‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ)ﻣﺠﻠﻪ ﻋﻠﻤﯽـ ﭘﮋوﻫﺸﯽ(‬

‫داﻧﺸﮑﺪه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﮐﺎﺷﺎن‬

‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪ ،91‬ص‪216-177‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬

‫*‬
‫ﻣﺤﻤﺪﮐﺎﻇﻢ ﻋﻠﻤﯽ ﺳﻮﻻ‬
‫**‬
‫ﺳﯿﺪه ﺳﻮزان اﻧﺠﻢروز‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫ﭼﮑﯿﺪه‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ اﺣﻮالِ ﻋﺎرﻓﺎﻧﮥ ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ)ﻏﻢ و ﺷﺎدی( و ﺗﻌﯿﯿﻦِ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻫـﺮ ﯾـﮏ‬
‫در ﺗﻔﮑّﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﺗﻮﺻﯿﻒ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺻُﻮَر ﺧﯿﺎلِ دﯾﻮان ﺷﻤﺲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﺑﻮدن ﻏﻢ‬
‫و ﺷﺎدی در ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽِ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ ،‬ﺻﻮری را ﭘﺪﯾﺪ آورده ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻣﻮﺳﯿﻘﺎﯾﯽ و ﺷﻌﺮ‬
‫ﻫﻢﺧﻮان اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﻪ در ﺷﻌﺮ او ارﺗﺒﺎط ﻋﻤﯿﻘﯽ ﻣﯿﺎن ﺻﻮرت و ﻣﺤﺘﻮا ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽِ ﺑﺮﺧﯽ از اﺟﺰای ﻏﺰلﻫﺎ و ﭼﯿﻨﺶِ واژهﻫﺎ و ﻧﯿﺰ ﮐﻠﯿّﺖِ آنﻫﺎ ﻣﯽﭘـﺮدازد ﺗـﺎ ﺧﺎﺳـﺘﮕﺎهﻫـﺎی‬
‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﺪ‪ .‬در ورای اﺷﻌﺎرِ ﺷﻮراﻧﮕﯿﺰ ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺷﻤﺲ‪ ،‬ﺟﻠﻮهﻫﺎی ﻣﻮﺳﯿﻘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺻـﻮر‬
‫ﺧﯿﺎل ﭘﻮﯾﺎ و ﻧﯿﺰ ﺷﺎدی و ﺷﻌﻒ و ﻣﺴﺘﯽ و ﺧﻼﻗﯿّﺖ ﻣﻮﻻﻧﺎ‪» ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎی ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و ﺟﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ« او وﺟﻮد‬
‫دارد‪ .‬ارﺗﺒﺎط ﻣﯿﺎن ﺗﺠﺮﺑﯿﺎتِ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﺟﻠﻮهﻫﺎی اﯾﻦ ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﺑﺎ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫـﺎی ذوﻣﺮاﺗـﺐ ﻗـﺒﺾ و‬
‫ﺑﺴﻂ و ﺑﯿﺎن ﺧﺎص او در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺄﻣﻞ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ‬
‫ﺷﺎد ﻏﺰﻟﯿﺎت‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ از ﻏﻤﯽ ﻋﻤﯿﻖ ﻧﯿﺰ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ ﻏﻢ ﻏﺮﺑﺖ در ﺗﻨﮕﻨﺎی ﺗﻦ و ﺟﺪاﯾﯽ از وﻃﻦ اﺻـﻠﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻧﯿﺴﺘﺎن ازﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ وی در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ دو ﭼﺸﻢاﻧﺪازِ اﺻﻠﯽ دارد‪ :‬واﻗﻌﯿﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺴﺘﯿﻢ)ﻣﻨﺸﺄ ﻗﺒﺾ( و آرﻣﺎنِ ﻫﺴﺘﯽِ ﻣﺎ)ﻣﻨﺸﺄ ﺑﺴﻂ( ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت و ﺿـﻌﻒ در ﮐﻨـﺎر ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﻣﻄـﺮح‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﮐﻠﯿﺪواژهﻫﺎ‪ :‬دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ ،‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪.‬‬

‫* داﻧﺸﯿﺎر داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﺸﻬﺪ‪elmi@ferdowsi.um.ac.ir /‬‬

‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫** ﮐﺎرﺷﻨﺎس ارﺷﺪ داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻤﻨﺎن‪su_anjom@yahoo.com /‬‬

 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫‪178‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪91‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺗﺠﺎرب زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺘﻌﺎرف ﻣﺎ ﺳﺮﺷﺎر از ﻫﯿﺠﺎنﻫﺎی روﺣﯽ و ﺷـﺎدیﻫـﺎ و ﻏـﻢﻫﺎﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﻫﻤﯿّﺖِ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی اﯾﻦ ﻏﻢﻫﺎ و ﺷﺎدیﻫﺎ زﻣﺎﻧﯽ روﺷﻦﺗﺮ ﻣﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ درﯾـﺎﺑﯿﻢ‬
‫ﻋﻤﻮم ﻟﺤﻈﻪﻫﺎی زﻧﺪﮔﯽﻣﺎن را در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﺣﺎل ﺳﭙﺮی ﻣﯽﮐﻨـﯿﻢ‪ .‬ﺣﺘـﯽ ﺷﺨﺼـﯿﺖ‬
‫اﻓﺮاد ﺑﺮ اﺳﺎس ﻏﻠﺒﮥ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﺣﺎل در ﮔﺮوهِ اﻓﺮادِ ﺷﺎد ﯾـﺎ ﻏﻤﮕـﯿﻦ ﻗـﺮار ﻣـﯽﮔﯿـﺮد‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ در ﺣﻮزۀ روانﺷﻨﺎﺳﯽ‪ 1‬ﻧﯿﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ از ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﯿﻌﯽ‬
‫»آﻧﭽﻪ در دﻧﯿﺎ ﺷﺎدی ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻟﺰوﻣﺎً ﺷﺎدی ﻧﯿﺴﺖ و آﻧﭽﻪ ﻏﻢ ﭘﻨﺪاﺷـﺘﻪ ﻣـﯽﺷـﻮد‪،‬‬
‫ﻟﺰوﻣﺎً ﻏﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﺷﺎدیﻫﺎ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﺷﺎدیاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻏﻢِ ﺷـﺎدیﻧُﻤﺎﯾﻨـﺪ و ﺑﺮﺧـﯽ‬
‫ﻏﻢﻫﺎ ﺣﻘﯿﻘﺘﺎً ﻏﻢاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻏﻢﻧُﻤﺎﯾﻨﺪ‪)«.‬ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﻣﺴﺎﺋﻞ وﺟﻮدی اﻧﺴﺎن‪ ،‬ص‪ (160‬از ﻣﻨﻈﺮِ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪان ﺑﻪ ﻏﯿﺐ و واﻗﻌﯿﺘﯽ ﻓﺮاﺗﺮ از اﻣﻮر ﻇﺎﻫﺮی‪ ،‬ﻏﻢ و ﺷﺎدی ﻟﺰوﻣﺎً در ارﺗﺒـﺎط ﺑـﺎ اﻣـﻮر‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ دﻧﯿﺎﯾﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻗﻠﻤﺮو روﺣﺎﻧﯽ و ﺑﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮی ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﯿﻌﯽ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺗﺠﺎرب اﻟﻬﯿﺎﺗﯽ و ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ اﯾﻨﮑـﻪ اﯾـﻦ ﺗﺠـﺎرب‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫ﮐﯿﻔﯿﺘﯽ ﻋﺎﻃﻔﯽ دارد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎنﻫﺎی واﻻﺗـﺮ در ﻗﻠﻤـﺮوِ اﻟﻬﯿـﺎت و ادﯾـﺎن‪،‬‬
‫ﻋﺎرﻓﺎناﻧﺪ؛ ﻧﻤﻮﻧﻪای از آن را در ﺳﺨﻦ ﺑﺸﺮ ﺣﺎﻓﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪» :‬اﮔﺮ ﺧـﺪای را ﺧﺎﺻّـﮕﺎناﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻋﺎرﻓﺎناﻧﺪ‪)«.‬ﺗﺬﮐﺮۀ اﻻوﻟﯿﺎ‪ ،‬ص‪ (134‬ﺣﺘﯽ اﺳﺘﯿﺲ ﮐـﻪ ﻓﯿﻠﺴـﻮﻓﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠـﯽ و ﺗﺠﺮﺑـﻪﮔـﺮا و‬
‫ﺑﯽﻃﺮف درﺑﺎرۀ اﺣﻮال و ﺗﺠﺎربِ ﻋﺮﻓﺎﺳﺖ‪ ،‬درﺑﺎرۀ ارزشِ وﺟﻮدیِ ﻋﺎرﻓﺎن ﺑـﺮ اﯾـﻦ ﺑـﺎور‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن دارد ﺗﮑﺎﻣﻞِ اﻧﺴﺎن در آﯾﻨﺪه ﺑﻪ ﺳﻮیِ ﮔﺴﺘﺮش و ﺗﻌﻤـﯿﻢ آﮔـﺎﻫﯽ و ﺗﺠﺮﺑـﮥ‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﮐﺜﺮﯾﺖ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﯾﺎ اﺑﺮ اﻧﺴـﺎن‬
‫آﯾﻨﺪه‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻋﺎرف ﺑﺎﺷﺪ‪)«.‬ﻋﺮﻓﺎن و ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ص‪ (212‬از ﺳﻮیِ دﯾﮕـﺮ‪ ،‬ﺧـﻮدِ ﻋﺎرﻓـﺎن ﻧﯿـﺰ‬
‫ﻣﺪﻋﯽاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻢِ ﺷﻬﻮدی و ﻋﻤﻞ ﻣﻌﻨﻮیِ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽﺷﺎن ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪهاﻧـﺪ‪ .‬در‬
‫ﻫﺮ ﺣﺎل ﭘﺮﺳﺶ اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻋﺎرف از ﭼﻪ ﭼﯿﺰی دﭼﺎر ﻏـﻢ و ﺷـﺎدی ﻣـﯽﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ؟ ﺑﻪوﯾﮋه ﭘﺮﺳﺶ اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎدی و ﻏﻢِ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﮐﻪ از ﭼﺸﻢاﻧـﺪاز‬
‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﯿﻌﯽ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﯽﻧﮕﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﺮﺷﯽ ﻧﺪارﻧـﺪ‪ ،‬ﭼـﻪ ﺗﻔـﺎوﺗﯽ‬
‫دارد؟‬
‫اﻟﻒ( ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢِ زوﺟﯽِ ﻋﺮﻓﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً از آﻏـﺎز ﺷـﮑﻞﮔﯿـﺮیِ ﺗﺼـﻮّف‪،‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬ ‫‪179‬‬

‫ﻣﻄﺮح ﺑﻮدهاﻧﺪ‪» .‬ﻗﺒﺾ« در ﻟﻐﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﭘﻨﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ و »ﻗﺒﺾ ﺧﺎﻃﺮ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎیِ ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ و‬
‫ﻣﻼﻟﺖِ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ‪).‬ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﮥ دﻫﺨﺪا‪ ،‬ج‪ ،11‬ذﯾﻞ واژه( ﻣﻌـﺎدلِ ﭘﺎرﺳـﯽِ واژۀ ﺗـﺎزیِ ﺑﺴـﻂ‪:‬‬
‫ﮔﺴﺘﺮدن‪ ،‬ﭘﻬﻦ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﺎزﮐﺸﯿﺪن‪ ،‬ﮔﺸﺎدن‪ ،‬ﺑـﺎز ﮐـﺮدن اﺳـﺖ‪).‬ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﺗـﺎزی ﺑـﻪ ﭘﺎرﺳـﯽ‪،‬‬
‫ص‪ (133‬ﻣﻔﻬﻮم و ﺟﻠﻮهﻫﺎی »ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ« در ﻋﺮﻓﺎنِ اﯾﺮان و اﺳـﻼم ﺑﺴـﯿﺎر ﮔﺴـﺘﺮده و‬
‫ﭘﯿﭽﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮف و رﺟﺎ)اﻣﺎ در ﻣﻨﺰﻟﯽ ﻓﺮاﺗـﺮ از ﻧﻈـﺮ ارزﺷـﯽ و‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه ﺻﻮﻓﯿّﻪ(‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪای دوﮔﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﮏ در راه وﺻﺎل ﺑـﺎ ﺧـﺪا در‬
‫ﺗﺠﺎرب دﯾﻨﯽ و ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﺣﺎل ﻣﺒﺘﻼ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦ ﺣﺎﻻت دوﮔﺎﻧﻪ از آﻧﺠﺎ‬
‫ﻧﺎﺷﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ در ﺻﻔﺎت ﻓﻌﻞ دارایِ ﻫﺮ دو ﭼﻬﺮۀ ﺟﻼﻟﯽ و ﺟﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻟﻄﻒ و‬
‫ﻗﻬﺮ و‪ ...‬اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ را ﻋﺎرﻓﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﺑﯿﺸـﺘﺮﯾﻨﮥ اﺻـﻄﻼﺣﺎتِ ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ از ﮐـﻼمِ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧـﺪای را وام دﻫـﺪ واﻣـﯽ ﻧﯿﮑـﻮ‪ ،‬ﺗـﺎ او را‬
‫اﻓﺰون دﻫﺪ اﻓﺰودﻧﯽﻫﺎی ﺑﺴﯿﺎر؟ و ﺧﺪا ﺗﻨﮓ و ﻓﺮاخ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎزﮔﺸـﺖ ﺷـﻤﺎ ﺑـﻪ ﺳـﻮی‬
‫اوﺳﺖ‪ 2«.‬ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ دو اﺻﻄﻼحِ ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﮥ ﻋﺎرﻓﺎن ﺑﺮایِ ﺑﯿﺎنِ ﻏﻢ و ﺷﺎدی و ﺣﺎﻟﺖِ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫دروﻧﯽ اﯾﺸﺎن در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎسِ آﺛﺎر و ﺗﻌﺎﻟﯿﻢِ ﺻﻮﻓﯿّﻪ‪ ،‬ﻋﺎرﻓﺎن ﺑﺮایِ ﻏـﻢ‬
‫و اﻧﺪوه ﯾﺎ ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽای ﮐﻪ از ﺳﻮیِ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻪ اﯾﺸﺎن در وﻗﺖﻫﺎیِ ﻧـﺎﻣﻌﻠﻮﻣﯽ ﻣـﯽرﺳـﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻌﺎﺑﯿﺮِ ﺧﺎصِّ ﻗﺒﺾ)ﮔﺮﻓﺘﮕﯽِ روح( و ﺑﺴﻂ)ﮔﺸﺎدﮔﯽِ روح( را ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻏﻢِ ﻋﺎرﻓﺎن‪ ،‬ﻗﺒﺾ آنﻫﺎﺳﺖ و ﺷﺎدیﺷﺎن را ﺑﺴﻂ ﻧﺎم ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ ﺧـﻮد ﻗـﺒﺾ و‬
‫ﺑﺴﻂ ﻫﻢ ﻣﺮاﺗﺐ و ﻣﺮاﺣﻠﯽ در ﺳﯿﺮ ﺻـﻌﻮدی و ﮔـﺎه ﻧﺰوﻟـﯽ دارد‪ .‬ﺗﻔـﺎوتِ ﻣﺸـﺮبﻫـﺎی‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒِ ﻋﺮﻓﺎن در ﻣﻘﻮﻟﮥ ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ از اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﻋﺸﻖ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﻧﺎﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻋﺮﻓﺎ ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐِ ﻇﺮﻓﯿّﺖِ وﺟﻮدیِ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬از اﯾﻦ دو ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪﻧـﺪ‬
‫و در ﻫﺮ ﻋﺎرﻓﯽ ﻇﻬﻮرات ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﺳﺘﻌﺪادِ ﻋﺎﺷﻘﯽِ اوﺳـﺖ؛ ﭘـﺲ ﯾﮑـﯽ از اﯾـﻦ دو ﺑـﺮ‬
‫دﯾﮕﺮی ﻏﺎﻟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪان ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ اﺛﺮِ اُﻧـﺲ ﺑـﺎ ﺧـﺪا را زدوده ﺷـﺪن‬
‫ﻣﻼﻟﺖ و اﻧﺪوه و ﭘﻠﯿﺪی از ﺟﺎن و دل داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐـﻪ اﻧﺴـﺎن را ﻃﻬـﺎرت ﺿـﻤﯿﺮ و ﻧﺸـﺎط‬
‫روﺣﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ)ﺣـﺪﯾﺚ ﺑﻨـﺪﮔﯽ و دﻟﺒﺮدﮔـﯽ‪ ،‬ص‪(195‬؛ اﻣـﺎ ﺑـﺮ اﺳـﺎسِ ﺟﻬـﺎنﺑﯿﻨـﯽ و‬
‫ﭼﺸﻢاﻧﺪازی ﮐﻪ ﻋﺎرف ﺑﻪ ﮐُﻞﱢ ﻫﺴﺘﯽ دارد‪» ،‬ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ« ﻋﺎرﻓﯽ را در اﻧﺪوه و ﻗـﺒﺾِ‬
‫ﺟﺪاﯾﯽ از ﺧﺪا ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮد و ﻋﺎرف دﯾﮕﺮ را در اوجِ ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ و ﻣﺒﺎرﮐﯽِّ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻋﺎﺷـﻘﺎﻧﮥ ﺑـﺎ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫ﺣﻖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ رﻏﻢ ﺑﺮﺧﯽ ﺷﮑﻮهﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬ﻋﺎرﻓﯽ اﻫﻞ ﺑﺴـﻂ اﺳـﺖ ﮐـﻪ دﯾـﻮان ﺷـﻤﺲ وی‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫‪180‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪91‬‬

‫ﺳﺮاﺳﺮ اﺑﺘﻬﺎج ﻧﺎﺷﯽ از ﺣﻖ و ﺟﻠﻮهﻫﺎی اوﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬
‫»از ﻣﯿﺎن ﻫﻤﮥ دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮای ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻋﻠﺖ ﻗﻮی ﺑﻮدن ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﻏﺰﻟﯿﺎت ﻣﻮﻻﻧـﺎ‬
‫ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬روح ﺳـﺮﮐﺶ‪ ،‬ﭘﺮﻏﻠﯿـﺎن‪ ،‬ﻃﻮﻓـﺎﻧﯽ و ﺑـﯽآرام‪ ،‬اﻣـﺎ ﻣـﻮزون‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎﺳﺖ‪ .‬ﻃﻨﯿﻦ اﯾﻦ روح اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﻮاج ﺑﺤﻮر ﺷﻌﺮ او را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﯿﺰﺧﺮام و از ﺧﻮد رﺳﺘﻪ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪)«.‬ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺳﺒﮏ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺷﻤﺲ‪ ،‬ص‪ (79‬در دﯾﻮان‬
‫ﺷﻤﺲ ﻏﺰلﻫﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺿﺮبآﻫﻨﮕﯽ ﺗﻨﺪ و رﻗﺼـﺎن دارﻧـﺪ و در وزنﻫـﺎیِ ﻋﺮوﺿـﯽِ ﺷـﺎد‬
‫ﺳﺮوده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽِ ﻣﻮﻟﻮی و اﺣﻮالِ او در ﭘﯿﻮﻧﺪ اﺳﺖ‪» .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘـﻪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺳﺮاﯾﺶ ﻏﺰلﻫﺎ را در درﺟﮥ اول ﺑﺎ ﻧﺎم و ﯾـﺎد و ﺧـﺎﻃﺮۀ ﺷـﻤﺲ ﺳـﺮوده اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ ﻏﺰﻟﯿّﺎت ﻣﺸﺤﻮن از ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺑﺪﯾﻊ از ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﯾﺰی اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺗﺼـﻮﯾﺮ‬
‫در ﺷﻌﺮ را ﺑﺮای ﺑﯿﺎن ﺣﺎﻻت دروﻧﯽ و ﻋﻘﺎﯾﺪ و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎ و ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎی ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪)«.‬ﺗﺼـﻮﯾﺮﮔﺮی در ﻏﺰﻟﯿّـﺎت ﺷـﻤﺲ‪ ،‬ص‪ (32‬ﻣـﯽﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ وی آرﻣـﺎنِ ﺑﺸـﺮ را‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫ﺑﺮﮔﺬﺷﺘﻦ از ﺳﻄﺢ ﻇﺎﻫﺮی زﻧﺪﮔﯽ و ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻦ از ﻏﻢ و ﺷﺎدیِ اﯾﻦ ﺟﻬﺎﻧﯽ داﻧﺴﺘﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ او ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽِ ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ و ﻏﯿﺐﻣﺪارش‪ ،‬ﺣﮑﺎﯾﺖِ ﻏﻢ و ﺷـﺎدی دﻧﯿـﺎ ﻧﯿﺴـﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ دلﻣﺸﻐﻮﻟﯽِ ﺑﺎﻃﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻦ از ﮐﺠﺎ ﻏﻢِ ﺑﺎران و ﻧـﺎودان ز ﮐﺠـﺎ!‬ ‫ﻣﻦ از ﮐﺠﺎ ﻏﻢ و ﺷﺎدی‪ ‬اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ز ﮐﺠﺎ!‬
‫‪3‬‬
‫دل از ﮐﺠﺎ و ﺗﻤﺎﺷﺎی ﺧﺎﮐﺪان ز ﮐﺠﺎ!‬ ‫ﭼﺮا ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢِ اﺻﻠﯽ‪ ‬ﺧـﻮﯾﺶ وا ﻧـﺮوم؟‬
‫)‪ 2410‬و ‪(2411‬‬
‫از ﻣﻨﻈﺮ ﻋﺎرﻓﺎن‪» ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای دوﻣﯿﻦ ﺑﺎر ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ و‬
‫از ﻣﺮﺗﺒﮥ ﻧﺒﺎﺗﯽ و ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﮥ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد رﻓﻌﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎدیﻫﺎ و ﻏﻢﻫﺎﺷـﺎن ﻧﯿـﺰ‬
‫ﻣﺒﺪل ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ آﻧﭽﻪ دﯾﮕﺮان ﺧﻮش و ﻧﺎﺧﻮش ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎدی ﻧﻤﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﻏﻤﮕـﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﮐﻦ ﺟﻬﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻨـﺎی ﻏـﻢ و ﺷـﺎدیﻫـﺎﯾﺶ ﻧﯿـﺰ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﯽﺷﻮد‪)«.‬ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﻣﺴﺎﺋﻞ وﺟﻮدی اﻧﺴﺎن‪ ،‬ص‪ (156‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺸﻢ ﺟﻤﻠﻪ ﺟـﺎنﻫـﺎ ﻫﺴـﺖ ﯾﮑﺘـﺎ‬ ‫ﻧــﺮﻧﺠﻢ ز آﻧــﭻ ﻣــﺮدم ﻣــﯽ ﺑﺮﻧﺠﻨــﺪ‬
‫)‪(1231‬‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬ ‫‪181‬‬

‫ﺑﺮ اﺳﺎسِ دﯾﻮانِ ﺷﻤﺲ ﮐﻪ آﮐﻨﺪه از ﺣﺎﻟﺖِ ﺑﺴﻂ و ﺳﺮﺧﻮﺷﯽ و ﻣﺴﺘﯽ و ﻃـﺮبِ ﻧـﺎم و‬
‫ﯾﺎد و ﺧﺎﻃﺮۀ ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﯾﺰی اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﺻﺪر ﻋﺮﻓﺎیِ »اﻫﻞ ﺑﺴﻂ« ﻗﺮار دارد و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪۀ‬
‫اﺻﻠﯽِ ﺣﺎلِ ﺑﺴﻂ در ﻣﯿﺎنِ ﺗﻤﺎﻣﯽِ ﺻﻮﻓﯿﺎن و ﻋﺎرﻓﺎن ﭘﯿﺶ و ﭘﺲ از ﺧﻮد اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳﻮﺳﻦ و ﮔﻞ ﻣﯽﺷﮑﻔﺪ در دل ﻫﺸﯿﺎرم از او‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ ﮔﻞ ﺧﻨﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺮﯾﻪ ﻧﺪارد ﭼـﻪ ﮐﻨـﺪ‬
‫)‪(22693‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ ﻏﻢﻫﺎ ﻧﯿﺰ در دﯾﻮانِ ﭘُﺮﺷﻮر ﺷﻤﺲ ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿﺖِ‬
‫زﯾﺮ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫وز آﺗﺶ ﺳﻮدای دل‪ ،‬ای وایِ دل ای وایِ ﻣـﺎ!‬ ‫در ﮔِﻞ ﺑﻤﺎﻧﺪه ﭘﺎی دل‪ ،‬ﺟﺎن ﻣﯽدﻫﻢ ﭼﻪ ﺟﺎی دل!‬
‫)‪(54‬‬
‫و ﯾﺎ در ﻏﺰﻟﯽ دﯾﮕﺮ از دردی ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ درﻣﺎﻧﯽ ﺟﺰ ﻣﺮگ ﻧﺪارد‪:‬‬
‫ﺑﺮ آب دﯾﺪۀ ﻣـﺎ ﺻـﺪ ﺟـﺎی آﺳـﯿﺎ ﮐـﻦ‪...‬‬ ‫ﻣﺎﯾﯿﻢ و آب دﯾﺪه‪ ،‬در ﮐـﻨﺞ ﻏـﻢ ﺧﺰﯾـﺪه‬
‫ﭘﺲ ﻣﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮔﻮﯾﻢ ﮐﯿﻦ درد را دوا ﮐﻦ؟!‬ ‫دردی ﺳﺖ ﻏﯿـﺮ ﻣـﺮدن آن را دوا ﻧﺒﺎﺷـﺪ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫)‪21495‬ـ‪(21498‬‬
‫»ﻣﻮﻟﻮی‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺠﺮﺑﮥ ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﺷﻖ و ﻣﻌﺸﻮق ﻫﺮﮔﺰ ﺟـﺪا از‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دور و ﺑﻪ ﻓـﺮاق ﻣﺒـﺘﻼ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﮐـﻨﺶ و‬
‫واﮐﻨﺶ آﻧﺎن از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﺷﺘﯿﺎق‪ ،‬ﻋﺎﺷﻘﺎن را ﻻﻏﺮ و ﭘﺮﯾﺪهرﻧﮓ ﻣﯽﺳـﺎزد‪،‬‬
‫ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺷﮑﻮه و درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ ﺑﻬﺎران‪ ،‬در ﻣﻌﺸﻮق ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﻣﯽﺳـﺎزد‪)«.‬ﺷـﮑﻮه‬
‫ﺷﻤﺲ‪ ،‬ص‪ (487‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﭘﻮﯾﺎﯾﯽ دو ﺣﺎل ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ را در وﺟـﻮد ﻋﺎﺷـﻖ ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻌﺎﺑﯿﺮ ﻓﺮاوان ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫دل ﻋﺎﺷــــﻖ ﻫﻤــــﻪ ﮔﻠــــﺰار ﺑﺎﺷــــﺪ‬ ‫اﮔـــﺮ ﻋـــﺎﻟﻢ ﻫﻤـــﻪ ﭘُـــﺮ ﺧـــﺎر ﺑﺎﺷـــﺪ‬
‫ﺟﻬـــﺎن ﻋﺎﺷـــﻘﺎن ﺑـــﺮ ﮐـــﺎر ﺑﺎﺷـــﺪ‬ ‫و ﮔــﺮ ﺑــﯽﮐــﺎر ﮔــﺮدد ﭼــﺮخ ﮔــﺮدون‬
‫ﻟﻄﯿــــﻒ و ﺧــ ـﺮّم و ﻋﯿّــــﺎر ﺑﺎﺷــــﺪ‬ ‫ﻫﻤــﻪ ﻏﻤﮕــﯿﻦ ﺷــﻮﻧﺪ و ﺟــﺎن ﻋﺎﺷــﻖ‬
‫)‪6914‬ـ‪(6916‬‬
‫ﮐــﻪ ﺑــﺎ ﻣﻌﺸــﻮق ﭘﻨﻬــﺎن ﯾــﺎر ﺑﺎﺷــﺪ‬ ‫و ﮔــﺮ ﺗﻨﻬﺎﺳــﺖ ﻋﺎﺷــﻖ ﻧﯿﺴــﺖ ﺗﻨﻬــﺎ‬
‫)‪(6918‬‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫اﻣﺎ وﯾﮋﮔﯽِ اﺻﻠﯽِ ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ ﻣﻮﻟﻮی و ﻧﮕﺎه او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﺣـﺎل ﻏﺎﻟـﺐ‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫‪182‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪91‬‬

‫او‪ ،‬ﺑﺴﻂ و ﮔﺸﺎدﮔﯽ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺗُﺮُﺷﯽ‪ ،‬دورم و ﺑﯿﺰارم ازو‬ ‫ﺧﺎﻧﮥ ﺷﺎدیﺳﺖ دﻟﻢ‪ ،‬ﻏﺼﻪ ﻧﺪارم‪ ،‬ﭼﻪ ﮐـﻨﻢ؟‬
‫)‪(22723‬‬
‫در ﭼﺸﻢاﻧـﺪازی ﺷـﺎﻣﻞ اﺣﺴـﺎس ﺗـﯿﻤﻦ‪ ،‬ﻧﺸـﺎط‪ ،‬ﺧﺸـﻨﻮدی و ﺧﺮﺳـﻨﺪی‪ ،‬ﯾﮑـﯽ از‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی ﻣﺸﺘﺮک اﺣﻮال ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ در دورهﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎ و ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠـﻒ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫)ﻋﺮﻓﺎن و ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ص‪ (134‬ﺑﺮای آﻧﮑﻪ در آﻏﺎز ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎهِ اﺳﺎﺳﯽِ ﻫﺮ ﯾﮏ از دو ﺣﺎلِ ﻗﺒﺾ‬
‫و ﺑﺴﻂ در ذﻫﻦ و زﺑﺎن ﻣﻮﻻﻧﺎ ﭘﯽ ﺑﺒﺮﯾﻢ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻮر ﺧﯿﺎل و ﺟﻠﻮهﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﺷﺎدی و ﻋﯿﺪ و وﺻﺎل و روﺷﻨﯽ و ﺑﻬﺎر و ﮔﻞ و ﺑﻠﺒﻞ و ﺷﯿﺮ و ﺷﮑﺮ و ﺷـﯿﺮﯾﻨﯽ و‬
‫ﺣﻠﻮا و ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ و رﻗﺺ و‪ ...‬را ﮐﻪ در ﻗﻠﻤﺮو ﺣﺎل ﺑﺴﻂ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺗﻌﺒﯿـﺮات و‬
‫ﺗﺼﺎوﯾﺮی ﮐﻪ ﺑﺎ ﻏﻢ و ﻗﺒﺾ و اﻧﺪوه و ﻫﺠﺮان و ﺧﺰان و ﺗﻠﺨﯽ و ‪ ...‬در ارﺗﺒﺎطاﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪:‬‬
‫زاﻧﮏ ﻣﻦ از ﺑﯿﺸﮥ ﺟﺎن ﺣﯿﺪرِ ﮐﺮّار ﺷـﺪم‬ ‫دزدد ﻏﻢ ﮔﺮدن ﺧﻮد از ﺣَﺬَر ﺳـﯿﻠﯽِ ﻣـﻦ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫)‪(14734‬‬
‫در ﺗﺼﻮﯾﺮی ﺑﺴﯿﺎر زﻧﺪه ﺑﻪ ﺷﺮاب ﻫﺸﺪار ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺴـﺖﺗـﺮ از اوﺳـﺖ‪ ،‬زﯾـﺮا در‬
‫ﻣﻘﺎم ﻓﻨﺎﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺮﺟﻮشﺗﺮم از ﺗﻮ‪ ،‬آﻫﺴﺘﻪ ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺴـﺘﻢ‪...‬‬ ‫ای ﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺘﺮم از ﺗﻮ‪ ،‬ﻣـﻦ ﺑـﺎدهﺗـﺮم از ﺗـﻮ‬
‫ﺧﻮد را ﭼﻮ ﻓﻨﺎ دﯾﺪم‪ ،‬آﻫﺴﺘﻪ ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺴﺘﻢ‬ ‫ﺗﺎ از ﺧﻮد ﺑﺒﺮﯾﺪم ﻣﻦ ﻋﺸـﻖ ﺗـﻮ ﺑﮕﺰﯾـﺪم‬
‫)‪ 15301‬و ‪(15303‬‬
‫ﻏﺎﻟﺐ ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺷﺮح اﺣﻮال ﺑﺴﻂ ﻣﻮﻻﻧﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺎﺑﯿﺮ ﺑﺪﯾﻊ و ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﺷﺎد واژهﻫـﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮏ ﻃﺮﻓﯽ آﺑﻢ ازو‪ ،‬ﯾﮏ ﻃﺮﻓﯽ ﻧﺎرم ازو‪...‬‬ ‫ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ اﺳﺖ ﺗﻨﻢ‪ ،‬ﻏﻢ ﻃﺮﻓﯽ‪ ،‬ﻣﻦ ﻃﺮﻓﯽ‬
‫ﺣﻮر ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻮر ﺷـﺪه‪ ،‬ﺟﻤﻠـﮥ آﺛـﺎرم از او‬ ‫ﻣﺴﺠﺪِ اﻗﺼﺎﺳﺖ دﻟﻢ‪ ،‬ﺟﻨّﺖِ ﻣﺄواﺳﺖ دﻟـﻢ‬
‫ﺗﻮ اﮔﺮ اﻧﮑﺎری ازو‪ ،‬ﻣﻦ ﻫﻤـﻪ اﻗـﺮارم ازو‬ ‫ﻫﺮ ﮐﻪ ﺣﻘﺶ ﺧﻨﺪه دﻫﺪ‪ ،‬از دﻫﻨﺶ ﺧﻨﺪه ﺟﻬﺪ‬
‫)‪22685‬ـ‪(22692‬‬
‫اﮔﺮ از ﭼﺸﻢاﻧﺪاز آﻣﺎری ﭘﻨﺠﺎه ﻏﺰل ﻧﺨﺴﺖ دﯾﻮان را ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬درﻣﯽﯾـﺎﺑﯿﻢ ﮐـﻪ ﺗﻌـﺎﺑﯿﺮ و‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫ﺗﺼﻮﯾﺮﺳﺎزیﻫﺎی ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻏﺰلﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺎل ﻧﺸﺎط ﻣﻌﻨﻮی و ﺑﺴـﻂ ﻋﺎرﻓﺎﻧـﻪ‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬ ‫‪183‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً واژهﻫﺎی ﻧﻮر‪ ،‬ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﭘﺮواز‪ ،‬ﭘﺮﻧﺪه‪ ،‬ﻣـﻮج‪ ،‬ﺑـﺎد‪ ،‬ﺷـﯿﺮﯾﻨﯽ‪ ،‬ﮔـﻞ‪ ،‬ﻋﯿـﺪ‪ ،‬ﺧﻨـﺪه و‬
‫ﺗﻌﺎﺑﯿﺮی از اﯾﻦ دﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﺎوﯾﺮ وﺻﺎل و ﺑﺴﻂ و ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽاﻧﺪ‪ ،‬ﮐـﻪ در ﺳﺮاﺳـﺮ دﯾـﻮان ﻧﯿـﺰ‬
‫ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﻨﺎر اﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﮐﻤﺘﺮ ﻣﻄﺮحﺷﺪۀ زﻣﺴـﺘﺎن‪ ،‬ده‪ ،‬ﺳـﺮﻣﺎ‪ ،‬ﺗﺮﺷـﯽ‪،‬‬
‫ﮔﺮﯾﻪ ﮐﻪ در ورای ﺣﺎﻻت ﻣﺤﺴﻮسﺷﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪوه و ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ و ﻗﺒﺾ روح اﺷﺎره دارﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻧﯿﺰ در ﻏﺰﻟﯿﺎت وﺟﻮد دارد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺎوﯾﺮ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﺜﺒﺖ و ﻧﺸﺎطاﻧﮕﯿﺰ اﺷـﻌﺎر دﯾـﻮان‬
‫ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ آﻣﺎری ﺑﺴﯿﺎر ﺑﯿﺸـﺘﺮ از ﺗﻌـﺎﺑﯿﺮ و ﻧﻤﺎدﻫـﺎی اﻧـﺪوه و ﻗـﺒﺾ و ﺣـﺰن اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ ﺑﺴﻂ و ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ و ﻃﺮب اﺳﺖ؛ ﺑﺮای ﻣﺜﺎل در ﻏﺰل زﯾﺮ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻫﺮ ﺑﯿﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺷﺎدی و اﻣﯿﺪ در آن دﯾﺪه ﻣـﯽﺷـﻮد‪ ،‬در ﺳـﺮاﭘﺎی‬
‫ﻏﺰل ﻧﯿﺰ روح ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ و ﺑﻬﺠﺖ و ﻧﻮای آﻫﻨﮕﯿﻦ آن ﮐﺎﻣﻼً اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺑﺎل و ﭘـﺮ ﻣـﺎ ﺧـﻮی ﺧـﻮش ﺗـﻮ‬ ‫ﻧــﻮر دل ﻣــﺎ روی ﺧــﻮش ﺗــﻮ‬
‫ﻣﺸﮏ و ﮔُﻞ ﻣﺎ ﺑـﻮی ﺧـﻮش ﺗـﻮ‬ ‫ﻋﯿـــﺪ و ﻋﺮﻓـــﻪ ﺧﻨﺪﯾـــﺪن ﺗـــﻮ‬
‫ﺳــﺎﯾﻪ ﮔــﻪ ﻣــﺎ ﻣــﻮی ﺧــﻮش ﺗــﻮ‬ ‫ای ﻃــﺎﻟﻊ ﻣــﺎ ﻗــﺮص ﻣــﻪ ﺗــﻮ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫)‪23879‬ـ‪(23881‬‬
‫ج( ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ ﻣﻮﻻﻧﺎ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬
‫‪ .1‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی ﻗﺒﺾ ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽِ آﺛﺎر ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ در ﺟﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽِ ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻏـﻢ و ﺷـﺎدی‬
‫ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ ﻣﻨﺸﺄ آن‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎﻫﯽ ﻏﯿﺒﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺷﺎدﯾﯽ ﮐﺎن از دﻟﺖ آﯾﺪ‪ ،‬زﻫﯽ ﮐﺎن ﺷـﮑﺮ‬ ‫ﺷﺎدﯾﯽ ﮐﺎن از ﺟﻬﺎن اﻧﺪر دﻟﺖ آﯾﺪ ﻣﺨـﺮ‬
‫)‪(1139‬‬
‫در ﮔﻔﺘﺎر ﻋﺎرﻓﺎن ﺳﺨﻦ از اﯾﻦ ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻏﻢ و ﺷﺎدی از دل ﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎهِ ﻋﺸﻖ و ﻣﻌﺮﻓﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺟﻮﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻏﻢ و ﺷﺎدی ﻋﺮﻓﺎ ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪﺷﺎن ﮐـﺎﻣﻼً‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺷﻤﺲ دﯾﻮان ﺷﻌﺮی ﻣﻮﻻﻧﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﺷﺎر از اﺳـﺮارِ‬
‫ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ و اﺣﻮالِ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﮥ اوﺳﺖ‪ .‬ارﺗﺒﺎط ﺑﺴـﯿﺎر ﺷﺨﺼـﯽ و ﻧﺰدﯾـﮏِ ﻣﻮﻻﻧـﺎ ﺑـﺎ ﺧﺪاوﻧـﺪ و‬
‫ﺟﻠﻮهﻫﺎیِ ﻫﯿﺠﺎﻧﯽ و روﺣﯽِ وی ﭘﺲ از ﺗﺠﺮﺑﮥ ﻣﻌﻨﻮی و ﺑﯿﺎنِ اﯾﻦ ﺗﺠﺎرب در ﻗﺎﻟـﺐِ ﻧـﺎﺗﻮانِ‬
‫زﺑﺎن و ﺷﮑﺎﯾﺖِ ﻣﻮﻻﻧﺎ از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬اﯾﻦ اﺛﺮ را ﺑﻪ ﺷﺎﻫﮑﺎری ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑـﺪل ﺳـﺎﺧﺘﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫ﻣﺴﺌﻠﮥ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﻣﯿﺎنِ »آﻧﭽﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺴﺖ« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬رﺳﯿﺪن ﺑﻪ‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫‪184‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪91‬‬

‫ﺗﻮازن ﻣﯿﺎن ﻣﻦ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ و ﻣﻦ ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ‪ .‬اﻣﺎ در ذﯾﻞ ﻫـﺮ ﯾـﮏ از اﯾـﻦ دو دﺳـﺘﮥ ﮐﻠـﯽ‪ ،‬ﻣـﻮارد‬
‫ﭼﻨﺪی ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻮاردی ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ دو‬
‫ﺟﻨﺒﮥ ﻗﺒﺾ ﯾﺎ ﺑﺴﻂ ﻣﻮﻻﻧﺎ را ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑـﻪ اﯾﻨﮑـﻪ از ﮐـﺪام ﺟﻬـﺖ در ﻧﻈـﺮ‬
‫آورﯾﻢ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دﺳﺘﮥ ﺳﻮﻣﯽ از ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫـﺎی ﻗـﺒﺾ و ﺑﺴـﻂ ﻣﻮﻻﻧـﺎ را ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان »ﻣـﻮارد‬
‫ﻣﺸﺘﺮک« از ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی ﻗﺒﺾ و ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی ﺑﺴﻂ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪.‬‬
‫‪1‬ـ‪ .1‬ﺑﯿﺎنﻧﺎﭘﺬﯾﺮی ﺗﺠﺎرب ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و ﻣﻌﻨﻮی‬
‫در آﻏﺎز ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺤﺚ در اﺣﻮاﻻت دروﻧﯽای ﭼﻮن ﻏﻢ و ﺷﺎدی و ﺑﯿﻢ و اﻣﯿـﺪ و‬
‫ﯾﺎ ﺑﺮرﺳﯽِ ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎیِ ﺑﺮآﻣﺪه از درونِ آدﻣﯽ ﻫﻤﭽﻮ ﻋﺸﻖ و ﻣﮑﺎﺷـﻔﻪﻫـﺎیِ ﻣﻌﻨـﻮی ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫ﻇﺮﯾﻒ و دور از دﺳﺘﺮساﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽِ ﻋﺒﺎرات و اﺷﺎراتِ ﺧﻮدِ ﻋﺎرف ﮐﻪ ﺣـﺎﮐﯽ از‬
‫ﺗﺠﺎربِ روﺣﯽ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪودی ﺑﺘﻮان ﺑﻪ راوی و ﺗﺠﺎرب او ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ در اﯾـﻦ‬
‫ﺧﺼﻮص ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوتِ »ﺗﺠﺮﺑﮥ ﺻﺮف« و »ﺗﻌﺒﯿﺮی« ﮐﻪ از آن ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺳـﭙﺲ در‬
‫»ﻗﺎﻟﺐ زﺑﺎن« ﺑﻪ ﺑﯿﺎن درﻣﯽآﯾﺪ ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ﺧﻮد ﺗﺠﺮﺑﻪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿـﺰ‪ ،‬درﺑـﺎرۀ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽ زﺑﺎن‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه در ﺗﺠﺎرب ﻣﻌﻨﻮی ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬
‫دری ﮔﺸــﺎﯾﻢ در ﻏﯿــﺐ ﺧﻠــﻖ را ز ﻣﻘــﺎل‬ ‫ﺑﻬﻞ ﻣﺮا ﮐـﻪ ﺑﮕـﻮﯾﻢ ﻋﺠﺎﯾﺒـﺖ ای ﻋﺸـﻖ‬
‫)‪(14325‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﯿﺲ در ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ زﺑﺎن در ﮔﺰارشِ ﺗﺠﺮﺑﮥ دﯾﻨـﯽ و ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ارزﺷﻤﻨﺪی اﻧﺠﺎم دادهاﻧـﺪ‪» :‬ﯾﮑـﯽ از ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت ﻣﺸـﻬﻮری ﮐـﻪ ﻋﺮﻓـﺎ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ زﺑﺎن را ﺑﺮای ﺑﯿﺎن و در ﻣﯿﺎن ﻧﻬﺎدن ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎ و ژرفﻧﮕﺮیﻫﺎﯾﺸـﺎن‬
‫ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻧﺎرﺳﺎ‪ ،‬ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣـﯽﯾﺎﺑﻨـﺪ‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻨﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﺎنﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬از زﺑﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ وﻟﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻠﻤـﺎﺗﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﮐـﺎر‬
‫ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬از ﻋﻬﺪۀ آﻧﭽﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﺑﺮﻧﻤﯽآﯾﻨـﺪ‪ ،‬و ﺑـﺪﯾﻦﺳـﺎن ﻫﻤـﮥ ﮐﻠﻤـﺎت ذاﺗـﺎً‬
‫ﻧﺎﺗﻮان از اﺑﻼغ ﭘﯿﺎم اﯾﺸﺎناﻧﺪ‪)«.‬ﻋﺮﻓﺎن و ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ص‪ (289‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس و ﻧﯿـﺰ ﺷـﻮاﻫﺪی‬
‫ﮐﻪ در ﻏﺰﻟﯿﺎت‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ از ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽِ زﺑﺎن در ﺑﯿﺎنِ ﺗﺠﺎرب ﺧﻮﯾﺶ ﺳـﺮوده اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣـﯽﺗـﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاردِ رﻧﺞ و اﻧﺪوهِ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﮐﻪ ﺧﻮدِ او ﺑﻪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮی آن ﻣﻌﺘﺮف اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﺠﺎرب اﯾﻤﺎﻧﯽـ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﮥ ﻣﺸﺨﺺ از ﺳﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺎﺷﯽ ﻣـﯽﺷـﻮد‪:‬‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫ﻓﺎﺻﻠﮥ ﻣﻮﻟﻮی ﺑﻪ ﻋﻨﻮانِ راوی از ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﮥ ﺗﺠﺮﺑﮥ راوی از زﺑﺎن و رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﯿـﺎﻧﮕﺮ‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬ ‫‪185‬‬

‫ﺗﺠﺮﺑﻪ اﺳﺖ و ﻓﺎﺻﻠﮥ ﺗﺠﺮﺑﮥ ﺑﺎزﺗﺎﺑﯿﺪۀ راوی در زﺑﺎن‪ ،‬از ﻣﺨﺎﻃﺐ‪).‬از اﺷـﺎرتﻫـﺎی درﯾـﺎ‪،‬‬
‫ص‪422‬ـ‪ (423‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪدی از دﯾﻮان ﺷﻤﺲ ﺑﻪ ﻧﺎرﺳـﺎﯾﯽ زﺑـﺎن‬
‫از ﺑﯿﺎن ﺗﺠﺎرب و اﺣﻮالِ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽِ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﻧﺎﻟﺪ‪:‬‬
‫وان ﺣﺮف ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﺪ در ﺻﺤﻦ ﺑﯿﺎن ﻣـﻦ‬ ‫ای دل‪ ،‬ﭼﻮ ﻧﻤﯽﮔﺮدد در ﺷﺮح زﺑﺎن ﻣـﻦ‬
‫)‪(19781‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﻬﺖِ اﯾﻦ ﺑﯿﺎنﻧﺎﭘﺬﯾﺮیِ ﺗﺠﺎرب ﻣﻌﻨﻮی و ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽ زﺑﺎن‪ ،‬وی ﮔﺎه دﺳـﺖ ﺑـﻪ داﻣـﻦِ‬
‫ﺗﺸﺒﯿﻪ و ﮔﺎه ﺗﻨﺰﯾﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﭼﻪ ﺻﻮرت ﻣﯽﮐﺸﯽ ﺑﺮ ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻮ داﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻤﯽداﻧﻢ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﺪاوﻧﺪان و ﺻﻮرتﺳﺎز ﺑﯽﺻﻮرت‬
‫)‪(14964‬‬
‫ﻫﻢ دم زدن دﺳﺘﻮر ﻧﯽ‪ ،‬ﻫﻢ ﮐﻔﺮ از او ﺧﺎﻣﺶ ﺷﺪن‬ ‫ﺑﺤﺮﯾﺴﺖ از ﻣﺎ دور ﻧﯽ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ ﻧﯽ و ﻣﺴﺘﻮر ﻧﯽ‬
‫اﯾﻦ درد ﺑﯽدرﻣﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻓَﺮِّج ﻟَﻨﺎ ﯾﺎ ذاﻟﻤِﻨَﻦ‪...‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻦ از او‪ ،‬ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻣﻮﺷﯽات ﺗﻌﻄﯿﻞ ﺷﺪ‬
‫ﺧﺎﻣﻮﺷﻢ و ﺟﻮﺷﺎن ﺗﻮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ درﯾﺎی ﻋﺪن‬ ‫اﻟﻔﺎظ ﺧﺎﻣﻮﺷﺎن ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﺸﻨﻮده ﺑﯿﻬﻮﺷﺎن ﺗﻮ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫)‪18997‬ـ‪(19003‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از ﺗﺄﮐﯿﺪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺮ ﺧﻤﻮش ﺑﻮدن و ﺧﻤﻮش ﺧﻮاﻧـﺪن ﺧـﻮد در ﻋـﯿﻦ‬
‫ﺟﻮش و ﺧﺮوش دروﻧﯽ و اﯾﻦ ﻫﻤـﻪ ﺷـﻌﺮ و ﻏـﺰل دارد‪ ،‬روﺷـﻦ ﻣـﯽﺳـﺎزد ﮐـﻪ وی از‬
‫ﺗﻨﮕﻨﺎی زﺑﺎن‪ ،‬در ﻗﺒﺾ و رﻧﺞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬ـ‪ .2‬دوری و ﺟﺪاﯾﯽ روح از وﻃﻦ اﺻﻠﯽ ﯾﺎ ﻧﯿﺴﺘﺎن ازﻟﯽ در ﺣﺒﺴﮕﺎه ﺗﻦ‬
‫در ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻋﺎرﻓﺎﻧـﻪ‪ ،‬ﻫـﺪفِ از وﺟـﻮد آدﻣـﯽ‪ ،‬اﻧﺴـﺎن ﻣﺘﻌـﺎﻟﯽ ﺷـﺪن اﺳـﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨـﯽ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ آن ﺗﻮازﻧﯽ را ﮐﻪ در اﺳﺎس‪ ،‬ﻣﯿﺎن او و ﺣﺎﻟﺖ اﻟﻮﻫﯽاش وﺟﻮد داﺷﺖـ ﭘـﯿﺶ از‬
‫آﻧﮑﻪ ﻣﯿﺎنﺷﺎن ﺟﺪاﯾﯽ ﺑﯿﻔﺘﺪ و ﻣﺰاﺣﻢ ﺗﻌﺎدﻟﺶ ﺷﻮدـ دوﺑﺎره ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺨﺸﯽ از ﻃﺮﯾـﻖ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑـﻪ ﺳـﻮی ﻣﻨﺒـﻊ وﺟـﻮد و ﺳﺮﭼﺸـﻤﮥ ﻫﺴـﺘﯽ و روش ﺿـﺪ ﮐـﻨﺶ ﺑـﺎ ﺗﺠﺮﺑـﮥ‬
‫ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﯽ)اﻟﯿﻨﺎﺳﯿﻮن( ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻋﺎرﻓﺎن اﺻﻮﻻً در ﭘﯽ ﺑﺮﻗﺮاری ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻮازن ﻣﯿـﺎن‬
‫ﻣﻦِ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ و ﻣـﻦِ ﻣﺘﻌـﺎﻟﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ)‪ (Encyclopedia of World Religions, p.768‬در اﯾـﻦ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺳﺮزﻣﯿﻦِ اﻟﻮﻫﯿﺖ را ﻫﻤﭽﻮ ﺑﺮﺧﯽ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺘﺎﻧﯽ داﻧﺴﺘﻪ ﮐـﻪ وﺟـﻮدِ ﻣـﺎ‬
‫»ﻧﯽ« آن ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺑﻮده و رﯾﺸﻪ و اﺳﺎس ﻣﺎ آﻧﺠﺎﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ از آﺛﺎر ﻣﻮﻻﻧـﺎ ﺑﺮﻣـﯽآﯾـﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﮐﻨﻮﻧﯽِ آدﻣﯽ اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او را از ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺻﻠﯽاش ﺑُﺮﯾﺪهاﻧـﺪ‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫‪186‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪91‬‬

‫و اﻧﺪوهِ اﺻﯿﻞ آدﻣﯽ ﻧﺎﺷﯽ از اﺣﺴﺎس ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ او در ﻏﺮﺑﺖ دﻧﯿﺎ و ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﯽ اوﺳﺖ‪ .‬از ﻟﺤﺎظ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﮔـﺰارشِ ﺗﺠﺮﺑـﮥ ﻏﯿﺒـﯽ ﻣﻮﻻﻧـﺎ ﮐﯿﻔﯿﺘـﯽ ﺧـﺎﻃﺮهآﻣﯿـﺰ دارد‪،‬‬
‫ﺧﺎﻃﺮهای آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﺗﻠﺨﯽ ﺣﺴﺮت و ﺣﺲ ﻏﻢِ ﻏﺮﺑـﺖ)ﻧﻮﺳـﺘﺎﻟﮋی ‪ «(nostalgia‬ﻧﻤﺎﯾـﺎﻧﮕﺮِ‬
‫ﺣﺎلِ ﻗﺒﺾِ اوﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬در ﺑﺮﺧﯽ ﻏﺰلﻫﺎ رواﯾﺖ از ﺧﺎﻃﺮه‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽﮔﯿـﺮد و راوی‬
‫ﮔﺰارﺷﯽ ﻓﻮقاﻟﻌﺎده ﺣﺴﯽ و زﻧﺪه و ﻟﺤﻈـﻪای و ﯾـﺎ ﮔﺰارﺷـﯽ از ﻣـﺎﺟﺮای ﻏﯿﺒـﯽ ﻋﺠﯿـﺐ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪).‬از اﺷﺎرتﻫﺎی درﯾﺎ‪233 ،‬ـ‪ (234‬در اﯾﻦ ﻧﻮع ﮔﺰارشﻫﺎی ﺳﺮزﻧﺪه و ﺳﺮﺷﺎر‪ ،‬ﺑﺴﻂِ‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ از وﺻﺎل و دﯾﺪارِ ﻣﻌﺸﻮق‪ ،‬ﺣﻖ ﯾﺎ ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﯾﺰی)ﮐﻪ در واﻗـﻊ ﺟﻠـﻮۀ ﺣـﻖ اﺳـﺖ(‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮﻫﺎ و ﺗﺼﻮﯾﺮﻫﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ در دﯾﻮان ﻇﻬﻮر ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﻨﻮن ﻋﺰم ﻟﻘﺎ دارم‪ ،‬ﻣﻦ اﯾﻨﮏ رﺧﺖ ﺑﺮﺑﺴـﺘﻢ‬ ‫دﻻ‪ ،‬ﻣﺸﺘﺎق دﯾﺪارم‪ ،‬ﻏﺮﯾﺐ و ﻋﺎﺷﻖ و ﻣﺴﺘﻢ‬
‫)‪(15002‬‬
‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی ﻗﺒﺾِ ﻣﻮﻻﻧﺎ رﯾﺸﻪ در واﻗﻌﯿّﺖﻫﺎی ﺑﺸﺮ دارد‪ .‬اﺳﺎﺳﯽﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ‬
‫در ﻧﮕﺎه ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ ،‬ﻓﺮاق از ﭘﯿﻮﻧﺪ ازﻟﯽ ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻫﺒﻮط اﻧﺴـﺎن و ﺟـﺪاﯾﯽ و دوریِ روح از‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫وﻃﻦِ اﺻﻠﯽ اﺳﺖ؛ آنﺟﺎ ﮐﻪ در آﻏﻮشِ ﺧﺪاوﻧﺪ آرﻣﯿﺪه ﺑﻮد‪ .‬در ﺟﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺳﺨﻦ‬
‫از اﯾﻦ ﻣﯽرود ﮐﻪ روحِ اﻧﺴﺎﻧﯽ از ﻋﺎﻟﻢِ اﻣﺮ و روﺷـﻨﺎﯾﯽ ﺑـﻪ ﻣﺸـﯿّﺖ ﺣـﻖﺗﻌـﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫ﺷﻬﺎدت و ﻇﻠﻤﺎﻧﯽ ﻓﺮود آﻣﺪه و ﭘﺲ از ﺗﻌﻠﻖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺑﺪن‪ ،‬ﻫﻤﭽـﻮ ﻏﺮﯾـﺐِ دور از ﯾـﺎر و‬
‫دﯾﺎر‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻣﺸﺘﺎقِ ﻣﻮﻃﻦ ﺣﻘﯿﻘﯽِ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ ره ﻣﻨﺘﻈـﺮ ﻣﻮﻗـﻮف ﯾـﮏ آرﯾﺴـﺘﻢ‬ ‫روح ﻣﻮﻗﻮف اﺷﺎرت ﻣﯽ ﺑﻨﺎﻟﺪ ﻫـﺮ دﻣـﯽ‬
‫ﭼﻮن درﯾﻨﺠﺎ ﺑﯽﻗﺮارم آﺧﺮ از ﺟﺎﯾﯽﺳـﺘﻢ‬ ‫ﭼﻮن از اﯾﻨﺠﺎ ﻧﯿﺴﺘﻢ اﯾﻨﺠﺎ ﻏﺮﯾﺒﻢ ﻣﻦ‪ ،‬ﻏﺮﯾﺐ‬
‫)‪16793‬ـ‪(16794‬‬
‫در ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺧﻮدیِ ﻣﺤﺪودِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬دام و راﻫﺰن و ﺧﺎﯾﻒ و در ﺑﻨﺪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﺳﺒﺐِ ﻗﺒﺾ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪:‬‬
‫زاﻧﮑﻪ ﻫﺴﺘﯽ ﺧﺎﯾﻒ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﺧﺎﯾﻒ ﻧﯿﺴﺖ ﺷﺎد‪..‬‬ ‫ﻣﻄﺮﺑﺎ‪ ،‬رو ﺑﺮ ﻋﺪم زن زاﻧﮏ ﻫﺴﺘﯽ رهزن اﺳـﺖ‬
‫در وﺟﻮد اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻨﺪ و در ﻋﺪم ﭼﻨﺪﯾﻦ ﮔﺸﺎد‬ ‫ﻣــﺎ ﺑﯿﺎﺑــﺎنِ ﻋــﺪم ﮔﯿــﺮﯾﻢ ﻫــﻢ در ﺑﺎدﯾــﻪ‬
‫ذوقِ درﯾﺎ ﮐﯽ ﺷﻨﺎﺳﺪ ﻫﺮ ﮐﻪ در دام اوﻓﺘﺎد؟!‬ ‫اﯾﻦ ﻋﺪم درﯾﺎ و ﻣﺎ ﻣﺎﻫﯽّ و ﻫﺴﺘﯽ ﻫﻤﭽـﻮ دام‬
‫)‪7704‬ـ‪(7707‬‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺧﻮد را در ﺣﺼﺎر دﻧﯿﺎ و ﻣﻦِ ﻣﺤﺪود ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬دﭼـﺎر ﻗـﺒﺾ ﺷـﺪه‪ ،‬ﺑـﺎ‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬ ‫‪187‬‬

‫آﻫﻨﮕﯽ ﻏﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺳﺮاﯾﺪ‪:‬‬

‫ﺣﺒﺲ از ﮐﺠﺎ ﻣﻦ از ﮐﺠﺎ؟ ﻣﺎل ﮐﻪ را دزدﯾﺪهام؟‬ ‫ﻣﻦ از ﺑﺮای ﻣﺼﻠﺤﺖ در ﺣﺒﺲ دﻧﯿﺎ ﻣﺎﻧـﺪهام‬
‫داﻣﺎن ﺧﻮنآﻟﻮد را درﺧـﺎک ﻣـﯽﻣﺎﻟﯿـﺪهام‬ ‫در ﺣﺒﺲ ﺗﻦ ﻏﺮﻗﻢ ﺑﻪ ﺧﻮن وز اﺷﮏﭼﺸﻢﻫﺮ ﺣـﺮون‬
‫)‪14494‬ـ‪(14495‬‬
‫ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ در ﻣﻘﺪّﻣﻪ ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗـﺮﯾﻦ زﻣﯿﻨـﻪﻫـﺎی اﺻـﻠﯽ‬
‫ﺷﻌﺮﻫﺎی ﻋﺎﻃﻔﯽ ﻣﻮﻻﻧﺎ را ﻣﺴﺌﻠﮥ »وﻃﻦ اﺻﻠﯽ اﻧﺴﺎن« ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺻﻮﻓﯿﻪ از وﻃﻦ ﺗﻠﻘﯽ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ دارﻧﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﺑﻪ وﻃﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زادﺑـﻮم و ﻣﺤـﻞ ﭘـﺮورش اﻧﺴـﺎن ﻧﻤـﯽﻧﮕﺮﻧـﺪ ﺑﻠﮑـﻪ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ اﻧﺴﺎن از ﺟﻬﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎز ﮔﺮدد‪).‬ﻏﺰﻟﯿـﺎت‬
‫ﺷﻤﺲ‪ (64/1 ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮی را ﮐﻪ ﻣﻮﻻﻧـﺎ ﺑـﺮای اﯾـﻦ ﺟـﺪا اﻓﺘـﺎدن از‬
‫ﻧﯿﺴﺘﺎن ازﻟﯽ ﺑﺎ ﺧﻠّﺎﻗﯿﺖ و ﺗﻌﺒﯿﺮﻫﺎیِ ﺗﺎزهای ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻧﯿﺎزِ اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺎﻫﯽ ﺑـﻪ آب و‬
‫درﯾﺎﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑــﻪ ﻏﯿــﺮ آب ﻧﺒﺎﺷــﺪ ﭘﻨــﺎه و دﻟﺨــﻮاﻫﻢ‬ ‫ﭼــﻮ ﻣــﺎﻫﯿﻢ ﮐــﻪ ﺑﯿﻔﮑﻨــﺪ ﻣــﻮج ﺑﯿــﺮوﻧﺶ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫)‪(18101‬‬
‫اﺻﻠﯽﺗﺮﯾﻦ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﻗﺒﺾ و اﻧﺪوهِ ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺪاﯾﯽ و دور اﻓﺘﺎدن از وﻃﻦ اﺻـﻠﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﺻﯿﻞ در دﻧﯿﺎی ﻣﺎدی‪ ،‬ﺑﻪ وﻃﻦِ ﺧﻮﯾﺶ اﺣﺴﺎس ﺗﻌﻠّﻖ ﺧﺎﻃﺮ دارد؛ از‬
‫ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬روحِ اﻧﺴﺎن ﮐﻪ اﺻﺎﻟﺖ از آن اوﺳﺖ‪ ،‬از ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ آن ﺗﻌﻠّـﻖ دارد‪،‬‬
‫دور اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ »از ﻧﻈﺮ رﻣﺰﮔﺮاﯾﯽ و ﺳـﻤﺒﻮﻟﯿﮏ از ﻫﻤـﻪ ﺑﯿﺸـﺘﺮ در »ﻧـﯽ« ﺟـﺪاﯾﯽ‬
‫اﻧﺴﺎن را از اﺻﻞ و ﻣﺒﺪأش ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﮔﺎه ﺣﺎﻟﺖ وﺻﻞ را ﺑﻪ ﻟـﺐ ﺑـﺮ ﻟـﺐ ﻧـﯽ‬
‫ﻧﻬﺎدن ﻣﻌﺸﻮق ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺮده‪)«.‬ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮی در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺷﻤﺲ‪ ،‬ص‪ (222‬ﺗﻤﺜﯿﻞ ﻧﯽ در آﻏﺎزِ‬
‫رواﯾﺖ ﻣﺜﻨﻮی ﺣﮑﺎﯾﺖ از ﺗﺠﺮﺑﮥ ﻣﻮﻻﻧﺎ)و ﮐﻞ ارواح اﻧﺴﺎﻧﯽ( از ﻏﺮﺑـﺖِ روحِ وی در ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫ﺧﺎﮐﯽ و ﺟﺪاﯾﯽ از ﻣﻮﻃﻦ ﺧﻮﯾﺶ و ﻋﺎﻟﻢ ﻏﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﺮاق ﻧﯿﺴﺘﺎن ازﻟـﯽ در ﻧﺎﻟـﻪ و‬
‫ﺷﮑﺎﯾﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻨﻬﺎ راه آزادی از زﻧﺪان ﺟﺴﻢ از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻋﺸﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﺎری آن‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻫﻤﭽﻮ ﺳﯿﻤﺮغِ آرﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻗﻠﮥ ﻗﺎف ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﯽ اﺑﺪی دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎنِ ﺗﻮ ﮐﻪ ﺟﺎن ﺑﯽﺗﻮ ﺷﮑﻨﺠﻪﺳﺖ و ﺑﻼ ﺑﺮ ﻣﺎ‪...‬‬ ‫ﻋﺬاب اﺳﺖ اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﯽﺗﻮ‪ ،‬ﻣﺒﺎدا ﯾﮏ زﻣﺎن ﺑﯽﺗﻮ‬
‫ﺑﻪ ﮐﻮهِ ﻗﺎف ﮐﯽ ﯾﺎﺑﺪ ﻣﻘﺎم و ﺟﺎی ﺟﺰ ﻋﻨﻘﺎ؟‬ ‫زﻫﯽ دﻟﺸﺎد ﻣﺮﻏﯽ ﮐﺎو ﻣﻘﺎﻣﯽ ﯾﺎﻓﺖ اﻧﺪر ﻋﺸﻖ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫)‪770‬ـ‪(774‬‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫‪188‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪91‬‬

‫‪1‬ـ‪ .3‬ﻗﺒﺾ و ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ روح از ﮐﺜﺮات ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎده‬

‫ﻗﺒﺾ ﺑﺎ ﻟﻐﺎﺗﯽ از ﻗﺒﯿﻞِ ﺗﻨﮕﯽ و زﻧـﺪاﻧﯽ ﺑـﻮدن و ﮐﺜـﺮت ﻣـﺮﺗﺒﻂ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫ﺷﻬﺎدت و ﻣﺎده ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻫﺮﭼﻪ از ﻋﺎﻟﻢ ﺑﯽﮐﺮاﻧﮕﯽ ﺑﻪ ﺳـﻮی اﯾـﻦ دﻧﯿـﺎ ﻣـﯽآﯾـﯿﻢ‪،‬‬
‫ﻫﺴﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﻨﮓﺗﺮ و در ﻗﺒﺾ ﻣﯽرود‪:‬‬
‫زان ﺳﺒﺐ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺧﯿـﺎل اﺳـﺒﺎبِ ﻏـﻢ‬ ‫ﺗﻨــﮓﺗــﺮ آﻣــﺪ ﺧﯿــﺎﻻت از ﻋــﺪم‬
‫زان ﺷﻮد در وی ﻗﻤﺮ ﻫﻤﭽﻮن ﻫـﻼل‬ ‫ﺑــﺎز ﻫﺴــﺘﯽ ﺗﻨــﮓﺗــﺮ ﺑــﻮد از ﺧﯿــﺎل‬
‫ﺗﻨﮓﺗﺮ آﻣﺪ ﮐـﻪ زﻧـﺪاﻧﯽ اﺳـﺖ ﺗﻨـﮓ‬ ‫ﺑــﺎز ﻫﺴــﺘﯽ ﺟﻬــﺎن ﺣــﺲّ و رﻧــﮓ‬
‫)ﻣﺜﻨﻮی‪3100/1 ،‬ـ‪(3103‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﻧﮕﺎه ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻫﺮﭼﻪ از ﻋﺪم ﯾﺎ ﻏﯿﺐ دورﺗﺮ ﺷﺪه و ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺸـﺘﺮ در‬
‫ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ و ﺗﻨﮕﯽ و ﻗﺒﺾ ﻓﺮورﻓﺘﻪاﯾﻢ؛ ﭘﺲ ﺧﻮاﻫﺎن ﻣﺮگ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﻞ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫ﻏﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ ﺑﺪﯾﻊ ﺧﻮد را ﺣﺴﯿﻦ)ع( داﻧﺴﺘﻪ و ﻏﻢ را ﯾﺰﯾﺪ‪:‬‬
‫ای ﻏﻢ ﺑﮑُﺶ ﻣﺮا ﮐﻪ ﺣُﺴﯿﻨﻢ ﺗـﻮﯾﯽ ﯾﺰﯾـﺪ‬ ‫ﺷﺐ ﻣﺮد و زﻧﺪه ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺣﯿﺎت اﺳﺖ ﺑﻌﺪ ﻣـﺮگ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫)‪(9206‬‬
‫ﮔﻮﯾﯽ ﭼﻨﺎن ﺣﺴﯿﻦ)ع( ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ وﻓﺎدار ﻣﺎﻧﺪ و ﺑـﻪ ﻋﻬـﺪِ‬
‫ﯾﺰﯾﺪ وﻗﻌﯽ ﻧﻨﻬﺎد‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐـﻪ ﻋـﯿﻦ ﺷـﺎدی اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﻟﺪ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻌﺸﻮق ﮐـﻪ ﺟﺎﻧـﺎن اﺳـﺖ ﻗـﻮل و ﻗﺮارﻫـﺎ دارد‪ ،‬ﺑـﺎ ﺷـﺎدی‬
‫روﺣﺎﻧﯽ)ﺑﺴﻂ( ﻧﺎﺷﯽ از اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎن ﻫﻢ ﻋﻬﺪ ﺑﺴﺘﻪ ﮐﻪ آن او ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺮا ﻗﻮﻟﯽﺳﺖ ﺑﺎ ﺟﺎﻧﺎن ﮐﻪ ﺟﺎﻧﺎن ﺟﺎنِ ﻣﻦ ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﻣﺮا ﻋﻬﺪیﺳﺖ ﺑﺎ ﺷﺎدی ﮐﻪ ﺷﺎدی آنِ ﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫وﮔﺮ ﻣﻦ دﺳﺖ ﺧﻮد ﺧﺴﺘﻢ ﻫﻤﻮ درﻣﺎن ﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫اﮔﺮ ﻫﺸﯿﺎر اﮔﺮ ﻣﺴﺘﻢ ﻧﮕﯿﺮد ﻏﯿﺮ او دﺳـﺘﻢ‬
‫)‪6113‬ـ‪(6115‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻣﻮرد ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺑﺴﺎﻣﺪ را از ﻟﺤـﺎظ آﻣـﺎری در ﻏﺰﻟﯿـﺎت دارﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ از ﺳﻪ ﺗﻨﮕﻨﺎی اﺳﺎﺳﯽ در ﻗﺒﺾ و رﻧﺞ اﺳﺖ‪ :‬ﺗﻨﮕﻨﺎی زﺑﺎن‪ ،‬ﺗﻨﮕﻨﺎی ﺗـﻦ و ﺗﻨﮕﻨـﺎی‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎده ﮐﻪ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی اﺳﺎﺳﯽ ﻗﺒﺾ اوﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫‪1‬ـ‪ .4‬ﻏﻢِ رواﺑﻂ ﺗﯿﺮه ﻧﺎﺷﯽ از ﺧﻮدﺧﻮاﻫﯽﻫﺎ و ﺟﻨﮓﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺣﻤﻠﮥ وﯾﺮاﻧﮕﺮ ﻣﻐﻮل‬
‫ﺟﻨﮓ و آﺷﻮب‪ ،‬ﯾﮑﯽ از واﻗﻌﯿﺖﻫﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﺖ و از ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫ﻗﺒﺾ و ﮔﺮﻓﺘﮕﯽِ ﺣﺎل ﻣﻮﻻﻧﺎ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺧﻮاﻫﺎنِ درﻣﺎن و از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ آن اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬ ‫‪189‬‬

‫ز ﻋﺮاق و از ﺳﭙﺎﻫﺎن ﺗﻮ ﺑﻪ ﭼﻨﮓ ﻣـﺎ ﻧـﻮا ده‬ ‫ﺑﻨﺸﺎن ﺗﻮ ﺟﻨﮓﻫﺎ را ‪ ،‬ﺑﻨﻮاز ﭼﻨـﮓﻫـﺎ را‬
‫)‪(25117‬‬
‫ز ﻧـــــﺎف آﻫـــــﻮی ﺗﺎﺗـــــﺎر ﺑﺮﮔـــــﻮ‬ ‫ز ﻻفِ ﻓﺘﻨـــــﮥ ﺗﺎﺗـــــﺎر ﮐـــــﻢ ﮐـــــﻦ‬
‫)‪(23211‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺸﻖ و ﺻﺒﺮ ﮐﻤﺮﺑﺴﺘﻪ ﻫﻤﭽﻮ ﺧﺮﮔـﺎﻫﻢ‬ ‫اﮔــﺮ ﺗﺘــﺎر ﻏﻤــﺖ ﺧﺸــﻢ و ﺗُﺮﮐﯿــﯽ آرد‬
‫)‪(18109‬‬
‫ﮐﻪ دو ﺻﺪ راﯾﺖ اﯾﻤﺎن ﺳﻮی ﺗﺎﺗﺎر ﺑﺮآرم‬ ‫ﺗﻮ ز ﺗﺎﺗﺎر ﻫﺮاﺳﯽ ﮐـﻪ ﺧـﺪا را ﻧﺸﻨﺎﺳـﯽ‬
‫)‪(16860‬‬
‫ﺑﻪوﯾﮋه روزﮔﺎر ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﺷﻬﺮ ﻗﻮﻧﯿﻪ و آﺳﯿﺎی ﺻـﻐﯿﺮ ﮐـﻪ ﻣﺤـﻞّ ﺑﺮﺧـﻮرد آرا و اﻓﮑـﺎر‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از ﺑﺰرﮔﺎن دﯾﻦ و ﻋﺮﻓﺎن و ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﮐﻼم و ﺣﺪﯾﺚ و‪ ...‬ﺑـﻮد و ﭘﯿﺎﻣـﺪﻫﺎی آن ﺑـﺮ‬
‫درون ﺣﺴّﺎس ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﮐﺲ ﻧﮕﯿﺮم ﺗﻨﮓ ﻣﻦ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﻮﺷﻢ ﭼﻮن ﮔﻠﺴﺘﺎن‬ ‫در ﮐﻒ ﻧﺪارم ﺳﻨﮓ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺲ ﻧﺪارم ﺟﻨﮓ ﻣﻦ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫)‪(18740‬‬
‫ﺟﻨﮓ و ﭘﯿﮑﺎر و ﺧﻮدﺧﻮاﻫﯽﻫﺎی ﻣﯿﺎن آدﻣﯿﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻏﻢﻫـﺎی ﺑﺴـﯿﺎر ﮐـﻢرﻧـﮓ دﯾـﻮان‬
‫ﺷﻤﺲ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﯽ ﮔﻠﺮﻧﮓ ﺑﺪه ﺗﺎ ﻫﻤﻪ ﯾﮑﺮﻧـﮓ ﺷـﻮﯾﻢ‪...‬‬ ‫ﺳﺎﻗﯿﺎ‪ ،‬ﻋﺮﺑﺪه ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺷﻮﯾﻢ‬
‫ﺑﺎده ده ﺗﺎ ﮐﻪ ازو ﻣﺎ ﺑﻪ دو ﻓﺮﺳﻨﮓ ﺷﻮﯾﻢ‬ ‫ﻫﯿﻦ ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﻏﻢ ﭘﻬﻠﻮی ﻣﺎ ﺧﺎﻧﻪ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫)‪17257‬ـ‪(17260‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻪ در روزﮔﺎر ﻣﻮﻻﻧـﺎ رخ‬
‫داد‪ ،‬اﺷﺎره ﮐﺮد‪» .‬در دﻫﮥ دوم ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮی ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﺪاﻧﻢﮐﺎری و ﻏـﺮور ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤـﺪ‬
‫ﺧﻮارزﻣﺸﺎه‪ ،‬ﮐﺸﻮر ﻣﺎ و ﺑﻪﺧﺼﻮص ﺷﻬﺮﻫﺎ و روﺳﺘﺎﻫﺎی آﺑﺎد و ﭘﺮﺟﻤﻌﯿﺖ ﺧﺮاﺳﺎنِ وﺳـﯿﻊِ‬
‫ﻧﻌﻤﺖﺧﯿﺰ و ﺑﻬﺸﺖآﺳﺎی آن روزﮔﺎر ﻋﺮﺻـﮥ ﭘﯿﮑـﺎر و ﺗﺎﺧـﺖ و ﺗـﺎز و ﻗﺘـﻞﻋـﺎم ﻣﻐـﻮﻻن‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪)«.‬ﻣﮑﺘﺐ ﺷﻤﺲ‪ ،‬ص‪ (12‬ﻣﻮﻻﻧﺎ در آن ﻋﺼﺮ ﭘﺮآﺷﻮب ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺪۀ ﻫﻔـﺘﻢ‬
‫ﻗﻤﺮی ﻣﯽزﯾﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ روزﮔﺎر ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻗﺮون وﺳﻄﺎی اروﭘﺎ و زﻣﺎن اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫و ﻣﺬﻫﺒﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ ﺣﻮادث روزﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫و اﯾّﺎم را ﻧﺎﻫﻤﻮار ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎسِ روﺣﯿﮥ ﻟﻄﯿﻔﯽ ﮐﻪ از ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬دﭼﺎر رﻧﺞ و ﻏـﻢ‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫‪190‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪91‬‬

‫ﻧﺎﺷﯽ از اﯾﻦ ﺣﻮادث ﻧﺎﮔﻮار اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮِ ﻏﻠﻂ رﻓﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﻮﻟﻮی ﺑﻪ ﺟﻬﺖِ اﺳﺘﻐﺮاق داﺋﻢ در ﻋﻮاﻟﻢ روﺣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﺑـﻪ ﺣـﻮادث ﻋﺼـﺮِ ﺧـﻮد‬
‫ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ او ﺑﺎ درکِ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﮐﻪ ﻓﺎﯾﺪهای در ﺗﻮﺻﯿﻒِ زﺷﺘﯽﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎی آه و ﻧﺎﻟﻪ و ﺑﺮﺟﺎی ﮔﺬاﺷﺘﻦ اﻧﺪوه و ﺣﺰن‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﺎر و ﻣﻌﺸﻮق ﺷـﯿﺮﯾﻦ و اﻟﻬـﯽ ﺧـﻮد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ از ﺗﻠﺨﯽِ زﻫﺮ ﺗﺎﺗﺎر و ﻧﺎآراﻣﯽﻫﺎی ﻣﻐﻮﻻن ﺗﺴﮑﯿﻦ ﯾﺎﺑﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺮاب ﮔﻨﺞ ﺗﻮ دارد ‪ ،‬ﭼﺮا ﺷﻮد دﻟﺘﻨـﮓ؟!‬ ‫ﺗﺘﺎر اﮔﺮ ﭼﻪ ﺟﻬﺎن را ﺧﺮاب ﮐﺮد ﺑـﻪ ﺟﻨـﮓ‬
‫ﮐﺠﺎﺳﺖ ﻣﺴﺖ ﺗﻮ را از ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺮاﺑﯽ ﻧﻨـﮓ؟!‬ ‫ﺟﻬﺎن ﺷﮑﺴﺖ و ﺗﻮ ﯾﺎر ﺷﮑﺴﺘﮕﺎن ﺑﺎﺷﯽ‬
‫زﻣﯿﻦ ز ﺷﺎدیِ ﮔﻨﺞ ﺗﻮ ﺧﯿﺮه ﻣﺎﻧـﺪه و دﻧـﮓ‬ ‫ﻓﻠﮏ ز ﻣﺴﺘﯽِ اﻣﺮ ﺗﻮ روز و ﺷﺐ در ﭼـﺮخ‬
‫)‪14040‬ـ‪(14042‬‬
‫»ﻣﻮﻻﻧﺎ اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﮑﻮهﻣﻨﺪ و ﺷﮕﺮف ﻣﻮﺳﯿﻘﺎﯾﯽ و رواﯾﺖ ﺷﺎدیﺑﺎر و اﻣﯿـﺪاﻧﮕﯿﺰ و‬
‫اﯾﻤﺎنآﻓﺮﯾﻦ را در ﻫﻨﮕﺎﻣﮥ ﻧﺎﻫﻨﺠﺎریﻫﺎ‪ ،‬ﮐﮋﺧﻮﯾﯽﻫﺎ و آدﻣﯽﺳـﻮزیﻫـﺎی ﺗﺎﺗـﺎر ﺑـﺮ آورده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬او ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن در آن روزﮔﺎر ﻧﺎﻫﻤﻮار و ﻧﺎﺟﻮانﻣﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎس داﺷﺘﻦ زﺑﺎن و ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫و اﺧﻼق و ﺳﺮزﻧﺪﮔﯽ و ﻧﮕﺎه و روﺣﯿﮥ ﻧﻈﺎمﺟﻮ و ﻣﻮﺳﯿﻘﺎﯾﯽ ﺟﺎﻣﻌﮥ اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ ﮐﻤـﺮ‬
‫ﺑﺴﺖ‪)«.‬از اﺷﺎرتﻫﺎی درﯾﺎ‪ ،‬ص‪ (538‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺼﻮّف ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ و ﻋﺮﻓﺎنِ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﻮﻻﻧـﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﻧﻮﻣﯿﺪیﻫﺎ و ﻫﺮاسﻫﺎ و دﻟﺘﻨﮕﯽﻫﺎیِ ﻧﺎﺷﯽ از ﺧﻮف ﺗﺎﺗﺎران و ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﺳﯿﺎﺳـﯽ آن ﻋﺼـﺮ‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﮐﺮده و ﺑﻪ ﺷﻮر و ﺷﺎدی و رﻗﺺ و ﻧﺸﺎطِ روﺣﯽ ﻣﯿﺪان داده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧﻮفِ ﺗﺘﺎران ﮔﺬﺷـﺖ‪ ،‬ﻣﺸـﮏِ ﺗﺘـﺎران رﺳـﯿﺪ‬ ‫ﺟﻤﻠﮥ ﺻﺤﺮا و دﺷﺖ ﭘُﺮ ز ﺷﮑﻮﻓﻪﺳﺖ و ﮐﺸﺖ‬
‫)‪(9336‬‬
‫»ﺧﻮفِ ﺗﺘﺎران ﯾﻌﻨﯽ روزﮔﺎر ﺗﺮﺳﯿﺪن از ﻫﺠﻮمِ ﺗﺎﺗﺎر ﺑﻪ ﭘﺎﯾـﺎن آﻣـﺪ و روزﮔـﺎرِ ﺧﻮﺷـﯽ‬
‫آﻏﺎز ﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺑﻮی ﻣﺸﮏ ﺗﺎﺗـﺎری اﺳـﺖ‪)«.‬ﻏﺰﻟﯿـﺎت ﺷـﻤﺲ‪ (522/1 ،‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ در‬
‫دﯾﺪﮔﺎه وی ﻏﻢ و اﻧﺪوهِ زﻧﺪﮔﯽِ دﻧﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺣﻘﯿﺮ و ﺑـﯽارزش اﺳـﺖ و ﺑـﻪ ﮔـﺮگ و ﮐـﮋدم و‬
‫دﺷﻤﻦ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻏﻢِ ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﻏﻤﯽ ﺑﺎارزش اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎیِ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖﺳﺎزی را‬
‫ﺑﺮای اﻧﺴﺎن در ﺑﺮ دارد‪:‬‬
‫ﭼﺮا ﻏﻢ دارد آن ﻣﻔﻠﺲ؟! ﮐﻪ ﯾﺎر ﻣﺤﺘَﺸﻢ دارد‬ ‫ﻣﺮا ﯾﺎر ﺷﮑﺮﻧﺎﮐﻢ اﮔـﺮ ﺑﻨﺸـﺎﻧﺪ ﺑـﺮ ﺧـﺎﮐﻢ‬
‫ﻣﺜﺎل ﻣﺮﯾﻢ زﯾﺒﺎ ﮐﻪ ﻋﯿﺴـﯽ در ﺷـﮑﻢ دارد‬ ‫ﻏﻤﺶ در دل ﭼﻮ ﮔﻨﺠﻮری دﻟﻢ »ﻧﻮر ﻋﻠﯽ ﻧـﻮری«‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫)‪5989‬ـ‪(5990‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬ ‫‪191‬‬

‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رواﺑﻂ ﺗﯿﺮۀ ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎنﻫﺎ دﭼـﺎر ﻏـﻢ و اﻧـﺪوه ﺷـﺪه و ﺑـﺎ ﻧﮕﺮﺷـﯽ‬
‫ﺻﻠﺢﺟﻮﯾﺎﻧﻪ و ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﯿﺰ و ﺑﯿـﺎﻧﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔـﺬار درﺻـﺪد ﺑﻬﺒـﻮد رواﺑـﻂ اﻧﺴـﺎنﻫﺎﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ درﺑﺎرۀ »ﻣﺤﺒّﺖ« اﺑﯿﺎت ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬
‫از ﻣﺤﺒــﺖ ﻣــﺲﻫــﺎ زرﯾــﻦ ﺷــﻮد‬ ‫از ﻣﺤﺒــﺖ ﺗﻠــﺦﻫــﺎ ﺷــﯿﺮﯾﻦ ﺷــﻮد‬
‫)ﻣﺜﻨﻮی‪ /2 ،‬اﺑﯿﺎت‪ 1529‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ(‬
‫اﺑﯿﺎت زﯾﺮ از دﯾﻮان ﺷﻤﺲ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﻬﺮ ورزﯾﺪن ﻣﺸﻬﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎندﻫﻨـﺪۀ اﯾـﻦ‬
‫واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺴﺎس ﺧﻮﺷﺪﻟﯽ و ﺑﺴﻄﯽ ﮐﻪ در آﮔﺎﻫﯽ ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺖ و ﻣﻮﻻﻧـﺎ از‬
‫ﻣﻨﻈﺮ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﯿﻌﯽ ﺑﻪ آن دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺷﺎدی ﺧﻮد او ﻧﺒﻮد‪ .‬وی ﺣﺎﺻﻞِ ﺗﺠﺮﺑـﮥ‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ را دﺳﺘﻤﺎﯾﻪای ﺑﺮای زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺮﺷﺎر از ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒّﺖ و آﻣﻮزهﻫﺎی زﻧﺪﮔﯽِ‬
‫آرﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐــﻪ ﺗــﺎ ﻧﺎﮔــﻪ ز ﯾﮑــﺪﯾﮕﺮ ﻧﻤــﺎﻧﯿﻢ‬ ‫ﺑﯿـــﺎ ﺗـــﺎ ﻗـــﺪر ﻫﻤـــﺪﯾﮕﺮ ﺑـــﺪاﻧﯿﻢ‬
‫)‪(16136‬‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫ﻏــﺮضﻫــﺎ را ﭼــﺮا از دل ﻧــﺮاﻧﯿﻢ؟!‬ ‫ﻏــﺮضﻫــﺎ ﺗﯿــﺮه دارد دوﺳــﺘﯽ را‬

‫)‪(16140‬‬
‫رُﺧــﻢ را ﺑﻮﺳــﻪ ده ﮐــﺎﮐﻨﻮن ﻫﻤــﺎﻧﯿﻢ‬ ‫ﭼﻮ ﺑـﺮ ﮔـﻮرم ﺑﺨـﻮاﻫﯽ ﺑﻮﺳـﻪ دادن‬
‫)‪(16144‬‬
‫‪1‬ـ‪ .5‬ﺟﺪاﯾﯽ ﻣﻮﻻﻧﺎ از وﻃﻦِ دﻧﯿﺎﯾﯽ ﺧﻮﯾﺶ)ﺑﻠﺦ و ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺰرگ(‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﺟﺪاﯾﯽ در ﭼﺸﻢاﻧﺪازی ﺷﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺗﺪاﻋﯽﮔـﺮ ﺳـﻪ ﻣﻌﻨـﺎ ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺟﺪاﯾﯽِ روح از وﻃﻦ ازﻟـﯽ و ﺳـﺮﮔﺮدان ﺷـﺪن در ﺗﻌﯿّﻨـﺎت و ﮐﺜـﺮات‪ ،‬ﺟـﺪاﯾﯽ از‬
‫اﻟﻬﺎمﺑﺨﺶ ﻋﺸﻖ و ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ ﻣﻈﻬﺮ ﻣﻌﺸﻮق اﻟﻬﯽ)ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﯾـﺰی( و ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ ﺟـﺪاﯾﯽ از‬
‫وﻃﻦ ﻇﺎﻫﺮیِ ﺧﻮﯾﺶ ﺧﺮاﺳﺎن ﮐﻪ آن ﻫﻢ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ رواﯾﺖ اﻓﻼﮐـﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻬﺎء وﻟﺪ ﭘﺪر ﻣﻮﻻﻧﺎ در دﯾﺎﻧﺖ و ﺻﯿﺎﻧﺖ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺧﺎص و ﻋﺎمِ ﺑﻠـﺦ ﺑـﻮد‪ .‬واﻋﻈـﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺬﻫﺐِ ﺣﮑﻤﺎ و ﻓﻼﺳﻔﻪ را ﻧﻔﯽ و ﺑﻪ ﭘﯿﺮویِ ﺷﺮﯾﻌﺖ و دﯾﻦ ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻮرد‬
‫ﺧُﺒﺚ ﻓﻘﯿﻬﺎﻧﻪ و ﺣﺴﻮداﻧﮥ ﺑﺮﺧﯽ ﻋﻠﻤﺎیِ ﻋﺼﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺜﻞِ اﻣﺎم ﻓﺨﺮاﻟﺪﯾﻦ رازی و دﯾﮕﺮان‬
‫واﻗﻊ ﺷﺪ و ﭘﺲ از ﺳﻮء ﻇﻦﱢ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮارزﻣﺸﺎه ﺑﻪ وی‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺷـﺪﻟﯽِ ﺗﻤـﺎم ﺳـﻔﺮ از دﯾـﺎر‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫ﺧﺮاﺳﺎن را ﺗﺮﺟﯿﺢ داده اﺳﺖ‪).‬ﻣﻨﺎﻗﺐاﻟﻌﺎرﻓﯿﻦ‪10/1 ،‬ـ‪ (13‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﺬﮐﺮۀ دوﻟﺘﺸﺎه‪ ،‬ﺑﻬـﺎء وﻟـﺪ‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫‪192‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪91‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ رﻧﺠﺶ ﺧﺎﻃﺮ از ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮارزﻣﺸﺎه)ﺗﺬﮐﺮۀ اﻟﺸّﻌﺮا‪ ،‬ص‪ (145‬و ﺑﻪ اﺣﺘﻤـﺎل‬
‫ﻓﺮاوان از ﺑﯿﻢ ﺣﻤﻠﮥ ﻣﻐﻮل ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت از ﺑﻠﺦ ﺑﻪ ﻋﺰم ﺣـﺞ اﺳـﻼم ﺷـﺪ‪ .‬ﻓﺮوزاﻧﻔـﺮ‬
‫ﻋﻠّﺖ ﻋﻤﺪۀ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺑﻬﺎء وﻟﺪ از ﺑﻠﺦ را ﻫﺮاس از ﺑﯽرﺣﻤﯽ و ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی ﻟﺸـﮑﺮ ﺗﺎﺗـﺎر در‬
‫ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 609‬ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از آن داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪).‬زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ ،‬ص‪ (29‬زرﯾﻦﮐﻮب‪ ،‬ﺷـﮑﺎﯾﺖ‬
‫ﻧﯽ و اﺷﺘﯿﺎق ﺳﻮزان ﺑﻪ ﻧﯿﺴﺘﺎن را ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﻮرِ روﺣﺎﻧﯽِ ﮔﻮﯾﻨﺪۀ اﯾﻦ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﻪ از زﺑـﺎن‬
‫ﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎﻟﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﺣﺎﺻﻞ ﻋﻤﺮ در ﻏﺮﺑﺖ ﮔﺬﺷﺘﮥ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ او‪،‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ »ﻋﻼﯾﻖ ﺣﯿﺎت ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮد را از ﻋﺸﻖ ﺷﻤﺲ و ارادت ﺳﯿّﺪ ﺑﺮﻫﺎن و‬
‫ﺻﺤﺒﺖ واﻟﺪ و دوران ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﺴﺎﻓﺮتﻫﺎی ﺷﺎم و روم و ﺣﺘﯽ ﺧـﺎﻃﺮۀ ﻋﻬـﺪ ﮐـﻮدﮐﯽ و‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﺑﻠﺦ و ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﮥ آنﻫﺎ در ﺗﺎر و ﭘﻮد اﻧﺪﯾﺸﻪ و اﺣﺴﺎس او ﺗﻨﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از‬
‫ﯾﺎد ﺑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪)«.‬ﺳﺮّ ﻧﯽ‪ ،‬ص‪ (116‬از ﻧﻈﺮ او‪ ،‬ﻣﻬﺠﻮری و ﻣﺸﺘﺎﻗﯽ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻮاﻟﻢ روﺣﺎﻧﯽ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ روزﮔﺎران ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺣﯿﺎت ﻋﺎدی وی در ﺧﺮاﺳﺎن و ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪).‬ﺟﺴﺘﺠﻮ در ﺗﺼﻮف اﯾﺮان‪ ،‬ص‪ (277‬از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻫﺠﺮت‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫و ﺳﻔﺮ روﺣﺎﻧﯽ و دروﻧﯽِ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺳﺒﺐِ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻣﮑﺎﺷﻔﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺷﺪه و ﺳﺒﺐِ ﺑﺴﻂ و‬
‫ﺷﺎدی روﺣﯽِ اوﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻬﺎﺟﺮت او و ﭘﺪرش را از ﺧﺮاﺳﺎن آن روزﮔﺎر ﮐﻪ در آﺗﺶ ﺟﻨﮓ و‬
‫آز ﻣﻐﻮﻻن ﻣﯽﺳﻮﺧﺖ ﺑﻪ روم ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻟﺬاﯾﺬ و ﺷـﺎدیﻫـﺎﯾﺶ‪ ،‬از ﺟﻬـﺖ اﻗﺘﺼـﺎدی و‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ در رﻓﺎه ﻧﺴﺒﯽ ﺑﻮد ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ او داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪوﯾـﮋه‬
‫آنﮐﻪ ﺷﻤﺲِ ﺣﻘﯿﻘﺖ در ﻧﮕﺎه ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﺨﺴﺖ از ﻗﻮﻧﯿﻪ ﺳﺮ زده ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪1‬ـ‪ .6‬ﻏﻢِ ﺧﻠﻖِ ﭘﺮﺷﮑﺎﯾﺖ ﮔﺮﯾﺎن‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺮاﺗﺐ ﻗﺒﺾ ﻣﻮﻻﻧﺎ دو ﮔﻮﻧﮥ ﺗﺼﻮﯾﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ وی از اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ داده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬دﺳﺘﮥ اول در ﻧﮕﺎه ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻫﻤﭽﻮن ﻋﻨﮑﺒﻮﺗﺎﻧﯽ در ﺻﯿﺪ ﭼﯿﺰﻫﺎی ﺑـﯽارزش و ﭘﺴـﺖ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺳﺒﺐ ﻗﺒﺾ ﻣﻮﻻﻧﺎ‪:‬‬
‫ﻫﯿﭻ از اﯾﺸـﺎن ﻣﮕـﻮ‪ ،‬ﺗـﺎم ﻧﮕﯿـﺮد ﻣـﻼل‬ ‫اﻫﻞ ﺟﻬﺎن ﻋﻨﮑﺒﻮت‪ ،‬ﺻﯿﺪِ ﻫﻤﻪ ﺧﺮﻣﮕﺲ‬
‫)‪(14284‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از ﻣﺮدم ﮔﺮﯾﺎن و ﭘﺮﺷﮑﺎﯾﺖ اﻇﻬـﺎر ﻣﻼﻟـﺖ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و در آرزویِ »اﻧﺴـﺎن«‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﻣﯽﺗﻮان ﯾﮑـﯽ از ﺧﺎﺳـﺘﮕﺎهﻫـﺎیِ ﻗـﺒﺾ و اﻧـﺪوهِ ﻣﻮﻻﻧـﺎ را »ﻏـﻢ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫ﻧﺎﯾﺎﻓﺖ اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ« داﻧﺴﺖ ﮐﻪ از اﻧﺴﺎنﻫﺎی روزﮔﺎر دﻟﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ و از ﺻﺤﺒﺖ ﺧﻠﻖِ ﭘُـﺮ‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬ ‫‪193‬‬

‫ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮔﺮﯾﺎن ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﻤﭽﻮ دﯾﻮان‪ ،‬ﻣﻠﻮل ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺷﯿﺮ ﺧـﺪا و رﺳـﺘﻢ دﺳـﺘﺎﻧﻢ آرزوﺳـﺖ‪...‬‬ ‫زﯾﻦ ﻫﻤﺮﻫﺎنِ ﺳُﺴﺖ ﻋﻨﺎﺻﺮ دﻟﻢ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫آن ﻫﺎیﻫﻮی و ﻧﻌﺮۀ ﻣﺴـﺘﺎﻧـﻢ آرزوﺳـﺖ‬ ‫زﯾﻦ ﺧﻠﻖِ ﭘُﺮﺷﮑﺎﯾﺖِ ﮔﺮﯾﺎن ﺷﺪم ﻣﻠﻮل‬
‫ﮐﺰ دﯾـﻮ و دد ﻣﻠـﻮﻟﻢ‪ ،‬اﻧﺴـﺎﻧﻢ آرزوﺳـﺖ‬ ‫دی ﺷﯿﺦ ﺑﺎ ﭼﺮاغ ﻫﻤﯽ ﮔﺸﺖ ﮔِﺮدِ ﺷﻬﺮ‬
‫ﮔﻔﺖ آنﮐﻪ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﻧﺸﻮد آﻧﻢ آرزوﺳﺖ‬ ‫ﮔﻔﺘﻨــﺪ ﯾﺎﻓــﺖ ﻣــﯽﻧﺸــﻮد ﺟُﺴــﺘﻪاﯾــﻢ ﻣــﺎ‬
‫)‪4635‬ـ‪(4639‬‬
‫در ﻧﮕﺎه ﻣﻮﻻﻧﺎ‪» ،‬آنﮐﻪ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﻧﺸﻮد«‪ ،‬و »اﻧﺴـﺎن« اﺳـﺖ و ﻧـﻪ دﯾـﻮ و دد‪» ،‬ﺷـﻤﺲ«‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺟﻠﻮۀ ﻣﻌﺸﻮق ازﻟﯽ را ﺑﺎز ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻈﻬﺮ ﺗﺎم و ﺗﻤﺎم اﻟﻬـﯽ و‬
‫ﺧﻠﯿﻔﮥ ﺧﺪاﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﯿﻦ اﻧﺴﺎن ﺷﻤﺲ دﯾﻦ و ﺷﻤﺲ دﯾﻦ ﻓﺨﺮ ﮐﺒﺎر‬ ‫ﺣﺴﻦ ﺣﻮران ﺷﻤﺲ دﯾﻦ و ﺑﺎغ رﺿﻮان ﺷﻤﺲ دﯾﻦ‬
‫)‪(11370‬‬
‫‪ .2‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی ﺑﺴﻂ ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫‪2‬ـ‪ .1‬ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎن و ﺧﺪا‬

‫در ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﺎً راﺑﻄﮥ آدﻣﯽ ﺑﺎ ﺣﻖ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ »ﻋﺸﻖ« ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ؛‬
‫راﺑﻄﮥ ﻣﺤﺒﺖآﻣﯿﺰ و ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﮥ ﺑﻨﺪه ﺑﺎ ﺧﺪا؛ ﻋﺸﻖِ اﺻﯿﻞ و ﻧـﺎﺑﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﮔﻔﺘﺎرﻫـﺎیِ‬
‫ﻋﺎرﻓﺎن‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬آدﻣﯽ در وﻫﻠﮥ اول‪ ،‬ﻣﻌﺸﻮق‬
‫ﺧﺪاﺳﺖ و ﭘﺲ از آن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﺎﺷﻖِ او ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎن و ﺧﺪا‪،‬‬
‫آن دو را ﭼﻮن ﻋﺎﺷﻖ و ﻣﻌﺸﻮق ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺸﺘﺎق و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬در زﻣﯿﻨـﮥ ﭘﯿﻮﻧـﺪ‬
‫ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﮥ ﻣﯿﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ و اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ آدﻣﯽ را ﺑﻪ ﮐﻤﺎﻧﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده ﮐﻪ در دﺳـﺖِ ﻗﺒﻀـﮥ‬
‫ﻗﺪرت ﺣﻖّ اﺳﺖ و ﻓﺎﻋﻞ ﺣﻘﯿﻘﯽِ آن ﮐﻤﺎن ﮐﻪ ﭼﯿﺰی ﺟﺰ وﺳﯿﻠﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺣﻖﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ اﯾﻦ ﺑﯿﺎن‪ ،‬ﺻﻮرتِ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽِ ﺗﻔﮑﺮ اﺷﻌﺮی ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻓﯿﻪ‬
‫ﻣﺎﻓﯿﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﻟﺪ ﮐﻪ »زﻫﯽ ﻋﻈﯿﻢ ﮐﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﮔﻪ ﺷﻮد ﮐـﻪ »ﻣـﻦ در دﺳـﺖ ﮐﯿﺴـﺘﻢ‪«.‬‬
‫)ص‪156‬ـ‪ (157‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻏﺰلِ زﯾﺮ را در ارﺗﺒﺎط ﺑـﺎ ﻫﻤـﯿﻦ دﯾـﺪﮔﺎهِ ﻫﻤﭽـﻮ ﮐﻤـﺎن‬
‫ﺑﻮدن آدﻣﯽ در دﺳﺖِ ﺣﻖ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾــﮏدﻣــﯽ ﻫﻤﭽــﻮ زﻣﺴــﺘﺎن ﮐُﻨَــﺪَم‬ ‫ﯾﮏ دﻣﯽ ﺧﻮش ﭼـﻮ ﮔﻠﺴـﺘﺎن ﮐُﻨَـﺪَم‬
‫ﯾــﮏدﻣــﯽ ﻃﻔــﻞِ دﺑﺴــﺘﺎن ﮐُﻨَــﺪَم‬ ‫ﯾــﮏدﻣــﻢ ﻓﺎﺿــﻞ و اﺳــﺘﺎد ﮐﻨــﺪ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫)‪17572‬ـ‪(17573‬‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫‪194‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪91‬‬

‫ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﺑﺴﯿﺎری از ﻏﺰلﻫﺎ ﺷﺎدی و ﺑﺴﻂ ﺧﻮﯾﺶ را از ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺣﻖ ﯾﺎ‬
‫ﺟﻠﻮۀ او ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻫﻤــﻪ ﮔﺮﯾﻨــﺪ و ﺗــﻮ در ﺧﻨــﺪه ﺑﺎﺷــﯽ‬ ‫ﮔــﺮ اﯾــﻦ ﺳــﻠﻄﺎنِ ﻣــﺎ را ﺑﻨــﺪه ﺑﺎﺷــﯽ‬
‫ﺗــﻮ ﺷــﺎد و ﺧ ـﺮّم و ﻓﺮﺧﻨــﺪه ﺑﺎﺷــﯽ‬ ‫وﮔــﺮ ﻏــﻢ ﭘــﺮ ﺷــﻮد اﻃــﺮافِ ﻋــﺎﻟﻢ‬
‫)‪28138‬ـ‪(21139‬‬
‫‪2‬ـ‪ .2‬ﺧﺸﻨﻮدی از ﺑﺼﯿﺮت ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻی اﻧﺴﺎن در ﻫﺴﺘﯽ‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ارزشِ وﺟﻮدیِ اﻧﺴﺎن و ﺟﺎﯾﮕﺎه وی در ﻫﺴـﺘﯽ‪ ،‬ﺳﺮﺷـﺎر از‬
‫ﺑﺴﻂ ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﮐﺎنِ ﻋﺸﻖِ ﺧﺪاﯾﯽ‪ ،‬ﻧﻪ ﮐﻢ ز ﮐﻬﺴـﺎری‪...‬‬ ‫ﺗﻨــﺎ ز ﮐــﻮه ﺑﯿــﺎﻣﻮز‪ ،‬ﺳــﺮ ﺑــﻪ ﺑــﺎﻻ دار‬
‫ﭼﻮ ﻧـﯽ ﺑُـﺮو ز ﻧﯿـﯽ ﺟﺎﻧـﺐِ ﺷـﮑﺮﺑﺎری‬ ‫ﭼﻮ ﻏﻮره از ﺗُﺮُﺷﯽ رو ﺑﻪ ﺳﻮی اﻧﮕـﻮری‬
‫)‪32934‬ـ‪(32938‬‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫و ﺑﺸﺮ را آﮔﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﺗﻤﺎمِ ﻫﺴﺘﯽ ﺑﺮﺗﺮ و واﻻﺗـﺮ اﺳـﺖ و ﺗﻤـﺎﻣﯽ دوﮔـﺎﻧﮕﯽﻫـﺎ در‬
‫ﺧﺪﻣﺖِ اراده و ﻋﻤﻞِ اوﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮایِ ﭼﻨﯿﻦ واﻻﻣﻘﺎﻣﯽ ﺧﻨﺪﯾﺪن و ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﻨﺪۀ ﻗﺪ و اﺑﺮوی ﺗﻮﺳﺖ ﻫﺮ ﮐﮋ و راﺳﺖ‬ ‫ﺑﺨﻨﺪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﮐﻪ ﺟﺎی ﺧﻨﺪه ﺗﻮ راﺳﺖ‬
‫)‪(5038‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺎ ﯾﺎدآوری ﺗﮑﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن در ﻣﺮاﺗﺐ ﻫﺴﺘﯽاش‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ ﻣـﻨﺶ ﺧـﻮﯾﺶ دﻋـﻮت‬
‫ﮐﺮده ﺗﺎ آدﻣﯽ را از اﯾﻨﮑﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ و ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ ﺑﺎر آورد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﻢ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ را ﺧـﻮد از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ﺣﻖ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﯿﻠـﯽ ﺗﻔـﺎوت ﻧﻤـﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬زﯾـﺮا راه ﻣﻮﻻﻧـﺎ‪ ،‬ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﺣـﻖ و‬
‫ﭘﺎکﺑﺎﺧﺘﻦ در راه ﻋﺸﻖ اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳﻮی ﻣﻦ آ ای آدﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺎ زﯾﻨﺖ ﻧﯿﮑـﻮﺗﺮ ﮐـﻨﻢ‬ ‫ﺗﻮ ﻧﻄﻔﻪ ﺑﻮدی ﺧﻮن ﺷﺪی‪ ،‬واﻧﮕﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮزون ﺷﺪی‬
‫)‪(14528‬‬
‫از ﻧﮕﺎه ﻣﻮﻻﻧﺎ ﭼﻪ ﺷﺎدی ﺑﻬﺘﺮ از اﯾﻨﮑﻪ آدﻣﯽ »ﺟﺎن و ﺟﻬﺎن« اﺳﺖ و ﺑﺮﺗﺮ از آن‪ ،‬اﯾﻨﮑﻪ‬
‫اﻧﺴﺎنِ »ﻋﺎﺷﻖ« ﻏﻤﯽ ﻧﺪارد‪:‬‬
‫ﭼﻪ ﻏﻢ اﺳﺖ ﻋﺎﺷﻘﺎن را ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﻘﺎ ﻧـﺪارد؟!‬ ‫ﺑﻪ ازﯾﻦ ﭼﻪ ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺟﺎﻧﯽ و ﺟﻬـﺎﻧﯽ؟!‬
‫)‪(8025‬‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬ ‫‪195‬‬

‫ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﺑﺮﺧﯽ ﻏـﺰلﻫـﺎ آوایِ ﺧـﻮﯾﺶ را ﺑـﺮای ﻓﺮاﺧـﻮاﻧﯽِ اﻧﺴـﺎنﻫـﺎ ﺑـﻪ ﺣﻘﯿﻘـﺖِ‬
‫وﺟﻮدیﺷﺎن ﺳﺮ داده‪ ،‬ﮐﻪ ﻏﻔﻠﺖ از آن ﺣﻘﯿﻘﺖِ ﻧﺎب از ﺳﻮی ﻣﺮدم‪ ،‬او را در ﻗـﺒﺾ ﻓـﺮو‬
‫ﻣﯽﺑﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺎ ﺑﺮ ﮐﻨﻢ از آﯾﻨﮥ ﻫﺮ ﻣﻨﮑﺮی ﻣﻦ زﻧـﮓﻫـﺎ‬ ‫ﭼﻨﺪان ﺑﻨﺎﻟﻢ ﻧﺎﻟﻪﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﺑﺮآرم رﻧﮓﻫـﺎ‬
‫)‪(243‬‬
‫زﯾﻦرو دو ﺻﺪ ﺳﺮو روان ﺧﻢ ﺷﺪ ز ﻏﻢ ﭼﻮن ﭼﻨﮓﻫﺎ‬ ‫زﯾﻦرو ﻫﻤﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﺴﺎن ﻧﺎﻻن ﭼﻮ ﻧـﯽ وز دل ﺗﻬـﯽ‬
‫)‪(250‬‬
‫ﺗﺎ ﺻﻠﺢ ﮔﯿﺮد ﻫﺮ ﻃﺮف‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺤﻮ ﮔﺮدد ﺟﻨﮓﻫﺎ‬ ‫ﺗﺎ ﻗﻬﺮ را ﺑﺮ ﻫﻢ زﻧﺪ آن ﻟﻄﻒ اﻧﺪر ﻟﻄﻒ ﺗـﻮ‬
‫)‪(253‬‬
‫‪2‬ـ‪ .3‬ﺗﯿﻤﻦِ ﺣﺎﺻﻞ از ﺷﻬﻮد وﺣﺪت ﻋﺎﻟﻢ ﻏﯿﺐ و ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ‬
‫ﻋﺮﻓﺎ ﺑﺴﯿﺎر از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ در ﻫﻤﯿﻦ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺷﯿﺮﯾﻨﯽﻫﺎیِ ﺑﺴﯿﺎری ﻧﺎﺷـﯽ‬
‫از رﻓﻊ ﺣﺠﺎبﻫﺎیِ ﭘﯽدرﭘﯽ ﻋﺎﻟﻢ ﮐﺜﺮت و ﺗﺠﻠّﯽ ﺑﯽﭘﺎﯾﺎن ﺧﺪاوﻧـﺪ در ﻋـﺎﻟﻢ وﺣـﺪت را‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫ﻣﯽﭼﺸﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی ﺑﺴﻂ ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ ،‬ﻧﻘﺐ زدن از ﻋـﺎﻟﻢ ﺻـﻮرت و ﮐﺜـﺮات‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﻨﺎ و ﺷﻬﻮدِ وﺣﺪت ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﺴﺘﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳﺮ ﮔﻨﺠﺴﺘﻢ و ﺑﺮ وی ﭼﻮ دُمّ ﻣﺎر ﻣﯽﮔﺮدم‪...‬‬ ‫ﺟﻬﺎن ﻣﺎر اﺳﺖ و زﯾﺮ او ﯾﮑﯽ ﮔﻨﺠﯽﺳﺖ ﺑﺲ ﭘﻨﻬﺎن‬
‫ﻧﻪ ﺑﺮ دﯾﻨﺎر ﻣﯽﮔﺮدم‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮ دﯾﺪار ﻣـﯽﮔـﺮدم‬ ‫ﺑﻬﺎﻧﻪ ﮐﺮدهام ﻧﺎن را‪ ،‬وﻟﯿﮑﻦ ﻣﺴﺖ ﺧﺒّـﺎزم‬
‫ﺑﺮای ﻋﺸﻖ ﻟﯿﻠﯽ دان ﮐﻪ ﻣﺠﻨﻮنوار ﻣﯽﮔﺮدم‬ ‫ﻫﺮ آن ﻧﻘﺸﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ درو ﻧﻘّﺎش ﻣﯽﺑﯿـﻨﻢ‬
‫)‪15038‬ـ‪(15048‬‬
‫ﺗﻼش ﺑﺮایِ داﺷﺘﻦِ دﯾﺪهای ﻏﯿﺐﺑﯿﻦ در ﻧـﺰد ﻋﺎرﻓـﺎن ﺑﺴـﯿﺎر ﻣـﻮرد ﺗﺄﮐﯿـﺪ اﺳـﺖ‪ .‬در‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮی ﺗﺄﻣﻞﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ اﻧﺎر ﺧﻨﺪان ﺷﺒﯿﻪ ﮐﺮده ﮐﻪ از ﺷـﺎدی و ﺧﻨـﺪه در‬
‫ﭘﻮﺳﺖ ﺧﻮد ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺷﮑﺎﻓﺖ و ﺑﻪ دروناش رﺳﯿﺪ ﺗﺎ اﺻـﻞِ آن را ﮐـﻪ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻏﯿﺐ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ زﯾﺒﺎﯾﯽ و درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ ﭼﺸﯿﺪ و ﻟﺬت ﺑﺮد‪:‬‬
‫در ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﻧﮕﻨﺠﺪ‪ ،‬از ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﺮ آرش‬ ‫ﻫﻤﭽﻮن اﻧﺎر ﺧﻨـﺪان ﻋـﺎﻟﻢ ﻧﻤـﻮد دﻧـﺪان‬
‫)‪(13354‬‬
‫ﺑﯿﮑﺮاﻧﮕﯽ و رﻫﺎﯾﯽ و وﺣﺪت واژهﻫﺎﯾﯽاﻧﺪ در ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﺴﻂ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋـﺎﻟﻢ ﻏﯿـﺐ ﺗﻌﻠـﻖ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫دارﻧﺪ و ﯾﮑﯽ از ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی ﺑﺴﻂ او‪» ،‬ﺷﻬﻮد ﻋﺎﻟﻢ وﺣﺪت« اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﻧﮕﺎه وی‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫‪196‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪91‬‬

‫اﺻﺎﻟﺖ ﺑﺎ ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽِ ﺟﺎوﯾﺪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﮐﻪ ﻫﺮ ﺟﺰوت ﺷﻮد ﺧﻨﺪان‪ ،‬اﮔﺮ در ﺧﻮد ﺣﺰﯾﻨﯽ ﺗـﻮ‬ ‫ﺑﻪ ﺳﻮی ﺑﺎغ وﺣﺪت رو ﮐﺰو ﺷﺎدی ﻫﻤﯽ روﯾـﺪ‬
‫)‪(22984‬‬
‫‪2‬ـ‪ .4‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻫﺴﺘﯽ و ﻓﺮاﯾﻨﺪ »ﺷﺪن«‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺗﻤﺎﻣﯽ ذرّات ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﯽ را ﻏﺮق در ﺧﻮﺷﯽ و ﻧﺸﺎط و ﻧﻐﻤﻪ و رﻗﺺ ﻣﯽدﯾـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ در ﺑﺎب روش ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻗﻠﻤﺮو ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺠﻤﻮع آﺛﺎر‬
‫وی ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ وی ﻧﻪ ﭼﯿﺰی را از اﺑﻌﺎد و اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ و ﻏﺮاﯾﺰ آدﻣﯽ ﻣﻨﻔﯽ ﻣﯽﺳـﺎزد‬
‫و ﻧﻪ واﻗﻌﯿﺘﯽ را از ﺟﻬﺎن ﻋﯿﻨﯽ ﻧﻔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬او از ذرات ﻋﺎﻟﻢ ﺟﺴـﻤﺎﻧﯽ ﺗـﺎ ﻣﺠﻤـﻮع ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺖ را واﻗﻌﯿﺘﯽ داﻧﺴﺘﻪ ﮐﻪ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺒﺪأ ﺑﺮﯾﻦ اﺳـﺖ؛ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓـﺖﻫـﺎی ﻣﻮﻻﻧـﺎ‬
‫ﻫﻤﮕﯽ در ﻣﺴﯿﺮ ﻋﺮﻓﺎن ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪).‬ﻣﻮﻟﻮی و ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽﻫﺎ در ﻣﮑﺘﺐﻫﺎی ﺷـﺮق‬
‫و ﻏﺮب‪ ،‬ص‪(45‬‬
‫‪4‬‬
‫رﯾﺶِ ﻃﺮب ﺷﺎﻧﻪ ﮐﻨﻢ ﺳِﺒﻠَﺖِ ﻏـﻢ را ﺑﮑـﻨﻢ‬ ‫ﻣُﻄﺮبِ ﻋﺸﻖِ اﺑﺪم‪ ،‬زﺧﻤﮥ ﻋﺸـﺮت ﺑـﺰﻧﻢ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫)‪(14787‬‬
‫و در ﻓﯿﻪ ﻣﺎﻓﯿﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬و اﮔﺮ ﺻﺪ ﻫﺰار ﺗﺠﻠّﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﯾﮑﯽ ﺑـﻪ ﯾﮑـﯽ ﻧﻤﺎﻧـﺪ‪.‬‬
‫آﺧﺮ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖ ﺣﻖ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬در آﺛﺎر و اﻓﻌﺎل و ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﯾﮏ ﻓﻌﻠﺶ ﺑﻪ ﻓﻌﻠﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ :‬در وﻗﺖِ ﺷﺎدی ﺗﺠﻠّﯽِ دﯾﮕﺮ‪ ،‬در وﻗـﺖِ ﮔﺮﯾـﻪ ﺗﺠﻠّـﯽِ‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬در وﻗﺖِ ﺧﻮف ﺗﺠﻠّﯽِ دﯾﮕﺮ‪ ،‬در وﻗﺖِ رﺟﺎ ﺗﺠﻠّﯽِ دﯾﮕﺮ‪ .‬ﭼﻮن اﻓﻌﺎلِ ﺣﻖ و ﺗﺠﻠّـﯽ‬
‫اﻓﻌﺎل و آﺛﺎر او ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﺖ و ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧـﺪ؛ ﭘـﺲ ﺗﺠﻠّـﯽِ ذات او ﻧﯿـﺰ ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺠﻠّﯽ اﻓﻌﺎل او‪ ،‬آن را ﺑﺮﯾﻦ ﻗﯿﺎس ﮐﻦ و ﺗﻮ ﻧﯿـﺰ ﮐـﻪ ﯾـﮏ ﺟـﺰوی از ﻗـﺪرت‬
‫ﺣﻖ‪ ،‬در ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ ﻫﺰارﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺷﻮی و ﺑﺮ ﯾﮏ ﻗﺮار ﻧﯿﺴﺘﯽ‪)«.‬ص‪93‬ـ‪ (94‬ﯾﮑﯽ از دﻻﯾﻞِ‬
‫ﻏﻠﺒﮥ ﺑﺴﻂ ﺑﺮ اﺣﻮال ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﺎﺷﯽ از ﻧﻮ ﺷﺪن ﻋـﺎﻟﻢ و ﺗﺠـﺪد اﻣﺜـﺎل و ﺗﺤـﺮّک ﻫﺴـﺘﯽ در‬
‫ﺟﻬﺎنﻧﮕﺮی اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎیِ ﺑﺴﯿﺎری در ﻏﺰلﻫﺎ دارد‪:‬‬
‫ﻧﻮ ﺷﺪن ﺣﺎل ﻫﺎ‪ ،‬رﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﮐﻬﻨـﻪﻫﺎﺳـﺖ‬ ‫ﭼﯿﺴﺖ ﻧﺸﺎﻧﯽ آﻧﮏ ﻫﺴﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ دﮔـﺮ؟‬
‫ﻫﺮ ﻧَﻔَﺲ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻧﻮ‪ ،‬ﻧﻮ ﺧﻮﺷﯽ و ﻧﻮ ﻏﻨﺎﺳﺖ‬ ‫روز ﻧﻮ و ﺷـﺎمِ ﻧـﻮ ‪ ،‬ﺑـﺎغِ ﻧـﻮ و دام ِ ﻧـﻮ‬
‫ﮔـﺮ ﻧــﻪ ورای ﻧﻈـﺮ‪ ،‬ﻋــﺎﻟﻢ ﺑـﯽﻣﻨﺘﻬﺎﺳــﺖ‬ ‫ﻧﻮ ز ﮐﺠﺎ ﻣﯽرﺳﺪ؟ ﮐﻬﻨـﻪ ﮐﺠـﺎ ﻣـﯽرود؟‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬ ‫‪197‬‬

‫ﻣﯽرود و ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻧﻮ ﻧﻮ اﯾـﻦ از ﮐﺠﺎﺳـﺖ؟‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﭼﻮن آبِ ﺟﻮﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ وﻟﯿﮏ‬
‫)‪4905‬ـ‪(4908‬‬
‫اﯾﻦ روﺣﯿﮥ ﻧﻮﺟﻮﯾﯽِ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺎزﮔﯽ و ﻋﯿﺪ و ﺷﺎدی و ﺑﺴـﻂ ﺑـﺎ ﻋـﺎﻟﻢ ﻏﯿـﺐ و‬
‫ﺑﯽﻣﻨﺘﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﯿﺖﻫﺎ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻋﻘﯿﺪۀ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑـﺮ ﺗﺤـﺮّک و ﭘﻮﯾـﺎﯾﯽ ﻫﺴـﺘﯽ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﻧﮕﺎهِ او ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ و »ﺷﺪن« ﻧﯿﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ »ﻧﻮﺷﺪن« را ﻋﯿﻦ »ﺧﻮﺷﯽ و ﻏﻨـﺎ«‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛ »اﯾﻦ ﻧﮕﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﻬﺎن ﻫﻤﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﺷﻮر و ﺷﻮق و اﺑﺘﻬﺎج‪.‬‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ دمﺑﻪدم ﺟﺎﻣﻪ دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽﺳﺎزد و ﻣﺪام رﻧﮕﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺪنﻫﺎ و‬
‫ﻓﺴﻮﻧﮕﺮیﻫﺎ ﺑﺎزار ﺗﻤﺎﺷﺎ را ﮔﺮم ﻧﮕﺎه ﻣﯽدارد و ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﺸﻤﺶ ﺑـﺎز ﺑﺎﺷـﺪ ﻣﺠـﺎل‬
‫ﻣﻼل ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪)«.‬ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﯾﺰی‪ ،‬ص‪ (188‬ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﺗﻌﺒﯿﺮی ﺣﺘﯽ ﺧﻮد را ﻋﯿﺪ داﻧﺴﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺑﻪ دادﺧﻮاﻫﯽِ ﻣﺮدم از ﭼﺮخ ﻣﺮدمﺧـﻮار و ﺷﮑﺴـﺘﻦِ ﻗﻔـﻞِ زﻧـﺪان ﺑـﺮایِ رﻫـﺎﯾﯽِ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ارﻣﻐﺎنِ ﺷﺎد و آزاد زﯾﺴﺘﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫وﯾﻦ ﭼﺮخ ﻣﺮدمﺧﻮار را ﭼﻨﮕﺎل و دﻧﺪان ﺑﺸﮑﻨﻢ‬ ‫ﺑﺎز آﻣﺪم ﭼﻮن ﻋﯿﺪ ﻧﻮ‪ ،‬ﺗﺎ ﻗﻔـﻞ زﻧـﺪان ﺑﺸـﮑﻨﻢ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫)‪(13534‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺮﺧﻼف اﻧﺪﯾﺸﮥ ﻧﻬﯿﻠﯿﺴﺘﯽ‪ ،‬ﭘﻮچﮔﺮاﯾﯽ و ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻮﻟّﺪ از ﻋﺪم ﺑﻪ ﻋﺮﺻﮥ ﻫﺴـﺘﯽ‬
‫را ﺑﻪ دﻟﺨﻮﺷﯽ و ﺧﻨﺪاﻧﯽ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ »ﻋﺸﻖ« ﮔﻮﻧﮥ دﯾﮕﺮی از ﺧﻨﺪﯾﺪن را ﺑـﻪ او‬
‫آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﺸﻖ آﻣﻮﺧﺖ ﻣﺮا ﺷـﮑﻞ دﮔـﺮ ﺧﻨﺪﯾـﺪن‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻦ ﺧﻮد ز ﻋﺪم دﻟﺨﻮش و ﺧﻨﺪان زادم‬
‫ﺗﺎ ﻧﻤﺎﯾﻢ ﻫﻤـﻪ را ﺑـﯽ ز ﺟﮕـﺮ ﺧﻨﺪﯾـﺪن‬ ‫ﺑﯽﺟﮕﺮ داد ﻣﺮا ﺷﻪ دل ﭼﻮن ﺧﻮرﺷﯿﺪی‬
‫ﮐﺎر ﺧﺎﻣﺎن ﺑﻮد از ﻓـﺘﺢ و ﻇﻔـﺮ ﺧﻨﺪﯾـﺪن‬ ‫ﺑﻪ ﺻﺪف ﻣﺎﻧﻢ‪ ،‬ﺧﻨﺪم ﭼﻮ ﻣـﺮا درﺷـﮑﻨﻨﺪ‬
‫)‪21013‬ـ‪(21015‬‬
‫از ﻧﮕﺎه ﻣﻮﻻﻧﺎ »آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻫﻤﭽﻮن رﻗﺺ ﻋﻈﯿﻢ ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ در آن‪،‬‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺧﻔﺘﻪ در ﻧﯿﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻧﺪای اﻟﻬﯽ را ﺷﻨﯿﺪ و ﺑﺎ رﻗﺼـﯽ وﺟـﺪآﻣﯿﺰ ﺑـﻪ ﻫﺴـﺘﯽ دوﯾـﺪ‪«. ...‬‬
‫)ﺷﮑﻮه ﺷﻤﺲ‪ ،‬ص‪ (310‬ﻣﻮﻻﻧﺎ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻣﯽﻧﻬﻢ آن ﻃﺮف ﻗﺪم‪ ،‬ﺗﺎزه و ﺳﺒﺰ و ﺷﺎدﻣﺎن‬ ‫ﺑﺎﻧﮓ رﺳﯿﺪ در ﻋﺪم‪ ،‬ﮔﻔﺖ ﻋﺪم‪» :‬ﺑﻠﯽ‪ ،‬ﻧﻌـﻢ‬
‫ﻧﯿﺴــﺖ ﺑــﺪ او و ﻫﺴــﺖ ﺷــﺪ‪ ،‬ﻻﻟــﻪ و ﺑﯿــﺪ و‬ ‫ﻣﺴﺘﻤﻊ اﻟﺴﺖ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎیدوان و ﻣﺴـﺖ ﺷـﺪ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫)‪19257‬ـ‪(19258‬‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫‪198‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪91‬‬

‫‪2‬ـ‪ .5‬ﻣﺮگ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﺑﺎب ﻣﺮگ ﻫﻤﭽﻮن اﮐﺜﺮ ﻋﺮﻓﺎی ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ روحِ اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺎلﻫﺎ ﻣﺤﺒﻮسِ زﻧﺪانِ دﻧﯿﺎ و ﭼﺎه ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮگ ﮐـﻪ ﻓﻀـﻞِ ﺣـﻖ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮔـﺎه‬
‫ﺧﻼص ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮﮐـﺰِ اﺻـﻠﯽِ ﺧـﻮد ﻣـﯽرود؛ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻮﺟـﺐِ ﺷـﺎدی و ﺳـﻤﺎع و‬
‫ﺷُﮑﺮﻫﺎﺳﺖ و ﻗﻮّاﻻن‪ ،‬او را ﭘَﺮزﻧﺎن و ﺷﺎدیﮐﻨﺎن ﺑﻪ ﺣﻖ ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﻓﻼﮐﯽ‬
‫اﺷﺎره داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﺮاﺳﻢ ﻋُﺮس ﺳﺒﺐِ ﺗﺮﻏﯿﺐ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺒﺎزی و دﻟﯿﺮیِ دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا آزاد‬
‫ﺷﺪن ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از زﻧﺪانِ ﺟﺴﻢ و ﺗﺸﺮﯾﻒ او ﺑﻪ وﻃﻦِ اﺻﻠﯽِ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻮﺟﺐِ ﺷﺎدی و ﺷـﻮر‬
‫اﺳﺖ‪).‬ر‪.‬ک‪ :‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻟﻌﺎرﻓﯿﻦ‪ ،‬ص‪233‬ـ‪ (234‬دﯾﺪﮔﺎه ﻣﻮﻻﻧﺎ درﺑـﺎرۀ ﻣـﺮگ روﺷـﻦ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺮگ از ﻧﻈﺮ وی ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﻣﻼﻗﺎت ﻋﺸﻖ« اﺳﺖ و ﺳﺒﺐ ﺷﺎدی و اﻧﺒﺴﺎط ﺧﺎﻃﺮ؛ او ﺑﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪ‬
‫و ﺗﮑﺮار اﺷﺎره ﺑﻪ ﺧﻮﺷﯽ و ﺑﺴﻂ از اﯾﻦ دﯾﺪار دارد‪:‬‬
‫ﺧـــﻮشﻟﻘـــﺎ ﺷـــﻮ ﺑـــﺮای روز ﻟﻘـــﺎ‬ ‫ﭼﻮن ﻣﻼﻗـﺎت ﻋﺸـﻖ ﻧﺰدﯾـﮏ اﺳـﺖ‬
‫ﮔﺮ ﺗـﻮ را ﻣـﺎﺗﻢ اﺳـﺖ رو زﯾـﻦ ﺟـﺎ‬ ‫ﻣــﺮگ ﻣــﺎ ﺷــﺎدیّ و ﻣﻼﻗــﺎت اﺳــﺖ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫ﻋــﯿﺶ ﺑﺎﺷــﺪ ﺧــﺮاب زﻧــﺪانﻫــﺎ‬ ‫ﭼﻮﻧــﮏ زﻧــﺪان ﻣﺎﺳــﺖ اﯾــﻦ دﻧﯿــﺎ‬

‫ﭼـــﻮن ﺑـــﻮد ﻣﺠﻠـــﺲ ﺟﻬـــﺎنآرا‬ ‫آﻧــﮏ زﻧــﺪان او ﭼﻨــﯿﻦ ﺧــﻮش ﺑــﻮد‬
‫)‪2767‬ـ‪(2770‬‬
‫در ﺑﯿﺖ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﻏﺰل ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﮑﺘﮥ درﺧﻮر ﺗﻮﺟﻬﯽ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬آن ﺧﺪاﯾﯽ ﮐـﻪ‬
‫زﻧﺪاﻧﺶ ﮐﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮی از دﻧﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮش اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺠﻠﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﺎن ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫داده ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟! ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ و اﻟﺒﺘﻪ اﺑﯿﺎﺗﯽ از اﯾﻦ دﺳﺖ و ﺑﺎ ﭼﻨـﯿﻦ ﻣﻀـﻤﻮﻧﯽ‬
‫در ﻏﺰلﻫﺎ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان اﺳﺘﻨﺒﺎط ﮐﺮد ﮐﻪ او ﮔﺮﭼﻪ دﻧﯿﺎ را زﻧﺪانِ روح ﻣـﯽﭘﻨﺪاﺷـﺘﻪ‪ ،‬اﻣـﺎ اﺳﺎﺳـﺎً‬
‫ﻧﮕﺮﺷﯽ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻠﻮهﻫﺎی ﺷﺎدیﺑﺨﺶ دﻧﯿﺎ ﻧﻈﯿﺮ ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎی زﯾﺒـﺎﯾﺶ ﻫﻤﭽـﻮن‬
‫ﺑﻬﺎر و ﮔﻞ و ﺑﺎغ و ﺑﻮﺳﺘﺎن و آﺳﻤﺎن و‪ ...‬داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﮔﺎه ﺣﺘﯽ ﺳﺒﺐِ ﻣﮑﺎﺷﻔﺎت ﻣﻌﻨـﻮی‬
‫وی ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در ﻧﮕﺎه او اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ ﺟﻠﻮهﻫﺎی ﻣﻌﺸﻮق ازﻟﯽاﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧـﺎ در‬
‫ﮐﺘﺎبِ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺳﺒﻌﻪ اﺑﺘﺪایِ ﻣﺠﻠﺲِ ﺳﻮم از ﻣﺠﻠﺲﻫﺎیِ ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ ﻣﺮگ ﺧـﻮﯾﺶ را ﺑـﺮای‬
‫ﻣﺮﯾﺪان ﺑﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮ »ﻧﺸﺎط ﺑﯽاﮐﺮاه« ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ...» :‬ﺑﻪ وﻗﺖِ ﻣﺮگ ﭼﻮن ﻣﺮغ ﺟﺎن ﻣﺎ از ﻗﻔـﺲ‬
‫ﻗﺎﻟﺐ‪ ،‬ﺑﯿﺮون ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺷﺎﺧﻪﻫﺎی درﺧﺖ ﺳﺒﺰ ﺳﻌﺎدت‪ ،‬ﻣـﺮغ روح ﻣـﺎ را ﺑﻨﻤـﺎ ﺗـﺎ در‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫آرزویِ آن‪ ،‬ﭘﺮ و ﺑﺎل ﺧﻮش ﺑﺰﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﺸﺎط ﺑﯽاﮐﺮاه ﺑﯿﺮون ﭘﺮد‪)«.‬ص‪ (72‬در ﻏﺰلﻫﺎ اﺷﻌﺎر‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬ ‫‪199‬‬

‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪۀ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺣﺘﯽ از ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﺗﺼﻮﯾﺮﺳﺎزی‬
‫آن ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺮگ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻـﺮاﺣﺖ ﺑﺴـﻂِ ﻧﺎﺷـﯽ از آن را‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺮ ﻗﺪح ﺑﻮﺳﻪ دﻫﻢ‪ ،‬ﻣﺴﺖ و ﺧﺮاﻣﺎن ﻣﯿﺮم‬ ‫ﺷﺮﺑﺖ ﻣﺮگ ﭼﻮ اﻧﺪر ﻗـﺪح ﻣـﻦ رﯾـﺰی‬
‫)‪(17163‬‬
‫در ﺑﺮﺧﯽ ﻏﺰلﻫﺎ ﺗﻠﻘﯽِ ﻣﻮﻻﻧﺎ از ﻣـﺮگ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻧﮕـﺮش ﺻـﻮﻓﯿﺎن ﭘـﯿﺶ از وی اﺳـﺖ؛‬
‫ﻧﺎﺑﻮدی ﺟﺴﻢ و ﺟﺎوداﻧﯽ روح‪:‬‬
‫ﮔﺮ ﺧﺮﻗﮥ ﺗﻮ ﭼﺎک ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎن ﺗﻮ را ﻧﺒـﻮد ﻓﻨـﺎ‬ ‫ﮔﺮ ﻗﺎﻟﺒﺖ در ﺧﺎک ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎن ﺗﻮ ﺑﺮ اﻓﻼک ﺷـﺪ‬
‫)‪(203‬‬
‫اﻣﺎ در ﺑﺮﺧﯽ ﻏﺰلﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺼﺎوﯾﺮی ﮐﻪ از ﻣﺮگ ﻧﺸـﺎن ﻣـﯽدﻫـﺪ‪ ،‬از ﻧـﻮع ﺗﻠﻘّـﯽِ دﯾﮕـﺮان‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وی اﺳﺮارِ ﻣﺮگ را ﺑﺎ ﺗﺼﺎوﯾﺮِ ﻣﺜﺒﺖ و ﺑﺴﯿﺎر ﺷﯿﺮﯾﻦِ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬاری ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﮐـﻪ‬
‫ﻧﺸﺎن از ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ وی ﺑﻪ ﻣﺮگ اﺳﺖ‪:‬‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮ ز ﺟﺎنِ ﺷﯿﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺷﯿﺮﯾﻦﺗﺮ اﺳـﺖ ﻣـﺮدن‪...‬‬ ‫ﭼﻮن ﺟﺎن ﺗﻮ ﻣﯽﺳﺘﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﺷﮑّﺮﺳﺖ ﻣﺮدن‬
‫ﻣﮕﺮﯾﺰ اﮔﺮﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽ ﺷﻮر و ﺷﺮ اﺳﺖ ﻣﺮدن‪...‬‬ ‫ﺑﮕﺬار ﺟﺴﻢ و ﺟﺎن ﺷﻮ‪ ،‬رﻗﺼﺎن ﺑﺪان ﺟﻬﺎن ﺷﻮ‬
‫وز ﮐﺎن ﭼﺮا ﮔﺮﯾﺰﯾﻢ؟! ﮐـﺎنِ زر اﺳـﺖ ﻣـﺮدن‬ ‫از ﺟﺎن ﭼﺮا ﮔﺮﯾﺰﯾﻢ؟ ﺟﺎن اﺳﺖ ﺟﺎن ﺳﭙﺮدن‬
‫ﭼﻮن اﯾﻦ ﺻﺪف ﺷﮑﺴﺘﯽ ﭼﻮن ﮔﻮﻫﺮ اﺳﺖ ﻣﺮدن‬ ‫ﭼﻮن زﯾﻦ ﻗﻔﺺ ﺑﺮﺳﺘﯽ در ﮔﻠﺸﻦ اﺳﺖ ﻣﺴﮑﻦ‬
‫ﭼﻮن ﺟﻨّﺖ اﺳﺖ رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﭼﻮن ﮐﻮﺛﺮ اﺳﺖ ﻣﺮدن‬ ‫ﭼﻮن ﺣﻖ ﺗﻮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺳﻮیِ ﺧﻮدت ﮐﺸـﺎﻧﺪ‬
‫)‪21472‬ـ‪(21479‬‬
‫»از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ روح و روان اﻧﺴﺎن ﭼﻮن رود ﯾﺎ ﺳﯿﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺴﺘﺮ ﺟﺴﻢ ﺟـﺎری‬
‫اﺳﺖ‪ ...‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ رودﻫﺎی روحﻫﺎ و روانﻫﺎ ﺑﻪ درﯾﺎی وﺣﺪت ﻧﭙﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺴـﺎنـ‬
‫اﯾﻦ ﺳﺎﮐﻦ روانـ ﺑﻪ ﺳﮑﻮن و آراﻣﺶ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ...‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻣـﺮگ‪ ،‬ﭘﺎﯾـﺎن رود و آﻏـﺎز‬
‫درﯾﺎﺳﺖ؛ اﻧﺘﻬﺎی ﮐﺜﺮت و اﺑﺘﺪای وﺣﺪت اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ و ﺗﻤﺜﯿﻞ ﺑﺴﯿﺎر ﻣـﻮرد ﻋﻼﻗـﮥ‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎﺳﺖ«)ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺳﺒﮏ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺷﻤﺲ‪ ،‬ص‪ 58‬و ‪:(59‬‬
‫ﮐﻪ ﻣﻨﺰﻟﮕﻪ ﻫﺮ ﺳﯿﻞ ﺑـﻪ درﯾﺎﺳـﺖ ﺧـﺪاﯾﺎ‬ ‫ﭼﻮ ﺳﯿﻠﯿﻢ و ﭼﻮ ﺟﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺳﻮی ﺗﻮ ﭘﻮﯾﯿﻢ‬
‫)‪(94‬‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫‪200‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪91‬‬

‫در ﻣﻌﻨﺎیِ ﺷﺎدی از واﻗﻌﮥ ﻣﺮگ‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺑﺴﯿﺎری ﺑﻬﺮه ﺑﺮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ادﻋﺎی ﻋﺎرﻓﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺸﻮﻗﺸﺎن در ﺣُﮑﻢ »آب ﺣﯿﺎت« اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﺘﯿﺠﻪ آن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺟﺴﺘﻦ از ﻣﺮگ«‪.‬‬
‫در ﻣﺮگ و زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺧﻮﺷﻢ ﺧﻮﺷﺴﺘﻢ‬ ‫ﻫﺮ ﺟـﺎ رَوی ﺑﯿـﺎﯾﻢ ﻫـﺮ ﺟـﺎ رَوم ﺑﯿـﺎﯾﯽ‬
‫در ﺳﺎﯾﮥ ﺗﻮ ﺑﺎﷲ ﺟﺴﺘﻢ ز ﻣـﺮگ‪ ،‬ﺟﺴـﺘﻢ‬ ‫ای آب زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺗـﻮ ﮐﺠﺎﺳـﺖ ﻣـﺮدن‬
‫)‪17678‬ـ‪(17679‬‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽِ ﺗﺼﺎوﯾﺮ و ﺗﻌﺎﺑﯿﺮی ﮐﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺮای ﻣﺮگ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﻌﺸﻮق اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎدارﻧﺪ و ﭼﻮن ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻋﺎرﻓﺎن‪» ،‬وﺻﺎلِ ﻣﻌﺸـﻮق« ﺧﺎﺳـﺘﮕﺎه اﺻـﻠﯽِ ﺑﺴـﻂ اﺳـﺖ و‬
‫ﻣﻌﺸﻮق از ﺟﻬﺖ ﺧﻮﺷﯽ و ﺑﻬﺠﺖ »ﻋﯿﺪ ازلِ« ﻋﺎرف اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ »ﻣﺮگ« ﮐﻪ راهِ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺸﻮق و اﺻﻞِ آدﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺳﺒﺐ ﻧﺸﺎط و ﺑﺴﻂ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺶ آن ﻋﯿﺪ ازل ﺟـﺎن ﺑﻬـﺮ ﻗُﺮﺑـﺎن ﻣـﯽﺑـﺮم‪...‬‬ ‫ﭼﺸﻢ ﺑﮕﺸﺎ ﺟﺎن ﻧﮕﺮ ﮐِﺶ ﺳﻮی ﺟﺎﻧﺎن ﻣﯽﺑﺮم‬
‫ﺳﻮی اﺻﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺟﺎن را ﺷﺎد و ﺧﻨﺪان ﻣﯽﺑﺮم‬ ‫زاﻧﮏِ ﻫﺮ ﭼﯿﺰی ﺑﻪ اﺻﻠﺶ ﺷﺎد و ﺧﻨﺪان ﻣﯽرود‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫)‪16644‬ـ‪(16646‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺣﻮادث ﭘﺲ از ﻣﺮگ را »ﺑﺰم ﺧﺪا« ﻣﯽداﻧﺪ و از ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳـﺎز‬
‫دف ﺑﻪ زﯾﺎرت او رود‪:‬‬
‫ﮐــﻪ در ﺑــﺰمِ ﺧــﺪا ﻏﻤﮕــﯿﻦ ﻧﺸــﺎﯾﺪ‬ ‫ﻣﯿــﺎ ﺑــﯽدف ﺑــﻪ ﮔــﻮرِ ﻣــﻦ ﺑــﺮادر‬
‫)‪(7105‬‬
‫ﻧﮕﺮش او در ﺑﺎب ﻣﺮگ ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ رﻫﺎﯾﯽ روحِ درﺑﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﻮیِ ﻫﺴﺘﯽِ اﺻـﯿﻞ و ﺷـﺎدیِ‬
‫آزادی اﺑﺪی اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﺗﮑـﺮار و ﺗﺄﮐﯿـﺪﻫﺎی ﻣﻮﻻﻧـﺎ در ارﺗﺒـﺎطِ ﻣـﺮگ و ﺷـﺎدی در‬
‫ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺷﻤﺲ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻋﻤﯿﻘﯽ ﻣﯿﺎنِ ﻣﻘﻮﻟﮥ ﻣـﺮگ و ﺑﺴـﻂِ ﻣﻮﻻﻧـﺎ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﯾﮑﯽ از زﺑﺪهﺗﺮﯾﻦ اﺑﯿﺎت او در اﯾﻦ ﺑﺎره ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ دﻟﯿﻞِ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻧﮕﺎه او را ﺑﻪ ﻣﺮگ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ »ﺗﻮﺣﯿﺪ« اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳــﺮّ آن ﭼﯿﺴــﺖ؟ »ﻫُــﻮَ اﷲُ اَﺣَــﺪ«‬ ‫ﻣــﺮگ ﻣــﺎ ﻫﺴــﺖ ﻋﺮوﺳــﯽ اﺑــﺪ‬
‫)‪(8694‬‬
‫آرﻣﺎنِ ﻫﺴﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻧﯿﺴﺘﺎن ازﻟﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣـﺮگ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧـﺎ را‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫ﺳﺮﺷﺎر از ﺑﺴﻂ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی ﻗﺒﺾِ ﻣﻮﻻﻧـﺎ رﯾﺸـﻪ در واﻗﻌﯿّـﺖﻫـﺎی‬

 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬ ‫‪201‬‬

‫ﺑﺸﺮ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ او در روزﮔﺎرش و در ﭼﺸﻢاﻧﺪازی ﮐﻠﯽ‪ ،‬در ﺗﺎرﯾﺦِ ﺑﺸﺮ ﻣﯽدﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻮارد ﻣﺸﺘﺮک ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﯾﺎ ﻋﺪم ﻫﻤﺮاﻫﯽِ ﻣﺮدان ﺧﺪا و اﻧﺴﺎنﻫﺎی ﮐﺎﻣﻠﯽ ﭼﻮن ﺷﻤﺲ‪ ،‬ﺻﻼحاﻟﺪﯾﻦ‬
‫و ﺣﺴﺎماﻟﺪﯾﻦ‬
‫»از ﻧﻈﺮ ﺻﻮﻓﯿﻪ‪ ،‬آدﻣﯽ در ﻫﻤﯿﻦ زﻧﺪانِ ﺗـﻦ)ﮐـﻪ روح اﻧﺴـﺎن از ﻋـﺎﻟﻢ ﻗـﺪس اﺳـﯿﺮ آن‬
‫اﺳﺖ(‪ ،‬آﺷﻨﺎﯾﺎﻧﯽ از آن ﺟﻬﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ وﺟـﻮد اﯾﺸـﺎن زﻧـﺪان را ﺑـﻪ ﺑـﺎغ و ﺑﺴـﺘﺎن ﺑـﺪل‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪)«.‬ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺷﻤﺲ‪ (52/1 ،‬آﺷﻨﺎﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﺻﻄﻼح ﺻﻮﻓﯿﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺮ ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﺮﺷﺪ واﺻﻞ‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی ﭘُﺮرﻧﮓ و ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻋﺮﻓﺎن ﻣﻮﻻﻧﺎ از ﺳﺎﯾﺮ ﻋﺮﻓﺎﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﭘﯿﻮﻧﺪِ ﻋﻤﯿﻖ ﺟﺎنِ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺎ ﺗﻨﯽ ﭼﻨﺪ از اﯾﻦ راﻫﻨﻤﺎﯾﺎنِ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻠﮑﻮت)ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﯾـﺰ‬
‫و ﺳﭙﺲ ﺻﻼحاﻟﺪّﯾﻦ زرﮐﻮب و ﺣﺴﺎماﻟﺪّﯾﻦ ﭼﻠﺒﯽ( اﺣﻮاﻻﺗﯽ در ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ اﺣﻮال و اوﻗـﺎتِ‬
‫آنﻫﺎ از ﺳﺮ ﮔﺬراﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎﯾﺎنﺗـﺮﯾﻦ ﺣـﺎﻟﯽ ﮐـﻪ ﻣﻮﻻﻧـﺎ در ارﺗﺒـﺎط ﺑـﺎ اﯾـﻦ ﻣﻌﺸـﻮﻗﺎن‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫ﻓﺮاﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂﻫﺎی اوﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠّـﺖ آﻧﮑـﻪ در دﯾـﻮان ﺷـﻤﺲ‪،‬‬
‫ﺗﺠﻠﯽِ ﺣﺎلِ ﺑﺴﻂِ ﺑﯿﺶ از ﺣﺎلِ ﻗﺒﺾ اوﺳﺖ در ﻫﻤﯿﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ آﻧﺠـﺎ ﮐـﻪ وی در‬
‫ﺣﺎل ﻣﺸﺎﻫﺪۀ ﺗﺠﻠّﯽ ﺣﻖ در اﻧﺴﺎن ﯾﻌﻨﯽ دﯾﺪار و ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮدن ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از وﺟﻮهﻫـﺎیِ ﺗﺠﻠّـﯽِ‬
‫»اﻧﺴﺎن اِﻟﻬﯽ« اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﻬﻮد ﺳﺒﺐِ وﺟﺪ و ﻧﺸﺎط و ﺑﺴـﻂ اوﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ از ﺑﺮﮐـﺖِ‬
‫وﺟﻮدِ ﺷﻤﺲاﻟﺪﯾﻦ ﺗﺒﺮﯾﺰی‪ ،‬ﭘﯿﺮ و ﻣﻌﺸﻮقِ اﻟﻬﯽِ ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ ،‬ﮐﻠﻤﮥ »ﺷﻤﺲِ« ﻋﺮﺑـﯽ و ﺧﻮرﺷـﯿﺪِ‬
‫ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﭘُﺮﺑﺴﺎﻣﺪﺗﺮﯾﻦ واژۀ دﯾﻮان ﺷﻤﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺘﻨﻮعﺗﺮﯾﻦ ﺻﻮرتﻫﺎ از ذﻫﻦِ ﺧﻠّـﺎق‬
‫و ﺑﺪﯾﻊ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺎ ﺳﺮﮐﻪ ﻧﻔﺮوﺷﯽ دﮔﺮ‪ ،‬ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯽ ﺣﻠـﻮاﮔﺮی«‬ ‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮔﻮﯾﺪ ﻏﻮره را‪» :‬زان آﻣﺪم در ﻣﻄﺒﺨﺖ‬
‫)‪(25592‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮔﺮﭼﻪ روح آدﻣﯽ در ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺗﻦ ﻏﺮﯾﺐ و ﺟﺪا از وﻃـﻦ اﺻـﻠﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از ﺳﻮیِ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮔﺎه اﻧﺴﺎنﻫﺎیِ ﮐﺎﻣﻠﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻧـﻮرِ ﺣـﻖ‬
‫ﻣﺘّﺼﻞاﻧﺪ و ﺳﺒﺐِ رﺷﺪ روح و در ﭘﯽ آن ﺑﺴﻂ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫ز ﻣﻘﺮّﺑﺎن ﺣﻀﺮت ﺑﺸـﺪم ﻏﺮﯾـﺐ و ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫ﭼﻮ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﻮی زﻧﺪان ﺑﮑﺸﯿﺪ ﺗﻦ ز ﺑـﺎﻻ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫ﮐﻪ ﻓﮑﻨﺪ در دﻣﺎﻏﻢ ﻫﻮﺳﺶ ﻫـﺰار ﺳـﻮدا‬ ‫ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﺣﺒﺲ ﻧﺎﮔﻪ ﻗﻤﺮی ﻣﺮا ﻗـﺮﯾﻦ ﺷـﺪ‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫‪202‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪91‬‬

‫ﭼﻪ روم؟ ﭼﻪ روی آرم؟ ﺑﻪ ﺑﺮون و‪ ،‬ﯾﺎر اﯾﻨﺠﺎ‬ ‫ﻫﻤﻪ ﮐﺲ ﺧﻼص ﺟﻮﯾﺪ ز ﺑﻼ و ﺣﺒﺲ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﯽ‬
‫)‪1867‬ـ‪(1869‬‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮔﻔﺖوﮔﻮی ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺷﻤﺲ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺸﯽ درﺑﺎرۀ ﻣﻘﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم و ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺲ اذﻋﺎن داﺷﺘﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮای ﻫﺪﻓﯽ ﺧﺎص ﺑﻪ ﻗﻮﻧﯿﻪ آﻣﺪه ﺑﻮد‪» :‬ﻣﺮا در اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻮام ﻫﯿﭻﮐـﺎری ﻧﯿﺴـﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮای اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪهام‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ رهﻧﻤﺎی ﻋـﺎﻟﻢاﻧـﺪ ﺑـﻪ ﺣـﻖ‪ ،‬اﻧﮕﺸـﺖ ﺑـﺮ رگ اﯾﺸـﺎن‬
‫ﻣﯽﻧﻬﻢ‪)«.‬ﻣﻘﺎﻻت‪ ،‬ص‪ (84‬ﺷﻤﺲ وﺿﻌﯿﺖ دروﻧﯽ ﺧﻮد را ﭘﯿﺶ و ﭘﺲ از ﺣﺎدﺛﮥ ﯾﮑﯽﺷﺪن‬
‫ﺑﺎ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﺧﻮب ﮔﻮﯾﻢ و ﺧﻮش ﮔﻮﯾﻢ‪ ،‬از اﻧﺪرون روﺷﻦ و ﻣﻨـﻮّرم‪،‬‬
‫آﺑﯽ ﺑﻮدم‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮد ﻣﯽﺟﻮﺷﯿﺪم‪ ،‬و ﻣﯽﭘﯿﭽﯿﺪم و ﺑﻮی ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻢ‪ ،‬ﺗﺎ وﺟﻮد ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺮ ﻣـﻦ زد‪،‬‬
‫روان ﺷﺪ‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﻣﯽرود‪ ،‬ﺧﻮش و ﺗﺎزه و ﺧـﺮّم‪)«...‬ﻫﻤـﺎن‪ ،‬ص‪ 245‬و ‪ (246‬ﮐـﻪ ﻧﺸـﺎن از‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﯽ دو ﺳﻮﯾﻪ دارد‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﭘﺲ از ﻓﺮاق و ﮔﺬراﻧﺪن ﻗﺒﺾ از دورۀ اول ﻏﯿﺒﺖ ﺷﻤﺲ در‬
‫ﭘﯽ ﺣﺴﺎدت ﻣﺮﯾﺪاﻧﺶ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﺠﺪد ﺷﻤﺲ‪ ،‬ﺳﺮﺷﺎر از ﺷﺎدیِ دﯾﺪارِ دوﺑـﺎرۀ ﻣﻌﺸـﻮق‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽرﻗﺼﯿﺪ و ﻣﯽﺳﺮود‪:‬‬

‫وان ﺳــﯿﻢﺑــﺮم آﻣــﺪ‪ ،‬وان ﮐــﺎن زرم آﻣــﺪ‬ ‫ﺷﻤﺲ و ﻗﻤﺮم آﻣﺪ‪ ،‬ﺳﻤﻊ و ﺑﺼـﺮم آﻣـﺪ‬
‫)‪(6594‬‬
‫ﯾﺎرب ﭼﻪ ﺳﻌﺎدتﻫﺎ! ﮐﻪ زﯾﻦ ﺳﻔﺮم آﻣـﺪ‬ ‫از ﺣﺪ ﭼﻮ ﺑﺸﺪ دردم در ﻋﺸـﻖ ﺳـﻔﺮ ﮐـﺮدم‬
‫)‪(6603‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺷﻤﺲ در ﺷﺸﺼﺪ و ﭼﻬﻞ و ﭘﻨﺞ‪ 5‬ﺑﺎ ﺣﺴﺎدت و ﺑﻪ ﻗﻮل ﺑﻬﺎءاﻟﺪﯾﻦ ﭘﺴﺮ)وﻟﺪﻧﺎﻣﻪ‪،‬‬
‫ص‪ (42‬ﺷﻨﺎﻋﺖِ ﻣﺮﯾﺪان‪ ،‬ﺑﺮای ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﮐﺮد و ﯾﺎ ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﺑﺮﺧﯽ رواﯾﺖﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﺮﯾﺪاﻧﯽ ﺣﺴﻮد ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ در اﻧﺪوﻫﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻓﺮو رﻓﺖ‪ .‬وی ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖِ ﻗـﺒﺾ و‬
‫اﻧﺪوهِ ﺧﻮﯾﺶ در ﻓﺮاقِ ﺷﻤﺲ ﭼﻨﯿﻦ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫از ﭘﯽ آن آﻓﺘﺎب اﺳﺖ اﺷﮏ ﭼﻮن ﺑﺎران ﻣـﺎ‬ ‫از ﭘﯽ ﺷﻤﺲ ﺣﻖ و دﯾﻦ دﯾﺪۀ ﮔﺮﯾﺎن ﻣـﺎ‬
‫)‪(1674‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﺗﺼﻮﯾﺮﻫﺎﯾﯽ دﻟﻨﺸﯿﻦ و ﺑﺪﯾﻊ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺪ دﯾﺪار ﺑﺎ ﺷﻤﺲ را در ﻏﺰلﻫﺎی ﺑﺴـﯿﺎری‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺗﻮﺻﯿﻔﺎت‪» ،‬آب ﺣﯿﺎت ﺑﻮدن« ﺷﻤﺲ اﺳﺖ ﮐـﻪ در‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺳﺒﺐِ اﺻﻠﯽِ ﺗﻮﻟّﺪ ﻣﻌﻨﻮی اﺳﺖ‪:‬‬

 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬ ‫‪203‬‬

‫ﭼﻮ ﻣـﯽ در ﺗـﻦِ ﺑﻨـﺪه ﻫـﺮ ﺳـﻮ دوﯾـﺪی‬ ‫ﺗــﻮ آبِ ﺣﯿــﺎﺗﯽ‪ ،‬ﭼــﻮ روﯾــﺖ ﺑﺪﯾــﺪم‬
‫)‪33277‬ـ‪(33278‬‬
‫ﻣﻮﺣّﺪ درﺑﺎرۀ »ﺟﻬﺎن ﺷﺎدﻣﺎﻧﮥ ﭘﺮﻧﻮر و ﺷﻮر ﺷـﻤﺲ« ﺑﺮرﺳـﯽِ ﮐـﺎﻣﻠﯽ دارد‪ .‬ﺷـﻤﺲ در‬
‫ﺧﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﺑﺸﺎرﺗﯽ در اﻧﺪرون ﺧﻮد ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬از اﻧﺪرون روﺷﻦ و ﻣﻨـﻮّرم«‬
‫و در ﻋﺎﻟﻢ ﮐﻪ ﻣﯽﻧﮕﺮد آن را »ﻧﻮر در ﻧﻮر‪ ،‬ﻟﺬّت در ﻟﺬّت‪ ،‬ﻓﺮّ در ﻓﺮّ و ﮐﺮم در ﮐﺮم« ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫)ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﯾﺰی‪ ،‬ص‪ (187‬ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻏﺰل زﯾﺮ اﺷﺎرهای ﺻﺮﯾﺢ ﺑﻪ ﺗﺤﻮّلِ روﺣـﯽِ ﺧـﻮد در‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺷﻤﺲ دارد‪ .‬ﻧﻤﺎدﻫﺎ و واژهﻫﺎ ﻫﻢ ﺑـﻪ ﺷـﮑﻞ ﻣﻨﻔـﺮد و ﻫـﻢ ﻣﻮﺳـﯿﻘﯽِ ﻣـﻮزون و‬
‫ﻋﺎﻃﻔﯽ واژهﻫﺎ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻏﺰل و ﻫﻢ ﻣﻌﺎﻧﯽ ژرﻓﯽ ﮐﻪ در ورایِ آن ﻧﻬﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺟﻤﻠﮕـﯽ‬
‫ﻧﺸﺎن از آن دارد ﮐﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ اﺣﻮاﻟﯽ ﻣﺜﺒﺖ و ﺷﯿﺮﯾﻦ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑـﺮ زﺑـﺎنِ وی ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫دوﻟﺖِ ﻋﺸﻖ آﻣﺪ و ﻣﻦ دوﻟﺖِ ﭘﺎﯾﻨﺪه ﺷﺪم‪...‬‬ ‫ﻣُﺮده ﺑُﺪَم زﻧﺪه ﺷﺪم‪ ،‬ﮔﺮﯾﻪ ﺑﺪم ﺧﻨـﺪه ﺷـﺪم‬
‫رﻓﺘﻢ و ﺳﺮﻣﺴﺖ ﺷﺪم وز ﻃﺮب آﮐﻨﺪه ﺷﺪم‬ ‫ﮔﻔﺖ ﮐﻪ »ﺳﺮﻣﺴﺖ ﻧﺌﯽ‪ ،‬رَو ﮐﻪ از اﯾﻦ دﺳﺖ ﻧﺌﯽ«‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫اﻃﻠﺲِﻧﻮ ﺑﺎﻓﺖ دﻟﻢ‪ ،‬دﺷﻤﻦِ اﯾﻦ ژﻧﺪه ﺷﺪم‪...‬‬ ‫ﺗﺎﺑﺶِ ﺟﺎن ﯾﺎﻓﺖ دﻟﻢ‪ ،‬وا ﺷﺪ و ﺑﺸﮑﺎﻓﺖ دﻟـﻢ‬
‫ﮐﺰ اﺛﺮِ ﺧﻨـﺪۀ ﺗـﻮ ﮔﻠﺸـﻦِ ﺧﻨﺪﻧـﺪه ﺷـﺪم‬ ‫از ﺗﻮام ای ﺷُﻬﺮه ﻗﻤﺮ‪ ،‬در ﻣﻦ و در ﺧﻮد ﺑِﻨﮕﺮ‬
‫)‪14742‬ـ‪(14761‬‬
‫ﺷﻤﺲ ﺑﺮایِ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﻋﯿﻨﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮایِ او ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻧﻤـﺎد ﺷـﺪه ﺑـﻮد و‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻋﺸﻖ را در او ﺑﺎز ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ راﺑﻄـﮥ ﻣﯿـﺎن ﻣﻮﻻﻧـﺎ و ﺷـﻤﺲ را ﻧﻈﯿـﺮ ﺗﻨﺎﺳـﺦ‬
‫)‪ (Metempsychosis‬داﻧﺴــﺘﻪاﻧــﺪ)‪The Oxford Dictionary of World p. 488-489‬‬
‫‪(Religions‬؛ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﺨﺺ از ﺑﺨﺶﻫﺎیِ اﺳﺎﺳﯽ و اﺻﯿﻞ ﺧﻮد)ﻣﺜـﻞ روح ﯾـﺎ‬
‫روان(‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ ﻣُﺮدن »ﺧﻮد« ﻣﯽﮔﺬرد و در ﺟﺴﻢ دﯾﮕﺮی »ﺗﻮﻟﺪ دوﺑﺎره« ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ادﯾﺎن ﻫﻨﺪ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧـﺎ ﺑـﺎ ﻓﻨـﺎی ﻣـﻦِ ﺧـﻮﯾﺶ در‬
‫ﺷﻤﺲ ﮐﻪ در ﻧﮕﺎه ﻣﻮﻻﻧﺎ اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ ،‬در ﯾﮑﯽ از ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺣﻖ‪ ،‬ﻓﺎﻧﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪:‬‬
‫ﻣﻔﺨــﺮ ﺗﺒﺮﯾﺰﯾــﺎن‪ ،‬آﻧــﮏ درو ﻓــﺎﻧﯽام«‬ ‫ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‪» :‬اﯾﻦ ﺣﯿﺮت از ﻣﻨﻈﺮ ﺷﻤﺲِ ﺣﻖ اﺳﺖ‬
‫)‪(17995‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻋﺎرﻓﺎن‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺎ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺷﻤﺲ‪» ،‬ﺧﻮد«ی ﺧﻮد را در وﺟﻮد »ﻣﻈﻬﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ«‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫ﻓﻨﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﻪ ﺷﻬﻮداﺗﯽ ﻧﺎﺋﻞ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﺒﺐِ وﺟﺪ و رﻗﺺ او ﻣﯽﺷﺪ و او ﺑﺪﯾﻦ »وﺳﯿﻠﻪ« از‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫‪204‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪91‬‬

‫دﻧﯿﺎی ﺗﻨﮓ ﺟﺴﻢ رﻫﺎ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺷﯿﻤﻞ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﻮﻟـﻮیﭘﮋوﻫـﺎن ﻣﻌﺘﻘـﺪ اﺳـﺖ‪:‬‬
‫»اﺷﻌﺎر ﻣﻮﻟﻮی ﺑﺎزﺗﺎب ﻫﻤﮥ ﺣﺎﻻت روﺣﯽ او در ﻣﺎهﻫﺎی دراز آرزوﻣﻨﺪی اﺳـﺖ‪)«.‬ﺷـﮑﻮه‬
‫ﺷﻤﺲ‪ ،‬ص‪ (72‬وی اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﮥ ﯾﮑﯽ ﺷﺪن ﺑﺎ ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﯾﺰی‪ ،‬ﺷﺎهِ ﺧﻮﺷﺎن و ﺣﺘﯽ ﺧﻮﺷـﯽ‬
‫از ﺑﺪﮔﻮﯾﯽﻫﺎیِ ﻧﺎﻓﻬﻤﺎن از اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را در آﻫﻨﮕﯽ ﺷﺎد ﺑﻬﺘﺮ از ﻫﺮ ﺑﺮداﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺻـﺮاﺣﺖ‬
‫اﻋﻼم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﺑﮑﺸﻢ داﻣﻦ ﺗﻮ‪ ،‬داﻣﻦ ﻣﻦ ﻫﻢ ﺗـﻮ ﮐﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻦ ﺧﻮﺷﻢ از ﮔﻔﺖِ ﺧﺴﺎن وز ﻟﺐ و ﻟُﻨﺞ ﺗﺮﺷﺎن‬
‫ﺧﻮش‪‬ﺧﻮشﺧﻮش‪ ‬ﺧﻮﺷﻢ ﭘﯿﺶ ﺗﻮ ایﺷﺎهِﺧﻮﺷﺎن‬ ‫ﺟﺎن ﻣﻦ و ﺟﺎن ﺗﻮ را ﻫﺮدو ﺑﻪ ﻫﻢ دوﺧﺖ ﻗﻀﺎ‬
‫)‪19065‬ـ‪(19066‬‬
‫از اﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮ‪ ،‬ﻓﺮاق و وﺻﺎلِ ﺷﻤﺲ ﺗﻨﻬـﺎ ﻇـﺎﻫﺮ ﻗﻀـﯿﻪ ﺑـﻮد و در ورای آن‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘـﺖِ‬
‫ﺟﺪاﯾﯽ از ﻣﻌﺸﻮق اﻟﻬﯽ و ﺗﻤﻨّﺎیِ وﺻﺎلِ آن ﻗﺮار داﺷﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺷﻤﺲ ﻣﻈﻬـﺮ و‬
‫ﯾﺎ)ﺑﻪ ﺟﻬﺖِ ﻓﻨﺎی ﺧﻮﯾﺶ در ﺣﻖ( ﻫﻤﭽﻮن ﺧﻮدِ ﻣﻌﺸﻮق اﻟﻬﯽ ﺑﻮد و ﻣﻮﻻﻧﺎ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ در وﺻﺎلِ ﺑﺎ ﺷﻤﺲ از ﺑﺴﻂ روﺣﯽ ﺳﺮ ﻣﯽزد‪:‬‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰش ﺑﻪ ﺟﺰ از وﺻﻞ ﺗﻮ ﺧﺸﻨﻮد ﻧﮑﺮد‬ ‫آزﻣــﻮدم دل ﺧــﻮد را ﺑــﻪ ﻫــﺰاران ﺷــﯿﻮه‬
‫واﻧﭻ در آﺗﺶ ﮐﺮد اﯾﻦ دل ﻣـﻦ‪ ،‬ﻋـﻮد ﻧﮑـﺮد‬ ‫آﻧﭽﻪ از ﻋﺸﻖ ﮐﺸﯿﺪ اﯾﻦ دل ﻣﻦ‪ ،‬ﮐُﻪ ﻧﮑﺸـﯿﺪ‬
‫)‪ 8138‬ـ‪(8139‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎیِ اﺳﺎﺳﯽِ ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂﻫﺎیِ ﻣﻮﻻﻧـﺎ ﺑـﺎ ﺗﻌـﺎﺑﯿﺮ ﻣﺘﻨـﻮع در‬
‫ﻏﺰلﻫﺎی دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‪ ،‬ﺧﻮدِ »ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﯾﺰی« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ اﺳـﺖ‪ .‬ﺧﻄـﺎبﻫـﺎیِ‬
‫ﺑﺴﯿﺎری ﮐﻪ در ﻏﺰلﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﯾﺰی ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨـﺎ و ﺟﻬـﺎنﺑﯿﻨـﯽ ﻋﺎرﻓﺎﻧـﮥ‬
‫ﻣﻮﻟﻮی ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﻤﺲِ ﻋﯿﻨﯽ و اﯾﻦﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ رﻣﺰﮔﻮﻧﻪای ﺣﻘﯿﻘﺖِ‬
‫آرﻣﺎﻧﯽِ اﻧﺴﺎن ﯾﺎ ﺣﻖ در ﺗﺠﻠﯽِ اوﻟﯿﺎی ﮐﺎﻣﻞ را در ﻧﻈﺮ دارد‪:‬‬
‫ﺳــﯿﻦ دﻧــﺪانﻫــﺎش ﯾﺎﺳــﯿﻦ ﻣــﻦ اﺳــﺖ‬ ‫ﺷــﻤﺲ ﺗﺒﺮﯾــﺰی ﮐــﻪ ﻓﺨــﺮ اوﻟﯿﺎﺳــﺖ‬
‫)‪(4540‬‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺎﻃﻌﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ ﺑﺎ او ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻘﻄﮥ‬
‫اوجِ زﻧﺪﮔﯽِ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻏﺰلﻫﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺲ ﺑـﺮایِ وی‪» ،‬اﺻـﻞِ اﺻـﻞِ‬
‫ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ« و »آبِ آبِ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ« ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫اﻧﺪر آ‪ ،‬ای آبِ آبِ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷـﺎد ﺑـﺎش‬ ‫اﻧﺪرآ‪ ،‬ای اﺻﻞِ اﺻﻞِ ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﺎد ﺑـﺎش‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬ ‫‪205‬‬

‫)‪(13170‬‬
‫ﺗﺎ زﻣﯿﻦ ﮔﻮﯾﺪ ﺗﻮ را‪ :‬ک»ای آﺳﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﺎد ﺑﺎش«‬ ‫ای ﺟﻬﺎن را ﺷﺎد ﮐﺮده وی زﻣﯿﻦ را ﺟﻤﻠﻪ ﮔـﻨﺞ‬
‫)‪(13178‬‬
‫ای ز ﺗﻮ ﺣﯿﺮانﺷﺪه ﺑﺤﺮِ ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷـﺎد ﺑـﺎش‬ ‫ﮔﻮﻫﺮِ آدم ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺲِ ﺗﺒﺮﯾﺰی! ﺗـﻮﯾﯽ‬
‫)‪(80131‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط ﻣﯿﺎن ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﺷﻤﺲ‪ ،‬اﺷﻌﺎر ﺑﺴﯿﺎری ﻋﻼوه ﺑـﺮ ﺟـﺪاﯾﯽ از ﻧﯿﺴـﺘﺎن‬
‫ازﻟﯽ‪ ،‬از درد ﺟﺪاﯾﯽِ ﺷﻤﺲ‪ ،‬ﺟﻠﻮۀ آرامﺑﺨﺶ ﻣﻌﺸﻮق وی‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎﯾـﺎﻧﮕﺮ ﻗـﺒﺾ و اﻧـﺪوه‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ از ﺳﻔﺮﻫﺎ و ﻏﯿﺒﺖﻫﺎی ﺷﻤﺲ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﺰم ﻋﺘﺎب و ﻓُﺮﻗﺖ ﻣـﺎ ﻣـﯽﮐﻨـﯽ‪ ،‬ﻣﮑـﻦ‬ ‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻤﺖ ﮐﻪ ﻋﺰم ﺟﻔـﺎ ﻣـﯽﮐﻨـﯽ‪ ،‬ﻣﮑـﻦ‬
‫در ﺧﻮﻧﻢ ای دو دﯾﺪه ﭼﺮا ﻣﯽﮐﻨﯽ ﻣﮑـﻦ‬ ‫در ﻣﺮﻏﺰار ﻏﯿﺮت ﭼﻮن ﺷـﯿﺮ ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ‬
‫)‪21648‬ـ‪(21649‬‬
‫و در ﻏﺰل دﯾﮕﺮی ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎل و ﻫﻮا‪ ،‬ﻓﻀـﺎی ﺣـﺰناﻧﮕﯿـﺰ و ﻗـﺒﺾ و دﻟﯿـﻞِ آن را ﺑـﻪ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻣﻬﺮِ ﺣﺮﯾﻒ و ﯾﺎر دﮔﺮ ﻣﯽﮐﻨـﯽ‪ ،‬ﻣﮑـﻦ‪...‬‬ ‫ﺑﺸﻨﯿﺪهام ﮐﻪ ﻋـﺰم ﺳـﻔﺮ ﻣـﯽﮐﻨـﯽ‪ ،‬ﻣﮑـﻦ‬
‫آن زﻫﺮ را ﺣﺮﯾﻒ ﺷـﮑﺮ ﻣـﯽﮐﻨـﯽ ﻣﮑـﻦ‬ ‫اﻧــﺪر ﺷﮑﺮﺳــﺘﺎن ﺗــﻮ از زﻫــﺮ اﯾﻤﻨــﯿﻢ‬
‫روی ﻣﻦ از ﻓﺮاق ﭼﻮ زر ﻣﯽﮐﻨـﯽ‪ ،‬ﻣﮑـﻦ‬ ‫ﺟﺎﻧﻢ ﭼﻮ ﮐﻮرهای اﺳﺖ ﭘُﺮ آﺗﺶ‪ ،‬ﺑَﺴَﺖ ﻧﮑﺮد؟‬
‫)‪21681‬ـ‪(21690‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﭘﺲ از ﺑﺎورِ ﻣﻔﺎرﻗﺖ ﺷﻤﺲاﻟﺪﯾﻦ در ﻗﺒﻀﯽ ﻋﻈﯿﻢ ﻓﺮو ﻣﯽرود و ﺳـﺨﺖ ﺑـﺮایِ‬
‫ﺷﻤﺲ ﻣﯽﻧﺎﻟﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ در ﻧﮕﺎهِ او‪ ،‬ﺷﻤﺲ اﻓﺘﺨﺎرِ ﺑﺸﺮ و ﻣﻠﻬﻢ و ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺎدی ﺑﻮد‪:‬‬
‫ﺗــﺎ ﺑــﺮ آن ﻓﺨﺮاﻟﺒﺸــﺮ ﺑﮕﺮﯾﺴــﺘﯽ؟‬ ‫ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﯾـﺰی ﺑﺮﻓـﺖ و ﮐـﻮ ﮐﺴـﯽ‬
‫ﻟﯿــﮏ ﺑــﯽاو اﯾــﻦ ﺻــﻮر ﺑﮕﺮﯾﺴــﺘﯽ‬ ‫ﻋـــﺎﻟﻢِ ﻣﻌﻨـــﯽ ﻋﺮوﺳـــﯽ ﯾﺎﻓـــﺖ زو‬
‫)‪30740‬ـ‪(30741‬‬
‫در ﭼﺸﻢاﻧﺪازی ﺷﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺟﻬﺎنﻧﮕﺮی ﻣﺜﺒﺖ‪ ،‬ﺷﺎد و اﻣّﯿﺪوارﻧﮥ ﺷﻤﺲ از ﺧﻼل ﺑﺴـﯿﺎری‬
‫از ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ در ﻣﻘﺎﻻت درﯾﺎﻓﺘﻨﯽ اﺳﺖ‪» :‬ای ﻃﺎﻟﺐ ﺻﺪﯾﻖ دل ﺧﻮش دار ﮐﻪ ﺧﻮشﮐﻨﻨﺪۀ‬
‫دلﻫﺎ در ﮐﺎر ﺗﻮﺳﺖ و در ﺗﻤﺎم ﮐﺮدن ﮐﺎر ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﮐُﻞّ ﯾﻮمٍ ﻫـﻮ ﻓـﯽ ﺷـﺄن‪)«.‬ﻣﻘـﺎﻻت‪،‬‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫ص‪ (100‬اﯾﻦ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎ ﻫﻢ در ﻣﻘﺎﻻت ﺷﻤﺲ و ﻫـﻢ در دﯾـﻮان ﻏﺰﻟﯿّـﺎت ﻣﻮﻻﻧـﺎ ﻣﺸـﻬﻮد‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫‪206‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪91‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺲ ﺟﻤﻠﮥ ﻧﻐﺰی دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﻏﻢ و ﺷﺎدی ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و ﺑﺎزﺗﺎباش را در اﺣﻮال و رﻓﺘﺎر ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺷﻤﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﺮ ﮐﻪ ﻣـﻦ ﺑـﺎ‬
‫او ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬از ﭼﻪ ﻏﻢ دارد؟ از ﻫﻤﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎک ﻧﺪارد‪)«.‬ﻫﻤـﺎن‪ ،‬ص‪ (77‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺷـﯿﻤﻞ ﺑـﻪ‬
‫درﺳﺘﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﮐﺮده ﮐﻪ »ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ ﻣﺎ در ﺷﻌﺮ ﻣﻮﻟﻮی اﺷﺎرهای ﺑﻪ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﯾﻘﯿﻦ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ او آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺷﻤﺲاﻟـﺪﯾﻦ را در ﻓﮑـﺮ داﺷـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺴﯽ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ او را ﮐﺎﻣﻼً دﮔﺮﮔﻮن ﺳـﺎﺧﺖ« و ﻣﻮﻟـﻮی اﻏﻠـﺐ ﺻـﻮر ﺧﯿـﺎل‬
‫ﻟﻄﯿﻒ و ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ از ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪).‬ﺷﮑﻮه ﺷﻤﺲ‪ ،‬ص‪ 94‬و ‪(96‬‬
‫ﺑﺮ ﻃﺒﻖِ ﮔﺰارش ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﭘﺲ از ﻏﯿﺒﺖِ ﺷﻤﺲ‪ ،‬ﺻﻼحاﻟﺪﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺮدی اﻣّﯽ ﺑﻮد و ﺑـﻪ‬
‫ﺳﯿّﺪ ﺑﺮﻫﺎناﻟﺪّﯾﻦ ارادت داﺷﺖ‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺗﺠﻠـﯽ ﺣـﻖ و اﻧﺴـﺎن ﮐﺎﻣـﻞ ﺷـﺪ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧـﺎ‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً در ‪ 71‬ﻏﺰل از ﺻﻼحاﻟﺪّﯾﻦ ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ او‪ ،‬ﺻﻼحاﻟـﺪﯾﻦ ﻫـﻢ از ﺟﻬـﺖ‬
‫ﺻﻮرت و ﻫﻢ از ﺟﻬﺖ ﻣﻌﻨﺎ ﻫﻤﭽﻮن ﮔﻨﺠﯽ ﺳﺒﺐِ ﺧﯿﺮ و ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫زﻫﯽ ﺻﻮرت‪ ،‬زﻫﯽ ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬زﻫﯽ ﺧﻮﺑﯽ‪ ،‬زﻫﯽ ﺧـﻮﺑﯽ‬ ‫ﯾﮑﯽ ﮔﻨﺠﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣـﺪ در آن دﮐّـﺎن زرﮐـﻮﺑﯽ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫)‪(26610‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﻮﻻﻧﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﻼحاﻟﺪّﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊِ ﻓﺘﺢ و ﮔﺸـﺎﯾﺶ اﺳـﺖ و ﭼـﻮن از‬
‫اوﻟﯿﺎی ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮّ ﺟﺎن ﻣﺼﻄﻔﯽ را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺻﻼحاﻟﺪّﯾﻦ ﮐﻪ ﺻـﻼحِ ﺟـﺎن و دل‬
‫اوﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺒﺐِ ﺑﺴﻂِ روﺣﯽ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳـــﺮّ ﺟـــﺎن ﻣﺼـــﻄﻔﺎ را ﺑـــﺎزﮔﻮ‪...‬‬ ‫ﻣﺨــــﺰن اﻧّــــﺎ ﻓﺘﺤﻨــــﺎ ﺑﺮﮔﺸــــﺎ‬
‫آن ﺻـــﻼح ﺟـــﺎنﻫـــﺎ را ﺑـــﺎزﮔﻮ‬ ‫ﭼﻮن ﺻﻼحاﻟﺪّﯾﻦ ﺻﻼح ﺟﺎن ﻣﺎﺳﺖ‬
‫)‪23628‬ـ‪(23630‬‬
‫اﻣﺎ رﻧﺠﻮری و ﺳﺮاﻧﺠﺎم رﺣﻠﺖ ﺻﻼحاﻟﺪّﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ را دﭼﺎر ﻗـﺒﺾ ﮐـﺮد و در اﻧـﺪوه‬
‫ﻓﺮو ﺑﺮد‪ .‬در ﻏﺰﻟﯽ ﻏﻤﻨﺎک‪ ،‬ﺣﺰن و اﻧﺪوهِ ﻧﺎﺷﯽ از ﻫﺠﺮان و ﻧﺎﯾﺎﻓـﺖِ ﺻـﻼحاﻟـﺪﯾﻦ را در‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽِ ﻣﺮاﺗﺐ ﻫﺴﺘﯽ ﺟﻠﻮهﮔﺮ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫دل ﻣﯿﺎن ﺧﻮن ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻋﻘﻞ و ﺟﺎن ﺑﮕﺮﯾﺴـﺘﻪ‬ ‫ای ز ﻫﺠﺮاﻧﺖ زﻣﯿﻦ و آﺳـﻤﺎن ﺑﮕﺮﯾﺴـﺘﻪ‬
‫در ﻋﺰای ﺗﻮ ﻣﮑﺎن و ﻻﻣﮑـﺎن ﺑﮕﺮﯾﺴـﺘﻪ‪...‬‬ ‫ﭼﻮن ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﯾﮏ ﮐﺲ ﻣﺮ ﻣﮑﺎﻧﺖ را ﻋـﻮض‬
‫ﻫﻢ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻪ داﻧﺪ ﺑﺮ ﮐﺴﺎن ﺑﮕﺮﯾﺴﺘﻪ‬ ‫ﺑﺮ ﺻﻼحاﻟﺪﯾﻦ ﭼﻪ داﻧﺪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﺮﯾﺴـﺘﻦ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫)‪(24995‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬ ‫‪207‬‬

‫ﺣﺴﺎماﻟﺪﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر‪ ،‬وی را »اﺑﻮﯾﺰﯾﺪ زﻣﺎن« ﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬ﭘﺲ از ﺷﯿﺦ ﺻﻼحاﻟﺪّﯾﻦ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎل ﺣﯿﺎتِ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﺪت ﻧُﻪ ﺳﺎل و ﭘﺲ از وﻓﺎت او‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺷﯿﺦ و ﻗﺎﯾﻢ ﻣﻘﺎم و ﺧﻠﯿﻔﻪ و اﻣـﺎم‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺮﯾﺪان ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪).‬ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر‪ ،‬ص‪118‬ـ‪ (119‬ﺣﺴﺎماﻟﺪﯾﻦ از ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫اﺛﺮی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺜﻨﻮیﻫﺎی ﻋﺮﻓﺎﻧﯽـ ﺗﻌﻠﯿﻤﯽ ﺳﻨﺎﯾﯽ و ﻋﻄّـﺎر ﭘﺪﯾـﺪ آورد و ﻣﻮﻻﻧـﺎ ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ اﺛﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖِ وﺟﻮد ﺣﺴﺎماﻟﺪﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﻪ ﯾﺎر ﭘﺨﺘﻪﺣﺎلِ‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ)ﺷﻤﺲاﻟﺪﯾﻦ و ﺳﭙﺲ ﺻﻼحاﻟﺪّﯾﻦ و ﺣﺴﺎماﻟﺪّﯾﻦ( ﮐﻪ ﻣﻨﺒﻊِ اﻟﻬﺎم ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ و ﺗﺠﻠﯿّـﺎتِ‬
‫ﻋﺎرﻓﺎﻧﮥ او ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎیِ ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ وی ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣـﯽروﻧـﺪ‪ ،‬زﯾـﺮا ﺗﺠﺮﺑـﮥ‬
‫ﺷﻬﻮدیِ ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻟﺤﻈﮥ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ وی ﺑﺎ ﺣﻖ در ارﺗﺒﺎطِ اﯾﻦ ﺟﻬﺎﻧﯽِ وی ﺑﺎ راﻫﻨﻤﺎﯾـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﺗﺠﺴﻢِ ﻣﺤﺴﻮسِ آن ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎ و ﯾﺎ ﻋﻠﻞ وﻗﻮع آن ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬رخ ﻣﯽداده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ ﺗﻦ ﺑﺮایِ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻓﺮاﺗﺮ از ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎﯾﯽ دﻧﯿﻮی و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ و در واﻗﻊ ﻇﻬﻮر‬
‫ﻋﺸﻖِ ﺣﻖاﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺎ ذاتِ ﺑﯽﭼﻮن ﺣﻖ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻋﺸﻖﺑﺎزی ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﮔﻮﯾﯽ ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫در ﻟﺤﻈﺎت ﻗﺒﺾ و اﻧﺪوهﻫﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎی وارﺳﺘﻪ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬زﯾﺮا آﻧـﺎن‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫ﺑﺮای او ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﯾﯿﻨﻪﻫﺎی ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﻖ را ﮐﻪ ﻣﻨﺒﻊِ ﺧﻮﺑﯽ و ﺻﻠﺢ و زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﻋﺸﻖ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻈﺎره ﻣﯽﮐﺮد‪:‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﻏﻢ ﺑُﺮدار ﺑﻮدﺳﺘﻢ؟ ﮐﻪ ﻏﻢ ﺑَـﺮ دار ﺑـﺎد‪...‬‬ ‫در ﺑﯿﺎﺑﺎن ﻏﻢ از دوریِ داراﻟﻤﻠﮏ وﺻﻞ‬
‫ﻫﻤﻨﺸﯿﻦ ﻏﻤﺨﻮار ﺑﺎد و ﺑﻌﺪ ازﯾﻦ ﻏﻢ ﺧﻮار ﺑـﺎد‬ ‫ﭼﻮﻧﮏ ﻏﻤﺨﻮاری ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺳﺨﺖ دﺷﻮار اﺳﺖ ﻏﻢ‬
‫)‪ 7698‬و ‪(7701‬‬
‫‪ .2‬ﻋﺸﻖ‬
‫اﺳﺎﺳﺎً ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ اﻏﻠﺐ ﻋﺮﻓﺎ ﺑﺮ ﻣﺪار ﻋﺸﻖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﻋﺸﻖ و ﺗﻌـﺎﺑﯿﺮ و‬
‫ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن در دﯾﻮان ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﯿـﺰ از ﭘُﺮﺑﺴـﺎﻣﺪﺗﺮﯾﻦ واژهﻫﺎﺳـﺖ و ﮔﻮﯾـﺎ ﺳـﺒﺐ‬
‫اﺻﻠﯽ ﺑﺴﻂ و ﺧﻮﺷﯽِ ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ‪:‬‬
‫ﭼﺮﺧﯽ ﺑﺰن‪ ،‬ای ﻣﺎه ﻧﻮ‪ ،‬ﺟﺎنﺑﺨﺶِ ﻣﺸﺘﺎﻗﺎنِ ﺗﻮ‬ ‫ای ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﺗﻮ ﻣﻮزونﺗﺮی ﯾﺎ ﺑﺎغ و ﺳﯿﺒﺴﺘﺎنِ ﺗﻮ‬
‫ﻋﺸﻘﺎ‪ ،‬ﭼﻪ ﻋﺸﺮت دوﺳﺘﯽ! ای ﺷﺎدی اﻗﺮان ﺗﻮ‪...‬‬ ‫ﻋﺸﻘﺎ‪ ،‬ﭼﻪ ﺷﯿﺮﯾﻦﺧﻮﺳﺘﯽ! ﻋﺸﻘﺎ‪ ،‬ﭼﻪ ﮔﻠﮕﻮنروﺳﺘﯽ!‬
‫ﺑﺮ ﺟﺎی ﻧﺎن ﺷﺎدی ﺧﻮرد ﺟﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺪ ﻣﻬﻤﺎن ﺗﻮ‬ ‫ای ﺧﻮش ﻣﻨﺎدیﻫﺎی ﺗﻮ در ﺑﺎغ ﺷﺎدیﻫﺎی ﺗﻮ!‬
‫)‪22624‬ـ‪(22633‬‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫‪208‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪91‬‬

‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﺎن ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ و ﺑﯽﻫﻤﺘﺎی ﻋﺸﻖ و درد اﺳـﺖ‪،‬‬
‫و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬دﻟﯽ ﻓﻮقاﻟﻌﺎده اﻣﯿﺪوار دارد)ﻣﻦ ﺑﺎدم و ﺗﻮ آﺗﺶ‪ ،‬ص‪ (38‬ﮐﻪ اﯾﻦ روﺣﯿـﮥ‬
‫اﻣّﯿﺪ و ﺷﺎدی را در ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻣﯽﮔﺴﺘﺮاﻧﺪ‪ .‬او در ﺑﯿﺎﻧﯽ ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ از ﺗـﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﻋﺸﻖ در زدودنِ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻗﺒﺾ و ﻣﻼﻟﯽ از ﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺶ ﻣﮑﯽ ﻗﺪر ﮐﯽ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﯿـﺮ ﺣـﺎج را؟‬ ‫در دل ﻋﺎﺷﻖ ﮐﺠﺎ ﯾﺎﺑﯽ ﻏﻢ ﻫـﺮ دو ﺟﻬـﺎن؟‬
‫)‪(1531‬‬
‫وی ﻋﺸﻖ را ﺑﻪ ﻣﻌﺪﻧﯽ از ﻃﻼ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻋﺎﺷﻖ در آن ﻣﻌﺪن ﻣﯽاﻓﺘﺪ و ﻃﺒﯿﻌﺘﺎً ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ آوردن ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻨﺞِ ﻣﻌﻨﻮی ﺳﺒﺐِ ﺷﺎدی ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﮔﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﺸﻖ‪» :‬در ﮐﺎن زر اﻓﺘـﺎدن«‬ ‫ﻋﺎﺷﻖ ﺑﺘﺮ از ﻣﺴﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺎﺷﻖ ﻫﻢ از آن دﺳﺖ اﺳﺖ‬
‫)‪(19618‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻋﺎﺷﻖِ ﻏﻨﯽ و ﺳﺮﺷﺎر از ﺛﺮوتِ ﺣﻘﯿﻘﯽ را ﭘﻨﺪ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺷﺎدی ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﺸـﻖ‬
‫را ﺑﯿﻬﻮده از ﮐﻒ ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻏﻢ و ﻗﺒﺾ و اﻧﺪوه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﻧﯿـﺎی ﻣـﺎده و ﺗﻨﮕﻨـﺎی ﺗـﻦ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻮ آن اﺻﺎﻟﺘﯽ ﻧﺪارد‪:‬‬

‫ﺗﺎ ﻏﺒـﺎری درﻧﯿﻔﺘـﺪ در ﺻـﻔﺎی ﺑﯿﺨـﻮدی‬ ‫ﻋﺎﺷﻘﺎ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ ﻧﺸﯿﻦ ﺑﺎ ﻣـﺮدم ﻏﻤﻨـﺎک ﺗـﻮ‬
‫)‪(29498‬‬
‫در ﻧﮕﺎه او‪ ،‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه اﺳﺎﺳﯽِ اﻧﺒﺴﺎط روﺣﯽِ ﻋﺎرف در ﺗﻮﻟّﺪ ﯾﺎﻓﺘﻦ از ﻋﺸﻖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫داﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﯿﺴﺖ زﻧﺪه؟ آن ﮐﻮ ز ﻋﺸﻖ زاﯾـﺪ‬ ‫در ﻋﺸﻖ زﻧﺪه ﺑﺎﯾﺪ ﮐـﺰ ﻣـﺮده ﻫـﯿﭻ ﻧﺎﯾـﺪ‬
‫)‪(8824‬‬
‫ﻏــﻢﻫــﺎی ﻋــﺎﻟﻢ او را ﺷــﺎدیّ دل ﻓﺰاﯾــﺪ‬ ‫ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨـﯿﻦ دﻟـﯽ را ﻏﺼّـﻪ ﻓـﺮو ﻧﮕﯿـﺮد‬
‫)‪(8829‬‬
‫ﮐﻠﯿﺪیﺗﺮﯾﻦ واژۀ ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻏﺰﻟﯿﺎت »ﻋﺸﻖ« اﺳﺖ و ﺗﻤﺎﻣﯽِ ﺗﻘﺎﺑﻞﻫﺎ و اﺿـﺪاد را در ﺑـﺮ‬
‫دارد‪ .‬از دﯾﺪﮔﺎه او‪ ،‬ﻋﺸﻖ ﻫﻢ ﺳﺒﺐِ ﺷﺎدی و ﺑﺴﻂ اﺳﺖ و ﻫﻢ زﻣﯿﻨـﻪﺳـﺎز اﻧـﺪوه و ﻗـﺒﺾِ‬
‫ﻋﺎﺷﻖ‪:‬‬
‫از ﻣﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺲ ﮔﻮا ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪم‪ ،‬ﻧﯽ ﺿـﺎﻣﻨﻢ‬ ‫ﻋﺸﻘﺎ‪ ،‬ﺗﻮ را ﻗﺎﺿﯽ ﺑﺮم ﮐﺎﺷﮑﺴﺘﯿﻢ ﻫﻤﭽﻮن ﺻﻨﻢ‬
‫ﺧﺸﻤﯿﻦ ﺗﻮﯾﯽ‪ ،‬راﺿﯽ ﺗﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻮن ﻧﻤﺎﯾﯽ دم ﺑﻪ دم‬ ‫ﻣَﻘﻀﯽ ﺗﻮﯾﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ ﺗﻮﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﺒﻞ و ﻣﺎﺿﯽ ﺗـﻮﯾﯽ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬ ‫‪209‬‬

‫ﻫﻢ ﺳﯿﻠﯽ و ﻫﻢ ﺧﺮﻣﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎدیای ﻫﻢ درد و ﻏﻢ‬ ‫ای ﻋﺸﻖ! زﯾﺒﺎی ﻣﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻢ ﻣﻦ ﺗـﻮام ﻫـﻢ ﺗـﻮ ﻣﻨـﯽ‬
‫درﯾﺎی دُراﻓﺸﺎن ﺗﻮﯾﯽ‪ ،‬ﮐـﺎنﻫـﺎی ﭘـﺮزرّ و درم‬ ‫ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ ﺧﻮﯾﺸﺎن ﺗﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺴﺘﯽ اﯾﺸﺎن ﺗـﻮﯾﯽ‬
‫)‪14643‬ـ‪(14647‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺎﻫﯿﺖِ ذاﺗﯽِ ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻗﺒﺾ و اﻧﺪوه‪ ،‬ﺧﻮﺷﯽ و ﺳﺮﻣﺴﺘﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧُﻨﮏ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺧﻨﮏ آن دﯾﺪۀ ﺟـﺎن را‬ ‫ﭼﻪ ﺧﻮﺷﯽ ﻋﺸﻖ؟ ﭼﻪ ﻣﺴﺘﯽ؟ ﭼﻮ ﻗﺪح ﺑﺮﮐﻒ دﺳﺘﯽ‬
‫)‪(1852‬‬
‫در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺗﻮﺟﻪ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮﺷﯽﻫﺎیِ ﻋﺸﻖ ﻣﺠﺮّدـ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺣﻖـ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ارزش دارد‪:‬‬
‫ﺑﻨﻪ ارزﯾﺪ ﺧﻮﺷﯽﻫﺎش ﺑﻪ ﺗﻠﺨـﯽّ ﻧـﺪاﻣﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﺟﺰ از ﻋﺸﻖ ﻣﺠﺮّد ﺑﻪ ﻫﺮ آن ﻧﻘﺶ ﮐﻪ رﻓـﺘﻢ‬
‫)‪(4294‬‬
‫»ﻣﻮﻟﻮی ﻧﯿﺰ ﻫﻤﭽﻨﺎن "ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺧﺪا" ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺮاد ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻣﯿﺎن ﮔﻔﺘـﻪﻫـﺎ اﻣﺘﯿـﺎز‬
‫ﻣﺨﺼﻮص دارد‪ .‬او ﻋﺸﻖ اﻟﻬﯽ را ﻣﻘﺼﻮر ﺑـﺮ ﮐﺴـﻮت ﺑﺸـﺮﯾﺖ‪ ،‬و ﺳـﻌﺎدت ﻻﻫـﻮﺗﯽ را‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫ﻣﻨﺤﺼﺮ در ﭘﯿﮑﺮ ﻧﺎﺳﻮﺗﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ«)ﻣﻮﻟﻮیﻧﺎﻣﻪ‪ ،(798/2 ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺟﺎی ﺟﺎی ﻏﺰﻟﯿﺎت‬

‫اﯾﻦ ﻋﺸﻖ اﻟﻬﯽ در ﺗﺠﺴّﻢ ﺷﻤﺲ و ﯾﺎ ﺻﻼحاﻟﺪﯾﻦ ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻫﻢ ﻣﺤﺮم ﻋﺸﻖ ﺗﻮ ﻫﻢ ﻣﺤﺮم ﺗـﻮ ﺟﺎﻧـﺎ‪...‬‬ ‫ای ﺷﺎد ﮐﻪ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ! اﻧﺪر ﻏـﻢ ﺗـﻮ ﺟﺎﻧـﺎ‬
‫زﻣــﺰم ﺷــﮑﺮ آﻣﯿــﺰد از زﻣــﺰم ﺗــﻮ ﺟﺎﻧــﺎ‬ ‫ﺗﻮ ﮐﻌﺒﮥ ﻋﺸّـﺎﻗﯽ ﺷـﻤﺲاﻟﺤـﻖ ﺗﺒﺮﯾـﺰی!‬
‫)‪ 1011‬و ‪(1016‬‬
‫ﻋﺸﻖ ﮔﺮﭼﻪ ﺟﺎن ﻋﺸّﺎق را ﻟﻄﯿﻒ و ﺧﺮّم ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬اﻣّﺎ از ﻗﺒﺾ و ﻏـﻢ و دردش ﻫـﻢ‬
‫ﭼﺎرهای ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫ﻫــﺰار درد و درﯾــﻎ و ﺑــﻼ و ﻧــﺎﻣﺶ ﯾــﺎر‬ ‫ﻫﺰار آﺗﺶ و دود و ﻏﻢ اﺳﺖ و ﻧﺎﻣﺶ ﻋﺸﻖ‬
‫)‪(12063‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻋﺸﻖ ﺳﺒﺐ اﺻﻠﯽ ﺑﺴﻂ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﺎه ﺳﺒﺐ اﺻـﻠﯽ ﻗـﺒﺾ و ﺗﺤﻤّـﻞ ﻧﺪاﺷـﺘﻦ‬
‫ﻋﺎرف ﻋﺎﺷﻖ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ‪:‬‬
‫ﮐﻪ روز و ﺷﺐ ﭼﻮ ﻣﺠﻨﻮﻧﻢ‪ ،‬ﺳَﺮِ زﻧﺠﯿﺮ ﻣﯽﺧﺎﯾﻢ‬ ‫ﻧﺪارد ﭘﺎی ﻋﺸﻖ او دل ﺑﯽدﺳـﺖ و ﺑـﯽﭘـﺎﯾﻢ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮن دل ﺧﯿﺎﻟﺶ را ز ﺑﯽﺧﻮﯾﺸﯽ ﺑﯿـﺎﻻﯾﻢ‪...‬‬ ‫ﻣﯿﺎن ﺧـﻮﻧﻢ و ﺗﺮﺳـﻢ ﮐـﻪ ﮔـﺮ آﯾـﺪ ﺧﯿـﺎل او‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫‪210‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪91‬‬

‫ﮐﻪ در ﻇﻠﻤﺖ در آﻣﺪ ﺷﺪ ﭘﺮی را ﭘﺎی ﻣﯽﺳـﺎﯾﻢ‬ ‫ز ﺷﺐﻫﺎیِ ﻣﻦ ﮔﺮﯾﺎن ﺑﭙـﺮس از ﻟﺸـﮑﺮ ﭘﺮﯾـﺎن‬
‫)‪15207‬ـ‪(15212‬‬
‫ﮐﻠﻤﺎت و ﻋﺒﺎرات اﯾﻦ ﻏﺰل ﻧﻤﺎﯾـﺎﻧﮕﺮ ﮔﺮﻓﺘﮕـﯽ روح و ﻗـﺒﺾ ﺣـﺎلِ ﻣﻮﻻﻧﺎﺳـﺖ‪ :‬دلِ‬
‫ﺑﯽدﺳﺖ و ﺑﯽﭘﺎ‪ ،‬ﻣﺠﻨﻮنِ درﺑﻨﺪِ زﻧﺠﯿﺮ‪ ،‬در ﻇﻠﻤﺖِ ﺷﺐﻫﺎ و ﻣﻦِ ﮔﺮﯾـﺎن‪ ،‬ﺧـﻮنِ دل و ﻧﯿـﺰ‬
‫آﻫﻨﮓ و ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﺳﺮاﭘﺎی ﻏﺰل؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در ﻧﮕﺎﻫﯽ ﮐﻠّـﯽ ﻋﺸـﻖ ﻫﻤـﻮاره در ﻏـﺰلﻫـﺎیِ‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ دو ﭼﻬﺮۀ اﺳﺎﺳﯽ دارد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﺳﺒﺐ ﻗﺒﺾ ﻣﻮﻻﻧﺎﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻦ دوش ﻧﺎم دﯾﮕﺮت ﮐﺮدم ﮐﻪ »درد ﺑﯿـﺪوا«‬ ‫ای ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺎم و ﻟﻘﺐ داری ﺑﺴﯽ‬
‫)‪(65‬‬
‫از ﻧﮕﺎه ﻋﺮﻓﺎ‪ ،‬ﻋﺸﻖ ﭼﻨﺎن ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﻢ و ﺷﺎدیاش ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧـﺪارد؛ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ در‬
‫ﻫﺮ ﺻﻮرﺗﯽ ﺧﻮاﻫﺎن آناﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻓﻀﺎی ﺷﺎد ﻏﺰل زﯾﺮ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت اﺳﺎﺳﯽ ﻏـﻢِ ﺑـﺎارزش‬
‫ﻋﺸﻖ را ﺑﺎ ﻏﻢ ﺑﯽارزش ﺑﺸﺮ ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد‪:‬‬
‫دل ﺑﻪ ﺗﻮ داد ﺟﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻏﻢ ﺗﻮﺳﺖ ﻫﻤﻨﺸﯿﻦ‬ ‫ای ز ﺗﻮ ﺷﺎد ﺟﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﯽﺗﻮ ﻣﺒـﺎد ﺟـﺎن ﻣـﻦ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫اﯾﻦ ﻏﻢ ﻋﺸﻖ را دﮔﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺶ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻏﻢ ﻣﺒـﯿﻦ‬ ‫ﺗﻠﺦ ﺑﻮد ﻏﻢ ﺑﺸﺮ‪ ،‬وﯾﻦ ﻏﻢ ﻋﺸﻖ ﭼـﻮن ﺷـﮑﺮ‬
‫)‪19365‬ـ‪(19366‬‬
‫زﯾﺮا ﻋﺎرف ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖ »ﻋﺸﻖ« از ﺗﻨﮕﻨﺎی ﺟﺴﻢ و ﻗﺒﺾﻫﺎی ﻧﺎﺷﯽ از آن ﻣﯽرﻫـﺪ و ﺑـﺎ‬
‫ﺟﺎن ﺟﻬﺎن ﯾﮕﺎﻧﻪ ﻣﯽﮔﺮدد؛ در اﯾﻦ ﻟﺤﻈﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﺴـﻂ ﺳـﺮ ﻣـﯽزﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧـﺎ ﺗﺄﮐﯿـﺪ‬
‫ﺑﺴﯿﺎری ﺑﺮ ﻣﺒﺎرﮐﯽ ﺧﻮدِ ﻣﻌﺸﻮق دارد و ﺑﺎ ﻣﻌﺸﻮق در ﻫﺮ ﮐﺠﺎ ﺑﻮدن‪ ،‬ﻋﯿﻦ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﻈّﺎرۀ ﺗﻮ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﺟـﺎنﻫـﺎ ﻣﺒـﺎرک اﺳـﺖ‬ ‫ﭘﻨﻬﺎن ﻣﺸﻮ‪ ،‬ﮐﻪ روی ﺗﻮ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﺒـﺎرک اﺳـﺖ‬
‫)‪(4757‬‬
‫‪ .3‬وﺻﺎل ﺑﺎ ﻣﻌﺸﻮق ازﻟﯽ ﯾﺎ ﻓﺮاق از او‬
‫ﻋﺮﻓﺎ از ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدنِ دو واژۀ »ﻓﺮاق« و »وﺻﺎل« ﻣﻌﻨﺎیِ ﺧﺎﺻﯽ را در ﻧﻈﺮ دارﻧـﺪ‪ .‬ﻓـﺮاق‬
‫ﮐﻪ اﺻﻮﻻً ﻋﺎرﻓﺎن از آن ﻧﺎﻻناﻧـﺪ و از ﻗـﺒﺾِ دوری از ﺣـﻖ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘـﻪاﻧـﺪ‪ ،‬ﮐـﺎرﺑﺮدی‬
‫ﺳﻤﺒﻮﻟﯿﮏ و ﻧﻤﺎدﯾﻦ دارد‪ ،‬زﯾﺮا از ﻧﮕﺎه ﻋﺎرف و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ »ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑـﺮ ﻫﻤـﻪ ﭼﯿـﺰ‬
‫ﻣﺤﯿﻂ اﺳﺖ«‪6‬؛ ﭘﺲ او در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد ﻋﺎرﻓﺎن از »ﻓﺮاق«‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ آﻧـﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺸﺨّﺼﺎت و اﺧﺘﻼﻓﺎت و ﮐﺜﺮات دﻧﯿﺎیِ ﻣﺎده اﺳﺖ‪» .‬ﻓﺮاق ﻧﯿﺰ ﮔﺎﻫﯽ ﺗﻮأم ﺑﺎ آﮔﺎﻫﯽ اﺳﺖ و‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫وﻗﺘﯽ ﻣﺼﺪاق ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺟﺰء از ﮐﻞّ ﺧﻮد ﺟﺪا ﻣﯽاﻓﺘـﺪ و در آن ﺟـﺰء‪ ،‬ﻋﺸـﻖ و اﺷـﺘﯿﺎق‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬ ‫‪211‬‬

‫ﻣﯽزاﯾﺪ‪ ،‬و ﮔﺎﻫﯽ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﻏﻔﻠﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻋﺎﺷﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻏﻔﻠـﺖ‪ ،‬از ﻣﻌﺸـﻮق دور‬
‫ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻋﺎﺷﻖ ﻏﺎﻓﻞ را ﺑﻪ اﻓﺴﺮدﮔﯽ و ﻣـﻼل دﭼـﺎر ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪)«.‬ﺑﺎﻧـﮓ آب‪،‬‬
‫ص‪ (21‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ وﺻﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻋﺮﻓﺎ ﺧﻮاﻫـﺎنِ آناﻧـﺪ‪ ،‬در ﻣﻌﻨـﺎیِ رﻣـﺰی اﺷـﺎره ﺑـﻪ ﮐﺸـﻒ‬
‫ﺣﺠﺎبﻫﺎی ﻇﻠﻤﺎﻧﯽ و ﻧﻮراﻧﯽ اﺳﺖ ﺗﺎ از ﮐﺜﺮت)ﻓﺮاق( ﺑﻪ وﺣﺪت)وﺻﺎل( رﺳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﺳﺮودهﻫﺎی ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺴﻂِ ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﺠﻠﯽِ ﻣﻌﺸﻮق ﻣﺤﻮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺒﺾ ﺟﺎی آن را ﻣﯽﮔﯿﺮد‬
‫و ﻇﻬﻮر ﻗﺒﺾ در ﻏﺰﻟﯿﺎت‪ ،‬ﻇﻬﻮر ﻫﺠﺮان اﺳﺖ)ﻋﻤﻮﻣﺎً( در ﺷـﺐ ﮐـﻪ ﻧﻤـﺎد ﺗـﺎرﯾﮑﯽِ روح‬
‫اﺳﺖ در ﺗﻨﮕﻨﺎی دﻧﯿﺎی ﻇﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺑﻪ ﺷﺐِ ﺗﺎرﯾﮏ روح ﻧﯿﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﮥ‬
‫زﯾﺮ‪:‬‬
‫از ﺷـ ـﺐِ ﻫﺠـــﺮان ﺑـــﺮاﺗﻢ ﻣـــﯽدﻫـــﺪ‬ ‫ﻣـــﺎهِ ﻋﯿـــﺪِ روزِ وﺻـــﻠﺶ ﺧﻮاﺳـــﺘﻢ‬
‫)‪(8488‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت ﺗﺎزۀ ﺧﻮد ﻏﻢ ﭼﻮن دزد را ﺑﺎ ﺷﺤﻨﮥ وﺻﻞ دار ﻣﯽزﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﮐﻒ ﺷﺤﻨﮥ وﺻﻠﺶ ﺑﻪ ﺳـﺮ دار ﺑﺮآﻣـﺪ‬ ‫ﻏﻢ ﭼﻮن دزد ﮐﻪ در دل ﻫﻤﻪ ﺷﺐ دارد ﻣﻨﺰل‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫)‪(7973‬‬
‫»ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺖ ﺣﮑﯿﻢِ اﻟﻬﯽ ﺧﻮاﺟـﻪ ﺳـﻨﺎﯾﯽ و ﻓﺮﯾﺪاﻟـﺪﯾﻦِ ﻋﻄّـﺎر ﺑﺰرﮔـﺎن دﯾـﻦ‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻏﻠﺐ ﺳﺨﻦ از ﻓﺮاق ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻦِ ﺧﻮدش)ﻣﻮﻻﻧﺎ( ﻫﻤﻪ از وﺻﺎل‬
‫اﺳﺖ‪)«.‬ﻣﻨﺎﻗﺐاﻟﻌﺎرﻓﯿﻦ‪ (220/1 ،‬ﭼﻮن ﻋﺎرف ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﯽﭘـﺮدازد‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺟﺪاﯾﯽ روح از ﻣﺒﺪأ اﺻﻠﯽاش ﻣﻌﺮﻓﺖ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﺗﺎ ﮐﯽ ﺑﻪ ﺣﺒﺲ اﯾـﻦ ﺟﻬـﺎن ﻣـﻦ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﻨﻢ؟!«)‪ (14720‬و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺳﺒﺐِ اﺻﻠﯽِ ﻗﺒﺾ اوﺳﺖ؛ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬روح ﺑﺎﯾـﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻮﻃﻦ ﻣﺄﻟﻮف ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺳﻔﺮی ﻣﻌﻨﻮی‪ ،‬روح ﺑﺮایِ وﺻﺎل ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ از‬
‫ﻣﻨﺎزلِ ﺳﻠﻮک ﻣﯽﮔﺬرد ﮐﻪ ﭘﻠﻪ ﭘﻠﻪ آدﻣﯽ را از ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎک ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ اﻓﻼک ﺑﺮﻣﯽﮐﺸﺪ‪ .‬ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮐﻪ ﻓﺮاﺗﺮ ﻣﯽرود‪ ،‬دارایِ ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂﻫﺎیِ روﺣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻫﺠﺮانﻫﺎ و‬
‫وﺻﺎلﻫﺎیِ ﻧﺴﺒﯽ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺗﺠﻠﯿّﺎت ﺟﻤﺎﻟﯽ ﯾﺎ ﺟﻼﻟﯽِ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﻋﺎرﻓﺎن در ﺑﺎب ﺗﻘﺎﺑﻞﻫﺎیِ ﻫﺴﺘﯽ ﮐﻪ در دو ﺳﻮیِ ﺧﯿﺮ ﯾﺎ ﺷﺮ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺷـﺎدی و‬
‫ﻏﻢ و دﯾﻮ و آدﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻧﺎﺷﯽ از دو وﺟﻬﯽ ﺑﻮدنِ ﺻﻔﺎت ﺣﻖ اﺳـﺖ‪ .‬از‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫اﯾﻦ روی‪ ،‬اﺳﻤﺎء ﺣﻖ را در دو ﺟﻬﺖِ ﮐﻠّﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪی ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬اﺳﻤﺎء ﻟﻄﻒ و اﺳﻤﺎء ﻗﻬﺮ‪.‬‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫‪212‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪91‬‬

‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ دو‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ دو ﺟﻨﺒﻪ ﺻﻔﺎت دارد ﮐﻪ ﺳﺒﺐِ ﻗﻮام و دوام ﻫﺴﺘﯽ اﺳﺖ‪ :‬ﺻﻔﺎت‬
‫رﺣﻤﺎﻧﯿّﺖ و ﺻﻔﺎتِ ﺟﺒّﺎرﯾّﺖ‪ .‬واﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻈﻬﺮِ ﺻﻔﺖ رﺣﻤﺎﻧﯿّﺖِ ﺣﻖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ)ص(‬
‫و ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ ﻣﻈﻬﺮِ ﺻﻔﺖ ﺟﺒّﺎرﯾّﺖِ ﺣﻖ‪ ،‬اﺑﻠﯿﺲ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﭼﺸـﻢاﻧـﺪاز ﺑﺎﺳـﻂ و ﻗـﺎﺑﺾ‬
‫ﻧﺎمﻫﺎیِ ﺧﺪاوﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﮑﻤّﻞِ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺴﻂ از زﻣﺮۀ ﺻﻔﺎت رﺣﻤﺎﻧﯿّﺖ و ﻟﻄﻒ و ﺟﻤـﺎل‬
‫ﺣﻖ اﺳﺖ و ﻗﺒﺾ در دﺳﺘﮥ ﻫﯿﺒﺖ و ﻗﻬﺮ و ﺟﻼل ﺧﺪاوﻧﺪ و ﺗﻤﺎﻣﯽِ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎیِ دﻧﯿﺎ ﻇﻬـﻮرِ‬
‫ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﺟﻠﻮۀ ﺧﺪاوﻧﺪی اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺎ ﺧﻮد ﭼﻪ ﺟﻔﺎ ﮔﻔﺘـﯽ ﺑـﺎ ﺧـﺎر ﮐـﻪ ﭘﮋﻣـﺮده!‬ ‫ﺗﺎ ﺧﻮد ﭼﻪ ﻓﺴﻮن ﮔﻔﺘﯽ ﺑﺎ ﮔﻞ ﮐﻪ ﺷﺪ او ﺧﻨﺪان!‬
‫)‪(24464‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺳﺮﭼﺸﻤﮥ ﺑﺴﻂ ﺧـﻮﯾﺶ را در ﻣﺸـﺎﻫﺪۀ ﺗﺠﻠّـﯽ ﺟﻤـﺎل ﺣـﻖ از روی ﻣﺤﺒّـﺖ‬
‫ﺑﯽﮐﺮاﻧﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺎﯾﻦ ﺟﻤﺎل ﺟﺎنﻓـﺰا از ﺑﻬـﺮ ﻣـﺎ آوردهای‬ ‫ﻣﯽﻧﮕﻨﺠﺪ ﺟﺎن ﻣﺎ در ﭘﻮﺳﺖ از ﺷﺎدیّ ﺗـﻮ‬
‫)‪(29618‬‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﺑﺴﻂ ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎﯾﯽ از ﻧﻮع ﺗﺠﻠﯿّﺎت ﺟﻤـﺎﻟﯽ ﺣـﻖ‬
‫را ﺷﻬﻮد ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻟﻄﻒ و رﺣﻤﺖ ﻫﻤﭽﻮ ﺟﺎن ﭘﻨﻬﺎن ﺗﻮﯾﯽ‬ ‫ای ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﺮّحﺑﺨﺶ رﻧﺠـﻮران ﺗـﻮﯾﯽ‬
‫ﭼﻮن ﺧﺮﯾﺪار ﻧﻔﯿﺮ و ﻻﺑﻪ و اﻓﻐـﺎن ﺗـﻮﯾﯽ‬ ‫ﺧﺴﺘﻪ ﮐﺮدی ﺑﻨﺪﮔﺎن را ﺗﺎ ﺗﻮ را زاری ﮐﻨﻨـﺪ‬
‫)ﻏﺰل ‪(2777‬‬
‫اﻣﺎ از ﭼﺸﻢاﻧﺪازی ﺗﻘﺎﺑﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﺷﻬﻮدات ﺗﺠﻠﯽ ﺟﻼﻟﯽ و ﯾﺎ ﺟﻤﺎﻟﯽ ﺣـﻖﺗﻌـﺎﻟﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻫﻢ دﭼﺎر ﻗﺒﺾ و ﻫﻢ ﺑﺴﻂ روﺣﯽ ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺮای ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻇﻬﻮر اﯾﻦ اﺑﯿـﺎت در‬
‫دﯾﻮان را ﻣﯽﺗﻮان از ﺟﻤﻠﻪ ﻇﻬﻮراتِ ﻣﻘﺎم ﻗﺒﺾِ ﺣﺎلِ ﻣﻮﻻﻧﺎ از ﺗﺠﻠﯿﺎت اﺳﺘﻐﻨﺎﯾﯽ و ﺟﻼﻟﯽ‬
‫ﺣﻖ)از ﻗﺒﯿﻞ ﺟﺒﺎر و ﻗﻬﺎر و ﻣﺘﮑﺒﺮ و ﻣﻨﺘﻘﻢ و ﻋﺰﯾﺰ و اﻣﺜﺎل آن( داﻧﺴﺖ‪:‬‬
‫رخ ﻓﺮﺳﻮدۀ زردم‪ ،‬ﻏﻢ ﺻﻔﺮای ﺗﻮ دارد‪...‬‬ ‫دل ﻣﻦ رای ﺗﻮ دارد‪ ،‬ﺳﺮ ﺳﻮدای ﺗﻮ دارد‬
‫ﮐﻪ زﻫﯽ ﺟﺎن ﻟﻄﯿﻔﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﺷﺎی ﺗـﻮ دارد‬ ‫اﮔـــﺮم در ﻧﮕﺸـــﺎﯾﯽ‪ ،‬ز ره ﺑـــﺎم ﺑـــﺮآﯾﻢ‬
‫)‪7950‬ـ ‪(7959‬‬
‫ﻧﯿﺎﻓﺘﻦ ﺗﺠﻠﯽ از ﺳﻮی ﺣﻖ ﯾﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪای روﺣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺎﻋﺮاﻧﮥ ﻋﺮﻓـﺎ در‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫ﺣﺠﺎب رﻓﺘﻦ و ﭘﺮده ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻣﻌﺸﻮق ﯾﺎ ﺗﺠﻠﯽ ﺟﻼﻟﯽ و اﺳﺘﻐﻨﺎ و ﺑﯽﻧﯿﺎزی ﺣـﻖ ﺗﻌﺒﯿـﺮ‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬ ‫‪213‬‬

‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺳﺒﺐ ﻗﺒﺾ ﻣﻮﻻﻧﺎﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻏﻤﮕﺴﺎر و ﻫﻤﻨﺸﯿﻦ و ﻣﻮﻧﺲ ﺷﺐﻫﺎی ﻣـﻦ‬ ‫ﭘﺮده ﺑﺮدار ای ﺣﯿﺎت ﺟﺎن و ﺟﺎناﻓﺰای ﻣﻦ‬
‫ای ﻓﮑﻨﺪه آﺗﺸـﯽ در ﺟﻤﻠـﮥ اﺟـﺰای ﻣـﻦ‬ ‫ای ﺷﻨﯿﺪه وﻗﺖ و ﺑﯽوﻗﺖ از وﺟﻮدم ﻧﺎﻟﻪﻫـﺎ‬
‫)‪20703‬ـ‪(20704‬‬
‫ﻏﺰل زﯾﺮ ﺣﮑﺎﯾﺖ از ﻏﻠﺒﮥ ﻗﺒﺾ ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﺑﺮاﺑـﺮ اﺳـﺘﻐﻨﺎی ﻣﻌﺸـﻮق اﺳـﺖ‪ .‬در ﭘﺎﯾـﺎنِ‬
‫ﻏﺰل‪ ،‬ﻣﻌﺸﻮق‪ ،‬ﯾﺎدآورِ وﻗﺖﻫﺎیِ وﺻـﺎل ﺷـﺪه و از اﯾـﻦ ﻫﻤـﻪ ﺷـﮑﺎﯾﺖ ﻋﺎﺷـﻖ ﺗﻌﺠـﺐ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ! ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﺑﯽﻣﻨﺘﻬﺎی ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﭘﺎﺳﺨﯽ ﻗﺎﻧﻊﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫ﮔﺮ اﯾﻦ درﺧﺖ ﺑﺨﻨﺪد از آن ﺑﻬﺎر ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟!‬ ‫اﮔﺮ دﻣﯽ ﺑﻨـﻮازد ﻣـﺮا ﻧﮕـﺎر ﭼـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ؟!‬
‫ﺣﯿﺎت ﻧﻮ ﺑﭙﺬﯾﺮد ﺗﻦ ﻧـﺰار ﭼـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ؟!‪...‬‬ ‫وﮔﺮ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﻦ آﯾﺪ ﺧﯿﺎل ﯾﺎر ﮐﻪ »ﭼـﻮﻧﯽ؟«‬
‫ز ﺑﺤﺮِ ﻣﺎﻫﯽِ ﺟﺎن را ﻫﺰار ﺑﺎر ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟!‬ ‫ﺑﮕﻔﺖ‪» :‬ﭼﯿﺴﺖ ﺷﮑﺎﯾﺖ؟ ﻫﺰار ﺑﺎر ﮔﺸـﺎدم«‬
‫)‪9443‬ـ‪(9448‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪﻫﺎی ﻓﺮاوان ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ دارد ﮐﻪ اﺷـﺮاق و اﻟﻬـﺎمِ ﺷـﻤﺲاﻟـﺪﯾﻦ‪ ،‬اﺳـﺮار‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫ﺟﻤﺎل و ﺟﻼل اﻟﻬﯽ را ﺑﺮ وی ﻣﮑﺸﻮف ﻣﯽﺳﺎزد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺣﻘﯿﻘﺖ واﺣﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺠﻠّﯽای ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﮔﺎه ﺳﺒﺐ ﭼﯿﺮﮔﯽ ﺑﺴﻂ و ﮔﺎه ﻣﻮﺟﺐ در ﻗﺒﺾ ﺷﺪن ﻣﻮﻻﻧـﺎ ﻣـﯽﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﺻﻮﻻً ﺷﻤﺲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻈﻬﺮ اﻟﻬﯽ ﺑﺎ اﺷﺮاق ﻧﻮر اﻟﻬﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻮﺟـﺐ روﺷـﻨﯽ‬
‫و ﺑﺴﻂ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺷـﺮاق ﻧــﻮر روﯾـﺶ ﮐﯿﻬــﺎن ﻣـﻦ ﮔﺮﻓﺘــﻪ‬ ‫ﺗﺒﺮﯾﺰ! ﺷﻤﺲ دﯾﻦ را ﺑﺮ ﭼﺮخ ﺟﺎن ﺑﺒﯿﻨـﯽ‬
‫)‪(25242‬‬
‫و ﮔﺎه در ﺑﺮﺧﯽ اﺑﯿﺎت ﺗﻤﻨّﺎی ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﮥ ﻣﻮﻻﻧﺎ از ﺷﻤﺲ دروﻧﯽاش ﺑـﺮای ﺗﺠﻠّـﯽ در زﺑـﺎن‬
‫وی ﺑﺎزﮔﻮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﻣﻪ و ﺷﻤﺲ و ﻋُﻄﺎرِد ﻏﻢِ دﯾﺪارِ ﺗـﻮ دارد‬ ‫ﺑﻨﻤﺎ ﺷﻤﺲِ ﺣﻘﺎﯾﻖ! ﺗـﻮ ز ﺗﺒﺮﯾـﺰِ ﻣﺸـﺎرق‬
‫)‪(7949‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ اﻏﻠﺐِ اﺣﻮال در ﺳﮑﺮ و اﺳﺘﻐﺮاقِ ﻧﺎﺷﯽ از ﺷﻬﻮدِ ﺗﺠﻠﯿّـﺎت ﺟﻤـﺎﻟﯽ ﺣـﻖ ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺳﮑﺮ ﯾﮑﯽ از ﺗﻌﺎﺑﯿﺮ ﻋﺮﻓﺎﺳﺖ ﺑﺮای ﺑﯿﺎنِ ﺣﺎل و ﺗﺠﺮﺑﮥ ﺧﺎﺻـﯽ از ﺷـﻬﻮد ﺣﻘـﺎﯾﻖ؛‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪای ﮐﻪ ﭼﻮن ﻋﺎرف ﺑﻪ ﻗﺮب و وﺻﺎل ﺣﻖ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬از ﻧﻬﺎﯾﺖِ ﻟﻄﻒِ وﺻﺎل و ﺣﺴـﻦ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫دﯾﺪارِ ﻣﻌﺸﻮق‪ ،‬ﻣﺴﺖِ ﺷﺮابِ ﻻﯾﺰاﻟﯽِ ﺣﻖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤـﺎن ﺷـﺮاﺑﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺮ اﺳـﺎسِ ﮐـﻼمِ‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫‪214‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪91‬‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﺮاﺑﯽ ﭘﺎک و ﮔﻮاراﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن وﻋﺪه داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 7.‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ‪:‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﻣﺴﺘﺎن را ﺑﺨﻮان ﺗﺎ ﺑﺎدهﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺧـﻮرﯾﻢ‬ ‫اﯾﻦ ﭼﻪ ﮐﮋﻃﺒﻌﯽ ﺑُﻮَد ﮐﻪ ﺻﺪ ﻫﺰاران ﻏﻢ ﺧـﻮرﯾﻢ؟‬
‫ﺑﺎ ﺟﻨﯿﺪ و ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ و ﺷﺒﻠﯽ و ادﻫﻢ ﺧﻮرﯾﻢ‬ ‫ﺑﺎدهای ﮐﻪ اﺑـﺮار را دادﻧـﺪ اﻧـﺪر ﯾﺸـﺮﺑﻮن‬
‫ﻣﺮگ ﻧَﺒﻮَد ﻋﺎﺷﻘﺎن را ﺗﺎ ﻏﻢ ﻣﺎﺗﻢ ﺧـﻮرﯾﻢ‬ ‫اﺑﺮ ﻧَﺒﻮَد ﻣﺎه ﻣﺎ را‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﻔـﺎی ﺷـﺐ ﮐﺸـﯿﻢ‬
‫)‪16708‬ـ‪(16710‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮی‬
‫ﮔﺮﭼﻪ در ﻋﺮﺻﮥ ﻫﻨﺮ و ﻋﺮﻓﺎن‪ ،‬ﻗﺎﻟﺐﺑﻨﺪی ﺑﯽﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اراﺋﮥ ﺗﺼﻮﯾﺮی روﺷﻦ‬
‫از ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎیِ ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در ﻣﺘﻦ دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﮥ ﮐﻠﯽِ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎ‬
‫ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ‪ :‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻗﺒﺾ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺴﻂ و ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮارد ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وارد آﻣـﺪن و‬
‫رﺧﺪاد آن ﺗﺠﺮﺑﮥ ﺧﺎصّ‪ ،‬ﮔﺎه ﺳﺒﺐ ﻗﺒﺾ و ﮔﺎه ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺴﻂ ﻣﻮﻻﻧﺎﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿـﺐ‬
‫ﻫﺮ ﮐﺪام از اﯾﻦ ﻣﻮارد در ذﯾﻞ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﺳﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﺴﺎﻣﺪ آنﻫﺎ در ﻏﺰﻟﯿﺎت‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫ﺷﻤﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯽآﻧﮑﻪ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪای ﻗﻄﻌﯽ ﺑﺮﺳﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻮاﻫﺪی از ﻏﺰﻟﯿﺎت ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﻟﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬در ﯾﮏ ﺳﻮ‪ ،‬در ﮐﻨﺎر ﻓﻀﺎی ﺷﺎد ﻏﺰﻟﯿﺎت‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻏﻢﻫﺎ ﻧﯿﺰ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ ﻧﻤﻮد دارد ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻧﮕﺎه ﮐﻠّﯽ در ذﯾﻞ ﻋﻨﻮان »واﻗﻌﯿـﺖِ ﺑﺸـﺮ«‬
‫ﻣﯽﮔﻨﺠﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺎب ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی ﺑﺴﻂ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﻋﻨﻮان ﮐﻠّﯽِ »آرﻣﺎنِ آﻧﭽﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ و‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺸﻮد«‪.‬‬
‫دﺳﺘﮥ ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮارد ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑـﻪ ﺗﺠﺮﺑـﮥ ﯾﮑـﯽ از دو ﺳـﻮی ﯾـﮏ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ واﺣﺪ و ﯾﺎ ﯾﮏ اﻣﺮ‪ ،‬ﻋﺪم و ﻓﻘﺪان و ﺟﻨﺒﮥ ﺳﻠﺒﯽ آن ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺒﺾ و ﺟﻨﺒﮥ اﯾﺠﺎﺑﯽ‬
‫آن ﺳﺒﺐ ﺑﺴﻂ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ردهﺑﻨﺪی ﻏﻢ و ﺷﺎدیﻫﺎی ﻣﻮﻻﻧﺎ و روﺷﻦﮐﺮدن ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی آن‪ ،‬ﺑﺮای اﻧﺴﺎن اﻣـﺮوز‬
‫ﻓﻮاﯾﺪ وﯾﮋهای دارد‪ .‬دﯾﻮان ﺷﻤﺲ ﺑـﺮای ﺧﻮاﻧﻨـﺪهای ﮐـﻪ ﻧﮕـﺮشِ ﻧﺰدﯾﮑـﯽ ﺑـﻪ ﻋﺮﻓـﺎن و‬
‫ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ ﻋﺮﻓﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮﻫﻤﯽ ﻗﻮی و ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮای ﻏﻢﻫـﺎی ﺑـﯽارزش دﻧﯿـﺎی ﻣـﺎدی‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬آﻣﻮزهﻫﺎی ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻋﻤﻼً در ﺧﻮشﺗﺮ زﯾﺴﺘﻦ آدﻣﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻓﺮاوان دارد‪.‬‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ‬ ‫‪215‬‬

‫ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ روح از ﮐﺜﺮات ﻋﺎﻟﻢ‬ ‫ﺟﺪاﯾﯽ روح از ﻧﯿﺴﺘﺎن‬ ‫ﺑﯿﺎنﻧﺎﭘﺬﯾﺮی ﺗﺠﺎرب‬ ‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﻣﺎده‬ ‫ازﻟﯽ در ﺣﺒﺲﮔﺎه ﺗﻦ‬ ‫ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬ ‫ﻗﺒﺾ ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﻏﻢِ ﺧﻠﻖِ ﭘﺮﺷﮑﺎﯾﺖ ﮔﺮﯾﺎن‬ ‫دوری از وﻃﻦِ‬ ‫رواﺑﻂ ﺗﯿﺮه ﻧﺎﺷﯽ از ﺧﻮدﺧﻮاﻫﯽ‬
‫دﻧﯿﺎﯾﯽ)ﺑﻠﺦ و‬ ‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺑﻪوﯾﮋه ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺰرگ(‬ ‫ﺣﻤﻠﮥ ﻣﻐﻮل‬

‫ﺑﺼﯿﺮت ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻی اﻧﺴﺎن‬ ‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎن و‬ ‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی ﺑﺴﻂ‬
‫در ﻫﺴﺘﯽ‬ ‫ﺧﺪا‬
‫ﻣﺮگ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻫﺴﺘﯽ و‬ ‫ﺷﻬﻮد وﺣﺪت ﻋﺎﻟﻢ ﻏﯿﺐ و‬
‫ﻓﺮاﯾﻨﺪ »ﺷﺪن«‬ ‫ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ‬

‫ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﯾﺎ ﻋﺪم ﻫﻤﺮاﻫﯽِ ﻣﺮدان ﺧﺪا و اﻧﺴﺎنﻫﺎی ﮐﺎﻣﻠﯽ ﭼﻮن ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﯾﺰی‪،‬‬ ‫ﻣــــــﻮارد‬
‫ﺻﻼحاﻟﺪﯾﻦ و ﺣﺴﺎماﻟﺪﯾﻦ‬ ‫ﻣﺸــــﺘﺮک‬
‫ﺗﺠﻠﯿّﺎت ﺟﻤﺎﻟﯽ ﯾﺎ ﺟﻼﻟﯽِ‬ ‫وﺻﺎل ﺑﺎ ﻣﻌﺸﻮق ازﻟﯽ و ﯾﺎ‬ ‫ﻋﺸﻖ‬ ‫ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ‬
‫ﺣﻖﺗﻌﺎﻟﯽ‬ ‫ﻓﺮاق از او‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫ﭘﯽﻧﻮﺷﺖﻫﺎ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﺶ از »ﻓﺮوﯾﺪ« و »آدﻟـﺮ« و »ﯾﻮﻧـﮓ«‪ ،‬اﺻـﻮل ﻋﻘـﺪهﻫـﺎی‬
‫رواﻧﯽ و ﭼﺎرۀ آنﻫﺎ را ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد‪).‬ر‪.‬ک‪ :‬ﻣﻮﻟﻮی و ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽﻫﺎ در ﻣﮑﺘﺐﻫﺎی ﺷـﺮق و‬
‫ﻏﺮب‪ ،‬ص‪(194‬‬
‫‪» .2‬ﻣ‪‬ﻦ ذَا اﻟﱠﺬِی ﯾُﻘﺮِضُ اﷲَ ﻗَﺮﺿﺎً ﺣَﺴَﻨﺎً ﻓَﯿُﻀَـﺎﻋِﻔَﻪُ ﻟَـﻪُ اَﺿـﻌَﺎﻓﺎً ﮐَﺜِﯿـﺮَۀً وَ اﷲُ ﯾَﻘـﺒِﺾُ وَ ﯾَﺒﺴُـﻂُ وَ إِﻟَﯿـﻪِ‬
‫ﺗُﺮﺟَﻌُﻮن«)ﺑﻘﺮه‪(245/‬‬
‫‪ .3‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﻗﻠﻤﺮو ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺷﻤﺲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ارﺟـﺎع ﺑـﻪ دﯾـﻮان ﺷـﻤﺲِ ﻣﻮﻻﻧـﺎ‬
‫ﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦ از رویِ ﻧﺴﺨﮥ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺷﺪۀ ﺑﺪﯾﻊاﻟﺰﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ)‪ 10‬ﺟﻠﺪی( اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﺷﻤﺎرۀ‬
‫ﺑﯿﺖ ﯾﺎ اﺑﯿﺎت ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ‪» ،‬ﺷﺎﻧﻪ ﮐﺮدن رﯾﺶ« ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻣﻼﻃﻔﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ و »ﺳِـﺒﻠَﺖِ‬
‫ﮐﺴﯽ را ﺑﺮﮐﻨﺪن« ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺧﺸﻢ و ﺧﺸﻮﻧﺖ داﺷﺘﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‪).‬ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﯾﺰ‪(723/2 ،‬‬
‫‪ .5‬ﺳﺎلﻫﺎیِ ورود و ﺧﺮوج ﺷﻤﺲ ﺑﻪ ﻗﻮﻧﯿﻪ و ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪﻧﺶ را ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ و ﻣﻮﺣّﺪ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪» .6‬اﻻ اِﻧﱠﻪُ ﺑِﮑُﻞﱢ ﺷَﯽءٍ ﻣُﺤﯿﻂ«)ﻓﺼّﻠﺖ‪(54/‬‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫‪ .7‬دﻫﺮ‪.21 /‬‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫‪216‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪91‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ـ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ـ از اﺷﺎرتﻫﺎی درﯾﺎ)ﺑﻮﻃﯿﻘﺎی رواﯾﺖ در ﻣﺜﻨﻮی(؛ ﺣﻤﯿﺪرﺿﺎ ﺗﻮﮐﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺮوارﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1389‬‬
‫‪ -‬ﺑﺎﻧﮓ آب‪ ،‬درﯾﭽﻪای ﺑﻪ ﺟﻬﺎنﻧﮕﺮی ﻣﻮﻻﻧﺎ؛ ﺳﻮداﺑﻪ ﮐﺮﯾﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻮر‪ ،‬ﺑﯽﺟﺎ‪.1384 ،‬‬
‫‪ -‬ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺳﺒﮏ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺷﻤﺲ؛ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﯿﻦﭘﻮر‪ ،‬چ‪ ،2‬ﺳﻤﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1386‬‬
‫ـ ﺗﺬﮐﺮۀ اﻻوﻟﯿﺎ؛ ﻓﺮﯾﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻄﺎر‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺘﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺘﻌﻼﻣﯽ‪ ،‬چ‪ ،5‬زوّار‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1366‬‬
‫ـ ﺗﺬﮐﺮۀ اﻟﺸّﻌﺮا؛ دوﻟﺘﺸﺎه ﺳﻤﺮﻗﻨﺪی‪ ،‬چ‪ ،2‬ﺑﻪ ﻫﻤّﺖ ﻣﺤﻤﺪ رﻣﻀﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪۀ »ﺧﺎور«‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1366‬‬
‫‪ -‬ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮی در ﻏﺰﻟﯿّﺎت ﺷﻤﺲ؛ ﺣﺴﯿﻦ ﻓﺎﻃﻤﯽ‪ ،‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1364‬‬
‫ـ ﺟﺴﺘﺠﻮ در ﺗﺼﻮف اﯾﺮان؛ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ زرﯾﻦﮐﻮب‪ ،‬چ‪ ،7‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1385‬‬
‫ـ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻨﺪﮔﯽ و دﻟﺒﺮدﮔﯽ؛ ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﺳﺮوش‪ ،‬چ‪ ،5‬ﻣﺆﺳﺴﮥ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺻﺮاط‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1385‬‬
‫ـ رﺳﺎﻟﮥ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر؛ ﻓﺮﯾﺪون اﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤﻤﺪ اﻓﺸﯿﻦ وﻓﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1385‬‬
‫ـ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ؛ ﺑﺪﯾﻊاﻟﺰّﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ‪ ،‬چ‪ ،5‬زوّار‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1376‬‬
‫ـ ﺳﺮّ ﻧﯽ؛ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ زرﯾﻦﮐﻮب‪ ،‬چ‪ ،3‬ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1368‬‬
‫‪ -‬ﺷﮑﻮه ﺷﻤﺲ؛ آن ﻣﺎری ﺷﯿﻤﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺣﺴﻦ ﻻﻫﻮﺗﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪. 1367‬‬
‫ـ ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﯾﺰی؛ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﻣﻮﺣّﺪ‪ ،‬ﻃﺮح ﻧﻮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1379‬‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-12-12‬‬

‫ـ ﻋﺮﻓﺎن و ﻓﻠﺴﻔﻪ؛ و‪ .‬ت اﺳﺘﯿﺲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺑﻬﺎءاﻟﺪﯾﻦ ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﯽ‪ ،‬چ‪ ،3‬ﺳﺮوش‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1367‬‬
‫ـ ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﯾﺰ؛ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1387‬‬
‫ـ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﺎزی ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﯽ؛ ﺑﺪﯾﻊاﻟﺰّﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ‪ ،‬اﺳﺎﻃﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1386‬‬
‫ـ ﻓﯿﻪ ﻣﺎﻓﯿﻪ)ﻣﻘﺎﻻت ﻣﻮﻻﻧﺎ(؛ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺑﺪﯾﻊاﻟﺰﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ‪ ،‬ﻧﺎﻣﮏ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1378‬‬
‫ـ ﮐﻠﯿﺎت ﺷﻤﺲ؛ ﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺑﺪﯾﻊاﻟﺰّﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ‪ ،‬چ‪ ،3‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ‪.1363‬‬
‫ـ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﮥ دﻫﺨﺪا؛ ﻋﻠﯽاﮐﺒﺮ دﻫﺨﺪا‪ ،‬زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﯿﻦ و ﺳﯿﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻬﯿﺪی‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.1377 ،‬‬
‫ـ ﻣﺜﻨﻮی؛ ﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﺳﺮوش‪ ،‬چ‪ ،9‬ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1386‬‬
‫ـ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺳﺒﻌﻪ)ﻫﻔﺖ ﺧﻄﺎﺑﻪ(؛ ﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬چ‪ ،3‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻫ‪ .‬ﺳﺒﺤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﯿﻬﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1379‬‬
‫ـ ﻣﻘﺎﻻت؛ ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﯾﺰی‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﻣﻮﺣّﺪ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺻﻨﻌﺘﯽ آرﯾﺎﻣﻬﺮ‪.1356 ،‬‬
‫ـ ﻣﮑﺘﺐ ﺷﻤﺲ؛ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ اﻧﺠﻮی ﺷﯿﺮازی‪ ،‬چ‪ ،2‬ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﯽﺗﺎ‪.‬‬
‫ـ ﻣﻦ ﺑﺎدم و ﺗﻮ آﺗﺶ؛ آن ﻣﺎری ﺷﯿﻤﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮﯾﺪون ﺑﺪرهای‪ ،‬چ‪ ،2‬ﺗﻮس‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1380‬‬
‫ـ ﻣﻨﺎﻗﺐاﻟﻌﺎرﻓﯿﻦ؛ ﺷﻤﺲاﻟﺪﯾﻦ اﺣﻤﺪ اﻓﻼﮐﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺗﺤﺴﯿﻦ ﯾﺎزﯾﺠﯽ‪ ،‬چ‪ ،3‬دﻧﯿﺎی ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1375‬‬
‫ـ ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﻣﺴﺎﺋﻞ وﺟﻮدی اﻧﺴﺎن؛ ﻣﻬﺪی ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ زارع‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1390‬‬
‫ـ ﻣﻮﻟﻮی و ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽﻫﺎ در ﻣﮑﺘﺐﻫﺎی ﺷﺮق و ﻏﺮب؛ ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ ﺟﻌﻔﺮی‪ ،‬چ‪ ،4‬ﺑﻌﺜﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1370‬‬
‫ـ ﻣﻮﻟﻮیﻧﺎﻣﻪ؛ ﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦ ﻫﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬چ‪ ،9‬ﻣﺆﺳﺴﮥ ﻧﺸﺮ ﻫﻤﺎ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1376‬‬
‫ـ وﻟﺪﻧﺎﻣﻪ؛ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦ ﻫﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ اﻗﺒﺎل‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1315‬‬
‫‪- The Oxford Dictionary of World Religions, John Bowker,(1997), Oxford‬‬
‫‪University Press, New York.‬‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1391.1.16.8.5‬‬

‫‪- Encyclopedia of World Religion, Merriam Webster,(1999), Massachusetts.‬‬

‫)‪Powered by TCPDF (www.tcpdf.org‬‬