‫‪١٩‬‬

‫ﻣﻴﺮزا ﻣﻼ اﺣﻤﺪ‬
‫آﺛﺎر رودﻛﻲ‬

‫رودﻛﻲ ﺷﺎﻋﺮي ﭘﺮﻛﺎر و ﭘﺮاﺛﺮ ﺑﻮده و ﻣﺜﻨﻮيﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺼﻴﺪهﻫﺎ‪ ،‬ﻏﺰﻟﻬﺎ‪ ،‬رﺑﺎﻋﻲﻫﺎ‪ ،‬ﻟﻐﺰﻫﺎ‬
‫)ﭼﺴﺘﺎنﻫﺎ(‪ ،‬ﻗﻄﻌﻪﻫﺎ و‪ ...‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻃﻼع ﻣﻮﺛﻖ در ﺑﺎرة ﻣﻘﺪار آﺛﺎر رودﻛﻲ‪ ،‬ﻣﻀﻤﻮن و‬
‫ﻋﻨﻮانﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺖ و در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺿﺪ و ﻧﻘﻴﺾ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻮﻓﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ آﺛﺎر رودﻛﻲ از ﺻﺪ دﻓﺘﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻮﻓﻲ اﺣﺘﻤﺎﻻً دﻳﻮان‬
‫رودﻛﻲ را دﻳﺪه‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي او آﺷﻨﺎ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ در ﮔﺰارش ﺧﻮد‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬اﻟﻌﻬﺪة ﻋﻠﻲ اﻟﺮاوي«‪ .‬ﺣﻤﺪاﷲ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ در »ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﺰﻳﺪه« در ﺑﺎب ﺷﺎﻋﺮان ﺑﻪ‬
‫»ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي« ﻛﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺮﺳﻴﺪه‪ ،‬اﺳﺘﻨﺎد ﻧﻤﻮده و ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ رودﻛﻲ ‪ 700‬ﻫﺰار ﺑﻴﺖ‬
‫‪1‬‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺠﺎﺗﻲ و ﻣ‪‬ﻨﻴﻨﻲ در »ﺷﺮح ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻤﻴﻨﻲ«‪ ،‬ﺟﺎﻣﻲ در »ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن«‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪﻣﻴﺮ در‬
‫»ﺣﺒﻴﺐاﻟﺴﻴﺮ«‪ ،‬اﻣﻴﻦ اﺣﻤﺪ در »ﻫﻔﺖ اﻗﻠﻴﻢ« و ﻣﺠﺪي در »زﻳﻨﺖاﻟﻤﺠﺎﻟﺲ« از »ﺳﻌﺪﻧﺎﻣﻪ«ي‬
‫رﺷﻴﺪي ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي ﻣﺼﺮعﻫﺎي ذﻳﻞ را ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﮔﺮ ﺳﺮي ﻳﺎﺑﺪ ﺑﻪ ﻋـﺎﻟﻢ ﻛﺲ ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻮﺷﺎﻋﺮي‬
‫رودﻛﻲ را ﺑﺮ ﺳـﺮ آن ﺷــﺎﻋﺮان زﻳﺒﺪ ﺳﺮي‬
‫ﺷﻌﺮ او را ﺑﺮﺷﻤﺮدم ﺳـــﻴﺰده ره ﺻﺪ ﻫﺰار‬
‫‪2‬‬
‫ﻫﻢ ﻓﺰون آﻳﺪ اﮔﺮ ﭼﻮﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺸﻤﺮي‬
‫‪A.V.‬‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪان اروﭘﺎﻳﻲ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر ﻣﺤﺪود ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ و ﻓﻘﻂ‬
‫‪3‬‬
‫‪ Williams‬اﻳﻦ ﻣﻘﺪار را اﻓﺴﺎﻧﻪاي داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن رﺷﻴﺪي ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ‪ .‬ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫ﺑﺎور اﺳﺖ ﻛﻪ رودﻛﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﻛﻪ ‪ 1300‬ﻫﺰار ﺑﻴﺖ ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ در ﻣﺪت ‪ 40‬ﺳﺎل ﻫﺮ‬
 ‫‪١٠‬‬

‫روز ‪ 100‬ﺑﻴﺖ ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت رﺷﻴﺪي را ﺑﺮﺧﻲ داﻧﺸﻤﻨﺪان دﻳﮕﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده و‬
‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ در آن ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺮﺛﻤﺮ ﺑﻮدن او را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻊاﻟﺰﻣﺎن‬
‫ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ در ﺻﺪ دﻓﺘﺮ ﻳﺎدﻛﺮدة ﻋﻮﻓﻲ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ 500‬ﻫﺰار ﺑﻴﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ‬
‫دﻓﺘﺮﻫﺎ ﭼﻮن دﻓﺘﺮ »ﻣﺜﻨﻮي ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ روﻣﻲ« ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻴﺎﻧﻪ ‪ 5‬ﻫﺰار ﺑﻴﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻲداﺷﺖ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫در دﻓﺘﺮ رودﻛﻲ آن ﻗﺪر ﻛﻪ در دﻓﺘﺮ »ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ« ﻓﺮدوﺳﻲ ﺑﻮد )در ﭼﺎپ و ﺑﻌﻀﻲ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﻲ‬
‫»ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ« ﺑﻪ ﭼﻬﺎر دﻓﺘﺮ ‪ 12‬ﻫﺰارﺑﻴﺘﻲ ﺟﺪا ﺷﺪه( ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﻘﺪار اﺑﻴﺎت رودﻛﻲ از ﻳﻚ‬
‫ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺑﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد اﺷﺎرهﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ رﺷﻴﺪي ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن‬
‫و ﺳﻴﺼﺪ ﻫﺰار ﺑﻴﺖ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﺷﺎﻋﺮ ﻓﺎرس و ﻋﺮب ﻃﺒﻖ ﻓﺮﺿﻴﺔ اول و دوم ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ ﺑﻪ آن‬
‫ﻣﻘﺪار ﻛﻪ رودﻛﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻌﺮ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ در ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲﻫﺎي ﺧﻮد در ﺳﺎل ‪ 1929/1308‬ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1317-1316‬ﭼﺎپ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ درﺳﺘﻲ اﺷﺎرة ﻋﻮﻓﻲ و رﺷﻴﺪي در ﻣﻮرد ﻣﻘﺪار اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ اﻇﻬﺎر ﺷﺒﻬﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل او اﺣﺘﻴﺎط در رد اﻃﻼﻋﺎت آﻧﻬﺎ را ﺿﺮور ﻣﻲﺷﻤﺎرد‪ .‬زﻳﺮا رﺷﻴﺪي ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي در ﻗﺮن‬
‫‪ 6‬ﻫﺠﺮي زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ ﻫﻨﻮز ﻧﺎﺑﻮد ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﺧﻴﻠﻲ اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳﻤﻌﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ در آن زﻣﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬آن وﻗﺖ ﻣﻘﺪار و ارزش ﺑﺪﻳﻌﻲ اﺷﻌﺎر‬
‫رودﻛﻲ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎور ﻛﺮدن دﺷﻮار اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮي ﭼﻮن رودﻛﻲ دروغ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﻘﺪار اﺷﻌﺎر ﺑ‪‬ﺸّﺎر اﺑﻦ ﺑ‪‬ﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل اﺑﻮاﻟﻔﺮج در »اﻻﻏﺎﻧﻲ« ‪ 12‬ﻫﺰار‬
‫ﻗﺼﻴﺪه ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ 4،‬ﺑﻪ ‪ 360‬ﻫﺰار ﺑﻴﺖ ﻣﻲرﺳﺪ )اﮔﺮ ﻫﺮ ﻗﺼﻴﺪه از ‪ 30‬ﺑﻴﺖ ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﺷﺪ(‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪5‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪاري ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﮔﺰارش ﻋﻮﻓﻲ رودﻛﻲ اﻧﺸﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻊاﻟﺰﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ‪ 6‬و ﻧﻴﺰ ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل آﺷﺘﻴﺎﻧﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺷﺎﻋﺮ »ﺳﻴﺰده ره‬
‫ﺻﺪ ﻫﺰار« را ﺑﺎﻳﺪ »ﺑﺮﺷﻤﺮدم ‪ 13‬ﺑﺎر ﺻﺪ ﻫﺰار ﺑﺮآﻣﺪ« ﻓﻬﻤﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﻋﻴﻨﻲ ﻣﻘﺪاري را ﻛﻪ رﺷﻴﺪي ﺑﻪ اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ ﻣﻨﺴﻮب ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﺷﻤﺎرد‪ ،‬زﻳﺮا وي را ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﻪ آن ﺑﺎور ﻧﻜﺮدن اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد‪ .‬ا‪ .‬س‪.‬‬
‫ﺑﺮاﮔﻴﻨﺴﻜﻲ‪ 7‬و ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم دﻫﺎﺗﻲ‪ 8‬اﻃﻼع رﺷﻴﺪي را ﭼﻮن رواﻳﺖ آوردهاﻧﺪ‪ .‬ا‪ .‬ﺑﺮﺗﻠﺲ و خ‪.‬‬
‫ﻣﻴﺮزازاده ﺷﺮﺣﻲ را ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ و ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل ﺑﺮ ﺷﻌﺮ رﺷﻴﺪي ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼً ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل‬
 ‫‪١١‬‬

‫ﻣﻲداﻧﻨﺪ و م‪ .‬زﻧﺪ‪ 9‬ﻛﺎﻣﻼً درﺳﺖ ﻣﻲﺷﻤﺎرد‪ .‬ع‪ .‬ﻣﻴﺮزاﻳﻒ در اﻳﻦ ﺑﺎﺑﺖ درﺳﺖ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮح دادن راﺑﻄﺔ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﻴﻦ ﻣﺼﺮعﻫﺎي ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم ﺷﻌﺮ رﺷﻴﺪي ﺧﻠﻞدار‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا در ﻣﻘﺪار ﺷﻌﺮﻫﺎ ﻛﻪ ‪ 13‬ﺑﺎر ﺣﺴﺎب ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺟﺎي ﺷﺒﻬﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ‬
‫او ﺳﺨﻨﺎن ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ را در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺧﻴﻠﻲ زﻳﺎد‬
‫‪10‬‬
‫ﺑﻮدن آﺛﺎر رودﻛﻲ ﻛﺎﻣﻼً اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﮔﺮ ﺷﺎﻋﺮ اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ را ‪ 13‬ﺑﺎر ﺷﻤﺮده و ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ دﻗﻴﻖ ﺑﻮدن آن ﺑﺎور‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﻮن ﺑﺎ دﻗﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺎدﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻲﻣﻨﻄﻘﻲ ﺧﻮد را‬
‫ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن و ﺳﻴﺼﺪ ﻫﺰار ﺑﻴﺖ ﻧﻴﺰ اﻧﺪﻛﻲ اﻏﺮاقآﻣﻴﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺆاﻟﻲ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ را ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ؟ ﺧﻮد‪ ‬رﺷﻴﺪي ﻳﺎ ﻛﺎﺗﺒﺎن؟ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ اﻳﻦ‬
‫ﻛﺎر ﻛﺎﺗﺒﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎﻻً رﺷﻴﺪي رﻗﻢ واﻗﻌﻲ را ﺛﺒﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪» :‬ﺷﻌﺮ او‬
‫را ﺑﺮﺷﻤﺮدم ﺳﻴﺰده ره ده ﻫﺰار«‪ ،‬وﻟﻲ ﻛﺴﻲ از ﻛﺎﺗﺒﺎن »ﺳﻌﺪﻧﺎﻣﻪ«ي او ﺑﺮاي ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻫﻤﻴﺖ‬
‫ﻳﺎ از ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ‪ ،‬واژة ده را ﺑﻪ ﺻﺪ ﻋﻮض ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺑﻪ وزن ﺷﻌﺮ ﺧﻠﻞ وارد‬
‫ﻧﻤﻲﺳﺎزد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﺎﺗﺐ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺣﺮوف )ﺗﺠﻨﻴﺲ( ﺧﻮش ﻧﻴﺎﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﺑﻪ ﺷﻌﺮ‬
‫ﺗﺎﺟﻴﻚ و ﻓﺎرس ﺧﺎص اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻓﺮدوﺳﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻓﺮو دوﺧﺖ ﺑﺮ ﺗﺎر‪‬ك ﺗُﺮك ﺗَﺮگ‬ ‫ﺧﺪﻧﮕﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﻜﺎﻧّﺶ ﺑﻮد ﺑﻴﺪﺑﺮگ‬
‫اﮔﺮ ﻣﻘﺪار زﻳﺎد اﺧﺘﻼف ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ در دﺳﺘﻨﻮﻳﺲﻫﺎي »ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ« ﻓﺮدوﺳﻲ و آﺛﺎر دﻳﮕﺮ‬
‫ادﺑﻴﺎت ﺗﺎﺟﻴﻚ و ﻓﺎرس در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻓﺮﺿﻴﺔ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺰدﻳﻚ‬
‫ﺷﻤﺮد‪.‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﺣﺪس ﻣﻲزﻧﺪ ﻛﻪ دﻳﻮان رودﻛﻲ از ﻗﺼﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻏﺰﻟﻴﺎت‪ ،‬روﺑﺎﻋﻴﺎت‪ ،‬ﻣ‪‬ﺴ‪‬ﻤ‪‬ﻂ و‪...‬‬
‫ﻋﺒﺎرت ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از روي ﺗﺨﻤﻴﻦ او اﻳﻦ دﻳﻮان ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ 20‬ﻫﺰار ﺑﻴﺖ‪» ،‬ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ« ‪ 18‬ﻫﺰار‬
‫ﺑﻴﺖ و ﺷﺶ ﻣﺜﻨﻮي دﻳﮕﺮ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ 70‬ﻫﺰار ﺑﻴﺖ و ﺟﻤﻌﺎً ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ 110‬ﻫﺰار ﺑﻴﺖ را در ﺑﺮ‬
‫‪11‬‬
‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺴﺎب ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ واﻗﻌﻲ ﺑﻮدن ﻓﺮﺿﻴﺔ ﻣﺎ را راﺟﻊ ﺑﻪ »ﺳﻴﺰده ره ده ﻫﺰار«‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ‪130‬‬
‫ﻫﺰار ﺑﻴﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬زﻳﺮا ‪ 20‬ﻫﺰار ﺑﻴﺖ دﻳﮕﺮ را ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﻋﻼوه ﻧﻤﻮدن‬
 ‫‪١٢‬‬

‫اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪار اﺷﻌﺎر ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﻴﺪة رودﻛﻲ ﻗﻄﻌﺎً ﻣﻌﻴﻦ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ در‬
‫ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ‪ 832‬ﺑﻴﺖ را آورده اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺸﺮ ﺗﺎﺟﻴﻜﻲ »آﺛﺎر رودﻛﻲ« )‪ 88 (1958‬ﺑﻴﺖ دﻳﮕﺮ‬
‫ﻋﻼوه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ‪ 920‬ﺑﻴﺖ ﻳﺎ ﻃﻮري ﻛﻪ در ﻧﺸﺮ ﻣﺬﻛﻮر ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪1840 ،‬‬
‫ﻣﺼﺮع ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﺑﺎز ‪ 33‬ﺑﻴﺖ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ را ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ در ﺑﻴﻦ اﻳﻦ‬
‫‪ 953‬ﺑﻴﺖ اﺣﺘﻤﺎل اﺑﻴﺎﺗﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻒ آﻧﻬﺎ رودﻛﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﻴﺖﻫﺎي ذﻳﻞ ﻛﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ‬
‫رودﻛﻲ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺷﻮد ﺳﺮﺧــﺮو در دو ﮔﻴﺘﻲ ﺑﻪ آور‬ ‫ﻛﺴﻲ را ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ دل ﻣﻬﺮ ﺣﻴﺪر‬

‫اي ﻣﻴﺮ ﻋﻠﻲﺣﻜﻤﺖ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺗﻮ در ﻏﺎل‬ ‫اي ﺷﺎه ﻧﺒﻲﺳﻴﺮت اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﺤــﻜﻢ‬
‫در »ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮي« و ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪ 12‬اﻳﻦ اﺑﻴﺎت در »آﺛﺎر رودﻛﻲ« ﻫﻢ وارد‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ع‪ .‬ﻣﻴﺮزاﻳﻒ و ا‪.‬ي‪ .‬ﺑﺮﺗﻠﺲ اﻇﻬﺎر ﺷﺒﻬﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ 13.‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﺬﻛﻮر‬
‫اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ اﺑﻴﺎت »دﻳﻮان رودﻛﻲ« ﻛﻪ از ﻗﻄﺮان داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬داﺧﻞ ﻧﮕﺮدﻳﺪهاﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺸﺮ‬
‫ﺗﺎﺟﻴﻜﻲ »آﺛﺎر رودﻛﻲ« )در ﺳﺎل ‪ (1958‬و در ﻧﺸﺮ آﺧﺮﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﺔ روﺳﻲ اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ ‪ 57‬ﺑﻴﺖ‬
‫دﻳﮕﺮ از »ﻟﻐﺖ ﻓﺮس« اﺳﺪي ﻃﻮﺳﻲ ﻛﻪ و‪ .‬ﻛﺎﭘﺮاﻧﻒ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ و در ﻧﺸﺮ ا‪.‬س‪ .‬ﺑﺮاﮔﻴﻨﺴﻜﻲ‬
‫ﺑﺎز ﻗﻄﻌﻪﻫﺎي ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻗﻄﺮان ﺟﻤﻌﺎً ‪ 39‬ﺑﻴﺖ‪ 14‬وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺸﺮ ا‪ .‬ﺑﺮاﮔﻴﻨﺴﻜﻲ ‪ 1018‬ﺑﻴﺖ‬
‫ﻳﺎ ‪ 2036‬ﻣﺼﺮع را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ا‪.‬ي‪ .‬ﺑﺮﺗﻠﺲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻮدن »دﻳﻮان رودﻛﻲ« ﺑﻪ ﻗﻄﺮان ﺗﺒﺮﻳﺰي ﺑﺮاي‬
‫اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﺗﻮﺳﻂ رﺿﺎﻗﻠﻲﺧﺎن ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﻴﺎن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪15 .‬دﻧﻴﺴﻮن راس )‪ (Denison Ross‬ﺳﺨﻨﺎن‬
‫ﺣﺴﻦ رازي اﺑﻦ ﻟﻄﻒاﷲ ﺗﻬﺮاﻧﻲ ﻣﺆﻟﻒ »ﻣﻴﺨﺎﻧﻪ« )ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ ،(1630-1631/1040‬درﺑﺎرة‬
‫دﻳﻮاﻧﻬﺎي در واﻗﻊ ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪة ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ رودﻛﻲ ﮔﺰارش داده و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ او در ﺳﺎل‬
‫‪ 1616/1025‬از ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ‪ 5‬ﻫﺰار ﺑﻴﺖ رودﻛﻲ را ﺟﻤﻊ ﻣﻲآورد‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ اﺷﻌﺎر ﻗﻄﺮان ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺴﻦ رازي ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻴﺴﺖ ﻧﺴﺨﺔ »دﻳﻮان رودﻛﻲ« را ﺑﺎ ﻧﺴﺨﺔ‬
‫ﻛﻬﻨﺔ »دﻳﻮان ﻗﻄﺮان« ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻧﻤﻮده‪ ،‬در ﺑﻴﻦ ﻗﺼﺎﻳﺪ »دﻳﻮان رودﻛﻲ« ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻨﺪ ﻗﺼﻴﺪه را ﭘﻴﺪا‬
 ‫‪١٣‬‬

‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ رودﻛﻲ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ 16.‬در اﻳﻦ ﺑﺎره در »ﺧﻼﺻﺔاﻻﻓﻜﺎر« )ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺑﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎي‬
‫‪ (1796-1792/1311-1307‬ﻧﻴﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺿﺎﻗﻠﻲﺧﺎن ﻫﺪاﻳﺖ در »ﻣﺠﻤﻊاﻟﻔﺼﺤﺎ« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در دﻳﻮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »دﻳﻮان‬
‫رودﻛﻲ« ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺼﻴﺪهﻫﺎﻳﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ اﺑﻮﻧﺼﺮ ﺑﺨﺸﻴﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن دﻳﻮان‬
‫ﻗﻄﺮان ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﮔﻤﺎن ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﺼﻴﺪهﻫﺎ را رودﻛﻲ ﺑﻪ ﻧﺼﺮ اﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﺨﺸﻴﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻃﻮري ﻛﻪ رﺿﺎﻗﻠﻲﺧﺎن ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﻴﺪا ﺷﺪن دﻳﻮان ﻗﻄﺮان و ﺑﺮرﺳﻲ آﺛﺎر‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ روﺷﻦ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ رودﻛﻲ ﺻﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻗﻄﺮان زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ و اﺷﻌﺎر »دﻳﻮان‬
‫رودﻛﻲ« ﺑﺎ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﭼﻨﺪ ﻗﺼﻴﺪه ﻛﻪ ﻣﻨﺴﻮﺑﻴﺖ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ رودﻛﻲ ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻄﺮان‬
‫‪17‬‬
‫ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ .‬رﺿﺎﻗﻠﻲﺧﺎن ﻣﺆﻟﻒ ﻗﺼﻴﺪة »ﻣﺎدر ﻣﻲ« را ﻫﻢ از ﻗﻄﺮان ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ دﻳﻮان ﻣﺠﻌﻮل رودﻛﻲ در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﺳﺎل‬
‫‪ 1597-1596/1005‬ﻛﻤﻲ ﻗﺒﻞ از »ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮي« ﻛﻪ اوﻟﻴﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﺑﻪ رودﻛﻲ ﻧﺴﺒﺖ دادن‬
‫اﺷﻌﺎر ﻗﻄﺮان اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺐ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺆﻟﻔﺎن »ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﺮوري« و »ﻓﺮﻫﻨﮓ رﺷﻴﺪي« ﻛﻪ در‬
‫آﻧﻬﺎ ﺷﻌﺮﻫﺎي ﻗﻄﺮان وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از ﻣﺆﻟﻒ »ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮي« ﻋﻼوه ﺑﺮ ذﻛﺮ اﺷﻌﺎر‬
‫ﻗﻄﺮان‪ ،‬اﺷﻌﺎري دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ذﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻨﺠﺎ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻔﺎن‬
‫‪18‬‬
‫ﻫﺮﺳﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ از دﻳﻮان رودﻛﻲ ﻛﻪ در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﻣﻌﺘﻤﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا »ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﺮوري« در ﺳﺎل ‪1099/1008‬‬
‫در اﻳﺮان ﻣﺮﺗﺐ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ »ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮي« در ﺳﺎل ‪ 1608/1017‬در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از »ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﺮوري« ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺨﻨﺎن ﺣﺴﻦ رازي راﺟﻊ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ او در ﺳﺎل‬
‫‪ 1616/1025‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ 20‬ﻧﺴﺨﻪ دﻳﻮان رودﻛﻲ را ﺑﺎ ﻧﺴﺨﺔ ﻛﻬﻨﺔ »دﻳﻮان ﻗﻄﺮان« ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪ 19.‬ﭘﺲ دﻳﻮان ﻣﺠﻌﻮل رودﻛﻲ در اﻳﺮان ﻗﺒﻞ از ﺳﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﻧﺸﺎن داده‬
‫اﺳﺖ )‪ (1597-1596/1005‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺷﻤﺎر اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ ﺑﺮآوردن ﺷﻌﺮﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻫﻢ در »دﻳﻮان رودﻛﻲ« و ﻫﻢ در‬
‫»دﻳﻮان ﻗﻄﺮان« ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ‪ ،‬ا‪ .‬س‪ .‬ﺑﺮاﮔﻴﻨﺴﻜﻲ از ﻟﺤﺎظ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﻲداﻧﺪ و روش اﻧﺘﺨﺎب را ﻛﻪ‬
‫ﺑﻌﻀﻲ ﺗﺬﻛﺮهﻧﻮﻳﺴﺎن ﺷﺮﻗﻲ )رﺿﺎﻗﻠﻲﺧﺎن ﻫﺪاﻳﺖ و دﻳﮕﺮان( و ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از آﻧﻬﺎ ﺧﺎورﺷﻨﺎس‬
 ‫‪١‬‬

‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﻲ دﻧﻴﺴﻮن راس اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗَﺤﺮﻳﻔﻜﺎري ﻗﺎﻟﺒﻲ و ﻓﻴﻠﻮﻟﻮژي ﻣﻲﺣﺴﺎﺑﺪ‪ .‬او دو ﻏﺰل‬
‫از ﻟﺤﺎظ ﻣﻀﻤﻮن ﻫﻤﺴﺎن رودﻛﻲ و ﻗﻄﺮان را ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺗﻔﺎوت آﻧﻬﺎ را در ﺳﺒﻚ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬او ﺑﺎور دارد ﻛﻪ ﻗﻄﺮان ﺑﺮاي ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺧﻮد ﺑﻴﺸﻚ اﺷﻌﺎر زﻳﺎد رودﻛﻲ را روﻧﻮﻳﺲ ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻛﺎﺗﺒﺎن ﺑﻲﺳﻠﻴﻘﻪ اﻳﻦ ﺷﻌﺮﻫﺎ را ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﺨﻠﻮط ﺳﺎزﻧﺪ و ﻫﻤﻪ را از دﻳﻮان ﻗﻄﺮان‬
‫ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ا‪ .‬ﺑﺮاﮔﻴﻨﺴﻜﻲ دﻳﻮاﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »دﻳﻮان رودﻛﻲ«‬
‫ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ رودﻛﻲ ﻗﺴﻤﺎً ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻣﻲداﻧﺪ ﻳﺎ ﻛﺎﻣﻼً ‪ ،‬زﻳﺮا او در ﺑﺎرة »ﺑﺮﺧﻲ اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ«‬
‫‪20‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﻲراﻧﺪ‪.‬‬
‫ع‪ .‬ﻣﻴﺮزاﻳﻒ در اﻳﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﺗﺮﺟﻤﺔ روﺳﻲ دو ﺷﻌﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺑﺎرة‬
‫ﺳﺒﻚ دو ﺷﺎﻋﺮ ﺗﺼﻮرات درﺳﺖ را ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬در ﻋﻠﻢ اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﺷﻌﺎر آورده ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ا‪.‬س‪ .‬ﺑﺮاﮔﻴﻨﺴﻜﻲ ﺗﺸﺒﻴﺐﻫﺎي ﻗﺼﺎﻳﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﭘﻴﺸﺘﺮ در ﺳﺎل ‪ 1931‬ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺷﻌﺮﻫﺎي ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ رودﻛﻲ ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻗﺼﻴﺪة ﻗﻄﺮان ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺑﻮاﻟﻔﺘﺢ ﻋﻠﻲ ﻧﺎﻣﻲ‬
‫ﺑﺨﺸﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺿﺮور اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از آﻧﻜﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﻗﺼﻴﺪه ﺳﺨﻦ راﻧﻴﻢ‪،‬‬
‫‪21‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨﺴﻮﺑﻴﺖ آن را ﺑﻪ رودﻛﻲ ﺑﻪ ﺛﺒﻮت رﺳﺎﻧﻴﻢ‪.‬‬
‫وﻟﻲ اﻧﺪﻳﺸﺔ ا‪.‬س‪ .‬ﺑﺮاﮔﻴﻨﺴﻜﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ و وادار ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺿﺮورت‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﻤﻴﻖ ﻗﻴﺎﺳﻲ اﺷﻌﺎرِ ﭼﻪ در »دﻳﻮان رودﻛﻲ« و ﭼﻪ در »دﻳﻮان ﻗﻄﺮان« ﺗﺄﻣﻞ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪.‬‬
‫رﺿﺎﻗﻠﻴﺨﺎن ﻫﺪاﻳﺖ و در ﭘﻴﺮوي او دﻧﻴﺴﻮن راس ﻗﺼﻴﺪة »ﻣﺎدر ﻣﻲ« را ﺑﻪ ﻗﻄﺮان ﻧﺴﺒﺖ داده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ از »ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺴﺘﺎن« روﺷﻦ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻒ آن ﻣﺤﺾ رودﻛﻲ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻗﻄﺮان‪ .‬ﻃﻮري‬
‫ﻛﻪ در ﻓﻮق ذﻛﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ك‪ .‬ﭼﺎﻳﻜﻴﻦ در ﻧﺎﻣﻪ ي‪ .‬ﻣﻮر در ﺳﺎل ‪ 1935‬اﻧﺪﻳﺸﻪاي ﺑﻴﺎن ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫دو ﻗﺼﻴﺪهاي ﻛﻪ ﺑﻪ اﺑﻮﻧﺼﺮ ﺑﺨﺸﻴﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ رودﻛﻲ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ و اﺑﻮاﻟﻨﺼﺮ ﻣﻤﺪوح‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻨﺼﺮ‬
‫اﺣﻤﺪ اﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺳﺎﻣﺎﻧﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ك‪ .‬ﭼﺎﻳﻜﻴﻦ ﻛﺎﻣﻼً درﺳﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ »ﺑﺎﻳﺪ از ﻧﻮ ﻛﺎر«‬
‫‪22‬‬
‫را ﺑﺮ اﺳﺎس دﻳﻮان ﻗﻄﺮان اداﻣﻪ داد‪«.‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﺗﺤﻘﻴﻖ آﻏﺎزﻧﻤﻮدة دﻧﻴﺴﻮن راس را ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ وﺳﻌﺖ داده‪ 78 ،‬ﻣﻨﺒﻊ را‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار داد و ‪ 832‬ﺑﻴﺖ را اﺳﺘﺨﺮاج ﻛﺮد‪ 23‬و ﺑﻌﺪ ﺑﺎز ‪ 80‬ﺑﻴﺖ دﻳﮕﺮ را ﻛﻪ ﺑﻪ رودﻛﻲ‬
‫ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ و ﻳﺎ ﺗﺨﻤﻴﻨﺎً ﺑﻪ او ﻣﻨﺴﻮﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
 ‫‪١‬‬

‫اﮔﺮ ﻧﺴﺨﺔ دﻳﮕﺮ دﻳﻮان رودﻛﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬اﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻣﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ دﻳﻮان‬
‫رودﻛﻲ و ﻗﻄﺮان و ﻣﻨﺴﻮﺑﻴﺖ ﻫﺮ ﺳﻪ ﺷﻌﺮ ﺑﻪ رودﻛﻲ ﻛﻪ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ آورده ﻳﺎ در »آﺛﺎر‬
‫رودﻛﻲ« و در ﻧﺸﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي اﺷﻌﺎر ﺷﺎﻋﺮ در ﺳﺎل ‪ 1964‬وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻞ ﮔﺮدد‪ .‬ﺳﻌﻴﺪ‬
‫ﻧﻔﻴﺴﻲ از ﻗﻮل ﻋﻠﻲاﻛﺒﺮ دﻫﺨﺪا ﮔﺰارش ﻣﻲدﻫﺪﻛﻪ ﺳﻴ‪‬ﺎﺣﻲ ﺑﺎ ﻧﺎم ﻗﻨﺪﻫﺎري در ﺑﺨﺎرا ﻳﺎ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ‬
‫دﻳﻮان ﺑﺰرگ رودﻛﻲ را دﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ا‪.‬ي‪ .‬ﺑﺮﺗﻠﺲ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ آن اﺣﺘﻤﺎل‬
‫ﻫﻤﺎن دﻳﻮان ﻗﻄﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪ 24.‬وﻟﻲ ﻗﻨﺪﻫﺎري در ﺑﺎرة »دﻳﻮان ﺑﺰرگ« ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﻮان‬
‫رودﻛﻲ – ﻗﻄﺮان ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺧﺮد اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ‪ 38‬ﻗﺼﻴﺪه‪ ،‬دو ﻏﺰل و دو رﺑﺎﻋﻲ را در ﺑﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان ﺣﺪس زد ﻛﻪ آن ﻧﺴﺨﺔ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ و زﻣﺎﻧﻲ ﭘﻴﺪا ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬در ﺑﺎرة‬
‫ﻣﻨﺴﻮﺑﻴﺖ ﻗﺼﻴﺪة ﻣﺸﻬﻮر »ﺑﻮي ﺟﻮي ﻣﻮﻟﻴﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ« ﺑﻪ ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﺰي رواﻳﺘﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﺑﺎره اﺑﻮاﻟﻌﻤﺮ ﻋﺜﻤﺎن ﻣﻨﻬﺎجاﻟﺪﻳﻦ اﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﺮاجاﻟﺪﻳﻦ اﻟﺠﻮزﺟﺎﻧﻲ در »ﻃﺒﻘﺎت ﻧﺎﺻﺮي« ﻛﻪ در‬
‫ﺑﻴﻦ ﻋﺼﺮ ‪7‬ﻫ‪13/.‬م‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﺨﻦ راﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻣﻲ در »ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در‬
‫ﺑﻌﻀﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻨﺎﻣﻪﻫﺎ اﻳﻦ ﻗﺼﻴﺪه ﺑﻪ ﻣﻌﺰي ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ آن را ﺑﺮاي ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻨﺠﺮ‬
‫ﺳﺮوده اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺑﺤﺚ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ ﺑﻪ ﺛﺒﻮت‬
‫رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﺼﻴﺪه ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺰي‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ رودﻛﻲ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ -1 :‬ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻋﺮوﺿﻲ در ﺑﺎرة‬
‫اﻳﻦ ﻗﺼﻴﺪه ﺻﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﺗﺄﻟﻴﻒ »ﻃﺒﻘﺎت ﻧﺎﺻﺮي« ﺳﺨﻦ راﻧﺪه اﺳﺖ؛ ‪ -2‬ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻋﺮوﺿﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‬
‫ﺳﻨﺠﺮ )‪ (1157-1117/522-511‬و ﻣﻌﺰي ﺑﻮد و از اﺣﺘﻤﺎل دور ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻋﺮوﺿﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻌﺰي را ﺷﺨﺼﺎً ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻗﺼﻴﺪة رودﻛﻲ را ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ؛ ‪ -3‬اﻛﺜﺮ ﻣﻮرﺧﺎن و ﻣﺆﻟﻔﺎن‬
‫ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎ ﺑﻪ رودﻛﻲ ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻦ ﻗﺼﻴﺪه را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮدهاﻧﺪ؛ ‪-4‬در دﻳﻮان ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻌﺰي ﻛﻪ اﻗﺒﺎل‬
‫آﺷﺘﻴﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﻲ ﭼﺎپ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﺼﻴﺪه ﻧﻴﺴﺖ؛ ‪ -5‬ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺳﻨﺠﺮ‬
‫ﻣﺮو ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺨﺎرا ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮ در ﻗﺼﻴﺪه ﺷﺎه را ﺑﻪ آن دﻋﻮت ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﺳﺒﺐ اﺷﺘﺒﺎه‬
‫‪25‬‬
‫ﻣﻨﻬﺎج ﺳﺮاج ﻗﺼﻴﺪهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺰي در ﭘﻴﺮوي اﻳﻦ ﻗﺼﻴﺪة رودﻛﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺔ ﻣﻨﻬﺎج ﺳﺮاج ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻛﻢاﻃﻼﻋﺎﺗﻲ او در اﻳﻦ ﺳﺎﺣﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ اﻳﻦ‬
‫ﻋﺒﺎرت ﻫﻢ ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﺪ‪» :‬ﺳﻨﺠﺮ‪ ...‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺑﺨﺎرا ﺑﻮدي و زﻣﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﺮو ﺷﺎهﺟﺎن‪ «.‬ﻃﻮري‬
 ‫‪١‬‬

‫ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﻀﻲ ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺨﺎرا را ﺷﻬﺮي ﺑﺪﺑﻮي ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺗﺨﻤﻴﻦ‬
‫ﻛﺮد ﺳﻨﺠﺮ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن را در آﻧﺠﺎ ﮔﺬراﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺎرة اﻳﻦ ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻋﺮوﺿﻲ در »ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ« ﺳﺨﻦ راﻧﺪه‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن را ﻣﻲآورد ﻛﻪ ﻧﺼﺮ دوم در ﺧﺮاﺳﺎن ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ :‬در ﺳﺎل ‪ 927-926/314‬ﺑﺎ‬
‫دﻋﻮت اﻟﻤﻘﺘﺪر او ﺑﻪ ري ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻴﺪ و ﻏﻼم ﻳﻮﺳﻒ اﺑﻦ اﺑﻮﺳﺮاج را از آﻧﺠﺎ راﻧﺪ‪ ،‬در ﺳﺎل‬
‫‪ 930/318‬ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺼﻴﺎن ﺑﺮادران ﻧﺼﺮ ﺑﻪ ﻫﺮات آﻣﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺧﻮد ﻫﻤﺎن روز ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺑﺮادرش‬
‫اﺑﻮاﻟﺰﻛﺮﻳﺎ ﺑﻪ ﻛﺮج رﻓﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 933/320‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن رﻓﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻛﺎر ﮔﺮﮔﺎن را‬
‫درﺳﺖ ﻛﺮده ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ﻫﺮات ﻧﺮﻓﺖ‪ .‬از اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻣﻲﺗﻮان رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﺎﻳﺖ در‬
‫ﻫﺮات ﺑﻪ ﻣﺪت ﺳﻪ ﺳﺎل ﻣﺎﻧﺪن ﻧﺼﺮ ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺨﻤﻴﻦ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻧﺼﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺼﻴﺎن‬
‫ﺑﺮادران ﺧﻮد ﻣﺪت ﻣﺪﻳﺪ در ﺧﺮاﺳﺎن )وﻟﻲ ﻧﻪ در ﻫﺮات( ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻋﺮوﺿﻲ‬
‫درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً در ﻫﻤﻴﻦ دوره رودﻛﻲ ﻗﺼﻴﺪة ﺧﻮد را ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪ را ﺟﺎﻣﻲ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬او در »ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺼﺮ اﺑﻦ اﺣﻤﺪ از ﺑﺨﺎرا ﺑﻪ ﻣﺮوِ ﺷﺎهﺟﺎن رﻓﺘﻪ‪،‬‬
‫ﻣﺪت درازي آﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺟﻴﻤﺰ دارﻣﺴﺘﺘﺮ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪاي را ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪ 26.‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﺪﻳﻊاﻟﺰﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ ﻫﻢ اﺷﺎره ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬او در ﺳﺎل ‪ 1929‬در ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﺧﻮد درﺑﺎرة‬
‫روزﮔﺎر و آﺛﺎر رودﻛﻲ ﻛﻪ در اﻧﺠﻤﻦ ادﺑﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺎﺷﻢ ﻣﻴﺮزا اﻓﺸﺎر اﺑﺮاز ﻛﺮد‪ ،‬ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫ﻋﺮوﺿﻲ را ﺑﺮ اﺳﺎس اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻌﻴﻦاﻟﺪﻳﻦ ا‪‬ﺳﻔ‪‬ﺰاري در »روﺿﺎت اﻟﺠﻨّﺎت« ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﺼﺮ‬
‫دوم ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ روز در ﻫﺮات ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺎﻟﺔ او ﺑﺮ ﺧﻼف ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ ﻗﺼﻴﺪه در ﺑﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 932-929/320-318‬ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺼﻴﺎن ﺑﺮادران‬
‫‪27‬‬
‫ﻧﺼﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻣﻨﻬﺎج ﺳﺮاج راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻨﺴﻮﺑﻴﺖ اﻳﻦ ﻗﺼﻴﺪه ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺰي ﻓﻘﻂ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺳﻮء ﺗﻔﺎﻫﻢ ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪي ﻧﻤﻲﺗﻮان ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ ﺑﻪ درﺑﺎرة ﻗﺼﻴﺪة ﻣﺬﻛﻮر و ﺗﻄﺒﻴﻖ آن ﺑﺎ ﻗﺼﻴﺪة رودﻛﻲ ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻣﻔﺼﻞ در‬
‫ﺣﺠﻢ ‪ 16‬ﺻﻔﺤﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻛﻪ در ﺑﺨﺸﻲ از آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻧﻈﻴﺮة ﻣﻌﺰي ﻛﻪ در ﺑﺎرة آن ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻋﺮوﺿﻲ ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪١٧‬‬

‫زﻳﻦ ﻣﻠﻚ از اﺻﻔﻬﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬ ‫رﺳﺘﻢ از ﻣﺎزﻧـــﺪران آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬

‫‪28‬‬
‫‪.2‬ﻏﺰل ﺳﻨﺎﻳﻲ‪ 7 ،‬ﺑﻴﺖ‪ .‬آﻏﺎز‪:‬‬
‫ﻳﺎ ﻣﺴﻴﺢ از آﺳـﻤﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬ ‫ﺧﺴﺮو از ﻣﺎزﻧﺪران آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬
‫اﻧﺠﺎم‪:‬‬
‫»ﺑﻮي ﺟﻮي ﻣﻮﻟﻴـــــــــﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ«‬ ‫اﻳﻦ از آن وزن اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ رودﻛﻲ‬
‫‪.3‬ﻏﺰل ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ روﻣﻲ‪ 17 ،‬ﺑﻴﺖ‪ .‬آﻏﺎز‪:‬‬
‫»ﺑﻮي ﻳﺎر ﻣﻬﺮﺑﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ«‬ ‫ﺑﻮي ﺑﺎغ ﮔﻠﺴــﺘﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬
‫‪ .4‬ﻗﺼﻴﺪة وﺻﺎف‪ 22 ،‬ﺑﻴﺖ‪ .‬آﻏﺎز‪:‬‬
‫ﺳﻮي ﮔﻞ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺟﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬ ‫ﺑﺎد ﻣﺸﻚاﻓﺸﺎن وزان آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬
‫اﻧﺠﺎم‪:‬‬
‫»ﺑـــﺎد ﺟﻮي ﻣﻮﻟﻴﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ«‬ ‫ﮔﺮ ﺷﻨﻴﺪي رودﻛﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪاي‬
‫‪ .5‬ﻗﺼﻴﺪة ﻟﻄﻔﻌﻠﻲﺑﻴﻚ آذر‪ .‬آﻏﺎز‪:‬‬
‫ﺑﻮي ﺟﺎن از اﺻﻔﻬﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬ ‫از ﺻﻔﺎﻫﺎن ﺑﻮي ﺟﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬
‫‪ .6‬ﻗﺼﻴﺪة ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦﺧﺎن ﺣﻴﺮت اﺷﺮﻓﻲ – ﺷﺎﻋﺮ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر‪ .‬آﻏﺎز‪:‬‬
‫اﺷﻚ از ﭼﺸﻤﻢ ﭼﻮ رود آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬ ‫ﭼﻮﻧﻜـــــﻪ ﺑﺎد ﺟﺎﺟﺮود آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬
‫‪ .7‬ﻗﺼﻴﺪة ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﻪ ﺑﻴﺖ آن در »ﺷﻌﺮاﻟﻌﺠﻢ« ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻗﺎﺻﺪ از در ﻧﺎﮔﻬﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎﺷﻴﻢ ﮔﺮم ﮔﻔﺘﮕﻮ‬

‫‪ .8‬ﻗﺼﻴﺪة ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮاد ﺷﺒﺎب ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎﻫﻲ‪ .‬آﻏﺎز‪:‬‬

‫ﻳﺎ ﻧﺴﻴﻢ از ﮔﻠﺴﺘﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬ ‫ﺑﻮي ﻣﻮي دﻟﺴـــﺘﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬
‫‪ .9‬ﻗﺼﻴﺪة ﻏﺒﺎر ﻫﻤﺪاﻧﻲ‪ .‬آﻏﺎز‪:‬‬
‫ﻳﺎ ز ﻛــﻮي دﻟﺴﺘﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬ ‫ﺑﺎد ﺻﺒﺢ از ﮔﻠﺴﺘﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬
‫‪ .10‬ﻗﺼﻴﺪة ﻣﻠﻚاﻟﺸﻌﺮاي ﺑﻬﺎر ﻛﻪ »داﻣﻨﺔ اﻟﺒﺮز« ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آﻏﺎز‪:‬‬
‫ﻳﺎد ﻳﺎر ﻏﻤﮕﺴــــﺎر آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬ ‫ﺑﺎد ﺻﺒﺢ از ﻛﻮﻫﺴﺎر آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬
 ‫‪١٨‬‬

‫‪ .11‬ﻗﺼﻴﺪة ﻣﺤﻤﺪ داﻧﺶ ﺑﺰرگﻧﻴﺎ ﻛﻪ »ﺷﺒﻲ در ﻗﺼﺮ ﮔﻠﺴﺘﺎن« ﻧﺎم دارد‪ .‬آﻏﺎز‪:‬‬
‫ﺳﻮي ﺑﺎغ و ﺑﻮﺳﺘﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬ ‫ﺑـــﺎد ﺳﺮد ﻣﻬﺮﮔﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬
‫‪ .12‬ﻗﺼﻴﺪة ﻻﻫﻮﺗﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم در ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻮدن او و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺣﻤﺪﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ اروﭘﺎ ﺳﻔﺮ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣــــــﺎه ﺳﻮي آﺳﻤﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬ ‫ﺷﺎه ﻣـــﺎه اﺳﺖ و اروﭘﺎ آﺳﻤﺎن‬
‫ﺳﺮو ﺳـــﻮي ﺑﻮﺳﺘﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬ ‫ﺷﺎه ﺳﺮو اﺳﺖ و اروﭘﺎ ﺑﻮﺳﺘﺎن‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ درﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ از ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﺷﻌﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺼﻴﺪة وﺻﺎف ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺻﻴﻒ زﻳﺒﺎي‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺷﺮوع ﺷﺪه ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب اﻟﻔﺎظ‪ ،‬ﺳﺒﻚ ﻓﺼﻴﺢ‪ ،‬ﻣﻌﻨﻲ ﻧﺎزك ﻣﻤﺘﺎز‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺰ ارزﺷﻤﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﻗﺼﻴﺪهﻫﺎ ﻣﺜﻞ ﻗﺼﺪة رودﻛﻲ ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ‬
‫‪29‬‬
‫ﻋﻤﻮم ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻏﺰل )ﻳﺎ ﻗﺼﻴﺪة( ادﻳﺐ ﺻﺎﺑﺮ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻈﻴﺮهﻫﺎي ﻗﺼﻴﺪة رودﻛﻲ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ دور ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬آن ﺷﻌﺮ از ‪ 17‬ﺑﻴﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ‪ .‬آﻏﺎز آن‪:‬‬
‫‪30‬‬
‫ﻏﻤﻜﺸﺎن را ﻏﻤﮕﺴﺎر آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬ ‫روزﮔـــﺎر ﻧﻮﺑﻬـــــﺎر آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ در ﺑﺎرة ﭘﻴﺮوي ﺷﻤﺲاﻟﺸﻌﺮا ﺳﺮوش اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ‪ 31‬ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ا‪.‬س‪.‬‬
‫ﺑﺮاﮔﻴﻨﺴﻜﻲ ﻛﻮﺷﺶ ﺷﺎﻋﺮ ﺷﻮروي ﺗﺎﺟﻴﻚ ﭘﻴﺮو ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻲ را در ﭘﻴﺮوي از ﻗﺼﻴﺪة ﻣﺬﻛﻮر‬
‫ﻳﺎدآور ﻣﻲﺷﻮد‪ 32.‬در ﭘﻴﺮوي ﻗﺼﻴﺪة رودﻛﻲ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻴﺖﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ وﻓﺎت ﻳﻮﺳﻒ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻒ »ﻗﺼﺺاﻻﻧﺒﻴﺎء« ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻮﺳﺘـــﺎن ﺑﻲ دوﺳﺘﺎن ﺑﻴﻨﻢ ﻫﻤﻲ‬ ‫ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﭼﻪ ﺑﻮﺳﺘﺎن ﺑﻴﻨﻢ ﻫﻤﻲ‬
‫‪33‬‬
‫زﻳﺮ ﺧﺎﻛﺶ در ﻧﻬﺎن ﺑﻴﻨﻢ ﻫﻤﻲ‬ ‫آﻧﻜﻪ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﻮد در ﻣﺠﻠﺲ ﻛﻨﻮن‬
‫آﺛﺎر رودﻛﻲ از ﻟﺤﺎظ ﻣﺤﺘﻮا ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻃﻮري ﻛﻪ ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﻋﻴﻨﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫آن اﺷﻌﺎري را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﺷﻮق ﺟﻮاﻧﻲ‪ ،‬وﺟﺪ از ﺳﻌﺎدت زﻧﺪﮔﻲ را ﻧﺸﺎن داده‪،‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺳﺨﺎوت و ﺷﺠﺎﻋﺖ اﻣﻴﺮ را ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬از ﭘﻴﺮي و ﻏﻢ و ﻏﺼﻪ ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در‬
‫‪34‬‬
‫آﺛﺎر رودﻛﻲ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز و ﻓﻠﺴﻔﺔ روزﮔﺎر ﺟﺎﻳﮕﺎه اﺳﺎﺳﻲ دارد‪.‬‬
 ‫‪١٩‬‬

‫اَ‪.‬اَ‪ .‬ﺳﻴﻤﻴﺎﻧﻒ اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ را ﺑﻪ ﺳﻪ ﮔﺮوه ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ -1 :‬درﺑﺎري؛ ‪-2‬ﻋﺸﻘﻲ؛ ‪-3‬‬
‫ﻧﺎاﻣﻴﺪي‪ 35.‬ا‪.‬س‪ .‬ﺑﺮاﮔﻴﻨﺴﻜﻲ آﻧﻬﺎ را از ﻟﺤﺎظ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻗﺼﺎﻳﺪ ﻣﺪﺣﻲ‪ ،‬اﺷﻌﺎر ﻏﻨﺎﻳﻲ راﺟﻊ ﺑﻪ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺷﺮاب و ﻋﺸﻖ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ و اﺷﻌﺎر ﻳﺄسآﻣﻴﺰ ﺟﺪا ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻳﺮانﺷﻨﺎس‬
‫ﮔﺮﺟﻲ ك‪ .‬ﭘﺎﮔﺎوا رودﻛﻲ را ﺑﺎ ﺧﻴﺎم ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻧﻤﻮده‪ ،‬در آﺛﺎر رودﻛﻲ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﻠﻨﺪ داﺷﺘﻦ‬
‫آﻫﻨﮓﻫﺎي ﻳﺄس و ﻧﻮﻣﻴﺪي را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ 36.‬اﻳﺮانﺷﻨﺎس دﻳﮕﺮ ﮔﺮﺟﻲ د‪ .‬ﻛﺎﺑﻴﺪزي ﺑﻪ اﺛﺒﺎت‬
‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ رودﻛﻲ در ﻧﻈﻢ ﺣﻤﺎﺳﺔ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ اﻳﺮاﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در آﺛﺎر‬
‫رودﻛﻲ ﻧﺎم ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﺣﻤﺎﺳﺔ اﻳﺮاﻧﻲ ﺳﺎم‪ ،‬رﺳﺘﻢ دﺳﺘﺎن ﻳﺎ زال‪ ،‬اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر و دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن داراي ﺗﻮﺻﻴﻒﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ در »ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ« ﻣﻌﺮوﻓﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ آﻧﻬﺎ از »ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ« ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ د‪ .‬ﻛﺎﺑﺪزي ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ »رودﻛﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻪ ﻣﺜﻨﻮي ﻓﺮدوﺳﻲ و ﺣﺘﻲ ﻧﻪ رواﻳﺖ ﻧﺜﺮي »ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ« را )ﻣﻨﺒﻊ دﻗﻴﻘﻲ( اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮد‪،‬‬
‫زﻳﺮا آﻧﻬﺎ ﭘﺲ از وﻓﺎت ﺷﺎﻋﺮ در ﺳﺎل ‪ 957‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﻴﺪهاﻧﺪ‪ .‬رودﻛﻲ ﺑﺎﻳﺪ از اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ‬
‫ﻳﺎ ﻣﻨﺒﻊﻫﺎي ﭘﻬﻠﻮي اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﻴﺖ رودﻛﻲ )در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي ﭼﺎپ ﺷﺪة‬
‫رودﻛﻲ ‪ (34‬در ﺑﺤﺮ ﻣﺘﻘﺎرب ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﭘﺎرهﻫﺎﻳﻲ از ﻣﺜﻨﻮي ﺣﻤﺎﺳﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از آن اﺑﻴﺎت در »ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﻴﺖ‪ :‬ﺗﻦ از ﺧﻮي ﭘﺮآب و‬
‫دﻫﺎن ﭘﺮ ز ﺧﺎك ‪ /‬زﺑﺎن ﮔﺸﺘﻪ از ﺗﺸﻨﮕﻲ ﭼﺎك ﭼﺎك‪ ،‬در ﻟﺤﻈﺔ ﻧﺒﺮد رﺳﺘﻢ ﺑﺎ ﺳﻬﺮاب ﺟﺎي‬
‫دارد‪ ،37‬وﻟﻲ ﻃﻮري ﻛﻪ د‪ .‬ﻛﺎﺑﻴﺪزي ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬در ﻳﮕﺎن ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻄﻲ »ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ« اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﺟﺎ رودﻛﻲ ﻣﺆﻟﻒ اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﺟﻮد اﺑﻴﺎت و ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎي ﺑﺪﻳﻌﻲ‬
‫‪38‬‬
‫رودﻛﻲ در ﻣﺜﻨﻮي »ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ« از ﺗﺄﺛﻴﺮ رودﻛﻲ ﺑﻪ آﺛﺎر ﻓﺮدوﺳﻲ ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﻨﺪ«‪.‬‬
‫واﻗﻌﺎً ﺷﺮح دادن دﺷﻮار اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﺮا ﻓﺮدوﺳﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎرة »ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫و داﺳﺘﺎن ﮔﺸﺘﺎﺳﭗِ دﻗﻴﻘﻲ را ﺑﻪ »ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ« ﺧﻮد ﺣﻮاﻟﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺜﻨﻮي ﺣﻤﺎﺳﻲ از‬
‫ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﻓﺮدوﺳﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ وﺟﻮد ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﺣﻤﺎﺳﻲ رودﻛﻲ را ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﺑﻴﺎت ﺟﺪاﮔﺎﻧﺔ رودﻛﻲ را اﻗﺘﺒﺎس ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮدوﺳﻲ را ﺑﻪ ﺳ‪‬ﺮﻗﺖ ﮔﻨﻬﻜﺎر‬
‫ﻛﺮدن اﻣﻜﺎنﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاَ اﻳﻦ ﺑﻴﺖﻫﺎي رودﻛﻲ را ﺑﻪ »ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ« ﻛﺎﺗﺒﺎن وارد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪،‬‬
 ‫‪١٧٠‬‬

‫وﻟﻲ در آن ﺻﻮرت ﻫﻢ ﻧﺎروﺷﻦ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﻄﻮر ﻓﺮدوﺳﻲ آﻧﭽﻪ را ﻛﺎﺗﺒﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬

‫ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ؟‬
‫در ﻣﻴﺎن آﺛﺎري ﻛﻪ از رودﻛﻲ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﻴﺪه‪ ،‬ﻣﺮﺛﻴﻪ و ﻟﻐﺰ ﻳﺎ ﭼﺴﺘﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در آﺛﺎر ﺷﺎﻋﺮان‬
‫‪39‬‬
‫ﻋﺼﺮﻫﺎي ﺑﻌﺪي رﺷﺪ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫رودﻛﻲ ﻫﻤﻪ ﻗﺎﻟﺐﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ ﺷﻌﺮ ﻛﻼﺳﻴﻜﻲ ﺗﺎﺟﻴﻚ و ﻓﺎرس را ﺑﻪ ﻛﻤﺎل رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬در آﺛﺎر‬
‫او ﻗﺼﻴﺪه ﻛﺎﻣﻼً ﺗﺸﻜﻞ ﻳﺎﻓﺖ‪ 40.‬ﻛﻤﺎل ﻋﻴﻨﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻗﺼﻴﺪهﻫﺎي رودﻛﻲ ﻫﻢ از ﻧﮕﺎه ﻣﻌﻨﻲ و ﻫﻢ از‬
‫ﻟﺤﺎظ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻫﻤﺔ ﻋﻨﺼﺮﻫﺎي ﻗﺼﻴﺪة ﺳﻨﺘﻲ ﻛﻼﺳﻴﻜﻲ را دارا ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻗﺼﻴﺪهﻫﺎي رودﻛﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺎرﻳﻪ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﺑﻬﺎر و ﮔﻠﻬﺎ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻟﻴﻪ ﻛﻪ ﺷﺮح ﺣﺎل ﺧﻮد و ﺷﻜﻮه از ﺗﻘﺪﻳﺮ را در ﺑﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻋﺸﻘﻴﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﺸﻖ و ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺣﺴﻦ ﻣﻌﺸﻮق ﺑﺨﺸﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺨﺮﻳﻪ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ‬
‫ﺷﺎﻋﺮ از ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﻣﻲراﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺪﺣﻴﻪ ﻛﻪ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﻤﺪوﺣﺎن ﻳﺎ اﺷﺨﺎص دﻳﮕﺮ را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻫﺠﻮﻳﻪ‪ -‬ﻃﻨﺰ‪ ،‬ﻣﺮﺛﻴﻪ‪ -‬رﺛﺎ‪ ،‬ﺧﻤﺮﻳﻪ‪ -‬ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺮاب‪ .‬در ﻗﺼﻴﺪهﻫﺎ ﺷﺎﻋﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻠﻲ ﺧﻮد را ﺑﻴﺎن‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﭼﻮن اﺳﺘﺎد ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ و ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ را ﭘﻴﺶ ﻣﻲﮔﺬارد ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ﻗﺼﺎﻳﺪ‬
‫‪41‬‬
‫رودﻛﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رودﻛﻲ ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻮع ﻏﺰل را ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ع‪ .‬ﻣﻴﺮزاﻳﻒ‪ ،‬از ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ و ا‪.‬ي‪ .‬ﺑﺮﺗﻠﺲ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‬
‫ﻏﺰل از ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻗﺼﻴﺪه‪ ،‬ﺗﺸﺒﻴﺐ ﻳﺎ ﻧﺴﻴﺐ رﺷﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة او ﻏﺰل ﭼﻮن ﻧﻮع ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫ﺑﺎر اول در آﺛﺎر رودﻛﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ رودﻛﻲ رﺷﺪ ﺧﻮد را اداﻣﻪ داده‪ ،‬در آﺛﺎر ﺷﺎﻋﺮان ﻋﺼﺮﻫﺎي‬
‫‪ 14-13‬ﻛﺎﻣﻼً ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ 42.‬ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ اﻳﺮاﻧﻲﺷﻨﺎس ﮔﺮﺟﻲ ا‪ .‬ﮔﻮاﺧﺎرﻳﺎ ﻏﺰل در آﺛﺎر ﺧﻮد رودﻛﻲ‬
‫‪43‬‬
‫ﺗﺸﻜﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ رودﻛﻲ در ﻧﻈﻢ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎر اول ﻧﻮع رﺑﺎﻋﻲ‪ -‬ﻗﺎﻟﺐ ﻧﻈﻢ ﻣﺮدﻣﻲ را اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ 44.‬ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ رﺑﺎﻋﻲﻫﺎي رودﻛﻲ را ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺴﻮﺑﻴﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ رودﻛﻲ ﺷﺒﻬﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪،‬‬
‫‪45‬‬
‫زﻳﺮا در آﻧﻬﺎ ﻛﻠﻤﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرات و اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎﻳﻲ را درﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﻤﻪ و ﻋﺒﺎرهﻫﺎي رودﻛﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫وﻟﻲ خ‪ .‬ﻣﻴﺮزازاده ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺷﺒﻬﺔ ﺧﻮد را ﻣﺪﻟﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ و آن رﺑﺎﻋﻲﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺴﻮﺑﻴﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ رودﻛﻲ ﺷﻬﺎدت ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻣﻴﺮزازاده رﺑﺎﻋﻴﺎت‬
 ‫‪١٧١‬‬

‫رودﻛﻲ را از ﻟﺤﺎظ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪ ﺳﻪ ﮔﺮوه ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ -1 :‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻧﺘﻘﺎدي؛ ‪ -2‬ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﻛﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺮدم‬
‫‪46‬‬
‫و ﺣﺎﻛﻢ رواﻧﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ‪ -3‬ﻋﺸﻘﻲ‪ .‬ﺟﻤﻌﺎً ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ 40‬رﺑﺎﻋﻲ رودﻛﻲ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﻫﻤﺎﻳﻲ در ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ راﺟﻊ ﺑﻪ رﺑﺎﻋﻴﺎت رودﻛﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ رودﻛﻲ ﻣﺨﺘﺮع رﺑﺎﻋﻲ ﻧﺒﻮد‪،‬‬
‫رﺑﺎﻋﻲ ﺗﺎ زﻣﺎن او ﺑﻪ زﺑﺎن دري وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻲ او ﺑﻴﺶ از دﻳﮕﺮان اﻳﻦ ﻧﻮع را اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫رودﻛﻲ ﻣﻄﺮب ﺧﻮب ﺑﻮد‪ ،‬اﻛﺜﺮ ﺳﺮودﻫﺎي ﺧﻮد را در ﻗﺎﻟﺐ رﺑﺎﻋﻲ اﻳﺠﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو آﻓﺮﻳﺪن ﻧﻮع‬
‫رﺑﺎﻋﻲ را ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻫﻤﺎﻳﻲ اﺳﺎس وزن رﺑﺎﻋﻲ آﻫﻨﮓ اُراﻣﻴﻦ ﻳﺎ اُراﻣﻴﻨﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در‬
‫ﭘﻬﻠﻮي وزن ﻳﺎزده ﻫﺠﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﺰج ﻣﺴﺪس ﻣﻘﺼﻮر‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ وزن »ﺧﺴﺮو و ﺷﻴﺮﻳﻦ« ﻧﻈﺎﻣﻲ و »وﻳﺲ و‬
‫راﻣﻴﻦ« ﮔﺮﮔﺎﻧﻲ ﻣﻮاﻓﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻋﻼوه ﻛﺮدن ﻳﻚ ﻫﺠﺎ ﻳﺎ رﻛﻦ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺮاﻧﻪ ﻳﺎ دوﺑﻴﺘﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫آﻣﺪ‪ .‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﻫﻤﺎﻳﻲ در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ »ﻧﻈﺮﻳﻪاي« ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺎم وزن ﻋﺮوﺿﻲ را اﻳﺮاﻧﻲﻫﺎ از‬
‫ﻋﺮبﻫﺎ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و آن ﺷﻜﻞ رﺷﺪﻳﺎﻓﺘﺔ ﻧﻈﺎم ﻫﺠﺎﻳﻲ )ﺳﻴﻼﺑﻲ( اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻌﺮ‪ ،‬رﻗﺺ‪ ،‬ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ‪ -‬ﺳﺎﺣﻪﻫﺎي‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﻨﺮي ﻫﻤﺔ ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻦ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺧﻠﻖ از ﺧﻠﻖ دﻳﮕﺮ ﺷﻌﺮ را ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻋﺮوض ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﺷﻌﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺷﻌﺮ اﻳﺮاﻧﻴﺎن از ﻗﺪﻳﻢاﻻﻳﺎم وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫از ﻋﺮبﻫﺎ ﻳﺎ ﻣﺮدﻣﺎن دﻳﮕﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻳﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻛﺘﻔﺎ ﻧﻜﺮده و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻘﻴﺪة اﻳﺮاﻧﻲﻫﺎ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ آﻧﻬﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا دو زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ :‬زﺑﺎن ﻋﺮبﻫﺎي ﺑ‪‬ﺪ‪‬وي ﻛﻪ آن را اﻳﺮاﻧﻲﻫﺎ ﻫﻴﭻ ﮔﺎه ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‬
‫و زﺑﺎن ادﺑﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد اﻳﺮاﻧﻲﻫﺎ اﻳﺠﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﺮاﻧﻲﻫﺎ ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻴﺎن‪ ،‬ﻫﺰارﻫﺎ‬
‫واژه و اﺻﻄﻼﺣﺎت را از رﻳﺸﻪﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ و ﺑﻌﻀﺎً ﻓﺎرﺳﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ اﻳﺠﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﺮبﻫﺎ‬
‫ﻫﻴﭻ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺮﻋﻜﺲ ﺧﻮد‪ ‬ﻋﺮبﻫﺎ اﺻﻄﻼﺣﺎت زﻳﺎدي را از اﻳﺮاﻧﻲﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از اﺳﺘﻘﺮار‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬اﻳﺮاﻧﻲﻫﺎ از اﺑﻦ ﻣﻘﻔﻊ ﺷﺮوع ﻧﻤﻮده‪ ،‬زﺑﺎن ﻧﻮ ﻋﺮﺑﻲ و ادﺑﻴﺎت ﻧﻮ ﻋﺮب را ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧﺪ و ﭼﻮن ﺧﻮد‬
‫آﻧﻬﺎ اﻳﺠﺎدﮔﺮان اﻳﻦ زﺑﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﭼﻮن زﺑﺎن ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ و ادﺑﻴﺎت ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﻧﮕﺎه ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ‬
‫ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ واژهﻫﺎي ﻓﺎرﺳﻲ را اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ ﻳﺎ واژهﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺧﻮد آﻧﻬﺎ از رﻳﺸﻪﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ 47.‬وﻟﻲ ﻫﻤﺎﻳﻲ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﻛﻪ زﺑﺎن ادﺑﻲ ﻋﺮﺑﻲ ﻛﻪ »اﻳﺮاﻧﻲﻫﺎ اﻳﺠﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ« )ﻳﻌﻨﻲ زﺑﺎن‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ اﻟﻜﺎﺗﺐ اﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ‪ ،‬ﺑﺸّﺎر اﺑﻦ ﺑ‪‬ﺮد‪ ،‬اﺑﻮﻧﻮاس و دﻳﮕﺮان(‪ ،‬از زﺑﺎن ﺷﻌﺮ ﭘﻴﺶ از اﺳﻼم‪ ،‬از زﺑﺎن‬
‫ﻗﺮآن و از زﺑﺎن ﺷﺎﻋﺮان ﻗﺮنﻫﺎي اول اﺳﻼم ﭼﻮن ﻛﻌﺐ اﺑﻦ ﻇﻬ‪‬ﻴﺮ‪ ،‬اﻟﻨﺎﺑﻐﻪ اﻟﺠﻌﺪي‪ ،‬اﻟﻮﻟﻴﺪ اﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ‪ ،‬اﻻﺣ‪‬ﻄﻞ‪،‬‬
 ‫‪١٧٢‬‬

‫اﻟﻔَﺮَزد‪‬ق‪ ،‬ﺟﺮﻳﺮ و دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از زﺑﺎن ﺳﺨﻨﻮران ﻣﻌﺮوف ﻋﻠﻲ اﺑﻦ اﺑﻮاﻟﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬ﺣﺠﺎج اﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ و‬
‫دﻳﮕﺮان ﭼﻪ ﺗﻔﺎوت دارد‪.‬‬
‫در آﺛﺎر رودﻛﻲ ﻗﻄﻌﻪ ﻣﻘﺎم ﺑﻠﻨﺪ دارد‪ .‬ا‪.‬س‪ .‬ﺑﺮاﮔﻴﻨﺴﻜﻲ آن را »ﻧﻴﻢﻏﺰل« ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪ ،‬زﻳﺮا آن ﻣﺜﻞ ﻏﺰل‬
‫ﻗﺎﻓﻴﺔ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺑﺪون ﻣﻄﻠﻊ ﻣ‪‬ﺼﺮّع دارد‪ 48.‬اﻣﺎ در ﺑﻴﻦ ﻗﻄﻌﻪﻫﺎي ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﻴﺪه ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺎرة ﻗﺼﻴﺪه و ﻏﺰل‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﺷﻌﺮﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺨﺸﻴﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬م‪ .‬ﺑﻘﺎﻳﻒ ﻗﻄﻌﺔ رودﻛﻲ را از‬
‫ﻟﺤﺎظ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ذﻳﻞ ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬ﺷﻜﺎﻳﺖ از دﻧﻴﺎ و ﻧﺎﭘﺎﻳﺪاري ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎري‪،‬‬
‫اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ‪ ،‬دﺳﺘﮕﻴﺮي زﻳﺮدﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺳﺘﺎﻳﺶ داﻧﺎ و ﺳﺮزﻧﺶ ﺟﺎﻫﻞ‪ ،‬دوري ﺟﺴﺘﻦ از‬
‫‪49‬‬
‫ﻓﺮوﻣﺎﻳﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺷﺮحﺣﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺣﺴﻦ ﻣﻌﺸﻮق‪ ،‬ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲ و اﻣﺜﺎل اﻳﻨﻬﺎ‪.‬‬
‫رودﻛﻲ ﻣﺆﻟﻒ ﻣﻘﺪار زﻳﺎد ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﺛﺮ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ و »آﺛﺎر رودﻛﻲ« ﺷﻌﺮﻫﺎﻳﻲ وارد‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ در ﻫﻔﺖ ﺑﺤﺮ ﻋﺮوض ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ :‬رﻣﻞ‪ ،‬ﻣﺘﻘﺎرب‪ ،‬ﺧﻔﻴﻒ‪ ،‬دو ﻧﻮع ﺑﺤﺮ ﻫﺰج‪ ،‬ﻣﻀﺎرع‪ ،‬ﺳﺮﻳﻊ‪.‬‬
‫وﻟﻲ ﻣﻘﺪار ﻣﺜﻨﻮيﻫﺎي او در اﺻﻞ ﺧﻴﻠﻲ زﻳﺎدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﺑﺤﺮ رﻣﻞ »ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس آن ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﻲ اﺑﻦ ﻣﻘﻔﻊ ﺑﻪ زﺑﺎن دري ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﺼﺮ اﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﺑﻠﻌﻤﻲ‪) 50‬ﻧﻪ ﭘﺴﺮ او‬
‫اﺑﻮﻋﻠﻲ ﺑﻠﻌﻤﻲ‪ ،‬ﻃﻮري ﻛﻪ ا‪.‬ي‪ .‬ﺑﺮﺗﻠﺲ اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ(‪ 51‬اﻧﺠﺎم داده ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺮار دارد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺎول ﻫﺮن در‬
‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر »ﻟﻐﺖ ﻓُﺮس« اﺳﺪي ﻃﻮﺳﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪاي ﺑﻴﺎن ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ اﺑﻴﺎت در ﻫﻤﺎن ﺑﺤﺮ رﻣﻞ ﻧﻮﺷﺘﺔ‬
‫رودﻛﻲ ﺑﻪ ﻣﺜﻨﻮي »ﺳﻨﺪﺑﺎدﻧﺎﻣﻪ« ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ را ﻫﻤﻪ اﻳﺮانﺷﻨﺎﺳﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻃﻮري ﻛﻪ در ﻓﻮق‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ا‪.‬ي‪ .‬ﺑﺮﺗﻠﺲ ﺣﺪس ﻣﻲزﻧﺪ ﻛﻪ رودﻛﻲ ﻣﺜﻨﻮي »ﺳﻨﺪﺑﺎدﻧﺎﻣﻪ« را ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 950‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﻤﻴﺪ‬
‫ﻓﻨﺎروزي ﺑﻪ اﻣﺮ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻧﺼﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﻢ درآورده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آن در »ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮي« از ﻣﺜﻨﻮي »دوران آﻓﺘﺎب« ﺑﻴﺘﻲ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﻤﺎن ﺑﺤﺮ رﻣﻞ اﻧﺸﺎ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺜﻨﻮي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺑﺤﺮ رﻣﻞ ﺳﻪ ﻣﺜﻨﻮي ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻨﺪﺑﺎدﻧﺎﻣﻪ و »دوران آﻓﺘﺎب« اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ دارد‪ .‬او ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ‬
‫»ﺳﻨﺪﺑﺎدﻧﺎﻣﻪ« اﺣﺘﻤﺎل ﻣﺜﻨﻮي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎﺷﺪ و اﻣﻜﺎن دارد »ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ« ﻓﻘﻂ ﺣﻜﺎﻳﺎت ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ را از‬
‫»ﺳﻨﺪﺑﺎدﻧﺎﻣﻪ« و »دوران آﻓﺘﺎب« وارد ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻋﺘﻘﺎد دارد ﻛﻪ اﮔﺮ »ﺳﻨﺪﺑﺎدﻧﺎﻣﻪ«‪،‬‬
‫»دوران آﻓﺘﺎب« ﻣﺜﻨﻮيﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ رودﻛﻲ ﺳﻪ ﻣﺜﻨﻮي در ﺑﺤﺮ رﻣﻞ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ وﺟﻮد ﻣﺜﻨﻮي »دوران آﻓﺘﺎب« را رد ﻣﻲﻛﻨﺪ و آن را اﺷﺘﺒﺎه ﻣﺮﺗﺒﺎن ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ‬
 ‫‪١٧٣‬‬

‫ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺷﻤﺎرد ﻛﻪ ﻣﺜﻨﻮي »ﺳﻨﺪﺑﺎدﻧﺎﻣﻪ« ﭘﻴﺶ از ﺗﺮﺟﻤﺔ اﺑﻮاﻟﻔﻮارس‬
‫‪52‬‬
‫ﻓﻨﺎروزي ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪53‬‬
‫م‪ .‬زﻧﺪ ﻣﺜﻨﻮي »دوران آﻓﺘﺎب« را ﺑﺎ »ﺳﻨﺪﺑﺎدﻧﺎﻣﻪ« ﻳﻜﻲ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ع ﻣﻴﺮزاﻳﻒ اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ را رد‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺷﻌﺮﻫﺎي »ﺳﻨﺪﺑﺎدﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺎ ﻣﻀﻤﻮن »ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ« و ﺷﻌﺮﻫﺎي »دوران آﻓﺘﺎب« را ﺑﺎ ﻣﻀﻤﻮن‬
‫‪54‬‬
‫»ﺳﻨﺪﺑﺎدﻧﺎﻣﻪ« ﻧﺎﻣﻮاﻓﻖ ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﺑﻴﺖ )ﭼﺎر ﻏُﻨﺪه ﻛَﺮﺑ‪‬ﺸﻪ ﺑﺎ ﻛَﮋدﻣﺎن ‪ /‬ﺧﻮرد اﻳﺸﺎن ﭘ‪‬ﺴﺖ روي ﻣﺮدﻣﺎن( از رودﻛﻲ را‬
‫ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ دﺑﻴﺮ ﺳﻴﺎﻗﻲ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ دﻫﺨﺪا اﻳﻦ ﺑﻴﺖ از ﻣﻀﻤﻮن‬
‫‪55‬‬
‫»ارداوﻳﺮاﻓﻨﺎﻣﻪ«ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ رودﻛﻲ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﻫﻢ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﺑﻴﺖ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه از ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ در ﺑﺤﺮ رﻣﻞ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد‬
‫ﻛﻪ رودﻛﻲ در اﻳﻦ ﺑﺤﺮ ﭼﻬﺎر ﻣﺜﻨﻮي ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﻋﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ‪ ،‬ا‪.‬ي‪ .‬ﺑﺮﺗﻠﺲ و م‪.‬زﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﻪ‪ 56‬ﻣﺜﻨﻮي »ﻋﺮاﻳﺲاﻟﻨﻔﺎﻳﺲ« را ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ذﻛﺮ »ﻋﺮاﻳﺲاﻟﻨﻔﺎﻳﺲ« و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫»ﻃﻮاﻳﻒاﻟﻠﻄﺎﻳﻒ« در اﺛﺮ ﻋﻮﻓﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﺗﻌﺠﺐآور اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺆﻟﻔﺎن از اﺛﺮ ﻋﻮﻓﻲ اﻗﺘﺒﺎس ﻛﺮده‪،‬‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ذﻳﻞ او را ﺧﺬف ﻛﺮدهاﻧﺪ‪» 57:‬و ﻳﻜﻲ از ﺟ‪‬ﻬ‪‬ﺎل در ﻧﻈﻢ او ﻃﻌﻦ ﻛﺮد و ﻋﺮاﻳﺲ ﻧﻔﺎﻳﺲ و ﻃﻮاﻳﻒ‬
‫ﻟﻄﺎﻳﻒ او را ﺗَﻀﻴﻴﻔﻲ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻋﺮوﺿﻲ اﻳﻦ ﺑﻴﺖ در ﺣﻖ او اﻧﺸﺎ ﻛﺮد«‪ .‬در »ﻫﻔﺖ اﻗﻠﻴﻢ« اﻳﻦ اﻗﺘﺒﺎس ﺑﺪون‬
‫واژهﻫﺎي ﻃﻮاﻳﻒ ﻟﻄﺎﻳﻒ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 58.‬ﺷﺎﻳﺪ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻫﻢ اﻃﻼع راﺟﻊ ﺑﻪ »ﻋﺮاﻳﺲاﻟﻨﻔﺎﻳﺲ« و‬
‫»ﻫﻔﺖ اﻗﻠﻴﻢ« ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﺒﺎرت ﻋﺮاﻳﺲ ﻧﻔﺎﻳﺲ در ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرس و ﺗﺎﺟﻴﻚ ﺑﺮاي ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﻌﺮﻫﺎي ﻧﺎب‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻋﻮﻓﻲ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ﻟﻄﺎﻳﻒ اﺷﻌﺎر را زﻳﺎد ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺨﻤﻴﻦ زد‬
‫ﻛﻪ ﻋﻮﻓﻲ در ﺧﺼﻮص ﻳﻚ دﺳﺘﻪ ﺷﻌﺮﻫﺎي ﻟﻄﻴﻒ و ﻧﺎب رودﻛﻲ ﻛﻪ ﺟﺎﻫﻠﻲ آﻧﻬﺎ را ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﻲراﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻋﺮاﻳﺲاﻟﻨﻔﺎﻳﺲ ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻨﻈﻮم«‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﻄﻌﻲ ﺗﺄﻳﻴﺪ‬
‫ﻛﺮدن ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺜﻨﻮي را ﻧﺪﻳﺪه اﺳﺖ و در ﺳﺮﭼﺸﻤﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ راﺟﻊ ﺑﻪ آن‬
‫ﺟﺰ »ﻫﻔﺖ اﻗﻠﻴﻢ« اﻃﻼﻋﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ در ﺳﺮﭼﺸﻤﻪﻫﺎ ﻋﺒﺎرت »ﻋﺮاﻳﺲاﻟﻨﻔﺎﻳﺲ« ﭼﻮن ﻋﻨﻮان‬
‫ﻛﺘﺎب ﻫﻢ ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً »ﻋﺮاﻳﺲاﻟﻨﻔﺎﻳﺲ ﻓﻲ اﻟﺨﻼف و اﻟﺠﺪل« ﺷﻤﺲاﻟﺪﻳﻦ اﺣﻤﺪ اﺑﻦ اﻟﺨﻠﻴﻞ اﻟﻨﺤﻮي‬
‫– ﻗﺎﺿﻲ دﻣﺸﻖ )وﻓﺎت ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ (1170-1169/537‬ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ 59،‬ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ در اﺛﺮ ﻋﻮﻓﻲ‬
‫ﺳﺨﻦ درواﻗﻊ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ »ﻋﺮاﻳﺲاﻟﻨﻔﺎﻳﺲ« اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ داﺳﺘﺎن »ﻃﻮاﻳﻒاﻟﻠﻄﺎﻳﻒ« ﻇﺎﻫﺮاً ﺷﺎﻣﻞ‬
 ‫‪١٧‬‬

‫ﻟﻄﻴﻔﻪﻫﺎي ﻇﺮﻳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻗﺼﺪاً آﻧﻬﺎ را ﻧﺎدرﺳﺖ ﺷﺮح داده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ در ﻣﻴﺎن ﺑﻴﺖﻫﺎي‬
‫ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه از اﻳﻦ دو ﻣﺜﻨﻮي ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﻪ از ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﻔﺴﻴﺮي رودﻛﻲ »ﺗﺎجاﻟﻤﺼﺎدر« ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻋﻴﻨﻲ در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮي داﺷﺘﻦ رودﻛﻲ ﺑﻴﺖ او را ﻛﻪ در ﺑﺤﺮ ﺧﻔﻴﻒ ﻣﺨﺒﻮن ﻓﺎﻋﻼﺗﻦ ﻣﻔﺎﻋﻴﻠﻦ ﻓﻌﻠﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻲآورد‪:‬‬
‫‪60‬‬
‫زرع ﻛﺸﺖ اﺳﺖ و زرع ﮔﻮﺷﺔ ﻛﺸﺖ‬ ‫زرع ذرع از ﺑﻬﺎر ﺷـــــــﺪ ﭼﻮ ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺷﻤﺎرد ﻛﻪ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﻪ »ﺗﺎجاﻟﻤﺼﺎدر« اﺑﻮاﻟﺠﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ اﻟﻤﻜﺮي‬
‫اﻟﺒﻴﻬﻘﻲ )وﻓﺎت ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ (1150-1149/544‬را ﻓﺮﻫﻨﮓ رودﻛﻲ ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪ 61.‬ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ع‪ .‬ﻣﻴﺮزاﻳﻒ‬
‫ﺑﻴﻬﻘﻲ ﻫﻤﺎن ﻋﻨﻮان اﺛﺮ رودﻛﻲ را ﺑﺮاي ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺧﻮد ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﻮري ﻛﻪ در ادﺑﻴﺎت ﻋﻠﻤﻲ ﻓﺎرﺳﻲ‪،‬‬
‫‪62‬‬
‫ﺑﺨﺼﻮص در آﺛﺎر ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺮﺿﻴﺔ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﻪ در ﺑﺎرة ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻴﻬﻘﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺳﺨﻦ‬
‫راﻧﺪه‪ ،‬ﻧﺎم ﻛﺎﻣﻞ و ﺳﻨﺔ وﻓﺎت ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬آﻏﺎز ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﺄﻟﻴﻒ آن را آورده اﺳﺖ‪ .‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫‪63‬‬
‫رودﻛﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺎجاﻟﻤﺼﺎدر ﻓﻲاﻟﻠﻐﺖ اﻟﻔﺮس اﻟﺮودﻛﻲ اﻟﺸﺎﻋﺮ«‪.‬‬
‫ﭘﺲ اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺼﺪرﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ را ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﻧﺜﺮ ﺷﺮح دﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﻔﺴﻴﺮي ﻣﺼﺪرﻫﺎي ﻓﺎرﺳﻲ دري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﻢ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﻋﻴﻨﻲ ﻧﻘﻞ‬
‫ﻛﺮده ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻨﺴﻮب ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در آن رودﻛﻲ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﻢﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ را ﺷﺮح ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺼﺪرﻫﺎ‬
‫را‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺖ اﺷﺎرهﻛﺮدة ﻋﻴﻨﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺎ ﻣﻀﻤﻮن اﺑﻴﺎت دﻳﮕﺮ ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﺑﺤﺮ ﺧﻔﻴﻒ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻴﺘﻲ اﺳﺖ از ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻨﻈﻮم ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ‪ .‬از اﻳﻦ رو‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺨﻤﻴﻦ ﻛﺮد ﻛﻪ رودﻛﻲ ﻳﻚ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﻨﻈﻮم ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗَﺠﻨﻴﺴﺎت ﻳﺎ‬
‫واژهﻫﺎي ﻫﻤﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﻋﻴﻨﻲ از »ﺗﺤﻔﺔ اﻻﺣﺒﺎب« ﺣﺎﻓﻆ اوﺑﻬﻲ ﻳﻚ ﺑﻴﺖ رودﻛﻲ را ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﺑﺤﺮ‬
‫ﻣﻀﺎرع ﻣﺜﻤﻦ اﺧﺮب ﻣﻜﻔﻮف ﻣﻘﺼﻮر – ﻣﻔﻌﻮلُ ﻓﺎﻋﻼت‪ ‬ﻣﻔﺎﻋﻞ ﻓﺎﻋﻼت ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪64‬‬
‫ﻳﻚ ﻧﺎم او ﻋﻄﺎرد و ﻳﻚ ﻧﺎم اوﺳﺖ ﺗﻴﺮ‬ ‫زﻳﺮش ﻋﻄﺎرِد آﻧﻜﻪ ﻧﺨـــﻮاﻧﺶ ﺟﺰ دﺑﻴﺮ‬
 ‫‪١٧‬‬

‫ﻋﻴﻨﻲ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻧﺎﺑﻴﻨﺎ ﺑﺎ ﻧﺠﻮم ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻨﻈﻮﻣﻲ در ﻧﺠﻮم راﺟﻊ ﺑﻪ‬
‫وﺿﻊ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ 65.‬اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺑﺎ ﻣﻀﻤﻮن ﺧﻮد ﺑﺎ ﺳﻪ ﺑﻴﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ ﻛﻪ‬
‫در ﺑﺤﺮ ﻣﻀﺎرع ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ در ﺑﺤﺮ ﻣﻀﺎرع ﺑﺎز دو اﺛﺮ ﻣﻨﻈﻮم ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺎورﺷﻨﺎس اﻧﮕﻠﻴﺲ راﺑﻴﻦ ﻟﻮي )‪ (Ruben Levy‬ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ رودﻛﻲ اﺷﻌﺎر زﻳﺎدي و از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﻪ‬
‫ﻣﺜﻨﻮي داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ ﻣﺜﻨﻮي او »واﻣﻖ و ﻋﺬرا« ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺳﻮژة آن از ادﺑﻴﺎت ﭘﻬﻠﻮي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺮنﻫﺎي ﺑﻌﺪ در ﭘﻴﺮوي رودﻛﻲ ﺷﺎﻋﺮان زﻳﺎدي در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺜﻨﻮيﻫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ 66.‬و ﺑﻪ ﻣﻨﺒﻌﻲ‬
‫اﺳﺘﻨﺎد ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ او آﻳﺎ از ﺳﺮﭼﺸﻤﻪﻫﺎ اﺷﺎرهاي در ﺑﺎرة ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺜﻨﻮي داﺷﺘﻦ رودﻛﻲ‬
‫ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ ﻳﺎ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان را ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ« اﺷﺘﺒﺎﻫﺎً ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ رودﻛﻲ را ﺑﺎ ﻋﻨﺼﺮي‬
‫ﻛﻪ در واﻗﻊ ﺳﻪ ﻣﺜﻨﻮي »واﻣﻖ و ﻋﺬرا«‪» ،‬ﺷﺎدﺑﺤﺮ و ﻋﻴﻦاﻟﺤﻴﺎت«‪ ،‬ﺧﻨْﮓﺑ‪‬ﺖ و ﺳ‪‬ﺮخﺑ‪‬ﺖ« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي ﻓﻮق ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺨﻤﻴﻦ ﻛﺮد ﻛﻪ رودﻛﻲ ﻣﺜﻨﻮيﻫﺎي ذﻳﻞ را آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ«‬
‫‪» .2‬ﺳﻨﺪﺑﺎدﻧﺎﻣﻪ«‬
‫‪» .3‬دوران آﻓﺘﺎب« ‪ -‬ﺑﺤﺮ رﻣﻞ‬
‫‪» .4‬ارداوﻳﺮاﻓﻨﺎﻣﻪ«‬
‫‪» .5‬ﺗﺎجاﻟﻤﺼﺎدر«‪ -‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﻔﺴﻴﺮي ﻓﺎرﺳﻲ – وزﻧﺶ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم‬
‫‪ .6‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ادﺑﻲ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ واژهﻫﺎي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫‪ .7‬ﻣﺜﻨﻮي داراي ﻣﻀﻤﻮن دﻳﮕﺮ – ﺑﺤﺮ ﺧَﻔﻴﻒ‬
‫‪» .8‬ﻋﺮاﻳﺲاﻟﻨﻔﺎﻳﺲ«‬
‫‪» .9‬ﻃﻮاﻳﻒاﻟﻠﻄﺎﻳﻒ« ‪ -‬وزﻧﺸﺎن ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم‬
‫‪ .10‬اﺛﺮ ﻧﺠﻮﻣﻲ‬
‫‪ .11‬ﻣﺜﻨﻮي داراي ﻣﻀﻤﻮن دﻳﮕﺮ – ﺑﺤﺮ ﻣﻀﺎرع‬
‫‪ .12‬ﻣﺜﻨﻮي ﺣﻤﺎﺳﻲ – ﺑﺤﺮ ﻣﺘﻘﺎرب‬
‫‪ .13‬ﻣﺜﻨﻮي‬
 ‫‪١٧‬‬

‫‪ .14‬ﻣﺜﻨﻮي‪ -‬دو وزن ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺤﺮ ﻫﺰَج‬

‫‪ .15‬ﻣﺜﻨﻮي – ﺑﺤﺮ ﺳﺮﻳﻊ‬
‫ﻣﺜﻨﻮي »واﻣﻖ و ﻋﺬرا« ﺑﻪ رودﻛﻲ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎً ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از آﺛﺎر رودﻛﻲ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً‬
‫ﺳﻨﺪﮔﺬاري ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻃﻮري ﻛﻪ در ﻓﻮق ذﻛﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﻳﻚ ﺑﻴﺖ رودﻛﻲ را ﺑﻪ دورة ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ‬
‫اﺣﻤﺪ اﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﻣﻨﺴﻮب داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻊاﻟﺰﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ ﺳﻨﺔ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻗﺼﻴﺪهاي را ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺼﺮع »اي‬
‫آﻧﻜﻪ ﻏﻤﮕﻴﻨﻲ و ﺳﺰاواري« ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺎل ‪ 907/295‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ك‪ .‬ﭼﺎﻳﻜﻴﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺷﻤﺎرد‬
‫ﻛﻪ دو ﻗﺼﻴﺪه در دﻳﻮان رودﻛﻲ‪ -‬ﻗﻄﺮان ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ اﺑﻮﻧﺼﺮ ﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﻴﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﺨﺸﻴﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬از‬
‫اﻳﻦ رو ﺑﻪ دوران ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ او ﺑﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 914-907‬ﻣﻨﺴﻮﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎ در ﻓﻮق ﻓﺮﺿﻴﻪاي ﺑﻴﺎن ﻛﺮده ﺑﻮدﻳﻢ ﻛﻪ ﻗﻄﻌﺔ »ره ﺳﻮار و ﺟﻮان و ﺗﻮان از ره‪ ‬دور« ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﺳﺎل‬
‫‪ 915‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﺳﻨﺔ اﺗﻤﺎم ﻣﺜﻨﻮي ﺑﺤﺮ ﺧﻔﻴﻒ را ‪ 10‬ذياﻟﺤﺠﺔ ‪ 31 /311‬ﻣﺎرس ‪ 924‬ﻣﻌﻴﻦ ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬دﻟﻴﻠﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬در ﻳﻜﻲ از ﺑﻴﺖﻫﺎي ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﻴﺪة ﻣﺜﻨﻮي دو ﻋﻴﺪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻗﺮان ﺷﺪة ﻧﻮروز و ﻗﺮﺑﺎن‬
‫‪67‬‬
‫ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ‪ 10‬ذياﻟﺤﺠﺔ ﺳﺎل ‪ 311‬ﻣﻮاﻓﻖ آﻣﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻃﻮري ﻛﻪ در ﻓﻮق اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ و ﺑﺪﻳﻊاﻟﺰﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس دﻟﻴﻞﻫﺎي ﺷﺮﭼﺸﻤﻪﻫﺎ‬
‫ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺼﺮ در ﻫﺮات ﻣﺪت زﻳﺎدي ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و ﻗﺼﻴﺪة »ﺑﻮي ﺟﻮي ﻣﻮﻟﻴﺎن« ﻧﻪ در ﻫﺮات‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫در ﻳﻜﻲ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻴﻦ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 932-929 /320-317‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬م‪ .‬زﻧﺪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻗﺼﻴﺪه ﻇﺎﻫﺮاً در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 20‬ﻋﺼﺮ ‪ 10‬ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬او ﺷﺎﻳﺪ ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻋﺮوﺿﻲ را در ﺑﺎرة‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﺳﻪ ﺳﺎﻟﺔ ﻧﺼﺮ در ﻫﺮات ﭼﻮن واﻗﻌﻴﺖ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺣﺘﻲ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس ﭼﻪ دﻟﻴﻠﻲ‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪﻫﺎﻳﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺌﻮدالﻫﺎي ارﺗﺠﺎﻋﻲ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ را ﺑﻪ ﻣﺮو ﻳﺎ ﻫﺮات ﺑﺮﻧﺪ و ﺑﺎ‬
‫اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﻴﺎن را ﺳ‪‬ﺴﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺳﺮﻟﺸﻜﺮان ﭘﻴﺸﺮو و اﻓﺮاد ﭘﻴﺸﻘﺪم ﻛﻮﺷﺶ ﺑﻪ ﺧﺮج‬
‫‪68‬‬
‫ﻣﻲدادﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺨﺎرا ﭼﻮن ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ اﻳﻦ دوﻟﺖ را از ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ اﺣﺘﻴﺎط ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ م‪.‬ا‪ .‬زﻧﺪ اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﺔ ﺧﻮد را ﺑﺎ دﻟﻴﻞﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ع‪ .‬ﻣﻴﺮزاﻳﻒ ﺷﺒﻬﺔ ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ و ﺻﻔﺎ را در درﺳﺘﻲ ﻓﺮﺿﻴﺔ در ﻫﺮات ﺑﻮدن ﻧﺼﺮ را ﻣﺪﻟﻞ داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺣﻴﺚ دﻟﻴﻞ در آﻧﺠﺎ ﺑﻮدن او اﻃﻼﻋﺎت ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ در ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﻲ ﻏﺮب و ﻛﺸﻮر ﻣﺎ و‬
 ‫‪١٧٧‬‬

‫ادﺑﻴﺎتﺷﻨﺎﺳﻲ ﺷﺮق ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ 69.‬وﻟﻲ ﺑﺪﻳﻊاﻟﺰﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ‪ ،‬ذﺑﻴﺢاﷲ ﺻﻔﺎ و ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭼﻮن »ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﺮات« ﻣﻌﻴﻦاﻟﺪﻳﻦ ا‪‬ﺳﻔﺰاري‪ ،‬ﻛﻪ از آن ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎ ﻣﻌﺘﻤﺪﺗﺮﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻨﺎد‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻛﺘﺎب »ﺳ‪‬ﻠﻢاﻟﺴﻤﺎوات« ﺳﻨﺔ ﺗﺄﻟﻴﻒ »ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ« ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ 932/320‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻨﻪ را ا‪.‬س‪ .‬ﺑﺮاﮔﻴﻨﺴﻜﻲ و م‪ .‬زﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﻣﺆﻟﻔﺎن‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻴﺦ ﺑﻬﺎﻳﻲ‬
‫در ﻛﺘﺎب »ﻛَﺸﻜﻮل« ﺳﻨﺔ ﺳﻴﺼﺪ و ﺳﻲ و اﻧﺪ را ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ و ﺑﺪﻳﻊاﻟﺰﻣﺎن‬
‫ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ ﺳﻨﺔ ‪ 330‬را در اﺛﺮ ﺑﻬﺎﻳﻲ اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺘﺎﺑﺖ ﻳﺎ ﭼﺎپ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ 70.‬ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ‬
‫»ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ« ﺑﻴﻦ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 323‬و ‪ 934 /326‬و ‪ 937‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 330 ،‬در »ﻛَﺸﻜﻮل«‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﭼﺎﭘﻲ ﺑﻮده واژة اﻧﺪ ﻣﻌﻨﻲ ﺷﻤﺎرة از ﺳﻪ ﺗﺎ ده را دارد‪.‬‬
‫م‪ .‬زﻧﺪ ﺗﺨﻤﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﺼﻴﺪة »ﻣﺎدر ﻣﻲ« ﭘﺲ از ﻳﻚ ﺳﺎل ﺗﺄﻟﻴﻒ »ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ«‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ در ﺳﺎل ‪ 933‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻊاﻟﺰﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺛﺒﻮت رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ آن‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻴﻦ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 322‬و ‪ 934 /324‬و ‪ 936‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا در »ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺴﺘﺎن« ﻣﺎﻛﺎن‬
‫را اﺳﻴﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ )ﻛﻪ ﻗﺼﻴﺪة »ﻣﺎدر ﻣﻲ« ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ( ﭘﺲ از ﺣﺎدﺛﻪﻫﺎي ﺳﺎل‬
‫‪ 933/320‬ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻲﺷﻚ اﻳﻦ ﺑﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 322‬و ‪ 934 /324‬و ‪ 936‬ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ 71.‬ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﺳﺎل ‪ 933/321‬را ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‪ 72.‬ﺳﻨﺔ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺮﺛﻴﺔ در وﻓﺎت‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻠﺨﻲ )وﻓﺎت در ﺳﺎل ‪ (937-936/325‬ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﻄﻌﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ دورة‬
‫آﺧﺮ ﺧﺪﻣﺖ رودﻛﻲ در درﺑﺎر ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ درﺑﺎرة ﭘﻴﺮي ﺧﻮد و ﭘﻴﺮي ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ او‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﻲراﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺷﺪم ﭘﻴـﺮ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن و ﺗﻮ ﻫﻢ ﺧﻮد ﻧﻪ ﺟﻮاﻧﻲ‬
‫‪73‬‬
‫ﻣﺮا ﺳﻴﻨﻪ ﭘﺮ اﻧﺠﻮخ و ﺗﻮ ﭼﻮن ﭼﻔﺘﻪ ﻛﻤﺎﻧﻲ‬
‫در ﺳﺎل ‪ 937‬ﺷﺎﻳﺪ ﭘﺲ از ﺗﺄﻳﻴﺪ رﺑﺎﻋﻲ ﻓﻮق ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪» :‬در ﻣﻨﺰل ﻏﻢ ﻓﻜﻨﺪه ﻣﻔﺮش ﻣﺎﻳﻴﻢ« )اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫رودﻛﻲ ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ( و ﻗﻄﻌﺔ »ﺑﺴﺎ ﻛﻪ ﻣﺴﺖ در اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻮدم و ﺷﺎدان«‪ ،‬ﻛﻤﻲ ﺑﻌﺪﺗﺮ ﻗﺼﻴﺪة »ﻣﺮا ز‬
‫ﻣﻨﺒﻊ ﺗﺤﻘﻴﻖ اﻧﺒﻴﺎﺳﺖ ﻧﺼﻴﺐ« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ آﺧﺮي آﻫﻨﮓ آرامﺗﺮ دارد‪ .‬ﺑﻌﺪاً وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻪ ﺧﻮد‬
 ‫‪١٧٨‬‬

‫آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪي ﻏﺼﺔ ﺧﻮد را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮده و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ اوان ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ را ﺑﻪ ﻳﺎد آورد‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‬
‫ﭘﺲ از ﻳﻚ ﻳﺎ دو ﺳﺎل )ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺳﺎل ‪» (940‬ﺷﻜﺎﻳﺖ از ﭘﻴﺮي« را ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ در ﺑﻴﺖﻫﺎي ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﻴﺪة ﻣﺜﻨﻮيﻫﺎي ﺑﺤﺮ ﺳ‪‬ﺮﻳﻊ و ﻣﻀﺎرع ﺷﺎﻋﺮ در ﺑﺎرة ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﻣﻲراﻧﺪ و‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن را ﻧﻤﻲآورد‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ دوره ﻣﻨﺴﻮب داﻧﺴﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد‪ .‬در ﺑﻴﺖ اول راﺟﻊ ﺑﻪ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪاري‬
‫ﺑﺨﺖ و اﻧﺘﻈﺎري ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم و در ﺑﻴﺖ دوم از ﺷﻜﺎﻳﺖ ﭘﻴﺮي و ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺳﺨﻦ ﻣﻲرود‪.‬‬

‫ﭘﺎﻧﻮﺷﺘﻬﺎ‪:‬‬
‫ﺣﻤﺪاﷲ ﻗﺰوﻳﻨﻲ ‪ -‬ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﺰﻳﺪه‪ ،‬ﻟﻴﺪن‪ ،1910/1328 ،‬ص ‪.819‬‬ ‫‪.1‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ‪ -‬اﺣﻮال و اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ‪ ،‬ج‪ ،2 .‬ص ‪ ،575-574‬ج‪ ،3.‬ص ‪) Ch. Schefer ،796‬اﺛﺮ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ص‬ ‫‪.2‬‬
‫‪ (247‬اﻳﻦ ﻣﺼﺮعﻫﺎ را ﺑﻪ رﺷﻴﺪ وﻃﻮاط ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ‪ -‬اﺣﻮال و اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.910‬‬ ‫‪.3‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻔﺮج اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ ‪ -‬ﻛﺘﺎباﻻﻏﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1869-1868/1285 ،3‬ص ‪.23‬‬ ‫‪.4‬‬
‫ﺑﺪﻳﻊاﻟﺰﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ ‪ -‬اﺛﺮ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ص ‪.114-113‬‬ ‫‪.5‬‬
‫ﺑﺪﻳﻊاﻟﺰﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ ‪ -‬ﺳﺨﻦ و ﺳﺨﻨﻮران‪ ،‬ج ‪ ،1‬ﺗﻬﺮان‪ ،1929/1318 ،‬ص ‪.4‬‬ ‫‪.6‬‬
‫ا‪.‬س‪ .‬ﺑﺮاﮔﻴﻨﺴﻜﻲ ‪ -‬رودﻛﻲ و ﻣﺤﻴﻂ او‪ ،‬ص ‪23‬؛ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺆﻟﻒ‪ .‬ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر در ﻛﺘﺎب‪ :‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ رودﻛﻲ ‪ -‬ﮔﺰﻳﺪه‪،‬‬ ‫‪.7‬‬
‫ﻣﺴﻜﻮ‪ ،1957 ،‬ص ‪3‬؛ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺆﻟﻒ‪ .‬رودﻛﻲ در ﻛﺘﺎب‪ :‬رودي‪ ،‬ﺷﻌﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺴﻜﻮ‪ ،1963 ،‬ص ‪.7‬‬
‫دﻫﺎﺗﻲ ‪ -‬ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر در ﻛﺘﺎب اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ رودﻛﻲ‪ .‬ﮔﺰﻳﺪه‪ ،‬ﻣﺴﻜﻮ‪ ،1958 ،‬ص ‪.4‬‬ ‫‪.8‬‬
‫م‪.‬ا‪ .‬زﻧﺪ ‪ -‬ﺻﺎﺣﺒﻘﺮان ﺷﺎﻋﺮي‪ -‬اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪.31‬‬ ‫‪.9‬‬
‫ع‪ .‬ﻣﻴﺮزاﻳﻒ ‪ -‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪145‬؛ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺆﻟﻒ‪ .‬ﻣﻴﺮاث ادﺑﻲ رودﻛﻲ و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻧﺸﺮ ﺣﺎﺿﺮة آن ‪ .‬در ﻛﺘﺎب‬ ‫‪.10‬‬
‫آﺛﺎر رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪.8‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ‪ -‬ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ص ‪ ،422-421‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻚ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﻲ دﺳﺘﻐﻴﺐ ‪ -‬اﺛﺮ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ص ‪.20‬‬ ‫‪.11‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ‪ -‬ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﺔ ﺗﺎزه در ﺑﺎرة رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪.25‬‬ ‫‪.12‬‬
‫ع‪ .‬ﻣﻴﺮازﻳﻒ ‪ -‬رودﻛﻲ و ﺟﺮﻳﺎن زﻧﺪﮔﻲ او‪ ،‬ص ‪51‬؛ ا‪.‬س‪ .‬ﺑﺮﺗﻠﺲ ‪ -‬رودﻛﻲ و ﻗﺮﻣﻄﻲﻫﺎ‪ ،‬ص ‪.70 ،66‬‬ ‫‪.13‬‬
‫رودﻛﻲ ‪ -‬ﺷﻌﺮا‪ ،1964 ،‬ص ‪.350-340‬‬ ‫‪.14‬‬
‫ا‪.‬ي‪ .‬ﺑﺮﺗﻠﺲ ‪ -‬اﺛﺮ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ص ‪.128‬‬ ‫‪.15‬‬
‫دﻧﻴﺴﻮن راس ‪ -‬اﺛﺮ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ص ‪.644-609‬‬ ‫‪.16‬‬
 ‫‪١٧٩‬‬

‫رﺿﺎﻗﻠﻲ ﺧﺎن ﻫﺪاﻳﺖ ‪ -‬اﺛﺮ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ص ‪.466 ،273‬‬ ‫‪.17‬‬

‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ‪ -‬ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ص ‪.472‬‬ ‫‪.18‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﻘﺎﻟﺔ دﻧﻴﺴﻮن راس ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺣﺴﻦ رازي را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬در ﺟﻠﺪ ﺳﻮم ﻛﺘﺎب او »اﺣﻮال و اﺷﻌﺎر‬ ‫‪.19‬‬
‫رودﻛﻲ« در ﺻﺤﻴﻔﺔ ‪ 928‬آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ا‪.‬س‪ .‬ﺑﺮاﮔﻴﻨﺴﻜﻲ ‪ -‬رودﻛﻲ و ﻣﺤﻴﻂ او‪ .‬ص ‪28-24‬؛ رﺳﺎﻟﺔ ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ﺗﺎﺟﻴﻚ‪ ،‬ص ‪142-140‬؛ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت‬ ‫‪.20‬‬
‫ا‪.‬س‪ .‬ﺑﺮاﮔﻴﻨﺴﻜﻲ در ﻛﺘﺎب رودﻛﻲ‪ ،‬ﺷﻌﺮﻫﺎ‪ ،1964 ،‬ص ‪.496-495‬‬
‫ع‪ .‬ﻣﻴﺮزاﻳﻒ ‪ -‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪.91-88‬‬ ‫‪.21‬‬
‫اَ‪.‬اَ‪ .‬ﮔﻮاﺧﺎرﻳﺎ ‪ -‬رودﻛﻲ در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ي‪ .‬ﻣﺎر و ك‪ .‬ﭼﺎﻳﻜﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.237-236‬‬ ‫‪.22‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ‪ -‬ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﺔ ﺗﺎزه در ﺑﺎرة رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪38-28‬؛ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺆﻟﻒ‪ .‬ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﻲ‪.‬‬ ‫‪.23‬‬
‫ي‪ .‬ﺑﺮﺗﻠﺲ‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ص ‪.140‬‬ ‫‪.24‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ ‪ -‬ﻳﻚ ﻗﺼﻴﺪة رودﻛﻲ‪ .‬ﻣﺠﻠﺔ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴﺎت‪ ،1959/1338 ،‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،3-4‬ص ‪.76-73‬‬ ‫‪.25‬‬
‫ﻫﻤﺎن اﺛﺮ‪ ،‬ص ‪.76-75‬‬ ‫‪.26‬‬
‫ﺑﺪﻳﻊاﻟﺰﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ ‪ -‬ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮي رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪.96-95‬‬ ‫‪.27‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ ﺑﻌﻀﻲ ﻗﺼﻴﺪهﻫﺎ را ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻲآورد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺎ آﻏﺎز و اﻧﺠﺎم ﻳﺎ ﻓﻘﻂ آﻏﺎز آﻧﻬﺎ را ﻣﻲآورﻳﻢ‪.‬‬ ‫‪.28‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ ‪ -‬اﺛﺮ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ص ‪.89-76‬‬ ‫‪.29‬‬
‫ادﻳﺐ ﺻﺎﺑﺮ ﺗﺮﻣﺬي ‪ -‬اﺷﻌﺎر ﻣﻨﺘﺨﺐ‪ ،‬دوﺷﻨﺒﻪ‪ ،1965 ،‬ص ‪.133-132‬‬ ‫‪.30‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ‪ -‬ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ص ‪.387‬‬ ‫‪.31‬‬
‫ا‪.‬س‪ .‬ﺑﺮاﮔﻴﻨﺴﻜﻲ ‪ -‬در ﺑﺎرة ﻫﻨﺮ رودﻛﻲ‪ .‬در ﻛﺘﺎب رودﻛﻲ‪ ،‬ﺷﻌﺮﻫﺎ‪ ،1964 ،‬ص ‪.385‬‬ ‫‪.32‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮﻳﺮي ‪ -‬ﻗﺼﺺاﻻﻧﺒﻴﺎ و ﺳﻴﺮ اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ﺗﺒﺮﻳﺰ‪ ،1873-1872 /1289 ،‬ص ‪.88‬‬ ‫‪.33‬‬
‫ص‪ .‬ﻋﻴﻨﻲ ‪ -‬اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ روﺳﻲ‪ ،‬ص ‪.24‬‬ ‫‪.34‬‬
‫ا‪.‬ا‪ .‬ﺳﻴﻤﻴﺎﻧﻒ ‪ -‬دو ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرگ ﻗﺮن ‪ ،10‬ص ‪.45‬‬ ‫‪.35‬‬
‫ك‪ .‬ﭘﺎﮔﺎوا‪ .‬رودﻛﻲ و ﻋﻤﺮ ﺧﻴﺎم‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ »رودﻛﻲ«‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه دوﻟﺘﻲ ﺗﻔﻠﻴﺲ‪ ،1957 ،‬ص ‪.150-133‬‬ ‫‪.36‬‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﺔ ﻓﺮدوﺳﻲ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،1‬ﻟﻴﺪن‪ ،1877 ،‬ص ‪.489‬‬ ‫‪.37‬‬
‫د‪ .‬ﻛﺎﺑﻴﺪزي ‪ -‬رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪ .68-67‬روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻛﺪام ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ را در ﻧﻈﺮ دارد‪.‬‬ ‫‪.38‬‬
‫آﺛﺎر رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪.101 ،91‬‬ ‫‪.39‬‬
‫ذﺑﻴﺢاﷲ ﺻﻔﺎ ‪ -‬اﺛﺮ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ص ‪.371‬‬ ‫‪.40‬‬
‫ك‪ .‬ﻋﻴﻨﻲ ‪ -‬ﻗﺼﻴﺪه در آﺛﺎر رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪.111 ،109-108‬‬ ‫‪.41‬‬
‫ع‪ .‬ﻣﻴﺮزاﻳﻒ ‪ -‬رودﻛﻲ و اﻧﻜﺸﺎف ﻏﺰل‪ ،‬ص ‪.73-71‬‬ ‫‪.42‬‬
‫ا‪.‬ا‪ .‬ﮔﻮاﺧﺎرﻳﺎ ‪ -‬ﻧﻈﻢﺷﻨﺎﺳﻲ آﺛﺎر رودﻛﻲ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ »رودﻛﻲ«‪ ،‬ص ‪.115-114‬‬ ‫‪.43‬‬
‫ا‪.‬ي‪ .‬ﺑﺮﺗﻠﺲ ‪ -‬اﺛﺮ ﻣﺬﻛﻮر‪ .‬ص ‪.136-135‬‬ ‫‪.44‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ‪ -‬اﺣﻮال و اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ‪ .‬ﺟﻠﺪ ‪ ،3‬ص ‪.1042‬‬ ‫‪.45‬‬
‫خ‪ .‬ﻣﻴﺮزازاده ‪ -‬رودﻛﻲ و ﺗﻜﻤﻼت ﺷﻜﻞ ﻧﻈﻢ رﺑﺎﻋﻲ‪ ،‬ص ‪.143‬‬ ‫‪.46‬‬
‫ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﻫﻤﺎﻳﻲ ‪ -‬رودﻛﻲ و اﺧﺘﺮاع رﺑﺎﻋﻲ‪ .‬ﻣﺠﻠﺔ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴﺎت‪ ،4-3 ،1959/1338 ،‬ص ‪.48-40‬‬ ‫‪.47‬‬
‫ا‪.‬س‪ .‬ﺑﺮاﮔﻴﻨﺴﻜﻲ ‪ -‬رودﻛﻲ‪ .‬در ﻛﺘﺎب اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ رودﻛﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺘﺨﺒﺎت‪ ،‬ﻣﺴﻜﻮ‪ ،1957 ،‬ص ‪.10‬‬ ‫‪.48‬‬
‫م‪ .‬ﺑﻘﺎﻳﻒ ‪ -‬رودﻛﻲ و ﻗﻄﻌﻪﺳﺮاﻳﻲ‪ ،‬ص ‪.150‬‬ ‫‪.49‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻮﻫﺎب ﻗﺰوﻳﻨﻲ ‪ -‬ﺑﻴﺴﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،11‬ص ‪23-22‬؛ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ص ‪-426‬‬ ‫‪.50‬‬
‫‪.427‬‬
‫ا‪.‬ي‪ .‬ﺑﺮﺗﻠﺲ ‪ -‬اﺛﺮ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ص ‪.140‬‬ ‫‪.51‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ‪ -‬ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ص ‪.551 ،436-435‬‬ ‫‪.52‬‬
‫م‪.‬ا‪ .‬زﻧﺪ ‪ -‬ﺷﺶ ﻗﺮن‪ ،...‬ص ‪.65‬‬ ‫‪.53‬‬
‫ع‪ .‬ﻣﻴﺮزاﻳﻒ ‪ -‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪.169‬‬ ‫‪.54‬‬
 ‫‪١٨٠‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ‪ -‬ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﻲ‪ .‬ص ‪.437‬‬ ‫‪.55‬‬
‫ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﻪ ‪ -‬اﺛﺮ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ .196‬ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﻳﻨﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﻪ را اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲداﻧﺪ )ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي‬ ‫‪.56‬‬
‫ﻗﺰوﻳﻨﻲ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ﺗﻬﺮان‪ ،1339 ،‬ص ‪.(35-34‬‬
‫ﻋﻮﻓﻲ ‪ -‬اﺛﺮ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ص ‪.7‬‬ ‫‪.57‬‬
‫ﻫﻔﺖ اﻗﻠﻴﻢ‪ ،‬ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻄﻲ ﺷﻌﺒﺔ ﺷﺮﻗﻲ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ داﻧﺸﮕﺎه دوﻟﺘﻲ ﻟﻨﻴﻨﮕﺮاد‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،1154‬ورق ‪ 472‬ب‪.‬‬ ‫‪.58‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﺮاﻳﺲاﻟﻨﻔﺎﻳﺲ«‪» ،‬ﻋﺮاﻳﺲاﻟﺒﻴﺎن«‪» ،‬ﻋﺮاﻳﺲاﻟﻘﺮآن و ﻧﻔﺎﻳﺲاﻟﻔﺮﻗﺎن« ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ )ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﻪ‪ .‬اﺛﺮ‬ ‫‪.59‬‬
‫ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪242‬؛ ‪W.Ahlwardt. Die Handschriften – verzeichnisse der roniglicge‬‬
‫‪ ،Bibliotek zu Berlin. V. 1. Berlin, 1887‬ص ‪ ،321‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،807‬ص ‪ ،406‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،1019‬ص ‪،411‬‬
‫ﺷﻤﺎرة ‪.(1030‬‬
‫آﺛﺎر رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪224‬؛ ‪ S Aini. Ustod Rudaki,‬ص ‪.20‬‬ ‫‪.60‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ص ‪.389‬‬ ‫‪.61‬‬
‫ع‪ .‬ﻣﻴﺮزاﻳﻒ‪ .‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪.172‬‬ ‫‪.62‬‬
‫ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﻪ‪ .‬اﺛﺮ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ج ‪ ،11‬ص ‪ .93‬ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﻳﻨﻲ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻣﺤﺪود ﻣﻲﺷﻮد )ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي‬ ‫‪.63‬‬
‫ﻗﺰوﻳﻨﻲ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ﺗﻬﺮان‪ ،1339 ،‬ص ‪.(35‬‬
‫آﺛﺎر رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪249‬؛ ‪ S Aini. Ustod Rudaki,‬ص ‪.19‬‬ ‫‪.64‬‬
‫ص‪ .‬ﻋﻴﻨﻲ‪ .‬اﺛﺮ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ص ‪.20-19‬‬ ‫‪.65‬‬
‫‪R. Levy. Persian Literature. London, 1923U w 19.‬‬ ‫‪.66‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ‪ .‬اﺣﻮال و اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪1107‬؛ آﺛﺎر رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪.448‬‬ ‫‪.67‬‬
‫م‪.‬ا‪ .‬زﻧﺪ‪ .‬ﺻﺎﺣﺒﻘﺮان ﺷﺎﻋﺮي – اﺳﺘﺎد رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪.22-21‬‬ ‫‪.68‬‬
‫ع‪ .‬ﻣﻴﺮزاﻳﻒ‪ .‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪.112‬‬ ‫‪.69‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﺔ ﺗﺎزه در ﺑﺎرة رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪39-38‬؛ ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ‪ .‬ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮي رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪101‬؛ ﺳﻌﻴﺪ‬ ‫‪.70‬‬
‫ﻧﻔﻴﺴﻲ‪ .‬ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ص ‪.429-427‬‬
‫ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ‪ .‬ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮي رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪.100-99‬‬ ‫‪.71‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ص ‪.302‬‬ ‫‪.72‬‬
‫آﺛﺎر رودﻛﻲ‪ ،‬ص ‪.173‬‬ ‫‪.73‬‬