‫ﭘﺬﯾﺮش ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ 13 :‬ﺧﺮداد ‪1400‬‬ ‫اﺻﻼح ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ 11 :‬اردﯾﺒﻬﺸﺖ‬ ‫درﯾﺎﻓﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ 10 :‬ﻓﺮوردﯾﻦ‬

‫‪URL: http://jopbs.jseas.ir/ListArticle.aspx?Volume=٤۸‬‬

‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ و ﭘﮋوﻫﺸﯽ‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ راﺑﻄﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ داري )ﺑﺎ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﻧﻈﺎم ﺑﻮرژوازي ﻣﺪرن از‬

‫ﻣﻨﻈﺮ ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﻣﺎرﮐﺲ(‬

‫ﻧﯿﮑﻮ‪2‬‬ ‫ﻣﺠﺘﺒﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،1‬ﺻﺎﺋﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاده‬

‫‪ 1‬داﻧﺸﺠﻮي ارﺷﺪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ داﻧﺸﮕﺎه‬

‫ﺧﻮارزﻣﯽ‬
‫ﭼﮑﯿﺪه‬
‫‪ 2‬داﻧﺸﺠﻮي ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﺧﻮارزﻣﯽ‬
‫ﺑﺤﺚ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ داري ﻫﻤﻮاره از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ودر‬

‫اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺳﻌﯽ ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ راﺑﻄﻪ ي ﺑﯿﻦ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ داري و ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﻢ و‬
‫**‬

‫در اﺑﺘﺪا ﺳﻌﯽ در ﺗﺸﺮﯾﺢ ﻟﻐﻮي و اﺻﻄﻼﺣﯽ واژه ﻣﺪرن و ﻫﻢ ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎي آن ﻣﺜﻞ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ و ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ‬

‫داﺷﺘﯿﻢ و ﺑﻌﺪ از آن ﺳﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮدﯾﻢ و در ﺧﻼل ﻫﻤﯿﻦ ﺳﯿﺮ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ داري را‬

‫ﻫﻢ در ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﻧﺸﺎن دادﯾﻢ و ﺑﻌﺪ از ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻮاﺿﻌﯽ ﮐﻪ در ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﻧﻘﺶ ﺑﻪ ﺳﺰاﯾﯽ‬

‫داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬ﻋﺼﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ‪ ،‬ﻧﻬﻀﺖ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻋﺼﺮ روﺷﻨﮕﺮي‪ ،‬اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ و اﻧﻘﻼب‬

‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮدﯾﻢ و ﺑﺎ ﮐﻤﮏ از اﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ راﺑﻄﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ داري‬

‫ﭘﺮداﺧﺘﯿﻢ‪ .‬در آن ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺎ دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮرژواﯾﯽ ﻣﺪرن را از ﻣﻨﻈﺮ ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﻪ ﺷﺶ‬

‫ﻗﺴﻢ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺑﻮرژوازي و اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ‪ ،‬ﻋﻘﻼﯾﯽ ﺷﺪن و اﻓﺴﻮن زداﯾﯽ‪ ،‬دﮔﺮدﯾﺴﯽ ارزﺷﻬﺎ‪ ،‬در‬

‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺑﻮرژوازي‪ ،‬ﮐﺎﻻﯾﯽ ﺷﺪن ﮐﺎرﮔﺮان و در آﺧﺮ ﺑﺤﺚ ﻣﻔﺼﻠﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺗﺤﻘﻖ‬

‫ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ از ﻣﻨﻈﺮ ﻣﺎرﮐﺲ داﺷﺘﯿﻢ‪.‬‬

‫ﮐﻠﯿﺪ واژه‪ :‬ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ داري‪ ،‬اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺎرﮐﺲ‪.‬‬

‫‪1400‬‬ ‫‪jopbs.jseas.ir‬‬ ‫ﻧﺸﺮﯾﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﭘﮋوﻫﺸﯽ در رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻮم ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ و ﻋﻠﻮم رﻓﺘﺎري‪ .‬ﺷﻤﺎره ‪ ،62‬ص ‪275-257‬‬ ‫‪257‬‬
‫‪258‬‬ ‫ﻣﺠﺘﺒﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاده ﻧﯿﮑﻮ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﻃﺮح ﻣﺴﺎﻟﻪ‬

‫اﺑﺘﺪا ﺳﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﻣﻌﻨﺎي واژهي »ﻣﺪرن« را ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻧﮕﺎر داوري اردﮐﺎﻧﯽ در اﺑﺘﺪاي ﺗﺮﺟﻤﻪاش ﺑﺮ ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺑﻮدﻟﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻧﻘﺎش‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺪرن« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺷﺎرل ﺑﻮدﻟﺮ )‪ (67-1821‬ﺷﺎﻋﺮ ﭘﺮ ﺳﺮ و ﺻﺪاي ﭘﺎرﯾﺲ و ﻣﻨﺘﻘﺪ ﻫﻨﺮ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺻﻄﻼح »ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ« را‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد« )ﺑﻮدﻟﺮ‪1379 ،‬؛ ‪.(172‬‬

‫ﭘﯿﺘﺮ آزﺑﻮرن در ﻣﻘﺎﻟﻪي "ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ‪ :‬ﮔﺬر از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺣﺎل" ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬رﯾﺸﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ واژه ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ]‪ [modernity/modernite‬را ﻣﯽﺗﻮان‬
‫در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺷﺎرل ﺑﻮدﻟﺮ درﺑﺎره ﻧﻘﺎش ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﮐﻨﺴﺘﺎﻧﺘﯿﻦ ﮔﺎﯾﺰ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان "ﻧﻘﺎش زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺪرن" )ﺑﻮدﻟﺮ‪ (1845 ،‬ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬در آن ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫"ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ" ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ "ﺗﻤﺎم ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺒﮏ و ﺳﻠﯿﻘﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺷﻌﺮ در درون ﺗﺎرﯾﺦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ"‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺪﯾﺪهاي‬
‫"ﮔﺬرا‪ ،‬ﺳﯿﺎل‪ ،‬ﻓﺮار‪ ،‬ﻣﺸﺮوط و ﻏﯿﺮ ﺛﺎﺑﺖ" ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ "ﺗﻘﻄﯿﺮ اﻣﺮ اﺑﺪي از ﺟﺮﯾﺎن ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار و زودﮔﺬر"‪) «.‬آزﺑﻮرن‪ 1977 ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‬
‫ﻧﻮذري‪1391 ،‬؛ ‪ .(65‬ﺑﻮدﻟﺮ در آن ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺮاد ﺧﻮد را از ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮاد ﻣﻦ از ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎي ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار‪ ،‬ﺑﯽدوام‪،‬‬
‫ﺗﺼﺎدﻓﯽ و ﻧﯿﻤﻪ ﻫﻨﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﻤﻪ دﯾﮕﺮش ﺟﺎوداﻧﮕﯽ ﺑﯽزوال اﺳﺖ« )ﺑﻮدﻟﺮ‪1379 ،‬؛ ‪.(172‬‬

‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﻣﺮ ﻣﺪرن ﯾﮏ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺮاي آن ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎي داراي ﻣﺎﻫﯿﺘﯽ ﻣﺸﺨﺺ و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮي ﺑﺮاي آن ﯾﮏ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ذاتﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﺪ‪ ،‬اﺣﻤﺪي ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﮐﺴﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﻧﻬﺎﯾﯽ از واژهي ﻣﺪرن‪ ،‬و از‬
‫ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ آن ﻣﻄﺮح ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﻫﻤﭽﻮن ))ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ(( ‪))،‬ﻣﺪرﻧﯿﺰاﺳﯿﻮن(( و ))ﭘﺴﺎﻣﺪرن(( اراﺋﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎي ﺿﻤﻨﯽ واژهي‬
‫))ﻣﺪرن(( ﺗﺎ اﻣﺮوز‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻌﻨﺎي اﺻﻠﯽ آن ﯾﻌﻨﯽ ))ﮐﻨﻮﻧﯽ و اﻣﺮوزي(( ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ«‪) .‬اﺣﻤﺪي‪1377 ،‬؛ ‪ .(4‬ﭘﯿﺘﺮ آزﺑﻮرن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‬
‫»ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ را در ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﻋﺎمﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ آن ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ "ﺳﺎﺧﺘﺎر آﮔﺎﻫﯽ زﻣﺎن ﺣﺎل ﺗﺎرﯾﺨﯽ" ﺗﻠﻘﯽ و درك ﻧﻤﻮد« )آزﺑﻮرن‪ 1977 ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﻘﻞ از ﻧﻮذري‪1391 ،‬؛ ‪ .(65‬ﻣﺮي اوﻧﺰ در ﮐﺘﺎب ﺗﮑﻮﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﺪرن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اﻣﺮ »ﻣﺪرن«‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻗﻄﻌﯿﺖ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻦ اﯾﻦ اﺻﻄﻼح را در ﻣﻮرد ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1500‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮم ﮐﻪ در آن »دﯾﻦ ﭘﯿﺮاﯾﯽ« رواﯾﺖ ﻧﻮﯾﯽ از ﻣﺴﺤﯿﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ داد‪:‬‬
‫ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﯿﺴﻢ‪ ...‬اﺻﻄﻼح دوم‪» ،‬ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ«‪ ،‬در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻣﺜﻞ ﺧﯿﻠﯽ ﺟﺎﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﺷﮑﻞ از ﻓﻬﻢ و ﺗﺠﺮﺑﻪي ﺟﻬﺎن اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﭘﺲ از‬
‫ﻧﯿﻤﻪي ﺳﺪهي ﻧﻮزدﻫﻢ در اروﭘﺎ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪» .‬ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ«‪-‬ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ﺑﻪ اﺣﺴﺎس ﺗﻐﯿﯿﺮ در آن دورهي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬و‬
‫ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ اﺣﺴﺎس ﻧﻮﯾﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آن دوره در ﻣﻮرد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﻧﺴﺎن ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺧﺎﺻﯽ از ﺟﻬﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺷﺎره دارد‪ .‬ﺳﻮﻣﯿﻦ اﺻﻄﻼح اﯾﻦ ﻃﯿﻒ‪» ،‬ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ«‪ ،‬در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص در ﻣﻮرد ﺟﻨﺒﺶ ﻫﻨﺮياي ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﮐﻪ در‬
‫واﭘﺴﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎي ﺳﺪهي ﻧﻮزدﻫﻢ و دﻫﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﺳﺪهي ﺑﯿﺴﺘﻢ رواج داﺷﺖ« )اوﻧﺰ‪.(8 ،1398 ،‬‬

‫ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻗﺴﻤﺖ دوم ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺪان ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﮏ ﺟﺰوه ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1848‬ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ و‬
‫ﻓﺮدرﯾﺶ اﻧﮕﻠﺲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺛﺮ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖﻫﺎ و ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر در ﻟﻨﺪن ﺑﻪ زﺑﺎن آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺎﯾﺖ‬
‫‪ https://kyaaml‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪"» :‬ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖ" از ﺗﻮﺳﻌﻪ اﯾﺪه ﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﻣﺎرﮐﺲ و اﻧﮕﻠﺲ ﻧﺎﺷﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﭘﯿﺶ ﻧﻮﯾﺲ ﻧﻬﺎﯾﯽ را ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪ آﻟﻤﺎن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ و ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﺧﺮاج ﻣﺎرﮐﺲ از‬
‫ﮐﺸﻮر ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺣﺮﮐﺖ داﺋﻤﯽ وي ﺑﻪ ﻟﻨﺪن و اﻧﺘﺸﺎر اﯾﻦ ﺟﺰوه ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر در ﺳﺎل ‪ 1850‬ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺷﺪ«‪.‬‬

‫ﺑﻌﺪ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ واژهي ﻣﺪرن و ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ و ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺘﺎب ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮح ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ .‬ﻣﺴﺎﻟﻪي ﻣﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﭼﻪ‬
‫راﺑﻄﻪاي ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري دارد؟ آﯾﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﻣﺴﺒﺐ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري در ﺳﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻧﻘﺸﯽ داﺷﺘﻪ؟‬
‫ﻣﺎرﮐﺲ در ﮐﺘﺎب ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺑﻮرژواﯾﯽ ﻣﺪرن را ﺗﺮﺳﯿﻢ ﮐﺮده و ﭼﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ را ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪه ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪرن ﺑﻮرژواﯾﯽ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﻣﺠﺘﺒﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاده ﻧﯿﮑﻮ‬ ‫‪259‬‬

‫داﻧﺪ؟ ﻣﺎرﮐﺲ ﻧﺴﺒﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮرژواﯾﯽ را ﺑﺎ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ داﻧﺴﺘﻪ؟ و در آﺧﺮ راه ﺣﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺎرﮐﺲ ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺑﻮرژواﯾﯽ‬
‫ﻣﺪرن ﭼﯿﺴﺖ؟‬

‫ﻣﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﺳﻨﺎد ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﻣﺘﻦ ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻮاﻻت ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري در اداﻣﻪي ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ و در‬
‫ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ آﻣﺪه و اﮔﺮ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﻧﺒﻮد ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﮐﻤﯽ اﻏﺮاق ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري‬
‫در راﺳﺘﺎي ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ اﺳﺖ ﮔﺮﭼﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از آن ﺟﺪا ﺷﻮد و ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻗﺘﺼﺎدي دﯾﮕﺮي ﻏﯿﺮ از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري در ﻫﻤﺎن راﺳﺘﺎي‬
‫ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﯿﺎﯾﺪ اﻣﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ را ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺑﻪ وﺟﻮد آورده‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺎ‬
‫درﺑﺎره ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري دوره ﺟﺪﯾﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﺎﮐﯿﺪﻣﺎن روي ﻓﻨﺪاﺳﯿﻮن ﮐﻠﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺑﺎ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ دوره ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺑﺎزار ﮐﻪ‬
‫اوﻟﯿﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري اﺳﺖ و از ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎ و ﮐﺎرﮔﺎه ﻫﺎي اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ در ﺳﺪه ﻧﻮزدﻫﻢ ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ وﻗﺘﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري را‬
‫در اداﻣﻪ ﺗﺸﺮﯾﺢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮرﻣﺎن ﻫﻤﯿﻦ دوره از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري اﺳﺖ و ﻣﺎرﮐﺲ ﻫﻢ »ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻘﺪ ﺧﻮد را از ﺷﯿﻮه ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري‬
‫آﻏﺎز ﮐﺮد اﯾﻦ ﺷﯿﻮه‪ ،‬دوران ﻃﻔﻮﻟﯿﺖ ﺧﻮد را ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪ‪ .‬او ﮐﻮﺷﺶﻫﺎي ﺧﻮد را ﻃﻮري ﺳﺎزﻣﺎن داد ﮐﻪ ارزﺷﯽ ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﺎﻧﻪ ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ« )ﺑﻨﯿﺎﻣﯿﻦ‪،‬‬
‫‪1377‬؛ ‪ (1‬ﺑﻨﯿﺎﻣﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮدش را درﺑﺎره ﻣﺎرﮐﺲ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪» :‬ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﻨﯿﺎدي ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري رﺟﻮع ﮐﺮد و‬
‫از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺸﺮﯾﺢ اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ارﻣﻐﺎن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري در آﯾﻨﺪه ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬او ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺮوﻟﺘﺎرﯾﺎ را‬
‫ﺑﺎ ﺷﺪﺗﯽ ﻓﺰاﯾﻨﺪه اﺳﺘﺜﻤﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻞ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﻮﺟﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﺮاﻧﺪازي ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد« )ﻫﻤﺎن؛ ‪.(1‬‬

‫ﻣﺮور ادﺑﯿﺎت‬

‫ﺷﺎﯾﺪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي زﯾﺎدي در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از آﻧﻬﺎ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﯽ‪،‬‬
‫ﺳﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ را ﺑﯿﺎورد و ﻧﻘﺶ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري اوﻟﯿﻪ را در ﺧﻼل آن ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﺪ ﯾﺎ ﮐﻢ اﺳﺖ و ﯾﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دِرِك ﺳﺎﯾﺮ در ﮐﺘﺎب "ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري و ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ‪ :‬ﮔﺸﺖ و ﮔﺬار در ﻣﻮرد ﻣﺎرﮐﺲ و وﺑﺮ" ‪ 1‬ﮐﻪ ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1991‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه و ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺸﺪه اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ .‬درك ﺳﺎﯾﺮ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﭘﺎﺳﺦﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ و‬
‫ﻣﺎﮐﺲ وﺑﺮ ﺑﻪ ﺳﻮال ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﻦ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري دادهاﻧﺪ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﺠﺪد ﺳﺎﯾﺮ از ﻣﺎرﮐﺲ و وﺑﺮ در‬
‫ﻣﻮرد ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري و ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﻦ ﺟﺪﯾﺪي را اراﺋﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺨﻮاﻧﯽﻫﺎي ﭼﺸﻢﮔﯿﺮي ﺑﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ آﻧﻬﺎ از ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺪرن را ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ) ‪.(sayer, ۲۰۰٥; Introduction to the book‬‬

‫ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺸﺪه و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺎﺳﺖ ﮐﺘﺎب "ﻣﺎرﮐﺲ و ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ‪ :‬ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎ و ﺗﻔﺴﯿﺮﻫﺎي ﮐﻠﯿﺪي" ‪ 2‬از راﺑﺮت‬
‫ﺟﯽ آﻧﺘﻮﻧﯿﻮ در ﺳﺎل ‪ 2002‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ .‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ روﺷﻦ و ﻓﺸﺮده ﻗﺮاﺋﺖ ﻫﺎي ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اوﻟﯿﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭘﺮداز‬
‫ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﺟﺎﻣﻊ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را درﺑﺎره ﺗﻮﻟﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري اراﺋﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ دوم آﻏﺎز‬
‫ﺷﺪ و ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﮐﺘﺎب ﺷﺎﻣﻞ دو ﻓﺼﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺶ اول ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﺎرﮐﺲ و ﺑﺨﺶ دوم ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﻌﺎﺻﺮ را‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻣﺠﻤﻮع اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ‪ 13‬ﻗﺴﻤﺖ دارد‪.‬‬

‫‪۱‬‬
‫‪Capitalism & modernity an excursus on marx and weber‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪Marx and Modernity: Key Readings and Commentary‬‬
‫‪260‬‬ ‫ﻣﺠﺘﺒﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاده ﻧﯿﮑﻮ‬

‫ﭘﮋوﻫﺶ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﺘﺎب ﺗﮑﻮﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﺪرن اﺛﺮ اوﻧﺰ اﻣﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﺳﻂ ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺒﻮي در‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات آﮔﺎه ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯾﺎن ﺗﺮﻧﺮ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎس ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‪ ،‬درﺑﺎره اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻣﺮي اوﻧﺰ در اﯾﻦ اﺛﺮ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ و راهﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ از ﻋﺼﺮ دﯾﻦﭘﯿﺮاﯾﯽ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ روﺷﻦﮔﺮي و ﺳﭙﺲ ﺗﺎ دوره ﻣﻌﺎﺻﺮ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ...‬اﯾﻦ اﺛﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ در ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ آن اﺳﺖ‪ :‬ﺳﻨﺠﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت ﻧﻈﺮي ﻓﺮاواﻧﯽ در ﺑﺮ دارد‪ ،‬ﺑﺎ دﻗﺖ و وﺳﻮاس‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬از ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﺮآﻣﺪه‪ ،‬و ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﻫﻮﺷﯿﺎراﻧﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ« )ﺳﺎﯾﺖ ﻣﻮﺳﺴﻪ اﻧﺘﺸﺎرات اﮔﺎه ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻌﺮﻓﯽ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺗﮑﻮﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﺪرن(‪.‬‬

‫ﭘﮋوﻫﺸﯽ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﻫﻢ ﻣﮑﺮر از آن اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪي ﻣﺎرﺷﺎل ﺑﺮﻣﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم "ﻣﺎرﮐﺲ و ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ و ﻣﺪرﻧﯿﺰاﺳﯿﻮن" ﮐﻪ در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1383‬ﺗﻮﺳﻂ ﯾﻮﺳﻒ اﺑﺎذري ﺗﺮﺟﻤﻪ و در ﻣﺠﻠﻪ ارﻏﻨﻮن ﺳﺎل اول ﺷﻤﺎره ﺳﻮم ص ‪ 100-59‬ﭼﺎپ ﺷﺪه‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﮐﻪ ﻓﺼﻠﯽ از‬
‫ﮐﺘﺎب ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﻣﺎرﺷﺎل ﺑﺮﻣﻦ ﻫﺴﺖ ﺑﻌﺪﻫﺎ در ﺗﺮﺟﻤﻪاي ﮐﻪ ﻣﺮاد ﻓﺮﻫﺎدﭘﻮر ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب داﺷﺘﻪ آورده ﺷﺪه‪ .‬ﺑﺮﻣﻦ در ﻣﻘﺪﻣﻪي اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب در ﻣﻘﺎم ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »ﻫﻤﻮاره ﺷﯿﻔﺘﻪ ﮐﺸﻒ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﺑﻮده ام‪ .‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻮﺷﯿﺪه ام ﺗﺎ دري ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو‬
‫ﯾﺎ ﺳﺎﺣﺖ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺑﮕﺸﺎﯾﻢ و ﻣﺎﺟﺮاﻫﺎ و دﻫﺸﺖ ﻫﺎ و ﺳﻮﯾﻪ ﻫﺎي ﻣﺒﻬﻢ و ﻃﻨﺰآﻣﯿﺰ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺪرن را ﺑﮑﺎوم و ﻧﻘﺸﻪ ﯾﺎ ﻃﺮﺣﯽ از آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﮑﺸﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﺧﻼل ﺷﻤﺎري از اﻧﻮاع و اﻧﺤﺎي ﻗﺮاﺋﺖ ﭘﯿﺶ ﻣﯽ رود و ﺑﺴﻂ ﻣﯽ ﯾﺎﺑﺪ‪ :‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﺘﻮﻧﯽ ﭼﻮن ﻓﺎوﺳﺖ ﮔﻮﺗﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ‬
‫ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﯾﺎدداﺷﺖ ﻫﺎي زﯾﺮزﻣﯿﻨﯽ و ﺑﺴﯿﺎري دﯾﮕﺮ‪ :‬وﻟﯽ ﻣﻦ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻣﯽ ﮐﻮﺷﻢ ﻣﺤﯿﻂ ﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﻧﯿﺰ ﻗﺮاﺋﺖ‬
‫ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﻣﺤﯿﻂ ﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﺷﻬﺮﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬ﻣﺤﻮﻃﻪ ﺳﺎﺧﺖ و ﺳﺎزﻫﺎي ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺳﺪﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺼﺮ ﺑﻠﻮرﯾﻦ )ﮐﺮﯾﺴﺘﺎل ﭘﺎﻻس( ﺟﻮزف ﭘﺎﮐﺴﺘﻮن‪،‬‬
‫ﺑﻠﻮارﻫﺎي ﭘﺎرﯾﺴﯽ ﻫﻮﺳﻤﺎن‪ ،‬ﺗﻔﺮﺟﮕﺎه ﻫﺎي ﭘﺘﺮزﺑﻮرگ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺮاه ﻫﺎي راﺑﺮت ﻣﻮزز در ﻧﯿﻮﯾﻮرك و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻗﺮاﺋﺖ زﻧﺪﮔﯽ آدﻣﯿﺎن ﺧﯿﺎﻟﯽ و واﻗﻌﯽ‪،‬‬
‫از دوره ﮔﻮﺗﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﻣﺎرﮐﺲ و ﺑﻮدﻟﺮ و در ﻧﻬﺎﯾﺖ‪ ،‬دوره و زﻣﺎﻧﻪ ﺧﻮدﻣﺎن«‪) .‬ﺑﺮﻣﻦ‪1392 ،‬؛ ‪.(11‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ‪:‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺎ در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ اﺳﻨﺎدي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﻨﺖ روﯾﮑﺮد ﮐﯿﻔﯽ‪-‬ﺗﻔﺴﯿﺮي ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري‬

‫اﺣﻤﺪي در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻫﻤﭽﻮن ﻫﺎﻧﺎ آرﻧﺖ ﻓﯿﻠﺴﻮف‪ ،‬ﯾﺎ آﻧﺘﻮﻧﯽ ﮔﯿﺪﻧﺰ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎس‪ ،‬زﻣﺎن ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ را‬
‫ﺳﺪهي ﻫﻔﺪﻫﻢ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﮐﺜﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭘﺮدازان‪ ،‬زﻣﺎن ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ را ﺳﺪهي ﻫﺠﺪﻫﻢ و روزﮔﺎر روﺷﻨﮕﺮي داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ )ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي اﻟﯿﺴﺪر ﻣﮏ اﯾﻨﺘﺎﯾﺮ اﺳﺖ(‪ .‬در واﻗﻊ ﺳﺪهي ﻫﺠﺪﻫﻢ‪ ،‬دوراﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻧﻈﺮي دﻓﺎع از دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﭘﺎﯾﻪ رﯾﺰي ﺷﺪ‪ ،‬و‬
‫در ﺗﻤﺎﻣﯽ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﭘﺪﯾﺪهاي زاده ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ آن را ))ﺧﻮد آﮔﺎﻫﯽ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ(( ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ«‬
‫)اﺣﻤﺪي‪1377 ،‬؛ ‪(26-25‬‬

‫ﻣﺎرﺷﺎل ﺑﺮﻣﻦ در آﻏﺎز ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ را ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫»در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺣﺪودا از آﻏﺎز ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎن در ﺷﺮف ﺷﺮوع ﺗﺠﺮﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺪرناﻧﺪ‪...‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ دوم ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﻮج ﯾﺎ ﺧﯿﺰش اﻧﻘﻼﺑﯽ دﻫﻪ ‪ 1790‬آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﭘﯽ وﻗﻮع اﻧﻘﻼب ﮐﺒﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ارﺗﻌﺎﺷﺎت آن‪ ،‬ﯾﮏ ﺟﻤﻬﻮر‬
‫ﻣﺠﺘﺒﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاده ﻧﯿﮑﻮ‬ ‫‪261‬‬

‫ﻣﺪرن ﻋﻈﯿﻢ ﺑﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن و ﺑﻪ ﻧﺤﻮي دراﻣﺎﺗﯿﮏ ﻗﺪ ﻋﻠﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ...‬در ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﺳﻮﻣﯿﻦ و آﺧﺮﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﺎ‪ ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪ‬
‫ﻣﺪرﻧﯿﺰاﺳﯿﻮن و ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ ﭼﻨﺎن ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻼ ﮐﻞ ﺟﻬﺎن را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد« )ﺑﺮﻣﻦ‪1392 ،‬؛ ‪.(16‬‬

‫اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ روي ﻧﻘﺎط ﺛﻘﻠﯽ ﮐﻪ آﻏﺎزﮔﺮ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ دﺳﺖ ﺑﮕﺬارﯾﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ .1 .‬رﻧﺴﺎﻧﺲ ‪.2‬‬
‫رﻓﺮﻣﺎﺳﯿﻮن ﯾﺎ ﻧﻬﻀﺖ دﯾﻨﯽ ‪ .3‬ﻋﺼﺮ روﺷﻨﮕﺮي ‪ .4‬اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ‪ .5‬اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪.‬‬

‫رﺧﺪادﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺧﺪﻣﺖ را ﺑﻪ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ رﺧﺪادﻫﺎ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﯿﺎﻧﺪازﯾﻢ‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ در ﺧﻼل ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﻫﻢ رﺷﺪ ﮐﺮد و ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﮐﻤﮏ ﮐﺮده و ﮐﺘﺎب ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﭼﻪ ﮐﻤﮏ ﺷﺎﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫رﻧﺴﺎﻧﺲ‬

‫»ﻗﺮنﻫﺎي ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ و ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ از ﺗﺎرﯾﺦ اروﭘﺎ دوران رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪاﻧﺪ‪ .‬در آن دوران از ﻧﻮزاﯾﺶ )رﻧﺴﺎﻧﺲ( ﺧﻼﻗﯿﺖ اﻧﺴﺎن ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺷﺪ‪ .‬رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻋﺼﺮ ﮐﺎوﺷﮕﺮان و ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﯾﺎن ﺑﻮد؛ ﻋﺼﺮ ﺳﻔﺮﻫﺎي درﯾﺎﯾﯽ ﮐﺮﯾﺴﺘﻒ ﮐﻠﻤﺐ‪ ،‬واﺳﮑﻮ داﮔﺎﻣﺎ و ﻓﺮدﯾﻨﺎﻧﺪ ﻣﺎژﻻن‪ .‬روﺣﯿﻪي‬
‫ﮐﻨﺠﮑﺎوي و ﻓﺮدﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪاي دﯾﮕﺮ از ﺣﯿﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ آن دوره ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ وﺿﻮح در زﻧﺪﮔﯽ ﻟﺌﻮﻧﺎردو داوﯾﻨﭽﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ...‬ﺟﺮﯾﺎن‬
‫ﻓﮑﺮي ﻏﺎﻟﺐ در دورهي رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ و دﺳﺘﺎوردﻫﺎي دﻧﯿﻮي اﻧﺴﺎن ﺑﻮد و اوﻣﺎﻧﯿﺴﻢ )اﻧﺴﺎن ﺑﺎوري( ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬رﻧﺪﮔﯽ‬
‫اﺧﺮوي‪ ،‬در ﺑﻬﺸﺖ ﯾﺎ دوزخ‪ ،‬ﻓﮑﺮ اوﻣﺎﻧﯿﺴﺖﻫﺎ را ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﯽﮐﺮد« )ﮐﯿﻤﯽﯾﻦ‪1396 ،‬؛ ‪ .(155‬ﺑﺎﺑﮏ اﺣﻤﺪي درﺑﺎره رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‬
‫»واژهي ﻓﺮاﻧﺴﻮي رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻮزاﯾﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎر ﻓﺮاﻧﺴﻮي ژول ﻣﯿﺸﻠﻪ اﯾﻦ واژه را در ﻣﺠﻠﺪ ﻫﻔﺘﻢ از ﮐﺘﺎب ﻫﻔﺪه ﺟﻠﺪي‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد‪ ،‬و از آن ﭘﺲ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ راﯾﺞ ﺷﺪ‪ ...‬در اﯾﻦ دوره ﻣﺘﻔﮑﺮان‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮﺳﯿﻘﯽداﻧﺎن‪ ...‬روش‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﺗﺎزه‪ ،‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﻓﮑﺮي و زﯾﺒﺎﯾﯽﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‪ ،‬اﯾﺪهﻫﺎي ﺑﺪﯾﻊ ﻓﻠﺴﻔﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﺮدﻧﺪ« )اﺣﻤﺪي‪1389 ،‬؛ ‪ .(181‬ﻣﺎ در اﯾﻨﺠﺎ آﻏﺎز ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ را‬
‫در رﻧﺴﺎﻧﺲ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻗﺮون وﺳﻄﯽ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬داﻧﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ رﮔﻪﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ در دوران ﻗﺒﻞ رﻧﺴﺎﻧﺲ دﯾﺪه ﺷﻮد اﻣﺎ‬
‫اﯾﻦ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻋﺼﺮ ﻧﻪ ﯾﮏ اﺗﻔﺎق ﮐﻮﭼﮏ ﺧﻮد را ﻧﻤﺎﯾﺎن ﮐﺮد ﻣﺜﻼ ﻣﺮي اوﻧﺰ در ﮐﺘﺎب ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﻣﺪرن اﻧﺘﺸﺎرﮐﻤﺪي‬
‫اﻟﻬﯽ داﻧﺘﻪ در ﺳﺎل ‪ 1314‬را اوﻟﯿﻦ ﺷﮑﻞ از اﻣﺮ ﻣﺪرن داﻧﺴﺘﻪ اﻣﺎ ﻣﺎ دﻧﺒﺎل ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﻧﻪ ﻣﺪرن و ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﯾﮏ وﺟﻬﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ‬
‫ﮐﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻧﺎم آن را ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﮔﺬاﺷﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮدﻣﺎن ﯾﮏ ﻋﺼﺮي ﺑﺮ ﻃﺒﻖ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﻣﺮدﻣﺎن ﯾﮏ ﻋﺼﺮي ﺗﺎﺛﯿﺮ ﮔﺬار ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻣﺎ آن ﺷﺮوع آن را در رﻧﺴﺎﻧﺲ دﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬رﻧﺴﺎﻧﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪﻫﺎي ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ در آن ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﯿﺎﻣﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‬
‫»ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻏﯿﺮ ﻣﺬﻫﺒﯽ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دوران رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻇﻬﻮر ﮐﺮد و ﺗﺎ ﺳﻪ ﻗﺮن اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ« )ﺑﻨﯿﺎﻣﯿﻦ‪1377 ،‬؛ ‪ .(4‬ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﮑﻮﻻر و‬
‫ﻓﺮدﮔﺮا و اوﻣﺎﻧﯿﺴﻢ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ رﻧﺴﺎﻧﺲ را ﺑﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽزﻧﺪ‪.‬‬

‫رﻓﺮﻣﺎﺳﯿﻮن ﯾﺎ ﻧﻬﻀﺖ دﯾﻨﯽ‬

‫»ﺑﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﮐﻠﯿﺴﺎي ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻼت و ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽﻫﺎﯾﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻧﺎﮐﺎرآﻣﺪي و ﻓﺴﺎد‪ ،‬ﻓﻘﺪان ﻣﻌﻨﻮﯾﺖ‪ ،‬رو ﺑﻪ ﺿﻌﻒ‬
‫ﻧﻬﺎدن اﺧﻼق در ﻣﯿﺎن روﺣﺎﻧﯿﻮن و ﻧﯿﺰ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﺻﻼح ﻋﻘﺎﯾﺪ‪ ،‬اﻟﻬﯿﺎت و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ‪ ،‬ﻋﺪهاي از‬
‫ﻣﻨﺘﻘﺪان ﮐﻠﯿﺴﺎي ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎرﺗﯿﻦ ﻟﻮﺗﺮ‪ ،‬اوﻟﺮﯾﺶ ﺗﺴﻮﯾﻨﮕﻠﯽ‪ ،‬ژان ﮐﺎﻟﻮن و‪ ...‬در ﺻﺪد اﺻﻼح اﯾﻦ اﻣﻮر‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺪف رﺳﯿﺪن ﺑﻪ دوران‬
‫‪262‬‬ ‫ﻣﺠﺘﺒﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاده ﻧﯿﮑﻮ‬

‫ﻃﻼﯾﯽ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ‪-‬دورهي آﺑﺎء ﻗﺮون ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ -6‬ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي اﯾﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪن }ﻧﻬﻀﺖ اﺻﻼح دﯾﻨﯽ{ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺳﻪ ﺷﺎﺧﻪي اﺻﻠﯽ ﮐﻠﯿﺴﺎي ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﻧﺒﻮد‪) «.‬ﻗﻠﯽ ﭘﻮر‪1399 ،‬؛ ‪(3‬‬

‫ﯾﮑﯽ از ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺶ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻬﻀﺖ دﯾﻨﯽ ﺑﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﺧﻼق ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن و روح ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري‬
‫ﻣﺎﮐﺲ وﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬آرون ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »اﺧﻼق ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ وﺑﺮ اﺳﺎﺳﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻠﻘﯽ ﻣﻌﯿﻨﯽ از اﯾﻦ ﻣﺬﻫﺐ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺎﻟﻮن ﻋﺮﺿﻪ‬
‫ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺛﺮ ﻇﻬﻮر ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺟﺪﯾﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﺘﯿﺴﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻣﺎﮐﺲ وﺑﺮ ﺑﻪ وﯾﮋه ﺑﺎ اﻟﻬﺎم از ﻣﺘﻦ ﻣﻮاﻋﻆ‬
‫وﺳﺖ ﻣﯿﻨﺴﺘﺮ ﺧﻼﺻﻪ آن را در ﭘﻨﺞ ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫‪-1‬ﯾﮏ ﺧﺪاي ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻣﺎوراء ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺟﻬﺎن را آﻓﺮﯾﺪه و ﺑﺮ آن ﺣﮑﻤﻔﺮﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ذﻫﻦ ﻣﺤﺪود آدﻣﯿﺎن ﻗﺎدر ﺑﻪ درك اﯾﻦ ﺧﺪا‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪-2‬اﯾﻦ ﺧﺪاي ﻗﺎدر و ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺮﯾﮏ از ﻣﺎ را از ﻟﺤﺎظ رﺳﺘﮕﺎري ﯾﺎ ﻋﺬاب از ازل ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده و اﻋﻤﺎل ﻣﺎ در ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺣﮑﻢ ﺧﺪاوﻧﺪي‬
‫ﺗﺎﺛﯿﺮي ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪-3‬ﺧﺪا ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﺒﺮﯾﺎي ﺧﻮﯾﺶ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪-4‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﻋﻢ از رﺳﺘﮕﺎر ﯾﺎ ﻣﺤﮑﻮم ﺑﻪ ﻋﺬاب اﺑﺪي‪ ،‬در ﻫﺮ ﺣﺎل وﻇﯿﻔﻪ دارد ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﺒﺮﯾﺎي اﻻﻫﯽ ﮐﺎر ﮐﻨﺪ و ﻗﻠﻤﺮو ﺧﺪاوﻧﺪي را در روي‬
‫اﯾﻦ زﻣﯿﻦ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫‪-5‬اﻣﻮر دﻧﯿﻮي‪ ،‬ﻃﺒﻊ ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﮐﻪ از ﮔﻮﺷﺖ و ﭘﻮﺳﺖ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪ در ﺣﯿﻄﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﺮگ ﻗﺮار دارﻧﺪ و رﺳﺘﮕﺎري اﻧﺴﺎن ﻓﻘﻂ‬
‫ﻣﻮﻫﺒﺘﯽ ﮐﺎﻣﻼ اﻋﻄﺎﺋﯽ از ﻟﻄﻒ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻗﻀﺎﯾﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ -1 :‬در ﯾﮏ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﻨﺶ ﻣﺬﻫﺒﯽ اﻣﮑﺎن ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺼﻮف ﻣﻨﺘﻔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -2‬اﯾﻦ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻠﻘﯽاي ﺿﺪ ﻣﻨﺎﺳﮑﯽ اﺳﺖ و آﮔﺎﻫﯽ را ﺑﺮ آن ﻣﯽ دارد ﺗﺎ ]ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﮏ و اوراد[ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫ﻧﻈﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ و ﻣﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺸﻒ ﮐﻨﺪ ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬

‫‪-3‬در اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﻣﻮﻣﻦ ﺑﺎﯾﺪ در ﮐﺎر ﺧﺪا ﺑﮑﻮﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺮو ﮐﺎﻟﻮن ﻗﺎدر ﺑﻪ آﮔﺎﻫﯽ از رﺳﺘﮕﺎري ﯾﺎ ﻋﺬاب اﺑﺪي ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫اﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺤﻤﻞ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﭘﯿﺮو ﮐﺎﻟﻮن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎﯾﻠﯽ ﻧﻪ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﻞ رواﻧﺸﻨﺎﺧﺘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻮﺷﯿﺪ ﺗﺎ ﻋﻼﺋﻢ ﮔﺰﯾﻨﺶ ]ﯾﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ[‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را در ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﺠﻮﯾﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺳﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎي ﮐﺎﻟﻮﻧﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ دﻧﯿﻮي‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻ‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ اﻗﺘﺼﺎدي را ﭼﻮﻧﺎن دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮاي ﮔﺰﯾﻨﺶ ﺧﻮد در ﻧﺰد ﺧﺪا ﺑﺪاﻧﻨﺪ«‪) .‬آرون‪1396،‬؛ ‪.(608‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎﮐﺲ وﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻏﺮب ﺑﺮﺧﻼف ﺳﺎﯾﺮ اﺷﮑﺎل ﻗﺒﻠﯽ آن‪ ،‬ﺑﺮ اﺻﻞ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري آزاد اﺳﺘﻮار ﺑﻮده و داراي ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫اﺻﻮل ﻋﻠﻤﯽ ﺗﮑﯿﻪ دارد‪ ،‬ﮔﺮاﯾﺶ ﻓﺮد ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺧﻠﻖ و ﺧﻮي ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬وي ﻇﻬﻮر و رﺷﺪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ داري ﻏﺮﺑﯽ‬
‫را ﻣﺮﻫﻮن اﺧﻼق ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺻﻠﯽ آن را ﺳﻮدﺟﻮﯾﯽ و اﻧﻀﺒﺎط ﻋﻘﻼﯾﯽ ﮐﺎر ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽ دﻫﺪ‪ .‬وﺑﺮ ﻧﯿﺮوﻫﺎي دروﻧﯽ ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﻨﻨﺪه ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﯿﺶ از ﻫﺮﭼﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎب ﻋﻤﻞ ﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ و رواﻧﺸﻨﺎﺧﺘﯽ ادﯾﺎن داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﺮاي ﺗﺎﺛﯿﺮ ﭘﯿﺎم ﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ در دﯾﻦ ﻧﺰد ﭘﯿﺮوان آن‬
‫اﻫﻤﯿﺖ زﯾﺎدي ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﺘﺒﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاده ﻧﯿﮑﻮ‬ ‫‪263‬‬

‫وﺑﺮ در ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪاي ﮐﺘﺎب ﺧﻮدش ﻧﮑﺘﻪاي را ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد »ﺣﺮص ﺑﯽﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺛﺮوت ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﯾﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﺎ روح آن‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ رام ﮐﺮدن اﯾﻦ ﻏﺮﯾﺰه ﻏﯿﺮﻋﻘﻼﻧﯽ ﯾﺎ ﻻاﻗﻞ ﺑﺎ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻋﻘﻼﻧﯽ آن ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﺑﺎ ﺟﺴﺖ و ﺟﻮي ﻣﻨﻔﻌﺖ از ﻃﺮﯾﻖ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ ﻣﺴﺘﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﻼﻧﯽ‪ ،‬و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداراﻧﻪ در ﭘﯽ ﻣﻨﻔﻌﺘﯽ ﻫﻤﻮاره‬
‫ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺷﻮﻧﺪه؛ در ﭘﯽ ﺳﻮدآوري و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺑﻪ واﻗﻊ ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ« )وﺑﺮ‪.(1397 ،‬‬

‫آرون درﺑﺎره ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﻏﺮﺑﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﻫﻤﯿﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﺳﻮد ﺑﻪ اﻧﻀﺒﺎط ﻋﻘﻼﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬وﺟﻪ ﺗﻤﺎﯾﺰ ﺧﺎص‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﻏﺮﺑﯽ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ....‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﻣﺎﮐﺲ وﺑﺮ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ وﺟﻮد ﻧﻮﻋﯽ از ﺑﻨﮕﺎهﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪي ﮐﻪ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ‬
‫ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﺳﻮد ﻫﺪف آﻧﻬﺎ‪ ،‬و ﺳﺎزﻣﺎن ﻋﻘﻼﻧﯽ ﮐﺎر و ﺗﻮﻟﯿﺪ وﺳﯿﻠﻪ آﻧﻬﺎﺳﺖ« )آرون‪1396 ،‬؛ ‪.(601‬‬

‫آرون اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ »ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ در ﮐﻠﯿﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺘﻤﺪن‪ ....‬ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري و ﺑﻨﮕﺎهﻫﺎي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداراﻧﻪ‪ ،‬در ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪،‬‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‪ ...‬اﻣﺎ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺷﮑﻞ دﯾﮕﺮي از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري در ﻏﺮب ﭘﯿﺪا ﺷﺪ؛ اﯾﻦ ﺷﮑﻞ از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﺳﺎزﻣﺎن اﯾﻦ ﺷﮑﻞ‬
‫از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﺳﺎزﻣﺎن دادن ﻋﻘﻼﻧﯽ )رﺳﻤﺎ( آزاد ﮐﻪ ﻣﺸﺎﺑﻪ آن را در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻃﺮحﻫﺎﯾﯽ ﻣﺒﻬﻢ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان‬
‫ﯾﺎﻓﺖ« )ﻫﻤﺎن؛ ‪ .(603‬آرون در اداﻣﻪ ﺑﻪ دو ﺷﺮﻃﯽ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﻣﺎرﮐﺲ ﻫﻢ در وﺻﻒ ﺑﻮرژوازي آﻣﺪه »ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻋﻘﻼﻧﯽ‬
‫ﮐﺎر واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻖ دو ﺷﺮط زﯾﺮ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺟﺪاﯾﯽ ﺧﺎﻧﻮار از ﺑﻨﮕﺎه ﺗﻮﻟﯿﺪي ﮐﻪ ﻫﻤﻪ زﻧﺪﮔﯽ اﻗﺘﺼﺎدي ﺟﺪﯾﺪ را ﺗﺤﺖ اﻟﺸﻌﺎع ﺧﻮد ﻗﺮار‬
‫داده؛ دو دﯾﮕﺮ ﺣﺴﺎﺑﺪاري ﻋﻘﻼﻧﯽ ﮐﻪ دﻗﯿﻘﺎ ﺑﺎ اﻗﺘﺼﺎد ﻧﻮﯾﻦ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ« )ﻫﻤﺎن؛ ‪.(603‬‬

‫وﺑﺮ از ﻣﻨﻈﺮ دﯾﻦ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »ارزش ﻣﺬﻫﺒﯽ ﮐﺎر ﺷﻐﻠﯽ ﺧﺴﺘﮕﯽ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻤﺮ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻢ و دﻧﯿﻮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻟﯽﺗﺮﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ‬
‫رﯾﺎﺿﺖ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻣﻄﻤﺌﻦﺗﺮﯾﻦ و آﺷﮑﺎرﺗﺮﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺗﻮﻟﺪ دوﺑﺎره اﻧﺴﺎن و اﯾﻤﺎن ﺣﻘﯿﻘﯽ اوﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺤﺪودﯾﺘﯽ در ﻣﺼﺮف ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ آزادي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﺎل اﻧﺪوزاﻧﻪ ﺗﻠﻔﯿﻖ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﻤﻠﯽ اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ آن روﺷﻦ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﺠﺎد ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﯿﻞ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎوﻣﺖ‬
‫رﯾﺎﺿﺖ ﮐﺶ ﺑﻪ ﭘﺲ اﻧﺪاز« )وﺑﺮ‪.(1397 ،‬‬

‫ﻧﻬﻀﺖ دﯾﻨﯽ در اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﮐﻪ ﺷﺮح آن ﺟﻠﻮﺗﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﻫﻢ ﺗﺎﺛﯿﺮﮔﺬر ﺑﻮد وﯾﻞ دوراﻧﺖ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »وﺿﻊ ﺗﻌﺮﻓﻪﻫﺎي ﮔﻤﺮﮐﯽ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﭘﺎرﻟﻤﻨﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﺻﻨﺎﯾﻊ داﺧﻠﯽ }ﻣﺜﻼ ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎﻟﯿﮑﻮ در ‪ 1721‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدن ﮐﺎﻟﯿﮑﻮﻫﺎي وارداﺗﯽ را ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﯽ ﮐﺮد{ رﻗﺎﺑﺖ‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ را ﻣﺤﺪود ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺎزار داﺧﻠﯽ را ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ در اﺧﺘﯿﺎر ﺻﻨﻌﺖ ﻧﺴﺎﺟﯽ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﮔﺬاﺷﺖ؛ ﻧﻔﻮذ روز اﻓﺰون ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن در ﻣﺮاﮐﺰ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري ﻧﯿﺰ از ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻗﺘﺼﺎد اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن را ﮔﺴﺘﺮش داد‪ .‬ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺮاﯾﺸﮕﺮ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﺰودي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺘﻮدﯾﺴﻢ ﺑﻪ ﺗﻘﻮﯾﺘﺶ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪-‬‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻞ ﮐﺎر و ﮐﻮﺷﺶ و ﺻﺮﻓﻪ ﺟﻮﯾﯽ را در ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﻓﺮودﺳﺖ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺮدآوري ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎل اﻧﺪوزي ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‬
‫ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬و ﺗﻮ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻮرژوازي از ﻟﻄﻒ ﺧﺎص ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪) «.‬دوراﻧﺖ؛ ‪ ( 5259,1378‬ﻗﻠﯽ ﭘﻮر در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫»ﻧﻬﻀﺖ اﺻﻼح دﯾﻨﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺎﺛﯿﺮش در اﻧﻘﻼب ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬در رﺷﺪ و ﺑﺎﻟﻨﺪﮔﯽ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺛﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺎﮐﯿﺪ زﯾﺎدي ﺑﺮ ﺗﻘﺪس اﻣﻮر و ﺷﻐﻞﻫﺎي دﻧﯿﺎﯾﯽ دارد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺎﺛﯿﺮ آن ﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ داري‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ روي آوردن ﻣﻮﻣﻨﺎن و ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪن‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺻﻨﻌﺖ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺎﺛﯿﺮ آن ﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ داري ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻘﺪس دادن ﺑﻪ اﻣﻮر دﻧﯿﻮي و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﺛﺮوت‪ ،‬ﺣﺘﯽ از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﻧﺎﻣﺸﺮوﻋﯽ ﻫﻤﭽﻮن رﺑﺎ و ﻣﻬﻢ ﺗﺮ آن رﯾﺎﺿﺖ ﮔﺮي و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻟﺬت ﺟﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻮﻟﯿﺪ و اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺛﺮوت و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ داري ﺷﺪ ﮐﻪ از‬
‫اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺮ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺛﺮ واﻗﻊ ﺷﺪ« )ﻗﻠﯽ ﭘﻮر‪1399 ،‬؛ ‪.(9‬‬
‫‪264‬‬ ‫ﻣﺠﺘﺒﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاده ﻧﯿﮑﻮ‬

‫ﻋﺼﺮ روﺷﻨﮕﺮي‬

‫»روﺷﻨﮕﺮي‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺟﺮﯾﺎنﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ و ﻋﻘﻠﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮ ﭼﺸﻤﻪي آن ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺖ اروﭘﺎ در ﻗﺮون وﺳﻄﯽ و رﻧﺴﺎﻧﺲ در‬
‫ﻗﺮون ﭘﺎﻧﺰده‪ ،‬ﺷﺎﻧﺰده و ﻫﻔﺪه ﻣﯽرﺳﺪ و ﻓﺮاوان در ﻗﺮنﻫﺎي ﺑﻌﺪي اﺛﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ« )ﻧﺠﻔﯽ‪1381 ,‬؛ ‪» .(3‬درﺑﺎره زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن ﺟﻨﺒﺶ‬
‫روﺷﻨﮕﺮي ﮐﻪ ﻧﻬﻀﺖ ﻓﮑﺮي ژرف و ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ اﻧﺒﻮﻫﯽ اﯾﻦ ﺟﻨﺒﺶ را ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ و ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ درﺑﺎره ﺷﺮوع و ﭘﺎﯾﺎن و ﻧﯿﺰ ﻗﻠﻤﺮو ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ آن‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داد« )ﻫﻤﺎن؛ ‪ .(42‬ﻧﺠﻔﯽ اداﻣﻪ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ »ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ آﻧﺎن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ« )ﻫﻤﺎن‪.(45 ،‬‬

‫ﻋﺼﺮ روﺷﻨﮕﺮي روﺷﻨﻔﮑﺮاﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮﻧﺘﺴﮑﯿﻮ‪ ،‬روﺳﻮ‪ ،‬وﻟﺘﺮ دارد و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﻧﻘﺶ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي در ﺷﮑﻞ دادن ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮﻫﺎ و ارزﺷﻬﺎي‬
‫ﻣﺪرن اﯾﻔﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ روﺳﻮ ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮداز ﺳﯿﺎﺳﯽ و از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ روﺷﻨﮕﺮي ﺳﺪه ﻫﺠﺪﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺗﻔﮑﺮ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺧﻼﻗﯽ را ﺑﻪ ﻣﺴﯿﺮﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي ﺳﻮق داد‪ .‬درﺑﺎره روﺳﻮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه »اﮔﺮ در ﻣﺮﺣﻠﻪ اوﻟﯿﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺒﻞ از‬
‫اﻧﻘﻼﺑﻬﺎي آﻣﺮﯾﮑﺎ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪاي ﻣﺪرن ﻧﻤﻮﻧﻪوار وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺻﺪاي ژان ژاك روﺳﻮ اﺳﺖ‪ .‬روﺳﻮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫واژه ﻣﺪرﻧﯿﺴﺖ را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﯿﻮهﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ در ﻗﺮون ﻧﻮزده و ﺑﯿﺴﺖ رواج ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬آﺛﺎر او ﻣﻨﺸﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﯿﺎﺗﯽﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺳﻨﺘﻬﺎي ﻣﺪرناﻧﺪ« )ﺑﺮﻣﻦ‪1392 ،‬؛ ‪ .(17‬اﺣﻤﺪي ﻧﯿﺰ درﺑﺎره اﻫﻤﯿﺖ روﺳﻮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬روﺳﻮ ﯾﮑﯽ از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﺎﻗﺪان ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮدن دﺷﻤﻨﯽ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺳﻨﺖﻫﺎ و ﺧﺮاﻓﻪﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬روشﻫﺎي ﺗﺎزهاي ﺟﺪا از ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻫﺎي روﺷﻨﮕﺮان و داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﻧﻮﯾﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه‬
‫در زﻣﯿﻨﻪي آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬روﺳﻮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺪرت‪ ،‬ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺻﺮاﺣﺖ در ﺑﯿﺎن ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺧﺮد و ﻃﺒﯿﻌﺖ‪،‬ﺑﺮ ﻣﺤﺪودﯾﺖ‬
‫ﮐﺎرآﯾﯽﻫﺎي ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺗﺎﮐﯿﺪ داﺷﺖ« )اﺣﻤﺪي‪1377 ،‬؛ ‪.(15‬‬

‫و ﻧﯿﺰ وﻟﺘﺮ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎﯾﺶ ﺑﺎ ﮐﻠﯿﺴﺎي ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ‪ ،‬ﺣﻤﺎﯾﺘﺶ از آزادي ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬ﺟﺪاﯾﯽ دﯾﻦ از ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﺷﺠﺎﻋﺘﺶ در ﺑﯿﺎن ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﺸﻬﻮر‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮﻫﺎي ﻣﺪرﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻧﺖ اﻧﺠﺎم داد‪ :‬ﮐﺎﻧﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺎﻟﯿﻔﺎﺗﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻘﺪﻫﺎي ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ و ﻧﯿﺰ ﻣﻘﺎﻟﻪ "روﺷﻨﮕﺮي ﭼﯿﺴﺖ"‪،‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي از ﻓﺮﻫﻨﮓ اراﺋﻪ داد ﯾﺎ ﺑﺎ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻘﺪ ﻋﻘﻞ ﻣﺤﺾ ﮐﻪ اﻧﻘﻼب ﮐﻮﭘﺮﻧﯿﮑﯽ را در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﯿﻠﯽﻫﺎ ﮐﺎﻧﺖ را ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬار ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺪرن ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ‬

‫اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از دﮔﺮﮔﻮﻧﯽﻫﺎي ﺑﺰرگ در ﺻﻨﻌﺖ‪ ،‬ﮐﺸﺎورزي‪ ،‬ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺗﺮاﺑﺮي ﮐﻪ در زﻣﺎﻧﯽ ﺑﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1760‬ﺗﺎ ﺳﺎل ‪1840‬‬
‫رخ داد ﮐﻪ اﺑﺘﺪا در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن آﻏﺎز ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اروﭘﺎ و آﻣﺮﯾﮑﺎ راه ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن ﺿﻤﻦ ﻧﻘﺪش ﺑﺮ اﻃﻼق ﻣﻔﻬﻮم اﻧﻘﻼب ﺑﺮاي اﻧﻘﻼب‬
‫ﺻﻨﻌﺘﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدن اﺻﻄﻼح اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ آن را ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ داد‪ ،‬آرﻧﻮﻟﺪ ﺗﻮﯾﻦ ﺑﯽ ﺑﻮد‪ ،‬وي ﺗﺎﮐﯿﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫دورهي }اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ{ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن دورهي ‪ 1760-1830‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺗﯽ اس اﺷﺘﻮن اﺳﺘﺎد ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﻪي ﺗﺎرﯾﺦ اﻗﺘﺼﺎدي در‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﻟﻨﺪن )ﻣﺪرﺳﻪي اﻗﺘﺼﺎد و ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ( ﺑﺮ روي ﺗﺪاوم ﺗﻐﯿﯿﺮات ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وي ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﻧﺒﻮد‪،‬‬
‫از ﻣﻨﻈﺮ ﭘﺮوﻓﺴﻮر اﺷﺘﻦ واژهي اﻧﻘﻼب ﻣﻮﯾﺪ ﯾﮏ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻋﻤﯿﻖ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ اﺻﻄﻼح را ﻧﻤﯽ ﺗﻮان در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺻﻨﻌﺘﯽ و‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ‪ 1760‬ﺗﺎ ‪ 1830‬اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد« )ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن؛ ‪1346‬؛ ‪ .(59‬وﯾﻞ دوراﻧﺖ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻘﺪ ﺑﺮ اﻃﻼق اﻧﻘﻼب ﺑﺮ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ را‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺎﻣﻞ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬او ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اﻧﺘﻘﺎل ﺻﻨﻌﺖ از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﺑﻮد و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻗﺮن}‪ {1830-1730‬ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ؛ از‬
‫ﻣﺠﺘﺒﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاده ﻧﯿﮑﻮ‬ ‫‪265‬‬

‫اﯾﻦ روي‪ ،‬اﻃﻼق ﻧﺎم }اﻧﻘﻼب{ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ ﺷﺎﯾﺪ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺧﺘﺮاع از ﻗﺮن ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﺑﺎ ﮔﺎم ﻫﺎي ﺳﺮﯾﻊ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد؛ اﻣﺎ‬
‫اﮔﺮ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﺻﻨﻌﺘﯽ را ﻃﯽ دو ﻗﺮن ﮔﺬﺷﺘﻪ }‪ {1760-1960‬در ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﮑﺎﻣﻠﯽ ﺻﻨﺎﯾﻊ ﺑﺨﺎر‪ ،‬اﻟﮑﺘﺮﯾﺴﯿﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻔﺖ‪ ،‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮏ‪ ،‬و اﻧﺮژي اﺗﻤﯽ‬
‫در ﻧﻈﺮ آورﯾﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﻣﯿﺰان ﺗﻐﯿﯿﺮ اﻗﺘﺼﺎدي در اروﭘﺎي ﭘﯿﺶ از ﮐﺮﯾﺴﺘﻮف ﮐﻠﻤﺐ ﯾﮏ اﻧﻘﻼب واﻗﻌﯽ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﮐﺸﺎورزي‪ ،‬ﺗﺮاﺑﺮي‪ ،‬ارﺗﺒﺎﻃﺎت و ﺻﻨﻌﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬آداب‪ ،‬اﺧﻼق‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬و ﻫﻨﺮ را ﻧﯿﺰ از ﺑﻨﯿﺎن دﺳﺘﺨﻮش دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﺳﺎﺧﺖ‪) «.‬‬
‫دوراﻧﺖ‪» ( 5259,5258،1378،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺎدي اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ‪ ،‬آﻫﻦ‪ ،‬زﻏﺎل ﺳﻨﮓ‪ ،‬وﺳﺎﯾﻞ ﻧﻘﻠﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺎﺷﯿﻦ آﻻت‪ ،‬ﻧﯿﺮو و ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪...‬ﻣﺎﺷﯿﻦ‬
‫ﺑﺨﺎر ﺣﺪ اﻋﻼي اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺑﻮد« )دوراﻧﺖ‪1378 ،‬؛ ‪.(6483-6485‬‬

‫ﺗﻔﻀﻠﯽ درﺑﺎره ﻣﮑﺘﺐ ﻣﺮﮐﺎﻧﺘﯿﻠﯿﺴﻢ در ﻧﺴﺒﺘﺶ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ اﯾﻦ اﯾﺪه ﮐﻪ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري‬
‫ﮐﻤﮏ ﺷﺎﯾﺎﻧﯽ ﮐﺮد ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ »دﮐﺘﺮﯾﻦﻫﺎي ﻣﮑﺘﺐ ﺳﻮداﮔﺮي ﯾﺎ ﻣﺮﮐﺎﻧﺘﯿﻠﯿﺴﻢ ﮐﻪ از اواﺳﻂ ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺗﺎ ﻣﯿﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ در‬
‫اروﭘﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﺮور زﻣﺎن ﺑﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﺑﻪ دوران اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻼت زﯾﺎدي رو ﺑﻪ رو ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺳﻮداﮔﺮان‪ ،‬ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه را ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫اﺻﻠﯽ ﺛﺮوت اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﺮ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺻﺎدراﺗﯽ در ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺑﺎ ﻃﻼ‪ ،‬و ﻣﺤﺪود ﮐﺮدن واردات ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪...‬‬
‫ﻣﺮﮐﺎﻧﺘﯿﻠﯿﺴﻢ ﯾﺎ ﺳﻮداﮔﺮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻈﺎم ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺗﺠﺎري اروﭘﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻮاﻟﯽ ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ از‬
‫ﺻﺤﻨﻪ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و اﺻﻮل اﻗﺘﺼﺎد ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﮐﻼﺳﯿﮏ ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ و ﺻﻨﺎﯾﻊ ﺗﻮﻟﯿﺪي ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ آن ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﻧﻘﻼب‬
‫ﺻﻨﻌﺘﯽ ﯾﮏ ﺳﺮي ﺗﺤﻮﻻت ﺗﮑﻨﯿﮑﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪي آن ﺳﯿﺴﺘﻢ اﺳﺘﺎدﮐﺎر و ﺷﺎﮔﺮد ﻣﺎﻫﺮ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰار آﻻت در ﮐﺎرﮔﺎه ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﺑﻪ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪاي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﺎﺷﯿﻦ آﻻت و ﻧﯿﺮوي ﺑﺨﺎر ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آن‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﯿﺰ ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫آورد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪي ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻃﺒﻘﻪي ﺟﺪﯾﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم }ﮐﺎرﮔﺮان ﺻﻨﻌﺘﯽ{ ﭘﺪﯾﺪار ﮔﺮدﯾﺪ و ﻋﺎﻣﻞ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ و ﮐﺎرﻓﺮﻣﺎي ﺻﻨﻌﺘﯽ در ﺗﺎﺳﯿﺲ و‬
‫ادارهي ﻣﻮﺳﺴﺎت ﺻﻨﻌﺘﯽ اﻫﻤﯿﺖ وﯾﮋهاي ﭘﯿﺪا ﮐﺮد« )ﻫﻤﺎن؛ ‪17‬و ‪ .(15‬ﺗﺤﻮل ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري و ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ آن را در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ و در راﺑﻄﻪاش‬
‫ﺑﺎ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽاي ﮐﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ را ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري را ﻧﯿﺰ ﺷﮑﻮﻓﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﺶ را در روﻧﺪ ﻣﺪرﻧﯿﺰاﺳﯿﻮن در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ اﯾﻔﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ زﯾﺮا ﮐﻪ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺑﺮاي ﻋﻤﻞ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداراﻧﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻧﻘﺶ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري را در ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬

‫اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬

‫»اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﯾﮏ روﯾﺪاد ﺳﺎده ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﭘﯿﭽﯿﺪهاي از رﺧﺪادﻫﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ در ‪ 10‬ﺳﺎل‪ ،‬از ‪ 1789‬ﺗﺎ ‪ 1799‬ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬اﺑﺘﺪا‬
‫ﺗﻨﻬﺎ اﺻﻼﺣﺎت ﺳﺎده ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﯿﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺣﻮادث از ﮐﻨﺘﺮل رﻫﺒﺮان ﮔﺮوه ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻨﺪروﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻓﺰاﯾﻨﺪهاي ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﯿﺪﻧﺪ و ﺗﻐﯿﯿﺮ‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ رخ داد« )اﯾﺰداﻧﯽ‪1379 ،‬؛ ‪» .(3‬ﺳﺪه ي ﻧﻮزدﻫﻢ ﭘﯿﺪاﯾﺶ و ﭘﯿﺮوزي ﺳﻪ ﻣﮑﺘﺐ ﺑﺰرگ ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴﻢ و ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ را‬
‫دﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺮ اﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺨﺶ ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺖ اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺎﺑﻒ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫اون ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد‪}:‬ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن در ﻓﺮاﻧﺴﻪ رخ داده‪ ،‬ﭘﯿﺶ رو اﻧﻘﻼب دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮ و رﺳﻤﯽ ﺗﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ {.‬اﯾﻦ اﻧﻘﻼب‬
‫ﺟﺪﯾﺪ ﺗﻤﺎم اﻣﻮال را در اﺧﺘﯿﺎر دوﻟﺖ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﺎري اﯾﺠﺎد و ﺛﺮوت را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺎوي ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻓﮑﺎر در‬
‫روزﮔﺎر ﺑﺎﺑﻒ ﺧﯿﻠﯽ اﻓﺮاﻃﯽ ﺑﻮد‪ ...‬ﺑﺨﺶ ﻟﯿﺒﺮال اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﻮرژوازي ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن و ﺗﺠﺎري‬
‫ﮐﻪ اﻧﮕﻠﯿﺲ و آﻣﺮﯾﮑﺎ را ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮب ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﻓﮑﺮ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ و دوﻟﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻗﺪرت ﮐﻠﯿﺴﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻋﺪاﻟﺖ و اﻧﺼﺎف ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺛﺮوتﺷﺎن ﻣﺼﺎدره ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪266‬‬ ‫ﻣﺠﺘﺒﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاده ﻧﯿﮑﻮ‬

‫اﮐﺜﺮ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﻣﯿﺨﻮاﺳﺘﻨﺪ در روزﻫﺎي اﺧﯿﺮ اﻧﻘﻼب ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ .‬اﻋﻼﻣﯿﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ و ﺷﻬﺮوﻧﺪ‪ ،‬اﻓﮑﺎر آزادي ﺧﻮاﻫﺎﻧﻪي آنﻫﺎ را‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﺮد‪) «.‬اﯾﺰداﻧﯽ‪1379 ،‬؛ ‪ (10‬دوراﻧﺖ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »ﺧﺼﯿﺼﻪي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي زﻧﺪﮔﯽ اﻗﺘﺼﺎدي ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ روي ﮐﺎر آﻣﺪن‬
‫ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺎزرﮔﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻃﺒﻘﻪ‪ ،‬ﮐﻪ در دوران ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻟﻮﯾﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ و ﮐﻮﻟﺒﺮ روﻧﻖ ﺧﻮد را آﻏﺎز ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ از ﺟﺎدهﻫﺎ و ﺗﺮﻋﻪ‪-‬‬
‫ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺴﻬﯿﻞ داد و ﺳﺘﺪ ﮐﻤﮏ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮد؛ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﺸﺎﻏﻞ اداري ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‬
‫اي رﺳﯿﺪ و اﻣﻮر ﻣﺎﻟﯽ ﮐﺸﻮر را زﯾﺮ ﻧﻈﺎرت ﺧﻮد در آورد« )دوراﻧﺖ‪1378 ،‬؛ ‪.(6730‬‬

‫ﻋﻠﯿﺰاده درﺑﺎره ﻋﻠﺖﻫﺎي اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﻋﻠﻞ ﺑﺮوز اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻤﺎر اﻧﺪﮐﯽ از اﺷﺮاف ﮐﻪ در رﻓﺎه ﻣﺎدي ﮐﺸﻮر ﺳﻬﻢ‬
‫ﮐﻤﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﯾﺎ اﺻﻼ ﺳﻬﻤﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺑﺨﺶ ﻣﻌﺘﻨﺎﺑﻬﯽ از ﺛﺮوﺗﯽ را ﮐﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﺎن و روﺳﺘﺎﯾﯿﺎن ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻮرژوازي‬
‫از اﻣﻮر ﮐﺸﻮر ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬دوﻟﺖ ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ و اﺳﺮافﮐﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ آراي ﺗﻮدهﻫﺎي ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﺮد و ادارهي اﻣﻮر ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ اﺷﺮاف ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ارزش ﭘﻮل را اﺻﻼ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻧﻤﯽدادﻧﺪ« )ﻋﻠﯿﺰاده‪1389 ،‬؛ ‪ .(51‬اﯾﻨﺒﺎر ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻘﺶ ﺑﻮرژوازي در اﻧﻘﻼب‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ »ﻋﻠﺖ اﺳﺎﺳﯽ اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﺑﺮوز ﺷﮑﺎف در ﻣﯿﺎن واﻗﻌﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻃﺒﻘﻪي ﺑﻮرژوازي‬
‫در ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺗﻤﻠﮏ ﺛﺮوت از ﯾﮑﺴﻮ و ﻋﺪم ﺷﺮﮐﺖ آن در ﻗﺪرت دوﻟﺘﯽ از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻃﺒﻘﻪي ﻣﺘﻮﺳﻂ رو ﺑﻪ ﺑﺎﻻ‪ ،‬از ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ‬
‫آﮔﺎه و از ﻧﻘﺶ ﮐﻢاﻫﻤﯿﺖ ﺧﻮد ﻧﺎراﺿﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻗﺪرت ﮐﻠﯿﺴﺎ ﯾﮏﺳﻮم درآﻣﺪ ﮐﺸﻮر را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪاﺗﯽ را‬
‫ﺣﻔﻆ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﻤﻪي ﻓﺮاﻧﺴﻮﯾﺎن ﺗﺤﺼﯿﻞ ﮐﺮده آن را ﻗﺮون وﺳﻄﺎﯾﯽ و ﮐﻮدﮐﺎﻧﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻃﺒﻘﻪي ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣﺎﯾﻞ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﻧﻈﺎم‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ را ﺑﺮاﻧﺪازﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ آن را زﯾﺮ ﺗﺴﻠﻂ ﺧﻮد درآورد‪ .‬آنﻫﺎ ﺑﺎ دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽﺧﻮاﻫﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪي زﯾﺎدي داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪاي ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ در آن ﻫﻮش و ﺧﺮد ﻫﻤﻪي ﻃﺒﻘﺎت در ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري‪ ،‬ادارهي اﻣﻮر و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺸﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮﮔﺬار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢ‪-‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺎن آزادي از ﻗﯿﺪ ﻣﻘﺮرات دوﻟﺘﯽ ﯾﺎ ﻣﻘﺮرات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺻﻨﺎف در اﻣﻮر ﺻﻨﺎﯾﻊ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ« )دوﻻﻧﺪﻟﻦ‪1368 ،‬؛ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‬
‫ﻋﻠﯿﺰاده‪ .(52 ،‬وﻟﺰ درﺑﺎره اﺳﺎس اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »اﺳﺎس اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻧﺠﺒﺎ و ﮐﺸﯿﺸﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﻃﺒﻘﻪي ﻣﺘﻮﺳﻄﯽ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ از ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ دﻫﻘﺎﻧﺎن ﺑﺮاي از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدن ﻧﻈﺎم ﻓﺌﻮداﻟﯿﺘﻪ‪ ،‬و از ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ ﺗﻮدهاي ﺷﻬﺮي ﺑﺮاي ﺧﻨﺜﯽ ﮐﺮدن ارﺗﺶﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎه اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﯽﮐﺮد« )وﻟﺰ‪1376 ،‬؛ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻋﻠﯿﺰاده‪ .(52 ،‬ﺑﺎز ﺑﻪ ﻧﻘﺶ ﺗﺨﺮﯾﺒﯽ ﻧﻈﺎم ﻓﺌﻮداﻟﯿﺘﻪ و ﺑﻪ ﺳﺮ آﻣﺪن آن ﻧﻈﺎم و ﺗﻮﻟﺪ ﺑﻮرژاوزي ﭘﯽ ﺑﺮدﯾﻢ و‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﻤﻼت ﯾﺎدآور ﺟﻤﻼت ﻣﺎرﮐﺲ در ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ درﺑﺎره ﻓﺌﻮداﻟﯿﺴﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻓﺌﻮداﻟﯿﺴﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺷﯿﻮه اﺳﺘﺜﻤﺎر آﻧﺎن ﺑﺎ ﺷﯿﻮهي ﺑﻮرژوازي ﻓﺮق دارد‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن در اوﺿﺎع و ﺷﺮاﯾﻄﯽ اﺳﺘﺜﻤﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺿﻊ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻓﺮق‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و آن ﺷﯿﻮهﻫﺎ دﯾﮕﺮ ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻧﺸﺎن دادن اﯾﻨﮑﻪ ﭘﺮوﻟﺘﺎرﯾﺎي ﻣﺪرن در دورهي ﺳﻠﻄﻪي آﻧﺎن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻮرژوازي ﻣﺪرن ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺿﺮوري ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺧﻮد آنﻫﺎﺳﺖ« )ﻣﺎرﮐﺲ‪1398 ،‬؛ ‪.(69-68‬‬

‫دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﻧﻈﺎم ﺑﻮرژوازي ﻣﺪرن از ﻣﻨﻈﺮ ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﻣﺎرﮐﺲ‬

‫ﮐﺎرﻫﺎي اوﻟﯿﻪ ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺻﺒﻐﻪ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ دوران ﺑﻌﺪي آن ﮐﻪ اﻗﺘﺼﺎدي‪-‬ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻮدﻧﺪ اﻣﺎ ﻫﻤﺎن ﮐﺎرﻫﺎي اوﻟﯿﻪاش‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﻬﻢ و ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ »ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﻮﻻت ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﻣﺎرﮐﺲ ﺟﻮان و ﭘﯿﺮ را ﻣﻌﮑﻮس ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوزه آﺛﺎر اوﻟﯿﻪ ﻣﺎرﮐﺲ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﻬﺎ ﺗﺎ اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺣﺎﺿﺮ ﮐﺎﻣﻼ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺶ از آﺛﺎر دوران ﭘﺨﺘﮕﯽ‬
‫او ﺟﻠﺐ ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﻓﺮﻫﺎدﭘﻮر‪1383 ،‬؛ ‪ .(23‬ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖ ﻫﻢ ﺟﺰو ﻫﻤﯿﻦ آﺛﺎر اوﻟﯿﻪ ﻣﺎرﮐﺲ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ »آﺛﺎر اوﻟﯿﻪ ﻣﺎرﮐﺲ‬
‫ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﻘﺪ ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ ﺑﻠﮑﻪ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل از ﺗﺠﻠﯿﺎت ﺷﺎﺧﺺ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺪرﻧﯿﺴﺘﯽ اﺳﺖ« )ﻫﻤﺎن؛ ‪.(24‬‬
‫ﻣﺠﺘﺒﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاده ﻧﯿﮑﻮ‬ ‫‪267‬‬

‫درﺑﺎره ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﺣﺮفﻫﺎي زﯾﺎدي ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» .‬ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﺛﺮ ﺑﺰرگ ﻫﻨﺮي ﻣﺪرﻧﯿﺴﺖ اﺳﺖ« )ﺑﺮﻣﻦ؛‬
‫‪ (126‬اﻧﮕﻠﺲ در ﭘﯿﺶﮔﻔﺘﺎرش ﺑﺮ ﮐﺘﺎب ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪي ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﺗﺎ ﺣﺪي اﻧﻌﮑﺎس ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪي ﺟﻨﺒﺶ ﻧﻮﯾﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﮐﺎرﮔﺮ‬
‫از ﺳﺎل ‪ 1848‬ﺗﺎﮐﻨﻮن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﭘﺮ ﺗﯿﺮاژﺗﺮﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﺗﻤﺎم ادﺑﯿﺎت ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺘﯽ و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣﺤﺼﻮل‬
‫آن و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﻣﺸﺘﺮك ﻣﯿﻠﯿﻮنﻫﺎ ﻧﻔﺮ از ﮐﺎرﮔﺮان ﺗﻤﺎم ﮐﺸﻮرﻫﺎ از ﺳﯿﺒﺮي ﺗﺎ ﮐﺎﻟﯿﻔﺮﻧﯿﺎ اﺳﺖ« )اﻧﮕﻠﺲ‪ ،‬ﭘﯿﺶﮔﻔﺘﺎر ﺑﺮ ﭼﺎپ آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺳﺎل‬
‫‪ 1890‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖ‪1398 ،‬؛ ‪ .(31‬ﺗﺮوﺗﺴﮑﯽ در ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺟﻮان اﯾﻦ ﺑﯿﺎﻧﯿﻪ )ﻣﺎرﮐﺲ ‪ 29‬ﺳﺎﻟﻪ و اﻧﮕﻠﺲ ‪ 27‬ﺳﺎﻟﻪ( ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ ﮐﺲ دﯾﮕﺮي ﭘﯿﺶ از اﯾﺸﺎن ﺑﻪ آﯾﻨﺪهي دورﺗﺮي‬
‫ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ« )ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﺮوﺗﺴﮑﯽ ﺑﺮ ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ در اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1937‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖ‪1398 ،‬؛ ‪ .(9‬ﺗﺮوﺗﺴﮑﯽ در ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪﻣﻪاش ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺷﮑﺎﻓﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ »ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺷﮑﺎﻓﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﺧﺎص در رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدي ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1867‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي ﻣﺎرﮐﺲ در ﺷﮑﻞ ﻧﻬﺎﯾﯽاش در ﮐﺘﺎب ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺗﺸﺮﯾﺢ ﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﭘﯿﺶ از آن‪ ،‬در ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺧﻄﻮط اﺻﻠﯽ‬
‫اﯾﻦ ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺗﻤﺎم ﻃﺮح رﯾﺰي ﺷﺪه اﺳﺖ« )ﻫﻤﺎن؛ ‪.(11‬‬

‫ﺑﺮﻣﻦ درﺑﺎره ﺑﺨﺶ اول ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻮرژواﻫﺎ و ﭘﺮوﻟﺘﺮﻫﺎ ﻧﺎم دارد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺨﺶ اول ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻮرژوازي و ﭘﺮوﻟﺘﺎرﯾﺎ‪ ،‬ﻣﺮوري اﺳﺖ ﺑﺮ‬
‫آﻧﭽﻪ اﮐﻨﻮن ﺟﺮﯾﺎن ﻣﺪرﻧﯿﺰاﺳﯿﻮن ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﺻﺤﻨﻪ را ﺑﺮاي وﻗﻮع واﻗﻌﻪاي ﻣﯽآراﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺎرﮐﺲ اوج اﻧﻘﻼﺑﯽ آن ﺟﺮﯾﺎن‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪) .‬ﺑﺮﻣﻦ؛ ‪ .(113-112‬ﻣﺎرﮐﺲ در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺑﺎرز ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري اﺷﺎره دارد »ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻮرژواﯾﯽ‪ ،‬ﮐﻪ از‬
‫ﻣﯿﺎن وﯾﺮاﻧﻪﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻓﺌﻮداﻟﯽ ﺳﺮ ﺑﺮ ﮐﺸﯿﺪه‪ ،‬ﺗﻀﺎدﻫﺎي ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ را از ﺑﯿﻦ ﻧﺒﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺒﻘﺎت‬
‫ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ ﺟﺪﯾﺪ ﺳﺘﻢ و اﺷﮑﺎل ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺒﺎرزه را ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻃﺒﻘﺎت‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ و اﺷﮑﺎل ﮐﻬﻨﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺼﺮ ﻣﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻮرژوازي‪،‬‬
‫داراي وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺎرزي اﺳﺖ ﺧﺎص ﺧﻮد‪ :‬اﯾﻦ ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺗﺨﺎﺻﻤﺎت ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ را ﺷﻔﺎف ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ‪ ،‬ﺑﻪ دو اردوﮔﺎه‬
‫ﺑﺰرگ ﻣﺘﺨﺎﺻﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ دو ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺰرگ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ روﯾﺎروي ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﯾﺴﺘﺎدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻮرژوازي و ﭘﺮوﻟﺘﺎرﯾﺎ« )ﻣﺎرﮐﺲ‪،‬‬
‫‪1398‬؛ ‪ .(37‬ﻣﺎرﮐﺲ در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در آن ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮐﺎرﮔﺎﻫﯽ ﺟﺎي ﻧﻈﺎم ﻓﺌﻮداﻟﯽ ﺻﻨﻌﺖ را ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫ﺑﻮرژوازي و اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ‬

‫ﻣﺎرﮐﺲ در ﺳﯿﺮ ﺗﻮﺿﯿﺨﺶ درﺑﺎره ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آن ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ »ﺑﺎزارﻫﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن رﺷﺪ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯿﺰان ﺗﻘﺎﺿﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﻻ رﻓﺖ‪ .‬ﺣﺎﻻ دﯾﮕﺮ ﺣﺘﯽ ﮐﺎرﮔﺎه ﻫﻢ ﺗﮑﺎﻓﻮ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬دﯾﺮي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺎر و ﻣﺎﺷﯿﻦ در ﺻﻨﻌﺖ اﻧﻘﻼب ﺑﭙﺎ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﺎي ﮐﺎرﮔﺎهﻫﺎ را ﺻﻨﻌﺖ ﻏﻮل ﭘﯿﮑﺮ ﻣﺪرن‪ ،‬و ﺟﺎي ﻃﺒﻘﻪي ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺻﻨﻌﺘﯽ را ﻣﯿﻠﯿﻮﻧﺮﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﯽ‪ ،‬رﻫﺒﺮان ﮐﻞ ارﺗﺶﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﯽ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻮرژواﻫﺎي ﻣﺪرن‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ« )ﻫﻤﺎن؛ ‪ .(38‬ﻣﺎرﮐﺲ در ﺟﻠﺪ اول ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ درﺑﺎره اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ و ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ اﯾﻦ دو را ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري و ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ را ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻣﯽداﻧﺪ و ﻻاﻗﻞ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري را ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻨﻨﺪه ﭘﺮوژه ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬از ﭘﯽ ﺗﻮﻟﺪ‬
‫ﻣﮑﺎﻧﯿﺰاﺳﯿﻮن و ﺻﻨﻌﺖ ﻣﺪرن‪ ...‬ﺳﯿﻠﯽ ﺑﻨﯿﺎن ﮐﻦ ﺟﺎري ﺷﺪ ﮐﻪ در ﺷﺪت و ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ ﻣﺜﻞ ﺑﻬﻤﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﻪ ﻣﺮزﻫﺎ و ﺣﺪود اﺧﻼﻗﯽ و‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺳﻨﯽ و ﺟﻨﺴﯽ‪ ،‬روﺷﻨﺎﯾﯽ و ﺗﺎرﯾﮑﯽ را درﻫﻢ ﺷﮑﺴﺖ‪ .‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﭘﯿﺮوزياش را ﺟﺸﻦ ﮔﺮﻓﺖ« )ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺟﻠﺪ اول ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺑﺮﻣﻦ‪،‬‬
‫‪.(109 ،1392‬‬

‫ﻣﺎرﮐﺲ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺑﻮرژوازي ﻣﯽﭘﺮدازد و ﻧﻘﺶ ﺑﻮرژوازي را در ﺻﻨﻌﺖ ﻣﺪرن ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ »ﺻﻨﻌﺖ ﻣﺪرن‪ ،‬ﺑﺎزار ﺟﻬﺎﻧﯽ را اﯾﺠﺎد‬
‫ﮐﺮد‪ ...‬اﯾﻦ ﺑﺎزار ﺑﺎﻋﺚ رﺷﺪ ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهي ﺗﺠﺎرت‪ ،‬درﯾﺎﻧﻮردي و ارﺗﺒﺎط از ﻃﺮﯾﻖ ﺧﺸﮑﯽ ﺷﺪ‪ ...‬ﺑﻮرژوازي ﻧﯿﺰ رﺷﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﺧﻮد را‬
‫‪268‬‬ ‫ﻣﺠﺘﺒﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاده ﻧﯿﮑﻮ‬

‫اﻓﺰاﯾﺶ داد و ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪاي را ﮐﻪ از ﻗﺮون وﺳﻄﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد از ﺻﺤﻨﻪي ﻋﻤﻞ ﺑﯿﺮون راﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮرژوازي‬
‫ﻣﺪرن ﺧﻮد ﻣﺤﺼﻮل ﯾﮏ ﺳﯿﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽ رﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻧﻘﻼب در ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﻣﺒﺎدﻟﻪ اﺳﺖ« )ﻣﺎرﮐﺲ؛ ‪ .(38‬و اﯾﻦ‬
‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ اﺑﺘﺪا اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ را اﯾﺠﺎد ﮐﺮد و در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﻮال ﮐﻪ ﭼﺮا اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ؟ وﯾﻞ دوراﻧﺖ‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ و در ﺳﯿﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪» :‬زﯾﺮا ﺳﻮدﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ از ﺗﺠﺎرت‬
‫وﺳﯿﻌﺶ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪاي ﻣﯽ اﻧﺒﺎﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻣﺠﺎري ﺗﺎزهي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري ﺑﻮد؛ زﯾﺮا اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻧﺠﺒﺎي ﺧﻮد و ﺑﻪ ﺛﺮوتﻫﺎي آﻧﺎن‬
‫اﺟﺎزه ﻣﯽداد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت و ﺻﻨﻌﺖ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﮐﺮدن ﭘﯿﺶ روﻧﺪهي داﻣﺪاري ﺑﻪ ﺟﺎي ﮐﺸﺎورزي دﻫﻘﺎﻧﺎن را از ﻣﺰارع ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ‬
‫ﮐﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬و دﻫﻘﺎﻧﺎن در اﯾﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻧﯿﺮوي ﮐﺎرﮔﺮي ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮاي ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎ را اﻓﺰاﯾﺶ دادﻧﺪ « )دوراﻧﺖ؛ ‪ .( 6481,1378‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻘﺶ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري در اﯾﺠﺎد اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﭘﯽ ﺑﺮدﯾﻢ‪ .‬ﻣﺎرﮐﺲ درﺟﺎﯾﯽ از ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﺻﻨﻌﺖ ﻣﺪرن‪ ،‬ﮐﺎرﮔﺎه ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺘﺎدﮐﺎر‬
‫ﭘﺪراﻧﻪ را ﺑﺪل ﺑﻪ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪي ﺑﺰرگ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺻﻨﻌﺘﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ« )ﻣﺎرﮐﺲ‪ .(46 ،‬وﯾﻞ دوراﻧﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﺻﻨﺎف ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ آن را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮي ﺗﻘﺎﺿﺎﻫﺎي رو ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﺑﺎزار ﻫﺎي داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ در درﺟﻪي اول ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﺠﺎد ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي‬
‫ﯾﮏ ﺷﻬﺮ و ﺣﻮﻣﻪي آن را ﺑﺮآورﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺮرات ﻗﺪﯾﻤﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﻠﻮي اﺧﺘﺮاﻋﺎت‪ ،‬رﻗﺎﺑﺖﻫﺎ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺗﺎزه را ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺖ و ﭘﺎي آﻧﻬﺎ را‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﺗﻬﯿﻪي ﻣﻮاد ﺧﺎم از ﻣﻨﺎﺑﻊ دور دﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺑﺮاي ﮔﺴﺘﺮش ﺗﻮﻟﯿﺪات ﯾﺎ ﻃﺮحﻫﺎ‪ ،‬و ﺗﺎﻣﯿﻦ ﯾﺎ اﻧﺠﺎم‬
‫ﺳﻔﺎرﺷﺎت از ﺧﺎرج ﻣﺠﻬﺰ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ اﺳﺘﺎدان اﺻﻨﺎف ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻃﺮاﺣﺎن }ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﻮر ﺗﺠﺎري را ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ و اراﺋﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ{ دادﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻃﺮاﺣﺎن راهﻫﺎي ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدن ﭘﻮل‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮدن ﯾﺎ اﯾﺠﺎد ﺗﻘﺎﺿﺎ‪ ،‬ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻣﻮاد ﺧﺎم‪ ،‬و ﺳﺎزﻣﺎن دادن ﻣﺎﺷﯿﻦ آﻻت و‬
‫اﻓﺮاد را‪ ،‬آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺎزارﻫﺎﯾﯽ در ﻫﺮ ﮔﻮﺷﻪي ﺟﻬﺎن ﮐﺎﻻ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ« )دوراﻧﺖ؛ ‪ .(6482,1378‬وﯾﻞ دوراﻧﺖ در ﺟﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻘﺶ اﻓﺰاﯾﺶ دادن ﮐﺎﻻﻫﺎ و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺎر ﺗﻮﺳﻂ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻓﺰاﯾﺶ دادن ﮐﺎﻻﻫﺎ در ﻣﻘﺎم ﺗﺮاﮐﻢ ﺑﯽاﻧﺘﻬﺎي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮐﻪ از‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري اﺳﺖ و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺟﺰو ﻧﻈﺎم ﺑﻮرژواﯾﯽ اﺳﺖ »ﻗﺪم ﺑﻌﺪي اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻨﮏ داراي ﻣﻮاد ﻻزم‪ ،‬ﺳﻮﺧﺖ‬
‫و وﺳﯿﻠﻪي ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ اﻓﺰاﯾﺶ ﮐﺎﻻ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﺎﺷﯿﻦ آﻻﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ آﻧﻬﺎ در ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺗﺴﺮﯾﻊ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﯾﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از‬
‫ﻫﻤﻪ در ﺻﻨﻌﺖ ﻧﺴﺎﺟﯽ ﻣﺤﺴﻮس ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮدم ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻟﺒﺎس ﺑﺮ ﺗﻦ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺳﺮﺑﺎزان و دﺧﺘﺮان ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻣﺴﺤﻮر اﻟﺒﺴﻪي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺒﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪاري ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ در ﺣﺎل اﻓﺰاﯾﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1753‬ﻣﻘﺪار ﭘﻨﺒﻪ اي ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﮕﺴﺘﺎن وارد ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺪود‬
‫ﻫﺰار و ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﺗﻦ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻘﺪار در ‪ 1789‬ﺑﻪ ﺣﺪود ﭘﺎﻧﺰده ﻫﺰار ﺗﻦ ﺑﺎﻟﻎ ﺷﺪ؛ ﮐﺎرﮔﺮان دﺳﺘﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﭘﻨﺒﻪ را ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﺗﻘﺎﺿﺎﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻻي ﺗﻤﺎم ﺷﺪه درآورﻧﺪ‪ .‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺎر‪ ،‬ﮐﻪ در رﺷﺘﻪي ﭘﺎرﭼﻪ ﺑﺎﻓﯽ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﺧﺘﺮاع ﻣﺎﺷﯿﻦ را‬
‫ﻣﻄﺮح و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﺮد« )دوراﻧﺖ؛‪ .(6484 ,1378‬وﯾﻞ دوراﻧﺖ در ﻗﺴﻤﺘﯽ درﺑﺎره ﯾﮑﯽ از ﻧﺘﺎﯾﺞ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ‬
‫اﻫﻤﯿﺖ و ﻣﻘﺎم اﻗﺘﺼﺎد را ﺑﺎﻻ ﺑﺮد و ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ اﻗﺘﺼﺎدي ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻧﻘﻼب اﻓﺮاد را ﻋﺎدت داد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺿﻮاﺑﻂ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل ﻣﺎدي ﻓﮑﺮ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ؛ و ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﻣﮑﺎﻧﯿﺴﺘﯽ زﯾﺴﺖ ﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻼش ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﯿﺢ ﮐﻠﯿﻪي ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت و ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻤﻠﯿﺎت‬
‫ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺷﺪ‪) «.‬دوراﻧﺖ‪1378 ،‬؛ ‪ .(6493‬و اﯾﻦ ﻣﺎدي ﻓﮑﺮ ﮐﺮدن دﻗﯿﻘﺎ در ﻫﻤﺎن راﺳﺘﺎي ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ ﻣﺎرﮐﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯽ آن ﮐﻤﮏ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻋﻘﻼﯾﯽ ﺷﺪن و اﻓﺴﻮنزداﯾﯽ‬

‫ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﻪ ﺧﺼﻠﺖ ﻋﻘﻼﻧﯽ ﺷﺪن در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮرژواﯾﯽ ﻣﺪرن ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﺎﮐﺲ وﺑﺮ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ »ﺑﻮرژوازي‪ ،‬ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﻞ‬
‫اﻣﻮر ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻓﺌﻮداﻟﯽ‪ ،‬ﭘﺪرواراﻧﻪ و ﺑﺎﺻﻔﺎ‪ ،‬ﺧﻂ ﺑﻄﻼن ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻮرژوازي‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻘﺎوت‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻋﻼﯾﻖ ﻣﻌﺠﻮن‬
‫ﻓﺌﻮداﻟﯽ را‪ ،‬ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺳﺮوران ﻃﺒﯿﻌﯽاش ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽزد‪ ،‬از ﻫﻢ ﮔﺴﺴﺘﻪ و ﺑﯿﻦ اﻧﺴﺎن و اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺠﺰ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﯽ ﺻﺮف و‬
‫ﻣﺠﺘﺒﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاده ﻧﯿﮑﻮ‬ ‫‪269‬‬

‫ﭘﺮداﺧﺖﻫﺎي ﻧﻘﺪي ﺑﯽﻋﺎﻃﻔﻪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭘﯿﻮﻧﺪ دﯾﮕﺮي ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻮرژوازي‪ ،‬ﻣﻠﮑﻮﺗﯽﺗﺮﯾﻦ ﺟﺬﺑﻪﻫﺎي ﻫﯿﺠﺎن ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﺷﻮر و ﺣﺮارت‬
‫ﺟﻮاﻧﻤﺮدي و اﺣﺴﺎسﮔﺮاﯾﯽ ﺑﺪوي را در آبﻫﺎي ﯾﺦ ﺣﺴﺎﺑﮕﺮيﻫﺎي ﺧﻮدﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪ ﻏﺮق ﮐﺮده اﺳﺖ« )ﻣﺎرﮐﺲ‪1398 ،‬؛ ‪ .(40-39‬وﯾﻞ دوراﻧﺖ‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎره ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »ﻫﻢ ﮐﺎرﻓﺮﻣﺎ و ﻫﻢ ﮐﺎرﮔﺮ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﻋﺎدتﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻬﺎرتﻫﺎ‪ ،‬و رواﺑﻂ ﺧﻮد را‬
‫ﻋﻮض ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﮐﺎرﻓﺮﻣﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ روزاﻧﻪي ﮐﺎرﮔﺮ و ﺟﺎ ﺑﻪ ﺟﺎ ﺷﺪن ﺳﺮﯾﻌﺘﺮ آﻧﺎن ﺳﺮ و ﮐﺎر داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﮐﺎرﮔﺮان از دﺳﺖ داد و‬
‫ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ آﺷﻨﺎﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﮐﺎر ﻣﺸﺘﺮك ﻣﺸﻐﻮلاﻧﺪ ﻧﻨﮕﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺟﺰاﯾﯽ در ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎت و‬
‫اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻌﯿﺎر ﻗﻀﺎوت درﺑﺎرهي آﻧﻬﺎ ﺳﻮد اﺳﺖ )دوراﻧﺖ؛ ‪.(6488,1378‬‬

‫دﮔﺮدﯾﺴﯽ ارزﺷﻬﺎ‬

‫ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﻪ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪن ارزشﻫﺎي ﻣﺪرن اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ »ﺑﻮرژوازي از ﺗﻤﺎم ﺣﺮﻓﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺷﺮﯾﻒ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و اﻋﺠﺎب ﺗﻮام ﺑﺎ‬
‫اﺣﺘﺮام ﻣﺮدم را ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻠﺐ ﺣﺮﻣﺖ و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺰﺷﮏ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﮐﺸﯿﺶ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ و داﻧﺸﻤﻨﺪ را ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺘﮕﺬاران اﺟﯿﺮ و‬
‫ﻣﺰدﺑﮕﯿﺮش ﺑﺪل ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻮرژوازي ﻟﻔﺎف اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﯽ ﺧﺎﻧﻮده را از ﭼﻬﺮهي آن ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﭘﻮﻟﯽ ﺻﺮف‬
‫ﺗﻘﻠﯿﻞ داده اﺳﺖ« )ﻣﺎرﮐﺲ‪1398 ،‬؛ ‪ .(40‬دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺎرﮐﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﺑﻮرژوازي ﻫﺎﻟﻪ ﺗﻘﺪس را از ﻣﯿﺎن ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ از‬
‫دﯾﺪ ﺑﺮﻣﻦ »ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺪون ﻫﺎﻟﻪ ﺗﻘﺪس ﻣﺤﺴﻨﺎﺗﯽ ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ زﻧﺪﮔﯽ وﺿﻌﯿﺖ ﺗﺴﺎوي ﻣﻌﻨﻮي را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﻫﺮﻗﺪر ﺑﻮرژوازي ﻣﺪرن ﻗﺪرﺗﻬﺎي ﻣﺎدي ﻋﻈﯿﻤﯽ ﺑﺮ ﮐﺎرﮔﺮان و ﯾﺎ دﯾﮕﺮان اﻋﻤﺎل ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺑﺮﺗﺮي ﻣﻌﻨﻮي و روﺣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻃﺒﻘﺎت ﺣﺎﮐﻤﻪ‬
‫ﻗﺒﻠﯽ وﺟﻮد آن را در ﺧﻮد ﺑﺪﯾﻬﯽ ﻣﯽاﻧﮕﺎﺷﺘﻨﺪ دﺳﺖ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر در ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد و ﺑﺎ دﯾﮕﺮي در ﺳﻄﺢ و ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ‬
‫واﺣﺪ روﺑﺮو ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ« )ﺑﺮﻣﻦ؛ ‪.(141‬‬

‫ﻣﺎرﮐﺲ در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺑﻮرژوازي در ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﻗﺮون وﺳﻄﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬

‫در ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺑﻮرژوازي‬

‫ﺑﺮﻣﻦ درﺑﺎره اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »آﻧﭽﻪ ﻣﺎرﮐﺲ در ﭼﻨﺪ ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻌﺪي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﺑﻬﺖ آور اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻣﺎرﮐﺲ‬
‫ﺑﺮاي ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺑﻮرژوازي آﻣﺪه اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮاي دﻓﻦ آن‪ .‬او ﺑﺎ ﺷﻮر و ﺷﻮق و ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ از آﺛﺎر و اﻓﮑﺎر و دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﺑﻮرژوازي ﺳﺘﺎﯾﺶ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﻣﺎرﮐﺲ در اﯾﻦ ﺻﻔﺤﺎت ﻋﻤﯿﻘﺘﺮ و ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪﺗﺮ از ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻋﻀﺎي اﯾﻦ ﻃﺒﻘﻪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﺪ‪ .‬ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮرژواﻫﺎ ﺑﺎ ﺷﮕﻔﺘﯽ درﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﺗﺎﺑﻪﺣﺎل ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮد را ﺑﺴﺘﺎﯾﻨﺪ« )ﺑﺮﻣﻦ؛ ‪.(114‬‬

‫ﺑﻮرژوازي و ﭘﺮورش ﻗﺎﺑﻠﯿﺖﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرات ﻣﺎرﮐﺲ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ »ﺑﻮرژوازي ﻓﺎش ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ زورﻧﻤﺎﯾﯽﻫﺎي ﺧﺸﻦ‬
‫ﻗﺮون وﺳﻄﯽ –ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﺠﻌﯿﻦ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ از آن ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ -‬ﻣﮑﻤﻞ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺗﻦ آﺳﯿﺎﯾﯽ ﺑﯽﺣﺪ و ﺣﺴﺎﺑﺸﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻮرژوازي‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻋﺎﻣﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﻧﺴﺎن ﭼﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﻮرژوازي ﻋﺠﺎﯾﺒﯽ ﭘﺪﯾﺪ آورده ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ‬
‫ﺑﺮﺗﺮ از اﻫﺮام ﻣﺼﺮ‪ ،‬آبراهﻫﺎي روم و ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎي ﮔﻮﺗﯿﮏ اﺳﺖ؛ ﺑﻮرژوازي ﺑﺴﯿﺞﻫﺎﯾﯽ را داﻣﻦ زده ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻣﻠﻞ و‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺻﻠﯿﺒﯽ ﺳﺎﯾﻪ اﻓﮑﻨﺪهاﻧﺪ« )ﻣﺎرﮐﺲ؛ ‪.(40‬‬
‫‪270‬‬ ‫ﻣﺠﺘﺒﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاده ﻧﯿﮑﻮ‬

‫ﺷﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﺳﻮاﻟﯽ ﭘﯿﺶ ﺑﯿﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ ﺑﻮرژواﻫﺎ ﭼﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺰاور ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﺎرﮐﺲاﻧﺪ؟ ﻣﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻮال ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻋﺒﺎرات‬
‫ﺑﺮﻣﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮﻣﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮرژوازي ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﭼﻪ ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﺎر‬
‫ﺑﯿﺎورد »ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎرﮐﺲ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮرژوازي روﯾﺎﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮان و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان و روﺷﻨﻔﮑﺮان ﻓﻘﻂ در ﺳﺮ ﭘﺮوراﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻼ ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ« )ﺑﺮﻣﻦ؛ ‪ .(115‬و دوﻣﯿﻦ آن‪ ،‬رﻫﺎﻧﯿﺪن اﻧﮕﯿﺰش و ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺪاوم ﺑﺮاي ﻗﯿﺎم و ﻧﻮﺳﺎزي ﭘﯿﺎﭘﯽ‪.‬‬

‫ﺑﺮﻣﻦ ﺑﻪ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻤﯽ درﺑﺎره آﻧﭽﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎرﮐﺲ اﻫﻤﯿﺖ دارد اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ »اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺎرﮐﺲ ﺧﻮد را ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺖ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬در وﻫﻠﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ‬
‫آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي ﻣﺎدي ﺑﻮرژوازي ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑﺮاي او اﻫﻤﯿﺖ دارد‪ ،‬ﺟﺮﯾﺎﻧﻬﺎ و ﻗﺪرﺗﻬﺎ و ﺗﺠﻠﯿﺎت ﺗﻮان و زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ« )ﺑﺮﻣﻦ؛‬
‫‪ .(115‬ﺑﺮﻣﻦ در اداﻣﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﻋﯿﺐ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ‪-‬‬
‫داري ﻫﻤﻪ را ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺣﺘﯽ وادار ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را ﺗﺤﻮل ﺑﺨﺸﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺮدم ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻣﺤﺪود و ﻣﺨﺪوش ﺗﺤﻮل ﭘﯿﺪا ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آن ﺧﺼﺎﯾﺺ و اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎ و اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺎزار ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ )و اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ زودرس( رﺷﺪ و ﺗﺤﻮل ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﭼﻨﺎن ﺷﺘﺎب و اﺿﻄﺮاﺑﯽ از آﻧﻬﺎ ﮐﺎر ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دﺳﺖ آﺧﺮ ﭼﯿﺰي از آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي در درون ﻣﺎ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎزاري ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﯾﺎ وﺣﺸﯿﺎﻧﻪ ﺳﺮﮐﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﺪم اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﭘﻮﺳﺪ ﯾﺎ اﺻﻼ ﺑﺨﺖ ﺷﮑﻔﺘﻦ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ« )ﻫﻤﺎن؛ ‪.(119‬‬

‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﻮرژوازي ﺑﺎ اﻧﻘﻼﺑﯽ داﯾﻢ‪ :‬ﻣﺎرﮐﺲ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »ﺑﻮرژوازي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون اﯾﺠﺎد اﻧﻘﻼب داﯾﻤﯽ در اﺑﺰار ﺗﻮﻟﯿﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ در‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺗﻮﻟﯿﺪ‪ ،‬و ﺗﻮام ﺑﺎ آﻧﻬﺎ در ﮐﻞ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﯿﺎت ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ‪ ،‬ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﮐﻬﻦ ﺗﻮﻟﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪاش‪ ،‬اوﻟﯿﻦ ﺷﺮط اداﻣﻪي ﺣﯿﺎت ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي ﻃﺒﻘﺎت ﺻﻨﻌﺘﯽ ﭘﯿﺶ از ﺑﻮرژوازي ﺑﻮد« )ﻣﺎرﮐﺲ؛ ‪ .(41‬ﻣﺎرﮐﺲ در اداﻣﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻌﺮوف ﺧﻮدش ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ در وﺻﻒ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮرژواﯾﯽ ﻣﺪرن ﮔﻔﺘﻪ »ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺗﺜﺒﯿﺖ ﺷﺪه و ﻣﻨﺠﻤﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺗﻌﺼﺒﺎت و‬
‫اﻋﺘﻘﺎدات ﻗﺪﯾﻤﯽ و ﻣﻘﺪس ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﻨﺎر زده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﮐﻠﯿﻪي ﻣﻨﺎﺳﺒﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﻗﻮام ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺴﻮخ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺟﺎﻣﺪ و ﻣﻨﺴﺠﻢ اﺳﺖ ﺗﺒﺨﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻫﻮا ﻣﯽرود‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﻣﻘﺪس اﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ و ﺑﺸﺮ ﺳﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﺠﺒﻮر اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫ﺣﻮاس ﺟﻤﻊ ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ واﻗﻌﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد‪ ،‬و ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺧﻮد ﺑﺎ ﻫﻤﻨﻮﻋﺶ‪ ،‬روﺑﺮو ﺷﻮد« )ﻣﺎرﮐﺲ؛ ‪ .(41‬ﻣﺎرﮐﺲ در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻏﻮﻏﺎ ﺑﻪ ﭘﺎ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ و در ﻫﻤﯿﻦ ﻋﺒﺎرت ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﺣﺮف ﺑﺮﻣﻦ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ »ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﻣﺒﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﺼﯿﺮﺗﻬﺎي ﻋﻤﯿﻖ ﻣﺪرﻧﯿﺴﺘﯽ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‬
‫ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺑﺮﺧﯽ از ژرﻓﺘﺮﯾﻦ ﺗﻀﺎدﻫﺎي دروﻧﯽ آن اﺳﺖ« )ﺑﺮﻣﻦ؛ ‪ (112‬ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮرژواﯾﯽ ﻣﺪرن در اﯾﻦ‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻮرژوازي و ﺧﺼﻠﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺷﺪن‪» :‬ﺑﻮرژوازي از ﻃﺮﯾﻖ اﺳﺘﺜﻤﺎر ﺑﺎزار ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﻣﺼﺮف در ﺗﻤﺎم ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺧﺼﻠﺖ ﻫﻤﻪ‪-‬ﺟﻬﺎﻧﯽ‬
‫داده اﺳﺖ‪ ...‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻋﺰﻟﺖ ﮔﺰﯾﻨﯽ ﻣﺤﻠﯽ و ﻣﻠﯽ ﻗﺪﯾﻢ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮدﮐﻔﺎﯾﯽ‪ ،‬اﯾﻨﮏ ﺑﺎ ارﺗﺒﺎط ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ و ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﻣﻠﻞ ﺟﻬﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﻣﻮاﺟﻬﯿﻢ؛ و اﯾﻦ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺎدي‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻓﮑﺮي ﻧﯿﺰ ﺣﺎﮐﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﺛﺎر ﻓﮑﺮي ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﻠﻞ ﺟﻬﺎن ﺑﺪل ﺑﻪ داراﯾﯽ ﺟﻤﻌﯽ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﮑﺮوي و ﺗﻨﮓ ﻧﻈﺮي ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ‪ ،‬ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﮔﺮدد و از ﻣﯿﺎن ادﺑﯿﺎت ﻣﻠﯽ و ﻣﺤﻠﯽ ﺑﯽﺷﻤﺎر‪ ،‬اﯾﻨﮏ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم ادﺑﯿﺎت ﺟﻬﺎﻧﯽ در ﺣﺎل ﺧﯿﺰش اﺳﺖ« )ﻣﺎرﮐﺲ‪ .(42-41 ،‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ آﺛﺎر ﻓﮑﺮي ﻧﺰد ﻣﺎرﮐﺲ و ﻧﻘﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﻮرژوازي ﺑﺮ ﺑﯿﻦ‪-‬‬
‫اﻟﻤﻠﻠﯽ ﺷﺪن ﮐﺎر ﻓﮑﺮي اﯾﺠﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ ﭘﯽ ﺑﺮدﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺷﻬﺮي ﮐﺮدن روﺳﺘﺎﯾﯿﺎن و ﻣﺘﻤﺪن ﮐﺮدن ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪» :‬ﺑﻮرژوازي‪ ،‬روﺳﺘﺎ را ﺗﺎﺑﻊ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺷﻬﺮﻫﺎي‬
‫ﻋﻈﯿﻢ ﺑﻪ ﭘﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺷﻬﺮي را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖ روﺳﺘﺎ اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﺪ و‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻣﻌﺘﻨﺎﺑﻬﯽ از ﺟﻤﻌﯿﺖ را از ﺑﻼﻫﺖ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫روﺳﺘﺎﯾﯽ رﻫﺎﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ روﺳﺘﺎ را ﺗﺎﺑﻊ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﮐﺮده‪ ،‬ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻏﯿﺮﻣﺘﻤﺪن و ﻧﯿﻤﻪ ﻣﺘﻤﺪن را ﺗﺎﺑﻊ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺘﻤﺪن‪ ،‬ﻣﻠﻞ‬
‫روﺳﺘﺎﯾﯽ را ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻠﻞ ﺑﻮرژواﯾﯽ‪ ،‬ﺷﺮق را ﺗﺎﺑﻊ ﻏﺮب ﮐﺮده اﺳﺖ« )ﻣﺎرﮐﺲ؛ ‪.(43-42‬‬
‫ﻣﺠﺘﺒﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاده ﻧﯿﮑﻮ‬ ‫‪271‬‬

‫ﺑﻮرژوازي و ﭘﺮوژهﻫﺎي ﻋﻤﺮاﻧﯽ‪ :‬ﺑﺮﻣﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ‪ ،‬درﺑﺎره دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﺑﻮرژواﯾﯽ ﻣﺪرن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »اﺳﺘﻌﺪاد‬
‫ﺑﻮرژوازي در ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻧﺨﺴﺖ در ﭘﺮوژهﻫﺎي ﻋﻈﯿﻢ ﻋﻤﺮاﻧﯽ ﺑﺮوز ﮐﺮده اﺳﺖ –ﮐﺎرﮔﺎﻫﻬﺎ و ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﭘﻠﻬﺎ و آﺑﺮاﻫﻬﺎ و راهآﻫﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺑﻨﺎﻫﺎي‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ دﺳﺘﺎورد ﻓﺎوﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ -‬اﯾﻦ ﺑﻨﺎﻫﺎ‪ ،‬اﻫﺮام و ﮐﺎﺗﺪراﻟﻬﺎي ﻋﺼﺮ ﻣﺪرن اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺮﮐﺎت ﻋﻈﯿﻢ ﺟﻤﻌﯿﺖ دوﻣﯿﻦ ﺗﺠﻠﯽ ﻋﺸﻖ‬
‫ﺑﻮرژوازي ﺑﻪ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻤﻌﯿﺘﻬﺎي ﻋﻈﯿﻢ ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﺎط دوراﻓﺘﺎده‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻨﻬﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪﻧﺪ« )ﺑﺮﻣﻦ؛ ‪ .(115‬ﻣﺎرﮐﺲ در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »ﺑﻮرژوازي‪ ،‬در ﻋﺮض ﮐﻤﺘﺮ از ﺻﺪﺳﺎل ﺳﯿﺎدت ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪي ﻋﻈﯿﻢﺗﺮ و ﻫﯿﻮﻻﯾﯽﺗﺮ از ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ‬
‫ﻫﻤﻪي ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪي ﻧﺴﻞﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﺪ‪ .‬رام ﮐﺮدن ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮐﺎرﺑﺮد ﻣﺎﺷﯿﻦ آﻻت‪ ،‬ﮐﺎرﺑﺮد ﺷﯿﻤﯽ در‬
‫ﺻﻨﻌﺖ و ﮐﺸﺎورزي‪ ،‬ﮐﺸﺘﯽ ﺑﺨﺎر‪ ،‬راه آﻫﻦ‪ ،‬ﺗﻠﮕﺮاف ﺑﺮﻗﯽ‪ ،‬آﻣﺎده ﺳﺎزي ﮐﻞ ﻗﺎرهﻫﺎ ﺑﺮاي ﮐﺸﺎورزي‪ ،‬ﮐﺎﻧﺎلﮐﺸﯽ ﻣﯿﺎن رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و رﺷﺪ‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ از اﻋﻤﺎق زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺟﻮﺷﻨﺪ –در ﮐﺪام ﻗﺮن‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻗﺮن ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺼﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪياي از اﯾﻦ دﺳﺖ در‬
‫ﺑﻄﻦ ﮐﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟« )ﻣﺎرﮐﺲ؛ ‪ .(43‬وﯾﻞ دوراﻧﺖ ﻣﺜﺎلﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺎﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺒﻨﺪ را درﺑﺎره ﻧﺘﺎﯾﺞ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از آن را ﻣﯽآورﯾﻢ »ﮔﺬﺷﺘﻦ اﻗﺘﺼﺎد از ﻣﺮﺣﻠﻪي اﺻﻨﺎف ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت و ﻗﺎﻋﺪه و ﺻﻨﺎﯾﻊ ﺧﺎﻧﮕﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬاري و آزادي‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‪ .‬آدام اﺳﻤﯿﺖ ﻧﺪاي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در اﻧﻌﮑﺎس اﺛﺮات ﻧﻈﺎم ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻮد‪ ...‬ﺻﻨﻌﺘﯽ ﮐﺮدن ﮐﺸﺎورزي‪ -‬ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﺎي ﻣﺰارع ﮐﻮﭼﮏ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺰارع‬
‫ﺑﺰرگ‪ ،‬ﮐﻪ از روي اﺻﻮل ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ داري اداره ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و در آﻧﻬﺎ ﻣﺎﺷﯿﻦ آﻻت‪ ،‬ﻣﻮاد ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬و ﻧﯿﺮوي ﻣﺎﺷﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﯿﺎس وﺳﯿﻊ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ‬
‫رﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﻮارﺑﺎر و اﻟﯿﺎف ﺑﺮاي ﺑﺎزارﻫﺎي داﺧﻠﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﮐﺸﺖ ﺷﻮد‪ -‬ﺗﺎ اﻣﺮوز اداﻣﻪ دارد‪ ...‬اﯾﻦ اﻧﻘﻼب ﺑﺎ روي ﮐﺎر آوردن ﻃﺒﻘﻪي‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎن و رﺳﺎﻧﺪن آن ﺑﻪ ﺛﺮوت ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ دﯾﮕﺮان‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺗﺪرﯾﺠﯽ اﯾﻦ وﺿﻊ‪ ،‬رﺳﺎﻧﯿﺪن اﯾﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻪ ﺳﯿﺎدت ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ‬
‫اﯾﺠﺎد دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ ﺷﺪ‪ ...‬اﻗﺘﺼﺎد ﺟﺪﯾﺪ ﮐﺎﻻﻫﺎ و وﺳﺎﯾﻞ آﺳﺎﯾﺶ را ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ ﻧﻈﺎم ﻗﺒﻠﯽ ﻣﯿﺎن ﻗﺴﻤﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ وﺳﯿﻊﺗﺮ از ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺗﻮزﯾﻊ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻗﺪرت ﺧﺮﯾﺪ ﻣﺮدم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺗﻮﻟﯿﺪي روز اﻓﺰون ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ«‬
‫)دوراﻧﺖ؛‪ (6493,6492,1378‬ﻣﺎرﮐﺲ در اداﻣﻪ دﻟﯿﻞ ﺷﮑﺴﺖ ﻧﻈﺎم ﻓﺌﻮداﻟﯽ را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻓﺌﻮداﻟﯽ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﺎ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪي رﺷﺪ ﮐﺮده وﻓﻖ دﻫﺪ و‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻏﻞ و زﻧﺠﯿﺮ ﺷﺪ« )ﻣﺎرﮐﺲ؛ ‪(43‬‬

‫دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺎرﮐﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﺮد »ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﺎ ﺳﺘﺎﯾﺶ از ﺑﻮرژوازي آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﺎ ﺗﻘﺒﯿﺢ و ﺗﺪﻓﯿﻦ آن‪ :‬اﮔﺮ دﯾﺎﻟﮑﺘﯿﮏ‬
‫او راه ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺒﺮد ﻫﻤﺎن ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ او ﺑﻪ ﺳﺒﺒﺸﺎن ﺑﻮرژوازي را ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﺪ‪ ،‬دﺳﺖ آﺧﺮ ﻣﻮﺟﺐ دﻓﻦ ﺑﻮرژوازي ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ« )ﺑﺮﻣﻦ؛ ‪.(117‬‬

‫ﮐﺎﻻﯾﯽ ﺷﺪن ﮐﺎرﮔﺮان‬

‫ﺑﺤﺚ ﮐﺎﻻ و ﭘﻮل ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ در ﺟﻠﺪ اول ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ آﻣﺪه اﻣﺎ ﻣﺎرﮐﺲ در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺑﻌﺪ از ﮐﺎﻻ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﮐﺎرﮔﺮ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺎﻻﯾﯽ ﺷﺪن ﮐﺎرﮔﺮ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻮرژوازي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ‪ ،‬رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺮوﻟﺘﺎرﯾﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻃﺒﻘﻪ ﮐﺎرﮔﺮ ﻣﺪرن ﻧﯿﺰ‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﻃﺒﻘﻪاي از زﺣﻤﺘﮑﺸﺎن ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺗﺎ ﻣﻮﻗﻌﯽ زﻧﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺎر ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ و ﻓﻘﻂ ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﺎر ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﺷﺎن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ‬
‫را اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ زﺣﻤﺘﮑﺸﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮد را ﺗﮑﻪ ﺗﮑﻪ ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺑﻘﯿﻪي اﻗﻼم ﺗﺠﺎري‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﮐﺎﻻ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫آﻧﺎن ﻧﯿﺰ دﺳﺘﺨﻮش ﺗﻤﺎم ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ و ﺗﻤﺎم ﻧﻮﺳﺎﻧﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ« )ﻣﺎرﮐﺲ‪ .(45 ،‬ﮐﺎرﮔﺮان ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮد را ﮐﺎﻻ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺎﻻﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎرﮐﺲ در ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺑﺘﻮارهﮔﯽ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺤﺚ ﮐﺎﻻﯾﯽ ﺷﺪن ﻫﺴﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺮﯾﺰي ﺑﻪ وادي ﻣﻪآﻟﻮد ﻣﺬﻫﺐ ﺑﺰﻧﯿﻢ‪ .‬آﻧﺠﺎ آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي ﺳَﺮِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﭘﯿﮑﺮهﻫﺎي ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ذات ﻧﻤﻮدار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ‬
‫ﺣﯿﺎﺗﯽ از آن ﺧﻮﯾﺶ دارﻧﺪ و ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و ﺑﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎ در راﺑﻄﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦاﻧﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت دﺳﺖ اﻧﺴﺎنﻫﺎ در ﺟﻬﺎن ﮐﺎﻻ‪ .‬ﻣﻦ اﯾﻦ را ﺑﺘﻮارهﮔﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﻢ‪ ،‬ﺳﺮﺷﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺎر ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﮐﺎﻻ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﭼﺴﺒﺎﻧﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از ]ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮐﺎﻻﯾﯽ[ ﺟﺪاﯾﯽ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ‬
‫‪272‬‬ ‫ﻣﺠﺘﺒﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاده ﻧﯿﮑﻮ‬

‫اﺳﺖ« )ﻣﺎرﮐﺲ‪1386 ،‬؛ ‪» .(102‬اﮔﺮ ﮐﺎﻻﻫﺎ زﺑﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ارزش ﻣﺼﺮﻓﯽ ﻣﺎ ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ دﻟﯿﻞ ﭼﯿﺰ ﺑﻮدن ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آن ﭼﻪ ﮐﻪ دﻟﯿﻞ ﭼﯿﺰ ﺑﻮدن ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ارزشﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬رد و ﺑﺪل ﺷﺪن ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎي ﮐﺎﻻﯾﯽ‪ ،‬اﯾﻦ را ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ« )ﻫﻤﺎن؛ ‪ .(112‬ﺑﺤﺚ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻫﺴﺖ ﺑﺤﺚ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﯽ و ﺟﺪااﻓﺘﺎدﮔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎرﮐﺲ آن را در‬
‫دﺳﺘﻨﻮﺷﺘﻪﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي‪-‬ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﻣﺎرﮐﺲ‪1382 ،‬؛ ‪ .(123‬وﯾﻞ دوراﻧﺖ درﺑﺎره اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﻫﻤﯿﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﻗﺒﻞ از‬
‫‪ 1760‬ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻓﺰارﻣﻨﺪان در ﮐﺎرﮔﺎهﻫﺎي اﺻﻨﺎف ﯾﺎ در ﺧﺎﻧﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺷﺪن ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺸﻘﺎت‬
‫ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺑﺎ ﮐﺎﻫﺶ ﺗﻌﺪاد ﺳﺎﻋﺎت ﮐﺎر‪ ،‬اﻓﺰاﯾﺶ دﺳﺘﻤﺰد‪ ،‬و دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺟﺮﯾﺎن روز اﻓﺰون ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺨﻔﯿﻒ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ ﻧﯿﻢ ﻗﺮﻧﯽ ﮐﻪ ﻃﯽ آن ﺻﻨﺎﯾﻊ دﺳﺘﯽ و ﺧﺎﻧﮕﯽ ﺑﻪ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪﻧﺪ}ﺑﻌﺪ از ‪ {1760‬ﺑﺮاي ﮐﺎرﮔﺮان‬
‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن دوران اﻧﻘﯿﺎدي ﻏﯿﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺪﺗﺮ از ﺑﺮدﮔﯽ ﺑﻮد‪) «.‬دوراﻧﺖ؛ ‪(6488,1378‬‬

‫ﺑﺮﻣﻦ دﺳﺖ آﺧﺮ ﺳﻮال ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺎﻣﻠﯽ را ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺎ اﻋﻀﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮرژواﯾﯽ را ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺮد؟ ﺑﺮﻣﻦ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪» :‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﻏﺮﯾﺐ و ﭘﺎرادوﮐﺴﯽ‪ .‬زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎ در دﺳﺖ ﻃﺒﻘﻪ ﺣﺎﮐﻤﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻌﺶ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺑﺤﺮان و آﺷﻮب ﻧﯿﺰ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﻧﺪاﺧﺘﻦ آﺷﻮب ﺑﻼوﻗﻔﻪ و ﻋﺪم ﯾﻘﯿﻦ و ﺗﻼﻃﻢ ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي آﻧﮑﻪ اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺳﺮﻧﮕﻮن ﮐﻨﺪ‬
‫ﻋﻤﻼ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ« )ﺑﺮﻣﻦ‪.(118 ،‬‬

‫ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺗﺤﻘﻖ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ‬

‫در اداﻣﻪي ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺎرﮐﺲ ﭘﯿﺶ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي اﻧﻘﻼب ﻋﻠﯿﻪ ﺑﻮرژوازي را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ »ﮐﺎر ﭘﺮوﻟﺘﺎرﯾﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﺳﺘﻔﺎدهي وﺳﯿﻊ از ﻣﺎﺷﯿﻦ و‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺎر ﺧﺼﻠﺖ ﻓﺮدي ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺟﺬاﺑﯿﺖ ﮐﺎر از ﮐﺎرﮔﺮ درﯾﻎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﮐﺎرﮔﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ زاﯾﺪه‪-‬‬
‫اي ﺑﺮ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ ...‬ﻗﯿﻤﺖ ﯾﮏ ﮐﺎﻻ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻗﯿﻤﺖ ﯾﮏ ﮐﺎرﮔﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ آن ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎر اﻧﺰﺟﺎرآﻣﯿﺰﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬دﺳﺘﻤﺰد ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآﯾﺪ« )ﻣﺎرﮐﺲ‪.(46 ،‬‬

‫ﻣﺎرﮐﺲ در اداﻣﻪ ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻧﻘﻼب ﭘﺮوﻟﺘﺎرﯾﺎ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬
‫ﺑﺮﻣﻦ درﺑﺎره ﻫﺪف ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ از ﻗﻮل ﻣﺎرﮐﺲ ﻋﺒﺎراﺗﯽ را ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ »در اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻫﺪف ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ »ﺗﺤﻮل ﺗﻤﺎم ﻗﺎﺑﻠﯿﺖﻫﺎي ﻓﺮد«‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا »ﻓﻘﻂ در اﺟﺘﻤﺎع ﺑﺎ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻓﺮد اﺑﺰار ﻓﺮﻫﯿﺨﺘﻦ اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎي ﺧﻮد را در ﻫﻤﻪ ﺟﻬﺎت ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ«‪ .‬در ﺟﻠﺪ اول ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ‬
‫در ﻓﺼﻞ »ﻣﺎﺷﯿﻦ آﻻت و ﺻﻨﻌﺖ ﻣﺪرن« ﻣﺎرﮐﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺑﺮاي ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ ﺿﺮوري اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺎر ﻓﺮاﺗﺮ ﺑﺮود‪ :‬ﻓﺮدي ﮐﻪ ﺗﺤﻮل‬
‫ﺟﺰﺋﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﯾﮏ ﻋﻤﻠﮑﺮد ﺗﺨﺼﺼﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻓﺮد ﮐﺎﻣﻼ ﺗﺤﻮل ﯾﺎﻓﺘﻪاي ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮﻋﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و آﻣﺎده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻫﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮي در ﺗﻮﻟﯿﺪ روﯾﺎروﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮدي ﮐﻪ اﻋﻤﺎل ﻋﻤﻠﮑﺮدﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﺷﮑﻮﻓﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ وﺟﻮه ﻣﺘﻔﺎوت ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ و اﮐﺘﺴﺎﺑﯽ اوﺳﺖ« )ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺟﻠﺪ اول ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺑﺮﻣﻦ؛ ‪ .(121-120‬ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪن ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ‬
‫ﻫﺪف ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻣﺎرﮐﺲ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﺑﺪون ﺗﻤﺎﯾﺰ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ و اﺳﺘﺜﻤﺎر و ﺳﺮﺷﺎر از ﺷﮑﻮﻓﺎ ﺷﺪن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ .‬ﻣﺎرﮐﺲ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ را در ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ ﭘﯿﺎده ﮐﻨﺪ و ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺘﯽ ﻣﺪرن ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺎرﮐﺲ ﻣﺒﺎرزهي ﮐﺎرﮔﺮان ﻋﻠﯿﻪ ﺑﻮرژوازي را ﺣﺮﮐﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑﺤﺮاﻧﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﯾﺒﺎنﮔﯿﺮ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﻣﯽﺷﻮد در اداﻣﻪي‬
‫ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﻣﯽﭘﺮدازد اﻣﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺑﺮﻣﻦ »ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻣﺎرﮐﺲ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺑﺤﺮاﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﻓﺰاﯾﻨﺪهاي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري را ﻓﻠﺞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫دﺳﺖ آﺧﺮ آن را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺳﺎزد اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﺷﻬﻮد ﺧﻮد وي و ﺗﺤﻠﯿﻠﺶ از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮرژواﯾﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬
‫ﻣﺠﺘﺒﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاده ﻧﯿﮑﻮ‬ ‫‪273‬‬

‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﺑﺤﺮان و ﻓﺎﺟﻌﻪ ﻓﺎﺋﻖ آﯾﺪ« )ﺑﺮﻣﻦ؛ ‪ .(127‬در اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ وارد ﺻﺤﻨﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺷﺮاﯾﻄﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺘﯽ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از اﯾﻦ اﻧﻘﻼب را ﻣﯽﺗﻮان در ﺷﻮروي دﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﮐﺎرﮔﺮ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي‬
‫ﺑﻠﺸﻮﯾﮏﻫﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮ ﻧﻈﺎم ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮرژواﯾﯽ ﻏﻠﺒﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻈﺎم ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺘﯽ را ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫رﺟﻮع ﺑﻪ ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ‪ :‬ﻣﺎﯾﮑﻞ ﺑﺮاوي ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﺪهﻫﺎي ﮔﺮاﻣﺸﯽ و ﭘﻮﻻﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺪاﻣﺸﺎن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻟﻨﯿﻦ‬
‫و ﻟﻮﮐﺎچ ﺑﻮده ﺑﻪ ﺳﻪ اﺻﻞ ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ؛ »اول‪ :‬ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦ ﮐﻪ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺑﺬرﻫﺎي ﻧﺎﺑﻮدي ﺧﻮدش را‬
‫ﺑﭙﺎﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﯾﮏ ﺟﻮر ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻓﻌﺎل ﯾﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪﻧﯽ ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺤﺮان و ﺗﻀﺎد را ﮐﻨﺘﺮل ﻣﯽﮐﻨﺪ اﻣﺎ از ﺑﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ ....‬دوم‪ :‬ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻨﺎزﻋﻪ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ در ﺧﻼل دوﻗﻄﺒﯽ ﺷﺪن ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﺗﺸﺪﯾﺪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺎزﻋﻪ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ در ﻣﯿﺪان ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻓﻌﺎل ﯾﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪﻧﯽ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ...‬ﺳﻮم‪ :‬ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداراﻧﻪ ﺑﻪ زﻧﺠﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻃﺮز ﺧﻮدﺟﻮش ﻓﺮاﻫﻢ آﯾﺪ‪ ،‬ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ ﻧﻮﻋﯽ ﭘﺮوژه ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪ :‬ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎد از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﻮدﺗﻨﻈﯿﻢﮔﺮ‪ .‬ﺑﺎ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺤﺮان‬
‫ﻧﻬﺎﯾﯽ اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري در ﺑﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﻨﺎزﻋﻪ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﺿﺮورﺗﺎ ﺗﺸﺪﯾﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺮوژهﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ از ﺑﻄﻦ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ‪-‬‬
‫داري ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ :‬ﻓﺎﺷﯿﺴﻢ‪ ،‬ﺳﻮﺳﯿﺎل دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ‪ ،‬و اﻟﺒﺘﻪ ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ« )ﺑﺮاوي؛ ‪1394‬؛ ‪ .(56-55‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮاوي‬
‫ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﺎرﯾﺨﯽ را رد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬او درﺑﺎره اﻧﻘﻼب ﺷﻮروي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﻟﻨﯿﻦ در ﺑﺎزﺳﺎزياش از ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ ﮐﻼﺳﯿﮏ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺻﺮاﺣﺖ را ﺑﻪ‬
‫ﺧﺮج ﻣﯽدﻫﺪ« )ﻫﻤﺎن؛ ‪ .(49‬ﺳﭙﺲ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﻟﻨﯿﻦ را ﺑﻪ ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ وﺻﻞ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎدآور ﻣﯽﺷﻮد »ﺑﻪ ﻗﺮاري ﮐﻪ ﻟﻨﯿﻦ اﻋﺘﻘﺎد‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺑﻪ ﺑﺤﺮان ﻧﻬﺎﯾﯽ وارد ﻧﻤﯽﺷﻮد و ذاﺗﺎ ﻃﺒﻘﻪ ﮐﺎرﮔﺮ اﻧﻘﻼﺑﯽ را ﻧﻤﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﮔﺬار ﺑﻪ ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮد‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻗﺪام ﻋﺎﻣﺪاﻧﻪ دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ ﮐﻪ اﻓﻮل ﺧﻮدﮐﺎر ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري را ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻨﯿﻦ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ و اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻣﻌﻄﻮف ﻣﯽﮐﻨﺪ و از اﯾﻦرو ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ را ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﻧﺪا ﻣﯽدﻫﺪ« )ﻫﻤﺎن؛ ‪ .(51‬دﯾﺪﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاوي ﺣﺘﯽ وﻗﻮع اﻧﻘﻼب ﺷﻮروي را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺿﻌﻒ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﺪﻧﯽ ﻣﯽداﻧﺪ زﯾﺮا در ﻧﻈﺮ او ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﺪﻧﯽ ﻗﻮي ﻣﻨﺎزﻋﻪ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ را‬
‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻊ از ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي اﻧﻘﻼب ﻋﻠﯿﻪ ﺑﻮرژوازي ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ آﻧﭽﻪ ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﺮاي اﻓﻮل ﺧﻮدﮐﺎر ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﺮد در ﻧﺰد او ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺪارد »ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ از ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﺷﯿﻮهﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﻔﺮد ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺧﻄﯽ ﯾﮏ ﺷﯿﻮه ﺗﻮﻟﯿﺪ ﭘﺸﺖ ﺑﻨﺪ ﯾﮏ ﺷﯿﻮه ﺗﻮﻟﯿﺪ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻤﺰﯾﺴﺘﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداريﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد و‬
‫ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢﻫﺎي رو ﺑﻪ ﺗﮑﻮﯾﻦ درون ﯾﮏ اﻗﺘﺼﺎد ﺟﻬﺎﻧﯽ واﺣﺪ را ﺑﺮﺟﺎيﺷﺎن ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﺪ« )ﻫﻤﺎن؛ ‪ .(57‬در ﻓﺼﻮل ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﮐﺘﺎب ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻤﯽ ﻣﯽرﺳﯿﻢ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﺣﺮف دل ﺑﺮاوي ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺎﮔﺰﯾﺮي از ﺑﺎزار را ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮐﺸﺪ »اﻣﺎ ﭼﺮا اﻣﯿﺪﻫﺎي ﮔﺮاﻣﺸﯽ‬
‫ﺑﺮ ﺑﺎد رﻓﺖ؟ ﭘﻮﻻﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﯾﺎد ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ در واﮐﻨﺶ ﺑﻪ ﺑﺎزارﻫﺎ ﺧﻠﻖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎزارﻫﺎ ﻃﯽ دﻫﻪ ‪ 1920‬در ﺷﻮروي رو ﺑﻪ رﺷﺪ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﺑﺎ رواج ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي و اﺷﺘﺮاﮐﯽ ﺳﺎزي ﺑﻪ ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ ﮔﺮاﯾﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺪون ﺑﺎزارﻫﺎ ﻣﺤﺪود و ﺑﯽ ﺛﺒﺎت اﺳﺖ« )ﻫﻤﺎن؛ ‪(123-122‬‬
‫ﺑﺮاوي در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل اﺻﻼﺣﺎت ﺑﺎزاري ﭼﯿﻦ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آن را ﺷﮑﻞ ﺟﺪﯾﺪي از ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ ﯾﺎ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻗﻮيﺗﺮ ﺷﮑﻞ‬
‫ﺟﺪﯾﺪي از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ ﮔﺮﭼﻪ ﻧﺎﻣﯽ از ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ ﺑﺎزار ﮐﻪ درﺧﻮرِ ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ‪-‬اﻗﺘﺼﺎدي ﭼﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽآورد‪ .‬او ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﺪ »وﻇﯿﻔﻪ ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ﻋﺒﺎرت از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻔﻬﻤﺪ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﯿﺮوي وﯾﺮانﮔﺮ ﺑﺎزار را در ﭼﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ و ﺑﻪ ﭼﻪ‬
‫ﺷﮑﻠﯽ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﺑﺮاي ﮐﺎﻻﯾﯽ ﺳﺎزي زﻣﯿﻦ و ﮐﺎر و ﭘﻮل‪ ،‬ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﻨﺪ« )ﻫﻤﺎن؛ ‪ .(125‬در آﺧﺮ ﺑﺮاوي ﻧﺴﺨﻪ ﺷﺴﺘﻪ رﻓﺘﻪ‪-‬‬
‫اي ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﯽدﻫﺪ اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻓﻬﻤﯿﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺎزار ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻧﯿﺴﺖ و از ﻃﺮﻓﯽ ﺑﻪ ﺷﻮراﻫﺎ و اﺗﺤﺎدﯾﻪ‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﮐﺎرﮔﺮي و ﺗﻌﺎوﻧﯽﻫﺎ ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ وﯾﮋهاي ﻗﺎﯾﻞ اﺳﺖ و ﻧﺴﺨﻪاي ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ ﺑﺎزار را اراﯾﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﺎزار‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽدﻫﺪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﻘﺶ دوﻟﺖ و ﺷﻮراﻫﺎي ﮐﺎرﮔﺮي‪.‬‬
‫‪274‬‬ ‫ﻣﺠﺘﺒﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاده ﻧﯿﮑﻮ‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﯿﺮي‬

‫ﻧﺸﺎن دادﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﻌﻨﺎي ذاتﮔﺮاﯾﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي واژهي ﻣﺪرن ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪ و ﻧﺸﺎن دادﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ از زﻣﺎن رﻧﺴﺎﻧﺲ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺳﭙﺲ ﻧﻘﺎط ﺛﻘﻞ ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﺮوع ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ را در ﭘﻨﺞ رﺧﺪاد ﯾﻌﻨﯽ رﻧﺴﺎﻧﺲ‪ ،‬ﻧﻬﻀﺖ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻋﺼﺮ روﺷﻨﮕﺮي‪ ،‬اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ و اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬
‫داﻧﺴﺘﯿﻢ و ﺿﻤﻦ ﺗﺸﺮﯾﺢ ﻫﺮﮐﺪام‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري را در ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي آﻧﻬﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدﯾﻢ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮدﯾﻢ و ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺑﺎ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺎرﮐﺲ درﺑﺎره اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﭼﻪ ﻧﻘﺸﯽ در ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ داﺷﺘﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﺻﺮﯾﺤﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﯽدﻫﺪ اﻣﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ و ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ‬
‫ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻠﻮﯾﺤﯽ ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﭼﻪ ﻧﻘﺸﯽ در ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ اﯾﻔﺎ ﮐﺮد‪ .‬ﺳﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﺮاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪن ﻧﻈﺎم ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﻻزم ﺑﻮد ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻈﺎم ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺧﻮدش ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻧﻈﺎم ﺑﻌﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎرﮐﺲ در ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ و‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮش ﺑﺪان ﻣﯽﭘﺮدازد و آﻟﺘﺮﻧﺎﺗﯿﻮي ﺑﺮاي آن ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﮐﻤﻮﻧﯿﺰم اﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮان از ﻧﻘﺶ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري در ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫آوردن ارزشﻫﺎي ﻣﺪرن و ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎدي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺪرن ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺎ ﺑﺪﺳﺖ دادن ﺳﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ و ﻣﺘﻦ ﻣﺎﻧﯿﺴﻔﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎن‬
‫دادﯾﻢ ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺳﺮاﺳﺮ ﺑﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ و ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ .‬در آﺧﺮ ﺑﻪ ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و رد آن‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ﭘﺮداﺧﺘﯿﻢ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ را از ﻣﻨﻈﺮ ﺑﺮاوي و ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ﻧﺸﺎن دادﯾﻢ‬
‫و ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ از ﻣﻨﻈﺮ ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ راه ﮔﺮﯾﺰي از ﺑﺎزار ﻧﯿﺴﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ در واﮐﻨﺶ ﺑﻪ ﺑﺎزارﻫﺎ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻠﻖ ﻣﯽﺷﻮد و زﻧﺪه‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﮔﻮﯾﯽ ﺑﺎزار ﻣﺘﻮر ﻣﺤﺮك ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﺴﺖ و ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ ﺑﺎﯾﺪ از اﺛﺮات ﻣﺨﺮب ﺑﺎزار ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎﻻﯾﯽ ﺷﺪن زﻣﯿﻦ و ﮐﺎر و ﭘﻮل ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي‬
‫ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫آرون‪ ،‬رﯾﻤﻮن )‪ (1396‬ﻣﺮاﺣﻞ اﺳﺎﺳﯽ ﺳﯿﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﺎﻗﺮ ﭘﺮﻫﺎم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.‬‬

‫اﺣﻤﺪي‪ ،‬ﺑﺎﺑﮏ )‪ ،(1374‬ﻣﻌﻤﺎي ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ آﮔﺎه‪.‬‬

‫اوﻧﺰ‪ ،‬ﻣﺮي )‪ (1398‬ﺗﮑﻮﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﺪرن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺒﻮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات آﮔﺎه‪.‬‬

‫ﺑﺮﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺎرﺷﺎل )‪ (1392‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺮاد ﻓﺮﻫﺎدﭘﻮر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻃﺮح ﻧﻮ‪.‬‬

‫ﺑﺮاوي‪ ،‬ﻣﺎﯾﮑﻞ )‪ (1394‬ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ‪ :‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ آﻧﺘﻮﻧﯿﻮ ﮔﺮاﻣﺸﯽ و ﮐﺎرل ﭘﻮﻻﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺎﻟﺠﻮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻧﯽ‪.‬‬

‫ﺑﻨﯿﺎﻣﯿﻦ‪ ،‬واﻟﺘﺮ )‪» ،(1377‬اﺛﺮ ﻫﻨﺮي در ﻋﺼﺮ ﺗﮑﺜﯿﺮ ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ«‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻣﯿﺪ ﻧﯿﮏ ﻓﺮﺟﺎم‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ ﻓﺎراﺑﯽ زﻣﺴﺘﺎن ‪ ،1377‬ﺷﻤﺎره ‪.31‬‬

‫ﺑﻮدﻟﺮ‪ ،‬ﺷﺎرل )‪» ،(1379‬ﻧﻘﺎش زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺪرن«‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﮕﺎر داوري اردﮐﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺮﯾﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺷﻤﺎره ‪ ،36‬ص ‪.173 – 167‬‬

‫ﺗﻔﻀﻠﯽ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺪون )‪» ،(1383‬ﻇﻬﻮر اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻓﮑﺮي و ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﺟﺪﯾﺪ در دوران اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ«‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺠﻠﻪي‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﻨﺎﻣﻪي اﻗﺘﺼﺎدي داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ ،13‬ص ‪.54-13‬‬

‫دوراﻧﺖ‪ ،‬وﯾﻞ )‪ ،(1378‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻤﺪن ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن‪ :‬ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺼﺎﺣﺐ و ﺟﻤﻌﯽ از ﻫﻤﮑﺎران‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.‬‬
‫ﻣﺠﺘﺒﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاده ﻧﯿﮑﻮ‬ ‫‪275‬‬

‫ﻋﻠﯿﺰاده ﺳﻮده‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﻪ )‪» ،(1389‬اﻧﻘﻼب ﮐﺒﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻋﻠﻞ و ﻧﺘﺎﯾﺞ«‪ ،‬ﻧﺸﺮﯾﻪ رﺷﺪ آﻣﻮزش ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬دورهي ﯾﺎزدﻫﻢ ﺷﻤﺎره ﺳﻮم ص ‪.54 – 51‬‬

‫ﻓﺮﻫﺎدﭘﻮر‪ ،‬ﻣﺮاد و ﻣﺪدي‪ ،‬ﻣﺠﯿﺪ )‪» ،(1383‬ﯾﺎدداﺷﺘﯽ درﺑﺎره ﻣﺎرﮐﺲ«‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ ارﻏﻨﻮن‪ ،‬ﺳﺎل اول ﺷﻤﺎره ﺳﻮم ص ‪.28 – 23‬‬

‫ﻗﻠﯽ ﭘﻮر‪ ،‬ﺟﻮاد )‪» ،(1399‬ﻧﻬﻀﺖ اﺻﻼح دﯾﻨﯽ و ﺗﺎﺛﯿﺮ آن در اﻧﻘﻼبﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ و ﺻﻨﻌﺘﯽ«‪ ،‬ﻧﺸﺮﯾﻪي ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ ،269‬ص ‪.70-63‬‬

‫ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ )‪» ،(1346‬اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ«‪ ،‬ﻣﻮﻧﯿﺦ آﻟﻤﺎن‪ :‬ﻧﺸﺮﯾﻪي ﮐﺎوه‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪،12‬‬

‫ص ‪.65-57‬‬

‫ﮐﯿﻤﯽ ﯾﻦ‪ ،‬راﺟﺮ )‪ (1396‬درك و درﯾﺎﻓﺖ ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﺣﺴﯿﻦ ﯾﺎﺳﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﭼﺸﻤﻪ‪.‬‬

‫ﻣﺎرﮐﺲ‪ ،‬ﮐﺎرل )‪ (1388‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻦ ﻣﺮﺗﻀﻮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺸﺎرات آﮔﺎه‪.‬‬

‫ﻣﺎرﮐﺲ‪ ،‬ﮐﺎرل و اﻧﮕﻠﺲ‪ ،‬ﻓﺮدرﯾﮏ )‪ (1398‬ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺴﻌﻮد ﺻﺎﺑﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻃﻼﯾﻪ ﭘُﺮﺳﻮ‪.‬‬

‫ﻣﺎرﮐﺲ‪ ،‬ﮐﺎرل )‪ (1382‬دﺳﺘﻮﻧﺸﺘﻪﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﻠﺴﻔﯽ ‪ ،1844‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻦ ﻣﺮﺗﻀﻮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات آﮔﺎه‪.‬‬

‫ﻧﺠﻔﯽ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻢ )‪» ،(1381‬ﻋﺼﺮ روﺷﻨﮕﺮي«‪ ،‬ﻧﺸﺮﯾﻪي ﺣﻮزه‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ 109‬و ‪ ،110‬ص ‪.174-41‬‬

‫ﻧﻮذري‪ ،‬ﺣﺴﯿﻨﻌﻠﯽ )‪ (1391‬ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ و ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ )ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻧﻘﺶ ﺟﻬﺎن‪.‬‬

‫وﺑﺮ‪ ،‬ﻣﺎرﮐﺲ )‪ (1397‬اﺧﻼق ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﯽ و روح ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ رﺷﯿﺪﯾﺎن و ﭘﺮﯾﺴﺎ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.‬‬

‫ﯾﺰداﻧﯽ‪ ،‬ﺷﻬﻼ )‪» ،(1379‬اﻫﻤﯿﺖ اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ«‪ ،‬ﻧﺸﺮﯾﻪي ﭼﯿﺴﺘﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ 172‬و ‪،173‬‬

‫ص ‪.201-192‬‬

‫‪Sayer, derek (۲۰۰٥), apitalism & modernity an excursus on marx and weber. From: Routledge.‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ارﺟﺎع دﻫﯿﻢ‪:‬‬

‫ﻣﺠﺘﺒﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاده ﻧﯿﮑﻮ‪ .‬ﺑﺮرﺳﯽ راﺑﻄﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ داري )ﺑﺎ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﻧﻈﺎم ﺑﻮرژوازي ﻣﺪرن از ﻣﻨﻈﺮ‬
‫ﻣﺎﻧﯿﻔﺴﺖ ﻣﺎرﮐﺲ(‪ .‬ﻧﺸﺮﯾﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﭘﮋوﻫﺸﯽ در رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻮم ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ و ﻋﻠﻮم رﻓﺘﺎري‪ .‬ﺷﻤﺎره ‪ ،62‬ص ‪275-257‬‬

‫‪http://jopbs.jseas.ir/ListArticle.aspx?Volume=٤۸‬‬