‫ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬

‫دوﻓﺼﻞﻧﺎﻣﺔ ﻋﻠﻤﻲ )ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻋﻠﻤﻲ ـ ﭘﮋوﻫﺸﻲ(‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪70 – 53 ،1398‬‬

‫ﻣﻴﻨﻮي‪ :‬ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﺘﻦ ﺻﻮﻓﻴﻪ‬

‫*‬
‫ﻓﻴﺮوز اﺳﻤﺎﻋﻴﻞزاده‬
‫**‬
‫ﻣﻬﺪي ﻣﺤﻘﻖ‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﻣﺠﺘﺒﻲ ﻣﻴﻨﻮي )‪ (1355-1282‬از ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺷـﺎﺧﺺ ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ ﻛﺸـﻮر‪ ،‬ﺑﺮآﻳﻨـﺪ دو ﭘﺎﻳﮕـﺎه‬
‫»ﺣﻮزة ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻣﺪرﺳﻲ« و »ﻧﻬﺎد ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ و داﻧﺸـﮕﺎﻫﻲ« اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت ﮔﺴـﺘﺮدة او در‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ و ادب و ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻣﺘﻮن ﺳﺒﺐ ﮔﺮدﻳﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺘﻘـﺪي ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﻘﻴﻖ او در ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ »ﺗﺼﻮ‪‬ف و ﻋﺮﻓﺎن« اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ‪-‬‬
‫ﻫﺎي او در ﺑﺎب آزادي‪ ،‬ﺗﺴﺎﻣﺢ‪ ،‬ﻋﺒﺮت آﻣﻮزي از ﺗﺎرﻳﺦ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ ،‬ﺑﺮ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻮدن دﻳﺪﮔﺎه او‬
‫در ﻋﺮﻓﺎن و ﺗﺼﻮ‪‬ف ﺻﺤﻪ ﻣﻲﮔﺬارد‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻴﻮة ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻴﻨﻮي‪ ،‬ﻧﮕﺎه اﻧﺘﻘـﺎدي او را ﻧﻴـﺰ در‬
‫ﭘﻲ دارد و ﺗﻔﺎوت ﻧﮕﺮش او را ﺑﺎ دﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺎن و ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان ﺣﻮزة ﻋﺮﻓﺎن و ﺗﺼﻮ‪‬ف –‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﻫﺎﻧﺮي ﻛﺮﺑﻦ و ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻧﺼﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﻜّﺮ ﻓﺮا ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲورزﻧﺪ‪ -‬آﺷـﻜﺎر‬
‫ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻛﻠﻴﺪواژهﻫﺎ‪ :‬ﻣﺠﺘﺒﻲ ﻣﻴﻨﻮي‪ ،‬ﺗﺼﻮ‪‬ف‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎن‪ ،‬دﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺴﺎﻣﺢ و آزادي‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻣﺠﺘﺒﻲ ﻣﻴﻨﻮي در زﻣﺮة آن دﺳـﺘﻪ از ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮان و اﺳـﺘﺎدان ﻣﻌﺎﺻـﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺷﺨﺼـﻴﺖ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ وي در دو ﺑﺴﺘﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﻳﺎ دو ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ – اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ و ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‬
‫* دﻛﺘﺮاي زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬واﺣﺪ ﻛﺮج )ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻣﺴﺌﻮل(‪،‬‬
‫‪Frz.esmaeilzad@gmial.com‬‬
‫ﻛﺮج‪Dehkhodaadabiyat@gmail.com.،‬‬ ‫** اﺳﺘﺎد زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬واﺣﺪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ‪ ،1398/03/02 :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش‪1398/06/16 :‬‬
‫‪Copyright © 2018, IHCS (Institute for Humanities and Cultural Studies). This is an Open Access‬‬
‫‪article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 4.0 International, which‬‬
‫‪permits others to download this work, share it with others and Adapt the material for any purpose‬‬
 ‫‪ 54‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ آن ﻛﻪ آﻣـﻮزهﻫـﺎي وي اﺑﺘـﺪا در ﻣﺤـﻴﻂ ﻣﻜﺘﺒﺨﺎﻧـﻪاي و ﺣـﻮزة دﻳﻨـﻲ‬

‫ﮔﺬﺷﺖ و دوم‪ ،‬داﻣﻨﺔ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻲ او در ﻫﻤﺎن ﺑﺨﺶ ﺳﻨّﺘﻲ ﻣﺤﺪود ﻧﻤﺎﻧﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻴﻨﻮي ﺑﺎ ﺷـﻴﻮه‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺗﺘّﺒﻊ ﻋﻠﻤﻲ ﺟﺪﻳﺪ آﺷﻨﺎ ﺷﺪ و از ﻫﻤﻴﻦ رﻫﮕﺬر ﭘﺎﻳﺔ ﺟﺪﻳﺪي در ﭘـﮋوﻫﺶﻫـﺎي‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻪ وﻳﮋه در ﺣﻮزة ﻣﺘﻦ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﻌﺮّﻓﻲ اﺟﻤﺎﻟﻲ ﻣﺠﺘﺒﻲ ﻣﻴﻨـﻮي ﻣـﻲﺗـﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ ﻛﻪ وي دﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ زده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻠﻴﻎ در ﺷﻨﺎﺧﺖ ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ و ﺣﺘّﻲ ادﺑﻴﺎت ﻋـﺮب؛ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺔ ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﻏـﺮب و‬
‫ادﺑﻴﺎت ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ ﻳﺎ ادﺑﻴﺎت اروﭘﺎﻳﻲ؛ ﻳﺎدﮔﻴﺮي و اﺣﺎﻃﻪ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ زﺑـﺎن؛ ﺗﺤﻘﻴـﻖ در‬
‫اﻣﻼ و ﻧﮕﺎرش ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﻟﻐﺖ ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑـﻲ؛ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ و ﺗﺤﻘﻴـﻖ در زﻧـﺪﮔﻲ‪ ،‬آرا و آﺛـﺎر‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ؛ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎﻳﻲ در ﺣﻮزة ﺗﺎرﻳﺦ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫و آﺳﻴﺐﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎ و ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﻲﻫﺎي ﻓﻜـﺮي و ﺗـﺎرﻳﺨﻲ و اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ؛ ﮔـﺮدآوري و‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﻲ و ﻓﺎرﺳﻲ؛ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺘﻮن و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﻲ اﻧﺪﻳﺸـﻪﻫـﺎ و‬
‫ﻋﻘﺎﻳﺪ دﻳﻨﻲ و ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ‪ .‬ﻣﻴﻨﻮي در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﮔﺴﺘﺮده و ﺑﻈﺎﻫﺮ ﭘﺮاﻛﻨﺪه‪ ،‬آﺛـﺎر ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪاي‬
‫ازﺧﻮد ﺑﺮ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻛﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪" :‬ﻧﻘـﺪ ﺣـﺎل"‪" ،‬ﺗـﺎرﻳﺦ و ﻓﺮﻫﻨـﮓ"‪" ،‬ﭘـﺎﻧﺰده‬
‫ﮔﻔﺘﺎر" و "ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ"‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻘﺎﻻت و ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد در زﻣﻴﻨـﺔ آزادي‬
‫و آزاد ﻓﻜﺮي‪ ،‬دﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺼﻮ‪‬ف‪ ،‬زﺑﺎن و ﺧﻂ و ﻧﮕﺎرش ﻓﺎرﺳﻲ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﻗﺮﻳﺐ ﺑـﻪ‬
‫‪ 400‬ﻣﻘﺎﻟﻪ و ﭼﻬﻞ ﻛﺘﺎب را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺟﺴﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﻧﮕﺎه وﻳﮋة ﻣﻴﻨﻮي در ﺣﻮزة ﺗﺼﻮ‪‬ف‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎن و ﺑﻌﻀﺎً دﻳﻦ اﺧﺘﺼﺎص دارد‪.‬‬
‫ﭘﺮﺳﺶ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻣﻴﻨﻮي ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ اﺳﻠﻮب ﻧﻘﺪ و ﻧﮕـﺎه ﻋﻤـﺪﺗﺎً ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﺑـﻪ ﻓﻬـﻢ‬
‫ﺟﺪﻳﺪﺗﺮي از "ﺗﺼﻮ‪‬ف" رﺳﻴﺪه اﺳﺖ؟ روﻳﻜﺮد ﻣﻴﻨﻮي ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎن و ﺗﺼﻮ‪‬ف ﺑـﻪ ﭼـﻪ دﻟﻴـﻞ ﺑـﺎ‬
‫آراي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﻫﺎﻧﺮي ﻛﺮﺑﻦ و ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻧﺼﺮ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳـﺖ؟ و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻫﻤـﻴﻦ دو‬
‫ﻧﮕﺎه ﻣﺘﻔﺎوت ﭼﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮي ﺑﺮ ﺣﻮزهﻫﺎي ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ و داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ ﻣـﺎ ﮔﺬاﺷـﺘﻪ و اﺳﺎﺳـﺎً ﺟﺎﻣﻌـﻪ و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺎ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻛﺪام ﻳﻚ از اﻳﻦ دو روﻳﻜﺮد اﺳﺖ؟‬
‫در آﻏﺎز‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮي اﺟﻤﺎﻟﻲ از ﺗﺼﻮ‪‬ف ﺑﺮ ﻓﺮاز و ﻓﺮود اﻳﻦ ﻧﺤﻠﻪ اﺷﺎرﺗﻲ ﺷﺪه ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﺴﺄﻟﺔ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﺟﺴﺘﺎر ﻳﻌﻨﻲ روﻳﻜﺮد وﻳﮋة ﻣﻴﻨﻮي ﺑﻪ ﺗﺼﻮ‪‬ف‪ ،‬در ﺗﻘﺎﺑـﻞ ﺑـﺎ ﻧﮕـﺎه ﻣﺮﺳـﻮم و‬
‫ﺳﻨﺘﻲ‪ ،‬ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﻴﻨﻮي‪ :‬ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﺘﻦ ﺻﻮﻓﻴﻪ ‪55‬‬

‫‪ .2‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺗﺼﻮ‪‬ف‪ ،‬ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ‬

‫"ﺗﺼﻮ‪‬ف" آن ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﻫﻞ ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان زﺑﺪه ﺗﺼﻮﻳﺮي از آن ﺑﻪ دﺳﺖ دادهاﻧـﺪ‪،‬‬
‫در ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻳﺮان ﻧﻀﺞ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه و زﻳﺴـﺘﮕﺎه اﺻـﻠﻲ آن ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﻮ‪‬ف ﺑﺎ ﺻﺒﻐﺔ اﺳﻼم‪ ،‬رﻧﮓ و ﺟﻼي واﻗﻌﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻫﺴﺘﺔ اﺻـﻠﻲ‬
‫اﻳﻦ ﻧﺤﻠﻪ ﺑﺎ زﻫﺪ و ﻓﻘﺮ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﻋﺸﻖ و ذوق وﺣﺪت وﺟﻮد و ﺷـﻬﻮد ﺑـﻪ ﻣﻨﺘﻬـﺎي‬
‫ﺧﻮد رﺳﻴﺪ؛ ﻣﻊ ﻫﺬا رﮔﻪﻫﺎﻳﻲ از آن در اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﭘﻴﺶ از اﺳﻼم – ﭼـﻪ در اﻋﺘﻘـﺎد و ﻋﻤـﻞ‬
‫زرﺗﺸﺘﻴﺎن و ﭼﻪ ﺑﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ از ﺑﻮداﻳﻴﺎن و ﻣﺎﻧﻮﻳﺎن‪ ،‬و ﻫﻢ ﺳﻮﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪات ﮔﻨﻮﺳﻲ – ﻗﺎﺑﻞ ﺟﺴﺖ‬
‫و ﺟﻮ و ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺑﺴﺘﺮ ﻣﻨﺎﺳـﺒﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﺼﻮ‪‬ف در ﭘﻬﻨﺔ اﻳﺮان ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ .‬ﺑﻪ وﻳـﮋه آن ﻛـﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ ﭘـﺮ ﺗﻼﻃـﻢ اﻳـﺮان و ﺟﻨـﮓﻫـﺎ و‬
‫ﺗﺠﺎوزات ﺑﻲ ﺣﺪ در اﻳﺮان‪ ،‬دﻧﻴﺎي ﺑﻴﺮون را ﭘﺮ از ﺷﻘﺎوت و ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي و ﺑﺎﻟﻤـ‪Ĥ‬ل‪ ،‬ﺑـﻲ اﻋﺘﺒـﺎر‬
‫ﻛﺮده و ﻣﻌﻨﺎي زﻳﺴﺖ را دﮔﺮﮔﻮن ﺳﺎﺧﺘﻪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬دﻧﻴﺎي درون ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﮔﺴﺴـﺘﻦ‬
‫از دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻣﺠﺎﻟﻲ ﺑﺮاي آﺑﺎداﻧﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ و زﻳﺴﺖ واﻗﻌﻲ‪ ،‬اﻧﻘﻄﺎع از دﻧﻴﺎي ﺑﻲ رﺣـﻢ ﺳـﭙﻨﺠﻲ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺴﺘﺮي‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﺼﻮ‪‬ف ﺑﺮ روح و روان اﻧﺴﺎن آن ﭼﻨﺎن ﭘﺮ داﻣﻨﻪ ﺑﻮده‬
‫ﻛﻪ ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎ ﺗﻠﻔﻴﻖ آن‪ ،‬ﺑﻪ درﺟﺎت ﻋﺎﻟﻲ ﻫﻨﺮ ﺑﺸﺮي دﺳﺖ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻳﻜﻲ‬
‫از ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان ﺣﻮزة ﺗﺼﻮ‪‬ف ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﺻـﻮﻓﻴﺎﻧﻪ ﻣﺴـﺎﻋﺪﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﭘﺮورﺷﮕﺎه را در ﻗﻠﻤﺮو ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ )زرﻳﻦ ﻛﻮب‪ .(17 :1385 ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﻌﺮ‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ در ﻫﻤﺎن ﻓﻀﺎي ﻣﺤﺪود و ﭘﺮ ﺗﻤﻠّﻖ درﺑﺎر ﺑﺎ ﻛـﺮﻧﺶﻫـﺎ و ﺧﺎﻛﺴـﺎريﻫـﺎ و ﻏﻠﻮﻫـﺎي‬
‫ﻣﺪﻳﺤﻪ ﺳﺮاﻳﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ آن ﻫﻤﻪ ﺳﺮودهﻫﺎي ﭘﺮ ﺳﻮز و ﮔﺪاز ﺑﺪون ﮔﺴﺴﺘﻦ ﺷﻌﺮ از درﺑﺎر‬
‫و ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﻫﺴﺘﺔ ﺗﺼﻮ‪‬ف ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻤﻲآﻣﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻳﻤـﻦ آﺛـﺎر ﺳـﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻋﻄـﺎر و ﻣﻮﻟـﻮي‪ ،‬ﻃﺒﻘـﺎت‬
‫ﺳﺘﻤﺪﻳﺪه ﻫﻢ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺠﺎﻟﻲ ﺑﺮاي اﺑﺮاز ﻧﻈﺮ ﺧـﻮد در ادﺑﻴـﺎت ﻳﺎﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻫﻤـﻪ‪ ،‬ﻧﺤﻠـﺔ‬
‫ﺗﺼﻮ‪‬ف‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ و ﺗﺄﺛﺮ دوﮔﺎﻧﻪ و دوﺳﻮﻳﻪاي در ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﻳﻚ ﺳﻮ‪ ،‬ﺷﻜﻮه ﺷﻌﺮ‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ او واﻣﺪار اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺰ آﻣﺎل و درد و رﻧﺞ ﻃﺒﻘﺎت ﻓﺮودﺳﺖ ﺑـﺎ ﺗﺼـﻮ‪‬ف راﻫـﻲ ﺑـﺮاي‬
‫اﺑﺮاز اﺣﺴﺎﺳﺎت ﭘﺮ ﺷﻮر ﭘﻴﺪا ﻛﺮده و از دﮔﺮ ﺳﻮ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﻣﻨﻔﻌﻼﻧﻪاي ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬دﺧـﻞ و ﺗﺼـﺮّف و‬
‫آﺑﺎداﻧﻲ دﻧﻴﺎ را ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺪه ﺣﺘّﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺘﺠﺎوزان را ﻛﻢ رﻧﮓ ﻛﺮده‪ ،‬ﮔﺎه در ﻗﺎﻟﺐ ﻳﻚ‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺑﻪ ﻳﻚ ﻓﺮﻗﻪ ﻓﺮوﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺤﻔﻞ ﻛﺎﻫﻼن و ﺑﻴﻜﺎران و ﺧﻮﺷﺒﺎﺷﺎن ﮔﺮدﻳﺪه و ﮔﺎه‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺸﺄ ﻗﺪرتﮔﻴﺮي ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻋﺮﻳﺾ و ﻃﻮﻳﻞ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﺻﻔﻮﻳﻪ را ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ 56‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫‪ .3‬ﺗﺼﻮ‪‬ف از ﻧﮕﺎه ﻣﻴﻨﻮي‬

‫ﻧﻜﺘﺔ درﺧﻮر ﺗﺄﻣﻞ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﭘﮋوﻫﻨﺪﮔﺎن ﺗﺼﻮ‪‬ف‪ ،‬ﺑـﻲ آن ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻫﻤـﻪ اوج و‬
‫ﺣﻀﻴﺾ را ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ ﻳﻜﺴﺮه ﻫﻤﻪ را ﺧﻮب و ﻋﺎﻟﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛـﺮده و از ﻣﻨﻈـﺮ ﻛﺸـﻒ و ﺷـﻬﻮد‬
‫ﻣﺠﺬوب آن ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻋﺪهاي ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻛﻮﺷﻴﺪهاﻧﺪ ﻏﺚ و ﺳﻤﻴﻦ اﻳﻦ ﻧﺤﻠﻪ را‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﮕﺎه‬
‫وﻳﮋة ﻧﻘّﺎدي و ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻣﻜﺸﻮف ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﻣﺠﺘﺒﻲ ﻣﻴﻨﻮي در ﺷﻤﺎر اﻳﻦ دﺳﺘﺔ اﺧﻴﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وي در ﺷﮕﻞﮔﻴﺮي آﻳﻴﻦ ﺗﺼﻮ‪‬ف ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻣـﺮدم ﺑـﺎﻫﻮش و ﭘـﺎك و‬
‫درﺳﺖ و ﺷﺮﻳﻒ در ﻣﻤﺎﻟﻚ ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻲ ﺑـﻦ اﺑـﻲ ﻃﺎﻟـﺐ و‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ و ﻫﻤﺮاﻫﺎن و ﭘﻴﺮوان آنﻫﺎ از ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻫﻞ ﻗﺪرت و ﺛﺮوت ﺻﺮﻓﻪاي ﻧﺒﺮدﻧﺪ و‬
‫ﭼﻮن ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻫﻤﭽﻮن ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﺑﺎ رﺟﺎل ﻓﺎﺳﺪ و ﻇﺎﻟﻢ ﻫﻢ ﻛﺎﺳﻪ و ﭘﻠﻴـﺪ ﺷـﻮﻧﺪ راه‬
‫اﻧﺰوا و ﻋﺒﺎدت در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﮔﺎه ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﮔﺎه ﺑﻪ ﺗﺘﺒ‪‬ﻊ در ﺳﻨّﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( و‬
‫ﺟﻤﻊ اﺣﺎدﻳﺚ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺜﺔ در اﻣﻮري ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑـﻪ آﺧـﺮت ﻣﺮﺑـﻮط‬
‫ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و دﻧﻴﺎ را ﺑﻪ اﻫﻞ دﻧﻴﺎ واﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﻴﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي زﻫﺪ و ﭘﻨـﺪ و اﻧـﺪرز و ﺣﻜﻤـﺖ و‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﻢ از ﭘﻬﻠﻮي و ﻫﻨﺪي و ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪ ،‬و اﻓﻜﺎر ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺳـﻘﺮاط و‬
‫اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﻛﻪ در اﺳﻜﻨﺪرﻳ‪‬ﺔ ﻣﺼﺮ ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺎﻟﺖ داده و‬
‫ﺟﻨﺒﺔ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮد در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺷﺎﻳﻊ و راﻳﺞ ﺷﺪ‪ .‬ﺟﻤﻌﻲ از ﻣﺮدم ﺑﻨﺎ را ﺑـﺮ‬
‫رﻳﺎﺿﺖ ﻧﻔﺲ و ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺻﻔﺎي ﺑﺎﻃﻦ و ﭘﻮﺷﻴﺪن ﺧﺮﻗﺔ ﭘﺸﻤﻴﻨﺔ ﺧﺸﻦ و ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺑﺎ ﻓﻘﺮا‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﺜﻞ ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮي و راﺑﻌﺔ ﻋﺪوﻳ‪‬ﻪ و اﺑﻮﻫﺎﺷﻢ ﺻﻮﻓﻲ و ﺳﻔﻴﺎن ﺛﻮري و‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ادﻫﻢ و داوود ﻃﺎﺋﻲ و ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ دﻳﻨﺎر و ﺷﻔﻴﻖ ﺑﻦ ﺑﻠﺨﻲ ﭘﻴﺪا ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﺑﻪ و‬
‫ورع و زﻫﺪ و ﻓﻘﺮ و ﺻﺒﺮ و ﺗﻮﻛّﻞ و رﺿﺎ و ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﻧﻔﺲ را ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻛﺎري رﺟﺤﺎن ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺪ‪‬ت دوﻳﺴﺖ ﺳﺎﻟﺔ ﺑﻴﻦ ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺠﺮي ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﺒـﺪأ ﻇﻬـﻮر زﻫـﺪ و اﻓﻜـﺎر‬
‫ﺻﻮﻓﻴﺎﻧﻪ ﺑﻮد و دوﻳﺴﺖ و ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺠﺮي ﻛﻪ ﺗﺨﻤﻴﻨﺎً آﻏﺎزِ دﺧﻮلِ ﺣﻠّﺎج ﺑﻪ رﺷﺘﺔ ﺗﺼـﻮ‪‬ف‬
‫ﺑﻮد ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺧﻴﺎﻻت و اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﺻﻮﻓﻴﺎن دﭼﺎر ﺗﺤﻮ‪‬ﻻت و ﺗﺒﺪ‪‬ﻻت ﻛﻠّـﻲ ﺷـﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﺰرﮔﺎﻧﻲ ﻣﺜﻞ ﻣﻌﺮوف ﻛﺮﺧﻲ و ﻋﺒﺪك ﺻﻮﻓﻲ و اﺑﻮﺳﻠﻴﻤﺎن داراﻧﻲ و ﺑﺸﺮ ﺣﺎﻓﻲ و‬
‫ﺣﺎﺗﻢ اﺻ‪‬ﻢ و ﺣﺎرث ﻣﺤﺎﺳﺒﻲ و ذواﻟﻨّﻮن ﻣﺼﺮي و ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﻦ ﻛﺮّام و ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ رازي‬
‫و اﺑﻮ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﻲ و ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺗﺴﺘﺮي و اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ ﺧﺮّاز ﻇﻬﻮر ﻛـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ و از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﻃﻠﺐ و ﻋﺸﻖ و ﻣﻌﺮﻓﺖ و اﺳﺘﻐﻨﺎ و ﺗﻮﺣﻴﺪ داﺧـﻞ ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑـﻪ ﻣﺮﺣﻠـﻪاي‬
‫رﺳﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﻛﻠﻴ‪‬ﺔ آﺛﺎر ﺧﻠﻘﺖ ﺟﺰ ﺧﺪا ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲدﻳﺪﻧﺪ و ﻓﻨﺎي در ذات ﺧـﺪا را‬
‫ﻏﺎﻳﺖ‪ ‬ﻣﻄﻠﻮب ﺻﻮﻓﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻣﻴﻨﻮي‪ :‬ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﺘﻦ ﺻﻮﻓﻴﻪ ‪57‬‬

‫ﺗﻔﺎوت ﻋﻤﺪه ﻳﻚ ﻋﺎﺑﺪ ﺻﻮﻓﻲ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻋﺎﺑﺪ ﻣﺘﺸﺮّع در ﻣﻮﺿﻮع ذات اﻟﻬﻲ در اﻳﻦ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ اﻫﻞ ﺷﺮع و ﻋﻠﻤﺎي ﻇﺎﻫﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻣﺘﻔﺮّد ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ او را از ﺣﻴ‪‬ـﺰِ‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت او ﺧﺎرج ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺻﻮﻓﻲ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻋـﻴﻦ اﻳﻨﻜـﻪ ﻣﺘﻔـﺮّد و‬
‫ﻣﺎوراي ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ در ﻛﻠﻴ‪‬ﺔ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺗﺠﻠّﻲ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬آﺛـﺎر ﺧـﺪا از ﺧـﺪا ﺟـﺪا‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻫﺮ ذر‪‬هاي از ذر‪‬ات ﻋﺎﻟﻢ ﻫﻢ ﻋﻴﻦِ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻦ ﻫﻢ ﺧﺪا ﻫﺴـﺘﻢ‪ ،‬ﺷـﻤﺎ‬
‫ﻫﻢ ﺧﺪاﺋﻴﺪ و‪ ...‬اﻣ‪‬ﺎ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺗﺎ زﻣﺎنِ ﺣﻠّﺎج ﻛﺴﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﺮاﺣﺖ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫ﺣﺎل ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺘﺸﺮّع ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻘﻴﺪهاي را ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑﺸـﻨﻮﻧﺪ و ﺗﺤﻤ‪‬ـﻞ ﻛﻨﻨـﺪ )ﻣﻴﻨـﻮي‪،‬‬
‫‪.(47 – 45 :1358‬‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻴﻨﻮي در ﺣﻮزة ﺗﺼﻮ‪‬ف و ﺑﻌﻀﺎً ﻋﺮﻓﺎن و دﻳـﻦ‪ ،‬ﻋـﻼوه ﺑـﺮ ﻣﻘـﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠـﻒ‪،‬‬
‫ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي اوﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﻣﻴﻨﻮي‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ :‬ﺗﺼـﻮ‪‬ف و‬
‫ﻣﺘﺼﻮ‪‬ﻓﻪ« ﺑﻪ ﻃﺒﻊ رﺳﻴﺪه‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﭘﺮاﻛﻨﺪه دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ از وي ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮ ذﻳﻞ و ﺣﻮاﺷﻲ ﺑﻌﻀﻲ ﻛﺘﺐ در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﻣﻴﻨﻮي‪ ،‬درج ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺰ اﺛﺮي از ﻣﻴﻨﻮي ﺑـﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان "اﺣﻮال و اﻗﻮال ﺷﻴﺦ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺧﺮﻗﺎﻧﻲ" ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳـﻴﺪه ﻋـﻼوه ﺑـﺮ آن‪ ،‬آن ﭼـﻪ از‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و آراي ﺣﻠّﺎج‪ ،‬ﻏﺰاﻟﻲ ﻃﻮﺳﻲ‪ ،‬ﺣﺘّﻲ ﻣﻼﻗﻄﺐ ﺷﻴﺮازي و دﻳﮕﺮان ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻣﺠﻤﻮﻋـﺎً‬
‫داﻣﻨﺔ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت وي را در ﺣﻮزة ﻣﺬﻛﻮر ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻤﻴﻦ اﻟﺘﻔﺎت ﻣﻴﻨﻮي ﺑﻪ ﻋﺮﻓـﺎن و‬
‫ﺗﺼﻮ‪‬ف و ﻧﻘﺎديﻫﺎي او در اﻳﻦ رﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺳـﺒﺐ ﺷـﺪه ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﭼـﻮن ﺷـﻬﻴﺪي ﻧﮕـﺎه‬
‫ﻳﻜﺴﻮﻳﻪاي ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت او ﺑﻴﻔﻜﻨﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ زﻋﻢ وي »ﻫﻤـﺔ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت ﻣﻴﻨـﻮي در زﻣﻴﻨـﺔ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ« ﺷﻬﻴﺪي از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﻘﻴـﻖ ﻣﻴﻨـﻮي در زﻧـﺪﮔﺎﻧﻲ اﺑـﻦ ﺳـﻴﻨﺎ‪ ،‬ﻧﺎﺻـﺮ‬
‫ﺧﺴﺮو‪ ،‬ﻏﺰاﻟﻲ‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺼﻨﻔﺎت اﻓﻀﻞ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ و ﺟﺰ آن ﻧﺎم ﻣﻲﺑـﺮد ﻛـﻪ ﺳﺮاﺳـﺮ‬
‫ﺗﺘﺒ‪‬ﻊ در ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﺮﻓﺎن اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ )ﺷﻬﻴﺪي‪ .(67-65 :1356،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸـﺎن ﻛـﺮد‬
‫او‪‬ﻻً‪ ،‬ﻫﻤﺔ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻴﻨﻮي در ﭘﻬﻨﺔ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻴﺴـﺖ و ﺛﺎﻧﻴـﺎً‪ ،‬از ﻣﺠﻤـﻮع ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫـﺎي‬
‫ﻣﻴﻨﻮي ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ او ﻣﻘﻮﻟﺔ ﻋﺮﻓﺎن و ﺗﺼﻮ‪‬ف را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﺔ ﺟﺎﻧﺒﺪاراﻧـﻪ ﻳـﺎ از ﻧﮕـﺎه‬
‫ﺷﻴﻔﺘﮕﻲ و ﻣﺠﺬوب ﺷﺪن ﭘﻲ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ اﻳﻦ ﻧﺤﻠﻪ را ﺑﺮ ﭘﺎﻳـﺔ ﺷـﻨﺎﺧﺖ دﻗﻴـﻖ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﻨﺪ و ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺧﻮد را ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻮاره از ﻧﻈﺮ دور ﻧﺪارد‪:‬‬
‫از وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺸﺮ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺗﻌﻘّﻞ و ﺗﻔﻜّﺮ ﮔـﺬارده اﺳـﺖ ﺣﻜﻤـﺎ و ﻓﻼﺳـﻔﻪ و رﺳـﻞ و‬
‫ﻋﺮﻓﺎ و ﻣﺘﺼﻮ‪‬ﻓﻪ و ﻋﻠﻤﺎ ﻫﻤﻮاره ﺳﻌﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﻣﻘﺼﺪ و ﻣﻄﻠﻮﺑﻲ ﺑـﺎﻻﺗﺮ‬
‫از ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ و اﻏﺮاض و اﻣﻴﺎل ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮردن و ﺧﻔﺘﻦ و ﺷـﻬﻮت راﻧـﺪن ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ و اﻳﻦ ﻣﻴﻞ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﻮد را از آﻧﭽﻪ آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻬﻢ‪-‬‬
‫ﺗﺮﻳﻦ وﺟﻪ اﻣﺘﻴﺎز او ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺑﺎﺷﺪ )ﻣﻴﻨﻮي‪.(439 :1369،‬‬
 ‫‪ 58‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﻣﻴﻨﻮي – اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎر را در ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ ﺣﻴﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ 1‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﻠﻢ آورده‬
‫– ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﻧﻘﺶ ﻋﺮﻓﺎ و ﻣﺘﺼ‪‬ﻮﻓﻪ را ﻫﻢ ﺳﻨﮓ ﺣﻜﻤﺎ و ﻓﻼﺳﻔﻪ و اﻧﺒﻴﺎ و رﺳﻞ و ﻋﻠﻤﺎ ﻣﻌﺮﻓﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ زﻳﺴﺘﻦ در دﻧﻴﺎ ﺑﺎ اﻏﺮاﺿﻲ ﺑﺮﺗﺮ از ﺣﻮاﺋﺞ ﻣﺎدي و دﻏﺪﻏﻪﻫـﺎي ﺟﺴـﻤﺎﻧﻲ‪ .‬وي ﺑـﺮ‬
‫ﭘﺎﻳﺔ ﻫﻤﻴﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﻣﻤﻴ‪‬ﺰ واﻗﻌﻲ اﻧﺴﺎن از ﺳـﺎﻳﺮ ﺣﻴﻮاﻧـﺎت ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن و ﺛﺒﺖ ﻛﺮدن وﻗﺎﻳﻊ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﻓﺎﻳﺪه ﺑﺮدن از آﻧﻬﺎ در ﺣﻮاﺋﺞ ﻓﻌﻠﻲ و ﺳﻌﻲ ﻛﺮدن‬
‫در اﻳﻦ ﻛﻪ از ﻣﺮﺗﺒﺔ ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﺻﺮف ﺑﮕﺬرد و ﺧﻮد را ﺑﻪ واﻗﻌـﻲ اﺷـﺮف ﻣﺨﻠﻮﻗـﺎت ﺑﺴـﺎزد و‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺑﻪ درﺟﺎﺗﻲ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ وﻫﻢ و ﺗﺨﻴ‪‬ﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد آنﻫﺎ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫آﻧﭽﻪ اﻧﺪر وﻫﻢ ﻧﺎﻳﺪ آن ﺷـﺪم‬ ‫از ﺟﻤﺎدي ﻣﺮدم و ﻧﺎﻣﻲ ﺷـﺪم‬

‫ﻳﻜﻲ از ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﻴﻞ و آرزوي ﺑﺸﺮ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻟﻔﻆ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻋﺮﺻﺔ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲآﻳﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻛﻔﺎﻳﺖ ﺧﻮد زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﺟﻤﺎل را ﺑﺠﻮﻳﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫از ﺟﻤﺎل و زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺟﺰ ﻫﻤﺎن ﻗﺪر ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻮب اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ و ﻏﺮﻳﺰي ﺣﻴـﻮاﻧﻲ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﺟﻮﻳﻨﺪ و ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ...‬ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﻗﺪري ﻗﺪم ﻓﺮاﺗﺮ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ و ﻋﻼوه ﺑـﺮ ﻟـﺬّات‬
‫ﺣﺴ‪‬ﻲ‪ ،‬ﻟﺬّات ﻋﻘﻠﻲ و روﺣﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ و ﺟﻤﺎل را در آواز و اﻟﻔﺎظ ﺧـﻮب ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻣﻲﺟﻮﻳﻨﺪ و از ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ و ﺷﻌﺮو ﺣﻜﻤﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﻬﺮه ور ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪) .«...‬ﻣﻴﻨﻮي‪.(443 :1369 ،‬‬
‫ﻣﻴﻨﻮي ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي اﻓﺮاد از زﻧﺪﮔﻲ را ﺑﺎ اﺧﺘﻼف درﺟﺎت ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨـﻮي‬
‫و روﺣﻲ – ﺑﺎ ﺷﻮاﻫﺪ و اﻣﺜﻠﻪاي از ادب ﻓﺎرﺳﻲ‪ -‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫و ﻋﺪ‪‬ة ﻗﻠﻴﻠﻲ از ﻧﻮع ﺑﺸﺮ در ﺗﻤﺎﻣﻲ ادوار ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮاه از راه اﺳﺘﻐﺮاق در دﻳـﻦ‬
‫ﻳﺎ ﻋﺮﻓﺎن ﻳﺎ ﺗﺼﻮ‪‬ف‪ ،‬و ﺧﻮاه از راه ﻋﻼﻗﺔ ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻋﻘﻠﻲ و روﺣﺎﻧﻲ ﺑﺸـﺮ‬
‫)ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺣﻜﻤﺖ و ﻋﻠﻮم رﻳﺎﺿﻲ( ﺧﻮد را از ﻫﻤﺔ ﻟﺬّات ﺣﺴ‪‬ﻲ و ﺟﺴﻤﻲ ﻣﺤﺮوم‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺑﻘﺎي ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﺣﺪ‪ ‬اﻗﻞّ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ )ﻫﻤﺎن‪.(443 :‬‬

‫ﻣﻴﻨﻮي ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻛﺘﺎب "ﺗﺘﺒﻊ ﺗﺎرﻳﺦ" اﺛﺮ آرﻧﻮﻟـﺪ ﺗـﻮﻳﻨﺒﻲ)‪-(Arnold Toynbee‬‬
‫ﻣﺤﻘّﻖ ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ -‬ﻳﺎدآور ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪...‬ﻳﻜﻲ از اﺑﻮاب ﻛﺘﺎب او در ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ آن را ﺑﻪ ﻟﻔﻆ "ﻋﺰﻟـﺖ و ﻋـﺎدت ﻳـﺎ‬
‫ﻫﺠﺮت و رﺟﻌﺖ" ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮدش اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﻮﻓﻲ و ﻋﺎرف و ﻓﻴﻠﺴـﻮف و‬
‫ﺣﻜﻴﻢ ﭼﻮن در ﺧﻮد اﺳﺘﻌﺪاد ﺗﺰﻛﻴﺔ ﻧﻔﺲ و ارﺗﻘﺎء ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﻨﻮي ﺣﺲ‪ ‬ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲداﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ آﻣﻴﺨﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﺮدم و ﻏﻮﻃﻪ ﺧﻮردن در ﮔﻴﺮ و دار زﻧﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ او را از ﻃﺮﻳـﻖ ﺑـﺎز‬
‫ﻣﻲدارد‪ ،‬ﻛﻨﺞ اﻧﺰوا اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و در ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻣﺴﺘﻐﺮق ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻟـﺐ از ﮔﻔـﺖ و‬
‫ﻣﻴﻨﻮي‪ :‬ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﺘﻦ ﺻﻮﻓﻴﻪ ‪59‬‬

‫ﺷﻨﻮد ﻣﻲﺑﻨﺪد و ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﺄﻣ‪‬ﻞ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻨﺰل ﻣﻘﺼﻮد‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ اﮔﺮ ﺧﻮد را ﻣﻜﻠّﻒ ﺑﻪ ﻫﺪاﻳﺖ دﻳﮕﺮان و دﺳﺘﮕﻴﺮي ﻏﺮق ﺷﺪﮔﺎن ﻣﻲداﻧﺪ از ﻧﻮ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻤﻞ ﻋﻮدت ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻗﺪرﺗﻲ را ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺪ‪‬ت ﻋﺰﻟﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ در راه‬
‫ﺧﻴﺮ رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ و آﮔﺎه ﻛﺮدن اﻳﺸﺎن از ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲاﻧـﺪازد )ﻣﻴﻨـﻮي‪،‬‬
‫‪ 17 :1381‬و ‪.(18‬‬

‫وي ﺳﭙﺲ ﺣﻜﺎﻳﺖ ﺳﻌﺪي‪ 2‬را در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﺘﺬﻛﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺎ اﻳـﻦ ﻣﻔﻬـﻮم ﻛـﻪ‬
‫»ﺻﻮﻓﻲ« ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﻧﺠﺎت ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺟـﺎﻫﻼن را از ﻏـﺮق ﺷـﺪن در‬
‫ورﻃﺔ ﺟﻬﻞ ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪ .‬ﻣﻴﻨﻮي در ﻣﻮاﺟﻬﺔ ﻣﻴﺎن ﻋﺎﻟﻢ و ﻋﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺐ ﻋﺎﻟﻢ را ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺳﺨﻦ‬
‫ﺗﻮﻳﻨﺒﻲ را ﺑﻪ اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ‪:‬‬
‫‪...‬ﻓﺎﻳﺪهاي ﻛﻪ از آن ﻫﺠﺮت ﻳﺎ ﻋﺰﻟﺖ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻤﺎل ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻧﻔﺲ و ﺗﺒﺪﻳﻞ اﺣﻮال‬
‫ﺷﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻓﺮد ﻣﻜﻤ‪‬ﻞ ﺑﻪ ﺣﻮزة ﺟﻤﺎﻋﺘﻲ‬
‫ﻛﻪ اﺻﻞ و ﻣﻨﺸﺄ او از آن اﺳﺖ رﺟﻌﺖ و ﻋﻮدت ﻧﻜﻨﺪ ﻋﺰﻟـﺖ او‪ ،‬ﺑﻴﻬـﻮده و ﺑـﻲ ﻣﻌﻨـﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺼﺪ و ﻋﻠّﺖ ﻏﺎﺋﻲ ﻫﺮ ﻋﺰﻟﺖ و ﻫﺠﺮﺗﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﺎن ﻋﻮدت و رﺟﻌﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺲ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪.(18 :‬‬

‫ﻣﺠﺘﺒﻲ ﻣﻴﻨﻮي‪ ،‬از ﻣﻴﺎن ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺣﻮزة اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻗﺮاﺋﺖ و روﻳﻜﺮد‬
‫ﺻﻮﻓﻴﻪ را اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫در ﺣﻮزة اﺳﻼم ﻓﺮﻗﻪاي ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﺔ ﻓﺮق در ﺗﺼﻔﻴﺔ اﺧﻼق ﺑﺸﺮ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﻫـﻢ‪‬‬
‫اﻳﺸﺎن ﻣﺼﺮوف آدم ﻛﺮدن اﻳﻦ ﺟﻨﺲ دو ﭘﺎ و ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺗﻌﺼ‪‬ـﺐ ﺟﺎﻫﻠﻴـﺖ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‬
‫ﻓﺮﻗﺔ ﺻﻮﻓﻴﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ از ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﻲ ﻣﻄﻠﻖ ﮔﺬﺷﺘﻪ دﻳﮕﺮ ﺟﺎﻧﺐ ﻫﻴﭻ دﻳﻨﻲ را ﺑﺮ دﻳﮕﺮي‬
‫ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻧﻤﻲدادهاﻧﺪ‪ .‬ﺻﻮﻓﻴﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﻧﻔﺲ را از ﻫﺮ ﺟﻬﺘﻲ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﻲﺷﻤﺮدﻧﺪ و ﻇﻔﺮي را ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮ ﺧﻮدﺧﻮاﻫﻲ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي و ﺧﻮدﺑﻴﻨﻲ دﺳﺖ ﻣﻲداد ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي ﻣـﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮد‪ ‬ﺧﻮﺑﻴﻦ‪ ،‬ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪ ﺧﻮدﺧﻮاه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺧﻮد ﻋﻴﺐ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ و ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ دﻳﮕـﺮان‬
‫رﺣﻢ و ﮔﺬﺷﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺻﻮﻓﻴﻪ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد و ﻣﻘﺼﺪي ﺟﺰ وﺻﻮل ﺑﻪ واﺣﺪ ﻣﻄﻠﻖ و ﻣﺘّﺤﺪ‬
‫ﮔﺸﺘﻦ ﺑﺎ او ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و از راه رﻳﺸﻪﻛﻦ ﻛﺮدن ﺷﻬﻮت و ﺣﺮص و ﻃﻤﻊ ﺑـﻪ آزادي ﻛﺎﻣـﻞ‬
‫ﻧﺎﺋﻞ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬در دﻧﻴﺎ و اﻫﻞ دﻧﻴﺎ اﻋﻤﺎل و ﻧﻴ‪‬ﺎت ﻣﺮدم ﺟﺰ ﺧﺪا و ﻣﺨﻠﻮق ﺧﺪا و ﻣﺸـﻴ‪‬ﺖ‬
‫ﺧﺪا ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲدﻳﺪﻧﺪ و ﺑﺮ آن ﻋﻴﺐ ﻧﻤﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ )ﻣﻴﻨﻮي‪.(91 :1381 ،‬‬

‫اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻴﻨﻮي از ﺗﺼﻮ‪‬ف‪ ،‬ﺗﺼﻮﻳﺮي از آن ﭼﻪ ﻳﺎد ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﻃﺮﻳﻖ اﻋﺘﺪال اﺳﺖ و راه ﻣﻴﺎﻧﻪاي ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
 ‫‪ 60‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫‪...‬ﻋﻼﻳﻖ دﻧﻴﺎوي در ﻣﺎ ﻗﻮي اﺳﺖ و از ﺟﺎﻧﺐ دﻳﮕﺮ از ﻣﻘﺎم ﺑﻬﻴﻤﻴﺖ و ﻫﻢ رﺗﺒﻪ ﺑـﻮدن ﺑـﺎ‬
‫ﭼﺎرﭘﺎﻳﺎن ﻧﻨﮓ دارﻳﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻪ راه ﺑﻴﻨﺎﺑﻴﻦ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬ﺑﺎﻳـﺪ از آب و ﻧـﺎن و ﻟﺒـﺎس و‬
‫ﻣﺴﻜﻦ و ﻋﻴﺎل و دوﻟﺖ و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﺣﺼﺔ ﺧﻮد را ﺑﺒﺮﻳﻢ و ﺑﻪ ﻗﺪر ﻛﻔﺎﻳﺖ ﺧﻮد ﺟﻤﺎل و‬
‫زﻳﺒﺎﺋﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﺠﻮﺋﻴﻢ و ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ‪ .‬ﺑﺮاي آن ﻛﻪ ﻋﺎﻣﺔ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﻣﺠﺎل و وﺳﻊ آن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ از اﻳﻦ دو ﺟﻨﺒﺔ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ )ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻨﺒﺔ رﻓﻊ ﺣﻮاﺋﺞ ﻣﺎدي و ﺣﺴﻲ و ﺟﻨﺒﺔ ﺗﺸﻔﻲ ﻗـﻮاي‬
‫ﺑﺎﻃﻨﻲ و ﻣﻌﻨﻮي ﺧﻮد( ﺑﻘﺪر ﻃﺎﻗﺖ و اﺳﺘﻌﺪاد ﺧﻮد ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮﻧﺪ ﻻزﻣﺴﺖ ﻛﻪ اﺣـﻮال و‬
‫ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎ ﺳﺎﻛﻨﻴﻦ اﻳﻦ زﻣﻴﻦ ﭼﻨﺎن ﺗﺮﺗﻴﺐ داده ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ ﻛـﺲ ﻓﻘﻴـﺮ و‬
‫ﺗﻨﮕﺪﺳﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺣﻖ دﻳﮕـﺮي را ﻏﺼـﺐ ﻧﻜﻨـﺪ و آزادي دﻳﮕـﺮي را ﺳـﻠﺐ‬
‫ﻧﻨﻤﺎﻳﺪ‪ .‬آزار اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﮔﺮدد و اﺑﺘﻼي ﺑﻪ اﻣﺮاض ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن در ﺑﻴﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‬
‫ﻳﺎ ﻻاﻗﻞ دﻓﻊ ﺑﻴﻤﺎري و ﺟﺒﺮان اذﻳﺖ ﺳـﻬﻞ و آﺳـﺎن ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻋﻔﺮﻳـﺖ ﺟﻬـﻞ و ﻧـﺎداﻧﻲ و‬
‫ﺧﺮاﻓﺎت و دﻳﻮ اﻏﺮاض و اﻣﻴﺎل ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﺣﺐ‪ ‬و ﺑﻐﺾ ﺳﭙﺮي ﺷﻮد )ﻣﻴﻨﻮي‪ 444: 1369،‬و‬
‫‪.(445‬‬

‫از ﻧﻈﺮ ﻣﻴﻨﻮي ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻊ و ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﺣﻜﻤﺎ و ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬وي‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﺸﺮ از ﺣﺪود دو ﻫﺰار و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺳﺎل در ﺟﺴـﺖ و ﺟـﻮي اﻳـﻦ ﺳـﻌﺎدت‬
‫دﻧﻴﺎﻳﻲ و ﺑﻬﺸﺖ زﻣﻴﻨﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ﻳﺎ ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده و ﺣﺘّﻲ‬
‫ﻳﻚ ﻗﻮم و ﻣﻤﻠﻜﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﻌﺎدﺗﻲ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻗﻮام و ﻣﻤﺎﻟـﻚ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﭼﻮن ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي زﻧﺠﻴﺮ ﺑﻪ ﻳﻚ دﻳﮕﺮ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻓﺸﺎر و ﻛﺸﺸﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻳﻜـﻲ از آن‬
‫ﺣﻠﻘﻪﻫﺎ وارد آﻳﺪ در ﺣﺎل ﺳﺮاﺳﺮ زﻧﺠﻴﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧـﻮد ﻣﻨﺘﻬـﺎي‬
‫ﺟﺪ‪ ‬و ﺟﻬﺪ ﻣﺒﺬول دارد ﺗﺎ ﻫﺮ آﻧﻲ ﺣﺎﻟﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻬﺘﺮ از ﻟﺤﻈـﺔ ﻗﺒـﻞ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺳـﺨﻦ ﻏـﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﻴﻨﻮي‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺻﺤﻴﺢ و ﻛﺎﻣﻞ ﻫﻤﺎن اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫زﻣﺎم آن ﺑﻪ دﺳﺖ ﺣﻜﻤﺎ ﺳﭙﺮده ﺷﻮد؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﺎن ﺳﺨﻨﻲ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﺑـﻪ ﻣﻴـﺎن آورده ﺑـﻮد‪ ،‬و‬
‫ﻣﺮاد از »ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺪن« ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻳﻚ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت دﻧﻴـﺎوي ﻧﺎﻳـﻞ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ )ﻫﻤﺎن‪.(446-460 :‬‬
‫اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن اﮔﺮﭼﻪ اﻳﺪهآل و ﻣﻄﻠﻮب اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺪه ﻣﺘﻀﻤ‪‬ﻦ‬
‫اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﻨﻮي آﻧﭽﻪ از اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺗﺼﻮ‪‬ف و ﺣﻜﻤﺖ ﻓﻬﻢ ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻫﻤﺎﻧـﺎ ﺳـﺎﺧﺘﻦ‬
‫دﻧﻴﺎ و اﻟﺘﻔﺎت ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮد زﻧﺪﮔﻲ و رﻓﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻـﺮاﺣﺖ اﻋـﻼم ﻣـﻲدارد‪:‬‬
‫»ﺗﺼﻮر ﻧﻜﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺗﺼﻮ‪‬ف ﻋﺒﺎرت از ﺗﺮك دﻧﻴﺎ و ﻣﺴـﺘﻐﺮق ﺷـﺪن در ﻋﺒـﺎدت اﺳـﺖ و ﺑـﺲ«‬
‫)ﻣﻴﻨﻮي‪.(44 :1381 ،‬‬
‫ﻣﻴﻨﻮي‪ :‬ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﺘﻦ ﺻﻮﻓﻴﻪ ‪61‬‬

‫ﻧﻜﺘﺔ اﺻﻠﻲ ﻣﻴﻨﻮي اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ اﻣﺜﺎل ﺳﻌﺪي و ﻣﻮﻟﻮي و ﺷـﻬﺎب اﻟـﺪﻳﻦ ﺳـﻬﺮوردي‬
‫ﺧﻠﻮت و اﻧﺰوا اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﺳﺮ ﺑﻪ ﺟﻴﺐ ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻓﺮو ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ آﺛـﺎر‬
‫ﮔﺮان ﺳﻨﮓ از آﻧﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻠﻖ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎﻳﻲ از ﻣﻴﻨﻮي ﺑﺮ ﺣﺎﺷﻴﺔ ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪه در دﺳﺖ اﺳﺖ و اﻳـﻦ ﻫﻤـﻪ‬
‫در »ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﻣﻴﻨﻮي« ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ "ﺗﺼـﻮ‪‬ف و‬
‫ﻣﺘﺼﻮ‪‬ﻓﻪ" اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻨﻮان ﭘﺎرهاي از ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي اﻳﻦ ﺣﻮزه ﮔـﺮدآوري و ﺑـﻪ ﻃﺒـﻊ‬
‫رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و اﻫﺘﻤﺎم دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ دﻫﻘـﺎﻧﻲ در ﺣـﺎل‬
‫ﺗﺪوﻳﻦ اﺳﺖ(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم »ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎي ﻣﻴﻨﻮي« ﻛﻪ ﺑﻪ "ﺗﺼﻮ‪‬ف و ﻣﺘﺼﻮ‪‬ﻓﻪ" اﺧﺘﺼﺎص‬
‫دارد‪ ،‬ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺳﻪ ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺨﺶ او‪‬ل "آرا و اﻓﻜﺎر ﺻﻮﻓﻴﻪ" آﻣﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺨـﺶ دوم‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ "اﻋﻼم و ﻣﺸﺎﻳﺦ ﺻﻮﻓﻴﻪ" اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃـﻲ آن‪ ،‬از اﺷﺨﺎﺻـﻲ ﻛـﻪ در ﻣﺘـﻮن ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫ﺳﺨﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه ﻣﻌﺮّﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻌﺮّﻓﻲ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺑﺮﺧﻲ آﺛـﺎر و‬
‫رﺳﺎﻳﻞ ﺻﻮﻓﻴﻪ اﺧﺘﺼﺎص دارد و ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﺛﺒﺖ‬
‫و ﺿﺒﻂ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ دﻗّﺖ ﻣﻴﻨﻮي را در ﻣﺘﻦ ﺧﻮاﻧﻲ و ارﺟﺎع و اﻟﺘﻔﺎت او را ﺑﻪ ﻣﺘﻮن ﻛﻬﻦ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺘﻮن ﺻﻮﻓﻴﻪ و دﻏﺪﻏﺔ او را در آراي ﻣﺘﺼﻮ‪‬ﻓﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻲ ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﻣﺤﻘّﻘـﺎن‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ؛ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻊﮔﻴﺮيﻫﺎي ﺻﺮﻳﺢ ﻣﻴﻨﻮي در ﺑﺎب ﺗﺼﻮ‪‬ف را ﺑﺎﻳـﺪ در ﻧﻤﻮﻧـﻪ‪-‬‬
‫ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻳﺎد ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺧﻲ ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دﻫﻘﺎﻧﻲ ﻓﺮاﻫﻢ آورده‪ ،‬ﺟﺴﺖ و ﺟﻮ‬
‫ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻫﻤﻴﻦ ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎ از ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﺬرد‪:‬‬
‫در ذﻛﺮ ﺗﺎرﻳﺦ اوﻟﻴﺎ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﺔ ﺟﻌﻔﺮﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺟﻌﻔﺮي آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪» :‬رازي ﮔﻮﻳـﺪ‬
‫ﻋﻠﻲ ﺳﻬﻞ ﺳﻴﺰده ﺳﺎل ﻃﻌﺎم ﻧﺨﻮرد« )ﺟﻌﻔﺮي‪.(159-95 : 1337،‬ﻣﻴﻨـﻮي در ﺣﺎﺷـﻴﺔ ﺻـﻔﺤﺔ‬
‫‪ 102‬ﻛﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻏﻠﻂ ﻣﻲﻛﻨﺪ«‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ در »ذﻛﺮ اﺑﻮﺗﺮاب ﻧﺨﺸﺒﻲ« ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪:‬‬
‫»ﺣﻮران را دﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﻮاب او آﻣﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬دﻣﻲ ﺑﺎ ﻣﺎ ﭘﺮواز ﻛﻦ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﭼﻨﺪان ﺣﻀﻮر ﺑﺎ‬
‫ﻏﻔﻮر دارم ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻮر ﻧﻤﻲﭘﺮدازم‪ .‬ﭼﻬﻞ ﭘﺴﺮ داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺴﺮان را ﻫﻤﻪ ﮔﺮگ آدﻣﻲ ﺧـﻮار ﺑﺒـﺮد‪.‬‬
‫وي در ﻧﻤﺎز ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺮگ ﻧﺰدﻳﻚ وي آﻣﺪ‪ .‬ﭼﻮن او را ﺑﺪﻳﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬اﺑﻮﻧﻌﻴﻢ ﮔﻮﻳـﺪ‪ :‬اﺑـﻮﺗﺮاب‬
‫ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻲ در ﺳﻔﺮ ﺑﻮد و ﮔﺮﻣﺎﮔﺮم ﺑﻮد و ﻫﻤﻪ ﺗﺸﻨﻪ ﺷﺪﻧﺪ و آب ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭘـﺎي ﺑـﺮ زﻣـﻴﻦ ﻛﻮﺑﻴـﺪ‬
‫]آب[ ﺑﺮ ﺟﻮﺷﻴﺪ و ﻫﻤﻪ ﺳﻴﺮاب ﺷﺪﻧﺪ« )ﻫﻤﺎن‪ .(103 :‬ﻣﻴﻨﻮي در ﻫﺎﻣﺶ ﺻﻔﺤﻪ آورده اﺳـﺖ‪:‬‬
‫»ﭼﻪ ﻣﺰﺧﺮفﻫﺎ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺻﻮﻓﻴﻪ درج ﻛﺮدهاﻧﺪ‪» .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻫﻤﺎن »ذﻛﺮ ﺗﺎرﻳﺦ اوﻟﻴﺎ«‬
‫ذﻛﺮ "ﻃﺎوس اﻟﺤﺮﻣﻴﻦ اﺑﻮاﻟﺨﻴﺮ اﻗﺒﺎﻟﻲ ﺣﺒﺸﻲ" آﻣـﺪه ﻛـﻪ ﻣﻴﻨـﻮي در ﻛﻨـﺎرش ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪:‬‬
‫»ﻋﺠﺐ ﻣﺮد زرﻧﮓ و ﺧﺮ رﻧﮓ ﻛﻨﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ« )ﻫﻤﺎن‪. (109 :‬‬
 ‫‪ 62‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﻳﺎ در رﺳﺎﻟﺔ "ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﻔﻴﺪ" ﻧﻮﺷﺘﺔ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻔﻴﺪ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ ﻳـﺰدي‪ ،‬ﺣﻜـﺎﻳﺘﻲ درﺑـﺎرة ﻓﺮﻗـﺔ‬
‫ﻣﺸﻌﺸﻌﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻼﺻﻪاش اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﮕﺎرﻧـﺪة رﺳـﺎﻟﻪ در ﺳـﺎل ‪ 1802‬ﻣـﻴﻼدي در‬
‫ﺑﺼﺮه ﻋﺪهاي از ﻗﻮم ﻣﺸﻌﺸﻊ را ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ادﻋﺎي او »ﻛﻨﺪهﻫﺎي ﻫﻴﻤﺔ اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺑﺮداﺷـﺘﻨﺪ و‬
‫در دﻫﻦ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ روي و رﻳﺶ ﺧﻮد ﻣﻲﻣﺎﻟﻴﺪﻧﺪ و از دﻫﻦ آﺗﺶ اﻓﺸـﺎﻧﻴﺪه در ﻣﻴـﺎن ﻧـﺎر‬
‫ﺧﻔﺘﺎن و ﻏﻠﻄﺎن و وﺟﺪ ﻛﻨﺎن ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺷﺘﻐﺎل ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻫﻴﻤﻪﻫﺎ ﺳﻮﺧﺘﻪ و ﺧﺎﻛﺴـﺘﺮ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻏﺮﻳﺐ ﻛﻪ از ﻏﺮاﻳﺐ ﺣﻜﺎﻳـﺖ اﺳـﺖ ﻓﻘﻴـﺮ ﺑـﺮأي اﻟﻌـﻴﻦ ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﻧﻤـﻮد«‬
‫)ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ ﻳﺰدي‪ .(177-167 : 1337 ،‬ﻣﻴﻨـﻮي ﻛـﻪ از اﻳـﻦ ﻗﺼـﻪ و دﻋـﻮي ﻣﺆﻟـﻒ‪ ،‬ﺳـﺨﺖ‬
‫ﺑﺮآﺷﻔﺘﻪ و ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﺷﺪه در ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪» :‬ﻫﻤـﺎن ﻛﻨـﺪهﻫـﺎ‪ ...‬اﮔـﺮ دروغ ﺑﮕـﻮﻳﻲ« )‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻴﻨﻮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪.(15941‬‬
‫ﻣﻴﻨﻮي ﺑﺎ اﻳﻦ اﻇﻬﺎرات ﺑﻪ ﻫﻴﭻ روي ﻗﺼﺪ اﺳﺘﺨﻔﺎف ﺗﺼﻮ‪‬ف را ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻮﺿﻊﮔﻴﺮي او ﻧـﻪ‬
‫از ﺳﺮ ﺗﻨﻔّﺮ و ﻧﻪ ﺷﻴﺪاﻳﻲ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ واﻛﻨﺸﻲ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻋﻤﻞ ﺻﻮﻓﻴﺎن ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫـﺎي‬
‫واﻻي ﻣﻮرد اد‪‬ﻋﺎي آﻧﺎن ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺪ و ﻧﻈﺮ ﻣﻴﻨﻮي رادﻳﻜﺎل ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬او ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸـﺎن‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻋﺮﻓﺎن و ﺗﺼﻮ‪‬ف را ﺣﻘﻴﺮ ﻣﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ اﻳﻨﺠﺎ ﺧﻮب اﺳﺖ ﻳﺎدآوري ﻛـﻨﻢ‬
‫ﻛﻪ اﻳﻦ دورة درﺧﺸﺎن ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان‪ 3‬از ﺣﻴﺚ ﺗﺼﻮ‪‬ف ﻧﻴﺰ ﻏﻨـﻲﺗـﺮﻳﻦ ﻋﻬـﺪ ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﺎﺳـﺖ‪ ،‬و‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﺑﺰرﮔﺎن آن ﻋﻬﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﻪ و ﻛﺎرﺷﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﺎ ﻓﻘﻪ ﻳﺎ ﻋﻠﻢ ﻳﺎ ﺷـﻌﺮ ﺑـﻮد ﻫﻤـﻴﻦ ﻛـﻪ‬
‫ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪﻧﺪ ﺳﺮ از ﮔﺮﻳﺒﺎن ﺗﺼﻮ‪‬ف ﺑﺪر آوردﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻻاﻗﻞ ﺗﺼﻮ‪‬ف و ﻋﺮﻓﺎن را ﻣﺤﺘﺮم ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻗﺸﻴﺮي در ﺗﺼﻮ‪‬ف رﺳﺎﻟﻪ ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﺎﻣﺮي در اﺣﻮال ﺻﻮﻓﻴﻪ ﻛﺘﺎب ﺗﺄﻟﻴﻒ‬
‫ﻛﺮد‪ ،‬اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﺑﻪ ﺻﻮﻓﻴﻪ ﺗﻤﺎﻳﻞ داﺷﺖ‪ ،‬ﻏﺰاﻟﻲِ ﻋﺎﻟﻢ ﻓﻘﻴﻪ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻋﺎرف‪ ‬ﺻﻮﻓﻲ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺳـﻨﺎﺋﻲ از‬
‫اﺳﺘﺎدان ﺗﺼﻮ‪‬ف ﮔﺮدﻳﺪ« )ﻣﻴﻨﻮي‪.(263 : 1358 ،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﺮار اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﮔﺎه ﻣﺠﺘﺒﻲ ﻣﻴﻨﻮي در ﺧﺼﻮص ﺗﺼﻮ‪‬ف‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎن و دﻳـﻦ‬
‫دﺳﺖ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻤﺎم آﺛﺎر و دﺳﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي او را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﻤﻴﻦ وﻗﻮف‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ زﻋﻢ ﻧﮕﺎرﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻏﺎﻳﻲ و دﻳﺪﮔﺎه اﺻﻠﻲ ﻣﻴﻨـﻮي را ﻣـﻲﺗـﻮان در اﻳـﻦ‬
‫ﻋﺒﺎرات درﻳﺎﻓﺖ‪:‬‬
‫اﮔﺮ اﻣﺮوز دروﻳﺶ ﺻﻮﻓﻲ ﻏﻴﺮ از ﭼﺮس و ﺑﻨﮓ و اﻓﻴﻮن ﻛﺸﻴﺪن و ﻻﻃﺎﺋﻼت ﮔﻔﺘﻦ ﻛﺎري‬
‫ﻧﺪارد ﮔﻨﺎه ﺗﺼﻮ‪‬ف ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻓﻘﻴﻪ و ﻋﺎﻟﻢ روﺣـﺎﻧﻲ ﻣـﺎ ﻏﻴـﺮ ﺳـﻬﻮﻳﺎت و ﺷـﻜﻴﺎت و‬
‫ﻧﺠﺎﺳﺎت وﺣﺠﺎب زﻧﺎن ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﺪ ﻋﻴﺐ اﺳﻼم ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﮔﻨـﺎه از ﻣﺎﺳـﺖ ﻛـﻪ ﭘﺎﻳـﺔ‬
‫ﺗﻤﺪ‪‬ن و اﻓﻖ ﻓﻜﺮﻣﺎن را ﭼﻨﺎن ﭘﺴﺖ و ﺗﻨﮓ ﻛﺮدهاﻳﻢ ﻛﻪ آن ﻳﻜـﻲ ﺟـﺰ آنﻫـﺎ ﺑـﻪ ﭼﻴـﺰي‬
‫دﺳﺘﺮﺳﻲ ﻧﺪارد و اﻳﻦ ﻳﻜﻲ ﺟﺰ اﻳﻦﻫﺎ‪ .‬ﻋﻴﺐ از ﻣﺎﺳﺖ ﻛﻪ از ﺣﻘﺎﻳﻖ زﻧﺪﮔﻲ روي ﮔـﺮدان‬
‫ﻣﻴﻨﻮي‪ :‬ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﺘﻦ ﺻﻮﻓﻴﻪ ‪63‬‬

‫ﺷﺪهاﻳﻢ و ﻗﻮة ﺗﻤﻴﺰ ﺑﻴﻦ ﺧﻮب و ﺑﺪ و واﺟﺐ و ﻣﻜﺮوه و ﻣﺴﺘﺤﺐ را ﻧـﺪارﻳﻢ؛ ﺣـﺪود و‬
‫ﻣﻮازﻳﻦ را ﻣﻨﺴﻮخ ﻛﺮدهاﻳﻢ و ﻋﻘﻞ و ذوق را ﻣﻌﺰول؛ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﺑﺪﺗﺮ و ﭘﺴﺖﺗـﺮش را‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ و ﻓﺮﻳﺐ ﻇﺎﻫﺮ را ﻣﻲﺧﻮرﻳﻢ؛ رﺳﻮم و ﺳﻨﻦ ﻣﺴﺘﺤﺴﻦ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ را ﻫﻤﺔ ﻣﻠﻞ ﻧﮕﺎه‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻊ ﺗﺮﻗﻲ اﻳﺸﺎن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﺎ ﺗﻤﺎم آﻧﻬﺎ را ﺗﺮك ﻛـﺮدهاﻳـﻢ و ﺑـﺮ ﻋـﺎدات‬
‫زﺷﺖ و ﻛﺜﻴﻒ ﺧﻮد ﻋﻨﻮان رﺳﻮم و ﺳﻨﻦ ﻗﺪﻳﻢ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻳﻢ )ﻣﻴﻨﻮي‪.(45 :1381 ،‬‬

‫ﻣﻴﻨﻮي ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻋﻠﻞ اﺻﻠﻲ اﻧﺤﺮاف ﺗﺼﻮ‪‬ف و ﻧﮕﺎه ﺗﻘﻠﻴﻞﮔﺮاﻳﺎﻧـﺔ دﻳـﻦ ﺑـﻪ ﭘـﺎرهاي از‬
‫ﻓﺮوﻋﻲ ﻛﻪ اﺻﻞ دﻳﻦ را ﻣﻬﻤﻞ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻋﺒـﺎرتاﻧـﺪ از‪ :‬ﻛﻮﺗـﻪ ﻓﻜـﺮي‪ ،‬دور ﺷـﺪن از ﺣﻘـﺎﻳﻖ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺑﻴﻦ ﺧﻮب و ﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻛﻨﺎر داﺷﺘﻦ ﻋﻘﻞ و ذوق‪ ،‬ﻓﺮﻳﺐ ﻇﻮاﻫﺮ ﺧﻮردن‪ ،‬و‬
‫ﺗﺮك رﺳﻮم و ﺳﻨﻦ ارزﺷﻤﻨﺪ‪ .‬وي ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﺎرهاي از ﻣﺘﻮن اروﭘـﺎﻳﻲ و آراي آن اﺷـﺮاف داﺷـﺘﻪ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ »ﻳﻜﻲ از اروﭘﺎﺋﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﺣﻮال و ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺘﺒ‪‬ﻊ ﻛﺮده ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﻠّﺖ اﻳﺮان ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺗﺼﻮ‪‬ف و ﻃﺮﻳﻘﺖ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن و ﺗﻌﻬ‪‬ﺪات دﻳﻨﻲ‪ ،‬و اﮔﺮ‬
‫ﺧﺼﻠﺖ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را از راه ﺗﺼﻮ‪‬ف ﺑﺎر ﺑﻴﺎورﻧﺪ ﻣﻠّﺖ ﺑـﻪ راه ﺗﺮﻗـﻲ ﻣﻌﻨـﻮي ﻣـﻲاﻓﺘـﺪ‪ ،‬و ﭼـﻮن‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎ آدم ﺷﺪن اﺳﺖ ﭼﻪ ﺗﻔﺎوت ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ از راه دﻳﻦ آدم ﺑﺸﻮﻳﻢ ﻳﺎ از راه ﺗﺼﻮ‪‬ف‪:‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮي ﻫﻢ وارث ﭘﻴﻐﻤﺒﺮي اﺳـﺖ‬ ‫ﺷﻌﺮ را ﻣﻘﺼﻮد اﮔﺮ آدم ﮔﺮي اﺳﺖ‬

‫از وﻗﺘﻲ ﻛﻪ در اﻳﺮان ﺑﻴﻦ دﻳﻦ وﺗﺼﻮ‪‬ف ﻧﺰاع درﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺠﻠﺴﻲ ﮔﺮﺑـﺔ ﻓﻘﻴـﻪ ﺑـﺮ‬
‫ﻣﻮش ﺻﻮﻓﻲ ﻏﺎﻟﺐ ﺷﺪه او را ﺑﻠﻌﻴﺪ‪ ،‬ﺗﻨﺰّل و اﻧﺤﻄﺎط اﺧﻼﻗﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در اﻳﺮان ﺷﺮوع ﺷﺪ‬
‫و ﺷﺪ‪‬ت ﻳﺎﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ ﺗﺼﻮ‪‬ف ﭘﺴﺖ و رذل ﺷﺪ و ﻫـﻢ دﻳـﻦ ﺑـﻲ ﻣﻌﻨـﻲ و‬
‫ﻧﺎﭼﻴﺰ ﮔﺮدﻳﺪ )ﻫﻤﺎن‪.(44:‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﺧﻮي اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﺗﺼﻮ‪‬ف ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ اﺳﺖ ﺳﺨﻦ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎﺗﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻫﺮ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻜﺮي ﺧﺎص‪ ،‬اﻛﺘﺴﺎﺑﻲ اﺳﺖ و ﻧﻪ ذاﺗﻲ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﺪ‪‬ﻋﺎي ﻣﻴﻨﻮي ﻣﺒﺘﻨـﻲ‬
‫ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻖ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ ﻧﺰاع دﻳﻦ و ﺗﺼﻮ‪‬ف‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﻌﻠﻮل ﻳﻚ ﻋﻠﺖ ﺑﺰرﮔﺘﺮي اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺻﻔﻮﻳﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از دﻳﻦ ﺳﻠﻒ ﺧﻮد‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﺻﻔﻲ اﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬روي ﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﻛﺴﺐ ﻗـﺪرت‪،‬‬
‫ﺑﺎ وﻟﻲ ﻧﻌﻤﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺼﻮ‪‬ف‪ ،‬از در دﺷﻤﻨﺎﻳﮕﻲ در آﻣﺪﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﺗﺼـﻮ‪‬ف را ﻣـﺎﻧﻌﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﺳﻠﻄﺔ ﻛﺎﻣﻞ ﺧﻮد و اﻏﺮاض دﻧﻴﺎﻳﻲ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ 64‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫‪ .4‬ﺗﺼﻮ‪‬ف‪ :‬روﻳﻜﺮد ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ﻣﻴﻨﻮي و ﺗﻠﻘّﻲ ﭘﺪﻳﺪارﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺔ دﻳﮕﺮان‬

‫در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬اﮔﺮ از اﻳﻦ ﻣﻔﺮوﺿﺎت ﻣﻴﻨﻮي‪ -‬ﻛﻪ ﻧﺰاع روﺑﻨﺎﻳﻲ دﻳﻦ و ﺗﺼﻮ‪‬ف را ﭘﺪﻳﺪهاي رﻳﺸﻪ‪-‬‬
‫اي ﻓﺮض ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ -‬درﮔﺬرﻳﻢ‪ ،‬ﻧﮕﺎه او ﺑﻪ ﺗﺼﻮ‪‬ف ﻛﺎﻣﻼً ﻓﺎرغ از ﺣﺐ‪ ‬و ﺑﻐﺾ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻴﻨـﻮي‬
‫ﺑﺮ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺘﻮن ﻣﺘﺼﻮ‪‬ﻓﻪ اﺷﺮاف داﺷﺘﻪ و آن ﻫﻤﻪ را از ﻧﻈﺮ ﮔﺬراﻧﺪه و ﻋﺎﻗﺒﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ روﻳﻜﺮد‬
‫او ﺑﻪ ﺗﺼﻮف ﺟﺎﻧﺒﺪاراﻧﻪ ﻧﺒﻮده ﺑﻠﻜﻪ او ﻛﻮﺷﻴﺪه ﭘﺴﺖ و ﺑﻠﻨﺪ اﻳـﻦ ﺗﻔﻜـﺮ را ﺷﻨﺎﺳـﺎﻳﻲ ﻛﻨـﺪ و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺻﻮﻓﻴﻪ را در ﺣﺪ اﻣﻜﺎن از ﺻﺎﻓﻲ ﭘﺮ ﭘﻴﭻ و ﺧـﻢ ﺗـﺎرﻳﺦ ﻋﺒـﻮر دﻫـﺪ و‬
‫ﺣﻘﺎﻳﻖ آن را ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺪاﻧﺪ و ﺗﺼﻮﻳﺮ واﻗﻊﺑﻴﻨﺎﻧﻪﺗﺮي از آن ﺑﻪ دﺳﺖ دﻫـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬وي ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ روﺣﻴﺔ ﻧﻘﺎدي ﺳﻌﻲ ﻛﺮده زواﻳﺎي ﭘﻴﺪا و ﭘﻨﻬﺎن اﻳﻦ ﻧﺤﻠـﻪ را ﺑﺸﻨﺎﺳـﺪ و‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﻨﻮي در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﺗﺼﻮ‪‬ف ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ از دو اﺻﻞ ﺳﻠﺒﻲ ﻧﻘﺪ‪ -‬ﻛﻪ ﭘﺮﻫﻴﺰ از‬
‫»ﺷﻴﺪاﻳﻲ« و »ﺗﻨﻔّﺮ« اﺳﺖ – ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻛﻪ وي از ﺗﺼﻮ‪‬ف در ﻛﺎرﮔﺎه ﻧﻘﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣـﻲ‪-‬‬
‫ﻛﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي از آن را ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ذﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ؛ ﺑﺮ اﻳـﻦ اﺳـﺎس‪،‬‬
‫ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻴﻨﻮي ﺑﻪ ﺗﺼﻮ‪‬ف ﺑﻪ روﻳﻜﺮد ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ اﺳـﺖ؛ اﻣـﺎ ﻣﻌـﺎﻧﻲ ﮔـﺰارهﻫـﺎي‬
‫"ﻫﺎﻧﺮي ﻛﺮﺑﻦ" و "ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻧﺼﺮ" از ﺗﺼﻮ‪‬ف – ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻧﻘﻞ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛـﺮد ﻛـﺎﻣﻼً ﻳـﻚ‬
‫ﺳﻮﻳﻪ و ﺟﺎﻧﺒﺪاراﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻧﺼﺮ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ اذﻋﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﻣـﻦ ﺧـﻮد ﻣﺠـﺬوب‬
‫ﻋﺮﻓﺎن ﻫﺴﺘﻢ« )ﻧﺼﺮ‪ .(186 :1348 ،‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﻴﻔﺘﮕﻲ و ﻣﺠﺬوب ﺑﻮدن ﺧﻮد ﻣﺨﻞّ‬
‫ﻧﻘﺪ اﺳﺖ‪ .‬وي ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﺑﻪ ﻃﺮزي ﻛﻪ در دو ﺳﻪ ﻗﺮن اﺧﻴـﺮ‬
‫در اروﭘﺎ ﻣﻌﻤﻮل ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﻨﻴﻢ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻛﺎﻧﺖ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺎﺳﺎً ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ذوات اﺷـﻴﺎء‬
‫ﭘﻲ ﺑﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪاي ﻛﻪ ﻣﺎ در ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ و ﺑﺨﺼﻮص در اﻳﺮان دارﻳﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪاي ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎ اﺷﺮاق و ﻋﺮﻓﺎن ﺗﻮأم اﺳﺖ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻣﻘﺼـﻮد]ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﻣﺎﻫﻴـﺖ اﺷـﻴﺎء[رﺳـﻴﺪ«‬
‫)ﻧﺼﺮ‪ :1348،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ( ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﺷﻴﻔﺘﮕﻲ ﻧﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺷـﺮق‪ ،‬اوﻻً‪ ،‬ﺑـﺎ ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﻔـﺮوض‬
‫ﻧﺼﺮ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺷﺮاق و ﻋﺮﻓﺎن اﮔﺮ ﺑﺘﻮان ﺑﻪ ذات اﺷﻴﺎء ﭘﻲ ﺑـﺮد‪ ،‬اﻳـﻦ ﻛﺸـﻒ ﻧﺼـﺮ ﭼـﻪ‬
‫ﮔﺮﻫﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺎ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺸﺎﻳﺪ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬در ﻛﺠﺎي ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧﺪ اﺷﺮاق وﻋﺮﻓﺎن‪،‬‬
‫واﻗﻌﻴﺎت زﻣﺎن ﺧﻮد را ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ؟ ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ واﻗﻌﻴﺎت ﻣﻮﺟـﻮد‬
‫را ﺷﻜﻞ و ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺨﺸﺪ و ﻳﺎ آن را ﺑﺎز ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﺪ؟ اﻟﺒﺘﻪ از ﺗﺼﺮﻳﺤﺎت ﻧﺼﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺗﻮان اﺷﺎره ﻛﺮد‪» :‬ﻣﺘﻔﻜّﺮان اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻋﻠﻞ و ﻣﻌﻠﻮل ﺑﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮدات و اﺻﻮل‬
‫ﺣﻘﺎﻳﻖ اﺷﻴﺎء ﻫﻴﭻ ﮔﺎه از اﺣﻜﺎم اﺳﻼﻣﻲ ﺧﺎرج ﻧﺸﺪﻧﺪ« )ﻧﺼﺮ‪.(11 :1342،‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ آن‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻧﺼﺮ‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮔﺮاﻳﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻤـﺎن دﻳﻨـﻲ ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ و ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬اﺷﺨﺎﺻﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ دﻳﻦ ﻧﺪارﻧﺪ در واﻗﻊ ﺑﻪ ﻳﻚ‬
‫ﻣﻴﻨﻮي‪ :‬ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﺘﻦ ﺻﻮﻓﻴﻪ ‪65‬‬

‫ﺧﺪاي دروﻏﻴﻦ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻣﺜﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬آﻳﻨﺪه و ﺟﺰ آن ﻛﻪ ﺑﺖﻫـﺎي ﺟﺪﻳـﺪ ﺑﺸـﺮ‬
‫اﺳﺖ« )ﻧﺼﺮ‪.(191 :1348،‬‬
‫ﺿﻤﻦ آن ﻛﻪ وي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮد را آن ﭼﻪ اﺻﻼح دﻳﻨﻲ ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺻﺮﻳﺤﺎً اﻋﻼم ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‬
‫)ﻧﺼﺮ‪.(269-264 :1348،‬‬
‫ﻧﺼﺮ در ﺗﺠﻠﻴﻞ از ﻫﻤﻔﻜﺮ ﭘﺪﻳﺪارﺷﻨﺎس ﺧﻮد‪ -‬ﻫﺎﻧﺮي ﻛـﺮﺑﻦ‪ -‬ﻳـﺎدآور ﻣـﻲﺷـﻮد »ﻛـﺮﺑﻦ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ رﻏﻢ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﻫﻤﻴﺖ ﺳﻨﺖ ﻓﻜﺮي اﻳﺮان را ﺑﻪ ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﺮاﻧﻴـﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ از ﺧﻮد ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ« )ﺟﺸﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻛﺮﺑﻦ‪ :‬ﻧﻮزده(‪.‬‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﮔﺴﺴﺖ از ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻓﻜﺮي ﺧﻮدﻣﺎن و ﻟﻄﻔﻲ ﻛـﻪ ﻛـﺮﺑﻦ‬
‫در ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﻦ اﻟﻴﻨﺎﺳﻴﻮن اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ -‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از اﺑﻬﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﻣﻌﺮّﻓـﻲ ﮔﻔﺘﻤـﺎن و‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ از ﺧﻮد ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ اﻳﺸﺎن وﺟﻮد دارد‪ -‬آﻳﺎ ﻣﺒﻨﺎي ﻋﻠﻤﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ دارد ﻳﺎ آن ﻛﻪ ﻣﺘﺄﺛﺮ از‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺧﺎص اﺳﺖ؟ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪ را در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻛﻪ در ﺗﻤﺎم ﮔﻔﺘﻤﺎنﻫﺎ‪ ،‬از ﻧﻈﺮﻳـﻪ‪-‬‬
‫ﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ رﻣﺎن و ﮔﺰارشﻫﺎي ﺧﺒﺮي‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻠﻲ ﻧﻈـﺎمﻣﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎزﻧﻤﺎﻳﻲ ﻧﺎدرﺳﺘﻲ از واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي رواﺑـﻂ اﻗﺘﺼـﺎدي – اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﻋﺮﺿـﻪ ﺷـﻮد اﻳـﻦ ﻫﻤـﺎن‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي و ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻫﻤﺎن ﺑﺎزﻧﻤﺎﻳﻲﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ آﻟﺘﻮﺳﺮ اﻳـﺪﺋﻮﻟﻮژي‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ در وﻫﻠﺔ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻃﺒﻘﺔ ﺣﺎﻛﻢ آن اﺳﺖ )ﻓﺮﺗﺮ‪ 10 :1386 ،‬و ‪.(111‬‬
‫ﻧﺼﺮ و ﻛﺮﺑﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺳﻨّﺖ ﻓﻜﺮي اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ ،‬اﻋـﻢ از دﻳـﻦ و ﻣـﺬﻫﺐ و ﺗﺼـﻮ‪‬ف‪،‬‬
‫ﻳﻜﺴﺮه از درﻳﭽﺔ ﺗﻌﻠﻖ ﺧﺎﻃﺮ و ﺷﻴﻔﺘﮕﻲ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﻫﻴﭻ ﺟﺎﻳﮕـﺎﻫﻲ ﺑـﺮاي ﺗـﺎرﻳﺦ و ﻧﻘـﺪ‬
‫رواﻳﺎت و ﺑﺎورﻫﺎ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻛﺮﺑﻦ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺒﺎدرت ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ در ﻣﻮرد »ﺳﻠﺴﻠﻪ رواﻳﺎت« از روي ﺻﻮرت ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﺑﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ ﻧﻘﺪ ﻣﻘﺮون ﺑﺎ ﺻﻮاب ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ اﺳﻠﻮب ﺛﻤﺮ ﺑﺨـﺶ‪ ،‬اﻗـﺪام از راه‬
‫ﭘﺪﻳﺪهﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻪ ﺷﻌﻮر وﺟﺪاﻧﻲ و ﺿﻤﻴﺮ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ ﺧـﻮدي ﺧـﻮد در آن ﻧﻤـﻮدار و‬
‫ﻣﺘﺠﻠّﻲ اﺳﺖ‪) .‬ﻛﺮﺑﻦ‪(14 :1352 ،‬‬

‫ﻛﺮﺑﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ را از وراي ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻲﻧﮕﺮد)ﻫﻤﺎن(‪ .‬ﭘﺪﻳﺪهﺷﻨﺎﺳﻲ ﻳﺎ ﭘﺪﻳﺪار‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻛﺮﺑﻦ ﻫﻤﺎن ﭼﻴـﺰي اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﻣﺘـﻮن ﺻـﻮﻓﻴﻪ از آن ﺑـﺎ ﻧـﺎم "ﻛﺸـﻒ‬
‫اﻟﻤﺤﺠﻮب" ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻛﺮﺑﻦ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﻫﺮﻣﻨﻮﺗﻴﻚ ﻓﻠﺴﻔﻲ – ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره ﺗﺄﻛﻴﺪش ﺑـﺮ اﻫﻤﻴـﺖ‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه در ﻓﻬﻢ ﻣﺘﻮن اﺳﺖ‪ -‬ﺳﻌﻲ دارد ﺑﻪ ﻛﺸﻒ و ﻇﻬﻮر ﭘﺪﻳـﺪارﻫﺎي ﻣﻌﻨـﻮي در ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻫﺘﻤﺎم اﺻﻠﻲ ﻛﺮﺑﻦ در ﺣﻮزة ﻫﺮﻣﻨﻮﺗﻴـﻚ ﺗﺸـﻴ‪‬ﻊ اﺳـﺖ‪ .‬او ﺑـﻲ آن ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﺑﻴﻦ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻋﻘﻞﮔﺮا و ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻗﺸﺮي ﺷﻴﻌﻪ – ﻛـﻪ ﻗﺮاﺋﺘـﻲ ﻏﻠـﻮ آﻣﻴـﺰ و رواﻳـﺎﺗﻲ‬
 ‫‪ 66‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﻣﺠﻌﻮل دارد – ﻫﻤﻪ را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ )‪ (theosophi‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه‬
‫ﭘﺮ ﮔﻨﺠﺎﻳﺶ ﺧﻮد "ﺗﺸﻴﻊ" و "ﺣﻜﻤﺖ اﻳﺮاﻧﻲ" را از ﻳﻚ ﺳﻨﺦ و ﺟﻮﻫﺮه ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﻬﺮوردي در »اﻟﻮاح ﻋﻤﺎدي« و »ﻋﻘﻞ ﺳﺮخ« ﻛﻪ در آن‪ ،‬ﻗﺼﻪﻫﺎي ﺣﻤﺎﺳﻲ اﻳﺮان را‬
‫ﺑﺎ ﻋﺮﻓﺎن ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻲزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺬاق ﻛﺮﺑﻦ و ﻧﺼﺮ ﺧﻮش ﻣﻲآﻳﺪ و ﺑﻪ زﻋﻢ ﺧﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ‬
‫ﺑﻪ آﺷﻜﺎرﮔﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺪد ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻛﺮﺑﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻧﮕﺎه ﻓﺮاﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻳﺎ ﻏﻴـﺮ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﺧـﻮد‬
‫ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ اﺳﻼﻣﻲ را ﺑﻪ ﺗﺸﻴﻊ ﺗﻘﻠﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ و از ﻓﺮﻗﻪﻫـﺎي اﻫـﻞ ﺗﺴـﻨّﻦ و ﺣﺘّـﻲ از ﺻـﻮﻓﻴﺎن‬
‫ﺑﺎﻃﻦﮔﺮا و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﻴﻌﻪ ﻳﺎدي ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ ﻣـﺘﻦ و زﺑـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻗﺪرت و ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸـﺨﺺ‪ ،‬ﻧﻘـﺎدي و آﺳـﻴﺐ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲ را ﺑﻪ ﻛﻨﺎري ﻣﻲﻧﻬﺪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺳﺮ ﺳﭙﺮدﮔﻲ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ و ﺣﺠﻴ‪‬ﺖ ﺑﻲ ﭼﻮن و ﭼﺮا ﺑﻪ‬
‫ﺳﻨﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ و اﺣﻴﺎي ﺗﻤﺎﻣﻲ آﻧﭽﻪ ﻗﺒﻼ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻲ ارﺗﺪﻛﺴﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺴﻲ اﻳﺴﺘﺎ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﺎﺻﻞ از آن‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺤﺼ‪‬ﻞ اﻣﺮوزي را در ﺑـﺮ ﻧـﺪارد و اﻟﺒﺘـﻪ‬
‫ﭼﻨﺎن ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻛﻨﺶ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن و داﻧﺴـﺘﻦ ﺑـﺎ‬
‫ﭘﻴﺶ ﻓﺮض ﺑﺮﻫﺎن ﮔﺮﻳﺰي و ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﺘﻴﺰي ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﺷـﺮﻳﻌﺘﻲ و آل‬
‫اﺣﻤﺪ ﻧﻴﺰ از ﻧﻮﻋﻲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ اﻏﻠﺐ از ﻏﺮﺑـﺎل‬
‫ﻧﻘﺪ و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻲﮔﺬرد‪ .‬اﻳﻦ دو ﺑﺎ ﻧﮕﺎه اﻣﺮوزي ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ رﺟﻌﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺮآﻧﻨـﺪ دﺳـﺘﺎورد‬
‫ﻣﻌﻨﻮي و ﻣﺎدي اﻧﺴﺎن را در دل ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و آن را ﺑﺎ ﻧﻴﺎزﻫﺎي اﻣﺮوزي ﭘﻴﻮﻧﺪ زﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫ﻛﺮﺑﻦ و ﻧﺼﺮ ﺑﺪون ﻧﻘﺪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﻨﺖ ﺑﺎ ﻫﺪف ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺷﻴﻔﺘﺔ‬
‫ﺑﺎورﻫﺎي ﻛﻬﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ درﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻧﺼﺮ و ﻫﻢ ﻛﺮﺑﻦ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬
‫ﻏﺮب‪ ،‬ﻧﮕﺎه اﻧﺘﻘﺎدي و ﺣﺘّﻲ رادﻳﻜﺎل دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣـﺎل‪ ،‬اﻳـﻦ ﻣﻼﺣﻈـﺎت ﻛـﺮﺑﻦ و ﻧﺼـﺮ در‬
‫ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ )ﺗﺸﻴﻊ( و ﺗﺼﻮ‪‬ف‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر درﺧﻮر ﺗﺄﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺣﺴـﺎب ﻣﺠﺘﺒـﻲ‬
‫ﻣﻴﻨﻮي – ﻛﻪ دﺳﺖ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ در ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ و ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺗﺼـﻮ‪‬ف دارد – ﺑـﺎ ﻧﮕـﺎه‬
‫ﻣﺠﺬوﺑﺎﻧﻪ و ﻏﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ آن دوﺗﻦ ﻛﺎﻣﻼً ﺟﺪاﺳﺖ و ﺳﻌﻲ ﻣﻴﻨـﻮي ﻫﻤـﻮاره ﺑـﺮ آن اﺳـﺖ ﺑـﻪ‬
‫»ﻣﺘﻦ« در ﮔﺴﺴﺖ از ﺗﻌـﻴ‪‬ﻦﻫـﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ و ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻧﺰدﻳـﻚ ﻧﺸـﻮد‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺳـﺒﺐ‪،‬‬
‫ﻣﻜﺸﻮﻓﺎت ﻣﻴﻨﻮي از ﻣﺘﻦ ﺑﺴﻲ ﻋﻘﻼﻧﻲﺗﺮ و واﻗﻌﻲﺗﺮ اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ در ﺣـﺎﻟﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺳـﻴﺪ‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﻧﺼﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻋﻢ ﺧﻮد ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﺠﻬﺰ اﺳﺖ در ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻴﻨـﻮي ﺧـﺎﻃﺮ ﻧﺸـﺎن‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﻨﻮي از ورود ﺑﻪ ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ اﻛﺮاه ﻣﻲورزﻳﺪ‪) 4‬اﻓﺸﺎر‪.(154 -152 :1356 ،‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻣﻴﻨﻮي داراي ذﻫﻦ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻴﻨﻮي از ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻧﮕﻠـﻴﺲ ‪ -‬ﻛـﻪ ﻫﮋﻣـﻮﻧﻲ‬
‫ﻣﻴﻨﻮي‪ :‬ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﺘﻦ ﺻﻮﻓﻴﻪ ‪67‬‬

‫ﭘﻮزﻳﺘﻮﻳﺴﻢ در آن ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪ -‬ردﭘﺎﻳﻲ از ﭘﻮزﻳﺘﻴﻮﻳﺴـﻢ را در آﺛـﺎر ﻣﻴﻨـﻮي ﺑـﺮ ﺟـﺎي‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .5‬ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬
‫ﻣﺠﺘﺒﻲ ﻣﻴﻨﻮي از ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﻣﻄﺮح در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﺷـﻜﻞﮔﻴـﺮي‬
‫ﺷﺒﻪ ﻣﺪرﻧﻴﺴﻢ در اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺴﺖ و ﺑﻠﻨﺪ ﺗﺎرﻳﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان ﻧﻘـﺪﻫﺎي ﻗﺎﺑـﻞ اﻋﺘﻨـﺎﻳﻲ دارد‪.‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺶ او از ﻣﺘﻦ و ﺣﺘﻲ ﻣﺘﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً دﻗﻴﻖ‪ ،‬ﻋﻠﻤﻲ و ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺮي ﻛﻼﺳـﻴﻚ و‬
‫ﻣﺘﻦﻧﮕﺮي اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري و ﻣﺘﻦﻧﮕﺎري ﺻﺮف‪ .‬از اﻳﻦ رو او ﻫﻴﭻ ﭘﺪﻳﺪة ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ را‬
‫ﻓﺮاﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻓﺮا اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﻤﻲداﻧﺪ‪ .‬ﻧﻘﺪ و ﻧﻈﺮ او ﺑﺮ ﺗﺼﻮ‪‬ف ﭼﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳـﺔ ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫـﺎي ﭼـﺎپ‬
‫ﺷﺪه و ﭼﻪ ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻃﺒﻊ ﻧﺮﺳﻴﺪه )ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﻣﻴﻨﻮي(‬
‫ﺣﺎﻛﻲ از ﻧﻘﺪ ﺻﺮﻳﺢ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ واﻗﻌﻲﺗﺮ‪ ،‬و اﺻﻼح و وﻳﺮاﻳﺶ ﭘﺪﻳـﺪهﻫـﺎﻳﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻇﺎﻫﺮاً در ﭘﻮﺷﺸﻲ از ﻫﻨﺮ‪ ،‬ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ و ﺗﻘﺪس ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬او از ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﺮ ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ زﺷﺖ‬
‫و زﻳﺒﺎي اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ را آﺷﻜﺎر ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺷﻴﻮة ﻛﺎر ﻣﻴﻨﻮي در ﻗﻴﺎس ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧـﻮد‬
‫را در ﺣﻮزة ﺗﺼﻮ‪‬ف و ﻣﺬاﻫﺐ اﻳﺮاﻧﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﮕـﺎه اﻳـﻦ‬
‫دﺳﺘﻪ از اﺷﺨﺎص ﻫﻤﭽﻮن ﻫﺎﻧﺮي ﻛﺮﺑﻦ و ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻧﺼﺮ ﻓﺎرغ از ﺗﺎرﻳﺦ و ﻧﻘـﺪ و آﺳـﻴﺐ‪-‬‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎﺳﺖ‪ .‬در اﺳﺎس‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪارﺷﻨﺎﺳـﺎن در ﻗﺒـﺎل ﭼﻨـﻴﻦ ﭘﺪﻳـﺪهﻫـﺎﻳﻲ – ﭼـﻮن‬
‫ﺗﺼﻮ‪‬ف‪ -‬ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺴﺆوﻟﻴﺘﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﺷﻴﻔﺘﮕﻲ و ﻣﺠﺬوب ﺷﺪن‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ‪ ،‬ﻣﺴـﺘﺤﻴﻞ ﺷـﺪن‬
‫در ﻣﻘﻮﻟﻪﻫﺎي ﻳﺎد ﺷﺪه را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ زﻋﻢ ﻧﮕﺎرﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ آﻛﺎدﻣﻴﻚ ﻓﻌﻠﻲ ﻣﺎ ﻋﻤـﺪﺗﺎً در‬
‫ﻓﻀﺎي ﺑﻲ ﺗﻌﻬﺪي‪ 5‬و ﺑﻲ ﺗﺨﺼﺼﻲ ﻳﺎ ﺷﺒﻪ ﺗﻌﻬﺪي و ﺷﺒﻪ ﺗﺨﺼﺼﻲ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﻓﻘﺪان ﻋﺮﺻﺔ ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫و ﻇﻬﻮر روز اﻓﺰون ﭘﺪﻳﺪه ﺟﺎهﻃﻠﺒﻲ‪ ،‬دﻧﺒﺎﻟﺔ روﻳﻜﺮد ﻓﺮا ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻓﺮا اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳـﺖ‪ .‬وﺟـﻪ‬
‫ﻏﺎﻟﺐ و ﻣﺴﻠﻂ در اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﻣﺘﻀﻤﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي درونﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻛﺸﻒ ﻣﻌﻨﺎﻫـﺎي‬
‫رﺗﻮرﻳﻚ و اﻟﺘﺬاذ از ﻓﺮم اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﮕﺮش ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻓﺮدي ﻳﺎ ﻧﮕـﺎه ﻓﺮدﮔﺮاﻳﺎﻧـﻪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ و ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺿﺮوري ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﺤﺚ و ﻧﻈـﺮ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ روﻳﻜﺮد در ﻓﺮﺟﺎم ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﮔﺮاﻳﻴﺪه ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺣﺎﺷﻴﻪاي و ﻓﺮﻋﻲ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻓﻀﺎﺳﺎزيﻫﺎي ﺷﺒﻪ ﻋﻠﻤﻲ ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮح دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮح‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي اﺛﺒﺎت ﻧﺸﺪه و ﻣﺪ روز ﻏﺮب و ﻳﺎ از ﻣﺪ اﻓﺘﺎده ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪ زﻧﺠﻴﺮهاي ﻣﻘـﺎﻻت و‬
‫آﺛﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ارﺗﻘﺎي ﻣﺆﻟﻒ و ﻧﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه و داﻧﺸﮕﺎه و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺪارك داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻘﺪ و اﻧﺘﻘﺎد‪ ،‬ﺧﺘﻢ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻫﺮ ﻗﺪر اﻳﻦ روﻳﻜﺮد اﺧﻴﺮ ﺑﺮ اﻟﺘﺬاذ‪ ،‬ﻓـﺮم‬
 ‫‪ 68‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫و ﭘﻮﺳﺘﻪ ﭘﺎي ﻣﻲﻓﺸﺎرد روﻳﻜﺮد دوم ﻛﻪ ردﭘﺎي ﻛﻤﺮﻧﮕﻲ از آن در داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻛﺸﻮر ﺑﺮ ﺟﺎي‬
‫ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺮ اﻧﺘﻘﺎد و ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎ و ﻫﺴﺘﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲورزد‪.‬‬

‫ﭘﻲﻧﻮﺷﺖﻫﺎ‬
‫‪ . 1‬ﻣﺮاد از ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ ﺣﻴﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﻴﻨﻮي‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً دوره ﭘﻴﺶ از ﻛﻮدﺗـﺎي ‪ 1332‬ﻋﻠﻴـﻪ دوﻟـﺖ‬
‫دﻛﺘﺮ ﻣﺼﺪق اﺳﺖ‪ .‬در آن دوره‪ ،‬ﻣﻴﻨﻮي ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺘﻌﺪدي در ﺣﻮزه ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬اﺻﻼح ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬آزادي و‬
‫آزاد ﻓﻜﺮي و اﻧﺘﻘﺎد ﺻﺮﻳﺢ از ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ دارد‪ .‬وي در دوره دوم ﺣﻴﺎت ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﺻﻼح ﻣـﺘﻦ‬
‫روي آورد‪.‬‬
‫‪ . 2‬اﺻﻞ ﺣﻜﺎﻳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺪﻟﻲ ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﻪ آﻣﺪ ز ﺧﺎﻧﻘﺎه‪ /‬ﺑﺸﻜﺴﺖ ﻋﻬﺪ ﺻﺤﺒﺖ اﻫﻞ ﻃﺮﻳﻖ را‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻴﺎن ﻋﺎﻟﻢ و ﻋﺎﺑﺪ ﭼﻪ ﻓﺮق ﺑﻮد ‪ /‬ﺗﺎ اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮدي از آن اﻳﻦ ﻓﺮﻳﻖ را ؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آن ﮔﻠﻴﻢ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ در ﻣﻲ ﺑﺮد زﻣﻮج ‪ /‬وﻳﻦ ﺟﻬﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﮕﻴﺮد ﻏﺮﻳﻖ را ) ﮔﻠﺴﺘﺎن ﺳﻌﺪي‪،‬‬
‫ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﻳﻮﺳﻔﻲ‪،‬ص ‪(104‬‬
‫‪ . 3‬ﻣﺮاد ﻣﻴﻨﻮي دوره ﻣﺎ ﺑﻴﻦ ‪ 350‬و ‪ 500‬ﻫﺠﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻋﻢ او اﻳﻦ دوره درﺧﺸـﻨﺪهﺗـﺮﻳﻦ دوره‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻠﺖ اﻳﺮان اﺳﺖ)ﻣﻴﻨﻮي‪.(260: 1358،‬‬
‫‪ . 4‬ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ ﻧﺼﺮ در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻨﺪرج در "ﭘﺎﻧﺰده ﮔﻔﺘـﺎر درﺑـﺎرة ﻣﻴﻨـﻮي "از ﺧـﺪﻣﺎت‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﻴﻨﻮي ﺑﺴﻴﺎر ﺗﺠﻠﻴﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺎﺑﻘﻪ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺧـﻮد ﺑـﺎ ﻣﻴﻨـﻮي اﺷـﺎره ﻣـﻲ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ .‬در‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻴﻨﻮي ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ ﻧﺼﺮ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲ ﺧﻮرد ﻛﻪ اﻏﻠﺐ آن ﻫﺎ را ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ ﻧﺼﺮ ﺑﺎ‬
‫دﺳﺘﺨﻂ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻴﻨﻮي ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻣﻴﻨﻮي در ﺑﺨﺶ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻛﺘﺎب »ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺘﻔﻜﺮان اﺳﻼﻣﻲ درﺑﺎره ﻃﺒﻴﻌﻲ«‪ -‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﻛﻪ اﻏﻼط ﻣﻄﺒﻌـﻲ و ﻏﻴـﺮ ﻣﻄﺒﻌـﻲ را ﻳـﺎدآور ﺷـﺪه‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ʼʼ‬ﺑﻌﻀﻲ از ﻛﺘﺐ را ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ ﻓﻘﻂ از ﺑﺮاي ﻧﺎم ﺑﺮدن” ‪ .‬ﻳﺎ در ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻳﻦ ﻋﺒـﺎرت‬
‫دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ʼʼ :‬اﻳﻦ ﭼﻪ دارد؟”‬
‫)ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻴﻨﻮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪.(4835‬‬
‫‪ . 5‬ﻳﻜﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ در داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎي ﻣﺎ ﺗﻌﻬﺪي ﻛﻪ ﻣﻌﻨـﺎي روﺷـﻨﻲ ﻧـﺪارد ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ‬
‫ﺗﺨﺼﺼﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﺑﻠﻜﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﻔﻨﻦ اﺳﺖ)ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ (37 :1392 ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻲ آﻳﺪ ﻣﺮاد ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه از ﺗﻌﻬﺪ ﺑﻌﺪ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ آن اﺳﺖ و ﻳﺎ آن ﻛﻪ وي اﻋﺘﻘﺎدي ﺑﻪ ﺗﻌﻬـﺪ از ﻧـﻮع‬
‫"ﺳﺎرﺗﺮ "ي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻣﻴﻨﻮي‪ :‬ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﺘﻦ ﺻﻮﻓﻴﻪ ‪69‬‬

‫ﻛﺘﺎبﻧﺎﻣﻪ‬
‫اﺗّﺤﺎد‪ ،‬ﻫﻮﺷﻨﮓ )‪ .(1385‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان‪ .‬ﺟﻠﺪ‪ ،9‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪.‬‬
‫اﻓﺸﺎر‪ ،‬اﻳﺮج )‪ .(1356‬ﭘﺎﻧﺰده ﮔﻔﺘﺎر درﺑﺎرة ﻣﻴﻨﻮي‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﻣﺮﻛﺰي و ﻣﺮﻛﺰ اﺳﻨﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫اﻗﺒﺎل ﻻﻫﻮري‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ )‪ .(1354‬ﺳﻴﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ در اﻳﺮان‪ .‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ‪ :‬اﻣﻴـﺮ ﺣﺴـﻴﻦ آرﻳـﺎنﭘـﻮر‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴـﻪ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري ﺳﺎزﻣﺎن اﻧﺘﺸﺎرات‪.‬‬
‫ﭘﻮرﻧﺎﻣﺪارﻳﺎن‪ ،‬ﺗﻘﻲ )‪ .(1394‬ﻋﻘﻞ ﺳﺮخ‪ :‬ﺷﺮح و ﺗﺄوﻳﻞ داﺳﺘﺎنﻫﺎي رﻣﺰي ﺳﻬﺮوردي‪ ،‬ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﺣﺴﻦ )‪ .(1337‬ذﻛﺮ ﺗﺎرﻳﺦ اوﻟﻴﺎ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ 6‬از ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان زﻣـﻴﻦ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻮﺷﺶ اﻳﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫زرﻳﻦ ﻛﻮب‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ)‪ .(1385‬ﺗﺼﻮ‪‬ف اﻳﺮاﻧﻲ در ﻣﻨﻈﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ آن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﺠﺪاﻟﺪﻳﻦ ﻛﻴـﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﭼـﺎپ‬
‫دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫زرﻳﻦ ﻛﻮب‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ )‪ .(1393‬ﺟﺴﺘﺠﻮ در ﺗﺼﻮ‪‬ف اﻳﺮان ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻴﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻮﺳﺴـﺔ اﻧﺘﺸـﺎرات‬
‫اﻣﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫ﺳﻬﺮوردي‪ ،‬ﺷﻬﺎب اﻟﺪﻳﻦ ﻳﺤﻴﻲ )‪ .(1355‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ آﺛﺎر ﻓﺎرﺳﻲ ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻧﺼـﺮ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺠﻤﻦ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪.‬‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺟﻮاد )‪ .(1392‬ﺗﺄﻣﻠﻲ در ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣـﺘﻦ ﻫـﺎي اﻧﺪﻳﺸـﺔ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﺟﺪﻳـﺪ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸـﺎرات‬
‫ﻣﻴﻨﻮي ﺧﺮد‪.‬‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺟﻮاد )‪ .(1382‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﺪﻳﺪ در اروﭘﺎ ‪ ،‬ﺑﺨـﺶ ﻧﺨﺴـﺖ از ﺟﻠـﺪ ﻧﺨﺴـﺖ‬
‫)ﺟﺪال ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻧﮕﺎه ﻣﻌﺎﺻﺮ‪.‬‬
‫ﻓﺮﺗﺮ‪ ،‬ﻟﻮك )‪ .(1387‬ﻟﻮﻳﻲ آﻟﺘﻮﺳﺮ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻣﻴﺮ اﺣﻤﺪي آرﻳﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻣﺮﻛﺰ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺿﻲ ﻣﺮادي‪ ،‬ﺣﺴﻦ )‪ .(1386‬ﺗﺄﻣﻠﻲ ﺑﺮ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ اﺧﺘﺮان‪.‬‬
‫ﻛﺮﺑﻦ‪ ،‬ﻫﺎﻧﺮي)‪ .(1387‬ﺗـﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴـﻔﺔ اﺳـﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ‪ :‬ﺳـﻴﺪ ﺟـﻮاد ﻃﺒﺎﻃﺒـﺎﻳﻲ‪ ،‬ﭼـﺎپ ﺷﺸـﻢ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻛﻮﻳﺮ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ ﻳﺰدي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻔﻴﺪ)‪ .(1337‬ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﻔﻴﺪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ‪ 6‬از ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ژان‬
‫اوﺑﻦ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫ﻣﻴﻨﻮي‪ ،‬ﻣﺎه ﻣﻨﻴﺮ )‪ .(1381‬ﻣﻴﻨﻮي ﺑﺮ ﮔﺴﺘﺮة ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﺗﻮس‪.‬‬
‫ﻣﻴﻨﻮي‪ ،‬ﻣﺠﺘﺒﻲ )‪ .(1358‬ﻧﻘﺪﺣﺎل‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺷﺮﻛﺖ ﺳﻬﺎﻣﻲ اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﻮارزﻣﻲ‪.‬‬
‫ﻣﻴﻨﻮي‪ ،‬ﻣﺠﺘﺒﻲ )‪ .(1363‬اﺣﻮال و اﻗﻮال ﺷﻴﺦ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺧﺮﻗﺎﻧﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﻃﻬﻮري‪.‬‬
‫ﻣﻴﻨﻮي‪ ،‬ﻣﺠﺘﺒﻲ )‪ .(1369‬ﺗﺎرﻳﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺷﺮﻛﺖ ﺳﻬﺎﻣﻲ اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﻮارزﻣﻲ‪.‬‬
‫ﻣﻴﻨﻮي‪ ،‬ﻣﺠﺘﺒﻲ )‪ .(1384‬ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﻣﻴﻨﻮي‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ :‬ﺗﺼﻮ‪‬ف و ﻣﺘﺼﻮ‪‬ﻓﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﻬـﺪي ﻗﺮﻳـﺐ و‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻲ ﺑﻬﺒﻮدي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
 ‫‪ 70‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﻧﺼﺮ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ )‪ .(1342‬ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻔﻜﺮان اﺳﻼﻣﻲ درﺑﺎرة ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫ﻧﺼــﺮ‪ ،‬ﺳــﻴﺪ ﺣﺴــﻴﻦ ) ‪.(1348‬ﻣﻌــﺎرف اﺳــﻼﻣﻲ در ﺟﻬــﺎن ﻣﻌﺎﺳــﺮ‪ ،‬ﺗﻬــﺮان ‪ :‬ﺷــﺮﻛﺖ ﺳــﻬﺎﻣﻲ ﻛﺘﺎﺑﻬــﺎي‬
‫ﺟﻴﺒﻲ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﻜﻠﻴﻦ‪.‬‬
‫ﻧﺼﺮ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ )‪ .(1356‬ﺟﺸﻦ ﻧﺎﻣﺔ ﻛﺮﺑﻦ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴـﺔ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت اﺳـﻼﻣﻲ داﻧﺸـﮕﺎه ﻣـﻚ ﻣﻜﻴـﻞ‬
‫)داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان(‪.‬‬
‫ﻧﺼﺮ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ )‪ .(1389‬ﻫﻨﺮ و ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬رﺣﻴﻢ ﻗﺎﺳﻤﻴﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺣﻜﻤﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺎﻳﺪﮔﺮ‪ ،‬ﻣﺎرﺗﻴﻦ )‪ .(1381‬ﺷﻌﺮ‪ ،‬زﺑﺎن و اﻧﺪﻳﺸﺔ رﻫﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺎس ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﻮﻟﻲ‪.‬‬