‫ﻳﺎدداﺷﺖ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﺮ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻃﺒﻊ ﻓﺎرﺳﻲ‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ رﺷﺘﻪ اي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺟﻮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﻫﻤﭽﻮن ﻫﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺳـﺎﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘـﺔ‬
‫دﻳﮕﺮي ﺑﺬرﻫﺎ و ﮔﺮده ﻫﺎي آن از دﻳﺮﺑﺎز در ﮔﻔﺘـﻪ ﻫـﺎ و ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫـﺎي ﻓﻼﺳـﻔﻪ و ﻋﻠﻤـﺎ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ اﻳﻦ رﺷﺘﻪ ﺣﻴﺎت ﺧﻮد را از ﻫﻤـﺎن زﻣـﺎن آﻏـﺎز ﻛـﺮد ﻛـﻪ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺘﻔﻜﺮان ﭘﻴﺮاﻣﻮن وﻳﮋﮔﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎي ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ و درﺧـﻮر ﻋﻠﻤـﻲ و ﺷـﻴﻮهﻫـﺎي‬
‫ارزﺷﻴﺎﺑﻲ آن‪ ،‬اﻗﺪام ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬رﺷﺪ ﺷﺘﺎﺑﻨﺪة اﻳﻦ ﺷﺎﺧﻪ از درﺧﺖ ﺗﻨﺎور ﻣﻌـﺎرف ﺑـﺸﺮي‬
‫از ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ آﻏﺎز ﺷﺪ و در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ اﻣﺘﻴﺎز ﭘﮋوﻫﺶ در ﺑﺎب اﻳـﻦ داﻧـﺶ ﻧﻮﭘـﺎ از‬
‫اﻧﺤﺼﺎر ﮔﺮوه ﭘﻴﺸﺘﺎزي ﻛﻪ رأس ﻣﺨﺮوط ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻋﻠﻤﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دادﻧـﺪ‪ ،‬ﺧـﺎرج‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در ﻗﺮن ﻛﻨﻮﻧﻲ اﻳﻦ رﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻳﻜـﻲ از ﭘﺮﺗﺤـﺮكﺗـﺮﻳﻦ و ﺑـﺎرورﺗﺮﻳﻦ‬
‫رﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ در داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎي ﻣﻌﺘﺒـﺮ ﺟﻬـﺎن در آﻣـﺪه اﺳـﺖ و ﻛـﺎر ﺑﺮرﺳـﻲ و‬
‫ﺗﺤﻘﻴــﻖ درﺑــﺎرة آن ﺑــﻪ ﮔﻮﻧــﻪاي ﺟـﺪ‪‬ي و ﻣــﺴﺘﻤﺮ در ﺣﻠﻘــﻪﻫــﺎ و ﺣــﻮزهﻫــﺎي ﻋﻠﻤــﻲ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﭘﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﻲ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ و ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎﻳﻲ‬
‫ﻧﻈﻴﺮ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﺷـﺎﻫﺪي ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﮔـﺮاﻳﺶ و اﻗﺒـﺎل اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻴـﺮاث ﻏﻨـﻲ ﺣﻜﻤـﺖ و‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ در اﻳﺮان اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬و ﺳﺎﺑﻘﺔ درﺧﺸﺎن اﻫﺘﻤﺎم ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻣﻠﺴﻤﺎن ﺑﻪ ﻛﺎوش ﻋﻤﻴﻖ و‬
‫ژرفﻧﮕﺮي در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﻜﻤﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ روح ﺣﻘﻴﻘـﺖﺟـﻮﻳﻲ و ﻣﻌﺮﻓـﺖﻃﻠﺒـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺮﻛﺖ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ در اﻳﻦ ﻣـﺮز و ﺑـﻮم ﺷـﻜﻮﻓﺎ ﮔﺮدﻳـﺪه‪ ،‬اﻳـﻦ اﻣﻴـﺪواري را ﭘﺪﻳـﺪ‬
‫ﻣﻲآورد ﻛﻪ ﺑﺎب ﺗﻔﻜﺮ و ﺗﺤﻘﻴﻖ در رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑـﻴﺶ از ﭘـﻴﺶ ﮔـﺸﻮده ﺷـﻮد و‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻓﻀﻼي ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺰرﮔـﺎن ﮔﺬﺷـﺘﻪ در رﺷـﺪ و ﺗﻜﻤﻴـﻞ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻣﻌﺎرف ﺑﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ادا ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫درآﻣﺪي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ ﻫﻤﭽﺎن ﻛﻪ از ﻋﻨﻮاﻧﺶ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﮔﺰارﺷﻲ اﺳﺖ‬

‫‪1‬‬
 ‫درآﻣﺪي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ‬ ‫‪2‬‬

‫اﺟﻤﺎﻟﻲ از ﺗﺤﻮل ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ از دورﺗﺮﻳﻦ اﻳ‪‬ـﺎم ﺗـﺎ زﻣـﺎن ﻣـﺎ‪ :‬ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪاي ﺷـﺎﻣﻞ آراء و‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺑﺎب ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺗﻔﺎوت ﻣﻴﺎن ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﻠﻤﻲ و ﺳﺎﻳﺮ اﻧﻮاع‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬راﺑﻄـﺔ ﻣﻴـﺎن ﻧﻈﺮﻳـﻪﻫـﺎي ﻋﻠﻤـﻲ و ﮔﺰارﺷـﻬﺎي ﻣـﺄﺧﻮذ از ﻣـﺸﺎﻫﺪه و ﺗﺠﺮﺑـﻪ‪،‬‬
‫ﺷﻴﻮهﻫﺎي ارزﺷﻴﺎﺑﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ رﻗﻴﺐ‪ ،‬ﻣﺎﻫﻴﺖ رﺷﺪ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ در ﻋﻠﻢ و‪...‬‬
‫ﻧﺴﺨﺔ اﺻﻠﻲ ﻛﺘﺎب ﺗﺎﻛﻨﻮن دو ﺑﺎر ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه اﺳـﺖ؛ ﺑـﺎر او‪‬ل در ‪ 1972‬و‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﺎر در ‪ .1980‬ﻃﺒﻊ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ درﺑﺮ ﮔﻴﺮﻧﺪة ﺳﻴﺮ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ از روزﮔﺎر ارﺳـﻄﻮ ﺗـﺎ‬
‫ﺳﺎل ‪ 1940‬ﺑﻮد‪ .‬در دوﻣﻴﻦ ﻃﺒﻊ‪ ،‬ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎ و ﺗﺤﻮﻻﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻌـﺪ از ﺟﻨـﮓ دوم ﺟﻬـﺎﻧﻲ‬
‫در اﻳﻦ رﺷﺘﻪ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺟﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ آراء در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ اﻓﺰوده ﺷﺪه و‬
‫در ﻋﻮض ﻣﺒﺎﺣﺜﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻋﻢ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻏﻴﺮ ﺿﺮوري ﻣﻲﻧﻤﻮد ﺣﺬف ﮔﺮدﻳـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪة ﻓﺎرﺳﻲ زﺑﺎن‪ ،‬اﺣﻴﺎﻧﺎً ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺤﺬوف ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫در ﻧﺴﺨﺔ ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻫﺮ دو ﻃﺒﻊ ﻛﺘﺎب ﮔﺮد آورده ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻛﺘـﺎب‬
‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺗﻨﻈﻴﻢ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪهاي ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم و ﻳﺎ ﻓﻠـﺴﻔﻪ‪،‬‬
‫آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ و ﻋﻤﻴﻖ ﻧﺪارد ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از آن ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺰﻳﺪ اﺳﺘﻔﺎدة اﻳﻦ‬
‫دﺳﺘﻪ از ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﭘﺎﻧﻮﺷﺘﻬﺎﻳﻲ از ﺳﻮي ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻛﺘﺎب ﺗﻨﻈـﻴﻢ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎرهﻫﺎي ﻣﺴﻠﺴﻞ و ﻋﻼﻣﺖ ـ م‪ .‬ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﺔ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻛﻠﻴـﺔ‬
‫ﭘﺎﻧﻮﺷﺘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻼﻣﺖ ﺳﺘﺎره * ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه‪ ،‬از ﺧﻮد ﻣﺆﻟﻒ اﺳﺖ‪ .‬اﻋـﺪاد درون‬
‫ﻗﻼب ] [ ﻣﺸﺨﺺﻛﻨﻨﺪة ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭘﺎﻳﺎن ﻫﺮ ﻓﺼﻞ درج ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻜﻤﻴــﻞ اﻳــﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋــﻪ ﺑــﺪون ﻫﻤﻔﻜــﺮي و ﻳــﺎري اﺳــﺘﺎد ارﺟﻤﻨــﺪ آﻗــﺎي دﻛﺘــﺮ‬
‫ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﻣﺠﺘﺒﻮي ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ زﺣﻤﺖ ﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﺎ ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ را ﭘﺬﻳﺮا ﮔﺸﺘﻨﺪ‬
‫و ﻧﻴﺰ ﻋﺰﻳﺰان دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺸﺎن در اﻳﻦ ﻳﺎدداﺷﺖ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑـﻪ ﻃﺮﻳﻘـﻲ‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ را در آﻣﺎدهﺳﺎزي ﻛﺘﺎب ﻣﺪد رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬دﺷﻮار ﻣﻲﺑﻮد‪ .‬ﺑﺬل ﻣﺤﺒﺖ اﻳﻦ ﻋﺰﻳـﺰان‬
‫ﺑﻲﺷﻚ ﺳﺒﺐ ﭘﻴﺮاﺳﺘﮕﻲ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻳـﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﮔﺮدﻳـﺪه‪ ،‬اﻣ‪‬ـﺎ ﺑـﺪﻳﻬﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻧﻘﺎﻳﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﻋﻬﺪة راﻗﻢ اﻳﻦ ﺳﻄﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺎ دارد در اﻳﻦ ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر از اﺳﺘﺎد ﺑﺰرﮔـﻮاري ﻛـﻪ اﻳـﻦ وﺟﻴـﺰة ﻧﺎﻗﺎﺑـﻞ ﺑـﻪ روح‬
‫ﭘﺮﻓﺘﻮح او ﺗﻘﺪﻳﻢ ﺷﺪه‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﺳﺘﺎد ﺷـﻬﻴﺪ ﻣﺮﺗـﻀﻲ ﻣﻄﻬـﺮي‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑﺤـﻖ ﻣـﺸﻮق اﺻـﻠﻲ‬
‫‪3‬‬ ‫ﻳﺎدداﺷﺖ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﺮ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻃﺒﻊ ﻓﺎرﺳﻲ‬

‫ﻣﺘﺮﺟﻢ در ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻲ ﻳﺎد ﻛﺮده ﺷﻮد‪ .‬اﻣﻴﺪ آﻧﻜﻪ ﺑـﻪ ﺑﺮﻛـﺖ‬
‫ﻧﺎم ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ او‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﮔﺎﻣﻲ در ﺟﻬﺖ ﻧﺸﺮ داﻧﺶ و دﻋـﻮت ﺑـﻪ ﺗﻔﻜـﺮ اﺻـﻴﻠﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺗﺮ از ﺳﺎﻟﻬﺎ ﻋﺒﺎدت ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﭘﺎﻳﺎ‬
‫ﺗﻬﺮان ـ ﺑﻬﺎر ‪1362‬‬
 ‫ﻳﺎدداﺷﺖ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﺮ دوﻣﻴﻦ ﻃﺒﻊ ﻓﺎرﺳﻲ‬

‫در ﻓﺎﺻﻠﺔ زﻣﺎﻧﻲ ﻗﺮﻳﺐ ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎل ﻣﻴﺎن دو ﻃﺒـﻊ ﻓﺎرﺳـﻲ اول و دوم اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب‪ ،‬آﺛـﺎر‬
‫ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺘﺎب و ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﺸﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳـﺖ و‬
‫اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ رﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ روزاﻓﺰوﻧﻲ ﺑﺮ ارﺑﺎب ﻣﻌﺮﻓﺖ و داﻧﺶﭘﮋوﻫﺎن روﺷﻦ ﺷﺪه و در‬
‫داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ و ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻤﻴﻪ و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﺮاﻛﺰ ﭘﮋوﻫﺸﻲ و آﻣﻮزﺷﻲ ﺗﻼﺷـﻬﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻨﻈﻢ آن ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺴﺨﺔ اﺻﻠﻲ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ دﻓﻌـﺎت ﺗﺠﺪﻳـﺪ ﭼـﺎپ ﺷـﺪه اﺳـﺖ و در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1992‬ﻧﻴﺰ ﻣﺆﻟﻒ ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻃﺒﻊ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ آن را ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ ﺟﺎﻣﻊ در ﺑﺮﺧﻲ ﻓـﺼﻮل و‬
‫ﻧﻴﺰ اﻓﺰودن ﭘﻨﺞ ﻓﺼﻞ ﺟﺪﻳﺪ و ﻛﺘﺎﺑﻨﺎﻣﺔ ﺟﺎﻣﻌﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آﺛﺎري ﻛﻪ در دﻫـﻪﻫـﺎي‬
‫اﺧﻴﺮ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻋﺮﺿﻪ ﻛـﺮد‪ .‬در اﻳـﻦ ﻃﺒـﻊ‬
‫ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﺗﺤﻮﻻﺗﻲ ﻛـﻪ ﻃـﻲ دو دﻫـﺔ ‪ 1980‬و ‪ 1990‬در ﺑﺨـﺸﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه‪ ،‬درج ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺑﺤﺜﻬﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ‬
‫رﻫﻴﺎﻓﺘﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن در ﺑﺎب ﺗﺒﻴـﻴﻦ ﻋﻠﻤـﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺎزﻋـﺔ ﻣﻴـﺎن رﺋﺎﻟﻴـﺴﺘﻬﺎ و ﺿـﺪ رﺋﺎﻟﻴـﺴﺘﻬﺎ‪،‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي رﻗﻴﺐ در ﺑﺎب ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ در ﻋﻠﻢ‪ ،‬روﻳﻜﺮد ﺑﻴﺰﻳﻨﻲ ﺑـﻪ ﻣـﺴﺌﻠﺔ ﺗﺄﻳﻴـﺪ ﺗﺠﺮﺑـﻲ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺪﻟﻬﺎي ﺑﺪﻳﻞ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ رﺳﻤﻲ اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﭼﺎﭘﻬــﺎي ﻣﻜـﺮر ﻛﺘــﺎب )آﺧــﺮﻳﻦ ﭼــﺎپ ﻛﺘــﺎب در ﺳــﺎل ‪ 1997‬ﺑــﻮده اﺳــﺖ( و‬
‫ﻃﺒﻌﻬﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﺔ آن از ﺳﺎل ‪ 1972‬ﺗﺎ زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬از اﻗﺒﺎل داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن و اﺳﺘﺎدان ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫اﺛﺮ ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ اﻗﺒﺎل زﻣﺎﻧﻲ روﺷﻦﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﻢ ﻫﺮ ﺳـﺎﻟﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر زﻳﺎدي ﻛﺘﺎب در ﺣﻮزة ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ و از ﻣﻴﺎن اﻳﻦ اﻧﺒـﻮه آﺛـﺎر‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﻣﻌﺪودي ﺑﺮاي دوﻣﻴﻦﺑﺎر )و در ﻣﻮارد ﻧﺎدري ﺑﺮاي ﻧﻮﺑﺘﻬﺎي ﺳﻮم ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ( ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭼﺎپ و‬
‫اﺣﻴﺎﻧﺎً ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻃﺒﻊ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫‪5‬‬ ‫ﻳﺎدداﺷﺖ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﺮ دوﻣﻴﻦ ﻃﺒﻊ ﻓﺎرﺳﻲ‬

‫در دوﻣﻴﻦ ﻃﺒﻊ ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻟﻐﺰﺷﻬﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻃﺒﻊ‪ ،‬ﻛﻮﺷﺶ ﺷـﺪه‬
‫در ﻣﻮارد ﻟﺰوم و ﺗﺎ ﺣـﺪ اﻣﻜـﺎن‪ ،‬ﺗﻮﺿـﻴﺤﺎﺗﻲ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﭘﺎﻧﻮﺷـﺖ در ﺟﻬـﺖ روﺷـﻦ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻧﻜﺎت ﻣﻄﺮوﺣـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﻣـﺘﻦ اﺿـﺎﻓﻪ ﺷـﻮد‪ .‬در اﻳـﻦ ﻃﺒـﻊ ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺑـﻪ ﺟـﺰ‬
‫واژهﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ و اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﻓﻬﺎرس اﻋﻼم و ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺘﻬﺎي ﻛﺘﺎب اﻓﺰوده ﺷﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻛﺘﺎب ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪة ﻓﺎرﺳﻲزﺑﺎن‬
‫ﺳﻬﻞﺗﺮ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﭘﺎﻳﺎ‬
‫ﺗﻬﺮان ـ ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1376‬‬
 ‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ﻃﺒﻊ او‪‬ل )اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ(‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﮔﺰارش ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻓـﺸﺮدهاي اﺳـﺖ از ﺗﻜﺎﻣـﻞ آراء ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ روش ﻋﻠﻤـﻲ‪.‬‬
‫ﺗﺄﻛﻴﺪ آن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻌﻄﻮف اﺳﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎي ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ﺳﺎل ‪ .1940‬ﻫﻴﭻﮔﻮﻧـﻪ ﻛﻮﺷـﺸﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺎزﮔﻮﻳﻲ دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻛﻨﻮﻧﻲ در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻏﺮض ﻣﻦ ﺑﻴـﺸﺘﺮ اراﺋـﻪ و ﺑﻴـﺎن ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﺗـﺎ ﻧﻘـﺎدي و ارزﺷـﻴﺎﺑﻲ‪ ،‬و ﻛﻮﺷـﻴﺪهام ﺗـﺎ از‬
‫ﻗﻀﺎوت ﺳﻄﺤﻲ درﺑﺎرة دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺑﺰرگ ﻋﻠﻢ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻢ‪.‬‬
‫اﻣﻴﺪوارم اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻫﻢ ﺑﺮاي داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠـﻢ و ﻫـﻢ داﻧـﺸﺠﻮﻳﺎن ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ﻋﻠﻢ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺿﻤﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺔ ﻛﺘـﺎب ﺗـﺸﻮﻳﻖ ﺷـﻮﻧﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺳﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭘﺎرهاي از آﺛﺎر ﻣﻌﺮﻓﻲﺷﺪه در ﻛﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻌﻲ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻣﺸﻜﻮر ﺑـﻮده و‬
‫زﺣﻤﺘﺶ ﺑﻪ ﻫﺪر ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺗﺪوﻳﻦ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎ و اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻔﻴﺪي از ﺟِـﺮد‬
‫ﺑﻮﺧﺪال‪ ،‬ﺟﺮج ﻛﻼرك‪ ،‬و رم ﻫ‪‬ﺮه درﻳﺎﻓﺖ ﻛـﺮدم‪ ،‬ﻛـﻪ ﻫـﻢ از ﺑﺎﺑـﺖ ﺗـﺸﻮﻳﻘﻬﺎ و ﻫـﻢ‬
‫اﻧﺘﻘﺎدات اﻳﺸﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارم‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ آﻧﭽﻪ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻬـﺪة ﺧـﻮد‬
‫ﻣﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺎﻟﺞ ﻻﻓﺎﻳﺖ‪ ،‬ژوﺋﻴﺔ ‪1971‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ﻃﺒﻊ دو‪‬م )اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ(‬

‫در اﻳﻦ ﻃﺒﻊ ﺑﺤﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎي ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬـﺎﻧﻲ دو‪‬م ﻧﻈـﻢ ﺑﻬﺘـﺮي ﻳﺎﻓﺘـﻪ و‬
‫ﺑﺴﻂ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻮل ﺗﺎزهاي راﺟﻊ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﺎزﺳﺎزي ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻛﺎرﻧـﭗ‪ ،‬ﻫﻤﭙـﻞ و‬
‫ﻧﻴﮕﻞ؛ ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ﻧﻘّﺎداﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻤﺘﮕﻴﺮي؛ و ﺷـﻴﻮهﻫـﺎي ﺑـﺪﻳﻠﻲ ﻛـﻪ از ﺳـﻮي‬
‫ﻛﻮﻫﻦ‪ ،‬ﻻﻛﺎﺗﻮش و ﻻﺋﻮدن ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه‪ ،‬درج ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اوت ‪1979‬‬

‫‪6‬‬
‫‪7‬‬ ‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ﻃﺒﻊ اول‪ ،‬دوم وﺳﻮم‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ﻃﺒﻊ ﺳﻮ‪‬م )اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ(‬

‫ﻃﺒﻊ ﺳﻮ‪‬م ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮاد ﺗﺎزهاي اﺳﺖ در ﺑﺎب ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻤـﻲ‪ ،‬ﺗﺒﻴـﻴﻦ ﻋﻠّـﻲ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺗﺄﻳﻴـﺪ‬
‫ﺑﻴﺰﻳﻨﻲ‪ ،‬رﺋﺎﻟﻴﺴﻢ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬و ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻞ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ ﺗﺠﻮﻳﺰي ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪1992‬‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺣﺪ‪ ‬و ﻣﺮز ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺷﺮط ﺿـﺮوري ﻧﮕـﺎرش ﺗـﺎرﻳﺦ آن ﺑـﻪ ﺣـﺴﺎب ﻣـﻲآﻳـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪ و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ ﺗﻮاﻓـﻖ ﻧﺪارﻧـﺪ‪ .‬ﺣﺘـﻲ ﻓﻴﻠـﺴﻮﻓﺎن‬
‫ﻣﺘﺒﺤﺮ و ﻛﺎرآزﻣﻮدة ﻋﻠﻢ اﻏﻠﺐ در ﻣﻮرد ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﻲ رﺷﺘﺔ‪ 1‬ﺧﻮد ﻫﻢﻋﻘﻴـﺪه ﻧﻴـﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻚ ﻧﻤﻮﻧﺔ اﻳﻦ ﻋﺪم ﺗﻮاﻓﻖ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻨـﺪي ﭘـﻴﺶ ﻣـﺎﺑﻴﻦ اﺳـﺘﻔﻦ ﺗـﻮﻟﻤﻴﻦ‪ 2‬و‬
‫ارﻧﺴﺖ ﻧﻴﮕﻞ‪ 3‬رد و ﺑﺪل ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ آﻳـﺎ ﻓﻠـﺴﻔﺔ ﻋﻠـﻢ ﻣـﻲﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ دﺳﺘﺎورد ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ارﮔﺎﻧﻴﺴﻢ زﻧﺪه‪ 4‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑـﻮط‬
‫ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ‪ 5‬و ﺗﺄﻳﻴﺪ‪ 6‬ﺑﺪانﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻨﻄﻖ ﻗﻴﺎﺳﻲ ﺻﻮرتﺑﻨﺪي‪ 7‬ﺷﺪهاﻧﺪ ]‪.[1‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳـﻲ ﺗـﺎرﻳﺨﻲﻳـﻲ ﻛـﻪ از اﻳـﻦ ﭘـﺲ ﻣـﻲآﻳـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻲﻓﺎﻳﺪه ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﺟﻤﺎﻟﻲ از ﭼﻬﺎر دﻳﺪﮔﺎه در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ ﺑﻴﺎن ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻳﻚ ﻧﻈﺮ آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻓﻠـﺴﻔﺔ ﻋﻠـﻢ ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از ﺻـﻮرتﺑﻨـﺪي و ﺗﻨـﺴﻴﻖ‬
‫ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻴﻬﺎﻳﻲ‪ 8‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻬﻢ ﺳﺎزﮔﺎر‪ ،‬و از ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻬﺎت ﺑـﺮ آﻧﻬـﺎ ﻣﺒﺘﻨـﻲ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬اﻳﻦ وﻇﻴﻔﺔ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻋﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻼزﻣﻪﻫﺎي ﻋﺎمﺗﺮ ﻋﻠـﻢ را‬
‫‪9‬‬
‫ﺑﻪ دﻗﺖ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻧﻈﺮي درﺑﺎرة ﻣﻘﻮﻟﻪﻫﺎي وﺟـﻮدي‬
‫ﻛﻪ در ﺑﺤﺚ از »وﺟﻮد ﺑﻤﺎ ﻫﻮ وﺟﻮد«‪ 10‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲروﻧﺪ اﻧﺠﺎم ﭘﺬﻳﺮد‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ‪ ،‬آﻟﻔﺮد‬

‫‪1. discipline‬‬
‫‪2. Stephen Toulmin‬‬
‫‪3. Ernest Nagel‬‬
‫‪4. in vivo‬‬
‫‪5. confirmation‬‬
‫‪6. explanation‬‬
‫‪7. formulate‬‬
‫‪8. world-views‬‬
‫‪9. ontological categories‬‬
‫‪10. being-as-such‬‬

‫‪8‬‬
‫‪9‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫ﻧﻮرث واﻳﺘﻬﺪ‪ 1‬اﺻـﺮار داﺷـﺖ ﻛـﻪ ﭘﻴـﺸﺮﻓﺘﻬﺎي اﺧﻴـﺮ ﻓﻴﺰﻳـﻚ‪ ،‬اﻳﺠـﺎب ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻘﻮﻻت »ﺟﻮﻫﺮ«‪ 2‬و »ﻋﺮض«‪ 3‬ﺑﺎ ﻣﻘﻮﻻت »ﭘـﻮﻳﺶ«‪ 4‬و »ﺗـﺄﺛﻴﺮ«‪ 5‬ﻋـﻮض ﺷـﻮﻧﺪ ]‪ .[2‬ﻳـﺎ‬
‫آﻧﻜﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ در داروﻳﻨﻴﺴﻢ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‪ 6‬و ﻳـﺎ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻧـﺴﺒﻴﺖ‬
‫اﺧﻼﻗﻲ‪] 7‬ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد[‪ ،‬ﺻﻮرت ﻗﻀﺎوت درﺑﺎرة ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤـﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ارزﺷﻴﺎﺑﻲ رﻓﺘﺎر اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻛﻨﻮﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺎ »ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠـﻢ« ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﺎ‬
‫ارﺗﺒﺎط ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫دوﻣﻴﻦ ﻧﻈﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻇﺎﻫﺮ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﭘـﻴﺶﻓﺮﺿـﻬﺎ‬
‫و ﺗﻤﺎﻳﻼت ﺑﺎﻃﻨﻲ‪ 9‬داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻋﻠﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﻛﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﻦ‬
‫را ﻣﻔﺮوض ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑـﻲﻧﻈـﻢ ﻧﻴـﺴﺖ‪ ،‬و در ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﻧﻈﻤﻬـﺎﻳﻲ ﻫـﺴﺖ ﻛـﻪ‬
‫درﺟﺔ ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻴﺸﺎن ﺑﻪ ﻗﺪري ﻛﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ راز آﻧﻬﺎ دﺳـﺖ ﻳﺎﺑـﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬او ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ رﺟﺤﺎﻧﻲ را ﻛﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮاي ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ ﺿـﺮورت‬
‫ﻋﻠّـﻲ‪ 10‬ﻧــﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻗــﻮاﻧﻴﻦ آﻣـﺎري‪ ،‬ﻳــﺎ ﺑــﺮاي ﺗﺒﻴﻴﻨﻬـﺎي ﻣﻜــﺎﻧﻴﻜﻲ‪ 11‬ﻧـﺴﺒﺖ ﺑــﻪ ﺗﺒﻴﻴﻨﻬــﺎي‬
‫ﻏﺎﻳﺖاﻧﮕﺎراﻧﻪ‪ 12‬ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ آﺷﻜﺎر ﺳﺎزد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺗﻤﺎﻳﻞ دارد ﻛﻪ ﻓﻠـﺴﻔﺔ ﻋﻠـﻢ را ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻧﻈﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳـﺖ از رﺷـﺘﻪاي ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣـﺪد آن‬
‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗـﺸﺮﻳﺢ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ ﻣـﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﻋﺮﺿـﺔ ﺗﻔـﺴﻴﺮي‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻪﻓﻬﻢ درﺑﺎرة آﺧﺮﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻜﺲ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ‬
‫از رﻓــﻊ اﺑﻬــﺎم از ﻣﻌﻨــﺎي اﺻــﻄﻼﺣﺎﺗﻲ ﻧﻈﻴــﺮ »ذره«‪» ،‬ﻣــﻮج«‪» ،‬ﭘﺘﺎﻧــﺴﻴﻞ« و »ﺗﺮﻛﻴــﺐ« در‬
‫ﻛﺎرﺑﺮد ﻋﻠﻤﻲ آﻧﻬﺎ‪.‬‬

‫‪1. Alfred North Whitehead‬‬

‫‪2. substance‬‬
‫‪3. attribute‬‬
‫‪4. process‬‬
‫‪5. influnce‬‬
‫‪6. Social Darwinism‬‬
‫‪7. theory of ethical relativism‬‬
‫‪8. presuppositions‬‬
‫‪9. predispositions‬‬
‫‪10. deterministic‬‬
‫‪11. mechanical explanations‬‬
‫‪12. teleological explanations‬‬
 ‫درآﻣﺪي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ‬ ‫‪10‬‬

‫اﻣ‪‬ﺎ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﮔﻴﻠﺒﺮت راﻳﻞ‪ 1‬ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬در اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ راﺟـﻊ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﻻﻓﺰﻧﻲ و ﭘﺮﻣﺪﻋﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد ـ ﮔﻮﻳﻲ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻌﻄﻞ ﻣﺎﻧﺪه‬
‫ﺑﻮد ﺗﺎ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻋﻠﻢ ﺑﺮاي او ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻋﻠﻤﻲ را ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻛﻨﺪ ]‪ .[3‬ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲآﻳـﺪ دو‬
‫اﻣﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮد ﺧﻮد ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ در اﻳـﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ و ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻤـﻲﺷﻨﺎﺳـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ در اﻳـﻦ ﺻـﻮرت‬
‫ﺧﻮد او ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ در ﻣﻮرد رواﺑﻂ آن ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﺑـﺎ ﻋﻤﻠﻴـﺎت اﻧـﺪازهﮔﻴـﺮي‪،‬‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﭘﮋوﻫﺶ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﻳﻚ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻋـﺎدي ﻋﻠﻤـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻗﻄﻌـﺎً ﻛـﺴﻲ‬
‫ادﻋﺎ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ وﻗﺖ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﭘﺮدازد‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﻓﻠـﺴﻔﻲ‬
‫ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ‪ .‬از آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺪاﻗﻞ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﺗﺤﻠﻴﻠـﻲ از‬
‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ وﺻﻒ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ ﻣﻮﺻﻮف ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬و ﻣﻊﻫﺬا ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫اﻧﻮاع ﺗﺤﻠﻴﻠﻬﺎي ﻣﻔﻬـﻮﻣﻲ‪ 2‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺑﺨـﺸﻲ از ﻓﻠـﺴﻔﺔ ﻋﻠـﻢ ﺑـﻪ ﺣـﺴﺎب آورده ﺷـﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ 3‬ﻣﻨﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻼﺣﻈﺔ ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﻧﻈﺮ در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﻧﻈﺮ ـ ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻈﺮي ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﺧﺘﻴﺎر ﺷﺪه ـ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻠـﺴﻔﺔ‬
‫ﻋﻠﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻧﻮﻋﻲ ﻣﻌﻴﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ از ﻣﺮﺗﺒﺔ ﺛﺎﻧﻲ‪ .4‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻋﻠﻢ ﭘﺎﺳﺦ ﭘﺮﺳـﺸﻬﺎﻳﻲ‬
‫از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ را ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﭼﻪ ﻣﺸﺨﺼﻪﻫﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﻠﻤﻲ را از ﺳﺎﻳﺮ اﻧﻮاع ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲﺳﺎزد؟‬
‫‪ (2‬داﻧﺸﻤﻨﺪان در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﭼﻪ روﺷﻬﺎﻳﻲ را ﺑﺎﻳﺪ اﺗﺨﺎذ ﻛﻨﻨﺪ؟‬
‫‪ (3‬ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﻳﻚ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻋﻠﻤﻲ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻪ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺑﺎﻳﺪ اﺣﺮاز ﺷﻮد؟‬
‫‪ (4‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ و اﺻﻮل ﻋﻠﻤﻲ از ﻧﻈﺮ ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ‪ 5‬ﭼﻪ ﺷﺄﻧﻲ‪ 6‬دارﻧﺪ؟‬
‫ﭘﺮﺳﻴﺪن اﻳﻦ ﺳﺆاﻟﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻣﻮﺿﻊ وﻳﮋهاي اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﻳـﻚ‬
‫ﺗﺮاز ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺗﺮاز ﺧﻮد ﻋﻠـﻢ واﻗـﻊ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻴـﺎن ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﻋﻠﻤـﻲ و ﺗﻔﻜـﺮ درﺑـﺎرة اﻳﻨﻜـﻪ‬

‫‪1. Gilbert Ryle‬‬

‫‪2. conceptual analysis‬‬
‫‪ .3‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻴﺎن اﻧﻮاع ﺗﺤﻠﻴﻠﻬﺎي ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ و ﺗﻔﻜﻴﻚ آﻧﻬﺎ‪ .‬ـ م‪.‬‬
‫‪4. second-order criteriology‬‬
‫‪5. cognitive‬‬
‫‪6. status‬‬
‫‪11‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻋﻠﻤﻲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ﺗﻤﺎﻳﺰي وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻛﻪ ﻻزم اﺳـﺖ ﻣﻄﻤـﺢ ﻧﻈـﺮ‬
‫ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﺤﻠﻴﻞ روش ﻋﻠﻤﻲ ﻳﻚ رﺷﺘﺔ ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﻣﺮﺗﺒـﺔ دوم اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﻮﺿـﻮع آن‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از روﺷﻬﺎي‪ 1‬ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‪:‬‬

‫ﻣﻮﺿﻮع‬ ‫رﺷﺘﻪ‬ ‫ﺗﺮاز‬

‫ﺗﺤﻠﻴﻞ روﺷﻬﺎ و ﻣﻨﻄﻖ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻋﻠﻤﻲ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ‬ ‫‪2‬‬
‫ﺗﺒﻴﻴﻦ واﻗﻌﻴﺎت‬ ‫ﻋﻠﻢ‬ ‫‪1‬‬
‫واﻗﻌﻴﺎت‬ ‫ـــ‬ ‫‪0‬‬

‫ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﻧﻈﺮ در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ ﺑﻌﻀﻲ از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻧﻈـﺮات دو‪‬م و ﺳـﻮ‪‬م را ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻢ ﻣﻲآﻣﻴﺰد‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﺧﺼﻮص ﺗﻤﺎﻳﻼت ﻗﺒﻠﻲ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻣـﺴﺌﻠﺔ ارزﺷـﻴﺎﺑﻲ ﻧﻈﺮﻳـﻪﻫـﺎي ﻋﻠﻤـﻲ ﻣـﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ اﻣـﺮ‪ ،‬ﻣﺨـﺼﻮﺻﺎً در ﻣـﻮرد‬
‫ﻗﻀﺎوﺗﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ‪ 2‬ﺗﺒﻴﻴﻨﻬﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد ﺻﺎدق اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺜﺎل‪ ،‬اﻧﻴﺸﺘﻴﻦ ﺗﺄﻛﻴﺪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت آﻣﺎري ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺳـﺘﺤﺎﻟﺔ ﻣـﻮاد رادﻳﻮاﻛﺘﻴـﻮ‪،‬‬
‫ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﻚ ﺗﻔـﺴﻴﺮ ﻛﺎﻣـﻞ‪ ،‬ﭘـﻴﺶﺑﻴﻨـﻲ در ﻣـﻮرد رﻓﺘـﺎر اﺗﻤﻬـﺎي‬
‫ﻣﻨﻔﺮد را اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣـﺴﺌﻠﺔ ﺗﻤﻴﻴﺰﮔـﺬاري‬
‫ﻣﻴﺎن ﭘﮋوﻫﺶ ﻋﻠﻤﻲ و ﺳﺎﻳﺮ اﻧﻮاع ﭘﮋوﻫﺶ رﺑﻂ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل اﮔﺮ ﺑﺘﻮان ﻧـﺸﺎن‬
‫داد ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﺑﻪ ﻛـﺎر ﻣـﻲرود ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻫـﻴﭻ وﺳـﻴﻠﻪ و ﻃﺮﻳﻘـﻪاي‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻛﺎرﺑﺮد ﺻﺤﻴﺢ آن را از ﻛﺎرﺑﺮد ﻧﺎﺻﺤﻴﺤﺶ ﻣـﺸﺨﺺ ﻛـﺮد‪ ،‬در آن ﺻـﻮرت‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم در آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ‪ ،‬از ﻗﻠﻤﺮو ﻋﻠﻢ ﻃـﺮد ﺷـﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم »ﻫﻢزﻣﺎﻧﻲ ﻣﻄﻠﻖ«‪ 4‬ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻣﻴﺎن ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ ﺑﺪان اﺷﺎره ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﭼﻨـﺪان روﺷـﻦ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﻪ ﻋﻮض اﺧﺘﻼف در ﻣﻮﺿﻮع‪ ،5‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑـﺮ اﺧـﺘﻼف در ﻣ‪‬ﻔـﺎد و ﻣﻌﻨـﻲ‬

‫‪1.‬‬ ‫‪procedures‬‬
‫‪2.‬‬ ‫‪completeness‬‬
‫‪3.‬‬ ‫‪demarcation‬‬
‫‪4.‬‬ ‫‪absolute simultaneity‬‬
‫‪5.‬‬ ‫‪subject-matter‬‬
 ‫درآﻣﺪي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ‬ ‫‪12‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻧﺴﺒﻲ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻮﺟﻲ ﻳﻮﻧﮓ در ﻣﻮرد ﻧﻮر و ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻣـﻮاج‬
‫اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻣﺎﻛﺴﻮل را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺑﺮﺗـﺮي ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬
‫ﻣﺎﻛﺴﻮل ﺻﺤﻪ ﻣﻲﮔﺬارد‪ ،‬و اﻳﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻋﻠﻢ )و ﻳﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪ در ﻧﻘﺶ ﻓﻴﻠـﺴﻮف ﻋﻠـﻢ(‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﻛﻠّﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﺑﻮدن‪ 1‬ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻪ در داورﻳﻬـﺎﻳﻲ از اﻳـﻦ‬
‫ﻗﺒﻴﻞ ﻣﻨﺪرج اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎ ﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬
‫اﺛﺮ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻴـﺪ اﺳـﺖ داﻧـﺸﻤﻨﺪي ﻛـﻪ از ﺳـﻮاﺑﻖ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ارزﺷـﻴﺎﺑﻲ ﻧﻈﺮﻳـﻪﻫـﺎ‬
‫ﺑﻲاﻃﻼع اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺷﺨﺼﺎً ﻛﺎر ارزﻧﺪهاي در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬و ﻧﻴﺰ ﺑﻌﻴـﺪ اﺳـﺖ‬
‫ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻪ از ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن ﻛﺎرﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻲﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻧﻈﺮ آﮔﺎﻫﺎﻧـﻪاي‬
‫در ﺧﺼﻮص روش ﻋﻠﻤﻲ اﺑﺮاز ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻲ ﺑﺮدن ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛـﻪ ﺣـﺪ‪ ‬و ﻣـﺮز ﺑـﻴﻦ ﻋﻠـﻢ و ﻓﻠـﺴﻔﺔ ﻋﻠـﻢ ﭼﻨـﺪان‬
‫روﺷﻦ و ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬در اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺑﺮرﺳـﻲ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﺗـﺄﺛﻴﺮ داﺷـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺒﻊ اوﻟﻴﺔ اﻳﻦ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻓﻼﺳﻔﻪ درﺑﺎرة روش ﻋﻠﻤـﻲ‬
‫ﺑﻴﺎن داﺷﺘﻪاﻧـﺪ‪ .‬در ﺑﺮﺧـﻲ ﻣـﻮارد ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﻨﺒـﻊ ﻛﻔﺎﻳـﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺮاي ﻣﺜـﺎل ﻣـﻲﺗـﻮان‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪﻫﺎي ﻋﻠﻢ ﻫ‪‬ﻴﻮل‪ 2‬و ﻣﻴﻞ‪ 3‬را اﺧﺘﺼﺎﺻﺎً ﺑﺮ ﺣﺴﺐ آﻧﭽـﻪ آﻧـﺎن درﺑـﺎرة روش ﻋﻠﻤـﻲ‬
‫ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار داد‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻮارد دﻳﮕـﺮ اﻳـﻦ ﻣﻨﺒـﻊ ﻛـﺎﻓﻲ ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬در اراﺋـﺔ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪﻫﺎي ﻋﻠﻢ ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ و ﻧﻴﻮﺗﻦ ﻻزم اﺳﺖ ﻣﻴﺎن آﻧﭽﻪ اﻳﺸﺎن درﺑﺎرة روش ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ رﺷﺘﺔ‬
‫ﺗﺤﺮﻳﺮ درآوردهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻋﻠﻤﻲ ﻋﻤﻠﻲ اﻳﺸﺎن ﺗﻮازن و ﺗﻌﺎدﻟﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و ﺗﻮﺳﻌﻪ در ﺧﻮد ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص اراﺋـﺔ اﻧـﻮاع‬
‫ﻧﻮﻳﻨﻲ از ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺑﻌﺪﻫﺎ داﻧﺔ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي آﺳﻴﺎب ﻓﻴﻠـﺴﻮﻓﺎن ﻋﻠـﻢ ﻓـﺮاﻫﻢ آورد‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮي از آراء ﻋﻠﻤﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻧﻈﻴﺮ اﻗﻠﻴـﺪس‪ ،‬ارﺷـﻤﻴﺪس‪،‬‬
‫و اﺗﻤﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن )اﺻﺤﺎب ذر‪‬ه‪ ،(4‬در ﻛﺘﺎب ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺮاﺟﻊ‬
‫‪1. Stephen Toulmin, Sci. Am. no. 2 (Feb. 1966), 129-33; no (Apr. 1966), 9-11; Ernest Nagel,‬‬

‫‪1. criteria of acceptability‬‬

‫‪2. Whewell‬‬
‫‪3. Mill‬‬
‫‪4. classical atomists‬‬
13 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

Sci. Am. 214, no. 4 (Apr. 1966), 8-9.

‫ ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﮔـﺎه وي در ﺑـﺎب راﺑﻄـﺔ ﻋﻠـﻢ و‬.‫ واﻳﺘﻬﺪ ﺧﻮد ﻟﻔﻆ »ﺗﺄﺛﻴﺮ« را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﺒﺮده اﺳﺖ‬.2
‫ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب وي ﺑﺎ ﻋﻨﻮان وﺟﻮه اﻧﺪﻳﺸﻪ‬،‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻓﻲاﻟﻤﺜﻞ‬
Mode of Thought (Cambridge: Cambridge University Press, 1923), 173-232.
3. Gilbert Ryle, ‘Systematically Misleading Expressions’, in A. Flew, ed., Essaya on Logic
and Language-First Series (Oxford: Blackwell, 1951), 11-13.