‫؛‬‫روابط خارجي جمهوري اسلامي ايران و تاجیکستان‬

‫بسترهاي همگرايي و زمینه هاي واگرايي‬

‫‪1‬‬
‫حبیب اله ابوالحسن شیرازی‬
‫عضو ﻫﻴﺄت علمی و دانشﻴار گروه روابط بﻴنالملل‪ ،‬دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‬

‫‪ID‬‬
‫(تاریخ دریافت ‪ - 97/5/13‬تاریخ تصویب ‪)97/6/82‬‬

‫چکیده‬
‫پس از تجزیه اتحاد جماﻫﻴر شوروی و پﻴدایش پنج کشور جدید در آسﻴای مرکزی‪ ،‬فصل جدیدی‬
‫‪fS‬‬
‫در روابط ایران با این کشورﻫا بوجود آمد‪ .‬موضوع روابط جمهوری اسلامی ایران و تاجﻴکستان ﻫمواره با‬
‫اﻫمﻴت زیادی مطرح شده و این امر پﻴش از ﻫر چﻴز به سبب پﻴوندﻫای تاریخی‪ ،‬فرﻫنگی و زبانی موجود‬
‫مﻴان دو کشور و ذکر این حقﻴقت که تاجﻴکستان به عنوان تنها کشور فارسیزبان در آسﻴای مرکزی‬
‫‪eo‬‬
‫است که وضعﻴت متمایزی با سایر کشورﻫای این منطقه دارد‪ .‬آسﻴای مرکزی از جمله مناطقی است که‬
‫از جایگاﻫی روزافزون در مناسبات منطقهای و بﻴنالمللی‪ ،‬برخوردار گشته و اکنون به عنوان یکی از‬
‫مهمترین زیر سﻴستمﻫای منطقهای محسوب میشود‪ .‬سﻴاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در‬
‫تاجﻴکستان‪ ،‬از یک سو بر پایه عوامل ﻫمگرایی در حوزهﻫای سﻴاسی‪ ،‬اقتصادی و فرﻫنگی‪ ،‬از فرصتﻫا و‬
‫‪iv‬‬

‫زمﻴنه ﻫای نفوذ و ﻫمکاری‪ ،‬برخوردار است و از طرف دیگر با توجه به عوامل واگرایی با چالشﻫا و‬
‫تهدیداتی مواجه میباشد که برآیند این امر‪ ،‬ﻫمواره در جهتگﻴری سﻴاست خارجی ایران در تاجﻴکستان‬
‫‪ch‬‬

‫تﺄثﻴرگذار بوده است‪ .‬این مقاله ضمن شناسایی مهمترین عوامل ﻫمگرایی و واگرایی پﻴشروی سﻴاست‬
‫خارجی ایران به ارزیابی کلی از خط مشیﻫای اتخاذ شده در تاجﻴکستان میپردازد‪.‬‬
‫واژههای کلیدی‪ :‬جمهوری اسلامی ایران‪ ،‬تاجﻴکستان‪ ،‬روابط خارجی‪ ،‬ﻫمگرایی‪ ،‬واگرایی‪.‬‬
‫‪Ar‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Email: habib_shirazi@yahoo.com‬‬ ‫نویسنده مسئول‪:‬‬
‫فصلنامه مطالعات روابط بین الملل‪ ،‬سال یازدهم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬تابستان‪ ،1931‬صص‪.24 -3 .‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫فصلنامه مطالعات روابط بینالملل‪ ،‬سال یازدهم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬تابستان ‪1931‬‬ ‫‪11‬‬

‫مقدمه‬
‫ایران و تاجﻴکستان دو کشور ﻫم زبان و ﻫم فرﻫنگ دارای پﻴوندﻫای تاریخی و سنتﻫای‬
‫استوار دوستی و ﻫمکاریﻫای سودمند میباشند‪ .‬مناسبات جمهوری اسلامی ایران با‬
‫جمهوری تاجﻴکستان پس از استقلال این کشور در ‪ 32‬شهریور‪ 3171‬آغاز گردید و ایران‪،‬‬
‫اولﻴن کشوری بود که سفارت خود را در شهر دوشنبه افتتاح نمود‪ .‬از زمان برقراری روابط‬
‫سﻴاسی تاکنون سﻴزده بار رئﻴس جمهور تاجﻴکستان برای دیدار دوجانبه به جمهوری‬

‫‪ID‬‬
‫اسلامی ایران سفر نموده که آخرین بار در مرداد ماه ‪ 3198‬بوده است و متقابلا رؤسای‬
‫جمهوری اسلامی ایران دوازده مرتبه از تاجﻴکستان دیدار داشتهاند که آخرین دیدار در‬

‫‪fS‬‬
‫شهریور ‪ 3191‬رخ داده است‪ .‬تاکنون بﻴش از ‪ 371‬سند ﻫمکاری در زمﻴنه ﻫای مختلف‬
‫سﻴاسی‪ ،‬امنﻴتی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬دفاعی و فرﻫنگی بﻴن دو کشور به امضاء رسﻴده است‪ .‬به طور‬
‫کلی روابط دو کشور را می توان به چهار دوره تقسﻴم کرد‪:‬‬
‫‪eo‬‬
‫‪ .3‬دوره اول مقارن با اوایل استقلال در سال ‪ 3993‬که تاجﻴکﻫا در اوان آشنایی با‬
‫دنﻴای خارج سرشار از شوق و احساس نسبت به ایران و ایرانی بودند‪ ،‬در این دوره آمد و‬
‫رفتﻫا و ارتباطات گسترده مردمی بﻴن دو کشور به ویژه در زمﻴنهﻫای فرﻫنگی چشمگﻴر‬
‫‪iv‬‬

‫بود‪.‬‬
‫‪ .8‬دوره دوم‪ ،‬دوران جنگﻫای داخلی (‪ )3998-3997‬قلمداد میشود که تلاش‬
‫‪ch‬‬

‫کشورمان بر پایان بخشﻴدن به درگﻴریﻫا و مهار بحران متمرکز بود‪ .‬در جریان جنگ داخلی‬
‫تاجﻴکستان در فاصله سالﻫای ‪ 3173‬تا ‪ ،3176‬ایران تلاشﻫای فراوانی را برای‬
‫‪Ar‬‬

‫مﻴانجیگری و پایان دادن به درگﻴریﻫا انجام داد که نمود آن‪ ،‬برگزاری مذاکرات صلح‬
‫دولت تاجﻴکستان و مخالفان در تهران بود‪ .‬نقش ایران در خلال سالﻫا برای پایان دادن به‬
‫درگﻴری ﻫای داخلی و ایفای نقش مهم در انعقاد قرارداد صلح و آشتی ملی در این کشور‬
‫موجب شد که تاجﻴکستان نﻴز ایران را به عنوان کشوری دوست‪ ،‬برادر و ﻫمزبان باقابلﻴت‬
‫ﻫمبستگی سﻴاسی قلمداد کند‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪11‬‬ ‫روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان؛ بسترهای همگرایی و زمینه های واگرایی‬

‫‪ .1‬دوره سوم (‪ ،)3997-8111‬دوره برقراری آشتی ملی و تثبﻴت صلح در تاجﻴکستان‬

‫بود که نقش ایران در این مرحله مهم بود‪.‬‬
‫‪ .4‬دوره چهارم ( از ‪ 8111‬تا ‪ ،)8135‬دوره شروع جدی و شکوفایی روابط اقتصادی‬
‫میباشد که با اجرای پروژهﻫای اساسی مانند حفر و احداث تونل استقلال و آغاز عملﻴات‬
‫ساخت سد و نﻴروگاه سنگتوده ‪ 8‬و فعالﻴت شرکتﻫا‪ ،‬تجار و سرمایهگذاران ایرانی در‬
‫تاجﻴکستان ﻫمراه بود‪ .‬در این راستا مساعدتﻫای جمهوری اسلامی ایران در ابعاد مختلف‬

‫‪ID‬‬
‫به تقویت روابط و توسعه مناسبات در تمامی عرصه ﻫا منجر گردید‪( .‬سایت خبری سفارت‬
‫جمهوری اسلامی ایران در تاجﻴکستان‪)97/6/3 ،‬‬
‫پﻴوندﻫای عمﻴق تاریخی و فرﻫنگی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری تاجﻴکستان از‬
‫‪fS‬‬
‫مهمترین عوامل رشد و گسترش مناسبات دو کشور در زمان استقلال تاجﻴکستان گردید‪.‬‬
‫علاوه بر آن‪ ،‬طرفﻴن تمایل خود را به گسترش روابط دوستی و ﻫمکاری چند جانبه که بر‬
‫‪eo‬‬
‫اساس اشتراکات استراتژیکی استوار شده بود تا سال ‪ 3194‬ادامه دادند‪ .‬توجه اساسی به‬
‫راهﻫای رشد ﻫمکاری اقتصادی و تجاری‪ ،‬سرمایهگذاری‪ ،‬اجرای طرحﻫای مشترک در‬
‫بخشﻫای انرژی و پﻴش از ﻫمه ﻫﻴدروانرژی‪ ،‬صنعت‪ ،‬راﻫسازی‪ ،‬کشاورزی و دیگر بخشﻫا‬
‫‪iv‬‬

‫صورت گرفت‪ .‬از آماده شدن نوبت اول نﻴروگاه آبی «سنگ توده ‪ »8 -‬و آمادگی ایران برای‬
‫شرکت در ساخت نﻴروگاهﻫای دیگر تاجﻴکستان‪ ،‬خط انتقال نﻴروی برق و خط آب از‬
‫‪ch‬‬

‫تاجﻴکستان به ایران و پﻴوستن راهﻫای آﻫن دو کشور ابراز رضایت شده است؛ ﻫمچنﻴن‬
‫ایران و تاجﻴکستان در چهارچوب سازمانﻫای منطقهای نظﻴر سازمان ﻫمکاریﻫای‬
‫‪Ar‬‬

‫اقتصادی( اکو) و سازمان ﻫمکاریﻫای شانگهای فعالﻴتﻫای مشترک دارند (آدمی‪:3198 ،‬‬
‫‪ .)14‬توسعه ﻫمکاریﻫا در بخشﻫای معارف‪ ،‬تندرستی‪ ،‬علوم و فنون‪ ،‬فرﻫنگ و گردشگری‬
‫نﻴز از موضوعات اساسی میباشد‪ .‬ﻫمکاریﻫای علمی و فرﻫنگی بﻴن دو کشور یکی از‬
‫صفحات درخشان رابطه تاجﻴکستان و ایران محسوب میشود؛ زیرا تبادل تجربه دانشمندان‪،‬‬
‫استادان‪ ،‬دانشجویان‪ ،‬عملی ساختن برنامهﻫای فرﻫنگی و موسﻴقی‪ ،‬اشتراک اﻫل علم و‬
‫فرﻫنگ در مراسم فرﻫنگی از فضایل اساسی این مناسبات میباشد‪ .‬در نهایت‪ ،‬ﻫمکاری سه‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫فصلنامه مطالعات روابط بینالملل‪ ،‬سال یازدهم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬تابستان ‪1931‬‬ ‫‪11‬‬
‫جانبه کشورﻫای فارسی زبان تاجﻴکستان‪ ،‬ایران و افغانستان در قالبی سه گانه نﻴز به طور‬
‫پرثمر رو به گسترش بوده و ﻫست‪.‬‬
‫ﻫمکاریﻫای متقابل در زمﻴنهﻫای گوناگون تا سال ‪ 3194‬توانست بسترﻫای مناسب‬
‫ﻫمگرایی بﻴن دو کشو را فراﻫم آورد ولی نگاﻫی به روند کلی روابط ایران و تاجﻴکستان از‬
‫زمان فروپاشی شوروی تاکنون‪ ،‬نشان میدﻫد که سطح روابط مﻴان دو کشور ﻫمواره با‬
‫پتانسﻴل ﻫای موجود فاصله فراوانی داشته است‪ .‬این موضوع به ویژه در سالﻫای اخﻴر بﻴش‬

‫‪ID‬‬
‫از گذشته به چشم خورده و روابط تهران و دوشنبه را عملا در حالتی از سردی ‪ -‬اگر نه‬
‫تﻴرگی ‪ -‬قرار داده است‪ .‬در فروردین ‪ ،3197‬زمانی که دکتر محمد جواد ظریف‪ ،‬وزیر خارجه‬
‫جمهوری اسلامی ایران در جریان سفر منطقهای خود به آسﻴای مرکزی از تاجﻴکستان دیدار‬
‫‪fS‬‬
‫نکرد‪ ،‬عادی نبودن وضعﻴت روابط دو کشور برای ناظران مسجل شد‪ .‬افزون بر این‪ ،‬آنگونه‬
‫که در گزارشﻫای رسمی و نﻴمهرسمی آمده‪ ،‬در اجلاس سال ‪ 3197‬سازمان ﻫمکاری‬
‫‪eo‬‬
‫شانگهای نﻴز ﻫمچون سالﻫای پﻴش‪ ،‬مخالفت دوشنبه با عضویت ایران بود که سبب شد‬
‫این موضوع در دستور کار اجلاس قرار نگﻴرد‪ .‬بر این اساس‪ ،‬نگاﻫی به زمﻴنهﻫای واگرایی و‬
‫عوامل سردی روابط مﻴان دو کشور و راهﻫای برونرفت از وضعﻴت موجود ضروری به نظر‬
‫‪iv‬‬

‫میرسد‪ .‬تحت چنﻴن شرایطی‪ ،‬سﻴاست خارجی جمهوری اسلامی ایران با چالشﻫا و‬
‫فرصتﻫایی روبهروست که شناخت صحﻴح آنها میتواند زمﻴنهساز اتخاذ و پیگﻴری یک‬
‫‪ch‬‬

‫سﻴاست خارجی واقعگرا‪ ،‬پویا و مطابق منافع ملی ایران باشد که در ادامه‪ ،‬به مهمترین‬
‫بسترﻫای ﻫمگرایی و زمﻴنهﻫای واگرایی در حوزهﻫای مختلف پرداخته میشود‪.‬‬
‫‪Ar‬‬

‫سؤال اصلی مقاله حاضر‪ ،‬این است که عمدهترین بسترﻫای ﻫمگرایی و زمﻴنهﻫای‬
‫واگرایی در سﻴاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال تاجﻴکستان چﻴست؟ فرضﻴه‬
‫مقاله بدین ترتﻴب قابل طرح است که مهمترین بسترﻫای ﻫمگرایی بﻴن ایران و تاجﻴکستان‬
‫میتواند در حوزهﻫای فرﻫنگی و اقتصادی باشد‪ ،‬در حالی که زمﻴنهﻫای واگرایی میتواند در‬
‫حوزهﻫای سﻴاسی‪ ،‬امنﻴتی مﻴان دو کشور بوجود آید‪ .‬تفاوت دیدگاه مقامات دو کشور در‬
‫سازمان دﻫی به روابط مشترک و تمایل مقامات تاجﻴک بر توسعه روابط سﻴاسی و اقتصادی‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪11‬‬ ‫روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان؛ بسترهای همگرایی و زمینه های واگرایی‬

‫با محوریت پﻴوندﻫای زبانی و تاریخی با ایران و در مقابل اولویت نگرش مذﻫبی در زاویه‬
‫دید مقامات ایرانی در ساماندﻫی روابط با تاجﻴکستان روابط تهران و دوشنبه را با‬
‫چالشﻫایی مواجه کرده است‪ .‬با ذکر این مقدمه‪ ،‬مقاله حاضر قصد دارد با استفاده از‬
‫نظریهﻫای نظریهپردازان علم سﻴاست درباره چگونگی و علل ایجاد ﻫمگرایی بﻴن جوامع‬
‫مختلف‪ ،‬به موضوع ﻫمگرایی مﻴان کشورﻫای آسﻴای مرکزی به طور اعم و تاجﻴکستان و‬
‫ایران به طور اخص بپردازد‪.‬‬

‫‪ID‬‬
‫مبانی نظری‪ :‬نظریه همگرایی‬
‫اصطلاح ﻫمگرایی از مفاﻫﻴم و واژهﻫای خاص علوم سﻴاسی و روابط بﻴنالملل میباشد‬

‫‪fS‬‬
‫که به طور معمول در مقابل اصطلاح واگرایی به کار برده میشود‪ .‬منظور از ﻫمگرا شدن‬
‫کشورﻫا یا جوامع مختلف‪ ،‬نزدیک شدن آنها به یکدیگر به منظور اتخاذ مواضع مشترک در‬
‫زمﻴنهﻫای گوناگون سﻴاسی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬نظامی و مانند آن است‪ .‬از آنجایی که تاریخ حﻴات‬
‫‪eo‬‬
‫سﻴاسی جوامع بشری ﻫمواره شاﻫد ﻫمگراییﻫا و واگراییﻫای متعددی بوده است‪ ،‬در نتﻴجه‬
‫این مسﺄله مورد توجه نظریهپردازان علم سﻴاست قرار گرفته است‪.‬‬
‫نظریهپردازان معتقدند که جریانات سﻴاسی در عرصه بﻴنالمللی حاوی پنج گرایش‬
‫‪iv‬‬

‫مختلف خواﻫد بود‪ .‬ﻫمگرایی منطقهای‪ ،‬وابستگی متقابل‪ ،‬وابستگی‪ ،‬نظام جهانی‪ ،‬مﻴراث‬
‫مشترک بشری و ﻫمکاری و مبادلات رژیمی‪ .‬با آشکار شدن ناتوانی کشورﻫا در تﺄمﻴن امنﻴت‬
‫‪ch‬‬

‫و رفاه جامعه‪ ،‬بﻴان مطالبات مردم نسبت به حکومتﻫا روز به روز اضافهتر میشود‪.‬‬
‫نظریهپردازان ﻫمگرایی برای مدت دو دﻫه درباره راهﻫای ﻫمکاری کشورﻫا بحث میکردند‪،‬‬
‫‪Ar‬‬

‫گروﻫی که به نام کارکردگرا مشهورند و مﻴترانی‪ ،‬صاحب نظر معروف آنهاست مدعی شدند‬
‫که روندﻫای جدید فوق ملی نهتنها به نﻴازﻫای رفاﻫی جدید جامعه جواب میگویند‪ ،‬بلکه‬
‫فضای ناامن آنارشﻴک بﻴنالملل را نﻴز متحول خواﻫند کرد؛ لذا ﻫمکاری در زمﻴنهﻫای فنی‬
‫که حﻴطه محدود و مشخصی دارند بهتر میتوانند بر ناامنی غلبه کنند‪ .‬در باره چگونگی‬
‫ﻫمکاری‪ ،‬مﻴترانی معتقد است که ﻫمکاریﻫای فنی و اقتصادی بهطور خودکار زمﻴنه را‬
‫برای فراﻫمسازی فضای ﻫمکاری پدید میآورد‪ .‬او در این باره متذکر میشود که اگرچه‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫فصلنامه مطالعات روابط بینالملل‪ ،‬سال یازدهم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬تابستان ‪1931‬‬ ‫‪11‬‬
‫ﻫمکاریﻫای فنی یا اقتصادی نمیتوانند به امنﻴت منجر شوند ولی پایهﻫایی را ایجاد‬
‫مﻴکنند که موجب موافقتﻫای امنﻴتی نﻴز میگردد‪.‬‬
‫کارل دویچ‪ ،‬به نوع دیگری این روند جدید را وصف و تفسﻴر میکند‪ .‬به نظر کارل دویچ‪،‬‬
‫دو روند متفاوت ﻫمگرایی ممکن است شکل گﻴرد‪ .‬او این دو روند را به نامﻫای ﻫمگرایی‬
‫ادغام شده و ﻫمگرایی کثرتگرا نامگذاری میکند‪ .‬به نظر کارل دویچ‪ ،‬ﻫمگرایی میتواند‬
‫زمﻴنه ساز چهار ارزش زیر شود‪ :‬حفظ صلح‪ ،‬حصول ظرفﻴتﻫای چند منظوره‪ ،‬نﻴل به بعضی‬

‫‪ID‬‬
‫از وظایف خاص و بالاخره کسب ﻫویت و تصویری جدید از خود‪ .‬در مورد شرایط زمﻴنهساز‬
‫ﻫمگرایی‪ ،‬دویچ به چهار مسئله ارتباط متقابل‪ ،‬سازگاری عملی ارزشﻫا و یادداشتﻫای‬
‫مشترک‪ ،‬و واکنشپذیری متقابل و بالاخره پدیدار شدن نوعی ﻫویت و یا وفاداری مشترک‬
‫‪fS‬‬
‫اشاره دارد‪ .‬پس با این دیدگاه‪ ،‬ﻫمگرایی زمانی قابل حصول است که مجموعهای از شرایط‬
‫فراﻫم آمده باشد‪.‬‬
‫‪eo‬‬
‫از لحاظ تاریخی شاﻫد آنﻴم که در بسﻴاری از موارد‪ ،‬زمانی که فقر ریشه کن شده و‬
‫زمﻴنهﻫای توسعه اقتصادی و فنی فراﻫم آمده است‪ ،‬مﻴل به ﻫمگرایی ﻫم زیاد شده است‪ ،‬و‬
‫به عکس بروز مشکلات ناشی از رکود و تورم به شدت ﻫمگرایی را مورد تهدید قرار داده‬
‫‪iv‬‬

‫است‪.‬‬
‫اگرچه بعد از فروپاشی شوروی کشورﻫای استقلال یافته به خصوص در منطقه آسﻴای‬
‫‪ch‬‬

‫مرکزی تلاشﻫای زیادی را در سطوح مختلف داخلی‪ ،‬منطقهای و فرامنطقهای برای نشان‬
‫دادن استقلال تمام و کمال خود انجام دادند‪ ،‬اما ناکامی آنها در تﺄمﻴن نﻴازﻫا و وابستگی‬
‫‪Ar‬‬

‫متقابل به زیرساختﻫای اولﻴه‪ ،‬آنان را به ایجاد سﻴستم منطقهای برای رفع این نﻴازﻫا‬
‫واداشت ولی به دلﻴل قصور دولتمردان این منطقه موفقﻴت چندانی حاصل نشد‪.‬‬
‫ابتدا جا دارد تا به این مسئله پرداخته شود که آیا کشورﻫای منطقه آسﻴای مرکزی به‬
‫ویژه تاجﻴکستان و ایران میتوانند با یکدیگر ﻫمگرا شوند؟ به عبارت دیگر‪ ،‬کشورﻫایی که‬
‫در طول تاریخ حﻴات سﻴاسی جامعه بشری توانستهاند به وحدت و ﻫمگرایی دست یابند‬
‫دارای چه خصوصﻴات و ویژگیﻫایی ﻫستند؟ در اینجا به چند ویژگی اصلی اشاره میشود‪:‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪11‬‬ ‫روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان؛ بسترهای همگرایی و زمینه های واگرایی‬

‫الف‪ .‬داشتن سابقه همگرایی‬

‫نظریهپردازان معتقدند‪ :‬جوامعی میتوانند در راستای ایجاد ﻫمگرایی بﻴن خود و دیگران‬
‫گام بردارند که از نظر تاریخی‪ ،‬سابقه وحدت و ﻫمگرایی بﻴن آنها وجود داشته باشد‪ ،‬یعنی‬
‫در مقاطعی از تاریخ خود‪ ،‬موجودیت سﻴاسی واحدی داشته و سپس به دلایل مختلف دچار‬
‫اضمحلال‪ ،‬فروپاشی و تجزیه شدهاند‪ .‬بنابراین کشورﻫایی که در طول تاریخ حﻴات خود ﻫﻴچ‬
‫گاه در یک واحد سﻴاسی گردﻫم نﻴامده و ﻫویت مشترکی نداشتهاند‪ ،‬برای ایجاد ﻫمگرایی‬

‫‪ID‬‬
‫بﻴن خود با مشکلات زیادی روبرو خواﻫند شد برعکس‪ ،‬کشورﻫایی که این وضعﻴت را تجربه‬
‫کرده باشند‪ ،‬به سادگی میتوانند این تجربه را تکرار نمایند‪ .‬اگر به تاریخ مراجعه کنﻴم در‬

‫‪fS‬‬
‫مییابﻴم که کشورﻫای آسﻴای مرکزی تا سه دﻫه قبل تجربه پﻴوند با اتحاد جماﻫﻴر شوروی‬
‫را داشتهاند و حتی سابقه پﻴوند مﻴان خود کشورﻫای آسﻴای مرکزی حتی بﻴشتر از تاریخ‬
‫پﻴوند با اتحاد شوروی است (سﻴفزاده‪ .)315-316 :3177 ،‬تعدادی از این کشورﻫا نﻴز‬
‫‪eo‬‬
‫دارای تاریخ مشترک با ایران ﻫستند‪ ،‬بنابراین تجربه ﻫمگرایی مﻴان این کشورﻫا خود بستر‬
‫مناسبی به شمار میآید‪.‬‬
‫ب‪ .‬نظام سیاسی مردم سالار‬
‫‪iv‬‬

‫با اضمحلال کمونﻴسم و تجزیه اتحاد جماﻫﻴر شوروی‪ ،‬استقلال ناخواستهای برای ﻫمه‬
‫‪ch‬‬

‫جمهوریﻫای آسﻴای مرکزی به ویژه تاجﻴکستان رقم خورد‪ ،‬به گونهای که عدم آمادگی‬
‫سﻴاسی این جمهوری برای مواجه با شرایط سﻴاسی جدید در ابعاد داخلی و خارجی‪،‬‬
‫تﺄثﻴرات قابل ملاحظهای بر جای گذاشت‪ .‬نظریهپردازان روابط بﻴنالملل ﻫمچنﻴن عقﻴده‬
‫‪Ar‬‬

‫دارند کشورﻫایی که دارای نظام سﻴاسی استبدادی و غﻴر مردم سالار ﻫستند توانایی ایجاد‬
‫ﻫمگرایی با سایر کشورﻫا را ندارند‪ .‬نظامﻫای سﻴاسی استبدادی‪ ،‬ﻫمان طوری که در‬
‫سﻴاستﻫای داخلی خود از روشﻫای خشونت آمﻴز استفاده میکنند به ﻫمﻴن ترتﻴب در‬
‫سﻴاست خارجی خود نﻴز بسﻴار خشن بوده و به طور معمول ﻫمواره با ﻫمسایگان خویش در‬
‫حالت نزاع و درگﻴری به سر میبرند (ابوالحسن شﻴرازی‪ .)3-86 :3124 ،‬از زمانی که اتحاد‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫فصلنامه مطالعات روابط بینالملل‪ ،‬سال یازدهم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬تابستان ‪1931‬‬ ‫‪11‬‬
‫شوروی برقرار بود و پس از آن نﻴز تاجﻴکستان‪ ،‬قراقستان‪ ،‬قرقﻴزستان و ترکمنستان‬
‫ﻫمکاری خوبی با یکدیگر داشتهاند و این ﻫمکاریﻫا ﻫنوز نﻴز ادامه دارد‪ .‬مشکل اساسی در‬
‫رابطه با ازبکستان است؛ این جمهوری میخواﻫد ژاندارم منطقه باشد و چهارکشور‬
‫دیگرآسﻴای مرکزی در جهت منافع آن کشور فعالﻴت کنند‪.‬‬
‫ولی نکتهای که دارای اﻫمﻴت بسﻴار بالایی است‪ ،‬روسای جمهوری قزاقستان‪ ،‬ازبکستان‬
‫و تاجﻴکستان ﻫستند که حدود ‪ 81‬سال و یا بﻴشتر در رﺃس قدرت قراردارند و در واقع لذت‬

‫‪ID‬‬
‫قدرت و منصب این اجازه را نمیدﻫد تا به نسل نو امکان جایگزینی را بدﻫند و با افکار و‬
‫شﻴوهﻫای جدید در رشد کشورشان سهﻴم باشند و ﻫمسایگی و ﻫمزیستی مسالمتآمﻴز را‬
‫تقویت کنند‪ ،‬بنابراین زمان آن رسﻴده که مردم کشورﻫای آسﻴای مرکزی برای رسﻴدن به‬
‫‪fS‬‬
‫ﻫمگرایی منطقهای دست در دست ﻫم دﻫند تا بدین وسﻴله امکان شکوفایی خود را ابتدا در‬
‫زمﻴنه اقتصادی و سپس در ابعاد دیگر فراﻫم سازند؛ چرا که رشد اقتصادی زمﻴنهساز رشد‬
‫‪eo‬‬
‫در دیگر بخشﻫای سﻴاسی‪ ،‬اجتماعی و فرﻫنگی میباشد‪ ،‬و متﺄسفانه این مسﺄله یکی از‬
‫ضعفﻫای آسﻴای مرکزی به شمار میآید‪.‬‬
‫ج) سیاست خارجی فعال و برون گرا‬
‫‪iv‬‬

‫کشورﻫایی که از نظر سﻴاست خارجی درونگرا ﻫستند و در رویارویی با مسائل جهانی‬

‫ﻫمواره از خط مشی انزواطلبانه پﻴروی میکنند‪ ،‬تمایل چندانی برای ﻫمگرایی با سایر‬
‫‪ch‬‬

‫کشورﻫا از خود نشان نمیدﻫند‪ .‬رسﻴدن به ﻫمگرایی منطقهای در مﻴان کشورﻫای آسﻴای‬
‫مرکزی به تنهایی و یا با حضور برخی از کشورﻫا مﻴسر نمیباشد‪ .‬در این مﻴان ﻫر چند سه‬
‫‪Ar‬‬

‫کشور تاجﻴکستان‪ ،‬قزاقستان و قرقﻴزستان از ﻫر اقدامی در جهت ﻫمگرایی منطقهای‬

‫جانبداری میکنند‪ ،‬اما ترکمنستان و ازبکستان در جریان ﻫمگرایی فعال نﻴستند و ﻫمواره‬
‫شاﻫدیم که ازبکستان در دامن زدن به اختلافات مﻴان ﻫمسایگان پﻴشگام بوده و ترکمنستان‬
‫دنﻴای خود را از دیگران جدا می کند و ﻫمه اینها مانعی مهم در رسﻴدن آسﻴای مرکزی به‬
‫این داروی شفا بخش یعنی ﻫمگرایی منطقهای است‪ .‬اما در مورد تاجﻴکستان میتوان گفت‬
‫که این کشور در سال ﻫای بعد از استقلال‪ ،‬بﻴشترین سعی را در ایجاد روابط دوستانه با دیگر‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪11‬‬ ‫روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان؛ بسترهای همگرایی و زمینه های واگرایی‬

‫کشور ﻫای منطقه داشته است‪ .‬این تلاش باید بﻴن تمام کشورﻫای آسﻴای مرکزی صورت‬
‫بگﻴرد و ایران نﻴز باید به عنوان یک قدرت منطقهای کمک کند تا با اقداماتی مثل‬
‫فعالﻴتﻫای اقتصادی تمامی این کشورﻫا را به ﻫمکاری با یکدیگر ترغﻴب نماید‪.‬‬
‫گفتار اول‪ :‬عوامل همگرایی میان ایران و تاجیکستان‬
‫‪ .1‬ریشههای فرهنگی مشترک‬
‫کشور تاجﻴکستان با ایران دارای ریشهﻫای فرﻫنگی متعددی میباشد و زبان مشترک‬

‫‪ID‬‬
‫پارسی مﻴان ایران و تاجﻴکستان یکی از نمودﻫای ﻫمگرایی است (منتظمی‪ )4-2 :3174 ،‬و‬
‫تنها نﻴاز به مدیریت و تقویت جنبهﻫای اشتراک دارد‪ ،‬چرا که تمام عوامل فوقالذکر اگرچه‬

‫‪fS‬‬
‫عامل قوی در جهت رویکرد ﻫمگرایی است ولی به ﻫمان مﻴزان نﻴز احتمال مناقشات و بروز‬
‫مشکلات قومی و دینی را نﻴز دربردارد‪ .‬استفاده از عناصری مثل تاریخ‪ ،‬فرﻫنگ‪ ،‬زبان‪ ،‬ادبﻴات‬
‫و آداب رسوم مشترک مﻴان مردم این کشورﻫا یک راﻫکار مناسب در راستای ایجاد یک‬
‫‪eo‬‬
‫اتحاد منطقهای با تواناییﻫای بالقوه است‪ ،‬و علاوه بر این اسلام نﻴز در پﻴوند مردمان این‬
‫منطقه به یکدیگر میتواند نقش اساسی ایفا کند (مﻴرفخرایی و فﻴروزمندی‪-441 :3196 ،‬‬
‫‪ .)411‬ﻫمﻴنطور که مسئله اتحاد سه کشور فارسی زبان افغانستان‪ ،‬تاجﻴکستان و ایران‬
‫‪iv‬‬

‫مطرح شده است و از جانب جمهوری اسلامی پﻴگﻴری میشود‪ .‬در اینحا به توضﻴح بﻴشتری‬
‫‪ch‬‬

‫پﻴرامون شاخص ﻫای فرﻫنگی بﻴن ایران و تاجﻴکستان می پردازیم‪:‬‬

‫الف‪ .‬پیوندهای زبانی‬
‫اقوام ایرانی زبان در سرزمﻴنﻫای شرقی در طول تاریخ در محدوده بسﻴار وسﻴعی‬
‫‪Ar‬‬

‫گسترده بودند‪ .‬قدیمی ترین منطقه سکونت آنها‪ ،‬شامل بخش بزرگی از آسﻴای مرکزی نﻴز‬
‫میشد‪ .‬با آمدن قبایل آریایی زبان به آسﻴای مرکزی و بخشﻫای جنوبی آن یعنی سرزمﻴن‬
‫ﻫند و ایران‪ ،‬نوعی خویشاوندی زبانی در سراسر منطقه به وجود آمد‪ .‬بعدﻫا در قرون‬
‫متمادی‪ ،‬این تشابهات به نوعی در فرﻫنگ اقوام و قبایل مختلف آن متجلی شد‪ ،‬و با تشکﻴل‬
‫حکومت ﻫای مختلف در فلات ایران‪ ،‬ارتباطات و مناسبات فرﻫنگی چهره دیگری به خود‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫فصلنامه مطالعات روابط بینالملل‪ ،‬سال یازدهم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬تابستان ‪1931‬‬ ‫‪11‬‬
‫گرفت و این نزدیکیﻫا‪ ،‬با مسائل سﻴاسی در ﻫم میآمﻴخت‪ .‬حکومتﻫای ﻫخامنشی و‬
‫اشکانی در بخشی از آسﻴای مرکزی‪ ،‬معﻴارﻫای فرﻫنگی جدیدی به وجود آوردند‪ .‬قبل از‬
‫گرایش آسﻴای مرکزی به دین اسلام‪ ،‬لهجهﻫای مختلف زبان ایرانی در سراسر خراسان بزرگ‬
‫گسترش یافته بود‪ .‬کشف نوشتهﻫای ایرانی مﻴانه در مرو و وجود اشعار پارسی براساس‬
‫گزارشﻫای ابن مقفّع و مقدسی در بلخ نشانگر این امر است و از ﻫمﻴن دو مرکز فرﻫنگی‬
‫زبان ایرانی به نواحی شمالیتر ماوراءالنهر ﻫم راه یافته و با دیگر لهجهﻫای ایرانی‪ ،‬سغدی و‬

‫‪ID‬‬
‫طخاری در آمﻴخته است (ملکﻴان‪ .)354 :3127 ،‬با ورود اسلام به منطقه زبان ایرانی نو و یا‬
‫به بﻴان دیگر زبان پارسی‪ ،‬نقش مهمتری در حﻴات فرﻫنگی و اقتصادی نواحی خلافت شرقی‬
‫بر عهده گرفته است‪ .‬حتی تبلﻴغ دین مبﻴن اسلام نﻴز به زبان پارسی صورت میگرفت‬
‫‪fS‬‬
‫(کولایی‪ .)77-91 :3121 ،‬نتﻴجه تاریخی تحقﻴقات جغرافﻴایی درباره زبان‪ ،‬حاکی از آن‬
‫است که حدود ﻫزار و پانصد سال زبانﻫای ایرانی موجود در آسﻴای مرکزی به شدت تحت‬
‫‪eo‬‬
‫فشار زبان ترکی قبایل قرار گرفته است‪ .‬نکته جالبی که درباره جغرافﻴای مذﻫبی و نﻴز‬
‫جغرافﻴای زبان‪ ،‬حائز اﻫمﻴت است آن است که مردم این نواحی ﻫمگی مسلمان ﻫستند و از‬
‫ﻫمان قرون نخستﻴن به اسلام گرویدند‪ ،‬اما زبان عربی نتوانسته جایی برای خود باز کند‪.‬‬
‫‪iv‬‬

‫زبان فارسی‪ ،‬فارسی دری‪ ،‬پارسی‪ ،‬دری‪ ،‬زبانی است که در کشورﻫای ایران‪ ،‬افغانستان‪،‬‬
‫تاجﻴکستان و ازبکستان به آن سخن میگویند‪ .‬در افغانستان ‪ 81‬مﻴلﻴون‪ ،‬در تاجﻴکستان ‪5‬‬
‫‪ch‬‬

‫مﻴلﻴون‪ ،‬در ازبکستان ‪ 7‬مﻴلﻴون نفر و در شبه قاره ﻫند جمعﻴت زیادی به این زبان صحبت‬
‫میکنند‪ ،‬در ایران اکثریت مطلق و به طور کلی در جهان بﻴش از ‪ 331‬مﻴلﻴون نفر به این‬
‫‪Ar‬‬

‫زبان صحبت می کنند‪ .‬این زبان از شاخه ﻫند و اروپایی زیر شاخه ﻫند و ایرانی و زیر شاخه‬
‫زبانﻫای ایرانی است و پﻴشﻴنه کهن زبان فارسی به ایران باستان برمیگردد‪ .‬زبان پارسی‪،‬‬
‫ریشه در پارسی مﻴانه و پارسی مﻴانه ریشه در پارسی باستان دارد (مﻴراحمدی‪-29 :3178 ،‬‬
‫‪.)61‬‬
‫ب‪ .‬پیوندهای دینی‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪11‬‬ ‫روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان؛ بسترهای همگرایی و زمینه های واگرایی‬

‫پس از تصرف ایران به دست سپاﻫﻴان اسلام‪ ،‬شرق و شمال ایران و منطقه آسﻴای‬
‫مرکزی وارد عصر جدیدی شد و اوضاع فرﻫنگی‪ ،‬اجتماعی و سﻴاسی این مناطق تحت تﺄثﻴر‬
‫اسلام قرار گرفت‪ .‬اسلام در ماوراءالنهر وحدتی به وجود آورد که در زمان ﻫخامنشﻴان و‬
‫دوران سلطه اسکندر مقدونی نﻴز به چشم نخورده بود‪ .‬در جریان توسعه نفوذ اعراب در‬
‫آسﻴای مرکزی قدرت ﻫای محلی ترک به سمت شمال شرقی عقب رانده شدند و به ﻫمﻴن‬
‫دلﻴل از نظر جغرافی دانان مسلمان قرون سوم و چهارم ﻫجری‪ ،‬ترکستان از شمال ماوراء‬

‫‪ID‬‬
‫النهر آغاز میشده است (ابوالحسن شﻴرازی‪ .)7-11 :3171 ،‬نخستﻴن دولت ترک اسلامی در‬
‫آسﻴای مرکزی را قراخانﻴان به وجود آوردند‪ .‬ترکان قراخانی که نخست در مغولستان‬
‫می زیستند‪ ،‬با پذیرش اسلام‪ ،‬نخستﻴن سلسله بزرگ اسلامی ترک را بنﻴان نهادند‪ .‬خاندان‬
‫‪fS‬‬
‫قراخانی سپس با نام سﻴاسی مستقل «ترکمانان» در تاریخ آسﻴای مرکزی نقش مهمی ایفا‬
‫کردند‪ .‬قراخانﻴان با سلسلهﻫای مشهور ایرانی مانند سامانﻴان و غزنویان و خوارزمشاﻫﻴان‬
‫‪eo‬‬
‫ارتباط نزدیکی ایجاد کردند و درگﻴریﻫای نظامی طولانی با آنها داشتند‪ .‬پس از طاﻫریان و‬
‫صفاریان‪ ،‬سامانﻴان در برابر دستگاه خلافت عباسی قﻴام کردند و بر ماوراءالنهر تسلط یافتند‪.‬‬
‫اساسا توسعه اسلام در آسﻴای مرکزی از قرن اول ﻫجری صورت گرفت و در قرن سوم‬
‫‪iv‬‬

‫ﻫجری به عنوان دین اصلی در این منطقه مطرح شد‪ .‬تنها گروﻫی از یهودیان بخارا بر آیﻴن‬
‫نﻴاکان خود ماندند‪ .‬از این دوران به بعد آسﻴای مرکزی یکی از کانونﻫای اصلی فرﻫنگ و‬
‫‪ch‬‬

‫تمدن اسلامی گردید‪ .‬در قرون بعد نﻴز توسعه اسلام ادامه یافت‪ .‬پﻴوند آداب و تعالﻴم اسلامی‬
‫با فرﻫنگ و تمدن ایرانی در نقاط مختلف و نﻴز مناطق ماوراءالنهر و خراسان بارور و شکوفا‬
‫‪Ar‬‬

‫شد‪ .‬شهرﻫای سمرقند و بخارا به مراکز فرﻫنگ و تمدن ایرانی ‪ -‬اسلامی تبدیل شدند‪.‬‬
‫آسﻴای مرکزی در تحولات فرﻫنگ و تمدن اسلامی ‪ -‬ایرانی نقش عمده ای بر عهده گرفت‬
‫(کولایی‪.)34-37 ،3176 ،‬‬
‫بﻴشتر پژوﻫشگران فعالﻴت مسلمانان آسﻴای مرکزی را به سه دسته تقسﻴم میکنند که‬
‫به شکلی تداوم گرایش ﻫای قبلی اسلامی است و یا شکل تغﻴﻴر ماﻫﻴت داده ﻫمان گرایشﻫا‬
‫و یا اینکه تحت تﺄثﻴر الگوی فکری غالب در مطالعات گروهﻫای اسلامی‪ ،‬مورد تفسﻴر و تﺄویل‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫فصلنامه مطالعات روابط بینالملل‪ ،‬سال یازدهم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬تابستان ‪1931‬‬ ‫‪11‬‬
‫جدی قرار گرفته است‪ .‬دسته اول؛ اسلام سنتی میباشد‪ .‬دسته دوم؛ اسلام مورد حمایت‬
‫دولت است‪ .‬دسته سوم؛ اسلام تندرو‪ .‬اسلام سنتی‪ ،‬ادامه ﻫمان نگرش محافظهکارانه و نسبتا‬
‫کنشپذیر اکثریت مسلمانان آسﻴای مرکزی است که یک ﻫویت قومی است تا یک اعتقاد‬
‫مذﻫبی‪.‬‬
‫اسلام مورد حمایت دولت در ابتدای جنگ جهانی دوم‪ ،‬ﻫنگامی که دولتمردان شوروی‬
‫خواستار استفاده از توان مسلمانان در جنگ بودند آنها را مورد حمایت قرار دادند‪ .‬اسلام‬

‫‪ID‬‬
‫سﻴاسی (بنﻴادگرایی) در چند ساله اخﻴر اسلام تندرو به اسلام سنتی نزدیک شده به این‬
‫خاطر که در پی یارگﻴری از طرفداران اسلام سنتی منطقه در راه مبارزه است (آکﻴنر‪،‬‬
‫‪ .) 3176‬آسﻴای مرکزی با درصد بالایی از جمعﻴت مسلمان‪ ،‬یکی از مناطق جهان اسلام‬
‫‪fS‬‬
‫محسوب میشود؛ به طوری که ترکمنستان ‪ 27‬درصد‪ ،‬قزاقستان ‪ 47‬درصد‪ ،‬قرقﻴزستان ‪71‬‬
‫درصد‪ ،‬تاجﻴکستان ‪ 21‬درصد و ازبکستان ‪ 22‬درصد از جمعﻴتشان مسلمان است این‬
‫‪eo‬‬
‫درصد بالای جمعﻴت مسلمان علیرغم فشار شدید کمونﻴستﻫا طی ‪ 74‬سال نشاندﻫنده‬
‫علاقه مردم این کشورﻫا به دین اسلام است (سعﻴدی‪.)3127 ،‬‬
‫ج‪ .‬پیوندهای نژادی‬
‫‪iv‬‬

‫بررسیﻫای تاریخی نشان میدﻫد استپﻫای شمال آسﻴا از نخستﻴن مراکز شکلگﻴری‬
‫تمدنﻫای اولﻴه و کشف آثار عصر حجر بوده است‪ .‬آریاییﻫا از اقوام ﻫند و اروپایی بودند از‬
‫‪ch‬‬

‫دشتﻫای اوراسﻴا به سوی فلات ایران کوچ کردند و در دشتﻫا و مرغزارﻫای سبز خوارزم‬
‫سکنی گزیدند و به تدریج تمدن بزرگی را به وجود آوردند‪ .‬عده دیگری نﻴز در بخش دیگری‬
‫‪Ar‬‬

‫از اوراسﻴا تا ماوراء النهر‪ ،‬صحرانشﻴنی و کوچ نشﻴنی را برگزیدند و به زندگی قبﻴلهای روی‬
‫آوردند که در کتب و حماسهﻫای قدیمی ایران‪ ،‬تورانی خوانده شدند‪ .‬در اساطﻴر ایرانی‬
‫فریدون سه پسر به نامﻫای سلم‪ ،‬تور و ایرج داشت‪ .‬سرزمﻴنی که به پسر مﻴانی خود واگذار‬
‫کرد‪ ،‬توران خوانده شد‪ .‬در کتابﻫای اوستا و پهلوی نﻴز تورانﻴان و ایرانﻴان از یک نژاد‬
‫خوانده شدهاند‪ ،‬ولی سطح فرﻫنگ آنان از ایرانﻴان پایﻴنتر بود‪ .‬مرز ایران و توران در دوران‬
‫قبل از اسلام‪ ،‬ﻫمواره جﻴحون (آمودریا) و گاه سﻴحون (سﻴر دریا) بود‪ .‬از نخستﻴن سالﻫای‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪11‬‬ ‫روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان؛ بسترهای همگرایی و زمینه های واگرایی‬

‫ظهور مسﻴحﻴت با ﻫجوم قبایل ترک از سوی شرق و ورود اقوام زردپوست از سوی غرب‬
‫اوراسﻴا‪ ،‬به تدریج زبان ترکی جایگزین لهجه ﻫای ایرانی گردید‪ .‬پﻴوندﻫای قومی و نژادی‬
‫زمﻴنه مساعدی برای ﻫمگرایی است‪ ،‬به طوری که تاجﻴکان مردمی آریایی تبار و فارسی‬
‫زبان ﻫستند که از کهنترین زمان در آسﻴای مرکزی و افغانستان زندگی میکنند و امروزه‬
‫افزون بر این مناطق در ایران و در ناحﻴه سﻴن کﻴانگ چﻴن نﻴز به سر میبرند‪ .‬مهمترین‬
‫نقطه اشتراک ما با دولتﻫا و کشورﻫای آسﻴای مرکزی وجود قبایل آریایی در منطقه به‬

‫‪ID‬‬
‫عنوان قدیمیترین ساکنان است که در ﻫزارهﻫای سوم قبل از مﻴلاد از ممالک پر جمعﻴت‬
‫جهان به حساب میآمدند‪ .‬نقطه اوج فرﻫنگ آریایی در تﺄثﻴرگذاری بر تمامی منطقه از‬
‫جهت سﻴاسی و دینی بوده است‪ ،‬به طوری که حتی با آمدن اسلام و تلاقی و اختلاط آن با‬
‫‪fS‬‬
‫فرﻫنگ و سنن آریاییﻫا‪ ،‬استقلال فرﻫنگی منطقه و مؤلفهﻫای فرﻫنگی این تمدن‪ ،‬اصول‬
‫خود را حفظ کرده است‪ .‬لذا آنچه مشخص است‪ ،‬تﺄثﻴر عناصر آریایی در تمدن اسلامی‬
‫‪eo‬‬
‫است(اطهری‪.)18 ،3122 ،‬‬
‫د‪ .‬وحدت تمدنی‬
‫در دوران باستان و پﻴش از ظهور اسلام‪ ،‬این منطقه محل سکونت ایرانﻴان بوده و تمدن‬
‫‪iv‬‬

‫ایرانی تا ترکستان چﻴن توسعه داشته است‪ .‬این منطقه شرقی ابتدا در دوران اسلامی تحت‬
‫سلطه ترکان و بعدﻫا فرﻫنگ اسلام قرار گرفت‪ .‬نخست‪ ،‬فرﻫنگ سغدی در دوران باستان؛‬
‫‪ch‬‬

‫گستردهترین فرﻫنگ در نواحی شرقی بوده که منابع قبل از اسلام مانند کتﻴبهﻫای فارسی‬
‫باستان ﻫم آن را تﺄیﻴد میکنند‪ .‬سپس‪ ،‬فرﻫنگ خوارزمی در اراضی جنوبی و شرقی دریاچه‬
‫‪Ar‬‬

‫آرال و بخشﻫای جنوبی آمودریا گسترش داشته است‪ .‬زبان خوارزمی با زبان سغدی ارتباط‬
‫داشته است‪ .‬فرﻫنگ طخارستانی مربوط به ناحﻴه باختر شمالی در زمﻴنﻫای شمال آمودریا‬
‫و باختر جنوبی‪ ،‬زمﻴنﻫای جنوب آمودریاست‪ .‬بعدﻫا‪ ،‬فرﻫنگ شرق ایران؛ نواحی ﻫرات‪ ،‬مرو‬
‫را تحت پوشش خود داشته است (ورﻫرام‪.)2 ،3173 ،‬‬
‫با تصویب قطعنامهای تحت عنوان «روز بﻴنالمللی نوروز» و به رسمﻴتشناختی نوروز‬
‫ایرانی به عنوان یک مناسبت بﻴنالمللی توسط سازمان ملل‪ ،‬تحولی نوین در ﻫمگرایی‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫فصلنامه مطالعات روابط بینالملل‪ ،‬سال یازدهم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬تابستان ‪1931‬‬ ‫‪11‬‬
‫منطقهای کشورﻫای ﻫم تبار‪ ،‬ﻫم فرﻫنگ‪ ،‬ﻫم تاریخ آسﻴای جنوب غربی را میتوان مشاﻫده‬
‫نمود‪ .‬ﻫم اکنون اتحادیهﻫای متعددی در مناطق مختلف آسﻴای مﻴانه بر پایه مختصات‬
‫جغرافﻴایی خاص با ویژگی ﻫای نژادی یا ﻫمگونی تاریخی و فرﻫنگی شکل گرفته است‪.‬‬
‫تجربه این اتحادیهﻫا نشان داده که با تشکﻴل این اتحادیهﻫا علاوه بر ﻫمگرایی و ﻫماندیشی‬
‫منطقهای ‪ ،‬بنﻴه اقتصادی‪ ،‬دفاعی و جایگاه سﻴاسی این کشورﻫا نﻴز بسﻴار تقویت شده است‪.‬‬
‫پراکندگی و جدایی بخشﻫای مختلف ایران بزرگ در طول ‪ 396‬سال گذشته‪ ،‬ساختگی و‬

‫‪ID‬‬
‫مصنوعی و ساخته دست استعمارگران روسﻴه و انگلستان و نه خواست مردم این مناطق‬
‫بوده است‪ .‬پس ایجاد اتحادیهﻫای سﻴاسی‪ ،‬جغرافﻴایی با رویکرد ﻫمگرایی منطقهای سبب‬
‫ایجاد نوعی ﻫمگرایی فرﻫنگی‪ ،‬ﻫویتی و اقتصادی بﻴن مردم ملتی میشود که در تاریخ‬
‫‪fS‬‬
‫پرفراز و نشﻴب فلات ایران در کنار ﻫم زیستهاند و از عناصر فرﻫنگی و تمدنی مشترکی‬
‫مانند نوروز بهره بردهاند‪ .‬کشورﻫای مورد نظر ‪ 33‬کشور‪ ،‬شامل ایران‪ ،‬افغانستان‪،‬‬
‫‪eo‬‬
‫تاجﻴکستان‪ ،‬پاکستان‪ ،‬ازبکستان‪ ،‬ترکمنستان‪ ،‬آذربایجان‪ ،‬گرجستان‪ ،‬ارمنستان‪ ،‬قزاقستان‪،‬‬
‫قرقﻴزستان و نﻴز بحرین و مناطق نﻴمه مستقل اقلﻴم کردستان عراق و مناطق شمالی قفقاز‬
‫از جمله داغستان و اوستﻴا ﻫستند که مردمشان با فرﻫنگ و تاریخ مشترک‪ ،‬ﻫزاران سال در‬
‫‪iv‬‬

‫کنار ﻫم زیستهاند‪ .‬جایگاه ژئوتکنﻴک‪ ،‬ژئوکالچر‪ ،‬ژئواستراتژیک و ژئواکونومﻴک ایران این‬

‫بستر را فراﻫم میسازد که کشورمان محور اصلی این اتحادیه باشد‪ .‬بررسی ﻫای تمدنﻫای‬
‫‪ch‬‬

‫دوران نوسنگی‪ ،‬برنز و فلز در این سرزمﻴنﻫا و فلات ایران‪ ،‬روشنگر وحدت تمدنی چشمگﻴر‬
‫آنهاست (ورجاوند‪.)61-59 :3171 ،‬‬
‫‪Ar‬‬

‫‪ .4‬تاریخ مشترک‬
‫از منظر تاریخی‪ ،‬مردم ایران؛ تاجﻴکستان‪ ،‬افغانستان‪ ،‬ازبکستان‪ ،‬ترکمنستان و‬
‫بخشﻫا یی از قزاقستان و قرقﻴزستان به ﻫمراه بخش بزرگی از قفقازیه‪ ،‬در مشترکالمنافع‬
‫ﻫخامنشی ‪ ،‬پارتی‪ ،‬ساسانی در دوران پﻴش از اسلام و در زمان خلافت عباسی در‬
‫امپراطوری ﻫای ایرانی و ترکی سامانی‪ ،‬سلجوقی‪ ،‬غزنوی و تا ﻫمﻴن اواخر در امپراطوری‬
‫صفوی‪ ،‬تجربهای طولانی از زندگی در کنار ﻫم دارند (مجتهد زاده‪ .)3174 ،‬بنابراین ملاحظه‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪11‬‬ ‫روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان؛ بسترهای همگرایی و زمینه های واگرایی‬

‫میشود ایران و کشورﻫای آسﻴای مرکزی از پﻴش از تاریخ‪ ،‬دوران باستان و درعصر‬
‫امپراطوری عظﻴم ﻫخامنشی و ساسانی تا دوره اسلامی و دوره معاصر و قبل از اینکه این‬
‫کشورﻫا تحت سﻴطره حکومت کمونﻴستی قرار گﻴرند‪ ،‬مجموعه واحد و یا سرگذشت تاریخی‬
‫مشترکی داشتند و پﻴوندﻫای دیرین و ناگسستنی بﻴن آنها برقرار بود‪ ،‬به طوری که میتوان‬
‫ادعا کرد ﻫﻴچ یک از کشورﻫایی که امروزه صحنهگردان آسﻴای مرکزیاند‪ ،‬قدمت پﻴوند‬
‫ایران با این کشورﻫا را ندارند‪.‬‬

‫‪ID‬‬
‫پﻴوندﻫای تاریخی ایران با منطقه آسﻴای مرکزی به طور اعم و تاجﻴکستان به طور‬
‫اخص‪ ،‬پدیدهای است دیرین به عمر طول تاریخ منطقه و فراتر از آن؛ یعنی دوران پﻴش از‬
‫تاریخ‪ .‬به شهادت مدارک باستانشناسی و پژوﻫشﻫای مردمشناسی و اسناد بیشمار‬
‫‪fS‬‬
‫تاریخی‪ ،‬ایران و افغانستان و جمهوریﻫای خراسان بزرگ از کهنترین دوران در بستری از‬
‫فرﻫنگﻫا وتمدنﻫای شناخته شده حرکت کردهاند که از ﻫمسانیﻫا و ﻫمریختی چشم‬
‫‪eo‬‬
‫گﻴری برخوردار بوده است (ورجاوند‪ .)3171 ،‬بنا بر اسناد و شواﻫد تاریخی در حدود ‪8511‬‬
‫ق‪ .‬م جمعﻴت بزرگی از انسان ﻫای سفﻴد پوست آریایی در سرزمﻴنی که آریانا ویجه نام‬
‫داشت و در وادیﻫای شمال آمودریا (آسﻴای مﻴانه) در حالت کوچ نشﻴنی و رمهداری زندگی‬
‫‪iv‬‬

‫مینمودند‪ .‬با افزایش روزافزون جمعﻴتشان از صفحات جنوب آمودریا و سرزمﻴن باختر‬
‫گذشته و در دامنه ﻫای شمالی و جنوبی ﻫندوکش مسکون شدند‪ .‬این طوایف پس از مدتی‬
‫‪ch‬‬

‫باز ﻫم به دلﻴل افزایش جمعﻴت ﻫجرت به شرق را آغاز کردند و از دریای سند به وادیﻫای‬
‫ﻫند شمالی جا به جا شدند‪ .‬بعدﻫا در حدود تقریبا دو ﻫزار سال بعد مقارن با ‪ 611‬قبل از‬
‫‪Ar‬‬

‫مﻴلاد ﻫمﻴن طوایف یکی از حوزهﻫای بزرگ تمدنی و امپراطوری پر قدرت را تشکﻴل دادند‬
‫که فلات آریانا نام دارد‪ .‬تاریخ گواه بر آن است که فلات آریانا از کوچﻴدن دو قوم یا دو گروه‬
‫طایفهای بزرگ به نام مادﻫا و پارسﻫا از طوایف صحراگرد ﻫند و اروپایی که در حدود‬
‫‪ 3511‬ق‪.‬م از مناطق وسﻴع دشتی و صحرایی آسﻴای مﻴانه صورت گرفته‪ ،‬عرض وجود‬
‫نموده است‪ .‬این فلات‪ ،‬بخشی از منطقه بزرگ کم آبی را تشکﻴل میداد که از آفریقا تا‬
‫اوراسﻴا ادامه مییافت‪ .‬مرز آن در غرب کوهﻫای زاگرس و در شمال فلاتی است که از کرانه‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫فصلنامه مطالعات روابط بینالملل‪ ،‬سال یازدهم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬تابستان ‪1931‬‬ ‫‪11‬‬
‫جنوبی دریای خزر تا ﻫندوکش گسترش یافت‪ .‬مادﻫا در بخش شمال غربی فلات و پارسﻫا‬
‫در بخش جنوب غربی آن می زیستند و ﻫر دو قوم به صورت طوایف خراج گذار امپراطوری‬
‫نﻴرومند آشور بودند‪ .‬دین مادﻫا و پارس ﻫا با دین آریاییﻫایی که حدود ‪ 3511‬ق م به ﻫند‬
‫یورش بردند وجه اشتراک داشتند (ابوالحسن شﻴرازی‪.)5-81 :3171 ،‬‬
‫‪ .9‬سرمایهگذاری و تجارت‬
‫فراﻫم نمودن بستر مناسب از سوی ایران برای سرمایهگذاری و فعالﻴتﻫای اقتصادی و‬

‫‪ID‬‬
‫تجاری در تاجﻴکستان و برقرای امکان انجام تحقﻴقات مشترک در بخش تجارت و‬
‫سرمایهگذاری برای یافتن فرصت ﻫای مطلوب و موضوعاتی ﻫمچون انرژی‪ ،‬آب‪ ،‬غذا و حمل‬

‫‪fS‬‬
‫و نقل به نوبه خود میتواند موجب افزایش رویکرد ﻫمگرایی مﻴان این کشورﻫا شود و در کل‬
‫فعالﻴتﻫای اقتصادی و تجاری یکی از قویترین عوامل ﻫمگرایی مﻴان دو کشور میباشد‪.‬‬
‫وجود منابع مشترک‪ ،‬دستﻴابی به بازار منطقه‪ ،‬موقعﻴت منحصر به فرد ترانزیتی ایران‪،‬‬
‫‪eo‬‬
‫ازجمله مواردی است که ﻫمکاری و ﻫمگرایی بﻴشتر منطقهای را ایجاد مینماید (علی پور‪،‬‬
‫‪.)3127‬‬
‫با اضمحلال کمونﻴسم و تجزیه اتحاد جماﻫﻴر شوروی‪ ،‬استقلال ناخواستهای برای ﻫمه‬
‫‪iv‬‬

‫جمهوریﻫای آسﻴای مرکزی به ویژه تاجﻴکستان رقم خورد‪ ،‬به گونهای که عدم آمادگی‬
‫سﻴاسی این جمهوری برای مواجه با شرایط سﻴاسی جدید در ابعاد داخلی و خارجی‪،‬‬
‫‪ch‬‬

‫تﺄثﻴرات قابل ملاحظهای بر جای گذاشت‪ .‬در اینجا به مهمترین عوامل واگرایی در حوزهﻫای‬
‫سﻴاسی‪ ،‬امنﻴتی‪ ،‬اقتصادی و فرﻫنگی پرداخته میشود‪.‬‬
‫‪Ar‬‬

‫گفتار دوم‪ :‬عوامل مؤثر در واگرایی میان تاجیکستان و ایران‬

‫در کنار بسترﻫای ﻫمگرایی‪ ،‬عوامل و زمﻴنهﻫای واگرایی نﻴز درحوزهﻫای مختلف‪ ،‬پﻴش‬
‫روی شکلگﻴری یک گروهبندی منطقهای در منطقه آسﻴای مرکزی قرار دارد که شناخت‬
‫صحﻴح از آنها میتواند مقدمه طراحی یک برنامه واقعبﻴنانه در جهت پﻴشبرد اﻫداف کلان را‬
‫به منظور خنثی یا حداقل کم رنگ تر کردن آنها فراﻫم نماید‪ .‬در اینجا به صورت فشرده به‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪11‬‬ ‫روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان؛ بسترهای همگرایی و زمینه های واگرایی‬

‫مهمترین عوامل و زمﻴنهﻫای واگرایی مؤثر در روابط جمهوری اسلامی ایران و تاجﻴکستان‬
‫پرداخته میشود‪:‬‬
‫‪ .1‬حوزه امنیتی‬
‫الف‪ .‬تفاوت در ماهیت ایدئولوژی و نظام سیاسی تاجیکستان‬
‫پس از فروپاشی اتحاد جماﻫﻴر شوروی‪ ،‬تاجﻴکستان در مسﻴر انتقال از نظام کمونﻴستی‬
‫به نظام مبتنی بر حضور مردم حرکت کندی را در پﻴش گرفت‪ .‬روند غربگرایی که از‬

‫‪ID‬‬
‫روسﻴه آغاز شده بود‪ ،‬در این منطقه نﻴز با تقلﻴد از مدلﻫای غربی ساختارﻫای سﻴاسی‬
‫دنبال شد‪ .‬اگرچه در نظام سﻴاسی تاجﻴکستان نخست به حکومت مبتنی بر قدرت پارلمان‬

‫‪fS‬‬
‫توجه گردید‪ ،‬اما با توجه به فرﻫنگ سﻴاسی نخبگان آسﻴای مرکزی‪ ،‬تعادلﻫای مبتنی بر‬
‫قانون اساسی و نهادﻫای واقعی قدرت سﻴاسی‪ ،‬در عمل دچار اختلاف شدهاند‪ .‬در جمهوری‬
‫تاجﻴکستان نﻴز دموکراسی پارلمانی به سرعت جای خود را به نظام اقتدارآمﻴز ریاست‬
‫‪eo‬‬
‫جمهوری داد (کولایی‪ .)78 :3176 ،‬برآیند ماﻫﻴت اقتدارگرایانه در عرصه سﻴاست داخلی‬
‫کشور تاجﻴکستان که با شاخص ﻫایی چون محدودیت انتقال و چرخش قدرت‪ ،‬ضعف نهاد‬
‫سازی‪ ،‬تضعﻴف روند دولتسازی و ملتسازی ﻫمراه بوده است‪ ،‬در عرصه سﻴاست خارجی‬
‫‪iv‬‬

‫ﻫم‪ ،‬چالش ﻫایی را برای کشورﻫای منطقه‪ ،‬به ویژه ایران‪ ،‬ایجاد نموده است که تفاوت در‬
‫‪ch‬‬

‫ماﻫﻴت دموکراتﻴک ایران با کشورﻫای اقتدارگرای منطقه‪ ،‬تﺄثﻴر منفی بر گسترش‬

‫ﻫمکاریﻫای فی مابﻴن بر جای نهاده است‪ .‬ایدئولوژی سﻴاسی که جایگزین کمونﻴست در‬
‫آسﻴای مرکزی گردید نﻴز به عنوان عامل واگرا عمل کرده‪ ،‬چنانکه این ایدئولوژیﻫا را‬
‫‪Ar‬‬

‫میتوان «استبدادگرایی سکولار» نامﻴد که مبتنی بر فلسفه بازار آزاد است‪ .‬توجﻴه رﻫبران‬
‫آسﻴای مرکزی این است که دوره حاکمﻴت استبدادی گامی لازم در دوره گذار از سﻴستم‬
‫استبدادگرایی کمونﻴستی به دموکراسی لﻴبرال میباشد‪ .‬پس با توجه به این حقﻴقت که‬
‫نظام سﻴاسی ـ مذﻫبی ایران با ماﻫﻴت انقلابی و آرمانگرایانه در عرصه سﻴاست خارجی در‬
‫برابر نظام سکولار اقتدارگرای تاجﻴکستان با چالشﻫایی جدی در زمﻴنه گروهبندی و‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫فصلنامه مطالعات روابط بینالملل‪ ،‬سال یازدهم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬تابستان ‪1931‬‬ ‫‪11‬‬
‫ﻫمگرایی منطقهای مواجه است (آیدین‪ ،)378 :3121،‬از برآیند تفاوتﻫای فیمابﻴن در‬
‫عرصة ایدئولوژیک و نظام ﻫای سﻴاسی در منطقه‪ ،‬تفاوت در سﻴاست خارجی و درعرصه‬
‫تصمﻴم گﻴری ﻫای کشورﻫای فوق است که این امر باعث اتلاف نﻴرو در جهت ﻫمگرایی و‬
‫تقویت نﻴروﻫای واگرا میباشد‪.‬‬
‫ب‪ .‬فقدان تجربه و بیثباتی در سیاست خارجی‬
‫استقلال ناگهانی کشور تاجﻴکستان که نتﻴجة فرو پاشی اتحاد جماﻫﻴر شوروی بود‪،‬‬

‫‪ID‬‬
‫رﻫبران و نخبگان این کشور را که فاقد ﻫرگونه تجربهای در عرصة سﻴاست خارجی بودند در‬
‫وضعﻴتی دشوار قرار داد‪ .‬اتخاذ سﻴاست خارجی متفاوت و بعضا متعارض با وابستگی شدید و‬

‫‪fS‬‬
‫تﺄثﻴرپذیری از سﻴاستﻫای مسکو از یک سو و ﻫمپایی با قدرتﻫای فرامنطقهای مانند اروپا‪،‬‬
‫آمریکا‪ ،‬چﻴن و‪ ...‬از یک طرف و ﻫمگرایی منطقهای با کشورﻫای منطقه چون ایران‪ ،‬ترکﻴه‬
‫و‪ ...‬از سویی دیگر‪ ،‬نمونهای از بیثباتی در اتخاذ سﻴاست خارجی مستقل و باثبات از سوی‬
‫‪eo‬‬
‫کشور تاجﻴکستان است‪ .‬لذا فقدان استراتژی مشخص و مستقل در سﻴاست خارجی در کنار‬
‫بیتجربگی تصمﻴمگﻴرندگان سﻴاست خارجی‪ ،‬چالشی دیگر برای ﻫمگرایی به شمار میآید‬
‫(علویان و کوزهگر‪.)71 :3122 ،‬‬
‫‪iv‬‬

‫ج‪ .‬حضور بازیگران فرامنطقهای در تاجیکستان‬

‫‪ch‬‬

‫ارزیابی از ساختار قدرت و تحولات بوجودآمده در منطقه آسﻴای مرکزی به ویژه‬

‫تاجﻴکستان‪ ،‬بدون توجه به نقش قدرتﻫای بزرگ و مؤثر امکانپذیر نبوده و امروزه نﻴز ما‬
‫شاﻫد تﺄثﻴرگذاری این متغﻴر مهم در تحولات این منطقه میباشﻴم‪ .‬قدرتﻫای بزرگ تمام‬
‫‪Ar‬‬

‫تلاش خود را در مناطق پﻴرامونی برپایه ایجاد کانونﻫای بحران مصروف داشته و از ﻫرگونه‬
‫ﻫمگرایی کشورﻫای پﻴرامونی ناخرسند بودهاند و مانع ﻫمگرایی منطقهای در بﻴن این‬
‫کشورﻫا شده و میشوند (حاجی یوسفی‪.)331 :3124 ،‬‬
‫زمﻴنه ﻫا و عواملی چون خلﺄ قدرت ایجادشده پس از فروپاشی شوروی‪ ،‬موقعﻴت‬
‫ژئوپویلتﻴکی منطقه‪ ،‬استقرار در نزدیکی تقاطع آسﻴا و اروپا‪ ،‬بازار مصرف انبوه و رو به رشد و‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪11‬‬ ‫روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان؛ بسترهای همگرایی و زمینه های واگرایی‬

‫تمایل کشور تاجﻴکستان برای حضور قدرتﻫای فرامنطقهای با ﻫدف کاﻫش وابستگی به‬
‫روسﻴه و جذب سرمایهگذاری خارجی و توسعه اقتصادی‪ ،‬باعث حضور قدرتﻫای‬
‫فرامنطقهای در تاجﻴکستان گردیده و موانعی جدی برای حضور مؤثرتر ایران را به وجود‬
‫آورده است (واستوک نﻴوز‪ .)3197/5/13 ،‬عمدهترین قدرتﻫای فرامنطقهای مؤثر در‬
‫تحولات تاجﻴکستان عبارتند از‪:‬‬
‫ایالات متحده آمریکا‬

‫‪ID‬‬
‫برخی قدرتﻫای فرامنطقهای به دلایل خاص سﻴاسی و جغرافﻴایی اکنون تلاش میکنند‬
‫تا منطقه آسﻴای مرکزی را تحت نفوذ و سﻴطره خود درآورند‪ .‬به عنوان مثال آمریکا به دلﻴل‬

‫‪fS‬‬
‫برخی اﻫداف و منافع مثل انزوای جهموری اسلامی و مقابله با اسلامگرایی‪ ،‬کارشکنیﻫایی‬
‫در منطقه صورت میدﻫد و این اقدامات آمریکا باعث بروز واگرایی در منطقه میشود‪.‬‬
‫واشنگتن با ﻫدف تحت فشار قرار دادن کشورﻫای روسﻴه‪ ،‬چﻴن و ایران و در اختﻴار‬
‫‪eo‬‬
‫گرفتن محﻴط پﻴرامونی این کشورﻫا در طی سالﻫای اخﻴر‪ ،‬تلاش گستردهای را صورت داده‬
‫است‪ .‬حادثه ‪ 33‬سپتامبر و حمله به افغانستان را باید نقطه عطفی در توجه آمریکا به این‬
‫منطقه دانست که باعث حضور مؤثرتر این کشور در منطقه آسﻴای مرکزی گردید و با اتخاذ‬
‫‪iv‬‬

‫سﻴاستﻫایی چون «ﻫمه جز ایران»‪ ،‬مبارزه با تروریسم‪ ،‬اسلامگرایی و بنﻴادگرایی‪ ،‬در صدد‬
‫کنترل و مهار ایران بر آمد و در سالﻫای اخﻴر با اعمال فشار بر کشورﻫای منطقه‪ ،‬مانع از‬
‫‪ch‬‬

‫ﻫمگرایی بﻴشتر این کشورﻫا با ایران در حوزهﻫای مختلف سﻴاسی‪ ،‬اقتصادی و فرﻫنگی‬
‫گردیده است‪.‬‬
‫‪Ar‬‬

‫با جریان یافتن ﻫوای اسلامخواﻫی و جستجوی یافتن راهﻫایی برای گسترش ارتباطات با‬
‫کشورﻫای مسلمان‪ ،‬به ویژه جمهوری اسلامی ایران‪ ،‬آمریکا نگران رشد اسلام خواﻫی در این‬
‫منطقه شد و به رؤسای جمهور این کشورﻫا به نفوذ اسلام تحت تﺄثﻴر ایران ﻫشدار داد و به‬
‫بهانه در خطر بودن منافع روسﻴه در ارتباط با رشد اسلام گرایی به ویژه پس از حادثه ‪33‬‬
‫سپتامبر‪ ،‬در واقع سعی در از بﻴن بردن تهدید «اتحاد کشورﻫای اسلامی» علﻴه خود را دارد‪.‬‬
‫در حقﻴقت‪ ،‬واقعه ‪ 33‬سپتامبر را میتوان سرآغاز حضور نظامی آمریکا در آسﻴای مرکزی و‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫فصلنامه مطالعات روابط بینالملل‪ ،‬سال یازدهم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬تابستان ‪1931‬‬ ‫‪11‬‬
‫قفقاز محسوب کرد‪ .‬آمریکا ابتدا برای انجام عملﻴات نظامی خود علﻴه طالبان از فرودگاهﻫای‬
‫خان آباد ازبکستان و کولاب تاجﻴکستان‪ ،‬استفاده عملﻴاتی و لجستﻴکی کرد‪ .‬پس از سقوط‬
‫رژیم طالبان و استقرار نظم سﻴاسی جدید در افغانستان و با توجه به مراحلی که در‬
‫موافقتنامه بن‪ ،‬پﻴشبﻴنی شده بود‪ ،‬انتظار میرفت که آمریکا در مورد خارج ساختن‬
‫نﻴروﻫای نظامی خود از آسﻴای مرکزی تجدید نظر کند‪ ،‬اما آمریکا اعلام داشت که ﻫمچنان‬
‫به پایگاهﻫای نظامی خود در آسﻴای مرکزی‪ ،‬نﻴازمند است؛ زیرا ﻫنوز مبارزه و جنگ با‬

‫‪ID‬‬
‫تروریسم پایان نﻴافته است‪ .‬به طور خلاصه‪ ،‬مهمترین محورﻫای سﻴاست خارجی آمریکا در‬
‫تاجﻴکستان از بدو استقلال را میتوان مهار اسلامگرایی و جلوگﻴری از رشد اسلامخواﻫی‪،‬‬
‫مهار جمهوری اسلامی ایران و تکمﻴل محاصره ایران از دو سوی شمال و مشرق‪ ،‬مهار و‬
‫‪fS‬‬
‫تضعﻴف روسﻴه‪ ،‬مهار بال غربی چﻴن و تقویت حضور و نفوذ اسرائﻴل در تاجﻴکستان دانست‬
‫(بصﻴری و ایزدی زمان آبادی‪.)93-311 :3121 ،‬‬
‫‪eo‬‬
‫از طرف دیگر‪ ،‬سﻴاست تحریم ایران توسط آمریکا قضﻴه جدیدی نﻴست و ﻫدف آن ﻫم‬
‫جلوگﻴری از ظهور ایران به عنوان یک قدرت منطقهای است و این در حالی است که دولت‬
‫تاجﻴکستان نباید زمﻴنه را برای گسترش نفوذ قدرتﻫای فرامنطقهای فراﻫم کند و باید‬
‫‪iv‬‬

‫مشکلات خود را با دستان خود حل نماید‪.‬‬

‫اسرائیل‬
‫‪ch‬‬

‫اسرائﻴل‪ ،‬قدرت فرامنطقهای دیگری است که به صورت خزنده در حال افزایش حضور‬
‫خود در تاجﻴکستان میباشد‪ .‬برقراری ﻫمکاریﻫای نظامی با کشور تاجﻴکستان‪ ،‬چالش و‬
‫‪Ar‬‬

‫تهدیدی جدی برای جمهوری اسلامی ایران به شمار میرود‪ .‬در واقع‪ ،‬سﻴاست تل آویو در‬
‫این منطقه را میتوان در راستای دکترین بن گورین‪ ،‬تحت عنوان اتحاد با پﻴرامون به منظور‬
‫شکستن حلقه محاصره کشورﻫای مخالف اسرائﻴل در منطقه‪ ،‬حمایت از یهودیان ساکن‬
‫منطقه‪ ،‬جلب ﻫمکاری و حمایت کشورﻫای منطقه در مجامع بﻴنالمللی‪ ،‬واگرایی در روابط‬
‫کشورﻫای حو زه آسﻴای مرکزی با ایران و نﻴز اعمال فشار بر محﻴط پﻴرامونی و امنﻴت ملی‬
‫ایران تفسﻴر کرد‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬پﻴشروی اسرائﻴل در زمﻴنهﻫای مختلف در تاجﻴکستان‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪11‬‬ ‫روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان؛ بسترهای همگرایی و زمینه های واگرایی‬

‫ناشی از این است که این رژیم‪ ،‬کشور تاجﻴکستان را قانع کرده است که راه رسﻴدن به‬
‫کمکﻫای غرب از تل آویو میگذرد‪ .‬تاجﻴکستان نﻴز ﻫر چند موافق سﻴاست اسرائﻴل نﻴست‪،‬‬
‫اما ﻫمکاری با آن را پذیرفته تا از این طریق به کمکﻫای مالی‪ ،‬اقتصادی و فنی غرب دست‬
‫یابد (بصﻴری و ایزدی‪.)311 :3121 ،‬‬
‫‪ .4‬حوزه اقتصادی‬
‫عوامل گوناگونی که درمسﻴر تحرک اقتصادی ایران در تاجﻴکستان میتواند مشکلآفرین‬

‫‪ID‬‬
‫باشد؛ در دو سطح داخلی و خارجی قابل تقسﻴمبندی است‪ .‬در سطح داخلی‪ ،‬مهمترین‬
‫مسئله؛ اقتصاد ضعﻴف و شکننده کشور تاجﻴکستان است که ﻫنوز دوران گذار از اقتصاد‬

‫‪fS‬‬
‫متمرکز سوسﻴالﻴستی به سمت اقتصاد بازار آزاد را به طور کامل طی ننموده است‪ .‬افزون بر‬
‫مورد مذکور‪ ،‬می توان به عوامل زیر اشاره کرد‪:‬‬
‫‪ -‬فقدان یک سازمان تجاری فعال و منسجم؛‬
‫‪eo‬‬
‫‪ -‬ضعف بخش خصوصی و در اختﻴار بودن ابزارﻫای اقتصادی در دست دولت (به عبارتی‬
‫اقتصاد متمرکز و دولتی)؛‬
‫‪ -‬وجود فساد و رشوه؛‬
‫‪iv‬‬

‫‪ -‬فقدان سﻴستم مناسب بانکی(امﻴراحمدیان‪)343 :3128،‬؛‬

‫در سطح خارجی‪ ،‬دخالت قدرتﻫای منطقهای و نﻴز فرامنطقهای‪ ،‬قابل توجه است‪ .‬در‬
‫‪ch‬‬

‫این زمﻴنه‪ ،‬وابستگیﻫای ساختاری اقتصاد کشور تاجﻴکستان به فدراسﻴون روسﻴه و تلاش‬
‫مسکو برای حفظ و تداوم سلطه اقتصادی خود‪ ،‬فضا را برای حضور ایران بسﻴار محدود‬
‫‪Ar‬‬

‫ساخته است‪ .‬از سویی دیگر‪ ،‬باید به تلاش واشنگتن اشاره نمود که با پﻴگﻴری استراتژی‬
‫منزوی کردن ایران در منطقه اقدام می نماید(ملکی‪.)356 :3128،‬‬
‫‪ -9‬حوزه فرهنگی‬
‫تقابل اسلام شﻴعی و نﻴز انقلابی با اسلام سنی ارائه شده در چهارچوب نظام سکولار‬
‫تاجﻴکستان‪ ،‬تبلﻴغات وسﻴع ضد ایرانی از سوی قدرت فرامنطقهای چون آمریکا را باید از‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫فصلنامه مطالعات روابط بینالملل‪ ،‬سال یازدهم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬تابستان ‪1931‬‬ ‫‪01‬‬
‫مهمتر ین عوامل واگرایی ایران و تاجﻴکستان در حوزه فرﻫنگی به شمار آورد‪ .‬نکته قابل‬
‫توجه‪ ،‬آن است که کشور تاجﻴکستان پس از استقلال‪ ،‬دچار نوعی بحران ﻫویت و مشروعﻴت‬
‫گردیده و در مرحله گذار از «ملت سازی» و «دولتسازی» میباشد‪ .‬از این رو‪ ،‬برای جبران‬
‫خلﺄﻫای موجود‪ ،‬دست به تاریخسازی میزند تا ﻫویتی جدید و مستقل از خود به کشورﻫای‬
‫منطقه و جهان ارائه دﻫد‪ .‬از این رو به منظور بهرهگﻴری از پتانسﻴلﻫای موجود و کاستن از‬
‫عوامل چالشزا در حوزه فرﻫنگی‪ ،‬جمهوری اسلامی ایران‪ ،‬نﻴازمند برنامهریزی واقعبﻴنانه و‬

‫‪ID‬‬
‫انتخاب استراتژی تساﻫل و تعقل با تکﻴه بر تقویت فرﻫنگ ایرانی‪ -‬اسلامی به جای غلبه‬
‫ایدئولوژیک فرﻫنگ اسلامی از نوع جمهوری اسلامی در تنظﻴم روابط بﻴن حکومتی در‬
‫سﻴاست خارجی است (محمودی‪ .)15-19 :3126 ،‬از این رو تعﻴﻴن نقش مﻴراث فرﻫنگی‬
‫‪fS‬‬
‫ایرانی‪ -‬اسلامی و تقابل آن با ناسﻴونالﻴسم ملی و چالشﻫای ناشی از رقابت فرﻫنگ غربی با‬
‫فرﻫنگ ایرانی‪ -‬اسلامی باید مورد توجه قرار گﻴرد‪ .‬بنابراین‪ ،‬تعمﻴق مناسبات ایران با کشور‬
‫‪eo‬‬
‫تاجﻴکستان در حوزه فرﻫنگی‪ -‬که فراﻫم کننده زمﻴنه تعامل جدی در سایر حوزهﻫاست‪-‬‬
‫منوط به شناسایی مؤلفهﻫای مشترک فرﻫنگی مﻴان جمهوری اسلامی ایران و کشور‬
‫تاجﻴکستان از قبﻴل مشترکات زبانی‪ ،‬دینی‪ ،‬تاریخی و مﻴراث فرﻫنگی و درک مؤلفهﻫای‬
‫‪iv‬‬

‫تهدیدکننده این اشتراکات فرﻫنگی ﻫمچون اسلامگرایی افراطی و قومگرایی خواﻫد بود‬
‫(ابوالحسن شﻴرازی و مجﻴدی‪.)829-894 :3128 ،‬‬
‫‪ch‬‬

‫گفتار سوم‪ :‬ریشهها و عوامل واگرایی میان ایران و تاجیکستان از سال ‪1932‬‬
‫یکی از مهمترین عواملی که از ﻫمان سالﻫای نخست پس از فروپاشی شوروی به عنوان‬
‫‪Ar‬‬

‫عاملی «حساسﻴتزا» در نگاه رﻫبران آسﻴای مرکزی نسبت به روابط با ایران معرفی شد‪،‬‬
‫وجهه مذﻫبی نظام جمهوری اسلامی ایران و طرح این ادعا – در داخل و خارج از منطقه –‬
‫بود که ایران قصد دارد ضمن اعمال نفوذ بر جمهوریﻫای مسلماننشﻴن آسﻴای مرکزی‪،‬‬
‫زمﻴنه روی کار آمدن دولتﻫای اسلامی را در این کشورﻫا فراﻫم سازد‪ .‬در مورد خاص‬
‫تاجﻴکستان‪ ،‬رویکرد بیطرفانه ایران در جریان جنگ داخلی و تلاشﻫای عﻴنی برای پایان‬
‫دادن به جنگ داخلی در این کشور‪ ،‬سبب شد تا پس از پایان جنگ‪ ،‬این نگرانیﻫا تا حد‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪11‬‬ ‫روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان؛ بسترهای همگرایی و زمینه های واگرایی‬

‫زیادی برطرف شود‪ .‬با این حال‪ ،‬از سه سال پﻴش تاکنون‪ ،‬موضوع روابط ایران با حزب‬
‫نهضت اسلامی تاجﻴکستان به عاملی برای مطرح شدن دوباره ادعاﻫای مذکور از سوی دولت‬
‫تاجﻴکستان تبدیل شده است‪.‬‬
‫حزب نهضت اسلامی تاجﻴکستان بهعنوان تنها حزب اسلامی قانونی ثبتشده در آسﻴای‬
‫مﻴانه در سال ‪ 3993‬مﻴلادی بنﻴان شد و در انتخابات اسفند ‪ 91‬عملا نتوانست حدنصاب‬
‫ورود به مجلس را به دست آورد‪ .‬سپس در پس رخدادﻫا و اتهامﻫایی فعالﻴت این حزب از‬

‫‪ID‬‬
‫سوی دولت ممنوع شد‪ .‬درحالیکه حزب معتقد است روند پﻴوستن نهضتیﻫا به گروهﻫای‬
‫تکفﻴری چندان قابل دید نﻴست و سرکوب شدن صف ناامﻴدگشتگان در جامعه‪ ،‬بسﻴاریﻫا را‬
‫بهطرف تکفﻴریﻫا میکشاند و بنا به گفته رﻫبر آن حزب تحت ﻫﻴچ شرایطی رو به‬
‫‪fS‬‬
‫رویکردﻫای مسلحانه نخواﻫد آورد‪ .‬اما نگاه دوشنبه به این مسئله متفاوت است‪ .‬در این‬
‫مﻴان حضور محیالدین کبﻴری در تهران موجب برداشت نادرست رسانهﻫای تاجﻴکی در‬
‫‪eo‬‬
‫چرایی ملاقات کبﻴری با رﻫبری ایران‪ ،‬و اعتراض وزارت خارجه تاجﻴکستان و کمﻴته امور‬
‫مذﻫبی این کشور شد و موجی از انتقاد و حملات رسانهﻫای تاجﻴکستان نسبت به چرایی‬
‫دعوت از کبﻴری به تهران به راه انداخت و با احضار سفﻴر ایران در تاجﻴکستان‪ ،‬واکنش‬
‫‪iv‬‬

‫رئﻴس شورای علمای مرکز اسلامی تاجﻴکستان انتقادﻫا از رویکردﻫای جمهوری اسلامی‬
‫ایران نسبت به حزب نهض ت اسلامی (خائنان ملت تاجﻴک) را افزون کرد (رمضانی بونش‪،‬‬
‫‪ch‬‬

‫‪.)96/4/86‬‬
‫این رویکرد سرآغازی برای چالشﻫای گسترده در روابط دوسویه شد‪ .‬در این مﻴان‬
‫‪Ar‬‬

‫رویکرد تهران در مقابل خواسته ﻫای نهضت اسلامی و دولت دوشنبه موجب شد از یکسو‬
‫روند آرام و تدریجی جلوگﻴری از فعالﻴتﻫای ایران در جمهوری تاجﻴکستان در سه سال‬
‫گذشته و کاﻫش یا توقف فعالﻴت دهﻫا مرکز خﻴریه و سازمان و گروه وابسته به جمهوری‬
‫اسلامی وجود داشته باشد‪ .‬این در شرایطی است که به نظر میرسد برخی در دوشنبه بر این‬
‫نظرند که بسﻴاری از سازمانﻫای خﻴریه و گروهﻫای فرﻫنگی ایرانی در خارج از کشور‬
‫پوششی برای فعالﻴتﻫای غﻴرقانونی و ﻫمسو با نهضت اسلامی بوده و تهدید و ﻫراسﻫای‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫فصلنامه مطالعات روابط بینالملل‪ ،‬سال یازدهم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬تابستان ‪1931‬‬ ‫‪01‬‬
‫امنﻴتی تلقی میشود‪ .‬در مقابل در بعد دیگری درحالیکه نهضت اسلامی معتقد است جریان‬
‫فکری سﻴاسی‪ -‬مذﻫبی معتدل است و سخن حکومت تاجﻴکستان درباره افراطی بودن حزب‬
‫نهضت اسلامی تاجﻴکستان نادرست است‪ .‬در ﻫمﻴن روند آنﻫا معتقدند که سازمانﻫای‬
‫بﻴنالمللی حقوق بشر و از جمله اتحادیه اروپا‪ ،‬سازمان عفو بﻴنالملل‪ ،‬گزارشگران بخش‬
‫حقوق بشر سازمان ملل متحد نﻴز این امر را نمیپذیرد‪ .‬در ﻫمﻴن راستا‪ ،‬نهضت معتقد است‬
‫کشورﻫا و سازمانﻫای تﺄثﻴرگذار جهانی در برابر شکست سازشنامه صلح تاجﻴکان و‬

‫‪ID‬‬
‫کشورﻫای کفﻴل این صلح به عهد و پﻴمان و قول خود چون ایران وفا نکردند و به کلام‬
‫برخی از ﻫواداران آن به نهضت و پﻴمان صلح تاجﻴکان خﻴانت کردند (ایرنا‪.)96/4/86 ،‬‬
‫درواقع چالش نگاهﻫای مختلف به نهضت اسلامی در شرایطی است که درگذشته نﻴز‬
‫‪fS‬‬
‫تفاوت دیدگاه مقامات دو کشور در سازماندﻫی به روابط مشترک و تمایل مقامات تاجﻴک‬
‫بر توسعه روابط سﻴاسی و اقتصادی با محوریت پﻴوندﻫای زبانی و تاریخی با ایران و در مقابل‬
‫‪eo‬‬
‫اولویت نگرش مذﻫبی در زاویه دید مقامات ایرانی در ساماندﻫی روابط با تاجﻴکستان روابط‬
‫تهران و دوشنبه را با چالشﻫایی مواجه کرده است‪ .‬در این شرایط باید توجه داشت که برای‬
‫حل این چالش و نگاهﻫا و خواستهﻫای گوناگون از روابط باید فرمولﻫایی را به کار بست و‬
‫‪iv‬‬

‫بﻴش از توجه به دامنه تفاوتﻫای و چالشﻫای موجود به حل آن اقدام کرد‪ .‬دراینبﻴن‬

‫تهران و دوشنبه میتوانند به رایزنی بﻴشتر و شناخت دقﻴقتر از مواضع مسالمتجویانه‬
‫‪ch‬‬

‫تهران و غﻴردخالت آمﻴز (وجهه مذﻫبی نظام جمهوری اسلامی ایران و طرح ادعایی که ایران‬
‫قصد اعمالنفوذ و روی کار آمدن دولتﻫای اسلامی را دارد) بر نقش پﻴشﻴن و مهم ایران در‬
‫‪Ar‬‬

‫روند صلح تاجﻴکا ن توجه و اکنون نﻴز از این پتانسﻴل در جهت حل چالش دوشنبه‪ -‬نهضت‬
‫و دوشنبه‪ -‬تهران گام بردارند‪.‬‬
‫دولت تاجﻴکستان در سال ‪ 3194‬در اقدامی که با انتقادات فراوانی مواجه شد‪ ،‬حزب‬
‫نهضت اسلامی را یک «سازمان تروریستی» اعلام کرده و نسبت به بازداشت رﻫبران آن اقدام‬
‫کرد‪ .‬در ﻫمﻴن راستا‪ ،‬دعوت ایران از محیالدین کبﻴری‪ ،‬رﻫبر این حزب برای شرکت در‬
‫کنفرانس وحدت اسلامی در تهران‪ ،‬از سوی دولت دوشنبه با اعتراض مواجه شد‪ .‬صدور‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪11‬‬ ‫روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان؛ بسترهای همگرایی و زمینه های واگرایی‬

‫دستور توقف فعالﻴت کمﻴته امداد امام خمﻴنی در دوشنبه در سال ‪ 3195‬از سوی دولت‬
‫تاجﻴکستان‪ ،‬اقدام دیگری بود که باز ﻫم با دستاویزﻫای مشابهی ﻫمچون «فعالﻴتﻫای‬
‫غﻴرمجاز» ایران در این کشور انجام گرفت‪ .‬بر این اساس‪ ،‬موضوع سوءظن دوشنبه نسبت به‬
‫اﻫداف ایران در تاجﻴکستان و طرح مجدد این عامل در سایه تحولات مذکور‪ ،‬مهمترین عامل‬
‫سردی روابط طی سه سال اخﻴر بوده است (ایرنا‪.)96/4/86 ،‬‬
‫موضوع دیگری که طی این دوره بر سردی روابط ایران و تاجﻴکستان مؤثر بود‪ ،‬مسائل‬

‫‪ID‬‬
‫مربوط به پرونده فساد مالی بابک زنجانی بود که به واسطه ارتباطات مالی و اقتصادی وی با‬
‫تاجﻴکستان‪ ،‬به دولت دوشنبه نﻴز ارتباط پﻴدا میکرد‪ .‬مطرح شدن نام تاجﻴکستان در‬
‫پرونده زنجانی و ابهام ات موجود در این زمﻴنه‪ ،‬دیگر عاملی بود که سبب شد فضایی منفی‬
‫‪fS‬‬
‫بر روابط دو کشور حاکم شود‪ .‬اگر ماﻫﻴت این موضوع دوم را بﻴشتر اقتصادی بدانﻴم‪ ،‬میتوان‬
‫مسائل دیگری را نﻴز که در عرصه اقتصادی مﻴان دو کشور بروز کرده‪ ،‬به عنوان عوامل مؤثر‬
‫‪eo‬‬
‫بر تندتر شدن شﻴب سردی در روابط به فهرست افزود؛ از جمله خودداری تاجﻴکستان از‬
‫عمل به تعهدات مالی خود در پروژه سد و نﻴروگاه «سنگ توده» (عزیزی‪.)8 :3196 ،‬‬
‫تاجﻴکستان از فقﻴرترین کشورﻫای آسﻴای مﻴانه و از ثروتﻫای منابع ﻫﻴدروکربنی‬
‫‪iv‬‬

‫بهرهای نبرده است‪ .‬دراین بﻴن ﻫرچند عدم سهم مناسب تجاری در اقتصاد تاجﻴکستان به‬
‫منزله نبود روابط سﻴاسی دو کشور نﻴست‪ ،‬اما حضور کمرنگ اقتصادی ایران در بازار‬
‫‪ch‬‬

‫تاجﻴکستان و افول آن بر کاﻫش روابط تﺄثﻴرگذار بوده است‪ .‬در ﻫمﻴن راستا در سال ‪8131‬‬
‫ایران از جمع شرکای اصلی تجاری تاجﻴکستان یعنی روسﻴه‪ ،‬قزاقستان‪ ،‬چﻴن و ترکﻴه حذف‬
‫‪Ar‬‬

‫و به شرکای رده دوم تنزل یافت‪ .‬بهعلاوه تبادل کالا بﻴن دو کشور از ‪ 898‬مﻴلﻴون دلار در‬
‫سال ‪ 8131‬به ‪ 334‬مﻴلﻴون در سال ‪ 8136‬رسﻴد‪ .‬در این حال در سه سال گذشته بعد‬
‫دیپلماتﻴک سردی موجود در روابط تهران و دوشنبه تحت بر کمﻴت و کﻴفﻴت روابط‬
‫اقتصادی در ابعاد اقتصادی چون اعمال سختگﻴریﻫای بﻴشتر برای رفتوآمد و فعالﻴت‬
‫بازرگانان و شهروندان ایرانی در تاجﻴکستان‪ ،‬ورود مواد غذایی و کالا از ایران‪ ،‬امکان دریافت‬
‫آسان گذرنامه برای ایرانﻴان را تحت تﺄثﻴر قرارداد‪ .‬این امر بهگونهای شد که در سال ‪8137‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫فصلنامه مطالعات روابط بینالملل‪ ،‬سال یازدهم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬تابستان ‪1931‬‬ ‫‪01‬‬
‫ایران عملا سرمایهگذاری در اقتصاد تاجﻴکستان را قطع کرد‪ .‬آنچه مشخص است در سه‬
‫سال گذشته پرونده فساد مالی بابک زنجانی و ارتباطات مالی و اقتصادی وی با تاجﻴکستان‪،‬‬
‫خودداری تاجﻴکستا ن از عمل به تعهدات مالی خود در پروژه سد و نﻴروگاه سنگ توده‪،‬‬
‫چالشﻫای بدﻫیﻫای دو طرف به یکدیگر در حوزه تکمﻴل زیرساختﻫای اقتصادی‬
‫تاجﻴکستان‪ ،‬به علاوه گزینه اقتصادی مهم عربستان به جای ایران عملا دامنه روابط اقتصادی‬
‫دو کشور را پایﻴن آورده است‪ .‬در این مﻴان نگاهﻫای بدبﻴنانه‪ ،‬تردیدﻫا و گمانهزنی دولت‬

‫‪ID‬‬
‫تاجﻴکستان نسبت به شرکتﻫای خصوصی و کالاﻫای ایرانی نﻴز ﻫمچنان وجود دارد‪.‬‬
‫ریشهﻫا و عوامل واگرایی مﻴان دو کشور را میتوان در چند سطح مورد بررسی قرار داد‪.‬‬
‫از یک دیدگاه‪ ،‬به نظر میرسد نداشتن مرز مشترک و نﻴز ضعف اقتصادی تاجﻴکستان یکی‬
‫‪fS‬‬
‫از عواملی بوده که سبب شده تاجﻴکستان به طور بایسته در رویکردﻫای منطقهای ایران در‬
‫آسﻴای مرکزی مورد توجه قرار نگﻴرد‪ .‬این عامل به ویژه در مقایسه با سطح روابط ایران با‬
‫‪eo‬‬
‫ترکمنستان و قزاقستان به شکلی مشخصتر قابل مشاﻫده است؛ به عبارت دیگر‪ ،‬به نظر‬
‫میرسد در رویکرد منطقهای ایران‪ ،‬برقراری روابط با کشورﻫای ﻫمسایه (ترکمنستان) و‬
‫کشورﻫایی که دارای مزیت نسبی اقتصادی بوده و روابط با آنﻫا از این منظر توجﻴهپذیر‬
‫‪iv‬‬

‫است (قزاقستان و البته باز ﻫم ترکمنستان) در اولویت قرار داشته است‪ .‬اگر یک مقایسه‬
‫منطقهای را نﻴز به تحلﻴل افزوده و فعالﻴت سﻴاست خارجی ایران در خاورمﻴانه و حتی‬
‫‪ch‬‬

‫آسﻴای جنوبی را با آنچه در مورد آسﻴای مرکزی روی داده مقایسه کنﻴم‪ ،‬ابعاد بیتوجهی به‬
‫رابطه با تاجﻴکستان حتی بﻴش از پﻴش آشکار میشود‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬کلﻴت منطقه آسﻴای‬
‫‪Ar‬‬

‫مرکزی ﻫﻴچگاه از وزن و جایگاه لازم در سﻴاست خارجی ایران برخوردار نبوده و به این‬
‫ترتﻴب‪ ،‬توجه به تاجﻴکستان در قالب این منطقه نﻴز «کمترین در مﻴان کمترین» بوده است‪.‬‬
‫در پﻴوند با ﻫمﻴن موضوع‪ ،‬عاملی که شاید کمتر درباره آن بحث شده اما به نظر میرسد‬
‫مشخصا در روابط با تاجﻴکستان تﺄثﻴرگذار بوده‪ ،‬چندگانگی نهادﻫای تصمﻴمساز و اجرایی‬
‫ایرانی در این کشور بوده که خود منشﺄ اصلی ابهامات و البته سوءتفاﻫمات موجود به شمار‬
‫میرود؛ به عبارت دیگر‪ ،‬در سایه بیمﻴلی کلی دستگاه سﻴاست خارجی برای تدوین یک‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪11‬‬ ‫روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان؛ بسترهای همگرایی و زمینه های واگرایی‬

‫استراتژی مدون در روابط با تاجﻴکستان‪ ،‬نهادﻫای مختلف فعال در عرصهﻫای فرﻫنگی‪،‬‬

‫اقتصادی و‪ ...‬با دستور کارﻫای مختلف وارد عرصه شده و شروع به فعالﻴت کردند‪ .‬حقﻴقت‬
‫تلخ آن است که بخش عمده آنچه به سوءتفاﻫمات درباره وجود یک دستور کار نفوذ‬
‫سﻴاسی‪ -‬مذﻫبی ایران در تاجﻴکستان دامن زده نﻴز حاصل فعالﻴتﻫای ناﻫماﻫنگ و‬
‫«جزیرهای» ﻫمﻴن نهادﻫاست‪ .‬در عرصه اقتصاد نﻴز از آنجا که بخش عمده فعالﻴتﻫای‬
‫صورت گرفته به صورت پراکنده بوده و تحت لوای یک استراتژی و مدیریت اقتصادی‬

‫‪ID‬‬
‫مشخص انجام نشده‪ ،‬اکنون نتایجی ﻫمچون معلق ماندن پرداخت تعهدات طرف تاجﻴک به‬
‫ایران را به ﻫمراه داشته است‪.‬‬
‫عامل دیگر‪ ،‬حساسﻴت قدرتﻫای منطقهای و فرامنطقهای نسبت به توسعه روابط ایران و‬
‫‪fS‬‬
‫تاجﻴکستان است‪ .‬در سه سال گذشته جمهوری تاجﻴکستان در عرصه بﻴنالمللی‪،‬‬
‫کوشش ﻫایی را با اعلام سﻴاست درﻫای باز برای معرفی تاجﻴکستان در جهان و جلب سرمایه‬
‫‪eo‬‬
‫خارجی برای بازسازی کشور آغاز نموده و روابط چندین جانبهای را در بخشﻫای مختلف با‬
‫سازمانﻫای اقتصادی و نهادﻫای مالی بﻴنالمللی‪ ،‬مانند سازمان ﻫمکاری اقتصادی (اکو)‪،‬‬
‫اتحادیه اقتصادی اوراسﻴا‪ ،‬بانک جهانی‪ ،‬بانک اروپایی تجدید و توسعه‪ ،‬بانک توسعه آسﻴایی‪،‬‬
‫‪iv‬‬

‫بانک توسعه اسلامی‪ ،‬بانک توسعه اوراسﻴا و بانک تازه بنﻴان آسﻴایی سرمایهگذاری‬
‫زیرساختی و‪ ..‬بﻴشتر کرده است‪ .‬ﻫمﻴن امر در کنار کاﻫش دامنه تنش این کشور با‬
‫‪ch‬‬

‫ازبکستان بهعنوان ﻫمسایه چالشزا دامنه نﻴاز این کشور به ایران را کمتر کرده است‪.‬‬
‫در این بﻴن از یک سو حساسﻴت قدرتﻫای منطقهای و فرا منطقهای نسبت به توسعه‬
‫‪Ar‬‬

‫روابط ایران و تاجﻴکستان بهگونهای است که دیدگاه مثبتی نسبت به افزایش فعالﻴت ایران‬
‫در تاجﻴکستان وجود نداشته است‪ .‬ﻫمﻴن دامنه نفوذ بازیگران مختلف را بﻴشتر کرده و فضا‬
‫و روند کلی روابط ایران و تاجﻴکستان را عملا در حالتی از سردی رو به افزایش قرارداده‬
‫است‪ .‬چنانچه در اجلاس سال‪ 3197‬سازمان ﻫمکاری شانگهای‪ ،‬مخالفت دوشنبه با عضویت‬
‫ایران سبب شد این موضوع در دستور کار اجلاس قرار نگﻴرد‪ .‬درواقع علیرغم اظهارات‬
‫تکراری مقامات ارشد روسﻴه و اخﻴرا چﻴن در حمایت از عضویت دائم ایران در سازمان‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫فصلنامه مطالعات روابط بینالملل‪ ،‬سال یازدهم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬تابستان ‪1931‬‬ ‫‪01‬‬
‫ﻫمکاری شانگهای‪ ،‬مخالفت تاجﻴکستان با پذیرش رسمی ایران و بلاتکلﻴف باقی گذاشتن‬
‫موضوع عضویت ایران با بازیگری تاجﻴکستان در شرایطی شد که درگذشته تاجﻴکستان‬
‫جدیترین پشتﻴبان عضویت ایران در شانگهای به شمار میرفت (واستوک نﻴوز‪.)97/5/13 ،‬‬
‫حقﻴقت این است که با وجود روابط ﻫمواره مساعد ایران با روسﻴه‪ ،‬روسﻫا ﻫﻴچگاه –‬
‫حداقل تا ﻫمﻴن سه سال اخﻴر – نظر مساعدی نسبت به افزایش فعالﻴت ایران در منطقه‬
‫خارج نزدیک خود نداشتهاند‪ .‬در این مﻴان‪ ،‬از آنجا که زمﻴنه توسعه روابط ایران و‬

‫‪ID‬‬
‫تاجﻴکستان از دو جنبه‪ ،‬یعنی اسلام و فرﻫنگ مشترک فراﻫم بوده‪ ،‬این حساسﻴت حتی‬
‫بﻴش از دیگر کشورﻫای منطقه نﻴز بوده است‪ .‬اگر نگاﻫی به عقبتر بﻴاندازیم‪ ،‬تلاشﻫای‬
‫مﻴانجی گرایانه ایران در موضوع جنگ داخلی تاجﻴکستان نﻴز تا زمانی که با ﻫماﻫنگی‬
‫‪fS‬‬
‫روس ﻫا ﻫمراه نشد‪ ،‬بختی برای موفقﻴت نداشت‪ .‬این البته فقط رویکرد روسﻴه به عنوان‬
‫قدرت مسلط منطقهای در آسﻴای مرکزی است‪ ،‬وگرنه مخالفت آمریکا با ﻫرگونه توسعه نفوذ‬
‫‪eo‬‬
‫منطقهای ایران و تلاش برای مهار تهران نﻴز در این عرصه بیتﺄثﻴر نبوده است‪.‬‬
‫ﻫم راستا با این روند‪ ،‬عربستان سعودی نﻴز از یک سو از سردی روزافزون روابط تهران‪-‬‬
‫دوشنبه استفاده کرده و از سوی دیگر‪ ،‬خود به سردی بﻴش از پﻴش این روابط دامن زده و‬
‫‪iv‬‬

‫دامنه اقدامات خود علﻴه جمهوری اسلامی ایران را از حوزه غربی و جنوبی‪ ،‬به حوزه‬
‫ﻫمسایگی شمالی ایران نﻴز کشانده است‪ .‬در این چهارچوب‪ ،‬ریاض تلاش کرده ضمن‬
‫‪ch‬‬

‫بهرهگﻴری از ضعف اقتصادی تاجﻴکستان‪ ،‬از طریق اعطای کمکﻫای مالی به این کشور و‬
‫دیگر انواع ارتباطات اقتصادی‪ ،‬به توسعه روابط با این کشور – به ﻫزینه ایران – اقدام کند و‬
‫‪Ar‬‬

‫البته موفق نﻴز بوده است‪ .‬سفر امام علی رحمان‪ ،‬رئﻴسجمهور تاجﻴکستان به ریاض‪ ،‬درست‬
‫در زمان اوجگﻴری تنشﻫا با ایران‪ ،‬از سوی ناظران به عنوان پﻴامی مشخص درباره افزایش‬
‫روزافزون فعالﻴت سعودیﻫا در دوشنبه تفسﻴر شد (عزیزی‪ .)8 :3196 ،‬سعودیﻫا کوشش‬
‫میکنند که با وعده کمکی چون ‪ 312‬مﻴلﻴون دلاری به مقامات تاجﻴک با حداکثر‬
‫بهره برداری از در روابط ایران و تاجﻴکستان روند یارگﻴری کامل روابط تهران و دوشنبه را در‬
‫حوزهﻫای امنﻴتی و ژئوپلتﻴکی چون ائتلاف ناتوی اسلامی و ‪ ...‬را فراﻫم کنند‪ .‬چنانچه‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪11‬‬ ‫روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان؛ بسترهای همگرایی و زمینه های واگرایی‬

‫عرب ستان با رویکردﻫایی چون بنﻴان کمﻴته مشترک دوستی پارلمانی تاجﻴکستان و‬
‫عربستان‪ ،‬ﻫمکاریﻫای گسترده در زمﻴنهﻫای اقتصادی‪ ،‬تجاری‪ ،‬سرمایهگذاری‪ ،‬فنی‪ ،‬علمی‬
‫و فرﻫنگی‪ ،‬توجه به حوزهﻫای مشترک مسائل منطقهای و جهانی مانند تروریسم بﻴنالملل‪،‬‬
‫جذب شرکتﻫای بزرگ عربستان برای اجرای پروژهﻫای انرژی تاجﻴکستان‪ ،‬از کمرنگی‬
‫روابط تهران و دوشنبه بﻴشترین استفاده را کرده است (واستوک نﻴوز‪.)97/5/13 ،‬‬
‫نتیجهگیری‬

‫‪ID‬‬
‫دو کشور پارسی زبان ایران و تاجﻴکستان‪ ،‬ظرفﻴتﻫای لازم برای ﻫمگرایی در منطقه‬
‫آسﻴای مرکزی را دارند تا به اﻫداف مورد نظرخود دست یابند‪ .‬وحدت تمدنی‪ ،‬تاریخ و‬

‫‪fS‬‬
‫فرﻫنگ مشترک؛ پﻴوندﻫای زبانی و نژادی (آریایی) و علقهﻫای دینی میتواند به عنوان یک‬
‫نﻴروی قوی و مؤثر در ﻫمگرایی عمل کند‪ .‬کشورﻫای فرامنطقهای که از این ارتباط نزدیک‬
‫قومﻴتی بهرهمند نﻴستند سعی دارند این زمﻴنه ارتباطی را تضعﻴف کنند و از بﻴن ببرند تا‬
‫‪eo‬‬
‫ایران نتواند به یک ﻫمگرایی واقعی دست یابد‪ .‬سرنوشت تاریخی مشترک از پﻴش از تاریخ‬
‫تاکنون زمﻴنه ﻫمگرایی را تقویت میکند‪ ،‬اما آسﻴب جدی این است که مردم این کشورﻫا‬
‫مدت طولانی است که از تاریخ و پﻴشﻴنه واقعی خود بی اطلاع ﻫستند؛ زیرا حکومت‬
‫‪iv‬‬

‫کمونﻴستی شرایطی پدیدآورده بود که آنها ﻫویت تاریخی خود را فراموش کنند و در‬
‫حکومت کمونﻴستی حل و ﻫضم شوند‪ .‬فرﻫنگ مشترک عامل بسﻴار قوی و مؤثر در‬
‫‪ch‬‬

‫ﻫمگرایی منطقهای است؛ زیرا در مﻴان کشورﻫای حوزه فرﻫنگ و تمدن ایرانی‪ ،‬به طور‬
‫مشخص‪ ،‬سه کشور ایران‪ ،‬افغانستان و تاجﻴکستان‪ ،‬از استعداد خاصی برای ﻫمگرایی‬
‫‪Ar‬‬

‫فرﻫنگی برخوردارند و در گام بعدی میتوانند سایر کشورﻫا و سرزمﻴنﻫای دیگر را نﻴز در بر‬
‫گﻴرند‪ .‬درک مناسب و برنامهریزی صحﻴح در حوزه فرﻫنگی میتواند منجر به تبدیل‬
‫تهدیدات به فرصتﻫای ﻫویتی ایران در منطقه آسﻴای مرکزی شود‪.‬‬
‫ﻫرچند رویکردﻫای افراطی و بدبﻴنیﻫای مستمر دولت دوشنبه نسبت به ایران ﻫمواره‬
‫به عنوان اصلیترین عامل سردی روابط دو کشور مطرح شده‪ ،‬اما این موضوع نمیبایست‬
‫سبب به انفعال کشﻴده شدن رویکرد ایران در قبال این کشور و عدم تلاش در جهت رفع‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫فصلنامه مطالعات روابط بینالملل‪ ،‬سال یازدهم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬تابستان ‪1931‬‬ ‫‪01‬‬
‫موانعی باشد که از این سوی مﻴدان رابطه‪ ،‬یعنی از طرف ایران‪ ،‬زمﻴنهﻫای اختلاف را فراﻫم‬
‫کرده است‪ .‬این امر به ویژه از آن جهت اﻫمﻴتی بﻴش از پﻴش مییابد که ﻫمانگونه که‬
‫اشاره شد‪ ،‬رقبای منطقه ای ایران با استفاده از خلﺄ موجود درصدد افزایش حوزه فعالﻴت خود‬
‫در این کشور ﻫستند‪ .‬افزون بر این‪ ،‬سردی روابط با تاجﻴکستان در حال ایجاد ﻫزینهﻫای‬
‫استراتژیک برای ایران است‪ ،‬زیرا از توسعه تعاملات ایران با سازمان ﻫمکاری شانگهای به‬
‫عنوان یک ساختار مهم و رو به رشد منطقهای جلوگﻴری کرده است‪ .‬تدوین یک استراتژی‬

‫‪ID‬‬
‫مدون و ﻫمهجانبه برای بهبود و سپس توسعه روابط با تاجﻴکستان‪ ،‬با تﺄکﻴد بر دو عامل‬
‫فرﻫنگ (جنبهﻫای مشترک ملی به جای جنبهﻫای حساسﻴتبرانگﻴز برای طرف مقابل) و‬
‫اقتصاد (در ﻫر دو عرصه دوجانبه و چندجانبه‪ ،‬به ویژه در پرتو طرحﻫایی ﻫمچون ابتکار یک‬
‫‪fS‬‬
‫کمربند‪ -‬یک جاده چﻴن)‪ ،‬ضروریترین اقدامی است که در شرایط کنونی نﻴاز به آن‬
‫احساس میشود‪.‬‬
‫‪eo‬‬
‫‪iv‬‬
‫‪ch‬‬
‫‪Ar‬‬

‫منابع‪:‬‬
‫‪ -‬آکﻴنر‪ ،‬شﻴرین‪ .)3167( .‬اقوام مسلمان اتحاد جماهیر شوروی‪ .‬ترجمه محمدحسﻴن آریا‪،‬‬
‫تهران‪ :‬انتشارات علمی و فرﻫنگی‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪11‬‬ ‫روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان؛ بسترهای همگرایی و زمینه های واگرایی‬

‫‪ -‬ابوالحسن شﻴرازی‪ ،‬حبﻴباله و محمدرضا مجﻴدی‪ .)3128( .‬سیاست و حکومت در‬

‫آسیای مرکزی‪ .‬تهران‪ :‬نشر قومس‪.‬‬
‫‪ -‬ابوالحسن شﻴرازی‪ ،‬حبﻴبالله‪ .)3171( .‬ملّیتهای آسیای میانه‪ .‬تهران‪ :‬نشر دفتر مطالعات‬
‫سﻴاسی و بﻴنالمللی وزارت امورخارجه‪.‬‬
‫‪ -‬ابوالحسن شﻴرازی‪ ،‬حبﻴبالله‪ ،‬فردین باقری و سﻴروس برنا‪ .)3127( .‬تحوّلات تاریخی و‬
‫فرهنگی در آسیای مرکزی‪ .‬تهران‪ :‬نشر جهاد دانشگاﻫی‪.‬‬
‫‪ -‬حاجییوسفی‪ ،‬امﻴرمحمد‪ .)3124( .‬سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در پرتو‬

‫‪ID‬‬
‫تحولات منطقهای‪ .‬تهران‪ :‬دفتر مطالعات سﻴاسی و بﻴن المللی وزارت امورخارجه‪.‬‬
‫‪ -‬کولایی‪ ،‬الهه‪ .)3176( .‬سیاست و حکومت در آسیای مرکزی‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات سمت‪.‬‬

‫‪fS‬‬
‫‪ -‬موسوی‪ ،‬سﻴدرسول‪ .)3128( .‬صلح تاجیکستان به روایت اسناد‪ .‬تهران‪ :‬مرکز چاپ و‬
‫انتشارات وزارت خارجه‪.‬‬
‫‪ -‬منتظمی‪ ،‬رویا‪ .)3174( .‬تاجیکستان‪ .‬تهران‪ :‬نشر دفتر مطالعات سﻴاسی و بﻴنالمللی‬
‫وزارت امورخارجه‪.‬‬
‫‪eo‬‬
‫‪ -‬آدمی‪ ،‬علی و عزیزی‪ ،‬حمﻴدرضا‪« .)3198( .‬سازمان ﻫمکاری شانگهای و تهدیدات امنﻴتی‬
‫مشترک در آسﻴای مرکزی»‪ .‬فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز‪ .‬دوره نوزدﻫم‪،‬‬
‫شماره ‪.23‬‬
‫‪iv‬‬

‫‪ -‬ابوالحسن شﻴرازی‪ ،‬حبﻴباله‪( .‬بهار ‪« .)3124‬تداوم سﻴستم اقتدارگرایی در آسﻴای مرکزی»‪.‬‬

‫مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران‪ .‬شماره ‪.67‬‬
‫‪ch‬‬

‫‪ -‬بصﻴری‪ ،‬محمد علی و مژگان ایزدی زمانآبادی‪« .)3121( .‬اﻫداف سﻴاست خارجی آمریکا‬
‫در آسﻴای مرکزی»‪ .‬فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز‪ .‬دوره سﻴزدﻫم‪ ،‬شماره‬
‫‪Ar‬‬

‫‪.42‬‬
‫‪ -‬تهرانی‪ ،‬نسﻴم‪« .)3122( .‬فرصتﻫای ﻫمکاری در روابط ایران و تاجﻴکستان»‪ .‬مجله‬
‫مطالعات ایران و اوراسیا‪ .‬شماره دﻫم‪.‬‬
‫‪ -‬سﻴفزاده‪ ،‬سﻴدحسﻴن‪« .)3177( .‬آسﻴای مرکزی‪ :‬ﻫمگرایی منطقهای‪ ،‬توسعه ملی و نقش‬
‫ایران در آن»‪ .‬مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران‪ .‬شماره ‪.41‬‬
‫‪ -‬کولایی‪ ،‬الهه‪( .‬زمستان ‪« .)3121‬ﻫم تکمﻴلی فرﻫنگی در دو سوی جﻴهون»‪ .‬فصلنامه‬
‫مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز‪ .‬شماره‪.16‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫فصلنامه مطالعات روابط بینالملل‪ ،‬سال یازدهم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬تابستان ‪1931‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪ -‬محمودی‪ ،‬مرتضی (‪« .)3126‬آسﻴای مرکزی و رشد ﻫمکاریﻫای چند جانبه ایران و‬
‫تاجﻴکستان»‪ .‬فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز‪ .‬سال شانزدﻫم‪ ،‬شماره ‪.52‬‬
‫‪ -‬منتظمی‪ ،‬رویا‪« .)3178( .‬نقش ایران در نظام جدید آسﻴای مرکزی و جنوب آسﻴا»‪.‬‬
‫فصلنامه اطلاعات سیاسی– اقتصادی‪ .‬تهران‪ ،‬شماره ‪.76‬‬
‫‪ -‬مجتهد زاده‪ ،‬پﻴروز‪« .)3176( .‬جغرافﻴا و سﻴاست در دنﻴای واقعﻴّت ﻫا»‪ .‬فصلنامه اطلاعات‬
‫سیاسی‪ -‬اقتصادی‪ .‬شماره‪.381‬‬
‫‪ -‬ملکﻴان‪ ،‬محسن‪« .)3127( .‬تعاملات فرﻫنگی ایران و تاجﻴکستان»‪ .‬فصلنامه تخصّصی‬

‫‪ID‬‬
‫انجمن علوم سیاسی‪ .‬شماره اوّل‪ ،‬سال اوّل‪.‬‬
‫‪ -‬مﻴراحمدی‪ ،‬مریم‪« .)3178( .‬قوم تاجﻴک و فرﻫنگ تاجﻴکی در آسﻴای مرکزی»‪ .‬فصلنامه‬
‫مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز‪ .‬دوره ‪ ،3‬شماره ‪.4‬‬
‫‪fS‬‬
‫‪ -‬مﻴرفخرایی‪ ،‬سﻴدحسن و مجﻴد فﻴروزمندی‪( .‬پایﻴز و ژمستان ‪« .)3196‬دیپلماسی فرﻫنگی‬
‫ایران در آسﻴای مرکزی و قفقاز»‪ .‬مجله مطالعات اوراسیای مرکزی‪ .‬شماره دوم‪ ،‬دوره‬
‫دﻫم‪.‬‬
‫‪eo‬‬
‫‪« -‬علل جدایی دوشنبه از تهران»‪ .)3197/5/13( .‬قابل دسترس در سایت خبری واستوک‬
‫نیوز‪.‬‬
‫‪ -‬عزیزی‪ ،‬حمﻴدرضا‪« .)3196/4/33( .‬نگاﻫی به ریشه ﻫای سردی روابط ایران و تاجﻴکستان»‪.‬‬
‫‪iv‬‬

‫قابل دسترس درسایت ایراس‪.‬‬

‫‪« -‬روابط سﻴاسی ایران و تاجﻴکستان»‪ .)97/6/3( .‬قابل دسترس در سایت خبری سفارت‬
‫‪ch‬‬

‫جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان‪.‬‬

‫‪ -‬رمضانی بونش‪ ،‬فرزاد‪« .)96/4/86( .‬مهمترین چالشﻫای مؤثر در کاﻫش روابط ایران و‬
‫‪Ar‬‬

‫تاجﻴکستان»‪ .‬قابل دسترس در سایت ایرنا‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬