽ از اﻳﺮان ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺗﺎ ﮐﺮﻣﺎن و‬
‫ﮔﺎهﯽ هﻢ ﮔﺴﱰﻩ ﻳﯽ از رود ﺳﻨﺪ ﺗﺎ درﻳﺎی ﮐﺴﭙﻴﻦ اﻃﻼق ﻣﯽ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﺧﺎور اﻳﺮان ‪ -‬ﲞﺶ ﺑﺰرﮔﯽ از ﻓﻼت اﻳﺮان را در‬
‫ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪19‬‬
‫در ﺑﺮﺧﯽ دﻳﮕﺮی از دورﻩ هﺎ‪ ،‬ﳘﺰﻣﺎن دو ﻳﺎ ﭼﻨﺪ دوﻟﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﺣﺪ هﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﮔﻮﺷﻪ هﺎی ﳐﺘﻠﻒ‬
‫ﻓﻼت ﻓﺮﻣﺎن راﻧﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﳕﻮﻧﻪ ﭘﺲ از ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ‬
‫ِﺪوﻧﯽ‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮری هﺨﺎﻣﻨﺸﻴﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎﮐ‬
‫)اﺳﮑﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﯽ( و ﺑﺎ اﻧﻘﺮاض اﻣﭙﺮاﺗﻮری وی‪ ،‬در‬
‫ﺑﺎﺧﱰ ﻓﻼت ﭘﺎرت هﺎ ﻳﮏ اﻣﭙﺮاﺗﻮری را ﺗﺸﮑﻴﻞ دادﻧﺪ و‬
‫در ﴰﺎل ﺧﺎوری ﺁن ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ هﺎ‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮری دﻳﮕﺮی را ﭘﯽ‬
‫رﻳﺨﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪20‬‬
 ‫ﮔﺴﱰﻩ اﻣﭙﺮاﺗﻮری هﺎی اﺷﮑﺎﻧﻴﺎن و ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ هﺎ‬

‫ﺑﻪ هﺮ رو‪ ،‬در درازای ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻳﮏ دوﻟﺖ‬

‫در ﺳﺮاﺳﺮ ﻓﻼت ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻳﺎ در ﻋﻴﻦ زﻣﺎن دو‬
‫ﻳﺎ ﭼﻨﺪ دوﻟﺖ در ﮔﻮﺷﻪ هﺎی ﳐﺘﻠﻒ ﺁن ﻓﺮﻣﺎن راﻧﺪﻩ اﻧﺪ‪،‬‬
‫ﲤﺪن و ﻓﺮهﻨﮓ ﻳﮕﺎﻧﻪ و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮی در درازای ﺳﺪﻩ‬
‫هﺎ ﺑﺮ ﺳﺮاﺳﺮ ﻳﺎ ﲞﺶ هﺎی ﺑﺰرگ ﺁن ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﺎ‬
‫ﺁن ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺛﻘﻞ ﻳﺎ ﮔﺮاﻧﺶ اﻳﻦ ﻓﺮهﻨﮓ و ﲤﺪن ﻳﮕﺎﻧﻪ و‬
‫ﳏﻮر ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺁن ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در ﮔﺮدش و در ﺣﺎل ﺟﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﻳﯽ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﮔﻬﯽ در ﲞﺶ ﺧﺎوری ﻓﻼت در‬
‫ﺑﻠﺦ)در دورﻩ هﺎی ﭘﻴﺶ از ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺸﺪادﻳﺎن و‬
‫ﮐﻴﺎﻧﻴﺎن(‪ ،‬ﮐﺎﺑﻞ و ﻏﺰﻧﻪ‪ ،‬ﮔﺎﻩ در ﲞﺶ ﴰﺎﻟﯽ و ﴰﺎل‬
‫ﺑﺎﺧﱰی ﺁن در ﻓﺮارود – در ﲰﺮﻗﻨﺪ و ﲞﺎرا‪ ،‬ﮔﺎﻩ در‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺁن در هﺮات و ﻣﺸﻬﺪ و ﮔﺎﻩ در ﺑﺎﺧﱰ ﻓﻼت و‬
‫اﺻﻔﻬﺎن و ﺗﻴﺴﻔﻮن و اﻳﻼم و ﺗﱪﻳﺰ و ﮔﺎهﯽ هﻢ در ﺟﻨﻮب‬
‫ﺁن در ﻗﻨﺪهﺎر و ﭘﻴﺸﺎور) در دورﻩ اﻣﭙﺮاﺗﻮری دراﻧﯽ‬
‫در ﲞﺶ ﺧﺎوری ﻓﻼت اﻳﺮان(‪.‬‬
‫‪21‬‬
 ‫در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻧﮕﺎهﯽ ﻣﯽ اﻧﺪازﻳﻢ ﺑﻪ ﻧﺎم اﻳﺮان‪:‬‬
‫ﻳﻮزف وﻳﺴﻬﻮﻓﺮ در ص‪ .‬ص‪12-11 .‬ﮐﺘﺎب وزﻳﻦ »اﻳﺮان‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎن«‪) ،‬ﺗﺮﲨﻪ ﺛﺎﻗﺐ ﻓﺮ‪ ،‬ﲥﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻗﻘﻨﻮس‪،‬‬
‫‪ (1377‬در ﺑﺎرﻩ اﻳﺮان ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»از ﻧﻈﺮ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم »اﻳﺮان« از‬
‫اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ)»اﻣﭙﺮاﺗﻮری‬ ‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‬ ‫واژﻩ‬ ‫و‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﺁرﻳﺎﻳﻴﺎن«( ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎهﺎن ﳔﺴﺘﻴﻦ دودﻣﺎن‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ در ﺳﺪﻩ ﺳﻮم ﻣﻴﻼدی اﻳﻦ اﺻﻄﻼح ﺳﻴﺎﺳﯽ را ﺑﺎب‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺮای ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﲞﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺧﻮد ﻣﯽ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺧﻮﻳﺸﱳ را وارﺛﺎن اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻗﺪﻳﻤﯽ ﻧﺎﺑﻮد‬
‫ﺷﺪﻩ اﻳﺮان )ﻳﻌﻨﯽ هﺨﺎﻣﻨﺸﻴﺎن( ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن ﭘﺎدﺷﺎهﺎن‬
‫اﺳﻄﻮرﻩ ﻳﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ اﻳﺮان‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺮوان دﻳﻦ زردﺷﺖ‬
‫ﻧﺸﺎن دهﻨﺪ ﮐﻪ رﻳﺸﻪ هﺎی ژرﻓﯽ در اﻳﺮان داﺷﺖ‪ 17.‬واژﻩ‬
‫ﺁرﻳﺎ ﮐﻪ رﻳﺸﻪ واژﻩ »اران« در زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ ﻣﻴﺎﻧﻪ را‬
‫ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻣﯽ دهﺪ‪ ،‬از ﳊﺎظ رﻳﺸﻪ هﺎی ﻗﻮﻣﯽ‪ -‬زﺑﺎﻧﯽ و ﺟﻨﺒﻪ‬
‫هﺎی دﻳﻨﯽ ﺑﻪ دورﻩ هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ و ﺣﺘﺎ زﻣﺎن هﺎی دورﺗﺮ‬
‫‪18‬‬
‫ﺑﺎز ﻣﯽ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫دارﻳﻮش و ﺧﺸﺎﻳﺎرﺷﺎﻩ در ﺳﻨﮕﻨﺒﺸﺘﻪ هﺎی ﺧﻮد ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬

‫ﺑﺮ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎﻩ »ﺁرﻳﺎﻳﯽ« ﺧﻮد ﺗﺎﮐﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻞ ﮐﻪ از‬
‫اهﻮراﻣﺰدا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »اﻳﺰد ﺁرﻳﺎﻳﻴﺎن« ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‬
‫و زﺑﺎن و ﺧﻂ ﺧﻮد را »ﺁرﻳﺎﻳﯽ«‪ 19‬ﻣﯽ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬راﺳﺖ ﺁن‬

‫‪ .17‬واژۀ »اﻳﺮان« ﺑﺎر ﳔﺴﺖ در ﺳﻨﮕﻨﺒﺸﺘﻪ هﺎی اردﺷﻴﺮ ﻳﮑﻢ‪-‬‬

‫ﺑﻨﻴﺎدﮔﺬار دودﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ )ﻧﻴﻢۀ ﳔﺴﺖ ﺳﺪﻩ ﺳﻮم( و واژۀ‬
‫»ﺧﺮاﺳﺎن« در ﮐﺘﺎب ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن هﺎی اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ در زﻣﺎن ﻗﺒﺎد اول‬
‫)اواﺧﺮ ﺳﺪۀ ﭘﻨﺠﻢ( ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .18‬ﲨﻠﻪ »زﻣﺎن هﺎی دور ﺗﺮ« ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل ﺁن ﮐﻪ واژﻩ‬

‫»اﻳﺮان وﻳﺞ«‪ -‬ﻳﻌﻨﯽ ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻳﺮان‪ -‬ﺁﺷﮑﺎرا در اوﺳﺘﺎ ﺑﺎرهﺎ‬
‫ﺗﮑﺮار ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪-.‬ﺛﺎﻗﺐ ﻓﺮ‪.‬‬

‫‪ .19‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اواﻳﻞ هﺰارۀ دوم ﺗﺎ اواﻳﻞ هﺰارۀ ﻳﮑﻢ ﭘﻴﺶ‬

‫از ﻣﻴﻼد از ﮔﺴﱰﻩ ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﺸﺘﻪ اﻳﺮان و ﴰﺎل هﻨﺪ‬
‫ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را در رﻳﮕﻮﻳﺪا ﺑﻪ ﻧﺎم »ارﻳﺎ«‪ ،‬در اوﻳﺴﺘﺎ‬
‫َﺮﻳﺎ« و در ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم »ارﻳﻴﺎ« ﺧﻮاﻧﺪﻩ‬ ‫ِﻳﻴ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم »ا‬
‫اﻧﺪ‪.‬‬

‫َﺮﻳﺎ )اﻳﺮان ﺧﺎوری ﻳﺎ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ِﻳﻴ‬
‫واژﻩ هﺎی ارﻳﺎ )هﻨﺪی(‪ ،‬ا‬
‫ﮐﻨﻮﻧﯽ(‪ ،‬ارﻳﻴﺎ )اﻳﺮان ﺑﺎﺧﱰی ﻳﺎ اﻳﺮان ﮐﻨﻮﻧﯽ( و ﺣﺘﺎ‬
‫ﺁرﻳﺎﻧﺎی )ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ( ﺑﻴﺸﱰ ﻣﻔﻬﻮم زﺑﺎﻧﯽ‪ -‬ﺗﺒﺎری دارﻧﺪ‪ :‬ﻳﻌﻨﯽ‬
‫‪22‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ هﺨﺎﻣﻨﺸﻴﺎن در اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﺧﻮد ﺑﺮ واژﻩ‬
‫»ﭘﺎرﺳﯽ« )در ﺗﻔﺎوت ﺑﺎ ﻣﺎدهﺎ‪ ،‬ﺑﻠﺨﻴﺎن و ﺳﺎﻳﺮ اﻗﻮاﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ اﻳﺮاﻧﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ( اﺷﺎرﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ‬
‫اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﺗﺎﮐﻴﺪ ﻣﯽ ورزﻧﺪ ﮐﻪ از ﺟﻨﻮب ﺑﺎﺧﱰی اﻳﺮان‬
‫اﻣﺮوز ﺁﻣﺪﻩ اﻧﺪ‪20.‬در ﻋﻮض‪ ،‬ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن »هﻮﻳﺖ« ﺟﺪﻳﺪی‬

‫اﻗﻮاﻣﯽ ﮐﻪ )ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ( ﺑﻪ ﻳﮏ زﺑﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯽ زﻧﻨﺪ )ﺑﺎ ﳍﺠﻪ هﺎی‬

‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن(‪.‬‬

‫ﳏﻞ زﻧﺪﮔﯽ ارﻳﺎهﺎ در هﻨﺪ‪» -‬ارﻳﺎ ورﺗﻪ« ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﺷﺪﻩ و ﳔﺴﺘﻴﻦ‬

‫َﺮﻳﺎﻧﺎ وﻳﺠﻪ« ﺧﻮاﻧﺪﻩ‬‫ِﻳﻴ‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺮدﻣﺎن اوﻳﺴﺘﺎﺋﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ا‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ هﺮ دو ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺁرﻳﺎﺋﯽ هﺎ اﺳﺖ‪ .‬واژﻩ‬
‫هﺎی »ﺁرﻳﺎﻧﺎ«ی ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و »اﻳﺮان« ﻧﻴﺎﮐﺎن ﺧﻮد ﻣﺎ از ﳘﻴﻦ‬
‫واژﻩ هﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬

‫واژۀ ارﻳﺎ ﺳﯽ و ﺷﺶ ﺑﺎر در رﻳﮕﻮﻳﺪا )ﻣﻴﺎﻧﻪ هﺎی هﺰارۀ ﭘﻴﺶ‬

‫از ﻣﻴﻼد(‪ ،‬ﺁﻣﺪﻩ و ﺑﻪ اﺳﺎس وﻳﺪاهﺎ‪ -‬ﺁرﻳﺎ ورﺗﻪ )ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫ﺁرﻳﺎﺋﯽ هﺎ( ﻧﺎم ﻗﺪﻳﻤﯽ ﴰﺎل و ﻣﺮﮐﺰ هﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫َﺮﻳﺎ ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻪ ﭘﻨﺠﺎﻩ ﺑﺎر در اوﻳﺴﺘﺎ )اواﻳﻞ هﺰارۀ‬ ‫واژۀ اﻳﻴ‬

‫ﻳﮑﻢ ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد( ﺁﻣﺪﻩ و ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ را ﮐﻪ اهﻮرا‬
‫َﺮﻳﺎﻧﻪ وﻳﺠﻪ )ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺁرﻳﺎﺋﯽ هﺎ( ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‬ ‫ِﻳﻴ‬
‫ﻣﺰدا ﺁﻓﺮﻳﺪﻩ‪ ،‬ا‬
‫ﮐﻪ ﺣﺪود ﺳﻴﺰدﻩ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﺷﺪﻩ و ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻬﺪ ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺁرﻳﺎﺋﯽ هﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ )ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﮐﻮهﺴﺘﺎﻧﯽ دارای ﺁب و هﻮای ﺧﻴﻠﯽ ﺳﺮد ﺑﺎ دﻩ‬
‫ﻣﺎﻩ زﻣﺴﺘﺎن و دو ﻣﺎﻩ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن(‪ .‬ﭘﺲ از ﺁﻓﺮﻳﻨﺶ‪ ،‬از ﭘﺎﻧﺰدﻩ‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ دﻳﮕﺮ)از ﺳﻐﺪ در ﴰﺎل ﺗﺎ ﭘﻨﺠﺎب در ﺟﻨﻮب( ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽ‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺁن ﺟﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﳕﻮدﻩ و ﺟﺎﮔﺰﻳﻦ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫درﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎ‪ ،‬ﺷﺎهﺎن هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ ﺧﻮد را ﺁرﻳﺎﺋﯽ و از ﺗﺒﺎرﺁرﻳﺎﺋﯽ‬

‫ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎ‪ ،‬ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم زﺑﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎر ﺑﺮدﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﻴﺐۀ رﺑﺎﻃﮏ هﻢ واژۀ ﺁرﻳﺎو= ﺁرﻳﺎﺋﯽ را‬
‫ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم زﺑﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬هﺮودوﺗﺲ ﻧﻴﺰ ﻣﺎدهﺎ را‬
‫ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .20‬ﺷﺎهﺎن ﻣﺎد‪ -‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮادﻩ )ﺗﺒﺎر( ﻳﺎ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎﻩ ﺷﺎن‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎهﺎن هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ ﻧﻴﺰ ﺧﻮد را در ﺳﻨﮕﻨﺒﺸﺘﻪ‬
‫هﺎی ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺒﺎر و ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺎن )ﺁرﻳﺎﻳﯽ‪ ،‬ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻩ‬
‫ﭘﺎرس و ﺷﺎﻩ ﺷﺎهﺎن ﻣﺮدﻣﺎن دﻳﮕﺮ( ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎهﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﻮد را ﺷﻬﻨﺸﺎﻩ اﻳﺮان و اﻧﻴﺮان ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬هﺮ ﺳﻪ‬
‫ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ‪ :‬هﺨﺎﻣﻨﺸﻴﺎن )‪ 330 –550‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد(‪ ،‬ﭘﺎرﺗﻴﺎن ﻳﺎ‬
‫اﺷﮑﺎﻧﻴﺎن )‪ 247‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد – ‪ 224‬م( و ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن )‪637 – 224‬‬
‫م( ﮐﻪ ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻪ ‪ 1100‬ﺳﺎل ﺑﺮ ﮔﺴﱰﻩ ﻬﭘﻨﺎوری از ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺗﺎ‬
‫هﻨﺪ و از ﺑﺎﺧﱰ ﭼﻴﻦ ﺗﺎ ﴰﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ و ﻳﻮﻧﺎن ﻓﺮﻣﺎن راﻧﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫‪23‬‬
‫ﺑﺮای ﺧﻮد و اﺗﺒﺎع ﺧﻮد ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ از ﻣﻔﻬﻮم‬
‫»اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻓﺮهﻨﮕﯽ و دﻳﻨﯽ‬
‫ﲤﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺁن ﺟﺎ ﻣﯽ زﻳﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪ ﺁوردﻧﺪ و‬
‫ﺗﮑﻴﻪ ﮔﺎﻩ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ را ﻧﻴﺰ اﺧﺬ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف ﲢﺮﻳﻒ‬
‫»ﻧﺎزی هﺎ« از ﮐﻠﻤﻪ »ﺁرﻳﺎﻳﯽ« ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﮋادی ﺁن و‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮی ﮐﻪ از ﺁن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻧﮋاد ژرﻣﻦ و ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺁن« ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﲠﱰ اﺳﺖ واژﻩ »ﺁرﻳﺎﻳﯽ«‬
‫را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺻﻄﻼﺣﯽ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﱪﻳﻢ‬
‫و ﲞﺶ ﺷﺮﻗﯽ‬ ‫ﮐﻪ ﺷﺎﺧﺺ زﺑﺎن هﺎی »هﻨﺪ و اﻳﺮاﻧﯽ«‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﻩ زﺑﺎﻧﯽ هﻨﺪ و اروﭘﺎﻳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﮕﻔﺘﯽ ﺑﺮ اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻘﻮط اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪،‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﺳﻴﺎﺳﯽ »اﻳﺮان« ﻧﻴﺰ از ﺑﻴﻦ رﻓﺖ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯽ داﻧﺎن‬
‫و ﺗﺎرﻳﺦ داﻧﺎن اﺳﻼﻣﯽ )و ﺣﺘﺎ ﻓﺮدوﺳﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرگ ﲪﺎﺳﻪ‬
‫ﺳﺮای اﻳﺮان( اﻳﻦ اﺻﻄﻼح را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺮﭼﺴﺒﯽ‬
‫‪21‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﺮای اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ ﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم اﻣﭙﺮاﺗﻮری هﺎی »ﭘﺮﺷﻴﺎ« ﻳﺎ ﭘﺎرس‬

‫)ﻓﺎرس( ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻧﻴﺰ ﮐﻮروش )اﺷﻌﻴﺎ ‪ ،45‬داﻧﻴﺎل؛ ﻋﺰرا ‪،(3-1‬‬

‫ﮐﻤﺒﻮﺟﻴﻪ ﻳﺎ اﺧﺸﻮرش )ﻋﺰرا ‪ ،(6 : 4‬ﺑﺮدﻳﺎ ﻳﺎ ارﲢﺸﺴﺘﺎ )ﻋﺰرا‬
‫‪ ،(23-7 :4‬دارﻳﻮش )ﻋﺰرا ‪ 5‬و ‪ ،(6‬ﺧﺸﺎﻳﺎرﺷﺎﻩ ﻳﺎ اﺧﺸﻮرش )اﺳﱰ‬
‫‪ (10-1‬و اردﺷﻴﺮ ﻳﺎ ارﲢﺸﺴﺘﺎ )ﳓﻤﻴﺎ ‪ 13-1‬و ﻋﺰرا ‪ (10-7‬ﭘﺎدﺷﺎﻩ‬
‫ﻓﺎرس ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬درﺗﻮرات ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻮروش ﭘﺎدﺷﺎﻩ‬
‫ﻓﺎرس‪ ،‬ﻳﻬﻮدی هﺎ را از اﺳﺎرت ﺑﺎﺑﻞ ﳒﺎت داد و ﺑﻪ ﺁﻧﺎن ﮐﻤﮏ‬
‫ﮐﺮد ﺗﺎ ﻣﻌﺒﺪ وﻳﺮان ﺷﺪۀ ﻳﻮروﺷﻠﻴﻢ را دوﺑﺎرﻩ اﻋﻤﺎر ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .21‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﻇﺎهﺮا ﺑﺎ ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﮐﻤﱰﻳﻦ ﺁﺷﻨﺎﻳﯽ ﻧﺪارد زﻳﺮا در‬

‫ﺳﺮاﺳﺮ ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﻳﻌﻨﯽ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﲞﺶ ﺗﺎرﻳﺨﯽ )ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ( ﺑﻞ ﮐﻪ‬
‫در ﲞﺶ ﭘﻴﺸﺪادﻳﺎن و ﮐﻴﺎﻧﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ از واژﻩ اﻳﺮان‬
‫اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ -.‬ﺛﺎﻗﺐ ﻓﺮ‬
‫ﻳﺎدداﺷﺖ‪ :‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ در ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺁن ﭼﻪ »اﻳﺮان«‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪) -‬اﻳﺮان اﺳﻄﻮرﻩ ﻳﯽ(‪ ،‬ﺑﻴﺸﱰ ﺑﺮ ﲞﺶ ﺧﺎوری ﻓﻼت‬
‫اﻃﻼق ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ -‬ﺳﺮزﻣﻴﻨﯽ ﮐﻪ در ﺁن ﭘﻴﺸﺪادﻳﺎن و ﮐﻴﺎﻧﻴﺎن‬
‫ﻣﯽ زﻳﺴﺘﻪ اﻧﺪ و ﺳﺮاﺳﺮ ﮔﺴﱰﻩ اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ را در ﺑﺮ ﳕﯽ ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﻓﺮودﺳﯽ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺧﺎص»ﺑﻠﺦ« و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎم ﮔﺴﱰﻩ ﺧﺎوری ﻓﻼت را‬
‫»اﻳﺮان« ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺎﻃﻴﺮی ﺁن ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ -‬ﮐﻪ درﺳﺖ ﲞﺶ‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ از ﺳﺮزﻣﻴﻨﯽ را ﮐﻪ در ﺳﻴﻄﺮﻩ اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻏﺰﻧﻮی )ﮐﻪ‬
‫ﭘﻴﺸﱰ از ﺁن در ﮔﺴﱰﻩ اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﺳﺎﻣﺎﻧﻴﺎن ﺑﻮدﻩ( و ﺧﻮد در‬
‫ﻳﮑﯽ از اﺳﺘﺎن هﺎی ﺁن ﻣﯽ زﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫‪24‬‬
‫ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﻣﻐﻮﻻن و ﺧﺎﻧﺎت اﻳﻠﺨﺎﻧﻴﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎم‬
‫رﲰﯽ »اﻳﺮان« دو ﺑﺎرﻩ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺖ و ﻣﻔﻬﻮم ﺳﻴﺎﺳﯽ‬
‫اﻳﺮان )ﭘﺎﻳﺘﺨﺘﯽ ﺗﱪﻳﺰ ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺮز ﴰﺎل ﺧﺎوری در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﺳﻨﺖ هﺎی اداری و ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﯽ‬
‫و ﺟﺰ ﺁن( ﺗﺎ ﺳﺪﻩ ﻧﻮزدهﻢ ﻣﻴﻼدی ﻣﻌﺘﱪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫اﻳﻦ ﻧﺎم »ﭘﺎرس« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺎم رﲰﯽ دوﻟﺖ ﺗﺎ ﻗﺮن هﺎ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ رﻓﺖ و ﻓﻘﻂ در ‪ (1935/1934 ) 1313‬ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺟﺎی ﺧﻮد را ﺑﻪ واژﻩ اﻳﺮان داد‪.‬‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﮐﻠﯽ »اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن« ﮐﻪ در اﻳﻦ ﺟﺎ اراﺋﻪ ﺷﺪﻩ‪،‬‬

‫ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﮔﺴﱰدﻩ ﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ دوﻟﺖ‬
‫ﻣﻠﯽ اﻳﺮان ﮐﻨﻮﻧﯽ ﳏﺪود ﳕﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻞ ﮐﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫هﺎی را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ اﻗﻮام اﻳﺮاﻧﯽ در ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎن در ﺁن هﺎ ﺑﻮد و ﺑﺎش داﺷﺘﻪ اﻧﺪ و ﻣﺮزهﺎی‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮری هﺎی هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻧﯽ و ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ را در ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻳﻦ ﻗﻠﻤﺮوهﺎ اﮐﻨﻮن ﺟﺰو‬
‫ﺗﺮﮐﻤﻨﺴﺘﺎن‪،‬‬ ‫ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن‪،‬‬ ‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪،‬‬ ‫ﮐﺸﻮرهﺎی‬
‫ازﺑﻴﮑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺎﺟﻴﮑﺴﺘﺎن و ﻗﺮﻗﻴﺰﺳﺘﺎن هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﳕﻮﻧﻪ هﺎی‬
‫ﻣﻬﻢ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺎﺧﱰ ﻳﺎ‬
‫ﺑﻠﺦ‪)22‬اﻣﺮوز در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن( ﮐﻪ در ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ‬
‫‪...‬و اﻳﻦ ﺑﻴﺨﯽ ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﺑﺮهﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ او‬
‫در ﺁن ﻣﯽ زﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﳘﺨﻮاﻧﯽ دارد‪ .‬ﭼﻪ‪ ،‬ﭘﺲ از دﺳﺘﻴﺎﺑﯽ‬
‫اﻋﺮاب ﺑﻪ ﲞﺶ ﺑﺎﺧﱰی ﻓﻼت‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻓﺮهﻨﮕﯽ اﻳﺮان در ﺁن‬
‫ﲞﺶ رﻧﮓ ﺑﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪ هﺎی ﴰﺎل ﺧﺎوری و ﺧﺎور ﺁن‬
‫ﮐﻮﭼﻴﺪﻩ ﺑﻮد و دورﻩ ﻓﺮدوﺳﯽ‪ ،‬دورﻩ رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﻣﻔﻬﻮم اﻳﺮان ﺑﻮدﻩ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﲞﺶ ﺧﺎوری ﻓﻼت‪ ،‬درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ دورﻩ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫اﺳﻄﻮرﻩ ﻳﯽ ﺗﺒﻠﻮر ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ اﻓﺰون ﺑﺮاﻳﻦ ﻳﮏ‬
‫اﻳﺮان ﺑﺰرگ را ﻧﻴﺰ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﭘﺸﺘﻪ را در‬
‫ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ .‬او ﻣﻔﻬﻮم اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ را ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺷﻬﺮ‬
‫اﻳﺮان و ﭼﻨﺪ ﺑﺎر هﻢ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدﻩ اﺳﺖ و‬
‫ﺷﮑﺴﺖ ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻳﺮان ﺑﻪ ﺳﺮداری رﺳﺘﻢ ﺳﭙﻬﺪار ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن را از‬
‫دﺳﺖ ﺳﭙﺎﻩ اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺎ درﻳﻎ و درد ﭼﻮﻧﺎن ﺗﺒﺎهﯽ و ﺷﮑﺴﺖ اﻳﺮان‬
‫ﭘﺮداز ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .22‬ﺷﺎﻳﺎن ﻳﺎدﺁوری اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﳘﻪ ﺷﺎﻧﺰدﻩ اﺳﺘﺎن‬

‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻬﭘﻨﺎور اﻳﺮان ﺑﻪ ﳘﺎن ﻧﺎم هﺎﻳﯽ ﻳﺎد ﻣﯽ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫اوﺳﺘﺎ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﭘﺲ از اﺳﺘﻴﻼی ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر‬
‫ِﺪوﻧﯽ )اﺳﮑﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﯽ( ﺑﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی ﺧﺎوری ﭘﺎرس‪ ،‬ﮔﺴﱰﻩ‬ ‫ﻣﮑ‬
‫ﴰﺎل اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻧﺎم »ﺑﺎﺧﱰ« )ﺑﺎﮐﱰﻳﺎ( را ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ‬
‫ﺟﺎﮔﺰﻳﻦ ﺷﺪن ﻧﺎم »ﺧﺮاﺳﺎن« ﺑﻪ ﳘﻴﻦ اﺳﻢ ﻳﺎد ﻣﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪25‬‬
‫ﺑﺴﻴﺎر اﳘﻴﺖ داﺷﺖ؛ ﺁراﺧﻮﺳﻴﺎ ﻳﺎ رﺧﺞ )ﻧﻴﺰ در‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﻣﺮوزی( ﮐﻪ ﻧﻘﺶ ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻳﯽ در‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ دﻳﻦ زرﺗﺸﺖ داﺷﺖ؛ و ﺳﺮزﻣﻴﻦ اوﻟﻴﻪ اﺷﮑﺎﻧﻴﺎن در‬
‫ﭘﺎرت )اﻣﺮوز در ﺗﺮﮐﻤﻨﺴﺘﺎن(« ‪.‬‬

‫در ﮐﺘﺎب »روﺳﻴﻪ و ﺧﺎور« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﴰﺎری از ﺧﺎور ﺷﻨﺎﺳﺎن‬

‫روﺳﯽ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪:‬‬
‫»ﻧﺎم اﻳﺮان از ﺗﻮﭘﻮﻧﻴﻢ )ﻧﺎم ﮔﻴﺘﺎﻳﯽ( »اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ«‬
‫)از زﺑﺎن »ﭘﺎرﺳﯽ ﻣﻴﺎﻧﻪ«( ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد از ﺗﻮﭘﻮﻧﻴﻢ »ﺁرﻳﺎﻧﺎم ﺧﺸﺎﺳﱰا«‬
‫ﮐﻪ در زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ ﻗﺪﻳﻢ )ﺑﺎﺳﺘﺎن( »ﮐﺸﻮر ﺁرﻳﺎﻳﯽ هﺎ«‬
‫ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬ﻧﻴﺎﮐﺎن ﺗﻮدﻩ هﺎی ﮐﻨﻮﻧﯽ اﻳﺮاﻧﯽ را‬
‫ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺁرﻳﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ و‬
‫ﻓﻼت اﻳﺮان ﺁﻣﺪﻩ و در ﻳﮏ هﺰار ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد‬
‫‪23‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎرهﺎی ﻣﺴﺘﻘﻞ دوﻟﺘﯽ را ﭘﯽ اﻓﮕﻨﺪﻧﺪ«‪.‬‬

‫»ﲪﺪ اﷲ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ در ﻧﺰهﺘﻪ اﻟﻘﻠﻮب ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 730‬ﻩ‪.‬‬

‫ﻣﺎهﺘﺎﺑﯽ ﻳﻌﻨﯽ ﺣﺪود هﻔﺖ ﻗﺮن ﭘﻴﺶ ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﻧﮕﺎرش‬
‫ﮐﺸﻴﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺎرﻩ ﺣﺪود اﻳﺮان زﻣﻴﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫»اﻳﺮان زﻣﻴﻦ را ﺣﺪ ﺷﺮﻗﯽ وﻻﻳﺎت ﺳﻨﺪ و ﮐﺎﺑﻞ‪ 24‬و‬
‫ﭼﻐﺎﻧﻴﺎن و ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ و ﺧﻮارزم ﺗﺎ ﺣﺪود ﺳﻘﺴﻴﻦ و‬
‫ﺑﻠﻐﺎر‪ 25‬اﺳﺖ و ﺣﺪ ﻏﺮﺑﯽ وﻻﻳﺎت اوﺟﺎت روم و ﻧﻴﮑﺴﺎر و‬

‫‪ .23‬روﺳﻴﻪ و ﺧﺎور‪ ،‬زﻳﺮ ﻧﻈﺮ س‪ .‬م‪ .‬اﻳﻮاﻧﻒ‪ ،‬ی‪ .‬و‪ .‬ﮐﺮﻳﺸﺸﻴﻒ‪ ،‬و‬
‫ب‪ .‬ن‪ .‬ﻣﻴﻠﻨﻴﭽﻨﮑﻮ‪ ،‬ﭼﺎپ داﻧﺸﮑﺪﻩ ﮐﺸﻮرهﺎی ﺧﺎور داﻧﺸﮕﺎﻩ دوﻟﺘﯽ‬
‫ﺳﺎن ﭘﱰ ﺑﻮرگ‪ ،‬ﺗﺮﲨﻪ ﻋﺰﻳﺰ ﺁرﻳﺎﻧﻔﺮ‪ ، 2003 ،‬ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻧﮕﺎﻩ‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات »ﻣﻴﻮﻧﺪ«‪ ،‬ص‪.24.‬‬

‫‪ .24‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺎﺑﻞ در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻧﻪ ﺷﻬﺮ‬

‫ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺑﻞ اﺳﺘﺎن ﺑﺰرگ ﮐﺎﺑﻠﺴﺘﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺟﻼل ﺁﺑﺎد و‬
‫ﭘﻴﺸﺎور و ﻣﻀﺎﻓﺎت ﺁن ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﺁن ﻣﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .25‬داﮐﱰ ﳏﻤﻮد اﻓﺸﺎر در ص‪128 .‬ﺟﻠﺪ اول اﻓﻐﺎن ﻧﺎﻣﻪ در زﻳﺮ‬

‫ﻧﻮﻳﺲ در ﺑﺎرﻩ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻘﺼﻮدش ﺑﻠﻐﺎر ﻗﺪﻳﻢ در ﴰﺎل ﲝﺮ‬
‫ﺧﺰر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮی ﻧﻴﺰ در ﻗﺼﻴﺪﻩ ﻧﻮﻧﻴﻪ ﻣﻌﺮوف ﺧﻮد ﺑﺎ‬
‫اﺷﺎرﻩ ﺑﺪن ﮔﻮﻳﺪ )ﺑﺰادی ﮐﻮدک ﺑﻠﻐﺎری ﺁن زن( و ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو‬
‫ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪ )ﳘﻪ داد ﻣﻦ از ﺑﻠﻐﺎرﻳﺎن اﺳﺖ(‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻠﻐﺎرﺳﺘﺎن ﻓﻌﻠﯽ‬
‫در ﺑﺎﻟﮑﺎن‪.‬‬
‫‪26‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺷﺎم‪ 26،‬و ﺣﺪ ﴰﺎل وﻻﻳﺎت ﺁس و روس و ﻣﮕﻴﺮ و ﭼﺮﮐﺲ‬
‫و ﺑﺮﻃﺎس و دﺷﺖ ﺧﺰر ﮐﻪ ﺁن را ﻧﻴﺰ دﺷﺖ ﻗﺒﭽﺎق ﺧﻮاﻧﻨﺪ‬
‫و ﺁﻻن و ﻓﺮﻧﮓ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻓﺎرق ﻣﻴﺎن اﻳﻦ وﻻﻳﺎت و اﻳﺮان‬
‫زﻣﻴﻦ ﻓﻠﺠﻪ اﺳﮑﻨﺪر و ﲝﺮ ﺧﺰر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁن را ﲝﺮ‬
‫ﺟﻴﻼن]ﮔﻴﻼن[ و ﻣﺎزﻧﺪران ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺪ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺁن‬
‫ﺑﻴﺎﺑﺎن ﳒﺪﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ راﻩ ﻣﮑﻪ اﺳﺖ و ﺁن ﺑﻴﺎﺑﺎن را ﻃﺮف‬
‫ﻳﻤﻴﻦ ﺑﺎ وﻻﻳﺖ ﺷﺎم و ﻃﺮف ﻳﺴﺎر ﺑﺎ درﻳﺎی ﻓﺎرس ﮐﻪ‬
‫‪27‬‬
‫ﻣﺘﺼﻞ هﻨﺪ اﺳﺖ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﺎ وﻻﻳﺖ هﻨﺪ ﻣﯽ رﺳﺪ(‪.‬‬

‫در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﯽ داﻧﻴﻢ ﺑﺮای رﻓﻊ هﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﻮء‬

‫ﺗﻔﺎهﻢ‪ ،‬ﻣﻴﺎن ﭼﻨﺪ ﻣﻔﻬﻮم ﺧﻠﻂ ﻣﺒﺤﺚ ﺷﺪﻩ روﺷﻨﯽ‬
‫ﺑﻴﻨﺪازﻳﻢ‪:‬‬
‫‪ -‬ﻳﮑﯽ‪ ،‬ﭘﺸﺘﻪ ﻳﺎ ﻓﻼت اﻳﺮان ﻳﺎ اﻳﺮان ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ‬
‫)اﻳﺮان ﺑﺰرگ(‪ -‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی اﻳﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‬
‫‪ -‬دو دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﮔﺴﱰﻩ ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪-‬ﲤﺪﻧﯽ اﻳﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺳﻪ دﻳﮕﺮ‪» ،‬اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ«‪ -‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻓﺮهﻨﮕﯽ و‬
‫دﻳﻨﯽ ﳘﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن )ﺑﻪ وﻳﮋﻩ اﻳﺮان‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ( ﻣﯽ زﻳﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻞ‬
‫ﻧﻴﺰ ﮔﺴﱰﻩ »ان اﻳﺮان«‪ ،‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﭼﻬﺎر دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺳﺮ اﳒﺎم هﻢ ﮐﺸﻮر ﲨﻬﻮری اﺳﻼﻣﯽ اﻳﺮان‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮏ واﺣﺪ ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻳﮏ ﮐﺸﻮر ﻣﻠﯽ در ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﺧﻠﻂ ﻣﺒﺤﺚ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋﻩ در زﻣﻴﻨﻪ ﻣﻴﺮاث ﺑﺰرگ‬

‫ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪ -‬ﲤﺪﻧﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻧﺎﮔﻮار ﺑﺮﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ در ﲞﺶ ﺧﺎوری ﻓﻼت ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫»اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺜﺎل؛‬
‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻓﺮدوﺳﯽ اﻓﻐﺎن ﺑﻮد ﻳﺎ از اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن! اﻳﻦ‬
‫ﻧﺎم‪ ،‬ﳘﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪهﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺎ را ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﺮﻳﺪﻩ و ﮔﺴﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﳘﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬اﻳﺮاﻧﯽ ﺧﻮاﻧﺪن ﳘﻪ ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺘﺴﺎب ﳘﻪ‬

‫اﻓﺘﺨﺎرات ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﻪ اﻳﺮان ﮐﻨﻮﻧﯽ )ﲨﻬﻮری اﺳﻼﻣﯽ‬
‫اﻳﺮان(‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺁزردﮔﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﮐﺸﻮر اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا اﻳﻦ ارﺛﻴﻪ ﺑﺰرگ ﻧﻴﺎﮐﺎن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ ﺑﺮاﺑﺮی ﺑﻪ ﳘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﻓﻼت ﻬﭘﻨﺎور اﻳﺮان‪ -‬از‬

‫‪ .26‬ﻧﺎم ﻗﺪﻳﻤﯽ دﻣﺸﻖ‬

‫‪ .27‬ﻧﺰهﺘﻪ اﻟﻘﻠﻮب )ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ دﺑﻴﺮ ﺳﻴﺎﻗﯽ( ﭼﺎپ ﻃﻬﻮری‪، 1336 ،‬‬
‫ص‪.22 .‬‬
‫‪27‬‬
‫ﲨﻬﻮری اﺳﻼﻣﯽ اﻳﺮان ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺎﺟﻴﮑﺴﺘﺎن‪،‬‬
‫ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬ازﺑﻴﮑﺴﺘﺎن ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن و ﺗﺮﮐﻤﻨﺴﺘﺎن ﺗﻌﻠﻖ‬
‫دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﯽ‬ ‫»ﺧﺎک«‬ ‫وزﻳﻦ‬ ‫ﻧﺎﻣﻪ‬ ‫در‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﺘﯽ‬ ‫در‬ ‫روﻳﻴﻦ‬

‫اﺳﺘﺎد‬
‫ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺎری »اﺳﺘﺎد ﺣﺒﻴﱮ در ﺟﺎﱙ از ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺎﻟﱮ‬
‫اﺷﺎرﻩ آﺮدﻩ‪ ،‬رو ﺑﻪ ﺟﻮاﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﺷﺎهﺪ ﻳﮏ واﻗﻊۀ ﺑﺪ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻰ ﺑﻮدﻩ ام آﻪ ﭘﺴﺎن هﺎ زﻳﺎن هﺎی ﺑﺰرﮔﻰ ﺑﻪ ﭘﻴﻜﺮ ﻓﺮهﻨﮓ‬
‫ﻣﺎ وارد آﺮد و ﺁن ﲞﺸﻴﺪن ﻧﺎم اﻳﺮان ﺑﻪ آﺸﻮر ﳘﺴﺎﻳﻪ ﻣﺎ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻗﻀﻴﻪ ﭼﻨﺎن اﺳﺖ آﻪ در دورۀ زﻋﺎﻣﺖ رﺿﺎ ﺧﺎن‪ ،‬ﻣﻜﺘﻮﰉ از ﺳﻮی‬
‫آﺸﻮر ﻓﺎرس ﻋﻨﻮاﱏ دوﻟﺖ اﻣﺎﱏ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﺪ و در ﺁن ﻧﺎﻣﻪ از‬
‫دوﻟﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪ ﺗﺎ ﻧﻈﺮ ﺧﻮدرا در ﻣﻮرد ﮔﺰﻳﻨﺶ‬
‫واژۀ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺟﺎی ﻓﺎرس آﻪ ﻧﺎم اﺻﻠﻰ ﺁن آﺸﻮر ﺑﻮد‪،‬‬
‫اﺑﺮاز ﺑﺪارد و ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﺎﱏ ﰉ ﺁن آﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎی ﺁن ﺁﮔﺎﻩ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﻬﻢ آﺸﻮرﻣﺎ را درﺁن ﻧﺎم در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﲑد‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻪ ﺁن ﮔﺰﻳﻨﺶ اﻋﻼم آﺮد‪ .‬ﻣﻦ و ﻋﺒﺪاﳍﺎدی داوی و ﻧﻮر ﳏﻤﺪ‬
‫ﺑﻪ وزارت ﺧﺎرﺟﻪ وﻗﺖ رﻓﺘﻴﻢ و اﻋﱰاض ﺧﻮد را در ﻣﻮرد ﺁن ﺣﺎﰎ‬
‫‪28‬‬
‫ﲞﺸﻰ اﺑﺮاز آﺮدﱘ‪ ،‬وﱃ آﺴﻰ ﺳﺨﻦ ﻣﺎ را ﻧﺸﻨﻔﺖ«‪.‬‬

‫‪ ...‬ﴰﺎ وﻗﱴ ﺑﻪ آﺸﻮرهﺎی اروﭘﺎﱙ ﻣﻲ روﻳﺪ و در ﺳﻴﻤﻴﻨﺎری و‬

‫آﻨﻔﺮاﻧﺴﻰ ﻣﻰ ﻧﺸﻴﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻲ ﺷﻨﻮﻳﺪ آﻪ ﳘﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻓﺮهﻨﮓ‬
‫اﻳﺮان‪ ،‬ادﺑﻴﺎت اﻳﺮان‪ ،‬ﲤﺪن اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﻮﻟﻮی اﻳﺮاﱏ‪ ،‬ﺳﻨﺎﱙ‬
‫اﻳﺮاﱏ دﻗﻴﻘﻰ اﻳﺮاﱏ و ‪ ،...‬ﴰﺎ ﳕﻲ ﺗﻮاﻧﻴﺪ اﻋﱰاض آﻨﻴﺪ و‬
‫ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻧﻪ اﻳﻦ هﺎ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎﱏ هﺴﺘﻨﺪ ﻧﻪ اﻳﺮاﱏ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻨﻈﻮر‬
‫اﻳﻦ ﺷﺮﻗﺸﻨﺎﺳﺎن اﻳﺮان ﺑﺰرگ ﻳﻌﲎ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﻣﺮوز‪ ،‬ﺁﺳﻴﺎی‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻪ و ﻓﺎرس اﺳﺖ و ﻧﻪ اﻳﺮان اﻣﺮوز‪ .‬ﭘﺲ اﻋﱰاض ﴰﺎ ﺟﺎی‬

‫‪ .28‬روﺷﻦ اﺳﺖ در ﺁن هﻨﮕﺎم ﲠﱰﻳﻦ ﮐﺎر اﻳﻦ ﺑﻮد ﺗﺎ دو ﮐﺸﻮر‬

‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﭘﺎرس را ﳘﺎهﻨﮓ ﺑﺎ هﻢ‪ -‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را اﻳﺮان‬
‫ﺧﺎوری و ﭘﺎرس را اﻳﺮان ﺑﺎﺧﱰی ﻧﺎﻣﮕﺰاری ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻳﺎن ﻳﺎدﺁوری اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1935‬ﮐﻪ رﺿﺎﺧﺎن رﲰﺎ از‬
‫ﮐﺸﻮرهﺎی ﺧﺎرﺟﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﺎی ﭘﺎرس ﮐﺸﻮرش را اﻳﺮان‬
‫ﲞﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺁﻗﺎی ﻏﺒﺎر ﺑﻪ ﳘﺮاهﯽ ﺁﻗﺎی اﻋﻈﻤﯽ ﺑﻪ وزارت ﺧﺎرﺟﻪ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن رﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺸﻮر ﳘﺴﺎﻳﻪ ﻣﺎ ﺣﻖ‬
‫ﻧﺪارد ﻧﺎم ﻣﺸﱰک هﺮ دو ﮐﺸﻮر را ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ ﺑﺮ ﺧﻮد ﺑﮕﺬارد‪.‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ هﺎی ﺁن دو ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﮑﺮد‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺒﺎر در ﮐﺘﺎب اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻣﺴﻴﺮ‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ از اﻳﺮان ﭼﻮﻧﺎن ﻧﺎم ﻣﺸﱰک دو ﮐﺸﻮر ﳘﺴﺮزﻣﻴﻦ ﻳﺎد ﳕﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ!‬
‫‪28‬‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬وﱃ اﻳﻦ ﺑﺮای آﺴﺎﱏ آﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﺗﺎرﳜﻰ را ﳕﻲ داﻧﻨﺪ هﻢ‬
‫در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و هﻢ در ﺧﺎرج‪ ،‬ﮔﻤﺮاهﻰ ﺁور اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺳﻮد‬
‫اﻳﺮان اﻣﺮوز ﲤﺎم ﻣﻲ ﺷﻮد و ﴰﺎ ﺟﺰ ﺧﺎﻣﻮﺷﻰ ﭼﻴﺰی ﮔﻔﺘﻪ ﳕﻲ‬
‫ﺗﻮاﻧﻴﺪ‪  .‬ﭘﺲ ﻣﺎ ﺑﺎ ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻧﺎم ﻣﻮﺟﻮد آﺸﻮر ﻳﻌﲎ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪،‬‬
‫در ﻳﮏ اﻧﺰوای ﻓﺮهﻨﮕﻰ آﻪ زادۀ اﺷﺘﺒﺎﻩ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران ﻣﺎ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﱘ«‪.‬‬

‫روﺷﻦ اﺳﺖ اﻣﺮوزﻩ دﻳﮕﺮ ﻧﺎﻣﮕﺮداﻧﯽ ﮐﺸﻮرهﺎ ﮐﺎرﻳﺴﺖ‬

‫دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﳘﭽﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺁوردن ﳘﻪ اﻳﻦ ﮐﺸﻮرهﺎ در‬
‫زﻳﺮ ﭼﱰ ﻳﮏ دوﻟﺖ ﺳﺮاﺳﺮی )ﺑﻪ ﺳﺎن اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ( ﻧﻪ ﻣﻘﺪور‬
‫اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﲠﱰ اﺳﺖ در ﺁﻳﻨﺪﻩ هﺎ‬
‫در ﻳﮏ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻧﺎم ﲨﻬﻮری اﺳﻼﻣﯽ اﻳﺮان ﺑﻪ‬
‫»اﻳﺮان ﺑﺎﺧﱰی« و ﻧﺎم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ »اﻳﺮان ﺧﺎوری«‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﳘﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺎﺟﻴﮑﺴﺘﺎن ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺎم‬
‫»اﻳﺮان ﴰﺎل ﺑﺎﺧﱰی« را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﮕﻴﺮد و ﺣﺘﺎ ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن‬
‫ﻧﺎم »اﻳﺮان ﺟﻨﻮﺑﯽ« را‪.‬‬

‫ﺑﻪ هﺮ رو‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺼﺪاق »ﺗﻮ ﺑﺰرﮔﯽ و در ﺁﻳﻴﻨﻪ‬

‫ﮐﻮﭼﮏ ﻧﻨﻤﺎﻳﯽ«‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﺮهﻨﮓ ﺳﱰگ ﲡﺰﻳﻪ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ و ﻳﮕﺎﻧﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ دﺷﻮار ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﺳﻴﻤﺎهﺎی ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﭼﻮن‬
‫ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺳﻌﺪی‪ ،‬ﻓﺮدوﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ و ‪ ....‬را در‬
‫ﺁﻳﻴﻨﻪ ﮐﻮﭼﮏ ﻳﮏ ﮐﺸﻮر )ﻳﮏ واﺣﺪ ﺳﻴﺎﺳﯽ( دﻳﺪ‪ .‬از اﻳﻦ‬
‫رو‪ ،‬هﺮﮔﺎﻩ واژﻩ »اﻳﺮاﻧﺴﺘﺎن« از ﺳﻮی ﻓﺮهﻴﺨﺘﮕﺎن‬
‫اﻳﺮان‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﺗﺎﺟﻴﮑﺴﺘﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ‬
‫ﺑﺘﻮان راهﻴﺎﻓﺘﯽ ﺑﺮای ﺑﺮون ﺁﻳﯽ از اﻳﻦ ﺑﻦ ﺑﺴﺖ ﭘﻴﺪا‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﺁن ﮔﺎﻩ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﳘﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻢ و ادب و‬
‫ﻓﺮهﻨﮓ ﻣﺎن را ﺑﻪ ﺑﯽ ﭼﺸﻤﺪاﺷﺖ از اﻳﻦ ﮐﻪ در ﮐﺪام‬
‫ﮔﻮﺷﻪ ﻳﯽ از اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺰرگ ﭘﺎ ﺑﻪ ﮔﻴﺘﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و‬
‫در ﮐﺠﺎ زﻳﺴﺘﻪ و در ﮐﺠﺎ ﺁرام ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪،‬‬
‫»اﻳﺮاﻧﺴﺘﺎﻧﯽ« ﲞﻮاﻧﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺁﻧﭽﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽ ﮔﺮدد ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺸﱰک‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﭘﻴﺶ‬

‫از ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻧﺎدر اﻓﺸﺎر‪ -‬ﺗﺎﺳﻴﺲ دوﻟﺖ‬
‫دراﻧﯽ در ﺧﺎور ﻓﻼت و ﺗﺎﺳﻴﺲ دوﻟﺖ ﻗﺎﭼﺎر در ﺑﺎﺧﱰ ﺁن‪،‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ دو ﮐﺸﻮر اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و اﻳﺮان ﻣﺸﱰک ﺑﻮدﻩ ﺑﻪ‬
‫ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟﻬﯽ از ﺳﻮی داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺧﺎرﺟﯽ و ﺧﻮدی‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ هﻨﻮز ﮐﺎر ﺑﺰرﮔﯽ در‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﻣﻴﻨﻪ ﭘﻴﺶ رو اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪29‬‬
‫ﺑﺎ ﺁن ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻧﺎدری ﺗﺎرﻳﺦ دو‬
‫ﮐﺸﻮر ﺳﻴﺮ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ را ﭘﻴﻤﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ ﺗﺎرﻳﺦ دو ﮐﺸﻮر زﻳﺮ ﭼﱰ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮﮐﻞ ﻓﻼت در‬
‫ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻪ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﲡﺮﻳﺪی و ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺁن ﺑﺎ‬
‫ﺑﻴﺸﱰ‬ ‫ﮐﻪ‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺳﱰاﺗﻴﮋی هﺎی ﻗﺪرت هﺎی ﺑﺰرگ‬
‫ﺑﺮای ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﺪﻩ و ﻣﯽ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﭼﻨﺪان ﻣﻮﺟﻪ ﳔﻮاهﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫در وﻳﮑﻴﭙﻴﺪﻳﺎ در ﺑﺎرﻩ اﻳﺮان ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪ :‬واژﻩ‬

‫اﻳﺮان )ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎن »ﺁﺋﻴﺮﻳﺎﻧﺎ«‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﯽ‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻪ‪ :‬ﺗﻠﻔﻆ ﺑﺎ ﻳﺎی ﳎﻬﻮل‪ ،(ĒRĀNŠAHR :‬و ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫َﱰام« و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬ ‫َﺸ‬
‫از ﮐﻠﻤﻪ »ﺁرﻳﺎﻧﺎم ﺧ‬
‫ﺁرﻳﺎﻳﻴﺎن« اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮔﺬر زﻣﺎن ﺑﻪ اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ و ﺳﭙﺲ‬
‫در دورﻩ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫واژﻩ »ﺁرﻳﺎ« در زﺑﺎنهﺎی اوﺳﺘﺎﻳﯽ‪ ،‬ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎن و‬

‫َﻳﺮﻳﻪ« )‪،(airya‬‬
‫ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ﺷﮑﻞهﺎی »ا‬
‫َرﻳﻪ« )‪» ،(āriya‬ﺁرﻳﻪ« )‪ (arya‬ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﳘﭽﻨﻴﻦ‬
‫»ا‬
‫َر و ﻣﻬﱰ‬ ‫در زﺑﺎن ﺳﻨﺴﮑﺮﻳﺖ »ارﻳﻪ« )‪ (ariya‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺳ‬
‫َﺮو‬
‫ِ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ و‬ ‫و »ﺁرﻳﮑﻪ« )‪ (aryaka‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣ‬
‫َﺮد‬
‫ﺣﺮﻣﺖ اﺳﺖ و ﺁرﻳﺎﻳﯽ ﺑﻪزﺑﺎن اوﺳﺘﺎﻳﯽ »اﺋﻴﺮﻳﻦ«‬
‫)‪ (airyana‬و ﺑﻪ زﺑﺎن ﻬﭘﻠﻮی و ﭘﺎرﺳﯽ دری »اﻳﺮ« ﺧﻮاﻧﺪﻩ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و اﻳﺮج ﺑﻪ زﺑﺎن ﺁرﻳﺎﻳﯽ »‪ «airya‬اﺳﺖ‪ .‬اﻳﺮ در‬
‫واژﻩ ﺑﻪﻣﻌﻨﯽ »ﺁزادﻩ« و ﲨﻊ ﺁن »اﻳﺮان« ﺑﻪﻣﻌﻨﯽ‬
‫»ﺁزادﮔﺎن« اﺳﺖ‪.‬‬

‫»اﻳﺮان« در واژﻩ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺁرﻳﺎﻳﻴﺎن« اﺳﺖ و‬

‫ِران‪،‬‬
‫ﻣﺪتهﺎ ﭘﻴﺶ از اﺳﻼم ﻧﻴﺰ ﻧﺎم ﺑﻮﻣﯽ ﺁن اﻳﺮان‪ ،‬ا‬
‫ﻳﺎ اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ ﺑﻮد‪«.‬‬

‫ﺷﺎﻳﺎن ﻳﺎدﺁوری اﺳﺖ ﮐﻪ واژۀ »ﺁرﻳﺎن« ﺻﻮرت دﻳﮕﺮی از‬

‫ً ﺑﺮای ﺑﺎر ﳔﺴﺖ‬‫ﮐﻠﻢۀ »ﺁرﻳﺎﻧﺎ« )اﻳﺮان( اﺳﺖ ﮐﻪ ﻇﺎهﺮا‬
‫در ﻣﺘﻮن ﻋﺮﺑﯽ ﺳﺪﻩ ﭼﻬﺎرم هﺠﺮی ﻣﺎهﺘﺎﺑﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳﻨﯽ‬
‫اﳌﻠﻮک و اﻻرض و اﻻﻧﺒﻴﺎ« ﲪﺰﻩ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪» ،‬اﻻﺗﻨﺒﻴﻪ و‬
‫اﻻﺷﺮاف« اﺑﻮاﳊﺴﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻣﺮوزی دﻳﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﺳﺎﻳﺖ ﺑﯽ ﺑﯽ ﺳﯽ در ﺑﺎرﻩ اﻳﺮان ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪:‬‬

‫»داﮐﱰ ﺗﻮرج درﻳﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﮐﻪ ﺑﺎور و دﻳﺪ‬
‫اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮی ﻳﺎ ﻣﻨﺶ اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮی ﻳﺎ اﻳﺮاﻧﯽ از دورﻩ‬
‫‪30‬‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ...‬ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ‬
‫ﻳﯽ در اﻳﺮان هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻳﺪﻩ اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻳﮏ اﻳﺪﻩ ﺳﻴﺎﺳﯽ و هﻮﻳﺖ ﻓﺮهﻨﮕﯽ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻴﺮاث ﻣﻬﻤﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮای اﻳﺮان ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ او‪ ،‬ﺷﮑﻞ ﮔﻴﺮی ﻣﻔﻬﻮم اﻳﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮏ‬
‫ﻓﺮهﻨﮓ و ﻣﻠﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﻳﻦ ﺑﺎور و اﻳﻦ دﻳﺪ اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮی ﻳﺎ ﻣﻨﺶ اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮی‬
‫ﻳﺎ اﻳﺮاﻧﯽ از دورﻩ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪...‬‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻳﯽ در اﻳﺮان هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻳﺪﻩ‬
‫اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮏ اﻳﺪﻩ ﺳﻴﺎﺳﯽ و هﻮﻳﺖ ﻓﺮهﻨﮕﯽ‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﱰﻳﻦ ﻣﻴﺮاث ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ اﮐﻨﻮن ‪ 1800‬ﺳﺎل اﺳﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ اﻳﺪﻩ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﻳﻦ اﻳﺪﻩ را ﻣﺪﻳﻮن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن‬
‫هﺴﺘﻴﻢ‪«.‬‬

‫ﻳﮑﯽ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻬﻢ ﺷﮑﻞ ﮔﻴﺮی اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم‪ ،‬ﭘﻴﺪاﻳﺶ‬

‫ﺧﺪاﻳﻨﺎﻣﻪ در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﳘﺎن ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ از ﺁن ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺁﻗﺎی درﻳﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﳘﻴﺖ دﻳﮕﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ‬

‫ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﻴﺮوان در ﳘﺎن ﻗﺮن ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻣﻠﯽ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪاﻳﻨﺎﻣﻪ ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬و ﺁن‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ و ﻳﺎدی اﺳﺖ از ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺁﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﮐﺠﺎ ﺁﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺟﻬﺎن ﺁﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎن‬
‫ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪«.‬‬

‫ﺧﺪاﻳﻨﺎﻣﻪ اﺻﻼ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻬﭘﻠﻮی ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻪ‬

‫اﺳﺖ وﻟﯽ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺁن را در اواﻳﻞ دورﻩ اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺮﲨﻪ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺁﻗﺎی درﻳﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻳﻌﻨﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ هﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬

‫ﺟﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ درﺳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﺪﻩ هﺎی‬
‫ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﺑﺮای اﻳﺮاﻧﯽ هﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽ ﺁورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ هﻢ ﺑﺮای اﻳﺮاﻧﯽ هﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽ ﺁورﻧﺪ‪«.‬‬

‫»در واﻗﻊ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻨﺘﯽ ﻣﺎ ﮐﻪ در ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ رﻗﻢ ﻣﯽ ﺧﻮرد‬

‫و در ﻣﺘﻮن ﻓﺎرﺳﯽ از ﲨﻠﻪ ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ اﺑﻦ ﺑﻠﺨﯽ و ﻏﻴﺮﻩ‬

‫‪31‬‬
‫)دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد(‪ ،‬ﳘﻪ زاﻳﻴﺪﻩ ﳘﻴﻦ ﺧﺪاﻳﻨﺎﻣﻪ ﻳﺎ ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ‬
‫دورﻩ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪«.‬‬

‫ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن از ‪ 224‬ﺗﺎ ‪ 651‬ﻣﻴﻼدی ﻳﻌﻨﯽ ﺑﺮای ﺑﻴﺶ از ‪400‬‬

‫ﺳﺎل ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ وﺳﻴﻌﯽ ﮐﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﻓﻼت اﻳﺮان‪،‬‬
‫ﻋﺮاق اﻣﺮوز و ﲞﺸﯽ از اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن را در ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫اردﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﮑﺎن‪ ،‬ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﻴﺮوان و ﲠﺮام ﮔﻮر ﻧﺎم‬

‫هﺎﻳﯽ ﺁﺷﻨﺎ ﺑﺮای اﻳﺮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﳘﻪ ﺑﻪ دورﻩ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺮﻣﯽ ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺁﻗﺎی درﻳﺎﻳﯽ درﺑﺎرﻩ راز ﺑﻘﺎی ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﻣﯽ‬

‫ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻳﻦ ﻳﮏ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﻨﱰاﻟﻴﺰﻩ )ﻣﺮﮐﺰی( ﺑﺮ ﺣﺴﺐ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﻳﻦ ﻳﮑﯽ دﻳﮕﺮ از اﺑﻌﺎد ﻣﻬﻢ اﻳﺪﻩ‬
‫اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮی اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮای ﳘﻴﻦ هﻢ ﺑﺮای ‪ 400‬و اﻧﺪی ﺳﺎل‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪«.‬‬

‫ﺁﻗﺎی درﻳﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺎﻣﻪ دﮐﱰاﻳﺶ در داﻧﺸﮕﺎﻩ‬

‫ﮐﺎﻟﻴﻔﺮﻧﻴﺎ در ﻟﺲ ﺁﳒﻠﺲ را در ﺑﺎرﻩ ﺳﻘﻮط ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ در ﺁن زﻣﺎن ذهﻦ او‬
‫و دﻳﮕﺮ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺗﺎرﻳﺦ هﺎی ﺑﺎﺳﺘﺎن را ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽ‬
‫ﮐﺮد اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﺮا ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪان ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‬
‫هﻨﻮز ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﺁرﺗﻮر ﮐﺮﻳﺴﺘﻴﺎﻧﺴﻮن ﮐﻪ در ﺳﺎل‬
‫‪ 1944‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻨﺘﯽ ﻣﺎ ﮐﻪ در ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ رﻗﻢ ﻣﯽ ﺧﻮرد و در‬

‫ﻣﺘﻮن ﻓﺎرﺳﯽ از ﲨﻠﻪ ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ اﺑﻦ ﺑﻠﺨﯽ و ﻏﻴﺮﻩ )دﻳﺪﻩ‬
‫ﻣﯽ ﺷﻮد(‪ ،‬ﳘﻪ زاﻳﻴﺪﻩ ﳘﻴﻦ ﺧﺪاﻳﻨﺎﻣﻪ ﻳﺎ ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ دورﻩ‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪«.‬‬

‫اﻳﺮان در ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﯽ‪:‬‬

‫»در ﮔﻨﺠﻴﻨﻪ ﺳﱰگ ادب و ﻓﺮهﻨﮓ ﭘﺎرﺳﯽ دری از ﺁﻏﺎز‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻳﯽ ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ ﮔﺸﺘﺎﺳﺐ در ﺑﻠﺦ ﺗﺎ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﺗﻴﻤﻮرﺷﺎﻩ دراﻧﯽ ﺑﻴﺸﱰ ﭘﺎدﺷﺎهﺎن ﻣﺎ را ﺷﺎﻩ‬
‫‪29‬‬
‫اﻳﺮان ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﻧﺪ‪«.‬‬

‫‪ .29‬ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر ﻟﻌﻠﺰاد‪ ،‬ﻧﺎم هﺎی ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺗﺎرﳕﺎی ﻣﺮﮐﺰ‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﭘﮋوهﺶ هﺎی اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪www.Arianfar.com‬‬
‫‪32‬‬
‫در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺳﺮودﻩ هﺎﻳﯽ از ﺳﺨﻨﻮران ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن را در‬
‫اﻋﺼﺎر ﳐﺘﻠﻒ ﻣﯽ ﺁورﻳﻢ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎهﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻳﺮان‬
‫ﺑﺰرگ را ﭼﻪ در ﺧﺎور‪ ،‬ﭼﻪ در ﻣﻴﺎﻧﻪ و ﭼﻪ در ﺑﺎﺧﱰ‬
‫ﭘﺸﺘﻪ اﻳﺮان‪ ،‬ﺷﺎهﺎن اﻳﺮان ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫رودﮐﯽ‪ -‬ﺳﺨﻨﻮر ﻧﺎﻣﯽ درﺑﺎر ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬از ﳔﺴﺘﻴﻦ‬

‫ﺳﺨﻨﺴﺮاﻳﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺮاﺳﺎن و اﻳﺮان را ﭼﻮﻧﺎن ﻧﺎم ﻳﮏ‬
‫ﮐﺸﻮر ﭘﺮداز ﳕﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬او در ﺳﺘﺎﻳﺶ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ اﲪﺪ ﺑﻦ‬
‫ﳏﻤﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ در ﻗﺼﻴﺪۀ »ﻣﺎدر ﻣﯽ« او را ﺷﺎﻩ ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﯽ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ و ﺑﻌﺪ ﺷﺎﻩ ﺧﺮاﺳﺎن را ﳘﭽﻨﺎن ﻣﻔﺨﺮ اﻳﺮان ﺗﻮﺻﻴﻒ‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﺳﺎﻣﺎﻧﻴﺎن ﺑﻴﺸﱰ‬
‫در ﻓﺮارودان در ﴰﺎل ﺧﺎوری ﻓﻼت ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺧﺴـﺮو ﺑﺮ ﲣﺖ ﭘﻴﺸﮕﺎﻩ ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ -‬ﺷﺎﻩ ﻣﻠﻮک ﺟﻬﺎن اﻣﻴﺮ‬

‫ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫و‬
‫ﺷﺎدی ﺑﻮﺟﻌﻔﺮ اﲪﺪ اﺑﻦ ﳏﻤﺪ‪ -‬ﺁن ﻣﻪ ﺁزادﮔﺎن و ﻣﻔﺨﺮ‬
‫اﻳﺮان‬

‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮی در ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺳﻠﻄﺎن ﻏﺰﻧﻮی ﻣﯽﺳﺮاﻳﺪ‪:‬‬

‫ای ﺳﭙﺎهﺖ را »ﺳﭙﺎهﺎن«‪30‬راﻳﺘﺖ را »ری« ﻣﮑﺎن‪ -‬ای ز‬
‫‪31‬‬

‫اﻳﺮان ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻮران ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺖ را وﺛﺎق‬

‫در ﻗﺼﻴﺪﻩ ﻣﻌﺮوف اﻧﻮری در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﻓﺘﻨﻪ ﻏﺰ ﭼﻨﻴﻦ‬

‫ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑــﺮ ﲰﺮﻗﻨﺪ اﮔﺮ ﺑﮕﺬری ای ﺑﺎد ﺳﺤﺮ‪ -‬ﻧﺎﻣﻪ اهﻞ ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫ﺑﱪ ﺧﺎﻗﺎن ﺑﺮ‬
‫ﺧﱪت هﺴﺖ ﮐﺰﻳﻦ زﻳﺮ و زﺑﺮ ﺷﻮم ﻏﺰان‪ -‬ﻧﻴﺴﺖ ﻳﮏ ﭘﯽ ز‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﮐﻪ ﻧﺸﺪ زﻳﺮ و زﺑﺮ‬
‫ﺧﱪت هﺴﺖ ﮐﻪ از هﺮﭼﻪ در او ﭼﻴﺰی ﺑﻮد‪ -‬در ﳘﻪ اﻳﺮان‬
‫اﻣﺮوز ﳕﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ اﺛﺮ‬

‫‪ .30‬اﺻﻔﻬﺎن‬
‫‪ .31‬ری‪ -‬ﺷﻬﺮی در ﺣﻮﻣﻪ ﲥﺮان ﮐﻪ در ﺁن زﻳﺎرت ﺷﺎﻩ ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﻴﻢ‬
‫واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺷﻬﺮ اﺻﻠﯽ در ﳘﻴﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻮدﻩ‬
‫اﺳﺖ و ﲥﺮان ﮐﻨﻮﻧﯽ دﻩ ﻳﺎ روﺳﺘﺎی ﮐﻮﭼﮑﯽ از ﺗﻮاﺑﻊ ری ﺑﻮدﻩ‬
‫اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﮐﻪ ﲥﺮان در اﺻﻞ ﺗﻪ ری ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﺑﻪ ﲥﺮان ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪-.‬گ‪.‬‬
‫‪33‬‬
‫ﻓﺨﺮ اﻟﺪﻳﻦ ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ در وﻳﺲ و راﻣﻴﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 445‬ﻩ‪.‬‬
‫ﻣﺎهﺘﺎﺑﯽ ﺳﺮودﻩ‪ ،‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺧﻮر اﺳﺎن را ﺑﻮد ﻣﻌﻨﯽ ﺧﻮر ﺁﻳﺎن‪ -‬ﮐﺠﺎ از وی ﺧﻮر ﺁﻳﺪ‬
‫ﺳﻮی اﻳﺮان‬

‫اﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ اﺳﮑﺎﻓﯽ در ﺑﺎرﻩ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺴﻌﻮد‪ -‬ﭘﺴﺮ ﺳﻠﻄﺎن‬

‫ﳏﻤﻮد‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﻠﺠﻮﻗﻴﺎن ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﻳﻮرش ﺁوردﻩ‪،‬‬
‫او را ﺷﮑﺴﺖ دادﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺴﺮو اﻳﺮان ﺗﻮﻳﯽ و ﺑﻮدی و ﺑﺎﺷﯽ‪ -‬ﮔﺮﭼﻪ ﻓﺮو دﺳﺖ ﻏﺮﻩ‬
‫ﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻋﺼﻴﺎن‬

‫اﺑﻮاﻟﻔﺘﺢ‬ ‫اﺑﻮاﳌﻈﻔﺮ‬ ‫ﺧﻮاﺟﻪ‬ ‫ﻣﺪح‬ ‫در‬ ‫ﻏﺰﻧﻮی‪،‬‬

‫ﳐﺘﺎری‬
‫ﮔﻔﺘﻪ‪:‬‬
‫ﭘﺮ ﮔﻬﺮ ﺷﺒﭽﺮاغ ﺷﺪ ﮐﻤﺮ ﮐﻮﻩ‪ -‬ﭼﻮن ﮐﻤﺮ ﻣﻬﺪ ﭘﻴﻞ ﺧﺴﺮو‬
‫اﻳﺮان‬

‫ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮔﻨﺠﻮی ﺷﺮوان ﺷﺎﻩ ‪ -‬ﳑﺪوﺣﺶ را در ﺷﻬﮑﺎرش ﻟﻴﻠﯽ‬

‫و ﳎﻨﻮن‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻧﻈﻢ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺷﺎﻩ اﻳﺮان ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻟﻴﻠﯽ و ﳎﻨﻮن ﺑﺒﺎﻳﺪت ﮔﻔﺖ‪ -‬ﺗﺎ ﮔﻮهﺮ ﻗﻴﻤﺘﯽ ﺷﻮد ﺟﻔﺖ‬
‫اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻐﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﲠﱰ‪ -‬ﻃﺎووس ﺟﻮاﻧﻪ ﺟﻔﺘﻪ ﲠﱰ‬
‫ﺧﺎﺻﻪ ﻣﻠﮑﯽ ﭼﻮ ﺷﺎﻩ ﺷﺮوان‪ -‬ﺷﺮوان ﭼﻪ ﮐﻪ ﺷﻬﺮﻳﺎر اﻳﺮان‬

‫ﳘﻮ در هﻔﺖ ﭘﻴﮑﺮ ﻣﯽ ﻧﮕﺎرد‪:‬‬

‫ﳘﻪ ﻋﺎﱂ ﺗﻦ اﺳﺖ و اﻳﺮان دل‪ -‬ﻧﻴﺴﺖ ﮔﻮﻳﻨﺪﻩ زﻳﻦ ﻗﻴﺎس‬
‫ﺧﺠﻞ‬
‫ﭼﻮن ﮐﻪ اﻳﺮان دل زﻣﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬دل ز ﺗﻦ ﺑﻪ ﺑﻮد ﻳﻘﻴﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‬

‫ﳘﻮ از زﺑﺎن ﺧﺎﻗﺎن ﭼﻴﻦ در ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺎﻣﻪ اﺳﮑﻨﺪر ﻣﯽ‬

‫ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺳﮑﻨﺪر ﺗﻮﻳﯽ ﺷﺎﻩ اﻳﺮان و روم‪ -‬ﻣﻨﻢ ﮐﺎرﻓﺮﻣﺎی اﻳﻦ ﻣﺮز‬
‫و ﺑﻮم‬

‫در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﺎﻳﺪ دﻗﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ اﻳﺮان و ﭘﺎرس ﭼﻮﻧﺎن ﻳﮏ‬

‫ﮐﺸﻮر ﭘﺮداز ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن اﺳﮑﻨﺪر ﺑﺮ ﺳﺮاﺳﺮ ﭘﺸﺘﻪ‬
‫اﻳﺮان)ﭘﺎرس( ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽ راﻧﺪ‪.‬‬

‫‪...‬و در اﺳﮑﻨﺪر ﻧﺎﻣﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻓﺮﺳﺘﺎد و دﺳﺘﻮر ﺧﻮد را ﲞﻮاﻧﺪ‪-‬ﺳﺨﻦ هﺎی ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ﺑﺎ او‬
‫ﺑﺮاﻧﺪ‬
‫‪34‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻮن ﻣﻠﮏ اﻳﺮاﱎ ﺁﻣﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ‪ -‬ﳔﻮاهﻢ ﺑﻪ ﻳﮑﺠﺎ ﺷﺪن‬
‫ﭘﺎی ﺑﺴﺖ‬

‫اﺑﻮﺷﮑﻮر ﺑﻠﺨﯽ در ﺳﺪﻩ ﭼﻬﺎرم هﺠﺮی‪ ،‬ﻧﻮح ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ را‬

‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﺳﺘﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ ﻧﻮح ﻓﺮخ ﻧﮋاد‪ -‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﻬﺮ اﻳﺮان ﺑﮕﺴﱰد‬
‫داد‪.‬‬

‫ﻓﺮﺧﯽ ﺳﻴﺴﺘﺎﻧﯽ در ﻣﺪح ﺳﻠﻄﺎن ﳏﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮی ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ‬

‫ﺳﺮاﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ ﺷﺎﻩ ﮐﺸﻮرﺳﺘﺎن‪ -‬ﮐﻪ ﻧﺎﻣﯽ ﺑﺪو ﮔﺸﺖ زاوﻟﺴﺘﺎن‬
‫ِ ﺷﻬﺮﻳﺎران اﻳﺮان زﻣﻴﻦ‪ -‬ﮐﻪ اﻳﺮان ﺑﺪو ﮔﺸﺖ ﺗﺎزﻩ‬ ‫ﺳﺮ‬
‫ﺟﻮان‬

‫ﺷﻴﺮ ﻧﺮ در ﮐﺸﻮر اﻳﺮان زﻣﻴﻦ‪ -‬از ﻬﻧﻴﺒﺶ ﮐﺮد ﻧﺘﻮاﻧﺪ‬

‫زﻳﺎن‬
‫هﻴﭻ ﺷﻪ را در ﺟﻬﺎن ﺁن زهﺮﻩ ﻧﻴﺴﺖ‪-‬ﮐﻮ ﺳﺨﻦ راﻧﺪ ز‬
‫اﻳﺮان ﺑﺮ زﺑﺎن‬

‫ﳘﻮ ﺳﺮزﻣﲔ ﺳﻠﻄﺎن ﳏﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮی را اﻳﺮان و ﻣﺮدم ﺁن را ﻣﻠﺖ‬

‫اﻳﺮان ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﭼﻪ روز اﻓﺰون و ﻋﺎﱃ دوﻟﺘﺴﺖ اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺳﻠﻄﺎن‪-‬آﻪ روز اﻓﺰون‬
‫ﺑﺪو ﮔﺸﺘﻪ ﺳﺖ ﻣﻠﮏ و ﻣﻠﺖ اﻳﺮان‬

‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ داﮐﱰ ﳏﻤﻮد اﻓﺸﺎر‪ ،‬در ﺑﻴﺖ زﻳﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻓﺮﺧﯽ هﻢ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻨﺼﺮی‪ ،‬ﳏﻤﻮد را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﺴﺮو ﭘﺮوﻳﺰ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻋﺮﺑﯽ او را ﺷﺎﻩ ﻋﺠﻢ ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺷﻪ ﻋﺠﻢ را ﭼﻮن ﻣﻌﺠﺰﻩ ﮐﺮاﻣﺖ هﺎﺳﺖ‪ -‬ﭘﺪﻳﺪ ﮔﺸﺖ ﮐﻪ ﺁن‬

‫از ﭼﻪ روی و از ﭼﻪ ﻬﻧﺎد‬

‫در ﻗﺼﻴﺪﻩ دﻳﮕﺮ ‪:‬‬

‫ﺷﻪ ﻣﻠﻮک ﻋﺠﻢ ﭼﻮن ﺑﻪ ﻧﺰد ﮐﻮﻩ رﺳﻴﺪ‪ -‬ﺻﻒ ﺳﭙﺎﻩ ﻋﺪو دﻳﺪ‬
‫ﺑﺎ ﺳﮑﻮن و ﻗﺮار‬

‫ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮی داﻣﻐﺎﻧﯽ)ﺳﺨﻨﻮر ﺳﺪﻩ ﭘﻨﺠﻢ ﺧﻮرﺷﻴﺪی(‬

‫ﺳﻠﻄﺎن ﳏﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮی را ﭘﺎدﺷﺎﻩ اﻳﺮان ﺧﻮاﻧﺪﻩ‪ ،‬ﻣﯽ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ از ری ﺧﺴﺮو اﻳﺮان ﻣﺮا ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﭘﻴﻞ‪ -‬ﺧﻮد ز ﺗﻮ‬
‫هﺮﮔﺰ ﻧﻴﻨﺪﻳﺸﺪ در ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﻨﻴﻦ‬
‫‪35‬‬
 ‫او ﳘﭽﻨﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫زود ﺷﻮد ﭼﻮن ﲠﺸﺖ‪ ،‬ﮔﻴﺘﯽِ وﻳﺮان‪ -‬ﺑﮕﺬرد اﻳﻦ روزﮔﺎر‬
‫ﺳﺨﺘﯽ از اﻳﺮان‬

‫ﻋﻨﺼﺮی ﺑﻠﺨﻰ‪ -‬ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮای درﺑﺎر ﺳﻠﻄﺎن ﳏﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮی در‬

‫ﻗﺼﻴﺪﻩ ﱙ در ﻣﺪح ﺧﻮاﺟﻪ اﲪﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﻴﻤﻨﺪی وزﻳﺮ ﺳﻠﻄﺎن ﳏﻤﻮد‬
‫ﻏﺰﻧﻮی ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫دل ﻧﮕﻬﺪار ای ﺗﻦ از دردش آﻪ دل ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺮا‪ -‬ﺗﺎ ﺛﻨﺎی آﺪﺧﺪای‬
‫ﺧﺴﺮو اﻳﺮان آﲎ‬
‫‪ ‬‬
‫او در ﺟﺎی دﻳﮕﺮی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪  :‬‬
‫ﺣﺼﺎر و ﻧﻌﻤﺖ از ﺁن ﻟﺸﮑﺮ ﻗﻮی ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ -‬ﺑﻪ ﻳﮏ ﭼﻬﺎر ﻳﮏ‬
‫از روز ﺧﺴﺮو اﻳﺮان‬

‫‪...‬و ﺑﺎز هﻢ‪:‬‬

‫راﺳﺖ ﮔﻔﺘﯽ ﮐﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﺳﭙﻪ ﺧﺎﻧﻨﺪی‪ -‬ﭘﻴﺶ ﳏﻤﻮد ﺷﻪ اﻳﺮان‬
‫در دﺷﺖ ﮐﱰ‬

‫ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺼﻴﺪﻩ هﺎﻳﯽ ﳏﻤﻮد را ﺷﺎﻩ ﻋﺠﻢ ﺧﻮاﻧﺪﻩ‬

‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧﺴﺮو ﻣﺸﺮق ﻳﻤﻴﻦ دوﻟﺖ ﺁن ﺷﺎﻩ ﻋﺠﻢ‪ -‬ﮐﺎﻓﺮﻳﻨﺶ ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫دوﻟﺖ ﳘﯽ اﺧﱰ ﺷﻮد‬

‫‪...‬و ﻧﻴﺰ ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫ﺁﻳﺎ ﺷﻨﻴﺪﻩ هﻨﺮهﺎی ﺧﺴﺮوان ﲞﱪ‪ -‬ﺑﻴﺎ ز ﺧﺴﺮو ﻣﺸﺮق ﻋﻴﺎن‬
‫ﺑﺒﻴﻦ ﺗﻮ هﻨﺮ‬
‫ﺧﺪاﻳﮕﺎن ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻪ دﺷﺖ ﭘﻴﺸﺎور‪ -‬ﺑﻪ ﲪﻠﻪ ﻳﯽ ﺑﭙﺮاﮐﻨﺪ‬
‫ﲨﻊ ﺁن ﻟﺸﮑﺮ‬
‫ور از هﻴﺎﻃﻠﻪ ﮔﻮﻳﻢ ﻋﺠﺐ ﻓﺮوﻣﺎﻧﯽ‪ -‬ﮐﻪ ﺷﺎﻩ اﻳﺮان ﺁﳒﺎ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐﺮد ﺳﻔﺮ‬

‫‪...‬و ﺑﺎز هﻢ‪:‬‬

‫ﻳﻤﻴﻦ دوﻟﺖ ﻋﺎﻟﯽ اﻣﻴﻦ ﻣﻠﺖ ﺑﺎﻗﯽ‪ -‬ﻧﻈﺎم دﻳﻦ اﺑﻮﻟﻘﺎﺳﻢ‬
‫ﺳﺘﻮدﻩ ﺧﺴﺮو اﻳﺮان‬

‫در ﺟﺎی دﻳﮕﺮی ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ ﳏﻤﻮد را ﺑﺎ ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ‬

‫ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮاﺑﺮﮐﺮدﻩ و دﻧﺒﺎﻟﻪ رو ﺁن ﻣﯽ داﻧﺪ‪:‬‬

‫‪36‬‬
‫ز ﺣﺮص ﻣﺪﺣﺶ اﻧﺪر زﻣﻴﻦ اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ‪ -‬ﳘﯽ ﺑﺮوﻳﺪ ﺷﻌﺮ ار‬
‫ﭘﺮاﮐﻨﻨﺪ ﺷﻌﻴﺮ‬

‫ﻓﺮهﻨﮕﯽ‬ ‫و‬ ‫ﮔﻴﺘﺎﻳﯽ‬ ‫روﺷﻦ اﺳﺖ اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ ﺳﺮاﺳﺮ ﻬﭘﻨﺎی‬

‫ﭘﺸﺘﻪ اﻳﺮان و را در ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫و ﻧﻴﺰ‪:‬‬
‫از ﺁن ﮐﻪ ﺑﺪ ﺑﻪ ﺣﺠﺎز ﺁن و اﻳﻦ ﺑﻪ اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ‪ -‬ﺣﺠﺎز‬
‫دﻳﻦ را ﻗﺒﻠﻪ اﺳﺖ و ﻣﻠﮏ را اﻳﺮان‬

‫ﺳﻨﺎﻳﯽ ﻏﺰﻧﻮی )ﺳﺨﻨﻮر ﺳﺪﻩ ﭘﻨﺠﻢ خ( ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺗﺎ در اﻳﺮان ﺧﻮاﺟﻪ ﺑﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ »اﻳﺮان ﺷﺎﻩ« ﺑﺎد‪-‬‬
‫ﺣﻜﻢ او ﭼﻮن ﺁﲰﺎن ﺑﺮ اهﻞ اﻳﺮان‪ ،‬ﺷﺎﻩ ﺑﺎد!‬

‫و ﻧﻴﺰ ﺳﺮودﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺁن ﮐﻪ ﭼﻮن دﺳﺖ ﻣﻮﺳﺎ ﻃﺒﻊ را ﭘﺮ ﻧﻮر ﮐﺮد‪-‬ﻣﻠﮏ اﻳﺮان‬
‫را ﭼﻮ هﻨﮕﺎم ﲡﻠﯽ ﻃﻮر ﮐﺮد‬

‫هﺠﺮی‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ‬ ‫ﺳﺪﻩ‬ ‫)ﺳﺨﻨﻮر‬

‫ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو ﻗﺒﺎدﻳﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﻮرﺷﻴﺪی( ﺳﺮودﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺮون آﺮدﻩ اﺳﺖ از اﻳﺮان دﻳﻮ‪ ،‬دﻳﻦ را ‪ -‬ز ﺑﯽدﻳﻨﯽ‬
‫ﭼﻨﲔ وﻳﺮان ﺷﺪ اﻳﺮان‬

‫ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ ﺷﺮواﻧﯽ )ﺳﺨﻨﺴﺮای ﺳﺪﻩ ﺷﺸﻢ ﺧﻮرﺷﻴﺪی( ﮔﻔﺘﻪ‬

‫اﺳﺖ ‪:‬‬
‫ﭼﻮن ﻏﻼم ﺗﻮ اﺳﺖ ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻮ ﻧﻴﺰ‪ -‬ﺟﺰ ﻏﻼم ﺧﺴﺮو‬
‫اﻳﺮان ﻣﺸﻮ‬

‫‪...‬و ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫دل ﮐﻪ از درﮔﺎﻩ ﺗﻮ ﳏﺮوم ﺷﺪ‪ ،‬ﳏﺮوموار‪ -‬رﻓﺖ و راﻩ‬
‫ﺁﺳﺘﺎن ﺻﺪر اﻳﺮان ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ‬

‫ﻋﺒﻴﺪ زاآﺎﻧﯽ )ﺷﺎﻋﺮ ﺳﺪﻩ هﺸﺘﻢ ﺧﻮرﺷﻴﺪی( ﺳﺮودﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ز ﺑﺎﻣﺪاد ازل ﺗﺎ ﺑﻪ اﻧﻘﺮاض ازل‪-‬زﻣﺎم ﻣﻠﮏ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎﻩ اﻳﺮان ﮐﺮد‬

‫ﺳﻌﺪی در ﺑﻮﺳﺘﺎن ﺿﻤﻦ اﺷﺎرﻩ ﺑﻪ دارای ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ‬

‫اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪37‬‬
‫ﺑﮕﻔﺖ ای ﺧﺪاوﻧﺪ اﻳﺮان و ﺗﻮر‪-‬ﮐﻪ ﭼﺸﻢ ﺑﺪ از روزﮔﺎر‬
‫ﺗﻮ دور‬

‫ﺑﻪ‬ ‫ﺷﺎهﻨﺸﺎﻩ‬ ‫ﻟﻘﺐ‬ ‫دادن‬

‫ﳘﻮ در دﻳﺒﺎﭼﻪ ﮔﻠﺴﺘﺎن ﺑﺎ‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺳﻌﺪ زﻧﮕﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫اﻗﻠﻴﻢ ﭘﺎرس را ﻏﻢ از ﺁﺳﻴﺐ دهﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ -‬ﺗﺎ ﺑﺮ ﺳﺮش ﺑﻮد‬
‫ﭼﻮ ﺗﻮﻳﯽ ﺳﺎﻳﻪ ﺧﺪا‬

‫ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺗﻮ ﮐﺎﻓﺘﺎب زﻣﻴﻨﯽ ﺑﻪ هﻴﭻ ﺳﺎﻳﻪ ﻣﺮو‪ -‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر و ﻣﻔﺨﺮ اﻳﺮان‬

‫ﻣﺴﻌﻮد ﺳﻌﺪ ﺳﻠﻤﺎن‪:‬‬

‫ﺑﻪ هﺮ ﺷﻬﺮی ﮐﻪ ﺑﮕﺬﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﺁن ﺷﻬﺮ اﻳﻦ ﺧﱪ دﻩ‪-‬ﮐﻪ ﺁﻣﺪ‬
‫ﺑﺮ دژ اﻳﻨﮏ رﮐﺎب ﺧﺴﺮو اﻳﺮان‬

‫اﺑﻮ ﺳﻌﻴﺪ اﺑﻮاﳋﻴﺮ‬

‫در ﭼﻴﻦ و ﺧﱳ ﻧﻘﺶ و ﻧﮕﺎر از ﺗﻮ ﺑﺮﻧﺪ‪ -‬اﻳﺮان ﳘﻪ ﻓﺎل‬
‫روزﮔﺎر از ﺗﻮ ﺑﺮﻧﺪ‬

‫وﺟﻴﻪ ﻧﺴﻔﯽ ﳏﻤﺪ ﮐﺮت را ﺳﺎﻻر اﻳﺮان ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﺎل ﺷﺸﺼﺪ و هﻔﺘﺎد و ﺷﺶ ﻣﻪ ﺷﻌﺒﺎن‪ -‬ﻗﻀﺎ ز ﻣﺼﺤﻒ‬
‫دوران ﭼﻮ ﺑﻨﮕﺮﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﻓﺎل‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺻﻔﺪر اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﳏﻤﺪ ﮐﺮت‪ -‬ﺑﺮﺁﻣﺪ ﺁﻳﺖ اﻟﺸﻤﺲ‬
‫ﮐﻮرت در ﺣﺎل‬

‫ﻗﺎﺁﻧﯽ ﺷﻴﺮازی در ﻓﺘﺢ ﻳﺰد ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮودﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺗﺎ ﺳﻠﻴﻤﺎن زﻣﺎن زﻧﺪان اﺳﮑﻨﺪر ﮔﺮﻓﺖ‪ -‬ﮐﺎر ﻋﺎﱂ ﺧﺎﺻﻪ‬
‫اﻳﺮان روﻧﻘﯽ دﻳﮕﺮ ﮔﺮﻓﺖ‬

‫اﺳﺪی ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫وﻓﺎ ﻧﺎﻳﺪ از ﺗﺮک ﭘﺪﻳﺪ‪ -‬از اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺟﺰ وﻓﺎ ﮐﺲ ﻧﺪﻳﺪ‬

‫‪...‬و ﻧﻴﺰ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫ﺷﺎﻩ اﻳﺮان از ﺁن ﮐﺮﻳﻤﱰ اﺳﺖ‪-‬ﮐﻪ دل ﭼﻮن ﻣﻨﯽ ﮐﻨﺪ‬
‫ﭘﺨﺴﺎن‬

‫او در ﻣﺪح اﻣﻴﺮ ﻳﻌﻘﻮب‪ -‬ﺑﺮادر ﺳﻠﻄﺎن ﳏﻤﻮد ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫دﺧﻞ اﻳﺮان زﻣﯽ از ﲞﺸﺶ او ﻧﺎﻳﺪ ﮐﻢ‪ -‬ﻣﻠﮏ اﻳﺮان زﻣﯽ‬
‫از ﳘﺖ او ﺁﻳﺪ ﺑﻴﺶ‬
‫‪38‬‬
 ‫ﺑﺎز ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻴﺮ ﺟﻠﻴﻞ ﺳﻴﺪ اﺑﻮ ﻳﻌﻘﻮب‪ -‬ﻳﻮﺳﻒ ﺑﺮادر ﻣﻠﮏ اﻳﺮان‬

‫ﺑﺎز در ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺳﻠﻄﺎن ﳏﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫از ﭘﺮﺳﺘﻴﺪن ﺁن ﺷﺎﻩ ﮐﻪ در اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ‪ -‬ﮔﺮدﻧﯽ ﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ‬
‫از ﻣﻨﺖ او دارد ﺑﺎر‬

‫اﺳﺪی ﺑﺎرهﺎ در ﺳﺮودﻩ هﺎی ﺧﻮد اﻳﺮان را ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫داﮐﱰ ﳏﻤﻮد اﻓﺸﺎر در ﺟﻠﺪ اول اﻓﻐﺎن ﻧﺎﻣﻪ در ص‪ .‬ص‪.‬‬
‫‪ 258 -254‬اﻳﻦ اﺑﻴﺎت را ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﺷﻬﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ اﻳﺮان ﺑﻴﺶ از ‪ 1300‬ﺑﺎر ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و‬

‫اﮔﺮ ﻧﺴﺒﺖ و ﻣﻨﺴﻮب هﺎ را ﺑﻪ ﺁن ﺑﻴﻔﺰاﻳﻴﻢ‪ ،‬ﴰﺎر ﺁن‬
‫‪32‬‬
‫ﺑﻴﺸﱰ ﻣﯽ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻳﺪون ﭘﻴﺶ از درﮔﺬﺷﺖ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﺧﻮد‬

‫را ﻣﻴﺎن ﺳﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ -‬روم را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻠﻢ‪ ،‬ﺗﻮران )ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ( را ﺑﻪ ﺗﻮر و اﻳﺮان را ﺑﻪ‬
‫اﻳﺮج ﻣﯽ دهﺪ‪.‬‬

‫ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﻠﻢ اﻧﺪرون ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ‪ -‬هﻢ روم و ﺧﺎور ﻣﺮ او‬

‫را ﮔﺰﻳﺪ‬
‫دﮔﺮ ﺗﻮر را داد ﺗﻮران زﻣﻴﻦ‪ -‬ورا ﮐﺮد ﺳﺎﻻر ﺗﺮﮐﺎن و‬
‫ﭼﻴﻦ‬
‫وزان ﭘﺲ ﭼﻮ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ اﻳﺮج رﺳﻴﺪ‪ -‬ﻣﺮ او را ﭘﺪر ﺷﻬﺮ‬
‫اﻳﺮان ﮔﺰﻳﺪ‬

‫ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫اﺳﺘﺎن‬ ‫ﻳﺎ‬ ‫ﲠﺮ‬ ‫ﭼﻬﺎر‬ ‫ﳘﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻳﺮان ﺑﻪ‬
‫اوﺳﺘﺎداﻧﻪ ﭘﺮداز ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﭼﻮ ﻧﻮﺷﻴﻦ روان اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ‪ -‬ﺟﻬﺎﻧﯽ ازو ﻣﺎﻧﺪﻩ اﻧﺪر ﺷﮕﻔﺖ‬
‫ﺷﻬﻨﺸﺎﻩ داﻧﻨﺪﮔﺎن را ﲞﻮاﻧﺪ‪-‬ﺳﺨﻦ هﺎی ﮔﻴﺘﯽ ﺳﺮاﺳﺮ ﺑﺮاﻧﺪ‬
‫ﺟﻬﺎن را ﺑﺒﺨﺸﻴﺪ ﺑﺮ ﭼﺎر ﲠﺮ‪ -‬و زو ﻧﺎﻣﺰد ﮐﺮد ﺁﺑﺎد ﺷﻬﺮ‬
‫ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺧﺮاﺳﺎن ازو ﻳﺎد ﮐﺮد‪ -‬دل ﻧﺎﻣﺪاران ﺑﺪو ﺷﺎد ﮐﺮد‬
‫دﮔﺮ ﲠﺮﻩ زان ﺑﺪ ﻗﻢ و اﺻﻔﻬﺎن‪ -‬ﻬﻧﺎد ﺑﺰرﮔﺎن و ﺟﺎی ﻣﻬﺎن‬

‫‪ .32‬ﺷﮕﻔﺘﯽ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺧﺮاﺳﺎن« ﺗﻨﻬﺎ ﻳﮑﯽ دو ﺑﺎر در‬

‫ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫دﮔﺮ ﮔﻔﺖ ﮐﺎی ﺑﺎﺧﺮد ﮔﻔﺘﻪ ﺟﻔﺖ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﺧﺮاﺳﺎن ﺳﺎﻻر ﮔﻔﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺁن هﻢ در ﳘﻪ ﭼﺎپ هﺎی ﺁن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪39‬‬
 ‫وزﻳﻦ ﲠﺮﻩ ﺑﻮد ﺁذرﺑﺎدﮔﺎن‪ -‬ﮐﻪ ﲞﺸﺶ ﻬﻧﺎدﻧﺪ ﺁزادﮔﺎن‬
‫وز ارﻣﻴﻨﻴﻪ ﺗﺎ در اردﺑﻴﻞ‪ -‬ﺑﭙﻴﻤﻮد ﺑﻴﻨﺎدل و ﺑﻮم ﮔﻴﻞ‬
‫ﺳﻴﻮم ﭘﺎرس و اهﻮاز و ﻣﺮز ﺧﺰر‪ -‬ز ﺧﺎور ورا ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺎﺧﱰ‬
‫ﭼﻬﺎرم ﻋﺮاق ﺁﻣﺪ و ﺑﻮم روم‪ -‬ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ و ﺁﺑﺎد ﺑﻮم‬

‫ﻓﺮدوﺳﯽ ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر اﻳﺮان را در ﻣﻘﺎم ﺳﺘﺎﻳﺶ ﳏﻤﻮد‬

‫ﻏﺰﻧﻮی ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ رود‪:‬‬
‫ﺑﻪ اﻳﺮان و ﺗﻮران ورا ﺑﻨﺪﻩ اﻧﺪ‪ -‬ﺑﻪ رای و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫او زﻧﺪﻩ اﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ اﻳﺮان ﳘﻪ ﺧﻮﺑﯽ از داد اوﺳﺖ‪-‬ﮐﺠﺎهﺴﺖ ﻣﺮدم ﳘﻪ ﻳﺎد‬
‫اوﺳﺖ‬

‫ﺷﻬﻨﺸﺎﻩ اﻳﺮان و زاﺑﻠﺴﺘﺎن‪-‬ز ﻗﻨﻮج ﺗﺎ ﻣﺮز ﮐﺎﺑﻠﺴﺘﺎن‬

‫ﳘﻮ ﳏﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮی را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﺳﺘﺎﻳﺪ‪:‬‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﻳﺮان و ﻧﻴﺮان و هﻨﺪ‪ -‬ز ﻓﺮش ﺟﻬﺎن ﺷﺪ ﭼﻮ روی‬
‫ﭘﺮﻧﺪ‬

‫در ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ از زﺑﺎن دﻗﻴﻘﻰ ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪:‬‬

‫از ﺁن ﺟﺎ ﺑﻪ ﺑﻠﺦ اﻧﺪر ﺁﻣﺪ ﺳﭙﺎﻩ‪ -‬ﺟﻬﺎن ﺷﺪ ز ﺗﺎراج و آﺸﱳ‬
‫ﺳﻴﺎﻩ‬
‫ﻬﻧﺎدﻧﺪ ﺳﺮ ﺳﻮی ﺁﺗﺸﻜﺪﻩ‪ -‬ﺑﺮ ﺁن آﺎخ و اﻳﻮان زر ﺁژدﻩ‬
‫ﳘﻪ زﻧﺪ و اﺳﺘﺶ ﳘﻰ ﺳﻮﺧﺘﻨﺪ‪ -‬ﭼﻪ ﭘﺮﻣﺎﻳﻪ ﺗﺮ ﺑﻮد ﺑﺮ ﺗﻮﺧﺘﻨﺪ‬
‫از اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻮد هﺸﺘﺎد ﻣﺮد‪ -‬زﺑﺎﻧﺸﺎن زﭘﺰدان ﭘﺮ از ﻳﺎد‬
‫آﺮد‬
‫ﳘﻪ ﭘﻴﺶ ﺁﺗﺶ ﺑﻜﺸﺘﻨﺪ ﺷﺎن‪ -‬رﻩ ﺑﻨﺪﮔﻰ ﺑﺮ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﺷﺎن‬
‫ز ﺧﻮﻧﺸﺎن ﲟﺮد ﺁﺗﺶ زردهﺸﺖ‪ -‬ﻧﺪاﱎ ﺟﺰا ﺟﺎﻳﺸﺎن ﺟﺰ ﲠﺸﺖ‬
‫زﱏ ﺑﻮد ﮔﺸﺘﺎﺳﭗ را هﻮﴰﻨﺪ‪ -‬ﺧﺮدﻣﻨﺪ وز ﺑﺪ زﺑﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺑﻨﺪ‬
‫ز ﺁﺧﺮ ﻤﭼﺎن ﺑﺎرﻩ ﱙ ﺑﺮ ﻧﺸﺴﺖ‪ -‬ﺑﻪ آﺮدار ﺗﺮآﺎن ﻣﻴﺎن را ﺑﺒﺴﺖ‬
‫از اﻳﺮان رﻩ ﺳﻴﺴﺘﺎن ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ -‬از ﺁن آﺎر هﺎ ﻣﺎﻧﺪﻩ اﻧﺪر‬
‫ﺷﮕﻔﺖ‬
‫ﳔﻔﱴ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﭼﻮ ﺑﺮ داﺷﱴ‪ -‬دو روزﻩ ﺑﻪ ﻳﮏ روزﻩ ﺑﮕﺬاﺷﱴ‬
‫ﭼﻨﲔ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﺰدﻳﮏ ﮔﺸﺘﺎﺳﭗ ﺷﺪ‪ -‬ﺑﻪ ﺁﮔﺎهﻰ درد ﳍﺮاﺳﭗ ﺷﺪ‬
‫ﺑﺪو ﮔﻔﺖ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﭼﺮا ﻣﺎﻧﺪی‪ -‬ﺧﻮد از ﺑﻠﺦ ﺑﺎﻣﻰ ﭼﺮا راﻧﺪی‬
‫ﺳﭙﺎهﻰ زﺗﺮآﺎن ﺑﻴﺎﻣﺪ ﺑﻪ ﺑﻠﺦ‪ -‬آﻪ ﺷﺪ ﻣﺮدم ﺑﻠﺦ را روز ﺗﻠﺦ‬
‫ﳘﻪ ﺑﻠﺦ ﭘﺮ ﻏﺎرت و آﺸﱳ اﺳﺖ‪ -‬از اﻳﺪر ﺗﺮا روی ﺑﺮ ﮔﺸﱳ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺪو ﮔﻔﺖ ﮔﺸﺘﺎﺳﭗ آﲔ ﻏﻢ ﭼﺮاﺳﺖ‪ -‬ﺑﻪ ﻳﮏ ﺗﺎﺧﱳ درد و ﻣﺎﰎ‬
‫ﭼﺮاﺳﺖ؟‬
‫ﭼﻮ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻩ اﻧﺪ ﺁﱘ ز ﺟﺎی‪ -‬ﳘﻪ آﺸﻮر ﭼﲔ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ‬ﭘﺎی‬
‫ﭼﻨﲔ ﭘﺎﺳﺦ ﺁورد آﲔ ﺧﻮد ﻣﮕﻮی‪ -‬آﻪ آﺎری ﺑﺰرگ ﺁﻣﺪﺳﺘﺖ ﺑﻪ روی‬

‫‪40‬‬
 ‫ﺷﻬﻨﺸﺎﻩ ﳍﺮاﺳﭗ را ﭘﻴﺶ ﺑﻠﺦ‪ -‬ﺑﻜﺸﺘﻨﺪ و ﺷﺪ ﺑﻠﺦ را روز ﺗﻠﺦ‬

‫ﳘﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ در ﺷﻬﻨﺎﻣﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪:‬‬

‫هﺮ ﺁن ﺷﻬﺮ آﺰ ﻣﺮز اﻳﺮان ﻬﻧﻰ‪ -‬ﺑﮕﻮ ﺗﺎ آﻨﻴﻤﺶ ز ﺗﺮآﺎن ﲥﻰ‬
‫از ﺁﺑﺎد و وﻳﺮان و هﺮ ﺑﻮم و ﺑﺮ‪ -‬آﻪ ﻓﺮﻣﻮد آﻴﺨﺴﺮو دادﮔﺮ‬
‫از اﻳﺮان ﺑﻪ آﻮﻩ اﻧﺪر ﺁﱘ ﳔﺴﺖ‪-‬در ﻏﺮﭼﻪ ﮔﺎن ﺗﺎ در ﺑﻮم ﺑﺴﺖ‬
‫دﮔﺮ ﺗﺎﻟﻘﺎن ﺷﻬﺮ ﺗﺎ ﻓﺎرﻳﺎب‪ -‬ﳘﻴﺪون ﺑﺒﺨﺶ اﻧﺪرون اﻧﺪراب‬
‫دﮔﺮ ﭘﻨﺞ ﺷﻬﺮﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎﻣﻴﺎن‪ -‬دﮔﺮ ﻣﺮز اﻳﺮان و ﺟﺎی آﻴﺎن‬
‫دﮔﺮ ﮔﻮزﮔﺎﻧﺎن ﻓﺮﺧﻨﺪﻩ ﺟﺎی‪ -‬ﻬﻧﺎدﺳﺖ ﻧﺎﻣﺶ ﺟﻬﺎن ﻬﭘﻠﻮان‬
‫دﮔﺮ از در ﺑﻠﺦ ﺗﺎ ﺑﺪﺧﺸﺎن‪ -‬ﳘﲔ اﺳﺖ ازﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎهﻰ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻓﺮوﺗﺮ آﻪ از دﺷﺖ ﺁﻣﻮی و زم‪ -‬ﳘﻴﺪون ﺑﻪ ﺧﺘﻼن در ﺁﻳﺪ ﺑﻪ هﻢ‬
‫ﭼﻮ ﺷﻨﮕﺎن و ﭼﻮن ﺗﺮﻣﺬ و وﻳﺴﻪ ﮔﺮد‪ -‬ﲞﺎرا و ﺷﻬﺮی آﻪ هﺴﺘﺶ ﺑﻪ‬
‫ﮔﺮد‬
‫ﳘﻴﺪون ﺑﺮو ﺗﺎ در ﺳﻐﺪ ﻧﻴﺰ‪ -‬ﳒﻮﻳﺪ آﺲ ﺁن ﭘﺎدﺷﺎهﻰ ﺑﻪ ﭼﻴﺰ‬
‫و ز ﺁن ﺳﻮآﻪ ﺷﺪ رﺳﺘﻢ ﻧﻴﻮ ﺳﻮز‪ -‬ﺳﭙﺎرم ﺑﺮو آﺸﻮر ﻧﻴﻤﺮوز‬
‫ز ﻧﺰدﻳﮏ او ﺑﺎز ﺧﻮاهﻢ ﺳﭙﺎﻩ‪ -‬ﺳﻮی ﺑﺎﺧﱰ ﺑﺮ آﺸﺎﻳﻴﻢ راﻩ‬
‫ﺑﭙﺮدازم اﻳﻦ ﺗﺎ در هﻨﺪوان‪ -‬ﻧﺪارﱘ ﺗﺎرﻳﮏ ازﻳﻦ ﭘﺲ روان‬
‫ز آﺸﻤﲑ و ز آﺎﺑﻞ و ﻗﻨﺪهﺎر‪ -‬روا رو ﺳﻮی ﺳﻨﺪ هﻢ زﻳﻦ ﴰﺎر‬
‫وزﻳﻦ ﻣﺮز ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺗﺎ آﻮﻩ ﻗﺎف‪ -‬ﺑﻪ ﺧﺴﺮو ﺳﭙﺎرم اﰉ ﺟﻨﮓ و ﻻف‬

‫ﺑﺎز هﻢ در ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺑﻪ ﺗﺮﮐﺎن ﻧﺪادﺳﺖ ﮐﺲ ﺑﺎژ و ﺳﺎو‪ -‬ﺑﻪ اﻳﺮان ﻧﺒﻮدش ﳘﻪ‬
‫ﺗﻮش و ﺗﺎو‬

‫ﺑﮕﻮﻳﺶ ﮐﻪ ﺁﻣﺪ ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران‪-‬ﺑﻪ ﻏﺎرت ز اﻳﺮان ﺳﭙﺎﻩ‬

‫ﮔﺮان‬
‫ﭼﻮ دارا از اﻳﺮان ﺑﻪ ﮐﺮﻣﺎن رﺳﻴﺪ‪-‬دو ﲠﺮ از ﺑﺰرﮔﺎن‬
‫ﻟﺸﮑﺮ ﻧﺪﻳﺪ‬
‫ﭼﻮ از ﺷﻬﺮ زاﺑﻞ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺷﻮی‪-‬ﺑﻪ ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﺷﺎﻩ اﻳﺮان‬
‫ﺷﻮی‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﺗﱪﻳﺰی ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫از رﻋﻴﺖ ﭘﻴﺸﮕﺎن ﺷﺎﻩ‪ ،‬ﺁﺑﺎد اﺳﺖ هﻨﺪ‪ -‬زﻳﻨﺖ ﻣﻠﮏ ﺟﻬﺎن‬
‫را اهﻞ اﻳﺮان دادﻩ اﻧﺪ‬
‫‪...‬‬
‫ﮔﺮ ﺑﺪﺧﺸﺎن را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﲞﺶ ﺗﻮران دادﻩ اﻧﺪ‪ -‬ﺑﺎدﻩ‬
‫ﻟﻌﻠﯽ ﺑﻪ ﺷﺎهﻨﺸﺎﻩ اﻳﺮان دادﻩ اﻧﺪ‬

‫‪...‬و ﻧﻴﺰ‪:‬‬

‫‪41‬‬
‫ﭼﻮن ﺑﻪ هﻨﺪوﺳﺘﺎن ﮔﻮارا ﻧﻴﺴﺖ ﺻﺎﺋﺐ ﻃﺮز ﺗﻮ‪ -‬ﺑﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻔﺮﺳﺘﯽ ﺑﻪ اﻳﺮان ﻧﺴﺨﻪ اﺷﻌﺎر را‬

‫ﻋﺮوﺿﯽ ﲰﺮﻗﻨﺪی در ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ در وﺻﻒ ﺳﻠﻄﺎن ﻏﻮر‬

‫ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﺪری ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻠﮏ‪ ،‬ﻓﺨﺮ اﻟﺪوﻟﻪ و‬
‫اﻟﺪﻳﻦ ﺧﺴﺮو اﻳﺮانﻣﻠﮏ اﳉﺒﺎل اﻃﺎل اﷲ ﺑﻘﺎء و ادام‬
‫اﻟﯽ اﳌﻌﺎﻟﯽ ارﺗﻖ ﮐﻪ اﻋﻈﻢ ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﺁن وﻗﺖ اﺳﺖ و اﻓﻀﻞ‬
‫ﺷﻬﺮﻳﺎران ﻋﺼﺮ«‪.‬‬

‫وﺻﺎف )ﲡﺰﻳﺔ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫ّﻪ ﺷﻴﺮازی در‬‫ﺷﺮفاﻟﺪﻳﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠ‬

‫اﻻﻣﺼﺎر و ﺗﺰﺟﻴﺔ اﻻﻋﺼﺎر( ﮐﻪ از ﻗﺪﻳﻤﱰﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ در‬
‫ﺑﺎرﻩ دورﻩ اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﻖ ﴰﺲ‬
‫اﻟﺪﻳﻦ ﮐﺮت از ﺳﻼﻟﻪ هﺎی ﻏﻮری ﺁوردﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻣﺼﺪاق‬
‫اﻳﻦ دﻋﻮی ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎل هﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﮔﻮش ﺟﺎن و‬
‫ﺟﺎن ﮔﻮش ﺑﻪ ﺁوازﻩ ﺟﻮد ﳐﺪوم ﻣﻠﮏ اﺳﻼم ﺷﻬﺮﻳﺎر اﻳﺮان‪،‬‬
‫ﺧﺴﺮو ﺑﺮ و ﲝﺮ ﴰﺲ اﳊﻖ و اﻟﺪﻳﻦ ﮐﻪ روزﮔﺎر اﻣﺮ و ﻬﻧﯽ‬
‫او را رام ﺑﺎد و ﺟﺮﻳﺎن اﻓﻼک ﻣﺮام ﺷﻒ و ﻣﺮوج‬
‫ﮔﺸﺘﻪ‪«....‬‬

‫در ﺳﺎل ‪ 818‬هﺠﺮی ﻗﻤﺮی ﭼﻮن ﺑﻨﺎی ﻗﻠﻌﻪ داراﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‬

‫هﺮات )ﺣﺼﺎر اﺧﺘﻴﺎر اﻟﺪﻳﻦ( را ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﺘﻴﺒﻪ‬
‫ﮐﺎﺷﯽ ﺁن ﻗﺼﻴﺪﻩ ﻳﯽ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ در ﻣﺪح ﺷﺎهﺮخ ﮐﻪ اﻳﻦ ﺳﻪ‬
‫ﺑﻴﺖ از ﺁن اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻳﺎ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ روی دﻓﱰ‪ -‬ﮐﻼﻣﯽ ﻧﻴﺎﻣﺪ ز ﻣﺪح ﺗﻮ‬
‫ﺧﻮﺷﱰ‬
‫ﺷﻬﻨﺸﻪ اﻟﻎ ﺑﻴﮓ و ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺮاهﻴﻢ‪-‬ﮐﻪ هﺴﺘﻨﺪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﲣﺖ‬
‫و اﻓﺴﺮ‬
‫ﻳﮑﯽ را ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ ﺑﺮ ﲣﺖ ﺗﻮران‪ -‬دﮔﺮ ﮐﺮدﻩ از ﲠﺮش‬
‫اﻳﺮان ﺳﺨﺮ‬

‫ادﻳﺐ ﭘﻴﺸﺎوری ﻧﻴﺰ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺑﺎﻟﻨﺪﮔﯽ ﭘﻮر اﻳﺮان‬

‫ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻣﻨﻢ ﭘﻮر اﻳﺮان و ﺑﺮ ﻣﺎم ﺧﻮﻳﺶ‪ -‬ﻣﺮا ﻏﻴﺮت ﺁﻳﺪ ز‬

‫اﻧﺪازﻩ ﺑﻴﺶ‬

‫ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر ﻟﻌﻠﺰاد در ﻣﻘﺎﻟﻪ اش‪ ،‬ﮔﺮدﺁوری هﺎﻳﯽ دارد‬

‫از ﴰﺎری از ﺁﺛﺎر ﻣﮑﺘﻮب ﻧﺜﺮی ﮐﻪ اﻳﻨﮏ ﺑﺮﺧﯽ از ﺁن هﺎ‬
‫را ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ وﻳﺮاﻳﺶ ﻣﯽ ﺁورﻳﻢ‪:‬‬

‫‪42‬‬
‫»در ص‪ 218 .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻌﻘﻮﺑﯽ )‪ 284 – 259‬ق ‪897 – 872 /‬‬
‫م‪) (.‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ( ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺮﮐﺰ ﭘﺎدﺷﺎهﺎن ﻓﺎرس در ﺁﻏﺎز ﺳﻠﻄﻨﺖ اردﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﮑﺎن‪،‬‬
‫اﺻﻄﺨﺮ از اﺳﺘﺎن ﻓﺎرس ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﺎدﺷﺎهﺎن ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺟﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﻧﻮﺷﻴﺮوان ﭘﺴﺮ ﻗﺒﺎد ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﻳﺎﻓﺖ‬
‫و در ﻣﺪاﺋﻦ ﻋﺮاق ﻓﺮود ﺁﻣﺪ و ﺁن ﺟﺎ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻬﺮهﺎﻳﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﺁن هﺎ را ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻮد و ﺑﺮﺁن‬
‫هﺎ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ :‬از اﺳﺘﺎن ﺧﺮاﺳﺎن‪:‬‬
‫ﻧﻴﺸﺎﭘﻮر‪ ،‬هﺮات‪ ،‬ﻣﺮو‪ ،‬ﻣﺮو رود‪ ،‬ﻓﺎرﻳﺎب‪ ،‬ﺗﺎﻟﻘﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻠﺦ‪ ،‬ﲞﺎرا‪ ،‬ﺑﺎدﻏﻴﺲ‪ ،‬ﺑﺎورد )اﺑﻴﻮرد(‪ ،‬ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻃﻮس‪،‬‬
‫ﺳﺮﺧﺲ و ﮔﺮﮔﺎن‪ .‬و اﻳﻦ اﺳﺘﺎن را ﺳﭙﻬﺒﺪی ﺑﻮد ﮐﻪ او را‬
‫ﺳﭙﻬﺒﺪ ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫و از اﺳﺘﺎن ﻗﻬﺴﺘﺎن‪ :‬ﻃﱪﺳﺘﺎن‪ ،‬ری‪ ،‬ﻗﺰوﻳﻦ‪ ،‬زﳒﺎن‪ ،‬ﻗﻢ‪،‬‬

‫اﺻﺒﻬﺎن‪ ،‬ﳘﺪان‪ ،‬ﻬﻧﺎوﻧﺪ‪ ،‬دﻳﻨﻮر‪ ،‬ﺣﻠﻮان‪ ،‬ﻣﺎﺳﺒﺬان‪،‬‬
‫ﻣﻬﺮﺟﺎﻧﻘﺬق‪ ،‬ﺷﻬﺮزور‪ ،‬ﺻﺎﻣﻐﺎن‪ ،‬ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬و اﻳﻦ‬
‫اﺳﺘﺎن را ﺳﭙﻬﺒﺪی ﺑﻮدی ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﭙﻬﺒﺪ ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪.‬‬

‫و ﮐﺮﻣﺎن و ﻓﺎرس ﮐﻪ ﺷﻬﺮهﺎی ﺁن اﺳﺘﺨﺮاﺳﺖ و ﺷﻴﺮاز و‬

‫اردﮐﺎن و ﻧﻮﺑﻨﺪﺟﺎن و ﺟﻮر و ﮐﺎزرون و ﻓﺴﺎو داراﲜﺮد‬
‫و اردﺷﻴﺮ ﺧﺮﻩ و ﺳﺎﺑﻮر‪ ،‬و اهﻮاز ﮐﻪ ﺷﻬﺮهﺎی ﺁن ﺟﻨﺪی‬
‫ﺷﺎﭘﻮر اﺳﺖ و ﺳﻮس و ﻬﻧﺮﺗﻴﺮی و ﻣﻨﺎذر و ﺷﻮﺷﱰ و اﻳﺬج و‬
‫راﻣﻬﺮﻣﺰ‪ ،‬اﻳﻦ هﺎ را ﺳﭙﻬﺒﺪی ﺑﻮدی ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﭙﻬﺒﺪ‬
‫ﻓﺎرس‪.‬‬

‫و اﺳﺘﺎن ﻋﺮاق ﮐﻪ ﭼﻬﻞ و هﺸﺖ ﻧﺎﺣﻴﻪ در اﻣﺘﺪاد ﻓﺮات و‬

‫دﺟﻠﻪ داﺷﺖ‪ ... :‬ﺳﭙﻬﺒﺪ ﭼﻬﺎرﻣﯽ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﭙﻬﺒﺪ‬
‫ﻣﻐﺮب داﺷﺘﻨﺪ‪...‬‬

‫در ص‪ 101 .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻠﻌﻤﯽ )ﺗﺮﺟﻢۀ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﱪی‪ ،‬از ﻋﺮﺑﯽ‪:‬‬

‫‪ 302‬ق ‪ 914 /‬م(‪ 352 :‬ق ‪ 963 /‬م‪ .‬ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﳔﺴﺘﻴﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﻴﻞ ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬او ﺑﻮد از ﻣﻠﮑﺎن‪ ،‬و‬
‫ﭘﻴﻞ را ﺣﺮب ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬و او را ﺳﻪ ﭘﺴﺮ ﺑﻮد ﻣﻬﻤﱰﻳﻦ را‬
‫]ﻧﺎم[ ﻃﻮج و ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ را ﺳﻠﻢ و ﮐﻬﱰﻳﻦ را اﻳﺮج‪ ،‬و‬
‫ﺁﻓﺮﻳﺪون ﺑﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺧﻮﻳﺶ ﺟﻬﺎن را ﻣﻴﺎن ﻓﺮزﻧﺪان‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﮐﺮد ]و[ ﺑﻪ ﺳﻪ ﲠﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﻧﺎﺣﻴﺖ ﺗﺮک و ﺧﺰران‪ ،‬و‬
‫ﭼﻴﻨﺴﺘﺎن و زﻣﻴﻦ ﻣﺸﺮق ﻃﻮج را داد‪ ،‬و او را ﻓﻐﻔﻮر‬
‫ﻧﺎم ﮐﺮد‪ ،‬و زﻣﻴﻦ ﻋﺮاﻗﻴﻦ‪ :‬ﲨﻞۀ ﺑﺼﺮﻩ و ﺑﻐﺪاد و واﺳﻂ و‬
‫ﭘﺎرس و}ﻧﺎﺣﻴﺘﺶ و ﺁن ﮐﺠﺎ ﻣﻴﺎن ﺟﻬﺎن ﺑﻮد و ﺁﺑﺎدان ﺗﺮ‬

‫‪43‬‬
‫ﺑﻮد و زﻣﻴﻦ{}ﺳﻨﺪ و هﻨﺪو{ و ﺣﺠﺎز و ﻳﻤﻦ ﳘﻪ اﻳﺮج را‬
‫داد‪ ،‬و ﺁﻓﺮﻳﺪون از ﳘﻪ ﻓﺮزﻧﺪان او را دوﺳﱰ داﺷﺘﯽ‪،‬‬
‫وﻻﻳﺖ او را ﺑﺪو ﺑﺎز ﺧﻮاﻧﺪی اﻳﺮان ﺷﻬﺮ‪ ،‬و زﻣﻴﻦ ﻣﻐﺮب‬
‫و روم }روس و ﺳﻘﻼب و ﺁذرﺑﺎﻳﮕﺎن و اران و ﮐﺮج{‬
‫ﲤﺎﻣﻴﺖ ﻣﺮ ﺳﻠﻢ را داد}و او را ﻗﻴﺼﺮ ﻧﺎم ﮐﺮد{‪ ...‬و‬
‫اﻗﻠﻴﻢ اﻳﺮان ﳘﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ او ﺷﺪ‪.‬‬

‫در ص‪ 365 .‬ﺁن ﭼﻨﻴﻦ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ :‬و اﻓﺮاﺳﻴﺎب ﺗﺮک ﺁﮔﺎﻩ‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺎر اﻳﺮان ﭼﻮن ﺿﻌﻴﻒ ﺷﺪﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺎﻣﺪ و ﻣﻠﮏ ﺑﮕﺮﻓﺖ‬
‫‪ ...‬ﭘﺲ از ﺁن زو ﺑﻦ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻴﺮون ﺁﻣﺪ‪ .‬ﺳﭙﺎﻩ ﺑﺮو‬
‫ﺑﻴﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ اﻓﺮاﺳﻴﺎب ﺣﺮب ﮐﺮدﻧﺪ ﻳﮏ ﺑﺎر و‬
‫دوﺑﺎر و ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﺎ او را از زﻣﻴﻦ اﻳﺮان ﺑﻴﺮون‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎز ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﺁن روز ﮐﻪ اﻓﺮاﺳﻴﺎب‬
‫را هﺰﻳﻤﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و او را از اﻳﺮان ﺑﻴﺮون ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺑﺎز ﺑﻪ ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻋﺠﻢ زان ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ رهﺎﻳﯽ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺁﺑﺎﳕﺎﻩ ﺑﻮد و ﺁﺑﺎن روز‪ .‬ﻋﺠﻢ ﺁن روز ﭼﻮن‬
‫ﻋﻴﺪی دارﻧﺪ و ﭼﻮن روز ﻣﻬﺮﮔﺎن‪.‬‬

‫در ص‪ 423 .‬ﺁن ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ :‬رﺳﺘﻢ از ﺁن ﺟﺎ‬

‫}ﻳﻤﻦ{ ﺑﺎز ﮔﺸﺖ و ﺑﻪ اﻳﺮان ﺁﻣﺪ و ﮐﻴﮑﺎوس را ﺑﺮ ﲣﺖ‬
‫ﺑﻨﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﮐﻴﮑﺎوس رﺳﺘﻢ را ﺁزاد ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻨﻮﺷﺖ و ﭘﺎدﺷﺎهﯽ‬
‫زاﺑﻠﺴﺘﺎن و ﺳﻴﺴﺘﺎن ﺑﺪو داد‪.‬‬

‫در ص‪ 467 .‬ﺁن ﭼﻨﻴﻦ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ :‬ﮔﺸﺘﺎﺳﺐ او را ﮔﺮاﻣﯽ‬

‫ﮐﺮد‪ ،‬و ﻟﺸﮑﺮ ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ و از ﺣﺼﺎر ﺑﻴﺮون ﺁﻣﺪ و ﺑﻪ ﺷﻬﺮ‬
‫ﺑﻠﺦ ﺑﺴﺮ ﳑﻠﮑﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎز ﮔﺸﺖ‪ .‬و اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر را ﺳﭙﺎﻩ‬
‫داد ﺑﺴﻴﺎر‪ ،‬و ﺧﺰﻳﻨﻪ‪ .‬و او را اﻳﺪون ﮔﻔﺖ ﮐﺎی ﭘﺴﺮ از‬
‫ﭘﺲ ﺧﺮزاﺳﺐ ﳘﯽ رو و ﮐﺎر او را ﺧﻮار ﻣﺪار‪ ،‬ﺗﺎ او را‬
‫ﻧﮕﻴﺮی و ﻧﮑﺸﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮐﻴﻦ ﭘﺪر ﻣﻦ ﳍﺮاﺳﺐ ازو ﲞﻮاهﯽ‬
‫و زﻣﻴﻦ ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن وﻳﺮان ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ او زﻣﻴﻦ اﻳﺮان‬
‫وﻳﺮان ﮐﺮد‪ ،‬و ﺑﮑﻮش درﻓﺶ ﮐﺎوﻳﺎن ﺑﺎز ﺳﺘﺎﻧﯽ‪.‬‬

‫در ص‪ 30 .‬اﻟﺘﻨﺒﻴﻪ ﻣﺴﻌﻮدی ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ)‪ 345‬ق ‪956 /‬‬

‫م‪ (.‬ﭼﻨﻴﻦ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫و ﻣﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن و ﻧﺒﻄﻴﺎن را در ﺑﺎرﻩ ﺗﻘﺴﻴﻢ‬
‫ﻣﻌﻤﻮرﻩ زﻣﻴﻦ ‪ ...‬ﺁوردﻩ اﻳﻢ و ﮔﻔﺘﻪ اﻳﻢ ﮐﻪ ﺁن هﺎ‬
‫ﻧﻘﺎط ﺷﺮﻗﯽ ﳑﻠﮑﺖ ﺧﻮد و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﳎﺎور ﺁن را ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫ُﺮ ﳘﺎن ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﯽ را‬ ‫ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺧ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻨﺴﻮب داﺷﺘﻪ اﻧﺪ و ﺟﻬﺖ دﻳﮕﺮ را ﮐﻪ‬

‫‪44‬‬
‫ﻣﻐﺮب اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺮﺑﺮان ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻏﺮوب‬
‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﺳﺖ و ﺟﻬﺖ ﺳﻮم را ﮐﻪ ﴰﺎل اﺳﺖ ﺑﺎﺧﱰا و ﺟﻬﺖ‬
‫ﭼﻬﺎرم را ﺟﻨﻮب اﺳﺖ ﻧﻴﻤﺮوز ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ اﻧﺪ و اﻳﻦ‬
‫ﮐﻠﻤﺎﺗﻴﺴﺖ ﮐﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن و ﺳﺮﻳﺎﻧﻴﺎن ﮐﻪ ﻧﺒﻄﻴﺎﻧﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺁن اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ‪.‬‬

‫در ص‪ 73 .‬ﺁن‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﻗﻮﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‬

‫ﮐﻪ ﻗﻠﻤﺮوﺷﺎن دﻳﺎر ﺟﺒﻞ ﺑﻮد از ﻣﺎهﺎت و ﻏﻴﺮﻩ و‬
‫ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺗﺎ ﳎﺎور ارﻣﻴﻨﻴﻪ و اران و ﺑﻴﻠﻘﺎن ﺗﺎ‬
‫درﺑﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎب و اﺑﻮاب اﺳﺖ و ری و ﻃﱪﺳﺘﺎن و ﻣﺴﻘﻂ و‬
‫ﺷﺎﺑﺮان و ﮔﺮﮔﺎن و اﺑﺮﺷﻬﺮ ﮐﻪ ﻧﻴﺸﺎﭘﻮر اﺳﺖ و هﺮات و‬
‫ﻣﺮو و دﻳﮕﺮ وﻻﻳﺖ هﺎی ﺧﺮاﺳﺎن و ﺳﻴﺴﺘﺎن و ﮐﺮﻣﺎن و‬
‫ﻓﺎرس و اهﻮاز ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺠﻤﺎن ﮐﻪ در وﻗﺖ ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﺑﺎﻳﻦ وﻻﻳﺖ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﳘﻪ اﻳﻦ وﻻﻳﺖ هﺎ ﻳﮏ ﳑﻠﮑﺖ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎهﺶ ﻳﮑﯽ ﺑﻮد و زﺑﺎﻧﺶ ﻳﮑﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ در‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﮐﻠﻤﺎت ﺗﻔﺎوت داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا وﻗﺘﯽ ﺣﺮوﻓﯽ ﮐﻪ زﺑﺎن‬
‫را ﺑﺪان ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ ﻳﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐﻠﻤﺎت ﻳﮑﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ زﺑﺎن ﻳﮑﯽ اﺳﺖ و ﮔﺮﭼﻪ در ﭼﻴﺰهﺎی دﻳﮕﺮ ﺗﻔﺎوت‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن ﻬﭘﻠﻮی و دری و ﺁذری و دﻳﮕﺮ زﺑﺎن هﺎی‬
‫ﭘﺎرﺳﯽ‪.‬‬

‫در دﻳﺒﺎﭼﻪ ﺷﺎهﻨﺎمۀ اﺑﻮﻣﻨﺼﻮری )‪ 346‬ق ‪ 957 /‬م در ﺑﻨﺪ‬

‫‪ (68 – 46‬ﭼﻨﻴﻦ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺲ اﻣﻴﺮ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﻣﺮدی ﺑﻮد ﺑﺎ ﻓﺮ و‬
‫ﺧﻮﻳﺸﮑﺎم ﺑﻮد و ﺑﺎ هﻨﺮ و ﺑﺰرﮔﻤﻨﺶ ﺑﻮد اﻧﺪرﮐﺎﻣﺮواﻳﯽ‬
‫و ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎهﯽ ﲤﺎم از ﭘﺎدﺷﺎهﯽ و ﺳﺎز ﻣﻬﱰان‪ ،‬و‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﻠﻨﺪ داﺷﺖ و ﻧﮋاد ﺑﺰرگ داﺷﺖ ﺑﻪ ﮔﻮهﺮ و از‬
‫ﲣﻢ اﺳﭙﻬﺒﺪان اﻳﺮان ﺑﻮد و ﮐﺎر ﮐﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ و ﻧﺸﺎن‬
‫ﺷﺎﻩ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺸﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺧﻮش ﺁﻣﺪش‪ .‬از روزﮔﺎر ﺁرزو ﮐﺮد‬
‫ﺗﺎ او را ﻧﻴﺰ ﻳﺎدﮔﺎری ﺑﻮد اﻧﺪر اﻳﻦ ﺟﻬﺎن‪.‬‬

‫‪ 126 -123‬ﺁن ﭼﻨﻴﻦ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ :‬و ﺁﻓﺘﺎب ﺑﺮﺁﻣﺪن‬ ‫در ﺑﻨﺪ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﻓﺮوﺷﺪن را ﺧﺎور ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺷﺎم و‬ ‫را ﺑﺎﺧﱰ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﻋﺮاق و ﮐﻮهﺴﺘﺎن را‬ ‫ﻳﻤﻦ را‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬و اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ از رود ﺁﻣﻮی اﺳﺖ ﺗﺎ‬ ‫ﺳﻮرﺳﺘﺎن‬
‫رود ﻣﺼﺮ‪.‬‬

‫در ﮐﺘﺎب اﻟﺘﻔﻬﻴﻢ ﻻواﻳﻞ ﺻﻨﺎﻋﺘﻪ اﻟﺘﻨﺠﻴﻢ اﻟﺒﻴﺮوﻧﯽ)‪420‬‬

‫ق ‪ 1029 /‬م( ﭼﻨﻴﻦ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪45‬‬
‫در ص‪ :194 .‬از اﻓﺮﻳﺪون ﮐﻪ از ﺟﺒﺎران ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺑﻮدﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﮑﺎﻳﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ زﻣﻴﻦ را ﲞﺸﺶ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﮐﺮدﻩ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺳﻪ ﻓﺮزﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎرۀ ﻣﺸﺮﻗﯽ را ﮐﻪ اﻧﺪر او‬
‫ﺗﺮک و ﭼﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺴﺮش را داد ﺗﻮر‪ .‬و ﭘﺎرۀ ﻣﻐﺮﺑﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺪر او روم اﺳﺖ ﭘﺴﺮش را داد ﺁن ﮐﻪ ﺳﻠﻢ ﻧﺎم ﺑﻮد‪ .‬و‬
‫ﭘﺎرۀ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﮐﻪ اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﺮج را داد و اﻳﻦ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ درازا اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﳘﭽﻨﻴﻦ در ص‪ 196 .‬ﺁن ﭼﻨﻴﻦ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ :‬و ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺑﻪ‬

‫ﺣﺴﺐ ﳑﻠﮑﺖ هﺎ ﺑﻪ هﻔﺖ ﮐﺸﻮر ﻗﺴﻤﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﮐﺸﻮر ﳔﺴﺘﻴﻦ‬
‫هﻨﺪوان‪ ،‬دوم ﮐﺸﻮر ﻋﺮب و ﺷﺎم‪ ،‬ﺳﻴﻢ ﮐﺸﻮر ﻣﺼﺮ و ﺷﺎم‪،‬‬
‫ﭼﻬﺎرم ﮐﺸﻮر اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ‪ ،‬ﭘﻨﺠﻢ ﮐﺸﻮر ﺻﻘﻼب و روم‪ ،‬ﺷﺸﻢ‬
‫ﮐﺸﻮر ﺗﺮک و ﻳﺎﺟﻮج و هﻔﺘﻢ ﮐﺸﻮر ﭼﻴﻦ و ﻣﺎﭼﻴﻦ‪.‬‬

‫و ﻧﻴﺰ در ص‪ 199 .‬ﺁن ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ :‬و اﻗﻠﻴﻢ ﺳﻴﻮم از ﻣﺸﺮق‬

‫زﻣﻴﻦ ﭼﻴﻦ ﺁﻏﺎزد‪ .‬و اﻧﺪر او دار ﳑﻠﮑﺖ ﭼﻴﻨﻴﺎن اﺳﺖ و‬
‫ﻣﻴﺎنۀ ﳑﻠﮑﺖ هﻨﺪوان و ﺗﺎﻧﻴﺸﺮ و ﻗﻨﺪهﺎر و زﻣﻴﻦ ﺳﻨﺪ و‬
‫ﺷﻬﺮهﺎی ﻣﻮﻟﺘﺎن و ﲠﺎﺗﻴﻪ و ﮐﺮور و ﮐﻮﻩ هﺎی اﻓﻐﺎﻧﺎن‬
‫ﺗﺎ زواﻟﺴﺘﺎن و واﻟﺸﺘﺎن و ﺳﻴﺴﺘﺎن و ﮐﺮﻣﺎن و ﭘﺎرس و‬
‫ﺳﭙﺎهﺎن و اهﻮاز و ﺑﺼﺮﻩ و ﮐﻮﻓﻪ و ﻋﺮاق و ﺷﻬﺮهﺎی‬
‫ﺟﺰﻳﺮﻩ و ﺷﺎم و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ و ﺑﻴﺖ اﳌﻘﺪس و ﻗﻠﺰم و زﻣﻴﻦ‬
‫ﻣﺼﺮ و اﺳﮑﻨﺪرﻳﻪ و ﺷﻬﺮهﺎی ﺑﺮﻗﻪ و اﻓﺮﻳﻘﻴﻪ و ﻗﺒﻴﻠﻪ‬
‫هﺎی ﺑﺮﺑﺮﻳﺎن اﻧﺪر زﻣﻴﻦ ﻣﻐﺮب و ﺗﺎهﺮت و ﺳﻮس و‬
‫ﺷﻬﺮهﺎی ﻃﻨﺠﻪ و ﺑﻪ درﻳﺎی ﳏﻴﻂ رﺳﺪ‪.‬‬

‫و اﻗﻠﻴﻢ ﭼﻬﺎرم ﺁﻏﺎزد از زﻣﻴﻦ ﭼﻴﻦ و ﺗﺒﺖ و ﻗﺘﺎ و ﺧﱳ‬

‫و ﺷﻬﺮهﺎی ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻧﺴﺖ و ﺑﺮﮐﻮﻩ هﺎی ﮐﺸﻤﻴﺮ و‬
‫ﺑﻠﻮر و وﺧﺎن و ﺑﺪﺧﺸﺎن ﺑﮕﺬرد ﺳﻮی ﮐﺎﺑﻞ و ﻏﻮر و هﺮی‬
‫و ﺑﻠﺦ و ﻃﺨﺎرﺳﺘﺎن و ﻣﺮو و ﮐﻮهﺴﺘﺎن و ﻧﺸﺎﺑﻮر}و ﻃﻮس{‬
‫و ﮐﻮﻣﺶ و ﮔﺮﮔﺎن و ﻃﱪﺳﺘﺎن و ری و ﻗﻢ و ﳘﺪان و ﻣﻮﺻﻞ‬
‫و ﺁذرﺑﺎدﮔﺎن و ﻣﻨﺒﺞ و ﻃﺮﺳﻮس و ﺣﺮان و ﺛﻐﺮهﺎی ﺗﺮﺳﺎ‬
‫ﺁن و اﻧﻄﺎﮐﻴﻪ و ﺟﺰﻳﺮهﺎی ﻗﱪس و رودس و ﺳﻘﻠﻴﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫درﻳﺎی ﳏﻴﻂ رﺳﺪ ﺑﺮ ﺧﻠﻴﺠﯽ ﮐﻪ ﻣﻴﺎن ﺷﻬﺮهﺎی ﻣﻐﺮب و‬
‫اﻧﺪﻟﺲ اﺳﺖ‪ ،‬و او را زﻗﺎق ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪«.‬‬

‫در ص‪ 5 .‬زﻳﻦ اﻻﺧﺒﺎر ﮔﺮدﻳﺰی )‪ 444‬ق ‪ 1052 /‬م‪ (.‬ﭼﻨﻴﻦ‬

‫ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻮﻳﺪ ﻓﺮاز ﺁرﻧﺪۀ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب زﻳﻦ‬
‫اﻻﺧﺒﺎر ﮐﯽ داﻧﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ اﻗﻠﻴﻢ هﺎ ﻗﺴﻤﺖ ﮐﺮدﻩ‬
‫ُﻢ و‬
‫ِﻴ‬
‫اﻧﺪ ﮐﯽ ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﺣﺠﺎز و ﻳﻤﻦ از اﻗﻠﻴﻢ ﺳ‬
‫‪46‬‬
‫ﻧﻴﻤﺮوز و ﺧﺮاﺳﺎن و ﺟﺒﺎل و ﻓﺎرس و ﻋﺮاق از اﻗﻠﻴﻢ‬
‫ُﺮﻧﺪ و اﻳﻦ اﻗﻠﻴﻢ ﭼﻬﺎرم را ﮐﯽ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن‬ ‫ﭼﻬﺎرم ﺑﺸﻤ‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻴﺎن‬ ‫ﻣﻠﻮک ﺑﺰرگ ﺑﻪ اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ ﺟﺎی داﺷﺘﻨﺪ و ﭼﻮن ﺑﻪ‬

‫دﻳﮕﺮ‬ ‫ﺟﻬﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﳘﮕﺎن ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺁﻧﭻ از‬
‫و از‬ ‫اﻣﺖ هﺎ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺁﺳﺎﻧﱰ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽ ﺁوردﻧﺪ‬
‫ﺑﻮدﻩ‬ ‫ﺁﻏﺎز ﺗﺎ ﺑﺪﻳﻦ ﻏﺎﻳﺖ‪ ،‬ﻣﻠﻮک ﺑﺰرگ ﺑﻪ اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ‬
‫اﻧﺪ‪.‬‬

‫در ص‪ 6 .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﮔﺎو ﻳﮑﺘﺎ ﺁﻓﺮﻳﺪﻩ را‬

‫در اﻳﺮاﻧﻮﻳﺞ ﺁﻓﺮﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻴﺎنۀ ﺟﻬﺎن‪.‬‬

‫در ص‪ :71 .‬و ﺟﻬﺎن را ﺑﺮ ﭘﺴﺮان ﲞﺶ ﮐﺮد‪ .‬اﻳﺮج را‬

‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻓﺎرس و ﻋﺮاق و ﻋﺮب ﺑﺪاد و اﻳﻦ وﻻﻳﺖ را‬
‫اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ ﻧﺎم ﮐﺮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺷﻬﺮ اﻳﺮج و روم و ﻣﺼﺮ و‬
‫ﻣﻐﺮب ﻣﺮ ﺳﻠﻢ را ﺑﺪاد و ﭼﻴﻦ و ﺗﺮک و ﺗﺒﺖ ﻣﺮ ﺗﻮر را‬
‫ﺑﺪاد و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺁن را ﺗﻮران ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻮر و ﺳﻠﻢ‬
‫را از اﻳﺮج ﺣﺴﺪ ﺁﻣﺪ‪ ،‬ﮐﯽ اﻳﺮان ﺑﻪ اﻳﺮج ﺑﺪاد و ‪...‬‬
‫ﻣﻴﺎن اﻳﺮان و ﺗﻮران ﺣﺪ ﻬﻧﺎد و ‪...‬‬

‫در ص‪ :73 .‬ﭼﻮن ﮐﻴﻘﺒﺎد ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﺑﻨﺸﺴﺖ‪ ،‬ﺁب ﺟﻮی هﺎ‬

‫ﲞﺶ ﮐﺮد و ﺑﻨﺎهﺎ اﻓﮕﻨﺪ و ﻋﻤﺎرت ﮐﺮدن ﻓﺮﻣﻮد و دﻩ ﻳﮏ‬
‫از ﻏﻠﻪ ﺑﺴﺘﺪ و ﺑﻪ ﺑﻠﺦ ﻧﺸﺴﺘﮕﺎﻩ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺎ اﻓﺮاﺳﻴﺎب‬
‫ﺣﺮب ﮐﺮد و او را از اﻳﺮان ﺑﺘﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻮن ﮐﻴﮑﺎوس ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﺑﻨﺸﺴﺖ‪ ،‬هﻔﺖ ﮐﺸﻮر ﺑﮕﺮﻓﺖ‪ .‬هﻢۀ‬

‫ﭘﺎدﺷﺎهﺎن روی زﻣﻴﻦ‪ ،‬زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن او ﺑﻮدﻧﺪ و ‪...‬‬
‫ﮐﻴﮑﺎوس وﻻﻳﺖ ﺳﻴﺴﺘﺎن و ﻧﻴﻤﺮوز و ﮐﺎﺑﻞ و زاﺑﻠﺴﺘﺎن و‬
‫رﺧﻮد ﻣﺮ رﺳﺘﻢ را ﺑﺪاد و هﺮچ از هﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬او‬
‫را ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ اﻳﻦ ﲨﻠﻪ او را ﻣﻨﺸﻮر ﺑﺪاد و ﻋﻬﺪ ﮐﺮد‪.‬‬

‫در ص‪ :76 .‬و رﺳﺘﻢ ﺑﻦ دﺳﺘﺎن ﭘﻴﺶ ﮐﻴﺨﺴﺮو ﺑﺎﻳﺴﺘﺎد و از‬

‫اﻳﺮان ﺳﭙﺎﻩ ﮐﺸﻴﺪ و ﺑﻪ ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن رﻓﺖ و ﮐﻴﻦ ﭘﺪر ﺧﻮﻳﺶ‬
‫از اﻓﺮاﺳﻴﺎب ﺧﻮاﺳﺖ و از ﳘﻪ ﺗﺮﮐﺎن ﺑﻴﺎهﺨﺖ و ﮐﺮﺳﻴﻮز‬
‫را ﺑﮑﺸﺖ و اﻓﺮاﺳﻴﺎب را ﺑﮑﺸﺖ و اﻓﺮاﺳﻴﺎب را ﺑﻪ‬
‫ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن اﻧﺪر ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﮑﺸﺖ و ﳘﻪ ﮐﺎرزارهﺎ رﺳﺘﻢ‬
‫ﮐﺮد و ﮐﻴﺨﺴﺮو ﻣﺮ رﺳﺘﻢ را ﺑﺪان ﺧﺪﻣﺖ ﮐﯽ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪،‬‬

‫‪47‬‬
‫از ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻌﺎف ﮐﺮد و ﺳﻴﺴﺘﺎن و ﮐﺎﺑﻞ و هﻨﺪ و ﺳﻨﺪ و‬
‫زاﺑﻠﺴﺘﺎن ﺑﺪو ﺑﺪاد‪.‬‬

‫در ص‪ :156 .‬اﻧﺪر ﻗﺪﻳﻢ رﺳﻢ دﮔﺮﮔﻮن ﺑﻮد‪ .‬از روزﮔﺎر‬

‫ِ اردﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﮑﺎن‪ ،‬ﻣﺮ هﻢۀ ﺟﻬﺎن را ﻳﮑﯽ‬‫اﻓﺮﻳﺪون ﺗﺎ ﮔﺎﻩ‬
‫ﺳﭙﺎهﺴﺎﻻر ﺑﻮدی و ﭼﻮن اردﺷﻴﺮ ﺑﻴﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺎن را ﭼﻬﺎر‬
‫ُ دﻳﮕﺮ ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﺳﻪ دﻳﮕﺮ‬ ‫ﺳﭙﺎهﺴﺎﻻر ﮐﺮد‪ :‬ﻳﮑﯽ ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬د‬
‫ﻧﻴﻤﺮوز‪ ،‬ﭼﻬﺎرم ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن و ﻣﺮ ﺧﺮاﺳﺎن را ﭼﻬﺎر‬
‫ﻣﺮزﺑﺎن ﮐﺮد‪ :‬ﻳﮑﯽ ﻣﺮزﺑﺎن ﻣﺮوﺷﺎﻳﮕﺎن و دوم ﻣﺮزﺑﺎن‬
‫ُﻢ ﻣﺮزﺑﺎن ﻣﺎوراﻟﻨﻬﺮ و ﭼﻬﺎرم‬ ‫ِﻴ‬
‫ُﺨﺎرﺳﺘﺎن و ﺳ‬‫ﺑﻠﺦ و ﺗ‬
‫ﻣﺮزﺑﺎن هﺮات و ﭘﻮﺷﻨﮓ و ﺑﺎدﻏﻴﺲ و ﭼﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﻋﺠﻢ ﺑﮕﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﮕﺸﺖ‪،‬‬
‫ﺁن ﳘﻪ رﺳﻢ هﺎی ﻣﻐﺎن ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫در ص‪ 8 .‬ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ اﺑﻦ ﺑﻠﺨﯽ )‪ 510‬ق‪ 1116 /.‬م‪ (.‬ﺁﻣﺪﻩ‬

‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻓﺮس ﲨﻊ ﻓﺎرس و ﻣﻌﻨﯽ ﻓﺮس ﭘﺎرﺳﺎﻳﺎﻧﺴﺖ و ﺑﻪ ﺗﺎزی ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ و ﭘﺎرﺳﯽ را ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ‪ .‬رواﻳﺖ اﺳﺖ از‬
‫اﺻﺤﺎب ﺗﻮارﻳﺦ ﭼﻮن ﲪﺰﻩ ﺑﻦ اﳊﺴﻴﻦ اﻻﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﮐﯽ ﻣﺮد‬
‫ﳏﻘﻖ ﺑﻮدﺳﺖ و از دﻳﮕﺮان ﮐﯽ ﺑﺮﴰﺮدن ﻧﺎم اﻳﺸﺎن دراز‬
‫ﮔﺮدد و از ﻋﻠﻤﺎ و ﺗﻮارﻳﺨﻴﺎن ﻓﺮس و ﻋﺮب ﮐﯽ ﺑﻪ ﳏﻞ‬
‫اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ و در ﮐﺘﺎب ﻣﺬﻳﻞ ﺗﺎرﻳﺦ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ‬
‫اﻟﻄﱪی ﺑﺎ اﻳﺸﺎن در ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻮاﻓﻘﺘﺴﺖ و ﺑﻨﺪﻩ ﺁن را‬
‫ﺗﺎﻣﻞ ﮐﺮدﺳﺖ و اﺗﻔﺎﻗﺴﺖ ﮐﯽ ﲨﻞۀ ﻣﻠﻮک ﻓﺮس ﭼﻬﺎر ﻃﺒﻘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ‪ - 1 ،‬ﭘﻴﺸﺪادﻳﺎن‪ -2 ،‬ﮐﻴﺎﻧﻴﺎن‪ -3 ،‬اﺷﻐﺎﻧﻴﺎن‪،‬‬
‫‪- 4‬ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬و دو ﻃﺒﻘﻪ ازﻳﻦ ﲨﻠﺖ ﭘﻴﺶ از اﺳﮑﻨﺪر‬
‫روﻣﯽ ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ ‪...‬ﭘﻴﺸﺪادﻳﺎن و ﮐﻴﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬و دو ﻃﺒﻘﻪ‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﻌﺪ از اﺳﮑﻨﺪر روﻣﯽ ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ اﺷﻐﺎﻧﻴﺎن و‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬و هﺮ ﭼﻬﺎر ﻃﺒﻘﻪ از ﻧﮋاد ﮔﻴﻮﻣﺮث اﻧﺪ‪...‬‬

‫ﻧﺴﻞ‬ ‫از‬ ‫ﺗﻮران‬ ‫و‬ ‫اﻳﺮان‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎهﺎن‬ ‫در ص‪ :12 .‬ﳘﻪ‬

‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫در ص‪ :119 .‬در روزﮔﺎر ﻣﻠﻮک ﻓﺮس‪ ،‬ﭘﺎرس داراﳌﻠﮏ و اﺻﻞ‬

‫ﳑﺎﻟﮏ اﻳﺸﺎن ﺑﻮد‪ .‬و از ﺣﺪ ﺟﻴﺤﻮن ﺗﺎ ﺁب ﻓﺮات‪ ،‬ﺑﻼد‬
‫ﻓﺮس ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪی‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺷﻬﺮهﺎی ﭘﺎرﺳﻴﺎن و از ﳘﻪ ﺟﻬﺎن‬
‫ﺧﺮاج و ﲪﻞ ﺁن ﺟﺎ ﺑﺮدﻧﺪی‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن اﺳﻼم ﻇﺎهﺮ ﮔﺸﺖ و‬
‫ﭘﺎرس ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺁن را از ﻣﻀﺎﻓﺎت ﻋﺮاق ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﺣﮑﻢ ﺁن ﮐﻪ ﻟﺸﮑﺮ اﺳﻼم ﭼﻮن ﺑﻴﺎﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﺑﻪ دو ﺟﺎی‬
‫‪48‬‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﻳﮑﯽ ﮐﻮﻓﻪ و دﻳﮕﺮی ﺑﺼﺮﻩ ‪ ...‬ﭼﻨﺎﻧﮏ ﻟﺸﮑﺮ ﮐﻮﻓﻪ‬
‫ﻗﻬﺴﺘﺎن و اﻋﻤﺎل اﺻﻔﻬﺎن و ری ﺗﺎ داﻣﻐﺎن و ﻃﱪﺳﺘﺎن‬
‫ﺑﮕﺸﺎدﻧﺪ و ﺁن وﻻﻳﺖ هﺎ را ﲨﻠﻪ ﻣﺎﻩ اﻟﮑﻮﻓﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬در‬
‫ﻗﺒﺎل هﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ و ﻟﺸﮑﺮ ﺑﺼﺮﻩ ﲝﺮﻳﻦ و ﻋﻤﺎن و‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﮑﺮان و ﮐﺮﻣﺎن و ﭘﺎرس و ﺧﻮزﺳﺘﺎن و دﻳﮕﺮ اﻋﻤﺎل‬
‫و دﻳﺎر ﻋﺮب ﮐﯽ ﻣﺘﺼﻞ ﺁن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮕﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺁن وﻻﻳﺖ هﺎ‬
‫را ﻣﺎﻩ اﻟﺒﺼﺮﻩ ﮔﻮﻳﻨﺪ و در ﻗﺒﺎل هﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ ‪...‬‬

‫در ص‪ 416 .‬ﳎﻤﻞ اﻟﺘﻮارﻳﺦ )‪ 520‬ق‪ 1126 /.‬م‪ (.‬ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫از روزﮔﺎر اﻓﺮﻳﺪون‪ ،‬زﻣﻴﻦ اﻳﺮان را هﻨﻴﺮﻩ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪی‪.‬‬
‫و هﻮﺷﻨﮓ و ﻃﻬﻤﻮرث و ﲨﺸﻴﺪ و را ﭘﻴﺸﺪادﻳﺎن و‬
‫ﭘﺎدﺷﺎهﺎن هﻨﻴﺮﻩ ﮔﻔﺘﻨﺪی‪ ،‬ﭼﻮن اﻓﺮﻳﺪون اﻗﻠﻴﻢ راﺑﻊ را‬
‫ﺑﻪ اﻳﺮج داد‪ ،‬زﻣﻴﻦ اﻳﺮان ﻧﺎم ﻬﻧﺎدﻧﺪ}ﺑﻪ{ اﺿﺎﻓﺖ ﻧﺎم‬
‫او }و{ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻋﻬﺪ زوﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﳘﻪ را ﺷﺎﻩ ﺧﻮﻧﺪﻧﺪی‪.‬‬
‫و ﭼﻮن ﻗﺒﺎد ﺁﻣﺪ‪ ،‬زال او را ﮐﯽ ﻟﻘﺐ ﻬﻧﺎد ﻳﻌﻨﯽ اﺻﻞ‪ ،‬و‬
‫ﳘﻪ را ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن روزﮔﺎر اﺳﮑﻨﺪر ﺳﭙﺮی ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺁن اﺷﮑﺎﻧﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻤﺎﺑﻴﺶ ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﺳﺎل‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫اردﺷﻴﺮ ﭘﺎﭘﮏ ﺳﺮﲣﻢۀ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬او را ﺷﺎهﻨﺸﺎﻩ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ و اﻳﺮان را زﻣﻴﻦ ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ زﻳﺮا ﮐﻪ‬
‫اردﺷﻴﺮ از ﭘﺎرس ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و‪...‬‬

‫در ص‪ :478 .‬ﺣﺪ زﻣﻴﻦ اﻳﺮان ﮐﻪ ﻣﻴﺎن ﺟﻬﺎن اﺳﺖ از‬

‫ﻣﻴﺎن رود ﺑﻠﺦ اﺳﺖ از ﮐﻨﺎر ﺟﻴﺤﻮن ﺗﺎ ﺁذرﺑﺎدﮔﺎن و‬
‫ارﻣﻨﻴﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗﺎدﺳﻴﻪ‪ ،‬و ﻓﺮات و ﲝﺮ ﻳﻤﻦ‪ ،‬و درﻳﺎی‬
‫ﭘﺎرس‪ ،‬و ﻣﮑﺮان ﺗﺎ ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ و ﻃﺨﺎرﺳﺘﺎن و ﻃﱪﺳﺘﺎن‪.33‬‬

‫در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﲪﻮی ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ )‪ 623‬ق ‪/‬‬

‫‪ 1226‬م ( ﭼﻨﻴﻦ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ص‪) 369 .‬ج ‪ :(1‬اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ‪ :‬اﺑﻮرﻳﺤﺎن ﺧﻮارزﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮﮐﺸﻮرهﺎی ﻋﺮاق‪ ،‬ﻓﺎرس‪ ،‬ﮐﻮهﺴﺘﺎن و ﺧﺮاﺳﺎن را‬
‫در ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﺮان ﻧﺎم ارﻓﺨﺸﺪ ﭘﺴﺮ ﺳﺎم ﭘﺴﺮ ﻧﻮح‬
‫اﺳﺖ و »ﺷﻬﺮ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﺸﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫در ﻃﺒﻘﺎت ﻧﺎﺻﺮی )‪ 658‬ق ‪ 1260 /‬م‪ (.‬ﭼﻨﻴﻦ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .33‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﻠﺦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬

‫ﻬﭘﻨﺎور ﺑﺎﺧﱰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺴﻴﺎری از ﺷﻬﺮهﺎی ﻓﺮارود هﻢ ﻣﯽ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﳘﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺎﺑﻞ ﻧﻴﺰ ﮐﺎﺑﻠﺴﺘﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺟﻼل ﺁﺑﺎد‪ ،‬ﻣﻀﺎﻓﺎت ﭘﻴﺸﺎور ﺗﺎ اﺗﮏ ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪49‬‬
‫در ص‪ :93 .‬ﭼﻮن ﺣﺴﻦ رﺿﯽ اﷲ ﻋﻨﻪ ﺑﺎ او ﺻﻠﺢ ﮐﺮد‪ ،‬و‬
‫اﻣﺎرت ﺑﺪو ﺳﭙﺮد‪ ،‬ﮐﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻣﻐﻴﺮﻩ ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ داد‪ ،‬و‬
‫ﺑﺼﺮﻩ و ﻋﺮاق و ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻪ ﻋﺒﻴﺪاﷲ زﻳﺎد داد‪ ،‬و او ﺑﻪ‬
‫ﺑﻼد ﻣﺎوراﻟﻨﻬﺮ و ﻃﺨﺎرﺳﺘﺎن ﻏﺰو ﮐﺮد‪ ،‬و در اﻳﺎم‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻼد روم و روس ﺑﮑﺸﺎدﻧﺪ و ﻟﺸﮑﺮ اﺳﻼم هﻔﺖ ﺳﺎل‬
‫ﺁﳒﺎ ﺑﻮد و از ﺑﻼد اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻠﺦ و ﮐﺶ و ﳔﺸﺐ و ﲰﺮﻗﻨﺪ‬
‫ﻓﺘﺢ ﺷﺪ ‪.‬‬

‫در ص‪ :140 .‬اﻓﺮاﺳﻴﺎب ‪ ...‬ﮐﻪ ﲨﻠﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺗﺮﮐﺎن ﺑﺪو‬

‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ... ،‬ﺑﺎ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻋﻬﺪ ﮐﺮد و ﺑﺎز ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ‬
‫ﻋﻬﺪ ﺑﺸﮑﺴﺖ و از ﺟﻴﺤﻮن ﺑﮕﺬﺷﺖ و ﻋﺮاق و ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﮕﺮﻓﺖ‬
‫و ﲨﻠﻪ ﺧﺮاب ﮐﺮد‪ ،‬و ﺁن روز ﮐﻪ ﳑﻠﮑﺖ اﻳﺮان ﺑﮕﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻟﺸﮑﺮ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﻪ ﲤﺎم ﺧﻠﻖ اﻳﺮان را ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﮐﺸﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺎ ﺧﻠﻖ دﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﻋﺎدت ﻣﺎ‪ ،‬درﻳﻦ زﻣﻴﻦ در رﺳﻨﺪ‪.‬‬

‫در ص‪ :203 .‬هﺮﭼﻬﺎر ﭘﺴﺮ اﺳﺪ ﺑﻦ ﺳﺎﻣﺎن ﺧﺪا ﺑﺰرگ‬

‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و هﺮﻳﮏ از ﻣﺎوراﻟﻨﻬﺮ و ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ و ﺧﺮاﺳﺎن ﻃﺮف‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﲪﺪ ﺑﻦ اﺳﺪ ﺷﻬﻢ ﺗﺮ و زﻳﺮﮐﱰ ﺑﻮد ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺑﺮادر وﻻﻳﺖ ﲰﺮﻗﻨﺪ و ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﲨﻌﻬﺎ ﮐﺎﺷﻐﺮ و‬
‫ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن و ﭼﻴﻦ او داﺷﺖ‪ ،‬و }ﺑﻪ{ ﺟﻼدت و ﻣﺒﺎرزت و‬
‫ﮐﺎرداﻧﯽ در اﻃﺮاف ﳑﺎﻟﮏ اﻳﺮان و ﺗﻮران ﻣﺬﮐﻮر و‬
‫ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد‪.‬‬

‫در ص‪ :297 .‬ﺧﺎﻧﺪان ﺳﻼﻃﻴﻦ و ﻣﻠﻮک ﺧﻮارزم ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از‬

‫دوﻟﺖ ﺳﻨﺠﺮی اﻋﻼم ﺳﻠﻄﻨﺖ اﻳﺸﺎن ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﭘﺲ از‬
‫اﻧﻘﺮاض ﻣﻠﮏ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻏﻮر و ﻏﺰﻧﻴﻦ اﻧﺎراﷲ ﺑﺮاهﻴﻨﻬﻢ‪،‬‬
‫ﻣﻠﮏ اﻳﺮان ﲨﻠﻪ در ﺗﺼﺮف اﻳﺸﺎن ﺁﻣﺪ‪.‬‬

‫در ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺘﻮارﻳﺦ ﳘﺪاﻧﯽ )‪ 718‬ق ‪ 1318 /‬م( ﭼﻨﻴﻦ ﺁﻣﺪﻩ‬

‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ص‪ :22 .‬ﳑﺎﻟﮏ هﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻧﻪ ﻗﺴﻢ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬و زﻋﻢ‬
‫اهﻞ هﻨﺪ ﻧﻪ ﮔﺎﻧﻪ از ﻣﻠﮏ اﻳﺮان زﻣﻴﻦ ﺑﺰرﮔﱰ اﺳﺖ‪...،‬‬
‫و داراﳌﻠﮏ ﭘﺎدﺷﺎهﺎن ﻣﻌﻈﻢ و ﺟﺒﺎﺑﺮﻩ و ﳕﺎردﻩ و ﻓﺮاﻋﻦۀ‬
‫هﻨﺪ اﺳﺖ و زﻣﻴﻦ ﺳﻨﺪ ﺑﺮﻏﺮﺑﯽ ﺁن اﻓﺘﺎدﻩ‪ ،‬و از زﻣﻴﻦ‬
‫ﻧﻴﻤﺮوز ﻳﻌﻨﯽ دﻳﺎر ﺳﺠﺴﺘﺎن و دﻳﺎر اﻳﺮان ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫هﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺷﺪن ﳑﺮ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﮐﺎﺑﻞ اﻓﺘﺪ‪.‬‬

‫در ص‪ :50 .‬در ﻗﺪﻳﻢ اﻻﻳﺎم زﻣﻴﻦ اﻳﺮان را هﻨﻴﺮﻩ‬

‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪی‪ .‬ﺑﻪ زﻣﺎن اﻓﺮﻳﺪون اﻳﺮان ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﲨﻠﻪ‬
‫‪50‬‬
‫ﺣﺪود اﻳﺮان ﺗﺎ دﻳﺎر ﺑﮑﺮ و ﺷﺎم و ﲰﻨﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮ دﻳﻦ‬
‫اهﺎﻟﯽ هﻨﺪ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻇﻬﻮر زردﺷﺖ اﻟﻨﺒﯽ از ﺣﺪود‬
‫ﺁذرﺑﻴﺠﺎن و ﺷﻬﺮ ﻣﺮاﻏﻪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺁن ﮐﻪ ﭼﻬﻞ }ﺳﺎل{ ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮﮐﻮﻩ ﺳﺒﻼن ﻣﻨﺰوی و ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮد ﻧﺰول ﮐﺮد و دﻋﻮت‬
‫ﺁﺷﮑﺎر ﮐﺮد}و{ ﺑﺮ دﻳﻦ ﳎﻮﺳﻴﺖ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﻠﺦ‪ ،‬ﺑﻪ درﮔﺎﻩ‬
‫ﮔﺸﺘﺎﺳﺐ و اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر ﺑﻦ ﮔﺸﺘﺎﺳﺐ دﻳﻦ او ﻧﺼﺮت ﮐﺮد‪ ،‬و‬
‫در اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻌﺎوﻧﺖ و ﻣﻈﺎهﺮت و ﻣﺴﺎﻋﺪت ﳕﻮد از ﻣﺸﺮق‬
‫ِﻣﺎ }ﺑﻪ{ ﺗﻌﺰﻳﺮ و زﺟﺮ؛ و‬‫ِﻣﺎ ﺑﻪ ﺻﻠﺢ و ا‬
‫ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻐﺮب‪ ،‬ا‬
‫ﺁﺗﺸﮑﺪﻩ هﺎ ﺑﻨﺎ ﻬﻧﺎد از ﺣﺪود ﭼﻴﻦ ﺗﺎ ﻣﻨﺘﻬﺎی روم؛ و‬
‫ﺗﺎ زﻣﺎن ﻇﻬﻮر اﺳﻼم دﻳﻦ او ﻗﺎﻳﻢ ﲟﺎﻧﺪ ﻗﺮﻳﺐ دو هﺰار‬
‫ﺳﺎل‪ ،‬و ﺑﻪ ﻇﻬﻮر دوﻟﺖ اﺳﻼم‪ ،‬دوﻟﺖ ﻓﺮس ﻣﻨﻘﻀﯽ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺰهﺖ اﻟﻘﻠﻮب ﻗﺰوﻳﻨﯽ )‪ 740‬ق ‪ 1339 /‬م‪ (.‬ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫در‬

‫ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ص‪ :36 .‬وﻻﻳﺎت و ﺑﻼد اﻳﺮان ‪ ...‬ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺑﻴﺴﺖ‬
‫ﺑﺎب اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻼد ﻋﺮاق ﻋﺮب‪ ،‬وﻻﻳﺎت ﻋﺮاق ﻋﺠﻢ‪ ،‬ﻣﻮاﺿﻊ‬
‫ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬اران و ﻣﻮﻏﺎن‪ ،‬ﺑﻘﺎع ﺷﺮوان و ﮔﺸﺘﺎﺳﺒﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻼد اﲞﺎز و ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن‪ ،‬ﳑﺎﻟﮏ روم‪ ،‬ﻣﻮاﺿﻊ ارﻣﻦ و ﺧﻼط‪،‬‬
‫دﻳﺎر رﺑﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻘﺎع ﮐﺮدﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻼد ﺧﻮزﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻣﻮاﺿﻊ ﺑﺮ‬
‫و ﲝﺮ ﳑﻠﮑﺖ ﻓﺎرس‪ ،‬وﻻﻳﺎت ﺷﺒﺎﻧﮑﺎرﻩ‪ ،‬دﻳﺎر ﮐﺮﻣﺎن و‬
‫ﻣﮑﺮان و هﺮﻣﻮز‪ ،‬ﺑﻘﺎع ﻣﻔﺎزﻩ ﻣﺎﺑﻴﻦ ﮐﺮﻣﺎن و ﻗﻬﺴﺘﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻼد ﻗﻬﺴﺘﺎن و ﻧﻴﻤﺮوز‪ ،‬ارﺑﺎع ﳑﻠﮑﺖ ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬وﻻﻳﺖ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬دﻳﺎر ﻗﻮﻣﺲ و ﻃﱪﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻘﺎع ﺟﻴﻼﻧﺎت‪.‬‬

‫در ص‪ :55 .‬در ﺷﺮح اﺣﻮال اﻳﺮان زﻣﻴﻦ‪ :‬ﻓﺎرﺳﻴﺎن ﮔﻮﻳﻨﺪ‬

‫ﺣﮑﻴﻢ هﺮﻣﺲ ﮐﻪ او را »اﳌﺜﻠﺚ ﺑﺎﳊﮑﻤﻪ« ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﻧﺪ و‬
‫»ﺑﺎﻟﻨﻌﻤﻪ« ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﮐﻪ هﻢ ﺣﮑﻴﻢ و هﻢ ﭘﻴﻐﻤﱪ‬
‫و هﻢ ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﺑﻮد‪ ،‬و او ادرﻳﺲ ﭘﻴﻐﻤﻴﺮ )ﻋﻢ( ﺑﻮد‪.‬‬
‫زﻣﻴﻦ را ﺑﻪ هﻔﺖ ﲞﺶ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺳﺒﻴﻞ هﻔﺖ داﻳﺮﻩ‪،‬‬
‫ﻳﮑﯽ در ﻣﻴﺎن و ﺷﺶ در ﺣﻮاﻟﯽ‪ :‬اول از ﻃﺮف ﺟﻨﻮب ﮐﺸﻮر‬
‫هﻨﺪوان اﺳﺖ؛ دوﻳﻢ ﮐﺸﻮر ﺗﺎزﻳﺎن و ﻳﻤﻦ و ﺣﺒﺶ‪ ،‬ﺳﻴﻢ‬
‫ﮐﺸﻮر ﺷﺎم و ﻣﺼﺮ و ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﭼﻬﺎرم ﮐﻪ وﺳﻄﺴﺖ ﮐﺸﻮر اﻳﺮان‬
‫زﻣﻴﻦ؛ ﭘﻨﺠﻢ ﮐﺸﻮر روم و ﻓﺮﻧﮓ و ﺻﻘﻼب؛ ﺷﺸﻢ ﮐﺸﻮر ﺗﺮک‬
‫و ﺧﺰر؛ هﻔﺘﻢ ﮐﺸﻮر ﭼﻴﻦ و ﻣﺎﭼﻴﻦ و ﺧﺘﺎی و ﺧﱳ و ﺗﺒﺖ‪.‬‬

‫از ﺁن ﮐﻪ ﻓﺮﻳﺪون ﳑﻠﮑﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺳﻪ ﭘﺴﺮ ﺧﻮد‬ ‫و ﺑﻌﺪ‬

‫ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻬﭘﻨﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﮐﺮد‪ :‬ﻗﺴﻢ ﺷﺮﻗﯽ ﺗﻮر را‬ ‫ﲞﺶ ﻣﯽ‬
‫ﻗﺴﻢ ﻏﺮﺑﯽ ﺳﻠﻢ را داد و ﻗﺴﻢ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﲠﱰﻳﻦ‬ ‫داد و‬
‫ﻣﻘﺎم او ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﮐﻬﱰ‪ ،‬اﻳﺮج را داد و ﺑﺪو‬ ‫ﺑﻮد و‬

‫‪51‬‬
‫ﺑﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و اﻳﺮان ﮔﻔﺘﻨﺪ ‪ ...‬و ﺑﻌﻀﯽ هﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ اﻳﺮان ﺑﻪ ﮐﻴﻮﻣﺮث ﻣﻨﺴﻮﺑﺴﺖ و او را اﻳﺮان ﻧﺎم‬
‫ﺑﻮدﻩ‪ ،‬و ﲨﻌﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺑﻪ هﻮﺷﻨﮓ ﻣﻨﺴﻮﺑﺴﺖ و او ﻧﻴﺰ‬
‫اﻳﺮان ﻧﺎم داﺷﺘﻪ اﻣﺎ اﺻﺢ ﺁن ﮐﻪ ﺑﻪ اﻳﺮج ﺑﻦ ﻓﺮﻳﺪون‬
‫ﻣﻨﺴﻮﺑﺴﺖ‪ ...‬ﻃﻮﻟﺶ از ﻗﻮﻧﯽۀ روم اﺳﺖ ‪ ...‬ﺗﺎ ﺟﻴﺤﻮن ﺑﻠﺦ‬
‫و ‪ ...‬ﻋﺮﺿﺶ از ﻋﺒﺎدان ﺑﺼﺮﻩ اﺳﺖ ‪ ...‬ﺗﺎ ﺑﺎب اﻻﺑﻮاب‬
‫ﲤﻮر ﻗﭙﻮ‪...‬‬

‫اﻳﺮان زﻣﻴﻦ را ﺣﺪ ﺷﺮﻗﯽ وﻻﻳﺎت ﺳﻨﺪ و ﮐﺎﺑﻞ و ﺻﻐﺎﻧﻴﺎن‬

‫و ﻣﺎوراﻟﻨﻬﺮ و ﺧﻮارزم ﺗﺎ ﺣﺪود ﺳﻘﺴﻴﻦ و ﺑﻠﻐﺎرﺳﺖ؛ و‬
‫ﺣﺪ ﻏﺮﺑﯽ وﻻﻳﺎت اوﺟﺎت روم و ﻧﻴﮑﺴﺎر و ﺳﻴﺲ ﺷﺎم؛ و ﺣﺪ‬
‫ُﺮﻃﺎس و دﺷﺖ‬
‫ﴰﺎل وﻻﻳﺎت ﺁس و روس و ﻣﮕﻴﺮ و ﭼﺮﮐﺲ و ﺑ‬
‫ﺧﺰر ﮐﻪ ﺁن را ﻧﻴﺰ دﺷﺖ ﻗﻴﭽﺎق ﺧﻮاﻧﻨﺪ و اﻻن و ﻓﺮﻧﮓ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﻓﺎرق ﻣﻴﺎن اﻳﻦ وﻻﻳﺎت و اﻳﺮان زﻣﻴﻦ ﻓﻠﺞۀ‬
‫اﺳﮑﻨﺪر و ﲝﺮ ﺧﺰرﺳﺖ ﮐﻪ ﺁن را ﲝﺮ ﺟﻴﻼن و ﻣﺎزﻧﺪران‬
‫ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻳﻨﺪ و ﺣﺪ ﺟﻨﻮﺑﯽ از ﺑﻴﺎﺑﺎن ﳒﺪﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ راﻩ‬
‫ﻣﮑﻪ اﺳﺖ و ﺁن ﺑﻴﺎﺑﺎن را ﻃﺮف ﻳﻤﻴﻦ ﺑﺎ وﻻﻳﺖ ﺷﺎم و‬
‫ﻃﺮف ﻳﺴﺎر ﺑﺎ درﻳﺎی ﻓﺎرس ﮐﻪ ﻣﺘﺼﻞ درﻳﺎی هﻨﺪ اﺳﺖ‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﺎ وﻻﻳﺖ هﻨﺪ ﻣﯽ رﺳﺪ و اﮔﺮ ﭼﻪ از اﻳﻦ‬
‫وﻻﻳﺎت ﺑﻴﺮوﻧﯽ ﺑﻌﻀﯽ اﺣﻴﺎﻧﺎ در ﺗﺼﺮف ﺣﮑﺎم اﻳﺮان ﺑﻮدﻩ‬
‫اﺳﺖ و ﭼﻨﺪ ﻣﻮﺿﻊ از ﺁن ﺧﻮد ﺣﮑﺎم اﻳﺮان ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﭼﻮن ازﻳﻦ ﺣﺪود ﻏﺮض ﺷﺮح اﻳﺮان واﺟﺐ ﺷﺪ از ذﮐﺮ‬
‫ﺁن هﺎ ﲡﺎوز ﳕﻮدن‪.‬‬

‫در زﺑﺪت اﻟﺘﻮارﻳﺦ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو )‪ 830‬ق ‪ 1427 /‬م‪ (.‬ﭼﻨﻴﻦ‬

‫ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫در ص‪ :46 .‬در اﻳﻦ ﺳﺎل ﮐﻪ وﻻدت ﺑﺎ ﺳﻌﺎدت ﺣﻀﺮت ﺻﺎﺣﺐ‬

‫ﻗﺮاﻧﯽ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎدﻩ ‪ ...‬در ﺑﻼد اﻳﺮان زﻣﻴﻦ ﭼﻬﺎرﻣﺎﻩ‬
‫از وﻓﺎت ﺳﻠﻄﺎن اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﳑﻠﮑﺖ اﺑﻮﺳﻌﻴﺪی‬
‫ﻣﺎﺑﻴﻦ ﺁب ﺁﻣﻮﻳﻪ و ﺁب ﻓﺮات ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ ﻋﺒﺎرت‬
‫از اﻳﻦ ﺑﻼد اﺳﺖ و ﳑﺎﻟﮏ روم ﻧﻴﺰ داﺧﻞ ﳑﺎﻟﮏ اﺑﻮﺳﻌﻴﺪی‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬

‫در ص‪ :62 .‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﺮاﺳﺎن در زﻣﺎن ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻣﻐﻮل ﮐﻪ از‬

‫ﻧﺴﻞ ﭼﻨﮕﻴﺰﺧﺎن در اﻳﺮان زﻣﻴﻦ ﺳﻠﻄﻨﺖ و ﭘﺎدﺷﺎهﯽ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﳘﻴﺸﻪ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪی ﻳﺎ ﺑﺮادری ﻳﺎ ﻣﻌﺘﱪ ﺗﺮﻳﻦ‬
‫اﻣﺮا ﺗﻔﻮﻳﺾ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪی‪...‬‬

‫‪52‬‬
 ‫در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو )‪ 833‬ق ‪ 1429 /‬م‪ (.‬ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ص‪ :60 .‬اول ﺧﺮاﺑﯽ ﮐﻪ در ﺑﻐﺪاد واﻗﻊ ﺷﺪ ﺁن ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﭼﻮن هﻼﮐﻮ ﺧﺎن ﺑﻦ ﺗﻮﻟﯽ ﺧﺎن ﺑﻦ ﭼﻨﮕﻴﺰﺧﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﺑﺮادرش ﻣﻨﮑﻮﻗﺎﺁن ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮهﺎی ﺟﺮار ﺑﻪ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﳑﺎﻟﮏ‬
‫اﻳﺮان ﺁﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ ﻣﻼﺣﺪﻩ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﻐﺪاد‬
‫ﮔﺸﺖ‪.‬‬

‫در ص‪ :73 .‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺪت هﺎی ﻣﺪﻳﺪ ﮐﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻪ‬

‫اﻧﻮﺷﻴﺮوان رﺳﻴﺪ‪ ،‬او در ﻋﻤﺎرت ﻣﺪاﻳﻦ ﺑﻴﻔﺰود و ﺁن را‬
‫ﲣﺘﮕﺎﻩ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺖ و درﺁﳒﺎ ﻣﻘﻴﻢ ﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮزﻧﺪان او ﺑﻄﻨﺎ‬
‫ﺑﻌﺪ ﺑﻄﻦ ﺗﺎ اﻳﺎم ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب رﺿﯽ اﷲ ﻋﻨﻪ درﺁن ﺟﺎ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ؛ و داراﳌﻠﮏ اﻳﺮان زﻣﻴﻦ ﺑﻮد‪.‬‬

‫در ص‪ :101 .‬در روزﮔﺎر ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬از ﺟﻴﺤﻮن ﺗﺎ ﻓﺮات را‬

‫ﺑﻼد ﻓﺮس ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪی‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺷﻬﺮهﺎی ﻓﺎرﺳﻴﺎن‪ .‬و ﺣﺎﻻ ﺁن‬
‫ﻣﻘﺪار ﻣﻌﻤﻮرﻩ ارض ﮐﻪ ﺁن را ﻓﺎرس ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﮑﻞ و ﺣﺪ ﺁن ﺑﻴﺎن ﮐﺮدﻩ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ .‬و در روزﮔﺎر‬
‫ﻣﻠﮑﻮ ﻋﺠﻢ داراﳌﻠﮏ و اﺻﻞ ﳑﻠﮑﺖ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬از ﳘﻪ ﺟﻬﺎن‬
‫ﺑﺎج و ﺧﺮاج ﺑﻪ ﻓﺎرس ﺑﺮدﻧﺪی‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن اﺳﻼم ﻇﺎهﺮ ﮔﺸﺖ‬
‫و ﻓﺎرس ﺑﮕﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺁن را از ﻣﻀﺎﻓﺎت ﺑﺼﺮﻩ ﴰﺎرﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺁن ﮐﻪ در اﺑﺘﺪای اﺳﻼم‪ ،‬ﻓﺎرس را ﻟﺸﮑﺮ ﺑﺼﺮﻩ ﮔﺸﺎد‪.‬‬

‫در ص‪ :161 .‬ﻋﺮصۀ ﻓﺎرس زﺑﺪۀ ﳑﺎﻟﮏ اﻳﺮان زﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﲣﺼﻴﺺ ﺷﻴﺮاز ﮐﻪ ﲣﺘﮕﺎﻩ ﺑﻼد ﻓﺎرس اﺳﺖ‪... ،‬‬

‫در ﻣﻄﻠﻊ ﺳﻌﺪﻳﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﲰﺮﻗﻨﺪی)‪ 875‬ق ‪ 1470 /‬م‪(.‬‬

‫ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫در ص‪ :649 .‬داﺳﺘﺎن ﻳﻮرش ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﻪ و اﺣﻮال ﳑﺎﻟﮏ‬

‫اﻳﺮان و ﺗﻮران‪ … :‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮﺁن ﻋﺰﻳﻤﺖ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ از‬
‫ﻣﺎوراﻟﻨﻬﺮ و ﺗﻮران ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ اﻳﺮان و ﳑﺎﻟﮏ ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎ‬
‫در ﻓﺮﻣﺎن ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد ﮔﺬر ﳕﺎﻳﺪ و ﲨﻌﯽ ﺑﯽ ﺑﺎﮐﺎن را ﮐﻪ‬
‫ﻓﺘﻨﻪ اﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﺧﻮن هﺎ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ رﻳﺨﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﴰﺎﻟﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺰا ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ… ﺧﻮاﺗﻴﻦ و ﻓﺮزﻧﺪان از ﲰﺮﻗﻨﺪ ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ‪،‬‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﻧﺪ و اﻣﻴﺮزادﻩ ﳏﻤﺪ ﺳﻠﻄﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ رﺳﻢ ﻣﻨﻐﻼی‬
‫ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻪ از ﺟﻴﺤﻮن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺮﻳﺪﻩ ﺑﺎز ﺁﻣﺪ و‬
‫اﻃﺒﺎی ﺑﺰرگ ﺗﺮک و ﺗﺎﺟﻴﮏ ﺑﻪ وﻇﻴﻒۀ ﻣﻌﺎﳉﺖ و ﺗﻘﻮﻳﺖ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻗﻴﺎم ﳕﻮدﻧﺪ و اﻣﻴﺮﺳﻴﻒ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﺸﺎن ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪53‬‬
‫در ص‪ :819 .‬داﺳﺘﺎن ﺁﻣﺪن ﺣﻀﺮت ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺮان از ﺗﻮران ﺑﻪ‬
‫اﻳﺮان و ﻓﺘﺢ ﺷﺎم و روم ﺗﺎ ﺳﺮﺣﺪ ﻓﺮﻧﮕﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﺪت‬
‫هﻔﺖ ﺳﺎل‪ :‬ﺣﻀﺮت ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺮان‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﳑﺎﻟﮏ‬
‫هﻨﺪوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﭼﻮن در ﲰﺮﻗﻨﺪ ﺧﱪ اﺧﺘﻼل اﺣﻮال ﻋﺮاﻗﻴﻦ و‬
‫ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺷﻨﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻩ ﺗﻮران و اﻳﺮان ﺑﻞ ﲤﺎم‬
‫ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺰم ﺗﺴﺨﻴﺮ ﺷﺎم و روم ﺗﺎ ﺳﺮﺣﺪ ﻓﺮﻧﮕﺴﺘﺎن‬
‫ﻬﻧﻀﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬

‫در روﺿﺘﻪ اﻟﺼﻔﺎی ﻣﻴﺮﺧﻮاﻧﺪ )‪ 903‬ق ‪ 1497 /‬م( ﭼﻨﻴﻦ‬

‫ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ص‪ :583 .‬و هﻮﺷﻨﮓ را اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﻓﺮﻗﻪ ای‬
‫اﻳﺮان را ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺪو دارﻧﺪ و زﻣﺮﻩ ای ﺑﻪ اﻳﺮج ﺑﻦ‬
‫ﻓﺮﻳﺪون‪.‬‬

‫در ص‪ :620 .‬ﻻﺟﺮم رﺑﻊ ﻣﺴﮑﻮن را ﺑﻪ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﻣﻨﻘﺴﻢ‬

‫ﮔﺮداﻧﻴﺪﻩ‪ :‬ﻧﻮاﺣﯽ روم و دﻳﺎر ﻣﻐﺮب و ﳑﻠﮑﺖ ﻓﺮﻧﮓ را‬
‫ﺑﺎ اﻋﻤﺎل و ﻣﻀﺎﻓﺎت ﺁن ﺑﺮ ﺳﻠﻢ ﻣﺴﻠﻢ داﺷﺖ؛ و ﺑﻼد ﭼﻴﻦ‬
‫و ﻣﺎﭼﻴﻦ و ﻣﻠﮏ ﲤﺎم ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن زﻣﻴﻦ را ﺑﻪ ﺗﻮر داد؛ و‬
‫اﻳﺮان را ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت از ﮐﻨﺎر ﺁب ﻓﺮات اﺳﺖ ﺗﺎ ﺷﻂ‬
‫ﺟﻴﺤﻮن ﮐﻪ وﺳﻂ ﻣﻌﻤﻮرۀ ﻋﺎﱂ و ﺧﻮﺷﱰﻳﻦ و ﲠﱰﻳﻦ ﻣﻮاﺿﻊ‬
‫ﻋﺮصۀ ﮔﻴﺘﯽ و واﺳﻂۀ ﻋﻘﺪ دﻧﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻣﺰد اﻳﺮج ﮐﺮد‪.‬‬

‫در ص‪ :920 .‬اﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ دﻳﻨﻮری ﺁوردﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﺮی ﳑﻠﮑﺖ‬

‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻪ هﺮ ﻗﺴﻤﯽ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫از ﻣﻌﺘﻤﺪان ﺧﻮد را ﮐﻪ در ﻏﺎﻳﺖ ﮐﺮاﻣﺖ و ﺷﺮاﻓﺖ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬واﻟﯽ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ :‬ﻳﮏ ﻗﺴﻢ ﺧﺮاﺳﺎن و ﺳﺠﺴﺘﺎن و‬
‫ﮐﺮﻣﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺴﻢ ﺛﺎﻧﯽ اﺻﻔﻬﺎن و ﻗﻢ و ﮔﻴﻼن و‬
‫ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن و ارﻣﻴﻨﻴﻪ ﺑﻮد؛ ﻗﺴﻢ ﺛﺎﻟﺚ ﻓﺎرس و اهﻮاز‪،‬‬
‫راﺑﻊ ﻋﺮاق ﺗﺎ ﺳﺮﺣﺪ روم‪ .‬ﺑﻌﺪ از اﻧﺘﻈﺎم اﻣﻮر ﳑﻠﮑﺖ‬
‫ﻟﺸﮑﺮ ﺑﻪ ﻃﺨﺎرﺳﺘﺎن ﮐﺸﻴﺪ و ﮐﺎﺑﻠﺴﺘﺎن و ﭼﻐﺎﻧﻴﺎن و ﺑﻼد‬
‫هﻴﺎﻃﻠﻪ را ﻣﻔﺘﻮح ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫در ﺣﺒﻴﺐ اﻟﺴﻴﺮ ﺧﻮاﻧﺪ ﻣﻴﺮ ‪ 930‬ق ‪ 1524 /‬م ﭼﻨﻴﻦ ﺁﻣﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ص‪) 183 .‬ج ‪ :(1‬ﻓﺮﻳﺪون ﺑﻪ اﺳﺘﺼﻮاب ارﮐﺎن دوﻟﺖ و‬
‫اﻋﻴﺎن ﺣﻀﺮت‪ ،‬ﳑﺎﻟﮏ ﺧﻮد را ﻣﻨﻘﺴﻢ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻼد روم و دﻳﺎر ﻣﻐﺮب و ﻓﺮﻧﮓ را ﺑﺎ ﺗﻮاﺑﻊ و ﻟﻮا ﺣﻖ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻠﻢ ﻣﺴﻠﻢ داﺷﺖ و ﲤﺎﻣﯽ وﻻﻳﺖ ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن را ﺑﻪ ﺗﻮر‬
‫‪54‬‬
‫ارزاﻧﯽ ﻓﺮﻣﻮد و ﻋﺮاق و ﻓﺎرس و ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن و ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫و ﻗﻬﺴﺘﺎن را ﺑﻪ اﻳﺮج ﺗﻔﻮﻳﺾ ﳕﻮد و ﺑﻪ رواﻳﺘﯽ وﻻﻳﺎت‬
‫ﻣﺬﮐﻮرﻩ را ﺑﻌﺪ از ﺁن ﮐﻪ ﺑﻪ اﻳﺮج ﻧﺴﺒﺖ ﮐﺮد‪ ،‬اﻳﺮان‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫در ص‪) 185 .‬ج ‪ :(1‬ﭼﻮن ﻣﺪت ﭘﻨﺠﺎﻩ ﺳﺎل ﻳﺎ ﺷﺼﺖ ﺳﺎل از‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ درﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﻓﺮاﺳﻴﺎب ﺑﻦ ﭘﺸﻨﮓ از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮ ﻓﺮاوان از ﺁب ﺁﻣﻮﻳﻪ ﻋﺒﻮر ﳕﻮدﻩ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻼد اﻳﺮان درﺁﻣﺪ‪...‬‬

‫در ص‪) 338 .‬ج ‪ :(2‬ﭼﻮن ﻣﻨﮑﻮﻗﺎﺁن ﺑﻦ ﺗﻮﻟﯽ ﺧﺎن ﺑﻦ‬

‫ﭼﻨﮕﻴﺰﺧﺎن در ﺣﺪود ﻗﺮاﻗﺮم و ﮐﻠﻮران اﻓﺴﺮ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮ ﻬﻧﺎد‪ ،‬ﺗﺎﻳﺠﻮﻧﻮﻳﺎن را ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻩ ﺑﻴﮑﺮان ﺑﻪ ﺿﺒﻂ ﳑﺎﻟﮏ‬
‫اﻳﺮان ﻧﺎﻣﺰد ﻓﺮﻣﻮد و ﺗﺎﻳﺠﻮ از ﺟﻴﺤﻮن ﻋﺒﻮر ﳕﻮدﻩ‪...‬‬

‫در ص‪) 532 .‬ج ‪ :(2‬اﻣﺎ در ﺳﻨﻪ ﻣﺬﮐﻮرﻩ }‪ 581‬ق{‬

‫ﭼﻨﮕﻴﺰﺧﺎن در ﺑﻼد ﺗﻮران ﺑﺮ دار اﻳﻼ واﻟﻮس ﺧﻮد ﺷﺪﻩ‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪک زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺘﻘﻼل ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﳐﺎﻟﻔﺖ ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﳏﻤﺪ ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻩ روی ﺑﻪ ﳑﺎﻟﮏ اﻳﺮان ﺁوردﻩ‪...‬‬

‫در ص‪) 7 .‬ج ‪ :(3‬ﲤﺎﻣﺖ وﻻﻳﺖ ﻣﻐﻮﻟﺴﺘﺎن و ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن و را‬

‫ﺗﺎ ﲰﺮﻗﻨﺪ و ﲞﺎرا را ﻣﻔﺘﻮح ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻪ رواﻳﺘﯽ از ﺁب‬
‫ﺁﻣﻮﻳﻪ ﻋﺒﻮر ﮐﺮدﻩ و در ﺑﻼد اﻳﺮان ﻧﻴﺰ راﻳﺖ اﺳﺘﻴﻼ‬
‫ﺑﺮاﻓﺮاﺧﺖ‪...‬‬

‫در ص‪) 367 .‬ج ‪ :(4‬ذﮐﺮ ﻋﺒﻮر ﳕﻮدن اﻳﻞ اﻣﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﳏﻤﺪ ﺧﺎن ﺷﻴﺒﺎﻧﯽ از ﺟﻴﺤﻮن و ﺷﮑﺴﺖ ﻳﺎﻓﱳ ﺑﻪ ﺿﺮب ﺗﻴﻎ‬
‫اﻣﻴﺮ ﺷﺠﺎع اﻟﺪﻳﻦ دواﻟﻨﻮن ارﻏﻮن‪ ... :‬ﳏﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫ﺷﻴﺒﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺎل هﺎی ﻓﺮاوان اﻧﺘﻈﺎر ﺁن ﭼﻨﺎن روزی ﻣﯽ‬
‫ﮐﺸﻴﺪ‪ ،‬اﻳﻞ اﻣﺎن را ﺑﺎ ﻓﻮﺟﯽ از ﺳﭙﺎﻩ ﺷﺠﺎﻋﺖ ﻧﺸﺎن‬
‫ﺑﺘﺎﺧﺖ وﻻﻳﺎت اﻳﺮان ﻣﺎﻣﻮر ﮔﺮداﻧﻴﺪ و او از ﺁب ﺁﻣﻮﻳﻪ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﺎر ﺁب ﻣﺮﻏﺎب ﺑﻪ ﺟﺎروب ﻬﻧﺐ و ﺗﺎراج ﭘﺎک‬
‫ﺳﺎﺧﺖ و ﲨﻌﯽ از ﺟﻨﻮد را از ﻣﺮو رود ﮔﺬراﻧﻴﺪ و در‬
‫ﺣﺪود ﺑﺎدﻏﻴﺲ ﻧﻴﺰ ﺻﺪای ﻗﺘﻞ و ﻏﺎرت در اﻧﺪاﺧﺖ و در‬
‫اواﻳﻞ ﳏﺮم اﳊﺮام ﺳﻦۀ ‪ 912‬ﮐﻴﻔﻴﺖ اﻳﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻣﻊ‬
‫ﺑﺪﻳﻊ اﻟﺰﻣﺎن ﻣﻴﺮزا ﻣﻈﻔﺮ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﻴﺮزا رﺳﻴﺪﻩ ﮔﻤﺎن‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﻴﺒﺎﻧﯽ ﺧﺎن ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﻳﺶ از ﺁب ﺁﻣﻮﻳﻪ و‬
‫ﻣﺮﻏﺎب ﻋﺒﻮر ﳕﻮدﻩ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺗﺴﺨﻴﺮ داراﻟﺴﻠﻄﻨﻪ هﺮات اﺳﺖ‬
‫‪«...‬‬
‫‪55‬‬
‫داﮐﱰ ﳏﻤﻮد اﻓﺸﺎر در ص‪ 58 -55 .‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم اﻓﻐﺎن ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﮐﺘﺎب »ﻧﺜﺮ دری اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن«‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ رﺿﻮی‬
‫ﻏﺰﻧﻮی ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻳﯽ را ﮐﻪ رواﻧﺸﺎد ﳏﻤﻮد ﻃﺮزی در »ﺳﺮاج‬
‫اﻻﺧﺒﺎر« در ﺑﺎرﻩ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺁوردﻩ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﮔﻮﺷﻪ از ﺁن را ﻣﯽ ﺁورﻳﻢ‪...» :‬زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻌﺪ از‬
‫اﻧﻘﺮاض ﻳﺎﻓﱳ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﺮب‪ ،‬در ﳘﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ هﺎی ﻃﻮاﻳﻒ‬
‫اﳌﻠﻮﮐﯽ ﮐﻪ از اﻗﻮام ﳐﺘﻠﻔﻪ در هﺮ ﻃﺮف ﺁﺳﻴﺎ ﺗﺸﮑﻴﻞ‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬زﺑﺎن رﲰﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺣﮑﻮﻣﺖ هﺎی ﺳﻠﺠﻮﻗﻴﻪ‬
‫ﻋﺮاق‪ ،‬اﻳﺮان و ﻗﻮﻧﻴﻪ‪ ،‬ﳘﻪ ﻣﮑﺎﺗﺐ رﲰﯽ ﺷﺎن ﺑﻪ ﳘﻴﻦ‬
‫زﻳﺎن ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.«...‬‬

‫داﮐﱰ اﻓﺸﺎر در ص‪ .‬ص‪ 50-49 .‬ﳘﻴﻦ ﮐﺘﺎب از دو ﮐﺘﺎب ﺑﺎ‬

‫ﻧﺎم هﺎی ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺎﻟﺐ ﻳﺎد ﳕﻮدﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪-1‬ﻓﻮرون‪ ،‬اﻳﺮان‪ :‬ﭘﺎرس و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ) ‪Furon,Iran:Perse ‬‬
‫‪ (et Afghanistan‬ﮐﻪ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1951‬ﺑﻪ ﭼﺎپ‬
‫رﺳﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬وی ﻣﺪﺗﯽ هﻢ اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎﻩ ﮐﺎﺑﻞ‬
‫ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر ﻓﻮرون ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﺟﺎ ﭘﺎرس و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫را دو ﲞﺶ اﻳﺮان ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪-2‬ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر ﺑﻦ وﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﲤﺪن اﻳﺮاﻧﯽ ) ‪Benveniste, ‬‬

‫‪ .(Civilsation Iranienne‬ﺑﻦ وﻳﺴﺖ‪ -‬اﺳﺘﺎد ﮐﺎﰿ دو ﻓﺮاﻧﺲ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻋﺪﻩ ای از داﻧﺸﻤﻨﺪان‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻮی از اﻳﺮان ﺷﻨﺎﺳﺎن و اﻓﻐﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن و ﺷﺮق‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻧﺎﻣﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1952‬در ﭘﺎرﻳﺲ ﺑﻪ‬
‫ﭼﺎپ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺻﻔﺤﺎت ‪ 235‬ﺗﺎ ‪ 320‬ﻳﻌﻨﯽ ‪85‬‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ﺁن ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺧﺘﺼﺎص دارد‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻔﯽ ﮐﻪ اﻳﻦ‬

‫داﻧﺸﻤﻨﺪان از اﻳﺮان ﻣﯽ دهﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ دو ﮐﺸﻮر ﭘﺎرس‬
‫و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬

‫در روﺳﻴﻪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﻴﺎﻧﻪ هﺎی ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ ﮐﻪ ﻧﺎم‬

‫ﺳﺮدارﻧﺸﻴﻦ هﺎی اﻓﻐﺎﻧﯽ و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن از ﻃﺮﻳﻖ ادﺑﻴﺎت‬
‫ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺑﻪ ادﺑﻴﺎت روﺳﯽ راﻩ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﲞﺶ ﺧﺎوری‬
‫ﻓﻼت اﻳﺮان را ﳘﻮارﻩ ﭼﻮﻧﺎن ﭘﺎرس ﺧﺎوری ﻳﺎ ﺧﺎور ﭘﺎرس‬
‫ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪56‬‬
‫ﺁن ﭼﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﺮان ﻣﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺎم در ﺁﺛﺎر‬
‫اﺳﺎﻃﻴﺮی روﺳﯽ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮای ﳕﻮﻧﻪ در ﮐﺘﺎب‬
‫وﻳﻠﻴﺲ)ﮐﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎرش ﺁن را ﺳﺪﻩ هﺎی هﻔﺘﻢ‪ -‬هﺸﺘﻢ‬
‫ﻣﻴﻼدی ﲣﻤﻴﻦ ﻣﯽ زﻧﻨﺪ(‪ ،‬از اﻳﺮاﻧﯽ هﺎی ﺑﺎﺷﻨﺪﻩ ﮐﺮاﻧﻪ‬
‫هﺎی ﺑﺎﺧﱰی درﻳﺎی ﮐﺴﭙﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﺎم اﻳﺮوﻧﯽ هﺎ ﻳﺎد ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽ داﻧﻴﻢ ﮐﻪ هﻨﻮز هﻢ ﺑﺴﻴﺎری از ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن‬
‫اﻳﺮان‪ ،‬ﮐﺸﻮر ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻳﺮون« و ﺧﻮد را‬
‫‪34‬‬
‫»اﻳﺮوﻧﯽ« ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫در اﻳﻦ ﺟﺎ‪ ،‬در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ‪ ،‬ﲞﺸﯽ از ﻧﺒﺸﺘﻪ ﻳﯽ زﻳﺮ‬

‫ﻧﺎم »ﺗﺌﻮری ﻗﻄﺒﯽ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺁرﻳﺎﻳﯽ هﺎ‪) :‬ﳘﺮﻳﺸﮕﯽ‪،‬‬
‫ﳘﺨﺎﺳﺘﮕﺎهﯽ و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪی اﺳﺮارﺁﻣﻴﺰ روس هﺎ و اﻳﺮاﻧﯽ‬
‫هﺎ(« از ﮐﺘﺎب »روﺳﻴﻪ و ﺧﺎور« ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ اﻳﻦ ﮐﻤﱰﻳﻦ‬
‫از روﺳﯽ ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﯽ دری ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺳﺎل‬
‫‪ 2003‬در ﭘﻴﺸﺎور ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬را ﻣﯽ‬
‫ﺁورﻳﻢ‪:‬‬

‫»‪...‬ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ هﺰارﻩ هﺎ ﺁرﻳﺎﻳﯽ هﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺒﺎﻳﻞ‬

‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ هﺎی ﳐﺘﻠﻒ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽ ﳕﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﻮاردی ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ هﻢ‬
‫ﻣﯽ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﻳﮏ دﻳﮕﺮ دﴰﻨﯽ ﻣﯽ ورزﻳﺪﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫راﺑﻄﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ وﻳﮋﻩ در ﳎﻤﻮع ﺧﺼﻠﺖ ﻧﺴﺒﺘﺎ ﺻﻠﺢ‬
‫ﺁﻣﻴﺰ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺳﻼوی هﺎ‪ -‬اﻳﺮاﻧﯽ هﺎ و در ﺁﺗﻴﻪ ﲤﺎس‬
‫هﺎی روﺳﻴﻪ– اﻳﺮان در درازای ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت‬
‫را ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬در ﺳﺪﻩ ﺷﺸﻢ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت را ﮐﻪ‬
‫»ژﺳﺖ« از ﺑﻮﺗﻪ ﺁزﻣﻮن ﺑﺮﺁﻣﺪﻩ ﻳﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻴﻤﺎی دﴰﻦ‬
‫ﻣﺸﱰک ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﺎ اﺣﺴﺎس ﳘﺒﺴﺘﮕﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﯽ ﺗﻮان ﺣﺘﺎ ﺑﺮادراﻧﻪ ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﻴﺮﻩ هﺎی ﺳﻼوی ﺑﻪ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬

‫ﻣﻴﺎن ﺁن هﺎ ﺧﺎﻧﻪ ﺟﻨﮕﯽ ﺁﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ و دوﻟﺖ روﺳﻴﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺿﻌﻒ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺎج ﺑﻪ ﮔﻮت هﺎ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﺰری هﺎ ﳕﻮد‪ .‬ﺧﺰری هﺎ ﮐﻪ از ﺑﺎج ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﺁوردﻩ ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ هﺎی ﳐﺘﻠﻒ ﺑﺮ روﺳﯽ‬
‫هﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﺳﺮدار اﺳﮑﻮﺗﻦ )ﮐﻪ زﻳﺮ ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ ﺧﺰری هﺎ‬
‫ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد( ﻣﯽ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻢ روا ﻣﯽ داﺷﺘﻨﺪ و ﺁن هﺎ‬
‫را ﻣﯽ ﮐﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .34‬ﺑﺮای ﳕﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺮاﻧﻪ ﻳﯽ هﺴﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم »هﻴﭻ ﮐﺠﺎی دﻧﻴﺎ اﻳﺮون‬

‫ﳕﻴﺸﻪ«‪.‬‬
‫‪57‬‬
‫ﮐﺘﺎب وﻳﻠﻴﺲ در اﻳﻦ ﺑﺎرﻩ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﺰارش ﻣﯽ دهﺪ‪...» :‬و‬
‫ﭼﻮن او]اﺳﮑﻮﺗﻦ[ اﻳﺮوﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬از اﻳﺮوﻧﻴﺎن ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫)اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺁﻟﻦ هﺎ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ -‬ﻧﻴﺎﮐﺎن ﲞﺸﯽ از‬
‫اوﺳﻴﺘﻴﻦ هﺎ‪ .‬ﻳﮑﯽ از دو دﻳﺎﻟﮑﺖ )ﳍﺠﻪ( اﺻﻠﯽ در ﲨﻬﻮری‬
‫]ﺧﻮد ﮔﺮدان‪-‬گ‪ [.‬اوﺳﻴﺘﻴﻦ اﻣﺮوزی ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻳﺮوﻧﯽ«‬
‫ﻳﺎد ﻣﯽ ﺷﻮد( و ﺁن هﺎ ﺳﻮاراﻧﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و )ﺧﺰرهﺎ‬
‫را( در هﻢ ﮐﻮﺑﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﻗﺼﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﴰﺎری از‬
‫روﺳﯽ هﺎ زﻳﺮ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺧﺰر ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ دﻳﮕﺮ‬
‫ﺧﻮد را ﺗﺎ ﺷﻬﺮ ﮐﻴﻴﻒ ]ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اوﮐﺮاﻳﻴﻦ‪-‬گ‪ [.‬رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‬
‫و در ﺁن ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺁن ﻋﺪﻩ از روﺳﯽ هﺎ ﮐﻪ ﳕﯽ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ زﻳﺮ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺧﺰری هﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮی اﺳﮑﻮﺗﻦ‬
‫ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪...‬و اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬دوﻟﺖ روس ﺳﺎﺧﺖ و ﺳﺎز ﻣﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫اﻳﺮوﻧﻴﺎن از ﻗﺪﻳﻢ از ﻣﺎ ﺑﺎج ﳕﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﳘﭽﻨﺎن ﺑﻪ‬
‫روس هﺎ اﺟﺎزﻩ ﻣﯽ دادﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻴﻮﻩ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ روﺳﯽ زﻳﺴﺖ‬
‫ﳕﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺧﺰری هﺎ روﺳﯽ هﺎ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر وا ﻣﯽ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﺎ ﺑﺎج ﻣﯽ ﺳﺘﺎﻧﻴﺪﻧﺪ و هﻢ ﮐﻮدﮐﺎن را ﻣﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و هﻢ زﻧﺎن را و ﺑﺲ ﺷﺮﻳﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺷﺮارت ﻣﯽ‬
‫ﺁﻓﺮﻳﺪﻧﺪ« )ﮐﺘﺎب وﻳﻠﻴﺲ‪ ،‬ص‪ .(110-109 .‬ﭘﺴﺎﻧﱰ هﺎ روﺳﯽ‬
‫هﺎ و ﺁﻟﻦ هﺎ )»اﻳﺮوﻧﯽ هﺎ«( ﺑﻪ ﺳﺮداری اﺳﮑﻮﺗﻦ ﮔﻮت‬
‫هﺎ را درهﻢ ﮐﻮﺑﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﺰری هﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن‬
‫از ﺷﻬﺮ ﮐﻴﻴﻒ ﺑﻴﺮون راﻧﺪﻩ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺑﺎ اﺳﮑﻮﺗﻦ‬
‫ﭘﻴﻤﺎن اﲢﺎد ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ او ﺑﺎ ﻳﺎدﺁوری ﺳﺘﻢ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺰرهﺎ ﺑﺮ روﺳﻴﺎن روا داﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪] ،‬اﻳﻦ ﳘﭙﻴﻤﺎﻧﯽ‬
‫را‪-‬گ‪ [.‬رد ﮐﺮد‪«.‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬اﻳﺮان و اﻳﺮاﻧﯽ ﻧﺎم هﺎﻳﯽ‬

‫ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ در درازای ﺳﺪﻩ هﺎ ﺑﺮای ﺳﺮزﻣﻴﻦ و‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﺣﺘﺎ ﻗﻔﻘﺎز ﴰﺎﻟﯽ ﮐﺎرﺑﺮد داﺷﺘﻪ و ﺣﺘﺎ ﺑﺮای‬
‫روس هﺎ ﺁﺷﻨﺎ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﯽ ﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺁﻟﻦ هﺎ )ﻧﻴﺎﮐﺎن اوﺳﻴﺘﯽ هﺎ( ﺧﻮد را‬
‫‪35‬‬
‫اﻳﺮوﻧﯽ)اﻳﺮاﻧﯽ( ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﻧﺪ‪«.‬‬

‫‪ .35‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اوﺳﺘﯽ هﺎ در ﺑﻴﻦ روﺳﻴﻪ و ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﺑﻮد و‬

‫ﺑﺎش دارﻧﺪ‪ .‬ﲞﺶ ﴰﺎﻟﯽ اوﺳﻴﺘﯽ ﮐﻨﻮن در ﺗﺮﮐﻴﺐ دوﻟﺖ روﺳﻴﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﲞﺶ ﺟﻨﻮﺑﯽ اوﺳﺘﻴﺎی در ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﺳﻴﻤﺎی ﻳﮏ ﲨﻬﻮری ﺧﻮدﮔﺮدان‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﲨﻬﻮری ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻣﮕﺮ‪ ،‬در ﭘﯽ روﻳﺪادهﺎی دراﻣﺎﺗﻴﮏ‬
‫ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ‪ ،‬از ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﺟﺪا و در ﺳﻴﻤﺎی ﮐﺸﻮر ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ‬
‫ﺗﺒﺎرز ﮐﺮد‪ .‬روﺳﻴﻪ هﻢ اﻳﻦ ﮐﺸﻮر را ﺑﻪ رﲰﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫‪58‬‬
‫ﺳﻴﺪ ﲨﺎل اﻟﺪﻳﻦ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻧﻴﺰ ﭘﺸﺘﻮن هﺎ )اﻓﻐﺎﻧﺎن( را‬
‫اﻳﺮاﻧﯽ اﻻﺻﻞ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮدﻩ و ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬واﳊﻖ أن هﺬﻩ‬
‫اﻻﻣﻪ ﻣﻦ اﺻﻞ اﻳﺮاﻧﯽ و أن ﻟﺴﺎﻬﻧﺎ ﻣﺄﺧﻮذ ﻣﻦ ﻟﺴﺎن )زﻧﺪ‬
‫و اﺳﺘﺎ( و هﻮاﻟﻠﺴﺎن اﻟﻔﺎرﺳﯽ اﻟﻘﺪﻳﻢ‪ ،‬وﻟﻪ ﻣﺸﺎﺑﻪۀ‬
‫ﺗﺎمۀ ﺑﺎﻟﻔﺎرﺳﯽۀ اﳌﺴﺘﻌﻤﻞۀ اﻵن‪ .‬و إن ﻣﺘﺄﺧﺮی اﳌﻮرﺧﻴﻦ‬
‫ﮐﻔﺮﻧﺴﻴﺲ ﻟﺌﻮرﻣﺎن و ﻏﻴﺮﻩ ﻳﺆﻳﺪون هﺬا اﻟﺮأی‪«.‬‬

‫در ﺻﻮرت ﳎﻠﺲ »دﺷﺖ ﻣﻐﺎن« ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن )ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﭼﻨﺪ‬

‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﺼﺮاﷲ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺁوردﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ(‪ ،‬ﻧﺎدر اﻓﺸﺎر ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺷﺎهﻨﺸﺎﻩ اﻳﺮان ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻩ ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺸﻮرش ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫اﻳﺮان ﻳﺎد ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮﮐﺸﺎن اﻳﺮان‪ ،‬ﳑﺎﻟﮏ‬
‫اﻳﺮان و‪...‬‬

‫ﺳﺠﻊ ﻣﻬﺮ ﺳﮑﻪ او ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺳﮑﻪ ﺑﺮ زر ﮐﺮد ﻧﺎم ﺳﻠﻄﻨﺖ را در ﺟﻬﺎن‪ -‬ﻧﺎدر اﻳﺮان‬
‫زﻣﻴﻦ و ﺧﺴﺮو ﮔﻴﺘﯽ ﺳﺘﺎن‬

‫در زﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﻧﺎدر ﺷﻴﺦ اﻻﺳﻼم ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻓﺘﻮاﻳﯽ ﺑﻪ‬

‫اﻳﻦ ﻣﱳ ﺻﺎدر ﳕﻮدﻩ ﺑﻮد‪» :‬ﻃﺮﻳﻘﻪ ﺟﺪﻳﺪ)ﺗﺸﻴﻊ( ﳐﺎﻟﻒ‬
‫دﻳﺎﻧﺖ ﺣﻘﻪ )ﺗﺴﻨﻦ( اﺳﺖ و ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم اﻳﺮان را‬
‫ﺑﮑﺸﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﻧﺎدر در ﺑﺎرﻩ اﲪﺪ ﺧﺎن اﺑﺪﻟﯽ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪...» :‬در‬

‫اﻳﺮان و ﺗﻮران و هﻨﺪوﺳﺘﺎن ﲪﻴﺪﻩ ﺧﺼﺎل و ﭘﺴﻨﺪﻳﺪﻩ‬
‫اﻓﻌﺎل ﺗﺮ از اﲪﺪ ﺧﺎن ﻧﺪﻳﺪم«‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در دورﻩ‬
‫ﻧﺎدر اﻓﺸﺎر ﺳﺮاﺳﺮ ﻓﻼت ﺑﻪ ﻧﺎم اﻳﺮان ﻳﺎد ﻣﯽ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﻣﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از ﮐﺸﻮرهﺎﻳﯽ ﭼﻮن‬
‫ﻓﺎرس و ﺧﺮاﺳﺎن )ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﺎدر ﻓﺮزﻧﺪ ﺁن ﺑﻮد( ﻧﺎم‬
‫ﺑﺮدﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪.‬‬

‫اﲪﺪ ﺷﺎﻩ دراﻧﯽ در ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﺗﺮﮐﻤﻦ‬

‫ﺻﺎدر ﳕﻮدﻩ و در ﳎﻠﻪ ﻓﺮهﻨﮓ اﻳﺮان زﻣﻴﻦ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪،‬‬

‫ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ ﻳﺎدﺁوری ﻣﯽ داﱎ ﮐﻪ در ﺳﺎل هﺎی دهﻪ هﺸﺘﺎد ﺳﺪﻩ ﺑﻴﺴﺘﻢ‬

‫ﮐﻪ داﻧﺸﺠﻮی داﻧﺸﮕﺎﻩ ﻣﺴﮑﻮ ﺑﻮدم‪ ،‬ﺑﺎﻧﻮﻳﯽ را از اوﺳﻴﺘﻴﺎ ﻣﯽ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻢ ﮐﻪ در دورﻩ دﮐﱰی ﮐﺎر ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬روزی ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ‬
‫و ﴰﺎ از ﻳﮏ ﺗﺒﺎر و ﺧﻮن هﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﭘﺮﺳﻴﺪم ﭼﮕﻮﻧﻪ؟ ﮔﻔﺖ اوﺳﻴﺘﯽ‬
‫هﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﺮاﻧﯽ هﺎ و اﻓﻐﺎن هﺎ از ﻳﮏ ﻧﮋاد و ﺗﺒﺎر هﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻦ اﻳﺮوﻧﯽ هﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫‪59‬‬
‫و ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮدﻳﻢ ﮐﻪ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮدﻩ ﺑﻮد‪...» :‬اﻣﺮوز اﻣﺮ‬
‫اﻳﺮان و ﺗﻮران و‬ ‫در اﻳﺎم هﺎی ﻣﺎﺿﯽ در روم و‬
‫ﺟﻬﺎد ﳕﻮدﻩ‪«...‬‬ ‫هﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻳﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻔﺎر‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﲤﺎم ﳑﻠﮑﺖ‬ ‫»‪...‬ﮐﺴﺎن ﺻﺎﺣﺐ ﻏﻴﺮت در اﻓﻐﺎن‬
‫اﻳﺮان را ﺑﺮهﻢ زدﻧﺪ‪«...‬‬
‫»‪...‬و ﺣﺎل ﮐﻪ ﻗﻠﻌﻪ ﻣﺸﻬﺪ را ﳏﺎﺻﺮﻩ دارﻳﻢ‪ ،‬اﻧﺸﺎﷲ ﳘﻴﻦ‬
‫ﮐﻪ ﻗﻠﻌﻪ ﻓﺘﺢ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﮐﻞ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺁﻣﺪ‪«...‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬اﲪﺪ ﺷﺎﻩ دراﻧﯽ اﻳﺮان‬

‫را ﭼﻮﻧﺎن ﻧﺎﻣﯽ ﺳﺮاﺳﺮی ﺑﺮای ﭘﺸﺘﻪ ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫ﳘﻴﻦ رو ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﺎم هﺎی ﺧﺮاﺳﺎن و ﭘﺎرس ﮐﻪ‬
‫دو ﲞﺶ ﺧﺎوری و ﺑﺎﺧﱰی ﻓﻼت اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎر ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﳘﻮ در ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺛﺎﻟﺚ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽ‬

‫ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫»‪...‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻘﺪﻳﺮ ﻗﻴﻮم ﻗﺪﻳﺮ‪ ،‬ﻧﺎدرﺷﺎﻩ از اﺑﻴﻮرد و‬
‫درﻩ ﺟﺰ ﺧﺮوج ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻣﺮور ﺧﺮاﺳﺎن و ﻋﺮاق و ﻓﺎرس و‬
‫ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬ﺑﻞ ﲨﻴﻊ ﳑﻠﮑﺖ ﻓﺴﻴﺢ اﻟﻔﺴﺤﺖ اﻳﺮان و‬
‫هﻨﺪوﺳﺘﺎن و ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن را ﻣﺴﺨﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺷﺠﺮﻩ اﺳﺘﻘﻼل‬
‫ﲤﺎﻣﯽ ﺳﺮان و ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن اﻳﻼت و اﺣﺸﺎﻣﺎت ﳑﻠﮑﺖ اﻳﺮان‬
‫را از ﭘﺎ دراﻧﺪاﺧﺘﻪ دﺳﺖ ﺗﻌﺪی و ﺟﻮر ﺑﺮ اﻳﻞ ﺟﻠﻴﻞ‬
‫اﻓﻐﺎن دراز ﳕﻮد‪«...‬‬

‫»‪....‬ﺟﻠﻮس ﺑﺮ ﲣﺖ ﻣﻴﻤﻨﺖ ﻣﺎﻧﻮس ﳕﻮدﻩ‪ ،‬ﺷﮑﺮ اﻳﻦ ﻣﻮهﺒﺖ‬

‫ﻋﻈﻤﯽ ﻋﻄﻴﻪ ﮐﱪای ﺣﻖ ﺗﺒﺎرک و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺟﺎ ﺁوردﻩ و‬
‫ارادﻩ ﺳﻴﺮ و ﺷﮑﺎر ﳑﺎﻟﮏ اﻳﺮان و ﺗﺎدﻳﺐ اﺷﺮار ﺁن‬
‫ﳑﻠﮑﺖ ﻓﺴﺤﺖ ﻧﺸﺎن ‪«...‬‬

‫»‪....‬ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﻮر ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺘﺢ ارﲨﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺎن ﻳﮑﺮان‬

‫ﻋﺰﻳﻤﺖ را ﺑﻪ دار اﻟﻘﺮار ﻗﻨﺪهﺎر ﻣﻨﻌﻄﻒ ﺳﺎﺧﺖ و از ﺁن‬
‫ﺟﺎ ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎی رای ﺻﻮاب ﳕﺎ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﳑﻠﮑﺖ ﺧﺮاﺳﺎن اﻟﯽ‬
‫اﻗﺼﺎی ﳑﺎﻟﮏ اﻳﺮان ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻋﺰﻳﻤﺖ ﮔﺮدﻳﺪ«‪.‬‬

‫»‪...‬ﺑﻌﺪ از ﺳﻨﻮخ اﻳﻦ ﺳﺎﳓﻪ اهﺎﻟﯽ اﻳﺮان ﺑﺎ هﻢ اﺗﻔﺎق‬

‫ﳕﻮدﻩ ﺷﺎهﺮخ ﻣﻴﺮزا را در ارگ ﻣﺸﻬﺪ ﻣﻘﺪس ﺑﺮ ﲣﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ ‪«...‬‬
‫»ﺧﺎک اﻳﺮان از ﻗﺪﻳﻢ ﻓﺘﻨﻪ اﻧﮕﻴﺰ و ﭘﺮ ﺷﻮر و ﺷﺮ‪«...‬‬
‫»‪ ...‬در ﺑﺎب ﺗﺎدﻳﺐ اوﺑﺎش ﻗﺰﻟﺒﺎش اﻳﺮان ﺑﻪ ﻇﻬﻮر‬
‫ﻧﭙﻴﻮﺳﺘﻪ و ﺣﺮﮐﺘﯽ از ﻣﻼزﻣﺎن ﺑﺎرﮔﺎﻩ ﻗﻴﺼﺮی ‪ ،‬ﺳﺮان‬
‫ﺳﺮﮐﺸﺎن زا ﻧﺸﮑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪«.‬‬
‫‪60‬‬
‫ﺷﺎهﺎن دراﻧﯽ‪ ،‬در ﺑﺴﺎ ﻣﻮارد در درون ﮔﺴﱰﻩ اﻳﺮان‬
‫ﺑﺰرگ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺷﺎهﺎن اﻳﺮان ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﳕﻮﻧﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻴﺮزا ﺟﻌﻔﺮ راهﺐ ﻃﻮﺳﯽ در ﺳﺘﺎﻳﺶ اﲪﺪ ﺷﺎﻩ دراﻧﯽ‬
‫ﺳﺮودﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺟﻬﺎﻧﺪار اﲪﺪ ﺷﻪ ﺳﺮﻓﺮاز‪ -‬ﮐﻪ درهﺎی دل هﺎﺳﺖ ﺑﺮ وی‬
‫ﻓﺮاز‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ دوﻟﺖ ﺑﺮ اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ -‬در درج اﻗﺒﺎل دراﻧﻴﺎن‬

‫ﺷﻬﺎب ﺗﱪﻳﺰی در رﺛﺎی ﺗﻴﻤﻮرﺷﺎﻩ دراﻧﯽ ﺳﺮودﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻣﻠﮏ اﻳﺮان ﮔﺸﺖ وﻳﺮان ﭼﻮن دل ﺁﺷﻔﺘﮕﺎن‪ -‬ای درﻳﻐﺎ‬
‫ﺗﺎﺟﺪار ﺧﺴﺮو اﻳﺮان ﮐﺠﺎﺳﺖ؟‬

‫ﭘﻴﺸﱰ از ﺁن‪ ،‬در دورﻩ ﺻﻔﻮﻳﻪ‪ ،‬ﳏﻤﻮد هﻮﺗﮑﯽ و اﺷﺮف‬

‫هﻮﺗﮑﯽ ﳘﻮارﻩ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺎهﺎن اﻳﺮان ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺳﺠﻊ ﻣﻬﺮ ﳏﻤﻮد هﻮﺗﮑﯽ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪:‬‬
‫ﺳﮑﻪ زد از ﻣﺸﺮق اﻳﺮان ﭼﻮ ﻗﺮص ﺁﻓﺘﺎب‪ -‬ﺷﺎﻩ ﳏﻤﻮد‬
‫ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮ ﺳﻴﺎدت اﻧﺘﺴﺎب‬
‫دﻳﻦ ﺣﻖ را ﺳﮑﻪ ﺑﺮ زر ﮐﺮد از ﺣﮑﻢ اﷲ‪ -‬ﻋﺎﻓﻴﺖ ﳏﻤﻮد‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺎدﺷﺎﻩ دﻳﻦ ﭘﻨﺎﻩ‬

‫ﺳﺠﻊ دﻳﮕﺮ ﻣﻬﺮ او ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪:‬‬

‫دوﻟﺖ ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪ‪ -‬ﺷﺎﻩ اﻳﺮان ﻋﺎﻗﺒﺖ ﳏﻤﻮد‬
‫ﺷﺪ‬

‫در ﺳﺎل ‪ 1726‬در ﻋﻬﺪ ﺷﺎﻩ اﺷﺮف‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﻏﻴﺐ‬

‫ﻣﻼ زﻋﻔﺮان ﮐﺘﻴﺒﻪ ﻳﯽ ﺑﺮ ﻣﺴﺠﺪ اﺻﻔﻬﺎن روی ﮐﺎﺷﯽ ﺧﺸﺘﯽ‬
‫و ﺑﺎ ﺧﻂ ﻧﺴﺘﻌﻠﻴﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬اﺷﺮف هﻮﺗﮑﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻩ اﻳﺮان‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻟﻘﺪ اﻣﺮ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺧﺎﻗﺎن ﻋﺼﺮﻩ‪ -‬ز ﺻﺪﻳﻖ اﺳﺖ اﻧﻮار‬
‫ﺻﺪاﻗﺖ‬
‫و ﻣﻦ ﻓﺎﻳﻖ ﻓﯽ اﻳﺮان ﻋﺰ ﺟﻼﻟﻪ‪ -‬ز ﻓﺎروق اﺳﺖ اﺳﺮار‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫و اﺷﺮف اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻟﺴﻼﻃﻴﻦ اﲰﻪ ‪ -‬ز ذی اﻟﻨﻮرﻳﻦ ﻧﻮر‬
‫ﻓﻴﺾ و رﲪﺖ‬

‫ﻧﻮری ﻗﻨﺪهﺎری در ﮔﻠﺸﻦ اﻣﺎرت در ﺑﺎرﻩ اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ‬

‫ﺧﺎن ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫»در ﺁن زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺎﻗﺎن ﻣﻐﻔﺮت ﭘﻨﺎﻩ اﻣﻴﺮ ﺑﯽ ﻧﻈﻴﺮ‬
‫ﻋﻠﻴﻴﻦ ﻣﮑﺎن اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن در وﻻﻳﺖ ﺧﺮاﺳﺎن در‬
‫‪61‬‬
‫داراﻟﺴﻠﻄﻨﺖ ﮐﺎﺑﻞ ارم ﺗﻘﺎﺑﻞ ﮐﻪ ﻧﺰهﺘﮕﻪ روﺣﺎﻳﺎن و‬
‫ﻣﺮدﻣﮏ دﻳﺪﻩ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻞ ﮐﻪ ﻏﺮﻩ ﻧﺎﺻﻴﻪ ﺷﺨﺺ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‬
‫ﺑﺮ اورﻧﮓ ﺟﻬﺎﻧﺒﺎﻧﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ و ارﻳﮑﻪ ﺟﻼﻟﺖ و ﳑﺎﻟﮑﺴﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺟﻠﻮس ﻣﻴﻤﻨﺖ ﻣﺎﻧﻮﺳﺶ ﺁراﺳﺘﻪ و ﭼﻬﺮﻩ درهﻢ و دﻳﻨﺎر‬
‫‪«......‬‬
‫ﳘﻮ ﳏﻤﺪ اﻋﻈﻢ ﺧﺎن را ﺷﺎﻩ ﺧﺮاﺳﺎن ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻳﺎرب ﺑﻪ ﺣﻖ ﺷﺎﻩ ﺧﺮاﺳﺎن اﻣﻴﺮ ﺁن‪ -‬ﻓﻐﻔﺮﻟﻪ ﺑﻔﻀﻠﮏ ﻳﺎ‬
‫ﻣﻨﺸﻖ اﻟﻘﺒﻮر‬

‫ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع دراﻧﯽ در ﮐﺘﺎب واﻗﻌﺎت ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫»‪ ...‬اﻳﻦ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ درﮔﺎﻩ اﷲ ﺳﻠﻄﺎن ﺷﺠﺎع اﳌﻠﮏ ﺷﺎﻩ‬
‫دراﻧﯽ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺎن ﻇﻬﻮر ﳕﻮد ﮐﻪ ﲤﺎﻣﯽ ﳏﺎرﺑﺎت و ﳘﮕﯽ‬
‫واﻗﻌﺎت ﺧﻮد را از ﺁﻏﺎز ﺟﻠﻮس ﺑﺮ اورﻧﮓ ﻓﺮﻣﺎن رواﻳﯽ‬
‫در ﺳﻨﻪ ‪ 1216‬ﺑﻪ ﻋﻨﻔﻮان ﺟﻮاﻧﯽ هﻔﺪﻩ ﺳﺎﻟﮕﯽ اﻟﯽ ﻳﻮﻣﻨﺎ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺎل ﻳﮏ هﺰار و دو ﺻﺪ و ﭼﻬﻞ و ﻳﮏ ﲰﺖ وﻗﻮع ﻳﺎﻓﺘﻪ‪،‬‬
‫در ﻗﻴﺪ ﻗﻠﻢ در ﺁوردﻩ ﺗﺎ ﻣﻮرﺧﺎن ﺧﺮاﺳﺎن و ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﺟﻮﻳﺎن ﺁن اوﻃﺎن را ﺑﻪ واﻗﻌﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪«.‬‬

‫رﳒﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ در ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ از ﺟﻨﮓ اﻣﻴﺮ‬

‫دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮ هﻨﺪ ﺑﻪ رهﱪی ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع ﻳﺎد ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻓﻐﺎن هﺎی ﻗﻨﺪهﺎر را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺮاﺳﺎﻧﻴﺎن ﻳﺎد ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﴰﺸﻴﺮ هﻨﺪی ﺧﺮاﺳﺎﻧﻴﺎن‪ -‬ﺑﮑﺸﺘﻨﺪ هﻨﺪی ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻴﺎن‬

‫ﺳﺠﻊ ﻣﻬﺮ اﻣﻴﺮ ﳏﻤﺪ اﻓﻀﻞ ﺧﺎن اﻳﻦ ﺑﻮد‪:‬‬

‫دو ﻓﻮج ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب زهﻢ ﻣﻔﺼﻞ ﺷﺪ‪ -‬اﻣﻴﺮ ﻣﻠﮏ ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫ﳏﻤﺪ اﻓﻀﻞ ﺷﺪ‬

‫ﺳﺎﻳﻞ در ﻣﻮرد اﻣﻴﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﲪﺎن ﺧﺎن ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫واﻟﯽ ﻣﻠﮏ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺎور ﺁﻣﺪ‪ -‬ﮔﻮﻳﺎ ﻣﻬﺮ ﺟﻬﺎﻧﺘﺎب‬
‫ز ﺧﺎور ﺁﻣﺪ‬

‫ﲞﺶ ﺧﺎوری ﻓﻼت اﻳﺮان ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻏﺎﻟﺐ در اواﻳﻞ دورﻩ‬

‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺧﺮاﺳﺎن ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬از ﳘﻴﻦ رو‪ ،‬در ﺁﺛﺎر‬
‫ﺑﺴﻴﺎری از ﺳﺨﻨﻮران دورﻩ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﳘﻴﻦ ﻧﺎم ﻳﺎد ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺮای ﳕﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫دﮔﺮ ﮔﻔﺖ ﮐﺎی ﺑﺎﺧﺮد ﮔﻔﺘﻪ ﺟﻔﺖ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﺧﺮاﺳﺎن ﺳﺎﻻر‬
‫ﮔﻔﺖ‬
‫ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ‬
‫‪62‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ ﺁوﻧﺪهﺎﻳﯽ هﻢ هﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ‬
‫اﺻﻄﻼح ﺧﺮاﺳﺎن ﮔﻮﻳﺎ ﭘﻴﺶ از ﻇﻬﻮر اﺳﻼم وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻇﺎهﺮا در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻴﻼدی‪ ...‬از ﺁن در‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻳﺎد ﺷﺪﻩ و ﺷﺎهﺎن ﻳﻔﺘﻠﯽ در ﳘﺎن ﻗﺮن‬
‫ﺧﻮد را »ﺧﺮاﺳﺎن ﺧﻮﺗﺎی« ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﻧﺪ و اﻳﻦ ﻟﻘﺐ را در‬
‫ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدﻩ اﻧﺪ‪) .‬ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬دﮐﱰ‬
‫ﺟﺎوﻳﺪ‪ ،‬اوﺳﺘﺎ‪ ،‬ﻟﻨﺪن‪.(1999 ،‬‬

‫ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﺷﺎهﺎن ﻳﻔﺘﻠﯽ ﻟﻘﺐ »ﺧﺮاﺳﺎن‬

‫ﺧﺎﺗﺎو« ﻧﻘﺶ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﻳﮑﯽ از ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﺁن ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن ﻬﭘﻠﻮی ﻋﻨﻮان »ﺗﮕﻴﻦ ﺷﺎﻩ« دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﳘﭽﻨﻴﻦ در‬
‫ﮐﺘﺎب ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن هﺎی اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ در زﻣﺎن ﻗﺒﺎد اول)اواﺧﺮ‬
‫ﺳﺪﻩ ﭘﻨﺠﻢ( واژﻩ ﺧﺮاﺳﺎن دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﳘﻪ ﳘﺎن‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺧﺮاﺳﺎن ﻧﺎم ﻳﮏ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪-‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ ﮔﺴﱰﻩ ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪ -‬ﲤﺪﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﲞﺶ‬
‫ﺧﺎوری ﭘﺸﺘﻪ اﻳﺮان ﻳﺎ اﻳﺮان ﺧﺎوری ﮐﺎرﺑﺮد داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻧﻪ ﻧﺎم ﻳﮏ ﮐﺸﻮر )واﺣﺪ ﺳﻴﺎﺳﯽ(‪.‬‬

‫ﺗﻨﻬﺎ در دورﻩ دراﻧﻴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﻔﮑﻴﮏ از اﻳﺮان‪،‬‬

‫دوﻟﺖ ﺷﺎن را دوﻟﺖ ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﳕﻮﻧﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻴﺮزا ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﻳﻢ ﲞﺎری در ﺗﺎرﻳﺦ اﲪﺪ در ﳘﻪ ﺟﺎ ﻧﺎم‬
‫ﮐﺸﻮر دراﻧﻴﺎن را ﺧﺮاﺳﺎن ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل در‬
‫ص‪ 5 .‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬در ﺑﻴﺎن ﺟﻠﻮس اﲪﺪﺷﺎﻩ اﺑﺪاﻟﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮﻳﺮ ﺟﻬﺎﻧﺒﺎﻧﯽ ﺧﺮاﺳﺎن« و ﳘﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺘﺎب‪.‬‬

‫روﺷﻦ اﺳﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮری دراﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻳﺎد ﳕﯽ‬

‫ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ -‬ﻧﺎم ﲞﺸﯽ‬
‫از ﮔﺴﱰﻩ ﺧﺎوری ﭘﺸﺘﻪ اﻳﺮان ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﮔﺴﱰﻩ در‬
‫ﻣﺮز ﻣﻴﺎن ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﮐﻮﻩ‬
‫هﺎی ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻪ و ﺑﻴﺸﱰ در ﭘﺸﺘﻮﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن در ﻣﻨﻄﻘﻪ وزﻳﺮﺳﺘﺎن و ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻗﺒﺎﻳﻞ و ﻣﻀﺎﻓﺎت‬
‫ﭘﻴﺸﺎور ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﭘﺲ از اﻓﺘﺎدن اﻳﻦ‬
‫ﮔﺴﱰﻩ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﻴﮏ هﺎ ﮐﻪ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺑﻮد ﺑﻌﺪا ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت هﻨﺪی ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﮔﺮدد‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺎم را ﺑﺮ ﮐﺸﻮر‬
‫ﻗﺮار ﺑﻮد ﭼﻮﻧﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﺎﻳﻞ )ﺑﻮﻓﺮ(‬ ‫ﺗﺎزﻩ ﻳﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻴﺎن ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت هﻨﺪی ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎی ﮐﺒﻴﺮ‪ ،‬اﻳﺮان و‬
‫ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻳﯽ روس هﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁوردﻧﺪ‪،‬‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪63‬‬
‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﮐﺸﻮری ﮐﻪ ﮐﻨﻮن اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺧﻮاﻧﺪﻩ‬
‫ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﲞﺸﯽ از اﻳﺮان ﺧﺎوری)ﭘﺎرس ﺧﺎوری( و ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ »‪...‬ﺁن‬
‫]اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن[ را ﻓﺎرس ﺷﺮﻗﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪی و اهﺎﻟﯽ ﻓﺮﻧﮕﺴﺘﺎن‬
‫ً اﻧﮕﺮﻳﺰان ﮐﻪ در ﻋﻠﻢ ﺟﻴﺎﮔﺮﻓﯽ ﻳﻌﻨﯽ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﺎ‬
‫ﻣﻬﺎرت ﲤﺎم دارﻧﺪ در ﻧﻘﺸﻪ ﺁﳒﺎ را »اﻳﺴﱰن ﭘﺮﺷﻴﺎ« ﻣﯽ‬
‫ﻧﮕﺎرﻧﺪ‪ -‬ﻳﻌﻨﯽ ﻓﺎرس ﺷﺮﻗﯽ ﭼﻪ اﻳﺴﱰن در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺸﺮﻗﯽ اﺳﺖ و ﭘﺮﺷﻴﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻓﺎرس اﺳﺖ‪«...‬‬

‫رواﻧﺸﺎد ﮐﺎﺗﺐ هﺰارﻩ ﻧﻴﺰ در ص‪ 7 .‬ﺳﺮاج اﻟﺘﻮارﻳﺦ‪،‬‬

‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﺳﺎﺑﻖ »ﭘﺎرس ﺷﺮﻗﯽ« ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ و ﻧﻴﺰ‬
‫در ص‪ 3 .‬ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ ‪:‬‬
‫»ﺑﻪ ﻗﺮار ﺑﻴﺎن ﺻﺎﺣﺐ ﺟﺎم ﺟﻢ‪ ،‬وﺳﻌﺖ اﻳﻦ ﳑﻠﮑﺖ از‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﱰ و ﻃﻮﻟﺶ از ﻣﺸﺮق ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻐﺮب هﺰار ﻣﻴﻞ‬
‫و ﻋﺮﺿﺶ از ﴰﺎل ﺑﻪ ﺟﻨﻮب ‪ 780‬ﻣﻴﻞ اﺳﺖ و ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﳘﻪ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺸﺮﻗﯽ اﻳﺮان و ﻗﺴﻤﺖ ﴰﺎل ﻣﻐﺮﺑﯽ هﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﳏﺪود ﺑﻪ رودﺧﺎﻧﻪ اﻳﻨﺪس )ﺳﻨﺪ( اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺘﺪاد‬
‫اﻳﻦ ﳑﻠﮑﺖ وﺳﻴﻊ از ﻣﺸﺮق ﺳﺮﺣﺪ ﮐﺸﻤﻴﺮ ‪....‬ﺗﺎ ﻣﻐﺮب‬
‫هﺮات اﺳﺖ‪....‬و از ﴰﺎل ﺗﺎ ﺟﻨﻮب ‪ ،‬اﻣﺘﺪادش از وﻻﻳﺖ‬
‫ﺑﻠﺦ ﺗﺎ ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن اﺳﺖ و اﻳﻦ ﳏﺪودوﻩ را »ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﺎﺑﻞ«‬
‫ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ او ﮔﻮﻳﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﻌﻀﯽ وﻗﺖ »ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﻗﻨﺪهﺎر« ﮔﻮﻳﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ دﻳﮕﺮ ﺁن اﺳﺖ و ﺳﺎﺑﻘﺎ‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻏﺰﻧﻪ ﻳﺎ ﻏﺰﻧﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ دﻳﮕﺮش ﻣﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ و اﻳﻦ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺧﺼﻮﺻﺎ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎ ﺑﺮ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺧﺮاﺳﺎن و ﺑﻠﺦ و ﺳﻴﺴﺘﺎن و ﮐﺸﻤﻴﺮ‬
‫و ﺣﺼﻪ ﻳﯽ ﻗﻠﻴﻠﯽ از ﻻهﻮر و ﻗﺴﻤﺖ ﮐﺜﻴﺮی از ﻣﻠﺘﺎن‬
‫اﺳﺖ‪«.‬‬

‫ﭼﻴﺰی ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻨﺒﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرگ‬

‫ﻋﺮب ﺳﻠﻄﺎن ﳏﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮی را ﻋﻀﺪ ﻓﺎرس ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺑﺎﺷﺠﺎع ﺑﻔﺎرس ﻋﻀﺪ‪ -‬اﻟﺪوﻟﻪ ﻓﻨﺎ ﺧﺴﺮو ﺷﻬﻨﺸﺎهﺎ‬
‫در اﻳﻦ ﺟﺎ او از ﮐﻠﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺷﺎهﻨﺸﺎﻩ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫روﺷﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻧﺎم دروﻧﯽ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎ‬

‫اﻳﺮان ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬اروﭘﺎﻳﯽ هﺎ و اﻋﺮاب ﺁن را ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﭘﺎرس)ﻓﺎرس( ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﮐﺎر هﻢ روﺷﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﭼﻮن ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮری هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ ﮐﻪ در ﲞﺶ ﺑﺎﺧﱰی‬
‫ﭘﺸﺘﻪ در اﺳﺘﺎن ﭘﺎرس واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ،‬درﮔﻴﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮ‬

‫‪64‬‬
‫ﭘﺸﺘﻪ را ﺑﻪ ﳘﻴﻦ ﻧﺎم ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ‬
‫زﻣﺎن در ﺳﺮاﺳﺮ ﺑﺎﺧﱰ زﻣﻴﻦ اﺷﺎﻋﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻋﺮب هﺎ ﻧﻴﺰ ﭼﻮن ﺑﺎ اﺳﺘﺎن ﭘﺎرس ﳘﺴﺎﻳﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﳘﺎﻧﺎ‬

‫ﳘﻴﻦ ﭘﺎرس هﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﲞﺶ هﺎی ﺑﺰرﮔﯽ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫اﻋﺮاب را ﺑﺎرهﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮ ﮔﺴﱰﻩ ﭘﺸﺘﻪ را‬
‫ﺑﻪ ﳘﻴﻦ ﻧﺎم ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﺘﻬﯽ‪ ،‬ﭼﻮن در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺣﺮف‬
‫پ ﻧﻴﺴﺖ ﺁن را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻓﺎرس ﺗﻠﻔﻆ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ ﭘﻴﺎﻣﱪ اﺳﻼم ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﻳﺰد ﮔﺮد ﺳﻮم‬

‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺸﻮر وی ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻟﻔﺮس« ﺁﻣﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ هﺮ رو‪ ،‬در اﻳﻦ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﺑﻴﺸﱰ از اﻳﻦ ﺑﻪ ﭘﺎرس ﳕﯽ‬

‫ﭘﺮدازﻳﻢ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻴﺮون از ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﭘﮋوهﺶ ﻣﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬در اواﻳﻞ ﻧﺎم »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﴰﺎل‬

‫هﻨﺪوﮐﺶ ﮐﺎرﺑﺮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﮔﺴﱰﻩ‬
‫ﺳﺮدارﻧﺸﻴﻦ هﺎی ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻗﻨﺪهﺎر و ﺳﭙﺲ هﻢ ﴰﺎل ﮐﺸﻮر و‬
‫در ﻓﺮﺟﺎم هﻢ هﺮات ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن هﺮ ﺳﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬اﻃﻼق ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ در اﻳﻦ هﻨﮕﺎم‪ ،‬ﺳﺮدارﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﺸﺎور ﮐﻪ دﻳﮕﺮ در‬
‫ﺁﻏﺎز ﺑﻪ دﺳﺖ رﳒﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ و ﺳﭙﺲ هﻢ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ اﻓﺘﺎدﻩ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬هﻢ ﺑﻴﺮون از ﮔﺴﱰﻩ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻮد و ﺷﺎﻣﻞ ﺁن ﳕﯽ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﻧﺎم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺮ ﺁن اﻃﻼق ﳕﯽ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ و هﻴﭻ ﺳﻨﺪی در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﭘﻴﺸﺎور را ﺟﺰو‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮔﺴﱰﻩ ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ و ﻣﻴﺮ ﻧﺸﻴﻦ هﺎی ﴰﺎل هﻨﺪوﮐﺶ‪ ،‬در‬

‫ادﺑﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﯽ«‬
‫)ﳘﺘﺎواژﻩ »ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﴰﺎﻟﯽ« ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی ﻓﺮا رود‬
‫)ﻣﺎوراﻟﻨﻬﺮ( اﻃﻼق ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ و ﭘﺴﺎن هﺎ ﺑﻪ »ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن‬
‫ﺷﻮروی« ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺎم داد(‪ ،‬ﻳﺎد ﻣﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ ﺗﺴﻠﻂ‬
‫اﻣﻴﺮان ﭘﺸﺘﻮن )دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن‪ -‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﲪﺎن ﺧﺎن( ﺑﺮ‬
‫ﺁن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ« ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺎم ﻳﺎﻓﺖ و ﻣﺪت‬
‫هﺎ اﻣﻴﺮان ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﻧﺎم »ﭘﺎدﺷﺎﻩ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و‬
‫ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن« ﻳﺎد ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﮐﻪ در ﻧﻴﻤﻪ ﳔﺴﺖ ﺳﺪﻩ‬
‫ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺎم ﳘﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﻧﺎم هﺎی ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن روﺳﯽ و‬
‫ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﭼﻴﻨﯽ‪ ،‬ﻳﮑﺠﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﻠﺤﻮﻇﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ از ﺳﻮی‬

‫‪65‬‬
‫ﺳﻪ ﮐﺸﻮر ﺷﻮروی‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﭼﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻴﺨﯽ از ﻣﻴﺎن‬
‫رﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺎﻳﺎن ﻳﺎدﺁوری اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ‬

‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻠﺦ و ﲣﺎرﺳﺘﺎن ﻳﺎد ﻣﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ‬
‫زﻣﺎن ﭘﺲ از ﻳﻮرش ﭼﻨﮕﻴﺰ ﺧﺎن و اﻣﻴﺮ ﺗﻴﻤﻮر ﮐﻮرﮔﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﭼﻴﺮﮔﯽ ﻳﺎﻓﱳ ﻋﻨﺼﺮ ﺗﺮﮐﯽ‪ ،‬ﻧﺎم ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﯽ در اواﻳﻞ ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ‬
‫ﻣﺘﺸﮑﻞ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮد و ﺗﺎ دورﻩ دوم‬
‫اﻣﺎرت اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن ﺷﺎﻣﻞ ﮐﺸﻮر اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺲ از دورﻩ دوم اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎﻳﻪ ﺗﻮاﻓﻖ اﻧﮕﻠﻴﺲ و روس ﺷﺎﻣﻞ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫در ﮐﺘﺎب »ﺣﻴﺎت اﻓﻐﺎﻧﯽ« ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1865‬م‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺎﻣﻪ‬

‫ﳏﻤﺪ ﺣﻴﺎت ﺧﺎن ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ دری ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ و در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1874‬م‪ .‬ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺪود‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮح دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫;‪... its northern boundry is the Hindu Kush, separating it from Turkstan‬‬
‫‪on its west lies Fars or Iran (Perisa); south is Balochistan ... on the east it‬‬
‫‪is divided from the Pujab by river sind (Indus)... it has a superficial area‬‬
‫‪of about 300 000 square miles, and a population estimated roughly at 8‬‬
‫‪400 000 ... Hazara is not in Afghanistan...‬‬
‫دردﻣﻨﺪاﻧﻪ اﺻﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ زﺑﺎن دری در دﺳﱰﺳﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯽ ﺁن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪...‬ﻣﺮز ﴰﺎﻟﯽ ﺁن هﻨﺪوﮐﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁن را از ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن‬
‫ﺟﺪا ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻏﺮب ﺁن اﻳﺮان )ﭘﺎرس( ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﺟﻨﻮب ﺁن ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن اﺳﺖ ‪ ...‬و در ﺷﺮق ﺑﺎ رود ﺳﻨﺪ از‬
‫ﭘﻨﺠﺎب ﺟﺪا ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ‪ ...‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺁن ‪ 300‬هﺰار ﻣﻴﻞ ﻣﺮﺑﻊ‬
‫و ﻧﻔﻮس ﺁن ﺣﺪود ‪ 8‬ﻣﻴﻠﻴﻮن و ‪ 400‬هﺰار ﻧﻔﺮ اﺳﺖ ‪...‬‬
‫هﺰارﻩ ])هﺰارﺳﺘﺎن([ ]ﻧﻴﺰ[ ﺷﺎﻣﻞ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﻴﺴﺖ«‪.‬‬

‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب در هﻨﮕﺎم دورﻩ دوم اﻣﺎرت‬

‫دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﻧﮕﺎرش ﮐﺸﻴﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬دورﻩ‬
‫ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺟﻼل‬ ‫ﻳﯽ ﮐﻪ هﻨﻮز اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﳏﺪود ﺑﻪ ﺷﻬﺮهﺎی‬
‫ﺁﺑﺎد‪ ،‬ﻏﺰﻧﯽ و ﭘﺮوان ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ و ﴰﺎل و هﺰارﺳﺘﺎن‬
‫هﻨﻮز ﺷﺎﻣﻞ ﮔﺴﱰﻩ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﮕﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺎ ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎ واژﻩ‬

‫اﻳﺮان ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮرد هﺴﺖ‪:‬‬

‫‪66‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ و ﻓﺮهﻨﮓ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺁﺷﻨﺎﻳﯽ‬ ‫أ‪-‬‬
‫ﺧﻮب دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺁن اﻧﺪ ﮐﻪ اﻳﺮان ﺑﻴﺸﱰ ﻧﺎم ﻳﮏ‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻳﺎ ﻳﮏ ﮔﺴﱰﻩ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ )اﻳﺮان زﻣﻴﻦ( و‬
‫ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪-‬ﲤﺪﻧﯽ‬ ‫ﮔﺴﱰﻩ‬ ‫ﻳﮏ‬ ‫ﻧﺎم‬ ‫ﺁن‬ ‫از‬ ‫ﺑﺎﻻﺗﺮ‬
‫)اﻳﺮاﻧﺴﺘﺎن( اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮا ﺗﺮ از ﮔﺴﱰﻩ اﻳﺮان‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ ﻬﭘﻦ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻧﺎم ﻳﮏ واﺣﺪ ﺳﻴﺎﺳﯽ در‬
‫ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﮐﺸﻮر‪ -‬ﻣﻠﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﻧﺎم ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﭼﻪ‬
‫ﮐﺸﻮر اﻳﺮان ﮐﻨﻮﻧﯽ و ﭼﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ و ﭼﻪ‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﮐﺸﻮرهﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﺳﺪﻩ ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺑﻪ روی ﻧﻘﺸﻪ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺟﻬﺎن ﭘﺪﻳﺪارﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن‪ ،‬ازﺑﻴﮑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺎﺟﻴﮑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺮﮐﻤﻨﺴﺘﺎن‪،‬‬
‫ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬ارﻣﻨﺴﺘﺎن و‪ ...‬ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ِ ﻳﮏ ارﺛﻴﻪ ﻳﮕﺎﻧﻪ و ﻣﺸﱰک‪ ،‬ﳘﻪ‬ ‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﭼﻮﻧﺎن‬

‫ﮐﺸﻮرهﺎی ﳘﺴﺮزﻣﻴﻦ اﻳﻦ ﮔﺴﱰﻩ ﺣﻖ دارﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم ﻳﺎد‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﺮان ﺑﺎﺧﱰی)ﲨﻬﻮری اﺳﻼﻣﯽ اﻳﺮان(‪،‬‬
‫ﴰﺎل‬ ‫اﻳﺮان‬ ‫ﺧﺎوری)اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن(‪،‬‬ ‫اﻳﺮان‬
‫ﺧﺎوری)ﺗﺎﺟﮑﺴﺘﺎن‪ ،‬ازﺑﻴﮑﺴﺘﺎن و ﺗﺮﮐﻤﻨﺴﺘﺎن(‪ ،‬اﻳﺮان‬
‫ﴰﺎل ﺑﺎﺧﱰی)ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬ارﻣﻨﺴﺘﺎن و ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن( و اﻳﺮان‬
‫ﺟﻨﻮﺑﯽ)ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن(‪.‬‬

‫ﳘﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ارﺛﻴﻪ ﺑﺮﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪﻩ از اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ ،‬ارﺛﻴﻪ‬

‫ﻣﺸﱰک و ﻳﮕﺎﻧﻪ ﳘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﮔﻬﺮﺑﺎر اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ ﺑﺮاﺑﺮی ﺑﻪ ﳘﻪ ﺁن هﺎ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﮔﺮوﻩ ﺑﺮ ﺁن اﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺎم هﺎﻳﯽ ﭼﻮن ﺗﺎﺟﻴﮑﺴﺘﺎن و‬

‫ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن و ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪....‬ﳘﻪ ﻧﺎم هﺎی‬
‫ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ اﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان ﺑﺮ اﻳﻦ ﮐﺸﻮرهﺎی ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ‬
‫ﻬﻧﺎدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ از ﭘﻴﮑﺮ‬
‫اﻳﺮان ﺟﺪا ﺷﺪ و در ﺳﺪﻩ ﺑﻴﺴﺘﻢ ﭼﻮﻧﺎن ﮐﺸﻮرهﺎی ﺗﺎزﻩ و‬
‫واﺣﺪهﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻧﻮ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁوردﻩ ﺷﺪﻧﺪ )از اﻳﻦ ﲨﻊ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﳔﺴﺘﻴﻦ ﮐﺸﻮر‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎر ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻘﺎﺻﺪ راهﱪدی ﺑﻪ‬
‫ﻣﻴﺎن ﺁوردﻩ ﺷﺪ(‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﮔﺮوﻩ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪن ﻧﺎم اﻳﺮان )ﻳﺎ‬

‫ﺧﺮاﺳﺎن( ﺑﺮای ﮐﺸﻮرهﺎﻳﯽ ﭼﻮن اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﺗﺎﺟﻴﮑﺴﺘﺎن‬
‫و ‪ ....‬اﻧﺪ و ﻣﯽ ﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻧﺎم اﺻﻴﻞ و هﻮﻳﺖ‬
‫اﺻﻠﯽ ﺷﺎن ﺑﺎر ﮔﺮداﻧﻴﺪﻩ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﲝﺮان هﻮﻳﺖ و ﲝﺮان‬

‫‪67‬‬
‫ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﺑﺮﭼﻴﺪﻩ ﳔﻮاهﺪ ﺷﺪ و ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺷﺎن ﺑﺎ‬
‫رﻳﺸﻪ هﺎی ﺷﺎن ﺑﺮﻗﺮار ﳔﻮاهﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻦ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﯽ دهﻢ ﳎﻤﻮع اﻳﻦ ﮐﺸﻮرهﺎی ﳘﺴﺮزﻣﻴﻦ‪،‬‬

‫ﳘﻔﺮهﻨﮓ‪ ،‬ﳘﺘﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﳘﺘﺒﺎر‪ ،‬ﳘﺰﺑﺎن و ﳘﮑﻴﺶ ﮔﺴﱰﻩ اﻳﺮان‬
‫زﻣﻴﻦ را »اﻳﺮاﻧﺴﺘﺎن« ﲞﻮاﱎ‪ -‬اﺻﻄﻼﺣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎر ﳔﺴﺖ داﮐﱰ‬
‫اﻓﺸﺎر در اﻓﻐﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﺁوردﻩ اﺳﺖ )هﺮ ﭼﻨﺪ هﻢ در‬
‫ﮐﺎﻧﺘﮑﺴﺖ ﻓﺪراﻟﻴﺴﻢ ﻳﺎ ﻓﺪراﻟﯽ ﺳﺎزی اﻳﺮان ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎر ﺑﺮدﻩ و ﺑﺎ ﺁن ﳐﺎﻟﻔﺖ ورزﻳﺪﻩ اﺳﺖ(‪ .‬ﻣﻦ ﺁن را‬
‫ﺑﺮای ﳎﻤﻮﻋﻪ ﮐﺸﻮرهﺎی ﳘﺴﺮزﻣﻴﻦ اﻳﺮان ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ ﺑﺮم‪.‬‬

‫ﮔﺮوهﯽ اﻧﺪﮐﺸﻤﺎر ﺑﺮﺁن اﻧﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم ﳐﺘﺺ ﲞﺶ‬ ‫ب‪-‬‬

‫ﺧﺎوری ﻓﻼت ﻗﺎرﻩ )ﭘﺸﺘﻪ( اﻳﺮان ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﲞﺶ‬
‫ﺑﺎﺧﱰی ﺁن ﻳﺎ ﭘﺎرس ﳕﯽ ﺷﻮد و ﻧﺎم ﺗﺎرﻳﺨﯽ »ﮐﺸﻮر‬
‫ﻣﺎ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎرس هﺎ در زﻣﺎن رﺿﺎﺧﺎن زﻳﺮ ﺗﺎﺛﻴﺮ‬
‫ﺗﻠﻘﻴﻨﺎت ﺁﳌﺎن ﻓﺎﺷﻴﺴﺘﯽ ﺁن را ﻏﺼﺐ ﳕﻮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬
‫دﺳﺘﺎوﻳﺰ اﺻﻠﯽ اﻳﻦ ﮔﺮوﻩ‪ ،‬ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮔﺴﱰﻩ اﻳﺮان را ﺑﻴﺸﱰ در ﳘﻴﻦ ﲞﺶ ﺧﺎوری ﻓﻼت ﭘﺮداز‬
‫ﮐﺮدﻩ و ﮔﻮﻳﺎ ﲞﺶ ﺑﺎﺧﱰی ﺁن را ﺟﺰو اﻳﺮان ﳔﻮاﻧﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻴﺰی ﮐﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ‬

‫ﮔﺮوﻩ ﺑﻪ رﻏﻢ ﭘﺎﻓﺸﺎری ﺑﺮ اﻳﻦ ﮐﻪ اﻳﺮان ﻧﺎم‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﮐﺸﻮر اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺎم اﻳﺮان‬
‫ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺎرس ﺗﻐﻴﻴﺮ ﮐﻨﺪ )در اﻳﻦ ﺣﺎل ﺑﺮ‬
‫دﻳﺪﮔﺎﻩ هﺎی ﴰﺎری از داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮاﻧﯽ ﳐﺎﻟﻒ ﻧﺎم‬
‫اﻳﺮان و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺁن ﺑﻪ ﭘﺎرس ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺣﺴﺎن ﻳﺎر‬
‫ﺷﺎﻃﺮ و ‪....‬ﺗﮑﻴﻪ زدﻩ ﻣﯽ زﻧﻨﺪ(‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫دﻻﻳﻞ ﻣﻮهﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﺪت از ﮐﺎر ﺑﺮد ﻧﺎم اﻳﺮان ﺑﺮای‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﮐﺮاﻩ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫روﺷﻦ اﺳﺖ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎﻩ درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬درﺳﺖ‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ در دورﻩ هﺎی ﭘﻴﺸﺪادﻳﺎن و ﮐﻴﺎﻧﻴﺎن ﻣﻔﻬﻮم‬
‫اﻳﺮان )ﺑﮕﺬار ﺑﻪ ﺷﮑﻞ هﺎی دﻳﮕﺮی( در ﺁﻏﺎز در‬
‫ﮔﺴﱰﻩ دو ﺳﻮی ﺑﺴﱰ ﺁﻣﻮ در ﻓﺮارودان و ﺑﻠﺦ ﺑﺎﺳﺘﺎن‬
‫و ﲣﺎرﺳﺘﺎن ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ و ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن و ﻣﻬﺎﺟﺮت‬
‫هﺎی ﺁرﻳﺎﻳﯽ هﺎ ﺑﻪ ﺑﺎﺧﱰ و ﺟﻨﻮب ﻓﻼت‪ ،‬ﻬﭘﻦ ﺗﺮ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪﻩ و اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﭘﺸﺘﻪ را در ﻧﻮردﻳﺪﻩ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ اﻳﺮان‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﳐﺘﺺ ﺑﻪ ﺧﺎور ﻓﻼت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻪ‪ ،‬هﻢ در دورﻩ‬
‫‪68‬‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن و هﻢ در دورﻩ ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم )هﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﺎﺧﻴﺮ ﭘﺲ از ﻳﻮرش ﻣﻐﻮﻻن( ﻧﺎم اﻳﺮان ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﺎ‬
‫ﺳﺮ ﻓﻼت ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ‬
‫ﻳﯽ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺁوﻧﺪ ﺁوری ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬دﺳﺖ‬
‫ﮐﻢ ﻣﯽ داﻧﻴﻢ ﮐﻪ در دورﻩ هﺎی ﺻﻔﻮﻳﺎن و ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ‬
‫ﮐﻠﻤﻪ اﻳﺮان ﺑﻴﺨﯽ ﺑﺮای ﺳﺮاﺳﺮ ﲞﺶ ﺑﺎﺧﱰی و ﻧﻴﻤﯽ‬
‫از ﲞﺶ ﺧﺎوری ﻓﻼت ﺟﺎ اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺰرﮔﱰﻳﻦ ﺁوﻧﺪ ﺑﺮای رد اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎﻩ‪ ،‬ﺁﻣﺪن ﻧﺎم‬

‫اﻳﺮون و اﻳﺮاﻧﯽ در ﮐﺘﺎب اﺳﻄﻮرﻩ ﻳﯽ وﻳﻠﻴﺲ روﺳﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺪﻩ هﺎی هﻔﺘﻢ و هﺸﺘﻢ ﻣﻴﻼدی ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺴﻨﺪﻩ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﮐﻪ اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن در‬

‫ﻣﻴﺎﻧﻪ هﺎی ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ در ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﳏﻤﺪ‬
‫ﺷﺎﻩ ﻗﺎﺟﺎر ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ »‪ ...‬اﻳﻦ وﻻﻳﺖ ]ﮐﺎﺑﻞ و‬
‫ﻣﻀﺎﻓﺎت ﺁن[ هﻢ ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﳑﻠﮑﺖ اﻳﺮان دارد«‪ .‬و‬
‫ﻧﻴﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ »‪...‬ﺷﻬﺮ ﻗﻨﺪهﺎر ﮐﻪ اﺷﺮف ﺑﻼد‬
‫اﺳﺖ و ﺷﻬﺮ ﮐﺎﺑﻞ ﮐﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺳﺖ و ﺑﻼد‬
‫و ﻧﻮاﺣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺮاﺳﺎن هﻢ ﺳﺮﺣﺪ هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﳘﭽﻨﻴﻦ‬
‫ﳑﻠﮑﺖ ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﻀﺎﻓﺎت وﻻﻳﺎت ﻣﻔﺼﻠﻪ ﻓﻮق ﮐﻼ ﺟﺰو‬
‫ﳑﺎﻟﮏ ﳏﺮوﺳﻪ اﻳﺮان اﺳﺖ و در ﲨﻴﻊ ﳑﺎﻟﮏ ﳏﺮوﺳﻪ‬
‫ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ‪ ،‬ﻧﻴﮏ و ﺑﺪ اﻳﻦ وﻻﻳﺎت ﻧﻴﺰ از ﻧﻴﮏ و ﺑﺪ‬
‫ﺳﺎﻳﺮ اﺟﺰای ﳑﻠﮑﺖ اﻳﺮان ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺟﺪا و ﺳﻮا ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﻣﻨﺎﻓﻊ دوﻟﺖ ﻋﻠﻴﻪ اﻳﺮان ﳏﺮوم و ﺑﯽ‬
‫ﻧﺼﻴﺐ ﲟﺎﻧﻨﺪ‪.«...‬‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬ﻣﺎ ﭘﻴﺶ ﺗﺮ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﺮودﻩ هﺎی‬

‫ﺳﺨﻨﻮران را از ﮔﻮﺷﻪ هﺎی ﳐﺘﻠﻒ ﭘﺸﺘﻪ از ﺧﺎور ﺗﺎ‬
‫ﺑﺎﺧﱰ و از ﴰﺎل ﺧﺎوری ﺗﺎ ﺟﻨﻮب ﺑﺎﺧﱰی ﺁن در‬
‫زﻣﻴﻨﻪ ﺁوردﻳﻢ ﮐﻪ ﳘﻪ ﺑﻪ ﻳﮏ زﺑﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺧﻮد را‬
‫و ﺷﺎهﺎن ﺧﻮد را اﻳﺮان ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺁن ﭼﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬

‫‪ -1‬او در ﮔﺴﱰﻩ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ دوﻟﺖ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن ﻣﯽ‬
‫زﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﭼﻮن ﻧﺎم ﮐﺸﻮری ﮐﻪ او در ﺁن ﺑﻪ ﺳﺮ‬
‫ﻣﯽ ﺑﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﺮان ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﺗﺼﻮر‬
‫او از اﻳﺮان در ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﳘﺎن ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ‬
‫ﮐﺸﻮرش ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬هﺮﮔﺎﻩ ﭼﻴﺰی دﻳﮕﺮی ﻣﯽ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺷﮕﻔﺘﯽ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰ ﻣﯽ ﳕﻮد‪.‬‬
‫‪69‬‬
‫‪-2‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺎﻃﻴﺮی‬
‫ﻳﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﻏﻴﺮ ﻣﮑﺘﻮب اﻳﺮان زﻣﻴﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫در دورﻩ هﺎی ﭘﻴﺸﺪادﻳﺎن و ﮐﻴﺎﻧﻴﺎن ﻣﻔﻬﻮم اﻳﺮان‬
‫ﮐﻬﻦ در ﳘﻴﻦ ﺣﻮل و ﺣﻮش ﺑﻠﺦ و ﲣﺎرﺳﺘﺎن ﺑﻮد‪،‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ او ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﻮﻳﯽ داﺳﺘﺎن هﺎ و اﻓﺴﺎﻧﻪ‬
‫هﺎی ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﳘﻴﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬او ﻧﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﺧﱰ اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻞ در ﺑﺮﺧﯽ از ﺟﺎهﺎ ﺣﺘﺎ‬
‫ﮐﺎﺑﻞ را ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺮون از اﻳﺮان ﳕﺎﻳﺎﻧﺪﻩ و ﭘﺮداز‬
‫ﳕﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬دﻗﻴﻘﯽ ﻧﻴﺰ ﳘﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-3‬ﭘﺲ از ﻳﻮرش اﻋﺮاب ﺑﻪ ﺑﺎﺧﱰ ﻓﻼت اﻳﺮان‪ ،‬ﳏﻮر‬
‫ﲤﺪﻧﯽ– ﻓﺮهﻨﮕﯽ و ﻣﺮﮐﺰ ﺛﻘﻞ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﴰﺎل ﺧﺎوری‬
‫و ﺧﺎور ﻓﻼت ﮐﻮﭼﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺁن ﺑﺮهﻪ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم اﻳﺮان ﺑﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی ﺧﺎوری اﻃﻼق ﻣﯽ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ ﺗﺎ ﲞﺶ هﺎی ﺑﺎﺧﱰی‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﳘﻪ در ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﻌﺪی ﭘﺲ ﻳﻮرش هﺎی ﭼﻨﮕﻴﺰ‬

‫ﺧﺎن و اﻣﻴﺮ ﺗﻴﻤﻮر ﳏﻮر ﲤﺪﻧﯽ‪ -‬ﻓﺮهﻨﮕﯽ و ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان ﺁهﺴﺘﻪ ﺁهﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺑﺎﺧﱰ ﻓﻼت ﻟﻐﺰﻳﺪ و‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ ﻓﻼت را در ﻧﻮردﻳﺪ‪.‬‬
‫‪-4‬ﳘﭽﻨﻴﻦ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم اﻳﺮان ﭘﻴﺸﱰ از دورﻩ‬
‫ﻳﯽ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﯽ زﻳﺴﺖ‪ -‬در دورﻩ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮای‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ ﻓﻼت ﻋﺎم ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﮕﺮ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻳﻮرش‬
‫اﻋﺮاب‪ ،‬ﻧﺎم اﻳﺮان از ﲞﺶ ﺑﺎﺧﱰی ﭘﺸﺘﻪ ﺑﺮﭼﻴﺪﻩ ﺷﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﺧﺎور ﻓﻼت ﮐﻮﭼﻴﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﺼﺮ ﻓﺮدوﺳﯽ اﻳﺮان درﺳﺖ ﳘﺎن ﲞﺶ‬
‫ﺧﺎوری ﻓﻼت ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ و ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮی ﳕﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪-5‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﺷﺎهﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ را‬
‫ﺷﺎهﺎن اﻳﺮاﻧﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻠﻤﺮو‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺳﺮاﺳﺮ ﻓﻼت را ﻣﯽ ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪﻩ اﺳﺖ و‬
‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺁن هﺎ در ﺗﻴﺴﻔﻮن در اﻗﺼﺎی ﺑﺎﺧﱰی ﭘﺸﺘﻪ‬
‫)در ﻋﺮاق ﮐﻨﻮﻧﯽ( ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﭘﻴﻮﻧﺪ‬
‫ﺑﺎ واژﮔﻮﻧﯽ اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻧﮑﻮﻧﺴﺎر ﺷﺪ ﲣﺖ اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ -‬از ﺁن زﺷﺖ ﮐﺮدار‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن‬

‫‪...‬و ﻧﻴﺰ ﺷﮑﺴﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﺮداری رﺳﺘﻢ در‬

‫ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ از ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﻋﺮب را ﭼﻮﻧﺎن ﺷﮑﺴﺖ‬

‫‪70‬‬
‫اﻳﺮان ﭘﺮداز ﳕﻮدﻩ و در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎی‬
‫ﺷﮑﺴﺖ اﻳﺮاﻧﻴﺎن از ﺗﺎزﻳﺎن ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫از اﻳﺮان و از ﺗﺮک و از ﺗﺎزﻳﺎن‪ -‬ﻧﮋادی ﭘﺪﻳﺪ‬
‫ﺁﻳﺪ اﻧﺪر ﻣﻴﺎن‬

‫ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاد ﻓﺮدوﺳﯽ در اﻳﻦ ﺟﺎ از اﻳﺮان‪-‬‬

‫ﺗﺒﺎر اﻳﺮاﻧﯽ و ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﺳﺮاﺳﺮ ﻓﻼت اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﲞﺶ ﺧﺎوری ﺁن‪.‬‬

‫‪...‬و در اداﻣﻪ ﻳﺰد ﮔﺮد ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ را ﺷﺎﻩ اﻳﺮان‬

‫ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﺗﻮ را ای ﺑﺮادر ﺗﻦ ﺁﺑﺎد ﺑﺎد‪ -‬دل ﺷﺎﻩ اﻳﺮان‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮ ﺷﺎد ﺑﺎد«‬

‫و در ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ از زﺑﺎن رﺳﺘﻢ‪ -‬ﺳﭙﻬﺪار ﻳﺰد‬

‫ﮔﺮد ﺑﻪ ﺳﻌﺪ وﻗﺎص ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ را‬
‫اﻳﺮاﻧﯽ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﻪ اﻳﺮان ﺗﻮ را زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﺲ اﺳﺖ – ﮐﻪ ﺗﺎج و‬
‫ﻧﮕﻴﻦ ﲠﺮ دﻳﮕﺮ ﮐﺲ اﺳﺖ«‬

‫‪...‬و در اداﻣﻪ‪» :‬ﺑﺮ ﺳﻌﺪ وﻗﺎص ﺷﺪ ﻬﭘﻠﻮان‪ -‬ز‬

‫اﻳﺮان ﺑﺰرﮔﺎن روﺷﻦ روان«‬

‫‪...‬و در ﭘﺎﺳﺨﯽ ﮐﻪ از زﺑﺎن ﺳﻌﺪ وﻗﺎص ﺑﻪ رﺳﺘﻢ‬

‫ﻣﯽ ﻧﮕﺎرد‪:‬‬
‫»از اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻧﺎﻣﺪاری ز راﻩ‪ -‬ﺑﻴﺎﻣﺪ ﺑﺮ ﻬﭘﻠﻮان‬
‫ﺳﭙﺎﻩ«‬
‫‪...‬و »ﺑﻴﺎورد از اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺷﺼﺖ ﻣﺮد‪ -‬ﺳﻮاران و‬
‫ﺷﻴﺮان روز ﻧﱪد«‬

‫‪...‬و‬
‫هﺰﻳﻤﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ -‬ﺑﺴﯽ ﻧﺎﻣﻮر ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ در‬
‫ﻣﻴﺎن‬
‫ﭼﻮ ﻣﺎﻳﻪ ﺑﮑﺸﺘﻨﺪ از اﻳﺮان ﺳﭙﺎﻩ‪ -‬ﳘﻪ ﮐﺸﺘﻪ دﻳﺪﻧﺪ‬
‫ﺑﺮ دﺷﺖ و راﻩ‬
‫ﺳﻮی ﺷﺎﻩ اﻳﺮان ﺑﻴﺎﻣﺪ ﺳﭙﺎﻩ‪ -‬ﺷﺐ ﺗﻴﺮﻩ و روز‬
‫ﺗﺎزان ﺑﻪ راﻩ‬

‫‪...‬و‬

‫‪71‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن اﻳﺮان و ﭼﻨﺪان ﺳﭙﺎﻩ‪ -‬ﺑﺮ و ﺑﻮم ﺁﺑﺎد و‬
‫ﲣﺖ و ﮐﻼﻩ‬
‫‪...‬و‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن اﻳﺮان ﳘﻪ ﭘﺮ ز درد‪ -‬ﺑﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﺷﺎﻩ‬
‫ﺁزاد ﻣﺮد‬

‫‪...‬و از زﺑﺎن ﻳﺰد ﮔﺮد او را اﻳﺮاﻧﯽ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬

‫از اﻳﺮاﻧﻴﺎﱎ ﺑﺪو ﮔﻔﺖ ﺷﺎﻩ‪ -‬هﺰﻳﻤﺖ ﮔﺮﻓﺘﻢ از‬
‫ﺗﻮران ﺳﭙﺎﻩ‬

‫ﻓﺮدوﺳﯽ در ﺑﻴﺎن ﺑﺮ ﲣﺖ ﻧﺸﺴﱳ ﻣﺎهﻮی ﺳﻮری‪،‬‬

‫اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺷﻬﺮ اﻳﺮان ﺁوردﻩ و در‬
‫ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻳﺰد ﮔﺮد ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﳘﻪ ﺷﻬﺮ اﻳﺮان ورا ﺑﻨﺪﻩ ﺑﻮد‪ -‬اﮔﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻮد ار‬
‫ﭘﺮاﮐﻨﺪﻩ ﺑﻮد‬

‫ﺁن ﭼﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽ ﺑﺮ اﻧﮕﻴﺰ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ از‬

‫ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ هﺎی هﺨﺎﻣﻨﺸﻴﺎن و ﮐﻮﺷﺎﻧﻴﺎن ﭼﻴﺰی‬
‫ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪...‬و از ﺁن هﻢ ﺷﮕﻔﺘﯽ ﺑﺮ اﻧﮕﻴﺰ ﺗﺮ اﻳﻦ ﮐﻪ در‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﮑﯽ دو ﺑﺎر ﻧﺎم ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁن هﻢ ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﺮ اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ و در‬
‫ﳘﻪ ﻧﺴﺨﻪ هﺎی ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﻴﺎری از ﺳﺨﻨﻮران ﻣﻌﺎﺻﺮ او ﳏﻤﻮد را‬
‫ﭼﻮﻧﺎن ﺷﺎﻩ ﺧﺮاﺳﺎن ﺳﺘﻮدﻩ اﻧﺪ و رودﮐﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﻴﺸﮑﺴﻮت ﺗﺮ از او ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺧﻮد را هﻢ‬
‫اﻳﺮان و هﻢ ﺧﺮاﺳﺎن ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪-6‬در ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ و اﻓﺴﺎﻧﻪ و اﺳﻄﻮرﻩ درهﻢ‬

‫ﺁﻣﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ و ﻓﺮدوﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﻴﺸﱰ رواﻳﺎت ﻣﺮدﻣﯽ و‬
‫رواﻳﺎت ﺷﻨﻴﺪﮔﯽ و ﺧﻮاﻧﺪﮔﯽ از ﺁﺛﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎن را ﮐﻪ ﺧﻮد ﺁﻣﻴﺰﻩ ﻳﯽ از اﻓﺴﺎﻧﻪ و‬
‫اﺳﻄﻮرﻩ و ﺣﻘﻴﻘﺖ هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و در ﺑﺴﺎ از ﻣﻮارد‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ را ﺑﺎز ﺗﺎﺑﺎﻧﻴﺪﻩ اﺳﺖ؛ در ﺑﻴﺎن ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻟﻐﺰش هﺎی ﻓﺎﺣﺸﯽ دارد و در ﺑﺴﻴﺎری از ﻣﻮارد‬
‫ﺁﺷﮑﺎرا ﺑﻪ ﺑﻴﺮاهﻪ راﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل؛ ﺟﻨﮓ‬
‫اﺳﮑﻨﺪر و ﺳﻘﻼب)ﺻﻘﻼب= ﺳﻼوی هﺎ( ﮐﻪ هﺮﮔﺰ واﻗﻌﻴﺖ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻧﺪارد و اﻓﺴﺎﻧﻪ ﳏﺾ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪72‬‬
‫از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﺗﮑﻴﻪ ﻳﮑﺴﺮﻩ ﺑﺮ ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﭼﻮﻧﺎن ﻳﮏ رﻓﺮﻧﺲ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ -‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻟﻐﺰش ﺁﻣﻴﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻞ از‬
‫دﻳﺪﮔﺎﻩ ﻋﻠﻤﯽ درﺳﺖ هﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را‬
‫ﮐﻪ اﻳﺮان ﺷﻬﻨﺎﻣﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﮔﺴﱰﻩ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﮐﻨﻮﻧﯽ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ را ﻋﻴﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‬
‫ﺑﭙﻨﺪارﻳﻢ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎﻩ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺣﺪ اﻗﻞ در دورﻩ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‬
‫هﺎ ﻣﻔﻬﻮم اﻳﺮان ﭼﻮﻧﺎن ﻳﮏ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ -‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ‪،‬‬
‫ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻓﺮهﻨﮕﯽ و ﲤﺪﻧﯽ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺪﻩ ﻳﯽ داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﭘﺎرس ﭼﻴﺮﮔﯽ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و اﻳﻦ ﮐﻪ در‬
‫دورﻩ ﻓﺮدوﺳﯽ اﻃﻼق ﮐﻠﻤﻪ اﻳﺮان ﺑﺮ ﲞﺶ ﺑﺎﺧﱰی ﻓﻼت ﻣﱰوک‬
‫ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬دﻟﻴﻞ ﺑﻪ واﻗﻌﯽ ﺑﻮدن ﺁن ﻧﺪارد‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ اﻳﻦ‬
‫ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﲞﺶ ﺑﺎﺧﱰی ﻓﻼت را ﮐﻤﱰ اﻳﺮان اﺳﻄﻮرﻩ ﻳﯽ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﳕﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »ﭘﺎرس«‬
‫ﺑﻴﺮون از ﮔﺴﱰﻩ اﻳﺮان ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ!‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺑﺎ‬
‫واﻗﻌﻴﺎت ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ‪ ،‬ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻴﮏ‪ ،‬ﺗﺒﺎر ﺷﻨﺎﺳﻴﮏ‪ ،‬و‬
‫زﺑﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻴﮏ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺪ اﻗﻞ در ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ روﺳﯽ ﺑﺎ داﺷﱳ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ‬

‫ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺳﺪﻩ ﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﯽ ﺗﺮدﻳﺪ ﻳﮑﯽ از ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ‬
‫دﺑﺴﺘﺎن هﺎی ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺮﺗﻠﺪ در ﻳﮏ ﺑﺮهﻪ‪-‬‬
‫اواﺧﺮ ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ ﲠﱰﻳﻦ ﺁن ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ؛ ﭘﺎرس ﻳﻌﻨﯽ‬
‫اﻳﺮان و اﻳﺮان ﻳﻌﻨﯽ ﭘﺎرس اﺳﺖ و هﺮﮔﺎﻩ ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﺧﱰ ﭘﺎرس ﻗﺪﻳﻢ را ﺑﻴﺮون از اﻳﺮان و ﺟﺪا از ﺁن‬
‫ﲞﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻪ از ﳊﺎظ ﻓﺮهﻨﮕﯽ و ﭼﻪ از ﳊﺎظ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ و‬
‫ﭼﻪ از ﳊﺎظ ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﲤﺪﻧﯽ و ﻧﮋادی و ﺗﺒﺎری‪،‬‬
‫دﻳﺪﮔﺎﻩ‬ ‫از‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﳔﻮاهﺪ‬ ‫را‬ ‫ﺣﺮف‬ ‫اﻳﻦ‬ ‫ﮐﺴﯽ‬
‫ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎن روﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮدوﺳﯽ از اﻳﺮان ﺷﻬﻨﺎﻣﻪ ﻳﯽ‬
‫از دﻳﺪﮔﺎﻩ ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪ -‬ﲤﺪﻧﯽ ﺑﻴﺸﱰ اﻳﺮان ﭘﻴﺸﺪادی و‬
‫ﮐﻴﺎﻧﯽ را ﳊﺎظ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و از دﻳﺪﮔﺎﻩ ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ -‬ﻗﻠﻤﺮو‬
‫هﺎی ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ و ﻏﺰﻧﻮی را‪.‬‬

‫ﺑﻪ هﺮ رو‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎﻩ اﻳﻦ ﮔﺮوﻩ ﺻﺎﻳﺐ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﺮان ﭼﻮﻧﺎن‬

‫ﻓﻼت)ﭘﺸﺘﻪ( ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی دﻗﻴﻘﺎ ﺳﺮزﻣﻴﻨﯽ اﺳﺖ ﻣﻴﺎن ﺳﻨﺪ و‬
‫دﺟﻠﻪ و از دﻳﺪﮔﺎﻩ ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﮔﺴﱰﻩ ﻬﭘﻨﺎوری اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫اﻳﺎﻟﺖ ﺳﻴﻦ ﮐﻴﺎﻧﮏ ﭼﻴﻦ ﺗﺎ درﻳﺎی ﺳﻴﺎﻩ و اﻗﻴﺎﻧﻮس هﻨﺪ‬
‫و ﺑﻴﺎﺑﺎن هﺎی ﻗﺰاﻗﺴﺘﺎن و ﺁن ﺳﻮی ﻗﻔﻘﺎز ‪....‬‬

‫ﮔﺮوهﯽ دﻳﮕﺮ ﮐﻪ ﲞﺶ ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن را در ﺑﺮ‬ ‫ت‪-‬‬

‫ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ ،‬زﻳﺮ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت دوﻟﺘﯽ و رﲰﯽ‪ ،‬ﻧﺎم‬
‫اﻳﺮان را ﳐﺘﺺ ﲞﺶ ﺑﺎﺧﱰی ﻓﻼت ﻳﻌﻨﯽ اﻳﺮان ﮐﻨﻮﻧﯽ‬
‫‪73‬‬
‫ﻣﯽ ﭘﻨﺪارﻧﺪ و ﺑﺮ ﺁن اﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺎم ﮐﺸﻮر ﻣﺎ در‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭘﻴﺶ از اﲪﺪ ﺷﺎﻩ دراﻧﯽ‪ -‬ﺧﺮاﺳﺎن و ﭘﻴﺶ از‬
‫دورﻩ اﺳﻼﻣﯽ‪ -‬ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ! اﻳﻦ ﮔﺮوﻩ ﺑﻴﺨﯽ‬
‫از ﮐﺎرﺑﺮد ﻧﺎم اﻳﺮان ﺑﺮای ﲞﺶ ﺧﺎوری ﻓﻼت )ﮐﺸﻮر‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن( ﭘﺮهﻴﺰ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ دﻳﺪﮔﺎهﯽ ﺑﻴﺸﱰ ﺑﺎر ﺳﻴﺎﺳﯽ داﺷﺘﻪ و‬

‫هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﭘﺎﻳﮕﺎﻩ ﻋﻠﻤﯽ ﻧﺪارد و ﺑﺎ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‬
‫ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮﻳﻢ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ را در ﺑﺎرﻩ ﺁرﻳﺎﻧﺎ و‬

‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻴﺎورﻳﻢ‪ .‬ﺁن ﭼﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﯽ‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎرﻩ ﺁﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪد و‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﺁن ﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﯽ‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻴﻢ در ﺑﺎﻻ ﺁوردﻳﻢ‪ ،‬از ﭘﺮداﺧﱳ ﺑﻪ ﺁن ﺻﺮف ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻨﻬﺎ ﻳﺎدﺁوری ﻳﮏ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﯽ داﱎ ‪ .‬ﺁن اﻳﻦ‬

‫ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم اﻳﺮان‪ ،‬درﺳﺖ ﳘﺎﻧﻨﺪ ﳏﻮر ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪ -‬ﲤﺪﻧﯽ در‬
‫ﮔﺴﱰﻩ ﻣﺎ در ﮔﺮدش ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ در ﺁﻏﺎز در ﺧﺎور‬
‫ﻓﻼت در دو ﺳﻮی رود ﺁﻣﻮ ﺟﻮاﻧﻪ زدﻩ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺑﺎﺧﱰ‬
‫ﻓﻼت ﺑﻪ اﻳﻼم و ﭘﺎرس ﮐﻮﭼﻴﺪﻩ اﺳﺖ و در ﺁن ﺟﺎ در ﻋﻬﺪ‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺑﺎﻟﻨﺪﮔﯽ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻳﻮرش اﻋﺮاب در‬
‫ﺑﺎﺧﱰ رﻧﮓ ﺑﺎﺧﺘﻪ و ﺑﻪ ﴰﺎل ﺧﺎوری ﮐﻮﭼﻴﺪﻩ اﺳﺖ و در‬
‫درﺑﺎر دﻳﺎر ﺳﺎﻣﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺷﮕﻮﻓﺎﻳﯽ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺁن ﮔﺎﻩ‬
‫در دورﻩ ﻏﺰﻧﻮی ﺑﻪ ﺧﺎور ﻓﻼت ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و در ﻏﺰﻧﻪ‬
‫ﺑﺎور ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺮاﳒﺎم‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﻮرش ﭼﻨﮕﻴﺰ ﺧﺎن ﺑﺮای ﻣﺪﺗﯽ در ﺧﺎور ﻓﻼت‬

‫ﮐﻤﺮﻧﮓ ﺷﺪﻩ و ﺳﭙﺲ ﺁهﺴﺘﻪ ﺁهﺴﺘﻪ در دورﻩ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن‬
‫وی در ﲞﺶ هﺎی ﻣﻴﺎﻧﯽ و ﺑﺎﺧﱰی اﺣﻴﺎ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫وﻳﮋﻩ در دورﻩ ﺗﻴﻤﻮرﻳﺎن در ﻣﻴﺎﻧﻪ هﺎی ﻓﻼت در هﺮات‬
‫دوﺑﺎرﻩ ﺟﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ هﻢ در اﻣﭙﺮاﺗﻮری هﺎی‬
‫ﺻﻔﻮی و ﻗﺎﺟﺎری در ﺑﺎﺧﱰ و ﻣﻴﺎﻧﻪ هﺎی ﻓﻼت ﺁرﻣﻴﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺁرﻳﺎﻧﺎ‪:‬‬
‫ﺳﻨﺖ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪﻳﺪﻩ ﻳﯽ ﮐﻪ در ﮐﺸﻮر ﻣﺎ هﺴﺖ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫هﺮﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ در ﺑﺎرﻩ ﺗﺎرﻳﺦ‪ -‬ﺣﺎل ﻣﻬﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﺑﺎرﻩ ﭼﻪ دورﻩ ﻳﯽ‪ ،‬ﻗﻠﻤﻔﺮﺳﺎﻳﯽ ﳕﺎﻳﺪ؛ از ﺳﭙﻴﺪﻩ دم‬
‫‪74‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﯽ ﺁﻏﺎزد و اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ وارد ﻗﻠﻤﺮوهﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﮔﺮدد‬
‫ﮐﻪ در ﺁن از ﺻﻼﺣﻴﺖ ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻴﺴﺖ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ‬
‫ﮐﻪ در ﺑﺴﻴﺎری از زﻣﻴﻨﻪ هﺎ ﺣﮑﻢ ﻗﻄﻌﯽ هﻢ ﺻﺎدر ﻣﯽ‬
‫ﳕﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﺧﻮردی از رﻳﺸﻪ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ‬

‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺻﻼﺣﻴﺖ دارﻧﺪ در ﺑﺎرﻩ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﺎﻃﻴﺮی و ﺑﺎﺳﺘﺎن‬
‫داد ﺳﺨﻦ ﺑﺪهﻨﺪ ﮐﻪ در ﻳﮑﯽ از ﺣﻮزﻩ هﺎی زﻳﺮ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺎرﺷﻨﺎس ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ و در اﻳﻦ رﺷﺘﻪ هﺎ ﲢﺼﻴﻞ ﻧﮑﺮدﻩ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﮐﻢ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﮔﺴﱰدﻩ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪-1‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﺎور ﺑﺎﺳﺘﺎن‬
‫‪-2‬ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ اﻟﻐﺖ )ﻟﻨﮕﻮﺳﺘﻴﮏ( و اﲤﻮﻟﻮژی )رﻳﺸﻪ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﯽ(‬
‫‪-3‬ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫‪-4‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی ﺗﺎرﻳﺨﯽ‬
‫‪-5‬ﻓﺮهﻨﮓ و ادﺑﻴﺎت اﺳﺎﻃﻴﺮی‬
‫‪-6‬ﻋﻠﻮﻣﯽ ﭼﻮن اﻧﱰوﭘﻮﻟﻮژی و ﻧﮋادﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺗﺒﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫)اﺗﻨﻮﻟﻮژی(‬
‫‪-7‬و‪....‬‬

‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﴰﺎری از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺎﻟﻪ را‬

‫ﺑﺴﻴﺎر دﺳﺖ ﮐﻢ ﻣﯽ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮔﺮوﻩ از‬
‫ﻗﻠﻢ ﺑﻪ دﺳﺘﺎن ﺳﺎدﻩ اﻧﮕﺎر اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺪ اﻗﻞ ﻧﮕﺎهﯽ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎدهﺎ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر دﻳﺎﮐﻮﻧﻒ‪،‬‬
‫ﺑﻴﻔﮕﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ ﺟﺪی و‬
‫ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ اﺳﺖ و ﺷﻮﺧﯽ ﺑﺮدار ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺮای ﭘﺮداﺧﱳ ﺑﻪ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺴﺎﻳﻠﯽ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎﻧﯽ در ﭼﻪ ﺗﺮاز ﻋﻠﻤﯽ از‬
‫ﺻﻼﺣﻴﺖ اﺑﺮاز ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﻮردار هﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫راﺳﺘﺶ‪ ،‬در ﮐﺸﻮر ﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ هﺎ ﺑﻪ‬

‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻮدﻩ‬ ‫»ﮐﺎرﺷﻨﺎس«‬ ‫ﮐﻠﻤﻪ‬ ‫راﺳﺘﻴﻦ‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم‬
‫دردﻣﻨﺪاﻧﻪ ﺗﻨﯽ ﭼﻨﺪ ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮدﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺁن هﻢ ﺑﻴﺸﱰ در‬
‫رﺷﺘﻪ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﺸﻨﺎﺳﯽ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬ﻳﮏ ﲝﺚ‪ ،‬ﲝﺚ‬
‫اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ و ﺁﮔﺎهﯽ ﲞﺸﯽ در زﻣﻴﻨﻪ ﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‬
‫ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ را ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ روش هﺎ )ﻣﺘﺪهﺎ(ی اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﯽ ﻳﺎ‬
‫اﺳﺘﻘﺮاﻳﯽ ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﺁن هﻢ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﺑﺎ روش‬
‫هﺎی ﻋﻠﻤﯽ ﺳﺮ وﮐﺎر و دﺳﺖ ﮐﻢ ﺁﺷﻨﺎﻳﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻴﺸﱰ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺎ ﺑﺎ روش هﺎی ﻋﻠﻤﯽ‬
‫ﭘﮋوهﺶ ﺁﺷﻨﺎﻳﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪75‬‬
‫ﲝﺚ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ ﲣﺼﺼﯽ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺟﺎ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻋﺮض اﻧﺪام ﳕﻮدن و ﺟﻠﻮﻩ ﮔﺮی ﮐﺎرﻳﺴﺖ‬
‫هﻨﺮوراﻧﻪ و اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪاﻧﻪ ﮐﻪ ﻓﺮاﺧﻮر هﺮ هﻨﺮﻣﻨﺪﳕﺎﻳﯽ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ هﺮ رو‪ ،‬ﭘﺮداﺧﱳ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻳﻠﯽ ﭼﻮن ﻧﮋاد ﺳﻔﻴﺪ‬
‫ﺁرﻳﺎﻳﯽ هﺎ‪ ،‬ﻧﺎم هﺎﻳﯽ ﭼﻮن ﺁرﻳﺎﻧﺎ‪ 36،‬اﻳﺮان و ‪...‬‬
‫ﮐﺎرﻳﺴﺖ ﲣﺼﺼﯽ و روﺷﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺑﻴﺮون‬
‫از ﭼﻬﺎرﭼﻮﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب دﺳﺖ داﺷﺘﻪ در ﻧﻈﺮ‬
‫دارﻳﻢ‪ ،‬از اﻳﻦ رو ﺑﻪ ﺁن ﳕﯽ ﭘﺮدازم و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻳﺎدداﺷﺖ هﺎ و ﺑﺮداﺷﺖ هﺎی ﺧﻮد ﮐﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻨﺪﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﻢ‪:‬‬
‫‪-1‬در ﺑﺎرﻩ ﺁرﻳﺎﻳﯽ هﺎ‪ ،‬ﻧﮋاد ﺁرﻳﺎ و ﺧﺎﺳﺘﮕﺎﻩ ﺁن‬
‫هﺎ‪ ،‬دﻳﺪ ﻳﮑﺴﺎﻧﯽ در ﻣﻴﺎن داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻓﺮﺿﻴﻪ هﺎی ﺑﺴﻴﺎری اراﺋﻪ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻻﻳﻞ اﻳﻦ ﮐﺎر هﻢ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻴﺸﱰ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ‬
‫ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﺮدد ﺑﻪ دورﻩ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﺎﻃﻴﺮی و ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﮐﻪ در ﳘﭽﻮ ﻣﻮارد ﳘﻪ دادﻩ هﺎ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ‬
‫ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن و ﻓﺮض و ﲣﻴﻞ و اﺳﺘﻨﺘﺎج و اﺳﺘﻘﺮاء‬
‫اﺳﺘﻮار‬ ‫هﺎی‬ ‫دادﻩ‬ ‫ﺗﺎ‬ ‫اﺳﺖ‬ ‫اﺳﺘﻮار‬
‫ﺗﺒﺎرﺷﻨﺎﺳﻴﮏ‬ ‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻴﮏ‪،‬‬ ‫ﻋﻠﻤﯽ)زﺑﺎﻧﺸﺎﺳﻴﮏ‪،‬‬
‫و‪.(...‬‬
‫اﻳﻦ ﮐﻤﱰﻳﻦ ﻳﮑﯽ از ﺁﺧﺮﻳﻦ ﻧﺒﺸﺘﻪ هﺎ در زﻣﻴﻨﻪ را‬
‫زﻳﺮ ﻧﺎم »ﺗﻴﻮری ﻗﻄﺒﯽ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺁرﻳﺎﻳﯽ هﺎ« از‬
‫زﺑﺎن روﺳﯽ ﺗﺮﲨﻪ ﳕﻮدﻩ ام ﮐﻪ در »ﮐﺘﺎب روﺳﻴﻪ و‬
‫ﺧﺎور« ﺑﺎزﺗﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺳﺎل ‪2003‬‬
‫از ﺳﻮی اﻧﺘﺸﺎرت »ﻣﻴﻮﻧﺪ« ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .36‬در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر ﻟﻌﻠﺰاد‪ -‬ﭘﮋوهﺸﮕﺮ هﻢ ﻣﻴﻬﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪﻩ‬

‫ﻟﻨﺪن ﲢﻘﻴﻘﺎت ﮔﺴﱰدﻩ ﻳﯽ اﳒﺎم دادﻩ و ﴰﺎر ﻓﺮاوان ﻓﺎﮐﺖ هﺎی‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪ هﺎی ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ و ‪ ....‬را ﮔﺮد ﺁوری ﳕﻮدﻩ و در‬
‫ﺳﻴﻤﺎی ﻣﻘﺎﻟﻪ هﺎﻳﯽ ﺑﺎزﺗﺎب دادﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻳﺠﺎد ﮐﺸﻮری ﺑﻪ ﻧﺎم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن )در دو ﲞﺶ(‬
‫‪ -2‬ﲝﺜﯽ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻧﺎم هﺎی ﺗﺎرﻳﺨﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ دﻳﺮوزی‬
‫ﺁرﻳﺎﻧﺎ‪ ،‬اﻳﺮان‪ ،‬ﭘﺎرس)ﭘﺮﺷﻴﺎ( و ﺧﺮاﺳﺎن )در دو ﲞﺶ(‬
‫‪ -3‬ﺁرﻳﺎﻧﺎی ﺟﻌﻠﯽ و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺧﻴﺎﻟﯽ‪ :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﺎزی ﺁﮔﺎهﺎﻧﻪ‬
‫ﻳﺎ اﺷﺘﺒﺎﻩ ﺗﺎرﻳﺨﯽ؟‬
‫ﺑﺮای ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردن اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻻت ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬ﺗﺎرﳕﺎی‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن«‪-‬‬ ‫هﺎی‬ ‫ﭘﮋوهﺶ‬ ‫و‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬ ‫»ﮐﺎﻧﻮن‬
‫و ﻧﻴﺰ در ‪ /http://lalzadabdul.blogfa.com‬و‬ ‫‪www.arianfar.com‬‬
‫ﳘﭽﻨﻴﻦ ﺗﺎرﳕﺎهﺎی»ﺧﺎوران« و »ﺧﺮاﺳﺎن زﻣﻴﻦ« و‪...‬‬
‫‪76‬‬
‫ﳘﭽﻨﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﺗﺎرﳕﺎی »ﮐﺎﻧﻮن ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و‬
‫ﭘﮋوهﺶ هﺎی اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن«‪  www.Arianfar.com‬ﻧﻴﺰ ﺑﺎزﺗﺎب‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮐﻠﻤﻪ هﺎﻳﯽ ﭼﻮن »ﺁرﻳﺎ« و »ﺁرﻳﺎﻧﺎ« در ﺳﺮاﺳﺮ‬
‫دﺳﺖ ﮐﻢ ﻳﮏ هﺰارﻩ ﺗﺎ اواﻳﻞ ﺳﺪﻩ ﺑﻴﺴﺘﻢ در ادﺑﻴﺎت‬
‫زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ دﻳﺪﻩ ﳕﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻞ در ﳘﻪ ﺟﺎ اﻳﺮان‬
‫ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -3‬ﮐﺎرﺑﺮد ﻧﺎم ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﭼﻮﻧﺎن ﻧﺎم ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﺸﻮر‬

‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﺎزی و ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺮدازی در‬
‫زﻣﻴﻨﻪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺑﺮهﻪ زﻳﺮ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺁﳌﺎن ﻓﺎﺷﻴﺴﺘﯽ روی ﻣﻠﺤﻮﻇﺎت وﻳﮋﻩ ﺳﻴﺎﺳﯽ از ﺳﻮی‬
‫ﺣﻠﻘﺎت ﺧﺎﺻﯽ در ﮐﺸﻮر داﻣﻦ زدﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫‪37‬‬
‫راس ﺁن داوود ﺧﺎن و ﻧﻌﻴﻢ ﺧﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪-4‬اﻳﻦ ﮐﻪ ﭼﺮا ﴰﺎری از داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺎ در‬
‫ﺗﺸﻬﻴﺮ و ﺗﻌﻤﻴﻢ اﻳﻦ ﻧﺎم ﮐﻮﺷﺎ ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﺎن دوﻟﺘﯽ ﭼﺎرﻩ ﻳﯽ ﺟﺰ اﻳﻦ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﻮدﻧﺪ هﺮ ﺁن ﭼﻪ را‬
‫ﺑﺎﻻﻳﻴﺎن دﻳﮑﺘﻪ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﳘﺎن را ﺑﻨﻮﻳﺴﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫هﻨﺮی را ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺮج ﺑﺪهﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﮔﻮﺷﻪ هﺎﻳﯽ از ﺣﻘﺎﻳﻖ را در ﻻ ﺑﻪ ﻻی ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫هﺎی رﲰﯽ ﺑﮕﻨﺠﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ رواﻧﺸﺎد ﮐﺎﺗﺐ ﻧﻴﺰ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫»ﻓﺮوغ‬ ‫ﺑﺮای ﳕﻮﻧﻪ‪ ،‬رواﻧﺸﺎد ﮐﻬﺰاد در ﻣﻘﺎﻟﻪ‬

‫ﻓﺮهﻨﮓ« ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ‪...» :‬ﭘﺲ از ﺁن ﮐﻪ ﺁرﻳﺎهﺎ از‬
‫»اران وﻳﺞ« ﻳﺎ »ﺁرﻳﺎﻧﺎ وﻳﺠﻮ« ﻳﻌﻨﯽ از ﴰﺎل‬
‫ﺁﻣﻮدرﻳﺎ از ﺣﻮاﻟﯽ ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﺳﺎﺣﻪ وﺳﻴﻊ ﺳﺮدرﻳﺎ‬
‫و درﻳﺎی ﻣﺎزﻧﺪران )ﺧﺰر( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ وﺳﻴﻊ ﭘﺮاﮔﻨﺪﻩ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎک هﺎی ﮐﻨﻮﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و اﻳﺮان‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺷﻮﻧﺪ؛ ﭼﻪ در وادی ﺳﻨﺪ و ﭼﻪ در ﮐﺮاﻧﻪ هﺎی‬
‫ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺧﺰر ﻣﺪﻧﻴﺖ هﺎی ﻋﺎﻟﯽ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﻳﯽ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪...‬و ﻣﯽ اﻓﺰاﻳﺪ‪:‬‬
‫‪ ...‬در زﻣﺎن ﻓﺮدوﺳﯽ‪ ،‬ﺁرﻳﺎ ورﺗﻪ‪ ،‬ﺁرﻳﺎﻧﺎ و‬
‫»اﻳﺮان وج« ﺑﻪ اﻳﺮان اﺳﺘﺤﺎﻟﻪ ﳕﻮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪«...‬‬

‫‪ .37‬ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ﻧﱪد اﻓﻐﺎﻧﯽ اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ«‪ ،‬ﺗﺮﲨﻪ ﺁرﻳﺎﻧﻔﺮ‪.‬‬

‫‪77‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬رواﻧﺸﺎد ﮐﻬﺰاد در‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺁﮔﺎهﺎﻧﻪ و زﻳﺮﮐﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﻪ دو ﻣﻮﺿﻮع اﺷﺎرﻩ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» -‬اران وﻳﺞ« و »ﺁرﻳﺎﻧﺎوﻳﺠﻮ« در ﺁﻏﺎز ﺑﻴﺮون از‬
‫ﮔﺴﱰﻩ ﺳﺮزﻣﻴﻨﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﮔﺴﱰﻩ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﮐﻨﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﲞﺸﯽ از ﺁن ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﮐﻞ ﺁن‪،‬‬
‫ﳏﺮز ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬در دورﻩ هﺎی ﺑﻌﺪی‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋﻩ در دورﻩ ﻓﺮدوﺳﯽ‪،‬‬
‫دﻳﮕﺮ ﺟﺎی اﻳﻦ دو ﮐﻠﻤﻪ را اﻳﺮان ﮔﺮﻓﺘﻪ و دﻳﮕﺮ‬
‫از ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺧﱪی ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺁﻗﺎی ﻓﺮﻳﺎر ﮐﻬﺰاد در ﺗﺎرﳕﺎی »ﺑﻨﻴﺎد ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﮐﻬﺰاد«‬

‫در ﻣﻘﺎﻟﻪ »ﺁرﻳﺎورﺗﻪ‪ ،‬ﺁرﻳﺎﻧﺎ و اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن« ﻣﯽ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ‪...» :‬دﻟﻴﻞ ﺁن ﮐﻪ ﭼﺮا اﺳﺘﺎد ﮐﻬﺰاد ﺑﻪ ﻋﻮض‬
‫اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن از ﻧﺎم »ﺁرﻳﺎﻧﺎ« اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮای ﳘﻪ روﺷﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﻳﺮا در ﺁن روزﮔﺎران‬
‫ﺗﺎرﻳﮏ )دهﻪ هﺎی ‪ (1320-1310‬اﮔﺮ اﺳﺘﺎد ﮐﻬﺰاد ﺑﻪ ﻋﻮض‬
‫ﻧﺎم »ﺁرﻳﺎﻧﺎ« ﻧﺎم »اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن« را ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ‬
‫ﺑﺮد‪ ،‬ﴰﺎ ﺧﻮد ﻓﮑﺮ ﮐﻨﻴﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺑﻠﻮاﻳﯽ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺧﺎﺳﺖ!«‪.‬‬

‫ﻧﻴﺎزی ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن ﻧﺪارد‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺁن دورﻩ‬

‫اﺳﺘﺒﺪاد ﺳﻴﺎﻩ هﺎﺷﻢ ﺧﺎﻧﯽ و داوود ﺧﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻮﭼﮑﱰﻳﻦ ﺧﻼف‬
‫ورزی‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺳﺮ ﺑﺎﺧﱳ و ﻳﺎ اﻓﺘﺎدن در ﺳﻴﺎهﭽﺎل هﺎ و ﻏﻞ‬
‫و زﳒﻴﺮ و ﮐﻨﺞ زﻧﺪان و ﺑﺴﺎ ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎی ﻧﺎﮔﻮار دﻳﮕﺮ را‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﮐﻬﺰاد در ﺟﺎی دﻳﮕﺮی ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪...» :‬ﻧﻴﺎﮐﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ و‬

‫اﻳﺮاﻧﯽ ﻳﺎ ﺁرﻳﺎﻳﯽ هﺎی ﺷﺮﻗﯽ و ﻏﺮﺑﯽ ﮐﻪ در دو ﮔﻮﺷﺔ‬
‫ﻓﻼت ﺁرﻳﺎن ]= اﻳﺮان[ ﻣﺴﮑﻦ داﺷﺘﻨﺪ و دارﻧﺪ‪ ،‬ﳘﻴﺸﻪ در‬
‫دورﻩ هﺎی ﳐﺘﻠﻒ ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﻔﻆ ﺳﻮاﺑﻖ ﻣﺸﱰک رزﻣﯽ ﺧﻮدهﺎ را‬
‫از واﺟﺒﺎت اوﻟﻴﻪ ﴰﺮدﻩ و در هﺮ دورﻩ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﺴﻠﻂ‬
‫ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن و ﭘﺎرة ﻋﻮاﻣﻞ دﻳﮕﺮ ﲬﻮد و ﲨﻮد ﻃﺎری ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬روح ﲪﺎﺳﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ را ﺻﻴﻘﻞ زدﻩ و ﲡﺪﻳﺪ ﻗﻮا‬
‫ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺁرﻳﺎﻳﯽ هﺎی ﺷﺮﻗﯽ‪ ،‬ﺧﺎک و ﻓﺮهﻨﮓ و ﺁﻳﻴﻦ ﺧﻮد را در‬

‫ﻣﻘﺎﺑﻞ دﻧﻴﺎی ﺗﻮراﻧﯽ و دراوﻳﺪی ﺣﻔﻆ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺁرﻳﺎﻳﯽ‬
‫هﺎی ﻏﺮﺑﯽ)ﻣﺎدی و ﭘﺎرﺳﻮا( ﺑﺎ ﺁﺷﻮری هﺎ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‬

‫‪78‬‬
‫و در اﺛﺮ ﳘﻴﻦ ﺗﺮﺑﻴﺔ روﺣﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﻵﺧﺮﻩ ﻗﺒﻴﻠﺔ‬
‫ﭘﺎﺳﺎرﮔﺎد‪ ،‬ﭘﺮﭼﻢ ﻋﻈﻤﺖ هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد و اوﻟﻴﻦ‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺁرﻳﺎﻳﯽ را ﺗﺸﮑﻴﻞ ﳕﻮد و ﺑﺎ اﻳﺸﺎن‬
‫ﻓﺮ ﺁرﻳﺎﻳﯽ از ﲝﻴﺮة اژﻩ و ﮐﻨﺎر هﺎی ﻧﻴﻞ ﺗﺎ ﺣﻮزة‬
‫ﺳﺮدرﻳﺎ و اﻧﺪوس اﻧﺒﺴﺎط ﭘﻴﺪا ﮐﺮد‪«.‬‬

‫ﺁﻗﺎی ﮐﻬﺰاد ]در ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻳﯽ ﮐﻪ در ﲥﺮان اﻳﺮاد‬

‫ﻓﺮﻣﻮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ[ از ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ ،‬ﻓﺮهﻨﮕﯽ و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و اﻳﺮان ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﻨﺪﻩ اوﺳﺘﺎ و ﻋﺼﺮ اوﺳﺘﺎﻳﯽ را در ﲤﺎم ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫ﻣﺸﱰک ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ادﺑﯽ‪ ،‬ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪ ،‬ﲪﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻓﻠﮑﻠﻮری و اﺧﻼﻗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﻣﻴﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ و اﻳﺮاﻧﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮدﻩ و‬
‫هﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺒﺪأ ﻣﯽ داﱎ‪ .‬ﻣﺒﺪﺋﯽ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﺒﺪﺋﯽ ﮐﻪ ﺳﺮﭼﺸﻤﺔ‬
‫ﻣﻌﻨﻮﻳﺎت و ﻓﺮهﻨﮓ و ادب هﺮ دو ﻣﻠﺖ ﺑﻮدﻩ و از ﺳﻪ‬
‫هﺰار ﺳﺎل ﺑﻪ اﻳﻦ ﻃﺮف‪ ،‬ﻃﻮری اﻓﻐﺎﻧﯽ و اﻳﺮاﻧﯽ را در‬
‫ﻗﺎﻟﺐ واﺣﺪی درﺁوردﻩ ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ اﻳﺸﺎن ﻳﮏ روح اﻧﺪ‬
‫در دو ﺑﺪن‪«.‬‬

‫در‬ ‫ﻳﮑﯽ از ﭘﮋوهﺸﮕﺮان هﻢ ﻣﻴﻬﻦ در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ‬

‫ﮐﻬﮑﺸﺎن اﻧﱰﻧﯽ ﺑﯽ ﻧﺎم ﭘﺨﺶ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫»‪...‬در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی ﺗﺎرﻳﺨﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﮐﺸﻮری ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫»ﺁرﻳﺎﻧﺎ« ﺛﺒﺖ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻮرﺧﺎن و ﭘﮋوهﺸﮕﺮان‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ وﺳﻴﻌﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی‬
‫ﻣﺴﮑﻦ اﻗﻮام ﺁرﻳﺎﻳﯽ ﻳﺎد ﺁوری ﮐﺮدﻩ و ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ رﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﺪﻋﻴﺎن ﮐﺸﻮر ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﭼﻪ از‬
‫روی ﻋﻤﺪ و ﻏﺮض ورزی و ﭼﻪ ﻧﺎ ﺁﮔﺎهﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت‬
‫ﻣﻴﺎن »ﺳﺮزﻣﻴﻦ« و »ﮐﺸﻮر« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی اﻣﺮوزی ﺁن هﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ را ﻓﺮاﺧﻨﺎی ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ ،‬ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪ ،‬زﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﮋادی و ﻗﻮﻣﯽ‪ ،‬دﻳﻨﯽ و‬
‫ﻣﺬهﺒﯽ و ‪ ...‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﮐﺸﻮر را ﺟﻴﻮﭘﻮﻟﻴﺘﻴﮏ‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﲤﺎم ﻳﺎ ﲞﺸﯽ از ﻳﮏ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻣﯽ دهﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻳﮑﯽ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻬﻢ ﺗﺸﮑﻴﻞ دهﻨﺪﻩ ﮐﺸﻮر )دوﻟﺖ(‬

‫ً در ﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪة ﻓﺮاﺧﻨﺎی ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪،‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ دوﻟﺖ اﻟﺰاﻣﺎ‬
‫ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪ ،‬زﺑﺎﻧﯽ و دﻳﻨﯽ ﻳﮏ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﳕﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‪،‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺳﺨﻦ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ ،‬از ﺷﺒﻪ‬
‫ﻗﺎرة هﻨﺪ ﺗﺎ ﺷﺎخ اﻓﺮﻳﻘﺎ و اروﭘﺎی ﺷﺮﻗﯽ و در هﺮﺟﺎ‬
‫ﮐﻪ ﲨﻌﻴﺖ هﺎی ﻣﱰاﮐﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن وﺟﻮد دارﻧﺪ را در ﺑﺮ ﻣﯽ‬
‫ﮔﻴﺮد‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی ﻬﭘﻨﺎور را ﳕﯽ ﺗﻮان در ﺣﺎل‬

‫‪79‬‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﻳﮏ ﮐﺸﻮر ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ از واﺣﺪ هﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ‬
‫ﻣﺘﻌﺪدی ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﳘﺎن ﻃﻮری ﮐﻪ ذﮐﺮﺷﺪ‪ ،‬ﺁرﻳﺎﻧﺎ را ﻣﯽ ﺗﻮان در‬

‫ﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪة ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی اﻗﻮام ﺁرﻳﺎﻳﯽ داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺳﺮزﻣﻴﻨﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺁن را ﻣﺮﮐﺐ از ﺷﺎﻧﺰدﻩ وﻻﻳﺖ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﺷﺒﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ هﺎی ﳏﻠﯽ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﳐﺘﻠﻒ ﺁرﻳﺎﻳﯽ‬
‫ﻧﺸﻴﻦ از ﲨﻠﻪ در ﺑﺎﺧﱰ)ﴰﺎل اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن( وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ هﻴﭻ ﺳﻨﺪی دال ﺑﺮ اﻳﻦ ﮐﻪ ﮐﺸﻮری ﺑﻪ ﻧﺎم ﺁرﻳﺎﻧﺎ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺮﮐﺰﻳﺖ و ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﻴﺎﺳﯽ واﺣﺪ و ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺣﺎﮐﻤﺎن‬
‫واﻗﻌﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪.‬‬

‫در اﺗﻠﺲ هﺎی ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺟﻬﺎن ﮐﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ‬

‫اﻧﺪ‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻳﺎ ﺷﻬﻨﺸﺎهﯽ هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪550‬‬
‫ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد ﻣﺴﻴﺢ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺪﻳﻤﯽ ﺗﺮﻳﻦ ﮐﺸﻮر‬
‫‪38‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی اﻣﺮوزی‪ ،‬در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﴰﺎر ﻣﯽ رود‪.‬‬
‫وﻳﻞ دوراﻧﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ »:‬دوﻟﺖ‬
‫ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ و اﻣﭙﺮاﺗﻮری هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﱰﻳﻦ ﺳﺎزﻣﺎن‬
‫ﺳﻴﺎﺳﯽ ﭘﻴﺶ از روم ﻗﺪﻳﻢ و ﻳﮑﯽ از ﺧﻮش ادارﻩ ﺗﺮﻳﻦ‬
‫دوﻟﺖ هﺎی ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﻪ ﴰﺎر ﻣﯽ رﻓﺖ‪«.‬‬

‫ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻮی‬‫ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر»ﺷﻠﻮم ﺑﺮژﻩ«‪ ،‬ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﻨﺎس‬

‫ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻴﺶ از هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ هﺎ‪ ،‬در ﮔﺴﱰة ﺳﺮزﻣﻴﻨﯽ‬
‫ﮐﻪ اﻣﺮوز اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﻴﺎﺳﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬او در ﮐﻨﻔﺮاﻧﺴﯽ در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1961‬ﻣﻴﻼدی )= ﻣﻴﺰان ‪ 1340‬ﴰﺴﯽ( در راﺑﻂ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮔﻔﺖ‪»:‬در ﻋﺼﺮ هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن دارای‬
‫‪39‬‬
‫ﺗﺸﮑﻴﻼت ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﮔﺮدﻳﺪ ‪«...‬‬

‫‪ .38‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ هﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻳﯽ را ﮐﻪ اﻳﻼﻣﯽ هﺎ و ﻣﺎدهﺎ‬

‫ﺗﺸﮑﻴﻞ دادﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭘﻴﺶ از دوﻟﺖ هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ در ﺳﻨﺠﺶ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ .39‬ﳘﻴﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﺑﯽ ﻧﺎم در ﺑﺎرﻩ ﺧﺮاﺳﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»‪...‬ﻗﻀﻴﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﻧﺎﻣﻴﺪن اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻀﻴﻪ ﺁرﻳﺎﻧﺎ‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪن اﻳﻦ ﮐﺸﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺸﻮری ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺎ ﻣﺮﮐﺰﻳﺖ و‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﻴﺎﺳﯽ واﺣﺪ در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺟﻬﺎن و ﻣﻨﻄﻘﻪ وﺟﻮد‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬اﻳﺎﻟﺖ و ﺳﺮزﻣﻴﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﺮهﻨﮓ‪ ،‬زﺑﺎن‪ ،‬دﻳﻦ و ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺸﱰک وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﮐﻪ در‬
‫ﺁن ﺣﮑﻮﻣﺖ هﺎی ﳏﻠﯽ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم رﲰﯽ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫‪80‬‬
‫‪-5‬اﻳﻦ ﻧﺎم در ﺁﻏﺎز هﺮﭼﻪ ﺑﻮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮور زﻣﺎن‬
‫ﺑﻪ اﻳﺮان ﻣﺒﺪل ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ و ﳘﻮ ﳘﻴﻦ اﻳﺮان‪ ،‬ﻧﺎم‬
‫اﺻﻠﯽ و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺁن را‬
‫هﻢ ﺑﺮای ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﺎﻃﻴﺮی و هﻢ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﮑﺘﻮب ﺳﺮاﺳﺮ‬
‫ﻓﻼت ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮد‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺁرﻳﺎﻧﺎ‪ ،‬ﻧﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﻴﺸﱰ اﻳﺮان‬
‫ﺧﺎوری و ﻣﻴﺎﻧﯽ را ﺑﺪان ﻧﺎم ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﺣﺎل در ﺁﺛﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﺎ دو ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺧﻮرﻳﻢ‪:‬‬
‫ﺁرﻳﺎﻧﺎی ﮐﻮﭼﮏ و ﺁرﻳﺎﻧﺎی ﺑﺰرگ‪ 40‬ﮐﻪ اﻧﺪﮐﯽ ﭘﺴﺎن‬
‫ﺗﺮ در ﺑﺎرﻩ ﺁن هﺎ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﯽ دهﻴﻢ‪.‬‬

‫‪-7‬ﺑﺮای ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی از درازی ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﭘﺎرﻩ ﻳﯽ از ﻧﺒﺸﺘﻪ‬

‫هﺎی ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر ﻟﻌﻠﺰاد‪ 41‬را در ﺑﺎرﻩ ﮐﻠﻤﻪ هﺎی‬
‫ﺁرﻳﺎ و ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﻣﯽ ﺁورﻳﻢ‪:‬‬
‫‪ -‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اواﻳﻞ هﺰارۀ دوم ﺗﺎ اواﻳﻞ‬
‫هﺰارۀ اول ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ‬
‫وارد ﻓﻼت اﻳﺮان و ﴰﺎل هﻨﺪ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را در‬

‫ﺳﻠﺴﻠﻪ هﺎی ﺣﺎﮐﻢ ﻳﺎد ﻣﯽ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن‪ ،‬ﻃﺎهﺮﻳﺎن‪،‬‬

‫ﺻﻔﺎرﻳﺎن‪ ،‬ﺗﻴﻤﻮرﻳﺎن و ﻏﻴﺮﻩ‪.‬‬

‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻬﭘﻨﺎور ﺧﺮاﺳﺎن ﺗﺎ ﻇﻬﻮر دوﻟﺖ ﺻﻔﻮی هﻢ ﺟﺰء ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻼﻓﺖ‬

‫اﺳﻼﻣﯽ ﳏﺴﻮب ﻣﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و هﻢ ﺟﺰء ﻗﻠﻤﺮو ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﻳﺮان‪.‬‬
‫هﺮﭼﻨﺪ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﳏﻠﯽ در ﺁن ﺣﮑﻤﺮواﻳﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﳘﻴﻦ دﻟﻴﻞ‬
‫ﺷﻌﺮای ﻓﺎرﺳﯽ زﺑﺎن در ﺁن دورﻩ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رودﮐﯽ‪ ،‬اﺑﻮﺷﮑﻮر ﺑﻠﺨﯽ‪،‬‬
‫ﻋﻨﺼﺮی‪ ،‬ﻓﺮﺧﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮی‪ ،‬ﻓﺮدوﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ‪ ،‬ﺷﻬﺎب ﺗﺮﺷﻴﺰی‬
‫و ‪ ...‬اﻣﺮای ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻏﺰﻧﻮی‪ ،‬ﻏﻮری‪ ،‬ﺗﻴﻤﻮری و ﺣﺘﺎ هﻮﺗﮑﯽ و‬
‫اﺑﺪاﻟﯽ را ﺷﻬﺮﻳﺎران و ﺷﺎهﺎن اﻳﺮان و ﺧﺮاﺳﺎن ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﻧﺪ‪«.‬‬

‫‪ .40‬ﻣﻔﻬﻮم ﺁرﻳﺎﻧﺎی ﺑﺰرگ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪ ﮐﻪ اﺷﮑﺎﻧﻴﺎن‬

‫)ﭘﺎرﺗﻴﺎن( ﮐﻪ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎﻩ ﺁﻧﺎن ﻣﻴﺎﻧﻪ ﭘﺸﺘﻪ اﻳﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﲞﺶ‬
‫هﺎﻳﯽ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی ﴰﺎل ﺧﺎوری ﻓﻼت دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﳏﺮز‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬رﻳﭽﺎرد ن‪ .‬ﻓﺮای ﻣﯽاﻓﺰاﻳﺪ‪» :‬ﭼﻮن ﭘﺎرﺗﻴﺎن ﺑﻪﺟﻬﺎﻧﮕﲑی‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻨﺪاری اﺻﻄﻼح ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ‬
‫ﺁﻣﺪﻩاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﮔﺴﱰش ﻳﺎﻓﺖ و ﺁن را ﺁرﻳﺎﻧﺎی ﺑﺰرگ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ اﻳﺮانﺷﻬﺮ‪ -‬اﺻﻄﻼﺣﯽﮐﻪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮ ﺳﺮزﻣﲔهﺎی‬
‫زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮد اﻃﻼق ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .41‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﻪ ﴰﺎر از هﻢ ﻣﻴﻬﻨﺎن ﻣﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﻻﻳﻠﯽ‬
‫ﻧﺎﻣﻌﻠﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺁﺛﺎر ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ دﺳﺖ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮاﻧﯽ ﺑﯽ‬
‫ﺑﺎورﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻴﺢ دادﻳﻢ ﺑﺮداﺷﺖ هﺎی ﻳﮑﯽ از ﭘﮋوهﺸﮕﺮان اﻓﻐﺎﻧﯽ‬
‫را ﮐﻪ در زﻣﻴﻨﻪ ﭘﮋوهﺶ هﺎی ارزﴰﻨﺪی اﳒﺎم دادﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺎورﻳﻢ‪.‬‬
‫‪81‬‬
 ‫رﻳﮕﻮﻳﺪا ﺑﻪ ﻧﺎم »ارﻳﺎ«‪ ،‬در اوﻳﺴﺘﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫َﺮﻳﺎ« و در ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم »ارﻳﻴﺎ«‬ ‫»اﻳﻴ‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ اﻧﺪ‪  .‬‬
‫‪ ‬واژﻩ هﺎی ﻓﻮق در اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ »ﺁرﻳﻦ« ﺗﺮﲨﻪ ﺷﺪﻩ‬ ‫‪-‬‬
‫اﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎزی هﺎ ﺁن را ﺑﺎ ﻃﺮح »ﻧﮋاد ﺁرﻳﻦ«‬
‫ﺑﻪ ﻣﻔﮑﻮرۀ ﻧﮋاد ﭘﺮﺳﺘﯽ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬واژۀ‬
‫ﺁرﻳﻦ در ﻓﺎرﺳﯽ »ﺁرﻳﺎﺋﯽ« ﺗﺮﲨﻪ ﺷﺪﻩ و در ﳘﺨﻮاﻧﯽ‬
‫ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎی ﻧﺎزی هﺎ درﺁن زﻣﺎن وارد ﮐﺸﻮر‬
‫ﻣﯽ ﺷﻮد‪  .‬‬
‫َﺮﻳﺎ )اﻳﺮان‬ ‫‪ ‬واژﻩ هﺎی ارﻳﺎ )هﻨﺪی(‪ ،‬اﻳﻴ‬ ‫‪-‬‬
‫ﺷﺮﻗﯽ(‪ ،‬ارﻳﻴﺎ )اﻳﺮان ﻏﺮﺑﯽ( و ﺣﺘﺎ ﺁرﻳﺎﻧﺎ‬
‫)ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ( ﺑﻴﺸﱰ ﻣﻔﻬﻮم زﺑﺎﻧﯽ‪ -‬ﺗﺒﺎری دارﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻳﻌﻨﯽ اﻗﻮاﻣﯽ ﮐﻪ )ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ( ﺑﻪ ﻳﮏ زﺑﺎن ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ )ﺑﺎ ﳍﺠﻪ هﺎی ﻣﺘﻔﺎوت(‪  .‬‬
‫‪ ‬ﳏﻞ زﻧﺪﮔﯽ ﺁرﻳﺎهﺎ در هﻨﺪ »ﺁرﻳﺎ ورﺗﻪ« ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ‬ ‫‪-‬‬
‫ﺷﺪﻩ و ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺮدﻣﺎن اوﻳﺴﺘﺎﺋﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫َﺮﻳﺎﻧﺎ وﻳﺠﻪ« ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ هﺮ دو ﺑﻪ‬ ‫»اﻳﻴ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺁرﻳﺎﻳﯽ هﺎ اﺳﺖ‪ .‬واژﻩ هﺎی‬
‫»ﺁرﻳﺎﻧﺎ«ی ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و »اﻳﺮان« ﻧﻴﺎﮐﺎن ﺧﻮد ﻣﺎن‬
‫از ﳘﻴﻦ واژﻩ هﺎ ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪  .‬‬
‫واژﻩ ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺑﺮای ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در اواﻳﻞ ﺳﺪﻩ‬ ‫‪-‬‬
‫ﳔﺴﺖ ﻣﻴﻼدی در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪  .‬‬
‫در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی ﭘﺘﻮﻟﻴﻤﯽ )ﺑﻄﻠﻴﻤﻮس( واژﻩ ﺁرﻳﺎﻧﺎ‬ ‫‪-‬‬
‫دﻳﺪﻩ ﳕﯽ ﺷﻮد‪  42.‬‬
‫ﺁرﻳﺎﻧﺎی ﺑﻴﻠﻴﻮ )ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪی ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺑﻪ هﻔﺖ‬ ‫‪-‬‬
‫وﻻﻳﺖ از ﻗﻮل ﭘﺘﻮﻟﻴﻤﯽ( ﺟﻌﻠﯽ و ﺷﺎﻳﺪ هﻢ در اﺛﺮ‬
‫اﺷﺘﺒﺎﻩ ﺑﻮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪  .‬‬
‫ﮐﻠﻤﻪ ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺑﺮای ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ﺳﺎل هﺎی دهﻪ‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 1840‬ﺑﻪ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت اﻧﮕﻠﻴﺲ راﻩ ﺑﺎز ﳕﻮدﻩ اﺳﺖ‪  .‬‬
‫در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺮای ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺁﻗﺎی ﳏﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ‬ ‫‪-‬‬
‫در اﺛﺮ »ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪1301‬‬
‫)ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 1929‬ﻣﻴﻼدی( ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪،‬‬
‫واژﻩ »ﺁرﻳﺎﻧﻪ« را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻗﺎی ﳏﻤﺪ‬
‫ﺣﺴﻴﻦ در ص‪ 4 .‬اﺛﺮش ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ هﺎ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﺑﻪ ﻧﺎم اﻗﺴﻴﻤﻴﻨﻴﺎ در هﻔﺖ ﻋﻼﻗﻪ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﳕﻮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ -1 .‬ﺁرﻳﺎﻧﻪ‪ -‬ﻋﻼﻗﻪ وﺳﻴﻌﯽ‬

‫‪ .42‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺗﺪﻗﻴﻖ دارد‪.‬‬

‫‪82‬‬
‫ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺁن ﻣﻘﺎم هﺮات‪ ،‬و ﮐﺎﺑﻞ ﮔﺎهﯽ در‬
‫اﻳﻦ داﺧﻞ و ﮔﺎهﯽ از اﻳﻦ ﻋﻠﻴﺤﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪  ...‬‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻋﻬﺪ راﺟﻪ هﺎی هﻨﻮد ﺑﻪ اﳍﻴﮏ دﻳﺲ‬
‫ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻮد‪ .‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪﻩ‪ ،‬اﻳﻦ را‬
‫زاﺑﻠﺴﺘﺎن ﻧﺎم ﻬﻧﺎدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻣﻴﺎن ﻏﺎﻟﺐ ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬ﺑﺎﺧﱰ‬
‫ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪  «...‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﳏﻤﺪ ﻋﻠﯽ در ص‪ 57 .‬ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫»اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ (1927) 1306‬ﺑﺎ ﺗﺼﻮﻳﺐ‬
‫ﻓﻴﺾ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن زﮐﺮﻳﺎ‪ -‬وزﻳﺮ ﻣﻌﺎرف دورﻩ اﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﭼﺎپ رﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪» ،‬ﺁرﻳﺎﻧﺎ« را ﻧﺎم ﻗﺪﻳﻤﯽ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻠﮏ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ هﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد و ﺣﺼﻪ ﺷﺮﻗﯽ ﳑﻠﮑﺖ ﻋﻈﻴﻢ‬
‫اﻳﺮان ﴰﺮدﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ«‪.‬‬

‫‪ -‬اﺳﱰاﺑﻮ )‪ 63‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد‪ 24 -‬ﻣﻴﻼدی( در‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی ﺧﻮد از ﻗﻮل اراﺗﻮس ﺗﻴﻨﺲ )‪ 195‬ﭘﻴﺶ از‬
‫ﻣﻴﻼد( ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﮑﻨﺪر ﺑﻪ هﻨﺪ ﲪﻠﻪ‬
‫ﮐﺮد‪ ...‬رود ﺳﻨﺪ ﻣﺮز ﻣﻴﺎن هﻨﺪ و ﺁرﻳﺎﻧﺎی واﻗﻊ‬
‫در ﻏﺮب هﻨﺪ زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪهﺎ ﲞﺶ ﻋﻤﺪﻩ ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف هﻨﺪی هﺎ درﺁﻣﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺁن را از ﺗﺼﺮف ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎن در ﺁوردﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪...‬‬
‫هﻨﺪ در ﴰﺎل ﳏﺪود ﻣﯽ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺗﺎ درﻳﺎی‬
‫ﺷﺮﻗﯽ و ﭘﺎﻳﺎﻧﻪ هﺎی ﮐﻮهﺴﺘﺎن ﺗﺎروس ﮐﻪ ﺑﻮﻣﯽ هﺎی‬
‫ﳏﻞ ﺁن را ﺑﻪ ﻧﺎم هﺎی ﭘﺎروﭘﺎﻣﻴﺴﻮس‪ ،‬اﻣﻮدوس‪،‬‬
‫اﻳﻤﺎﻧﻮس و دﻳﮕﺮ ﻧﺎم هﺎ ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎن ﺁن هﺎ را ﻗﻔﻘﺎزﻳﻪ ]هﻨﺪوﮐﺶ[ ﻣﯽ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻐﺮب ﺑﺎ رود ﺳﻨﺪ‪....‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﺑﻌﺪ از هﻨﺪوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﳔﺴﺘﻴﻦ ﲞﺶ‬
‫از ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی زﻳﺮ ﺗﺼﺮف ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺑﻌﺪ از رود‬
‫ﺳﻨﺪ و ﺳﺎﺗﺮاﭘﻴﯽ هﺎی ﻋﻠﻴﺎ ﮐﻪ در ﺁن ﺳﻮی ﮐﻮﻩ هﺎی‬
‫ﺗﺎروس واﻗﻊ اﻧﺪ‪ .‬ﺁرﻳﺎﻧﺎ از ﺟﻨﻮب و ﴰﺎل ﺑﺎ ﳘﺎن‬
‫رود و ﮐﻮﻩ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ هﻨﺪوﺳﺘﺎن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ‪،‬‬
‫ﳏﺪود ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺑﺎ ﳘﺎن رودﺧﺎﻧﻪ ﺳﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﻴﺎن‬
‫ﺁرﻳﺎﻧﺎ و هﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺟﺮﻳﺎن دارد‪.‬‬
‫ﻣﺮز ﺁرﻳﺎﻧﺎ از اﻳﻦ رود در ﲰﺖ ﻣﻐﺮب ﺗﺎ ﺧﻂ ﻓﺮﺿﯽ‬
‫ﻳﯽ ﮐﻪ از دروازﻩ هﺎی ﮐﺴﭙﻴﻦ ﺗﺎ ﮐﺮﻣﺎﻧﻴﺎ ﮐﺸﻴﺪﻩ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬اداﻣﻪ دارد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﭼﻬﺎرﺿﻠﻌﯽ‬

‫‪83‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺿﻠﻊ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺁن از ﻣﺼﺐ ﺳﻨﺪ و ﭘﺎﺗﺎﻟﻨﻪ ﺁﻏﺎز‬
‫ﺷﺪﻩ و در ﮐﺮﻣﺎﻧﻴﺎ و ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس ﭘﺎﻳﺎن ﻣﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ارﺗﻮس ﺗﻴﻨﺲ در ﺑﺎرﻩ ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺁرﻳﺎﻧﺎ در ﻣﺸﺮق ﳏﺪود اﺳﺖ ﺑﻪ رود ﺳﻨﺪ‪ .‬در ﺟﻨﻮب‬
‫ﮐﻮهﺴﺘﺎن‬ ‫ﺑﺎ‬ ‫ﴰﺎل‬ ‫در‬ ‫ﺑﺰرگ‪.‬‬ ‫درﻳﺎی‬ ‫ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎروﭘﺎﻣﻴﺰادی و دﻧﺒﺎﻟﻪ هﺎی ﺁن ﺗﺎ ﺣﻮاﻟﯽ‬
‫دروازﻩ هﺎی درﻳﺎی ﮐﺴﭙﻴﻦ‪.‬‬
‫ﻧﻮاﺣﯽ ﻏﺮﺑﯽ ﺁن ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺳﺖ ﺑﺎ ﳘﺎن ﻣﺮزهﺎﻳﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎرﺗﻴﺎ را از ﻣﺎد ﺟﺪا ﻣﯽ ﺳﺎزد و ﮐﺮﻣﺎﻧﻴﺎ را از‬
‫ﭘﺎرس ﭘﺮﻳﺘﻴﮑﺎﻧﯽ هﺎ ]اﺻﻔﻬﺎن[‪.‬‬
‫ﻬﭘﻨﺎی ﺁن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﻪ درازی رودﺧﺎﻧﻪ ﺳﻨﺪ اﺳﺖ از‬
‫ﮐﻮهﺴﺘﺎن ﭘﺎراﭘﺎﻣﻴﺰادی ﺗﺎ دهﺎﻧﻪ ﺁن رود‪  ...‬‬

‫هﺴﺘﻨﺪ ﻣﻮﻟﻔﺎﻧﯽ ﮐﻪ ‪ ...‬اﺳﻢ ﺁرﻳﺎﻧﺎ را ﻧﻴﺰ ﺑﺮ‬

‫ﲞﺸﯽ از ﭘﺎرس و ﻣﺎد و ﳘﭽﻨﻴﻦ ﻗﺴﻤﺖ هﺎﻳﯽ از‬
‫ﺑﺎﮐﱰﻳﺎ و ﺳﻐﺪﻳﺎﻧﺎن اﻃﻼق ﻣﯽ ﳕﺎﻳﻨﺪ‪«.‬‬
‫‪ -‬وﻳﻠﺴﻦ در اﺛﺮ ارزﴰﻨﺪ »ﺁرﻳﺎﻧﺎی ﺑﺎﺳﺘﺎن« ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺗﻮﺳﻂ هﻴﺮودوﺗﻴﺲ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪﻩ‪،...‬‬
‫ﭘﺘﻮﻟﻴﻤﯽ در ﺑﺎرﻩ ﺁرﻳﺎﻧﺎ هﻴﭻ ﭼﻴﺰی ﻧﮕﻔﺘﻪ‪،‬‬
‫]ﺁرﻳﺎﻧﺎ[ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺗﻮﺳﻂ اﺳﱰاﺑﻮ ﺗﻮﺿﻴﺢ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪﻩ و ﭘﻠﻴﻨﯽ هﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ]ﺁرﻳﺎﻧﺎ[ در‬
‫ﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪﻩ اری ]هﺮات[ ﺑﺎ ﻣﺮدﻣﺎن دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻳﻦ ﮐﻪ وﻳﻠﺴﻦ ﻧﺎم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را در اﻳﻦ اﺛﺮ‬
‫ﺧﻮد ذﮐﺮ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻳﯽ ﺁن ﺁﮔﺎﻩ‬
‫ﺑﻮدﻩ‪ ،‬و ﻓﮑﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد درک ﻋﻤﻴﻘﯽ از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی‬
‫ﺁرﻳﺎﻧﺎ هﺎی ﺑﺎﺳﺘﺎن اﺳﱰاﺑﻮ و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺁن‬
‫روزی ﺑﻪ ﺣﻴﺚ ﻳﮏ »ﻣﻨﻄﻘﻪ« داﺷﺘﻪ اﺳﺖ )ﻧﻪ ﻳﮏ‬
‫ﮐﺸﻮر(‪ .‬زﻳﺮا وی در ص‪ 119 .‬اﺛﺮ ﺧﻮد از »ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ ﮐﺎﺑﻞ« ﻳﺎدﺁوری ﳕﻮدﻩ و ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻗﻮی ﻣﯽ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﻳﻦ ﺳﺎل هﺎ ﴰﺎل هﻨﺪوﮐﺶ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﲞﺎرا ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ)ص‪ (123 .‬و ﺣﮑﻮﻣﺖ هﺎی‬
‫ﻧﻴﻤﻪ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ در ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻗﻨﺪهﺎر و هﺮات ﺑﺮ ﻗﺮار‬
‫ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﺰارش هﺎی اﺳﱰاﺑﻮ و ﺳﺎﻳﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان‬
‫ﺁرﻳﺎﻧﺎی‬ ‫دارد‪:‬‬ ‫وﺟﻮد‬ ‫ﺁرﻳﺎﻧﺎ‬ ‫دو‬ ‫ﺑﻌﺪی‪،‬‬
‫ﮐﻮﭼﮏ)ﺳﺎﺣﻪ ﻳﯽ ﺑﻴﻦ رود ﺳﻨﺪ و هﻨﺪوﮐﺶ و ﮐﺮﻣﺎن(‬
‫و ﺁرﻳﺎﻧﺎی ﺑﺰرگ )ﺳﺎﺣﻪ ﻳﯽ از رود ﺳﻨﺪ ﺗﺎ ﺳﻐﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎد و ﭘﺎرس( ﮐﻪ ﻣﺮزهﺎی ﺁن ﺗﻮﺳﻂ اﺳﱰاﺑﻮ )در‬
‫ﺳﺪﻩ اول ﻣﻴﻼدی( ﺗﻮﺿﻴﺢ دادﻩ ﺷﺪﻩ و ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ‬

‫‪84‬‬
‫»زﺑﺎﻧﯽ‪-‬‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم‬ ‫ﮐﺎﻣﻼ‬ ‫ﺁرﻳﺎﻧﺎ‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ واژﻩ‬
‫ﻓﺮهﻨﮕﯽ« دارد‪  .‬‬
‫دﻟﭽﺴﭗ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻣﺮزهﺎی هﻴﭻ ﻳﮏ از دو ﺁرﻳﺎﻧﺎی‬
‫ﺗﻄﺎﺑﻖ‬ ‫اﻣﺮوزی‬ ‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬ ‫ﻣﺮزهﺎی‬
‫اﺳﱰاﺑﻮ‬ ‫ﺑﺎ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮزهﺎی ﺁرﻳﺎﻧﺎی ﮐﻮﭼﮏ را در ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻴﻤﻪ هﺎی ﮐﺸﻮرهﺎی اﻣﺮوزی‬
‫ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و اﻳﺮان ﻣﯽ ﺷﻮد و اﮔﺮ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی ﺁرﻳﺎﻧﺎی ﺑﺰرگ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺣﺪ‬
‫اﻗﻞ ﺷﺎﻣﻞ ﮐﺸﻮرهﺎی ﺗﺎﺟﻴﮑﺴﺘﺎن‪ ،‬ازﺑﮑﺴﺘﺎن و‬
‫ﺗﺮﮐﻤﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻋﻼوﻩ ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﯽ‬
‫ﺷﻮد‪  .‬‬
‫‪ -‬ﺑﻴﻠﻴﻮ در ص‪) 9 .‬ﺗﺮﲨﻪ دری( ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫»ﭘﮋوهﺸﯽ در ﺑﺎرﻩ اﺗﻨﻮﮔﺮاﻓﯽ ﻳﺎ ﺗﺒﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻟﻨﺪن‪ 1891 ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺁﻗﺎی‬
‫ﺳﺒﺰواری ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﯽ دری ﺗﺮﲨﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽ‬
‫ﻧﮕﺎرد‪» :‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ ﮐﻨﻮن اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ‬
‫ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺁرﻳﺎﻧﺎی ﻗﺪﻳﻢ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ هﺎ اﺳﺖ«‪  .‬‬

‫دﻟﭽﺴﭗ اﺳﺖ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻴﻠﻴﻮ ﮐﺪام‬

‫»اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« و ﮐﺪام »ﺁرﻳﺎﻧﺎ« اﺳﺖ‪ .‬وی در ص‪.‬‬
‫‪ 10‬ﺗﺮﲨﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﭘﮋوهﺶ ﺧﻮﻳﺶ‪،‬‬
‫]ﻓﺮض[ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﻦ ﳏﺪود اﺳﺖ در ﺷﺮق‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪوس)از ﮔﻴﻠﮕﻴﺖ ﺗﺎ ﲝﺮ(‪ ،‬در ﺟﻨﻮب ﺑﻪ ﲝﻴﺮﻩ‬
‫ﻋﺮب‪ ،‬در ﻏﺮب ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن وﮐﺮﻣﺎن و در ﴰﺎل ﺑﻪ‬
‫رود اﮐﺴﻮس ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﻮاﺟﻪ ﺻﺎﱀ و از ﺁن ﺟﺎ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ دﺷﺖ ﺧﻮارزم ﺗﺎ ﺧﺮاﺳﺎن ﭘﺎرﺳﻴﺎن«‪  .‬‬

‫ﻧﺎم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻃﻮری ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻓﻮق اﻃﻼق‬

‫ﮔﺮدﻳﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﺎم ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺮدم ﺁن ﻧﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﯽ ﺷﻮد و ﻧﻪ ﮐﺎرﺑﺮد دارد )ﻧﻪ در ﳎﻤﻮع و ﻧﻪ در‬
‫ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺁن(‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﳘﺴﺎﻳﮕﺎن‬
‫و ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط ﻧﺎم ﻗﻮم ﻏﺎﻟﺐ در ﺁن‬
‫دادﻩ ﺷﺪﻩ‪ ...‬ﺧﺮاﺳﺎن ﻧﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم اﻳﻦ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺮای ﮐﺸﻮر ﺷﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ ﺑﺮﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺎرﺟﯽ هﺎ ﺁن را اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ -‬در اوﺳﺘﺎ ﮐﻠﻤﻪ هﺎی ﺁرﻳﺎﻧﺎ و اﻳﺮان دﻳﺪﻩ ﳕﯽ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﮐﻠﻤﻪ هﺎی اﻳﺮﻳﻦ ﻣﻴﻦ – وﻳﺠﻪ‬
‫))‪ ،(Airyanmen  –Vaeja‬اﻳﺮﻳﻴﻨﺎ‪ -‬وﻳﺠﻪ )‐‪Airyena‬‬

‫‪85‬‬
‫‪ (Vaegah‬و اﻳﺮﻳﺎﻧﺎ‪ -‬وﻳﺠﻪ )‪ (Airyan‐Vaeja‬اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺁرﻳﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -‬در ﻧﻘﺸﻪ ﺑﺎزﺳﺎزی ﺟﻬﺎن اﻳﺮاﺗﻮس در ﺳﺎل ‪ 220‬ﭘﻴﺶ‬
‫از ﻣﻴﻼد ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺑﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻨﯽ ﻣﻴﺎن رود ﺳﻨﺪ و‬
‫رود دﺟﻠﻪ اﻃﻼق ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼ ﺑﺎ ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫ﭘﺎرس ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﳘﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻘﺸﻪ را ﺑﺎ‬
‫اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻔﺎوت اﺳﱰاﺑﻮ در ﺳﺎل هﮋدهﻢ ﻣﻴﻼدی ﭘﺮداز‬
‫ﳕﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﯽ داﱎ ﮔﻮﺷﻪ هﺎﻳﯽ از ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﺎم‬

‫»اﻳﺮان« را »ﻣﻐﻮﻻن« ﺑﺮ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﲔ ﻬﻧﺎدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫داآﱰ ﺣﺴﲔ ﻓﻴﺾ اﳍﯽ وﺣﻴﺪ‪ -‬ﻳﮑﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺗﺮک ﮔﺮای‬
‫اﻳﺮاﻧﯽ را ﺑﻴﺎورﻳﻢ‪:‬‬

‫»ﺳﺮزﻣﻴﻨﯽ آﻪ اﻣﺮوز ﺑﺎ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی ﻣﻌﻠﻮﻣﺶ اﻳﺮان ﮔﻔﺘﻪ‬

‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﻗﺪﱘاﻻﻳﺎم »ﺧﻮﻧﲑث« و ﻳﺎ »ﺧﻮﻧﲑﻩ« و ﺑﻌﺪ‬
‫‪43‬‬
‫»اﻳﺮان وﻳﭻ« و »اﻳﺮان« ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫»ﺧﻮﻧﲑث«‪ -‬ﻳﺎ ﺧﻮﻧﲑس‪ -‬ﻧﺎم ﻗﺪﳝﯽ و اوﻟﻴﻪ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﲔ‬

‫اﺳﺖ آﻪ از دو ﺟﺰء »ﺧﻮن« و »ﻳﺮث« ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺰء اول ﺁن ﳐﻔﻒ »ﺧﻴﻮن« ﻳﺎ ﳘﺎن »ﺧﻮن« و »هﻮن« اﺳﺖ‬
‫آﻪ در زﺑﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن و ﺑﻪ وﻳﮋﻩ در آﺘﺎب رزﻣﻨﺎﻣﺔ‬
‫»اﻳﺎﺗﻜﺎ زرﻳﺮان« ﺑﻪ اﻗﻮام ﺗﺮك »ﺁق هﻮن« ﻳﺎ »هﻮن‬
‫ﺳﻔﻴﺪ« ﻳﺎ ﺁﻓﺘﺎﻟﻴﺖ و هﻴﺎﻃﻠﻪ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﺪ و »ﻳﺮث« ﻳﺎ‬
‫»ﻳﺮﻩ« ﳘﺎن »زﻣﲔ« اﺳﺖ آﻪ روي ﳘﺮﻓﺘﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﺳﺮزﻣﲔ هﻮن‬
‫هﺎ« را ﻣﯽدهﺪ و ﻧﺸﺎن از ﺁن دارد آﻪ »اﻗﻮام ﺗﺮك‬
‫زﺑﺎن هﻮن« ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﻣﺮز و ﺑﻮم ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫وﻗﺘﯽ ﻗﻮم »هﻮن« ﻳﺎ »ﺧﻮن« ﺑﺎ اﻗﻮام »اور« )‪ (ur‬در‬

‫ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﲢﺎدﻳﻪ ﻗﺒﺎﻳﻠﯽ »اورﺧﻮن« را‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ آﻪ ﻧﺎم اﻳﻦ اﲢﺎدﻳﻪ ﺑﺮ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺁﺳﻴﺎی‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻬﻧﺎدﻩ ﺷﺪ آﻪ ﺑﻌﺪهﺎ آﺘﻴﺒﻪهﺎی »ﺗﺮآﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎن« ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن »ﮔﺆك ﺗﺮكهﺎ« از ﺁن ﺟﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁﻣﺪ‪.‬‬

‫واژﻩ »ﺧﻴﻮن« ﻳﺎ »هﻮن« در داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎ ﭼﻨﲔ‬

‫ﺗﻔﺼﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪﻩ آﻪ »ﺧﻴﻮن در اوﺳﺘﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮﺋﻴﻮن و‬

‫‪ .43‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﳕﯽﺗﻮاﻧﺪ دﻗﻴﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪان اروﭘﺎﻳﯽ‬

‫ﳏﻞ »ﺧﻮﻧﲑث« را ﻧﻪ ﺑﺎ اﻳﺮان ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺧﻮارزم و ﺣﺘﺎ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﻨﻄﺒﻖ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪) .‬ﻣﻬﺪی ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ(‪.‬‬
‫‪86‬‬
‫ُن ﻧﺎم ﻗﺒﻴﻠﻪ و ﻗﻮﻣﯽ اﺳﺖ از ﺗﻮراﻧﻴﺎن ‪] ...‬و‬ ‫ﺧﯽ ا‬
‫ﺑﻪ[ ﻗﺒﻴﻠﻪهﺎی داﻧﻮ و ﺧﻮﺋﻴﻮن ‪ ...‬در ﻬﭘﻠﻮی و ﲪﺎﺳﺔ‬
‫‪44‬‬
‫اﻳﺎﺗﻜﺎر زرﻳﺮان ﺧﻴﻮن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪﻩ«‪.‬‬

‫َﻧﮓ« از ﺟﺎﺳﺐ ﺗﺮك ﺑﻪﻋﻨﻮان »ﺷﺎﻩ‬ ‫َر‬

‫َﺮود و ا‬‫ِه‬
‫در آﺘﺎب »و‬
‫ﺧﻴﻮﻧﺎن« ﻧﺎم ﺑﺮدﻩ ﺷﺪﻩ آﻪ در ﻧﺰدﻳﻚ ﺟﻨﮕﻞ ﺳﭙﻴﺪ ﻣﺮو‬
‫‪45‬‬
‫ﺑﺎ ﮔﺸﺘﺎب ﭘﺎدﺷﺎﻩ اﻳﺮان ﺟﻨﮕﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪهﺮ ﺣﺎل اﻳﻦ واژﻩ در »هﺎدﺧﺖ ﻧﺴﻚ« )ﻓﺮﮔﺮد ‪ ١‬ﺑﻨﺪ‬

‫‪ (٣٠‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﺧﻮﻧﲑﻩ« ‪ -‬ﺑﺎ هﺎی ﻏﲑ ﻣﻠﻔﻮظ ‪ -‬ﺁﻣﺪﻩ‬
‫و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدهﺪ آﻪ ﺳﺎآﻨﺎن اﺻﻠﯽ ﺳﺮزﻣﲔ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ اﻳﺮان‬
‫»ﺗﺮآﺎن هﻮن« ﺑﻮدﻧﺪ آﻪ ﺳﺮزﻣﲔ ﺧﻮد را ﻧﻴﺰ »ﺧﻮﻧﲑﻩ« ﻳﺎ‬
‫»ﺧﻮﻧﲑث« ﻣﯽﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪46‬‬
‫واژﻩ »اﻳﺮان وﻳﭻ« ﻧﻴﺰ ﻣﺜﻞ »ﺧﻮﻧﲑث« ﻳﻚ واژﻩ ﺗﺮآﯽ‬
‫اﺳﺖ و از ﭼﻬﺎر ﺟﺰء ای ‪ +‬ار‪ +‬ان ‪ +‬وﻳﭻ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪﻩ آﻪ‬

‫‪ .44‬داﻧﺸﻨﺎمۀ ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎ‪ ،‬واژﻩﻧﺎﻣﻪ ﺗﻮﺿﻴﺤﯽ ﺁﺋﲔ زرﺗﺸﺖ‪ ،‬دآﱰ‬

‫ﺟﻬﺎﻧﮕﲑ اوﺷﻴﺪری‪ ،‬ﲥﺮان‪ :‬ﺷﺮآﺖ ﻧﺸﺮ ﻣﺮآﺰ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،١٣٧١ ،‬ص‬
‫‪٢٦٨‬‬
‫‪ .45‬وهﺮود و ارﻧﮓ‪ ،‬ﺟﺴﺘﺎرهﺎﻳﯽ در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی اﺳﺎﻃﲑ و ﺗﺎرﳜﯽ‬
‫اﻳﺮان ﺷﺮﻗﯽ‪ ،‬ﭘﮋوهﺶ ژوزف ﻣﺎرآﻮارت )ﺁﳌﺎﻧﯽ(‪ ،‬ﺗﺮﲨﻪ ﺑﺎ اﺿﺎﻓﺎت‬
‫از داوود ﻣﻨﺸﯽزادﻩ‪ ،‬ﲥﺮان‪ :‬ﳎﻤﻮعۀ اﻧﺘﺸﺎرات ادﺑﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﳜﯽ‬
‫ﻣﻮﻗﻮﻓﺎت دآﱰ ﳏﻤﻮد اﻓﺸﺎر ﻳﺰدی‪ ،١٣٦٨ ،‬ص ‪١٧۴‬‬

‫‪ .46‬در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﮏ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺎرﻳﮑﱰ از ﻣﻮ اﺷﺎرﻩ ﮐﺮد و‬

‫ﺁن ﺗﻔﺎوت ﻣﻴﺎن ﺗﻮراﻧﯽ و ﺗﺮﮐﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎری از داﻧﺸﻤﻨﺪان‬
‫ﻧﮋاد ﺁرﻳﺎﻳﯽ را ﺑﻪ دو ﺷﺎﺧﺘﻪ اﻳﺮاﻧﯽ و ﺗﻮراﻧﯽ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫داﮐﱰ ﳏﻤﻮد اﻓﺸﺎر در ﺟﻠﺪ ﺳﻮم اﻓﻐﺎن ﻧﺎﻣﻪ در ص‪ 71 .‬ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫»ﺑﻌﻀﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان اروﭘﺎﻳﯽ ﭼﻮن ﮔﺮوﺳﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮی ﺗﻮران را‬
‫هﻢ »اﻳﺮان ﺧﺎرﺟﯽ« داﻧﺴﺘﻪ و ﺗﻮراﻧﻴﺎن را هﻢ از ﻧﮋاد ﺁرﻳﻦ‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮدوﺳﯽ هﻢ ﮐﻪ ﺗﻮراﻧﯽ را ﺑﺎ ﺗﺮک ﻣﻨﻄﺒﻖ ﮐﺮدﻩ‪،‬‬
‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺑﺮ زﻣﺎن ﺧﻮد ﻋﻄﻒ ﳕﻮدﻩ اﺳﺖ‪«...‬‬

‫ﺗﻮراﻧﯽ هﺎ ﺁرﻳﺎﻳﯽ ﻧﮋاد و ﺳﻔﻴﺪ ﭘﻮﺳﺖ ﻧﺎب هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ‬

‫اﺳﺎﻃﻴﺮی در ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی ﻓﺮارودان ﺑﻮد و ﺑﺎش داﺷﺘﻨﺪ و‬
‫داﻣﺪاری و ﺑﻴﺎﻧﮕﺮدی ﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺑﻴﺸﱰ ﺷﻴﻮﻩ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻮﭼﺮوی داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﻨﺘﯽ ﺑﺎ ﺁرﻳﺎﻳﯽ هﺎی اﻳﺮاﻧﯽ ﳘﭽﺸﻤﯽ‬
‫و دﴰﻨﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰی ﮐﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪ هﺎی ﺷﻬﻨﺎﻣﻪ ﮔﻮاﻩ ﺑﺮ ﺁن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬ﺗﺮک هﺎ ﺁﻣﻴﺰﻩ ﻳﯽ هﺴﺘﻨﺪ از ﺁرﻳﺎﻳﯽ هﺎی ﺗﻮراﻧﯽ‬
‫‪87‬‬
‫و ﺗﺎ ﺟﺎﻳﯽ هﻢ اﻳﺮاﻧﯽ و ﻣﻐﻮل هﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﭘﺲ از ﺳﺮازﻳﺮی‬
‫ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﭼﻨﮕﻴﺰﺧﺎن ﺑﻪ ﻓﺮارودان ﺑﺮ ﲞﺶ ﺑﺰرﮔﯽ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ دو‬
‫ﺳﻮی ﺁﻣﻮ ﭼﻴﺮﮔﯽ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻮﻟﻮی‪ :‬ﻧﻴﻤﻴﻢ ز‬
‫ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻧﻴﻤﻴﻢ زﻓﺮﻏﺎﻧﻪ‪.‬‬

‫رﻳﺸﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ اﻟﻐﺖ رﻳﺸﻪ ﺑﺴﻴﺎری از ﮐﻠﻤﻪ‬ ‫از دﻳﺪﮔﺎﻩ‬
‫هﺎی اﻳﺮاﻧﯽ و ﺗﻮراﻧﯽ و دﻳﮕﺮ زﺑﺎن هﺎی ﮔﺮوﻩ هﻨﺪو‬ ‫هﺎ و واژﻩ‬
‫هﻨﺪ و اﻳﺮاﻧﯽ ﻳﮑﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردن ﺁﮔﺎهﯽ‬ ‫اروﭘﺎﻳﯽ و‬
‫ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬ﺗﻴﻮری ﻗﻄﺒﯽ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺁرﻳﺎﻳﯽ هﺎ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﺸﱰ ﻧﮕﺎﻩ‬

‫در وﻳﮑﻴﭙﻴﺪﻳﺎ ذﻳﻞ ﮐﻠﻤﻪ ﺗﻮران ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪ :‬ﺗﻮران ﺟﺎیﻧﺎﻣﯽ‬

‫اﺳﺖ ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﺮای ﻳﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺗﻮر‪ .‬ﳘﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ دادﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺗﻮراﻧﻴﺎن اﺻﻠﯽ از ﻧﮋاد اﻳﺮاﻧﯽ در ﻋﺼﺮ اوﺳﺘﺎ هﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮐﻬﻨﱰﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮراﻧﻴﺎن اﺷﺎرﻩ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﺘﺎب اوﺳﺘﺎ اﺳﺖ و‬

‫ﲤﺎﻣﯽ ﺗﻮراﻧﻴﺎن در اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﺎم هﺎی اﻳﺮاﻧﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﮐﺘﺎب هﺎی ﻬﭘﻠﻮی ﻧﻴﺰ ﻧﺎم هﺎی ﺗﻮراﻧﻴﺎن ﳘﻪ اﻳﺮاﻧﯽ‬

‫اﺳﺖ)ﻣﺎﻧﻨﺪ ارﺟﺎﺳﭗ و ﻧﺎﳐﻮاﺳﺖ و وﻳﺪرﻓﺶ ﺟﺎدو(‪ .‬در ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ‬
‫ُﺮوی‪،‬‬
‫هﻢ ﻧﺎم هﺎﻳﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺸﻨﮓ‪ ،‬اﻓﺮاﺳﻴﺎب‪ ،‬ﮔﺮﺳﻴﻮز‪ ،‬اﻏﺮﻳﺮث‪ ،‬ﮔ‬
‫آﻬﺮم‪ ،‬ﺳﭙﻬﺮم‪ ،‬اﻧﺪرﻳﻤﺎن‪ ،‬ﺳﺮﺧﻪ‪ ،‬ﺷﻴﺪﻩ‪ ،‬ﻓﺮﻧﮕﻴﺲ‪ ،‬ﻣﻨﻴﮋﻩ‪ ،‬وﻳﺴﻪ‪،‬‬
‫ﻓﺮﺷﻴﺪورد‪ ،‬ﳍﺎك‪ ،‬هﻮﻣﺎن‪ ،‬ﭘﻴﺮان‪ ،‬ﺑﺎرﻣﺎن‪ ،‬ﭘﻴﻠﺴﻢ‪ ،‬ﮔﻠﺒﺎد‪،‬‬
‫ﻧﺴﺘﻴﻬﻦ‪ ،‬ﺷﻮاﺳﭗ‪ ،‬ارﺟﺎﺳﭗ‪ ،‬وﻳﺪرﻓﺶ‪ ،‬ﻧﺎﳐﻮاﺳﺖ و…(‪ ،‬آﺎﻣﻼ‬
‫ً ﺁﺷﻜﺎر‬
‫ﻣﯽ ﺳﺎزد آﻪ ﺗﻮراﻧﻴﺎن ﻋﺼﺮ اوﺳﺘﺎﻳﯽ‪ ،‬ﻗﻮم‪ /‬ﻗﺒﻴﻠﻪای »اﻳﺮاﻧﯽ«‬
‫ﺑﻮدﻩاﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻋﺼﺮ اﺷﻜﺎﻧﯽ و ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺁن آﻪ ﻳﺎد و ﺧﺎﻃﺮۀ ﺗﻮراﻧﻴﺎن‬

‫آﻬﻦ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ اﺳﻄﻮرﻩهﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و در دل ﲪﺎﺳﻪهﺎ ﺟﺎی ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﺎیﮔﺰﻳﻦ ﺷﺪن هﭙﺘﺎﻟﻴﺎن و ﺧﻴﻮنهﺎ در ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬و‬
‫ﺳﭙﺲ در ﻋﺼﺮ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎ ﺳﺎآﻦ ﺷﺪن »ﺗﺮآﺎن« در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ‪ ،‬ﻧﺎم‬
‫ﻗﻮم‪ /‬ﻗﺒﻴﻞۀ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪﻩ و از ﻣﻴﺎن رﻓﺖۀ »ﺗﻮران«‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎآﻨﺎن‬
‫ﺟﺪﻳﺪ و ﻧﻮﺁﻣﺪۀ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ هﭙﺘﺎﻟﻴﺎن و ﺧﻴﻮنهﺎ و هﻮنهﺎ‪،‬‬
‫و ﺳﺮاﳒﺎم »ﺗﺮآﺎن« اﻃﻼق ﮔﺸﺖ و ﺑﺎ ﺁﻧﺎن ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻦ‬
‫روﺳﺖ آﻪ در ﻣﺘﻮن ﻋﺼﺮ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﮔﺎﻩ از اﺻﻄﻼح ﺗﻮر و ﺗﻮران‬
‫ﺑﺮای اﺷﺎرﻩ ﺑﻪ ﺗﺮآﺎن ﺳﺎآﻦ ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ و ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ‬
‫اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺮدم ﺗﻮراﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮑﯽ از دو ﻗﻮم اﻳﺮاﻧﯽ ﳏﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‬

‫ﮐﻪ هﺮ دو از ﻧﻮادﮔﺎن ﻓﺮﻳﺪون ﺑﻮدﻧﺪ اﻣﺎ ﺑﺎ دو ﻗﻠﻤﺮو ﳐﺘﻠﻒ و‬
‫اﻏﻠﺐ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﺑﺎ هﻢ در ﺟﻨﮓ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ارﺗﺒﺎط ﺗﻮران ﺑﺎ‬
‫ﺗﺮکهﺎ ﻧﻴﺰ از ﺣﺴﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩاﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮک‬
‫ﺷﺪن ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ در ﻃﻮل ﺁن زﻣﺎن ﺗﺎ اﻧﺪازﻩای ﺗﮑﻤﻴﻞ ﺷﺪﻩ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪88‬‬
‫»اﻳﯽ« )‪ (iyi‬در ﺗﺮآﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﺧﻮب و ﳒﻴﺐ« و »ار« ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺮد و دﻻور و ﺟﻨﮕﺠﻮ و »ان« ﭘﺴﻮﻧﺪ ﲨﻊ و ﻣﻜﺎن و‬
‫»وﻳﭻ« ﻳﺎ »ﺑﻴﭻ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﲣﻤﻪ و ﺑﻴﻀﻪ« اﺳﺖ آﻪ اﻳﻦ‬
‫واژﻩ ﺁﺧﺮی ﳘﲔ اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ در زﻣﺎن ﺗﺮآﯽ ﺁذرﺑﺎﳚﺎﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫آﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬

‫ﻣﻌﻨﯽ اﻳﻦ واژﻩ ﭼﻬﺎر ﺟﺰﺋﯽ روي ﳘﺮﻓﺘﻪ »ﻣﻜﺎن و ﺳﺮزﻣﲔ‬

‫دﻻوران ﳒﻴﺐ« اﺳﺖ آﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آﺜﺮت اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﳐﻔﻒ ﺁن ﻳﻌﻨﯽ »اﻳﺮان« درﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬واژﻩ اﻳﺮان ﺑﻌﺪ‬
‫از ﲪﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و داﺧﻞ ﺷﺪن اﻳﻦ ﳑﻠﻜﺖ در ﺗﺮآﻴﺐ‬
‫ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻨﺴﻮخ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﺗﺎ زﻣﺎن‬
‫ﻣﻐﻮﻻن ﺑﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن »ﻋﺠﻢ« ﻳﻌﻨﯽ »ﮔﻨﮓ و ﻻل«‪ 47‬و ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺳﺮزﻣﲔ ﺁﻧﺎن ﻧﻴﺰ »ﳑﺎﻟﻚ ﻋﺠﻢ« ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬
‫»اﺑﻦ ﻋﱪی« ﺣﺘﺎ در زﻣﺎن اواﻳﻞ ﲪﻠﻪ ﻣﻐﻮل ﺑﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن‬
‫»ﻋﺠﻢ« ﮔﻔﺘﻪ و در ﻣﻮرد ﺟﻨﮓهﺎی اﻋﺮاب و اﻳﺮان‬
‫ﻣﯽﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫در واﻗﻊ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ دﺳﺘﮑﻢ ‪ ١۵٠٠‬ﺳﺎل ﭘﺲ از اوﺳﺘﺎ‪،‬‬

‫ﻗﺒﺎﻳﻞ ﮐﻮچ ﻧﺸﻴﻦ ﮐﻪ ﺳﺎﮐﻨﺎن اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻮر ﮐﻪ‬
‫ﭘﺴﺮ ارﺷﺪ ﻓﺮﻳﺪون ﺑﻮد‪ ،‬رهﱪی ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬از اوﺳﺘﺎ و ﮐﺘﺐ دﻳﻨﯽ‬
‫ﻬﭘﻠﻮی و داﺳﺘﺎنهﺎی ﻣﻠﯽ و اﻗﻮال ﻣﻮرﺧﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺮﻣﯽﺁﻳﺪ ﮐﻪ‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن و ﺗﻮراﻧﻴﺎن از ﻳﮏ ﻧﮋاد ﺑﻮدﻩاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺘﻬﯽ اﻳﺮاﻧﻴﺎن‬
‫زودﺗﺮ ﺷﻬﺮ ﻧﺸﻴﻦ ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﻮراﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﳘﺎن وﺿﻊ ﺑﻴﺎﺑﺎنﻧﻮردی و‬
‫ﭼﺎدرﻧﺸﻴﻨﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬در ﮐﺘﺐ ﻣﺘﺎﺧﺮ ﻧﺎﺣﻴﺖ ﺗﺮک و ﺧﺰر و‬
‫ﭼﻴﻦ و ﻣﺎﭼﻴﻦ و ﺗﺒﺖ و ﺷﺮق را ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﺧﺎک ﺗﻮر و ﳑﺎﻟﮏ روم‬
‫و روس و ﺁﻻن و ﻣﻐﺮب را ﺧﺎک ﺳﺮم )ﺳﻠﻢ( داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف‬
‫اﻳﻦ ﭘﻨﺪار‪ ،‬ﺗﻮران و ﺳﺮﻣﺎن و دو ﳑﻠﮑﺖ دﻳﮕﺮ ﺳﺎﻳﻴﻨﯽ و داهﯽ‪،‬‬
‫هﺮ ﭼﻬﺎر ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮد اﻳﺮان ﻣﺮز و ﺑﻮم ﺁرﻳﺎﻳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻮر‪/‬ﺗﻮرج )در ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻴﺎﻧﻪ ‪ (Tuzh‬ﭘﺴﺮ ﻓﺮﻳﺪون در اﻓﺴﺎﻧﻪهﺎی‬

‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ اﻳﺮان اﺳﺖ‪ .‬در ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ وی ﺑﺎ ﺗﺮکهﺎ ﺷﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩاﺳﺖ‪.‬‬
‫هﺮﭼﻨﺪ از ﻧﻈﺮ ﻓﺮهﻨﮕﯽ هﻴﭻ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﻴﻦ ﺗﻮراﻧﻴﺎن ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ و‬
‫ﻓﺮهﻨﮓ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﺗﺮکهﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدهﻢ و‬
‫اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻣﻴﻼدی ارﺗﺒﺎط ﺗﻮراﻧﻴﺎن ﺑﺎ اﻗﻮام اورال و‬
‫ﺁﻟﺘﺎﺋﻴﮏ زﺑﺎن ﻣﻄﺮح ﺷﺪ وﻟﯽ هﻢ اﮐﻨﻮن اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻨﺴﻮخ و رد‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .47‬ﺑﺮرﺳﯽ هﺎدﺧﺖ ﻧﺴﻚ‪ ،‬دآﱰ ﻣﲑ ﻓﺨﺮاﻳﯽ‪ ،‬ﲥﺮان‪ :‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و‬

‫ﲢﻘﻴﻘﺎت ﻓﺮهﻨﮕﯽ )ﭘﮋوهﺸﮕﺎﻩ(‪ ،١٣٧١ ،‬ص ‪٦٩‬‬
‫‪89‬‬
‫»ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب ﲪﻠﻪ آﺮدﻧﺪ و ﻋﺠﻢ هﻢ ﺑﺮ ﻋﺮب ﲪﻠﻪ ﺑﺮد و‬
‫ﻧﱪد ﺧﻮﻧﲔ از ﻇﻬﺮ ﺗﺎ ﻏﺮوب ﺁﻓﺘﺎب اداﻣﻪ داﺷـﺖ‪ .‬ﭘﺲ از‬
‫‪48‬‬
‫ﻏﺮوب هﻢ ﻋﺮبهﺎ ﺑﻪ ﻋﺠﻢهﺎ ﲪﻠﻪ آﺮدﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﺑﻌﺪ از ﲪﻠﻪ هﻼآﻮﺧﺎن ﻣﻐﻮل ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد و ﺳﻘﻮط‬

‫اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن‪ ،‬اﺻﻄﻼح »اﻳﺮان« دوﺑﺎرﻩ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫»ﻣﻐﻮﻻن« راﻳﺞ ﮔﺮدﻳﺪ و در ﺳﺎﻳﻪ ﳘﺖ ﻣﻐﻮﻻن اﻳﺮاﻧﻴﺎن‬
‫از »ﮔﻨﮕﯽ و ﻻﻟﯽ« درﺁﻣﺪﻩ و ﺷﻬﺮوﻧﺪ درﺟﻪ ﻳﻚ‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻣﻐﻮﻻن ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻐﻮﻻن در‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ »ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش و زﺑﺎن« اﻳﺮاﻧﻴﺎن را »ﺑﺎز« آﺮدﻧﺪ‬
‫و از »ﻻﻟﯽ« ﳒﺎت دادﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ آﻪ ﭼﺮا ﻣﻐﻮﻻن ﭼﻨﲔ آﺮدﻧﺪ و واژﻩ اﻳﺮان‬

‫را دوﺑﺎرﻩ از ﻧﻮ زﻧﺪﻩ ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ رواﺑﻂ ﺧﺼﻤﺎﻧﻪ‬
‫»ﭼﻬﺎر اوﻟﻮس« ﻳﺎ »اوﻟﻮس ارﺑﻌﻪ« ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد آﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫ً اﻳﻀﺎح ﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﻨﲔ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺻﻮرت ﳐﺘﺼﺮا‬

‫ﺑﻌﺪ از ﺗﺴﺨﲑ اﻳﺮان ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻐﻮﻻن و ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ‬

‫ﭼﻨﮕﻴﺰﺧﺎن‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻋﻈﻴﻢ ﭼﻨﮕﻴﺰی ﺑﲔ ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ از‬
‫ﺧﺎﻧﺪان او ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﺮدﻳﺪ آﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﺧﺎﻧﺪان ﭼﻬﺎر‬
‫اوﻟﻮس ﻳﻌﻨﯽ ﻣﻠﺖ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻬﺎر اوﻟﻮس ﺣﺎآﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن‬
‫ﭼﻨﲔ ﺑﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -١‬اوﻟﻮس اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن در اﻳﺮان آﻪ ﻧﻮادﮔﺎن هﻼآﻮﺧﺎن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اوﻟﻮس ﺟﻐﺘﺎی در ﻣﺎوراﻟﻨﻬﺮ آﻪ ﻧﻮادﮔﺎن ﺟﻐﺘﺎی‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬اوﻟﻮس ﻗﻴﺰﻳﻞ اوردو در روﺳﻴﻪ آﻪ ﻧﻮادﮔﺎن ﺟﻮﺟﯽﺧﺎن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬اوﻟﻮس ﻗﻮﺑﻼی ﺧﺎن در ﭼﲔ آﻪ ﻧﻮادﮔﺎن ﻗﻮﺑﻼی ﻗﺎﺁن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻮن اﻳﻦ ﭼﻬﺎر اوﻟﻮس ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ هﻢ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬اوﻟﻮس‬

‫اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن آﻪ ﻧﻮادﮔﺎن هﻼآﻮﺧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬دﴰﻨﺎن ﺧﻮد را‬
‫آﻪ اوﻟﻮس ﺟﻐﺘﺎی در ﻣﺎوراﻟﻨﻬﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﳏﻞ ﻗﺪﳝﯽ‬
‫ﺗﺮآﺎن ﻳﻌﻨﯽ »ﺗﻮران« ﳏﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮراﻧﯽ و ﺧﻮد را‬
‫ﭼﻮن ﺳﺎآﻦ اﻳﺮان ﺑﻮدﻧﺪ »اﻳﺮاﻧﯽ« ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ از ﻧﻈﺮ‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺧﻮد را »ﻣﺪاﻓﻊ اﻳﺮان« ﺟﻠﻮﻩ دادﻩ و دﴰﻨﺎن‬

‫‪ .48‬ﻓﺮهﻨﮓ ﻓﺎرﺳﯽ ﺧﺮد‪ ،‬ﺗﺎﻟﻴﻒ م‪ .‬ﺳﻌﻴﺪیﭘﻮر‪ ،‬ﺁذﻳﻨﻔﺮ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات‬

‫ﺧﺮد‪ ،‬ﺑﯽﺗﺎ‪ ،‬ذﻳﻞ واژﻩ ﻋﺠﻢ‬
‫‪90‬‬
‫را »ﻋﻮام ﻓﺮﻳﺒﺎﻧﻪ« ﺗﻮران ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ از ﺟﻨﮓ ﻗﺪﳝﯽ‬
‫اﻳﺮان و ﺗﻮران – آﻪ ﺑﻪ زﻋﻢ اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ -‬اآﺜﺮا‬
‫ً ﭘﲑوز‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ!!‪ -‬ﲠﺮﻩﺑﺮداری ﺗﺎآﺘﻴﻜﯽ و ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﯽ آﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﳘﲔ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ آﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﲔ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن دورﻩ‬

‫اﻳﻠﺨﺎﻧﯽ واژﻩ اﻳﺮان و ﺗﻮران از ﻧﻮ زﻧﺪﻩ ﮔﺮدﻳﺪ و در‬
‫ﺑﻮق و آﺮﻧﺎی ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﯽ اﻳﻠﺨﺎﻧﯽ دﻣﻴﺪﻩ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن دورﻩ ﻣﻐﻮل ﳘﭽﻮن رﺷﻴﺪاﻟﺪﻳﻦ ﻓﻀﻞاﷲ در‬
‫ﺟﺎﻣﻊاﻟﺘﻮارﻳﺦ‪ ،‬ﺟﻮﻳﻨﯽ در ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎی ﺟﻮﻳﻨﯽ‪ ،‬وﺻﺎفاﳊﻀﺮﻩ‬
‫در ﺗﺎرﻳﺦ وﺻﺎف‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻣﻨﺸﯽ در ﲰﻂاﻟﻌﻠﯽ‬
‫ﻟﻠﺤﻀﺮﻩاﻟﻠﻌﻴﺎ در ﭘﯽ اﺧﺘﻼﻓﺎت دو ﺧﺎﻧﺪان ﻣﻐﻮﻟﯽ‬
‫اﻳﻠﺨﺎﻧﯽ و ﺟﻐﺘﺎی ﺧﻮد را »اﻳﺮاﻧﯽ« و دﴰﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺧﻮد‬
‫را »ﺗﻮراﻧﯽ« ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﭘﲑوی از ﺁن هﺎ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻋﺮب در ﻣﺼﺮ آﻪ در ﲢﺖ ﺣﺎآﻤﻴﺖ ﺗﺮآﺎن ﳑﻠﻮك‬
‫»ﳑﻠﻜﻪاﻻﻳﺮاﻧﻴﲔ«‬ ‫را‬ ‫اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن‬ ‫ﺳﺮزﻣﲔ‬ ‫ﻣﯽزﻳﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ آﻪ ﻳﻜﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ دورﻩ‬
‫ﺷﻬﺎباﻟﺪﻳﻦ اﲪﺪ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ اﷲ ﻋﻤﺮی )‪ (٧۴٩–٧٠٠‬اﺳﺖ آﻪ در‬
‫آﺘﺎﺑﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺴﺎﻟﻚاﻻﺑﺼﺎر ﻓﯽ ﳑﺎﻟﻚاﻻﻣﺼﺎر« ﺑﻪ‬
‫ﺻﺮاﺣﺖ از آﺸﻮر ﲢﺖ ﻓﺮﻣﺎن اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن ﻣﻐﻮل ﺑﺎ ﻧﺎم‬
‫‪49‬‬
‫»ﳑﻠﻜﻪاﻻﻳﺮاﻧﻴﻴﻦ« ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬

‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬در اﺛﺮ اﺧﺘﻼف دو ﺧﺎﻧﺪان ﺟﻐﺘﺎﻳﯽ و‬

‫هﻼآﻮﻳﯽ آﻪ ﻳﻜﯽ در اﻳﻦ ﺳﻮی ﺟﻴﺤﻮن و ﻳﻜﯽ در ﺁن ﺳﻮی‬
‫ﺟﻴﺤﻮن ﺣﺎآﻤﻴﺖ داﺷﺘﻨﺪ دو ﻧﺎم اﺳﻄﻮرﻩای اﺣﻴﺎ ﮔﺮدﻳﺪﻩ‬
‫آﻪ ﻧﺎم ﺗﻮران ﺑﻌﺪهﺎ از روی ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪﻩ و ﻧﺎم اﻳﺮان ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﺑﺮ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﲔ ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻐﻮﻻن ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﺧﻮﳔﻮار اوﻟﲔ دوﻟﺖ ﺑﻌﺪ از‬
‫اﺳﻼم هﺴﺘﻨﺪ آﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﲔ ﻧﺎم »اﻳﺮان« را ﻬﻧﺎدﻧﺪ‬
‫‪50‬‬
‫و اﻳﺮاﻧﻴﺎن را دوﺑﺎرﻩ »اﻳﺮاﻧﯽ« آﺮدﻧﺪ‬

‫‪ .49‬ﺗﺮﲨﻪ ﳐﺘﺼﺮاﻟﺪول‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﱪی‪ ،‬ﺗﺮﲨﻪ دآﱰ ﺗﺎجﭘﻮر ‪ -‬دآﱰ ﺣﺸﻤﺖاﷲ‬

‫رﻳﺎﺿﯽ‪ ،‬ﲥﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻃﻼﻋﺎت‪ ،١٣۶۴ ،‬ص ‪.١۶٠‬‬
‫‪ .50‬ﳏﺪودﻩ ﺳﺮزﻣﲔ اﻳﺮاﻧﯽهﺎ در ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻗﺮن هﺸﺘﻢ هﺠﺮی‪ ،‬رﺳﻮل‬
‫ﺟﻌﻔﺮﻳﺎن‪ ،‬ﺳﺎﻳﺖ اﻳﻨﱰﻧﺘﯽ ‪ ،www.HISTORYLIB.com‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺘﺸﺎر‬
‫‪.٨٣/١١/٢٠‬‬
‫ﻳﺎدداﺷﺖ‪ :‬در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﺎزهﻢ ﺁﻗﺎی داﮐﱰ وﺣﻴﺪی دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎﻩ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا‪ ،‬اﺻﻄﻼح »اﻳﺮان« ی ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ »ﺗﻮران« در ﻋﻬﺪ‬
‫ﻣﻐﻮﻻن ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬هﻴﭻ اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ ﺑﻪ اﻳﺮان ﮐﻨﻮﻧﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬از ﺳﻮی دﻳﮕﺮ‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎﻩ هﺎی او زﻳﺮ ﺗﺄﺛﲑ اﻧﺪﻳﺸﻪهﺎی‬
‫ﭘﺎن ﺗﺮﮐﻴﺴﻢ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﳕﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻏﲑ‬
‫ﺟﺎﻧﺒﺪاراﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪).‬ﻣﻬﺪی ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ(‬
‫‪91‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﻣﺎ ﮐﺎری ﺑﻪ دﻳﺪﮔﺎﻩ هﺎی ﺁﻗﺎی داﮐﱰ وﺣﻴﺪ و‬
‫ﺁن ﭼﻪ را ﮐﻪ ﺁﻗﺎی ﻣﻬﺪی ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ در رد ﮔﻔﺘﻪ هﺎی ﺷﺎن‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎ از ﺁوردن اﻳﻦ ﻧﺒﺸﺘﻪ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﺑﺪهﻴﻢ ﮐﻪ هﺮ ﭼﻪ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﻧﺎم اﻳﺮان‬
‫در اﻳﻦ دورﻩ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﺎ ﺳﺮ ﻓﻼت و ﺑﻪ وﻳﮋﻩ در ﲞﺶ هﺎی‬
‫ﻣﻴﺎﻧﯽ و ﺑﺎﺧﱰی ﺁن راﻳﺞ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﲝﺚ ﻣﯽ ﺧﻮاهﻴﻢ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﮐﻪ در هﻨﺪوﺳﺘﺎن‬

‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﭼﻪ ﻧﺎﻣﯽ ﻣﯽ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ در دورﻩ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻴﺸﱰ اﺻﻄﻼح‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن و ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ اﺷﺘﻬﺎر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن هﻨﺪوﺳﺘﺎن‬
‫ﺑﺎ ﺧﺮاﺳﺎن ﳘﺴﺎﻳﻪ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت از اﻋﺮاب ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﭘﺎرس ﳘﺴﺎﻳﻪ ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ ﻧﺎم هﺎی ﭘﺎرس و‬
‫اﻳﺮان هﻢ ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﳕﻮﻧﻪ‪،‬‬
‫در ص‪ 253 .‬ﺟﻠﺪ ﻳﮑﻢ »ﺷﺎﻩ ﺟﻬﺎن ﻧﺎﻣﻪ« ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪» :‬ﺷﺎﻩ‬
‫ﻋﺒﺎس واﻟﯽ اﻳﺮان ﮐﻪ از ﺳﻼﻃﻴﻦ ﺑﻪ ﺗﺪﺑﻴﺮ اﻣﻮر و وﻓﻮر‬
‫ﻋﻘﻞ ﭘﻴﺶ اﻧﺪﻳﺶ اﻣﺘﻴﺎز ﲤﺎم داﺷﺖ‪...‬رﺧﺖ ارﲢﺎل از دار‬
‫ﻓﻨﺎ ﺑﻪ ﻋﺎﱂ ﺑﻘﺎ ﮐﺸﻴﺪ‪«...‬‬

‫ﺧﺮاﺳﺎن‪:‬‬
‫‪51‬‬

‫ﺧﺮاﺳﺘﺎن«‪ ،‬در ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﭼﻮﻧﺎن ﻳﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻬﭘﻨﺎور‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ‪ -‬ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ -‬ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪ -‬ﲤﺪﻧﯽ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ )ﻧﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻳﮏ ﮐﺸﻮر( ﮐﻪ در دورﻩ ﭘﺲ از اﺳﻼم‪ ،‬ﮔﺎهﯽ ﺑﺮ ﻳﮏ ﳏﺪودﻩ‬
‫ﮐﻮﭼﮏ‪ -‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﺷﻬﺮ ﳏﺪود اﻃﻼق ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ و‬

‫‪ .51‬در ﺑﺎرﻩ ﺧﺮاﺳﺎن ﮐﺘﺎب هﺎ و ﻣﻘﺎﻻت ﺑﺴﻴﺎری ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻳﮑﯽ از ﳔﺴﺘﻴﻦ ﮐﺘﺎب هﺎی ﺟﺎﻣﻊ و ﺳﻮدﻣﻨﺪ در زﻣﻴﻨﻪ ﮐﺘﺎب‬
‫»ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺰرگ«‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ داﮐﱰ اﲪﺪ رﳒﱪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﺧﻮاﻧﺪن اﻳﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ارزﴰﻨﺪ ار ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﮔﺮاﻣﯽ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫واژۀ »ﺧﺮاﺳﺎن« ﺑﺎر ﳔﺴﺖ در اواﺧﺮ ﺳﺪۀ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻴﻼدی ﭼﻮﻧﺎن‬

‫ﺑﺰرﮔﱰﻳﻦ ﺣﻮزﻩ )ﮐﻮﺳﺖ( ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﴰﺎل ﺧﺎوری ﮔﺴﱰﻩ »اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ«‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن )ﲰﺮﻗﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻐﺪ‪ ،‬ﺧﻮارزم‪ ،‬ﺑﻠﺦ‪ ،‬ﻣﺮو‪ ،‬هﺮات‪ ،‬ﺗﻮس‪،‬‬
‫ﻧﻴﺸﺎﭘﻮر‪ ،‬ﮔﺮﮔﺎن و‪ (...‬و »ﻧﻴﻤﺮوز« ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﯽ ﺁن‬
‫)ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺑﺴﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﻩ‪ ،‬زاﺑﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬زرﻧﮓ‪ ،‬ﮐﺮﻣﺎن‪ ،‬ﳘﺎوران و‪(...‬‬
‫در اﺛﺮ ﻣﺸﻬﻮر »ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن هﺎی اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ« اﻃﻼق ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﳘﭽﻨﺎن‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﮐﻪ ﺷﺎهﺎن ﻳﻔﺘﻠﯽ ﻧﻴﺰ در ﳘﻴﻦ ﺳﺪﻩ‪ ،‬ﺧﻮد را »ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫ﺧﻮﺗﺎی« ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﻧﺪ و اﻳﻦ ﻟﻘﺐ را در ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﺑﺮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪92‬‬
‫ﮔﺎهﯽ هﻢ در ﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪﻩ ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﴰﺎل و ﺑﺎﺧﱰ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ و ﮔﺴﱰﻩ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﲨﻬﻮری هﺎی ﺁﺳﻴﺎی‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻪ ﮐﻨﻮﻧﯽ )ﺗﺎﺟﻴﮑﺴﺘﺎن؛ ازﺑﻴﮑﺴﺘﺎن و ﺗﺮﮐﻤﻨﺴﺘﺎن(‬
‫ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ اﺳﺘﺎن هﺎی ﺧﺮاﺳﺎن در اﻳﺮان ﮐﻨﻮﻧﯽ )ﲨﻬﻮری‬
‫اﺳﻼﻣﯽ اﻳﺮان( اﻃﻼق ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ و ﮔﺎهﯽ هﻢ ﺑﺮ ﻳﮏ‬
‫ﮔﺴﱰﻩ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرگ و ﻬﭘﻨﺎور از رود ﺳﻨﺪ)ﻣﻨﻄﻘﻪ ﭘﻴﺸﺎور(‬
‫در ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺷﻬﺮهﺎی ﻓﺮارودان و‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ ﺧﺎور ﻓﻼت اﻳﺮان ﮐﺎرﺑﺮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دوﻟﺖ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ هﻢ در ﮔﺴﱰﻩ ﺧﺮاﺳﺎن ﭘﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﺁﻣﺪﻩ اﻧﺪ‪،‬‬

‫از دﻳﺪﮔﺎﻩ ﺗﺎرﻳﺨﯽ دوﻟﺖ هﺎی اﻳﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﴰﺎر ﺑﻮدﻩ‬
‫اﻧﺪ‪ .‬ﺁﺧﺮﻳﻦ دوﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﮔﺴﱰﻩ ﺁن ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺳﺮاﺳﺮ ﲞﺶ‬
‫ﺧﺎوری اﻳﺮان را ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮری دراﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺁن هﻢ هﺮ ﭼﻨﺪ در درون از ﺳﻮی ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﺁن ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻣﻠﮏ ﺧﺮاﺳﺎن و ﳑﻠﮑﺖ ﺧﺮاﺳﺎن ﻳﺎد ﻣﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺁن‬
‫هﻢ از دﻳﺪ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﺗﺸﮑﻴﻞ اﻳﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮری در واﻗﻊ ﻳﮏ‬
‫روﻳﺪاد دروﻧﯽ اﻳﺮان )ﭘﺎرس( ﺑﻮدﻩ و ﮐﻤﺎﮐﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫اﻳﺮان ﺧﺎوری و ﺧﺎور اﻳﺮان و ﭘﺎرس ﺷﺮﻗﯽ ﻳﺎد ﻣﯽ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺰرﮔﱰﻳﻦ ﺁوﻧﺪ در زﻣﻴﻨﻪ ﻧﻘﺸﻪ هﺎی ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ اﺳﺖ‪ .‬در‬

‫هﻴﭻ ﻧﻘﺸﻪ ﻳﯽ ﮐﺸﻮری ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺮاﺳﺎن دﻳﺪﻩ ﳕﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻳﻌﻨﯽ ﺧﺮاﺳﺎن ﳘﻮارﻩ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی اﻳﺮان ﺧﺎوری )ﭘﺎرس‬
‫ﺧﺎوری( ﻳﺎ ﺧﺎور اﻳﺮان )ﺧﺎور ﭘﺎرس( ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺧﺮاﺳﺎن ﻧﻪ ﻧﺎم ﮐﺪام ﮐﺸﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ‬

‫در ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻞ ﻧﺎم ﮔﺴﱰﻩ ﺧﺎوری اﻳﺮان ﭼﻮﻧﺎن ﻳﮏ ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ -‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎهﯽ ﺑﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﺧﺎور‬
‫اﻳﺮان از رود ﺳﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺑﻴﺎﺑﺎن هﺎی ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ‬
‫و از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺎﺧﱰی ﭼﻴﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﮐﺮاﻧﻪ هﺎی ﺧﺎوری‬
‫درﻳﺎی ﮐﺴﭙﻴﻦ اﻃﻼق ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪﻩ و ﮔﺎهﯽ هﻢ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ‬
‫ﺷﻬﺮ ﳏﺪود ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دوازدهﻢ اﻓﻐﺎن ﻧﺎﻣﻪ در‬ ‫داﮐﱰ ﳏﻤﻮد اﻓﺸﺎر در ﮔﻔﺘﺎر‬

‫ﺑﺎرﻩ ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﯽ ﻧﮕﺎرد‪:‬‬
‫»‪...‬ﺣﺎل ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﺧﺮاﺳﺎن ﭼﻪ ﺑﻮدﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺴﺮو)ﮐﺴﺮو( اﻧﻮﺷﻴﺮوان ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﮐﺸﻮر‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﲞﺶ اداری ﺗﻘﺴﻴﻢ ﳕﻮد ﮐﻪ ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺁن‬
‫هﺎ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺮدوﺳﯽ در اﻳﻦ ﺑﺎرﻩ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮدﻩ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪93‬‬
‫ﭼﻮ ﮐﺴﺮا ﻧﺸﺴﺖ از ﺑﺮ ﲣﺖ ﻋﺎج‪ -‬ﺑﺴﺮ ﺑﺮﻬﻧﺎد ﺁن دل اﻓﺮوز‬
‫ﺗﺎج‬
‫ﺟﺎن را ﺑﺒﺨﺸﻴﺪ ﺑﺮ ﭼﺎر ﲠﺮ‪ -‬وزان ﻧﺎﻣﺰد ﮐﺮد ﺁﺑﺎد ﺷﻬﺮ‬
‫ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺧﺮاﺳﺎن از ﺁن ﻳﺎد ﮐﺮد‪ -‬دل ﻧﺎﻣﺪاران ﺑﺪو ﺷﺎد‬
‫ﮐﺮد‬
‫دﮔﺮ ﲠﺮﻩ زو ﻗﻢ ﺑﺪو اﺻﻔﻬﺎن‪ -‬ﻬﻧﺎد ﺑﺰرﮔﺎن و ﺟﺎی ﻣﻬﺎن‬
‫وزان ﲠﺮﻩ ﺁذرﺁﺑﺎدﮔﺎن‪ -52‬ﮐﻪ ﲞﺸﺶ ﻬﻧﺎدﻧﺪ ﺁزادﮔﺎن‬
‫وز ارﻣﻴﻨﻴﻪ ﺗﺎ در اردﺑﻴﻞ‪ -‬ﺑﭙﻴﻤﻮد ﺑﻴﻨﺎ دل و ﺑﻮم‬
‫‪53‬‬
‫ﮔﻴﻞ‬
‫ﺳﻮم ﭘﺎرس‪ ،‬اهﻮاز و ﻣﺮز ﺧﺰر‪ -‬ز ﺧﺎور ورا ﺑﻮد ﺗﺎ‬
‫ﺑﺎﺧﱰ‬
‫‪54‬‬
‫ﭼﻬﺎرم ﻋﺮاق ﺁﻣﺪ و ﺑﻮم روم ‪ -‬ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ و ﺁﺑﺎد‬
‫ﺑﻮم‪.‬‬

‫ﺧﺎورﺷﻨﺎس‬ ‫و‬ ‫در ﳘﻴﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﯽ ﻟﺴﱰﻧﺞ‪ -‬ﭘﮋوهﺸﮕﺮ‬

‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ در ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و هﻔﺘﻢ ﮐﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی ﺗﺎرﻳﺨﯽ‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی ﺧﻼﻓﺖ ﺷﺮﻗﯽ)ﺗﺮﲨﻪ ﳏﻤﻮد ﻋﺮﻓﺎن( ﻧﻴﺰ ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫را ﻧﻪ ﮐﺸﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﻳﺎﻟﺘﯽ از اﻳﺎﻻت اﻳﺮان و‬
‫ﲞﺸﯽ از ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻼﻣﯽ در زﻣﺎن ﺳﻠﻄﺔ اﻋﺮاب ﻣﯽ داﻧﺪ‪ .‬وی‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻟﺴﱰﻟﻨﺞ اﺻﻄﺨﺮی‪ ،‬اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ‪ ،‬ﻣﻘﺪﺳﯽ و‬
‫ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ‪ -‬ﺟﻐﺮاﻓﯽ ﻧﻮﻳﺴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺧﺮاﺳﺎن را ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﭘﺮداز ﻣﯽ ﳕﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫»‪ ...‬اﻳﻦ اﺳﻢ در اواﻳﻞ ﻗﺮون وﺳﻄﯽ ﺑﻄﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺮ ﲤﺎم‬
‫اﻳﺎﻻت اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ در ﲰﺖ ﺧﺎور ﮐﻮﻳﺮ ﻟﻮت ﺗﺎ ﮐﻮﻩ هﺎی‬
‫هﻨﺪ واﻗﻊ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻃﻼق ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﲤﺎم‬
‫ﺑﻼد ﻣﺎوراﻟﻨﻬﺮ را در ﴰﺎل ﺧﺎوری ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎی ﺳﻴﺴﺘﺎن‬
‫و ﻗﻬﺴﺘﺎن در ﺟﻨﻮب ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ .52‬ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن‬
‫‪ .53‬ﮔﻴﻼن‬
‫‪ .54‬داﮐﱰ ﳏﻤﻮد اﻓﺸﺎر در ﭘﺎﻧﻮﺷﺖ در اﻳﻦ ﺑﺎرﻩ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از ﺑﻮم روم ﺁﺳﻴﺎی ﺻﻐﻴﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎهﯽ در ﺗﺼﺮف‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮری روم ﺑﻮد‪ .‬از ﲨﻠﻪ در زﻣﺎن ﻓﺮدوﺳﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺑﻴﺰاﻧﺲ‬
‫ﻳﻌﻨﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ روم ﺷﺮﻗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺁن ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ )اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‬
‫ﮐﻨﻮﻧﯽ( ﻣﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺁن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽ ﳕﻮد‪ .‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﺁن‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪ را روم ﻣﯽ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎﻩ ﺗﺎ زﻣﺎن ﺳﻼﺟﻘﻪ ﺁﺳﻴﺎی‬
‫ﺻﻐﻴﺮ و ﺣﺘﺎ دورﻩ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ هﻢ اداﻣﻪ داﺷﺖ و ﺁن هﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﺧﻄﺎ دوﻟﺖ روم ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪94‬‬
‫ﺣﺪود ﺧﺎرﺟﯽ ﺧﺮاﺳﺎن در ﺁﺳﻴﺎی وﺳﻄﯽ ﺑﻴﺎﺑﺎن ﭼﻴﻦ و‬
‫ﭘﺎﻣﻴﺮ و از ﲰﺖ هﻨﺪ ﺟﺒﺎل هﻨﺪوﮐﺶ ﺑﻮد وﻟﯽ ﺑﻌﺪ هﺎ اﻳﻦ‬
‫ﺣﺪود‪ ،‬هﻢ دﻗﻴﻖ ﺗﺮ و هﻢ ﮐﻮﭼﮑﱰ ﮔﺮدﻳﺪ ﺗﺎ ﺁن ﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽ‬
‫ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺧﺮاﺳﺎن ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از اﻳﺎﻻت اﻳﺮان در ﻗﺮون‬
‫وﺳﻄﯽ ﺑﻮد‪ ،‬از ﲰﺖ ﴰﺎل ﺧﺎوری از رود ﺟﻴﺤﻮن ﺑﻪ ﺁن ﻃﺮف‬
‫را ﺷﺎﻣﻞ ﳕﯽ ﺷﺪ وﻟﯽ ﳘﭽﻨﺎن ﲤﺎم ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﻣﺎورای هﺮات‬
‫را ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﻗﺴﻤﺖ ﴰﺎل ﺑﺎﺧﱰی اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺮ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ ﺑﻼدی ﮐﻪ در ﻣﻨﻄﻘﺔ ﻋﻠﻴﺎی رود ﺟﻴﺤﻮن‬
‫ﻳﻌﻨﯽ در ﻧﺎﺣﻴﺔ ﭘﺎﻣﻴﺮ واﻗﻊ ﺑﻮدﻧﺪ در ﻧﺰد اﻋﺮاب ﻗﺮون‬
‫وﺳﻄﯽ ﺟﺰء ﺧﺮاﺳﺎن ﻳﻌﻨﯽ داﺧﻞ در ﺣﺪود ﺁن اﻳﺎﻟﺖ ﳏﺴﻮب‬
‫ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻳﺎﻟﺖ ﺧﺮاﺳﺎن در دورة اﻋﺮاب ﻳﻌﻨﯽ در ﻗﺮون وﺳﻄﯽ ﺑﻪ‬

‫ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻤﺖ ﻳﻌﻨﯽ ﭼﻬﺎر رﺑﻊ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ و هﺮ رﺑﻌﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﻳﮑﯽ از ﭼﻬﺎر ﺷﻬﺮ ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ در زﻣﺎن هﺎی ﳐﺘﻠﻒ‬
‫ﮐﺮﺳﯽ ﺁن رﺑﻊ ﻳﺎ ﮐﺮﺳﯽ ﲤﺎم اﻳﺎﻟﺖ واﻗﻊ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ و‬
‫ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر و ﻣﺮو و هﺮات و ﺑﻠﺦ ﺧﻮاﻧﺪﻩ‬
‫ﻣﯽ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺲ از ﻓﺘﻮﺣﺎت اول اﺳﻼﻣﯽ ﮐﺮﺳﯽ اﻳﺎﻟﺖ ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﺮو و‬

‫ﺑﻠﺦ ﺑﻮد وﻟﯽ ﺑﻌﺪ هﺎ اﻣﺮای ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻃﺎهﺮﻳﺎن ﻣﺮﮐﺰ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن رواﻳﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﺔ ﺑﺎﺧﱰ ﺑﺮدﻩ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر را‬
‫ﮐﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﻬﻤﯽ در ﻏﺮﺑﯽ ﺗﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ هﺎی ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﺑﻮد‬
‫ﻣﺮﮐﺰ اﻣﺎرت ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪«.‬‬

‫ﻳﺎﻗﻮت ﲪﻮی ﻣﻮﺷﮑﺎﻓﺎﻧﻪﺗﺮ داد ﺳﺨﻦ را دادﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫»ﺧﺮاﺳﺎن دارای ﭼﻬﺎر رﺑﻊ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻗﺮار‪ :‬رﺑﻊ‬
‫اول اﻳﺮانﺷﻬﺮ و ﺁن ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر و ﻗﻬﺴﺘﺎن و ﻃﺒﺴﺎن و‬
‫هﺮات و ﺑﻮﺷﻨﺞ و ﺑﺎدﻏﻴﺲ و ﻃﻮس ﮐﻪ اﺳﻢ ﺁن ﻃﺎﺑﺮان‬
‫اﺳﺖ؛ رﺑﻊ دوم ﻣﺮو ﺷﺎهﺠﺎن و ﺳﺮﺧﺲ و ﻧﺴﺎ و اﺑﻴﻮرد‬
‫و ﻣﺮواﻟﺮود و ﻃﺎﻟﻘﺎن و ﺧﻮارزم و ﺁﻣﻞ ﮐﻪ هﺮ دو‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺮ ﲠﺮ ﻗﺮار داﺷﺘﻪاﻧﺪ؛ رﺑﻊ ﺳﻮم در ﻏﺮب‬
‫ﻬﻧﺮ ﺟﻴﺤﻮن اﺳﺖ و ﺑﻴﻦ ﺁﳒﺎ ﺗﺎ ﻬﻧﺮ هﺸﺖ ﻓﺮﺳﺦ راﻩ اﺳﺖ‬
‫و ﺷﻬﺮهﺎی ﻓﺎرﻳﺎب و ﺟﻮزﺟﺎن و ﻃﺨﺎرﺳﺘﺎن ﻋﻠﻴﺎ و‬
‫ﺧﺴﺖ و اﻧﺪراﺑﻪ و ﺑﺎﻣﻴﺎن و ﺑﻐﻼن و واﰿ )ﺷﻬﺮ‬
‫ﻣﺰاﺣﻢ ﺑﻦ ﺑﺴﻄﺎم( و رﺳﺘﺎق ﺑﻴﻞ و ﺑﺪﺧﺸﺎن )ﻣﺪﺧﻞ‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮان ﺗﺒﺖ( اﺳﺖ و از اﻧﺪراﺑﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﮑﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬ و ﺁن در ﺷﺮق ﺑﻠﺦ اﺳﺖ و ﺻﻔﺎﻧﻴﺎن و‬
‫ﻃﺨﺎرﺳﺘﺎن ﺳﻔﻠﯽ و ﺧﻠﻢ و ﲰﻨﺠﺎن؛ رﺑﻊ ﭼﻬﺎرم‬
‫ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ ﲞﺎری و ﺷﺎش )ﭼﺎچ( و ﻃﺮازﺑﻨﺪ و ﺻﻐﺪ‬
‫‪95‬‬
 ‫و هﻮﮐﺶ و ﻧﺴﻒ و روﺑﺴﺘﺎن و اﺷﺮوﺳﻨﻪ و ﺳﻴﺎم ﻗﻠﻌﻪ‬
‫اﳌﻘﻨﻊ و ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ و ﲰﺮﻗﻨﺪ«‪.‬‬

‫اﲪﺪ ﺷﺎﻩ اﺑﺪاﻟﯽ ﻧﻴﺰ ﺧﺮاﺳﺎن را اﻳﺎﻟﺘﯽ از اﻳﺎﻻت‬

‫اﻳﺮان ﻣﯽ داﻧﺴﺖ‪ .‬وی در ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻘﺪﻳﺮ ﻗﻴﻮم ﻗﺪﻳﺮ‪ ،‬ﻧﺎدرﺷﺎﻩ‬
‫از اﺑﻴﻮرد و درة ﺟﺰ ﺧﺮوج ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻣﺮور‪ ،‬ﺧﺮاﺳﺎن و‬
‫ﻋﺮاق و ﻓﺎرس و ﺁذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬ﺑﻞ ﲨﻴﻊ ﳑﻠﮑﺖ ﻓﺴﻴﺢ اﻟﻔﺴﺤﺖ‬
‫اﻳﺮان و هﻨﺪوﺳﺘﺎن و ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن را ﻣﺴﺨﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺷﺠﺮة‬
‫اﺳﺘﻘﻼل ﲤﺎﻣﯽ ﺳﺮان و ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن اﻳﻼت و اﺣﺸﺎﻣﺎت ﳑﻠﮑﺖ‬
‫اﻳﺮان را از ﭘﺎ در اﻧﺪاﺧﺘﻪ‪ ،‬دﺳﺖ ﺗﻌﺪی و ﺟﻮر ﺑﺮ اﻳﻞ‬
‫ﺟﻠﻴﻞ اﻓﻐﺎن ﻧﻴﺰ دراز ﳕﻮد‪ ،‬ﺁﺛﺎر ﺗﺴﻠﻂ ﺑﻪ ﻇﻬﻮر‬
‫ﺁورد‪«.‬‬

‫ﻟﻮدوﻳﮓ ﺁداﻣﮏ »ﺧﺮاﺳﺎن« را در »ﻓﺮهﻨﮕﻨﺎمۀ ﺗﺎرﻳﺦ‬

‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﭼﻨﻴﻦ ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪ :‬اﻳﻦ واژﻩ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی‬
‫»ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺮﺁﻣﺪن ﺧﻮرﺷﻴﺪ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم اﺳﺘﺎن ﴰﺎل‬
‫ﺧﺎوری اﻳﺮان ﺑﻮدﻩ‪ ،‬از ﻧﮕﺎﻩ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻧﺎم ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻳﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻤﺎﺑﻴﺶ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺧﺎور اﻳﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫‪55‬‬
‫در زﻣﺎن اﲪﺪ ﺷﺎﻩ ‪ ١٧۴٧‬ﺗﺎ ‪ ١٧٧٣‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪:‬‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻳﺎد ﻣﯽ‬ ‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﺸﻮری ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫از ﲞﺶ ﺧﺎوری ﻓﻼت‬ ‫ﺷﻮد‪ ،‬در درازای ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﭘﺎرﻩ ﻳﯽ‬
‫ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬ ‫ﺑﺰرگ ﻬﭘﻨﺎور اﻳﺮان )»اﻳﺮاﻧﺴﺘﺎن«(‬
‫و اﻳﺮان ﮐﻨﻮﻧﯽ‪،‬‬ ‫ﮐﺸﻮرهﺎی ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺸﱰک دارد‪.‬‬

‫هﺮ ﭼﻨﺪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ ،‬ﻧﺎم »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن«‪56‬ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ‬

‫داﺷﺘﻪ و ﺑﺮای ﮔﺴﱰﻩ ﭘﺸﺘﻮن ﻧﺸﻴﻨﯽ ﮐﻪ ﮐﻨﻮن ﻧﻮار ﻣﺮزی‬
‫‪55‬‬
‫‪. Adamec, Ludwig, W.; Historical Dictionary of Afghanistan, Asian‬‬
‫‪Historical Dictionaries, No 5, The Scarecrow Press, Inc; Metuchen,‬‬
‫‪N.J.,London 1991‬‬

‫‪ .56‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب »ﺣﺪود اﻟﻌﺎﱂ« ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ ﺁن ﺗﺎ‬

‫ﺑﻪ اﻣﺮوز ﮔﻤﻨﺎم ﻣﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﳔﺴﺘﻴﻦ اﺛﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺁن از‬
‫ﻗﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻓﻐﺎن« )ﭘﺸﺘﻮن( و ﮔﺴﱰﻩ ﺑﻮد و ﺑﺎش اﻓﻐﺎن هﺎ‬
‫)ﭘﺸﺘﻮن هﺎ( ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ در ﺣﻮل و ﺣﻮش‬
‫ﺳﺎل ‪ 928‬ﻣﻴﻼدی ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش درﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎی ﺑﻮد و ﺑﺎش و زﻧﺪﮔﯽ‬
‫اﻓﻐﺎن هﺎ را در »ﺳﺎول« در هﻨﺪوﺳﺘﺎن‪ -‬ﻳﮏ دهﮑﺪﻩ ﺑﺎ ﺁب و‬
‫‪96‬‬
‫هﻮای ﺧﻮﺷﮕﻮار و زﻳﺒﺎ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻓﺮاز ﮐﻮهﯽ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻤﻴﻨﯽ و ﺗﺮﲨﻪ ﺁن در ﺿﻤﻦ ﳏﺎرﺑﺎت ﳏﻤﻮد از اﻓﻐﺎﻧﺎن و‬

‫ﳏﻞ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﺁن هﺎ در اﻃﺮاف ﮐﻮﻩ هﺎی ﺳﻠﻴﻤﺎن در هﻨﺪ ﺧﱪ ﻣﯽ‬
‫دهﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻴﺮوﻧﯽ در ﺳﺎل هﺎی ‪ 1030‬در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم »ﲢﻘﻴﻖ ﻣﺎﻟﻠﻬﻨﺪ«‬

‫ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﮐﻪ در ﮐﻮﻩ هﺎی ﻣﺮز ﻏﺮﺑﯽ هﻨﺪ ﺗﺎ وادی ﺳﻨﺪ ﻗﺒﺎﻳﻞ‬
‫ﳐﺘﻠﻒ اﻓﻐﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺳﺎول ﺷﺎﺧﻪ ﻏﺮﺑﯽ ﺁن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻳﻦ ﮔﺴﱰﻩ ﳘﭽﻨﻴﻦ در روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎ‪ -‬ﺗﺎﻟﻴﻒ ﺧﺎوﻧﺪﺷﺎﻩ‬

‫ﺑﻠﺨﯽ ﻳﺎد ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﳘﭽﻨﻴﻦ در ﺗﺎﺑﻠﻮی ﻣﻮزاﻳﻴﮏ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﺷﺪﻩ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﻣﻘﺪوﻧﯽ‬

‫ِﺪوﻧﯽ( ﮐﻪ هﻨﮕﺎم ﮐﺎوش هﺎی وﻳﺮاﻧﻪ هﺎی ﭘﻮﻣﭙﯽ ﻳﺎﻓﺖ ﺷﺪ‪،‬‬ ‫)ﻣ‬
‫ِﮑ‬
‫ﳊﻈﻪ ﻳﻮرش اﺳﮑﻨﺪر ﺑﺮ ﺳﭙﺎهﻴﺎن دارﻳﻮش ﺳﻮم در ﮔﻮﮔﺎﻣﻴﻞ دﻳﺪﻩ‬
‫ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﱪد‪ ،‬ﺳﻮارﻩ ﻧﻈﺎم اﻓﻐﺎﻧﯽ ﳎﻬﺰ ﺑﺎ ﺳﻼح هﺎی‬
‫ﺳﻨﮕﻴﻦ در ﻣﻴﺴﺮﻩ ﺳﭙﺎﻩ اﻳﺮان در رﮐﺎب دارﻳﻮش‪ -‬ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﺧﻮد ﻣﯽ‬
‫ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﱪد اﺳﮑﻨﺪر ﺷﮑﺴﺖ ﺳﻨﮕﻴﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻩ اﻳﺮان‬
‫وارد ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﻧﺎم اﻓﻐﺎن هﺎ در ﮐﺪام ﺟﺎی اﻳﻦ ﺗﺎﺑﻠﻮ دﻳﺪﻩ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﻳﮑﯽ از ﳔﺴﺘﻴﻦ ﻳﺎدﺁوری هﺎ از اﻳﻦ ﻗﻮم در ﺟﻬﺎن‬
‫ﺧﺎرج ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫هﺮ ﭼﻪ هﺴﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﺎﺑﻠﻮ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ اﻓﻐﺎن هﺎ در ﺁن ﺑﺮهﻪ‬

‫زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن دارﻳﻮش ﺳﻮم و ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺎن ﺟﺰو اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﭘﺎرﺳﯽ‬
‫هﺨﺎﻣﻨﺸﻴﺎن ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ اﻓﻐﺎن هﺎ در‬
‫اﻳﻦ ﺗﺎﺑﻠﻮ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻧﺎﻣﯽ ﻳﺎد ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ‪ ،‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ و ﮔﺴﱰﻩ ﺑﻮد و ﺑﺎش اﻓﻐﺎن هﺎ در‬

‫داﺳﺘﺎن »ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ رﺳﺘﻢ ﺑﺎ ﮐﮏ ﮐﻮهﺰاد« ﮐﻪ ﮐﮏ ﮐﻮهﺰاد ﺷﺎﻩ و‬
‫ﺳﺮدار ﺁن هﺎ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺮون از ﺣﻮزﻩ ﺳﻴﺴﺘﺎن )زاﺑﻞ‪،‬‬
‫ُﺴﺖ( اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ ﺳﻪ روزﻩ راﻩ از زاﺑﻞ دور اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻨﺪهﺎر و ﺑ‬

‫ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ دهﻘﺎن داﻧﺶ ﭘﮋوﻩ‪ -‬ﻣﺮ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن را ز ﭘﻴﺸﻴﻦ ﮔﺮوﻩ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺰدﻳﮏ زاﺑﻞ ﺑﻪ ﺳﻪ روزﻩ راﻩ‪ -‬ﻳﮑﯽ ﮐﻮﻩ ﺑﺪ ﺳﺮﮐﺸﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺎﻩ‬
‫ﺑﻪ ﻳﮏ ﺳﻮی او دﺷﺖ ﺧﺮﮔﺎﻩ ﺑﻮد‪ -‬دﮔﺮ دﺷﺖ زی هﻨﺪوان راﻩ ﺑﻮد‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ درﺁن دﺷﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﮐﻮچ‪ -‬ز اﻓﻐﺎن و ﻻﭼﻴﻦ و ﮐﺮد و ﺑﻠﻮچ‬
‫ﻳﮑﯽ ﻗﻠﻌﻪ ﺑﺎﻻی ﺁن ﮐﻮﻩ ﺑﻮد‪ -‬ﮐﻪ ﺁن ﺣﺼﻦ از ﻣﺮدم اﻧﺒﻮﻩ ﺑﻮد‬
‫ﺑﻪ دژ ﻳﮑﯽ ﺑﺪﮐﻨﺶ ﺟﺎی داﺷﺖ‪ -‬ﮐﻪ در رزم ﺑﺎ اژدهﺎ ﭘﺎی داﺷﺖ‬
‫ﻧﮋادش ز اﻓﻐﺎن ﺳﭙﺎهﺶ هﺰار‪ -‬ﳘﻪ ﻧﺎوک اﻧﺪاز و ژوﺑﻴﻦ ﮔﺬار‬
‫ﻧﮋادش ز اوﻏﺎن ﺳﭙﺎهﺶ ﺑﻠﻮچ‪ -‬اﺑﺮ دﺷﺖ ﺧﺮﮔﺎﻩ ﺑﮕﺰﻳﺪﻩ ﮐﻮچ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﳘﻪ دﺷﺖ ﺧﺮﮔﺎﻩ را ‪ -‬ﺑﻪ دزدی زﻧﺪ روز و ﺷﺐ راﻩ را‬
‫ورا ﻧﺎم ﺑﻮدی ﮐﮏ ﮐﻮهﺰاد‪ -‬ﺑﻪ ﮔﻴﺘﯽ ﺑﺴﯽ رزم و ﺑﻮدش ﺑﻪ ﻳﺎد‬
‫‪97‬‬
‫ﮐﺸﻮر ﻣﺎ و ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن را ﻣﯽ ﺳﺎزد‪ -‬ﺑﻴﺸﱰ ﺑﺮ ﻣﻀﺎﻓﺎت‬
‫ﭘﻴﺸﺎور ﮐﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺳﺮاﺳﺮ ﮔﺴﱰﻩ ﭘﺸﺘﻮن ﻧﺸﻴﻦ ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن‬
‫ﮐﻨﻮﻧﯽ و ﻧﻮار ﻣﺮزی ﭘﺸﺘﻮن ﻧﺸﻴﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ را‬
‫در ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ )در ﻳﮏ ﺳﺨﻦ ﮔﺴﱰﻩ ﮐﻮﻩ هﺎی‬
‫ﺳﻠﻴﻤﺎن(‪ ،‬اﻃﻼق ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫واژﻩ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭼﻮﻧﺎن ﻧﺎم ﻳﮑﯽ از اﺳﺘﺎن هﺎی ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺁل ﮐﺮت هﺮات ﭘﻴﺸﻨﻪ ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻪ هﻔﺘﺼﺪ ﺳﺎﻟﻪ دارد و ﺑﺎر‬
‫ﳔﺴﺖ در ﺗﺎرﻳﺨﻨﺎﻣﻪ هﺮات ﺗﺎﻟﻴﻒ ﺳﻴﻒ هﺮوی ﺑﻪ ﮔﺴﱰﻩ‬
‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﮐﻮﻩ هﺎی ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫‪57‬‬
‫اﺛﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﻧﺎم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .57‬ﺳﻴﻒ هﺮوی در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ در ﺳﻨﻪ ‪ 634‬ﻩ‪ .‬ﻗﻤﺮی ﺧﺎن‬

‫ﺑﺰرگ‪ -‬اوﮐﺘﺎی ﻗﺎﺁن ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ هﺮات را اﺣﻴﺎ ﮐﻨﻨﺪ و ﻋﺪﻩ ﻳﯽ‬
‫از اﺳﻴﺮان را ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺗﺴﺨﻴﺮ هﺮات در ‪ 618‬هﺠﺮی‬
‫از ﺁن ﺷﻬﺮ ﮐﻮﭼﺎﻧﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ...،‬و ﺑﻪ اﻣﺮ ﻗﺴﺘﺎی‬
‫ﺷﺤﻨﻪ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻐﻮل »هﻨﮕﺎم زرع از وﺿﻴﻊ و ﺷﺮﻳﻒ‪ -‬دو ﺟﻮغ )ﻳﻮغ(‬
‫ﻣﯽ ﮐﺸﻴﺪﻧﺪ و دﻳﮕﺮی ﻣﻌﻴﺎد راﺳﺖ ﻣﯽ داﺷﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﻧﻮع زﻣﻴﻦ را‬
‫ﺷﺪﻳﺎر ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﲣﻢ ﻣﯽ ﭘﺎﺷﻴﺪﻧﺪ و ﭘﻨﺒﻪ ﻣﯽ ﮐﺎﺷﺘﻨﺪ و ﭼﻮن‬
‫ارﺗﻔﺎع اﻧﺘﻔﺎع ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﭘﻨﺒﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺴﺖ ﻣﺮد ﺗﻨﺎور را‬
‫ﮐﻪ در ﺳﺮﻋﺖ ﺳﻴﺮان ﻃﻴﻮر ﻣﺒﺎدرت ﮔﺮﻓﺘﻨﺪی‪ ،‬هﺮ ﻳﮏ ﺑﺎ ﭘﺸﺘﻮارﻩ‬
‫ﺑﻴﺴﺖ ﻣﻦ ﭘﻨﺒﻪ ﺑﻪ »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ از ﺁن ﺟﺎ دراز‬
‫دﻧﺒﺎل )ﮔﺎو( و ادوات دهﻘﻨﺖ ﺁوردﻧﺪ« )ص‪.(111 .‬‬

‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﭘﻴﺶ‬ ‫َﻠ‬

‫او ﳘﭽﻨﻴﻦ در ذﮐﺮ ﺑﻴﺴﺖ و ﺷﺸﻢ )رﻓﱳ ﻣ‬
‫ﻣﻨﮑﻮﺧﺎن و ﻣﺮاﺟﻌﺖ او( ﺗﺎرﻳﺨﻨﺎمۀ هﺮات‪ ،‬ﻧﺎم ﲤﺎم وﻻﻳﺎﺗﯽ را‬
‫ﻣﯽ ﮔﻴﺮد ﮐﻪ از ﺗﻮاﺑﻊ هﺮات ﺑﻮدﻩ و ﻣﻨﮑﻮﺧﺎن‪ -‬ﺷﺎﻩ ﭼﻨﮕﻴﺰﻳﺎن‬
‫ُﺮت ﻣﯽ ﮔﺬارد‪...» :‬‬ ‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﮐ‬ ‫َﻠ‬
‫ﺁن هﺎ را در اﺧﺘﻴﺎر ﻣ‬
‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﮐﺮت را ﮐﻪ از‬ ‫َﻠ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﻣﻨﮑﻮ ﺧﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ ...‬ﻣ‬
‫ِﮑﯽ ﺷﻬﺮ هﺮات و ﺗﻮاﺑﻊ او ﭼﻮن‬ ‫َﻠ‬
‫دودﻣﺎن ﺑﺰرﮔﻮارﻳﺴﺖ ‪ ...‬ﺑﻪ ﻣ‬
‫ﺟﺎم و ﺑﺎﺧﺰر و ﮐﻮﺳﻮﻳﻪ و ﺧﺮﻩ و ﻓﻮﺷﻨﺞ و ﺁزاب و ﺗﻮﻟﮏ و ﻏﻮر‬
‫و ﻓﻴﺮوزﮐﻮﻩ و ﻏﺮﺟﺴﺘﺎن و ﻣﺮﻏﺎب و ﻓﺎرﻳﺎب و ﻣﺮﺟﻖ ﺗﺎ ﺁب ﺁﻣﻮی‬
‫و اﺳﻔﺰار )ﺳﺒﺰوار( و ﻓﺮاﻩ و ﺳﺠﺴﺘﺎن و ﺗﮑﻴﻦ ﺁﺑﺎد )ﮐﻨﺪهﺎر(‬
‫ُﺴﺘﺴﺘﺎن و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﺎ ﺷﻂ ﺳﻨﺪ و ﺣﺪود هﻨﺪ‬ ‫وﮐﺎﺑﻞ و ﺗﻴﺮا و ﺑ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ و زﻣﺎم ﺣﻞ و ﻋﻘﺪ و ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ اﻳﻦ وﻻﻳﺎت ﻣﺬﮐﻮرﻩ‬
‫را در ﮐﻒ ﮐﻔﺎﻳﺖ و ﻳﺪ اهﺘﻤﺎم او ﻬﻧﺎدﻳﻢ‪«...‬‬

‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻪ ﺳﺎل‪ 650‬هﻴﺎﺗﯽ را ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﺟﺎهﻮ ﺑﻪ وﻻﻳﺖ‬‫َﻠ‬

‫ﻣ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﯽ ﻓﺮﺳﺘﺪ ﺗﺎ ﺣﮑﻢ ﻳﺮﻟﻴﻎ ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﻣﻨﮑﻮﺧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﺟﺎهﻮ‬
‫َﻠ‬‫اﻳﺸﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ )ذﮐﺮ ﺳﯽ و ﻳﮑﻢ ‪ -‬ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻣ‬
‫را ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن(‪...» :‬ﭼﻮن ﺟﺎهﻮ‪...‬ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن درﺁﻣﺪﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ هﺮ ﻣﻮﺿﻊ ﮐﻪ رﺳﻴﺪﻧﺪ ﺣﺎﮐﻢ ﺁن ﻣﻘﺎم ﺑﻪ ﺳﻼم اﻳﺸﺎن‬
‫ِﮏ ﺷﺎهﻨﺸﺎﻩ و ﲠﺮاﻣﺸﺎﻩ )ﭘﺴﺮ‬ ‫َﻠ‬
‫ﺁﻣﺪ‪...‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻨﮓ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣ‬
‫ﺷﺎهﻨﺸﺎﻩ( و ﻣﻴﺮاﻧﺸﺎﻩ )داﻣﺎد ﺷﺎهﻨﺸﺎﻩ(‪ ...‬ﺳﭙﺎﻩ ﺳﺎﻻران ﺧﻮد‬
‫‪98‬‬
‫را ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺟﺎهﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و او را ﺑﻪ ﺗﻌﻈﻴﻢ و ﺗﻮﻗﻴﺮ هﺮ‬
‫ِﮏ ﺷﺎهﻨﺸﺎﻩ ﺑﺎ ﲤﺎﻣﺖ‬‫َﻠ‬
‫ﭼﻪ ﲤﺎﻣﱰ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ در ﺁوردﻧﺪ‪ .‬روز دﻳﮕﺮ ﻣ‬
‫ارﮐﺎن دوﻟﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ دﻳﺪن ﺟﺎهﻮﺁﻣﺪ‪ .«...‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﺳﻴﻒ هﺮوی‬
‫ِﮏ‬
‫َﻠ‬‫»ﺑﻌﺪ از ﺳﻪ روز ﺷﺎهﻨﺸﺎﻩ ﳎﻤﻌﯽ« ﻣﯽ ﺳﺎزد و ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﮐﻪ »ﻣ‬
‫ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ در اﻳﻦ دﻳﺎر ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﮐﻔﺎر ﺁﻣﺪﻩ و ﻣﺎ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻏﺎﻳﺖ‬
‫ﻣﺎل ﺑﻪ ﭼﻨﮕﻴﺰ ﺧﺎﻧﻴﺎن ﻧﺪادﻩ اﻳﻢ‪.‬‬

‫اﮐﻨﻮن از دﻳﻨﺪاری و ﺷﺮع ﻣﻄﻬﺮ ﻧﺒﻮی ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﻔﺎر را ﻣﻨﻘﺎد‬

‫ﮔﺮدﻳﻢ و ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﮐﺎری و رﻋﻴﺘﯽ اﻳﺸﺎن درﺁﻳﻴﻢ‪ ... .‬ﻟﺸﮑﺮ‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺟﺎﻧﺐ ﺁرد ﺟﺰ زﻳﺎن و ﻧﻘﺼﺎن ﻓﺎﻳﺪۀ ﻧﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬ﭼﻪ‪ ،‬ﻣﺮدم‬
‫اﻓﻐﺎن ﺳﺨﺖ ﺑﻴﺒﺎک و ﺷﱪو و دزد و ﺧﻮﻧﯽ و ﻓﺘﻨﻪ اﻧﮕﻴﺰ و ﻋﻴﺎر‬
‫ﭘﻴﺸﻪ اﻧﺪ‪.«...‬‬

‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ‬
‫َﻠ‬‫ﳘﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ )ذﮐﺮ ﺳﯽ و دوم و ﺳﯽ و ﺳﻮم( »‪ ...‬ﻣ‬
‫ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻩ ﮔﺮان ‪ ...‬روی ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻨﮓ ﺁورد‪ ...‬در اوﻳﻞ ﳏﺮم ﺳﺎل‬
‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﺴﺘﻨﮓ را ﳏﺎﺻﺮﻩ ﮐﺮد و ﭘﻴﺶ از رﺳﻴﺪن‬ ‫‪ 652‬ﻣ‬
‫َﻠ‬
‫ِﮏ ﺷﺎهﻨﺸﺎﻩ و ﲠﺮاﻣﺸﺎﻩ و ﻣﻴﺮاﻧﺸﺎﻩ‬
‫َﻠ‬‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻨﮓ‪ ،‬ﻣ‬
‫َﻠ‬‫ﻣ‬
‫ﺑﺎ ﭘﻨﺞ هﺰار ﻣﺮد ﺟﻨﮕﯽ ﭘﻨﺎﻩ ﺑﻪ ﻗﻠﻊۀ ﺧﺎﺳﮏ ﺑﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ ‪...‬‬
‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻨﮓ رﺳﻴﺪ‪ ،‬اﮐﺎﺑﺮ و اﻋﻴﺎن ﻣﺴﺘﻨﮓ ﭘﻴﺶ‬‫َﻠ‬
‫ﻣ‬
‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ اﻳﺸﺎن‬‫َﻠ‬
‫ﺁﻣﺪﻧﺪ و ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺁوردﻧﺪ‪...‬ﻣ‬
‫ُﺮد داد‪...‬روز‬‫ِﮏ ﺗﺎج اﻟﺪﻳﻦ ﮐ‬‫َﻠ‬
‫را ﺑﻨﻮاﺧﺖ و ﻣﺴﺘﻨﮓ را ﺑﻪ ﻣ‬
‫دﻳﮕﺮ‪...‬از ﻣﺴﺘﻨﮓ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻗﻠﻊۀ ﺧﺎﺳﮏ ﺑﺮ اﻓﺮاﺧﺖ‪ ...‬ﺷﺎهﻨﺸﺎﻩ و‬
‫ﲠﺮاﻣﺸﺎﻩ را ﺑﺎ ﻧﻮد ﺗﻦ از اﻗﺎرب و ﻧﻮاب اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‬
‫و ﺳﺮهﺎی اﻳﺸﺎن را از ﺑﺪن ﺟﺪا ﮐﺮد و ﺑﻪ اﻃﺮاف و اﮐﻨﺎف‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.«...‬‬

‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ‬
‫َﻠ‬‫ﺑﻌﺪا )ذﮐﺮ ﺳﯽ و ﭼﻬﺎرم – ﻓﺘﺢ ﺣﺼﺎر ﺗﻴﺮی( »‪...‬ﻣ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻠﻮک و واﻟﻴﺎن اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت ﻧﻮﺷﺖ و اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ‬
‫ِﮏ ﺣﺼﺎر ﺗﻴﺮی ﻓﺮﻣﺎن را ﳕﯽ ﭘﺬﻳﺮد‪ .‬در‬ ‫َﻠ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪ «...‬ﻣ‬
‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻪ ﺣﺼﺎر ﺗﻴﺮی ﻟﺸﮑﺮ ﻣﯽ ﮐﺸﺪ‬ ‫اواﺧﺮ ﺻﻔﺮ ﺳﻦۀ ‪ 653‬ﻣ‬
‫َﻠ‬
‫ﮐﻪ دو هﺰار ﻣﺮد دﻻور ﺟﻨﮕﯽ دارد و »ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﻓﺘﺢ ﺑﻪ دﻩ‬
‫روز ﮐﺎﻣﻴﺎب از اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺗﮑﻨﺎﺑﺎد« ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻌﻴﺐ اﻓﻐﺎن )ذﮐﺮ ﺳﯽ و ﭘﻨﺠﻢ– ﻓﺘﺢ ﺣﺼﺎر ﮐﻬﻴﺮا و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬

‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻪ‬‫َﻠ‬
‫رﺳﻴﺪن ﺷﻌﻴﺐ اﻓﻐﺎن( ﮐﻪ ﺑﻪ هﻨﮕﺎم ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﻣ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ وﻻﻳﺖ ﮐﺸﻤﻴﺮ ﭘﻨﺎﻩ ﺑﺮدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﺣﺼﺎر‬
‫ﺗﻴﺮی و ﻗﻠﻊۀ ﺧﺎﺳﮏ‪ ،‬از ﮐﺸﻤﻴﺮ ﺑﻴﺮون ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﺎ هﺰار ﺳﻮار‬
‫ﺟﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻨﮓ ﺁﻣﺪﻩ و از ﻣﺴﺘﻨﮓ ﺑﻪ ﻃﺮف ﮔﺮﻣﺴﻴﺮ رﻓﺘﻪ و‬
‫ِﮏ ﴰﺲ‬
‫َﻠ‬‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣ‬ ‫َﻠ‬
‫ﻃﺮﻓﺪاران ﻣ‬
‫اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻪ ﮔﺮﻓﱳ او ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ ،‬وی ﺑﻪ ﺣﺼﺎر ﮐﻬﻴﺮا ﭘﻨﺎﻩ ﻣﯽ ﺑﺮد و‬
‫‪ 46‬روز ﺁن ﺣﺼﺎر را ﳏﺎﺻﺮﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺷﻌﻴﺐ را ﮔﺮﻓﺘﺎر‬
‫و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫‪99‬‬
‫در ﺳﺎل ‪) 654‬ذﮐﺮ ﺳﯽ و ﺷﺸﻢ – ﻓﺘﺢ ﺣﺼﺎر دوﮐﯽ و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪن‬
‫ﺳﻨﺪان اﻓﻐﺎن( ﭘﺲ از ﲣﺮﻳﺐ ﺣﺼﺎر ﮐﻬﻴﺮا و ﻗﺘﻞ ﺷﻌﻴﺐ اﻓﻐﺎن‪،‬‬
‫ﭘﺴﺮ ﻋﻢ او ﺳﻨﺪان اﻓﻐﺎن از ﻗﻮم ﺳﻮرﻧﺎ و ﻳﮑﯽ از زﻋﻤﺎی اﻓﻐﺎن‬
‫ﺑﻪ ﺣﺼﺎر دوﮐﯽ ﭘﻨﺎﻩ ﻣﯽ ﺑﺮدﮐﻪ »ازﮔﺎﻩ ﺑﻨﺎی ﺁن ﺗﺎ اﻣﺮوز‪ ،‬هﻴﭻ‬
‫ِﮏ‬
‫َﻠ‬‫ِﮏ ﺁن را ﻓﺘﺢ ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ ‪»...‬ﺟﺎهﻮ و ﻣﻼزﻣﺎن ﻣ‬ ‫َﻠ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن و ﻣ‬
‫ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ »ﻣﺼﻠﺤﺖ در ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﻨﺪان را ﺑﺎ‬
‫ﻃﺎﻳﻒۀ ﮐﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﺎ ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻧﺮﺳﺎﻧﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ هﺮات‬
‫ﻧﺮوﻳﻢ؛ ﭼﻪ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﻴﺎن ﺑﯽ وﻓﺎ و ﻏﺪار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺎ ﺑﻪ هﺮات‬
‫روﻳﻢ‪ ،‬اﻳﺸﺎن دﻟﻴﺮ ﺷﻮﻧﺪ و هﺮ ﻗﻮﻣﯽ ﭘﻨﺎﻩ ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ و ﺣﺼﺎری‬
‫ﺑﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﲡﺪﻳﺪ ﻋﺼﻴﺎن و ﲤﺮد ﻇﺎهﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ«‪ .‬ﳘﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮف ﺣﺼﺎر دوﮐﯽ ﻟﺸﮑﺮ ﻣﯽ ﮐﺸﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺪان ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻩ و ﺣﺼﺎر دوﮐﯽ‬
‫ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺳﻴﻒ هﺮوی در ذﮐﺮ ﺳﯽ و هﻔﺘﻢ ﻣﯽ ﻧﮕﺎرد ‪ -‬ﻗﺘﻞ ﻃﺎﻳﻒۀ دزدان‬

‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﻃﺎﻳﻒۀ‬
‫َﻠ‬‫اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬در ﺳﺎل ‪ 655‬ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻣ‬
‫از زﻋﻤﺎ و روﺳﺎی اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﺣﺼﺎر دوﮐﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺑﻪ هﻔﺘﺎد ﻓﺮﺳﻨﮓ ﲨﺎﻋﺘﯽ دزدان اﻧﺪ )هﻔﺖ ﺻﺪ‬
‫ﻧﻔﺮ( ﮐﻪ اﻳﺸﺎن را ﮐﻨﮑﺎن و ﻬﻧﺮان ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺻﺪﺳﺎل ﮐﻤﺎﺑﻴﺶ ﻣﯽ‬
‫ﺷﻮدﮐﻪ اﻳﻦ ﮔﺮوﻩ راﻩ ﻣﯽ زﻧﻨﺪ و ﲡﺎر و ﺳﻔﺮا و اﺑﻨﺎﻟﺴﺒﻴﻞ را‬
‫ﮐﻪ از اﻃﺮاف و اﻗﻄﺎر ﺑﻼد ﻏﺮﺑﯽ ﺑﻪ هﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻣﯽ روﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺎرت‬
‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻌﺪ از ﺗﺪﺑﺮ و ﺗﻔﮑﺮ ﻬﭘﻠﻮان‬ ‫َﻠ‬
‫ﻣ‬ ‫ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﻣﺒﺎرزاﻟﺪﻳﻦ ﺑﺎ دو هﺰار ﻧﺎﻣﺪار ﺟﻬﺖ ﺳﺮﮐﻮب ﺁﻧﺎن ﻣﯽ ﻓﺮﺳﺘﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺴﻴﺎری ازﻳﻦ دزدان را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪﻩ و ﺁن ﺟﺎ را ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ هﺮات ﺳﻔﺮ ﮐﻨﺪ‬ ‫َﻠ‬

‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣ‬
‫ِﮏ ﺗﺎج اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺮض ﻣﯽ دارد ﮐﻪ )ذﮐﺮ ﺳﯽ و هﺸﺘﻢ – ﻓﺘﺢ ﺣﺼﺎر‬ ‫َﻠ‬
‫ﻣ‬
‫ِﮏ را ﻣﺴﻠﻢ و ﻣﺴﺨﺮ ﮐﺸﺘﻪ‬ ‫ﺳﺎﺟﯽ( »‪ ...‬ﮐﻠﯽ وﻻﻳﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣ‬
‫َﻠ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ هﺎ و ﺣﺼﺎرهﺎ و ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ هﺎ ﻓﺘﺢ ﺷﺪﻩ‪ ،‬اﻻ ﺣﺼﺎر ﺳﺎﺟﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺁن ﻓﺘﺢ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪...‬در ﺁن ﺟﺎ هﺰار ﻣﺮد اﻓﻐﺎن ﻣﺒﺎرز‬
‫ِﮏ و‬
‫َﻠ‬‫ﻣﺘﻮﻃﻦ اﺳﺖ و از ﻋﻬﺪ ﻳﺰد ﮔﺮد ﺗﺎ اﻣﺮوز هﻴﭻ ﭘﺎدﺷﺎﻩ و ﻣ‬
‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﺎ دوهﺰار‬ ‫ﺣﺎﮐﻢ را ﮔﺮدن ﻧﻨﻬﺎدﻩ اﻧﺪ‪ .«...‬ﻣ‬
‫َﻠ‬
‫ﺳﻮار ﺑﻪ ﻃﺮف ﺣﺼﺎر ﺳﺎﺟﯽ ﻟﺸﮑﺮ ﻣﯽ ﮐﺸﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﲣﺮﻳﺐ ﺣﺼﺎر ﺳﺎﺟﯽ‬
‫و ﻗﺘﻞ ﻣﺘﻤﺮدان‪ ،‬ﮐﺎﻣﻴﺎب ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﺮدد و در ﺳﻦۀ ‪ 656‬از‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺗﮑﻨﺎﺑﺎد ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪.‬‬

‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻪ ﳏﺎﺻﺮﻩ‬

‫َﻠ‬‫ﺳﻴﻒ هﺮوی در ذﮐﺮ ﭼﻬﻞ و ﻳﮑﻢ ‪ -‬رﻓﱳ ﻣ‬
‫ﺑﮑﺮ‪ ،‬ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﭼﻮن ﺳﻨﻪ ‪ 657‬درﺁﻣﺪ‪ ...‬ﻟﺸﮑﺮ ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﺑﺮد و‪ ...‬ﺑﺮ ﻃﺮف ﺑﮑﺮ ﺗﺎﺧﺖ ‪ ...‬ﭼﻮن ﺑﻪ هﺸﺖ ﻓﺮﺳﻨﮕﯽ ﺑﮑﺮ‬
‫رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﻋﻠﻤﺪار را ﺑﺎ ﭘﻨﺞ ﺳﻮار‪ ...‬ﺑﺪان ﻗﻠﻌﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ ...‬ﲤﺎﻣﺖ اهﻞ ﻗﻼع و ﺑﻘﺎع اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﺎ ﺣﺪ ﺳﻨﺪ و هﻨﺪ‪...‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺮاﺟﮕﺬاری و ﻓﺮﻣﺎﻧﱪداری ﻣﺎ ‪ ...‬رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ ‪ ...‬اﮐﻨﻮن ﻣﯽ‬
‫راﻩ ﺧﺮدﻣﻨﺪی‪...‬ﺑﺎﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﺎ ﻣﺒﺎدرت ﳕﺎﺋﯽ ﺗﺎ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﻠﻮک ﺧﺮاﺳﺎن و ﲨﺎهﻴﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﯽ ﻏﺎﻳﺖ‬
‫‪100‬‬
‫و اﻟﻄﺎف ﺑﯽ ﺣﺴﺎب ﻣﺎ ﳐﺼﻮص ﮔﺸﺘﻪ اﻧﺪ‪ ...‬ﭼﻮن ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﮑﺮ رﺳﻴﺪ‪،‬‬
‫ﻗﻠﻊۀ ﻳﯽ دﻳﺪ ﺑﺲ ﻣﻨﻴﻊ در ﻣﻴﺎن درﻳﺎی ﻋﻈﻴﻢ و از ﺟﻮاﻧﺐ او‬
‫ﮐﺸﺘﯽ هﺎی ﺑﺰرگ ﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬و ﺣﺎرﺳﺎن و ﺣﺎﻓﻈﺎن از ﻳﻤﻴﻦ و ﻳﺴﺎر‬
‫درﻳﺎ ﺑﺎر اﻳﺴﺘﺎدﻩ‪ ...‬واﻟﯽ ﻗﻠﻌﻪ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ‪ ...‬ﭼﻮن‬
‫ﺷﻨﻮدم ﮐﻪ ﺑﺎ واﻟﻴﺎن اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﻗﻼع اﻳﺸﺎن ﭼﻪ ﮐﺮد‪ ،‬از ﺁن‬
‫ِﮏ اﺳﻼم ﺑﻪ هﻴﭻ روی اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻴﺴﺖ‬ ‫َﻠ‬
‫ﻋﺰﻳﻤﺖ ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ‪ .‬ﻣﺮا ﺑﺮ ﻣ‬
‫‪...‬از ﻗﻠﻊۀ ﺑﮑﺮ ﻗﺮب دو هﺰار ﻣﺮد ﺟﻨﮕﯽ ‪ ...‬ﺑﺎﻳﺴﺘﺎدﻧﺪ و ﮐﺸﺘﯽ‬
‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻪ ﻳﮑﺒﺎر‬
‫َﻠ‬‫هﺎ در ﭘﻴﺶ درﮔﺎﻩ ﻗﻠﻌﻪ ﺑﺒﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺎﻩ ﻣ‬
‫ﲞﺮوﺷﻴﺪﻧﺪ‪...‬از هﺮ دو ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺮد ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﭘﻴﻮﺳﺖ ‪...‬روز‬
‫دﻳﮕﺮ واﻟﯽ ﻗﻠﻌﻪ ﻣﺒﻠﻎ دﻩ هﺰار دﻳﻨﺎر و دﻩ ﺧﺮوار ﺑﺎر ﻧﺮﻣﻴﻨﻪ‬
‫و ﭘﻨﺞ ﺳﺮ اﺳﺐ ﺗﺎزی و ﭘﻨﺠﺎﻩ ﻧﻔﺮ ﺑﺮدﻩ ﺑﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﲢﻒ و ﻏﺮاﻳﺐ‬
‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ‬‫َﻠ‬
‫ِﮏ ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻣ‬ ‫َﻠ‬
‫ﺑﻪ اﺳﻢ ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﭘﻴﺶ ﻣ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﻗﻠﻌﻪ را ﺑﻨﻮاﺧﺖ و‪...‬روز ﭘﻨﺠﻢ‪...‬از ﺁن ﺣﺪود‬
‫ﺗﺎﺧﺖ«‪.‬‬

‫ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر ﻟﻌﻠﺰاد ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﺎرﻳﺨﻨﺎمۀ‬

‫هﺮات )ﺳﻴﻒ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب اﳍﺮوی‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﺎﻣﻪ هﺮات‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﺼﺤﻴﺢ رﺿﺎ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬ﲥﺮان‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،(1385 ،‬ﺣﺪود ‪ 700‬ﺳﺎل‬
‫ﭘﻴﺶ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن وﻻﻳﺘﯽ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ )ﺑﻴﺮون از وﻻﻳﺎت ﺳﻴﺴﺘﺎن‪،‬‬
‫ﻗﻨﺪهﺎر و ﻏﺰﻧﯽ( ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻨﮓ ﻣﺮﮐﺰ ﺁن و ﺗﻴﺮی‪ ،‬ﮐﻬﻴﺮا‪ ،‬دوﮐﯽ‪،‬‬
‫ﺳﺎﺟﯽ و ﺑﮑﺮ ﺣﺼﺎرهﺎ و ﻗﻠﻌﻪ هﺎی ﻣﻬﻢ ﺁن ﺑﻮدﻩ و هﻢۀ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫در اﻃﺮاف ﮐﻮﻩ هﺎی ﺳﻠﻴﻤﺎن در ﻗﻠﻤﺮو ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن اﻣﺮوزی )هﻨﺪ‬
‫دﻳﺮوزی( ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت »ﺣﺪود اﻟﻌﺎﱂ«‪» ،‬ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻳﻤﻴﻨﯽ« و »ﲢﻘﻴﻖ ﻣﺎﻟﻠﻬﻨﺪ« در ﻣﻮرد ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻓﻐﺎن هﺎ در ﺳﺪﻩ‬
‫هﺎی ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد‪.‬‬
‫دﻟﭽﺴﺐ ﺗﺮ اﻳﻦ ﮐﻪ در ﳘﻪ وﻻﻳﺎت ﺳﻴﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻗﻨﺪهﺎر‪ ،‬ﻏﺰﻧﯽ‪،‬‬
‫و‪...‬در ﺗﺎرﻳﺨﻨﺎمۀ هﺮات‪ ،‬از ﺣﻀﻮر »اﻓﻐﺎﻧﺎن« ﺧﱪی ﻧﻴﺴﺖ؛ وﻟﯽ‬
‫در ﻧﻘﺎط ﳐﺘﻠﻒ وﻻﻳﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن )ﻣﺴﺘﻨﮓ‪ ،‬ﺗﻴﺮی‪ ،‬ﮐﻬﻴﺮا‪ ،‬دوﮐﯽ‪،‬‬
‫ﺳﺎﺟﯽ و ﺑﮑﺮ(‪ ،‬ﺳﺨﻦ از »اﻓﻐﺎﻧﺎن« ﺑﻴﺒﺎک و‪ ...‬ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺧﺎوﻧﺪ ﺷﺎﻩ ﺑﻠﺨﯽ ﻧﻴﺰ در روﺿﺔ اﻟﺼﻔﺎ از ﻃﺎﻳﻒۀ اوﻏﺎﻧﻴﻪ ﻳﺎد‬

‫ﳕﻮدﻩ و ﻣﻄﺎﻟﺐ دﻟﭽﺴﭙﯽ در ﻣﻮرد ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ وﻻﻳﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در‬
‫ﮐﻮﻩ هﺎی ﺳﻠﻴﻤﺎن دارد‪» :‬اﻣﻴﺮ ﻣﺒﺎرز اﻟﺪﻳﻦ ﺑﺮای ﻣﻄﻴﻊ ﺳﺎﺧﱳ‬
‫ﻗﺒﺎﻳﻞ اوﻏﺎﻧﯽ و ﺟﺮﻣﺎﺋﯽ‪ ...‬روی ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﻬﻧﺎد‪ .‬اﻣﺮای اوﻏﺎﻧﯽ‬
‫و ﺟﺮﻣﺎﺋﯽ در ﻗﻠﻊۀ ﺳﻠﻴﻤﺎن ‪ ...‬ﻣﺘﺤﺼﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ ...‬اﻣﻴﺮ ﻣﺒﺎرز‬
‫اﻟﺪﻳﻦ ﺳﺮاﳒﺎم اوﻏﺎﻧﻴﺎن و ﺟﺮﻣﺎﻳﻴﺎن را ﻣﻄﻴﻊ ﮐﺮد‪«.‬‬

‫ﳘﭽﻨﺎن ﻣﯽ اﻓﺰاﻳﺪ‪» :‬ﺗﻴﻤﻮر ﻗﻨﺪوز و ﺑﻐﻼن وﮐﺎﺑﻞ و ﻏﺰﻧﻴﻦ و‬

‫ﻗﻨﺪهﺎر را ﺑﺎ ﺗﻮاﺑﻊ ﺗﺎ ﺣﺪود هﻨﺪ ﺑﻪ اﻣﻴﺮ زادﻩ ﭘﻴﺮ ﳏﻤﺪ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮ دادﻩ ﺑﻮد و او در ﻣﻌﻴﺖ اﻣﺮای ﻧﺎﻣﺪار روان ﺷﺪ‪.‬‬
‫اوﻏﺎﻧﻴﺎن ﮐﻮﻩ ﺳﻠﻴﻤﺎن را ﺑﺘﺎﺧﺘﻨﺪ و از ﺁب ﺳﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺷﻬﺮ‬
‫اوﺟﻪ را ﺑﮕﺮﻓﺘﻨﺪ و از ﺁﳒﺎ ﺑﻪ ﻣﻠﺘﺎن رﻓﺘﻨﺪ‪.«...‬‬

‫‪101‬‬
‫اﻳﻦ ﮐﺸﻮر در ﻣﻴﺎﻧﻪ هﺎی ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ در ﺳﻴﻤﺎی ﻳﮏ دوﻟﺖ‬
‫در ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﻣﺮزهﺎی ﮐﻨﻮﻧﯽ و ﺑﺎ ﻧﺎم اﻣﺮوزی‪-‬‬
‫»اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« از ﻣﻴﺎن ﭘﺎرﭼﻪ هﺎی ﺑﺮ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪﻩ از‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮری دراﻧﯽ ﺳﺮ ﺑﺮﺁوردﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮری دراﻧﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﺑﺰرگ ﻧﺎدر‬
‫اﻓﺸﺎر ﺑﻪ دو ﲞﺶ ﺧﺎوری و ﺑﺎﺧﱰی از ﺳﻮی اﲪﺪ ﺷﺎﻩ‬
‫اﺑﺪاﻟﯽ دراﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺳﻴﻤﺎی اﻣﺮوزﻳﻦ و در ﭼﻬﺎر‬

‫ﭼﻮب ﻣﺮزهﺎی ﺑﻴﻦ اﳌﻠﻠﯽ ﮐﻨﻮﻧﯽ‪ ،‬ﻳﮏ ﮐﺸﻮر ﻧﻮ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫واﻗﻊ در ﺁﺧﺮﻳﻦ روزهﺎی اﻣﺎرت دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن و ﺑﺎ‬
‫ﺁﻏﺎز اﻣﺎرت اﻣﻴﺮ ﺷﻴﺮ ﻋﻠﯽ ﺧﺎن د‪ -‬ﻓﺎﮐﺘﻮ ﺑﺎ‬
‫ﭘﻴﻮﻧﺪﻳﺎﺑﯽ ﺳﺮدارﻧﺸﻴﻦ هﺎی ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻗﻨﺪهﺎر و هﺮات ﺑﺎ‬
‫ﮐﺎرﮔﺮداﻧﯽ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﺁن هﺎ از اﻣﻴﺮ‬
‫دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن در دورﻩ دوم اﻣﺎرت او ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎی‬
‫وﻗﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎی ﮐﺒﻴﺮ و روﺳﻴﻪ ﺗﺰاری‬

‫ﺷﺎهﺮخ ﻣﻴﺮزا در ﺳﺎل‪ 821‬هﺠﺮی وﻻﻳﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ‬

‫ﺧﻮد‪ ،‬ﺳﻴﻮر ﻏﺘﻤﺶ ﻣﯽ دهﺪ ‪ ...:‬ﺷﺎهﺮخ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻠﺦ را ﺑﻪ ﭘﺴﺮش‬
‫ﻣﻴﺮزا ﻗﻴﺪو ﺳﭙﺮد و ﻗﻨﺪهﺎر و ﺑﻼد ﺳﻨﺪ را ﺑﺮ او ﻣﺴﻠﻢ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻴﺪو ﭘﺲ از ﭼﻨﺪی اﻇﻬﺎر ﲤﺮد ﮐﺮد‪...‬ﺷﺎهﺮخ او را در ﻗﻠﻊۀ‬
‫اﺧﺘﻴﺎراﻟﺪﻳﻦ ﳏﺒﻮس ﮐﺮد و ﲤﺎم وﻻﻳﺎت او را از ﮐﺎﺑﻞ و ﻏﺰﻧﻴﻦ‬
‫و ﻗﻨﺪهﺎر و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪ ...‬ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد ﺳﻴﻮرﻏﺘﻤﺶ داد«‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺑﺎور ﻟﻌﻠﺰاد‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﯽ ﺗﻮان دﻳﺪ ﮐﻪ وﻻﻳﺖ‬

‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن روﺿﺔ اﻟﺼﻔﺎ در ﻗﺮن ﻬﻧﻢ هﺠﺮی )ﺳﺎل هﺎی ‪ (821‬هﻨﻮز‬
‫ﳘﺎن وﻻﻳﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﺎرﻳﺨﻨﺎمۀ هﺮات در ﻗﺮن هﻔﺘﻢ هﺠﺮی )ﺳﺎل‬
‫هﺎی ‪ (650‬ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﺎرج از ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻏﺰﻧﻴﻦ و ﻗﻨﺪهﺎر ﺑﻮدﻩ و‬
‫در اﻃﺮاف ﮐﻮﻩ هﺎی ﺳﻠﻴﻤﺎن در ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن اﻣﺮوزی ﻗﺮار دارد‪.‬‬

‫راوش در ﮐﺘﺎب »ﺗﻮﻟﺪ دوﺑﺎرﻩ ﺧﺮاﺳﺎن ﮐﻬﻦ در هﺰارﻩ ﻧﻮ«‪،‬‬

‫ﺁﳌﺎن‪ ،«2007 ،‬ﻣﯽ ﻧﮕﺎرد ﮐﻪ ﺑﻪ رواﻳﺖ ﺳﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻌﺘﱪ‪ -‬ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﻓﺮدوﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﺎﻣﻪ ﺳﻴﻒ هﺮوی و روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎی ﺧﺎوﻧﺪ ﺷﺎﻩ‬
‫ﺑﻠﺨﯽ‪ -‬در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن اﻣﺮوزی و در داﻣﻨﻪ هﺎی ﮐﻮﻩ هﺎی‬
‫ﺳﻠﻴﻤﺎن وﻻﻳﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و در ﺁن ﻗﺒﺎﻳﻠﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم اﻓﻐﺎن ﻳﺎ اوﻏﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ ...‬ﻟﺬا‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن دﻳﺮوزی‪ ...‬ﺷﺎﻣﻞ هﻴﭻ ﻳﮏ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫اﻣﺮوزی ﻧﺒﻮدﻩ و‪ ...‬ﻣﺮدم ﻣﺎ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﺑﺮﺧﻼف اﺳﻨﺎد ﺻﺮﻳﺢ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﻓﻐﺎن ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬هﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﻠﻘﯽ ﺑﻪ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن دﻳﺮوزی و ﻣﺮدم ﺁن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﮐﻪ اوﻏﺎن‪ -‬اﻓﻐﺎن ﺑﻮدﻩ‬
‫اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺪارﻧﺪ«‪.‬‬

‫‪102‬‬
‫ﭼﻮﻧﺎن ﻳﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﺎﻳﻞ در ﻣﻴﺎن ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺁﺳﻴﺎﻳﯽ اﻳﻦ‬
‫دو اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻇﻬﻮر ﳕﻮد و در دورﻩ اﻣﺎرت اﻣﻴﺮ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﲪﺎن ﺧﺎن ﺑﺎ اﻣﻀﺎی ﮐﻨﻮاﻧﺴﻴﻮن ﮐﺎﺑﻞ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫»ﻣﻌﺎهﺪﻩ دﻳﻮرﻧﺪ« ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺗﺜﺒﻴﺖ‬
‫ﻣﺮزهﺎی ﺁن ﺑﺎ ﮐﺸﻮر ﭘﺎرس در ﺑﺎﺧﱰ از ﺳﻮی اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ‬
‫و ﻣﺮزهﺎی ﴰﺎل ﺁن ﺑﺎ روﺳﻴﻪ ﺗﺰاری در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﻮاﻓﻘﺎت‬
‫روﺳﻴﻪ ﺗﺰاری و اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ ،‬د ژوری‪ -‬ﺗﺴﺠﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫ﭘﻴﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﳘﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮری دراﻧﯽ را ﮐﻪ ﭘﺲ از‬

‫ﻓﺮﭘﺎﺷﯽ اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻧﺎدر اﻓﺸﺎر ﺑﻪ دو ﲞﺶ ﺧﺎوری و‬
‫ﺑﺎﺧﱰی‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪ؛ ﻧﻴﺰ ﳕﯽ ﺗﻮان »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬ﻣﺮزهﺎی اﻣﭙﺮاﺗﻮری دراﻧﯽ ﺑﻴﺸﱰ ﺑﺎ ﻣﺮزهﺎی‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ -‬هﺮ ﭼﻨﺪ هﻢ ﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﺎﻣﻞ‪ -‬ﳘﺨﻮاﻧﯽ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬از ﺳﻮی دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ اﻣﭙﺮاﺗﻮری دراﻧﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺑﺮ اﻓﺘﺎدن زﻣﺎن ﺷﺎﻩ اﺑﺪاﻟﯽ‪ ،‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی ﺑﺮﺟﺎ‬
‫ﻣﺎﻧﺪﻩ از اﻳﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮری‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﺪ »ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ« و‬
‫»ﺳﺮدار ﻧﺸﻴﻦ« و »ﻣﻴﺮ ﻧﺸﻴﻦ« ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﺮدﻳﺪ ﮐﻪ در‬
‫ادﺑﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺟﻬﺎن ﺑﻴﺸﱰ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺳﺮدارﻧﺸﻴﻦ هﺎی‬
‫اﻓﻐﺎﻧﯽ« ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫»اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﳘﭽﻮن ﻧﺎم ﻳﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪،‬‬

‫ﺑﺮای ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1798‬از ﺳﻮی اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ در‬
‫اﺛﺮی ﮐﻪ گ‪ .‬ﻓﻮرﺳﱰ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردن اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻴﺸﱰ در زﻣﻴﻨﻪ ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪G. Forster, A journey from Bengal to England, through the northen part‬‬
‫‪of India, Kashmire, Afghanistan, and Persia, and into Russia by the‬‬
‫‪Caspia-Sea, vol. I-II, London, 1798‬‬
‫ﭼﺎپ دوم در ‪18.8‬‬
‫ﺗﺮﲨﻪ ﺁﳌﺎﻧﯽ‪ ،‬ﴰﺎرﻩ دوﺷﻨﺒﻪ ‪ 4‬ﻧﻮاﻣﱪ‪ 1799‬هﻔﺘﻪ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ادﺑﻴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ) )‪(Allgemeine Literatur- Zeitung (ALZ‬‬
‫‪ ،...‬ص‪ 352 .‬زورﻳﺦ؛ ﺗﺮﲨﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮی‪ ،‬ﭘﺎرﻳﺲ‪1802 -‬‬

‫ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر ﻳﻮری ﮔﺎﻧﮑﻮﻓﺴﮑﯽ ﻓﻘﻴﺪ در ص‪ 13 .‬ﮐﺘﺎب‬

‫ﮔﺮاﻧﺴﻨﮓ »اﻣﭙﺮاﺗﻮری دراﻧﯽ« ﺧﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1958‬از‬
‫ﺳﻮی اﻧﺘﺸﺎرات »ادﺑﻴﺎت ﺧﺎور« ﻣﺴﮑﻮ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪﻩ و‬
‫در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن از ﺳﻮی اﮐﺎدﻣﯽ ﻋﻠﻮم ﺑﻪ ﭘﺸﺘﻮ هﻢ ﺗﺮﲨﻪ‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬از اﻳﻦ اﺛﺮ ﻧﺎم ﺑﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪103‬‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪ »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« در ادﺑﻴﺎت اروﭘﺎﻳﯽ‬
‫ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﳕﯽ ﺧﻮرد‪.‬‬

‫در ﺁﺛﺎر ﭘﺎرﺳﯽ دری‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر ﻟﻌﻞ زاد‪ -‬از‬

‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫در‬ ‫ﻟﻨﺪن‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪﻩ‬ ‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎﻧﯽ‬ ‫ﭘﮋوهﺸﮕﺮان‬
‫»ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻳﺠﺎد ﮐﺸﻮری ﺑﻪ ﻧﺎم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« از اﻳﻦ اﺛﺮ‬
‫ﻳﺎد ﮐﺮدﻩ و ﺗﺒﺼﺮﻩ ﺟﺎﻟﺒﯽ در ﺑﺎرﻩ ﺁن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺟﻮرج ﻓﻮرﺳﱰ ﺟﻬﺎﻧﮕﺮد اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ در ﺳﺎل‬
‫هﺎی ‪ 1784 -1782‬در ﺳﻔﺮی از ﺑﻨﮕﺎل از راﻩ ﴰﺎل هﻨﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺸﻤﻴﺮ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﭘﺎرس و روﺳﻴﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮات اﻳﻦ‬
‫ﺳﻔﺮ را ﺑﺎ ﳘﻴﻦ ﻋﻨﻮان در ‪ 1798‬در ﻟﻨﺪن ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻣﯽ‬
‫رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫وی در ‪ 1783‬از ﺷﻬﺮهﺎی ﭘﻴﺸﺎور‪ ،‬ﺟﻼل ﺁﺑﺎد‪ ،‬ﮐﺎﺑﻞ)ﺑﻪ‬

‫هﻨﮕﺎم ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﺗﻴﻤﻮرﺷﺎﻩ(‪ ،‬ﻏﺰﻧﻪ‪ ،‬ﻗﻨﺪهﺎر و هﺮات‬
‫ﻋﺒﻮر ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬از »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﻧﺎم ﻣﯽ ﺑﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺣﺪود‬
‫ﺁن را ذﮐﺮ ﳕﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺴﻴﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮐﺸﻤﻴﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺸﺎور‪،‬‬
‫ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻗﻨﺪهﺎر و هﺮات را ﻣﺮﺑﻮط ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻓﻐﺎن ﻣﯽ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬ﮐﺎﺑﻞ را »ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮری اﻓﻐﺎن« و ﺑﻠﺦ را‬
‫»ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن« ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ اﻧﺪازﻩ ﻳﯽ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﺗﻴﻤﻮرﺷﺎﻩ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻮرﺳﱰ ﻧﻘﺸﻪ ﺟﺎﻟﺒﯽ از ﻣﺴﻴﺮ ﺳﻔﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬

‫در ﺁن ﮐﺸﻮرهﺎی ﲞﺎرا‪ ،‬ﭘﺎرس و هﻨﺪ ﺑﺪون ﻣﺮزﺑﻨﺪی ﺑﺎ‬
‫ﺧﻄﻮط ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻧﺸﺎن دادﻩ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻘﺸﻪ ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم »اﻓﻐﺎن«‪ ،‬ﻏﻮر‪ ،‬ﻻهﻮر و ﺧﺮاﺳﺎن دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫در ﺑﺮ ﮔﻴﺮﻧﺪﻩ ﺳﺎﺣﺎت ﺑﺰرﮔﱰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺸﻤﻴﺮ و »ﮐﺎﺑﻞ«‬
‫ﺁن روزی اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺁن ﮐﻪ در ﻣﱳ ﮐﺘﺎب در ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺟﺎی‬
‫ﻧﺎم »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﻳﺎدﺁوری ﺷﺪﻩ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﮑﺎﻧﯽ در‬
‫ﻧﻘﺸﻪ ﻧﺸﺎن دادﻩ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﻮض ﻣﻨﻄﻘﻪ »اﻓﻐﺎن«‬
‫ﻧﺸﺎن دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﺎور ﻗﻨﺪهﺎر و ﺟﻨﻮب ﮐﺎﺑﻞ‬
‫ﻗﺮار دارد‪«.‬‬

‫ﭘﺴﺎﻧﱰ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ رواﻧﺸﺎد ﳏﻤﻮد ﳏﻤﻮد در ص‪ .‬ص‪.‬‬

‫‪ 33‬و ‪ 34‬ﮐﺘﺎب وزﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ رواﺑﻂ ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان و‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﱳ ﭘﺎرﺳﯽ ﻗﺮار داد ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻳﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺮ ﺟﺎن ﻣﻠﮑﻢ در ﻣﺎﻩ ﺟﻨﻮری‪ 1801‬ﺑﺎ دوﻟﺖ ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯽ‬
‫ﺷﺎﻩ ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ اﻣﻀﺎء رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﺎدﻩ هﺎی دوم‪ ،‬ﺳﻮم و‬
‫ﭼﻬﺎرم ﮐﻠﻤﻪ »ﭘﺎدﺷﺎﻩ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﺑﺮای دوﻟﺖ زﻣﺎﻧﺸﺎﻩ‬

‫‪104‬‬
‫دراﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻇﺎهﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺳﻨﺪی‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﺑﺮای‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮری دراﻧﯽ در دورﻩ زﻣﺎﻧﺸﺎﻩ ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎر ﺑﺮدﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺴﺎن هﺎ رواﻧﺸﺎد ﻏﺒﺎر اﻳﻦ ﻣﱳ ﻗﺮار داد را ﺑﻪ ﻧﻘﻞ‬

‫از رواﻧﺸﺎد ﳏﻤﻮد ﳏﻤﻮد در ﮐﺘﺎب اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻣﺴﻴﺮ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺁوردﻧﺪ و در ﮐﺸﻮر ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺮای ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ‪ 1801‬در ﻗﺮار داد ﻣﻴﺎن‬
‫اﻳﺮان و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺮای اﻣﭙﺮاﺗﻮری دراﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬رواﻧﺸﺎد ﻓﺮهﻨﮓ ﻧﻴﺰ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﭘﻨﺞ ﻗﺮن‬
‫اﺧﻴﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰی را ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻣﯽ ﳕﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻮﮔﻤﻨﺪاﻧﻪ‪ ،‬رواﻧﺸﺎد ﳏﻤﻮد ﳏﻤﻮد ﻣﱳ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﻗﺮار داد‬

‫را در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﻧﻴﺎوردﻩ اﻧﺪ ﺗﺎ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﱳ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﻧﻴﺰ ﮐﻠﻤﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدﻩ ﻧﺸﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﳘﭽﻨﻴﻦ روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ اﻳﺸﺎن ﻣﱳ اﺻﻠﯽ ﻗﺮار داد‬
‫را ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ از ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﯽ وزارت ﺧﺎرﺟﻪ اﻳﺮان‬
‫ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ ﻳﺎ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺁن را از اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺗﺮﲨﻪ ﮐﺮدﻩ‬
‫اﻧﺪ؟ از ﳘﻴﻦ رو‪ ،‬ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﱳ اﺻﻠﯽ ﻗﺮار داد ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ دﻳﺪﻩ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﳕﯽ ﺗﻮان ﺑﺎ ﺿﺮس ﻗﺎﻃﻊ در‬
‫ﻣﻮرد ﺁن ﭼﻴﺰی ﮔﻔﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻣﱳ اﺻﻠﯽ ﭘﺎرﺳﯽ اﻳﻦ ﻗﺮار‬
‫داد در ﺁﺛﺎر اﻳﺮاﻧﯽ ﺑﺎزﺗﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﮐﺴﯽ از ﭘﮋوهﺸﮕﺮان اﻓﻐﺎﻧﯽ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺳﻨﺪی را ﻧﺪﻳﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﺳﺖ ﮐﻢ ﺑﻨﺪﻩ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﺑﻪ‬
‫ﺁن ﺑﺮ ﳔﻮردﻩ ام‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1996‬در ﺳﻔﺮی ﮐﻪ ﳘﺮاﻩ ﺑﺎ اﺳﺘﺎد ﻧﺎﻇﻤﯽ ﺑﻪ‬

‫ﻟﻨﺪن داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﭼﺎﺷﺘﯽ ﳘﺮاﻩ ﺑﺎ رواﻧﺸﺎد اﺳﺘﺎد ﺑﻴﺮﻧﮓ‬
‫ﮐﻮهﺪاﻣﻨﯽ ﻣﻬﻤﺎن رواﻧﺸﺎد اﺳﺘﺎد ﺟﺎوﻳﺪ در ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺎن‬
‫ﺑﻮدﻳﻢ‪ .‬ﺳﺨﻦ از اﻳﻦ در ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر‬
‫ﻧﺎم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺮای ﮐﺸﻮر ﻣﺎ در ﮐﺪام زﻣﺎن و در ﮐﺠﺎ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﺳﺘﺎد ﺑﻴﺮﻧﮓ ﮔﻔﺖ در ﻗﺮار داد‬
‫ﻣﻌﺮوف‪ 1801‬ﻣﻴﺎن اﻳﺮان و اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ .‬اﺳﺘﺎد ﺟﺎوﻳﺪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ»ﻣﻦ ﻣﱳ اﺻﻠﯽ ﻗﺮار داد را ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ در ﮐﺘﺎﲞﺎﻧﻪ‪....‬ﻟﻨﺪن دﻳﺪﻩ ام‪ .‬در ﻗﺮار داد‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﮐﻠﻤﺎت »ﺷﺎﻩ دراﻧﯽ« و »ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫اﻓﻐﺎن هﺎ« )ﮐﺸﻮر اﻓﻐﺎن هﺎ( ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ در ﻣﱳ ﭘﺎرﺳﯽ ﻗﺮار داد در ﻇﺎهﺮ ﻣﱰﺟﻢ‬

‫‪105‬‬
‫اﻳﺮاﻧﯽ ﻳﺎ هﻨﺪی و ﻳﺎ هﻢ رواﻧﺸﺎد ﳏﻤﻮد ﳏﻤﻮد ﻳﺎ ﺑﻪ‬
‫اﺷﺘﺒﺎﻩ ﻳﺎ ﺑﺮ ﺳﺒﻴﻞ ﻋﺎدت ﻣﻌﻤﻮل اﻳﺮاﻧﯽ هﺎ ﮐﻪ هﺮ‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻨﯽ را ﺑﺎ ﭘﺴﻮﻧﺪ »اﺳﺘﺎن« ﻳﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪ‬
‫»اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎور ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﮐﻠﻤﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺎم ﮐﺸﻮر ﻣﺎ در‬
‫ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻗﺮار داد ‪ 1838‬ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪«.‬‬

‫ﺑﻪ هﺮ رو‪ ،‬ﮐﻨﻮن دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻳﺎری اﻧﱰﻧﺖ ﻣﯽ ﺗﻮان ﻣﱳ‬

‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﻗﺮار داد را در زﻳﺮ ﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪C. U. Aitchison, A Collection of Treates, Engagements and Sanads. Vol-‬‬
‫‪XIII Relating to Persia and Afghanistan. Gov. of India, 1933‬‬
‫‪http/www. New. Dli. Ernet.in/‬‬

‫در ﻣﱳ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﭼﻨﻴﻦ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪It stipulated that if ever again, the Durani monarch should be induced‬‬
‫‪to attempt the invation of India, the king of Persia should be found to lay‬‬
‫‪waste, with great army, the country af Afghan and conclude no pease‬‬
‫‪with ist ruler that was not accompanied with a solem enagment to‬‬
‫‪obstain from all aggression upon English.‬‬

‫ﳘﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬در ص‪ 105 .‬ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ رواﺑﻂ ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان‬

‫و اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﻗﺮن ﻧﺰدهﻢ ﻣﻴﻼدی‪ ،‬ﻣﯽ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﮐﻪ در ﺑﻨﺪ‬
‫هﻔﺘﻢ ﻣﻌﺎهﺪﻩ ﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﻴﺎن ﺳﺮ هﺎر ﻓﻮرد ﺟﻮﻧﺲ از ﺳﻮی‬
‫دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﻣﻴﺮزا ﳏﻤﺪ ﺷﻔﻴﻊ‪ -‬ﺻﺪر اﻋﻈﻢ و ﺣﺎﺟﯽ‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺧﺎن از ﺳﻮی دوﻟﺖ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 12‬ﻣﺎﻩ ﻣﺎرچ‬
‫‪ 1809‬در ﲥﺮان ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬در ﻣﱳ ﭘﺎرﺳﯽ ﮐﻠﻤﻪ‬
‫»اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﱳ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﭼﻨﺎن ﭼﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻴﻢ »اﻓﻐﺎن هﺎ« ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎز هﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﯽ‬
‫ﺁﻳﺪ ﮐﻪ رواﻧﺸﺎد ﳏﻤﻮد ﳏﻤﻮد ﺁن را از اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺗﺮﲨﻪ‬
‫ﳕﻮدﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﳘﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ در ص‪ 121 .‬و ص‪ 122 .‬ﺗﺎرﻳﺦ رواﺑﻂ ﺳﻴﺎﺳﯽ‬

‫اﻳﺮان و اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﻗﺮن ﻧﺰدهﻢ ﻣﻴﻼدی ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»‪...‬دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﳕﺎﻳﻨﺪﮔﯽ اﻟﻔﻨﺴﱳ ﻗﺮار دادی ﺑﺮ‬
‫ﺿﺪ ﳑﻠﮑﺖ اﻳﺮان و ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﮐﺎﺑﻞ در ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 17‬ﻣﺎﻩ ﺟﻮن‬
‫‪ 1809‬ﻣﻨﻌﻘﺪ ﳕﻮد ﮐﻪ ﺧﻼﺻﻪ ﺁن از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪«...‬‬

‫‪106‬‬
‫در اﻳﻦ ﺳﻨﺪ ﮐﻪ رواﻧﺸﺎد ﳏﻤﻮد ﳏﻤﻮد از زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‬
‫ﺗﺮﲨﻪ ﳕﻮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﻧﺎم »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﮕﺮ در اﺻﻞ ﻗﺮار داد ﮐﻪ در ص‪ 77 .‬ﺳﺮاج اﻟﺘﻮارﻳﺦ‬
‫ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و رواﻧﺸﺎد داﮐﱰ ﳏﻤﻮد اﻓﺸﺎر ﻳﺰدی ﻧﻴﺰ ﺁن‬
‫را در ص‪.‬ص‪ 67-64 .‬ﺟﻠﺪ دوم اﻓﻐﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺎﻣﯽ از اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن دﻳﺪﻩ ﳕﯽ ﺷﻮد و در ﻋﻮض ﭘﺎدﺷﺎﻩ در‬
‫دران‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﺳﭙﻬﺮ ﺑﺎرﮔﺎﻩ ﮐﺎﺑﻞ و ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﳑﺪوح ﺁﻣﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ رواﻧﺸﺎد ﳏﻤﻮد ﳏﻤﻮد ﺑﺮای‬
‫ﺁﺳﺎﻧﯽ ﮐﺎر ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی از دادن ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت‬
‫ﺑﻴﺸﱰ ﺗﺮﺟﻴﺢ دادﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺎی »ﭘﺎدﺷﺎﻩ در دران« و‬
‫»ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﺳﭙﻬﺮ ﺑﺎرﮔﺎﻩ« و »ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﳑﺪوح« – ﭘﺎدﺷﺎﻩ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺁوردﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻳﺎ ﺷﺎﻳﺪ هﻢ در ﮐﺘﺎب‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺳﺮ ﺟﺎن وﻳﻠﻴﺎم ﮐﯽ ﮐﻪ ﳏﻤﻮد ﳏﻤﻮد از‬
‫ﺁن ﲠﺮﻩ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺎری ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫در ص‪ .‬ص‪ 137-135 .‬ﳘﻴﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬در ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 14‬ﻣﺎرچ ‪ 1812‬ﺳﺮ ﮔﻮر اوزﻟﯽ ﺑﺎ ﭘﺎرس ﺑﻪ اﻣﻀﺎء‬
‫رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﺎدﻩ ﭘﻨﺠﻢ »ﻃﺎﺋﻔﻪ اﻓﺎﻏﻨﻪ« ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻣﺎدﻩ ﺷﺸﻢ در ص‪ 138 .‬ﺗﻨﻬﺎ ﮐﻠﻤﻪ »اﻓﻐﺎن«‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﳘﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ در ص‪ .‬ص‪ 202 -198 .‬در ﺳﻮاد ﺻﻮرت ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﳕﺎﻳﻨﺪﮔﯽ ﻣﺴﱰ ﻣﻮرﻳﺮ و ﻣﺴﱰ هﻨﺮی اﻟﻴﺲ در ‪25‬‬
‫ﻧﻮاﻣﱪ ‪ 1814‬ﺑﺎ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪﻩ و ﺑﺮﻧﮕﺎر ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در ﻓﺼﻞ هﺸﺘﻢ ﺑﺎ »ﻃﺎﻳﻔﻪ اﻓﺎﻏﻨﻪ« و در ﻓﺼﻞ ﻬﻧﻢ‬
‫ﺁن ﺑﺎ ﮐﻠﻤﻪ »اﻓﻐﺎن« ﺑﺮ ﻣﯽ ﺧﻮرﻳﻢ‪.‬‬

‫اﻟﻔﻨﺴﺘﻮن در ﮐﺘﺎب »ﮔﺰارش ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﺎﺑﻞ« ﮐﻪ ﺑﻪ از ﺳﻮی‬

‫ﺁﻗﺎی ﻓﮑﺮت ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﺮﮔﺮدان و ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1376‬در‬
‫اﻳﺮان ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ در ص‪ 104 .‬ﻣﯽ ﻧﮕﺎرد‪» :‬اﻓﻐﺎن هﺎ‬
‫ﻧﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮای ﮐﺸﻮرﺷﺎن ﻧﺪارﻧﺪ؛ اﻣﺎ »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن«‬
‫ﮐﻪ ﳏﺘﻤﻼ ﳔﺴﺖ در اﻳﺮان ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﻣﮑﺮر در‬
‫ﮐﺘﺎب هﺎ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر رود‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺮدم ﺁن‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻧﺎ ﺁﺷﻨﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻦ اﻳﻦ ﻧﺎم را‬
‫ﺑﺮای ﮐﺸﻮری ﺑﻪ ﮐﺎر ﺧﻮاهﻢ ﺑﺮد ﮐﻪ هﻢ اﮐﻨﻮن ﺣﺪود ﺁن‬
‫را ﺷﺮح دادﻩ ام‪«.‬‬

‫ﺟﺎﻟﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁن ﭼﻪ اﻟﻔﻨﺴﺘﻮن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺪود‬

‫ﮐﺸﻮر ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ اﻓﻐﺎن هﺎ ﺷﺮح دادﻩ اﺳﺖ )ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد ﺑﻪ‬
‫‪107‬‬
‫ص‪ 104 .‬ﳘﺎن اﺛﺮ(‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﴰﺎل اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ و ﺑﺎﺧﱰ‬
‫ﺁن ﳕﯽ ﮔﺮدد‪ .‬او در زﻣﻴﻨﻪ ﻣﯽ ﻧﮕﺎرد‪» :‬ﺣﺎل ﻣﯽ ﺗﻮاﱎ‬
‫ﺣﺪود ﮐﺸﻮر ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ اﻓﻐﺎﻧﺎن را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﻨﻢ‪ :‬از ﴰﺎل ﺑﻪ‬
‫هﻨﺪوﮐﺶ و ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭘﺎروﭘﺎﻣﻴﺰ؛ از ﺷﺮق ﺑﻪ ﺳﻨﺪ‪ -‬ﺗﺎ‬
‫ﻧﺰدﻳﮏ ﮐﻮﻩ هﺎ در ﻋﺮض ‪ 32‬درﺟﻪ و ‪ 20‬دﻗﻴﻘﻪ‪ -‬ﺻﺤﺮای‬
‫ﮐﺮاﻧﻪ راﺳﺖ ﺳﻨﺪ در ﺟﻨﻮب ﺁن ﻣﺴﮑﻦ ﺑﻠﻮﭼﺎن و ﺳﻠﺴﻠﻪ‬
‫ﮐﻮﻩ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﺎ ﺷﺎﺧﻪ هﺎی ﺁن و ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی داﻣﻨﻪ ﺁن‬
‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻓﻐﺎن هﺎ اﺳﺖ؛ از ﺟﻨﻮب ﺑﻪ ﺗﭙﻪ هﺎی ﻳﺎد‬
‫ﺷﺪﻩ ﮐﻪ ﺳﻴﻮﺳﺘﺎن را در ﴰﺎل ﳏﺪود ﻣﯽ ﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻓﻐﺎﻧﺎن ﮐﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﴰﺎل اﻳﻦ ﮐﻮﻩ هﺎ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﳔﺴﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻏﺮب ﭼﻨﺪان اﻣﺘﺪاد ﳕﯽ ﻳﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ‬
‫ﻣﺮﺗﻔﻊ ﮐﻼت ﺑﺮﺳﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﴰﺎل اﻣﺘﺪاد ﻣﯽ ﻳﺎﺑﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽ رﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﺮز ﴰﺎل‪ -‬ﻏﺮﺑﯽ ان اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪...‬هﻨﺪوﮐﺶ ﮐﻪ ﺳﻨﮕﺮ دﻓﺎﻋﯽ ﴰﺎﻟﯽ ﺁن اﺳﺖ‪ ،‬از اراﺿﯽ‬

‫ﳘﻮار و ﭘﺴﺖ ﺑﻠﺦ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽ ﳕﺎﻳﺪ‪ .‬از ﺷﺮق هﻢ در‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﻪ ﺟﻠﮕﻪ ﮐﻢ ارﺗﻔﺎع ﺳﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﺟﻨﻮب ﺳﻴﻮﺳﺘﺎن در ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺁن ﻗﺮار دارد و درﻩ ژرف‬
‫در ﺟﻨﻮب‪ -‬ﻏﺮب ﻣﻴﺎن ﺁن و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن اﻣﺘﺪاد‬ ‫ﺑﻮﻻن‬
‫دارد‪ .‬در ﻏﺮب ﺳﺮاﺷﻴﺒﯽ ﺗﺪرﻳﺠﯽ ﺁن ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺑﻴﺎﺑﺎن‬
‫اﺳﺖ و در ﴰﺎل‪ -‬ﻏﺮب ارﺗﻔﺎﻋﺶ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﻮﻩ هﺎی‬
‫ﭘﺎروﭘﺎﻣﻴﺰ ﻣﯽ ﺑﺎزد‪.‬‬

‫ﺳﻄﺢ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﮐﻼت را ﺑﺎﻳﺪ اداﻣﻪ ﺳﻄﺤﯽ ﴰﺮد ﮐﻪ ﭘﻴﺸﱰ ﻳﺎد‬

‫ﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻴﺎﺑﺎن اﻣﺘﺪاد‬
‫دارد و درﻩ ﺑﻮﻻن ان هﺎ را از هﻢ ﺟﺪا ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ از ﺁن ﳎﺰا ﴰﺮدﻩ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪...‬ﲞﺶ ﺑﻴﺸﱰ ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی اﻓﻐﺎن ﺗﺎ ﻏﺮب ﺧﻂ ﻣﻮازی ﻣﻘﺮ‬

‫در ﻃﻮل اﻟﺒﻠﺪ ‪ 68‬درﺟﻪ و‪ 30‬دﻗﻴﻘﻪ در اﺳﺘﺎن ﻣﻬﻢ و‬
‫ﺑﺰرگ ﺧﺮاﺳﺎن داﺧﻞ اﺳﺖ و ﲞﺶ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪﻩ ﺧﺮاﺳﺎن) ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮزهﺎی ﺁن را ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽ ﺗﻮان ﺗﻮﺳﻂ ﺁﻣﻮ‪ ،‬ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺁﻣﻮ در ﺁن روان اﺳﺖ‪ ،‬دﺷﺖ ﳕﮑﺰار و درﻳﺎی ﺧﺰر‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﺮد( در اﻳﺮان اﺳﺖ‪...‬‬

‫‪....‬او در ص‪] 158 .‬ﻣﱳ دری ﮐﺘﺎﺑﺶ‪-‬گ‪ [.‬ﻣﯽ ﻧﮕﺎرد‪:‬‬

‫»ﺁﻧﺎن ]اﻓﻐﺎن هﺎ‪-‬گ‪ [.‬ﻧﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮای ﮐﺸﻮر ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﮔﺎهﯽ ﻧﺎم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ‬
‫ﺑﺮﻧﺪ‪ .‬دﮐﱰ ﻟﻴﺪن ﻧﺎم ﭘﺸﺘﻮﳔﻮاﻩ را ﻳﺎد ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬

‫‪108‬‬
‫ﻣﻦ هﺮﮔﺰ ﮐﺎرﺑﺮد ﺁن را در ﺟﺎﻳﯽ ﻧﺪﻳﺪﻩ ام‪ .‬ﮔﺎهﯽ هﻢ‬
‫ﮐﻠﻤﻪ »ﺳﺮﺣﺪ« ﻳﺎد ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﺮ ﺟﻠﮕﻪ هﺎی‬
‫ﺷﺮق ﮐﻮﻩ هﺎی ﺳﻠﻴﻤﺎن اﻃﻼق ﳕﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮐﻠﻤﻪ در واﻗﻊ‬
‫ﭼﻴﺰی ﺟﺰ »ﺳﺮدﺳﻴﺮ« ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺮ ﲤﺎم ﮐﺸﻮر اﻃﻼق ﻣﯽ‬

‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺮاﺳﺎن اﺳﺖ اﻣﺎ واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدن اﻳﻦ‬
‫ﻧﺎم درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا از ﻳﮏ ﺳﻮ ﲤﺎم اﻓﻐﺎﻧﺎن در‬
‫ﳏﺪودﻩ ﺧﺮاﺳﺎن داﺧﻞ ﻧﻴﺴﺖ و از ﺳﻮی دﻳﮕﺮ‪ ،‬در ﲞﺶ ﻣﻬﻤﯽ‬
‫از ﺁن اﻳﺎﻟﺖ اﻓﻐﺎﻧﺎن ﺳﺎﮐﻦ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.«.‬‬

‫ﺑﻪ هﺮ رو ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬اﻟﻔﻨﺴﺘﻮن ﻧﺎم‬

‫»اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« را ﺑﺮای ﮐﺸﻮر ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﮐﺎﺑﻞ) ‪The Kingdom‬‬
‫‪ (of Cabul‬ﮐﻪ ﻇﺎهﺮا از ﺳﻮی اﻳﺮاﻧﯽ هﺎ ﺑﻪ ﳘﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫هﺎی اﻓﻐﺎن ﻧﺸﻴﻦ اﻃﻼق ﻣﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺎم‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﺸﻮری ﮐﻪ ﻧﺎم ﻧﺪارد‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫از دﻳﺪﮔﺎﻩ رﲰﻴﺎت‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺎم ﭼﻮﻧﺎن ﻧﺎم رﲰﯽ ﮐﺸﻮر در‬
‫ﺳﻴﻤﺎی ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺗﺎ ﻧﻴﻤﻪ هﺎی ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ در اﺳﻨﺎد داﺧﻠﯽ‬
‫ﺑﺎزﺗﺎب ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻣﺮدم ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺁن ﺁﺷﻨﺎ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫از ﳘﻴﻦ رو هﻢ ﮐﺎرﺑﺮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار دادهﺎ و‬
‫ﻣﻌﺎهﺪات ﻣﻮﺟﻮد ﮐﺸﻮری ﻣﯽ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﳔﺴﺘﻴﻦ‬
‫ﺑﺎر در ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﻌﺎهﺪﻩ ﻻهﻮر‬
‫)ﮐﻪ ﻣﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ و رﳒﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 26‬ﺟﻮن‬
‫‪ 1838‬ﺑﻪ اﻣﻀﺎء رﺳﻴﺪ و ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع ﻧﻴﺰ ﺁن را اﻣﻀﺎء‬
‫ﮐﺮد(‪ ،‬اﻳﺮاد داﺷﺖ‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪ »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﻗﻴﺪ ﮔﺮدﻳﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ در ﺁن هﻨﮕﺎم ﭘﻴﺸﺎور و ﻣﻀﺎﻓﺎت ﺁن‬

‫ﮐﻪ از ﺳﻮی رﳒﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ )ﳘﭙﻴﻤﺎن اﻧﮕﻠﻴﺲ( اﺷﻐﺎل ﺷﺪﻩ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺳﱰاﺗﻴﮋی اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﺁن ﺑﺮهﻪ ﳕﯽ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺟﺰو »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﮏ ﻧﺎﺗﻦ ﺑﻪ ﴰﺎر‬
‫رود‪ .‬ﳘﭽﻨﻴﻦ ﮐﺸﻮر هﺮات در ﺁن ﺑﺮهﻪ ﺑﺎز هﻢ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ هﺎی وﻗﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻴﺮون از اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎﻧﯽ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ اﻟﻔﻨﺴﱳ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﳘﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﴰﺎل‬
‫هﻨﺪوﮐﺶ ﮐﻪ در ادﺑﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺟﻬﺎن در ﺁن ﺑﺮهﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻳﺎد ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﳕﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﮏ ﻧﺎﺗﻦ ﻣﺪﻧﻈﺮ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬

‫‪109‬‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﮔﺴﱰﻩ ﻳﯽ از ﻗﻨﺪهﺎر ﺗﺎ ﮐﺎﺑﻞ و‬
‫ﺟﻼل ﺁﺑﺎد و ﭘﺮوان و ﮐﻮهﺴﺘﺎن و ﺑﺎﻣﻴﺎن ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬ﺳﺮ از‪ 1832‬ﻧﺎم »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﺑﺮای ﳎﻤﻮع‬

‫ﺳﺮدار ﻧﺸﻴﻦ هﺎی اﻓﻐﺎﻧﯽ و ﻳﺎ دﺳﺖ ﮐﻢ ﲞﺶ ﺑﺰرگ ﺁن در‬
‫ﺁﺛﺎر و اﺳﻨﺎد دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﮏ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽ ﺧﻮرد ﮐﻪ در ‪1838‬‬
‫ﺷﻴﻮع ﺑﻴﺸﱰ ﭘﻴﺪا ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺎ ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﻩ در ﻣﻴﺎن اﻧﺒﻮهﯽ از ﮐﺘﺎب هﺎی‬

‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻳﯽ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎﲞﺎﻧﻪ ﺧﺎﻧﮕﯽ ﺧﻮد دارم‪ ،‬ﮐﺎوش‬
‫ﳕﻮدﻩ ام‪ ،‬ﻇﺎهﺮا ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎری ﮐﻪ در ﺁﺛﺎر اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‬
‫زﺑﺎن‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭼﻮﻧﺎن ﻧﺎم ﲞﺶ هﺎﻳﯽ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫ﻣﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 25‬اﮔﺴﺖ ‪ 1832‬ﺑﻮدﻩ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ص‪ 324 .‬ﺟﻠﺪ ﻳﮑﻢ ﺗﺎرﻳﺦ رواﺑﻂ ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان و‬

‫اﻧﮕﻠﻴﺲ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪» :‬در ‪ 25‬اوت ‪ 1832‬روزﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﮔﺎزت ﲟﺒﺌﯽ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﻧﮕﺎرد‪» :‬ﮐﺎﻏﺬی ﮐﻪ از‬
‫اﻳﺮان رﺳﻴﺪﻩ در ﺟﺰ اﺧﺒﺎر ﺁن ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎس ﻣﻴﺮزا‬
‫ﺣﮑﻢ ﮐﺮدﻩ ﺳﯽ هﺰار ﻗﺸﻮن اﻳﺮان ﺑﻪ ﻃﺮف هﺮات و‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﳕﺎﻳﻨﺪ و اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﲪﻠﻪ ﺑﻪ هﻨﺪوﺳﺘﺎن‬
‫ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ دوﻟﺖ روس ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺧﻮاهﺪ ﺁﻣﺪ‪.‬‬
‫اﺗﻔﺎﻗﺎت ﺁﻳﻨﺪﻩ ﳘﻴﺸﻪ ﺳﺎﻳﻪ ﺧﻮد ﺷﺎن را ﻗﺒﻼ ﻇﺎهﺮ ﻣﯽ‬
‫ﺳﺎزﻧﺪ‪«.‬‬

‫در ﻣﺮاﺳﻼت دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﮏ اﻳﺮان ﺑﺎ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﺮد‬

‫اﻳﻦ ﻧﺎم در اواﺧﺮ ﻧﻴﻤﻪ ﳔﺴﺖ ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ هﻢ‬
‫در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﳕﻮﻧﻪ‪ ،‬در‬
‫ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﻴﺮزا اﺑﻮاﳊﺴﻦ ﺧﺎن ﺷﻴﺮازی‪ -‬وزﻳﺮ اﻣﻮر‬
‫ﺧﺎرﺟﻪ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 19‬ذﻳﻘﻌﺪﻩ ‪ 1248‬ﻋﻨﻮاﻧﯽ وزﻳﺮ‬
‫ﳐﺘﺎر اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ )در ص‪ .‬ص‪ 10 -9 .‬ﮐﺘﺎب ﮔﺰﻳﺪﻩ‬
‫اﺳﻨﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﭼﺎپ‬
‫وزارت ﺧﺎرﺟﻪ اﻳﺮان‪ (1374 ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪» :‬در ﺛﺎﻧﯽ‬
‫زﲪﺖ ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ از ﺑﺮای اﺳﺘﺨﻼص ﺁن هﺎ ﺷﻖ دﻳﮕﺮ هﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ دوﺳﺘﺪار ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻴﺠﺎﻩ ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻴﻦ‬
‫ﻗﻠﯽ اﻇﻬﺎر ﻧﺪاﺷﺖ و ﺁن اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از ﲰﺖ‬
‫ﻗﻨﺪهﺎر و ﮐﺎﺑﻞ و هﺮات و ﻃﺮف اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ هﺮ ﻃﺮف‬
‫ﮐﻪ ﲞﻮاهﻴﺪ ﺑﺮوﻧﺪ‪ ،‬ﳐﺘﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﻄﻠﻖ اﻟﻌﻨﺎن ﺧﻮاهﻨﺪ‬
‫ﺑﻮد ﺧﻮاﻩ ﺑﻪ وﻻﻳﺖ اﻳﺮان ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ ﻳﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺟﺎهﺎی دﻳﮕﺮ‬

‫‪110‬‬
‫ﮐﻪ دﺧﻞ ﺑﻪ ﺧﺎک هﺮات و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﮐﺎﺑﻞ و ﻗﻨﺪهﺎر‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬

‫ﭼﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ از اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از‬

‫»اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﮔﺴﱰﻩ ﭘﺸﺘﻮن ﻧﺸﻴﻦ ﻣﺮزی )ﮐﻨﻮن ﻣﻴﺎن ﮐﺸﻮر‬
‫ﻣﺎ و ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن( اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﺑﻞ و ﻗﻨﺪهﺎر ﺑﻴﺮون از ﺁن‬
‫داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﳘﻴﻦ ﮐﺘﺎب در ص‪ .‬ص‪ 2-1 .‬در ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر‬

‫ﺑﺮﻧﺲ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1243‬در ﺑﺎب ﮐﺎﺑﻞ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽ‬
‫ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪ ...» :‬از ﲨﻠﻪ ﭼﻬﺎر ﳑﻠﮑﺘﯽ ﮐﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن از‬
‫ﺁن هﺎ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﮏ ﺣﺼﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﭘﻨﺠﺎب‬
‫اﺳﺖ]ﻣﻨﻈﻮر از ﭘﻴﺸﺎور اﺳﺖ‪ [-‬و ﺳﻪ ﺣﺼﻪ دﻳﮕﺮ ﺁن ﺗﺎﺑﻊ‬
‫اﻳﺮان ]ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻗﻨﺪهﺎر و هﺮات اﺳﺖ[ و ﻧﻴﺰ‬
‫ﻓﻬﻤﻴﺪﻩ اﻳﻢ ﮐﻪ رﻳﻴﺲ ﮐﺎﺑﻞ ﻣﺮدی اﺳﺖ داﻧﺸﻤﻨﺪ و دور‬
‫اﻧﺪﻳﺶ و در وﻓﺎت رﳒﻴﺪ ])رﳒﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ[ ﻗﺎدر ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ در ﳘﻪ اﻳﻦ ﳑﻠﮑﺖ ﺗﺴﻠﻂ ﮐﻠﯽ ﭘﻴﺪا ﮐﻨﺪ و‪«...‬‬

‫از اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﭼﻨﻴﻦ داﻧﺴﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎرش‬

‫ﺁن‪ ،‬ﭘﻴﺸﺎور و ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی ﻣﺮﺑﻮط ﺁن ﺗﺎﺑﻊ ﭘﻨﺠﺎب و‬
‫ﮐﺸﻮر ﮐﺎﺑﻞ )ﮐﻪ ﲞﺶ ﺑﺰﮔﯽ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺮﮐﺰی و ﴰﺎﻟﯽ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ را در ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ( و ﻗﻨﺪهﺎر‬
‫و هﺮات ﺑﺎ ﺗﻮاﺑﻊ ﺁن‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ اﻳﺮان ﻗﺎﺟﺎری ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ص‪ .‬ص‪ 73 -72 .‬ﳘﻴﻦ ﮐﺘﺎب در ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ اﻟﻴﺖ دارﺳﯽ‬

‫ﺗﺎد‪ -‬وزﻳﺮ ﳐﺘﺎر اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 24‬اﭘﺮﻳﻞ ‪ 1838‬ﺑﻪ‬
‫وزﻳﺮ ﺧﺎرﺟﻪ اﻳﺮان ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻴﻢ»‪...‬ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺪام ﮐﻪ ﳏﺐ ﺑﻪ ﺻﺪق و راﺳﺘﯽ اﻇﻬﺎر ﺳﺎزد ﮐﻪ‬
‫در ﺳﻨﻮات ﺳﺎﺑﻖ اﻣﻨﺎی دوﻟﺖ ﲠﻴﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎهﺎن‬
‫ﺳﻠﻒ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻋﻬﺪی دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﻧﺒﺴﺘﻪ و ﺷﺮﻃﯽ ﳏﺒﺎﻧﻪ‬
‫ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪«...‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬در اﻳﻦ هﻨﮕﺎم دﻳﮕﺮ ﮐﺎر‬

‫ﺑﺮد ﻧﺎم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺮای ﳎﻤﻮﻋﻪ ﺳﺮدار ﻧﺸﻴﻦ هﺎی‬
‫اﻓﻐﺎﻧﯽ در ﻳﺎدداﺷﺖ هﺎی دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﮏ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺟﺎ‬
‫اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﮕﺮ‪ ،‬ﺟﺎﻟﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺳﻨﺎد اﻳﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺳﺮداران اﻓﻐﺎﻧﯽ اﻋﻢ از ﻣﻬﺮ دل ﺧﺎن‪ ،‬ﮐﻬﻨﺪل ﺧﺎن‬
‫و‪ ...‬هﻴﭻ ﮐﺪام در ﻧﺎﻣﻪ هﺎی ﺷﺎن از اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﺎﻣﯽ‬
‫ﳕﯽ ﺑﺮﻧﺪ و اﻳﻦ ﮔﻮاﻩ ﺑﺮ ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم ﮐﺎرﺑﺮد‬

‫‪111‬‬
‫ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻳﮏ ﺑﺎر ﮐﻬﻨﺪل ﺧﺎن‪ ،‬ﺁن هﻢ‬
‫در ﻧﺎﻣﻪ ‪ 1269‬ﺧﻮد ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎﻩ ﻗﺎﺟﺎر از‬
‫»ﺷﺶ ﺟﻬﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﻳﺎد ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ در ﺁن‬
‫هﻨﮕﺎم‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻧﺎم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺟﺎ اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻨﻬﺎ در ﻧﺎﻣﻪ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻪ درﺑﺎر‬

‫اﻳﺮان ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬دو‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر از اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﺎم‬
‫ﺑﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬ﺁن هﻢ ﺑﺎ ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪.‬‬

‫ﺑﺮای ﻣﺜﺎل‪ ،‬او در ﻳﮏ ﺟﺎ ﮐﺎﺑﻞ را ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر او از »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن«‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮔﺴﱰﻩ زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﯽ ﺧﻮدش ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺁن ﺑﺮهﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻗﻨﺪهﺎر و هﺮات و ﲞﺶ هﺎی دﻳﮕﺮی ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺪﺧﺸﺎن و‪ ...‬ﳕﯽ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ص‪ .‬ص‪-212 .‬‬
‫‪ 213‬ﮐﺘﺎب »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و اﻳﺮان« ﻧﻮﺷﺘﻪ داﮐﱰ ﻳﻮﺳﻒ‬
‫ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،1383 ،‬اﻳﺮن‪ ،‬ﮔﻮﺷﻪ ﻳﯽ از ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ از اﻣﻴﺮ‬
‫دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن ﺁوردﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﱳ ﮐﺎﻣﻞ ﺁن در ﮐﺘﺎب‬
‫اﻣﻴﺮ ﮐﺒﻴﺮ و اﻳﺮان)ﲥﺮان‪ ،‬ﺧﻮارزﻣﯽ‪ ،1348 ،‬ص‪(632 .‬‬
‫ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻗﺎی ﭘﻴﺮوز ﳎﺘﻬﺪ زادﻩ در ﺑﺎرﻩ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫در ﮐﺘﺎب »اﻣﻴﺮان ﻣﺮز دار و ﻣﺮزهﺎی ﺧﺎوری اﻳﺮان« ﻣﯽ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ در ﺁرﺷﻴﻮ وزارت ﺧﺎرﺟﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‬
‫وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫»‪...‬ﳏﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﺧﺎن‪58،‬دوﻣﻴﻦ ﺳﻔﻴﺮ دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻪ‬

‫درﺑﺎر اﻳﺮان در ‪ 1838‬ﺑﻪ ﲥﺮان رﺳﻴﺪ و ﻧﺎﻣﻪ دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ‬
‫ﺧﺎن را از ﻧﻈﺮ ﺷﺎﻩ اﻳﺮان ﮔﺬراﻧﻴﺪ‪ .‬او در ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫»از ﺁن ﺟﺎ ﮐﻪ از اوﻗﺎت ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺰرﮔﺎن ﺧﺎﻧﻮادﻩ اﻳﻦ‬
‫ﺑﻨﺪﻩ ﺑﻪ ﺻﺪاﻗﺖ و درﺳﺘﯽ ﻣﺮﺑﻮط و ﻣﺘﻮﺳﻞ دودﻣﺎن ﻓﻠﮏ‬
‫ﺑﻨﻴﺎن اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻩ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺧﻮد را ﻳﮑﯽ از ﻣﺘﻤﺴﮑﻴﻦ و ﻣﺘﻮﺳﻠﻴﻦ دودﻣﺎن ﺁن ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﻋﻈﻤﯽ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن داﺷﺘﻪ اﻳﻢ ﮐﻪ اﻳﻦ وﻻﻳﺖ ]ﮐﺎﺑﻞ و‬
‫ﻣﻀﺎﻓﺎت ﺁن[ هﻢ ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﳑﻠﮑﺖ اﻳﺮان دارد‪...‬ﺳﺒﺐ‬
‫ﻋﺮﻳﻀﻪ ﻧﮕﺎری در اﻳﻦ وﻗﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﻗﻮی ﺷﻮﮐﺖ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻩ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬در ﲨﻴﻊ اﻳﻦ وﻻﻳﺖ ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺴﺎد و‬
‫اﻏﺘﺸﺎش ﻋﻈﻴﻢ از ﻃﺎﻳﻔﻪ ﺷﻘﺎوت ﻧﮋاد ﺳﻴﮏ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ‬
‫ﭼﻬﺎرﺻﺪ هﺰار ﺧﺎﻧﻮار از اﻓﻐﺎن و از ﻃﻮاﺋﻒ ﺣﻮل و ﺣﻮش‬

‫‪ .58‬ﻧﺎم اﻳﻦ ﺷﺨﺺ در ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻳﺮاﻧﯽ ﳏﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن و در‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ روﺳﯽ ﺣﺎﺟﯽ ﺣﺴﻴﻦ ﻋﻠﯽ ﻳﺎد ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪-.‬گ‪.‬‬
‫‪112‬‬
‫و ﳘﺴﺎﻳﻪ هﺎ‪ ،‬ﺁﺛﺎر و ﻋﻼﻣﺎت اﻃﺎﻋﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﻴﺮﺧﻮاﻩ‬
‫ﺻﻤﻴﻤﯽ اﻧﺪ‪ ،‬و ﻟﻴﮏ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻋﺪم ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ﻣﻦ از‬
‫ﺑﺮای ﻣﺸﻐﻮل ﺳﺎﺧﱳ و ﻣﻨﻈﻢ ﳕﻮدن اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﺮوﻩ ﻋﻈﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻗﺸﻮن ﻣﻦ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﻴﺴﺖ هﺰار ﺳﻮار ﺟﺮار و‬
‫رﺷﻴﺪ و ﺧﻮب و دﻩ هﺰار ﭘﻴﺎدﻩ و ﭘﻨﺠﺎﻩ ﻋﺮادﻩ ﺗﻮپ‪،...‬‬
‫ﺗﺎ ﺣﺎل ﻣﻐﻠﻮب ﺁن ﻃﺎﺋﻔﻪ ﺑﯽ دﻳﻦ ﻧﺸﺪﻩ ام‪.‬‬

‫‪...‬ﺷﻬﺮ ﻗﻨﺪهﺎر ﮐﻪ اﺷﺮف ﺑﻼد اﺳﺖ و ﺷﻬﺮ ﮐﺎﺑﻞ ﮐﻪ‬

‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺳﺖ و ﺑﻼد و ﻧﻮاﺣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫هﻢ ﺳﺮﺣﺪ هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﳘﭽﻨﻴﻦ ﳑﻠﮑﺖ ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﻀﺎﻓﺎت‬
‫وﻻﻳﺎت ﻣﻔﺼﻠﻪ ﻓﻮق ﮐﻼ ﺟﺰو ﳑﺎﻟﮏ ﳏﺮوﺳﻪ اﻳﺮان اﺳﺖ و در‬
‫ﲨﻴﻊ ﳑﺎﻟﮏ ﳏﺮوﺳﻪ ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ‪ ،‬ﻧﻴﮏ و ﺑﺪ اﻳﻦ وﻻﻳﺎت ﻧﻴﺰ‬
‫از ﻧﻴﮏ و ﺑﺪ ﺳﺎﻳﺮ اﺟﺰای ﳑﻠﮑﺖ اﻳﺮان ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺟﺪا و‬
‫ﺳﻮا ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﻣﻨﺎﻓﻊ دوﻟﺖ ﻋﻠﻴﻪ اﻳﺮان ﳏﺮوم و‬
‫ﺑﯽ ﻧﺼﻴﺐ ﲟﺎﻧﻨﺪ‪«...‬‬

‫ﳘﻴﻦ اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن در ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﺎل‬

‫‪ 1253‬ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﺣﺎﺟﯽ ﻣﻴﺮزا ﺁﻗﺎﺳﯽ‪ -‬ﺻﺪر اﻋﻈﻢ اﻳﺮان‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ و در ص‪ .‬ص‪ 228-227 .‬ﮐﺘﺎب اﻳﺮان و‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﲠﻤﻨﯽ ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﭼﺎپ وزارت ﺧﺎرﺟﻪ‬
‫»‪ ...‬ﮐﭙﻴﺘﺎن اﺳﮑﻨﺪ ﺑﺮﻧﺲ‬ ‫اﻳﺮان‪ 1386 ،‬ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‬
‫اﻳﻠﭽﯽ از دوﻟﺖ اﻧﮕﺮﻳﺰ وارد دار اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﮐﺎﺑﻞ و در‬
‫ﻣﺪت هﻔﺖ هﺸﺖ ﻣﺎﻩ ﻧﻮﻳﺪ اﺳﺘﺨﻼص داراﳌﺴﻠﻤﻴﻦ ﭘﻴﺸﺎور و‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﻳﻦ روی ﺁب اﺗﮏ دوﺳﺘﺪار را اﻣﻴﺪوار‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ از ﺳﺨﻨﺎن او ﺑﻮی ﺻﺪق ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻣﻪ‬
‫ﻧﺮﺳﻴﺪﻩ‪ ،‬او ﻧﻴﺰ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻃﺒﻘﻪ اﻓﻐﺎن ﺗﺎ ﻋﻼﻣﺎت‬
‫دوﺳﺘﯽ را ﺁﺷﮑﺎر و ﳕﺎﻳﺎن ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬دﻟﺒﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ‬
‫هﻢ ﻧﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ﻧﻴﺰ ﺁﻣﺪن ﻋﺎﻟﻴﺠﺎﻩ ﻋﺰت ﳘﺮاﻩ ﮐﺎﭘﻴﺘﺎن‬
‫وﻳﺘﮑﻮﻳﭻ ﺳﻔﻴﺮ دوﻟﺖ ﲠﻴﻪ روﺳﻴﻪ‪«...‬‬

‫از اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ هﻨﮕﺎم ﻧﮕﺎرش ﻧﺎﻣﻪ‪،‬‬

‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻴﺮون از ﭘﻴﺸﺎور ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ و اﻳﻦ درﺳﺖ هﻢ‬
‫اﺳﺖ؛ زﻳﺮا در ﺁن هﻨﮕﺎم ﭘﻴﺸﺎور زﻳﺮ ﺳﻴﻄﺮﻩ ﺳﻴﮏ هﺎ‬
‫ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺎن ﻳﺎدﺁوری اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻬﺮ ﭘﻴﺸﺎور در‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻳﮏ ﺷﻬﺮ ﭘﺸﺘﻮن ﻧﺸﻴﻦ ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫‪59‬‬
‫ﺷﻬﺮ ﭘﺴﺎن هﺎ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﭘﺸﺘﻮن هﺎ درﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎدی‬ ‫»ﺳﺎﺧﺘﺎر‬ ‫‪ .59‬ﭘﻮﻟﻴﺎک در اﺛﺮ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎی ﺧﻮد‪-‬‬

‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ اﻣﻴﻦ ﺁﻗﺎ ﻣﺘﻴﻦ ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﯽ دری ﺗﺮﲨﻪ‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽ ﻧﮕﺎرد‪» :‬ﻣﺴﮑﻦ اﺻﻠﯽ ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎن داﻣﻨﻪ هﺎی ﮐﻮﻩ‬
‫‪113‬‬
‫هﺎی ﺳﻠﻴﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻓﻐﺎﻧﺎن ﺑﺎ داﺷﱳ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﻴﻮﻩ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺸﱰک‬
‫اﺑﺘﺪاﻳﯽ‪ ،‬از زﻣﺎن هﺎی ﺑﺴﻴﺎر دور و دراز ﮐﻮچ ﻧﺸﲔ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﻴﺸﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﺁن هﺎ را داﻣﺪاری )ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﺑﺰ ﭘﺮوری( ﺗﺸﮑﻴﻞ‬
‫ﻣﻲ داد‪.‬‬

‫از ﺁﻏﺎز ﺳﺪۀ ﭘﺎﻧﺰدهﻢ ﻣﻴﻼدی‪ ،‬ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎن ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﺗﺼﺎﺣﺐ و‬

‫ﻏﺼﺐ ﺳﺮزﻣﲔ هﺎی اﻗﻮام ﺳﺎﮐﻦ ﻏﲑ اﻓﻐﺎن و ﳘﺴﺎﻳﻪ هﺎی ﺧﻮد ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫و اﻳﻦ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﭘﺲ از ﺗﺸﮑﻴﻞ دوﻟﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎن‬
‫در ﺳﺎل ‪1747‬م ﺑﻪ ﺷﺪت اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎن ﺑﺎ ﲠﺮﻩ ﮔﺮﻓﱳ از ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻗﺪرت دودﻣﺎن‬

‫هﺎی ﺻﻔﻮی در ﻏﺮب و ﻣﻐﻮﻟﯽ در ﺷﺮق و ﺟﻨﮓ هﺎی ﺑﺮادرﮐﺸﯽ و‬
‫ﺧﺎﳕﺎﻧﺴﻮز ﻣﻴﺎن ﺧﻮاﻧﻴﻦ و ﺗﺎﺑﻌﲔ ﺁن هﺎ در ﳘﺴﺎﻳﮕﯽ ﮐﻮﻩ هﺎی‬
‫ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ و ﻳﺎ در اﲢﺎد ﺑﺎ ﻗﺒﺎﻳﻞ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن‬
‫ﺁﻣﺪن از ﮐﻮﻩ ﺁﻏﺎز ﳕﻮدﻩ ﺑﻪ ﻏﺼﺐ زﻣﲔ هﺎی ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻮﻣﯽ ﻣﺒﺎدرت‬
‫ورزﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﺎهﯽ هﻢ زﻣﲔ هﺎی ﲥﯽ از ﺳﮑﻨﻪ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮﻳﺶ‬
‫درﺁوردﻧﺪ‪.‬‬

‫دﻟﺰاﮐﻴﺎن؟ ﳔﺴﺘﲔ ﻗﺒﻴﻞۀ اﻓﻐﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ وادی ﭘﺸﺎور را ﻏﺼﺐ‬

‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺪۀ ﭼﻬﺎردهﻢ‪ ،‬هﻮﺗﮑﻴﺎن وادی ﮐﻮهﺴﺘﺎﻧﯽ ﻣﻴﺎن رود‬
‫ﮐﺎﺑﻞ وﮐﺮم را ﺑﻪ اﺷﻐﺎل در ﺁوردﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪۀ ﭼﻬﺎردهﻢ و ﺁﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدهﻢ‪ ،‬ﻗﺒﻴﻠﻪ هﺎی ﺑﻨﻮﭼﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﺎﺣﺎت ﺑﻨﻮ را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﳘﭽﻨﺎن در ﺁﻏﺎز ﺳﺪۀ‬
‫ﭘﺎﻧﺰدهﻢ ﮐﺠﺮهﺎ و هﻢ دﻟﺰاﮐﯽ هﺎ در ﺳﺎﺣﺎت ﭘﺎﻳﻴﻨﯽ رود ﮐﺎﺑﻞ‬
‫وارد ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺳﻮاﺗﯽ هﺎ و ﺑﺎﺟﻮرﻳﺎن‪ ،‬ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻣﺮوت‬
‫در ﻣﻴﺎنۀ ﺳﺪۀ ﺷﺎﻧﺰدهﻢ ﲞﺸﯽ از ﺳﺎﺣﺎت ﺑﻨﻮ و ﻗﺒﻴﻠﻪ وزﻳﺮی در‬
‫ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻩ هﻢ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﮐﻼﻧﯽ از وزﻳﺮﺳﺘﺎن را ﺑﻪ ﭼﻨﮓ ﺁوردﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﺸﮑﻴﻞ دوﻟﺖ اﻓﻐﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺟﺮﻳﺎن اﺷﻐﺎل و ﺗﺼﺎﺣﺐ زﻣﲔ هﺎی‬

‫دﻳﮕﺮان ﺑﻴﺸﱰ از ﭘﻴﺶ ﺷﮑﻞ و رﻧﮓ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﻳﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲ‬
‫ﮔﲑد‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ زﻣﺎن‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺎن ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﻏﺼﺐ زﻣﲔ هﺎی‬
‫ﺗﺎﺟﻴﮑﺎن‪ ،‬ازﺑﻴﮑﺎن‪ ،‬ﺗﺮﮐﻤﻨﺎن و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺮدﻣﺎن و اﻗﻮام ﺁﺳﻴﺎی‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻪ ﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎن و اﺷﻐﺎل ﺧﺮاﺳﺎن از ﺳﻮی اﻳﻦ‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺟﺎﺑﻪ ﺟﺎﻳﯽ‬

‫ﺗﻮان در ﻣﻘﺎلۀ دﮐﱰ ﻣﻬﺪی زﻳﺮ ﻧﺎم »ﻧﻈﺮﻳﻪ‬ ‫ﻗﺒﺎﻳﻞ را ﻧﻴﺰ ﻣﯽ‬
‫ﺣﻞ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺗﺒﺎری« ﮐﻪ ﺑﺎ ﲠﺮﻩ ﮔﻴﺮی از دﻩ‬ ‫هﺎی ﺗﺎﻣﻴﻦ ﺛﺒﺎت و‬
‫رﺷﺘﻪ ﻧﮕﺎرش ﮐﺸﻴﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫هﺎ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻌﺘﱪ ﺑﻪ‬
‫ﺁن را ﻣﯽ ﺁورﻳﻢ‪:‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺟﺎ ﲞﺸﯽ از‬

‫»ﻣﺘﻮن ﻓﺎرﺳﯽ دورۀ اول اﺳﻼﻣﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎﻩ ﻗﻮم اﻓﻐﺎن را اﻃﺮاف‬

‫ﮐﻮﻩ هﺎی ﺳﻠﻴﻤﺎن )در ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن اﻣﺮوزی( ﮔﺰارش دادﻩ اﻧﺪ‪...‬‬
‫اﻓﻐﺎن هﺎ ﺗﺎ ﺁﻏﺎز دﻩۀ ﺳﻮم ﻗﺮن هﺸﺘﻢ هﺠﺮی )‪ (723‬از ﺳﺎحۀ‬
‫‪114‬‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺮاﺳﺎن ﮔﺴﱰش ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ...‬ﮔﺴﱰش و‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﮑﻞ زﻧﺪﮔﯽ ﺁن هﺎ ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺑﺎ ﺣﻮادث هﺠﻮم ﻣﻐﻮل و ﺗﻴﻤﻮر‬
‫در ارﺗﺒﺎط ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ‪...‬ﺟﻨﺎح راﺳﺖ ﺳﺎﺣﻞ رود ﺳﻨﺪ و ﭘﻨﺠﺎب‬
‫ﻏﺮﺑﯽ در ﻃﻮل ﻗﺮن ‪ 13‬ﺗﺎ ﻧﻴﻢۀ ﻗﺮن ‪ 14‬ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﻧﱪدهﺎی ﻃﻮﻻﻧﯽ‬
‫و ﻣﺪاوم ﻣﻴﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻣﻐﻮل و ﺳﻼﻃﻴﻦ دهﻠﯽ ﻣﺒﺪل ﮔﺸﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﺛﺮ اﻳﻦ ﲥﺎﺟﻢ هﺎ ﺑﻨﻴﺎد ﲤﺪن زراﻋﺘﯽ دﭼﺎر ﺿﻌﻒ و‬
‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﮔﺮدﻳﺪﻩ و‪...‬زﻣﻴﻦ هﺎی ﺑﻼ اﺳﺘﻔﺎدﻩ را ﻗﺒﺎﻳﻞ ﭘﺸﺘﻮن‬
‫ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎ ﻣﺎﻟﺪار و ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ دوش ﺑﻮدﻧﺪ‪...‬از ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺷﺎن ﮐﻪ‬
‫ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺗﺎﺟﻴﮑﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻣﯽ ﳕﺎﻳﻨﺪ‪...‬‬

‫زﻣﻴﻦ هﺎی ﳘﻮار ﲣﻠﻴﻪ ﺷﺪﻩ در ﻗﺮون ‪ 17-13‬ﺗﻮﺳﻂ اهﺎﻟﯽ ﺑﻮﻣﯽ‬

‫)ﺗﺎﺟﮑﺎن( در داﻣﻨﻪ هﺎی ﴰﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﮐﻮﻩ هﺎی ﺳﻠﻴﻤﺎن و اﻗﻮام‬
‫ﳐﺘﻠﻒ هﻨﺪی در ﻗﺴﻤﺖ هﺎی ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﯽ ﳘﻴﻦ ﺟﺒﺎل‪...‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ از‬
‫ﺳﻮی اﻓﻐﺎن هﺎ اﺷﻐﺎل ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻓﻐﺎن هﺎ ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﺎ اﺟﺎزۀ‬
‫ﺷﺎهﺮخ ﻣﻴﺮزا در اﻃﺮاف ﻗﻨﺪهﺎر ﺳﺎﮐﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪...‬‬

‫ﻋﺎﻣﻞ ﻋﻤﺪۀ دﻳﮕﺮ ﮔﺴﱰش و ﻧﻔﻮذ ﻃﻮاﻳﻒ اﻓﻐﺎن در ﻗﻠﻤﺮو ﺧﺮاﺳﺎن‬

‫ﺷﺮﻗﯽ‪ ،‬ﺟﻨﮓ هﺎی دراز ﻣﺪت ﺗﻴﻤﻮرﻳﺎن هﻨﺪ ﺑﺎ ﺻﻔﻮی هﺎی اﻳﺮان‬
‫ﻗﻨﺪهﺎر ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﺗﻴﻤﻮرﻳﺎن از اﻓﺮاد‬ ‫ﺑﺮ ﺳﺮ ﲤﻠﮏ‬
‫ﺟﻨﮕﺠﻮی اﺟﻴﺮ اﻓﻐﺎن در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ هﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﺮدﻧﺪ وﺗﻌﺪاد‬
‫زﻳﺎدی از ﺧﺎﻧﻮادﻩ هﺎی ﻗﺒﻴﻞۀ اﺑﺪاﻟﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ از اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ در اﻃﺮاف ﻗﻨﺪهﺎر ﺟﺎﮔﺰﻳﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻗﻨﺪهﺎر از ﻣﺮﮐﺰ‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ )دهﻠﯽ(‪ ،‬ﻓﺎﺻﻞۀ زﻳﺎد داﺷﺖ‪ ،‬ﻗﻨﺪهﺎر اﮐﺜﺮا در دﺳﺖ ﺻﻔﻮی‬
‫هﺎ ﻣﯽ ﺑﻮد؛ ازﻳﻦ رو‪ ،‬ﻃﻮاﻳﻒ اﻓﻐﺎن ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺻﻔﻮی هﺎ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ از اﻗﺘﺪار ﺁن هﺎ ﺑﻪ ﻏﺼﺐ اراﺿﯽ ﻣﺎﻟﮑﺎن اﺻﻠﯽ‬
‫دﺳﺖ زدﻧﺪ‪...‬‬

‫ﭘﺸﺎور ﺗﺎ ﺳﺪۀ ﺷﺎﻧﺰدهﻢ ﺷﻬﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ﮔﻮی ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪...‬اﻓﻀﻞ ﺧﺘﮏ‬

‫)ﻧﻮاسۀ ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺧﺎن( در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺮﺻﻊ« از‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻗﺒﺎﻳﻞ از ﮐﻮﻩ هﺎی ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻪ ﻗﻨﺪهﺎر)در ﻋﺼﺮ ﺷﺎهﺮخ و‬
‫اﻟﻎ ﺑﻴﮓ( و از ﺁن ﺟﺎ ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ و ﭘﺸﺎور و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺷﺪن ﺷﺎن در‬
‫ﺁﳒﺎهﺎ ﲝﺚ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﻣﻨﺪهﺎ و اﻓﺮﻳﺪی هﺎ ﺑﻌﺪﺗﺮ از ﻳﻮﺳﻔﺰاﺋﯽ‬
‫هﺎ )در ﻋﺼﺮ ﺑﺎﺑﺮ( در ﴰﺎل ﭘﻴﺸﺎور ﻣﺴﮑﻮن ﺷﺪﻧﺪ‪...‬‬

‫از ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدهﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﭘﺸﺘﻮن در اﻃﺮاف ﻗﻨﺪهﺎر‬

‫ﺟﺎﮔﺰﻳﻦ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻏﻠﺠﺎﺋﻴﺎن در ﴰﺎل ﺷﻬﺮ در ﲰﺖ ﻏﺰﻧﯽ و ﻋﺸﺎﻳﺮ‬
‫ﳐﺘﻠﻒ اﺑﺪاﻟﯽ در ﺟﻨﻮب و ﻏﺮب ﺷﻬﺮ ﺳﮑﻮﻧﺖ اﺧﺘﻴﺎر ﳕﻮدﻧﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ هﺮ دو ﺑﻪ وادی ﺣﺎﺻﻞ ﺧﻴﺰ ارﻏﻨﺪاب ﻧﻈﺮ دوﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ ﺟﺎﮔﺰﻳﻦ ﺷﺪن اﺑﺪاﻟﯽ هﺎ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﳘﻮار ﻗﻨﺪهﺎر‬

‫را ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدﻩ ﻣﯽ داﻧﺪ ‪ ...‬اﻧﺪﮐﯽ ﭘﺲ از اﺳﺘﻘﻼل‬
‫ﻗﻨﺪهﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻴﺮوﻳﺲ‪ ،‬هﺮات ﺑﻪ دﺳﺖ اﺑﺪاﻟﻴﺎن ﻣﯽ اﻓﺘﺪ و‬
‫اﻳﻨﺎن هﻮاﺧﻮاهﺎن اﻳﺮان را از هﺮات ﺧﺎرج ﳕﻮدﻩ و اﻓﻐﺎﻧﺎن‬
‫ﺑﺎدﻳﻪ ﻧﺸﻴﻦ اﻃﺮاف ﺳﺒﺰوار را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺁﻧﺎن ﻣﯽ ﺳﺎزﻧﺪ‪...‬‬
‫‪115‬‬
‫اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن در ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ در ‪ 1836‬ﻋﻨﻮاﻧﯽ‬
‫ﺗﺰار روﺳﻴﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺸﻮر ﺧﻮد را »ﳑﻠﮑﺖ اﻓﻐﺎن«‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﱳ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﭘﺴﺎن ﺗﺮ ﺁوردﻩ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫در ﮐﺘﺎب ﮔﺰﻳﺪﻩ اﺳﻨﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در‬

‫ص‪ 120 .‬در ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ وزﻳﺮ ﺧﺎرﺟﻪ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪27‬‬
‫ﲨﺎدی اﻻوﻟﯽ ‪ 1254‬ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﻣﻴﺮزا ﺟﻌﻔﺮ ﺧﺎن– ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ‬
‫اﻳﺮان ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪» :‬ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‬
‫ﺣﺪود اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻪ از ﻗﺪﻳﻢ ﻣﻠﮏ دوﻟﺖ ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‬
‫]را[‪ ،‬از ﻣﺎ ﻣﻨﺤﺮف و ﺳﺮدارهﺎی اﻳﻦ ﻣﻠﮏ را ﺑﺎ هﻢ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺎﺑﻴﻦ ﻣﺎ و هﻨﺪ ﺳﺪی ﺳﺪﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﮐﺘﺎب ﺳﻴﺎﺣﺖ اﺳﮑﻨﺪر ﺑﺮﻧﺲ را ﭘﻴﺪا ﮐﻨﻴﺪ‪ ،‬در ﺁن‬

‫ﺟﺎ ﺧﻮاهﻴﺪ دﻳﺪ ﮐﻪ دوﺳﺘﯽ اﻳﺮان از ﺑﺮای ﻣﺎ ﺑﯽ ﻓﺎﻳﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ و اﻳﻦ ﳘﻪ ﺧﺮﺟﯽ ﮐﻪ ﮐﺮدﻩ و ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ ﺑﻴﻬﻮدﻩ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫دوﻟﺖ ﻣﺎ دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺳﺮدار ﮐﺎﺑﻞ را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﳕﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺧﺮﺟﺶ‬
‫ﮐﻤﱰ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ و ﻧﻔﻌﺶ ﺑﻴﺸﱰ‪ .‬ﻣﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻴﻢ ﻣﻠﮏ ﻗﺪﻳﻢ‬
‫ﺧﻮد را ﺗﺼﺮف ﳕﺎﻳﻴﻢ‪ .‬ﴰﺎ هﻨﻮز در اردو ﺗﺸﺮﻳﻒ داﺷﺘﻴﺪ‬

‫در اواﻳﻞ ﻗﺮن ‪ 16‬ﮔﺮوهﯽ از ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎن )ﻳﻮﺳﻔﺰی‪ ،‬ﻣﻨﺪوزی‬

‫و‪ (...‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﺒﺎرزات ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﺷﺪﻳﺪ ﺑﺎ اﻗﻮام دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ‬
‫ﴰﺎل ﺷﺮﻗﯽ ﻣﻨﻄﻖۀ ﺳﻔﻼی رود ﮐﺎﺑﻞ را ﺗﺎ ﺳﺎﺣﻞ ﭘﻴﻮﺳﱳ ﺁن ﺑﻪ رود‬
‫ﺳﻨﺪ و ﻧﻴﺰ وﻻﻳﺖ ﮐﻮهﺴﺘﺎﻧﯽ ﺳﻮات را اﺷﻐﺎل ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬وزﻳﺮﺳﺘﺎن‬
‫در ﻗﺮن ‪ 16‬ﺗﻮﺳﻂ وزﻳﺮی هﺎ اﺷﻐﺎل ﺷﺪ و‪...‬ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎن ﺳﺎﮐﻦ‬
‫دﻳﺮﻩ ﺟﺎت‪...‬در ﻗﺮن ‪ 17‬اﻟﯽ ‪ 19‬وارد اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪...‬‬

‫راورﺗﯽ ﻧﻨﮕﺮهﺎر را ﺑﻪ ﺣﻴﺚ ﻳﮑﯽ از ﺷﺶ ﻧﺎﺣﯽۀ ﻳﺎ ﺳﺮزﻣﻴﻨﯽ ﮐﻪ‬

‫ﺗﺎﺟﻴﮏ هﺎ در ﴰﺎل ﺳﻔﻴﺪ ﮐﻮﻩ زﻳﺴﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺳﻴﻢ ﳕﻮدﻩ و ﻣﯽ‬
‫ُﻪ درۀ ﻧﻨﮕﺮهﺎر ﭘﺎﻧﺰدﻩ هﺰار ﺧﺎﻧﻮادۀ ﺗﺎﺟﻴﮏ‬ ‫ﮔﻮﻳﺪ ﮐﻪ در ﻧ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ دارﻧﺪ و ﺷﻐﻞ ﺷﺎن زﻣﻴﻨﺪاری اﺳﺖ‪ .‬درﺁن ﺟﺎ ﺗﺎﺟﻴﮏ هﺎ و‬
‫ﲨﻌﻴﺖ ﻗﻠﻴﻠﯽ از اﻓﻐﺎن هﺎ ﺑﻮد و ﺑﺎش دارﻧﺪ‪...‬‬

‫ﻓﻴﺾ ﳏﻤﺪ ﮐﺎﺗﺐ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﮐﻪ ﻋﻼوﻩ از ﻓﺮﻗﻪ هﺎی ﺗﺮﮐﻼﻧﯽ در‬

‫ﺑﺎﺟﻮر ‪ 5 ...‬هﺰار ﻧﻔﺮ ﻗﻮم ﺻﺎﻓﯽ‪ 37 ،‬هﺰار و ﭘﻨﺠﺼﺪ ﻧﻔﺮ از‬
‫ﻗﻮم ﺗﺎﺟﮏ و ‪ 5‬هﺰار ﻧﻔﺮ از ﻗﻮم ﺷﻨﻮار و در ﳎﻤﻮع ‪ 47‬هﺰار و‬
‫ﭘﻨﺠﺼﺪ ﻧﻔﺮ در هﺮ دو ﮐﻨﺎر ﻬﻧﺮ ﺑﺎﺟﻮر ﻣﻘﺎم و ﻣﻘﺮ دارﻧﺪ‪...‬‬

‫ﺟﺎﮔﺰﻳﻨﯽ ﻃﻮاﻳﻒ اﻓﻐﺎن در ﴰﺎل ﮐﺸﻮر ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺪﻳﺪ دارد ‪«...‬‬

‫‪116‬‬
‫و دﻳﺪﻳﺪ ﮐﻪ از ﮐﺎﺑﻞ و ﻗﻨﺪهﺎر ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ هﺎ رﺳﻴﺪ و‬
‫ﻋﺮﻳﻀﻪ هﺎ ﺁوردﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻧﻮﮐﺮ ﻗﺪﻳﻢ ﴰﺎ هﺴﺘﻴﻢ‪«...‬‬

‫در اﻳﻦ ﺳﻨﺪ از ﺣﺪود اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﺎم ﺑﺮدﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﳘﻪ ﺳﺮدار ﻧﺸﻴﻦ هﺎی اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﺑﺮﻧﺲ دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن را ﺳﺮدار‬
‫ﮐﺎﺑﻞ ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﳘﻴﻦ ﮐﺘﺎب در ص‪ .‬ص‪ 176 -175 .‬ﻧﺎﻣﻪ وزﻳﺮ ﺧﺎرﺟﻪ‬

‫اﻳﺮان ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﮐﺎرل ﻧﺴﻠﺮود‪ -‬وزﻳﺮ ﺧﺎرﺟﻪ روس ﺗﺎرﻳﺨﯽ‬
‫ﺷﺎﻳﺪ اواﺧﺮ ﺷﻌﺒﺎن ‪ 1254‬ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪:‬‬
‫»‪...‬و ﮐﺎﺑﻞ و ﻗﻨﺪهﺎر و ﮐﻞ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﺟﺰ ﭼﻬﺎر‬
‫دﻳﻮار هﺮات ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ در ﺁوردﻧﺪ‪«...‬‬

‫در ص‪ 184 .‬اﻳﻦ ﮐﺘﺎب در ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ ﺷﻴﻞ‪ -‬ﻧﺎﺋﺐ وزﻳﺮ‬

‫ﳐﺘﺎر اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﲥﺮان ﺑﻪ وزﻳﺮ ﺧﺎرﺟﻪ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﺳﻮم رﻣﻀﺎن ‪ 1254‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪...» :‬هﺮﮔﺎﻩ‬
‫ﻗﻄﻌﻪ زﻣﻴﻨﯽ از ﺧﺎک اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را از ﺣﮑﻢ ﺳﺮﮐﺎر‬
‫اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﺷﻬﺮﻳﺎری ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪ‪«...،‬‬

‫در ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ در ذﻳﻘﻌﺪﻩ ‪ 1266‬ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎﻩ ﻗﺎﺟﺎر‬

‫ﻋﻨﻮاﻧﯽ دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ و در ص‪ 236 .‬ﳘﻴﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬او را اﻣﻴﺮ ﮐﺎﺑﻞ ﺧﻄﺎب ﳕﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪...‬و اﻣﺎ اﻣﻴﺮ ﺷﻴﺮﻋﻠﯽ ﺧﺎن ﳔﺴﺘﻴﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﯽ ﺑﻮدﻩ‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﺎﻣﻪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﭘﻨﺞ ﺷﻨﺒﻪ‪ 12 ،‬ﺷﻬﺮ ﺷﻮال ‪1290‬‬
‫)ﻳﺎ ‪ (1295‬هﺠﺮی ﻣﺎهﺘﺎﺑﯽ ﺧﻮد ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﺗﺰار روﺳﻴﻪ‪،‬‬
‫ﮐﺸﻮر ﺧﻮد را ﭼﻨﺪ ﺑﺎر »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ‬
‫از او ﮐﺴﯽ از اﻣﻴﺮان ﮐﺸﻮر ﻣﺎ را در ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﻣﺮزهﺎی‬
‫ﮐﻨﻮﻧﯽ »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﳔﻮاﻧﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ دﻳﮕﺮ در دورﻩ اﻣﻴﺮ ﺷﻴﺮ ﻋﻠﯽ ﺧﺎن‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﺎم رﲰﯽ ﮐﺸﻮر ﻣﺎ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫در ﺁﺛﺎر روﺳﯽ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎﻣﯽ ﺗﺎ ﻣﻴﺎﻧﻪ هﺎی ﺳﺪﻩ‬

‫ﻧﺰدهﻢ دﻳﺪﻩ ﳕﯽ ﺷﻮد‪ .‬در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮاﺳﻼت دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﮏ‬
‫ﻣﻴﺎن ﭘﺎرس و اﻧﮕﻠﻴﺲ در اواﺧﺮ ﻧﻴﻤﻪ ﳔﺴﺖ ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ‬
‫ﻧﻴﺰ ﮐﻠﻤﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽ ﺧﻮرد‪.‬‬

‫‪117‬‬
‫ﺗﺎ ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ در ﺁﺛﺎر روﺳﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮدﻩ ام‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ‬
‫ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺳﻨﺪی ﮐﻪ در ﺁن ﮐﻠﻤﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻣﻌﻨﺎی ﳘﻪ‬
‫ﺳﺮدار ﻧﺸﻴﻦ هﺎ و ﻣﻴﺮ ﻧﺸﻴﻦ هﺎی اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻳﺎد ﺷﺪﻩ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﯽ ﻣﺮﮐﺰی دوﻟﺘﯽ ﺗﺎرﻳﺦ در ﭘﱰﺑﻮرگ‪،‬‬
‫ﺑﻨﻴﺎد دﻓﱰی وﻳﮋﻩ وزارت داراﻳﯽ‪ ،‬ﲞﺶ ﳏﺮﻣﺎﻧﻪ او‪ .‬ار‪.‬‬
‫‪ ،1-‬ﭘﺮوﻧﺪﻩ ‪ 3/3‬ﻓﻬﺮﺳﺖ‪ 21‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر ﻣﻴﺨﺎﻳﻴﻞ‬
‫وﻟﻮدارﺳﮑﯽ در ﺑﺎرﻩ ﺁن در ص‪ 35 .‬ﮐﺘﺎب ﺷﻮروی هﺎ و‬
‫ﳘﺴﺎﻳﻪ هﺎی ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺷﺎن اﻳﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺮﲨﻪ‬
‫ﺁرﻳﺎﻧﻔﺮ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫»‪ ...‬ﮐﺸﻮر دور اﻓﺘﺎدﻩ ﮐﻮهﺴﺘﺎﻧﯽ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ در روﺳﻴﻪ‬
‫ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪﻩ هﮋدهﻢ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﲞﺎرا‬
‫ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ هﺎی اﺳﺘﺎدان اﻓﻐﺎﻧﯽ را ﺑﺮای ﻓﺮوش ﺑﻪ‬
‫روﺳﻴﻪ ﻣﯽ ﺁوردﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ هﺎﻳﯽ در ﺑﺎرﻩ »ﮐﺎﺑﻞ« ﺑﺮ زﺑﺎن‬
‫ﻣﯽ ﺁوردﻧﺪ‪ .‬در اواﻳﻞ ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ ﺣﮑﻮﻣﺖ روﺳﻴﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ در ﺑﺎرﻩ »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﮔﺮدﺁوری ﳕﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮای اﻳﻦ ﮐﺎر در هﻴﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ رهﱪی ﮔﺮاف ﮔﻮﻟﻮﻓﮑﻴﻦ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﭼﻴﻦ ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ ﻣﯽ رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﮏ ﮔﺮوﻩ از‬
‫دﻳﭙﻠﻤﺎت هﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ‪ ،‬ﮔﻮﻟﻮﻓﮑﻴﻦ ﺑﻪ ﭼﻴﻦ‬
‫ﻧﺮﺳﻴﺪ و دﻳﭙﻠﻤﺎت هﺎی روﺳﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ‬
‫ﺑﺮوﻧﺪ‪.‬‬

‫هﻨﻮز در ﺳﺎل ‪ 1833‬ﻳﮑﯽ از ﮐﺎرﻣﻨﺪان وزارت داراﻳﯽ ﮐﻪ‬

‫دﺳﺖ اﻧﺪر ﮐﺎر ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫در ﮔﺰارش ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن »ارزش ﺁن را‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺁن ﺧﻮد را ﺑﻪ زﲪﺖ‬
‫ﺑﻴﻨﺪازد«‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬ﭘﺲ از دﻩ ﺳﺎل‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪ‬
‫»اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« در ﻣﮑﺎﺗﺒﺎت دوﻟﺘﯽ و دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﮏ روﺳﻴﻪ‬
‫ﺑﻴﺸﱰ ﺗﮑﺮار ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ«‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ از ﮔﻔﺘﻪ هﺎی وﻟﻮدارﺳﮑﯽ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪،‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ دﻩ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ‪ ،‬در ﺳﺎل‪ 1843‬ﮐﻠﻤﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫در ﺁﺛﺎر روﺳﯽ ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﱳ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺗﺎ‬
‫ﮐﻨﻮن ﮐﺴﯽ دﻳﮕﺮی از ﭼﻨﻴﻦ اﺳﻨﺎدی ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﻪ ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر وﻟﻮدارﺳﮑﯽ ﺳﺎل هﺎ در‬
‫ﭘﱰﺑﻮرگ )ﻟﻨﻴﻨﮕﺮاد ﭘﻴﺸﻴﻦ( ﺑﻪ ﮐﺎر ﭘﮋوهﺶ دﺳﺖ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪی در ﻧﻮﺷﺘﻪ هﺎﻳﺶ ﻧﺒﺎﻳﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﺁن‬
‫هﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﮐﺎر ﺑﻴﺸﱰی در زﻣﻴﻨﻪ اﳒﺎم ﺷﻮد و‬
‫اﺳﻨﺎد از ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﯽ هﺎ ﺑﻴﺮون ﮐﺸﻴﺪﻩ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ دﻳﺪﻩ ﺷﻮد‬

‫‪118‬‬
‫ﮐﻠﻤﻪ‬ ‫ﮐﻪ در ﮐﺪام ﺳﻨﺪ روﺳﯽ ﺑﺮای ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﺑﻪ ﮐﺪام ﻣﻌﻨﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﳘﻴﻦ ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﮑﺎﺗﺒﺎت رﲰﯽ ﻣﻴﺎن‬

‫روﺳﻴﻪ و اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ ،‬در ﮐﺪام ﺳﻨﺪ و ﮐﺪام ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺑﺮای‬
‫ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﮐﻠﻤﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ص‪ 341 .‬ﺟﻠﺪ ﻳﮑﻢ ﺗﺎرﻳﺦ رواﺑﻂ ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان و‬

‫اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ ،‬در ﻣﺮاﺳﻠﻪ رﲰﯽ از ﻃﺮف وﻳﺴﮑﻮﻧﺖ ﭘﺎﳌﺮاﺳﺘﻮن‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﱰ ﺑﻼی‪ -‬ﺳﻔﻴﺮ دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻣﻘﻴﻢ ﺳﻦ ﭘﱰزﺑﻮرگ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﭘﻨﺠﻢ ﺳﭙﺘﺎﻣﱪ ‪ 1834‬ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﺎ اﻋﱰاف ﺑﻪ وﺻﻮل ﻣﺮاﺳﻠﻪ ﻣﻮرﺧﻪ ﺷﺸﻢ اﮔﻮﺳﺖ ﴰﺎ راﺟﻊ‬
‫ﺑﻪ اﻣﻮر اﻳﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻻزم ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﴰﺎ‬
‫دﺳﺘﻮر ﺑﺪهﻢ ﮐﻪ ﻳﮏ ﻣﻮﻗﻊ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردﻩ ﺑﻪ دوﻟﺖ‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮری روﺳﻴﻪ رﺿﺎﻳﺖ دوﻟﺖ اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﭘﺎدﺷﺎهﯽ‬
‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن را ﺑﻪ ﺗﺼﻤﻴﻤﯽ ﮐﻪ ﺷﺎهﻨﺸﺎﻩ اﻳﺮان ﺑﺮای‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﳏﻤﺪ ﻣﻴﺮزا ﺑﻪ ﻣﻘﺎم وﻟﻴﻌﻬﺪی ﳑﻠﮑﺖ اﻳﺮان ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﮐﻨﻴﺪ‪«.‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺁن ﭼﻪ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ﺁﻣﺪ‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮی ﮐﺮد‪:‬‬
‫‪»-1‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮏ ﮐﻠﻤﻪ و اﺳﻢ ﻣﮑﺎن‪،‬‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ داﺷﺘﻪ و در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮای ﮔﺴﱰﻩ‬
‫ﭘﺸﺘﻮن ﻧﺸﻴﻦ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻀﺎﻓﺎت اﺳﺘﺎن ﭘﻴﺸﺎور–‬
‫ﺑﻴﺸﱰ ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن در اﻳﺎﻟﺖ ﭘﺸﺘﻮﳔﻮاﻩ‬
‫ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن اﻧﺪ ‪-‬ﴰﺎری از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭘﺸﺘﻮن ﻧﺸﻴﻦ ﮐﺸﻮر‬
‫در ﺣﺪود ﮐﻮﻩ هﺎی ﺳﻠﻴﻤﺎن اﻃﻼق ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-2‬اﻣﭙﺮاﺗﻮری دراﻧﯽ ﮐﻪ از ﺳﻮی اﲪﺪﺷﺎﻩ دراﻧﯽ‬
‫ﺑﻨﻴﺎدﮔﺬاری ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﳕﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-3‬ﮐﻠﻤﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺮای ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ﺁﺛﺎر‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ در اﺛﺮ ﻓﻮرﺳﱰ در ‪ 1797‬ﺑﺮای ﲞﺸﯽ از ﮔﺴﱰﻩ‬
‫ﭘﺸﺘﻮن ﻧﺸﻴﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮری دراﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-4‬اﻳﻦ ﻧﺎم از ﺳﻮی اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻨﺎ ﺑﻪ روال ﻣﻌﻤﻮل از‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻪ هﺎی ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ ﺑﺮای ﲞﺶ هﺎﻳﯽ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﻩ از اﻣﭙﺮاﺗﻮری دراﻧﯽ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻏﻴﺮ رﲰﯽ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-5‬از روی ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ رواﺑﻂ ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان و اﻧﮕﻠﻴﺲ‬
‫رواﻧﺸﺎد ﳏﻤﻮد ﳏﻤﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« در ﻣﱳ ﭘﺎرﺳﯽ ﻗﺮار داد‬
‫‪119‬‬
‫‪ 1801‬ﻣﻴﺎن ﭘﺎرس و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ هﻢ در ﻣﱳ ﭘﺎرﺳﯽ ﻗﺮار داد ﺳﺎل ‪ 1808‬ﭘﺎرس و‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺗﮑﺮار ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﻣﱳ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ اﻳﻦ ﻗﺮار دادهﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﻳﯽ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎر ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن‬
‫ﻏﺎﻟﺐ رواﻧﺸﺎد ﳏﻤﻮد ﳏﻤﻮد اﺻﻞ ﻗﺮار داد هﺎ را در‬
‫دﺳﱰس ﻧﺪاﺷﺘﻪ و از ﻣﱳ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺗﺮﲨﻪ ﳕﻮدﻩ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ اﺻﻞ اﺳﻨﺎد ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن‬
‫ﻏﺎﻟﺐ ﺑﺎﻳﺪ در ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﯽ هﺎی دوﻟﺘﯽ اﻳﺮاﻧﯽ و ﻧﻴﺰ‬
‫در ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﯽ هﺎی اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬دﻳﺪﻩ‬
‫ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﳕﯽ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺁﻳﺎ ﮐﻠﻤﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در‬
‫‪60‬‬
‫اﻳﻦ ﻗﺮار دادهﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ؟‬

‫‪ .60‬در ﺑﺎرﻩ اﻳﻦ ﻗﺮار داد ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ ﺷﺎﻳﺎن ﻳﺎدﺁوری اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻣﱳ اﺻﻠﯽ ﭘﺎرﺳﯽ ﻗﺮار داد ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﱳ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﮐﻠﻤﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﺮﻓﺘﻪ و ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫اﻓﻐﺎن هﺎ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﻳﺎ ﻣﱳ ﭘﺎرﺳﯽ‬ ‫‪ -2‬ﭘﺮﺳﺸﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﺮح ﻣﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫ﻗﺮار داد را ﺧﻮد اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﺗﺮﲨﺎﻧﺎن ﭘﺎرﺳﯽ زﺑﺎن‬
‫هﻨﺪی ﻳﺎ اﻳﺮاﻧﯽ ﺧﻮد ﲥﻴﻪ ﳕﻮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ ﻳﺎ اﻳﻦ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎرﮔﺰاران دوﻟﺖ اﻳﺮان ﺁن را ﺗﺮﲨﻪ ﳕﻮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ؟‬
‫‪ -3‬ﺁﻳﺎ در ﻣﱳ اﺻﻠﯽ ﻗﺮار داد ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻓﻐﺎن هﺎ – ﮐﻠﻤﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﻳﺎ‬
‫ﮐﺪام ﮐﻠﻤﻪ دﻳﮕﺮ؟‬

‫‪ -4‬ﺷﺎﻳﺪ رواﻧﺸﺎد ﳏﻤﻮد ﳏﻤﻮد هﻨﮕﺎم ﻧﮕﺎرش ﮐﺘﺎب ﻣﱳ اﺻﻠﯽ‬

‫ﭘﺎرﺳﯽ را در دﺳﱰس ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺧﻮد ﺁن را از روی ﻣﱳ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺗﺮﲨﻪ ﳕﻮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮای ﺁﺳﺎﻧﯽ ﮐﺎر ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻓﻐﺎن هﺎ از ﮐﻠﻤﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬در ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻳﺸﺎن از ﭼﻨﻴﻦ روﺷﯽ ﮐﺎر‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ در ﮔﻔﺘﺎرهﺎی ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﻪ ﺁن اﺷﺎرﻩ ﮐﺮدﻳﻢ‪.‬‬
‫ﻗﺮار داد ﺑﺎﻳﺪ در ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﯽ‬ ‫‪ -5‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻣﱳ اﺻﻠﯽ ﭘﺎرﺳﯽ‬
‫وزارت ﺧﺎرﺟﻪ اﻳﺮان ﻳﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﮐﺪام ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﯽ دﻳﮕﺮ اﻳﺮاﻧﯽ‬
‫و و روﻧﻮﺷﺖ ﺁن ﻧﻴﺰ در ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﯽ هﺎی هﻨﺪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﻳﺎ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -7‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻗﺮاردادهﺎﻳﯽ ﺟﻨﺒﻪ اﺷﺪ ﳏﺮم داﺷﺘﻪ و‬
‫ﻣﺪت هﺎ در ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﯽ هﺎ زﻧﺪاﻧﯽ ﻣﺎﻧﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪،‬‬
‫هﺮﮔﺎﻩ از ﮐﻠﻤﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن هﻢ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺮف‬
‫ﻧﻈﺮ از اﻳﻦ ﮐﻪ ﺁﻳﺎ ﺗﺮﲨﺎن ﭘﺎرﺳﯽ زﺑﺎن هﻨﺪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ‬
‫ﺁن را ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ دوﻟﺖ اﻳﺮان‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﺮار داد ﺗﻨﻬﺎ‬
‫در دﺳﱰس ﭼﻨﺪ ﺗﻦ اﻧﮕﺸﺖ ﴰﺎر در دوﻟﺖ اﻳﺮان ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ و‬
‫در ﻣﻴﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن و ﲞﺶ ﺑﺰرگ دوﻟﺘﻤﺮدان ﻗﺎﺟﺎری و دراﻧﯽ‬
‫‪120‬‬
‫ﮔﻤﺎن ﺑﻨﺪﻩ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﱳ اﺻﻠﯽ ﭘﺎرﺳﯽ اﻳﻦ‬
‫ﻗﺮار داد دو ﻗﺮار داد ﮐﻠﻤﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺁﻗﺎی ﳏﻤﻮد ﳏﻤﻮد ﺑﺮای ﺳﻬﻮﻟﺖ و درک‬
‫ﲠﱰ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﮐﻠﻤﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدﻩ‬
‫اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪-6‬اﻟﻔﻨﺴﺘﻮن »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« را ﻧﺎﻣﯽ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺑﺮای‬
‫»ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﺎﺑﻞ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺁن را در ﮐﺘﺎب‬
‫ﮔﺰارش ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﺎﺑﻞ ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.(1814) .‬‬
‫در اﻳﻦ ﺣﺎل او ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم را اﻳﺮاﻧﯽ‬
‫هﺎ ﺑﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻓﻐﺎن هﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ‬
‫در ﺁن ﺑﺮهﻪ ﮐﻪ اﻟﻔﻨﺴﺘﻮن ﮐﺘﺎب ﺧﻮد را ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬هﺮات و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﴰﺎل هﻨﺪوﮐﺶ ﺷﺎﻣﻞ ﮔﺴﱰﻩ ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﮐﺎﺑﻞ ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-7‬در ﻧﻴﻤﻪ ﳔﺴﺖ ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1838‬اﻃﻼق‬
‫»اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﺑﺮ ﳎﻤﻮع ﺳﺮدار ﻧﺸﻴﻦ هﺎی اﻓﻐﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﻩ از اﻣﭙﺮاﺗﻮری دراﻧﯽ )هﺮات‪ ،‬ﻗﻨﺪهﺎر‪،‬‬
‫ﮐﺎﺑﻞ و ﭘﻴﺸﺎور( در داﺧﻞ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎ رواج ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫و در اﺳﻨﺎد رﲰﯽ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-8‬در اواﺧﺮ دهﻪ ﺳﻮم اﻳﻦ ﺳﺪﻩ دو‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر از ﺳﻮی‬
‫اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن‪ ،‬ﺁن هﻢ ﻧﻪ ﺑﺮای ﳘﻪ ﺳﺮدار‬
‫ﻧﺸﻴﻦ هﺎ‪ ،‬ﺑﻞ ﺗﻨﻬﺎ ﲞﺸﯽ از ﺁن ﮐﻪ زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮدش‬
‫ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﺳﺖ‬
‫ﳏﻤﺪ ﺧﺎن ﭘﺲ از ﺁن ﮐﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﮐﻠﻤﻪ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را در هﻨﺪ ﺑﺮای ﺗﻮﺻﻴﻒ وﻻﻳﺎت ﮐﺎﺑﻞ و‬
‫ﻗﻨﺪهﺎر ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﺻﻄﻼح را ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-9‬در اﺳﻨﺎد دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﮏ اﻳﺮاﻧﯽ‪ ،‬اﻳﻦ ﮐﻠﻤﻪ در اواﺧﺮ‬
‫دهﻪ ﺳﻮم ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ ﺑﻪ ﮐﺮات دﻳﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﻔﺎهﻴﻢ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎهﯽ ﺑﺮای‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ﳘﻪ ﺳﺮدار ﻧﺸﻴﻦ هﺎ و ﮔﺎهﯽ هﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮای ﲞﺸﯽ از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﭘﺸﺘﻮن ﻧﺸﻴﻦ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫هﺮات و ﻗﻨﺪهﺎر و ﮐﺎﺑﻞ ﳕﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ هﺮ‬
‫ﺣﺎل ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺁﺛﺎر روﺳﯽ ﮔﻤﺎن ﳕﯽ رود ﮐﻪ ﭘﻴﺶ از ﺳﺎل‬ ‫‪-10‬‬
‫‪ 1838‬ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬روس هﺎ ﻗﻄﻌﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺲ از‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ اﻳﻦ ﮐﻠﻤﻪ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺗﺎ دهﻪ ﭼﻬﺎرم ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ ﮐﺎرﺑﺮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬ ‫رواج‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪121‬‬
‫اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ ﮐﺎر ﺑﻴﺸﱰی اﳒﺎم ﺷﻮد‬
‫ﺗﺎ دﻳﺪﻩ ﺷﻮد ﮐﻪ در ﮐﺪام ﺳﻨﺪ ﺑﺮای ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر‬
‫اﻳﻦ ﻧﺎم و در ﮐﺪام ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫اﻳﻦ هﻢ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻗﻮل وﻟﻮدارﺳﮑﯽ اﺳﺘﻨﺎد ﮐﻨﻴﻢ‪،‬‬
‫»اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮای ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ‪ 1833‬در‬
‫روﺳﻴﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺁن هﻢ روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ‬
‫در ﭼﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ‪ .‬ﺁن ﭼﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ ﻣﯽ‬
‫ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﴰﺎل ﮐﺸﻮر و هﺮات ﳕﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫در ﺁن هﻨﮕﺎم داﺧﻞ ﻣﻔﻬﻮم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻪ‪ ،‬در ﳘﻪ ﺁﺛﺎر روﺳﯽ و ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻳﯽ از ﺁن‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﯽ« ﻳﺎد ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺴﺎن‬
‫هﺎ »ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ« ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﺮای ﮐﺸﻮر ﻣﺎ در ﺳﻴﻤﺎی ﮐﻨﻮﻧﯽ و در‬ ‫‪-11‬‬
‫ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﺗﻘﺮﻳﺒﯽ ﻣﺮزهﺎی ﮐﻨﻮﻧﯽ ﭘﺲ از ﺑﻪ اﻣﺎرت‬
‫رﺳﻴﺪن ﺷﻴﺮﻋﻠﯽ ﺧﺎن در داﺧﻞ ﮐﺸﻮر ﻋﺎم ﺷﺪ و ﭘﺲ از‬
‫ﺁن در ﳘﻪ اﺳﻨﺎد دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﮏ )از ﲨﻠﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﺷﻴﺮﻋﻠﯽ‬
‫ﺧﺎن ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﺗﺰار روس( ﮐﺎرﺑﺮد ﭘﻴﺪا ﮐﺮد‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﺣﺎل هﻨﻮز در ﻣﻴﺎن ﻋﻮام ﺷﻬﺮت ﭘﻴﺪا ﻧﮑﺮدﻩ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺁﻏﺎز‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ اﻳﻦ‬
‫ﻧﺎم را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﮐﺎﺑﻞ و ﻗﻨﺪهﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و در‬
‫دورﻩ اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺎر دوم‪ ،‬ﭘﺲ از ﮔﺮﻓﱳ‬
‫ﴰﺎل هﻨﺪوﮐﺶ ﺷﺎﻣﻞ ﺁن ﺷﺪ و ﺳﺮ اﳒﺎم هﻢ در ﺁﺧﺮﻳﻦ‬
‫روزهﺎی زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن هﺮات هﻢ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺁن ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﺮای ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ﻧﻴﻤﻪ دوم ﺳﺪﻩ‬ ‫‪-12‬‬
‫ﻧﺰدهﻢ ﺑﻪ روی ﻧﻘﺸﻪ هﺎی ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺟﻬﺎن ﺑﺮای ﮐﺸﻮر‬
‫ﻣﺎ در ﺳﻴﻤﺎی ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدﻩ ﺷﺪ‪) .‬ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد‬
‫ﺑﻪ ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر داﮐﱰ ﻟﻌﻞ زاد‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻳﺠﺎد‬
‫ﮐﺸﻮری ﺑﻪ ﻧﺎم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬در ﺳﺎﻳﺖ اﻧﱰﻧﺘﯽ‬
‫»ﺧﺎوران«(‪ .‬در ﻧﻴﻤﻪ ﳔﺴﺖ ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﲞﺶ هﺎی ﭘﺸﺘﻮن ﻧﺸﻴﻦ ﮔﺴﱰﻩ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﻩ از‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮری دراﻧﯽ ﮐﺎرﺑﺮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻇﻬﻮر ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺸﻮری از ﺳﻮی‬ ‫‪-13‬‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮای ﺣﻔﻆ‬
‫ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت هﻨﺪی ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﻴﺎز داﺷﺘﻨﺪ ﻣﻴﺎن ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت‬
‫ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻳﯽ روﺳﻴﻪ ﺗﺰاری و ﭘﺎرس ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻳﯽ‬
‫ﺣﺎﻳﻞ اﻳﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺎم را هﻢ در‬
‫واﻗﻊ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﮐﺸﻮر ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎر‬
‫ﳔﺴﺖ ﺁن را اﻟﻔﻨﺴﱳ ﺁن را ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﳕﻮدﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪122‬‬
‫ﴰﺎری از ﭘﮋوهﺸﮕﺮان ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ‬ ‫‪-14‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ و ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺎم‬
‫ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ و ﲢﻤﻴﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻳﮏ ﮐﺸﻮر ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﳕﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﺮف و ﺑﺎزﺗﺎﺑﮕﺮ‬
‫ﮐﻠﻴﺖ هﻮﻳﺖ ﻣﻠﯽ و ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﭘﺮﺑﺎر ﻣﺎ ﭘﻴﻮﻧﺪ ارﮔﺎﻧﻴﮏ ﻧﺪارد و ﺻﺮف ﻧﺎم ﲞﺸﯽ‬
‫از ﮐﺸﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﮐﻞ ﺁن ﮐﻪ از ﺳﻮی اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﺮ ﺁن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ )ﺁن‬
‫هﻢ ﻧﺎم ﺳﺮزﻣﻴﻨﯽ را ﮐﻪ ﮐﻨﻮن ﺑﻴﺮون از ﻣﺮزهﺎی ﺁن‬
‫ﻗﺮار دارد ﮐﻪ در ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﮐﺸﻮر ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ در واﻗﻊ ﻳﮏ ﻧﺎم ﺻﺎدراﺗﯽ اﺳﺖ( و رﺷﺘﻪ هﺎی ﻣﺎ‬
‫را ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ و ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﻣﺎ و اﻓﺘﺨﺎرات ﻣﺎ‬
‫و ارﺛﻴﻪ ﺑﺰرگ ﻓﺮهﻨﮕﯽ– ﲤﺪﻧﯽ ﻣﺎ ﻣﯽ ُﺑﺮد و ﺳﺮ‬
‫درﮔﻤﯽ هﺎی ﺑﺴﻴﺎری را ﻣﯽ ﺁﻓﺮﻳﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪،‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﺮای ﮐﺸﻮر ﻣﺎ »اﻳﺮان ﺷﺮﻗﯽ« ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ در ﺁﻳﻨﺪﻩ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﲠﱰﻳﻦ ﻣﺪرک و ﺁوﻧﺪ ﺑﺮای ﻣﺎ ﻧﻘﺸﻪ هﺎی‬ ‫‪-15‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر ﻟﻌﻠﺰاد‬
‫در ﻣﻘﺎﻻت ﺧﻮد ﴰﺎر ﺑﺴﻴﺎری ﻧﻘﺸﻪ هﺎ را ﺁوردﻩ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﳘﻪ ﺁن ﭼﻪ ﮐﻪ در اﻳﻦ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻴﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻬﺮ ﺻﺤﻪ ﻣﯽ ﮔﺬراﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﮑﻼت ﻓﻨﯽ‪ ،‬از ﺁوردن ﳘﻪ اﻳﻦ ﻧﻘﺸﻪ‬
‫هﺎ در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺧﻮدداری ﻣﯽ ورزﻳﻢ و ﺑﺮای دﻳﺪن ﺁن‬
‫هﺎ دوﺳﺘﺎن را ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر ﻟﻌﻠﺰاد‬
‫دﻋﻮت ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻘﺸﻪ اﺷﺎرﻩ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪ -‬در ﻧﻘﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ ﻓﻼت ﭘﺎرس ﮐﻪ در ‪ 1595‬ﺗﺮﺳﻴﻢ‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺁﺷﮑﺎرا رود ﺳﻨﺪ ﻣﺮز ﻃﺒﻴﻌﯽ ﻣﻴﺎن دو‬
‫ﻓﻼت ﺑﺰرگ ﺟﻨﻮب ﺁﺳﻴﺎ‪ -‬اﻳﺮان و هﻨﺪ ﻧﺸﺎن دادﻩ‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬در ﻧﻘﺸﻪ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪﻩ در ﺳﺎل ‪ 1600‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﭘﺘﺎن هﺎ‬
‫در ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻧﻘﺸﻪ ﻧﺸﺎن دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬در ﻧﻘﺸﻪ ﭘﺎرس‪ ،‬ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪﻩ در ﺳﺎل ‪ 1662‬ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﭘﺘﺎن و اﻏﻮان هﺎ )‪ (AGUVANES‬در ﺟﻨﻮب ﻗﻨﺪهﺎر‬
‫ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬در ﻧﻘﺸﻪ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪﻩ در ﺳﺎل ‪ 1700‬ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭘﺘﺎن هﺎ‬
‫و اوﻏﺎن هﺎ در اﻃﺮاف ﮐﻮﻩ هﺎی ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻣﻴﺎن‬

‫‪123‬‬
‫ﻗﻨﺪهﺎر‬ ‫ﺟﻨﻮب‬ ‫در‬ ‫اﮐﱪ‬ ‫ﻣﻐﻮﻻن‬
‫ﻗﻠﻤﺮوهﺎی ﭘﺎرس و‬
‫ﻧﺸﺎن دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬در ﲞﺸﯽ از ﻧﻘﺸﻪ ﭘﺎرس‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ 1724‬ﮐﻮﻩ هﺎی‬
‫ﺳﻠﻴﻤﺎن در ﺑﻴﻦ ﮐﺎﺑﻞ و ﻗﻨﺪهﺎر از ﴰﺎل ﺑﻪ ﺟﻨﻮب‬
‫رﺳﻢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻻی ﺁن ﮐﻠﻤﻪ هﺎی اوﻏﺎن و‬
‫اﻏﻮان ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ )‪.(AGUANES) OU (OVGANES‬‬
‫‪ -‬در ﻧﻘﺸﻪ ﺁﺳﻴﺎ‪ ،‬ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪﻩ در ﺳﺎل‪ 1750‬ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫اﻏﻮاﻧﺴﺘﺎن ‪ AGVANISTAN‬در ﻣﻴﺎن اﺳﺘﺎن هﺎی‬
‫ﺳﻴﺴﺘﺎن و زاﺑﻠﺴﺘﺎن ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬در ﻧﻘﺸﻪ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪﻩ در ﺳﺎل ‪ 1751‬ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫اﻏﻮاﻧﺴﺘﺎن‪ AGVANISTAN -‬در ﺟﻨﻮب زاﺑﻠﺴﺘﺎن و‬
‫ﺧﺎور ﺳﻴﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺷﺮق ﻏﺰﻧﻪ و ﺟﻨﻮب ﮐﺎﺑﻞ ﻧﺸﺎن دادﻩ‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬در ﻧﻘﺸﻪ ‪ 1798‬در ﻧﻘﺸﻪ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪﻩ از ﺳﻮی‬
‫ﻓﻮرﺳﱰ‪ ،‬ﮔﺴﱰﻩ اﻓﻐﺎن )‪ (Afghan‬در ﺟﻨﻮب ﻗﻨﺪهﺎر و‬
‫ﮐﺎﺑﻞ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬در ﻧﻘﺸﻪ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪﻩ در ﺳﺎل ‪ 1799‬ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫اﻏﻮاﻧﺴﺘﺎن در اﻃﺮاف ﮐﻮﻩ هﺎی ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬در ﻧﻘﺸﻪ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪﻩ از ﺳﻮی اﻟﻔﻨﺴﱳ در ‪1815‬‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﮐﺸﻮر ﮐﺎﺑﻞ ﻧﺸﺎن‬
‫دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬در ﻧﻘﺸﻪ ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪﻩ در ‪ 1828‬ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫در ﺟﻨﻮب ﮐﺸﻮر ﮐﺎﺑﻞ ﺁوردﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬در ﻧﻘﺸﻪ ﺳﺎل ‪ 1838‬ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺟﻨﻮب‬
‫ﮐﺸﻮر ﮐﺎﺑﻞ ﺑﺎزﺗﺎب دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬در ﻧﻘﺸﻪ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪﻩ در ‪ 1855‬ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در‬
‫ﮐﺸﻮر ﮐﺎﺑﻞ در ﲞﺸﯽ از ﻧﻘﺸﻪ ﻓﺎرس و ﻋﺮب دﻳﺪﻩ ﻣﯽ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻘﺸﻪ ﺑﻠﺦ‪ ،‬اﻧﺪﺧﻮی و ﮐﻨﺪز‪ ،‬اﻧﺪراب‬
‫و دوﺷﺎخ ﺑﻴﺮون از ﮐﺸﻮر ﮐﺎﺑﻞ ﻧﺸﺎن دادﻩ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬در ﻧﻘﺸﻪ ﭘﺮداز ﺷﺪﻩ در ﺳﺎل ‪ 1860‬ﮐﻪ در واﻗﻊ‬
‫ﳔﺴﺘﻴﻦ ﻧﻘﺸﻪ ﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎی ﮐﺸﻮر ﮐﺎﺑﻞ ﮐﺸﻮر‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﺦ و ﮐﻨﺪز ﺑﻴﺮون از‬
‫ﮔﺴﱰﻩ ﺁن ﻧﺸﺎن دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬و اﻳﻦ درﺳﺖ هﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﭘﺲ از ﺗﻴﻤﻮرﺷﺎﻩ دراﻧﯽ ﺗﺎ دورﻩ دوم‬
‫اﻣﺎرت دوﺳﺖ ﳏﻤﺪ ﺧﺎن ﻣﻨﺎﻃﻖ ﴰﺎل هﻨﺪوﮐﺶ زﻳﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن اﻣﻴﺮان اﻓﻐﺎن ﻧﺒﻮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪124‬‬
‫ﻧﻘﺸﻪ‬ ‫‪ -‬ﺳﺮ اﳒﺎم در ﻧﻘﺸﻪ ‪ 1893‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﳔﺴﺘﻴﻦ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺳﻴﻤﺎی ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫از روی ﳘﻪ اﻳﻦ هﺎ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﺎم‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭼﻮﻧﺎن ﻳﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺮای ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر از‬
‫ﺳﻮی اﻟﻔﻨﺴﺘﻮن ﺑﻪ روی ﻧﻘﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ ﺁوردﻩ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ و در ﻧﻘﺸﻪ ﺳﺎل ‪ 1860‬ﺑﺮای ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫ﮐﺸﻮر ﮐﺎﺑﻞ ﺁوردﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و در اﻳﻦ هﻨﮕﺎم‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺷﺎﻣﻞ ﮐﺸﻮر هﺮات و ﴰﺎل هﻨﺪوﮐﺶ ﳕﯽ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ و ﺳﺮ اﳒﺎم ﺑﺮای ﳔﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ‪ 1993‬در زﻣﺎن‬
‫ﭘﺎدﺷﺎهﯽ اﻣﻴﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﲪﺎن ﺧﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫در ﺳﻴﻤﺎی ﮐﻨﻮﻧﯽ و در ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﻣﺮزهﺎی اﻣﺮوزی ﺁن‬
‫ﺑﺎزﺗﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻔﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ در دورﻩ اﻣﻴﺮ ﺷﻴﺮ ﻋﻠﯽ‬

‫ﺧﺎن ﻧﻴﺰ ﻧﻘﺸﻪ هﺎﻳﯽ از اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﺮﺳﻴﻢ وﭼﺎپ‬
‫ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﱰس ﻗﺮار ﻧﮕﻴﺮد‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺁن ﭼﻪ ﮐﻪ هﺴﺖ ﺗﮑﻴﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪ -16‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻳﮑﯽ از اﺳﺘﺎن هﺎی ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻳﺮان ﺑﺰرگ ﺑﻮدﻩ و‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﺁن‪ -‬اﻓﻐﺎن هﺎ )ﭘﺸﺘﻮن هﺎ(‪ -‬ﻳﮑﯽ از‬
‫اﻗﻮام ﺑﺰرگ اﻳﺮاﻧﯽ )ﮐﻪ زﺑﺎن ﺷﺎن‪-‬ﭘﺸﺘﻮ‪ ،‬ﻳﮑﯽ از‬
‫زﺑﺎن هﺎی ﺷﻴﺮﻳﻦ اﻳﺮاﻧﯽ و ﺧﻮاهﺮ زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ‬
‫اﺳﺖ( ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﻣﺮز و ﺑﻮم ﳘﺮﻳﺸﻪ‪،‬‬
‫ﳘﺘﺒﺎر‪ ،‬ﳘﺴﺮزﻣﻴﻦ‪ ،‬ﳘﺘﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﳘﺴﺮﻧﻮﺷﺖ و ﳘﺒﻮد اﻧﺪ‪،‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﺮای ﻣﺎ ﻋﺰﻳﺰ و ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺎم را ﺑﺴﻴﺎری از ﭘﮋوهﺸﮕﺮان‬

‫ﺑﺮای ﮐﺸﻮر ﻣﺎ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﳕﯽ ﭘﻨﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﺧﻮد ﭘﺸﺘﻮن هﺎ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﻨﺘﯽ ﺧﻮد را‬

‫را‬ ‫ﺧﻮد‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬ ‫و‬ ‫ﭘﺸﺘﻮن‬ ‫ﺑﻞ‬ ‫ﻧﻪ‪،‬‬ ‫اﻓﻐﺎن‬
‫»ﭘﺸﺘﻮﳔﻮاﻩ« ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﻧﺪ و اﻓﻐﺎن و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﻧﺎم هﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎرﺳﯽ زﺑﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺁﻧﺎن و‬
‫‪61‬‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺁن هﺎ دادﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .61‬اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻴﺨﯽ ﻃﺒﻴﻌﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﳕﻮﻧﻪ‪ ،‬ﳘﻴﻦ اﮐﻨﻮن ﭘﺎرﺳﯽ‬
‫زﺑﺎﻧﺎن‪ USA ،‬را اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪﻩ اﻣﺮﻳﮑﺎ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮی هﺎ ﺁن ﮐﺸﻮر‬
‫را اﺗﺎزوﻧﯽ و روس هﺎ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﳐﻔﻒ )ﺳﻪ‪ .‬ش‪ .‬ا( ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪125‬‬
‫ﺑﻪ هﺮ رو‪ ،‬ﭼﻴﺰی ﮐﻪ از دﻳﺪﮔﺎﻩ ﺗﺎرﻳﺨﯽ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺮ ﮐﺸﻮری ﮐﻪ در ﻧﻴﻤﻪ ﺳﺪﻩ‬
‫ﻧﺰدهﻢ در ﲞﺸﯽ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺧﺮاﺳﺎن )اﻳﺮان ﺷﺮﻗﯽ( ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻳﮓ ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻃﺒﻴﻌﯽ ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺮ ﺁن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻞ ﻧﺎﻣﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﻄﺎﻣﻊ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎری ﺧﻮد ﺑﺮ ﺁن ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ در واﻗﻊ ﻧﺎم‬
‫ﺟﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻳﮏ ﮐﻞ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬درﺳﺖ ﺑﺮﻋﮑﺲ‬
‫ﻧﺎم اﻳﺮان ﮐﻨﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺎم ﮐﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﺰ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻧﺎم‪ -‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎور ﺑﺴﻴﺎری از ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن‪،‬‬

‫ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﯽ هﺎﻳﯽ را از دﻳﺪﮔﺎﻩ ﻓﺮهﻨﮕﯽ و ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺁﻓﺮﻳﺪﻩ‬
‫و ﳘﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪهﺎی ﻣﺎ را ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ هﺎی ﮔﺴﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﳕﻮﻧﻪ‪ ،‬درﺳﺖ ﳔﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ ،‬هﺮﮔﺎﻩ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ زرﺗﺸﺖ‪-‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﱪ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻳﺎ ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﻓﺮدوﺳﯽ و‪ ...‬ﺳﺨﻨﻮران‬
‫اﻓﻐﺎﻧﯽ اﻧﺪ و از ﺳﻮی هﻢ ﲝﺮان هﻮﻳﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁوردﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ‪ ،‬هﺮﮔﺎﻩ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﮐﻪ اﻓﻐﺎن ﻧﺎم ﻳﮏ ﻗﻮم اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﻓﻐﺎن ﺧﻮاﻧﺪن اﻗﻮاﻣﯽ ﭼﻮن ازﺑﻴﮏ‪ ،‬ﺗﺮﮐﻤﻦ‪ ،‬ﻗﺮﻏﻴﺰ‪،‬‬
‫ﺗﺎﺟﻴﮏ‪ ،‬هﺰارﻩ و‪ ...‬از ﺳﻮی ﺑﺴﻴﺎری از ﮐﺴﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ اﻗﻮام ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﳘﻪ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺎم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ »اﻳﺮان ﺧﺎوری«‬

‫ﻳﺎ »ﺧﺮاﺳﺎن« در اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﮐﻨﻮﻧﯽ دﺷﻮار اﺳﺖ و‬
‫هﻨﻮز زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺮای ﺁن ﻓﺮاهﻢ ﻧﮕﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﻓﺮﺟﺎم ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﮐﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﻧﺎم ﮐﺸﻮر‬

‫ﻣﺎ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺧﺮاﺳﺎن و ﭘﻴﺶ از ﺁن ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ؛‬
‫از رﻳﺸﻪ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﺧﺮاﺳﺎن و ﺁرﻳﺎﻧﺎ )ﮐﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﮔﺴﱰﻩ ﺁرﻳﺎهﺎ اﺳﺖ( هﺮ دو ﻧﺎم ﻳﮏ ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﳘﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﮐﺸﻮر ﭼﻴﻦ را روس هﺎ )ﮐﻴﺘﺎی( و اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ‬

‫»ﭼﺎﻳﻨﺎ« و ﺗﺎﺟﻴﮑﺴﺘﺎﻧﯽ هﺎ »ﺧﺘﺎی« ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﳘﺎن‬
‫»ﺧﱳ« ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺸﻮر ﻣﺼﺮ در ﺑﺎﺧﱰ زﻣﻴﻦ »اﺟﭙﺖ« ﻳﺎ »اﮔﭙﺖ«‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد و ﻳﻮﻧﺎن )ﮔﺮﻳﺸﻦ ﻟﻨﺪ(‪ .‬ﻃﺮﻓﻪ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺗﺮک هﺎ ﺁن‬
‫را ﻳﻮﻧﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺁﳌﺎﻧﯽ هﺎ ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﺸﻮر ﺷﺎن را »دوچ ﻟﻨﺪ« ﻣﯽ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ‬

‫ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮی هﺎ ﺁن را ﺁﳌﺎن‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺟﺮﻣﻨﯽ و روس هﺎ‬
‫»ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﺎ« ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪126‬‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﺎم ﻳﮏ ﮐﺸﻮر ﻧﻮ اﺳﺖ‪ .‬روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻣﻴﺎن ﻳﮏ ﮐﺸﻮر‪ -‬ﭼﻮﻧﺎن ﻳﮏ واﺣﺪ ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻳﮏ ﮔﺴﱰﻩ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ ﺗﻔﺎوت ﺑﺴﻴﺎر هﺴﺖ ﮐﻪ در اﻳﻦ ادﻋﺎ ﺑﻪ ﺳﻨﺠﺶ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﳘﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﺎزی هﺎ و ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺮدازی‬

‫هﺎی رﻧﮕﺎرﻧﮓ‪ ،‬ﺁﮔﺎهﺎﻧﻪ ﻳﺎ ﻧﺎﺁﮔﺎهﺎﻧﻪ اﻳﻦ هﺪف ﻧﺎﻣﻘﺪس‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎری را ﺁﻣﺎج دارﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﻴﺎن ﮐﺸﻮرهﺎی ﳘﺴﺮﻧﻮﺷﺖ‪،‬‬
‫ﳘﻔﺮهﻨﮓ‪ ،‬ﳘﺴﺮزﻣﻴﻦ‪ ،‬ﳘﺘﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﳘﺘﺒﺎر و ﳘﺰﺑﺎن اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫و اﻳﺮان و دﻳﮕﺮ ﮐﺸﻮرهﺎی ﳘﺴﺮزﻣﻴﻦ ﮔﺴﱰﻩ اﻳﺮان ﺑﺰرگ‬
‫ﺟﺪاﻳﯽ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﻴﻨﺪازﻧﺪ و ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی‬
‫ﭘﺮﮔﻬﺮ را از ﺳﭙﻴﺪﻩ دم ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﻨﻤﺎﻳﻨﺪ‪  .‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪127‬‬