‫ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬

‫ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪ ،1392‬ﺻﺺ ‪10 - 1‬‬

‫ﺗﺄﻣﻠﻲ در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت ﻫﻤﺪاﻧﻲ‬

‫*‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺣﺴﻨﻲ‬
‫**‬
‫ﻣﺠﻴﺪ ﻣﻨﺼﻮري‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت ﻫﻤﺪاﻧﻲ از آﺛﺎر ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﻣﺘﻮن ﻣﻨﺜﻮر ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﺎ ﻧﺜـﺮي‬
‫ﻣﺘﻴﻦ و اﺳﺘﻮار ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ در ‪ 1348‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻋﻠﻴﻨﻘﻲ ﻣﻨـﺰوي و‬
‫ﻋﺴﻴﺮان ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﭼﺎپ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ در ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺗﻨﻘﻴﺢ اﻳﻦ ﻣﺘﻦ ﻧﻜﺎﺗﻲ‬
‫ﭼﻨﺪ از دﻳﺪ ﻣﺼﺤﺤﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻣﺎﻧﺪه و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ وارد ﻣـﺘﻦ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺳﻌﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ اﻳﻦ ﻣﻮارد ﺷﺒﻬﻪﻧـﺎك ﺑﺮرﺳـﻲ ﺷـﻮد و وﺟـﻮه‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﺒﺎرات و ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﭼﻮن‪» :‬ﭘﻴﻨﻪ ﺑﺮﻧﻬﺎدن« و »ﻧﻴﺸﻚ« ﺑﺎ اﺳﺘﺸﻬﺎد ﺑﻪ آﺛﺎر ﻣﻨﻈﻮم‬
‫و ﻣﻨﺜﻮر ﻓﺎرﺳﻲ و ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺑﺪل‪ ،‬ذﻛﺮ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﺗـﺎ ﺣـﺪي ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫ﻣﺸﻜﻼت اﻳﻦ اﺛﺮ ارزشﻣﻨﺪ را رﻓﻊ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻛﻠﻴﺪواژهﻫﺎ‪ :‬ﻳﺸﻚ‪ ،‬ﭘﻨﺒﻪ ﺑﺮﻧﻬﺎدن‪ ،‬ﻓﺮﺳﻄﻮن‪ ،‬ﻣﺎوﺷﺎن‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ‪ ،‬ﻧﻘﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫اﺑﻮاﻟﻤﻌﺎﻟﻲ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻣﻴﺎﻧﺠﻲ ﻫﻤﺪاﻧﻲ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت از ﻧﻮاﺑﻎ ﻃﺮاز اول‬
‫ﻋﺮﻓﺎن اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ‪ 492‬ق در ﻫﻤﺪان دﻳﺪه ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ .‬وي ﺑﺎ وﺟـﻮد ﺗﻠﻤ‪‬ـﺬ ﻧـﺰد‬
‫اﻣﺎم ﻋﻤﺮ ﺧﻴﺎم‪ ،‬ﺷﻴﺦ اﺣﻤﺪ ﻏﺰاﻟﻲ‪ ،‬و ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﻮﻳﻪ ﺑﻪ ﻣﺪد ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺷﺨﺼﻲ در ﺟﻮاﻧﻲ‬
‫ﺑﻪ درﺟﺔ ﺑﺎﻻﻳﻲ از ﻋﻠﻮم ﻧﺎﻳﻞ آﻣﺪ و در ادب ﭘﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑﻲ و ﺣﻜﻤﺖ و ﻋﺮﻓﺎن و ﻛـﻼم ﺑـﻪ‬

‫ﮔﻴﻼن ‪hassani-edarga@yahoo.com‬‬ ‫* داﻧﺸﺠﻮي دﻛﺘﺮي زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه‬

‫ﻣﻌﺎرف ‪Majid.mansuri@gmail.com‬‬ ‫** اﺳﺘﺎدﻳﺎر داﻧﺸﮕﺎه ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻗﻢ‪ ،‬ﮔﺮوه‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ‪ ،1391/12/8 :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش‪1392/2/14 :‬‬
 ‫‪ 2‬ﺗﺄﻣﻠﻲ در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت ﻫﻤﺪاﻧﻲ‬

‫درﺟﺔ ﻛﻤﺎل رﺳﻴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻫﻤﺎن اوان ﺟﻮاﻧﻲ در ‪ 525‬ق در ﺳﻲ و ﺳﻪ ﺳﺎﻟﮕﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻬﻤﺖ اﻟﺤـﺎد‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺘﻌﺼﺒﺎن ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ )← ﺻﻔﺎ‪.(937 /2 :1369 ،‬‬
‫ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت در ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎه ﺣﻴﺎت ﺧﻮد‪ ،‬آﺛﺎري ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺼـﻨﻴﻒ ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﮔـﻮاه ﺑﻠـﻮغ‬
‫زودرس ﻓﻜﺮي اوﺳﺖ‪ .‬رﺳﺎﻟﻪ ﺟﻤﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺗﻤﻬﻴﺪات‪ ،‬زﺑﺪةاﻟﺤﻘﺎﻳﻖ‪ ،‬ﺷـﻜﻮياﻟﻐﺮﻳـﺐ‪ ،‬و ﻣﻜﺎﺗﻴـﺐ از‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر او ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،1‬از آن ﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻣﻜﺎﺗﻴﺐ از آن ﺟﻬﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﻣﺤـﺎورة آن‬
‫ﻋﺼﺮ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬از اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﺶﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت در ﺗﻤﻬﻴـﺪات ﺗﺼـﺮﻳﺢ‬
‫ﻛﺮده ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﻴﺶ از ﭼﻨﺪ ﻣﺠﻠﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ )← ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت ﻫﻤﺪاﻧﻲ‪ (15 :1386 ،‬ﻛﻪ‬
‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﻛﻤﻲ از آنﻫﺎ دﺳﺘﺮﺳﻲ دارﻳﻢ‪.‬‬
‫ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ ﭼﻮن ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬اﺻﻮل ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ‪ ،‬و‬
‫ارﻛﺎن دﻳﻦ اﺳﻼم ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﺪﻳﻦﺻﻮرت ﻛﻪ ﻗﺎﻟﺐ ﻇﺎﻫﺮي اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫـﺎ »ﻧﺎﻣـﻪ« اﺳـﺖ‪،‬‬
‫وﻟﻲ‪ ،‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﻣﻨﻔﺮدي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼً‪ ،‬در‬
‫ﻣﺠﻠﺪ اول‪ ،‬در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻳﻜﻢ ﺗﺎ ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ارﻛﺎن ﻧﻤﺎز را ﺗﻮﺿـﻴﺢ و ﺗﺒﻴـﻴﻦ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﺗﺼﻨﻴﻒ ﻧﻴﺰ ﭼﻮن دﻳﮕﺮ ﺗﺼﻨﻴﻔﺎت او ﺑﻪ زﻳﻮر آﻳﺎت ﻗﺮآﻧﻲ و اﺣﺎدﻳﺚ و اﺷﻌﺎر زﻳﺒﺎي ﻓﺎرﺳﻲ و‬
‫ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻮﺷّﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت در ﻋﻴﻦ آنﻛـﻪ ﺑﻴـﺎن روان و ﺑﺴـﻴﺎر ﺳـﺎدهاي دارد از‬
‫ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ و ﺗﻌﻘﻴﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دور ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ و ﺿﻌﻒ ﺗﺄﻟﻴﻒﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ در آن ﺑﻪﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧـﻮرد‬
‫)← اﻧﻮار‪ .(121 :1379 ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺗﺼﺤﻴﻒ ﺑﺮ اﻳـﻦ ﺗﻌﻘﻴـﺪات اﺿـﺎﻓﻪ ﺷـﺪه ﻛـﻪ ﻓﻬـﻢ‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎﻳﻲ از اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ را ﻣﺸﻜﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ارزﻧﺪه در ‪ 1348‬ش ﺑﻪ ﺳﻌﻲ و اﻫﺘﻤﺎم ﻋﻠﻴﻨﻘﻲ ﻣﻨﺰوي و ﻋﻔﻴﻒ ﻋﺴﻴﺮان‪ ،‬در‬
‫دو ﻣﺠﻠﺪ ﭼﺎپ ﺷﺪ‪ ،‬در ‪ 1377‬ش ﻣﺠﻠﺪ ﺳﻮم اﻳﻦ ﺗﺼﻨﻴﻒ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻧﻮﻳﺎﻓﺘﻪاي‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﻀﻤﺎم ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ در ﺷﻨﺎﺧﺖ آرا و ﻋﻘﺎﻳﺪ و زﻧـﺪﮔﻲﻧﺎﻣـﺔ ﻋـﻴﻦاﻟﻘﻀـﺎت ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺠﺪد ﻣﻨﺰوي در دﺳﺘﺮس ﻣﺸﺘﺎﻗﺎن ﻛﺘـﺐ ﻋﺮﻓـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص آﺛـﺎر اﻳـﻦ ﻋـﺎرف‬
‫ﭘﺎكﻧﻬﺎد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﭼﺎپ اﺧﻴﺮ ﻛﺘﺎب‪ ،‬دو ﻣﺠﻠﺪ ﻧﺨﺴـﺖ ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن ﺻـﻮرت‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ )ﭼﺎپ اول ﺑﻨﻴﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮانزﻣﻴﻦ در ‪ (1348‬ﺑﻪﭼﺎپ رﺳﻴﺪ؛ و اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪرﻏﻢ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺠﺪ‪‬اﻧﺔ ﻣﺼﺤﺤﺎن ﻣﺤﺘﺮم‪ ،‬ﻟﻐﺰشﻫﺎﻳﻲ ﭼﻨﺪ در ﻣﺘﻦ ﻛﺘﺎب راه ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﻳﺎدآوري آن ﻻزم ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﭼﺎپﺷﺪه ﺣﺎﺻﻞ ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﺪﻗﻴﻖ در ﻫﺸﺖ ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻄﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺴـﺦ ﺑـﺮ‬
‫ﺣﺴﺐ ﻗﺪﻣﺖ و ﻛﻬﻨﮕﻲ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﺮح ذﻳﻞ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1392‬‬

 ‫ﺣﺴﻴﻦ ﺣﺴﻨﻲ و ﻣﺠﻴﺪ ﻣﻨﺼﻮري ‪3‬‬

‫‪ .1‬ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻄﻲ ﻛﺘﺎبﺧﺎﻧﺔ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر )‪ (R‬ﻛﻪ در ‪ 638‬ق ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬

‫‪ .2‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻛﺘﺎبﺧﺎﻧﺔ ﺷﻬﻴﺪ ﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل )‪ (S‬ﻛـﻪ ﻧﻴﻤـﺔ ﻧﺨﺴـﺖ آن در ‪ 733‬ق و‬
‫ﻧﻴﻤﺔ دوم آن در ‪ 762‬ق ﻛﺘﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫‪ .3‬ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻄﻲ ﻛﺘﺎبﺧﺎﻧﺔ ﺗﻴﺮ ﻧﺠﻴﺐ ﭘﺎﺷﺎ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل )‪ (T‬ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﺘﻨﺴﺎخ آن ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﺎ ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻄﻲ )‪ (S‬ﻣﺸﺎﺑﻪ اﺳﺖ و ﮔﻮﻳﺎ از روي ﻳﻚ ﻧﺴﺨﻪ روﻧﻮﺷﺖ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ؛‬
‫‪ .4‬ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻄﻲ ﻛﺘﺎبﺧﺎﻧﺔ ﻧﺎﻓﺬ ﭘﺎﺷﺎي اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل )‪ (N‬ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ از آﻏﺎز ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫‪ .5‬ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻄﻲ ﻛﺘﺎبﺧﺎﻧﺔ ﺟﺎراﷲ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل )‪ (K‬ﻛﻪ در ‪ 668‬ق روﻧﻮﻳﺲ ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫‪ .6‬ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻄﻲ از ﻣﻮﻗﻮﻓﺎت ﻣﻼ ﻣﺮاد در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل )‪ (M‬ﻛﻪ در ‪ 853‬ق ﻛﺘﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫‪ .7‬ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻄﻲ ﻛﺘﺎبﺧﺎﻧﺔ ﺑﺮﻳﺘﻴﺶ ﻣﻴﻮزﻳﻮم )‪ (L‬ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ در ﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮي ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫‪ ..8‬ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻄﻲ ﻛﺘﺎبﺧﺎﻧﺔ ﻣﻠﻲ ﭘﺎرﻳﺲ )‪ (P‬ﻛﻪ در ‪ 1025‬ق اﺳﺘﻨﺴـﺎخ ﺷـﺪه اﺳـﺖ )←‬
‫ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت ﻫﻤﺪاﻧﻲ‪.(10 - 5 :1377 ،‬‬
‫وﺟﻮد اﻏﻼط اﻣﻼﻳﻲ و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻌﻀﻲ ﻛﻠﻤﺎت ﺑﺮ اﺑﻬﺎم و ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب‬
‫اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺳﻌﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ آن اﺷﻜﺎﻻت ﻣﻄﺮح ﺷﻮد و در ﺻﻮرت ﻟـﺰوم‪،‬‬
‫ﺿﺒﻂ ﺻﺤﻴﺢﺗﺮي ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺑﺪل ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﺷﻮاﻫﺪ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷـﻮد‬
‫ﺗﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدة ﻣﺘﺘﺒ‪‬ﻌﺎن و ﻣﺤﻘﻘﺎن آﺛﺎر اﻳﻦ ﻋﺎرف ﺷﻮرﻳﺪهﺣﺎل واﻗﻊ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺼﺤﻴﻒﻫﺎ‬

‫‪ .1‬در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 16‬از ﺟﻠﺪ اول آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»و اﮔﺮ ﻧﻪ ﺷﺒﺖ ﺧﻮش ﺑﺎد ﻛﻪ ﺗﺮا ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﺑﺴﻴﺎراﻧﺪ ‪ ...‬درﻳﻐﺎ ﻛﻪ ﻛﺎﻏﺬ ﭘﺮ ﺷﺪ!«‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎً ﺟﻤﻠﺔ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﻳﻌﻨﻲ »ﻛﺎﻏﺬ ﭘﺮ ﺷﺪ« ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻮرت درﺳﺖ اﻳﻦ ﺟﻤﻠـﻪ ﻛـﻪ از‬
‫ﺗﻜﻴﻪﻛﻼمﻫﺎي ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت اﺳﺖ‪» ،‬ﻛﺎﻏﺬ ﺑﺮﺳﻴﺪ« اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎ در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي او ﺑﻪﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ـ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺑﻮد انﺷﺎءاﷲ ﻛﻪ وﻗﺖ ﻛﺎﻏـﺬ ﺑﺮﺳـﻴﺪ‪ ،‬و ﻣـﻼل ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪.(410 /1 :‬‬
‫ـ و ﻫﺬا ﻋﺎﻟﻢ آﺧﺮ‪ .‬ﻛﺎﻏﺬ ﺑﺮﺳﻴﺪ‪ .‬واﻟﺴﻼم )ﻫﻤﺎن‪.(26 /2 :‬‬
‫ـ ﻛﺎﻏﺬ ﺑﺮﺳﻴﺪ‪ ،‬و ﺷﺐ ﺑﻪ آﺧﺮ آﻣﺪ‪ ،‬و ﺳﻮدا در دﻣﺎغ ﻣﻲﭘﻴﭽﺪ )ﻫﻤﺎن‪.(209 :‬‬

‫ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1392‬‬

 ‫‪ 4‬ﺗﺄﻣﻠﻲ در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت ﻫﻤﺪاﻧﻲ‬

‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﺔ ‪ 23‬ﺟﻠﺪ ﻳـﻚ و ﺻـﻔﺤﺔ ‪ 377‬ﺟﻠـﺪ دو ﺑﻨﮕﺮﻳـﺪ ﻛـﻪ »رﺳـﻴﺪن« ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ‬
‫»ﺗﻤﺎمﺷﺪن« اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 19‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬در ﺑﻴﺖ‪:‬‬
‫وﻟﻜــﻦ ﻻ ﺣﻴــﺎت ﻟﻤــﻦ ﺗﻨــﺎدي‬ ‫ﻟﻘــﺪ اﺳﻤــــﻌﺖ‪ ‬ﻟــﻮ ﻧﺎدﻳـﺖ‪ ‬ﺣﻴـﺎً‬

‫زﻣﺎن اﻓﻌﺎل ﺑﻴﺖ ﺑﺎ ﻳﻚدﻳﮕﺮ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻧﺪارد؛ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻌﻞ »ﺗﻨﺎدي« ﺑﻪ ﻓﻌـﻞ »اﻧـﺎدي«‬
‫ﺑﺪل ﺷﻮد ﻳﺎ دو ﻓﻌﻞ ﻣﺼﺮاع اول ﺑﻪ ﺻﻴﻐﺔ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻳﻌﻨـﻲ »اﺳـﻤﻌﺖ‪ «‬و »ﻧﺎدﻳـﺖ‪ «‬ﺑﺮﮔﺮداﻧـﺪه‬
‫ﺷــﻮد‪ .‬ﺑــﺎ در ﻧﻈﺮﮔــﺮﻓﺘﻦ اﻳــﻦ ﻧﻜﺘــﻪ‪ ،‬ﺑﻴــﺖ اﻳــﻦ ﮔﻮﻧــﻪ ﻣﻌﻨــﺎ ﻣــﻲﺷــﻮد‪» :‬اﮔــﺮ زﻧــﺪهاي را‬
‫ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﻢ )ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﻲ( ﭘﺎﺳﺦ آن را ﻣﻲﺷﻨﻮم )ﻣﻲﺷـﻨﻮي(‪ ،‬اﻣـﺎ ﻛﺴـﻲ را ﻛـﻪ ﻓـﺮا ﻣـﻲﺧـﻮاﻧﻢ‬
‫)ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧﻲ( زﻧﺪه ﻧﻴﺴﺖ«‪.‬‬
‫‪ .3‬در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 199‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻧﻴﺸﻚ ﻧﻬﻨﮓ ﻧﺎﻛـﺎﻣﻲ در ﺻـﻤﻴﻢ ﺟﮕـﺮ ﺧـﻮد‬
‫ﻧﺎﻛﺮده« و در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 58‬ﺟﻠﺪ دوم ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪» :‬ﭘﺸﻨﮓ ﻧﻬﻨﮓ در ﺟﮕﺮ ﺧﻮد ﻧﺎدﻳـﺪه«؛ ﻧﮕـﺎﻫﻲ‬
‫ﮔﺬرا ﺑﻪ اﻳﻦ دو ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺄﻣﻞ ﺧﻮاﻧﻨﺪه را ﺑﺮﻣﻲاﻧﮕﻴﺰد ﻛﻪ ﭼﺮا در ﺟﻤﻠﻪاي »ﻧﻴﺸﻚ« و در دﻳﮕﺮي‬
‫»ﭘﺸﻨﮓ« ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻛﻤﻴﻨﺔ اﻧﺘﻈﺎر ﺧﻮاﻧﻨﺪه آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ دو ﺟﻤﻠﻪ ﺿﺒﻂ‬
‫واﺣﺪي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 199‬ﺟﻠﺪ اول در دو ﻧﺴﺨﺔ ﻣﻐﻠﻮط و ﻏﻴﺮ ﻣﻌﺘﺒﺮ‪ P‬و ‪ I‬اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ »ﻧﻴﺸﻚ« اﺳﺖ‪،‬‬
‫در دو ﻧﺴﺨﺔ ﻣﻌﺘﺒﺮ ‪ M‬و ‪» K‬ﻳﺸﻚ«‪ ،‬و در ﻧﺴﺨﺔ اﺻﻴﻞ ‪» S‬ﻳﺴﻚ«‪ .‬در ﺻـﻔﺤﺔ ‪ 58‬ﺟﻠـﺪ دوم‬
‫اﻳﻦ ﻛﻠﻤـﻪ در ﻧﺴـﺨﻪﻫـﺎي ‪» N‬ﭘﺸـﻨﮓ«‪ ،‬در ﻧﺴـﺨﺔ ‪» M‬ﻳﺸـﻚ«‪ ،‬در ﻧﺴـﺨﺔ ‪» K‬ﻣﻜـﺮ« و در‬
‫ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ‪ P‬و ‪» L‬ﻛﻴﺸﻚ« و »ﻛﺸﻚ« ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل اﻳﻦﻛﻪ ﻛﻠﻤﺔ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣـﺎ‬
‫»ﻧﻴﺸﻚ« ﺑﺎﺷﺪ دور از ذﻫﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻛﻪ ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت ﺑﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻛﺎف ﺗﺼﻐﻴﺮ رﻏﺒﺖ‬
‫زﻳﺎدي ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪:‬‬
‫در ﺟﻠﺪ ﻳـﻚ در ﺻـﻔﺤﺔ ‪ 11‬واژة »روزﻛـﻲ«‪ ،‬در ﺻـﻔﺤﺔ ‪» 47‬ﭼﻴﺰﻛـﻲ«‪ ،‬در ﺻـﻔﺤﺔ ‪57‬‬
‫»راﺣﺘﻜــﻲ«‪ ،‬در ﺻــﻔﺤﺔ ‪» 110‬ﺑﻴﺸــﺘﺮك«‪ ،‬در ﺻــﻔﺤﺔ ‪» 115‬روﺷــﻦﺗــﺮك«‪ ،‬در ﺻــﻔﺤﺔ ‪123‬‬
‫»رﻧﺠﻜﻲ«‪ ،‬در ﺻﻔﺤﺔ ‪» 128‬ﻛﺎرﻛﻲ«‪ ،‬در ﺻﻔﺤﺔ ‪» 208‬ﺗﻨﺒﻴﻬﻜﻲ«‪ ،‬در ﺻـﻔﺤﺔ ‪» 375‬ﺑﻴﺘﻜـﻲ« و‬
‫در ﺟﻠﺪ دوم در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 35‬واژة »ﺣﺮﻓﻜﻲ«‪ ،‬در ﺻﻔﺤﺔ ‪» 174‬ﺣﺪﻳﺜﻚ«‪ ،‬و ‪...‬‬
‫ﺻﻮرت درﺳﺖ ﻛﻠﻤﺔ »ﻧﻴﺸﻚ« ﻳﺎ »ﭘﺸﻨﮓ«‪» ،‬ﻳﺸﻚ« اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻬﺎر ﻧﺴﺨﺔ ﻣﻌﺘﺒـﺮ ‪ S‬و‪ N‬و‬
‫‪ M‬و ‪ K‬اﻳﻦ ﺣﺪس را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪» .‬ﻳﺸﻚ« در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر دﻧﺪان ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺳﺒﺎع و ﺑﻬـﺎﻳﻢ و‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﻧﺪان ﺑﺰرگ ﺷﻴﺮ و ﻓﻴﻞ و ﮔﺮگ و اﺳﺐ و ﺳﮓ اﻃﻼق ﻣﻲﺷﻮد ﻛـﻪ در ﻋﺮﺑـﻲ ﺑـﻪ آن‬

‫ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1392‬‬

 ‫ﺣﺴﻴﻦ ﺣﺴﻨﻲ و ﻣﺠﻴﺪ ﻣﻨﺼﻮري ‪5‬‬

‫»ﻧﺎب« ﮔﻮﻳﻨﺪ )← دﻫﺨﺪا‪ :1373 ،‬ذﻳﻞ »ﻳﺸﻚ«(‪ .‬ﺳﺎﺑﻘﺔ اﺳـﺘﻌﻤﺎل اﻳـﻦ ﺗﺮﻛﻴـﺐ‪ ،‬ﻣﺆﻳ‪‬ـﺪ اﻳـﻦ‬
‫ﺣﺪس اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺷﻮاﻫﺪ زﻳﺮ ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ‪:‬‬
‫در دم اژدﻫـــﺎ و ﻳﺸـــﻚ ﻧﻬﻨـــﮓ‬ ‫ﺑﺴــــﭙﺎرم دل ﺑﺠﺴــــﺘﻦ ﺟﻨــــﮓ‬
‫)ﻋﻨﺼﺮي ﺑﻠﺨﻲ‪(368 :1363 ،‬‬
‫ﺳﭙﻬﺮﮔﺮدش و ﻛُـﻪﭘﻴﻜـــﺮ و ﺻـﺒﺎرﻓﺘﺎر‬ ‫ﻧﻬﻨﮓﻳﺸﻚ و ﺳﺘﻮنﭘﺎي و اژدﻫﺎﺧﺮﻃﻮم‬
‫)ﻣﻌﺰي ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪(185 :1385 ،‬‬
‫ﻛﺰان ﻳﺸﻚ درازش ﻣﺴﺘﻪﺧﻮار اﺳﺖ‬ ‫ﻧﻬﻨـــــــﮓ آبورزش ﺑـــــﺎدﭘﺮور‬
‫)اﺑﻮاﻟﻔﺮج روﻧﻲ‪(25 :1304 ،‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺖ »ﻳﺸﻚ ﻧﻬﻨﮓ« ﻛﺎرﺑﺮدي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻓﺮاﮔﻴﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﻲﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﺮد‬
‫ﻛﻪ ﺻﻮرت ﺻﺤﻴﺢ ﻛﻠﻤﻪ »ﻳﺸﻚ« اﺳﺖ و »ﻧﻴﺸﻚ« و »ﭘﺸﻨﻚ« ﺧﻄﺎﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻛـﻪ در‬
‫ﻣﻮارد ﻓﻮق »ﻧﻬﻨﮓ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻤﺴﺎح اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 251‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت در ﭘﺎﺳﺦ دوﺳـﺘﻲ ﻛـﻪ از ﺗـﺄﺧﻴﺮ او در ﻣﻜﺎﺗﺒـﻪ‬
‫ﮔﻼﻳﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻀﺮ‪ ،‬ﻟﺐ از ﺳﺆال ﺑﺪوز و ﺑﻪ ﭼﻮن و ﭼـﺮا ﻧﭙـﺮداز ﻛـﻪ‬
‫ﺣﻜﺎﻳﺖ ﺣﺎل ﺗﻮ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ داﺳﺘﺎن ﻣﻮﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‪» :‬ﭘﻴﻨﻪ ﺑﺮﻧﻬﺎدن ﻣﻮﺳﻲ ـ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺼـﻠﻮات و‬
‫اﻟﺴﻼم ـ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻮن و ﭼﺮا؟«‬
‫اوﻻً‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﻴﺎق ﻛﻼم‪ ،‬ﻓﻌﻞ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎﻳﺪ در زﻣﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ »ﭘﻴﻨﻪ ﺑﺮﻧﻬـﺎد« ﺑﺎﺷـﺪ ﻧـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﺼﺪري »ﭘﻴﻨﻪ ﺑﺮﻧﻬﺎدن«؛ ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﺻﻮرت ﻛﻠﻤﺔ »ﭘﻴﻨﻪ« در دو ﻧﺴﺨﺔ ﻛﻬﻦ ‪ S‬و ‪ K‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﺷﻜﻞ و در دو ﻧﺴﺨﺔ ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎر ‪ P‬و ‪» I‬ﺗﻨﺒﻴﻪ«آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻤﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﻨﻈﻮر داﺷﺘﻦ‬
‫ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺪلﻫﺎي اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت درﺳﺖ آن ﭘﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﺑﻪ اﺣﺘﻤـﺎل زﻳـﺎد‪ ،‬ﺷـﻜﻞ‬
‫ﺻﺤﻴﺢ اﻳﻦ ﻓﻌﻞ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺎﺑﻘﺔ اﺳـﺘﻌﻤﺎل آن در ﻫﻤـﻴﻦ ﻛﺘـﺎب‪» ،‬ﭘﻨﺒـﻪ ﺑﺮﻧﻬـﺎدن« اﺳـﺖ‪.‬‬
‫»ﭘﻨﺒﻪ ﺑﺮﻧﻬﺎد ﻣﻮﺳﻲ«‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻮﺳﻲ ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻌﻞ در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 363‬ﺟﻠﺪ اول ﻧﻴﺰ دو ﺑـﺎر‬
‫ﺑﻪﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺒﺸﺘﻪ ﺑﻮدي ﻛﻪ ﻣﺮا ﭘﻨﺒﻪ ﻣﻲﻧﻬﻲ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﻮد ﻧﻪ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺮدان ﺑﻬﺶ ﺑﻮد‪ .‬آﻧﮕﻪ ﭘﻨﺒﻪ ﻧﻬﺎده ﺑﺎﺷﻢ ﻛﻪ‬
‫ﺗﺮا ﻫﺮﮔﺰ از ﻣﻦ ﻳﺎد ﻧﻴﺎﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻧﺸـﺎن در ﺧـﻮد ﻣـﻲﺑﻴﻨـﻲ‪ ،‬ﺷـﺎﻳﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻇـﻦ ﺑـﺮي ‪...‬‬
‫ﻓﺮاﻣﻮشﻛﺮدن ﺷﺮط ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺒﻴﺮ »ﭘﻨﺒﻪ ﻧﻬﺎدن« در ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪﻫﺎ در ﻣﻌـﺎﻧﻲ ﻓﺮﻳـﺐدادن‪ ،‬راﺿـﻲﺳـﺎﺧﺘﻦ ﻛﺴـﻲ در اﻣـﺮي و‬

‫رواﻧﻪﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﺿﺒﻂ ﺷﺪه‪ ،‬وﻟﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت‪ ،‬ﻳﻜـﻲ از ﻣﻌـﺎﻧﻲ ﻓﻌـﻞ‬

‫ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1392‬‬

 ‫‪ 6‬ﺗﺄﻣﻠﻲ در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت ﻫﻤﺪاﻧﻲ‬

‫»ﭘﻨﺒﻪ ﺑﺮﻧﻬﺎدن«‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮشﻛﺮدن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ در اﻳﻦ ﻣﻌﻨـﺎ از ﻓﺮﻫﻨـﮓﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎي ﻓﺎرﺳـﻲ‬
‫ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ )← دﻫﺨﺪا‪ :1373 ،‬ذﻳﻞ »ﭘﻨﺒﻪ ﻧﻬﺎدن«(‪.‬‬
‫‪ .5‬در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 8‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬در ﺟﻤﻠﺔ »ﻣﺴﺘﺎن در ﻣﺴﺘﻲ اﻳـﻦ ﻧﻘﻄـﻪ ﺑﻴـﺎن ﻛﺮدﻧـﺪ ‪ ...‬ﻧـﻪ در‬
‫ﻫﺸﻴﺎري ‪ ...‬و اﮔﺮ ﻛﻨﺪ ﺳﺮ در ﻛﺎه ﻛﻨﻨﺪ«‪ ،‬ﻛﻠﻤﺔ »ﻛﺎه« ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد دو ﻧﺴﺨﺔ‪ P‬و ‪ K‬اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه و‬
‫ﺻﻮرت درﺳﺖ »ﻛﺎر« ﻛﻪ در دو ﺳﻪ ﻧﺴﺨﺔ اﻗﺪم ‪ M‬و ‪ N‬و ‪ R‬آﻣﺪه‪ ،‬ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬
‫»ﺳﺮ ﻳﺎ ﺟﺎن در ﻛﺎر ﭼﻴﺰي ﻛﺮدن« ﻛﻨﺎﻳﻪ از »ﻛﺸﺘﻪﺷﺪن و ﺳﺮ ﺧـﻮد را در راه ﭼﻴـﺰي ﺑـﺎﺧﺘﻦ«‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﺳﻨﺎﻳﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻛــﺮد ﺟــﺎن ﻋﺰﻳــﺰ در ﺳــﺮ ﻛــﺎر‬ ‫ﭼﻮن ز ﻣﺴﺘﻲ ﻋﺸـﻖ ﺷـﺪ ﺑﻴـﺪار‬

‫)ﺳﻨﺎﻳﻲ‪(332 :1383 ،‬‬

‫‪ .6‬در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 24‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬در ﺟﻤﻠﺔ »اﻳﺸﺎن را زﻧﺎر از راه ﺑﻮد و ﻣﻌﻴﻦ ﺑﺮ ﻛﺎر ﺑﻮد«‪ ،‬ﺷﻜﻞ‬
‫ﺻﺤﻴﺢ ﻋﺒـﺎرت »از راه ﺑـﻮد«‪» ،‬از راه ﺑـﺮد« اﺳـﺖ‪ » .‬از راهﺑـﺮدن« ﻛﻨﺎﻳـﻪ از ﮔﻤـﺮاهﻛـﺮدن و‬
‫ﺑﻪ ﺿﻼﻟﺖ اﻓﻜﻨﺪن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .7‬در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 217‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬در ﺑﻴﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺎري ﻣﮕـﺲ از ﺗﻨـﮓ ﺷـﻜﺮ ﻣـﻲراﻧــﻢ‬ ‫ﮔــﺮ ﺗَﻨــﮓ ﺷــﻜﺮ‪ ،‬ﺧﺮﻳــﺪه ﻣــﻲﻧﺘــﻮاﻧﻢ‬

‫ﺑﻪ ﻛﺎرﺑﺮدن ﻓﻌﻞ »ﺧﺮﻳﺪه« ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺿﺒﻂ ﺑﺮ اﺳﺎس دو ﻧﺴﺨﺔ ﻣﻐﻠﻮط ‪ P‬و ‪ I‬اﻧﺘﺨـﺎب‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﺟﻪ ﺻﺤﻴﺢ اﻳﻦ ﻓﻌﻞ »ﺧﺮﻳﺪ ﻣﻲﻧﺘﻮاﻧﻢ« اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺧﺮﻳﺪ« اﻣﺮوزي ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ . 8‬در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 341‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬در ﺑﻴﺖ‪:‬‬
‫ﻛﻪ ﺧﺮج ﻏﺎﺷﻴـــﻪ ﻣـﺮد ﺑـﻲﺧﺒـﺮ ﻛﺸـــﺪا‬ ‫ﺧﻮش اﺳﺖ ﻣﺴﺘﻲ و از روزﮔﺎر ﺑﻲﺧﺒـﺮي‬

‫ﺑﻲﮔﻤﺎن ﺻﻮرت درﺳﺖ ﻛﻠﻤﺔ »ﺧﺮج«‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ در ﭼﺎپ ﻣﻨﻘﺢ دﻳﻮان اﻣﻴـﺮ ﻣﻌـﺰي‬
‫ﻣﻀﺒﻮط اﺳﺖ‪» ،‬ﭼﺮخ« اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻛﻪ ﭼـﺮخ ﻏﺎﺷـــﻴﺔ ﻣـﺮد ﺑـﻲﺧﺒـﺮ ﻛﺸـﺪا‬ ‫ﺧﻮش اﺳﺖ ﻣﺴﺘﻲ و از روزﮔﺎر ﺑﻲﺧﺒﺮي‬

‫)ﻣﻌﺰي ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪(668 :1385 ،‬‬

‫‪ .9‬در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 358‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬در ﺟﻤﻠﺔ »ﭼﻪ ﻣﻲداﻧﺪ ﻣﻌﺘﺮض ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻣـﻦ از اﻟﻮﻧـﺪ و‬
‫ﻣﺎوﺷﺎ و اﻣﺜﺎل آن ﭼﻪ ﺑﻮد«‪» ،‬ﻣﺎوﺷﺎ« ﻧﺎدرﺳﺖ و »ﻣﺎوﺷﺎن« ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ؛ »ﻣﺎوﺷـﺎن« ﻧﺎﺣﻴـﻪ و‬
‫ﻗﺮﻳﻪاي اﺳﺖ واﻗﻊ در وادياي ﺑﻪ ﻛﻮه اﻟﻮﻧﺪ ﻫﻤﺪان )دﻫﺨـﺪا‪ :1373 :‬ذﻳـﻞ »ﻣﺎوﺷـﺎن«(‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﻛﻠﻤﻪ در ﻧﺴﺨﺔ ‪» P‬ﻣﺎوﺷﺎن«‪ ،‬در ﻧﺴﺨﺔ ‪» M‬ﻣﺎوﺳﺘﺎن« و در ﻧﺴﺨﺔ ‪» I‬ﻣﺎوﺳﺎن« آﻣﺪه اﺳﺖ و در‬

‫ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1392‬‬

 ‫ﺣﺴﻴﻦ ﺣﺴﻨﻲ و ﻣﺠﻴﺪ ﻣﻨﺼﻮري ‪7‬‬

‫ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﺔ ‪ 360‬ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ارﺟﺎع داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در آنﺟﺎ »ﻣﺎوﺷﺎن« ﺑـﻪدرﺳـﺘﻲ‬
‫ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ! ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺼﺤﺤﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت درﺳﺖ »ﻣﺎوﺷﺎن« واﻗﻒ ﺑـﻮدهاﻧـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ در‬
‫ﺻﻔﺤﺔ ‪ 358‬دﭼﺎر ﺳﻬﻮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .10‬در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 405‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬در ﺟﻤﻠﺔ »ﭼﻮن ﺷﻢ و ذوق ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﺳـﺮﺧﻲ و زردي و‬
‫ﻛﺒﻮدي ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﻄﻮ و ﻗﭙﺎن و ﻃﻴﺎر ﭼﻮن ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﺪ؟«‪ ،‬واژة »ﻓﺮﺳـﻄﻮ« ﻏﻠـﻂ اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﺿﺒﻂ ﺑﺮ اﺳﺎس دو ﻧﺴﺨﺔ ﻣﻐﻠﻮط ‪ P‬و ‪ I‬اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻜﻞ ﺻﺤﻴﺢ »ﻓﺮﺳﻄﻮ« ﭼﻨﺎن ﻛـﻪ‬
‫در ﻧﺴﺨﺔ ‪ M‬آﻣﺪه »ﻓﺮﺳﻄﻮن« اﺳﺖ‪» .‬ﻓﺮﺳﻄﻮن« در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺮازو اﺳﺖ‪ .‬در ﻟﻐـﺖﻧﺎﻣـﺔ‬
‫دﻫﺨﺪا ذﻳﻞ اﻳﻦ واژه ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﻓﺮﺧﻲ اﺳﺘﻨﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭼــﻮن ﻗﻠــﻢ آﻫﻨــﻴﻦ ﻋﻤــﻮد ﻓﺮﺳــﻄﻮن‬ ‫ﮔﺮ ﺗﻮ ﺑﺨـﻮاﻫﻲ ﺑـﻪ زﺧـﻢ ﺗﻴـﺮ ﺑﺴـﻨﺒﺪ‬

‫و در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺣﺎﺷﻴﺔ ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ ﻣﺼﺤﺢ ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬آﻣﺪه ﻛﻪ ﺷﻜﻞ ﺻﺤﻴﺢ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ‬
‫ﻗﺮﺳﻄﻮن ﺑﺎ ﻗﺎف اﺳﺖ ﻛﻪ از »ﺧﺮﻳﺴﺘﻴﻮن« ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ وام ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ )← ﻫﻤـﺎن‪ :‬ذﻳـﻞ‬
‫»ﻓﺮﺳﻄﻮن«(‪.‬‬
‫‪ .11‬در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 290‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬در ﺟﻤﻠﺔ »ﺑﺎري ﺟﻬﺪ آن ﻛﻪ ﺗﻮ را ﺑﺮ ﻓﺘﺮاك ﻳﻜﻲ ﺑﻨـﺪد از‬
‫اﻳﺸﺎن«‪ ،‬ﭘﺲ از ﻛﻠﻤﺔ »آن« ﻓﻌﻞ »ﻛﻦ« از ﻗﻠﻢ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .12‬در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 314‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬در ﺑﻴﺖ‪:‬‬
‫آه ار ﻧﻪ ﻟﺐ ﺗـﻮ دﺳـﺖﮔﻴـﺮم ﺑـﻮد‬ ‫از ﭘــﺎي درآورد ﻣــﺮا دﻳــﺪة ﺗــﻮ‬

‫در ﻣﺼﺮاع دوم‪ ،‬ﻓﻌﻞ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت »دﺳﺖﮔﻴﺮم ﺑﻮدي« ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻓﻌـﻞ »ﺑـﻮد«‬
‫ﭘﺲ از »ار« ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﺷﺮﻃﻲ ﻣﺒﺪ‪‬ل ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻳﺎي ﺑﻴﺎن ﺷﺮط ﻧﻴﺎز دارد‪.‬‬
‫‪ .13‬در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 320‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬اﻳﻦ ﺟﻤﻼت ﻛﻠﻤﺔ »ﻃﺎﻫﺮ« ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻳﺎ ﺳﻴﺪ اﻻوﻟﻴﻦ و اﻻﺧﺮﻳﻦ‪ ،‬و ﺛﻴﺎﺑﻚ ﻓﻄﻬﺮ‪ ،‬ﭘﻨﺪاري ﻛﻪ ﺟﺎﻣﺔ ﺗﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻫـﺪ‪ .‬ﻫﻤـﻪ ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻛﺎن رﺳﻮل اﷲ ـ ﺻﻠﻌﻢ ـ ﻳﺸﺒﻪ ﺛﻮب اﻟﺰﻳﺎت‪ .‬ﻃﺎﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ دل واز آن او ﺑﺮﻧـﺪ‪.‬‬
‫انّ اﷲ ﻻﻳﻨﻈﺮ اﻟﻲ ﺻﻮرﻛﻢ و ﻻ اﻟﻲ اﻋﻤﺎﻟﻜﻢ و ﻟﻜﻦ ﻳﻨﻈﺮ اﻟﻲ ﻗﻠﻮﺑﻜﻢ و اﺣﻮاﻟﻜﻢ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﺟﻤﻼت در ﺗﻮﺿﻴﺢ و ﺗﺸﺮﻳﺢ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﻬﺎرت و ﺻﻔﺎي ﺑﺎﻃﻦ در ﻣﺤﻀـﺮ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ارزشﻣﻨﺪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﻄﻬﻴﺮ ﻟﺒﺎس ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ اﻧﺴﺎن ارزﺷﻲ ﻧﺪارد ﻛـﻪ آدﻣـﻲ‬
‫ﺑﺪان ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ از ﺳﻴﺎق ﻛﻼم ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﻳـﻦ ﺟﻤـﻼت ﺗﺄﻛﻴـﺪي اﺳـﺖ ﺑـﺮ‬
‫ﻏﻠﻂﺑﻮدن واژة »ﻃﺎﻫﺮ« و درﺳﺖﺑﻮدن واژة »ﻇﺎﻫﺮ«‪.‬‬

‫ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1392‬‬

 ‫‪ 8‬ﺗﺄﻣﻠﻲ در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت ﻫﻤﺪاﻧﻲ‬

‫‪ .14‬در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 332‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﻴﺖ‪:‬‬

‫اﻟــﻲ اﻟﻤﺠــﺪ ﺣﺘــﻲ ﻋﻨــﺪ اﻟــﻒ ﺑﻮاﺣــﺪ‬ ‫و ﻟـــﻢ ار اﻣﺜـــﺎل اﻟﺮﺟـــﺎل ﺗﻔﺎوﺗـــﺖ‬

‫ﻏﻠﻂ ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺻﻮرت ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻴﺖ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ذﻳﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻟــﺪي اﻟﻤﺠــﺪ ﺣﺘــﻲ ﻋــﺪ اﻟــﻒ ﺑﻮاﺣــﺪ‬ ‫و ﻟــﻢ ار اﻣﺜــﺎل اﻟﺮﺟــﺎل ﺣﺘــﻲ ﺗﻔــﺎوت‬

‫)ﺑﺤﺘﺮي‪ :1962 ،‬ﺟﺰء اول‪(37 ،‬‬

‫‪ .15‬در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 355‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬در رﺑﺎﻋﻲ‪:‬‬

‫ﺗــﺎ ﺑــﺮ ﺟﻬــﺪ و ﺷــﻮد ﺳــﻮي ﺟــﻮزا ﺑــﺎز‬ ‫زﻟﻔــﺖ ﺑﻜﺸــﻢ رﻫــــﺎ ﻛﻨــــﻢ ﻋﻤـــﺪاً ﺑــﺎز‬
‫زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳـﻮي ﻛـﻞ ﺷـﻮد اﺟــــﺰا ﺑـﺎز‬ ‫ﻋﻴــﺒﺶ ﻧﻜــﻨﻢ ﺷــﻮد ﺳــﻮي ﻣــــﺄوي ﺑــﺎز‬

‫ﻛﻠﻤﺔ »ﻋﻤﺪا« ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻨﻮﻳﻦ آﻣـﺪه ﻛـﻪ ﻧﺎدرﺳـﺖ اﺳـﺖ؛ اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻗﻴـﺪﻫﺎي‬
‫ﺗﻨﻮﻳﻦداري ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻤﺪاً و ﻏﺎﻟﺒﺎً و ‪ «...‬ﺑﺎ ﺗﻠﻔﻆ »آ« در ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ ﺳﺎﺑﻘﻪ دارد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻮاﻫﺪ زﻳﺮ ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ‪:‬‬
‫آل زﻳﺎد و ﻣﺮوان‪ ،‬ﻧﻈـﺎره ﮔﺸـﺘﻪ ﻋﻤـﺪا‬ ‫آن زﻳﻨﺐ ﻏﺮﻳـﻮان‪ ،‬اﻧـﺪر ﻣﻴـﺎن دﻳـﻮان‬

‫)ﻛﺴﺎﻳﻲ ﻣﺮوزي‪(71 :1380 ،‬‬

‫ﺳــﺮ ﻣــــﺎﺳﻮرﮔﻜﻲ در ﺳــﺮ او ﭘﻴــﺪا‬ ‫ﺳﺮ او ﺑﺴـﺘﻪ ﺑـﻪ ﭘﻨﻬـﺎن ز درون ﻋﻤـﺪا‬
‫)ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي داﻣﻐﺎﻧﻲ‪(203 :1381 ،‬‬

‫در ﭘﺎﻳﺎن‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺻﻼح اﻏﻼط اﻣﻼﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ‪» :‬ﻣﺸﻨﺎش« ﺑـﻪ ﺟـﺎي »ﻣﺸـﻨﺎس« در‬
‫ﺻﻔﺤﺔ ‪ 114‬ﺟﻠﺪ ﻳﻚ و »ﺣﻼ« ﺑﻪ ﺟﺎي »ﺣﻼل« در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 417‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم ﻧﻴﺰ ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬
‫ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت ﻫﻤﺪاﻧﻲ در ﻋﻴﻦ ﺳﻼﺳﺖ و رواﻧﻲ‪ ،‬از ﺗﻌﻘﻴﺪ و اﺑﻬﺎم ﻧﻴﺰ ﺧـﺎﻟﻲ ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﺧﻮاﻧﻲ و ﺗﺼﺤﻴﻒﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ آن ﻣﺰﻳﺪ ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨﺪه را ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻼت ﺟﺪي ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ اﺷﻜﺎﻻت از ﺑﻲدﻗﺘﻲ ﻛﺎﺗﺒﺎن ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﻲ ﻧﺎﺷﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻌﻀـﻲ دﻳﮕـﺮ‬
‫ﻧﻴﺰ از ﭼﺸﻢ ﻣﺼﺤﺤﺎن ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺪادي از اﻳﻦ اﺑﻬﺎﻣﺎت و ﭘﻴﭽﻴـﺪﮔﻲﻫـﺎ در اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪ و ﻛﻮﺷﺶ ﺷﺪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻨﺎﺳﺐ از ﺑﺮﺧـﻲ از ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت و ﻋﺒـﺎرات‬
‫دﺷﻮار ﻣﺘﻦ داده ﺷﻮد و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آن ﺑﺎ ﺗﻄﺒﻴﻖ و ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﻧﺴﺦ ﺑﺪل و اراﺋﺔ ﺷﻮاﻫﺪي از دﻳﮕﺮ ﻣﺘﻮن‬

‫ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1392‬‬

 ‫ﺣﺴﻴﻦ ﺣﺴﻨﻲ و ﻣﺠﻴﺪ ﻣﻨﺼﻮري ‪9‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮم و ﻣﻨﺜﻮر ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﻧﺸﺎن دادﻳﻢ ﻛﻪ ﺿﺒﻂﻫﺎي »ﻳﺸـﻚ«‪» ،‬ﭘﻨﺒـﻪ ﺑﺮﻧﻬـﺎدن«‪» ،‬ﻓﺮﺳـﻄﻮن«‪ ،‬و‬
‫»ﻣﺎوﺷﺎن« ﺑﺮ »ﻧﻴﺸﻚ«‪» ،‬ﭘﻴﻨﻪ ﺑﺮﻧﻬﺎدن«‪» ،‬ﻓﺮﺳﻄﻮ«‪ ،‬و »ﻣﺎوﺷﺎ« ﺗﺮﺟﻴﺢ دارد‪.‬‬

‫ﭘﻲﻧﻮﺷﺖ‬
‫‪ .1‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آﺛﺎر ذﻛﺮﺷﺪه از دﻳﺮﺑﺎز دو رﺳﺎﻟﺔ ﻳﺰدان ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻟﻮاﻳﺢ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺻﺤﺖ اﻧﺘﺴﺎب آنﻫﺎ ﺗﺮدﻳﺪ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻋﻔﻴﻒ ﻋ‪‬ﺴﻴﺮان ﺑﺎ اﻗﺎﻣـﺔ دﻻﻳـﻞ ﻣﺘﻌـﺪدي‪ ،‬ﺑـﺮ‬
‫ﻣﻨﺴﻮبﺑﻮدن رﺳﺎﻟﺔ ﻳﺰدانﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﻪ ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت ﺗﺸـﻜﻴﻚ وارد ﻛـﺮده اﺳـﺖ )← ﻋـﻴﻦاﻟﻘﻀـﺎت‬
‫ﻫﻤﺪاﻧﻲ‪.(39 - 36 :1386 ،‬‬
‫از دﻳﮕﺮ ﺳﻮ‪ ،‬ﭘﻮرﺟﻮادي ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻟﻮاﻳﺢ ﻗﺎﺿﻲ ﺣﻤﻴﺪاﻟﺪﻳﻦ ﻧﺎﮔﻮري‪ ،‬ﻳﻜﻲ‬
‫از ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﻌﻴﻦاﻟﺪﻳﻦ ﭼﺸﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻌﻀﻲ ﻓﻬﺮﺳـﺖﻧﻮﻳﺴـﺎن ﻧﻴـﺰ آن را ﺑـﻪ ﻋﺒـﺪاﻟﻤﻠﻚ‬
‫ورﻛﺎﻧﻲ ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ )← ﭘﻮرﺟﻮادي‪78 :1358 ،‬؛ ﻏﺰاﻟﻲ‪ (28 - 27 :1359 ،‬از اﻳﻦرو از ذﻛﺮ اﻳﻦ‬
‫دو رﺳﺎﻟﻪ در ذﻳﻞ آﺛﺎر ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮدﻳﻢ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻮرت در ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ )ﻧﺼﺮاﷲ ﻣﻨﺸﻲ‪ (409 :1382 ،‬ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در‬
‫دﻳﻮان ﻣﻄﺒﻮعِدار ﺻﺎدر‪ ،‬ﻣﺼﺮاع دوم ﺑﺎ ﺗﻔﺎوﺗﻲ اﻧﺪك‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت »اﻟﻲ اﻟﻔﻀﻞ ﺣﺘﻲ ﻋﺪ اﻟﻒ ﺑﻮاﺣﺪ«‬
‫ﻣﻀﺒﻮط اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫اﺑﻮاﻟﻔﺮج روﻧﻲ )‪ .(1304‬دﻳﻮان‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﭼﺎﻳﻜﻴﻦ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻄﺒﻌﺔ ﺷﻮري‪.‬‬
‫اﻧﻮار‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ )‪» .(1379‬ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت ﻫﻤﺪاﻧﻲ‪ :‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم و ﻣﻘﺪﻣﺔ آﻗﺎي دﻛﺘﺮ ﻣﻨﺰوي ﺑﺮ اﻳـﻦ ﻧﺎﻣـﻪ ﻫـﺎ«‬
‫ﭼﻴﺴﺘﺎ‪ ،‬ش ‪.171‬‬
‫ﺑﺤﺘﺮي‪ ،‬اﻟﻮﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪ )‪1962‬م(‪ .‬دﻳﻮان‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬دار ﺻﺎدر‪.‬‬
‫ﭘﻮرﺟﻮادي‪ ،‬ﻧﺼﺮاﷲ )‪ .(1358‬ﺳﻠﻄﺎن ﻃﺮﻳﻘﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬آﮔﺎه‪.‬‬
‫دﻫﺨﺪا‪ ،‬ﻋﻠﻲاﻛﺒﺮ )‪ .(1373‬ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫ﺳﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺠﺪود ﺑﻦ آدم )‪ .(1383‬ﺣﺪﻳﻘﺔاﻟﺤﻘﻴﻘﻪ و ﺷﺮﻳﻌﺔاﻟﻄﺮﻳﻘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ ﻣﺪرس رﺿـﻮي‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫ﺻﻔﺎ‪ ،‬ذﺑﻴﺢاﷲ )‪ .(1369‬ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت در اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮدوس‪.‬‬
‫ﻋﻨﺼﺮي ﺑﻠﺨﻲ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ )‪ .(1363‬دﻳﻮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤـﺪ دﺑﻴﺮﺳـﻴﺎﻗﻲ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻛﺘـﺎبﺧﺎﻧـﺔ‬
‫ﺳﻨﺎﻳﻲ‪.‬‬
‫ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت ﻫﻤﺪاﻧﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻣﻴﺎﻧﺠﻲ )‪ .(1377‬ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻋﻠﻴﻨﻘـﻲ ﻣﻨـﺰوي و ﻋﻔﻴـﻒ‬
‫ﻋﺴﻴﺮان‪ ،‬ﺳﻪ ﺟﻠﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﺳﺎﻃﻴﺮ‪.‬‬

‫ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1392‬‬

 ‫‪ 10‬ﺗﺄﻣﻠﻲ در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت ﻫﻤﺪاﻧﻲ‬

‫ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت ﻫﻤﺪاﻧﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻣﻴﺎﻧﺠﻲ )‪ .(1386‬ﺗﻤﻬﻴﺪات‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻋﻔﻴﻒ ﻋﺴﻴﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‪.‬‬
‫ﻏﺰاﻟﻲ‪ ،‬اﺣﻤﺪ )‪ .(1359‬ﺳﻮاﻧﺢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻧﺼﺮاﷲ ﭘﻮرﺟﻮادي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﻴﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان‪.‬‬
‫ﻓﺮﺧﻲ ﺳﻴﺴﺘﺎﻧﻲ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺟﻮﻟﻮغ )‪ .(1380‬دﻳﻮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪ دﺑﻴﺮﺳﻴﺎﻗﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬زوار‪.‬‬
‫ﻛﺴﺎﻳﻲ ﻣﺮوزي‪ ،‬ﻣﺠﺪاﻟﺪﻳﻦ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ )‪ .(1380‬زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪ و اﺷﻌﺎر او‪ ،‬ﺑـﻪ ﻛﻮﺷـﺶ ﻣﺤﻤـﺪاﻣﻴﻦ رﻳـﺎﺣﻲ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﻲ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺰي ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺤﻤﺪ )‪ .(1385‬ﻛﻠﻴﺎت دﻳﻮان‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﻗﻨﺒﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬زوار‪.‬‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي داﻣﻐﺎﻧﻲ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻨﺠﻢ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻮص ﺑﻦ اﺣﻤﺪ )‪ .(1381‬دﻳﻮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷـﺶ ﻣﺤﻤـﺪ دﺑﻴﺮﺳـﻴﺎﻗﻲ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫زوار‪.‬‬
‫ﻧﺼﺮاﷲ ﻣﻨﺸﻲ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻤﻌﺎﻟﻲ )‪ .(1382‬ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺠﺘﺒﻲ ﻣﻴﻨﻮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬

‫ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1392‬‬