‫ﻓﻨﻮن ادﺑﻲ )ﻋﻠﻤﻲ‪ -‬ﭘﮋوﻫﺸﻲ(‬

‫داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‪) ،2‬ﭘﻴﺎﭘﻲ‪ (11‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن‪ ،1393‬ص‪1-14‬‬

‫ﺟﺎﻳﮕﺎه »ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا« در دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺎﻧﻲ‬

‫∗∗∗‬
‫ﺣﺴﻴﻦ آﻗﺎﺣﺴﻴﻨﻲ∗‪ ،‬ﻣﺤﺒﻮﺑﻪ ﻫﻤﺘﻴﺎن∗∗ و زﻫﺮه ﻣﺸﺎوري‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫در ﻫﻤﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺑﻼﻏﻲ ﻋﺮﺑﻲ و ﻓﺎرﺳﻲ »ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﻧﺪا« از ﻧﻮع اﻧﺸﺎء ﻃﻠﺒﻲ ﺷﻤﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺻﺮف ذﻛﺮ ﺣﺮف »ﻧـﺪا« ﻳـﺎ‬
‫ﺣﺮف »ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا« و ﻳﺎ وﺟﻮد آﻫﻨﮓ و ﻟﺤﻦ »ﻧﺪاﻳﻲ« در ﻳﻚ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬آن را اﻧﺸﺎء ﻃﻠﺒﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورده و داراي ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﻣﻘﺎﺻﺪ‬
‫ﺛﺎﻧﻮي داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺒﺤﺚ ﻧﺪا در زﺑﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣﻞ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﻧـﺪا اﻗﺴـﺎﻣﻲ دارد ﻛـﻪ‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺮاي ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ ﺣﻜﻢ واﺣﺪي ﺻﺎدر ﻛﺮد؛ زﻳﺮا ﻫﺮ ﻛﺪام وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ دارد ﻛﻪ ﻫﻢ از ﺟﻬﺖ ﻗﻮاﻋﺪ دﺳﺘﻮر زﺑـﺎن‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ و ﻫﻢ از ﺟﻬﺖ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺗﺄﻣﻞ و ﺑﺮرﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎر اﺑﺘﺪا اﻗﺴﺎم ﻧﺪا ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﻲ‬
‫دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﻫﺮ ﻳﻚ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎﻳﻲ در اﻳﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪي ﻣﻄﺮح ﻣﻲﮔﺮدد؛ ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ ﺑـﺎر‬
‫ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻫﺮ ﻳﻚ درﺑﺎرة ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي آن ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ اراﺋﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺷﺪه اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﭘﺮﺳﺸـﻬﺎي زﻳـﺮ ﭘﺎﺳـﺦ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ داده ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -1‬آﻳﺎ ﺣﺮوﻓﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ »اي«‪» ،‬ﻳﺎ« و »ا« ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﺪا ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود ﻫﻤﻮاره ﺣﺮف ﻧﺪا ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ؟‬
‫‪ -2‬آﻳﺎ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ اﻗﺴﺎم ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎدا وﺟﻮد دارد؟‬
‫‪ -3‬آﻳﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﺪا در ﻛﺘﺐ ﺑﻼﻏﻲ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻟﻔﻆ »ﻧﺪا« و »ﻣﻨﺎدا« داراي ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي اﺳﺖ ﻳـﺎ اﻳـﻦ ﻣﻘﺎﺻـﺪ ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬
‫ﺟﻤﻼت ﭘﺲ از ﻧﺪا ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫ﻛﻠﻴﺪ واژهﻫﺎ‪ :‬ﺑﻼﻏﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻧﺸﺎء ﻃﻠﺒﻲ‪ ،‬ﺟﻤﻠﺔ ﻧﺪاﻳﻲ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر دﺳﺘﻮري‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺛﺎﻧﻮي‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫در ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺑﻼﻏﻲ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﻧﺪاﻳﻲ ﺑﺮاي ﻃﻠﺐ اﻗﺒﺎل و ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺪه و ﻣﺜﺎلﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻧﺪا ﺑﺎ ﺣﺮوف ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎ ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ ﻧﺪا در ﻏﻴﺮ ﻧﺪا اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻲﺷﻮد و ﮔﺎه ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺑﻼﻏﻲ و اﻏﺮاض ﺧﺎﺻﻲ دارد ﻛـﻪ در‬
‫ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن اﻟﺘﻠﺨﻴﺺ‪ ،‬ﻣﻄﻮل‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺮ‪ ،‬ﻫﻨﺠﺎر ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﻣﻌﺎﻟﻢاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬و درراﻻدب از اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺛﺎﻧﻮي ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮﻫﺎي »ﺗﺴﺘﻌﻤﻞ ﺻﻴﻐﻪ ﻓﻲ‬
‫ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻨﺎه« )ﻗﺰوﻳﻨﻲ‪ (172: 1350 ،‬ﻳﺎ »اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﺪا در ﻏﻴﺮ ﻧﺪا« )ﺗﻘﻮي‪ (112 :1363 ،‬ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪﺗﺮ ﭼـﻮن ﻃـﺮاز‬
‫ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﺑﻴﺎن ﻋﻠﻮي ﻣﻘﺪم و اﺷﺮف زاده‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﺑﻴﺎن ﺟﻠﻴﻞ ﺗﺠﻠﻴﻞ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬در ﻧﺪا ﮔﺎه ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺑﻼﻏـﻲ و‬
‫اﻏﺮاض ﺧﺎﺻ‪‬ﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد« )ﺻﺎدﻗﻴﺎن‪ (114 :1382 ،‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ اﻗﺴﺎم ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮاي آن ﻣﻌـﺎﻧﻲ ﻣﺠـﺎزي‪ ،‬ﻣﻘﺎﺻـﺪ ﺑﻼﻏـﻲ ﻳـﺎ اﻏـﺮاض‬

‫‪h.aghahosaini@gmail.com‬‬ ‫اﺳﺘﺎد ﮔﺮوه زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫∗‬

‫‪m.hemmatiyan@gmail.com‬‬ ‫∗∗ داﻧﺸﺠﻮي دﻛﺘﺮي زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن‬

‫‪z.moshaveri@gmail.com‬‬ ‫∗∗∗ داﻧﺸﺠﻮي دﻛﺘﺮي زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش‪92/5/13:‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ وﺻﻮل‪91/4/30 :‬‬
 ‫‪ / 2‬ﻓﻨﻮن ادﺑﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‪) ،1‬ﭘﻴﺎﭘﻲ ‪ (10‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1393‬‬

‫ﺧﺎﺻﻲ ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻞ ﺑﻴﺎن ﺗﺤﺴ‪‬ﺮ و اﻧﺪوه‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﺗﻌﺠﺐ‪ ،‬ﻣﻼﻣﺖ و ‪ ...‬ﻛﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﺑﻪﺗﻔﺼﻴﻞ در ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻣﻌﺎﻧﻲ آﻣﺪه ‪-‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﻛﺘﺎب ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺷﻤﻴﺴﺎ در ذﻳﻞ ﺑﺤﺚ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي اﻧﺸﺎﻳﻲ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎ ﺣﺮف ﻧﺪا‪ ،‬ﻃﻠﺐ ﺗﻮﺟـﻪ ﻣﺨﺎﻃـﺐ را‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﻧﺪا در ﻫﻤﺔ ﺟﻤﻼت دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ‪ ،...‬اﻣ‪‬ﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻧﺪا در ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﭘﺮﺳﺸـﻲ و اﻣـﺮي اﺳـﺖ« )ﺷﻤﻴﺴـﺎ‪.(136 :1379 ،‬‬
‫ﺷﻤﻴﺴﺎ ﺳﭙﺲ در ﺧﺼﻮص ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﻧﺪاﻳﻲ ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﻮد‪ ،‬آورده اﺳﺖ‪» :‬ﻧﺪا ﺣﻜﻢ ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ ﻧـﺪارد و‬
‫ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻣﺠﺎزي ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع ﺟﻤﻠﻪ را ﻣﻲﺗﻮان در ﻣﻮرد ﺟﻤﻼﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺣﺮف ﻧﺪاﺳﺖ ذﻛﺮ ﻛﺮد« )ﻫﻤﺎن(‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﺪﮔﺎه دﻳﮕﺮان ﺟﺪﻳﺪ و ﻗﺎﺑﻞﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﺮرﺳﻲ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﻧﺪاﻳﻲ‪ ،‬در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﺟﻤﻠـﻪﻫـﺎ اﻧـﻮاﻋﻲ‬
‫دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از دﻳﺪﮔﺎه دﺳﺘﻮر زﺑﺎن و ﻧﻴﺰ ﮔﺎﻫﻲ از ﺟﻬﺖ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎدا در دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‬

‫»ﻣﻨﺎدا« ﻳﻜﻲ از ﻣﺒﺎﺣﺚ دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎبﻫﺎي دﺳﺘﻮر‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻧﻘﺶﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﺳﻢ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد )اﻧـﻮري‪-‬‬
‫ﮔﻴﻮي‪ 120:1375 ،‬و ﭘﻨﺞ اﺳﺘﺎد‪ (44 :1378 ،‬و ﮔﺎه در ﺑﺤﺚ اﺻﻮات ﻳﺎ ﺷﺒﻪﺟﻤﻠﻪﻫﺎ )ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ 331:1375،‬و ﺧﺎﻧﻠﺮي‪ (77 :1382،‬و ﮔﺎه در‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺣﺮوف )ﺧﻴﺎﻣﭙﻮر‪ (126:1384 ،‬ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﺷﻜﺎرﺗﺮﻳﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﻨﺎدا ﺣﺮوف ﻧﺪاﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ »اي«‪» ،‬ﻳﺎ« و اﻟﻔﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آﺧـﺮ‬
‫اﺳﻢ اﻟﺤﺎق ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﺸﺎﻧﺔ دﻳﮕﺮ ﺗﺸﺨﻴﺺ آن ﻧﻴﺰ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪاي ش‪7‬ﻧﻴﺪاري اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ آﻫﻨﮓ ﻛﻼم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻨﺎدا ﻧﺰد دﺳﺘﻮرﻳﺎن ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺤﻮر زﻳﺮ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﺳﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اي ﻋﻠﻲ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮔﺎه ﻏﻴﺮﺷﺨﺺ را ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞﺧﻄﺎبﻛﺮدن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺎدا ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ :‬اي ﮔﻞ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﻨﺎدا ﻳﺎ ﺟﻤﻠﺔ ﻧﺪاﻳﻲ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻳﺎ ﻧﻘﺶﻧﻤﺎي »اي‪ ،‬ﻳﺎ‪...،‬و اﻟﻒ« را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﮔﺎه ﺣﺬف ﻣﻲﺷﻮد و ﺗﻐﻴﻴﺮ آﻫﻨﮓ ﻛـﻼم‬
‫از آن ﻧﻴﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻣﻨﺎدا ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺳﺎده ﻳﺎ ﻣﻘﻴﺪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ :‬اي ﺧﺪا – اي ﺧﺪاي ﻣﻬﺮﺑﺎن‪.‬‬
‫‪ -5‬ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻨﺎدا ﺣﺬف ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺟﺪول )‪ (1‬وﺟﻮه ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻨﺎدا را در ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي دﺳﺘﻮر ﺑﻪاﺟﻤﺎل ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪ‪:‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻨﺎدا‬ ‫ﻧﺎم ﻛﺘﺎب و‬

‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‬
‫ﻣﻨﺎدا‬ ‫ﺣﺬف‬ ‫در ﺣﻜﻢ‬ ‫ﺳﺎده ﻳﺎ‬ ‫ﺣﺬف ﻣﻨﺎدا‬ ‫ﻏﻴﺮﺷﺨﺺ‬ ‫اﺳﻢ‬ ‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي‬
‫ﻗﺮار‬ ‫ﺣﺮف ﻧﺪا‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫ﻣﻘﻴﺪ‬ ‫)ﻣﺜﻼً آن‬ ‫ﺑﻮدن‬ ‫ﺑﻮدن‬ ‫اي‪،‬ﻳﺎ‪،‬اﻳﺎ‪،‬ﺗﻜﻴﻪ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ‬ ‫ﺑﻮدن‬ ‫ﺑﻮدن‬ ‫ﻛﻪ(‬
‫ﺿﻤﻴﺮ‬ ‫ﻣﻨﺎدا‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫ﻃﺎﻟﻘﺎﻧﻲ‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫ﭘﻨﺞ اﺳﺘﺎد‬
‫*‬ ‫*‬ ‫وﺣﻴﺪﻳﺎن‬
‫*‬ ‫*‬ ‫ﻣﺸﻜﻮر‬
‫*‬ ‫*‬ ‫ﺧﻄﻴﺐ رﻫﺒﺮ‬
‫*‬ ‫اﻧﻮري‪-‬ﮔﻴﻮي‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎه »ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا« در دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺎﻧﻲ ‪3 /‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫ﻓﺮﺷﻴﺪورد‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫ﺑﺼﺎري‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫ﺧﻴﺎﻣﭙﻮر‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫ﻋﻤﺎد‬
‫ﺟﺪول )‪(1‬‬

‫ﭼﻨﺎنﻛﻪ در ﺟﺪول )‪ (1‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ دﺳﺘﻮرﻳﺎن ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎ درﺑﺎرة ﻣﻨﺎدا ذﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﻨﺎدا ﻳـﺎ ﺣـﺮوف‬
‫ﻧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ اﺳﻢ ﺑﻮدن ﻣﻨﺎدا اﺷﺎره ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻏﻴﺮﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺳﺎده ﻳﺎ ﻣﻘﻴ‪‬ـﺪ ﺑـﻮدن ﻣﻨـﺎدا‪،‬‬
‫ﺣﺬف ﻣﻨﺎدا و در ﺣﻜﻢ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻮدن ﻣﻨﺎدا ﻧﻴﺰ از ﻣﻮاردي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ وﺟﻮه در ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻛﺘﺎب ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ و دﻳﮕﺮان ﺑﺪان ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ و اﻳـﻦ ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ‬
‫دﺳﺘﻮرﻧﻮﻳﺴﺎن در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺘﻔﻖاﻟﻘﻮل ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﻌﺎرﻳﻒ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﺘﺎبﻫﺎ را از ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ و ﻣﺎﻧﻌﻴﺖ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي ﻣﻨﺎدا‬

‫اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ از ﺗﻠﻔﻴﻖ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﺗﻌﺎرﻳﻒ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻳﻢ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻨﺎدا اﺳﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴـﺮد؛ ﺧـﻮاه‬
‫اﻳﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﻲ )ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﻧﺴﺎن( ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮاه ﻣﺠﺎزي )ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻏﻴﺮاﻧﺴﺎن(‪ .‬ﻧﺸﺎﻧﺔ ﻟﻔﻈﻲ ﻣﻨﺎدا در ﺟﻤﻠﻪ »اي« و ﻣﺘـﺮادفﻫـﺎي آن‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎه اﻳﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ ﺣﺬف ﻣﻲﺷﻮد و ﺗﻐﻴﻴﺮ آﻫﻨﮓ ﻛﻼم ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ آن ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻨﺎدا )و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻗﻴﻖﺗﺮ ﻫﺴﺘﺔ ﻣﻨﺎدا( ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﻣﺤﺬوف ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬

‫اﻗﺴﺎم ﻣﻨﺎدا‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﻛﻪ از ﻣﻨﺎدا اراﺋﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻨﺎدا در ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺬف ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺣﺬف ﻣﻨﺎدا از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺒﺎﺣﺜﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دﺳﺘﻮرﻳﺎن ﺑﺪان ﻛﻤﺘﺮ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ‪ ،‬در ﻳﻚ ﻧﮕﺎه ﻛﻠﻲ اﺑﺘﺪا ﻣﻨﺎدا ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﻣﺬﻛﻮر و ﻣﺤـﺬوف ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻣـﻲﮔـﺮدد؛ ﺳـﭙﺲ‬
‫اﻗﺴﺎم ﻓﺮﻋﻲ دﻳﮕﺮ در ذﻳﻞ ﻫﺮ ﺑﺨﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺪاﻫﺎﻳﻲ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﺮف »اي« ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد؛‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻗﺴﺎم ﻣﻨﺎدا را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﻛﺮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﻨﺎداي ﻣﺬﻛﻮر‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻨﺎدا در ﺟﻤﻠﻪ ذﻛﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻜﻲ از اﻧﻮاع زﻳﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ -1-1‬اﺳﻢ ﺻﺮﻳﺢ‬
‫ﻣﻨﺎدا ﮔﺎﻫﻲ اﺳﻢ ﺻﺮﻳﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ اﺳﻢ ﻋﺎم و ﺧﺎص‪ ،‬ذات و ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬ﺟﺎﻣﺪ و ﻣﺸﺘﻖ‪ ،‬ﻣﺼـﻐّﺮ‪ ،‬ﻣﻔـﺮد و ﺟﻤـﻊ‪ ،‬ﺑﺴـﻴﻂ و ﻣﺮﻛـﺐ )رك‪.‬‬
‫ﺧﻴﺎﻣﭙﻮر‪ (37-34 :1384 ،‬ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫روزي ﺗﻔﻘـــﺪي ﻛـــﻦ دروﻳـــﺶ ﺑﻴﻨـــﻮا را‬ ‫اي ﺻـــﺎﺣﺐ ﻛﺮاﻣـــﺖ! ﺷـــﻜﺮاﻧﺔ ﺳـــﻼﻣﺖ‬
‫)ﺣﺎﻓﻆ‪(198 :1369،‬‬

‫در اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮارد‪ ،‬ﻛﻪ ﺣﺮف ﻧﺪا ﺑﺎ اﺳﻢ ﺧﺎص اﻓﺮاد ﻳﺎ اﺳﻢ ﻋﺎم ﻫﻤﺮاه ﻣﻲﺷـﻮد و ﺑـﻪ ﺻـﻮرت اﺳـﻢ ﻣﻤـﺪوح‪ ،‬اﺳـﻢ ﺧـﻮد ﺷـﺎﻋﺮ ﻳـﺎ‬
‫ﺧﻄﺎبﻫﺎي اي ﻳﺎر‪ ،‬اي دل و اﻣﺜﺎل اﻳﻨﻬﺎ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬اﺷﻜﺎﻟﻲ در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻨﺎدا وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺣﺮف ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا در ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺎﻣﻼً واﺿﺢ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻴﺎت زﻳﺮ‪:‬‬
‫ﻣﻜـــﺶ در ﻋﺸـــﻖ ﺧﻴـــﺮه ﭼـــﻮن ﻣﻨـــﻲ را‬ ‫ﺑﺒﺨﺸـــــﺎ‪ ،‬اي ﭘﺴـــــﺮ! ﺑـــــﺮﻣﻦ ﺑﺒﺨﺸـــــﺎ‬
‫)رودﻛﻲ‪(67 :1373،‬‬
 ‫‪ / 4‬ﻓﻨﻮن ادﺑﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‪) ،1‬ﭘﻴﺎﭘﻲ ‪ (10‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1393‬‬

‫دوزخ ﺑﻲﻣﺎﻟﻚ و ﻓﺮدوس ﺑﻲرﺿـﻮان ﺗـﻮ راﺳـﺖ‬ ‫اي ﭼﺮاغ دل! ﻧﻤﻲداﻧﻲ ﻛـﻪ اﻧـﺪر وﺻـﻞ و ﻫﺠـﺮ‬
‫)ﺳﻨﺎﻳﻲ‪(812 :1380،‬‬
‫ﺷــــﻤﻊ ﺷــــﻬﺮاﻓــــﺮوز ﺷــــﻬﺮآراي ﻣــــﻦ‬ ‫اي ﻧﮕــــــﺎر دﻟﺒــــــﺮ زﻳﺒــــــﺎي ﻣــــــﻦ!‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(976 ،‬‬
‫‪ -2 -1‬اﺳﻢ ﻛﻨﺎﻳﻪ‬
‫ﻣﻨﺎدا ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ اﺳﻢ ﻛﻨﺎﻳﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ﺧﻴﺎﻣﭙﻮر اﺳﻢ ﻛﻨﺎﻳﻪ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﺿﻤﻴﺮ‪ ،‬ﻣﺒﻬﻤﺎت و اﺳﻢ اﺳﺘﻔﻬﺎم ﻣﻨﻘﺴﻢ ﻣﻲﺷﻮد اﻣﺎ ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﻗﺴﻤﻲ از اﺳﻤﺎء ﻛﻨﺎﻳﻪ ﻛﻪ ﻣﻨﺎدا ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺿﻤﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﭼﻮن ﺧﺮﮔـﻮش ﺧﻮﻧـﺖ رﻳﺨـﺖ و ﺧـﻮرد‬ ‫اي ﺗـــﻮ ﺷـــﻴﺮي در ﺗـــﻚ اﻳـــﻦ ﭼـــﺎه ﻓـــﺮد‬
‫)ﻣﻮﻟﻮي‪(63 :1373،‬‬

‫اي ﺷــﻤﺎ ﺑــﻮده ﻣــﺮا ﭼــﻮن ﭼﺸــﻢ راﺳــﺖ‬ ‫ﺑــﺎغ ﭼــﻪ ﺑــﻮد؟ ﺟــﺎن ﻣــﻦ آن ﺷﻤﺎﺳــﺖ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(265 :‬‬
‫در ﻣﺜﺎلﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ﺿﻤﻴﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻧﻘﺶ ﻣﻨﺎدا ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺿﻤﻴﺮﻫﺎي ﻣﺨﺎﻃﺐ »ﺗﻮ« و »ﺷﻤﺎ« اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺷﻮاﻫﺪي ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد‬
‫ﻛﻪ ﺿﻤﻴﺮﻫﺎي ﻣﺘﻜﻠﻢ »ﻣﻦ« و »ﻣﺎ« ﭘﺲ از ﺣﺮف ﻧﺪا )اي( واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ در اﻳﻦ ﻗﺴﻢ ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺎ ﻣﻨﺎدا ﻣﺤﺬوف اﺳـﺖ )ﺑـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﺑﺨﺶ ﻣﻨﺎداي ﻣﺤﺬوف ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ( ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻴﺖ زﻳﺮ‪:‬‬
‫ﻛـــﺲ را ﻧـــﻪ ﺑﺠـــﺰ ﺗـــﻮ ﻛـــﺲ ﺧﺪاوﻧـــﺪ‬ ‫اي ﻣـــــﺎ ﻫﻤـــــﻪ ﺑﻨـــــﺪﮔﺎن در ﺑﻨـــــﺪ‬
‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(179 :1380 ،‬‬
‫اي ﻣـــﻦ ﻓـــﺪاي ﺷـــﻴﻮة ﭼﺸـــﻢ ﺳـــﻴﺎه ﺗـــﻮ‬ ‫ﻧــﺮﮔﺲ ﻛﺮﺷــﻤﻪ ﻣــﻲﺑــﺮد از ﺣــﺪ ﺑــﺮون ﺧــﺮام‬
‫)ﺣﺎﻓﻆ‪(284 :1369 ،‬‬

‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻛﻪ ﻣﻨﺎدا ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺷﺨﺺ ﻳﺎ ﻏﻴﺮﺷﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻨﺎدا اﻫﻤﻴﺘـﻲ ﻧـﺪارد؛ زﻳـﺮا از ﻧﻈـﺮ دﺳـﺘﻮري ﺗﻔـﺎوﺗﻲ اﻳﺠـﺎد‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺑﺮرﺳﻲ آن در ﻋﻠﻢ ﺑﻼﻏﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻨﺎداي ﻣﺤﺬوف‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از وﺟﻮﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ دﺳﺘﻮرﻧﻮﻳﺴﺎن در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻨﺎدا ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺬف ﻣﻨﺎداﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺣﺬف ﻣﻨـﺎدا در اﻳـﻦﺟـﺎ‬
‫ﺣﺬف ﻫﺴﺘﺔ ﻣﻨﺎداﺳﺖ؛ زﻳﺮا اﮔﺮ ﻣﻨﺎدا ﺑﻪﻛﻠﻲ ﺣﺬف ﮔﺮدد‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻧﺪا و ﻧﻘﺶ ﻣﻨﺎداﻳﻲ وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ وﺟﻪ ﻳﻜﻲ از اﻗﺴﺎم ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫ﻣﻬﻢ و ﭘﺮﻛﺎرﺑﺮد ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ دﺳﺘﻮرﻧﻮﻳﺴﺎن ﺑﻪ اﺷﺎره از آن ﮔﺬر ﻛﺮدهاﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮرﺳـﻲ ﺟـﺎﻣﻊﺗـﺮ و دﻗﻴـﻖﺗـﺮي را‬
‫ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻴﺎت زﻳﺮ ﺷﻮاﻫﺪي را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﺔ ﻣﻨﺎدا در آﻧﻬﺎ ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫آﺑـــﺮوي ﺧـــﻮﺑﻲ از ﭼـــﺎه زﻧﺨـــﺪان ﺷـــﻤﺎ‬ ‫اي ﻓــﺮوغ ﻣــﺎه ﺣﺴــﻦ از روي رﺧﺸــﺎن ﺷــﻤﺎ‬
‫)ﺣﺎﻓﻆ‪(203 :1369 ،‬‬
‫ﮔﺮ اﻣﻴﺪ وﺻﻞ ﺑﺎﺷـﺪ آنﭼﻨـﺎن دﺷـﻮار ﻧﻴﺴـﺖ‬ ‫اي ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻲ ﻫﻴﭻ ﻣﺸﻜﻞ ﭼﻮن ﻓﺮاق ﻳـﺎر ﻧﻴﺴـﺖ‬
‫)ﺳﻌﺪي‪(454 :1366،‬‬
‫و اﻧﺘﻘـــﺎم ﺗـــﻮ ز ﺟـــﺎن ﻣﺤﺒـــﻮبﺗـــﺮ‬ ‫اي ﺟﻔـــﺎي ﺗـــﻮ ز دوﻟـــﺖ ﺧـــﻮبﺗـــﺮ‬
‫)ﻣﻮﻟﻮي‪(72 :1373،‬‬
‫از ﻫﻨـــــﺮ ﺑﻴـــــﻮهزﻧـــــﻲ ﺷـــــﺮم دار‬ ‫اي ﻫﻨـــــﺮ از ﻣـــــﺮدي ﺗـــــﻮ ﺷﺮﻣﺴـــــﺎر‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎه »ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا« در دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺎﻧﻲ ‪5 /‬‬

‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(89 :1379 ،‬‬

‫ﻏﺎﻟﺒﺎ در ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻤﻼﺗﻲ ﻫﺴﺘﺔ ﻣﺤﺬوف ﻣﻨﺎدا را »آن« ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫اي آنﻛﻪ ﻓﺮوغ ﻣﺎه ﺣﺴﻦ از روي رﺧﺸﺎن ﺷﻤﺎ )اﺳﺖ(‬
‫اي آنﻛﻪ ﮔﻔﺘﻲ ﻫﻴﭻ ﻣﺸﻜﻞ ﭼﻮن ﻓﺮاق ﻳﺎر ﻧﻴﺴﺖ‬
‫اي آنﻛﻪ ﺟﻔﺎي ﺗﻮ از دوﻟﺖ ﺧﻮﺑﺘﺮ)اﺳﺖ(‬
‫اي آنﻛﻪ ﻫﻨﺮ از ﻣﺮدي ﺗﻮ ﺷﺮﻣﺴﺎر)اﺳﺖ(‬
‫ﺧﻴﺎﻣﭙﻮر درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﻨﺎدا ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ ﻓﻌﻞ ﻳﺎ راﺑﻄﻪ ﺑﻪ وﺟﻪ وﺻﻔﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﻨﺎدا ﻗﺮار ﻣـﻲﮔﻴـﺮد و وﺟـﻪ‬
‫وﺻﻔﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺪاﻳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪون آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﺪﻳﺮ ﻣﻮﺻﻮل ﻧﻴﺎزي ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻨﺎدا در ﺑﻴﺖ زﻳﺮ‪:‬‬
‫ﺑـــﻲ ﻧـــﺎم ﺗـــﻮ ﻧﺎﻣـــﻪ ﻛـــﻲ ﻛـــﻨﻢ ﺑـــﺎز‬ ‫اي ﻧـــــﺎم ﺗـــــﻮ ﺑﻬﺘـــــﺮﻳﻦ ﺳـــــﺮ آﻏـــــﺎز‬
‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(2 :1380،‬‬
‫»ﻧﺎم ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺳﺮ آﻏﺎز ﺑﺎﺷﻨﺪه« اﺳﺖ )ﺧﻴﺎﻣﭙﻮر‪126:1384 ،‬و‪.(127‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻴﺎﻣﭙﻮر ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺴﻢ از ﻣﻨﺎدا درﺧﻮر ﺗﻘﺪﻳﺮ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ وي در ﻣﺜﺎلﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ذﻛﺮ ﻛﺮده ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ »اي ﻛـﻪ« آﻏـﺎز ﻣـﻲﺷـﻮد‬
‫ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺜﺎﻟﻬﺎي او ﻛﻪ ﻣﻨﺎدا ﺑﻪ وﺟﻪ وﺻﻔﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻛـﻪ ﭼـﻪ ﻛﺴـﻲ ﻣـﻮرد ﺧﻄـﺎب‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً‪:‬‬
‫وي ﻫــﺮ ﻛــﻪ ﻧــﻪ ﺑــﺎ ﺗــﻮ ﺑــﺮ ﺳــﺮش ﺧــﺎك‬ ‫اي ﻫـــﺮ ﻛـــﻪ ﺳـــﮓ ﺗـــﻮ ﮔـــﻮﻫﺮش ﭘـــﺎك‬
‫)ﻧﻈﺎﻣﻲ‪(180 :1380 ،‬‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﺄوﻳﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اي ﮔﻮﻫﺮ ﻫﺮ ﻛﻪ ﺳﮓ ﺗﻮ اﺳﺖ ﭘﺎك ﺑﺎﺷﻨﺪه و اي ﺑﺮ ﺳﺮ ﻫﺮ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻧﻴﺴﺖ ﺧﺎك ﺑﺎﺷﻨﺪه« )ﻫﻤﺎن‪(127 :‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻣﺸﻜﻞ ﭼﻨﻴﻦ اﺑﻴﺎﺗﻲ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮدن ﻳﺎ ﻧﻜﺮدن ﻣﻮﺻﻮل‪ ،‬ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻣﻨﺎدا ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ در ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ ﻛﻪ اﺳﻠﻮب ﻧﺪا دارد‪ ،‬در واﻗﻊ ﻣﻨﺎداﻳﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﺳﺆال را در ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮي از ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎﻳـﺪ ﺟﺴـﺘﺠﻮ‬
‫ﻛﺮد‪:‬‬
‫ﻓﻜــﺮت ﻣﮕــﺮ از ﻏﻴــﺮت ﻗــﺮآن و ﺧــﺪا ﻧﻴﺴــﺖ‬ ‫اي ﭼﻨـــﮓ ﻓـــﺮوﺑـــﺮده ﺑـــﻪ ﺧـــﻮن دل ﺣـــﺎﻓﻆ‬
‫)ﺣﺎﻓﻆ‪(49 :1369،‬‬
‫در ﺑﻴﺖ ﻓﻮق »ﭼﻨﮓ ﻓﺮوﺑﺮده« ﺻﻔﺖ ﻣﺮﻛﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻣﻮﺻﻮف ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺟﺎي آن‪ ،‬ﻛﻠﻤﻪاي ﻣﺎﻧﻨﺪ دوﺳﺖ‪ ،‬ﻳـﺎر‪... ،‬‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﻳﺎر ﭼﻨﮓ ﻓﺮوﺑﺮده ﺑﻪ ﺧﻮن دل ﺣﺎﻓﻆ«‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺪون ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻣﻮﺻﻮل ﻫﺴﺘﺔ ﻣﺤﺬوف ﻣﻨﺎدا را ﺑﻴﺎن ﻛﺮدهاﻳﻢ؛‬
‫ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در ﺗﺄوﻳﻞ ﺧﻴ‪‬ﺎﻣﭙﻮر ﺷﺨﺺ ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ در ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ ﻛﻪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ از ﺗﺄوﻳﻞ ﺑﻪ وﺟـﻪ وﺻـﻔﻲ ﻫﺴـﺘﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻫﺴﺘﺔ ﻣﻨﺎدا ﺿﺮوري ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺸــﻜﻞ از ﺗــﻮ ﺣــﻞ ﺷــﻮد ﺑــﻲ ﻗﻴــﻞ و ﻗــﺎل‬ ‫اي ﻟﻘــــﺎي ﺗــــﻮ ﺟــــﻮاب ﻫــــﺮ ﺳــــﺆال‬
‫)ﻣﻮﻟﻮي‪(9 :1373،‬‬
‫»اي ﻳﺎر ﻟﻘﺎي ﺗﻮ ﺟﻮاب ﻫﺮ ﺳﺆال ﺑﻮده«‬
‫وي ﺷﻮر ﺗﻮ در ﺳﺮﻫﺎ وي ﺳـﺮّ ﺗـﻮ در ﺟـﺎنﻫـﺎ‬ ‫اي ﻣﻬﺮ ﺗـﻮ در دلﻫـﺎ وي ﻣﻬـﺮ ﺗـﻮ ﺑـﺮ ﻟـﺐﻫـﺎ‬
‫)ﺳﻌﺪي‪(420 :1366،‬‬
‫»اي ﻳﺎرِ )ﺧﺪاي( ﻣﻬﺮ ﺗﻮ در دلﻫﺎ ﺑﻮده«‬
 ‫‪ / 6‬ﻓﻨﻮن ادﺑﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‪) ،1‬ﭘﻴﺎﭘﻲ ‪ (10‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1393‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ در ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﺔ ﻣﻨﺎدا ﺣﺬف و ﺻﻔﺖ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ آن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺧﻮاه اﻳﻦ ﺻـﻔﺖ ﻣﻔـﺮد ﺑﺎﺷـﺪ ﺧـﻮاه ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت وﺟﻪ وﺻﻔﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄوﻳﻞ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ‪:‬‬
‫ﮔﺮ اﻣﻴـﺪ وﺻـﻞ ﺑﺎﺷـﺪ آنﭼﻨـﺎن دﺷـﻮار ﻧﻴﺴـﺖ‬ ‫اي ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻲ ﻫﻴﭻ ﻣﺸـﻜﻞ ﺟـﺰ ﻓـﺮاق ﻳـﺎر ﻧﻴﺴـﺖ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(454 ،‬‬
‫»اي ﻛﺲِ )ﺷﺨﺺِ( ﮔﻮﻳﻨﺪه ﻫﻴﭻ ﻣﺸﻜﻞ ﭼﻮن ﻓﺮاق ﻳﺎر ﻧﻴﺴﺖ«‬
‫ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﻣﻨﺎدا در ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺬف ﻣﻲﺷﻮد ﺷﺎﻣﻞ اﻗﺴﺎم زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1 -2‬ﻣــﻮاردي ﻛــﻪ وﺟــﻪ وﺻــﻔﻲ ﻳــﺎ ﻋﺒــﺎرت ﺗﺄوﻳــﻞ ﭘــﺬﻳﺮ ﺑــﻪ وﺟــﻪ وﺻــﻔﻲ ﭘــﺲ از ﺣــﺮف ﻧــﺪا )اي( ﻗــﺮار‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد؛ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﺴﻢ ﺧﻮد داراي دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1-2‬اﻟﻒ‪ -‬اي ‪ +‬ﻛﻪ ‪ +‬وﺟﻪ وﺻﻔﻲ ﻳﺎ ﻋﺒﺎرت ﺗﺄوﻳﻞﭘﺬﻳﺮ ﺑﻪ وﺟﻪ وﺻﻔﻲ‬
‫ﮔﺎه در ﺑﺮﺧﻲ ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﻴﻦ »اي« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺮف ﻧﺪا و وﺟﻪ وﺻﻔﻲ ﺣﺮف رﺑﻂ »ﻛﻪ« ﻧﻴﺰ ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫رﺧــﺶ را رﺳــﺘﻢ ﺑــﺲ و ﮔــﻮر ﺑــﺮي ﭘﺮوﻳــﺰ را‬ ‫اي ﻛــﻪ درﻳــﺎ ﺟــﺎم ﻛــﺮده ﺷــﺮﺑﺖ ﻋــﺎم ﺗــﻮرا‬
‫)ﺳﻨﺎﻳﻲ‪(794 :1380،‬‬
‫»اي« ﺣﺮف ﻧﺪا و »درﻳﺎ ﺷﺮﺑﺖ ﻋﺎم ﺗﻮ را ﺟﺎم ﻛﺮده« وﺟﻪ وﺻﻔﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮاردي ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨﺎدا را ﻣﺤـﺬوف و وﺟـﻪ‬
‫وﺻﻔﻲ را ﺻﻔﺖ ﻣﻨﺎداي ﻣﺤﺬوف داﻧﺴﺖ و ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﺄوﻳﻞ ﻛﺮد‪» :‬اي ﻛﺲ درﻳﺎ ﺷﺮﺑﺖ ﻋﺎم ﺗﺮا ﺟﺎم ﻛﺮده«‪.‬‬
‫در ﺑﺮﺧﻲ اﺑﻴﺎت ﻧﻴﺰ ﭘﺲ از ﺣﺮف ﻧﺪاي »اي« و »ﻛﻪ« ﺟﻤﻠﻪاي ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺑﻪ وﺟﻪ وﺻﻔﻲ ﺗﺄوﻳﻞ ﻛﺮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻴﺖ زﻳﺮ‪:‬‬
‫ﺑﺴــــــﺘﺔ اﺳــــــﺘﻮي ﻋﻠــــــﻲاﻟﻌﺮﺷــــــﻲ‬ ‫اي ﻛــــﻪ در ﺑﻨــــﺪ ﺻــــﻮرت و ﻧﻘﺸــــﻲ‬
‫)ﺳﻨﺎﻳﻲ‪(65 :1368 ،‬‬
‫»اي« ﺣﺮف ﻧﺪا و ﺟﻤﻠﺔ ﻣﺆول ﺑﻪ وﺟﻪ وﺻﻔﻲ »درﺑﻨﺪ ﺻﻮرت و ﻧﻘﺶ ﺑﻮده« اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ وﺟﻮد ﺣﺮف »ﻛﻪ« در ﻋﺒـﺎرت‪ ،‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ »ﻛﺲ« ﻳﺎ »ﻛﺴﻲ« ﻣﻨﺎداي ﻣﺤﺬوف در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و ﻧﻘﺶ ﻣﻨﺎداﻳﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ داده ﺷﻮد‪» :‬اي ﻛﺲ در ﺑﻨﺪ ﺻﻮرت‬
‫و ﻧﻘﺶ ﺑﻮده«‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﻴﺖ زﻳﺮ‪:‬‬
‫ﺳـــﻮد و ﺳـــﺮﻣﺎﻳﻪ ﺑﺴـــﻮزي‪ ‬و ﻣﺤﺎﺑـــﺎ ﻧﻜﻨـــﻲ‬ ‫اي ﻛــﻪ در ﻛﺸــﺘﻦ ﻣــﺎ ﻫــﻴﭻ ﻣــﺪارا ﻧﻜﻨــﻲ‬
‫)ﺣﺎﻓﻆ‪(340 :1369،‬‬
‫ﺟﻤﻠﺔ ﭘﺲ از »ﻛﻪ« ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﺄوﻳﻞ ﺑﻪ وﺟﻪ وﺻﻔﻲ را دارد اﻣﺎ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ذﻛﺮ »ﻛﻪ« در ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻣﻨﺎدا ﻣﺤﺬوف در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫»اي ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در ﻛﺸﺘﻦ ﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻣﺪارا ﻧﻜﻨﻲ« و در ﺻﻮرت ﺗﺄوﻳﻞ ﺑﻪ وﺟﻪ وﺻﻔﻲ‪» :‬اي ﻛﺲ در ﻛﺸﺘﻦ ﻣﺎ ﻣﺪارا ﻧﻜﻨﻨﺪه«‪.‬‬

‫‪ -1-2‬ب‪ -‬اي ‪ +‬وﺟﻪ وﺻﻔﻲ ﻳﺎ ﻋﺒﺎرت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄوﻳﻞ ﺑﻪ وﺟﻪ وﺻﻔﻲ‬

‫در ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ »اي« در ﻧﻘﺶ ﺣﺮف ﻧﺪا آﻣﺪه و ﭘﺲ از آن ﻋﺒﺎرﺗﻲ ذﻛﺮ ﺷﺪه ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ دﺳﺘﻮري ﺣﺎﻟـﺖ وﺟـﻪ وﺻـﻔﻲ دارد؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫اﺑﻴﺎت زﻳﺮ‪:‬‬
‫زان ﻟــــﺐ ﭼــــﻮن ﻋﻘﻴــــﻖ ﻛــــﻲ دوزي‬ ‫اي درﻳـــــﺪه دل ﻣـــــﻦ از ﻏـــــﻢ ﻋﺸـــــﻖ‬
‫)ﺳﻨﺎﻳﻲ‪(1032 :1380،‬‬
‫»اي« ﺣﺮف ﻧﺪا و »دل ﻣﻦ از ﻏﻢ ﻋﺸﻖ درﻳﺪه« وﺟﻪ وﺻﻔﻲ اﺳﺖ؛ ﻳﺎ در ﺑﻴﺖ زﻳﺮ‪:‬‬
‫وي ﻏﺮﻳﺒــﻲ ﻛــﺮده اﻛﻨــﻮن ﺑــﺎ ﻏﺮﻳﺒــﺎن ﻛــﻦ وﻓــﺎ‬ ‫اي ﻳﺘﻴﻤــﻲ دﻳــﺪه اﻛﻨــﻮن ﺑــﺎ ﻳﺘﻴﻤــﺎن ﻟﻄــﻒ ﻛــﻦ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(38 ،‬‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎه »ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا« در دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺎﻧﻲ ‪7 /‬‬

‫در ﻣﺼﺮع اول »ﻳﺘﻴﻤﻲ دﻳﺪه« و در ﻣﺼﺮع دوم »ﻏﺮﻳﺒﻲ ﻛﺮده« ﻫﺮ دو وﺟﻪ وﺻﻔﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ در ﺑﻴﺖ زﻳﺮ‪:‬‬
‫در آﻓﺘـــــﺎب ﻛـــــﺮده ز ﻋﻨﺒـــــﺮ ﻛﻼﻟﻬـــــﺎ‬ ‫اي از ﺑﻨﻔﺸــــﻪ ﺳــــﺎﺧﺘﻪ ﺑــــﺮ ﮔــــﻞ ﻣﺜﺎﻟﻬــــﺎ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(801 ،‬‬
‫»از ﺑﻨﻔﺸﻪ ﺑﺮ ﮔﻞ ﻣﺜﺎﻟﻬﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ« و »در آﻓﺘﺎب ز ﻋﻨﺒﺮ ﻛﻼﻟﻬﺎ ﻛﺮده« ﻫﺮ دو وﺟﻪ وﺻﻔﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﻮاﻫﺪ ﻧﻴﺰ ﺣﺮف ﻧﺪاي »اي« در ﺟﻤﻠﻪﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞﺗﺄوﻳﻞ ﺑﻪ وﺟﻪ وﺻﻔﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫راﺣـــﺖ ﺟـــﺎن آن ﻟـــﺐ و دﻧـــﺪان ﺗﻮﺳـــﺖ‬ ‫اي ﻟــــﺐ و دﻧــــﺪان ﺗــــﻮ ﻟﻌــــﻞ و ﮔﻬــــﺮ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(809 ،‬‬

‫»اي« ﺣﺮف ﻧﺪا و »ﻟﺐ و دﻧﺪان ﺗﻮ ﻟﻌﻞ و ﮔﻬﺮ ﺑﻮده« وﺟﻪ وﺻﻔﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد در ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﺷﻮاﻫﺪ و ﺷﻮاﻫﺪي ﻧﻈﻴﺮ آن‪ ،‬ﻋﺒﺎرت ﭘﺲ از ﺣﺮف ﻧﺪا ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄوﻳﻞ ﺑﻪ وﺟﻪ وﺻﻔﻲ اﺳـﺖ؛ اﻣـﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺣﺘﻲ در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮاردي ﻧﻴﺰ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻫﺴﺘﺔ ﻣﻨﺎدا را در آن ﻣﺤﺬوف داﻧﺴﺖ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻋﺒﺎرت ﻣﺆو‪‬ل ﺑـﻪ وﺟـﻪ وﺻـﻔﻲ ﺑـﺎر‬
‫ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺧﺎﺻﻲ در ﺟﻤﻠﻪ اﻳﺠﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﺻﻮرت ذﻛﺮ ﻧﺎم ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺻﺮﻳﺢ اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ را ﺑﺮ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻧﺪارد )ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿـﻮع‬
‫در ﺑﺨﺶ ﺑﻌﺪي ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫‪ -2-2‬ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﺿﻤﻴﺮﻫﺎي ﻣﺘﻜﻠﻢ »ﻣﻦ« و »ﻣﺎ« ﭘﺲ از ﺣﺮف ﻧﺪا ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد )اي‪ +‬ﺿﻤﻴﺮﻫﺎي ﻣﺘﻜﻠﻢ »ﻣﻦ« و »ﻣﺎ«(‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﻛﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ در ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ اﺑﻴﺎت ﺑﺴﻴﺎري ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻮرﻳﻢ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ »اي« ﭘﻴﺶ از ﺿﻤﻴﺮ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬در اﻳـﻦ اﺳـﻠﻮب‪،‬‬
‫ﮔﺎﻫﻲ ﻋﺒﺎرت ﭘﺲ از »اي« را ﻣﻲﺗﻮان ﺻﻔﺘﻲ ﺑﺮاي ﻫﺴﺘﺔ ﻣﺤﺬوف ﻣﻨﺎدا در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫اي ﻣﻦ ﻓﺪاي ﺷﻴﻮة ﭼﺸﻢ ﺳﻴﺎه ﺗﻮ = اي ﺷﺨﺺِ ﻣﻦ ﻓﺪاي ﺷﻴﻮة ﭼﺸﻢ ﺳﻴﺎه ﺗﻮ ﺑﻮده‬
‫اي ﻣﺎ ﺑﻪ روح ﺗﻴﺮ ﺗﻮ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺳﻨﺎن ﻣﺒﺎش = اي ﻛﺲِ ﻣﺎ ﺑﻪ روح ﺗﻴﺮ ﺗﻮ ﺑﻮده‬
‫ﺑﺎ دﻗﺖ در اﻳﻦ ﻗﺴﻢ از ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻣﻲﺗﻮان »ﺷﺨﺺ«‪» ،‬ﻛﺲ« ﻳﺎ »ﻛﺴﻲ ﻛﻪ« را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺎداي ﻣﺤﺬوف در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪:‬‬
‫ﺣﻴﻠﺖ ﭼﻪ ﺳﺎزم ﺗﺎ ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﺮ آرم ﻳـﻚ ﻧﻔـﺲ‬ ‫اي ﻣﻦ ﻏﺮﻳﺐ ﻛﻮي ﺗﻮ از ﻛﻮي ﺗـﻮ ﺑـﺮ ﻣـﻦ ﻋﺴـﺲ‬
‫)ﺳﻨﺎﻳﻲ‪(954 :1380،‬‬
‫اي ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻏﺮﻳﺐ ﻛﻮي ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ ﻳﺎ اي ﺷﺨﺺِ ﻣﻦ ﻏﺮﻳﺐ ﻛﻮي ﺗﻮ ﺑﻮده‪.‬‬
‫ﻧﻴﺰ در ﺑﻴﺖ زﻳﺮ‪:‬‬
‫ﺑــﺮ ﻣــﻦ ﻧﻬــﺪ ز ﻋﺸــﻖ ﺑﺘــﻲ ﺻــﺪ ﻫــﺰار ﺑــﺎر‬ ‫اي ﻣــﻦ ﻏــﻼم ﻋﺸــﻖ ﺗــﻮ روزي ﻫــﺰار ﺑــﺎر‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(880،‬‬
‫اي ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ روزي ﻫﺰار ﺑﺎر ﻏﻼم ﻋﺸﻖ ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻳﺎ اي ﻛﺲِ ﻣﻦ ﻏﻼم ﻋﺸﻖ ﺗﻮ ﺑﻮده‬
‫ﻣﻲﺗﻮان »ﻛﺴﻲ ﻛﻪ« را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺎدا در اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﻣﺤﺬوف داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻬﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ اي ﻛﻪ در ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺘﻮن ﺑﺎ آن ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲ ﺷـﻮﻳﻢ ﻣـﻮاردي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺣـﺮف »اي« در ﺟﻤﻠـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻫﺎي ﺳﺎﺑﻖ اﻟﺬﻛﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ از ﻧﻈﺮ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺣﺮف »اي« در اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ ﺣﺮف ﻧﺪا ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻤـﻲآﻳـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺿﺮوري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﻄﺮح و ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻮاردي ﻛﻪ »اي« ﺣﺮف ﻧﺪا ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫ﮔﺎﻫﻲ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺷﻮاﻫﺪي ﻧﻴﺰ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ »اي« در آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﻤﻲرود؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﺜﺮت‪ ،‬ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ و ﺣﻴـﺮت‬
‫ﻳﺎ آرزو را ﻣﻲﺗﻮان از آن ﻓﻬﻤﻴﺪ‪:‬‬
‫از ﻛــــﻪ ﺑﺮﺑــــﺎﻳﻴﻢ از ﺣــــﻖ اي وﺑــــﺎل‬ ‫از ﻛـــــﻪ ﺑﮕﺮﻳـــــﺰﻳﻢ از ﺧـــــﻮد اي ﻣﺤـــــﺎل‬
‫)ﻣﻮﻟﻮي‪(46 :1373،‬‬
 ‫‪ / 8‬ﻓﻨﻮن ادﺑﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‪) ،1‬ﭘﻴﺎﭘﻲ ‪ (10‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1393‬‬

‫در ﺑﻴﺖ ﻓﻮق »ﻣﺤﺎل« و »وﺑﺎل« را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﻨﺎدا در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ؛ زﻳﺮا اﻳﻦ دو ﺗﻨﻬﺎ از ﻧﻈﺮ ﻇـﺎﻫﺮي اﺳـﻠﻮب ﻧـﺪا دارد؛ اﻣـﺎ در ﻣﻌﻨـﻲ‪» ،‬اي‬
‫ﻣﺤﺎل« و »اي وﺑﺎل« را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ »ﭼﻘﺪر ﻣﺤﺎل« و »ﭼﻪ وﺑﺎﻟﻲ« ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع »اي« در ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﭼﻮن اي ﺑﺴﺎ‪ ،‬اي ﺧﻮﺷﺎ‪ ،‬اي درﻳـﻎ‪،‬‬
‫اي ﻣﺒﺎرك و ‪ . . .‬ﻫﻢ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ دﺳﺘﻮرﻧﻮﻳﺴﺎن در آن ﺗﺄﻣﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻜﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻮاردي را ﻛﻪ »اي« ﺣﺮف ﻧﺪا ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﻛﺮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬ﺷﻮاﻫﺪي ﻛﻪ »اي« ﻣﻌﻨﻲ »ﭼﻪ« ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن ﻛﺜﺮت ﻳﺎ ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ‪:‬‬
‫دﻳــــﺪة ﺷــــﻮخ ﺧــــﻮش ﺟــــﺎدوي ﺗــــﻮ‬ ‫اي ﺑﺴـــﺎ ﺷـــﺮﻣﺎ ﻛـــﻪ ﺑـــﺮد از ﭼﺸـــﻢﻫـــﺎ‬
‫)ﺳﻨﺎﻳﻲ‪(1004 :1380،‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ‪ :‬دﻳﺪة ﺷﻮخ ﺧﻮش ﺟﺎدوي ﺗﻮ از ﭼﺸﻢﻫﺎ ﭼﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺮم ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑـــﺎ دﻫـــﺎن ﺧﺸـــﻚ و ﺑـــﺎ ﭼﺸـــﻤﺎن ﺗـــﺮ‬ ‫اي ﺑﺴــــﺎ ﺳــــﺮ ﻫﻤﭽﻨــــﻴﻦ ﺟﻨﺒــــﺎن ﺷــــﺪه‬
‫)ﻣﻮﻟﻮي‪(313 :1376،‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺮ ﻛﻪ ﺑﺎ دﻫﺎن ﺧﺸﻚ و ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎن ﺗﺮ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺟﻨﺒﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﻴﻐـــﺎم ﺗـــﻮ آرد ﺑـــﺮ ﻣـــﺎ وﻗـــﺖ ﺑﺰﻳـــﺪن‬ ‫اي راﺣـــﺖ آن ﺑـــﺎد ﻛـــﻪ از ﻧـــﺰد ﺗـــﻮ آﻳـــﺪ‬
‫)ﺳﻨﺎﻳﻲ‪(969 :1380،‬‬
‫»اي« در ﺑﻴﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﻌﻨﻲ »ﭼﻪ« ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ راﺣﺖ اﺳﺖ آن ﺑﺎدي ﻛﻪ از ﻧﺰد ﺗﻮ آﻳﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﻴﺖ زﻳﺮ‪:‬‬
‫اي ﺧﻮش آن ﻋﻴﺸﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳـﻴﻤﻴﻦ ﺻـﻨﻮﺑﺮ داﺷـﺘﻢ‬ ‫دوش ﺑــﺎ ﺳــﻴﻤﻴﻦ ﺻــﻨﻮﺑﺮ در ﻧﻬــﺎن ﺳ‪‬ــﺮ داﺷــﺘﻢ‬
‫)اﻣﻴﺮ ﻣﻌﺰّي‪(423 :1385،‬‬
‫در ﺗﻌﺒﻴﺮ »اي ﺧﻮش« در ﻣﺼﺮع دوم »اي« در ﻣﻌﻨﻲ »ﭼﻪ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻳﺎ ﺑﻌﻀﻲ از ﺷﻮاﻫﺪ داراي ﺳﺎﺧﺘﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از ﺣﺎﻻت ﻣﻨﺎداي ﻣﺤﺬوف ﻳﺎ وﺟﻪ وﺻﻔﻲ در ﻧﻘﺶ ﻣﻨـﺎدا را ﻧﻤـﻲﺗـﻮان در آﻧﻬـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﺜﻼً در ﺑﻴﺖ زﻳﺮ‪:‬‬
‫ﺳـــــﺮ ﺑﺮﻳﺪﻧـــــﺪش ﺑـــــﺮاي ﭘﻮﺳـــــﺘﻴﻦ‬ ‫اي ﻣــــﻦ آن روﺑــــﺎه ﺻــــﺤﺮا ﻛــــﺰ ﻛﻤــــﻴﻦ‬
‫)ﻣﻮﻟﻮي‪(14 :1373،‬‬
‫در ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎﻳﻲ ﻣﻨﺎداي آﺷﻜﺎر وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻪ ﭘﺲ از »اي« وﺟﻪ وﺻﻔﻲ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻣﻨـﺎداي‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ ﺟﻤﻠﻪ را ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺄوﻳﻞ ﺑﻪ وﺟﻪ وﺻﻔﻲ ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي اﺳﻢ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮاي ﻧﻘﺶ ﻣﻨﺎدا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑـﺮ اﻳـﻦ‪ ،‬واژهﻫـﺎﻳﻲ ﭼـﻮن‬
‫»ﻛﺴﻲ ﻛﻪ« ﻳﺎ »آن ﻛﻪ« را ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﻨﺎداي ﻣﺤﺬوف آن داﻧﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ در ﺧﻮاﻧﺪن اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﭘﺲ از »اي« ﻣﻜﺜﻲ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺳـــــﺮ ﺑﺮﻳﺪﻧـــــﺪش ﺑـــــﺮاي ﭘﻮﺳـــــﺘﻴﻦ‬ ‫اي‪ ،‬ﻣــــﻦ آن روﺑــــﺎه ﺻــــﺤﺮا ﻛــــﺰ ﻛﻤــــﻴﻦ‬

‫در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻲﺗﻮان »اي« را اداﺗﻲ ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن ﺗﻌﺠﺐ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﻴﺖ زﻳﺮ‪:‬‬
‫اي درون ﺟﻬـــﻞ ﺧـــﻮن اي روي ﻧـــﺎداﻧﻲ ﺳـــﻴﺎه‬ ‫ﺷــﺎﻫﺪ ﻣﻌﻨــﻲ ﻋﻴــﺎن و ﻣــﺎ ﺑــﻪ ﺻــﻮرت ﻣﻠﺘﻔــﺖ‬
‫)راﻣﭙﻮري‪(337 :1919،‬‬
‫»اي« ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي دﻋﺎ و ﻧﻔﺮﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب‪ :‬ﺷﻮاﻫﺪي ﻛﻪ »اي« ﻣﻌﻨﻲ »اي ﻛﺎش« ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن آرزو اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﻧﻴﺰ »اي« ﻫﻤﺮاه ﺿﻤﻴﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﻨﺎداﻳﻲ ﻣﺤﺬوف ﻣﺜﻞ »ﻛﺴﻲ ﻛﻪ« ﺑﻴﻦ »اي« و »ﻣﻦ« در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﻴﺖ زﻳﺮ‪:‬‬
‫اي ﻣــﻦ رﻫــﻲ ﻏﺮﺑــﺖ و اي ﻣــﻦ ﻏــﻼم دوﺳــﺖ‬ ‫ﮔــﺮ دوﺳــﺖ را ﺑــﻪ ﻏﺮﺑــﺖ ﻣــﻦ ﺧــﻮش ﺑــﻮد ﻫﻤــﻲ‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎه »ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا« در دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺎﻧﻲ ‪9 /‬‬

‫)ﺳﻨﺎﻳﻲ‪(819 :1380،‬‬
‫در ﻫﺮ دو ﻋﺒﺎرت در ﻣﺼﺮع دوم ﻧﻤﻲﺗﻮان » ﻛﺴﻲ ﻛﻪ« را ﻣﺤﺬوف داﻧﺴﺖ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺮف ﻧﺪا دارد اﻣﺎ ﻣﻨﺎدا ﻧﺪارد و ﺷﺎﻳﺪ‬
‫ﺑﺘﻮان در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮاردي »اي« را ﻣﺨﻔﻒ »اي ﻛﺎش« ﻳﺎ »اﻟﻬﻲ« ﺗﺼﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن ﻣﺼﺮاع اول ﺗﻮﺟﻴﻪﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ؛ ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫اﮔﺮ دوﺳﺖ ﺑﻪ ﻏﺮﺑﺖ ﻣﻦ ﺧﻮش ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ اي ﻛﺎش ﻣﻦ رﻫﻲ ﻏﺮﺑﺖ دوﺳﺖ ﺷﻮم ﻳﺎ ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در اﻳﻦ ﺑﻴﺖ‪:‬‬
‫اي ﺟــﺎن ﻏــﻼم و ﺑﻨــﺪة آن ﻣــﺎه ﺧــﻮشﻟﻘــﺎ‬ ‫در ﺷــــﻬﺮ و در ﺑﻴﺎﺑــــﺎن ﻫﻤــــﺮاه آن ﻣﻬــــﻴﻢ‬
‫)ﻣﻮﻟﻮي‪(66 :1376،‬‬

‫ﻛﻪ »اي« را در آﻏﺎز ﻣﺼﺮع دوم ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺨﻔﻒ »اي ﻛﺎش« داﻧﺴﺖ و ﺣﺮف ﻧﺪا داﻧﺴﺘﻦ آن وﺟﻬﻲ ﻧـﺪارد؛ ﺑﻠﻜـﻪ ﺣـﺮف ﻧـﺪا ﺑـﻮدن »اي«‬
‫ﻣﺴﺘﻠﺰم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺮف ﻧﺪا ﺑﺪون ﻣﻨﺎدا ﺑﺎﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﻣﻨﺎداي ﻣﺤﺬوﻓﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺮاي آن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻗﺴﺎم ﻧﺪا از ﻟﺤﺎظ ﺳﺎﺧﺘﺎر در ﺟﻤﻠﻪ‬
‫در ﺑﺮرﺳﻲ اﺟﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﻨﺘﺨﺒﻲ از ﻣﺘﻮن ﻧﻈﻢ ادب ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺎ ﺳﺪة ﻫﺸﺘﻢ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدﻳﺪ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﺎوي ﺣـﺮف ﻧـﺪاي‬
‫»اي« و ﻣﻨﺎداﺳﺖ ﺣﻜﻢ ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ ﻧﺪارد ﺑﻠﻜﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﻤﻠﻪ اﻗﺴﺎﻣﻲ دارد ﻛﻪ در ﺑﺤﺚ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻲﮔﺬارد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﻪدﺳﺖآﻣﺪه از ﻣﺘﻮن‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪﻳﻲ ﺑﺮاي اﻗﺴﺎم ﻣﻨﺎدا ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪ و درﺑﺎرة ﻣﻮارد ﻗﺎﺑﻞﺗﺄﻣﻞ ﺑﺤـﺚ ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻤﻮدار زﻳﺮ ﺧﻼﺻﺔ اﻳﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪:‬‬

‫اﺳﻢ ﺻﺮﻳﺢ‬
‫ﻣﻨﺎداي ﻣﺬﻛﻮر‬
‫اﺳﻢ ﻛﻨﺎﻳﻪ‬
‫اي ‪ +‬ﻛﻪ ‪ +‬وﺟﻪ وﺻﻔﻲ )ﻳﺎ‬
‫اﻗﺴﺎم ﻣﻨﺎدا‬
‫ﻋﺒﺎرت ﻗﺎﺑﻞﺗﺄوﻳﻞ ﺑﻪ وﺟﻪ‬
‫وﺻﻔﻲ(‬
‫ﺑﺎ وﺟﻪ وﺻﻔﻲ‬
‫ﻣﻨﺎداي ﻣﺤﺬوف‬
‫اي ‪ +‬وﺟﻪ وﺻﻔﻲ )ﻳﺎ ﻋﺒﺎرت‬
‫ﻗﺎﺑﻞﺗﺄوﻳﻞ ﺑﻪ وﺟﻪ وﺻﻔﻲ(‬ ‫ﺑﺎ ﺿﻤﻴﺮﻫﺎي ﻣﺘﻜﻠﻢ‬

‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي در اﻧﻮاع ﻧﺪا ﺑﺮ اﺳﺎس دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي‬

‫ﭼﻮن ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﻧﺪاﻳﻲ ﺟﺰء اﻗﺴﺎم اﻧﺸﺎي ﻃﻠﺒﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬در ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺑﻼﻏﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ ﺑﺮاي آن ﻣﻘﺎﺻﺪ و ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺛـﺎﻧﻮي‬
‫ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮارد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﮔﺮدد از ﺧﻮد‬
‫ﻟﻔﻆ ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻲﺷﻮد ﻳﺎ ﻣﺠﻤﻮع ﺟﻤﻠﻪ ﻳﺎ ﻋﺒﺎرت ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ را در ﺑﺮ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺑﺤﺚ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي ﺟﻤﻠﻪﻫـﺎي‬
‫ﻧﺪاﻳﻲ در ﻣﻴﺎن ﺑﻼﻏﻴﻮن ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻧﻮﻋﻲ ﺗﺸﻜﻴﻚ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺤﺚ ﻧﺪا در ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺑﻼﻏﻲ ﻳﺎ ﻣﺨﺘﺼﺮﺗﺮ از ﺳـﺎﻳﺮ ﻣﺒﺎﺣـﺚ ﻣﻄـﺮح‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻛﻪ در اﻛﺜﺮ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ وﺟﻮد دارد( ﻳﺎ در ﺑﺮﺧﻲ از ﻛﺘﺎبﻫﺎ ﭼﻮن ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﺑﻴﺎن آﻫﻨﻲ در ﺑﻴﺎن اﻗﺴﺎم اﻧﺸﺎي ﻃﻠﺒﻲ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﻬﺎم‪ ،‬اﻣﺮ و ﻧﻬﻲ ذﻛﺮ ﺷﺪه و ﻧﺪا ﺟﺰء اﻗﺴﺎم اﻧﺸﺎ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ )رك‪ :‬آﻫﻨـﻲ‪ .(92-96 :1357،‬ﺣﺘـﻲ در ﺑﺤـﺚ از اﻧـﻮاع اﺳـﺘﻔﻬﺎم‪ ،‬ﺑـﺮاي‬
‫ﭘﺮﺳﺶ از ﺣﺎل و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺷﻲء‪ ،‬ﺑﻴﺖ زﻳﺮ از ﺳﻌﺪي ﻣﺜﺎل آورده ﺷﺪه ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻛـــﺰ ﺑﻠـــﺒﻼن ﺑـــﺮ آﻣـــﺪ ﻓﺮﻳـــﺎد ﺑﻴﻘـــﺮاري‬ ‫ﭼــﻮن اﺳــﺖ ﺣــﺎل ﺑﺴــﺘﺎن اي ﺑــﺎد ﻧﻮﺑﻬــﺎري‬
‫)آﻫﻨﻲ‪(95 :1357،‬‬
 ‫‪ / 10‬ﻓﻨﻮن ادﺑﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‪) ،1‬ﭘﻴﺎﭘﻲ ‪ (10‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1393‬‬

‫اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﺳﻌﺪي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﺑﻼﻏﻴﻮن ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﺟﺰء ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﻧﺪا ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آﻳﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺟﺰء اﻗﺴﺎم ﭘﺮﺳﺶ ذﻛﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ؛‬
‫ﭼﻮن در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬اﺻﻞ ﺟﻤﻠﻪ ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺖ و ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻳﺎ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار دادن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﺎد ﻫﻤﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ در ﺑﺤﺚ از‬
‫ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ و ﻣﺠﺎزي ﻧﺪا )ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻣﺠﺎزي ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي اﺳﺖ( ذﻳﻞ ﺑﻴﺖ‪:‬‬
‫ﻓﻘـــﺪ ﻛـــﺎن ﻣﻨـــﻪاﻟﺒ‪‬ـــﺮ واﻟﺒﺤـــﺮ ﻣ‪‬ﺘﺮﻋـــﺎ‬ ‫اﻳـــﺎ ﻗﺒـــﺮَ ﻣ‪‬ﻌـــﻦٍ ﻛﻴـــﻒ‪ ‬و‪‬اَر‪‬ﻳـــﺖ‪ ‬ﺟـــﻮد‪‬ه‪‬‬

‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻘﺼﻮد از ﺣﺮف ﻧﺪا‪ ،‬ﻧﺪاي ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺮﻛﻴﺐ‪ ،‬اﻓﺎدة ﻣﻌﻨﻲ ﺗﺤﺴ‪‬ﺮ و اﻧـﺪوﻫﻨﺎﻛﻲ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ« )ﻫﻤـﺎﻳﻲ‪ (109،1373:‬و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺷﻤﻴﺴﺎ در ﻛﺘﺎب ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺧﻮد در ﺑﺎب ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﻧﺪاﻳﻲ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﺪا را ﺟﺰء اﻧﺸﺎي ﻃﻠﺒﻲ ﻗـﺮار دادهاﻧـﺪ ﺟﻬـﺖ اﻳـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﺮف ﻧﺪا ﻃﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻧﺪا در ﻫﻤﺔ ﺟﻤﻼت دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﺪا ﺣﻜﻢ ﻣﺨﺼﻮﺻـﻲ ﻧـﺪارد و ﻣﻌـﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺠﺎزي ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع ﺟﻤﻠﻪ را ﻣﻲﺗﻮان در ﻣﻮرد ﺟﻤﻼﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺣﺮف ﻧﺪاﺳﺖ ذﻛﺮ ﻛﺮد« )ﺷﻤﻴﺴﺎ‪160 :1386 ،‬و‪ (161‬و در اداﻣﻪ ﺑـﺎ‬
‫ذﻛﺮ ﻳﻚ ﻣﺜﺎل اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺧﻮد را اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬در ﻋﺒﺎرت »اي ﺑﻲ ﺧﺒﺮ ﺑﻜﻮش ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺧﺒﺮ ﺷﻮي« ﺣﻜﻢ آن ﻫﻤﺎن ﺣﻜﻢ ﺟﻤﻠﺔ‬
‫اﻣﺮي »ﺑﻜﻮش ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺧﺒﺮ ﺷﻮي« اﺳﺖ )ﺗﺸﻮﻳﻖ(« )ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪.‬‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺔ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪﻳﺸﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﺘﺎد ﻫﻤﺎﻳﻲ و ﺷﻤﻴﺴﺎ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺮ اﺳـﺎس اﻳـﻦ دﻳـﺪﮔﺎه‬
‫ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻼﻏﻴﻮن ﺑﺮاي ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺎي ﻧﺪاﻳﻲ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ در واﻗﻊ ﻣﻘﺎﺻﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻛﻞ ﻋﺒﺎرت ﻳﺎ ﺟﻤﻠـﻪ‪ ،‬اﻋـﻢ از ﺧﺒـﺮي ﻳـﺎ‬
‫اﻧﺸﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻓﻬﻤﻴﺪ و ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا ﺟﺰ ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭼﻨﺪاﻧﻲ در ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي ﻛﻞ ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ از اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻏﻔﻠﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي اراﺋﻪ ﺷﺪه در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺮاي اﻧﻮاع ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺎي ﻧﺪاﻳﻲ‪ ،‬اﻳﻦ اﻗﺴـﺎم از ﻟﺤـﺎظ ﻣﻘﺎﺻـﺪ‬
‫ﺛﺎﻧﻮي ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺬﻛﺮ‪ :‬در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻓﻘﻂ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎﻳﻲ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ اﺳﺖ ﻛﻪ »اي« در آن ﺣﺮف ﻧﺪا ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا‬

‫ﮔﺎﻫﻲ ﺑﺠﺰ ﻗﺼﺪي ﺛﺎﻧﻮي ﻛﻪ از ﻛﻞ ﺟﻤﻠﺔ ﺣﺎوي ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬وﺿﻌﻴﺖ ﻳﺎ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻨﺎدا ﻧﻴـﺰ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ در ﻣﻘﺎﺻـﺪ ﺛـﺎﻧﻮي‬
‫ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻲﺗﻮان ﺣﺮف ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا را ﺟﻤﻠﻪاي ﻣﺴﺘﻘﻞ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي آن اﻏﻠﺐ ﺑﺮاي ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي ﺟﻤﻠﻪ ﻳﺎ‬
‫ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﭘﺲ از آن اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً اﻳﻦﻛﻪ ﻣﻨﺎدا در ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺬﻛﻮر ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻫﺴﺘﺔ ﻣﻨﺎدا ﻣﺤﺬوف و ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ آن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫـﺮ‬
‫ﻳﻚ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺎوي ﭘﻴﺎم ﻳﺎ ﺑﺎر ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦﻛﻪ ﭼﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ اﺳﻢ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻳﺎ ﻫﻤﺎن ﻫﺴﺘﺔ ﻣﺤﺬوف‬
‫ﻣﻨﺎدا ﺷﺪه ﻳﺎ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﻪ ﻟﻔﻈﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻘﺪر ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﺤﺘﻮاي ﻛﻼم ﻳﺎ ﺟﻤﻠـﻪﻫـﺎي ﺑﻌـﺪي‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ از ﻣﻘﻮﻻﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮرﻛﻠﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا را ﻳﻚ ﺷﺒﻪﺟﻤﻠﻪ ﻓﺮض ﻛـﺮد‬
‫و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺟﻤﻠﺔ ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﺟﺪاي از ﺟﻤﻠﻪ ﻳﺎ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از آن ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬داراي ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي داﻧﺴﺖ و ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻧﺪا و ﻣﻨـﺎدا را از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آﻧﻬﺎ ﻣﻲآﻳﺪ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻛﺮد؛ زﻳﺮا آن ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺧﺒﺮ ﻳﺎ اﻣﺮ و ﻧﻬﻲ ﻳﺎ اﺳﺘﻔﻬﺎم ﺑﻮدﻧﺸﺎن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي‬
‫ﺧﺎص ﺧﻮد را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي در »ﻣﻨﺎداي ﻣﺬﻛﻮر«‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در اﻗﺴﺎم ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي ﻣﻨﺎدا ﺑﻴﺎن ﺷﺪ‪ ،‬در »ﻣﻨﺎداي ﻣﺬﻛﻮر« ﻣﻨﺎدا ﻳﺎ اﺳﻢ ﺻﺮﻳﺢ اﺳﺖ ﻳـﺎ اﺳـﻢ ﻛﻨﺎﻳـﻪ و در ﻣـﻮارد اﺳـﻢ ﺻـﺮﻳﺢ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺨﺎﻃﺐ را ﺑﺎ اﺳﻢ ﺧﺎص ﻳﺎ ﻳﻚ اﺳﻢ ﻋﺎم‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »اي دوﺳﺖ«‪» ،‬اي ﻳﺎر« و اﻣﺜﺎل آن ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗـﺮار داد‪ .‬در ﺑﺮﺧـﻲ از ﺷـﻮاﻫﺪ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻟﻔﻆ ﻣﻨﺎدا ﺑﺎ ﺻﻔﺎﺗﻲ ﻫﻤﺮاه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ داراي ﻣﻘﺎﺻﺪ زﻳﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺑﻴﺎن ﻋﻈﻤﺖ و ﺑﺰرﮔﻲ ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎه »ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا« در دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺎﻧﻲ ‪11 /‬‬

‫ﮔﺎﻫﻲ ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن ﻋﻈﻤﺖ و ﺑﺰرﮔﻲ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻳﺎ ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ او‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻦﻛﻪ اﺳﻢ ﺧﺎص ﻣﻮرد ﻧﺪا ﻗﺮار ﮔﻴﺮد ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﺎ ﻳﻚ اﺳﻢ ﻋـﺎم‬
‫ﻣﻮرد ﻧﺪا واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻴﺖ زﻳﺮ‪:‬‬
‫در ﻫﺰل و ﺟﺪ اي ﻣﺤﺘﺸﻢ ﻫﻢ ﻛﻌﺒﻪ ﮔﺮدي ﻫـﻢ ﻣﻨـﺎت‬ ‫ﻫﻢ دﻳﺪه داري ﻫﻢ ﻗﺪم‪ ،‬ﻫـﻢ ﻧـﻮر داري ﻫـﻢ ﻇﻠـﻢ‬
‫)ﺳﻨﺎﻳﻲ‪(803 :1380،‬‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺐ را ﺑﺎ ﻟﻔﻆ »اي ﻣﺤﺘﺸﻢ« ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ در ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي اﻗﺴﺎم ﻣﻨﺎدا اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﻨﺎدا اﺳﻢ ﺻﺮﻳﺢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳـﺪ‪،‬‬
‫اﻳﻦﻛﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ را ﻣﺤﺘﺸﻢ ﺧﻄﺎب ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎر ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺧﺎﺻﻲ دارد ﻛﻪ در ﺻﻮرت آﻣﺪن اﺳﻢ ﺧﺎص ﺑﻪ ﺟﺎي آن‪ ،‬ﻧﻤﻲﺷﻮد ﭼﻨـﻴﻦ ﻗﺼـﺪي‬
‫از آن ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﻴﺎن ﺿﻌﻒ و ﻋﺠﺰ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫در ﺑﻴـــﺖ زﻳـــﺮ ﺑـــﺮاي ﮔﻮﺷـــﺰد ﻛـــﺮدن ﻧـــﺎﺗﻮاﻧﻲ ﻣﺨﺎﻃـــﺐ در ﻋـــﺎﻟﻢ ﻋﺸـــﻖ او را ﺑـــﺎ ﻟﻔـــﻆ »ﻓﻘﻴـــﺮ« ﻣـــﻮرد ﺧﻄـــﺎب ﻗـــﺮار‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪:‬‬
‫ﻛــﻪ ﮔــﺮد ﻋﺸــﻖ ﻧﮕــﺮد اي ﻓﻘﻴــﺮ و‪ ،‬ﮔﺮدﻳــﺪي‬ ‫ﻫـــﺰار ﺑـــﺎر ﺑﮕﻔﺘـــﻴﻢ و ﻫـــﻴﭻ در ﻧﮕﺮﻓـــﺖ‬
‫)ﺳﻌﺪي‪(441 :1366،‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ »ﻓﻘﻴﺮ« ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪة ﻓﻘﺮ و ﺑﻲﭼﻴﺰي و ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻧﺒﻮدن ﺻﻼﺣﻴﺖ و ﻇﺮﻓﻴﺖ در ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻋﺸـﻖ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺟﻤﻠﺔ ﺧﺒﺮي ﻛﻪ در ﻛﻞ اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ ﻗﺼﺪ ﺛﺎﻧﻮي ﺗﻮﺑﻴﺦ و‬
‫ﻣﻼﻣﺖ را ﻫﻤﺮاه دارد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن اﺳﺘﻤﺪاد از ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫در ﺧﻄﺎب ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺧﻮاﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻮد ﻳﻜﻲ از ﺻﻔﺎت او را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻟﺒﺘـﻪ ﻛـﺎﻣﻼً ﺑـﺎ ﻣﺤﺘـﻮاي‬
‫ﺟﻤﻠﺔ ﺗﺎﻟﻲ آن ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ دارد‪ ،‬ﻣﺜﻼً در ﺑﻴﺖ زﻳﺮ‪:‬‬
‫اي رﻫﻨﻤـــﺎي ﺧﻠـــﻖ و ﺧـــﺪاي ﻋﻠـــﻴﻢ ﻣـــﺎ‬ ‫ﺳــﺮ ﮔﺸــﺘﻪ ﺷــﺪ ﺳــﻨﺎﻳﻲ ﻳــﺎرب ﺗــﻮ ره ﻧﻤــﺎي‬
‫)ﺳﻨﺎﻳﻲ‪(59 :1380 ،‬‬
‫در ﻣﺼﺮع دوم ﺑﺮاي ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ درﺧﻮاﺳﺖ »ﻳﺎرب ره ﻧﻤﺎي« ﻛﻪ در ﻣﺼﺮاع اول آﻣﺪه‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑـﺎ ﺻـﻔﺖ »اي رﻫﻨﻤـﺎي ﺧﻠـﻖ و ﺧـﺪاي‬
‫ﻋﻠﻴﻢ« ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻳﺎ در ﺑﻴﺖ زﻳﺮ ﺑﺮاي ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻦ ﺻﻔﺖ ﻛﺮم در ﻣﺨﺎﻃﺐ او را ﺑﺎ ﻟﻔﻆ »اي ﻛﺮﻳﻢ« ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ ﺟـﺪاي از ﻗﺼـﺪ ﺛـﺎﻧﻮي‬
‫ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن ﺧﻮد اﻳﻦ ﻟﻔﻆ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺼﺪ و ﻣﻨﻈﻮر ﺧﺎﺻﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﺗﻮ ﻫﻤﺎن ﻛﻦ اي ﻛﺮﻳﻢ از ﺧﻠﻖ ﺧـﻮد ﺑـﺎ ﺧﻠـﻖﻫـﺎ‬ ‫ﺑــﺎ ﺗــﻮ در ﻓﻘــﺮ و ﻳﺘﻴﻤــﻲ ﻣــﺎ ﭼــﻪ ﻛــﺮدﻳﻢ از ﻛــﺮم‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(798،‬‬
‫‪ -4‬ﺑﺮاي ﻫﺸﺪار دادن ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫ﮔﺎه ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﺨﺎﻃﺐ و ﻫﺸﺪار دادن ﺑﻪ او ﺻﻔﺎت ﺧﺎﺻﻲ را ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﺪ و او را ﺑﺎ آن ﺻﻔﺎت ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑـــــﻮده ﺑـــــﻪ ﻧـــــﺎداﻧﻲ ﻫﻔﺘـــــﺎد ﺳـــــﺎل‬ ‫اي رﻫــــــــﻲ و ﺑﻨــــــــﺪة آز و ﻧﻴــــــــﺎز‬
‫اي ﺧــــﺮ ﺑــــﺪﺑﺨــــﺖ ﺑــــﺮآي از ﺟــــﻮال‬ ‫ﻳـــــﻚ ره از اﻳـــــﻦ ﺑﻨـــــﺪﮔﻲ آزاد ﺷـــــﻮ‬
‫)ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو‪(348 :1370،‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ در ﺑﻴﺖ اول‪ ،‬ﻣﺨﺎﻃﺐ را ﺑﺎ ﺻﻔﺎت »رﻫﻲ و ﺑﻨﺪة آز و ﻧﻴﺎز« و »ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل ﺑﻪ ﻧﺎداﻧﻲ ﺑﻮده« و در ﺑﻴﺖ دوم ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮ »ﺧـﺮ ﺑـﺪﺑﺨﺖ«‬
‫ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺼﺪ ﺛﺎﻧﻮي ﺧﺎﺻﻲ از ﻛﺎرﺑﺮد اﻳﻦ ﻣﻨﺎداﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ در ﺑﻴﺖ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺨﺎﻃﺐ را ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻣﻨﺎدا ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ ﺗﺎ در ﻣﺼﺮع اول ﺑﻴﺖ دوم در ﻗﺎﻟﺐ ﻳﻚ ﺟﻤﻠﺔ اﻣﺮي ﻛﻪ ﺧﻮد داراي ﻗﺼﺪ ﺛﺎﻧﻮي اﺳﺖ‪ ،‬او را ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز دﻫـﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ در‬
 ‫‪ / 12‬ﻓﻨﻮن ادﺑﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‪) ،1‬ﭘﻴﺎﭘﻲ ‪ (10‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1393‬‬

‫ﻣﺼﺮع دوم ﺑﺎ ﻟﻔﻆ »ﺧﺮ ﺑﺪﺑﺨﺖ« ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ او اﻣﺮ ﻛﻨﺪ‪» :‬ﺑﺮآي از ﺟﻮال« ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺟﻤﻠﺔ اﻣـﺮي ﻣﻤﻜـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻗﺼﺪ ﺛﺎﻧﻮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي اﻟﻔﺎظ ﻣﻨﺎدا‪ ،‬ﻏﻴﺮ از ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﭘﺲ از آﻧﻬﺎﺳﺖ ﻫﺮ ﻳﻚ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺪاﮔﺎﻧـﻪ‬
‫داراي ﻣﻨﻈﻮر ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﻧﺪاﻳﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻜﻤﻞ و ﻣﺆﻛﱢﺪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﭘـﺲ از آن ﺑﺎﺷـﺪ و در‬
‫اﻳﻦ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﮕﺬارد‪.‬‬

‫وﺟﻪ وﺻﻔﻲ در ﻧﻘﺶ ﻣﻨﺎدا‬

‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻴﺎنﺷﺪه در ﻣﻮاردي ﻛﻪ در ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا ﻫﺴﺘﺔ ﻣﻨﺎدا ﺣﺬف ﻣﻲﺷﻮد و ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت وﺟﻪ وﺻﻔﻲ ﻧﻘﺶ ﻣﻨﺎدا ﻣـﻲﭘـﺬﻳﺮد‬
‫ﻧﻴﺰ ﺻﺪق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻳـــﻦ ﻛﺒـــﺮ ﻓـــﺮو ﻧـــﻪ از ﺳـــﺮ ﺧـــﻮﻳﺶ‬ ‫اي ﺟـــــﻮر ﮔﺮﻓﺘـــــﻪ ﻣـــــﺬﻫﺐ و ﻛـــــﻴﺶ‬
‫)ﺳﻨﺎﻳﻲ‪(912 :1380،‬‬
‫در ﻣﺼﺮع اول ﻫﺴﺘﺔ ﻣﻨﺎدا »ﻛﺲ ﻳﺎ ﻛﺴﻲﻛﻪ« ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ وﺟﻪ وﺻﻔﻲ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اﺳﻢ و ﻣﻨﺎدا واﻗـﻊ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎدا ﺑﻪ ﺻﺮف ﻧﻘﺶ ﻣﻨﺎداﻳﻲاش ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﻃﻠﺐ اﻗﺒﺎل و ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ ذﻛﺮ ﺷﺪه و ﻣﻨﻈﻮر ﮔﻮﻳﻨﺪه ﺑﻴﺎن ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﺟﻤﻠـﺔ ﻣﺼـﺮع دوم ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻀﻤﻮﻧﺶ ﻧﻬﻲ ﻣﺨﺎﻃﺐ از ﻛﺒﺮ و ﻏﺮور اﺳﺖ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺼﺪ ﺛﺎﻧﻮي از اداي اﻳﻦ ﺟﻤﻠﺔ ﻧﻬﻲ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻴﺦ و ﻣﻼﻣـﺖ ﻣﺨﺎﻃـﺐ ﺑﺎﺷـﺪ؛‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺤﺘﻮاي ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﺬف ﻣﻨﺎدا در ﻇﺎﻫﺮ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺎدا واﻗﻊ ﺷﺪه و اﻳﻦﻛﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ را ﺑﺎ ﭼﻪ ﺻﻔﺘﻲ ﻣﻮرد ﻧﺪا ﻗﺮار داده اﺳـﺖ ﺧـﻮد‬
‫ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي اﺳﺖ‪ .‬وﺟﻪ وﺻﻔﻲ »اي ﻣﺬﻫﺐ و ﻛﻴﺶ ﺟﻮر ﮔﺮﻓﺘﻪ« در واﻗﻊ ﻣﻌﺎدل ﻫﻤﺎن ﺧﻄﺎب اي ﺳﺘﻤﮕﺮ ﻳﺎ اي ﺟﻮرﭘﻴﺸﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﺔ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺟﻤﻠﺔ اﻣﺮي ﭘﺲ از آن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺼﺪ ﺛﺎﻧﻮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﺑﻴﺖ‪:‬‬
‫ﻣـــﺎ ﻧـــﻪ ﺧﻮﺷـــﻨﻮدﻳﻢ ﺗـــﻮ ﺧﻮﺷــﻨﻮد ﺑـــﺎش‬ ‫اي ز ﻣــــﺎ ﺳــــﻴﺮ آﻣــــﺪه ﺑــــﺪرود ﺑــــﺎش‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(904،‬‬
‫در ﺗﺮﻛﻴﺐ »اي ز ﻣﺎ ﺳﻴﺮ آﻣﺪه« ﺣﺮف ﻧﺪا و وﺟﻪ وﺻﻔﻲ ﭘﺲ از آن در ﻧﻘﺶ ﻣﻨﺎدا‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﺛﺎﻧﻮي ﮔﻠﻪ و ﺷﻜﺎﻳﺖ را درﺑﺮدارد ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ در‬
‫ﺑﻴﺎن ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﻮﻳﺎﺗﺮ و در اﻧﺘﻘﺎل اﺣﺴﺎس ﮔﻮﻳﻨﺪه ﻗﻮيﺗﺮ از ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﺑﻌﺪي در ﺑﻴﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﮔﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺗﻮ از ﻣﺎ ﺳﻴﺮ ﺷﺪهاي؛ ﺳﭙﺲ ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻧﻮﻋﻲ ﮔﻠﻪ و ﺷﻜﺎﻳﺖ را ﺑﺎ ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻣﻨﺎدا ﺟﻤﻠﺔ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄوﻳﻞ ﺑﻪ وﺟﻪ وﺻﻔﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﻮﺟﻴﻪﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً در ﺑﻴﺖ زﻳﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻗﺼـﺪ ﺛـﺎﻧﻮي‬
‫ﺷﺒﻪﺟﻤﻠﺔ ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا ﺑﺎ ﺟﻤﻠﺔ اﻣﺮي ﭘﺲ از آن ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ره ﻣﻌﻨـــﻲ ﻗـــﺪم ﻣﺮداﻧـــﻪ و ﻫﺸـــﻴﺎر زن‬ ‫اي ﺑﻪ ﺧﻮاب ﻏﻔﻠـﺖ اﻧـﺪر ﻫـﺎن و ﻫـﺎن ﺑﻴـﺪار ﺷـﻮ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(973،‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﻧﻴﺰ وﺟﻪ وﺻﻔﻲ »ﺑﻪ ﺧﻮاب ﻏﻔﻠﺖ اﻧﺪر ﺑﻮده« ﺑﻪ ﺟﺎي ﻫﺴﺘﺔ ﻣﺤﺬوف ﻣﻨﺎدا در ﻇﺎﻫﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻧﻘـﺶ ﻣﻨـﺎداﻳﻲ اﺳـﺖ و‬
‫ﺣﺮف ﻧﺪا و وﺟﻪ وﺻﻔﻲ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه از ﻣﻨﺎداي ﻣﺤﺬوف‪ ،‬داراي ﻗﺼﺪ ﺛﺎﻧﻮي ﺗﻮﺑﻴﺦ و ﻣﻼﻣﺖ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻧﻮﻋﻲ ﻫﺸﺪار اﺳﺖ؛ اﻣـﺎ ﻗﺼـﺪ ﺛـﺎﻧﻮي‬
‫ﺟﻤﻠﺔ اﻣﺮي »ﺑﻴﺪار ﺷﻮ« ﻓﻘﻂ ﻫﺸﺪار دادن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ در اﻗﺴﺎم ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻨﺎدا ﻛﻪ در ﺑﺨﺶ ﻗﺒﻠﻲ ذﻛﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺪاق دارد؛ ﻣﺜﻼً در ﺑﻴﺖ زﻳﺮ ﻣﻨﺎدا ﻟﻔﻆ »ﻛﺴﻲ ﻛﻪ« اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫ﻣﺤﺬوف اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳـــﻮد و ﺳـــﺮﻣﺎﻳﻪ ﺑﺴـــﻮزي‪ ‬و ﻣﺤﺎﺑـــﺎ ﻧﻜﻨـــﻲ‬ ‫اي ﻛـــﻪ در ﻛﺸـــﺘﻦ ﻣـــﺎ ﻫـــﻴﭻ ﻣـــﺪارا ﻧﻜﻨـــﻲ‬
‫)ﺣﺎﻓﻆ‪(340 :1369 ،‬‬
‫ﻣﻨﺎداي اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎه »ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا« در دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺎﻧﻲ ‪13 /‬‬

‫»اي ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در ﻛﺸﺘﻦ ﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻣﺪارا ﻧﻜﻨﻲ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺟﻤﻠﺔ ﭘﺲ از »ﻛﻪ« ﺗﺄوﻳﻞ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ و ﺑﻪ ﻣﻨﺎدا ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﻲﺷﻮد‪» :‬اي ﻛـﺲ در ﻛﺸـﺘﻦ‬
‫ﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻣﺪارا ﻧﻜﻨﻨﺪه«‬
‫در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺻﻔﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ ﻣﻨﺎدا ﻫﻤﺮاه ﻣﻲﺷﻮد و ﻧﻘﺶ ﻣﻨﺎدا را در ﺟﻤﻠـﻪ ﻣـﻲ ﭘـﺬﻳﺮد‪ ،‬داراي ﺑـﺎر ﻣﻌﻨـﺎﻳﻲ ﺧـﺎص ﺧـﻮد ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫اﺳﺘﺮﺣﺎم اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً از ﺟﻤﻠﺔ ﺧﺒﺮي ﻣﺼﺮع دوم ﻣﺠﺰا و ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ و ﺟﻤﻠﺔ ﺧﺒﺮي ﻣﺼﺮع دوم ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺣﺎوي ﻗﺼﺪ ﺛـﺎﻧﻮي‬
‫ﺗﻮﺑﻴﺦ و ﻣﻼﻣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮارد ﻗﺼﺪ ﺛﺎﻧﻮﻳﻲ ﻛﻪ از ﻣﺠﻤﻮع ﺣﺮف ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا ﻓﻬﻤﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺎ ﻗﺼﺪ ﺛﺎﻧﻮي ﺟﻤﻠﺔ ﺗﺎﻟﻲ آن در ﻳـﻚ راﺳـﺘﺎ ﺑـﻮده و‬
‫ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻴﺎن ﻳﻚ ﻣﻔﻬﻮم ﻛﻠﻲ ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي آﻧﻬﺎ از ﻧﻈﺮ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﻣﻨﺎدا از ﻣﺒﺎﺣﺜﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﻣﺎ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي آن ﻛﺎﻣﻞ و دﻗﻴﻖ ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻨﺎدا در دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﺟﺪﻳﺪي ﺑﺮاي اﻗﺴﺎم آن ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳـﺎس اﻳـﻦ ﺗﻘﺴـﻴﻢ‬
‫ﺑﻨﺪي در ﻫﻤﺔ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ »اي« در آن ﺣﺮف ﻧﺪا ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎداي ﭘﺲ از آن ﺑﻪ دو ﮔﻮﻧﺔ ﻣﺬﻛﻮر و ﻣﺤﺬوف ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﻲ اﺳـﺖ؛‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭘﺲ از ﺣﺮف »اي«‪ ،‬ﻣﻨﺎدا ذﻛﺮ ﻳﺎ ﺣﺬف ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻨﺎداي ﻣﺬﻛﻮر ﺷﺎﻣﻞ دو ﺑﺨﺶ اﺳﻢ ﺻﺮﻳﺢ و اﺳﻢ ﻛﻨﺎﻳـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬اﺳـﻠﻮب‬
‫ﻣﻨﺎداي ﻣﺤﺬوف ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از »اي« ﻳﺎ وﺟﻪ وﺻﻔﻲ و ﻳﺎ ﺿﻤﻴﺮﻫﺎي ﻣﺘﻜﻠﻢ )ﻣﻦ و ﻣﺎ( ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﺮف »اي«‬
‫در ﺑﺮﺧﻲ ﺷﻮاﻫﺪ ﺣﺮف ﻧﺪا ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻤﻲآﻳﺪ ﺑﻠﻜﻪ اﻓﺎدة ﻛﺜﺮت و ﺗﻌﺠﺐ ﻳﺎ ﺑﻴﺎن آرزو ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در اداﻣﻪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪي ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎدي‪،‬‬
‫وﺿﻌﻴﺖ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺑﺎ ﺗﻔﻜﻴﻚ اﻗﺴﺎم ﻧﺪا‬
‫و ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻨﺎداﻫﺎي ﻣﺤﺬوف‪ ،‬ﺣﺮف ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا در ﻗﺎﻟﺐ ﻳﻚ ﺷﺒﻪﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺟﻤﻠﺔ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ آﻳﺪ و ﺑﺤﺚ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي آن ﺟﺪاي‬
‫از ﺟﻤﻠﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آﻧﻬﺎ ذﻛﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺪﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﻮاردي ﻛﻪ در ﻛﺘﺐ ﺑﻼﻏﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺼﺪ ﺛﺎﻧﻮي ﻧﺪا‬
‫ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﻘﺎﺻﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﭘﺲ از ﺣﺮف ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي ﺧـﻮد ﺣـﺮف ﻧـﺪا و ﻣﻨـﺎدا‬
‫ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ روﺷﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ از ﻣﺠﻤﻮع ﺣﺮف ﻧﺪا و ﻣﻨﺎداي ﭘـﺲ از آن‪ ،‬ﻗﺼـﺪ ﺛـﺎﻧﻮﻳﻲ ﺑﺮداﺷـﺖ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي ﺟﻤﻠﻪاي ﻛﻪ در اداﻣﺔ آن ﻣﻲآﻳﺪ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ اﻣﺎ ﻫﺮ دو ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻣﻨﻈﻮر و رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻳﻚ ﻫﺪف اﺻﻠﻲ ﺑﻴـﺎن‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺑﺮﺧﻲ ﺷﻮاﻫﺪ ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي ﺣﺮف ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا و ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮﻳﻲ ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﺔ ﭘﺲ از آن ﻓﻬﻤﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻳﻜﺴﺎن و ﻣﻜﻤﻞ و‬
‫ﻣﺆﻛّﺪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺷﺒﻪﺟﻤﻠﺔ ﺣﺮف ﻧﺪا و ﻣﻨﺎدا و ﺟﻤﻠﺔ ﭘـﺲ از آن دو ﺟﻤﻠـﺔ ﻣﺴـﺘﻘﻞ اﺳـﺖ و ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﺑﺤﺚ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺛﺎﻧﻮي ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ در ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫‪ .1‬آق اوﻟﻲ‪ ،‬ﺣﺴﺎماﻟﺪﻳﻦ )ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ ﻧﺎﺷﺮ( )‪ .(1340‬درراﻻدب‪ ،‬ﺷﻴﺮاز‪ :‬ﻣﻌﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬آﻫﻨﻲ‪ ،‬ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ )‪ .(1357‬ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﺑﻴﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺪرﺳﺔ ﻋﺎﻟﻲ ادﺑﻴﺎت و زﺑﺎنﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﻣﻴﺮ ﻣﻌﺰّي ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺤﻤﺪ )‪ .(1385‬ﻛﻠﻴﺎت دﻳﻮان‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻨﺒﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬زو‪‬ار‪.‬‬
‫‪ .4‬اﻧﻮري‪ ،‬ﻋﻠﻲﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ )‪ .(1372‬دﻳﻮان اﺷﻌﺎر‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﻲ ﻣﺪرس رﺿﻮي‪ ،‬چ ‪ ،4‬ﺗﻬﺮان ‪ :‬ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫‪ .5‬اﻧﻮري‪ ،‬ﺣﺴﻦ و ﺣﺴﻦ اﺣﻤﺪي ﮔﻴﻮي )‪ .(1375‬دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬چ ‪ ،13‬وﻳﺮاﻳﺶ ‪ ،2‬ج ‪ ،2‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺎﻃﻤﻲ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﺑﺼﺎري‪ ،‬ﻃﻠﻌﺖ )‪ .(1345‬دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻃﻬﻮري‪.‬‬
‫‪ .7‬ﺗﺠﻠﻴﻞ‪ ،‬ﺟﻠﻴﻞ )‪ .(1376‬ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﺑﻴﺎن‪ ،‬چ‪ ،8‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﻤﺖ‪.‬‬
‫‪ .8‬ﺗﻔﺘﺎزاﻧﻲ‪ ،‬ﺳﻌﺪاﻟﺪﻳﻦ )‪ .(1383‬ﻣﺨﺘﺼﺮاﻟﻤﻌﺎﻧﻲ‪ ،‬چ ‪ ،8‬ﻗﻢ‪ :‬داراﻟﻔﻜﺮ‪.‬‬
‫‪ .9‬ﺗﻘﻮي‪ ،‬ﻧﺼﺮاﷲ )‪ .(1363‬ﻫﻨﺠﺎر ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬چ ‪ ،2‬اﺻﻔﻬﺎن‪ :‬ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺮا‪.‬‬
 ‫‪ / 14‬ﻓﻨﻮن ادﺑﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‪) ،1‬ﭘﻴﺎﭘﻲ ‪ (10‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1393‬‬

‫‪ .10‬ﺣﺎﻓﻆ ﺷﻴﺮازي‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﺷﻤﺲاﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ )‪ .(1369‬دﻳﻮان‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﻳﻨﻲ و ﻗﺎﺳﻢ ﻏﻨﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬زو‪‬ار‪.‬‬
‫‪ .11‬ﺧﻄﻴﺐ رﻫﺒﺮ‪ ،‬ﺧﻠﻴﻞ )‪ .(1381‬دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬چ ‪ ،1‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻬﺘﺎب‪.‬‬
‫‪ .12‬ﺧﻴﺎﻣﭙﻮر‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮل )‪ .(1384‬دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬چ ‪ ،12‬ﺗﺒﺮﻳﺰ‪ :‬ﺳﺘﻮده‪.‬‬
‫‪ .13‬راﻣﭙﻮري‪ ،‬ﻧﺠﻢاﻟﻐﻨﻲ )‪1919‬م(‪ .‬ﻧﻬﺞاﻻدب‪ ،‬ﭼﺎپ ﻟﻜﻨﻬﻮ‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﺔ ﻧﻮل ﻛﺸﻮر‪.‬‬
‫‪ .14‬رﺟﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺧﻠﻴﻞ )‪ .(1353‬ﻣﻌﺎﻟﻢاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬چ ‪ ،2‬ﺷﻴﺮاز‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻴﺮاز‪.‬‬
‫‪ .15‬رﺿﺎﻧﮋاد )ﻧﻮﺷﻴﻦ(‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ)‪ .(1367‬اﺻﻮل ﻋﻠﻢ ﺑﻼﻏﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻟﺰﻫﺮا‪.‬‬
‫‪ .16‬رودﻛﻲ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪ ،‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ ﺟﻌﻔﺮ )‪ .(1373‬ﻛﻠﻴﺎت دﻳﻮان‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﺴﺨﺔ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ‪ ،‬زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ي‪.‬ﺑﺮاﮔﻴﻨﺴﻜﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﮕﺎه‪.‬‬
‫‪ .17‬ﺳﻌﺪي ﺷﻴﺮازي‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﻣﺼﻠﺢاﻟﺪﻳﻦ )‪ .(1366‬ﻛﻠﻴﺎت‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﻓﺮوﻏﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ :‬ﻗﻘﻨﻮس‪.‬‬
‫‪ .18‬ﺳﻨﺎﻳﻲ ﻏﺰﻧﻮي‪ ،‬اﺑﻮﻣﺠﺪ ﻣﺠﺪود )‪ .(1380‬دﻳﻮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺪرس رﺿﻮي‪ ،‬چ‪ ،5‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﻨﺎﻳﻲ‪.‬‬
‫‪ .19‬ــــــــــــــــــــــــــــــ )‪ .(1368‬ﺣﺪﻳﻘﺔاﻟﺤﻘﻴﻘﻪ و ﺷﺮﻳﻌﺔاﻟﻄﺮﻳﻘﻪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ وﺗﺤﺸﻴﻪ ﻣﺪرس رﺿـﻮي‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬داﻧﺸـﮕﺎه‬
‫ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ .20‬ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد )‪ .(1375‬دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬چ‪ ،7‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﺳﺎﻃﻴﺮ‪.‬‬
‫‪ .21‬ﺷﻤﻴﺴﺎ‪ ،‬ﺳﻴﺮوس )‪1379‬و‪ .(1386‬ﻣﻌﺎﻧﻲ‪ ،‬چ ‪ 6‬و چ‪ 1‬از وﻳﺮاﻳﺶ‪ ،2‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻴﺘﺮا‪.‬‬
‫‪ .22‬ﺻﺎدﻗﻴﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ )‪ .(1382‬ﻃﺮاز ﺳﺨﻦ در ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﺑﻴﺎن‪ ،‬چ ‪ ،1‬ﻳﺰد‪ :‬رﻳﺤﺎﻧﻪ اﻟﺮﺳﻮل‪.‬‬
‫‪ .23‬ﻃﺎﻟﻘﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪﻛﻤﺎل )‪ .(1352‬اﺻﻮل دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫‪ .24‬ﻋﺮﻓﺎن‪ ،‬ﺣﺴﻦ )‪ .(1383‬ﻛﺮاﻧﻪﻫﺎ )ﺷﺮح و ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﺨﺘﺼﺮاﻟﻤﻌﺎﻧﻲ(‪ ،‬چ ‪ ،4‬ﻗﻢ‪ :‬ﻫﺠﺮت‪.‬‬
‫‪ .25‬ﻋﻄّﺎر ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬ﻓﺮﻳﺪاﻟﺪﻳﻦ )‪ .(1362‬دﻳﻮان ﻗﺼﺎﻳﺪ و ﺗﺮﺟﻴﻌﺎت و ﻏﺰﻟﻴﺎت‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﺗﻘﻲ ﺗﻔﻀﻠﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫‪ .26‬ــــــــــــــــــــــــــ )‪ .(1378‬ﻣﻨﻄﻖاﻟﻄﻴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺳﻴﺪ ﺻﺎدق ﮔﻮﻫﺮﻳﻦ‪ ،‬چ ‪ ،15‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫‪ .27‬ﻋﻤﺎدي ﺣﺎﺋﺮي‪ ،‬ﺳﻴﺪاﺳﻤﺎﻋﻴﻞ )‪ .(1371‬دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻋﻤﺎد‪ ،‬وﻳﺮاﻳﺶ ‪ ،2‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻣﺤﺪث‪.‬‬
‫‪ .28‬ﻓﺮﺷﻴﺪورد‪ ،‬ﺧﺴﺮو )‪ .(1384‬دﺳﺘﻮر ﻣﻔﺼﻞ اﻣﺮوز‪ ،‬چ ‪ ،2‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫‪ .29‬ﻗﺒﺎدﻳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو )‪ .(1370‬دﻳﻮان‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺠﺘﺒﻲ ﻣﻴﻨﻮي و ﻣﻬﺪي ﻣﺤﻘﻖ‪ ،‬چ‪ ،4‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ .30‬ﻗﺮﻳﺐ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﻴﻢ و دﻳﮕﺮان )‪ .(1378‬دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ)ﭘﻨﺞ اﺳﺘﺎد(‪ ،‬چ ‪ ،2‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮدوس‪.‬‬
‫‪ .31‬اﻟﻘﺰوﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ )‪ ،(1350‬اﻟﺘﻠﺨﻴﺺ ﻓﻲ ﻋﻠﻮماﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬چ ‪ ،2‬ﻣﺼﺮ‪ :‬اﻟﻤﻜﺘﺒﻪاﻟﺘﺠﺎرﻳﻪاﻟﻜﺒﺮي‪.‬‬
‫‪ .32‬ﻛﺰّازي‪ ،‬ﻣﻴﺮﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ )‪ .(1385‬ﻣﻌﺎﻧﻲ )زﻳﺒﺎﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﺨﻦ ﭘﺎرﺳﻲ(‪ ،‬چ ‪ ،6‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﻛﺰ‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﻣﺎد‪.‬‬
‫‪ .33‬ﻣﺴﻌﻮد ﺳﻌﺪ ﺳﻠﻤﺎن‪ .(1366) ،‬دﻳﻮان‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﻬﺪي ﻧﻮرﻳﺎن‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن‪ :‬ﻛﻤﺎل‪ 2).‬ﺟﻠﺪ(‬
‫‪ .34‬ﻣﺸﻜﻮر‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد )‪ .(1366‬دﺳﺘﻮرﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺷﺮق‪.‬‬
‫‪ .35‬ﻣﻮﻟﻮي‪ ،‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦﻣﺤﻤﺪ )‪ .(1376‬ﻛﻠﻴﺎت ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻧﺴﺨﺔ ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻬﺰاد‪.‬‬
‫‪ .36‬ـــــــــــــــــــــــ )‪ .(1373‬ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺳﻌﻴﺪ ﺣﻤﻴﺪﻳﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻗﻄﺮه‪.‬‬
‫‪ .37‬ﻧﺎﺗﻞ ﺧﺎﻧﻠﺮي‪ ،‬ﭘﺮوﻳﺰ )‪ ،(1377‬ﺗﺎرﻳﺦ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬چ ‪ ،6‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮدوس‪.‬‬
‫‪ .38‬ـــــــــــــــــــ )‪ .(1382‬دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬چ‪ ،19‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺗﻮس‪.‬‬
‫‪ .39‬ﻧﻈﺎﻣﻲ ﮔﻨﺠﻮي‪ ،‬اﻟﻴﺎس )‪ .(1380‬ﻟﻴﻠﻲ و ﻣﺠﻨﻮن‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺳﻌﻴﺪ ﺣﻤﻴﺪﻳﺎن‪ ،‬چ ‪ ،4‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻗﻄﺮه‪.‬‬
‫‪ .40‬ــــــــــــــــــــــ )‪ .(1379‬ﻣﺨﺰناﻻﺳﺮار‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺳﻌﻴﺪ ﺣﻤﻴﺪﻳﺎن‪ ،‬چ ‪ ،4‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻗﻄﺮه‪.‬‬
‫‪ .41‬وﺣﻴﺪﻳﺎن ﻛﺎﻣﻴﺎر‪ ،‬ﺗﻘﻲ )‪ .(1384‬دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ)‪ ،(1‬ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري ﻏﻼمرﺿﺎ ﻋﻤﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﻤﺖ‪.‬‬
‫‪ .42‬ﻫﺎﺷﻤﻲ‪ ،‬اﺣﻤﺪ )‪ .(1382‬ﺟﻮاﻫﺮاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺷﺮح ﺣﺴﻦ ﻋﺮﻓﺎن‪ ،‬چ‪ ،4‬ﻗﻢ‪ :‬ﻧﺸﺮ ﺑﻼﻏﺖ‪.‬‬
‫‪ .43‬ﻫﻤﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ )‪ .(1373‬ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﺑﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺎﻫﺪﺧﺖ ﻫﻤﺎﻳﻲ‪ ،‬چ‪ ،2‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻫﻤﺎ‪.‬‬