‫‪٢٣‬‬

‫ﺣﻠﻴﻢﺟﺎن زاﺋﺮاف‬
‫ﺑﺤﺜﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﭼﻨﺪ ﺑﻴﺖ رودﻛﻲ‬

‫رودﻛـــــﻲ را ﺳﺨﻨﺶ ﺗﻠﻮ ﻧُﺒﺎﺳﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣـــــﺎﻧﺪ ﺷــــــﻌﺮ ﺷﻌﺮا‬

‫رودﻛﻲ را ﺧﻪ و اﺣﺴﻨﺖ ﻫﺠﺎﺳﺖ‬ ‫ﺷﺎﻋــﺮان را ﺧﻪ و اﺣﺴـــﻨﺖ ﻣﺪه‬
‫ﺷﻬﻴﺪ ﺑﻠﺨﻲ‬
‫ﺑﻴﺶ از دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺟﻤﻊآوري اﺷﻌﺎر ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪة‬
‫اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ ﻣﺸﻐﻮﻟﻨﺪ و ﺗﺎ اﻣﺮوز ﺑﻴﺶ از ‪ 20‬ﻛﺘﺎب ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻪ ﻧﺸﺮ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ )‪ .(1 ،40‬ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺸﺮﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد آﺛﺎر ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪة اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻧﺴﺨﺔ ﻛﺎﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﺟﻮاﺑﮕﻮي ﻃﻠﺒﺎت ﻋﻠﻢ ﻣﺘﻦﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻬﻴﻪ و ﻧﺸﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ اﻛﻨﻮن ﺑﻨﻴﺎد رودﻛﻲ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺳﻨﮕﻴﻦ و ﺛﻮاب را ﺑﺮ دوش‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﻣﻴﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﺘﻦ ﻋﻠﻤﻲ و ﺻﺤﻴﺢ اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ ﻧﺸﺮ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪون ﻣﺘﻦ ﺻﺤﻴﺢ و ﻛﺎﻣﻞ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺳﻮدﻣﻨﺪ و ﭘﺮارزﺷﻲ اﻧﺠﺎم‬
‫داد‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﮕﺎه ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺘﻦ اﺛﺮ ﺑﺪﻳﻌﻲ از ﻧﮕﺎه ﻣﺘﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ‬
‫اﻣﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻧﺴﺦ ﻣﻮﺟﻮد آﺛﺎر اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ و اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬از‬
‫آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﻛﺜﺮ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺑﺎارزش در دﺳﺘﺮس ﻣﺎ ﻗﺮار ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ و‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ﭼﻨﺪ ﻧﺴﺨﻪ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺧﻮد را در ﺧﺼﻮص ﺗﺼﺤﻴﺢ ﭼﻨﺪ ﺑﻴﺖ اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ ﺑﻴﺎن ﺳﺎزﻳﻢ‬
‫و ﻫﻴﭻ ﮔﺎه دﻋﻮي آن را ﻧﺪارﻳﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﺧﻼﺻﻪﻫﺎي ﻣﺎ درﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺒﺐ در آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز‬
‫ﺑﺤﺜﻬﺎ ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﺷﻌﺎر ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪة اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ ﺧﻴﻠﻲ زﻳﺎدﻧﺪ و ﺑﺎ ﻳﻜﻲ دو ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻛﻮﭼﻚ ﻧﻤﻲﺗﻮان‬
‫ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻘﻄﻪ ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
 ‫‪٢‬‬

‫ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪاي ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺗﺎزهﻧﺸﺮ اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻋﺎري از ﺧﻄﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻛﺜﺮ اﻏﻼط ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﻄﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺘﻦ‪ ،‬اﻓﺘﺎدن ﺣﺮوف و ﻛﻠﻤﺎت‪،‬‬
‫ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻌﻨﻲ و وزن و ﺧﺼﻮﺻﻴﺖﻫﺎي ﺧﺎص ﺷﻌﺮ رخ دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﺧﻄﺎﻫﺎ ﺣﻴﻦ‬
‫ﺣﺮوﻓﭽﻴﻨﻲ و ﻧﺸﺮ رخ دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در ذﻳﻞ ﺑﺎ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫در »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﻪ ﺑﻪ آﺧــﺮ ﺑﻤ‪‬ﺮد ﺑﺎﻳــــﺪ ﺑﺎز‬ ‫زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﭼﻪ ﻛﻮﺗﻪ و ﭼﻪ دراز‬
‫اﻳﻦ رﺳﻦ را اﮔﺮﭼﻪ ﻫﺴﺖ دراز‪(1 ،221) ...‬‬ ‫ﻫﻢ ﺑﻪ ﭼﻤﺒﺮ ﮔﺬار ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‬
‫در ﺳﻄﺮ ﺳﻮم ﺑﻪ ﺟﺎي واژة »ﭼﻨﺒﺮ«‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﻗﻴﺪ«‪» ،‬ﺑﻨﺪ«‪» ،‬ﻛﻤﻨﺪ« )‪6 ،272‬؛ ‪(10 ،522‬‬
‫و »ﺣﻠﻘﻪ« )‪ (11 ،21‬را دارد‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎﻫﺎً ﻛﻠﻤﺔ »ﭼﻤﺒﺮ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻜﻞ ﺻﺤﻴﺢ ﺷﻌﺮ ﻣﺬﻛﻮر ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ذﻳﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﻪ ﺑﻪ آﺧــﺮ ﺑﻤ‪‬ــــﺮد ﺑﺎﻳـــﺪ ﺑﺎز‬ ‫زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﭼﻪ ﻛـــﻮﺗﻪ و ﭼﻪ دراز‬
‫اﻳﻦ رﺳﻦ را اﮔﺮﭼﻪ ﻫﺴﺖ دراز‪...‬‬ ‫ﻫﻢ ﺑﻪ ﭼﻨﺒﺮ ﮔﺬار ﺧﻮاﻫـــﺪ ﺑﻮد‬
‫)‪10 ،522‬؛ ‪6 ،272‬؛ ‪12 ،32‬؛ ‪11 ،21‬؛ ‪(7 ،1001-1002‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﺧﻠﻴﻞ ﺧﻄﻴﺐ رﻫﺒﺮ ﺑﻴﺖ دوم را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪» :‬رﻳﺴﻤﺎنِ )رﺳﻦ( ﻋﻤﺮ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ دراز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪاي)ﭼﻨﺒﺮ( ﻛﻪ در ﻛﺮاﻧﺔ آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﻴﺪ« )‪.(10 ،21‬‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺎ اﺑﻴﺎت ﺑﺎﻻ ﻣﺄﺧﻮذ از آﻳﺔ ‪ 185‬ﺳﻮرة آل ﻋﻤﺮان اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﻛﻞ‬
‫ﻧﻔﺲ ذاﺋﻘﺔ اﻟﻤﻮت »ﻫﺮ ﻛﺲ ﻣﺮگ را ﻣﻲﭼﺸﺪ‪.(4 ،75) «...‬‬
‫ﮔﺎﻫﻲ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻧﺸﺮ اﻳﺮان ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻋﺘﻤﺎد ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺮ اﺳﺎس آﻧﻬﺎ‬
‫ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺗﺎﺟﻴﻜﺴﺘﺎﻧﻲ را ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺎ اﻳﻦ روش ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺘﻦ درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻧﺴﺨﺔ ﭘﺮارزش اﺳﺘﺎد ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﺷﻌﺮ رودﻛﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ذﻳﻞ آﻣﺪه‪:‬‬
‫ﮔﻔﺘﻲ دمِ ﮔـــــﺮگ ﻳﺎ ﭘﻠﻨﮓ اﺳﺖ‬ ‫آن ﺻﺤﻦ ﭼـــــــﻤﻦ ﻛﻪ از دم وي‬
 ‫‪٢‬‬

‫ﭘﺮﻧﻘﺶ و ﻧﮕﺎر ﻫﻤﭽﻮ ژﻧﮓ اﺳﺖ‬ ‫اﻛﻨـﻮن ز ﺑﻬــــــﺎر ﻣﺎﻧﻮيﻃــــﺒﻊ‬

‫ﻛﻴﻦ ﻧﻴﻞ ﻧﺸﻴــــــﻤﻦ ﻧﻬﻨﮓ اﺳﺖ )‪(7 ،973‬‬ ‫ﺑﺮ ﻛﺸﺘﻲ ﻋﻤﺮ ﺗﻜـــــــﻴﻪ ﻛﻢ ﻛﻦ‬
‫در »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« و ﻧﺴﺦ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺖ ﻧﺨﺴﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮔﻔﺘﻲ دمِ ﮔﺮگ ﻳﺎ ﭘﻠﻨﮓ اﺳﺖ‪(1 ،181) ...‬‬ ‫آن ﺻﺤﻦ ﭼﻤـــﻦ ﻛﻪ از دمِ دي‬
‫اﺧﺘﻼف ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺑﻴﻦ »دمِ دي« و »دمِ وي« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺎ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺣﺮوف »د« و‬
‫»و« در اﻟﻔﺒﺎي ﻓﺎرﺳﻲ ﺳﺒﺐ ﺧﻄﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺘﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﻲ و ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻛﻼم ﺗﺼﺤﻴﺢ‬
‫ﺑﻴﺖ ﻓﻮق ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻮاﻓﻖ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ »دم دي« ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮاد از‬
‫واژة »دي«‪ -‬زﻣﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎ ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﺮاد از »دم دي« وزش ﺑﺎد‪ ‬ﺳﺮد زﻣﺴﺘﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﺘﺎد‬
‫رودﻛﻲ آن را ﺑﻪ دم )آواز( ﮔﺮگ و ﭘﻠﻨﮓ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﮔﺮده اﺳﺖ‪ .‬درﺳﺘﻲ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ را ﺑﻴﺖ دوم‬
‫ﺷﻌﺮ ﻧﻴﺰ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺨﻦ از اﻳﺎم ﺑﻬﺎر ﻣﻲرود‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺑﻴﺖ اول و دوم ﺷﻌﺮ‬
‫رﺷﺘﺔ ﭘﻴﻮﻧﺪي ﺟﺎي دارد و اﻳﺎم زﻣﺴﺘﺎن را ﺑﺎ ﺑﻬﺎر ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬
‫در اﺑﻴﺎت اول و دوم ﺳﺨﻦ از ﺗﻐﻴﻴﺮﻳﺎﺑﻨﺪه ﺑﻮدن و داﻳﻢ ﻳﻜﺴﺎن ﻧﻤﺎﻧﺪن ﺻﺤﻦ ﭼﻤﻦ‬
‫ﻣﻲرود‪ .‬اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ آن »ﻧﻘﺶ و ﻧﮕﺎر ﻫﻤﭽﻮ ژﻧﮓ« ﺑﻬﺎري ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ و ﭘﺎﻳﺪار‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و ﻫﺮ ﺑﻬﺎري را ﺧﺰاﻧﻲ در ﭘﻲ اﺳﺖ و ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ .‬در ﺑﻴﺖ ﺳﻮم ﺳﻠﻄﺎن ﺷﺎﻋﺮان ﺧﻮاﻧﻨﺪة‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ آدﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﺧﺎﻟﻲ از ﺑﻬﺎر و ﺧﺰان )ﻏﻢ و ﺷﺎدي‪ ،‬ﺟﻮاﻧﻲ و‬
‫ﭘﻴﺮي‪ ،‬ﺣﻴﺎت و ﻣﺮگ‪ (...‬ﻧﻴﺴﺖ و از اﻳﻦ ﻧﮕﺎه در اﻳﻦ ﻣﺪت ﭘﻨﺞ روز ﻧﺒﺎﻳﺪ آﺳﻮده و ﺑﻲ اﻋﺘﻨﺎ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﺷﺎﻋﺮان از ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﻮدن ﻣﺮگ ﻳﺎد ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻋﻤﺮ را ﺑﻪ ﻛﺸﺘﻲاي ﻛﻪ در ﻧﺸﻴﻤﻦ‬
‫ﻧﻬﻨﮓ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬
‫در ﻋﻠﻢ ﻣﺘﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺤﺮﻳﺮ و ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻛﻠﻤﺎت از ﺧﻄﺎﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا‬
‫اﻛﺜﺮ ﺗﻬﻴﻪﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﺷﻜﻞ اﻣﺮوزة واژه و ﻋﺒﺎرات را ﻣﻲآورﻧﺪ‬
‫و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر »ﺛﻮاب« ﺧﻮد ﺧﻮاﻧﻨﺪه و ﻣﺤﻘﻖ را از اﺻﻞ ﻣﺘﻦ و زﺑﺎن و اﺳﻠﻮب ﺳﺨﻨﻮر دور‬
 ‫‪٢‬‬

‫ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺣﻴﻦ ﺗﻬﻴﺔ اﺷﻌﺎر ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪة رودﻛﻲ و ﻣﻌﺎﺻﺮان او ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ رخ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪..‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‪ ،‬در ﻛﺘﺎب »ﺷﻌﺮ رودﻛﻲ« ﺷﻌﺮي ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه ﻛﻪ از ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻓﺮق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻛﻪ ﭼﺎﺑﻜﻴﺶ ﻧﻴﺎﻳﺪ ﻫﻤﻲ ﺑﻪ ﻟﻔـــﻆ ﭘﺪﻳﺪ‬ ‫درﻳﻎ ﻣ‪‬ﺪﺣﺖ ﭼﻮن د‪‬ر‪ ‬و آﺑـــــﺪار ﻏﺰل‬
‫ز آﻟﺖ ﺳﺨﻦ آﻣﺪ ﻫﻤﻲ ﻫـــــــﻤﻪ ﻣﺎﻧﻴﺪ )‪(12 ،24‬‬ ‫اﺳﺎس ﻃﺒﻊ ﺳﻨﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﺑﻞ ﻗﻮيﺗﺮ از آن‬
‫در »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« وارﻳﺎﻧﺖ دﻳﮕﺮ ﺷﻌﺮ ﺑﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﺼﺮعﻫﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬
‫درﻳﻎ ﻣ‪‬ﺪﺣﺖ ﭼﻮن د‪‬ر‪ ‬و آﺑـــــﺪار ﻏﺰل‬
‫اﺳﺎس ﻃﺒﻊ ﺳﻨﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﺑﻞ ﻗﻮيﺗﺮ از آن‬
‫ﻛﻪ ﭼﺎﺑﻜﻴﺶ ﻧﻴﺎﻳﺪ ﻫﻤﻲ ﺑﻪ ﻟﻔـــﻆ ﭘﺪﻳﺪ‬
‫ز آﻟﺖ ﺳﺨﻦ آﻣﺪ ﻫﻤﻲ ﻫﻤﻪ ﻣﺎﻧﻴـــــــﺪ )‪(1 ،209‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﻛﺘﺎب »ادﺑﻴﺎت دورة ﺳﺎﻣﺎﻧﻴﺎن در ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﻓﺎرﺳﻲ« )‪ (8‬در ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻤﺎم‬
‫وارﻳﺎﻧﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻧﺴﺨﺔ ﺗﺎﺟﻴﻜﺴﺘﺎﻧﻲ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻏﻠﻂ ﻣﻲﺷﻤﺎرد و ﺷﻜﻞ ﺻﺤﻴﺢ ﺷﻌﺮ را ﺑﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ زﻳﺮ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ در »ﺻﺤﻴﺢاﻟﻔﺎرس« آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫درﻳﻎ ﻣ‪‬ﺪﺣﺖ ﭼــــﻮن د‪‬ر‪ ‬آﺑــــﺪار ﻏــﺰل‬
‫ﻛﻪ ﭼﺎﺑﻜﻴﺶ ﻧﻴﺎﻳﺪ ﻫﻤـــــﻲ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ ﭘﺪﻳﺪ‬
‫اﺳﺎس ﻃﺒﻊ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﺑﻞ ﻗﻮيﺗﺮ از آن‬
‫ز آﻟﺖ ﺳﺨﻦ آﻳـــــﺪ ﻫﻤﻲ ﻫﻤـــــﻪ ﻣﺎﻧﻴﺪ )‪(8 ،129‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻮل س‪ .‬ﺳﻌﻴﺪاف در ﻛﺘﺎب »آﺛﺎر رودﻛﻲ«‪» ،‬ﻫﺰار ﻣﺼﺮع رودﻛﻲ«‪» ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ« و ﻧﺴﺨﺔ ﻋﻠﻤﻲ‪ -‬اﻧﺘﻘﺎدي ا‪ .‬س‪ .‬ﺑﺮاﮔﻴﻨﺴﻜﻲ وارﻳﺎﻧﺖﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺷﻌﺮ ﻣﺬﻛﻮر‬
‫آﻣﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ )‪ .(8 ،128-129‬اﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺬﻛﻮر ﺑﺮ ﻛﺪام اﺳﺎس‬
‫ﻧﺴﺨﺔ »ﺻﺤﻴﺢاﻟﻔﺎرس« را ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﺴﺨﺔ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ وارﻳﺎﻧﺖ دﻳﮕﺮ ﺷﻌﺮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ اول‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﻬﺪ اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﺑﻌﻀﻲ ﻣﺘﻦﺷﻨﺎﺳﺎن‬
 ‫‪٢٧‬‬

‫ﺑﺮ آن ﻋﻘﻴﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻌﻀﻲ ﻧﺴﺦ دﺷﻮارﺧﻮان و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻏﺮﻳﺐ در اﺻﻞ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺻﺤﻴﺢ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﺋﻴﺪ‪:‬‬
‫درﻳﻎ ﻣ‪‬ﺪﺣــــﺖ ﭼــﻮن ز‪‬ر‪ ‬و آﺑﺪار ﻏﺰل‬
‫ﻛﻪ ﭼﺎﺑﻜﻴﺶ ﻧﻴــــﺎﻳﺪ ﻫﻤﻲ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ ﭘﺪﻳﺬ‬
‫اﺳﺎس ﻃﺒﻊ ﺑﻪ ﺛﻨﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﺑﻞ ﻗﻮيﺗﺮ از آن‬
‫ز آﻟﺖ ﺳﺨﻦ آﻣـــﺪ ﻫﻤﻲ ﻫﻤﻪ ﻣﺎﻧـــــﻴﺬ )‪(7 ،994‬‬
‫در ﻧﺴﺨﺔ ﻓﻮق ﺑﻪ ﺟﺎي »ﭘﺪﻳﺪ« واژة »ﭘﺪﻳﺬ« و ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻣﺎﻧﻴﺪ« ﻛﻠﻤﺔ »ﻣﺎﻧﻴﺬ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ در ﺧﺼﻮص واژة ﻣﺎﻧﻴﺬ در ﭘﺎورﻗﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺎﻧﻴﺬ‪ -‬از ﻓﻌﻞ ﻣﺎﻧﺪن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻦ‪ ،‬ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﻲ از ﭼﻴﺰي ﻳﺎ ﻛﺎري و ﺣﺘﻲ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ را ﺑﻪ ﺗﺎزي ﺑﺮده و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه‬
‫و ﺑﻘﻴﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده و آن را ﻣﻮاﻧﻴﺬ ﺟﻤﻊ ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.(7 ،994) «...‬‬
‫ﻣﺎ ﻧﺴﺨﺔ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ را ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺪون ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻻزم ﻧﺎدرﺳﺖ و ﻏﻠﻂ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ از‬
‫ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﺗﺎرﻳﺦ زﺑﺎن ﺧﻮاﻫﺶ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص و در ﺑﺎرة زﺑﺎن اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ و‬
‫ﺳﺨﻨﺴﺮاﻳﺎن ﻫﻤﻌﺼﺮ او اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻴﺎن دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺎ از ﻧﮕﺎه زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ و‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ زﺑﺎن ﺗﺼﺤﻴﺢ آﺛﺎر ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪة رودﻛﻲ ﺿﺮور و ﺻﻮاب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺣﻴﻦ ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﻧﺴﺨﺔ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﺴﻲ ﺑﺎ ﻣﺘﻨﻲ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب »ﺷﻌﺮ رودﻛﻲ« آﻣﺪه‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮق در ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺮف »د« )‪ (12 ،24‬ﺑﻪ »ذ«‬
‫)‪ (7 ،994‬در ﺳﻄﺮ اول و ﺑﻪ »ذ« )‪ (7 ،994‬در ﻗﺎﻓﻴﺔ ﺷﻌﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻄﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺘﻦ در ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺗﺎﺟﻴﻜﺴﺘﺎﻧﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲرﺳﻨﺪ و ﻳﻜﻲ از‬
‫ﺳﺒﺐﻫﺎي ﭘﻴﺪا ﺷﺪن وارﻳﺎﻧﺖ ﻧﻮ ﺷﻌﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‪ ،‬در »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« آﻣﺪه‪:‬‬
‫ﺳﭙﻴﺪ ﺑﺮف ﺑﺮآﻣﺪ ﺑﻪ ﻛﻮﻫــــﺴﺎر ﺳﻴﺎه‬
‫و ﭼﻮن درون ﺷﺪ آن ﺳﺮو ﺑﻮﺳﺘﺎنآراي‬
 ‫‪٢٨‬‬

‫و آن ﻛﺠﺎ ﺑﮕﻮارﻳﺪ ﻧﺎﮔـــــﻮار ﺷﺪﺳﺖ‬

‫و آن ﻛﺠﺎ ﻧﮕﺰاﻳﺴﺖ ﮔﺸــﺖ زودﻏﺬاي )‪(1 ،250‬‬
‫ﺟﻬﺖ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻠﻤﺔ »ﮔﺰاﻳﻴﺪن« ﺑﻪ »ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ«‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺆﻟﻔﻲ‬
‫اﺳﺖ رو ﻧﻤﻮدﻳﻢ ﻛﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮔﺰاﻳﻴﺪن )ﻣﺠﺎزي(‪ -‬ﮔﺰﻧﺪ رﺳﺎﻧﺪن‪ ،‬رﻧﺠﺎﻧﺪن‪ ،‬آﺳﻴﺐ رﺳﺎﻧﺪن‪،‬‬
‫آزار دادن« )‪ .(6 ،70‬وﻟﻲ ﺑﺮاي ﺑﻴﺖ ﺷﺎﻫﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﻴﺖ ﺛﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻪ واژة ﺗﺸﺮهﺷﺪه را دارد‪ ،‬اﺷﺘﺒﻬﺎً‬
‫ﺑﻴﺖ اول آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ واژة ﻣﻌﻨﻲﺷﺪه ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻧﺪارد )‪ .(6 ،70‬ﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم آﻣﻮزش‬
‫آﺛﺎر رودﻛﻲ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺬﻛﻮر ﻛﺎﻣﻞ و ﻋﺎري از ﺧﻄﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺎ در ﺳﻄﺮ آﺧﺮ ﺧﻄﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺘﻦ ﺑﺎﻋﺚ رخ دادن ﻏﻠﻂ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ و ﺷﻜﻞ‬
‫ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺼﺮع در ﻛﺘﺎب »ﺷﻌﺮ رودﻛﻲ« و ﻧﺴﺨﺔ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ذﻳﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ... :‬و آن‬
‫ﻛﺠﺎ ﻧﮕﺰاﻳﺴﺖ ﮔﺸﺖ زودﮔﺰاي )‪12 ،42‬؛ ‪.(7 ،1027‬‬
‫در ﻛﺘﺎب »ﺷﻌﺮ رودﻛﻲ« ﻳﻜﻲ از ﺳﺮوده ﻫﺎي ﺳﻠﻄﺎن ﺷﺎﻋﺮان ﺑﻪ ﮔﻮﻧﺔ زﻳﺮ آﻣﺪه ﻛﻪ از‬
‫ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻓﺮق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫آزادهﻧـــــﮋاد از درم ﺧـــــﺮﻳـــــﺪ‬ ‫ﻣﻲ آرد ﺷــــﺮف ﻣـﺮدﻣﻲ ﭘــﺪﻳــــﺪ‬
‫ﻓﺮاوان ﻫﻨﺮ اﺳﺖ اﻧﺪر اﻳــﻦ ﻧﺒـــــﻴﺪ‬ ‫ﻣﻲ آزاده ﭘﺪﻳـــــﺪ آرد از ﺑﺪاﺻــــﻞ‬
‫ﺧﺎﺻﻪ ﭼﻮ ﮔــــﻞ و ﻳﺎﺳﻤـــﻴﻦ دﻣﻴﺪ‬ ‫ﻫﺮ آﻧﮕﻪ ﻛﻪ ﺧﻮري ﻣﻲ‪ ،‬ﺧﻮش آﻧﮕﻪ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺴـــــﺎ ﻛــــﺮة ﻧﻮزﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺸﻜﻨﻴﺪ‬ ‫ﺑﺴﺎ ﺣ‪‬ﺼﻦِ ﺑﻠــــﺪا ﻛﻪ ﻣﻲﮔــــــﺸﺎد‬
‫ﻛﺮﻳﻤﻲ ﺑﻪ ﺟﻬـــــــــﺎن در ﭘﺮاﻛﻨﻴﺪ )‪(12 ،30‬‬ ‫ﺑﺴﺎ دون ﺑﺨﻴـــــــﻼ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺑﺨﻮرد‬
‫ﺷﻌﺮ ﻣﺬﻛﻮر در »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺬﻛﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫»ﻳﺎﺳ‪‬ﻤﻴﻦ« واژة »ﻳﺎﺳ‪‬ﻤ‪‬ﻦ«‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي »دون ﺑﺨﻴﻼ« »دونِ ﺑﺨﻴﻼ« و ﺑﻪ ﺟﺎي »در ﭘﺮاﻛﻨﻴﺪ« »در‬
‫ﭘﺮاﻛﻨﻴﺪ« ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻲ از ﻗﺮاﺋﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺘﻦ ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﺪ )‪ .(1 ،202‬ﺑﻴﺖ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ در »ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺷﻌﺮ رودﻛﻲ« ذﻳﻞ واژهﻫﺎي »آزادهﻧﮋاد« و »درم ﺧﺮﻳﺪ« )‪(6 ،97-98 ،180‬‬
 ‫‪٢٩‬‬

‫و در »ﻓﺮﻫﻨﮓ زﺑﺎن ﺗﺎﺟﻴﻜﻲ« ﻧﻴﺰ ﺿﻤﻦ »درم ﺧﺮﻳﺪ« ﻋﻴﻦ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در‬
‫ﻧﺴﺨﺔ دﻛﺘﺮ ﺧﻠﻴﻞ ﺧﻄﻴﺐ رﻫﺒﺮ ﻗﺮاﺋﺖ دﻳﮕﺮ ﺷﻌﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪:‬‬
‫و آزادهﻧﮋاد از درم ﺧﺮﻳﺪ‪(11 ،18) ...‬‬ ‫ﻣﻲ آرد ﺷﺮف ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﻲﭘﺪﻳﺪ‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻠﻴﻞ ﺧﻄﻴﺐ رﻫﺒﺮ‪» ،‬ﻣﻲ« در ﻣﺼﺮع ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ﭘﻴﺸﻮﻧﺪ ﻓﻌﻞ ﺑﺮاي ﺗﺄﻛﻴﺪ و‬
‫ﮔﺎﻫﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ و اﺳﺘﻤﺮار اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﭘﺪﻳﺪ آرد‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﭘﺪﻳﺪ آورد« )‪ .(11 ،18‬اﮔﺮﭼﻪ در ﺗﻤﺎم‬
‫ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر ﻣﺼﺮع اول »ﻣﻲ آرد ﺷﺮف ﻣﺮدﻣﻲ ﭘﺪﻳﺪ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﺧﻠﻴﻞ ﺧﻄﻴﺐ‬
‫رﻫﺒﺮ ﺑﺮاي ﺧﻄﺎ ﻧﺨﻮاﻧﺪن ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از واژة »ﻣﺮد« ﻋﻼﻣﺖ وﻳﺮﮔﻮل ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧﺪ »ﻣﻲ« را در‬
‫زﻳﺮﺻﻔﺤﻪ ﺷﺮح داده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺎدﺛﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﻓﻌﻞﻫﺎ آﻣﺪن ﭘﻴﺸﻮﻧﺪ »ﻣﻲ« در‬
‫زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ و ﺗﺎﺟﻴﻜﻲ ﻧﻮ ﻧﻴﺴﺖ و از اﻳﻦ ﻧﮕﺎه ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻠﻴﻞ ﺧﻄﻴﺐ رﻫﺒﺮ ﺷﺎﻳﺪ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﮕﺬارﻳﻢ و اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ »‪ ...‬ﻣﺮدﻣﻲ‬
‫ﭘﺪﻳﺪ« و »‪...‬ﻣﺮد ﻣﻲﭘﺪﻳﺪ« ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻛﺘﺎﺑﺖ و ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﺆﻟﻒ رخ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﻫﺮدو‬
‫وارﻳﺎﻧﺖ ﻧﻴﺰ وزن و ﻣﻌﻨﻲ ﺷﻌﺮ ﻛﺎﺳﺘﻪ و ﺧﻠﻠﺪار ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ اول روي ﻧﻤﻮدن‬
‫ﺻﻮاب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻴﺖ آﺧﺮ ﺷﻌﺮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ در »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« ﺑﻪ ﺷﻜﻞ زﻳﺮ آﻣﺪه‪:‬‬
‫ﻛﺮﻳﻤﻲ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن درﭘﺮاﻛﻨﻴﺪ )‪(1 ،202‬‬ ‫ﺑﺴﺎ دونِ ﺑﺨﻴﻼ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺑﺨﻮرد‬
‫در »ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ« ذﻳﻞ واژة »دون« وارﻳﺎﻧﺖ ذﻳﻞ ﺑﻴﺖ دﻳﺪه ﻣﻲرﺳﺪ‪:‬‬
‫ﻛﺮﻳﻤﻲ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن درﭘﺮاﻛﻨﻴﺪ )‪(6 ،102‬‬ ‫ﺑﺴﺎ دون ﺑﺨﻴﻼ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺑﺨﻮرد‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر زﻳﺮ ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺘﻦ ﺷﺎﻳﺪ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻛﺮﻳﻤﻲ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن در ﭘﺮاﻛﻨﻴﺪ )‪(11 ،19‬‬ ‫ﺑﺴﺎ دونِ ﺑﺨﻴﻼ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺑﺨﻮرد‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل دﻛﺘﺮ ﺧﻠﻴﻞ ﺧﻄﻴﺐ رﻫﺒﺮ ﻣﺮاد از »دونِ ﺑﺨﻴﻼ« ‪» -‬ﻓﺮوﻣﺎﻳﻪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ز‪‬ﻓْﺖ« و‬
‫ﻏﺮض از »ﻛﻪ«‪» -‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ« اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﻌﻀﻲ ﻧﺴﺦ ﻣﺬﻛﻮر ﺳﻄﺮ آﺧﺮ ﺷﻌﺮ »ﻛﺮﻳﻤﻲ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن‬
 ‫‪٣٠‬‬

‫درﭘﺮاﻛﻨﻴﺪ« )‪6 ،102‬؛ ‪ (1 ،202‬ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﻳﻨﺠﺎ »در« ﺣﺮف اﺿﺎﻓﻪ‬
‫ﻣﺆﺧﺮ ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺣﺮف اﺿﺎﻓﺔ »ﺑﻪ« ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از واژة »ﺟﻬﺎن« آﻣﺪه اﺳﺖ )‪ .(11 ،19‬از‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﺣﺎدﺛﻪ در »ﻗﺼﻴﺪة ﭘﻴﺮي« ﻧﻴﺰ رخ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﻣﺮاد ﻣﺎ ﺑﻴﺖ ذﻳﻞ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در اﻛﺜﺮ‬
‫ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺴﺎ ﻧﮕﺎر ﻛﻪ ﺣﻴﺮان ﺑﺪي ﺑﺪو در ﭼﺸﻢ‬
‫ﺑﻪ روي او درِ ﭼﺸﻤﻢ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺣﻴﺮان ﺑﻮد )‪(2 ،10‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ »ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ« ﺑﻴﺖ ﻓﻮق را ذﻳﻞ واژهﻫﺎي »د‪‬ر« )در ﭼﺸﻢ‪ -‬ﮔﻮﻫﺮك‬
‫ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﻣﺮدﻣﻚ ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﺳﻴﺎﻫﻲ ﻣﻴﺎﻧﻪﺟﺎي ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ آن ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻨﺪ( و »ﻧﮕﺎر« )ﻧﻘﺶ‪،‬‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ؛ ﻣﺠﺎزي‪ :‬ﻣﺤﺒﻮﺑﻪ( ﭼﻨﻴﻦ آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺴﺎ ﻧﮕﺎر ﻛﻪ ﺣﻴﺮان ﺑﺪي ﺑﺪو در ﭼﺸﻢ‬
‫ﺑﻪ روي او در ﭼﺸﻤﻢ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺣﻴﺮان ﺑﻮد )‪ 6 ،103‬و ‪(168‬‬
‫در »ﻓﺮﻫﻨﮓ زﺑﺎن ﺗﺎﺟﻴﻜﻲ« ﺿﻤﻦ واژة »در« ﺑﻴﺖ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎً ﭼﻨﻴﻦ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه‪:‬‬
‫ﺑﺴﺎ ﻧﮕﺎر ﻛﻪ ﺣﻴﺮان ﺑﺪي ﺑﺪو د‪‬رِ ﭼﺸﻢ‬
‫ﺑﻪ روي او د‪‬رِ ﭼﺸﻤﻢ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺣﻴﺮان ﺑﻮد )‪(9 ،324‬‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻏﺎﻟﺐ وارﻳﺎﻧﺖ ﻧﺨﺴﺖ ﻛﻪ در اﻛﺜﺮ ﻧﺴﺦ آﻣﺪه اﺳﺖ )‪12 ،14‬؛ ‪11 ،15‬؛‬
‫‪979،7‬؛ ‪ (188،1‬ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﺮاد از »د‪‬ر« در ﺳﻄﺮ ﺛﺎﻧﻲ ﺣﺮف اﺿﺎﻓﻪ اﺳﺖ ﺟﻬﺖ‬
‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﻣﺼﺮع »ﻛﺮﻳﻤﻲ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن در ﭘﺮاﻛﻨﻴﺪ« ﺳﺨﻦ ﻛﺮده ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺑﺎﻻ ذﻛﺮ ﺷﺪ‪ ،‬در ﺳﺮودهﻫﺎي رودﻛﻲ واژه و ﺑﻴﺖﻫﺎي ﺑﺤﺚﻃﻠﺐ ﺧﻴﻠﻲ‬
‫زﻳﺎدﻧﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ »دور ﻣﺎﻧﺪن از اﺻﻞ« ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ و ﻓﻬﻢ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺑﻌﻀﻲ واژهﻫﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺎ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺷﺎﻫﺪ اﻳﻦ ﺣﺮف ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﻌﺮ زﻳﺮ روي ﻧﻤﻮد ﻛﻪ وارﻳﺎﻧﺖﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ دارد‪:‬‬
 ‫‪٣١‬‬

‫ﻛَﺖ ﺧﺎﻟﻖ آﻓﺮﻳﺪ ﺑﻬـــــﺮ ﻛﺎري؟‬ ‫اي وﻳﺪ ﻏﺎﻓﻞ از ﺷﻤﺎر ﭼﻪ ﭘﻨﺪاري‬
‫وﻳﺪ اﺳﺖ و ﻛﺎرﻫﺎت ﺑﺪﻳﻦ زاري‬ ‫ﻋﻤﺮي ﻛﻪ ﻣﺮ ﺗﺮاﺳﺖ ﺳـــﺮﻣﺎﻳﻪ‬
‫)‪6 ،68‬؛ ‪(1 ،258‬‬
‫در ﻛﺘﺎب »ﺷﻌﺮ رودﻛﻲ« ﺳﻄﺮ آﺧﺮ ﺷﻌﺮ ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه‪ ... :‬وﻳﺪ اﺳﺖ و ﻛﺎرﻫﺎت ﺑﺪﻳﻦ داري )‪(12 ،40‬‬
‫در »ﻓﺮﻫﻨﮓ زﺑﺎن ﺗﺎﺟﻴﻜﻲ« ذﻳﻞ واژة »وﻳﺪ)ا(« ﺑﻴﺖ دوم ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ذﻳﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻲﺧﻄﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬
‫وﻳﺪ اﺳﺖ و ﻛﺎرﻫﺎت ﺑﺪﻳﻦ زاري )‪(235،9‬‬ ‫اﻣﺮي ﻛﻪ ﻣﺮ ﺗﻮراﺳﺖ ﺳ‪‬ﺮِﻣﺎﻳﻪ‬
‫اﺳﺘﺎد ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ در ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻮﻳﺶ وارﻳﺎﻧﺖ زﻳﺮ را آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اي وﻳﺬ ﻏﺎﻓﻞ از ﺷﻤﺎر ﭼﻪ ﭘﻨﺪاري ﻛﺖ ﺧﻠﻖ آﻓﺮﻳﺪ ﺑﻬــــﺮ ﻛــﺎري‬
‫وﻳﺬ اﺳﺖ و ﻛﺎرﻫﺎت ﺑﺪﻳﻦ داري )‪(7 ،1035‬‬ ‫اﻣﺮي ﻛﻪ ﻣﺮ ﺗﺮاﺳﺖ ﺳﺮﻣــــﺎﻳﻪ‬
‫ﺷﺎﻳﺪ »وﻳﺪ« و »وﻳﺬ« ﻛﻪ دو ﻧﻮع ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻠﻠﻲ ﺑﻪ ﺷﻌﺮ وارد ﻧﺴﺎزﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻳﻜﻲ را ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﺳﺮﭼﺸﻤﻪﻫﺎي ﻛﻬﻦ و ﺑﺎاﻋﺘﻤﺎد ﺑﺮﮔﺰﻳﺪن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪» .‬وﻳﺬ« در ﻟﻐﺖ ﻣﻌﻨﻲ »ﻛﻢ و ﺿﺎﻳﻊ« را دارد‬
‫)‪ (7، 1035‬و در ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ »وﻳﺪ« آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ در اﺑﺘﺪا »وﻳﺬ« ﺑﻮده و ﻛﺎﺗﺒﺎن ﺑﻌﺪي ﺑﺮاي‬
‫روﺷﻨﻲ ﻣﻌﻨﻲ وارﻳﺎﻧﺖ دوم را آورده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻠﻴﻞ ﺧﻄﻴﺐ رﻫﺒﺮ وارﻳﺎﻧﺖ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺷﻌﺮ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ اﻓﺘﺎدﮔﻲ دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﺎده و رواﻧﻲ ﺷﻌﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺄﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻛﺖ ﺧﺎﻟﻖ آﻓﺮﻳـﺪ ﺑﻬـﺮ ﻛـــﺎري‬ ‫اي ﻏﺎﻓﻞ از ﺷـﻤﺎر ﭼﻪ ﭘﻨـــﺪاري‬
‫وﻳﺪ اﺳﺖ و ﻛﺎرﻫﺎت ﺑﺪﻳﻦ زاري )‪(11 ،47‬‬ ‫ﻋﻤﺮي ﻛﻪ ﻣﺮ ﺗﺮاﺳـﺖ ﺳــﺮﻣﺎﻳﻪ‬
‫ﻣﺮاد از »ﺷﻤﺎر« روز ﺣﺴﺎب و ﻏﺮض از »زاري« ﺧﻮاري و رﺳﻮاﻳﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺳﺘﺎد ﺧﻠﻴﻞ ﺧﻄﻴﺐ‬
‫رﻫﺒﺮ ﺑﻴﺖ دوم را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﺮده‪» :‬ﺳﺮﻣﺎﻳﺔ ﻋﻤﺮ را ﺿﺎﻳﻊ ﻛﺮدي و اﻋﻤﺎل ﺗﻮ ﺑﺪﻳﻦ رﺳﻮاﻳﻲ و زﺷﺘﻲ‬
‫اﺳﺖ« )‪ .(11 ،47‬اﺳﺘﺎد ﺷﺎﻋﺮان در ﺷﻌﺮ ﻓﻮق اﺷﺨﺎﺻﻲ را ﺑﺎد اﻧﺘﻘﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﻏﺎﻓﻞ از روز ﺷﻤﺎرﻧﺪ و‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺑﻴﻬﻮدﮔﻲ ﺻﺮف ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻬﺮ ﭼﻪ ﺧﻠﻖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٣٢‬‬

‫در »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« ﺷﻌﺮي در ﺳﻮﮔﻮاري ﺷﻬﻴﺪ ﺑﻠﺨﻲ ﺟﺎي دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ‬
‫ﻋﺎري از ﺧﻄﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬
‫وان ﻣﺎ رﻓﺘﻪ ﮔﻴــــﺮ و ﻣﻲاﻧﺪﻳﺶ‬ ‫ﻛﺎروان ﺷﻬﻴﺪ رﻓـــــﺖ از ﭘﻴﺶ‬
‫وز ﺷﻤﺎر ﺧﺮد ﻫــــــﺰاران ﺑﻴﺶ‬ ‫از ﺷﻤﺎر دو ﭼﺸـــﻢ ﻳﻚ ﺗﻦ ﻛﻢ‬
‫ﭘﻴﺶ ﻛ‪Ĥ‬ﻳﺪت ﻣـــﺮگ ﭘﺎيآﮔﻴﺶ‬ ‫ﺗﻮﺷﺔ ﺟﺎن ﺧﻮﻳـــﺶ از او ﺑﺮﺑﺎي‬
‫ﺗﻮ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ از ﮔـــــﺰاﻓﻪ ﻣﺪﻳﺶ‬ ‫آﻧﭽﻪ ﺑﺎ رﻧـــﺞ ﻳﺎﻓﺘـــﺶ و ﺑﺎ ذل‬
‫ﺧﻮاﻫﻲ آن روز ﻣﺰد ﻛﻤـﺘﺮ ﺑﻴﺶ‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﮔـﺮدد از ﭘﻲ ﺳﻮد‬
‫ﺑﺎز را ﻛﻲ رﺳــﺪ ﻧﻬﻴﺐ ﺷَﺨﻴﺶ؟ )‪(1 ،224‬‬ ‫ﮔﺮگ را ﻛﻲ رﺳﺪ ﺻﻼﺑﺖ ﺷﻴﺮ؟‬
‫در ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻠﻴﻞ ﺧﻄﻴﺐ رﻫﺒﺮ و ﻛﺘﺎب »ﺷﻌﺮ رودﻛﻲ« ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻬﺎر ﻣﺼﺮع اول آﻣﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﻋﻴﻦ ﻧﺴﺨﺔ ﺑﺎﻻ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ )‪12 ،25‬؛ ‪ .(11 ،23‬در ﻧﺴﺨﺔ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﻣﺮﺛﻴﺔ ﻣﺬﻛﻮر ﻛﺎﻣﻞ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺖﻫﺎي ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ آن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ذﻳﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﻮ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ از ﮔـــﺰاﻓﻪ ﻣﺪﻳﺶ‬ ‫‪...‬آﻧﭽﻪ ﺑﺎ رﻧﺞ ﻳﺎﻓﺘـــﺶ و ﺑﺎ ذُلّ‬
‫ﺧﻮاﻫﻲ آن روز ﻣﺰد ﻛﻤﺘﺮ دﻳﺶ‪(7 ،1004) ...‬‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﮔﺮدد از ﭘﻲ ﺳﻮد‬
‫ﺣﻴﻦ ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺸﺖ ﻛﻪ اﺑﻴﺎت در »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫زﻳﺮا ﺑﻪ ﺟﺎي »ذُلّ« ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺧﻮاري و ﻣ‪‬ﺬﻟّﺖ دارد‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎﻫﺎً »زِل« )ﻧﺮﻣﻲ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ( ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫»ﮔﺰاﻓﻪ« واژة »ﮔَﺮاﻓﻪ« و ﺑﻪ ﺟﺎي »دﻳﺶ« ﻛﻠﻤﺔ »ﺑﻴﺶ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ »ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺷﻌﺎر‬
‫رودﻛﻲ« ﻧﻴﺰ ذﻳﻞ واژة »ﮔﺰاﻓﻪ« در ﺑﻴﺖ ﺷﺎﻫﺪ واژة »ذُلّ« را اﺷﺘﺒﺎﻫﺎً »ذ‪‬لّ« آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻌﺮ زﻳﺮﻳﻦ اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺎ ﺑﻲﺧﻄﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺳﺒﺐ رخ ﻧﻤﻮدن ﻏﻠﻂ ﺧﻄﺎ ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﻣﺘﻦ و ﻳﺎ ﺧﻄﺎي ﻛﺘﺎﺑﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎﺗﺒﺎن و ﺗﻬﻴﻪﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻌﺪي آن را ﺗﻜﺮار ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ﻧﺴﺨﺔ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺒﻴﺪ داري ﭼـــﺮا ﻧﻴﺎري؟‬ ‫ﮔﻞ ﺑﻬــــﺎري‪ ،‬ﺑﺖ ﺗﺘﺎري‬
 ‫‪٣٣‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﺰد ﮔﻠﺸﻦ ﭼﺮا ﻧﻴﺎري )‪(7 ،1026‬‬ ‫ﻧﺒﻴﺪ روﺷﻦ ﭼﻮ اﺑﺮ ﺑﻬﻤﻦ‬
‫در »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« ﻧﻴﺰ ﺷﻌﺮ ﻣﺬﻛﻮر ﻋﻴﻨﺎً آﻣﺪه اﺳﺖ )‪ .(1 ،247‬ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺎ در ﻣﺼﺮع‬
‫دوم و آﺧﺮ ﺷﻌﺮ ﻋﻴﻨﺎً ﺑﻪ ﺗﻜﺮار آﻣﺪن »ﭼﺮا ﻧﻴﺎري« درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﮔﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ در ﺷﻌﺮ‬
‫ﻣﺬﻛﻮر »ﭼﺮا ﻧﻴﺎري« ردﻳﻒ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻗﺎﻓﻴﺔ ﺷﻌﺮ ﻛﺠﺎﺳﺖ؟ زﻳﺮا واژهﻫﺎي »داري« و »ﮔﻠﺸﻦ«‬
‫ﻫﻴﺞ ﮔﺎه ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻗﺎﻓﻴﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻠﻴﻞ ﺧﻄﻴﺐ رﻫﺒﺮ ﺷﻌﺮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﭼﻨﻴﻦ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺒﻴـــﺪ داري ﭼﺮا ﻧﺒﺎري؟‬ ‫ﮔـــﻞ ﺑﻬﺎري‪ ،‬ﺑﺖ ﺗﺘﺎري‬
‫ﺑﻪ ﻧﺰد ﮔﻠﺸﻦ ﭼﺮا ﻧﻴﺎري؟ )‪(11 ،46‬‬ ‫ﻧﺒﻴﺪ روﺷﻦ ﭼﻮ اﺑﺮ ﺑﻬﻤﻦ‬
‫در ﻧﮕﺎه اول ﻧﺴﺨﺔ ﻓﻮق ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا واژهﻫﺎي »ﻧﺒﺎري« و »ﻧﻴﺎري«‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻓﺮق ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻗﺎﻓﻴﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﻲ و اﺳﻠﻮب ﺑﻴﺎن اﻳﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﻧﻴﺰ‬
‫درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬وارﻳﺎﻧﺖ درﺳﺖ ﺷﻌﺮ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻣﺎ در ﻛﺘﺎب »ﺷﻌﺮ رودﻛﻲ« و »ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺷﻌﺎر‬
‫رودﻛﻲ« )ذﻳﻞ واژهﻫﺎي »ﺗﺘﺎري« و »ﻧﺒﻴﺪ«( آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻧﮕﺎه ﻣﻌﻨﻲ و اﺳﻠﻮب ﻧﻴﺰ ﺻﺤﻴﺢ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺒﻴـــﺪ داري ﭼﺮا ﻧﻴﺎري؟‬ ‫ﮔـــﻞ ﺑﻬﺎري‪ ،‬ﺑﺖ ﺗﺘﺎري‬
‫ﺑﻪ ﻧﺰد ﮔﻠﺸﻦ ﭼﺮا ﻧﺒﺎري )‪6 ،160 ،237‬؛ ‪(12 ،38‬‬ ‫ﻧﺒﻴﺪ روﺷﻦ ﭼﻮ اﺑﺮ ﺑﻬﻤﻦ‬
‫در ﺷﻌﺮ دﻳﮕﺮ رودﻛﻲ ﻧﻴﺰ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪن و ﻳﺎ اﻓﺘﺎدن ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺳﺒﺐ ﭘﻴﺪا ﺷﺪن‬
‫وارﻳﺎﻧﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﻳﻜﻲ ﺟﺎف ﺟــﺎف‪ ‬زودﻏﺮس؟‬ ‫ﮔﺮ ﻧﻪ ﺑﺪﺑﺨﺘﻤﻲ ﻣـــﺮا ﻛﻪ ﻓﻜﻨﺪ‬
‫ﻣﻦ ﻧﺘﺎوم ﺑﺮو ﻧﺸـــــﺴﺘﻪ ﻣﮕﺲ‬ ‫او ﻣﺮا ﭘﻴﺶ ﺷــــﻴﺮ ﺑﭙــــﺴﻨﺪد‬
‫ﻧﺸــــــﻮد ﻫﻴــﭻ از دﻟﻢ ﻳﺮﮔﺲ! )‪(1 ،223‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﻧﺎﻣﺮدم اﺳﺖ ﻣﻬﺮ و وﻓﺎش‬
 ‫‪٣‬‬

‫ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺎ در ﺳﻄﺮ ﭼﻬﺎرم ﺑﻪ ﺟﺎي »ﺑﺮ او« اﺷﺘﺒﺎﻫﺎً »ﺑ‪‬ﺮو« آﻣﺪه و در آﺧﺮ ﺳﻄﺮ ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪن ﻋﻼﻣﺖ وﻳﺮﮔﻮل ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺠﺎ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺴﺨﺔ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﻧﻴﺰ ﺷﻌﺮ ﻣﺬﻛﻮر ﻋﻴﻨﺎً‬
‫ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي واژة »ﻳﺮﮔﺲ« ﻛﻠﻤﺔ »ﭘﺮﮔﺲ« آﻣﺪه ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻳﻚ‬
‫ﻧﻘﻄﺔ ﺣﺮف اول ﻓﺮق ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )‪12 ،41‬؛ ‪.(10 ،31 ،6 ،191‬‬
‫در »ﻓﺮﻫﻨﮓ زﺑﺎن ﺗﺎﺟﻴﻜﻲ« ذﻳﻞ واژة »ﭘﺮﮔﺲ‪/‬ﭘﺮﮔﺴﺖ« وارﻳﺎﻧﺖ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺖ آﺧﺮ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺸﻨﻮد ﻫﻴﭻ از اﻳﻦ دﻟﻢ ﭘﺮﮔﺲ )‪(10 ،31‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﻧﺎﻣﺮدﻣﻲ اﺳﺖ ﻣﻬﺮ و وﻓﺎش‬
‫اﺳﺘﺎد ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ در ﻣﻮرد واژة »ﻳﺮﮔﺲ« ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣ‪‬ﻌﺎذاﷲ‪ ،‬در اﺻﻞ‬
‫»ﭘ‪‬ﺮﮔَﺲ« و ﮔﻮﻳﺎ در اﺻﻞ »ﻳ‪‬ﺮﮔَﺲ« ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ »ﻳ‪‬ﺮﮔَﺴ‪‬ﺖ« ﻫﻢ ﺿﺒﻂ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻳﺎ »ﻫ‪‬ﺮﮔ‪‬ﺲ«‬
‫)ﻫ‪‬ﺮﮔَﺲ( و »ﻫ‪‬ﺮﮔَﺴ‪‬ﺖ« و ﮔﻮﻳﺎ ﻛﻠﻤﺔ »ﻫﺮﮔﺰ« از ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎﺳﺖ« )‪ .(7 ،1003‬اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫و اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﺗﺎرﻳﺦ زﺑﺎن ﻧﻴﺎز دارﻳﻢ و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ در ﺗﺼﺤﻴﺢ آﺛﺎر‬
‫اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ ﺟﻠﺐ آﻧﻬﺎ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻴﻦ اﺷﻌﺎر ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪة رودﻛﻲ اﺑﻴﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد ﻛﻪ در ﻓﺼﻞﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻋﻴﻨﺎً ﺑﺎ ﻛﻤﻲ‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﻳﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﺼﺮع ﺗﻜﺮار ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﺗﻬﻴﻪﮔﺮان آﺛﺎر ﺷﺎﻋﺮ ﻧﻴﺰ اﺷﺎره‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ )‪ .(1 ،24 ،164‬اﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ در اﺷﻌﺎر ﺳﺨﻨﻮران ﻣﻌﺎﺻﺮ رودﻛﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲ ﺧﻮرد‬
‫ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺶ آﻧﻬﺎ ﺑﺤﺚ ﺧﺎﺻﻪ را ﻃﻠﺒﮕﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ا‪‬دﻻل ﺳﺨﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﻌﺮ زﻳﺮ روي ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫ﻫﻤﻲ ﺑﻜﺸﺘﻲ ﺗﺎ در ﻋﺪو ﻧﻤــــﺎﻧﺪ ﺷــــﺠﺎع‬
‫ﻫﻤﻲ ﺑـﺪادي ﺗــــﺎ در وِﻻ ﻧﻤـــــﺎﻧﺪ ﻓﻘـــﻴﺮ‬
‫ﺑﺴﺎ ﻛـﺴﺎ ﻛﻪ ﺑﺮه ﺳﺖ و ﻓﺮﻫﺸﻪ ﺑﺮ ﺧﻮاﻧﺶ‬
‫ﺑﺴﺎ ﻛﺴﺎ ﻛﻪ ﺟﻮﻳﻦ ﻧﺎن ﻫﻤـــــﻲ ﻧﻴﺎﺑﺪ ﺳﻴﺮ‬
‫ﻣﺒﺎدرت ﻛـــﻦ و ﺧﺎﻣــــﻮش ﻣﺒﺎش ﭼﻨﺪﻳﻨﺎ‬
‫اﮔﺮت ﺑﺪره رﺳﺎﻧﺪ ﻫﻤﻲ ﺑﻪ ﺑﺪر ﻣﻨﻴﺮ )‪(1,220‬‬
 ‫‪٣‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺨﺔ ﻣﺬﻛﻮر ﻋﺎري از ﺧﻄﺎ ﻧﺴﻴﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻋﺪو«‪» ،‬و‪‬ﻻ« )دوﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻳﺎر( و »ﻓَﺮَﺧْﺸﻪ« )ﻧﺎن ﻛﻮﭼﻚ ﭘﺮﻣﻐﺰ ﭘﺴﺘﻪ و ﻟﻮزﻳﻨﻪ؛ ﻛﻠﻮﭼﺔروﻏﻨﻴﻦ ورﻗﻴﻦ ﻟﻮزﻳﻨﻪ دار( ﺳﻬﻮاً‬
‫ﻛﻠﻤﻪ ﻫﺎي »ﻋﺪو«‪» ،‬وِﻻ« و »ﻓَﺮﻫ‪‬ﺸﻪ« ﺛﺒﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬وارﻳﺎﻧﺖ درﺳﺖ ﺷﻌﺮ در ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻠﻴﻞ‬
‫ﺧﻄﻴﺐ رﻫﺒﺮ و اﺳﺘﺎد ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﺔ زﻳﺮ آﻣﺪه‪:‬‬
‫ﻫﻤﻲ ﺑﻜﺸــــﺘﻲ ﺗـــــﺎ در ﻋﺪو ﻧﻤﺎﻧﺪ ﺷﺠﺎع‬
‫ﻫﻤﻲ ﺑـــــﺪادي ﺗﺎ در وﻻ ﻧﻤـــــﺎﻧﺪ ﻓﻘــــﻴﺮ‬
‫ﺑﺴﺎ ﻛﺴﺎ ﻛﻪ ﺑﺮه اﺳﺖ و ﻓﺮﺧﺸﻪ ﺑﺮ ﺧﻮاﻧﺶ‬
‫ﺑﺴﺎ ﻛﺴﺎ ﻛﻪ ﺟﻮﻳﻦ ﻧﺎن ﻫﻤﻲ ﻧﻴــــــﺎﺑﺪ ﺳﻴﺮ‬
‫ﻣﺒﺎدرت ﻛﻦ و ﺧﺎﻣــــﻮش ﻣﺒﺎش ﭼﻨــــﺪﻳﻨﺎ‬
‫اﮔﺮت ﺑﺪره رﺳﺎﻧﺪ ﻫﻤﻲ ﺑﻪ ﺑﺪر ﻣﻨﻴﺮ )‪7,1001‬؛ ‪(11,21‬‬
‫ﺑﻴﺖ دوم در ﻓﺼﻞ »اﺑﻴﺎت ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ« ﺑﻪ ﮔﻮﻧﺔ ذﻳﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺴﺎ ﻛﺴﺎ ﻛﻪ ﺟﻮﻳﻦ ﻧـــــﺎن ﻫﻤﻲ ﻧﻴﺎﺑﺪ ﺳﻴﺮ‬
‫ﺑﺴﺎ ﻛﺴﺎ ﻛﻪ ﺑﺮه ﺳﺖ و ﺑﺮﺧﺸﻪ ﺑﺮ ﺧﻮاﻧﺶ )‪7,1060‬؛ ‪(1,291‬‬
‫در ﻛﺘﺎب »اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ رودﻛﻲ« ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺖ ﻣﺬﻛﻮر ﺧﻄﺎ آﻣﺪه و ﮔﻮﻳﺎ ﻣﺘﻦ درﺳﺖ ﺧﻄﺎ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺴﺎ ﻛﺴﺎ ﻛﻪ ﺟﻮﻳﻦ ﻧﺎن ﻫﻤـــــﻲ ﻧﻴﺎﺑﺪ ﺳﻴﺮ‬
‫ﺑﺴﺎ ﻛﺴﺎ ﻛﻪ ﺑﺮه ﺳﺖ و ﺑﺮﺧﺸﻪ ﺑﺮ ﺧﻮاﻧﺶ )‪(5,191‬‬
‫ﺑﻴﺖ آﺧﺮ ﺷﻌﺮ ﻧﻴﺰ در ﻓﺼﻞ ﻣﺬﻛﻮر ﺑﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﺼﺮع آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﮔﺮت ﺑﺪره رﺳــــﺎﻧﺪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﺪر ﻣﻨﻴﺮ‬
‫ﻣﺒﺎدرت ﻛﻦ و ﺧﺎﻣﻮش ﻣﺒﺎش ﭼﻨﺪﻳﻨﺎ )‪(1,276‬‬
‫در ﻧﺴﺨﺔ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﺑﻴﺖ ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﺔ زﻳﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬
‫اﮔـــﺮت ﺑﺪر رﺳﺎﻧﺪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﺪر ﻣﻨﻴﺮ‬
‫ﻣﺒﺎدرت ﻛﻦ و ﺧﺎﻣﻮش ﻣﺒﺎش ﭼﻨﺪﻳﻨﺎ )‪(7,1048‬‬
 ‫‪٣‬‬

‫ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺎ در ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎي ﺑﻌﺪي و ﻋﻠﻤﻲ و اﻧﺘﻘﺎدي از ﺗﻜﺮار ﭘﺮاﺧﺘﻼف اﺑﻴﺎت رودﻛﻲ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮد‪ .‬زﻳﺮا ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﻬﻴﺔ ﻣﺘﻦ اﺑﻴﺎت ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪة اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ را از ﺟﻬﺖ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎد و‬
‫از ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻢ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫در »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« ﺷﻌﺮي ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻲ ﻗﻴﻤﺖ اﺳﺖ ﺷﻜّﺮ از آن دو ﻟﺒﺎن اوي‬
‫ﻗﺎﺻﺪ ﺷﺪ از دو زﻟﻔﺶ ﺑﺎزار ﺷﺎﻫــﺒﻮي‬
‫اﻳﻦ اﻳﻔﺪه ﺳﺮي ﺑﻪ ﭼﻪ ﻛﺎر آﻳﺪ‪ ،‬اي ﻓﺘﻲ؟‬
‫در ﺑﺎب داﻧﺶ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻴﻬﻮده ﻣﮕﻮي!‬
‫ﺗﺎ ﺻﺒﺮ را ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ ﺷـــــــﻜﺮ‬
‫ﺗﺎ ﺑﻴﺪ را ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻮ ﭼﻮ دارﺑﻮي )‪(1,257‬‬
‫در ﻧﺴﺨﺔ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ وارﻳﺎﻧﺖ درﺳﺖ ﺷﻌﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ )‪ .(7,1035‬ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺸﺖ ﻛﻪ در »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻗﺎﺻﺪ« )در ﻣﺼﺮع دوم( و »ﺑﻮﻳﻲ« )در ﻣﺼﺮع آﺧﺮ(‬
‫اﺷﺘﺒﺎﻫﺎً ﻛﻠﻤﺔ »ﻗﺎﺻﺪ« و »ﺑﻮ« ﺛﺒﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﺸﺮ ﻛﺘﺎب رخ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻜﻞ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻴﺖ اول در ﻓﺼﻞ »ﺑﻴﺖ ﻫﺎي ﭘﺮاﻛﻨﺪه از آﺛﺎر دﻳﮕﺮ رودﻛﻲ« ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻠﻴﻞ‬
‫ﺧﻄﻴﺐ رﻫﺒﺮ ﺑﻪ ﺗﻜﺮار آﻣﺪه اﺳﺖ )‪ .(11,65‬از اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺗﻜﺮار اﺑﻴﺎت در‬
‫اﻛﺜﺮ ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎي آﺛﺎر رودﻛﻲ ﺟﺎي دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺼﺮع دوم در ﻧﺴﺨﺔ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﺔ زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻳﻦ اﻳﻐﺪه ﺳﺮي ﺑﻪ ﭼﻪ ﻛﺎر آﻳﺪ‪ ،‬اي ﻓﺘﻲ‬
‫در ﺑﺎب داﻧﺶ اﻳﻦ ﺳــﺨﻦ ﺑﻴﻬﻮده ﻣﮕﻮي )‪(7,1035‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ واژة »اﻳﻔﺪه ﺳﺮي« و »اﻳﻐﺪه ﺳﺮي« ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ را دارﻧﺪ و دو ﮔﻮﻧﺔ ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻫﺎي ﻛﻬﻦ ﻳﻜﻲ را ﻗﺒﻮل ﻛﺮد‪.‬‬
 ‫‪٣٧‬‬

‫در »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« ﺷﻌﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪن ﻳﻚ ﺣﺮف ﺳﺒﺐ رخ دادن ﺧﻄﺎ ﮔﺸﺘﻪ‪:‬‬
‫ﭼﻮن ﺗﻮ ﻳﻜﻲ ﺳ‪‬ﻔﻠﺖ و دون و ژﻛﻮر‬ ‫ﭼﺮخ ﻓﻠﻚ ﻫﺮﮔـــﺰ ﭘﻴــــﺪا ﻧﻜﺮد‬
‫ﺑﺮ ﻧﻜﻨﺪ ﺳﺮ ز ﻗﻴﺎﻣﺖ ز ﮔـــــــﻮر )‪(1,219‬‬ ‫ﺧﻮاﺟﻪ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ از ﻧﻨـــــــﮓ ﺗﻮ‬
‫در ﻣﺼﺮع دوم ﺑﻪ ﺟﺎي ﻛﻠﻤﺔ »ﺳﻔﻠﺔ« واژة »ﺳﻔﻠﺖ و« ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺷﻜﻞ درﺳﺖ ﺷﻌﺮ در‬
‫ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ )‪12,40‬؛ ‪6,224‬؛ ‪.(7,1000‬‬
‫در »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« ﺷﻌﺮي ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻪ دور ﻋﺪل ﺗﻮ در زﻳﺮ ﭼـــــــﺮخ ﻣﻴﻨﺎﻳﻲ‬
‫ﭼﻨﺎن ﮔﺮﻳﺨﺖ ز دﻫﺮ دو رﻧﮓ رﻧﮓ ﻓﺘﻮر‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎز ﺷﺎﻧﻪ ﻛﻨﺪ ﻫﻤــــﭽﻮ ﺑﺎد ﺳﻨـــﺒﻞ را‬
‫ﺑﻪ ﻧﻴﺶ ﺟﻨﮕﻞ ﺧﻮﻧـــــﺮﻳﺰ ﺗﺎرك ﻋﺼﻔﻮر )‪(1,211‬‬
‫در ﺳﻄﺮ آﺧﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي واژة »ﭼ‪‬ﻨﮕُﻞ« ﺳﻬﻮاً »ﺟﻨﮕﻞ« آﻣﺪه‪ ،‬ﻣﻌﻨﻲ ﺷﻌﺮ را ﺧﻠﻠﺪار ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻓﺼﻞ »ﻗﻄﻌﻪﻫﺎ« ﭘﺎرهﻫﺎي ﺷﻌﺮﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻛﺘﺎب »ﺷﻌﺮ رودﻛﻲ« ﭼﻬﺎر ﺳﻄﺮ اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ‬
‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﺔ زﻳﺮ آﻣﺪه‪:‬‬
‫دروازه د‪‬رِواز ﻓــﺮو ﮔﺸـــــﺖ و ﺑﺮآﻣﺪ‬
‫ﺑﻴﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑـــﺎر ﻓﺮود آﻳﺪ دﻳﻮار‬
‫دﻳﻮار ﻛﻬﻦ ﮔﺸﺘﻪ ﻧﭙــــﺮدازد ﭘﺎزﻳـــــﺮ‬
‫ﻳﻚ روز ﻫﻤﻪ ﭘﺴﺖ ﺷﻮد‪ ،‬رﻧﺠﺶ ﺑﮕﺬار )‪(12,38‬‬
‫در »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« ﺗﻌﺪاد اﺑﻴﺎت اﻳﻦ ﺷﻌﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اي ﻋﺎﺷـــــﻖ دﻟـــــﺪاده ﺑـــــﺪﻳﻦ ﺟـــــﺎي ﺳـــــﭙﻨﺠﻲ‬
‫ﻫﻤﭽـــﻮن ﺷـــﻤﻨﻲ ﺷـــﻴﻔﺘﻪ ﺑـــﺮ ﺻـــﻮرت ﻓﺮﺧـــﺎر‬
‫اﻣــــﺮوز ﺑــــﻪ اﻗﺒــــﺎل ﺗــــﻮ‪ ،‬اي ﻣﻴــــﺮ ﺧﺮاﺳــــﺎن‬
‫ﻫــــﻢ ﻧﻌﻤــــﺖ و ﻫــــﻢ روي ﻧﻜــــﻮ دارم و ﺳ‪‬ــ ـﻴ‪‬ﺎر‬
 ‫‪٣٨‬‬

‫دروازه درِواز ﻓــــــــﺮو ﮔــــــــﺸﺖ و ﺑﺮآﻣــــــــﺪ‬

‫ﺑـــﻴﻢ اﺳـــﺖ ﻛـــﻪ ﻳـــﻚ ﺑـــﺎر ﻓـــﺮو آﻳـــﺪ دﻳـــﻮار‬
‫دﻳــــﻮار ﻛﻬــــﻦ ﮔــــﺸﺘﻪ ﺑﭙــــﺮدازد ﺑــــﺎ دﻳــــﺰ‬
‫ﻳـــﻚ روز ﻫﻤـــﻪ ﭘ‪‬ـــﺸﺖ ﺷـــﻮد‪ ،‬رﻧﺠـــﺶ ﺑﮕـــﺬار‬
‫آن ﺣ‪‬ﺠـــــﺶ ز ﮔـــــﺮدﻧﺶ درآوﻳﺨﺘـــــﻪ ﮔـــــﻮﻳﻲ‬
‫ﺧﻴﻜـــﻲ اﺳـــﺖ ﭘـــﺮ از ﺑـــﺎد در او رﻳﺨﺘـــﻪ از ﺑـــﺎر‬
‫آن ﻛــﻦ ﻛــﻪ در اﻳــﻦ وﻗــﺖ ﻫﻤــﻲ ﻛــﺮدي ﻫــﺮ ﺳــﺎل‬
‫ﺧَﺰْﭘـــﻮش و ﺑـــﻪ ﻛﺎﺷـــﺎﻧﻪ رو از ﺻ‪‬ـــﻔّﻪ و ﻓَـــﺮْوار‬
‫ﻳـــﺎد آري و داﻧـــﻲ ﻛـــﻪ ﺗـــﻮﻳﻲ زﻳـــﺮك و ﻧـــﺎدان‬
‫ور ﻳــﺎد ﻧــﺪاري ﺗــﻮ ﺳــﮕﺎﻟﺶ ﻛــﻦ و ﻳــﺎد آر )‪(1,214‬‬
‫در ﻣﺼﺮع دوم ﺑﻪ ﺟﺎي »اﻗﺒﺎلِ« ﺳﻬﻮاً »اﻗﺒﺎل و« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺼﺮع ﭘﻨﺠﻢ ﺷﻌﺮ ﻓﻮق و‬
‫ﻣﺼﺮع اول ﻧﺴﺨﺔ ﻳﻜﻢ واژة »درواز« آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬زﻳﺮا در »ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ« و ﻫﻢ »ﻓﺮﻫﻨﮓ زﺑﺎن ﺗﺎﺟﻴﻜﻲ« اﻳﻦ واژه ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ .‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺷﻜﻞ درﺳﺖ‬
‫ﻛﻠﻤﻪ »درﻳﻮاس« اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﭼﻬﺎرﭼﻮﺑﺔ در‪ ،‬ﻗﺎﻟﺐ در؛ ﭼﻮﺑﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ در ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‬
‫ﺗﺎ در ﮔﺸﺎده ﻧﺸﻮد« )‪9,330‬؛ ‪ (6,88‬اﺳﺖ‪» .‬درواز« ﺷﻜﻞ ﻛﻮﺗﺎه ﺷﺪة »دروازه« )در ﺑﺰرگ‬
‫دوﻃﺒﻘﻪ( اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﮕﺎه ﺑﻴﺖ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ زﻳﺮ ﻣﻲ ﺗﻮان آورد‪:‬‬
‫دروازه درﻳﻮاس ﻓﺮو ﮔﺸﺖ و ﺑﺮآﻣﺪ‬
‫ﺑﻴﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﺒﺎره ﻓﺮود آﻳﺪ دﻳﻮار )رك‪6,88 :‬؛ ‪.(9,328‬‬
‫ﺑﻴﺖ ﭼﻬﺎرم »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« ﻧﻴﺰ ﺑﻲ ﺧﻄﺎ ﻧﻴﺴﺖ و از ﻣﺘﻨﻲ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب »ﺷﻌﺮ‬
‫رودﻛﻲ« آﻣﺪه اﺳﺖ ﻓﺮق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﺧﺘﻼف ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎ ﺑﻴﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻫﺎي ﺑﭙﺮدازد‪-‬ﻧﭙﺮدازد‪ ،‬ﺑﺎ دﻳﺰ‪-‬‬
‫ﭘﺎزﻳﺮ‪ ،‬ﭘﺸﺖ‪ -‬ﭘﺴﺖ و رﻧﺠﺶ‪ -‬رﻧﺠﺶ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد واژة اول ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑﻴﺖ »ﻧﭙﺮدازد« ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ .‬واژة »ﭘﺮداﺧﺘﻦ«‬
‫در ﺑﻴﺖ ﻣﺬﻛﻮر ﻣﻌﻨﻲ »ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ .‬داﺷﺘﻦ؛ ﺗﻜﻴﻪ ﻧﻤﻮدن« دارد )‪» .(6,192‬دﻳﺰ )ﻳﺎ دز(« ﻣﻌﻨﻲ »ﻗﻠﻌﻪ‪،‬‬
 ‫‪٣٩‬‬

‫ﺣﺼﺎر« را داﺷﺘﻪ ﺑﺎ ﺑﻴﺖ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﺷﻜﻞ ﺻﺤﻴﺢ واژه ﺷﺎﻳﺪ »ﭘﺎزﻳﺮ« )ﭼﻮﺑﻲ ﻛﻪ زﻳﺮ ﺳﻘﻒ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﻳﺎ ﭘﻬﻠﻮي دﻳﻮار رﺧﻨﻪ و ﺧﻤﻴﺪه اﺳﺘﻮار ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻛﻪ ﻧﻴﻔﺘﺪ‪ .‬ﺗﻴﺮگ‪ ،‬ﺗﻜﻴﻪ ﮔﺎه ‪ (6,197-‬اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻛﺘﺎﺑﺖ و ﻧﺎروﺷﻨﻲ ﺧﻂ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎً »ﺑﺎ دﻳﺰ« ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺎ‬
‫آﻣﺪن واژة »ﭘﺴﺖ« ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻳﻜﺴﺎن ﺷﺪن‪ ،‬اﻓﺘﺎدن« را دارد )‪ ،(6,193‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﻠﻤﺔ‬
‫»ﭘﺸﺖ« ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻴﺖ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻨﻲ دارد‪:‬‬
‫دﻳﻮار ﻛﻬﻨﻪ ﺷﺪه را ﺗﻜﻴﻪ ﮔﺎه )ﭘﺎزﻳﺮ( ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ از اﻓﺘﺎدن ﺑﺎز دارد و ﺧﻮاه و ﻧﺎﺧﻮاه ﻳﻚ‬
‫روز اﻓﺘﺎدن آن )ﭘﺴﺖ ﺷﺪن آن( ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ رو ﻧﺒﺎﻳﺪ رﻧﺞ ﺑﻴﻬﻮده ﻛﺸﻴﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﺴﺨﺔ اﺳﺘﺎد ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﺷﻌﺮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻫﻤﮕﻲ ﺳﻪ ﺑﻴﺖ دارد و از ﻧﺴﺨﺔ ﻣﺬﻛﻮر ﺑﻲ ﻓﺮق ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬
‫دروازه درﻳﻮاز ﻓﺮو ﮔﺸـــﺖ و ﺑـــــــﺮآﻣﺪ‬
‫ﺑﻴﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑﺎر ﻓــــﺮود آﻳﺪ دﻳـــﻮار‬
‫آن ﺧَﺠ‪‬ﺶ ز ﮔﺮدﻧـﺶ درآوﻳﺨـــﺘﻪ ﮔــﻮﻳﻲ‬
‫ﺧﻴﻜﻲ اﺳﺖ ﭘﺮ از ﺑـﺎده درآوﻳﺨــــﺘﻪ از ﺑﺎر‬
‫آن ﻛﻦ ﻛﻪ در اﻳﻦ وﻗﺖ ﻫﻤﻲ ﻛﺮدي ﻫﺮ ﺳﺎل‬
‫ﺧَﺰ ﭘﻮش و ﺑﻪ ﻛﺎﺷﺎﻧﻪ رو از ﺻ‪‬ﻔّﻪ و ﻓَﺮْوار )‪(7,999‬‬
‫ﺑﻴﺖ دوم در »ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ« ﻧﻴﺰ ذﻳﻞ ﻛﻠﻤﺔ »ﺧﻴﻚ« ﺑﻪ ﮔﻮﻧﺔ ﻓﻮق آﻣﺪه‬
‫)‪ .(6,259‬از ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ اﺑﻴﺎت ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ در »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« ﺑﻪ ﺟﺎي »ﺧَﺠ‪‬ﺶ«‬
‫اﺷﺘﺒﺎﻫﺎً »ﺣ‪‬ﺠﺶ« و ﺑﻪ ﺟﺎي »ﺑﺎده« ﻛﻠﻤﺔ »ﺑﺎد« آﻣﺪه‪ ،‬ﻣﻌﻨﻲ را ﺧﻠﻞدار ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﺎد ﺳﻌﻴﺪ‬
‫ﻧﻔﻴﺴﻲ در ﻣﻮرد واژة »ﺧﺠﺶ« ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫»ﺧَﺠ‪‬ﺶ‪ -‬ﭼﻴﺰي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﺧﺘﻼن و ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ و ﺣﻮاﻟﻲ آن ﺑﺮ ﮔﺮدن ﻣﺮدم ﺑﺮوﻳﺪ و دردي‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺮﻳﺪن آن را ﺧﻄﺮ اﺳﺖ‪ (7,999) «...‬و ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻨﻲ را »ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ« ذﻳﻞ واژة‬
‫»ﺧﺠﺶ« ﺗﻜﺮار ﻣﻲ ﺳﺎزد و ﺑﺮاي ﺷﺎﻫﺪ ﺑﻴﺖ ﻣﺬﻛﻮر آﻣﺪه اﺳﺖ )‪.(6,259‬‬
 ‫‪٠‬‬

‫ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺷﻌﺮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ در »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« ﻫﻔﺖ ﺑﻴﺖ‪ ،‬در ﻧﺴﺨﺔ ﺳﻌﻴﺪ‬
‫ﻧﻔﻴﺴﻲ ﺳﻪ ﺑﻴﺖ و در ﻛﺘﺎب »ﺷﻌﺮ رودﻛﻲ« دو ﺑﻴﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﺧﺘﻼف ﺗﻌﺪاد اﺑﻴﺎت در ﻧﺴﺨﻪ‬
‫ﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ﺑﻴﺘﻬﺎﻳﻲ ﺟﺎي دارﻧﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮي آن را ﻧﺪارد و ﻳﺎ ﺑﻴﺘﻬﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﻋﻴﻦ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻟﺤﺎظ‬
‫ﺗﻌﺪاد اﺑﻴﺎت ﺷﻌﺮ ﻧﺴﺨﺔ »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻴﺖ ﻫﺎي دوم‪ ،‬ﺳﻮم‪ ،‬ﭼﻬﺎرم و‬
‫ﭘﻨﺠﻢ آن ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺘﻦ »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« را ﭼﻮن ﻧﺴﺨﺔ اﺳﺎس و ﻧﺴﺨﺔ ﺳﻌﻴﺪ‬
‫ﻧﻔﻴﺴﻲ‪ ،‬ﻛﺘﺎب »ﺷﻌﺮ رودﻛﻲ« و اﺑﻴﺎت ﺷﺎﻫﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ را ﭼﻮن ﻧﺴﺦ ﻓﺮﻋﻲ در ﻧﻈﺮ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬در اﻳﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﻌﺪ از ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ و ﺗﺼﺤﻴﺢ اﺑﻴﺎت ﺷﻌﺮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ را ﺑﻪ ﻃﻮر زﻳﺮ ﻣﻲ ﺗﻮان آورد‪:‬‬
‫اي ﻋﺎﺷـــﻖ دﻟـــﺪاده ﺑـــﺪﻳﻦ ﺟـــﺎي ﺳـــﭙﻨﺠﻲ‬
‫ﻫﻤﭽــﻮن ﺷــﻤﻨﻲ ﺷــﻴﻔﺘﻪ ﺑــﺮ ﺻــﻮرت ﻓﺮﺧــﺎر‬
‫اﻣـــﺮوز ﺑـــﻪ اﻗﺒـــﺎل ﺗـــﻮ اي ﻣﻴـــﺮ ﺧﺮاﺳـــﺎن‬
‫ﻫـــﻢ ﻧﻌﻤـــﺖ و ﻫـــﻢ روي ﻧﻜـــﻮ دارم و ﺳـــﻴﺎر‬
‫دروازه درﻳــــﻮاس ﻓــــﺮو ﮔــــﺸﺖ و ﺑﺮآﻣــــﺪ‬
‫ﺑــﻴﻢ اﺳــﺖ ﻛــﻪ ﻳﻜﺒــﺎره ﻓــﺮود آﻳــﺪ دﻳــﻮار‬
‫دﻳــــﻮار ﻛﻬــــﻦﮔــــﺸﺘﻪ ﻧﭙــــﺮدازد ﭘــــﺎزﻳﺮ‬
‫ﻳــﻚ روز ﻫﻤ ـﻪ ﭘــﺴﺖ ﺷــﻮد‪ ،‬رﻧﺠــﺶ ﺑﮕــﺬار‬
‫آن ﺧﺠـــﺶ ز ﮔـــﺮدﻧﺶ درآوﻳﺨﺘـــﻪ ﮔـــﻮﻳﻲ‬
‫ﺧﻴﻜــﻲ اﺳــﺖ ﭘــﺮ از ﺑــﺎده در او رﻳﺨﺘــﻪ از ﺑــﺎر‬
‫آن ﻛﻦ ﻛﻪ در اﻳﻦ وﻗﺖ ﻫﻤـﻲ ﻛـﺮدي ﻫـﺮ ﺳـﺎل‬
‫ﺧــﺰ ﭘــﻮش و ﺑــﻪ ﻛﺎﺷــﺎﻧﻪ رو از ﺻــﻔﻪ و ﻓــﺮوار‬
‫ﻳــﺎد آري و داﻧــﻲ ﻛــﻪ ﺗــﻮﻳﻲ زﻳــﺮك و ﻧــﺎدان‬
‫ور ﻳــﺎد ﻧــﺪاري ﺗــﻮ ﺳــﮕﺎﻟﺶ ﻛــﻦ و ﻳــﺎد آر‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ ادﻋﺎي آن را ﻧﺪارﻳﻢ ﻛﻪ اﺻﻞ ﺷﻌﺮ اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻓﻮق ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا‬
‫ﺑﻴﻦ اﺑﻴﺎت ﺷﻌﺮ ﻗﺮاﺑﺖ ﻣﻀﻤﻮن ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺷﺎﮔﺮداﻧﺔ ﺧﻮﻳﺶ را‬
‫ﺑﻴﺎن داﺷﺘﻴﻢ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻬﻴﺔ ﻣﺘﻦ ﻫﺎي اﻧﺘﻘﺎدي و ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﺑﻪ ﻛﺎر آﻳﺪ‪.‬‬
 ‫‪١‬‬

‫ﺑﺤﺚ در اﻃﺮاف اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ ﺑﺴﻴﺎرﻧﺪ‪ .‬اﺧﺘﻼف اﺑﻴﺎت و ﻧﺴﺦ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮاﻧﻨﺪه‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان را ﻧﻴﺰ در ﺗﺤﻴ‪‬ﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺧﻮﻳﺶ را ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺗﺼﺤﻴﺢ‬
‫ﭼﻨﺪ ﺑﻴﺖ ﺑﻴﺎن ﺳﺎزﻳﻢ‪.‬‬

‫»ﭘﺎيِ دار«‪» ،‬ﭘﺎﻳﺪار« ﻳﺎ »ﭘﺎﻳﺪان«‬

‫در »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« ﺷﻌﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻓﺮق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭼﻮن ﺳﺘﺎره ﺑـــــﺮ زﻣﻴﻦ از آﺳﻤﺎن‬ ‫ﻳﺨﭽﻪ ﻣﻲ ﺑﺎرﻳﺪ از اﺑﺮ ﺳـــــــﻴﺎه‬
‫آﺷﻜﻮﻫﻴﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ ﻫﻤﭽﻨﺎن )‪(1,242‬‬ ‫ﭼﻮن ﺑﮕﺮدد ﭘــﺎي او از ﭘــــﺎي دار‬
‫در ﻣﺼﺮع آﺧﺮ واژة »اﺷﻜﻮﻫﻴﺪه« آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ و ﺷﻜﻞ درﺳﺖ ﻛﻠﻤﻪ‬
‫»آﺷﻜﻮﺧﻴﺪه« )ﻟﻐﮋﻳﺪن‪ ،‬ﻟﻐﮋﻳﺪه اﻓﺘﺎدن( اﺳﺖ‪ .‬در ﻛﺘﺎب »ﺷﻌﺮ رودﻛﻲ« ﺷﻌﺮ ﻣﺬﻛﻮر ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﭼﻨﻴﻦ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻮن ﺳﺘﺎره ﺑﺮ زﻣﻴﻦ از آﺳﻤﺎن‬ ‫ﻳﺨﭽﻪ ﻣﻲ ﺑﺎرﻳﺪ از اﺑﺮ ﺳــﻴﺎه‬
‫* * *‬

‫آﺷﻜﻮﺧﻴﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ ﻫﻤﭽﻨﺎن )‪(12,42‬‬ ‫ﭼﻮن ﺑﮕــــﺮدد ﭘﺎي او از ﭘﺎﻳــــﺪار‬

‫در »ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ« ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺖ دوم ذﻳﻞ واژة »آﺷﻜﻮﺧﻴﺪه« ﻋﻴﻨﺎً ﺗﻜﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫)‪.(6,187‬‬
‫در ﺑﻴﺖ ﻧﺨﺴﺖ اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ ﺑﺎرﻳﺪن ﻳﺨﭽﻪ )ﺗﮕﺮگ‪ ،‬ﺑﺎراﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻳﺦ ﻣﻲ ﺑﺎرد‪ ،‬ژاﻟﻪ( را از‬
‫اﺑﺮ ﺳﻴﺎه ﺑﻪ رﻳﺰش ﺳﺘﺎره ﻫﺎي آﺳﻤﺎن ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه و ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﻴﺖ دوم واژهﻫﺎي »ﭘﺎي دار« و »ﭘﺎﻳﺪار« ﺳﺒﺐ اﺧﺘﻼف ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬واژة‬
‫»ﭘﺎﻳﺪار« در »ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ« ﻣﻌﻨﻲ »ﻗﻮت‪ ،‬ﻗﺪرت‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ؛ اﺳﺘﻮاري« را دارد و ﺑﺮاي‬
‫ﺷﺎﻫﺪ ﺑﻴﺖ دوم ﺷﻌﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ )‪ .(6,197‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺬﻛﻮر ذﻳﻞ واژه ﻫﺎي‬
‫»ﭘﺎﻳﺪان« و »ﺷﻜﻮﻫﻴﺪن« وارﻳﺎﻧﺖ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺖ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲ رﺳﺪ‪:‬‬
 ‫‪٢‬‬

‫ﺧﻮد ﺷﻜﻮﺧﻴﺪن ﺑﻤﺎﻧﺪ ﻫﻤﭽﻨﺎن )‪.(6,197 ،289‬‬ ‫ﭼﻮن ﺑﮕـﺮدد ﭘﺎي او از ﭘﺎﻳﺪان‬
‫وارﻳﺎﻧﺖ ﺑﺎﻻ از ﻧﮕﺎه وزن ﺧﻠﻠﻲ ﺑﻪ ﺷﻌﺮ وارد ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ‬
‫و ﺻﺤﻴﺢ را ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮ ﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻛﻠﻤﺔ »دار« در ﻟﻐﺖ »درﺧﺖ‪ ،‬ﺗﻨﺔ درﺧﺖ« ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺮاد از »ﭘﺎيِ دار« ﻫﻤﺎﻧﺎ زﻳﺮ‪ ،‬ﺑﻴﺦ درﺧﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه‪ ،‬در ﺑﻴﺖ دوم ﻧﻴﺰ ﺗﺼﻮﻳﺮ زﻳﺒﺎ و ﺗﺸﺒﻴﻪ ﺟﺎﻟﺐ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ‬
‫ﻟﻐﮋﻳﺪن ﭘﺎي او »ﻳﺨﭽﻪ« را از ﭘﺎي دار )ﺑﻴﺦ درﺧﺖ( ﺑﻪ ﺷﺨﺺ آﺷﻜﻮﺧﻴﺪه )ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺶ ﺑﻪ ﭼﻴﺰي‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد و ﺑﺮ اﻧﮕﺸﺖ ﺑﺎﻳﺴﺘﺪ و ﺧﻮد را از اﻓﺘﺎدن ﻧﮕﺎه دارد( ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺎ »ﭘﺎيِ دار«‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺘﻦ درﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻮاﻓﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻜﻞ ﺻﺤﻴﺢ ﺷﻌﺮ ﺷﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﭼﻮن ﺳﺘﺎره ﺑﺮ زﻣﻴﻦ از آﺳﻤﺎن‬ ‫ﻳﺨﭽﻪ ﻣﻲ ﺑﺎرﻳﺪ از اﺑﺮ ﺳـــﻴﺎه‬
‫آﺷﻜﻮﺧﻴﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ ﻫﻤﭽــــﻨﺎن‬ ‫ﭼﻮن ﺑﮕﺮدد ﭘﺎي او از ﭘـﺎي دار‬

‫»ﻧﺎنِ ﺳ‪‬ﻤﻴﻦ« ﻳﺎ »ﻧﺎن ﺷَﻤ‪‬ﺪ«‬

‫ﺿﻤﻦ ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي اﺷﻌﺎر ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪة ﺳﻠﻄﺎن ﺷﺎﻋﺮان‪ ،‬ﺷﻌﺮ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﭼﺸﻢ رﺳﻴﺪ‬
‫ﻛﻪ وارﻳﺎﻧﺘﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دارد‪ .‬در ﻛﺘﺎب »ﺷﻌﺮ رودﻛﻲ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮔﺮدﺳﺮﻳﻦ ﺧﻮاﻫـــﻲ و ﺑﺎرك ﻣﻴـــﺎن‬ ‫ﺧًﻠﱡﺨﻴﺎن ﺧﻮاﻫﻲ و ﺟ‪‬ﻤ‪‬ـﺎش ﭼﺸـــــﻢ‬
‫ﻧﺎن ﺷﻤﺪ ﺧﻮاﻫﻲ‪ ،‬ﮔﺮد ﻛﻼن )‪(12,40‬‬ ‫ﻧﺎﻧﻚ ﻛﺸﻜـــﻴﻨﺖ روا ﻧﻴﺴـــﺖ ﻧﻴﺰ‬
‫در »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« وارﻳﺎﻧﺖ دﻳﮕﺮ ﺷﻌﺮ ﻣﺬﻛﻮر ﺛﺒﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﻄﺮ اول‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي »ﺧَﻠّﻮﺧﻴﺎن« )ﻣﺮاد دﺧﺘﺮان زﻳﺒﺎ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻤﺎل( اﺷﺘﺒﺎﻫﺎً »ﺣﻠﻮﺧﻴﺎن« ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮔﺮدﺳ‪‬ﺮﻳﻦ ﺧﻮاﻫﻲ و ﺑــــــــﺎرك ﻣﻴﺎن‬ ‫ﺣﻠﻮﺧﻴـــــــﺎن ﺧﻮاﻫﻲ و ﺟ‪‬ﻤ‪‬ﺎش ﭼﺸﻢ‬
‫ﻧﺎن ﺳﻤﻴﻦ ﺧﻮاﻫﻲ ﮔﺮد و ﻛﻼن )‪(1,243‬‬ ‫ﻛﺸﻜﻴﻦ ﻧــــــــﺎﻧﺖ ﻧﻜﻨــــــﺪ آرزوي‬
‫ﺑﻴﺖ اول در »ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ« ذﻳﻞ واژه ﻫﺎي »ﺧﻠﻮخ«‪» ،‬ﺟﻤﺎش ﭼﺸﻢ«‪،‬‬
‫»ﮔﺮدﺳ‪‬ﺮﻳﻦ« و »ﺑﺎرك ﻣﻴﺎن« ﻋﻴﻦ ﻧﺴﺨﺔ ﻓﻮق آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻮدن آن ﻣﺎ را ﺷﻜﻲ‬
 ‫‪٣‬‬

‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻴﺖ دوم‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﻛﻠﻤﻪﻫﺎي »ﻛﺸﻜﻴﻦ« )ﻧﺎن ﺟﻮﻳﻦ(‪» ،‬ﻧﺎن« و »ﺳﻤﻴﻦ« )ﻧﺎن ﺳﺘﺒﺮ( ﺑﻪ ﮔﻮﻧﺔ‬
‫زﻳﺮ آﻣﺪه‪:‬‬
‫ﻧﺎن ﺳﻤﻴﻦ ﺧﻮاﻫﻲ ﮔﺮد و ﻛﻼن‬ ‫ﻛﺸﻜﻴﻦ ﻧﺎﻧﺖ ﻧﻜﻨـــــﺪ آرزو‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ذﻳﻞ واژة »ﻧﺎﻧﻚ« وارﻳﺎﻧﺖ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺖ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺟﺎي دارد‪:‬‬
‫ﻧﺎن ﺷﻤﺪ ﺧﻮاﻫﻲ ﮔﺮد و ﻛﻼن )‪(6,175‬‬ ‫ﻧﺎﻧﻚ ﻛﺸﻜﻴﻨﺖ روا ﻧﻴﺴــــــــﺖ ﻧﻴﺰ‬
‫از ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي ﺑﺎﻻ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻒ »ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ« ذﻳﻞ واژه ﻫﺎي‬
‫»ﻛﺸﻜﻴﻦ«‪» ،‬ﻧﺎن« و »ﺳﻤﻴﻦ« ﻳﻚ وارﻳﺎﻧﺖ ﺑﻴﺖ و ﺿﻤﻦ ﻛﻠﻤﺔ »ﻧﺎﻧﻚ« وارﻳﺎﻧﺖ دﻳﮕﺮ آن را‬
‫آورده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪه در »ﻓﺮﻫﻨﮓ زﺑﺎن ﺗﺎﺟﻴﻜﻲ« ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ذﻳﻞ واژة‬
‫»ﺷﻤﺪ« )ﻳﻚ ﻧﻮع ﻧﺎن ﺳﻔﻴﺪ ﻛﻼن( ﺑﻴﺖ ﻓﻮق ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه ﻛﻪ ﺑﻲ ﺧﻄﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺎن ﺷﻤﺪ ﺧﻮاﻫﻲ ﮔﺮدة ﻛﻼن )‪(10,563‬‬ ‫ﻧﺎﻧﻚ ﻛﺸﻜﻴﻨﺖ روا ﻧﻴﺴــــــــﺖ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺿﻤﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻫﺎي »ﻛﺸﻜﻴﻦ« و »ﺳﻤﻴﻦ«‪ ،‬ﺑﻴﺖ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ زﻳﺮ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻛﺸﻜﻴﻦ ﻧﺎﻧﺖ ﻧﻜﻨـــــﺪ آرزو‬
‫ﻧﺎن ﺳﻤﻴﻦ ﺧﻮاﻫﻲ ﮔﺮد و ﻛﻼن )‪10,185‬؛ ‪.(9,546‬‬
‫در اﻛﺜﺮ ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎ وزن و ﻣﻌﻨﻲ ﺧﻠﻞ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﻦ »ﮔﺮد و ﻛﻼن« و »ﮔﺮد‪ ‬ﻛﻼن«‬
‫ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺪان ﻓﺮق ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﻧﺴﺨﺔ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﻣﺼﺮع آﺧﺮ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪... :‬ﻧﺎنِ )ﺳﻤﻦ( ﺧﻮاﻫﻲ‬
‫ﮔﺮد و ﻛﻼن )‪(7 ،1022-1023‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ در ﭘﺎورﻗﻲ در ﻣﻮرد واژة »ﺳ‪‬ﻤ‪‬ﻦ« )ﺳ‪‬ﻤ‪‬ﻦ( ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ...» :‬و »ﺳ‪‬ﻤ‪‬ﻦ« ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﻧﻴﺴﺖ در اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ »ﺳ‪‬ﻤ‪‬ﻦ« ﺗﺎزي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻓﺮﺑﻬﻲ ﻳﺎ ﭼﺮﺑﻲ و روﻏﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ آﻧﻜﻪ ﻫﻤﺎن ﻛﻠﻤﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺮوز »ﺳﻤﻨﻮ« ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آرد ﺟﻮ رﻳﺸﻪ ﻛﺮده«‬
‫)‪.(7,1023‬‬
 ‫‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آﻧﻜﻪ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻫﺎي »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« )‪ (1,243‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻋﺘﻤﺎدﺑﺨﺶ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺑﻴﺖ اول ﺑﻪ اﺻﻞ ﻗﺮﻳﺐ و ﺻﺤﻴﺢ داﻧﺴﺘﻦ ﻫﻤﺎن وارﻳﺎﻧﺖ ﺷﺎﻳﺪ ﺻﻮاب‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﻴﺪ دارﻳﻢ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص اﺳﺘﺎدان ﺑﺎز ﺻﺤﺒﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد‪.‬‬

‫»ﺑﻨَﮕﺮﻳﺰد« ﻳﺎ »ﺑﻨَﮕﺰﻳﺮد«‬
‫در »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« ﺷﻌﺮي ﺑﻪ ﮔﻮﻧﺔ زﻳﺮ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ وارﻳﺎﻧﺖ ﻫﺎي دﻳﮕﺮ‬
‫ﻧﻴﺰ دارد‪:‬‬
‫ﺑﻨﮕــــﺮﻳﺰد ﻛــــﺲ از ﮔﺮم آﻓﺮوﺷﻪ‬ ‫رﻓﻴﻘﺎ‪ ،‬ﭼﻨـــــــــﺪ ﮔــــﻮﻳﻲ ﻧﺸﺎﻃﺖ‬
‫ﭼﻨﺎن ﭼﻮن دردﻣﻨﺪ را ﺷﻨﻮﺷﻪ )‪(1,246‬‬ ‫ﻣـــــﺮا اﻣﺮوز ﺗﻮﺑـــــﻪ ﺳــــﻮد دارد‬
‫ﻣﺼﺮع ﻧﺨﺴﺖ اﻓﺘﺎدﮔﻲ دارد و ﺷﻜﻞ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺼﺮع ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬رﻓﻴﻘﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻳﻲ ﻛﻮ ﻧﺸﺎﻃﺖ‪...‬‬
‫در »ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ« ﺑﻴﺖ اول ذﻳﻞ واژة »آﻓﺮوﺷﻪ« ﻋﻴﻨﺎً آﻣﺪه اﺳﺖ )‪ .(6,187‬در‬
‫»ﻓﺮﻫﻨﮓ زﺑﺎن ﺗﺎﺟﻴﻜﻲ« ﻣﺼﺮع ﭼﻬﺎرم ﺷﻌﺮ ﻣﺬﻛﻮر ﺑﻪ ﺷﻜﻞ زﻳﺮ آﻣﺪه‪... :‬ﭼﻨﺎن ﭼﻮن دردﻣﻨﺪان‬
‫را ﺷﻨ‪‬ﻮﺷﻪ )‪(9,939‬‬
‫از ﻗﻴﺎس ﻧﺴﺦ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ در »دﻳﻮان اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ« ﺳﻄﺮ آﺧﺮ ﻧﻴﺰ ﺧﻄﺎ دارد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي »دردﻣﻨﺪان« اﺷﺘﺒﺎﻫﺎً »دردﻣﻨﺪ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺴﺨﺔ آﻣﺎده ﻧﻤﻮدة اﺳﺘﺎد ﺧﻠﻴﻞ ﺧﻄﻴﺐ رﻫﺒﺮ‬
‫وارﻳﺎﻧﺖ دﻳﮕﺮ ﺷﻌﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻨﮕﺰﻳﺮد ﻛـﺲ از ﮔﺮم آﻓﺮوﺷﻪ‬ ‫رﻓﻴﻘﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﮔــﻮﻳﻲ ﻛﻮ ﻧﺸﺎﻃﺖ‬
‫ﭼﻨﺎن ﭼﻮن دردﻣﻨﺪان را ﺷﻨﻮﺷﻪ‬ ‫ﻣﺮا اﻣﺮوز ﺗــــﻮﺑﻪ ﺳـــﻮد دارد‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻠﻴﻞ ﺧﻄﻴﺐ رﻫﺒﺮ واژة »ﺑﻨﮕﺰﻳﺮد« ﻣﻌﻨﻲ ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ ﻧﻜﻨﺪ‪،‬ﮔﺰﻳﺮﻳﺪن‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ‬
‫و ﺻﺒﺮ و ﭼﺎره ﻛﺮدن« را دارد‪.‬‬
 ‫‬

‫ﺷَﻨﻮﺷﻪ‪ /‬ﺷ‪‬ﻨﻮﺷﻪ‪ -‬در ﻟﻐﺖ »ﻋﻄﺴﻪ« )‪ ،(10,589‬ﺻﺒﺮ‪ ،‬ﻃﺎﻗﺖ و ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ« اﺳﺖ‬

‫)‪ .(6,282‬دﻛﺘﺮ ﺧﻠﻴﻞ ﺧﻄﻴﺐ رﻫﺒﺮ در ﻣﻮرد اﻳﻦ واژه ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ...» :‬ﻣﺮدم در ﻗﺪﻳﻢ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﻴﻤﺎر ﻋﻄﺴﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎل او رو ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮد ﻣﻲ ﻧﻬﺪ« )‪.(11,42‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻴﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر اﺧﺘﻼﻓﻲ ﺟﺎي دارد‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻳﻚ ﻧﺴﺨﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﻲ و‬
‫وزن ﺧﺮاب ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﺟﺎي »ﺑﻨﮕﺮﻳﺰد« آﻣﺪن »ﺑﻨﮕﺰﻳﺮد« و ﻳﺎ ﺟﺎي »ﺷَﻨﻮﺷﻪ« ﺛﺒﺖ ﺷﺪن‬
‫»ﺷ‪‬ﻨﻮﺷﻪ« در ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎ ﭼﻨﺪان ﺷﻌﺮ را ﺧﻠﻞدار ﻧﺴﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ ﺳﺆاﻟﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ‬
‫اﺻﻞ ﺷﻌﺮ آدم اﻟﺸﻌﺮا ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪» ،‬ﺑﻨﮕﺮﻳﺰد« ﻳﺎ »ﺑﻨﮕﺰﻳﺮد«؟‬
‫ﻻزم ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺗﻤﺎم ﻧﺴﺦ ﻣﺬﻛﻮر ﻏﻴﺮ از ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻠﻴﻞ ﺧﻄﻴﺐ رﻫﺒﺮ‬
‫»ﺑﻨﮕﺮﻳﺰد« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺴﺨﺔ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ .‬از اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﺷﻜﻞ ﺻﺤﻴﺢ ﺷﻌﺮ‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻨﮕﺰﻳﺮد ﻛﺲ از ﮔــﺮم آﻓﺮوﺷﻪ‬ ‫رﻓﻴﻘﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻳﻲ ﻛـــﻮ ﻧﺸﺎﻃﺖ‬
‫ﭼﻨﺎن ﭼﻮن دردﻣﻨﺪان را ﺷﻨﻮﺷﻪ )‪(7,1025‬‬ ‫ﻣﺮا اﻣﺮوز ﺗﻮﺑﻪ ﺳـــــــﻮد دارد‬
 ‫‬

‫ﭘﻲ ﻧﻮﺷﺘﻬﺎ‪:‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻨﺎن ﻧﺼﺮاﻟﺪﻳﻦ‪ -‬رودﻛﻲ )ﻧﺴﺨﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ اﺷﻌﺎر ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه(‪ .‬ﺧﺠﻨﺪ‪ ،‬رﺣﻴﻢ ﺟﻠﻴﻞ‪،1999 ،‬‬ ‫‪.1‬‬
‫‪ 396‬ص‪.‬‬
‫ﮔﻠﺸﻦ ادب‪ -‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﻧﻈﻢ ﻓﺎرس و ﺗﺎﺟﻴﻚ ﻋﺼﺮﻫﺎي ‪ .13-9‬ﺟﻠﺪ ‪ .1‬دوﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎن‪ 432 ،1975 ،‬ص‪.‬‬ ‫‪.2‬‬
‫زاﺋﺮاف ح‪ -‬ﻣﺘﻦ ﺷﻨﺎﺳﻲ )راﻫﻨﻤﺎي ﺗﻌﻠﻴﻢ(‪ ،‬ﺧﺠﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻮر ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ 88 ،2003 ،‬ص‪.‬‬ ‫‪.3‬‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ‪ -‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ آﻳﺘﻲ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺮوش‪.1371 .‬‬ ‫‪.4‬‬
‫ﻣﻴﺮزا ﻳﻒ ا‪ -.‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ رودﻛﻲ‪ .‬اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ آﺑﺎد‪ ،‬ﻧﺸﺮﻳﺎت دوﻟﺘﻲ ﺗﺎﺟﻴﻜﺴﺘﺎن‪ 278 ،1958 ،‬ص‪.‬‬ ‫‪.5‬‬
‫ﻧﻮراف اﻣﺎن‪ -‬ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ‪ .‬دوﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺎرف‪ 368 ،1990 ،‬ص‪.‬‬ ‫‪.6‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ‪ -‬اﺣﻮال و اﺷﻌﺎر اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ ﺟﻌﻔﺮ اﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ رودﻛﻲ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪ .‬ﻣﺠﻠﺪ ﺳﻮم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪.1319 ،‬‬ ‫‪.7‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪاف س‪ - .‬ادﺑﻴﺎت دورة ﺳﺎﻣﺎﻧﻴﺎن در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﺎي ﻓﺎرﺳﻲ‪ .‬ﺧﺠﻨﺪ‪ .‬رﺣﻴﻢ ﺟﻠﻴﻞ‪ 232 ،1999 ،‬ص‪.‬‬ ‫‪.8‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ زﺑﺎن ﺗﺎﺟﻴﻜﻲ‪ -‬ﻋﺒﺎرت از دو ﺟﻠﺪ‪ .‬ﻣﺴﻜﻮ‪ .‬داﺋﺮه اﻟﻤﻌﺎرف ﺷﻮروي‪ .1969 ،‬ﺟﻠﺪ ‪ 952 .1‬ص‪.‬‬ ‫‪.9‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ زﺑﺎن ﺗﺎﺟﻴﻜﻲ‪ -‬ﻋﺒﺎرت از دو ﺟﻠﺪ‪ .‬ﻣﺴﻜﻮ‪ ،‬داﺋﺮه اﻟﻤﻌﺎرف ﺷﻮروي‪ .1969 ،‬ﺟﻠﺪ ‪ 952 .2‬ص‪.‬‬ ‫‪.10‬‬
‫ﺧﻠﻴﻞ ﺧﻄﻴﺐ رﻫﺒﺮ‪ -‬رودﻛﻲ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ واژه ﻫﺎ و ﺷﺮح ﺑﻴﺘﻬﺎي دﺷﻮار و ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻜﺘﻪ ﻫﺎي دﺳﺘﻮري و ادﺑﻲ‪.‬‬ ‫‪.11‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ 1343 ،‬ﺧﻮرﺷﻴﺪي‪ 71 ،‬ص‪.‬‬
‫‪ .12‬ﺷﻌﺮ رودﻛﻲ‪ -‬ﻣﺮﺗﺐ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ ﺳﺮﺳﺨﻦ و ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت رﺳﻮل ﻫﺎدي زاده‪ ،‬ﻣﺮﺗﺐ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎي روﺳﻲ ﻓﺮﻳﺪون ﻫﺎدي‬
‫زاده‪ .‬دوﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬دوﺷﺘﻴﭻ‪ 124 ،2003 ،‬ص‪.‬‬