‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.

ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‬

‫ﺣﺴﻦ ﻛﺎﻣﺮان‪ :‬داﻧﺸﻴﺎر ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬
‫ﺑﻬﺎدر ﻏﻼﻣﻲ‪ :‬داﻧﺸﺠﻮي دﻛﺘﺮي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬
‫اﺳﻼم ﻳﺎري‪ :‬داﻧﺸﺠﻮي دﻛﺘﺮي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬
‫ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ ﺣﺴﻴﻨﻲ اﻣﻴﻨﻲ‪ :‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﺷﻬﺮي‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺧﺎﻟﺪي‪ :‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‬
‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻠﺘﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ داده و ﺷﻜﻞ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﻳﺎ ﺳﺎزﻣﺎن‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﻧﺪ‪ ،‬داراي ﻗﺪرﺗﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ از ﺑﺮآﻳﻨﺪ ﻗﻮاي ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﺪه آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ و ﻣﻲ ﺗﻮان آن را ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ آن ﻛﺸﻮر ﻳﺎ ﻣﻠﺖ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ‬
‫داراي ﻣﻨﺸﺎء و ﻣﺒﺎدي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ درﻳﻚ ﻛﺎرﻛﺮد ﺟﻤﻌﻲ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ‬
‫ﻣﻲ ﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ از ﻃﺮف ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪاﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺘﺨﺼﺼﻴﻦ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ و‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻮم ﺳﻴﺎﺳﻲ و رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﺴﺖ ﻫﺎ و ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﺳﻌﻲ ﻧﻤﻮده اﻧﺪ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺎﺛﻴﺮﮔﺬار ﺑﺮ‬
‫ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ را اراﺋﻪ دﻫﻨﺪ ﻛﻪ در ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه اي از آﻧﻬﺎ اﺷﺘﺮاك ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ اﺻﻠﻲ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ در ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﺘﺨﺼﺼﻴﻦ ﻓﻮق اﻟﺬﻛﺮ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ در دو دﺳﺘﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻛﻤﻲ و ﻛﻴﻔﻲ در ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺻﻠﻲ دارد‪ .‬ﻛﺸﻮر اﻳﺮان ﺑﺎ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‬
‫وﻳﮋه اي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ دارد‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﺑﺮﺗﺮ‬
‫ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮاﻻت ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺴﺘﺮ‬
‫اﺻﻠﻲ و ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻣﻮﻟﻔﻪ ﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‬
‫ﺗﺎﺛﻴﺮﮔﺬار در ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻛﺪام اﻧﺪ؟ و وﺿﻌﻴﺖ اﻳﺮان از ﻟﺤﺎظ ﺑﺮﺧﻮرداري از ﻣﻮﻟﻔﻪ ﻫﺎي‬
‫ﻗﺪرت آﻓﺮﻳﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟‬

‫واژﮔﺎن ﻛﻠﻴﺪي‪ :‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ‪ ،‬ﻗﺪرت‪ ،‬ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‬
 ‫ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻛﺎرﺑﺮدي ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،13‬ﺷﻤﺎره ‪ ،16‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻗﺪرت ﻋﺎﻣﻞ ﺣﻴﺎت و ﺑﻘﺎ‪ ،‬و ﻣﻮﺟﻮد ﻓﺎﻗﺪ آن ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻓﻨﺎ اﺳﺖ ﻟﺬا ﻏﺮﻳﺰه ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﺑﻘﺎي‬
‫ﺣﻴﺎت‪ ،‬اﻧﺴﺎن را وادار ﺑﻪ ﻛﺴﺐ ﻗﺪرت ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪) .‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ‪ :1379 ،‬ص‪ (245‬ﺑﻄﻮرﻛﻠﻲ ﻗﺪرت‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑﺎزﻳﮕﺮ را ﻗﺎدر ﻣﻲ ﺳﺎزد ﺗﺎ رﻓﺘﺎر ﺑﺎزﻳﮕﺮان دﻳﮕﺮ را ﻛﻪ در راﺳﺘﺎي‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ و اوﻟﻮﻳﺖ ﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﺷﺎن ﻗﺮار دارد ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﺑﺎزﻳﮕﺮان ﻣﻲ‬
‫ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻠﺖ ﻫﺎ‪ ،‬ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﺳﺎﻳﺮ ﮔﺮوه ﻫﺎ را در ﺟﻬﺖ اﻧﺠﺎم اﻗﺪاﻣﻲ ﻣﺸﺨﺺ و ﻳﺎ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از اﻧﺠﺎم آن ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ (Glassner&fahter, 2004:261) .‬ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻜﻲ ﻳﻚ وﻳﮋﮔﻲ و ﺻﻔﺖ ﺟﻤﻌﻲ اﻓﺮاد ﻳﻚ ﻣﻠﺖ را ﻣﻨﻌﻜﺲ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ و‬
‫ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺻﻔﺖ ﻓﺮدي در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر و ﻳﻚ دوﻟﺖ ﺗﺠﻠﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺪرت وﻗﺘﻲ در ﻗﺎﻟﺐ ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻳﺎ ﻣﻠﺖ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻪ ﺷﻮد از ﺑﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻫﺎي آن ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻗﺪرت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻛﻠﻲ آن ﭘﺪﻳﺪار ﻣﻲ ﺷﻮد )ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ‪ :1379،‬ص‪ (245‬ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﻴﺺ و ﺳﻨﺠﺶ ﻗﺪرت‬
‫ﻣﻠﻲ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﺑﺮروي ﻳﻚ ﻋﻨﺼﺮ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺗﻜﻴﻪ ﻛﺮد ﺑﻠﻜﻪ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ داراي ﻣﻨﺸﺎء و‬
‫ﻣﺒﺎدي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﻛﺎرﻛﺮد ﺟﻤﻌﻲ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻣﻲ ﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﻳﮕﺮ ﻋﻮاﻣﻞ اﺻﻠﻲ ﺷﻜﻞ دﻫﻨﺪه ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ در ﺣﻮﺿﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪).‬ﺣﺎﻓﻆ‬
‫ﻧﻴﺎ‪ :1386،‬ص‪ (68‬ﻳﻜﻲ از ﺣﻮزه ﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﺗﺎﺛﻴﺮﮔﺬار در ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻋﻮاﻣﻞ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻄﻮرﻛﻠﻲ راﺑﻄﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﻗﺪرت ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬در دوره ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ ارﺳﻄﻮ‬
‫و اﺳﺘﺮاﺑﻮ و در دوره ﻗﺮون وﺳﻄﻲ داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺑﺎدن و ﻣﻮﻧﺘﺴﻜﻴﻮ‪ ،‬در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪاﻧﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﻛﺎرل رﻳﺘﺮ و ﻓﺮدرﻳﻚ راﺗﺰل ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬
‫اﻧﺪ‪) .‬ﻣﻴﺮﺣﻴﺪر‪ :1357،‬ص‪ (15‬در دوره اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻴﺰ داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ ﻧﻈﻴﺮ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﻣﺤﻴﻂ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻌﺮوف ﺧﻮد را درﺑﺎره‬
‫ﻗﺒﻴﻠﻪ و ﺷﻬﺮ ﻳﻌﻨﻲ دو واﺣﺪ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ در آن زﻣﺎن و ﻧﻴﺰ ﭼﺮﺧﻪ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺳﻘﻮط دوﻟﺖ‬
‫ﻫﺎ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ آن اراﺋﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ )ﻣﻴﺮﺣﻴﺪر‪ :1381 ،‬ص‪ .(5‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﺑﺨﺸﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ و‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻫﺎي ﻗﺪرت در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻫﺮ ﻛﺸﻮر ﻗﺮار دارد و از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢ ﺗﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺼﺎﻳﺺ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻧﻘﺶ ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ را در ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮي ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻗﺪرت اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫ﺑﺎزي ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ از اﻫﻤﻴﺖ ﺧﺎﺻﻲ در ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻋﺮﺻﻪ ﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﻳﺎ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﺗﺎﺛﻴﺮﮔﺬار‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺰﻳﺖ ﻧﺴﺒﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﺑﺮ دﻳﮕﺮي از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻮزﻳﻊ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻗﺘﺼﺎدي و‬
‫دﻳﮕﺮ اﺷﻜﺎل ﺛﺮوت ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آورد‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﺗﺎﺛﻴﺮ را ﻛﺎﻣﻞ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪7‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺳﻌﻲ ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻘﺶ ﻋﻮاﻣﻞ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ)ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ( در ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ‬
‫ﻛﺸﻮر اﻳﺮان ﺑﺮرﺳﻲ ﮔﺮدد‪ .‬در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬وﺳﻌﺖ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬آب و‬
‫ﻫﻮا‪ ،‬ﻧﺎﻫﻤﻮارﻳﻬﺎ‪ ،‬دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ آﺑﻬﺎي آزاد‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺮژي و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻛﺎﻧﻲ و ‪ ....‬ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮي‬
‫‪ -‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ‬
‫اﻧﺴﺎن و ﻣﺤﻴﻂ دو ﻗﻄﺐ اﺻﻠﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺮ زﻳﺮﺑﻨﺎﻳﻲ از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ و اﻳﻦ دو ﻋﻨﺼﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ﺧﻮد ﺑﺮ ﻫﻢ ﺗﺎﺛﻴﺮﮔﺬارده و از ﻫﻢ ﻣﺘﺎﺛﺮ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از‬
‫ﺷﺎﺧﻪ ﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ واﺣﺪﻫﺎي ﻣﺘﺸﻜﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻓﺮاﻳﻨﺪﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‬
‫ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬ﺟﺮﻳﺎن ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺑﺴﺘﺮ ﻣﻜﺎن‪ ،‬رواﺑﻂ ﺗﺸﻜﻞ ﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺑﻨﻴﺎدﻫﺎي‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺣﺘﻲ اﺗﺨﺎذ ﺳﻴﺎﺳﺘﻬﺎي ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ واﻗﻌﻴﺘﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ در‬
‫ﺟﻬﺎن اﻣﺮوز ﻣﺘﺪاول اﺳﺖ‪ ،‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪) .‬ﺑﺪري‬
‫ﻓﺮ‪ :1388،‬ﺻﺺ‪ (10-3‬ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ﺑﻪ آن ﺑﺨﺶ از داﻧﺶ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺗﺎﻛﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﺪرت و‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻲ ﺧﻮرد‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﻲ از داﻧﺶ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ‪،‬‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺑﻌﺎد ﻓﻀﺎﻳﻲ‪ -‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻗﺪرت و رﻓﺘﺎر ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎزﻳﮕﺮان‬
‫ﻋﺮﺻﻪ ﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﻠﻲ و ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪) .‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ‪ :1386،‬ص‪(22‬‬

‫‪ -‬ﻗﺪرت‬
‫در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ واژه ﻫﺎي ﻣﺘﺮادف ﻳﺎ درﺑﺮدارﻧﺪه ﻣﻔﻬﻮم ﻗﺪرت زﻳﺎدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ واژﮔﺎن‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻧﻔﻮذ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻧﻴﺮو‪ ،‬ﻓﺸﺎرو ‪ ...‬ﻛﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ داﺷﺘﻦ ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ و ﺑﺮﺗﺮي ﻛﺴﻲ ﺑﺮ‬
‫ﻛﺴﺎن دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪) .‬اﺑﻮاﻟﺤﻤﺪ‪ :1376 ،‬ص‪ (73‬ﻗﺪرت ﻋﺎﻣﻞ ﺣﻴﺎت و ﺑﻘﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺤﺒﻮب‬
‫اﻧﺴﺎن ﻫﺎ‪،‬ﮔﺮوه ﻫﺎ و دوﻟﺖ ﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺟﻮد ﻓﺎﻗﺪ ﻗﺪرت ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻓﻨﺎ اﺳﺖ و ﻏﺮﻳﺰه ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﺑﻘﺎي‬
‫ﺣﻴﺎت‪ ،‬اﻧﺴﺎن را وادار ﺑﻪ ﻛﺴﺐ ﻗﺪرت ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪) .‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ و دﻳﮕﺮان‪ :1378،‬ص‪ (4‬ﻣﻴﺰان‬
‫دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﻫﺪاف و ﺗﻤﺎﻳﻼت ﺗﺎﺑﻌﻲ از درﺟﻪ ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ و اﻗﺘﺪار ﻓﺮد ﻳﺎ ﮔﺮوه اﻧﺴﺎن ﻫﺎ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ از آن ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﻗﺪرت ﻣﻲ ﺗﻮان ﺷﺮاﻳﻂ دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﻫﺪاف را ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده و ﻧﻴﺰ ﻣﻲ‬
‫ﺗﻮان ﻋﻮاﻣﻞ و ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎي ﺑﺎزدارﻧﺪه و ﻣﺎﻧﻊ را از ﺳﺮ راه ﺑﺮداﺷﺖ‪) .‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ‪ :1386 ،‬ص‪(20‬‬
 ‫ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻛﺎرﺑﺮدي ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،13‬ﺷﻤﺎره ‪ ،16‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﭘﻮل ﻧﻴﺮوي ﻣﺤﺮك و ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻘﺎي دﻧﻴﺎي اﻗﺘﺼﺎدي اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺪرت ﻧﻴﺰ اﺑﺰاري در اﺧﺘﻴﺎر‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ دو روﻳﻜﺮد ﻋﻤﺪه ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻗﺪرت وﺟﻮد دارد‪ .‬روﻳﻜﺮد ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻗﺪرت را‬
‫ﻫﻢ ﭼﻮن ﻛﺎﻻﻳﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان آن را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻛﺮد و در ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﻮد در آورد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫روﻳﻜﺮد ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺳﻨﺘﻲ ﻓﻜﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ رﻳﺸﻪ در ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺗﻮﻣﺎس ﻫﺎﺑﺰ و ﻣﺎﻛﺲ وﺑﺮ دارد‪ .‬روﻳﻜﺮد‬
‫دوم ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺪرت ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﻣﺎﻟﻚ آن ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﻧﻮ ﻻﺗﻮر ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻄﻮر ﺑﺎﻟﻘﻮه از ﻗﺪرت ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﻓﺎﻗﺪ ﺗﻮان و ﻗﺪرت ﻫﺴﺘﻴﺪ و‬
‫ﭼﻴﺰي رخ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داد‪ .‬ﻗﺪرت ﺻﺮﻓﺎً در ﺻﻮرت ﺑﻪ اﺟﺮا ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪن وﺟﻮد ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ و ﻣﺴﺘﻠﺰم‬
‫ادﻏﺎم و ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ اﺳﺖ‪).‬ﺟﻮﻧﺰ و دﻳﮕﺮان‪ :1386 ،‬ﺻﺺ‪(5-7‬‬
‫‪ -‬ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ‬
‫ﺗﻌﺎرﻳﻒ زﻳﺎدي از ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ‬
‫از‪" :‬ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ و ﻇﺮﻓﻴﺖ ﻳﻚ دوﻟﺖ و ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي ﺧﻮد‬
‫ﺑﺎ ﻫﺪف اﻋﻤﺎل اراده ﻣﻠﻲ و ﺗﺤﺼﻴﻞ اﻫﺪاف و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﻲ‪) ".‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ‪ :1379 ،‬ص‪ (245‬اﻓﺸﺮدي‬
‫و ﻣﺪﻧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻮﻟﻔﻪ ﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﺎري وزن ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه و در‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﻨﺰﻟﺖ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻜﻲ ﻛﺸﻮر را ﺷﻜﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﻛﺎﻟﻴﻨﺰ اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﺴﺖ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ را‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اي از ﺗﻮاﻧﺎﻳﻴﻬﺎي ﺑﺎﻟﻘﻮه و ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ از ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪،‬‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻤﻲ‪ ,‬ﺗﻜﻨﻮﻟﻮژﻳﻚ و ﻧﻈﺎﻣﻲ آن ﻛﺸﻮر ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪) .‬ﻛﺎﻟﻴﻨﺰ‪،‬‬
‫‪ :1370‬ص‪(24‬‬
‫در ﻗﻠﻤﺮو داﺧﻠﻲ از ﻗﺪرت ﺑﺮاي ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري‪،‬ﺿﺎﺑﻄﻪ ﮔﺬاري‪ ،‬ﺗﻨﻈﻴﻢ اﻣﻮر و رواﺑﻂ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﺟﺮاي ﻗﺎﻧﻮن و ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺗﺎﻣﻴﻦ اﻣﻨﻴﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺳﺎزﻣﺎن‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻧﻈﻴﺮ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري‪ ،‬ﻗﻀﺎﻳﻲ‪،‬اﻣﻨﻴﺘﻲ‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ و ‪ ...‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬در‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﺧﺎرﺟﻲ از ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻠﻲ‪ ،‬ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻣﻠﻲ از ﻣﺒﺎدي ﻓﺮا‬
‫ﻛﺸﻮري‪ ،‬ﺗﺎﻣﻴﻦ اﻣﻨﻴﺖ ﻣﻠﻲ‪ ،‬رﻓﻊ ﺗﻬﺪﻳﺪات ﻓﺮاﻣﺮزي‪ ،‬ﺗﻘﻮﻳﺖ اﻋﺘﺒﺎر و ﭘﺮﺳﺘﻴﮋ ﻣﻠﻲ و ‪ ...‬اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ) .‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ‪ :1379 ،‬ص‪ (246‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ ﺳﻄﻮح ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ را از ﺣﻴﺚ ﻓﻀﺎﻳﻲ و‬
‫ﻗﺪرت اﺛﺮﮔﺬاري ﺑﺮ ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎ و ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﺑﺮون ﻛﺸﻮري ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ‪-1 :‬‬
‫ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻓﺮاﻛﺮوي‪ :‬ﻗﺪرﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺎوراء ﻛﺮه زﻣﻴﻦ و ﻓﻀﺎي ﺑﻴﻦ ﻛﺮات آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻗﺪرت‬
‫ﻣﺎﻧﻮر و اﺛﺮﮔﺬاري دارد‪ -2 .‬ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﺑﺎ ﺑﺮد ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ :‬ﻗﺪرﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻓﺮاﻳﻨﺪﻫﺎي ﺟﻬﺎﻧﻲ و‬
‫ﻛﺮوي اﺛﺮ ﻣﻲ ﮔﺬارد‪ ،‬اﻋﻢ از اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻚ ﺑﻌﺪي ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﻌﺪي‪ -3 .‬ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﺑﺎ ﺑﺮد ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫اي‪ :‬ﻗﺪرﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻔﻮذ آن در ﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻜﻲ ﺗﺠﻠﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﻴﺮ ﻫﻨﺪ در‬
 ‫‪9‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫ﺟﻨﻮب آﺳﻴﺎ‪ -4 .‬ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﺑﺎ ﺑﺮد ﻣﺤﻠﻲ‪ :‬ﻗﺪرﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻮزه ﻧﻔﻮذ اﺛﺮﮔﺬاري و ﻧﻔﻮذ آﻧﺮا‬
‫ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎﻧﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﻴﺮ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدي در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ -5 .‬ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ‬
‫ﺑﺎ ﺑﺮد ﻛﺸﻮري‪ :‬ﻗﺪرﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺛﺮﮔﺬاري آن در درون ﻣﺮزﻫﺎي آن ﻣﻌﻨﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻧﭙﺎل‪ -6‬ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﺿﻌﻴﻒ‪ :‬ﻗﺪرﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در درون ﻣﺮزﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﻓﺎﻗﺪ اﻗﺘﺪار ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻮﻣﺎﻟﻲ‪) .‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ‪ :1386 ،‬ص‪(49‬‬

‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻫﺎي ﺗﺤﻘﻴﻖ‬

‫‪ -‬ﻣﺒﺎﻧﻲ و ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻫﺎي ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﺑﺮ روي ﻳﻚ ﻋﻨﺼﺮ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺗﻜﻴﻪ‬
‫ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﻧﻤﻲ ﺗﻮان وﺳﻌﺖ زﻳﺎد ﺑﺮزﻳﻞ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻴﺖ زﻳﺎد ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺑﻠﮋﻳﻚ و ‪ ...‬را ﻣﺒﻨﺎ‬
‫ﻗﺮار داد‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻜﺪام از اﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﻗﺪرت درﺟﻪ اول ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‬
‫)‪ .(jablonsky,1997: 34-54‬رﺷﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﺎﻻ و ﺗﻌﺪاد ﺟﻤﻌﻴﺖ زﻳﺎد ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﻓﻘﻴﺮ‬
‫ﻣﺸﻜﻞ آﻓﺮﻳﻦ اﺳﺖ و ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻛﻤﺒﻮد ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ و ﻓﺰوﻧﻲ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺧﺪﻣﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ آن را دﭼﺎر ﺑﻲ ﺛﺒﺎﺗﻲ ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ )‪ (Eberstadt, 1991: 116‬ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ داراي ﻣﻨﺸﺎء و‬
‫ﻣﺒﺎدي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﻛﺎرﻛﺮد ﺟﻤﻌﻲ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻣﻲ ﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﻋﻮاﻣﻞ اﺻﻠﻲ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ در ﺣﻮزه ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪) .‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ‪:1386 ،‬‬
‫ص‪ (68‬ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ و ﻧﻈﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪاﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺘﺨﺼﺼﻴﻦ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪،‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﺳﻴﺎﺳﻲ و رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﺴﺖ ﻫﺎ و ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ‬
‫ﺳﻌﻲ ﻧﻤﻮده اﻧﺪ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺎﺛﻴﺮﮔﺬار ﺑﺮ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ را اراﺋﻪ دﻫﻨﺪ ﻛﻪ در ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه اي از‬
‫آﻧﻬﺎ اﺷﺘﺮاك ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪) .‬روﺷﻨﺪل‪ :1374،‬ص‪ 70‬و‪ ( taylor,1994: 33‬در اداﻣﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺑﺮﺧﻲ از ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان ﺣﻮزه ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﺑﻪ اﺟﻤﺎل اﺷﺎره ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺎﻧﺲ ﺟﻲ ﻣﻮرﮔﻨﺘﺎ ﻋﻮاﻣﻞ اﺻﻠﻲ ﺷﺎﻟﻮده ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ را ﺑﻪ ﻫﺸﺖ ﺟﺰء ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻇﺮﻓﻴﺖ ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬روﺣﻴﻪ ﻣﻠﻲ‪،‬‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ ﻣﻠﻲ‪ ،‬آﻣﺎدﮔﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻛﻴﻔﻴﺖ دﻳﭙﻠﻤﺎﺳﻲ‪) .‬ﻛﺎﻇﻤﻲ‪ :1369 ،‬ص‪(67‬‬
‫ﺳﻴﻒ زاده در ﻛﺘﺎب ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻗﺪرت را ﺑﺪﻳﻦ ﺷﺮح ذﻛﺮ‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ :‬وﺿﻊ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻠﻲ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬روﺣﻴﻪ ﻣﻠﻲ‪ ،‬ﻛﻴﻔﻴﺖ رﻫﺒﺮي‪.‬‬
‫)ﺳﻴﻒ زاده‪ :1368،‬ﺻﺺ ‪140-156‬‬
 ‫ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻛﺎرﺑﺮدي ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،13‬ﺷﻤﺎره ‪ ،16‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫ﮔﻠﺪاﺳﺘﻴﻦ ﻋﻮاﻣﻞ و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻗﺪرت را وﺳﻴﻠﻪ اي ﻣﻲ داﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑﺎزﻳﮕﺮ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ از‬

‫ﻃﺮﻳﻖ آن در ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺪت‪ ،‬ﻇﺮﻓﻴﺖ ﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ و اﻗﺪاﻣﺎت ﺧﻮد را ﮔﺴﺘﺮش دﻫﺪ‪ .‬او ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ‬
‫داﺧﻠﻲ را ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻬﻤﻲ در اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﻗﺪرت و ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﺗﻚ ﻣﺘﻐﻴﺮه ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻣﻲ داﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮي آن ﺟﻤﻌﻴﺖ‪ ،‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ؛ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ را ﻣﻬﻢ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬او در ﺑﻴﻦ‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻫﺎ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺪرت ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻜﻲ ﻛﺸﻮر ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﺗﺎﻛﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و‬
‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﻣﻨﺰﻟﺖ واﻗﻌﻲ ﻳﻚ دوﻟﺖ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ‪:‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‬
‫و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‪(Goldstein, 1999:59).‬‬
‫ﺳﻴﺪ ﻋﺒﺎس ﻧﺒﻮي در ﻛﺘﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻗﺪرت ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪" :‬در ﻳﻚ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻠﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺪرت را در ﺳﻪ ﻧﻮع اﺻﻠﻲ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻛﺮد‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ و آﻧﭽﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫ﻗﺪرت در اﺧﺘﻴﺎر اﻧﺴﺎن ﻫﺎ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ؛ دوم‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺴﺎﻧﻲ و آﻧﭽﻪ ﺟﺴﻢ و درون اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ و‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻧﺴﺎﻧﻲ در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻗﺪرت ﺑﻜﺎر ﻣﻲ آﻳﺪ؛ ﺳﻮم‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎوراي ﻃﺒﻴﻌﻲ و آﻧﭽﻪ ﺑﻴﺮون از ﻣﺪار‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ و اﻧﺴﺎن در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ -‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﺎﻓﺬ و ﻣﻮﺛﺮ اﺳﺖ‪ ) ".‬ﻧﺒﻮي‪ :1379 ،‬ص‪(126‬‬
‫‪ -‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻣﻮﻟﻔﻪ اﺻﻠﻲ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻫﺎ و ﭘﺎﻳﻪ ﻫﺎي ﻗﺪرت از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺨﺸﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ و‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻫﺎي ﻗﺪرت در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻫﺮ ﻛﺸﻮر ﻗﺮار دارد و از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢ ﺗﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺼﺎﺋﺺ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻧﻘﺶ ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ را در ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮي ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻗﺪرت ﻧﻈﻴﺮ ﻗﺪرت اﻗﺘﺼﺎدي‪،‬‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺎزي ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو اﻫﻤﻴﺖ ﺧﺎﺻﻲ در ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻳﻚ‬
‫ﻛﺸﻮر ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪) .‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ‪ :1386 ،‬ص‪ (84‬ﺗﻤﺎم ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻫﺎي‬
‫ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻧﺪ از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﺑﺴﺘﺮﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻳﺎد ﻛﺮده اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺘﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ را اﺻﻠﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﮔﻠﺪﺳﺘﻴﻦ در ﺑﻴﻦ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ‬
‫ﻫﺎ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺪرت ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻜﻲ ﻛﺸﻮر ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﺗﺎﻛﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﻣﻨﺰﻟﺖ واﻗﻌﻲ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‪(Goldstein, 1999:59) .‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر را ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ رﻛﻦ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ آن ﻛﺸﻮر ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫آورده اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻫﻢ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﺮ ﻛﺸﻮر را ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي آن ﻛﺸﻮر‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪) .‬روﺷﻨﺪل‪ :1374 ،‬ص‪ (71‬ﻛﻮﻫﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ واﻗﻌﻴﺘﻬﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻴﻤﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﺎس‬
‫درك ﻧﻘﺸﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻨﻮﻧﻲ و ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮات اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ آﻳﻨﺪه را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪.‬‬
 ‫‪11‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻘﺸﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻧﻘﺸﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ اﺳﺖ‪) .‬واﻟﺘﺮز‪،‬‬
‫‪ :1363‬ص‪ (71‬ﺑﻲ ﺷﻚ ﺑﺎﺛﺒﺎت ﺗﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﻗﺪرت ﻳﻚ ﻣﻠﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي آن ﻛﺸﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﭼﻮن وﺳﻌﺖ‪ ،‬ﺷﻜﻞ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬وﺿﻊ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻧﺎﻫﻤﻮارﻳﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ آب‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪،‬‬
‫اﻗﻠﻴﻢ و ﻏﻴﺮه ﻫﻤﮕﻲ ﺑﺎ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ راﺑﻄﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ دارﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ درآﻳﺎﺗﻲ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎ و اﻫﻤﻴﺖ آن در ﻗﺪرت اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﺑﻬﺮه وري اﻧﺴﺎن ﻫﺎ اﺷﺎره ﻛﺮده‬
‫و ﻛﻮه ﻫﺎ و راه ﻫﺎ و درﻳﺎﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻌﻤﺘﻲ اﻟﻬﻲ در اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ )ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‪،‬‬
‫ﻧﺤﻞ ‪ ،81‬ﻃﻪ ‪ ،53‬زﺧﺮف ‪) .(10‬اﻋﻈﻤﻲ‪ :1385 ،‬ص‪(129‬‬
‫ﺑﻄﻮرﻛﻠﻲ ﻗﺪرت از ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در‬
‫زﻣﻴﻨﻪ اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﻛﺎﻣﻼً آﺷﻜﺎر اﺳﺖ و در ﻣﻮرد اﻗﺘﺼﺎد و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻞ ﻧﻴﺰ ﺗﺎ اﻧﺪازه اي ﭼﻨﻴﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮاي درك ﻧﻘﺶ ﻗﺪرت در ﺟﻬﺎن اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ آﺷﻨﺎ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)واﻟﺘﺮز‪ :1363 ،‬ص‪ 19‬و ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ‪ :1386 ،‬ص‪ (85‬در دﻧﻴﺎي اﻣﺮوز از ﺟﻨﺒﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻣﻨﻴﺘﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻪ ﺷﺪه و ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺳﻌﻲ دارﻧﺪ از ﻣﻘﻮﻟﻪي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ در راﺳﺘﺎي ارﺗﻘﺎي اﻣﻨﻴﺖ‪ ،‬ﻛﺴﺐ‬
‫ﻗﺪرت و ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﻲ ﻧﻬﺎﻳﺖ اﺳﺘﻔﺎده را ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ) .‬ﻋﺒﺎس ﺷﻮازي‪ :1387 ،‬ص‪(62‬‬

‫ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻠﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‬

‫‪ -‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻫﺮ ﻛﺸﻮر ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ آن ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ .‬ارﺗﺒﺎط ﺑﻴﻦ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﻘﺪري اﻫﻤﻴﺖ داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻬﻢ در‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻜﻲ درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺑﺎ آب و ﻫﻮا ﻧﻴﺰ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻧﺰدﻳﻜﻲ دارد‪،‬‬
‫ﺑﻄﻮرﻳﻜﻪ ﺑﺮ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﻧﻴﺰ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻣﻲ ﮔﺬارد‪ ).‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ‪ :1386 ،‬ص‪ (89‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﭼﻪ از‬
‫ﻧﻈﺮ رﻳﺎﺿﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻃﻮل و ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﻧﺴﺒﻲ ﻛﻪ از روي ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻳﺎ‬
‫دوري از درﻳﺎ‪ ،‬ﻣﺠﺎورت ﺑﺎ ﻳﻚ دوﻟﺖ ﭘﺮﻗﺪرت و ﺳﺎﻳﺮ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن‪ ،‬ﻣﺠﺎورت ﺑﺎ ﻛﺎﻧﺎل ﻳﺎ ﺗﻨﮕﻪ ﺑﻴﻦ‬
‫اﻟﻤﻠﻠﻲ اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ و ﻏﻴﺮه ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺑﺴﺰاﻳﻲ در ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ دارد‪.‬‬
‫ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻛﻨﺎر ﺗﻨﮕﻪ ﻫﺎ و آﺑﺮاﻫﻪ ﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ و در‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﺎص و ﻛﻤﻴﺎب ) ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز و‪ (....‬از اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎدي ﺑﺮ ﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﺮان از ﻃﺮف ﺷﻤﺎل در درﻳﺎي ﺧﺰر و از ﻃﺮف ﺟﻨﻮب در ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس و درﻳﺎي ﻋﻤﺎن داراي‬
‫ﺳﻮاﺣﻞ ﻃﻮﻻﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻄﻮرﻛﻠﻲ اﻳﺮان ﻣﺤﻞ ﺗﻼﻗﻲ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺑﺮي و ﺑﺤﺮي ﺑﻮده و ﻫﻤﻮاره اﻳﻦ‬
‫ﻛﺸﻮر در ﻧﻈﺮﻳﺎت ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ و اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻬﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ از ﺟﺎﻳﮕﺎه وﻳﮋه اي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‬
 ‫ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻛﺎرﺑﺮدي ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،13‬ﺷﻤﺎره ‪ ،16‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻳﺮان در ﻧﻘﺸﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻜﻲ ﻣﻜﻴﻨﺪر در ﺳﺎل ‪ 1904‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺟﻨﻮب درﻳﺎي ﺧﺰر‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺗﺮﻛﻤﻦ ﺻﺤﺮا ﺗﺎ ﺑﺨﺶ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺧﺮاﺳﺎن و در ﻏﺮب درﻳﺎي ﺧﺰر ﻧﻴﺰ ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻛﻮﭼﻜﻲ از اﺳﺘﺎن‬
‫ﮔﻴﻼن‪ ،‬ﺣﻮاﻟﻲ رﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻨﺪر اﻧﺰﻟﻲ و آﺳﺘﺎرا درون ﻫﺎرﺗﻠﻨﺪ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻘﻴﻪ ﻛﺸﻮر در ﻫﻼل‬
‫داﺧﻠﻲ ﻳﺎ ﺣﺎﺷﻴﻪ اي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﭙﺎﻳﻜﻤﻦ ﻫﻢ اﻳﺮان در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺣﺎﺷﻴﻪ اي ﻧﻈﺮﻳﻪ‬
‫او ﺑﻮد‪ .‬در دﻛﺘﺮﻳﻦ ﺗﺮوﻣﻦ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﻛﻤﺮﺑﻨﺪ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻧﻴﻢ داﻳﺮه ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﻢ ﺗﻮﺳﻂ ﻛﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﻏﻴﺮ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﻢ ﺑﻮد‪ ) .‬ﻋﺒﺎس ﺷﻮازي‪ :1387 ،‬ص‪(71‬‬
‫‪ -‬وﺳﻌﺖ‬
‫ﺑﻄﻮرﻛﻠﻲ وﺳﻌﺖ زﻳﺎد در ﻗﺪرت ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻣﺜﺒﺖ دارد وﻟﻲ اﮔﺮ دﭼﺎر ﮔﺴﺘﺮدﮔﻲ‬
‫ﻋﻮارض ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺑﻮده ﻳﺎ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده در آن ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ دﭼﺎر ﻛﻤﺒﻮد ﺟﻤﻌﻴﺖ‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻄﻮرﻳﻜﻪ اﻣﺮ دﻓﺎع را ﻣﺸﻜﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮوز ﻣﺸﻜﻼت ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﻀﺎي وﺳﻴﻊ‬
‫اﻣﻜﺎن ﺑﺮﺧﻮرداري از ﻣﻌﺎدن و ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻗﺘﺼﺎدي را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻓﻀﺎي وﺳﻴﻊ‬
‫ﻋﻤﻖ اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ اﻳﺠﺎد ﻛﺮده و ﺣﺎﺷﻴﻪ اﻣﻨﻴﺘﻲ ﺑﺮاي ﻛﺸﻮر ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲ آورد‪ ).‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ‪:1386 ،‬‬
‫ص‪ (91‬وﺳﻌﺖ زﻳﺎد ﻳﻚ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﺼﻮر ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ آب و ﻫﻮا و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ داراي ﺗﻨﻮع‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي اﺳﺖ و از ﻧﻈﺮ دﻓﺎﻋﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﻫﺎي ﻛﻢ وﺳﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي دارد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﻗﺪرت ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﺷﻮد‪) .‬ﻣﻴﺮ ﺣﻴﺪر‪ :1375 ،‬ص‪ (106‬ﺿﺮﻳﺐ اﻣﻨﻴﺘﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ در ﻣﻮارد زﻳﺮ‬
‫ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻣﻮﻟﻔﻪ وﺳﻌﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -‬ﺗﻨﻮع آب و ﻫﻮاﻳﻲ اﻳﺠﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻛﺸﻮررا دررﻓﻊ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﻳﻬﺎي اوﻟﻴﻪ اش‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﺿﺮﻳﺐ اﻣﻨﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻣﺮﻳﻜﺎ(‪.‬‬
‫‪ -‬از ﻧﻈﺮ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻧﻮﻋﻲ اﻳﻤﻨﻲ اﻳﺠﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﺗﺼﺮف و ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ آن را ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ) ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎﻫﻴﺮ ﺷﻮروي ﺳﺎﺑﻖ(‪.‬‬
‫‪ -‬وﺳﻌﺖ اﻣﻜﺎن ﺟﺬب ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ آورد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻧﻴﺮوي اﻧﺴﺎﻧﻲ و‬
‫اﻣﻨﻴﺖ آن ﺗﺎﺛﻴﺮ ﮔﺬار اﺳﺖ ) ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﻴﻦ(‪.‬‬
‫‪ -‬وﺳﻌﺖ اﻣﻜﺎن ﺑﺮوز ﺑﺤﺮان ﻧﻔﻮذ را اﻓﺰاﻳﺶ داده و ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻣﻨﻴﺘﻲ ﻣﻨﻔﻲ ﺑﮕﺬارد ) ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﻮدان(‪) .‬اﻓﺘﺨﺎري‪ :1381 ،‬ص‪(54‬‬
‫از ﻟﺤﺎظ وﺳﻌﺖ ﻛﺸﻮر اﻳﺮان ﺷﺎﻧﺰدﻫﻤﻴﻦ ﻛﺸﻮر ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ وﺳﻌﺖ ﻗﻠﻤﺮو در ﻣﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫در ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺗﺎﺛﻴﺮ ﮔﺬار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺷﺪ ﺗﺎ در دﻫﻪ ‪ 1970‬ﻣﻴﻼدي در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ اي آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬اﻳﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ارﻛﺎن راﻫﺒﺮد‬
‫دو ﺳﺘﻮﻧﻲ ﻧﻘﺶ ﻓﻌﺎﻟﻲ را در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬وﺳﻌﺖ ﻗﻠﻤﺮو آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﻨﮓ‬
 ‫‪13‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫ﺗﺤﻤﻴﻠﻲ ﻋﺮاق ﻋﻠﻴﻪ اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺨﺶ ﻫﺎﻳﻲ از آن در اواﻳﻞ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ اﺷﻐﺎل دﺷﻤﻦ در آﻣﺪ‪،‬‬
‫ﻟﻴﻜﻦ ﮔﺴﺘﺮش وﺳﻴﻊ ارﺿﻲ و ﻋﻤﻖ راﻫﺒﺮدي‪ ،‬اﻣﻜﺎن اﺷﻐﺎل را ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ﻧﺪاد‪ ) .‬ﻣﻴﻨﺎﻳﻲ‪:1381 ،‬‬
‫ص‪ (143‬اﻳﺮان ﺑﻌﺪ از ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدي از ﻧﻈﺮ وﺳﻌﺖ دوﻣﻴﻦ ﻛﺸﻮر ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﺳﻌﺖ و‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻳﺮان ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر را ﺑﺮﺧﻮردار از ﺗﻨﻮع اﻗﻠﻴﻢ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺳﺮﺷﺎر اﻧﺮژي و‬
‫ﻛﺎﻧﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺷﻜﻞ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺷﻜﻞ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻗﻄﺮﻫﺎي ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﺗﺎ ﻣﺮﻛﺰ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ آن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﺎﺛﻴﺮ‬
‫ﺷﻜﻞ ﻫﻨﺪﺳﻲ‪ ،‬ﻧﺤﻮه اﻋﻤﺎل ﻗﺪرت ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﺑﺮ ﭘﻬﻨﻪ ﻛﺸﻮر اﺳﺖ‪ ) .‬ﻋﺰﺗﻲ‪ :1377 ،‬ص‪( 90‬‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻓﺸﺮده و ﺟﻤﻊ و ﺟﻮر از ﻧﻈﺮ اداره اﻣﻮر و ﻛﻨﺘﺮل دوﻟﺖ و ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻲ ﻣﻠﻲ ﻛﺎرﻛﺮد‬
‫ﻣﺜﺒﺖ دارﻧﺪ‪ .‬اﺷﻜﺎل ﻃﻮﻳﻞ ﻧﻈﻴﺮ ﺷﻴﻠﻲ‪ ،‬دﻧﺒﺎﻟﻪ دار )ﺗﺎﻳﻠﻨﺪ( و ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﭘﺎره ﭘﺎره )آذرﺑﺎﻳﺠﺎن(‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً دﭼﺎر ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ و اداره آﻧﻬﺎ دردﺳﺮ آﻓﺮﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺸﻮر اﻳﺮان ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺷﻜﻞ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﺿﻠﻌﻲ ﻧﺎﻣﻨﻈﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﻄﺮ آن در ﺟﻬﺖ ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﺟﻨﻮب‬
‫ﺷﺮﻗﻲ در ﺣﺪود ‪ 2250‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ و ﻗﻄﺮ ﻛﻮﭼﻚ آن در ﺟﻬﺖ ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻪ ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ در‬
‫ﺣﺪود ‪ 1400‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪) .‬ﻣﻴﻨﺎﻳﻲ‪ :1381 ،‬ص‪ (146‬اﮔﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺧﻮد را ﻓﺮﻣﻮل ﻫﺎﮔﺖ و ﭼﻮرﻟﻲ‬
‫ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺷﺎﺧﺺ ﺷﻜﻞ ﺑﺮاي ﻛﺸﻮر ﻣﺎ رﻗﻢ ‪ 0/428‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي‬
‫اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل ارﻗﺎم ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه از ‪ ) 1‬ﺑﺮاي ﻳﻚ داﻳﺮه ﻛﺎﻣﻞ( ﺗﺎ ﺻﻔﺮ ) ﺑﺮاي ﻳﻚ ﺧﻂ( ﻣﺘﻐﻴﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﻛﺸﻮر اﻳﺮان درﺣﺪﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣﻴﺎن ﺷﻜﻞ داﻳﺮهاي و ﺷﻜﻞ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪) .‬‬
‫ﻣﻠﻜﻮﺗﻴﺎن‪ :1383 ،‬ص‪ (209‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻳﺮان از ﻟﺤﺎظ ﺷﻜﻞ در ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﻗﺮار دارد و درﺣﺪ‬
‫وﺳﻂ ﺷﻜﻞ ﻃﻮﻳﻞ و داﻳﺮه اي ﻗﺮار دارد و اﻳﻦ ﻳﻜﻲ از ﻣﺰاﻳﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﻳﺮان در ﺟﻬﺖ اداره ﺑﻬﺘﺮ‬
‫ﻛﺸﻮر ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬آب و ﻫﻮا‬
‫آب و ﻫﻮاي ﻣﻄﻠﻮب و ﻣﻌﺘﺪل ﺑﺮ ﻗﺪرت ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺜﺒﺖ دارد‪ .‬زﻳﺮا ﻧﺨﺴﺖ در‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ اﺛﺮ دارد‪ ،‬دوم ﻣﻴﺰان ﺗﺨﺮﻳﺐ و آﺳﻴﺐ رﺳﺎﻧﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﻧﺎﻫﻨﺠﺎرﻳﻬﺎي اﻗﻠﻴﻤﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﻲ رﺳﺪ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻠﻲ ﺗﻠﻒ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد و ﺳﻮم ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻠﻲ ﺻﺮف ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزي‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻨﺎﺳﺐ زﻳﺴﺖ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻧﻤﻲ ﮔﺮدد و ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺮژي ﺗﻠﻒ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ) .‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ‪:1386 ،‬‬
‫ﺻﺺ‪ (92-93‬ﺑﺎوﺟﻮد اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﺎﻫﻨﺠﺎرﻳﻬﺎي ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻓﺎﺋﻖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻣﻌﻬﺬا ﻫﻨﻮز‬
‫ﻫﻢ در زﻣﺎن ﻣﺎ ﺷﺮاﻳﻂ آب و ﻫﻮاﻳﻲ اﺛﺮ آن ﺑﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪات ﻓﺮآورده ﻫﺎي ﻏﺬاﻳﻲ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در‬
‫ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ دارد‪ .‬ﺑﺎرزﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮد آن وﺿﻊ اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ وﺿﻌﻴﺖ‬
 ‫ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻛﺎرﺑﺮدي ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،13‬ﺷﻤﺎره ‪ ،16‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫ﺷﻮروي ﺳﺎﺑﻖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ ﺷﻮروي در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻓﺮآورده ﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي‪،‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻣﻮﺛﺮﺗﺮي در ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ آن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬روﺷﻨﺪل‪ :1374 ،‬ص‪ (73‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﻳﺮان‬
‫در ﻧﻴﻤﻜﺮه ﺷﻤﺎﻟﻲ و واﻗﻊ ﺷﺪن آن در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ و ﻛﻤﺮﺑﻨﺪ ﺻﺤﺮاﻳﻲ زﻣﻴﻦ‪ ،‬زﻳﺮ ﺳﺎﺧﺘﻲ‬
‫ﭼﻬﺎر ﻓﺼﻞ و ﻧﻴﺰ ﺻﺤﺮاﻳﻲ ﺑﻪ آن ﺑﺨﺸﻴﺪه و ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻞ دروﻧﻲ و ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﺳﺎﺧﺘﺎر اﻗﻠﻴﻤﻲ‬
‫ﺧﺎﺻﻲ را ﺑﻪ وﺟﻮد آورده اﺳﺖ‪ .‬در اﺛﺮ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻋﻮاﻣﻞ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻮده‬
‫ﻫﺎي ﻫﻮا ﺑﺎ ﻣﻨﺸﺎء ﺑﻴﺮوﻧﻲ و ارﺗﻔﺎﻋﺎت؛ اﻟﮕﻮﻫﺎي اﻗﻠﻤﻲ ﻣﺘﻨﻮﻋﻲ در اﻳﺮان ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻳﻚ ﺑﺨﺸﻲ از ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﻳﺮان را ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻲ دﻫﺪ‪) .‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ‪ (80 :1381 ،‬ﺗﻨﻮع‬
‫ﻧﺎﻫﻤﻮارﻳﻬﺎ در ﻛﺸﻮر ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻨﻮع آب وﻫﻮاﻳﻲ آن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻧﻮاع آب و ﻫﻮاي ﺧﺸﻚ‪،‬‬
‫ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ و ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ را داراﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ اﻣﻜﺎن ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻛﺸﺎورزي در ﻓﺼﻠﻬﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺎل را ﻓﺮاﻫﻢ آورده اﺳﺖ )ﻣﻠﻜﻮﺗﻴﺎن‪ .(213 :1383 ،‬ﻃﺒﻴﻌﺖ و اﻗﻠﻴﻢ ﻣﺘﻨﻮع اﻳﺮان در ﺧﻮد‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﺟﺎﻧﻮران ﻓﺮاواﻧﻲ را ﺟﺎي داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ از ﻧﻈﺮ ﺗﻌﺪاد و ﻫﻢ از ﻧﻈﺮ ﺗﻨﻮع در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻘﺎط ﺟﻬﺎن ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺗﻌﺪاد ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﭘﺴﺘﺎﻧﺪاران وﺣﺸﻲ اﻳﺮان ﺑﺎ‬
‫‪ 168‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﻛﻞ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﭘﺴﺘﺎﻧﺪار در ﻗﺎره اروﭘﺎ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در اﻳﺮان‬
‫‪ 8000‬ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ 174 ،‬ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺎﻫﻲ‪ 20 ،‬ﮔﻮﻧﻪ دوزﻳﺴﺖ‪ ،‬ﺧﺰﻧﺪه و ‪ 514‬ﮔﻮﻧﻪ ﭘﺮﻧﺪه زﻳﺴﺖ ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻧﺎﻫﻤﻮاري ﻫﺎ‬
‫ﻧﺎﻫﻤﻮارﻳﻬﺎ از دﻳﮕﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﻧﺪ ﻛﻪ در ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﮔﺬارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻄﻮري ﻛﻪ اﮔﺮ ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﺑﺎ ﻣﺮزﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻨﺎﺳﺐ دﻓﺎﻋﻲ ﺑﺮاي‬
‫آن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ آورﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ در اﺧﺘﻴﺎر ﻗﺮار دادن ﻣﻨﺎﺑﻊ آب ﺟﺎري ﺣﺎﺻﻞ‬
‫از ذوب ﺑﺮف ﻫﺎ ﺿﻤﻦ روﻧﻖ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ اﻗﺘﺼﺎد داﺧﻠﻲ‪ ،‬در رواﺑﻂ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﻲ و‬
‫ﻏﻴﺮه ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪) .‬اﻋﻈﻤﻲ‪ :1385 ،‬ﺻﺺ‪ (130-131‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬
‫ﻣﺮزﻫﺎي ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﺑﺎ ارﺗﻔﺎﻋﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺎﻧﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺷﺮاﻳﻂ دﻓﺎﻋﻲ‬
‫ﻣﻄﻠﻮﺑﻲ را ﺑﺮاي ﻛﺸﻮر ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪) .‬ﻗﻮام‪ :1370 ،‬ص‪ (81‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ وﺟﻮد ﻣﻮاﻧﻊ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ در ﻣﺮزﻫﺎي ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻣﻨﻴﺘﻲ آن ﻛﺸﻮر را ﺑﻬﺒﻮد ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ و ﻧﺒﻮدن ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﺎر ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻃﻠﺒﺎن را آﺳﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪) .‬روﺷﻨﺪل‪ :1374 ،‬ص‪ (74‬ﺧﻄﻮط ﻣﺮزي ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ‬
‫ارﺗﻔﺎﻋﺎت‪ ،‬اﮔﺮ از ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺛﺒﺎت و اﻣﻨﻴﺖ ﻧﺴﺒﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎي دارﻧﺪه آن‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ ﺣﺮﻛﺖ واﺣﺪﻫﺎي ﺗﻬﺎﺟﻤﻲ ﺑﻪ ﻛﻨﺪي ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد و‬
‫ﻣﺮزﻫﺎي ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﻢ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ داﺧﻞ ﻓﻼت اﻳﺮان ﺗﺎ‬
 ‫‪15‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫اﻣﺮوز ﺑﻪ ﺑﺮﻛﺖ دو رﺷﺘﻪ ارﺗﻔﺎع ﻣﻤﺘﺪ و ﻣﻨﻈﻢ وﺣﺪت ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻧﻤﻮده و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ‬
‫دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺠﺎورﺧﻮد راﭘﺎﻳﺪار ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﻋﺰﺗﻲ‪ :1383 ،‬ص‪ (172‬از ﻧﻈﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻧﺎﻫﻤﻮارﻳﻬﺎي اﻳﺮان در ﻧﻘﺸﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺜﻠﺚ ﺑﺰرﮔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﻋﺼﺮ ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎ‬
‫رﺧﻨﻪ ﺑﻪ درون ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار ﺑﻮد‪ .‬رأس ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ اﻳﻦ ﻣﺜﻠﺚ‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﺑﺮﺧﻮرد دو‬
‫رﺷﺘﻪ ﻛﻮه ﻃﻮﻻﻧﻲ و ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬رﺷﺘﻪ ﻛﻮه زاﮔﺮس ﻗﺎﻋﺪه ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ و رﺷﺘﻪ ﻛﻮه اﻟﺒﺮز ﻗﺎﻋﺪه‬
‫ﺷﻤﺎﻟﻲ آن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﻗﺎﻋﺪه ﺳﻮم ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﻋﺪه ﺷﺮﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از دو ﻗﺎﻋﺪه دﻳﮕﺮ ﺣﺴﺎس‬
‫ﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬دﺷﺖ ﻛﻮﻳﺮ و دﺷﺖ ﻟﻮت‪ ،‬دو ﺻﺤﺮاي ﺑﺰرگ اﻳﺮان ﺿﻠﻊ ﺳﻮم ﻣﺜﻠﺚ را ﻣﻲ ﺳﺎزﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫آﺳﻴﺐ ﭘﺬﻳﺮﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺤﻞ ﺑﺮﺧﻮرد ﺻﺤﺮاﻫﺎ ﺑﺎ رﺷﺘﻪ ﻛﻮﻫﻬﺎي اﻟﺒﺮز اﺳﺖ‪) .‬ﻛﺎﻣﺮان و‬
‫دﻳﮕﺮان‪ :1384 ،‬ص‪ (4‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﻣﻮاردي اﻣﻜﺎن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻫﺠﻮم اﻣﻮاج اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻓﻼت اﻳﺮان‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ وﺿﻌﻴﺖ اﻗﻠﻴﻤﻲ و ژﺋﻮﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ آن ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺛﺮ دﻓﺎﻋﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫رﻓﺘﻪ و در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﭘﺮ داﻣﻨﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻮده اﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﻼت اﻳﺮان از ﭼﻨﺎن‬
‫وﺿﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺷﻤﺎر ﺗﻬﺎﺟﻤﺎت ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ آﻣﻴﺰ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻴﺶ از اﻳﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﺪاوم ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ از ﺑﻴﻦ ﻣﻲ رﻓﺖ‪) .‬ﻛﺎﺗﻢ‪ :1378 ،‬ﺻﺺ‪-18‬‬
‫‪(17‬‬
‫‪ -‬ﺟﻨﮕﻞ و ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‬
‫ﺟﻨﮕﻞ ﻫﺎ ﺣﺪود ‪ 11‬درﺻﺪ ﻣﺴﺎﺣﺖ اﻳﺮان را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ ﻛﻪ ‪ 55/5‬درﺻﺪ آن‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻞ ﻫﺎي ﺑﻠﻮط ﻏﺮب‪ 25/5 ،‬درﺻﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻞ ﻫﺎي ﺷﻤﺎل ‪ 13/3 ،‬درﺻﺪ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻞ ﻫﺎي ﭘﺴﺘﻪ ﺟﻨﻮب و ﺷﺮق ﻛﺸﻮر و ‪ 5/6‬درﺻﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻞ ﻫﺎي ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي‬
‫و ﻛﻮﻳﺮي اﺳﺖ‪ ) .‬ﻣﻠﻜﻮﺗﻴﺎن‪ :1383 ،‬ص‪ (212‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺮآورد ﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺣﺪود ‪ 160‬ﻣﻴﻠﻴﻮن‬
‫ﻫﻜﺘﺎر از ﻣﺠﻤﻮع ﻓﻀﺎي اﻳﺮان ﺑﺮاي روﻳﺶ ﮔﻴﺎه ﺟﻨﮕﻠﻲ و ﻣﺮﺗﻌﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮع ﻓﻀﺎي‬
‫ﺟﻨﮕﻠﻲ اﻳﺮان ‪ 12/4‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻫﻜﺘﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺪود ‪ 7/7‬درﺻﺪ از زﻣﻴﻨﻬﺎي ﻗﺎﺑﻞ روﻳﺶ را در‬
‫ﻛﺸﻮر ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﺮاﺗﻊ اﻳﺮان ﺑﺎ وﺳﻌﺘﻲ ﺣﺪود ‪ 90‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻫﻜﺘﺎر ﻣﻌﺎدل ‪ 56‬درﺻﺪ ﻛﻞ‬
‫ﻓﻀﺎي اﻳﺮان را ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ ) .‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ‪ :1381 ،‬ﺻﺺ‪(87-88‬‬
‫‪ -‬دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ درﻳﺎ‬
‫اﻳﺮان در درﻳﺎي ﻣﺎزﻧﺪران ﺣﺪود ‪ 657‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‪ ،‬در درﻳﺎي ﻋﻤﺎن ﺣﺪود ‪ 784‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ و‬
‫در ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس ﺣﺪود ‪ 1259‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮز درﻳﺎﻳﻲ دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ از ﻣﺰاﻳﺎي اﻗﺘﺼﺎدي و دﻓﺎﻋﻲ آن‬
‫ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪) .‬ﻣﻠﻜﻮﺗﻴﺎن‪ :1383 ،‬ص‪ (207‬دﺳﺘﺮﺳﻲ اﻳﺮان ﺑﻪ دو ﻋﺮﺻﻪ آﺑﻲ ﻣﻬﻢ در ﺷﻤﺎل و‬
‫ﺟﻨﻮب ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ درﻳﺎﻳﻲ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺷﻴﻼت و وﺟﻮد ذﺧﺎﻳﺮ ﻋﻈﻴﻢ‬
 ‫ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻛﺎرﺑﺮدي ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،13‬ﺷﻤﺎره ‪ ،16‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫اﻧﺮژي ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﻨﺎي ﻋﻤﺪه ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻛﺸﻮر ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ)ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ‪:1386 ،‬‬
‫ص‪.(92‬‬
‫‪ -‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﺮﻛﺰي )ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ دﺳﺘﺮﺳﻲ(‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﻞ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻫﺎي زﻳﺎد ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﻏﻴﺮه ﻳﺎ ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻬﻢ ﻋﺒﻮر راه ﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﺮان‬
‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ در ﻣﺴﻴﺮ ﻋﺒﻮر راه اﺑﺮﻳﺸﻢ ﻗﺮار داﺷﺖ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻴﻦ‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي آﺳﻴﺎي ﻣﺮﻛﺰي و ﻗﻔﻘﺎز و ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس از ﻳﻚ ﺳﻮ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗﺮار داﺷﺘﻦ ﺑﻴﻦ آﺳﻴﺎ و‬
‫اروﭘﺎ از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﻮﺗﺎه ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺴﻴﺮ ﺑﺮاي ﻋﺒﻮر راه ﻫﺎي ﺷﻮﺳﻪ و آﻫﻦ از ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﺟﻨﻮب و‬
‫ﻋﺒﻮر ﻟﻮﻟﻪ ﻫﺎي ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز آﺳﻴﺎي ﻣﺮﻛﺰي ﺑﻪ اروﭘﺎﺳﺖ‪ .‬اﻳﺮان ﺑﺎ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ‬
‫وﻳﮋه اي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺤﺼﻮر درﺧﺸﻜﻲ آﺳﻴﺎي ﻣﺮﻛﺰي دارد ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﺗﺮاﻧﺰﻳﺘﻲ ﻣﻄﻠﻮب‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪات ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز ﻗﺰاﻗﺴﺘﺎن و ﺗﺮﻛﻤﻨﺴﺘﺎن را ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺑﻪ درﻳﺎي آزاد و‬
‫ﺣﺘﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ اروﭘﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻼش دوﻟﺖ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺮاي ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ‬
‫و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺮدن راه اﻧﺘﻘﺎل ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز‪ ،‬ﻫﻨﻮز اﻳﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﻦ ﺗﺮﻳﻦ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي ﺗﺮﻳﻦ و ﻛﻮﺗﺎه‬
‫ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺴﻴﺮ ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺮژي ﺑﻪ آب ﻫﺎي آزاد ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺨﺘﺎري و ﻧﺼﺮﺗﻲ‪:1389 ،‬‬
‫ص‪ (115‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ارﺗﺒﺎﻃﻲ‪ ،‬ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻳﺮان در ﻣﺤﻮر ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب دو ﻋﺮﺻﻪ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ آب و ﺧﺸﻜﻲ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻲ دﻫﺪ و در ﻣﺴﻴﺮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ارﺗﺒﺎط ﻗﺎره ﻫﺎي اروﭘﺎ و‬
‫آﺳﻴﺎ و اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻮﻳﮋه آﺳﻴﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ و ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫‪ -‬دارا ﺑﻮدن ﺳﻮاﺣﻞ ﻃﻮﻻﻧﻲ و ﻋﻤﻴﻖ در ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﺑﺨﺶ ﺷﻤﺎل و ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﻲ ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس را ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺳﻮاﺣﻞ اﻳﺮان ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻃﻮل‬
‫ﻣﺮزﻫﺎي اﻳﺮان در ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس از دﻫﺎﻧﻪ اروﻧﺪ رود ﺗﺎ ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس ‪ 1259‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪) .‬اﻟﻬﻲ‪،‬‬
‫‪ :1384‬ص‪ (12‬وﺟﻮد اﻳﻦ ﺳﻮاﺣﻞ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﺗﺎ اﻳﺮان ﺻﺎﺣﺐ ذﺧﺎﻳﺮ ﻋﻈﻴﻢ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ آﺑﺰي در ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ ﺧﻮد زﻣﻴﻨﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ و اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﺪرت اﻳﺮان را‬
‫ﻣﻬﻴﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻮر ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس ﻛﻪ ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮﻳﻦ ﻛﺎﻧﺎل ﻗﺎﺑﻞ ﻛﺸﺘﻴﺮاﻧﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ و‬
‫ﻃﺒﻌﺎً ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻄﻮط اﺻﻠﻲ ﻛﺸﺘﻴﺮاﻧﻲ از ﺷﺮق ﺑﻪ ﻏﺮب را در ﺑﺮ دارد‪ ،‬ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﺳﻮاﺣﻞ اﻳﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از آن ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس آﺑﺮاﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ )‪ 91‬ﻣﺘﺮ( ﻋﻤﻖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺤﻮر ﺑﻴﻦ ‪ 40‬ﺗﺎ ‪ 73‬ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺳﺎﺣﻞ ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ‪،‬‬
‫ﺟﻨﻮب و رأس ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬اﻋﻤﺎق ﺑﻴﻦ ‪ 5‬ﺗﺎ ‪ 10‬ﻣﺘﺮ ﻋﺎدي اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻤﻖ ﻛﻢ و ﺗﻮزﻳﻊ ﻧﺎﻣﺘﻌﺎدل‬
‫آن از ﻧﻈﺮ ﻛﺸﺘﻴﺮاﻧﻲ ﻣﺸﻜﻼت ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣﻲ آورد و اﻛﺜﺮاً ﻣﺴﺌﻮل اﻳﺠﺎد ﮔﻠﻮﮔﺎه ﻫﺎي ﺗﺮدد‬
 ‫‪17‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﺠﺎد آﺑﺮاه ﻫﺎي درﻳﺎﻳﻲ در آﺑﻬﺎي ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺑﺮاي ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺳﺎﺣﻠﻲ ﺣﻖ ﻧﻈﺎرت رﻓﺖ و‬
‫آﻣﺪ ﺷﻨﺎورﻫﺎي ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ را اﻳﺠﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﻃﺮح ﺑﻪ اﺟﺮا در آﻣﺪه در دو ﻃﺮف ﺟﺰاﻳﺮ‬
‫ﺗﻨﺐ ﺑﺰرگ و ﻛﻮﭼﻚ و ﻓﺎرور ﭼﻮن ﻣﺴﻴﺮ ﺷﻤﺎﻟﻲ اﻳﻦ ﻃﺮح در آﺑﻬﺎي ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ اﻳﺮان ﻗﺮار دارد‪،‬‬
‫ﻃﺒﻖ اﺻﻞ اول ﻣﻘﺮرات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﺸﺘﺮاﻧﻲ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ‪ ،‬ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور ﻛﺸﺘﻴﻬﺎ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه‬
‫دوﻟﺖ اﻳﺮان اﺳﺖ و ﻃﺒﻖ اﺻﻞ دوم ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺮرات دوﻟﺖ اﻳﺮان ﺣﻖ دارد ﻫﺰﻳﻨﻪ اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻣﺨﺎﺑﺮاﺗﻲ و ﻧﺼﺐ ﻋﻼﺋﻢ ﻛﻤﻚ ﻧﺎوﺑﺮي را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از آن‪ ،‬وﺟﻮد اﻳﻦ ﻃﺮح ﺑﺮ اﻫﻤﻴﺖ‬
‫اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ ﺟﺰاﻳﺮ ﻣﺬﻛﻮر اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﺰاﻳﺮ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ و ﺳﻴﺮي و‬
‫ﺧﺎرك در ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻄﻮط اﺻﻠﻲ ﻛﺸﺘﻴﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻨﻮب و ﻏﺮب ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه‬
‫اﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺒﺐ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ اﻳﻦ ﺟﺰاﻳﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ) .‬ﻣﻴﺮﺣﻴﺪر‪ :1367 ،‬ﺻﺺ‪(578-582‬‬
‫‪-‬ﺟﺰاﻳﺮ‬
‫اﻳﺮان ﺣﺪود ‪ 31‬ﺟﺰﻳﺮه در ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس دارد ﻛﻪ ‪ 12‬ﻋﺪد آن ﻣﺴﻜﻮﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺰاﻳﺮ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎرك ﻛﻪ در ﻳﻜﻲ از ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎي ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس واﻗﻊ و ﺑﻪ دﻟﻴﻞ داﺷﺘﻦ ﺳﻮاﺣﻞ‬
‫ﻋﻤﻴﻖ ﺑﺮاي ﻟﻨﮕﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻛﺸﺘﻲ ﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﺳﻜﻠﻪ ﻧﻔﺘﻲ ﺟﻬﺎن را داراﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺎوﮔﺎن ﻫﺎي ﺛﺎﺑﺘﻲ در ﺧﺪﻣﺖ دﻓﺎع از ﻣﺮز ﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ ودرﻳﺎﻳﻲ ﻛﺸﻮر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪) .‬‬
‫ﻣﻠﻜﻮﺗﻴﺎن‪ :1383 ،‬ﺻﺺ‪ (211-213‬از دﻳﺪﮔﺎه اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ آﻧﭽﻪ وﺿﻊ و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻳﺮان را ﻣﻤﺘﺎز‬
‫ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮﺗﺮي ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر در ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺴﺎسﺗﺮﻳﻦ ﺟﺰاﻳﺮ اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ در ﺗﻨﮕﻪ ﻫﺮﻣﺰ و ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﻫﺎي ورودي و‬
‫ﺧﺮوﺟﻲ آن‪ ،‬در ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ اﻳﺮان اﺳﺖ‪ .‬اﻣﻨﻴﺖ در ﺗﻨﮕﻪ ﻫﺮﻣﺰ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ اﻳﻦ‬
‫ﺟﺰاﻳﺮ ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﻮﺛﺮﺗﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣﻴﻦ و ﺣﻔﻆ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﺮان ﺑﺮﺗﻌﺪادي ازﺟﺰاﻳﺮ ﺑﺮﺧﻮردار ازﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻤﺘﺎز‬
‫و اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ در ﺗﻨﮕﻪ ﻫﺮﻣﺰ و ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ دارد ﻛﻪ از آن ﻣﻴﺎن ﺷﺶ ﺟﺰﻳﺮه ﻛﻪ زﻧﺠﻴﺮه‬
‫ﻗﻮﺳﻲ دﻓﺎﻋﻲ اﻳﺮان را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺰاﻳﺮ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻫﺮﻣﺰ‪،‬‬
‫ﻻرك‪ ،‬ﻗﺸﻢ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ﺗﻨﺐ ﺑﺰرگ و اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﻛﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪) .‬‬
‫ﻣﺠﺘﻬﺪ زاده‪ :1385 ،‬ﺻﺺ‪(85-87‬‬
‫‪ -‬ﺗﻨﮕﻪ ﻫﺮﻣﺰ‬
‫ﺗﻨﮕﻪ ﻫﺮﻣﺰ آﺑﺮاﻫﻲ ﺑﺎرﻳﻚ و ﺧﻤﻴﺪه ﺷﻜﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ درﻳﺎي ﻧﻴﻤﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس را از‬
‫راه درﻳﺎي ﻋﻤﺎن ﺑﻪ اﻗﻴﺎﻧﻮس ﻫﻨﺪ و ﺧﻄﻮط ﻛﺸﺘﻴﺮاﻧﻲ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ درﻳﺎي آزاد ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻼوه اﻳﻦ آﺑﺮاه ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺟﺎﻳﮕﺎه وﻳﮋه ي اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ ﺧﻮد‪ ،‬ﺷﺎﻫﺮگ ﺣﻴﺎت اﻗﺘﺼﺎدي ﻏﺮب و ژاﭘﻦ و‬
‫ﺷﺮق دور ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس‬
 ‫ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻛﺎرﺑﺮدي ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،13‬ﺷﻤﺎره ‪ ،16‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﮔﺎه ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي ﺑﺮاي دﻓﺎع از ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻧﻘﻄﻪ اي ﺗﻬﺎﺟﻤﻲ ﺑﺮاي‬
‫اﺳﺘﻴﻼ ﺑﺮ اﻗﻴﺎﻧﻮس ﻫﻨﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﺗﻨﮕﻪ ﻫﺮﻣﺰ را ﺷﺮط ﻻزم ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻫﺪف ﺷﻤﺮده و ﺳﻌﻲ ﻛﺮده اﻧﺪ ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ اﻗﺪاﻣﻲ ﺗﻨﮕﻪ ﻫﺮﻣﺰ را در اﺧﺘﻴﺎر ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪) .‬اﻓﺸﺎر‬
‫ﺳﻴﺴﺘﺎﻧﻲ‪ :1386 ،‬ﺻﺺ‪ (27-28‬ﺗﺴﻠﻂ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺳﻮاﺣﻞ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺗﻨﮕﻪ اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ ﻫﺮﻣﺰ ﻛﻪ رگ‬
‫ﺣﻴﺎت اﻗﺘﺼﺎد ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ارﻛﺎن اﺻﻠﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ اﻳﺮان ﺑﻮﻳﮋه در ﺳﻄﺢ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺗﻌﺪد ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن‬
‫ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﻛﺸﻮر اﻳﺮان ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ‪ 15‬ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺧﺸﻜﻲ و درﻳﺎ ﭘﺲ از روﺳﻴﻪ‬
‫دوﻣﻴﻦ ﻛﺸﻮر ﺟﻬﺎن از ﻧﻈﺮ ﺗﻌﺪاد ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن اﺳﺖ‪) .‬ﻋﺒﺎس ﺷﻮازي‪ :1387 ،‬ص‪ (73‬اﻳﻦ ﻛﺸﻮر از‬
‫ﺟﻨﻮب ﺑﺎ دوﻟﺖ‪ -‬ﻣﻠﺖ ﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻛﻮﻳﺖ‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺤﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻗﻄﺮ‪ ،‬اﻣﺎرات ﻣﺘﺤﺪه ﻋﺮﺑﻲ و ﻋﻤﺎن‪،‬‬
‫از ﺷﺮق ﺑﺎ ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬از ﺷﻤﺎل ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻤﻨﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻗﺰاﻗﺴﺘﺎن‪ ،‬روﺳﻴﻪ‪ ،‬آذرﺑﺎﻳﺠﺎن و‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن و از ﻏﺮب ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻴﻪ و ﻋﺮاق ﻫﻤﺠﻮار اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﺮان ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺷﻤﺎل ﺑﺎ ﺟﻤﻬﻮرﻳﻬﺎي‬
‫ﺧﻮد ﻣﺨﺘﺎر داﻏﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻧﺨﺠﻮان و ﻛﺎﻟﻤﻴﻚ‪ ،‬در ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ و ﻏﺮب ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ اي‬
‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻋﺮاق و در ﺟﻨﻮب ﺑﺎ ﺷﺶ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ از ﻫﻔﺖ اﻣﻴﺮ ﻧﺸﻴﻦ ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه اﻣﺎرات ﻣﺘﺤﺪه‬
‫ﻋﺮﺑﻲ؛ ﻳﻌﻨﻲ اﺑﻮﻇﺒﻲ‪ ،‬دﺑﻲ‪ ،‬ﺷﺎرﺟﻪ‪ ،‬ﻋﺠﻤﺎن‪ ،‬ام اﻟﻘﻮﻳﻦ و رأس اﻟﺨﻴﻤﻪ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫اﺳﺘﻌﺪاد ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرگ و در واﻗﻊ ﺑﻲ ﻧﻈﻴﺮ اﻳﺮان در ﮔﺴﺘﺮش رواﺑﻂ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺑﻴﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ اي ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫ﺣﺠﻢ ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﺗﻌﺪاد ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن زﻳﺎد‪ ،‬در ﻛﺎﻧﻮن ﺗﻮﺟﻪ دوﻟﺖ ﻫﺎ ﻗﺮار ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ‪ ،‬ﻓﻀﺎي ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ اﻳﺮان را در ﻣﺮﻛﺰ ﺗﻼﻗﻲ دوﻟﺖ ﻫﺎﻳﻲ ﻗﺮار داده ﻛﻪ ﺑﻄﻮر ﻣﺎﻫﻮي ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ اﻳﺮان ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﺮﻛﺰي و ﻛﺎﻧﻮﻧﻲ ﺧﻮد ﻣﻲ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﻛﺎﻧﻮن ﺻﻠﺢ و ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﺑﻴﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ اي ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﻛﺮﻳﻤﻲ ﭘﻮر‪ :1379 ،‬ﺻﺺ‪(22-24‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎد ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺸﺎﺟﺮه و ﺗﻀﺎد ﺑﺮاي‬
‫اﻳﺮان ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ وﺿﻌﻴﺖ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ روﺷﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻲ‬
‫ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻓﺮﺻﺖ ﺑﺮاي اﻳﺮان ﻗﻠﻤﺪاد ﺷﻮد‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از اﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ در اﺛﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫اﻧﺮژي ﻛﻢ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﺮان ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن و ﺗﺮﻛﻴﻪ اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﺷﻤﺎﻟﻲ اﻳﺮان اﻛﺜﺮاً ﻣﺤﺼﻮر در ﺧﺸﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻳﺮان ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮد ﺑﺮاي اﺗﺼﺎل آﻧﻬﺎ ﺑﻪ درﻳﺎﻫﺎي آزاد اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪19‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫‪ -‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻛﺎﻧﻲ‬
‫اﻳﺮان از ﻧﻈﺮ ﻓﻠﺰات ﻣﻌﺪﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻏﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ذﺧﺎﻳﺮ آﻫﻦ ﻛﺸﻒ ﺷﺪه در ﻛﺎﻧﺴﺎرﻫﺎي‬
‫ﻛﺮﻣﺎن‪ ،‬ﻳﺰد و ﺷﺮق ﺧﺮاﺳﺎن ﺣﺎوي ﺻﺪﻫﺎ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻦ آﻫﻦ ﺑﺎ ﻋﻴﺎر ﺑﺎﻻ )‪ 65-60‬درﺻﺪ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ذﺧﺎﻳﺮ ﻣﺲ اﻳﺮان در ﺳﺮاﺳﺮ ﻓﻼت اﻳﺮان ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﻌﺎدن ﻣﺲ‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ و ﭼﻬﺎر ﮔﻨﺒﺪ و ﻗﻠﻌﻪ زري ﺑﻴﺮﺟﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺎدن ﺳﺮب و روي در اﻃﺮاف ﻓﻼت ﻣﺮﻛﺰي‬
‫دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﺮﻛﺰي اﻳﺮان ﺣﺎوي ﻓﻠﺰات ﻣﻌﺪﻧﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻈﻴﺮ ﻃﻼ‪ ،‬ﻣﻨﮕﻨﺰ‪ ،‬ﻧﻴﻜﻞ‬
‫و ‪ ...‬اﺳﺖ‪) .‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ‪ :1381،‬ص‪ (93‬ذﺧﺎﻳﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﺎﻧﻲ اﻳﺮان ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ 800 :‬ﻣﻴﻠﻴﻮن‬
‫ﺗﻦ ﻣﺲ ‪ 1/12‬درﺻﺪ و ﺑﻴﺶ از ‪ 500‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻦ ﻣﺲ ﺑﺎ درﺟﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮ‪ 7 ،‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻦ ﺳﻨﻚ‬
‫ﻣﻌﺪن ﻛﺮوﻣﻴﺖ ‪ 35‬درﺻﺪ ﺗﺎ ‪ 50‬درﺻﺪ )ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ذﺧﺎﻳﺮ ﻛﺮوﻣﻴﺖ دﻧﻴﺎ(‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ‪ 1/2‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد ﺗﻦ‬
‫ﺳﻨﮓ آﻫﻦ و ‪ 1/6‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد ﺗﻦ ذﺧﺎﻳﺮ زﻏﺎل ﺳﻨﮓ و ‪ 500‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻦ ﻓﻠﺰ آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم ﻓﻘﻂ در ﻧﺎﺣﻴﻪ‬
‫ﺗﺎﻛﺴﺘﺎن ﻗﺰوﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻌﺎدن ﺳﺮب‪ ،‬روي‪ ،‬ﻧﻤﻚ‪ ،‬ﺳﻮﻟﻔﻮر‪ ،‬ﻣﻨﮕﻨﺰ‪ ،‬ﻧﻴﻜﻞ‪ ،‬ﻃﻼ‪ ،‬اوراﻧﻴﻮم‪،‬‬
‫ﻣﻨﻴﺰﻳﻮم‪ ،‬ﺑﺎرﻳﻢ‪ ،‬ﻗﻠﻊ‪ ،‬ﺳﻨﮓ آﻫﻚ‪ ،‬ﻛﺒﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻓﻠﻮرﻳﺖ‪ ،‬ﺑﻮﻛﺴﻴﺖ و ﻏﻴﺮه ﻧﻴﺰ دارد‪) .‬ﻣﻈﻔﺮي و رﺋﻴﺲ‬
‫اﻟﺴﺎدات‪ :1388 ،‬ص‪ (181‬ﻛﺸﻮر اﻳﺮان ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﺧﻮﺑﻲ ﻧﻴﺰ از ﻧﻈﺮ ذﺧﺎﻳﺮ ﻃﻼ دارد‪ .‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻣﻴﺪ ﺑﺨﺶ ﻃﻼ در اﻳﺮان ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد زﻳﺮ اﺷﺎره ﻛﺮد‪ :‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺘﺎﻟﻮژﻧﻲ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘﺔ ﻣﺘﺎﻟﻮژﻧﻲ ﻫﻤﺪان ‪ -‬اراك‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺘﺎﻟﻮژﻧﻲ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻳﺰد و ﻛﺮﻣﺎن‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺘﺎﻟﻮژﻧﻲ ﺳﻤﻨﺎن‬
‫‪ -‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺘﺎﻟﻮژﻧﻲ ﺧﺮاﺳﺎن ‪ -‬ﺳﻴﺴﺘﺎن و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن‪ .‬ﻣﻴﺰان ذﺧﺎﻳﺮ اﻳﺮان در ﺳﺎل ‪،1380‬‬
‫‪ 8813/398‬ﻫﺰار ﺗﻦ ﺳﻨﮓ ﻃﻼ ﺑﺮآورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺗﻜﺘﻮﻧﻮ ﻣﺎﮔﻤﺎﻳﻲ اﻳﺮان آن را در‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞدار ﺑﺮاي ﻛﺎﻧﻲ ﺳﺎزي ﻃﻼي ﻫﻴﺪروﺗﺮﻣﺎل ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي‬
‫ﻣﺎﮔﻤﺎﻳﻲ ﻗﻮﺳﻲ و ﭘﺸﺖ ﻗﻮﺳﻲ ﻛﻪ در اﻏﻠﺐ ﻧﻘﺎط دﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﻃﻼ ﻣﻌﺮﻓﻲ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬در اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﮔﺴﺘﺮش زﻳﺎدي داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪(http://www.ngdir.com).‬‬
‫‪ -‬اﻧﺮژي‬
‫ﻛﺸﻮر اﻳﺮان از ﻟﺤﺎظ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﺮژي ﻳﻜﻲ از ﻏﻨﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ از ﻳﻚ ﺳﻮ داراي ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﺴﺘﺮده ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎي ﻓﺴﻴﻠﻲ و ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻧﻈﻴﺮ‬
‫ﻧﻔﺖ وﮔﺎز اﺳﺖ و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ داراي ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻫﺎي ﻓﺮاوان اﻧﺮژي ﻫﺎي ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮ ﻫﻢ ﭼﻮن‬
‫ﺑﺎد و ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺮژي ﻳﻜﻲ از ﺣﻠﻘﻪ ﻫﺎي ﭘﻴﻮﻧﺪ اﻳﺮان ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﺧﺎرج اﺳﺖ و از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ دﻳﭙﻠﻤﺎﺳﻲ‬
‫اﻧﺮژي اﻳﺮان و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻠﻲ ﻛﺸﻮر ﺑﺼﻮرت ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻌﺎﻣﻞ و ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻋﻤﻴﻖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ‬
‫اﻧﺮژي و ﺗﻤﺎم اﺑﻌﺎد و ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي آن‪ ،‬ﻣﻠﺘﻘﺎي ﺳﻪ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ‪ ،‬ﻗﺪرت و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻛﺎرﺑﺮدي ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،13‬ﺷﻤﺎره ‪ ،16‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫)ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ‪ :1385 ،‬ص‪ (103‬ﺟﻔﺮي ﻛﻤﭗ ﻣﺘﺎﺛﺮ از ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎرﺗﻠﻨﺪ ﻣﻜﻴﻨﺪر از ﺑﻴﻀﻲ اﻧﺮژي ﺟﻬﺎﻧﻲ‬
‫ﻳﺎ ﻫﺎرﺗﻠﻨﺪ اﻧﺮژي ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﺮان در ﻣﺮﻛﺰ ﺑﻴﻀﻲ اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ اﻧﺮژي )ﻫﻢ ﻧﻔﺖ و ﻫﻢ ﮔﺎز( ﻗﺮار‬
‫دارد‪ ) .‬ﻣﺨﺘﺎري و ﻧﺼﺮﺗﻲ‪ :1389 ،‬ص‪ (112‬در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺮژي اﻳﺮان را در دو ﺑﺨﺶ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺮژي ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮ و ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺮژي ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﻴﻢ‪:‬‬
‫‪ -‬ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺮژي ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮ‬
‫ﺑﻪ اﻧﺮژي ﻫﺎي ﻧﺎﺷﻲ از از ﻓﺮاﻳﻨﺪﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻪ ﻣﻜﺮراً ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺮژي ﺗﺠﺪﻳﺪ‬
‫ﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ اﻧﺮژي ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ از ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻳﺎ از‬
‫ﺣﺮارت اﻳﺠﺎد ﺷﺪه دراﻋﻤﺎق زﻣﻴﻦ ﻧﺸﺄت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ اﻧﺮژي ﺣﺎﺻﻞ از ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎد‪،‬‬
‫زﻳﺴﺖ ﺗﻮده‪ ،‬زﻣﻴﻦ ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ‪ ،‬اﻧﺮژي آﺑﻲ‪ ،‬اﻣﻮاج و ﺟﺰر و ﻣﺪ‪ ،‬زﻳﺴﺖ ﺗﻮده ﺟﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻴﻮﮔﺎز و ﺳﻮﺧﺖ‬
‫ﻫﺎي زﻳﺴﺘﻲ ﻣﺎﻳﻊ از ﺟﻤﻠﻪ اﻧﺮژﻳﻬﺎي ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪) .‬ﺗﺮازﻧﺎﻣﻪ اﻧﺮژي‪ :1389 ،‬ص‪(218‬‬
‫ﻛﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻧﺮژﻳﻬﺎي ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮ در ﺳﺎل ‪ 1387‬ﻣﻌﺎدل ‪ 2428/4‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺑﺸﻜﻪ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ) .‬ﻫﻤﺎن‪ :‬ص‪ (201‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﻧﺮژي ﻫﺎي ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ -‬ﺑﺮق آﺑﻲ‬
‫در اﻳﺮان ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد رودﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﺑﺎ دﺑﻲ آب ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﻧﺼﺐ ﻧﻴﺮوﮔﺎه ﻫﺎي‬
‫ﺑﺮق آﺑﻲ زﻳﺎد اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﻃﻮﻻﻧﻲ‪ ،‬راﻧﺪﻣﺎن ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﻋﺪم ﻣﺼﺮف ﺳﻮﺧﺖ‪ ،‬ﻋﺪم آﻻﻳﻨﺪﮔﻲ ﻣﺤﻴﻂ‬
‫زﻳﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻮدن ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺗﻌﻤﻴﺮ و ﻧﮕﻬﺪاري‪ ،‬ﺗﻮان ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﻮﺳﺎن ﻫﺎي ﺷﺒﻜﻪ ﺑﺮق در‬
‫ﻛﻮﺗﺎه ﺗﺮﻳﻦ زﻣﺎن ﻣﻤﻜﻦ و ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري و ﻛﻨﺘﺮل ﺳﻴﻼب ﻫﺎي ﻣﺨﺮب از ﻣﺰﻳﺖ ﻫﺎي اﺣﺪاث‬
‫ﻧﻴﺮوﮔﺎه ﻫﺎي ﺑﺮق آﺑﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﺮان از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺸﻮر ﻫﺎي ﻣﻄﺮح در زﻣﻴﻨﻪ ﺳﺎﺧﺖ ﺳﺪ و ﻛﻨﺘﺮل‬
‫آب ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ در ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺎل ‪ ،1387‬ﻇﺮﻓﻴﺖ ﻧﻴﺮوﮔﺎه ﻫﺎي آﺑﻲ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺳﻂ‪،‬‬
‫ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﻣﻴﻨﻲ و ﻣﻴﻜﺮوي در ﺣﺎل ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري ﻛﺸﻮر ﺑﻪ ﺣﺪود ‪ 7672/5‬ﻣﮕﺎوات رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻇﺮﻓﻴﺖ ﻫﺎي ﺑﺮق آﺑﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ اوﻟﻮﻳﺖ ﻣﺪﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ‬
‫‪ 6650/1‬ﻣﮕﺎوات ﻃﺮح ﺑﺮق آﺑﻲ ﻧﻴﺰ در ﻛﺸﻮر در دﺳﺖ اﺟﺮا‪ 9259/5 ،‬ﻣﮕﺎوات ﻃﺮح ﺑﺮق آﺑﻲ در‬
‫دﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و آﻣﺎده اﺟﺮا و ‪ 5505/1‬ﻣﮕﺎوات ﻃﺮح ﺑﺮق آﺑﻲ در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪) .‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪221 :‬ﺻﺺ‪(222-‬‬
‫‪ -‬اﻧﺮژي ﺑﺎدي‬
‫در اﻳﺮان ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺎد ﺧﻴﺰ‪ ،‬ﻃﺮاﺣﻲ و ﺳﺎﺧﺖ آﺳﻴﺎب ﻫﺎي ﺑﺎدي از‬
‫‪ 2000‬ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد ﻣﺴﻴﺢ راﻳﺞ ﺑﻮده و ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﺑﺴﺘﺮ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺟﻬﺖ ﮔﺴﺘﺮش ﺑﻬﺮه‬
‫ﺑﺮداري از ﺗﻮرﺑﻴﻦ ﻫﺎي ﺑﺎدي ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻮﻟﺪ ﻫﺎي ﺑﺮق ﺑﺎدي ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ‬
 ‫‪21‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫ﺑﺮاي ﻧﻴﺮوﮔﺎه ﻫﺎي ﮔﺎزي و ﺑﺨﺎري ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت اﻧﺠﺎم ﺷﺪه در زﻣﻴﻨﻪ ﺗﺨﻤﻴﻦ‬
‫ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﻧﺮژي ﺑﺎد در اﻳﺮان ﻧﺸﺎن داده اﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ‪ 26‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﺸﻮر ﻣﻴﺰان ﻇﺮﻓﻴﺖ اﺳﻤﻲ‬
‫ﺳﺎﻳﺖ ﻫﺎ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻳﻚ راﻧﺪﻣﺎن ﻛﻠﻲ ‪ 0/33‬در ﺣﺪود ‪ 6500‬ﻣﮕﺎوات اﺳﺖ و اﻳﻦ در‬
‫ﺷﺮاﻳﻄﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻇﺮﻓﻴﺖ اﺳﻤﻲ ﻛﻞ ﻧﻴﺮوﮔﺎه ﻫﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﺮق ﻛﺸﻮر در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ‪34000‬‬
‫ﻣﮕﺎوات اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري از اﻧﺮژي ﺑﺎدي در اﻳﺮان از ﺳﺎل ‪ 1373‬در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻨﺠﻴﻞ و رودﺑﺎر‬
‫ﻋﻤﻼ آﻏﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺗﺎ ﻛﻨﻮن اﻧﺮژي ﺑﺎد در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﺣﺪود ‪ 34‬ﻣﮕﺎوات رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺳﺎزﻣﺎن اﻧﺮژﻳﻬﺎي ﻧﻮ اﻳﺮان‪ :1386 ،‬ﺻﺺ‪ (5-7‬در ﺳﺎل ‪ ،1387‬ﻧﻴﺮوﮔﺎه ﻫﺎي ﺑﺮق ﺑﺎدي‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﻴﻼن‪ ،‬ﺧﺮاﺳﺎن و ﺗﺒﺮﻳﺰ در ﻣﺠﻤﻮع ﺑﺎ ‪ 157‬واﺣﺪ ﺗﻮرﺑﻴﻦ و ﺑﺎ ﻇﺮﻓﻴﺖ اﺳﻤﻲ ‪ 89830‬ﻛﻴﻠﻮ‬
‫وات‪ 196/3 ،‬ﮔﻴﮕﺎوات ﺳﺎﻋﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﺎوﻳﮋه ﺑﺮق داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ).‬ﺗﺮازﻧﺎﻣﻪ اﻧﺮژي‪ :1389 ،‬ص‪(235‬‬
‫‪ -‬اﻧﺮژي ﺧﻮرﺷﻴﺪي‬
‫اﻧﺮژي ﺧﻮرﺷﻴﺪي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻧﺮژي ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺸﺮ ﺑﻮده و در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻧﺪاده و از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮﻋﻲ‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻓﺴﻴﻠﻲ و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﺗﻐﻴﻴﺮات زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ و آب و ﻫﻮاي‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺷﺮاﻳﻄﻲ را ﺟﻬﺖ رﻗﺎﺑﺖ اﻧﺮژي ﺧﻮرﺷﻴﺪي ﺑﺎ اﻧﺮژي ﻫﺎي ﻓﺴﻴﻠﻲ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫ﻛﺸﻮر ﻫﺎي ﻛﻪ داراي ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﺑﺎﻻي ﺗﺎﺑﺶ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬از ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎي اﻧﺮژي‬
‫ﺧﻮرﺷﻴﺪي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻦ آوري ﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ در ﺗﺎﻣﻴﻦ ﮔﺮﻣﺎ‪ ،‬آب ﮔﺮم‪ ،‬اﻟﻜﺘﺮﻳﺴﻴﺘﻪ و ﺣﺘﻲ ﺳﺮﻣﺎﻳﺶ‬
‫ﻣﻨﺎزل ﻣﺴﻜﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺮاﻛﺰ ﺗﺠﺎري و ﺻﻨﻌﺘﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﮔﺴﺘﺮده اي در زﻣﻴﻨﻪ ﺳﺎﺧﺖ آب ﮔﺮﻣﻜﻦ ﻫﺎ و ﺣﻤﺎم ﻫﺎي‬
‫ﺧﻮرﺷﻴﺪي‪ ،‬ﺗﻴﻮب ﻫﺎي ﺣﺮارﺗﻲ‪ ،‬آب ﺷﻴﺮﻳﻦ ﻛﻦ ﻫﺎي ﺧﻮرﺷﻴﺪي و ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻛﻨﻨﺪه ﻫﺎي‬
‫ﺧﻮرﺷﻴﺪي و ‪ ...‬اﻧﺠﺎم ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﻳﺮي ﺑﻮدن ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ و ﻛﻤﺒﻮد اﻣﻜﺎﻧﺎت‬
‫در ﺑﺮﺧﻲ روﺳﺘﺎﻫﺎي دور اﻓﺘﺎده ﻛﺸﻮر‪ ،‬اﻧﺮژي ﺧﻮرﺷﻴﺪي ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺑﺮاي ﺗﺎﻣﻴﻦ ﺑﺮق اﻳﻦ‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﺖ‪) .‬ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺳﺎزﻣﺎن اﻧﺮژي ﻫﺎي ﻧﻮ اﻳﺮان‪ :1387 ،‬ص‪ (3‬ﻇﺮﻓﻴﺖ ﭘﺮوژه ﻫﺎي در ﺣﺎل‬
‫ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري و در ﺣﺎل اﺟﺮاي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﺮژي ﺧﻮرﺷﻴﺪي در ﻣﺠﻤﻮع ‪ 5173/4‬ﻛﻴﻠﻮ وات ﻣﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1387‬در ﻣﺠﻤﻊ ‪ 75‬ﻫﺰار ﻛﻴﻠﻮ وات ﺳﺎﻋﺖ ﺑﺮق ﺧﻮرﺷﻴﺪي ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺮوژه ‪ 30‬ﻛﻴﻠﻮ‬
‫وات ﻓﺘﻮوﻟﺘﺎﺋﻴﻚ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﮔﺎه درﺑﻴﺪ ﻳﺰد و ﺳﺮﻛﻮﻳﺮ ﺳﻤﻨﺎن ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ) ﺗﺮازﻧﺎﻣﻪ اﻧﺮژي‪:1389 ،‬‬
‫ﺻﺺ‪.(240-239‬‬
 ‫ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻛﺎرﺑﺮدي ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،13‬ﺷﻤﺎره ‪ ،16‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬ ‫‪22‬‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫‪ -‬ﻧﻔﺖ‬
‫اﻳﺮان ﺑﺎ دارا ﺑﻮدن ‪ 137/6‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺑﺸﻜﻪ ﻧﻔﺖ‪ ،‬دوﻣﻴﻦ دارﻧﺪه ﺑﺰرگ ﻧﻔﺖ در ﺟﻬﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رود و ‪ 10/3‬درﺻﺪ از ﻛﻞ ذﺧﺎﻳﺮ ﻧﻔﺖ ﺟﻬﺎن را در ﺧﻮد ﺟﺎي داده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺰان ذﺧﺎﻳﺮ‬
‫ﻧﻔﺖ اﻳﺮان از ‪ 92/9‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺑﺸﻜﻪ در ﺳﺎل ‪ 1989‬ﺑﻪ ‪ 137/6‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺑﺸﻜﻪ در ﺳﺎل ‪ 2009‬رﺳﻴﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺰان ذﺧﺎﻳﺮ ﻧﻔﺖ اﻳﺮان ﻧﺰدﻳﻚ دو ﺑﺮاﺑﺮ آﻣﺮﻳﻜﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ) ‪ 73/3‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺑﺸﻜﻪ(‪ ،‬ﻧﺰدﻳﻚ ‪5‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺸﻮر آﻣﺮﻳﻜﺎ ) ‪ 28/4‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺑﺸﻜﻪ(‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﺑﺮاﺑﺮ ذﺧﺎﻳﺮ ﻧﻔﺖ اروﭘﺎ و اوراﺳﻴﺎ ) ‪136/9‬‬
‫ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺑﺸﻜﻪ(‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﺑﺮاﺑﺮ ذﺧﺎﻳﺮ ﻧﻔﺖ ﻛﻞ ﻗﺎره آﻓﺮﻳﻘﺎ )‪ 127/7‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺑﺸﻜﻪ( و ﻧﺰدﻳﻚ ‪4‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ذﺧﺎﻳﺮ آﺳﻴﺎ ﭘﺎﺳﻴﻔﻴﻚ )‪ 42/2‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺑﺸﻜﻪ( ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﺮان ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪ ‪202/4‬‬
‫ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻦ ) ‪ 5/3‬درﺻﺪ ﻛﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻔﺖ ﺟﻬﺎن( ﺑﻌﺪ ازﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ ,‬روﺳﻴﻪ و آﻣﺮﻳﻜﺎ ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫ﻛﻨﻨﺪه ﺑﺰرگ ﻧﻔﺖ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲ آﻳﺪ‪BP Statistical Review of world ).‬‬
‫‪.(Energy, 2010: 6-9‬‬
‫‪-‬ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﻤﻴﺰﺗﺮﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ ﻓﺴﻴﻠﻲ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺳﻮﺧﺘﻦ آن ﮔﺎز ﺳﻤﻲ و‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎك ﻣﻨﻮ اﻛﺴﻴﺪ ﻛﺮﺑﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺎﺣﺼﻞ ﺳﻮﺧﺖ آن ﻏﺎﻟﺒﺎً آب و ﻣﻘﺪار ﻧﺎﭼﻴﺰي‬
‫دي اﻛﺴﻴﺪ ﻛﺮﺑﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻲ ﺗﻮان از آن ﺑﻪ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﺮﺗﺮ‪ ،‬اﻳﻤﻦ و ﺳﺎﻟﻢ در ﻣﺤﻴﻂ ﻫﺎي ﺧﺎﻧﮕﻲ‪،‬‬
‫ﺗﺠﺎري‪ ،‬ﺻﻨﻌﺘﻲ و اداري داراي ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺑﺴﺘﻪ و ﻣﺤﺪود اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪ ) .‬ﻗﺪﻳﺎﻧﻲ و ﻛﺮﺑﺎﺳﻲ‪،‬‬
‫‪ :1388‬ص‪ .(3‬اﻳﺮان از ﻧﻈﺮ ذﺧﺎﻳﺮ ﮔﺎز ﺑﺴﻴﺎر ﻏﻨﻲ اﺳﺖ و ﺑﺎ دارا ﺑﻮدن ‪ 29/61‬ﺗﺮﻳﻠﻴﻮن ﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ‬
‫ذﺧﺎﻳﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﺤﺼﺎل ﮔﺎز ﻛﻪ ﻣﻌﺎدل ‪ 15/8‬درﺻﺪ ﻛﻞ ذﺧﺎﻳﺮ اﺛﺒﺎت ﺷﺪه ﮔﺎز ﺟﻬﺎن ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫دوﻣﻴﻦ دارﻧﺪه ﺑﺰرگ ﮔﺎز ﺟﻬﺎن ﺑﻌﺪ از روﺳﻴﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رود‪ .‬ﺣﺠﻢ ذﺧﺎﻳﺮ ﮔﺎز اﻳﺮان از ‪14/1‬‬
‫ﺗﺮﻳﻠﻴﻮن ﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ در ﺳﺎل ‪ 1980‬ﺑﻪ ‪ 29/61‬ﺗﺮﻳﻠﻴﻮن ﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ در ﺳﺎل ‪ 2009‬رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻴﺰان ذﺧﺎﻳﺮ ﮔﺎز اﻳﺮان ﻃﻲ اﻳﻦ ﻣﺪت ﺑﻴﺶ از دو ﺑﺮاﺑﺮ رﺷﺪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﺮان ﺑﻴﺶ از دو‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﻞ ذﺧﺎﻳﺮ ﮔﺎز آﻓﺮﻳﻘﺎ )‪ 14/76‬ﺗﺮﻳﻠﻴﻮن ﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ(‪ ،‬ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﻞ ذﺧﺎﻳﺮ آﺳﻴﺎ‬
‫ﭘﺎﺳﻴﻔﻴﻚ)‪ 16/24‬ﺗﺮﻳﻠﻴﻮن ﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ( و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﻞ ذﺧﺎﻳﺮ ﻗﺎره آﻣﺮﻳﻜﺎ)‪17/22‬‬
‫ﺗﺮﻳﻠﻴﻮن ﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ( ذﺧﺎﻳﺮ ﮔﺎز دارد‪ .‬ﺣﺪود دو ﺳﻮم از ذﺧﺎﻳﺮ ﮔﺎز اﻳﺮان در ﻣﻴﺎدﻳﻦ ﮔﺎزي ﻏﻴﺮ‬
‫ﻫﻤﺮاه) ﻣﺴﺘﻘﻞ( ﻗﺮار دارﻧﺪ )‪ .(countery analysis briefs of iran, 2010: 7‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﻴﺎدﻳﻦ ﮔﺎزي ﻏﻴﺮ ﻫﻤﺮاه اﻳﺮان ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﭘﺎرس ﺟﻨﻮﺑﻲ )‪ 8-14/2‬ﺗﺮﻳﻠﻴﻮن ﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ(‪ ،‬ﭘﺎرس‬
‫ﺷﻤﺎﻟﻲ )‪ 1/4‬ﺗﺮﻳﻠﻴﻮن ﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ(‪ ،‬ﻛﻨﮕﺎن )‪0/82‬ﺗﺮﻳﻠﻴﻮن ﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ(‪ ،‬ﻧﺎر )‪ 0/37‬ﺗﺮﻳﻠﻴﻮن ﻣﺘﺮ‬
‫ﻣﻜﻌﺐ( و ﻛﻨﮕﻴﺮان ﺑﺎ ‪ 0/31‬ﺗﺮﻳﻠﻴﻮن ﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ ذﺧﺎﻳﺮ ﮔﺎز ‪.‬از ﻛﻞ ذﺧﺎﻳﺮ ﮔﺎز اﻳﺮان ‪ 9/24‬ﺗﺮﻳﻠﻴﻮن‬
 ‫‪23‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫ﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ ذﺧﺎﻳﺮ ﮔﺎز واﻗﻊ در ﺧﺸﻜﻲ ﺑﻮده و ‪ 18/93‬ﺗﺮﻳﻠﻴﻮن ﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺎﻃﻖ درﻳﺎﻳﻲ واﻗﻊ‬
‫ﺷﺪه اﻧﺪ )‪.(Bahamannia, 2006:12- 13‬‬
‫‪ -‬ﻣﻨﺎﺑﻊ آﺑﺰي‬
‫اﻳﺮان ﺑﻪ دﻟﻴﻞ واﻗﻊ ﺷﺪن در ﻣﺠﺎورت درﻳﺎﻫﺎي ﺧﺰر‪ ،‬ﻋﻤﺎن و ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس از اﻣﻜﺎﻧﺎت‬
‫ﺑﺎﻟﻘﻮه اي ﺑﺮاي ﺻﻴﺪ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آﺑﺰﻳﺎن ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮاﻳﻦ رودﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎ و درﻳﺎﭼﻪ‬
‫ﻫﺎي داﺧﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺳﺮﺷﺎري از اﻧﻮاع آﺑﺰﻳﺎن را دراﺧﺘﻴﺎر اﻳﺮان ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ) ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺎ‪:1381 ،‬‬
‫ص‪ .(91‬ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷﻴﻪ درﻳﺎي ﺧﺰر در ﺗﺠﺎرت ﺧﺎوﻳﺎر ﺑﺮاي درآﻣﺪﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻘﺶ دارﻧﺪ‪ .‬درﻳﺎي‬
‫ﺧﺰر ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ درﻳﺎﭼﻪ دﻧﻴﺎ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪374000‬ﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ اﺳﺖ و‪ %80‬ﺗﺎ ‪ %90‬ﺗﺎس ﻣﺎﻫﻴﺎن دﻧﻴﺎ‬
‫در اﻳﻦ درﻳﺎﭼﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ‪.(http://fisheries.ir/portal/Home/ShowPage.aspx).‬ﻣﻴﺰان‬
‫ﺻﻴﺪ و آﺑﺰي ﭘﺮوري اﻳﺮان در ﺳﺎل ‪ 1387‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 562594‬ﺗﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻣﻘﺪار‬
‫‪ 34198‬ﺗﻦ درآب ﻫﺎي ﺟﻨﻮب و ‪ 36967‬ﺗﻦ در آب ﻫﺎي ﺷﻤﺎل ﺻﻴﺪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از اﻳﻦ‬
‫ﻣﻘﺪار ‪ 183647‬ﺗﻦ آﺑﺰي ﭘﺮوري ﺑﻮده اﺳﺖ )ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﻪ آﻣﺎري ﺳﺎزﻣﺎن ﺷﻴﻼت‪ :1388 ،‬ص‪ .(14‬در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1387‬ﻣﻘﺪار ‪ 2/3‬ﺗﻦ ﺧﺎوﻳﺎر‪ 1346/2 ،‬ﺗﻦ ﻣﻴﮕﻮ و ‪ 23027/3‬ﺗﻦ ﺳﺎﻳﺮ آﺑﺰﻳﺎن و اﻧﻮاع ﻣﺎﻫﻲ‬
‫و در ﻣﺠﻤﻮع ‪ 24376/3‬ﺗﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ آﺑﺰي ﺻﺎدر ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ) ﻫﻤﺎن ‪ :‬ص‪.(49‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮي‬
‫ﻗﺪرت ﻋﺎﻣﻞ ﺣﻴﺎت و ﺑﻘﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﻣﺠﻤﻮع ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻫﺎي‬
‫آن ﻛﺸﻮر در ﺗﺤﻤﻴﻞ اراده ﺧﻮد ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺮاي ﻧﻴﻞ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد‪ .‬اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ از‬
‫ﺳﻮي ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان وداﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺨﺘﻠﻒ درﺑﺎره ﻋﻮاﻣﻞ و ﻣﺘﻐﻴﻴﺮﻫﺎي ﺗﺎﺛﻴﺮﮔﺬار ﺑﺮ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ‬
‫اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ دﻗﺖ در ﻣﺒﺎﻧﻲ و ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻫﺎي ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ از دﻳﺪﮔﺎه ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان‪،‬‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه اي از اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ در ﺑﻴﻦ ﻣﺪل ﻫﺎ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ .‬ﺑﻄﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺮ ﻣﻮارد زﻳﺮ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺗﺎﻛﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ :‬ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻜﻲ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻜﻲ و ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ارﺗﺒﺎﻃﻲ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻗﻠﻴﻤﻲ و ‪...‬‬
‫ب( وﺳﻌﺖ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﺗﻮﭘﻮﮔﺮاﻓﻲ‪ ،‬ﻋﻮارض دروﻧﻲ و ﭘﻴﺮاﻣﻮﻧﻲ ﻛﺸﻮر‬
‫ج( ﺑﻨﻴﺎدﻫﺎي زﻳﺴﺘﻲ ﺷﺎﻣﻞ آب‪ ،‬ﺧﺎك‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ زﻳﺴﺘﻲ و ﻏﺬاﺋﻲ‬
‫د( ﻣﻨﺎﺑﻊ زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺮژي‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻌﺪﻧﻲ اﻋﻢ از اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ و ﻏﻴﺮ اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ‬
‫ت( ﺟﻤﻌﻴﺖ و ﻣﻠﺖ‪ ،‬وﺿﻊ ﻛﻤﻲ و ﻛﻴﻔﻲ‪ ،‬ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﻧﻴﺮوي اﻧﺴﺎﻧﻲ و ‪...‬‬
 ‫ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻛﺎرﺑﺮدي ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،13‬ﺷﻤﺎره ‪ ،16‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬ ‫‪24‬‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫ﻟﺬا ﺑﺤﺚ درﺑﺎره ﻧﻘﺶ ﻋﻮاﻣﻞ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ در ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻗﺪرت ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺤﻞ ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺸﻮر اﻳﺮان ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺑﺮﺧﻮرداري از ﻣﻮﻟﻔﻪ ﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻗﺪرت آﻓﺮﻳﻦ و ﻣﻮﺛﺮ در‬
‫ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺎه وﻳﮋه اي دارد و ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه اي از ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ اﻳﺮان ﻧﺎﺷﻲ از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﺗﻤﺎم ﻋﻮاﻣﻞ و ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﻮﺛﺮ ﺑﺮ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ )ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‬
‫اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻜﻲ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻜﻲ و ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ارﺗﺒﺎﻃﻲ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ دﺳﺘﺮﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‬
‫اﻗﻠﻴﻤﻲ و ‪ ،(...‬ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺳﺮزﻣﻴﻦ )وﺳﻌﺖ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﺗﻮﭘﻮﮔﺮاﻓﻲ‪ ،‬ﻋﻮارض دروﻧﻲ و‬
‫ﭘﻴﺮاﻣﻮﻧﻲ ﻛﺸﻮر(‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎدﻫﺎي زﻳﺴﺘﻲ )ﺷﺎﻣﻞ آب‪ ،‬ﺧﺎك‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ زﻳﺴﺘﻲ و‬
‫ﻏﺬاﺋﻲ( و ﻣﻨﺎﺑﻊ زﻳﺮ زﻣﻴﻨﻲ )ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺮژي‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻌﺪﻧﻲ اﻋﻢ از اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ و ﻏﻴﺮ‬
‫اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ(‪ ،‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻛﺸﻮر اﻳﺮان داراي وﺿﻌﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ اﺳﺖ و ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻠﻬﺎي ﺑﺎﻻﺋﻲ را در ﺗﻤﺎم اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎ داراﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﺑﺎﻟﻘﻮه ﺷﺮاﻳﻂ ﻻزم ﺑﺮاي ﻗﺪرت‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ اي و ﺣﺘﻲ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺷﺪن اﻳﺮان ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ و اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﻧﻴﺮوي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻴﺘﻮان اﻳﻦ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻫﺎ را ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ذﻛﺮ ﺷﺪه و‬
‫ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻫﺎي ﺑﺎﻟﻘﻮه ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﻳﺮان‪ ،‬رﺳﻴﺪن اﻳﺮان ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اول ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ و ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ‬
‫ﻟﺤﺎظ ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ ﺑﻼﻣﻨﺎزع دور از دﺳﺘﺮس ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﻋﺎﻣﻞ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﺎﻛﻴﻔﻴﺖ‬
‫و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻫﺎي ﺑﺎﻟﻘﻮه ﺗﻮﻟﻴﺪﻗﺪرت‪ ،‬ﺑﻮﻳﮋه ﺣﻮزه ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ آن را ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ‬
‫ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺎﺧﺬ‬
‫‪ -1‬اﺑﻮاﻟﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ :1376 :‬ﻣﺒﺎﻧﻲ‪ ‬ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات‪ ‬ﺗﻮس‪ ،‬ﺟﻠﺪ‪ ‬ﻧﺨﺴﺖ‪  .‬‬
‫‪ -2‬اﻋﻈﻤﻲ‪ ،‬ﻫﺎدي‪ :1385 ،‬وزن ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻜﻲ و ﻧﻈﺎم ﻗﺪرت ﻣﻨﻄﻘﻪ اي )ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻮردي‪:‬‬
‫ﺟﻨﻮب ﻏﺮب آﺳﻴﺎ(‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ‪ ،‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن‪  .‬‬
‫‪ -3‬اﻓﺸﺎر ﺳﻴﺴﺘﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻳﺮج‪ :1386 ،‬ﺟﺰﻳﺮه ﺑﻮﻣﻮﺳﻲ و ﺟﺰاﻳﺮ ﺗﻨﺐ ﺑﺰرگ و ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات دﻓﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‪  .‬‬
‫‪ -4‬اﻓﺸﺮدي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ‪ :1381،‬ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ﻗﻔﻘﺎز و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ‬
‫اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬داﻧﺸﻜﺪه ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ و ﺳﺘﺎد‪.‬‬
 ‫‪25‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫‪ -5‬ﺑﺪري‪ ‬ﻓﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮر‪ :1388 ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي‪ ‬اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ‬اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭘﻴﺎم‪ ‬ﻧﻮر‪  .‬‬

‫‪ :1374 -------------- -6‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي‪ ‬اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ‬اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭘﻴﺎم‪ ‬ﻧﻮر‪.‬‬
‫‪ -7‬ﺗﻬﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻣﺠﺘﺒﻲ‪ :1382،‬اﻣﻨﻴﺖ ﻣﻠﻲ‪ ،‬داﻛﺘﺮﻳﻦ و ﺳﻴﺎﺳﺘﻬﺎي دﻓﺎﻋﻲ و اﻣﻨﻴﺘﻲ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ارﺗﺶ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان ‪ ‬‬
‫‪ -8‬ﺣﺎﻓﻆ‪ ‬ﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪ :1386 ،‬ﻗﺪرت‪ ‬و‪ ‬ﻣﻨﺎﻓﻊ‪ ‬ﻣﻠﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ‪ ‬اﻧﺘﺨﺎب‪  .‬‬
‫‪ :1385 ---------------- -9‬اﺻﻮل‪ ‬و‪ ‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ‪ ‬ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﭘﺎﭘﻠﻲ‪  .‬‬
‫‪ :1381 ---------------- -10‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي‪ ‬ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ‬اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪  .‬‬
‫‪ :1379 ---------------- -11‬ﻣﺒﺎﻧﻲ‪ ‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‪ ‬ﺳﻴﺎﺳﻲ_اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن‪ ‬ﺣﻮزه‪ ‬ﻫﺎ‪ ‬و‪ ‬‬
‫ﻣﺪارس‪ ‬ﻋﻠﻤﻴﻪ‪ ‬ﺧﺎرج‪ ‬از‪ ‬ﻛﺸﻮر‪  .‬‬
‫‪ -12‬ﺣﺎﻓﻆ ‪ ‬ﻧﻴﺎ‪  ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ و ‪ ‬اﺣﻤﺪي ‪ ‬ﭘﻮر‪  ،‬زﻫﺮا و ‪ ‬ﺑﺪﻳﻌﻲ‪  ،‬ﻣﺮﺟﺎن‪ :1378 ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ‪ ‬ﻣﺒﺎﻧﻲ ‪ ‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ‪ ‬ﻗﺪرت ‪ ‬ﻣﻠﻲ ‪ ‬ﺟﻤﻬﻮري ‪ ‬اﺳﻼﻣﻲ ‪ ‬اﻳﺮان )ﭘﺮوژه ‪ ‬ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ(‪ ،‬ﻓﺼﻞ ‪ ‬اول‪ ،‬ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮي‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه‪ ‬ﺗﺮﺑﻴﺖ‪ ‬ﻣﺪرس ‪ ‬‬
‫‪ -13‬روﺷﻨﺪل‪ ،‬ﺟﻠﻴﻞ‪ :1374 ،‬اﻣﻨﻴﺖ‪ ‬ﻣﻠﻲ‪ ‬و‪ ‬ﻧﻈﺎم‪ ‬ﺑﻴﻦ‪ ‬اﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪  .‬‬
‫‪ -14‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺷﻴﻼت اﻳﺮان‪ :1388 ،‬ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﻪ آﻣﺎري ‪ ،1379-1387‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و‬
‫ﺑﻮدﺟﻪ‪ ،‬ﮔﺮوه آﻣﺎر و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻴﻼت‪  .‬‬
‫‪ -15‬ﺳﻴﻒ زاده‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ‪ :1378 ،‬اﺻﻮل رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻞ ﺗﻬﺮان‪ .‬ﻧﺸﺮ‪ :‬دادﮔﺴﺘﺮ‪ ،‬ﺟﻠﺪ‪  .1‬‬
‫‪ -16‬ﻃﺎﻫﺮي ‪ ‬ﻣﻮﺳﻮي‪  ،‬ﻣﻌﺼﻮﻣﻪ‪  :1387 ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ‪ ‬و ‪ ‬اﺳﺘﺮاﺗﮋي ‪ ‬ﻣﻠﻲ ‪ ‬اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪  ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ‪ ‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ ‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي‪ ‬ﻣﺴﻠﺢ‪  .‬‬
‫‪ -17‬ﻋﺒﺎس ﺷﻮازي‪ ،‬ﻋﻠﻲ‪ :1387،‬راﺑﻄﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و اﻣﻨﻴﺖ ﺑﺎ ﺗﺎﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﻧﻘﺶ و ﻛﺎر وﻳﮋه‬
‫ﻧﻴﺮوي اﻧﺘﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ داﻧﺶ اﻧﺘﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﭼﻬﺎرم‪  .‬‬
‫‪ -18‬ﻋﺰﺗﻲ‪ ،‬ﻋﺰت اﷲ‪ :1383،‬ژﺋﻮاﺳﺘﺮاﺗﮋي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ .‬ﺳﻤﺖ‪.‬‬
‫‪ :1380------------ -19‬ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ‪ ‬در‪ ‬ﻗﺮن‪ ‬ﺑﻴﺴﺖ‪ ‬و‪ ‬ﻳﻜﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪  .‬‬
‫‪ :1377------------ -20‬ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ .‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﻤﺖ‪  .‬‬
‫‪ :1371------------ -21‬ژﺋﻮﭘﻮﻟﻴﺘﻴﻚ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ .‬ﺳﻤﺖ‪  .‬‬
‫‪ -22‬ﻗﻮام‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﻲ‪ :1383 ،‬اﺻﻮل‪ ‬ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ‬ﺧﺎرﺟﻲ‪ ‬و‪ ‬ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ‬ﺑﻴﻦ‪ ‬اﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪  .‬‬
‫‪ :1370-------------- -23‬اﺻﻮل ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ و رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪  .‬‬
 ‫ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻛﺎرﺑﺮدي ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،13‬ﺷﻤﺎره ‪ ،16‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬ ‫‪26‬‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫‪ -24‬ﻛﺎﺗﻢ‪ ،‬رﻳﭽﺎرد‪ :1378 ،‬ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ در اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺣﻤﺪ ﺗﺪﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻛﻮﻳﺮ‪  .‬‬
‫‪ -25‬ﻛﺎﻇﻤﻲ‪  ،‬ﻋﻠﻲ ‪ ‬اﺻﻐﺮ‪  :1369 ،‬ﻧﻘﺶ ‪ ‬ﻗﺪرت ‪ ‬در ‪ ‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ‪ ‬و ‪ ‬رواﺑﻂ ‪ ‬ﺑﻴﻦ ‪ ‬اﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪  ،‬ﻧﺸﺮ ‪ ‬‬
‫ﻗﻮﻣﺲ‪  .‬‬
‫‪ -26‬ﻛﺎﻇﻤﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻲ اﺻﻐﺮ‪ :1373 ،‬رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻞ در ﺗﺌﻮري و ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻗﻮﻣﺲ‪  .‬‬
‫‪ -27‬ﻛﺎﻟﻴﻨﺰ‪ ،‬ﺟﻲ‪ .‬ام‪ :1370،‬اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﺑﺰرگ ) اﺻﻮل و روﻳﻪ ﻫﺎ(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻮرش ﺑﺎﻳﻨﺪر‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪  .‬‬
‫‪ -28‬ﻛﺎﻣﺮان‪ ،‬ﺣﺴﻦ و ذﻛﻲ‪ ،‬ﻗﺮﺑﺎﻧﻌﻠﻲ و ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﻓﺮﻫﺎد‪ :1384 ،‬اﺛﺮات ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺗﻮﭘﻮﮔﺮاﻓﻴﻚ ﺑﺮ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ‪ ،‬دوره ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ 6‬و ‪ 7‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن‪  .‬‬
‫‪ -29‬ﻛﺮﺑﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺿﺎ و ﻗﺪﻳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻌﻴﻤﻪ‪ :1388 ،‬ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺧﻮدرو‪ ،‬ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺻﻨﻌﺖ ﺧﻮدرو‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎره ‪  .135‬‬
‫‪ -30‬ﻛﺮﻳﻤﻲ ﭘﻮر‪ ،‬ﻳﺪاﷲ‪ :1379 ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ اﻳﺮان و ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن )ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﻨﺶ و ﺗﻬﺪﻳﺪ(‪،‬‬
‫ﻛﺮج‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻬﺎد داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ واﺣﺪ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻌﻠﻢ ﺗﻬﺮان‪  .‬‬
‫‪ -31‬ﻣﺠﺘﻬﺪزاده‪ ،‬ﭘﻴﺮوز‪ :1385 ،‬ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﻣﺮزﻫﺎ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﻤﻴﺪ رﺿﺎ ﻣﻠﻚ ﻣﺤﻤﺪي ﻧﻮري‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ‪  .‬‬
‫‪ -32‬ﻣﺨﺘﺎري ﻫﺸﻲ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ و ﻧﺼﺮﺗﻲ‪ ،‬ﺣﻤﻴﺪرﺿﺎ‪ :1389 ،‬اﻣﻨﻴﺖ اﻧﺮژي و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ژﺋﻮاﻧﺮژي‬
‫اﻳﺮان‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮ ﭘﻠﻴﺘﻴﻚ‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪  .‬‬
‫‪ -33‬ﻣﻈﻔﺮي‪ ،‬ﻫﺎﻧﻴﻪ و رﺋﻴﺲ اﻟﺴﺎدات‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺣﻤﻴﺪ رﺿﺎ‪ :1388 ،‬ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ) ﺑﺎد و‬
‫دﻣﺎ( ﺑﺮ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‬
‫ﺳﻮم‪  .‬‬
‫‪ -34‬ﻣﻠﻜﻮﺗﻴﺎن‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﻲ‪ :1383 ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ‬
‫اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸﻜﺪه ﺣﻘﻮق و ﻋﻠﻮم ﺳﻴﺎﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪  .63‬‬
‫‪ -35‬ﻣﻮرﮔﻨﺘﺎ‪  ،‬ﻫﺎﻧﺲ‪  :1384 ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ‪ ‬ﻣﻴﺎن ‪ ‬ﻣﻠﺘﻬﺎ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ‪ ‬ﺣﻤﻴﺮا ‪ ‬ﻣﺸﻴﺮ ‪ ‬زاده‪  ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮ ‪ ‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‪ ‬ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ‬و‪ ‬ﺑﻴﻦ‪ ‬اﻟﻤﻠﻠﻲ‪  .‬‬
‫‪ -36‬ﻣﻴﺮ ﺣﻴﺪر‪ ،‬دره‪ :1381 ،‬ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪.‬‬
‫‪ :1375 -------------- -37‬ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪.‬‬
‫‪ :1357--------------- -38‬اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻣﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
 ‫‪27‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﻗﺪرت ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‬
‫‪Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021‬‬

‫‪ -39‬ﻣﻴﺮ ﺣﻴﺪر‪ ،‬دره‪ :1367 ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻃﺮح ﻫﺎي ﺗﻔﻜﻴﻚ ﺗﺮدد در ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس و‬
‫ﺗﻨﮕﻪ ﻫﺮﻣﺰ‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‪4‬‬
‫‪ -40‬ﻣﻴﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻬﺪي‪ :1381،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪.‬‬
‫‪ -41‬ﻧﺒﻮي‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻋﺒﺎس‪ :1379،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻗﺪرت‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﻤﺖ‪.‬‬
‫‪ -42‬ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺳﺎزﻣﺎن اﻧﺮژي ﻫﺎي ﻧﻮ اﻳﺮان )ﺳﺎﻧﺎ(‪ ،1386 ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،1‬ﻣﺮداد ‪86‬‬
‫‪ -43‬ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺳﺎزﻣﺎن اﻧﺮژي ﻫﺎي ﻧﻮ اﻳﺮان )ﺳﺎﻧﺎ(‪ ،1387 ،‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺗﻴﺮ ‪1387‬‬
‫‪ -44‬واﻟﺘﺮز‪ ،‬راﺑﺮت‪ :1363 ،‬دام ﺳﻼح ﻫﺴﺘﻪ اي‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﻓﺘﺎﺣﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻞ‪.‬‬
‫‪ ----------------- -45‬ﺳﻼح ﻫﺴﺘﻪ اي و راﻫﻲ ﺑﺮاي ﮔﺮﻳﺰ از آن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ‬
‫ﻓﺘﺎﺣﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪.‬‬
‫‪ -46‬وزارت ﻧﻴﺮو‪ :1389 ،‬ﺗﺮازﻧﺎﻣﻪ اﻧﺮژي ﺳﺎل ‪ :1387‬ﻣﻌﺎوﻧﺖ اﻣﻮر ﺑﺮق و اﻧﺮژي‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‬
‫رﻳﺰي ﻛﻼن ﺑﺮق و اﻧﺮژي‪.‬‬

‫‪Banks, Ferdinand, 2007: a long introduction to economic theory and‬‬

‫‪natural gas.‬‬

‫‪Bahamannia, GH, 2006: Developing Gas Markets in Persian Gulf‬‬

‫‪case study: Iran. 23 rd Gas conference. Amsterdam.‬‬

‫‪BP Statistical Review of world Energy, 2010: BP, London‬‬

‫‪Country Analysis Briefs, IRAN, 2010, www.eia.doe.gov‬‬

‫‪Chaudnary, shamila N, 2000: Iran to India natural gas pipline:‬‬

‫‪implications for conflict resolation & regionalism in India, iran and‬‬
‫‪Pakistan.2000.‬‬
‫‪Eberstadt, Nicholas, 1991: population change and National security.‬‬
‫‪Foreign Affairs, Vol.70, No.3.‬‬
 1389 ‫ ﺑﻬﺎر‬،16 ‫ ﺷﻤﺎره‬،13 ‫ﺟﻠﺪ‬،‫ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻛﺎرﺑﺮدي ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‬ 28
Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 3:06 +0330 on Friday January 22nd 2021

Glassner, Martin Ira, 1993: Political Geography. United States of

America: New York: Johan wiley& Sons, Inc.

Goldstein, Joshua s, 1999: International Relations. New York:

Longman.

Taylor, Peter, 1993: Political Geography. England: Longman

Scientific & Technical.

http://newsblog. Ir/? =3679

http;//www.iraneconomist. Ir 1385/9/18
http://forun.patoghu.com/thread13894. Html
http://www.ngdir.com/minemineral/PMineMineral.as
http://fisheries.ir/portal/Home/ShowPage.aspx
http://irannec.com/files/site1/pages/articles_2/Mabahese_Rahbodi_En
ergy/4.pdf