‫ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺷ رۀ اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(۹‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۵‬‬

‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻓﺼﻞﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ و رﯾﺎﺿﯽ ﮐﺘﺎب‬

‫‪١‬‬
‫ﻋﻠﻢ در اﺳﻼم ﺳﯿﺪ ﺣﺴﯿﻦ ﻧﴫ‬
‫‪٢‬‬
‫دﯾﻮﯾﺪ ﮐﯿﻨﮓ‬
‫‪٣‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ اﻣﯿﺮﻣﺤﻤﺪ ﮔﻤﯿﻨ‬

‫ﮐﺘﺎب ﻋﻠﻢ در اﺳﻼم‪ ٤‬ﮐﻪ ﺣﺎوی ﺗﺼﻮﯾﺮﻫﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای‬

‫ﻧﻤﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻋﻠﻢ و ﻓﻨﺎوری در اﺳﻼم« ﮐــﻪ ﻣــﻮزۀ ﻋﻠــﻢ‬
‫ﻟﻨﺪن در ﺳﺎل ‪ ۱۹۷۶‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺟﺸﻨﻮارۀ ﺟﻬــﺎن اﺳــﻼم ﺑﺮﮔـﺰار‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﮐﻪ ﯾﮑــﯽ از ﻣﻮرﺧــﺎن ﺣﺮﻓــﻪای‬
‫ﻋﻠﻢ و ﻣﺘﺨﺼﺺ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣــﺎل ﺣﺎﺿــﺮ رﺋــﯿﺲ‬ ‫‪١٠٢‬‬

‫داﻧﺸﮕﺎه ﺻﻨﻌﺘﯽ آرﯾﺎﻣﻬﺮ )ﺷﺮﯾﻒ ﮐﻨﻮﻧﯽ(‪ ٥‬در ﺗﻬﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺪف‬

‫ﻧﻤﺎﯾﺸﮕﺎه ﻟﻨﺪن و ﮐﺘﺎب اﺳﺘﺎد ﻧﺼﺮ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎی‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ وﺳﯿﻊﺗﺮﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎی آن ﭘﻮﺷﺶ دﻫﺪ و ﻋﻤﻖ و‬
‫اﻫﻤﯿﺖ دﺳﺘﺎوردﻫﺎی ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺳﺎزد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ »اوﻟﯿﻦ اﺛﺮی اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ درﺑﺎرۀ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺘﻮن را ﺑﺎ ﺗﺼﺎوﯾﺮی ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻣﻨــﺎﺑﻊ ﺳﺮاﺳــﺮ‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺗﺮﮐﯿﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ« )‪.(xiii b‬‬
‫‪1. David King, “Islamic Mathematics and Astronomy. An essay review of the chapters on mathematics and‬‬
‫‪astronomy in S. H. Nasr, Islamic Science: An Illustrated Study”, Journal for the History of Astronomy, 9,‬‬
‫‪1978, pp. 212-219.‬‬
‫‪ .٢‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر دﯾﻮﯾﺪ ﮐﯿﻨﮓ از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺮﺟﺴﺘﮥ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آرا و آﺛﺎر وی ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﮐﯿﻨﮓ‪ ،‬د‪» ،.‬داﺳﺘﺎن‬
‫دل ﺳﭙﺮدﻧﻢ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ«‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﭘﻮﯾﺎن رﺿﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،۳‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۲‬؛ ﻫﻤﻮ‪،‬‬
‫»ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ«‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ راﺿﯿﻪ ﺳﺎدات ﻣﻮﺳﻮی‪ ،‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،۷‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،۱۳۹۴‬ص ‪.۵۴- ۲۰‬‬
‫‪ .٣‬اﺳﺘﺎدﯾﺎر ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪۀ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪gaminiamir@gmail.com ،‬‬
‫‪4. S. H. Nasr, Islamic Science: An Illustrated Study, World of Islam Festival Publishing, London, 1976, pp. xiv‬‬
‫‪+ 273.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺪون ذﮐﺮ ﻧﺎم ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻠﻢ در اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم اﺣﻤﺪ آرام‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺮوش‪،‬‬
‫‪ .۱۳۶۶‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺻﺤﯿﺢ ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﺳﻼﻣﯽ‪ :‬ﯾﮏ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺼﻮر اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺘﻦ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻤﺎرۀ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎی ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ و‬
‫ً‬
‫ﺷﻤﺎرۀ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎی اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﺻﻞ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﮐﺘﺎب ارﺟﺎع دارد‪ .‬ﺿﻤﻨﺎ ﭘﺎﻧﻮﺷﺖﻫﺎ ﻫﻤﻪ از ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .٥‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺸﺮ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﭘﯿﺶ از ﭘﯿﺮوزی اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﺠﻠﻪ )ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺠﻮم( و ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎی ﺗﺠﺮﺑﮥ ﮐﺎری ﺧﻮدم در ﻣﻮاد ﻋﻠﻤــﯽ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻓﺼﻮل رﯾﺎﺿﯽ و ﻧﺠﻮﻣﯽ ﮐﺘﺎب ﻧﺼﺮ ﻣﺤﺪود ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐــﻪ ﺣــﺪود ﯾــﮏ‬
‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻓﺼﻞﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ و رﯾ ﺎﺿﯽ ﮐﺘﺎب ﻋﻠﻢ در اﺳﻼم ﺳﯿﺪ ﺣﺴﯿﻦ ﻧﴫ‬

‫ﭼﻬﺎرم ﮐﺘﺎب را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎی ﻧﺼﺮ در ﻓﯿﺰﯾﮏ‪ ،‬ﭘﺰﺷــﮑﯽ‪ ،‬ﺗــﺎرﯾﺦ ﻃﺒﯿﻌــﯽ و‬
‫»اﻧﺴﺎن در ﮐﯿﻬﺎن« ﻧﻤﯽﭘﺮدازم‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ درﺑﺎرۀ ﻓﻠﺴﻔﮥ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺼﺮ ﮐــﻪ وی را ﻗــﺎدر ﻣﯽ ﺳــﺎزد‬
‫ادﻋﺎ ﮐﻨﺪ »ﯾﮑﭙﺎرﭼﮕﯽ ﻋﻠﻮم ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ]در اﺳﻼم[ از ﺑﺎﻓﺖ ﻣﻌﺮﻓﺘــﯽ وﺣــﯽ ﻗﺮآﻧــﯽ ﻣﻨﺸــﻌﺐ ﻣﯽﺷــﻮد«‬
‫)روی ﺟﻠﺪ( ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﻃﺮز ﻓﮑﺮ در ﮐﻨﺎر اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻋﻘﻞﮔﺮاﯾﯽ ﻏﺮﺑﯽ و ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻋﻠﻢ و ﺗﻤﺪن‬
‫ﻏﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻞ‪ ،‬ﮐﻪ در ﻫﺮ ﻓﺼﻞ ﺷﺎﻫﺪ آن ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﯾﮏ ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫و ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﺗﺎ ﯾﮏ ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ .‬ﻃﺮز ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺼﺮ از ﻋﻠﻮم اﺳــﻼﻣﯽ را‬
‫ً‬
‫ﻣﺜﻼ ﻣﯽﺗﻮان در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت دﯾﺪ‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻤﺎم داﻧﺶ ﻓﻨﯽ ﻻزم را ﺑﺮای ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻧﻈﺎم ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ‪،‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻈﺎم ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﺮﮐﺰی در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﺎدﯾﻦ‬
‫ﻧﺠﻮم ﺳﻨﺘﯽ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ را ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ راه ﺑﺮای ﯾﺎدآوری ﺣﻀﻮر اﻟﻬــﯽ ﺑــﻪ‬
‫َ‬
‫اﻏﻠﺐ اﻧﺴﺎنﻫﺎ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﻋﺎﻟ ﻢ ﻣﺨﻠﻮق را ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﻢ ]![« )ص ‪.(133a/۱۴۳‬‬
‫اﯾﻦ اﺛﺮ ﮐﻪ ]ﺑﺮ ﺧﻼف ادﻋﺎ[ ﺑﻪ »ﭘــﮋوﻫﺶ و ﺗﺤﻠﯿــﻞ« ﻫــﯿﭻ ﻣﺘﻨــﯽ دﺳــﺖ ﻧــﺰده اﺳــﺖ‪ ،‬ﻣﻤﻠــﻮ از‬
‫‪١٠٣‬‬
‫ادﻋﺎﻫﺎﯾﯽ ﺑﺪون ﺳﻨﺪ ﮐﺎﻓﯽ و اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﺒﺎرات ﻧﺼﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻓﺮد ﯾﺎ اﺛﺮ ﯾﺎ ﮐﺸﻒ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دارای ﻧﻮﻋﯽ ﺗﺤﺮﯾﻒ ﯾﺎ اﻏﺮاق اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن از ﻧﺎآﺷﻨﺎﯾﯽ وی ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺻﻠﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻋﻠﻮم رﯾﺎﺿﯽ و ﻧﺠﻮم دارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻤــﺎﻣﯽ اﺷــﺘﺒﺎﻫﺎت از آن ﻧﺼــﺮ ﻧﯿﺴــﺖ؛ ﺑﻠﮑــﻪ ﺑﺴــﯿﺎری از ﻣﻨــﺎﺑﻊ او‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ آﻣﺎﺗﻮر ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﺳــﺘﺎد ﺗــﺎرﯾﺦ ﻋﻠــﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﯽ رﻏﻢ اﯾﻦ ﮐﻪ وی در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻣﺸﻐﻮل ﺗﻬﯿﮥ ﮐﺘﺎبﻧﺎﻣﮥ ﻣﺸﺮوح ﻋﻠﻢ اﺳﻼﻣﯽ‪ ١‬اﺳﺖ )ﮐﻪ‬
‫ﺟﻠﺪ اول آن در ﺳﺎل ‪ ۱۹۷۵‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه(‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ارﺗﺒﺎط وی ﺑــﺎ ﺣــﻮزۀ ﭘﮋوﻫﺸــﯽ روز در‬
‫رﺷﺘﮥ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻗﻄﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫اﻟﺒﺘﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﺼﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺮﺟﺴﺘﮥ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺜﻞ د‪ .‬ﭘﯿﻨﮕﺮی و ای‪ .‬اس‪ .‬ﮐﻨﺪی‬
‫ارﺟﺎع ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﮐﺎرش ﺧﻮب اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺼﻮﯾﺮی ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ وی از ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ ﻋﺮﺿــﻪ ﻣﯽﮐﻨــﺪ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ را ﮐﻪ ﺑﺪانﻫﺎ ارﺟﺎع داده در واﻗﻊ ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ؛ آﺛﺎری ﻣﺜﻞ‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﯽ در زﯾﺞﻫﺎی اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻮﺷﺘﮥ ﮐﻨﺪی‪ ،‬رﺻﺪﺧﺎﻧﻪ در اﺳﻼم ﻧﻮﺷﺘﮥ ﺻﺎﯾﯿﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻻﺗﯽ در ﺗــﺎرﯾﺦ‬
‫ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻧﻮﺷﺘﮥ وﯾﺪﻣﺎن و رﯾﺎﺿﯿﺎت در ﺳﺪهﻫﺎی ﻣﯿﺎﻧﻪ ﻧﻮﺷﺘﮥ ﯾﻮﺷﮑ ﯿﻮﯾﭻ‪ ٢.‬وی ﺣﺘﯽ از ﻫﯿﭻ ﮐﺪام‬

‫‪1. Annotated bibliography of Islamic science‬‬

‫‪2. Kennedy’s Survey of Islamic astronomical tables‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﯾﺎد ﺷﺪه ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﭘﮋوﻫﺸﯽ در زﯾﺞﻫﺎی دورۀ اﺳﻼﻣﯽ در ﺳﺎل ‪ ۱۳۷۴‬ﺗﻮﺳﻂ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪Sayili’s Observatory in Islam, Wiedemann’s Aufsatze zur Geschichte der Naturwissenschaften, and‬‬
‫‪Juschkewitsch’s Mathematik im Mittelalter.‬‬
 ‫از ﻣﻘﺎﻻت ﻣﻬﻢ و ﻣــﺮﺗﺒﻂ در داﯾﺮةاﻟﻤﻌــﺎرف اﺳــﻼم )از‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ‪ EI1‬و ‪ EI2‬ﺑــﺮای ﭼﺎپﻫــﺎی اول و دوم( ﯾــﺎ‬
‫زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣــﮥ ﻋﻠﻤــﯽ داﻧﺸــﻤﻨﺪان )از اﯾــﻦ ﺑــﻪ ﺑﻌــﺪ ‪(DSB‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب ﻧﺼﺮ در ﻧﮕﺎه اول ﺑﻪ دﻗﺖ ﺑﺎ‬
‫ز ﯾﺮﻧﻮ ﯾﺲﻫﺎ و ارﺟﺎﻋﺎت ﺑــﻪ ﻣﻘــﺎﻻت ﭘﮋوﻫﺸــﯽ ﻣﺘﻌــﺪد‬
‫ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﯾﮏ وارﺳﯽ ﮐﻮﺗﺎه در ﻣﻨــﺎﺑﻊ و‬
‫ارﺟﺎﻋﺎت اﺣﺴﺎس ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﺘﺎب از ﺳﺮ ﻋﺠﻠﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫]ﺑﺮ ﺧﻼف ﺗﻮﻗﻊ[ ﻫﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺤﺚ ﺟﺪی درﺑﺎرۀ اﺑﻌﺎد‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺠﻮم و رﯾﺎﺿــﯿﺎت اﺳــﻼﻣﯽ در‬‫ِ‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص‬
‫ﻓﺼــﻮل رﯾﺎﺿــﯽ و ﻧﺠــﻮﻣﯽ ﮐﺘــﺎب ﻧﺼــﺮ ﺑــﻪ ﭼﺸــﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮرد‪ .‬ﺣﺴﺎب ارث ]ﯾﺎ ﻓﺮاﺋﺾ[ ﯾﮑﯽ از ﺟﻨﺒــﻪﻫﺎی‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬ ‫ِ‬ ‫ﻣﻬﻢ رﯾﺎﺿﯿﺎت اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺼﺮ ﺣﺘﯽ ذﮐﺮش ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻪ وﺟﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه از ﻫﺰار ﺳﺎل ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﻌﯿﯿﻦ رؤﯾﺖ ﭘﺬﯾﺮی‬ ‫‪١٠۴‬‬
‫ﻫﻼل ﻣﺎهﻫﺎی ﻗﻤﺮی اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﺠﻮﻣﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠــﻪ‪ .‬ﻧﺼــﺮ ﺑــﻪ‬
‫ً‬
‫ﺟﻨﺒﮥ اول ﮐﻪ اﺻﻼ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺳﻪ ﯾﺎ ﭼﻬﺎر ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺒﻬﻢ درﺑﺎرۀ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎی دوم و ﺳــﻮم ﻣﯽﮔﻮﯾــﺪ و‬
‫آنﻫﺎ را »اﺑﻌﺎد ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ آداب اﺳﻼﻣﯽ« ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ‪ .‬ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺣﺪود ﻫﺰار ﺳــﺎل ﻣﺸــﻐﻮل ﺗﻌﯿــﯿﻦ‬
‫رؤﯾﺖ ﭘﺬﯾﺮی ﻫﻼل ﻣﺎه و اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ و ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ و ادﺑﯿﺎت ﮔﺴﺘﺮدۀ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑــﺎ آن‬
‫ارزﺷﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪ داﺷﺖ‪ ،‬آن ﻫﻢ در ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻠﻢ اﺳــﻼﻣﯽ دارد‪ .‬ﺳــﺆاﻻت زﯾﺒــﺎﯾﯽ‬
‫ً‬
‫ﻣﯽ ﺗﻮان ﭘﺮﺳﯿﺪ و ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﺑﻌﺎد ﺟﺪﯾﺪی ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﻠﻢ اﺳﻼﻣﯽ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﺪ‪ :‬ﻣــﺜﻼ‬
‫ﭼﺮا اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪﻧﺪ؟ آنﻫﺎ را در ﺳﺪهﻫﺎی ﻣﯿﺎﻧﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ؟‬
‫ً‬
‫اﻣﺮوز آنﻫﺎ را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟ ﭼﺮا ﻣﺴﺠﺪﻫﺎی دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺻــﺤﯿﺢ ﻗﺒﻠــﻪ‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ؟ ﭼﺮا ﻫﻼل ﻣﺎه ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از آﻏﺎز ﻣﺎه ﺟﺪﯾﺪ دﯾﺪه ﺷﻮد؟ ﭼﺮا اﻣﺮوزه ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺗــﺎ اﯾــﻦ ﺣــﺪ‬
‫درﺑﺎرۀ آﻏﺎز ﻣﺎهﻫﺎی اﺳﻼﻣﯽ اﺑﻬﺎم دارد؟‬
‫ﻣﻮارد ذﯾﻞ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﭼﻨﺪ ﺻﻔﺤﻪ از ﮐﺘﺎب ﻧﺼﺮ اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫــﺪ ﮐــﻪ اﮔــﺮ ﻧــﻪ ﻫﻤــﻪ‪ ،‬ﺑﻠﮑــﻪ‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرۀ رﯾﺎﺿﯽ و ﻧﺠﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎوی ﭼﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺑﻌﻀﯽ از اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮﻫﺎی ﻧﺼﺮ درﺑــﺎرۀ دﺳــﺘﺎوردﻫﺎی داﻧﺸــﻤﻨﺪان ﻣﺴــﻠﻤﺎن در ﻧﻈﺮﯾــﮥ اﻋــﺪاد و‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺷﺮوع ﻣــﯽﮐﻨــﯿﻢ )ص‪ .(79-81/۹۳-۹۰‬در ﺻــﻔﺤﮥ ‪ (80a-b) ۹۱‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴــﺪ‪» :‬ﮐﺎﺷــﺎﻧﯽ‬
‫رﯾﺎﺿﯿﺪان ﺑﺮﺟﺴﺘﮥ اﯾﺮاﻧﯽ‪ ... ،‬ﮐﺎﺷﻒ ﮐﺴﺮﻫﺎی اﻋﺸﺎری اﺳﺖ ‪ «...‬و ﺑﻼﻓﺎﺻــﻠﻪ در ﯾــﮏ زﯾﺮﻧــﻮﯾﺲ‬
 ‫ً‬
‫اﯾﻦ ﺣﺮف را ﻧﻘﺾ ﻣﯽﮐﻨــﺪ »ﻇــﺎﻫﺮا اﻗﻠﯿﺪﺳــﯽ آنﻫــﺎ را‬
‫اﺧﺘﺮاع ﮐﺮده اﺳﺖ ‪ .«...‬در واﻗﻊ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐــﻪ ﻣــﯽداﻧﯿﻢ‪،‬‬
‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻓﺼﻞﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ و رﯾ ﺎﺿﯽ ﮐﺘﺎب ﻋﻠﻢ در اﺳﻼم ﺳﯿﺪ ﺣﺴﯿﻦ ﻧﴫ‬

‫اﻗﻠﯿﺪﺳﯽ دﻣﺸﻘﯽ ﭘﻨﺞ ﻗﺮن ﭘﯿﺶ از ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ اﺛﺮی درﺑــﺎرۀ‬

‫ِ‬
‫ﮐﺴﺮﻫﺎی اﻋﺸﺎری ﻧﻮﺷﺖ و اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻃﯽ ﻗﺮون ﺑﻌــﺪی‬
‫ﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬در ﺟﺎی دﯾﮕــﺮی از ﻫﻤــﯿﻦ ﻓﺼــﻞ ﭼﻨــﯿﻦ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ را ﺑﺎﯾﺪ اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﯽ داﻧﺴــﺖ‬
‫ﮐﻪ ﯾﮏ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺣﺴﺎب اﺧﺘﺮاع ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ ،‬اﻣــﺎ »ﻃﺒــﻖ‬
‫ً‬
‫اﻟﻤﻨﺎﻃﻖ« ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ اﺻﻼ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺣﺴــﺎب ﻧﯿﺴــﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑــﻪ‬
‫ﯾﮏ ﺳﯿﺎره ﻧﻤﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺼﺮ در ﺻﻔﺤﮥ ‪ (81a) ۹۲‬درﺑﺎرۀ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪۀ ﭘﺮﮐﺎر ﻗﺮن‬
‫دﻫﻢ‪/‬ﻫﻔﺪﻫﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺎءاﻟﺪﯾﻦ ﻋــﺎﻣﻠﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴــﺪ‪» :‬وی‬
‫ﻓﺮدی ﺑﺴﯿﺎر ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬار و ﯾﮏ ﻧﺎﺑﻐﮥ ﺟﺎﻣﻊ اﻻﻃﺮاف واﻗﻌﯽ‬
‫ﺑﻮد ‪ ...‬اﺗﻔﺎﻗﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﻮﺗﺮ ﮐﺘﺎب ﻣﺮﺟﻊ ﺧﻮد درﺑــﺎرۀ‬
‫ً‬
‫‪١٠۵‬‬
‫رﯾﺎﺿﯿﺎت اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﺎ ﻧﺎم وی ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ ‪ «...‬ﺳﻮﺗﺮ )‪ (۱۹۰۰‬واﻗﻌﺎ اﺛﺮ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺧــﻮد را‬
‫ﺑﺎ ﻧﺎم ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪه‪ ،‬وﻟﯽ درﺑﺎرۀ وی ﻣﯽﻧﻮ ﯾﺴﺪ‪» :‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻫــﯿﭻ ﭘﯿﺸــﺮﻓﺘﯽ در ﮐــﺎر وی دﯾــﺪه‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻘﺐﮔﺮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﻧﻮآوری در ﮐــﺎر او و ﭘﯿــﺮواﻧﺶ دﯾــﺪه ﻧﻤﯽﺷــﻮد‪ «.‬اﯾــﻦ‬
‫واﻗﻌﯿﺖ را ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﭼﻮن ﺷﯿﺦ ﺑﻬﺎﯾﯽ ]ﮐﻪ دﺳﺘﺎورد ﻧﻮ ﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ[ در آن زﻣﺎن ﻓﺮد ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬاری ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ رﮐﻮد ﺣﯿﺎت ﻓﮑﺮی اﺳﻼﻣﯽ در اواﺧﺮ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺮﺗﺒﻂ داﻧﺴﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﯿﺖ‬
‫ﻧﺒﻮغ وی‪.‬‬
‫ﻧﺼﺮ در ﺑﺨﺶ ﻣﺜﻠﺜﺎت )ص ‪ (۹۵‬ﻣﯽﻧﻮ ﯾﺴﺪ‪» :‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑــﺎر ﺗﻮاﺑــﻊ‬
‫ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺻﺮﯾﺢ ﺑﺎ ﻣﻌﺎدﻻت ﻧﻤﺎﯾ ﺶ دادﻧﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﮐﻠﻤﮥ ﺳﯿﻨﻮس اروﭘﺎﯾﯽ و ﻣﻌﺎدلﻫــﺎی‬
‫آن ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﮐﻠﻤﮥ ﻋﺮﺑﯽ "ﺟﯿﺐ" اﺳﺖ‪ «.‬اﻣﺎ ﮐﻠﻤﮥ ﻋﺮﺑﯽ »ﺟﯿﺐ« از ﮐﻠﻤﮥ ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﯾﺖ »ﺟﯿﻮا«‬
‫ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺘﻮن ﻧﺠﻮﻣﯽ »ﺳﯿﻨﻮس« ﻫﻢ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺤﺚ ﻧﺼﺮ درﺑﺎرۀ ﺟﺒﺮ )ص ‪/ ۹۶‬‬
‫‪ (84-86‬ﭼﻨﯿﻦ آﻏﺎز ﻣﯽ ﺷﻮد‪» :‬در ﺟﺒﺮ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﭽﻮن در ﻣﺜﻠﺜﺎت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺆﺳﺲ داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺮا‬
‫ﮐﻪ ﻧﺎم آن ]در اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ‪ [algebra‬ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪۀ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﺸــﺄ اﺳــﺖ ‪ ...‬ﺧــﻮارزﻣﯽ ‪ ...‬اﯾــﻦ ﺷــﺎﺧﻪ از‬
‫ـﺪاﯾﯽ آﺛــﺎر‬
‫رﯾﺎﺿﯿﺎت را ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺮد ‪ «...‬در واﻗﻊ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐــﻪ ﺟﺒــﺮ ﯾﻮﻧــﺎﻧﯽ و ﻫﻨــﺪی از ﻣﺮﺣﻠــﮥ اﺑﺘـ ِ‬
‫ﺧﻮارزﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﭘ ﯿﺸﺮﻓﺘﻪﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺼﺮ ﭼﻨﯿﻦ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪]» :‬ﺟﺒﺮ[ ﺑﻪ اﺻﻮل ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﯿﻌﯽ ﮐــﻪ ﺑــﺮای‬
‫آﻣﻮزهﻫﺎی اﺳﻼﻣﯽ ﺟﻨﺒﮥ ﻣﺮﮐﺰﯾﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ «،‬وﻟﯽ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﻧﻤﯽزﻧﺪ ﺗــﺎ‬
‫ﻣﻨﻈﻮرش از »اﺻﻮل ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﯿﻌﯽ اﺳﻼﻣﯽ« روﺷﻦ ﺷﻮد‪ .‬در اداﻣﻪ ﻣﯽﻧﻮ ﯾﺴﺪ‪» :‬ﭘﺲ از ﺧﯿﺎم ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
 ‫ً‬
‫در ﺟﺒﺮ ﺗﺪرﯾﺠﺎ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن رو ﺑﻪ اﻧﺤﻄﺎط رﻓﺖ ‪ ،«...‬و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﮐﺎرﻫﺎی ﻣﺘﺄﺧﺮﺗﺮ ﺟﺒﺮ اﺳﻼﻣﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﻓﻬﻢ ﻣﺎ را از ﺟﺒﺮ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ واﺳﻄﮥ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎی رﺷﺪی راﺷﺪ ﺑﻬﺒﻮد ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺎدﯾﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫در ﯾﮏ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ درﺑﺎرۀ ﻧﻘﺶ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی رﯾﺎﺿــﯽ در ﺻــﻔﺤﮥ ‪ (98b) ۱۱۰‬ﺑــﺎ اﯾــﻦ‬
‫ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺄﻣﻮن رﺻﺪﻫﺎی ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ ﮐــﻪ ﯾﮑــﯽ از ﺑﺮﺟﺴــﺘﻪﺗﺮﯾﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ روﺑﺮو ﻣﯽ ﺷﻮﯾﻢ‪» :‬‬
‫‪١‬‬
‫آنﻫﺎ اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﻮﺻﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻘﺪار آن را ‪ ۱۱۱۸۱۴‬ﻣﺘﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ« و در‬
‫ﭘﺎﻧﻮﺷﺖ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪» :‬ﻣﻘﺪار واﻗﻌﯽ ‪ ۱۱۰۹۳۸‬ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ «.‬از اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﮐﻠﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ رﺻﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﺻــﻔﺤﮥ ‪ (48) ۵۶‬از ﺑﺨــﺶ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪» :‬اﯾﺸﺎن در ﺣﺪود ﻗﺮن ﺳﻮم‪/‬ﻧﻬﻢ اﻧﺪازۀ ﻣﺴــﺎﻓﺖ ﯾــﮏ درﺟــﮥ ﻋــﺮض را در‬
‫ﺣﺪود ‪ ۳۶‬درﺟﮥ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﻘﺪار آن را ‪ ۲۸۷۷‬ﭘﺎ ]![ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ« ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺪار ﻗﺒﻠﯽ‬
‫‪٢‬‬
‫ﺗﻔﺎوت دارد‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ ﻣﻨــﺎﺑﻊ ﻧﺠــﻮم دورۀ اﺳــﻼﻣﯽ )ص ‪ (95-98/۱۰۹-۱۰۷‬ﻧﻮﯾﺴــﻨﺪه ﻣﻌﻨــﺎی اﺻــﻄﻼﺣﺎت‬
‫»اﻧﻮاء« و »ﻧﺴﯽء« را ﮐﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ اﺑﺘﺪاﯾﯽ ﻧﺠﻮم ﺳﻨﺘﯽ اﻋﺮاب ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم ﺷﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮه ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮔﯿﺮد )ﻣﻘﺎﻻت ’‪ Anwā‬و ’‪ Nasī‬را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ در ‪ EI2‬و ‪ EI1‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺼﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻏﯿﺮ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺠﻮم اﺳﻼﻣﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮ ﯾﺪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ از د‪ .‬ﭘﯿﻨﮕﺮی ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آﻧﮕﺎه در ﺻﻔﺤﮥ ‪۱۰۹‬‬ ‫‪١٠۶‬‬
‫ً‬
‫)‪ (97b‬ﺑﺎ ﺟﺮﺋﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ ...» :‬در ﻗﺮن ﺳﻮم‪/‬ﻧﻬﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﺎﻣﻼ ﺑﺎ رواﯾﺎت ﻫﻨﺪی و اﯾﺮاﻧﯽ و‬
‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺎﻧﺠﯿﮕﺮی آنﻫﺎ ﺑﺎ رواﯾﺎت ﺑﺎﺑﻠﯽ و ﻣﺼﺮی آﺷﻨﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪ «.‬در واﻗﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﯿﺰی از‬
‫ﺳﻨﺖﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﺎﺑﻠﯽ و ﻣﺼﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻨﺎن ﮐــﻪ وﻗﺘــﯽ ﻧﻤﻮﻧــﻪﻫﺎی ﺟــﺪا اﻓﺘــﺎده ای از‬
‫ً‬
‫روشﻫﺎی ﺑﺎﺑﻠﯽ و ﻣﺼﺮی در ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄ آنﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺼﺮ‬
‫در ﺻﻔﺤﮥ ‪ (106a) ۱۱۷‬ادﻋﺎ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪» :‬ﺗﺎ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم‪/‬دﻫﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻣﺪلﻫﺎی ﺳﯿ ﺎرهای ﻫﻨــﺪی و‬
‫ً‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ از زﻣﺎن ّﺑﺘﺎﻧﯽ ﻧﻈﺮﯾﮥ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﮐﺎﻣﻼ ﻏﺎﻟﺐ ﺷﺪ«‪ ،‬وﻟــﯽ ﺳــﻪ ﺗــﺎ از‬
‫ﭼﻬﺎر زﯾﺞ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه از ﻗﺮن ﺳﻮم‪/‬ﻧﻬﻢ ﻋﺮاق ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﮥ ﺳﯿﺎرهای ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪی ﺧﻼﺻﻪ ﺷﺪۀ ﻧﺼﺮ از آﺛﺎر ﻧﺠﻮﻣﯽ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ در ﺻﻔﺤﮥ ‪ (98a) ۱۰۹‬ﻧﺸــﺎن از‬
‫ً‬
‫ﻋﺪم آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ آﺛﺎر ﺑﻨﯿﺎدی ﻧﺠﻮم اﺳﻼﻣﯽ دارد‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻧﻬﺎﯾﺔ اﻹدراک ﻗﻄﺐاﻟﺪﯾﻦ ﺷﯿﺮازی و ﺗﺬﮐﺮة‬
‫ً‬
‫ﻓﯽ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﺔ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ دﻗﯿﻘﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﮔﺮوه از آﺛﺎر ﻧﺠــﻮﻣﯽ دورۀ اﺳــﻼﻣﯽ ﺗﻌﻠــﻖ دارﻧــﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴﻌﻮدی اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﯾﮏ زﯾﺞ اﺳﺖ‪ ٣.‬ﻧﺼﺮ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ »در زﯾﺞﻫﺎ ﯾــﺎ‬

‫‪ .١‬ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﺘﺎب )ﻣﺮﺣﻮم اﺣﻤﺪ آرام( اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮده و اﻓﺰوده اﺳﺖ‪» :‬اﻧﺪازۀ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻗﻮس ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﺮ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر در‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﻮﺻﻞ«‪.‬‬
‫‪ .٢‬ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻓﺎرﺳﯽ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪار ﻗﺒﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﺘﺮ را ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ‪ ۲۸۷۷‬ﭘﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺣﺪود ‪ ۸۷۷‬ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .٣‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﺼﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴﻌﻮدی و ﻧﻬﺎﯾﺔ اﻹدراک را از ﯾﮏ ﻧﻮع آﺛﺎر ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﻬﺎﯾﺔاﻻدراک ﺑﺮ ﺧﻼف ﻇﻦ وی‬
‫←‬
 ‫ً‬
‫ﺟﺪاول ‪ ...‬ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻧﺘﺎﯾﺞ رﺻﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺪولﻫﺎﯾﯽ آﻣﺪه و ﺑﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽ و ﮔﺎه ﺑﺎ ﺧــﻮد‬
‫ً‬
‫ﺑﺤﺚﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ «.‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺞﻫﺎ ﻧﻪ ﺻﺮﻓﺎ ﺟﺪوﻟﻨﺪ و ﻧﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﺘﺎﯾﺞ‬
‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻓﺼﻞﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ و رﯾ ﺎﺿﯽ ﮐﺘﺎب ﻋﻠﻢ در اﺳﻼم ﺳﯿﺪ ﺣﺴﯿﻦ ﻧﴫ‬

‫رﺻﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺪول‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﻫﯿﭻ زﯾﺠﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ رﯾﺎﺿﯿﺎﺗﯽ ﺟﺰ ﺣﺴﺎب‬
‫ﺷﺼﺘﮕﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐــﻪ از ﮐﺘــﺎب ﭘﮋوﻫﺸــﯽ در زﯾﺞﻫــﺎی اﺳــﻼﻣﯽ ﮐﻨــﺪی ﻣﯽﺗــﻮان‬
‫آﻣﻮﺧﺖ )و ﻧﺼﺮ در ﭘﺎﻧﻮﺷﺖ ﺑﻪ آن ارﺟﺎع داده اﺳﺖ(‪ ،‬ز ﯾﺞﻫﺎ ﮐﺘﺎبﻫﺎی دﺳﺘﯽ ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻫﺴــﺘﻨﺪ ﮐــﻪ‬
‫ً‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﺻﺪﻫﺎ ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺘﻦ و ﺟﺪول دارﻧﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺒﺎﺣــﺚ ﻣﺨﺘﻠــﻒ ﻧﺠــﻮم دورۀ اﺳــﻼﻣﯽ از‬
‫‪١‬‬
‫ﮔﺎهﺷﻤﺎری ﺗﺎ ﺣﺮﮐﺎت ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎه و ﺳﯿﺎرات و اﺧﺘﺮﺑﯿﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮی ﻧﺼﺮ درﺑﺎرۀ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺗﮏ ﺗﮏ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴــﻠﻤﺎن ) ص ‪ (98-105 /۱۱۷ – ۱۱۰‬ﻧﯿــﺰ ﺑــﯽ‬
‫اﺷﮑﺎل ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬در ﺻﻔﺤﮥ ‪ (105a) ۱۱۷‬ﻣﯽﻧﻮ ﯾﺴﺪ ﮐﻪ »ﺑﻄﺮوﺟــﯽ ‪ ...‬ﻃــﺮح ﮐﻨﻨــﺪۀ ‪ ...‬ﭘ ﯿﺸــﺮﻓﺘﻪﺗﺮ ﯾﻦ‬
‫اﻧﺘﻘﺎدات ﻋﻠﯿﻪ ﻧﺠﻮم ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ ﺑﻮد ﮐــﻪ در ﻏــﺮب ﺟﻬــﺎن اﺳــﻼم ﻧﻤﺎﯾــﺎن ﺷــﺪ« و در ﻫﻤــﺎن ﺻــﻔﺤﻪ‬
‫)‪ (106b‬اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ »ﺑﻄﺮوﺟﯽ اوج اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ‪ ...‬در اﯾﺠﺎد ﻣﺪلﻫﺎﯾﯽ از ﻟﺤﺎظ ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﻌﻨـﺎدار‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺎم ارﺳﻄﻮﯾﯽ اﺳﺖ‪ «...‬آﯾﺎ ﻣﺆﻟﻒ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣــﺪلﻫﺎﯾﯽ ﻣﻌﻨــﺎدار ﺑــﺮ‬
‫اﺳﺎس ﻧﻈﺎم ارﺳﻄﻮﯾﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﺮد؟ ﻧﺼﺮ در ﺻﻔﺤﮥ ‪ (105a) ۱۱۱‬اﯾﻦ ﺑﺪﻓﻬﻤﯽ ﻗﺪﯾﻤﯽ را ﺗﮑــﺮار ﮐــﺮده‬
‫‪١٠٧‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ »زرﻗﺎﻟﯽ ‪ ...‬زﯾﺞ ﻃﻠﯿﻄﻠﻪ را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ٢«.‬ج‪ .‬ﺗﻮﻣﺮ‪ ٣‬در ﭘﮋوﻫﺶ ﻋﻤﯿــﻖ ﺧــﻮد ﺑــﺮ‬
‫زﯾﺞ ﻃﻠﯿﻄﻠﻪ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﮐــﻪ ﺷــﺎﯾﺪ ﺑــﻪ زرﻗــﺎﻟﯽ ﻣﺘﻌﻠــﻖ ﺑﺎﺷــﺪ‪،‬‬
‫ﺟﺪاول ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ )اوﺳﺎ( ﺳﯿﺎرات اﺳﺖ و ﺑﻘﯿﻪ از ز ﯾﺞﻫﺎی ﺧﻮارزﻣﯽ و ﺑﺘﺎﻧﯽ ﺳﺮﻗﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ ﺻﻔﺤﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ »زرﻗﺎﻟﯽ ‪ ...‬ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻘﻄﮥ اوج ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑــﻪ ﺳــﺘﺎرﮔﺎن ﺛﺎﺑــﺖ را‬
‫اﺛﺒﺎت ﮐﺮد‪ «...‬وﻟــﯽ در ﺻــﻔﺤﮥ ‪ (123a) ۱۴۲‬ﯾﮑــﯽ از دﺳــﺘﺎوردﻫﺎی ﻣﻨﺠﻤــﺎن ﻣﺴــﻠﻤﺎن را »رﺻــﺪ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ اوج ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺣﺮﮐــﺖ ﺳــﺘﺎرﮔﺎن ﺛﺎﺑــﺖ )ﯾﻌﻨــﯽ ﺗﻘــﺪﯾﻢ اﻋﺘــﺪاﻟﯿﻦ(« داﻧﺴــﺘﻪ اﺳــﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺣﺮﮐﺖ اوج ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺛﺎﺑﺖ اﺳــﺖ ﯾــﺎ ﺧﯿــﺮ؟ در ﺻــﻔﺤﮥ ‪ (99) ۱۱۰‬ﻧﺼــﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﻮ ﯾ ﺪ »ﺑﺘﺎﻧﯽ رﺻﺪﮔﺮ دﻗﯿﻘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺸﻒ ﮐﺮد اوج ﺧﻮرﺷﯿﺪ از زﻣﺎن ﺑﻄﻠﻤﯿــﻮس ﭼﻘــﺪر ﺟﺎﺑﺠــﺎ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ «.‬وﻟﯽ در ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﻼﻣﯽ از اواﯾﻞ ﻗﺮن ﺳﻮم‪/‬ﻧﻬﻢ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻣﺨﺘﻠﻔــﯽ ﺑـﺮای ﻣﻮﻗﻌﯿــﺖ‬

‫→‬
‫ﯾﮏ »ﮐﺘﺎب ﺧﻼﺻﮥ ﻧﺠﻮﻣﯽ« ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮏ اﺛﺮ ﺟﺎﻣﻊ در ﺳﻨﺖ آﺛﺎر »ﻫﯿﺌﺖ« ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وی ﺣﺘﯽ ز ﯾﺞﻫﺎ و آﺛﺎر ﺗﻘﻮﯾﻤﯽ را دو‬
‫ً‬
‫ﻧﻮع ﻣﺘﻔﺎوت از ﮐﺘﺎبﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺤﺚ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﯾﺎ ﮔﺎهﺷﻤﺎری ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﺨﺸﯽ از ﮐﺘﺎبﻫﺎی زﯾﺞ اﺳﺖ ﻧﻪ ﯾﮏ‬
‫ﻧﻮع ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ .‬وی در ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪی ﺧﻮد از ﮐﺘﺎبﻫﺎی اﺑﺰارﺷﻨﺎﺳﯽ ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻫﻢ ﻧﺎﻣﯽ ﻧﺒﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .١‬در واﻗﻊ ﺑﺴﯿﺎری از ز ﯾﺞﻫﺎ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻫﯿﭻ رﺻﺪ ﺟﺪﯾﺪی ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﮔﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را در »ﺟﺪاول« ذﮐﺮ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺟﺪاول ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫ً‬
‫زﯾﺞﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﭘ ﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺳﯿﺎرات در زﻣﺎنﻫﺎ و ﻣﮑﺎنﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .٢‬در ﺗﺮﺟﻤﻪ آﻣﺪه‪» :‬ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪3. G. Toomer‬‬
‫اوج ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﯾﺎﻓﺖ )ﺑﺮای اﻧﺪازهﮔ ﯿﺮیﻫﺎی ﭘﯿﺶ از ﺑﺘﺎﻧﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ و‪ .‬ﻫــﺎرﺗﻨﺮ‪«al-Battānī» ١‬‬
‫در ‪(.DSB‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﻧﻈﺮﯾﮥ اﻋﺪاد و ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺑﺎ ﻋﺒﺎرﺗﯽ درﺑﺎرۀ دﺳﺘﺎوردﻫﺎی ﻣﻨﺠﻤﺎن اﯾﺮاﻧﯽ در ﻣﺮاﻏﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾــﺎن‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬در ﺻﻔﺤﮥ ‪ (81a) ۹۳‬ﻣﯽﻧﻮ ﯾﺴﺪ‪» :‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن روشﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ً‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ آوردﻧﺪ ﮐﻪ از آﻧﭽﻪ ﭘﯿﺶ از آن وﺟﻮد داﺷﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻬﺘﺮ ﺑــﻮد‪ .‬و اﯾــﻦ اﻣــﺮ ﻣﺨﺼﻮﺻــﺎ در ﻣــﻮرد‬
‫ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ در ﻣﺮاﻏﻪ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺪاول اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﻇﻞ )ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ( زاوﯾﻪ ﺑﺎ ﺗﻘﺮﯾﺐ‬
‫ً‬
‫ﯾﮏ در ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﯾﻨﮑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ از رﯾﺎﺿﯽداﻧﺎن ﻣﺸﺘﺮﮐﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﮐﺎر ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺤﺎﺳــﺒﺎت‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺳﺎزﻧﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم راﻫﯽ ﺑﺮای رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت در ﺿــﻤﻦ ﭘﯿﺸــﺮﻓﺖ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎر آﺳﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﮐﺎری اﺳﺖ ﮐــﻪ در ﻗــﺮن ﻫﻔﺘﻢ‪/‬ﺳــﯿﺰدﻫﻢ در‬
‫اﯾﺮان ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ درﺳﺘﯽ داﻧﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴــﺖ ﮐــﻪ ﺑــﺎ ﭼــﻪ وﺳــﺎﯾﻠﯽ ﺑــﻪ اﯾــﻦ ﮔﻮﻧــﻪ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت و وارﺳﯽﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺧﻮد ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺸﺮﻓﺖﻫﺎی ﺑﺰرگ رﯾﺎﺿﯿﺎت دورۀ اﺳــﻼﻣﯽ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ «.‬ﺑﺮ ﺧﻼف اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﻪ دﻗﺖ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﻤــﺎن ﻣﺮاﻏــﻪ ﭼﮕﻮﻧــﻪ ﺟــﺪاول ﮔﺴــﺘﺮدۀ‬
‫ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ )و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺳﯿﻨﻮس( را ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ راﺣﺘﯽ آن را از زﯾﺞ ﺣﺎﮐﻤﯽ اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ‪ ،‬ﻣــﻨﺠﻢ ﻗــﺮن‬
‫ﭼﻬﺎرم‪/‬دﻫﻢ ﺳﺎﮐﻦ ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎری ﻣﻤﮑﻦ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﭼﻨﯿﻦ ادﻋﺎﻫــﺎی‬ ‫‪١٠٨‬‬
‫اﻏﺮاقآﻣ ﯿﺰی را درﺑﺎرۀ دﺳﺘﺎوردﻫﺎی ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺮاﻏﻪ در ﺗﻬﯿﮥ آن ﺟﺪاول روا داﻧﺴــﺖ‪ .‬اﻣــﺎ ﻣﯽﺗــﻮان ﺑــﻪ‬
‫ً‬
‫درﺳﺘﯽ درﺑﺎرۀ ﺟﺪاول ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ زﯾﺞ ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ اﻟﻎ ﺑﯿﮓ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺗﺎ ﭘﻨﺞ رﻗﻢ اﻋﺸﺎر دﻗﯿﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺼﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﺪاول اﺷﺎرهای ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺼﺮ در ارزﯾﺎﺑﯽ دﺳﺘﺎوردﻫﺎی ﻣﻨﺠﻤﺎن رﺻﺪﺧﺎﻧﻪﻫﺎی ﻣﺮاﻏﻪ و ﺳــﻤﺮﻗﻨﺪ در ﺻــﻔﺤﺎت ‪۱۱۷ ،۱۱۳‬‬
‫ً‬
‫و ‪ (105, 109a, 111a) ۱۲۱‬اﺣﺘﻤﺎﻻ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرۀ زﯾﺞ اﯾﻠﺨﺎﻧﯽ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳــﯽ و‬
‫زﯾﺞ ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ اﻟﻎ ﺑﯿﮓ‪ ،‬ﯾﺎ دﯾﮕﺮ زﯾﺞ ﻫﺎی ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه در ﻣﺮاﻏﻪ و ﺳــﻤﺮﻗﻨﺪ ﻫــﯿﭻ ﭘــﮋوﻫﺶ ﺗﺤﻠﯿﻠــﯽ ﯾــﺎ‬
‫ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﯽ داﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺟــﺪاول ﻣﺜﻠﺜــﺎﺗﯽ و ﺳــﯿﺎرهای زﯾــﺞ اﯾﻠﺨــﺎﻧﯽ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘــﻪ از‬
‫زﯾﺞﻫﺎی اﺑﻦﯾﻮﻧﺲ و اﺑﻦاﻋﻠﻢ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ زﯾﺞ اﻟﻎ ﺑﯿﮓ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮﯾﮥ ﺳﯿﺎرهای‬
‫ً‬
‫دﻗﯿﻘﺎ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨ ﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻨﺠﻤﺎن اﻟﻎ ﺑﯿﮓ در ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ از ﺗﻨﻬــﺎ دﺳــﺘﺎورد ﻣﻨﺠﻤــﺎن‬
‫ﻣﺮاﻏﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺻﻼح ﻧﻈﺮﯾﮥ ﺳﯿﺎرهای ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻏﻔﻠﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ٢.‬از ﻃــﺮف دﯾﮕــﺮ در ﺑﺨــﺶ‬

‫‪1. W. Hartner‬‬
‫ُ‬
‫‪ .٢‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮐﯿﻨﮓ در اداﻣﻪ ﻣﯽﮔﻮ ﯾﺪ‪ ،‬اﺻﻼح ﻣﺪلﻫﺎی ﺳﯿﺎرهای ﻣﮑﺘﺐ ﻣ ﺮاﻏﻪ )ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ﻗﻄﺐ اﻟﺪﯾﻦ ﺷﯿﺮازی و ﻣﺆﯾﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻋﺮﺿﯽ(‬
‫ﺗﺎ ﭘﯿﺶ از اﺑﻦ ﺷﺎﻃﺮ‪ ،‬رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎی رﺻﺪی و ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﯽ ﻧﺪاﺷﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﻧﻈﺮ ﮐﯿﻨﮓ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮ زﯾﺞ اﻟﻎ ﺑﯿﮓ‬
‫ً‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮی ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﻣﺪلﻫﺎی ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺮاﻏﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮای اﺻﻼح ﺟﻨﺒﮥ ﻃﺒﯿﻌﯿﺎﺗﯽ ﻣﺪلﻫﺎی ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ در ز ﯾﺞﻫﺎ اﻫﻤﯿﺘﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮای اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻤﯿﻨﯽ‪ ،‬ا‪.‬م‪ ،.‬داﯾﺮهﻫﺎی ﻣﯿﻨﺎﯾﯽ‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻬ ﺮان‪ :‬ﺣﮑﻤﺖ‬
‫ﺳﯿﻨﺎ‪ ،۱۳۹۵ ،‬ﻓﺼﻞ دوم‪.‬‬
 ‫ﻧﻈﺮﯾﮥ ﺳﯿﺎرهای‪ ،‬ﻧﺼﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧ ﺴﺖ اﺷﺎره ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﻦ ﺷﺎﻃﺮ دﻣﺸﻘﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺠﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷــﺪه‬
‫در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﮥ ﺳﯿﺎرهای ﺟﺪﯾﺪ را در ﺟﺪاول ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ )ﺑﻨﮕﺮﯾــﺪ‬
‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻓﺼﻞﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ و رﯾ ﺎﺿﯽ ﮐﺘﺎب ﻋﻠﻢ در اﺳﻼم ﺳﯿﺪ ﺣﺴﯿﻦ ﻧﴫ‬

‫ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »‪ «Ibn-Shāṭir‬در ‪ .(DSB‬ﻻزم اﺳــﺖ ﺗﺄ ﮐﯿــﺪ ﺷــﻮد ﮐــﻪ اﺻــﻼﺣﺎت ﻣﻨﺠﻤــﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻧﻈﺎم ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ )ص ‪ (111a /۱۱۳‬ﯾﮑﺴﺮه ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻓﻠﺴﻔﮥ ]ﻃﺒﯿﻌﯽ[ ﺑــﻮد‪ ،‬ﻧــﻪ‬
‫ﻣﻼﺣﻈﺎت رﺻﺪی‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﻪ ﺑﺨﺶ اﺑﺰارﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪ .‬ﺑﺨﺶ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺳﻄﺮﻻب را ﮔﻮﯾﯽ ﯾﮏ داﻧﺸﺠﻮی ﺳﺎل‬
‫ً‬
‫اول ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ در ﺻﻔﺤﮥ ‪ (118a) ۱۲۷‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪» :‬اﯾﻦ اﺑﺰار ﭼﻨﺪﮐﺎره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ارﺗﻔﺎع ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه و ﺳﯿﺎرات ]![ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ ‪ ...‬ﺑﺎ اﯾﻦ اﺑﺰار ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﺗﻮان وﻗــﺖ را‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد و ارﺗﻔﺎع ﮐﻮهﻫﺎ و ﻋﻤﻖ ﭼﺎهﻫﺎ را ﺳــﻨﺠﯿﺪ‪ «.‬ﺗﻮﺻــﯿﻔﯽ ﻧﺎرﺳــﺎ از ﯾــﮏ ﻣﺤﺎﺳــﺒﻪﮔﺮ آﻧــﺎﻟﻮگ‬
‫)ﻗﯿﺎﺳﯽ( ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧ ﺴﺖ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺘﻌﺎرف ﻧﺠﻮم ﮐﺮوی را ﺣﻞ ﮐﻨﺪ! ﻣﻨﺤﻨﯽﻫﺎی روی ﺻﻔﺤﺎت‬
‫اﺳﻄﺮﻻب در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »داﯾﺮۀ ﻣﯿﻞ و ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺳﻤﺘﯽ ـ ارﺗﻔﺎﻋﯽ« ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در واﻗﻊ »دواﯾﺮ ارﺗﻔﺎع و دواﯾﺮ ﺳﻤﺖ« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺻﻔﺤﮥ ‪ (120) ۱۳۰‬ﻧﺼﺮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐــﻪ‬
‫»ﻣﺘﻘﺪمﺗﺮﯾﻦ رﺳﺎﻟﮥ ﻋﺮﺑﯽ درﺑﺎرۀ اﺳﻄﺮﻻب را ﻣﺎﺷﺎءاﻟﻠﻪ در ﻗﺮن ﺳﻮم‪/‬ﻧﻬﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬
‫‪١٠٩‬‬
‫ﮐﻪ ﻓﺰاری در ﻗﺮن دوم‪/‬ﻫﺸﺘﻢ رﺳﺎﻟﻪای درﺑﺎرۀ اﺳﻄﺮﻻب ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد )اﻟﺒﺘﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺪام از اﯾﻦ دو رﺳــﺎﻟﻪ‬
‫اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪهاﻧﺪ(‪ .‬ﻧﺼﺮ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮﯾ ﻦ ]اﺳﻄﺮﻻب[ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﻣﺎل‬
‫ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم‪/‬دﻫﻢ از اﺻﻔﻬﺎن اﺳﺖ«‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﺶ اﺳﻄﺮﻻب ﻋﺮاﻗﯽ ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮ در ﻫﻤﺎن ﻧﻤﺎﯾﺸﮕﺎه ﻟﻨــﺪن‬
‫در ﻣﻌﺮض ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺤﺚ ﻧﺼﺮ درﺑﺎرۀ ﺻﻔﯿﺤﮥ ﺗﻌﺪﯾﻞﮔﺮ )ص ‪ (123a-b/۱۳۴‬ﻧﯿﺰ ﻣﻐﺸﻮش اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬
‫اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ دارای ﯾﮏ »اﺳﻄﺮﻻب ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺳﯿﺎرات و ﺳــﺘﺎرﮔﺎن را ﺑــﺎ اﺳــﺘﻔﺎده از‬
‫ﺳﺎزوﮐﺎر ﭼﺮخ دﻫﻨﺪهای ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد« ﻧﺒﻮد‪ .‬وی ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪﮔﺮ ﮔﺮﻓﺘﮕـﯽﻫــﺎ را ﺗﻮﺻــﯿﻒ ﮐــﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺼﺮ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪]» :‬اﺑﺰار ﺑﯿﺮوﻧﯽ[ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻦ ﺳﻤﺢ‪ ،‬ﻣﻨﺠﻢ اﻧﺪﻟﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺎ "ﺻﻔﯿﺤﻪﻫﺎی‬
‫ﻫﻔﺖ ﺳﯿﺎره" ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺷﺪ‪ «.‬وﻟﯽ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪﮔﺮ ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ ﺑﯿﺮوﻧﯽ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﺻﻔﯿﺤﮥ ﺗﻌﺪﯾﻞﮔــﺮ اﺑــﻦ ﺳــﻤﺢ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﻧﻤﻮدارﻫﺎی » آﻟﺖ ﺟﺎﻣﻊ ﺟﺎﺑﺮ ﺑــﻦ اﻓﻠــﺢ« )ص ‪ (122/۱۳۳‬ﺑــﺪون ﺷــﺮح و ﺑـﯽﻣﻌﻨــﺎ ﻫﺴــﺘﻨﺪ؛‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻦ اﺑﺰار را ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان در ﺑﺨﺶ اﺳﻄﺮﻻبﻫﺎ ﺟﺎ داد‪.‬‬
‫دو اﺑﺰاری ﮐﻪ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ واﻗﻊ ﻧﻘﺸﯽ در ﺗﺤﻮل آنﻫﺎ داﺷﺘﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘــﺎﺑﯽ و رﺑــﻊ ﺑــﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺼﺮ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ اوﻟﯽ )ص ‪ (114/۱۲۸‬اﺧﺘﺼﺎص ﻣﯽدﻫﺪ و دوﻣﯽ را ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻧﺎدﯾﺪه ﻣﯽﮔﯿـﺮد‪،‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﺼﺎوﯾﺮ زﯾﺒﺎﯾﯽ از ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ و رﺑﻊﻫﺎ در ﮐﺘﺎب ﻣﯽآورد‪ .‬در ﮐﻨــﺎر ﯾﮑــﯽ از ﺗﺼــﺎوﯾﺮ‬
‫)ﺗﺼﻮﯾﺮ ‪ ۷۲‬ص ‪ (pl. 72, p. 119/۱۳۰‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺳﺎﻋﺘﯽ آﻓﺘﺎﺑﯽ از اﯾﺮان«‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﺎﻋﺘﯽ در‬
‫آن دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺼﺮ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎی س‪ .‬ﺗﮑﻠﯽ‪ ١‬درﺑﺎرۀ ارﺗﺒﺎط ﺑــﯿﻦ اﺑﺰارﻫــﺎی رﺻــﺪی ﻗــﺪﯾﻤﯽ اروﭘــﺎﯾﯽ و‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺘﺄﺧﺮ ارﺟﺎع ﻣﯽدﻫﺪ )ص ‪ ،(126a/۱۳۵‬وﻟﯽ اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط را ﺗﺎ »دﺳﺘﺎورد« ﺗﻘﯽ اﻟﺪﯾﻦ ]ﻣﻨﺠﻢ‬
‫درﺑﺎر ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ[ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯽ او در ﻣﺮاﻏﻪ ﻋﻘﺐ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬وی ﻣﯽﻧﻮ ﯾﺴﺪ‪» :‬رﺑــﻊ ﺟــﺪاری ﮐــﻪ‬
‫ﺗﯿﮑﻮ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻪ آن ﻣﯽﺑﺎﻟﯿﺪ و آن را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد ﺗﯿﮑﻮﻧﯿﮑﻮس ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻘﯽ اﻟﺪﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد و آن را » ِﻟﺒﻨﺔ« ﻣﯽﻧﺎﻣﯿ ﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﻣﻮرد ﺑﺴﯿﺎری از آﻻت دﯾﮕﺮ ﮐــﻪ ﺗﻘــﯽ اﻟــﺪﯾﻦ آنﻫــﺎ را‬
‫وﺻﻒ ﮐﺮده و اﺻﻞ آنﻫﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻣﺮاﻏﻪ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد ﻧﯿﺰ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ «.‬اﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎر دﯾﺪه ﺷﺪه ﮐﻪ در‬
‫ﻣﺘﻮن ﻋﺮﺑﯽ ﺳﺪه ﻫﺎی ﻣﯿﺎﻧﻪ واژۀ »ﻟﺒﻨﺔ« ﺑﺮای اﺷﺎره ﺑﻪ رﺑﻊ ﺟﺪاری ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس در ﻣﺠﺴﻄﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐــﺎر‬
‫ﻣﯽرﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺗﺤﺮﯾﻒﻫﺎی ﺟﺪیﺗﺮی از واﻗﻌﯿﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ دﯾــﺪه ﻣﯽ ﺷــﻮﻧﺪ )ص‬
‫‪ ،۱۳۵‬ﭘﺎﻧﻮﯾﺲ ‪» :(126a/۳۱‬ﺗﮑﻠﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮرﮐﺘﻮم ﮐﻪ در ﻣﻐــﺮب زﻣــﯿﻦ ﺑﺴــﯿﺎر راﯾــﺞ‬
‫اﺳﺖ از ﻟﻔﻆ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺗﻮرﮐﯽ )‪ (Turkey‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺮﮐﯿــﻪ ﮔﺮﻓﺘــﻪ ﻧﺸــﺪه اﺳــﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑــﻪ از واژۀ »داﺋــﺮة‬
‫ّ‬
‫اﻟﻤﻌﺪل« اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻗﺮن ﻧﻬﻢ‪/‬ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ در ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎی اﺳﻼﻣﯽ رواج ﻓﺮاوان داﺷــﺖ‪«.‬‬
‫ﺣﺮف ﺗﮑﻠﯽ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و اﯾﻦ ارﺟﺎع ﯾﺎﻓــﺖ ﻧﻤﯽﺷــﻮد‪ .‬در واﻗــﻊ اﺑــﺰاری ﮐــﻪ »داﺋــﺮة‬
‫اﻟﻤﻌﺪل« ﻧﺎم دارد در ﻗﺮن ﻧﻬﻢ‪/‬ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ در ﻣﺼﺮ اﺧﺘﺮاع ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﺶ ‪۲۰‬آ در ﺻﻔﺤﮥ ‪ (44) ۵۶‬ﮐﻪ‬
‫‪٢‬‬
‫»ﯾﮏ ﻗﻄﺐ ﻧﻤﺎی ﺳﺎﺧﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ« ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﯾﮏ داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺪل اﺳﺖ!‬ ‫‪١١٠‬‬
‫ً‬
‫ﻧﺼﺮ ﺑﻪ اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ‪ ،‬ﻣﻨﺠﻢ ﻣﻤﺘﺎز ﻣﺼﺮی ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﺒــﺎرت ﺗﻮﺟــﻪ ﮐﻨﯿــﺪ )ص‬
‫ً‬
‫‪» :(112a/۱۲۳‬اﺣﯿﺎﻧــﺎ رﺻــﺪﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﻫــﻢ ﺑــﺮای اﻓــﺮادی از ﻣﻨﺠﻤــﺎن ﺳــﺎﺧﺘﻪ ﻣ ـﯽﺷــﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽــﻮن‬
‫ّ‬
‫رﺻﺪﺧﺎﻧﻪای ﮐﻪ ﺑﺮای اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ در ﺗﭙﮥ ُﻣﻘﻄ ﻢ در ﺣﻮﻣﮥ ﻗﺎﻫﺮه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ «.‬آﯾﺪﯾﻦ ﺻﺎﯾﻠﯽ در اﺛﺮ‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﮥ ﺧﻮد‪ ،‬رﺻﺪﺧﺎﻧﻪ در اﺳﻼم ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺼﺮ ﺑﺪان ارﺟﺎع ﻫﻢ داده اﺳﺖ‪ ،‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ً‬
‫ﮐﻪ اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ اﺻﻼ رﺻﺪﺧﺎﻧﻪای ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺼﺮ ﺑﺎز در ﺻﻔﺤﮥ ‪ (101) ۱۱۱‬ﻣﯽﻧﻮ ﯾﺴﺪ‪» :‬اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻮﺳﺎﻧﯽ آوﻧﮓ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ اﺧﺘﺮاع‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ «.‬ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ارﺟﺎﻋﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬زﯾـﺮا ذرهای‬
‫ﻣﺪرک ﺑﺮای آﻧﮑﻪ اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ آوﻧﮓ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ٣.‬ﺑﺎز در ﺻﻔﺤﮥ ‪ (84) ۹۶‬آﻣﺪه اﺳــﺖ‪:‬‬

‫‪1. S. Tekeli‬‬
‫‪ .٢‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪۀ ﮐﺘﺎب در ﻫﻤﯿﻦ ﺻﻔﺤﻪ ﻋﻠﺖ آﻧﮑﻪ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻗﺮون ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ و ﻫﻔﺪﻫﻢ اروﭘﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد اﺳﺘﻔﺎده از اﺑ ﺰارﻫﺎی ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﻨﺠﻤﺎن اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮﯾﮥ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﺮﮐﺰی رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮ ﯾﺴﺪ‪ ...» :‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ آن ﮐﻪ ﻣﻨﺠﻤﺎن اروﭘﺎﯾﯽ در ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ﻣﯽزﯾﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آن رﻧﮓ دﯾﻨﯽ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺎﺧﺘﻪ و رﻧﮓ دﻧﯿﻮی و ﻏﯿﺮدﯾﻨﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ ﻫﻢ از اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎی ﺧﻮد ﺑﻬﺮه ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻫﻢ از‬
‫آﻻت ﻧﺠﻮﻣﯽ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻓﺮاوان داﺷﺖ‪ «.‬در ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﻪ ﺷﺪت ﺷﺨﺼﯽ و اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪ ،‬ﻏﺮﺑﯽﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﻪ ﮐﺸﻒ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﺮﮐﺰ ﺑﻮدن ﻋﺎﻟﻢ دﺳﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻘﺎﯾﺪ دﯾﻨﯽ ﺧﻮد را ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻪ ﺗﯿﮑﻮ ﺑﺮاﻫﻪ و ﮐﭙﻠﺮ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻣﺬﻫﺒﯽ‬
‫ُﺳﺴﺘﯽ داﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻪ ﺑﯿﺮوﻧﯽ و ﻃﻮﺳﯽ در آﺛﺎر ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺧﻮد ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ اﺷﺎرهای ﺑﻪ ادﻟﮥ دﯾﻨﯽ ﺑﺮای ﻧﻈﺮﯾﮥ زﻣﯿﻦ ﻣﺮﮐﺰی ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪3. David A. King, “Ibn Yūnus and the Pendulum: A History of Errors”, Archives Internationales d'Histoire des‬‬
‫‪Sciences, vol. 29, no. 104 (1979).‬‬
 ‫» اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ راﺑﻄﮥ ])‪ cos a cos b = 21 [cos(a + b) + cos(a - b‬را ﮐﺸﻒ ﮐﺮد‪ «.‬در واﻗﻊ اﯾﻦ اﺗﺤﺎد در دو‬
‫روش ﻣﻌﺎدل ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ زﻣﺎن از روی ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﯾﺎ ﺳﺘﺎرﮔﺎن در زﯾﺞ اﺑــﻦ ﯾــﻮﻧﺲ ﺑــﻪ ﮐــﺎر رﻓﺘــﻪ‬
‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻓﺼﻞﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ و رﯾ ﺎﺿﯽ ﮐﺘﺎب ﻋﻠﻢ در اﺳﻼم ﺳﯿﺪ ﺣﺴﯿﻦ ﻧﴫ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬وی اﯾﻦ راﺑﻄﮥ ﻗﯿﺎﺳﯽ را »ﮐﺸﻒ« ﻧﮑﺮد‪ :‬اﯾﻦ داﻻﻣﺒﺮ )و ‪۱۸۲۰‬م( ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺸﻒ ﮐــﺮد دو روش‬
‫ـﺎﮐﻤﯽ اﺑــﻦ‬‫اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮل ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮﻃﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎز در ﺻﻔﺤﮥ ‪ (101a) ۱۱۱‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪» :‬زﯾﺞ ﺣـ ِ‬
‫ﯾﻮﻧﺲ ﺷﺎﻫﮑﺎری از ﻧﺠﻮم رﺻﺪی اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺖ از ﻧﻮ اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﺷﺪه‪ «...‬ﺑﺮای‬
‫اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ در زﯾﺞ ﺣﺎﮐﻤﯽ ﺑﯿﺶ از ﺻﺪ رﺻﺪ از ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎﻧﺶ در ﻗــﺮون ﺳــﻮم و‬
‫ﭼﻬﺎرم )ﻧﻬﻢ و دﻫﻢ ﻣﯿﻼدی( و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از ﺧﻮدش ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ وی ﻫــﯿﭻ‬
‫رﺻﺪ ﯾﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ای در زﯾﺠﺶ ﻧﺪارد ﮐﻪ از آن ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی ﺳﯿﺎرهای ﺧﻮد را ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘــﻪ ﺑﺎﺷــﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘــﻪ‬
‫اﻫﻤﯿﺖ دﺳﺘﺎوردﻫﺎی واﻗﻌﯽ اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ ﮐــﻪ او رﺻــﺪﺧﺎﻧﻪای ﻧﺪاﺷــﺘﻪ ﯾــﺎ اﺻــﻞ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ آوﻧﮓ را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻪ و ﻓﺮﻣﻮل ﻗﯿﺎﺳﯽ ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ را ﮐﺸﻒ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮی ﻧﺼﺮ درﺑﺎرۀ دﺳﺘﺎوردﻫﺎی ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺑﯽﻣﺎﯾﻪﺗﺮﯾﻦ ﺳﺘﺎﯾﺶ از‬
‫ﺳﻨﺖ ﻧﺠﻮﻣﯽ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از آﺧﺮﯾﻦ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮﻫﺎﯾﺶ در ﺻﻔﺤﮥ ‪ (133a) ۱۴۳‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬وﻟﯽ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺎدوامﺗﺮﯾﻦ ﺳﻬﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺠﻮم آن ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﻼک‬
‫‪١١١‬‬
‫ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ را از ﺻﻮرت ﻣﺪلﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽ ﺑﯿﺮون آوردﻧﺪ و ﺑﺮای آنﻫﺎ واﻗﻌﯿﺖ ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب اﻻﻗﺘﺼﺎص ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﻘﻄﮥ آﻏﺎز ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻧﺠﻮم ﻧﻈﺮی ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ از اﻟﮕﻮی اﻓﻼک ﺑﺮ اﺳﺎس واﻗﻌﯿﺎت ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ ﻣﺪلﻫﺎی ﺣﺮﮐﺎت ﺳﯿﺎرهای ﺑــﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨــﯿﻦ‪ ،‬از‬
‫آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺟﺪﯾﺪ اﻣﺮوزه اﻋﺘﻘﺎدی ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺖ ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ اﻓﻼک ﺳﯿﺎرهای ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ »ﺑﺎدوامﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺳﻬﻢ« ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن )و ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن( ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ دارد؟‬
‫ﻧﻘﻞ ﻗﻮلﻫﺎی ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت و ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎی ﻧﺎدرﺳﺖ اﯾﻦ ﮐﺘــﺎب را ﺣﺘــﯽ در‬
‫ﭼﻨﺪ ﺻﻔﺤﻪ ای ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﺤﺚ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻧﺼﺮ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑـﯽدﻗﺘـﯽﻫــﺎ ﻧﺪاﻧﺴــﺘﻪ از‬
‫ً‬
‫ﻋﻬﺪۀ ﻗﻀﺎوت ﻋﺎدﻻﻧﻪ درﺑﺎرۀ ﯾﮏ ﺳﻨﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻫﻤﺘﺎﯾﯽ از ﻗﺮن دوم‪/‬ﻫﺸــﺘﻢ ﺗــﺎ اﺣﺘﻤــﺎﻻ ﻗــﺮن‬
‫ﻧﻬﻢ‪/‬ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻣﺤﺎﺳﻨﯽ ﻫﻢ دارد‪ ،‬از ﺟﻤﻠــﻪ ﺗﺼــﻮﯾﺮﻫﺎی‬
‫ﻣﺘﻌﺪد و اﻧﺘﺸﺎر در ﺣﺎﺷﯿﮥ ﻧﻤﺎﯾﺸﮕﺎه ﻣﺬﮐﻮر ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ دارای اﯾﻦ ﺑﺨﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑــﻪ ﻋﻨــﻮان اﺛــﺮی‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪۀ ﺣﺎﺿﺮ در ﻫﯿﭻ ﻗﺴﻤﺖ دﯾﮕﺮی از ﮐﺘﺎب ﺑﯿﺸﺘﺮ از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﺼﺮ در ﺻﻔﺤﮥ ‪(98b) ۱۱۰‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ‪ ،‬ﺑﺎ وی ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﯿﺴﺖ‪» :‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﺣﺘﯽ اﺳﺎﺳـﯽﺗــﺮﯾﻦ ﺗﺄﻟﯿﻔــﺎت ‪ ...‬ﺗﻨﻬــﺎ ﺑــﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺟﺰﺋﯽ ﻣﻮرد ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺴﯿﺎری از ﮐﺘﺎبﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﻗﺮار دارد و ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬــﺖ اﺳــﺖ‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﺮ روز اﮐﺘﺸﺎﻓﺎت ﻣﻬﻢ و ﮔﺎه ﺑﺰرﮔﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ «.‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﺘﻤﺎ ﻧﯿﺎز‬
‫ﺑﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ادﺑﯿﺎت ﺛﺎﻧﻮﯾﮥ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭘﮋوﻫﺸــﮕﺮی اﻣــﺮوزه‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺣﻖ ﻣﻄﻠﺐ را درﺑﺎرۀ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻃﯿﻒ ﻋﻠﻢ اﺳﻼﻣﯽ ادا ﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﻓﺮادی ﺑﺴــﯿﺎر داﻧــﺶ آﻣﻮﺧﺘــﻪﺗﺮ از‬
‫ﺧﻮد ﻣﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﻀﺎوت ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻧﺼﺮ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ درﺑﺎرۀ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫــﺎی ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺷــﺎﺧﻪﻫﺎی‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ رﯾﺎﺿﯿﺎت و ﻧﺠﻮم‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ﮐﺎﻓﯽ ﻣﻨﺼﻒ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣــﺎل دﺳــﺘﺎوردﻫﺎی ﺑــﺰرگ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺣﺪاﻗﻞ در اﯾﻦ دو زﻣﯿﻨﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻓﻨﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺎﻻﯾﯽ دارﻧﺪ و ﺑﺎ ﯾﮏ ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﻄﺤﯽ‬
‫ً‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آن ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﺧﻮد را ﺗﻤﺎﻣﺎ وﻗﻒ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪١١٢‬‬
‫ﺷﻤﺎرۀ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ‬
‫‪۲۳۲۲-۳۶۶۹‬‬

‫دو ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﮥ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﺎوری دورۀ اﺳﻼﻣ‬

‫ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪) ١٣٩۶‬ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪(١١‬‬

‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘ‬

‫ﺑﺎ روش ﻣﺸﺎﻫﺪه و ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻣﺼﺤﻔﯽ‬
‫ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﻋﺴﺠﺪی‬

‫ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ زﯾﻨﺐ ﮐﺮﯾﻤﯿﺎن‬

‫ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﻴﺎز‪ :‬ﻣﺮﻛﺰ ﭘﮋوﻫﺸ ﻣﻴﺮاث ﻣ ﺘﻮب‬

‫ﻣﺪﻳﺮ ﻣﺴﺌﻮل‪ :‬اﻛﺒﺮ اﻳﺮاﻧ‬
‫ﺳﺮدﺑﯿﺮ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی‬
‫ﻣﺪﻳﺮ داﺧﻠ ‪ :‬ﺣﻤﯿﺪ ﺑﻬﻠﻮل‬

‫ﭼﺎپ‪ :‬ﻧﻘﺮه آﺑﯽ‬

‫روی ﺟﻠﺪ‪ :‬ﻗﺒﻠﻪﻧﻤﺎی ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻮزۀ رﺻﺪﺧﺎﻧﮥ ﻗﻨﺪﯾﻠﻠ )اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل(‬
‫ﻧﺸﺎﻧ ‪ :‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺧﻴﺎﺑﺎن اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣ ‪ ،‬ﺑﻴﻦ داﻧﺸ ﺎه و اﺑﻮرﻳﺤﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ‪١١٨٢‬‬
‫ﺷﻨﺎﺳﮥ ﭘﺴﺘ ‪١٣١۵۶-٩٣۵١٩ :‬‬
‫ﺗﻠﻔﻦ‪ ، ۶۶۴٩٠۶١٢ :‬دورﻧﮕﺎر‪۶۶۴٠۶٢۵٨ :‬‬

‫‪www.mirasmaktoob.ir‬‬
‫‪miraselmi90@gmail.com‬‬
‫ﺑﻬﺎ‪ ١٠٠٬٠٠٠ :‬رﻳﺎل‬
‫‪١٣٩۶‬‬
 ‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘ‬
‫ﺑﺎ روش ﻣﺸﺎﻫﺪه و ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻣﺼﺤﻔﯽ‬
‫ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﻋﺴﺠﺪی‬
 ‫زﻧﺪﮔ ﻧﺎﻣﮥ اﺳﺘﺎد ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻣﺼﺤﻔ‬

‫زﻧــﺪهﯾﺎد اﺳــﺘﺎد ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴــﯿﻦ ﻣﺼــﺤﻔﯽ‪ ،‬از‬

‫دﺑﯿﺮان ﻣﻤﺘﺎز و ﺑﺮﺟﺴـﺘﮥ رﯾﺎﺿـﯽ ﮐﺸـﻮر‪ ،‬در‬
‫ﺳﺎل ‪ ۱۳۰۳‬در ﺷﻬﺮ ﮐﺮﻣﺎن ﭼﺸﻢ ﺑـﻪ ﺟﻬـﺎن‬
‫ﮔﺸﻮد‪ .‬ﺟﺪ ﭘﺪریاش اﺳﺘﺎد ﺗﺠﻮﯾﺪ و ﻗﺮاﺋـﺖ‬
‫و ﺣﺎﻓﻆ ﻗﺮآن ﺑﻮد )ﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﻣﺼﺤﻔﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﻗﺮآﻧﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ اﻧﺘﺨﺎب ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ( و ﭘـﺪرش ﺑـﻪ ﮐـﺎر ﺻـﺤﺎﻓﯽ اﺷـﺘﻐﺎل‬
‫داﺷﺖ‪ .‬دورۀ اﺑﺘﺪاﯾﯽ را ﺗﺎ ﮐﻼس ﻧﻬﻢ )ﮐﻪ ﺑـﻪ‬
‫آن ﺳﯿﮑﻞ ﯾﮑﻢ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ( در ﻣﺪرﺳﮥ ﺷـﻬﺎب‬
‫ﮐﺮﻣﺎن ﮔﺬراﻧﺪ و ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻋﻠﯿﺮﻏﻢ ﻣﯿـﻞ‬
‫ﺑـــﺎﻃﻨﯽ ﺧـــﻮد ﺑـــﺮای اداﻣـــﮥ ﺗﺤﺼـــﯿﻞ در‬
‫داﻧﺸﺴﺮای ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﭘﺪر در ﻫﻤﺎن ﻣﺪرﺳﮥ ﻣﺤﻞ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺲ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ ﭘﺪر‪ ،‬او ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪ ﺧﺎﻧـﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣﺨـﺎرج ﯾـﮏ ﺧـﺎﻧﻮادۀ‬
‫ﻫﻔﺖ ﻧﻔﺮه را ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮐﺎر ﺗﺪرﯾﺲ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎی آزاد دﯾﮕﺮی ﻫﻤﭽﻮن ﮐﺎر ﭘﺪرش‬
‫ﮐﻪ ﮐﺘﺎبﻓﺮوﺷﯽ و ﺻﺤﺎﻓﯽ ﺑﻮد روی آورد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آن‪ ،‬ﺷﺐﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗـﺪرﯾﺲ ﺧﺼﻮﺻـﯽ در‬
‫ﭘﺎﯾﻪﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺑﺮﺧﯽ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎنﻫﺎ ﻧﺰد ﯾﮑـﯽ از ﺑﺴـﺘﮕﺎن‪ ،‬در ﺑﺎﯾﮕـﺎﻧﯽ دادﮔﺴـﺘﺮی‪ ،‬ﺑـﻪ ﮐـﺎر‬
‫ﻧﮕﺎرش روﻧﻮﺷﺖ اﺳﻨﺎد ﺑﺮای اﺷﺨﺎص ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ ﺗﺎ ﭼﺮخ زﻧـﺪﮔﯽ را ﺑﮕﺮداﻧـﺪ‪ .‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺧﻮدآﻣﻮزی ﺑﻪ اداﻣﮥ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﭘﺮداﺧﺖ و در ﺳﺎل ‪ ۱۳۲۷‬ﮔﻮاﻫﯿﻨﺎﻣﮥ ﭘﻨﺠﻢ دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫آن روزﻫﺎ ارزش دﯾﭙﻠﻢ را داﺷﺖ‪ ،‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﭘـﺲ از آن ﺑـﻪ ﺻـﻮرت داوﻃﻠﺒﺎﻧـﻪ ﺑـﻪ ﺧـﺪﻣﺖ‬
‫ﺳﺮﺑﺎزی درآﻣﺪ و در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن درسﻫﺎی ﮐـﻼس ﺷﺸـﻢ دﺑﯿﺮﺳـﺘﺎن را ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن ﺷـﯿﻮۀ‬
‫ﺧﻮدآﻣﻮزی ﺧﻮاﻧﺪ و در ﺳﺎل ‪ ۱۳۳۰‬ﺑﺎ اﺗﻤﺎم دوران ﺳﺮﺑﺎزی‪ ،‬در ﺗﻬﺮان اﻣﺘﺤـﺎن داد و در رﺷـﺘﮥ‬
‫رﯾﺎﺿﯽ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ اﺧﺬ ﻣﺪرک دﯾﭙﻠﻢ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺑﺎ ﺷـﺮﮐﺖ در اﻣﺘﺤـﺎن ورودی داﻧﺸـﮕﺎهﻫﺎ‪،‬‬
 ‫‪ | ۲‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ﻫﻢ در داﻧﺸﺴﺮای ﻋﺎﻟﯽ و ﻫﻢ در داﻧﺸﮑﺪۀ ﻋﻠﻮم داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان در رﺷﺘﮥ رﯾﺎﺿﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ ۱۳۳۳‬در رﺷﺘﮥ رﯾﺎﺿﯽ ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﺷﺪ و ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﯾﺰد رﻓـﺖ و ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺪرﯾﺲ رﯾﺎﺿﯽ در دﺑﯿﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ و داﻧﺸﺴﺮای ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﻣﺸـﻐﻮل ﺷـﺪ‪ .‬در ﻫﻤـﺎن ﺟـﺎ ﺑـﺎ ﺧـﺎﻧﻢ‬
‫ﻧﺼﺮت ﻣﻠﮏ ﯾﺰدی ازدواج ﮐﺮد و ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺧـﺎﻧﻮاده داد‪ .‬او از اﯾـﻦ وﺻـﻠﺖ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﯾﮑـﯽ از‬
‫ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﯽﻫﺎی ﻧﺎدر زﻧﺪﮔﯽاش ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ،۱۳۴۱‬ﺑـﻪ ﺗﻬـﺮان ﻣﻨﺘﻘـﻞ ﺷـﺪ و ﮐـﺎر‬
‫ﺗﺪرﯾﺲ را در دﺑﯿﺮﺳﺘﺎنﻫﺎی ﮔﻮﻫﺮﺷـﺎد و ﻫـﺪف اداﻣـﻪ داد‪ .‬در ‪ ،۱۳۴۴‬ﺑـﻪ ﺳـﻤﺖ ﮐﺎرﺷـﻨﺎس‬
‫رﯾﺎﺿﯽ ادارۀ ﮐﻞ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت وزارت ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ و ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﺳﻪ – ﭼﻬﺎر ﺳﺎل‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎن ﮐﺘﺎبﻫﺎی درﺳﯽ ﻣﻨﺘﻘـﻞ ﺷـﺪ و ﻣـﺪﺗﯽ ﻋﻬـﺪهدار ﮐﺎرﺷـﻨﺎس ﻣﺴـﺌﻮﻟﯽ ﮐﺘﺎبﻫـﺎی‬
‫رﯾﺎﺿﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﭘﯿﺮوزی اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬در اﺳـﻔﻨﺪ ﺳـﺎل ‪ ،۱۳۵۷‬ﺑـﻪ رﯾﺎﺳـﺖ ﺳـﺎزﻣﺎن‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎی درﺳﯽ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ادارۀ ﮐﻞ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰی درﺳﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ‪ .‬ﯾﮏ ﺳﺎل‬
‫ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ‪ ۱۳۵۸‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎی ﺧﻮد ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﻪ ﺷﺪ و از آن ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ اوﻗﺎﺗﺶ را ﺻـﺮف‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺐ و ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ رﯾﺎﺿﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ دﺑﯿﺮان رﯾﺎﺿﯽ و اﺷﺨﺎص دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻣﺼﺤﻔﯽ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻧـﺎم او را‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »ﻣﺠﻠﮥ رﯾﺎﺿﯽ ﯾﮑﺎن« ﺑﻪ ﯾﺎد ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮥ ﺧﻮد او در ﻫﻤﺎن ﺳﺎلﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣـﺪﺗﯽ‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮥ ﭘﺪرش – ﺻﺤﺎﻓﯽ – روی آورده ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ دورهﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺠﻠﻪﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮای ﺻﺤﺎﻓﯽ ﺑـﻪ‬
‫او ﻣﯽﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺸﮥ ﺗﻬﯿﻪ و اﻧﺘﺸﺎر ﯾﮏ ﻣﺠﻠﮥ ﻣﺨﺼﻮص رﯾﺎﺿﯽ را –‬
‫ﮐﻪ ﺟﺎی ﺧﺎﻟﯽ آن در ﻓﻀﺎی ﻣﻄﺒﻮﻋﺎﺗﯽ ﮐﺸﻮر ﺧﺎﻟﯽ ﺣﺲ ﻣﯽﺷـﺪ – در ذﻫـﻦ ﺑﭙـﺮورد‪ .‬ﺑـﺪﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ او در ﺳﺎل ‪ ۱۳۴۱‬ﺑﻪ ﺗﻬﺮان آﻣﺪ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺴﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﻣﺠﻠﮥ ﯾﮑﺎن را ﺑـﻪ‬
‫ادارۀ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﮐﺸﻮر ارﺳﺎل ﮐﺮد و ﺑﺎ ﭘﯿﮕﯿﺮیﻫﺎی ﻣﺴﺘﻤﺮ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻮﻓﻖ ﺷـﺪ اوﻟـﯿﻦ ﺷـﻤﺎرۀ‬
‫ﻣﺠﻠﮥ ﯾﮑﺎن را ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻫﻤﺴﺮش در ﺑﻬﻤـﻦ ‪ ۱۳۴۲‬ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﮐﻨـﺪ و ﺗـﺎ ﺳـﺎل ‪ ۱۳۵۶‬ﺑـﻪ ﻣـﺪت‬
‫ً‬
‫ﭼﻬﺎرده ﺳﺎل اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ ‪ ۱۱۸‬ﺷﻤﺎرۀ ﻣﺠﻠﻪ و ‪ ۱۲‬ﺷـﻤﺎرۀ وﯾﮋهﻧﺎﻣـﮥ ﯾﮑـﺎن‪ ،‬ﺗﻮﻟﯿـﺪ و‬
‫ﺗﻮزﯾﻊ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺎﻟﯽ و ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﺑﻬﺎی ﮐﺎﻏﺬ و ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎی ﭼﺎپ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻬﺎﻟﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮥ ﺧﻮد او ﭼﻬﺎرده ﺳﺎل از وﻗﺖ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﺧﻮدش و ﻫﻤﺴﺮش ﺻـﺮف‬
‫رﺷﺪ و ﺑﺎﻟﻨﺪﮔﯽاش ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در اﺳﻔﻨﺪ ‪ ۱۳۵۶‬ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺼﺤﻔﯽ در ﭘﺎﺳـﺦ ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﺳـﺆال‬
‫ﻣﺠﻠﮥ داﻧﺸﻤﻨﺪ )ﺗﯿﺮ ‪ (۱۳۶۹‬ﮐﻪ ﭼﺮا ﻧﺎم »ﯾﮑﺎن« را ﺑﺮای ﻣﺠﻠﮥ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﯾـﮏ‬
‫ً‬
‫ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ رﯾﺎﺿﯿﺎت اﺻﻼ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﯾﮏ را ﺧﺪا آﻓﺮﯾﺪ و ﺑﻘﯿﮥ اﻋﺪاد را آدم‪.‬‬
‫ﻋﻠﺖ دﯾﮕﺮ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺎدروان ﻣﺼﺎﺣﺐ اﺳﻢ ﻣﺠﻠﮥ رﯾﺎﺿﯽ ﺧﻮدش را ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد »واﺣﺪ« و‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۳‬‬

‫ً‬
‫ﻣﻦ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﮥ ﻋﺮﺑﯽ را ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪم‪ «.‬ﻣﺤﺘﻮای ﻣﺠﻠﮥ ﯾﮑﺎن ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺣﻮل ﻣﺴﺎﺋﻞ رﯾﺎﺿـﯽ‬
‫ً‬
‫– وﺑﻌﺪا ﻫﻢ ﺗﺎ ﺣﺪی ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﯿﺰﯾﮏ و ﺷﯿﻤﯽ – دور ﻣﯽزد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺨﺸﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻻت رﯾﺎﺿﯽ‪،‬‬
‫ﻧﻘﺪ و ﻧﻈﺮ‪ ،‬داﺳﺘﺎنﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽ و ‪ ...‬اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﻣﺼﺤﻔﯽ ﺧـﻮدش ﺗﻬﯿـﻪ ﯾـﺎ‬
‫ﻃﺮح ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺪﯾﻊ و اﺑﺘﮑﺎری ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ درس ﻫﻤـﺎن ﻣـﺎه داﻧﺶآﻣـﻮز ﻫـﻢ‬
‫ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬از ﺷﻤﺎرۀ دوم‪ ،‬ﺧـﻮد داﻧـﺶ آﻣـﻮزان ﻫـﻢ ﺑـﺮای ﻣـﺎ ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬
‫رﯾﺎﺿﯽ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺳﺆالﻫﺎی اﻣﺘﺤﺎﻧﯽ ﻣﻌﺮوفﺗﺮﯾﻦ دﺑﯿﺮﺳـﺘﺎنﻫﺎی ﺗﻬـﺮان و ﮔﻤﻨـﺎمﺗﺮﯾﻦ‬
‫ً‬
‫دﺑﯿﺮﺳﺘﺎنﻫﺎی ]ﻣﺜﻼ[ ﺑﺮازﺟﺎن را در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﭼﺎپ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ و ﺑﻪ اﯾـﻦ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﯾﮑـﺎن در واﻗـﻊ‬
‫ﮐﻼسﻫﺎی ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺪارس ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ را ﺑﻪ دورﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﺎط ﮐﺸﻮر ﻣﯽﺑﺮد‪ «.‬ﻣﺼﺤﻔﯽ ﺑﺮای ﺑﻬﺒـﻮد‬
‫ﻣﺠﻠﮥ ﺧﻮد ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﺎدان و ﻓﺮﻫﻨﮕﯿﺎن ﻣﺸﻬﻮر رﯾﺎﺿﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻫﺸﺘﺮودی‪ ،‬دﮐﺘـﺮ‬
‫ﻏﻼﻣﺤﺴﯿﻦ ﻣﺼﺎﺣﺐ‪ ،‬ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﻋﺴﺠﺪی‪ ،‬ﭘﺮوﯾﺰ ﺷﻬﺮﯾﺎری‪ ،‬اﺣﻤﺪ آرام و ‪ ...‬ارﺗﺒﺎط داﺷـﺖ‪.‬‬
‫او ﺑﺮای ﭼﺎپ و ﺳﺮﭘﺎ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﻣﺠﻠﮥ ﯾﮑﺎن ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﭘـﯿﺶ رﻓـﺖ ﮐـﻪ دو ﺑـﺎر ﻓﺮﺻـﺖ اداﻣـﮥ‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻞ در ﻣﻘﻄﻊ دﮐﺘﺮی داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎی ﻓﺮاﻧﺴﻪ را از دﺳﺖ داد‪ :‬ﯾﮏ ﺑﺎر در ﺳﺎل ‪ ۱۳۵۱‬در رﺷﺘﮥ‬
‫آﻣﺎر داﻧﺸﮕﺎه ﭘﺎرﯾﺲ و ﺑﺎر دوم در ﺳﺎل ‪ ۱۳۵۲‬در رﺷﺘﮥ ﻣﻨﻄﻖ داﻧﺸﮕﺎه ﻟﯿﻮن ﮐﻪ ﻫـﺮ دو ﺑـﺎر ﺗـﺎ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﮥ ﺛﺒﺖ ﻧﺎم در داﻧﺸﮕﺎه ﭘﯿﺶ رﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از ﺗﻮﻗﻒ اﻧﺘﺸﺎر ﻣﺠﻠﮥ ﯾﮑـﺎن‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫وﺟﻮد ﻫﻤﮥ اﺷﺘﯿﺎﻗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اداﻣﮥ ﺗﺤﺼﯿﻞ داﺷﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺼـﺤﻔﯽ ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﺗﻌﻄﯿﻠﯽ ﻣﺠﻠﮥ ﯾﮑﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺠﻼت آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ رﯾﺎﺿﯿﺎت‪ ،‬آﺷﺘﯽ ﺑﺎ رﯾﺎﺿﯿﺎت‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺠﯿﻨـﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن‪ ،‬داﻧﺶ و ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﺸﺮﯾﮥ اﻧﺠﻤﻦﻫﺎی ﻣﻌﻠﻤﺎن رﯾﺎﺿﯽ اﺻـﻔﻬﺎن و ﯾـﺰد و ﺑﻌﻀـﯽ ﻣﺠـﻼت‬
‫رﺷﺪ ﻫﻤﮑﺎری ﭘﺮاﮐﻨﺪه داﺷﺖ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﯾﮑﺼﺪ ﻣﻘﺎﻟﻪ از او در اﯾﻦ ﻣﺠﻼت ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﮥ ﮐﺘﺐ ﺗﺄﻟﯿﻔﯽ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻣﺼﺤﻔﯽ ﻣـﯽ ﺗـﻮان ﺑـﻪ راﻫﻨﻤـﺎی رﯾﺎﺿـﯿﺎت ﻣﺘﻮﺳـﻄﻪ‬
‫)‪ ،(۱۳۴۴‬ﺑــﺎزآﻣﻮزی و ﺑﺎزﺷــﻨﺎﺧﺖ ﻫﻨﺪﺳــﻪ و ﺗﺼــﺎﻋﺪﻫﺎ و ﻟﮕــﺎرﯾﺘﻢ )‪ ،(۱۳۶۳‬ﻋﺒﺎرتﻫــﺎی‬
‫ﺟﺒﺮی و ﻣﻨﻄﻖ و اﺳﺘﺪﻻل رﯾﺎﺿﯽ )‪ ،(۱۳۶۶‬ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎی ﻣﺴﺎﺑﻘﻪﻫﺎی رﯾﺎﺿـﯽ آﻣﺮﯾﮑـﺎ )ﺟﻠـﺪ‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ ،(۱۳۶۸ ،‬رﯾﺎﺿﯿﺎت ﭘﯿﺶ ﻧﯿـﺎز ﮐـﺎﻣﭙﯿﻮﺗﺮ و زودﺷﻨﺎﺳـﯽ دﺳـﺘﮕﺎه ﮐـﺎﻣﭙﯿﻮﺗﺮ )‪،(۱۳۷۵‬‬
‫داﺳــﺘﺎنوارهﻫﺎی رﯾﺎﺿــﯽ )‪ ،(۱۳۷۸‬رام ﮐــﺮدن و ﭘــﺮورش ﻣﺴــﺌﻠﻪﻫﺎی رﯾﺎﺿــﯽ )‪،(۱۳۷۸‬‬
‫روشﻫــﺎی ﺣــﻞ ﻣﺴــﺌﻠﻪﻫﺎی ﻣﻘــﺪﻣﺎﺗﯽ ﻫﻨﺪﺳــﻪ )‪ ،(۱۳۷۸‬ﻫﻤــﺎﻧﯽ ﻋﺒﺎرتﻫــﺎی ﺟﺒــﺮی و‬
‫ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎی آن )‪ (۱۳۷۹‬و ‪ ...‬اﺷﺎره ﮐﺮد‪.‬‬
‫در اردﯾﺒﻬﺸﺖ ﻣﺎه ‪ ۱۳۸۷‬ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺑﺮﮔﺰاری دﻫﻤﯿﻦ ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ آﻣـﻮزش رﯾﺎﺿـﯽ اﯾـﺮان ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺎس ﺧﺪﻣﺎت ارزﻧﺪۀ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻣﺼﺤﻔﯽ در آﻣﻮزش رﯾﺎﺿﯽ ﮐﺸﻮر‪ ،‬دﮐﺘﺮای اﻓﺘﺨﺎری ﺑـﻪ او‬
 ‫‪ | ۴‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫اﻋﻄﺎ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺎﻃﻤﯽ ﮐﺘـﺎب ﻣﺨﺘﺼـﺮی ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان ﻣﺼـﺤﻔﯽ ﻧﺎﻣـﻪ – ﺣـﺎوی‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ارزﺷﻤﻨﺪی راﺟﻊ ﺑﻪ اﺳﺘﺎد ﻣﺼﺤﻔﯽ و ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﻫﺎی او و ﻣﻌﺮﻓﯽ آﺛﺎر او – ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯽﺷﮏ ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻣﺼﺤﻔﯽ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﮥ ﻋﻠﻢ رﯾﺎﺿـﯿﺎت در اﯾـﺮان ﮐـﺮد و ﺑـﻪ‬
‫وﯾﮋه ﮔﺎم ﻣﻬﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﻣﺠﻠﮥ ﯾﮑـﺎن در ﺗـﺮوﯾﺞ رﯾﺎﺿـﯿﺎت ﺑﺮداﺷـﺖ‪ ،‬ﺳـﻬﻢ ﺑﺴـﺰاﯾﯽ در‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ رﯾﺎﺿﯿﺎت در ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠـﻢ ﺳـﺪۀ اﺧﯿـﺮ اﯾـﺮان داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬او در اﺳـﻔﻨﺪ ﻣـﺎه ‪۱۳۹۱‬‬
‫درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫‪١‬‬
‫ﯾﺎدش ﮔﺮاﻣﯽ و ﻧﺎﻣﺶ ﺟﺎودان ﺑﺎد ‪.‬‬

‫‪ .١‬ﺑﺮای اﻃﻼع ﺑﯿﺸﺘﺮ از زﻧﺪﮔﯽ و آﺛﺎر ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻣﺼﺤﻔﯽ‪ ،‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ »ﺷﮑﻮه رﯾﺎﺿﺖ‪ ،‬درﻧﮕﯽ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ و‬
‫ﮐﺎرﻧﺎﻣﮥ اﺳﺘﺎد ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻣﺼﺤﻔﯽ«‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﮥ ﺟﻌﻔﺮ رﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬در ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،(۱۳۹۱) ۱‬ﺷﻤﺎرۀ‬
‫‪ ،۲‬ص ‪.۱۷۴-۱۷۰‬‬
 ‫ﯾﺎدی از داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﻘﯿﺪ اﺳﺘﺎد ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﻋﺴﺠﺪی‬
‫‪١‬‬
‫ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻣﺼﺤﻔﯽ‬

‫ﻣﺪح ﮐﺴﯽ ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﻣﻨﺖ ز ﮐﺲ ﻧﺒﺮد‬

‫ﺑﺮﻫﯿﭽﮑﺲ ﻧﮕﻔﺖ ﻏﯿﺮ از ﺧﺪا ﺛﻨﺎ‬

‫آﻟﺒﺮت اﯾﻨﺸﺘﯿﻦ ﻧﻈﺮﯾـﮥ ﻧﺴـﺒﯿﺖ را ﺑـﻪ‬

‫ﺳﺎل ‪ ۱۹۰۵‬ﻣﯿﻼدی )ﺑﺮاﺑﺮ ﺑـﺎ ‪۱۲۸۴‬‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪی( اﻋﻼم ﮐـﺮد‪ .‬اﯾـﻦ ﻧﻈﺮﯾـﮥ‬
‫اﻧﻘﻼﺑﯽ در داﻧﺶ ﻓﯿﺰﯾـﮏ ﭘﺪﯾـﺪ آورد‬
‫ﮐــﻪ ﺗﺤــﻮﻟﯽ را در رﯾﺎﺿــﯿﺎت و در‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل داﺷﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﺗـﺎ ﭼﻨـﺪ‬
‫دﻫــﻪ‪ ،‬ﺗﻨﻬــﺎ در ﻣﻘﻄﻊﻫــﺎی ﻋــﺎﻟﯽ‬
‫داﻧﺸــــــﮕﺎﻫﯽ و در ﻣﺠﻠــــــﻪﻫﺎی‬
‫اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ ﻣﻄﺮح ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﭘﺎﯾـﺎن‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺟﻨـﮓ ﺟﻬـﺎﻧﯽ دوم و ﻓـﺮوﮐﺶ‬
‫ﮐﺮدن ﺧﺒﺮﻫﺎی ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ آن‪ ،‬ﺑﺤﺚ درﺑﺎرۀ ﺑﻤﺐ اﺗﻤﯽ و ﺑﻤﺐﻫﺎی ﻗـﻮیﺗﺮ‪،‬‬
‫و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﺑﺤﺚ در زﻣﯿﻨﮥ ﻧﻈﺮﯾﮥ ﻧﺴﺒﯿﺖ‪ ،‬در ﺳﻄﺢ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻣﻮﺿـﻮع روز ﺷـﺪ و ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ در‬
‫اﻧﻮاع ﻣﺠﻠﻪﻫﺎی ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬در رﺳﺎﻧﻪﻫﺎی ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﮕﻮ درﺑﺎرۀ آن ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬در ﮐﺸـﻮر‬
‫ﻣﺎ ﻫﻢ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺟﻮی ﻣﺠﻤﻊﻫـﺎی ﻋﻠﻤـﯽ و ﻣﺤﯿﻂﻫـﺎی آﻣﻮزﺷـﯽ را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﺎرﻫـﺎ و‬

‫‪ .١‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻣﺠﻠﮥ داﻧﺶ و ﻣﺮدم‪ ،‬ش ‪ ،٣٠‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ ،١٣٨١‬ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،١٠‬ص ‪) ٥٦٩-٥٦٦‬ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ وﯾﺮاﯾﺶ و‬
‫ﺗﻠﺨﯿﺺ(‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺸﮑﺮ از ﺳﺮﮐﺎر ﺧﺎﻧﻢ ﻧﺼﺮت ﻣﻠﮏ ﯾﺰدی‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ اﺳﺘﺎد ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻣﺼﺤﻔﯽ‪ ،‬و ﺧﺎﻧﮥ رﯾﺎﺿﯿﺎت ﯾﺰد‬
‫ﮐﻪ ﻧﺴﺨﻪای از اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ را در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺎ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از ﺧﺎﻧﻢ ﻣﻠﮏ ﯾﺰدی ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺴﺨﮥ دﺳﺖﻧﻮﯾﺲ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ را ﺑﺮای ﻧﺸﺮ ﺑﻪ ﻣﺆﺳﺴﮥ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻣﯿﺮاث ﻣﮑﺘﻮب ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاری ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪ | ۶‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ﻧﻮﺷﺘﺎرﻫﺎﯾﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ اراﺋﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎی ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ از آن را ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻣﯽدادﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﺑﺴﯿﺎری از ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻨﯽﻫﺎی ﻋﻠﻤﯽ روز‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺮﺳـﺶ ﻣﻄـﺮح ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﻣﻔﻬـﻮم‬
‫واﻗﻌﯽ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﺧﺎص آن ﮐﺪام و ﻋﺎم آن ﮐﺪام اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد در ﻫﻤﮥ دﻧﯿﺎ ﺗﻌﺪاد‬
‫ﻫﻤﮥ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﺮﯾﮥ ﻧﺴﺒﯿﺖ را ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻓﻬﻤﯿﺪهاﻧﺪ از ﺗﻌﺪاد اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳـﺖ ﺗﺠـﺎوز‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ! اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻫﻢ ﻣﻮﺿﻮع را ﭘﯿﭽﯿﺪهﺗﺮ ﺟﻠﻮه ﻣﯽداد و ﺑﺮ رﻏﺒـﺖ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨـﺪان ﺑـﻪ ﻓﻬﻤﯿـﺪن‬
‫ﺻﺤﯿﺢ آن ﻣﯽاﻓﺰود‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از اﺳﺘﺎدان داﻧﺸـﮕﺎه ﺗﻬـﺮان در ﮐﺘﺎبﻫـﺎی درﺳـﯽ ﺧـﻮد ﻧﻈﺮﯾـﮥ‬
‫ﻧﺴﺒﯿﺖ را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﺎی ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐـﻪ در زﻣﯿﻨـﮥ ﻧﺴـﺒﯿﺖ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻫﻤﮕـﺎن‬
‫اﻣﮑﺎن دﺳﺘﺮﺳـﯽ ﺑـﻪ آن را داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ در ﺟﺎﻣﻌـﮥ ﻋﻠﻤـﯽ ﻣـﺎ ﺧـﺎﻟﯽ ﺑـﻮد‪ .‬ﺑـﻪ ﺳـﺎل ‪۱۳۳۳‬‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪی ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ در دﺳﺘﺮس ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ‪ :‬ﮐﺘـﺎب اﺻـﻮل رﯾﺎﺿـﯽ ﻧﻈﺮﯾـﮥ‬
‫ﻧﺴﺒﯽ آﻟﺒﺮت اﯾﻨﺸﺘﯿﻦ ﺗﺄﻟﯿﻒ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﺮﻫﯿﺨﺘﻪ و اﺳﺘﺎد ﻓﺮزاﻧﻪ آﻗﺎی ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﻋﺴﺠﺪی‪ .‬ﺑـﺎ ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ آوردن اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑـﺎر ﺑـﺎ ﻧـﺎم و ﺑـﺎ ﺷﺨﺼـﯿﺖ ﻋﻠﻤـﯽ اﯾـﻦ رﯾﺎﺿـﯽدان‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ آﺷﻨﺎ ﺷﺪم‪ .‬ﭘﺲ از آن ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽ اﺑﺘﮑـﺎری و اﻧﺪﯾﺸـﻪﺑﺮاﻧﮕﯿﺰی‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮای اﻣﺘﺤﺎنﻫﺎی ﻧﻬﺎﯾﯽ رﯾﺎﺿﯽ دﺑﯿﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ ﻃﺮح ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬اﯾﻦ آﺷﻨﺎﯾﯽ ﻏﺎﯾﺒﺎﻧـﻪ و ﺷـﻮق ﺑـﻪ‬
‫دﯾﺪارش را ﺗﺪاوم ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﺪ‪ .‬در ﺧﺮداد ‪ ۱۳۴۱‬ﮐﻪ ﺑﺮای ﺑﺎزرﺳﯽ اﻣﺘﺤﺎنﻫﺎی ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﯾﺰد آﻣﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ دﯾﺪار ﺑﺎ او روی داد‪ ،‬دﯾﺪاری ﮐـﻪ آﮔـﺎﻫﯽ ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﻣـﺮا ﺑـﻪ ﻋﻠـﻢ و ادب او در ﭘـﯽ‬
‫داﺷﺖ و ﺑﻪ دوﺳﺘﯽ ﺻﻤﯿﻤﺎﻧﻪ و ﭘﺎﺑﺮﺟﺎی ﺑﯿﻦ ﻣﺎ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﻋﺴﺠﺪی ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ ۱۲۹۲‬ﺧﻮرﺷﯿﺪی در ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑـﻪ دﻧﯿـﺎ آﻣـﺪ‪ .‬دورهﻫـﺎی آﻣـﻮزش‬
‫اﺑﺘﺪاﯾﯽ و ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ را در ﻫﻤﺎن ﺷﻬﺮ ﮔﺬراﻧﺪ؛ ﺿﻤﻦ آﻧﮑﻪ از ﺑﺮادر ﺑﺰرگﺗﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳـﯽ‬
‫و ﻋﺮب را ﻣﯽآﻣﻮﺧﺖ و ﺑﺎ ﺣﻀﻮر در ﻣﺤﻀﺮ درس داﯾﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﻪ از ﻣﺠﺘﻬﺪان ﺗﺮاز اول ﺗﺒﺮﯾـﺰ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت و اﻋﺘﻘﺎدات دﯾﻨﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺧﻮد را اﺳـﺘﺤﮑﺎم ﻣﯽﺑﺨﺸـﯿﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از اﺗﻤـﺎم دورۀ‬
‫دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﺮادر و ﺑﻪ ﺳﻔﺎرش ﻣﻌﻠﻤﺎن )ﻓﺮاﻧﺴﻮی(‪ ،‬در رﺷﺘﮥ رﯾﺎﺿﯽ داﻧﺸﺴﺮای ﻋﺎﻟﯽ‬
‫ﺛﺒﺖ ﻧﺎم ﮐﺮد‪ .‬در آن زﻣﺎن‪ ،‬داﻧﺸﺴﺮای ﻋﺎﻟﯽ ﻫﺴﺘﮥ ﻣﺮﮐﺰی داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺑﻮده و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻣﻤﺘﺎز‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻼن زﺑﺪۀ ﻣﺪرﺳﻪﻫﺎی ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ ﺑﺮای اداﻣـﮥ ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﺑـﻪ آن ﺟـﺎ روی‬
‫ﻣﯽآوردهاﻧﺪ‪ .‬او دروس ﻋﻠﻮم را ﻧـﺰد دﺑﯿـﺮان و اﺳـﺘﺎدان ﻓﺮاﻧﺴـﻮی و دروس ادﺑﯿـﺎت و ﻓﻠﺴـﻔﻪ و‬
‫رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ را در ﻣﺤﻀﺮ ﻓﺮزاﻧﮕﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﺟﻼلاﻟـﺪﯾﻦ ﻫﻤـﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺑـﺪﯾﻊ اﻟﺰﻣـﺎن‬
‫ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ‪ ،‬ﻣﻠﮏاﻟﺸﻌﺮی ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﮐﺎﻇﻢ ﻋﺼﺎر‪ ،‬رﺿﺎ زاده ﺷﻔﻖ و ‪ ...‬ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪۱۳۱۷‬‬
‫ﺑﺎ اﺣﺮاز رﺗﺒﮥ ﯾﮑﻢ از داﻧﺸﺴﺮای ﻋﺎﻟﯽ ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﺷﺪ و ﮔﻮاﻫﯿﻨﺎﻣـﮥ ﻟﯿﺴـﺎﻧﺲ رﯾﺎﺿـﯽ را ﺑـﻪ‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۷‬‬

‫دﺳﺖ آورد و ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺪام رﺳﻤﯽ وزارت ﻓﺮﻫﻨﮓ )ﮐﻪ وزارت ﮐﻨﻮﻧﯽ آﻣﻮزش و ﭘﺮورش و ﻋﻠـﻮم‬
‫را در ﺑﺮ داﺷﺖ( در آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ ۱۳۲۱‬ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪم او ﺑﺎزرس ﻋﺎﻟﯽ وزارﺗﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺶ از آن‪ ،‬در دو‬
‫ﻓﺎﺻﻠﮥ ﮐﻮﺗﺎه ﻣﺪت ﭘﯿﺶ و ﭘﺲ از دورۀ اﻓﺴﺮی وﻇﯿﻔﻪ‪ ،‬دﺑﯿﺮی دﺑﯿﺮﺳﺘﺎنﻫﺎی اردﺑﯿﻞ و ﻫﻤﺪان‪،‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﺳﺎل دﺑﯿﺮی دﺑﯿﺮﺳﺘﺎنﻫﺎی ﺗﺒﺮﯾﺰ و در روﺑﻪروﯾﯽ ﺑﺎ ﺟﺮﯾﺎن ﻓﺮﻗﮥ دﻣﻮﮐﺮات آذرﺑﺎﯾﺠﺎن اﻧﺘﻘﺎل‬
‫ﺑﻪ ﺗﻬﺮان و دﺑﯿﺮی دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن اﻟﺒﺮز را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬارده ﺑﻮد؛ ﺿﻤﻦ آﻧﮑﻪ ﺗﺪرﯾﺲ رﯾﺎﺿﯿﺎت‬
‫داﻧﺸﮑﺪۀ اﻓﺴﺮی را ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آﻧﮑﻪ اﻣﺘﯿﺎز اﻧﺘﺸﺎر ﻣﺠﻠﮥ رﯾﺎﺿﯽ ﯾﮑﺎن را ﺑﻪ دﺳﺖ آوردم‪ ،‬از ﻫﻤﮑﺎریﻫﺎی ﻣﺠﺪاﻧـﻪ‬
‫و ﺑﯽﺷﺎﺋﺒﮥ آﻗﺎی ﻋﺴﺠﺪی در ﺟﻬﺖﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدم‪ .‬ﺑﻪ وﯾﮋه ﺑﺎ ﺗﺴﻠﻄﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﻫﻤﮥ‬
‫زﻣﯿﻨﻪﻫﺎی رﯾﺎﺿﯿﺎت داﺷﺖ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻦ و ﺑﻪ ﺳـﻔﺎرش اﺳـﺘﺎد دﮐﺘـﺮ ﻣﺤﺴـﻦ ﻫﺸـﺘﺮودی‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻫﻤﮥ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎ و ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎی ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه ﺑﺮای ﭼﺎپ ﺷـﻤﺎرۀ ﯾﮑـﻢ ﻣﺠﻠـﻪ را‬
‫ﺑﻪ دﻗﺖ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد آﻧﮑﻪ ﮐﺎری ﺑﺴﯿﺎر وﻗﺖﮔﯿﺮ ﺑﻮد‪ .‬در ﺟﺮﯾـﺎن اﻧﺘﺸـﺎر ﻣﺠﻠـﻪ ﻫـﻢ‪،‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی ارزﻧﺪه و آﻣﻮزﻧﺪهای را در زﻣﯿﻨﻪﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺎ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫در آن ﺳﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﻟﺰوم ﺗﺤﻮل اﺳﺎﺳﯽ در ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪﻫﺎ و در ﮐﺘﺎبﻫـﺎی درﺳـﯽ رﯾﺎﺿـﯽ ﺑـﺮ ﭘﺎﯾـﮥ‬
‫رﯾﺎﺿﯿﺎت ﺟﺪﯾﺪ در ﻫﻤﮥ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﻄﺮح ﺑﻮد و در اﯾـﺮان ﻫـﻢ اﻧﻌﮑـﺎس ﻣﯽﯾﺎﻓـﺖ‪ .‬در ﺟﺎﻣﻌـﮥ‬
‫رﯾﺎﺿﯽ اﯾﺮان ﻟﺰوم اﻧﺘﺸﺎر ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻣﺮﺟﻊ در زﻣﯿﻨـﮥ ﮐﻠﯿـﺎت ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ اﺳﺎﺳـﯽ رﯾﺎﺿـﯿﺎت ﺟﺪﯾـﺪ‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬آﻗﺎی ﻋﺴﺠﺪی ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره از راه ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﺟﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻌﺘﺒـﺮ‪ ،‬ﺧـﻮد را در‬
‫ﺟﺮﯾﺎن آﺧﺮﯾﻦ ﺗﺤﻮلﻫﺎی ﻋﻠﻤﯽ ﻧﮕﻪ ﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ راه ﻫـﻢ ﭘﯿﺸـﮕﺎم ﺷـﺪ و ﮐﺘـﺎب ﻣﺒـﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﻨﻄﻖ و رﯾﺎﺿﯽ ﺟﺪﯾﺪ را ﻓﺮاﻫﻢ آورد و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ اﻗﺒﺎل ﻋﺎﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﻪ وﯾﮋه ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎدۀ‬
‫دﺑﯿﺮان رﯾﺎﺿﯽ ﺑﻮد‪ .‬در ﮐﺘﺎب‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﯾﯽ و ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎی ﺟـﺎری رﯾﺎﺿـﯿﺎت و‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﻨﻄﻖ ﺟﺪﯾﺪ )=ﻣﻨﻄﻖ ﺻﻮری( و ﮐﻠﯿﺎت رﯾﺎﺿﯿﺎت ﺟﺪﯾﺪ ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﺳـﺎده ﺑﯿـﺎن‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎی درﺳﯽ رﯾﺎﺿﯽ اﯾﺮان ﻫﻢ ﻣﺘﺤـﻮل ﺷـﺪ و ﻻزم آﻣـﺪ ﮐﺘﺎبﻫـﺎی درﺳـﯽ‬
‫رﯾﺎﺿﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ آن ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪﻫﺎ ﻫﻤﺎﻫﻨـﮓ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬آﻗـﺎی ﻋﺴـﺠﺪی ﺑـﺮای ﻫﻤﮑـﺎری ﺑـﻪ ﺳـﺎزﻣﺎن‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎی درﺳﯽ اﯾﺮان دﻋﻮت ﺷﺪ و ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮد ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﮔﺮوه رﯾﺎﺿﯽ آﻧﺠـﺎ را ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻬﺪه داﺷﺖ و ﻣﻦ ﻫﻢ در ﻫﻤﮥ آن ﻣﺪت دﺳﺘﯿﺎرش ﺑﻮدم‪ ،‬از اﻃﻼﻋﺎت وﺳﯿﻌﺶ ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺑﺮدم و‬
‫از ﻧﮑﺘﻪﺑﯿﻨﯽﻫﺎﯾﺶ ﭘﻨﺪ ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﻢ‪.‬‬
 ‫‪ | ۸‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺷﺮﮐﺖ در ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲﻫﺎﯾﯽ در زﻣﯿﻨـﮥ ﻧﺴـﺒﯿﺖ‪ ،‬ﺳـﺮﮔﺮﻣﯽ ﻣﻄﻠـﻮب آﻗـﺎی‬

‫ﻋﺴﺠﺪی در اوﻗﺎت ﻓﺮاﻏﺖ ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦﺑﺎره ﮔﺎه ﺑﻪ ﻧﮑﺘﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮﻣﯽﺧـﻮرد ﮐـﻪ آﻧﻬـﺎ را ﺑـﺎ اﺻـﻞ‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎ دﻗﺖ و ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒـﻪ ﺑﺮرﺳـﯽ ﻣﯽﮐـﺮد و ﺑـﺎ اﺳـﺘﺎداﻧﯽ از‬
‫داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎی ﻣﻌﺮوف دﻧﯿﺎ ﮐﻪ در زﻣﯿﻨﮥ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺗﺨﺼﺺ داﺷﺘﻨﺪ در ﻣﯿﺎن ﻣﯽﮔﺬاﺷـﺖ و آﻧﮕـﺎه‬
‫ﮐﻪ آﻧﺎن ﻫﻢ اﻋﺘﺮاض او را وارد ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻘﺎﻟﻪ ﯾﺎ ﺟﺰوۀ ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﭼـﺎپ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ اﻃﻼع ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺟﺰوهﻫﺎی ﻧﻘﺪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ درﺑـﺎرۀ ﻧﺴـﺒﯿﺖ ﻫﻢزﻣـﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺄﺧﻮذ از ﻧﻈﺮﯾﮥ ﻧﺴﺒﯽ اﯾﻨﺸﺘﯿﻦ و ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎری ﯾﮏ ﻧﺎﻇﺮ ﺑـﺮای دو دﺳـﺘﮕﺎه ﮐـﻪ در ﺗﯿـﺮ و ﺑﻬﻤـﻦ‬
‫‪ ۱۳۵۴‬ﭼﺎپ ﺷﺪه از اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪاﻧﺪ‪ .‬آﺧﺮﯾﻦ اﺛﺮ آﻗﺎی ﻋﺴـﺠﺪی در زﻣﯿﻨـﮥ ﻧﺴـﺒﯿﺖ‪ ،‬ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬
‫ﻧﺴﺒﯿﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﮥ ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﻋﻤﻮﻣﯽ در ‪ ۱۳۶۱‬در ﺗﻬﺮان ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮد آﻟﺒﺮت اﯾﻨﺸﺘﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﯿﺎن ﺳﺎده و ﻫﻤﻪ ﻓﻬﻢ ﻧﻈﺮﯾـﻪاش آن را ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒﻫﺎی دﯾﮕﺮ آﻗﺎی ﻋﺴﺠﺪی ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﭘﺎﻧﺰده ﺟﻠﺪ و در زﻣﯿﻨﮥ رﯾﺎﺿﯿﺎت ﺑﻮده و اﻓﺰون ﺑـﺮ آن‪،‬‬
‫دهﻫﺎ ﻣﻘﺎﻟﻪ از او در ﻣﺠﻠﻪﻫﺎی ﻋﻠﻤﯽ ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻗﺎی ﻋﺴﺠﺪی ﺑﺎ ﻋﻠﻢ و ﯾﻘﯿﻦ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد دﯾﻨﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺧﻮد ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬از ﻫﺮﮐﺲ و در ﻫـﺮ‬
‫ﮐﺠﺎ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪای را ﻣﯽﺷـﻨﯿﺪ ﯾـﺎ ﮐـﺮداری را ﻣﯽدﯾـﺪ و از آن ﺗـﻮﻫﯿﻦ ﺑـﻪ ﻣﻘﺪﺳـﺎت ﻣـﺬﻫﺒﯽ را‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﯽﭘﺮوا در ﻣﻘﺎم ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ ﺑﺮﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬در ﻋﯿﻦ آﻧﮑﻪ ﺧﺮاﻓﺎت را آﻓـﺖ دﯾـﻦ و‬
‫داﻧﺶ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫او ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در رﯾﺎﺿﯿﺎت و در ﻧﻈﺮﯾﮥ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺑﻠﮑﻪ در زﻣﯿﻨﻪﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﻋﻠﻤـﯽ و ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ در‬
‫ادﺑﯿﺎت ﻣﻤﺘﺎز ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻌﺮﻫﺎی زﯾﺎدی از ﻓﺎرﺳﯽ و ﻋﺮﺑﯽ را ﺣﻔﻆ داﺷﺖ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهای ﺧﻮش ﻗﻠـﻢ‬
‫و ﺳﺨﻦوری ﺷﯿﺮﯾﻦ ﺑﯿﺎن ﺑﻮد‪ .‬در ﻫﺮ ﺟﻤﻊ ﮐﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮان ﺧﯿﻠﯽ زود ﺑﺎ او اﻧـﺲ‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺑﺴﯿﺎری از ﻓﻀﻼ و اﺳﺘﺎدان ﺳﺮﺷﻨﺎس و ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﺑـﺎ آﻗﺎﯾـﺎن دﮐﺘـﺮ ﺣﺴـﺎﺑﯽ و‬
‫دﮐﺘﺮ ﻫﺸﺘﺮودی ﻣﺮاوده داﺷﺖ و اﯾﻨﺎن او را ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﺟﺎﻣﻌـﻪ را ﻣﻨـﻮط‬
‫ﺑﻪ ﭘﺮورش ﻣﻌﻠﻤﺎن ورزﯾﺪۀ دﻟﺴﻮز و ﻣﻮﮐﻮل ﺑﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ آﺳﺎﯾﺶ و رﻋﺎﯾـﺖ اﺣﺘـﺮام ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﺣـﺎل‬
‫آﻧﺎن ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﭼـﺮا ﻣﻌﻠـﻢ رﯾﺎﺿـﯽ ﺷـﺪم؟« و در ﭼﻨـﺪ‬
‫ﺷﻤﺎره از ﻣﺠﻠﮥ ﯾﮑﺎن از او ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻋﻤﺪهاش ﺑﺮ ﺣﻔﻆ ﻣﻘﺎم ﻣﻌﻠﻢ ﺑﻮد و در ﭘﺎﯾـﺎن‬
‫ﭼﻨﯿﻦ آورده ﺑﻮد‪:‬‬
‫واﺻﺒﺮ ﻟﺪاﺋﮏ إن ﺟﻔﻮت ﻃﺒﯿﺒﺔ‬ ‫إن اﻟﻤﻌﻠﻢ واﻟﻄﺒﯿﺐ ﮐﻼﻫـﻤﺎ‬
‫واﻗﻨﻊ ﺑﺠﻬﻠﮏ إن ﺣﻘﺮت ﻣﻌﻠﻤﺎ‬ ‫ﻻ ﯾﻨﺼﺤﺎن إذا ﻫﻤﺎ ﻟﻢ ﯾﮑﺮﻣﺎ‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۹‬‬

‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن‪ :‬اﮔﺮ ﭘﺰﺷﮏ را از ﺧﻮد ﺑﺮﻧﺠﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ دردی ﮐﻪ داری ﺑﺴﺎزی و اﮔﺮ ﻣﻌﻠﻢ‬
‫را ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺸﻤﺎری‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ از ﻧﺎداﻧﯽ ﺧﻮد ﭼﯿﺰی ﻧﺨﻮاﻫﯽ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﺮﻫﯿﺨﺘﻪ و ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﻨﯽ ﯾﮏ اﻧﺴﺎن واﻻ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ دو ﺳـﺎل ﺑـﻮد ﮐـﻪ در اﺛـﺮ‬
‫ﺑﯿﻤﺎری از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و از اﻓﺎﺿﮥ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه ﺑـﻮد و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻘﻬـﻮر آن ﺑﯿﻤـﺎری ﺷـﺪ و ]در‬
‫دی ﻣــﺎه ‪ [۱۳۸۱‬روی در ﻧﻘــﺎب ﺧــﺎک ﮐﺸــﯿﺪ‪ .‬او ﻓﺮزاﻧــﮥ ﻓﺮزاﻧــﻪﭘﺮور ﺑــﻮد‪ .‬ﺳــﻪ ﻓﺮزﻧــﺪش از‬
‫ﻓﺮﻫﯿﺨﺘﮕﺎﻧﻨﺪ و در ﮐﺴﺐ ﻣﻘﺎمﻫﺎی ﻋﻠﻤﯽ از اﻓﺘﺨﺎرات ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﺎن‪،‬‬
‫ﻧﺎم و ﯾﺎدش ﺟﺎوﯾﺪان و دواﻣﺶ ﺛﺒﺖ ﺑﺮ ﺟﺮﯾﺪۀ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻚ َﺷﻄَْﺮ اﻟْ َﻤ ْﺴ ِﺠ ِﺪ ْ‬
‫اﳊَﺮِام‪،‬‬ ‫ﻓَـﻠَﻨـﻮﻟّﻴـﻨﱠ ِ‬
‫ﻚ ﻗﺒْـﻠَ ًﻪ ﺗَـ ْﺮﺿﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻓَـ َﻮ ﱢل َو ْﺟ َﻬ َ‬
‫َُ َ َ‬
‫ﻮﻫ ُﮑ ْﻢ َﺷﻄَْﺮﻩُ‪...‬‬
‫ﺚ ﻣﺎ ُﮐْﻨﺘُ ْﻢ ﻓَـ َﻮﻟُّﻮا ُو ُﺟ َ‬ ‫َو َﺣْﻴ ُ‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫از داﻧﺸﻤﻨﺪ ﮔﺮاﻣﯽ آﻗﺎی ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﻋﺴﺠﺪی‬
‫ً‬
‫ﻗﺒﻼ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ و ﺣﻀﻮر ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﭼﻨﺪ آﯾﻪ از ﺳﻮرهﻫﺎی ﺑﻘﺮه و آل ﻋﻤـﺮان از ﻗـﺮآن ﻣﺠﯿـﺪ را ﺗـﻼوت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﲪﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‬

‫ِ ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ﱡ‬ ‫ِِ‬
‫)ﺑﻘﺮه‪(۱۱۵-‬‬ ‫ﻴﻢ‬ ‫َوﻟﻠﱠـﻪ اﻟْ َﻤ ْﺸ ِﺮ ُق َواﻟْ َﻤ ْﻐ ِﺮ ُ‬
‫ب ﻓَﺄَﻳْـﻨَ َﻤﺎ ﺗـَُﻮﻟﻮا ﻓَـﺜَ ﱠﻢ َو ْﺟﻪُ اﻟﻠﱠـﻪ إ ﱠن اﻟﻠﱠ َـﻪ َواﺳ ٌﻊ َﻋﻠ ٌ‬
‫ﻚ َﺷﻄَْﺮ اﻟْ َﻤ ْﺴ ِﺠ ِﺪ ْ‬
‫اﳊََﺮِام‬ ‫ﺎﻫﺎ ﻓَـ َﻮ ﱢل َو ْﺟ َﻬ َ‬
‫ﺿَ‬
‫ﻗَ ْﺪ ﻧـَﺮ ٰى ﺗـ َﻘﻠﱡﺐ وﺟ ِﻬﻚ ِﰲ اﻟ ﱠﺴﻤ ِﺎء ﻓَـﻠَﻨـﻮﻟﱢﻴـﻨ ِ‬
‫ﱠﻚ ﻗﺒْـﻠَﺔً ﺗَـ ْﺮ َ‬
‫َ َُ َ َ‬ ‫َ َ َ َْ َ‬
‫اﳊَ ﱡﻖ ِﻣﻦ ﱠرﱢِ ْﻢ َوَﻣﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ﱠِ‬
‫ﺎب ﻟَﻴَـ ْﻌﻠَ ُﻤﻮ َن أَﻧﱠﻪُ ْ‬
‫ﻳﻦ أُوﺗُﻮا اﻟْﻜﺘَ َ‬ ‫ﻮﻫ ُﻜ ْﻢ َﺷﻄَْﺮﻩُ إ ﱠن اﻟﺬ َ‬‫ﺚ َﻣﺎ ُﻛﻨﺘُ ْﻢ ﻓَـ َﻮﻟﱡﻮا ُو ُﺟ َ‬ ‫َو َﺣْﻴ ُ‬
‫اﻟﻠﱠـﻪُ ﺑِﻐَﺎﻓِ ٍﻞ َﻋ ﱠﻤﺎ ﻳَـ ْﻌ َﻤﻠُﻮ َن )ﺑﻘﺮه‪(١٤٤-‬‬
‫ِ‬ ‫ﺖ و ِﺿﻊ ﻟِﻠﻨ ِ ِ‬ ‫ٍ‬
‫ﲔ )آل ﻋﻤﺮان‪(٩٦-‬‬ ‫ﱠﺎس ﻟَﻠﱠﺬي ﺑِﺒَ ﱠﻜ َﺔ ُﻣﺒَ َﺎرًﻛﺎ َوُﻫ ًﺪى ﻟﱢﻠْ َﻌﺎﻟَﻤ َ‬ ‫إ ﱠن أَﱠوَل ﺑَـْﻴ ُ َ‬
‫ِ‬
‫اﻟﻌﻈﻴﻢ‪.‬‬ ‫اﻟﻌﻠﻲ َ‬ ‫ﺻ َﺪ َق اﷲ َ‬ ‫َ‬

‫ﺷﻬﺮ ﻣﻘﺪس ﻣﮑﮥ ﻣﻌﻈﻤﻪ در ﺟﻬﺎن ﺗﻮﺣﯿﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻤﯽ ﻣﻘـﺎم ارﺟﻤﻨـﺪ و واﻻ دارد و ﺑـﺮ ﻫـﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻓﺮض اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺪت ﻋﻤﺮ ﺧﻮد اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻻاﻗﻞ ﯾﮏ ﺑـﺎر در ﻣﻮﻗـﻊ ﻣﻌـﯿﻦ ﺑـﻪ‬
‫آن ﺷﻬﺮ ﺳﻔﺮ ﮐﻨﺪ و در ﻣﺮاﺳﻢ و ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺠﺔ اﻟﺤﺮام ﺷﺮﮐﺖ ﺟﻮﯾﺪ؛ و ﻧﯿـﺰ ﺑـﺮ او واﺟـﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﭘﻨﺞ ﻣﺮﺗﺒﻪ رو ﺑﻪ ﺳﻤﺖ آن ﺑﻪ درﮔﺎه آﻓﺮﯾﻨﻨﺪۀ ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﺪای ﻋﺎﻟﻤﯿـﺎن‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪.‬‬
‫آﻗﺎی ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻣﺼﺤﻔﯽ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺤﺘﺮم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻣﺮا دوﺳﺘﯽ از ذﺧﺎﺋﺮ ﻋﻤﺮ ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺘﺠﺎوز از ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل ﭘﯿﺶ ﮐﻪ ﺑﺮای ﯾﮏ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ اﻣﺘﺤﺎﻧﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎن‬
‫ﯾﺰد ﺳﻔﺮ ﮐﺮده ﺑﻮدم‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ آﺷﻨﺎ ﺷﺪﯾﻢ‪ .‬از ﻫﻤﺎن ﻣﻼﻗـﺎت اول ﻧﻈـﺮ ﺑـﻪ ﺗﺠـﺎﻧﺲ روﺣـﯽ و‬
‫ٌ ّ‬
‫ﺟﻨﻮد ﻣﺠﻨﺪة‪.‬‬ ‫ﺳﺎدﮔﯽ ﻇﺎﻫﺮی ﺑﻪ ﺻﻮرت دو دوﺳﺖ درآﻣﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﻷرو ُاح‬
‫در ﺷﺮوع دوﺳﺘﯽ ﻣﺎ‪ ،‬آﻗﺎی ﻣﺼـﺤﻔﯽ ﯾـﮏ ﻋﮑـﺲ از ﺳـﺘﺎرهﻫﺎی دور ﻗﻄﺒـﯽ ﮐـﻪ ﺧـﻮد ﺑـﺎ‬
‫دورﺑﯿﻨﯽ ﺳﺎده از آﺳﻤﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻫﺪﯾـﻪ ﮐﺮدﻧـﺪ ﮐـﻪ ﻫﻨـﻮز آن را در اﺧﺘﯿـﺎر دارم‪.‬‬
 ‫‪ | ۱۴‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ﻋﮑﺲﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﺎ اﻗﺴﺎم و اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ زﯾﺎد اﺳﺖ وﻟﯽ ارزش اﯾﻦ ﻋﮑﺲ در اﯾﻦ ﺑـﻮد ﮐـﻪ‬
‫اﯾﺸﺎن ﺑﺎ دورﺑﯿﻦ ﮐﻮﭼﮏ ﮐﻪ آن را دو ﺳﺎﻋﺖ ﺗﻤﺎم رو ﺑﻪ آﺳﻤﺎن زﯾﺒﺎی ﯾﺰد ﺑﺎز ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻤﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺳﯽ درﺟﻪ از ﺣﺮﮐﺖ ﺳﺘﺎرهﻫﺎی دور ﻗﻄﺒﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺑﻌﺪا اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﺸﺮ ﻣﺠﻠﮥ رﯾﺎﺿﯽ ﯾﮑﺎن اﻗﺪام ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ً‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻬﻢ ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎ ﻫﯿﭽﮕﺎه ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫آﻗﺎی ﻣﺼﺤﻔﯽ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺠﻠﮥ ﯾﮑﺎن‪ ،‬آﺛﺎر دﯾﮕﺮی از ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺮﺟﻤـﻪ در زﻣﯿﻨـﮥ رﯾﺎﺿـﯿﺎت‬
‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﻮﻧﮥ دﯾﮕﺮی از ﮐﺎرﻫﺎی اﯾﺸﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻣﯿﻨﮥ ﻋﻤﻠﯽ ﻋﻠـﻢ‬
‫ً‬
‫ﻫﯿﺌﺖ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﯾﮏ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﺟﺎﻟﺐ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﻓـﺮد ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺑـﺮای ﺗﻮﺟﯿـﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺧﺎص ﻣـﺬﻫﺒﯽ دارد ﮐـﻪ او را از ﻣﺮاﺟﻌـﻪ ﺑـﻪ ﮐﺘـﺐ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ازﻟﯽ و اﺑﺪی و واﺟـﺐاﻟﻮﺟﻮد ﺑﯽﻧﻬﺎﯾـﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ و ﺟﻬﺘﯽ ﺑﺮ او ﻣﺘﺼﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻤﺎ اﯾﻨﮑﻪ در آﯾﮥ اول ﮐﻪ ﺗـﻼوت ﺷـﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﮐﻌﺒﻪ رﻓـﻊ ﺗﺠﺮﯾـﺪ از ذات ﻋﺰوﺟـﻞ ﻧﯿﺴـﺖ ﺑﻠﮑـﻪ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺧﺎص از ﯾﮏ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﻋﺎم اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه و اﻫﻤﯿﺖ ﻗﺒﻠﻪ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑـﺮ‬
‫اﺷﺨﺎص ﻣﺘﻌﻬﺪ و ﻣﺘﺨﺼﺺ ﺗﮑﻠﯿﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای روﺷﻦ ﺷﺪن اﻓﮑﺎر ﻋﺎﻣـﻪ ﺑـﺮای ﺷﻨﺎﺳـﺎﯾﯽ‬
‫ﻗﺒﻠﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧ ﻪ ای از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻮﺷﺸﯽ اﺳﺖ ﺑﺮای داﻧﺸـﺠﻮ ﯾﺎن ﻋﻠـﻮم رﯾﺎﺿـﯽ‬
‫ﻫﺪﯾﮥ ﻋﺎم و ﺑﺮای ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪان ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ و ﻧﻤﺎز ﻫﺪﯾﮥ ﺧﺎص و ﻧﻔـﯿﺲ ﺷـﻤﺮده ﻣﯽ ﺷـﻮد‪.‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎدۀ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﮐﻮﭼﮏ ﭘﺎداش و اﺟﺮ ﻣﻌﻨـﻮی ﺑـﺰرگ ﺑـﺮای‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ در اﯾﻦ ﮐﺎر ﭘﺮ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐـﺖ‪ ،‬ﻧﮕﺎرﻧـﺪۀ اﯾـﻦ ﺳـﻄﻮر ﻧﯿـﺰ ﺳـﻬﻤﯽ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻢ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺎ اﺟﺎزۀ ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺤﺘﺮم ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ ﺑـﺮ ﺑﯿﺎﻧـﺎت ﺳـﻮدﻣﻨﺪ و ﻣﺴـﺘﺪل اﯾﺸـﺎن در اﯾﻨﺠـﺎ‬
‫اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﺮای اﯾﻨﺠﺎﻧﺐ ﻧﯿﺰ اﻏﺘﻨـﺎم ﻓﺮﺻـﺖ ﺑـﺮای‬
‫ﮐﺴﺐ ﻓﯿﺾ ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد؛ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺿﻤﻦ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ‬
‫ﻏﯿﺮ از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺟﻨﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﻘﺼﻮد آورده ﺷـﺪه‪ ،‬دو ﻣﺴـﺌﻠﮥ اﺳﺎﺳـﯽ ﻣـﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ و‬
‫ﻫﺪف ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ روی زﻣﯿﻦ ﯾﮏ ﻣﺤﻞ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻣﺸﺎﻫﺪۀ ﺧﻮرﺷﯿﺪ؛‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۱۵‬‬

‫ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﻪ از ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﯾﮏ ﻣﺤﻞ ﺑﻪ راﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﭼﭗ )ﻏﺮﺑﯽ ﯾﺎ ﺷﺮﻗﯽ(‪.‬‬
‫اﮐﻨﻮن در ﻣﻮرد اﯾﻦ دو ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ً‬
‫اوﻻ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ از ﯾﮏ ﻧﻘﻄﮥ ﮐﺮۀ زﻣـﯿﻦ ﮐـﻪ در آﻧﺠـﺎ روز و ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﻗﺎﺑـﻞ رؤﯾـﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ :‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐـﻪ در ﮐﺘـﺎب آﻣـﺪه‪ ،‬ﺑـﻪ ﺷـﺮﻃﯽ ﮐـﻪ در ﻟﺤﻈـﮥ ﻣﺸـﺎﻫﺪۀ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﺷﻬﺮ ﻣﮑﻪ )ﯾﺎ ﻧﻘﻄﮥ ﻣﺘﻘﺎﻃﺮ آن( ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺗﺎﺑﺶ ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻋﻤـﻮدی ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫اﮔﺮ رو ﺑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﻣﻘﺎﺑﻞ )ﯾﺎ ﺟﻬﺖ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ( ﺟﻬﺖ ﻣﮑﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ‬
‫ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺗﻔﺎق ﭼﻬﺎر ﻣﺮﺗﺒﻪ در ﺑﻌﻀﯽ از روزﻫﺎی ﺳﺎل ﻣﻤﮑـﻦ ﻣﯽﺷـﻮد‪ :‬اواﯾـﻞ‬
‫ﺧﺮداد و اواﺧﺮ ﺗﯿﺮ ﺑﺮای ﺟﻬﺖ ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬اواﯾﻞ آذر و اواﺧﺮ دی ﺑﺮای ﺟﻬـﺖ ﭘﺸـﺖ ﺳـﺮ‪ .‬اﻇﻬـﺎر‬
‫ﮐﻠﻤﮥ روز در اﯾﻨﺠﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻘﺮﯾﺐ دارد زﯾﺮا ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺎﺑﺶ ﻋﻤـﻮدی‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ زاوﯾﮥ ﺗﺎﺑﺶ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ اﯾﻦ ﻟﺤﻈﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﺗﻘﺮﯾﺐ دﯾﮕﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾـﻦ ﻣﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ زﻣـﯿﻦ را ﮐـﺮۀ ﮐﺎﻣـﻞ‬
‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ در ﻓﺮﺻﺖ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯿـﻞ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ‪ D‬و ﻋـﺮض‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﯾﮏ ﻣﺤﻞ ‪ l‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ‪ h‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ آن ﻣﺤﻞ ﮐـﻪ ﺑـﻪ اوج ﺧـﻮد‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ از راﺑﻄﮥ‬
‫‪h = 90° - l - D‬‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ l .‬و ‪ D‬اﻧﺪازهﻫﺎی ﺟﺒﺮی ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﯾـﺎ ﺟﻨـﻮﺑﯽ ﺑـﻮدن‬
‫ﻣﺜﺒﺖ ﯾﺎ ﻣﻨﻔﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ در ﻇﻬﺮ ﻣﮑﻪ ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ‪ ۹۰‬درﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﮑـﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ‪ 21° 26¢‬ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪:‬‬
‫‪l = D = 21° 26¢‬‬
‫و ﺑﺮای ﻧﻘﻄﮥ ﻣﺘﻘﺎﻃﺮ ﻣﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪:‬‬
‫)‪l ¢ = D ¢ = - (21° 26¢‬‬
‫)‪ - (23° 27 ¢‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﭼﻮن ﻣﯿﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ روی داﯾﺮةاﻟﺒﺮوج ﻣﺎﺑﯿﻦ )‪ (23° 27¢‬و‬
‫ﭘــﺲ ﺑــﺮای ﺗﻤــﺎم ﻧﻘــﺎﻃﯽ از ﮐــﺮۀ زﻣــﯿﻦ ﮐــﻪ ﻋــﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿــﺎﯾﯽ آﻧﻬــﺎ در ﻧﺎﻣﺴــﺎوی‬
‫ً‬
‫)‪ - (23° 27¢) £ l £ (23° 27 ¢‬ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﮑﻪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن اﯾﻦ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﺎ در‬
‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع ‪ ۹۰‬درﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﯾﻦ اﺗﻔﺎق ﻣﺨﺼﻮص ﺷـﻬﺮ ﻣﮑـﻪ ﯾـﺎ‬
‫ﻧﻘﻄﮥ ﻣﺘﻘﺎﻃﺮ آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ روش ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن ﺳﻤﺖ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻣﺸـﺎﻫﺪۀ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺼﺎدﯾﻖ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ دارد‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺮای ﻧﻘﺎﻃﯽ از ﮐـﺮۀ زﻣـﯿﻦ ﮐـﻪ‬
 ‫‪ | ۱۶‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ آﻧﻬﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از )‪ (23° 27¢‬ﯾﺎ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ از )‪ - (23° 27 ¢‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ روش‬
‫ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺟﻬﺖ آﻧﻬﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﺷﻌﺎع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑـﺮ ﺻـﻔﺤﮥ اﻓـﻖ آﻧﻬـﺎ ﻫﺮﮔـﺰ‬
‫ﻋﻤﻮدی ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺗﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺬﮐﺮ دﯾﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮﭼﻪ اﻣﺘﺪاد ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس و ﺳﻤﺖ اﻟﻘﺪمﻫﺎی ﺷﻬﺮ ﻣﮑـﻪ و‬
‫ﻧﻘﻄﮥ ﻣﺘﻘﺎﻃﺮ آن ﺑﺮ ﻫﻢ ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ اﮔﺮ ﻇﻬﺮ روزی ﺧﻮرﺷـﯿﺪ در ﺳـﻤﺖ اﻟـﺮأس ﻣﮑـﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺣﺪود ‪ ۱۲‬ﺳﺎﻋﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﻤﮥ ﺷﺐ ﻣﮑﻪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻇﻬﺮ ﻧﻘﻄﮥ ﻣﺘﻘﺎﻃﺮ آن ﻣﯽرﺳـﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﻧﻘﻄﮥ ﻣﺘﻘﺎﻃﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﺑﺮای ﻣﮑﻪ‪:‬‬
‫‪D = l = 21° 26¢ Þ h = 90 °‬‬
‫ﺑﺮای ﻧﻘﻄﮥ ﻣﺘﻘﺎﻃﺮ ﻣﮑﻪ‪l = - (21° 26¢) , D ; 21 ° 26¢ Þ h ; 47 ° :‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺗﺎﺑﺶ ﻋﻤﻮدی ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﮑﻪ در ﺑﻌﻀﯽ از روزﻫﺎی ﺧـﺮداد و‬
‫ﺗﯿﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺎﺑﺶ ﻋﻤﻮدی آن ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻧﻘﻄﮥ ﻣﺘﻘﺎﻃﺮ ﻣﮑﻪ در ﻫﻤـﺎن روزﻫـﺎ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺒﺮ ﮐﺮد ﺗﺎ آذر و دی ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻬﺎر روز ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ اﺳﻢ ﺑﺮدهاﻧﺪ ﺑـﺎ‬
‫ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؛ دو روز از آﻧﻬﺎ ﻣﺨﺼـﻮص ﻣﮑـﻪ و دو روز دﯾﮕـﺮ ﻣﺨﺼـﻮص ﻧﻘﻄـﮥ‬
‫ﻣﺘﻘﺎﻃﺮ ﻣﮑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺌﻠﮥ دوم اﺳﺎﺳﯽ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﻪ از ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﻣﺤﻞ اﺑﺘﺪا از‬
‫ﺟﻨﻮب ﺑﻪ ﺷﺮق ﯾﺎ ﺑﻪ ﻏﺮب اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ در واﻗﻊ ﺣﻞ ﯾﮏ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﮐﺮوی ‪ AQM‬اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫در آن ‪ M‬ﺷﻬﺮ ﻣﮑﻪ‪ Q ،‬ﻗﻄﺐ ﺟﻨﻮب‪ A ،‬ﯾﮏ ﻣﺤﻞ ﯾﺎ ﺷﻬﺮ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺴﻄﺤﻪ در ﭼﻬﺎر ﺣﺎﻟﺖ ﺣـﻞ ﻣـﯽﺷـﻮد‪ ،‬در ﺻـﻮرﺗﯽ ﮐـﻪ ﻣﺜﻠـﺚ ﮐـﺮوی در ﺷـﺶ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ از ﻣﺜﻠﺚ ﻣﻮرد ﺑﺤـﺚ دو ﺿـﻠﻊ و زاوﯾـﮥ ﺑـﯿﻦ آﻧﻬـﺎ داده ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺿﻠﻊ ‪ a‬ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﻣﮑـﻪ ‪ 21° 26¢‬ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬دارﯾـﻢ‪، a = 111° 26¢ :‬‬
‫ﺿﻠﻊ ‪ m‬ﮐﻪ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮع ﺟﺒﺮی ‪ ۹۰°‬ﺑﺎ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺤﻞ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﮐـﻪ اﻧـﺪازۀ‬
‫ﺟﺒﺮی اﯾﻦ ﻋﺮض ﻣﺜﺒﺖ ﯾﺎ ﻣﻨﻔﯽ اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴـﺐ آﻧﮑـﻪ ﺷـﻤﺎﻟﯽ ﯾـﺎ ﺟﻨـﻮﺑﯽ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫زاوﯾﮥ ‪ Q‬ﮐﻪ اﺧﺘﻼف ﻃﻮلﻫﺎی ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ و ﻣﺤﻞ ﻣﻮرد ﻧﻈـﺮ اﺳـﺖ و ﻣﺜﺒـﺖ و ﺑـﯿﻦ ‪ ۰°‬و‬
‫‪ ۱۸۰°‬ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺣﻞ ﻣﺜﻠﺚ ﻋﻼﻣﺖ زاوﯾﮥ اﻧﺤـﺮاف ﻗﺒﻠـﻪ ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﺷـﮑﻞ‬
‫ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﯾﮏ ﻣﺤﻞ را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ در ﮐﺘـﺎب آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗـﻮان ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺟﺪول زﯾﺮ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﺮد و ﺑﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار داد‪:‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۱۷‬‬

‫‪ -١‬ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت‪ :‬ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ ‪ ،M‬ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺤﻞ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ‪.A‬‬
‫ ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬ ‫⋯‬
‫‪ ،M‬ﻣﮑﻪ‬
‫⋯ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫⋯ ‪ ±‬ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫‪ ،A‬ﻣﺤﻞ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‬
‫⋯ ‪ ±‬ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫‪:MQA‬‬ ‫‪ -٢‬ﻣﻔﺮوﺿﺎت‪ :‬در ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی‬
‫)ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ( ‪a= ۹۰°+‬‬
‫)ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺤﻞ(‪m= ۹۰° ±‬‬
‫)ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺤﻞ( ‪) ±‬ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ( = ‪Q‬‬
‫‪ -٣‬ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎ‪:‬‬
‫‪a-m‬‬ ‫‪Q‬‬
‫‪cos‬‬‫‪× cot‬‬
‫‪A+M‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪tan‬‬ ‫=‬
‫‪2‬‬ ‫‪a+m‬‬
‫‪cos‬‬
‫‪2‬‬
‫‪a-m‬‬ ‫‪Q‬‬
‫‪sin‬‬ ‫‪× cot‬‬
‫‪A-M‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪tan‬‬ ‫=‬
‫‪2‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪sin‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -۴‬ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت‪ :‬ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﻘﺎدﯾﺮ زﯾﺮ‪:‬‬
‫‪a+m‬‬ ‫‪a+m‬‬ ‫‪a+m‬‬
‫‪, log cos‬‬ ‫‪, co log cos‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪a+m‬‬ ‫‪a+m‬‬
‫‪log sin‬‬ ‫‪, co log sin‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪a -m‬‬ ‫‪a-m‬‬ ‫‪a-m‬‬
‫‪, log cos‬‬ ‫‪, log sin‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪Q‬‬
‫‪, log cot‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ -۵‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊﻫﺎی ز ﯾﺮ‪:‬‬
‫‪a-m‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪a +m‬‬
‫‪log cos‬‬ ‫‪+ log cot + co log cos‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫‪ | ۱۸‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫‪a-m‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪a+m‬‬

‫‪log sin‬‬ ‫‪+ log cot + co log sin‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ -۶‬ﺗﻌﯿﯿﻦ آﻧﺘﯽ ﻟﮕـﺎرﯾﺘﻢ ﻫـﺮ ﯾـﮏ از ﺣﺎﺻـﻞ ﺟﻤﻊﻫـﺎی ﺑـﺎﻻ‪ ،‬ﯾﻌﻨـﯽ ﺗﻌﯿـﯿﻦ دو ﻣﻘـﺪار‬
‫‪A-M A+M‬‬
‫‪.‬‬ ‫و‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ -٧‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺟﻮاب از راﺑﻄﮥ‪:‬‬
‫‪A+M A-M‬‬
‫=‪A‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ -٨‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻣﺘﺤﺎن ﺟﻮاب‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ‪ M‬از راﺑﻄﮥ‪:‬‬
‫‪A+M A-M‬‬
‫=‪M‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ -٩‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺻﺤﺖ ﻓﺮﻣﻮل‪:‬‬
‫‪sin a sin m‬‬
‫=‬
‫‪sin A sin M‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻟﮕﺎرﯾﺘﻤﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪log sin a + log sin M = log sin A + log sin m‬‬

‫ﺧﻮاﻧﻨﺪۀ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ و آﺷﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت رﯾﺎﺿﯽ ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌـﮥ ﺑـﻪ ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻣﻌﺘﺒـﺮ‪،‬‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ ﯾﺎ ﺷﻬﺮﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎنﻫﺎ رﻓﺖ و آﻣﺪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورده و‬
‫زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﯾﺎ ﺷﻬﺮﻫﺎ را ﺣﺴﺎب ﮐﻨﺪ و ﻧﺘـﺎﯾﺞ ﺑـﻪ دﺳـﺖ آﻣـﺪه را در دﺳـﺘﺮس‬
‫ً‬
‫دﯾﮕﺮان ﺑﮕﺬارد ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺘﯽ ﻣﺄﺟﻮر ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎ اﮔـﺮ ﺑـﻪ اﻧـﺪازهﻫﺎی دﻗﯿـﻖﺗﺮی از‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ و ﺑﻌﻀﯽ ﺷﻬﺮﻫﺎی دﯾﮕﺮ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫وﻣﻦ اﻟﻠﻪ اﻟﺘﻮﻓﯿﻖ وﻋﻠﯿﻪ اﻟﺘﮑﻼن‬
‫ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﻋﺴﺠﺪی‬
‫ﺗﻬﺮان‪۱۳۶۳/۰۲/۱۰ ،‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬
‫‪۴۷‬‬ ‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺗﻬﺮان در ‪ ۷‬ﺧﺮداد ‪۱۳۶۳‬‬ ‫‪۲۱‬‬ ‫‪ -١‬ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر‬
‫‪۴۷‬‬ ‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺗﻬﺮان در ‪ ۲۵‬ﺗﯿﺮ ‪۱۳۶۳‬‬ ‫‪۲۹‬‬ ‫‪ -٢‬داﻧﺴﺘﻨﯽﻫﺎی ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ‬
‫‪۴۸‬‬ ‫روش دوم ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬ ‫‪۲۹‬‬ ‫اﻟﻒ‪ -‬درﺑﺎرۀ ﮐﺮه‬
‫‪۴۸‬‬ ‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺸﻬﺪ در ‪ ۷‬ﺧﺮداد ‪۱۳۶۳‬‬ ‫‪۲۹‬‬ ‫داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪ‬
‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ در ‪ ۷‬ﺧﺮداد ‪ ۱۳۶۳‬ﺑﺮ‬ ‫ﻓﺎﺻﻠﮥ زاوﯾﻪای و ﻓﺎﺻﻠﮥ ﻃﻮﻟﯽ دو ﻧﻘﻄﻪ‬
‫‪۴۸‬‬ ‫‪۲۹‬‬
‫ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ اﯾﺮان‬ ‫از ﮐﺮه‬
‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ در ‪ ۲۵‬ﺗﯿﺮ ‪ ۱۳۶۳‬ﺑﺮ‬ ‫‪۳۱‬‬ ‫ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی‬
‫‪۴۸‬‬ ‫ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ اﯾﺮان‬ ‫ب‪ -‬داﻧﺴﺘﻨﯽﻫﺎ از ﻫﯿﺌﺖ و از ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی‬
‫‪۴۹‬‬ ‫روش ﺳﻮم ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬ ‫‪۳۲‬‬ ‫رﯾﺎﺿﯽ‬
‫‪۴۹‬‬ ‫روش ﭼﻬﺎرم ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬ ‫‪۳۲‬‬ ‫زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن و ﺣﺮﮐﺖﻫﺎی آﻧﻬﺎ‬
‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻋﺖ‬ ‫‪۳۳‬‬ ‫ﺣﺮﮐﺖ ﯾﻮﻣﯽ‬
‫‪۴۹‬‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﯽ و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ دﯾﮕﺮ‬
‫‪۳۳‬‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ ﻣﮑﺎن‪ ،‬اﻓﻖ ﻣﮑﺎن‬
‫‪۵۲‬‬ ‫‪ -۴‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ‬
‫‪۳۴‬‬ ‫ﺳﻤﺖاﻟﺮأس‪ ،‬ﺳﻤﺖ اﻟﻘﺪم‬
‫‪۵۲‬‬ ‫اﻟﻒ‪ -‬اﺻﻄﻼﺣﺎت‬
‫‪۳۴‬‬ ‫ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر‪ ،‬ﺧﻂ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎری‬
‫‪۵۲‬‬ ‫رو ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻪ؟‬
‫‪۳۵‬‬ ‫ﺳﻤﺖ و ارﺗﻔﺎع‬
‫‪۵۳‬‬ ‫ﺟﻬﺖ در روی ﮐﺮه‬
‫‪۳۶‬‬ ‫اﺳﺘﻮا‪ ،‬ﻣﺪارﻫﺎ‪ ،‬داﯾﺮةاﻟﺒﺮوج‬
‫‪۵۴‬‬ ‫ﻗﺒﻠﻪ‬
‫‪۳۷‬‬ ‫ﺑﻌﺪ و ﻣﯿﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫‪۵۴‬‬ ‫ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ‬
‫‪۳۸‬‬ ‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﺘﻮﺳﻂ‬
‫‪۵۵‬‬ ‫ﺻﻔﺤﮥ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ‬
‫‪۳۸‬‬ ‫ﺗﻌﺪﯾﻞ زﻣﺎن‬
‫‪۵۵‬‬ ‫ﺧﻂ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ‬
‫‪۳۸‬‬ ‫ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠﯽ‬
‫‪۵۵‬‬ ‫زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﻪ‬
‫‪۳۹‬‬ ‫ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ ﯾﺎ ﺳﺎﻋﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫‪۵۷‬‬ ‫ارﺗﻔﺎع ﺳﻤﺖ ﻣﮑﻪ‬
‫‪۴۰‬‬ ‫ﺳﺎﻋﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ‬
‫‪۵۹‬‬ ‫ب‪ -‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ از راه ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫‪۴۰‬‬ ‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫‪۵۹‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫‪ -٣‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺧﻂ‬
‫‪۶۰‬‬ ‫ﻧﻈﺮ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن‬ ‫‪۴۳‬‬ ‫ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎری‬
‫‪۶۰‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ دﻗﯿﻖﺗﺮ‬ ‫‪۴۳‬‬ ‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ=ﻇﻬﺮ ﺷﺮﻋﯽ‬
‫‪۶۲‬‬ ‫روزﻫﺎی ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ‬ ‫‪۴۳‬‬ ‫ﺷﺎﺧﺺ آﻓﺘﺎﺑﯽ‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻘﺶ دوﻟﺖﻫﺎ و رﺳﺎﻧﻪﻫﺎی‬ ‫‪۴۵‬‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺌﻮدوﻟﯿﺖ‬
‫‪۶۳‬‬ ‫ﮔﺮوﻫﯽ‬
‫ﻋﺒﻮر روزاﻧﮥ ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﺻﻔﺤﮥ ﺳﻤﺖ‬ ‫‪۴۶‬‬ ‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ‬
‫‪۶۴‬‬ ‫ﻗﺒﻠﻪ‬ ‫‪۴۶‬‬ ‫ﮐﺴﺐ اﻃﻼع از ﻣﺂﺧﺬ رﺳﻤﯽ‬
‫‪۶۵‬‬ ‫ج‪ -‬ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﻪ‬ ‫‪۴۶‬‬ ‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ روش‬
‫‪ | ۲۰‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫‪۶۵‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫‪۶۵‬‬ ‫روش ﺣﻞ ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی‬
‫‪۶۸‬‬ ‫اﻣﺘﺤﺎن درﺳﺘﯽ ﺟﻮابﻫﺎ‬
‫‪۶۸‬‬ ‫ﺣﺎﻟﺖﻫﺎی ﺧﺎص‬
‫‪۶۹‬‬ ‫ﻣﺜﺎلﻫﺎی ﻧﻤﻮﻧﻪ‬
‫‪۶۹‬‬ ‫اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﺗﻬﺮان‬
‫‪۷۲‬‬ ‫اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ‬
‫‪۷۳‬‬ ‫اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﺑﻮﺋﻨﻮس آﯾﺮس‬
‫‪۷۴‬‬ ‫اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﺑﯿﺖاﻟﻤﻘﺪس‬
‫اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﻣﮑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫‪۷۵‬‬ ‫ﺑﯿﺖاﻟﻤﻘﺪس‬
 ‫‪ -۱‬ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر‬
‫ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮای ﺑﺮﮔﺰاری ﻧﻤﺎزﻫﺎی روزاﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر از ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺳـﻤﺖ‬
‫ﻗﺒﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﮥ ﺷﺮﻋﯽ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻧﺘﺨـﺎب ﺟﻬـﺖ ﻗﺒﻠـﻪ ﺑـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﺑﺮﮔـﺰاری ﻓﺮﯾﻀـﻪﻫﺎ‪ ،‬در‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎی ﻓﻘﻬﯽ و در رﺳﺎﻟﻪﻫﺎی ﻋﻤﻠﯽ ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﯿﺪ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه و در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻫﺮ ﻓﺮد‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺟﻬﺖ دﻗﯿـﻖ‬
‫ﻗﺒﻠﮥ ﻫﺮ ﻣﺤﻞ ﯾﮏ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﻧﺠﻮﻣﯽ – رﯾﺎﺿﯽ اﺳﺖ و دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﺪان ﻋﻼوه ﺑﺮ داﺷﺘﻦ ﺗﺨﺼﺺ در‬
‫داﻧﺶﻫﺎی ﻧﺠﻮم و رﯾﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻨﯽﻫﺎﯾﯽ از ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی رﯾﺎﺿﯽ ﻧﯿـﺰ ﻧﯿـﺎز دارد‪ .‬از اﯾﻨﺮوﺳـﺖ‬
‫ً‬
‫ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻓﻘﯿﻬﺎن در ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺘﺨﺼﺺ را ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻫﻢ ﮐـﻪ ﻏﯿـﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﺒﺮ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﮐﺘﺎب ﺣﺒﻞ اﻟﻤﺘﯿﻦ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﯿﺦ ﺑﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﮔﻔﺘـﺎر ﮔﺴـﺘﺮدهای‬
‫درﺑﺎرۀ اﻋﺘﻤﺎد ﻓﻘﯿﻬﺎن ﺑﻪ اﻫﻞ ﻫﯿﺌﺖ و رﯾﺎﺿﯽ در ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺒﻠـﻪﯾﺎﺑﯽ ﺑـﻪ ﻣﯿـﺎن آﻣـﺪه اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﭘﺎرهای از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﮐﺘﺎب ﻗﺒﻠﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺳﺮدار ﮐﺎﺑﻠﯽ‪ ،‬در زﯾﺮ ﯾﺎدآوری ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫»‪ ...‬و اﻣﺎ ﻗﻮل ﺗﻮ ﮐﻪ وﺛﻮﻗﯽ ﺑﻪ اﺳﻼم اﯾﺸﺎن ﭼﻪ ﺟﺎی ﻋﺪاﻟﺘﺸﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻋﺘﻤﺎد‬
‫ﺑﺮ ﮐﻼم اﯾﺸﺎن ﻗﺒﻞ از ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﻮدن ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن آن روا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﮐﻼﻣـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ از ﺣﻠﯿـﮥ‬
‫ﺻﻮاب ﻋﺎری اﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻏﯿﺮ ﺷﺮط اﺳﺖ‪ ،‬و رﺟﻮع ﻓﻘﻬﺎ در آﻧﭽﻪ ﻣﺤﺘﺎﺟﻨﺪ ﺑﻪ آن در ﻫـﺮ‬
‫ﻓﻨﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎی آن ﻓﻦ و اﻋﺘﻤﺎد اﯾﺸﺎن ﺑﺮ ﻗﻮاﻋﺪ اﻫﻞ آن ﻓـﻦ‪ ،‬ﻫﺮﮔـﺎه ﻣﺨـﺎﻟﻔﺘﯽ ﺑـﺎ ﻗـﺎﻧﻮن ﺷـﺮع‬
‫ً‬
‫ﺳﻠﻒ‪ ،‬ﻣﺜﻞ رﺟﻮع اﯾﺸـﺎن در‬‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﺋﻊ و ذاﺋﻊ و ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﻣﯿﺎن اﯾﺸﺎن ﺧﻠﻔﺎ ﻋﻦ ٍ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﺤﻮ ﺑﻪ ﻧﺤﺎت‪ ،‬در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻟﻐﻮﯾﯿﻦ‪ ،‬و در ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻃـﺐ ﺑـﻪ اﻃﺒـﺎ‪ ،‬و در ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬
‫ﻣﺴﺎﺣﺖ و ﺟﺒﺮ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ و ﺧﻄﺄﯾﻦ و آﻧﭽﻪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻫـﻞ ﺣﺴـﺎب‪ ،‬ﺑـﺪون رﺳـﯿﺪﮔﯽ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ و ﻓﺴﻖ اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آن ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺴﻠﯿﻢ از اﯾﺸﺎن ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮐﻨﻨـﺪ‬
‫ﺑﺪون ﻧﻈﺮ در دﻻﺋﻞ اﯾﺸﺎن ﮐﻪ اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ رﺳﺎﻧﯿﺪه‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﮥ ﺣﺼﻮل ﻇﻦ ﻏﺎﻟﺐ ﺑـﻪ اﯾﻨﮑـﻪ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﺑﺴﯿﺎر از ﺣﺎذﻗﯿﻦ در ﺻﻨﺎﻋﺘﯽ از ﺻﻨﺎﻋﺎت ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ در آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ آن ﺻﻨﺎﻋﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻔﻖ اﻟﮑﻠﻤﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ دورﺗﺮ از ﺧﻄﺎﺳﺖ و اﯾﻦ از ﻗﺒﯿﻞ ﻇﻨـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﺧﺒـﺮ ﺷـﯿﺎع‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد اﮔﺮﭼﻪ ﻓﺴﺎق ﯾﺎ ﮐﻔﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺗﻮاﻃﺆ اﯾﺸﺎن ﺑﺮ دروغ دور اﺳﺖ ‪«...‬‬
‫ً‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﻤﮥ رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن اﺳﻼﻣﯽ از ﻣﺘﺄﺧﺮﯾﻦ و ﻣﺘﻘﺪﻣﯿﻦ‪ ،‬و ﺑﻪ وﯾﮋه آن دﺳﺘﻪ از ﻓﻘﯿﻬـﺎن ﮐـﻪ‬
‫در داﻧﺶﻫـﺎی رﯾﺎﺿـﯽ و ﻧﺠــﻮم ﻧﯿـﺰ ﺗﺒﺤـﺮ داﺷــﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬درﺑـﺎرۀ ﻗﺒﻠﻪﺷﻨﺎﺳـﯽ ﮐﺘــﺎب ﯾـﺎ رﺳــﺎﻟﻪ‬
‫ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﻗﺒﻠﻪﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ اﻧﮕﯿﺰهای ﺑﻮده اﺳﺖ در ﮔﺴـﺘﺮش و‬
 ‫‪ | ۲۲‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ داﻧﺶﻫﺎی ﻣﺜﻠﺜﺎت و ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬داﻧﺶ اﺧﯿﺮ را ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺪ ﮐﻤﺎل ﺧﻮد رﺳﺎﻧﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﯿﻢ ﺳﺪۀ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮐﺘﺎبﻫﺎی ﻣﺘﻌﺪد ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ ﻗﺒﻠـﻪﯾﺎﺑﯽ ﮐـﻪ در ﮐﺸـﻮرﻫﺎی‬
‫دﯾﮕﺮ ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ )از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺨﺶ زﯾﺮ ﻋﻨﻮان »ﻗﺒﻠﻪ« از داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻣﮥ دﮐﺘﺮ ﮐﯿﻨﮓ‪ ،(١‬در اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﻏﯿﺮ از ﺟﺪولﻫﺎی ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ ﻣﻨﺪرج در ﺗﻘﻮﯾﻢﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﮐﺘـﺎب‬
‫و رﺳﺎﻟﮥ ﺟﺎﻣﻊ درﺑﺎرۀ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻗﺒﻠﻪ و ﺳﻤﺖ آن ﻧﮕﺎرش ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ٢.‬از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫‪ -‬دو ﺟﻠﺪ ﻣﻔﺼﻞ ﮐﺘﺎب ﻗﺒﻠﮥ اﺳﻼم‪ ،‬ﮐﻌﺒﻪ ﯾﺎ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ ،‬ﻧﮕﺎرش آﯾﺖ اﻟﻠـﻪ ﮐﻤـﺮهای‬
‫ﮐﻪ در آن از ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺣﮑﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ و از ﻣﺴﺌﻠﮥ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس و ﺗﺤﻮل ﻗﺒﻠﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﮐﺘﺎب ﻣﻌﺮﻓﺔاﻟﻘﺒﻠﻪ‪ ،‬اﺳﺘﺨﺮاج ﺳﺮﺗﯿﭗ ﻣﻬﻨﺪس ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﺑﻐﺎﯾﺮی ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻣﻮرخ ‪۲۳‬‬
‫رﻣﻀﺎن ‪ ۱۳۷۱‬از ﺣﺠﺔاﻻﺳﻼم ﺣﺎج ﺷﯿﺦ ﺣﺴﯿﻦ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﻄﻊ ﺟﯿﺒﯽ‬
‫اﺳﺖ و در آن ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﻧﺰدﯾـﮏ ﺑـﻪ ‪ ۱۵۰۰‬ﺷـﻬﺮ از‬
‫اﯾﺮان و از ﮐﺸﻮرﻫﺎی ﭘﻨﺞ ﻗﺎرۀ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻟﻔﺒﺎ درج ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﮐﺘﺎب ﻗﺒﻠﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﯾﺎ ﻗﺒﻠﻪﻧﻤﺎی ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺣﯿﺪرﻗﻠﯽ ﺳﺮدار ﮐﺎﺑﻠﯽ ﺑﺎ ﺗﻘﺮﯾﻆ از‬
‫ﻃﺮف آﯾﺖ اﻟﻠﻪ ﺣﺎج ﺳﯿﺪ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﭼﺎپ ‪ ۱۳۲۳‬ﺷﻤﺴﯽ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘـﺎب‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ دارا ﺑﻮدن درﺟﮥ اﺟﺘﻬﺎد و ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻫﺎی ﻓﺎرﺳﯽ و اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻋﺮﺑﯽ‬
‫)و ﭼﻨﺪ زﺑﺎن دﯾﮕﺮ( ﺑﺮ رﯾﺎﺿﯿﺎت روز ﻧﯿﺰ اﺣﺎﻃﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﮐﺘﺎب را ﻧﺨﺴـﺖ‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ زﯾﺮ ﻋﻨﻮان ﺗﺤﻔﺔ اﻷﺟﻠﻪ ﻓﻲ ﻣﻌﺮﻓﺔاﻟﻘﺒﻠﺔ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮده‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن را ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه اﺳﺖ‪ .٣‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻋﻼوه ﺑﺮ روشﻫﺎﯾﯽ از ﺧﻮد ﻣﺆﻟﻒ‪،‬‬
‫روش ﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﻪ ﺑـﻪ ﮐـﺎر ﺑﺮده اﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎزﮔﻮ‬
‫ﺷﺪه و ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت آﻧﺎن از ﻧﻮ و ﺑﺎ ﮐﺎرﺑﺮد ﺟﺪولﻫﺎی ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺘﺎب ﻧﯿﺰ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و زاوﯾﮥ اﻧﺤـﺮاف ﻗﺒﻠـﻪ و ارﺗﻔـﺎع ﺳـﻤﺖ‬
‫ﻣﮑﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎی ﻣﻬﻢ دﻧﯿﺎ در ﯾﮏ ﺟﺪول ﻧﻤﻮده ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎب‬

‫‪ .١‬اﺛﺮ دﯾﮕﺮ ﮐﯿﻨﮓ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﯾﺎﺑﯽ در اﺳﻼم ﻧﺎم دارد ﮐﻪ آﻗﺎی ﺣﺴﻦ ﻧﺎﻫﯿﺪ آن را ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ _ .‬و‬
‫‪ .٢‬ﮐﺘﺎب ﮐﺎرﺑﺮد ﻋﻠﻮم در ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ اﺛﺮ ﻣﺎﺷﺎءاﻟﻠﻪ ﻋﻠﯽ اﺣﯿﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ در ﺳﺎل ‪ ۱۳۶۷‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ _ .‬و‬
‫‪ .٣‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ دﯾﮕﺮی از اﯾﻦ اﺛﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻬﺪی ﺳﻬﺮاﺑﯽ ﺗﻬﯿﻪ و در ﺳﺎل ‪ ۱۳۸۹‬در ﺧﺎﻧﮥ رﯾﺎﺿﯿﺎت اﺻﻔﻬﺎن )ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﮑﺎری اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺎﻃﻤﯽ( ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۲۳‬‬

‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ راﻫﻨﻤﺎ اﺳﺖ ﺑﺮای اﻓﺮادی ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و ﺑﺮرﺳـﯽ روش ﻫـﺎی ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن‬
‫ﻗﺒﻠﻪ ﯾﺎﺑﯽ ﻋﻼﻗﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺟﺰوۀ ﻗﺒﻠﻪﻧﻤﺎی رزم آرا‪ ،‬در ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻗﺒﻠﻪﻧﻤﺎی ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ رزمآرا‪ ،‬ﭼﺎپ ‪.۱۳۳۲‬‬
‫‪ -‬در ﮐﺘﺎبﻫﺎی ﻣﻘﺪﻣﻪای ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم و ﺣﻞاﻟﻤﺴﺎﺋﻞ ﻧﺠـﻮم‪ ،‬ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﻋﺒـﺎس رﯾﺎﺿـﯽ‬
‫ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ )ﭼﺎپ ‪ ۱۳۴۵‬از اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان(‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﺑﯿﺎن ﻣﺜﺎلﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎرۀ ﺣﻞ‬
‫ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی‪ ،‬زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﺗﻬﺮان ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪه و ﭘﺲ از آن زاوﯾﮥ اﻧﺤـﺮاف ﻗﺒﻠـﮥ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎی ﻣﻬﻢ اﯾﺮان در ﯾﮏ ﺟﺪول ﻧﻤﻮده ﺷـﺪه اﺳـﺖ )درسﻫـﺎی داﻧﺸـﮕﺎﻫﯽ آﻗـﺎی‬
‫دﮐﺘﺮ رﯾﺎﺿﯽ ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﻮاره ﻣﺒﺤﺚ ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ را ﺷﺎﻣﻞ ﺑﻮده و ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﮥ‬
‫داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﮐﻼس اﯾﺸﺎن ﺑﻮده از آن ﺑﻬﺮۀ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫در ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﺌﺖداﻧﺎن ﻣﺮاﺟﻌﻪ و اﻋﺘﻤﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮرﺳﯽ دﺳﺘﺎوردﻫﺎی‬
‫اﯾﻨﺎن ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽﻫﺎﯾﯽ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از آن ﯾﺎدآوری ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -‬اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﮐﻪ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ داﻧﺸـﻤﻨﺪان اﯾـﺮان ﺑﻠﮑـﻪ ﻫﻤـﮥ ﺟﻬـﺎن اﺳـﺖ و‬
‫ﻣﻮﺷﮑﺎﻓﯽ و ﻧﮑﺘﻪ ﺑﯿﻨﯽ وی در ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻫﺎی ﻋﻠﻤﯽ ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن زﺑـﺎﻧﺰد اﺳـﺖ‪ ،‬در‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺤﺪﯾﺪ ﻧﻬﺎﯾﺎت اﻷﻣﺎﮐﻦ‪) ...‬ﺗﺮﺟﻤـﮥ اﺣﻤـﺪ آرام از اﻧﺘﺸـﺎرات‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان( زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﻏـﺰﻧﯿﻦ را ﺑﺮاﺑـﺮ ﺑـﺎ ‪ ۷۰° ۴۸′ ۱۵″‬ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬
‫آورده اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﻫﻤـﯿﻦ ﺷـﻬﺮ در ﮐﺘـﺎب ﻗﺒﻠﻪ ﺷﻨﺎﺳـﯽ‬
‫ﺳﺮدار ﮐﺎﺑﻠﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ ۷۱° ۱۳′ ۴۴″‬و در ﮐﺘﺎب ﻣﻌﺮﻓﺔاﻟﻘﺒﻠﮥ ﻣﻬﻨﺪس ﺑﻐﺎﯾﺮی ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺑﺎ ‪ ۷۱° ۴۲′ ۵۰″‬ﻧﻤﻮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﯽ در ﮐﺘﺎب اﺧﺘﯿﺎرات در ﻓﺼﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»‪ ...‬ﺑﻨﺎی ﻗﻮل ﺑﺮ اﻫﻞ رﺻﺪ اﺳﺖ و اﺧﺘﻼف ﺑﺴﯿﺎر در اﻗﺎوﯾـﻞ اﯾﺸـﺎن اﺳـﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ در‬
‫ﺧﺼﻮص ﻗﺒﻠﮥ اﺻﻔﻬﺎن در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻗﺪﯾﻢ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬اﻧﺤﺮاف از ﺧـﻂ ﻧﺼـﻒاﻟﻨﻬﺎر ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻐﺮب ﺑﻨﺎ ﺑﺮ زﯾﺞ ﻗﺪﯾﻢ اﺳﺖ و آن ﺳﯽ و ﺳﻪ درﺟﻪ و ﭼﻬﻞ دﻗﯿﻘﻪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﺳﺘﺨﺮاج‬
‫از زﯾﺞ ﺟﺪﯾﺪ ﻣﯿﺮزا اﺑﻦ ﺷﺎﻫﺮخ ﮐﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻋﺒﺎﺳﯽ را ﺑﺮ آن ﻣﻘﺮر ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ‬
‫آن ﺑﺮ ﭼﻬﻞ درﺟﻪ و ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﺸﺖ دﻗﯿﻘﻪ و ﭘﻨﺞ ﯾﺎ ﺷﺶ ﺛﺎﻧﯿﻪ ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮدهاﻧـﺪ‪ .«...‬زاوﯾـﮥ‬
‫ً‬
‫اﻧﺤـﺮاف ﻗﺒﻠــﮥ اﺻــﻔﻬﺎن در ﮐﺘــﺎب ﻗﺒﻠﻪﺷﻨﺎﺳــﯽ ﺳــﺮدار ﮐــﺎﺑﻠﯽ ﺑــﺎ ﻗﯿــﺪ ﺗﺤﻘﯿﻘــﺎ ﺑﺮاﺑــﺮ ﺑــﺎ‬
‫‪ 45° 57¢ 32¢¢‬و در ﻣﻌﺮﻓﺔاﻟﻘﺒﻠﮥ ﺑﻐﺎﯾﺮی ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ ۴۶° ۰۳′ ۲۸″‬ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪.‬‬
‫‪ -‬زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﺗﻬﺮان در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﺳﺎل ‪ ۱۳۰۳‬اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﺼـﺒﺎح ﻧﺠﻢاﻟﻤﻤﺎﻟـﮏ ﺑﺮاﺑـﺮ ﺑـﺎ‬
 ‫‪ | ۲۴‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫‪ ،۳۱° ۳۰′‬در ﻗﺒﻠﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﺳﺮدار ﮐﺎﺑﻠﯽ ﺑﺮاﺑـﺮ ﺑـﺎ ‪ ،۳۸° ۲۷′ ۱۵″‬در ﻣﻌﺮﻓﺔاﻟﻘﺒﻠـﮥ ﺑﻐـﺎﯾﺮی‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ ،۳۸° ۲۸′ ۳۶″‬در ﺣﻞاﻟﻤﺴﺎﺋﻞ ﻧﺠﻮم دﮐﺘـﺮ رﯾﺎﺿـﯽ ﮐﺮﻣـﺎﻧﯽ ﺑﺮاﺑـﺮ ﺑـﺎ ‪۲۷′ ۱۵″‬‬
‫‪ ۳۸°‬و در داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ ۳۷° ۳۰′‬ﻧﻤﻮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽﻫﺎ در ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫· ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﻫﺮ ﻣﺤـﻞ‪ ،‬روشﻫـﺎی ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ روشﻫﺎ ﻧﺎدرﺳﺘﯽﻫﺎﯾﯽ را در ﺑﺮ دارد‪.‬‬
‫· دوم آﻧﮑﻪ ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﮥ ﻫﺮ ﻣﺤﻞ ﺑـﻪ داﻧﺴـﺘﻦ ﻃـﻮل و ﻋـﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ آن‬
‫ﻣﺤﻞ و ﻣﮑﻪ ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﻧﺪازهﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ اﺑﺰارﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﻨـﺪ ﮐـﻪ ﻫﺮﭼـﻪ‬
‫اﯾﻦ اﺑﺰارﻫﺎ ﭘﯿﺸـﺮﻓﺘﻪﺗﺮ و دﻗﯿـﻖﺗﺮ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺼـﻮل ﮐـﺎر آﻧﻬـﺎ دﻗﯿـﻖﺗﺮ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﺮای ﺑﻪ دﺳـﺖ آوردن ﻣﺨﺘﺼـﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﺷـﻬﺮﻫﺎ ﺑﺮﺧـﯽ از اﺑﺰارﻫـﺎ را‬
‫ﺧﻮدش ﺳﺎﺧﺘﻪ ﯾﺎ اﺧﺘﺮاع ﮐﺮده اﺳﺖ )ﮔﻮﯾﺎ ورﻧﯿـﻪ را ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﺑـﺎر وی ﺑـﻪ ﮐـﺎر ﺑـﺮده‬
‫اﺳﺖ( و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ اﺑﺰارﻫـﺎی ﺳـﺎﺧﺖ وی ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ ﺑـﻪ دﻗـﺖ اﺑﺰارﻫـﺎی‬
‫اﻣﺮوزی ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه ﮐﻪ اﺑﺰارﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺪون ﻋﺪﺳﯽ ﺑﻮدهاﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺮوزه‬
‫ﺑــﺮای ﺗﻌﯿــﯿﻦ ﻣﺨﺘﺼــﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿــﺎﯾﯽ ﯾــﮏ ﻣﮑــﺎن‪ ،‬از دورﺑﯿﻦﻫــﺎی ﻧﺠــﻮﻣﯽ و از‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی ﺑﺴﯿﺎر دﻗﯿﻖ و از ﻓﺮﺳﺘﻨﺪهﻫﺎی رادﯾﻮﯾﯽ ﺑﻬـﺮه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧـﺪ ﮐـﻪ در زﻣﺎنﻫـﺎی‬
‫ﭘﯿﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺑﺰارﻫﺎ در دﺳﺘﺮس ﻧﺒﻮده اﺳـﺖ‪ .‬از اﯾﻨﺮوﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﺨﺘﺼـﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﮑﻪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎی دﯾﮕﺮ را ﻧﺰد ﻫﯿﺌﺖداﻧـﺎن ﺑـﺎ اﻧـﺪازهﻫﺎی ﻣﺘﻔـﺎوت ﻣﺸـﺎﻫﺪه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﺑﻮرﯾﺤﺎن در ﮐﺘﺎب ﺗﺤﺪﯾﺪ ﻧﻬﺎﯾﺎت اﻷﻣـﺎﮐﻦ‪ ...‬ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﺳـﺎل ‪۴۱۶‬‬
‫ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی‪ ،‬ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ را ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪) ۶۸°‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺪأ ﺟﺰاﯾﺮ ﺧﺎﻟـﺪات(‬
‫و ﻋﺮض آن را ﺑﺮاﺑﺮ ﺑـﺎ ‪ ۲۱° ۴۰′‬داﻧﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬در ﮐﺘـﺎب ﺗﻘـﻮﯾﻢ اﻟﺒﻠـﺪان‪ ،‬ﺗـﺄﻟﯿﻒ‬
‫اﺑﻮاﻟﻔﺪاء ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ ۷۲۱‬ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی )ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ آﯾﺘﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،۱۳۴۹‬ﺑﻨﯿـﺎد‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان(‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ در ﭘـﻨﺞ اﻧـﺪازه ﺑـﻪ ﺷـﺮح زﯾـﺮ ﺑـﻪ ﭼﺸـﻢ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد‪:‬‬

‫ﻋﺮض‬ ‫ﻃﻮل )ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻟﺪات(‬ ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫‪۲۱° ۴۰′‬‬ ‫‪۶۷° ۱۳′‬‬ ‫اﻃﻮال‬
‫‪۲۱° ۲۰′‬‬ ‫‪۶۷°‬‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۲۵‬‬

‫‪۲۱° ۳۱′‬‬ ‫‪۶۷° ۳۱′‬‬ ‫اﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ‬

‫‪۲۱°‬‬ ‫‪۶۷°‬‬ ‫رﺳﻢ‬
‫‪۲۱° ۴۰′‬‬ ‫‪۶۷° ۱۰′‬‬ ‫ﮐﻮﺷﯿﺎر‬

‫اﻣﺮوزه ﻫﻢ ﮐﻪ اﺑﺰارﻫﺎی ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ در دﺳﺘﺮس اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐـﻪ در ﮐﺘﺎبﻫـﺎی‬
‫ﻣﺮﺟﻊ‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ اﻧﺪازهﻫﺎی ﻧﺎﻫﻤﺴﺎن ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬

‫ﻧﺎم‬ ‫ﻃﻮل )ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ(‬ ‫ﻋﺮض‬

‫‪The Atlas of the Earth, 1972‬‬ ‫‪۳۹° ۵۴′‬‬ ‫‪۲۱° ۳۰′‬‬
‫‪The University Atlas, 1972‬‬ ‫‪۳۹° ۵۴′‬‬ ‫‪۲۱° ۳۰′‬‬
‫‪The Britanica Atlas, 1974‬‬ ‫‪۳۹° ۴۹′‬‬ ‫‪۲۱° ۲۷′‬‬
‫‪Goode’s World Atlas, 1978‬‬ ‫‪۳۹° ۴۵′‬‬ ‫‪۲۱° ۲۷′‬‬
‫‪New World Atlas, 1980‬‬ ‫‪۳۹° ۵۴′‬‬ ‫‪۲۱° ۳۰′‬‬
‫‪New Reference Atlas, 1980‬‬ ‫‪۳۹° ۵۴′‬‬ ‫‪۲۱° ۳۰′‬‬
‫‪The New Atlas, 1980‬‬ ‫‪۳۹° ۴۹′‬‬ ‫‪۲۱° ۲۶′‬‬
‫‪The Times Atlas of the‬‬ ‫‪۳۹° ۴۹′‬‬ ‫‪۲۱° ۲۶′‬‬
‫‪World, 1980‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﯾﮏ از ﮐﺘﺎبﻫﺎی ﻗﺒﻠﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺳﺮدار ﮐﺎﺑﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺔاﻟﻘﺒﻠـﮥ ﺑﻐـﺎﯾﺮی‪،‬‬
‫ﺣﻞاﻟﻤﺴﺎﺋﻞ ﻧﺠﻮم دﮐﺘﺮ رﯾﺎﺿﯽ ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﻣﮑـﻪ ﺑﺮاﺑـﺮ ﺑـﺎ ‪ ۳۹° ۵۰′‬و ﻋـﺮض‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ آن ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ ۲۱° ۲۵′‬ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﺷﻬﺮﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﻫﻢ وﺿﻊ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺮای ﺗﻬﺮان دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪ -١‬در ﻗﺒﻠﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺳﺮدار ﮐﺎﺑﻠﯽ‪:‬‬
‫‪: ۵۱° ۲۵′ ۲/۸″‬ﻃﻮل‬ ‫‪: ۳۵° ۴۱′ ۶/۸۳″‬ﻋﺮض‬

‫‪ -٢‬در ﻣﻌﺮﻓﺔاﻟﻘﺒﻠﮥ ﺑﻐﺎﯾﺮی و ﺣﻞ اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ ﻧﺠﻮم دﮐﺘﺮ رﯾﺎﺿﯽ ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ‪:‬‬

‫‪: ۵۱° ۲۵′ ۵۸″‬ﻃﻮل‬ ‫‪: ۳۵° ۴۱′ ۳۸″‬ﻋﺮض‬

‫‪ -٣‬در ﮐﺘﺎب ﺷﺮح ﺗﻘﻮﯾﻢﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺗﻘﯽ رﯾﺎﺣﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ۱۳۳۵‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
 ‫‪ | ۲۶‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫‪: ۵۱° ۲۵′ ۴/۵″ (= 3h 25m 403‬ﻃﻮل‬

‫‪/‬‬
‫‪s‬‬
‫)‬

‫‪ -۴‬در اﻃﻠﺲ ﺟﻬﺎن ‪ ۱۹۷۲‬و ‪:۱۹۸۰‬‬

‫‪: ۵۱° ۲۶′‬ﻃﻮل‬ ‫‪: ۳۵° ۴۰′‬ﻋﺮض‬

‫‪ -۵‬در اﻃﻠﺲ ﺟﺪﯾﺪ ﺟﻬﺎن ‪:۱۹۸۰‬‬

‫‪: ۵۱° ۳۰′‬ﻃﻮل‬ ‫‪: ۳۵° ۴۴′‬ﻋﺮض‬

‫‪ -۶‬در ﺟﺪول اﺳﺘﺨﺮاﺟﯽ دﮐﺘﺮ اﯾﺮج ﻣﻠﮏﭘﻮر از ﻣﺮﮐﺰ ﺗﻘﻮﯾﻢ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫‪: ۵۱° ۲۵/۶۸′= ۵۱° ۲۵′ ۴۰/۸″‬ﻃﻮل‬
‫‪: ۳۵° ۴۲/۶۵′= ۳۵° ۴۲′ ۳۹″‬ﻋﺮض‬

‫· ﺳﻮم آﻧﮑﻪ ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﮥ ﻫﺮ ﻣﮑـﺎن‪ ،‬ﺑـﺎ در دﺳـﺖ داﺷـﺘﻦ داﻧﺴـﺘﻨﯽﻫﺎی‬
‫ﻻزم‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﭘﯿﭽﯿﺪه روی ﻧﺴﺒﺖﻫﺎی ﻣﺜﻠﺜـﺎﺗﯽ ﮐﻤﺎنﻫـﺎﯾﯽ‬
‫اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﮐﻪ روشﻫﺎی ﺳﺎدۀ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻋﻤﻞﻫﺎی ﺿـﺮب و ﺗﻘﺴـﯿﻢ و ﺗـﻮان‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه و ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ و ﻣﺎﺷﯿﻦﻫﺎی ﺣﺴﺎب ﻧﯿﺰ در ﻣﯿﺎن ﻧﺒـﻮد‪ ،‬دﺳـﺘﺎوردﻫﺎی‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪﻫﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ دﻗﺖ اﻣﺮوزی ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮوزه ﺷﺎﻫﺪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖﻫﺎﯾﯽ ﺣﺘﯽ روزاﻧﻪ در ﺗﻬﯿـﮥ اﺑﺰارﻫـﺎی ﻋﻠﻤـﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷـﯿﻢ و از اﯾـﻦ رو اﮔـﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﯾﮏ ﺟﺪول ﻗﺒﻠﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﮐﻪ از زﻣﺎن اﺳﺘﺨﺮاج آن ﺑﯿﺶ از ﺑﯿﺴﺖ ﺳـﺎل ﻧﻤﯽﮔـﺬرد‪ ،‬اﮐﻨـﻮن از‬
‫ﻧﻈﺮ دﻗﺖ ﺑﯽ اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺷﮕﻔﺖزده ﺷﻮﯾﻢ‪ .‬ﺟﺪوﻟﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﻮد ﺑـﻪ اﺣﺘﻤـﺎل‬
‫زﯾﺎد در ﭼﻨﺪ ﺳﺎل آﯾﻨﺪه ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ را ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬روش درﺳﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ روش ﺗﺤﻘﯿـﻖ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﮥ ﻫﺮ ﻣﺤـﻞ را ﺑـﺪاﻧﯿﻢ ﺗـﺎ ﻫـﺮ زﻣـﺎن ﮐـﻪ اﻧـﺪازهﻫﺎی دﻗﯿـﻖﺗﺮ ﻣﺨﺘﺼـﺎت‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﻢ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ ﺑـﺮ ﭘﺎﯾـﮥ آن‪ ،‬زاوﯾـﮥ اﻧﺤـﺮاف ﻗﺒﻠـﮥ آن ﻣﺤـﻞ را ﺣﺴـﺎب ﮐﻨـﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﮔﺮاﻣﯽ‪ ،‬آﯾﺖ اﻟﻠﻪ ﮐﻤﺮهای‪ ،‬در ﺻﻔﺤﮥ ‪ ۸۳‬از ﮐﺘﺎب ﻗﺒﻠـﮥ اﺳـﻼم ﺑﯿـﺎن داﺷـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ...» :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﮐﯿﻔﯿﺖ و ﮐﻤﯿﺖ وﺳﺎﯾﻞ‪ ،‬از وﺳﺎﯾﻞ ﻇﻨﯿﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻇﻦ ﻗـﻮی‬
‫را ﮔﺮﻓﺖ و از ﻗﻮیﻫﺎ اﻗﻮی را و از اﻗﻮاﻫﺎ وﺳﯿﻠﮥ ﻋﻠﻢ و وﺳﺎﯾﻞ ﻋﻠﻤﯿﻪ را اﺗﺨﺎذ ﮐﺮد‪«...‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ دو ﭘﺮﺳﺶ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ آﻧﮑﻪ آﯾﺎ در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ اﯾـﻦ ﻫﻤـﻪ دﻗـﺖ‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۲۷‬‬

‫ﻟﺰوﻣﯽ دارد؟ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻧﻮﺷﺘﮥ آﯾﺖ اﻟﻠﻪ ﮐﻤﺮهای از ﺻﻔﺤﮥ ‪ ۸۱‬ﮐﺘﺎب ﻗﺒﻠﮥ اﺳـﻼم‬
‫ﻧﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫»‪ ...‬در ﻋﺒﺎرت ﺑﻌﻀﯽﻫﺎ آﻣﺪه ﮐﻪ اﻣﺮ ﻗﺒﻠﻪ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ دﻗﺖﻫﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ .‬زﯾﺮا در ﺑﯿﺎن ﻗﺒﻠـﮥ‬
‫ﺑﻼد دور ﻏﯿﺮ از ﯾﮏ ﺧﺒﺮ ﮐﻪ ﻋﻼﻣﺖ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺧﺒﺮی ﻧﺮﺳﯿﺪه و اﮔﺮ ﻣﻬﻢ ﺑﻮد و دﻗﺖ در‬
‫ً‬
‫آن ﻻزم ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺴﮑﻮت ﻋﻨﻪ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻋﻼﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻬﺎ اﺳـﺘﻨﺎد ﺑـﻪ آن ﻓﺮﻣﻮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒـﺎ‬
‫ﺑﯿﺶ از ﻇﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺎز در ﮐﻠﻤﺎت اﺻﺤﺎف ﺧﻼف و اﺧﺘﻼف زﯾﺎدی در ﻧﺸـﺎﻧﯽﻫﺎ‬
‫دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ در رواﯾﺖ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ ﻣﺎﺑﯿﻦ ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب ﻗﺒﻠﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﺻﻮاب اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻌﺪ از ﺗﺼﺮﯾﺢ در ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﻌﺒـﻪ ﯾـﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ و ﺣﺮم ﻗﺒﻠﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﻮی آن اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺮد‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﭼﻪ ﺗﺴـﻬﯿﻠﯽ ﻣﯽﺷـﻮد ﮔﻔـﺖ و‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﺴﺎﻣﺢ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؟«‪.‬‬
‫ﭘﺮﺳﺶ دﯾﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﻣﺴﺌﻠﮥ ﻗﺒﻠﻪ‪ ،‬در ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎی رؤﯾﺖ ﻫﻼل ﻣـﺎه‪ ،‬ﺗﻌﯿـﯿﻦ‬
‫وﻗﺖ دﻗﯿﻖ ﻫـﺮ ﯾـﮏ از اذانﻫـﺎی ﺻـﺒﺢ‪ ،‬ﻇﻬـﺮ و ﻣﻐـﺮب ﻧﯿـﺰ ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽﻫـﺎﯾﯽ را در ﻧﺘـﺎﯾﺞ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪﻫﺎی ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﺮع در اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺑﻨﺎ را ﺑﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮔﺬارده اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺎدرﺳﺘﯽﻫﺎ و اﺧﺘﻼف ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪﻫﺎ در ﺑﺮﮔﺰاری ﻓﺮﯾﻀﻪﻫﺎ ﺧﻠﻠـﯽ ﭘﺪﯾـﺪ ﻧﻤـﯽآورد‪ .‬آﯾـﺎ‬
‫ﺑﺮای ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﭼﻨﯿﻦ روﺷﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد؟ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ روﺷﯽ وﺟـﻮد دارد و‬
‫در اﯾﻦ ﮔﻔﺘﺎر ﭘﺲ از ﯾﺎدآوری داﻧﺴﺘﻨﯽﻫﺎی ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦ روش ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﺷـﻮد‪ ،‬آﻧﮕـﺎه‬
‫روش ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﻫﺮ ﻣﺤﻞ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪای ﮐـﻪ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ آﺷﻨﺎﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫـﺪ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﺑـﺎ در اﺧﺘﯿـﺎر داﺷـﺘﻦ‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ و ﻣﺤﻞ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ آن ﻣﺤﻞ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺘﻌﻠﻘﺎت ﺑـﻪ‬
‫ً‬
‫آن را ﺷﺨﺼﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ دو روش‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ و زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﺗﻬﺮان و ﭼﻨﺪ ﻣﺤـﻞ دﯾﮕـﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ و در ﻣﺤﺎﺳﺒﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫ﺗﻬﺮان ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺟﺪول اﺳﺘﺨﺮاﺟﯽ آﻗﺎی دﮐﺘﺮ اﯾﺮج ﻣﻠـﮏﭘﻮر از ﻣﺮﮐـﺰ ﺗﻘـﻮ ﯾﻢ ﻣﺆﺳﺴـﮥ ژﺋﻮﻓﯿﺰﯾـﮏ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‪:‬‬
‫ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺗﻬﺮان‪۵۱° ۲۵′ ۴۰/۸″ :‬‬
‫ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺗﻬﺮان‪۳۵° ۴۲′ ۳۹″ :‬‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آﺧﺮﯾﻦ ﭼﺎپ اﻃﻠﺲﻫﺎی ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ‬
 ‫‪ | ۲۸‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ﺟﻬﺎن )ﭼﺎپ ‪ (۱۹۸۰‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‪:‬‬

‫ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ‪۳۹° ۴۹′ :‬‬
‫ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ‪۲۱° ۲۶′ :‬‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺧﻮاﻧﻨـﺪه ﮐـﻪ اﻧـﺪازهﻫﺎی ﻣﻄﻤﺌﻦﺗـﺮ در اﺧﺘﯿـﺎر داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت را از ﺳﺮ ﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻪ وﯾﮋه اﮔﺮ ﺑﻪ اﻧﺪازهﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺨﺘﺼـﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﻣﮑـﻪ دﺳﺘﺮﺳـﯽ‬
‫ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﻣﺆﺳﺴﻪﻫﺎی ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺴﺘﻘﺮ در ﻣﮑﻪ ﺑﺎ ﺟﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ وﺳﺎﯾﻞ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ دﺳـﺖ‬
‫آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻫﻢ ﯾﺎدآوری ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﺑﺰارﻫﺎﯾﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﻗﺒﻠﻪﻧﻤﺎﻫﺎی ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻪ وﯾﮋه در ﻣﺴﺎﻓﺮتﻫﺎ ﮐﺎرﺑﺮد دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺟﻬﺖ دﻗﯿﻖ ﻗﺒﻠﮥ ﯾـﮏ‬
‫ﻣﺤﻞ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺎر آﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﻘﺮﺑﮥ ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﺷﻤﺎل ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﺷﻤﺎل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺗﻔﺎوت ﻣﺘﻐﯿﺮ دارد و ﻋﻼوه ﺑﺮ آن در ﻧﺸﺎن دادن ﺷﻤﺎل ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴـﯽ ﻧﯿـﺰ دارای‬
‫اﻧﺤﺮافﻫﺎی زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬واﻧﮕﻬﯽ‪ ،‬در درﺟﻪﺑﻨﺪی اﯾﻦ اﺑﺰارﻫﺎ از ﺟﺪولﻫﺎی اﻧﺤﺮاف‬
‫ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﯾﺎدآوری ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﺪولﻫﺎ ﺧﻮد اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺴﺒﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن از ﻫﻤﮥ دوﺳﺘﺎن و آﺷﻨﺎﯾﺎن )ﺑـﻪ وﯾـﮋه دوﺳـﺘﺎن ﻣﻘـﯿﻢ ﺧـﺎرج از ﮐﺸـﻮر( ﮐـﻪ از راه‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﭼـﺎپ ﺟـﺪولﻫﺎی ﻧﺠـﻮﻣﯽ و اﻃﻠﺲﻫـﺎی ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ و ﺑـﻪ دﺳـﺖ آوردن‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز‪ ،‬اﯾﻨﺠﺎﻧﺐ را در ﻓﺮاﻫﻢ آوردن اﯾﻦ ﻧﻮﺷـﺘﺎر ﯾـﺎری ﮐـﺮده و اﻃﻼﻋـﺎت‬
‫ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز را در اﺧﺘﯿﺎر اﯾﻨﺠﺎﻧﺐ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاری ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ۷ ،‬ﻓﺮوردﯾﻦ ‪۱۳۶۳‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۲۹‬‬

‫‪ -۲‬داﻧﺴﺘﻨﯽﻫﺎی ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ‬
‫اﻟﻒ‪ -‬درﺑﺎرۀ ﮐﺮه‬
‫داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪ‪ .‬ﻓﺼﻞ ﻣﺸﺘﺮک ﮐﺮه ﺑﺎ ﻫﺮ ﺻﻔﺤﻪ ﮐﻪ آن را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏ داﯾـﺮه اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﺮﮔـﺎه ﺻـﻔﺤﮥ‬
‫ﻗﺎﻃﻊ ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺰ ﮐﺮه ﺑﮕﺬرد‪ ،‬داﯾﺮۀ ﻣﻘﻄﻊ آن ﺑﺎ ﮐﺮه »داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪ« ﻧﺎم دارد‪ .‬ﺷﻌﺎع داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪ ﺑﺎ ﺷـﻌﺎع‬
‫ﮐﺮه ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ دو ﻧﻘﻄﮥ واﻗﻊ ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﮐﺮه‪ ،‬ﮐﻪ دو ﺳـﺮ ﻗﻄـﺮی از ﮐـﺮه ﻧﺒﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘـﻂ ﯾـﮏ داﯾـﺮۀ‬
‫ﻋﻈﯿﻤﻪ ﻣﯽﮔﺬرد؛ زﯾﺮا آن دو ﻧﻘﻄﻪ و ﻣﺮﮐﺰ ﮐﺮه ﯾﮏ ﺻﻔﺤﮥ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ‬
‫داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪ ﺗﻮﺳﻂ آن دو ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻪ دو ﮐﻤﺎن ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺨﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻃﻮل ﮐﻤﺎن ﮐﻮﭼﮑﺘﺮ اﻗﺼﺮ ﻓﺎﺻﻠﮥ‬
‫ﺑﯿﻦ آن دو ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺮ روی ﺳﻄﺢ ﮐﺮه اﺳﺖ و ﻃﻮل ﮐﻤﺎن ﺑﺰرﮔﺘﺮ‪ ،‬از ﻫﻤﮥ ﮐﻤﺎنﻫﺎی داﯾﺮهﻫﺎﯾﯽ ﮐـﻪ روی‬
‫ﺳﻄﺢ ﮐﺮه آن دو ﻧﻘﻄﻪ را ﺑﻪ ﻫﻢ وﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺷﮑﻞ زﯾﺮ دو ﻧﻘﻄﮥ ‪ A‬و ‪ B‬ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﮐﺮۀ ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ‪ O‬ﻧﻤﻮد ﺷﺪه اﻧﺪ و ‪ PQ‬ﻗﻄﺮ داﯾـﺮۀ‬
‫ﻋﻈﯿﻤﻪ ای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ ﻣﯽﮔﺬرد‪ .‬ﮐﻤﺎن ‪ AB‬ﮐﻪ ﺳﯿﺎﻫﺘﺮ ﻧﻤـﻮده ﺷـﺪه‪ ،‬اﻗﺼـﺮ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﮥ ﺑﯿﻦ ‪ A‬و ‪ B‬روی ﺳﻄﺢ ﮐﺮه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮ دو ﻧﻘﻄﻪ ﮐﻪ دو ﺳﺮ ﻗﻄﺮی از ﮐﺮه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬داﯾﺮهﻫﺎی ﻋﻈﯿﻤﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﻧﺎﻣﺤﺪود ﻣﯽﮔـﺬرد و‬
‫ﻃﻮل ﻧﯿﻤﮥ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ داﯾﺮهﻫﺎی ﻋﻈﯿﻤﻪ اﻗﺼﺮ ﻓﺎﺻﻠﮥ ﺑﯿﻦ آن دو ﻧﻘﻄﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺎﺻﻠﮥ زاوﯾﻪای و ﻓﺎﺻﻠﮥ ﻃﻮﻟﯽ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ‪ .‬اﻧﺪازۀ ﮐﻮﭼﮑﺘﺮﯾﻦ ﮐﻤﺎن از داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤـﻪای ﮐـﻪ‬
‫ﺑﯿﻦ دو ﻧﻘﻄﮥ ﻣﻔﺮوض از ﺳﻄﺢ ﮐﺮه واﻗﻊ اﺳﺖ‪» ،‬ﻓﺎﺻـﻠﮥ زاوﯾـﻪای« آن دو ﻧﻘﻄـﻪ ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﺷـﺪه و ﺑـﺮ‬
‫ﺣﺴﺐ واﺣﺪ زاوﯾﻪ )درﺟﻪ و اﺟﺰاء آن( ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺑﺮاﺑـﺮ اﺳـﺖ ﺑـﺎ اﻧـﺪازۀ زاوﯾـﮥ ﺑـﯿﻦ‬
‫ﺷﻌﺎعﻫﺎی آن دو ﻧﻘﻄﻪ و ﺣﺪاﮐﺜﺮ ‪ ۱۸۰‬درﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻻ اﻧﺪازۀ ﮐﻤﺎن ‪ AB‬ﮐﻪ ﮐﻤﺎن اﻧـﺪازۀ‬
‫زاوﯾﮥ ‪ AOB‬اﺳﺖ ﻓﺎﺻﻠﮥ زاوﯾﻪای دو ﻧﻘﻄﮥ ‪ A‬و ‪ B‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪ | ۳۰‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ﻓﺎﺻﻠﮥ ﻃﻮﻟﯽ دو ﻧﻘﻄﻪ از ﺳﻄﺢ ﮐﺮه ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻣﺘﺤـﺮک روی ﺳـﻄﺢ‬
‫ﮐﺮه ﺑﺎﯾﺪ ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ از ﯾﮏ ﻧﻘﻄـﻪ ﺑـﻪ ﻧﻘﻄـﮥ دﯾﮕـﺮ ﺑـﺮود‪ .‬اﯾـﻦ ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از ﻃـﻮل‬
‫ﮐﻮﭼﮑﺘﺮﯾﻦ ﮐﻤﺎن از داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪای ﮐﻪ آن دو ﻧﻘﻄﻪ را ﺑﻪ ﻫﻢ وﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮ ﺣﺴـﺐ واﺣـﺪ‬
‫ً‬
‫ﻃﻮل‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﻣﺘﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺎﺻﻠﮥ زاوﯾﻪای دو ﻧﻘﻄﮥ ‪ A‬و ‪ B‬از ﺳﻄﺢ ﮐﺮه را ﺑـﺎ »‬
‫‪ AB‬و ﻓﺎﺻـﻠﮥ ﻃـﻮﻟﯽ آﻧﻬـﺎ را ﺑـﺎ ‪AB‬‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﻌﺎع ﮐﺮه ‪ R‬و واﺣﺪ زاوﯾﻪ درﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬راﺑﻄﻪﻫﺎی زﯾﺮ را دارﯾﻢ‪:‬‬
‫» ‪2pR‬‬ ‫‪» = 360 ´ AB‬‬
‫= ‪AB‬‬ ‫‪´ AB‬‬ ‫و‬ ‫‪AB‬‬
‫‪360‬‬ ‫‪2pR‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ارﺗﻔﺎع ‪ ۱۲۰۰‬ﻣﺘﺮ از ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ و‬
‫ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ ۲۴۰‬ﻣﺘﺮ در ﺛﺎﻧﯿﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬از ﻟﺤﻈـﻪای ﮐـﻪ‬
‫ﺑﺎﻻی ﺷﻬﺮ ‪ A‬اﺳﺖ‪ ۱ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۴۰‬دﻗﯿﻘﻪ ﻃـﻮل ﻣﯽﮐﺸـﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﺑﺎﻻی ﺷﻬﺮ ‪ B‬ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬ﻫﺮﮔـﺎه ﻣﺴـﯿﺮ ﻫﻮاﭘﯿﻤـﺎ داﯾـﺮۀ ﻋﻈﯿﻤـﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﮥ زاوﯾﻪای و ﻓﺎﺻﻠﮥ ﻃﻮﻟﯽ دو ﺷـﻬﺮ ‪ A‬و ‪ B‬ﭼﻘـﺪر‬
‫اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﺪت ﭘﺮواز ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ ﺑﯿﻦ دو ﺷﻬﺮ ‪ ۱۰۰‬دﻗﯿﻘﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ ۶۰۰۰‬ﺛﺎﻧﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪:‬‬
‫ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ‪ =۱۴۴۰‬ﻣﺘﺮ ‪A¢B¢ = 6000´ 240 =1440000‬‬
‫ﺷﻌﺎع ﮐﺮۀ زﻣﯿﻦ را ‪ ۶۳۷۸‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﭘﺲ‪:‬‬
‫‪OA¢ = 6378 +12‬‬‫ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ‪/ = 6379/2‬‬

‫ﺑﺎ ﻓﺮض ‪ p = 3 / 14159‬دارﯾﻢ‪:‬‬

‫¼‬ ‫‪360´1440‬‬
‫‪A‬‬ ‫= ‪¢B¢‬‬ ‫درﺟﻪ ‪= 12/933595‬‬
‫‪2 ´ 6379/2 ´ 3 /14159‬‬
‫ﻓﺎﺻﻠﮥ زاوﯾﻪای دو ﺷﻬﺮ‪:‬‬
‫¼‬
‫‪A‬‬ ‫‪¢B¢ =12° 56¢ 0942‬‬ ‫»‬
‫‪¢¢ = AB‬‬
‫‪/‬‬
‫‪2 ´ 3 /14159 ´ 6378‬‬
‫= ‪AB‬‬ ‫‪´12/933595‬‬
‫‪360‬‬
‫ﻓﺎﺻﻠﮥ ﻃﻮﻟﯽ دو ﺷﻬﺮ‪:‬‬
‫ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ‪AB =1439/ 729‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۳۱‬‬

‫ﯾﺎدداﺷﺖ‪ :‬روی ﻫـﺮ ﺳـﻄﺢ‪ ،‬ﺧﻂﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﻣﺴـﯿﺮﻫﺎی ﮐﻮﺗـﺎﻫﺘﺮﯾﻦ ﻓﺎﺻـﻠﻪ را ﻣﺸـﺨﺺ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪» ،‬ﺧﻂﻫﺎی ژﺋﻮدزﯾﮏ« آن ﺳﻄﺢ ﻧﺎم دارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺳﻄﺢ ﻣﺴﺘﻮی‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺻـﻔﺤﻪ‪،‬‬
‫ﺧﻂﻫﺎی ژﺋﻮدزﯾﮏ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از ﺧﻂﻫـﺎی ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ؛ و روی ﺳـﻄﺢ ﮐـﺮه ﺧﻂﻫـﺎی ژﺋﻮدزﯾـﮏ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از داﯾﺮهﻫﺎی ﻋﻈﯿﻤﻪ‪ .‬ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ و ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﻫﺎ ﺑﺮای آﻧﮑﻪ ﺑﯿﻦ دو ﻣﺤﻞ ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ را‬
‫ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ روی ﯾﮏ ﺧﻂ ژﺋﻮدزﯾﮏ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ اﺳـﺘﻔﺎده از دﺳـﺘﮕﺎهﻫﺎی‬
‫ﺟﻬﺖﯾﺎﺑﯽ در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮارد ﻣﺴﯿﺮ آﻧﻬﺎ ﺧﻄﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺼـﻒاﻟﻨﻬﺎرﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠـﻒ زاوﯾـﻪﻫﺎی‬
‫ﻣﺘﺴﺎوی ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺧﻂﻫﺎ را »ﻟﻮﮐﺴﻮدروﻣﯽ«‪ ١‬ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬روی ﺳﻄﺢ ﮐـﺮه‪ ،‬ﻣـﺪارﻫﺎ از‬
‫ﺟﻤﻠﮥ ﺧﻂﻫﺎی ﻟﻮﮐﺴﻮدروﻣﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺮ ﻣﺪار ﺑﺎ ﻫﻤـﮥ ﻧﺼـﻒاﻟﻨﻬﺎرﻫﺎ زاوﯾـﻪﻫﺎی ﻗﺎﺋﻤـﻪ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬در ﮐﺸﺘﯽراﻧﯽ و ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﯾﯽ ﺑﺮای آﻧﮑﻪ ﻓﺎﺻﻠﮥ ﺑﯿﻦ دو ﻣﺤﻞ در ﻣﺴﯿﺮ زﯾـﺎد ﻃـﻮﻻﻧﯽﺗﺮ‬
‫ﭘﯿﻤﻮده ﻧﺸﻮد‪ ،‬روی ﺧـﻂ ژﺋﻮدزﯾـﮏ ﺑـﯿﻦ آن دو ﻣﺤـﻞ‪ ،‬ﻧﻘﻄـﻪﻫﺎﯾﯽ ﻣﺘﺴﺎویاﻟﻔﺎﺻـﻠﻪ اﺧﺘﯿـﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻓﺎﺻﻠﮥ ﺑﯿﻦ ﻫﺮ دو ﻧﻘﻄﻪ را در ﻣﺴﯿﺮ ﻟﻮﮐﺴﻮدرﻣﯽ ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت دﯾﮕـﺮ‪ ،‬در‬
‫ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺻﻼح ﻣﺴﯿﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﺳﻪ ﻧﻘﻄﮥ واﻗﻊ ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﯾﮏ ﮐﺮه ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﺳﻪ ﮐﻤﺎن داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤـﻪ ﮐـﻪ‬
‫ﻃﻮل ﻫﯿﭻ ﮐﺪام از آﻧﻬﺎ از ﻧﺼﻒ داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ وﺻـﻞ ﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺷـﮑﻠﯽ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورﻧﺪ ﮐﻪ آن را ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺳﻪ ﻧﻘﻄﮥ ﻣﻔـﺮوض را »رأسﻫـﺎ« و ﺳـﻪ ﮐﻤـﺎن‬
‫داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪ را »ﺿﻠﻊﻫﺎ« و زاوﯾﻪﻫﺎی ﺑﯿﻦ ﺿﻠﻊﻫﺎ )ﯾﻌﻨﯽ زاوﯾﻪﻫﺎی ﺑـﯿﻦ ﻣﻤﺎسﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ در‬
‫رأسﻫﺎ ﺑﺮ ﺿﻠﻊﻫﺎ رﺳﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ( را »زاوﯾﻪﻫﺎی ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨـﺪ‪ .‬در ﻣﺜﻠـﺚ ﮐـﺮوی‪،‬‬
‫ً‬
‫اﻧﺪازهﻫﺎی ﺿﻠﻊﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻧﺪازهﻫﺎی زاوﯾﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ واﺣﺪ زاوﯾﻪ )ﻣﺜﻼ درﺟﻪ و اﺟﺰاء آن(‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﻧﺪازۀ ﻫﺮ ﺿﻠﻊ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ اﻧﺪازۀ زاوﯾﻪای ﮐﻪ رأﺳـﺶ ﻣﺮﮐـﺰ ﮐـﺮه ﺑﺎﺷـﺪ و دو‬
‫ﺿﻠﻌﺶ ﺑﺮ دو رأس ﻣﺠﺎور آن ﺿﻠﻊ ﺑﮕﺬرﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ زاوﯾﻪﻫﺎ را »زاوﯾﮥ ﻣﺮﮐـﺰی« ﺿـﻠﻊ‬
‫ﻧﻈﯿﺮ آن ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬رأسﻫﺎی ﻣﺜﻠﺚ ﮐـﺮوی را ﺑـﺎ ﺣـﺮوف ﺑـﺰرگ و ﺿـﻠﻊﻫﺎی آن را ﺑـﺎ ﺣـﺮوف‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﻫﺮ رأس و ﺿﻠﻊ رو ﺑﻪ روی آن ﺑﺎ ﺣﺮفﻫﺎی ﻫﻤﻨﺎم ﻧﻤﻮده‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1. Loxodromie‬‬
 ‫‪ | ۳۲‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫در ﺷﮑﻞ روﺑﻪرو ‪ ABC‬ﯾﮏ ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی اﺳﺖ ﮐﻪ‬

‫‪ B ،A‬و ‪ C‬رأسﻫﺎ و ‪ b ،a‬و ‪ c‬ﺿﻠﻊﻫﺎی آن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪» = BOC‬‬
‫‪a = BC‬‬ ‫‪ b = AC‬و ·‬
‫‪» = AOC‬‬
‫و·‬
‫‪» = AOB‬‬
‫‪c = AB‬‬ ‫·‬
‫در ﻫﺮ ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی ﺑﯿﻦ ﺿﻠﻊﻫﺎ و زاوﯾﻪﻫﺎ‬
‫راﺑﻄﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫‪sin a sin b sin c‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫)‪(۱‬‬
‫‪sin A sin B sin C‬‬
‫‪cos a = cos b × cos c + sin b × sin c × cos A‬‬ ‫)‪( ۲‬‬
‫ً‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ دو راﺑﻄﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی را ﮐﻪ ﺳﻪ ﺟﺰء آن‪ ،‬ﻣـﺜﻼ دو ﺿـﻠﻊ و زاوﯾـﮥ‬
‫ﺑﯿﻦ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺣﻞ ﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﺟﺰاء ﻣﺠﻬﻮل آن را ﺑﻪ دﺳـﺖ آورد‪ .‬از راﺑﻄـﻪﻫﺎی ﺑـﺎﻻ‬
‫اوﻟﯽ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻤﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن را ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻟﮕـﺎرﯾﺘﻢ اﻧﺠـﺎم داد‪.‬‬
‫ﺑﺮای آﻧﮑﻪ دوﻣﯽ ﻫﻢ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻤﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬از روی آن دو راﺑﻄﮥ زﯾﺮ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﻧﺪ‪:‬‬

‫‪b-c‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪cos‬‬ ‫‪× cot‬‬
‫‪B+C‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪tan‬‬ ‫=‬
‫‪2‬‬ ‫‪b+c‬‬
‫‪cos‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪(۳‬‬
‫‪b-c‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪sin‬‬ ‫‪× cot‬‬
‫‪B-C‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪tan‬‬ ‫=‬
‫‪2‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪sin‬‬
‫‪2‬‬
‫‪B+ C‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮدن دو ﺿﻠﻊ ‪ b‬و ‪ c‬و زاوﯾﮥ ‪ A‬از روی راﺑﻄﻪﻫﺎی ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ اﻧـﺪازهﻫﺎی‬
‫و ‪ B -2 C‬و از روی آﻧﻬﺎ اﻧﺪازهﻫﺎی ‪ B‬و ‪ C‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﮐﻤﮏ راﺑﻄﮥ )‪ (۱‬ﯾـﺎ راﺑﻄـﮥ‬
‫)‪ (۲‬اﻧﺪازۀ ﺿﻠﻊ ‪ a‬را ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬

‫ب‪ -‬داﻧﺴﺘﻨﯽﻫﺎﯾﯽ از ﻫﯿﺌﺖ و از ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ر ﯾﺎﺿﯽ‬

‫زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن و ﺣﺮﮐﺖﻫﺎی آﻧﻬﺎ‪ .‬زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﺳﺎﮐﻦ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺷﮑﻠﯽ ﻧﺰدﯾـﮏ ﺑـﻪ ﮐـﺮه‬
‫دارد ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻮع ﺣﺮﮐﺖ دارد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ دور ﺧـﻮد و ﻫـﻢ ﺑـﻪ دور ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﻣﯽﭼﺮﺧـﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۳۳‬‬

‫ﺣﺮﮐﺖ زﻣﯿﻦ ﺑـﻪ دور ﺧـﻮدش را »ﺣﺮﮐـﺖ وﺿـﻌﯽ« آن و ﺣﺮﮐـﺖ زﻣـﯿﻦ ﺑـﻪ دور ﺧﻮرﺷـﯿﺪ را‬
‫»ﺣﺮﮐﺖ اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ« آن ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬دو ﺳﺮ ﻗﻄﺮی از ﮐﺮۀ زﻣـﯿﻦ ﮐـﻪ ﺑـﺮ ﻣﺤـﻮر ﺣﺮﮐـﺖ وﺿـﻌﯽ آن‬
‫ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻄﺐﻫﺎی ﮐﺮۀ زﻣﯿﻦ ﻧﺎم دارﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻗﻄﺐ ﺷﻤﺎل« و دﯾﮕﺮی ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺎم »ﻗﻄﺐ ﺟﻨﻮب« ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﻄﺐ ﺷـﻤﺎل در ﻧﯿﻢﮐـﺮهای از زﻣـﯿﻦ واﻗـﻊ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺧﺸﮑﯽﻫﺎ و آﺑﺎدیﻫﺎ در آﻧﺠﺎ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪.‬‬
‫آﺳﻤﺎن را ﮐﺮهای ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ آن ﻣﺮﮐـﺰ زﻣـﯿﻦ و ﺷـﻌﺎع آن ﻧﺎﻣﺤـﺪود ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ دورﺗﺮﯾﻦ اﺟﺮام ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ در داﺧﻞ اﯾﻦ ﮐﺮه ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﮥ ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﺳـﯿﺎرات‬
‫و ﺣﺘﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻘﻄـﻪﻫﺎﯾﯽ واﻗـﻊ در‬
‫ﺳﻄﺢ داﺧﻠﯽ ﮐﺮۀ آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻓﺮض ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ در واﻗﻊ ﺑﻪ ﺟﺎی ﻫﺮ ﺟﺮم آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺗﺼـﻮﯾﺮ آن را ﺑـﺮ‬
‫ﺳﻄﺢ ﮐﺮۀ آﺳﻤﺎﻧﯽ اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻧﻘﻄﮥ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮۀ آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺷﻌﺎﻋﯽ از آن ﮐﻪ از آن ﺟﺮم آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﺬرد‪.‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ﮐﺮۀ آﺳﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﻓﺮض ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻌﺎع ﮐـﺮۀ زﻣـﯿﻦ ﺑﺴـﯿﺎر ﻧـﺎﭼﯿﺰ‬
‫اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺻﻔﺮ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﮐﺮۀ زﻣﯿﻦ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﯾـﮏ ﻧﻘﻄـﻪ در‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ و ﻣﯽﺗﻮان ﻫﺮ ﻣﮑﺎن از آن را ﻣﺮﮐﺰ ﮐﺮۀ آﺳﻤﺎﻧﯽ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﯾﻮﻣﯽ در اﺛﺮ ﺣﺮﮐﺖ وﺿﻌﯽ زﻣﯿﻦ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﮐـﺮۀ آﺳـﻤﺎﻧﯽ ﻫـﺮ ﺷـﺒﺎﻧﻪ‬
‫روز ﯾﮏ ﺑﺎر ﺑﻪ دور ﺧﻮدش ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ )ﻇﺎﻫﺮی( را »ﺣﺮﮐﺖ ﯾﻮﻣﯽ ﮐﺮۀ آﺳـﻤﺎﻧﯽ«‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻮر ﺣﺮﮐﺖ ﯾﻮﻣﯽ ﮐﺮۀ آﺳﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻮر ﺣﺮﮐﺖ وﺿﻌﯽ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻮر‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺎم دارد‪» .‬ﻣﺤﻮر ﻋﺎﻟﻢ« ﺑﺎ ﮐﺮۀ آﺳﻤﺎﻧﯽ در دو ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑـﯽ از دو ﻧﻘﻄـﻪ را‬
‫ﮐﻪ ﻧﻈﯿﺮ ﻗﻄﺐ ﺷﻤﺎل ﮐﺮۀ زﻣﯿﻦ اﺳـﺖ‪» ،‬ﻗﻄـﺐ ﺷـﻤﺎﻟﯽ ﻋـﺎﻟﻢ« و دﯾﮕـﺮی را »ﻗﻄـﺐ ﺟﻨـﻮﺑﯽ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻧﯿﻢﮐﺮۀ ﺷﻤﺎﻟﯽ زﻣـﯿﻦ‪ ،‬ﻗﻄـﺐ ﺷـﻤﺎﻟﯽ ﻋـﺎﻟﻢ و ﺑـﺮای ﺳـﺎﮐﻨﺎن‬
‫َ‬
‫ﻧﯿﻢﮐﺮۀ ﺟﻨﻮﺑﯽ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻗﻄﺐ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻋﺎﻟﻢ ﻗﺎﺑﻞ رؤﯾﺖ اﺳـﺖ‪ .‬ﺳـﺘﺎرۀ ُﺟـﺪی ﮐـﻪ آن را »ﺳـﺘﺎرۀ‬
‫ﻗﻄﺒﯽ« ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻗﻄﺐ ﺷﻤﺎل ﻋﺎﻟﻢ واﻗﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺮﮐﺖ ﯾﻮﻣﯽ ﮐﺮۀ آﺳﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺳﺘﺎرﮔﺎن و از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣـﺪاری داﯾـﺮهای را‬
‫ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺻﻔﺤﮥ اﯾﻦ ﻣﺪار ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻤﻮد اﺳﺖ و ﻣﺮﮐﺰ آن ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ﻋﺎﻟﻢ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﻗﺎﺋﻢ ﻣﮑﺎن‪ ،‬اﻓﻖ ﻣﮑﺎن‪ .‬اﻣﺘﺪاد ﺷﺎﻏﻮل را در ﯾﮏ ﻣﮑﺎن از ﺳﻄﺢ ﮐﺮۀ زﻣﯿﻦ ﻗﺎﺋﻢ آن ﻣﮑـﺎن‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه زﻣﯿﻦ ﮐﺮۀ ﮐﺎﻣﻞ ﻓﺮض ﺷﻮد‪ ،‬ﻗـﺎﺋﻢ ﻫـﺮ ﻣﮑـﺎن از ﻣﺮﮐـﺰ ﮐـﺮۀ زﻣـﯿﻦ ﻣﯽﮔـﺬرد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻢ ﻫﺮ ﻣﮑﺎن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻣﺘﺪاد ﺷﻌﺎع ﮐﺮۀ زﻣﯿﻦ در آن ﻣﮑﺎن‪ .‬ﺷﺨﺼـﯽ ﮐـﻪ در‬
 ‫‪ | ۳۴‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ً‬
‫ﯾﮏ ﻣﮑﺎن اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ در ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻗﯿﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺘﺪاد ﻗﺎﻣﺖ وی ﻫﻤﺎن اﻣﺘﺪاد ﻗﺎﺋﻢ‬
‫آن ﻣﮑﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﻔﺤﻪای ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻣﮑﺎن ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﻗﺎﺋﻢ آن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪» ،‬ﺻﻔﺤﮥ اﻓـﻖ« آن ﻣﮑـﺎن‬
‫ﻧﺎم دارد‪ .‬ﺻﻔﺤﮥ اﻓﻖ ﻣﮑﺎن ﺑﺮ ﮐﺮۀ زﻣﯿﻦ ﻣﻤﺎس اﺳﺖ و ﮐﺮۀ آﺳﻤﺎﻧﯽ را در داﯾﺮهای ﺑﻪ ﻧﺎم »داﯾـﺮۀ‬
‫اﻓﻖ« ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺋﻢ ﻣﮑﺎن ﺑﺎ ﮐﺮۀ آﺳﻤﺎﻧﯽ در دو ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﻧﻘﻄـﻪ را ﮐـﻪ ﺑـﺎﻻی‬
‫ﺻﻔﺤﮥ اﻓﻖ اﺳﺖ‪» ،‬ﺳﻤﺖ اﻟـﺮأس« و دﯾﮕـﺮی را »ﺳـﻤﺖ اﻟﻘـﺪم« آن ﻣﮑـﺎن ﻣﯽﻧﺎﻣﻨـﺪ‪ .‬زﯾـﺮا‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در آن ﻣﮑﺎن اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس در ﺑﺎﻻی ﺳـﺮ و ﺳـﻤﺖ اﻟﻘـﺪم در ﭘـﺎﯾﯿﻦ‬
‫ﭘﺎی او ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺼـﻒ اﻟﻨﻬــﺎر‪ .‬ﻫــﺮ ﺻـﻔﺤﻪ ﮐــﻪ ﺑــﺮ ﻣﺤـﻮر زﻣــﯿﻦ )=ﻣﺤــﻮر ﻋـﺎﻟﻢ( ﺑﮕــﺬرد‪» ،‬ﺻـﻔﺤﮥ‬
‫ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎری« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﺻﻔﺤﮥ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎری در ﮐـﺮۀ زﻣـﯿﻦ و در ﮐـﺮۀ آﺳـﻤﺎﻧﯽ‬
‫داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪای ﺑﻪ ﻧﺎم »داﯾﺮۀ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر« ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورد‪ .‬ﺻﻔﺤﮥ ﻧﺼـﻒ اﻟﻨﻬـﺎری ﮐـﻪ ﺷـﺎﻣﻞ‬
‫ﻗﺎﺋﻢ ﻣﮑﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪» ،‬ﺻﻔﺤﮥ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﻣﮑﺎن« ﻧﺎم دارد‪ .‬ﻧﯿﻤﻪای از داﯾﺮۀ ﻧﺼـﻒ اﻟﻨﻬـﺎری ﮐـﻪ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ اﯾﻦ ﺻﻔﺤﻪ روی ﮐﺮۀ زﻣﯿﻦ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ و ﺷـﺎﻣﻞ ﻣﮑـﺎن ﻣﻌـﯿﻦ اﺳـﺖ‪» ،‬ﻧﺼـﻒ اﻟﻨﻬـﺎر‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ« آن ﻣﮑﺎن ﻧﺎم دارد و ﻧﯿﻤﻪای از داﯾﺮۀ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎری ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺻﻔﺤﮥ ﻣﺰﺑـﻮر روی‬
‫ﮐﺮۀ آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ و از ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﻣﮑﺎن ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر آﺳﻤﺎﻧﯽ«‬
‫آن ﻣﮑﺎن ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻــﻔﺤﮥ ﻧﺼــﻒ اﻟﻨﻬــﺎر ﻣﮑــﺎن ﺑــﺎ ﺻــﻔﺤﮥ اﻓــﻖ ﻣﮑــﺎن در ﯾــﮏ ﺧــﻂ ﺑــﻪ ﻧــﺎم »ﺧــﻂ‬
‫ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎری« آن ﻣﮑـﺎن ﺑﺮﺧـﻮرد ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﺧـﻂ ﺑـﺎ داﯾـﺮۀ اﻓـﻖ در دو ﻧﻘﻄـﻪ ﺑﺮﺧـﻮرد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻄﺐ ﺷﻤﺎل ﻧﺰدﯾـﮏﺗﺮ اﺳـﺖ‪» ،‬ﻧﻘﻄـﮥ ﺷـﻤﺎل« و دﯾﮕـﺮی‬
‫»ﻧﻘﻄﮥ ﺟﻨﻮب« ﻣﮑﺎن ﻧﺎم دارد‪.‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۳۵‬‬

‫از اﯾﻦ رو ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر را »ﺧﻂ ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب« ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺧﻄﯽ ﮐـﻪ در ﺻـﻔﺤﮥ‬
‫اﻓﻖ و در ﻣﮑﺎن ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺧﻂ ﺷﻤﺎل و ﺟﻨـﻮب رﺳـﻢ ﺷـﻮد‪» ،‬ﺧـﻂ ﻣﺸـﺮق و ﻣﻐـﺮب« ﻧﺎﻣﯿـﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻘﻄﻪﻫﺎی ﺑﺮﺧﻮرد آن ﺑﺎ داﯾﺮۀ اﻓﻖ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻧﻘﻄﮥ ﻣﺸﺮق« و »ﻧﻘﻄﮥ ﻣﻐﺮب« ﻣﺸـﺨﺺ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺷﺨﺺ ﮐﻪ در اﻣﺘﺪاد ﻗﺎﺋﻢ ﻣﮑﺎن و رو ﺑﻪ ﺷﻤﺎل اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻤﺖ راﺳﺘﺶ ﻧﻘﻄـﮥ‬
‫ﻣﺸﺮق و ﺳﻤﺖ ﭼﭙﺶ ﻧﻘﻄﮥ ﻣﻐﺮب را ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻤﺖ و ارﺗﻔﺎع‪ .‬ﻫﺮ ﺻﻔﺤﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﮑﺎن ﺑﮕﺬرد )و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮ ﺻﻔﺤﮥ اﻓـﻖ ﻣﮑـﺎن‬
‫ﻋﻤﻮد ﺑﺎﺷﺪ(‪» ،‬ﺻﻔﺤﮥ ارﺗﻔﺎع« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺻﻔﺤﺎت ارﺗﻔﺎع ﻫﻤﺎن ﺻﻔﺤﮥ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬـﺎر‬
‫ﻣﮑﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻞ ﻣﺸﺘﺮک ﺻﻔﺤﮥ ارﺗﻔﺎع ﺑﺎ ﮐﺮۀ آﺳﻤﺎﻧﯽ را »داﯾـﺮۀ ارﺗﻔـﺎع« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺮ ﻫـﺮ‬
‫ﻧﻘﻄﻪ از ﮐﺮۀ آﺳﻤﺎﻧﯽ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺤﻞ ﯾﮏ ﺳﺘﺎره‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻗﻄﺐ ﺷﻤﺎل‪ ،‬ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﻣﮑـﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﯾﺎ ﺳﻤﺖ اﻟﻘﺪم واﻗﻊ ﻧﺒﺎﺷﺪ( ﻓﻘﻂ ﯾﮏ داﯾﺮۀ ارﺗﻔﺎع ﻣﯽﮔﺬرد‪ .‬اﻧﺪازۀ ﮐﻤـﺎﻧﯽ‬
‫از اﯾﻦ داﯾﺮه ﮐﻪ ﺑﯿﻦ داﯾﺮۀ اﻓـﻖ و ﻧﻘﻄـﮥ ﻣﻔـﺮوض ﻣﺤﺼـﻮر اﺳـﺖ‪» ،‬ارﺗﻔـﺎع« آن ﻧﻘﻄـﻪ ﻧﺎﻣﯿـﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺧﻄﯽ ﮐﻪ از ﻧﻘﻄﮥ ﻣﻔﺮوض واﻗﻊ ﺑﺮ ﮐﺮۀ آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﺎﻇﺮ )=ﻣﺮﮐـﺰ ﻋـﺎﻟﻢ( وﺻـﻞ‬
‫ﺷﻮد »ﺷﻌﺎع ﺑﺼﺮی« آن ﻧﻘﻄﻪ ﻧﺎم دارد‪ .‬ارﺗﻔﺎع ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ زاوﯾﻪای ﮐﻪ ﺷﻌﺎع ﺑﺼﺮی‬
‫آن ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺎ ﺻﻔﺤﮥ اﻓﻖ ﻣﯽﺳﺎزد‪» .‬ارﺗﻔﺎع ﻗﻄﺐ« در ﯾﮏ ﻣﮑﺎن ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ اﻧﺪازۀ زاوﯾﻪای ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺤﻮر ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎ ﺻﻔﺤﮥ اﻓﻖ آن ﻣﮑﺎن ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ارﺗﻔﺎع از ﺻﻔﺮ ﺗﺎ ‪) +۹۰°‬ﺑﺮای ﻧﻘﺎط ﺑﺎﻻی اﻓـﻖ(‬
‫ﯾﺎ از ﺻﻔﺮ ﺗﺎ ‪) -۹۰°‬ﺑﺮای ﻧﻘﺎط زﯾﺮ اﻓﻖ( اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪ | ۳۶‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫اﻧﺪازۀ ﮐﻤﺎﻧﯽ از داﯾﺮۀ اﻓﻖ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻧﻘﻄﮥ ﺟﻨﻮب و ﻧﻘﻄﮥ ﺗﻼﻗﯽ داﯾﺮۀ اﻓﻖ ﺑﺎ داﯾﺮۀ ارﺗﻔﺎع ﻧﻘﻄـﮥ‬
‫ﻣﻔﺮوض ﻣﺤﺼﻮر اﺳﺖ »ﺳﻤﺖ« اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﺎم دارد و از ﺻﻔﺮ ﺗـﺎ ‪ ۳۶۰°‬و در ﺟﻬـﺖ ﺣﺮﮐـﺖ‬
‫ﻋﻘﺮﺑﻪﻫﺎی ﺳﺎﻋﺖ اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﻤﺖ ﻫﺮ ﻧﻘﻄـﻪ ﺑﺮاﺑـﺮ اﺳـﺖ ﺑـﺎ اﻧـﺪازۀ زاوﯾـﻪای ﮐـﻪ‬
‫ﺻﻔﺤﮥ ارﺗﻔﺎع آن ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺎ ﺻﻔﺤﮥ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﻣﮑﺎن ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫در ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻻ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﻣﮑﺎن ‪ O‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪ = SL‬ﺳﻤﺖ ‪M‬‬ ‫‪» = SOL‬‬
‫·‬
‫‪¼ = LOM‬‬
‫‪ = LM‬ارﺗﻔﺎع ‪M‬‬ ‫·‬
‫اﺳﺘﻮا‪ ،‬ﻣﺪارﻫﺎ‪ ،‬داﯾﺮةاﻟﺒﺮوج‪ .‬ﺻﻔﺤﻪای ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﻣﺤﻮر زﻣﯿﻦ ﮐﻪ از ﻣﺮﮐﺰ زﻣـﯿﻦ )=ﻣﺮﮐـﺰ‬
‫ﮐﺮۀ آﺳﻤﺎﻧﯽ( ﺑﮕﺬرد‪» ،‬ﺻﻔﺤﮥ اﺳﺘﻮا« ﻧﺎم دارد‪ .‬ﺻﻔﺤﮥ اﺳﺘﻮا در ﻫﺮ ﯾـﮏ از ﮐﺮهﻫـﺎی زﻣـﯿﻦ و‬
‫آﺳﻤﺎن داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪای ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ »داﯾـﺮۀ اﺳـﺘﻮای زﻣـﯿﻦ« و »داﯾـﺮۀ اﺳـﺘﻮای‬
‫آﺳﻤﺎﻧﯽ« )= ﻣﻌﺪل اﻟﻨﻬﺎر( ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺻﻔﺤﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﻔﺤﮥ اﺳـﺘﻮا ﻣـﻮازی ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪،‬‬
‫روی ﮐﺮه داﯾﺮهﻫﺎی ﺻﻐﯿﺮهای ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺪار« ﭘﺪﯾـﺪ ﻣﯽآورﻧـﺪ‪ .‬ﻣـﺪارﻫﺎی ﮐـﺮۀ آﺳـﻤﺎﻧﯽ ﺣﺮﮐـﺖ‬
‫ﯾﻮﻣﯽ اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﯽ را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺪارﻫﺎی ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ از ﮐﺮۀ زﻣﯿﻦ و از ﮐـﺮۀ آﺳـﻤﺎﻧﯽ ﺑـﻪ‬
‫وﺳﯿﻠﮥ ﯾﮏ ﺳﻄﺢ ﻣﺨﺮوﻃﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ زﻣﯿﻦ رأس آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﺛﺮ ﺣﺮﮐﺖ اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﺑـﺮ ﺳـﻄﺢ ﮐـﺮۀ آﺳـﻤﺎﻧﯽ ﺣﺮﮐﺘـﯽ‬
‫ﺳﺎﻻﻧﻪ دارد‪ .‬ﻣﺴﯿﺮ اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﻇﺎﻫﺮی داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪای اﺳﺖ ﺑـﻪ ﻧـﺎم »داﯾﺮةاﻟﺒـﺮوج« ﮐـﻪ در دو‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎی »اﻋﺘﺪال ﺑﻬﺎری« و »اﻋﺘﺪال ﭘﺎﯾﯿﺰی« ﺑﺎ داﯾﺮۀ اﺳﺘﻮا ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۳۷‬‬

‫ﺑﻌﺪ و ﻣﯿﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ .‬در ﻫﺮ وﺿﻌﯽ از ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻇﺎﻫﺮی‪ ،‬ﯾﮏ داﯾﺮۀ ﻧﺼـﻒ اﻟﻨﻬـﺎر ﺑـﺮ آن‬
‫ﻣﯽﮔﺬرد‪ .‬اﻧﺪازۀ ﮐﻤﺎﻧﯽ از اﯾﻦ داﯾﺮۀ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﮐﻪ ﺑﯿﻦ اﺳﺘﻮا و ﺧﻮرﺷﯿﺪ )=ﻣﺮﮐـﺰ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ(‬
‫ﻣﺤﺼﻮر اﺳﺖ‪» ،‬ﻣﯿﻞ« ﺧﻮرﺷﯿﺪ در آن وﺿﻊ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ وﺿﻊ‪ ،‬اﻧﺪازۀ ﮐﻤﺎﻧﯽ از‬
‫داﯾﺮۀ اﺳﺘﻮا ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ‪=) g‬ﻧﻘﻄﮥ اﻋﺘﺪال ﺑﻬﺎری( و ﻧﻘﻄﮥ ﺑﺮﺧﻮرد اﺳﺘﻮا ﺑﺎ ﻧﺼـﻒ اﻟﻨﻬـﺎر ﺧﻮرﺷـﯿﺪ‬
‫ﻣﺤﺼﻮر اﺳﺖ » ُﺑﻌﺪ« ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﺎم دارد‪ .‬ﻣﯿﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﻫﺮ وﺿﻊ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ زاوﯾـﻪای ﮐـﻪ‬
‫ﺷﻌﺎع ﺑﺼﺮی آن ﺑﺎ ﺻﻔﺤﮥ اﺳﺘﻮا ﻣﯽﺳﺎزد و ﺑﻌﺪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ زاوﯾـﮥ ﺑـﯿﻦ دو ﺻـﻔﺤﮥ‬
‫ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎری ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﺑﺮ ‪ g‬و دﯾﮕﺮی ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﯽﮔﺬرد‪ .‬در ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻻ‪ S ،‬وﺿﻌﯽ از‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻓﺮض ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ وﺿﻊ‪:‬‬
‫‪» = HOS‬‬
‫‪ = HS‬ﻣﯿﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬ ‫·‬

‫»‪ = g‬ﺑﻌﺪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬ ‫·‪H = g‬‬

‫‪OH‬‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﻘﺪار ﻣﺜﺒﺖ ﻣﯿﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﯽ دو ﺑﺎر ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم رﺳـﯿﺪن ﺧﻮرﺷـﯿﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪﻫﺎی اﻋﺘﺪال‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در آﻏﺎز ﺑﻬﺎر و در آﻏﺎز ﭘﺎﯾﯿﺰ‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﻣﯿـﻞ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ زاوﯾﮥ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺤﺎت اﺳﺘﻮا و داﯾﺮةاﻟﺒﺮوج اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺤﻮری زﻣـﯿﻦ‪ ،‬اﯾـﻦ‬
‫زاوﯾﻪ ﺗﻐﯿﯿـﺮات ﺟﺰﺋـﯽ ﺳـﺎﻻﻧﻪ دارد‪ .‬ﻣﻘـﺪار ﻣﺘﻮﺳـﻂ آن )‪ (۲۳° ۲۷′‬اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﻘﻄـﻪای را ﮐـﻪ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ در آن ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﻣﯿـﻞ را دارد‪» ،‬اﻧﻘـﻼب ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎﻧﯽ« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨـﺪ ﮐـﻪ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ در آﻏـﺎز‬
‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن در آﻧﺠﺎ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻘﺪار ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﯿﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ )‪ (-۲۳° ۲۷′‬و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫آﻏﺎز زﻣﺴﺘﺎن )در ﻧﻘﻄﮥ »اﻧﻘﻼب زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ«( ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد‪ .‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﺳﺎل‪ ،‬اﻧـﺪازۀ روزاﻧـﮥ‬
‫ﻣﯿﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﺟﺪولﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﺨﺼﻮص درج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪ | ۳۸‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ﺑﻌــﺪ ﺧﻮرﺷــﯿﺪ را از ﺻــﻔﺮ ﺗــﺎ ‪ ۳۶۰°‬و در ﺟﻬــﺖ ﺧــﻼف ﺣﺮﮐــﺖ ﻋﻘﺮﺑــﻪﻫﺎی ﺳــﺎﻋﺖ‬
‫اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﺘﻮﺳﻂ‪ .‬ﻣﺪت زﻣﺎن ﯾﮏ دور ﺣﺮﮐﺖ ﻇﺎﻫﺮی ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﺑـﻪ‬
‫دور زﻣﯿﻦ را »ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺧﻮرﺷﯿﺪی« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﺣﺮﮐﺖﻫـﺎی ﻣﺨﺘﻠـﻒ زﻣـﯿﻦ‪ ،‬ﺣﺮﮐـﺖ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺮ داﯾﺮةاﻟﺒﺮوج ﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ ﻧﯿﺴﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻃﻮل ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺧﻮرﺷﯿﺪی ﻣﺘﻐﯿﺮ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮای آﻧﮑﻪ اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺪت در زﻧﺪﮔﯽ روزاﻧﻪ آدﻣـﯽ ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺧﻮرﺷـﯿﺪی ﻣﺠـﺎزی‬
‫ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ داﯾﺮةاﻟﺒﺮوج ﺣﺮﮐﺘﯽ ﯾﮑﻨﻮاﺧـﺖ داﺷـﺘﻪ و در ﻧﻘﻄـﮥ ﺣﻀـﯿﺾ )=ﻧﻘﻄـﮥ ﺑـﺎ‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺗﺎ زﻣﯿﻦ( ﺑﺮ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺣﻘﯿﻘﯽ واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﺠﺎزی دﯾﮕﺮی ﺗﺼـﻮر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ داﯾﺮۀ اﺳﺘﻮا )=ﻣﻌﺪل اﻟﻨﻬﺎر( را ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﻣﺠـﺎزی‬
‫اول در ﻧﻘﻄﮥ اﻋﺘﺪال ﺑﻬﺎری ﺑﺎ ﻫـﻢ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﻣﺠـﺎزی اﺧﯿـﺮ را »ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﻣﺘﻮﺳـﻂ«‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻣﺪت زﻣﺎن ﯾﮏ دور ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﻪ دور زﻣﯿﻦ را »ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺧﻮرﺷﯿﺪی‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻂ« ﻧﺎﻣﯿﺪه‪ ،‬آن را ﺑﻪ ‪» ۲۴‬ﺳﺎﻋﺖ ﺧﻮرﺷﯿﺪی ﻣﺘﻮﺳﻂ« ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻞ زﻣﺎن‪ .١‬اﺧﺘﻼف زﻣﺎن ﺑـﯿﻦ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﺣﻘﯿﻘـﯽ )=ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﻇـﺎﻫﺮی( و ﺧﻮرﺷـﯿﺪ‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻂ را ﺗﻌﺪﯾﻞ زﻣﺎن ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪﯾﻞ زﻣﺎن ﺗﻐﯿﯿـﺮات روزاﻧـﻪ و ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ ﺗﻐﯿﯿـﺮات ﺳـﺎﻻﻧﮥ‬
‫ﺟﺰﺋﯽ دارد و ﻃﺒﻖ ﻓﺮﻣﻮل زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫وﻗﺖ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ‪ -‬وﻗﺖ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺣﻘﯿﻘﯽ = ﺗﻌﺪﯾﻞ زﻣﺎن‬
‫‪ ET = TV - TM‬ﯾﺎ ‪Ec‬‬
‫)ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ ‪ -‬ﺳﺎﻋﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ=ﺗﻌﺪﯾﻞ زﻣﺎن(‬
‫ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﻣﻘﺪار ﻣﻄﻠﻖ ﺗﻌﺪﯾﻞ زﻣﺎن ﺣﺪود ‪ ۱۷‬دﻗﯿﻘﻪ اﺳﺖ و در ﭼﻬﺎر روز از ﺳﺎل ﯾﻌﻨﯽ در‬
‫روزﻫﺎی ‪ ۲۷‬ﻓﺮوردﯾﻦ‪ ۲۴ ،‬ﺧﺮداد‪ ۱۰ ،‬ﺷﻬﺮﯾﻮر‪ ۴ ،‬دی ﻣﻘﺪار آن ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﭼﻬﺎر روز ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در روزﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﮔﺎﻫﯽ‬
‫اﯾﻦ و ﮔﺎﻫﯽ آن ﺟﻠﻮﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﺗﻌﺪﯾﻞ زﻣﺎن در ﻫﺮ روز در ﺟﺪولﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮه از ﻃﺮف ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻧﺠﻮﻣﯽ‬
‫درج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠﯽ‪ .‬ﻣﺒﺪأ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺮای ﻫﺮ ﻣﺤﻞ ﻧﯿﻤﮥ ﺷﺐ آن ﻣﺤﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﯿﻤﮥ ﺷـﺐ وﻗﺘـﯽ‬

‫‪ .١‬در ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺎدرﺳﺖ »ﻣﻌﺎدﻟﮥ زﻣﺎن« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ـ و‬

‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۳۹‬‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﻧﯿﻤﮥ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ از ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر آن ﻣﺤﻞ واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﮥ ﻧﻘـﺎﻃﯽ از زﻣـﯿﻦ‬
‫ﮐﻪ روی ﯾﮏ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر واﻗﻊ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬دارای ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠﯽ ﻫـﺮ‬
‫ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ زﻣﺎن ﻣﺘﻮﺳﻂ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺮدم ﻫﺮ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﮐﺎرﻫﺎی روزاﻧـﻪ را ﺑـﺮ‬
‫ﺣﺴﺐ آن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪ در اﻣﺮ ﻣﺮاودات اﺧﺘﻼﻻﺗﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺮ دو ﻣﺤـﻞ ﮐـﻪ روی‬
‫ﯾﮏ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾـﮏ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬دارای ﺳـﺎﻋﺖﻫﺎی ﻣﺘﻔـﺎوت‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺑﻪ وﺿﻊ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ اﻗﺪام ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺎﻋﺖ رﺳـﻤﯽ )=ﺳـﺎﻋﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ=ﺳـﺎﻋﺖ اﺳـﺘﺎﻧﺪه(‪ .‬ﮐـﺮۀ زﻣـﯿﻦ را ﺑـﺎ در ﻧﻈـﺮ ﮔـﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎرﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﮥ ‪ ۱۵‬درﺟﻪ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻪ ‪ ۲۴‬ﻗﺎچ ﮐﺮوی ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻗﺎچﻫﺎی ﺳـﺎﻋﺘﯽ«‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻗﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﮥ ﻧﻮاﺣﯽ واﻗﻊ در ﯾـﮏ ﻗـﺎچ ﺳـﺎﻋﺘﯽ‪ ،‬ﺳـﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠـﯽ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﮔﺬرﻧﺪۀ ﺑﺮ وﺳﻂ آن ﻗﺎچ را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺳـﺎﻋﺖ رﺳـﻤﯽ ﺧـﻮد ﺑﭙﺬﯾﺮﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗﺎچ را ﻗﺎﭼﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ از وﺳﻂ آن ﻣﯽﮔﺬرد و آﻧﺠـﺎ را ﻣﺒـﺪأ‬
‫ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﻗﺎچﻫﺎی دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ﻫﺮ ﻗﺎچ ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ ﺟﻠﻮﺗﺮ از ﺳﺎﻋﺖ ﻗـﺎچ‬
‫ً‬
‫ﻏﺮﺑﯽ آن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻫﺮﮔﺎه در ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ ﻧﯿﻤﮥ ﺷﺐ ﺷﺮوع ﺷﻨﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻗﺎچ ﺷﺮﻗﯽ آن ﺳـﺎﻋﺖ‬
‫ﯾﮏ روز ﺷﻨﺒﻪ و در ﻗﺎچ ﻏﺮﺑﯽ آن ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۲۳‬روز ﺟﻤﻌﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺗﺎ ﻗﺎچ دوازدﻫـﻢ ﮐـﻪ اﮔـﺮ‬
‫ﺷﺮﻗﯽ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﻮد‪ ،‬در آﻧﺠﺎ ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۱۲‬روز ﺷﻨﺒﻪ اﺳـﺖ و اﮔـﺮ ﻏﺮﺑـﯽ ﻣﻨﻈـﻮر ﺷـﻮد‪ ،‬در آﻧﺠـﺎ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۱۲‬روز ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬـﺎر وﺳـﻂ اﯾـﻦ ﻗـﺎچ‪ ،‬ﯾﻌﻨـﯽ ﻧﺼـﻒ اﻟﻨﻬـﺎر‬
‫ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ را »ﺧﻂ اﻧﻘﻄﺎع زﻣﺎن« ﯾﺎ »ﺧﻂ ﺗﻐﯿﯿـﺮ روز« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺮای‬
‫آﻧﮑﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎی واﻗﻊ در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﺎﻣﻞ روز ﺑﺎ دو ﻧﺎم ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻂ ﻣﺰﺑﻮر ﭘﯿﭻ و ﺧﻢﻫـﺎﯾﯽ‬
‫داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺮوزه ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﮐﻪ ﻋﺮض آﻧﻬﺎ ﺧﯿﻠﯽ ﺑﯿﺶ از ‪ ۱۵‬درﺟﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠﯽ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻪ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎری را ﮐﻪ از وﺳﻂ آن ﮐﺸﻮر ﻣﯽﮔﺬرد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ ﺧـﻮد ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻣﺜﻼ در اﯾﺮان ﮐﻪ ﻋﺮض آن ﺣﺪود ‪ ۱۶°‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠـﯽ ﻧﺼـﻒ اﻟﻨﻬـﺎری ﮐـﻪ از ﻧﺰدﯾـﮏ‬
‫ﮔﺮﻣﺴﺎر ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ در ﺳﺮ ﺗﺎ ﺳﺮ اﯾﺮان ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾـﻦ ﺳـﺎﻋﺖ‬
‫ﺳﻪ ﺳﺎﻋﺖ و ﻧﯿﻢ از ﺳﺎﻋﺖ ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ ﺟﻠﻮ اﺳﺖ و ﺳﺎﻋﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ رادﯾـﻮ اﻋـﻼم ﻣﯽﺷـﻮد ﺑـﺮ‬
‫ً‬
‫ﺣﺴﺐ آن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﮐﻮ و ﺳﺮاوان ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻏﺮﺑﯽﺗﺮﯾﻦ و ﺷﺮﻗﯽﺗﺮﯾﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎی اﯾـﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷـﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑﻪ وﻗﺖ ﻣﺤﻠﯽ ﺣﺪود ﻧﯿﻢ ﺳﺎﻋﺖ ﺑـﺎ ﺳـﺎﻋﺖ رﺳـﻤﯽ اﯾـﺮان اﺧـﺘﻼف دارﻧـﺪ‪ .‬ﺳـﺎﻋﺖ‬
‫ﻣﺤﻠﯽ ﺗﻬﺮان ﻧﯿﺰ ﺣﺪود ‪ ۴‬دﻗﯿﻘﻪ ﻋﻘﺐﺗﺮ از ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ | ۴۰‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ﮐﺸﻮرﻫﺎی ﺑﺎ ﻋﺮض ﺑﺴﯿﺎر وﺳﯿﻊ دارای ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻓﺼﻞ‪ ،‬ﺳـﺎﻋﺖ رﺳـﻤﯽ را ﺟﻠـﻮ ﯾـﺎ ﻋﻘـﺐ ﻣﯽﺑﺮﻧـﺪ؛ ﺑـﻪ‬
‫اﺻﻄﻼح‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ آﻧﻬﺎ »ﻓﺼﻠﯽ« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای آﻧﮑﻪ از روی ﺳـﺎﻋﺖ رﺳـﻤﯽ ﯾـﮏ ﻣﺤـﻞ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ آﻧﺠﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﻢ‪ ،‬دو اﺻﻼح را ﺑﺎﯾﺪ در آن اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ‪ :‬اﺻـﻼح ﻣﺮﺑـﻮط‬
‫ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ و اﺻﻼح ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻌـﺪﯾﻞ زﻣـﺎن‪ ،‬و اﮔـﺮ ﺳـﺎﻋﺖ‬
‫رﺳﻤﯽ ﻓﺼﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺻﻼح ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ )=ﺳﺎﻋﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ(‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در‬
‫ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﯾﯽ و در ﮐﺸﺘﯿﺮاﻧﯽ ﻣﺘﺪاول اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺨﺘﺼــﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿــﺎﯾﯽ‪ .‬ﺑــﺮ ﻫــﺮ ﻧﻘﻄــﻪ از ﮐــﺮۀ زﻣــﯿﻦ‪ ،‬ﻏﯿــﺮ از دو ﻗﻄــﺐ‪ ،‬ﻓﻘــﻂ ﯾــﮏ‬
‫ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر و ﯾﮏ ﻣﺪار ﻣﯽﮔﺬرد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر آن ﻧﻘﻄﻪ و ﻣﺪار آن ﻧﻘﻄـﻪ ﻧﺎﻣﯿـﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از ﺑﯿﻦ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎرﻫﺎی زﻣﯿﻦ ﯾﮑـﯽ را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان »ﻧﺼـﻒ اﻟﻨﻬـﺎر ﻣﺒـﺪأ« اﻧﺘﺨـﺎب‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨــﺪ‪ .‬در ﺳــﺎﺑﻖ‪ ،‬ﻧﺼــﻒ اﻟﻨﻬــﺎر ﮔﺬرﻧــﺪه ﺑــﺮ ﺟﺰاﯾــﺮ ﺧﺎﻟــﺪات را ﻧﺼــﻒ اﻟﻨﻬــﺎر ﻣﺒــﺪأ‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺮوز ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷـﻬﺮک ﮔﺮﯾﻨـﻮﯾﭻ واﻗـﻊ در ﻧﺰدﯾﮑـﯽ ﻟﻨـﺪن‬
‫ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﻣﺒﺪأ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ از ﺳﻄﺢ ﮐﺮۀ زﻣﯿﻦ‪ ،‬اﻧﺪازۀ ﮐﻤﺎﻧﯽ از ﻣﺪار آن ﻧﻘﻄﻪ را ﮐﻪ ﺑـﯿﻦ ﻧﺼـﻒ اﻟﻨﻬـﺎر‬
‫ﻣﺒﺪأ و آن ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺤﺼﻮر اﺳﺖ‪» ،‬ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ« آن ﻧﻘﻄﻪ و اﻧﺪازۀ ﮐﻤﺎﻧﯽ از ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر آن‬
‫ﻧﻘﻄﻪ را ﮐﻪ ﺑﯿﻦ اﺳﺘﻮا و آن ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺤﺼﻮر اﺳﺖ‪» ،‬ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ« آن ﻧﻘﻄﻪ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨـﺪ‪ .‬ﻃـﻮل‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳـﺖ ﺑـﺎ زاوﯾـﻪای ﮐـﻪ ﺻـﻔﺤﮥ ﻧﺼـﻒ اﻟﻨﻬـﺎر آن ﻧﻘﻄـﻪ ﺑـﺎ ﺻـﻔﺤﮥ‬
‫ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﻣﺒﺪأ ﻣﯽﺳﺎزد و ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ اﻧﺪازۀ ﮐﻤﺎﻧﯽ از داﯾﺮۀ اﺳﺘﻮا ﮐـﻪ ﺑـﯿﻦ ﻧﺼـﻒ اﻟﻨﻬـﺎر‬
‫ﻣﺒﺪأ و ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﻧﻘﻄﮥ ﻣﺤﺼﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻫـﺮ ﻧﻘﻄـﻪ ﺑﺮاﺑـﺮ اﺳـﺖ ﺑـﺎ اﻧـﺪازۀ‬
‫زاوﯾﻪای ﮐﻪ ﺷﻌﺎع ﮔﺬرﻧﺪۀ ﺑﺮ آن ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺎ ﺻﻔﺤﮥ اﺳﺘﻮا ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۴۱‬‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻻ دارﯾﻢ‪:‬‬

‫‪¼ = GH‬‬
‫‪ = NM‬ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ‪M‬‬ ‫‪» = GOH‬‬
‫·‬
‫‪¼ = HOM‬‬
‫‪ = HM‬ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ‪M‬‬ ‫·‬
‫ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ را از ﺻﻔﺮ ﺗﺎ ‪ ۱۸۰‬درﺟﮥ ﺷﺮﻗﯽ ﯾﺎ از ﺻﻔﺮ ﺗﺎ ‪ ۱۸۰‬درﺟﮥ ﻏﺮﺑـﯽ‪ ،‬و ﻋـﺮض‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ را از ﺻﻔﺮ ﺗﺎ ‪ ۹۰‬درﺟﮥ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﯾﺎ از ﺻﻔﺮ ﺗـﺎ ‪ ۹۰‬درﺟـﮥ ﺟﻨـﻮﺑﯽ اﻧـﺪازه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻋـﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﻗﻄــﺐ ﺷـﻤﺎل ‪ ۹۰‬درﺟــﮥ ﺷـﻤﺎﻟﯽ )=‪ (+۹۰°‬و ﻋــﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﻗﻄــﺐ‬
‫ﺟﻨﻮب ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ۹۰‬درﺟﮥ ﺟﻨﻮﺑﯽ )=‪ (-۹۰°‬اﺳﺖ و ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﻫـﺮ ﯾـﮏ از اﯾـﻦ دو ﻧﻘﻄـﻪ‬
‫ﻧﺎﻣﻌﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪360‬‬
‫در‬ ‫‪= 15‬‬ ‫اﺧﺘﻼف ﻃﻮلﻫﺎی ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ دو ﻧﻘﻄﻪ از زﻣﯿﻦ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺣﺎﺻﻞﺿـﺮب‬
‫‪24‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی ﻣﺤﻠﯽ آن دو ﻧﻘﻄﻪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﻃﻮلﻫﺎی ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ دو ﻣﺤﻞ ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان اﺧﺘﻼف ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬و ﻫﺮﮔﺎه اﺧـﺘﻼف ﺳـﺎﻋﺖﻫﺎ ﻣﻌـﯿﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان اﺧﺘﻼف ﻃﻮلﻫﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﺑﻪ وﯾﮋه ﺑﺮای ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﯾﮏ ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﺳﺘﺎرۀ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﯽ را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻌﯿﻦ و دﻗﯿﻖ ﻟﺤﻈﮥ ﻋﺒﻮر آن ﻧﻘﻄﻪ را از ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬـﺎر‬
‫ﻣﺒﺪأ و از ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﻣﺤﻞ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده‪ ،‬اﺧﺘﻼف دو زﻣﺎن را در ‪ ۱۵‬ﺿﺮب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻫﺮ ﻣﺤﻞ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑـﺎ زاوﯾـﻪای ﮐـﻪ ﻣﺤـﻮر زﻣـﯿﻦ ﺑـﺎ‬
‫ﺻﻔﺤﮥ اﻓﻖ آن ﻣﺤﻞ ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ زاوﯾﮥ ارﺗﻔﺎع ﻗﻄﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓـﻖ آن ﻣﺤـﻞ‪.‬‬
 ‫‪ | ۴۲‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﯾﮏ ﻣﺤﻞ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زاوﯾـﮥ ارﺗﻔـﺎع ﻗﻄـﺐ را در آن‬
‫ً‬
‫ﻣﺤﻞ دﻗﯿﻘﺎ اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ‪ .‬ﻃﻮل و ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ از ﮐﺮۀ زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﻌـﺪ و ﻣﯿـﻞ‬
‫ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس آن ﻧﻘﻄﻪ در ﮐﺮۀ آﺳﻤﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۴۳‬‬

‫‪-۳‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎری ﻣﺤﻞ‬

‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ )ﻇﺎﻫﺮی( ﺿﻤﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﯾﻮﻣﯽ ﺧﻮد ﺑﺎﻻی اﻓﻖ ﯾـﮏ ﻣﺤـﻞ ﻗـﺮار‬
‫ﮔﯿﺮد‪ ،‬در آن ﻣﺤﻞ روز ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬روز از ﻃﻠﻮع آﻓﺘﺎب ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬در ﻧﯿﻢروز ﻟﺤﻈﻪای ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮐـﺰ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ از ﺻـﻔﺤﮥ ﻧﺼـﻒ اﻟﻨﻬـﺎر ﻣﺤـﻞ‬
‫ﻣﯽﮔﺬرد‪ .‬اﯾﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از »ﻇﻬـﺮ ﺣﻘﯿﻘـﯽ« آن ﻣﺤـﻞ ﮐـﻪ ﻫﻤـﺎن »ﻇﻬـﺮ ﺷـﺮﻋﯽ«‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻟﺤﻈﮥ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬ﺳﺎﯾﮥ ﻣﯿﻠﻪای ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺮ ﺻﻔﺤﮥ اﻓﻘﯽ ﻧﺼﺐ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬در‬
‫اﻣﺘﺪاد ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎری ﯾﻌﻨﯽ در اﻣﺘﺪاد ﺧﻂ ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ )ﺑـﻪ ﺷـﺮط‬
‫آﻧﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﺮ در ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﻣﺤﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼـﻪ در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت ﻃـﻮل ﺳـﺎﯾﻪ‬
‫ﺻﻔﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔـﺮ ﻟﺤﻈـﮥ ﻇﻬـﺮ ﺣﻘﯿﻘـﯽ ﻣﺸـﺨﺺ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﻣﺘـﺪاد ﺳـﺎﯾﻪ ﺧـﻂ‬
‫ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎری را ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و اﮔﺮ ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬـﺎری ﻣﺸـﺨﺺ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ از روی آن‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ را ﻣﻌﻠﻮم ﮐﺮد‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺷﺎﺧﺺ آﻓﺘﺎﺑﯽ‪ .‬ﻣﯿﻠﻪای ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺮ ﯾﮏ ﺳﻄﺢ ﻫﻤﻮار و ﮐﺎﻣﻼ اﻓﻘﯽ ﻧﺼـﺐ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫»ﺷﺎﺧﺺ« ﻧﺎم دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻃﻠﻮع آﻓﺘﺎب ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﺻﻔﺤﮥ اﻓﻖ واﻗﻊ و زاوﯾﮥ ارﺗﻔـﺎع آن‬
‫ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﻮل ﺳﺎﯾﮥ ﺷﺎﺧﺺ ﻧﺎﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎﻻﺗﺮ آﯾﺪ‪ ،‬زاوﯾـﮥ ارﺗﻔـﺎع آن‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ و ﻃﻮل ﺳﺎﯾﮥ ﺷﺎﺧﺺ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﺻﻔﺤﮥ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زاوﯾﮥ ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷـﯿﺪ‬
‫ﺣﺪاﮐﺜﺮ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻃﻮل ﺳﺎﯾﮥ ﺷﺎﺧﺺ ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن‪ ،‬زاوﯾﮥ ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷـﯿﺪ رو‬
‫ﺑﻪ ﺗﻨﺰل و ﻃﻮل ﺳﺎﯾﮥ ﺷﺎﺧﺺ رو ﺑﻪ ﺗﺮﻗﯽ ﻣﯽﮔﺬارد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب ﮐﻪ آن ﺻﻔﺮ و اﯾﻦ‬
 ‫‪ | ۴۴‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﺷﻌﮥ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺳﺎﯾﮥ ﺷﺎﺧﺺ در ﺻﺒﺢ و ﻋﺼـﺮ ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻔﺤﮥ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﻣﺤﻞ اوﺿﺎﻋﯽ ﻧﻈﯿﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﯿﺮ ﻣﺘﻘﺎرن ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻃـﻮل ﺳـﺎﯾﮥ‬
‫ً‬
‫ﺷﺎﺧﺺ ﻣـﺜﻼ در دو ﺳـﺎﻋﺖ ﭘـﯿﺶ از ﻇﻬـﺮ درﺳـﺖ ﺑﺮاﺑـﺮ اﺳـﺖ ﺑـﺎ ﻃـﻮل آن در دو ﺳـﺎﻋﺖ‬
‫ﺑﻌﺪازﻇﻬﺮ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ ﺗﻘﺎرن‪ ،‬ﺑﻪ روش زﯾﺮ ﮐـﻪ ﺑـﻪ داﯾـﺮۀ ﻫﻨـﺪی ﻣﻌـﺮوف اﺳـﺖ‪ ،‬ﺧـﻂ‬
‫ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎری ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫ً‬
‫ﻣﯿﻠﻪای ﻣﺴﺘﺪﯾﺮ و ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﻟﺨﻂ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ )ﮐﻪ ﻃﻮل آن ﺣﺪود ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻣﺘﺮ‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﺑﺎﺷﺪ(‪ .‬اﯾﻦ ﻣﯿﻠﻪ را در روی ﯾﮏ ﺳﻄﺢ ﮐﺎﻣﻼ اﻓﻘﯽ و ﻫﻤﻮار ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ دﻗﯿﻘﺎ‬
‫در اﻣﺘﺪاد ﻗﺎﺋﻢ ﻣﮑﺎن )=در اﻣﺘﺪاد ﺷﺎﻏﻮل( ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫در ﭘﯿﺶ از ﻇﻬﺮ در ﺣﺪود دو ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻇﻬﺮ ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﻧﻮک ﺳﺎﯾﮥ ﻣﯿﻠﻪ را ﻋﻼﻣﺖ ﻣﯽﮔﺬارﯾﻢ و روی‬
‫آن ﺳﻄﺢ اﻓﻘﯽ داﯾﺮهای رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻼﻣﺖ ﺑﮕﺬرد و ﻣﺮﮐﺰش ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺗﻼﻗﯽ ﻣﺤﻮر ﻣﯿﻠﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺳﻄﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﻃﻮل ﺳﺎﯾﮥ ﻣﯿﻠﻪ ﺗﻨﺰل ﮐـﺮده‪ ،‬ﺑـﻪ ﺣـﺪاﻗﻞ ﺧـﻮد رﺳـﯿﺪه‪ ،‬ﺳـﭙﺲ رو ﺑـﻪ ﺗﺰاﯾـﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ دو ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻌﺪ از ﻇﻬـﺮ ﻧـﻮک ﺳـﺎﯾﮥ‬
‫ﻣﯿﻠﻪ ﺑﻪ داﯾﺮه ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻊ دﻗﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و‬
‫ً‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻮک ﺳﺎﯾﮥ ﻣﯿﻠﻪ دﻗﯿﻘﺎ ﺑﺮ داﯾﺮه واﻗﻊ ﺷﺪ‪ ،‬آن ﻧﻘﻄﻪ را‬
‫ﻋﻼﻣﺖ ﻣﯽﮔﺬارﯾﻢ‪ .‬اﮐﻨﻮن وﺳﻂ ﮐﻤﺎن ﻣﺤﺼﻮر ﺑـﯿﻦ دو‬
‫ﻋﻼﻣﺖ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ داﯾﺮه وﺻـﻞ ﻣـﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐـﻪ‬
‫ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎری آن ﻣﺤﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﻌﯿـﯿﻦ‬
‫وﺳﻂ ﮐﻤﺎن در ﺷﮑﻞ روﺑﻪرو ﻧﻤﻮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۴۵‬‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ‪ O‬ﻣﺮﮐﺰ داﯾﺮه‪ A ،‬ﻋﻼﻣﺖ اول و ‪ B‬ﻋﻼﻣﺖ دوم ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ‪ A‬و ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ﺑﯿﺶ از‬
‫ﻓﺎﺻﻠﮥ ‪ A‬ﺗﺎ ‪ B‬ﯾﮏ ﮐﻤﺎن رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ‪ B‬و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﻌﺎع‪ ،‬ﮐﻤﺎن دﯾﮕـﺮ رﺳـﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و از ﻧﻘﻄﮥ ﺗﻼﻗﯽ اﯾﻦ دو ﻣﮑﺎن ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ داﯾﺮه وﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻫﻞ ﻓﻦ در اﺳﺘﻔﺎدۀ از روش داﯾﺮۀ ﻫﻨﺪی‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﯿﻠﻪ ﯾﮏ ﻣﺨﺮوط ﻗﺎﺋﻢ ﻣﺴـﺘﺪﯾﺮ ﺑـﺎ وزن‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻦ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و آن را روی ﺳﻄﺢ اﻓﻘﯽ ﭼﻨﺎن ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﻋـﺪهاش ﺑـﺮ ﺳـﻄﺢ‬
‫ﻣﻨﻄﺒﻖ و ﻣﺮﮐﺰ ﻗﺎﻋﺪه درﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺰ داﯾﺮه ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎری ﯾﮏ ﻣﺤﻞ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻗﺖ ﻣﻌﯿﻦ ﺷﻮد‪ ،‬داﺋﻤﯽ اﺳﺖ؛ در ﻫﻤـﮥ روزﻫـﺎ و در‬
‫ﻫﻤﮥ ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺳﺎﯾﮥ ﻣﯿﻠﮥ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺮ آن ﺧﻂ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪١‬‬
‫در ﻣﻨﺰل ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﯿﻠﻪ از ﮐﻨﺎرۀ ﻗﺎﺋﻢ ﯾﮏ ﺳﺘﻮن واﻗـﻊ در ﺳـﻤﺖ ﺟﻨـﻮﺑﯽ‬
‫ً‬
‫ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد و روی ﺳﻨﮕﯽ ﻫﻤﻮار ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼ اﻓﻘﯽ و در ﮐﻨﺎر آن ﺳﺘﻮن ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎری را ﺑﻪ دﻗﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ و ﺣﮏ ﮐﺮد‪ .‬ﺳﺎﯾﮥ ﺳﺘﻮن ﮐﻪ ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﺧـﻂ ﺑﺮﺳـﺪ‪ ،‬ﻇﻬـﺮ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎری را ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺧﻂ ﺷﻤﺎل و ﺟﻨـﻮب‪ ،‬ﺑـﻪ ﻧﺎمﻫـﺎی دﯾﮕـﺮ از ﻗﺒﯿـﻞ »ﺧـﻂ‬
‫زوال«‪» ،‬ﺧﻂ ﻧﯿﻢروزی« و ﻏﯿﺮه ﻧﯿﺰ ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺳــﺘﻔﺎده از ﺗﺌﻮدوﻟﯿــﺖ‪ .‬ﺗﺌﻮدوﻟﯿــﺖ ﯾــﮏ اﺑــﺰار ﻣﺴــﺎﺣﯽ و ﻧﺠــﻮﻣﯽ اﺳــﺖ ﮐــﻪ آن را‬
‫»ﻃﻮلﯾﺎب«‪» ،‬زاوﯾﻪﯾﺎب« و ‪ ...‬ﻧﯿﺰ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه اﯾﻦ اﺑﺰار در اﺧﺘﯿﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از اﺳـﺘﻘﺮار‬
‫ﺻﺤﯿﺢ آن در ﯾﮏ ﺳﻄﺢ ﻫﻤﻮار و اﻓﻘﯽ‪ ،‬در ﺣﺪود ﯾﮑﯽ دو ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻧﯿﻤﮥ ﺷـﺐ ارﺗﻔـﺎع ﯾـﮏ‬

‫‪ .١‬در ﻣﺘﻦ اﺻﻠﯽ‪» ،‬ﺷﻤﺎﻟﯽ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ - .‬و‬

 ‫‪ | ۴۶‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ﺳﺘﺎرۀ ﻣﻌﯿﻦ و ﺳﻤﺖ آن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺒﺪأ اﺧﺘﯿﺎری ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورده‪ ،‬ﯾﺎدداﺷـﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺴﯿﺮ ﺳﺘﺎره را دﻧﺒﺎل ﮐﺮده‪ ،‬ﭘﺲ از ﻧﯿﻤـﮥ ﺷـﺐ )در ﺣـﺪود ﻫﻤـﺎن ﯾﮑـﯽ دو ﺳـﺎﻋﺖ( در‬
‫ﻟﺤﻈﻪای ﮐﻪ ارﺗﻔﺎع ﺳﺘﺎره ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪار ﻗﺒﻠﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺳﻤﺖ ﺟﺪﯾﺪ آن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺒـﺪأ‬
‫اﺧﺘﯿﺎری اﻧﺪازه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺪل اﻧﺪازهﻫﺎی ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﯽ و ﺳﻤﺖ ﺟﺪﯾﺪ ﻋﺒﺎرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد از‬
‫ﺳﻤﺖ ﺧﻂ ﺷﻤﺎل ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺪأ اﺧﺘﯿـﺎری‪ .‬از روی اﯾـﻦ ﺳـﻤﺖ‪ ،‬ﺧـﻂ ﻧﺼـﻒ اﻟﻨﻬـﺎری و در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﻘﻄﮥ ﺟﻨﻮب )=ﻣﺒـﺪأ ﺳـﻤﺖﻫﺎ( ﻣﺸـﺨﺺ ﻣﯽﮔـﺮدد و در روز ﺑـﻪ ﻫﻨﮕـﺎﻫﯽ ﮐـﻪ ﺳـﺎﯾﮥ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺧﻂ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ آن ﻣﺤﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ‪ .‬از ﭼﻨﺪ راه ﻣﯽﺗـﻮان ﻟﺤﻈـﮥ ﻇﻬـﺮ ﺣﻘﯿﻘـﯽ ﯾـﮏ‬
‫ﻣﺤﻞ را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﮐﺴﺐ اﻃﻼع از ﻣﺂﺧﺬ رﺳﻤﯽ‪ :‬ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﻓﺮﺳـﺘﻨﺪۀ رادﯾـﻮﯾﯽ ﮐـﻪ وﻗـﺖ را ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠﯽ اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺤﻞ را ﺑﺎ ادای اذان ﯾﺎ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪﻫﺎی دﯾﮕـﺮ‬
‫اﻋﻼم ﻣﯽدارد؛ ﺗﻤﺎس ﺗﻠﻔﻨﯽ ﯾﺎ ﻣﺮاﺟﻌﮥ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ ﻣﺆﺳﺴﻪﻫﺎ و ﺳـﺎزﻣﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﺟـﺪولﻫﺎی‬
‫زﻣﺎﻧﯽ را در اﺧﺘﯿﺎر دارﻧﺪ‪ ،‬از ﻗﺒﯿﻞ رﺻﺪﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﺮاﮐﺰ ﺗﻘﻮﯾﻢ؛ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻧﺸﺮﯾﻪﻫﺎی ﻣﻌﺘﺒـﺮی‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺟﺪولﻫﺎی زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻘﻮﯾﻢﻫﺎ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻘﻮﯾﻢ اﺳﺘﺨﺮاﺟﯽ ﻣﺮﮐـﺰ ﺗﻘـﻮﯾﻢ‬
‫ﻣﺆﺳﺴﮥ ژﺋﻮﻓﯿﺰﯾﮏ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺪوﻟﯽ را ﺷﺎﻣﻞ اﺳﺖ(؛ ﻣﺮاﺟﻌﻪ و ﯾﺎ ﮐﺴـﺐ ﺧﺒـﺮ‬
‫از اﻣﺎﮐﻦ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﺴﺎﺟﺪی ﮐﻪ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ دﻗﯿﻖ را دارا ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ؛‪...‬‬
‫ب( ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه اﻧﺪازۀ دﻗﯿﻖ ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺤـﻞ و ﺟـﺪول ﺗﻌـﺪﯾﻞ زﻣـﺎن‪ ،‬ﯾـﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ اﻧﺪازهﻫﺎی دﻗﯿﻖ ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺤﻞ و ﻃـﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﻣﺤـﻞ دﯾﮕـﺮ و ﺳـﺎﻋﺖ‬
‫رﺳﻤﯽ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺤﻞ اﺧﯿﺮ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺳـﺎﻋﺖ رﺳـﻤﯽ ﻇﻬـﺮ ﺣﻘﯿﻘـﯽ‬
‫ﻣﺤﻞ را ﺣﺴﺎب ﮐﻨﯿﻢ؛‬
‫‪ (۱‬اﮔﺮ ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺤﻞ و ﺗﻌﺪﯾﻞ زﻣﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روز ﻣﻌﯿﻨﯽ از ﺳﺎل را ﺑـﺪاﻧﯿﻢ‪،‬‬
‫ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ را ﺑﺮ ‪ ۱۵‬ﺑﺨﺶ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ اﺧﺘﻼف ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻞ ﺑﺎ ﺳـﺎﻋﺖ ﺟﻬـﺎﻧﯽ‬
‫)=ﺳﺎﻋﺖ ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ( ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﺪ‪ .‬از ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ اﯾﻦ اﺧﺘﻼف ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ دﺳـﺖ آﻣـﺪه ﺑـﺎ‬
‫اﺧﺘﻼف ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ ﻣﺤﻞ و ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی رﺳـﻤﯽ و‬
‫ﻣﺤﻠﯽ آن ﻣﺤﻞ ﮐﺪام ﯾﮏ ﺟﻠﻮﺗﺮ و ﮐﺪام ﯾﮏ ﻋﻘﺐﺗﺮ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آن‪ ،‬اﺧﺘﻼف اﯾـﻦ‬
‫دو ﺳﺎﻋﺖ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﯾﺎ ﺑﺎ ‪ ۱۲‬ﺟﻤﻊ ﯾﺎ از ‪ ۱۲‬ﮐﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ ﻇﻬﺮ‬
‫ﻣﺤﻠﯽ )=ﻇﻬﺮ ﺧﻮرﺷﯿﺪی ﻣﺘﻮﺳﻂ( را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‪ .‬ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ را ﺑﺎ ﻣﻘـﺪار‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۴۷‬‬

‫ﺗﻌﺪﯾﻞ زﻣﺎن ﺟﻤﻊ ﺟﺒﺮی ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘـﺪار ﻣﻄﻠـﻖ ﺗﻌـﺪﯾﻞ زﻣـﺎن را اﮔـﺮ ﻣﺜﺒـﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آن ﺟﻤﻊ و اﮔﺮ ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ از آن ﮐﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﻋﺒﺎرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد از‬
‫ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ آن ﻣﺤﻞ در آن روز ﻣﻌﯿﻦ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ -۱‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺗﻬﺮان در روز ‪ ۷‬ﺧﺮداد ‪ ۱۳۶۳‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ اﯾﺮان‪:‬‬
‫‪ (51° 25¢ 408‬ﺷﺮﻗﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﭼـﻮن ﺑـﺮ ‪ ۱۵‬ﺗﻘﺴـﯿﻢ‬ ‫‪¢¢‬‬
‫ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺗﻬﺮان ) ‪/‬‬

‫ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺳـﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠـﯽ ﺗﻬـﺮان ﺑـﻪ اﻧـﺪازۀ ) ‪(3h 25m 42/ 72s‬‬
‫ﺟﻠﻮﺗﺮ از ﺳﺎﻋﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ) ‪ (3h 30m‬از ﺳﺎﻋﺖ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺟﻠﻮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠﯽ ﺗﻬﺮان از ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ اﯾﺮان ﻋﻘﺐﺗﺮ اﺳـﺖ و‬
‫ﻣﻘﺪار اﯾﻦ ﻋﻘﺐ ﺑﻮدن ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬
‫‪(3h 30m ) - (3h 25m 42/ 72s ) = 4m 17/28s‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ وﻗﺘﯽ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠﯽ ﺗﻬﺮان ‪ ۱۲‬ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨـﯽ در ﺗﻬـﺮان ﺑـﺮ ﺣﺴـﺐ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ‬
‫ﻣﺘﻮﺳــﻂ ﻇﻬــﺮ ﺑﺎﺷــﺪ‪ ،‬ﺳــﺎﻋﺖ رﺳــﻤﯽ اﯾ ـﺮان وﻗــﺖ ) ‪ (12h 4m 17/28s‬را ﻧﺸــﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺟﺪول ﻧﺠﻮﻣﯽ )‪ (Almanac‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ ۱۹۸۴‬ﻣﻨﺘﺸـﺮه از ﻃـﺮف‬
‫دﻓﺘﺮ ﻧﺠﻮﻣﯽ ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﺗﻌﺪﯾﻞ زﻣـﺎن در روز ‪ ۷‬ﺧـﺮداد ‪ ۱۳۶۳‬ﺑﺮاﺑـﺮ اﺳـﺖ ﺑـﺎ‬
‫) ‪ ، - (2m 45/97s‬ﯾﻌﻨﯽ در اﯾﻦ روز ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑـﻪ اﯾـﻦ اﻧـﺪازه از ﺧﻮرﺷـﯿﺪ‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻋﻘﺐﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺗﻬﺮان در روز ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺮ ﺣﺴـﺐ ﺳـﺎﻋﺖ‬
‫رﺳﻤﯽ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬
‫‪(12h 4m 17/28s ) - (2m 45/97s ) =12h 1m 3131‬‬
‫‪/‬‬
‫‪s‬‬

‫ﯾﺎدآوری‪ .‬اﺧﺘﻼف ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ و ﺑﺴـﺘﮕﯽ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ روز ﻧﺪارد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻫﻤﮥ روزﻫﺎ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠﯽ ﺗﻬﺮان از ﺳـﺎﻋﺖ رﺳـﻤﯽ اﯾـﺮان‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ‪ ۴‬دﻗﯿﻘﻪ و ‪ ۲۸/۱۷‬ﺛﺎﻧﯿﻪ ﻋﻘﺐﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ -۲‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺗﻬﺮان در روز ‪ ۲۵‬ﺗﯿﺮ ‪ ۱۳۶۳‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ اﯾﺮان‪:‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺑﺎﻻ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ اﯾﺮان ) ‪ (12h 4m 17/28s‬را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠﯽ ﺗﻬﺮان ‪ ۱۲‬را ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻌﺪﯾﻞ زﻣﺎن در روز ‪ ۲۵‬ﺗﯿـﺮ ‪۱۳۶۳‬‬
‫‪ ، + (6m 071‬ﯾﻌﻨــﯽ در اﯾــﻦ روز‪ ،‬ﺧﻮرﺷــﯿﺪ ﺣﻘﯿﻘــﯽ ﺟﻠــﻮﺗﺮ از‬
‫‪/‬‬
‫‪s‬‬
‫ﺑﺮاﺑــﺮ اﺳــﺖ ﺑــﺎ )‬
 ‫‪ | ۴۸‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﺘﻮﺳﻂ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺗﻬﺮان ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻋﺖ رﺳـﻤﯽ اﯾـﺮان‬
‫در روز ﻣﺰﺑﻮر ﻋﺒﺎرت ﻣﯽﺷﻮد از‪:‬‬
‫‪(12h 4m 17/28s ) + (6m 071‬‬
‫‪/‬‬
‫‪s‬‬
‫‪) =12h 10m 17/99s‬‬
‫‪ (۲‬ﻫﺮﮔﺎه ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﮏ ﻣﺤـﻞ و اﺧـﺘﻼف ﺳـﺎﻋﺖ اﯾـﻦ ﻣﺤـﻞ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺤﻞ دﯾﮕﺮ را ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺤـﻞ دوم ﺑـﺮ ﺣﺴـﺐ ﻫﻤـﺎن ﺳـﺎﻋﺖ‬
‫رﺳﻤﯽ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺧﺘﻼف ﺳﺎﻋﺖ دو ﻣﺤﻞ را ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ ﻇﻬـﺮ ﺣﻘﯿﻘـﯽ‬
‫ﻣﺤﻞ اول ﺑﯿﻔﺰاﯾﯿﻢ )اﮔﺮ ﻣﺤﻞ دوم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ اول ﻏﺮﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ( ﯾﺎ از آن ﮐﻢ ﮐﻨـﯿﻢ‬
‫)اﮔﺮ ﻣﺤﻞ دوم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ اول ﺷﺮﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ -۳‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬـﺮ ﺣﻘﯿﻘـﯽ ﻣﺸـﻬﺪ در روز ‪ ۷‬ﺧـﺮداد ‪ ۱۳۶۳‬ﺑـﺮ ﺣﺴـﺐ ﺳـﺎﻋﺖ‬
‫رﺳﻤﯽ اﯾﺮان‪:‬‬
‫ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺸـﻬﺪ )‪ (59° 35¢ 79/ 8¢¢‬ﺷـﺮﻗﯽ اﺳـﺖ و از ﻃـﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ‬
‫ﺗﻬﺮان ﺑﻪ اﻧﺪازۀ )‪ (8° 10¢ 39¢¢‬ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻋـﺪد را ﺑـﺮ ‪ ۱۵‬ﺑﺨـﺶ ﻣـﯽﮐﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠﯽ ﻣﺸﻬﺪ ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ) ‪ (32m 42/6s‬از ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠﯽ‬
‫ﺗﻬﺮان ﺟﻠﻮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻣﺜﺎل ‪ ،۱‬ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺗﻬـﺮان در روز ‪ ۷‬ﺧـﺮداد ‪۶۳‬‬
‫‪ (12h 1m 3131‬اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺸﻬﺪ در روز‬
‫‪/‬‬
‫‪s‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ اﯾﺮان )‬
‫ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬
‫‪(12h 1m 31/ 31s ) - (32m 42/6s ) =11h 28m 48/71s‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ -۴‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ در روز ‪ ۷‬ﺧﺮداد ‪ ۱۳۶۳‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ اﯾﺮان‪:‬‬
‫ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ را )‪ (39° 49¢‬ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ‪ ،‬ﺷﺮﻗﯽ اﻣﺎ ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺑـﻪ ﺗﻬـﺮان ﻏﺮﺑــﯽ اﺳـﺖ‪ .‬ﭼــﻮن اﯾــﻦ ﻋـﺪد را از ﻋــﺪد ﻃــﻮل ﺗﻬـﺮان ﮐــﻢ ﮐﻨــﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺷــﻮد‬
‫‪ . (11° 36¢ 408‬اﯾﻦ ﻋﺪد را ﺑﺮ ‪ ۱۵‬ﺑﺨﺶ ﻣـﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠـﻪ ﻣﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ ﺳـﺎﻋﺖ‬ ‫) ‪/‬‬
‫‪¢¢‬‬
‫ﻣﺤﻠﯽ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ) ‪ (46m 26/ 72s‬از ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠﯽ ﺗﻬـﺮان ﻋﻘـﺐ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ در روز ‪ ۷‬ﺧﺮداد ‪ ۱۳۶۳‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ اﯾﺮان ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬
‫‪(12h 1m 31/ 31s ) + (46m 26/ 72s ) =12h 47m 5803‬‬
‫‪/‬‬
‫‪s‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ -۵‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ در روز ‪ ۲۵‬ﺗﯿﺮ ‪ ۱۳۶۳‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ اﯾﺮان‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ‪ ۲‬و ﻣﺜﺎل ‪ ۴‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪(12h 10m 17/99s ) + (46m 26/ 72s ) =12h 56m 44/71s‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۴۹‬‬

‫‪ (۳‬ﻫﺮﮔﺎه اﺧﺘﻼف ﺳﺎﻋﺖ ﯾﮏ ﻣﺤﻞ را ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﻢ‪،‬‬
‫ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ آن ﻣﺤﻞ ﺑﺮ ﺣﺴـﺐ آن ﺳـﺎﻋﺖ رﺳـﻤﯽ ﮐـﺎﻓﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫اﺧﺘﻼف ﻣﺰﺑﻮر را ﯾﺎ ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ ﻇﻬـﺮ ﺣﻘﯿﻘـﯽ ﮔﺮﯾﻨـﻮﯾﭻ ﺟﻤـﻊ ﮐﻨـﯿﻢ‪ ،‬ﯾـﺎ از آن ﮐـﻢ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ آﻧﮑﻪ ﺳﺎﻋﺖ آن ﻣﺤﻞ از ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ ﻋﻘﺐﺗﺮ ﯾﺎ ﺟﻠﻮﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜــﺎل ‪ -۶‬در ﻣﺜــﺎل ‪ ۱‬ﺣﺴــﺎب ﮐــﺮدﯾﻢ ﮐــﻪ ﺳــﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠــﯽ ﺗﻬــﺮان ﺑــﻪ اﻧــﺪازۀ‬
‫) ‪ (4m 17/28s‬از ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ اﯾﺮان ﻋﻘﺐﺗﺮ اﺳﺖ و در روز ‪ ۷‬ﺧـﺮداد ‪،۱۳۶۳‬‬
‫‪ (11h 57m 1403‬اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ در روز ﻣﺰﺑـﻮر ﻇﻬـﺮ‬ ‫‪/‬‬
‫‪s‬‬
‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ )‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ اﯾﺮان ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪(11h 57m 1403‬‬
‫‪/‬‬
‫‪s‬‬
‫‪) + (4m 17/28s ) =12h 1m 3131‬‬
‫‪/‬‬
‫‪s‬‬

‫‪ (۴‬ﺑﺮای ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﮏ ﻣﺤﻞ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳـﺎﻋﺖ ﺟﻬـﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ آن ﻣﺤـﻞ ﺑـﺮ ‪ ۱۵‬را از ﺳـﺎﻋﺖ ﻇﻬـﺮ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ ﮐﻢ ﮐﻨﯿﻢ )اﮔﺮ ﻣﺤﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻨـﻮﯾﭻ ﺷـﺮﻗﯽ ﺑﺎﺷـﺪ( ﯾـﺎ ﺑـﻪ آن‬
‫اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﯿﻢ )اﮔﺮ ﻣﺤﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ ﻏﺮﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻬﻢ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺤﻠﯽ را ﺑـﺮ ﺣﺴـﺐ ﺳـﺎﻋﺖ ﺟﻬـﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻞ ﺑﺮ ﺣﺴـﺐ ﺳـﺎﻋﺖ رﺳـﻤﯽ ﯾـﮏ‬
‫ﮐﺸﻮر ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺧﺘﻼف ﺳـﺎﻋﺖ رﺳـﻤﯽ اﯾـﻦ ﮐﺸـﻮر ﺑـﺎ ﺳـﺎﻋﺖ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ را ﺑﺮ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﯿﻔﺰاﯾﯿﻢ ﯾﺎ از آن ﮐﻢ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ -۷‬ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ و ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ رﺳـﻤﯽ دﯾﮕـﺮ در ‪۷‬‬
‫ﺧﺮداد ‪:۱۳۶۳‬‬
‫ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ را ﮐـﻪ )‪ (39° 49¢‬ﺷـﺮﻗﯽ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﺮ ‪ ۱۵‬ﺑﺨـﺶ ﻣـﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐـﻪ ﺳـﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠـﯽ ﻣﮑـﻪ ﺑـﻪ اﻧـﺪازۀ ) ‪ (2h 39h 16s‬از ﺳـﺎﻋﺖ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺟﻠﻮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (11h 57m 1403‬اﺳـﺖ؛‬
‫‪/‬‬
‫‪s‬‬
‫در روز ‪ ۷‬ﺧﺮداد ‪ ۱۳۶۳‬ﮐﻪ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ )‬
‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ‪:‬‬
‫‪(11h 57m 1403‬‬
‫‪/‬‬
‫‪s‬‬
‫‪) - (2h 39m 16s ) = 9h 17m 5803‬‬
‫‪/‬‬
‫‪s‬‬
 ‫‪ | ۵۰‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ اﯾﺮان‪:‬‬

‫‪(9h 17m 5803‬‬
‫‪/‬‬
‫‪s‬‬
‫‪) + (3h 30m ) =12h 47m 5803‬‬
‫‪/‬‬
‫‪s‬‬

‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺎﻋﺖ رﺳـﻤﯽ ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن )ﺑـﺪون در ﻧﻈـﺮ ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﺳـﺎﻋﺖ‬
‫ﻓﺼﻠﯽ(‪:‬‬
‫‪(9h 17m 5803‬‬
‫‪/‬‬
‫‪s‬‬
‫‪) + 5h =14h 17m 5803‬‬
‫‪/‬‬
‫‪s‬‬

‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ واﺷﻨﮕﺘﻦ )ﺳﺎﻋﺖ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﯽ(‪:‬‬

‫‪(9h 17m 5803‬‬
‫‪/‬‬
‫‪s‬‬
‫‪) - 4h = 5h 17m 5803‬‬
‫‪/‬‬
‫‪s‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ -۸‬ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ و ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ دﯾﮕﺮ در ‪۲۵‬‬
‫ﺗﯿﺮ ‪:۱۳۶۳‬‬
‫ﻧﻈﯿﺮ آﻧﭽﻪ در ﻣﺜﺎل ‪ ۷‬ﻋﻤﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ‪:‬‬
‫‪(12h 6m 071‬‬
‫‪/‬‬
‫‪s‬‬
‫‪) - (2h 39m 16s ) = 9h 26m 44/71s‬‬

‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ اﯾﺮان‪:‬‬

‫‪(9h 26m 44/ 71s ) + (3h 30m ) =12h 56m 44/ 71s‬‬

‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ ﻣﺼﺮ )ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﺎﻋﺖ ﻓﺼﻠﯽ(‪:‬‬
‫‪(9h 26m 44/ 71s ) + 2h =11h 26m 44/71s‬‬
‫ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ ﺟﺰاﯾﺮ ﻫـﺎواﯾﯽ )ﺑـﺪون در ﻧﻈـﺮ ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﺳـﺎﻋﺖ‬
‫ﻓﺼﻠﯽ(‪:‬‬

‫) ‪(9h 26m 44/ 71s ) -10h = - (33m 15/29s‬‬

‫‪= 23h 26m 44/ 71s‬‬ ‫روز ﻗﺒﻞ‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۵۱‬‬

‫ﯾﺎدآوری ﻣﻬﻢ‪ .‬در ﮐﺸﻮرﻫﺎﯾﯽ در ﺑﻌﻀﯽ از ﻓﺼﻞﻫﺎی ﺳﺎل‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ را ﺟﻠﻮ ﯾﺎ‬
‫ﻋﻘﺐ ﻣﯽ ﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺻﻄﻼح دارای »ﺳﺎﻋﺖ ﻓﺼﻠﯽ« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﻇﻬـﺮ ﺣﻘﯿﻘـﯽ ﺑـﺮ‬
‫ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻓﺼﻠﯽ آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ ۷‬ﮐﻪ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ واﺷﻨﮕﺘﻦ ‪ ۴‬ﺳـﺎﻋﺖ ﻋﻘـﺐ ﺗﺮ از ﺳـﺎﻋﺖ ﺟﻬـﺎﻧﯽ اﺧﺘﯿـﺎر ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﯽ آﻧﺠﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﻋﺖ زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ آﻧﺠﺎ ‪ ۵‬ﺳـﺎﻋﺖ ﻋﻘـﺐ ﺗﺮ از ﺳـﺎﻋﺖ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪ | ۵۲‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫‪ -۴‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ‬

‫اﻟﻒ‪ -‬اﺻﻄﻼﺣﺎت‬
‫رو ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻪ؟ ﺷﮑﻞ ﻇﺎﻫﺮی ﺑﺪن ﺷﺨﺺ ﺳﺎﻟﻢ ﻣﺘﻘﺎرن اﺳـﺖ و ﺻـﻔﺤﮥ ﺗﻘـﺎرن‬
‫آن ﺟﻬﺖ دﯾﺪ ﺷﺨﺺ را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﯾﮏ ﺳﻄﺢ اﻓﻘﯽ‪ ،‬ﯾـﮏ ﺷـﺨﺺ را ﮐـﻪ در ﺣـﺎل‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬رو ﺑﻪ ﻧﻘﻄﮥ ﻣﻔـﺮوض‪ ،‬ﯾـﺎ در ﺟﻬـﺖ ﻧﻘﻄـﮥ ﻣﻔـﺮوض‪ ،‬ﻣﯽﻧـﺎﻣﯿﻢ ﻫﺮﮔـﺎه‬
‫ﺻﻔﺤﮥ ﺗﻘﺎرن ﺷﮑﻞ ﻇﺎﻫﺮی ﺑﺪن وی از ﻧﻘﻄـﮥ ﻣﻔـﺮوض ﺑﮕـﺬرد و اﮔـﺮ ﺷـﺨﺺ ﺑـﺪون ﺗﻐﯿﯿـﺮ‬
‫ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪون آﻧﮑﻪ ﺻﻔﺤﮥ ﺗﻘﺎرن ﺑﺪن او ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻠﻮ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨـﺪ ﺑـﻪ ﻗـﺎﺋﻢ آن ﻧﻘﻄـﻪ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﻪ آن ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ‪ ،‬ﻣﺴﯿﺮ ﺷـﺨﺺ روی ﺳـﻄﺢ اﻓﻘـﯽ ﺧﻄـﯽ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﮑﺎن اﯾﺴﺘﺎدن او‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﮑﯿﻪﮔﺎه ﻣﺮﮐﺰ ﺛﻘﻞ او ﺑﺮ ﺳﻄﺢ را ﺑﻪ ﭘـﺎی ﻗـﺎﺋﻢ ﻧﻘﻄـﮥ‬
‫ﻣﻔﺮوض روی آن ﺳﻄﺢ وﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧـﻂ را »ﺧـﻂ ﺳـﻤﺖ« ﯾـﺎ »ﺧـﻂ ﺟﻬـﺖ« ﻧﻘﻄـﮥ‬
‫ﻣﻔﺮوض از ﻣﮑﺎن ﺷﺨﺺ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ رو ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رو ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﻘﻄﮥ‬
‫دﯾﮕﺮی از ﻗﺎﺋﻢ آن ﻧﻘﻄﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ رو ﺑﻪ ﻗﺎﺋﻢ ﻧﻘﻄﮥ ﻣﺰﺑـﻮر‬
‫اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺷﺨﺺ رو ﺑﻪ ﻧﻘﻄﮥ ﻣﻔﺮوض اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻢ اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ و ﺧﻂ ﺳﻤﺖ آن از ﻣﮑـﺎن‬
‫ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺻﻔﺤﮥ ﻗﺎﺋﻤﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻔﺤﮥ ﺗﻘﺎرن ﺷﮑﻞ ﻇﺎﻫﺮی ﺑـﺪن ﺷـﺨﺺ‬
‫اﺳﺖ و اﻣﺘﺪاد ﻗﺎﻣﺖ ﺷﺨﺺ را ﻧﯿﺰ در ﺑﺮ دارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ اﻣﮑﺎن آن را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺧﻮد را ﺗﻌﻤﯿﻢ دﻫﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۵۳‬‬

‫ً‬
‫در ﯾﮏ ﺳﻄﺢ دﻟﺨﻮاه‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﺨﺺ را ﮐﻪ در ﺣﺎل ﻃﺒﯿﻌﯽ اﯾﺴﺘﺎده اﺳـﺖ؛ اوﻻ رو ﺑـﻪ ﻧﻘﻄـﮥ‬
‫ﻣﻔﺮوض ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺻﻔﺤﮥ ﺗﻘﺎرن ﺷﮑﻞ ﻇﺎﻫﺮی ﺑﺪن آن ﺷﺨﺺ از آن ﻧﻘﻄﻪ ﺑﮕﺬرد و اﮔـﺮ‬
‫ً‬
‫ﺷﺨﺺ ﺑﺪون ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻧﻘﻄﻪ ﻧﺰدﯾـﮏﺗﺮ ﺷـﻮد؛ ﺛﺎﻧﯿـﺎ ﺷـﺨﺺ را‬
‫ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﮥ ﻣﻔﺮوض ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺻﻔﺤﮥ ﺗﻘﺎرن ﺷﮑﻞ ﻇﺎﻫﺮی ﺑـﺪن ﺷـﺨﺺ از آن ﻧﻘﻄـﻪ‬
‫ﺑﮕﺬرد و اﮔﺮ ﺷﺨﺺ ﺑﺪون ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﺟﻠـﻮ ﺣﺮﮐـﺖ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬از آن ﻧﻘﻄـﻪ دور ﺷـﻮد‪ .‬در ﻫـﺮ‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﺻﻔﺤﮥ ﺗﻘﺎرن ﺷﮑﻞ ﻇﺎﻫﺮی ﺑﺪن ﺷـﺨﺺ‪ ،‬ﮐـﻪ ﯾـﮏ ﺻـﻔﺤﮥ ﻗـﺎﺋﻢ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻗـﺎﺋﻢ ﻧﻘﻄـﮥ‬
‫ﻣﻔﺮوض را ﺷﺎﻣﻞ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺳﻄﺢ ﻣﻔﺮوض در ﯾﮏ ﺧﻂ )ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾـﺎ ﻏﯿـﺮ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ( ﺑﺮﺧـﻮرد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺮ ﺑﯿﻦ ﻣﮑﺎن ﺷﺨﺺ و ﭘﺎی ﻗﺎﺋﻢ ﻧﻘﻄﮥ ﻣﻔﺮوض ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﻄﯽ ﮐـﻪ در ﺻـﻔﺤﮥ‬
‫ﻗﺎﺋﻢ ﺗﻘﺎرن ﺷﮑﻞ ﺑﺪن ﺷﺨﺺ و در ﻣﮑﺎن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ﻣﺴﯿﺮ ﻣﺰﺑﻮر رﺳـﻢ ﺷـﻮد‪» ،‬ﺧـﻂ‬
‫ﺳﻤﺖ« ﻧﻘﻄﮥ ﻣﻔﺮوض از ﻣﮑﺎن ﺷﺨﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ )در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺴـﯿﺮ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺧـﻂ‬
‫ﺳﻤﺖ ﺑﺮ آن ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ(‪ .‬ﺻﻔﺤﮥ ﻗﺎﺋﻢ ﮔﺬرﻧﺪۀ ﺑﺮ ﻣﮑﺎن ﺷﺨﺺ و ﺑﺮ ﻗﺎﺋﻢ ﻧﻘﻄـﮥ ﻣﻔـﺮوض را‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻔﺤﮥ ﺗﻘﺎرن ﺷﮑﻞ ﻇﺎﻫﺮی ﺑﺪن ﺷﺨﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪» ،‬ﺻﻔﺤﮥ ﺳﻤﺖ« ﻧﻘﻄﮥ ﻣﻔـﺮوض‬
‫ً‬
‫از ﻣﮑﺎن ﺷﺨﺺ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪ .‬در ﻫﺮ ﻣﮑﺎن‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﻔﺤﮥ ﻗﺎﺋﻢ ﺛﺎﺑﺖ )ﻣﺜﻼ ﺻـﻔﺤﮥ ﻗـﺎﺋﻤﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺮ‬
‫ﺟﻨﻮب آن ﻣﮑﺎن ﻣﯽﮔﺬرد( را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﻔﺤﮥ ﻣﺒﺪأ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺰﯾﻨﯿﻢ‪ .‬زاوﯾﻪای را ﮐﻪ ﺻﻔﺤﮥ ﺳﻤﺖ‬
‫ﺑﺎ ﺻﻔﺤﮥ ﻣﺒﺪأ ﻣﯽﺳﺎزد‪» ،‬زاوﯾﮥ ﺳﻤﺖ« ﻧﻘﻄﮥ ﻣﻔﺮوض در آن ﻣﮑﺎن ﻣﯽﻧـﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﺑـﺮای آﻧﮑـﻪ در‬
‫ﯾﮏ ﻣﮑﺎن رو ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪای ﮐﻪ از آﻧﺠﺎ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ زاوﯾـﮥ ﺳـﻤﺖ آن‬
‫ﻧﻘﻄﻪ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ ﭼﻮن رو ﺑﻪ ﺟﻨﻮب ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﻢ و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ اﻧـﺪازۀ زاوﯾـﮥ ﺳـﻤﺖ ﺗﻐﯿﯿـﺮ ﺟﻬـﺖ‬
‫دﻫﯿﻢ‪ ،‬رو ﺑﻪ ﻧﻘﻄﮥ ﻣﻔﺮوض ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺧﻮد زاوﯾﮥ ﺳﻤﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻬﺖ دار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻬﺖ در روی ﮐﺮه‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ از ﮐﺮه اﯾﺴـﺘﺎده ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﻣﺘـﺪاد ﻗﺎﻣـﺖ وی‬
‫ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺮ ﮐﺮه اﺳﺖ و از ﻣﺮﮐﺰ ﮐﺮه ﻣﯽﮔﺬرد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺻﻔﺤﮥ ﺗﻘﺎرن ﺷﮑﻞ ﻇﺎﻫﺮی ﺑـﺪن ﺷـﺨﺺ‬
‫ﮐﺮه را در ﯾﮏ داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ از اﯾﻦ داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪ اﯾﺴـﺘﺎده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در ﻫﺮ ﺟﻬﺖ روی آن ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻄﮥ دﯾﮕﺮی از آن ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣـﯽداﻧﯿﻢ‬
‫دو ﻧﻘﻄﻪ ﮐﻪ دو ﺳﺮ ﻗﻄﺮی از ﮐﺮه ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪ را ﺑﻪ دو ﮐﻤﺎن ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐـﻪ ﮐﻤـﺎن‬
‫ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ اﻗﺼﺮ ﻓﺎﺻﻠﮥ ﺑﯿﻦ آن دو ﻧﻘﻄﻪ روی ﮐﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬از اﯾـﻦ رو ﺳـﻤﺖ را در روی ﮐـﺮه‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ﺷﺨﺺ را ﮐﻪ در ﺣﺎل ﻃﺒﯿﻌﯽ در ﯾﮏ ﻧﻘﻄﮥ روی ﮐﺮه اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬رو ﺑﻪ ﻧﻘﻄﮥ دﯾﮕﺮ از اﯾﻦ‬
‫ﮐﺮه ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه اﮔﺮ ﺑﺪون ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺟﻬﺖ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﯿﻤﻮدن اﻗﺼـﺮ ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺑـﻪ آن ﻧﻘﻄـﻪ‬
 ‫‪ | ۵۴‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺴﯿﺮ ﺷﺨﺺ ﮐﻤﺎن ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ از داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ آن دو ﻧﻘﻄـﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﺬرد و ﺧﻂ ﺳﻤﺖ‪ ،‬ﺧﻄﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﮑﺎن ﺷـﺨﺺ و در ﺻـﻔﺤﮥ داﯾـﺮۀ ﻋﻈﯿﻤـﮥ ﻣﺰﺑـﻮر‬
‫ﻣﻤﺎس ﺑﺮ اﯾﻦ داﯾﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺻﻔﺤﮥ ﺳﻤﺖ ﯾﺎ ﺻـﻔﺤﮥ ﺗﻘـﺎرن ﺷـﮑﻞ ﻇـﺎﻫﺮی ﺑـﺪن ﺷـﺨﺺ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﺻﻔﺤﮥ داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﮥ ﻣﺰﺑﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﮑﺎن ﺷﺨﺺ و ﻗﺎﺋﻢ ﻣﮑﺎن ﻧﻘﻄﮥ ﻣـﻮرد ﻧﻈـﺮ و‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪای از ﻗﺎﺋﻢﻫﺎی اﯾﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮای دو ﻧﻘﻄﻪ ﮐـﻪ دو ﺳـﺮ‬
‫ﻗﻄﺮی از ﮐﺮه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻤﺖ ﻫﺮ ﯾﮏ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮی ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾـﺮا ﺑـﺮ اﯾـﻦ دو ﻧﻘﻄـﻪ‬
‫ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪ ﻣﯽﮔﺬرد و ﺷﺨﺺ در ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ در ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪،‬‬
‫رو ﺑﻪ ﻧﻘﻄﮥ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪ‪ .‬ﻗﺒﻠﮥ اﺳﻼم ﮐﻌﺒﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن »ﺧﺎﻧﮥ ﺧﺪا« ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﮐﻌﺒﻪ داﺧﻞ ﻣﺴـﺠﺪ اﻟﺤـﺮام‬
‫واﻗﻊ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ در ﺷﻬﺮ ﻣﮑﻪ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠـﻪ در داﺧـﻞ ﻣﺴـﺠﺪ اﻟﺤـﺮام رو ﺑـﻪ‬
‫ﮐﻌﺒﻪ ﺑﻮدن اﺳﺖ‪ ،‬و در ﻣﺤﺪودۀ ﻣﮑﻪ و ﺧﺎرج از ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام رو ﺑﻪ اﯾـﻦ ﻣﺴـﺠﺪ اﺳـﺖ و در‬
‫ﺧﺎرج از ﻣﺤﺪودۀ ﻣﮑﻪ رو ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺧﺎرج از ﺷﻬﺮ ﻣﮑﻪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺳﻮاد اﯾـﻦ ﺷـﻬﺮ‬
‫دﯾﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ در ﻓﺎﺻـﻠﻪﻫﺎی دورﺗـﺮ‪ ،‬ﻣﺴـﺌﻠﮥ ﯾـﺎﻓﺘﻦ‬
‫ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺻﻠﯽ و ﺑﻌﻀﯽ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻓﺮﻋﯽ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺳﻌﺖ ﺳﻄﺢ ﮐﺮۀ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻮدار ﻫﺮ ﺷﻬﺮ در روی اﯾﻦ ﮐﺮه ﺑﯿﺶ از‬
‫ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻤﻮدار ﻣﮑﻪ را ﺑﺎ ﻧﻘﻄﮥ ‪ M‬اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای وﻗـﺖ‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮیﻫﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ‪ M‬ﻫﻤﺎن ﻣﮑﺎن ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻗﯿﻖﺗﺮ ﻣﮑﺎن ﻣﺮﮐـﺰ ﮐﻌﺒـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻤﻮدار ﻫﺮ ﺷﻬﺮ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﮑﺎن ﻣﺮﮐﺰ آن ﺷﻬﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ‪ M‬ﻧﻤﻮدار ﻣﮑﻪ و ‪ A‬ﻧﻤﻮدار ﺷﻬﺮ دﯾﮕﺮی از ﮐﺮۀ زﻣـﯿﻦ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﮐﻤـﺎن ﮐﻮﭼـﮏﺗﺮ داﯾـﺮۀ‬
‫ﻋﻈﯿﻤﮥ واﺻﻞ ﺑﯿﻦ ‪ A‬و ‪ M‬ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ را در ‪ A‬ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔـﺎه ‪ A‬در ﺳـﺮ ﻗﻄـﺮی از‬
‫ﮐﺮۀ زﻣﯿﻦ واﻗﻊ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ ﻣﮑـﻪ در ﺳـﺮ دﯾﮕـﺮ آن واﻗـﻊ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺟﻬـﺖ ﻗﺒﻠـﻪ در آن ﻣﺸـﺨﺺ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﻘﻄﮥ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﮐﻪ آن را »ﻧﻘﻄـﮥ ﻣﺘﻘـﺎﻃﺮ ﻣﮑـﻪ« ﻣﯽﻧـﺎﻣﯿﻢ‪ ،‬و ﺑـﺎ ‪M0‬‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻫﺮ ﺟﻬﺖ در ﺻﻔﺤﮥ اﻓﻖ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ‪ A‬ﺑﺮ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎری واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﻣﮑﻪ ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﺧﻮد اﯾﻦ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬـﺎر ﺟﻬـﺖ‬
‫ﻗﺒﻠﻪ را ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﮔﺮ ‪ A‬ﯾﮑﯽ از دو ﻗﻄﺐ زﻣﯿﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎری‬
‫ﻣﺰﺑﻮر ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﻫﻤﺎن ﺧﻂ ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب ﻣﮑﺎن ‪ A‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔـﺮ ‪ A‬ﺑـﺮ ﻣـﺪار ﻣﮑـﻪ‬
‫واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻠﯽ ﮐﻤـﺎن ﮐﻮﭼـﮏﺗﺮ داﯾـﺮۀ ﻋﻈﯿﻤـﮥ ﺑـﯿﻦ ‪ A‬و ‪ M‬ﺟﻬـﺖ ﻗﺒﻠـﻪ را‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۵۵‬‬

‫ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ و ﻣﺪار را ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠـﻪ ﻧﮕﺮﻓـﺖ‪ ،‬زﯾـﺮا ﻣـﺪار‬
‫داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﺷﮑﻞﻫﺎی زﯾﺮ ﭼﻨﺪ ﺣﺎﻟﺖ ‪ A‬و ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﮥ آن ﻧﻤﻮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺻﻔﺤﮥ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ‪ .‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺻﻔﺤﮥ ﺗﻘﺎرن ﺷﮑﻞ ﻇﺎﻫﺮی ﺑﺪن ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻗﺎﺋﻢ ﻣﮑﺎن )=اﻣﺘﺪاد ﻗﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎزﮔﺰار( اﺳﺖ و از ﻣﮑﻪ ﻣﯽﮔﺬرد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺻﻔﺤﮥ ﻣﺰﺑـﻮر ﻫﻤـﺎن‬
‫ﺻﻔﺤﮥ داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪای اﺳﺖ ﮐـﻪ ﺟﻬـﺖ ﻗﺒﻠـﻪ را ﻣﺸـﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﻋـﻼوه ﺑـﺮ ﻗـﺎﺋﻢ ﻣﮑـﺎن‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬ﻗﺎﺋﻢ ﻣﮑﺎن ﻣﮑﻪ را ﻧﯿﺰ در ﺑﺮ دارد و ﺑﺮ ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑـﺮ ﺳـﻤﺖ اﻟﻘـﺪم‬
‫آﻧﺠﺎ ﻣﯽﮔﺬرد‪.‬‬
‫ﺧﻂ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ‪ .‬ﻓﺼﻞ ﻣﺸﺘﺮک ﺻﻔﺤﮥ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎ ﺻﻔﺤﮥ اﻓﻖ ﻣﮑﺎن‪ ،‬ﺧﻄﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫در آن ﻣﮑﺎن ﺑﺮ داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﮥ ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﻤﺎس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﯿﻤﮥ اﯾﻦ ﺧﻂ را ﮐﻪ از آن ﻣﮑﺎن آﻏـﺎز‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﮑﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻂ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﮥ آن ﻣﮑﺎن ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﮐﻪ رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻦ دو ﭘﺎﺷﻨﮥ ﭘﺎﻫﺎ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺳـﺠﺪهﮔﺎه او ﺑـﺮ ﺧـﻂ‬
‫ﺳــﻤﺖ ﻗﺒﻠــﻪ ﻗــﺮار ﺧﻮاﻫــﺪ داﺷــﺖ و‬
‫ﺳﺠﺪهﮔﺎﻫﺶ از ﻣﮑﺎن ﭘﺎﻫـﺎﯾﺶ ﺑـﻪ ﻣﮑـﻪ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻂ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ‬
‫ً‬
‫ﺟﻬـــﺖ اﯾﺴـــﺘﺎدن ﻧﻤـــﺎزﮔﺰار را ﮐـــﺎﻣﻼ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﻪ‪ .‬در ﺻـﻔﺤﮥ اﻓـﻖ‬
‫ﯾﮏ ﻣﮑﺎن‪ ،‬زاوﯾﮥ ﺟﻬـﺖداری ﮐـﻪ ﺿـﻠﻊ‬
‫اول آن ﺧﻂ ﺟﻨﻮب و ﺿـﻠﻊ دوم آن ﺧـﻂ‬
‫ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪» ،‬زاوﯾﮥ اﻧﺤـﺮاف ﻗﺒﻠـﮥ«‬
 ‫‪ | ۵۶‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫آن ﻣﮑﺎن ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﻪ را از ﺻﻔﺮ ﺗﺎ ‪ ۱۸۰‬درﺟﮥ ﺷﺮﻗﯽ ﯾﺎ از ﺻﻔﺮ ﺗـﺎ ‪۱۸۰‬‬
‫درﺟﮥ ﻏﺮﺑﯽ اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠـﮥ ﯾـﮏ ﻣﺤـﻞ‬
‫ً‬
‫ﻣﺜﻼ ‪ ۳۸‬درﺟﮥ ﻏﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺘﺪا از ﺟﻨﻮب و ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ‪ ۳۸‬درﺟﻪ ﺑﻪ ﺳـﻮی ﻣﻐـﺮب ﺑﺎﯾـﺪ‬
‫اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﺷﻮد ﺗﺎ ﺧﻂ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدد‪ .‬ﯾﺎ وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ زاوﯾﮥ اﻧﺤـﺮاف ﻗﺒﻠـﻪ‬
‫ً‬
‫ﻣﺜﻼ ‪ ۱۶۰‬درﺟﮥ ﺷﺮﻗﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ از ﺟﻨﻮب و ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ‪ ۱۶۰‬درﺟـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﻤﺖ ﻣﺸـﺮق ﺑﺎﯾـﺪ‬
‫اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﮐﺮد ﺗﺎ ﺧﻂ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬

‫ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺷﻤﺎﻟﯽ و ﺷﺮﻗﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺟﻨﻮﺑﯽ و ﻏﺮﺑﯽ‬

‫در ﺳﺎﺑﻖ زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﻪ را از ﺻﻔﺮ ﺗﺎ ‪ ۹۰‬درﺟﻪ اﺑﺘﺪا از ﺟﻨﻮب ﯾﺎ اﺑﺘـﺪا از ﺷـﻤﺎل و در‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻮارد اﺑﺘﺪا از ﻣﺸﺮق ﯾﺎ اﺑﺘﺪا از ﻣﻐﺮب اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﻣﯽﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺮای رﻓـﻊ اﺷـﺘﺒﺎه در‬
‫ﺟﺪولﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮای ﻫﺮ اﻧﺪازه ﻣﺒﺪأ و ﺟﻬﺖ ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾـﻦ‬
‫ﺟﺪولﻫﺎ وﻗﺘﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﻮد ﮐﻪ زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﯾﮏ ﻣﺤﻞ ‪ ۲۲‬درﺟﮥ ﻏﺮﺑﯽ ﺟﻨـﻮﺑﯽ ﻧﻤـﻮده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺘﺪا از ﻣﻐﺮب و ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ‪ ۲۲‬درﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ ‪ ۳۸‬درﺟﮥ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺜﻼ زاوﯾﮥ اﻧﺤـﺮاف ﻗﺒﻠـﻪ را ﮐـﻪ ﻓﻌـﻼ ‪ ۱۶۰‬درﺟـﮥ‬
‫ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺷﺮﻗﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ ‪ ۲۰‬درﺟﮥ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺷﺮﻗﯽ و ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ ‪ ۷۰‬درﺟـﮥ‬
‫ﺷﺮﻗﯽ ﺷﻤﺎﻟﯽ‪ .‬ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻣﺮوزی زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﻪ اﯾﻦ ﻣﺰﯾﺖ را دارد ﮐﻪ روش ﻣﺤﺎﺳـﺒﮥ آن در‬
‫ﯾﮏ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﺎﻟﺖﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫در ﻧﻘﻄﮥ ﻣﺘﻘﺎﻃﺮ ﮐﻪ ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﺸـﺨﺺ ﻧﯿﺴـﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ آن‪ ،‬در دو ﻗﻄﺐ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻬﺖ و ﺧﻂ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ زاوﯾﮥ‬
‫اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در دو ﻗﻄﺐ زﻣﯿﻦ ﺧﻂ ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب ﻣﻌﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۵۷‬‬

‫زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﻫﺮ ﻣﺤﻞ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ زاوﯾـﻪای ﮐـﻪ ﺻـﻔﺤﮥ ﺳـﻤﺖ ﻗﺒﻠـﮥ آن ﻣﺤـﻞ ﺑـﺎ‬
‫ﺻﻔﺤﮥ ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺳﻤﺖ و ارﺗﻔﺎع )ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﯿﺌﺖ و ﮐﺮۀ آﺳﻤﺎﻧﯽ(‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻣﺤﻞ‪ ،‬زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ زاوﯾﮥ ﺳـﻤﺖ ﺳـﻤﺖ اﻟـﺮأس‬
‫ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت زاوﯾﮥ ﺳﻤﺖ را از ﺻـﻔﺮ ﺗـﺎ ‪ ۳۶۰‬درﺟـﻪ و در ﺟﻬـﺖ ﺣﺮﮐـﺖ ﻋﻘﺮﺑـﻪﻫﺎی‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﻪ را »زاوﯾﮥ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ« ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫ارﺗﻔﺎع ﺳﻤﺖ ﻣﮑﻪ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﯾﮏ ﻣﺤﻞ‪ ،‬زاوﯾﮥ ارﺗﻔﺎع ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﻣﮑـﻪ را »ارﺗﻔـﺎع‬
‫ﺳﻤﺖ ﻣﮑﻪ« ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻣﺤﻞ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ارﺗﻔﺎع ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ از ﮐﺮۀ آﺳﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﺧﻄﯽ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ از ﻣﮑﺎن ﻣﻔﺮوض ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﻣﮑﻪ وﺻﻞ ﺷﻮد‪ ،‬زاوﯾﻪای ﮐـﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﺧﻂ ﺑﺎ اﻓﻖ ﻣﮑﺎن ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ارﺗﻔﺎع ﺳﻤﺖ ﻣﮑﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻـﻠﮥ‬
‫ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ از زﻣﯿﻦ ﻓﺮض ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻂ واﺻﻞ ﺑﯿﻦ ﯾﮏ ﻣﮑـﺎن و ﺳـﻤﺖ اﻟـﺮأس ﻣﮑـﻪ ﺑـﺎ ﻗـﺎﺋﻢ‬
‫ﻣﮑﺎن ﻣﮑﻪ ﻣﻮازی اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ارﺗﻔﺎع ﺳﻤﺖ ﻣﮑﻪ در ﯾﮏ ﻣﺤﻞ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ زاوﯾﻪای ﮐـﻪ ﻗـﺎﺋﻢ‬
‫ﻣﮑﺎن ﻣﮑﻪ ﺑﺎ اﻓﻖ آن ﻣﺤﻞ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬اﻣﺎ ﺻﻔﺤﮥ اﻓﻖ ﯾﮏ ﻣﮑﺎن ﻣﻔﺮوض ﺑﺎ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﮑﺎن ﻣﮑﻪ ﺳـﻪ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اول‪ .‬ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﻣﮑﻪ ﺑﺎﻻی اﻓﻖ ﻣﮑﺎن اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻓﺎﺻﻠﮥ ﮐﻤﺎﻧﯽ ﻣﮑﺎن‬
‫ﺗﺎ ﻣﮑﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ از ‪ ۹۰‬درﺟﻪ اﺳﺖ و ﻧﻘﻄﮥ ﺗﻼﻗﯽ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﮑﺎن ﻣﮑﻪ ﺑﺎ اﻓـﻖ ﻣﮑـﺎن ﻣﻔـﺮوض در‬
‫ﺟﻬﺖ ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﻣﮑﻪ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺷﮑﻞ‪ ،‬ﮐﻪ ﺻﻔﺤﮥ ﺷﮑﻞ را ﻣﻨﻄﺒـﻖ ﺑـﺮ ﺻـﻔﺤﮥ‬
‫داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﮥ ﮔﺬرﻧﺪه ﺑﺮ ﻣﮑﺎن ‪ A‬و ﻣﮑﺎن ﻣﮑﻪ )‪ (M‬ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ HH¢‬اﻓﻖ ﻣﮑﺎن ‪،A‬‬
‫ارﺗﻔﺎع ﺳﻤﺖ ﻣﮑﻪ ﮐﻪ زاوﯾﮥ ‪ HAT‬اﺳﺖ ﺑﺎ زاوﯾﮥ ‪ HKS‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣـﺘﻤﻢ زاوﯾـﮥ ‪AOK‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ زاوﯾﮥ اﺧﯿﺮ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﮥ زاوﯾﻪای ‪ A‬و ‪ M‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ارﺗﻔـﺎع ﺳـﻤﺖ ﻣﮑـﻪ‬
‫ﻣﺘﻤﻢ ﻓﺎﺻـﻠﮥ زاوﯾـﻪای ﻣﮑـﺎن‬
‫ﻣﻔﺮوض ﺗﺎ ﻣﮑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟـــــــــــــﺖ دوم‪.‬‬
‫ﺳــﻤﺖ اﻟــﺮأس ﻣﮑــﻪ در اﻓــﻖ‬
‫ﻣﮑﺎن ﻣﻔﺮوض واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﺣﺎﻟـﺖ‪ ،‬ﻓﺎﺻـﻠﮥ زاوﯾـﻪای‬
‫ﻣﮑﺎن ﻣﻔﺮوض ﺗـﺎ ﻣﮑـﻪ ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫‪ ۹۰‬درﺟﻪ اﺳﺖ و ﻗﺎﺋﻢ ﻣﮑـﺎن‬
 ‫‪ | ۵۸‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ﻣﮑﻪ ﺑﺎ اﻓﻖ ﻣﮑﺎن ﻣﻔﺮوض ﻣﻮازی اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ارﺗﻔﺎع ﺳﻤﺖ ﻣﮑﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺗـﻮاﻧﯿﻢ‬
‫ﺻﻔﺮ درﺟﻪ را ﻣﺘﻤﻢ ‪ ۹۰‬درﺟﻪ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻫﻢ ارﺗﻔﺎع ﺳﻤﺖ ﻣﮑﻪ ﻣﺘﻤﻢ ﻓﺎﺻﻠﮥ‬
‫زاوﯾﻪای ﻣﮑﺎن ﺗﺎ ﻣﮑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻮم‪ .‬ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﻣﮑﻪ زﯾﺮ اﻓﻖ ﻣﮑﺎن ﻣﻔﺮوض واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾـﻦ ﺣﺎﻟـﺖ‪،‬‬
‫ﻓﺎﺻﻠﮥ زاوﯾﻪ ای ﻣﮑﺎن ﻣﻔﺮوض ﺗﺎ ﻣﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ‪ ۹۰‬درﺟﻪ اﺳﺖ و ﻧﻘﻄﮥ ﺗﻼﻗﯽ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﮑـﺎن‬
‫ﻣﮑﻪ ﺑﺎ اﻓﻖ ﻣﮑﺎن ﻣﻔﺮوض در ﺟﻬﺖ ﺳﻤﺖ اﻟﻘﺪم ﻣﮑﻪ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬ارﺗﻔـﺎع ﺳـﻤﺖ ﻣﮑـﻪ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ زاوﯾﮥ ‪ HAT‬در ﺟﻬﺖ ﻣﻨﻔـﯽ اﺳـﺖ و ﺑﺮاﺑـﺮ اﺳـﺖ ﺑـﺎ زاوﯾـﮥ ‪ H¢AT¢‬ﮐـﻪ ارﺗﻔـﺎع‬
‫ﺳﻤﺖ اﻟﻘﺪم ﻣﮑﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زاوﯾﮥ اﺧﯿﺮ ﺑﺎ زاوﯾـﮥ ‪ AKO‬ﺑﺮاﺑـﺮ اﺳـﺖ و زاوﯾـﮥ ‪ AOM‬ﮐـﻪ‬
‫زاوﯾﮥ ﺧﺎرﺟﯽ ﻣﺜﻠﺚ ‪ AOK‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ‪ ۹۰‬درﺟﻪ ﺑﻪ اﺿـﺎﻓﮥ زاوﯾـﮥ ‪ .AKO‬اﻣـﺎ‬
‫زاوﯾﮥ ‪ AOM‬ﺑﺎ ﮐﻤﺎن ‪ ،AM‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺎﺻﻠﮥ زاوﯾﻪ ای ‪ A‬ﺗﺎ ‪ M‬از ﻟﺤﺎظ اﻧـﺪازه ﺑﺮاﺑـﺮ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در اﯾـﻦ ﺣﺎﻟـﺖ ﻓﺎﺻـﻠﮥ‬
‫زاوﯾﻪای ﻣﮑﺎن ﻣﻔﺮوض ﺗﺎ ﻣﮑـﻪ‬
‫ﺑـﻪ اﻧـﺪازۀ ‪ ۹۰‬درﺟـﻪ از ارﺗﻔـﺎع‬
‫ﺳﻤﺖ اﻟﻘﺪم ﻣﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ و‬
‫ارﺗﻔﺎع ﺳﻤﺖ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﮐﻪ اﻧﺪازه ای‬
‫ﻣﻨﻔــﯽ اﺳــﺖ‪ ،‬ﺑــﺎز ﻫــﻢ ﻣــﺘﻤﻢ‬
‫ﻓﺎﺻــﻠﮥ زاوﯾــﻪای ﻣﮑــﺎن ﻣﮑــﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۵۹‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﻫﻤﮥ ﺣﺎﻟﺖﻫﺎ دارﯾﻢ‪:‬‬

‫)ﻓﺎﺻﻠﮥ زاوﯾﻪای ﺗﺎ ﻣﮑﻪ( ‪ = ٩٠°-‬ارﺗﻔﺎع ﺳﻤﺖ ﻣﮑﻪ‬

‫ب‪ -‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ از راه ﻣﺸﺎﻫﺪه‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ .‬ﺗﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪای از ﻣﮑﻪ ﮐﻪ ﺳﻮاد اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ دﯾـﺪه ﺷـﻮد‪ ،‬ﺟﻬـﺖ ﻗﺒﻠـﻪ ﻣﺸـﺨﺺ اﺳـﺖ و‬
‫اﺣﺘﯿﺎﺟﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎت و ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻧﺪارد‪ .‬در ﻓﺎﺻﻠﮥ دورﺗﺮ ﻫﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﭼﯿﺰی واﻗﻊ ﺑﺮ ﻗـﺎﺋﻢ ﻣﮑـﻪ‬
‫ﻗﺎﺑــﻞ رؤﯾــﺖ ﺑﺎﺷــﺪ‪ ،‬ﺟﻬــﺖ ﻗﺒﻠــﻪ را ﻣﺸــﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨــﺪ‪ .‬ﺑــﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄــﮥ ﻗــﺎﺋﻢ ﻣﮑــﺎن ﻣﮑــﻪ‬
‫»ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﻣﮑﻪ« و ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﮥ آن »ﺳﻤﺖ اﻟﻘﺪم ﻣﮑﻪ« اﺳﺖ ﮐﻪ اوﻟﯽ ﺑـﺮای ﻧﯿﻤـﯽ از‬
‫ﮐﺮۀ زﻣﯿﻦ و دوﻣﯽ ﺑﺮای ﻧﯿﻢ دﯾﮕﺮ آن ﻗﺎﺑﻞ رؤﯾﺖ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﯿﻤﮥ اول رو ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﻣﮑﻪ و‬
‫در ﻧﯿﻤﮥ دﯾﮕﺮ ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﻟﻘﺪم ﻣﮑﻪ ﺟﻬـﺖ ﻗﺒﻠـﻪ را ﻣﺸـﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺳـﻤﺖ اﻟـﺮأس و‬
‫ﺳﻤﺖ اﻟﻘﺪم ﻣﮑﻪ ﻧﻘﻄﻪﻫﺎی ﺗﺼﻮری ﻫﺴﺘﻨﺪ و دﯾﺪﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮏ ﺟﺮم آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫رؤﯾﺖ در اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪﻫﺎ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬آﻧﺠﺎ را ﻣﺸـﺨﺺ ﻣﯽﺳـﺎزد‪ .‬از ﺳـﺘﺎرﮔﺎن آﺳـﻤﺎن ﺑﻌﻀـﯽ از‬
‫ﺛﻮاﺑﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﻞ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﯾﮏ ﺑﺎر ﺑﺮ ﺳﻤﺖ اﻟـﺮأس‬
‫ﻣﮑﻪ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﻣﯿـﻞ آﻧﻬـﺎ ﻗﺮﯾﻨـﮥ ﻋـﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﻣﮑـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻫـﺮ‬
‫ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﯾﮏ ﺑﺎر ﺑﺮ ﺳﻤﺖ اﻟﻘﺪم ﻣﮑﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﯿﺎرات ﻧﯿﺰ ﺳﺎﻻﻧﻪ دو ﺑﺎر ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯽ را ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎﯾـﺎنﺗﺮﯾﻦ ﺟﺮمﻫـﺎی‬
‫آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﻣﺮدم زﻣﯿﻦ ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﯿﺶ ﯾﺎدآوری ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در آﻏﺎز ﺑﻬـﺎر‬
‫ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺗﺮﻗﯽ ﮐﺮده‪ ،‬در آﻏﺎز ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﻣﻘﺪار ﺧﻮد ﮐﻪ ﺣﺪود ‪ ۲۳‬درﺟﻪ و ‪۲۷‬‬
‫دﻗﯿﻘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﭘﺲ ﺗﻨﺰل ﻣﯽﮐﻨﺪ و در آﻏﺎز ﭘﺎﯾﯿﺰ ﺑﻪ ﺻﻔﺮ رﺳـﯿﺪه ﺑـﻪ ﺗﻨـﺰل اداﻣـﻪ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ آﻏﺎز زﻣﺴﺘﺎن ﮐﻪ ﺑـﻪ ﺣـﺪاﻗﻞ ﺧـﻮد ﺣـﺪود )‪ ( -23°, 27¢‬ﻣﯽرﺳـﺪ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﺗﺮﻗـﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و در آﻏﺎز ﺑﻬﺎر ﺑﻪ ﺻـﻔﺮ ﻣﯽرﺳـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯿـﻞ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﺳـﺎﻻﻧﻪ دو ﺑـﺎر ﺑـﺎ ﻋـﺮض‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ )‪ (21°, 26¢‬و ﺳﺎﻻﻧﻪ دو ﺑﺎر ﺑﺎ ﻗﺮﯾﻨﮥ ﻋـﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﻣﮑـﻪ )‪( -21°, 26¢‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ وﻗﺘﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﯾﺎ در ﺳﻤﺖ اﻟﻘﺪم ﻣﮑﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﺮ ﺻـﻔﺤﮥ‬
‫ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر آﻧﺠﺎ ﻗﺮار دارد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ و ﻧﯿﻤـﻪ ﺷـﺐ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﮐﻪ در ﭼﻪ روزﻫﺎﯾﯽ از ﺳﺎل ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬـﺮ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﻣﯿﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ و در ﭼﻪ روزﻫﺎﯾﯽ از ﺳـﺎل ﺑـﻪ‬
 ‫‪ | ۶۰‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ﻫﻨﮕﺎم ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﻣﯿﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻗﺮﯾﻨﮥ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈــﺮ ﭘﯿﺸــﯿﻨﯿﺎن‪ .‬ﭘﯿﺸــﯿﻨﯿﺎن از ﻣﻨﺠﻢﻫــﺎ در ﻣﺴــﺌﻠﮥ ﻗﺒﻠﻪﺷﻨﺎﺳــﯽ ﺑــﻪ وﻗــﻮع ﺧﻮرﺷــﯿﺪ در‬
‫ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﻣﮑﻪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ و ﻫﻨﮕﺎم آن را آن زﻣﺎن ﻣـﯽداﻧﺴـﺘﻪاﻧﺪ ﮐـﻪ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ در درﺟـﮥ‬
‫ﻫﻔﺘﻢ ﯾﺎ ﻫﺸﺘﻢ از ﺑﺮج ﺟﻮزا و ﯾﺎ در درﺟﮥ ﺑﯿﺴﺖ و دوم ﯾﺎ ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻮم از ﺑﺮج ﺳـﺮﻃﺎن ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﺑﺮج ﺑﻪ ﺳﯽ درﺟﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻘﻮﯾﻢ )ﮐـﻪ از ﺟﻤﻠـﻪ در‬
‫ﮐﺘﺎب ﺧﻼﺻﮥ ﻫﺎﺷﻤﯽ در داﻧﺴﺘﻦ ﻋﻠﻢ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﭼﺎپ ‪ ۱۳۱۳‬ﻗﻤﺮی در ﺑﻤﺒﺌﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ(‪ ،‬زﻣﺎن‬
‫ﮔﺬران ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺑﺮجﻫﺎی ﺣﻤﻞ و ﺛﻮر ‪ ۳۱‬روز و در ﺑـﺮج ﺟـﻮزا ‪ ۳۲‬روز ﺣﺴـﺎب‬
‫ً‬
‫ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﺣﺮﮐـﺖ ﻗﻬﻘﺮاﯾـﯽ اﻋﺘـﺪال ﺑﻬـﺎری ﮐـﻪ در اﺛـﺮ آن ﻓﻌـﻼ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ در آﻏﺎز ﺑﻬﺎر در ﺑﺮج ﺣﻮت اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﻗﺒﻮل ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در آﻏﺎز ﺑﻬﺎر ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ ﺑـﺮج‬
‫ﺣﻤﻞ وارد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻊﻫﺎی ﯾﺎد ﺷﺪه ﻣﻌـﺎدل ﻣﯽﺷـﻮد ﺑـﺎ روزﻫـﺎی‬
‫ﻫﻔﺘﻢ ﯾﺎ ﻫﺸﺘﻢ ﺧﺮداد و ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻮم ﯾﺎ ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم ﺗﯿﺮ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ دﻗﯿﻖﺗﺮ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺣﺮﮐﺖﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺣﺪاﮐﺜﺮ و ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﯿﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫اﺻﻄﻼح ﻗﺪﻣﺎ »ﻣﯿﻞ ﮐﻠـﯽ«‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿـﺮات ﺟﺰﺋـﯽ ﺳـﺎﻻﻧﻪ دارد‪ .‬از اﯾـﻦ رو در ﯾـﮏ روز ﻣﻌـﯿﻦ از‬
‫ﺳــﺎلﻫﺎی ﻣﺘﻔــﺎوت‪ ،‬ﻣﯿــﻞ ﺧﻮرﺷــﯿﺪ دارای اﻧــﺪازهﻫﺎی ﻣﺘﻔــﺎوت اﺳــﺖ‪ .‬اﻣــﺮوزه از ﻃــﺮف‬
‫رﺻﺪﺧﺎﻧﻪﻫﺎی ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن و ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ از ﻃـﺮف ﺑﺮﺧـﯽ از اﻧﺠﻤﻦﻫـﺎی ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠـﯽ ﻧﺠـﻮم و‬
‫درﯾﺎﻧﻮردی ﺑﺮای ﻫﺮ ﺳﺎل ﺧﻮرﺷﯿﺪی ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﺟـﺪولﻫﺎی ﻧﺠـﻮﻣﯽ و زﻣـﺎﻧﯽ در ﯾـﮏ ﮐﺘـﺎب‬
‫ﭼﺎپ و ﭘﺨﺶ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺟﺪول اﻧﺪازهﻫﺎی روزاﻧﮥ ﻣﯿـﻞ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺎ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ اﯾﻦ ﺟﺪول ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻌﻠﻮم ﮐﺮد ﮐﻪ در ﭼﻪ روزﻫﺎﯾﯽ از ﺳـﺎل ﻣﯿـﻞ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﺑـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم‬
‫ﻋﺒﻮر از ﺻﻔﺤﮥ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﻣﮑﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﺎ ﻗﺮﯾﻨﮥ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﮐﺘـﺎب‬
‫‪ The Astronomical Almanac‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎی ﻣﺰﺑﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﺳﺎل‬
‫‪ ۱۳۶۳‬دارﯾﻢ‪:‬‬

‫ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫ﻣﯿﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬ ‫روز‬ ‫ﻟﺤﻈﻪ‬

‫دﻗﯿﻘﻪ ﺳﺎﻋﺖ‬ ‫ﺛﺎﻧﯿﻪ دﻗﯿﻘﻪ درﺟﻪ ﺛﺎﻧﯿﻪ‬
‫‪۱۱ ۵۷ ۱۴/۰۳‬‬ ‫‪۲۱ ۲۷ ۲۰/۰‬‬ ‫‪ ۷‬ﺧﺮداد‬
‫‪۱۱ ۵۷ ۲۱/۹۱‬‬ ‫‪۲۱ ۳۶ ۴۹/۶‬‬ ‫‪ ۸‬ﺧﺮداد‬
‫‪۱۱ ۵۷ ۳۰/۲۳‬‬ ‫‪۲۱ ۴۵ ۵۶/۸‬‬ ‫‪ ۹‬ﺧﺮداد‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۶۱‬‬

‫ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫ﻣﯿﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬ ‫روز‬ ‫ﻟﺤﻈﻪ‬

‫دﻗﯿﻘﻪ ﺳﺎﻋﺖ‬ ‫ﺛﺎﻧﯿﻪ دﻗﯿﻘﻪ درﺟﻪ ﺛﺎﻧﯿﻪ‬
‫‪۱۲ ۰۵ ۴۹/۰۵‬‬ ‫‪۲۱ ۳۲ ۰۰/۶‬‬ ‫‪ ۲۴‬ﺗﯿﺮ‬
‫‪۱۲ ۰۶ ۰۰/۷۱‬‬ ‫‪۲۱ ۲۲ ۲۳/۵‬‬ ‫‪ ۲۵‬ﺗﯿﺮ‬ ‫ﺳﺎﻋﺖ ﺻﻔﺮ ﺟﻬﺎﻧﯽ‬
‫‪۱۲ ۰۶ ۰۵/۷۸‬‬ ‫‪۲۱‬‬ ‫‪۱۲ ۲۴/۶‬‬ ‫‪ ۲۶‬ﺗﯿﺮ‬ ‫)ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ رﺳﻤﯽ‬
‫‪۱۱ ۴۸ ۲۴/۳۵ -۲۱ ۲۸ ۲۵/۰‬‬ ‫‪ ۸‬آذر‬ ‫ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ(‬
‫‪۱۱ ۴۸ ۴۶/۰۷ -۲۱ ۳۸ ۲۳/۳‬‬ ‫‪ ۹‬آذر‬
‫‪۱۱ ۴۹ ۰۸/۴۳ -۲۱ ۴۷ ۵۶/۷‬‬ ‫‪ ۱۰‬آذر‬
‫‪۱۲ ۰۸ ۲۴/۳۴ -۲۱ ۴۰ ۱۷/۶‬‬ ‫‪ ۲۳‬دی‬
‫‪۱۲ ۰۸ ۳۶/۸۱ -۲۱ ۳۰ ۱۷/۴‬‬ ‫‪ ۲۴‬دی‬
‫‪۱۲ ۰۸ ۴۸/۶۳ -۲۱‬‬ ‫‪۱۹ ۵۴/۴‬‬ ‫‪ ۲۵‬دی‬

‫ﺑﻪ ﻓﺮض آﻧﮑﻪ ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑـﻪ )‪ (39° 49¢‬ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬وﻗﺘـﯽ در ﮔﺮﯾﻨـﻮﯾﭻ ﻧﯿﻤـﻪ ﺷـﺐ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﮑﻪ ‪ ۲‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۳۹‬دﻗﯿﻘﻪ و ‪ ۱۶‬ﺛﺎﻧﯿﻪ ﭘﺲ از ﻧﯿﻤﻪ اﺳﺖ و ‪ ۹‬ﺳـﺎﻋﺖ و ‪ ۲۰‬دﻗﯿﻘـﻪ و‬
‫‪ ۴۴‬ﺛﺎﻧﯿﻪ ﻃﻮل ﻣﯽﮐﺸﺪ ﺗﺎ ﻇﻬﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﯿﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ را در ‪ ۲۴‬ﺳﺎﻋﺖ ﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ‬
‫و ﺗﻌﺪﯾﻞ زﻣﺎن را در اﯾﻦ ﻣﺪت ﺛﺎﺑﺖ ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺟﺪول ﺑﺎﻻ و ﭘﺲ از ﻣﺤﺎﺳـﺒﺎت‬
‫ﻻزم ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫ﻣﯿﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬ ‫ﺳﺎﻋﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ‬ ‫وﻗﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ‬ ‫روز‬
‫دﻗﯿﻘﻪ درﺟﻪ‬ ‫دﻗﯿﻘﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﺛﺎﻧﯿﻪ‬ ‫ﺛﺎﻧﯿﻪ‬ ‫ﻣﮑﻪ‬
‫‪۲۱‬‬ ‫‪۲۱ ۱۸/۵۳‬‬ ‫‪۹‬‬ ‫‪۱۷ ۵۰/۶۱‬‬ ‫ﻇﻬﺮ‬ ‫‪ ۶‬ﺧﺮداد‬
‫‪۲۱‬‬ ‫‪۳۱ ۰۱/۵۷‬‬ ‫‪۹‬‬ ‫‪۱۷ ۵۸/۰۳‬‬ ‫ﻇﻬﺮ‬ ‫‪ ۷‬ﺧﺮداد‬
‫‪۲۱ ۲۸ ۱۶/۱۶‬‬ ‫‪۹ ۲۶ ۳۳/۰۵‬‬ ‫ﻇﻬﺮ‬ ‫‪ ۲۴‬ﺗﯿﺮ‬
‫‪۲۱‬‬ ‫‪۱۸ ۳۰/۲۳‬‬ ‫‪۹ ۲۶ ۴۴/۷۱‬‬ ‫ﻇﻬﺮ‬ ‫‪ ۲۵‬ﺗﯿﺮ‬
‫‪-۲۱‬‬ ‫‪۱۶ ۵۰/۹۵‬‬ ‫‪۲۱ ۰۸ ۴۷/۲۹‬‬ ‫ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ‬ ‫‪ ۷‬آذر‬
‫‪-۲۱ ۲۷ ۱۶/۴۵‬‬ ‫‪۲۱ ۰۹ ۰۸/۳۵‬‬ ‫ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ‬ ‫‪ ۸‬آذر‬
‫‪-۲۱‬‬ ‫‪۳۱ ۲۳/۶۴‬‬ ‫ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ ‪۲۱ ۲۹ ۲۰/۸۱‬‬ ‫‪ ۲۴‬دی‬
‫‪-۲۱‬‬ ‫‪۲۱ ۰۲/۹۴‬‬ ‫‪۲۱ ۲۹ ۳۲/۶۳‬‬ ‫ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ‬ ‫‪ ۲۵‬دی‬
 ‫‪ | ۶۲‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫اﮔﺮ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ را )‪ (21° 26¢‬ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ‪ ،‬از ﺟﺪول ﺑﺎﻻ ﻧﺘﯿﺠـﻪ ﻣﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ در‬
‫روزﻫﺎی ﺷﺸﻢ و ﻫﻔﺘﻢ ﺧﺮداد و ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم ﺗﯿﺮ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬـﺮ ﺣﻘﯿﻘـﯽ ﻣﮑـﻪ‪ ،‬و روزﻫـﺎی‬
‫ﻫﺸﺘﻢ آذر و ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم و ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ دی ﺑـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﻧﯿﻤـﻪ ﺷـﺐ ﺣﻘﯿﻘـﯽ ﻣﮑـﻪ‪ ،‬ﻣﯿـﻞ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﻟﺤﺎظ ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﺗﻔﺎوت را ﺑﺎ ﻋـﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﻣﮑـﻪ دارد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ در‬
‫روزﻫﺎی ‪ ۶‬و ‪ ۷‬ﺧﺮداد و ‪ ۲۴‬ﺗﯿﺮ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ را ﺗﺎ‬
‫ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﻣﮑﻪ دارد و در روزﻫﺎی ‪ ۸‬آذر و ‪ ۲۴‬و ‪ ۲۵‬دی ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑـﻪ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺗﺮﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺗﺎ ﺳﻤﺖ اﻟﻘﺪم ﻣﮑﻪ را دارا ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔـﺎه ﺟـﺪولﻫﺎی زﻣـﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻣﺘﻮاﻟﯽ را ﺑﻪ روش ﺑﺎﻻ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻧﺘـﺎﯾﺞ ﻣﺸـﺎﺑﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻣـﯽآورﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﯾـﺎ ﺳـﻤﺖ اﻟﻘـﺪم ﻣﮑـﻪ در ﺣـﻮل‬
‫روزﻫﺎی ﻣﺬﮐﻮر در ﺑﺎﻻ دور ﻣﯽزﻧﺪ‪.‬‬
‫روزﻫﺎی ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ‪ .‬داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪای ﮐﻪ ﺻﻔﺤﮥ آن ﺑﺮ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﮑﺎن ﻣﮑﻪ ﻋﻤﻮد ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺮۀ زﻣﯿﻦ را ﺑﻪ دو ﻧﯿﻤﮑﺮه ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﻧﯿﻤﮑﺮه ﺑﻪ ﻗﻄﺐ ﻣﮑﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺖ‬
‫اﻋﻈﻢ ﻗﺎرهﻫﺎی ﻗﺪﯾﻢ را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﺮای ﺳﺎﮐﻨﺎن اﯾﻦ ﻧﯿﻤﮑﺮه‪ ،‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮐﻪ در ﺳﻤﺖ اﻟـﺮأس‬
‫ﻣﮑﻪ واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ رؤﯾﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﺳﺎﮐﻨﺎن اﯾﻦ ﻧﯿﻤﮑﺮه در روزﻫﺎی ‪ ۶‬ﯾﺎ ‪ ۷‬ﺧـﺮداد و ‪۲۴‬‬
‫ﯾﺎ ‪ ۲۵‬ﺗﯿﺮ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﻣﮑﻪ ﻇﻬـﺮ ﺣﻘﯿﻘـﯽ اﺳـﺖ‪ ،‬رو ﺑـﻪ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﺑﺎﯾﺴـﺘﻨﺪ رو ﺑـﻪ ﻗﺒﻠـﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و ﻫﺮﮔﺎه در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺎﯾﮥ ﻣﯿﻠﮥ ﻗﺎﺋﻤﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﺎﯾﮥ ﻧـﺦ ﺷـﺎﻏﻮﻟﯽ را ﺑـﺮ ﺳـﻄﺢ اﻓﻘـﯽ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﻂ ﺑﺎ ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﺧﻂ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﮥ آن ﻣﺤﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﯿﻤﮑﺮۀ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻗﻄﺐ ﻧﻘﻄﮥ ﻣﺘﻘﺎﻃﺮ ﻣﮑﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﻗﺎرۀ ﺟﺪﯾﺪ و ﺑﺨﺸﯽ از‬
‫ژاﭘﻦ را ﺷﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﺳﺎﮐﻨﺎن اﯾﻦ ﻧﯿﻤﮑﺮه‪ ،‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮐﻪ در ﺳﻤﺖ اﻟﻘﺪم ﻣﮑﻪ واﻗـﻊ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞ رؤﯾﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﺳـﺎﮐﻨﺎن اﯾـﻦ ﻧﯿﻤﮑـﺮه در روزﻫـﺎی ‪ ۷‬ﯾـﺎ ‪ ۸‬آذر و ‪ ۲۴‬ﯾـﺎ ‪ ۲۵‬دی ﺑـﻪ‬
‫ً‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﻣﮑﻪ ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ )و ﺑﺮای آﻧﻬﺎ روز اﺳﺖ(‪ ،‬دﻗﯿﻘﺎ ﭘﺸـﺖ ﺑـﻪ آﻓﺘـﺎب‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻫﺮﮔﺎه در اﯾﻦ ﻫﻨﮕـﺎم ﺳـﺎﯾﮥ ﻧـﺦ ﺷـﺎﻏﻮل را ﺑـﺮ ﺳـﻄﺢ اﻓﻘـﯽ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﻂ ﺑﺎ ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯽ ﺧﻂ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﮥ آن ﻣﺤﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎﮐﻨﺎن واﻗﻊ ﺑﺮ داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤـﮥ ﻓﺼـﻞ ﻣﺸـﺘﺮک دو ﻧﯿﻤﮑـﺮۀ ﻣﺰﺑـﻮر ﺑـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﻇﻬـﺮ ﯾـﺎ‬
‫ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ را در ﺻﻔﺤﮥ اﻓﻖ ﺧﻮد ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽ ﮐﻨﻨـﺪ ﮐـﻪ ﻣﻤﮑـﻦ اﺳـﺖ اﯾـﻦ‬
‫ً‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮای آﻧﺎن وﻗﺖ ﻃﻠﻮع ﯾﺎ ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎم دﯾﮕﺮی از ﺷﺒﺎﻧﻪروز‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﻇﻬﺮ ﯾـﺎ‬
‫ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۶۳‬‬

‫داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﮥ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ دو ﻧﯿﻤﮑﺮۀ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬در ﭼﻬﺎر ﺟﻬﺖ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻧﻘﻄـﮥ‬
‫زﯾﺮ ﻣﺤﺪود ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻘﻄﮥ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ ۱۴۰‬درﺟﻪ و ‪ ۱۱‬دﻗﯿﻘﮥ ﻏﺮﺑﯽ و ﺑﻪ ﻋﺮض ‪ ۶۸‬درﺟﻪ و ‪ ۳۴‬دﻗﯿﻘﮥ ﺷﻤﺎﻟﯽ؛‬
‫ﻧﻘﻄﮥ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ ۳۹‬درﺟﻪ و ‪ ۴۹‬دﻗﯿﻘﮥ ﺷﺮﻗﯽ و ﺑﻪ ﻋﺮض ‪ ۶۸‬درﺟﻪ و ‪ ۳۴‬دﻗﯿﻘﮥ ﺟﻨﻮﺑﯽ؛‬
‫ﻧﻘﻄﮥ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ ۱۳۸‬درﺟﻪ و ﺣﺪود ‪ ۴۱‬دﻗﯿﻘﮥ ﺷﺮﻗﯽ و ﺑﻪ ﻋﺮض ‪ ۲۱‬درﺟﻪ و ‪ ۲۶‬دﻗﯿﻘﮥ ﺷﻤﺎﻟﯽ؛‬
‫ﻧﻘﻄﮥ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ ۴۹‬درﺟﻪ و ﺣﺪود ‪ ۳‬دﻗﯿﻘﮥ ﻏﺮﺑﯽ و ﺑﻪ ﻋﺮض ‪ ۲۱‬درﺟﻪ و ‪ ۲۶‬دﻗﯿﻘﮥ ﺷﻤﺎﻟﯽ‪.‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻟﺤﻈﮥ ﻇﻬﺮ ﯾﺎ ﻧﯿﻤﻪﺷﺐ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﺳـﺎﻋﺖ رﺳـﻤﯽ ﻣﺤـﻞ در ﺑﺨـﺶ‬
‫ً‬
‫ﭘﯿﺸﯿﻦ زﯾﺮ ﻋﻨﻮان ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﺠﺪدا ﯾﺎدآوری ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻫﺮﮔـﺎه‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻟﺤﻈﻪﻫﺎی ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺧـﺘﻼف ﺳـﺎﻋﺖ رﺳـﻤﯽ ﻣﺤـﻞ و‬
‫ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ را ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺰﺑﻮر ﺟﻤﻊ ﯾﺎ از آن ﮐﻢ ﮐﻨﯿﻢ ﺗـﺎ ﺳـﺎﻋﺖ رﺳـﻤﯽ ﻣﺤﻠـﯽ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ آن‬
‫ً‬
‫ﻟﺤﻈﻪﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﺑﺮای آﻧﮑﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﯿﻢ در روز ‪ ۸‬آذر ‪) ۱۳۶۳‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑـﺎ ‪ ۲۹‬ﻧـﻮاﻣﺒﺮ‬
‫‪ (۱۹۸۴‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﻣﮑﻪ ﻧﯿﻤﻪﺷﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ واﺷﻨﮕﺘﻦ ﭼـﻪ وﻗـﺖ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻮن ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ واﺷﻨﮕﺘﻦ در ﻓﺼﻞ زﻣﺴﺘﺎن ‪ ۵‬ﺳﺎﻋﺖ ﻋﻘﺐﺗﺮ از ﺳﺎﻋﺖ ﺟﻬـﺎﻧﯽ اﺳـﺖ و‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﺪول ﻣﻨﺪرج در دوﺻﻔﺤﮥ ﻗﺒﻞ‪ ،‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪(21h 09m 08/ 35s ) - 5h =16h 09m 08/ 35s‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در آن ﻫﻨﮕﺎم در واﺷﻨﮕﺘﻦ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ ‪ ۴‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۹‬دﻗﯿﻘﻪ و ‪ ۰۸/۳۵‬ﺛﺎﻧﯿﮥ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻇﻬﺮ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻊ اﮔﺮ در واﺷﻨﮕﺘﻦ ﭘﺸﺖ ﺑـﻪ آﻓﺘـﺎب ﺑﺎﯾﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬رو ﺑـﻪ ﻗﺒﻠـﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﯾﺎدآوری‪ .‬در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻣﯽﺗﻮان از ﮐﺴﺮﻫﺎی ﺛﺎﻧﯿﻪ و ﺣﺘﯽ از ﺛﺎﻧﯿﻪﻫﺎ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﺮد‪ .‬زﯾـﺮا‬
‫ً‬
‫ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺟﻬﺖ ﺳﺎﯾﻪ ﺑﺎ اﺧﺘﻼف ﭼﻨﺪ ﺛﺎﻧﯿﻪ وﻗﺖ ﻋﻤﻼ ﻣﯿﺴﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕـﺮ اﯾﻨﮑـﻪ از اﺑﺰارﻫـﺎی‬
‫ﺑﺴﯿﺎر دﻗﯿﻖ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻘﺶ دوﻟﺖﻫﺎ و رﺳﺎﻧﻪﻫﺎی ﮔﺮوﻫﯽ‪ .‬ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬـﺖ ﻗﺒﻠـﻪ از روی آﻓﺘـﺎب ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺮﺣﯽ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﯾﮏ روش ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ اﺳﺖ؛ ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﻋﺒـﻮر‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﯾﺎ ﺳﻤﺖ اﻟﻘﺪم ﻣﮑﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻫﺮﮐﺲ در ﻫﺮ ﮐﺠﺎ ﮐـﻪ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ‬
‫ً‬
‫را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬رو ﺑﻪ آن ﯾﺎ ﭘﺸﺖ ﺑﻪ آن ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺒﻼ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿـﺖ ﺑـﺮای ﻫـﺮ‬
‫ﺳﺎل ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ ﮐـﻪ ﮔـﺎﻫﯽ ﻧـﺎﭼﯿﺰ و ﮔـﺎﻫﯽ ﻗﺎﺑـﻞ ﻣﻼﺣﻈـﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ﻫﻤﮥ اﻓﺮاد ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺆﺳﺴـﺎت‬
 ‫‪ | ۶۴‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ﻧﺠﻮﻣﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻘﺶ ﻣﺆﺛﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از آن ﻧﻘـﺶ رﺳـﺎﻧﻪﻫﺎی ﮔﺮوﻫـﯽ‬
‫دارای اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ راﺑﻂ ﺑﯿﻦ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻣﺰﺑﻮر و ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬دوﻟﺖﻫﺎ‬
‫و ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ اﺳﻼﻣﯽ و ﺑﻪ وﯾﮋه دوﻟﺖ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدی ﮐﻪ ﻋﻬﺪهدار ادارۀ ﻣﮑﻪ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ً‬
‫ﻧﻘﺸﯽ ﺣﺴﺎسﺗﺮ و ﭘﺮ اﻫﻤﯿﺖﺗﺮ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﮐﻪ ﺗﻌﯿـﯿﻦ دﻗﯿـﻖﺗﺮﯾﻦ اﻧـﺪازهﻫﺎی‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺑﺰارﻫﺎی ﭘﯿﺸـﺮﻓﺘﮥ اﻣـﺮوزی‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗـﺮﯾﻦ و ﺣﺴـﺎسﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﮐﺎری اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد و ﯾﺎ اﮔﺮ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺘﺎﯾﺞ آن اﻋﻼم ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻨﻈﯿﻢﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺗﻘﻮﯾﻢﻫﺎی ﺳﺎﻻﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﮐﻨﺎر ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اوﻗـﺎت‪،‬‬
‫روز و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس و ﺳﻤﺖ اﻟﻘﺪم ﻣﮑﻪ و ﻟﺤﻈﮥ آن را ﻧﯿﺰ‬
‫در ﺗﻘﻮﯾﻢﻫﺎی ﺗﻨﻈﯿﻤﯽ ﺧﻮد ﯾﺎدآوری ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ‪ .‬در ﻣﻮاﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﻣﮑﻪ واﻗﻊ اﺳـﺖ‪ ،‬در ﻫـﺮ ﻣﮑـﺎن ﮐـﻪ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ رؤﯾﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ارﺗﻔﺎع آن اﻧﺪازه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﻃﺒﻖ ﻓﺮﻣﻮﻟﯽ ﮐﻪ در ﻣﻘﺪﻣـﮥ ﮐﺘـﺎب‬
‫آﻣﺪه ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ارﺗﻔﺎع ﺳﻤﺖ ﻣﮑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ آن ﻣﮑﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد‪ .‬در ﻣـﻮاﻗﻌﯽ‬
‫ﻫﻢ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﺳﻤﺖ اﻟﻘﺪم ﻣﮑﻪ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ارﺗﻔـﺎع آن در ﻫـﺮ ﻣﺤـﻞ ﮐـﻪ از آﻧﺠـﺎ ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫رؤﯾﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﺳﻤﺖ ﻣﮑﻪ را ﺑﺎ ﻋﻼﻣﺖ ﻣﻨﻔﯽ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻣﯽدﻫـﺪ‪ .‬در ﻫـﺮ ﺣـﺎل‪ ،‬ﻣـﺘﻤﻢ‬
‫ارﺗﻔﺎع ﺳﻤﺖ ﻣﮑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد از ﻓﺎﺻﮥ آن ﻣﮑﺎن ﺗﺎ ﻣﮑﻪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﻮر روزاﻧﮥ ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﺻﻔﺤﮥ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﮥ ﻣﮑﺎن‪ .‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﺣﺮﮐﺖ ﻇﺎﻫﺮی ﯾـﻮﻣﯽ‬
‫در ﻫﺮ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﯾﮏ ﺑﺎر از ﺻﻔﺤﮥ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﮥ ﻫﺮ ﻣﮑﺎن در ﺑﺎﻻی اﻓﻖ آﻧﺠﺎ ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﻣﮕﺮ‬
‫آﻧﮑﻪ ﻣﺪار ﺣﺮﮐﺖ ﯾﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﺻﻔﺤﮥ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﻮازی ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﻘﻂ در ﻣـﻮردی اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﺻﻔﺤﮥ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺰ ﮐﺮۀ زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﺑﺮ ﺻﻔﺤﮥ اﺳﺘﻮا ﻣﻨﻄﺒـﻖ ﺑﺎﺷـﺪ و اﯾـﻦ ﻫـﻢ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ(‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﺻﻔﺤﮥ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺎﯾﮥ آن ﺧﻂ‪ ،‬ﻗﺒﻠـﮥ آن‬
‫ﻣﺤﻞ را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻣﮑﺎن اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ اﺳﺖ )ﻣﮕـﺮ آن ﻣﮑﺎنﻫـﺎ‬
‫ﮐﻪ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﮥ آنﻫﺎ ﻣﺸﺘﺮک ﺑﺎﺷﺪ( و ﻟﺤﻈﮥ وﻗﻮع آن روزاﻧﻪ ﺗﻔـﺎوت ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺗﻌﯿـﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿـﺖ‬
‫ﻣﺰﺑﻮر در ﯾﮏ روز ﻣﻌﯿﻦ ﺑﺮای ﯾﮏ ﻣﮑﺎن ﻣﻮﮐﻮل ﺑﻪ آن اﺳﺖ ﮐﻪ در آن روز ﺑﺮای اﻓـﻖ آن ﻣﮑـﺎن‬
‫ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺳﻤﺖ ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﺣﺴﺎب ﮐﻨﯿﻢ و ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﯿﻢ در ﭼﻪ ﻫﻨﮕﺎم از روز اﯾﻦ ﺳﻤﺖ ﺑﺎ زاوﯾـﮥ‬
‫اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ آن ﻣﺤﻞ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﻣﮑﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﻣﮑﻪ واﻗﻌﻨﺪ ﮐﻪ ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﮑﻪ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ روز ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺳﺎﯾﮥ آﻓﺘﺎب ﺧﻂ ﻗﺒﻠﻪ را ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾـﻦ‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۶۵‬‬

‫ﻣﮑﺎنﻫﺎ‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﻻی »ﻣﺪار رأس ﺳﺮﻃﺎن« ﯾﺎ زﯾﺮ »ﻣﺪار رأس ﺟﺪی« واﻗﻌﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﺮ رو ﺑﻪ آﻓﺘﺎب اﺳﺖ و در آنﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ دو ﻣﺪار ﻣﺰﺑﻮر واﻗﻌﻨﺪ‪ ،‬در روزﻫـﺎﯾﯽ از ﺳـﺎل‬
‫رو ﺑﻪ آﻓﺘﺎب و در روزﻫﺎﯾﯽ از ﺳﺎل ﭘﺸﺖ ﺑﻪ آﻓﺘﺎب ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﻣﮑﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻣﮑﻪ واﻗﻌﻨﺪ ﮐﻪ ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ آﻧﻬـﺎ ﻏﺮﺑـﯽ و‬
‫ﻣﮑﻤﻞ ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿـﺰ ﺑـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﻇﻬـﺮ ﺣﻘﯿﻘـﯽ ﺳـﺎﯾﮥ آﻓﺘـﺎب ﺧـﻂ ﻗﺒﻠـﻪ را‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ج‪ -‬ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﻪ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ و ﻣﺨﺘﺼـﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﻣﺤـﻞ ﻣـﻮرد ﻧﻈـﺮ ﻣﻌﻠـﻮم‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ روشﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯽﺗﻮان زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﻪ را ﺣﺴﺎب ﮐـﺮد‪ .‬از ﺑـﯿﻦ اﯾـﻦ روشﻫـﺎ‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﺧـﻮد‬
‫آﻧﮑﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎ درﺳﺖ اﺳﺖ و ﻫﻤﮥ ﺣﺎﻟﺖﻫﺎ را ﮐﻼ ﺷﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ ،‬در زﯾﺮ ﯾﺎدآوری ﻣﯽﺷﻮد‪ِ .‬‬
‫روش ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ دﻗـﺖ ﺟـﻮاب ﺣﺎﺻـﻞ از آن ﻣﺮﺑـﻮط اﺳـﺖ ﺑـﻪ اﯾﻨﮑـﻪ اﻧـﺪازهﻫﺎی‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ و ﻣﺤﻞ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه دﻗﯿﻖ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮاﻧﻨـﺪۀ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨـﺪ ﺑـﻪ داﻧﺴـﺘﻦ‬
‫روشﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﻗﺒﻠﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺳﺮدار ﮐﺎﺑﻠﯽ‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫روش ﺣﻞ ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی‪ .‬روی ﮐﺮۀ زﻣﯿﻦ ﻣﺜﻠﺜﯽ ﮐﺮوی در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﯾـﮏ رأس آن‬
‫ﻗﻄﺐ ﺟﻨﻮب )‪ ،(Q‬رأس دﯾﮕﺮ آن ﻣﮑﻪ )‪ ،(M‬و رأس ﺳـﻮﻣﺶ ﻣﮑـﺎن ﻣـﻮرد ﻧﻈـﺮ )‪ (A‬ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ را ‪ a‬و ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ آﻧﺠﺎ را ‪ b‬و ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ‪ A‬را ‪ x‬و ﻋـﺮض‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ آن را ‪ y‬ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
 ‫‪ | ۶۶‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫در ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی ‪ QMA‬اﻧﺪازۀ ﺿﻠﻊ ‪ QM‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ‪ a = 90 ° + b‬و اﻧﺪازۀ ﺿـﻠﻊ‬
‫‪ QA‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ‪ m = 90 ° + y‬ﮐﻪ اﮔـﺮ ﻋـﺮض ‪ A‬ﺷـﻤﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷـﺪ‪ y ،‬را ﻣﺜﺒـﺖ و اﮔـﺮ‬
‫ﻋﺮض ‪ A‬ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ y ،‬را ﻣﻨﻔﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ و اﻧﺪازۀ زاوﯾﮥ ‪ Q‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ‪Q = x - a‬‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ ﻃﻮل ‪ A‬ﺷﺮﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ x ،‬را ﻣﺜﺒﺖ و اﮔﺮ ﻃﻮل ‪ A‬ﻏﺮﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ x ،‬را ﻣﻨﻔﯽ ﻣﯽﮔﯿـﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﭼﻮن دو ﺿﻠﻊ و زاوﯾﮥ ﺑﯿﻦ آﻧﻬﺎ از اﯾﻦ ﻣﺜﻠﺚ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ اﺳﺖ و از‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﺣﻞ آن ﻣﯽ ﺗﻮان اوﻻ اﻧﺪازۀ زاوﯾﮥ ‪ A‬ﯾﻌﻨﯽ زاوﯾﮥ اﻧﺤـﺮاف ﻗﺒﻠـﮥ ‪ A‬و ﺛﺎﻧﯿـﺎ اﻧـﺪازۀ ‪ q‬ﯾﻌﻨـﯽ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﮥ زاوﯾﻪ ای ‪ A‬ﺗﺎ ‪ M‬را ﺣﺴﺎب ﮐﺮده و از روی آن ارﺗﻔﺎع ﺳـﻤﺖ ﻗﺒﻠـﻪ را ﮐـﻪ ﻣـﺘﻤﻢ ‪q‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ زاوﯾﮥ ‪ A‬از دو راﺑﻄﮥ زﯾﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ )ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ ﮐﺘﺎب زﯾـﺮ ﻋﻨـﻮان‬
‫»ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی« ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد(‪:‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۶۷‬‬

‫‪a-m‬‬ ‫‪Q‬‬
‫‪cos‬‬ ‫‪× cot‬‬
‫‪A+M‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪tan‬‬ ‫=‬
‫‪2‬‬ ‫‪a+m‬‬
‫‪cos‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪(۱‬‬
‫‪a-m‬‬ ‫‪Q‬‬
‫‪sin‬‬ ‫‪× cot‬‬
‫‪A-M‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪tan‬‬ ‫=‬
‫‪2‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪sin‬‬
‫‪2‬‬ ‫ً‬
‫در اﺳﺘﻔﺎدۀ از اﯾﻦ راﺑﻄﻪﻫﺎ؛ اوﻻ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن اﻧﺪازه ﻫﺎی زاوﯾـﻪ ﻫﺎی ‪ A‬و‬
‫‪ M‬ﻣﺜﺒﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮای ‪ tan A +2M‬ﻣﻘﺪار ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ‪ ،‬ﮐﻤﺎن ﻧﻈﯿﺮ آن را ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ً‬
‫ﻣﻨﻔﺮﺟﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮد؛ ﺛﺎﻧﯿﺎ در ﻣﻮرد ‪ A -2M‬ﺑﻪ دو ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﺷـﻮد؛ ﯾﮑـﯽ آﻧﮑـﻪ اﮔـﺮ ‪a‬‬
‫‪A+M‬‬
‫‪2‬‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﺗﺮ از ‪ m‬ﺑﺎﺷﺪ‪ A-M ،‬ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ‪ A -2M‬ﮐﻮﭼـﮏ ﺗﺮ از‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﮑﺘﻪﻫﺎی ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻃﺮف اول راﺑﻄﻪﻫﺎی ﺑﺎﻻ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣـﯽ آورﯾﻢ‬
‫و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪A+M A-M‬‬
‫=‪A‬‬ ‫‪+‬‬
‫ً‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺣﺴﺎب ﺷﺎﻣﻞ ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت را ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ‬
‫ﺑﻪ ﮐﻤﮏ آن اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﻢ وﮔﺮﻧﻪ از ﺟﺪول ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪A+M‬‬ ‫‪a-m‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪a+m‬‬
‫‪log tan‬‬ ‫‪= log cos‬‬ ‫‪+ log cot + co log cos‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪A-M‬‬ ‫‪a-m‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪a+m‬‬
‫‪log tan‬‬ ‫‪= log sin‬‬ ‫‪+ log cot + co log sin‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ‪ q‬در ﺻﻮرت داﺷﺘﻦ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ آن اﺳﺖ ﮐـﻪ از ﻓﺮﻣـﻮل زﯾـﺮ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪cos q = cos a × cos m + sin a × sin m × cos Q‬‬ ‫)‪(۲‬‬
‫و در ﺻﻮرت اﺳﺘﻔﺎده از ﺟﺪول ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ از ﻓﺮﻣﻮل زﯾﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪sin Q × sin a‬‬
‫= ‪sin q‬‬ ‫)‪( ۳‬‬
‫‪sin A‬‬
‫= ‪log sin q‬‬‫‪log sin Q + log sin a + co log sin A‬‬
‫اﻣﺎ در ﺣﺎﻟﺖ اﺧﯿﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ ‪ q‬ﭼﻪ ﺣـﺎده و ﭼـﻪ ﻣﻨﻔﺮﺟـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ sinq ،‬ﻣﺜﺒـﺖ‬
 ‫‪ | ۶۸‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭘﺲ از ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ‪ sinq‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ اﻧـﺪازۀ زاوﯾـﮥ ‪ Q‬و ﮐـﻮﭼﮑﯽ و ﺑﺰرﮔـﯽ‬
‫ﺿﻠﻊﻫﺎی ﻣﺜﻠﺚ از دو ﻣﻘﺪار ﺣﺎده و ﻣﻨﻔﺮﺟﮥ ‪ q‬ﺑﺎﯾﺪ آن را ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ‪ ،q‬اﻧﺪازۀ ارﺗﻔﺎع ﺳﻤﺖ‪ ١‬ﻣﮑﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‪:‬‬
‫‪h = 90 ° - q‬‬
‫اﻣﺘﺤﺎن درﺳﺘﯽ ﺟﻮابﻫﺎ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی ‪ PMA‬را در ﻧﻈﺮ ﮔﻔﺘﻪ و ﺣﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﻣﺜﻠﺚ اﻧﺪازۀ ﺿﻠﻊ ‪ PM‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ‪ ، 90 ° - b‬اﻧﺪازۀ ﺿﻠﻊ ‪ PA‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ‪90 ° - y‬‬
‫و اﻧﺪازۀ زاوﯾﮥ ‪ P‬ﻫﻤﺎن ‪ x - a‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬اﻧﺪازۀ زاوﯾﮥ ‪ A‬را ﺣﺴﺎب ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﮑﻤﻞ آن زاوﯾـﮥ اﻧﺤـﺮاف‬
‫ﻗﺒﻠﮥ ﻣﮑﺎن ‪ A‬اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺟﻮاب ﻗﺒﻠﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻧﺪازۀ ﺿﻠﻊ ‪ AM‬ﮐـﻪ ﺣﺴـﺎب ﺷـﻮد ﻧﯿـﺰ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺟﻮاب ﻗﺒﻠﯽ آن ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﯾﺎدآوری‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﻪ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻂ ﻧﺼـﻒ اﻟﻨﻬـﺎری‬
‫ً‬
‫)=ﺧﻂ ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب( ﻣﺤﻞ دﻗﯿﻘﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن زاوﯾﮥ اﻧﺤـﺮاف را )اﺑﺘـﺪا از‬
‫ً‬
‫ﺟﻨﻮب( اﻧﺪازه ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺧﻂ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ را رﺳﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎری ﻗـﺒﻼ‬
‫ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖﻫﺎی ﺧﺎص‪:‬‬
‫‪ -١‬ﻫﺮﮔﺎه ‪ A‬ﻣﺘﻘﺎﻃﺮ ﺑﺎ ﻣﮑﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮد‪ tan A +2M ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺒﻬﻢ ‪ 00‬در ﻣﯽآﯾﺪ و ‪A‬‬
‫ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .١‬در ﻣﺘﻦ اﺻﻠﯽ »ﺳﻤﺖ ارﺗﻔﺎع« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ـ و‬

‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۶۹‬‬

‫‪ -٢‬ﻫﺮﮔﺎه ‪ A‬ﺑﺮ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﻣﮑﻪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ آن واﻗﻊ ﺑﻮده و ﻣﺘﻘﺎﻃﺮ‬
‫ﺑﺎ ﻣﮑﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺪازۀ زاوﯾﮥ ‪ Q‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺻﻔﺮ ﯾﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑـﺎ ‪ 180°‬اﺳـﺖ و در ﻧﺘﯿﺠـﻪ‬
‫ﯾﺎ ﺻﻔﺮ ﺑﻮده و از آﻧﺠﺎ اﻧﺪازۀ زاوﯾﮥ ‪ A‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺻﻔﺮ ﯾﺎ ‪ 180°‬ﺑـﻪ‬ ‫‪±¥‬‬ ‫‪ cot Q2‬ﯾﺎ‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽ آﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ‪ (۱ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺘﻘﺪﻣﯿﻦ زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﻣﺤﻠﯽ را ﮐـﻪ روی ﻣـﺪار ﻣﮑـﻪ واﻗـﻊ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻮد درﺟﻪ ﺗﺼﻮر ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺷﺘﺒﺎه آﻧﺎن در آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺪار را ﺑـﺎ داﯾـﺮۀ ﻋﻈﯿﻤـﻪ‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ روی ﻣﺪار ﻣﮑﻪ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻮد درﺟﻪ اﺧﺘﻼف‬
‫دارد ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ آن ﻣﺤﻞ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺧﺘﻼف ﮐﻤﺘﺮ و ﻫﺮﭼـﻪ آن ﻣﺤـﻞ از ﻣﮑـﻪ‬
‫دورﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺧﺘﻼف ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ (۲‬در آﺛﺎر ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن از ﻣﺘﻘﺪﻣﯿﻦ و ﻣﺘﺄﺧﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻓﺎﺻـﻠﮥ زاوﯾـﻪای دو ﻣﺤـﻞ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ آﻧﻬـﺎ )‪ b‬و ‪ (a‬و )‪ d‬و ‪ (c‬ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣـﻮل ‪ (a - c)2 + (b - d)2‬اراﺋـﻪ‬
‫ً‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از دو ﻧﻈﺮ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ اوﻻ ﻣﺪار را ﺑﺎ داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮدهاﻧـﺪ؛ زﯾـﺮا راﺑﻄـﮥ‬
‫ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرس را ﮐﻪ وﯾﮋۀ ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﮥ ﻣﺴـﻄﺤﻪ اﺳـﺖ ﺑـﺮای ﻣﺜﻠـﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾـﮥ ﮐـﺮوی ﻧﯿـﺰ‬
‫ﺻﺎدق ﺗﺼﻮر ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎلﻫﺎی ﻧﻤﻮﻧﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺜﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ )‪(a = 39 ° 49¢‬‬
‫و ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ )‪ (b = 21° 26¢‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺧﻮاﻧﻨـﺪه ﮐـﻪ اﻧـﺪازهﻫﺎی دﻗﯿـﻖﺗﺮ‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ ﯾﺎ ﺷﻬﺮﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﻣﻮرد ﻣﺜﺎل را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳـﺒﺎت را ﺑـﺮ ﭘﺎﯾـﮥ‬
‫آﻧﻬﺎ از ﺳﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .۱‬ﺗﻬﺮان ﺑﺎ ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ )‪ (x = 51° 25¢ 40 / 8¢¢‬و ﺑـﺎ ﻋـﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ‬
‫)‪ (y = 35° 42¢ 39¢¢‬را ﻣﮑﺎن ‪ A‬اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪a = 90 ° + (21 ° 26¢) = 111 ° 26¢‬‬
‫‪m = 90° + (35 ° 42¢ 39¢¢) = 125 ° 42¢ 39¢¢‬‬
‫‪Q = (51° 25¢ 4008‬‬
‫‪/‬‬
‫‪¢¢) - (39° 49¢) = 11° 36¢ 408‬‬
‫‪/‬‬
‫‪¢¢‬‬
‫‪a+m‬‬ ‫‪a-m‬‬
‫( ‪= 118° 34¢ 19/ 5¢¢‬‬ ‫و )‪= -(7° 08¢ 19/ 5¢¢‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫‪ | ۷۰‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫‪Q‬‬
‫‪= 5° 48¢ 204‬‬ ‫‪¢¢‬‬
‫‪2‬‬
‫‪/‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺣﺴﺎب‬

‫‪A + M cos ( -7° 08¢ 19/ 5¢¢) × cot (5° 48¢ 204‬‬ ‫‪¢¢‬‬
‫) ‪/‬‬
‫‪tan‬‬ ‫=‬
‫‪2‬‬ ‫)‪cos (118° 34¢ 19/ 5¢¢‬‬
‫‪A - M sin (-7° 08¢ 19/ 5¢¢) × cot (5° 48¢ 204‬‬ ‫‪¢¢‬‬
‫) ‪/‬‬
‫‪tan‬‬ ‫=‬
‫‪2‬‬ ‫)‪sin (118° 34¢ 19/ 5¢¢‬‬
‫‪cos q = cos (111° 26¢) × cos(125° 42¢ 39¢¢) +‬‬
‫)‪sin (111° 26¢) × sin (125° 42¢ 39¢¢) × cos (11° 36¢ 40/ 8¢¢‬‬
‫‪A+M‬‬ ‫‪A+M‬‬
‫‪tan‬‬ ‫‪= -20404839‬‬ ‫‪Þ‬‬ ‫‪= 92° 48¢ 20/ 54¢¢‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪/‬‬

‫‪A-M‬‬ ‫‪A-M‬‬
‫‪tan‬‬ ‫‪= -1/ 3917284 Þ‬‬ ‫‪= -54° 18¢ 05 / 7¢¢‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﺗﻬﺮان از ﺟﻨﻮب ﺑﻪ ﻏﺮب‪:‬‬
‫‪A = (92° 48¢ 2054‬‬
‫‪/‬‬
‫‪¢¢) - (54° 18¢ 05/ 7¢¢) = 38° 30¢ 14/ 84¢¢‬‬
‫ﻓﺎﺻﻠﮥ زاوﯾﻪای ﺗﻬﺮان ﺗﺎ ﻣﮑﻪ‪:‬‬
‫‪cos q =095364514‬‬
‫‪/‬‬ ‫‪Þ q =17° 30¢ 49/23¢¢‬‬
‫ارﺗﻔﺎع ﺳﻤﺖ ﻣﮑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫‪h = 90° - (17° 30¢ 49/23¢¢) = 72° 29¢ 1077‬‬
‫‪/‬‬
‫‪¢¢‬‬
‫ﻓﺎﺻﻠﮥ ﻃﻮﻟﯽ ﺗﻬﺮان ﺗﺎ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﻓﺮض آﻧﮑﻪ ﺷﻌﺎع ﮐﺮۀ زﻣﯿﻦ ‪ ۶۳۷۸‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫)‪2 ´ p´ 6378 ´ (17° 30¢ 49/23¢¢‬‬
‫=‪d‬‬ ‫ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ‪=1949/ 5715‬‬
‫‪360°‬‬
‫ب‪ -‬ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﻟﮕﺎرﯾﺘﻤﯽ ﺑﺎ ﺟﺪول ﭘﻨﺞ رﻗﻤـﯽ‪ :‬ﭼـﻮن ﻣﻘـﺎدﯾﺮ ‪ tan A +2M‬و ‪ tan A -2M‬ﻣﻨﻔـﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ‪ A +2M‬ﻣﺜﺒﺖ و ‪ A -2M‬ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻋﻼﻣﺖﻫﺎی ﻣﻨﻔﯽ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۷۱‬‬

‫‪A+M‬‬
‫‪log tan ( p -‬‬ ‫‪) = log cos (7° 08¢ 19/ 5¢¢) + log cot (5° 48¢ 204‬‬ ‫‪¢¢‬‬
‫‪/ )+‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪co log cos (61° 25¢ 40/ 5¢¢‬‬
‫‪-‬‬
‫‪= 1/ 99662 +099278‬‬
‫‪/‬‬ ‫‪+0/ 32033‬‬
‫‪= 1/ 30973‬‬
‫‪A+M‬‬ ‫‪A+M‬‬
‫‪p-‬‬ ‫‪= 87° 11¢ 39/ 38¢¢ Þ‬‬ ‫‪= 92° 48¢ 2061‬‬ ‫‪¢¢‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪/‬‬

‫‪A-M‬‬
‫‪log tan(-‬‬ ‫‪) = log sin (7° 08¢ 19/ 5¢¢) + log cot (5° 48¢ 20/4¢¢) +‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-‬‬
‫‪co log sin (61° 25¢ 40/ 5¢¢) = 1/ 09437 +099278‬‬
‫‪/‬‬ ‫‪+005639‬‬
‫‪/‬‬ ‫‪= 014354‬‬
‫‪/‬‬
‫‪A-M‬‬ ‫‪A-M‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪= 54° 18¢ 02/43¢¢ Þ‬‬ ‫‪= - 54° 18¢ 02/ 43¢¢‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪A = (92° 48¢ 2061‬‬‫‪/‬‬
‫‪¢¢) - (54° 18¢ 02/43¢¢) = 38° 30¢ 18 /18¢¢‬‬
‫‪log sin q = log sin (11° 36¢ 40/ 8¢¢) + log sin (68° 34¢) +‬‬
‫)‪co log sin (38° 30¢ 19¢¢‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪= 1/ 30378 + 1/ 96888 +020580‬‬
‫‪/‬‬
‫‪-‬‬
‫‪= 1/ 47846‬‬

‫‪Þ q = 17° 30¢ 47¢¢‬‬

‫ﯾﺎدآوری‪ .‬ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻟﮕﺎرﯾﺘﻤﯽ ﺑﺎ ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﺗـﻮأم اﺳـﺖ و از اﯾـﻦ رو ﭘﺎﺳـﺦﻫﺎی ﺑـﻪ‬
‫ً‬
‫دﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﺎ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎی ﻗﺒﻠﯽ ﺗﻔﺎوت ﭼﻨﺪ ﺛﺎﻧﯿﻪ دارﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦﻫﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻤﺎ و ﺑـﻪ ﮐﻤـﮏ‬
‫ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺣﺴﺎب ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﻨﺪ‪ ،‬دﻗﯿﻖﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺘﺤﺎن درﺳﺘﯽ ﺟﻮابﻫﺎ‪ .‬در ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی ‪ PMA‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪a = 68° 34¢ , m = 54° 17¢ 21¢¢ , P =11° 36¢ 408‬‬ ‫‪/‬‬
‫‪¢¢‬‬
‫‪a+m‬‬ ‫‪a-m‬‬ ‫‪p‬‬
‫‪= 61° 25¢ 40/ 5 ,‬‬ ‫‪= 7° 08¢ 19/ 5¢¢ , = 5° 48¢ 204‬‬ ‫‪¢¢‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪/‬‬

‫)‪A + M cos (7° 08¢ 19/ 5¢¢) × cot (5° 48¢ 20/ 4¢¢‬‬
‫‪tan‬‬ ‫=‬ ‫‪= 20/404839‬‬
‫‪2‬‬ ‫)‪cos (61° 25¢ 40/ 5¢¢‬‬
 ‫‪ | ۷۲‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫)‪A - M sin (7° 08¢ 19/ 5¢¢) × cot (5° 48¢ 20/4¢¢‬‬
‫‪tan‬‬ ‫=‬ ‫‪= 1/ 3917284‬‬
‫‪2‬‬ ‫)‪sin (61° 25¢ 40/ 5¢¢‬‬
‫‪A+M‬‬ ‫‪A-M‬‬
‫‪= 87° 11¢ 39/45¢¢ ,‬‬ ‫‪= 54° 18¢ 05 / 7¢¢‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪A = 141° 29¢ 45/15¢¢ Þ 180° - A = 38° 30¢ 14/ 85¢¢‬‬
‫)‪sin P × sin a sin (11° 36¢ 40/ 8¢¢) × sin (68° 34¢‬‬
‫= ‪sin p‬‬ ‫=‬
‫‪sin A‬‬ ‫)‪sin (141° 29¢ 45/15¢¢‬‬
‫‪= 0/ 30093334 Þ p = 17° 30¢ 49/23¢¢ = q‬‬
‫ﻣﺜــﺎل ‪ .۲‬ﮔﺮﯾﻨــﻮﯾﭻ )ﻟﻨــﺪن( ﺑــﻪ ﻃــﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿــﺎﯾﯽ ﺻــﻔﺮ و ﺑــﻪ ﻋــﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿــﺎﯾﯽ‬
‫)‪ (y = 51° 28¢ 38¢¢‬را ﻣﻮﺿﻊ ‪ A‬اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪a = 111 ° 26¢ , m = 90 ° + (51° 28 ¢ 38 ¢¢) = 141 ° 28¢ 38¢¢‬‬
‫‪a+m‬‬ ‫‪a-m‬‬
‫و ‪= 126° 27¢ 19¢¢‬‬ ‫‪= -15° 01¢ 19¢¢‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Q‬‬
‫‪Q = 39 ° 49¢‬‬ ‫و ‪= 19° 54¢ 30¢¢‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪A + M cos (-15° 01¢ 19¢¢) × cot (19° 54¢ 30¢¢‬‬
‫‪tan‬‬ ‫=‬ ‫‪= -4/4881796‬‬
‫‪2‬‬ ‫)‪cos (126° 27¢ 19¢¢‬‬
‫)‪A - M sin (-15° 01¢ 19¢¢) × cot (19° 54¢ 30¢¢‬‬
‫‪tan‬‬ ‫=‬ ‫‪= -0/ 88978963‬‬
‫‪2‬‬ ‫)‪sin (126° 27¢ 19¢¢‬‬
‫‪A+M‬‬ ‫‪A-M‬‬
‫و ‪= 102° 33¢ 38 / 7¢¢‬‬ ‫‪= -41° 39¢ 44/48¢¢‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ از ﺟﻨﻮب ﺑﻪ ﺷﺮق‪A = 60° 53¢ 54/22¢¢ :‬‬

‫‪cos q = cos (111° 26¢) × cos (141° 28¢ 38¢¢) +‬‬

‫)‪sin (111° 26¢) × sin (141° 28¢ 38¢¢) ´ cos (39° 49¢‬‬

‫‪=073119581‬‬
‫‪/‬‬ ‫ﻓﺎﺻﻠﮥ زاوﯾﻪای‪:‬‬
‫‪q = 43° 00¢ 47 / 76¢¢‬‬ ‫ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ ﺗﺎ ﻣﮑﻪ‪:‬‬
‫ارﺗﻔﺎع ﺳﻤﺖ ﻣﮑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫‪h = 90° - (43° 00¢ 47 / 76¢¢) = 46° 59¢ 12/24¢¢‬‬
‫اﻓﻖ ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ‪:‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۷۳‬‬

‫ﺑﺮای اﻣﺘﺤﺎن درﺳﺘﯽ ﺟﻮابﻫﺎ‪ ،‬راﺑﻄﮥ ﺳﯿﻨﻮسﻫﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪:‬‬

‫)‪sin q sin (43° 00¢ 47 / 76¢¢‬‬
‫=‬ ‫‪=10653324‬‬
‫)‪sin (39° 49¢‬‬
‫‪/‬‬
‫‪sin Q‬‬
‫‪sin a‬‬ ‫)‪sin (111° 26¢‬‬
‫=‬ ‫‪=10653324‬‬
‫)‪sin A sin (60° 53¢ 54/22¢¢‬‬
‫‪/‬‬

‫)‪(x = 58° 45¢‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ .۳‬ﺑﻮﺋﻨﻮس آﯾﺮس )از آرژاﻧﺘﯿﻦ( ﺑﻪ ﻓﺮض آﻧﮑﻪ ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ آن‬
‫ﻏﺮﺑﯽ و ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ آن )‪ (y = 34° 30¢¢‬ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪a =111° 26¢ , m = 90° - (34° 30¢) = 55° 30¢‬‬
‫‪a +m‬‬ ‫‪a -m‬‬
‫‪= 83° 28¢ ,‬‬ ‫‪= 27° 58¢‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Q‬‬
‫‪Q = -(58° 45¢) - (39° 49¢) = 98° 34¢ , = 49° 17¢‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪A + M cos (27° 58¢) × cot (49° 17¢‬‬
‫‪tan‬‬ ‫=‬ ‫‪= 6/6806857‬‬
‫‪2‬‬ ‫)‪cos (83° 28¢‬‬
‫)‪A - M sin (27° 58¢) × cot (49° 17¢‬‬
‫‪tan‬‬ ‫=‬ ‫‪= 0/ 40624295‬‬
‫‪2‬‬ ‫)‪sin (83° 28¢‬‬
‫‪A+M‬‬ ‫‪A-M‬‬
‫و ‪= 81° 29¢ 12/ 74¢¢‬‬ ‫‪= 22° 06¢ 32/ 76¢¢‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﺑﻮﺋﻨﻮس آﯾﺮس از ﺟﻨﻮب ﺑﻪ‬
‫‪A = 103° 35¢ 45/ 5¢¢‬‬
‫ﺷﺮق‪]:‬ﮐﻪ ﻣﻌﺎدل اﺳﺖ ﺑﺎ )‪ (76° 24¢ 14/ 5¢¢‬در‬
‫ﺟﻬﺖ از ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﺷﺮق[‬
‫‪cos q = cos (111° 26¢) × cos (55° 30¢) +‬‬
‫)‪sin (111° 26¢) × sin (55° 30¢) × cos (98° 34¢‬‬
‫‪= 0/ 32124736‬‬
‫‪q = 108° 44¢ 18 /1¢¢‬‬ ‫ﻓﺎﺻﻠﮥ زاوﯾﻪای ﺑﻮﺋﻨﻮس آﯾﺮس ﺗﺎ ﻣﮑﻪ‪:‬‬
‫ارﺗﻔﺎع ﺳﻤﺖ ﻣﮑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺑﻮﺋﻨﻮس آﯾﺮس‪:‬‬
‫)‪h = 90- (108° 44¢ 18/1¢¢) = -(18° 44¢ 18 /1¢¢‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﻣﮑﻪ زﯾﺮ اﻓﻖ ﺑﻮﺋﻨﻮس آﯾﺮس ﻗﺮار دارد و در آﻧﺠﺎ ﻗﺎﺑﻞ رؤﯾﺖ ﻧﯿﺴـﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع از روی ﻓﺎﺻﻠﮥ زاوﯾﻪای ﻧﯿﺰ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﺶ از ‪ ۹۰°‬اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ | ۷۴‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎرۀ ‪۱‬‬

‫ﯾﺎدآوری‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ‪ q‬از رواﺑﻂ ﺳﯿﻨﻮسﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻔﺮﺟﻪ ﺑﻮدن ‪ Q‬ﺑﺎﯾﺪ ‪ q‬را ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻔﺮﺟﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ A .۴‬را ﻣﮑﺎﻧﯽ واﻗﻊ ﺑﺮ ﻣﺪار ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻋـﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ )‪ ، (21° 26¢‬و ﺑـﻪ‬
‫ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ )‪ (x = 138° 40¢ 54/4¢¢‬اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ )ﯾﮑﯽ از ﭼﻬـﺎر ﻣﮑـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ در‬
‫ﺑﺤﺚ روزﻫﺎی ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﺷﺪ(‪:‬‬
‫‪a+m‬‬ ‫‪a-m‬‬
‫‪a = m =111° 26¢ ,‬‬ ‫‪=111° 26¢ ,‬‬ ‫‪=0‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Q‬‬
‫‪Q = 98° 51¢ 54/41¢¢ ,‬‬ ‫‪= 49° 25¢ 57 /20¢¢‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪cot (49° 25¢ 57 /20¢¢‬‬
‫= ‪A = M Þ tan A‬‬ ‫‪= -2/ 3428445‬‬
‫)‪cos (111° 26¢‬‬
‫‪A = 113° 06¢ 515‬‬
‫‪/‬‬
‫‪¢¢‬‬ ‫زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ‪ A‬از ﺟﻨﻮب ﺑﻪ ﺷﺮق‪:‬‬

‫)‪cos q = cos2 (111° 26¢) + sin2 (111° 26¢) × cos (98° 51¢ 54 / 41¢¢‬‬
‫‪; 000000003‬‬
‫‪/‬‬
‫ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﺧﻄﺎﻫﺎی ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت‪ cos q =0 ،‬و ‪ q = 90 °‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﻓﺎﺻﻠﮥ زاوﯾﻪای ‪ A‬ﺗﺎ ﻣﮑﻪ‪۹۰° :‬‬
‫ارﺗﻔﺎع ﺳﻤﺖ ﻣﮑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ‪ ، h = 90° - 90° = 0 :A‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻤﺖ اﻟـﺮأس ﻣﮑـﻪ در‬
‫اﻓﻖ ﻣﮑﺎن ‪ A‬ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .۵‬ﺑﺮای ﺣﺴﻦ ﺧﺘﺎم‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس‪» ،‬زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﻣﮑﺮﻣﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻗﺒﻠـﮥ اول‬
‫اﺳﻼم«‪ .‬ﺑﻪ ﻓﺮض آﻧﮑﻪ ﻃـﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﺑﯿـﺖ اﻟﻤﻘـﺪس )‪ (x = 35° 13¢‬ﺷـﺮﻗﯽ و ﻋـﺮض‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ آن )‪ (y = 31° 47¢‬ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪a =111° 26¢ , m =121° 47¢‬‬
‫‪a+m‬‬ ‫‪a-m‬‬
‫‪=116° 36¢ 30¢¢ ,‬‬ ‫‪= - 5° 10¢ 30¢¢‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Q‬‬
‫‪Q = 4° 36¢ , = 2° 18¢‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ | ‪۷۵‬‬

‫)‪A + M cos ( - 5° 10¢ 30¢¢) × cot (2° 18¢‬‬

‫‪tan‬‬ ‫=‬ ‫‪= - 55/ 362671‬‬
‫‪2‬‬ ‫)‪cos (116° 36¢ 30¢¢‬‬
‫)‪A - M sin (- 5° 10¢ 30¢¢) × cot (2° 18¢‬‬
‫‪tan‬‬ ‫=‬ ‫‪= -2/ 5117574‬‬
‫‪2‬‬ ‫)‪sin (116° 36¢ 30¢¢‬‬
‫‪A+M‬‬ ‫‪A-M‬‬
‫‪= 91° 02¢ 05/29¢¢ ,‬‬ ‫‪= -68° 17¢ 28 /07¢¢‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪A = 22° 44¢ 37/22¢¢‬‬ ‫زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس از ﺟﻨﻮب ﺑﻪ ﺷﺮق‪:‬‬
‫‪A+M A-M‬‬
‫=‪M‬‬ ‫‪-‬‬ ‫)‪= (91° 02¢ 05 /29¢¢) + (68° 17¢ 28 /07¢¢‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫زاوﯾﮥ اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﮥ ﻣﮑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺒﻠﮥ اول اﺳﻼم‪:‬‬
‫‪M =159° 19¢ 33/ 36¢¢‬‬ ‫از ﺟﻨﻮب ﺑﻪ ﻏﺮب‪:‬‬
‫‪ 20° 40¢ 26/64¢¢‬از ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﻏﺮب‪:‬‬
‫‪cos q = cos (111° 26¢) × cos (121° 47¢) +‬‬
‫)‪sin (111° 26¢) × sin (121° 47¢) × cos (4° 36¢‬‬
‫‪= 098117988‬‬
‫‪/‬‬

‫‪q = 11 ° 08¢‬‬ ‫ﻓﺎﺻﻠﮥ زاوﯾﻪای ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﺗﺎ ﻣﮑﻪ‪:‬‬

‫ارﺗﻔﺎع ﺳﻤﺖ ﻣﮑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس‪:‬‬
‫‪h = 90° - (11° 08¢) = 78 ° 52¢‬‬
‫ﻓﺎﺻﻠﮥ ﻃﻮﻟﯽ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﺗﺎ ﻣﮑﻪ‪:‬‬
‫)‪2´ p´ 637 ´ (11° 08¢‬‬
‫‪=1239/ 3303‬‬ ‫ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ‬
‫‪360°‬‬
‫ﺻﻔﺤﮥ آﻏﺎز ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺧﻂ ﻣﺆﻟﻒ‬
‫ﺻﻔﺤﻪای از ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺧﻂ ﻣﺆﻟﻒ‬
 Determinarion of Qibla and the True Solar Noon
As we know, the Muslims face the sacred Ka’ba – in the heart of
Mecca – in their prayers and some religious activities. The direction
that should be faced when a Muslim prays is called qibla. During the
centuries, Muslim astronomers devised methods on how to find the
qibla direction for any locality by means of calculation.
The present booklet which was prepared by one of the sophisticated
Iranian mathematics teachers, Mr. ʿAbdol-Hossein Mos-hafi, more
than thirty years ago, concerns two principal problems: 1) the
determination of the direction of qibla by observing the sun, 2) the
calculation of the deviation of the qibla direction from the meridian of
locality. Before entering the main debates, the author introduces the
technical vocabulary of the subject and clarifies the astronomical
expressions with the help of some examples and figures. The
definitions like zenith, nadir, ecliptic, the equation of time, etc. are
elucidated precisely. After that, the reader will find the discussions on
how to determine the solar noon and the geographical meridian by
using different methods, either by applying the devices such as
sundials or the theodolites, or by some calculation techniques. One can
find several examples on how to calculate the solar noon of several
cities in different seasons. Thus, the reader will obtain a good variety
of astronomical knowledge before being acquainted with the problem
of determining the qibla direction.
At last, the methods for determining the qibla direction through
observation and calculation will be argued. In order to clarify the
methods, not only the author takes the advantage of various examples,
he even presents the methods on how to examine the accuracy of the
results.
This fruitful booklet benefits of a rewarding introduction by Mr.
Gholam-Reza ʿAsjodi, another experienced mathematics teacher,
which has supplemented the content of the book.
Determination of Qibla and the True Solar Noon
through Observation and Calculation

‘Abdol-Hossein Mos-hafi
Introduction by Gholam-Reza ‘Asjodi

Edited by Zeinab Karimian

2017
 ISSN: 2322-3669

Miras-e Elmi-ye Eslam va Iran
Semiannual Journal on the Scientific Heritage of Islam and Iran
Supplement no. 1

Determination of Qibla and the True Solar Noon

through Observation and Calculation
‘Abdol-Hossein Mos-hafi
Introduction by Gholam-Reza ‘Asjodi

Edited by Zeinab Karimian

Proprietor: The Written Heritage Research Institute

Managing Director : Akbar Irani
Assistant Editor: Mohammad Bagheri
Managing Editor: Hamid Bohloul

No. 1182, Enghelab Ave., Between Daneshgah & Abu Rayhan streets, Tehran, Iran
Postal Code: 13156-93519
Tel.: + 98 21 66490612 , Fax: + 98 21 66406258

www.mirasmaktoob.ir
miraselmi90@gmail.com

2017
‫ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷ رۀ دوم )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(۸‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۴‬‬

‫*‬
‫ﮔﺰارش اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ از اﺑﺮﻧﻮاﺧﱰ ‪ ۱۰۰۶‬ﻣﯿﻼدی‬
‫‪٣‬‬
‫ر‪ .‬ﻧﻮﯾﻬﻮﯾﺰر ‪ ،١‬ک‪ .‬ارﯾ ‪ -‬اﮔﺮت ‪ ،٢‬پ‪ .‬ﮐﻮﻧﯿﭻ‬
‫‪٤‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﭘﻮﯾﺎن رﺿﻮاﻧ‬

‫در اﯾﻨﺠــﺎ ﮔــﺰارش اﺑﻦﺳــﯿﻨﺎ )‪۹۸۰‬م‪۳۷۰/‬ق ـ ‪ ۱۰۳۷‬م‪ ۴۲۸ /‬ق(‪ ،‬داﻧﺸــﻤﻨﺪ ﻣﻌــﺮوف اﯾﺮاﻧــﯽ‪ ،‬از‬
‫اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬م‪ ۳۹۶ /‬ق‪ ،‬را ﻣﯽآورﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﺠﻮم ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺻﺪی ﮐﻮﺗﺎه درﺑﺎرۀ ﺳﺘﺎرهای ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﮐﺘﺎب اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺷﻔﺎ اﺳﺖ‬ ‫ِ‬ ‫ارش‬
‫اﯾﻦ ﮔﺰ ِ‬
‫ﮐﻪ آن را در ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻓﯿﺰﯾﮏ )ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت(‪ ،‬ﻧﺠﻮم و آﺛﺎر ﻋﻠﻮی ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اداﻣﻪ‪،‬‬
‫ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ و ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ‪] ٥‬ﮔﺰارش[ را ﻣﯽ آورﯾﻢ‪ ،‬و ﭘﺲ از ﺑﺤﺚ ﻣﻔﺼﻠﯽ درﺑﺎرۀ ﺗﺎرﯾﺦ ﮔﺬاری‬
‫رﺻﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دﻫﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﺮم آﺳﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار‪ ،‬ﺳﺎﮐﻦ و‪/‬ﯾﺎ ﺑﺪون دﻧﺒﺎﻟﻪ )]ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪[:‬‬
‫‪٣۵‬‬
‫»ﺳﺘﺎره ای ﺑﯿﻦ ﺳﺘﺎرﮔﺎن دﯾﮕﺮ«( ﺑﻮده‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺳﻪ ﻣﺎه در آﺳﻤﺎن ﺑﻮده و ﮐﻢ ﻧﻮر و ﮐﻢﻧﻮرﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪه‬
‫ﺗﺎ آﻧﮑﻪ ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎرﻗﻪ ﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﻃﺮاف ﭘﺮﺗﺎب ﻣﯽ ﮐﺮده‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺮﻗﻪ زﻧﻨﺪه و ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺮ ﻧﻮر ﺑﻮده‪ ،‬و‬
‫رﻧﮓ آن ﺑﺎ زﻣﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻃﻼﻋﺎت ]اﯾﻦ ﮔﺰارش[ ﺑﺎ ﮔﺰارشﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ و ﻏﯿﺮ ﻋﺮﺑـﯽ‬
‫ً‬
‫دﯾﮕﺮی ﻣﺴﺘﺪل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﭽـﻪ اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ در ﮔـﺰارش ﺧـﻮد‬
‫ﺑﺪان ﭘﺮداﺧﺘﻪ‪ ،‬اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬م‪ ۳۹۶ /‬ق اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪای از ﯾﮏ ﺟﺮم آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار ﮐﻪ‬
‫در آﺛﺎر ﻋﻠﻮی ارﺳﻄﻮ درﺑﺎرۀ آن ﺑﺤﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷـﯿﻮۀ ﺑﯿـﺎن و ﺗﻮﺻـﯿﻒ ]اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ[‪،‬‬
‫ً‬
‫ﻣﺜﻼ ﺗﻐﯿﯿﺮ رﻧﮓ ]اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ[‪ ،‬اﯾﻦ ﮔﺰارش از دﯾﮕﺮ ﮔﺰارشﻫﺎی ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه]در اﯾـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع[‪،‬‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫* اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪای اﺳﺖ از‪:‬‬

‫‪R. Neuhäuser C. Ehrig-Eggert ,and‬‬ ‫‪P. Kunitzsch, “An Arabic report about supernova SN 1006 by Ibn S īnā‬‬
‫‪(Avicenna), Astronomische Nachrichten, 2011, no. 88, 789-795.‬‬
‫‪ .١‬ﻣﺆﺳﺴﮥ اﺧﺘﺮﻓﯿﺰﯾﮏ و رﺻﺪﺧﺎﻧﮥ داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدرﯾﺶ ﺷﯿﻠﺮ )ﯾﻨﺎ(‪ ،‬آﻟﻤﺎن‪rne@astro.uni-jena.de ،‬‬
‫‪ .٢‬ﻣﺆﺳﺴﮥ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﺮﺑﯽ ـ اﺳﻼﻣﯽ ﻓﺮاﻧﮑﻔﻮرت‪ ،‬آﻟﻤﺎن )ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﻪ( ‪liberte2010@gmx.net‬‬
‫‪ .٣‬داﻧﺸﮕﺎه ﻟﻮدوﯾﮓ ﻣﺎﮐﺴﯿﻤﯿﻠﯿﺎن ﻣﻮﻧﯿﺦ‪ ،‬آﻟﻤﺎن )ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﻪ(‬
‫‪ .٤‬ﻋﻀﻮ ﻫﯿﺌﺖ ﻋﻠﻤـﯽ ﮔـﺮوه ﺗـﺎرﯾﺦ ﻋﻠـﻢ ﺑﻨﯿـﺎد داﯾﺮةاﻟﻤﻌـﺎرف اﺳـﻼﻣﯽ و داﻧﺸـﺠﻮی دﮐﺘـﺮی ﺗـﺎرﯾﺦ ﻋﻠـﻢ داﻧﺸـﮕﺎه اوﺗﺮﺧـﺖ )ﻫﻠﻨـﺪ(‪،‬‬
‫‪pnrezvani@gmail.com‬‬
‫‪ .٥‬در ﻣﺘﻦ اﺻﻠﯽ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﮔﺰارش آﻣﺪه اﺳﺖ ـ م‪.‬‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ :‬اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪١٠٠۶‬‬
‫رﺻﺪﻫﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮﻫﺎ در ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮﻫـﺎ‪ ،‬ﺳـﺘﺎرهﻫﺎی ﻧـﻮﺗﺮوﻧﯽ‪ ،‬و ﺑﻘﺎﯾـﺎی اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮﻫـﺎ‬
‫ﻣﻬﻤﻨﺪ‪ :‬ﮔﺰارشﻫﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺦ رﺻﺪ )و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻦ ﺑﻘﺎﯾﺎی اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮﻫﺎ‪ ،‬و در ﺻـﻮرت‬
‫ً‬
‫وﺟﻮد‪ ،‬ﺳﺘﺎرۀ ﻧﻮﺗﺮوﻧﯽ( را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻨﺤﻨﯽ ﻧﻮر )ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻ ﻧﻮع اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ(‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ رﻧﮓ و ﺗﻐﯿﯿـﺮ‬
‫آن‪ ،‬و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺑﻘﺎﯾﺎی آن ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪ ،‬و در ﺻﻮرت وﺟﻮد‪ ،‬ﺳﺘﺎرۀ ﻧـﻮﺗﺮوﻧﯽ‬
‫َ‬
‫و‪/‬ﯾﺎ ﺳﺤﺎﺑﯽ ﺣﺎﺻﻞ از ﺑﺎد ﺗﭗاﺧﺘﺮ را ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﮐﺎرﮔﯿﺮی اﯾﻦ ﮔﻮﻧـﻪ رﺻـﺪﻫﺎی ﺗـﺎرﯾﺨﯽ در ﻣـﻮرد‬
‫اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮﻫﺎی ‪ ۱۰۰۶‬م‪ ۳۹۶ /‬ق )از آﺳﯿﺎی ﺷﺮﻗﯽ‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و اروﭘـﺎ(‪ ۱۰۵۴ ،‬م‪ ۴۴۶ /‬ق )از آﺳـﯿﺎی‬
‫ﺷﺮﻗﯽ و ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن(‪ ۱۱۸۱ ،‬م‪ ۵۷۶ /‬ق )ﻓﻘﻂ از آﺳـﯿﺎی ﺷـﺮﻗﯽ(‪ ،‬و اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮﻫـﺎی ‪ ۱۵۷۲‬م‪ ۹۷۹ /‬ق و‬
‫‪ ۱۶۰۴‬م‪ ۱۰۱۲ /‬ق )از آﺳﯿﺎی ﺷﺮﻗﯽ و اروﭘﺎ(‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﭼﻨـﺪ اﺑﺮﻧـﻮاﺧﺘﺮ دﯾﮕـﺮ از ﻫـﺰارۀ اول ﻣـﯿﻼدی‬
‫)ﻧﮏ‪ :‬اﺳﺘﻔﻨﺴﻮن و ﮔﺮﯾﻦ ‪ ،۲۰۰۲‬ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت س‪.‬گ‪ ۰۲ .‬ﻧﺸـﺎن داده ﻣﯽﺷـﻮد‪ ،‬و‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ( ﻣﻮﻓﻘﯿﺖآﻣﯿﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮔـﺰارش ﻋﺮﺑـﯽ درﺑـﺎرۀ اﺑﺮﻧـﻮاﺧﺘﺮ‬
‫‪ ۱۰۵۴‬م‪ ۴۴۶ /‬ق ﻓﻘﻂ وﺟﻮد ﯾﮏ ﺳﺘﺎرۀ ﺟﺪﯾﺪ ﻧﻮراﻧﯽ را در دوﭘﯿﮑﺮ‪ /‬ﺛـﻮر‪ ،‬در ﺣـﺪود ﺳـﺎل ‪ ۱۰۵۴‬م‪/‬‬
‫‪ ۴۴۶‬ق ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺰارشﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ درﺑﺎرۀ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬م‪ ۳۹۶ /‬ﺣﺎوی اﻃﻼﻋـﺎت ﻣﻔﺼـﻠﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﮔﻠﺪﺷﺘﺎﯾﻦ ‪۱۹۶۵‬؛ ﮐﻮک ‪۱۹۹۹‬؛ س‪.‬گ‪۰۲.‬؛ رادا و ﻧﻮﯾﻬﻮﯾﺰر ‪.(۲۰۱۵‬‬ ‫‪٣۶‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس رﺻﺪﻫﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ و رﺻﺪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﯿـﺮو آﻧﻬـﺎ اﻧﺠـﺎم ﺷـﺪ‪ ،‬اﺑﺮﻧـﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬و ﺑﻘﺎﯾـﺎی‬
‫ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ ﺧﯿﻠـﯽ ﺧﻔﯿﻔـﯽ‬
‫ِ‬ ‫ﭘﺎرﺳﮏ‪ ١‬و‬
‫آن‪۳۲۷/۶+۱۴/۶‬گ دارای ﻓﺎﺻﻠﻪای ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ ۲/۱۸±۰/۰۸‬ﮐﯿﻠﻮ ِ‬
‫اﺳﺖ؛ اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎی ﻣﺘﻌﺪدی روﺷﻦ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﻔﺠﺎر اﯾﻦ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ از ﻧﻮع آی‪ .‬آ ﺑﻮده اﺳﺖ )ﻧﮏ‪:‬‬
‫ﺷﻔﺮ ‪(۱۹۹۶‬؛ در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت ﺑـﺮای ﯾـﮏ اﺑﺮﻧـﻮاﺧﺘﺮ از ﻧـﻮع آی‪ .‬آ‪ ،‬اوج درﺧﺸـﻨﺪﮔﯽ ﺑﺮاﺑـﺮ ﺑـﺎ ﻗـﺪر‬
‫‪ -۷/۵±۰/۴‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد )وﯾﻨﮑﻠﺮ و دﯾﮕﺮان ‪.(۲۰۰۳‬‬
‫اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﻨﺠﻢ ﯾﻤﻨﯽ در ‪ ۱۸-۱۷‬آورﯾﻞ‪ ۱۰-۹ /‬رﺟﺐ )رادا و ﻧﻮﯾﻬﻮﯾﺰر‬
‫‪ ،(۲۰۱۵‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ رﺿﻮان از ‪ ۳۰‬آورﯾـﻞ‪ ۲۲ /‬رﺟـﺐ )ﮔﻠﺪﺷـﺘﺎﯾﻦ ‪۱۹۶۵‬؛ س‪.‬گ‪ ،(۰۲ .‬و در ﭼـﯿﻦ و‬
‫ژاﭘﻦ از اواﺧﺮ آورﯾﻞ ﯾﺎ اواﯾﻞ ﻣﻪ‪ /‬رﺟﺐ )س‪.‬گ‪ (۰۲ .‬رﺻﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻠـﯽ ﺑـﻦ رﺿـﻮان درﺑـﺎرۀ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ )ﻃﻮل داﯾﺮةاﻟﺒﺮوﺟﯽ( ]اﯾﻦ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ[ )ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ُﺑﻌﺪ آن ﺑﺮ اﺳـﺎس رﺻـﺪ ﭼﯿﻨﯿـﺎن و ﻣﺤـﺪودۀ‬
‫ﻣﯿﻞ آن ﺑﺮ اﺳﺎس ﮔﺰارش راﺻﺪ َﺳﻦ ﮔـﺎﻟﻦ ]در ﺳـﻮﯾﺲ ﮐﻨـﻮﻧﯽ[‪ (٢‬ﻣـﺎ را در ﺗﻌﯿـﯿﻦ ﺑﻘﺎﯾـﺎی آن ﯾـﺎری‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﻧﮏ‪ :‬اﺳﺘﻔﻨﺴﻮن و دﯾﮕﺮان )‪ (۱۹۷۷‬و س‪.‬گ‪ .(۰۲ .‬رﺻﺪﮔﺮان ﻣﺘﻌﺪدی در دورۀ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑـﻪ‬

‫ﭘﺎرﺳﮏ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از واﺣﺪﻫﺎی ﺳﻨﺠﺶ ﻓﺎﺻﻠﻪ در ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ ۳/۲۶‬ﺳﺎل ﻧﻮری اﺳﺖ ـ م‪.‬‬
‫‪ِ .١‬‬
‫‪ .٢‬اﯾﻦ ﮔﺰارش‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس رﺻﺪی اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﻮﻣﻌﮥ ﺳﻦ ﮔﺎﻟﻦ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶ از ﺗﺄﺳﯿﺲ داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎ )ﻗﺮن ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﻣﯿﻼدی(‪،‬‬
‫ﺻﻮﻣﻌﻪﻫﺎ ﻣﺤﻞ اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺧﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎی ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ در زﻣﯿﻨﮥ ﻧﺠﻮم ﺑﻮدﻧﺪ ـ م‪.‬‬
 ‫اﯾﺴﺘﺎ ﺑﻮدن آن ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﺰارش اﺑﻦ اﺑﯽ زرع )درﮔﺬﺷﺘﮥ ‪ ۱۳۲۶‬م‪ ۷۲۶ /‬ق ﯾﺎ ﭘـﺲ از آن( از ﯾـﮏ‬
‫ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺮاﮐﺸﯽ درﺑﺎرۀ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬م )ﮔﻠﺪﺷﺘﺎﯾﻦ ‪ – (۱۹۶۵‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺘﻮن ﻋﺮﺑﯽ و ﻻﺗﯿﻨﯽ‬
‫ﮔﺰارش اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ از اﺑﺮﻧﻮاﺧﱰ ‪ ۱۰۰۶‬ﻣﯿﻼدی‬

‫ً‬
‫آن ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻮرﻧﺒﺮگ )‪ – (۱۸۴۳‬اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺒﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﯽ از روز ﮐﻪ رﺻﺪ در آن اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﻇﻬﻮر آن ﭘﯿﺶ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻮد ‪) «...‬س‪.‬گ‪.(۰۲ .‬‬
‫اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﺮﺑﯽ زﯾﺮ‪ ،‬در رﺻﺪﻫﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪» -‬ﮐﻮﮐﺐ«‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﺳﺘﺎره« ﯾﺎ »ﺳﯿﺎره«‪ ،‬و ﯾﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﻋـﺎمﺗﺮ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﯽ ﺟـﺮم آﺳـﻤﺎﻧﯽ‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼ ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻦ ﺟﻮزی‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﯿﺮ و اﺑﻦ زرع ﺑﺮای اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‬
‫)ﮔﻠﺪﺷﺘﺎﯾﻦ‪(۱۹۶۵ ،‬؛‬
‫ً‬
‫‪» -‬ﻧﺠﻢ«‪ ،‬ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﺳﺘﺎره« اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼ اﺑﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ و اﺑﻦ َدﯾﺒـﻊ آن را ﺑـﺮای اﺑﺮﻧـﻮاﺧﺘﺮ‬
‫‪ ۱۰۰۶‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ )رادا و ﻧﻮﯾﻬﻮﯾﺰر ‪(۲۰۱۵‬؛‬
‫ً‬
‫‪» -‬ﻧﯿﺰک«‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ دﻧﺒﺎﻟﻪدار ﯾﺎ ﻧﻮاﺧﺘﺮ ﻣﻌﻨﯽ دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ رﺿﻮان و اﺑﻦ اﺑﯽ زرع آن‬
‫را ﺑﺮای اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدهاﻧـﺪ )ﮔﻠﺪﺷـﺘﺎﯾﻦ ‪ ،(۱۹۶۵‬اﻣـﺎ ﭼﯿـﺰی ﺷـﺒﯿﻪ ﻣﻨﻈـﺮه ﯾـﺎ‬
‫روﯾﺪاد آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار ﻧﯿﺰ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽدﻫﺪ؛‬
‫‪٣٧‬‬ ‫‪» -‬اﺛﺮ«‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »رد« اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑـﺮای اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮﻫـﺎی ‪ ۱۰۰۶‬و ‪ ۱۰۵۴‬ﻧﯿـﺰ ﺑـﻪ ﮐـﺎر رﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ؛‬
‫‪» -‬ﮐﻮﮐﺐ اﺛﺮی« ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ﺳﺘﺎرۀ ﺗﻤﺎﺷﺎﯾﯽ« ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻦ اﺑﯽ اﺻﯿﺒﻌﻪ ﺑﺮای اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪۱۰۵۴‬‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ )ﺑﺮﺷﺮ و دﯾﮕﺮان ‪.(۱۹۷۸‬‬
‫اﮔﺮ ﺟﺮم رﺻﺪ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺘﺎره ردهﺑﻨﺪی ﺷﻮد اﻣﺎ ﺑـﺎزۀ زﻣـﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾـﺎن ﺑـﻮدﻧﺶ ﻣﺤـﺪود‬
‫ً‬
‫ﺑﺎﺷﺪ )ﻣﺜﻼ ﺑﺮای ﭼﻨﺪ ﻣﺎه(‪ ،‬ﺟﺮﻣﯽ ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ردۀ اﺟﺮام آﺳـﻤﺎﻧﯽ ﻧﺎﭘﺎﯾـﺪار اﻏﻠـﺐ ﺑـﺎ‬
‫ً‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮی ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺜﻼ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﺳﺘﺎرهﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻮدن‪ ،‬اﯾﺴـﺘﺎ ﺑـﻮدن‪ ،‬دﻧﺒﺎﻟـﻪ داﺷـﺘﻦ ﯾـﺎ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻦ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬و آﻧﻬﺎ را در ردۀ ﻧﻮاﺧﺘﺮ‪ ،‬اﺑﺮﻧـﻮاﺧﺘﺮ ﯾـﺎ دﻧﺒﺎﻟـﻪدار ﺟـﺎی ﻣﯽدﻫـﺪ )ﺑـﺮای ﻣـﺮوری ﺑـﺮ‬
‫واژهﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﺮای ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار ﻧﮏ‪ :‬ﮐﻮﻧﯿﭻ ‪.(۱۹۹۵‬‬
‫اﺳﺘﻔﻨﺴﻮن و ﮔﺮﯾﻦ )‪ (۲۰۰۲‬در ﮐﺘﺎﺑﭽﻪﺷﺎن درﺑﺎرۀ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮﻫﺎی ﺗـﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬در ﻓﺼـﻞ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬
‫ﭼﺸﻢ اﻧﺪازﻫﺎی آﺗﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان اﺷﺎرهﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ اﺑﺮﻧـﻮاﺧﺘﺮ ]‪[۱۰۰۶‬‬
‫ً‬
‫– و اﺣﺘﻤﺎﻻ ]اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ[ ‪ ۱۰۵۴‬ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬در اﯾﻨﺠﺎ ﮔﺰارش ﺟﺪﯾﺪی از اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬را آوردهاﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ و ﺗﺮﺟﻤﮥ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ )ﻓﺎرﺳﯽ( را در ﺑﺨﺶ ‪ ۲‬ﻣﯽآورﯾﻢ‪ .‬ﺳـﭙﺲ در ﺑﺨـﺶ ‪ ،۳‬رﺻـﺪ را‬
‫ﺗﺎرﯾﺦﮔﺬاری و ﻣﺘﻦ را ﺷﺮح و در ﺑﺨﺶ ‪ ۴‬ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎﯾﻤﺎن را ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
 ‫اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ و ﮔﺰارش او درﺑﺎرۀ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ١٠٠۶‬م‪.‬‬
‫اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ )ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر‪ ،‬اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬در ﻻﺗﯿﻨـﯽ‪ (Avicenna :‬داﻧﺸـﻤﻨﺪ اﯾﺮاﻧـﯽ ﺟـﺎﻣﻊ‬
‫اﻟﻌﻠﻮم‪ ١‬در ﺳﺎلﻫﺎی ‪ ۹۸۰‬م‪ ۳۷۰/‬ق ‪۱۰۳۷-‬م‪ ۴۲۸ /‬ق اﺳـﺖ ﮐـﻪ آﺛـﺎری در اﻟﻬﯿـﺎت‪ ،‬ﭘﺰﺷـﮑﯽ‪ ،‬و ﻋﻠـﻮم‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﺠﻮم ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﭘﯿـﺮو ارﺳـﻄﻮ و ﺑﻄﻠﻤﯿـﻮس ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﮐﻮﺷـﯿﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﮐﻤﯽ ﺑﻬﺒﻮد ﺑﺨﺸﺪ )ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧـﻪ ﻧـﮏ‪ :‬ﺳـﺰﮔﯿﻦ‪ .(۱۹۷۸ ،‬او‬ ‫اﻧﺪازهﮔﯿﺮیﻫﺎی ﺳﻤﺎوی را ﻧﯿﺰ از ﻟﺤﺎظ ﮐﯿﻔﯽ و ّ‬
‫»ﻋﺼﺎی ﯾﻌﻘﻮب«‪ ٢‬ﯾﺎ »اﺑﺰار ﺻﻠﯿﺒﯽ«‪ ٣‬را ﺑﺮای اﻧﺪازهﮔﯿﺮی دﻗﯿﻖ ارﺗﻔﺎع اﺧﺘﺮاع ﮐـﺮد )وﯾـﺪﻣﺎن‪ ،(۱۹۲۷ ،‬ﮐـﻪ‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ »ﺳﺪس«‪ ٤‬ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ آن ﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ در آﺛﺎرش درﺑﺎرۀ ﻣﺠﺴﻄﯽ و ﻧﯿﺰ در ﺷـﻔﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺧـﯽ از رﺻـﺪﻫﺎی‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ آﻧﭽﻪ ﮔﺬر زﻫﺮه داﻧﺴﺘﻪ‪ ٥‬و ﺷﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﻟﮑﮥ ﺧﻮرﺷـﯿﺪی ﯾـﺎ ﮔـﺬر زﻫـﺮه در ‪ ۲۴‬ﻣـﻪ ‪ ۱۰۳۲‬م‪۴ /‬‬
‫ﺟﻤﺎدی اﻟﺜﺎﻧﯽ ‪ ۴۲۳‬ق ﺑﻮده‪ ،‬را ﺷﺮح داده اﺳﺖ )ﮔﻠﺪﺷﺘﺎﯾﻦ‪۱۹۶۹ ،‬؛ ﮐﺎﭘﻮر‪.(۲۰۱۳ ،‬‬
‫ً‬
‫ﮐﺘﺎب داﯾﺮةاﻟﻤﻌﺎرﻓﯽ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺷﻔﺎ اﺛﺮ اﺻﻠﯽ او در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺪودا ﺑـﯿﻦ ﺳـﺎلﻫـﺎی‬
‫ً‬
‫‪ ۱۰۱۳‬م‪ ۴۰۳ /‬ق ﺗﺎ ‪۱۰۲۳‬م‪ ۴۱۴ /‬ق ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛‪ ٦‬ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ ﮐـﺎﻣﻠﯽ از اﯾـﻦ اﺛـﺮ در‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﺑﺎدﻟﯿﺎن‪ ،‬اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ؛ ﻣﺪﮐﻮر و دﯾﮕﺮان )‪ (۱۹۶۵‬ﺗﺼﺤﯿﺢ اﻧﺘﻘﺎدی ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑـﯽ را‬
‫ﭼﺎپ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﮐﺎرﻣﺎن از ﻫﻤﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﯾﻢ )ﻧﮏ‪ :‬ﺷﮑﻞ ‪ .(۱‬در اﯾـﻦ اﺛـﺮ‪ ،‬اﺑﻦﺳـﯿﻨﺎ درﺑـﺎرۀ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﮥ ارﺳﻄﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬او در ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ ﺿﻤﻦ ﭘـﺮداﺧﺘﻦ ﺑـﻪ ﺑﺤـﺚ‬ ‫‪٣٨‬‬
‫آﺛﺎر ﻋﻠﻮی ارﺳﻄﻮ درﺑﺎرۀ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎی ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار ﺳﻤﺎوی‪ ،‬ﺑﻪ ﺳـﺘﺎرۀ ﺟﺪﯾـﺪی اﺷـﺎره ﮐـﺮده ﮐـﻪ در ‪ ۳۹۷‬ق‬
‫)‪ ۱۰۰۷-۱۰۰۶‬م( دﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﯾﻠﯿﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪن اﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﮐﻮﺗﺎه )ﺷﮑﻞ ‪ (۱‬را درﺑﺎرۀ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﯾﺎد اﺑﺮﻧـﻮاﺧﺘﺮ ‪۱۰۰۶‬‬
‫اﺳﺖ ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﻢ‪ :‬ﮔﻠﺪﺷﺘﺎﯾﻦ )‪ ،(۱۹۸۲‬در ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺘﺎب ﺳـﺰﮔﯿﻦ )‪ (۱۹۷۹‬ﮔـﺰارش داده ﮐـﻪ ع‪ .‬ا‪ .‬ﺻـﺒﺮه‪ ،٧‬او‬
‫)ﮔﻠﺪﺷﺘﺎﯾﻦ( را از وﺟﻮد اﺷﺎرهای ﺑﻪ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬در ﮐﺘﺎب ﺷﻔﺎ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .١‬او داﻧﺸﻤﻨﺪی ﻓﺎرﺳﯽ زﺑﺎن ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﺰارش ﺧﻮد را از اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺑﻪ ﻻﺗﯿﻨﯽ‪2. Jacob’s staff (Baculus Jacobi :‬‬
‫اﺑﺰاری ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻞ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ دو ﺗﯿﺮک ﭼﻮﺑﯽ ﻋﻤﻮد ﺑﺮﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺮای ﺳﻨﺠﺶ ﻓﺎﺻﻠﮥ زاوﯾﻪای ﺑﯿﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺎ ﮐﺎرﺑﺮد در ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﯽ و درﯾﺎﻧﻮردی ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﮐﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺠﻢ ﻓﺮاﻧﺴﻮی ﻗﺮن ‪ ۱۴- ۱۳‬م‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ – م‪.‬‬
‫اﺧﺘﺮاع آن ﺑﻪ ﯾﺎﮐﻮب ﺑﻦ ِ‬
‫‪3. cross staff‬‬
‫‪4. sextant‬‬
‫اﺑﺰاری ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻞ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﯾﮏ ﺷﺸﻢ داﯾﺮه )ﯾﺎ ﻣﺤﯿﻂ ﺷﺼﺖ درﺟﻪ( ﺑﺮای اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﺟﺪاﯾﯽ زاو ﯾﻪای ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ در درﯾﺎﻧﻮردی ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫‪] .٥‬اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ[ در ﻣﻘﺎﻟﮥ ﻧﻬﻢ ﻣﺠﺴﻄﯽاش‪ ،‬و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﺎﺑﻪ‪ ،‬در ﺑﺨﺶ رﯾﺎﺿﯿﺎت )ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﺔ( ﺷﻔﺎ )ج‪ ،۲‬ص ‪ (۴۶۳‬ﺑﺪون ذﮐﺮ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫آورده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ زﻫﺮه را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﯾﮏ ﻟﮑﮥ ﺳﯿﺎه ﺑﺮ ﺳﻄﺢ‪ /‬ﻗﺮص ﺧﻮرﺷﯿﺪ دﯾﺪم«؛ اﯾﻦ ]ﻣﻄﻠﺐ[ را دو ﺗﻦ ﭘﺲ از وی ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ‪» :‬ﺷﯿﺦ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ در ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﺶ اﺷﺎره ﮐﺮده ﮐﻪ زﻫﺮه را ﭼﻮن ﻟﮑﻪای ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﺧﻮرﺷﯿﺪ دﯾﺪه اﺳﺖ«‪ ،‬و‬
‫ﯾﻬﻮدا ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﮐﻮﻫﻦ‪» :‬اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ زﻫﺮه را در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﮑﻪای در وﺳﻂ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺑﻮد‪ ،‬دﯾﺪ« )ﮔﻠﺪﺷﺘﺎﯾﻦ‪.(۱۹۶۹ ،‬‬
‫‪ .٦‬ﻏﻼﻣﺤﺴﯿﻦ ﻣﺼﺎﺣﺐ‪ ،‬داﯾﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ج ‪ ،۲‬ص ‪ ،۱۴۸۰- ۱۴۷۹‬ذﯾﻞ »ﺷﻔﺎ«‪ :‬ﺑﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎی ‪.۴۱۴- ۴۱۲‬‬
‫‪ .٧‬درﺑﺎرۀ ﻣﺮﺣﻮم ﭘﺮﻓﺴﻮر ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺻﺒﺮه ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،۵‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،۱۳۹۳‬ص ‪.۱۵۵- ۱۵۲‬‬
 ‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر ع‪ .‬ا‪ .‬ﺻﺒﺮه ﻣﺮا از ﻋﺒﺎرﺗﯽ در آﺛﺎر ﻋﻠﻮی اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺳﺎﺧﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ اﺑﺮﻧـﻮاﺧﺘﺮ‬
‫‪ ۱۰۰۶‬اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺰارش اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ از اﺑﺮﻧﻮاﺧﱰ ‪ ۱۰۰۶‬ﻣﯿﻼدی‬

‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻣـﺘﻦ ﻋﺮﺑـﯽ را از ﺗﺼـﺤﯿﺢ ﻣـﺪﮐﻮر و دﯾﮕـﺮان )‪ ،(۱۹۶۵‬ﺻـﻔﺤﮥ ‪ ،۷۳‬ﺳـﻄﺮﻫﺎی ‪ ۱۲‬ﺗـﺎ‬
‫‪)۱۷‬ﻧﮏ‪ :‬ﺷﮑﻞ ‪ (۱‬ﻣﯽآورﯾﻢ‪.‬‬

‫‪٣٩‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۱‬ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﮔﺰارش اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬از ﺷﻔﺎ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻋﺮﺑﯽ ﻣـﺪﮐﻮر و دﯾﮕـﺮان‬
‫)‪ ،(۱۹۶۵‬ص ‪.۷۳‬‬
‫‪١‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺎ در زﯾﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ‪:‬‬
‫از اﯾﻦ رو ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﺷﺘﻌﺎل و اﻟﺘﻬﺎب ﻣﺪت )زﯾﺎدی( ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧـﺪ‪ ،‬ﯾـﺎ ﺑـﻪ ﺷـﮑﻞ ﻃـﺮۀ‬
‫ﮔﯿﺴﻮ ﯾﺎ ﺑﺎ دﻧﺒﺎﻟﻪ‪ ،‬اﻏﻠﺐ در ﺷﻤﺎل‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﺎﻫﯽ ﻫـﻢ در ﺟﻨـﻮب‪ ،‬ﯾـﺎ ﺑـﻪ ﺷـﮑﻞ ﺳـﺘﺎرهای ﺑـﯿﻦ‬
‫ﺳﺘﺎرﮔﺎن ـ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮑﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ ۳۹۷‬ق ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ]ﭘﺪﯾﺪه[‪ ،‬ﻧﺰدﯾـﮏ ﺳـﻪ ﻣـﺎه ﺑـﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻢﻧﻮر و ﮐﻢﻧﻮرﺗﺮ ﺷﺪ ﺗﺎ ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪ؛ در آﻏﺎز ﺑﻪ ﺗـﺎرﯾﮑﯽ و ﺳـﺒﺰ ﺷـﺪن ﮔﺮاﯾﯿـﺪ‪ ،‬ﺑﻌـﺪ‬
‫ﺷﺮوع ﺑﻪ ﭘﺮﺗﺎب ﻣﺪاوم ﺟﺮﻗﻪ ﮐﺮد‪ ،‬و ﺑﻌﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺳﻔﯿﺪ ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﮐﻢﻧﻮرﺗﺮ و ﻧﺎﭘﺪﯾـﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ]ﭘﺪﯾﺪه[‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ رﯾﺶ ﯾﺎ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺷﺎﺧﺪار ﯾﺎ اﺷﮑﺎل دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫در ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ﺷﻔﺎ ﮐﻪ در اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ درﺑﺎرۀ آﺛﺎر ﻋﻠﻮی ارﺳﻄﻮ ﺑﺤﺚ ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺮوی از ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎی ﻧﻮرﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺟﻮی‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه آﻧﻬـﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻮای ﻣﺮﻃﻮب ارﺗﺒﺎط دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از ﺑﺨﺎر‪ ٢‬ﻣﺮﻃﻮب ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﭘﺪﯾـﺪهﻫـﺎی ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬

‫‪ .١‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﻣﻘﺎﻟﮥ اﺻﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﺷﻔﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ ـ م‪.‬‬
‫‪2. anathymiasis‬‬
‫ﺗﻨﺪر‪ ،‬ﮐﻮﻻک‪ ،‬ﺑﺎد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻬﺎبﻫﺎ و دﻧﺒﺎﻟﻪدارﻫﺎ از ﺑﺨﺎر ﺧﺸﮏ ﻧﺸﺄت ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬در ﺟﻤﻠﮥ ﻧﺨﺴـﺖ از‬
‫ﻧﻘﻞ ﻗﻮل ﺑﺎﻻ‪ ،‬اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﺑﻪ روﺷﻨﯽ درﺑﺎرۀ آﻧﭽﻪ اﻣﺮوزه دﻧﺒﺎﻟﻪدار ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪ ،‬ﺻﺤﺒﺖ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ )ﺑـﻪ ﺷـﮑﻞ‬
‫ﻃﺮۀ ﮔﯿﺴﻮ ﯾﺎ ﺑﺎ دﻧﺒﺎﻟﻪ(‪ .‬او ﭘﺲ از ﺷﺮح ﺳﺘﺎرۀ ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار ﺳﺎل ‪ ۳۹۷‬ق‪ ،‬ﺻـﺤﺒﺖ درﺑـﺎرۀ اﺟـﺮام ﻧﺎﭘﺎﯾـﺪار‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ آﻧﭽﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪدار ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪ ،‬را اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫـﺪ )»اﯾـﻦ ]ﭘﺪﯾـﺪه[‪ ،‬ﻣـﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﻪ ﺷـﮑﻞ رﯾـﺶ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.(«...‬‬
‫او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰی »ﻣﺪت )زﯾﺎدی( ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧـﺪ«‪ ،‬ﯾﻌﻨـﯽ ﻧﺎﭘﺎﯾـﺪار اﺳـﺖ‪ .‬اﯾﻨﮑـﻪ »ﺳـﺘﺎرۀ‬
‫ﺟﺪﯾﺪی در ﻣﯿﺎن ﺳﺘﺎرهﻫﺎ«‪ ،‬در ﮐﻨﺎر آﻧﭽﻪ اﻣﺮوز دﻧﺒﺎﻟﻪدار ﻣﯽﻧـﺎﻣﯿﻢ ﻣـﻮرد ﺑﺤـﺚ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻋﺠﯿﺐ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﻫﺮ دو‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎی ﻣﺘﻐﯿﺮی ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ زﯾﺮ ﻓﻠﮏ ﻗﻤﺮ ﺟﺎی دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒـﺎرت دﯾﮕـﺮ‪،‬‬
‫اﺻﻄﻼح »دﻧﺒﺎﻟﻪدار« در زﻣﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮای اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ از اﺷﯿﺎء‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ آﻧﭽﻪ اﻣﺮوزه دﻧﺒﺎﻟﻪدار‪ ،‬ﻧـﻮ‬
‫اﺧﺘﺮ و اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻮن اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺎﻫﺪی ﻋﯿﻨﯽ ﺑﺮای اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ دﯾـﺪ وﻗﺘـﯽ اﺑﺮﻧـﻮاﺧﺘﺮ‬
‫‪ ۱۰۰۶‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬او ﮐﺠﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ :‬اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﺑﺨﺎرا )واﻗﻊ در ازﺑﮑﺴﺘﺎن اﻣﺮوزی( را ﺑـﯿﻦ ‪۹۹۹‬‬
‫م‪ ۳۸۹ /‬ق ﺗﺎ ‪ ۱۰۰۵‬م‪ ۳۹۵ /‬ق ﺗﺮک ﮐﺮد و از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر )اﯾﺮان( در ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ‪ ۳۶‬درﺟﻪ و‬
‫‪ ۱۳‬دﻗﯿﻘﻪ ﺷﻤﺎﻟﯽ و ﻣﺮو )ﺗﺮﮐﻤﻨﺴﺘﺎن( در ‪ ۳۷‬درﺟﻪ و ‪ ۴۰‬دﻗﯿﻘﮥ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺑـﻪ ﮐـﺎث )ازﺑﮑﺴـﺘﺎن( در ‪۴۱‬‬ ‫‪۴٠‬‬
‫درﺟﻪ و ‪ ۴۱‬دﻗﯿﻘﮥ ﺷﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻬﻦ اﺳﺘﺎن ﺧﺮاﺳﺎن در ﺟﻨﻮب درﯾﺎﭼﮥ آرال رﻓﺖ‪ ،‬ﮐـﻪ اﮐﻨـﻮن ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬
‫ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬رﻓـﺖ‪ .‬اﺑﻦﺳـﯿﻨﺎ در ‪ ۱۰۱۲‬م‪ ۴۰۲ /‬ق‬
‫ﮐﺎث را ﺗﺮک ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﺷﺎﻫﺪی ﻋﯿﻨﯽ ﺑﺮای ﺳﺘﺎرۀ ﺟﺪﯾﺪ در ‪ ۱۰۰۶/۷‬ﻣـﯿﻼدی ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ً‬
‫ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﯾﺎد آن را در ﻋﺮﺿﯽ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺑﯿﻦ ‪ ۳۶‬درﺟﻪ و ‪ ۱۳‬دﻗﯿﻘﻪ ﺗﺎ ‪ ۴۱‬درﺟﻪ و ‪ ۴۱‬دﻗﯿﻘـﻪ‪ ،‬اﺣﺘﻤـﺎﻻ‬
‫ﺧﻮد راﺻﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ‪.‬‬‫در ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ دوم‪ ،‬دﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻦ روﺷﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ْ‬
‫ﺷﺮح‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦﮔﺬاری رﺻﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت دﯾﮕﺮ ﻣﺘﻦ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺗﺎرﯾﺦﮔﺬاری‬
‫ﯾﮏ ﺗﻔﺎوت آﺷﮑﺎر ﺑﺎ ﮔﺰارشﻫﺎی دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻇﻬﻮر ]اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ[ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﺳـﯿﻨﺎ ﺑـﻪ آن اﺷـﺎره ﮐـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ ۳۹۷‬ق‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﮥ ﮔﺰارشﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ دﯾﮕﺮ آن را ‪ ۳۹۶‬ق آوردهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻘﻮﯾﻤﯽ ﻗﻤﺮی اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﻣﺎهﻫﺎ )و ﺳﺎلﻫﺎ( از ﻏﺮوﺑـﯽ ﮐـﻪ ﻫـﻼل ﻣـﺎه ﻧـﻮ‬
‫دﯾﺪه ﺷﻮد آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ )روزﻫﺎ از ﻏﺮوب ﺗﺎ ﻏﺮوب ﺣﺴﺎب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧـﮏ‪ :‬ﻗـﺮآن‪ ،‬ﺳـﻮرۀ ‪.(۱۸۹ ،۲‬‬
‫ً‬
‫]در اﯾﻦ ﺗﻘﻮﯾﻢ[ ﻣﺎه ﮐﺒﯿﺴﻪای وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺎهﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻ ‪ ۲۹‬ﯾﺎ ‪ ۳۰‬روز ﻃـﻮل ﻣـﯽﮐﺸـﻨﺪ‪ ،‬زﯾـﺮا دورۀ‬
‫ﺗﻨﺎوب ﻫﻼﻟﯽ ‪ ۲۹/۲۶‬ﺗﺎ ‪ ۲۹/۸۰‬روز )ﺑﺎ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ‪ ۲۹/۵۳‬روز( ﻃﻮل ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ .‬اﮔـﺮ در ﻃـﻮل ﺗـﺎرﯾﺦ‪،‬‬
‫ﻣﺎهﻫﺎی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻨﺎوب ‪ ۲۹‬ﯾﺎ ‪ ۳۰‬روزه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬در ﻫـﺮ ﺑـﺎزۀ ‪ ۳۰‬ﺳـﺎﻟﻪ‪۱۱ ،‬‬
 ‫ﺳﺎل ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه ﺷﺎﻣﻞ ﯾﮏ روز اﺿﺎﻓﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد )ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﺳﺎل ﻗﻤﺮی ﺑﺎ ﻫﻔﺖ ﻣﺎه ‪ ۳۰‬روزه و ‪ ۵‬ﻣﺎه‬
‫‪ ۲۹‬روزه(‪.‬‬
‫ﮔﺰارش اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ از اﺑﺮﻧﻮاﺧﱰ ‪ ۱۰۰۶‬ﻣﯿﻼدی‬

‫ﺳﺎل ]ﻇﻬﻮر اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ[ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺒﺪأ اﯾﻦ ﺗﻘﻮﯾﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﺎل‬
‫ً‬
‫ﯾﮑﻢ ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮ اﻏﻠﺐ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان‪ ،‬در ‪ ۱۷/۱۶‬ژوﺋﯿـﮥ ‪ ۶۲۲‬ﻣـﯿﻼدی ﺑـﻮده‪ ،‬اﻣـﺎ ﻣـﺜﻼ ﺑـﺮ‬
‫اﺳﺎس ﻧﻈﺮ دو ﺑﻠﻮا )‪ (۲۰۰۰‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ‪ ۱۶/۱۵‬ژوﺋﯿﮥ ‪ ۶۲۲‬ﻣﯿﻼدی ﻫﻢ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻔﺮوض در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ دﻗﺖ‪ ±۲‬روز ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻮﻟﯿﺎﻧﯽ ﯾـﺎ ﮔﺮﮔـﻮری‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد‪ .‬دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﺗﻘﺮﯾﺐ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﻤﻦ ﺗﻘﺮﯾﺐ ]ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ[ آﻏﺎز دوره )ﻧﮏ‪] :‬ﻣﻄﻠـﺐ[‬
‫ﺑﺎﻻ(‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﮥ دور ﭼﻪ ﻣﺎﻫﯽ ﯾﮏ روز اﺿﺎﻓﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ١‬و ﻧﯿـﺰ ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ رؤﯾـﺖ‬
‫ً‬
‫ﻫﻼل ﻣﺎه ﻧﻮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺜﻼ آب و ﻫﻮای ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ و‪/‬ﯾﺎ ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻔﺘـﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ـ ﺣﺘﯽ راﺻﺪ ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ـ ﻋﻠﯽرﻏﻢ ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮدن‪ ،‬ادﻋﺎ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫـﻼل ﻣـﺎه ﻧـﻮ را‬
‫دﯾﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺎه‪ ،‬ﯾﮏ روز زودﺗﺮ آﻏﺎز ﺷﻮد )داﮔـﺖ و ﺷـﻔﺮ‪ .(۱۹۹۴ ،‬ﺑـﺮای ﺟﺰﺋﯿـﺎت ﺑﯿﺸـﺘﺮ درﺑـﺎرۀ‬
‫ً‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻗﻤﺮی ﻧﮏ‪ :‬ﻣﺜﻼ اﺷﭙﻮﻟﺮ و ِﻣﯿﺮ )‪ ،(۱۹۶۱‬دو ﺑﻠﻮا )‪ ،(۲۰۰۰‬ﺳـﻌﯿﺪ و دﯾﮕـﺮان )‪ ،(۱۹۸۹‬و‬
‫ﻧﻮ ﯾﻬﻮﯾﺰر و ﮐﻮﻧﯿﭻ )‪.(۲۰۱۴‬‬
‫‪۴١‬‬
‫ﭼﻮن ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻪ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ دﻗﯿﻖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﻓﻘﻂ ﻋﺪد ﺳﺎل داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ‬
‫ﺗﻼش ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺗﺎرﯾﺦ آﻏﺎز ﺳﺎل ﺑﺎ دﻗﺖ ﺑﺎﻻ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻗﻤﺮی ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪه )اﺷﭙﻮﻟﺮ و‬
‫ﻣﯿﺮ ‪ ،(۱۹۶۱‬ﺳﺎل ‪ ۳۹۷‬ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی در ﻏﺮوب )‪ ۲۶ (±۲‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ ۱۰۰۶‬ﻣﯿﻼدی آﻏﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﮥ راﺻﺪان دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎی ﺟﻠـﻮﺗﺮی را ﺑـﺮای ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ رﺻـﺪ ﺧـﻮد‬
‫دادهاﻧﺪ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ رﺿﻮان اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬را از ‪ ۳۰‬آورﯾﻞ ‪ ۲۲ / ۱۰۰۶‬رﺟـﺐ ‪ ،۳۹۶‬راﺻـﺪ ﭼﯿﻨـﯽ از‬
‫ً‬
‫اول ﻣﻪ ‪ ۲۳/‬رﺟﺐ )وﻟﯽ اﺣﺘﻤﺎﻻ ﭘﯿﺶ از آن در ‪ ۳‬آورﯾﻞ‪ ۲۴ /‬ﺟﻤﺎدی اﻟﺜﺎﻧﯽ( ]دﯾﺪهاﻧـﺪ[‪ ،‬و در ژاﭘـﻦ‪،‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ در ‪ ۲۸‬ﯾﺎ ‪ ۳۰‬آورﯾﻞ‪ ۲۰ /‬ﯾﺎ ‪ ۲۲‬رﺟـﺐ دﯾـﺪه ﺷـﺪ )ﻧـﮏ‪ :‬ﮔﻠﺪﺷـﺘﺎﯾﻦ ‪۱۹۶۵‬؛ س‪.‬گ‪(۰۲ .‬؛‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬ﭘﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬ﺣﺪود ‪ ۱۸/۱۷‬آورﯾﻞ‪ ۱۰/۹ /‬رﺟـﺐ در ﯾﻤـﻦ رﺻـﺪ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫)ﺑﺮای ﺷﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻧﮏ‪ :‬رادا و ﻧﻮﯾﻬﻮﯾﺰر ‪ .(۲۰۱۵‬راﺻﺪ ﺳﻦ ﮔﺎﻟﻦ ﮔﺰارش ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺳﺘﺎرۀ ﺟﺪﯾـﺪ را ﺳـﻪ‬
‫ﻣﺎه رﺻﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ )س‪.‬گ‪(۰۲ .‬؛ اﮔﺮ ﻫﻤﮥ اﯾﻦ ]رﺻﺪ[ﻫﺎ ﭘﺲ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﺑـﻮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﺮ‬
‫ً‬
‫اﺳﺎس ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﺶ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را ﭘﺲ از ﺣﺪود ‪ ۱۰‬ژوﺋﯿﻪ‪ ۴ /‬رﻣﻀﺎن رﺻﺪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ اﺣﺘﻤـﺎﻻ‬

‫‪ .١‬ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی ﻗﺮاردادی‪ ،‬از روزﻫﺎی ﮐﺒﯿﺴﻪ‪ ،‬و ﺳﺎلﻫﺎ و ﻣﺎهﻫﺎی از ﭘﯿﺶ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ در واﻗﻊ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﺑﺎزۀ ﺳﯽ ﺳﺎﻟﻪ )در اﺛﺮ ﺗﺄﺧﯿﺮ در رؤﯾﺖ ﻫﻼل( ‪ ۱۱‬ﻣﺎه ﺑﺎ ﯾﮏ روز اﺿﺎﻓﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ – ﻋﻼوه ﺑﺮ ‪ ۳۵۴‬روز ﺳﺎل ﻋﺎدی‬
‫در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻗﻤﺮی ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺑﺎ ‪ ۶‬ﻣﺎه ‪ ۲۹‬روزه ﺑﻪ ﻋﻼوۀ ﺷﺶ ﻣﺎه ‪ ۳۰‬روزه‪ .‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﺄﺧﯿﺮ در رؤﯾﺖ ﻫﻼل‪ ،‬ﻣﺎه ﺷﺎﻣﻞ ﯾﮏ روز اﺿﺎﻓﻪ‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﻟﺰوﻣﺎ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺎﻧﻮن روز ‪ /‬ﻣﺎه ﮐﺒﯿﺴﻪ در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻗﻤﺮی ﻗﺮاردادی اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺜﻼ در ]ﻣﻘﺎﻟﮥ[ اﺷﭙﻮﻟﺮ و ﻣﯿﺮ )‪ (۱۹۶۱‬ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺎ دو روز ﺧﻄﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ )ﮔﯿﻨﺰل ‪۱۹۰۶‬؛ اﺷﭙﻮﻟﺮ و ﻣﯿﺮ ‪۱۹۶۱‬؛ دو ﺑﻠﻮا ‪.(۲۰۰۰‬‬
‫وی در آورﯾﻞ ‪ ۱۰۰۶‬رﺻﺪ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬را آﻏﺎز ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ راﺻﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺷـﺎره‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ را ﺣﺪود ‪ ۲‬ﺗﺎ ‪ ۴‬ﻣﺎه دﯾﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺰارش ]راﺻﺪ[ ﻣﺮاﮐﺸﯽ ﻃﻮل دورۀ رؤﯾـﺖ ﭘـﺬﯾﺮی‬
‫را ‪ ۶‬ﻣﺎه ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻌﺪ از ﻣﻘﺎرﻧﻪ ﺑﺎ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ )ﮔﻠﺪﺷـﺘﺎﯾﻦ ‪۱۹۶۵‬؛ س‪.‬گ‪.(۰۲ .‬‬
‫ﭼﯿﻨﯿﺎن ﻧﯿﺰ ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬را در ‪ ۱۰۰۷‬م رﺻﺪ ﮐﺮدﻧـﺪ )س‪.‬گ‪.‬‬
‫‪ .(۰۲‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬در ﺳﺎل ]ﻗﻤﺮی[ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ در ﻏـﺮوب )‪ ۲۶ (±۲‬ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪۱۰۰۶‬‬
‫آﻏﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻗﺎﺑﻞ رؤﯾﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﺮﻧـﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬از ﻧﯿﻤـﮥ ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ﺗـﺎ ﻧﯿﻤـﮥ ﻧـﻮاﻣﺒﺮ در‬
‫ﻣﻘﺎرﻧﻪ ﺑﺎ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ اﯾﻦ ]اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ[ در ‪ ۳۹۷‬ق رﺻﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪] ،‬اﯾﻦ رﺻـﺪ[‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺒﻞ از ﻧﯿﻤﮥ ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ ۱۰۰۶‬ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎر ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮای ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﺎل ‪ ۳۹۷‬ق ﮐﻪ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ در ﻣﻘﺎم ﯾﮏ ﺷﺎﻫﺪ ﻋﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه‪ ،‬ﻋﺪد ﺳـﺎل ﻧﺎدرﺳـﺘﯽ را در ﻣـﺘﻦ ]ﮔـﺰارش[ آورده‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺜﻼ ﻧﺎﺷﯽ از ﺧﻄﺎی ﺣﺎﻓﻈﻪ ﯾﺎ ﻧﻮﺷﺘﺎر اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺷﻔﺎ اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺳﺎلﻫﺎ ﭘـﺲ از رﺻـﺪ‪ ،‬در‬
‫‪١‬‬
‫‪۱۰۱۴‬م‪ ۴۰۵ /‬ق ﺗﺎ ‪ ۱۰۲۰‬م‪ ۴۱۱ /‬ق ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻋﺪد ﺳﺎل در ﺧﻼل اﻧﺘﻘﺎل ﺷﻔﺎﻫﯽ از راﺻﺪ ﺑﻪ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه‪ ،‬از ‪ ۳۹۶‬ق ﺑـﻪ ‪ ۳۹۷‬ق ﺗﻐﯿﯿـﺮ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۴٢‬‬
‫‪ -۳‬ﮐﺎﺗﺐ ﯾﮑﯽ از ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﺳﺎل ‪۳۹۶‬ق را ‪ ۳۹۷‬ق ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -۴‬راﺻﺪ )اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺧﻮد اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ( در واﻗﻊ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬را در ﺳـﺎل ‪ ۳۹۷‬ق دﯾـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﮐـﻪ‬
‫]اﯾﻦ رﺻﺪ[ در )‪ ۲۶(±۲‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ ۱۰۰۶‬م‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از ﺗﺸـﺮﯾﻖ ]اﺑﺮﻧـﻮاﺧﺘﺮ[ ﭘـﺲ از‬
‫ﻣﻘﺎرﻧﻪ ﺑﺎ ﺧﻮرﺷﯿﺪ )ﺑﻌﺪ از ﻧﯿﻤﮥ ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ( آﻏﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻮرد اﺧﯿﺮ )‪ (۴‬ﮐﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺳﺘﺎره در ﺳـﺎل ‪ ۳۹۶‬ق درﺧﺸـﺎنﺗـﺮ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺳـﺎل‬
‫‪ ۳۹۷‬ق ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻗﻄﻌﯽﺗﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎدرﺳﺖ ـ ﯾﮏ ﺳﺎل دﯾﺮﺗﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺮم آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار دﯾﮕﺮی‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه دﻧﺒﺎﻟﻪداری‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ در ﺳﺎل ‪ ۳۹۷‬ق )‪ ۱۰۰۶‬ﯾﺎ‬
‫‪ ۱۰۰۷‬م( ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ )ﻧﮏ‪ .‬ﻫﻮ ﭘﻨﮓ ﯾﻮک‪ ۱۹۶۲‬و ﮐﺮوﻧﮏ ‪ .٢(۱۹۹۹‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕـﺮ از‬

‫‪ .١‬ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ )در ص ‪ (۲‬ﻣﺤﺪودۀ زﻣﺎﻧﯽ ﻧﮕﺎرش ﺷﻔﺎ را ‪ ۱۰۱۳‬ﺗﺎ ‪ ۱۰۲۳‬م ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ـ م‬
‫ً‬
‫‪ .٢‬ﮐﻮک )‪ (۱۹۹۹‬ﭘﺲ از ﮔﺰارﺷﯽ درﺑﺎرۀ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ،۱۰۰۶‬ﻣﺘﻨﯽ اﻓﺰوده از ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ اﻧﻄﺎﮐﯽ درﺑﺎرۀ ﺟﺮم ﻧﺎﭘﺎﯾﺪاری ﯾﻘﯿﻨﺎ ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬ﻣﺜﻞ‬
‫ﺷﻬﺎب ﯾﺎ آذرﮔﻮی را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬در ﺧﻼل ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺗﯿﺮﮔﯽ ﯾﮑﺸﻨﺒﻪ ﺷﺐ‪ ۹ ،‬ﺷﻮال‪ ،‬ﺳﺘﺎرهای دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﻧﻮری ﺷﺪﯾﺪ در ﻏﺮب ﭘﺪﯾﺪار‬
‫ﺷﺪ و ﺗﺎ ﻣﺪت زﯾﺎدی ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺰرگ ﺷﺪ‪.‬ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻪ ﺗﮑﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ و ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪ‪ «.‬ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪن اﯾﻦ ﺟﺮم در ﻏﺮب و در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫]اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ[ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ،۱۰۰۶‬ﮐﻪ در ﺳﻤﺖ ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ )‪ ۱۵‬درﺟﻪ( از ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر در ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺮوب ]ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪه[ ﻫﻤﺨﻮاﻧﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺘﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ ]ﺟﺮم[ ﻣﺪت زﯾﺎدی ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺰرگ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﯾﮏ آذرﮔﻮی ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آذرﮔﻮیﻫﺎ و‬
‫ً‬
‫ﺷﻬﺎبﻫﺎ ﻣﺪت زﯾﺎدی ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ درﺑﺎرۀ ﺟﺮم اﺧﯿﺮ )آذرﮔﻮی( ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﺒﻌﯽ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﮔﺰارش اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺘﯽ س‪.‬گ‪ ۰۲ .‬ﺷﺎﻣﻞ اﯾﻦ ﻣﺘﻦ اﻓﺰوده در ذﮐﺮی ﮐﻪ از ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ اﻧﻄﺎﮐﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ روﺷﻨﯽ اﯾﻦ ]ﻣﺘﻦ[ را ﺑﺪون‬
‫←‬
 ‫ﺷﻮاﻫﺪ و ﻗﺮاﺋﻦ ﺑﺮای ﺑﺎزۀ زﻣﺎﻧﯽ رؤﯾﺖﭘﺬﯾﺮی در ﺑﻬﺎر ﯾﺎ ﻣﯿﺎﻧﮥ ‪ ۱۰۰۶‬م اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﺳـﯿﻨﺎ ﺗﺼـﺮﯾﺢ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﺮم ]آﺳﻤﺎﻧﯽ[ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﺎه ﻗﺎﺑﻞ رؤﯾﺖ ﺑﻮده‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ]ﮔﺰارش[ راﺻﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن‪،‬‬
‫ﮔﺰارش اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ از اﺑﺮﻧﻮاﺧﱰ ‪ ۱۰۰۶‬ﻣﯿﻼدی‬

‫ً‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﺮم را در آورﯾﻞ ﯾﺎ ﻣﻪ دﯾﺪﻧﺪ و آن را اﻏﻠﺐ ‪ ۲‬ﺗﺎ ‪ ۴‬ﻣﺎه رؤ ﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼ ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﯾﺴﺘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻣﺪتزﻣﺎن ]رؤﯾﺖ ﭘﺬﯾﺮی[‪ ،‬ﻣﻨﺤﻨ ﻧﻮر‪ ،‬رﻧﮓ و درﺧﺸﻨﺪﮔ‬
‫اﮐﻨﻮن ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ درﺑﺎرۀ اﻃﻼﻋﺎت دﯾﮕﺮی ﮐﻪ از ]ﮔﺰارش[ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾـﺪ ﺑﺤـﺚ و آﻧﻬـﺎ را ﺑـﺎ‬
‫]ﮔﺰارشﻫﺎی[ راﺻﺪان دﯾﮕﺮ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺪون دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﻮدن )و‪/‬ﯾﺎ اﯾﺴﺘﺎ ﺑﻮدن(‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﺒـﺎرت »ﺑـﻪ ﺷـﮑﻞ ﺳـﺘﺎرهای ﺑـﯿﻦ ﺳـﺘﺎرﮔﺎن«‬
‫ً‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻ ﻣﻨﻈﻮر اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺮم ﺟﺪﯾﺪ ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار‪ ،‬ﺑﺪون دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ ‪ -‬ﺑـﺮ ﺧـﻼف اﺟـﺮام‬
‫ﭘﺎﯾﺪارﺗﺮ‪ ،‬ﻣﺜﻞ دﻧﺒﺎﻟﻪدارﻫﺎ )اﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻃﺮۀ ﮔﯿﺴﻮ‪/‬رﯾﺶ ﺑﺎﺷـﻨﺪ( ﮐـﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺳـﺘﺎرهﻫـﺎ در ﺣﺮﮐـﺖ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺎرت »ﺳﺘﺎرهای ﺑﯿﻦ ﺳﺘﺎرﮔﺎن« ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﺰﯾﻨﻪای دﯾﮕﺮ‪» ،‬اﯾﺴﺘﺎ« ﻣﻌﻨﯽ‬
‫دﻫﺪ‪ .‬ﮔﺰارشﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ اﯾﺴﺘﺎﯾﯽ اﺷﺎره ﮐـﺮدهاﻧـﺪ‪ :‬ﻋﻠـﯽ ﺑـﻦ رﺿـﻮان ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ »اﯾـﻦ ]ﺟـﺮم[‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﻮد ﻣﺎﻧﺪ و ﻫﺮ روز ﺑﺎ ﺑﺮج داﯾﺮةاﻟﺒﺮوﺟﯽاش ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد«؛ اﺑﻦ ﺟﻮزی ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬و اﯾﻦ‬
‫]ﺟﺮم[ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺎﻧﺪ« )ﮔﻠﺪﺷﺘﺎﯾﻦ ‪۱۹۶۵‬؛ س‪.‬گ‪(۰۲ .‬؛ و ﺷﺎﯾﺪ اﺑﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ و اﺑـﻦ دﯾﺒـﻊ ﻧﯿـﺰ ﺑـﻪ ﻫﻤـﯿﻦ‬
‫‪۴٣‬‬ ‫ﻣﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺪون ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺟﻬﺖ‪ :‬ﺣﺘﯽ ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﺑﻦﺳـﯿﻨﺎ ﻧﻮﺷـﺘﻪ‪ ،‬در ﻗﻠﻤـﺮو اﯾﺮاﻧـﯽ‪ -‬اﺳـﻼﻣﯽ در‬
‫ﻣﻨﺘﻬﯽاﻟﯿﻪ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ درﺑﺎرۀ ﺟﻬـﺖ آن ﻧﺘﯿﺠـﻪﮔﯿـﺮی ﮐﻨـﯿﻢ‪ .‬ﺣﺘـﯽ وﻗﺘـﯽ او‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ]دﻧﺒﺎﻟﻪدارﻫﺎ[ اﻏﻠﺐ در ﺷﻤﺎل‪ ،‬اﻣﺎ ﮔـﺎﻫﯽ ﻫـﻢ در ﺟﻨـﻮب‪ ،‬ﯾـﺎ ﺑـﻪ ﺷـﮑﻞ ﺳـﺘﺎرهای در ﻣﯿـﺎن‬
‫ﺳﺘﺎرهﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﭽﻪ در ﺳﺎل ‪ ۳۹۷‬ق ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪ‪ ،‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﭘـﯿﺶ از اﯾﻨﮑـﻪ ﺑﺤـﺚ ﺳـﺘﺎرۀ‬
‫ﺟﺪﯾﺪ ‪ ۱۰۰۶‬م را ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﮔﻔﺘﮥ ارﺳﻄﻮ را درﺑﺎرۀ دﻧﺒﺎﻟﻪدارﻫﺎ )ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬اﺟـﺮام آﺳـﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار ﻣﻌﻤﻮل( ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻫﺮ دو ﺟﻬﺖ ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب ﭘﺪﯾﺪار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ِ‬
‫ً‬
‫ﻣﺪتزﻣﺎن ]رؤﯾﺖ ﭘﺬﯾﺮی[‪ :‬ﻣﺪت زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای رؤﯾـﺖ داده ﺷـﺪه )»ﻗﺮﯾﺒـﺎ ﻣـﻦ ﺛﻠﺜـﺔ أﺷـﻬﺮ«‪:‬‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺳﻪ ﻣﺎه( ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﻤﯽ ﮐﻤﺘﺮ ﯾﺎ ﮐﻤﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺳﻪ ﻣﺎه ﻣﻌﻨﯽ دﻫﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ]ﮔﺰارش[ ﺑﯿﺸﺘﺮ راﺻﺪان‬
‫ﻫﻤﺨﻮاﻧﯽ دارد‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ رﺿﻮان )ﭼﻬﺎر ﻣﺎه(‪ ،‬اﺑـﻦ ﺟـﻮزی و اﺑـﻦ اﺛﯿـﺮ )»آﻏـﺎز ﺷـﻌﺒﺎن ‪ ....‬ﺗـﺎ ﻧﯿﻤـﮥ‬

‫→‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﺰﯾﻨﻪای دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺟﻤﻠﮥ آﺧﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﺎزۀ ﻃﻮﻻﻧﯽ‬
‫رؤﯾﺖ و درﺧﺸﺶ ﺷﺪﯾﺪی )ﺗﺎ ژوﺋﯿﻪ( را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﺷﺘﺒﺎﻫﯽ در ذﮐﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎﺷﺪ )ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رؤﯾﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎی ژوﺋﯿﻪ ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ آﻣﺪه‪ ،‬در‬
‫ﻧﻮﺷﺘﺎری »اﯾﻦ ]ﺟﺮم[ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺗﮑﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ و ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪ« ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺛﺮ درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ در ﻋﺮضﻫﺎی‬ ‫ِ‬ ‫آورﯾﻞ‪/‬ﻣﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ(‪ .‬ﺷﯿﻮۀ‬
‫ً‬
‫ﺧﯿﻠﯽ ﭘﺎﯾﯿﻦ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻ ﻧﺰدﯾﮏ ﺗﻐﺮﯾﺐ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﯿﻦ ‪ ۹‬ﺗﺎ ‪ ۱۸‬درﺟﻪ زﯾﺮ اﻓﻖ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ‪ ،‬اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬در ﻏﺮب )ﺑﺎ‬
‫ً‬
‫ﺳﻤﺘﯽ ﺑﯿﻦ ‪ ۱/۵‬ﺗﺎ ‪ ۲/۵‬ﺳﺎﻋﺖ ﻏﺮب ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر( ﮐﺎﻣﻼ ﻗﺎﺑﻞ رؤﯾﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ذواﻟﻘﻌﺪه«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ ۳/۵‬ﻣﺎه(‪ ،‬ﮔﺰارش ﻣﺮاﮐﺸﯽ »اﯾﻦ ﺳﺘﺎره ﺷﺶ ﻣـﺎه ]ﻗﺎﺑـﻞ رؤﯾـﺖ[ ﺑـﻮد«‪ ،‬ﯾﺤﯿـﯽ ﺑـﻦ‬
‫ﺳﻌﯿﺪ اﻧﻄﺎﮐﯽ »]درﺧﺸﺶ[ اﯾﻦ ]ﺳﺘﺎره[ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه اداﻣﻪ داﺷﺖ )ﮐﻮک ‪ ،(۱۹۹۹‬ﯾﻤﺎﻧﯽ »در ﺷﺐ ﻧﯿﻤـﮥ‬
‫رﺟﺐ در ﺳﺎل ‪ ۳۹۶‬ق‪ ،‬ﺳﺘﺎرهای ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪ ‪ ...‬در ﺷﺐ ﻧﯿﻤﮥ رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻧﻮرش ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮐﻢ ﺷﺪن ﮐـﺮد‬
‫و ﮐﻢﮐﻢ ﻣﺤﻮ ﺷﺪ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﺶ از دو ﻣﺎه‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن اﺑﻦ دﯾﺒﻊ »در ﺷﺐ ﻧﯿﻤـﮥ رﺟـﺐ ﺳـﺘﺎرهای ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫زﻫﺮه ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪ ‪ ....‬ﺗﺎ ﺷﺐ ﻧﯿﻤﮥ رﻣﻀﺎن ﺑﺪون ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻤﺘﺮ از دو ﻣـﺎه ]ﻗﺎﺑـﻞ رؤﯾـﺖ[‬
‫ﻧﺒﻮد«‪ .‬ﺑﻪ وﯾﮋه‪ ،‬اﮔﺮ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ )ﯾﺎ ﻣﻨﺒﻊ ﮔﺰارش او( اﺑﺮﻧـﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬را از ﺣـﺪود اواﺧـﺮ آورﯾـﻞ )ﻣﯿﺎﻧـﮥ‬
‫رﺟﺐ( ﯾﺎ اواﯾﻞ ﻣﻪ )اواﺧﺮ رﺟﺐ( ‪ ۱۰۰۶‬ﺑﺮای ﺣﺪود ﺳﻪ ﻣﺎه رﺻﺪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﺤـﻞ ]رﺻـﺪ[‪ ،‬آن‬
‫را ﺗﺎ ﺗﻐﺮﯾﺐ رﺻﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻓﺮض اﯾﻨﮑﻪ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ در ‪۱۰۰۶‬م‪۳۹۶ /‬ق در ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺑﻮده‪ ،‬ﻧﮏ‪ :‬ﺑﺨﺶ ‪) ،۲‬ﭼﻪ‬
‫در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﺑﺎ ﻋﺮض ‪ ۳۶‬درﺟﻪ و ‪ ۱۳‬دﻗﯿﻘﻪ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﯾﺎ در ﻣﺮو ﺑﺎ ﻋﺮض ‪ ۳۷‬درﺟﻪ و ‪ ۴۰‬دﻗﯿﻘﻪ ﺷﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ً‬
‫ﮐﺎث ﺑﺎ ﻋﺮض ‪ ۴۱‬درﺟﻪ و ‪ ۴۱‬دﻗﯿﻘﻪ ﺷﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻ ﻫﻤـﯿﻦ ﻣـﻮرد آﺧـﺮ(‪ :‬ﻋـﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﻣﺤـﻞ‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ او‪ ،‬ﮐﺎث‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺎﭘﻞ اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ )‪ ۴۱‬درﺟﮥ ﺷﻤﺎﻟﯽ( اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ رﺻﺪ ﺳﺘﺎرهای ﺟﺪﯾﺪ ﻃﯽ ﯾﮏ‬
‫دورۀ ﺳﻪ ﻣﺎﻫﻪ ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺳﺘﺎرهای ﺗﺎﺑﺎن درﺧﺸﯿﺪ‪ ،‬و ﺧﺸﮑﺴﺎﻟﯽ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ ﻣﺪت ﺳﻪ ﻣﺎه رخ داد‬
‫)س‪.‬گ‪ ۰۲ .‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﻪﻫﺎی ِﺑ ِﻨ ِﻮﻧﺘﻮ‪ .(١‬ﺳﻦ ﮔﺎﻟﻦ ﮐﻪ ﺳﺘﺎرۀ ﺟﺪﯾﺪ در آن ﻫﻢ ﺑﺮای ﺳﻪ ﻣﺎه دﯾﺪه ﺷﺪه‬ ‫‪۴۴‬‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎ ﻋﺮض ‪ ۴۷‬درﺟﻪ و ‪ ۲۵‬دﻗﯿﻘﻪ ﺑﯿﻦ ﮐﻮهﻫﺎی ﺑﻠﻨﺪ از اﯾـﻦ ﻫـﻢ ﺷـﻤﺎﻟﯽﺗـﺮ اﺳـﺖ )س‪.‬گ‪.(۰۲ .‬‬
‫اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﻫﻢ ﻣﺜﻞ راﺻﺪان ﻧﺎﭘﻞ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬را ﻓﻘﻂ ﺗﺎ اواﺧﺮ ژوﺋﯿﻪ رﺻﺪ ﮐﻨﺪ )اﮔﺮ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﭘﺲ از ﻏﺮوب رﺻﺪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ(‪ :‬در ‪ ۳۱‬ژوﺋﯿﮥ ‪ ،۱۰۰۶‬اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬در ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑـﺎ‬
‫ﻗﺪر ﻇﺎﻫﺮی ﺣﺪود ‪ -۱‬در ارﺗﻔﺎع ﺣﺪود ‪ ۵‬درﺟﻪ و ﺳﯽ دﻗﯿﻘﻪ ﺑﺎﻻی اﻓﻖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪) .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ً‬
‫ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﻓﻖ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﮐﺎث‪ /‬ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﮐﺎﻣﻼ ﻫﻤﻮار اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺎث‪ /‬ﺑﯿﺮوﻧـﯽ در ﻣـﺮز اﻣـﺮوزی ازﺑﮑﺴـﺘﺎن و‬
‫ً‬
‫ﺗﺮﮐﻤﻨﺴﺘﺎن ﻗﺮار دارد و ﺗﺮﮐﻤﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ وﯾﮋه در ﺟﻨﻮب ﮐﺎث‪ /‬ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ ﻫـﯿﭻ ﮐـﻮه ﺑﻠﻨـﺪی ﻧـﺪارد‪(.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬راﺻﺪ )ﮐﻪ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﮔﺰارش او را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ( ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬را در ﻣـﻪ‪،‬‬
‫ژوﺋﻦ و ژوﺋﯿﻪ )رﺟﺐ‪ ،‬ﺷﻌﺒﺎن و رﻣﻀﺎن( )ﻧﻪ دﯾﺮﺗﺮ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺎﯾﺪ زودﺗﺮ‪ ،‬در آورﯾﻞ )ﺟﻤﺎدی اﻟﺜﺎﻧﯽ(( رﺻﺪ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ او )ﺑﺨﺸﯽ از( ﻃﻠﻮع‪ ،‬اوج‪ ،‬اﻓﻮل‪ ،‬و ﺣﺘﯽ ﺗﻐﺮﯾﺐ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬را رﺻﺪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾـﻦ‬
‫ً‬
‫ﮐﻪ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﺘﺎرۀ ﺟﺪﯾﺪ را ﻧﺰدﯾﮏ ﺳﻪ ﻣﺎه )اﺣﺘﻤﺎﻻ ﻣـﻪ‪ ،‬ژوﺋـﻦ‪ ،‬ژوﺋﯿـﻪ )رﺟـﺐ‪ ،‬ﺷـﻌﺒﺎن‪،‬‬
‫‪٢‬‬ ‫ً‬
‫رﻣﻀﺎن(( دﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﺰارشﻫﺎی دﯾﮕﺮ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد‪.‬‬

‫‪ .١‬ﮔﺰارشﻫﺎی ﺳﺎﻻﻧﻪای ﮐﻪ از ‪ ۷۸۸‬ﺗﺎ ‪ ۱۱۸۲‬ﻣﯿﻼدی در ﺻﻮﻣﻌﮥ ﺳﺎﻧﺘﺎ ﺻﻮﻓﯿﺎی ﺷﻬﺮک ﺑﻨﻮﻧﺘﻮ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺎﭘﻞ )اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ( ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ـ م‬
‫‪ .٢‬ﺷﺮاﯾﻂ راﺻﺪ ﺳﻦ ﮔﺎﻟﻦ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺑﺪﺗﺮ ﻫﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ :‬او ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﻤﺎﻟﯽﺗﺮ ﺑﻮدن ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﻧﯿﺰ ﮐﻮهﻫﺎی ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺟﻨﻮﺑﯽاش ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬را ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﻓﻘﻂ ﺗﺎ ‪ ۱۰‬ژوﺋﯿﻪ )‪ ۵‬رﻣﻀﺎن ‪۳۹۶‬ق( رﺻﺪ ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻮن او ﺳﻪ ﻣﺎه رﺻﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬را‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻣﻪ )رﺟﺐ( دﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﻨﺤﻨﯽ ﻧﻮر‪ :‬اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ درﺧﺸﺶ ﺳﺘﺎرۀ ﺟﺪﯾـﺪ ﭘـﯿﺶ از ﻧﺎﭘﺪﯾـﺪ ﺷـﺪﻧﺶ ﮐـﻢ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ )»ﮐﻢﻧﻮر و ﮐﻢﻧﻮرﺗﺮ ﺷﺪ ﺗﺎ ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪ«‪ ،‬و ﺑﻌﺪ‪» :‬و ﺳﭙﺲ ﮐﻢﻧـﻮرﺗﺮ و ﻧﺎﭘﺪﯾـﺪ ﺷـﺪ«(‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑـﻪ‬
‫ﮔﺰارش اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ از اﺑﺮﻧﻮاﺧﱰ ‪ ۱۰۰۶‬ﻣﯿﻼدی‬

‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﯾﻤﻨﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﮥ ﯾﻤﺎﻧﯽ »در ﺷﺐ ﻧﯿﻤﮥ رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻧﻮرش ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮐﺎﻫﺶ ﮐـﺮد و ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺪرﯾﺞ ﻣﺤﻮ ﺷﺪ« ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷﺘﮥ ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ از اﺑﻦ دﯾﺒﻊ »ﻧﻮرش ﮐﻢ ﺷﺪ و ﺑـﻪﺗـﺪرﯾﺞ ﻣﺤـﻮ ﺷـﺪ«‪ .‬ارﺗﺒـﺎط‬
‫ﮐﺎﻫﺶ ﺗﺪرﯾﺠﯽ در درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ ﺑﺎ ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪن ]در ﮔﺰارش[ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﺑـﻪﺧـﻮﺑﯽ ﻣـﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﯽ‬
‫ﺗﻐﺮﯾﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬از اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ ۱۰۰۶‬م‪ ،.‬ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺮﺧﯽ از راﺻﺪان ﺣﺘـﯽ ﭘـﺲ از‬
‫ﻣﻘﺎرﻧﻪ ﺑﺎ ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺻﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل اﯾﻨﮑﻪ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﮐـﻢﻧـﻮر ﺑـﻮدن ذاﺗـﯽاش‪،‬‬
‫ﭘﯿﺶ از ﺗﻐﺮﯾﺐ ﻗﺎﺑﻞ رؤﯾﺖ ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻢ اﺳﺖ‪ .‬واژۀ ﻋﺮﺑﯽ »ﻓﺒﻘﯽ« در ﻣﺘﻦ ]ﮔـﺰارش[ اﺑﻦﺳـﯿﻨﺎ‪ ،‬در‬
‫ً‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت )ﺛﺎﺑﺖ در ﺟﺎﯾﺶ( »ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ« ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﻪ ﺷـﮑﻠﯽ ﻧﺴـﺒﺘﺎ ﻧﺎﭘﺎﯾـﺪار‬
‫ً‬
‫)ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺳﻪ ﻣﺎه دﯾﺪه ﺷﺪ(‪ ،‬ﯾﺎ ﺷﺎﯾﺪ )ﺑﺎ درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺛﺎﺑﺖ( ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ‬
‫ﺷﺎﯾﺪ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ در ﺟﻤﻠﮥ ﻗﺒﻠﯽاش ﺑﻪ اﯾﺴﺘﺎ ﺑﻮدن ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ »ﺳﺘﺎرهای در ﻣﯿﺎن ﺳﺘﺎرهﻫﺎ«‪.‬‬
‫رﻧﮓ‪ :‬ﺑﻪ رﻧﮓ و ﺗﻐﯿﯿﺮ آن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬در آﻏﺎز ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﮑﯽ و ﺳﺒﺰ ﺷﺪن ﮔﺮاﯾﯿـﺪ‪ ،‬ﺑﻌـﺪ ﺷـﺮوع‬
‫ﺑﻪ ﭘﺮﺗﺎب ﻣﺪاوم ﺟﺮﻗﻪ ﮐﺮد ]ﯾﺮﻣﯽ ﺑﺎﻟﺸﺮر[‪ ،‬و ﺑﻌﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺳﻔﯿﺪ ﺷﺪ‪ .«...‬ﺷﺎﯾﺪ ﻓﻬﻢ اﯾـﻦ ﺑﺨـﺶ‬
‫‪۴۵‬‬
‫از ﻣﺘﻦ ﻣﺸﮑﻞﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﻧﭽـﻪ ﻣـﺎ »ﺗـﺎرﯾﮑﯽ« ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﮐـﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﻣـﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺣﺘـﯽ »ﺳـﯿﺎﻫﯽ« ﯾـﺎ ﺷـﺎﯾﺪ‬
‫ً‬
‫»ﮐﻢﻧﻮری« ﻣﻌﻨﯽ دﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﯿﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻧﮓ ﯾﮏ ﺟﺮم آﺳـﻤﺎﻧﯽ ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ ﻏﯿـﺮﻣﻤﮑﻦ اﺳـﺖ؛ ﻫﺮﭼﻨـﺪ‬
‫ﺳﯿﺎه در ﻣﻌﻨﺎی ﻧﮕﻮنﺑﺨﺖ در ﻋﺮﺑﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻨﺠﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﺎﻣﺤﺘﻤـﻞ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ]در اﯾﻨﺠﺎ ﺳﯿﺎه[ در ﮐﻨﺎر ﺳﺒﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ – و ﻧﯿﺰ ﭼﻮن اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺟﺎدو‪ ،‬ﻃﺎﻟﻊﺑﯿﻨـﯽ و‬
‫ﻏﯿﺮه ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻋﺒﺎرت ﺗﺎرﯾﮑﯽ و ﺳﺒﺰی ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺒﺰ ﮐﻤﺮﻧـﮓ ﻣﺎﯾـﻞ ﺑـﻪ زرد ﻣﻌﻨـﯽ دﻫـﺪ )در‬
‫آﻏﺎز‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺒﻞ از اوج درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ(‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻧﮓ ﺳﺒﺰ در آﺳﻤﺎن وﺻﻒ ﻣﯽﺷـﻮد‪ ،‬اﻏﻠـﺐ زرد‬
‫ﯾﺎ زرد ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺳﺒﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن زرد و ﺳﺒﺰ ﺧﯿﻠﯽ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺷﺒﯿﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭼﯿﻨﯿﺎن ﮔﺰارش ﮐـﺮدهاﻧـﺪ ﮐـﻪ ﺳـﺘﺎرۀ‬
‫ﺟﺪﯾﺪ زرد ﺑﻮد )س‪.‬گ‪ .(۰۲ .‬اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪» :‬ﺳﭙﺲ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺳﻔﯿﺪ ﺷﺪ«‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد‪،‬‬
‫اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺰارش ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺳﺘﺎرۀ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬اول زرد ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺳﺒﺰ ﺑﻮده و ﺳﭙﺲ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﺳـﻔﯿﺪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺎ از رﻧﮓﻫﺎ ﻣﻘﺼﻮد ]اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ[ را ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﻣﺘﻦ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ اﻓﺘﺎدﮔﯽ دارد ﯾﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ ]ﮔﺰارش[ او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در اداﻣﻪ آﻣـﺪه ﺑـﻪ ﺷـﮑﻠﯽ ﺳـﺎزﮔﺎر‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﻮد‪:‬‬
‫»در آﻏﺎز ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﮑﯽ و ﺳﺒﺰ ﺷﺪن ﮔﺮاﯾﯿﺪ« ﯾﻌﻨﯽ در اﺑﺘﺪا ﮐﻢﻧـﻮر و ﺳـﺒﺰ ﻣﺎﯾـﻞ ﺑـﻪ زرد ﺑـﻮد )ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﮔﺰارش ﭼﯿﻨﯽ‪» :‬درﺧﺸﻨﺪﮔﯽاش زﯾﺎد ﺷﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ زرد ﺑﻮد«‪ ،‬ﻧﮏ‪ :‬س‪.‬گ‪» ،(۰۲ .‬ﺑﻌﺪ ﺷـﺮوع ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺮﺗﺎب ﻣﺪاوم ﺟﺮﻗﻪ ﮐﺮد‪ ،‬و ﺑﻌﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺳﻔﯿﺪ ﺷﺪ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻃﻮل ﺑﺎزۀ ﭘﺮﻧﻮر ﺑﻮدن‪ ،‬ﺟﺮﻗﻪ ﻣـﯽزد‬
‫)ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺰارش ﭼﯿﻨﯽ و ﮔﺰارشﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ دﯾﮕﺮ( و در ﺧﻼل اوج درﺧﺸﻨﺪﮔﯽاش‪ ،‬ﺳـﻔﯿﺪﺗﺮ و ﺳـﻔﯿﺪﺗﺮ‬
‫)درﺧﺸﺎنﺗﺮ؟( ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺗﻐﯿﯿﺮ رﻧﮓ ﮔﺰارش ﺷـﺪه‪ ،‬ﻫـﻢ از ﻟﺤـﺎظ ﻣﺤﺘـﻮا و ﺟﺰﺋﯿـﺎت‪ ،‬و ﻫـﻢ از ﻟﺤـﺎظ‬
‫ﻋﺒﺎرات ﻋﺮﺑﯽ از ﮔﺰارشﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ‪ :‬اﺑﻦﺳـﯿﻨﺎ ﮔـﺰارش ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐـﻪ اﯾـﻦ ]اﺑﺮﻧـﻮاﺧﺘﺮ[ »ﺟﺮﻗـﻪ ﭘﺮﺗـﺎب ﻣﯽﮐـﺮد«‪ ،‬ﯾﻌﻨـﯽ‬
‫ﭼﺸﻤﮏزن ﺑﻮد؛ اﯾﻦ ﻧﯿﺰ دوﺑﺎره ﺑﺎ ﻫﻤﮥ ﮔﺰارشﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ و درﺧﺸﺶ ﺑﺴﯿﺎر‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻠـﯽ ﺑـﻦ‬
‫رﺿﻮان »اﯾﻦ ]اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ[ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯽدرﺧﺸﯿﺪ«‪ ،‬اﺑﻦ ﺟﻮزی »اﯾﻦ ]اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ[ درﺧﺸﺎن ﺑﻮد«‪ ،‬اﺑﻦ ﺳـﻌﯿﺪ‬
‫اﻧﻄﺎﮐﯽ »اﯾﻦ ]اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ[ ﭘﺮﺗﻮﻫﺎی ﺧﯿﺮهﮐﻨﻨﺪه و ﺗﻸﻟﻮﺋﯽ ﺑﺴﯿﺎر داﺷﺖ«‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﻤﺎﻧﯽ و اﺑﻦ دﯾﺒﻊ »اﯾـﻦ‬
‫]اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ[ ﺗﻼﻃﻢ زﯾﺎدی داﺷﺖ«‪ .‬ﻋﺒﺎرت »ﯾﺮﻣﻲ ﺑﺎﻟﺸﺮر« ﺑـﺮای ﭘﺮﺗـﺎب ﺟﺮﻗـﻪ‪ ،‬درﺑـﺎرۀ ﭼﺸـﻤﮏزن‬
‫ﺑﻮدن‪ ،‬ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﮔﺰارشﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺘﻔـﺎوت اﺳـﺖ‪ ،‬ﮐـﻪ دوﺑـﺎره اﺳـﺘﻘﻼل آن را ﻧﺸـﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ‪ .‬ﭼـﻮن‬
‫اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﺳﺘﺎرۀ ﺟﺪﯾﺪ را ﺑﺎ درﺧﺸﻨﺪهﺗﺮﯾﻦ ﺳﺘﺎره)ﻫﺎی( آﺳﻤﺎن و زﻫﺮه )درﺧﺸﺎنﺗﺮﯾﻦ ﺳﯿﺎره در آﺳـﻤﺎن(‬
‫ً‬
‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺘﺎرۀ ﺟﺪﯾﺪ اﺣﺘﻤﺎﻻ از درﺧﺸﺎنﺗﺮﯾﻦ ﺳـﺘﺎرهﻫﺎ – و ﺣﺘـﯽ زﻫـﺮه – ﺑﺴـﯿﺎر ﭘﺮﻧـﻮرﺗﺮ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﻗﺪر ‪ ، -۵‬ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ ﻣﻤﮑﻦ زﻫﺮه‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﭘﺮﻧﻮرﺗﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪ‪:‬‬
‫‪۴۶‬‬
‫اﯾﻦ ﮔﺰارش اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ از ﯾﮏ ﺟﺮم ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار آﺳﻤﺎﻧﯽ در ﺳﺎل ‪ ۳۹۷‬ق ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﺑﺎ ﮔﺰارشﻫﺎی ﻣﻌﺘﺒﺮ دﯾﮕﺮ‬
‫درﺑﺎرۀ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ۱۰۰۶‬ﻣﺮﺗﺒﻂ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل اﺻـﯿﻞ اﺳـﺖ )ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﺑـﻪ ﺗـﺎرﯾﺦ ﯾـﮏ ﺳـﺎل دﯾﺮﺗـﺮ‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ(‪ .‬اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ در ﺑﺤﺜﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﺮوﺿﺎ زﯾـﺮ ﻓﻠـﮏ ﻗﻤﺮﻧـﺪ‪ ،‬ﮔـﺰارش ﺟـﺮم آﺳـﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﺎﭘﺎﯾﺪاری را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﺘﺎرۀ ﺑﺪون دﻧﺒﺎﻟﻪای ﺑﯿﻦ دﯾﮕﺮ ﺳﺘﺎرﮔﺎن داده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺰدﯾـﮏ ﺳـﻪ ﻣـﺎه دﯾـﺪه‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬و ﭼﺸﻤﮏزن ﺑﻮده اﺳﺖ؛ رﻧﮕﺶ اﺑﺘﺪا از ﺳﺒﺰ )ﻣﺎﯾـﻞ ﺑـﻪ زرد( ﺑـﻪ ﺳـﻔﯿﺪ ﺗﻐﯿﯿـﺮ ﮐـﺮده‪ ،‬و ﺳـﭙﺲ‬
‫ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ درﺧﺸﻨﺪﮔﯽاش ﮐﻤﺘﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻐﺮﯾﺐ(‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻦ ]ﮔﺰارش[ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﮔﺰارشﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ )و ﻏﯿـﺮ ﻋﺮﺑـﯽ( درﺑـﺎرۀ اﺑﺮﻧـﻮاﺧﺘﺮ‬
‫‪ ۱۰۰۶‬ﻫﻤﺨﻮان اﺳﺖ‪ ،‬اﻓﺰودۀ ﻋﻤﺪۀ او‪» ،‬ﺗﻐﯿﯿـﺮ رﻧـﮓ« و ﺑﺮﺧـﯽ ﺗﻌﺒﯿﺮﻫـﺎ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ »ﺳـﺘﺎرهای در ﻣﯿـﺎن‬
‫ﺳﺘﺎرهﻫﺎ« و »ﭘﺮﺗﺎب ﺟﺮﻗﻪ« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﮔﺰارش ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ رﺿﻮان ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »داﻧﺸﻤﻨﺪان دﯾﮕﺮی ﮔﻪﮔﺎه آن )اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ (۱۰۰۶‬را دﻧﺒﺎل ﮐﺮدﻧـﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﮥ ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ رﺳﯿﺪﻧﺪ« )س‪.‬گ‪ ،(۰۲ .‬ﺷﺎﯾﺪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﻫﻢ ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫;‪Brecher, B.R., Lieber, E., Lieber, A.E. 1978, Nature, 273, 728‬‬
‫;‪Cook, D. 1999 JHA, 30, 131‬‬
‫‪de Blois, F.C. 2000, Tārīkh in: Bosworth, C.E., van Donzel, E., Heinrichs, W.P.,‬‬
‫;‪Lecomte, G. (Eds.) Encyclopaedia of Islam, new edition, Vol. X, Leiden: Brill‬‬
‫;‪Doggett, L.E. & Schaefer, B.E. 1994, Icarus, 107, 388‬‬
 Ginzel, F.K. 1906, Handbuch der mathematischen und technischen Chronologie
I, Hinrichsche Leipzig;
Goldstein, B.R. 1965, AJ, 70, 105;
‫ ﻣﯿﻼدی‬۱۰۰۶ ‫ﮔﺰارش اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ از اﺑﺮﻧﻮاﺧﱰ‬

Goldstein, B.R. 1969, Centaurus, 14, 52;

Goldstein, B.R. 1982, Isis, 73, 311;
Ho Peng Yoke 1962, Vistas, 5, 172;
Kapoor, R.C. 2013, Indian J. of History of Science, 48, 405;
Kronk, G.W. 1999, Cometography, Vol. 1, Cambridge Univ. Press, Cambridge,
UK;
Kunitzsch, P. 1995, al-Nudjūm, in: Bosworth, C.E., van Donzel, E., Heinrichs,
W.P., Lecomte, G. (Eds.) Encyclopaedia of Islam, new edition, Vol. VIII, Leiden:
Brill;
Madkūr, I., Muntaṣir, ‛A., Zāyid, S., Ismā‛īl ,cA. (Eds.) 1965, Ibn Sīnā, al-Shifā,
al-Ṭabī‛īyāt, Vol. 5, Cairo;
Neuhäuser, R. & Kunitzsch, P. 2014, AN, 335, 968;
Rada, W. & Neuhäuser, R. 2015, AN, 336, 249;
Said, S.S., Stephenson, F.R., Rada, W. 1989, Records of solar eclipses in Arabic
chronicles, in: Bull. School of Oriental and African Studies, U London, Vol. LII
Part I;
Schaefer, B.E. 1996, ApJ, 459, 438;
۴٧ Sezgin, F. 1978, Geschichte des arabischen Schrifttums Vol. VI, Astronomie,
Brill Leiden;
Sezgin, F. 1979, Geschichte des arabischen Schrifttums Vol. VII, Astrologie und
Meteorologie, Brill Leiden;
Spuler, B. 1963, Der Islam. Zeitschrift für Geschichte und Kultur des
Islamischen Orients 38, 154;
Spuler, B. & Mayr, J. 1961, Wüstenfeld-Mahler’sche Vergleichungs-Tabellen,
Dt. Morgenländische Ges., Steiner Wiesbaden;
Stephenson, F.R. & Green, D.A. 2002, Historical Supernovae and Their
Remnants, Oxford, Clarendon (SG02);
Stephenson, F.R., Clark, D.H., Crawford, D.F. 1977, MNRAS. 180, 567;
Tornberg, C.J. 1843, Annales Regum Mauretaniae, Vol. IX, Upsaliae;
Wiedemann, E. 1927, Acta Orientalia, 5, 82.
‫ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷ رۀ دوم )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(۸‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۴‬‬

‫‪١‬‬
‫ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی در زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬
‫‪٢‬‬
‫ﺟﺎن ﻟﻨﺎرت ﺑﺮﮔﺮن‬
‫‪٤‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی ‪ ٣‬و ﻣﺮﺿﯿﻪ ﺷﻤﺲ ﯾﻮﺳﻔ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﮐﻨﺪی و داﻧﺸﺠﻮﯾﺎﻧﺶ اﻧﻮاع ﮔﺴﺘﺮدهای از ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﭘﮋوﻫﺶ ﻫـﺎی ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻫﻨﺪﺳـﮥ ﮐـﺮوی‬
‫دورۀ اﺳﻼﻣﯽ را در اﺧﺘﯿﺎر اﻫﻞ ﻋﻠﻢ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ و اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﻋﻼﻗﮥ ﻣﺮا ﻧﯿﺰ ﺟﻠﺐ ﮐﺮده اﺳـﺖ‪ .‬از اﯾـﻦ‬
‫رو ﺑﯽﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﺪﯾﺪم ﮐﻪ در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای ﮐﻪ ﺑﻪ اﻓﺘﺨﺎر وی ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﻣﯽﺷـﻮد‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟـﮥای درﺑـﺎرۀ ﻣﺜﻠﺜـﺎت‬
‫ﮐﺮوی ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﻢ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﯿﻮۀ ﻣﺮﺳﻮم در ﭘﺎﯾـﺎن ﻗـﺮن دﻫـﻢ ﻣـﯿﻼدی )ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎرم‬
‫‪۵۵‬‬
‫ﻫﺠﺮی( ﺧﻮاﻫﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻣﺒﻨﺎی ﮐﺎرم ﻓﺼـﻞ ﺳـﻮم از ﻣﻘﺎﻟـﮥ ﭼﻬـﺎرم زﯾـﺞ ﺟـﺎﻣﻊ ﮐﻮﺷـﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧـﯽ‪،‬‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﭘﺮآوازۀ آن ﻋﺼﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ آﻧﮑﻪ رﺳﺎﻟﮥ ﺣﺴﺎب ﮐﻮﺷﯿﺎر ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه‪ ،‬زﯾﺞ‬
‫او ﭼﻨﺪان ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎران ﻋﻠﻢ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺟﺎﻣﻌﯽ از ﻧﺠﻮم ﮐﺮوی در اواﺧﺮ ﻗﺮن دﻫﻢ ﻣﯿﻼدی )ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠـﺮی( در ﻣﻘﺎﻟﯿـﺪ‬
‫ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﺔ ﺑﯿﺮوﻧﯽ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﻔﺼﻞ‪ ،‬ﭘﺎی ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮐﻤﺘـﺮ ﺑـﻪ ﻣﯿـﺎن ﮐﺸـﯿﺪه‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺪرت از وی ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻓﺼﻞ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻣﺜﻠﺜـﺎت در زﯾـﺞ ﺟـﺎﻣﻊ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻮاﻟﯽ زﯾﺒﺎﯾﯽ از ﻧﺘـﺎﯾﺞ اﺳـﺖ ﮐـﻪ در ﺗﺸـﺮﯾﺢ ﭼﮕـﻮﻧﮕﯽ ﺣـﻞ ﺑﺮﺧـﯽ ﻣﺜﻠﺚ ﻫـﺎی ﮐـﺮوی‬
‫ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ ﺑﻪ اوج ﺧﻮد ﻣﯽ رﺳﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻫﯿﭻ ﺗﺮﺟﻤﮥ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ از رﺳﺎﻟﻪای ﻋﺮﺑﯽ درﺑـﺎرۀ ﻣﺜﻠﺜـﺎت‬
‫ﮐﺮوی ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺑﺨﺸﯽ از زﯾﺞ ﮐﻮﺷﯿﺎر را ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی اﺳﺖ ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺿﯿﺢﻫﺎی ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن در اﯾﻨﺠﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻢ‪.‬‬

‫‪1. Spherical Trigonometry in Kūshyār ibn Labbān's Jāmi' Zīj, in From Deferent to Equant: A Volume of Studies‬‬
‫‪in the History of Science in the Ancient and Medieval Near East in Honor of E. S. Kennedy, Annals of the‬‬
‫‪New York Academy of Sciences, eds. D. A. King and G. Saliba, New York, 1987, vol. 500: pp. 15–33.‬‬
‫‪ Jan Lennart Berggren .٢‬اﺳﺘﺎد ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﮥﮔﺮوه رﯾﺎﺿﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺳﺎﯾﻤﻮن ﻓﺮﯾﺰر ﮐﺎﻧﺎدا ‪berggren@sfu.ca‬؛ وی اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ را ﺑﻪ ﭘﺮوﻓﺴﻮر‬
‫ای‪ .‬اس‪ .‬ﮐﻨﺪی ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .٣‬ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎر رﯾﺎﺿﯿﺎت و اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﯽ ‪mohammad.bagheri2006@gmail.com‬‬
‫اﺳﺘﺎدﯾﺎر داﻧﺸﮑﺪۀ ﻋﻠﻮم رﯾﺎﺿﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﮔﯿﻼن ‪m.shams@guilan.ac.ir‬‬ ‫‪.٤‬‬
 ‫ﻧﻮﺷﺘﮥ ﺑﯿﺮوﻧ درﺑﺎرۀ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی‬
‫ً‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﺎﺑﻘﮥ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی ﻣﻮﺟﻮد در زﯾﺞ ﮐﻮﺷﯿﺎر را ﺑﯿﺮوﻧـﯽ ذﮐـﺮ ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻇـﺎﻫﺮا‬
‫ﺑﯿﺮوﻧﯽ در اواﺧﺮ ﻗﺮن دﻫﻢ ﻣﯿﻼدی )ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﻫﺠـﺮی( و ﺑـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم وﻗـﻮع ﻣﺎﺟﺮاﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﺷـﺮح‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬دﺳﺘﯿﺎر اﻣﯿﺮزاده اﺑﻮﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻋﺮاق ﺑﻮده و اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﭘـﯽ ﻣـﯽآﯾـﺪ از رواﯾـﺖ ﺑﯿﺮوﻧـﯽ در‬
‫ﻣﻘﺎﻟﯿﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ در اواﺧﺮ ﻗﺮن دﻫﻢ ﻣﯿﻼدی )ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮی(‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺠﻠﯿﻞ ﺳﺠﺰی رﯾﺎﺿـﯿﺪان و ﻣـﻨﺠﻢ‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از دﺳﺘﻮرﻫﺎ ﺑﺮای ﻣﻨﺠﻤﺎن و ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و ﻃـﯽ ﻧﺎﻣـﻪای ﭼﮕـﻮﻧﮕﯽ‬
‫اﺛﺒﺎت آنﻫﺎ را از اﺑﻮﻧﺼﺮ ﺟﻮﯾﺎ ﺷﺪ‪ .‬اﺑﻮﻧﺼـﺮ در ﭘﺎﺳـﺦ وی ﮐﺘـﺎب اﻟﺴـﻤﻮت را ﮐـﻪ ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﻗﻀـﯿﮥ‬
‫ﻣﻨﻼﺋﻮس درﺑﺎرۀ ﭼﻬﺎرﺿﻠﻌﯽ ﮐﺮوی ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻮﺷـﺖ؛ اﻣـﺎ دو ﻗﻀـﯿﮥ دﯾﮕـﺮ درﺑـﺎرۀ ﺳـﯿﻨﻮس‬
‫ﮐﻤﺎنﻫﺎی ﮐﺮوی را ﻧﯿﺰ ﺑﺪان اﻓﺰود‪.‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻮﻓﺎی ﺑﻮزﺟﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺠﻢ و رﯾﺎﺿﯿﺪان ﻣﻬﻤﯽ ﮐﻪ در ﺑﻐﺪاد ﻣﯽزﯾﺴﺖ‪ ،‬از وﺟﻮد اﯾﻦ رﺳﺎﻟﮥ اﺑﻮﻧﺼﺮ آﮔـﺎه‬
‫ﺷﺪ و ﭘﺲ از دﯾﺪن ﻧﺴﺨﻪای از آن‪ ،‬ﻃﯽ ﻧﻘﺪی آن را ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻪ روشﻫﺎی ﻗـﺪﯾﻤﯽ )ﯾﻌﻨـﯽ ﻗﻀـﯿﮥ ﻣﻨﻼﺋـﻮس و‬
‫ﻧﺴﺒﺖﻫﺎی ﻣﺮﮐﺐ( ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮد‪ .‬اﺑﻮﻧﺼﺮ از ﮐﺎر ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان روﺷـﯽ ﮐـﻪ در زﻣﯿﻨـﮥ ﻣﺴـﺌﻠﮥ ﻋﺮﺿﻪﺷـﺪه از‬
‫ﺳﻮی ﺳﺠﺰی ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺷﺪت ﺟﺎﻧﺐداری ﮐﺮد‪ .‬وی رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ ﻣﻌﺮﻓـﺔ ﻗﺴـﯽ اﻟﻔﻠﮑﯿـﻪ‪...‬را ﺧﻄـﺎب ﺑـﻪ‬ ‫‪۵۶‬‬
‫ً‬
‫ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺟﻮان ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﺶ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ درﺑﺎرۀ زاوﯾﻪﻫﺎ و ﮐﻤﺎنﻫـﺎی ﻣﺜﻠـﺚ ﮐـﺮوی ﺑـﻮد‪ .‬در اﯾـﻦ رﺳـﺎﻟﻪ‬
‫ﻗﻀﺎﯾﺎ و اﺛﺒﺎتﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎرۀ دﺳﺘﻮر ﮐﻤﯿﺖﻫﺎی ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ )ﻧﺘﯿﺠﮥ ﻗﻀﯿﮥ ‪ ۱‬را ﮐﻪ در ﭘﯽ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ( و اﺛﺒـﺎﺗﯽ‬
‫ﺑﺮای ﻗﻀﯿﮥ ﺳﯿﻨﻮسﻫﺎ در ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی )ﻗﻀﯿﮥ ‪ ۴‬ﮐﻪ در ﭘﯽ ﻣﯽآﯾﺪ( ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬اﺑﻮﻧﺼﺮ ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از زﯾﺞ ﻣﺠﺴﻄﯽ اﺑﻮاﻟﻮﻓـﺎ را ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورد‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺛﺮ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺛﺒﺎت »دﺳﺘﻮر ﮐﻤﯿﺖﻫﺎی ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ« و »ﻗﻀﯿﮥ ﺳﯿﻨﻮسﻫﺎ« در ﻣﺜﻠﺚ ﮐـﺮوی‪ ،‬ﺷـﺎﻣﻞ‬
‫ﻗﻀﺎﯾﺎ و اﺛﺒﺎتﻫـﺎﯾﯽ ﺑـﺮای ﻗﻀـﯿﮥ ﻓﯿﺜـﺎﻏﻮرس در ﻣﺜﻠﺜﻬـﺎی ﮐـﺮوی ﻗـﺎﺋﻢ اﻟﺰاوﯾـﻪ )ﻗﻀـﯿﮥ ‪ (۲‬و ﻗﻀـﯿﮥ‬
‫ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖﻫﺎ در اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﺜﻠﺜﻬﺎ )ﻗﻀﯿﮥ ‪ (۵‬ﺑﻮد‪ .‬ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﮐﺸﻒ ﻗﻀﯿﮥ ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖﻫﺎ را ﺑﻪ اﺑﻮاﻟﻮﻓـﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ﻣـﯽ‬
‫ً‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﻀﯿﮥ ﺳﯿﻨﻮسﻫﺎ را ﻋﻤﺪﺗﺎ ﮐﺎر اﺑﻮﻧﺼﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣـﯽ آورد و ﺑـﺎ ﺳـﺘﻮدن ﻫـﻮش و ﺷﺨﺼـﯿﺖ‬
‫ً‬
‫اﺑﻮﻧﺼﺮ‪ ،‬ﺗﻠﻮﯾﺤﺎ وی را ﻓﺮاﺗﺮ از اﺑﻮاﻟﻮﻓﺎ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻦ ﺟﺎی دﯾﮕﺮی اﺷﺎره ﮐﺮدهام ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻮم ﮐﺮدن اﺑﻮاﻟﻮﻓﺎ داﺷﺘﻪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ زﻣﺎن ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺠﺴﻄﯽ اﺑﻮاﻟﻮﻓﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﺷﻮاری ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻈﺮ ﻣﺜﺒﺖ دﮐﺘﺮ دﺑﺎرﻧﻮ را ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻗﻀﯿﮥ ﺳﯿﻨﻮسﻫﺎ ﺑﺮای ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر در رﺳﺎﻟﻪ در ﺑﺎب ﺗﻌﯿـﯿﻦ ﮐﻤﺎنﻫـﺎی ﮐـﺮوی‬
‫ً‬
‫اﺛﺮ اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ اﺑﻮﻧﺼﺮ ﻣﺴﺘﻘﻼ ﻗﻀﯿﮥ ﺳﯿﻨﻮسﻫﺎ را ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟـﯽ از ﺷـﻮاﻫﺪ ﻋﺮﺿـﻪ‬
‫ﺷﺪه ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ وی ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺎﺷﻒ آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷﺘﮥ دﮐﺘﺮ دﺑـﺎرﻧﻮ‪ ،‬اﺑﻮﻧﺼـﺮ رﺳـﺎﻟﻪ‬
‫در ﺑﺎب ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻤﺎنﻫﺎی ﮐﺮوی ﺧﻮد را در ﺳﺎل ‪ ۹۹۷‬ﻣﯿﻼدی )‪ ۳۸۷‬ﻗﻤﺮی( ﯾﺎ ﺷﺎﯾﺪ اﻧـﺪﮐﯽ زودﺗـﺮ ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬
 ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﺑﻮاﻟﻮﻓـﺎ در ﺳـﺎل ‪ ۹۹۷‬ﯾـﺎ ‪ ۹۹۸‬ﻣـﯿﻼدی )‪ ۳۸۷‬ﯾـﺎ ‪ ۳۸۸‬ﻗﻤـﺮی( در ﺳـﻦ ‪ ۵۷‬ﯾـﺎ ‪ ۵۸‬ﺳـﺎﻟﮕﯽ‬
‫ً‬
‫درﮔﺬﺷﺘﻪ و اﺣﺘﻤﺎﻻ ﮐﺸﻔﯿﺎت رﯾﺎﺿﯽ ﺧﻮد را ﻣﺪﺗﯽ ﭘﯿﺶﺗﺮ از ‪ ۵۷‬ﺳﺎﻟﮕﯽ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی در زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫در ﺧﻼل اﯾﻦ ﺣﻮادث ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺑـﻪ ری ﺳـﻔﺮ ﮐـﺮد و ﭼﻨـﺎن ﮐـﻪ ﺧـﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ در آﻧﺠـﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﺧﺠﻨﺪی اﺧﺘﺮﺷﻨﺎس دﯾﺪار ﮐﺮد و ﺧﺠﻨﺪی ﮐﺸﻒ ﺧﻮد را در ﻣﻮرد دﺳـﺘﻮر ﮐﻤﯿﺖﻫـﺎی ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧـﻪ ﮐـﻪ‬
‫ً‬
‫ﺧﻮد آن را »ﻗﺎﻧﻮن ﻫﯿﺌﺖ« ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺑﻪ وی ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻮﺷﯿﺎر )ﮐـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎ‬
‫او ﻫﻢ در ری ﺑﻮد( رﻓﺖ و ﮐﻮﺷﯿﺎر ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ ﮐﻪ او ﻫﻢ ﻫﻤﺎن ﻗﻀـﯿﻪ را ﺑـﻪ ﮐـﺎر ﺑـﺮده و آن را "ﻗﻀـﯿﮥ‬
‫ً‬
‫ﻣﻐﻨﯽ" )ﺑﯽﻧﯿﺎز ﮐﻨﻨﺪه ]از ﻗﻀﯿﮥ ﻣﻨﻼﺋﻮس[( ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺿﻤﻨﺎ در ﺣﻀﻮر ﺧﺠﻨﺪی ﺑﻪ ﺑﯿﺮوﻧـﯽ ﮔﻔـﺖ‬
‫ﮐﻪ وی ﺗﻨﻬﺎ اﺛﺒﺎت آن را »ﭘﯿﺮاﺳﺘﻪ« اﺳﺖ و ﺧﻮدش آن را ﮐﺸﻒ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﻮﺷـﯿﺪه اﺳـﺖ ﭼﮕـﻮﻧﮕﯽ اﺳـﺘﻨﺘﺎج ﻗﻀـﯿﮥ ﺳـﯿﻨﻮسﻫﺎ از‬
‫دﺳﺘﻮر ﮐﻤﯿﺖﻫﺎی ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ را ﺑﺮای دو ﻣﻨﺠﻢ ری روﺷﻦ ﮐﻨـﺪ‪» ،‬از ﺗﺄﯾﯿـﺪ اﯾﻨﮑـﻪ ﻧﺴـﺒﺘﯽ ﺑـﯿﻦ ﻣﻘـﺎدﯾﺮ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر وﺟﻮد دارد اﻣﺘﻨﺎع ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﺼﻮر ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﮐـﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮﻗـﺮار‬
‫ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻗﻀﯿﮥ ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖﻫﺎ را ﻫﻢ ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫اﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﻫﺎﻧﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬زﯾـﺮا ﻗﻀـﺎﯾﺎی ﻣﺘـﻮاﻟﯽ ﻣـﺬﮐﻮر در‬
‫‪۵٧‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻓﻮق ﻫﺮ دو ﻗﻀﯿﮥ ﺳﯿﻨﻮسﻫﺎ و ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖﻫﺎ را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و آﻧﭽﻪ در ﭘـﯽ ﻣﯽآﯾـﺪ ﺧﻼﺻـﻪای از‬
‫ﻗﻀﺎﯾﺎی اﺻﻠﯽ ﮐﻮﺷﯿﺎر و اﺛﺒﺎت آنﻫـﺎ ﺑـﺎ ﻧﻤﺎدﮔـﺬاری اﻣـﺮوزی اﺳـﺖ‪ .‬ﻫـﺮ ﻗﻀـﯿﻪ ﻣﻮﺿـﻮع »ﺑـﺎب«‬
‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪای از ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺳﺖ وﻟﯽ در اﯾﻨﺠﺎ ﻋﻨﻮان "ﻗﻀﯿﻪ" ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﮑﻞﻫﺎ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ رﺳﻢ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞﻫﺎی ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﻧﺰدﯾﮑﻨﺪ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻋﻤﺪۀ اﯾﺠﺎد ﺷﺪه در ﻧﺎﻣﮕﺬاری ﺿﻠﻊ روﺑـﺮو‬
‫ﺑﻪ زاوﯾﮥ ‪ X‬در ﻣﺜﻠﺚ ‪ XYZ‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ x‬اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼﻣﺖ ~ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﻣﺸﺎﺑﻪ اﺳﺖ ﺑﺎ« ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ و اﮔﺮ‬
‫‪ u‬ﮐﻤﺎﻧﯽ از داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ u ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ‪ 90° - u‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊﻫـﺎی ﻣﺜﻠﺜـﺎﺗﯽ ﮐـﻪ ﺣـﺮوف اوﻟﺸـﺎن‬
‫ً‬
‫ﺑﺰرگ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ راﯾﺞ در ﻣﺜﻠﺜﺎت دورۀ اﺳﻼﻣﯽﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼ ‪ Sin u = R sin u‬ﮐـﻪ در آن ‪R‬‬

‫ﺷﻌﺎع داﯾﺮهای اﺳﺖ ﮐﻪ ‪ u‬ﮐﻤﺎﻧﯽ از آن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﮑﯿﺪۀ ﺑﺨﺶ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ از رﺳﺎﻟﻪ‬
‫ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی ﻗﺎﺋﻤﻪ در رأس ‪ G‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه‪:‬‬ ‫‪ABG‬‬ ‫ﻗﻀﯿﮥ‪ .۱‬اﮔﺮ‬
‫)‪Sin(g) Sin(G‬‬
‫=‬
‫)‪Sin(a) Sin(A‬‬
‫‪ AT‬و »‬
‫‪ AH‬ﺣﺎﺻـﻞ ﺷـﻮﻧﺪ‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن‪) :‬ﺷﮑﻞ ‪ b (۱‬و ‪ g‬را اﻣﺘـﺪاد ﻣـﯽدﻫﯿﻢ ﺗـﺎ ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ رﺑﻊﻫـﺎی »‬
‫‪ ، BG‬ﺑـﺮ ﺻـﻔﺤﮥ ¼‬
‫‪ AGT‬ﻋﻤـﻮد ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬در ﺻـﻔﺤﺎت داﯾﺮهﻫـﺎی‬ ‫‪ ، HT‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »‬ ‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﮥ »‬

‫‪ BG‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ‪ HY‬و ‪ BD‬را ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺷﻌﺎعﻫﺎی ‪ ET‬و ‪ EG‬رﺳـﻢ ﻣـﯽﮐﻨﯿﻢ و ‪ BZ‬و‬ ‫ﻋﻈﯿﻤﮥ »‬
‫‪ HT‬و »‬

‫‪ HE‬را ﻫﻢ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ‪ AE‬رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ )ﭼﻮن ‪ AH‬ﯾﮏ رﺑـﻊ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻋﻤـﻮد وارد از ‪ H‬ﺑـﺮ ‪ AE‬روی‬
‫‪YE‬‬ ‫و‬ ‫‪DZ‬‬ ‫را ﺑـﺎ رﺳـﻢ ﺿـﻠﻊﻫﺎی‬ ‫‪HYE‬‬ ‫و‬ ‫‪BDZ‬‬ ‫ﻣﺮﮐﺰ ‪ E‬ﻣﯽاﻓﺘﺪ(‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم دو ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﮥ‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪۱‬‬
‫ﻣـــﻮازیاﻧـــﺪ‪ ،‬ﭘـــﺲ ‪ . RB = RH‬ﺑﻨـــﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫‪HE‬‬ ‫و‬ ‫‪HY‬‬ ‫ﺑـــﻪ ﺗﺮﺗﯿـــﺐ ﺑـــﺎ‬ ‫‪BZ‬‬ ‫و‬ ‫‪BD‬‬ ‫اﮐﻨـــﻮن‬
‫)‪ ، D(BDZ) ~ D(HYE‬ﭘــــــﺲ ‪ BZ = HE‬؛ اﻣــــــﺎ دارﯾــــــﻢ )‪، BD = Sin(a) ، BZ = Sin(g‬‬
‫‪BD HY‬‬
‫)‪ HE = Sin(90°) = Sin(G‬و )‪ ، HY = Sin(HT) = Sin(A‬ﭘﺲ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ :‬اﮔﺮ ‪ ABG‬و ‪ EK L‬دو ﻣﺜﻠـﺚ ﮐـﺮوی ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﭼﻨـﺎن ﮐـﻪ ‪ RA = RE‬و در ‪ L‬و ‪ G‬ﻗﺎﺋﻤـﻪ‬
‫‪۵٨‬‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه‪:‬‬
‫‪Sin(g) : Sin(a) = Sin(l) : Sin(e).‬‬
‫)‪Sin(90°‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ RA = RE‬ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻃﺒﻖ ﻗﻀﯿﮥ ‪ ۱‬ﺑﺎ‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن‪ :‬ﭼﻮن‬
‫)‪Sin(A‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪۲‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه‪:‬‬ ‫‪B‬‬ ‫ﻣﺜﻠﺜﯽ ﮐﺮوی ﻗﺎﺋﻤﻪ در زاوﯾﮥ‬ ‫‪ABG‬‬ ‫ﻗﻀﯿﮥ‪ :۲‬اﮔﺮ‬
‫)‪Cos(a) Sin(90°‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬
‫)‪Cos(b) Cos(g‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن‪) :‬ﺷﮑﻞ ‪ b (۲‬و ‪ g‬را اﻣﺘﺪاد ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺗﺎ رﺑﻊﻫﺎی ‪ AD‬و ‪ AE‬ﮐﺎﻣﻞ ﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺤﻞ ﺑﺮﺧﻮرد‬
‫داﯾﺮهﻫﺎی ﻋﻈﯿﻤﮥ ‪ BG‬و ‪ DE‬را ‪ Z‬ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﭘﺲ ‪ RE‬ﻗﺎﺋﻤﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﻀـﯿﮥ ‪ ۱‬در‬
‫‪ DEZG‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
 ‫)‪Sin(e) Sin(90°‬‬
‫=‬
‫)‪Sin(z) Sin(Z‬‬
‫ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی در زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫ﺑﺮاﺑـﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ اﯾـﻦ‬ ‫‪g‬‬‫اﻣﺎ ‪ e = a‬و ‪ ، z = b‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮐﻤﺎن ‪ BD‬ﮐﻪ اﻧﺪازۀ زاوﯾﮥ ‪ Z‬اﺳﺖ ﺑـﺎ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺒﺎت ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﻀﯿﮥ‪ :۳‬ﺳﻪ ﺣﮑﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺛﺒﺎت آنﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻫــﺮ ﺳــﻪ ﻣﺸــﺘﺮﮐﻨﺪ و آنﻫــﺎ را ﺑــﻪ ﺻــﻮرت ﻣﻌــﺎدل )‪(۱‬‬ ‫‪E‬‬
‫=‬
‫‪Z‬‬
‫ﻓﺮضﻫــﺎی ‪ A = G‬و‬
‫‪W H‬‬ ‫‪B D‬‬
‫‪ B × G = A × D‬و )‪ W × Z = E × H (۲‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ ‪ .۱‬اﮔﺮ ‪ B = W‬و ‪ G = Z‬آﻧﮕﺎه ‪ A = H‬و ‪. A = E‬‬
‫‪H D‬‬ ‫‪E D‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن‪ :‬در راﺑﻄﮥ )‪ ،(۱‬ﺑﻪ ﺟـﺎی ‪ W ، B‬و ﺑـﻪ ﺟـﺎی ‪ Z ، G‬ﻣﯽﮔـﺬارﯾﻢ؛ در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت دارﯾـﻢ‬
‫‪A E‬‬
‫)ﺗﺴـﺎوی‬ ‫=‬ ‫‪ . W × Z = A × D‬از ﺗﺮﮐﯿﺐ اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ )‪ (۲‬ﺧـﻮاﻫﯿﻢ داﺷـﺖ ‪ . E × H = A × D‬ﭘـﺲ‬
‫‪H D‬‬
‫دﯾﮕﺮ اﺛﺒﺎت ﻧﺸﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪B D‬‬
‫‪.‬‬ ‫=‬ ‫آﻧﮕﺎه‬ ‫‪A=E‬‬ ‫ﺑﺨﺶ‪ .۲‬اﮔﺮ ‪ G = Z‬و‬
‫‪W H‬‬
‫‪۵٩‬‬
‫ﻣﯽﮔـﺬارﯾﻢ؛ در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت دارﯾـﻢ‬ ‫‪E‬‬ ‫و ﺑـﻪ ﺟـﺎی ‪، A‬‬ ‫‪Z‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن‪ :‬در راﺑﻄﮥ )‪ ،(۱‬ﺑﻪ ﺟـﺎی ‪، G‬‬
‫‪W E‬‬
‫=‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ ‪ . B = E‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ راﺑﻄﻪ )‪ (۲‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﻢ‪ ،‬دارﯾﻢ‬ ‫‪B×Z = E ×D‬‬
‫‪H Z‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪Z‬‬
‫‪B D‬‬
‫= ‪.‬‬ ‫‪ .‬ﭘﺲ ‪ ، W = B‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪W H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪.A=G‬‬‫ﺑﺨﺶ‪ .۳‬اﮔﺮ ‪ B = W‬و ‪ D = H‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪E Z‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن‪ :‬در راﺑﻄﮥ )‪ (۲‬ﺑﻪ ﺟـﺎی ‪ B ، W‬و ﺑـﻪ ﺟـﺎی ‪ D ، H‬ﻣﯽﮔـﺬارﯾﻢ؛ در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت دارﯾـﻢ‬
‫ً‬
‫‪ B × Z = E × D‬ﯾﺎ ‪ . E = B‬ﺿﻤﻨﺎ ﺻﻮرت ﺗﻨﺎﺳﺒﯽ ﻓﺮض )‪ (۱‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳـﺖ‪ . B = A ،‬ﭘـﺲ ‪ A = E‬و‬
‫‪G‬‬ ‫‪Z‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪Z‬‬ ‫‪D‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪. A = G‬‬
‫‪E Z‬‬
‫ﻗﻀﯿﮥ‪ :۴‬اﮔﺮ ‪ ABG‬ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه‪:‬‬
‫)‪Sin(G) Sin(g‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬
‫)‪Sin(B) Sin(b‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن‪) :‬ﺷﮑﻞ ‪ (۳‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ‪ B‬و ‪ G‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﻄﺐ‪ ،‬رﺑﻊﻫـﺎی ‪ DTE‬و ‪ ZHE‬را در ﯾـﮏ‬
‫ﻧﯿﻢﮐﺮه رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ‪ E‬ﯾﮏ ﻗﻄﺐ ‪ GB‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮐﻨﻮن اﮔﺮ از اﯾﻦ ﻗﻄﺐ‪ ،‬داﯾـﺮۀ ﻋﻈﯿﻤـﮥ ‪EAY‬‬

‫را رﺳﻢ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬زاوﯾﮥ ‪ Y‬ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻃﺒﻖ ﻗﻀﯿﮥ ‪ ،۱‬در ﻣﺜﻠﺚ ‪ D BYA‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫)‪Sin(g‬‬ ‫)‪Sin(90°‬‬
‫=‬ ‫‪,‬‬
‫¼‬ ‫»‬
‫)‪Sin(AY) Sin(TD‬‬
 ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬ ‫‪DGYA‬‬ ‫زﯾﺮا »‬
‫‪ TD‬اﻧﺪازۀ ‪ RB‬اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﻀﯿﮥ ‪ ،۱‬در‬
‫)‪Sin(b‬‬ ‫)‪Sin(90°‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬
‫»‬ ‫»‬
‫)‪Sin(AY) Sin(HZ‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪۳‬‬
‫از ﺑﺨﺶ ‪ ۱‬ﻗﻀﯿﮥ ‪ ۳‬دارﯾﻢ‬
‫)‪Sin(g) Sin(HZ‬‬ ‫»‬
‫=‬
‫)‪Sin(b) Sin(TD‬‬ ‫»‬
‫»‬
‫)‪ ، Sin(B) = Sin(TD‬اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫و ﭼﻮن »‬
‫)‪ Sin(G) = Sin(HZ‬و‬
‫‪۶٠‬‬
‫ﻗﻀﯿﮥ‪ :۵‬اﮔﺮ ‪ ABG‬ﯾﮏ ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی ﺑﺎ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﮥ ‪ B‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه‬
‫)‪Sin(g) Sin(90°‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬
‫)‪Tan(a) Tan(A‬‬
‫‪ AT‬ﮐﺎﻣـﻞ ﻣـﯽﮐﻨﯿﻢ و‬ ‫و »‬ ‫‪ AG‬را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ رﺑﻊﻫـﺎی »‬
‫‪AH‬‬ ‫»‬
‫‪ AB‬و »‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن‪) :‬ﺷﮑﻞ ‪ (۴‬ﮐﻤﺎنﻫﺎی‬
‫ﺷﻌﺎع ﮐﺮه‪ ، AE ،‬را رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻋﻤﻮد ‪ BZ‬ﺑﺮ ‪ AE‬را رﺳﻢ و ﺷﻌﺎعﻫﺎی ‪ EG‬و ‪ ET‬را ﺗﺎ ﻧﻘـﺎط ‪D‬‬

‫و ‪ Y‬اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ﺷﻌﺎعﻫﺎی ‪ EB‬و ‪ EH‬را رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻋﻤﻮدﻫﺎی ‪ BD‬و ‪ HY‬در ﻧﻘﺎط ‪ B‬و‬
‫‪ H‬را ﺑﺮ ﺻﻔﺤﮥ ‪ HB‬رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭼـﻮن ‪ BD‬و ‪ HY‬ﺑـﻪﺗﺮﺗﯿـﺐ در ﺻـﻔﺤﮥ دواﯾـﺮ ‪ BG‬و ‪ HT‬ﻗـﺮار‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻌﺎعﻫﺎی ‪ EG‬و ‪ ET‬را در ‪ D‬و ‪ Y‬ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻣـﯽ ﺗـﻮان ﻧﺸـﺎن‬
‫داد ﮐﻪ ﺻﻔﺤﺎت ‪ DBZ‬و ‪ HYT‬ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﻮازیاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ‪ DBZ‬ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ‪ AH‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ DZ‬ﻋﻤﻮد‬
‫ﺑﺮ ‪ AE‬اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ DZ‬و ‪ ..‬ﺑﺎ ‪ YE‬و ‪ EH‬ﻣﻮازیاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ زاوﯾـﮥ ‪=YEH‬زاوﯾـﮥ ‪ .DZB‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﻣﺜﻠــﺚ ‪ DZB‬ﺑــﺎ ﻣﺜﻠــﺚ ‪ YEH‬ﻣﺘﺸــﺎﺑﻪ اﺳــﺖ زﯾــﺮا ﻫــﺮ دو ﻣﺜﻠــﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾــﻪ ﻫﺴــﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨــﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪. BZ / BD = HE / HY‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﻧﮑﺘـﻪ ﮐـﻪ )‪ BZ = Sin(g‬و )‪ BD = Tan(a‬و )‪ HE = Sin(90°‬و )‪HY = Tan(A‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ :‬اﮔﺮ ‪ ABG‬و ‪ EK L‬ﻣﺜﻠﺚﻫﺎی ﮐﺮوی ﺑﺎ زواﯾﺎی ﻗﺎﺋﻤﻪ در ‪ G‬و ‪ L‬و زواﯾﺎی ﺑﺮاﺑـﺮ ‪ A‬و ‪E‬‬

‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه‪:‬‬
 ‫)‪Sin(b) Sin(k‬‬
‫=‬
‫)‪Tan(a) Tan(e‬‬
‫ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی در زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫‪G‬‬ ‫ﺑـﺎ زاوﯾـﮥ ﻗﺎﺋﻤـﮥ‬ ‫‪ABG‬‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﻮﺷﯿﺎر روشﻫﺎی زﯾﺮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راه ﺣـﻞ در ﻣﺜﻠـﺚ ﮐـﺮوی‬
‫ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪۴‬‬
‫)‪Sin(g) Sin(90°‬‬
‫‪۶١‬‬ ‫‪g‬‬ ‫و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽﺗـﻮان‬ ‫=‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻀﯿﮥ ‪،۱‬‬ ‫‪g‬‬ ‫و ‪ a‬ﯾﺎ‬ ‫‪A‬‬ ‫‪ .۱‬اﮔﺮ‬
‫)‪Sin(a‬‬ ‫‪Sin A‬‬
‫ﯾﺎ ‪ a‬را ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ .۲‬اﮔﺮ دو ﺿﻠﻊ دﻟﺨﻮاه ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻀﯿﮥ ‪ ۲‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫)‪Cos(a) Sin(90°‬‬
‫=‬
‫)‪Cos(g) Cos(b‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺿﻠﻊ ﺳﻮم را ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻌﻠﻮم ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﺑﺮای ﻣﻮرد اﺧﯿﺮ‪ ،‬از ﻗﻀﯿﮥ ‪ ۵‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬ ‫‪B‬‬ ‫و‬ ‫‪a‬‬ ‫ﯾﺎ‬ ‫‪b‬‬ ‫‪ .۳‬اﮔﺮ ‪ A‬و‬
‫)‪Sin(a) Sin(90°‬‬
‫=‬
‫)‪Tan(b) Tan(B‬‬
‫ﻣﻮارد ‪ ۱‬و ‪ ۳‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ داﻧﺴﺘﻦ ﯾﮏ زاوﯾﻪ و ﯾﮏ ﺿﻠﻊ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺿﻠﻊ دﯾﮕـﺮ را‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﯿﻢ و ﻣﻮرد ‪ ۲‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ داﻧﺴﺘﻦ دو ﺿﻠﻊ ﻣﯽﺗﻮان ﺳﻮﻣﯽ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺤﺚ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﺑﺎ وﺟﻮد درﺳﺖ ﺑﻮدن‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺣﺘﯽ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ زواﯾـﺎ‪،‬‬
‫در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﮥ اﺿﻼع ﯾﮏ ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢ اﻟﺰاوﯾﻪ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗـﻮان از ﻗﻀـﯿﮥ ‪ ۱‬ﺑﻬـﺮه ﺑـﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﻮرد ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ زواﯾﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽ ﮔﻮ ﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ وﺿـﻮح ﻧﺸـﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﺪف ﮐﻮﺷﯿﺎر ﻋﺮﺿﮥ اﺑﺰارﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽ ﺿﺮوری ﺑﺮای ﮐﺎرﻣﻨﺠﻤﺎن ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻦ‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﻣﻨﺴﺠﻤﯽ در ﺑﺎرۀ ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی‪.‬‬
 ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫‪١‬‬
‫]ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ﻣﻘﺎﻟﮥ ﭼﻬﺎرم زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ وﯾﺮاﯾﺶ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ آن ﻓﺮاﻫﻢ ﺷـﺪه‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﻤﮥ ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎی ﻣﻮﺟﻮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﺎﻣﻠﺘﺮ و دﻗﯿﻖﺗﺮ از ﺗﺮﺟﻤﮥ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ آن اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺰوده‬
‫ﻫﺎی ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ درون ﭘﺮاﻧﺘﺰ و اﻓﺰوده ﻫﺎی ﺗﮑﻤﯿﻠﯽ درون ﻗﻼب آﻣﺪه اﺳﺖ‪[.‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬درﺑﺎرۀ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗ ﮐﻪ ﺑﺮﻫﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ آﻧﻬﺎﺳﺖ‬

‫ﺑﺎب اول‪ :‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ای ﮐﻠ ﺑﺮای اﻏﻠﺐ ﺑﺮﻫﺎﻧﻬﺎ‬

‫در ﻫﺮ ﻣﺜﻠﺚ )ﺷﺎﻣﻞ( ﮐﻤﺎنﻫﺎﯾﯽ از دواﯾﺮ ﻋﻈﯿﻤﮥ روی ﮐﺮه‪ ،‬ﮐﻪ در آن ﯾـﮏ زاوﯾـﮥ ﻗﺎﺋﻤـﻪ وﺟـﻮد دارد و‬
‫زاوﯾﮥ دﯾﮕﺮ ﻣﻔﺮوض )ﻣﻌﻠﻮم( اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺳﯿﻨﻮس وﺗﺮ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس وﺗﺮ زاوﯾﮥ ﻣﻔﺮوض ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﯿﻨﻮس ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس زاوﯾﮥﻣﻔﺮوض‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ ‪ ABG‬ﻣﺜﻠﺜﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در آن ‪ G‬زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﮥ و ‪ BAG‬زاوﯾﮥ ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ )ﺷـﮑﻞ‬
‫‪ ۱‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﯿﻨﻮس ﮐﻤﺎن ‪ AB‬ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس ﮐﻤﺎن ‪ BG‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳـﺖ ﺑـﺎ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﯿﻨﻮس ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس زاوﯾﮥ ‪. BAG‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺮﮐﺰ ﮐﺮه ‪ E‬ﺑﺎﺷﺪ و ‪ AE‬را رﺳﻢ و ﮐﻤﺎنﻫﺎی ‪ AB‬و ‪ AG‬را ﺑﻪ رﺑـﻊ داﯾﺮهﻫـﺎی ‪ AH‬و‬
‫‪۶٢‬‬
‫‪ AT‬ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه اﮔﺮ ﺑﻪ ﻗﻄﺐ ﻧﻘﻄﮥ ‪ A‬و ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ﺿﻠﻊ ﻣﺮﺑﻊ )داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤـﮥ ﮐـﺮه( ﮐﻤـﺎن ‪ HT‬را‬
‫رﺳﻢ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬زاوﯾﮥ ‪ HTG‬ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺎل ‪ TE‬و ‪ GE‬را رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام ﯾﮏ ﺷﻌﺎع از داﯾﺮۀ ‪ AGT‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﺻـﻔﺤﮥ اﯾـﻦ‬
‫داﯾﺮه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ BD .‬را ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ‪ GE‬و ‪ HY‬را ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ‪ TE‬رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨـﯿﻢ و اﯾـﻦ دو ﺑـﺎ ﺻـﻔﺤﮥ داﯾـﺮۀ‬
‫‪ AGT‬ﻋﻤﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪) .‬در اداﻣﻪ( ‪ BZ‬را ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ‪ AE‬و ﺑﻪ ﻃﺮﯾـﻖ ﻣﺸـﺎﺑﻪ ‪ HE‬را )ﻧﯿـﺰ( ﻋﻤـﻮد ﺑـﺮ آن‬
‫رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮ دو در ﺻﻔﺤﮥ داﯾﺮۀ ‪ ABH‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪) .‬در اﻧﺘﻬﺎ( ‪ DZ‬را رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ‪ BZ‬ﺳﯿﻨﻮس ﮐﻤﺎن ‪ AB‬و ‪ BD‬ﺳﯿﻨﻮس ﮐﻤﺎن ‪ BG‬اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ‪ EH‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﯿﻨﻮس‬
‫و ‪ HY‬ﺳﯿﻨﻮس ﮐﻤﺎن ‪ HT‬و ﺳﯿﻨﻮس زاوﯾﮥ ‪ BAG‬اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ‪ BD‬و ‪ HY‬ﻫﺮ دو ﺑـﺮ ﺻـﻔﺤﮥ داﯾـﺮۀ‬
‫‪ AGT‬ﻋﻤﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﺮ ﺧﻂ ﮐﻪ از دو ﻧﻘﻄﮥ ‪ D‬و ‪) Y‬در اﯾﻦ ﺻﻔﺤﻪ( ﺧﺎرج ﺷـﻮد‪ ،‬ﺑـﺎ ﺧـﻂ ﻋﻤـﻮد‬
‫زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬زاو ﯾﻪﻫﺎی ‪ Y‬و ‪ D‬ﻗﺎﺋﻤﻪاﻧﺪ‪ BZ ،‬و ‪ EH‬ﻫـﻢ ﻣﻮازیاﻧـﺪ و ‪ BD‬و ‪ HY‬ﻣـﻮازی‬
‫اﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ‪ ZB‬و ‪] BD‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ[ ﺑﺎ ‪ EH‬و ‪ HY‬ﻣﻮازیاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ زاوﯾﮥ ‪ ZBD‬ﺑﺎ زاوﯾﮥ ‪ EHY‬ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زواﯾﺎی ‪ D‬و ‪ Y‬ﻗﺎﺋﻤﻪاﻧﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ زواﯾﺎی ‪ Z‬و ‪ E‬از دو ﻣﺜﻠﺚ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ دو ﻣﺜﻠﺚ ‪ZBD‬‬

‫‪ .١‬وﯾﺮاﯾﺶ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ از ﻣﻨﺒﻊ زﯾﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪Bagheri, Mohammad, “Az-Zīj al-Jāmi‛: An Arabic Astronomical Handbook”, Islamic Mathematics and‬‬
‫‪Astronomy, vol. 114, Frankfurt, 2009.‬‬
 ‫و ‪ EHY‬ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﻨﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ ‪ ZB‬ﺑﻪ ‪ BD‬ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ‪ EH‬ﺑﻪ ‪ HY‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬ﭼﻨﺎن ﮐـﻪ ﭘﯿﺸـﺘﺮ‬
‫ﮔﻔﺘــﯿﻢ‪ ZB ،‬ﺳــﯿﻨﻮس ﮐﻤــﺎن ‪ AB‬و ‪ BD‬ﺳــﯿﻨﻮس زاوﯾــﮥ ‪ BG‬و ‪ EH‬ﺑﺰرگﺗــﺮﯾﻦ ﺳــﯿﻨﻮس و ‪HY‬‬
‫ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی در زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫ﺳﯿﻨﻮس زاوﯾﮥ ‪ HAT‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﯿﻨﻮس ﮐﻤﺎن ‪ AB‬ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس ﮐﻤﺎن ‪ BG‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﯿﻨﻮس ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس زاوﯾﮥ ‪ . HAT‬اﯾﻦ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫‪۶٣‬‬ ‫ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ‪ ،‬ﻧﺴﺨﮥ وﻫﺒﯽ اﻓﻨﺪی )اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل(‪ ،‬گ ‪۱۳‬پ )اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ در ﺳﺎل ‪ ۴۲۷‬ﻗﻤﺮی از روی‬
‫ﻧﺴﺨﻪای ﺑﻪ ﺧﻂ ﮐﻮﺷﯿﺎر روﻧﻮﯾﺴﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬

‫از اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ دو ﻣﺜﻠﺚ در ﮐﺮه دو زاوﯾﮥ ﻣﺘﺴـﺎوی داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ و دو ﺗـﺎ از آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺳﯿﻨﻮس وﺗﺮ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ ]از ﻣﺜﻠﺚ اول[ ﺑﻪ ﺳـﯿﻨﻮس وﺗـﺮ زاوﯾـﮥ ﺑﺮاﺑـﺮ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺳﯿﻨﻮس وﺗﺮ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ از ﻣﺜﻠﺚ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس وﺗﺮ زاوﯾﮥ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ]ﺑﺎ اوﻟﯽ[ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ]آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ درﺳﺖ اﺳﺖ[‪ ،‬زﯾﺮا اﮔﺮ در ﻣﺜﻠﺚ ‪ AKL‬زاوﯾﮥ ‪ L‬ﻗﺎﺋﻤـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫وﮐﻤﺎن ‪ AL‬را ﺑﻪ ‪ AG‬اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﯿﻢ و ﮐﻤـﺎن ‪ AK‬را ﺑـﻪ ﮐﻤـﺎن ‪ AB‬اﺿـﺎﻓﻪ ﮐﻨـﯿﻢ‪ ،‬ﭼـﻮن دو زاوﯾـﮥ ‪A‬‬

‫ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺳﯿﻨﻮس ﮐﻤﺎن ‪ AK‬ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس ﮐﻤﺎن ‪ KL‬ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺳـﯿﻨﻮس ﮐﻤـﺎن ‪ AH‬ﺑـﻪ ﺳـﯿﻨﻮس‬
‫ﮐﻤﺎن ‪ HT‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﮔﺮ زاوﯾﮥ ‪ K‬ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻤﺎن ‪ AK‬را ﺑﻪ ‪ AG‬و ﮐﻤـﺎن ‪AL‬‬

‫را ﺑﻪ ﮐﻤﺎن ‪ AB‬اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺴﺒﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎب دوم‪ :‬ﻣﻘﺪﻣﮥ دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪای از ﻣﻘﺪﻣﮥ اول اﺳﺖ‬
‫در ﻫﺮ ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی ﺑﺎ ﯾﮏ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﮐﺴﯿﻨﻮس ﯾﮑﯽ از دو ﺿﻠﻊ ﻣﺠﺎور ﺑﻪ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﮐﺴﯿﻨﻮس وﺗﺮ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﯿﻨﻮس ﺑﻪ ﮐﺴﯿﻨﻮس ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺿﻠﻊ ‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ در ﻣﺜﻠﺚ ‪) ABG‬ﺷﮑﻞ ‪ ۲‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ( زاوﯾﮥ ‪ B‬ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﮐﺴﯿﻨﻮس ‪ BG‬ﺑﻪ ﮐﺴﯿﻨﻮس ‪ GA‬ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﯿﻨﻮس ﺑﻪ ﮐﺴﯿﻨﻮس ‪ AB‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن‪ :‬ﺑﻪ ﻗﻄﺐ ‪ A‬و ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ﺿﻠﻊ ﻣﺮﺑﻊ ]ﻣﺤﺎط در داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪ[‪ ،‬داﯾﺮۀ ‪ DEZ‬را رﺳﻢ ﻣـﯽ ﮐﻨـﯿﻢ‬
‫و ﮐﻤﺎﻧﻬﺎی ‪ ABD ، AGE ، DEZ‬و ‪ BGZ‬را ﺑﻪ رﺑﻊ داﯾﺮه ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻣـﯽ ﮐﻨـﯿﻢ‪ .‬آﻧﮕـﺎه در ﻣﺜﻠـﺚ ‪ZGE‬‬
‫زاوﯾﮥ ‪ E‬ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮ اﺳﺎس آﻧﭽﻪ در ﻣﻘﺪﻣﮥ اول ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺳـﯿﻨﻮس ‪ ZG‬ﺑـﻪ‬
‫ﺳﯿﻨﻮس ‪ GE‬ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﯿﻨﻮس ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس زاوﯾﮥ ‪ Z‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ‪ ZG‬ﻣﺘﻤﻢ ‪ BG‬و ‪GE‬‬
‫ﻣﺘﻤﻢ ‪ AG‬اﺳﺖ و ‪ BD‬ﮐﻤﺎن زاوﯾﮥ ‪ Z‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺘﻤﻢ ‪ AB‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﮐﺴﯿﻨﻮس ‪ BG‬ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﯿﻨﻮس ‪ AG‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺰرگﺗـﺮﯾﻦ ﺳـﯿﻨﻮس ﺑـﻪ ﮐﺴـﯿﻨﻮس ‪ AB‬و اﯾـﻦ ﭼﯿـﺰی اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺑﺎب ﺳﻮم‪ :‬ﯾﺎدآوری درﺑﺎرۀﺧﻮاص ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ‬

‫اﮔﺮ ﭼﻬﺎر ﮐﻤﯿﺖ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭼﻬﺎر ﮐﻤﯿﺖ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﻪ ﺑﺮ ﺗـﻮاﻟﯽ اوﻟـﯽ‪ ،‬داده‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ وﺳﻄﯿﻦ دو ﺗﻨﺎﺳﺐ اول ﺑﺎ وﺳـﻄﯿﻦ ﺗﻨﺎﺳـﺐ دوم ﺑﺮاﺑـﺮ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺟﻤﻠﮥ اول ﺗﻨﺎﺳﺐ اول ﺑﻪ ﺟﻤﻠﮥ اول ﺗﻨﺎﺳﺐ دوم ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻋﮑﺲ ﻧﺴﺒﺖ ﺟﻤﻠﮥ آﺧﺮ ﺗﻨﺎﺳﺐ اول ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻤﻠﮥ آﺧﺮ ﺗﻨﺎﺳﺐ دوم‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺟﻤﻠﮥ اول ﺗﻨﺎﺳﺐ اول ﺑﻪ ﺟﻤﻠﮥ آﺧﺮ ﺗﻨﺎﺳﺐ دوم ﺑﺮاﺑـﺮ اﺳـﺖ‬
‫ﺑﺎ ﻋﮑﺲ ﻧﺴﺒﺖ ﺟﻤﻠﮥ آﺧﺮ ﺗﻨﺎﺳﺐ اول ﺑﻪ ﺟﻤﻠﮥ اول ﺗﻨﺎﺳﺐ دوم‪.‬‬
‫‪۶۴‬‬
‫ﻣﺜﺎل اول‪:‬‬
‫ا ب ج د‬
‫‪(۲/۴=۳/۶) ۶ ۳ ۴ ۲‬‬
‫ه و ز ح‬
‫‪(۱/۴=۳/۱۲) ۱۲ ۳ ۴ ۱‬‬
‫اﮔﺮ دو ﺻﻮرت ﺗﻨﺎﺳﺐ اول ﺑﺎ دو ﺻﻮرت ﺗﻨﺎﺳﺐ دوم ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺨﺮج اول ﺑﻪ ﻣﺨﺮج دوم‬
‫در ﺗﻨﺎﺳﺐ اول ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎﻧﺴﺒﺖ ﻣﺨﺮج اول ﺑﻪ ﻣﺨﺮج دوم درﺗﻨﺎﺳﺐ دوم‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل دوم‪:‬‬
‫ا ب ج د‬
‫‪(۲/۴=۳/۶) ۶ ۳ ۴ ۲‬‬
‫ه و ز ح‬
‫‪(۲/۸=۳/۱۲) ۱۲ ۳ ۸ ۲‬‬
‫اﮔﺮ دو ﻣﺨﺮج ﺗﻨﺎﺳﺐ اول ﺑﺎ دو ﻣﺨﺮج ﺗﻨﺎﺳﺐ دوم ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺻﻮرت اول ﺑﻪ ﺻﻮرت دوم‬
‫در ﺗﻨﺎﺳﺐ اول ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺻﻮرت اول ﺑﻪ ﺻﻮرت دوم در ﺗﻨﺎﺳﺐ دوم‪.‬‬
‫ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی در زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫‪۶۵‬‬

‫ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ‪ ،‬ﻧﺴﺨﮥ اﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،‬گ‪۴۹‬ر )اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ در ﺳﺎل ‪ ۴۱۵‬ﻗﻤﺮی از روی ﻧﺴﺨﻪای ﺑﻪ ﺧﻂ‬
‫ﮐﻮﺷﯿﺎر روﻧﻮﯾﺴﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ﺳﻮم‪:‬‬
‫ا ب ج د‬
‫‪۶ ۳ ۴ ۲‬‬
‫ه و ز ح‬
‫‪۶ ۱/۵ ۴ ۱‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن‪] :‬در ﻣﺜﺎل اول[ ﻧﺴﺒﺖ ا ﺑﻪ ب ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ج ﺑﻪ د و ﻧﺴﺒﺖ ه ﺑﻪ و ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ز ﺑﻪ ح ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ و‬
‫ب ﺑﺎ و‪ ،‬و ج ﺑﺎ ز ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪] .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ[ ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب بدرج ﺑـﺎ ﺣﺎﺻﻞﺿـﺮب ا در د ﺑﺮاﺑـﺮ اﺳـﺖ و‬
‫ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب ودرز ﺑﺎ ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب ه در ح ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺎ ﺣﺬف ﻣﻘﺎدﯾﺮﻣﺘﺴﺎوی ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽ ﺷـﻮد‬
‫ﮐﻪ د×ا=ح×ه‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺴﺒﺖ ا ﺑﻪ ح ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ه ﺑﻪ د‪.‬‬
‫در ﻣﺜﺎل دوم ج×ب=د×ا و ز×و=ح×ه‪ .‬اﻣﺎ ه=ا و ز=ج‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ د×ه=ز×ب و ح×ا=و×ج و ﺑﺎ ﺣﺬف‬
‫ﻣﻘﺎدﯾﺮﻣﺘﺴﺎوی دارﯾﻢ د×و=ح×ب‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺴﺒﺖ ب ﺑﻪ و ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ د ﺑﻪ ح‪.‬‬
‫در ﻣﺜــﺎل ﺳــﻮم د×ا=ج×ب و ح×ه=ز×و‪،‬و=ب و ح=د‪ .‬ﭘــﺲ د×ه=ز×ب و ح×ا=و×ج‪ .‬ﻣﻘــﺎدﯾﺮ‬
‫ﻣﺴﺎوی را ﺣﺬف ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد ج×ه=ز×ا‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺴﺒﺖ ا ﺑﻪ ه ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ج ﺑـﻪ ز و‬
‫اﯾﻦ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﮥ آﻧﭽﻪ در اﯾﻦ ﯾﺎدآوری آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺎی دوم و ﺳﻮم ]دو ﺗﻨﺎﺳﺐ[ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺎی اول ﻋﮑـﺲ ﻧﺴـﺒﺖ ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫ﻫﺎی ﭼﻬﺎرم ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺎی اول و ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺎی ﺳﻮم ]دو ﺗﻨﺎﺳﺐ[ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫ﻫﺎی دوم ﻣﺜﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺎی ﭼﻬﺎرم ﻣﯽ ﺷـﻮد‪ .‬اﮔـﺮ ﺟﻤﻠـﻪ ﻫـﺎی دوم و ﺟﻤﻠـﻪ ﻫـﺎی ﭼﻬـﺎرم ]دو‬
‫ﺗﻨﺎﺳﺐ[ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺎی اول ﻣﺜﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺎی ﺳﻮم ﻣﯽ ﺷـﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺟﻤﻠﮥ اول ﺑﻪ ﺳﻮم ]در ﺗﻨﺎﺳﺐ اول[ ﻣﺜﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺟﻤﻠﮥ اول ﺑﻪ ﺳﻮم ]در ﺗﻨﺎﺳﺐ دوم[ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎب ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﻘﺪﻣﮥدﯾﮕﺮ ی ﮐﻪ اﯾﻦ ﻫﻢ ﻧﺘﯿﺠﻪای از ﻣﻘﺪﻣﮥ اول اﺳﺖ‬
‫در ﻫﺮ ﻣﺜﻠﺜﯽ از ﮐﻤﺎن ﻫﺎﯾﯽ در دواﯾﺮ ﻋﻈﯿﻤﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﯿﻨﻮس ﯾﮏ زاوﯾﻪ ﺑﻪ ﺳـﯿﻨﻮس زاوﯾـﮥ دﯾﮕـﺮ ﺑـﺎ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺳﯿﻨﻮس وﺗﺮ زاوﯾﮥ اوﻟﯽ ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس وﺗﺮ زاوﯾـﮥ دوﻣـﯽ ﺑﺮاﺑـﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﻓـﺮض ﮐﻨـﯿﻢ ﻣﺜﻠـﺚ ‪ABG‬‬ ‫‪۶۶‬‬
‫)ﺷﮑﻞ ‪ ۳‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ( زواﯾﺎ و اﺿﻼع ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﯿﻨﻮس ‪ B‬ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس ‪ G‬ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﯿﻨﻮس ﮐﻤﺎن ‪ AG‬ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس ﮐﻤﺎن ‪. AB‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن‪ :‬ﺑـﻪ ﻗﻄـﺐ ‪ B‬و ﺑـﻪ ﺷـﻌﺎع ﺿـﻠﻊ ﻣﺮﺑـﻊ ]ﻣﺤـﺎط در داﯾـﺮۀ ﻋﻈﯿﻤـﻪ[ داﯾـﺮۀ ‪ DTE‬را رﺳـﻢ‬
‫ﻣــﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑــﻪ ﻗﻄــﺐ ‪ ZHE ، G‬را رﺳــﻢ و ]ﮐﻤﺎﻧﻬــﺎی[ ‪ BAT ، GAH‬و ‪ BGZ‬را ﮐﺎﻣــﻞ و‬
‫‪ EAY‬را رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭼﻮن ‪ B‬ﻗﻄﺐ ‪ ETD‬اﺳﺖ‪ BD ،‬و ‪ BT‬ﻫﺮﮐـﺪام رﺑـﻊ داﯾﺮهاﻧـﺪ و ﭼـﻮن ‪E‬‬

‫ﻗﻄﺐ ‪ BDZ‬اﺳﺖ‪ ED ، EZ ،‬و ‪ EY‬ﻫﺮ ﮐﺪام رﺑﻊ داﯾﺮهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﭼﻮن ‪ G‬ﻗﻄﺐ ‪ ZHE‬اﺳـﺖ‪،‬‬
‫‪ GH‬و ‪ GZ‬ﻫﺮ ﮐﺪام رﺑﻊ داﯾﺮهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ زاوﯾﮥ ‪ Y‬در ﻣﺜﻠﺚ ‪ BAY‬ﻗﺎﺋﻤـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺳﯿﻨﻮس ‪ BA‬ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس ‪ AY‬ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﯿﻨﻮس‪ ،‬ﺳﯿﻨﻮس ‪ ، BT‬ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس ‪ TD‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ زاوﯾﮥ ‪ Y‬در ﻣﺜﻠﺚ ‪ GAY‬ﻗﺎﺋﻤﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﯿﻨﻮس ‪ GA‬ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس ‪ AY‬ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﯿﻨﻮس‪ ،‬ﺳﯿﻨﻮس ‪ ، GH‬ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس ‪ HZ‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن وﺳﻄﯿﻦ ﻣﻘـﺎدﯾﺮ )ﺗﻨﺎﺳـﺐ( اول‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺳﯿﻨﻮس ‪ AY‬و ﺳﯿﻨﻮس ‪ ، BT‬ﺑﺎ وﺳﻄﯿﻦ ﻣﻘﺎدﯾﺮ )ﺗﻨﺎﺳﺐ( دوم‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﯿﻨﻮس ‪ AY‬و ﺳﯿﻨﻮس ‪GH‬‬
‫‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺳﯿﻨﻮس ‪ ،BA‬وﺗﺮ زاوﯾﮥ ‪ G‬ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس ‪ ، AG‬وﺗﺮ زاوﯾﮥ ‪ ، B‬ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﯿﻨﻮس ‪ HZ‬ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺳﯿﻨﻮس زاوﯾﮥ ‪ G‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس ‪ TD‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ و آن ﺳﯿﻨﻮس زاوﯾﮥ ‪ B‬اﺳـﺖ‪.‬ﭘـﺲ ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺳﯿﻨﻮس زواﯾﻪ ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس زاوﯾﻪ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﯿﻨﻮس وﺗﺮ زاوﯾﻬﺒﻪ ﺳﯿﻨﻮس وﺗﺮ زاوﯾﻪ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﭼﯿـﺰی‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎب ﭘﻨﺠﻢ‪:‬ﻣﻘﺪﻣﻪای ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ ﮐﻪ در اﻏﻠﺐ ﺑﺮﻫﺎنﻫﺎ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻣﻘﺪﻣﮥ اول ﻣﯽﺷﻮد‬
‫در ﻫﺮ ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی ﻗﺎﺋﻢ اﻟﺰاوﯾﻪ ﮐﻪ در آن زاوﯾﮥ دﯾﮕﺮی ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺳﯿﻨﻮس ﺿﻠﻊ ﻣﺠـﺎور‬
‫ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی در زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫ﺑﻪ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ و زاوﯾﮥ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻪ ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ وﺗﺮ زاوﯾﮥ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﯿﻨﻮس ﺑﻪ ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ زاوﯾـﮥ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ درﻣﺜﻠﺚ ‪ ABG‬زاوﯾﮥ ‪ B‬ﻗﺎﺋﻤﻪ و زاوﯾﮥ ﻣﻔﺮوض ‪ BAG‬ﺑﺎﺷـﺪ )ﺷـﮑﻞ ‪ ۴‬را ﺑﺒﯿﻨﯿـﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﯿﻨﻮس ﮐﻤﺎن ‪ AB‬ﺑﻪ ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ ﮐﻤﺎن ‪ BG‬ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﯿﻨﻮس ﺑﻪ ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ زاوﯾﮥ‬
‫‪ BAG‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪۶٧‬‬

‫ﺷﮑﻞ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ‪ ،‬ﻧﺴﺨﮥ وﻫﺒﯽ اﻓﻨﺪی )اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل(‪ ،‬گ‪۱۸‬ر‬

‫ﺑﺮﻫﺎن‪ E :‬ﻣﺮﮐﺰ ﮐﺮه اﺳﺖ و ‪ AE‬را رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻫﺮ ﮐـﺪام از ﮐﻤﺎنﻫـﺎی ‪ AB‬و ‪ AG‬را ﺑـﻪ رﺑـﻊ‬
‫داﯾﺮه ﻫﺎی ‪ AH‬و ‪ AT‬ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻋﻤﻮدﻫﺎی ‪ HE‬و ‪ BZ‬ﺑﺮ ‪ AE‬را رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬ﺑﻪ ﻗﻄـﺐ ‪ A‬و‬
‫ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ﺿﻠﻊ ﻣﺮﺑﻊ ]ﻣﺤﺎط در داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﻪ[ ﮐﻤﺎن ‪ HT‬را ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ‪ .‬ﺷﻌﺎعﻫﺎی ‪ EG‬و ‪ ET‬از داﯾـﺮۀ‬
‫‪ AGT‬را رﺳﻢ و آنﻫﺎ را ﺗﺎ ‪ D‬و ‪ Y‬اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺷــﻌﺎع ‪ EB‬از داﯾــﺮۀ ‪ ABH‬و ﻋﻤﻮدﻫــﺎی ‪ BD‬و ‪ HY‬ﺑــﺮ )ﺻــﻔﺤﮥ ﮐﻤــﺎن( ‪ BH‬را از )اﻧﺘﻬــﺎی(‬
‫ﺷﻌﺎعﻫﺎی ‪ EB‬و ‪ EH‬رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ DZ .‬را ﻣﯽﮐﺸـﯿﻢ‪ .‬ﭘـﺲ ‪ BZ‬در ﺻـﻔﺤﮥ ‪ ABH‬ﻗـﺮار دارد و‬
‫ﺳﯿﻨﻮس ﮐﻤﺎن ‪ AB‬اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ‪ HE‬در ﺻﻔﺤﮥ آن اﺳﺖ و آن ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺳـﯿﻨﻮس اﺳـﺖ و ‪ ZB‬و‬
‫‪ EH‬ﺑﺎ ‪ BD‬و ‪ HY‬زواﯾﺎی ﻗﺎﺋﻤﻪ ﻣﯽ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺻـﻔﺤﻪﻫﺎی ‪ BZD‬و ‪ HEY‬ﻣﻮازیاﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ‬
‫‪ DB‬ﺑﺮ ﻗﻄﺮ ‪ EB‬ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮ ﺻﻔﺤﮥ ‪ ABH‬ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮ ﺧﻂ رﺳﻢ ﺷﺪه در ﺻﻔﺤﮥ ‪ ABH‬ﺑﺎ ﻋﻤﻮد ‪ BD‬زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤـﻪ ﻣـﯽ ﺳـﺎزد‪.‬ﭘﺲ زاوﯾـﮥ ‪DBZ‬‬

‫ﻗﺎﺋﻤﻪ اﺳﺖ و زواﯾﺎی ‪ HEY‬و ‪ BZD‬ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺜﻠﺚﻫـﺎی ‪ HEY‬و ‪ ZDB‬ﻣﺘﺸـﺎﺑﻬﻨﺪ‪ .‬ﭘـﺲ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ‪ ZB‬ﺑﻪ ‪ DB‬ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ‪ EH‬ﺑﻪ ‪ HY‬ﺑﺮاﺑـﺮ اﺳـﺖ‪ ZB .‬ﺳـﯿﻨﻮس ﮐﻤـﺎن ‪ AB‬و ‪ BD‬ﺗﺎﻧﮋاﻧـﺖ‬
‫ﮐﻤﺎن ‪ BG‬و ‪ HE‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺳﯿﻨﻮس و ‪ HY‬ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ زاوﯾﮥ ‪ HAT‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﯿﻨﻮس ﮐﻤﺎن‬
‫‪ AB‬ﺑﻪ ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ ﮐﻤﺎن ‪ BG‬ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺳﯿﻨﻮس ﺑﻪ ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ زاوﯾﮥ ‪ BAG‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﭼﯿـﺰی‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫از اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ در ﻫﺮ دو ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی ﮐﻪ دارای دو زاوﯾﮥ ﺑﺮاﺑﺮﺑﺎﺷـﻨﺪ ﮐـﻪ دو زاوﯾـﻪ از‬
‫آﻧﻬﺎ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺳﯿﻨﻮس ﺿﻠﻊ ﻣﺠﺎور ﺑﻪ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ و زاوﯾـﮥ ﺑﺮاﺑـﺮ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺗﺎﻧﮋاﻧـﺖ ﺿـﻠﻊ دﯾﮕـﺮ‬
‫ﻣﺠﺎور ﺑﻪ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﯿﻨﻮس ﺿﻠﻊ ﻧﻈﯿﺮ ﺑﻪ ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ ﺿﻠﻊ ﻧﻈﯿﺮ در ﻣﺜﻠﺚ دﯾﮕـﺮ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻖ اﯾﻦ دﺳﺘﻮر اﮔﺮ در ﻣﺜﻠﺚ ‪ ALK‬زاوﯾﮥ ‪ K‬ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ زاوﯾﮥ ‪ L‬ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬
‫ﻫﻤﺎن ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺬﮐﻮر در ﻣﻘﺪﻣﮥ اول اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎت‪ ،‬ﻣﺜﻠﺚ ﻫﺎی ﻗﺎﺋﻢ اﻟﺰاوﯾﻪ در ﮐﺮه ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺳﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﯾﮏ زاوﯾﻪ و ﯾﮏ ﺿﻠﻊ ﮐﻪ وﺗﺮ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﯾﺎ وﺗﺮ زاوﯾﮥ ﻣﻌﻠﻮم اﺳـﺖ‪] .‬دراﯾـﻦ ﺣﺎﻟـﺖ[ ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺳﯿﻨﻮس وﺗﺮ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس وﺗﺮ زاوﯾﮥ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺰرگﺗـﺮﯾﻦ ﺳـﯿﻨﻮس ﺑـﻪ ﺳـﯿﻨﻮس زاوﯾـﮥ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬دو ﺿﻠﻊ دﻟﺨﻮاه آن ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪] .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ[ ﻧﺴﺒﺖ ﮐﺴﯿﻨﻮس ﯾﮑـﯽ از دو ﺿـﻠﻊ ﺷـﺎﻣﻞ‬ ‫‪۶٨‬‬
‫زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﯿﻨﻮس وﺗﺮ زاوﯾﻪ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳـﯿﻨﻮس ﺑـﻪ ﮐﺴـﯿﻨﻮس ﺿـﻠﻊ ﺳـﻮم ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﺴﺒﺖ ﺳﯿﻨﻮس وﺗﺮ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس ﺿﻠﻊ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﯿﻨﻮس ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻮس‬
‫زاوﯾﮥ ]روﺑﺮو ﺑﻪ[ ﺿﻠﻊ ﻣﻌﻠﻮم دﯾﮕﺮ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﯾﮏ زاوﯾﮥ و ﺿﻠﻊ ﻣﺠﺎور ﺑﻪ آن و ﺑﻪ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺳـﯿﻨﻮس اﯾـﻦ ﺿـﻠﻊ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ ﺿﻠﻊ دﯾﮕﺮ از دو ﺿﻠﻊ ﺷﺎﻣﻞ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﯿﻨﻮس ﺑﻪ ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ زاوﯾﮥ ﻣﻌﻠـﻮم‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎب ﺷﺸﻢ‪ :‬ﯾﺎدآوری درﺑﺎرۀ ﺧﻮاص ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ‬
‫در ﻫﺮ دو ﮐﻤﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻋﮑﺲ ﮐﺘﺎﻧﮋاﻧﺖ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻣﯽ ﮐﻨـﯿﻢ ‪ A‬و ‪B‬‬

‫ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ دو ﮐﻤﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ و ‪ G‬و ‪ D‬ﮐﺘﺎﻧﮋاﻧﺖ آنﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪] E‬ﻃﻮل[ ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮض‬
‫ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ ان ‪ A‬اﺳﺖ ﮐﺘﺎﻧﮋاﻧـﺖ آن ‪ G‬ﺑﺎﺷـﺪ و ﮐﻤـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﺗﺎﻧﮋاﻧـﺖ آن ‪ B‬اﺳـﺖ‬
‫ﮐﺘﺎﻧﮋاﻧﺖ آن ‪ D‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽ ﮔﻮﯾﯿﻢ ﻧﺴﺒﺖ ‪ A‬ﺑﻪ ‪ B‬ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ‪ D‬ﺑﻪ ‪ G‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن‪ :‬ﻧﺴﺒﺖ ‪ A‬ﺑﻪ ‪ E‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ‪ E‬ﺑﻪ ‪ G‬و ﻧﺴﺒﺖ ‪ B‬ﺑﻪ ‪ E‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ‪ E‬ﺑـﻪ ‪D‬‬

‫‪.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب ‪ A‬در ‪ G‬ﺑـﺎ ﺣﺎﺻﻠﻀـﺮب ‪ E‬در ﺧـﻮدش وﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ ﺣﺎﺻﻠﻀـﺮب ‪ B‬در ‪ D‬ﺑـﺎ‬
‫ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب ‪ E‬در ﺧﻮدش ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬ﭘﺲ ﺣﺎﺻﻠﻀـﺮب ‪ A‬در ‪ G‬ﺑـﺎ ﺣﺎﺻﻠﻀـﺮب ‪ B‬در ‪ D‬ﻣﺴـﺎوی‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺴﺒﺖ ‪ A‬ﺑﻪ ‪ B‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ‪ D‬ﺑﻪ ‪ . G‬اﯾﻦ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎب ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﯾﺎدآوری دﯾﮕﺮی ﮐﻪ آن ﻫﻢ درﺑﺎرۀ ﺧﻮاص ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ اﺳﺖ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢ ]ﻫﺮ ﻣﻘﺪار[ ﺑﺮ ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ ]ﯾﺎ ﮐﺘﺎﻧﮋاﻧﺖ[ ﯾﮏ ﮐﻤـﺎن ﺑﺮاﺑـﺮ اﺳـﺖ ﺑـﺎ ﺣﺎﺻﻠﻀـﺮب ]آن‬
‫ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی در زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫ﻣﻘﺪار[ در ﮐﺘﺎﻧﮋاﻧﺖ ]ﯾﺎ ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ[ آن ﮐﻤﺎن‪ .‬ﻓﺮض ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﺘﺎﻧﮋاﻧـﺖ ﮐﻤـﺎن ﻣﻔـﺮوض‪ ۲‬و ﺗﺎﻧﮋاﻧـﺖ آن‬
‫‪ ۳۰/۶۰‬و ]ﻃﻮل[ ﺷﺎﺧﺺ‪ ۱‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ واﺣﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢ ‪ ۶‬ﺑﺮ‪ ۳ ،۲‬اﺳـﺖ‪ .‬در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب ‪ ۶‬در‪ ۳۰/۶۰‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ ۲‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن‪ :‬ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢ ‪ ۶‬ﺑﺮ ‪ ۳ ،۲‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘـﺲ ﺣﺎﺻﻠﻀـﺮب ‪ ۲‬در ‪ ۳‬ﺑﺮاﺑـﺮ اﺳـﺖ ﺑـﺎ ‪ .۶‬ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ‬
‫ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب ‪۲‬در‪ ۳۰/۶۰‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎ واﺣﺪ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻧﺴﺒﺖ ‪ ۲‬ﺑﻪ ‪ ۱‬ﺑـﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ‪ ۱‬ﺑـﻪ ‪۳۰/۶۰‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ‪ ۳۰/۶۰‬ﺑﻪ ‪ ۳‬ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ‪ ۱‬ﺑﻪ ‪ ۶‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺣﺎﺻﻠﻀـﺮب ‪ ۳۰/۶۰‬در‪ ۶‬ﺑـﺎ‬
‫ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب ‪ ۱‬در‪ ۳‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب ‪۱‬در‪ ۳‬ﺑﺎ ‪ ۳‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ‪] ۱‬ﻃﻮل[ﺷﺎﺧﺺ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫واﺣﺪ ﻓﺮض ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب ‪۳۰/۶۰‬در‪ ۶‬ﺑﺎ ‪ ۳‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﻧﮋاﻧـﺖ ﻫـﺮ ﮐﻤـﺎن‬
‫ﺑﺎ ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ ﻣﺘﻤﻢ آن ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ]ﻣﻘﺪاری[ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ ﮐﻤﺎﻧﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﻮد ]ﻧﺘﯿﺠﻪ[ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑـﺎ‬
‫ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب ]آن ﻣﻘﺪار[ در ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ ﻣﺘﻤﻢ آن ﮐﻤﺎن‪ .‬اﯾﻦ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮی‬
‫‪۶٩‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﮔﺰارش ﮐﻮﺷﯿﺎر از ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی زﻣﺎن ﺧﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺣﺴـﺎس را ﭘﺪﯾـﺪ ﻣـﯽ آورد ﮐـﻪ ﮔﺮﭼـﻪ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص اﺻﯿﻞ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ آﺧﺮﯾﻦ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﻮد و ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻮﺷﯿﺎر را ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻫـﺎی‬
‫ﻣﻨﺴﺠﻢ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ ﮔﺰارهﻫﺎی ﺳﺎده ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬وﺟﻮد ﻧﺴﺦ ﻣﺘﻌﺪد اﯾـﻦ زﯾـﺞ‪ ،‬ﺣـﺎﮐﯽ از ﭘـﺬﯾﺮش اﯾـﻦ‬
‫روش از ﺳﻮی ﺑﺴﯿﺎری دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺮاﺟ‬

‫‪[1] Berggren, J. L., Al-Sijzī on the transversal figure. Journal Hist. Arabic‬‬
‫‪Science, 5 (1981), pp. 23-26.‬‬

‫‪[2] Berggren, J. L., The origins of al-Bīrūnī’s “Method of the zījes” in the theory‬‬
‫‪of sundials. Centaurus, 1985, vol. 28, pp. 1-16.‬‬

‫‪[3] Al-Bīrūnī, Abu’l-Rayḥān, The book of instruction in the elements of the art of‬‬
‫‪astrology by Abū’l-Rayḥān . . . al-Bīrūnī. tr. by R. Wright, London: 1934.‬‬

‫‪[4] Debarnot, M.-Th. Les clefs d’astronomie d’Abū al-Rayḥān ... al-Bīrūnī: La‬‬
‫‪trigonométrie sphérique chez les Arabes de l’est à la fin du Xe siècle, Thèse du‬‬
‫‪3ème cycle, Paris, 1980.‬‬

‫‪[5] Dictionary of Scientific Biography, ed. Charles C. Gillispie, 16 vols., New‬‬

‫‪York, 1970-1980.‬‬

‫‪[6] Kennedy, E. S., An overview of the history of trigonometry, in Historical‬‬

‫‪topics for the mathematics classroom, pp. 333-359. Washington, D.C.: National‬‬
‫‪Council of Teachers of Mathematics, Reprinted in Kennedy et al., 1969, pp. 3-29.‬‬
 [7] Kennedy, E. S., A commentary upon Bīrūnī’s kitāb taḥdīd al-amākin,
American University of Beirut Press, Beirut, 1973.

[8] Kennedy, E. S., The exhaustive treatise on shadows by Abū al-Rayḥān al-
Bīrūnī (vol. I: Translation, and vol. II : Commentary). Institute for the History of
Arabic Science, Aleppo, 1976.

[9] Kennedy, E. S., &, colleagues and former students, Studies in the Islamic
exact sciences, American University of Beirut Press, Beirut, 1983.

[10] Kūshyār ibn Labbān, Principles of Hindu reckoning. tr. by M. Levy and M.
Petruck, Madison and Milwaukee, The University of Wisconsin Press, 1965.

[11] Sezgin, F., Geschichte des arabischen Schrifttums (Band V: Mathematik

and Band VI: Astronomie) E. J. Brill, Leiden, 1974, 1978.

[12] Suter, H., Zur Trigonometrie der Araber. Bibliotheca Mathematica

(3.Folge) 10 (1909-1910), 1909-1910, pp. 156-160.

[13] Al-Ṭūsī, Naṣīr al-Dīn, Traitè du Quadrilatère. tr. by A. Carathèodory.

Constantinople, Typographie et Lithographie Osmaniè, 1891.

٧٠
 ‫ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷ رۀ اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(۷‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۴‬‬
‫ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫‪١‬‬
‫دﯾﻮﯾﺪ ا‪ .‬ﮐﯿﻨﮓ‬
‫‪٢‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ راﺿﯿﻪ ﺳﺎدات ﻣﻮﺳﻮی‬

‫اﺷﺎرۀ ﻣﺆﻟﻒ‬
‫از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻮﻻن ﻣﺠﻠﮥ ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤـ ﻟﻄـﻒ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑـﺎ اﻧﺘﺸـﺎر ﺗﺮﺟﻤـﮥ ﻓﺎرﺳـ‬
‫ﻣﻘﺎﻟــﻪام درﺑــﺎرۀ ﻧﺠــﻮم دورۀ اﺳــﻼﻣ ﻣﻮاﻓﻘــﺖ ﮐﺮدﻧــﺪ‪ ،‬ﺧﺮﺳــﻨﺪم‪ .‬در اﯾــﻦ ﻣﻘﺎﻟــﻪ‬
‫ﮐﻮﺷﯿﺪهام ﻣﺮوری ﮐﻠ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺟﺪﯾﺪی ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر از ﺳﺎل‬
‫‪) ١٩٥٠‬ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﮐﻨﺪی( ﺗـﺎ ﺳـﺎل ‪) ١٩٩٥‬ﻋﻤـﺪﺗﺎً ﺗﻮﺳـﻂ داﻧﺸـﺠﻮﯾﺎن او(‬
‫‪٣‬‬
‫ﺑﺮرﺳ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮﺷﺖ ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣ‬
‫از ﻗﺮن ﺳﻮم ﺗﺎ ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮی‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻫﻤﮥ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎی داﻧـﺶ ﻋﻠﻤـﯽ ﭘﯿﺸـﺮو ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫‪٢٠‬‬
‫ً‬
‫وﯾﮋه دﺳﺘﺎوردﻫﺎی آﻧﺎن در ﻧﺠﻮم و رﯾﺎﺿﯿﺎت ﭼﺸـﻤﮕﯿﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ ده ﻫـﺰار ﻧﺴـﺨﮥ ﺧﻄـﯽ ﻧﺠـﻮم‬
‫دورۀ اﺳﻼﻣﯽ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻫﺰار اﺑﺰار ﻧﺠﻮﻣﯽ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﻮزهﻫـﺎی ﺧـﺎور ﻧﺰدﯾـﮏ‪،‬‬
‫اروﭘﺎ و آﻣﺮﯾﮑﺎی ﺷﻤﺎﻟﯽ ﻧﮕﻬﺪاری ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺗﻤﺎﻣﯽ آنﻫـﺎ ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﻓﻬﺮﺳﺖﺑﺮداری و ردهﺑﻨﺪی ﺷﻮﻧﺪ– ﮐﻪ اﻟﺒﺘـﻪ ﻫﻨـﻮز از اﯾـﻦ ﻣﺮﺣﻠـﻪ ﺑﺴـﯿﺎر دورﯾـﻢ– ﺗﺼـﻮﯾﺮی ﮐـﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ از ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑـﻪ وﯾـﮋه ﺑـﺮای ﻗﺮنﻫـﺎی دوم‪ ،‬ﺳـﻮم و ﭼﻬـﺎرم ﻫﺠـﺮی‪،‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎﻗﺺ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ و اﺑﺰارﻫـﺎی ﻣﻮﺟـﻮد‪ ،‬ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ دورهﻫـﺎی ﻣﺘـﺄﺧﺮ‬
‫ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬از ﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﺗﺎ ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮی ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬و اﮔﺮﭼـﻪ ﺑﺮﺧـﯽ از آنﻫـﺎ ﺑـﺮ ﻣﺒﻨـﺎی‬
‫ﮐﺎرﻫﺎی ﻣﺘﻘﺪم ﺳﺎﺧﺘﻪ ﯾﺎ ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎری از آﺛﺎر اوﻟﯿﻪ ﻓﻘﻂ در ﻧﻤﻮﻧـﻪﻫﺎی ﺧـﺎص ﻣﻮﺟﻮدﻧـﺪ‬
‫ً‬
‫و ﺳﺎﯾﺮ آﺛﺎر ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻧﺸﺎﻧﯽ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪاﻧﺪ و آنﻫـﺎ را ﺗﻨﻬـﺎ از ﻋﻨﻮانﺷـﺎن ﻣﯽﺗـﻮان ﺷـﻨﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮی‪ ،‬اﺑﻦ ﻗﻔﻄﯽ ﺷﺎﻣﯽ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﻪ ﻧﻮﯾﺲ ﻋﻠﻤـﺎ ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ ﮐـﻪ اﺑـﻦ ﺳـﻨﺒﺎدی‪ ،‬ﻣـﻨﺠﻢ‬
‫‪1. David A. King, email: d.a.king@orange.fr‬‬
‫‪ .٢‬ﮐﺎرﺷﻨﺎس ارﺷﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ ‪raziesadatmusavi@gmail.com‬‬
‫‪ .٣‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪای از اﺛﺮ دﯾﻮﯾﺪ ﮐﯿﻨﮓ ﺑﺎ ﻧﺎم ‪ Islamic Astronomy‬در ﮐﺘﺎب ‪ Astronomy before the Telescope‬اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﻮزۀ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ آن را در ﺳﺎل ‪ ۱۹۹۶‬ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺛﺮ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﮥ دﯾﻮﯾﺪ ﮐﯿﻨﮓ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ آن ﺑﺮای ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﻓﺎرﺳﯽ زﺑﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ »داﺳﺘﺎن دل ﺳﭙﺮدﻧﻢ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ« از دﯾﻮﯾﺪ ﮐﯿﻨﮓ‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﭘﻮﯾﺎن رﺿﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،۳‬ص ‪.۳۴- ۲۷‬‬
 ‫ﻣﺼﺮی ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷـﻨﯿﺪه ﺑـﻮد ﮐـﻪ رﺳـﺎﻟﻪﻫﺎی‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻗـﺎﻫﺮه ﻓﻬﺮﺳـﺖ ﺷـﺪهاﻧﺪ و‬
‫ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺑﻨــﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑ ـﺮای ﺑﺮرﺳــﯽ آﺛــﺎر ﻣــﺮﺗﺒﻂ ﺑــﺎ زﻣﯿﻨــﮥ‬

‫ﺗﺨﺼﺼــﯽ ﺧــﻮد‪ ،‬ﺑــﻪ آﻧﺠــﺎ رﻓــﺖ‪ .‬او ‪۶۵۰۰‬‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻧﺠـﻮم‪ ،‬رﯾﺎﺿـﯿﺎت و ﻓﻠﺴـﻔﻪ در‬
‫آﻧﺠﺎ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬اﻣﺮوزه ﺣﺘﯽ ﯾﮑﯽ از اﯾـﻦ آﺛـﺎر ﻫـﻢ‬
‫در ﻣﯿـﺎن ‪ ۲۵۰۰‬ﻧﺴــﺨﮥ ﺧﻄــﯽ ﻋﻠﻤــﯽ ﺑــﻪ ﺟــﺎ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه در ﻗﺎﻫﺮه ﺣﻔﻆ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎی ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﺗﻨﻬـﺎ ﺷـﺎﻣﻞ‬
‫ﺑﺨﺶ ﮐﻮﭼﮑﯽ از آﺛﺎری ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘـﺖ‬
‫ﻧﺴﺨﻪﺑﺮداری ﺷـﺪهاﻧﺪ؛ ﺑـﺎ وﺟـﻮد اﯾـﻦ‪ ،‬ﺑﺨـﺶ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ از ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻢ اﺳﻼﻣﯽ را ﺑـﺮای ﻣـﺎ‬
‫ً‬
‫ﺣﻔﻆ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﻤﺌﻨﺎ ﺑﺮای ﻗﻀـﺎوت درﺑـﺎرۀ‬
‫دﯾﻮﯾﺪ آﻧﺘﻮﻧﯽ ﮐﯿﻨﮓ‬
‫‪٢١‬‬
‫ﺳﻄﺢ ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ آن‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬـﺎ در ﭼﻨـﺪ‬
‫دﻫﮥ اﺧﯿﺮ ﮔﺴـﺘﺮۀ ﻓﻌﺎﻟﯿـﺖ و دﺳـﺘﺎوردﻫﺎی داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﻣﺴـﻠﻤﺎن آﺷـﮑﺎر ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬و دورۀ آن ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻧﺘﻘﺎل دﻫﻨﺪﮔﺎن داﻧﺶ ﺑﺮﺗﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ اروﭘﺎﯾﯿـﺎن ﻏﺎﻓـﻞ اﻣـﺎ ﻣﺸـﺘﺎق در ﻧﻈـﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺪتﻫﺎﺳﺖ ﺳﭙﺮی ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑـﺎ ﻋﺒﺎرتﻫـﺎی ﺧـﺎص ﺧـﻮدش‬
‫ﻧﺸﺎن داده ﺷﻮد‪.‬‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺶ ﮐﻮﭼﮑﯽ از آﺛﺎر ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎ آﺛﺎر ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﻫﻨﺪی در ﮐﺴﻮت ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬در‬
‫واﻗﻊ ﺑﻪ اروﭘﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روﯾﺪادی از ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم ﻣﻨﻈﻮر ﺷﻮد‪ .‬ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﺗﻮﺟﯿـﻪ‬
‫ﻋﻠﺖ ﮐﺎرﺑﺮد ﻋﺒﺎرت »ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ« ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻃﯽ ﭼﻨﺪ ﻗﺮن ﭘﺲ از وﻓﺎت ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ )ص(‬
‫در ﺳﺎل ‪ ۱۱‬ﻗﻤﺮی‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻣﺘﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ از اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ ﺗﺎ آﺳﯿﺎی ﻣﺮﮐﺰی و ﻫﻨﺪ ﮔﺴـﺘﺮش ﯾﺎﻓـﺖ‪.‬‬
‫اﯾﺸﺎن ﻧﺠﻮم ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪﺷﺎن را ﺑﺎ ﺧﻮد آوردﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﻨﺖﻫﺎی ﻣﺤﻠﯽ درآﻣﯿﺨﺖ‪ ،‬و ﺳﻨﺖﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽ‬
‫ﻫﻨﺪﯾﺎن‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن و ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن را ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬آن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دادﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﺠـﻮم‬
‫اوﻟﯿﮥ اﺳﻼﻣﯽ ﮔﻠﭽﯿﻨﯽ از ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﯽ ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﮥ اﻋﺮاب ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم و داﻧﺶ ﻧﺠـﻮم ﻫﻨـﺪی‪ ،‬اﯾﺮاﻧـﯽ و‬
‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﺧﻮد را ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺻﺒﺮه اﯾﻦ ﻓﺮآﯾﻨﺪ را »ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎﺋﺎت و ﺑﻮﻣﯽﺳﺎزی« ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫در اﺑﺘﺪا ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﺠﻮم در ﺟﺎﻣﻌﮥ اﺳـﻼﻣﯽ در دو ﺳـﻄﺢ ﻣﺘﻔـﺎوت ﺷـﮑﻮﻓﺎ ﺷـﺪ‪:‬‬
‫ً‬
‫ﻧﺠﻮم ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻋﺎری از ﻧﻈﺮﯾﻪ و ﺻﺮﻓﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی آﻧﭽﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﭼﺸﻢ در آﺳﻤﺎن دﯾـﺪ؛ و دﯾﮕـﺮ ﻧﺠـﻮم‬
‫رﯾﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ رﺻﺪﻫﺎی ﻣﻨﻈﻢ و ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت و ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽ‪ .‬ﻓﻘﻬﺎ از ﻧﺠﻮم ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ اﺳـﺘﻘﺒﺎل‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﺳﺘﻮرات دﯾﻨﯽ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ داﻧـﺶ اﺑﺘـﺪاﯾﯽ از ﻣﻮﺿـﻮع داﺷـﺖ؛‬
‫ً‬
‫ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻋﻤﻮﻣﺎ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮای ﻧﺠﻮم رﯾﺎﺿﯽ )ﯾﺎ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ آن( ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﺷـﺎﺧﻪ از ﻧﺠـﻮم را‬
‫ﮔﺮوه ﺧﺎﺻﯽ از ﻋﺎﻟﻤﺎن ﮔﺴﺘﺮش دادﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ و ﻋﻘﺎﯾﺪﺷﺎن‪ ،‬ﺟﺰ در ﻣـﻮرد اﺣﮑـﺎم ﻧﺠـﻮم‪،‬‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻋﻤﻮم ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻃﺮﻓﺪاران اﻧﺪﮐﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮی ﻧﺠﻮم ﺑﺮای ﺟﻨﺒﻪﻫﺎی ﺧﺎﺻـﯽ از ﻣﻨﺎﺳـﮏ‬
‫دﯾﻨﯽ ﻧﻘﺶ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺳﻼم ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﻧﺠﻮم را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻏﻨﺎی ﺟﺎﻣﻌـﮥ اﺳـﻼﻣﯽ‪،‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪای ﭼﻨﺪﻧﮋادی‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻓﺮﻫﯿﺨﺘﻪ و اﻫﻞ ﻣﺪارا‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏ زﺑﺎن ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻏﺎﻟﺐ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺮﺑـﯽ‪ ،‬ﻋﺎﻣـﻞ آن‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم ﻣﺎﻧﻊ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﻫﻢ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣـﻮده اﺳـﺖ‪» :‬داﻧـﺶ را ﺑﺠﻮﯾﯿـﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺘﯽ اﮔﺮ در ﭼﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺣﺎﮐﻤﺎن ﻣﺘﻌﺼﺐ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺑـﻪ ﺗﻌﻘﯿـﺐ ﯾـﺎ ﮐﺸـﺘﺎر داﻧﺸـﻤﻨﺪان‬
‫ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﯾـﺎ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸـﺎن را ﻣـﯽﺳـﻮزاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ اﯾـﻦ ﻣـﻮارد اﺳـﺘﺜﻨﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮع ﮐﻪ ﺧﻮد را ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن اﺳﻼم ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻇﻬﺎرات داﻧﺸـﻤﻨﺪان را‪ ،‬ﺣﺘـﯽ درﺑـﺎرۀ‬
‫ً‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺳﮏ دﯾﻨـﯽ‪ ،‬ﻣﻌﻤـﻮﻻ ﻧﺎدﯾـﺪه ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬ﻧﺠـﻮم‪ ،‬ﭼﻨـﺎن ﮐـﻪ ﺑـﺮ ﭘﺎﯾـﮥ ﺣﺠـﻢ‬
‫رواﯾﺖﻫﺎی ﻣﮑﺘﻮب در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻗﻀﺎوت ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻋﻠﻢ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺤـﺚ‬ ‫‪٢٢‬‬
‫درﺑﺎرۀ آن در زﻣﯿﻨﮥ وﺳﯿﻊﺗﺮ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎی ﻣﺘﻔﺎوت داﻧﺶ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر در ﺟﺎﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﺑـﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘـﻪ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ از ﻣﺠﺎل اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳ ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﮥ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫اﻋﺮاب ﺷﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮۀ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﻣﺎﻟﮏ ﺳﻨﺖ ﻧﺠﻮم ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﺎده و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺘـﮥ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻨﺖ ﺷﺎﻣﻞ داﻧﺶ ﻃﻠﻮع و ﻏـﺮوب ﺳـﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﺧـﺎص ﻣـﺮﺗﺒﻂ ﺑـﺎ ﻏـﺮوب‬
‫دﺳﺘﻪای از ﺳﺘﺎرﮔﺎن در آﺳﻤﺎن و ﺗﺸﺮﯾﻖ‪ ١‬ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺳﺘﺎرﮔﺎن دﯾﮕﺮ ﺑﻮد ﮐـﻪ اﺑﺘـﺪای دورهﻫـﺎﯾﯽ ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان‬
‫»ﻧﻮء« )ﺟﻤﻊ‪» :‬اﻧﻮاء«( را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ اﻧﻮاء ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﺸﺖ ﻣﻨﺰل ﻣﺎه )ﺷﮑﻞ ‪،(۲‬‬
‫ً‬
‫ﮐــﻪ ﻇــﺎﻫﺮا ﻣﻔﻬــﻮﻣﯽ ﺑــﺎ رﯾﺸــﮥ ﻫﻨــﺪی ﺑــﻮد‪ ،‬ﻣــﺮﺗﺒﻂ ﺷــﺪﻧﺪ‪ .‬داﻧــﺶ ﮔــﺬر ﺧﻮرﺷــﯿﺪ از دوازده ﺑــﺮج‬
‫ﻣﻨﻄﻘﺔاﻟﺒﺮوج‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎی ﻫﻮاﺷﻨﺎﺳﯽ و ﮐﺸﺎورزی ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ آن‪ ،‬اﻫﻠﮥ ﻣﺎه‪ ،‬و ﻧﯿـﺰ زﻣﺎنﺳـﻨﺠﯽ ﺳـﺎده ﺑـﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﺎﯾﻪﻫﺎ در روز و ﻣﻨﺎزل ﻣﺎه در ﺷﺐ‪ ،‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻧﺠﻮم ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﮥ اﺳﻼﻣﯽ ﭘﺲ از آن را ﺷﮑﻞ داد ﮐﻪ‬
‫ﺟﺪا از ﻧﺠﻮم رﯾﺎﺿﯽ در ﺟﺎﻣﻌﮥ اﺳﻼﻣﯽ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺶ از ﺑﯿﺴﺖ اﺛﺮ درﺑﺎرۀ داﻧﺶ اﻋﺮاب ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم از ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎی آﺳـﻤﺎﻧﯽ و ﻫﻮاﺷﻨﺎﺳـﯽ ﮐـﻪ در‬
‫اﺑﺘﺪاﯾﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﮥ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻌﺮ و ادﺑﯿﺎت ﯾﺎﻓﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ ﺗﺄﻟﯿﻔـﺎت ﭼﻬـﺎر ﻗـﺮن‬

‫‪ .١‬ﺗﺸﺮﯾﻖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رؤﯾﺖ ﺻﺒﺤﮕﺎﻫﯽ ﺟﺴﻢ ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻌﺪ از ﺧﺮوج از ﺗﺤﺖ اﻟﺸﻌﺎع اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫اول اﺳﻼم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ‪ ،‬اﺛﺮ اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒـﻪ اﺳـﺖ ﮐـﻪ در ﺣـﺪود ﺳـﺎل ‪ ۲۶۰‬ﻗﻤـﺮی در‬
‫ﺑﻐﺪاد ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ زﻣﺎن اﻣﻮر ﮐﺸﺎورزی‪ ،‬ﻫﻮاﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻧﺠـﻮﻣﯽ ﭘـﺮ‬
‫ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺮای ﮐﺸﺎورزان ﻣﺤﻠﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪﻧﺪ‪ :‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﮥ آنﻫﺎ از دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬ﮐـﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺑﺮای ﻗﺮﻃﺒﻪ در ﺳﺎل ‪ ۳۶۱‬ﻗﻤﺮی ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻤﻦ ﺑﻪ وﯾـﮋه دارای ﺳـﻨﺖ ﻏﻨـﯽ ﻧﺠـﻮم‬
‫ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﻮد و ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﻪﻫﺎی ﭘﺮﺷﻤﺎری در آﻧﺠﺎ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎه و ﺳﺘﺎرﮔﺎن در ﻗﺮآن ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬آﺛﺎر ﮔﺴـﺘﺮدهای در ارﺗﺒـﺎط ﺑـﺎ آﻧﭽـﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻫﯿﺌﺖ ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﮥ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ آﺛـﺎر ﻧـﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑـﺎ ﺳـﻨﺖ اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫ً‬
‫ﻋﻠﻤﯽﺗﺮی ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻫﻨﺪی و ﺳﭙﺲ ﻋﻤﺪﺗﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻗﺮار داﺷـﺖ‪ ،‬ﻧـﺎﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ از اﯾﻦ اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﻣﺴﯿﺮﯾﺎﺑﯽ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮع ﺑﻪ ﻧﺠﻮم ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ روی آوردﻧﺪ‪ .‬در اداﻣﻪ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ را ﻣﻌﺮﻓـﯽ ﻣـﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐـﻪ‬
‫درﺑﺎرۀ زﻣﺎنﺳﻨﺠﯽ ﺳﺎده و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎ اﺑﺰارﻫﺎی ﻏﯿﺮ رﯾﺎﺿﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪٢٣‬‬

‫)اﻟﻬ َﻘﻌﺔ( در رﺳﺎﻟﻪای ﻣﺼﺮی درﺑـﺎرۀ ﻧﺠـﻮم ﻋﺎﻣﯿﺎﻧـﻪ‪ .‬ﺟـﺪول ﺳـﻤﺖ‬‫ﺷﮑﻞ ‪ :۲‬ﺗﺼﻮﯾﺮی از ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺎزل ﻣﺎه َ‬
‫راﺳﺖ اوج‪ ،‬ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب ﻣﻨﺎزل و ﻣﻨﺎزل ﻣﻘﺎﺑﻞ آنﻫﺎ را )ﺑـﻪ زاوﯾـﮥ ‪ (۱۸۰°‬در زﻣـﺎنﻫـﺎی ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺷـﺐ وﻗﺘـﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ در آن ﻣﻨﺰل اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻦ ﺟﺪول ﺗﺎرﯾﺦ را ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻘﻮﯾﻢﻫﺎی ﻗﺒﻄﯽ‪ ،‬روﻣﯽ )ﻋﺠـﻢ( و‬
‫ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ارﺗﻔﺎع ﻧﯿﻤﺮوزی ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﯾﮏ از ‪ ۱۳‬درﺟﮥ ﻣﻨﺰل )‪ (۳۶۰ ÷ ۲۸ » ۱۳‬ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﺑﺮﺧـﯽ از اﻃﻼﻋـﺎت را ﺗﮑـﺮار و ﻃـﻮل ﺳـﺎﯾﮥ ﻧﯿﻤـﺮوز را اﺿـﺎﻓﻪ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ )ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﮥ‬
‫ﭼﺴﺘﺮﺑﯿﺘﯽ‪ ،‬دوﺑﻠﯿﻦ‪ ،‬ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺷﻤﺎرۀ ‪.(۴۵۳۸‬‬
 ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻫﻨﺪی و اﯾﺮاﻧ‬
‫ً‬
‫ﻇﺎﻫﺮا ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺘﻮن ﻧﺠـﻮﻣﯽ ﺑـﻪ ﻋﺮﺑـﯽ‪ ،‬در ﺳـﻨﺪ و اﻓﻐﺎﻧﺴـﺘﺎن ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪهاﻧﺪ؛ ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮی ﻓﺘﺢ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬داﻧﺶ ﻣﺎ درﺑﺎرۀ اﯾﻦ آﺛﺎر اوﻟﯿﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑـﺮ ﻣﺒﻨـﺎی‬
‫ارﺟﺎﻋﺎت آﺛﺎر ﺑﻌﺪی ﺑﻪ آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ آﺛﺎر ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺘﻦ و ﺟﺪولﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﺸﺎن از واژۀ ﻓﺎرﺳـﯽ‬
‫]»زﯾﮓ«[ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »زه« ﯾﺎ »رﯾﺴﻤﺎن« و ﺑﺎ ﺗﻮﺳﯿﻊ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ‪» ،‬ﺗﺎر ﭘﺎرﭼﻪ«‪ ،‬زﯾﺞ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫اﯾﻦ ﺟﺪولﻫﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻪ آن ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬زﯾﺞ ﺷﻬﺮﯾﺎران از دورۀ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎزﻧﻮﯾﺴﯽ ﺷﺪه ﺑـﺮای ﯾﺰدﮔـﺮد‬
‫ً‬
‫ﺳﻮم‪ ،‬از زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮی ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ و زﯾﺞ ﺷﺎه ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﻨﺼﻮر ﺧﻠﯿﻔﮥ ﻋﺒﺎﺳﯽ اﺣﺘﻤﺎﻻ‬
‫زﻣﺎن ﺳﻌﺪ ﺑﺮای اﺣﺪاث ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﺟﺪﯾﺪ او‪ ،‬ﺑﻐﺪاد را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺴﺨﮥ ﻗـﺪﯾﻢﺗﺮ ﭘﻬﻠـﻮی از اﯾـﻦ زﯾـﺞ‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬زاﯾﺠﻪﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪۀ ﻣﺎﺷﺎءاﻟﻠﻪ )ﺑﻐﺪاد‪ ،‬ﺣﺪود ‪ ۱۸۴‬ﻗﻤﺮی( در اﺛـﺮ ﺗـﺎرﯾﺦ‬
‫ﺟﻬﺎن او ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی اﻃﻼﻋﺎت ﻃﺎﻟﻊ ﺑﯿﻨﯽ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،١‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ اﺛﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٢۴‬‬

‫از راﺳﺖ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی‪ ،‬ای‪ .‬اس‪ .‬ﮐﻨﺪی و ﻣﺮی ﻫﻠﻦ ﮐﻨﺪی‪ ،‬دﯾﻮﯾﺪ ﮐﯿﻨﮓ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ ﺑﺎرﯾﺲ روزﻧﻔﻠﺪ‪ ،‬ﺑﺎرﯾﺲ رزﻧﻔﻠﺪ‬
‫ﺗﺎﺛﯿﺮات ﺑﻌﺪی از ﻧﺠﻮم ﻫﻨﺪی ﺑﺮ ﺳﻨﺖ اﺳﻼﻣﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ اوج اﻫﻤﯿﺖ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﺌﺘﯽ از ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن‬
‫از ﺳﻨﺪ در ﺣﺪود ‪ ۱۵۵‬ﻗﻤﺮی ﺑﻪ درﺑﺎر ﻣﻨﺼﻮر ﺧﻠﯿﻔﮥ ﻋﺒﺎﺳﯽ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻓﺮﺳـﺘﺎدﮔﺎن ﻣـﻨﺠﻢ‬
‫ً‬
‫ﻫﻨﺪی ﻣﺘﺒﺤﺮی ﺑﻮد ﮐﻪ اﺛﺮی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﯾﺖ ﻇﺎﻫﺮا ﺑﺎ ﻧﺎم ﻣﻬﺎﺳﯿﺪﻫﺎﻧﺘﺎ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻤﺮاه داﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪودی ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﮐﺘﺎب ﺑﺮﻫﻤﺎﺳﭙﻬﻮﺗﺎ ﺳﯿﺪﻫﺎﻧﺘﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﻪ ﻓﺰاری دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺘﻦ را ﺑﺎ‬
‫ﮐﻤﮏ ﻣﻨﺠﻢ ﻫﻨﺪی ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺎر ﺑﺎ ﻧﺎم زﯾﺞ ﺳـﻨﺪﻫﻨﺪ ﮐﺒﯿـﺮ‪ ،‬ﭘﺎﯾـﮥ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪای از‬

‫‪ .١‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺆﻟﻒ رﺳﺎﻟﮥ ﺗﺤﺎوﯾﻞ ﺳﻨﯽ اﻟﻤﻮاﻟﯿﺪ اﺑﻮﻣﻌﺸﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫زﯾﺞﻫﺎی ﻣﻨﺠﻤﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﻓﺰاری‪ ،‬ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻃﺎرق‪ ،‬ﺧﻮارزﻣﯽ‪ ،‬ﺣﺒﺶ‪ ،‬اﺑﻦ اﻣﺎﺟﻮر‪ ،‬ﻧﯿﺮﯾﺰی و اﺑﻦ آدﻣﯽ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﭘﯿﺶ از ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن ﺳﻮم ﻗﻤﺮی در ﻋﺮاق ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﻨﺖ ﺳﻨﺪﻫﻨﺪ در اﻧـﺪﻟﺲ‪،‬‬
‫ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺑﻪ وﯾﮋه از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺄﺛﯿﺮ زﯾﺞ ﺧﻮارزﻣﯽ در آﻧﺠﺎ )اداﻣﻪ را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ(‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﻧﺠـﻮم‬
‫ﻫﻨﺪی از ﻣﺮاﮐﺶ ﺗﺎ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در اواﺧﺮ ﺳﺪهﻫﺎی ﻣﯿﺎﻧﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﯾﻮﻧﺎﻧ‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﺠﺴﻄﯽ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس دﺳﺖ ﮐﻢ ﭘﻨﺞ ﺑﺎر در اواﺧﺮ ﻗﺮن دوم و ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮی ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫آنﻫﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪای ﺑﻪ زﺑﺎن ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ و ﺑﻘﯿﻪ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ دو ﺗﺮﺟﻤﮥ اول ﺑﻪ درﺧﻮاﺳـﺖ ﻣـﺄﻣﻮن ﺧﻠﯿﻔـﮥ‬
‫ﻋﺒﺎﺳﯽ در ﻣﯿﺎﻧﮥ ﻧﯿﻤﮥ ﻧﺨﺴﺖ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮی‪ ،‬و دوﺗﺎی دﯾﮕﺮ )ﮐﻪ دوﻣﯽ اﺻﻼح ﺷﺪۀ اوﻟـﯽ ﺑـﻮد( در‬
‫اواﺧﺮ ﻫﻤﺎن ﻗﺮن ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﯽ آنﻫﺎ در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ اﺑﻦ ﺻﻼح از آنﻫﺎ در ﻧﻘﺪش ﺑﺮ‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن در دﺳﺘﺮس ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﺗﺮﺟﻤـﻪﻫﺎ ﺑـﻪ ﺷـﮑﻞﮔﯿﺮی‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از ﺗﻔﺴﯿﺮﻫﺎ ﺑﺮ روی ﮐﻞ اﺛﺮ ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از آن ﮐﻤﮏ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎری از آنﻫﺎ آﺛـﺎر اﻧﺘﻘـﺎدی‬
‫ً‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﮐﺘﺎب اﺑﻦ ﻫﯿﺜﻢ )ﺣﺪود ‪ ۴۱۶‬ﻗﻤﺮی(‪ ،‬رﺳﻤﺎ اﻟﺸﮑﻮک ﻋﻠﯽ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﻧﺎم داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺮﮐﺎرﺑﺮدﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻧﺴﺨﻪ از ﻣﺠﺴﻄﯽ در دورۀ ﻣﺘﺄﺧﺮ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﺟﺎﻣﻊ اﻻﻃﺮاف‪ ،‬ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ از ﻧﺴـﺨﮥ‬
‫‪٢۵‬‬ ‫اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮی در ﻧﯿﻤﮥ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﺑـﻮد‪ .‬آﺛـﺎر دﯾﮕـﺮ ﺑﻄﻠﻤﯿـﻮس‪ ،‬ﺑـﻪ وﯾـﮋه ﻓﺮﺿـﯿﺎت ﺳـﯿﺎرهای‬
‫]اﻗﺘﺼﺎص ﯾﺎ ﻣﻨﺸﻮرات[‪ ١‬و ﭘﻼﻧﯿﺴﻔﺮﯾﻮم‪ ،٢‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دﯾﮕﺮ آﺛـﺎر ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ رﺳـﺎﻟﻪﻫﺎی ﮐﻮﺗـﺎه‬
‫اﻃﻮﻟﻮﻗﺲ‪ ،‬آرﯾﺴﺘﺎرﺧﻮس‪ ،‬اﺑﺴﻘﻼوس و ﺛﺎوذوﺳﯿﻮس‪ ،‬و آﺛﺎری ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﺑﺰار ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪۀ آﻧﺎﻟﻤﺎ ﺑﺮای‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎی ﻓﻀﺎی ﺳﻪ ﺑﻌﺪی ﺑﻪ ﻣﺴﻄﺢ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪﻧﺪ؛ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻦ‬
‫ً‬
‫آﺛﺎر را ﻫﻢ ﺑﻌﺪا ﺗﺤﺮﯾﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬اﻟﮕﻮﻫﺎی ﺳﯿﺎرهای‪ ،‬روشﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽ و آﺳﻤﺎنﺳﻨﺠﯽ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‬
‫در ﮐﺎﻧﻮن ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺗﺤﺮﯾﺮﻫﺎی آﻧﺎن از ﻣﺠﺴﻄﯽ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺎزﻧﻮﯾﺴﯽ و ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽ‬
‫ﻣﺤﺘﻮای آن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آنﻫﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮥ ﺻﻠﯿﺒﺎ »ﻫـﻢ از ﻟﺤـﺎظ ﻧﻈـﺮی و ﻫـﻢ ﻋﻤﻠـﯽ‪،‬‬
‫ﺗﺼﺤﯿﺢ‪ ،‬ﺗﮑﻤﯿﻞ‪ ،‬ﻧﻘﺪ و روزآﻣﺪ ﮐﺮدﻧﺪ«؛ ﺑﺴﯿﺎری از اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ در ﺳﺎلﻫﺎی اﺧﯿﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺴﺘﺮش داﻧﺶ ﻧﺠﻮم‬

‫ﻧﺠﻮم ﻧﻈﺮی‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻋﺎﻟﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن دورۀ اوﻟﯿـﮥ اﺳـﻼﻣﯽ ) ﺣـﺪود ‪ ۱۸۰‬ﺗـﺎ ‪۴۴۰‬ق( ﺗﺼـﻮر‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﻫﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺠﺴـﻄﯽ ﺑﻄﻠﻤﯿـﻮس ﺑـﺎ ﻧﻈـﺎﻣﯽ ﺷـﺎﻣﻞ ﻫﺸـﺖ ﻓﻠـﮏ ﮐـﻪ‬
‫ً‬
‫ﺿﺮورﺗﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺪلﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿـﺎن ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﭘـﯿﺶ از اﯾـﻦ در‬

‫‪1. Planetary Hypotheses‬‬

‫‪2. Planisphaerium‬‬
‫ﻓﺮﺿﯿﺎت ﺳﯿﺎرهای ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﻫﻢ اﯾﻦ اﻟﮕﻮﻫﺎ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ واﻗﻌﯿﺖ ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ؛ اﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﻧﯿـﺰ ﺑـﻪ‬
‫زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮنﻫﺎی اوﻟﯿﻪ درﺑﺎرۀ اﻧﺪازه و ﻓﺎﺻـﻠﻪﻫﺎی ﻧﺴـﺒﯽ ﺳـﯿﺎرات‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﺪﻟﯽ ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ ﺑﺮای ﻋﺎﻟﻢ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد‪ ،‬اﺑﻦ ﻫﯿـﺜﻢ )ﺷـﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﺣـﺪود‬
‫‪ ۴۱۶‬ﻗﻤﺮی( ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮای ﺟﺪا ﮐﺮدن دو ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺘﻔﺎوت ﻓﻠﮏ ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﺳﺘﺎرﮔﺎن در اﺛﺮ ﺗﻘﺪﯾﻢ‬
‫اﻋﺘﺪاﻟﯿﻦ و دﯾﮕﺮی ﺣﺮﮐﺖ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﭼﺮﺧﺶ روزاﻧﮥ ﻇﺎﻫﺮی‪ ،‬اﺑﻦ ﻫﯿﺜﻢ ﻓﻠﮏ ﻧﻬﻤﯽ ﻣﻄﺮح ﮐـﺮد‬
‫ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﭼﺮﺧﺶ روزاﻧﮥ ﻇﺎﻫﺮی ﻓﻠﮏﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫آﺛﺎر ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ درﺑﺎرۀ ﻣﻔﻬﻮم اﻗﺒﺎل و ادﺑﺎر اﻋﺘﺪاﻟﯿﻦ ﻧﯿﺰ از ﻣﻨﻈﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺟﺎﻟـﺐ ﺗﻮﺟـﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﮐﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ آﻏﺎز ﺷـﺪ‪ ،‬ﻃﺮﻓـﺪاراﻧﯽ ﭘﯿـﺪا ﮐـﺮد ﮐـﻪ آن را ﺑـﺎ ﭘﺪﯾـﺪهﻫـﺎی رﺻـﺪ ﺷـﺪه‬
‫ﻫﻤﺨﻮانﺗﺮ از ﻧﻈﺮﯾﮥ ﺳﺎدۀ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﮕﻮﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﭽﯿـﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ در ﺳﺎلﻫﺎی اﺧﯿﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ]ﺑﻪ وﯾﮋه اﻟﮕﻮﻫﺎی ﻓﺮدی ﮐﻪ ﺑـﻪ ﻧﺎدرﺳـﺖ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﺮه ﺗﺼﻮر ﺷﺪه )ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم(‪ ،‬و زرﻗﺎﻟﯽ )اﻧﺪﻟﺲ‪ ،‬ﺣﺪود ‪ ۴۶۲‬ق( ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣﯽرﺳـﺪ از‬
‫ﻧﻈﺮﯾﺎت داﻧﺸﻤﻨﺪ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد‪ ،‬ﺻﺎﻋﺪ اﻧﺪﻟﺴﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳـﺖ[‪ .‬ﻧﻈﺮﯾـﮥ اﻗﺒـﺎل و ادﺑـﺎر اﻋﺘـﺪاﻟﯿﻦ‬
‫ً‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ذﻫﻦ ﺑﺮﺧﯽ داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﻣﺴـﻠﻤﺎن را )در دورۀ ﻣﺘـﺎﺧﺮ ﻋﻤـﺪﺗﺎ در ﻣﻐـﺮب( ﺑـﻪ ﺧـﻮد ﻣﺸـﻐﻮل‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﮐﻤﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اروﭘﺎﯾﯽ را ﻫﻢ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﻧﻮزاﯾﯽ )رﻧﺴﺎﻧﺲ( ﺑـﻪ ﺧـﻮد ﺟﻠـﺐ ﮐـﺮد‪.‬‬ ‫‪٢۶‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﭽﮥ ﺗﻄﻮر اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻫﻨﻮز ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ اﺻﻼﺣﺎت ﻣﻬﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻟﮕﻮﻫﺎی ﺳﯿﺎرهای ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ‪ ،‬ﺑـﺮای ﭼﯿﺮﮔـﯽ ﺑـﺮ اﯾـﺮادات ﻓﻠﺴـﻔﯽ‬
‫وارد ﺑﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻠﮏ ﻣﻌﺪل اﻟﻤﺴﯿﺮ و ﻣﺴﺌﻠﮥ ﺗﻐﯿﯿﺮات در ﻓﺎﺻﻠﮥ ﻣﺎه در اﻟﮕﻮی ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ ﺑـﺮای ﻣـﺎه ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫دورۀ ﺑﻌﺪی ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ )ﺷﮑﻞ ‪ .(۳‬دو ﻣﮑﺘﺐ اﺻﻠﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره وﺟـﻮد داﺷـﺖ‪ ،‬ﯾﮑـﯽ‬
‫از آنﻫﺎ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺧﻮد را در ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮی در ﻣﺮاﻏﻪ )ﺑﻪ وﯾـﮋه در زﻣـﺎن ﻧﺼـﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳـﯽ و‬
‫ﻫﻤﮑﺎراﻧﺶ( و در ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ در دﻣﺸﻖ )ﺑﺎ اﺑﻦ ﺷﺎﻃﺮ( ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬و دﯾﮕﺮی ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻗـﺮن ﺷﺸـﻢ در اﻧـﺪﻟﺲ‬
‫)ﺑﻪ وﯾﮋه ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﺑﻄﺮوﺟﯽ( اﯾﺠﺎد ﺷﺪ‪ .‬ﻣﮑﺘﺐ دوم از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﭘﯿﺮوی ﭼﺸـﻢﺑﺴـﺘﻪ از ﻋﻘﺎﯾـﺪ )اﺷـﺘﺒﺎه(‬
‫ارﺳﻄﻮﯾﯽ و ﺑﯽﮐﻔـﺎﯾﺘﯽ در داﻧـﺶ رﯾﺎﺿـﯽ ﻣﺤﮑـﻮم ﺑـﻮد‪ .‬ﻣﮑﺘـﺐ اول ﺑـﺮ اﺳـﺎس اﺻـﻼﺣﺎت ﭘﯿﭽﯿـﺪه در‬
‫اﻟﮕﻮﻫﺎی ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ و در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ رﺻﺪﻫﺎی ﺗﺎزه ﺑﻮد‪ .‬اﯾـﻦ ﻣﮑﺘـﺐ ﮐـﻪ ﻫﻤﭽـﻮن ﻣﺤﻘﻘـﺎن‬
‫ﻋﻠﻢ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس را ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﻧﯿﻤـﮥ دوم ﻗـﺮن ﺣﺎﺿـﺮ دوﺑـﺎره‬
‫ﮐﺸﻒ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺪ‪ .‬در دﻫﮥ ‪ ۱۹۵۰‬ﻣﯿﻼدی ﮐﻨﺪی درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ اﻟﮕﻮﻫﺎی ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣـﺎه و ﺳـﯿﺎرات‬
‫ﮐﻪ اﺑﻦ ﺷﺎﻃﺮ در ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻧﻬﺎﯾﺔ اﻟﺴﺌﻮل ﻓـﯽ ﺗﺼـﺤﯿﺢ اﻷﺻـﻮل ﻋﺮﺿـﻪ ﮐـﺮد‪ ،‬ﻣﺘﻔـﺎوت ﺑـﺎ اﻟﮕﻮﻫـﺎی‬
‫ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ اﺳﺖ؛ در واﻗﻊ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ رﯾﺎﺿﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻟﮕﻮﻫﺎی ﮐﻮﭘﺮﻧﯿﮑﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺣﺪود ‪ ۱۵۰‬ﺳـﺎل‬
‫ﺑﻌﺪ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮ ﺻﻠﯿﺒﺎ اﺑﻦ ﺷﺎﻃﺮ در اﯾﻦ اﺛﺮ ﺟﺰﺋﯿﺎت اﻟﮕﻮﯾﯽ را ﭘﺎﯾﻪرﯾـﺰی ﮐـﺮد ﮐـﻪ از ﻧﻈـﺮ او‬
‫ﺗﺪوﯾﻦ ﻧﻈﺮی ﺻﺤﯿﺢ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از اﻟﮕﻮﻫﺎی ﺳﯿﺎرهای ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺎت ﺳﯿﺎرات را ﺗﻮﺿـﯿﺢ ﻣـﯽدادﻧـﺪ‪ ،‬و‬
 ‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻗﺼﺪ داﺷﺖ آن را ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ اﻟﮕﻮی ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬او ﺑﻪ ﻧﻈﺎم زﻣﯿﻦ ﻣﺮﮐﺰی وﻓـﺎدار ﻣﺎﻧـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬
‫ﮐﻮﭘﺮﻧﯿﮏ ﻓﺮﺿﯿﮥ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪-‬ﻣﺮﮐﺰی را ﻃﺮح ﮐﺮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ آن را اﺛﺒﺎت ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺸـﻒ‬
‫ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻣﻬﻤﯽ اﯾﻦ ﺳﺆال ﺟﺎﻟﺐ را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﮐﻮﭘﺮﻧﯿﮏ از آﺛﺎر اﯾﻦ ﻣﻨﺠﻢ دﻣﺸﻘﯽ آﮔﺎه ﺑﻮده اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ‪.‬‬
‫ﺷــﮑﻞ ‪ :۳‬ﯾــﮏ اﻟﮕــﻮی ﺳــﯿﺎرهای ﻏﯿــﺮ‬
‫ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳــﯽ ﺑــﺮای ﻣــﺎه در ﻧﺴــﺨﻪای از‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺗﺤﻔﮥ ﺷﺎﻫﯿﮥ ﻗﻄﺐ اﻟﺪﯾﻦ ﺷـﯿﺮازی‬
‫درﺑﺎرۀ ﻧﺠﻮم ﺳﯿﺎرهای ﮐﻪ در ‪ ۶۸۴‬ﻫﺠﺮی‬
‫در ﺳﯿﻮاس )آﻧﺎﺗﻮﻟﯽ( ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬
‫داﻧﺸــﻤﻨﺪان ﻋﺼــﺮ ﺟﺪﯾــﺪ ﺗﻨﻬــﺎ از دﻫــﮥ‬
‫‪ ۱۹۵۰‬ﻣــﯿﻼدی ﺑــﻪ ﺑﻌــﺪ اﯾــﻦ اﻟﮕﻮﻫــﺎ را‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﮐﺸﻒ اﯾﻦ ﻣﻄﻠـﺐ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﻗـﺮن‬
‫ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺎ دﻫﻢ ﻫﺠﺮی وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺻﺮف‬
‫ﺑﺮرﺳــﯽ ﭼﻨــﯿﻦ اﻟﮕﻮﻫــﺎﯾﯽ ﮐﺮدﻧــﺪ‪ ،‬و‬
‫‪٢٧‬‬
‫اﻟﮕﻮﻫــﺎﯾﯽ ﺑــﺪون اﯾــﺮادات اﻟﮕﻮﻫــﺎی‬
‫ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ ﭘﺪﯾﺪ آوردﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﮥ ﺳـﯿﺎرهای‬
‫دورۀ اﺳــﻼﻣﯽ را ﺑــﯿﺶ از ﭘــﯿﺶ ﺟــﺬاب‬
‫ﺳــﺎﺧﺘﻪ اﺳــﺖ )ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧــﮥ ﻣﻠــﯽ ﻣﺼــﺮ‪،‬‬
‫ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺷﻤﺎرۀ ‪.(K۳۷۵۸‬‬
‫از دﻫﮥ ‪ ۱۹۵۰‬ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﮥ ﺟﺪﯾﺪی از ﺗﺤﻘﯿﻖ رﺳﯿﺪهاﯾﻢ‪ :‬اﮐﻨﻮن ﻣـﯽداﻧـﯿﻢ ﯾـﮏ ﺳﻠﺴـﻠﻪ از ﻣﻨﺠﻤـﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺎ دﻫﻢ ﻫﺠﺮی ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ اﻟﮕﻮﻫﺎﯾﯽ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ اﻟﮕﻮﻫﺎی ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر رﻓﻊ ﻧﻮاﻗﺺ ﻣﻮﺟﻮد در آنﻫﺎ ﻃﺮح ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺳﺆاﻟﯽ ﮐﻪ اﮐﻨـﻮن ﻣﻤﮑـﻦ اﺳـﺖ ﺑﭙﺮﺳـﯿﻢ اﯾـﻦ‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﻮﭘﺮﻧﯿﮏ از ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از اﯾﻦ آﺛﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺮﻓﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ ﺳﺆال ﮐﻪ ﻗﺎﻋﺪﺗﺎ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬راﺿﯽ ﮐﻨﻨﺪه ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﻫﻨﻮز اﺛﺒﺎﺗﯽ ﻗﻄﻌﯽ ﺑﺮای آن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻧﺠﻮم رﯾﺎﺿ ‪ -‬ﺳﻨﺖ زﯾﺞﻧﻮﯾﺴ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻮع ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ و اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺪولﻫﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺞﻫﺎی اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻤﯽ از ﻣﺘﻮن ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﺮای ﻣﻮرﺧﺎن ﻋﻠﻢ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺳـﺎل ‪ ،۱۹۵۶‬ﮐﻨـﺪی ﭘﮋوﻫﺸـﯽ درﺑـﺎرۀ‬
‫ً‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ‪ ۱۲۵‬زﯾﺞ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑـﻪ ﭼـﺎپ رﺳـﺎﻧﺪ‪ .١‬در ﺣـﺎل ﺣﺎﺿـﺮ ﻣـﺎ ﺑـﯿﺶ از ‪ ۲۰۰‬ﻧﻤﻮﻧـﻪ از آنﻫـﺎ را‬
‫‪ .١‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸﯽ در زﯾﺞﻫﺎی دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.۱۳۷۴ ،‬‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ‪ ،‬و اﻃﻼﻋﺎت ﺗﮑﻤﯿﻠﯽ ﺑﺮای وﯾﺮاﺳﺖ ﺟﺪﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ در دﺳﺘﺮس اﺳـﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ ﺑﺴـﯿﺎری‬
‫از اﯾﻦ آﺛﺎر ﮔﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﺴﯿﺎری از زﯾﺞﻫﺎی ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬از اﺻﻼح‪ ،‬اﻗﺘﺒﺎس ﯾـﺎ ﺳـﺮﻗﺖ آﺷـﮑﺎر از دﯾﮕـﺮ‬
‫زﯾﺞﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی زﯾﺞ ﺑﺮای ﺑﺎزﺳﺎزی ﺗﺼـﻮﯾﺮ ﺻـﺤﯿﺢ و‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻟﯽ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﻨﺠﻤﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ زﯾﺞﻫﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺘﻦ و ﺟﺪول ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺷﯿﻮۀ ﻋﺮﺿﮥ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻣﻤﮑـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪای از ﯾﮏ زﯾﺞ ﺑﻪ زﯾﺞ دﯾﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻮارد زﯾﺮ از ﻧﺠﻮم رﯾﺎﺿـﯽ‬
‫ً‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻ در زﯾﺞﻫﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ (۱‬ﮔﺎﻫﺸﻤﺎری‬
‫‪ (۲‬ﻣﺜﻠﺜﺎت‬
‫‪ (۳‬ﻧﺠﻮم ﮐﺮوی‬
‫‪ (۴‬ﺣﺮﮐﺎت ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ )اوﺳﺎط( ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎه و ﺳﯿﺎرات‬
‫‪ (۵‬ﺗﻌﺪﯾﻞﻫﺎی ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎه و ﺳﯿﺎرات‬
‫‪ (۶‬ﻋﺮض ﻣﺎه و ﺳﯿﺎرات‬
‫‪ (۷‬اﯾﺴﺘﮕﺎهﻫﺎی ﺳﯿﺎرات‬
‫‪٢٨‬‬
‫‪ (۸‬اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ‬
‫‪ (۹‬ﮔﺮﻓﺖﻫﺎی ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫‪ (۱۰‬رؤﯾﺖﭘﺬﯾﺮی ﻣﺎه و ﺳﯿﺎرات‬
‫‪ (۱۱‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی رﯾﺎﺿﯽ )ﻓﻬﺮﺳﺘﯽ از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ آنﻫﺎ( و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ‬
‫‪ (۱۲‬آﺳﻤﺎن ﺳﻨﺠﯽ )ﺟﺪول ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺑﺎ ﻣﺨﺘﺼﺎت آنﻫﺎ(‬
‫‪ (۱۳‬اﺧﺘﺮﺑﯿﻨﯽ رﯾﺎﺿﯽ‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮی در ﻫﻨﺪ و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﻌﺪادی زﯾﺞ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی اوﻟﯿﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی آﺛﺎر ﻫﻨﺪی و ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺛﺎر ﻣﺘﻘﺪم ﻗـﺮن دوم‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪه در ﺑﻐﺪاد‪ ،‬از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد زﯾﺞﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اواﯾﻞ ﻗـﺮن ﺳـﻮم ﻫﺠـﺮی در ﺑﻐـﺪاد و‬
‫دﻣﺸﻖ ﺑﺎ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﺄﻣﻮن ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه‪ ،‬وﺿـﻊ ﺑﻬﺘـﺮ اﺳـﺖ‪ .‬اﯾـﻦ آﺛـﺎر از ﺳـﻨﺖ ﻣﺠﺴـﻄﯽ و‬
‫ﺟﺪولﻫﺎی آﺳﺎن‪ ١‬ﯾﺎ از ﺳﻨﺖ ﻫﻨﺪی ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻧﺴـﺨﻪﻫـﺎﯾﯽ از زﯾـﺞ ﻣﻤـﺘﺤﻦ ﯾﺤﯿـﯽ ﺑـﻦ اﺑـﯽ‬
‫ﻣﻨﺼﻮر و زﯾﺞ ﺣﺒﺶ ﺣﺎﺳﺐ در دﻣﺸﻖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺎ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﻧﻈﺮﯾﮥ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس‬
‫ً‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻪ ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻫﻨﺪی‪ .‬زﯾﺞ ﺧﻮارزﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﻨﺖﻫﺎی ﻫﻨﺪی و ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﯾﮏ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻻﺗﯿﻨﯽ از ﺗﺤﺮﯾﺮ اﻧﺪﻟﺴﯽ آن ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﯾـﺞ ﺻـﺎﺑﯽ ﺑﺘـﺎﻧﯽ ﺣـﺪود‬
‫‪1. Handy tables‬‬
 ‫ّ‬
‫ﺳﺎل ‪ ۲۹۷‬ﻗﻤﺮی در رﻗﻪ و زﯾﺞ ﺣﺎﮐﻤﯽ اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ در ﻗﺎﻫﺮه در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮی ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺞ دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴﻌﻮدی اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ ۴۱۶‬ﻗﻤﺮی در ﻏﺰﻧﻪ‪ ،‬زﯾـﺞ‬
‫ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺣﺪود ‪ ۵۹۱‬ﻗﻤﺮی در ﺗﻮﻧﺲ‪ ،‬زﯾـﺞ اﯾﻠﺨـﺎﻧﯽ ﻧﺼـﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳـﯽ در اواﺳـﻂ ﻗـﺮن ﻫﻔـﺘﻢ‬
‫ﻫﺠﺮی در ﻣﺮاﻏﻪ‪ ،‬و زﯾﺞ ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ اﻟﻎ ﺑﯿﮓ در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮی در ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﮕﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آﺛﺎر ﺑﻌﺪی اﯾﻦ ﺷﯿﻮۀ زﯾﺞﻧﮕﺎری و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از اﺛﺮﮔﺬارﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ زﯾﺞﻫﺎی ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺑﺘﺪای دورۀ ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺷﺮح ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮارزﻣﯽ )در ﺗﺤﺮﯾﺮ ﺑﺴﯿﺎر اﺻﻼح ﺷﺪۀ ﺑﻌﺪی( و ﺑﺘﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ زﯾﺞ ﺑﯿﺮوﻧﯽ و ﺗﺮﺟﻤﻪ و‬
‫ﺷﺮح آن ﺑﻪ زﺑﺎن روﺳﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺰارشﻫﺎی رﺻﺪی ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻘﺪﻣـﮥ زﯾـﺞ ﺣـﺎﮐﻤﯽ اﺑـﻦ‬
‫ﯾﻮﻧﺲ و ﻣﺘﻦ )و ﻧﻪ ﺟﺪولﻫﺎی( زﯾﺞﻫﺎی اﺑﻦ ﺑﻨﺎ )ﻣﺮاﮐﺶ‪ ،‬ﺣﺪود ‪ ۷۰۰‬ﻗﻤﺮی(‪ ،‬و زﯾﺞ اﻟﻎ ﺑﯿﮓ ﭼﺎپ‬
‫و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﯾﮑﯽ از زﯾﺞﻫﺎی ﻓﻬﺎد )اﯾﺮان‪ ،‬ﺣﺪود ‪ ۵۴۴‬ﻗﻤـﺮی( ﻧﯿـﺰ ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷـﺪه‬
‫‪١‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از زﯾﺞﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ زﯾﺞﻫﺎ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ داﻧﺶ ﻣﺎ درﺑﺎرۀ ﻧﺠﻮم رﯾﺎﺿﯽ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾـﺪ ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫ً‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎ دارای ﺟﺪولﻫﺎی ﻓﺮاوان و ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﺧﺘﺮﺑﯿﻨﯽ رﯾﺎﺿﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘـﻮن‬
‫‪٢٩‬‬
‫اﺧﺘﺮﺑﯿﻨﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬آﺛﺎر ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ از ادﺑﯿﺎت آن دوره را ﺷﮑﻞ ﻣﯽدﻫﻨـﺪ ﮐـﻪ ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮان اﻣـﺮوزی ﮐـﺎر‬
‫ﭼﻨﺪاﻧﯽ روی آنﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻧﺪادهاﻧﺪ‪ .‬اﯾـﻦ آﺛـﺎر ﮔـﺎﻫﯽ ﺷـﺎﻣﻞ روشﻫـﺎی ﺑﺴـﯿﺎر ﭘﯿﭽﯿـﺪۀ رﯾﺎﺿـﯽاﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ اﺷﺎره ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ اﺧﺘﺮﺑﯿﻨـﯽ در اﺳـﻼم راﺳـﺘﯿﻦ ﺗﮑﻔﯿـﺮ ﺷـﺪه‪ ،‬در ﺟﺎﻣﻌـﮥ اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ رواج داﺷﺘﻪ اﺳﺖ )و ﻫﻨﻮز ﻫﻢ دارد(‪.‬‬
‫در اداﻣﻪ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ زﯾﺞﻫﺎ و آﺛﺎر ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ آنﻫﺎ را ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎدﮔﺬاری ﻋﺪدی و ﺟﺪولﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽ‪ :‬ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺟﺪولﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ اﺳﻼﻣﯽ اوﻟﯿـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﺣﺮوف اﺑﺠﺪ ﻋﺮﺑﯽ ﺛﺒﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺷﺼﺘﮕﺎﻧﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﭘﺎﯾﮥ ‪ ۶۰‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪاری ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣـﺮوف اﺑﺠـﺪ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﻌﺎدل »ﺛﺎﻧﯿﻪ ‪ «۲۳ ۳۰ ۱۷‬اﺳﺖ )ﻋﺪدی ﮐﻪ اﻟﻎ ﺑﯿﮓ ﺑﺮای ﻣﯿﻞ ﮐﻠـﯽ در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓـﺖ(‪،‬‬
‫ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ‪ ۲۳ + ۳۰/۶۰ + ۱۷/۳۶۰۰‬درﺟﻪ ﯾﻌﻨـﯽ '' ‪ ۲۳ ° ۳۰' ۱۷‬ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬در ﺣﺴـﺎب ﺷﺼـﺘﮕﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺣﺴﺎب دﻫﺪﻫﯽ‪ ،‬در دﺳﺖ داﺷﺘﻦ ﺟﺪول ﺿﺮب ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺪول ﺿـﺮبﻫـﺎﯾﯽ ﺑـﺎ‬
‫‪ ۳۶۰۰‬ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ‪ ۲۱۶۰۰۰‬ﺧﺎﻧﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﺎﺑﻊ ﭘﯿﭽﯿﺪۀ ﺳﯿﻨﻮس ﻫﻨﺪﯾﺎن را ﺑﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از ﻣﺒﻨـﺎی‬
‫ﺷﺼﺘﮕﺎﻧﯽ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ )ﮐﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن از آن ﺑﺮای ﺗﺎﺑﻊ دﺷﻮارﺗﺮ ﮐﻤﺎن ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ( ﺑﺎزﺳﺎزی ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﻫﻨﺪی ﻇﻞ )ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ( ‪ ،‬ﮐﻪ در ﻧﺠﻮم ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎی ﻣﺘﻔـﺎوﺗﯽ‬

‫‪ .١‬ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ و ﺗﺮﺟﻤﮥ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ دو ﻣﻘﺎﻟﻪ )از ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﮥ( زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ در ﺳﺎل ‪ ۲۰۰۹‬در ﻓﺮاﻧﮑﻔﻮرت ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬ـ م‬
‫)‪ ۶/۵ ،۶ ،۱۲‬و ‪ ،۷‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ‪ ۶۰‬و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ‪ (۱‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ زﯾﺞﻫﺎ دارای ﺟﺪولﻫـﺎی ﺗـﺎﺑﻊ‬
‫ً‬
‫ﺳﯿﻨﻮس و )ﮐﻮ(ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ ﺑﺮای ﻫﺮ درﺟﻪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻧﯿﻢ درﺟﻪ ﯾﺎ رﺑﻊ درﺟﮥ ﮐﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬دادهﻫﺎی ﺟﺪولﻫﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎ‬
‫ً‬
‫ﺗﺎ ﺳﻪ رﻗﻢ ﺷﺼﺘﮕﺎﻧﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻣﻌﺎدل ﭘﻨﺞ رﻗﻢ دﻫﺪﻫﯽ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از داﻧﺸـﻤﻨﺪان‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮی از ﺟﺪولﻫﺎی ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ را ﻧﮕﺎﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ در زﯾﺞﻫﺎ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در اواﯾﻞ‬
‫ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﺳﻤﺮﻗﻨﺪی‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از ﺟﺪولﻫﺎی ﺗـﺎﺑﻊ ﺗﺎﻧﮋاﻧـﺖ را ﺑـﺎ اﻋـﺪادی ﺗـﺎ ﺳـﻪ رﻗـﻢ‬
‫ﺷﺼﺘﮕﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﻫﺮ دﻗﯿﻘﮥ ﮐﻤﺎن ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ از او در ﻫﻤﺎن ﻗﺮن‪ ،‬اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ ﺟﺪول ﺗﺎﺑﻊ ﺳﯿﻨﻮس را ﺗﺎ‬
‫ً‬
‫ﭘﻨﺞ رﻗﻢ ﺷﺼﺘﮕﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻣﻌﺎدل ﻧﻪ رﻗﻢ دﻫﺪﻫﯽ‪ ،‬ﺑﺮای ﻫﺮ دﻗﯿﻘﮥ ﮐﻤﺎن ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﻔﺎﺿﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫ﺛﺎﻧﯿﻪ را ﻫﻢ ﻣﯽداد‪ .‬اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ ﺗﺎﺑﻊ ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ را ﻫﻢ ﺑﺮای ﻫﺮ دﻗﯿﻘﮥ ﮐﻤﺎن‪ ،‬و ﻣﯿﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﺑﺮای ﻫﺮ دﻗﯿﻘﮥ‬
‫ﻃﻮل ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺟﺪولﺑﻨﺪی ﮐﺮد‪ .‬ﺟﺪولﻫﺎی ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ او ﺑﺮای ﺗﻀﻤﯿﻦ درﺳﺘﯽ اﯾﻦ ﺗﻌﺪاد ارﻗﺎم ﺑﺎ ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازۀ ﮐﺎﻓﯽ دﻗﯿﻖ ﻧﺒﻮد و ﭼﻬﺎر ﻗﺮن ﻃﻮل ﮐﺸﯿﺪ ﺗﺎ ﺟﺪولﻫﺎی ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ﺑﯽﺑﺪﯾﻞ زﯾﺞ ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ اﻟﻎ ﺑﯿﮓ در‬
‫ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻘﺪار ﺳﯿﻨﻮس و ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ را ﺗﺎ ﭘﻨﺞ رﻗﻢ ﺷﺼﺘﮕﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﻫﺮ دﻗﯿﻘﮥ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫ً‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺗﺎ رﻗﻢ آﺧﺮ دﻗﯿﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺪول ﻫﺎی ﺳﯿﺎرات و ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ‪ :‬ﺑﺎ داﺷـﺘﻦ اﻟﮕﻮﻫـﺎ و ﺟـﺪول ﻫـﺎی ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳـﯽ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ )وﺳﻂ( و ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎه و ﺳﯿﺎرات ﮐﻪ در ﻣﺠﺴﻄﯽ و ﺟﺪول ﻫﺎی آﺳﺎن در‬ ‫‪٣٠‬‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﺟﺪول ﻫﺎی ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﻟﮕﻮﻫﺎی ﻫﻨﺪی و ﯾﺎدآور ﺳـﻨﺖ ﺳـﻨﺪﻫﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﻗﺮن ﺳﻮم ﺗﺎ دﻫﻢ ﻫﺠﺮی ﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی ﻋﺪدی ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘـﻪ در اﯾـﻦ‬
‫ﺟــﺪول ﻫــﺎ را ﺑﻬﺒــﻮد ﺑﺨﺸــﻨﺪ‪ .‬ﺑﯿﺸــﺘﺮ ﻣﻨﺠﻤــﺎن ﺑﺮﺟﺴــﺘﮥ ﻣﺴــﻠﻤﺎن در دورۀ آﻏــﺎزﯾﻦ‪ ،‬رﺻــﺪﻫﺎی‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪی اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ و ﺟﺪول ﻫﺎی ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ را از ﻧﻮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﺑـﻦ ﯾـﻮﻧﺲ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﻣﻨﺠﻤﯽ از ﭼﻬﺎر ﻗﺮن آﻏﺎزﯾﻦ اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﺟﺪﯾﺪی از ﺟﺪولﻫﺎی ﺗﻌـﺪﯾﻞ‬
‫ﻣﺎه را ﻧﮕﺎﺷﺖ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺟﺪولﻫﺎی ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺳﯿﺎرات در ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳـﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫در ﻣﻮاردی ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﺑﺮﻣﯽ ﺧﻮرﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺪولﻫﺎی اﺑﻦ اﻋﻠﻢ و اﺑﻦ ﯾـﻮﻧﺲ ﺑـﺮای ﻋﻄـﺎرد‪،‬‬
‫درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس رﺻﺪی ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﭘﺎراﻣﺘﺮی از ﻧﺠﻮم دورۀ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ اﻧﺪ‪ .‬ﺗـﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺨﮥ ﺟﺪﯾﺪ ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﻨﺪی درﺑﺎرۀ زﯾﺞ ﻫﺎی دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮای ﻋﺮﺿﮥ ﻫﻤﮥ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی‬
‫در دﺳﺘﺮس و ﻧﯿﺰ داده ﻫﺎی زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﻪ ای‪ -‬ﮐﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺳﯽ و ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪی دوﺑﺎرۀ ‪ ۲۰۰‬و اﻧـﺪی زﯾـﺞ در‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﮔﺮوهﻫﺎی ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه اﻧﺠﺎم ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻓﻌﻼ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﻧﮕﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس دادهﻫﺎﯾﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ داده ﻫﺎی ﻫﯿﭙﺎرﺧﻮس را ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ اوج ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ ﮐـﺎر ﺑـﺮد و‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﻧﺘﯿﺠﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖ را ﺑﻪ ارث ﺑﺮدﻧﺪ ﮐـﻪ اوج‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬ﺛﺎﺑـﺖ اﺳـﺖ )اﮔﺮﭼـﻪ اوج ﺳـﯿﺎرات ﺑـﺎ ﺣﺮﮐـﺖ ﺗﻘـﺪﯾﻤﯽ ﺟﺎﺑـﻪﺟـﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد(‪ ،‬و آن ﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رﺻﺪﻫﺎﯾﺸﺎن ﺣﺎﮐﯽ از ﺣﺮﮐﺖ اوج ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ‬
 ‫‪ ۱۵°‬از زﻣﺎن ﻫﯿﭙﺎرﺧﻮس ﺑﻮد‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎن در اﺑﺘـﺪا ﻣﻘـﺪار ‪ ۱°‬در ‪ 66 23‬ﺳـﺎل اﯾﺮاﻧـﯽ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر در زﯾﺞ ﻣﻤﺘﺤﻦ )ﻫﻤﺎن ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﺪه در ﻣﻨﺎﺑﻊ اوﻟﯿﮥ ﻓﺎرﺳـﯽ( را ﺑـﺮای ﻫـﺮ دو ﻣﻘـﺪار‬
‫ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺗﻘﺪﯾﻢ اﻋﺘﺪاﻟﯿﻦ و ﺣﺮﮐﺖ اوج ﻫﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ ﺗﻤﺎﻣﯽ دادهﻫﺎی ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز را ﺑﺮای اﺛﺒﺎت اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺖ اوج ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻫﻤﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺮآﻣﺪه از ﺗﻘﺪﯾﻢ اﻋﺘﺪاﻟﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ او‬
‫ً‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻘﺪار ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﮐﻤﯿﺖ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ۱°‬در ‪ 70 14‬ﺳﺎل اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﮐـﻪ اﺗﻔﺎﻗـﺎ‬
‫ً‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪازۀ واﻗﻌﯽ ﺗﻘﺪﯾﻢ اﻋﺘﺪاﻟﯿﻦ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا ﺑﯿﺮوﻧﯽ )آﺳﯿﺎی ﻣﺮﮐﺰی‪ ،‬ﺣـﺪود ‪۴۱۶‬‬
‫ﻗﻤﺮی( ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺖ وﯾﮋۀ‪ ١‬اوج ﺧﻮرﺷﯿﺪ را از ﺣﺮﮐﺖ ﺗﻘﺪﯾﻤﯽ ﺑﺎزﺷـﻨﺎﺧﺖ )اﯾـﻦ‬
‫اﮐﺘﺸﺎف ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ ﺑﻪ ﺑﺘﺎﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽ ﺷﻮد(‪ .‬اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﺣﺮﮐـﺖ ﻣﻘـﺪاری‬
‫ﻋﺪدی ﻧﺴﺒﺖ داد‪ ،‬زرﻗﺎﻟﯽ )اﻧﺪﻟﺲ‪ ،‬ﺣﺪود ‪ ۴۶۲‬ﻗﻤﺮی( ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺮ ﭼﻪ او ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﮥ اﻗﺒﺎل و ادﺑﺎر‬
‫ﺻﺤﻪ ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬

‫‪٣١‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۴‬ﻧﻤﻮﻧﻪای از ﺟﺪولﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ در زﯾﺠﯽ از دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﺪول ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ )ﺳﻤﺖ راﺳـﺖ( و‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻣﺎه )ﺳﻤﺖ ﭼﭗ( ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ در ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﯾﻤﻨﯽ از زﯾـﺞ داﻧﺸـﻤﻨﺪ اﯾﺮاﻧـﯽ‪،‬‬
‫ﮐﻮﺷﯿﺎر ﺑﻦ ﻟﺒﺎن ]ﮔﯿﻼﻧﯽ[ ﯾﺎﻓﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪود ‪ ۴۱۰‬ﻫﺠﺮی ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ و در ﺣﺪود ‪ ۶۵۰‬ﻫﺠﺮی روﻧﻮﯾﺴﯽ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺣﺎﺷﯿﻪﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ درﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪۀ اﺻﻼﺣﺎت ﺟﺪاول ﺑﺮای ﻃـﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﺻـﻨﻌﺎ دارد‪ .‬ﯾﻤـﻦ ﻣﺮﮐـﺰ‬
‫ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﻬﻤﯽ در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ )ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﯽ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺷﻤﺎرۀ ‪.(DM ۴۰۰‬‬

‫‪1. proper motion‬‬

‫ﻫﻤﮥ زﯾﺞﻫﺎی دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﺟﺪولﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﺣﺮﮐﺎت ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ و ﺗﻌﺪﯾﻞﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎه و ﺳﯿﺎرات در زﻣﺎن ﻣﻔﺮوض ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﺷﮑﻞ ‪ .(۴‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺟﺪولﻫﺎی ﺗﻌﺪﯾﻞ در‬
‫ﻗﺎﻟﺒﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ ﺑﺮای ﮐﺎرﺑﺮان ﻃﺮحرﯾﺰی ﺷﺪهاﻧﺪ )ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻣـﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﺪون ﻫـﯿﭻ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪای‪ ،‬ﺣﺮﮐﺎت ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ را در ﺟﺪول ﺑﯿﺎﺑﺪ(‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ ﺟﺪولﻫﺎی ﮐﻤﮑﯽ ﺑﺮای ﺗـﺪوﯾﻦ ﺗﻘـﻮﯾﻢﻫـﺎی‬
‫ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﺪون ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻣﻼلآور ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎی روزاﻧﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ و ﺟﺪولﻫﺎی ﺗﻌـﺪﯾﻞ‬
‫در دﺳﺘﺮس ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﻗﺮن ﺳﻮم ﺗﺎ ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮی ﺗﻘﻮﯾﻢﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽای ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮدﻧـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎی ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎه و ﺳﯿﺎرات را ﺑﺮای ﻫﺮ روز از ﺳﺎل در ﮐﻨﺎر اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ از ﺷﺮوع ﻣـﺎهﻫـﺎی‬
‫ﻗﻤﺮی و اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮﻣﯽ از روی ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﺎه ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﺳـﯿﺎرات ﻧﺸـﺎن ﻣـﯽدادﻧـﺪ‪ .‬ﺑﯿﺮوﻧـﯽ ﭼﮕـﻮﻧﮕﯽ‬
‫ﻧﮕﺎرش ﺗﻘﻮﯾﻢﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ را ﺑﺎ ﺟﺰﺋﯿﺎت در اﺛـﺮ ﻧﺠـﻮﻣﯽ و اﺧﺘﺮﺑﯿﻨـﯽ ﺧـﻮد اﻟﺘﻔﻬـﯿﻢ ﻷواﺋـﻞ ﺻـﻨﺎﻋﺔ‬
‫اﻟﺘﻨﺠﯿﻢ ﺷﺮح داده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯿﺰان ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ ﺗﻘﻮﯾﻢﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﮐـﻪ‬
‫ﮐﺎرﺑﺮد ﺟﺪولﻫﺎ ﺑﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺳﺎل از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرﻓﺖ‪ :‬ﮐﻬﻦﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﮐﺎﻣﻞ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪ ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ‬
‫ﯾﻤﻦ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﮐﻪ در دﻫﮥ ‪۱۹۷۰‬ﻣﯿﻼدی در ﻗﺎﻫﺮه ﭘﯿﺪا ﺷﺪ و ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﭼﺎپ ﻧﺸﺪه اﺳـﺖ؛ از ﺳـﻮی‬
‫دﯾﮕﺮ در واﻗﻊ ﺻﺪﻫﺎ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻧﺠﻮﻣﯽ از دورۀ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻣﺘﺄﺧﺮ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١‬‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﮐﯿﻬﺎنﻧﮕﺎری‬ ‫‪٣٢‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ زﯾﺞﻫﺎ دارای ﻓﻬﺮﺳﺘﯽ از ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺳﺘﺎرﮔﺎن در دﺳﺘﮕﺎه اﺳﺘﻮاﯾﯽ ﯾﺎ داﯾﺮةاﻟﺒﺮوﺟﯽ‪ ،‬ﯾـﺎ ﮔـﺎﻫﯽ در‬
‫ﻫﺮ دو دﺳﺘﮕﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺳﺘﺎرﮔﺎن در زﯾﺞﻫﺎی اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن اﺟﺮا ﻧﺸﺪه اﺳـﺖ‪،‬‬
‫دﺳﺘﺎورد ارزﺷﻤﻨﺪی ﺑﺮای ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯿﺰان رﺻـﺪﻫﺎی‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎول ﮐﻮﻧﯿﭻ‪ ٢‬در ﭼﻨﺪ ﺳﺎل اﺧﯿﺮ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎی‬
‫ﭼﺸﻤﮕﯿﺮی روی ﻧﺎمﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﻌﺪی آنﻫﺎ در اروﭘﺎ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﻮﻓﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺠﻢ ﻣﻘﯿﻢ ﺷﯿﺮاز ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮی در ﺻﻮراﻟﮑﻮاﮐﺐ ﻓﻬﺮﺳﺘﯽ از ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺳـﺘﺎرﮔﺎن را‬
‫در ﮐﻨﺎر ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺻﻮرتﻫﺎی ﻓﻠﮑﯽ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺳﻨﺖ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻣﺂﺑﯽ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ درﺑـﺎرۀ ﻣﻨـﺎزل ﻣـﺎه از‬
‫ً‬
‫ﺳﻨﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﻋﺮﺿـﻪ ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬آﺛـﺎر اﺳـﻼﻣﯽ ﭘـﺲ از او درﺑـﺎرۀ ﮐﯿﻬﺎنﻧﮕـﺎری ﻏﺎﻟﺒـﺎ ﻣﺤـﺪود ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎی ﺗﺮﮐﯽ و ﻓﺎرﺳﯽ ﺻﻮراﻟﮑﻮاﮐﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﯽ آﺛﺎر اﺧﺘﺮﺑﯿﻨﯽ ﻧﯿﺰ ﺣﺎوی ﺗﺼـﺎوﯾﺮی از‬
‫ﺻﻮر ﻓﻠﮑﯽاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺳﺎلﻫﺎی اﺧﯿﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻮرﺧﺎن ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺠﻮم ﮐﺮوی و ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﮥ اﮐﺜﺮ زﯾﺞﻫﺎ راهﺣﻞﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺘـﺪاول ﻧﺠـﻮم ﮐـﺮوی از ﻗﺒﯿـﻞ ﺗﻌﯿـﯿﻦ زﻣـﺎن از روی‬
‫ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ درﺑﺎرۀ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﺳﺘﺨﺮاج دﺳﺘﻮرﻫﺎی ﺑﻪ‬
‫‪1. uranography‬‬
‫‪2. Paul Kunitzsch‬‬
 ‫ﮐﺎر رﻓﺘﻪ در ﻣﺘﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬دو ﺳﻨﺖ اﺻﻠﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨـﻪ وﺟـﻮد داﺷـﺖ‪ .‬در روش اول‪ ،‬ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﮐﺮۀ ﺳﻤﺎوی ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ﯾﺎ ﻫﻨﺪﺳﯽ در ﺻﻔﺤﻪ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬روش ﺗﺮﺳـﯿﻤﯽ ﻣﻮﺳـﻮم‬
‫ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺑﻪ آﻧﺎﻟﻤﺎ‪ ،‬اﺑﺰار ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪی ﺑﺮای راهﺣﻞﻫﺎﯾﯽ از اﯾـﻦ دﺳـﺖ ﺑـﻮد‪ .‬در روش دوم‪ ،‬ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﺑـﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از دﺳﺘﻮرﻫﺎی ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی ﺣﻞ ﻣﯽﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫـﺮ دو روش در ﻧﻬﺎﯾـﺖ ﻣﻨﺸـﺄ ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ دارﻧـﺪ و‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻫﺮ دو زﻣﯿﻨﻪ دﺳﺘﺎوردﻫﺎی اﺳﺎﺳﯽ ﺑﺪانﻫﺎ اﻓﺰودﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﺳﺮدرﮔﻤﯽﻫﺎ درﺑـﺎرۀ اﯾـﻦ اﻓـﺰودهﻫـﺎ در ﻧﻮﺷـﺘﺎرﻫﺎی ﺟﺪﯾـﺪ وﺟـﻮد دارد‪ .‬ﻣﺆﻟﻔـﺎن اﻣـﺮوزی‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه ﯾﮏ ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺴﻠﻤﺎن از راﺑﻄـﮥ راﯾـﺞ دورۀ اﺳـﻼﻣﯽ اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻟﺤـﺎظ‬
‫رﯾﺎﺿﯽ ﻣﻌﺎدل راﺑﻄﮥ اﻣﺮوزی ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﯾﮏ دﺳﺘﻮر ﺧﺎص ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی اﺳﺖ‪ ،‬وی دﺳـﺘﻮر اﻣـﺮوزی‬
‫ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی ﻣﻌﺎدل آن را ﻣﯽداﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در واﻗﻊ دﺳﺘﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳـﺖ‬
‫ً‬
‫ﮐﺎﻣﻼ ﺑﺪون اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رﺳﺎﻟﮥ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه درﺑﺎرۀ ﻣﺜﻠﺜﺎت‬
‫ﮐﺮوی ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻧﺠﻮم ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﺑﻦ ﻣﻌـﺎذ اﻧﺪﻟﺴـﯽ در ﻗـﺮن ﭘـﻨﺠﻢ ﻫﺠـﺮی اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﻓﺰودهﻫﺎی داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﯽ ﭼﻮن ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﺮه‪ ،‬ﻧﯿﺮﯾﺰی‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻮﻓﺎء ﺑﻮزﺟﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧﺠﻨﺪی‪ ،‬ﮐﻮﺷـﯿﺎر ﺑـﻦ ﻟﺒـﺎن‪،‬‬
‫ﺳﺠﺰی و اﺑﻮﻧﺼﺮ در زﻣﯿﻨﮥ ﻧﺠﻮم ﮐﺮوی‪ ،‬در ﻣﻘﺎﻟﯿﺪ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﺔ‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ ﻧﻮﯾﺎﻓﺘﮥ اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﮐـﻪ آن‬
‫‪٣٣‬‬
‫ﻫﻢ ﺑﻪ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮی ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶ از آن‪ ،‬در ﮐﺎر ﺣﺒﺶ ﺣﺎﺳﺐ در ﻧﯿﻤﮥ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﻣﻨﺠﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ از ﻫـﺮ‬
‫دو روش ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی و ﺳﺎﺧﺘﺎر آﻧﺎﻟﻤﺎ ﺑﺮای ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﺠﻮم ﮐﺮوی ﺑﻪ راﺣﺘﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬در‬
‫زﯾﺞﻫﺎی داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪای ﭼﻮن اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ و ﺑﯿﺮوﻧـﯽ‪ ،‬روشﻫـﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔـﯽ ﺑـﺮای ﺣـﻞ ﺗﻤـﺎﻣﯽ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺘﻌﺎرف ﻧﺠﻮم ﮐﺮوی دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺑـﻪ ﭼﺸـﻢ ﻣـﯽﺧـﻮرد‪ .‬ﺟـﺪولﻫـﺎی ﻣﺜﻠﺜـﺎﺗﯽ ﮐﻤﮑـﯽ ﮐـﻪ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﯽ ﭼﻮن ﺣﺒﺶ ﺣﺎﺳﺐ‪ ،‬اﺑﻮﻧﺼﺮ ﻋﺮاق )ﺣﺪود ‪ ۳۹۰‬ﻗﻤﺮی( و ﺧﻠﯿﻠﯽ )ﺣـﺪود ‪ ۷۶۰‬ﻗﻤـﺮی(‬
‫ﺑﺮای ﺣﻞ ﻫﻤﮥ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﺠﻮم ﮐﺮوی ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮاه ﻣﺤﮑﻤﯽ ﺑﺮ ﺗﺒﺤﺮ آنﻫـﺎ‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻧﺠﻮم در اﻋﻤﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﺮﻋ‬

‫ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻗﻤﺮی‬
‫ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﻤﺮی اﺳﺖ و ﻣﺎهﻫﺎی ﻋﺮﻓﯽ ﺑﺎ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رؤﯾﺖ ﻫﻼل ﻣﺎه آﻏﺎز ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﯿـﯿﻦ‬
‫دﻗﯿﻖ آﻏﺎز و ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺎهﻫﺎ ﺑﻪ وﯾﮋه ﺑﺮای ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻣﺎه ﻣﻘﺪس روزه داری و دﯾﮕﺮ ﻣﺮاﺳـﻢ ﻣـﺬﻫﺒﯽ‬
‫اﻫﻤﯿﺖ دارد‪ .‬ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮع ﺑﻪ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ رؤﯾﺖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻫﻼل ﯾﺎ اﯾﺠﺎد ﺗﻮازن ﺑﯿﻦ ﻣﺎه ﻫﺎی ‪ ۲۹‬و ‪۳۰‬‬
‫ً‬
‫روزه ﺑﺮای ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺗﻘﻮﯾﻢ راﺿﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺸﺎﻫﺪۀ ﻫـﻼل ﻣـﺎه ﻋﻤﻮﻣـﺎ در زﯾـﺞ ﻫـﺎ ﻣـﻮرد‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ )ﺷﮑﻞ ‪ ،(۵‬و روش ﻫﺎ و ﺟﺪولﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺑﺮای ﺳﺎده ﺗﺮ ﮐﺮدن ﺣﻞ اﯾـﻦ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺑﺪاع ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺧـﻮارزﻣﯽ ﺟـﺪوﻟﯽ ﺑـﺮای ﮐﻤﺘـﺮﯾﻦ ﮐﺸـﯿﺪﮔﯽ )ﺗﻔـﺎوت ﻃـﻮل(‬
‫داﯾﺮةاﻟﺒﺮوﺟﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ﺑﺮجﻫﺎی داﯾﺮةاﻟﺒﺮوج در ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﻐـﺪاد ﺗـﺄﻟﯿﻒ‬
‫ً‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬و ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺣﺘﻤﺎﻻ در اﻧﺪﻟﺲ‪ ،‬ﺟﺪول ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ ﺑـﺮای ﺗﻤـﺎم‬
‫اﻗﻠﯿﻢ ﻫﺎ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﯽ ﺷﮏ ﻣﻠﻬﻢ از ﺟﺪولﻫﺎی ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﺑﺮای رؤﯾﺖ ﭘـﺬﯾﺮی ﺳـﯿﺎرات ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از اوﻟﯿﻦ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﺮه و اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻄﯽ را وﺿﻊ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫ﻇﺎﻫﺮا ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻣﻔﻬﻮم آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻃـﻮر ﮐﺎﻣـﻞ ﻣﻌﻠـﻮم ﻧﯿﺴـﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧـﯽ‬
‫ً‬
‫دﯾﮕﺮ ﭼﻮن ّﺑﺘ ﺎﻧﯽ و زرﻗﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎ ﺑﺮ روی اﻋﺪاد ﮐﺎر ﮐﺮدﻧﺪ و روش ﻫﺎی ﭘﯿﭽﯿﺪه ای را از اﯾﻦ ﻧﻈـﺮ‬
‫ﺑﻨﯿﺎدی اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ رؤﯾﺖ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﯿﺪﮔﯽ داﯾﺮةاﻟﺒﺮوﺟﯽ ‪ ۱۲°‬ﯾﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازۀ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻧﺴﺒﯽ روزاﻧﮥ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﻘﺎرﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻫﯿﭻ دادۀ رﺻﺪی از ﻣﻨﺠﻤـﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮای رؤﯾﺖ ﻫﻼل ﻣﺎه ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ و ﺟﺰ در ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد اﺳـﺘﺜﻨﺎ ﮐـﻪ ﻫﻨـﻮز ﺑﺮرﺳـﯽ‬
‫ً‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮا ﻫﯿﭻ ﮐﺪام از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺘﻔﺎوت ﭘﯿﺸـﻨﻬﺎد ﺷـﺪۀ ﻣﻨﺠﻤـﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺑـﺮ‬
‫ﻣﺒﻨﺎی ﭼﻨﯿﻦ دادهﻫﺎﯾﯽ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٣۴‬‬

‫ﺷــﮑﻞ ‪ :۵‬ﺑﺨﺸــﯽ از ﯾــﮏ ﻣﺠﻤﻮﻋــﻪ ﺟــﺪولﻫﺎی‬

‫ﻣﺼﺮی ﮐﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت رؤﯾﺖ ﻫـﻼل ﻣـﺎه را ﻧﺸـﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺟـﺪولﻫﺎ ﺑـﺮای ﻫـﺮ ﻣـﺎه ﻗﻤـﺮی در‬
‫ﺳﺎلﻫﺎی ‪ ۱۱۲۵‬و ‪ ۱۱۲۶‬ﻗﻤـﺮی‪ ،‬ﻃـﻮل و ﻋـﺮض‬
‫ﻣﺎه‪ ،‬ﺟﺪاﯾﯽ زاوﯾـﻪای ﺧﻮرﺷـﯿﺪ و ﻣـﺎه‪ ،‬و ﺗﻔـﺎوت‬
‫زﻣﺎن ﻏﺮوب آنﻫﺎ را در ﻏﺮوب اوﻟﯿﻦ روز ﻫﺮ ﻣـﺎه‬
‫ﻋﺮﻓﯽ ﺑﻪ ﻫﺮﻣﺎه ﯾـﮏ ﭘـﯿﺶﺑﯿﻨـﯽ ﻋﺮﺿـﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪:‬‬
‫ً‬
‫]ﻫﻼل ﻣﺎه[ »آﺷﮑﺎرا«‪» ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻ )ﯾﻌﻨﯽ در ﺑﯿﺸـﺘﺮ‬
‫ﺟﺎﻫﺎ(«‪» ،‬ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ« دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﯾـﺎ »ﺑـﻪ ﻫـﯿﭻ‬
‫ً‬
‫وﺟﻪ« دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬در ﻣﻮرد اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﻣﺎه رﺳـﻤﺎ از‬
‫ﻏﺮوب ﺑﻌﺪی آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪) .‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﯽ ﻣﺼﺮ‪،‬‬
‫ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺷﻤﺎرۀ ‪.(DṢ ۱۵۵‬‬
 ‫اﻣﺮوزه ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدن آﻏﺎز ﻣﺎه رﻣﻀﺎن اﻏﻠﺐ ﺑﺎ ﺳﺮدرﮔﻤﯽ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ ﮐﻪ در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻫﺮﮔـﺰ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ اﺗﻔﺎق ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺮدرﮔﻤﯽ ﻧﺘﯿﺠﮥ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن دارد ﻫﻼل ﻣـﺎه در ﺑﺮﺧـﯽ‬
‫ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺟﺎﻫﺎ دﯾﺪه ﺷﻮد و در ﺟﺎﻫﺎی دﯾﮕﺮی دﯾﺪه ﻧﺸﻮد؛ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻧﺘﯿﺠﮥ ﻋﺪم ﺗﻤﺎﯾﻞ ﻋﺎﻟﻤﺎن دﯾﻨﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺣﺮف آﺧﺮ را در اﻋﻼم آﻏﺎز ﻣﺎه ﺟﺪﯾﺪ ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺮوی از ﺳﺨﻦ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز‬
‫در اﺳﻼم اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺎرﯾﻒ راﯾﺞ اوﻗﺎت ﭘﻨﺞﮔﺎﻧـﮥ ﻧﻤـﺎز ﮐـﻪ‬
‫ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬روز ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻏﺮوب ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﻮد و ﺑـﺎزۀ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﻤﺎز )ﻣﻐﺮب( ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺮوب ﺗﺎ ﺳـﺮ ﺷـﺐ اﺳـﺖ‪ .‬ﻓﺮﺻـﺖ دوﻣـﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﺎز )ﻋﺸﺎء( از ﺳﺮ ﺷﺐ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺎ ﺳﭙﯿﺪهدم اداﻣﻪ دارد‪ .١‬ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻤﺎز )ﻓﺠـﺮ( ﺑـﯿﻦ ﺳـﭙﯿﺪهدم و‬
‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﻗﺖ ﺷـﺮﻋﯽ ﭼﻬـﺎرﻣﯿﻦ ﻧﻤـﺎز )ﻇﻬـﺮ( از ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ آﻏـﺎز ﻣـﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر ﻣﯽﮔﺬرد و زﻣﺎﻧﯽ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﺻﺖ ﻧﻤـﺎز ﭘـﻨﺠﻢ )ﻋﺼـﺮ( آﻏـﺎز ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﮥ ﯾﮏ ﺷﯽء ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﮥ ﻣﯿﺎﻧﮥ روز آن ﺑﻪ ﻋﻼوۀ ﻃﻮل ﺷﯽء ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬زﻣـﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺎﯾﮥ ﺷﯽء ﯾﮏ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ﻃﻮل آن اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺮوب آﻓﺘـﺎب‪ ،‬ﭘﺎﯾـﺎن وﻗـﺖ‬
‫‪٣۵‬‬ ‫ﺷﺮﻋﯽ ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪.‬‬
‫در دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ اﻧﺪﻟﺴﯽ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬وﻗﺖ ﺷﺮﻋﯽ ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﻧﻤﺎز زﻣﺎﻧﯽ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد ﮐـﻪ ﺳـﺎﯾﮥ‬
‫ﺷﯽء ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ﯾﮏ ﭼﻬﺎرم ﻃﻮل آن ﻃﻮﯾﻞﺗﺮ از ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮﯾﻦ ﺳﺎﯾﮥ ﻣﯿﺎﻧﮥ روز ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮدی از ﺑﺮﭘﺎ داﺷﺘﻦ ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮی در ﺻـﺒﺤﮕﺎه ﺑـﻪ ﻧـﺎم »ﺿـﺤﯽ« در ﻣﻨـﺎﺑﻊ دورۀ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑـﻪ ﭼﺸـﻢ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ در زﻣﺎﻧﯽ ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع آﻓﺘﺎب‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ زﻣﺎن ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه از ﭘﺎﯾﺎن وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺗﺎ ﻏـﺮوب‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺎرﯾﻒ اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ روزاﻧﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی اﻓﺰاﯾﺶ ﻃﻮل ﺳﺎﯾﻪ‪ ،‬ﺑـﺎ اوﻗـﺎت ﺑﺮﮔﺮﻓﺘـﻪ از‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی ﻣﻌﻮﺟﻪ )ﺗﻘﺴﯿﻤﺎت ﯾﮏ دوازدﻫﻢ ﻃﻮل روز( ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾـﻦ ارﺗﺒـﺎط از ﯾـﮏ ﻓﺮﻣـﻮل‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﻫﻨﺪی ﺑﺮای زﻣﺎنﺳﻨﺠﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮی ﺑﺎ آن آﺷـﻨﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮل‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻬﻤﯿﻦ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻌﻮﺟﻪ )ﻧﯿﻤﮥ ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ( را ﺑﺎ ﺳﺎﯾﮥ اﻓﺰوده ﺑﺎ ﯾﮏ ﻃـﻮل ﺷـﺎﺧﺺ‪ ،‬و‬
‫ﭘﺎﯾﺎن دﻫﻤﯿﻦ ﺳﺎﻋﺖ را ﺑﺎ ﺳﺎﯾﮥ اﻓﺰوده ﺑﺎ دو ﻃﻮل ﺷﺎﺧﺺ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺷﯿﻮهای ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺮض ﺻﺎف ﺑﻮدن آﺳﻤﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ راﺣﺘﯽ از ﻃﺮﯾﻖ رﺻﺪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﻧﺠﻮم ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ ﮔﻮﻧﻪای از آﺛﺎر ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ زﻣﺎنﺳﻨﺠﯽ از ﻣﻨﻈﺮ‬
‫ﻏﯿﺮرﯾﺎﺿﯽ ﭘﺪﯾﺪ آوردﻧـﺪ ﮐـﻪ ﺑﺮﺧـﯽ از آنﻫـﺎ را ﻓﻘﻬـﺎ ﻧﯿـﺰ ذﮐـﺮ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ آﺛـﺎر ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻋﻤـﺪه ﺷـﺎﻣﻞ‬

‫‪ .١‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺪود اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻓﻘﻪ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و ﻧﻈﺮ ﻓﻘﻬﺎی ﺷﯿﻌﻪ در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬ـ م‬
 ‫ﺷﮑﻞ ‪ :۶‬ﺑﺨﺸـﯽ از ﯾـﮏ ﺟـﺪول اوﻗـﺎت‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺮای ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ دﻣﺸـﻖ ﮐـﻪ‬
‫ﱢ‬
‫ﻣﻮﻗـ ِﺖ ﺷــﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷــﺪه‪ ،‬ﺧﻠﯿﻠــﯽ‪ ،‬آن را در‬
‫ﻣﯿﺎﻧﮥ ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠـﺮی ﻣﺤﺎﺳـﺒﻪ ﮐـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬دوازده ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ زﻣﺎن ﺳـﻨﺠﯽ‬
‫در ﻋﺮض ﺻﻔﺤﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ درﺟﻪ از ﻃـﻮل‬
‫ً‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ )ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻣﻌﺎدل ﻫﺮ روز از ﺳـﺎل(‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﯾﻦ دو ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺮﺑـﻮط‬
‫ﺑﻪ ﺑﺮج دﻟﻮ اﺳـﺖ‪ .‬ﺟـﺪولﻫﺎی ﻣﺸـﺎﺑﻬﯽ‬
‫ﺑﺮای ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎی ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﺮاﮐﺶ‬
‫و آﺳﯿﺎی ﻣﺮﮐـﺰی‪ ،‬ﺟﺰﯾـﺮۀ ﮐـﺮت و ﯾﻤـﻦ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﭼﻨـﯿﻦ ﺟـﺪولﻫﺎﯾﯽ ﺑـﻪ‬
‫ﱢ‬
‫ﻣﻮﻗﺘــﺎن اﺟــﺎزه ﻣــﯽداد اوﻗــﺎت ﻧﻤﺎزﻫــﺎی‬
‫ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﮥ ﺷـﺒﺎﻧﻪروز را ﺑـﻪ ﻣﺆذﻧـﺎن اﻃـﻼع‬
‫دﻫﻨــﺪ ﺗــﺎ ﻣﺆﻣﻨــﺎن را ﺑــﻪ ﻧﻤــﺎز ﻓﺮاﺧﻮاﻧﻨــﺪ‬
‫)ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧــﮥ ﻣﻠــﯽ ﭘــﺎرﯾﺲ‪ ،‬ﻧﺴــﺨﮥ ﺧﻄــﯽ‬ ‫‪٣۶‬‬
‫ﺷﻤﺎرۀ ‪.(ar. ۲۵۵۸‬‬

‫ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ از آﯾﺎت ﻗﺮآن و اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( در ﺑﺎب اﯾﻦ دو ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺗﻮﺻـﯿﻔﺎﺗﯽ از ﻓﺮآﯾﻨـﺪﻫﺎی‬
‫ﺳﺎدۀ ﺗﻌﯿﯿﻦ اوﻗﺎت ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﺎﯾﻪﻫﺎ و ﻣﻨﺎزل ﻣﺎه آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﻣﺮﺑـﻮط‬
‫ﺑﻪ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮی ﯾﺎ ﭘﺲ از آن در ﻣﻨﻄﻘﮥ ﺣﺠﺎز و ﯾﻤﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ روﻧﺪ ﭘﯿﺶ از اﯾـﻦ در ﻗـﺮن ﺳـﻮم ﺑـﻪ‬
‫ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﯾﻦ آﺛﺎر ﺑﺎ ﺳﻨﺖﻫﺎی ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺳﺮ و ﮐﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﺘﻮن ﻓﻘﻬﯽ اﺳـﻼم را ﺷـﮑﻞ‬
‫دادﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻔﺴﯿﺮﻫﺎی ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻓﻘﻬﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷـﻮاﻫﺪ ﻧـﺎﭼﯿﺰ ﻣﻮﺟـﻮد ﻣـﯽﺗـﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ در ﭼﻨﺪ ﻗﺮن اﺑﺘﺪاﯾﯽ اﺳﻼم‪ ،‬اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ را ﺧﻮد ﻣﺆذﻧﺎن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و اﯾـﻦ ﮐـﻪ اﻧﺘﺨـﺎب آنﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺻﺪای زﯾﺒﺎﯾﺸﺎن و ﻫﻢ ﺑﺮای ﻣﻬﺎرﺗﺸﺎن در ﻧﺠﻮم ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺟﺪولﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻃﻮل ﺳﺎﯾﻪ در اوﻗﺎت ﻧﻤـﺎز ﻫـﺮ‬
‫روز از ﺳﺎل ﯾﺎ ﻫﺮ درﺟﻪ از ﻃﻮل داﯾﺮةاﻟﺒﺮوﺟﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در دﺳﺘﺮس ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﺪﯾﻢﺗﺮﯾﻦ ﺟـﺪولﻫـﺎی ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ آﻣﺪه از اﯾﻦ ﻧﻮع‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای ﺑﺮای ﺷﻬﺮ ﺑﻐﺪاد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪﻫﺎ را ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﺮ و ﻋﺼﺮ ﺑـﺮای ﻫـﺮ‬
‫‪ ۶°‬ﻃﻮل ﺧﻮرﺷﯿﺪی ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬و دﯾﮕﺮی ﺗﻨﻬﺎ در ﯾﮏ زﯾﺞ ﻋﺮاﻗﯽ ﻗﺮن ﻫﻔـﺘﻢ ﻫﺠـﺮی ﯾﺎﻓـﺖ ﺷـﺪه‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﺣﺘﻤﺎﻻ آن ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﺮن ﺳﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ اوﻗـﺎت را از ﻏـﺮوب آﻓﺘـﺎب ﺗـﺎ ﺳـﭙﯿﺪه دم )ﺑـﺮ‬
‫ﻣﺒﻨﺎی ﯾﮏ راﺑﻄﮥ ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﻫﻨﺪی در زﻣﺎنﺳﻨﺠﯽ(‪ ،‬ﺳﺎﯾﮥ ﻧﯿﻤﮥ روز‪ ،‬ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﺧﻮرﺷـﯿﺪ در ﻧﯿﻤـﮥ روز‪ ،‬و‬
 ‫اﺑﺘﺪا و اﻧﺘﻬﺎی ﻋﺼﺮ را ﺑﺮای ﻫﺮ روز از ﺗﻘﻮﯾﻢ ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ ﻧﺸـﺎن ﻣـﯽدﻫـﺪ‪ .‬در ﺣـﺪود ﻧﯿﻤـﮥ ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎرم‬
‫ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﻣﺎﺟﻮر دو ﺟﺪول ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪۀ اوﻗﺎت روز ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﺗـﺎﺑﻌﯽ از ارﺗﻔـﺎع‬
‫ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎری و ارﺗﻔﺎع ﻟﺤﻈﻪای ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺟﺪول ﺑﺮ اﺳﺎس راﺑﻄـﻪای دﻗﯿـﻖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬
‫ﺧﺎص ﺑﺮای ﺑﻐﺪاد‪ ،‬و دوﻣﯿﻦ ﺟﺪول ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس راﺑﻄﮥ ﻫﻨﺪی ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺎﻣﻊ ﺑﻮد و ﺑـﺮای‬
‫ﺗﻤﺎم ﻋﺮضﻫﺎی ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﮐﺎراﯾﯽ ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪٣٧‬‬

‫ّ‬
‫ﺷﮑﻞ ‪ :٧‬ﮔﺰﯾﺪهای از ﺟﺪولﻫﺎی زﻣﺎنﺳﻨﺠﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﺮﮐﯽ‪ ،‬ﻣﻮﻗﺖ ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﺑﺮای ﻋـﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ‬
‫اورﺷﻠﯿﻢ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻫﺮ درﺟﮥ ﻃﻮل داﯾﺮةاﻟﺒﺮوﺟﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ )در اﯾﻦ ﺟﺎ ﺑﺮای ‪ ١١°‬و ‪ ١٢°‬دﻟﻮ ﮐﻪ ﺑﺮای ‪ ١٩°‬و ‪١٨°‬‬
‫ﻋﻘﺮب ﻧﯿﺰ ﮐﺎرﺑﺮد دارد( و ﺑﺮای ﻫﺮ درﺟﮥ ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ‪ ،‬زﻣﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷـﯿﺪ و زاوﯾـﮥ‬
‫ﺳﺎﻋﺘﯽ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ درﺟﺎت و دﻗﺎﯾﻖ اﺳﺘﻮاﯾﯽ ﺟﺪولﺑﻨﺪی ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺟﺪولﻫـﺎﯾﯽ از اﯾـﻦ ﻧـﻮع در ﺑﻐـﺪاد در ﻗـﺮن‬
‫ﺳﻮم ﻫﺠﺮی ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه و ﻣﺜﺎلﻫﺎی ﻣﺘﻌﺪدی ﺑﺮای دﯾﮕﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎی ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻃﯽ ﻫﺰار ﺳـﺎل ﭘـﺲ از آن ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﺷـﺪ‬
‫)ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ داﻧﺸﮕﺎه ﻻﯾﭙﺰﯾﮓ‪ ،‬ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺷﻤﺎرۀ ‪.(۸۰۸‬‬

‫ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺪولﻫﺎی اﺳﻼﻣﯽ اوﻟﯿﻪ ﺑﺮای زﻣﺎنﺳﻨﺠﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از آنﻫﺎ ﺑـﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪه اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺳﻨﺘﯽ را آﻏﺎز ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻗﺎﻫﺮۀ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ و دﻣﺸﻖ ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮی ﺑﻪ اوج ﺧﻮد رﺳﯿﺪ )ﺷـﮑﻞ ‪.(۶‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ آﺛﺎر ﺣﺎوی ﺟﺪولﻫﺎی زﻣﺎنﺳﻨﺠﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ دو ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ و دﯾﮕﺮ ﻣﺮاﮐﺰ ﭼﻮن اورﺷﻠﯿﻢ )ﺷـﮑﻞ‬
‫‪ ،(۷‬اﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺮاﻏﻪ‪ ،‬ﺗﻮﻧﺲ و ﺗﻌﺰ‪ ،‬ﺑﻪ اواﺧـﺮ دورۀ ﻧﺠـﻮم دورۀ اﺳـﻼﻣﯽ ﺗﻌﻠـﻖ دارد‪ .‬ﺑﺮﺧـﯽ از اﯾـﻦ‬
‫ﺟﺪولﻫﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻨﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺟﺪول در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮی در ﻣﺼﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪ و ﺳـﻪ ﻣﺘﻐﯿـﺮ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ دارد )ارﺗﻔﺎع ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﯾﺎ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎری و ﻧـﯿﻢﮐﻤـﺎن رؤﯾـﺖ( و زﻣـﺎن روز ﯾـﺎ‬
‫ً‬
‫ﺷﺐ را ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﯾﻦ ﺟﺪول ﺑﯿﺶ از ‪ ۴۰۰‚۰۰۰‬ﻣـﺪﺧﻞ دارد‪ .‬اﺧﯿـﺮا‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﻤﺎن اروﭘﺎﯾﯽ در ﻗﺮنﻫﺎی ﻣﺘﺄﺧﺮ ﺟﺪولﻫﺎﯾﯽ ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﺤﺘـﻮا‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺟﺪولﻫﺎ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺗﻌﺪاد ﮐﻤﯽ از اﯾﻦ ﺟﺪولﻫﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗـﺎرﯾﺦ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺪولﻫﺎﯾﯽ از ﻗﺮن ﺳﻮم ﺗـﺎ ﺳـﯿﺰدﻫﻢ ﻫﺠـﺮی در دﻧﯿـﺎی اﺳـﻼم و از ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎردﻫﻢ‬
‫ﻣﯿﻼدی ﺑﻪ ﺑﻌﺪ در اروﭘﺎ و ﻧﯿﺰ ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺷﻤﺎل آﻣﺮﯾﮑﺎ ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬ ‫ّ‬ ‫ً‬
‫ﻇﺎﻫﺮا ﻧﻬﺎد »ﻣﻮﻗﺖ« ﯾﺎ ﻣﻨﺠﻢ ﻣﺴﺠﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎ ﻣﺴﺌﻮل ﺗﻌﯿﯿﻦ اوﻗـﺎت ﻧﻤـﺎز‪ ،‬در ﻗـﺮن ﻫﻔـﺘﻢ ﻫﺠـﺮی در‬
‫ﻣﺼﺮ اﯾﺠﺎد ﺷﺪ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬار ﻣﺼﺮی و ﺳﻮری در ﻗﺮنﻫﺎی ﻫﺸﺘﻢ و ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﻣﻮﻗﺖ ﺑﻮدﻧـﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﻤﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص در اﻣﭙﺮاﺗﻮری اﻫﻤﯿﺖ داﺷﺖ‪ ،‬و ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻣـﯽﺗـﻮان در ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫـﺎی آﻧـﺎﺗﻮﻟﯽ ﺗـﺎ‬
‫ﺑﺎﻟﮑﺎن ﺑﻨﺎﻫﺎﯾﯽ را در ﮐﻨﺎر ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺴﺎﺟﺪ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻗﺘﺎن در آﻧﺠﺎ ﮐﺘﺎبﻫـﺎ و اﺑﺰارﻫﺎﯾﺸـﺎن را ﻧﮕﻬـﺪاری‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ در ﺷﺮق دﻧﯿﺎی اﺳﻼم ﺳﻤﺖ ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺷـﻮاﻫﺪی وﺟـﻮد‬
‫دارد ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﻮﻗﺘﺎن در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮی در ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺪولﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮای ﺗﻨﻈﯿﻢ اوﻗﺎت ﺷـﺮﻋﯽ ﺑـﻪ ﮐـﺎر ﻣـﯽﺑﺮﻧـﺪ و در روزﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﺳﺮرﺳﯿﺪﻫﺎی ﺟﯿﺒﯽ و ﺗﻘﻮﯾﻢﻫﺎی دﯾﻮاری ﭼﺎپ ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﯿﺶ از ﻫﺰار ﺳﺎل دارد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در اﯾﻦ‬ ‫‪٣٨‬‬
‫اواﺧﺮ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﻨﺞ ﻧﻮﺑـﺖ اذان ﻣﺆذﻧـﺎن در اوﻗـﺎت ﻣﺸـﺨﺺ روز‪ ،‬ﯾﮑـﯽ از ﻣﺘﻤـﺎﯾﺰﺗﺮﯾﻦ‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ اﻣﺮوز اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر ﺻﺮﯾﺢ ﻗﺮآن ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻟﺰوم ﺑﺮﭘﺎ داﺷﺘﻦ ﻧﻤﺎز و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از آداب ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪ ﺳﻮی ﮐﻌﺒﻪ در ﺷﻬﺮ‬
‫ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺑﺮای ﻧﺴﻞﻫﺎی اول ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ در ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ ﺑﺴﯿﺎر دور از ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎی اﻧﺪﻟﺲ و ﺳﻨﺪ ﺳـﮑﻮﻧﺖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪای ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬آنﻫﺎ اﺑﺰار ﻻزم ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻗﺒﻠﻪ ﯾﺎ ﺟﻬﺖ ﻣﮑﻪ در ﻣﻮﻗﻌﯿـﺖﻫـﺎی‬
‫ً‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺤﻞ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﺧﻮد را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺻﺮﻓﺎ از ﺟﻬﺖ ﻣﺴﯿﺮ زﯾﺎرﺗﯽ ﻣﮑﻪ ﯾـﺎ ﺟﻬـﺖﻫـﺎی‬
‫اﺻﻠﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺟﺪ اوﻟﯿﻪ و ﻣﺤﺮابﻫﺎی آنﻫﺎ در دﯾﻮار رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻧـﺪرت‬
‫در ﺟﻬﺖ ﻣﮑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐـﻪ ﺧﺎﻧـﮥ ﮐﻌﺒـﻪ در راﺳـﺘﺎی ﺟﻬـﺖﻫـﺎی‬
‫ﺧﺎص ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ )ﻣﺤﻮر ﺑﺰرگﺗﺮ در راﺳـﺘﺎی ﻃﻠـﻮع ﺳـﺘﺎرۀ ﺳـﻬﯿﻞ‪ ،‬و ﻣﺤـﻮر ﮐﻮﭼـﮏﺗـﺮ در‬
‫راﺳﺘﺎی ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ در اﻧﻘﻼب ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﯽ(‪ ،‬و از ﻧﻈﺮ آنﻫﺎ‪ ،‬ﮐﻌﺒﻪ در ﻣﺮﮐﺰ ﺟﻬﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ )ﺷـﮑﻞ‬
‫‪ .(۸‬آنﻫﺎ ﺗﺪﺑﯿﺮی اﻧﺪﯾﺸﯿﺪﻧﺪ ﺗﺎ رو ﺑﻪ ﺳﻮی ﮐﻤﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑـﺮ داﯾـﺮۀ ﻣﺤﯿﻄـﯽ ﻣﻮﻗﻌﯿـﺖ ﺧـﻮد داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ :‬ﺷﺨﺺ ﺑﺎﯾﺪ در ﻫﻤﺎن راﺳﺘﺎﯾﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ در واﻗﻊ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﮐﻤـﺎن در داﯾـﺮۀ ﻣﺤﯿﻄـﯽ‬
‫ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﺑﻪ آن ﺳﻮ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‪ .‬ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﻧﺠﻮم ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ و ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬ﻃﺮحﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ از‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﻣﻘﺪس را اﯾﺠﺎد ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در آنﻫﺎ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ در اﻃﺮاف ﮐﻌﺒﻪ ﺗﻘﺴـﯿﻢ و ﻗﺒﻠـﮥ ﻫـﺮ‬
 ‫ﺑﺨﺶ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﯾﺎ ﺳﺘﺎرۀ ﺧﺎﺻﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣـﯽﺷـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ دﺳـﺘﻪ از اﻃﻼﻋـﺎت‬
‫درﺑﺎرۀ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻗﺒﻠﻪ را ﻓﻘﻬﺎ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در ﺟﻬﺖﯾﺎﺑﯽ ﻣﺴﺎﺟﺪ دورۀ ﻣﯿﺎﻧﻪ اﻧﻌﮑﺎس ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳـﺖ و‬
‫ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺗﻨﻬﺎ اﻗﻠﯿﺘﯽ از آنﻫﺎ در ﺟﻬﺖﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﺳﻮی ﻣﻨﺠﻤﺎن ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﺑﺘﺪای ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺨﺘﺼـﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﺑﻄﻠﻤﯿـﻮس در دﺳـﺘﺮس داﻧﺸـﻤﻨﺪان‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ و ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺧﻠﯿﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮن ﻋﺒﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺷـﻬﺮﻫﺎی ﻣﮑـﻪ و ﺑﻐـﺪاد را‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬روشﻫﺎی دﻗﯿﻖ ﻫﻨﺪﺳﯽ و ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻗﺒﻠـﻪ از روی ﻣﺨﺘﺼـﺎت‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﺑﺪاع ﺷﺪه ﺑﻮد )ﻣﺴﺌﻠﮥ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﺑـﺎ در ﻧﻈـﺮ ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﺳـﻤﺖاﻟـﺮأس ﺷـﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪای در ﻧﺠﻮم ﮐﺮوی ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد(‪ .‬رﺳﺎﻟﮥ ﺑﯿﺮوﻧﯽ درﺑﺎرۀ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی رﯾﺎﺿـﯽ )ﺗﺤﺪﯾـﺪ ﻧﻬﺎﯾـﺎت‬
‫اﻻﻣﺎﮐﻦ( ﮐﻪ ﻫﺪف ﻧﻬﺎﯾﯽ آن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻗﺒﻠﮥ ﺷﻬﺮ ﻏﺰﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ اﺛﺮ از اﯾﻦ ﻧﻮع در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن اﯾﻦ روشﻫﺎی دﻗﯿﻖ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻗﺒﻠﻪ ﻧﺴﺒﺘﺎ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬روشﻫﺎی ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دﺳـﺖ‬
‫آﻣﺪ‪ .‬در ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮی ﺟﺪوﻟﯽ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﭼﻨﯿﻦ روﺷﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ و ﺟﻬﺖ ﻣﮑﻪ را‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻌﯽ از ﻃﻮل و ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد‪ .‬در ﻃﯽ ﻗﺮنﻫﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺟﺪول دﯾﮕـﺮ‬
‫ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪ‪ .‬در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﺑﺰارﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫‪٣٩‬‬
‫ﺷــﮑﻞ ‪ :۸‬ﺗﺮﺳــﯿﻤﯽ از ﺧﺎﻧــﮥ ﮐﻌﺒــﻪ‪ ،‬ﺑــﺎ‬
‫ﭼﻬﺎر ﮔﻮﺷﻪ و ﭼﻬﺎر دﯾﻮار ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻫـﺮ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ از دﻧﯿﺎی اﺳـﻼم‪ ،‬و ﻗﺒﻠـﻪ در ﻫـﺮ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎی ﻧﺠـﻮﻣﯽ‬
‫اﻓﻖ ﺷﻬﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از‬
‫رﺳﺎﻟﮥ اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﺷﺪۀ ﻗﺮن ﻧﻬـﻢ ﻫﺠـﺮی‬
‫درﺑﺎرۀ ﮐﯿﻬﺎنﻧﮕـﺎری از ﻋـﺎﻟﻢ ﺳـﻮری‪،‬‬
‫اﺑــﻦ وردی )ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧــﮥ ﻣﻠــﯽ ﭘــﺎرﯾﺲ‪،‬‬
‫ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺷﻤﺎرۀ ‪.(ar. ۲۱۸۶‬‬

‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﻗﺮن دوازدﻫﻢ ﻫﺠﺮی ﺑﺮای ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑـﺎر اﻣﮑـﺎن اﻧـﺪازهﮔﯿـﺮی ﺻـﺤﯿﺢ ﺗﻔـﺎوتﻫـﺎی ﻃـﻮل‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﺳﻼﻣﯽ آﺷﮑﺎر ﺷﺪ و‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﺟﻬﺖﻫﺎی ﻗﺒﻠﻪای ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس روشﻫﺎی دﻗﯿﻖ رﯾﺎﺿﯽ وﻟﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ اﯾﻦ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﭼﻨﺪ درﺟﻪ اﻧﺤﺮاف داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﺎﺟﺪ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ روﻧﻖ دارﻧﺪ‪ ،‬دارای دو ﻣﺤـﺮاب‬
‫ﺑﺮای ﻧﺸﺎن دادن ﻗﺒﻠﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دوﻣﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮوزه ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از‬
‫ﻗﻄﺐﻧﻤﺎﻫﺎی ﺟﯿﺒﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻓﻬﺮﺳﺘﯽ از ﺟﻬﺖﻫﺎی ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺮای ﺷﻬﺮﻫﺎی ﺑﺰرگ دﻧﯿﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎی رﺻﺪی و ﻣﺪرﺳﻪﻫﺎی ﻣﺤﻠ ﻧﺠﻮم‬

‫ﺣﻠﻘﮥ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺄﻣﻮن‬

‫در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮن ﺧﻠﯿﻔـﮥ ﻋﺒﺎﺳـﯽ از رﺻـﺪﻫﺎﯾﯽ اﺑﺘـﺪا در ﺑﻐـﺪاد و ﺳـﭙﺲ در دﻣﺸـﻖ‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﺮد و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﻨﺠﻤﺎن آن زﻣﺎن را ﺑﺮای اﺟﺮای رﺻﺪﻫﺎی ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه ﮔـﺮد آورد‪ .‬ﺑﺮﺧـﯽ از‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺞ اﯾﻦ رﺻﺪﻫﺎ در زﯾﺠﯽ ﺑﺎ ﻧﺎم ﻣﻤﺘﺤﻦ )ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی آزﻣﻮده( ﺑـﻪ ﮐـﺎر ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼـﻪ ﺟﺰﺋﯿـﺎت‬
‫ً‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎی اﻧﺠﺎم ﺷﺪه در اﯾﻦ دو رﺻﺪﮔﺎه ﺗﺎ ﺣﺪی ﮔﯿﺞ ﮐﻨﻨﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا زﯾﺞ ﻣﻤـﺘﺤﻦ‬
‫را ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻣﻨﺼﻮر در ﺑﻐﺪاد ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻨﺎ ﺑـﻪ ﮔﻔﺘـﮥ ﺣـﺒﺶ ﺣﺎﺳـﺐ‪ ،‬ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ وی‪،‬‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎر او ﺧﺎﻟﺪ ﻣﺮوروذی دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ اﺑﺰارﻫﺎی ﺟﺪﯾﺪی ﺑﺴﺎزد و ﻃﺮﺣﯽ ﯾﮏ ﺳﺎﻟﻪ را ﺑـﺮای‬
‫اﻧﺠﺎم رﺻﺪﻫﺎی ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه در دﻣﺸﻖ ﺑﺮای ﺗﺄﻟﯿﻒ زﯾﺠﯽ ﺟﺪﯾﺪ اﺟﺮا ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﺒﺶ اﯾﻦ اﻣﺮ را اﻧﺠـﺎم‬
‫ﺷﺪه ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﭼﻨﯿﻦ زﯾﺠﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از زﯾﺞ دﻣﺸﻘﯽ ﺧﻮد ﺣﺒﺶ ﺣﺎﺳﺐ ﺗﻬﯿـﻪ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫‪۴٠‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ رﺻﺪﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺻﺪﻫﺎی ﺑﻌﺪی‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻣﻘﺪار ﻣﯿـﻞ‬
‫ﮐﻠﯽ آن زﻣﺎن‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﺨﺮاج ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی اﺻﻼح ﺷـﺪه ﺑـﺮای اﻟﮕﻮﻫـﺎی ﺳـﯿﺎرهای ﺑﻄﻠﻤﯿـﻮس و‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ دﻗﯿﻖﺗﺮ ﺳﺘﺎرﮔﺎن اﻧﺠﺎم ﻣـﯽﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ذات اﻟﺤﻠـﻖ‪ ،‬رﺑـﻊ ﻧﺼـﻒاﻟﻨﻬـﺎری و ذات اﻟﺸـﻌﺒﺘﯿﻦ از‬
‫ﻣﺠﺴﻄﯽ ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و آنﻫﺎ ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎی ﺟﺪﯾﺪ و دﯾﮕﺮ اﺻـﻼﺣﺎت را ﺑـﺮ آنﻫـﺎ‬
‫اﻓﺰودﻧﺪ و در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮارد ﺣﺘﯽ اﮔﺮ اﻧﺪازهﻫﺎی ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ اﺑﺰار ﻫﻢ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺪازهﻫـﺎی ﺑـﺰرگﺗـﺮی از‬
‫آنﻫﺎ را ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬داﻧﺶ ﻣﺎ درﺑﺎرۀ اﺑﺰارﻫﺎی ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدۀ ﻣﻨﺠﻤـﺎن ﻣـﺄﻣﻮن ﺑﺴـﯿﺎر اﻧـﺪک اﺳـﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘـﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ذات اﻟﺤﻠـﻖ ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻔﺎدۀ ﯾﺤﯿـﯽ ﺑـﻦ اﺑـﯽ ﻣﻨﺼـﻮر در ﺑﻐـﺪاد ﺑـﺮای ﻫـﺮ ‪ ۱۰‬دﻗﯿﻘـﮥ ﮐﻤـﺎن‬
‫ﻧﺸﺎنﮔﺬاری ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ دﻗﺖ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه از اﯾﻦ اﺑﺰار ﺣﺘﯽ ﺑـﺮای ﻣﻨﺠﻤـﺎن ﻫﻤﻌﺼـﺮ او ﻧﯿـﺰ‬
‫ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﯾﮏ رﺑﻊ ﺟﺪاری ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه از ﺳﻨﮓ ﻣﺮﻣﺮ ﺑﺎ ﺷﻌﺎﻋﯽ ﺣﺪود ﭘﻨﺞ ﻣﺘﺮ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺷﺎﺧﺼﯽ‬
‫ﻋﻤﻮدی از ﺟﻨﺲ آﻫﻦ ﺑﺎ ارﺗﻔﺎﻋﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﻣﺘﺮ در دﻣﺸﻖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ ﺑـﺎ ﺣﻤﺎﯾـﺖ‬
‫ﻣﺄﻣﻮن‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﯿﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎی ﻣﮑﻪ و ﺑﻐﺪاد )ﺑﺎ رﺻﺪﻫﺎی ﻫﻤﺰﻣﺎن ﯾﮏ ﻣﺎه ﮔﺮﻓﺘﮕـﯽ(‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻌﯿﯿﻦ دﻗﯿﻖ ﻗﺒﻠﮥ ﺑﻐﺪاد‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﻃﻮل ﯾﮏ درﺟﮥ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ زﻣﯿﻦ اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﺷﺪ‪ .‬ﺑﯿﺸـﺘﺮ‬
‫داﻧﺴﺘﻪﻫﺎی ﻣﺎ درﺑﺎرۀ رﺻﺪﻫﺎی ﺑﻐﺪاد و دﻣﺸﻖ را اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ و ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﮐـﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬و ﻧﺴـﺨﻪﻫـﺎی‬
‫ﺧﻄﯽ ﻣﻮﺟﻮد از آﺛﺎر ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻣﻨﺼﻮر و ﺣﺒﺶ ﺣﺎﺳﺐ ﻫﻤﭽﻨﺎن در اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ دﻗﯿﻘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫دﯾ ﺮ ﻃﺮحﻫﺎی رﺻﺪی‬
‫در ﮐﻨﺎر رﺻﺪﻫﺎی ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﯾﺖ درﺑﺎر ﮐﻪ در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮی در ﺑﻐـﺪاد و دﻣﺸـﻖ اﻧﺠـﺎم ﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﺑﯿﺸﻤﺎری از دﯾﮕﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎی رﺻﺪی ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد ﮐـﻪ در ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫـﺎی ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫دﻧﯿﺎی اﺳﻼم اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪.‬‬
‫دو ﺑﺮادر ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻨﻮﻣﻮﺳﯽ رﺻﺪﻫﺎﯾﯽ را در ﻣﻨﺰل ﺧﻮد در ﺑﻐﺪاد و ﻧﯿﺰ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺳﺎﻣﺮا ﺣـﺪود ﺳـﯽ‬
‫ﺳﺎل ﭘﺲ از رﺻﺪﻫﺎی ﻣﻤﺘﺤﻦ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آنﻫﺎ رﺻﺪﻫﺎی ﻫﻤﺰﻣﺎﻧﯽ از ﯾﮏ ﻣﺎه ﮔﺮﻓﺘﮕـﯽ را‬
‫در ﺷﻬﺮﻫﺎی ﺳﺎﻣﺮا و ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﺗﺮﺗﯿﺐ دادﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ اﺧﺘﻼف ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﯿﺎن اﯾـﻦ دو ﺷـﻬﺮ را ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ آورﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﺒﺤﺮ اﯾﺸﺎن در رﯾﺎﺿﯿﺎت‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺄﺳﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫـﯿﭻ ﮐـﺪام از دو زﯾـﺞ‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪۀ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺎی ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺘﺎﻧﯽ رﺻﺪﻫﺎﯾﯽ را ﺑﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎی ‪ ۲۷۳‬ﺗﺎ ‪ ۳۰۶‬ﻗﻤﺮی در رﻗﻪ در ﺷﻤﺎل ﺳﻮرﯾﻪ اﻧﺠـﺎم داد‪ .‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﺧﻮد ﺑﺘﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺣﺎﻣﯽ ﻣﺎﻟﯽ رﺻﺪﻫﺎﯾﺶ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮﭼﻪ ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺻـﯿﻔﯽ از رﺻـﺪﮔﺎه‬
‫او ﻧﺪارﯾﻢ‪ ،‬اﺑﺰارﻫﺎی ذﮐﺮ ﺷﺪه در زﯾﺞ او ﺑﺮ اﺳﺎس رﺻﺪﻫﺎﯾﺶ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ذات اﻟﺤﻠﻖ‪ ،‬رﺑﻊ ﺟـﺪاری و‬
‫ﻧﯿﺰ ذات اﻟﺸﻌﺒﺘﯿﻦ‪ ،‬اﺳﻄﺮﻻب‪ ،‬ﺷﺎﺧﺺ و ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ اﻓﻘﯽ‪.‬‬
‫ً‬
‫‪۴١‬‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎی رﺻﺪی ﺧﺎﻧﻮادهای در ﺑﻐﺪاد ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺑﻨﻮ اﻣﺎﺟﻮر ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ رﺻﺪﻫﺎی ﺑﺘـﺎﻧﯽ‬
‫در رﻗﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺪر و دو ﭘﺴﺮ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻏﻼم آزاد ﺷﺪۀ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ رﺻـﺪﻫﺎﯾﯽ اﻧﺠـﺎم دادﻧـﺪ و‬
‫ﻫﺮ ﮐﺪام زﯾﺠﯽ ﻧﮕﺎﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺪام از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﮔﺰارش ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻣﻨﺼﻮر‬
‫از رﺻﺪﻫﺎی آنﻫﺎ از ﯾﮏ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻣﮑﺎن رﺻﺪﻫﺎﯾﺸﺎن ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﺷﺒﯿﻪ ﯾﮏ اﯾﻮان داﺷـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ روزﻧﻪای ﺑﺮای رﺻﺪ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﺰﺋﯿﺎت آنﺟﺎ ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﮔـﺰارش ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻬﯽ از ﺧﻮرﺷﯿﺪﮔﺮﻓﺘﮕﯽ ﺳﺎل ‪ ۳۱۶‬ﻗﻤﺮی ﮐﻪ اﯾﺸـﺎن آن را از روی اﻧﻌﮑﺎﺳـﺶ در آب رﺻـﺪ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان درﯾﺎﻓﺖ ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰاری ﺳﻨﺠﯿﺪه ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﯾﮏ ﺳﻮم درﺟـﻪ‬
‫ﻧﺸﺎنﮔﺬاری ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮏ رﺑﻊ ﺟﺪاری ﺑﺰرگ در ﺷﻬﺮ ری )ﻧﺰدﯾﮏ ﺗﻬﺮان اﻣﺮوزی( در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ ۳۳۸‬ﻗﻤـﺮی ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ از ﮐﺎرﺑﺮد آن ﺑﺮای ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺤـﻞ و ﻣﯿـﻞ داﯾﺮةاﻟﺒـﺮوج اﻃـﻼع دارﯾـﻢ‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﻧﻪ ﭼﻨﺪ دور ﭘﺲ از آن در ﺷﯿﺮاز‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺻﻮﻓﯽ از ﯾﮏ ذات اﻟﺤﻠﻖ ﺑﺎ ﻗﻄـﺮی در ﺣـﺪود ‪ ۵‬ﻣﺘـﺮ‬
‫ﺑﺮای اﺳﺘﺨﺮاج ﻫﻤﺎن ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎ و رﺻﺪ اﻋﺘﺪاﻟﯿﻦ و اﻧﻘﻼﺑﯿﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ .‬ﺻﻮﻓﯽ ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ رﺳـﺎﻟﻪاش‬
‫ً‬
‫درﺑﺎرۀ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻇﺎﻫﺮا اﺛﺮ او ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس رﺻﺪ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﺢ ﺑﻮده ﺗـﺎ ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬
‫اﻧﺪازهﮔﯿﺮی‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪۀ آﺳﻤﺎن ﺑﺎ اﺑﺰارﻫﺎی دﻗﯿﻖ و ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫـﺎ‪ .‬دﯾﮕـﺮ ﻣـﻨﺠﻢ ﻫﻤﻌﺼـﺮ اﯾﺸـﺎن ﮐـﻪ از‬
‫رﺻﺪﻫﺎی اﻧﺠﺎم ﺷﺪهاش ﭼﯿﺰی ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی اﺻﻠﯽ زﯾـﺞ او در دﺳـﺖ ﻧـﺪارﯾﻢ‪ ،‬اﺑـﻦ اﻋﻠـﻢ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻀﺪاﻟﺪوﻟﻪ‪ ،‬اﻣﯿﺮ آل ﺑﻮﯾﻪ‪ ،‬از رﺻﺪﻫﺎی ﺻﻮﻓﯽ و اﺑﻦ اﻋﻠﻢ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﻣـﻨﺠﻢ و رﯾﺎﺿـﯿﺪان ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪۀ آن زﻣـﺎن‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻮﻓـﺎء ﺑﻮزﺟـﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫رﺻﺪﻫﺎﯾﯽ در ﺑﻐﺪاد ﺗﺮﺗﯿﺐ داد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻦ رﺻﺪﻫﺎ ﺑﺮای ﺗﻌﯿـﯿﻦ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫـﺎی ﺧﻮرﺷـﯿﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯿﻞ داﯾﺮةاﻟﺒﺮوج و ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﻐﺪاد اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ اﺑﻮاﻟﻮﻓﺎء ﺑﺎ ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﻧﯿﺰ در ﺧـﻮارزم ﺑـﺮای‬
‫رﺻﺪ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻣﺎه ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ در ﺳﺎل ‪ ۳۸۷‬ﻗﻤﺮی ﻫﻤﮑـﺎری ﮐـﺮد‪ .‬از ﻣﺎﻫﯿـﺖ ﻣﮑـﺎن رﺻـﺪی اﺑﻮاﻟﻮﻓـﺎء‬
‫ﺑﻮزﺟﺎﻧﯽ ﭼﯿﺰی ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﺶ در ﻣﺤﻠﻪای از ﺑﻐﺪاد ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﺑﻮاﻟﻮﻓﺎء ﺑﻮزﺟﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﺮف اﻟﺪوﻟﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوای آل ﺑﻮﯾﻪ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ ۳۷۹‬ﻗﻤـﺮی در‬
‫ﺑﺎغ اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه ﺧﻮد در ﺑﻐﺪاد رﺻﺪﺧﺎﻧﻪای ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺮد‪ .‬ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾـﺰی رﺻـﺪﻫﺎ‬
‫ﺑﻪ اﺑﻮﺳﻬﻞ ﮐﻮﻫﯽ ﮐﻪ رﯾﺎﺿﯿﺪان ﻗﺎﺑﻠﯽ ﺑﻮد‪ ،‬واﮔﺬار ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آﺛﺎر ﻣﻮرﺧﺎن ﻫﻤﻌﺼﺮ او ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن وﯾﮋهای ﺑﺮای اﻧﺠﺎم رﺻﺪﻫﺎ ﺑﻨﺎ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻗﻀﺎت‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺳﺮﺷـﻨﺎس‪،‬‬
‫ﻣﻨﺠﻤﺎن و ﻣﻬﻨﺪﺳﺎن رﺻﺪﻫﺎ را ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷـﺮاﯾﻂ ﻣﻄﻠـﻮب ﺗﺄﺳـﯿﺲ رﺻـﺪﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬و‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﻣﺪﯾﺮ آن‪ ،‬ﺟﺎی ﺷﮕﻔﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دو »رﺻﺪ« ﮐﻪ از ﺳﻮی ﺑﺴﯿﺎری از رﺟﺎل »ﮔـﻮاﻫﯽ« ﺷـﺪ‪،‬‬
‫ورود ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ ﺑﺮجﻫﺎی ﺳﺮﻃﺎن و ﻣﯿﺰان در ﺳﺎل ‪ ۳۷۸‬ﻗﻤـﺮی ﺑـﻮد‪ .‬ﺑﯿﺮوﻧـﯽ اﺑـﺰار اﺻـﻠﯽ را ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﯿﻢ ﮐﺮهای ﺑﺎ ﺷـﻌﺎع ‪ ۱۲/۵‬ﻣﺘـﺮ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ ﮐـﻪ ﺗﺼـﻮﯾﺮ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ از‬
‫روزﻧﻪای در ﻣﺮﮐﺰ ﻧﯿﻢ ﮐﺮه ﺑﺮ آن ﻣﻨﻌﮑﺲ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻣـﺮگ ﻋﻀـﺪاﻟﺪوﻟﻪ در ﺳـﺎل ‪ ۳۷۹‬ﻗﻤـﺮی ﻓﻌﺎﻟﯿـﺖ‬ ‫‪۴٢‬‬
‫رﺻﺪﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻤﺮ آن ﭼﯿﺰی ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﺳﺎل ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ ۳۸۴‬ﻗﻤﺮی اﺑﻮﻣﺤﻤﻮد ﺧﺠﻨﺪی ﻣﯿﻞ ﮐﻠﯽ را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﺪس ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎری ﺑﺎ ﺷﻌﺎﻋﯽ‬
‫در ﺣﺪود ‪ ۲۰‬ﻣﺘﺮ اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ اﺑﺰار در ری ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﺠﻨﺪی ﻧﺰد ﺑﯿﺮوﻧﯽ اﻋﺘﺮاف ﮐـﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺑﺰار ﭼﻨﺎن ﺑﺰرگ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺳﺪس از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻣﻄﻠﻮب آن ﺟﺎﺑﻪ ﺟﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ‪ ،‬ﻣﻨﺠﻢ ﻣﺼﺮی‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از رﺻﺪ ﮔﺮﻓﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺎرﻧﻪﻫﺎ و ﻣﻄﺎﻟﻊ اﺧﺘﻔﺎءﻫﺎ و ﻧﯿﺰ رﺻـﺪ‬
‫اﻋﺘﺪاﻟﯿﻦ و اﻧﻘﻼﺑﯿﻦ اﻧﺠﺎم داد‪ .‬ﺟﺎی ﺧﻮﺷﻮﻗﺘﯽ ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﮔـﺰارش رﺻـﺪﻫﺎی او‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ‬
‫ﺣﺘﯽ اﺷﺎرهﻫﺎی او ﺑﻪ رﺻﺪﻫﺎی ﻣﺘﻘﺪم از اﯾﻦ دﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﺮادی ﭼﻮن ﺣﺒﺶ ﺣﺎﺳﺐ و ﺑﻨﻮ اﻣﺎﺟﻮر اﻧﺠﺎم‬
‫دادﻧﺪ ﻧﯿﺰ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺪف اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ از اﻧﺠﺎم اﯾﻦ رﺻﺪﻫﺎ و ﺛﺒﺖ ﺷﺎن در ﻣﻘﺪﻣﮥ زﯾـﺞ ﺧـﻮد ﺗـﺎ‬
‫ﺣﺪودی ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﻪ او ﻓﻬﺮﺳﺖ رﺻﺪﻫﺎ ﯾﺎ ﭼﮕـﻮﻧﮕﯽ ﻣﺤﺎﺳـﺒﺎﺗﺶ را‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی ﺟﺪﯾﺪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎه و ﺳﯿﺎرات را ﺑﻪ دﺳﺖ آورده‪ ،‬ﻋﺮﺿﻪ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ‬
‫او ﻫﯿﭻ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺟﺰ ﺧﺎﻧﮥ ﭘﺪرﺑﺰﮔﺶ در ﻓﺴـﻄﺎط و ﻣﺴـﺠﺪی در ﻧﺰدﯾﮑـﯽ ﻗﺮاﻓـﻪ را ﺑـﺮای‬
‫ّ‬
‫رﺻﺪﻫﺎﯾﺶ ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬راﺑﻄﮥ ﻣﻌﺮوف ﺑﯿﻦ اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ ﺑﺎ رﺻﺪﺧﺎﻧﮥ ﺗﭙﻪﻫﺎی ﻣﻘﻄﻢ در ﺧﺎرج از ﻗﺎﻫﺮه‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ آﯾﺪﯾﻦ ﺻﺎﺋﯿﻠﯽ ﻧﺸﺎن داده‪ ،‬اﻓﺴﺎﻧﻪای ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾـﻦ‪ ،‬اﺑـﻦ ﯾـﻮﻧﺲ ﺣـﺪاﻗﻞ از ﯾـﮏ‬
‫ً‬
‫اﺑﺰار ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺣﻠﻘﮥ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎری ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﺧﻠﻔﺎی ﻓﺎﻃﻤﯽ‪ ،‬اﻟﻌﺰﯾـﺰ و اﻟﺤـﺎﮐﻢ آن‬
‫را ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﯾﮏ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺼﺮی ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اواﺧﺮ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﺑـﻦ ﯾـﻮﻧﺲ‬
 ‫ً‬
‫‪ ۱۰۰‬دﯾﻨﺎر در روز از اﻟﺤﺎﮐﻢ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬و اﺣﺘﻤﺎﻻ اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ ﺑﺴﯿﺎر ﺑـﺎﻻ زﻣـﺎﻧﯽ ﺑـﻪ اﺑـﻦ ﯾـﻮﻧﺲ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽﻫﺎی ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪی ﺑـﺮای ﺧﻠﯿﻔـﻪ اﻧﺠـﺎم ﻣـﯽداد‪ .‬اﻟﺤـﺎﮐﻢ ﺗـﻼش‬
‫ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻧﺎﻓﺮﺟﺎﻣﯽ ﺑﺮای ﺗﺄﺳﯿﺲ رﺻﺪﺧﺎﻧﻪ در ﻣﺼﺮ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﺑﻦ ﯾـﻮﻧﺲ در ﺳـﺎل ‪۳۹۹‬‬
‫ﻗﻤﺮی ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ در دوران ﺣﮑﻮﻣﺖ او ذات اﻟﺤﻠﻘﯽ ﺑﺎ ‪ ۹‬ﺣﻠﻘﻪ در ﻣﺼﺮ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام از ﺣﻠﻘﻪﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازهای ﺑﺰرگ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﻮاری ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از درون آنﻫﺎ ﺑﺎ اﺳﺐ ﺑﮕﺬرد‪.‬‬
‫رﺻﺪﻫﺎی ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺑﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎی ‪ ۳۷۹‬و ﺣﺪود ‪ ۴۱۶‬ﻗﻤـﺮی در ﭼﻨـﺪ ﺷـﻬﺮ ﻣﯿـﺎن ﺧـﻮارزم و ﮐﺎﺑـﻞ‬
‫اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬رﺻﺪﻫﺎی ﺛﺒﺖ ﺷﺪۀ او ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻌﯿﯿﻦ اﻋﺘﺪاﻟﯿﻦ و اﻧﻘﻼﺑﯿﻦ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻌﯿـﯿﻦ ﻣﯿـﻞ ﮐﻠـﯽ و‬
‫ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺤﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از ﺟﺪولﻫﺎ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان زﯾﺞ ﻃﻠﯿﻄﻠﻪ در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮی ﺑـﺮ اﺳـﺎس رﺻـﺪﻫﺎی ﻗﺎﺿـﯽ‬
‫ﺻﺎﻋﺪ اﻧﺪﻟﺴﯽ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪ و زرﻗﺎﻟﯽ آن را اداﻣﻪ داد‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺟﺪولﻫﺎی ﺣﺮﮐـﺖ ﻣﺘﻮﺳـﻂ در اﯾـﻦ رﺳـﺎﻟﻪ‬
‫اﺻﺎﻟﺖ دارد؛ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺟﺪولﻫﺎی ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه‪ ،‬از زﯾﺞﻫﺎی ﺧﻮارزﻣﯽ و ﺑﺘﺎﻧﯽ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮی ﻃﺮح رﺻﺪی ﻋﻈﯿﻤﯽ در ﻣﺮاﻏﻪ رﯾﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺘﺎﯾﺞ اﯾﻦ ﮐـﺎر ﺗـﺎ ﺟـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺠﻮم ﻧﻈﺮی ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬وﮔﺮ ﻧﻪ ﺟـﺪولﻫـﺎی ﻣﺜﻠﺜـﺎﺗﯽ و ﺳـﯿﺎرهای در ﮐـﺎر‬
‫ً‬
‫‪۴٣‬‬
‫ﻋﻈﯿﻢ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺮاﻏﻪ ﺗﻤﺎﻣﺎ اﺻﻼح ﯾﺎ اﻗﺘﺒﺎس از ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻗـﺪﯾﻢﺗـﺮ اﺳـﺖ‪ .‬اﯾـﻦ ﺣﺎﺻـﻞ ﻣﻄﻠـﻮﺑﯽ ﺑـﺮای‬
‫رﺻﺪﺧﺎﻧﮥ ﺑﺮﺧﻮردار از ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﺎﻟﯽ زﯾﺎد و ﻣﺠﻬﺰ ﺑﻪ ﺟﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ اﺑﺰارﻫﺎی رﺻﺪی ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ از راه ﻣﺘـﻮن‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در اﺑﺘﺪای ﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﻫﺠـﺮی‪ ،‬ﺻـﺤﻨﮥ ﻣـﺎﺟﺮا ﺑـﻪ ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪ در آﺳـﯿﺎی‬
‫ﻣﺮﮐﺰی ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ‪ :‬ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺑﻪ رﻫﺒﺮی ﺷﺎﻫﺰادۀ ﻣـﻨﺠﻢ‪ ،‬اﻟـﻎﺑﯿـﮓ‪ ،‬ﮐﺎرﻫـﺎی ﺑﺰرﮔـﯽ اﻧﺠـﺎم‬
‫دادﻧﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﺳﺪس ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎری ‪ ۴۰‬ﻣﺘﺮی از آن رﺻﺪﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه اﺳـﺖ‪ .‬آنﻫـﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ‬
‫ﺟﺪولﻫﺎﯾﯽ ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬داوری درﺑﺎرهﺷﺎن ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ اﻣـﺮ ﺑـﺮای‬
‫رﺻﺪﺧﺎﻧﮥ ﮐﻢ ﻋﻤﺮ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻫﻢ ﮐﻪ زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﺗﻘﯽاﻟﺪﯾﻦ )‪ ۹۸۵‬ﻗﻤﺮی( ﺑﻮد‪ ،‬ﺻﺎدق اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣ ﺘﺐﻫﺎی ﻣﺤﻠ ﻧﺠﻮم‬
‫ﭘﺲ از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﻣﮑﺘﺐﻫﺎی ﻣﺤﻠﯽ ﻧﺠﻮم در دﻧﯿﺎی اﺳﻼم ﺑـﺎ ﻋﻼﯾـﻖ و ﺟﻬـﺖﮔﯿـﺮیﻫـﺎی‬
‫ً‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﯾﺠﺎد ﺷﺪ‪ .‬آنﻫﺎ اﻓﺮاد ﺑﺮﺟﺴﺘﮥ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻧﯿﺰ در ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ )ﻣﺜﻼ ﺑﯿﺮوﻧﯽ و ﻃﻮﺳـﯽ در ﺧـﺎور‬
‫دور‪ ،‬و اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ در ﻣﺼﺮ(‪ .‬ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺻﻠﯽ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬ﻋﺮاق‪ ،‬اﯾﺮان و آﺳـﯿﺎی ﻣﺮﮐـﺰی‪ ،‬اﺳـﭙﺎﻧﯿﺎی‬
‫ً‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺼﺮ و ﺳﻮرﯾﻪ‪ ،‬ﯾﻤﻦ‪ ،‬ﻣﻐﺮب و ﺑﻌﺪا ﻫـﻢ ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫـﺎی ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ‪ .‬ﺳـﻨﺖ آﻣﯿﺨﺘـﮥ اﺳـﭙﺎﻧﯿﺎی‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن )ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺗﺎ ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮی(‪ ،‬ﺳﻨﺖ رﻧﮕﺎرﻧﮓ ﺳﻮرﯾﻪ و ﻣﺼﺮ ﻣﻤﻠﻮﮐﯽ )ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﺗﺎ اﺑﺘـﺪای‬
‫ﻗﺮن دﻫﻢ(‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﯾﻤﻦ رﺳﻮﻟﯽ )ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﺗـﺎ دﻫـﻢ(‪ ،‬و ﺳـﻨﺖ ﻣﻌﺘﺒـﺮ ﻣﻐـﺮب )ﻗـﺮن ﺷﺸـﻢ ﺗـﺎ‬
‫ﺳﯿﺰدﻫﻢ( ﺗﻨﻬﺎ در اﯾﻦ اواﺧﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬دو ﺳﻨﺖ ﺗﺮﮐﯿﮥ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ و ﻫﻨﺪ ﻋﺼﺮ ﻣﻐﻮل ﻫـﻢ اﮐﻨـﻮن در‬
‫دﺳﺖ ﭘﮋوﻫﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫اﺑﺰارﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣ‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﺑﺨﺶ ﻗﺒﻞ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎری از اﺑﺰارﻫﺎی رﺻﺪی دورۀ اﺳﻼﻣﯽ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﺎ آنﻫـﺎ‬
‫را ﺗﻨﻬﺎ از راه ﻣﺘﻮن ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ‪ .‬وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺴﺘﻨﺪﺳﺎزی ﺑﻘﯿﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺨﺶ ﮐﻮﭼﮏ اﺑﺰارﻫـﺎی‬
‫ﻧﺠﻮﻣﯽ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﻔﻆ ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻓﺎﺻـﻠﮥ زﯾـﺎدی ﺗـﺎ ﺣـﺪ ﻣﻄﻠـﻮب دارد‪ .‬ﮔـﺰارش ﺑﺴـﯿﺎری از‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﺑﺰارﻫﺎ ﻫﻨﻮز ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرۀ اﺑﺰارﻫﺎ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه‪ ،‬در ﺳـﻄﺤﯽ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻏﯿﺮﺣﺮﻓﻪای اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﻃﺮﺣﯽ در ﻓﺮاﻧﮑﻔﻮرت در ﺣﺎل اﻧﺠﺎم اﺳﺖ ﺗـﺎ ﻓﻬﺮﺳـﺘﯽ از‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ اﺑﺰارﻫﺎی اﺳﻼﻣﯽ )و اروﭘﺎﯾﯽ( ﺗﺎ ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ ۱۵۵۰‬ﻣﯿﻼدی‪ ،‬و ﻧﯿﺰ آﺛﺎر ﺑﻌـﺪی اﺳـﻼﻣﯽ را ﮐـﻪ‬
‫‪١‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮد آورد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آﺛﺎر ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه درﺑﺎرۀ اﺑﺰارﻫﺎ ﻧﯿـﺰ ﭼﻨـﺎن ﮐـﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﺗﻮﺟـﻪ ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺮای ﻣﺜـﺎل‪،‬‬
‫ﺧﺠﻨﺪی‪ ،‬اﺑﺰارﺳﺎز ﭘﯿﺸﺘﺎز آﻏﺎز دورۀ اﺳـﻼﻣﯽ‪ ،‬در ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎرم ﻫﺠـﺮی اﺑـﺰاری رﺻـﺪی ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﻧﯿﻢﮐﺮه ﺑﺮای ﯾﮏ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺧﺎص اﺑﺪاع ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮی ﺑﺎ اﯾﺠﺎد ﺗﻐﯿﯿـﺮی‪،‬‬
‫ﺑﺮای اﺳﺘﻔﺎده در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻋﺮضﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﯿﭻ ﻧﻤﻮﻧﻪای از اﯾﻦ اﺑﺰار ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴـﺖ و ﻧﺴـﺨﻪﻫـﺎی‬
‫ﺧﻄﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﻫﻨﻮز ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﻋﻠﯽ ﻣﺮاﮐﺸﯽ در ﺣﺪود ﺳـﺎل ‪ ۶۷۸‬ﻗﻤـﺮی در ﻗـﺎﻫﺮه‬
‫اﺛﺮ ﻣﻬﻤﯽ درﺑﺎرۀ اﺑﺰارﻫﺎ ﻧﮕﺎﺷﺖ؛ اﯾﻦ اﺛﺮ ﻧﯿﺰ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ دﻗﯿﻖ دارد‪ .‬ﻣﺮاﮐﺸﯽ ﻫﻤﮥ رﺳﺎﻟﻪﻫـﺎ درﺑـﺎرۀ‬ ‫‪۴۴‬‬
‫اﺑﺰارﻫﺎ را ﮐﻪ در آن زﻣﺎن ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﮔﺮدآوری ﮐـﺮده و در ﮐﺘـﺎﺑﺶ ﮔﻨﺠﺎﻧـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در ﺣـﺪود ﺳـﺎل‬
‫‪ ۱۹۸۰‬ﻣﯿﻼدی‪ ،‬اﺛﺮ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻬﯽ از ﻣﻨﺠﻢ ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﺣﻠﺐ‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﺮاج‪ ،‬اﺑﺰارﺳﺎز ﭘﯿﺸﺘﺎز دورۀ ﻣﺘﺄﺧﺮ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ‪ .‬در اﯾﻦ اﺛﺮ ﻣﺆﻟﻒ ﺗﻤﺎم اﻧﻮاع اﺑﺰارﻫـﺎﯾﯽ را ﮐـﻪ ﻣـﯽﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ در ﮐﻨـﺎر اﺑﺰارﻫـﺎی‬
‫اﺑﺪاﻋﯽ ﺧﻮدش‪ ،‬ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ اﯾﻦ اﺛﺮ در دﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ذات اﻟﺤﻠﻖ و ﮐﺮه‬

‫در ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﻓﺰاری رﺳﺎﻟﻪای درﺑﺎرۀ اﺑﺰاری ﻧﮕﺎﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ذات اﻟﺤﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »اﺑﺰاری‬
‫دارای ﭼﻨﺪ ﺣﻠﻘﻪ« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻫﯿﭻ ذات اﻟﺤﻠﻘﯽ از دورۀ اﺑﺘﺪاﯾﯽ اﺳﻼم ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺎ ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﻣﺎ در ﻃﯽ ﻗﺮنﻫﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺪﯾﻢﺗﺮﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑـﯽ درﺑـﺎرۀ‬
‫ﮐﺮۀ ﺳﻤﺎوی‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ذات اﻟﮑﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »دارای ﮐﺮﺳﯽ ]ﺗﺨﺘﯽ ﮐﻪ اﺑﺰار ﺑﺮ آن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ[« ﯾـﺎ‬
‫ً‬
‫ﺻﺮﻓﺎ ﮐﺮه را ﻗﺴﻄﺎ ﺑﻦ ﻟﻮﻗﺎ در ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮی ﻧﮕﺎﺷﺖ‪ .‬رﺳﺎﻟﮥ ﻗﺴﻄﺎ ﺑﻦ ﻟﻮﻗـﺎ ﮐـﻪ ﯾﮑـﯽ از ﻣﻬـﻢﺗـﺮﯾﻦ‬

‫‪ .١‬دﯾﻮﯾﺪ ﮐﯿﻨﮓ در ﯾﺎدداﺷﺘﯽ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺠﻠﮥ ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﮕﯽ اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﮥ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﻓﺮاﻧﮑﻔﻮرت در ﺳﺎل ‪٢٠٠٧‬م )‪١٣٨٦‬ش( ﺗﻌﻄﯿﻞ ﺷﺪ و ﺗﻬﯿﮥ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﯾﺎد ﺷﺪه ﻧﺎﺗﻤﺎم ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻫﻢ اﮐﻨﻮن ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻢ دﮐﺘﺮ‬
‫ﭘﺘﺮا اﺷﻤﯿﺪل در داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮاﻧﮑﻔﻮرت اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺶ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﺳﻄﺮﻻبﻫﺎی ﺷﺮق ﺟﻬﺎن اﺳﻼم اﯾﻦ ﻓﻬﺮﺳﺖ‪ ،‬در ﺟﻠﺪ دوم ﮐﺘﺎب ﻫﻤﻨﻮا‬
‫ﺑﺎ اﻓﻼک )‪ (In Synchrony with the Heavens, 2005‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن آﺛﺎر ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮده‪ ،‬در ﺣﺪود ﻫﺰار ﺳﺎل رواج داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﭼﻨﺪ ﮐـﺮۀ آﺳـﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺻﺪ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮐﺪام ﺑﻪ ﭘﯿﺶ از ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮی ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﮐﺮهای ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻮﺻﻞ در ﺳﺎل ‪ ۶۷۳-۶۷۲‬ﻗﻤﺮی‪ ،‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در ﻣﻮزۀ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ ﻧﮕﻬﺪاری ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻇﺎﻫﺮا اﺳﻄﺮﻻب ﮐﺮوی‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ذات اﻟﺤﻠﻖ و ﮐﺮۀ آﺳﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬دﺳﺘﺎوردی از ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫رﺳﺎﻟﻪﻫﺎی ﻣﺘﻌﺪدی در اﯾﻦ ﺑﺎره از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺗﺎ دﻫﻢ ﻫﺠﺮی ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ اﺑﺰار ﮐﺎﻣﻞ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮی اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺒﺶ ﺣﺎﺳﺐ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ درﺑـﺎرۀ اﺳـﻄﺮﻻب ﮐـﺮوی‪ ،‬ذات‬
‫اﻟﺤﻠﻖ‪ ،‬ﮐﺮۀ آﺳﻤﺎﻧﯽ و ﻧﯿﺰ اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﻄﺮﻻبﻫﺎی ﻣﺴﻄﺢ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺳﻄﺮﻻب‬
‫ﻓﺰاری درﺑﺎرۀ ﮐﺎرﺑﺮد اﺳﻄﺮﻻب ﻫﻢ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﮔﻔﺘـﮥ اﺑـﻦ ﻧـﺪﯾﻢ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺸـﻨﺎس ﻗـﺮن‬
‫ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﻓﺰاری ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺑـﺰاری ﺳـﺎﺧﺘﻪ اﺳـﺖ؛ ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ از‬
‫ﮔﻔﺘﻪﻫﺎی اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ در آن زﻣﺎن ﺳﺎﺧﺖ اﺳﻄﺮﻻب در ﺷـﻬﺮ ّ‬
‫ﺣـﺮان ﻣﺘﻤﺮﮐـﺰ ﺑـﻮد و از‬
‫آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﺎط دﯾﮕﺮ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻨﺠﻤـﺎن آﻏـﺎز دورۀ اﺳـﻼﻣﯽ از ﺟﻤﻠـﻪ ﺣـﺒﺶ ﺣﺎﺳـﺐ‪،‬‬
‫ﺧﻮارزﻣﯽ و ﻓﺮﻏﺎﻧﯽ‪ ،‬درﺑﺎرۀ اﺳﻄﺮﻻب ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ را ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐـﻪ در اﺑﺰارﻫـﺎی‬
‫‪۴۵‬‬ ‫ﭘﯿﺸﯿﻦ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮﺑﻊﻫﺎی ﻇـﻞ و ﺷـﺒﮑﻪﻫـﺎی ﻣﺜﻠﺜـﺎﺗﯽ در ﭘﺸـﺖ اﺳـﻄﺮﻻبﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺤﻨﯽﻫﺎی ﺳﻤﺖ روی ﺻﻔﯿﺤﻪﻫﺎ ﺑﺮای ﻋﺮضﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺻﻔﯿﺤﻪﻫﺎی آﻓـﺎﻗﯽ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ در‬
‫ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮی ﺑﺮای ﺳﻬﻮﻟﺖ ﺳﺎﺧﺖ اﺳﻄﺮﻻبﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺪولﻫﺎی ﮔﺴﺘﺮدهای ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮ در ﺳﺎﺧﺖ اﺳﻄﺮﻻبﻫﺎ‪ ،‬در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮی در اﻧـﺪﻟﺲ رخ داد‪ ،‬زﻣـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ‬
‫ّ‬
‫ﺷﮑ ّ‬
‫ﺎزﯾﻪ« ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﺪ و ﺻـﻔﯿﺤﮥ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ آن ﺑـﺎ ﻧـﺎم‬ ‫زرﻗﺎﻟﯽ ﺻﻔﯿﺤﮥ آﻓﺎﻗﯽ ﺑﯽﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮد را ﮐﻪ »‬
‫»زرﻗﺎﻟﯿﻪ« ﻣﺘﺸﮑﻞ از دو اﺑﺰار ﺷﮑﺎزﯾﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻫـﺮ دو دﺳـﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼـﺎت اﺳـﺘﻮاﯾﯽ و داﯾﺮةاﻟﺒﺮوﺟـﯽ‬
‫ﻣﺪرج ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﺑﺪاع ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮ روی اﺑﺰار دوم‪ ،‬ﻋﻀﺎدهای دارای ﯾﮏ ﺧـﻂﮐـﺶ ﻋﻤـﻮدی )ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﻋﺮﺿﯽ( ﻧﺼﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬درﺑﺎرۀ اﯾﻦ دو اﺑﺰار ﭼﻨﺪﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ در ﻫـﺮ دو ﺳـﻨﺖ ﻏﺮﺑـﯽ و ﺷـﺮﻗﯽ ﻧﺠـﻮم‬
‫دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺘﺄﺧﺮ وﺟﻮد دارد؛ اروﭘﺎﺋﯿﺎن اﯾﻦ اﺑﺰارﻫﺎ را ﺑﺎ ﻧﺎم ‪] saphea‬ﺻﻔﯿﺤﻪ[ ﻣﯽﺷـﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠـﯽ‬
‫ﺑﻦ ﺧﻠﻒ‪ ،‬ﻣﻌﺎﺻﺮ زرﻗﺎﻟﯽ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪای درﺑﺎرۀ اﺳﻄﺮﻻﺑﯽ ﺟﺎﻣﻊ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻـﻔﯿﺤﻪﻫﺎی ﻣﺘﻌـﺪد ﺑـﺮای‬
‫ﻋﺮضﻫﺎی ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻧﯿﺎز ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﮐﺘﺎب داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ‪ ١‬ﺑﻪ زﺑﺎن اﺳـﭙﺎﻧﯿﺎﯾﯽ ﻗـﺪﯾﻢ ﺑـﺎﻗﯽ‬
‫ً‬
‫ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ و ﻇﺎﻫﺮا در دﻧﯿﺎی اﺳﻼم ﺑﯿﺮون از اﻧﺪﻟﺲ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑـﻮد‪ .‬اﯾـﻦ اﺑـﺰار ﺑﻌـﺪﻫﺎ در ﺳـﻮرﯾﻪ در‬
‫اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠـﺮی ﺗﮑﺎﻣـﻞ ﯾﺎﻓـﺖ‪ :‬اﺑـﻦ ﺳـﺮاج در ﺣﻠـﺐ‪ ،‬اﺳـﻄﺮﻻب ﺟـﺎﻟﺒﯽ اﺑـﺪاع ﮐـﺮد ﮐـﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺎﻣﻊ در ﭘﻨﺞ روش ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد )ﺷﮑﻞ ‪.(۹‬‬

‫‪1. Libros del Saber‬‬

‫در ﻫﺮ ﯾﮏ از ﭼﻨﺪ ﻣﮑﺘـﺐ ﻣﺤﻠـﯽ ﻣﺘﻤـﺎﯾﺰ‪ ،‬اﺳـﻄﺮﻻبﻫﺎی ﺳـﺎﺧﺖ ﺻـﻨﻌﺘﮕﺮان ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺗﻨـﻮع‬
‫ﭼﺸﻤﮕﯿﺮی دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ از اﺳﻄﺮﻻبﻫﺎی ﺳﺎده و ﮐﺎرﺑﺮدی ﻣﮑﺘﺐ ﻣﺘﻘﺪم ﺑﻐـﺪاد ﻧـﺎم‬
‫ﺑﺒﺮﯾﻢ؛ اﺳﻄﺮﻻب ﺑﺎﺷﮑﻮه ﺧﺠﻨﺪی در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮی ﮐﻪ ﺳـﻨﺖ ﺗﺰﺋﯿﻨـﺎت اﺑـﺰار ﺑـﺎ ﺗﺼـﺎوﯾﺮ‬
‫ﺟﺎﻧﻮران را ﭘﺎﯾﻪ ﮔﺬارد ﮐﻪ ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﻗﺮن در ﺷﺮق دﻧﯿﺎی اﺳﻼم و اروﭘﺎ اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ؛ و ﯾـﺎ اﺳـﻄﺮﻻبﻫـﺎی‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﮑﺘﺐ اﻧﺪﻟﺴﯽ در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮی‪ ،‬و ﻣﮑﺘﺐﻫﺎی ﭘﯿﺸﺮو اﯾﺮان در ﻗـﺮنﻫـﺎی ﻫﻔـﺘﻢ و‬
‫ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮی؛ و ﻧﯿﺰ اﺑﺰارﻫﺎی ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﺳﻮرﯾﻪ و ﻣﺼـﺮ دورۀ ﻣﻤﺎﻟﯿـﮏ )ﻗـﺮن ﻫﻔـﺘﻢ و ﻫﺸـﺘﻢ(‪ .‬در‬
‫ﻣﻮزۀ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ اﺳﻄﺮﻻب ﻣﻤﻠﻮﮐﯽ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهای ﻧﮕﻬﺪاری ﻣـﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ ﺳـﺎﺧﺖ ﻋﺒـﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﻣﺼـﺮی‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ ۹۰۰‬ﻗﻤﺮی‪ ،‬ﺳـﺎﺧﺖ اﺳـﻄﺮﻻب در ﻣﻐـﺮب‪ ،‬اﯾـﺮان و ﻫﻨـﺪ ﺗـﺎ ﭘﺎﯾـﺎن ﻗـﺮن‬
‫ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮی اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎری از اﯾﻦ اﺳﻄﺮﻻبﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص آنﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ ﺷـﺮق‬
‫دﻧﯿﺎی اﺳﻼم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻬـﺎرت ﻣﻨﺤﺼـﺮ ﺑـﻪ ﻓـﺮد ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎﻧﺸـﺎن را ﻧﻤﺎﯾـﺎن ﻣـﯽﺳـﺎزﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠـﮥ اﯾـﻦ‬
‫اﺳﻄﺮﻻبﻫﺎ‪ ،‬اﺳﻄﺮﻻب ﻣﺠﻠﻞ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺮای ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ در ﺳـﺎل ‪ ۱۱۲۴‬ﻗﻤـﺮی در اﺻـﻔﻬﺎن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﻫﻢ اﮐﻨﻮن در ﻣﻮزۀ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ ﻧﮕﻬﺪاری ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۹‬ﻧﻤﺎی ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﻄﺮﻻب ﺟﺎﻣﻊ اﺑﻦ‬

‫‪۴۶‬‬
‫ﺳﺮاج ﺑﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ‪ ۷۲۹‬ﻫﺠﺮی‪ .‬اﯾﻦ اﺑﺰار ﺟﺎﻟﺐ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اوج اﺳﻄﺮﻻبﺳﺎزی اﺳﻼﻣﯽ را‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﻣﻨﻈﺮ ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ در ﻣﯿﺎن‬
‫اﺑﺰارﻫﺎی دورۀ ﻧﻮزاﯾﯽ اروﭘﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﯽﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻄﺮﻻب ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﻪ ﯾﮏ ﺻﻔﯿﺤﮥ ﻣﺠﺰا ﻧﯿﺎز دارد‪ ،‬اﻣﺎ اﺳﻄﺮﻻب‬
‫اﺑﻦ ﺳﺮاج دارای ﺻﻔﯿﺤﻪﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ‬
‫ﻋﺮضﻫﺎی ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ را ﭘﻮﺷﺶ ﻣﯽدﻫﺪ؛ در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬اﺟﺰای ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﺠﻮم ﮐﺮوی را‬
‫ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺣﻞ ﮐﻨﻨﺪ )ﻣﻮزۀ‬
‫ﺑﻨﺎﮐﯽ‪ ،‬آﺗﻦ‪ ،‬اﺑﺰار ﺷﻤﺎرۀ ‪.(۱۴۰‬‬

‫رﺑﻊ‬
‫ﻧﻮع دﯾﮕﺮ از اﺑﺰارﻫـﺎی رﺻـﺪی و ﻣﺤﺎﺳـﺒﺎﺗﯽ ﮐـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن دﺳـﺘﺎوردﻫﺎی ﺟﺎﻟـﺐ ﺗـﻮﺟﻬﯽ در ﺗﮑﺎﻣـﻞ آن‬
‫َ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬رﺑﻊ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻪ ﻧﻮع اﺻﻠﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﻧﻮع اول‪ ،‬رﺑﻊ ُﻣﺠ ﱠﯿﺐ ﺑﺎ ﺷﺒﮑﻪای ﻣﺘﻌﺎﻣـﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮع ﺳﺎدهﺗﺮی از اﯾﻦ اﺑﺰار را ﺧﻮارزﻣﯽ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐـﺮده ﺑـﻮد ﮐـﻪ در دورۀ اﺳـﻼﻣﯽ از آن زﯾـﺎد اﺳـﺘﻔﺎده‬
 ‫ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در ﭘﺸﺖ ﺑﺮﺧﯽ از اﺳﻄﺮﻻبﻫﺎی دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺒﮑﻪﻫﺎﯾﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷـﻮد‪ .‬از اﯾـﻦ ﺷـﺒﮑﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﯾﮏ ﻧﺦ و ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻣﺘﺤﺮک )ﯾﺎ ﻋﻀﺎدۀ اﺳﻄﺮﻻب( ﺑﺮای ﺣـﻞ ﻫﻤـﮥ ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻣﺘـﺪاول ﻧﺠـﻮم‬
‫ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﮐﺮوی در ﻫﺮ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ .‬ﻧﻮع دوم‪ ،‬رﺑﻊ ﺳﺎﻋﺘﯽ ﺑﺎ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﯾـﺎ ﻣﺘﺤـﺮک اﺳـﺖ‪ .‬اﯾـﻦ‬
‫اﺑﺰار در ﯾﮏ رﺳﺎﻟﻪ از ﻣﺆﻟﻔﯽ ﻧﺎﺷﻨﺎس از ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮی در ﻋﺮاق ﺷﺮح داده ﺷﺪه و ﭘﺲ از آن ﻗﺮنﻫـﺎ راﯾـﺞ‬
‫ً‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ )اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﺪون ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ در ﮐﺎرﺑﺮد آن اﺑﺰار ﺿﺮوری ﻧﺒﻮده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺷﮑﻞ ‪ :۱۰‬ﺷﺒﮑﻪای ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ﺑﺮای ﺣﻞ ﺗﻤﺎﻣﯽ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﺠـﻮم ﮐـﺮوی ﺑـﺪون اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺒﮑﻪ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﯾـﮏ رﺑـﻊ‬
‫داﯾﺮه ﺑﺎ ﺧﻂﮐﺸﯽﻫﺎی ﻣﺘﻌﺎﻣـﺪ ﺷﺼـﺖﮔﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎﻏﺬﻫﺎی ﺷﻄﺮﻧﺠﯽ اﻣﺮوزی و ﺑﺎ ﺷﻌﺎع‬
‫‪ ۶۰‬واﺣﺪ‪ ،‬از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺳـﺎدهﺗﺮی‬
‫ﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ در اواﯾﻞ ﻗـﺮن ﺳـﻮم‬
‫ﻫﺠﺮی در ﺑﻐـﺪاد ﺑـﻪ ﮐـﺎر رﻓـﺖ‪ .‬ﯾـﮏ رﺑـﻊ‬
‫اروﭘــﺎﯾﯽ دورۀ ﻣﯿﺎﻧــﻪ ﻧﯿــﺰ ﺑــﺎ ﺧﻂﮐﺸــﯽﻫﺎی‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺟﺪول‪ ،‬ﮐـﻪ ﺑـﺮ‬
‫‪۴٧‬‬
‫رﺑﻊ اﺳﻄﺮﻻﺑﯽ ﺳﺎﺧﺖ دﻣﺸﻖ در ﺣﺪود ﺳﺎل‬
‫‪ ۱۲۱۴‬ﻗﻤﺮی ﯾﺎﻓـﺖ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬
‫ﺗﻤـــﺎﻣﯽ ﻧﺸـــﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻄـــﻮط‪ ،‬ﮐﻤﺎنﻫـــﺎ و‬
‫ﻣﻨﺤﻨﯽﻫﺎی اﺿﺎﻓﯽ ﮐﻪ ﺣـﻞ ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﺧـﺎص‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺷﯿﻮۀ ﻧﺠﻮﻣﯽ را‬
‫ﺳــﺎدهﺗﺮ ﻣﯽﺳــﺎزد‪ ،‬ﺟﺎﻟــﺐ ﺗﻮﺟــﻪ اﺳــﺖ‬
‫)ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﺷﺨﺼﯽ(‪.‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از ﮐﻤﺎنﻫﺎی داﯾﺮه ﺑﺮ روی اﯾﻦ رﺑﻊ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﯿﺪ را در ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی ﻣﻌﻮﺟـﻪ )ﻧـﺎﺑﺮاﺑﺮ( ﺑـﻪ‬
‫ﺷﯿﻮۀ ﺗﺮﺳﯿﻤﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ )ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﯾﮏ دﺳﺘﻮر ﻫﻨﺪی(‪ .‬دﯾﮕـﺮ رﺑـﻊﻫـﺎی اﺳـﻼﻣﯽ از‬
‫ﻗﺮن ﺳﻮم ﺑﻪ ﺑﻌﺪ دارای ﻧﺸﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی اﻋﺘـﺪاﻟﯽ )ﺑﺮاﺑـﺮ( ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ ﻧﮕـﻪ داﺷـﺘﻦ اﯾـﻦ اﺑـﺰار در‬
‫راﺳــﺘﺎی ﺧﻮرﺷــﯿﺪ‪ ،‬زﻣــﺎن ﺑــﺎ اﺳــﺘﻔﺎده از ارﺗﻔــﺎع ﻣﺸــﺎﻫﺪه ﺷــﺪه‪ ،‬از ﺷــﺒﮑﻪ ﺗﻌﯿــﯿﻦ ﻣــﯽﺷــﺪ‪ .‬اﯾــﻦ ﻧــﻮع از‬
‫ﻧﺸﺎنﮔﺬاریﻫﺎ اﻏﻠﺐ در ﭘﺸﺖ اﺳﻄﺮﻻبﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺣﮏ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻧﻮع ﺳﻮم رﺑﻊ‪ ،‬رﺑﻊ اﺳـﻄﺮﻻﺑﯽ ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﯾـﮏ‬
‫ﻧﯿﻤﻪ از داﯾﺮهﻫﺎی ﺳﻤﺖ و ارﺗﻔﺎع را ﺑﺮای ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﻌﯿﻦ و داﯾﺮةاﻟﺒﺮوج ﺛﺎﺑﺘﯽ ﺑـﺮ ﺻـﻔﯿﺤﮥ اﺳـﻄﺮﻻب‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد‪ .‬اﺛﺮ ﮔﺮدش روزاﻧﮥ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ ﺟﺎی اﺳﺘﻔﺎده از ﻋﻨﮑﺒﻮت ﻣﺘﺤﺮک اﺳﻄﺮﻻب‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﯾـﮏ ﻧـﺦ‬
‫و ﻣﻬﺮۀ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ آن در ﻣﺮﮐﺰ اﯾﻦ اﺑﺰار ﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬رﺑﻊﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻧﺸﺎنﮔـﺬاریﻫـﺎی اﺳـﻄﺮﻻب در ﯾـﮏ‬
‫ً‬
‫ﺳﻤﺖ و ﺟﺪول ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ در ﺳـﻤﺖ دﯾﮕـﺮ )ﺷـﮑﻞ ‪ (۱۰‬در اواﺧـﺮ دورۀ ﻧﺠـﻮم دورۀ اﺳـﻼﻣﯽ ﻋﻤﻮﻣـﺎ ﺟـﺎی‬
‫اﺳﻄﺮﻻب را در ﺗﻤﺎم دﻧﯿﺎی اﺳﻼم )ﺑﺎ اﺳﺘﺜﻨﺎی ﻣﻮارد ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ در اﯾﺮان‪ ،‬ﻫﻨﺪ و ﯾﻤﻦ( ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ‬
‫از رواﯾﺎت اﺳﻼﻣﯽ ﭼﻨﯿﻦ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑـﻦ ﻋﺒـﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ‪ ،‬ﺧﻠﯿﻔـﮥ ﻣﺘـﺪﯾﻦ اﻣـﻮی )دﻣﺸـﻖ‪ ،‬ﺣـﺪود ‪۹۹‬‬
‫ً‬
‫ﻗﻤﺮی( از ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻ از ﻧﻮع ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‪-‬روﻣﯽ آن ﺑﺮای ﺗﻨﻈﯿﻢ اوﻗـﺎت ﻧﻤـﺎز روزاﻧـﻪ ﺑـﺮ ﺣﺴـﺐ‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی ﻣﻌﻮﺟﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺷـﺪه در ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻧﺠـﻮﻣﯽ ﻋﺮﺑـﯽ‪،‬‬
‫ً‬
‫ﻣﺴﻄﺢ و ﻣﻌﻤﻮﻻ اﻓﻘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﻋﻤﻮدی و ﻗﻄﺒﯽ آنﻫﺎ ﻧﯿـﺰ ذﮐـﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾـﮥ رﯾﺎﺿـﯽ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﻃﻮل ﺳﺎﯾﻪ ﺑﺮای ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی ﻣﻌﻮﺟﻪ در زﻣﺎنﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺎل و ﺳﻤﺖ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ آنﻫـﺎ‪ ،‬از ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬
‫ً‬
‫ﻫﻨﺪی ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮد ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮا ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ اﺛﺮ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﻨﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﺛﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از آﺛـﺎر‬
‫ﻣﺘﻘﺪم‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪای درﺑﺎرۀ ﺳﺎﺧﺖ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻧﻮﺷﺘﮥ ﺧﻮارزﻣﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺟـﺪولﻫـﺎی ﮔﺴـﺘﺮدهای‬
‫ﺑﺮای ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻗﻄﺒﯽ ﺑﺮﺧﻮردﮔـﺎه ﺧﻄـﻮط ﺳـﺎﻋﺖ ﺑـﺎ ﻣﻨﺤﻨـﯽ ﺳـﯿﺮ ﺳـﺎﯾﮥ اﻧﻘـﻼب ]زﻣﺴـﺘﺎﻧﯽ[ ﺑـﺮ روی‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ اﻓﻘﯽ در دوازده ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﻣﺘﻔـﺎوت ﺑـﻮد‪ .‬رﺳـﺎﻟﮥ ﺛﺎﺑـﺖ ﺑـﻦ ﻗـﺮه درﺑـﺎرۀ ﻧﻈﺮﯾـﮥ‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽ ﻻزم ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺖ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ در ﻫﺮ ﺳﻄﺤﯽ را در ﺑـﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪١‬؛ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ رﺳﺎﻟﮥ ﻧﻮۀ او‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ درﺑﺎرۀ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻧﯿﺰ از دﯾﺪﮔﺎه ﻧﻈﺮی ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪۴٨‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١١‬ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺳﺎﺧﺖ اﺑﻦ ﺷﺎﻃﺮ ﺑﺮای ﻣﻨﺎرۀ اﺻﻠﯽ ﻣﺴﺠﺪ اﻣﻮی دﻣﺸﻖ در ﺳـﺎل ‪ ٧٧٢-٧٧٣‬ﻗﻤـﺮی ﮐـﻪ در‬
‫ً‬
‫ﻗﺮن ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮی ﺗﺼﺎدﻓﺎ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻮﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﺠﺪد اﯾﻦ اﺑﺰار ﺑﺎﻋـﺚ ﺷﮑﺴـﺘﻦ آن ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ اﻧـﺪازۀ‬
‫ﮐﺎﻓﯽ درﺑﺎرۀ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻣﺘﺒﺤﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ را از روی آن ﺑﺴﺎزد ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در ﺟﺎی ﺧـﻮدش‬
‫ﺑﺮ ﻣﻨﺎره ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﺗﮑﻪﻫﺎی ﻧﻤﻮﻧﮥ اﺻﻠﯽ در ﺣﻔﺎری ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﺒﮑﮥ زهﮐﺸﯽ ﻣﺴﺠﺪ در ﺳـﺎل ‪ ١٩٨٥‬ﻣـﯿﻼدی‬
‫ﯾﺎﻓﺖ ﺷﺪ و ﻫﻢ اﮐﻨﻮن در ﺑﺎغ ﻣﻮزۀ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ دﻣﺸﻖ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ )آﻟﻦ ﺑﺮﯾﻮ‪ ،٢‬ﭘﺎرﯾﺲ(‪.‬‬

‫‪ .١‬ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﭘﻮﯾﺎن رﺿﻮاﻧﯽ در ﺳﺎل ‪ ۱۳۹۳‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻣﺮﮐﺰ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻣﯿﺮاث ﻣﮑﺘﻮب ﭼﺎپ ﻋﮑﺴﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ـ م‬
‫‪2. Alain Brieux‬‬
 ‫ً‬
‫ﮐﻬﻦﺗﺮﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه از دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮا اﺑﻦ ﺻـﻔﺎر‪ ،‬ﻣـﻨﺠﻢ اﻧﺪﻟﺴـﯽ‪ ،‬آن را‬
‫در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ ۳۹۰‬ﻗﻤﺮی در ﻗﺮﻃﺒﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﯿﺮﻫﺎی ﺳﺎﯾﮥ ﺷﺎﺧﺺ در اﻋﺘـﺪاﻟﯿﻦ و اﻧﻘﻼﺑـﯿﻦ‪،‬‬
‫ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺧﻄﻮط ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی ﻣﻌﻮﺟﻪ و ﻧﯿﺰ ﺧﻄﻮط ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﻗﺖ دو ﻧﻤﺎز روزاﻧﻪ را ﻧﺸﺎن ﻣـﯽدﻫـﺪ‪ .‬ﯾـﮏ دﻧﯿـﺎ‬
‫ﺗﻔﺎوت ﻫﺴﺖ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺳﺎده و ﺑﯽﻇﺮاﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﭼﺸﻢﻧﻮاز اﺑﻦ ﺷـﺎﻃﺮ ﮐـﻪ در اواﺧـﺮ‬
‫ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮی ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﭼﻨﺎن ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ زﻣﺎن ﻣﺘﻨـﺎﻇﺮ ﺑـﺎ ﻫـﺮ ﭘـﻨﺞ ﻧﻮﺑـﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز روزاﻧﻪ را اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﮐﻨﺪ )ﺷﮑﻞ ‪ .(۱۱‬در اواﺧـﺮ دورۀ ﻧﺠـﻮم دورۀ اﺳـﻼﻣﯽ‪ ،‬اﻏﻠـﺐ ﻣﺴـﺠﺪﻫﺎی‬
‫ﺑﺰرگ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺎﯾﺮ اﺑﺰارﻫﺎ‬
‫ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﻌﺪادی اﺑﺰار ﭼﻨﺪ ﻣﻨﻈﻮره ﻧﯿﺰ اﺑﺪاع ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟـﻪ آنﻫـﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‬
‫ﻣﯿﺰان )ﺧﻂﮐﺶ( ﻓﺰاری ﺑﺎ ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻏﯿﺮ ﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ ﺑـﺮای ﮐﺎرﺑﺮدﻫـﺎی ﻣﺘﻔـﺎوت ﻧﺠـﻮﻣﯽ‪،‬‬
‫»ﺻﻨﺪوق اﻟﯿﻮاﻗﯿﺖ« اﺑﻦ ﺷﺎﻃﺮ ﺷﺎﻣﻞ ﯾﮏ ﻗﻄﺐﻧﻤـﺎی ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴـﯽ و ﻗﺒﻠـﻪﻧﻤﺎ‪ ،‬ﺳـﺎﻋﺖ آﻓﺘـﺎﺑﯽ ﻗﻄﺒـﯽ‬
‫ﺟﺎﻣﻊ‪ ،‬و ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ اﺳﺘﻮاﯾﯽ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻮارد ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺎﻟﺐ‪ ،‬اﺑﺰار ﺑﺮﻧﺠﯽ ﻣـﺪوری اﺳـﺖ ﮐـﻪ در‬
‫ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ ۱۱۱۰‬ﻗﻤﺮی در اﺻـﻔﻬﺎن ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه و ﻧﻘﺸـﮥ ﺟﻬـﺎن ﺑـﺎ ﻣﺮﮐﺰﯾـﺖ ﻣﮑـﻪ و ﯾـﮏ ﺷـﺒﮑﮥ‬
‫‪۴٩‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﺮ آن ﺣﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻗﺒﻠﮥ ﺣﺪود ‪ ۱۵۰‬ﺷـﻬﺮ ﺑـﯿﻦ اﺳـﭙﺎﻧﯿﺎ و ﭼـﯿﻦ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎی ﺑﯿﺮوﻧﯽ اﺑﺰار و ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻣﯿﺎن ﻣﮑﻪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻘﯿﺎس ﻏﯿـﺮ ﯾﮑﻨﻮاﺧـﺖ ﺧـﻂ ﮐـﺶ‬
‫ﻗﻄﺮی اﺑﺰار ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ )ﺷﮑﻞ ‪ ١.(۱۲‬ﻋﻼﻗـﮥ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ ﺗﺴـﻄﯿﺢﻫـﺎی ﺣﻔـﻆﮐﻨﻨـﺪۀ ﺟﻬـﺖ و‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ آﺛﺎر ﺑﯿﺮوﻧﯽ و ﺣﺒﺶ در ﻗﺮنﻫﺎی ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ از دورۀ اﺳﻼﻣﯽ درﺑﺎرۀ اﺑﺰارﻫﺎی ﺣﺴﺎﺑﮕﺮ ﮔﺮﻓـﺖﻫـﺎی ﺧﻮرﺷـﯿﺪ و ﻣـﺎه‪ ،‬و ﺻـﻔﯿﺤﮥ‬
‫)ﺗﻌﺪﯾﻠﮕﺮ( ﺳﯿﺎرات‪ ٢‬ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺳﯿﺎرات در روز ﻣﻔﺮوض ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺎ ﮐﻤﮏ اﯾﻦ اﺑﺰارﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺘﺪاول ﻧﺠﻮم ﺳﯿﺎرهای ﻣﻄﺮح ﺷﺪه در زﯾﺞﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ و ﺑﺪون اﻧﺠﺎم ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺣﻞ ﺑﻮد‪ .‬رﺳﺎﻟﻪﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎرۀ ﺣﺴﺎﺑﮕﺮ ﮔﺮﻓﺖﻫﺎی ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﺑﺘﺪای ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﻫﺠـﺮی‬
‫ً‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﯿﺮوﻧﯽ در اﺑﺘﺪای ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﺑﺰاری را ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ وﺻﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﺧﯿﺮا ﻧﺴﺨﻪای‬
‫ﺧﻄﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﮐﻪ ﻫﻨﻮز در دﺳﺘﺮس ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻗﺮار ﻧﺪارد( و ﺷﺎﻣﻞ رﺳﺎﻟﻪای از ﻣﻨﺠﻢ اﯾﺮاﻧﯽ ﻗﺮن‬
‫ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮی‪ ،‬اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﺧﺎزن‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺎم زﯾﺞ ﺻﻔﺎﯾﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺻﻔﯿﺤﮥ )ﺗﻌﺪﯾﻠﮕﺮ( ﺳﯿﺎرات را ﺗﻮﺻﯿﻒ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺴﻮس ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﻣﻮﺟﻮد از اﯾﻦ اﺑﺰار ﮐﻪ در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ‬

‫‪ .١‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻧﻤﻮﻧﮥ دﯾﮕﺮی از آن ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻗﻄﺐﻧﻤﺎ و ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻫﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ »اﺳﺮار ﻗﺒﻠﻪﻧﻤﺎﻫﺎی اﺻﻔﻬﺎن« از ﯾﺎن پ‪.‬‬
‫ﻫﻮﺧﻨﺪاﯾﮏ در ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،۱۳۹۱ ،۱‬ص ‪.۳۵- ۲۱‬ـ م‬
‫‪2. planetary equatorium‬‬
‫اﺑﺰار ﺷﺒﯿﻪ اﺳﻄﺮﻻﺑﯽ ﺑﺎ ﺟﺪولﻫﺎی ﺣﮏ ﺷﺪه ﺑﺮ ّام آن و ﻧﺸـﺎنﮔﺬاریﻫﺎﯾﯽ اﺿـﺎﻓﯽ ﺑـﺮای ﻗﺎﻋـﺪۀ ﯾـﮏ‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻠﮕﺮ ﺳﯿﺎرات اﺳﺖ‪ .‬ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎی ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪۀ اوﻟﯿـﻪ درﺑـﺎرۀ ﺻـﻔﯿﺤﮥ )ﺗﻌـﺪﯾﻠﮕﺮ(‬
‫ﺳﯿﺎرات‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﺪﻟﺲ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮی اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐﺗﺮﯾﻦ وﺟﻪ ﺗﻌـﺪﯾﻠﮕﺮ ﺳـﯿﺎراﺗﯽ ﮐـﻪ زرﻗـﺎﻟﯽ‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻀﯽ رﺳﻢ ﺷﺪه ﺑﺮ روی ﺻﻔﯿﺤﮥ آن ﺑﺮای ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏ ﺣﺎﻣﻞ ﻋﻄـﺎرد اﺳـﺖ؛ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ او ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﻓﻠﮏ ﺣﺎﻣﻞ ﻋﻄﺎرد ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﮑﻞ ‪ :۱۲‬ﺷﺒﮑﻪای ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺮﮐـﺰ‬
‫ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑـﺎ آن ﻣﯽﺗـﻮان ﺟﻬـﺖ ﻗﺒﻠـﻪ و‬
‫ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺗــﺎ ﻣﮑـﻪ را ﺑ ـﺮای ﻫـﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿــﺖ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎی اﺳـﻼم ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬
‫آورد‪ .‬اﯾﻦ اﺑﺰار ﮐـﻪ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺣـﺪود‬
‫‪ ۱۱۱۰‬ﻗﻤﺮی ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه‪ ،‬اﻣـﺎ از ﯾـﮏ‬
‫ﺳﻨﺖ ﻣﺘﻘﺪم اﻟﻬﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در اﺻﻞ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﯾﮏ ﻗﻄﺐﻧﻤﺎی ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ و ﯾﮏ‬
‫ﺻﻔﺤﮥ ﺳﺎﻋﺘﯽ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻄﺒﯿـﻖ ﺑـﺮای ﻫـﺮ‬
‫ﻋــﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿــﺎﯾﯽ ﺑــﻮده اﺳــﺖ ﮐــﻪ‬ ‫‪۵٠‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ اوﻗﺎت روزاﻧـﻪ را ﻣﺸـﺨﺺ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ اﺟﺰا اﮐﻨﻮن ﻣﻔﻘﻮد ﺷـﺪهاﻧﺪ‬
‫)ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﺷﺨﺼﯽ(‪.‬‬

‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺠﻢ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬار اواﯾﻞ ﻗـﺮن ﻧﻬـﻢ ﻫﺠـﺮی در ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪ ﺗﻮﺻـﯿﻔﯽ از اﺑـﺰار ﻃﺒـﻖ اﻟﻤﻨـﺎﻃﻖ‬
‫)ﺗﻌﺪﯾﻠﮕﺮ ﺳﯿﺎرات( ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻃﻮل داﯾﺮةاﻟﺒﺮوﺟﯽ ﮔﺮﻓﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻋـﺮض‬
‫داﯾﺮةاﻟﺒﺮوﺟﯽ آنﻫﺎ را ﻧﯿﺰ ﺗﻌﯿﯿﻦ و زﻣﺎن ﮔﺮﻓﺖﻫﺎ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ اروﭘﺎ‬
‫اروﭘﺎﯾﯿـﺎن ﻧﺠـﻮم دورۀ اﺳـﻼﻣﯽ را از راه اﺳــﭙﺎﻧﯿﺎ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﺑــﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﺳﯿﺎﺳــﯽ و‬
‫دﺷﻮاری ارﺗﺒﺎط‪ ،‬آﺛﺎر ﺑﻪ روز آن زﻣﺎن ﻫﻤﯿﺸﻪ در دﺳﺘﺮس ﻧﺒﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺮای ﻣﺜـﺎل ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﻧﺸـﺎن‬
‫دﻫﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﺑﺎ دو اﺛﺮ ﺑﺮﺟﺴﺘﮥ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎن در ﺷـﺮق‪ ،‬ﯾﻌﻨـﯽ آﺛـﺎر ﺧـﻮارزﻣﯽ و ّﺑﺘـﺎﻧﯽ‬
‫آﺷﻨﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬آن ﻫﻢ در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ آﺛﺎر دﯾﮕﺮ در ﺷـﺮق ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم راﯾـﺞ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺪﮐﯽ از آﺛﺎر ﺷﺮﻗﯽ دﻧﯿـﺎی اﺳـﻼم‬
‫آﺷﻨﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﯿﭻ ﮐﺪام از اﺻﻼﺣﺎت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺮﻗﯽ در ﻧﻈﺮﯾـﮥ ﺳـﯿﺎرهای ﺑﻄﻠﻤﯿـﻮس‪ ،‬در اﻧـﺪﻟﺲ ﯾـﺎ‬
‫در اروﭘﺎی ﺳﺪهﻫﺎی ﻣﯿﺎﻧﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻼش ﻧﺎﻣﻮﻓﻖ ﺑﻄﺮوﺟﯽ ﺑﺮای اﺑﺪاع اﻟﮕﻮﻫـﺎی ﺳـﯿﺎرهای‪،‬‬
 ‫اروﭘﺎﯾﯿﺎن را ﻃﯽ ﭼﻨﺪ ﻗﺮن ﺳﺮدرﮔﻢ ﮐﺮده ﺑﻮد؛ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺳـﺎدﮔﯽ ﭼﻨـﯿﻦ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸـﯿﺪﻧﺪ ﮐـﻪ آﺛـﺎر او ﺑﺎﯾـﺪ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮاﻧﺪﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﮐﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ آرای ﺑﻄﻠﻤﯿـﻮس را ﺑـﺎ ﻋﻘﺎﯾـﺪ ارﺳـﻄﻮﯾﯽ ﻣﻨﻄﺒـﻖ ﺳـﺎزد‪.‬‬
‫ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫زﻣﺎنﺳﻨﺠﯽ ﻧﺠﻮﻣﯽ ﭼﻨﺪان ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳـﭙﺎﻧﯿﺎ ﻗـﺮار ﻧﮕﺮﻓـﺖ؛ از اﯾـﻦ رو ﻧﺘـﺎﯾﺠﯽ از اﯾـﻦ‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﻧﯿﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ دﺳﺘﺎوردﻫﺎی اوﻟﯿﮥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺷﺮق ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﮐـﻪ ﺑﻌـﺪﻫﺎ در آﻧﺠـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ و ﭘﺲ از آن ﺑﻪ اروﭘﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ؛ اﯾﻦ دﺳﺘﺎوردﻫﺎ ﺑﻪ ﭘﺎی اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ً‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻇﺎﻫﺮا ﻣﺪارک ﻻزم ﻋﻠﯿﻪ آن از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﮏ ﻣﺜﺎل ﺧﻮب در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪ ،‬رﺑـﻊ ﺳـﺎﻋﺘﯽ ﺑـﺎ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻣﺘﺤﺮک )ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ رﺑﻊ وﺗﻮس‪ (١‬اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ در ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮی در ﺑﻐـﺪاد )ﺣـﺪاﻗﻞ ﺑـﺎ ﻧﻤﻮﻧـﮥ‬
‫ً‬
‫دارای ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ( اﺑﺪاع و ﭘﺲ از آن در ﺷﺮق دﻧﯿﺎی اﺳﻼم ﻋﻤﻼ ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺳﭙﺮده ﺷﺪه ﺑﻮد؛ اﯾـﻦ اﺑـﺰار‪،‬‬
‫ﺑﻪ رﺑﻊ ﻣﺘﺪاول در اروﭘﺎی ﺳﺪهﻫﺎی ﻣﯿﺎﻧﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﯿﺰی از داﻧﺶ ﻧﺠﻮﻣﯽ از راه ﺟﺰﯾﺮۀ ﺳﯿﺴـﯿﻞ‬
‫در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﯿﭻ ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ از اﯾـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﮐـﻪ ﺻـﻠﯿﺒﯿﻮن‬
‫آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در دورۀ ﻧﻮزاﯾﯽ در اروﭘـﺎ ﻫـﯿﭻ دﺳﺘﺮﺳـﯽ ﺑـﻪ دﺳـﺘﺎوردﻫﺎی ﺗـﺎزۀ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﺑﻪ وﯾﺮاﺳﺖﻫﺎی ﺟﺪﯾﺪ آﺛﺎر ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬و ﮔﺎﻫﯽ اﺷﺎرات ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﻧﻮﺳﺘﺎﻟﮋﯾﮏ ﺑﻪ آﺛﺎر ﺑﺘـﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫‪۵١‬‬
‫زرﻗﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻄﺮوﺟﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧـﯽ واژهﻫـﺎی ﻓﻨـﯽ از رﯾﺸـﮥ ﻋﺮﺑـﯽ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻋﻀﺎده‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪ ،‬ﻣﻘﻨﻄﺮات‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮ ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ]=ﺳﻤﺖ اﻟﻘﺪم[‪ ،٢‬ﺻـﻔﯿﺤﻪ و ﺳـﻤﺖ اﻟـﺮأس‪ ،٣‬و ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺎمﻫﺎی ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ دﺑﺮان‪ ،‬ﻏﻮل‪ ،‬ﻧﺴﺮ ﻃﺎﺋﺮ و ﻧﺴﺮ واﻗﻊ ﻧﯿﺰ ﺣﻔﻆ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐـﻪ اروﭘﺎﯾﯿـﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮی آﺛﺎر ﺑﺮﺟﺴﺘﮥ اﺳﻼﻣﯽ روی آوردﻧﺪ و ﺗﻼش ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺎ آن داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ را ﺷﺮق ﺷﻨﺎﺳـﺎن‬
‫و ﻣﻮرﺧﺎن ﻧﺠﻮم ﺑﺎزی ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ در آن زﻣﺎن آﺛﺎر اﺳﻼﻣﯽ ﻏﯿﺮ از ﮔﺰارشﻫﺎی رﺻـﺪی‪ ،‬ﺑﯿﺸـﺘﺮ اﻫﻤﯿـﺖ‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ داﺷﺖ ﺗﺎ اﻫﻤﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻼش ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﺳﺪﯾﻮ‪ ٤‬در ﭘﺎرﯾﺲ‪ ،‬آﺛﺎری ﮐﻪ ﺑﺮای اروﭘﺎﯾﯿـﺎن‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﮐﺎﻣﻼ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻢ ﻋﻤﺪﺗﺎ آنﻫﺎ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﺸـﺮ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ و ﺗﺤﻠﯿـﻞ ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪاﻧﯽ و ﻧﯿﺰ دﯾﮕﺮاﻧﯽ ﭼﻮن ﻣﻮرخ ﻧﺠﻮم‪ ،‬دﻻﻣﺒﺮ‪ ٥‬ﮐﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ و زﺣﻤﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ آﻧﭽـﻪ‬
‫را ﻫﻤﮑﺎراﻧﺶ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﮕﺎﺷﺘﻨﺪ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳـﻼﻣﯽ اﻫﻤﯿـﺖ ﻓﺮاواﻧـﯽ ﻗﺎﺋـﻞ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻋﻠﻢ اﺳﻼﻣﯽ در ﻣﻌﻨﺎی ﮐﻠﯽ‪ ،‬از دوﺋﻢ‪ ،٦‬ﻓﯿﺰﯾﮑﺪان و ﻓﯿﻠﺴـﻮف ﻧﺎآﺷـﻨﺎ ﺑـﻪ‬
‫زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ از آﺛﺎر داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﯽ ﭼﻮن ﺳﺪﯾﻮ ﻏﻔﻠﺖ ورزﯾﺪ‪ ،‬آﺳـﯿﺐ دﯾـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾـﮥ او ﮐـﻪ‬
‫اﻋﺮاب ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺗﻔﮑﺮ ﻋﻠﻤﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﮐﻪ اﮔﺮ داﻧﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘـﺪﯾﺮی ﻫـﻢ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺷـﯽ از داﻧﺴـﺘﻪﻫـﺎی‬

‫‪1. quadrans vetus‬‬

‫‪2. nadir‬‬
‫‪3. zenith‬‬
‫‪4. Sédillots‬‬
‫‪5. J.-B. Delambre‬‬
‫‪6. P. Duhem‬‬
‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﺑﻮده ﮐﻪ از اﯾﺸﺎن ﺧﺮدﻣﻨﺪﺗﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻃﺮﻓﺪاران ﺑﺴﯿﺎری دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ از ﻣﯿﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐـﻪ از‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ در ‪ ۱۵۰‬ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻏﺎﻓﻠﻨﺪ‪.‬‬
‫در دورۀ ﭘﺲ از ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ ۱۵۰۰‬ﻣﯿﻼدی )‪ ۹۰۰‬ﻗﻤﺮی(‪ ،‬ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ رو ﺑـﻪ اﻓـﻮل ﻧﻬـﺎد‪.‬‬
‫ﻫﻤﮥ ﻣﺴﺎﺋﻞ‪ -‬ﺑﺮﺧﯽ ﺣﺘﯽ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر‪ -‬ﺣﻞ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎری از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎی ﺧﻼﻗﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺑـﻦ ﺑﺴـﺖ‬
‫رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﺪﯾﺪ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه روی ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ و اﺑﺰارﻫﺎﺳﺖ ﮐـﻪ اﯾـﻦ‬
‫آﺛﺎر دوﺑﺎره ﻣﺠﺎل ﺑﺮوز ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ﻧﺠﻮم از ﻣﯿﺎن ﻧﺮﻓﺖ‪ .‬از ﻣﺮاﮐﺶ ﺗﺎ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺘﻮن‬
‫ً‬
‫ﮐﻬﻦ را ﭘﯿﺎﭘﯽ روﻧﻮﯾﺴﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﻌﻤـﻮﻻ ﻫـﻢ در ﻫـﺮ ﯾـﮏ از ﻧـﻮاﺣﯽ اﺻـﻠﯽ از ﻣـﺘﻦﻫـﺎی‬
‫ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﯿﭻ ﻧﺘﯿﺠﮥ ﺟﺪﯾﺪی درﭘﯽ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻧﺠﻮم ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺑﺰار اﺧﺘﺮﺑﯿﻨـﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻈـﯿﻢ‬
‫ﺗﻘﻮﯾﻢ و اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از ﺧﻼﻗﯿﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑـﺰار ﺟﺎﻟـﺐ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه در اﺻﻔﻬﺎن در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ ۱۱۱۰‬ﻗﻤﺮی ﮐﻪ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ و ﻓﺎﺻﻠﮥ درﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﮑﻪ را ﺑﺮای ﻫﺮ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ وﺟﻮد ﯾﮏ ﺳﻨﺖ ﻣﺘﻘﺪم ﺑﺮ آن ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ زﯾﺞﻫﺎی دﻗﯿﻖ اروﭘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص زﯾﺞﻫﺎی ﮐﺎﺳﯿﻨﯽ‪ ١‬و ﻻﻻﻧﺪ‪ ٢‬ﺑﻪ زﺑـﺎن ﺗﺮﮐـﯽ ﺗﺮﺟﻤـﻪ و‬
‫ﺟﺪولﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮای ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل و ﺑﻌﺪﻫﺎ دﻣﺸﻖ ﺗﻄﺒﯿﻖ داده ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻨﺖﻫﺎی ﮐﻬـﻦ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺪت دﭼﺎر اﻓﻮل ﺷﺪ و ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻃﯽ ﭼﻨﺪ ﻗﺮن ﺑﯿﺸﺘﺮ وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺑـﻪ روﻧﻮﯾﺴـﯽ رﺳـﺎﻟﻪﻫﺎ و‬
‫‪۵٢‬‬
‫ﺟﺪولﻫﺎی ﻗﺪﯾﻤﯽ ﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﺄﻟﯿﻒ آﺛﺎر ﺟﺪﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﯿﺮی‬
‫در ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﻃﯽ ﻫﺰارهای ﮐـﻪ از ﺣـﺪود ﺳـﺎل ‪ ۱۵۰‬ﻗﻤـﺮی آﻏـﺎز ﺷـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺼﻮص ﺗﺎ ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ ۴۵۰‬ﻗﻤﺮی‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺗﺎ ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ ۹۰۰‬ﻗﻤﺮی‪ ،‬ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن آﺛﺎر ﺗﺮاز اوﻟﯽ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ آوردﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎری از آنﻫﺎ در اروﭘﺎی ﺳﺪهﻫﺎی ﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬آﺛﺎر اﻧﺪک اوﻟﯿﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ اروﭘﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ زﯾﺞﻫﺎی ﺧﻮارزﻣﯽ و ﺑﺘﺎﻧﯽ )ﺑﻪ وﯾﮋه از ﻃﺮﯾﻖ زﯾﺞ ﻃﻠﯿﻄﻠـﻪ( و ﺧﻼﺻـﮥ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎدۀ ﻓﺮﻏﺎﻧﯽ از ﻣﺠﺴﻄﯽ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮی از ﻧﺠﻮم ﮐﻬﻦ را در ﮐﺴﻮت زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ اﻧﺘﻘـﺎل‬
‫دادﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪۀ ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﺷﺮق دﻧﯿﺎی اﺳـﻼم‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﻗﺮنﻫﺎ ﺑﺮای ﺑﺮرﺳﯽ و ﻓﻬﻢ اﯾﻦ آﺛﺎر ﺻﺮف ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺠﻤـﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎن‬
‫دﺳﺘﺎوردﻫﺎی اﺳﺎﺳﯽ در اﯾﻦ ﺣﻮزه ﻓﺮاﻫﻢ آوردﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺟﺪﯾﺪ آﺷﮑﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﻔﺤﺎت دو ﺟﻠﺪ ]‪ ۵‬و ‪ [۶‬از ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎرشﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ ﺳﺰﮔﯿﻦ‪ ٣‬را ﺗـﻮرق ﮐﻨـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﻄﯽ ﻧﺠﻮم و اﺧﺘﺮﺑﯿﻨﯽ اﺳﻼﻣﯽ را ﺗﺎ ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ ۴۵۰‬ﻗﻤـﺮی ﻓﻬﺮﺳـﺖ ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻧﯿـﺰ‬

‫‪1. Cassini‬‬
‫‪2. Lalande‬‬
‫‪3. Geschichte des arabischen Schrifttums, vols. V & VI.‬‬
 ‫ً‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺮا درﺑﺎرۀ ‪ ۲۵۰۰‬ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﻋﻠﻤﯽ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﯽ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﮐـﻪ ﻋﻤـﺪﺗﺎ ﺑـﻪ دورۀ ﭘـﺲ از آن‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻏﻨﺎی آﺛﺎر ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت را ﮐـﻪ ﻫﻨـﻮز از دﯾـﺪ داﻧﺸـﻤﻨﺪان‬
‫ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻋﺼﺮ ﺟﺪﯾﺪ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد اﻧﺪﮐﯽ از آﺛﺎر ﻧﺠﻮﻣﯽ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﯾـﺎ‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ و ﺷﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺳﻪ زﯾﺞ از ﻣﯿﺎن ‪ ۲۰۰‬زﯾﺞ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﻣﻄﻠﻮب )ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺷﺮح( ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺗـﺎﮐﻨﻮن ﺑﺮﮔﺮدانﻫـﺎی ﻋﺮﺑـﯽ ﻣﺠﺴـﻄﯽ )ﺑـﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎی‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﺎم ﺳﺘﺎرﮔﺎن(‪ ،‬ﯾﺎ ﻫﯿﭻ ﺗﺤﺮﯾﺮ ﯾﺎ ﺷﺮح ﻋﺮﺑﯽ از آنﻫـﺎ ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺴـﯿﺎری از ﻣﺘـﻮن‬
‫ً‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﻋﺮﺑﯽ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺪون ﺗﺼﺤﯿﺢ اﻧﺘﻘﺎدی در ﺣﯿﺪرآﺑﺎد ﭼﺎپ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺒﻮد ﺻـﻮرت ﭼـﺎﭘﯽ‬
‫از اﯾﻦ ﻣﺘﻮن و اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﭼﻨـﯿﻦ روﯾـﺪادی دور از ﺗﺤﻘـﻖ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧﯿـﺎز ﺟـﺪی ﺑـﻪ ﺗﻬﯿـﮥ ﭼـﺎپ ﻋﮑﺴـﯽ‬
‫)ﻧﺴﺨﻪﺑﺮﮔﺮدان( از رﺳﺎﻟﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﻮد‪ .١‬در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻـﻮرت ﺗﺎرﯾﺨﻨﮕـﺎران‬
‫ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﻫﻤﭽﻨﺎن از ﻣﯿﮑﺮوﻓﯿﻠﻢ ﻧﺴﺨﻪﻫـﺎی ﺧﻄـﯽ اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨـﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ اﻣﮑﺎن ﯾﺎ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻋﺮﺿﮥ آن را ﻫﻢ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪] ،‬ﮔﺰارش[ ﺑﺴـﯿﺎری از‬
‫اﺑﺰارﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻗﺪﯾﻤﯽ از دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻫﻨﻮز ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ در ﺣـﺎل ﺗﻬﯿـﻪ‬
‫در ﻓﺮاﻧﮑﻔﻮرت ﻧﻮﯾﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﻬﺘﺮ آنﻫﺎ را ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪۵٣‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ ۱۸۴۵‬ﻣﯿﻼدی ﺳﺪﯾﻮ ﮐﻪ از ﻣﻮﻫﺒﺖ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻏﻨﯽ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ ﻋﺮﺑـﯽ و‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﯽ ﭘﺎرﯾﺲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﻫـﺮ روز ﮐﺸـﻒ ﺗـﺎزهای ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه دارد و ﻧﺸـﺎن‬
‫دﻫﻨﺪۀ اﻫﻤﯿﺖ ﻓﻮقاﻟﻌﺎدۀ ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺴﺨﻪﻫـﺎی ﺷـﺮﻗﯽ اﺳـﺖ«‪] .‬ﻟـﻮﯾﯽ ﭘﯿـﺮ اوژن[ ﺳـﺪﯾﻮ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﭘﺪرش ]ژان ژاک اﻣﺎﻧﻮﺋﻞ ﺳﺪﯾﻮ[ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﺎرﯾﺨﻨﮕﺎران ﺑﻌﺪی ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ اﻫﻤﯿﺖ اﺑﺰارﻫـﺎی‬
‫ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ را ﻧﯿﺰ درﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﺠﻢ زﯾﺎد ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ و اﺑﺰارﻫـﺎی ﻣﻮﺟـﻮد در‬
‫ً‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﻮزهﻫﺎی ﺳﺎﯾﺮ ﺟﺎﻫﺎ در اروﭘﺎ‪ ،‬آﻣﺮﯾﮑﺎ و ﺧﺎور ﻧﺰدﯾﮏ و ﺗﻌﺪاد ﻧﺴﺒﺘﺎ اﻧﺪک اﻓﺮادی ﮐـﻪ در‬
‫اﯾﻦ ﺣﻮزه ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﮥ ﺳﺪﯾﻮ اﻣﺮوزه ﻫﻢ ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ﯾﮏ و ﻧﯿﻢ ﻗﺮن ﭘﯿﺶ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .١‬اﯾﻦ ﮐﺎری اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻣﯿﺮاث ﻣﮑﺘﻮب ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪی و ﻓﻌﺎل ﭘﯿﮕﯿﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻣﻮارد زﯾﺮ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -‬اﺑﻮﻣﻨﺼﻮر ﻣﻮﻓﻖﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻫﺮوی‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻻﺑﻨﯿﻪ ﻋﻦ ﺣﻘﺎﯾﻖ اﻻدوﯾﺔ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻓﺎرﺳﯽ اﯾﺮج اﻓﺸﺎر و ﻋﻠﯽ اﺷﺮف ﺻﺎدﻗﯽ و ﻣﻘﺪﻣﮥ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‬
‫ﺑﺮت گ‪ .‬ﻓﺮاﮔﻨﺮ‪ ،‬ﻧﺼﺮت اﻟﻠﻪ رﺳﺘﮕﺎر‪ ،‬ﮐﺎرل ﻫﻮﻟﻮﺑﺎر‪ ،‬اوا اﯾﺮﺑﻠﯿﺶ و ﻣﺤﻤﻮد اﻣﯿﺪﺳﺎﻻر‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎری اﻧﺴﺘﯿﺘﻮی اﯾﺮان ﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن ﻋﻠﻮم‬
‫اﺗﺮﯾﺶ )وﯾﻦ( و ﮔﻨﺠﯿﻨﮥ ﭘﺰﺷﮑﯽ اﯾﺮاﻧﯽ‪۱۳۸۸ ،‬؛‬
‫‪ -‬ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ اﻟﻤﺤﯿﻄﯿﺔ )ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ۵۳۸۹‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮی(‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﯾﻮﻧﺲ ﮐﺮاﻣﺘﯽ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎری ﻣﻮﺳﺴﻪ آﻣﻮزش ﻋﺎﻟﯽ ﻏﯿﺎث اﻟﺪﯾﻦ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪۱۳۹۱ ،‬؛‬
‫‪ -‬ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺳﻪ رﺳﺎﻟﻪ از ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ )رﺳﺎﻟﻪ ﺣﺴﺎب و ﺑﺨﺸﯽ از زﯾﺞ ﺑﺎﻟﻎ و ﺷﺮح ﻣﺠﻤﻞ اﻻﺻﻮل(‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی‪،‬‬
‫‪۱۳۹۲‬؛‬
‫‪ -‬ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﺮه‪ ،‬ﺳﻪ رﺳﺎﻟﻪ از ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﺮه )ﺳﺎﻋﺖ ﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ ‪ -‬ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه ‪ -‬ﭼﻬﺎرده وﺟﻬﯽ ﻣﺤﺎط در ﮐﺮه( )ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺮﮔﺮدان ﺑﻪ‬
‫ﻗﻄﻊ اﺻﻞ ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ۹۴۸‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﮐﻮﭘﺮوﻟﻮ ‪ -‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل(‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﭘﻮﯾﺎن رﺿﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎری ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪۀ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﺗﻬﺮان‪.۱۳۹۳ ،‬‬
 ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻓﺎرﺳ ﺑﺮای ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ درﺑﺎرۀ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣ‬
‫ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻮرﯾﺤﺎن‪ ،‬اﻟﺘﻔﻬﯿﻢ ﻷواﺋﻞ ﺻﻨﺎﻋﺔ اﻟﺘﻨﺠﯿﻢ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦ ﻫﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪۱۳۶۷‬؛‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪزاده‪ ،‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻓﯿﺾاﻟﻠﻪ‪ ،‬ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﭘﺮوﯾﺰ ﺷﻬﺮﯾﺎری‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪۱۳۸۸‬؛‬
‫ﮐﻨﺪی‪ ،‬ادوارد اﺳﺘﻮارت‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﯽ در زﯾﺞﻫﺎی دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪۱۳۷۴‬؛‬
‫ﮐﯿﻨﮓ‪ ،‬دﯾﻮﯾﺪ آﻧﺘﻮﻧﯽ‪ ،‬ﻗﺒﻠﻪﯾﺎﺑﯽ در اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺣﺴﻦ ﻧﺎﻫﯿﺪ‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن ‪۱۳۸۴‬؛‬
‫ﮔﻤﯿﻨﯽ‪ ،‬اﻣﯿﺮﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬داﯾﺮهﻫﺎی ﻣﯿﻨﺎﯾﯽ‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫از ﺣﺴﯿﻦ ﻣﻌﺼﻮﻣﯽ ﻫﻤﺪاﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪۱۳۹۵‬؛‬
‫ﮔﯿﺎﻫﯽ ﯾﺰدی‪ ،‬ﺣﻤﯿﺪرﺿﺎ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺠﻮم در اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪۱۳۸۸‬؛‬
‫ﻧﻠﯿﻨﻮ )ﻧﺎﻟﯿﻨﻮ(‪ ،‬ﮐﺮﻟﻮ اﻟﻔﻮﻧﺴﻮ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺠﻮم اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ اﺣﻤﺪ آرام‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪۱۳۴۹‬؛‬
‫ﻧﻮﯾﮕﻪﺑﺎور‪ ،‬اوﺗﻮ‪ ،‬ﻋﻠﻮم دﻗﯿﻖ در ﻋﺼﺮ ﻋﺘﯿﻖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻫﻤﺎﯾﻮن ﺻﻨﻌﺘﯽزاده‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪۱۳۷۵‬؛‬
‫وان در واردن‪ ،‬ﺑﺎرﺗﻞ ﻟﯿﻨﺪرت‪ ،‬ﭘﯿﺪاﯾﺶ داﻧﺶ ﻧﺠﻮم‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻫﻤﺎﯾﻮن ﺻﻨﻌﺘﯽ زاده‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪۱۳۷۲‬؛‬
‫‪١‬‬
‫و ﻣﺪﺧﻞﻫﺎی ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺠـﻮم در داﻧﺸـﻨﺎﻣﮥ ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم و داﺋﺮةاﻟﻤﻌـﺎرف ﺑـﺰرگ اﺳـﻼﻣﯽ و‬
‫ﻣﻘﺎﻻت ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه در اﯾﻦ زﻣﯿﻨـﻪ در ﻧﺸـﺮﯾﮥ ﺗـﺎرﯾﺦ ﻋﻠـﻢ ﭘﮋوﻫﺸـﮑﺪۀ ﺗـﺎرﯾﺦ ﻋﻠـﻢ داﻧﺸـﮕﺎه ﺗﻬـﺮان‬
‫)ﺷﻤﺎرهﻫﺎی ‪ ۱‬ﺗﺎ ‪ (۱۵‬و ﻣﺠﻠﮥ ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان )ﺷﻤﺎرهﻫﺎی ‪ ۱‬ﺗﺎ ‪ .(۷‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﮥ ﻋﻠﻤﯽ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﮔﺮوه ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬وﯾﺮاﺳﺘﮥ ﺣﺴﯿﻦ ﻣﻌﺼـﻮﻣﯽ ﻫﻤـﺪاﻧﯽ )ﺗﺮﺟﻤـﮥ‬ ‫‪۵۴‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی ‪ ،(DSB‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﭼﺎپ دوم ‪) ۱۳۸۴‬ﺟﻠﺪ دوم اﯾﻦ اﺛﺮ زﯾﺮ ﭼﺎپ اﺳﺖ(‪.‬‬

‫‪ .١‬ﺑﺮای اﻃﻼع از ﻓﻬﺮﺳﺖ اﯾﻦ ﻣﺪﺧﻞﻫﺎ )ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ (۱۳۹۲‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ »ﻣﺪﺧﻞﻫﺎی ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ در داﻧﺸﻨﺎﻣﮥ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ« ﻧﻮﺷﺘﮥ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻣﻨﻔﺮد در ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ﯾﮏ‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،۱۳۹۲‬ص ‪.۱۲۲- ۹۹‬‬
 ‫ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷ رۀ اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(۷‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۴‬‬
‫ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ‬
‫‪١‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻣﺼﺤﻔ‬

‫ﺳﺎﮐﻨﺎن دورانﻫﺎی ﮐﻬﻦ ﭘﯿﺶ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺷﺐﻫﺎ ﺷﯿﻔﺘﮥ آﺳﻤﺎن ﭘﺮ ﺳﺘﺎره و روزﻫﺎ ﺷـﺎﻫﺪ ﺣﺮﮐـﺖ ﺳـﺎﯾﮥ‬
‫آﻓﺘﺎب روﺷﻨﯽ ﺑﺨﺶ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬دﯾﺪ زدنﻫﺎی ﺷـﺒﺎﻧﮥ آنﻫـﺎ از آﺳـﻤﺎن ﺑـﻪ ﮔـﺰﯾﻨﺶ ﺻـﻮرتﻫﺎی ﻓﻠﮑـﯽ‬
‫اﻧﺠﺎﻣﯿﺪه و ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه ﭘﯽ ﺑﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻨﺒﺪ آﺳﻤﺎن ﺑﻪ دور ﻧﻘﻄﻪای ﺛﺎﺑﺖ )و در واﻗﻊ ﺑـﻪ دور ﻣﺤـﻮری‬
‫ﺛﺎﺑﺖ( ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ .‬ﺣﺮﮐﺖ ﻧﯿﻢداﯾﺮهای روزاﻧﮥ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻫﻢ آﻧﺎن را ﺑـﻪ ﻧﺸـﺎﻧﻪﮔﺬاری ﭼﻬـﺎر ﺟﻬـﺖ و ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ زﻣﺎن ﻧﯿﻤﺮوز رﻫﻨﻤﻮن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬زﻣﺎن ﻧﯿﻤﺮوز را ﺑﻪ ﯾﮏ ﻓﺎﺻﻠﻪ از ﻃﻠﻮع و ﻏـﺮوب ﺧﻮرﺷـﯿﺪ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ و دﻗﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻧﯿﻤﺮوز و ﺑﺎ ﮐﻨﺠﮑﺎویﻫﺎ ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﻧﮑﺘـﻪ ﭘـﯽ ﺑﺮدهاﻧـﺪ ﮐـﻪ درﺧﺘـﺎن و‬
‫ﺑﻠﻨﺪیﻫﺎ در ﻫﺮ روز ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﯿﻤﺮوز ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮﯾﻦ ﺳﺎﯾﻪ را دارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻧﻤﻮد ﺷـﺎﺧﺺ آﻓﺘـﺎﺑﯽ را در‬ ‫‪١١٢‬‬
‫ﭘﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ را ﮔﺴﺘﺮش داد و ﻣﻔﻬﻮم زﻣﺎنﺳﻨﺠﯽ را آﺷﻨﺎی ذﻫﻦﻫﺎ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﮑـﺎن‬
‫ِ‬ ‫ﮔﺎم اﺻﻠﯽ در ﺑﺮﭘﺎ داﺷﺘﻦ ﺷﺎﺧﺺ آﻓﺘﺎﺑﯽ دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ دﻗﯿﻖ ﺑﻪ راﺳﺘﺎی ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب ﺑـﻮد‪ .‬در ﯾـﮏ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬دو ﺑﺨﺶ ﺳﺎﯾﮥ ﺻﺒﺢ و ﺳﺎﯾﮥ ﻋﺼﺮ ﻣﺘﻘﺎرناﻧﺪ و ﺧﻂ ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب ﻣﺤﻮر ﺗﻘﺎرن آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑـﺎ ﯾـﮏ‬
‫ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺳﺎدۀ ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺤﻮر ﺗﻘﺎرن دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ؛ در ﻓﻀﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ و در ﺳـﻄﺤﯽ اﻓﻘـﯽ و ﺗـﺮاز‬
‫اﮔﺮ داﯾﺮهای رﺳﻢ ﮐﻨﯿﻢ و ﻣﯿﻠﻪای ﻗﺎﺋﻢ در ﻣﺮﮐﺰ آن و ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺳﻄﺢ اﻓﻘﯽ ﻧﺼﺐ ﮐﻨﯿﻢ ﮐـﻪ ﺑﻠﻨـﺪی ﻣﯿﻠـﻪ ﮐﻤـﯽ‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﺷـﻌﺎع داﯾـﺮه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ در زﻣـﺎﻧﯽ ﭘـﯿﺶ‬
‫از ﻇﻬﺮ ﻧﻮک ﺳﺎﯾﮥ ﻣﯿﻠﻪ‬
‫روی ﻧﻘﻄـــــــﻪای از‬
‫ﻣﺤــﯿﻂ داﯾــﺮه واﻗــﻊ‬
‫ﻣﯽﺷــﻮد‪ .‬ﭘــﺲ از آن‪،‬‬
‫ﺳــﺎﯾﮥ ﻣﯿﻠــﻪ ﮐﻮﺗــﺎهﺗﺮ‬

‫‪ .١‬دﺑﯿﺮ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ و ﻣﺆﻟﻒ رﯾﺎﺿﯿﺎت و ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬار ﻧﺸﺮﯾﮥ رﯾﺎﺿﯽ ﯾﮑﺎن‪ .‬ﺑﺮای اﻃﻼع از زﻧﺪﮔﯽ و آﺛﺎر ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺼﺤﻔﯽ )‪ (۱۳۹۱- ۱۳۰۳‬ﻧﮕﺎه‬
‫ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺟﻌﻔﺮ رﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﺷﮑﻮه رﯾﺎﺿﺖ‪ ،‬درﻧﮕﯽ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ و ﮐﺎرﻧﺎﻣﮥ اﺳﺘﺎد ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻣﺼﺤﻔﯽ« در ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ش ‪،۲‬‬
‫ص ‪.۱۷۴- ۱۷۰‬‬
 ‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد و زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻧﻮک ﺳﺎﯾﮥ ﻣﯿﻠﻪ روی ﻧﻘﻄـﮥ دﯾﮕـﺮی از‬
‫ﻣﺤﯿﻂ داﯾﺮه واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻋﻤﻮد ﻣﻨﺼﻒ ﭘﺎره ﺧﻂ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻘﻄﮥ ﻧﺸﺎن ﺷﺪه‪ ،‬راﺳﺘﺎی ﺷﻤﺎل و ﺟﻨـﻮب اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ‬

‫در ﻫﺮ روز آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﺳﺎﯾﮥ آن ﻣﯿﻠﻪ= ﺳﺎﯾﮥ ﺷﺎﺧﺺ‪ ،‬در راﺳﺘﺎی ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب واﻗﻊ ﺷﻮد وﻗﺖ ﻧﯿﻤﺮوز اﺳـﺖ‬
‫‪١‬‬
‫و ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﯿﻤﺮوز ﺑﺎﺷﺪ ﺳﺎﯾﮥ ﺷﺎﺧﺺ در راﺳﺘﺎی ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﺧﺺ ﻣﯿﻠـﻪای در اﺛـﺮ ﭘﺪﯾـﺪهﻫﺎﯾﯽ ﮐـﺞ و‬
‫ﮐﻮﻟﻪ ﻣﯽﺷـﺪه و در ﻧﯿﻤـﺮوز از راﺳـﺘﺎی ﺷـﻤﺎل و‬
‫ﺟﻨﻮب ﺑﯿﺮون ﻣﯽاﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو‪ ،‬ﺷﺎﺧﺺ‬
‫ﻣﺜﻠﺜﯽ ﺑﺎ ﺳـﺎﺧﺘﺎر ﺑـﻪ ﺷـﮑﻞ روﺑـﺮو را ﺑـﻪ ﺟـﺎی‬
‫‪٢‬‬
‫ﺷﺎﺧﺺ ﻣﯿﻠﻪای ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﺧﺺ ﻣﺜﻠﺜﯽ‪ ،‬در آﻏـﺎز ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﺷـﺎﺧﺺ‬
‫ﻣﯿﻠﻪای‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از آن رو ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﻧﯿﻤـﺮوز را ﻧﺸـﺎن دﻫـﺪ‪ .‬در اﯾـﻦ ﺣﺎﻟـﺖ‪،‬‬
‫اﻧﺪازۀ زاوﯾﮥ ﺣﺎدۀ ﺑـﯿﻦ دو ﺿـﻠﻊ اﻓﻘـﯽ و ﻣـﻮرب‬
‫‪١١٣‬‬
‫ﺷﺎﺧﺺ دﻟﺨﻮاه ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ آﻧﮕﺎه ﮐـﻪ ﺑـﺮ آن ﺷـﺪﻧﺪ‬
‫ﺻــﻔﺤﮥ اﻓﻘــﯽ ﺗﮑﯿــﻪﮔﺎه ﺷــﺎﺧﺺ را ﺑــﺮ ﺣﺴــﺐ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﺳﺎﯾﮥ آﻓﺘﺎب درﺟﻪﺑﻨﺪی ﮐﻨﻨﺪ درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﻻزم اﺳﺖ اﯾﻦ درﺟﻪﺑﻨﺪی‪ ،‬در ﻫﺮ ﻣﮑﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳـﺐ‬
‫ﺑﺎ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ آن ﻣﮑـﺎن‬
‫ﺻﻮرت ﭘﺬﯾﺮد‪ .‬راه و روش اﯾﻦ‬
‫درﺟﻪﺑﻨــــﺪی در ﻣﺘﻦﻫــــﺎی‬
‫داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﻧﺠﻮم ﺑﯿﺎن و ﻧﻤﻮده‬
‫ﺷـــﺪه اﺳـــﺖ و ﺧﻮاﺳـــﺘﺎران‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑـﻪ آن رﺟـﻮع ﮐﻨﻨـﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪای از ﺷـﺎﺧﺺ‬
‫آﻓﺘـــﺎﺑﯽ درﺟـــﻪدار ﻧﻤـــﻮده‬
‫ﻣﯽﺷــﻮد‪ ٣.‬ﭘــﯿﺶ از ﺑــﻪ ﺑــﺎزار‬
‫آﻣـــﺪن ﮔﻮﻧـــﻪﻫﺎی ﮔﻮﻧـــﺎﮔﻮن‬

‫‪ .١‬در ﺷﮑﻞ ﺻﻔﺤﮥ ﻗﺒﻞ در واﻗﻊ ﺳﺎﯾﮥ ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺟﻨﻮب‪ .‬ـ م‪ .‬ع‪.‬‬
‫‪ .٢‬در اﯾﻦ ﺷﮑﻞ راﺳﺘﺎی ﺳﺎﯾﮥ ﻧﯿﻤﺮوز ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺷﻤﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ـ م‪.‬ع‪.‬‬
‫‪ .٣‬در اﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻫﻢ درﺟﻪﺑﻨﺪیﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ روی ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺟﻨﻮﺑﯽ‪ .‬ـ م‪ .‬ع‪.‬‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی ﻓﻨﯽ‪ ،‬ﺷﺎﺧﺺ آﻓﺘﺎﺑﯽ از ﺟﻤﻠﻪ اﺑﺰارﻫﺎی ﭘﯽ ﺑﺮدن ﺑـﻪ وﻗـﺖ ﺑـﻮد و اﻣـﺮوزه ﮐـﺎراﯾﯽ ﻧـﺪارد؛‬
‫ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺷﮑﻞ ﻧﻤﻮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی زﻣﺎﻧﯽ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ ﺿﻤﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دو ﻧﯿﻤـﮥ‬
‫ﺷﺮﻗﯽ وس ﻏﺮﺑﯽ ﻣﺘﻘﺎرﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﺧﺺ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺷﯿﻮۀ ﻧﺠﻮﻣﯽ درﺟﻪﺑﻨﺪی ﺷﺪه ﺑﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﺑـﺎ ﻫـﻢ ﺳـﺎزﮔﺎر‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮان آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺟﺎی ﻫﻢ ﻧﺸﺎن ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﮥ ﻣﻬﻢ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺎﺧﺺ آﻓﺘﺎﺑﯽ از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ دﻗﺖ ﻧﺼﺐ ﺷﺪه ﺑﺎﺷـﺪ دﻗﯿـﻖﺗﺮﯾﻦ اﺑـﺰار ﺑـﺮای‬
‫ﻧﻤﻮدن وﻗﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﻇﻬﺮ ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺖ‪ .‬دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی ﺳﺎﻋﺖ ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪه در ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﮑﺎنﻫﺎ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫در ﮔﻠﺪﺳﺘﻪﻫﺎی ﻣﺴﺠﺪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺪت زﻣﺎن ‪ ۲۴‬ﺳﺎﻋﺖ ﺷﺒﺎﻧﻪروز را‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻫﻢ اﮐﻨﻮن اﯾﻦ ﺗﻌﺪﯾﻞ را در ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ ﻣﺮﻋﯽ ﻣﯽدارﻧﺪ و اﻋـﻼم ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ اﻣـﺎ ﺑـﺎ‬
‫زﻣﺎن دﻗﯿﻖ ﻧﯿﻤﺮوز ﻫﻤﺴﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ و در دورانﻫﺎی ﮐﻬﻦ‪ ،‬ﺷﺎﺧﺺﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎی ﺟﻮر واﺟﻮر را ‪ ،‬ﭼﯿﻨﯽﻫـﺎ در دو‬
‫ﻫﺰار ﺳﺎل ﭘﯿﺶ از ﻣـﯿﻼد‪ ،‬ﻣﺼـﺮیﻫﺎ در ﯾـﮏ ﻫـﺰار و ﭘﺎﻧﺼـﺪ ﺳـﺎل ﭘـﯿﺶ از ﻣـﯿﻼد و ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﻫـﻢ از‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎی دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬رﯾﺎﺿﯽدان ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ اﺋﻮدوﮐﺴﻮس ﮐﻪ از ‪ ۴۰۸‬ﺗـﺎ ‪۳۵۵‬‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد ﻣﯽزﯾﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ ﺷـﺎﺧﺺ‬ ‫‪١١۴‬‬
‫آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺗﺼﻮﯾﺮ روﺑﺮو را ﻃﺮح و ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاری‬
‫ﮐــﺮده اﺳــﺖ‪ .‬در واﻗــﻊ‪ ،‬ﺷــﺎﺧﺺ آﻓﺘــﺎﺑﯽ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺎﻋﺖ را داﺷـﺘﻪ و آن را ﺑـﻪ ﻫﻤـﯿﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘــﺲ از اﺧﺘ ـﺮاع ﺳــﺎﻋﺖﻫﺎی ﻓﻨــﺮی و‬
‫ﮐﻮﮐﯽ و ﻫﻤﻪﮔﯿﺮ ﺷﺪن ﮔﻮﻧﻪﻫﺎی دﯾﮕﺮ آن‪،‬‬
‫ﺷﺎﺧﺺ آﻓﺘـﺎﺑﯽ از دور ﺧـﺎرج ﺷـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺪرت و ﮔﺎه ﺑﻪ ﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻤﺎﯾﺸﯽ ﺑـﻪ‬
‫ﮐــﺎر رﻓﺘــﻪ اﺳــﺖ‪ .‬ﻣﻬﻨــﺪس ﻋﺒــﺪاﻟﺮزاق‬
‫ﺑﻐﺎﯾﺮی ﻧﻤﻮﻧﻪای اﻓﻘﯽ از آن را در ﭘﺎﯾﮕﺎﻫﯽ‬
‫روی ﺣـﻮض ﻣﺴــﺠﺪ )اﻣـﺎم( ﺗﻬـﺮان ﮐــﺎر‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺎلﻫﺎ ﭘـﯿﺶ ﮐـﻪ ﮔـﺬارم ﺑـﻪ‬
‫‪١‬‬
‫آﻧﺠﺎ اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺟﺎی آن را ﺧﺎﻟﯽ دﯾﺪم‪.‬‬

‫‪ .١‬اﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖ اﮐﻨﻮن در ﺟﺎی ﺧﻮد ﻗﺮار دارد‪ .‬ـ م‪.‬ع‪.‬‬

 ‫ﻣﺪرﺳﮥ »وﻗﺖ ﺳﺎﻋﺎت« ﯾﺰد‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﺷﺎﺧﺺﻫﺎی از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ‬

‫‪ ...‬ﻣﺪرﺳﻪ دو ﻣﻨﺎر دارد‪ ،‬در ﯾﮏ ﻣﻨﺎر ﻣﺮﻏﯽ ﻣﺴـﯽ ﻧﻬـﺎده ﺷـﺪه ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﻮی‬
‫ََ‬
‫آﻓﺘﺎب ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﺑﺮ ﻣﻨﺎرۀ دﯾﮕﺮ ﻋﻠﻤﯽ ﻧﺼﺐ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﻨﺞ وﻗـﺖ ﻃﺒـﻞ‬
‫ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬در ﻣﯿﺎن رﺻﺪﮔﺎه ﭼﺮﺧﯽ ﺑـﺎ ﺳﯿﺼـﺪ و ﺷﺼـﺖ درﺟـﻪ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﮐـﻪ در‬
‫ﺑﺮآﻣﺪن آﻓﺘﺎب درﺟﮥ آن ﻧﻤﻮده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﭼﻬـﺎر ﮔﻮﺷـﮥ ﭼـﺮخ‪ ،‬ﭼﻬـﺎر داﯾـﺮه‬
‫ﻧﻬﺎده ﮐﻪ ﻫﺮ داﯾﺮه ﺳﯽ ﺧﺎﻧﻪ دارد ﺑﺎ ﻧﺎمﻫﺎی آن ﻣﺎه و روز ﻫﺮ ﻣﺎه ﮐﻪ ﺑﺮﺳﺪ ﺳـﯿﺎه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﺑﺎﻻی ﭼﺮخ‪ ،‬دو ﻣﺮغ ﻧﻬﺎده ﮐﻪ ﻣﻬﺮه ﺑﯿﺮون آورد و در ﺗﺎس اﻧـﺪازد‪،‬‬
‫ﭼﺮخ ﺑﻪ ﮔﺮدش آورد و ﺗﺨﺘﮥ ﺳﻔﯿﺪ ﺳﯿﺎه ﮔﺮداﻧﺪ و در ﭘـﻨﺞ وﻗـﺖ ﻣﻬـﺮه ﺑﯿﻔﺘـﺪ و‬
‫ﻃﺒﻞ زده ﺷﻮد‪ ... .‬در ﺷﺐ دوازده ﭼﺮاغ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﺳـﺎﻋﺖ ﯾﮑـﯽ روﺷـﻦ‬
‫ﺷﻮد‪ ،... ،‬در ﺗﺎس ﭼﺮخ ﮐﻮﭼﮑﯽ ﭼﻮن ﺟﺎم آوﯾﺨﺘﻪ ﮐﻪ ﻧﺸـﺎن دﻗﯿﻘـﻪ اﺳـﺖ و‬
‫ََ‬
‫ﭼﻮن ﺑﺮ ﺟﺎم ﺧﻮرد آواز ﮐﻨﺪ‪ ،... ،‬در اﻧﺪرون رﺻﺪ ﻃﺒﻞ ﮐﻪ زده ﺷﻮد ﻋﻠﻤﯽ ﺑـﺮ‬
‫ﻣﻨﺎره ﺑﺮآﯾﺪ و داﯾﺮه ﺑﺮ ﺑﺎﻻی ﭼﺮخ ﮐﺸﯿﺪه و ﺳﯽ داﯾﺮۀ ﺳﻔﯿﺪ ﺑـﺮ وی ﻧﻬـﺎده و ﻫـﺮ‬
‫روز ﮐﻪ از ﻣﺎه ﻣﯽﮔﺬرد ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ داﯾﺮهﻫﺎ ﺳﯿﺎه ﻣﯽﺷﻮد ‪...‬‬
‫‪١١۵‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻮﺷﺘﮥ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﻨﻨﺪۀ اﯾﻦ رﺻﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺳﺎل ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺎﺧﺖ آن »ﺧﻤـﺲ وﻋﺸـﺮﯾﻦ و ﺳـﺒﻊ ﻣﺌـﺔ= ‪۷۲۵‬‬
‫ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی« ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﺎر ﻫﻢ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﺪﯾﺪ ﯾﺰد اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺟﺸﻦ ﮔﺸـﺎﯾﺶ‬
‫دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن اﯾﺮاﻧﺸﻬﺮ ﯾﺰد در آﺑﺎن ‪ ۱۳۱۷‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷ رۀ اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(۷‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۴‬‬

‫ﺑﺮج رادﮐﺎن‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺑﺮ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻣﻌ ری ﺑﺎ ﻧﺠﻮم و ﮔﺎﻫﺸ ری‬
‫ﻧﻮﺷﺘﮥ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ آرﯾﻦ )ﺿﯿﺎء(‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﮑﺪۀ ﮐﴪی‪ ۷۲ ،۱۳۹۴ ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬
‫‪١‬‬
‫اﻣﯿﺮﻣﺤﻤﺪ ﮔﻤﯿﻨ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻦ ﮐﺎرﺑﺮد ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﺮای ﺑﻨﺎﻫﺎی ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﯾﮑـﯽ‬
‫از اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪان در رﺷﺘﻪﻫﺎی‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺳﻄﻮرهﺷﻨﺎﺳـﯽ‪ ،‬ﺗـﺎرﯾﺦ ﻋﻠـﻢ و‬
‫‪ ...‬را ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﻮد ﺟﺬب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﺮان ﻧﯿـﺰ‬
‫‪١۴٣‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺎﻫﺎی دﯾﮕﺮ دﻧﯿـﺎ اﯾـﻦ ﻋﻼﻗﻤﻨـﺪی ﻓﻘـﻂ‬
‫ﻣﺨــﺘﺺ ﭘﮋوﻫﺸــﮕﺮان داﻧﺸــﮕﺎﻫﯽ ﻧﯿﺴــﺖ‪ ،‬و‬
‫اﻓﺮادی ﺧﺎرج از ﻓﻀﺎی آﮐﺎدﻣﯿﮏ ﻫﻢ دﺳﺖ ﺑـﻪ‬
‫اﻧﺘﺸﺎر ﻧﺘﯿﺠﮥ ﭘﮋوﻫﺶﻫـﺎ و اﻓﮑـﺎر ﺧـﻮد در اﯾـﻦ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ ﻣـﯽزﻧﻨـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ اﻓـﺮاد ﺑـﺎ اﯾﻨﮑـﻪ ﻓﺪاﮐﺎراﻧـﻪ‬
‫زﺣﻤﺎت ﺑﺴﯿﺎری در اﯾﻦ راه ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻣـﯽﺷـﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ً‬
‫ﻣﻌﻤــﻮﻻ ﻧﺘﯿﺠــﮥ آرای ﺧــﻮد را ﺑــﻪ دﺳــﺖ داوران‬
‫ﻣﺘﺨﺼﺺ ﻧﻤﯽﺳـﭙﺎرﻧﺪ و ﺑـﺎ اﻧﺘﺸـﺎر ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ و‬
‫ﺷﺨﺼــﯽ آﺛﺎرﺷــﺎن ﺟﺎﻣﻌــﮥ آﮐﺎدﻣﯿــﮏ را دور‬
‫ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶداوریﻫﺎ‬
‫و اﺳﺘﻨﺘﺎجﻫﺎی ﻧﺎرواﯾﯽ وارد ﮐﺎرﻫﺎﯾﺸﺎن ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ دوﺳﺘﺎن ﺑﺰرﮔﻮار ﻋﻼﻗﻪای ﻧﺪارﻧﺪ در ﺑﺤﺚﻫﺎ و ﺗﺒﺎدل‬
‫ﻧﻈﺮﻫﺎی ﻣﻮﺟﻮد در ﻓﻀﺎی ﻋﻠﻤﯽ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ وارد ﺷﻮﻧﺪ و اﻗﺒـﺎل ﻏﯿﺮﻣﺘﺨﺼﺼـﺎن را دﻟﯿـﻞ ﺑـﺮ ﺻـﺤﺖ‬
‫آرای ﺧﻮد ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ زﯾﺮ ﻧﻈﺮ اﺳﺘﺎد راﻫﻨﻤﺎ ﮐﺎر ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﻓﻮت و ﻓﻦ ﺗﻔﮑـﺮ‬
‫اﻧﺘﻘﺎدی در آن رﺷﺘﻪ را ﺑﯿﺎﻣﻮزﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﮔﺮانﻣﺎﯾﻪ را ﺻﺮف ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎﯾﯽ ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ ﮐـﻪ اﻟﺒﺘـﻪ ﺑـﻪ ﺗﻤـﺎﻣﯽ‬

‫‪ .١‬ﻋﻀﻮ ﻫﯿﺌﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪۀ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ‪gaminiamir@gmail.com‬‬

 ‫ً‬
‫ﺑﯽارزش و ﻣﻐﻠﻮط ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻓﺎﻗﺪ ﻣﻨﻄﻖ ﻻزم در ﻫﺮ ﭘﮋوﻫﺶ ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ آﺛﺎر ﻣﻨﺘﺸـﺮ‬
‫ﺷﺪه درﺑﺎرۀ ﮐﻌﺒﮥ زرﺗﺸﺖ و ﺑﻨﺎی ﻧﯿﻤﺮوز و ‪ ...‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از ﭼﻨﯿﻦ آﺛﺎری ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻋﻠﻤﯽ و‬
‫‪١‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻣﻮﺟﻮد در آنﻫﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن را ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﺮج رادﮐﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ از اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻗﺼﺪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب آن اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ )‪ (۱‬ﺑﺮﺟﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوزه در ﻧﺰدﯾﮑﯽ روﺳﺘﺎی رادﮐﺎن در اﺳﺘﺎن ﺧﺮاﺳـﺎن ﻣﻮﺟـﻮد اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ در ﺳﺎل ‪۶۶۰‬ق ﻃﺮاﺣﯽ و ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و )‪ (۲‬اﯾﻦ ﺑـﺮج اﺑـﺰاری‬
‫ﻓﺨﺮی« رﺻﺪﺧﺎﻧﮥ ﺷﻬﺮری ﯾﺎ ﻣﺮاﻏﻪ ﯾﺎ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻣـﯽﺗـﻮان زﻣـﺎن‬ ‫ِ‬ ‫اﺳﺖ در ﺣﺪ » ُﺳﺪس‬
‫دﻗﯿﻖ اﻋﺘﺪاﻟﯿﻦ و اﻧﻘﻼﺑﯿﻦ را اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮان )‪ (۳‬زﻣﺎن دﻗﯿﻖ آﻏﺎز ﻫـﺮ ﮐـﺪام از ﻣﺎهﻫـﺎی‬
‫ﺷﻤﺴﯽ ﯾﺎ ورود ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام از ﺑﺮجﻫﺎی داﯾﺮةاﻟﺒﺮوج را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ ﻣﺘﻨﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﺮای اﯾﻦ ادﻋﺎﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﯽ اﺳﺖ از ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﺣﺎﻓﻆ اﺑـﺮو )و ‪۸۳۳‬ق( ﮐـﻪ ﭘـﺲ از‬
‫ذﮐﺮ ﻗﺮﯾﻪﻫﺎی ﻃﻮس ﻣﯽﻧﻮ ﯾﺴﺪ‪» :‬ﻗﺮﯾﮥ زادک‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮ را آﻧﺠـﺎ ﺑﺮﺟـﯽ ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﮐـﻪ دوازده درﯾﭽـﻪ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻫﺮ ﺑﺮﺟﯽ ﮐﻪ ﻣﺎه ﻧﻮ ﺷﺪی از ﯾﮏ درﯾﭽﻪ ﻣﯽﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ٢«.‬ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﮥ ﻣﻌﺠـﻢ اﻟﺒﻠـﺪان زادک‬
‫ﻗﺮﯾﻪاﯾﺴﺖ در ﻃﻮس ﺧﺮاﺳﺎن اﻣﺎ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﺻﺮار دارد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت درﺑﺎرۀ ﻗﺮﯾﮥ رادک ﯾﺎ رادﮐـﺎن اﺳـﺖ و آن‬
‫ً‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﺳﻬﻮا اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ »رادﮐﺎن« ﺧﻮدش ﻣﺪﺧﻠﯽ ﺟﺪا در ﮐﺘـﺎب ﺣـﺎﻓﻆ اﺑـﺮو دارد و در‬ ‫‪١۴۴‬‬
‫آﻧﺠﺎ ﻫﯿﭻ اﺷﺎرهای ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺮج ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ٣.‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ از ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿـﯽ ﺑﻌﯿـﺪ‬
‫ً‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻇﺎﻫﺮا در زﻣﺎن ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو ﻫﻢ اﺛﺮی از اﯾﻦ ﺑﺮج ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭼﻄـﻮر ﻣـﯽﺗـﻮان‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ﮐﻪ زادک ﻫﻤﺎن رادک و رادک ﻫﻤﺎن رادﮐﺎن و ﺑﺮج زادک ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺮج رادﮐﺎن ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫اﮔﺮ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪۀ ﻣﺤﺘﺮم اﺛﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﮥ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﺳـﺘﺎد راﻫﻨﻤـﺎ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻧﮑﺎت ﺑﺎﻻ را ﺑﻪ وی ﮔﻮﺷﺰد ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ وﺿﻊ ﺑﺪﯾﻦ ﻗﺮار ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﮐـﺎر ﺑـﻪ ﻫﻤﯿﻦﺟـﺎ‬
‫ﺧﺘﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه زﺣﻤﺎت ﺑﺴﯿﺎری در راه اﺛﺒﺎت ارزش ﻧﺠﻮﻣﯽ اﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ و ﻣﺎهﻫﺎ در‬
‫ﻫﻮای ﺳﺮد ﺑﻪ اﻧﺪازهﮔﯿﺮی زواﯾﺎی ورود ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ داﺧﻞ ﺑﻨـﺎ و ﭘـﯽ ﮔﯿـﺮی ﻣﺴـﯿﺮ ﺣﺮﮐـﺖ آن روی‬
‫دﯾﻮارﻫﺎی داﺧﻠﯽ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﮕﯿﺮی ﺧﺴﺘﮕﯽ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻟﮕﻮﯾﯽ ﺑﺮای ﺑﺴـﯿﺎری از‬
‫داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ُ‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﺮج رادﮐﺎن را ﺑﻨﺎﯾﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ دﻗﺘـﯽ در ﺣـﺪ ﯾـﮏ ﺳـﺪس ﻓﺨـﺮی ﻟﺤﻈـﺎت‬
‫اﻋﺘﺪاﻟﯿﻦ و اﻧﻘﻼﺑﯿﻦ را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ .‬ﺳﺪس ﻓﺨﺮی اﺑﺰاری اﺳﺖ ﮐﻪ اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر ﺧﺠﻨﺪی آن را ﺑـﺮای ﺗﻌﯿـﯿﻦ‬

‫‪ .١‬رﯾﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻪ؛ ﺗﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺮﺿﯿﻪ‪» ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺎرﺑﺮد ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﻨﺎی ﮐﻌﺒﮥ زرﺗﺸﺖ«‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﮥ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪه در ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻓﯿﺰﯾﮏ اﯾﺮان‪.۱۳۸۴ ،‬‬
‫اﺑﺮو‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﺗﻌﻠﯿﻖ دﮐﺘﺮ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ورﻫﺮام‪ ،‬ﻧﺸﺮ اﻃﻼﻋﺎت‪ ،۱۳۷۰ ،‬ص ‪.۵۹‬‬ ‫‪ .٢‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺧﺮاﺳﺎن در ﺗﺎرﯾﺦ ﺣﺎﻓﻆ ً‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪۀ ﺑﺮج رادﮐﺎن ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﺘﻮن ﭼﺎپ ﺷﺪه ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﻪ ﻧﺴﺦ ﺧﻄﯽ ارﺟﺎع داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .٣‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ،۶۰‬ﺑﺎ ﺗﺸﮑﺮ از دوﺳﺖ ﮔﺮاﻣﯽام آﻗﺎی ﻣﻬﺪی ﮔﻠﭽﯿﻦ ﻋﺎرﻓﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﯾﺎدآوری ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﻟﺤﻈﮥ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺑﺪاع ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ اﺑﺰار از ﯾﮏ ُﺳﺪس داﯾﺮۀ ﻋﻈـﯿﻢ ﻣـﺪرج ﺳـﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﯾﮏ روزﻧﻪ در ﻣﺮﮐﺰ داﯾﺮه روی آن ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮج رادﮐﺎن ﻣﺜﻞ ﻫـﺮ ﺑـﺮج‬
‫ﺑﺮج رادﮐﺎن‬

‫دﯾﮕﺮی ﻓﺎﻗﺪ درﺟﻪﺑﻨﺪی اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﭼﻮن اﯾـﻦ ﺑـﺮج دوازده درﯾﭽـﻪ دارد‪،‬‬
‫ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﯿﺪ از اﯾﻦ درﯾﭽﻪﻫﺎ وارد ﻣﯽﺷﻮد و روی دﯾﻮارﻫﺎی داﺧﻠﯽ آن ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑـﺎ ﻣﺸـﺨﺺ‬
‫ﮐﺮدن ﻣﺤﻞ اﻓﺘﺎدن ﻧﻮر از اﯾﻦ درﯾﭽﻪﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﻟﺤﻈﺎت اﻋﺘﺪاﻟﯿﻦ و اﻧﻘﻼﺑـﯿﻦ و ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ آﻏـﺎز ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻣﺎهﻫﺎی ﺷﻤﺴﯽ را ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﺗﺄﻣﻞ ﺳﺎده ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺣﺮﮐـﺖ ﭘﺮﺗﻮﻫـﺎی داﺧـﻞ ﺷـﺪه از ﭘﻨﺠﺮهﻫـﺎ و درﯾﭽـﻪﻫﺎی ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎی دﻧﯿﺎ دارای ﭼﻨﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽای ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﺗﻮ ﻧﻮری ﮐﻪ از ﭘﻨﺠﺮۀ دﻓﺘﺮ ﮐﺎر ﺑﻨﺪه در ﺳـﺎﻋﺖ ‪۱۰‬‬
‫ﺻﺒﺢ اول ﻓﺮوردﯾﻦ ﻣﺎه وارد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﻧﻘﻄﻪای ﻧﻤﯽاﻓﺘﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۱۰‬دوم ﻓﺮوردﯾﻦ ﻣﯽاﻓﺘـﺪ و‬
‫اﮔﺮ آن ﻧﻘﻄﻪ را ﻋﻼﻣﺖ ﺑﮕﺬارﯾﻢ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻧﯿﺰ در ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻋﺖ و ﻫﻤﺎن روز ﭘﺮﺗـﻮ ﻧـﻮر در ﻫﻤـﺎن ﻧﻘﻄـﻪ‬
‫ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن »رﺻﺪﺧﺎﻧﻪ« ﺷﻮد‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﺎ ﻋﻼﻗﻪای ﻣﺜﺎل زدﻧﯽ‬
‫وﻗﺖ ﺑﺴﯿﺎری را ﺻﺮف دﻧﺒﺎل ﮐﺮدن اﯾﻦ ﭘﺮﺗﻮﻫﺎ داﺧﻞ ﺑﺮج ﮐـﺮده و اﻣـﺮوزه ﺑـﻪ ﻟﻄـﻒ درﺟﻪﺑﻨـﺪیﻫـﺎ و‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﮔﺬاریﻫﺎی اﯾﺸﺎن روی آﺟﺮﻫﺎی داﺧﻠﯽ ﺑﺮج‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺴﯿﺮ ﺣﺮﮐﺖ اﯾﻦ ﻧﻮرﻫـﺎ از ﺑـﺮج‬
‫‪١۴۵‬‬
‫رادﮐﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻧﺠﻮﻣﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را در ﻫـﺮ ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ اﻧﺠـﺎم‬
‫داد و آن را ﺑﻪ ﯾﮏ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺑﯿﺖ از ﻣﺜﻨﻮی ﻣﻌﻨـﻮی‪ ،‬ﮐـﻪ در ﻣﻄﻠـﻊ ﮐﺘـﺎب آﻣـﺪه‪،‬‬
‫ﮔﻮﯾﺎی ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺨﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫زاﻧﮑﻪ ﺧﻮر ﺑﺮﺟﯽ ﺑﻪ ﺑﺮﺟﯽ ﻣﯽرود‬ ‫ﻧﻮر روزن ﮔﺮد ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽدود‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺟﻮد دوازده درﯾﭽﻪ ﺑﺮ دﯾﻮارﻫﺎی اﯾﻦ ﺑﺮج ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﻫﻤـﺎن‬
‫ﺑﺮج ﻣﺬﮐﻮر در ﮐﺘﺎب ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو اﺳﺖ و آﻏﺎز ﻣﺎهﻫﺎی ﺳﺎل را ﺑﺎ اﯾﻦ درﯾﭽﻪﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬اﻣـﺎ اﯾـﻦ‬
‫درﯾﭽﻪﻫﺎ دور ﺗﺎ دور ﺑﺮج ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﺑﻌﻀـﯽ از درﯾﭽـﻪﻫﺎی رو ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎل‪ ،‬ﻣﺜـﻞ‬
‫درﯾﭽﻪﻫﺎی ﺑﻪ زاوﯾﮥ ‪ 30o‬و ‪ 330o‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ وارد ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬از ﺑﻌﻀﯽ درﯾﭽﻪﻫـﺎی‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﺜﻞ درﯾﭽﻪﻫﺎی ‪ 300o‬و ‪ 120o‬ﺑﺎرﯾﮑﻪای از ﻧﻮر وارد ﻣﯽﺷـﻮد‪ ،‬و از ﺑﻌﻀـﯽ درﯾﭽـﻪﻫﺎی دﯾﮕـﺮ‬
‫ﻓﻘﻂ در ﺳﺎﻋﺎت اﺑﺘﺪاﯾﯽ و اﻧﺘﻬﺎﯾﯽ روز ﻧﻮر وارد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺧﻮب اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﺎزﻧﺪه از اﯾﻦ ﺑﺮج ﮐـﺎرﺑﺮد‬
‫ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا اﯾﻦ درﯾﭽﻪﻫﺎ را ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺒﮏ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﻃﻮری ﻧﺴﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺒﻖ‬
‫ﮔﻔﺘﮥ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو از ﻫﺮ درﯾﭽﻪ ﻧﻮ ﺷﺪن ﻫﺮ ﮐﺪام از ﻣﺎهﻫﺎی ﺳﺎل ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﻮد؟‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﺗﻨﻬﺎ ادﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺳﻮی ﻧﻮﯾﺴﻨﺪۀ ﻣﺤﺘﺮم در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺟﺎی ﺗﻮﺟﻪ و ﺗﺄﻣﻞ دارد‪ ،‬وﺟﻮد درﻫﺎی‬
‫ورودی ﺑﺮج اﺳﺖ ﮐﻪ در راﺳﺘﺎی ‪ ۳۰‬درﺟﻪای از ﺷﺮق و ﻏﺮب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑـﺪﯾﻦ وﺳـﯿﻠﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺣﺪود آﻏﺎز زﻣﺴﺘﺎن و آﻏﺎز ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن را در ﻟﺤﻈﮥ ﻃﻠﻮع زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ و ﻏـﺮوب ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎﻧﯽ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ اﺳﺘﻘﺮار درﻫﺎ در اﯾﻦ ﺟﻬﺎت ﺗﻌﻤﺪی ﺑﻮده اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ ،‬زﯾﺮا اﮔـﺮ‬
‫ﻋﻤﺪی در ﮐﺎر ﺑﻮد ﺗﻮﻗﻊ ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ دو در دﯾﮕﺮ در راﺳﺘﺎی ﻣﻘﺎﺑﻞ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﺗﺎ ﻃﻠﻮع ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﯽ‬
‫و ﻏﺮوب زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﻋﺠﯿﺐ ﻧﯿﺴﺖ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺟﯽ ﺑـﺮای آﻧﮑـﻪ‬
‫آﻏﺎز ﺣﺪودی ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن و زﻣﺴﺘﺎن را ﺑﻪ ﮐﺸﺎورزان ﯾﺎدآوری ﮐﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺤﻮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻏﺮﯾﺐ ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪای اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺑﺮای ﻃﺮاﺣﯽ آن ﻧﯿﺎز اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﯾـﮏ‬ ‫ِ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﻧﻪ ﻧﺸﺎﻧﮥ داﻧﺶ ﻋﺠﯿﺐ و‬
‫ﻣﻨﺠﻢ ﻃﺮاز اول ﻣﺜﻞ ﻃﻮﺳﯽ در آﻧﺠﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﻃﻠﺒﮥ ﺳﺎدهای ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺠﻮم ﮐﺮوی آﺷـﻨﺎﯾﯽ داﺷـﺘﻪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪای اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﻣﺤﻞ ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﺑﯿﺎﺑﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻣﯽﺗـﻮان‬
‫ﻓﺮض ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺑﺪون ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻧﺠﻮﻣﯽ ﮐﺸﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪١۴۶‬‬

‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪ ،‬ﺑﻨﺎی ﺑﺮج رادﮐﺎن را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺳﺪس ﻓﺨﺮی ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آن را ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘـﺎﺑﯽ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ زﻣﺎن و ﻓﺼﻮل را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ادﻋﺎ ﺑﻪ ﺧﻮدی ﺧﻮد اﺷﺘﺒﺎه ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻫﺮ ﺑﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ در‬
 ‫ﯾﮏ زﻣﯿﻦ ﻣﺴﻄﺢ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎراﯾﯽای داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﺎﯾﮥ ﺑﺮج در زﻣﯿﻦ اﻃـﺮاف‬
‫ﺑﺮج ﻣﯽاﻓﺘﺪ و ﻃﻮل و ﺟﻬﺖ ﺳﺎﯾﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺜﻞ ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟـﯽ ﻫـﯿﭻ ﻋﻼﻣـﺖ ﯾـﺎ‬
‫ﺑﺮج رادﮐﺎن‬

‫درﺟﻪای در اﻃﺮاف ﺑﺮج دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﻄﻮر ﻣﯽﺗﻮان ﭼﻨﯿﻦ ادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻗﺼـﺪ از ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﺑـﺮج‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪۀ ﻣﺤﺘﺮم ﺑﺮای ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺳﺨﻦ ﺧﻮد ﺷﮑﻞ ﺑﺮج را ﺑـﺎ ﺷـﮑﻞ ﺷـﺎﺧﺺ ﯾـﮏ ﺳـﺎﻋﺖ‬
‫آﻓﺘﺎﺑﯽ ﮐﻮﭼﮏ ﮐﻪ در ﻣﻮزۀ آﺳﺘﺎن ﻗﺪس ﻧﮕﻬﺪاری ﻣﯽﺷﻮد ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻧﻮ ﯾﺴﺪ‪» :‬در اﯾﻦ اﺑـﺰار‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ دو ﻣﻘﯿﺎس ﯾﺎ ﻧﺸﺎﻧﮥ ﻧﻮک ﺗﯿﺰ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ...‬ﻧﻤﺎی ﺑﺰرگ ﺷـﺪۀ ﺣﺠﻤـﯽ آن ﺑـﺎ ﺷـﮑﻞ ﻧﻤـﺎی‬
‫ﺣﺠﻤﯽ ﺑﺮج رادﮐﺎن ﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﯿﺎس را ﺑﺰرگ ﮐﺮده و ﺑﺎ آﺟﺮ ﺑﺴﺎزﯾﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑـﺮج رادﮐـﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ١«.‬آﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺒﺎﻫﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺮج ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﯾﺎ رﺻﺪﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ؟‬

‫‪١۴٧‬‬

‫‪ .١‬ص ‪۲۸‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﺮج رادﮐﺎن را ﺑﻨﺎﯾﯽ در ﺣﺪ اﺳﺘﻮن ﻫﻨﺞ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﺎﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم در ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮی ‪ /‬ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﻣﯿﻼدی ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﺸـﺮﻓﺘﻪﺗﺮ از آن ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺳـﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪن ﯾﮏ ﺑﺮج ﺑﺎ درﻫﺎﯾﯽ در راﺳﺘﺎی ﻧﻘﺎط ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﯽ و زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﻋﺠﯿﺒـﯽ‬
‫ً‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﺑﺮج واﻗﻌﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﮑﺘﮥ ﺟﺪﯾﺪی را درﺑﺎرۀ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ آن روزﮔﺎر‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﻮدی ﺧﻮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻨﺎی اﺳﺘﻮن ﻫﻨﺞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ‬
‫ﻫﺰاره ﺳﻮم ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﺮدﻣﯽ در ‪ ۵۰۰۰‬ﺳﺎل ﻗﺒﻞ وﻟﻮ ﺑﺎ ﺳـﻌﯽ و ﺧﻄـﺎ ﺑـﻪ ﺟﻬـﺖ‬
‫ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﻧﻘﺎط اﻧﻘﻼﺑﯿﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎری در ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ دارد‪.‬‬

‫‪١۴٨‬‬
‫ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷ رۀ اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(۷‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۴‬‬

‫داﯾﺮهﻫﺎی ﻣﯿﻨﺎﯾﯽ‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ در ﺪن اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﮥ اﻣﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﮔﻤﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻧﴩ ﺣﮑﻤﺖ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪۱۳۹۵‬‬
‫‪١‬‬
‫ﺣﻨﯿﻒ ﻗﻠﻨﺪری‬
‫ً‬
‫ﻧﺠـﻮم ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن را ﮐـﻪ ﻋﻤﻮﻣـﺎ از آن ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان‬
‫»ﻧﺠﻮم ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ« ﯾﺎد ﻣﯽﺷـﻮد در زﻣـﺮۀ ﻋﻠـﻮم‬
‫ً‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪۀ ﺑﺸﺮ ﺑﺮﻣﯽﺷﻤﺮﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﻮﻣﺎ اﯾﻦ ﻃـﻮر‬
‫ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﺠﻮم ﺟﺪﯾﺪ و درک ﻧﻮ از ﮐﯿﻬﺎن‬
‫‪١۴٩‬‬
‫ﺑــﻪ ﻫﻤـﺮاه ﻗﻮاﻋــﺪ ﻓﯿﺰﯾﮑــﯽ ﮐــﻪ ﻣﺆﯾــﺪ آﻧﻬﺎﺳــﺖ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﻈﺮات ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن در ﺑـﺎرۀ‬
‫ﺟﻬــﺎن و ﺣﺮﮐــﺎت ﺳــﯿﺎرات ﺑــﻪ ﯾــﮏ ﺑــﺎره ﮐﻨــﺎر‬
‫ـﯽ درﺳــﺖ‬ ‫ﮔﺬاﺷــﺘﻪ ﺷــﻮﻧﺪ و اﯾــﻦ ﺻــﻮرت ﯾﻘﯿﻨـ ِ‬
‫اﻓــﺎت‬
‫ﺟــﺎﯾﮕﺰﯾﻦ آن ﺻــﻮرت آﻣﯿﺨﺘــﻪ ﺑــﻪ ﺧﺮ ِ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺷﻮد‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ ﺑـﻪ ﯾـﮏ‬
‫ﺑﺎره رخ ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻣﯿـﺎن ﺗﺼـﻮر‬
‫اﻣــﺮوزی از ﮐﯿﻬــﺎن و رﺧــﺪادﻫﺎی آن و ﺗﺼــﻮر‬
‫داﻧﺸــﻤﻨﺪان ﮔﺬﺷــﺘﻪ ﺗﻔــﺎوت ﺑﺴــﯿﺎر اﺳــﺖ‪ ،‬اﻣــﺎ‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻬﺘﯽ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن وﺟﻮد دارد؛ اﯾﻨﮑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﯿـﺰ‬
‫ﺑﺮای اﺛﺒﺎت درﺳﺘﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻠﻮم ﻓﯿﺰﯾﮏ )ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت( و رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺻﻞ ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮی آﺳﻤﺎن و اﯾﻨﮑﻪ ﻫﻤﮥ ﺣﺮﮐﺎت اﺟﺮام آن ﻣﯽﺑﺎﯾـﺪ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ و ﯾﮑﻨﻮاﺧـﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ﻧﻈﺮﯾﻪای ﺳﻮق داد ﮐﻪ ﺳﺪهﻫﺎی ﻣﺘﻤـﺎدی )ﺣـﺪاﻗﻞ ‪ ۱۵‬ﻗـﺮن( در‬
‫ﺑﺎرۀ آن و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﻮﺟﯿﻪ آن آﺛﺎری ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ دورۀ ﻃﻮﻻﻧﯽ داﻧﺸـﻤﻨﺪاﻧﯽ از اﻗـﻮام ﻣﺨﺘﻠـﻒ و ﺑـﺎ‬

‫‪ .١‬ﻋﻀﻮ ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻮزۀ ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﺎوری ﺟﻤﻬﻮری اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ‪hanif.ghalandari@gmail.com‬‬
‫ﺳﺮدﻣﺪار ُﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻋﺼﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫زﺑﺎنﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬در دورهﻫﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪َ ،‬‬
‫ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻮﺟﻮد و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ ﺳﻬﻢ ﺳﻪ ﮔﺮوه در اﯾﻦ راه ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﮐﻪ ﻣﺒﺪع اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ دوم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ در ﻋﺮﺿﮥ دﻟﯿﻞ ﺑﺮای ﺗﻮﺟﯿﻪ آن و رﻓـﻊ‬
‫ﻣﺸﮑﻼت آن ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻼش ﮐﺮدﻧﺪ و ﺳﻮم اروﭘﺎﯾﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻋﺼﺮ ﻧﻮزاﯾﯽ واﺳﻄﮥ ﭘﯿﻮﻧـﺪ ﻧﺠـﻮم ﮔﺬﺷـﺘﻪ و‬
‫ﻧﺠﻮم ﺟﺪﯾﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﮐﺘﺎب داﯾﺮهﻫﺎی ﻣﯿﻨﺎﯾﯽ ﮐـﻪ در اﯾـﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻣﻌﺮﻓـﯽ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ آﺷـﮑﺎر‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺳﻬﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﺑﺎرۀ ﻧﺠﻮم ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﺪارد‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ ﺳـﺎلﻫﺎی‬
‫ﮐﻮﺗﺎه‪ ،‬ﮐﻤﯽ ﺑﯿﺶ از ﻧﯿﻢ ﻗﺮن‪ ،‬روﺷﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼﻣﯽ در ﺣﻮزۀ ﻧﺠﻮم ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯿﺮاثﺑـﺎن‬
‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ ﺑﻠﮑـﻪ در ﺗـﺪﻗﯿﻖ و ﺗﻮﺟﯿـﻪ ﻧﻈﺮﯾـﺎت ﻧﺠـﻮم ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ ﻫـﻢ ﺳـﻬﻢ اﺻـﻠﯽ را داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ‪.‬‬
‫آﻏﺎز ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺠﻮم ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از دﺳﺘﺎوردﻫﺎی اﻗﻮام ﮔﺬﺷـﺘﻪ را در اﺧﺘﯿـﺎر‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼﻣﯽ در ِ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬روشﻫﺎی ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﯽ ﮐﺎرآﻣﺪ ﻧﺠﻮم ﻫﻨﺪی‪ ،‬ﺟﺪاول ارزﺷﻤﻨﺪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن و آﺛﺎر ﻧﺠـﻮﻣﯽ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿـﺎن‬
‫ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﮥ ﺣﺮﮐﺖ اﻓﻼک و ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎی واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن را از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬داﻧﺸـﻤﻨﺪان اﺳـﻼﻣﯽ در‬
‫ﻫﺮ دو ﺣﻮزۀ ﻧﺠﻮم ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﯽ و ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻧﺠﻮﻣﯽ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ زدﻧـﺪ‪ .‬زﯾﺞﻫـﺎی ﺑﺴـﯿﺎری در ﺣـﻮزۀ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرآﻣﺪﺗﺮ ﺑﻮدن روشﻫﺎی ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و اﺑﺪاع ﺗﻮاﺑـﻊ‬ ‫‪١۵٠‬‬
‫و راﺑﻄﻪﻫﺎی ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪﺗﺮ از ﺟﺪولﻫﺎی ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺣﻮزۀ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ داﻧﺸـﻤﻨﺪان‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎﻫﻤﺨﻮاﻧﯽ ﺑﺮﺧﯽ از اﻟﮕﻮﻫﺎی ﻫﻨﺪﺳـﯽ ﻧﻈﺮﯾـﮥ اﻓـﻼک ﺑـﺎ ﻣﺎﻫﯿـﺖ‬
‫واﻗﻌﯽ آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻼش ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﻧﺎﻫﻤﺨﻮاﻧﯽﻫـﺎ را رﻓـﻊ ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت ﺳـﺎده‪،‬‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼﻣﯽ ﺗﻼش ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻟﮕﻮﻫﺎی ﻫﻨﺪﺳﯽ و ﻣﺪل ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﮥ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﯾـﮏ‬
‫اﻣﺮ واﻗﻌﯽ در آﺳﻤﺎن ﺗﺜﺒﯿﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻼش ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ دﺳﺘﻪای از آﺛﺎر ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ را »ﮐﺘﺎبﻫﺎی ﻫﯿﺌﺖ« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﮐﺘﺎبﻫـﺎی ﻫﯿﺌـﺖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه در دورۀ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ از ﺳﺪۀ ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮی‪ ،‬در ﻫﺮ ﻗﺮن‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﯽﺗﻮان دو ﮐﺘـﺎب ﺗﺄﺛﯿﺮﮔـﺬار در ﻫﯿﺌـﺖ‬
‫ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎب داﯾﺮهﻫﺎی ﻣﯿﻨﺎﯾﯽ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﻦ ﺳﻨﺖ را ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺳﯿﺮ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﮐﺘﺎبﻫﺎی ﻫﯿﺌـﺖ‪،‬‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻫﯿﺌﺖ ﻧﮕﺎری ﺑﻪ ﯾﮏ ﺳﻨﺖ ﻧﮕﺎرﺷـﯽ ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﺷـﺪ‪ ،‬اﯾﻨﮑـﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﺑﺮﺧـﯽ از ﺑﺰرگﺗـﺮﯾﻦ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان دورۀ اﺳﻼﻣﯽ آﺛﺎری در ﻫﯿﺌﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و اﯾﻨﮑﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻧﺪﯾﺸـﻤﻨﺪان دورۀ اﺳـﻼﻣﯽ ﺿـﻤﻦ‬
‫ﺗﺸﮑﯿﮏ در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮاد ﻧﺠﻮم ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ ﺑﺮای اﺻﻼح آﻧﻬﺎ ﺗﻼش ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫»ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ ﻋﻠﻤﯽ در ﯾﻮﻧﺎن و ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ« ﻋﻨﻮان ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻓﺼﻞ از ﮐﺘﺎب اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺼـﻞ‬
‫ﺑﻪ ﮐﻨﮑﺎش در ﭘﯿﺸﯿﻨﮥ ﺳﻨﺖ ﻫﯿﺌﺖ ﻧﮕـﺎری و ﭘﺎﯾـﻪﻫﺎی ﻃﺒﯿﻌـﯽ )ﻓﯿﺰﯾﮑـﯽ( اﯾـﻦ ﺷـﺎﺧﻪ از ﻋﻠـﻢ ﻧﺠـﻮم‬
‫اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﮥ ﮔﺬﺷﺘﻪ در آﺛﺎر ﺧـﻮد ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﮐـﻪ داﻧـﺶ ﻧﺠـﻮم ﭼﯿـﺰی ﻣﯿـﺎن رﯾﺎﺿـﯿﺎت و‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺮای ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ آن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﺒﺎدی ﻫﺮ دو را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻓﻬﻢ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ارﺗﺒﺎط‬
 ‫ﻣﯿﺎن ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت و رﯾﺎﺿﯿﺎت در آﺛﺎر ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﭼﮕـﻮﻧﮕﯽ ﺣﺮﮐـﺖ ﯾـﮏ ﺟـﺮم‬
‫آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از رﯾﺎﺿﯿﺎت و ﻫﻨﺪﺳﮥ ﮐﺮه ﺑﺎ آﻧﭽﻪ اﻣﺮوز در ﻧﺠﻮم رﺻـﺪی از آن اﺳـﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷـﻮد‬
‫داﯾﺮهﻫﺎی ﻣﯿﻨﺎﯾﯽ‬

‫ﻣﻐﺎﯾﺮت ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪارد اﻣﺎ ﺗﻄﺒﯿﻖ اﯾﻦ اﻟﮕﻮ ﺑﺮ ﯾﮏ ﻣﺪل ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ ﺟﻬﺎنﺷﻤﻮل در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻔﺎوت‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪۀ ﮐﺘﺎب در ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از ﻓﺼـﻞ اول ﺑـﻪ ﺗﻮﺿـﯿﺢ اﯾـﻦ ﻣﺒـﺎدی ﭘﺮداﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ‪» .‬ﻓﻠـﮏ‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟«‪» ،‬ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻋﻠﻢ ﻫﯿﺌﺖ« و »ﻣﺪلﻫﺎی ﺳﯿﺎرهای ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس و ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻓﯿﺰﯾﮑـﯽ آﻧﻬـﺎ در‬
‫آﺛﺎر ﻫﯿﺌﺖ« ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از ﻓﺼﻞ اول ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه را ﺑﺮای درک ﺑﻬﺘﺮ ﮐﯿﻬﺎن از دﯾﺪﮔﺎه ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن‬
‫راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﺎ درک درﺳﺖ از ﺟﺎﯾﮕﺎه ﮐﺘﺎب ﻓﯽ ﻫﯿﺌﺔ اﻟﻌـﺎﻟﻢ اﺑـﻦ ﻫﯿـﺜﻢ در ﺳـﻨﺖ ﻫﯿﺌﺖﻧﻮﯾﺴـﯽ‪ ،‬در‬
‫ﺑﺨﺶ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﺪلﻫﺎی ﺳﯿﺎرهای ﺗﻼش ﮐﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺪلﻫﺎی ﻏﯿﺮ ﻣﺠﺴـﻢ ﺑﻄﻠﻤﯿـﻮس در‬
‫ﻣﺠﺴﻄﯽ را ﺑﺎ ﻣﺪلﻫﺎی ﻣﺠﺴﻢ اﺑﻦ ﻫﯿﺜﻢ در ﮐﻨﺎر ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﯿﺎورد‪ .‬او ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺷﮑﺎﻻت اﺑﻦ ﻫﯿـﺜﻢ ﺑـﺮ‬
‫ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس را ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ ﮐﺘﺎب اﻟﺸﮑﻮک ﻋﻠﯽ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس آورده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﮥ اﯾـﻦ ﻣـﻮارد و ﻓﻬـﻢ‬
‫دﻗﯿﻖ آﻧﻬﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮای ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﺑـﺎ ﻧﺠـﻮم ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳـﯽ آﺷـﻨﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻣﻤﮑـﻦ اﺳـﺖ اﻣـﺎ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺳﺨﻦ در ﻋﺮﺿﮥ اﯾﻦ ﻣﻮارد ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺧﻮاﻧﻨﺪۀ ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺨﺼﺺ از ﺳﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻃـﺮح‬
‫‪١۵١‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﯿﺎن آﺛﺎر ﻫﯿﺌﺖ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬آﺛﺎر ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه در ﺳﺪۀ ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮی وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫را از آﺛﺎر ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮ آﺛﺎر ﭘﺴﯿﻦ ﺑﺮﺗﺮی ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬در ﺑﺎرۀ اﯾﻦ ﻣﻮرد اﺧﯿـﺮ ﺑﺎﯾـﺪ ﮔﻔـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ً‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﺎرﻫﺎی ﺟﺪی در ﺳﻨﺖ ﻫﯿﺌﺖ ﻧﮕﺎری ﭘﺲ از ﺳﺪۀ ﻫﻔﺘﻢ ﺷـﺮحﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ ﺑـﺮ آﺛـﺎر‬
‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در ﭘﺎﯾـﺎن ﻓﺼـﻞ اول ﺑـﺎ آوردن اﯾـﻦ ﺟﻤﻠـﻪ ﮐـﻪ »ﺧﻮاﺟـﻪ‬
‫ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺆﯾﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻋﺮﺿﯽ و ﻗﻄﺐاﻟﺪﯾﻦ ﺷﯿﺮازی ﻣﻨﺸﺄ ﺗﺤـﻮﻻت و ﻧﻮآوریﻫـﺎی ﺑﺴـﯿﺎری‬
‫در اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﺎ ﻗﺮنﻫﺎ ﺗﻤﺎﻣﯽ آﺛﺎر ﻫﯿﺌﺖ را ﻣﺘﺄﺛﺮ ﮐﺮدﻧـﺪ« ﺑـﻪ اﺳـﺘﻘﺒﺎل ﻓﺼـﻞ دوم ﻣـﯽرود‪ .‬در‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ﺿﻤﻦ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ آﺛﺎر ﻫﯿﺌﺖ ﺳﺪۀ ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺮﺿﮥ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻮردی در ﺑـﺎرۀ آﻧﻬـﺎ‪،‬‬
‫از ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ رخ دادن ﺗﺤﻮﻟﯽ در ﻋﻠﻢ ﻫﯿﺌﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﮐﺮدن آن ﺑﺎ ﻇـﻮاﻫﺮ و ﻗـﻮاﻧﯿﻦ ﻃﺒﯿﻌـﺖ‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻓﺼﻞ را »ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎ ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت ﻧﺰد ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺮاﻏـﻪ« ﻧـﺎم‬
‫ﻧﻬﺎده اﺳﺖ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻮردی آن ﻣﺸﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﺑﺮ‪ :‬اﻟﻒ( ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ اﺳـﺘﺪﻻلﻫﺎی ﻋﺮﺿـﻪ ﺷـﺪه ﺑـﺮای‬
‫اﺛﺒﺎت ﻣﺮﮐﺰﯾﺖ و ﺳﮑﻮن زﻣﯿﻦ در آﺛﺎر ﻫﯿﺌﺖ؛ ب( ﺑﺮرﺳﯽ ادﻋﺎﯾﯽ ﺑـﺮای ﺗﻐﯿﯿـﺮ ﻧﻈـﺎم ﮐﯿﻬـﺎن ﺑـﺮ ﭘﺎﯾـﮥ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﯿﺎرات در آﺛﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﯿﺌﺖ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪوﯾﮋه آﺛﺎر ﻋﺮﺿﯽ و ﺷﯿﺮازی )اﯾـﻦ ﻫـﺮ‬
‫دو ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺸﻬﻮر ﺟﻬﺎن ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و از ﺗﺮﺗﯿﺐ دﯾﮕﺮی در آﺛﺎرﺷﺎن اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮدﻧـﺪ(؛ ج(‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺪلﻫﺎی ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻮاﮐﺐ و ﺗﻮﺻﯿﻒ راهﺣﻞﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺮاﻏﻪ ﺑﺮای ﺣﻞ ﻣﺸـﮑﻼت ﻧﻈـﺎم‬
‫ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻧﺎمآوری در ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﭘﯿﺶﺗﺮ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﻘﺎﻻﺗﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪۀ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ از ﻫﻤﮥ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ آﺛﺎر ﻗﻄﺐاﻟﺪﯾﻦ ﺷﯿﺮازی‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺎ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﻫﻤﮥ آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻧـﺪه ﻧﺸـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣﻄـﺎﻟﺒﯽ را ﺑﯿﻔﺰاﯾـﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺤﻘﻘﺎن اﯾﻦ ﺣﻮزه ﺑﺴﯿﺎر ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ اﻣﺎ اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺗﻮﺟـﻪ ﺧﻮاﻧﻨـﺪۀ ﻋﻤـﻮﻣﯽ را ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دﺷﻮاری ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﺪلﻫﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻠﺐ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ﻋﻨﻮان » ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺮاﻏﻪ« ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪۀ داﯾﺮهﻫـﺎی‬
‫ﻣﯿﻨﺎﯾﯽ در ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻨﺠﻤﺎﻧﯽ را ﮐﻪ دﻧﺒﺎﻟـﻪرو ﺳـﻨﺖ ﻧﺠـﻮﻣﯽ ﻣﺮاﻏـﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎی ﺗﺒﻌﯿﺖ آﻧﻬﺎ را از ﺳﻨﺖ ﻧﻘﺪ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﻣﯽآورد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ اﯾـﻦ‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺼﻮر ﻏﺎﻟﺐ ﮐﻪ در آن ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ رﺻـﺪﺧﺎﻧﮥ ﻣﺮاﻏـﻪ‪ ،‬ﭘﺎﯾـﺎن دوران‬
‫ﻧﻘﺪﻧﻮﯾﺴﯽ ﺑﺮ ﻣﺪلﻫﺎی ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﺷـﺘﺒﺎه اﺳـﺖ و ﺳـﻨﺖ ﻧﺠـﻮم دورۀ اﺳـﻼﻣﯽ را ﺑـﺎ‬
‫ﺷﻮاﻫﺪی ﮐﻪ اﻣﺮوز در دﺳﺖ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮﯾﺎن ﻣﯽﺗﻮان دﻧﺒﺎل ﮐﺮد‪.‬‬
‫در اداﻣﮥ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﺎ وامﮔﯿﺮی از ﻣﻔﻬﻮم اﻧﻘﻼب ﻋﻠﻤﯽ ﺗـﻼش ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺗـﺎ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫»اﺻﻄﻼحﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﻮﻣﺎس ﮐﻮون در ]ﮐﺘـﺎب[ ﺳـﺎﺧﺘﺎر اﻧﻘﻼبﻫـﺎی ﻋﻠﻤـﯽ« ﻧﺸـﺎن دﻫـﺪ ﮐـﻪ ﺳـﻨﺖ‬
‫ﻧﻘﺪﻧﻮﯾﺴﯽ و ﻋﺮﺿـﮥ راهﺣﻞﻫـﺎی ﺟﺪﯾـﺪ ﻧـﺰد ﻣﻨﺠﻤـﺎن ﻣﺮاﻏـﻪ و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﭘـﺲ از آﻧﻬـﺎ ﻧـﻪ »ﻋﻠـﻢ‬ ‫‪١۵٢‬‬
‫ﺑﻬﻨﺠﺎر« اﺳﺖ و ﻧﻪ »ﻋﻠﻢ اﻧﻘﻼﺑﯽ«‪ .‬او ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دوران را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿـﺮ ﺗﻮﻣـﺎس ﮐـﻮون‬
‫دوران »ﺑﺤﺮان« ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن آﺛـﺎر ﻫﯿﺌـﺖ دورۀ اﺳـﻼﻣﯽ در ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﻣـﺪلﻫﺎی‬
‫ﺟﺪﯾــﺪ ﻫﯿﭻﮔــﺎه ﭘــﺎ ﻓﺮاﺗــﺮ از »ﭘــﺎراداﯾﻢ« ﺣــﺎﮐﻢ ﺑــﺮ ﻣﺤــﯿﻂ ﻋﻠﻤــﯽ ﺧــﻮد ﯾﻌﻨــﯽ ﻧﻈــﺎم ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳــﯽ‬
‫ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﺑﺨﺶ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آن ﺑﻪ آﺧﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺻﯿﻒ دوﺑﺎرۀ ﻣﺤﯿﻂ ﻋﻠﻤﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ داﻧﺸـﻤﻨﺪان اﺳـﻼﻣﯽ ﻧﺸـﺎن دﻫـﺪ ﮐـﻪ ﺗـﻼش‬
‫اﯾﺸﺎن ﺑﺮای ﻫﻢﻧﻮا ﮐﺮدن ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯿﺸﺎن ﺑﺎ ﻓﯿﺰﯾﮏ ارﺳﻄﻮﯾﯽ در واﻗﻊ ﺑﺮآﻣﺪه از ﻓﻬـﻢ درﺳـﺖ اﯾﺸـﺎن‬
‫از اﺻﻮل ﻋﻠﻤـﯽ روزﮔﺎرﺷـﺎن اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬـﺎ دﺳـﺘﻤﺎﯾﮥ اﯾﺸـﺎن ﺑـﺮای ﺗﻮﺟﯿـﻪ ﭘﺪﯾـﺪهﻫﺎی ﺟﻬـﺎن ﻓﯿﺰﯾـﮏ‬
‫ارﺳﻄﻮﯾﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ و اﯾﺸﺎن ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﺗﻼش ﻣﯽﮐﺮدهاﻧﺪ ﺗﺎ ﻫﺮ آﻧﭽـﻪ را در ﺟﻬـﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﻨـﺪ ﺑـﺮ اﯾـﻦ‬
‫ﻓﯿﺰﯾﮏ و اﺻﻮل آن ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫داﯾﺮهﻫﺎی ﻣﯿﻨﺎﯾﯽ ﻫﻢاﮐﻨﻮن در دﺳﺘﺮس ﻣﺤﻘﻘﺎن و ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﺑﻪ ﺣﻮزۀ ﻧﺠﻮم اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﻪ ﮔﺰاف ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﺟﺪی در ﺣﻮزه ﻧﺠـﻮم دورۀ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑـﻪ‬
‫زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ و ﺷﺎﯾﺪ اوﻟﯿﻦ ﺗﺠﺮﺑﮥ ﯾﮏ ﻧﺎﺷﺮ در اﻧﺘﺸﺎر ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ روﺳﺖ‬
‫ً‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب دﭼﺎر ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺸﮑﻼت ﻧﺸﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺗﻼش ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑـﺮای ﻓﻬﻤﺎﻧـﺪن ﺑﻬﺘـﺮ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ در ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ ﺷﮑﻠﯽ ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ اﻣﺎ ﮔﺎه ﺷﮑﻞ ﭼﺎپ ﺷﺪه ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻼت ﮔﻮﯾـﺎی‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻬﺘﺮ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﮑﻞﻫﺎی ﮐﺘﺎب رﻧﮕﯽ ﭼﺎپ ﻣﯽﺷﺪ ﯾﺎ اﻣﮑﺎن ﭼـﺎپ ﺗﺼـﺎوﯾﺮ در‬
 ‫ﺻﻔﺤﺎت ﺟﺪا ﻣﯿﺴﺮ ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﺑﺎرۀ ﭼﺎپ آﻧﻬﺎ ﺑـﯿﺶ از اﯾـﻦ دﺳـﺖ و دل ﺑـﺎزی ﮐﻨﻨـﺪ‪.‬‬
‫اﺷﮑﺎل ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎب ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻻﺑﻪﻻی ﺟﻤﻼﺗﯽ ﮐﻪ در ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﮐﺘـﺎب ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﺪ آﻣـﺪه‬
‫داﯾﺮهﻫﺎی ﻣﯿﻨﺎﯾﯽ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺠﻮم و ﺗﺎرﯾﺦ آن از ﺟﻤﻠﮥ ﺣﻮزهﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻋﺎم را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪۀ اﯾﻦ ﺳﻄﻮر ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﺘﺎب در ﺑﻌﻀـﯽ ﻣﻮاﺿـﻊ ﺑﺴـﯿﺎر ﭘﯿﭽﯿـﺪه و دﺷـﻮار اﺳـﺖ و ﻓﻬـﻢ آن‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺘﺎد اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎدهﺗﺮ ﺑﮕﻮﯾﻢ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ درﺳﻨﺎﻣﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ آن ﺑـﺮای داﻧﺸـﺠﻮﯾﺎن‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻔﯿﺪ و ارزﺷﻤﻨﺪ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺧﻮاﻧﻨﺪۀ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ اﯾﺮاد را ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﻃﻮر داد ﮐﻪ در ﻧﺒﻮد ﻣﺘﻦﻫﺎی ﺗﺨﺼﺼـﯽ‬
‫و ﺟﺪی در ﺣﻮزۀ ﻧﺠﻮم ﮔﺬﺷﺘﻪ و اﯾﻨﮑـﻪ اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎب ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ آﻧﻬﺎﺳـﺖ ﻧﻤﯽﺗـﻮان ﻫﻨـﻮز اﻧﺘﻈـﺎر آﺛـﺎر‬
‫ِ‬
‫ﺳﺎدهﺗﺮی داﺷﺖ!‬
‫ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ اﺷﺎره ﮐﻨﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب در ﮐﻨـﺎر ﻫﻤـﮥ ﺧﻮﺑﯽﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﺧـﻮد دارد ﺑـﻪ زﯾـﻮری‬
‫آراﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺪاﻗﻞ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ را در اﯾﺮان ﺑـﻪ ﺳـﻮی آن ﺟﻠـﺐ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬اﺳـﺘﺎد دﮐﺘـﺮ‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﻣﻌﺼﻮﻣﯽ ﻫﻤﺪاﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﮕﺎرﻧـﺪۀ اﯾـﻦ ﺳـﻄﻮر ﻧﯿـﺰ اﻓﺘﺨـﺎر ﺷـﺎﮔﺮدی اﯾﺸـﺎن را دارد‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣـﻪای‬
‫ﺷﯿﻮا ﺑﺮ ﮐﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ آن‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨﺪه را ﺑﺎ دﯾـﺪی ﮔﺸـﺎده و ذﻫﻨـﯽ آﻣـﺎده ﺑـﻪ ﺧﻮاﻧـﺪن ﺑـﺎﻗﯽ‬
‫‪١۵٣‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﺎرﻫﺎ و ﺑﺎرﻫﺎ ﺑـﻪ ﻫﻤـﮥ داﻧﺸـﺠﻮﯾﺎن ﺗـﺎرﯾﺦ ﻋﻠـﻢ و ﻋﻼﻗﻪﻣﻨـﺪان ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﯾﻦ ﺣﻮزه ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
 !"! 
  (6 ) 
     
  
* ; < )  

 

 :
%
8 " U-

k  = 3  ,# 1 

  ,A  «!"#  »  , ! $% T=  
 #7   K ;*M  !/d #+- 3- '.,/! Nd    ,#
8  { X/K/  .&# 8  !,2 8  Q/ , ) ˆK  #" 5
   8,/ 6 !% `)
=
Q) –  W$: 3: O 1R C DAd ;# 
!% )  !"# /!%
4 !   vP  8 
 7 – !"#
T
 0F |-
 2 - !/d 3- &#  ) !=9"G  6-=  .&# (/ 7 
)‡ 3X- (3 HxI}  Sn) „ HHwx >#  ˆO 1N: ' 6"< )* ‡2 O : A(
  !%   7  !% )  C6 ,2
(/ -7    ,9 ;M#A
(„ HHzJ -HHwJ :ƒ)
( n@# 82  #
 q  .&# 8,2 ’4 !"#
82  , ) 2 1  |- Y1  (/ !/d - &# 8,2 ,+= -<f

( n@# 3/ 8,K) !n1 :N#     8- 8,2 ,+= -<f N@# n@#
;(/    .(}}w!/d)HHwx ¢# ¬4 = :&# 8,2 2-/ :/7 
* .,/2-/
># !/d
 .&# 8,K/ )‡  7 ># !"# -2 E@ ;/) xH} N2
.&# (/ „ HHwx N  |D=
:&#
* 2-/ :)   ,9 -  F d,NA -/ ) !M@n
“ Š" |­ ¢] ) ‡® n+ ­ Œ/4o

M#AN Ÿt Ž# ,d ...»
$
|­ K9 ¢t­ ¢] Š" YAN -q ,- d
N !@9 <f K9 ,­ -
“ ¢(N1
=D |­ |­
(N1 ¢t(= ¢] |­ |­
,­ ¢] ­ <­
#

77.maryam@gmail.com @9 T= ,2 2) .\

.&# (
* `{ = +4 >N2 /†# `-6 ) !"# 456  @9 !4-q2   -0 .'
O : T 0F  :/ &2-/ : F,7 O 1N: '  !2 ) &2 ‚-1 3N 8-/ („ Hw}  8,/) F d ,NA .¤
.&2e O 1N: ' 6"< )* ‡2
 Ž4 „“ `(A 1 Ž# “ 314,159, 265, 481 :eq 3do mq
/N
“
d
N !@9­ <f  K9 - $“ &# |­ ¢=D Q n+ -q  F6D YAN
“
@ @ EB , ,D -.
CA0A  

AB ?@A

“ &#
¢=D $ |­ |­ |­ |­ |­ |­ K9 ¢t­ ¢=D Š"
 ,-
“
|­ |­
# ¢(N1
=D $“ EN1 |­ |­ |­ |­ |­
(N1 ¢t(=
|­
tM# ¢t(= ¢=D (= |­ |­ |­
(N1 ¢/N ¢=D Š" |­ |­
,- 9 ˆ+/ 
t­ ¢tM# ¢=D N <­
K9 ¢" ¢=D Š" |­
« 314,159, 265, 358, 979, 323, 847 :eq 3d€ mq
, 1011   ( 8 nd ) ’4  !X/4 M#A  !q ...» :&#
* ‚N6=
K &d   8 YA X &# 8  &#  314,159, 265, 481  8 YA ,2
,9
 :nA -2 ’4 , 1020 8 nd   8) M#A
.«&# N)   , ƒ ) &# d ,9 314, 159, 265, 358, 979, 323, 847



F d ,NA %(' )

 !" #$ %&'   A<f -P=
,9
  (- !8 8X#    ,9  8, &# 
K7 ,+   
., ,-1  3/14159265358979323847 $-f ,9
  3/14159265481 $-f
&d  ‚,+  >-G  Œ,=  !/o-G O=  ,9 ;M#A
d Hx &d    ,9 !/2) (3 H}a}) „ ca}  .&# 8,2 M#A =:
&#  ;/
Q d ƒ  : )   &#  3/14159265358979 K9
K9 d HH &d    ,9 (3 HJI) „ Ic  \& -(/4 .- 8,
s
T

 0F ,(-/ -0 oN - Sd :Nd I Q=    &#  3/1415926548
& -(/4 ,)! 82 j/4 M#A  !q  
(/ )!X O

:
</
  .&# !q 2-/ F d ,NA -/ O/  ‚M#A ;/ -* &#
'

  `)  (3 HJIx) „ Hww}  ) &# ,@ '

-)  |- 
  &#   ) /   &#  K9 d zJ =   ,9 ‚¤q


O

: ¢<) ,(-/ ) &# 3/14159265358979323846264338327950288

.&# 8)    ( d  E7
AA
=  ! -/- ,2-  8 7   6-=  ) &# &#  X ,2
`on# # ,2
 X 0/  (3 Hxxw  Sn) „ Hww ># 
s
N2  ‚/-N/ ƒ ) &# 3/   ,/#  !q  (N M+= ,/6
 !-# &# ¦‰-  Iwa} N2  !  ¥ŒMN)  8-  HwwH
 9-N mf $-4  E7 ) ,2!  ,QX/ ª3 4 B‹ !f-P1 ;9-N
.,/ !9"G  ,QX/ q
°&# 1#  `on#
 (3 HxJI-xw) „ Hww >#  ¯F 31 ,Q,NA
.&# M#A kd 8,2 )‡ 2  ) !=8     &1# >#

1. François Viète
2. Ludolph van Ceulen
3. Van den Circkel
4. Whipple Museum of the History of Science
5. The National Maritime Museum
6. Jacques van Damme
.(Mayer,70) &# 8,/ 6   `on# kQ* ) &# ) &# -<f P9 ;(6 # `on#  
,NA ,/4 .¯
 3-# ;/-N/ &1# ># 3 HIc}  !XKN/  ?- -=)  - ,/8,2 2-/  $PK k‡ 8-    ,9
 .°
T= 8) &# 8,2 )‡    T=8 $-f &1# ># &++  .(zJH :j)) ,/2-/ 3HxJJ (ž&#/ )
,9 ‚ ,2 k]d kN6 `(  -0 ,2 Sn td T=  ) &# ,  kN6 `(  !=M9 v  C-N
.(&#M< v  
 @ @ EB , ,D -.
CA0A  

AB ?@A



3 4 ;9-N `on#   -P=

;K+/  ?- !q ) ,/  X ;A<f  >-Nt \A<f  {  `on#

 ?- ;A<f   .&# N# !-6 qN/ ;K+/  ?- X N# !N2 qN/
: 8,2 2-/ !     M) ` !q@4 $-f   !N2 qN/
QO9# O R*O  O OS= 'OT AH  
=  = % % 2U
7 D 2V) % %* " 'T AH  21* % 93 W) % 'T AH
. D 6  '
- W) " 8(

'B

3 4 ;9-N `on#   # ;A<f -P=

.,/8,2 8,K) !/N# , S4 -* !Y1     ) F)  !1-#  kq2 8 A<f .\
 s
„ Hwxw >#  ,  ) ,2 \/ = -q@ ;K+/ 2-/
  `on# ,/# -0 oN
ax/J nd  …n( N/Q6 X/  k2 / = ;K+/ .- 8,K) N#  E7  (3 HxJw)
  E' , ,D -.
10  

' 

 8- X/Q6 ) '/ = &(= ‹ ‚ ,2 .- !-6 !N2 8qN/  !/#
&#  K+/
 8    -1   K+/
 8, -<f   (3 HxJH) „ HwxH
!q@4 $-f &M2 !q y,)! &-+=  ,
 ) !@o .,2 8,# ,Q,NA
) &# ,Q,NA …%-=  d kA X &# K+/  A<f   8,2 ) 8,)
2-/
 Q/  ) !@ ;7 
* ¤.&# K+/   / = _ kA N  &#
¥
.,/(/ 7   D=  !/K/  `on#
 !1 ,!

'%

/ = -q@  # ;K+/ -P=

1. Melchoir Tavernier
2. John Baptista Tavernier
3. Savage-Smith, 67
4. King, 318, savage-smith, 66
!  ;M  ) &4  t2 (T= 8) 1 CP    -=!  `on# &1# >#
:&# 8,2 2-/ `on# # 
&(N/ B"4 &^ ) 6 36

&#  % _ , $,d C-P
'
‚8 9 + \d"9
N kM
&#N# #   ) &# ¤!#) o
C<= kPA= !7 N# …n# 
ª “
&#N( @#  ¦_9 ¥M 
&# / B"4 ;/1 ) ¯‚8 
&#Q2 *-)   *-) 2- 
 A<f - 8, 87 -*
&#8# ,7 °:=-Mq9 :+/ 
‚   Q†#   - ,7
&#-# Y1 -* N !# :n1 '/
&<X  T= (6 k+9 7 
«.&#N/ Q6 36 ,q# ;»
:-2! M#A  $-f T= 8
 )
D [   # #  Z ]   ]    # \ [ Z #   Y
6BB (B % 6B 7B 7B % 7 & 6B % & ( /BB 6 7B /B (B 7 7B %B %B %

A<f    !4G  .&# `on# &1# ># ) ,2 ,-1 „ Hww ,9 C-N
>#
 $ <=  ># Hw
 «.- 8,2 ># 8, &tf
  kMd ... » :- 8,2 2-/ F/
k
-#
 ,! -6 ,Q,NA `on# &1# („ Hwxw) / = ;K+/ |D=
± s
.&# / = ;K+/ N ,Q,NA <# - ;K+/ oN )  &#

.&4 &#   `on# -=!   -2! ( 8 9  ) !/N( .\

.!#) +@
 F@4  .'
.-2! kP   8 9 ) `on# Ž= .¤
.,/ 2F)  !1-# ) 8_9 Q/    kq2  ;tnd  .¥
.`on# &K7  ,2 kf  F)  !1-#  !K)Y1 .¦
.&# N# / t   N( @# .ª
.`on# !@f ;/, ;M .¯
.&#  # %- X/K/ ” 3/    kP ƒ12 ) 8 8,2
]F= qM2 .°
@9    2-/ o
,
  `n1 („Hwz}-Hwzz) 3Hxa} >#  ) &# &#   o 7  !#4 / .±

 :A-
.‚HzJ !XK/ K/ F) :Q= #" 5  7   K #+- !/d
  E' , ,D -.
10  

' 

King, David A, World-maps for Finding the Direction and Distance to Mecca,
Leiden: Brill, 1999.
Savage-Smith, Emilie, "Celestial Mapping", The History of Cartography, vol. 2,
Book 1, 12-70, 1992.
Mayer, L. A., Islamic Astrolabes and Their Works, Genève: Albert Kundig, 1956.
:‰- - N/=
http://prints.rmg.co.uk/artist/28394/muhammad-mahdi-al-yazdi

'&


&#  /
 )
 -  .&# -6- q= ;/)  /
  |p Y1  (/  .&# <
# ,,6 &^
# :-<f ,Q9  @9 >+/» ;+  ,) 8X/ K C"G  .&(/ &#  !tnd C"G ,2 8,# o
,

.a}-H W HzIw Hw N2    : ,N6 )  « -= 0/ #  ,,6 &^ @9 …K= 
 !"! 
  (6 ) 
     
  
* :K+ -@ -JK
(8 -))
%
-^2 4X

ˆ12 !4 &9#  !#Q4 (a-}I W) #$ % ;K/

K7 N2 
m==  -
  ƒ  ,t= .,2 %9   -6- !# !tMG F QR
s
.- (Hxw 9-N) Ha aJ Haz
kMd   ,2 mP/ 1# X !4 &9# 8 #$ % 7 N2 K/  E7
>#  %9  # 
 .,!  > ,6  -
 &#Q4 .,2 !#2 - -6-
d :3FX#†# (   ) ,/8) ƒN) + $9"G &#Q4 kNq=  $9"G

(A"{ !]NqA T2

,N9 !/-% -7 <t6 %"{ b/ -/ ,t# %/B

.!Nt/ %,NA !) ,NA ,N K4 ,f

( '6F) 2*) =[ !'.6
(... &1# ># rG) <9H# >a 89 G *BD Y)%
HzI} !]MGMG  ,# &9# B7 !+4   bcb
# : b7 -HzIz-d ,NA @ 8 )
!F/ , $% ;/1 !+4 !F/ , bcd
j/‹ ;*-) -Qn ,Q2 U -# !@9- -:/
 K) -@ o B7 !-# Q= bce
.&# 8,2 8,)  ˆ12 8,2 66 -M) U ƒ@N Ž# ,( !+4 Q= bcf
M) U -NA ,( !+4 Q= bcg
- #  -HzIz-d ,NA @ 8 )
§ *-) ;/1X/ !+4 3N1 bcc
# ,Q2 U Af
-2 -@ HzIz-d ,NA @ 8 )
!#2 " ,qK b7 !+4 &2 bch
ƒ*-)  U -!-4
,t# qN  !-f !_= : -/ ,Q ƒ*-)  3    #
!Mnd &2 bci
!-*  $-f  -, -@ -HzI}-!]% a ;/ 1

mohammad.bagheri2006@gmail.com #$ % ;@ # .\

 ( '6F) 2*) =[ !'.6
(... &1# ># rG) <9H# >a 89 G *BD
  'KL #%I IJK

Y)%
N9 , ƒ2-) `   !-#
 Fd bcj
,/#    M/6 B7 !+4
 Fd bhk
Q2 U
 Fd Q2 !+4
 Fd bhb

%/%
( %) '.6 l%F

('D%) d E 2 nU7 "* M $% 2=6* (M0) m U7 %1

%9 &#Q4  8,K/ )‡ !4 &9# -6   ,/#! !4 &9# ) !/#  
   ?- $9"G Eq9 ) 3 &#-1 ,( M1 !N@9 % ;K/  8,2
s
6 ,( ;G-A 
K7 &#Q4  Ic N2 &9# ) 3-2!   N% .,#<
.&# 8,2 mP/
 Fd S9
  !4 &9# ;O=  !=9"G #$ %
K7 N2 
ON
N# -= ) 4 #   !4 &9# !9-/ Ž   , mn  ;  .,2 %9
;#     4 $d ` `( 2e  \.) 82 (8-) 4 „2 -@) }a 
~
.- (+d }w  )  /M2 3  !# ƒ >t 8   8,/ , - `-*
-!d2 , ) ,2e !
   &<@) ,@ !-* = ƒ !4 &9# &1# 
, ) ,/ ! o  a ,@ !/# aw !<@)  -  Y#  (!{
.,-K/  -  = ,2e ! - !<@)  !+4 !-*  - o .(`-6->N2
 !d2 &N#   QR  ,t
 !-* = !{ &N#   QR  :7 - ;#
 m==  (8 3Q* ƒ) B* 8 / 8 m(    =
   .4!
ˆ12  !4 &9# C-/
 M2 .,/)! ,6 B/ Y#- &<@) Y1 %//
  ) /!
ON .- Œ # P    -N9 !+4 Ž, ;@ S4 -
.,2! 8<# !#  8-) ;#  /-  #  ” 3/   ) -=  # 

(2*B#) )09 N (2*B#) n0 o*6 N

Œ7 kQ* W HzIw !X4 $tn !/(/ 3-@9 8XK b7 ) „f )) # 'K l0-  lD*  qŽ  k+/  .\
.(:2 kQ*
  'KL #%I IJK

%/&

(2*B#) P l%F

(W)) "(L l%F
 (W)) 0.* 2
%/6

('D%) 6-D2S& $5VpF

‫ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷ رۀ اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(۵‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۳‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ اﯾﺮان‬

‫‪١‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی‬

‫ﺳـﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘــﺎﺑﯽ ﭘﺪﯾـﺪهای ﮐﻬــﻦ در اﯾـﺮان ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐــﻪ در ﭼﻨـﺪ دﻫــﮥ اﺧﯿــﺮ دوﺑـﺎره ﻣــﻮرد ﺗﻮﺟــﻪ‬
‫ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﺳﺎﯾﮥ ﯾﮏ ﻣﯿﻠﻪ ﮐﻪ »ﺷﺎﺧﺺ« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺘﻨـﺎﻇﺮ ﺑـﺎ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻇﺎﻫﺮی روزاﻧﮥ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در آﺳﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐـﻪ در ﭼـﻪ ﺳـﺎﻋﺘﯽ از روز ﻫﺴـﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر روی ﺻﻔﺤﻪای ﮐﻪ ﺳﺎﯾﮥ ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺮ آن ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﺧﻂﻫﺎﯾﯽ رﺳﻢ ﻣﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ ﻫـﺮ ﯾـﮏ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺘﯽ از روز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی ﻃﻮﻻﻧﯽ از روز در ﻫﻮای آزاد ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در آﺳﻤﺎن ﭘﯽ ﺑﺒﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻇﻬﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﭼﻘﺪر از ﻇﻬﺮ ﮔﺬﺷـﺘﻪ‪ ،‬ﯾـﺎ ﭼﻘـﺪر ﺑـﻪ‬
‫‪۴٩‬‬
‫ﻇﻬﺮ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬از دﯾﺪ ﻧﺎﻇﺮی ﮐﻪ در ﻧﯿﻤﮑﺮۀ ﺷﻤﺎﻟﯽ زﻣﯿﻦ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺮﮐﺖ روزاﻧﮥ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻤﺖ ﺑﺎﻻی اﻓﻖ )ﺗﺎ ﻇﻬﺮ( و ﺳﭙﺲ رو ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ )ﺗﺎ اﻓﻖ( در ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ‪ ،‬از ﭼـﭗ ﺑـﻪ راﺳـﺖ ﻣﺸـﺎﻫﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﺟﻬﺖ ﭼﺮﺧﺶ ﻋﻘﺮﺑﻪﻫﺎی ﺳﺎﻋﺖ ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ از ﭼـﭗ‬
‫ﺑﻪ راﺳﺖ )ﺳﺎﻋﺘﮕﺮد( دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾـﺮا ﺳـﺎﻋﺖ در ﻧﯿﻤﮑـﺮۀ ﺷـﻤﺎﻟﯽ اﺧﺘـﺮاع ﺷـﺪه اﺳـﺖ و ﺣﺮﮐـﺖ‬
‫ﻇﺎﻫﺮی ﺧﻮرﺷﯿﺪ در آﺳﻤﺎن در ذﻫﻦ ﺑﺸﺮ ﺑﺎ ﺣﺲ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻧﮕﺎه ﮐـﺮدن ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ آزاردﻫﻨﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﭼﺸﻢ آﺳﯿﺐ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﺎﯾﮥ ﻣﯿﻠﻪای ﺑﺮ ﯾـﮏ ﺳـﻄﺢ‬
‫ﺻﺎف روش ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺎﻋﺖ روز ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺑﺪاع از ﺻﻮرت اوﻟﯿﻪاش ﮐـﻪ اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫ﺳﺎﯾﮥ ﻣﯿﻠﻪای ﻋﻤﻮدی ﺑﻮد ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺖ و از ﻧﺠﻮم و رﯾﺎﺿـﯿﺎت ﺑﻬـﺮه ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼـﻪ اﻣـﺮوزه‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر دﻗﯿﻖ و ارزان ﻫﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻤـﺎدی‬
‫ﻋﻠﻤــﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕــﯽ دوام آوردهاﻧــﺪ و ﻣــﻮرد ﺗﻮﺟــﻪ روزاﻓــﺰون ﻫﺴــﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘــﯿﺶ از اﺧﺘ ـﺮاع ﺳــﺎﻋﺖﻫﺎی‬
‫اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ وارد ﺻﺤﻨﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﺮخدﻧﺪهﻫﺎی ﻣﺘﻌﺪد و ﺑـﻪ ﻧﯿـﺮوی ﻓﻨـﺮی‬
‫ﮐﻮک ﺷﺪه ﯾﺎ ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮی از ﻧﯿﺮوی ﮔﺮاﻧﺶ وارد ﺑﺮ وزﻧﮥ ﺳﺎﻋﺖ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼـﻮن اﯾـﻦ ﺳـﺎﻋﺖﻫﺎی‬
‫ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪﺧﺼﻮص در آﻏﺎز ﮐﺎر دﻗﺖ ﮐﻤﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﭘـﺲ از ﻣـﺪﺗﯽ ﺑـﻪ ﻣﯿـﺰان ﻗﺎﺑـﻞﺗﻮﺟﻬﯽ از زﻣـﺎن‬

‫‪ .١‬ﺳﺮدﺑﯿﺮ ﻧﺸﺮﯾﮥ ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪mohammad.bagheri2006@gmail.com ،‬‬

 ‫‪١‬‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺟﻠﻮﺗﺮ ﯾﺎ ﻋﻘﺐﺗﺮ ﻣﯽاﻓﺘﺎدﻧﺪ و ﺑﺮای ﺗﻨﻈﯿﻢ آﻧﻬﺎ از ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻬﻦﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮردی ﮐﻪ از ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ در اﯾﺮان ﺳﺮاغ دارﯾﻢ روش ﻣﺪرج ﮐﺮدن ﺻﻔﺤﮥ ﺳـﺎﻋﺖ‬
‫آﻓﺘﺎﺑﯽ در زﯾﺞ ﺷﻬﺮﯾﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺛﺮ ﻧﺠﻮﻣﯽ در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪ و زﯾـﺞ ﺷـﺎه ﻫـﻢ ﺧﻮاﻧـﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﺻﻞ اﯾﻦ اﺛﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮی )ﻓﺎرﺳﯽ دورۀ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ( ﺑﻮد اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﺟـﺎ ﻧﻤﺎﻧـﺪه اﺳـﺖ وﻟـﯽ‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ در ﺳﺪهﻫﺎی ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ورود اﺳﻼم ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﺷـﺪ و ﻣﻄـﺎﻟﺒﯽ از آن در آﺛـﺎر‬
‫ﻣﻨﺠﻤﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦﻫﺎ ﻣﻄﻠﺒﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ اﺑﻮرﯾﺤـﺎن ﺑﯿﺮوﻧـﯽ در ﮐﺘـﺎب‬
‫اﻓﺮاد اﻟﻤﻘﺎل ﻓﻲ اﻣﺮ اﻟﻈﻼل )رﺳﺎﻟﮥ ﯾﮑﺘﺎ درﺑﺎرۀ ﺳﺎﯾﻪﻫﺎ( درﺑـﺎرۀ روش ﻣـﺪرج ﮐـﺮدن ﺻـﻔﺤﮥ ﺳـﺎﻋﺖ‬
‫آﻓﺘﺎﺑﯽ از زﯾﺞ ﺷﻬﺮﯾﺎر ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﺘﺎب ﺷﺎﯾﺴﺖ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻨـﯽ دﯾﻨـﯽ از دورۀ ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ و در ﺑﺎزﻧﻮ ﯾﺴﯽﻫﺎی ﭘﺲ از اﺳﻼم ﻫﻢ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﺑﻪ آن اﻓﺰوده ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﺨﺸـﯽ درﺑـﺎرۀ ﺗﻌﯿـﯿﻦ‬
‫اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ و ﻋﺼﺮ زرﺗﺸﺘﯿﺎن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در آن ﻃـﻮل ﺳـﺎﯾﮥ ﺷـﺨﺺ در ﻫﻨﮕـﺎم ﻇﻬـﺮ )»ﮔـﺎه‬
‫رﭘﯿﺘﻮن« در اﺻﻄﻼح زرﺗﺸﺘﯽ( در روز اول و ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻫﺮ ﺑﺮج ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻃﻮل ﮐﻒ ﭘﺎی ﺷـﺨﺺ ذﮐـﺮ‬ ‫َ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻃﻮل ﺳﺎﯾﮥ ﺷﺨﺺ در ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ )»ﮔﺎه اوزﯾـﺮن« در اﺻـﻄﻼح زرﺗﺸـﺘﯽ(‬
‫‪٢‬‬
‫ﺑﺮای اول ﺳﺮﻃﺎن‪ ،‬اﺳﺪ و ﺟﺪی داده ﺷﺪه اﺳﺖ )ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄـﯽ در اﻧﺘﻬـﺎی ﻣﻘﺎﻟـﻪ(‪.‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻃﻮل ﺳﺎﯾﮥ ﺷﺨﺺ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ اوﻗﺎت روز‪ ،‬در ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن و دورۀ اﺳـﻼﻣﯽ ﻫـﻢ ﻣﻌﻤـﻮل‬ ‫‪۵٠‬‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳـﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘـﺎﺑﯽ‪ ،‬در ﺗﻤـﺪن اﺳـﻼﻣﯽ ﻫـﻢ ﻣـﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻮد و از آن ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان »ﻋﻠـﻢ‬
‫ً‬
‫اﻟﺮﺧﺎﻣﺎت« ﯾﺎد ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬رﺧﺎم ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺮﻣﺮ اﺳﺖ و رﺧﺎﻣﻪ ﺑـﻪ ﺻـﻔﺤﻪای )ﻣﻌﻤـﻮﻻ از ﺟـﻨﺲ ﺳـﻨﮓ‬
‫ﻣﺮﻣﺮ( ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﮥ ﺷﺎﺧﺺ روی آن ﻣﯽاﻓﺘﺎد و ﺳﻄﺤﺶ ﺑﺮای ﻧﻤـﺎﯾﺶ ﺳـﺎﻋﺖﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫روز ﻣﺪرج ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬از ﻗﻮل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم )ص( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن او ﻣﻬﺮ ﻣﯽورزﻧﺪ‬
‫‪٣‬‬
‫و ﺣﺴﺎب ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﺳﺎﯾﻪﻫﺎ را ﺑﺮای ﯾﺎد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﮕﺎه ﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬

‫رﺳﺎﻟﻪﻫﺎی ﻣﺘﻌﺪدی درﺑﺎرۀ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻨﺠﻤﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪ‪ .‬رﺳـﺎﻟﮥ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﺮه )ﺳﺪۀ ﺳﻮم ﻫﺠﺮی( ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب ﻓﯽ آﻻت اﻟﺴﺎﻋﺎت اﻟﺘﯽ ﺗﺴﻤﯽ اﻟﺮﺧﺎﻣﺎت ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﭼﺎپ ﻋﮑﺴﯽ از روی ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﭘﻮﯾﺎن رﺿﻮاﻧﯽ در ﺳﺎل ‪ ۱۳۹۳‬از ﺳﻮی ﻣﺮﮐـﺰ ﭘﮋوﻫﺸـﯽ‬

‫‪ .١‬ﺑﺮای اﻃﻼع ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﮏ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ »آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ‪ ،‬ﻃﺮاﺣﯽ و ﺳﺎﺧﺖ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ« ﻧﻮﺷﺘﮥ ج‪ .‬ل‪ .‬ﺑﺮﮔﺮن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﻘﺪاد ﻗﺎری و‬
‫ﻣﻬﺪﯾﻪ ﮔﻠﺮﻧﮕﯽ در ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،۱‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،۱۳۹۱‬ص ‪.۲۰- ۳‬‬
‫‪ .٢‬ﺑﺮای اﻃﻼع ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﮏ‪ .‬ﺑﻪ رﺳﺎﻟﮥ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ ﭘﻮﯾﺎن رﺿﻮاﻧﯽ در ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪۀ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻧﻈﺮی‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ« )ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،(۱۳۸۹‬ص ‪.۲۴- ۱۱‬‬
‫‪ .٣‬ﯾﻮاﻗﯿﺖ اﻟﻌﻠﻮم ودراری اﻟﻨﺠﻮم‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ داﻧﺶﭘﮋوه‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان‪ ،۱۳۴۵ ،‬ص ‪.۲۴۴‬‬
 ‫ﻣﯿﺮاث ﻣﮑﺘﻮب ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ١.‬ﯾﮑـﯽ از دﺳـﺘﺎوردﻫﺎی ﻣﻬـﻢ ﻣﻨﺠﻤـﺎن دورۀ اﺳـﻼﻣﯽ در زﻣﯿﻨـﮥ‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪﮐﺎرﮔﯿﺮی ﺷﺎﺧﺺ ﻣﺎﯾﻞ )ﺑﻪ ﺟﺎی ﺷﺎﺧﺺ ﻋﻤﻮدی( اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﯿﻠﮥ ﺷﺎﺧﺺ ﺑﻪ‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ اﯾﺮان‬

‫ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل ﻣﺎﯾﻞ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺻﻔﺤﮥ اﻓﻘﯽ زاو ﯾﻪای ﻣﻌﺎدل ﺑﺎ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺤﻞ ﺑﺴـﺎزد‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐـﻪ‬
‫در ﺷﮑﻞ ‪ ۱‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺤﻮر ﭼﺮﺧﺶ زﻣﯿﻦ ﻣﻮازی ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ وﺿـﻌﯿﺖ ﻣﻨﺠـﺮ ﺑـﻪ ﺣﺎﻟـﺖ‬
‫ﻣﺘﻘﺎرنﺗﺮی در ﻗﺒﺎل ﺣﺮﮐﺖ ﻇﺎﻫﺮی ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا اﻣﺘﺪاد ﺷـﺎﺧﺺ ﻋﻤـﻮد ﺑـﺮ ﻣـﺪار ﭼـﺮﺧﺶ‬
‫ﻇﺎﻫﺮی ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﮐﻬﻦﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮرد ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪه از ﮐﺎرﺑﺮد اﯾﻦ ﻧﻮع ﺷﺎﺧﺺ ﻣﺎﯾﻞ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ اﻓﻘﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪﺷﺪه در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﻣﻮی دﻣﺸـﻖ ﺑﻪوﺳـﯿﻠﮥ اﺑـﻦ ﺷـﺎﻃﺮ دﻣﺸـﻘﯽ )ﺳـﺪۀ‬
‫‪٢‬‬
‫ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮی( اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪۵١‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۱‬ﺷﺎﺧﺺ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﺎ ﻣﺤﻮر ﭼﺮﺧﺶ زﻣﯿﻦ ﻣﻮازی اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﺮﺟﺴﺘﮥ اﯾﺮاﻧﯽ در ﺳﺪۀ ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮی‪ ،‬رﺻﺪﺧﺎﻧﮥ ﻣﺮاﻏﻪ را ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐـﺮد‬
‫ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ رﺑﻊ دﯾﻮاری ﺷﺎﻣﻞ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و اﺑﺰارﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﭼﯿﻨﯽ آﻣـﺪه اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻓﺮدی ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﻤﺎلاﻟﺪﯾﻦ )ﺑﺨﺎری( ﭼﻨﺪﯾﻦ اﺑﺰار ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﭼﯿﻦ ﺑﺮد ﺗﺎ ﻣﺸﺎﺑﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﯿﻦ اﯾﻦ اﺑﺰارﻫﺎ رﺧﺎﻣﮥ ﻣﺴﺘﻮی )ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ اﻓﻘﯽ( و رﺧﺎﻣﮥ ُﻣ ْﻌ َﻮج )ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘـﺎﺑﯽ ﻣـﺪرج ﺷـﺪه‬
‫ﺑﺮای ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ ﮐﻪ در آﻧﻬﺎ ﻃﻮل ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﯾﮏ دوازدﻫﻢ ﻃﻮل روز و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻃﯽ ﻓﺼﻮل‬
‫ﻣﺘﻐﯿﺮ اﺳﺖ( ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ ﺷﻌﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺳﺮود و در ﺷﻌﺮی ﻃﻮل ﺳﺎﯾﮥ ﺷـﺨﺺ را‬

‫‪ .١‬ﺳﻪ رﺳﺎﻟﻪ از ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﺮه )ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه‪ ،‬ﭼﻬﺎرده وﺟﻬﯽ ﻣﺤﺎط در ﮐﺮه(‪.‬‬
‫‪ .٢‬ﺑﺮای اﻃﻼع ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ »ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ در ﻋﻠﻢ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ« ﻧﻮﺷﺘﮥ ج‪ .‬ل‪ .‬ﺑﺮﮔﺮن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻧﮕﺎر ﻧﺎدری در ﻣﺠﻠﮥ‬
‫ﻧﺠﻮم‪ ،‬دی ‪ ،۱۳۸۱‬ص ‪.۳۱- ۲۹‬‬
‫در ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ روز ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺷـﻌﺮ ﻣﻨﻈـﻮر از ﺳـﺎﻋﺖ اول ﺑـﻪ ﺗﻌﺒﯿـﺮ اﻣـﺮوزی‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۷‬ﺻﺒﺢ اﺳﺖ زﯾﺮا )ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ( ﯾـﮏ ﺳـﺎﻋﺖ از روز ﮔﺬﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿـﺐ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﺷﺸﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎﻋﺖ ‪) ۱۲‬ﻇﻬﺮ( زﯾﺮا ﺷﺶ ﺳﺎﻋﺖ از روز ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﻣـــﯿﻦ ﻣﺴـــﺎوی ﻃﻠـــﺐ دل ﻓـــﺮوز‬ ‫ﭼـﻮ ﺧـﻮاﻫﯽ ﺑـﺪاﻧﯽ ﺗـﻮ ﺳـﺎﻋﺎت روز‬
‫ﻗـــﺪم ﮐـــﻦ ﺑـــﺪاﻧﯽ ﮐـــﻢ و ﺑـــﯿﺶ را‬ ‫ﭘــﺲ آﻧﮕــﻪ ﺑﺒــﯿﻦ ﺳــﺎﯾﮥ ﺧــﻮﯾﺶ را‬
‫ﺑــــﻮد ﺳــــﺎﻋﺖ اوﻟــــﯿﻦ از ﻧﻬــــﺎر‬ ‫ﻗـﺪم ﭼــﻮن ﺷـﻮد ﺳــﯽ و آﻧﮕـﻪ ﭼﻬــﺎر‬
‫دوم ﺳــــﺎﻋﺖ از روز داﻧــــﯽ دﮔــــﺮ‬ ‫ﺷــﻮد ﺷــﺎﻧﺰده ﭼــﻮن ﻗــﺪم ای ﭘﺴــﺮ‬
‫ﺑﯿــﺎ ﻫﺸــﺖ را ﭼــﺎر دان ﺑــﯽﻗﯿــﺎس‬ ‫ﺑﺒــﯿﻦ ده ﻗــﺪم را ﺳــﻪ ﺳــﺎﻋﺖ ﺷــﻨﺎس‬
‫ﺷﺸــﻢ ﻇــﻞ ﺛــﺎﻧﯽ ز ﮐــﻞ ﺑــﺮ زﻣــﯿﻦ‬ ‫اﮔــﺮ ﺷــﺶ ﺑــﻮد ﺳــﺎﻋﺖ ﭘﻨﺠﻤــﯿﻦ‬
‫ﺑـــﻮد ﺳـــﺎﻋﺖ ﻫﻔﺘﻤـــﯿﻦ ﺑـــﯽﻣﺜـــﺎل‬ ‫ﻗــﺪم ﭼــﻮن ﺷــﺶ آﯾــﺪ ز ﺑﻌــﺪ زوال‬
‫ﻧﻬــﻢ ﺳــﺎﻋﺘﺶ ده ﻗــﺪم ﻣــﯽ ﺷــﻤﺮ‬ ‫دﮔــﺮ ﻫﺸــﺖ را ﻫﺸــﺖ ﺳــﺎﻋﺖ ﺷــﻤﺮ‬
‫ﺳــﯽ و ﭼــﺎر ﺷــﺪ ﯾــﺎزده ﺑــﯽ اﻟــﻢ‬ ‫دﻫــﻢ ﺳــﺎﻋﺘﺶ دان ده و ﺷــﺶ ﻗــﺪم‬
‫‪١‬‬
‫ﺧـــﻮر ﻋـــﺎﻟﻢاﻓﺮوز دور از ﻋﯿـــﻮب‬ ‫ﺑــﻪ ﺳــﺎﻋﺖ ده و دو ﺷــﻮد در ﻏــﺮوب‬ ‫‪۵٢‬‬

‫ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ رﯾﺎﺿﯿﺪان و اﺧﺘﺮﺷﻨﺎس ﻧﺎﻣﺪار اﯾﺮاﻧـﯽ )ﺳـﺪۀ ﻧﻬـﻢ ﻫﺠـﺮی( ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬
‫دﻋﻮت اﻟﻎﺑﯿﮓ اﻣﯿﺮ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ رﻓﺖ و رﺻـﺪﺧﺎﻧﮥ آﻧﺠـﺎ را ﺳـﺎﺧﺖ‪ ،‬در ﻧﺎﻣـﻪای ﺑـﻪ ﭘـﺪرش‬
‫ﻣﯽﻧﻮ ﯾﺴﺪ ﮐﻪ در آﻏﺎز ورودش ﺑﻪ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ از او ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای دﯾﻮاری از ﺑﻨﺎی ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ در‬
‫راﺳﺘﺎی ﺷﺮﻗﯽ‪-‬ﻏﺮﺑﯽ ﯾﺎ ﺷﻤﺎﻟﯽ‪-‬ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻧﺒﻮد ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻃﺮاﺣـﯽ ﮐﻨـﺪ‪ .‬داﻧﺸـﻤﻨﺪان دﯾﮕـﺮ ﻣﺤﻔـﻞ‬
‫ً‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﻗﺎدر ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ )اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ اﺳﻄﺮﻻب( اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫را اﻧﺠﺎم داد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از او ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ در دﯾﻮار ﻣﺴﺠﺪی ﯾﮏ روزﻧﻪ اﯾﺠﺎد ﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ در آﻏـﺎز وﻗـﺖ‬
‫‪٢‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﯿﺪ از آن ﺑﻪ درون ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺘﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ از ﻋﻬﺪۀ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻫﻢ ﺑﺮآﻣﺪ‪.‬‬
‫در ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﭼﻨﺪ اﺑﺰار ﻗﺒﻠﻪﻧﻤﺎ در اﺻﻔﻬﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺟـﺰو ﺷـﺎﻫﮑﺎرﻫﺎی ﻋﻠﻤـﯽ و ﻫﻨـﺮی‬
‫اﯾﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺒﻠﻪﻧﻤﺎﻫﺎی ﻓﻠﺰی ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻫﻢ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻪ ﻧﻤﻮﻧـﮥ ﯾﺎﻓﺘـﻪ ﺷـﺪه از اﯾـﻦ‬
‫ﻗﺒﻠﻪﻧﻤﺎﻫﺎ اﮐﻨﻮن در ﺧﺎرج از اﯾﺮان ﻧﮕﻬﺪاری ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺒﺴﻮط درﺑـﺎرۀ ﺳـﺎﺧﺘﺎر رﯾﺎﺿـﯽ و‬
‫ﮐﺎرﮐﺮد اﯾﻦ اﺑﺰارﻫﺎ در ﺷﻤﺎرۀ ﻧﺨﺴﺖ ﻧﺸﺮﯾﮥ ﻣﯿـﺮاث ﻋﻠﻤـﯽ در ﻣﻘﺎﻟـﮥ »اﺳـﺮار ﻗﺒﻠـﻪﻧﻤﺎﻫﺎی اﺻـﻔﻬﺎن«‬

‫‪ .١‬ﺑﺮﺧﯽ اﻋﺪاد ﺷﻌﺮ ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ رﯾﺎﺿﯽ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻮد در اﯾﻨﺠﺎ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .٢‬از ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺎﺷﺎن‪ :‬ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺪرش‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‬
‫‪ ،۱۳۷۵‬ص ‪ ۶۵ ،۶۴ ،۵۲ ،۳۹‬و ‪.۷۹‬‬
 ‫ﻧﻮﺷﺘﮥ ﯾﺎن پ‪ .‬ﻫﻮﺧﻨﺪاﯾﮏ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺻﻤﺪ ﻓﺮخ ﻧﻬﺎد )ص ‪ (۳۵-۲۱‬ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﺷﮑﻞ ‪.(۲‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ اﯾﺮان‬

‫‪۵٣‬‬
‫ﺷﮑﻞ ‪ :۲‬ﻋﮑﺲ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ روی ﻗﺒﻠﻪﻧﻤﺎ‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﯾﻮﺳﻒ ﻧﻮری ﮐﻪ در ﻋﻬﺪ ﻣﺤﻤﺪﺷﺎه و ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر در ﺷﯿﺮاز ﻣﺴﺌﻮل اﻣـﻮر ﻣـﺎﻟﯽ و‬
‫اداری ﺑﻮد در ﺣﻮاﻟﯽ ﺳﺎل ‪ ۱۲۷۰‬ﻗﻤﺮی ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻻرزاق درﺑﺎرۀ اﻣﻮر ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﮐﺸـﺎورزی‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ و در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺷﯿﻮۀ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺎﻋﺖ روز را ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﻘﺴﯿﻢ آب ﺑﯿﻦ زﻣﯿﻦﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻬﻢ ﺑـﻮده‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪:١‬‬
‫‪ ...‬روز ﺑﻪ ﻇﻞ ﻗﺎﻣﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ‪ ...‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺪاﻧـﺪ ﭼﻨـﺪ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ از روز ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در زﻣﯿﻦ ﻣﺴﻄﺢ ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﻗﺮص آﻓﺘﺎب ﻧﻤﻮده‪ ،‬راﺳﺖ ﺑﺎﯾﺴـﺘﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﺳﺎﯾﮥ او ﮐﺸﯿﺪه و ﻣﻤﺘﺪ ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻼه از ﺳﺮ و ﻣﻮزه )= ﮐﻔﺶ( از ﭘﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻪ‪ ،‬دﺳـﺖ ﭼـﭗ را‬
‫ﺑﻪ زﯾﺮ ﮔﺮدن آورده ﺑﻪدﻗﺖ ﺗﻤﺎم ﺳﺎﯾﮥ ﺧﻮد را ﻣﻌﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺧﻄﯽ ﺑﺮ اﺑﺘﺪای ﺳـﺎﯾﻪ ﮐﺸـﯿﺪه‪ ،‬از‬
‫آن ﻣﮑﺎن ﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎده ﭘﺎی ﭼﭗ را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﺤﮑﻢ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﭘﺎی راﺳﺖ را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺷﻨﮥ آن را‬
‫ﺑﻪ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺎی ﭼﭗ وﺻﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﭘﺎی ﭼﭗ را ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﻌﻤﻮل دارد‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺳﺎﯾﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻪ ﭘﺎ ﭘﯿﻤﻮده ﺷﻮد؛ ﻫﻤﺎن ﭘﺎی ﭼﭗ اول را ﻫـﻢ ﻣﺤﺴـﻮب دارد؛ در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻔﺤﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ از روز ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪...‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻃﻮل ﺳﺎﯾﻪ را ﺑﺮای اوﻗﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ روز ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .١‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻫﻮﺷﻨﮓ ﺳﺎﻋﺪﻟﻮ و ﻣﻬﺪی ﻗﻤﯽﻧﮋاد در ﺳﺎل ‪ ۱۳۸۱‬ﺗﻮﺳﻂ اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر و ﻣﻔﺎﺧﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ در ﺗﻬﺮان ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﺧﺺﻫﺎی ﻇﻬﺮ ﻧﻮع ﺳﺎدهﺷﺪۀ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در آﻧﻬﺎ ﺳﺎﯾﮥ ﺷﺎﺧﺼـﯽ ﻣﯿﻠـﻪای ﯾـﺎ‬
‫ﻣﺜﻠﺚ ﺷﮑﻞ ﻟﺤﻈﮥ دﻗﯿﻖ ﻇﻬﺮ ﺧﻮرﺷﯿﺪی ﻣﺤﻠﯽ )اذان ﻇﻬﺮ( را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﮔـﺎﻫﯽ ﺷـﺎﺧﺺ ﻇﻬـﺮ‬
‫وﺟﻬﯽ از ﯾﮏ ﺳﻨﮓ ﺗﺮاشﺧﻮرده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻮدی و در راﺳﺘﺎی ﺷﻤﺎل‪-‬ﺟﻨﻮب ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻧـﻮع‬
‫ﺷﺎﺧﺺ ﻇﻬﺮ‪ ،‬وﺟﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ در ﻃﻮل ﺳﺎﻋﺎت ﭘﯿﺶ از ﻇﻬﺮ در ﺳﺎﯾﻪ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و از ﻟﺤﻈﮥ ﻇﻬﺮ ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ‬
‫ﭘﺮﺗﻮ آﻓﺘﺎب ﺑﺮ آن ﻣﯽﺗﺎﺑﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪای از ﺷﺎﺧﺺ ﺳﻨﮕﯽ در ﺣﯿﺎط ﻣﺪرﺳـﮥ ﭼﻬﺎرﺑـﺎغ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻪوﺳـﯿﻠﮥ‬
‫ﺳﯿﺪ ﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻬﺮاﻧﯽ ﻧﺼﺐ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻮﺿـﯿﺤﺎت ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﺷـﺎﺧﺺ در ﻣﻘﺎﻟـﮥ ﺳـﯿﺪ‬
‫ﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻬﺮاﻧﯽ )در ﻫﻤﯿﻦ ﺷﻤﺎرۀ ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ( ﻋﺮﺿﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧـﮥ زﯾﺒـﺎﯾﯽ از ﺷـﺎﺧﺺ‬
‫ﻇﻬﺮ ﻣﯿﻠﻪای در ﻣﺴﺠﺪ ﻗﻄﺒﯿﻪ )ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻠﺠﺎ( در اﺻـﻔﻬﺎن )ﺧﯿﺎﺑـﺎن آﯾﺖاﻟﻠـﻪ ﻃﺎﻟﻘـﺎﻧﯽ( وﺟـﻮد دارد‬
‫)ﺷﮑﻞ ‪.(۳‬‬

‫‪۵۴‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۳‬ﺷﺎﺧﺺ ﻇﻬﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﻗﻄﺒﯿﻪ در اﺻﻔﻬﺎن‬

‫ﯾﮏ ﺷﺎﺧﺺ ﻇﻬﺮ ﺟﺎﻟﺐ و ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬روی دﯾﻮار ﺷـﻤﺎل ﺷـﺮﻗﯽ‪-‬ﺟﻨـﻮب‬
‫ﻏﺮﺑﯽ آن‪ ،‬وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﺸﺎن دادن ﻇﻬﺮ ﺧﻮرﺷﯿﺪی ﻣﺤﻠﯽ )ﻟﺤﻈـﮥ اذان ﻇﻬـﺮ( ﻫﻨﮕـﺎم اذان‬
‫ﻇﻬﺮ ﺑﺮای ﺑﺨﺸﯽ از اﻫﻞ ﺗﺴﻨﻦ را ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ از ﻣﻮﻗﻌﯿـﺖ ﺟﻨـﻮب‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آن ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ارﺗﻔﺎع روزاﻧﻪ را دارد ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ﯾﮏ ﻗﺪم )ﮐﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎﻧﮋاﻧـﺖ آن ﯾـﮏﻫﻔﺘﻢ‬
‫اﺳﺖ( ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺷﺎﺧﺺ ﻇﻬﺮ دﯾﻮاری ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﺻﻔﻬﺎن ﮐﻪ ﺑﻪﺻﻮرت دو ﮐﺎﺷﯽ ﮐﻮﭼـﮏ‬
‫ﻟﻌﺎبدار ﺑﺮ ﻟﺒﮥ اﯾﻮان ﻃﺒﻘﮥ دوم ﺑﻨﺎﺳﺖ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺳﺎﯾﮥ دﯾﻮار ﺟﻠﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﮥ اول و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﮥ دوم )ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ( ﻣﯽرﺳﺪ )ﺷﮑﻞ ‪.(۴‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ اﯾﺮان‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۴‬ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺷﺎﺧﺺ ﻇﻬﺮ دﯾﻮاری دوﮔﺎﻧﮥ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﺻﻔﻬﺎن‬

‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺘﻘﺪﻣﺎن ﺳﺎﺧﺖ ﺳـﺎﻋﺖ آﻓﺘـﺎﺑﯽ در دوران ﺟﺪﯾـﺪ ﺳـﺮﺗﯿﭗ ﻣﻬﻨـﺪس ﻋﺒـﺪاﻟﺮزاق ﺑﻐـﺎﯾﺮی‬
‫)‪ ۱۳۳۲-۱۲۴۸‬ش( ﺑﻮد‪ .‬او در اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪ و ﺑﻌﺪﻫﺎ در ﺗﻬﺮان ﻫﻨﮕـﺎم ﺗﺤﺼـﯿﻞ در داراﻟﻔﻨـﻮن‬
‫‪۵۵‬‬ ‫ﺷﺎﮔﺮد ﻣﯿﺮزا ﻋﺒـﺪاﻟﻐﻔﺎر ﺧـﺎن ﻧﺠـﻢاﻟﺪوﻟـﻪ )د‪۱۳۲۶ .‬ش( و ﻣﯿـﺮزا ﻣﺤﻤـﻮد ﺧـﺎن ﻧﺠـﻢ اﻟﻤﻠـﮏ )د‪.‬‬
‫‪۱۳۳۸‬ش( ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻐﺎﯾﺮی دهﻫﺎ ﺳﺎل در ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ و در ﺧﺎﻧﮥ ﺧﻮد ﺑـﻪ ﮔـﺮوه وﺳـﯿﻌﯽ از ﻋﻼﻗﻪﻣﻨـﺪان‪،‬‬
‫رﯾﺎﺿﯿﺎت و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ درس ﻣﯽداد‪ .‬او ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ زﯾﺎدی در ﮐﺎر ﻧﻘﺸﻪﺑﺮداری داﺷﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﮐﺎرﻫـﺎی ﻋﻤﻠـﯽ‬
‫ﻫﻢ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ و ﮐﺮهﻫﺎی ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ و ﺳـﻤﺎوی ﻣـﯽﺳـﺎﺧﺖ ﮐـﻪ ﯾﮑـﯽ از آﻧﻬـﺎ در ﺳـﺎل ‪ ۱۳۱۰‬ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦﺷﺎه ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻓﯿـﻊ ﻣﻘـﺎم ﻋﺒـﺪاﻟﺮزاق ﺑﻐـﺎﯾﺮی ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻐـﺎﯾﺮی ﺑـﺎ ﺗﺨﻠـﺺ‬
‫»ﻧﺒﺘﻮن« ﺷﻌﺮ ﻫﻢ ﻣﯽﺳﺮود‪ .‬او در ﭼﻨﺪ ﻣﺴﺠﺪ ﺗﻬﺮان و در ﺑﺎغ ﻣﻠﯽ ﺗﻬﺮان و در ﻣﺤﻮﻃﮥ ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣـﺰار‬
‫ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ )ﮔﻨﺎﺑﺎد( ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ او ﭘﺎی ﺳﺮدر ﺑﺎغ ﻣﻠﯽ )ﻣﯿﺪان اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ‪،‬‬
‫داﺧﻞ ﺧﯿﺎﺑﺎن اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ‪ ،‬دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻣﻮزۀ ﭘﺴﺖ( ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﮐﻨـﺪه و رﺑـﻮده ﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﮥ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻨﺼﻮر ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﺆﻟﻒ ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﻪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ‪:‬‬
‫‪ ...‬ﺟﺎﯾﺶ ﺑﯿﻦ ﭘﺴﺘﺨﺎﻧﻪ و ﺳﺮدر ﺑﺎغ ﻣﻠﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻮدم در ﺳﺎل ‪ ۱۳۱۵‬ﮐﻪ از ﺷـﯿﺮاز ﺑـﻪ ﺗﻬـﺮان‬
‫‪١‬‬
‫آﻣﺪم آن را آﻧﺠﺎ دﯾﺪم و ﺗﺎ ﺑﻌﺪ از ﺷﻬﺮﯾﻮر ‪ ۱۳۲۰‬ﻫﻢ ﻫﻨﻮز آﻧﺠﺎ ﺑﻮد ‪...‬‬

‫در ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﮥ ﭘﺎرس )ﺳﺎل ‪۱۳۲۶ ،۲۲‬ش( ﺗﺼﻮﯾﺮ اﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ درﺑـﺎرۀ آن‬
‫)ص ‪ (۴‬آﻣﺪه اﺳﺖ )ﺷﮑﻞ‪ .(۶‬ﺑﻐﺎﯾﺮی در اﯾﻦ ﻣﻮرد )ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ( ﻣﯽﻧﻮ ﯾﺴﺪ‪:‬‬

‫‪» - .١‬ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﺎ ﻣﻨﺼﻮر ﻧﺠﻮﻣﯽ‪ ،‬از دﺳﺖاﻧﺪرﮐﺎران ﺗﻘﻮ ﯾﻢﻧﻮ ﯾﺴﯽ ﺳﻨﺘﯽ«‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ )ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﮥ داﺧﻠﯽ ﺑﻨﯿﺎد داﯾﺮةاﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﯽ(‪ ،‬ﺳﺎل ‪،۲‬‬
‫ﺷﻤﺎرۀ ‪ ۱۱‬و ‪ ،۱۲‬ﺑﻬﻤﻦ و اﺳﻔﻨﺪ ‪ ،۱۳۷۲‬ص ‪.۲۹‬‬
 ‫‪ ...‬در ﭼﻨﺪ ﻣﺴﺠﺪ ﺗﻬﺮان ﺑﻨﺪه ﺗﻘﺴﯿﻤﺎت را ﻧﯿﻢ ﺳـﺎﻋﺖ ﮐـﺮدهام و در وزارت ﺧﺎرﺟـﻪ ﭼـﻮن‬
‫ﻗﻄﺮ داﯾﺮه ﭼﻬﻞ ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﺳﺎﻋﺖ را ﺷﺶ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮدم ﮐـﻪ ده دﻗﯿﻘـﻪ ﻫـﻢ ﻧﻤـﻮده‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۵‬ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ :‬ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺑﻐﺎﯾﺮی ﺑﺮ ﻟﻮح ﺳﻨﮕﯽ ﺑﺎزﯾﺎﻓﺘﻪ‪،‬‬

‫ﺳﻤﺖ ﭼﭗ‪ :‬ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺑﻐﺎﯾﺮی ﭘﺲ از ﺑﺎزﺳﺎزی و ﻧﺼﺐ دوﺑﺎره‪.‬‬
‫در ﺣﻮاﻟﯽ ﺳﺎل ‪ ۱۳۸۰‬آﻗﺎی ﯾﻮﻧﺲ اﺻـﻼﻧﯿﺎن ﻟـﻮح ﺳـﻨﮕﯽ اﯾـﻦ ﺳـﺎﻋﺖ آﻓﺘـﺎﺑﯽ را در ﯾـﮏ ﮐﻬﻨـﻪ‬
‫ﻓﺮوﺷﯽ ﺣﻮاﻟﯽ ﻣﯿﺪان ﺷﻮش ﺗﻬﺮان ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﻌﺪادی اﺟﻨﺎس دﺳﺖ دوم دﯾﮕﺮ ﺧﺮﯾـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از ﺑﺮرﺳـﯽ‬ ‫‪۵۶‬‬
‫درﺟﻪﺑﻨﺪیﻫﺎی ﻣﻮﺟﻮد روی اﯾﻦ ﻟﻮح ﺳﻨﮕﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺑﻐﺎﯾﺮی اﺳﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﺷﺎﺧﺺ ﻓﻠﺰیاش ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ۱۳۸۹‬اﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﻮزه و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﯽ ﻣﻠﮏ‬
‫)ﻣﯿﺪان اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺧﯿﺎﺑﺎن اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺎغ ﻣﻠﯽ( اﻫﺪا ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻃـﯽ ﻣﺮاﺳـﻤﯽ در روز ﭘﻨﺞﺷـﻨﺒﻪ‬
‫‪ ۲۴‬ﺗﯿﺮ ‪ ۱۳۸۹‬از اﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﮐـﻪ آﻗـﺎی ﻣﺤﻤـﺪ ﻋﺴـﮑﺮی )ﺳـﺎزﻧﺪۀ ﺳـﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘـﺎﺑﯽ( آن را‬
‫ﻣﺮﻣﺖ ﮐﺮده و ﺑﺮاﯾﺶ ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺮﻧﺰی ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪای ﺳﻨﮕﯽ در ﻣﺤﻮﻃﮥ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﮏ ﻧﺼﺐ ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺮدهﺑﺮداری ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪاﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘـﺎﺑﯽ ﺑﻐـﺎﯾﺮی دوﺑـﺎره ﺑـﻪ ﻣﺤﻠـﯽ ﺑﺴـﯿﺎر ﻧﺰدﯾـﮏ ﺑـﻪﺟﺎی‬
‫‪١‬‬
‫اوﻟﯿﻪاش ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮏ داﺳﺘﺎن ﺟﺎﻟﺐ دﯾﮕﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺳﺪ ﮔﻠﭙﺎﯾﮕﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻮاﻟﯽ ﺳﺎل ‪ ۱۳۸۰‬از آﻗﺎی‬
‫ﺳﻬﯿﻠﯽ دﺑﯿﺮ ﻓﯿﺰﯾﮏ اﻫﻞ ﮔﻠﭙﺎﯾﮕﺎن ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن ﺳﺪ ﮔﻠﭙﺎﯾﮕﺎن ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻫـﻢ ﺑـﻪﻋﻨﻮان‬
‫ﯾﺎدﺑﻮد ﮐﻨﺎرش ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﻧﺼﺐ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﻼشﻫﺎﯾﻢ ﺑﺮای ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻋﮑﺴﯽ از آن ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﺮﺳـﯿﺪ‬
‫و در ﻓﺮوردﯾﻦ ﺳﺎل ‪ ۱۳۸۳‬ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﻓﺘﻢ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻢ آن را ﺑﺒﯿـﻨﻢ‪ .‬ﺳـﺪ ﮔﻠﭙﺎﯾﮕـﺎن را ﺷـﺮﮐﺖ ﻣﺜﻠـﺚ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد و ﺷﺮﮐﺖ اﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ ﺟﺎﺳﺘﯿﻦ ﮐﻮرﺗﻨﯽ ﻣﺸﺎور آن ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺪ در ﺳﺎل ‪ ۱۳۳۶‬ﺑﻪ ﺑﻬﺮهﺑـﺮداری‬
‫رﺳﯿﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ۱۳۴۶‬ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ارﺗﻔﺎع ﺳﺪ ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ‪ ۷‬ﻣﺘﺮ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺑـﻪ زﯾـﺮ آب رﻓـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻣـﻦ‬

‫‪ - .١‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ »روﻧﻤﺎﯾﯽ از ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﮔﻤﺸﺪه«‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﮥ ﻧﯿﻤﺎ ﻣﺠﺪ آرا‪ ،‬ﻣﺠﻠﮥ ﻧﺠﻮم‪ ،‬ﺷﻬﺮﯾﻮر ‪ ،۱۳۸۹‬ص ‪.۱۸‬‬
 ‫ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺳﻄﺢ آب ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ را دﯾﺪ‪ .‬در روز ﭘﻨﺞﺷـﻨﺒﻪ اول ﻣﻬـﺮ ‪۱۳۸۹‬‬
‫در راه ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺴﺎر ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از دوﺳﺘﺎن دوﺑﺎره ﺑﻪ ﮐﻨﺎر ﺳـﺪ ﮔﻠﭙﺎﯾﮕـﺎن رﻓـﺘﻢ و اﯾـﻦ ﺑـﺎر ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻢ‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ اﯾﺮان‬

‫ﺳــﺎﻋﺖ آﻓﺘــﺎﺑﯽ را ﮐــﻪ ﻓﻠــﺰی و از ﻧــﻮع اﺳــﺘﻮاﯾﯽ ﺑــﻮد ﺑﺒﯿــﻨﻢ‪ .‬ﺳــﻄﺢ آن را رﺳــﻮب ﭘﻮﺷــﺎﻧﺪه و ﻣﯿﻠــﮥ‬
‫ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪهاش در اﺛﺮ ﺿﺮﺑﻪ ﯾﺎ ﻓﺸﺎر از ﺣﺎﻟﺖ اوﻟﯿﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺳـﻄﺢ ﻣـﺪور ﺳـﯿﻤﺎﻧﯽ آن ﻫـﻢ از‬
‫روی ﭘﺎﯾﮥ ﺑﺘﻮﻧﯽ ﺑﻪ زﯾﺮ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﺬاﮐﺮه ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻻن ادارۀ اﻣﻮر آب ﮔﻠﭙﺎﯾﮕﺎن ﻗﺮار ﺷﺪ ﭘﯿﺶ از آﻏـﺎز‬
‫ﺑﺎرانﻫﺎی ﭘﺎﯾﯿﺰی و ﺑﺎﻻ آﻣﺪن ﺳﻄﺢ آب درﯾﺎﭼﮥ ﺳﺪ‪ ،‬ﺳـﺎﻋﺖ را ﺑـﻪ ﻣﺤـﻞ ﻣﻨﺎﺳـﺒﯽ ﻣﻨﺘﻘـﻞ و ﭘـﺲ از‬
‫‪١‬‬
‫ﺑﺎزﺳﺎزی در ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻣﮑﺎن اوﻟﯿﻪ وﻟﯽ ﻣﺼﻮن از ﻓﺮورﻓﺘﻦ در آب ﻧﺼﺐ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪۵٧‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۶‬ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺑﻐﺎﯾﺮی در ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﮥ ﭘﺎرس‪ ،‬ﺳﺎل ‪۱۳۲۶ ،۲۲‬ش‬

‫‪ - .١‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ »ﭘﺎﯾﺎن ﯾﮏ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ« ﻧﻮﺷﺘﮥ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی‪ ،‬ﻣﺠﻠﮥ ﻧﺠﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،۲۰۰‬ﻣﻬﺮ ‪ ،۱۳۸۹‬ص ‪۲۹‬؛ در ﻣﻘﺎﻟﮥ »ﺟﻮﯾﻨﺪه ﺑﺎﺷﯿﺪ‬
‫ﺗﺎ ﯾﺎﺑﻨﺪه ﺑﺎﺷﯿﺪ« ﻫﻢ ﮐﻪ در ﻫﻤﯿﻦ ﺷﻤﺎرۀ ﻧﺠﻮم )ص ‪ (۳۹- ۳۶‬ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﮔﻔﺘﮕﻮی ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻋﻈﯿﻢﻟﻮ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی( ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ درﺑﺎرۀ‬
‫ﻫﺮ دو ﺳﺎﻋﺖ ﺑﺎز ﯾﺎﻓﺘﮥ ﻓﻮق وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻃﺒﻖ آﺧﺮﯾﻦ اﻃﻼع‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺳﺪ ﮔﻠﭙﺎﯾﮕﺎن ﺟﺎ ﺑﻪ ﺟﺎ ﺷﺪه وﻟﯽ ﻫﻨﻮز ﺑﺎزﺳﺎزی ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﮑﻞ ‪ :۷‬ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺑﺎزﯾﺎﻓﺘﮥ ﺳﺪ ﮔﻠﭙﺎﯾﮕﺎن‬
‫در ﮐﻨﺎر اﯾﻦ اﺗﻔﺎقﻫﺎی ﻓﺮﺧﻨﺪه‪ ،‬روﯾﺪادﻫﺎی ﻧﺎﺧﻮﺷـﺎﯾﻨﺪ ﻫـﻢ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺣـﺪود ﺳـﺎل‬ ‫‪۵٨‬‬

‫‪ ،۱۳۸۳‬در آﺳﺘﺎﻧﮥ ﺳﻔﺮی ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪم ﮐﻪ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻋﻈﯿﻢ و ﺟﺎﻟﺒﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺮ ﺑـﺎم ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن ﮐـﺎﻧﻮن‬
‫ﭘﺮورش ﻓﮑﺮی ﮐﻮدﮐﺎن و ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن در ﺧﯿﺎﺑﺎن ﺣﺠﺎب ﺗﻬﺮان ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑـﻮد ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﮐـﺎرﮔﺮاﻧﯽ ﺑـﺎ‬
‫ﺗﯿﺸﻪ و ﭼﮑﺶ در ﺣﺎل ﺗﺨﺮﯾﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮﻻن ﻣﺠﻠﮥ ﻧﺠﻮم ﺧﺒﺮ دادم ﺗﺎ ﻗﻀﯿﻪ را ﭘﯿﮕﯿـﺮی‬
‫و از ﺧﺮاب ﺷﺪن اﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖ ارزﺷﻤﻨﺪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎﺳـﺨﯽ ﮐـﻪ رﺳـﯿﺪ اﯾـﻦ ﺑـﻮد ﮐـﻪ‪» :‬در ﺣـﻮزۀ‬
‫ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﺎ دﺧﺎﻟﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ!« ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺧﯿﺎﺑﺎن ﺣﺠﺎب در ﺣﻮاﻟﯽ ﺳﺎل ‪ ۱۳۷۰‬ﺑﺎ اﻟﻬـﺎم از ﺳـﺎﻋﺖ‬
‫آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻋﻈﯿﻢ اﺳﺘﻮاﯾﯽ رﺻﺪﺧﺎﻧﮥ ﺳﻨﮕﯽ ﺟﯿﭙﻮر ﻫﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺷﺎﺧﺺ آن ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻣﺜﻠـﺚ‬
‫ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﻪای ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ ۱۳‬ﻣﺘﺮ و ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ‪ ۹/۵‬ﻣﺘﺮ و ﺷﻌﺎع داﯾﺮۀ ﻣﺪرج آن ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ‪ ۳/۵‬ﻣﺘـﺮ ﺑـﻮد‪ .‬دو‬
‫ﻧﯿﻤﮥ ﺷﺮﻗﯽ و ﻏﺮﺑﯽ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﺎ ﺳﮑﻮی ﺷﯿﺐداری ﺑﻪ ﭘﻬﻨﺎی ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ‪ ۲‬ﻣﺘﺮ ﺑﻪ ﻫﻢ وﺻﻞ ﻣﯽﺷـﺪﻧﺪ و آﺑـﯽ‬
‫ً‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﮑﻮ ﺟﺎری ﺑﻮد ﺑﻪ داﺧﻞ ﺣﻮض ﻧﯿﻢداﯾﺮه ﺷﮑﻠﯽ در ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽرﯾﺨﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﺑﻌـﺎد ﻧﺴـﺒﺘﺎ ﺑـﺰرگ‬
‫ً‬
‫اﺟﺰای اﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺳﺎﯾﻪ در ﻫﺮ دﻗﯿﻘﻪ ﺑﻪاﻧﺪازۀ ‪ ۱/۵‬ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ روی داﯾﺮۀ ﻣﺪرج ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐـﺮد‪ .‬ﺿـﻤﻨﺎ‬
‫ﺑﺮای آﻧﮑﻪ ﺑﺘﻮان اﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖ را ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ رﺳﻤﯽ ﮐﺸـﻮر ﮐـﻪ از رادﯾـﻮ اﻋـﻼم ﻣـﯽﺷـﻮد ﻫﻤﺰﻣـﺎن ﮐـﺮد‪،‬‬
‫ً‬
‫ﺳﺎزوﮐﺎری ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ در آن ﻧﺼﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ﺗﻌﺪﯾﻞ زﻣﺎن )ﭘﺎراﻣﺘﺮی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ‬
‫ﺑﯿﻦ ‪ +۱۵‬و ‪ -۱۵‬دﻗﯿﻘﻪ و ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت وﻗﺖ اذان ﻣﺤﻠﯽ و ﺳﺎﻋﺖ ‪ (۱۲‬در ﻫﺮ روز ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ داﯾـﺮۀ‬
‫ﻣﺪرج را ﺣﻮل ﻣﺤﻮرش اﻧﺪﮐﯽ ﺑﭽﺮﺧﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﺟﺮای ﻧﺎﺑﻮدی اﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ ﺑﻪراﺳﺘﯽ »ﯾﮑـﯽ‬
‫داﺳﺘﺎن اﺳﺖ ﭘﺮ آب ﭼﺸﻢ«‪.‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ اﯾﺮان‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۸‬ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺧﯿﺎﺑﺎن ﺣﺠﺎب )در ﺳﺎل ‪ ۱۳۸۳‬ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪(.‬‬

‫‪۵٩‬‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ دﯾﮕﺮی ﻫﻢ ﻣﻮرد ﺑﯽﻣﻬﺮی ﯾﺎ ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ ازﺟﻤﻠـﻪ ﺳـﺎﻋﺖ آﻓﺘـﺎﺑﯽ‬
‫اﻓﻘﯽ ﺳﻨﮕﯽ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻢ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻋﻈﯿﻢﻟـﻮ در داﻧﺸـﮕﺎه اﻟﺰﻫـﺮا ﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ؛ ﺳـﺎﻋﺖ آﻓﺘـﺎﺑﯽ اﺳـﺘﻮاﯾﯽ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻋﻀﺎی ﮔﺮوه داﻧﺸﺠﻮﯾﯽ ﺳﻤﺘﺎ )ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬اﺑﺘﮑﺎر( ﺑﺮای ﭘﮋوﻫﺶ در زﻣﯿﻨـﮥ‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ در ﺳﺎل ‪ ۱۳۸۳‬در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﻌﻠﻢ ﭘﺮدﯾﺲ ﮐـﺮج ﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ؛ و ﺳـﺎﻋﺖ آﻓﺘـﺎﺑﯽ‬
‫اﻓﻘﯽ داﻧﺸﮕﺎه آزاد زاﻫﺪان ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ ۱۳۸۶‬ﺑﻪ ﻫﻤﺖ ﮔﺮوه ﻧﺠﻮم ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ وﻟـﯽ‬
‫در ﺳﺎل ‪ ۱۳۹۰‬ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺷـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ در ﻣﺪرﺳـﮥ دﯾﻨـﯽ ﻋﻠﯿﻘﻠـﯽ آﻗـﺎ در اﺻـﻔﻬﺎن‬
‫ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻋﻤﻮدی رو ﺑﻪ ﺟﻨﻮب وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻃﯽ ﺳﺎلﻫﺎی اﺧﯿـﺮ ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ ﻣﺮاﻗﺒـﺖ‬
‫ﻧﺸﺪن از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ ۹‬و ‪ :۱۰‬ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ :‬ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ داﻧﺸﮕﺎه اﻟﺰﻫﺮا‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ -‬ﺳﻤﺖ ﭼﭗ‪ :‬ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻣﺪرﺳﮥ دﯾﻨﯽ ﻋﻠﯿﻘﻠﯽآﻗﺎ‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن‬
‫در ﺳﺎل ‪ ۱۳۸۶‬ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ اﺳﺘﻮاﯾﯽ رﻗﻤﯽ آﻫﻨﯽ ﺳﺎﺧﺖ آﻟﻤﺎن ﮐﻪ از ﻃـﺮف ﻣﻬﻨـﺪس ﮐـﺎوه‬
‫ﻫﺎﻣﻮﻧﯽ اﻫﺪا ﺷﺪه ﺑﻮد در ﻣﺤﻮﻃﮥ ادارۀ ﺑﻨﺎدر و ﮐﺸﺘﯿﺮاﻧﯽ ﺑﻨﺪر اﻧﺰﻟﯽ ﻧﺼﺐ ﺷﺪ ﮐـﻪ ﻣﺘﺄﺳـﻔﺎﻧﻪ در ﺳـﺎل‬
‫‪ ۱۳۹۲‬ﺑﻪ ﺳﺮﻗﺖ رﻓﺖ‪ .‬در ﺑﺴﯿﺎری دﯾﮕﺮ از ﻣﺮاﮐﺰ دﯾﻨﯽ )ﻣﺴﺎﺟﺪ و آراﻣﮕﺎهﻫـﺎ( و ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽ اﯾـﺮان ﻫـﻢ‬
‫ً‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از رواج ﺳـﺎﻋﺖﻫﺎی ﻣﮑـﺎﻧﯿﮑﯽ و اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑـﯽ‪ ،‬ﻣﻌﻤـﻮﻻ در‬
‫ﺑﺎزﺳﺎزی ﺑﻨﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻮﻃﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﺑﺮدی ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﻪ دور اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ازﺟﻤﻠﮥ اﺑﺰارﻫﺎی زﻣﺎنﺳﻨﺠﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ دﯾﺪار ﯾﺎ درﯾﺎﻓﺖ ﻋﮑﺲ و اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻄﻤﺌﻦ درﺑﺎرۀ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻧﺸﺪهام‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻮارد اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺎﺧﺺ ﻇﻬﺮ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »آق ﻗﯿﻪ« در روﺳـﺘﺎی ﮔﺮﻣﺨﺎﻧـﮥ ﺧﻠﺨـﺎل و‬
‫ﻣﻮرد دﯾﮕﺮی در ﺣﻮاﻟﯽ ﮐﺎزرون و ﺷﺎﺧﺺﻫﺎﯾﯽ در ﻣﺴـﺠﺪ ﺟـﺎﻣﻊ اروﻣﯿـﻪ و در آﺑﺎدیﻫـﺎی ﻧﻮدﺷـﻪ‪،‬‬
‫َ‬
‫ﺑﯿﺴﺎران و اوﯾﻬﻨﮓ ﮐﺮدﺳﺘﺎن و ﺑﺮدﺳﯿﺮ و ﻟﻨﮕﺮ ﮐﺮﻣﺎن‪.‬‬
‫در ﺑﻨﺎی ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﭼﻐﺎزﻧﺒﯿﻞ واﻗﻊ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺷﻮش )ﺧﻮزﺳـﺘﺎن( ﺳـﮑﻮﯾﯽ آﺟـﺮی وﺟـﻮد دارد ﮐـﻪ‬
‫ً‬
‫ﮔﯿﺮﺷﻤﻦ ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎس آﻟﻤﺎﻧﯽ در ﮔﺰارش ﺣﻔﺎری آن را اﺣﺘﻤـﺎﻻ ﺳـﺎﻋﺖ آﻓﺘـﺎﺑﯽ‪ ،‬ﺳـﮑﻮی ﺧﻄﺎﺑـﻪ ﯾـﺎ‬
‫ﺳﮑﻮی ذﺑﺢ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮرﺳﯽ اﯾﻦ ﺳﮑﻮ و ﺗﺒﺎدل ﻧﻈﺮ ﺑﺎ دﯾﻮﯾﺪ ﮐﯿﻨﮓ ﻣﺘﺨﺼﺺ اﯾﻦ ﺣـﻮزه‪،‬‬
‫اﻣﮑﺎن ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺑﻮدن آن را رد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻨﺒﺪ آراﻣﮕﺎه ﺑﺎﺑـﺎ رﮐـﻦاﻟـﺪﯾﻦ در اﺻـﻔﻬﺎن را‬
‫دارای ﮐﺎرﮐﺮد ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﻨﺎ ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰی ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪۶٠‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ -۱۰‬ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻬﺘﺎﺑﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﭘﯿﺎم ﻧﻮر زاﻫﺪان‬

 ‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪﺷﺪه‪ ،‬اﺑﺰارﻫـﺎﯾﯽ ﻃﺒﯿﻌـﯽ ﺑـﺮای زﻣﺎنﺳـﻨﺠﯽ ﻧﯿـﺰ در اﯾـﺮان‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻬﺮﺳﺘﯽ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ اﯾﺮان ﻋﺮﺿـﻪ ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .‬در‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ اﯾﺮان‬

‫روﺳﺘﺎی ﻧﺪاک در اﺷﮑﻮر ﻋﻠﯿﺎ )ﺟﻨﻮب رودﺳﺮ( ﺻﺨﺮهای ﺑﻪ ﻧﺎم ﭼﺎﺷﺖ ﺗﻠﻪ )ﺻﺨﺮۀ ﻇﻬﺮ( ﻫﺴـﺖ ﮐـﻪ‬
‫دﯾﻮارهاش ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﺮ در ﺳﺎﯾﻪ اﺳﺖ و از ﻇﻬﺮ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ آﻓﺘﺎب ﺑﺮ آن ﻣﯽﺗﺎﺑﺪ‪ .‬روﺳﺘﺎﺋﯿﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ وﺳـﯿﻠﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ زﻣﺎن ﻇﻬﺮ را ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﻨﺪ‪ .‬دو ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺟﺎﻟﺐ از ﺷﺎﺧﺼﻪای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻮروز ﻫﻢ در روﺳﺘﺎی‬
‫ﺗﺮازوج ﺧﻠﺨﺎل و روﺳﺘﺎی ِده ُﺑﮑﺮ ﻣﻬﺎﺑﺎد وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺒﺴﻮط درﺑﺎرۀ ﺷﺎﺧﺺ ﻧﻮروز ﺗـﺮازوج‬
‫را ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ در ﻧﺸﺮﯾﮥ ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎر‪) ۳ ،‬ص ‪ (۲۶-۲۱‬ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ .‬ﺷـﺎﺧﺺ ﻧـﻮروز روﺳـﺘﺎی ده‬
‫ﺑﮑﺮ ﻣﻬﺎﺑﺎد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺻﺨﺮهای ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺑﻮره در ﻏـﺮب روﺳﺘﺎﺳـﺖ ﮐـﻪ در ﻫﻨﮕـﺎم اﻋﺘـﺪال ﺑﻬـﺎری‬
‫)ﻧﻮروز( ﺳﺎﯾﻪاش در ﻟﺤﻈﮥ ﻏﺮوب روی درهای در ﺷﺮق روﺳﺘﺎ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫از ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻣﯽﺗﻮان زﯾﺮ ﻧﻮر ﻣﺎه و ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻬﺘﺎﺑﯽ ﻫﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪاﻧﺪازۀ ﺗﻌﺪاد ﺷﺒﺎﻧﻪروزﻫﺎی ﻣﺎﻧﺪه ﺗﺎ ﺑﺪر )ﻣﺎه ﺷﺐ ﭼﻬﺎرده( ﺿﺮبدر ‪ ۴۸‬دﻗﯿﻘﻪ‪ ،‬از ﺳـﺎﻋﺘﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﺳﺎﯾﮥ ﺷﺎﺧﺺ در ﻧﻮر ﻣﺎه ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﮑﺎﻫﯿﻢ‪ .‬در ﻧﯿﻤﮥ دوم ﻣﺎه ﻗﻤﺮی ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪاﻧـﺪازۀ ﺗﻌـﺪاد روزﻫـﺎی‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺑﺪر ﺿﺮبدر ‪ ۴۸‬دﻗﯿﻘﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﺑﯿﻔﺰاﯾﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈـﻮر در ﺟـﺪوﻟﯽ‬
‫ﮐﻨﺎر ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻘﺪاری ﮐﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ روز از ﻣﺎه ﻗﻤﺮی ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﯾﺎ اﻓﺰوده ﺷﻮد داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧـﻪ‬
‫‪۶١‬‬ ‫از ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻬﺘﺎﺑﯽ را ﺧﺎﻧﻢ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺷﯿﺦ از اﻧﺠﻤﻦ ﻧﺠﻮم ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ زاﻫﺪان در داﻧﺸﮕﺎه ﭘﯿﺎم ﻧﻮر اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ )ﺷﮑﻞ ‪ ۱۰‬و ‪ .(۱۱‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻤﻮﻧﮥ دﯾﮕﺮی ﮐﻪ از ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻬﺘﺎﺑﯽ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ‪ ،‬در ﮐﺎﻟﺞ ﮐـﻮﯾﯿﻨﺰ‬
‫‪١‬‬
‫ﺷﻬﺮ ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۱۱‬ﺟﺪول ﺗﺼﺤﯿﺢ زﻣﺎن ﺑﺮای ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻬﺘﺎﺑﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﭘﯿﺎم ﻧﻮر زاﻫﺪان‬

‫‪ .١‬ﺑﺮای اﻃﻼع ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ »ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻬﺘﺎﺑﯽ«‪ ،‬ﮔﺮدآوری و ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺷﯿﺦ‪ ،‬ﻣﺠﻠﮥ ﻧﺠﻮم‪ ،‬ﺧﺮداد ‪ ،۱۳۸۶‬ص ‪.۴۷- ۴۶‬‬
‫در دﻫﻪﻫﺎی اﺧﯿﺮ آﻗﺎی ﻣﻬﻨﺪس ﻣﺎﺷﺎءاﻟﻠﻪ ﻋﻠﯽ اﺣﯿﺎﺋﯽ ﺑﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﮐﺘـﺎب ﺳـﺎﻋﺖﻫﺎی ﺧﻮرﺷـﯿﺪی‪:‬‬
‫اﺻﻮل و راﻫﻨﻤﺎی ﺳﺎﺧﺖ )اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪ (۱۳۶۴ ،‬ﭘﯿﺸﮕﺎم ﺗﺮوﯾﺞ ﻣﺒﺤﺚ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺑﻮدهاﻧـﺪ و ﺟـﺎ‬
‫دارد ﮐﻪ وﯾﺮاﯾﺶ ﺟﺪﯾﺪی از اﯾﻦ اﺛﺮ ﮐﻪ ﻧﺎﯾﺎب اﺳﺖ دوﺑﺎره ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫از ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﭘﯿﺶ در اﯾـﺮان روز ‪ ۳۱‬ﺗﯿـﺮ )اﻧﻘـﻼب ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎﻧﯽ( را روز ﻣﻠـﯽ ﺳـﺎﻋﺖ آﻓﺘـﺎﺑﯽ ﺗﻌﯿـﯿﻦ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﻃﯽ ﭼﻨﺪ دﻫﮥ اﺧﯿﺮ ﻫﻤﺎﯾﺶﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺎرﮔﺎهﻫﺎ و ﻧﻤﺎﯾﺸﮕﺎهﻫﺎﯾﯽ درﺑـﺎرۀ ﺳـﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘـﺎﺑﯽ در‬
‫اﯾﺮان ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪه و ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻨﺠﻤﺎن آﻣﺎﺗﻮر ﺑﻪ اﯾﻦ اﺑﺰار ﺟﺎﻟﺐ رو ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺠﻤـﻦ ﻧﺠـﻮم ادﯾـﺐ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ در زاﻫﺪان و اﻧﺠﻤﻦ ﻧﺠﻮم ﺛﺎﻗﺐ ﮔﯿﻼن در رﺷـﺖ در اﯾـﻦ زﻣﯿﻨـﻪ‬
‫ﻓﻌﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ و در اﻧﺠﻤﻦ ﻧﺠﻮم ﺛﺎﻗﺐ ﮔﯿﻼن ﮔﺮوه ﭘﮋوﻫﺶ در زﻣﯿﻨﮥ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺑﺎ ﻧـﺎم »ﺳـﺎﯾﻪ«‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ در ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻣﻠﺖ و ﺧﺎﻧﮥ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻫﻨﺮ ﺷﻬﺮداری )اﺳﺘﺎﻧﺪاری ﺳـﺎﺑﻖ( اﯾـﻦ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻗﺎی ﻣﻬﻨﺪس اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪ ،‬ﻣﺮوج ﭘﯿﺸﮕﺎم و ﭘﺮﮐﺎر ﻧﺠﻮم در اﯾﺮان‪ ،‬در ﻫﻤﮑﺎری ﺑﺎ ﺷـﻬﺮداری ﻣﻨﻄﻘـﮥ ‪۹‬‬
‫ﺗﻬﺮان و ﻣﺮاﮐﺰ دﯾﮕﺮ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدی ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﭼﻨﺪ ﺳـﺎﻋﺖ آﻓﺘـﺎﺑﯽ ﻫـﻢ ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬
‫ً‬
‫ﻃﺮح اﯾﺸﺎن در ﻣﻨﻄﻘﮥ ‪ ۷‬و ‪ ۱۳‬ﺗﻬﺮان ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ ﺑﻪ ‪ ۲۳‬ﻣﻮرد )ﻫﻤﮕﯽ اﻓﻘﯽ( ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪۶٢‬‬

‫ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻧﺼﺐ ﺷﺪه در داﻧﺸﮕﺎه ﭘﯿﺎم ﻧﻮر ﻣﻨﺠﯿﻞ‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﻨﺖ ﺳﺎﺧﺖ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ در اﯾﺮان ﮔﺴﺘﺮده و رﯾﺸﻪدار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﺑﯽﺷـﮏ‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻓﺮاﻣﻮشﺷﺪهای در ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎر اﯾﺮان ﻫﺴﺖ ﮐﻪ اﻣﯿﺪوارﯾﻢ ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ ﺑﺎزﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﻣﻌﺮﻓـﯽ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻓﻬﺮﺳﺘﯽ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ از ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘـﺎﺑﯽ اﯾـﺮان ﻋﺮﺿـﻪ ﻣـﯽﺷـﻮد و از ﺧﻮاﻧﻨـﺪﮔﺎن‬
‫ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ درﺧﻮاﺳﺖ دارﯾﻢ اﮔﺮ ﻣﻮارد دﯾﮕﺮی ﺳﺮاغ دارﻧﺪ ﺣﺘـﯽاﻟﻤﻘـﺪور ﻋﮑﺴـﯽ از آن ﺑـﺎ ذﮐـﺮ اﻃﻼﻋـﺎت‬
 ‫ﻣﻮﺟﻮد درﺑﺎرۀ آن ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﯽ ﻧﺸﺮﯾﮥ ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮدﺷﺎن ﭼـﺎپ ﺷـﻮد‪ .‬اﯾـﻦ ﻓﻬﺮﺳـﺖ ﺳـﻪ‬
‫ﺟــﺪول اﺳــﺖ‪ -۱ :‬ﺳــﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘــﺎﺑﯽ اﯾـﺮان‪ -۲ ،‬ﺷــﺎﺧﺺﻫﺎی ﻇﻬــﺮ در اﯾـﺮان و ‪ -۳‬اﺑﺰارﻫــﺎی ﻃﺒﯿﻌــﯽ‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ اﯾﺮان‬

‫زﻣﺎنﺳﻨﺠﯽ در اﯾﺮان‪ .‬ﻫﺮ ﺟﺪول ﺑﺮ اﺳـﺎس ﺗﺮﺗﯿـﺐ اﻟﻔﺒـﺎﯾﯽ ﻧـﺎم ﺷـﻬﺮﻫﺎ ﻣﺮﺗـﺐ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در ﻓﻬﺮﺳـﺖ‬
‫‪١‬‬
‫ﮐﻨﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻞ و ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺮﻣﻘـﺎوم ﺑﻮدﻧـﺪ و زود از ﺑـﯿﻦ رﻓﺘﻨـﺪ‬
‫وارد ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪادی ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ اﮐﻨـﻮن در اﯾـﺮان در ﺣـﺎل ﺳـﺎﺧﺖ اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﻣﯿـﺪوارم ﭘـﺲ از ﺗﮑﻤﯿـﻞ و‬
‫روﻧﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺼﺎت آﻧﻬﺎ را در آﯾﻨﺪه در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﮑﻤﻠﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﺟﺎ دارد از اﯾﻦ ﻋﺰﯾﺰان ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﮑﺎری در ﺗﮑﻤﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت ﺟﺪول ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاری ﮐﻨﻢ‪:‬‬
‫ﯾﺎﺳﻤﻦ آذرﻧﯿﻮر‪ ،‬ﭘﻮﯾﺎ اﺣﻤﺪیﻓﺮد‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ اﺳﻼمﭘﻨﺎه‪ ،‬ﺻﺪﯾﻖ اﺳﻼﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺳﻌﯿﺪ اﻧﻮری‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ اﯾﺮﺟﯽ‪ ،‬وﺣﯿﺪ‬
‫ّ‬
‫ﺑﺮﺟﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﺑﺼﯿﺮه‪ ،‬اﻣﺮاﻟﻠﻪ ﺑﯿﮕﯽ‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﺣﺎﺟﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺣﺎﺋﺮی‪ ،‬ﻓﺮﯾﺪه ﺧﺎﮐﺰاد‪ ،‬رﺿﺎ ﺧﺎﮐﺴﺎر‪ ،‬ﻧﺪا رﺋﯿﺴـﯽ‪،‬‬
‫اﮐﺒﺮ زﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻇﻢ ﺳﺎدات اﺷﮑﻮری‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺳﺮاﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺳـﺤﺮ ﺳـﺮﮔﻠﺰاﺋﯽ‪ ،‬اﻋﻀـﺎی ﮔـﺮوه ﺳـﻤﺘﺎ‪ ،‬ﺣﻤﯿـﺪ ﺷـﺮفاﻟﺪﯾﻦ‪،‬‬
‫اﺳﺪاﻟﻠﻪ ﺻﻔﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺻﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿـﺎ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺻـﯿﺎد‪ ،‬ﻋﯿﺴـﯽ ﺿـﯿﺎءاﺑﺮاﻫﯿﻤﯽ‪،‬‬ ‫اﺣﺴﺎناﷲ ﺷﮑﺮاﻟﻠﻬﯽ‪ ،‬ﭘﻮﯾﺎن ﺷﻬﯿﺪی‪،‬‬
‫ﺳﯿﺪﻫﺎدی ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻫﺎدی ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﯾﺰدی‪ ،‬ﻣﺴﻌﻮد ﻃﻠﻮﻋﯽ‪ ،‬ﻋﻮض ﻋﺴﮑﺮی‪ ،‬ﺟﻤﯿﻞ ﻓﺎروﻗﯽ‪ ،‬اﺑﻮذر ﻓﺮضﭘﻮر‪ ،‬ﻓﺮﯾـﺪ‬
‫ﻗﺎﺳﻤﻠﻮ‪ ،‬ﻧﺪا ﻗﺎﺳﻤﯽ‪ ،‬اﺻﻐﺮ ﮐﺒﯿﺮی‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﮔﺮﺟﯽ‪ ،‬اﻣﯿﺮﻣﺤﻤﺪ ﮔﻤﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ ﻻﻟﻪای‪ ،‬رﺟﺒﻌﻠﯽ ّﻟﺒﺎف ﺧـﺎﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬اﺳـﻤﺎ‬
‫‪۶٣‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﮐﺮﻣﯽ‪ ،‬ﺟﻠﯿﻞ ﻣﺴﺘﺸﺎری‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺴﮕﺮی‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻣﺼﺤﻔﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻄﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺷﯿﺪا ﻣﻈﻔـﺮی‪ ،‬زﻫـﺮا‬
‫ﻣﻌﺰﮐﺮﯾﻤﯽ‪ ،‬ﯾﻮﻧﺲ ﻣﻠﮑﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﻣﻨﺠﻤﯽ‪ ،‬ﻧﻔﯿﺴﻪ ﻧﻌﯿﻤﯽﭘﻮر و ﻧﭙﺘﻮن ﻫﺎﻣﻮﻧﯽ‪.‬‬

‫ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ آﻧﺎﻟﻤﺎﺗﯿﮏ‪ ،‬ﻣﺠﺘﻤﻊ آﻣﻮزﺷﯽ اﺧﺘﺮ داﻧﺶ‪ ،‬ﯾﺰد‪.‬‬

‫ْ‬
‫ﺷﺨﺺ روی ﻧﺎم ﻣﺎه ﺷﻤﺴﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ و ﺳﺎﯾﮥ او ﺳﺎﻋﺖ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺎﻋﺖ‪،‬‬

‫‪ .١‬ﻣﺜﻞ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ آﻧﺎﻟﻤﺎﺗﯿﮏ داﻧﺸﮑﺪۀ ﻋﻠﻮم ﭘﺎﯾﮥ داﻧﺸﮕﺎه ﮔﯿﻼن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺖ دﮐﺘﺮ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر رﺟﺎﯾﯽ در ﺳﺎل ‪ ۱۳۸۱‬ﺑﺎ رﻧﮓ روی آﺳﻔﺎﻟﺖ‬
‫ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ آﻧﺎﻟﻤﺎﺗﯿﮏ در ﻣﺤﻮﻃﮥ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﻣﻨﻄﻘﮥ ‪ ۱۰‬ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻫﻤﺖ ﮐﺎرن رﺷﺎد‪.۱۳۷۶ ،‬‬
 ‫ﺟﺪول‪ :۱‬ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ اﯾﺮان‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت )ﻃﺮاح‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﺎﺧﺖ‪(... ،‬‬ ‫ﻣﺤﻞ ﻧﺼﺐ‬ ‫ﻧﻮع‬ ‫ﺷﻬﺮ‬ ‫ردﯾﻒ‬
‫ّ‬
‫اﺳﺪاﻟﻠﻪ ﺻﻔﺎﯾﯽ‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﭘﯿﺎمﻧﻮر‬ ‫‪ ۱‬آران و ﺑﯿﺪﮔﻞ اﺳﺘﻮاﯾﯽ‬
‫ﺳﯿﺪﻫﺎدی ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‬ ‫ﻣﻮزۀ اروﻣﯿﻪ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۲‬اروﻣﯿﻪ‬
‫ﺷﻬﺮک اﻣﯿﺮﺣﻤﺰه‪ -‬ﺧﯿﺎﺑﺎن ‪ ،۹‬ﻓﺮﻋﯽ ‪ ۲‬ﺧﺎﻧﮥ ﺳﺎﺑﻖ اﺣﻤﺪ ﮐﯿﺎﺳﺖﭘﻮر‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫‪ ۳‬اﺻﻔﻬﺎن‬
‫اﺣﻤﺪ ﮐﯿﺎﺳﺖﭘﻮر‬ ‫ﻣﺼﻼی ﺟﺪﯾﺪ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۴‬اﺻﻔﻬﺎن‬
‫رو ﺑﻪ ﺟﻨﻮب‪ ،‬ﺑﺎزﺳﺎزیﺷﺪه‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﺣﮑﯿﻢ‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫‪ ۵‬اﺻﻔﻬﺎن‬
‫رو ﺑﻪ ﺟﻨﻮب‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ّ‬
‫ﺳﯿﺪ‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫‪ ۶‬اﺻﻔﻬﺎن‬
‫رو ﺑﻪ ﺟﻨﻮب‪ ،‬ﻣﺤﻠﮥ دردﺷﺖ‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ آﻗﺎﻧﻮر‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫‪ ۷‬اﺻﻔﻬﺎن‬
‫رو ﺑﻪ ﺟﻨﻮب‪ ،‬ﺗﺨﺮﯾﺐﺷﺪه‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﻋﻠﯿﻘﻠﯽآﻗﺎ‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫‪ ۸‬اﺻﻔﻬﺎن‬
‫رو ﺑﻪ ﺟﻨﻮب‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ رﺣﯿﻢﺧﺎن‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫‪ ۹‬اﺻﻔﻬﺎن‬
‫اﺣﻤﺪ ﮐﯿﺎﺳﺖﭘﻮر‪۱۳۹۱ ،‬‬ ‫ﺧﺎﻧﮥ رﯾﺎﺿﯿﺎت اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫‪ ۱۰‬اﺻﻔﻬﺎن‬
‫اﺳﺪاﻟﻠﻪ ﺻﻔﺎﯾﯽ‬ ‫ﻣﯿﺪان ﺟﻠﻔﺎ‬ ‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ‬ ‫‪ ۱۱‬اﺻﻔﻬﺎن‬
‫‪۱۳۹۰‬‬ ‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻏﺪﯾﺮ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۱۲‬اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﮐﻨﺪه ﺷﺪه وﻟﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آراﻣﮕﺎه ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۱۳‬ﺑﺴﻄﺎم‬
‫‪ ۱۳۸۶‬ﺗﺎ ‪ ،۱۳۹۲‬ﺳﺎﺧﺖ آﻟﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ادارۀ ﺑﻨﺎدر و ﮐﺸﺘﯿﺮاﻧﯽ‬ ‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ ‪ -‬رﻗﻤﯽ‬ ‫‪ ۱۴‬ﺑﻨﺪر اﻧﺰﻟﯽ‬
‫ّ‬ ‫‪۶۴‬‬
‫ﻧﺪا ﻗﺎﺳﻤﯽ‪ ،۱۳۸۶ ،‬ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺳﮑﺎن و ﻟﻨﮕﺮ‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن ﮐﺸﺘﯽراﻧﯽ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۱۵‬ﺑﻮﺷﻬﺮ‬
‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﺑﻐﺎﯾﺮی‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﺰار ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۱۶‬ﺑﯿﺪﺧﺖ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻧﯿﮑﺨﻮاه‪۱۳۹۱ ،‬‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﺑﯿﺮﺟﻨﺪ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۱۷‬ﺑﯿﺮﺟﻨﺪ‬
‫ﻣﺤﺴﻦ اﯾﺮﺟﯽ‪ ،۱۳۸۹ ،‬رو ﺑﻪ ﺟﻨﻮب‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﭘﯿﺎمﻧﻮر‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫‪ ۱۸‬ﺗﺎﮐﺴﺘﺎن‬
‫دﻧﯽ ﺳﺎووا )از ﻓﺮاﻧﺴﻪ(‬‫ُ‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺒﺮﯾﺰ‬ ‫آﻧﺎﻟﻤﺎﺗﯿﮏ‬ ‫‪ ۱۹‬ﺗﺒﺮﯾﺰ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﺟﻤﻬﻮری ﭼﮏ‪۱۳۹۲ ،‬‬ ‫ﻣﻮزۀ ﺳﻨﺠﺶ‬ ‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ‬ ‫‪ ۲۰‬ﺗﺒﺮﯾﺰ‬
‫ﯾﺎﺳﯿﻦ ﻋﺠﺐﺷﯿﺮیزاده‬ ‫اﺋﻞ ﮔﻠﯽ‬ ‫آﻧﺎﻟﻤﺎﺗﯿﮏ‬ ‫‪ ۲۱‬ﺗﺒﺮﯾﺰ‬
‫اﺳﺪاﻟﻠﻪ ﺻﻔﺎﯾﯽ‬ ‫اﺋﻞ ﮔﻠﯽ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۲۲‬ﺗﺒﺮﯾﺰ‬
‫‪-‬‬ ‫ﺷﻬﺮداری‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۲۳‬ﺗﺒﺮﯾﺰ‬
‫ﻣﻬﺪی ارادﺗﯽﻓﺎم‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﯽ‬ ‫ﮐﺮوی ﻣﻘﻌﺮ‬ ‫‪ ۲۴‬ﺗﺒﺮﯾﺰ‬
‫ﯾﺎﺳﯿﻦ ﻋﺠﺐﺷﯿﺮیزاده‬ ‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻗﺎﺋﻢﻣﻘﺎم ﻓﺮﻫﺎﻧﯽ‬ ‫آﻧﺎﻟﻤﺎﺗﯿﮏ‬ ‫‪ ۲۵‬ﺗﺒﺮﯾﺰ‬
‫ﯾﺎﺳﯿﻦ ﻋﺠﺐﺷﯿﺮیزاده‬ ‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻣﻨﻈﺮﯾﻪ‬ ‫آﻧﺎﻟﻤﺎﺗﯿﮏ‬ ‫‪ ۲۶‬ﺗﺒﺮﯾﺰ‬
‫ﻣﯿﺪان آزادی‪ ،‬ﺿﻠﻊ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺑﻮﺳﺘﺎن اﻟﻤﻬﺪی اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪۱۳۸۷ ،‬‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۲۷‬ﺗﻬﺮان‬
‫اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪ ،۱۳۸۷ ،‬ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫داﺧﻞ ﺑﻮﺳﺘﺎن اﻟﻤﻬﺪی‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۲۸‬ﺗﻬﺮان‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﻋﻠﻮم و ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﯽ )ﻧﯿﺎوران( اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪۱۳۸۷ ،‬‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۲۹‬ﺗﻬﺮان‬
‫اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ‪۱۳۸۷‬‬ ‫ﻣﯿﺪان راهآﻫﻦ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۳۰‬ﺗﻬﺮان‬
‫اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪ ،۱۳۸۷ ،‬در ﺑﺎزﺳﺎزی ﻣﺤﻮﻃﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎﻣﺰاده ﺻﺎﻟﺢ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۳۱‬ﺗﻬﺮان‬
‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻣﻌﻠﻢ‪ ،‬خ اﺳﺘﺎد ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬خ دﺳﺘﻐﯿﺐ اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪۱۳۸۶ ،‬‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۳۲‬ﺗﻬﺮان‬
‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻫﺎﺷﻤﯽ )ﺷﻬﺪای ﺻﺎﻟﺤﯽ(‪ ،‬خ ﻫﺎﺷﻤﯽ اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪۱۳۸۶ ،‬‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۳۳‬ﺗﻬﺮان‬
 ‫ﺟﺪول‪ :۱‬ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ اﯾﺮان‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ اﯾﺮان‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت )ﻃﺮاح‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﺎﺧﺖ‪(... ،‬‬ ‫ﻣﺤﻞ ﻧﺼﺐ‬ ‫ﻧﻮع‬ ‫ﺷﻬﺮ‬ ‫ردﯾﻒ‬
‫اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪۱۳۸۷ ،‬‬ ‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻓﺘﺢ‪ ،‬ﺟﻨﻮب ﻣﯿﺪان ﻓﺘﺢ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۳۴‬‬
‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻣﻬﺮ‪ ،‬خ آﯾﺖاﻟﻠﻪ ﺳﻌﯿﺪی اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪۱۳۸۷ ،‬‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۳۵‬‬
‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ارﻏﻮان‪ ،‬خ آﯾﺖاﻟﻠﻪ ﺳﻌﯿﺪی اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪ ،۱۳۸۶ ،‬ﺷﻤﺎل ﻣﯿﺪان ﻓﺘﺢ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۳۶‬‬
‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻻدن‪ ،‬ﺟﻨﻮب ﻣﯿﺪان ﻓﺘﺢ اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪ ،۱۳۸۷ ،‬ﻧﺒﺶ خ آﯾﺖاﻟﻠﻪ ﺳﻌﯿﺪی‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۳۷‬‬
‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻣﻌﯿﻦ )ﺟﺎﻧﺒﺎزان(‪ ،‬خ اﺳﺘﺎد ﻣﻌﯿﻦ اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪ ،۱۳۸۶ ،‬در ﻣﺤﻞ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۳۸‬‬
‫ﻣﺮﮐﺰ آﻣﻮزشﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻬﺮداری ﻣﻨﻄﻘﮥ ‪ ۹‬اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪ ،۱۳۸۷ ،‬خ اﺳﺘﺎد ﻣﻌﯿﻦ ‪ ،‬ﺟﻨﺐ آﺳﻤﺎنﻧﻤﺎ روی ﺑﺎم‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۳۹‬‬
‫ﺷﻬﺮداری ﻣﻨﻄﻘﮥ ‪ ،۹‬خ اﺳﺘﺎد ﻣﻌﯿﻦ اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪ ،۱۳۸۷ ،‬ﺣﯿﺎط ﺷﻬﺮداری‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۴۰‬‬
‫اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪ ،۱۳۸۶ ،‬ﺑﯿﻦ خ اﺳﺘﺎد ﻣﻌﯿﻦ و خ دﮐﺘﺮ ﻫﻮﺷﯿﺎر‪ ،‬ﻣﻔﻘﻮد‬ ‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﺷﻬﺪای آزادی‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۴۱‬‬
‫اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪ ،۱۳۸۷ ،‬اﻧﺘﻬﺎی خ اﺳﺘﺎد ﻣﻌﯿﻦ‬ ‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﮐﻮﺛﺮ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۴۲‬‬
‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﮐﻮﮐﺐ‪ ،‬ﺟﻨﺐ داﻧﺸﮕﺎه ﻫﻮاﯾﯽ اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪ ،۱۳۸۷ ،‬ﺟﻨﻮب ﻓﺮودﮔﺎه ﻣﻬﺮآﺑﺎد‪ ،‬ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۴۳‬‬
‫اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ‪ ،۱۳۸۷‬خ دﻣﺎوﻧﺪ‪ ،‬خ ﺷﻬﯿﺪ ﻣﻨﺘﻈﺮی )اﯾﺮاﻧﻤﻬﺮ(‬ ‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﺧﯿﺎم‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۴۴‬‬
‫اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ‪ ،۱۳۸۷‬خ ﻧﯿﺮوی ﻫﻮاﯾﯽ )ﺳﯽﻣﺘﺮی(‬ ‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﺳﯿﻤﺮغ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۴۵‬‬
‫اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ‪ ،۱۳۸۷‬خ ﻧﯿﺮوی ﻫﻮاﯾﯽ )ﺳﯽﻣﺘﺮی(‬ ‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﭘﯿﺮوزی‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۴۶‬‬
‫اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ‪ ،۱۳۸۷‬خ ﭘﻨﺠﻢ ﻧﯿﺮوی ﻫﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﺣﺎﻓﻆ )ﻓﻠﮑﮥ دوم(‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۴۷‬‬
‫‪۶۵‬‬ ‫اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ‪ ،۱۳۸۷‬خ ﻣﻄﻬﺮی‬ ‫ﺑﻮﺳﺘﺎن آوﯾﻨﯽ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۴۸‬‬
‫اﺣﻤﺪ داﻟﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ‪ ،۱۳۸۷‬خ ﻣﻄﻬﺮی‬ ‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﺧﺎﻧﻮاده‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۴۹‬‬
‫ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ ﻧﻤﺎزی‪ ،‬زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﺟﻼل ﺻﻤﯿﻤﯽ‪۱۳۷۵ ،‬‬ ‫اﻓﻘﯽ‪ -‬ﺷﯿﺒﺪار داﻧﺸﮕﺎه ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺷﺮﯾﻒ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۵۰‬‬
‫ﻧﻔﯿﺴﻪ ﻧﻌﯿﻤﯽﭘﻮر‪۱۳۸۶ ،‬‬ ‫آﻧﺎﻟﻤﺎﺗﯿﮏ دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن ﻣﻨﻈﻮﻣﮥ ﺧﺮد‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۵۱‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺮاه ﺣﻘﺎﻧﯽ‬ ‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ ﺑﻮﺳﺘﺎن آب و آﺗﺶ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۵۲‬‬
‫ﻣﻮزۀ ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﺎوری )خ ‪ ۳۰‬ﺗﯿﺮ( ﻣﺤﻤﺪ اردﻻن‪۱۳۹۲ ،‬‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۵۳‬‬
‫ً‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﺑﻐﺎﯾﺮی‪ ،‬ﻗﺒﻼ ﺳﺮدر ﺑﺎغ ﻣﻠﯽ‬ ‫ﻣﻮزه و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﯽ ﻣﻠﮏ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۵۴‬‬
‫)ره(‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﺑﻐﺎﯾﺮی‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۵۵‬‬
‫ﻣﺆﺳﺴﮥ ژﺋﻮﻓﯿﺰﯾﮏ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان در ﺑﺎزﺳﺎزی ﻣﺤﻮﻃﻪ )اﻣﯿﺮآﺑﺎد( ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۵۶‬‬
‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ ﮐﺎﻧﻮن ﭘﺮورش ﻓﮑﺮی‪ ،‬ﺧﯿﺎﺑﺎن ﺣﺠﺎب ﺳﺎﻣﺴﻮن ﯾﻮﺳﻔﯽ‪ ۱۳۷۱ ،‬ﺗﺎ ‪ ۱۳۸۳‬ﮐﻪ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۵۷‬‬
‫ﺑﺎزﺳﺎزی از ﻧﻤﻮﻧﮥ اروﭘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻓﻠﺰی‬ ‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ ﺗﻤﺎﺷﺎﮔﻪ زﻣﺎن )زﻋﻔﺮاﻧﯿﻪ(‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۵۸‬‬
‫ﺑﺎزﺳﺎزی از ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﻨﮕﯽ‬ ‫ﮐﺮوی ﻣﻘﻌﺮ ﺗﻤﺎﺷﺎﮔﻪ زﻣﺎن‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۵۹‬‬
‫ُ‬
‫ﻃﺮح و ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ دﻧﯽ ﺳﺎووا‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﯽ )ﻋﺒﺎسآﺑﺎد(‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۶۰‬‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻋﻈﯿﻢﻟﻮ‪ ،‬ﻣﻔﻘﻮد‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه اﻟﺰﻫﺮا‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۶۱‬‬
‫ﻣﺤﺴﻦ اﯾﺮﺟﯽ‪ ،۱۳۸۸ ،‬رو ﺑﻪ ﺟﻨﻮب‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﭘﯿﺎمﻧﻮر‪ -‬ﻣﺮﮐﺰ‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۶۲‬‬
‫ُ‬
‫اردوﮔﺎه ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﺷﻬﯿﺪ ﺑﺎﻫﻨﺮ )ﻣﻨﻈﺮﯾﻪ( دﻧﯽ ﺳﺎووا‪ ۱۳۸۶ ،‬ﺗﺎ ‪ ،۱۳۸۹‬ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۶۳‬‬
‫ذﺑﯿﺤﯽﭘﻮر‪۱۳۹۰ ،‬‬ ‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺟﻬﺮم‬ ‫ﺟﻬﺮم‬ ‫‪۶۴‬‬
‫اﻧﺠﻤﻦ ﻧﺠﻮم ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ زاﻫﺪان‬ ‫ﺷﻬﺮداری و ﺷﻮرای ﺷﻬﺮ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﭼﺎﺑﻬﺎر‬ ‫‪۶۵‬‬
‫ﺑﻬﻨﺎم اﻓﺸﺎر‪۱۳۹۱ ،‬‬ ‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﮐﺎر‬ ‫ﺧﺮﻣﺪره‬ ‫‪۶۶‬‬
 ‫ﺟﺪول‪ :۱‬ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ اﯾﺮان‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت )ﻃﺮاح‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﺎﺧﺖ‪(... ،‬‬ ‫ﻣﺤﻞ ﻧﺼﺐ‬ ‫ﻧﻮع‬ ‫ﺷﻬﺮ‬ ‫ردﯾﻒ‬
‫‪-‬‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه داﻣﻐﺎن‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۶۷‬داﻣﻐﺎن‬
‫‪-‬‬ ‫اﻓﻘﯽ ‪ -‬ﻗﻄﺒﯽ داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ‬ ‫‪ ۶۸‬داﻣﻐﺎن‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی‪۱۳۸۰ ،‬‬ ‫آﻧﺎﻟﻤﺎﺗﯿﮏ ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻣﻠﺖ‬ ‫‪ ۶۹‬رﺷﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی‪۱۳۸۹ ،‬‬ ‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻣﻠﺖ‬ ‫ﻗﻄﺒﯽ‬ ‫‪ ۷۰‬رﺷﺖ‬
‫اورﻟﯿﻮ ﭘﺎﻧﺘﺎﻧﺎﻟﯽ )از اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ(‪۱۳۸۹ ،‬‬ ‫ﺧﺎﻧﮥ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻫﻨﺮ )اﺳﺘﺎﻧﺪاری ﺳﺎﺑﻖ(‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫‪ ۷۱‬رﺷﺖ‬
‫ﻫﺎﺟﺮ زﻣﯿﻨﯽ و ﺳﯿﻨﺎ آرﯾﺎﻣﻨﺶ‪۱۳۸۸ ،‬‬ ‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﮔﯿﻼن‪ -‬ﻋﻠﻮم ﭘﺎﯾﻪ‬ ‫‪ ۷۲‬رﺷﺖ‬
‫ﮐﺴﺮی ﻣﻨﺼﻒ‪ ،‬ﭘﻮﯾﺎ اﺣﻤﺪیﻓﺮد‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎن اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯽ‬ ‫دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن دورۀ دوم ﻣﯿﺮزا ﮐﻮﭼﮏﺧﺎن‪ ،‬ﻧﺎﺣﯿﮥ ‪۱‬‬ ‫ﻗﻄﺒﯽ‬ ‫‪ ۷۳‬رﺷﺖ‬
‫ﺣﺴﺎﻧﻪ ﮐﺎﻇﻤﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﭘﻮراﺣﻤﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺮی ﻣﻨﺼﻒ‪۱۳۹۳ ،‬‬ ‫دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن دورۀ اول ﻣﯿﺮزا ﮐﻮﭼﮏﺧﺎن‪ ،‬ﻧﺎﺣﯿﮥ ‪۱‬‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۷۴‬رﺷﺖ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﺟﻤﻬﻮری ﭼﮏ‪۱۳۹۱ ،‬‬ ‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ دﺑﯿﺮﺳﺘﺎﻧﻪ ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ‬ ‫‪ ۷۵‬رﺷﺖ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﭼﯿﻦ‪۱۳۹۲ ،‬‬ ‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ ﺧﺎﻧﮥ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮔﯿﻼن‬ ‫‪ ۷۶‬رﺷﺖ‬
‫داﺧﻞ ﺣﻮض ﻣﺤﻮﻃﻪ‬ ‫آراﻣﮕﺎه ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﯿﻢ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۷۷‬ری‬
‫ﭘﮋﻣﺎن ﻧﻮروزی‬ ‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ‪ -‬رﻗﻤﯽ ادارۀ آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﻗﺪﯾﻢ‬ ‫‪ ۷۸‬ری‬
‫اﻧﺠﻤﻦ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‪ ،‬ﻣﺤﻮﻃﮥ داﻧﺸﮑﺪۀ ادﺑﯿﺎت‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۷۹‬زاﻫﺪان‬
‫اﻧﺠﻤﻦ ﻧﺠﻮم ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‬ ‫ﺷﺮق ﺣﯿﺎط داﺧﻠﯽ اﺳﺘﺎﻧﺪاری‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۸۰‬زاﻫﺪان‬
‫اﻧﺠﻤﻦ ﻧﺠﻮم ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‬ ‫ﻏﺮب ﺣﯿﺎط داﺧﻠﯽ اﺳﺘﺎﻧﺪاری‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۸۱‬زاﻫﺪان‬ ‫‪۶۶‬‬

‫ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺷﯿﺦ‪ ،۱۳۹۰،‬ﺟﺪول ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻬﺘﺎﺑﯽ ﻫﻢ دارد‪.‬‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﭘﯿﺎمﻧﻮر‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۸۲‬زاﻫﺪان‬
‫‪ ۱۳۸۶‬ﺗﺎ ‪ ،۱۳۹۰‬ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۸۳‬زاﻫﺪان‬
‫اﻧﺠﻤﻦ ﻧﺠﻮم ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‬ ‫آﻧﺎﻟﻤﺎﺗﯿﮏ دﺑﺴﺘﺎن ﺷﻬﯿﺪ ﭼﻤﺮان‬ ‫‪ ۸۴‬زاﻫﺪان‬
‫اﻧﺠﻤﻦ ﻧﺠﻮم ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‬ ‫ﮐﺎﻧﻮن ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ -‬ﻫﻨﺮی ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫‪ ۸۵‬زاﻫﺪان‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺣﺴﻨﯽ‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه زﻧﺠﺎن‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۸۶‬زﻧﺠﺎن‬
‫اﺻﻐﺮ ﮐﺒﯿﺮی‪۱۳۹۳ ،‬‬ ‫دﺑﺴﺘﺎن ﺷﻬﯿﺪ ﺟﻌﻔﺮﭘﻮر‬ ‫‪ ۸۷‬ﺳﻌﺎدتﺷﻬﺮ اﻓﻘﯽ‬
‫اﺻﻐﺮ ﮐﺒﯿﺮی‪۱۳۹۳ ،‬‬ ‫‪ ۸۸‬ﺳﻌﺎدتﺷﻬﺮ آﻧﺎﻟﻤﺎﺗﯿﮏ دﺑﺴﺘﺎن آزادﮔﺎن‬
‫ﻧﺪا ﻗﺎﺳﻤﯽ‪۱۳۹۰ ،‬‬ ‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻤﻨﺎن‬ ‫‪ ۸۹‬ﺳﻤﻨﺎن‬
‫ﻧﺪا ﻗﺎﺳﻤﯽ‪۱۳۸۸ ،‬‬ ‫ﭼﻨﺪوﺟﻬﯽ داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ‬ ‫‪ ۹۰‬ﺷﺎﻫﺮود‬
‫ﻧﺪا ﻗﺎﺳﻤﯽ‪۱۳۸۵ ،‬‬ ‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ ﻣﯿﺪان ﻣﺮﮐﺰی ﺧﺮﻗﺎن‬ ‫‪ ۹۱‬ﺷﺎﻫﺮود‬
‫ﻧﺪا ﻗﺎﺳﻤﯽ‪ ،‬رو ﺑﻪ ﺟﻨﻮب‬ ‫ﮐﺎﻧﻮن ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ -‬ﻫﻨﺮی ﺑﺴﯿﺞ‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫‪ ۹۲‬ﺷﺎﻫﺮود‬
‫رو ﺑﻪ ﺟﻨﻮب‪ -‬ﻣﻨﺰل ﺧﺎﻧﻢ ﻣﺴﻌﻮدی‬ ‫ﺷﻬﺮک ذواﻟﻔﻘﺎر‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫‪ ۹۳‬ﺷﺎﻫﺮود‬
‫ﺷﺎﺧﺺ آن ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ آﻗﺎ در ﻣﺤﻠﮥ ﺑﯿﺪآﺑﺎد‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۹۴‬ﺷﺎﻫﺮود‬
‫رﺿﺎ ﻣﻘﺪس‪۱۳۸۵ ،‬‬ ‫ﭼﻨﺪوﺟﻬﯽ ﭘﮋوﻫﺶﺳﺮای داﻧﺶآﻣﻮزی‬ ‫‪ ۹۵‬ﺷﺎﻫﺮود‬
‫ﺷﺮﮐﺖ اﺧﺘﺮﻧﻤﺎی ﺷﯿﺮاز‪۱۳۸۹ ،‬‬ ‫ﭘﺎرک ﻧﻤﺎز‬ ‫رﻗﻤﯽ‬ ‫‪-‬‬ ‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ‬ ‫‪ ۹۶‬ﺷﯿﺮاز‬
‫‪۱۳۹۱‬‬ ‫آﻧﺎﻟﻤﺎﺗﯿﮏ ﻧﺰدﯾﮏ ارگ ﮐﺮﯾﻢﺧﺎﻧﯽ‬ ‫‪ ۹۷‬ﺷﯿﺮاز‬
‫در ﺧﯿﺎﺑﺎن ﺳﭙﻪ‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺰرگ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۹۸‬ﻗﺰوﯾﻦ‬
‫اﺳﺪاﷲ ﺻﻔﺎﯾﯽ‪۱۳۹۳ ،‬‬ ‫روﺳﺘﺎی اﺳﺘﺮک‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۹۹‬ﮐﺎﺷﺎن‬
 ‫ﺟﺪول‪ :۱‬ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ اﯾﺮان‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ اﯾﺮان‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت )ﻃﺮاح‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﺎﺧﺖ‪(... ،‬‬ ‫ﻣﺤﻞ ﻧﺼﺐ‬ ‫ﻧﻮع‬ ‫ﺷﻬﺮ‬ ‫ردﯾﻒ‬
‫ﮔﺮوه ﺳﻤﺘﺎ‬ ‫آﻧﺎﻟﻤﺎﺗﯿﮏ داﻧﺸﮕﺎه ﺧﻮارزﻣﯽ‬ ‫ﮐﺮج‬ ‫‪۱۰۰‬‬
‫ﮔﺮوه ﺳﻤﺘﺎ‪ ،۱۳۸۳ ،‬ﺑﺎ اﻣﮑﺎن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺎﻋﺖ ﺷﻬﺮﻫﺎی ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻣﻔﻘﻮد‬ ‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺧﻮارزﻣﯽ‬ ‫ﮐﺮج‬ ‫‪۱۰۱‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم آﯾﺖاﷲ ﺣﺎج ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﻟﺒﯿﺒﯽ‪۱۳۷۱ ،‬‬ ‫)ﭘﺎﮐﺘﻨﮓ(‬
‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ ﻣﺴﺠﺪ اﻣﺎم ﺻﺎدق ِ‬ ‫ﮐﺮﻣﺎن‬ ‫‪۱۰۲‬‬
‫ﺳﯿﻨﺎ رﺣﯿﻢﭘﻮر‪۱۳۹۱ ،‬‬ ‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻣﺎدر‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﮐﺮﻣﺎن‬ ‫‪۱۰۳‬‬
‫اﻣﯿﻦ رﺿﺎ‪ ،‬ﺣﻮاﻟﯽ ‪ ،۱۳۱۵‬رو ﺑﻪ ﺟﻨﻮب‪ ،‬ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن ﭘﻬﻠﻮی )ﻗﺪﯾﻢ(‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫ﮐﺮﻣﺎن‬ ‫‪۱۰۴‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ ‪ -‬رﻗﻤﯽ‬ ‫ﮐﯿﺶ‬ ‫‪۱۰۵‬‬
‫ﻓﺎﻗﺪ ﺷﺎﺧﺺ‬ ‫اﺳﮑﻠﮥ ﺗﻔﺮﯾﺤﯽ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﮐﯿﺶ‬ ‫‪۱۰۶‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ ۱۳۸۹‬ﺑﺎزﯾﺎﺑﯽ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ ﺳﺪ ﮔﻠﭙﺎﯾﮕﺎن‬ ‫ﮔﻠﭙﺎﯾﮕﺎن‬ ‫‪۱۰۷‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﻻﻫﯿﺠﺎن‬ ‫‪۱۰۸‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬ ‫ﺑﺎم ﺳﺒﺰ ﻻﻫﯿﺠﺎن‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﻻﻫﯿﺠﺎن‬ ‫‪۱۰۹‬‬
‫ﻣﯿﺮزا ﻏﯿﺎث‪ ،‬در ﺑﺎزﺳﺎزی ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫؟‬ ‫ﻣﺤﻼت‬ ‫‪۱۱۰‬‬
‫ُدﻧﯽ ﺳﺎووا‬ ‫ﮔﻨﺒﺪ ﺳﺮخ‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫ﻣﺮاﻏﻪ‬ ‫‪۱۱۱‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﻋﺠﺐﺷﯿﺮیزاده‪۱۳۹۱ ،‬‬ ‫آﻧﺎﻟﻤﺎﺗﯿﮏ ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻧﺠﻮم و اﺧﺘﺮﻓﯿﺰﯾﮏ‬ ‫ﻣﺮاﻏﻪ‬ ‫‪۱۱۲‬‬
‫)ع(‬
‫‪-‬‬ ‫ﺻﺤﻦ ﺟﻤﻬﻮری اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺮﻗﺪ اﻣﺎم رﺿﺎ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﻣﺸﻬﺪ‬ ‫‪۱۱۳‬‬
‫‪۶٧‬‬ ‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ آرﯾﻦ‬ ‫ﺳﺘﺎرهای دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن دﺧﺘﺮاﻧﮥ ﺣﺴﯿﻦ ﻓﺎﺗﺢ‬ ‫ﻣﺸﻬﺪ‬ ‫‪۱۱۴‬‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ آرﯾﻦ‬ ‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ‪ -‬روزﻧﻪای دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن دﺧﺘﺮاﻧﮥ ﺣﺴﯿﻦ ﻓﺎﺗﺢ‬ ‫ﻣﺸﻬﺪ‬ ‫‪۱۱۵‬‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ آرﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺮدر ورودی ﻣﺪرﺳﻪ‬ ‫دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن دﺧﺘﺮاﻧﮥ ﺣﺴﯿﻦ ﻓﺎﺗﺢ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۱۱۶‬ﻣﺸﻬﺪ‬
‫اﻧﺠﻤﻦ ﻧﺠﻮم ﻣﺸﻬﺪ‬ ‫آﻧﺎﻟﻤﺎﺗﯿﮏ ﺑﻮﺳﺘﺎن وﺣﺪت‬ ‫‪ ۱۱۷‬ﻣﺸﻬﺪ‬
‫ﻧﺎدﯾﺎ زرﻗﯽ‬ ‫آﻧﺎﻟﻤﺎﺗﯿﮏ آﻣﻮزﺷﮑﺪۀ اﻟﺰﻫﺮا‬ ‫‪ ۱۱۸‬ﻣﺸﻬﺪ‬
‫‪۱۳۸۷‬‬ ‫دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن اﻣﺎم رﺿﺎ )ع(‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫ﻣﺸﻬﺪ‬ ‫‪۱۱۹‬‬
‫اﺳﺘﻮاﯾﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺮﮐﺰی داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﯽ ‪۱۳۹۱‬‬ ‫ﻣﺸﻬﺪ‬ ‫‪۱۲۰‬‬
‫ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺻﻮﻣﯽ‪۱۳۹۳ ،‬‬ ‫اﻓﻘﯽ‪ -‬ﺷﯿﺒﺪار داﻧﺸﮕﺎه ﭘﯿﺎمﻧﻮر‬ ‫ﻣﻨﺠﯿﻞ‬ ‫‪۱۲۱‬‬
‫ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺎﺷﻤﯽ‬ ‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﺣﻤﯿﺪﯾﺎ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﯾﺰد‬ ‫‪۱۲۲‬‬
‫ﺑﻪ ﺷﮑﻞ درﺧﺖ‪۱۳۹۰ ،‬‬ ‫آﻧﺎﻟﻤﺎﺗﯿﮏ ﻣﺠﺘﻤﻊ آﻣﻮزﺷﯽ اﺧﺘﺮ داﻧﺶ‬ ‫ﯾﺰد‬ ‫‪۱۲۳‬‬
‫ﺳــﺎﻋﺖ آﻓﺘــﺎﺑﯽ ﺷــﻤﺎل ﺑﻮﺳــﺘﺎن اﻟﻤﻬــﺪی‪،‬‬
‫ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﯽ ﻣﯿﺪان آزادی ﺗﻬﺮان‬
 ‫ﺟﺪول ‪ :۲‬ﺷﺎﺧﺺﻫﺎی ﻇﻬﺮ در اﯾﺮان‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت‬ ‫ﻣﺤﻞ ﻧﺼﺐ‬ ‫ﻧﻮع‬ ‫ﺷﻬﺮ‬ ‫ردﯾﻒ‬
‫در ﺑﺎزﺳﺎزی ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ‬ ‫ﺳﻨﮕﯽ‬ ‫آﺑﺎده‬ ‫‪۱‬‬
‫ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺷﯿﺦ ﺑﻬﺎﯾﯽ‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ اﻣﺎم‬ ‫ﺳﻨﮕﯽ‬ ‫اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫‪۲‬‬
‫در ﺟﻨﻮب ﻣﺤﻮﻃﮥ ﻣﺴﺠﺪ‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ‬ ‫ﺳﻨﮕﯽ‬ ‫اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫‪۳‬‬
‫دارای ﺷﺎﺧﺺ دوﮔﺎﻧﻪ‬ ‫ﻧﺸﺎﻧﮥ ﻟﻌﺎﺑﯽ ﺑﺮ آﺟﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ‬ ‫اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫‪۴‬‬
‫در ﮔﻮﺷﮥ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺣﯿﺎط ﻣﺴﺠﺪ‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﺣﮑﯿﻢ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫‪۵‬‬
‫در ﻃﺒﻘﮥ دوم ﺑﻨﺎ و دارای ﺻﻔﺤﻪ ﺑﺎ ﮐﺎﺷﯽ ﮔﻠﺪار‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﻗﻄﺒﯿﻪ )ﺧﻠﺠﺎ(‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫‪۶‬‬
‫ﺳﯿﺪﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻬﺮاﻧﯽ‬ ‫ﻣﺪرﺳﮥ ﭼﻬﺎرﺑﺎغ‬ ‫ﺳﻨﮕﯽ‬ ‫اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫‪۷‬‬
‫ﻧﺎم دﯾﮕﺮش ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺎج ﻣﯿﺮزا ﺑﺎﺑﺎ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ دﻫﺎﻗﺎن‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫‪۸‬‬
‫‪۹۰‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮی ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺎج ﻣﻬﺪی دﻫﺎﻗﺎن‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫‪۹‬‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﺷﯽ در ﮐﻨﺞ ﻟﺒﮥ ﺑﺎم‬ ‫ﻣﺪرﺳﮥ دﯾﻨﯽ ﻧﯿﻤﺎورد‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫‪۱۰‬‬
‫ﺣﺎج آﻗﺎ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻗﻨﺪی‪ ،‬ﺳﻪراه ﻧﯿﻤﺎورد‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺎج آﻗﺎ ﺑﺎﻗﺮ رﺟﺎﺋﯽ‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫‪۱۱‬‬
‫ﺑﺎزار در ﺑﺎغ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﯿﻐﮥ آﻫﻨﯽ‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻮ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫‪۱۲‬‬
‫ﺣﺠﺖاﻻﺳﻼم ﻓﻬﺮی‪ ،‬ﺧﯿﺎﺑﺎن اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ داراﻟﺴﻼم‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫‪۱۳‬‬
‫ﻣﻼرﺿﺎ ﻣﺆذﻧﯽ‪ ،‬ﺷﺎﺧﺺ ﻇﻬﺮ و ﻋﺼﺮ‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫زواره‬ ‫‪۱۴‬‬
‫در ﺑﺎزﺳﺎزی ﻣﺤﻮﻃﻪ ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ واﻟﯽ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﺳﻨﻨﺪج‬ ‫‪۱۵‬‬ ‫‪۶٨‬‬
‫ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺳﺘﻮن‪ ،‬در ﺑﺎزﺳﺎزی ﻣﺤﻮﻃﻪ ﻣﻔﻘﻮدﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ‬ ‫ﻋﻤﻮدی‬ ‫ﺷﻮﺷﺘﺮ‬ ‫‪۱۶‬‬
‫‪-‬‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﻗﺎﺋﻦ‬ ‫‪۱۷‬‬
‫‪-‬‬ ‫ﮐﺎرواﻧﺴﺮای زﯾﺪآﺑﺎد‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫ﮐﺎﺷﺎن‬ ‫‪۱۸‬‬
‫روی ﺑﺎم‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﯿﺪ ﻓﺎﺋﻘﯽ‪۱۳۱۰ ،‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﮥ اﺑﺮاﻫﯿﻤﯿﻪ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﮐﺮﻣﺎن‬ ‫‪۱۹‬‬
‫‪-‬‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﮐﺮﻣﺎن‬ ‫‪۲۰‬‬
‫ﺗﯿﻐﮥ ﻓﻠﺰی روی ﭘﺎﯾﮥ ﺳﻨﮕﯽ ﺑﻠﻨﺪ‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﮔﻮﻫﺮﺷﺎد‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫ﻣﺸﻬﺪ‬ ‫‪۲۱‬‬
‫ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺷﯿﺎری ﺑﺮ آﺟﺮ ﻧﺰدﯾﮏ ﭘﻠﮥ زﯾﺮ زﻣﯿﻦ‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻋﺘﯿﻖ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۲۲‬ﻧﺎﯾﯿﻦ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺮآﻣﺪﮔﯽ ﺑﺮ ﮐﻨﺞ دﯾﻮار آﺟﺮی‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺎج آﻗﺎ ﺗﺮاب‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫‪ ۲۳‬ﻧﻬﺎوﻧﺪ‬
‫ﺷﯿﺦ ﻣﻮﺳﯽ ﻧﺜﺮی ﻫﻤﺪاﻧﯽ‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۲۴‬ﻫﻤﺪان‬
‫ً‬
‫ﺗﯿﻐﮥ ﺷﺎﺧﺺ آن اﺧﯿﺮا ﮐﻨﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯿﺮزا داوود‬ ‫اﻓﻘﯽ‬ ‫‪ ۲۵‬ﻫﻤﺪان‬
 ‫ﺟﺪول ‪ :۳‬اﺑﺮازﻫﺎی ﻃﺒﯿﻌﯽ زﻣﺎنﺳﻨﺠﯽ در اﯾﺮان‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ اﯾﺮان‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت‬ ‫ﻣﺤﻞ ﻧﺼﺐ‬ ‫ﮐﺎرﮐﺮد‬ ‫ﺷﻬﺮ‬ ‫ردﯾﻒ‬

‫»ﺳﺎﻋﺖ ﺑﺮوزاد« ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫روﺳﺘﺎی ﺑﺮوزاد )ﻣﺒﺎرﮐﻪ(‬ ‫ﺷﺎﺧﺺ ﻇﻬﺮ‬ ‫‪ ۱‬اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﺷﻤﺲاﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ ﺧﻠﺨﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺳﻪ ﻣﺨﺮوط ﺳﻨﮕﯽ ﺑﺮ ﮐﻮه‬ ‫روﺳﺘﺎی ﺗﺮازوج‬ ‫ﺷﺎﺧﺺ ﻧﻮروز‬ ‫‪ ۲‬ﺧﻠﺨﺎل‬
‫دﯾﻮارۀ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﭼﺎﺷﺖ ﺗﻠﻪ«‬ ‫روﺳﺘﺎی ﻧﺪاک‪ ،‬اﺷﮑﻮر ﺑﺎﻻ‬ ‫ﺷﺎﺧﺺ ﻇﻬﺮ‬ ‫‪ ۳‬رودﺳﺮ‬
‫ﺣﻔﺮۀ ﻃﺒﯿﻌﯽ در ﮐﻮه ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﺎق«‬ ‫روﺳﺘﺎی دﯾﺰان‬ ‫ﺷﺎﺧﺺ ﻇﻬﺮ‬ ‫‪ ۴‬ﻃﺎﻟﻘﺎن‬
‫دو ﺑﺮج ﻣﺨﺮوﻃﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﭘﻠﻪ« ﺑﺮای ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ‬ ‫روﺳﺘﺎی ﮐﺮﮐﺒﻮد‬ ‫اﺑﺰار زﻣﺎنﺳﻨﺠﯽ‬ ‫‪ ۵‬ﻃﺎﻟﻘﺎن‬
‫ﺻﺨﺮهای ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻟﺘﺎن«‬ ‫روﺳﺘﺎی ﮐﺮﮐﺒﻮد‬ ‫اﺑﺰار زﻣﺎنﺳﻨﺠﯽ‬ ‫‪ ۶‬ﻃﺎﻟﻘﺎن‬
‫ﺣﻔﺮۀ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﮐﻮه ﺑﺎ ﻧﺎم »ﺳﻨﮓ ﭘﻨﺞ ﻣﻦ«‬ ‫ﻧﺰدﯾﮏ آراﻣﮕﺎه ﺑﻮذرﺟﻤﻬﺮ ﻗﺎﺋﻨﯽ‬ ‫ﺷﺎﺧﺺ ﻇﻬﺮ‬ ‫‪ ۷‬ﻗﺎﺋﻦ‬
‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﮔﺮدﻧﮥ ﺧﻂاﻟﺮأس ﺷﺮﻗﯽ‬ ‫ﮔﻨﺒﺪ ﺟﺒﻠﯿﻪ‬ ‫ﺷﺎﺧﺺ ﻧﻮروز‬ ‫‪ ۸‬ﮐﺮﻣﺎن‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪای ﺑﺮای ﭘﺎﯾﺎن آﺑﯿﺎری ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻻخ او ﺑﻨﺪ«‬ ‫روﺳﺘﺎی ﺧﺎﻧﯿﮏ‬ ‫ﺷﺎﺧﺺ ﻋﺼﺮ‬ ‫‪ ۹‬ﮔﻨﺎﺑﺎد‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪای ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺳﯿﺦ ﻧﻮروز«‬ ‫روﺳﺘﺎی ﺧﺎﻧﯿﮏ‬ ‫ﺷﺎﺧﺺ ﻧﻮروز‬ ‫‪ ۱۰‬ﮔﻨﺎﺑﺎد‬
‫ﺻﺨﺮهای ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻟﻤﻮﻻوی« ﺑﺮ ﮐﻮه ﻋﻮداﻻن‬ ‫روﺳﺘﺎی دﯾﻤﯿﻮ )ﺳﺮوآﺑﺎد(‬ ‫ﺷﺎﺧﺺ ﻇﻬﺮ‬ ‫‪ ۱۱‬ﻣﺮﯾﻮان‬
‫ﺑﻮره« )ﺳﻨﮓ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮی(‬‫ﺻﺨﺮهای ﺑﻪ ﻧﺎم » َﺑ َﺮده َ‬ ‫روﺳﺘﺎی ده ُﺑﮑﺮ‬ ‫ﺷﺎﺧﺺ ﻧﻮروز‬ ‫‪ ۱۲‬ﻣﻬﺎﺑﺎد‬

‫‪۶٩‬‬

‫ّ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ اﻓﻘﯽ در دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن دﺧﺘﺮاﻧﮥ ﺣﺴﯿﻦ ﻓﻼح ﻣﺸﻬﺪ‪ .‬دروازۀ ورودی ﻣﺪرﺳﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﺧﺺ ﺳﺎﻋﺖ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﺧﻄﻮط ﺳﺎﻋﺖ روی ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺣﯿﺎط ﻣﺪرﺳﻪ و ﻣﺤﻮﻃﮥ ﺑﯿﺮون دروازۀ ورودی ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٧٠‬‬

‫آﻏﺎز ﺑﺨﺸ از دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﮥ رﺳﺎﻟﮥ ﺷﺎﯾﺴﺖ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﻣﻮﺟﻮد در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻬﺮﺟ راﻧﺎ )ﻧﻮﺳﺎری‪ ،‬ﻫﻨﺪ( ﮐﻪ ﻃـﻮل‬
‫ﺳﺎﯾﻪ در وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ و ﻋﺼﺮ در آن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ )ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﺎرﺳ ﺑﺮجﻫﺎ و ﭼ ـﻮﻧﮕ ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﻋـﺪدﻫﺎ در ﻣـﺘﻦ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ اﯾﺮان‬

‫‪٧١‬‬

‫ﺻﻔﺤﮥ دوم ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎﯾﻪﻫﺎ در دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﮥ رﺳﺎﻟﮥ ﺷﺎﯾﺴﺖ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ‬

 ‫‪٧٢‬‬

‫ﺻﻔﺤﮥ ﺳﻮم )ﭘﺎﯾﺎن( ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎﯾﻪﻫﺎ در دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﮥ رﺳﺎﻟﮥ ﺷﺎﯾﺴﺖ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ‬

‫در ﭘﺎرﯾﺲ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ آﻟﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮﺑﯽ ﻣﺘﺪاول اﺳﺖ ﮐﻪ آن را »ﺗـﻮپ ﻋﻤـﺎرت‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ« ﮔﻮﯾﻨﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮﭘﯽ ﮐﻪ در ﻋﻤﺎرت دوﻟﺘـﯽ ﻗـﺮار داده ﺷـﺪه( و آن ﻋﺒـﺎرت از ﺗـﻮﭘﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در روی آن ﺷﯿﺸﮥ ﻋﺪﺳﯽ ذرهﺑﯿﻨﯽ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ ﮐـﻪ ﮐـﺎﻧﻮﻧﺶ در ﺳـﻄﺢ ﻧﺼـﻒاﻟﻨﻬﺎر‬
‫اﺷﻌﮥ آﻓﺘـﺎب ﭼـﻮن از ﺷﯿﺸـﻪ ﻋﺒـﻮر ﻧﻤـﻮد‪ ،‬ﺟﻤـﻊ ﻣﯽﺷـﻮﻧﺪ و وارد‬ ‫واﻗﻊ ﺷﺪه و ﻫﻨﮕﺎم زوال‪ّ ،‬‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ﺑﺮ ﻣﻬﺘﺎب ﺗﻮپ و ﻫﻤﺎن دم ﺗﻮپ آﺗﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ وﻟﯿﮑﻦ ﻫﻤﻪ ﮐﺲ ﻣﻠﺘﻔﺖ ﺷـﺪه ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺤﺎل اﺳﺖ روش دﺳﺘﮕﺎه ﺳﺎﻋﺖ را ﻧﻈﻢ داد از روی اﺷﺎرات ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ و ﺗﻮپ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ‬
‫ّ‬
‫اﺧﺘﻼف ﺣﺮﮐﺎﺗﺶ ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ‪ .‬و ﺷﺒﯿﻪ آﻟﺖ ﻣﺬﮐﻮر را ﺣﻘﯿﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻐﻔﺎر ﺑﻪ اﻣﺮ ﺷـﺎه ﺷـﻬﯿﺪ‬
‫در روی ﺑﺎم ﻣﺪرﺳـﮥ ﻣﺒﺎرﮐـﮥ داراﻟﻔﻨـﻮن ﺗﺮﺗﯿـﺐ داده ﯾﻌﻨـﯽ اول ﺧـﻂ ﻧﺼـﻒاﻟﻨﻬﺎر را ﺑـﻪدﻗﺖ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﻮد و ﺑﻌﺪ ﺳﺎﻋﺎت ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ را ﺑﻪ اﻓﻖ ﻃﻬﺮان آﻧﺠﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﻮد و رﺳـﻢ‬
‫ﮐﺮد و ﺷﺎﺧﺺ و ﺗﻮﭘﯽ ﻧﺼﺐ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ وﻗﺖ زوال را ﻫﻤﻪ ﮐﺲ ﺑﺮای ادای اذان ﺑﺪاﻧـﺪ و ﺳـﺎﯾﺮ‬
‫ﺳﺎﻋﺎت روز را ﻫﻢ ﺑﻪ رؤﯾﺖ آن ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻔﻬﻤﺪ و ﻫﻨﻮز داﯾﺮ اﺳﺖ و ﺑﺮﻗﺮار‪. ...‬‬
‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻐﻔﺎر ﻧﺠﻢاﻟﺪوﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺪاﯾﺔ اﻟﻨﺠﻮم در اﺻﻮل ﻫﯿﺄت و ﻧﺠﻮم ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،۱۳۱۹ ،‬ص ‪۵۲-۵۱‬‬
 ‫ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷ رۀ اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(۵‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۳‬‬
‫‪١‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﻣﯿﻘﺎت و ﻣﻮ ﱢﻗﺖﻫﺎی ﻧﺎﻣﺪار در ﻏﺮب ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﻮﻧﯿ ﺎ رﯾﻮس‪ -‬ﭘﯿﻨﯿِﺲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﭘﻮﯾﺎن رﺿﻮاﻧ‬
‫ﱢ‬
‫اﺷﺎره‪ :‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺷﺎﻣﻞ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ درﺑﺎرۀ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮﻗﺖﻫـﺎی ﻏـﺮب‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم )اﻧﺪﻟﺲ و ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﻤﺎل اﻓﺮﯾﻘﺎ( و ﮔﺴﺘﺮش ﻋﻠـﻢ »ﻣﯿﻘـﺎت« در اﯾـﻦ ﻧﺎﺣﯿـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﯿﺪوارﯾﻢ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ درﺑﺎرۀ وﺿﻌﯿﺖ ﻋﻠﻢ »ﻣﯿﻘﺎت« در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷـﺮق ﺟﻬـﺎن‬
‫اﺳﻼم )از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﺮان و ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ( ﻧﯿﺰ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫داﻧﺶ‪ ،‬از ﺷﺮق ﺗﺎ ﻏﺮب ﺟﻬﺎن اﺳﻼم را درﻧﻮردﯾﺪ‪ .‬ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه‪ ،‬ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ آﺛﺎر ﻧﺠـﻮﻣﯽ ﻓﻘﻬـﺎ‬ ‫‪٨٨‬‬
‫درﺑﺎرۀ ﻋﻠﻢ »ﻣﯿﻘﺎت« )ﻋﻠﻢ زﻣﺎنﺳﻨﺠﯽ ﻧﺠﻮﻣﯽ و ﺗﻨﻈﯿﻢ اوﻗـﺎت ﻧﻤﺎزﻫـﺎی ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن( اﺳـﺖ ﮐـﻪ در‬
‫ﺟﺎﻫﺎﯾﯽ ﺑﺴﯿﺎر دور از ﻣﺤﻞ ﺗﺄﻟﯿﻔﺸﺎن ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾـﻦ آﺛـﺎر ﺷـﺎﻣﻞ ﻧﻘﻞﻗﻮلﻫـﺎﯾﯽ از ﻣﻬﻢﺗـﺮﯾﻦ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻻﯾﻞ‪ ،‬ﮐﺘﺎبﻫﺎی آﻧﺎن درﺑﺎرۀ ﻣﯿﻘﺎت‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺧـﻮﺑﯽ از ﯾـﮏ‬
‫ﻓﻀﺎی ﺑﺎز ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺪف اﺻﻠﯽ ﻋﻠﻢ »ﻣﯿﻘﺎت«‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ رﺷﺘﮥ ﻋﻠﻤﯽ اﺳـﻼﻣﯽ وﯾـﮋه‪ ،‬ﺗﻌﯿـﯿﻦ اوﻗـﺎت ﻧﻤﺎزﻫـﺎی‬
‫روزاﻧﻪ )ﮔﺎه ﺑﺎ ﺟﺪول و ﮔﺎه ﺑﺎ اﺑﺰارﻫﺎی ﻏﯿﺮ ﻓﻨﯽ( اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ رﺷﺘﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ رؤﯾـﺖ ﻫـﻼل ﻣـﺎه و‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻮﻧﺪ دارد‪ .‬ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﻏﯿـﺮ رﯾﺎﺿـﯽ در »ﮐﺘـﺐ ﻣﻮاﻗﯿـﺖ«‪ ،‬ﺳـﺎﻟﻨﺎﻣﻪﻫﺎی ﻧﺠـﻮﻣﯽ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬و ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎرۀ ﺷﺮع ﻣﻘﺪس اﺳﻼم ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎبﻫـﺎ ﻣﺨﺎﻃﺒـﺎن ﭘﺮﺷـﻤﺎری‬
‫داﺷﺘﻨﺪ و دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎرۀ اﻧﺠﺎم وﻇـﺎﯾﻒ روزاﻧـﻪ ﻋﺮﺿـﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﻓﻘﻬـﺎی ﻣـﻨﺠﻢ در دورۀ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﮐﺘﺎبﻫﺎی ﺑﺴﯿﺎری درﺑﺎرۀ ﻣﯿﻘﺎت ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﺎﭼﯿﺰی درﺑﺎرۀ ارﺗﺒﺎط ﻣﻮﻗﺖﻫﺎ ﺑﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪.‬‬

‫‪ .١‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﻮﻧﯿﮑﺎ رﯾﻮس در ﻫﻤﺎﯾﺶ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ »ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬وﺿﻊ ﮐﻨﻮﻧﯽ و ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ آﯾﻨﺪۀ رﯾﺎﺿﯿﺎت و ﻧﺠﻮم« )ﺑﺎﮐﻮ و ﺷﻤﺎﺧﯽ‪،‬‬
‫‪ ۲۱- ۱۹‬ﺷﻬﺮﯾﻮر ‪ (۱۳۹۳‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﺎدﺑﻮد ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ در ﺟﻤﻬﻮری آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪ .‬ﮔﺰارش اﯾﻦ ﻫﻤﺎﯾﺶ در ﺧﺒﺮﻧﺎﻣﮥ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻋﻠﻢ ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪۀ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،۱۵‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺳﯿﺪ ﻫﺎدی ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)دﭘﺎرﺗﻤﺎن ﻣﺘﻮن و زﺑﺎنﻫﺎی ﺳﺎﻣﯽ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺑﺎرﺳﻠﻮن اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ( ‪2. Monica Rius-Piniés, monica_rius@ub.edu‬‬
 ‫ﺑﺴﺘﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋ ‪ -‬ﺳﯿﺎﺳ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫اﮐﻨﻮن ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﻪ وﯾﮋه ﻓﺎس )ﻣـﺮاﮐﺶ(‪ ،‬ﺑﻮﺟﯿـﻪ )اﻟﺠﺰاﯾـﺮ(‪ ،‬ﺗـﺎﻣﮕﺮوت )ﻣـﺮاﮐﺶ(‪،‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﻣﯿﻘﺎت و ﻣﻮﻗﱢﺖﻫﺎی ﻧﺎﻣﺪار در ﻏﺮب ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬

‫ﻗﺎﻫﺮه )ﻣﺼﺮ(‪ ،‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل )ﺗﺮﮐﯿﻪ( و ﺗﯿﻤﺒﻮﮐﺘﻮ )ﻣﺎﻟﯽ( ﺟﻠﺐ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ‪،‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ در اﻧﺘﻘﺎل داﻧﺶ اﯾﻔﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬رواﺑﻂ ﺟﺎﻟﺒﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻧﻘﺶ‬
‫ﯾﮏ ﺑﻨﺪرﮔﺎه »ﻋﻠﻤﯽ« را اﯾﻔﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا داﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ ﮐﺎﻻی دﯾﮕﺮی ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در آﻏﺎز ﺗﻤﺮﮐﺰﻣﺎن ﺑﺮ ﺷﻤﺎل اﻓﺮﯾﻘﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎﺗﯽ درﺑﺎرۀ دو ﮐﺸﻮر ﻫﻤﺴـﺎﯾﮥ ﻣﻐـﺮب )ﻣـﺮاﮐﺶ(‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ .‬از ﯾﮏ ﺳﻮ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ اﻧﺪﻟﺲ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺨﺸـﯽ از ﺷـﺒﻪﺟﺰﯾﺮۀ اﯾﺒـﺮی ﮐـﻪ ﺗﺤـﺖ ﺳـﻠﻄﮥ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐـﺎﻫﺶ ﺗـﺪرﯾﺠﯽ ﻗﻠﻤـﺮو ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻧـﺪﻟﺲ و ﻓﻘـﺪان‬
‫ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ آﻧﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﺪ داﺷﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻨﮑﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻧﺪﻟﺴﯽ ﺑﺴـﯿﺎری ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎل اﻓﺮﯾﻘـﺎ‬
‫رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﻣﻤﺘﺎز اﻧﺘﻘﺎل ﻋﻠﻢ اﻧﺪﻟﺴـﯽ ﺑـﻪ ﻣﻐـﺮب را ﮐـﻪ ﭘﯿﺸـﺘﺮ ﯾﻌﻨـﯽ در ﺧـﻼل‬
‫ﻗﺮنﻫﺎی ﻫﺸﺘﻢ و ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮی ﺑﻪ ﻣﻐﺮب رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬اﻧﺪﻟﺴﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺮنﻫـﺎ ﺣـﺎﮐﻢ ﺑﻼﻣﻨـﺎزع‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ در ﭼﻨﺪ ﻗﺮن ﺑﻌﺪ ﻧﯿﺰ اداﻣـﻪ ﯾﺎﻓـﺖ‪ .‬در واﻗـﻊ ﭼﻨﺎﻧﮑـﻪ ﺧـﻮاﻫﯿﻢ دﯾـﺪ‪ ،‬ﺑـﺮای ﯾـﮏ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻐﺮﺑﯽ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎد از ﯾﮏ ﻣﻐﺮﺑﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬راﺣﺖﺗﺮ از ﺗﺮدﯾﺪ درﺑﺎرۀ ﻧﻈﺮات ﯾﮏ اﻧﺪﻟﺴﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٨٩‬‬
‫از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻐﺮب ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ روزاﻓﺰون اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐـﻪ ﻣﺮزﻫـﺎی آن ﮐـﻢﮐـﻢ رﺷـﺪ‬
‫ً‬
‫ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻐﺮب ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻃﺒﯿﻌﺘﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺷﻤﺎل اﻓﺮﯾﻘﺎ ﮔﺴﺘﺮده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺎرغ از‬
‫اﯾﻨﮑﻪ در آﻧﺠﺎ ﮐﻨﺘﺮل ﺳﯿﺎﺳﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﮥ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرگ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻪﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﻣﻨﺰوی ﻧﺒـﻮد‪ .‬در ﻣﻨﻄﻘـﮥ ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧـﻪ و ﺳـﺎﺣﻞ‬
‫اﻃﻠﺲ‪ ،‬ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﻣﺮدم ﮐﺎﺗﺎﻟﻮﻧﯿﺎ‪ ،‬ﮐﺎﺳﺘﯿﻞ‪ِ ،‬و ِﻧﺘـﻮ‪ِ ،‬ﺟﻨـﻮا‪ ،‬و دﯾﮕـﺮ اروﭘﺎﯾﯿـﺎن ﺷـﺪﯾﺪ ﺑـﻮد‪ :‬ﺟﻨـﮓﻫـﺎی‬
‫ﺻﻠﯿﺒﯽ‪ 1‬ﻣﻮﺟﺐ ارﺗﺒﺎط ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻮد‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ در ﻃﻮل ﺳﺎﺣﻞ ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧـﻪ در ﺣـﺎل‬
‫ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻮﻗِﺖﻫﺎ‬
‫ﱢ‬ ‫ﱢ‬
‫از ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﻋﻠﻢ ﻣﯿﻘﺎت »ﻣﻮﻗﺖ« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل ﻫﻤﮥ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت‬
‫ً‬
‫ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻻزم ﺑﺮای اﻋﻤﺎل دﯾﻨﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ در ﻣﺼﺮ اﺑﻦ ﺳﻤﻌﻮن )د‪۶۸۳ .‬ق( و ﻣﺤﻤـﺪ وﺟﯿـﻪ‬
‫)د‪۷۰۰ .‬ق( ﯾﺎ در ﺳﻮرﯾﻪ اﺑﻦ ﺷﺎﻃﺮ )د‪۷۷۷ .‬ق( را ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻫﻤﮥ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪی واﺑﺴـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ و‬
‫ً‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻓﺮادی ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﯿﻘﺎﺗﯽ ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﯽ ﻣﺘﺨﺼﺺ ﺑﺪون ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎﺟﻮری‬

‫‪ .1‬ﺳﻠﺴﻠﻪای از ﺟﻨﮓﻫﺎی ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎی ‪ ۴۸۸‬ﺗﺎ ‪ ۶۹۰‬ق‪ - .‬م‪.‬‬

‫)د‪۹۵۹ .‬ق( ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﯿﻘﺎﺗﯽ ﻣﺼﺮی از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ُﻣﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺨﺎﻟﻖ َﺟﺨﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠـﻪ و‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ َﺳﻨﻬﻮری ﻣﯿﻘﺎﺗﯽ را ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫درﺑﺎرۀ ﻣﻮﻗﺖﻫﺎی ﻏﺮب ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﺟﺎﻣﻌﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﯾـﻦ ﺑـﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﻮﻗﺘﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﮐﻢﮐﻢ ﻧﺎمﻫﺎ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪﻫﺎ و ﻧﺴﺨﻪﻫـﺎی ﺧﻄـﯽ ﺑﯿﺸـﺘﺮی ﭘﺪﯾـﺪار‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎی روشﺷﻨﺎﺧﺘﯽ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ آﻧﻬـﺎ را ﻓﺮاﻣـﻮش ﮐﻨـﯿﻢ‪،‬‬
‫ﭼﻮن ﺗﺎ ﺣﺪی ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﺘﯿﺠﮥ ﭘﮋوﻫﺶ را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﻨﺪ‪:‬‬
‫· ﮐﺘﺎبﻣﺤﻮر ﻫﺴﺘﯿﻢ؛‬
‫· ﻓﻘﻂ از ﻣﻮﻗﺖﻫﺎﯾﯽ اﻃﻼع دارﯾﻢ ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ o‬ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ ﭘﯿﻮﻧﺪ داﺷﺘﻨﺪ )در ﮔﺰارشﻫﺎ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫‪ o‬ﻓﻘﯿﻪ ﺑﻮدﻧﺪ )در ﺗﺬﮐﺮهﻫﺎ ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ(؛‬
‫‪ o‬ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ زﯾﺎدی از آﺛﺎرﺷﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ؛‬
‫‪ o‬آﺛﺎرﺷﺎن ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﻤﻨﺪان دﯾﮕﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻧﺪﻟﺲ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺎﻣﯽ از اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ اﻣﻮی ﻗﺮﻃﺒﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑـﻪ اﻟﮑﺎﺗـﺐ )د‪۶۰۲ .‬ق( ﺑﺒـﺮﯾﻢ‪،‬‬ ‫‪٩٠‬‬
‫ً‬
‫ﮐﻪ در ِﺳﺒﯿﺎ‪ 1‬در دوران ﻣﻮﺣﺪون )ﺣﮏ‪۶۶۷ -۵۲۴ .‬ق( ﻣﯽزﯾﺴﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ او واﻗﻌـﺎ در‬
‫ﱢ‬
‫ِﺳ َﻤﺖ ﯾﮏ ﻣﻮﻗﺖ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺮد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ .‬ﻣﻨﺒﻊ اﺻﻠﯽ ﮐﺘﺎبﻫﺎی او درﺑﺎرۀ اﻧـﻮاء )ﻃﻠـﻮع و ﻏـﺮوب ﻣـﺎه و‬
‫ﺳﺘﺎرﮔﺎن در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺟﻮی و ﻓﺼﻠﯽ و ﮐﺸﺎورزی(‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻷﻧـﻮاء واﻷزﻣﻨـﺔ وﻣﻌﺮﻓـﺔ اﻷﻋﯿـﺎن‬
‫اﻟﮑﻮاﮐﺐ ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺑﻦ ﻋﺎﺻﻢ )د‪۴۰۳ .‬ق( ﺑﻮد‪ .‬دو ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه از ﻗﺮن ﻫﺸـﺘﻢ‪ ،‬اﺑـﻮﻋﻠﯽ ﻣﺴـﻌﻮدی و ﻋﻠـﯽ‬
‫َ‬
‫اﻟﻤﺴﺘﻮﻋﺐ اﻟﮑﺎﻓﯽ واﻟﻤﻐﻨﯽ اﻟﺸﺎﻓﯽ ﻓﯽ ﻣﻌﺮﻓـﺔ اﻟﮑﻮاﮐـﺐ‬ ‫ﱢ‬
‫ﻣﺆدب‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﮐﺎﻣﻞ اﺛﺮ ﻗﺮﻃﺒﯽ را آوردهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫واﻷﻧﻮاء وﻣﺎ ﻻ ﯾﺴﺘﻐﻨﯽ ﻋﻨﻪ اﻫﻞ اﻟﺪﯾﺎﻧﺎت ﻣﻦ ﻣﻌﺮﻓﺔ أﺟﺰاء اﻟﻠﯿﻞ واﻷوﻗﺎت اﻟﺼﻠﻮات‪.‬‬
‫ﱢ‬ ‫ﱢ‬
‫ﯾﮏ ﻗﺮن ﺑﻌﺪ )در ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮی(‪ ،‬ﺧﺎﻧﺪاﻧﯽ از »ﻣﻮﻗﺖ«ﻫﺎی واﻗﻌﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪ :‬ﻣﻮﻗﺘﺎن ﺧﺎﻧﺪان اﺑـﻦ‬
‫ﺑﺎﺻﻮ‪ .‬ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺎﺻﻮ )د‪۷۱۵ .‬ق( و ﭘﺴﺮش اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺎﺻﻮ )د‪۷۰۹ .‬ق( در ﻋﻬـﺪ‬
‫ﱢ‬
‫ﺑﻨﻮﻧﺼﺮ‪ 3‬در ﻏﺮﻧﺎﻃـﻪ ﻣـﯽزﯾﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬـﺎ ﻣﻮﻗﺘـﺎن ﻣﺴـﺠﺪ ﺟـﺎﻣﻊ ﺷـﻬﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬اﺑﺰارﻫـﺎﯾﯽ ﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ و‬
‫رﺳﺎﻟﻪﻫﺎﯾﯽ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻤﯽ ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻣﻮﻗﺖ دﯾﮕﺮی از دوران ﺑﻨﻮﻧﺼﺮ ﻣﯽزﯾﺴﺖ‪ :‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﻮﺳـﯽ ﺑـﻦ ﻋﺒﯿﺪاﻟﻠـﻪ‬

‫‪ .١‬اﺳﺘﺎﻧﯽ در ﺟﻨﻮب اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ ‪ -‬م‪.‬‬

‫اﻟﻤﺠﺪ واﻟﺮﺟﻞ ُ‬
‫اﻟﻤ ِﺮد‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ﻧﺎم دﯾﮕﺮش‪ :‬اﻟﻤﺴﺘﻮﻋﺐ اﻟﮑﺎﻓﯽ واﻟﻤﻐﻨﯽ اﻟﺸﺎﻓﯽ ﻓﯽ ﻣﺎ ﯾﺼﺢ ﺑﺎﻟﻄﺎﻟﺐ ُ‬
‫ِ‬
‫‪ .3‬ﺑﻨﻮ ﻧﺼﺮ‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻋﺮب در اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ ﺑﻮدﻧﺪ )ﺣﮏ‪ ۸۹۷ - ۶۰۹ .‬ق(‪ - .‬م‪.‬‬
 ‫ً‬ ‫ﱢ‬
‫ﻟﺨﻤﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻗﺮهﺑﺎﻏﯽ )د‪۸۴۳ .‬ق(‪ .‬او ﻣﻮﻗﺘﯽ ﺑﻮد ﮐـﻪ اﺣﺘﻤـﺎﻻ در ﺑﺎﺛـﺎ‪ 1‬ﻓﻌﺎﻟﯿـﺖ ﻣـﯽﮐـﺮد و ﺑـﺎ‬
‫ﺳﺮاج )د‪۸۴۷ .‬ق(‪ ،‬اﻣﺎم و ﻣﻔﺘﯽ ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ درﺑﺎرۀ ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ در اﻧـﺪﻟﺲ ﻣﻨﺎﻗﺸـﻪ داﺷـﺖ‪.‬‬ ‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻦ ّ‬
‫ﻋﻠﻢ ﻣﯿﻘﺎت و ﻣﻮﻗﱢﺖﻫﺎی ﻧﺎﻣﺪار در ﻏﺮب ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬

‫ﻗﺮهﺑﺎﻏﯽ از اﺟﺘﻬﺎد در اﻋﻤﺎل ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﺮای دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ دﻗﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ دﻓﺎع ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺟﺎﻟـﺐ اﯾـﻦ ﮐـﻪ اﯾـﻦ‬
‫َ‬
‫ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ ﺑﻪ دو ﻣﻐﺮﺑﯽ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﺳﺮاﯾﺖ ﮐﺮد‪َ :‬وﻧﺸﺮﯾﺴﯽ )ﻗﺮن ‪۱۰‬ﻫ( و ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺳﯽ )ﻗﺮن ‪۱۲‬ﻫ(‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻇﻬﻮر ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ ﻣﻮﻗﺖﻫﺎ در اﻧﺪﻟﺲ در ﻋﻬﺪ ﺑﻨﻮﻧﺼﺮ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬اﮐﻨـﻮن‪ ،‬ﺑـﻪ اوﺿـﺎع ﻣﺸـﺎﺑﻪ در‬
‫ﻣﻐﺮب ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻓﺎس‬
‫‪2‬‬
‫در ﺧﻼل ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﻓﺎس ﻣﺮﮐﺰ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﯾﻨﯿﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮﯾﻨﯿﺎن در ﺑﻪﮐﺎرﮔﯿﺮی ﻣﺪرﺳـﻪﻫـﺎ در‬
‫ﻏﺮب ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﺮﻧﺎﻣـﮥ ﺟـﺎﻣﻊ ﻣﺪرﺳـﻪﻫـﺎ را راه اﻧﺪاﺧﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﮐـﻪ ﻣﻮﺟـﺐ‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﺧﻂ ﻣﺸﯽ رﺳﻤﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﺪف آﻧﺎن ارﺗﻘﺎء ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿـﺖ در ﻣﻘـﺎم راﻫـﯽ ﻣﻤﺘـﺎز ﺑـﺮای ﻣﻬـﺎر‬
‫داﻧﺶ و دﯾﻦ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺤﯿﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺗﺨﺼﺺ ﯾﮏ ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪۀ ﻧﻘﻄـﮥ اوﺟـﯽ ﺑـﺎورﻧﮑﺮدﻧﯽ اﺳـﺖ‪ .‬ﯾـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﻗﯿﻖﺗﺮ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽﻧﺎﻣﮥ ﻣﻮﻗﺖﻫﺎ در ﺗﺬﮐﺮهﻫﺎ و ﮐﺘﺎبﻫﺎی ﺗﺎرﯾﺦ رو ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ وﺿﻊ‬
‫‪٩١‬‬
‫]در ﻓﺎس‪ [،‬ﺑﺮ ﺧﻼف اﻧﺪﻟﺲ‪ ،‬در ﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺎ ﻗﺮنﻫﺎی ﯾﺎزدﻫﻢ و دوازدﻫﻢ ﻫﺠﺮی‬
‫ﻧﯿﺰ اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﺘﻮن ﺑﻌﺪی ﺗﺤﻮﻟﯽ ﺟﺰ اﻧﺤﻄﺎط دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻘـﺮع‪ ،‬در ﻣﻐـﺮب اﻷﻗﺼـﯽ )ﺑﺨـﺶ‬ ‫اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻖ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ َﺑ ﱢﺘﻮی‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ اﺑﻮ ﻣ َ‬
‫ِ‬ ‫ً‬
‫ﻋﻤﺪۀ ﻣﻨﻄﻘﮥ ﻏﺮﺑﯽ ﺷﻤﺎل اﻓﺮﯾﻘﺎ( و اﺣﺘﻤﺎﻻ در ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮی ﻣﯽزﯾﺴﺖ‪ .‬او رﺳـﺎﻟﻪاش را ﻣﻨﻈـﻮم‪،‬‬
‫در ﻗﺎﻟﺐ ﯾﮏ ارﺟﻮزه ﻧﻮﺷﺖ ﮐـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ِﻣﺮﺟﯿﺜـﯽ )د‪۱۰۸۹ .‬ق( در ﻗـﺮن ﯾـﺎزدﻫﻢ از ﻃﺮﯾـﻖ دو ﺷـﺮح‬
‫ّ‬ ‫ُ‬
‫ﻤﺘﻊ ﻓﯽ ﺷﺮح اﻟﻤﻘﻨﻊ )ﺷﺮح ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻤﻘﻨﻊ( و اﻟﻤﻄ ِﻠـﻊ ﻋﻠـﯽ ﻣﺴـﺎﺋﻞ اﻟﻤﻘﻨـﻊ )ﺷـﺮح‬ ‫ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪ :‬اﻟﻤ ِ‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎرۀ اﻟﻤﻘﻨﻊ(‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﱢ‬
‫ﯾﮏ ﻣﻮﻗـﺖ دﯾﮕـﺮ‪ ،‬ﮐـﻪ در ‪۶۶۹‬ق ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﺳـﺎﻋﺖ آﺑـﯽ در ﻣﺴـﺠﺪ ﻗـﺮوﯾﯿﻦ ﻓـﺎس را ﺳـﺎﺧﺖ‪،‬‬
‫ً‬ ‫ﱢ‬
‫اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ َﻫ ّﺒﺎک َﺳﻨﻬﺎﺟﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺪل )در اﯾﻨﺠﺎ اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻨﺠﻢ( ﻧﯿﺰ ﺷـﻬﺮت‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﺧﻠﯿﻔﮥ ﻣﺮﯾﻨﯽ‪ ،‬اﺑﻮ ﯾﻮﺳﻒ ﯾﻌﻘﻮب‪ ،‬ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ زﻣﺎن را ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺖ ﺷﻬﺮ ﺟﺪﯾﺪ‬
‫ﻓﺎس ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ وی‪» ،‬ﻓﺎس اﻟﺒﺎﻟﯽ‪ «3‬در ﺳﻮم ﺷﻮال ‪ ۶۷۴‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤـﺪ‪،‬‬
‫ّ‬
‫ﻓﻘﯿﻪ ﺑﻮد و ﻗﺒﻠﮥ ﻣﺪرﺳﮥ ﯾﻌﻘﻮﺑﯿﻪ )ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺻﻔﺎرﯾﻦ( را ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﻫﻤﯿﻦ اﺑﻮ ﯾﻮﺳـﻒ ﺗﻌﯿـﯿﻦ ﮐـﺮد‪ .‬ﭘـﺲ‬

‫‪ .1‬ﺷﻬﺮی در اﺳﺘﺎن ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ‪ ،‬واﻗﻊ در ﺟﻨﻮب اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ ‪ -‬م‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺧﺎﻧﺪاﻧﯽ از ﺑﺮﺑﺮﻫﺎی زﻧﺎﺗﻪ ﮐﻪ از ﻗﺮن ‪۷‬ﻫ ﺗﺎ ‪۹‬ﻫ ﺑﺮ ﻣﺮاﮐﺶ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ - .‬م‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻗﺪﯾﻢﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﺤﺼﻮر ﻓﺎس ‪ -‬م‪.‬‬
 ‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﻣﻮﻗﺖﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﯿﻠﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫َ‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ازدی‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑـﻦ ﺑﻨـﺎی ﻣﺮاﮐﺸـﯽ )د‪.‬‬
‫‪۷۲۱‬ق( ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﻢ‪ .‬او آﺛﺎر زﯾﺎدی در زﻣﯿﻨﮥ رﯾﺎﺿﯿﺎت‪ ،‬ﻧﺠﻮم‪ ،‬اﺑﺰارﻫﺎ و ‪ ...‬ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﯽﺗـﻮاﻧﯿﻢ‬
‫ﺑﻪوﯾﮋه از ﮐﺘﺎب ﻓﯽ ﻋﻠﻢ اﻷوﻗﺎت ﺑﺎﻟﺤﺴﺎب او ﯾﺎد ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬وی ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﯿﻪ‪ ،‬و ﻣﻬﻢﺗﺮ از آن‪،‬‬
‫ً‬
‫ﺻﻮﻓﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻋﺎرف ﻧﯿﺰ ﺑﻮد‪ .‬او ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﺻﻮﻻ ﺗﻀﺎدی ﺑﯿﻦ روشﻫﺎی رﯾﺎﺿـﯽ و ﻋﺎﻣﯿﺎﻧـﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﺑﻦ ﺑﻨﺎ در ﻓﺎس زﻧﺪﮔﯽ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ اﯾـﻦ ﭘﺎﯾﺘﺨـﺖ ﺳـﻔﺮ ﮐـﺮد ﺗـﺎ ﺑـﺎ رﺟـﺎل‬
‫ّ‬ ‫ً‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬او اﺣﺘﻤﺎﻻ ﻧﻮﻋﯽ راﺑﻂ ﻣﻌﺘﻤﺪ در ﻣـﺮاﮐﺶ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺧﻄـﻪای ﮐـﻪ ﻫـﯿﭻ‬
‫واﺑﺴﺘﮕﯽ وﯾﮋهای ﺑﻪ ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻣﺮﯾﻨﯿﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﮕﻔﺖآور اﺳﺖ ﮐـﻪ او اﻋﺘﺒـﺎری در ﺣـﺪ‬
‫ﻗﺪﯾﺲﻫﺎ داﺷﺖ )ﺣﺘﯽ وی ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺮاﻣﺎﺗﯽ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﱢ‬ ‫ً‬
‫ﺟﺎدری )د‪۸۱۸ .‬ق( ﻣﻮﻗﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺮوﯾﯿﻦ ﻓـﺎس‬ ‫ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﯾﮏ ﻗﺮن ﺑﻌﺪ‪ ،‬اﺑﻮزﯾﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ ِ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬او ﻧﯿﺰ زﯾﺮ ﺳﻠﻄﮥ ﻣﺮﯾﻨﯿﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد و ﺷﻌﺮی درﺑﺎرۀ ﻣﯿﻘﺎت ﺑﺎ ﻋﻨﻮان روﺿﺔ اﻷزﻫﺎر ﻓـﯽ ﻋﻠـﻢ‬
‫اﻟﻠﯿﻞ واﻟﻨﻬﺎر و رﺳﺎﻟﮥ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان إﻗﺘﺘﺎف اﻷﻧﻬﺎر ﻣﻦ روﺿﺔ اﻷزﻫﺎر ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬
‫از ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎی داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﺎس ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﯿﻢ‪ :‬ﺧﺎﻧﺪان ﻓﺎﺳﯽ‪ .‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺳﻪ‬
‫ﻋﻀﻮ از اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان درﺑﺎرۀ ﻓﻘﻪ و ﻧﺠﻮم ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر و ﭘﺴﺮش ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﻓﺎﺳﯽ )د‪.‬‬ ‫‪٩٢‬‬
‫‪۱۰۹۶‬ق( ﮐﻪ ﺷﻌﺮی ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﻟﻘﻨﻮم ﺷﺎﻣﻞ ﻓﺼﻞﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎۀ ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎی ﻋﻠﻤﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ از آﺛﺎر او ﺑﺴﺘﺎن اﻷﮐﺎﺑﺮ ﻣﻦ ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر‪ ،‬در ﺗﺠﻠﯿﻞ ﭘﺪرش اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﻔـﺮ ﺳـﻮم‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ ﭘﺴـﺮ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن‪) ،‬د‪۱۱۳۴ .‬ق( اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﻬﻢ آﻧﻬﺎ اﺑﻦ ﺑﻨـﺎ ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﮐﻠـﯽ ﺑـﺎ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺎﺟﻮری ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان‪ ،‬ﺑﻪ ﻃـﻮر وﯾـﮋه‪ ،‬راﻫﮑـﺎری ﻣﻐﺮﺑـﯽ ﺑـﺮای‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽﺳﺎزی ﻧﺠﻮم ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﯾﻦ راﻫﮑﺎر در اﻧﺤﻄﺎط ﻧﺠـﻮم ﻧﯿـﺰ ﺳـﻬﯿﻢ ﺑـﻮد‪ .‬ﺧﺎﻧـﺪان‬
‫َّ‬
‫ﻓﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻤﯿﻦ اواﺧﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل و ﻣﮑﻨﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻧﻮادﮔﺎﻧﺸﺎن‪ ،‬اﻻل ﻓﺎﺳـﯽ‪ ،‬ﺣـﺰب‬
‫»اﺳﺘﻘﻼل« را ﺗﺸﮑﯿﻞ داد‪.‬‬
‫َ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎی ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ اﻧﺪﻟﺴﯽ اﺳـﻔﯽ‪ ،‬ﻣﻌـﺮوف ﺑـﻪ ﮐﺮدﯾـﻞ )ﺷـﮑﻮﻓﺎﯾﯽ‪۱۱۱۳ :‬ق( ﻫـﻢ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺆﻟﻒ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻗﺮنﻫﺎی ﯾﺎزدﻫﻢ و دوازدﻫﻢ ﻫﺠﺮی ﻣﯽزﯾﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ راهاﻧﺪازی‬
‫ﻣﮑﺘﺒﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﻣﮑﺘﺐ ﻓﺎﺳﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از آﺛـﺎر او ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪ :‬رﺳـﺎﻟﺔ ﻓـﯽ‬
‫اﻟﻌﻠﻢ ﺑﺎﻟﺮﺑﻊ‪ ،‬إرﺷﺎد اﻟﺴﺎﺋﻞ إﻟﯽ ﻣﻌﺮﻓﺔ ﺟﻬﺔ اﻟﻘﺒﻠﺔ ﺑﺎﻟﺪﻻﺋﻞ‪ ،‬و ﺷﺮح رﺟﺰ ﻓﯽ ﻣﻨﺎزل اﻟﻘﻤﺮ‪.‬‬

‫ﺑﻮﺟﯿﻪ‬
‫ﺑﻮﺟﯿﻪ )در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺑﺨﺸﯽ از اﻓﺮﯾﻘﯿﻪ( ﻧﻘﺸﯽ ﻣﻬﻢ در ﻣﻘﺎم ﻧﻘﻄﮥ ﺗﻼﻗﯽ اﯾﻔﺎ ﮐﺮد‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺴـﯿﺎری از‬
 ‫ً‬
‫اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺜﻼ اﺑﻦ ﻫﯿﺪور )د‪۸۱۶ .‬ق( و اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس اﺣﻤﺪ )از ﻧﻮادﮔـﺎن اﻣﯿـﺮان ﺑﻨﯽﺣﻤـﺎد‪(1‬‬
‫ﮐﻪ از ﭘﯿﺮوان اﺑﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﻣﻨﻈﺮ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺑﻮﺟﯿﻪ ﯾـﮏ ﻣﺮﮐـﺰ ﻓﻌـﺎل ﯾـﺎدﮔﯿﺮی در دورۀ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑـﻮده‬
‫ﻋﻠﻢ ﻣﯿﻘﺎت و ﻣﻮﻗﱢﺖﻫﺎی ﻧﺎﻣﺪار در ﻏﺮب ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ارﺗﺒﺎط ﺑﻮﺟﯿﻪ ﺑﺎ اروﭘﺎ ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﺑﻮد و ﻓﯿﺒﻮﻧﺎﭼﯽ زﻣﺎﻧﯽ در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺮ ﻣﯽﺑـﺮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻮﺟﻮد )در ﺳﺎﺣﻞ ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﻣﺼﺮ و ﻣﻐﺮب( ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﺑﻮﺟﯿﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﭘﺎﯾﮕﺎه ﻣﻤﺘـﺎز ﺗﺒـﺪﯾﻞ‬
‫ﺷﻮد‪ :‬ﺑﻮﺟﯿﻪ ﻣﻨﺰﻟﮕﺎﻫﯽ ﺿﺮوری در راه ﻣﮑﻪ‪ ،‬و ﺑﻨﺪرﮔﺎه ﺗﺠﺎری ﻣﻬﻤﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺎرس )‪۸۳۷-۷۹۶‬ق(‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﺣﻔﺼﯽ‪ 2‬اواﺧﺮ ﻫﺸﺘﻢ و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻧﻬـﻢ ﻫﺠـﺮی‪ ،‬ﺗـﻼشﻫـﺎی‬ ‫اﺑﻮ ِ‬
‫زﯾﺎدی ﺑﺮای ﮔﺴﺘﺮش ﻣﮑﺘﺐ دﯾﻨﯽ ﻣﺎﻟﮑﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻗـﺮن ‪۸‬ﻫ دورۀ اوج ﻣـﺎﻟﮑﯽﮔـﺮی در اﯾـﻦ‬
‫ّ‬
‫ﺧﻄﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن وﺟﻠﯿﺴﯽ )د‪۷۸۶ .‬ق( ﺣﻘﯿﻘﺘﺎ ﯾﮑﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺻﻠﯽ ﻣﮑﺘﺐ ﻣﺎﻟﮑﯽ ﺑﻮﺟﯿـﻪ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬اﺑﻮزﯾﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺑﻦ اﺣﻤﺪ وﺟﻠﯿﺴـﯽ ﺑﯿﺠـﺎﯾﯽ )د‪۷۸۶ .‬ق(‪ 3‬در ﺧـﻼل دوران ﺣﻔﺼـﯿﺎن‪،‬‬
‫ﻓﻘﯿﻪ اﺻﻠﯽ ﺑﻮﺟﯿﻪ ﺑﻮد‪ .‬او ﯾﮏ ﻓﻘﯿﻪ ﻣﺎﻟﮑﯽ‪ ،‬ﻣﻔﺘﯽ و ﻣﺘﮑﻠﻢ ﺑﻮد‪ .‬در ﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮی ﻫﻨـﻮز دو ﻗﺒﯿﻠـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ّ‬
‫ﭘﯿﺮواﻧﯽ از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن وﺟﻠﯿﺴﯽ و ﭘﺴﺮاﻧﺶ در اﯾﻦ ﺧﻄﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﯿﻘﺎت و زﯾﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎﯾﺶ ﭘﺮداﺧﺖ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ُﻣﻘﺮء ﱢ‬
‫ﻣـﺆدب‬ ‫ِ‬
‫‪٩٣‬‬ ‫)ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ‪۷۸۶ :‬ق( ﮐﻪ اﺛﺮش ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺗﺒﺼﺮة اﻟﻤﺒﺘﺪی و ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻨﺘﻬﯽ ﻓﯽ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻷوﻗﺎت واﻟﺤﺴﺎب‬
‫ﻣﻦ ﻏﯿﺮ آﻟﺔ وﻻ ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ اﺳﺘﺎدش ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﻤﯽ ﺑﻌﺪ از وﺟﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺠﻤﯽ ﺑﺰرگ ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ رﻗـﺎم اﻧﺪﻟﺴـﯽ )د‪۷۱۵ .‬ق در‬
‫ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ( در ﺑﻮﺟﯿﻪ ﻣﯽزﯾﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺗﯿﻤﺒﻮﮐﺘﻮ‬
‫ﭘﯿﺶ از اﺳﺘﯿﻼی اﻣﭙﺮاﺗﻮری ُﺳﻨﻐﺎی ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻠﺴﻠﮥ ﺳﻌﺪﯾﻮن‪ ،‬ﮐﻪ در اواﺧـﺮ ﻗـﺮن دﻫـﻢ ﻫﺠـﺮی ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن اﺣﻤﺪ ﻣﻨﺼﻮر ﺳﻌﺪی رخ داد‪ ،‬ﺗﯿﻤﺒﻮﮐﺘـﻮ ﻣﺮﮐـﺰ ﻣﻬـﻢ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت اﺳـﻼﻣﯽ ﺑـﻮد‪ .‬داﻧﺸـﮕﺎه )ﯾـﺎ‬
‫ﻣﺪرﺳﮥ( َﺳﻨﮑﻮری در ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮی ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺎﻧﺴﺎ ﻣﻮﺳﯽ‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﺎﻟﯽ در ‪۷۲۸‬ق ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻟﻄﻒ اﺣﻤـﺪﺑﺎﺑﺎ )‪۱۰۳۷-۹۶۴‬ق(‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه و داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﺳـﻨﻐﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣـﯽﺗـﻮاﻧﯿﻢ درﺑـﺎرۀ ﺳـﻄﺢ‬
‫ّ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﻈﺮ دﻫﯿﻢ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﻄﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎی ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاش ﻣﻌﺮوف‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﺣﻤﺪﺑﺎﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺪرش )اﺣﻤﺪ(‪ ،‬ﻋﻤﻮﯾﺶ )اﺑـﻮﺑﮑﺮ( و ﺷـﯿﺨﺶ‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ َﺑﻐـﺎﯾﻐﻮ )د‪.‬‬
‫ً‬
‫‪۱۰۰۲‬ق(‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﻮﻗﺖ ﺑﺰرگ دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺎﺟﻮری درس ﻣـﯽﺧﻮاﻧﺪﻧـﺪ‪ .‬اﺣﺘﻤـﺎﻻ آﻧﻬـﺎ در ﻗـﺎﻫﺮه ﻧـﺰد‬

‫‪ .1‬ﺑﻨﯽ ﺣﻤﺎد از ‪ ۴۳۸‬ﺗﺎ ‪۵۴۷‬ق در اﻟﺠﺰاﯾﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ - .‬م‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺣﻔﺼﯿﺎن )‪۹۸۲- ۶۲۶‬ق( ﺧﺎﻧﺪاﻧﯽ از ﺑﺮﺑﺮﻫﺎی ﺷﻤﺎل اﻓﺮﯾﻘﺎ و ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬار ﮐﺸﻮر ﺗﻮﻧﺲ اﻣﺮوزی ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ .٣‬ﮐﺤﺎﻟﺔ‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻤﺆﻟﻔﯿﻦ‪ ،‬ج ‪ ،۵‬ص ‪.۱۲۳‬‬
‫ﺗﺎﺟﻮری درس ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺮاﮐﻪ او در آﻧﺠﺎ ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯽﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻬـﺎ از ﺗـﺎﺟﻮری ﺑﺴـﯿﺎر ﺗـﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎی اﯾﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮی اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺣﻤﺪﺑﺎﺑﺎ اﺛﺮی ﺑﻪ ﻧـﺎم ﻣﻘﺪﻣـﻪ از ﺗـﺎﺟﻮری را‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺗﯿﻤﺒﻮﮐﺘﻮ‪.‬‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻮردی‬
‫اﺑﻮﻣﻘﺮع‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬اﺑﻮﻣﻘﺮع اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ ﻧﺎﻣﺶ را ﺑﺮدﯾﻢ و ﻣﻮردی ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺎﻟﺐ اﺳـﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑـﻪ ﭘﯿﺸـﺘﺮ‬
‫ً‬
‫دﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬او ﯾﮑﯽ از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻮﻗﺘﺎن ﻣﻐﺮب ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﯿﭻ اﻃﻼﻋﯽ درﺑﺎرۀ زﻧﺪﮔﯽ او‬
‫ً‬
‫ﻧﺪارﯾﻢ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺷﺮح ارﺟﻮزۀ او ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻮﺳﯽ ﻣﺮﺟﯿﺜـﯽ )د‪۱۰۹۰ .‬ق( ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه‪ ،‬اﺣﺘﻤـﺎﻻ‬
‫ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ اﺛﺮ ﭘﺮﻣﺨﺎﻃﺐ درﺑﺎرۀ ﻣﯿﻘﺎت ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﱢ‬
‫اﻣﺎ ﺳﻮﺳﯽ ﻣﺮﺟﯿﺜﯽ ﮐﯿﺴﺖ؟ ﻣﻮﻗﺘﯽ ﮐﻪ در زاوﯾﮥ ﻧﺼﯿﺮﯾﻪ در ﺗﺎﻣﮕﺮوت )ﺟﻨﻮب ﻣـﺮاﮐﺶ( ﻓﻌﺎﻟﯿـﺖ‬
‫َ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ زاوﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ داﺷﺘﻦ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻗﺒﻠﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدﯾﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﺑـﻪ ﻟﻄـﻒ‬
‫ُ‬
‫ﺳﻮﺳﯽ )ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯽﮐﺮد( ارﺟﻮزۀ اﺑﻮﻣﻘﺮع ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺗﻌـﺪاد ﺑﺴـﯿﺎر زﯾـﺎدی‬
‫ً‬
‫ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ از آن‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺘﺎب درﺳﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺗـﺎﻣﮕﺮوت در واﻗـﻊ‬
‫‪٩۴‬‬
‫ﻣﺮﮐﺰی ﻣﻬﻢ ﺑﻮد و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ آن ﮐﺘﺎبﻫﺎی زﯾﺎدی درﺑﺎرۀ ﻧﺠﻮم و رﯾﺎﺿﯽ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻠ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠ ﻣﻘﺮِء ﻣﺆدِب‬

‫ﻣﺆدب )ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ‪۷۸۶ :‬ق( رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺒﺼﺮه‪ ،‬را ﺑـﻪ اﯾـﻦ دﻟﯿـﻞ‬ ‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ُﻣﻘﺮء ﱢ‬
‫ِ‬
‫ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﺎﮔﺮدان ﻓﻘﯿﻪ ﺑـﺰرگ‪ ،‬اﺑﻮزﯾـﺪ ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن وﺟﻠﯿﺴـﯽ از او ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﺑـﺎبﻫـﺎﯾﯽ‬
‫درﺑﺎرۀ »ازﻣﺎن‪ ،‬ﺳﺎﻋﺎت و اوﻗﺎت ﺻﻠﻮات« ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪ .‬ﭼـﻮن ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﻧﻮﺷـﺘﻦ اﯾـﻦ اﺛـﺮ را در ﭘﻨﺠﺸـﻨﺒﻪ‬
‫ً‬
‫ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺟﻤﺎدی اﻻول ‪ ۷۸۶‬آﻏﺎز ﮐﺮده‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻ آن را ﺑـﺮای ﺗﺠﻠﯿـﻞ اﺳﺘﺎدﺷـﺎن‪ ،‬ﮐـﻪ در ﻫﻤـﺎن ﺳـﺎل‬
‫درﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺒﺼﺮه ‪ ۳۴‬ﺑﺎب دارد‪ .‬ﻫﺸﺖ ﺑﺎب ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫـﺎﯾﯽ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﺗﻘـﻮﯾﻢ ‪ -‬ﻫﻤﭽـﻮن ﺗﻌﯿـﯿﻦ‬
‫روزی از ﻫﻔﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ آﻏﺎز ﺳﺎل ﺷﻤﺴﯽ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﺗﻌﯿﯿﻦ روز ﻣﺘﻨـﺎﻇﺮ ﺑـﺎ آن در ﺳـﺎل ﻗﻤـﺮی‪،‬‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺎه ﺟﺎری از ﺳﺎل ﺷﻤﺴﯽ )اﮔﺮ ﻣﺎه ﺟﺎری ﺳﺎل ﻗﻤﺮی را ﺑﺪاﻧﯿﻢ( ﯾـﺎ ﻣـﺎه ﺟـﺎری از ﺳـﺎل ﻗﻤـﺮی‬
‫ﻣﻌﯿﻦ در ﺳﺎل ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص دارد‪.‬‬ ‫)اﮔﺮ ﻣﺎه ﺟﺎری ﺳﺎل ﺷﻤﺴﯽ را ﺑﺪاﻧﯿﻢ(‪ ،‬ﯾﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﺎم ﯾﮏ روز ّ‬
‫ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﭘﺮﺳﺶ ﺳﺎده درﺑﺎرۀ ﻧﺠﻮم ﮐﺮوی )ﺑﺎبﻫـﺎی ‪ (۱۱-۹‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺗﻌﯿـﯿﻦ ﻣﯿـﻞ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﯾـﺎ‬
‫ﺑﺮجﻫﺎی داﯾﺮةاﻟﺒﺮوج ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ رﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎﯾﻪﻫﺎ و ﺗﻌﯿﯿﻦ اوﻗﺎت روز و ﺷﺐ اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺑﺎب درﺑﺎرۀ‬
‫ﻧﺎمﻫﺎی دوازده ﺑﺮج‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﺳﯿﺎره‪ ۲۸ ،‬ﻣﻨﺰل ﻗﻤﺮ و ﭼﻬﺎر ﻓﺼﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻣﺤﺘﻮای اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﮐﻤﺎﺑﯿﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﻣـﯽﺗـﻮاﻧﯿﻢ در دﯾﮕـﺮ رﺳـﺎﻟﻪﻫـﺎی ﻣﯿﻘـﺎت‪،‬‬
‫ﻫﻤﭽﻮن آﺛﺎر اﺑﻦ ﺑﻨﺎ )ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ‪ ۱۰ ،‬ﺑﺎب( ﯾﺎ ﺟﺎدری )ﻗﺮن ﻧﻬﻢ‪ ۲۷ ،‬ﺑﺎب( ﺑﯿﺎﺑﯿﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﱢ‬
‫ﻣﺆدب ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد‬
‫ﻋﻠﻢ ﻣﯿﻘﺎت و ﻣﻮﻗﱢﺖﻫﺎی ﻧﺎﻣﺪار در ﻏﺮب ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬

‫ﺑﺎبﻫﺎ اﻓﺰوده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺎﺟﻮری )ﺳﺪۀ دﻫﻢ ﻫﺠﺮی(‬

‫‪1‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ اﺑﻮزﯾﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺑﻦ ﺣﺠﺎج اﺣﻤﺪ ﻣﻐﺮﺑﯽ ﻃﺮاﺑﻠﺴﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺗـﺎﺟﻮری ﻣـﯽرﺳـﯿﻢ‪.‬‬
‫ً‬
‫وی اﺣﺘﻤﺎﻻ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪۹۶۰‬ق درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬او اﻫـﻞ ﺗـﺎﺟﻮره‪ ،‬ﺟـﺎﯾﯽ ﻧﺰدﯾـﮏ ﻃـﺮاﺑﻠﺲ )در ﺷـﻤﺎل‬
‫اﻓﺮﯾﻘﺎ( ﺑﻮد‪ .‬وی ﻓﻘﯿﻬﯽ ﻣﺎﻟﮑﯽ و ﻣﻮﻗﺘﯽ ﻣﻬﻢ ﺑﻮد و در ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻣﺤﻞ زﻧﺪﮔﯽاش ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬او ﺑﻼد‬
‫روم )آﻧـﺎﺗﻮﻟﯽ( را در دوران ﺳــﻠﯿﻤﺎن ﻗــﺎﻧﻮﻧﯽ‪ 2‬دﯾــﺪه ﺑــﻮد و »ﻟﻐـﺖ اﻟــﺮوم« )زﺑــﺎن ﯾﻮﻧــﺎﻧﯽ ﯾــﺎ ﺗﺮﮐــﯽ(‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﺑﻪ آن زﺑﺎن ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺎﺟﻮری در ﻣﯿﺎن آﺛﺎرش )ﮐﻪ دﺳﺖ ﮐﻢ ﻧﺎم ﭘﺎﻧﺰده ﻋﻨﻮان از اﯾـﻦ آﺛـﺎر را ﻣـﯽداﻧـﯿﻢ(‪ ،‬ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﻣـﺘﻦ‬
‫ﱢ‬
‫درﺑﺎرۀ ﻣﯿﻘﺎت ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬وی در ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آﺛﺎر ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﻣﻨﺠﻤﺎن‪ ،‬ﻓﻘﻬﺎ و ﻣﻮﻗﺘﺎن ﻣﺼـﺮ‬
‫ﻧﻘﻞ ﻗﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل از ]اﻧﺪﯾﺸـﻤﻨﺪان[ ﻣﻐـﺮب ﯾـﺎ اﻧـﺪﻟﺲ )ﻫﻤﭽـﻮن‬
‫ّ‬
‫اﺑﻮﻣﻘﺮع ﯾﺎ اﺑﻦ ﺑﻨﺎ( اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر وﯾﮋه ﺑﻪ ]ﻣﺒﺤﺚ[ ﻗﺒﻠﮥ ﻣﺮدم ﻣﻐﺮب ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻮد و آﺛﺎرش را ﺑـﻪ‬
‫‪٩۵‬‬
‫ﻣﻐﺮﺑﯽﻫﺎ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫او ﻫﻤﮥ ﭼﯿﺰﻫﺎی ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﯿﻘﺎت را ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻗﺒﻠﻪ‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ آﻏﺎز ﺳﺎل ﺷﻤﺴـﯽ‬
‫و دﯾﮕﺮ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻌﻤﻮل در ﺗﻘﻮﯾﻢﻫﺎ‪.‬‬
‫او ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺧﻮﺑﯽ از ﻋﻠﻢ در ﻏﺮب و ﺷﺮق اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ او در ﺗﺎﺟﻮره‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﻃﺮاﺑﻠﺲ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ؛‬
‫در آﻧﺠﺎ درس )رﯾﺎﺿﯿﺎت( ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺎﻫﺮه رﻓﺖ‪ ،‬و در آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮد و ﻣﻮﻗﺖ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺎﺟﻮری‬
‫آﺛﺎر ﺑﺴﯿﺎری ﻧﻮﺷﺖ و ﺷﺎﮔﺮدان زﯾﺎدی ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ دﯾـﺪﯾﻢ‪ ،‬آﺛـﺎر او ﺑـﻪ ﻣﻐـﺮب و ﺣﺘـﯽ‬
‫ﺗﯿﻤﺒﻮﮐﺘﻮ رﺳﯿﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮی‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎی ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ‪ :‬ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻣﯿﻘـﺎت ﯾﺎﻓـﺖ‪ :‬در‬
‫اﻧﺪﻟﺲ‪ ،‬ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻦ ﺑﺎﺳﻮ؛ در ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﺧﺎﻧﺪان ﻓﺎﺳﯽ؛ و در ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺤﻤﺪ وﺟﯿﻪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮏ ﻣﺤﯿﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻓﮑﺮی ﺑﻪ اوج ﻣﯽرﺳـﯿﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﭼـﻮن ﻣﻮﻗـﺖ‬

‫‪1. C. Brockelmann, Geschichte der Arabischen Literatur, Berlin, 1902, II:358; C. Brockelmann, Geschichte der‬‬
‫‪Arabischen Literatur Supplementband, Leiden – Brill, 1938, II:485; H. Suter, Die Mathematiker und Astronomer‬‬
‫‪der Araber und ihre Werke, Amsterdam, 1981, nº. 512; D. Lamrabet, Introduction à l’histoire des‬‬
‫‪mathématiques maghrébines, Rabat, 1994, nº. 486.‬‬
‫‪ .2‬ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﯿﻤﺎن اول‪) ،‬ﺣﮏ‪۹۷۴- ۹۲۶ .‬ق( دﻫﻤﯿﻦ ﺳﻠﻄﺎن اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ‪ -‬م‪.‬‬
‫ﺷﺪن‪ ،‬راﻫﯽ ﺑﺮای ﮐﺴﺐ درآﻣﺪ ﺑﻮد‪ ،‬واﻟﺪﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ اﻣﺘﯿـﺎز را در ﺧـﺎﻧﻮادۀ ﺧـﻮد ﻧﮕـﻪ‬
‫دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ :‬داﻧﺸﻤﻨﺪان در ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﺮﻗﯽ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾـﻦ‪،‬‬
‫ً‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺟﻨﻮب ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻓﻘﻂ از دﯾﮕﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻫﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﯾﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑـﺎ وﺟـﻮد اﯾـﻦ‪،‬‬
‫ً‬
‫ﻫﻤﮥ آﻧﻬﺎ دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺪﻟﺴﯽ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﺴﺒﺘﺎ ﮐﻬـﻦ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺳـﻨﺖ‬
‫اﻧﺪﻟﺴﯽ )ﺗﻘﻠﯿﺪ( ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﻗﺮن ﯾﺎزدﻫﻢ ﻫﺠﺮی ﻣﻬﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺎﺟﻮری ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﯾﮏ ﭘﻞ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺷﺮﻗﯽ و ﻏﺮﺑﯽ را در آﺛﺎرش آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺘﻮا‪ :‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در رﺳﺎﻟﻪﻫﺎی ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﯿﻘﺎت‪ ،‬ﻣﺤﺘﻮا ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬زﯾـﺮا‬
‫ﻫﺪف ]رﺳﺎﻟﻪ[ و ﻧﯿﺰ ﻋﺎﻣﮥ ﻣﺮدم ]ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن اﯾﻦ آﺛﺎر ﺑﻮدهاﻧﺪ[ ﻫﻤﻮاره ﯾﮑﺴﺎن ﺑﻮدهاﻧـﺪ‪ .‬در واﻗـﻊ اﯾـﻦ‬
‫ً‬
‫ﻣﻮﺿﻮع اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﻌﺪی ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽ ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﻣﺤـﺪود‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﻮﯾﻢ ﺑﯿﻦ ﻋﻤﻮﻣﯽﺳﺎزی و ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﮐـﻪ ﻣﺼـﺪاق آن‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﺠﻮم و ﻧﺠﻮم ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻫﻨﻮز ﻧﻤﯽ داﻧﯿﻢ ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎ‪ ،‬از ﮐﺘﺎبﻫﺎی دﯾﮕﺮی ﮐـﻪ ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﺪ‪ ،‬واﻗﻌـﺎ و ﺑـﻪ ﻃـﻮر وﯾـﮋه‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﻧﺪ؟ آﯾﺎ آﻧﻬﺎ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﺷﺪﻧﺪ؟ ﯾﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮده ﺷﺪﻧﺪ؟‬ ‫‪٩۶‬‬
‫ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷ رۀ اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(۵‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۳‬‬

‫ﺳﺎﻋﺖ آﺑﯽ ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ در آﺗﻦ‬

‫‪١‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻧﺎﻃﻖ‬
‫اﺷﺎره‪ :‬ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﺑﯽ ﭼﻮن ﻣﺤﺮﮐﻪﺷﺎن آﺑﯽ ﺑـﻮده ﺑـﻪ اﯾـﻦ اﺳـﻢ ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﺳـﺎﺑﻘﮥ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﺑﯽ ﺑﻪ ﺗﻤﺪنﻫﺎی ﮐﻬﻦ ﻣﺜﻞ ﺑﺎﺑﻞ‪ ،‬ﮐﻠﺪه‪ ،‬ﻓﻨﯿﻘﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺮ و ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎی‬
‫اﯾﻼﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺎدﻫﺎ‪ ،‬و آﺷﻮرﯾﺎن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺴﯿﺎری از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﺜﻞ دوﺑـﻮا‪) ٢‬ص ‪ (۴۹‬ﺑـﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺳﻮاﺑﻖ اﺷﺎره ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻗﺪﯾﻤﯽﺗـﺮﯾﻦ ﺳـﺎﻋﺖﻫـﺎی آﺑـﯽ ﮐـﻪ ﻫﻨـﻮز آﺛـﺎری از آن‬
‫ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪه در ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ واﻗﻊ در آﮔـﻮرای روﻣـﯽ آﺗـﻦ ﻗـﺮار دارد ﺟـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﻣـﺪﺗﯽ ﺧﺎﻧﻘـﺎه‬
‫دروﯾﺸﺎن ﺗﺮک ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﯾﺎدآور ﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﻨﺎوری ﻃﺮاﺣﯽ و ﺳـﺎﺧﺖ ﺳـﺎﻋﺖﻫـﺎی آﺑـﯽ‬
‫دﭼﺎر دﮔﺮﮔﻮﻧﯽﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪ و ﺑﻪوﯾﮋه در ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺜﻞ اﯾﺮان‪ ،‬ﺳـﻮرﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻐـﺮب و اﻧـﺪﻟﺲ‬
‫رواج زﯾﺎدی ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻘﺎﯾﺎﯾﯽ از ﺑﻌﻀﯽ از اﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آﺛـﺎری ﻣﮑﺘـﻮب در ﺑـﺎرۀ‬
‫‪٩٧‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑـﻪ ﮐﺘـﺎب ﻋﻠـﻢ اﻟﺴـﺎﻋﺎت واﻟﻌﻤـﻞ ﺑﻬـﺎ ﺗـﺄﻟﯿﻒ‬
‫رﺿﻮان ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺴﺎﻋﺎﺗﯽ اﻟﺨﺮاﺳﺎﻧﯽ )ﺳﺪۀ ‪۶‬ﻫ( و ﮐﺘـﺎب اﻟﺠـﺎﻣﻊ ﺑـﯿﻦ اﻟﻌﻠـﻢ واﻟﻌﻤـﻞ‬
‫اﻟﻨﺎﻓﻊ ﻓﯽ ﺻﻨﺎﻋﺔ اﻟﺤﯿﻞ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺟﺰری )ﺳﺪۀ ‪۶‬ﻫ( اﺷﺎره ﮐﺮد‪ .‬ﺟﺰری در ﮐﺘـﺎب ﺧـﻮد )ص‬
‫‪٤‬‬
‫‪ ٣(۱۹۳-۹‬ﺷﺶ ﻧﻮع ﺳﺎﻋﺖ آﺑﯽ را ﺑﻪﺗﻔﺼﯿﻞ ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ‬
‫آﮔﻮراﻫﺎ در ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﺮاﮐﺰ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎی ورزﺷﯽ‪ ،‬ﻫﻨﺮی‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و آﮔﻮرای آﺗﻦ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪ .‬روﻣﯽﻫﺎ ﭘﺲ از ﺷﮑﺴﺖ دادن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽﻫﺎ در ﺳﺪۀ دوم ﭘﯿﺶ‬
‫روﻣﯽ«‬
‫ِ‬ ‫ای‬
‫از ﻣﯿﻼد ﯾﮏ ﻣﯿﺪان ﮔﺮدﻫﻢآﯾﯽ ﻧﺰدﯾﮏ آﮔﻮرای ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﯿﻮۀ روﻣﯽ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ »آﮔﻮر ِ‬
‫آﺗﻦ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﻫﺮ ﮔﺮانﺑﻬﺎی اﯾﻦ آﮔﻮرا ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺪۀ اول ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬آﮔﻮرای روﻣﯽ در ﺷﻤﺎل آ ﮐﺮوﭘﻮﻟﯿﺲ و در ﺷﺮق آﮔﻮرای ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ آﺗﻦ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻌﺎد ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﮐﻞ‬
‫‪ .١‬ﻋﻀﻮ ﻫﯿﺌﺖ ﻋﻠﻤﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺪرس‪ ،‬داﻧﺸﮑﺪۀ ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ‪nategh@modares.ac.ir ،‬‬
‫‪2. Pierre Dubois, Histoire de l’Horlogerie depuis Son Origine jusqu’a Nos Jours, Administration du Moyen Ages‬‬
‫‪et la Renaissance, Paris, 1849.‬‬
‫‪ .٣‬ﺑﺪﯾﻊاﻟﺰﻣﺎن ﺟﺰری‪ ،‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻧﻈﺮی و ﻋﻤﻠﯽ ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬اﻟﺠﺎﻣﻊ ﺑﯿﻦ اﻟﻌﻤﻞ واﻟﻌﻤﻞ اﻟﻨﺎﻓﻊ ﻓﻲ ﺻﻨﺎﻋﺔ اﻟﺤﯿﻞ‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﺸﯿﮥ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻧﺎﻃﻖ‪ ،‬ﺣﻤﯿﺪرﺿﺎ ﻧﻔﯿﺴﯽ و ﺳﻌﯿﺪ رﻓﻌﺖﺟﺎه‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.۱۳۸۰ ،‬‬
‫‪ .٤‬ﻧﯿﺰ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ‪» :‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﺎزوﮐﺎرﻫﺎی ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﺑﯽ ﺑﻪ اﻧﻀﻤﺎم ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﻫﺸﺘﻢ ﮐﺘﺎب ﻣﯿﺰان اﻟﺤﮑﻤﮥ ﺧﺎزﻧﯽ«‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ‬
‫ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ ﺳﻤﯿﺮا دﺑﺎغﻣﻨﺶ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪۀ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪- .۱۳۸۹ ،‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷ رۀ اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(۵‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۳‬‬

‫ﺳﺎﻋﺖ آﺑﯽ ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ در آﺗﻦ‬

‫‪١‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻧﺎﻃﻖ‬
‫اﺷﺎره‪ :‬ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﺑﯽ ﭼﻮن ﻣﺤﺮﮐﻪﺷﺎن آﺑﯽ ﺑـﻮده ﺑـﻪ اﯾـﻦ اﺳـﻢ ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﺳـﺎﺑﻘﮥ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﺑﯽ ﺑﻪ ﺗﻤﺪنﻫﺎی ﮐﻬﻦ ﻣﺜﻞ ﺑﺎﺑﻞ‪ ،‬ﮐﻠﺪه‪ ،‬ﻓﻨﯿﻘﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺮ و ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎی‬
‫اﯾﻼﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺎدﻫﺎ‪ ،‬و آﺷﻮرﯾﺎن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺴﯿﺎری از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﺜﻞ دوﺑـﻮا‪) ٢‬ص ‪ (۴۹‬ﺑـﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺳﻮاﺑﻖ اﺷﺎره ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻗﺪﯾﻤﯽﺗـﺮﯾﻦ ﺳـﺎﻋﺖﻫـﺎی آﺑـﯽ ﮐـﻪ ﻫﻨـﻮز آﺛـﺎری از آن‬
‫ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪه در ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ واﻗﻊ در آﮔـﻮرای روﻣـﯽ آﺗـﻦ ﻗـﺮار دارد ﺟـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﻣـﺪﺗﯽ ﺧﺎﻧﻘـﺎه‬
‫دروﯾﺸﺎن ﺗﺮک ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﯾﺎدآور ﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﻨﺎوری ﻃﺮاﺣﯽ و ﺳـﺎﺧﺖ ﺳـﺎﻋﺖﻫـﺎی آﺑـﯽ‬
‫دﭼﺎر دﮔﺮﮔﻮﻧﯽﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪ و ﺑﻪوﯾﮋه در ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺜﻞ اﯾﺮان‪ ،‬ﺳـﻮرﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻐـﺮب و اﻧـﺪﻟﺲ‬
‫رواج زﯾﺎدی ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻘﺎﯾﺎﯾﯽ از ﺑﻌﻀﯽ از اﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آﺛـﺎری ﻣﮑﺘـﻮب در ﺑـﺎرۀ‬
‫‪٩٧‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑـﻪ ﮐﺘـﺎب ﻋﻠـﻢ اﻟﺴـﺎﻋﺎت واﻟﻌﻤـﻞ ﺑﻬـﺎ ﺗـﺄﻟﯿﻒ‬
‫رﺿﻮان ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺴﺎﻋﺎﺗﯽ اﻟﺨﺮاﺳﺎﻧﯽ )ﺳﺪۀ ‪۶‬ﻫ( و ﮐﺘـﺎب اﻟﺠـﺎﻣﻊ ﺑـﯿﻦ اﻟﻌﻠـﻢ واﻟﻌﻤـﻞ‬
‫اﻟﻨﺎﻓﻊ ﻓﯽ ﺻﻨﺎﻋﺔ اﻟﺤﯿﻞ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺟﺰری )ﺳﺪۀ ‪۶‬ﻫ( اﺷﺎره ﮐﺮد‪ .‬ﺟﺰری در ﮐﺘـﺎب ﺧـﻮد )ص‬
‫‪٤‬‬
‫‪ ٣(۱۹۳-۹‬ﺷﺶ ﻧﻮع ﺳﺎﻋﺖ آﺑﯽ را ﺑﻪﺗﻔﺼﯿﻞ ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ‬
‫آﮔﻮراﻫﺎ در ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﺮاﮐﺰ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎی ورزﺷﯽ‪ ،‬ﻫﻨﺮی‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و آﮔﻮرای آﺗﻦ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪ .‬روﻣﯽﻫﺎ ﭘﺲ از ﺷﮑﺴﺖ دادن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽﻫﺎ در ﺳﺪۀ دوم ﭘﯿﺶ‬
‫روﻣﯽ«‬
‫ِ‬ ‫ای‬
‫از ﻣﯿﻼد ﯾﮏ ﻣﯿﺪان ﮔﺮدﻫﻢآﯾﯽ ﻧﺰدﯾﮏ آﮔﻮرای ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﯿﻮۀ روﻣﯽ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ »آﮔﻮر ِ‬
‫آﺗﻦ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﻫﺮ ﮔﺮانﺑﻬﺎی اﯾﻦ آﮔﻮرا ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺪۀ اول ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬آﮔﻮرای روﻣﯽ در ﺷﻤﺎل آ ﮐﺮوﭘﻮﻟﯿﺲ و در ﺷﺮق آﮔﻮرای ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ آﺗﻦ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻌﺎد ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﮐﻞ‬
‫‪ .١‬ﻋﻀﻮ ﻫﯿﺌﺖ ﻋﻠﻤﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺪرس‪ ،‬داﻧﺸﮑﺪۀ ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ‪nategh@modares.ac.ir ،‬‬
‫‪2. Pierre Dubois, Histoire de l’Horlogerie depuis Son Origine jusqu’a Nos Jours, Administration du Moyen Ages‬‬
‫‪et la Renaissance, Paris, 1849.‬‬
‫‪ .٣‬ﺑﺪﯾﻊاﻟﺰﻣﺎن ﺟﺰری‪ ،‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻧﻈﺮی و ﻋﻤﻠﯽ ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬اﻟﺠﺎﻣﻊ ﺑﯿﻦ اﻟﻌﻤﻞ واﻟﻌﻤﻞ اﻟﻨﺎﻓﻊ ﻓﻲ ﺻﻨﺎﻋﺔ اﻟﺤﯿﻞ‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﺸﯿﮥ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻧﺎﻃﻖ‪ ،‬ﺣﻤﯿﺪرﺿﺎ ﻧﻔﯿﺴﯽ و ﺳﻌﯿﺪ رﻓﻌﺖﺟﺎه‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.۱۳۸۰ ،‬‬
‫‪ .٤‬ﻧﯿﺰ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ‪» :‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﺎزوﮐﺎرﻫﺎی ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﺑﯽ ﺑﻪ اﻧﻀﻤﺎم ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﻫﺸﺘﻢ ﮐﺘﺎب ﻣﯿﺰان اﻟﺤﮑﻤﮥ ﺧﺎزﻧﯽ«‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ‬
‫ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ ﺳﻤﯿﺮا دﺑﺎغﻣﻨﺶ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪۀ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪- .۱۳۸۹ ،‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ‪ ۱۱۱‬در ‪ ۹۸‬ﻣﺘﺮ اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﺑﻌﺎد ﻓﻀﺎی ﻣﺮﮐﺰی در زﻣﺎن روﻣﯽﻫﺎ ‪ ۸۲‬در ‪ ۵۷‬ﻣﺘﺮ ﺑﻮد‪.‬‬

‫آ ﮔﻮرای روﻣﯽ آﺗﻦ و ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ ﺑﺎ دورﻧﻤﺎﯾﯽ از آ ﮐﺮوﭘﻮﻟﯿﺲ‬

‫ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ دارای ﺑﺎدﻧﻤﺎ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ و ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ آﺑﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺎﻋﺖ آﺑﯽ آن ﻣﺪتﻫﺎ ﭘﯿﺶ از‬
‫ً‬
‫ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﺮج ﺑﺎدﻫـﺎ اﺳﺎﺳـﺎ ﺳـﺎزهای ﻣﺮﻣـﺮﯾﻦ و ﻫﺸـﺖوﺟﻬـﯽ‪ ،‬ﻗﻄـﺮش ﺣـﺪود ‪ ۷/۸‬ﻣﺘـﺮ و‬
‫ارﺗﻔﺎﻋﺶ ﺗﺎ ﺑﺎﻻی ﺳﻘﻒ ﺣﺪود ‪ ۱۴/۳‬ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺸﺘﯽﻫﺎی ﮐـﻮﭼﮑﯽ درﮔـﺎهﻫـﺎ را در دوﻃـﺮف درﺑـﺮ‬
‫‪٩٨‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﺑﺮج ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺘﻮاﻧﻪای ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﯾﺎ وﺟﻪ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺑﺮج ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻫﺸـﺖ‬
‫وﺟﻪ ﺑﺮج ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻫﺴﺖ و ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻧﻬﻤﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺳﻄﺢ اﻧﺤﻨﺎدار ﺑﺮج اﺳﺘﻮاﻧﻪای وﺟـﻮد‬
‫دارد‪ .‬ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻧﺒﺎﺷﺖ ﻣﻮاد‪ ،‬ﻧﯿﻤﻪﻣﺪﻓﻮن ﺑﻮد و در ﺳﺎلﻫﺎی ‪ ۱۸۳۷‬و ‪ ۱۸۴۵‬ﻣـﯿﻼدی ﺣﻔـﺎری‬
‫ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺮج در ﺳﺎلﻫﺎی ‪ ۱۹۱۶‬ﺗﺎ ‪ ۱۹۱۹‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺳﺎل ‪ ۱۹۷۶‬ﺑﺎزﺳﺎزی ﺷﺪ‪.‬‬
‫وﯾﺘﺮووﯾﻮس‪) ١‬ﻣﻘﺎﻟﮥ اول‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ص ‪ (۲۲‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺮج اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ﺑﻌﻀﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻬﺎر ﺑﺎد وﺟﻮد دارد ]ﮐﻪ از ﭼﻬﺎر ﺟﻬﺖ اﺻﻠﯽ ﻣﯽوزﻧﺪ[‪ ...‬آﻧـﺎن ﮐـﻪ‬
‫آﻧﺪروﻧﯿﮏ ﺳﯿﺮوﺳﯽ‪ ٢‬ﮐﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺗﻔﺎوت ﺑﺎدﻫﺎ را دﻗﯿﻖﺗﺮ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﺸﺖ ﺑﺎد ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﺮج ﻣﺮﻣﺮﯾﻨﯽ ﺑﻪﺷﮑﻞ ﻫﺸﺖوﺟﻬﯽ در آﺗﻦ ﺑﻨﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ وﺟﻬﺶ ﻣﺠﺴﻤﮥ‬
‫ﻧﻤﺎد ﯾﮑﯽ از ﺑﺎدﻫﺎ را داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی آن وﺟﻪ ﻣﯽوزﯾﺪ‪ .‬روی ﺑﺮج ﻫﻢ ﯾﮏ ﺑﺎدﻧﻤﺎ ﻗﺮار داد‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﭼﺮﺧﯿﺪ و ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺑﺎدی ﮐﻪ ﻣﯽوزﯾﺪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﻣﯿﻠﻪاش ﺑـﻪ ﻣﺠﺴـﻤﮥ‬
‫‪٣‬‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻃﺒﻖ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ ۱۷۶۲‬از ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دو در ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮑـﯽ از‬

‫‪) Pollio Vitruvius .١‬ت‪۸۰- ۷۰ .‬ق‪.‬م ‪ -‬د‪ .‬ﭘﺲ از ‪۱۵‬ق‪.‬م(‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎب ده ﻣﻘﺎﻟﮥ ﻣﻌﻤﺎری‪.‬‬
‫‪ Andronicus of Cyrrhus .٢‬اﺧﺘﺮﺷﻨﺎس ﻣﻘﺪوﻧﯽ در ﺳﺪۀ اول ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد و ﺳﺎزﻧﺪۀ ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ‬
‫‪3. Vitruvius Pollio, Les Dix Livres d’Architecture de Vitruve, tr. Claude Perrault, 2nd ed., Paris, 1684.‬‬
 ‫آﻧﻬﺎ در وﺟﻪ ﺷﻤﺎلﺷﺮﻗﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮی در وﺟﻪ ﺷﻤﺎلﻏﺮﺑﯽ ﮐـﻪ در زﻣـﺎن ﮔـﺰارش‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪه و ﺑﺎ ﺧﺎک ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺧﺎکﺑﺮداری‪ ،‬ﭼﺎرﭼﻮب در ﻧﻤﺎﯾﺎن و اﻃﻼﻋﺎت زﯾـﺎدی‬
‫ﺳﺎﻋﺖ آﺑﯽ ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ در آﺗﻦ‬

‫ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎزﺳﺎزی ﻃﺮح ﺑﺮج را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ اﺻﻠﯽ ﻣﯿﺴﺮ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻣﺠﺴﻤﻪﻫﺎی ﻓـﺎﺧﺮ و ﺑﺮﺟﺴـﺘﮥ‬
‫روی وﺟﻮه ﻫﺸﺖوﺟﻬﯽ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی ﺑﺎدی را ﮐﻪ ﻧﻤﺎد آﻧﻨﺪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﻣﺠﺴﻤﻪﻫﺎ‬
‫ﻣﻌﮑﻮس ﺳـﺎﻋﺖ وﺟـﻪ ﻏﺮﺑـﯽ اﺳـﺖ‪ .‬ﺧـﻂ ﻧﺸـﺎن‬ ‫ِ‬ ‫ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺳﺎﻋﺖ وﺟﻪ ﺷﺮﻗﯽ‬
‫دﻫﻨﺪۀ ﻇﻬﺮ ﺑﺮ روی ﺳﺎﻋﺖ وﺟﻪ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻋﻤﻮدی اﺳﺖ و ﺧﻄﻮط ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی ﭘﯿﺶ از ﻇﻬـﺮ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫آن ﺑﺎ ﺧﻄﻮط ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی ﻧﻈﯿﺮ در ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ ﻣﺘﻘﺎرﻧﻨﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺮ اﯾـﻦ اﺳـﺎس‬
‫ﻣﺪرج ﮐﺮده ﻓﺮض را ﺑﺮ اﯾﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺟﻮه اﯾﻦ ﺑﺮج ﻫﺸﺖوﺟﻬﯽ درﺳﺖ‬ ‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ را ّ‬
‫روﺑﺮوی ﭼﻬﺎر ﺟﻬﺖ اﺻﻠﯽ و ﭼﻬﺎر ﺟﻬﺖ ﻓﺮﻋﯽ واﻗﻌﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﺎزﻧﺪهاش ﺑﺮج آﻧﺪروﻧﯿﮏ‬
‫ﺳﯿﺮوﺳﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪٩٩‬‬

‫ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﻣﺠﺴﻤﻪﻫﺎی ﻧﻤﺎد ﺑﺎدﻫﺎ‬

‫اﺣﺘﻤﺎل دادهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺪرج ﮐﺮدن ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ از ﺳﺎﻋﺖ آﺑـﯽ درون ﺑـﺮج اﺳـﺘﻔﺎده ﺷـﺪه‬
‫ً‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻗﺎﻋﺪﺗﺎ ﺑﺎﯾﺪ روشﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽ را ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﻫﻢ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫رﻗﺺ دروﯾﺸﺎن ﺗﺮک در ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ‬

‫در ﻧﯿﻤﮥ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻣﯿﻼدی ]‪۱۲‬ﻫ[ ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ ﺧﺎﻧﻘﺎه دروﯾﺸﺎن ﺗﺮک ﺑﻮد و آن را »ﺗﮑﯿﻪ« ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧـﺪ‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ در آﻧﺠﺎ ﻣﺮاﺳﻢ ﺳﻤﺎع ﺑﺮﮔﺰار ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در ﮔﺰارﺷﯽ از ﻫﻤﺎن روزﮔﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪١٠٠‬‬

‫ﺳﻤﺎع دروﯾﺸﺎن ﺗﺮک در ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ‬

‫ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ اﮐﻨﻮن ﺗﮑﯿﻪ ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻘﺎه دروﯾﺸﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ در ﻣﺮاﺳﻤﯽ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺑـﺎ‬
‫رﻗﺺ ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهﺷﺎن ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺟﻤﻌﯿﺖ ﭼﻬﺎرزاﻧﻮ روی ﭘﻮﺳﺖﻫﺎی ﺑـﺰ ﻧﺸﺴـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ و‬
‫داﯾﺮۀ ﺑﺰرﮔﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮد ﺟﺬاب و ﺧﻮشﺳﯿﻤﺎﯾﯽ ﺑـﺎ رﯾﺸـﯽ ﺟﻮﮔﻨـﺪﻣﯽ‬
‫ﺑﻮد ذﮐﺮ ﮔﻔﺘﻦ را ﺷﺮوع ﮐﺮد؛ ﺑﻘﯿﻪ ﻫﻢ ﻫﻢﺳﺮاﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﮕﯽ ﻃﺒﻖ ﻣﻌﻤﻮل ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑـﺎر‬
‫ﺳﺠﺪه ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﺟﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺒﺎسﻫﺎی روﯾﯽ را ﺑﻪﺳـﺮﻋﺖ درآوردﻧـﺪ‪ ،‬دﺳـﺖ ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻫﻢ دادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪآراﻣﯽ ﺑﺎ ﻧﻐﻤﮥ ﺳﺎز اﷲﮔﻮﯾﺎن ﭼﺮخ ﻣﯽزدﻧﺪ‪ .‬آﻫﻨﮓ ﺳﻤﺎع ﺑﺎ ﺗﻨﺪﺗﺮ ﺷـﺪن‬
‫ﺳﺎزﻫﺎ ﺗﻨﺪﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪ و ﻓﺮﯾﺎد اﷲ‪ ،‬ﻻ اﻟﻪ اﻻ اﷲ ﺳﺮ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻨﺪﺗﺮ ﺷﺪن ﺳﻤﺎع‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪﻫﺎی‬
‫دﯾﮕﺮی اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻣﺮﺷﺪ ﺑﺎ ﻏﻠﯿﺎن اﺣﺴﺎﺳﺎت از ﺣﻠﻘـﮥ آﻧـﺎن ﺑـﻪ ﻣﯿﺎﻧـﻪ درآﻣـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ رﯾﺨﺖ‪ ،‬ﺷﺮوع ﺑﻪ ﭼﺮﺧﯿﺪن ﮐﺮد؛ ﺑﺪﻧﺶ روی ﯾﮑﯽ از اﻧﮕﺸـﺘﺎن ﭘـﺎ‬
‫درﺟﺎ ﻣﯽﭼﺮﺧﯿﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ در ﭘﯽ او در ﺟﻬﺖ دﯾﮕﺮ ﺷـﺮوع ﺑـﻪ ﭼﺮﺧﯿـﺪن ﮐـﺮد و ﺳـﭙﺲ‬
 ‫ﺗﻌﺪادﺷﺎن ﺑـﻪ ﭼﻬـﺎر ﯾـﺎ ﭘـﻨﺞ ﺗـﻦ رﺳـﯿﺪ‪ .‬ﺣﺮﮐﺘﺸـﺎن ﺑـﻪﺗـﺪرﯾﺞ ﺗﻨـﺪﺗﺮ ﻣـﯽﺷـﺪ و ﺑـﻪ ﺣـﺪ‬
‫ﺣﯿﺮتاﻧﮕﯿﺰی رﺳﯿﺪ‪ .‬ﮔﯿﺴﻮان رﻫﺎﺷﺪهﺷﺎن در ﻫﻮا ﻣﻮج ﻣﯽزد‪ .‬دروﯾﺸـﺎن ﻧﯿـﺰ ﻫﻮﻫﻮﮐﺸـﺎن‬
‫ﺳﺎﻋﺖ آﺑﯽ ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ در آﺗﻦ‬

‫دورادور آﻧﻬﺎ ﺳﺮﺷﺎن را ﭘﺎﯾﯿﻦ و ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻨﺒﺪ‪ ،‬آﻫﻨﮓ ﺗﻨﺪ و ﭘﺮﻫﯿﺠﺎن را ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧـﺪ و‬
‫ﻃﻨﯿﻨﯽ ﭼﻮن ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺟﺸﻦ و ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از ﻣـﺪﺗﯽ دراز ﺑﻌﻀـﯽ ﺣﻠﻘـﻪ را‬
‫ﺗﺮک ﮐﺮدﻧﺪ و از ﺣﺎل رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎور ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺷﻮر و ﺟﺬﺑﮥ ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ ﺑـﻪ آﻧﻬـﺎ‬
‫دﺳﺖ داده ﺑﻮد و ﺻﺤﻨﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‪.‬‬

‫‪١٠١‬‬

‫‪١‬‬
‫ﻧﻤﺎی ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ در زﻣﺎن ﺗﻬﯿﮥ ﮔﺰارش در ﺳﺎل ‪۱۷۶۲‬م )اﺳﺘﻮارت و روت‪ ،‬ﻓﺼﻞ ‪ ،۳‬ص ‪ ،۴۲‬ﻟﻮح ‪ ،۱۳‬ﺷﮑﻞ ‪(۱‬‬

‫ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪن ﺑﺨﺶﻫﺎی ﻧﻬﻔﺘﻪ‬

‫درون ﺑﺮج از ﺧﺎک و زﺑﺎﻟﻪ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻧﺎﻫﻤﻮاری آن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺎﻧﻊ اﻋﻤﺎل ﻣﺬﻫﺒﯽ دروﯾﺸـﺎن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪﺟﺎ در ﻓﺎﺻﻠﻪای ﺣﺪود دو ﻣﺘﺮ و ده ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ از ﮐـﻒ اﺻـﻠﯽ ﮐـﻒﭘﻮﺷـﯽ از ﭼـﻮب ﮐـﺎج‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﺟﺎزۀ ﻣﺮﺷﺪ ﮐﻒ را ﮐﻨﺪﻧﺪ و زﺑﺎﻟﻪﻫﺎی زﯾﺮش را ﺑﯿﺮون ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮐـﻒ اﺻـﻞ ﯾﮑﺴـﺮه از‬
‫ً‬
‫ﻣﺮﻣﺮ ﺳﻔﯿﺪ ﺑﻮد و در آن ﭼﻨﺪ ﺣﻔﺮه و ﻣﺠﺮا وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ اﺣﺘﻤـﺎﻻ ﺑﻘﺎﯾـﺎی ﯾـﮏ ﺳـﺎﻋﺖ آﺑـﯽ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺠﺮای اﺻﻠﯽ در ﺧﻄﯽ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ از ﺟﺒﻬﮥ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻫﺸﺖوﺟﻬﯽ ﺑﻪ وﺳﻂ ﮐـﻒ ﺗـﺎ ﻣﺤـﻞ ﺣﻔـﺮهای ﮔـﺮد‬
‫ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺣﻔﺮه ﺑﻪ ﯾﮏ آبراﻫﮥ زﯾﺮزﻣﯿﻨﯽ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮونرﯾﺰ ﺳﺎﻋﺖ آﺑـﯽ ﺑﻪﺳـﻬﻮﻟﺖ از اﯾـﻦ‬
‫ﺣﻔﺮه ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮج ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺘﻮاﻧﻪای ﺑﯿﺮون وﺟﻪ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺑﺮج ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻨﺒﻌـﯽ ﺑـﺮای ﺗـﺄﻣﯿﻦ‬

‫‪1. Stuart James, Revett Nicholas, The Antiquities of Athens, vol. I, London, 1825.‬‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﮥ آب ﻣﻮردﻧﯿﺎز ﺳﺎﻋﺖ آﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﺮﯾﺎن آﺑﯽ در آن ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎﯾﺪ آب اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣـﯽﮐـﺮد‪.‬‬
‫ﭼﺸﻤﻪای در ﭘﺎی ﺻﺨﺮهای ﮐﻪ آ ﮐﺮوﭘﻮﻟﯿﺲ ﺑﺮ آن ﺑﻨﺎ ﺷﺪه وﺟـﻮد دارد و ﺟﺮﯾـﺎن آﺑـﯽ از آن ﺳﺮﭼﺸـﻤﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از زﯾﺮ زﻣﯿﻦ و ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ از راه ﻟﻮﻟﻪﻫﺎی ﮔﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ اﺻﻠﯽ ﮐﻪ ﺗـﺮکﻫـﺎ در آن‬
‫وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻬﺮ ﭘﯿﺶ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ از ﺣﺪود ﺳﻪ ﻣﺘﺮی ﺑﺮج ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬

‫‪١٠٢‬‬

‫آ ﮔﻮرای آﺗﻦ ﺑﺎ ﻣﺴﺠﺪ ﻓﺎﺗﺤﯿﻪ در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ و ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺠﺪ ﻓﺎﺗﺤﯿﻪ‬
‫در ﺳﺎل ‪۱۴۵۸‬م ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ دﯾﺪار ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺗﺢ از آﺗﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫وﯾﺘﺮووﯾﻮس و وارو‪ ١‬از ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ وﺟـﻮد ﭼﯿـﺰی درون‬
‫ﺑﺮج اﺷﺎرهای ﻧﺪارﻧﺪ؛ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه در ﻣﻮرد وﯾﺘﺮووﯾـﻮس‪ ،‬ﻋﺠﯿـﺐ اﺳـﺖ زﯾـﺮا او در ﮐﺘـﺎبﻫـﺎﯾﺶ‬
‫ً‬
‫ﻣﻔﺼﻼ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ و آﺑﯽ و ﻣﺨﺘﺮﻋﺎن آﻧﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﯾﺘﺮووﯾـﻮس از ﺳـﺎزۀ ﺑـﺮج ﺑﺎدﻫـﺎ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت »ﺑﺮج ﻣﺮﻣﺮﯾﻦ ﻫﺸﺖوﺟﻬﯽ« ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻻی ﺳﻘﻔﺶ ﺑﺎدﻧﻤـﺎﯾﯽ ﺑﺮﻧـﺰی‬
‫ﻗﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﭼﺮﺧﯿﺪ و ﺑﻪ ﻣﺠﺴـﻤﻪﻫـﺎ در ﻫﺸـﺖ ﺟﻬـﺖ اﺷـﺎره ﻣـﯽﮐـﺮد‪ .‬وارو ﮐـﻪ ﭘـﯿﺶﺗـﺮ از‬
‫وﯾﺘﺮووﯾﻮس ﻣﯽزﯾﺴﺖ ﺑﺮج را »اوروﻟﻮژﯾﻮم« ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ؛ اﺻﻄﻼﺣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺳـﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘـﺎﺑﯽ و آﺑـﯽ‬
‫ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﻧﺎم ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﻧﻬﺮی ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﺮج ﻣﯽرﻓﺖ و ﻧﺎم ﭼﺸﻤﻪای ﮐﻪ آب اﯾـﻦ ﻧﻬـﺮ را ﺗـﺄﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد ﻧﯿﺰ »ﮐﻠﭙﺴﯿﺪرا« )ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺎﻋﺖ آﺑﯽ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻄﻮط ﺳﺎﻋﺎت روی ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ واﻗﻊ در وﺟﻮه ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺑـﺮج ﺑﺎدﻫـﺎ در ﺷـﺐ ﯾـﺎ در ﻫـﻮای‬
‫اﺑﺮی ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﺒﻮد و اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ آﺑﯽ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ Marcus Terentius Varro .١‬از داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن روم ﺑﺎﺳﺘﺎن )‪ ۲۷- ۱۱۶‬ق‪.‬م(‬
‫ﺳﺎﻋﺖ آﺑﯽ ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ در آﺗﻦ‬

‫‪١٠٣‬‬

‫ﻧﻤﺎی ﻃﺮح ﺑﺎزﺳﺎزی ﺷﺪۀ ﺑﺮج )اﺳﺘﻮارت و روت‪ ،‬ﻓﺼﻞ ‪ ،۳‬ص ‪ ،۴۳‬ﻟﻮح ‪ ،۱۴‬ﺷﮑﻞ ‪(۱‬‬

‫در ﺳﺪهﻫﺎی اﺧﯿﺮ ﺑﻨﺎﻫﺎی زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺑﺎ اﻟﻬـﺎم از ﻣﻌﻤـﺎری ﺑـﺮج ﺑﺎدﻫـﺎ ﺑـﻪﺻـﻮرت ﻫﺸـﺖوﺟﻬـﯽ ﺑـﺎ‬
‫ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﺗﻤﺒﺮﻫﺎی ﯾﺎدﮔﺎری ﻧﯿﺰ از ﻣﺠﺴﻤﻪﻫﺎی ﺑﺎدﻫـﺎی ﺑـﺮج اﻧﺘﺸـﺎر ﯾﺎﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫وﯾﮋﮔ ﻫﺎی ﺳﺎﻋﺖ آﺑﯽ درون ﺑﺮج‬

‫ﻧﻮﺑﻞ و ﭘﺮاﯾﺲ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آنﭼﻪ از ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﺎزوﮐﺎر ﺳﺎﻋﺖ آﺑﯽ درون ﺑـﺮج‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ١.‬ﻃﺮح ﺑﺎزﺳﺎزی ﺷﺪۀ اﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﻔﺘﺎر آﻧﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ در ﭘﯽ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫‪1. Nobele Joseph V., Price Derek J. De Solla, “The Water Clocks in the Tower of the Winds,” American Journal‬‬
‫‪of Archaeology, vol. 72, no. 4. (Oct. 1968), pp. 346-355.‬‬
‫آب از ﭼﺸﻤﮥ ﮐﻠﭙﺴﯿﺪرا واﻗﻊ در داﻣﻨﮥ ﺷﻤﺎﻟﯽ آ ﮐﺮوﭘﻮﻟﯿﺲ ﺑﺎ ﻓﺸﺎر وارد ﺑـﺮج اﺳـﺘﻮاﻧﻪای ﻣـﯽﺷـﺪ‪.‬‬
‫آب ﻟﻮﻟﮥ ورودی از دﯾﻮار ﺑﺎﻻ ﻣﯽرﻓﺖ و درون ﻣﻨﺒﻊ ﺑﺰرگ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺗﺨﻠﯿﻪ و آب ﺳﺎﻋﺖ آﺑﯽ ﺑﺎ ﻓﺸﺎر ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﯾﮏ ﻟﻮﻟﮥ ﺳﺮرﯾﺰ ﻧﺰدﯾﮏ ﻟﺒﮥ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﻣﻨﺒﻊ ﻗﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ آب ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻐﯿـﺮی از آن ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﺑﺮج ﻫﺸﺖوﺟﻬﯽ ﻣﯽرﻓﺖ و ﻓﻮارهﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ اﺑﺰارﻫﺎی ﻧﻤﺎﯾﺸﯽ را ﺑﻪﮐـﺎر ﻣـﯽاﻧـﺪاﺧﺖ‪ .‬آب ﻣـﻮرد‬
‫ﻧﯿﺎز ﺳﺎﻋﺖ از ﻧﺰدﯾﮑﯽ اﻧﺘﻬﺎی ﻣﻨﺒﻊ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺧﺎرج و ﺑﺎ ﺷﯿﺮی ﮐﻪ ﺑﻪدﻗﺖ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻨﺘﺮل ﻣﯽﺷـﺪ‪.‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫اﯾﻦ ﺷﯿﺮ ﭼﻨﺎن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ دﻗﯿﻘﺎ در ﻣﺪت ‪ ۲۴‬ﺳﺎﻋﺖ ﮐﺎﻣﻼ ﭘﺮ ﺷـﻮد‪ .‬ﺑـﺎ ﭘـﺮ ﺷـﺪن‬
‫ﻣﻨﺒﻊ ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺷﻨﺎوری ﻫﻤﺮاه آب ﺑﺎﻻ ﻣﯽآﻣﺪ و زﻧﺠﯿﺮ ﺑﺮﻧﺰی ﻧﺎزﮐﯽ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﻨﺎور ﺣـﺮﮐﺘﺶ را ﺑـﻪ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ ﺳﺎﻋﺎت در ﻣﺮﮐﺰ ﺑﺮج ﻫﺸﺖوﺟﻬﯽ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬در ﭘﺎﯾﺎن ‪ ۲۴‬ﺳـﺎﻋﺖ ﮐـﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ﯾﮏ اﺑﺰ ِار ﻧﻤﺎﯾﺶ‬
‫ِ‬
‫ﻣﻨﺒﻊ ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ ﭘﺮ ﺷﺪه و ﺷﻨﺎور ﺑﻪ اﻧﺘﻬﺎی ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺧﻮد رﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﺧﺪﻣﺘﮑﺎری ﺷﯿﺮ زﯾﺮﯾﻦ اﯾﻦ ﻣﻨﺒـﻊ را ﺑـﺎز‬
‫ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ آب در ﺳﻮراخ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞﺷﮑﻞ ﻓﺎﺿﻼب ﺗﺨﻠﯿﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ روﻧـﺪ در ‪ ۲۴‬ﺳـﺎﻋﺖ ﺑﻌـﺪی‬
‫ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬آب ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺳﺎﻋﺖ از ﻣﻘﺪاری ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﮐﻒ ﻣﻨﺒﻊ ﺗﻐﺬﯾﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺒﻊ ﺑﺎﻻﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ ﻟﺠﻦ ﯾﺎ رﺳﻮﺑﺎت ﺗﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻨﻔﺬ ﻇﺮﯾﻔﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺳﺎﻋﺖ آﺑﯽ ﺑﻪﮐﺎر ﻣـﯽرﻓـﺖ ﻧﮕﯿـﺮد‪.‬‬
‫ﺳﺎزوﮐﺎری ﮐﻪ در اﯾﻦﺟﺎ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺷﺪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ وﯾﺘﺮووﯾﻮس ﺗﺸﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ ﻫﻢﺧﻮاﻧﯽ دارد‪.‬‬
‫درﺑﺎرۀ ﺧﻮد ﺳﺎزوﮐﺎر ﺗﺎ ﺣﺪی ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻮد وﻟﯽ در ﻣﻮرد ﻧﻤـﺎی ﺑﯿﺮوﻧـﯽ ﺳـﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﺗـﻮان‬ ‫‪١٠۴‬‬
‫ً‬
‫اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻗﻄﻌﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﻇﺎﻫﺮ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرتﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣـﺜﻼ زﻧﺠﯿـﺮ ﻣﺘﺼـﻞ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻨﺎور ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭼﺮخدﻧﺪهای را ﺑﭽﺮﺧﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﻣﯿﻠﮥ ﻣﺪرﺟﯽ ﺑﺎﻻ رود و ﺳـﺎﻋﺎت روز را‬
‫ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ ،‬ﯾﺎ آدﻣﮏ ﺧﻮدﮐﺎری را ﺑﻪﮐﺎر اﻧﺪازد ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﺎ ﭼﻮبدﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﺮ زﻧﮕﯽ ﺑﮑﻮﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺸﮑﻠﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺪت ﺳﺎﻋﺎت زﻣﺎﻧﯽ )ﻓﺼﻠﯽ( ﺑﻮد‪ .‬در ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻣـﺪت‬
‫روز و ﻣﺪت ﺷﺐ ﺑﻪﻃﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ دوازده ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺴﺎوی ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬آﺷﮑﺎر اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺪت ﻫﺮ ﺳﺎﻋﺖ روز ﺑﺎ ﻫﺮ ﺳﺎﻋﺖ ﺷﺐ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﻫﺮ ﺳﺎﻋﺖ روز و ﺷﺐﻫـﺎی دﯾﮕـﺮ ﺳـﺎل‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺟﺮﯾﺎن آب ﺳﺎﻋﺖ آﺑﯽ ﺑﺮای ﻫـﺮ روز و ﻫـﺮ ﺷـﺐ ﺑـﻪﻣﻨﻈـﻮر ﻧﺸـﺎن دادن ﺻـﺤﯿﺢ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ ﺳﺎﻋﺎت ﺑﻪﺳﻬﻮﻟﺖ ﻣﯿﺴﺮ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﭼﻨﺪﯾﻦ روش اﺻﻼﺣﯽ ﺑﺮای ﺣﻞ اﯾـﻦ ﻣﺸـﮑﻞ ﺳـﺎﻋﺖ آﻓﺘـﺎﺑﯽ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد‪ .‬در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ روشﻫﺎ ﮐﻪ وﯾﺘﺮوو ﯾﻮس ﺑﺮای ﺳﺎﻋﺖ داﯾﺮةاﻟﺒﺮوﺟﯽ ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﮐـﺮده اﺳـﺖ‬
‫ﺟﺮﯾﺎن آب ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ارﺗﻔﺎع ﺳﻮراخ آب ﺧﺮوﺟﯽ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ اﻧﺘﻬﺎی ﺑﺎﻻﯾﯽ ﻣﻨﺒﻊ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬در اﯾـﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻮراخ را ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ روی ﯾﮏ ورق ِﮔﺮد درﺑﯿﺎورﻧﺪ و آن را روی دﯾﻮارۀ ﻣﻨﺒـﻊ ﻧﺼـﺐ ﮐﻨﻨـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ً‬
‫ﻃﻮریﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﭽﺮﺧﺪ‪ .‬ﻟﺒﻪﻫﺎی اﯾﻦ ورق ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎﻣﻼ آبﺑﻨﺪی ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﭼﺮﺧﺎﻧﺪن ورق ﺑـﻪاﻧـﺪازهای‬
‫در ﺣﺪود ﯾﮏدرﺟﻪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ورق در ﻃﻮل ﯾﮏﺳﺎل ﯾﮏ دور ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺗﻨﻈﯿﻢ دﻗﯿﻖ ﺷﻌﺎع ورق و ﻋﻤـﻖ‬
‫ﻣﺮﮐﺰ آن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ‪ ،‬ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﯾﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﺳﻮراخ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﻐﯿﯿـﺮ ﻻزم را در ﺳـﺮﻋﺖ آب ﺧﺮوﺟـﯽ‬
‫از ﺳﻮراخ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ وﺳﯿﻠﻪای در آن زﻣﺎن ﺧﻮاب و ﺧﯿﺎﻟﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻬﻨﺪﺳـﯽ و‬
 ‫ً‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ اﻧﺪازۀ ﭼﻨﯿﻦ ورق ﭼﺮﺧﺎن ﯾﺎ وﺳﯿﻠﮥ ﻣﺸﺎﺑﻪ دﯾﮕـﺮی ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺸـﮑﻞ و اﺣﺘﻤـﺎﻻ ﺧـﺎرج از ﺣـﺪ‬
‫ً‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﻨﯽ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﻮرد ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮس ﺑـﻮدن ﻣﺤـﻞ ﻗﺮارﮔﯿـﺮی‬
‫ﺳﺎﻋﺖ آﺑﯽ ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ در آﺗﻦ‬

‫ً‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع آب ّ‬

‫ﻣﻌﯿﻦ در ﻣﺤﻔﻈﮥ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺑﺮج ِﮔﺮد ﻋﻤﻼ ﭼﻨﯿﻦ اﻣﮑﺎﻧﯽ را ﻣﻨﺘﻔـﯽ ﻣـﯽﺳـﺎزد‪ .‬راه ﺣـﻞ‬
‫درون اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﻧﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﻘﯿﺎس ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺪادی از آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻫﺮ ﻫﻔﺘﻪ‬
‫دﯾﮕﺮ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ارﺗﻔﺎع ﺷﻨﺎو ِر ِ‬
‫ﯾﺎ ﻫﺮ ﻣﺎه ﻋﻮض ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ روی ﯾﮏ اﺳﺘﻮاﻧﮥ ﭼﺮﺧﺎن ﺗﻐﯿﯿـﺮ ﯾﺎﺑـﺪ ﺳـﻨﺠﯿﺪه ﺷـﻮد‪ .‬ﻣﻨﻄﻘـﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻃﺮﺣﯽ در ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬وﺳﯿﻠﮥ دﯾﮕﺮی وﺟـﻮد دارد ﮐـﻪ اﻧﺘﻈـﺎرات را ﺑـﯿﺶﺗـﺮ ﺑـﺮآورده ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬در ﺳـﺎﻋﺖ‬
‫ً‬
‫آﻧﺎﻓﻮرﯾﮏ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻ ﻫﯿﭙﺎرﮐﻮس‪) ١‬ﺣﺪود ‪ ۱۴۰‬ق‪.‬م( اﺧﺘﺮاع ﮐﺮده و وﯾﺘﺮووﯾـﻮس ﺟﺰﺋﯿـﺎﺗﺶ را ﺷـﺮح‬
‫ﻣﻮردی ﻣﻘﯿﺎس ﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﺟﺮﯾﺎن آب‬ ‫ِ‬ ‫داده اﺳﺖ ﻣﺸﮑﻞ ﺳﺎﻋﺎت زﻣﺎﻧﯽ )ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ( ﺑﻪﺟﺎی ﺗﻌﻮﯾﺾ‬
‫ِ‬
‫ﺑﺎ راه ﺣﻞ ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﺣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﻋﺖ آﻧﺎﻓﻮرﯾﮏ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻋﻼم زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺪﻟﯽ ﻧﻤﺎﯾﺸـﯽ از‬
‫ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪه ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﻓﺎﯾﺪۀ اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺑﺮای اﺧﺘﺮﺑﯿﻨﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ‬
‫ﻃﺎﻟﻌﯽ را ﮐﻪ در روز اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺎد ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺟﻨﺒﯽ‪ ،‬دلﻣﺸـﻐﻮﻟﯽ ﻫﻤﯿﺸـﮕﯽ و‬
‫ﺟﺬاب ﺑﺸﺮ از زﻣﺎنﻫﺎی اوﻟﯿﻪ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎل و ﻫﻮاﯾﯽ ﮐـﻞ ﺑﻨـﺎی ﺑـﺮج‬
‫ﺑﺎدﻫﺎ را ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺎﻫﮑﺎری ﺗﻠﻘﯽ ﮐـﺮد ﮐـﻪ ﻧﻤـﺎدی از ﮐﯿﻬـﺎن و ﻋﻨﺎﺻـﺮ را در اﻧﻈـﺎر ﻋﻤـﻮﻣﯽ ﺑـﻪ ﻧﻤـﺎﯾﺶ‬
‫‪١٠۵‬‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد و ﻣﻮﺟﺐ ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺳﺎﻋﺖ آﻧﺎﻓﻮرﯾﮏ ﻣﺤﺘﻤﻞﺗﺮﯾﻦ ﮔﺰﯾﻨـﻪ ﺑـﺮای اﺑـﺰار‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ اﺳﺘﻮاﻧﮥ ﺳﺎﻋﺖ آﺑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻻزم ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻔﺤﮥ ﻣﺮﮐﺐ ﺳﺎﻋﺖ آﻧﺎﻓﻮرﯾﮏ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺳﻄﺮﻻب ﺑـﺎ ﺧﻄـﻮط داﯾـﺮهای ﮐـﻪ‬
‫ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪۀ ﻣﺎهﻫﺎی ﺳﺎل‪ ،‬اﻓﻖ و ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﺑﻮد ﺧﻂﮐﺸﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺮ ﻣﺤﻠـﯽ ﻣﻨﺎﺳـﺐ‬
‫روز ﯾﺎ ﺷﺐ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺑﺮ روی اﯾﻦ ﺧﻂﮐﺸﯽﻫﺎ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﺻـﻔﺤﮥ ﺳـﺎﻋﺖ ﻣـﯽﭼﺮﺧﯿـﺪ و‬
‫ﮔﺬﺷﺖ ﺳﺎﻋﺎت را در آن روز ﯾﺎ ﺷﺐ ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد‪.‬‬
‫ﻗﺮص ﺑﺮﻧﺰی ﺳﺎﻋﺖ آﻧﺎﻓﻮرﯾﮏ ﺑﺎ اﻧﺪازه و وزﻧﯽ ﮐﻪ داﺷﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮب ﯾﺎﺗﺎﻗﺎنﺑﻨﺪی ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﻧﺘﻬـﺎی‬
‫ً‬
‫ﻣﺤﻮر ﺣﺎﻣﻞ ﻗﺮص اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﻮاﻧﻪای ﭼﻮﺑﯽ ﭘﻬﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ ﻗﻄﺮی ﺑﻪاﻧـﺪازۀ ﯾـﮏﭼﻬـﺎرم‬
‫ارﺗﻔﺎع ﻣﻨﺒﻊ اﺳﺘﻮاﻧﻪای آب ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ؛ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻻزم ﺑﻮد ﺗﺎ ﯾﮏ دور دوران ﻣﺤﻮر در ﯾـﮏ روز ﻣﻌـﺎدل‬
‫ً‬
‫ارﺗﻔﺎﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﻨﺎور‪ ،‬آن را در ﻃﻮل اﺳﺘﻮاﻧﻪ از ﺗﻪ ﺗﺎ رأس ﻃﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺿﻤﻨﺎ اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪاﻧـﺪازۀ‬
‫ﻣﺤﺮک ﺗﻨﻬﺎ از ﺗﻔﺎوت وزن ﺷﻨﺎور در‬ ‫ﮐﺎﻓﯽ ﮔﺸﺎد ﻣﯽﺑﻮد ﺗﺎ ﺷﻨﺎور ﺑﺰرﮔﯽ را در ﺧﻮد ﺟﺎ دﻫﺪ زﯾﺮا ﻧﯿﺮوی ّ‬
‫ﻫﻮا و وزﻧﺶ در آب ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﭼﺮﺧﺎﻧﺪن ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺮص ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﻧﯿـﺮوی زﯾـﺎدی ﻻزم اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﺻﻄﮑﺎک در ﯾﺎﺗﺎﻗﺎنﻫﺎ زﯾﺎد ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺑﻪوﯾﮋه ﺑﺎ ﻣﺤﻮری ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪاﻧﺪازهای ﺿﺨﯿﻢ ﺑﺎﺷـﺪ ﺗـﺎ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ‬

‫‪1‬‬
‫‪Hipparchos‬‬
 ‫ﺑﺪون ﺧﻢﺷﺪن‪ ،‬ﻗﺮص ﺑﺮﻧﺰی ﺳﻨﮕﯿﻦ را ﺣﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺮﺻﯽ در ﻣﺮﮐﺰ ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان وﺳﯿﻠﮥ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾـﻦ ﻗـﺮص ﻫـﺮ‬
‫روز ﯾﮏ ﺑﺎر ﺗﻮﺳﻂ زﻧﺠﯿﺮ ﻇﺮﯾﻔﯽ ﻣﯽﭼﺮﺧﯿﺪ‪ .‬زﻧﺠﯿﺮ از ﻗﺮﻗﺮهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮﻗﻪﻫﺎی ﻟﻮﻟﮥ اﺻﻠﯽ واﻗﻊ در‬
‫ﺷﯿﺎر ﮐﻒ ﻧﺼﺐﺷﺪه ﺑﻮد ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬دو ﭘﺎﯾﮥ ﮐﻨﺎری ﻫﻢ ﻗـﺮص آﻧﺎﻓﻮرﯾـﮏ و ﻫـﻢ ﺷـﺒﮑﮥ ﺳـﯿﻢﻫـﺎی‬
‫ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪۀ ﺳﺎﻋﺖ را ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد و ﭼﻮن دو ﭘﺎﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺒﻊ آب ﻫﻢ وﺻﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﻻﺑﺪ ﻓﻮارهﻫﺎﯾﯽ از آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻓﻮران ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺳﺘﻮن ﭘﺸﺘﯽ ﻧﻘﺶ ﺗﮑﯿﻪﮔـﺎه داﺷـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ آب دروﻧـﺶ ﻧﻤـﯽرﻓـﺖ‪ .‬ﻣﺠﺴـﻤﮥ ﺗﺰﯾﯿﻨـﯽ‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﺤﻔﻈﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺳﻪ ﭘﺎﯾﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖ دروﻧﯽ ﺑﺮج را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﺎزﺳﺎزی ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ اراﺋﮥ ﻃﺮﺣﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫـﺎی‬
‫ﻣﯿﺴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻮارهﻫﺎ درون ﯾﮏ ﺣﻮﺿﭽﮥ ﻣﺮﮐﺰی ﮐﻪ روی ﺣﻔـﺮۀ‬ ‫ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻓﻨﺎوری آن دوره ﺑﺎﺷﺪ ّ‬
‫ً‬
‫ﻣﺮﮐﺰی ﺗﺨﻠﯿﮥ آب واﻗﻊ ﺑﻮد ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن آب ﺑﻪ ﻣﺤﻮﻃﮥ ﻣﺮﮐﺰی ﻫﻢ ﻣﯽآﻣﺪ ﻓﻮارهای ﻫﻢ ﻇﺎﻫﺮا‬
‫از ﺣﻮﺿﭽﮥ ﻣﺮﮐﺰی ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪ .‬ﮐﻞ ﺗﺠﻬﯿـﺰات ﻧﻤﺎﯾﺸـﯽ ﺑـﺎ ﻧـﺮدۀ ﻣﺮﻣـﺮﯾﻦ از دﺳﺘﺮﺳـﯽ آﺗﻨـﯽﻫـﺎی‬
‫ﮐﻨﺠﮑﺎو ﺣﻔﻆ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻃﺮح ﺑﺎزﺳﺎزیﺷـﺪه ﻣﻮﻗﻌﯿـﺖ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ روی ﻗـﺮص آﻧﺎﻓﻮرﯾـﮏ ﻧﺸـﺎن‬
‫ً‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺳﺎﻋﺖ دو و ﻧﯿﻢ ﭘﺲ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ در اواﺧﺮ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﺗﻨﯽﻫﺎ ﺑﺎ ورود ﺑﻪ ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺷﮕﻔﺖآوری از ﻫﻨـﺮآوری ﻓﻨـﯽ را ﻣﯽدﯾﺪﻧـﺪ؛ در ﻣﺮﮐـﺰ ﺑـﺮج‬ ‫‪١٠۶‬‬
‫ﺗﻤﺜﺎﻟﯽ ﺑﺮﻧﺰی از آﺳﻤﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﺻﻮر ﻓﻠﮑﯽ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎﻣﺤﺴﻮﺳﯽ ﻣﯽﭼﺮﺧﯿﺪ و ﺣﺮﮐﺖ ﻇـﺎﻫﺮی‬
‫آﻧﻬﺎ را در ﭘﻬﻨﮥ آﺳﻤﺎن ﺷﺒﯿﻪﺳﺎزی ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻮد ﻫﻤـﺮاه ﻗـﺮص آﻧﺎﻓﻮرﯾـﮏ از ﭘﺸـﺖ‬
‫ﺷﺒﮑﻪای از ﺳﯿﻢﻫﺎی ﻓﻠﺰی ﮐﻪ ﺳﺎﻋﺎت ﺷﺒﺎﻧﻪروز را ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻓﻮارهﻫﺎ در دو ﻃﺮف ﺑـﻪ‬
‫درون ﺣﻮﺿﭽﻪای در ﻣﺮﮐﺰ‪ ،‬ﻓﻮران ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺣﻮﺿﭽﻪ ﺑﻪﻧﻮﺑﮥ ﺧﻮد ﻓـﻮارهای از آب را در ﺑﺮاﺑـﺮ ﻗـﺮص‬
‫ً‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﯾﺨﺖ‪ .‬وﯾﮋﮔﯽ ﻧﻤﺎﯾﺸﯽ اﯾﻦ ﺳﺎزوﮐﺎر ﺑﺎ ﺗﺰﯾﯿﻨﺎت ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺑﺮج ﮐﺎﻣﻼ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎﻻی ﻫﻤﮥ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻧﻘﺶﺑﺮﺟﺴﺘﻪﻫﺎﯾﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﺸﺖ ﺑﺎد را ﺑﻪﺻﻮرت اﻧﺴﺎن ﻣﺠﺴـﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬در ﺑﺎﻻی ﮔﻞدﺳﺘﮥ ﺳﻘﻒ ﯾﮏ ﺑﺎدﻧﻤﺎی ﺑﺮﻧﺰی ﺑﺮﭘﺎ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺎدﻧﻤﺎ ﺣﻮل ﻣﯿﻠﻪاش ﻣﯽﭼﺮﺧﯿﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﺑﺎدی ﮐﻪ ﻣﯽوزﯾﺪ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻣﺎ در دورهای زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در آن ﻋﻠﻢ و ﻓـﻦ را اﻣـﺮی ﻋـﺎدی‬
‫ﻣﯽﺷﻤﺮﯾﻢ و از آﻧﻬﺎ و از اﺑﻨﯿﻪﻣﺎن اﻧﺘﻈـﺎر ﮐـﺎرآﯾﯽ و ﺑﻬـﺮۀ ﻋﻤﻠـﯽ دارﯾـﻢ‪ .‬آﺗـﻦ دورۀ آﻧـﺪروﻧﯿﮏ ﻣﮑـﺎن‬
‫ِ‬
‫ﻋﺠﺎﯾﺐ و زﯾﺒﺎﯾﯽﻫﺎ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ؛ دورهای ﮐﻪ ﻣﺒﻬﻮت دﺳﺘﺎوردﻫﺎی رﯾﺎﺿـﯽداﻧـﺎن و اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳـﺎن‬
‫ﺑﻮد؛ دورهای ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺮج ﺑﺎدﻫﺎ و ﺣﻆ ﺑﺮون از آن‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮥ ﻧﻮﺑﻞ و ﭘﺮاﯾﺲ در ﺣﺎﻟﺖ اﺻﻠﯽ‪ ،‬درون ﺑﻨﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ دو در ﺑﺎز روﺷﻦ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮای اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫ً‬
‫دﺳﺘﮕﺎه داﺧﻞ ﺑﻨﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﺎﻋﺖ ﺷﺐ ﺑﺎﯾﺪ از ﻧﻮر ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ ﻣﺜﻼ ﭼﺮاغ ﻧﻔﺘﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷ رۀ اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(۵‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۳‬‬

‫*‬
‫ﻧﺎمﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻏﺮب رﺳﯿﺪﻧﺪ؟‬
‫‪١‬‬
‫ﭘﻞ ﮐﻮﻧﯿﭻ‬
‫‪٢‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺮﯾﻢ زﻣﺎﻧ‬
‫ُ‬
‫واژهﻫﺎی ﻏﺮﯾﺒﯽ ﭼﻮن »اﻟﺪﺑﺮان«‪» ،‬ﻓﻢ اﻟﺤﻮت« و »اﺑﻂ اﻟﺠﻮزا« ﺑﺮای ﻫﻤﮥ اﺧﺘﺮ ﺷﻨﺎﺳﺎن و ﺳﺘﺎرهﻧﮕﺮﻫﺎ‬
‫در ﺟﻬﺎن ﻏﺮب ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﻧـﺎم ﺳـﺘﺎرهﻫـﺎی ‪ -α‬ﮔـﺎو ﻧـﺮ‪ -α ،‬ﻣـﺎﻫﯽ ﺟﻨـﻮﺑﯽ و ‪-α‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺎ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻋﺮﺑﯽاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﮑﺎرﭼﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ِ‬
‫ﺑﯿﺶ از ‪ ۲۰۰‬ﺗﺎ از اﯾﻦ ﻧﺎمﻫﺎ در ﻧﻘﺸﻪﻫﺎی ﻏﺮﺑﯽ و ﺟﺪﯾﺪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬اﻃﻠﺲﻫـﺎ‪ ،‬ﺳـﺎﻟﻨﻤﺎﻫﺎ و دﯾﮕـﺮ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺷﮕﻔﺖ آنﮐﻪ‪ ،‬ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻋﺮب ﯾﺎﻓﺘﻦ اﺻﻞ رﯾﺸـﮥ ﺑﺴـﯿﺎری از اﯾـﻦ‬
‫واژهﻫﺎ را در زﺑﺎن ﻣﺎدری ﻋﺮﺑﯽ ﺳﺨﺖ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎری از آﺛﺎر ﻏﺮﺑـﯽ ﻧﯿـﺰ‬
‫‪١٠٧‬‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻧﺎمﻫﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻣﻨﺸﺄ اﯾﻦ ﻧﺎمﻫﺎ ﺷﮏ ﺑﺮ ﻣﯽاﻧﮕﯿﺰد‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻨﺎ ﺑﺴﯿﺎری از اﯾﻦ ﻧﺎمﻫﺎ از ﻧﻈﺮ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ و واژهﺷﻨﺎﺳـﯽ ﻋﺮﺑـﯽاﻧـﺪ‪ .‬اﺳـﺘﺜﻨﺎﻫﺎی روﺷـﻨﯽ ﻫـﻢ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪای دﯾﮕـﺮی دارﻧـﺪ‪ ،‬ﻫـﻢﭼـﻮن ﻧـﺎم ﻋﺒـﺮی »ﻣﺜـﺎرﺗﯿﻢ«‪ -γ) ٣‬ﺑـﺮه(‪،‬‬
‫»آﻟﺸﺎﯾﻦ«‪] ٤‬ﺷﺎﻫﯿﻦ[ ﻓﺎرﺳﯽ )‪ -β‬ﻋﻘﺎب( و »ﯾﻠﺪون«‪ ٥‬ﺗﺮﮐﯽ )‪ -d‬ﺧﺮس ﮐﻮﭼﮏ(‪ .‬ﺑﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ ﻧﺎمﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﻃﯽ ﻫﺰار ﺳﺎل از ﻗﺮن دﻫﻢ ﭘﺲ از ﻣﯿﻼد ﺗﺎ اواﯾﻞ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ از ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﺧﺎص ﺑﻪ ﻧﺠـﻮم ﻏﺮﺑـﯽ راه‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺎمﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ از دو ﻣﻨﻈﺮﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ‪ :‬اﺻﻠﯿﺘﺸﺎن و ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﻧﺘﻘﺎل و وامﮔﯿﺮﯾﺸﺎن‪.‬‬
‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻦ ﻧﺎمﻫﺎ از ﯾﮑﯽ از ﺳﻪ راه ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺘﻔﺎوت ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﯾﮏ در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ُ‬
‫ﺑﺎ ﻧﻤﻮﻧﮥ »اﻟﺪﺑﺮان«‪» ،٦‬ﻓﻢ اﻟﺤﻮت«‪ ٧‬و »ﻟﺴﻌﻪ« )ﮔﺰﯾﺪﮔﯽ ﻋﻘﺮب(‪ ٨‬ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫* اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﻣﺠﻠﮥ ‪ ،Sky and Telescope‬ژاﻧﻮﯾﮥ ‪ ،۱۹۸۳‬ص ‪ ۲۲- ۲۰‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪۀ زﺑﺎنﻫﺎی ﺳﺎﻣﯽ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻮﻧﯿﺦ( ‪1. Paul Kunitzsch, Institute for Semitic Studies, University of Munich‬‬
‫‪ .٢‬ﮐﺎرﺷﻨﺎس ارﺷﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪۀ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪maryam.zamani@ut.ac.ir ،‬‬
‫‪3. Mesartim‬‬
‫‪4. Alshain‬‬
‫‪5. Yildun‬‬
‫‪6. Aldebaran‬‬
‫‪7. Fomalhaut‬‬
‫‪8. Lesath‬‬
 ‫‪١٠٨‬‬

‫دوﭘﯿ ﺮ در ﺻﻮر اﻟ ﻮاﮐﺐ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺻﻮﻓ ‪ ،‬ﻧﺴﺨﮥ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‬ ‫ﺻﻮرت ﻓﻠ‬
‫‪١‬‬ ‫ً‬
‫ﮐﻨﻨـﺪﮔﺎن دﺧﺘـﺮ اﻃﻠـﺲ( در‬
‫ِ‬ ‫ﻧﺎمﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن »اﻟﺪﺑﺮان« ﮐﺎﻣﻼ ﻋﺮﺑﯽاﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎم »اﻟﺪﺑﺮان« )ﻣﺸﺎﯾﻌﺖ‬
‫ﻋﺮﺑﯽ و ﭘﯿﺶ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻤﺎﺳﯽ ﺑﺎ ﻋﻠﻮم ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺮای ﮔﺮوه ﺳﺘﺎرهای ﺷﺘﺮان ﻣﺎده‪ ،٢‬و ﻫﻢ ﺑﺮای ﺳـﺘﺎرۀ‬
‫‪٤‬‬
‫‪ -α‬ﮔﺎو ﻧﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﺎلﻫﺎی دﯾﮕﺮ از اﯾﻦ دﺳﺖ »ﻋﺬاری«‪ -e) ٣‬ﺳﮓ ﺑﺰرگ(‪» ،‬ﻋﻨـﺎق«‬
‫‪٦‬‬ ‫‪٥‬‬
‫)‪ -γ‬زن ﺑﻪ زﻧﺠﯿﺮ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪه(‪» ،‬ﻓﺮد اﻟﺸﺠﺎع« )‪ -α‬ﻣﺎرآﺑﯽ( و »ﺑﻨﺎت ﻧﻌﺶ« )‪ -h‬ﺧﺮس ﺑﺰرگ( ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻋﺮاب ﻗﺪﯾﻢ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﯽ ﻋﻠﻤﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آﺳﻤﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ را ﺑﺮای‬
‫ﺟﻬﺖﯾﺎﺑﯽ در ﺑﯿﺎﺑﺎن و ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻓﺼﻞﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬از اﯾـﻦ رو ﻧـﻮﻋﯽ ﺗﻘـﻮﯾﻢ ﺑﺎدﯾـﻪﻧﺸـﯿﻨﯽ ﺑﻨـﺎ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ۱۹۶۱‬ﻣـﯿﻼدی )‪۱۳۸۰‬ق(‪ ،‬ﻃـﯽ ﭘـﮋوﻫﺶ وﯾـﮋهای‪ ۳۲۹ ،‬ﻧـﺎم اﺻـﯿﻞ ﻋﺮﺑـﯽ ﺳـﺘﺎره‬
‫ﮔﺮدآوردم ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم ﯾﺎ اواﯾﻞ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ رواج داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻨـﺪ‪.‬‬
‫از آن ﭘﺲ ﺑﺎ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺳﻨﺪﻫﺎی ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺎمﻫﺎی ﻓﺮاوانﺗﺮی ﭘﯿﺪا ﮐﺮدم‪.‬‬

‫‪ .١‬ﻫﻔﺖ ﺧﻮاﻫﺮان‪ ،‬اﺷﺎره ﺑﻪ اﻓﺴﺎﻧﮥ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻓﺮار دﺧﺘﺮ اﻃﻠﺲ از دﺳﺖ اورﯾﻮن ﺑﻪ آﺳﻤﺎن‪- .‬م‪.‬‬
‫‪ .٢‬ﻋﺮبﻫﺎ دﺑﺮان را ﻓﻨﯿﻖ ) ﺷﺘﺮ ﻧﺮ ﺑﺰرگ( ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺘﺎرهﻫﺎی اﻃﺮاﻓﺶ ﻗﻼﺋﺺ )ﺷﺘﺮان ﻣﺎده( ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪- .‬م‪.‬‬
‫‪3. Adhara‬‬
‫‪4. Almach‬‬
‫‪5. Alphard‬‬
‫‪6. Benetnasch‬‬
 ‫ﭘﺲ از ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻼم ﺑﻪ ﺑﯿﺮون از ﻣﺮزﻫـﺎی ﺷـﺒﻪ ﺟﺰﯾـﺮۀ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن‪ ،‬ﻋـﺮبﻫـﺎ ) و ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﮐﻠـﯽ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن( در ﺳﻮرﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻋﺮاق و اﯾﺮان‪ ،‬ﻋﻠﻮم ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﻫﻠﻨﯿﺴﺘﯽ را ﺑﻪ ارث ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬـﺎ ﺑـﺎ ﺗﺮﺟﻤـﮥ‬
‫ﻧﺎمﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻏﺮب رﺳﯿﺪﻧﺪ؟‬

‫آﺛﺎر ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ روشﻫﺎی ﻋﻠﻤﯽ و ﻧﺘﺎﯾﺠﺸﺎن را ﻧﯿﺰ درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬از اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﺗـﺎ اواﺧـﺮ ﻗـﺮن‬
‫ﻧﻬﻢ ﻣﯿﻼدی ) ‪ ۲‬ﺗﺎ ‪۳‬ﻫ( ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﺠـﻮﻣﯽ‪ -‬ﻣﺠﺴـﻄﯽ ﺑﻄﻠﻤﯿـﻮس‪ -‬ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﺑـﺎر ﺑـﻪ ﻋﺮﺑـﯽ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﺴﻄﯽ ﻓﻬﺮﺳﺘﯽ از ‪ ۱۰۲۵‬ﺳﺘﺎرۀ ﺛﺎﺑﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ در ‪ ۴۸‬ﺻﻮرت ﻓﻠﮑﯽ ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻃـﻮل و‬
‫ً‬
‫ﻋﺮض داﯾﺮةاﻟﺒﺮوﺟﯽ ﻫﺮ ﺳﺘﺎره ﺑﻪ ﻋﻼوۀ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﺶ در ﯾﮏ ﺻﻮرت ﻓﻠﮑﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻣـﺜﻼ ‪-α‬‬
‫ﻣﺎﻫﯽ ﺟﻨﻮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﺳﺘﺎره در ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯽ ﺟﻨﻮﺑﯽ را ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺷﺪه ﺑﻮد‪:‬‬
‫»آن ﮐﻪ ﺑﺮ دﻫﺎن ]ﻣﺎﻫﯽ[ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﻨﺎرۀ آب اﺳﺖ«‪ ١.‬اﯾﻦ ﺳـﺘﺎره ﺷـﻤﺎرهای در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت‬
‫ﻓﻠﮑﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻮن ﻫﻤﺰﻣﺎن ﭼﻬﻞ و دوﻣﯿﻦ ﺳﺘﺎرۀ ﺻﻮرت ﻓﻠﮑﯽ دﻟﻮ اﺳﺖ‪» :‬آﺧـﺮﯾﻦ ]ﺳـﺘﺎره[ از آب و‬
‫واﻗﻊ ﺑﺮ دﻫﺎن ﻣﺎﻫﯽ ﺟﻨﻮﺑﯽ«‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻒﻫﺎی ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﯾﮑﺎﯾﮏ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻮﺻـﯿﻒﻫـﺎ ﻏﺎﻟﺒـﺎ‬
‫َ‬
‫اﻟﺤـﻮت«‪ ٢‬ﻋﺮﺑـﯽ )دﻫـﺎن‬
‫ِ‬ ‫ﭼﮑﯿﺪهای ﺑﺮای ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدن ﯾﺎ ﻧﺎﻣﮕﺬاری ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ »ﻓـﻢ‬
‫ُ‬
‫ﻣﺎﻫﯽ( از ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس از ﺳﺘﺎرۀ ‪ -α‬ﻣﺎﻫﯽ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑﻌـﺪﻫﺎ در ﻏـﺮب »ﻓـﻢ‬
‫‪١٠٩‬‬
‫اﻟﺤﻮت«‪ ٣‬ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎلﻫﺎی دﯾﮕﺮی از اﯾﻦ ﻧﻮع ﻧﺎمﻫﺎی ﺳﺘﺎرﮔﺎﻧﯽ ﭼﻮن »آﺧﺮ اﻟﻨﻬﺮ«‪ -α) ٤‬رود( ‪» ،‬ﺟﻨﺐ‬
‫اﻟﻔﺮس«‪ُ -α) ٥‬ﺑﺮﻧﺪۀ ﺳﺮ دﯾﻮ(‪» ،‬رأس اﻟﻐﻮل«‪ُ -β) ٦‬ﺑﺮﻧﺪۀ ﺳـﺮ دﯾـﻮ( و »ﻣﺮﻓـﻖ اﻟﺠـﺎﺛﯽ«‪ -c) ٧‬ﺑﺮزاﻧـﻮ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ و ‪ -λ‬ﻣﺎراﻓﺴﺎی( ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻧﺎمﻫﺎی اﯾﻦ دو دﺳﺘﻪ در آﺛﺎر اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﯽ و اﺧﺘﺮﺑﯿﻨﯽ ﻋﺮﺑﯽ‪ -‬اﺳـﻼﻣﯽ ﺑـﻪ ﮐـﺎر رﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻫﻢ اروﭘﺎﯾﯿﺎن آﻧﻬﺎ را وام ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺳﻮﻣﯿﻦ دﺳﺘﻪ »ﻟﺴﻌﻪ«‪ ٨‬اﺳﺖ‪» .‬ﻟﺴﻌﻪ« )ﮔﺰﯾﺪﮔﯽ ﻋﻘﺮب( واژۀ اﺻﯿﻞ ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ اﻣﺎ در آﺛﺎر‬
‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﯽ و اﺧﺘﺮﺑﯿﻨﯽ ﻋﺮﺑﯽ ﺑـﺮای ﻫـﯿﭻ ﺳـﺘﺎرهای در ﺻـﻮرت ﻓﻠﮑـﯽ ﮐـﮋدم ﺑـﻪ ﮐـﺎر ﻧﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫درﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر در ‪ ۱۶۰۰‬ﻣﯿﻼدی ژوزف اﺳﮑﺎﻟﯿﮋر‪ ٩‬آن را ﺑﺮای ﺗﻮﺿﯿﺢ واژۀ ‪ alascha‬ﻣﻌﺮﻓـﯽ‬
‫ِ‬
‫ﮐﺮد ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺘﻦﻫﺎی اﺧﺘﺮﺑﯿﻨﯽ ﺑﺮای »ﺳﺤﺎﺑﯽ« ﺳﺘﺎرهای در دم ﮐﮋدم ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ .١‬اﺷﺎره ﺑﻪ اﻓﺴﺎﻧﮥ آﻓﺮودﯾﺖ و ﭘﺴﺮش ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺮﯾﺰ از دﺳﺖ ﺗﺎﯾﻔﻮن در ﮐﻨﺎرۀ درﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪- .‬م‪.‬‬
‫‪2. Fam al-ḥūt‬‬
‫‪3. Fomalhaut‬‬
‫‪4. Achernar‬‬
‫‪5. Algenib‬‬
‫‪6. Algol‬‬
‫‪7. Marfik‬‬
‫‪8. Lesath‬‬
‫‪ Joseph Scaliger .٩‬ژوزف اﺳﮑﺎﻟﯿﮋر )‪۱۵۴۰- ۱۶۰۹‬م(‪ ،‬ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎس ﻓﺮاﻧﺴﻮی‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘـﺎب درﺑـﺎرۀ اﺻـﻼح )‪ (De emendatione‬در‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻘﻮﯾﻢ و ﮔﺎهﺷﻤﺎری‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ ﺗﺤﺮﯾﻔﯽ ﻻﺗﯿﻨﯽ از »ﻟﻄﺨﻪ« )ﻧﻘﻄﮥ اﺑـﺮی ﯾـﺎ اﺑـﺮ( ﻋﺮﺑـﯽ ﺑـﻮد ﮐـﻪ در ﺗﺮﺟﻤـﮥ ﻋﺮﺑـﯽ آﺛـﺎر‬
‫ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﺑﺮای ﻧﻤﺎﯾﺶ اﺑﺮ ﻓﺸﺮده‪ ١‬ﯾﺎ ﺗﻮدۀ اﺑﺮی ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﺒـﺎرت در ﻣﺠﺴـﻄﯽ و در ارﺑـﻊ‬
‫ﻣﻘﺎﻻت‪ ،‬اﺛﺮ اﺧﺘﺮﺑﯿﻨﯽ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس‪ ،‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺳﺘﺎرۀ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن را ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ در ﭼﺸـﻤﺎﻧﺶ ﺗـﺎر ﯾـﺎ‬
‫ﻣﺒﻬﻢ ﺑﻪ دﯾﺪ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫»ﻟﺴﻌﻪ« ﯾﮑﯽ از واژهﻫﺎی اﺻﯿﻞ ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﺛﺎر اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﯽ و اﺧﺘﺮﺑﯿﻨﯽ ﻋﺮﺑﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻏﺮﺑﯽ در اروﭘﺎ‪ ،‬ﺑﺎرﻫﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎمﻫﺎﯾﯽ را ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮدﻧﺪ اﻣﺎ ﺑـﻪ ﻣﻨـﺎﺑﻊ اﺻـﯿﻞ ﻋﺮﺑـﯽ ارﺟـﺎع‬
‫ﻧﺪادﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﺣﺪسﻫﺎﯾﯽ ﻣﺤﺾ در رﯾﺸﻪﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﯾﺎ واژهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺷـﺘﺒﺎﻫﯽ ﻧـﺎم‬
‫ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ(‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﺑﯿﺸـﺘﺮ در اﯾـﻦ دﺳـﺘﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪» :‬ﻧﺴـﺮ ﻃـﺎﯾﺮ«‪ -d) ٢‬اژدﻫـﺎ(‪،‬‬
‫»ادﻋﯽ اﻟﻨﻌﺎم«‪ -h) ٣‬رود(‪» ،‬اﻟﻘﻄﺮﺑﻮس«‪ -m) ٤‬ﮔـﺎوران(‪» ،‬اﺑـﻂ اﻟﺠـﻮزا«‪» ،٥‬ﺷـﻠﯿﺎق«‪ -β) ٦‬ﭼﻨـﮓ‬
‫روﻣﯽ( و »ﺛﻌﺒﺎن«‪ -α) ٧‬اژدﻫﺎ(‪.‬‬

‫اﻧﺘﻘﺎل‬
‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻋﻤﻮﻣﺎ ﻋﻠﻮم‪ ،‬در اروﭘﺎ در ﻗﺮن ‪ ۱۰‬ﻣﯿﻼدی )‪۴‬ﻫ( در ﺣﺎل رﮐﻮد ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺮبﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓﺘـﯽ‬
‫ﮐﻪ از ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ آوردﻧﺪ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪی ﺑﻪ ﻋﻠﻮم را در اورﭘﺎﯾﯿﺎن ﺑﯿﺪار ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ ﻣﻮﺛﺮﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮﮐﺰ اﻧﺘﻘـﺎل‬
‫‪١١٠‬‬
‫ﺷﺪ و ﻣﻨﺎﻃﻖ وﺳـﯿﻌﯽ از اﺳـﭙﺎﻧﯿﺎ در ‪ ۷۱۱‬ﻣـﯿﻼدی )‪۹۲-۳‬ق( ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻋـﺮبﻫـﺎ اﻓﺘـﺎد‪ .‬در ﻧﺎﺣﯿـﮥ‬
‫ﺟﺪاﻣﺎﻧﺪۀ ﻣﺴﯿﺤﯽ اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬از اواﺧﺮ ﻗﺮن دﻫﻢ ﺗﺎ ﻗـﺮن ﺳـﯿﺰدﻫﻢ ﻣـﯿﻼدی )‪ ۴‬ﺗـﺎ ‪۷‬ﻫ( ﺗﺮﺟﻤـﻪﻫـﺎﯾﯽ از‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻻﺗﯿﻨﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺮبﻫﺎ در اﯾﻦ دوره ﮐﻪ ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎن ﻏـﺮب ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒـﺎ ﺳـﻨﺖﻫـﺎی ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ ﮐﻼﺳـﯿﮏ را ﺗﻐﺬﯾـﻪ‬
‫ﻻﺗﯿﻨﯽ آﺛﺎر ﻋﻠﻤﯽ ﻋﺮﺑﯽ ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ اﺻﻄﻼحﻫﺎی ﻓﻨﯽ و ﻧـﺎمﻫـﺎ ﻃﺒﯿﻌﺘـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎی‬
‫ﻫﻤﺎن ﺻﻮرت ﻋﺮﺑﯽ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫‪٨‬‬
‫ﻣﺘﻦﻫﺎی در ﺑﺎرۀ اﺳﻄﺮﻻب اﻫﻤﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬دﻧﯿﺎی ﻏﺮب ﻧﺎمﻫﺎﯾﯽ ﭼـﻮن اﻟـﺪﺑﺮان‪ ،‬اﻟﻐـﻮل ‪،‬‬
‫رﺟﻞ اﻟﺠﺒﺎر‪ -β) ٩‬ﺷـﮑﺎرﭼﯽ(‪ ،‬و اﻣـﻼی ‪ Wega‬ﺑـﻪ ﺟـﺎی ‪ -α) Vega‬ﭼﻨـﮓ روﻣـﯽ(‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋـﻼوه‬
‫اﺻﻄﻼحﻫﺎی ﻓﻨﯽ »ﻧﻈﯿﺮ اﻟﺴﻤﺖ«‪ ١٠‬و »اﻟﻤﻘﻨﻄﺮه«‪ ١١‬را ﻣﺪﯾﻮن آﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1. nepheloeides systrophe‬‬

‫‪2. Al Tais‬‬
‫‪3. Azha‬‬
‫‪4. Alkalurops‬‬
‫‪5. Betelgeuse‬‬
‫‪6. Sheliak‬‬
‫‪7. Thuban‬‬
‫‪8. Algol‬‬
‫‪9. Rigel‬‬
‫‪10. Nadir‬‬
‫‪ almucantar .١١‬داﯾﺮۀ ارﺗﻔﺎع‬
 ‫در ﻗﺮن ﯾﺎزدﻫﻢ ﻣﯿﻼدی )‪۵‬ﻫ( واژهﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺎزﻫای ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدی ﻧﺎمﻫﺎی اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﯽ و اﺧﺘﺮﺑﯿﻨﯽ‬
‫در ﻻﺗﯿﻨﯽ اﻓﺰوده ﻧﺸﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻗﺮن دوازدﻫﻢ ﻣﯿﻼدی )‪۶‬ﻫ(‪ ،‬در ﻫﻤﺎن اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﻫﺎ و ﻣﻘﺎﻟـﻪﻫـﺎﯾﯽ در‬
‫ﻧﺎمﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻏﺮب رﺳﯿﺪﻧﺪ؟‬

‫اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎرﻫﺎ و ﺑﺎرﻫﺎ ﻧﺎمﻫﺎی ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﺘﻔـﺎوﺗﯽ در ﺗﺮﺟﻤـﻪﻫـﺎی‬
‫ﺗﺎزۀ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﺗﻨـﻮع اﻓـﺰون ﺑـﺮ ﻧـﺎﻫﻤﺨﻮاﻧﯽ در ﻧﺴـﺨﻪﻫـﺎی ﻻﺗﯿﻨـﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺿـﯿﺤﯽ ﺑـﺮای‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ اﻣﻼی ﻧﺎم اﯾﻦ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ در زﺑﺎنﻫﺎی اروﭘﺎﯾﯽ اﺳـﺖ‪ .‬ﻫـﻢﭼﻨـﯿﻦ در ﻗـﺮن دوازدﻫـﻢ ﻣـﯿﻼدی‬
‫)‪۶‬ﻫ(‪ ،‬دو اﺻﻄﻼح ﻣﻬﻢ »ﺳﻤﺖ اﻟﺮاس«‪ ١‬و ﺟﻤﻊ ﻋﺮﺑﯽاش »اﻟﺴﻤﻮت«‪ ٢‬ﺑﺎ ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫـﺎی ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬
‫اﺳﻄﺮﻻب ﺑﻪ زﺑﺎن ﻻﺗﯿﻨﯽ وارد ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در اواﯾــﻞ ﻗــﺮن ﺷــﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣــﯿﻼدی )‪۱۰‬ﻫ(‪ ،‬ﻧــﺎم ﺳــﺘﺎرهﻫــﺎ ﻣﻮﺿــﻮع ﻣﻄﺎﻟﻌــﺎت ﻟﻐــﺖ ﺷﻨﺎﺳــﺎن و‬
‫زﺑﺎﻧﺸﻨﺎﺳﺎن ﻏﺮﺑﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﮐﻤﺒﻮد ﻣﻨﺎﺑﻊ دﺳﺖ اول‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﺸﺎن را ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾـﻪ و ﮔﻤﺎﻧـﻪزﻧـﯽ‬
‫‪٤‬‬
‫ﺷﮑﻞ داد‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪۀ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪای ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﻮﻣﺎس ﻫﺎﯾﺪ‪ ٣‬در ﺷﺮح ارزﺷﻤﻨﺪش ﺑﺮ ﻣﻘﺎﻟﮥ اول زﯾﺞ اﻟﻎﺑﯿـﮓ‬
‫ﻣﺘﻦﻫﺎی ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪای و ﻋﺮﺑﯽ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮی ﻟﻮدوﯾﮓ اﯾﺪﻟﺮ‪ ٥‬ﺑﻮد ﮐﻪ ازﺟﻤﻠﮥ ﻣﻨﺎﺑﻌﺶ در ﮐﺘﺎب آﻟﻤـﺎﻧﯽ زﺑـﺎﻧﺶ در ‪ ۱۸۰۹‬ﻣـﯿﻼدی در‬
‫ﻣﻮرد ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه و ﻣﻌﻨﺎی ﻧﺎم ﺳﺘﺎرهﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺠﺎﯾﺐ اﻟﻤﺨﻠﻮﻗﺎت زﮐﺮﯾﺎی ﻗﺰوﯾﻨﯽ‪ ٦‬ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﻟﻒ اﯾﺮاﻧﯽ ﮐـﻪ‬
‫در ‪۶۸۲‬ق درﮔﺬﺷﺖ ﻧﺎمﻫﺎ را از ]ﺻﻮر اﻟﮑﻮاﮐﺐ[ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺻﻮﻓﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهای ﺗﺮاز اول‬
‫‪١١١‬‬
‫در ﻣﻮرد ﻧﺎم ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و ﺻﻮرتﻫﺎی ﻓﻠﮑﯽ ﺑﻮد‪ ،‬و در ‪۳۷۶‬ق درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫‪٧‬‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻬﻢ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ در ﻣﻮرد ﻧﺎم ﺳﺘﺎرﮔﺎن در ‪ ۱۸۸۹‬ﻣﯿﻼدیﻧﺎم ﺳـﺘﺎرهﻫـﺎ و ﻣﻌﻨﺎﯾﺸـﺎن‬
‫اﺛﺮ رﯾﭽﺎرد ﻫﯿﻨﮑﻠﯽ آﻟﻦ‪ ٨‬ﺑﻮد‪] .‬ﻣﻮﺳﺴﮥ اﻧﺘﺸﺎرات[ داور‪ ٩‬آن را دوﺑﺎره در ‪ ۱۹۶۳‬ﻣﯿﻼدی و ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ ﺷﺪۀ‪ :‬ﻧﺎم ﺳﺘﺎرهﻫﺎ – ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻣﻌﻨﺎﯾﺸﺎن‪ ١٠‬ﭼﺎپ ﮐﺮد‪ .‬اﻣـﺎ ﻗﺴـﻤﺖﻫـﺎی ﻋﺮﺑـﯽ اﯾـﻦ اﺛـﺮ‬
‫اﺻﯿﻞ ﻧﺒﻮد و ﮐﻤﺒﻮدﻫﺎی ﻟﻐﺖﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ زﯾﺎدی داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪1. Zenith‬‬
‫‪2. Azimuth‬‬
‫‪ Thomas Hyde .٣‬ﺧﺎورﺷﻨﺎس اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ )‪۱۶۳۶ – ۱۷۰۳‬م( ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎی ﺷﺮﻗﯽ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ‪۱۶۶۵‬م‪ ،‬ﺷﺮﺣﯽ ﺑﺮ ﮐﺎر اﻟﻎ ﺑﯿﮓ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫‪Tabulae longitudinum et latitudinum stellarum fixarum ex‬‬ ‫از رﺻﺪﻫﺎی ﺷﺎﻫﺰاده اﻟﻎ ﺑﯿﮓ از ﻋﺮضﻫﺎی ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺛﺎﺑﺖ )‬
‫‪ (observatione principis Ulugh Beighi‬ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬اﻟﻎ ﺑﯿﮓ )‪۷۹۵ – ۸۵۳‬ق(‪ ،‬ﺷﺎﻫﺰادۀ رﯾﺎﺿﯽدان و ﻣﻨﺠﻢ ﺗﯿﻤﻮری ﺑﻮد‪ .‬زﯾﺞ ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ )ﮔﻮرﮐﺎﻧﯽ( از آﺛﺎر اوﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ زﯾﺞ ﮐﻪ‬
‫درﺑﺎرۀ ﺟﺪول ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎی ﻣﻬﻢ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻻﺗﯿﻨﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ Ludwig ldeler .5‬ﺧﺎورﺷﻨﺎس آﻟﻤﺎﻧﯽ )‪۱۷۶۶ – ۱۸۴۶‬م(‪ ،‬ﮐﻪ از آﺛﺎرش ﮐﺘﺎب ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه و ﻣﻌﻨﺎی ﻧﺎم ﺳﺘﺎرﮔﺎن ) ‪Untersuchungen‬‬
‫‪ (über der Ursprung und die Bedeutung der Sternnamen‬در ‪۱۸۰۹‬م اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .6‬زﮐﺮﯾﺎ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد اﻧﺼﺎری ﮐﻤﻮﻧﯽ ﻗﺰوﯾﻨﯽ )‪۶۸۲ – ۶۰۰‬ق(‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯽدان و ﻓﯿﻠﺴﻮف اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﺒﺎر و ﺷﺎﮔﺮد اﺛﯿﺮ اﻟﺪﯾﻦ اﺑﻬﺮی اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺠﺎﯾﺐ اﻟﻤﺨﻠﻮﻗﺎت و ﻏﺮاﯾﺐ اﻟﻤﻮﺟﻮدات از آﺛﺎر اوﺳﺖ ﮐﻪ در زﺑﺎنﻫﺎی اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﮐﯿﻬﺎنﻧﮕﺎری )‪ (Cosmography‬ﻧﯿﺰ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪7. Star Names and Their Meanings‬‬
‫‪۱۸۳۸ – ۱۹۰۸) Richard Hinckley Allen .٨‬م‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ اﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫‪9. Dover‬‬
‫‪10. Star Names, Their Lore and Meaning‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﮐﻪ در زﻣﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺸﻮرﻫﺎ و زﺑﺎنﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‪ ،‬دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮ ﺗﻨﻮع ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫در اﻣﻼی ﻧﺎم ﺳﺘﺎرهﻫﺎﺳﺖ‪ .‬اﻃﻠﺲ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﯾﻮﻫﺎن ﺑﺎﯾﺮ‪ ١‬در ‪۱۶۰۳‬م‪ ،‬ﺳﺮآﻏﺎزی ﺑﻮد ﺑﺮای اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﯾﺎ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺷﺮح و ﺑﺴﻂ ﺗﺎرﯾﺨﯽ را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻧﺎمﻫﺎ را از اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎ اﻗﺘﺒﺎس ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﮐﺮهﻫﺎ‪ ،‬اﻃﻠﺲﻫﺎ و ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺘﺎرﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽاﻓﺰودﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺮ آﺛﺎر اﺳﮑﺎﻟﯿﮋر‪ ،‬ﮔﺮوﺷﯿﺲ‪ ٢‬و ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻻﺗﯿﻨﯽ را ﺑﻪ ﺗﺎراج ﺑﺮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺟﻮزﭘﻪ‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ را از وﯾﺮاﺳﺖ ﻫﺎﯾﺪ از اﻟﻎﺑﯿﮓ ﺑﺮای وﯾﺮاﺳـﺖ ‪۱۸۱۴‬م‬
‫ِ‬ ‫ﭘﯿﺎﺗﺴﯽ‪ ٣‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﺻﺪ ﻧﺎم ﺗﺎزه و‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺘﺎرﮔﺎﻧﺶ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮد‪ .‬ج‪ .‬ای‪ .‬ﺑﻮده‪ ٤‬در ﮐﯿﻬـﺎن ﻧﮕـﺎری‪ ٥‬ﺧـﻮد در ‪۱۸۰۱‬م رﺳـﺎﻟﮥ ف‪ .‬و‪.‬‬
‫ﻻچ‪ ٦‬را ﻣﺪ ﻧﻈﺮ داﺷﺖ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﺎن آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب اﯾﺪﻟﺮ )‪۱۸۰۹‬م( اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺣﺘﯽ در ﻗﺮن ﻣﺎ ﻫﻢ اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪﺗﺎزﮔﯽ‪ ٧‬رﯾﺸﻪﯾﺎﺑﯽ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻧﺎم ﻓﺎش ﮐـﺮد ﮐـﻪ‬
‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎﻫﺸﺎن ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺟﺪﯾﺪی ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺛﺮ آﻟﻦ و ﺣﺘـﯽ ﻓﻬﺮﺳـﺖﻫـﺎی ﻣﺒﺘﻨـﯽ ﺑـﺮ آن اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣـﺎ‬
‫‪ ٨Alnitham‬را ﮔﻮﻧــﮥ ﻣﺘﻔــﺎوﺗﯽ از ‪ -e) Alnilam‬ﺷــﮑﺎرﭼﯽ( ﻣــﯽﺑﯿﻨــﯿﻢ و ﻫﻤﭽﻨــﯿﻦ ﻣــﻮاردی ﭼــﻮن‬
‫»اﻟﻨﯿﺮ«‪ -ζ) ٩‬اﺳﺐ‪ -‬اﻧﺴﺎن(‪» ،‬اﻟﻨـﺄﯾﺮ«‪ -α) ١٠‬درﻧـﺎ( ‪» ،‬ﺣﺼـﺎر«‪ -β ) ١١‬اﺳـﺐ‪ -‬اﻧﺴـﺎن(‪» ،‬ﻣﻨﮑـﺐ‬
‫َّ‬
‫اﻟﻘﻨﻄﻮرس«‪ -n) ١٢‬اﺳـﺐ ‪ -‬اﻧﺴـﺎن(‪» ،‬ﻧﯿـﺮ اﻟـﺰروق«‪ -α) ١٣‬ﺳـﯿﻤﺮغ( ‪» ،‬ﻣﺤﻠﻔـﯿﻦ«‪ -γ) ١٤‬اﺳـﺐ‪-‬‬
‫اﻧﺴﺎن(‪» ،‬ﺳﻬﯿﻞ«‪ -λ) ١٥‬ﺑﺎدﺑﺎن(‪.‬‬ ‫‪١١٢‬‬
‫ﺑﻪﺗﺎزﮔﯽ ﻫﻢ ‪» Ankaa‬ﻋﻨﻘﺎ« ﺑﺮای )‪ -α‬ﺳﯿﻤﺮغ( ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳـﺖ ﮐـﻪ آﻟـﻦ آن را ﻧﻤـﯽﺷـﻨﺎﺧﺖ و‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر در ‪ ۱۹۳۶‬ﺑﺎ اﻣﻼی ﻻﺗﯿﻨﯽاش در ﻣﻘﺎﻟﮥ »ﻧﺎمﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ ﺳﺘﺎرﮔﺎن« اﺛﺮ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎس ﻣﻌﺎﺻـﺮ‬
‫ﻣﺼﺮی ا‪ .‬ه‪ .‬م‪ .‬ﺳﻤﻪ‪ ١٦‬دﯾﺪه ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ رﯾﺨﺖ ﻏﺮﺑﯽ از »ﻋﻨﻘـﺎ«ی ﻋﺮﺑـﯽ‪ ،‬ﻧـﺎم ﭘﺮﻧـﺪۀ اﻓﺴـﺎﻧﻪای‪ ،‬ﺑـﺮای‬
‫ً‬
‫رﯾﺨﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﺻﻮرت ﺟﺪﯾﺪ ﻓﻠﮑﯽ ﺳﯿﻤﺮغ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑـﻪ ﭘﺎﯾـﺎن ﻗـﺮن‬
‫‪ ۱۹‬ﻣﯿﻼدی )‪۱۳‬ﻫ( در ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ﻧﺎمﮔﺬاری ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪۱۵۷۲ – ۱۶۲۵) Bayer‬م(‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪ ﺑﺮدار آﺳﻤﺎن ﺑﻮد و اﻃﻠﺴﯽ از ﺳﺘﺎرﮔﺎن )‪ (Uranometria‬در ‪۱۶۰۳‬م ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫‪Johannes .١‬‬
‫‪2. Grotius‬‬
‫‪ Giuseppe Piazzi .٣‬اﺧﺘﺮﺷﻨﺎس اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ )‪۱۷۴۶ – ۱۸۲۶‬م( ﮐﻪ ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ رﺻﺪﺧﺎﻧﮥ ﭘﺎﻟﺮﻣﻮ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫‪4. J. E. Bode‬‬
‫‪5. Uranographia‬‬
‫‪6. F. W. V. Lach' s‬‬
‫‪ .٧‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ‪ ۱۹۸۳‬ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪- .‬م‪.‬‬
‫‪ .٨‬ﻧﻈﺎم اﻟﺠﻮزا‬
‫‪9. Alnair‬‬
‫‪10. Aln’ir‬‬
‫‪11. Hadar‬‬
‫‪12. Menkent‬‬
‫‪13. Nair al Zaurak‬‬
‫‪14. Muhilifan‬‬
‫‪15. Suhail‬‬
‫‪16. A. H. M. Samaha‬‬
 ‫ﭼﻨﺪ ﻧﺎم آﺷﻨﺎ‬
‫‪١‬‬
‫ﺑﺮای آﻧﮑﻪ ﻧﺘﯿﺠﮥ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﮐﻤﺘﺮ ﻧﻈﺮی ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﺘﺎرۀ آﺷﻨﺎی »اﺑﻂ اﻟﺠﻮزا« ﻧﮕﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﻣﻼی آن‬
‫ﻧﺎمﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻏﺮب رﺳﯿﺪﻧﺪ؟‬

‫در ﺑﯿﺶﺗﺮ اروﭘﺎ ‪ Betelgeuze‬اﺳﺖ اﻣﺎ آﻟﻤﺎﻧﯽﻫﺎ ‪ Beteigeuze‬را ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣـﯽﺑﺮﻧـﺪ ﮐـﻪ رد آن ﺑـﻪ‬
‫ﯾﮏ ﻏﻠﻂ ﭼﺎﭘﯽ در اﻃﻠﺲ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺑﺎﯾﺮ )ﺗﺎﯾﭗ ‪ i‬ﺑﻪ ﺟﺎی ‪ (l‬ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎم ﻋﺮﺑﯽ اﺻﻠﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺘﺎره »ﯾﺪ اﻟﺠﻮزا« )دﺳﺖ ﺟﻮزا‪ ،‬ﺷﮑﺎرﭼﯽ( ﺑﻮد اﻣﺎ در ﺗﺮﺟﻤﻪ از ﻣﺠﺴـﻄﯽ‬
‫ﺑﻪ »ﻣﻨﮑﺐ اﻟﺠﻮزا« )ﺷﺎﻧﮥ ﺷﮑﺎرﭼﯽ( ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪ ﮐﻪ در رﺳﺎﻟﻪﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ اﺳﻄﺮﻻب ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﻤـﻮل‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ رﯾﺨﺖ آﺧﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ رﯾﺨﺖﻫـﺎی دﯾﮕـﺮی ﭼـﻮن ‪ Mancamalganze‬و‬
‫‪ Malgeuze‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی ﻻﺗﯿﻨﯽ اﺳﻄﺮﻻب راه ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن اروﭘﺎﯾﯽ اﯾﻦ ﻧﺎم را ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر در ‪ ۱۲۴۶‬ﻣﯿﻼدی در ﺟـﺪوﻟﯽ‬
‫از ﺳﺘﺎرهﻫﺎ دﯾﺪه ﺷﺪ ﮐﻪ در آن ﺟﺪول ﺳﯿﺰدﻫﻤﯿﻦ ﺳـﺘﺎره ﺑـﻮد و ‪ Bedalgeuze‬ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺘـﺮﺟﻢ در‬
‫آﻏﺎز واژۀ »ﯾﺪ« )دﺳﺖ( ﻋﺮﺑﯽ را »ﺑﺪ« ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه »ب« را ﺑﻪ ﺟﺎی »ﯾـ« ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﮐـﻪ در ﻋﺮﺑـﯽ‬
‫ﺑﯽ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪ .‬او ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ زﯾﺮ ﺣﺮف ﻋﺮﺑﯽ ]ﺗﻨﻬﺎ[ ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ دﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺎ واژۀ ﺑﯽﻣﻌﻨﺎﯾﯽ روﺑﻪرو ﺷﺪﻧﺪ و ﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﻣﻌﻨـﺎ و اﻣـﻼی ﻋﺮﺑـﯽ درﺳـﺘﺶ را‬
‫‪١١٣‬‬
‫ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ‪ .‬اﺳﮑﺎﻟﯿﮋر در ‪۱۶۰۰‬م اﻣﻼی ﻻﺗﯿﻨﯽاش را ﺑـﻪ ‪ Betelgeuze‬ﺗﻐﯿﯿـﺮ داد و ﻣﻼﺣﻈـﻪ ﮐـﺮد ‪ Bet‬در‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻻﺗﯿﻨﯽ ﻣﻌﺎدل واژۀ ﻋﺮﺑﯽ »ﺑﺎط« )زﯾﺮ ﺑﻐﻞ( ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻋـﺮبﻫـﺎ واژهای ﺑـﺎ اﯾـﻦ‬
‫رﯾﺨﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﻼی درﺳﺖ ﻋﺮﺑﯽاش »اﺑﻂ« و ﺟﻤﻊ آن »اﺑﺎط« اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﺑﺴـﯿﺎری ﺑـﺮای‬
‫اﯾﻦ ﻧﺎم دادهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺰ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻫﺎﯾﺪ اﺷﺘﺒﺎﻫﻨﺪ‪ .‬او در ﺻﻔﺤﮥ ‪ ۴۶‬ﺷﺮح ﺑﺮ وﯾﺮاﯾﺸـﺶ از ﻣﻘﺎﻟـﮥ اول‬
‫زﯾﺞ اﻟﻎﺑﯿﮓ ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﻋﺮﺑﯽ »ﯾﺪ اﻟﺠﻮزا«‪ ٢‬اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬آن را ﺗـﺎ اﯾـﻦ اواﺧـﺮ‬
‫ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﺎم »آﻟﺸﺎﯾﻦ«‪ -β) ٣‬ﻋﻘﺎب( و »ﺗﺮازو«‪ -γ) ٤‬ﻋﻘﺎب( ﻧﮕﺎﻫﯽ ﻣـﯽاﻧـﺪازﯾﻢ‪ .‬ﻋـﺮبﻫـﺎ ﺳـﻪ‬
‫ﺳﺘﺎرۀ ‪ β ،α‬و ‪ γ‬ﻋﻘﺎب را »اﻟﻤﯿﺰان« )ﺗﺮازو( ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ‪ ،٥‬ﺻـﻮﻓﯽ و ﻗﺰوﯾﻨـﯽ ﮔﻔﺘـﻪ‬
‫اﻧﺪ‪ .‬ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎس ﻧﺎﻣﺪار اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻪ در ‪۶۷۲‬ق درﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬در رﺳﺎﻟﮥ اﺳﻄﺮﻻﺑﺶ اﯾـﻦ‬
‫اﺳﻢ راﯾﺞ ﻋﺮﺑﯽ را ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﯽ »ﺷﺎﻫﯿﻦ ﺗﺮازو« ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ِ‬
‫ﻫﺎﯾﺪ ﻧﺎم ﻓﺎرﺳﯽ را در اﺑﺘﺪای اﺛﺮ ﻧﻘﻞ ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ در اﻣﻼی »ﺷﺎﻫﯿﻦ ﺗـﺮازو« آن را ﺑـﻪاﺷـﺘﺒﺎه‬
‫ِ‬
‫ﺑﺎ ﺣﺮوف ﻻﺗﯿﻨﯽ‪» ،‬ﺷﺎﻫﯿﻦ ﺗﺮازد«‪ ٦‬ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﺗﺴﯽ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ واژه را ﺑﺎ »آﻟﺸﺎﯾﻦ« ﻋﺮﺑﯽ ﺟﻮر ﮐـﺮد و در‬
‫‪1. Betelgeuse‬‬
‫‪2. yad al-jawzā‬‬
‫‪3. Alshain‬‬
‫‪4. Tarazed‬‬
‫‪ .5‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ دﯾﻨﻮری ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ )‪۲۷۰ – ۲۱۳‬ق(‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ اﯾﺮاﻧﯽ و از آﺛﺎرش اﻟﺮد ﻋﻠﯽ رﺻﺪ اﻹﺻﺒﻬﺎﻧﯽ و ﮐﺘﺎب اﻷﻧﻮاء‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪6. Shāhīn Tarāzed‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺘﺎرﮔﺎن )‪۱۸۱۴‬م( ﺧﻮد‪ ،‬آن را ﺑﻪ ‪ -β‬ﻋﻘﺎب و ﻧﺎم »ﺗـﺮازو« را ﺑـﻪ ‪ -γ‬ﻋﻘـﺎب اﺧﺘﺼـﺎص داد‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ روﺷﯽ ﻣﺨﺘﺺ ﭘﯿﺎﺗﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺪود ﺻﺪ واژۀ ﺟﺪﯾﺪ را از ﮐﺘﺎب ﻫﺎﯾـﺪ ﺑﺮداﺷـﺖ ﮐـﺮد ﯾـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺘﺎرهﻫﺎی ﺑﯽﻧﺎم داد‪ ،‬ﺑﯽ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﺸﺎن در ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻓﺎرﺳﯽ و ﺗﺮﮐﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﮕﻔﺖآور ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮان ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺴﺎﺋﻞ را در ﻫﻢ ﻣـﯽآﻣﯿﺰﻧـﺪ؛ واژۀ »ﺷـﺎﻫﯿﻦ« در ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎی ﭘﺮﻧﺪۀ ﺷﮑﺎری ﻫﻢ ﻫﺴﺖ و واژۀ ﭘﺎرﺳﯽ »ﺗﺮازو« ﺟﺰﺋﯽ از ]واژۀ ﺻﯿﺪ ﮐﺮدن[ ﻓﺮض ﺷﺪه ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺧـﻮد ‪» (a‬ﻧﺴـﺮ ﻃـﺎﯾﺮ« )ﻋﻘـﺎب‬ ‫درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻧﺎم ﮐﻬﻦ ﻋﺮﺑﯽ ‪ β ،α‬و ‪ -γ‬ﻋﻘﺎب ) ﺑﺨﺼـﻮص ِ‬
‫ﻏﺮﺑﯽ ‪ -Altair‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺳﺮدرﮔﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺮﻧﺪه( ﺑﻮد‪ -‬ﺷﺒﯿﻪ ﻧﺎم ِ‬
‫‪١‬‬
‫در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﺨﺘﺼﺮی در ﻣﻮرد ﻧﺎم ﻃﻠﻤﺎن )‪ -α‬اﺳﺐ‪ -‬اﻧﺴﺎن( ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻢ اﯾﻦ ﻧﺎم ﺑﻪ اﺷـﺘﺒﺎه ﻣﻌـﺎدل‬
‫»ﻃﻠﺴﻢ«‪ ٢‬داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﮔﺮوﻫﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻗﺪﯾﻤﯽ ﻋﺮب ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺘﺎرهای‪ ،‬ﺟﻔﺘﯽ‬
‫َ‬
‫ﯾﺎ ﮔﺮوﻫﯽ از ﺳﺘﺎرﮔﺎن را در ] ﺻﻮرت ﻓﻠﮑﯽ[ اﺳﺐ – اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ »ﻇﻠﯿﻢ« )ﺷﺘﺮﻣﺮغ ﻧﺮ(‪» ،‬ﻇﻠﻤﺎن«‬
‫ُ‬
‫)دو ﺷﺘﺮﻣﺮغ( و »ﻇﻠﻤﺎن« ﭼﻨﺪ ﺷﺘﺮﻣﺮغ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮﺑﯽ ﻫﻢرای ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺑﺮﺧﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ از ﻣﺠﺴﻄﯽ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺎم ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﮥ ﺻﻮرت ﻓﻠﮑﯽ اﺳﺐ‪ -‬اﻧﺴﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻏﺎﻧﯽ‪ ٣‬اﺧﺘﺮﺷـﻨﺎس آﺳـﯿﺎی ﻣﯿﺎﻧـﻪ ﮐـﻪ دورۀ‬
‫ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽاش ﺣﺪود ‪۲۳۵‬ق )‪۸۵۰‬م( ﺑﻮد اﯾﻦ واژه را ﺑﺮای ﺗﻮﺻﯿﻒ ‪ -α‬اﺳﺐ‪ -‬اﻧﺴـﺎن در ﻓﻬﺮﺳـﺘﯽ از‬ ‫‪١١۴‬‬
‫ﻧﺎم ‪ ۱۵‬ﺳﺘﺎرۀ ﻗﺪر اول در ﮐﺘﺎﺑﭽﮥ ﻧﺠﻮﻣﯽاش ﮐﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﺠﺴﻄﯽ ﺑﻮد آورد‪.‬‬
‫ج‪.‬ﮔﻮﻟﯿــﻮس‪ ٤‬ﮐــﻪ در ‪۱۶۶۹‬م ﮐﺘــﺎب ﻓﺮﻏــﺎﻧﯽ را ﭼــﺎپ ﮐــﺮد‪ ،‬واژۀ ﻋﺮﺑــﯽ را ﺧﻮاﻧــﺪ و در ﺗﺮﺟﻤــﮥ‬
‫‪٥‬‬
‫ﻻﺗﯿﻨﯽاش آنرا ﺑﻪ »ﻃﻠﻤﺎن« ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺎم را دﯾﮕﺮان ﺑﻪ وﯾﮋه اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐـﺎر ﺑﺮدﻧـﺪ و‬
‫‪٨‬‬
‫ﻣﺎ ‪ Tolimân‬را ﺑﺮای ‪ -α‬اﺳﺐ‪ -‬اﻧﺴﺎن در اﻃﻠﺲ آﺳﻤﺎن ﭘﺮﺳﺘﺎرۀ‪ ٦‬ﻟﯿﺘﺮو‪ ٧‬و آﺛﺎر ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫‪1. Toliman‬‬
‫‪2. Talisman‬‬
‫‪ .٣‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ ﻓﺮﻏﺎﻧﯽ )ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫ(‪ ،‬ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎس و رﯾﺎﺿﯽدان اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻢ اﻟﻨﺠﻮم او در ﻗﺮن ‪۱۲‬م ﺑﻪ ﻻﺗﯿﻨﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪۱۵۹۶ – ۱۶۶۷) J. Golius .4‬م(‪ ،‬ﺧﺎورﺷﻨﺎس و رﯾﺎﺿﯽدان ﻫﻠﻨﺪی‪ ،‬او ﺟﻮاﻣﻊ اﻟﻌﻠﻮم ﻓﺮﻏﺎﻧﯽ را در ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﯿﻼدی ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪5. Talimân‬‬
‫‪6. Atlas Des Gestirnten Himmels‬‬
‫‪7. Littrow‬‬
‫ﯾﻮزف ﯾﻮﻫﺎن ﻟﯿﺘﺮو )‪۱۷۸۱ – ۱۸۴۰‬م(‪ ،‬اﺧﺘﺮﺷﻨﺎس اﺗﺮﯾﺸﯽ ﮐﻪ اﻃﻠﺲ آﺳﻤﺎن ﭘﺮ ﺳﺘﺎره را در ‪۱۸۳۹‬م ﭼﺎپ ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ .٨‬ﻋﻼﻗﻤﻨﺪان ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ و اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﻣﺸﺮوحﺗﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﮥ ارزﺷﻤﻨﺪ واژهﻧﺎﻣﮥ ﻧﺠﻮم و اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم‬
‫)ﻓﺎرﺳﯽ ‪ -‬اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ‪ -‬ﻓﺎرﺳﯽ( ﺗﺄﻟﯿﻒ زﻧﺪهﯾﺎد ﻣﺤﻤﺪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺮﻫﻨﮕﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،۱۳۷۰ ،‬ﭼﺎپ دوم ‪ ۱۳۸۶‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷ رۀ اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(۵‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۳‬‬

‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‬

‫ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ارﺷﻤﯿﺪس‬
‫‪١‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪﻣﻬﺪی ﮐﺎوه ﯾﺰدی‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ارﺷﻤﯿﺪس )‪ ۲۸۷‬ق‪.‬م‪ ۲۱۲ -‬ق‪.‬م( ﮐﻪ از ﺟﻤﻠـﮥ ﺑﺰرگﺗـﺮﯾﻦ رﯾﺎﺿـﯿﺪاﻧﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن اﺳـﺖ‪ ،‬ﻋـﻼوه ﺑـﺮ‬
‫اﺧﺘﺮاع اﺑﺰارﻫﺎ و وﺳﺎﯾﻞ ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ و ﮐﺸﻒ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻓﯿﺰﯾﮏ‪ ،‬در رﯾﺎﺿﯿﺎت و ﺑﻪو ﯾﮋه ﻫﻨﺪﺳـﻪ آﺛـﺎر زﯾـﺎدی‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺗﻌﺪاد ﮐﻤﯽ از آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﯾﮑـﯽ از ﮐﺎرﻫـﺎی ﻣﻬـﻢ ارﺷـﻤﯿﺪس در‬
‫رﯾﺎﺿﯿﺎت ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻣﻘﺪار ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﻋﺪد ﭘﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺤﯿﻂ داﯾﺮه ﺑﻪ ﻗﻄﺮ آن‪ ،‬ﺑـﻮد‪ .‬وی ﺑـﺮای‬
‫‪10‬‬
‫‪١٧٣‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪71‬‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ آن روﺷﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم روش اﻓﻨﺎ ﻋﺮﺿﻪ و ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻋﺪد ﭘﯽ ﻣﺤﺼـﻮر ﺑـﯿﻦ دو ﻋـﺪد ‪ 3 71‬و‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از آن روشﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺟﺬر ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ اﻋﺪاد اﺑﺪاع ﮐﺮد ﮐـﻪ از ﻣﻄﺎﻟﻌـﮥ آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وی ﻗﺒﻞ از رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن ﻫﻨﺪی ﺑﺎ ﮐﺴﺮﻫﺎی ﻣﺴﻠﺴﻞ آﺷﻨﺎﯾﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﮐﺘﺎب رﯾﮕﺸﻤﺎری را ﻧﻮﺷﺖ و در آن روش ﻏﯿﺮﻋﻠﻤﯽ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن را ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎﯾﺶ اﻋﺪاد‬
‫از ﻋﻼﺋﻢ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺖ و دﺳﺘﮕﺎه ﺷﻤﺎرﺷﯽ اﺧﺘﺮاع ﮐـﺮد ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﮐﻤـﮏ آن‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﻫﺮ ﻋﺪد ﺑﺰرﮔﯽ را ﻧﻮﺷﺖ و ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از دﺳﺘﺎوردﻫﺎی اوﻟﯿﮥ ارﺷﻤﯿﺪس ﮔﺴﺘﺮش ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﯾـﺎﻓﺘﻦ ﻣﺴـﺎﺣﺖ و ﺣﺠـﻢ ﮐـﺮه و‬
‫اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬وی ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺴﺎﺣﺖ اﺷﮑﺎل ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻏﯿﺮﻣﻨﻈﻢ آﻧﻬﺎ را ﺑـﻪ ﻣﺜﻠﺚﻫـﺎ ﯾـﺎ ﻣﺴـﺘﻄﯿﻞﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد و ﭘﺲ از ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻫﺮ ﯾﮏ از آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻘـﺎدﯾﺮ ﺑﻪدﺳـﺖآﻣﺪه را ﺑـﺎ ﻫـﻢ ﺟﻤـﻊ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬او ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺳﻄﺢ و ﺣﺠﻢ اﺟﺴﺎﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺮه‪ ،‬اﺳﺘﻮاﻧﻪ و ﻣﺨﺮوط را ﺣﺴﺎب ﮐﻨـﺪ و روش ﻧـﻮﯾﻨﯽ‬
‫ﺑﺮای اﻧﺪازهﮔﯿﺮی در داﻧﺶ رﯾﺎﺿﯽ ﭘﺪﯾﺪ آورد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ درﺑـﺎرۀ ﺧﺼﻮﺻـﯿﺎت و روشﻫـﺎی‬
‫اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﻣﺴﺎﺣﺖ اﺷﮑﺎل و ﺣﺠﻢ اﺟﺴﺎم ﻫﻨﺪﺳﯽ از ﻗﺒﯿـﻞ ﻣﺨـﺮوط‪ ،‬ﻣﻨﺤﻨـﯽ ﺣﻠﺰوﻧـﯽ‪ ،‬ﺳـﻬﻤﯽ و‬
‫اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﺷــﺘﻪﻫﺎی رﯾﺎﺿــﯽ ارﺷــﻤﯿﺪس‪ ،‬ﺑــﺮﺧﻼف اﺧﺘﺮاﻋــﺎﺗﺶ‪ ،‬ﺗــﺎ ﻣــﺪتﻫﺎ ﻧﺎﺷــﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧــﺪ و او را‬
‫‪ .١‬ﮐﺎرﺷﻨﺎس ارﺷﺪ ﺗﺎر ﯾﺦ ﻋﻠﻢ‪mahkavyzd@yahoo.com ،‬‬
‫رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﯽ اﻫﻞ اﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ در ﻋﻬﺪ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻣﯿﻼدی اﯾﺰﯾﺪور ﺗﻔﺴـﯿﺮﻫﺎﯾﯽ ﺑـﺮ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎی ارﺷﻤﯿﺪس ﻧﻮﺷﺖ و اوﺗﻮﮐﯿﻮس ﺑﺮای اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر از آﺛﺎر او اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن آﺛﺎر‬
‫ﮐﻤﯽ از ارﺷﻤﯿﺪس ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ در ﻗﺮون وﺳﻄﯽ ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﮥ اﻧﻔﺠﺎر اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻮد‪ .‬رﯾﺎﺿـﯿﺪاﻧﺎن‬
‫دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﮐﺎرﻫﺎی ارﺷﻤﯿﺪس ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ زﺑﺎن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻫـﻢ آﺛـﺎر او را از‬
‫ﻧﺎﺑﻮدی ﻧﺠﺎت دﻫﻨﺪ و ﻫﻢ ﻏﻨﺎی ﻗﺎﺑﻞﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ ﻣﺘﻮن آن دوره ﺑﺒﺨﺸﻨﺪ‪.‬‬
‫ارﺷﻤﯿﺪس ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت زﯾﺎدی داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد اﻧﺪﮐﯽ از آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﺛﺎر رﯾﺎﺿﯽ وی ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺷﺮح اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .۶‬ﺗﺮﺑﯿﻊ ﺳﻬﻤﯽ‬ ‫‪ .۱‬ﮐﺮه و اﺳﺘﻮاﻧﻪ‬
‫‪ .۷‬ﺟﺴﻢﻫﺎی ﺷﻨﺎور‬ ‫‪ .۲‬ﺗﮑﺴﯿﺮ داﯾﺮه‬
‫‪ .۳‬ﺷﺒﻪ ﻣﺨﺮوطﻫﺎ و ﺷﺒﻪ ﮐﺮهﻫﺎ ‪ .۸‬رﯾﮕﺸﻤﺎری‬
‫‪ .۹‬ﻣﻔﺮوﺿﺎت‬ ‫‪ .۴‬ﻣﺎرﭘﯿﭻﻫﺎ‬
‫‪ .۵‬ﺗﻌﺎدل ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ آﺛﺎر ﻓﻮق‪ ،‬آﺛﺎر دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﺑﻪوﺳﯿﻠﮥ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻋﺮب ﺑﻪ وی ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐـﻪ ﺑﯿﺸـﺘﺮ‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ آﺛﺎر ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬ ‫‪١٧۴‬‬
‫‪ .۵‬ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﻪ‬ ‫‪ .۱‬ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﺑﯽ‬
‫‪ .۶‬دادهﻫﺎ‬ ‫‪ .۲‬داﯾﺮهﻫﺎی ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ﻫﻢ‬
‫‪ .۷‬ﺗﻘﺴﯿﻢ داﯾﺮه ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﺟﺰء ﻣﺘﺴﺎوی‬ ‫‪ .۳‬ﺧﻄﻮط ﻣﻮازی‬
‫‪ .۴‬ﻣﺜﻠﺚﻫﺎ‬

‫ﮐﺘﺎب ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‬

‫ّ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺧﻮاص اﻟﻤﺜﻠﺚ اﻟﻘﺎﺋﻢ اﻟﺰاوﯾﺔ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ارﺷﻤﯿﺪس اﺳﺖ‪ .‬در اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ و ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺤﮑﻤﺎء ﻧﺎم‬
‫اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﮐﺘـﺎب اﻟﺨـﻮاص اﻟﻤﺜﻠﺜـﺎت اﻟﻘﺎﺋﻤـﺔ اﻟﺰواﯾـﺎ آﻣـﺪه اﺳـﺖ )اﻟﻔﻬﺮﺳـﺖ‪ ،‬ص ‪۴۸۰‬؛ ﺗـﺎرﯾﺦ‬
‫اﻟﺤﮑﻤﺎء ﻗﻔﻄﯽ‪ ،‬ص ‪ .(۹۲‬اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺗﻮﺳﻂ رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ آن ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﺪس زده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺛﺎﺑـﺖ ﺑـﻦ ﻗـﺮه )‪۲۸۸ -۲۱۱‬ق( ﺑﺎﺷـﺪ‪ ١.‬ﻣـﺘﻦ‬
‫اﺻﻠﯽ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻮده ﺑﻪ ﺟﺎ ﻧﻤﺎﻧﺪه‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻋﺮﺑﯽ اﯾـﻦ ﺑﺨـﺶ ﭘﺎﯾـﺎﻧﯽ آن‪ ،‬ﮐـﻪ‬
‫‪ .١‬ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﺮه رﺳﺎﻟﻪﻫﺎی زﯾﺎدی از رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و از ﺟﻤﻠﻪ ارﺷﻤﯿﺪس ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﮥ اﯾﻦ آﺛﺎر رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ‬
‫اﻟﺪواﺋﺮ اﻟﻤﺘﻤﺎﺳﺔ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻞ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ آن ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ آن در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﺑﺎﻧﮑﯿﭙﻮر )ﭘﺎﺗﻨﺎ‪ ،‬ﻫﻨﺪ( ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ﻣﺘﻦ آن ﺑﻪ‬
‫اﻟﻬﻨﺪﺳﯿﺔ در ﺳﺎل ‪۱۹۴۷‬م ﺗﻮﺳﻂ داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﻪ )ﺣﯿﺪرآﺑﺎد دﮐﻦ( ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﯿﺎن ﻗﻀﺎﯾﺎ و اﺛﺒﺎت‬ ‫ﻫﻤﺮاه رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ اﺻﻮل ّ‬
‫آﻧﻬﺎ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮاص اﻟﻤﺜﻠﺚ اﻟﻘﺎﺋﻢ اﻟﺰاوﯾﺔ ﻷرﺷﻤﯿﺪس ﺗﺸﺎﺑﻪ زﯾﺎدی ﺑﺎ رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ اﻟﺪواﺋﺮ اﻟﻤﺘﻤﺎﺳﺔ دارد‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ اﺛﺮ ﻫﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﺑﻦ ّﻗﺮه ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮدی در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ داﻧﺸـﮑﺪۀ ادﺑﯿـﺎت داﻧﺸـﮕﺎه‬
‫ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ۲۸۴/۸‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺿﻤﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای ﺷﺎﻣﻞ ‪ ۸‬رﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‬

‫ﻧﺴﺦ رﯾﺰ ﺳﺪۀ ‪ ۸ ،۷‬و ‪ ۹‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ و ﺗﻮﺳـﻂ آﻗـﺎی اﺣﻤـﺪ ﺟـﻮادی‪ ،‬اﻣﺎمﺟﻤﻌـﮥ ﮐﺮﻣـﺎن‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫‪١‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان اﻫﺪا ﺷﺪه و ﺷﻤﺎرۀ ﺛﺒـﺖ آن ‪ ۷۵۵۸۹‬اﺳـﺖ )داﻧﺶﭘـﮋوه‪ ،۱۳۴۴ ،‬ص ‪.(۴۴‬‬
‫ﻋﻨﺎوﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎی اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .۱‬زﯾﺎدات ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ ﻓﻲ اﻟﻤﻘﺎﻟﺔ اﻟﺨﺎﻣﺴﺔ ﻣﻦ ﮐﺘﺎب اﻗﻠﯿﺪس؛‬
‫‪ .۲‬اﻏﺮاض ﻣﻘﺎﻻت اﻗﻠﯿﺪس )ﺧﻤﺴﺔ اﻗﺴﺎم(؛‬
‫‪ .۳‬ﺣﺪ اﻗﻠﯿﺪس )ﺗﺄﻟﯿﻒ اﻟﻨﺴﺒﺔ ﻓﻲ اﻻﺻﻮل و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻗﺪر اﻟﻨﺴﺒﺔ(؛‬
‫‪ .۴‬ﺣﻮاﺷﯽ ﻋﻠﯽ ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻂ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﻠﻘـﺐ ﺑـﻪ ﻣﻌـﯿﻦ ﻣـﻨﺠﻢ ﮐﺎﺷـﺎﻧﯽ در‬
‫اواﺧﺮ ذیاﻟﻘﻌﺪه ‪۸۴۲‬ق در ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ؛‬
‫‪ .۵‬ﺷﺮح ﺻﺪر اﻟﻤﻘﺎﻟﺔ اﻟﻌﺎﺷﺮة ﻣﻦ ﮐﺘﺎب اﻗﻠﯿﺪس ﻷﺑﯽ ﺟﻌﻔﺮ اﻟﺨﺎزﻧﯽ؛‬
‫‪ .۶‬ﺷﺮح ﺻﺪر اﻟﻤﻘﺎﻟﺔ اﻟﻌﺎﺷﺮة ﻣﻦ ﮐﺘﺎب اﻗﻠﯿﺪس ﻷﺑﯽ اﻟﺤﺴﻦ اﻷﻫﻮازی؛‬
‫‪٢‬‬
‫‪ .۷‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻟﺜﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﺮة‪ ،‬أذا ﺧﺮج ﻣﻦ داﺋﺮة ﺿﻠﻊ اﻟﻤﺜﻠﺚ و ﺿﻠﻊ اﻟﻤﺴﺪس ﻓﻲ ﺟﻬﺔ واﺣﺪة؛‬
‫‪١٧۵‬‬ ‫‪ .۸‬ﻣﻦ ﮐﺘﺎب ﺧﻮاص اﻟﻤﺜﻠﺚ ﻷرﺷﻤﯿﺪس‪.‬‬
‫ّ‬
‫در ﮐﺘﺎب اﻟﺨﻮاص اﻟﻤﺜﻠﺚ اﻟﻘﺎﺋﻢ اﻟﺰاوﯾﺔ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳـﯽ آن در اﯾﻨﺠـﺎ ﻋﺮﺿـﻪ ﻣﯽﺷـﻮد‪ ،‬ﭘـﻨﺞ‬
‫ﻗﻀﯿﮥ ﻫﻨﺪﺳﯽ در ﻣﻮرد ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﻪ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮای اﺛﺒـﺎت ﻗﻀـﺎﯾﺎ از ﻣﻄﺎﻟـﺐ‬
‫اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﺒﯿﻪ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪﻫﺎ در اﺻﻮل وﺟﻮد ﻧﺪارد و از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ دارای‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﻓﻮقاﻟﻌﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻮرت ﻗﻀﺎﯾﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ آﻣﺪه ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫ﻗﻀﯿﮥ اول‪ :‬در ﻫﺮ ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻊ ﻣﺤﯿﻂ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﺧﻂ راﺳﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب وﺗﺮ در ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺤﯿﻂ و ﻋﻤﻮد وارد ﺑﺮ وﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ﻣﺤﯿﻂ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﯾـﮏ ﺧـﻂ‬ ‫ﻗﻀﯿﮥ دوم‪ :‬در ﻫﺮ ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﮥ ﻣﺨﺘﻠﻒاﻻﺿﻼع‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺮﺑﻊ وﺗﺮ و ﯾﮑـﯽ‬‫ﻣﺮﺑﻊ ﺗﻔﺎﺿﻞ دو ﺿﻠﻊ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ )ﻣﺠﻤﻮع( ّ‬ ‫راﺳﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬و ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ وﺗﺮ و ﺿﻠﻊ دﯾﮕﺮ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ اﺳﺖ‪.‬‬‫از دو ﺿﻠﻊ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺑﺎ ّ‬
‫ﻗﻀﯿﮥ ﺳﻮم‪ :‬در ﻫﺮ ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﻪ اﮔﺮ از ﯾﮏ ﻃﺮف وﺗﺮ آن ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ﯾﮏ ﺿﻠﻊ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤـﻪ و از‬
‫ﻃﺮف دﯾﮕﺮ آن ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ﺿﻠﻊ دﯾﮕﺮ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺟﺪا ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﭘﺎرهﺧﻂ ﺑـﯿﻦ دو ﻧﻘﻄـﮥ‬

‫‪ .١‬ﮐﺎﺗﺐ اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻌﯿﻦاﻟﺪﯾﻦ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬از ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺨﮥ ‪ ۳۱۸۰‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﯽ ﻣﻠﮏ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب و‬
‫ﭼﻨﺪ اﺛﺮ دﯾﮕﺮ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺧﻂ اوﺳﺖ‪ – .‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ‬
‫‪ .٢‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ در ﺷﻤﺎرۀ اول ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان )ص ‪ (۲۰۱- ۱۸۶‬ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ در ﻣﺤﯿﻂ ﻣﺜﻠﺚ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﺧـﻂ راﺳـﺘﯽ در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻣﺴـﺎوی ﭼﻬـﺎر ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺜﻠﺚ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻗﻀﯿﮥ ﭼﻬﺎرم‪ :‬در ﻫﺮ ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﻪ ﻣﺮﺑﻊ ﻣﺤﯿﻂ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾـﮏ ﺧـﻂ راﺳـﺖ در ﻧﻈـﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺠﻤﻮع ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻣﺤـﯿﻂ در وﺗـﺮ آن و ﺣﺎﺻـﻞ ﺿـﺮب دو ﺿـﻠﻊ‬
‫زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻀﯿﮥ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬در ﻫﺮ ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﻪ‪ ،‬اﮔﺮ در اﻣﺘﺪاد ﯾﮑﯽ از دو ﺿﻠﻊ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤـﮥ آن و از دو ﺳـﺮ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ﻣﺠﻤﻮع دو ﺿﻠﻊ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ و‬‫آن دو ﭘﺎرهﺧﻂ ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ ﺿﻠﻊ دﯾﮕﺮ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺟﺪا ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ وﺗﺮ آن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺮﺑﻊ ﺗﻔﺎﺿﻞ آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺎوی دو ﺑﺮاﺑﺮ ّ‬
‫ّ‬
‫در اﻧﺘﻬﺎی اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﭼﻬﺎر ﻗﻀﯿﮥ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه‪ ،‬ﮐﻪ در ﻣﻮرد رواﺑﻂ ﻃﻮﻟﯽ در ﻣﺜﻠـﺚ در ﺣﺎﻟـﺖ ﮐﻠـﯽ‬
‫اﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺪ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﯾﺎ ﮐﺎﺗﺐ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ اﻓﺰوده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺻﻮرت اﯾﻦ ﻗﻀﺎﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻗﻀﯿﮥ ﺷﺸﻢ )ﻗﻀﯿﮥ اول ﭘﯿﻮﺳﺖ(‪ :‬اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ در ﻣﻮرد ﻧﯿﻤﺴﺎز زاوﯾﮥ داﺧﻠﯽ ﻣﺜﻠﺚ اﺳـﺖ ﮐـﻪ در‬
‫آن ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﮐﻪ‪» :‬ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻗﻄﻌﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﻤﺴﺎز ﯾﮏ زاوﯾﮥ ﻣﺜﻠـﺚ روی ﺿـﻠﻊ ﻣﻘﺎﺑـﻞ آن ﺟـﺪا‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮﺑﻊ ﻃﻮل ﻧﯿﻤﺴﺎز ﻣﺴﺎوی ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب دو ﺿﻠﻊ آن زاوﯾﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ از ﻗﻀﺎﯾﺎی ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﻘﺎﻟـﮥ ﺷﺸـﻢ و ﺳـﻮم و ﺳـﯽ و ﭘـﻨﺠﻢ ﻣﻘﺎﻟـﮥ دوم اﺻـﻮل‬ ‫‪١٧۶‬‬
‫اﻗﻠﯿﺪس اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮﯾﻖ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ و ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻗﻀﯿﮥ ﺳﻮم ﻣﻘﺎﻟـﮥ ﺷﺸـﻢ اﺻـﻮل اﻗﻠﯿـﺪس‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻃﻮل ﻧﯿﻤﺴﺎز ﻫﺮ زاوﯾﮥ ﻣﺜﻠﺚ را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﻪ ﺿﻠﻊ آن ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﮐﻪ در اداﻣﮥ ﺷـﺮح ﻗﻀـﯿﻪ‬
‫آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻀﯿﮥ ﻫﻔﺘﻢ )ﻗﻀﯿﮥ دوم ﭘﯿﻮﺳﺖ(‪ :‬اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ در ﻣﻮرد ﻣﯿﺎﻧﮥ ﻣﺜﻠﺚ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿـﺎن ﻣـﯽدارد‪:‬‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ﺿﻠﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﺮ آن وارد ﺷﺪه اﺳﺖ و دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻃﻮل ﻣﯿﺎﻧﻪ ﻣﺴﺎوی ﺑـﺎ ﻣﺠﻤـﻮع‬ ‫»ﻣﺠﻤﻮع ﻧﺼﻒ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻌﺎت دو ﺿﻠﻊ دﯾﮕﺮ ﻣﺜﻠﺚ اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫ّ‬
‫از ﻃﺮﯾﻖ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮان ﻃﻮل ﻣﯿﺎﻧﮥ وارد ﺑﺮ ﻫﺮ ﺿﻠﻊ ﻣﺜﻠﺚ را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﻧﺪازهﻫﺎی ﺳﻪ ﺿﻠﻊ‬
‫آن ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﮐﻪ در اداﻣﮥ ﺷﺮح ﻗﻀﯿﻪ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻀﯿﮥ ﻫﺸﺘﻢ )ﻗﻀﯿﮥ ﺳﻮم ﭘﯿﻮﺳﺖ(‪ :‬اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ اﺛﺒﺎﺗﯽ ﺑﺮای ﻗﻀﯿﮥ دوم ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺷﺸﻢ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﻗﻀﯿﮥ ﺗﺎﻟﺲ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻮرت اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﺧﻂ راﺳﺘﯽ ﻣـﻮازی‬
‫ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از ﺿﻠﻊﻫﺎی ﻣﺜﻠﺜﯽ رﺳﻢ ﺷﻮد‪ ،‬دو ﺿﻠﻊ دﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﺴـﺒﺖ ﻗﻄـﻊ ﻣﯽﮐﻨـﺪ«‪ .‬اﺛﺒـﺎﺗﯽ ﮐـﻪ در‬
‫اﯾﻨﺠﺎ آﻣﺪه ﺑﺎ اﺛﺒﺎت اﻗﻠﯿﺪس ﺗﻔﺎوت دارد‪.‬‬
‫ﻗﻀﯿﮥ ﻧﻬﻢ )ﻗﻀﯿﮥ ﭼﻬﺎرم ﭘﯿﻮﺳﺖ(‪ :‬اﯾﻦ ﻗﻀـﯿﻪ اﺛﺒـﺎﺗﯽ ﺑـﺮای ﻗﻀـﯿﮥ ﺳـﻮم ﻣﻘﺎﻟـﮥ ﺷﺸـﻢ اﺻـﻮل‬
‫اﻗﻠﯿﺪس اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﮥ ﻧﯿﻤﺴﺎزﻫﺎ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻮرت اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﺧـﻂ راﺳـﺘﯽ‬
‫ﯾﮏ زاوﯾﻪ از ﻣﺜﻠﺜﯽ را ﻧﺼﻒ ﮐﻨﺪ و ﻗﺎﻋﺪۀ آن را ﻧﯿﺰ ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﻗﻄﻌﻪﻫﺎی ﻗﺎﻋﺪه ﺑـﻪ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﻫﻤﭽـﻮن‬
 ‫دو ﺿﻠﻊ ﻣﺜﻠﺚ اﺳﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ«‪ .‬اﺛﺒﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ آﻣﺪه ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﺛﺒﺎت اﻗﻠﯿﺪس ﺗﻔﺎوت دارد‪.‬‬
‫در ﺗﺮﺟﻤﮥ رﺳﺎﻟﮥ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬اﻓﺰودهﻫﺎی ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ درون ﮐﻤﺎﻧﮏ و اﻓﺰودهﻫﺎی ﺗﮑﻤﯿﻠـﯽ درون ﻗـﻼب‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‬

‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﮥ رﺳﺎﻟﻪ‬
‫از ﮐﺘﺎب ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ]ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ[ ﺗﺄﻟﯿﻒ ارﺷﻤﯿﺪس‬
‫]ﻗﻀﯿﮥ ّاول[‪] :‬در[ ﻫﺮ ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻊ اﺿﻼع ﺳﻪﮔﺎﻧﮥ )ﻣﺤﯿﻂ( آن‪ ،‬ﻫﺮﮔـﺎه ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﯾـﮏ‬
‫ﺧﻂ راﺳﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺤﯿﻂ و ﻋﻤﻮد وارد ﺑﺮ وﺗـﺮ‬
‫در وﺗﺮ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻣﺜﺎل‪] :‬ﻣﺜﻠﺚ[ ا ب ﺟ‪] ،‬ﮐﻪ[ در آن زاوﯾﮥ ا ﻗﺎﺋﻤﻪ اﺳﺖ‪] ،‬را در ﻧﻈـﺮ ﻣﯽﮔﯿـﺮﯾﻢ[؛ ﻣﯽﮔـﻮﯾﻢ ﻣﺮﺑـﻊ‬
‫اﺿﻼع ﺳﻪﮔﺎﻧﮥ )ﻣﺤﯿﻂ( آن‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﺧﻂ راﺳﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴـﺎوی اﺳـﺖ ﺑـﺎ‬
‫دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ]ﻣﺤﯿﻂ[ آن و ﻋﻤﻮد ]وارد ﺑﺮ وﺗﺮ[‪ ،‬ﮐﻪ ا د اﺳﺖ‪ ،‬در ﻗﺎﻋﺪۀ آن‪ ،‬ﮐﻪ ﺟ ب اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪١٧٧‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪۱ .۲ .۳‬‬

‫]ﺑﺮﻫﺎن[‪ :‬ﺟ ب را اﻣﺘﺪاد ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ]روی آن[ ﺟ ﻫ را ﺑﺮاﺑـﺮ ا ﺟ و ﻫ ز را ﺑﺮاﺑـﺮ اب و ز ح را ﺑﺮاﺑـﺮ‬

‫ا د و ﺟ ط را ﺑﺮاﺑﺮ ﺟ ب ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ط ب در ﻧﻘﻄﮥ ﺟ دو ﻧـﯿﻢ ﺷـﺪه اﺳـﺖ و ط ز را ﺑـﻪ آن اﺿـﺎﻓﻪ‬
‫ﻣﺮﺑـﻊ ﺟ ز اﺳـﺖ‪ّ .‬‬
‫ﻣﺮﺑـﻊ ز ﺟ ﺑﺮاﺑـﺮ‬ ‫ﻣﺮﺑـﻊ ط ﺟ ﺑﺮاﺑـﺮ ّ‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﺣﺎﺻﻞ ﺿـﺮب ب ز در ز ط ﺑـﺎ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻌـﺎت ز ﻫ و‬‫ﻣﺮﺑﻌﺎت ز ﻫ و ﻫ ﺟ و دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ز ﻫ در ﻫ ﺟ اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺠﻤﻮع[ ّ‬ ‫]ﻣﺠﻤﻮع[ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ط ﺟ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ]ﻣﻘﺎدﯾﺮ[ ﻣﺘﺴﺎوی را ]از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺗﺴﺎوی[‬ ‫ﻫ ﺟ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ّ‬
‫ﺣﺬف ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ب ز در ز ط ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ ]دو ﺑﺮاﺑـﺮ[ ﺣﺎﺻـﻞ ﺿـﺮب ز ﻫ در ﻫ ﺟ ﺑـﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ح ز‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ ﻋﻤﻮد ]وارد ﺑﺮ وﺗﺮ[ اﺳﺖ‪ ،‬در ط ب‪ ،‬ﮐـﻪ دو ﺑﺮاﺑـﺮ ﻗﺎﻋـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ز ب‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﻤﻮع اﺿﻼع‪ ،‬در ز ط اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺴـﺒﺖ ح ز ﺑـﻪ ز ب‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺴﺒﺖ ز ط ﺑﻪ ط ب اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﺮﮐﯿﺐ ]ﻧﺴﺒﺖ در ﺻـﻮرت[ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻧﺴـﺒﺖ ح ب ﺑـﻪ ز ب ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ز ب ﺑﻪ ط ب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ز ب واﺳﻄﮥ ﻫﻨﺪﺳﯽ در ﺗﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ؛ ﭘـﺲ ﺣﺎﺻـﻞ ﺿـﺮب ح ب در‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ز ب اﺳﺖ و اﯾﻦ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬ ‫ط ب ﺑﺮاﺑﺮ ّ‬

‫]ﻗﻀﯿﮥ دوم[‪] :‬در[ ﻫﺮ ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﮥ ﻣﺨﺘﻠﻒاﻻﺿﻼع‪ّ ،‬‬

‫ﻣﺮﺑﻊ اﺿﻼع ﺳﻪﮔﺎﻧﮥ آن‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺻـﻮرت‬
 ‫ﯾﮏ ﺧﻂ راﺳﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ّ‬
‫ﻣﺮﺑـﻊ ﻓﺰوﻧـﯽ ﯾﮑـﯽ از دو ﺿـﻠﻊ زاوﯾـﮥ ﻗﺎﺋﻤـﮥ آن ﺑـﺮ دﯾﮕـﺮی‪،‬‬
‫ﻣﺮﺑﻊ وﺗﺮ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ و ﯾﮑﯽ از دو ﺿﻠﻊ ]زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ[ ﺑﺎ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ وﺗﺮ و ﺿـﻠﻊ دﯾﮕـﺮ‬ ‫ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ ]ﻣﺠﻤﻮع[ ّ‬
‫زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﺧﻂ راﺳﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻣﺜﻠﺚ ا ب ﺟ ]ﮐﻪ[ زاوﯾﮥ ب در آن ﻗﺎﺋﻤﻪ اﺳﺖ ]را در ﻧﻈـﺮ ﻣﯽﮔﯿـﺮﯾﻢ[ و ]ﻓـﺮض ﻣـﯽﮐﻨﯿﻢ[‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ﺗﻔﺎﺿـﻞ ب ﺟ و ا ب‬ ‫ﻣﺮﺑﻊ اﺿﻼع ﺳﻪﮔﺎﻧﮥ )ﻣﺤﯿﻂ( آن‪ ،‬ﺑﺎ ّ‬ ‫ب ﺟ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ از ا ب ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ب ﺟ و ﺟ ا ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﺧﻂ راﺳﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻣﺴﺎوی اﺳﺖ ﺑﺎ ]ﻣﺠﻤﻮع[ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ﺟ ا و ا ب‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﺧﻂ راﺳﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬‫ّ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪۲ .۲ .۳‬‬

‫]ﺑﺮﻫﺎن[‪ :‬ا ﻫ را ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ا ب و ﺟ ز را ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ب ﺟ ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬و ]ﻓﺮض ﻣـﯽﮐﻨﯿﻢ[ ب د ﻓﺰوﻧـﯽ‬
‫ﻣﺮﺑﻌﺎت ﻫ ا‪ ،‬ا ﺟ و ﺟ ز و دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻـﻞ ﺿـﺮب‬ ‫ﻣﺮﺑﻊ ﻫ ز ﺑﺮاﺑﺮ ]ﻣﺠﻤﻮع[ ّ‬
‫ب ﺟ ﺑﺮ ا ب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ّ‬
‫‪١٧٨‬‬
‫ﻫ ا در ا ﺟ و دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ا ﺟ در ﺟ ز‪ ١‬و دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻫ ا در ﺟ ز اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ دو‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻫ ا در زﺟ‪ ،٢‬ﯾﻌﻨﯽ دو ﺑﺮاﺑـﺮ ﺣﺎﺻـﻞ ﺿـﺮب ا ب در ب ﺟ‪ ،‬ﻣﺴـﺎوی ﺑـﺎ دو ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ا ب در ﺟ د‪،٣‬ﮐﻪ ﻣﺴﺎوی آن اﺳﺖ‪ ،‬و دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻـﻞ ﺿـﺮب ﺟ د در ب د اﺳـﺖ‪ .‬دو‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ا ب در ﺟ د ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ]ﻣﺠﻤﻮع[ ﻣﺮﺑﻌـﺎت ا ب و ﺟ د اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ دو ﺑﺮاﺑـﺮ ﺣﺎﺻـﻞ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ب ﺟ اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ‬ ‫ﻣﺮﺑﻊ ب د را اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ﺟ د و ّ‬
‫ﺿﺮب ب د در د ﺟ‪ّ ٤‬‬
‫ﻣﺮﺑﻌﺎت ا ب‪ ،‬ب ﺟ ﯾﻌﻨﯽ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ‬ ‫ﻣﺮﺑﻊ ب د ﺑﺮاﺑﺮ ]ﻣﺠﻤﻮع[ ّ‬
‫]دو ﺑﺮاﺑﺮ[ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ا ب در ب ﺟ ﺑﺎ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻌﺎت ﻫ ا‪ ،‬ا ﺟ و ﯾﮏ ﺑـﺎر دﯾﮕـﺮ ّ‬
‫ﻣﺮﺑـﻊ‬ ‫ﻣﺮﺑﻊ ب د ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ ]ﻣﺠﻤﻮع[ ّ‬‫ﻣﺮﺑﻊ ﻫ ز و ّ‬
‫ا ﺟ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ﺟ ز و دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻫ ا در ا ﺟ و دو ﺑﺮاﺑـﺮ ]ﺣﺎﺻـﻞ ﺿـﺮب[ ا ﺟ در ﺟ ز اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﺟ و ّ‬
‫ﻣﺮﺑـﻊ ﻫ ﺟ اﺳـﺖ‪ .‬و‬ ‫ﻣﺮﺑﻌـﺎت ﻫ ا‪ ،‬ا ﺟ و دو ﺑﺮاﺑـﺮ ﺣﺎﺻـﻞ ﺿـﺮب ﻫ ا در ا ﺟ ﺑﺮاﺑـﺮ ّ‬
‫وﻟﯽ ]ﻣﺠﻤـﻮع[ ّ‬
‫ﻣﺮﺑـﻊ ا ز اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ‬ ‫ﻣﺮﺑﻌﺎت ا ﺟ ]و ﺟ ز[ و دو ﺑﺮاﺑـﺮ ﺣﺎﺻـﻞ ﺿـﺮب ا ﺟ در ﺟ ز ﺑﺮاﺑـﺮ ّ‬
‫]ﻣﺠﻤﻮع[ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻌـﺎت ﻫ ﺟ و ا ز اﺳـﺖ و اﯾـﻦ ﭼﯿـﺰی اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬ ‫ﻣﺮﺑﻌﺎت ﻫ ز و ب د ﺑﺮاﺑـﺮ ]ﻣﺠﻤـﻮع[ ّ‬ ‫]ﻣﺠﻤﻮع[ ّ‬

‫‪ .١‬ﻧﺴﺨﻪ‪ :‬ﺟ ا‬
‫‪ .٢‬ﻧﺴﺨﻪ‪ :‬ا ﺟ‪.‬‬
‫‪ .٣‬ﻧﺴﺨﻪ‪ :‬ﺟ ﻫ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻧﺴﺨﻪ‪+ :‬و‪.‬‬
 ‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‬

‫]ﻗﻀﯿﮥ ﺳﻮم[‪] :‬در[ ﻫﺮ ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‪ ،‬اﮔﺮ از ﯾﮏ ﻃﺮف وﺗﺮ آن ﺑـﻪ اﻧـﺪازۀ ﯾﮑـﯽ از اﺿـﻼع زاوﯾـﮥ‬
‫ﻗﺎﺋﻤﮥ آن و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ آن ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ﺿﻠﻊ دﯾﮕﺮ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﮥ آن ﺟﺪا ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ]ﭘـﺎره[‬
‫ﺧﻄﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ اﺳﺖ در ﻣﺤﯿﻂ ﻣﺜﻠﺚ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ]ﻣﺠﻤﻮع[ اﺿﻼع ﻣﺜﻠﺚ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﯾـﮏ‬
‫ﺧﻂ راﺳﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺜﻠﺚ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻣﺜﻠﺚ ا ب ﺟ ﺑﺎ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﮥ ا ]را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ[ و روی ﻗﺎﻋﺪۀ آن ب د را ﺑﺮاﺑﺮ ﺑـﺎ ا ب و‬
‫ﻧﯿﺰ ﺟ ﻫ را ﺑﺮاﺑﺮ ا ﺟ ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ]ﻣﺠﻤﻮع[ اﺿﻼع ]ﻣﺜﻠﺚ[ در ﻫ د ﻣﺴـﺎوی‬
‫ﭼﻬﺎر ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺜﻠﺚ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪۳ .۲ .۳‬‬

‫‪١٧٩‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن‪ :‬وﻗﺘﯽ دو ]ﭘﺎره[ ﺧﻂ ب ا‪ ،‬ا ﺟ را ﺑﺮ ]ﭘﺎره[ ﺧﻂ ب ﺟ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺗﻔﺎﺿﻞ آﻧﻬﺎ ]ﭘﺎره[ ﺧﻂ‬
‫ﻫ د‪ ١‬اﺳﺖ‪ .‬و ب ﺟ را اﻣﺘﺪاد ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ]روی آن[ ﺟ ز را ﻣﺜﻞ ب ا و ز ح را ﻣﺜﻞ ا ﺟ و ح ط را ﻣﺜـﻞ‬
‫ﻫ د ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭼﻮن ح ط ﺗﻔﺎﺿﻞ ﺑﯿﻦ ]ﻣﺠﻤﻮع[ دو ]ﭘﺎره[ ﺧﻂ ب ا و ا ﺟ و ب ح‪ ٢‬اﺳـﺖ‪ ،‬ﺟ ط‬
‫ّ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ب ﺟ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺧﻂ ب ط در ﻧﻘﻄﮥ ﺟ دو ﻧـﯿﻢ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬و ط ح را ﺑـﻪ آن اﺿـﺎﻓﻪ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ﺟ ح اﺳﺖ‪ .‬وﻟـﯽ ّ‬
‫ﻣﺮﺑـﻊ ﺟ ح‬ ‫ﻣﺮﺑﻊ ﺟ ط ﺑﺮاﺑﺮ ّ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪] .‬ﭘﺲ[ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ب ح در ط ح ﺑﺎ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻌﺎت ﺟ ز و ز ح اﺳﺖ‪ .‬و دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﺟ ز در ز ح و ]ﻣﺠﻤﻮع[ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻌـﺎت‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ]ﻣﺠﻤﻮع[ ّ‬
‫ﻣﺮﺑـﻊ ﺟ ط‪] ،‬ﮐـﻪ[‬ ‫ﻣﺮﺑﻊ ب ﺟ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿـﺮب ب ح در ح ط ﺑـﺎ ّ‬ ‫ﺟ ز و ز ح ﺑﺮاﺑﺮ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ب ﺟ و دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﺟ ز در ز ح اﺳـﺖ‪ّ .‬‬
‫ﻣﺮﺑـﻊ ﻣﺸـﺘﺮک‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ب ﺟ ]اﺳﺖ[ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ّ‬
‫ب ﺟ را ﺣﺬف ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ب ح در ح ط ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿـﺮب ﺟ ز در زح‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﺟ ز در ز ح ﻣﺴﺎوی ﭼﻬـﺎر ﺑﺮاﺑـﺮ ﻣﺴـﺎﺣﺖ ﻣﺜﻠـﺚ ا ب ﺟ‬
‫اﺳﺖ و اﯾﻦ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫]ﻗﻀﯿﮥ ﭼﻬﺎرم[‪] :‬در[ ﻫﺮ ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺮﺑﻊ اﺿﻼع ﺳﻪﮔﺎﻧﮥ )ﻣﺤﯿﻂ( آن‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾـﮏ‬
‫ﺧﻂ راﺳﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻣﺤﯿﻂ )ﻣﺜﻠﺚ( در وﺗﺮ آن و ﻣﺴـﺎوی‬
‫‪ .١‬ﻧﺴﺨﻪ‪ :‬ﻫ ز‬
‫‪ .٢‬ﻧﺴﺨﻪ‪ :‬ب ﺟ‪.‬‬
 ‫‪١‬‬
‫دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب دو ﺿﻠﻊ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﮥ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻣﺜﻠﺚ ب ا ﺟ ﺑﺎ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﮥ ا ]را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ[‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﮐﻪ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ﻣﺤﯿﻂ آن ]ﻫﺮﮔﺎه[ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﯾﮏ ﺧﻂ راﺳﺖ ]در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد[‪ ،‬ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ دو ﺑﺮاﺑﺮ ]ﻣﺠﻤﻮع[ ﺣﺎﺻـﻞ ﺿـﺮب ب ﺟ در‬
‫ﻣﺤﯿﻂ آن و ]دو ﺑﺮاﺑﺮ[ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ب ا در ا ﺟ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪۴ .۲ .۳‬‬

‫]ﺑﺮﻫﺎن[‪ :‬ﺟ د را ﺑﺮاﺑﺮ ا ب و د ﻫ را ﺑﺮاﺑﺮ ا ﺟ و ﺟ ز‪ ٢‬را ﺑﺮاﺑـﺮ ب ﺟ رﺳـﻢ ﻣـﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭘـﺲ ب ز در‬
‫ﻧﻘﻄﮥ ﺟ ﺑﻪ دوﻧﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ز ﻫ ﺑﻪ آن اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ب ﻫ در ﻫ ز ﺑـﺎ ّ‬
‫ﻣﺮﺑـﻊ‬
‫ﻣﺮﺑﻌـﺎت ﺟ د و د ﻫ و دو ﺑﺮاﺑـﺮ ﺣﺎﺻـﻞ‬‫ﻣﺮﺑـﻊ ﺟ ﻫ ﺑﺮاﺑـﺮ ]ﻣﺠﻤـﻮع[ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ﺟ ﻫ اﺳﺖ‪ .‬و ّ‬ ‫ﺟ ز ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ّ‬
‫ﻣﺮﺑـﻊ ﺟ ز اﺳـﺖ‪ .‬آﻧﻬـﺎ را ﺣـﺬف ﻣـﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬‫ﻣﺮﺑﻌﺎت ﺟ د و د ﻫ ﺑﺮاﺑﺮ ّ‬
‫ﺿﺮب ﯾﮑﯽ در دﯾﮕﺮی اﺳﺖ‪ .‬و ّ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ب ﻫ در ﻫ ز ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ دو ﺑﺮاﺑـﺮ ﺣﺎﺻـﻞ ﺿـﺮب ﺟ د در د ﻫ ﺑـﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬دو ﺑﺮاﺑـﺮ‬ ‫‪١٨٠‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ب ﻫ در ﺟ ز‪ ٣‬را ]ﺑﻪﻃﻮر[ ﻣﺸﺘﺮک ]ﺑﻪ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺗﺴﺎوی[ اﺿـﺎﻓﻪ ﻣـﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭘـﺲ ]ﻧﺘﯿﺠـﮥ[‬ ‫‪٠‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻫ ز در ب ﻫ‪ ٤‬و ب ﻫ در ﺟ ز‪ ٥‬ﻣﺴﺎوی ّ‬
‫ﻣﺮﺑـﻊ ﻫ ب ﻣﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ ﻣﺴـﺎوی ﺑـﺎ دو ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﺟ ز‪ ٦‬در ب ﺟ و ﺟ د در د ﻫ اﺳﺖ‪.‬‬

‫]ﻗﻀﯿﮥ ﭘﻨﺠﻢ[‪ :‬در ﻫﺮ ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﻪ‪ ،‬اﮔﺮ از ﯾﮑﯽ از دو ﺿﻠﻊ زاوﯾـﮥ ﻗﺎﺋﻤـﻪ ]ﻗﻄﻌـﻪای[ ﻣﺴـﺎوی ﺑـﺎ‬
‫ﺿﻠﻊ دﯾﮕﺮ ]زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﮥ[ آن ﺟﺪا ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ دو ﺿﻠﻊ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ در ﻣﺜﻠﺚ ّاول‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ﺗﻔﺎﺿﻞ ﺑﯿﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺎوی دو ﺑﺮاﺑﺮ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ وﺗﺮ آن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﯾﮏ ﺧﻂ راﺳﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬و ّ‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻣﺜﻠﺚ ا ب ﺟ ﺑﺎ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﮥ ب ]را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ[ و ]ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ[ ب د ﺑﺮاﺑﺮ ﺑـﺎ ا ب‬
‫ﻣﺮﺑﻌﺎت ﻫ ﺟ و ﺟ د دو ﺑﺮاﺑﺮ ّ‬
‫ﻣﺮﺑـﻊ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ب ﻫ را ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ا ب ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﮐﻪ ]ﻣﺠﻤﻮع[ ّ‬
‫ا ﺟ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .١‬در ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﻋﺒﺎرت »و ﻣﺴﺎوی دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب دو ﺿﻠﻊ زاوﯾﮥ آن« ﺗﮑﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .٢‬ﻧﺴﺨﻪ‪ :‬ﺟ د‪.‬‬
‫‪ .٣‬ﻧﺴﺨﻪ‪ :‬ﻫ ز‪.‬‬
‫‪ .٤‬ﻧﺴﺨﻪ‪ :‬ب ز‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻧﺴﺨﻪ‪ :‬ﻫ ز‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻧﺴﺨﻪ‪ :‬ﻫ ز‪.‬‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪۵ .۲ .۳‬‬

‫]ﺑﺮﻫﺎن[‪ :‬ﭘﺲ ]ﻃﺒﻖ ﻓﺮض ﻗﻀﯿﻪ[ ﻫ د در ﻧﻘﻄﮥ ب ﺑﻪ دوﻧﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و د ﺟ ﺑـﻪ آن اﺿـﺎﻓﻪ ﺷـﺪه‬
‫ﻣﺮﺑﻌـﺎت ﻫ ب و ب ﺟ اﺳـﺖ‪ .‬وﻟـﯽ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ]ﻣﺠﻤﻮع[ ﻣ ّﺮﺑﻌﺎت ﻫ ﺟ و ﺟ د دو ﺑﺮاﺑـﺮ ]ﻣﺠﻤـﻮع[ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻌـﺎت ﻫ ﺟ و د ﺟ دو‬‫ﻣﺮﺑﻊ ا ﺟ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ]ﻣﺠﻤـﻮع[ ّ‬ ‫ﻣﺮﺑﻌﺎت ﻫ ب‪ ،‬ب ﺟ ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ ّ‬ ‫]ﻣﺠﻤﻮع[ ّ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ا ﺟ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﺧﺮ ﮐﺘﺎب ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﻪ از ارﺷﻤﯿﺪس اﺳﺖ‪.‬‬

‫]ﭘﯿﻮﺳﺖ رﺳﺎﻟﻪ[‬
‫‪١٨١‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺰﯾﺰ اﺳﺖ‬
‫]ﻗﻀﯿﮥ ﺷﺸﻢ[‪] :‬در[ ﻣﺜﻠﺚ ا ب ﺟ زاوﯾﮥ ا ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻂ ا د دوﻧﯿﻢ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔـﻮﯾﻢ ﮐـﻪ ﺣﺎﺻـﻞ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ا د ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ب ا در ا ﺟ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺿﺮب ب د در د ﺟ ﺑﺎ ّ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪۶ .۲ .۳‬‬

‫]ﺑﺮﻫﺎن[‪ :‬ﭘﺲ ﺑﺮ آن ]ﻣﺜﻠﺚ[ داﯾﺮه ]ﻣﺤﯿﻄﯽ آن را[ ﻣﯽﮔﺬراﻧﯿﻢ و ا د را ﺗﺎ ﻧﻘﻄﮥ ﻫ اﻣﺘﺪاد ﻣـﯽدﻫﯿﻢ و‬
‫ﻫ ﺟ را رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭼﻮن دو زاوﯾﮥ ا )زاو ﯾﻪﻫﺎی ب ا د و ﺟ ا د( ﻣﺴﺎویاﻧﺪ و دو زاوﯾﮥ ب و ﻫ ]ﻧﯿﺰ[‬
‫ﻣﺘﺴﺎویاﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﮐﻤﺎن ا ﺟ اﻧﺪ‪] ،‬ﭘﺲ[ زاوﯾﮥ ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧـﺪۀ ب د ا ﻣﺴـﺎوی زاوﯾـﮥ ﻫ ﺟ ا اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻣﺜﻠﺚ ب ا د ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﻣﺜﻠﺚ ا ﻫ ﺟ اﺳﺖ‪ .‬ﭘـﺲ ﻧﺴـﺒﺖ ب ا ﺑـﻪ ا ﻫ ﻣﺴـﺎوی ﻧﺴـﺒﺖ ا د ﺑـﻪ ا ﺟ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ب ا در ا ﺟ ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻫ ا در ا د اﺳﺖ‪ .‬وﻟـﯽ ﺣﺎﺻـﻞ ﺿـﺮب ﻫ ا‬
‫در ا د ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻫ د در د ا و ّ‬
‫ﻣﺮﺑـﻊ ا د اﺳـﺖ‪ .‬و ﺣﺎﺻـﻞ ﺿـﺮب ﻫ د در د ا ﺑﺮاﺑـﺮ ﺣﺎﺻـﻞ‬
‫ﺿﺮب ب د در د ﺟ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ب د در د ﺟ و ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ د ا ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿـﺮب ب ا در ا‬
‫ﺟ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫]ﻗﻀﯿﮥ ﻫﻔﺘﻢ[‪] :‬در[ ﻣﺜﻠﺚ ب ا ﺟ ﺿﻠﻊ ب ﺟ در ﻧﻘﻄﮥ د ﺑﻪ دوﻧﯿﻢ ﺷﺪه و ا د را رﺳـﻢ ﻣـﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﯽﮔـﻮﯾﻢ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ا د ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ ]ﻣﺠﻤﻮع[ دو ﻣﺮﺑﻊ ب ا و ا ﺟ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮐﻪ ]ﻣﺠﻤﻮع[ دو ﻣﺮﺑﻊ ب د و د ﺟ و دو ﺑﺮاﺑﺮ ّ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪۷ .۲ .۳‬‬

‫ﻣﺮﺑـﻊ ا ﺟ ﻣﺴـﺎوی ]ﻣﺠﻤـﻮع[‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن‪ :‬ﻋﻤﻮد ا ﻫ را رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﭼﻮن زاوﯾﮥ ا د ﺟ ﻣﻨﻔﺮﺟﻪ اﺳﺖ‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ب ا و دو ﺑﺮاﺑـﺮ ﺣﺎﺻـﻞ ﺿـﺮب‬ ‫ﻣﺮﺑﻌﺎت ا د و د ﺟ و دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب د ﺟ در د ﻫ اﺳﺖ‪ّ .‬‬ ‫ّ‬
‫‪١٨٢‬‬
‫ب د در د ﻫ ﻣﺴـﺎوی ]ﻣﺠﻤــﻮع[ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻌــﺎت ب د و د ا اﺳــﺖ‪ ،‬زﯾـﺮا زاوﯾــﮥ ا د ب ﺣــﺎده اﺳــﺖ‪ .‬ﭘــﺲ‬
‫ﻣﺮﺑﻌـﺎت ب د و د ﺟ و‬‫ﻣﺮﺑﻌﺎت ب ا و ا ﺟ و دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ب د در د ﻫ ﻣﺴـﺎوی ّ‬ ‫]ﻣﺠﻤﻮع[ ّ‬
‫دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮﺑﻊ ا د و دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب د ﻫ در د ﺟ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿـﺮب د ﻫ در د ﺟ‬
‫ﻣﺴﺎوی دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ا د در د ﻫ اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ آﻧﻬـﺎ را ﺣـﺬف ﻣـﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ]ﻣﺠﻤـﻮع[‬
‫ﻣﺮﺑﻌﺎت ب د و د ﺟ و دو ﺑﺮاﺑﺮ ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ا د اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ ﭼﯿﺰی‬ ‫ﻣﺮﺑﻌﺎت ب ا و ا ﺟ ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ ]ﻣﺠﻤﻮع[ ّ‬ ‫ّ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫]ﻗﻀﯿﮥ ﻫﺸﺘﻢ[‪] :‬در[ ﻣﺜﻠﺚ ب ا ﺟ دو ﺧـﻂ د ﻫ‪ ،‬ز ح ﺑـﺎ ب ﺟ ﻣﻮازیاﻧـﺪ و ب د ﺑﺮاﺑـﺮ د ز اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮع ب ﺟ و ز ح ﻣﺴﺎوی دو ﺑﺮاﺑﺮ د ﻫ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪۸ .۲ .۳‬‬
 ‫]ﺑﺮﻫﺎن[‪ :‬ز ﻫ را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺗﺎ ﻧﻘﻄﮥ ط اﻣﺘﺪاد ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺜﻠﺚ ﻫ ﺟ ط ﻣﺘﺸـﺎﺑﻪ ﺑـﺎ ﻣﺜﻠـﺚ‬
‫ز ح ﻫ اﺳﺖ و ح ﻫ ﺑﺮاﺑﺮ ﻫ ﺟ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ب د ﺑﺮاﺑﺮ د ز اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ز ح ﺑﺮاﺑﺮ ﺟ ط اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺜﻠـﺚ‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‬

‫ز د ﻫ ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﻣﺜﻠﺚ ز ب ط اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﺴﺒﺖ ب ط ﺑﻪ د ﻫ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺴﺒﺖ ب ز ﺑـﻪ ز د اﺳـﺖ و ب ز‬

‫دو ﺑﺮاﺑﺮ ز د اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ب ط دو ﺑﺮاﺑﺮ د ﻫ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ب ط ﻣﺠﻤﻮع ب ﺟ‪ ،‬ز ح اﺳﺖ و اﯾﻦ ﭼﯿـﺰی‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫]ﻗﻀﯿﮥ ﻧﻬﻢ[‪ :‬اﻓﺰودۀ ﺑﺮﻫﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻗﻀﯿﮥ ﺳﻮم از ]ﻣﻘﺎﻟﮥ[ ﺷﺸﻢ ﮐﺘﺎب ]اﺻـﻮل[ اﻗﻠﯿـﺪس‪ .‬ﻣﺜﻠـﺚ ا ب ﺟ‬
‫ّ‬
‫ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ و در آن زاوﯾﮥ ا ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻂ ا د ﺑﻪ دوﻧﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔـﻮﯾﻢ ﮐـﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ا ب ﺑـﻪ ا ﺟ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺴﺒﺖ ب د ﺑﻪ د ﺟ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪١٨٣‬‬
‫ﺷﮑﻞ ‪۹ .۲ .۳‬‬

‫ﺑﺮﻫﺎن‪ :‬ا ﺟ را در راﺳﺘﺎﯾﺶ ﺗﺎ ﻧﻘﻄﮥ ز اﻣﺘﺪاد ﻣﯽدﻫﻢ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ]ﻃﻮل آن[ ﺑﺮاﺑـﺮ ا ب ﺑﺎﺷـﺪ و ز ب را‬
‫وﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬و ا د را ﺗﺎ ﻧﻘﻄﮥ ﻫ اﻣﺘﺪاد داده و ﺟ ﻫ را وﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺴﺒﺖ ]ﻣﺴﺎﺣﺖ[ ﻣﺜﻠﺚ ا ﻫ‬
‫ز ﺑﻪ ]ﻣﺴﺎﺣﺖ[ ﻣﺜﻠﺚ ا ﻫ ﺟ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺴﺒﺖ ا ز ﺑـﻪ ا ﺟ‪ ،‬ﯾﻌﻨـﯽ ا ب ﺑـﻪ ا ﺟ اﺳـﺖ‪ .‬و ﻧﺴـﺒﺖ ]ﻣﺴـﺎﺣﺖ‬
‫ﻣﺜﻠﺚ[ ا ﻫ ب ﺑﻪ ]ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺜﻠﺚ[ ا ﻫ ﺟ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺴﺒﺖ ا ﻫ ب ﺑﻪ ا ﻫ ﺟ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ]دو ﻣﺜﻠﺚ[ ا ﻫ ز‪ ،‬ا‬
‫ﻫ ب ﻣﺘﺴﺎویاﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻧﺴﺒﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ا ﻫ ب ﺑﻪ ا ﻫ ﺟ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺴـﺒﺖ ب د ﺑـﻪ د ﺟ اﺳـﺖ و ﺑـﺎ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺴﺎوات )ﻗﻀﯿﮥ ‪ ۱۱‬ﻣﻘﺎﻟﮥ ﭘﻨﺠﻢ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس(‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ا ب ﺑﻪ ا ﺟ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺴـﺒﺖ ب د ﺑـﻪ د ﺟ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺷﺮح رﺳﺎﻟﻪ‬

‫]‪ .[١‬ﻗﻀﯿﮥ اول‬

‫در ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﮥ ‪ ABG‬در رأس ‪ ،A‬ﻣﺮﺑﻊ ﻣﺤﯿﻂ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﺧﻂ راﺳﺖ در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺤﯿﻂ و ﻋﻤﻮد وارد ﺑﺮ وﺗﺮ در وﺗﺮ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن‪ :‬ﺿﻠﻊ ‪ BG‬را اﻣﺘﺪاد ﻣﯽدﻫﯿﻢ و روی آن ﭘﺎرهﺧﻂﻫﺎی ‪ ZH ،EZ ،GE‬و ‪ GT‬را ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
 ‫ﺷﮑﻞ ‪۱ .۳ .۳‬‬

‫= ‪GE‬‬
‫‪AG‬‬ ‫= ‪EZ‬‬
‫= ‪AB ZH‬‬
‫= ‪AD GT‬‬
‫‪BG‬‬ ‫)‪(۱‬‬
‫ﭼﻮن ‪ ، GT = BG‬ﭘﺲ ﻧﻘﻄﮥ ‪ G‬وﺳﻂ ﭘﺎرهﺧﻂ ‪ BT‬اﺳﺖ‪ TZ .‬را ﺑﻪ آن اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻀﯿﮥ‬
‫ﺷﺸﻢ ﻣﻘﺎﻟﮥ دوم اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس‪ ١‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪BZ.ZT + TG2‬‬ ‫‪GZ2‬‬ ‫)‪(۲‬‬
‫اﻣﺎ ‪ ، GZ = GE + EZ‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫= ‪GZ2‬‬ ‫= ‪(GE + EZ)2‬‬ ‫‪EZ2 + GE2 + 2EZ.GE‬‬ ‫)‪(۳‬‬
‫‪٢‬‬
‫از ﻃﺮﻓﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ راﺑﻄﮥ ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرس در ﻣﺜﻠﺚ ‪ ABG‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪١٨۴‬‬
‫= ‪AG2 + AB2‬‬ ‫‪BG2‬‬ ‫)‪(۴‬‬
‫و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ‪ EZ = AB ، GE = AG‬و ‪ ، BG = GT‬ﭘﺲ‬
‫= ‪GE2 + EZ2‬‬ ‫‪GT2‬‬ ‫)‪(۵‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از راﺑﻄﻪﻫﺎی )‪ (۳‬و )‪ (۵‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪GZ2‬‬ ‫‪GT2 + 2GE × EZ‬‬ ‫)‪(۶‬‬
‫از راﺑﻄﻪﻫﺎی )‪ (۲‬و )‪ (۶‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪BZ × ZT + TG2‬‬ ‫= ‪GZ2‬‬ ‫‪GT2 + 2GE × EZ‬‬ ‫)‪(۷‬‬
‫ﺑﺎ ﺣﺬف ﻣﻘﺪار ﻣﺸﺘﺮک ‪ GT2‬از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺗﺴﺎوی دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪BZ × ZT‬‬ ‫‪2GE × EZ‬‬ ‫)‪(۸‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺜﻠﺚ‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺮض اﯾﻦ ﮐﻪ ‪ BG‬ﻗﺎﻋﺪه و ‪ AD‬ارﺗﻔﺎع و اﯾﻦ ﮐـﻪ دو ﺿـﻠﻊ ‪ AB‬و ‪AG‬‬
‫ﺑﺮ ﻫﻢ ﻋﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪BG × AD‬‬ ‫‪AB × AG‬‬ ‫)‪(۹‬‬

‫‪ .١‬اﮔﺮ ﺧﻂ راﺳﺘﯽ ﻧﺼﻒ ﺷﺪه و ﺑﺮ اﻣﺘﺪاد آن ﺧﻂ راﺳﺘﯽ اﻓﺰوده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ ﺣﺎﺻﻞ از ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺧﻂ راﺳﺖ ﺑﻪدﺳﺖآﻣﺪه و ﺧﻂ راﺳﺖ‬
‫اﻓﺰودهﺷﺪه ﺑﻪﻋﻼوۀ ﻣﺮﺑﻊ ﻧﺼﻒ ﺧﻂ راﺳﺖ اﺻﻠﯽ ﺑﺎ ﻣﺮﺑﻊ ﺧﻂ راﺳﺖ ﺣﺎﺻﻞ از ﺧﻂ اﻓﺰودهﺷﺪه و ﻧﺼﻒ ﺧﻂ اﺻﻠﯽ ﻣﺴﺎوی اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .٢‬ﻗﻀﯿﮥ ‪ ۴۷‬ﻣﻘﺎﻟﮥ اول اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس‪.‬‬
 ‫ﺑﺎ ﺿﺮب ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺗﺴﺎوی در ﻋﺪد ‪ ۲‬ﺑﻪ راﺑﻄﮥ‬
‫= ‪2BG × AD‬‬
‫‪2AB × AG‬‬ ‫)‪(۱۰‬‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‬

‫ﻣﯽرﺳﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎ ‪ AD = ZH ، AB = ZE ، 2BG = BT‬و ‪ ، AG = GE‬ﭘﺲ از راﺑﻄﮥ )‪ (۱۰‬دارﯾﻢ‪:‬‬

‫‪2GE × EZ‬‬
‫= ‪BT × HZ‬‬ ‫)‪(۱۱‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از راﺑﻄﻪﻫﺎی )‪ (۸‬و )‪ (۱۱‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪BT.HZ‬‬ ‫‪BZ.ZT‬‬ ‫)‪(۱۲‬‬
‫‪١‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺗﻨﺎﺳﺐ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪HZ ZT‬‬
‫= ‪BT × HZ‬‬
‫® ‪BZ × ZT‬‬ ‫=‬ ‫)‪(۱۳‬‬
‫‪ZB TB‬‬
‫‪٢‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻧﺴﺒﺖ در ﺻﻮرت اﯾﻦ ﺗﻨﺎﺳﺐ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪HZ ZT‬‬ ‫‪HZ + ZB ZT + TB‬‬ ‫‪HB BZ‬‬
‫=‬ ‫®‬ ‫® =‬ ‫=‬ ‫)‪(۱۴‬‬
‫‪ZB TB‬‬ ‫‪ZB‬‬ ‫‪TB‬‬ ‫‪ZB TB‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺗﻨﺎﺳﺐ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫® ‪BZ2‬‬
‫= ‪HB × TB‬‬
‫® ‪BZ2‬‬
‫= ‪(BG + AG + AB + AD) × 2BG‬‬ ‫)‪(۱۵‬‬
‫‪١٨۵‬‬ ‫= ‪2(BG + AG + AB + AD) × BG‬‬
‫)‪(BG + AG + AB‬‬ ‫‪2‬‬

‫درﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺮﺑﻊ ﻣﺤﯿﻂ ﻣﺜﻠﺚ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻂ راﺳﺘﯽ در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻣﺴـﺎوی ﺑـﺎ دو ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب وﺗﺮ ﻣﺜﻠﺚ در ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺤﯿﻂ و ﻋﻤﻮد وارد ﺑﺮ وﺗﺮ آن اﺳﺖ‪.‬‬

‫]‪ .[٢‬ﻗﻀﯿﮥ دوم‬

‫در ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﮥ ‪ ABG‬در رأس ‪ ،B‬ﺑﺎ ﻓﺮض اﯾﻦ ﮐﻪ ‪ BG > AB‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺮﺑﻌﺎت ﻣﺤـﯿﻂ و‬
‫ﺗﻔﺎﺿﻞ دو ﺿﻠﻊ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺮﺑﻌﺎت وﺗﺮ ﺑﺎ ﻫﺮ ﯾﮏ از دو ﺿﻠﻊ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪۲ .۳ .۳‬‬

‫ﺑﺮﻫﺎن‪ :‬در ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﮥ ‪ ABG‬در رأس ‪ B‬وﺗﺮ ‪ AG‬را از دو ﻃﺮف ﺗﺎ ﻧﻘﺎط ‪ E‬و ‪ Z‬اﻣﺘـﺪاد ﻣـﯽدﻫﯿﻢ‬
‫ﺑﻪﻃﻮریﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ .١‬ﻗﻀﯿﮥ ‪ ۱۶‬ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺷﺸﻢ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس‪.‬‬
‫‪ .٢‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ ۱۴‬ﻣﻘﺎﻟﮥ ﭘﻨﺠﻢ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس‪.‬‬
 GZ = BG ‫ و‬EA = AB (۱)
‫ ﭘﺲ‬. BG - AB = BD :‫ را ﭼﻨﺎن در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ‬D ‫ ﻧﻘﻄﮥ‬BG ‫روی ﺿﻠﻊ‬
GD = AB (۲)
‫ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬، EZ = EA + AG + GZ ‫ﭼﻮن‬
EZ2 =+
(EA AG + GZ)2
(۳)
EA2 AG2 + GZ2 + 2EA × AG + 2AG × GZ + 2EA × GZ
=+
:‫ دارﯾﻢ‬، BG = BD + GD ‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﭼﻮن‬
2EA × GZ =
2AB × BG =
2AB × GD + 2GD × BD (۴)
‫( دارﯾﻢ‬۲) ‫اﻣﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ راﺑﻄﮥ‬
2AB × GD = 2AB2 = AB2 + GD2 (۵)
:‫ دارﯾﻢ‬، BG = BD + DG ‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آنﮐﻪ‬
2BD × GD + GD2 + BD2 = BG2 (۶)
2AB × BG + BD2 ‫اﻣﺎ‬
= 2AB × GD + 2GD × BD + BD2 (۴) ‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ راﺑﻄﮥ‬ ١٨۶
= AB2 + GD2 + 2GD × BD + BD2 (۵) ‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ راﺑﻄﮥ‬
= AB2 + BG2 (۶) ‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ راﺑﻄﮥ‬
= AG2 VABG ‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ راﺑﻄﮥ ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرس در ﻣﺜﻠﺚ‬
:‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‬
2AB × BG + BD2 = AB2 + BG2 = AG2 (۷)
:‫( دارﯾﻢ‬۷) ‫( و‬۴) ‫ﭘﺲ از راﺑﻄﻪﻫﺎی‬
2EA.GZ + BD2 = AG2 (۸)
:‫( ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ‬۸) ‫( و‬۳) ‫اﮐﻨﻮن از راﺑﻄﻪﻫﺎی‬
EZ2 + BD2 =
EA2 + AG2 + AG2 + GZ2 + 2EA × AG + 2AG × GZ
(۹)
EA2 + 2AG2 + GZ2 + 2EA × AG + 2AG × GZ
=
AZ = AG + GZ ‫ و‬EG = EA + AG ‫اﻣﺎ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
EG2 =
EA2 + AG2 + 2EA × AG (۱۰)
‫و‬
AZ2 =
AG2 + GZ2 + 2AG × GZ (۱۱)
 ‫ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺗﺴﺎویﻫﺎی )‪ (۱۰‬و )‪ (۱۱‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪EG2‬‬
‫‪EA2 + AG2 + 2EA × AG‬‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‬

‫‪AZ2 =+‬‬
‫‪AG2 GZ2 + 2AG × GZ‬‬ ‫)‪(۱۲‬‬
‫= ‪EG2 + AZ2‬‬
‫‪EA2 + 2AG2 + GZ2 + 2EA × AG + 2AG × GZ‬‬
‫ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ راﺑﻄﻪﻫﺎی )‪ (۹‬و )‪ (۱۲‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪EZ2 + BD2 = EG2 + AZ2‬‬
‫و ﺣﮑﻢ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫]‪ .[٣‬ﻗﻀﯿﮥ ﺳﻮم‬

‫در ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﮥ ‪ ABG‬در رأس ‪ A‬روی وﺗﺮ ‪ BG‬ﭘﺎرهﺧﻂﻫﺎی ‪ BD‬و ‪ GE‬را ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﻣﺴـﺎوی ﺑـﺎ‬
‫‪ AB‬و ‪ AG‬ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ وﺗﺮ ‪ BG‬را اﻣﺘﺪاد ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ﭘﺎرهﺧﻂﻫﺎی ‪ ZH ،GZ‬و ‪ ZT‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫‪ GZ = AB‬و ‪ ZH = AG‬و ‪HT = DE‬‬
‫ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪(AB + BG + AG) × DE = 4SABG‬‬
‫‪١٨٧‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪۳ .۳ .۳‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮض ﻗﻀﯿﻪ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪BG‬‬
‫‪BD + GE - DE‬‬
‫=‬
‫‪AB + AG - DE‬‬
‫)‪(۱‬‬
‫=‬
‫‪ZG + HZ - HT‬‬
‫=‬
‫‪TG‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ BG = TG‬و ﻟﺬا ‪ G‬وﺳﻂ ﻧﻘﺎط ‪ B‬و ‪ T‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎرهﺧﻂ ‪ TH‬را ﺑﻪ آن اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑـﺮ‬
‫ﻗﻀﯿﮥ ﺷﺸﻢ ﻣﻘﺎﻟﮥ دوم اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪BH.HT + GT2‬‬ ‫‪GH2‬‬ ‫)‪(۲‬‬
‫اﻣﺎ ‪ ، GH = GZ + ZH‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫= ‪GH2‬‬ ‫= ‪(GZ + ZH)2‬‬ ‫‪GZ2 + ZH2 + 2GZ × ZH‬‬ ‫)‪(۳‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آنﮐﻪ ‪ GZ = AB‬و ‪ ZH = AG‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪GH2‬‬ ‫‪AB2 + AG2 + 2GZ × ZH‬‬ ‫)‪(۴‬‬
 ‫از ﻃﺮﻓﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ راﺑﻄﮥ ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرس در ﻣﺜﻠﺚ ‪ ABG‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪AB2 + AG2‬‬ ‫= ‪BG2 ® GZ2 + ZH2‬‬ ‫‪BG2‬‬ ‫)‪(۵‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬از راﺑﻄﻪﻫﺎی )‪ (۴‬و )‪ (۵‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ‪:‬‬
‫= ‪GH2‬‬ ‫‪BG2 + 2GZ × ZH‬‬ ‫)‪(۶‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از راﺑﻄﻪﻫﺎی )‪ (۲‬و )‪ (۶‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪BH × HT + GT2‬‬ ‫= ‪GH2‬‬ ‫‪BG2 + 2GZ × ZH‬‬ ‫)‪(۷‬‬
‫ﺑﺎ ﺣﺬف ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻣﺴﺎوی‪ ، BG2 = TG2 ،‬از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺗﺴﺎوی دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪BH × HT‬‬ ‫‪2GZ × ZH‬‬ ‫)‪(۸‬‬
‫اﻣﺎ‬
‫= ‪GZ × ZH‬‬ ‫= ‪AB × AG‬‬ ‫‪2SABG‬‬ ‫)‪(۹‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از راﺑﻄﻪﻫﺎی )‪ (۸‬و )‪ (۹‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪BH × HT‬‬ ‫‪4SABG‬‬ ‫)‪(۱۰‬‬
‫ﭼﻮن ‪ BH = AB + AG + BG‬و ‪ HT = DE‬درﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪(AB + BG + AG) × DE = 4SABG‬‬ ‫‪١٨٨‬‬
‫و ﺣﮑﻢ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫]‪ .[۴‬ﻗﻀﯿﮥ ﭼﻬﺎرم‬

‫در ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﮥ ‪ ABG‬در رأس ‪ّ ،A‬‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ﻣﺤﯿﻂ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﺧـﻂ راﺳـﺘﯽ در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺠﻤﻮع ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻣﺤﯿﻂ در وﺗﺮ آن و ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب دو ﺿﻠﻊ زاوﯾﮥ ﻗﺎﺋﻤﮥ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن‪ :‬ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﮥ ‪ ABG‬در رأس ‪ A‬را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ و ﺿـﻠﻊ ‪ BG‬را اﻣﺘـﺪاد ﻣـﯽدﻫﯿﻢ و‬
‫روی آن ﭘﺎرهﺧﻂﻫﺎی ‪ DE ،GD‬و ‪ GZ‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫= ‪ GD‬و ‪ DE = AG‬و ‪GZ = BG‬‬ ‫‪AB‬‬ ‫)‪(۱‬‬
‫ﭼﻮن ‪ ، GZ = BG‬ﭘﺲ ‪ G‬ﻧﻘﻄﮥ وﺳﻂ ﭘﺎرهﺧﻂ ‪ BZ‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎرهﺧﻂ ‪ ZE‬را ﺑﻪ آن اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﺮ ﻗﻀﯿﮥ ﺷﺸﻢ ﻣﻘﺎﻟﮥ دوم ﮐﺘﺎب اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس دارﯾﻢ‪:‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪۴ .۳ .۳‬‬
 ‫= ‪BE.EZ + GZ2‬‬
‫‪GE2‬‬ ‫)‪(۲‬‬
‫اﻣﺎ ‪ ، GE = GD + DE‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‬

‫= ‪GE2‬‬ ‫= ‪(GD + DE)2‬‬ ‫‪GD2 + DE2 + 2GD × DE‬‬ ‫)‪(۳‬‬

‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ راﺑﻄﮥ ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرس در ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﮥ ‪ ABG‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪AB2 + AG2‬‬ ‫‪BG2‬‬ ‫)‪(۴‬‬
‫ﭼﻮن ‪ AB = GD‬و ‪ ، DE = AG‬ﭘﺲ‬
‫= ‪GD2 + DE2‬‬ ‫‪BG2‬‬ ‫)‪(۵‬‬
‫و ﭼﻮن ‪ ، GZ = BG‬ﭘﺲ‬
‫= ‪GD2 + DE2‬‬ ‫‪GZ2‬‬ ‫)‪(۶‬‬
‫ﭘﺲ از راﺑﻄﻪﻫﺎی )‪ (۳‬و )‪ (۶‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪GE2‬‬ ‫‪GZ2 + 2GD × DE‬‬ ‫)‪(۷‬‬
‫و از راﺑﻄﻪﻫﺎی )‪ (۲‬و )‪ (۷‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪BE × EZ + GZ2‬‬ ‫‪GZ2 + 2GD × DE‬‬ ‫)‪(۸‬‬
‫‪١٨٩‬‬ ‫ﺑﺎ ﺣﺬف ‪ GZ2‬از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺗﺴﺎوی دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪BE × EZ‬‬ ‫‪2GD × DE‬‬ ‫)‪(۹‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺗﺴﺎوی‪ 2BE × BG ،‬را اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫= ‪BE × EZ + 2BE × BG‬‬ ‫‪2GD × DE + 2BE × BG‬‬ ‫)‪(۱۰‬‬
‫و درﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫= )‪BE(EZ + 2BG‬‬ ‫)‪2(GD × DE + BE × BG‬‬ ‫)‪(۱۱‬‬
‫اﻣﺎ ‪ ، GZ = BG‬ﭘﺲ ‪ 2BG = BG + GZ = BZ‬و ﻟﺬا ‪ . EZ + 2BG = EZ + BZ = BE‬درﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫= )‪BE(EZ + 2BG‬‬ ‫‪BE2‬‬ ‫)‪(۱۲‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از راﺑﻄﻪﻫﺎی )‪ (۱۱‬و )‪ (۱۲‬ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫= ‪BE2‬‬ ‫)‪2(GD × DE + BE × BG‬‬ ‫)‪(۱۳‬‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫]‪ .[۵‬ﻗﻀﯿﮥ ﭘﻨﺠﻢ‬

‫اﮔﺮ در ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﮥ ‪ ABG‬در رأس ‪ ،B‬ﺑﺮ اﻣﺘﺪاد ﺿﻠﻊ ‪ BG‬ﭘﺎرهﺧﻂﻫﺎی ‪ BD‬و ‪ BE‬را ﻣﺴـﺎوی ‪AB‬‬

‫و در دو ﻃﺮف ﻧﻘﻄﮥ ‪ B‬ﺟﺪا ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ‪. GE2 + GD2 = 2AG2‬‬

 ‫ﺷﮑﻞ ‪۵ .۳ .۳‬‬

‫ﺑﺮﻫﺎن‪ :‬ﭼﻮن‬
‫= ‪BD‬‬ ‫= ‪BE‬‬ ‫‪AB‬‬ ‫)‪(۱‬‬
‫‪١‬‬
‫ﭘﺲ ﻧﻘﻄﮥ ‪ B‬وﺳﻂ ﭘﺎرهﺧﻂ ‪ ED‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻀﯿﮥ ‪ ۹‬ﻣﻘﺎﻟﮥ دوم اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪EG2 + GD2‬‬ ‫) ‪2(EB2 + BG2‬‬ ‫)‪(۲‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ راﺑﻄﮥ ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرس در ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاو ﯾﮥ ‪ ABG‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪AB2 + BG2‬‬ ‫‪AG2‬‬ ‫)‪(۳‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ راﺑﻄﮥ )‪ (۱‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪١٩٠‬‬
‫= ‪EB2 + BG2‬‬ ‫‪AG2‬‬ ‫)‪(۴‬‬ ‫‪٠‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬از راﺑﻄﻪﻫﺎی )‪ (۲‬و )‪ (۴‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ‪:‬‬
‫= ‪EG2 + GD2‬‬ ‫‪2AG2‬‬ ‫)‪(۵‬‬
‫و ﺣﮑﻢ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫]‪ .[۶‬ﻗﻀﯿﮥ ﺷﺸﻢ‬

‫اﮔﺮ ﻧﯿﻤﺴﺎز زاوﯾﮥ ‪ A‬از ﻣﺜﻠﺚ ‪ ABG‬ﺿﻠﻊ ‪ BG‬را در ﻧﻘﻄﮥ ‪ D‬ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪BD × DG + AD2 = AB × AG‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن‪ :‬داﯾﺮۀ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻣﺜﻠﺚ ‪ ABG‬را رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ‪ AD‬را اﻣﺘﺪاد ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺗﺎ داﯾـﺮه را در ﻧﻘﻄـﮥ ‪E‬‬
‫ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ‪ .‬از ‪ E‬ﺑﻪ ‪ G‬وﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭼﻮن ‪ AD‬ﻧﯿﻤﺴﺎز زاوﯾﮥ ‪ RBAG‬اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫= ‪RBAD‬‬ ‫‪RGAD‬‬ ‫)‪(۱‬‬
‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‬
‫»‪1‬‬
‫= ‪RABG‬‬
‫= ‪RAEG‬‬ ‫‪AG‬‬ ‫)‪(۲‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .١‬اﮔﺮ ﺧﻂ راﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﻗﻄﻌﻪﻫﺎی ﻣﺴﺎوی و ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻊﻫﺎ ی آن دو ﻗﻄﻌﮥ ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮع آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺎوی ﺗﻤﺎم ﺧﻂ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺎ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮﺑﻊﻫﺎی ﻧﯿﻤﮥ ﺧﻂ و ﺧﻂ راﺳﺖ ﺑﯿﻦ ﻧﻘﺎط ﺗﻘﺴﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺴﺎویاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﭘــﺲ دو زاوﯾــﮥ ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧــﺪۀ ﻣﺜﻠﺚﻫــﺎی ‪ VABD‬و ‪) VAEG‬زاو ﯾــﻪﻫﺎی ‪ RADB‬و ‪ ( RAGE‬ﻣﺴــﺎوی‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬درﻧﺘﯿﺠﻪ دو ﻣﺜﻠﺚ ‪ VABD‬و ‪ VAEG‬ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﺿﻼع آﻧﻬﺎ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‬

‫ﺷﺪ و درﻧﺘﯿﺠﻪ‪:‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪۶ .۳ .۳‬‬

‫‪AB BD AD‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫)‪(۳‬‬
‫‪AE EG AG‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻀﯿﮥ ‪ ۱۶‬ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺷﺸﻢ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪١٩١‬‬
‫= ‪AB × AG‬‬ ‫‪AE × AD‬‬ ‫)‪(۴‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻀﯿﮥ ﺳﻮم ﻣﻘﺎﻟﮥ دوم اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪AE × AD‬‬‫‪ED × AD + AD2‬‬ ‫)‪(۵‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬از راﺑﻄﻪﻫﺎی )‪ (۴‬و )‪ (۵‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫= ‪AB × AG‬‬‫‪ED × AD + AD‬‬ ‫)‪(۶‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻀﯿﮥ ‪ ۳۵‬ﻣﻘﺎﻟﮥ دوم اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪ED × AD‬‬ ‫‪BD × DG‬‬ ‫)‪(۷‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬از راﺑﻄﻪﻫﺎی )‪ (۶‬و )‪ (۷‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪AB × AG‬‬‫‪BD × DG + AD2‬‬ ‫)‪(۸‬‬
‫و ﺣﮑﻢ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫]‪ .[٧‬ﻗﻀﯿﮥ ﻫﻔﺘﻢ‬

‫اﮔﺮ در ﻣﺜﻠﺚ ‪ ABG‬از رأس ‪ A‬ﻣﯿﺎﻧﮥ ‪ AD‬را رﺳﻢ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪BD2 + DG2 + 2AD2 = AB2 + AG2‬‬
 ‫ﺷﮑﻞ ‪۸ .۳ .۳‬‬

‫ﺑﺮﻫﺎن‪ :‬ﻋﻤﻮد ‪ AE‬را ﺑﺮ ﺿﻠﻊ ‪ BG‬رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﺎ رﺳﻢ ﻣﯿﺎﻧﮥ ‪ ، AD‬ﭼﻮن ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺨﺘﻠﻒاﻻﺿﻼع‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬دو زاوﯾﮥ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه در ﻧﻘﻄﮥ ‪) D‬زاو ﯾﻪﻫﺎی ‪ RADG‬و ‪ ( RADB‬ﯾﮑﯽ ﺣﺎده و دﯾﮕـﺮی ﻣﻨﻔﺮﺟـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪون آﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﮐﻠﯿﺖ اﺳﺘﺪﻻل ﺧﻠﻠﯽ وارد ﺷﻮد‪ ،‬ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ زاوﯾـﮥ ‪ RADG‬ﻣﻨﻔﺮﺟـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻀﯿﮥ ‪ ۱۲‬ﻣﻘﺎﻟﮥ دوم اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪AG2‬‬ ‫‪AD2 + DG2 + 2DG × DE‬‬ ‫)‪(۱‬‬
‫از ﻃﺮﻓﯽ ﭼﻮن زاوﯾﮥ ‪ RADG‬ﻣﻨﻔﺮﺟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ زاوﯾﮥ ‪ RADB‬ﺣﺎده اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ ﺑﻨـﺎ ﺑـﺮ ﻗﻀـﯿﮥ ‪۱۳‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﮥ دوم اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪AB2 + 2BD × DE‬‬ ‫‪BD2 + AD2‬‬ ‫)‪(۲‬‬ ‫‪١٩٢‬‬
‫ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺗﺴﺎویﻫﺎی )‪ (۱‬و )‪ (۲‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪AG2‬‬
‫‪AD2 + DG2 + 2DG × DE‬‬
‫= ‪AB2 + 2BD × DE‬‬
‫‪AD2 + BD2‬‬ ‫)‪(۳‬‬
‫= ‪AG2 + AB2 + 2BD × DE‬‬
‫‪AD2 + DG2 + 2DG × DE + AD2 + BD2‬‬

‫ﭼﻮن ‪ D‬وﺳﻂ ‪ BG‬اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ‪ . BD = DG‬درﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﺿﺮب ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺗﺴﺎوی در ‪ 2DE‬دارﯾﻢ‪:‬‬

‫= ‪2DE × DG‬‬ ‫‪2DE × BD‬‬ ‫)‪(۴‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺴﺎوی )‪ (۴‬و ﺑﺎ ﺣﺬف ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻣﺸﺘﺮک از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺗﺴﺎوی در )‪ (۳‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪AB2 + AG2 = BD2 + DG2 + 2AD2‬‬
‫و ﺣﮑﻢ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫]‪ .[٨‬ﻗﻀﯿﮥ ﻫﺸﺘﻢ‬

‫در ﻣﺜﻠﺚ ‪ ABG‬دو ﺧﻂ ‪ DE‬و ‪ ZH‬را ﻣﻮازی ﺑﺎ ‪ BG‬رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ‪ . BD = DZ‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪BG + ZH =2DE‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن‪ :‬از ﻧﻘﻄﮥ ‪ Z‬ﺑﻪ ‪ E‬وﺻﻞ ﮐﺮده و اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺗﺎ اﻣﺘﺪاد ﺿـﻠﻊ ‪ BG‬را در ﻧﻘﻄـﮥ ‪ T‬ﻗﻄـﻊ ﮐﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ‪ BD = DZ‬و ﺧﻄﻮط ‪ DE ،BG‬و ‪ ZH‬ﻣﻮازیاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻀﯿﮥ ‪ ۲‬ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺷﺸﻢ اﺻﻮل اﻗﻠﯿـﺪس‬
 ‫دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪EH‬‬
‫‪EG‬‬ ‫)‪(۱‬‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪۱۰ .۳ .۳‬‬

‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﭼﻮن ﺧﻄﻮط ‪ DE ،BG‬و ‪ ZH‬ﻣﻮازیاﻧﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ ﺑﻨـﺎ ﺑـﺮ ﻗﻀـﯿﮥ ‪ ۲۹‬ﻣﻘﺎﻟـﮥ اول اﺻـﻮل‬
‫اﻗﻠﯿﺪس دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪REGT‬‬ ‫‪REHZ‬‬ ‫)‪(۲‬‬
‫ﻣﺜﻠﺚﻫﺎی ‪ VEGT‬و ‪ VZHE‬ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ زضز ﻣﺴﺎویاﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫‪١٩٣‬‬ ‫‪EG = EH‬‬ ‫‪ü‬‬
‫‪ï‬‬
‫‪RGET = RZEH ý ®VEGT =VZHE‬‬
‫‪REGT = REHZïþ‬‬
‫ﭘﺲ‬
‫= ‪GT‬‬ ‫‪ZH‬‬ ‫)‪(۳‬‬
‫در ﻣﺜﻠﺚ ‪ ، VZBT‬ﺧﻄﻮط ‪ BT‬و ‪ DE‬ﻣﻮازیاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ ۱‬ﻣﻘﺎﻟـﮥ ﺷﺸـﻢ اﺻـﻮل دو ﻣﺜﻠـﺚ‬
‫‪ VZDE‬و ‪ VZBT‬ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫‪BT BZ ZT‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫)‪(۴‬‬
‫‪DE DZ ZE‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻓﺮض ‪ ، BD = DZ‬ﭘﺲ‬
‫= ‪BZ‬‬‫‪2DZ‬‬ ‫)‪(۵‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از راﺑﻄﻪﻫﺎی )‪ (۴‬و )‪ (۵‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪BT‬‬‫‪2DE‬‬ ‫)‪(۶‬‬
‫اﻣﺎ ‪ ، BT = BG + GT‬ﭘﺲ‪ ،‬از راﺑﻄﮥ )‪ (۶‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪2DE‬‬‫‪BG + GT‬‬ ‫)‪(۷‬‬
‫و درﻧﺘﯿﺠﻪ از راﺑﻄﻪﻫﺎی )‪ (۳‬و )‪ (۷‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪2DE = BG + ZH‬‬
 ‫]‪ .[٩‬ﻗﻀﯿﮥ ﻧﻬﻢ )ﻗﻀﯿﮥ ﺳﻮم ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺷﺸﻢ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس(‬
‫در ﻣﺜﻠﺚ ﻣﻔﺮوض ‪ ، VABG‬اﮔﺮ ‪ AD‬ﻧﯿﻤﺴﺎز زاوﯾﮥ ‪ A‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه‬
‫‪AB BD‬‬
‫=‬
‫‪AG DG‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪۱۳ .۳ .۳‬‬

‫ﺑﺮﻫﺎن‪ AG :‬را ﺗﺎ ﻧﻘﻄﮥ ‪ Z‬اﻣﺘﺪاد ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺑﻪﻃﻮریﮐﻪ‪:‬‬

‫= ‪AZ‬‬
‫‪AB‬‬ ‫)‪(۱‬‬
‫و ﻧﻘﺎط ‪ Z‬و ‪ B‬را ﺑﻪ ﻫﻢ وﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ AD .‬را اﻣﺘﺪاد ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺗﺎ ‪ BZ‬را در ﻧﻘﻄﮥ ‪ E‬ﻗﻄﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬از ‪ E‬ﺑـﻪ‬
‫‪ G‬وﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫‪١٩۴‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪۱۴ .۳ .۳‬‬

‫ﭘﺎرهﺧﻂﻫﺎی ‪ AG‬و ‪ AZ‬ﮐﻪ ﻗﺎﻋﺪهﻫﺎی دو ﻣﺜﻠﺚ ‪ VAEZ‬و ‪ VAEG‬ﻫﺴﺘﻨﺪ در ﯾﮏ اﻣﺘﺪادﻧﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻀﯿﮥ اول ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺷﺸﻢ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس دارﯾﻢ‪:‬‬

‫‪SAEZ AZ‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪AB‬‬

‫=‬ ‫= ‪, AB‬‬
‫= ‪AZ ® AEZ‬‬ ‫)‪(۲‬‬
‫‪SAEG AG‬‬ ‫‪SAEG AG‬‬

‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ در ﻣﺜﻠﺚ ‪ ، VABZ‬ﭼﻮن ‪ ، AB = AZ‬ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺘﺴﺎویاﻟﺴﺎﻗﯿﻦ اﺳﺖ و ﭼﻮن ‪ AD‬ﻧﯿﻤﺴﺎز‬
‫زاوﯾﮥ رأس آن‪ ،A ،‬اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ دو ﻣﺜﻠﺚ ‪ VAEB‬و ‪ VAEZ‬ﻣﺴﺎویاﻧﺪ و درﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫= ‪SAEB‬‬ ‫‪SAEZ‬‬ ‫)‪(۳‬‬
‫ﭘﺲ از راﺑﻄﻪﻫﺎی )‪ (۲‬و )‪ (۳‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪SAEB AB‬‬
‫=‬ ‫)‪(۴‬‬
‫‪SAEG AG‬‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ در ﯾـﮏ اﻣﺘﺪادﻧـﺪ و رأس‬ ‫ﭘﺎرهﺧﻂﻫﺎی ‪ BD‬و ‪ DZ‬ﮐﻪ ﻗﺎﻋﺪهﻫﺎی دو ﻣﺜﻠﺚ ‪ VABD‬و ‪VADG‬‬
 ‫آﻧﻬﺎ )ﻧﻘﻄﮥ ‪ (A‬ﻣﺸﺘﺮک اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻀﯿﮥ اول ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺷﺸﻢ اﺻﻮل اﻗﻠﯿـﺪس ﻧﺴـﺒﺖ ﻣﺴـﺎﺣﺖﻫﺎی‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻗﺎﻋﺪهﻫﺎی آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‬

‫‪SABD BD‬‬
‫=‬ ‫)‪(۷‬‬
‫‪SAGD DG‬‬
‫و ‪ VEDG‬ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﯾـﮏ‬ ‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﭘﺎرهﺧﻂﻫﺎی ‪ BD‬و ‪ DZ‬ﮐﻪ ﻗﺎﻋـﺪهﻫﺎی دو ﻣﺜﻠـﺚ ‪VEBD‬‬
‫اﻣﺘﺪادﻧﺪ و رأس آﻧﻬﺎ )ﻧﻘﻄﮥ ‪ (E‬ﻣﺸﺘﺮک اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺴﺎﺣﺖﻫﺎی آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑـﺮ ﻗﻀـﯿﮥ اول ﻣﻘﺎﻟـﮥ‬
‫ﺷﺸﻢ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻗﺎﻋﺪهﻫﺎی آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫‪SEBD BD‬‬
‫=‬ ‫)‪(۸‬‬
‫‪SEGD DG‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻀﯿﮥ ‪ ۱۲‬ﻣﻘﺎﻟﮥ ﭘﻨﺠﻢ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس از راﺑﻄﻪﻫﺎی )‪ (۷‬و )‪ ،(۸‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪SABD BD SEBD BD‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪+S‬‬ ‫‪BD‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪BD‬‬
‫‪= ,‬‬ ‫= ‪= ® ABD EBD = ® AEB‬‬ ‫)‪(۹‬‬
‫‪SAGD DG SEGD DG‬‬ ‫‪SAGD + SEGD DG‬‬ ‫‪SAEG DG‬‬

‫ﭘﺲ‪ ،‬از راﺑﻄﻪﻫﺎی )‪ (۴‬و )‪ ،(۹‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ‪:‬‬

‫‪AB BD‬‬
‫=‬
‫‪AG DG‬‬
‫‪١٩۵‬‬ ‫و ﺣﮑﻢ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ‪ ،‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺗﺠﺪد‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﺎﻃﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪۱۳۸۱ ،‬ش‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪.‬‬
‫اﻗﻠﯿﺪس‪ ،‬اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس )ﺳﯿﺰده ﻣﻘﺎﻟﻪ(‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺳﺮ ﺗﺎﻣﺲ ﻟﯿﺘﻞ ﻫﯿﺚ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺤﻤﺪﻫﺎدی ﺷﻔﯿﻌﯿﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ‬
‫ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪۱۳۸۷ ،‬ش‪ ،‬ﭼﺎپ ّاول‪.‬‬
‫داﻧﺶﭘﮋوه‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ داﻧﺸﮑﺪۀ ادﺑﯿﺎت داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ اﻫﺪاﯾﯽ‬
‫اﻣﺎم ﺟﻤﻌﮥ ﮐﺮﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺠﻠﮥ داﻧﺸﮑﺪۀ ادﺑﯿﺎت داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،۱۳‬ش ‪ ،۱‬ﻣﻬﺮ ‪۱۳۴۴‬ش‪.‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺮﮐﺰی داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪۱۳۳۹ ،‬ش‪،‬‬
‫ﺟﻠﺪ ‪.۸‬‬
‫دراﯾﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺘﻮارۀ دﺳﺘﻨﻮﺷﺖﻫﺎی اﯾﺮان‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻮزه و ﻣﺮﮐﺰ اﺳـﻨﺎد ﻣﺠﻠـﺲ ﺷـﻮرای اﺳـﻼﻣﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪۱۳۸۹ ،‬ش‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪۷‬؛‬
‫زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﮥ ﻋﻠﻤﯽ داﻧﺸﻮران‪ ،‬زﯾﺮ ﻧﻈﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﯿﺮﺷﮏ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸـﺎرات ﻋﻠﻤـﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪۱۳۷۲ ،‬ش‪،‬‬
‫ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪.۲‬‬
‫ﻗﻔﻄﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺤﮑﻤﺎء‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﻬﯿﻦ داراﺋﯽ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪۱۳۴۷ ،‬ش‪.‬‬
‫‪Archimedes, The Works of Archimedes with the Method of Archimedes, tr. & commentary‬‬
‫‪by T. L. Heath, Cambridge, 1897; 1912 (reprint: New York: Dover, n.d.).‬‬
‫‪Boris A. Rosenfeld & Ekmeleddin Ihsanoğlu, Mathematicians, Astronomers, and Other‬‬
‫‪Scholars of Islamic Civilization (and their works, 7th- 19th c.), Istanbul, Research‬‬
‫‪Centre for Islamic History, Art and Culture (IRCICA), 2003.‬‬
‫‪Krause, Max, Stambuler Handschriften Islamischer Mathematiker, Quellen und Studien zur‬‬
 Geschichte der Mathemitik, Astronomie und Physik, Abteilung, B. 3, Berlin, 1936.
Sezgin, F., Geschichte des arabischen Schrifttums, Band V, Mathematik, bis ca. 430H,
Leiden, 1974.

١٩۶

.۱ ‫ ص‬،‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‬

‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‬

‫‪١٩٧‬‬

‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‪ ،‬ص ‪.۲‬‬

 ‫‪١٩٨‬‬

‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‪ ،‬ص ‪.۳‬‬

‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‬

‫‪١٩٩‬‬

‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‪ ،‬ص ‪.۴‬‬

 ‫‪٢٠٠‬‬
‫‪٠‬‬

‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‪ ،‬ص ‪.۵‬‬

‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‬

‫‪٢٠١‬‬

‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‪ ،‬ص ‪.۶‬‬

 ‫‪٢٠٢‬‬

‫رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاص ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‪ ،‬ص ‪.۷‬‬

 ‫ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷ رۀ دوم )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(۴‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۲‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ رﺳﺎﻟﮥ‬
‫اﻟﺒﺎب اﳌﻔﺮد ﰲ ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﺔ‬
‫ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬
‫ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺣﺎﺳﺐ ﻃﱪی‬
‫‪١‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﻋﺮﺷ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﯾﻮب ﺣﺎﺳﺐ ﻃﺒﺮی )د‪ :‬ﺑﻌﺪ از ‪۴۸۵‬ق( رﯾﺎﺿﯿﺪان ا ﺮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻃﻼع ﭼﻨﺪاﻧﯽ از‬ ‫‪٢٠٠‬‬
‫زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ وی در دﺳﺖ ﻧ ﺴﺖ‪ .‬در ﻋﻨﻮان رﺳﺎﻟﮥ »اﻟﻤﻮ ﺲ ﻓﻲ ﺰﻫﺔ اﻫﻞ اﻟﻤﺠﻠﺲ« ) ﺴﺨﮥ راﻣﭙﻮر(‪ ،‬ﻟﻘﺐ‬
‫»ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ« )رﯾﺎﺣﯽ‪ ،‬ص ﺷﺶ(‪ ،‬در ﻋﻨﻮان رﺳﺎﻟﮥ ﻣﻮاﻟﯿﺪ ) ﺴﺨﮥ ‪ ۲۴۴۹‬دا ﺸﮕﺎﻩ ﺗﻬﺮان( ﮐﻨﯿﮥ »اﺑﻮ‬
‫ﻋﺒﺪا ﻠﻪ« و در ﻋﻨﻮان رﺳﺎﻟﻪﻫﺎی »زﯾﺞ ﻣﻔﺮد« و »اﺳ ﺨﺮاﺟﺎت« ) ﺴﺨﮥ ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ( ﻟﻘﺐ »ﺷ ﺦ ﺟﻠﯿﻞ‬
‫اﻻوﺣﺪ« ﺮای وی ذﮐﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺪﻣﮥ رﺳﺎﻟﮥ »اﺳ ﺨﺮاﺟﺎت« ) ﺴﺨﮥ ‪ ۲۱۲۳‬ﻣﺠﻠﺲ( ﻧﺎم ﭘﺪر وی‪،‬‬
‫ً‬
‫»ﺧﻮاﺟﻪ اﯾﻮب« ذﮐﺮ ﺷﺪﻩ ﮐﻪ ﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮا از ﺰرﮔﺎن زﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﺮی در ﮐﺘﺎب »زﯾﺞ‬
‫ﻣﻔﺮد« ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر از ﺷﻬﺮ آﻣﻞ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﺷﻬﺮ ﻣﺎ« ﯾﺎد ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺲ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﯾﺎد‪ ،‬زادﮔﺎﻩ وی ﺷﻬﺮ‬
‫آﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻬﻦ ﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ از وی ﻧﺎم ﺮدﻩ ﮐﺘﺎب ﺗﺘﻤﺔ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﺔ )ص‪ (۸۴‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻇﻬﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ‬
‫ُ ُ‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺑﯿﻬﻘﯽ )اﺑﻦ ﻓﻨﺪق( اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ ۵۶۰‬ﻗﻤﺮی ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻣ ﺸﯽ ﺰدی در‬
‫درة اﻷﺧﺒﺎر وﻟﻤﻌﺔ اﻷﻧﻮار ﻧﺎﻣﯿﺪﻩ‬‫ﺑﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎی ‪ ۷۲۹‬ﺗﺎ ‪ ۷۳۰‬ﻗﻤﺮی اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ در آوردﻩ و ّ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وی در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷ ﻪ اﺳﺖ‪ » :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﯾﻮب اﻟﻄﺒﺮی‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ زﯾﺞ ﺑﻪ أﻣﺜﻠﮥ ﻧﺠﻮﻣﯽ‪ ،‬و ﺑﺎ‬
‫ّ‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻞ ﻋﻠﻤﯽ ﺻﺎﺣﺐ دوﻟﺖ و ﺣﻆ ﺗﻤﺎم ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬و از ﺳﺨﻨﺎن اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از اﮐﺎ ﺮ ری ﻧﻮﺷ ﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ و رادﻣﺮدی‪ ،‬ﺳﺴ ﯽ را ﺑﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻣﺒﺪل ﮔﺮداﻧﺪ و دﺷﻮاری را ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ و ﻣﺮد را ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ آن از ﻫﺮ ﺑﺎری ﺳ ﮑﺒﺎر ﮔﺮدد« )رﺿﺎزادﻩ ﻣﻠﮏ‪ ،‬ص ‪ .(۱۵‬اﻣﺎم ﻓﺨﺮ رازی )‪۵۴۴‬؟‪-‬‬
‫ِ‬ ‫ﻣﺮادی ﺮﺳﺎﻧﺪ و‬

‫‪arshy1001@yahoo.com‬‬ ‫‪ .١‬ﮐﺎرﺷ ﺎس ارﺷﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ‪،‬‬

 ‫‪۶۰۶‬ق( در ﮐﺘﺎب اﺧﺘﯿﺎرات اﻟﻌﻼﺋﯿﺔ ﻓﻲ اﻷﻋﻼم اﻟﺴﻤﺎوﯾﺔ ﮐﻪ ﺮای ﻋﻼءاﻟﺪﯾﻦ ﺗﮑﺶ ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻩ )ﺣﮏ‪:‬‬
‫‪۵۹۶-۵۶۸‬ق( ﻧﮕﺎﺷ ﻪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ زﯾﺎدی از ﺣﺎﺳﺐ ﻃﺒﺮی و ﻧﻪ دا ﺸﻤﻨﺪ دﯾﮕﺮ‪ ،‬در زﻣﯿﻨﮥ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﻧﻘﻞ‬
‫اﻟﺒﺎب اﳌﻔﺮد ﰲ ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﺔ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﺟﯽ ﺧﻠﯿﻔﻪ )‪۱۰۶۷-۱۰۱۷‬ق( در ﮐﺘﺎب ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن )ج‪ ،۱‬ص‪ (۳۴‬در ﺑﺎب »ﻋﻠﻢ‬
‫ً‬
‫اﺧﺘﯿﺎرات« از وی ﻧﺎم ﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺣﺎﺟﯽ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻧﺎم ﻃﺒﺮی را از ﻣﻘﺪﻣﮥ ﮐﺘﺎب ﻓﺨﺮ رازی ﻧﻮﺷ ﻪ و‬
‫رﺳﺎﻟﻪای در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻧﺪﯾﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ز ﺮا ﺮﺗ ﺐ ﻧﺎم دﻩ دا ﺸﻤﻨﺪی ﮐﻪ در ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن آﻣﺪﻩ ﺑﺎ ﺮﺗ ﺐ آﻧﺎن‬
‫در ﮐﺘﺎب ﻓﺨﺮ رازی ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد )ﻧﮑ‪ :‬ﺣﺎﺟﯽ ﺧﻠﯿﻔﻪ‪ ،‬ج ‪ ،۱‬ص‪۳۴‬؛ ﻓﺨﺮ رازی‪ ،‬گ‪۲‬ر(‪ .‬ﻣﺸﺮوح ﺮﯾﻦ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﺗﻌﯿﯿﻦ دوران زﻧﺪﮔﯽ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻃﺒﺮی را ژﯾﻠﺒﺮ ﻻزار اﺳ ﺎد دا ﺸﮕﺎﻩ ﺳﻮرﺑﻦ در ﻣﻘﺎﻟﻪای ﺑﺎ ﻋﻨﻮان‬
‫»ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﯾﻮب ﻃﺒﺮی ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽز ﺴﺖ؟« ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آوردﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﺳﺎل ‪ ۱۳۴۸‬ﺧﻮرﺷ ﺪی‬
‫)‪۱۹۶۹‬م( در ﯾﺎدﻧﺎﻣﮥ ا ﺮاﻧﯽ ﻣﯿﻨﻮرﺳﮑﯽ )ص ‪ (۱۰۳-۹۶‬در ﺗﻬﺮان اﻧ ﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪ ١.‬از ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺑﻪﻋﻤﻞ آﻣﺪﻩ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻃﺒﺮی ﻣﻌﺎﺻﺮ آﻟﺐ ارﺳﻼن )ﺣﮏ‪۴۶۵-۴۵۵ :‬ق( و ﻣﻠﮑﺸﺎﻩ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ )ﺣﮏ‪-۴۶۵ :‬‬
‫‪۴۸۵‬ق( ﺑﻮدﻩ و ﻻاﻗﻞ در رﺑﻊ ﻗﺮن از ‪ ۴۶۱‬ﺗﺎ ﺑﻌﺪ از ‪ ۴۸۵‬ﻗﻤﺮی در ﺷﻬﺮ آﻣﻞ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ داﺷ ﻪ اﺳﺖ‬
‫)ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ص‪ .(۴۴۴‬ﻃﺒﺮی از رﺻﺪ ﺧﻮدش در ﺷﻬﺮ آﻣﻞ ﭼﻨﯿﻦ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ » :‬ﺲ ﻣﺎ ﺑﺪﯾﻦ روزﮔﺎر ﻧﮕﻪ‬
‫ّ‬
‫داﺷ ﯿﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﺳ ﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ رﺻﺪ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ روزﮔﺎر ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺰ اﻟﺪﯾﻦ ﻣﻠﮑﺸﺎﻩ‪ ،‬ﭼﻮن او رﺻﺪ ﻓﺮﻣﻮد‬
‫ﮐﺮدن ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ آﻣﻞ‪ ...‬رﺻﺪ ﮐﺮدﯾﻢ« )رﺿﺎزادۀ ﻣﻠﮏ‪ ،‬ص‪ .(۱۴۶‬اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫‪٢٠١‬‬
‫وی ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﻣﻠﮑﺸﺎﻩ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻌﺪ از ﺳﺎل ‪ ۴۸۵‬ﻗﻤﺮی زﻧﺪﻩ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﺘﺎب »زﯾﺞ ﻣﻔﺮد«‪ ،‬ﻣﺜﺎلﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ زدﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎﯾﯽ از ﺳﺎلﻫﺎی ‪ ۴۵۵ ،۴۵۲ ،۴۴۷ ،۴۴۲ ،۴۳۹ ،۴۳۸‬و ‪ ۴۷۷‬ﺰدﮔﺮدی‪ ،‬ﺮا ﺮ ﺑﺎ‬
‫ﺳﺎلﻫﺎی ‪ ۴۶۰‬ﺗﺎ ‪ ۵۰۰‬ﻗﻤﺮی دﯾﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﺎ‪ ،‬ژﯾﻠﺒﺮ ﻻزار ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻃﺒﺮی زﯾﺞ‬
‫ﺧﻮد را در ﻓﺎﺻﻠﮥ ﺳﺎلﻫﺎی ‪ ۴۷۹‬ﺗﺎ ‪ ۵۰۲‬ﻗﻤﺮی ﻧﻮﺷ ﻪ اﺳﺖ )رﯾﺎﺣﯽ‪ ،‬ص ﻧﻪ(‪ .‬وﻟﯽ ﺮﺧﯽ ﻣﺤﻘﻘﺎن‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل دارد اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻫﺎ ﺮای ﺗﻔﻬﯿﻢ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﺎﺷﺪ و دﻟﯿﻞ ﺮ اﯾﻦ ﻧ ﺴﺖ ﮐﻪ ﻃﺒﺮی‬
‫در اﯾﻦ ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب اﺷ ﻐﺎل داﺷ ﻪ اﺳﺖ )ﻧﮑ‪ :‬رﺿﺎزادﻩ ﻣﻠﮏ‪ ،‬ص‪ .(۲۶-۲۳‬در ﮐﺘﺎب ﺗﺘﻤﺔ‬
‫ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﺔ )ص د(‪ ،‬ﻧﺎم ﻃﺒﺮی ﺑﯿﻦ ﻧﺎم ﮐﻮﺷ ﺎر ﮔﯿﻠﯽ )ح ‪ -۳۳۰‬اواﯾﻞ ﺳﺪۀ ‪ ۵‬ق( و اﺑﻮ اﻟﺼﻘﺮ ﻋﺒﺪ‬
‫َ‬
‫اﻟﻌﺰ ﺰ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﻗﺒﯿﺼﯽ ﻫﺎﺷﻤﯽ )د‪ .‬ﻧﯿﻤﮥ دوم ﺳﺪۀ ﭼﻬﺎرم( آﻣﺪﻩ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺮﺧﯽ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻫﻤﭽﻮن‬
‫دﮐﺘﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﭙﻮر )ﻣﺼﺤﺢ ﺰﻫﺖ ﻧﺎﻣﮥ ﻋﻼﯾﯽ( ﺑﺎ آﮔﺎﻫﯽ از ﻫﻤﮥ اﯾﻦ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻃﺒﺮی آﺛﺎر ﺧﻮد را در ﻓﺎﺻﻠﮥ ﺳﺎلﻫﺎی ‪ ۳۵۶‬ﺗﺎ ‪ ۳۸۳‬ﻗﻤﺮی ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ )ﻧﮑ‪ :‬ﺟﻬﺎﻧﭙﻮر‪ ،‬ص‪.(۵۹۲‬‬
‫در ﺑﻌﻀﯽ از ﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ آﺛﺎر ﻃﺒﺮی‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﮑﺘﮥ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣﻞ در زﻣﯿﻨﮥ ﻧﺎم ﻣﺆﻟﻒ وﺟﻮد دارد‪ .‬در‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ارﺛﻤﺎﻃﯿﻘﯽ ﻧﺎم ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﻬﻨﺪس اﻟﺤﺎﺳﺐ اﻟﻄﺒﺮی‪ ،‬در رﺳﺎﻟﮥ ﺗﺤﻔﺔ اﻟﻤﻠﻮک‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ ﺣﺎﺳﺐ اﻟﻄﺒﺮی‪ ،‬و در رﺳﺎﻟﮥ اﺳ ﺨﺮاج ﻓﻲ ﻃﻠﺐ اﻟﻌﻤﺮ وﻫﯿﻼج ) ﺴﺨﮥ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ۲۱۲۳‬ﻣﺠﻠﺲ( ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ ﺧﻮاﺟﻪ اﯾﻮب ﺑﻦ ﺣﺎﺳﺐ ﻃﺒﺮی و در رﺳﺎﻟﮥ ﻣﻮاﻟﯿﺪ‪ ،‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪﷲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﯾﻮب ﻃﺒﺮی ذﮐﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‬

‫‪1. Lazart, Gilbert, 1969.‬‬

‫)ﻧﮑ‪ :‬اداﻣﮥ ﻣﻘﺎﻟﻪ(‪ .‬ﺮای ﺗﻮﺟﯿﻪ آن ﺳﻪ اﺣﺘﻤﺎل را ﻣﯽﺗﻮان در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ -۱ .‬اﯾﻦ اﺳﺎﻣﯽ )ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫اﻓﺘﺎدﮔﯽ ﯾﺎ اﺿﺎﻓﺎت اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﺴﺨﻪﻫﺎ( درﺳﺖ ﻫﺴ ﻨﺪ و در ﮐﺘﺎب ﺗﺘﻤﺔ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﺔ ﻫﻢ ﻧﺎم ﻃﺒﺮی ﺑﻪ‬
‫درﺳ ﯽ ﺑﯿﻦ ﻧﺎم ﮐﻮﺷ ﺎر ﮔﯿﻠﯽ و اﺑﻮ اﻟﺼﻘﺮ ﻗﺒﯿﺼﯽ ﻫﺎﺷﻤﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺲ ﻣﯽﺗﻮان ﭼﻨﯿﻦ اﺳ ﺒﺎط ﮐﺮد‬
‫ً‬
‫ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﯾﻮب ﻃﺒﺮی از دا ﺸﻤﻨﺪان ﺳﺪۀ ﭼﻬﺎرم ﻗﻤﺮی و ﻓﺮزﻧﺪ وی اﺑﻮﻋﺒﺪﷲ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﯾﻮب از دا ﺸﻤﻨﺪان ﺳﺪۀ ﭘﻨﺠﻢ ﻗﻤﺮی ﻫﺴ ﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ آﺛﺎرﺷﺎن در ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺧﻠﻂ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ ‪ -۲‬اﯾﻦ اﺳﺎﻣﯽ از اﺷ ﺒﺎﻫﺎت ﮐﺎﺗﺒﺎن اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم آﺛﺎر ذﯾﻞ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﯾﻮب‬
‫ﻃﺒﺮی‪ ،‬از دا ﺸﻤﻨﺪان ﺳﺪۀ ﭘﻨﺠﻢ ﻗﻤﺮی اﺳﺖ ‪ -۳‬اﯾﻦ اﺳﺎﻣﯽ درﺳﺖ اﺳﺖ و اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﯾﻮب از‬
‫دا ﺸﻤﻨﺪان ﺳﺪۀ ﭘﻨﺠﻢ ﻗﻤﺮی و دو رﺳﺎﻟﮥ ارﺛﻤﺎﻃﯿﻘﯽ و ﺗﺤﻔﺔ اﻟﻤﻠﻮک از ﻓﺮزﻧﺪ وی ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫اﯾﻮب از دا ﺸﻤﻨﺪان ﺳﺪۀ ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ ﻗﻤﺮی اﺳﺖ‪.‬‬

‫آﺛﺎر ﺣﺎﺳﺐ ﻃﺒﺮی‬

‫ﺗﺎﮐﻨﻮن ‪ ۱۵‬ا ﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ‪ ،‬ﻣ ﺴﻮب ﺑﻪ ﺣﺎﺳﺐ ﻃﺒﺮی ﮔﺰارش ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫ﻫﺴ ﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱‬ﺷﻤﺎرﻧﺎﻣﻪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﻋﻠﻢ ﺣﺴﺎب و در ﺳﻪ ﻓﺼﻞ )‪ ۶۴‬ﺑﺎب( اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻞ اول‪ :‬در ﻋﺪد و‬
‫‪٢٠٢‬‬
‫ﭼﻬﺎر ﻋﻤﻞ اﺻﻠﯽ ﺣﺴﺎب )ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺗﻔﺮﯾﻖ‪ ،‬ﺿﺮب و ﺗﻘﺴ ﻢ( و اﺳ ﺨﺮاج ﺟﺬر و ﮐﻌﺐ‪ ،‬در ﻧﻈﺎم اﻋﺸﺎری‬
‫)‪ ۱۷‬ﺑﺎب(؛ ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬در اﻋﻤﺎل ﭼﻬﺎر ﻋﻤﻞ اﺻﻠﯽ ﺣﺴﺎب ﺑﺎ ﮐﺴﻮر‪ ،‬در ﻧﻈﺎم اﻋﺸﺎری )‪ ۳۰‬ﺑﺎب(؛ ﻓﺼﻞ‬
‫ّ‬
‫ﺳﻮم‪ :‬در اﻋﻤﺎل ﭼﻬﺎر ﻋﻤﻞ اﺻﻠﯽ ﺣﺴﺎب در ﻧﻈﺎم ﺳ ﯿﻨﯽ )‪ ۱۷‬ﺑﺎب(‪ .‬ﺴﺨﮥ ﯾﮕﺎﻧﮥ اﯾﻦ ا ﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ‬
‫‪ ۶۶۵۲‬در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ آﺳ ﺎن ﻗﺪس رﺿﻮی ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺘﺎﺑﺖ ‪ ۲۲‬ذﯾﺤﺠﮥ ‪ ۸۷۱‬ﻗﻤﺮی دارد‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﻫﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﻌﻠﯿﻘﺎت ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻣﺮﺣﻮم ﺗﻘﯽ ﺑﯿ ﺶ در ﺳﺎل ‪ ۱۳۴۵‬ﺧﻮرﺷ ﺪی ﺗﻮﺳﻂ ﺑ ﯿﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫ا ﺮان ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳ ﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺮ ﻧﻈﺮ ﻣﺮﺣﻮم ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ )ص ‪ (۴۴۴‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺠﺪد دارد‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻣﻔﺘﺎح اﻟﻤﻌﺎﻣﻼت‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﺣﺴﺎب و ﻫ ﻨﺪﺳﮥ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ و ﻋﻠﻤﯽ و در ﺷﺶ ﻓﺼﻞ )‪ ۲۱۱‬در(‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻞ اول‪ :‬در اﻋﺪاد و ﺗﻨﺎﺳ ﺎت )‪ ۱۶‬در(؛ ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬در ﺿﺮب و ﻗﺴﻤﺖ و ﺟﺬر و ﮐﺴﻮرات )‪۴۵‬‬
‫در(؛ ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬در ﻓﺮاﺋﺾ و ﻣﻌﺎﻣﻼت )‪ ۱۸‬در(؛ ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬در ﻧﻮادر و ﻣﻀﻤﺮات )‪ ۵۴‬در(؛ ﻓﺼﻞ‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬در دا ﺴ ﻦ ﺧﻄﺎﺋﯿﻦ و ﻣﺸﮑﻼت )‪ ۱۴‬در(؛ ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪ :‬در ﺷﻤﺎر ﻣﻘﺎد ﺮ و ﻣﺴﺎﺣﺎت )‪ ۶۴‬در(‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮی اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﻌﺪ از ﮐﺘﺎب ﺷﻤﺎرﻧﺎﻣﻪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﻤﻢ و ﻣﮑﻤﻞ آن ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺴﺨﮥ ﯾﮕﺎﻧﮥ‬
‫اﯾﻦ ا ﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ۲۷۶۳‬در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ اﯾﺎﺻﻮﻓﯿﺎ )اﺳ ﺎﻧﺒﻮل( ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺘﺎﺑﺖ ﯾﮑﺸ ﺒﻪ ‪۱۶‬‬
‫ﺷﻌﺒﺎن ﺳﺎل ‪ ۶۳۲‬ﻗﻤﺮی دارد )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص‪ .(۴۴۵-۴۴۴‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻃﺮز ﻣﻄﻠﻮﺑﯽ ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺣﻮاﺷﯽ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﯿﻦ رﯾﺎﺣﯽ در ﺳﺎل ‪ ۱۳۴۹‬ﺧﻮرﺷ ﺪی ﺗﻮﺳﻂ ﺑ ﯿﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ ا ﺮان ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳ ﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬زﯾﺞ ﻣﻔﺮد‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در دو ﻣﻘﺎﻟﺖ ﺳﺎﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎﻟﺖ ﻋﻤﻠﯽ )‪ ۴‬ﻓﺼﻞ( و ﻣﻘﺎﻟﺖ ﻋﻠﻤﯽ‬
‫)‪ ۲‬ﻓﺼﻞ( )ﻧﮑ‪ :‬رﺿﺎزادﻩ ﻣﻠﮏ‪ ،‬ص‪ .(۳۰-۲۳‬از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺴﺨﮥ ﻣﻐﺸﻮش در ‪ ۳۷۰‬ﺻﻔﺤﻪ‬
 ‫ﺷ ﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ادوارد ﮔﺮاﻧﻮﯾﻞ ﺮاون در ‪ ۲۲‬ژاﻧﻮﯾﮥ ‪ ۱۹۲۰‬ﻣﯿﻼدی از ﯾﮏ ﺗﺎﺟﺮ ﮐﺘﺎب ﺮک ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﯿﺪ ﺑﻠﺸﺎل ﺑﻪ ‪ ۱۰۰‬ﻟﯿﺮۀ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺧﺮﯾﺪﻩ اﺳﺖ و اﮐﻨﻮن ﺿﻤﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﮐﺘﺐ اﻫﺪاﯾﯽ ﺮاون در‬
‫اﻟﺒﺎب اﳌﻔﺮد ﰲ ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﺔ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ دا ﺸﮕﺎﻩ ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ Or. 0.10‬ﻧﮕﻬﺪاری ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻋﮑﺲ اﯾﻦ ﺴﺨﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ۶۱۷۰‬در‬
‫دا ﺸﮕﺎﻩ ﺗﻬﺮان ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ )ﻓﯿﻠﻢ ﻫﺎ‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪ .(۲۰۴‬اﯾﻦ ﺴﺨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺘﺎﺑﺖ ﻧﺪارد وﻟﯽ در ﯾﮏ ﺻﻔﺤﮥ‬
‫آن ﺗﺎرﯾﺦ وﻻدت ‪ ۱۸‬ﺟﻤﺎدی اﻻﺧﺮ ‪ ۶۰۴‬ﻗﻤﺮی ﺛ ﺖ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺮ اﺳﺎس ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎی ﻣﻮﺟﻮد در اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺗﺎ ﺣﺪودی ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎی ﻋﻠﻤﯽ و زﻣﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﻃﺒﺮی ﭘﯽ ﺮدﻩاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺘﺨﺒﺎﺗﯽ از اﯾﻦ ا ﺮ در ﺳﺎل‬
‫‪ ۱۳۸۵‬ﺧﻮرﺷ ﺪی‪ ،‬در ﺿﻤﯿﻤﮥ ‪ ۱۱‬آﯾﻨﮥ ﻣﯿﺮاث‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻣﺮﺣﻮم رﺣﯿﻢ رﺿﺎ زادﻩ ﻣﻠﮏ ﻣﻨ ﺸﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﻓﻲ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻻﺳﻄﺮﻻب‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ »ﺑﻪ ﺷﺶ ﻓﺼﻞ در اﺳﻄﺮﻻب« ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬در ﺷﺶ‬
‫ﻓﺼﻞ‪ ،‬وﺟﻮﻩ ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﻤﻠﯽ اﺳﻄﺮﻻب را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺮﺳﺶ و ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻞ اول‪ :‬در‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﺳﻄﺮﻻبﻫﺎ و ﻋﺪدِ ﭘﺎرﻩﻫﺎی او و اﻟﻘﺎب ﻫﺮ ﯾﮏ )‪ ۶۰‬در(؛ ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﭼﻪ‬
‫ﭼﯿﺰی آن ﺧﻂﻫﺎی ﻣﺴ ﻘﯿﻢ و ّ‬
‫ﻣﻘﻮس و دا ﺮﻩﻫﺎ و ﻧﮕﺎﺷ ﻪﻫﺎ و ﻧ ﺸ ﻪﻫﺎ ﮐﻪ ﺮ اوﺳﺖ )‪ ۷۷‬در(؛ ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪:‬‬ ‫ِ‬
‫در ﻣﻌﺮﻓﺖ آن ﻋﻤﻞﻫﺎ ﮐﻪ ﺮ ﺸﺖ اﺳﻄﺮﻻبﻫﺎ ﺑﺘﻮان ﮐﺮد )‪ ۴۹‬در(؛ ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬در ﻣﻌﺮﻓﺖ آن ﻋﻤﻞﻫﺎ ﮐﻪ‬
‫در وﺟﻪ اﺳﻄﺮﻻب ﺑﺘﻮان ﮐﺮد )‪ ۱۳۶‬در(؛ ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬در ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻣﺘﺤﺎن و درﺳ ﯽ اﺳﻄﺮﻻبﻫﺎ و‬
‫ﻋﻤﻞﻫﺎی وی ﺑﻪ ﺟﻤﻠﮕﯽ )‪ ۲۸‬در(؛ ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪ :‬در ﮐﺎرﻫﺎی ﻣﺴﺎﺣﺖ و ﻣﻘﺎد ﺮ آن ﭼﯿﺰﻫﺎ ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ ﺮ‬
‫‪٢٠٣‬‬ ‫ً‬
‫آﻣﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ )‪ ۱۷‬در(‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻬﻦ ﺮﯾﻦ ا ﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ در زﻣﯿﻨﮥ اﺳﻄﺮﻻب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮی در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از زﯾﺞ ﻣﻔﺮد ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻧﺎم ﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ﺳﻌﯿﺪ ﻧﻔ ﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺪون ذﮐﺮ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﯽﻧﻮ ﺴﺪ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﺳﺎل ‪ ۴۵۳‬ﻗﻤﺮی ﺮای ﻣﻠﮑﺸﺎﻩ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﻧﻮﺷ ﻪ اﺳﺖ )رﯾﺎﺣﯽ‪ ،‬ص ﻧﻪ(‪ .‬ﺴﺨﻪای از اﯾﻦ ا ﺮ‬
‫در ﺗﻤﻠﮏ ﺳ ﺪ ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﻃﻬﺮاﻧﯽ ﺑﻮدﻩ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ‪ ۲۵‬رﺑﯿﻊ اﻻول ‪ ۷۲‬ﻗﻤﺮی دارد و رﻗﻢ ﺻﺪﮔﺎن آن‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻧ ﺴﺖ و ﺑﺎ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت آﻗﺎی ﻻزار ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪﻩ اﯾﻦ ﺳﺎل ﺑﺎﯾﺪ ‪ ۵۷۲‬ﻗﻤﺮی ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺮ‬
‫اﺳﺎس ﺴﺨﮥ ﻣﺬﮐﻮر و ﺴﺨﻪای دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﯿﻦ رﯾﺎﺣﯽ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ ۱۳۷۱‬ﺧﻮرﺷ ﺪی‬
‫ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﻘﺪﻫﺎﯾﯽ وارد ﺷﺪﻩ اﺳﺖ )ﻧﮑ‪ :‬رﺣﯿﻢ زادﻩ ﻣﻠﮏ‪ ،‬ص‪.(۲۱-۱۸‬‬
‫‪ -۵‬اﻟﻌﻤﻞ واﻻﻟﻘﺎب‪ :‬ﻧﺎم ﮐﺎﻣﻞ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﻟﻌﻤﻞ و اﻻﻟﻘﺎب ﻓﻲ ﻣﻌﺮﻓﺔ ﻋﻠﻢ اﻻﺳﻄﺮﻻب اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫واﻗﻊ ﺗﺤﺮ ﺮ دﯾﮕﺮی از ﮐﺘﺎب ﻓﻲ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﺳﻄﺮﻻب اﺳﺖ )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص‪ .(۲۱‬ﺴﺨﮥ ﮐﻬﻨﯽ از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ‪ ۱۸‬ﺻﻔﺮ ﺳﺎل ‪ ۵۵۸‬ﻗﻤﺮی در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﭘ ﺸ ﻦ ﺮﻟﯿﻦ ﺑﻮدﻩ ﮐﻪ ﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم ﺑﻪ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ دا ﺸﮕﺎﻩ ﺗﻮﺑ ﻨﮕﻦ اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ms.or.oct. 3386‬ﻧﮕﻬﺪاری ﻣﯽﺷﻮد و ﻋﮑﺲ آن ﻧﯿﺰ‬
‫در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺮﮐﺰی دا ﺸﮕﺎﻩ ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ۵۹۶۵‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺴﺨﮥ دﯾﮕﺮی در ﻣﻮﻧﯿﺦ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب از ﻧﻈﺮ در ﺮداﺷ ﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮات ﮐﻬﻦ‪ ،‬ﯾﺎدﮔﺎری از ﺷ ﻮۀ ﻧﺜﺮ اﺻﯿﻞ ﻣﺆﻟﻒ اﺳﺖ و از ﻧﻈﺮ ﺷ ﻮۀ ﻧﺜﺮ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻔﺘﺎح اﻟﻤﻌﺎﻣﻼت و از ﻧﻈﺮ اﺷ ﻤﺎل ﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﮐﺎﻣﻠﯽ از اﺻﻄﻼﺣﺎت ﮐﻬﻦ ﺳ ﺎرﻩﺷ ﺎﺳﯽ و‬
‫ﺳ ﺎرﻩﯾﺎﺑﯽ ﻧﯿﺰ ارزش ﺷﺎﯾﺎﻧﯽ دارد‪ .‬در اﯾﻦ ا ﺮ‪ ،‬ﺷ ﺎﺧﺖ اﻧﻮاع اﺳﻄﺮﻻب و اﺟﺰای آن و ﻃﺮز ﺑﻪ ﮐﺎر ﺮد ﺶ‬
‫در ﺗﻌﯿﯿﻦ ارﺗﻔﺎع آﻓﺘﺎب و ﻣﺎﻩ و ﺳ ﺎرﮔﺎن و ﺳﺎﻋﺎت روز و ﺷﺐ و اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز و ﻗﺒﻠﻪ و ﻃﻮل و ﻋﺮض‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬و ﺑﺎﻷﺧﺮﻩ ﯾﮏ دورۀ ﻧﺠﻮم ﮐﻬﻦ در ‪» ۱۰۴‬در« ﮐﻮﺗﺎﻩ آﻣﺪﻩ اﺳﺖ )ﻧﮑ‪ :‬رﯾﺎﺣﯽ‪ ،‬ص دﻩ ﺗﺎ ﭼﻬﺎردﻩ(‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺮ اﺳﺎس ﺴﺨﮥ ﺗﻮﺑ ﻨﮕﻦ و ﻫﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﮐﺘﺎب ﻓﻲ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﺳﻄﺮﻻب ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﯿﻦ‬
‫رﯾﺎﺣﯽ در ﺳﺎل ‪ ۱۳۷۱‬ﺧﻮرﺷ ﺪی ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۶‬اﻻﺳ ﺨﺮاﺟﺎت ﻓﻲ ﻃﻠﺐ اﻟﻌﻤﺮ و ﻫﯿﻼج ﯾﺎ رﺳﺎﻟﮥ اﺳ ﺨﺮاج اﻧﺪر ﺷ ﺎﺧﺘﻦ ﻋﻤﺮ و ﺑﻘﺎی ﻋﻤﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫»اﺳ ﺨﺮاﺟﺎت« و »ﺳﯽ ﺑﺎب« )دراﯾﺘﯽ‪ ،‬ج ‪ ،۶‬ص ‪ (۲۷۵‬ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﻫﯿ ﺖ و در ﺳﯽ‬
‫»در« ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺴﺨﻪ ﻫﺎی ﻣﺘﻌﺪدی از اﯾﻦ ا ﺮ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺴﺨﻪﻫﺎی ﺷﻤﺎرۀ ‪ ۷۱۱‬ﻟﯿﺪن‪،‬‬
‫‪ ۳۷۹۳‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ اﺳﻌﺪ اﻓﻨﺪی اﺳ ﺎﻧﺒﻮل )ﻣﻮرخ ‪۷۹۳‬ق(‪ ۸۱۷/۲ ،‬و ‪ ۴۰۸/۳‬و ‪ ۲۶۰۳/۲‬ﻣﻠﯽ‪ ۲۷۰/۱ ،‬و‬
‫‪ ۴۳۷/۱‬دا ﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪ ۴۸۰/۲ ،‬و ‪ ۸۱۲۱/۲‬دا ﺸﮕﺎﻩ ﺗﻬﺮان‪ ۱۸۹/۱۴ ،‬ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ‪ ۶۳۵۶/۳ ،‬و‬
‫‪ ۲۱۲۳‬و ‪ ۱۴۵۷/۴‬ﻣﺠﻠﺲ‪ ۸۴۳/۲ ،‬و ‪ ۷۴۳/۲‬ﮔﻮﻫﺮﺷﺎد‪ ۸۵۲۶/۲ ،‬رﺿﻮی‪ ۹۲۴۸/۲ ،‬و ‪ ۱۰۰۲۳/۲‬ﻣﺮﻋﺸﯽ‪،‬‬
‫‪ ۲۳۵/۲‬ﻓﺎﺿﻞ ﺧﻮا ﺴﺎر‪ ۲ ،‬دﻫﮕﺎن اراک‪ ۳۲۶۸/۳ ،‬و ‪ ۱۷۳۰/۶‬ﻣﻠﮏ )دراﯾﺘﯽ‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪.(۷۴۲‬‬
‫‪ -۷‬اﻟﻤﻮ ﺲ ﻓﻲ ﺰﻫﺔ اﻫﻞ اﻟﻤﺠﻠﺲ‪ :‬اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ در ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ :‬ﻣﻘﺎﻟﮥ‬
‫اول‪ :‬ﺳ ﺎس ﺧﺪای را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺰاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻠﮏ ﻓﺮد ﺑﯽ ﻫﻤﺘﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎﻟﮥ دوم‪ :‬ﺣﺴﺎب ﺑﺎﻟﻀﻤﯿﺮات و ﺑﺎﻟﺘﺒﺎس‬
‫ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻟﻮﺻﺎﯾﺎ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺑﺪان اﻋﺰک ﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺿﺮب ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻣﺤﺎﺳ ﺎن‪.‬‬
‫‪٢٠۴‬‬
‫ﺴﺨﮥ ﯾﮕﺎﻧﻪای از آن ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ‪ ۷۷۶‬ﻗﻤﺮی در راﻣﭙﻮر ﻫﻨﺪ ﻣﻮﺟﻮد )ﻣﻨﺰوی‪ ،‬ص ‪ .(۲۷۴۸‬در اﯾﻦ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬
‫ﻧﺎم ﻃﺒﺮی ﺑﻪ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﯾﻮب ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ )رﯾﺎﺣﯽ‪ ،‬ص ﺷﺶ(‪.‬‬
‫‪ -۸‬رﺳﺎﻟﻪ در ﺿﻤﯿﺮ و ﺧﺒﯽ‪ :‬ﻣﻮﺿﻮع اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺷ ﻮۀ ﮐﺸﻒ آنﭼﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﯾﺎ ﭼﯿﺰی‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در ﻣﺸﺖ ﯾﺎ ﺟﯿﺐ ﯾﺎ ﮐ ﺴﻪ‪ ،‬ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻃﺒﺮی در آﻏﺎز‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﺳ ﺐ ﺮای در ﺧﻄﺎ‬
‫اﻓﺘﺎدن ﮔﻮﯾﻨﺪ ۀ ﺿﻤﯿﺮ و ﺧﺒﯽ و ﺳ ﺲ ﺷﺮطﻫﺎﯾﯽ ﻛﻪ ﺮای ﺮﺳ ﺪﻩ و ﯾﺎ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻨﺪﻩ ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎ اﺳ ﺨﺮاج‬
‫درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺗﺎﻛﻨﻮن در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺼﻨﯿﻔﯽ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺸﺪﻩ‪ .‬آﻏﺎز‪ » :‬ﺴﻤﻠﻪ‪ ،‬اﻟﺤﻤﺪﷲ رب اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﯾﻮب ﺣﺎﺳﺐ ﻃﺒﺮی ﻛﻪ ﺴ ﺎر ﻛﺴﺎن را دﯾﺪم راﻏﺐ ﺑﻮدﻧﺪ ﺮ اﺳ ﺨﺮاج ﺿﻤﯿﺮ ‪ ...‬ﻛﻪ ﻛﺴﯽ‬
‫در دل اﻧﺪ ﺸﻪ ﻛﻨﺪ و ﯾﺎ در ﻛﻒ دﺳﺖ ﭼﯿﺰی ﭘﻨﻬﺎن ﻛﻨﺪ ﻏﯿﺮی از آن ﺑﮕﻮﯾﺪ ‪ ...‬و ﻧﺪا ﺴ ﻨﺪ ﻛﻪ ‪ ...‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺨﺖ آﺳﺎن اﺳﺖ ﺮ ﻛﺴﯽ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم ﺑﻪ ﻏﺎﯾﺖ داﻧﺪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻘﯽ اﺳﺖ از ﺟﻤﻠﮥ‬
‫ﺟﺰﺋﯿﺎت اﺣﻜﺎم ﻧﺠﻮم« )ﺣﺎ ﺮی‪ ،‬ص ‪.(۴۴۹‬‬
‫ﺴﺨﻪﻫﺎﯾﯽ از آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻩﻫﺎی ‪ ۱۱۸/۲‬ﻓﺮﻫﺎد ﻣﻌﺘﻤﺪ و ‪ ۶۳۶۷/۳۵‬و ‪ ۹۳/۵‬ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‬
‫)دراﯾﺘﯽ‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.(۷۴۸‬‬
‫‪ -۹‬در ﻣﻘﺪﻣﺎت اﺧﺘﯿﺎرات ﺮ ﺳ ﺎرﮔﺎن ﺳ ﻌﺔ‪ :‬ﻣﻮﺿﻮع آن »ﻋﻠﻢ اﺧﺘﯿﺎرات«‪ ،‬از ﺷﺎﺧﻪﻫﺎی ﻓﺮﻋﯽ‬
‫اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم اﺳﺖ‪ .‬ﺴﺨﻪای از آن در ﭘﺘﺮزﺑﻮرگ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ )اﺳ ﻮری‪ ،‬ج ‪ ،۲‬ص‪ .(۴۳‬آﻏﺎز رﺳﺎﻟﻪ‪:‬‬
 ‫»ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻮﯾﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﯾﻮب« )ﻣﻨﺰوی‪ ،‬ص‪ .(۲۷۸۳‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ ﻓﺨﺮ رازی از ﻃﺒﺮی ﻧﻘﻞ‬
‫ﮐﺮدﻩ‪ ،‬از اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻣﮑﺎن دﺳ ﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﺴﺨﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﺸﺪ ﺗﺎ درﺳ ﯽ ﯾﺎ ﻧﺎدرﺳ ﯽ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫اﻟﺒﺎب اﳌﻔﺮد ﰲ ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﺔ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫ﺮرﺳﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۱۰‬ﻣﻮاﻟﯿﺪ‪ :‬در ﻃﺎﻟﻊ ﺑ ﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺴﺨﻪای از آن در ﺸﺮﯾﮥ ﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ دا ﺸﮕﺎﻩ ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ‬
‫‪ ۲۴۴۹/۲‬ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺴﺨﻪ در ﺳﺎل ‪ ۱۱۰۰‬ﻗﻤﺮی ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺷﺪﻩ و ﻧﺎم ﻣﺆﻟﻒ آن اﺑﻮ ﻋﺒﺪﷲ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ اﯾﻮب ﻃﺒﺮی ذﮐﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ )دا ﺶ ﮋوﻩ و اﻓﺸﺎر‪ ،۱۳۴۶ ،‬دﻓﺘﺮ‪ ،۵‬ص‪۱۸۳‬؛ ﻣﻨﺰوی‪ ،‬ص‪.(۳۰۷۲‬‬
‫ﺴﺨﮥ دﯾﮕﺮی در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺮﮐﺰی دا ﺸﮕﺎﻩ ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ۸۱۲۱/۱‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺪۀ ‪ ۱۱‬ﻗﻤﺮی‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻓﻬﺮﺳﺖ آﻣﺪﻩ ﺷﺎﯾﺪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﯾﻮب ﻃﺒﺮی ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﻏﺎز اﯾﻦ ﺴﺨﻪ اﻓﺘﺎدﮔﯽ‬
‫دارد‪.‬‬
‫آﻏﺎز‪» :‬ﻣﻮﺟﺰ ﻧﻪ ﻣﻄﻮل ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺧﺒﺮ ﻛﺮدﻩاﻧﺪ ﺧﯿﺮاﻻﻣﻮر اوﺳﻄﻬﺎ و ﺗﻮﻓﯿﻖ از ﺣﻖ ﻋﺰ اﺳﻤﻪ ﺧﻮاﺳ ﻢ از‬
‫ﺧﻄﺎ و ز ﻞ ان ﺷﺎء ﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎر در ﺻﻮرت ﻛﻮدک و ﺗﺪﺑﯿﺮ ﻛﻮاﻛﺐ از وﻗﺖ وﻻدت ﺗﺎ اﻧﻘﻀﺎی ﻋﻤﺮ«‬
‫)دا ﺶ ﮋوﻩ‪ ،۱۳۶۴ ،‬ص‪.(۳۵‬‬
‫‪ -۱۱‬ﺗﻌﻠﯿﻢ در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺗﻘﻮﯾﻢ‪ :‬ﺴﺨﻪای از آن در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﭼﺴ ﺮ ﺑ ﺘﯽ دوﺑﻠﯿﻦ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬آﻏﺎز‬
‫رﺳﺎﻟﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﭼﻮن ﺴ ﺎر ﺷﺪ دﯾﺪن ﺗﻘﻮﯾﻢﻫﺎ« )ﻣﻨﺰوی‪ ،‬ص‪.(۲۸۶۷‬‬
‫‪٢٠۵‬‬
‫‪ -۱۲‬ارﺛﻤﺎﻃﯿﻘﯽ‪ :‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﻬﻨﺪس اﻟﺤﺎﺳﺐ اﻟﻄﺒﺮی اﺳﺖ‪ .‬ﺴﺨﻪای از آن در آﮐﺎدﻣﯽ‬
‫ﻋﻠﻮم ﺟﻤﻬﻮری ازﺑﮑﺴ ﺎن‪ -‬ﺗﺎﺷﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص‪.(۲۵۹۵‬‬
‫‪ -۱۳‬ﺗﺤﻔﺔ اﻟﻤﻠﻮک = اﺧﺘﯿﺎرات‪ :‬رﺳﺎﻟﻪای در ﺰﺷﮑﯽ و اﺧﺘﯿﺎرات و در ‪ ۸۶‬ﺑﺎب اﺳﺖ‪ .‬آﻏﺎز‪» :‬ﺣﻤﺪ‬
‫ﻟﻪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺗﺤﻔﺔ اﻟﻤﻠﻮک ﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺗﺼﻨﯿﻒ ﻣ ﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺎﺳﺐ اﻟﻄﺒﺮی‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻮن ﺻﻼح ﮐﺎر‬
‫ﻣﺮدم ﺮ ﺻﻼح ﻗﻤﺮ و ﺣﺮﮐﺖ او ﻧﻬﺎدﻩ اﺳﺖ‪ -۱ .‬ﻣﻘﺪﻣﺎت اﺧﺘﯿﺎرات ‪ -۲‬ﻣﻌﺎﻟﺠﺖ ﺑﯿﻤﺎران‪ -۳ ،‬ﻣﺴﻬﻞ‬
‫ﺧﻮردن‪ -۴ ،‬ﻣﻌﺎﻟﺠﺖ ﺧﻠﻂ‪ -۵ ،‬دارو ﺧﻮردن ﺮای ﺻﻔﺮا‪ -۶ ،‬داروی ﻣﻄﺒﻮخ ﺧﻮردن‪ -۷ ،‬ﻣﻌﺎﻟﺠﮥ ﺑﻠﻐﻢ‪،‬‬
‫‪ -۹‬ﺣﺐ ﺧﻮردن‪ -۱۰ ،‬درﻣﺎن ﺳﺮ و ﭼﺸﻢ‪ -۲۰ ،‬در ﮔﺮﻣﺎﺑﻪ ﻣﻌﺎﻟﺠﺖ ﮐﺮدن‪ -۳۰ ،‬ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﻓﺮﺳ ﺎدن‪،‬‬
‫‪ -۴۰‬اوﻗﺎت ورود ﺑﻪ ﺷﻬﺮ‪ -۵۰ ،‬اوﻗﺎت ﺑﻨﺎﻫﺎ‪ -۶۰ ،‬اوﻗﺎت ﺗﻤﺎﺷﺎ‪ -۷۰ ،‬اﺑﺘﺪای اﺷ ﺎ آﻣﻮﺧﺘﻦ‪-۸۰ ،‬‬
‫ﮐﺸ ﯽ در آب اﻧﺪاﺧﺘﻦ‪ -۸۶ ،‬ﺗﺎﺧﺖ ﮐﺮدن و ﺷ ﯿﺨﻮن زدن«‪.‬‬
‫ﺴﺨﻪای از آن در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ ﻣﻮزۀ ﻣﻠﯽ ﭘﺎﮐﺴ ﺎن –ﮐﺮاﭼﯽ‪) ،‬ص‪ (۴۲‬ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱۴‬ﺗﺤﻔﺔ اﻟﻐﺮاﺋﺐ ﻓﻲ اﻟﻨﯿﺮﻧﺞ واﻟﻌﺠﺎﯾﺐ ﻓﻲ اﻟﺒﺮ واﻟﺒﺤﺮ ﯾﺎ ﺗﺤﻔﺔ اﻟﻐﺮاﺋﺐ‪ :‬ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺼﻠﯽ در‬
‫ﻋﺠﺎﯾﺐ و ﻏﺮاﺋﺐ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺘﻨﻮع و ﻋﻠﻤﯽ در ‪ ۳۶‬ﺑﺎب اﺳﺖ‪ .‬ﺴﺨﻪﻫﺎﯾﯽ از آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻩﻫﺎی ‪۱۳۵۴/۲‬‬
‫و ‪ ۲۱۶۰/۴‬در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺮﮐﺰی دا ﺸﮕﺎﻩ ﺗﻬﺮان‪ add. 27261 ،‬در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻮزۀ ﻟﻨﺪن‪ ۱۷۱۵۹ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺴﺨﮥ ﻣﺆﺳﺴﮥ ﻫﺎراﺳﻮﯾﺘﺰ و ‪ ۲۲۱۳/۲۸‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ا ﺴ ﯿﺘﻮی ﺷﺮقﺷ ﺎﺳﯽ اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺗﺎﺷﮑﻨﺪ‬
‫ً‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮا ﺑﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎی ‪ ۷۴۵‬ﺗﺎ ‪ ۷۹۱‬اﺳ ﺴﺎخ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺪﻣﮥ اﯾﻦ ﺴﺨﻪﻫﺎ ﻧﺎم ﻣﺆﻟﻒ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺣﺎﺷ ﮥ ﺻﻔﺤﺎت )گ ‪ ۷۷‬پ‪ ۸۱-‬ر( ﺴﺨﮥ ﺗﺎﺷﮑﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺘﺨﺒﺎﺗﯽ از ﮐﺘﺎب‬
‫اﺳﺖ ﻧﺎم ﻣﺆﻟﻒ ذﮐﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﺷ ﻪ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪﻩ‪» :‬ﮐﺘﺎب ﻣﻨﺘﺨﺒﺎت ﺗﺤﻔﺔ اﻟﻐﺮاﺋﺐ از ﺟﻤﻊ ﮐﺮدۀ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﯾﻮب اﻟﺤﺎﺳﺐ« و ﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس اﯾﻦ ا ﺮ را ﺑﻪ ﺣﺎﺳﺐ ﻃﺒﺮی ﺴ ﺖ دادﻩاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﻘﺪﻣﮥ‬
‫ﻣﺘﻦ ﺴﺨﻪ ﺗﻔﺎوت دارد‪ ،‬اﯾﻦ ا ﺮ ﺑﻪ ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﻃﺒ ﺐ ﺷ ﺮازی‬
‫ﺧﻂ ِ‬‫ﺴﺨﮥ ﻣﺠﻠﺲ ﮐﻪ ﺧﻂ آن ﺑﺎ ِ‬
‫ﻣ ﺴﻮب ﺷﺪﻩ اﺳﺖ )ﻧﮑ‪ :‬ﻣﺘ ﻨﯽ‪ ،‬ﺻ ‪ .(۵۶-۱۹‬اﯾﻦ ا ﺮ ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻣﻔﺼﻞ ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺟﻼل ﻣﺘ ﻨﯽ ﺑﺎ ﭼﻬﺎر‬
‫ﺴﺨﮥ ﻟﻨﺪن و دا ﺸﮕﺎﻩ ﺗﻬﺮان و ﺗﺎﺷﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺷﺪﻩ و در ﺳﺎل ‪ ۱۳۷۱‬ﺧﻮرﺷ ﺪی ﺑﻪﺗﻮﺳﻂ اﻧ ﺸﺎرات‬
‫ﻣﻌﯿﻦ و ﺑﺎر دﯾﮕﺮ در ﺳﺎل ‪ ۱۳۹۱‬ﺧﻮرﺷ ﺪی ﺗﻮﺳﻂ اﻧ ﺸﺎرات ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳ ﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻓﺼﻞﻧﺎﻣﮥ ﻣﯿﺮاث ﺷﻬﺎب‪ ،‬ﺴﺨﻪای ﮐﻬﻦ از ﮐﺘﺎب ﺗﺤﻔﺔ اﻟﻐﺮاﺋﺐ ﮔﺰارش ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در‬
‫اداﻣﮥ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪﻩ ﮐﻪ ﺴﺨﻪ ﻫﺎی دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ در ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﺧﺮﯾﺪاری ﺷﺪﻩ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ )ﻣﺮﻋﺸﯽ‪ ،۱۳۷۸ ،‬ص‪ .(۲۰۴‬ﺑﺎﻷﺧﺮﻩ ﻣﺸﺨﺼﺎت اﯾﻦ ﺴﺨﮥ ﮐﻬﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ۱۲۳۸۰‬در‬
‫ﺟﻠﺪ ‪ ۳۱‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺮﻋﺸﯽ ﻣﻨ ﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺴﺨﻪ دارای ‪ ۳۶‬ﺑﺎب اﺳﺖ و ﮐﻬﻦ ﺮﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ ﺮﯾﻦ و‬
‫ﻧﻔ ﺲ ﺮﯾﻦ ﺴﺨﮥ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺎبﻫﺎی آن و ﺮﺗ ﺐ آنﻫﺎ ﺗﻔﺎوت زﯾﺎدی ﺑﺎ ﺴﺨﮥ ﭼﺎﭘﯽ‬
‫دارد وﻟﯽ در ﮐﻠﯿﺎت ﻣﻄﺎﻟﺐ ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪﻣﮥ ﺴﺨﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺮاﻫﻢ آوردﻩ ﺷﺪ از ﮐﺘﺎبﻫﺎی‬
‫ﺧﻮاص ﺗﺤﻔﺔ اﻟﻐﺮاﺋﺐ ﻓﻲ اﻟﻨﯿﺮﻧﺞ واﻟﻌﺠﺎﯾﺐ ﻓﻲ ّ‬
‫اﻟﺒﺮ واﻟﺒﺤﺮ از ﺑﻬﺮ ﺧﺰاﻧﮥ ﻣﻌﯿﻦ اﻟﺪﯾﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن‪ ١‬ﮐﻪ ﺟﺎوﯾﺪ‬
‫‪٢٠۶‬‬
‫ﺑﺎد در ﻋﺰت و دوﻟﺖ و ﻣﻠﮏ و ﻧﻌﻤﺖ و ﭘﯿﺮوزی و ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦ ﺟﻤﻊ را ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺒﺎرک ﻣﻠﺤﻮظ و‬
‫ﻣﻘﺒﻮل ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺴﺨﻪ ﺑﻪ ﺧﻂ ﺴﺦ ﺳﺪۀ ‪ ۷‬ﻗﻤﺮی در ‪ ۱۳۵‬ﺮگ ‪ ۱۵‬ﺳﻄﺮی ﺑﺎ اﻧﺪازۀ ‪ ۱۱ ´ ۱۵‬اﺳ ﺴﺎخ‬
‫ﺷﺪﻩ و ﺗﻤﺎم ﺻﻔﺤﺎت ﺷﻤﺎرﻩﮔﺬاری ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻨﻮان ﻣﻄﺎﻟﺐ آن‪ ،‬ﺷ ﮕﺮف‪ ،‬ﻧﻮع ﮐﺎﻏﺬ آن ﺷﺮﻗﯽ و ﺟﻠﺪ آن‬
‫ﺗﯿﻤﺎج زرﺷﮑﯽ ﺿﺮﺑﯽ ﺑﺎ ﺮﻧﺞ ﻣﺠﺪول ﺮﻣﯿﻢ ﺷﺪﻩ ﺑﺎ اﻧﺪازۀ ‪ ۱۷ ´ ۲۵‬اﺳﺖ )ﻧﮑ‪ :‬ﻣﺮﻋﺸﯽ‪ ،‬ج ‪ ،۳۱‬ص‬
‫ً‬
‫‪ .(۲۹۱-۲۸۹‬ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﻘﺪﻣﮥ ﺴﺨﻪ اﺳﺖ ﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ اﯾﻦ ا ﺮ ﻇﺎﻫﺮا از روی ﭼﻨﺪﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺟﻤﻊ‬
‫آوری ﺷﺪﻩ و ﻣﻄﺎﻟﺐ آن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﺆﻟﻒ واﺣﺪی ﻧ ﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺮرﺳﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﺪﻩ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﺑﺎب‬
‫»ﺧﺎﺻﯿﺖ آن ﭼﯿﺰﻫﺎ ﮐﻪ از وﻫﻢﻫﺎ ﺧﯿﺰد« در اﯾﻦ ﺴﺨﻪ اﺳﺖ وﻟﯽ در ﺴﺨﮥ ﭼﺎﭘﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺎب‬
‫ﺟﺴ ﻦ ﺑﻌﻀﯽ از اﻋﻀﺎی ﺑﺪن رخ‬ ‫در ‪ ۶‬ﺮگ )ص ‪ (۴۰-۳۳‬راﺟﻊ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘ ﺸﺎﻣﺪﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺲ از َ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻋﻀﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺳﺮ‪ ،‬ﭘ ﺸﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﻘﯿﻘﻪ‪ ،‬ﻗﻔﺎ‪ ،‬ﮔﻮش‪ ،‬ا ﺮو‪ ،‬ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﻣﮋﻩ‪ ،‬ﮔﺮد ﭼﺸﻢ‪ ،‬رﺧﺴﺎرﻩ‪،‬‬
‫دﻫﺎن‪ ،‬زﺑﺎن‪ ،‬ﺑ ﻨﯽ‪ ،‬زﻧﺦ‪ ،‬ﮔﻠﻮ‪ ،‬ﮔﺮدن‪ ،‬دوش‪ ،‬ﮐﺘﻒ‪ ،‬ﺑﺎزوی‪ ،‬ﻣﺮﻓﻖ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺪ‪ ،‬دﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻒ دﺳﺖ‪ ،‬اﻧﮕﺸ ﺎن دﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻐﻞ‪ ،‬ﻣﻌﺪﻩ‪ ،‬دل‪ ،‬ﺳ ﻨﻪ‪ ،‬ﺴ ﺎن‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮ‪ ،‬ﺗﻬﯽ ﮔﺎﻩ‪ ،‬ﺷﮑﻢ‪ ،‬ﻧﺎف‪ ،‬ﺸﺖ‪ ،‬ﺳﺮون‪ ،‬زﻫﺎر‪ ،‬ﻗﻀﯿﺐ‪ ،‬ﻣﻘﻌﺪ‪ ،‬ﮔﻮﺷ ﻪ‪،‬‬

‫ً‬
‫‪ .١‬ﻇﺎﻫﺮا اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻣﻌﯿﻦ اﻟﺪﯾﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ » ﺮواﻧﻪ« اﺳﺖ‪ .‬وی ﻧﺎﯾﺐ اﻟﺴﻠﻄﻨﮥ ﻣﻘﺘﺪر ا ﺮاﻧﯽ در دورۀ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﺳﻼﺟﻘﮥ روم اﺳﺖ‪ .‬از ﺗﺎرﯾﺦ و ﻣﺤﻞ وﻻدت وی آﮔﺎﻫﯽ در دﺳﺖ ﻧ ﺴﺖ‪ .‬از ﻧﻮﺷ ﮥ اﺑﻦ ﺑﯽﺑﯽ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ دﯾﻠﻤﯽ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ‬
‫ﺣﻤﺪﷲ ﻣﺴ ﻮﻓﯽ او را اﻫﻞ ﮐﺎﺷﺎن دا ﺴ ﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻬﺮت ﺮواﻧﻪ ﺑ ﺸ ﺮ ﺑﻪ ﺳ ﺐ ﻣﻨﺎﺳ ﺎت ﻣﺮﯾﺪوارش ﺑﺎ ﻣﻮﻻﻧﺎﺳﺖ )ﻧﮑ‪ :‬دا ﺸ ﺎﻣﮥ‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ج‪ ،۵‬ذﯾﻞ » ﺮواﻧﻪ«(‪.‬‬
 ‫ﺧﺎﯾﻪ‪ ،‬ران‪ ،‬زاﻧﻮ‪ ،‬ﺳﺎق‪ ،‬ﺷ ﺎﻟﻨﮓ‪ ،‬ﭘﺎﺷ ﻪ‪ ،‬ﺷﺴﺖ ﭘﺎی‪ ،‬ﮐﻒ ﭘﺎی‪ ،‬ﭘﺎی راﺳﺖ و ﭘﺎی ﭼﭗ )ﻧﮑ‪ :‬ﻃﺒﺮی‪ ،‬ﺗﺤﻔﺔ‬
‫اﻟﻐﺮاﺋﺐ‪ ،‬ﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ‪ ،‬ش‪ ،۱۲۳۸۰‬ص ‪ .(۴۰-۳۳‬ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﺴ ﻦ ﺳﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ‬
‫اﻟﺒﺎب اﳌﻔﺮد ﰲ ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﺔ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫ﻣﯿﺎن ﺳﺮ ﺑﺠﻬﺪ دﻟﯿﻞ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎل ﻓﺮاوان ﯾﺎﺑﺪ و ﺰرﮔﯽ و ﻧﺎم ﻧﯿﮑﻮ و اﮔﺮ ﺳﺰاوار ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬‫را ِ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﯾﺎﺑﺪ و اﮔﺮ ﻧﻪ اﻧﺪک ﻣﺎﯾﻪ اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺰو ﺮ ﮔﺮدِ ﺳﺮ ﺑﺠﻬﺪ ﻣﺎل ﯾﺎﺑﺪ و ﺰرﮔﯽ ]و[ از‬
‫دﺳﺖ ﯾﮑﯽ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ در ﻣﯿﺎن ﺧﻠﻖ ﻋﺰ ﺰ ﺷﻮد و اﮔﺮ ﺳﻮی راﺳﺖ ﺑﺠﻬﺪ ﺳﻔﺮ ﮐﻨﺪ و ﮐﺎرﻫﺎ ﺮ ﻣﺮاد وی ﺷﻮد و‬
‫ﻣﺎل ﺴ ﺎر ﯾﺎﺑﺪ و اﮔﺮ ﭼﭗ ﺑﺠﻬﺪ ﺧﻼﯾﻖ ﺴ ﺎر ﻣﻬﺘﺮ ﺷﻮد و ا ﺸﺎن ز ﺮ اﻃﺎﻋﺖ دارﻧﺪ و اﮔﺮ وزنﮔﺎﻩ ﺑﺠﻬﺪ‬
‫ﺲ ﺳﺮ ﺑﺠﻬﺪ از ﺟﺎﻧﺐ راﺳﺖ‪ ،‬ﺮ ﻗﻮﻣﯽ ﻣﻬﺘﺮ ﺷﻮد و ﻓﺮﻣﺎن ﺮداری وی ﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﻣﻬﺘﺮی ﯾﺎﺑﺪ و ﻧﺎم ﻧﯿﮑﻮ و اﮔﺮ ِ‬
‫و اﮔﺮ از ﺳﻮی ﭼﭗ ﺑﺠﻬﺪ ﺷﺎدی و ﻃﺮب و ﺰرﮔﯽ ﯾﺎﺑﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۱۵‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻫﺮ ﺣﺮﮐﺖ و ﻗﻮﺳﯽ و دا ﺮﻩای و ﺧﻄﯽ و ﻧﻘﻄﻪای ﮐﻪ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺮ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ در ﻣﻮرد ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻧﺠﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺪﻣﮥ ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺘﺎح اﻟﻤﻌﺎﻣﻼت آﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺳ ﻮری دو رﺳﺎﻟﮥ دﯾﮕﺮ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﯾﻮب ﺸﺎن دادﻩ اﺳﺖ؛ ﯾﮑﯽ رﺳﺎﻟﮥ ﻗﻮاﻋﺪی‬
‫ﭼﻨﺪ در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻫﺮ ﺣﺮﮐﺖ و ﻗﻮﺳﯽ و دا ﺮﻩای و ﺧﻄﯽ و ﻧﻘﻄﻪای ﮐﻪ ﻣﻨﺠﻤﯽ در آن‬
‫‪١‬‬
‫اﻋﻤﺎل ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ ،۱۱۶۰‬دﯾﮕﺮ رﺳﺎﻟﻪ در ﻣﻘﺪﻣﺎت در ﺳ ﺎرات ﺳ ﻌﺔ در ﻟﻨﯿﻦ ﮔﺮاد‬
‫)رﯾﺎﺣﯽ‪ ،‬ص ﻫﻔﺪﻩ(‪.‬‬
‫‪٢٠٧‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم رﯾﺎﺣﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻧﮕﻬﺪاری رﺳﺎﻟﮥ اول اﺷﺎرﻩ ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺗﺼﻮر‬
‫ﮐﺮدﻩاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻫﻢ در ﭘﺘﺮزﺑﻮرگ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺳﻬﻮ ﺑﻪ اﮐﺜﺮ آﺛﺎر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻃﺒﺮی ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪﻩ‬
‫ْ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ ﺴﺨﻪ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ ۱۱۶۰‬ﻗﻤﺮی ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺷﺪﻩ‪ ،‬در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﮐﭙﻮرﺗﻬﻠﻪ )در ﭘﻨﺠﺎب‬
‫ﻫﻨﺪ( اﺳﺖ و در اوت ‪۱۹۲۷‬م ﺗﻮﺳﻂ دﮐﺘﺮ ﺳ ﺪ ﻋﺒﺪﷲ در ﺸﺮﯾﮥ اورﯾ ﺘﻞ ﮐﺎﻟﺞ ﻣﮕﺰﯾﻦ‪) ٢‬ج‪ ،۳‬ش‪،۴‬‬
‫‪٣‬‬
‫ص‪ (۵‬در ﻻﻫﻮر ﭘﺎﮐﺴ ﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﻗﻮاﻋﺪ ﭼﻨﺪ در ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﻫﺮ ﺣﺮﮐﺘﯽ و ﻗﻮﺳﯽ و دا ﺮﻩ و ﺧﻄﯽ و ﻧﻘﻄﻪای ﮐﻪ‬
‫ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺮ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﯾﻮب اﻟﻤﺤﺎﺳﺐ اﻟﻄﺒﺮی‪ ...‬آﻏﺎز‬
‫رﺳﺎﻟﻪ‪» :‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪۀ ﭼﻨﺪ اﺳﺖ در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻫﺮ ﺣﺮﮐﺘﯽ اﻟﺦ«‪.‬‬

‫‪ .١‬در اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﻪ اﺷ ﺒﺎﻩ‪ ،‬ﻋﺒﺎرات »ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺮ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ« و »ﺳ ﺎرﮔﺎن« ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻣﻨﺠﻤﯽ در آن اﻋﻤﺎل ﮐﻨﺪ« و »ﺳ ﺎرات«‬
‫ﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ )ﻧﮑ‪ :‬اﺳ ﻮری‪ ،‬ج ‪ ،۲‬ص ‪.(۴۳‬‬
‫‪ .٢‬ﮐﻬﻦ ﺮﯾﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺮداری ﺴﺨﻪ ﻫﺎی ﺧﻄﯽ در ﭘﺎﮐﺴ ﺎن‪ ،‬دا ﺸﮕﺎﻩ ﭘﻨﺠﺎب ﻻﻫﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ دﮐﺘﺮ ﺳ ﺪ ﻋﺒﺪﷲ )د‪۱۹۶۸ .‬م( را ﺑﻪ‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖﻧﻮ ﺴﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎی ﺧﺼﻮﺻﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺮﮐﺰی دا ﺸﮕﺎﻩ ﭘﻨﺠﺎب ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺮد‪ .‬ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎی او ﻧﺨﺴﺖ در ﻣﺠﻠﮥ اورﯾ ﺘﻞ‬
‫ﮐﺎﻟﺞ ﻣﮕﺰﯾﻦ )‪ (Oriental College Magazine‬ﻻﻫﻮر )‪۱۹۳۶-۱۹۲۶‬م( ﺑﻪﺻﻮرت ﺟﺰوﻩﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن اردو ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳ ﺪ‪ .‬ﺳ ﺲ‬
‫در ﺳﺎلﻫﺎی ‪۱۹۴۸-۱۹۴۲‬م ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎﯾﯽ ﻣ ﺴﺠﻢ ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠ ﺴﯽ ﻣﻨ ﺸﺮ ﮐﺮد )ﻧﮑ‪ :‬ﻧﻮﺷﺎﻫﯽ‪ ،‬ﻋﺎرف‪» ،‬ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ و روش‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖﻧﮕﺎری ﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ در ﭘﺎﮐﺴ ﺎن«‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻣﺎﻩ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت‪ ،‬ارﺗﺒﺎﻃﺎت و دا ﺶ ﺷ ﺎﺳﯽ‪ ،‬آﺑﺎن ‪ ،۱۳۸۹‬ص‪.(۷۴‬‬
‫‪ .٣‬از دوﺳﺖ ﮔﺮاﻣﯽام آﻗﺎی ﺳﺠﺎد ﻧﯿﮏﻓﻬﻢ ﺧﻮبروان ﮐﻪ ﻣﺮا از وﺟﻮد اﯾﻦ ﺴﺨﻪ و ﻣﺠﻠﻪ آﮔﺎﻩ ﮐﺮد و ﻓﺎﯾﻞ ﻣﺠﻠﻪ و ﺴﺨﻪﻫﺎﯾﯽ از‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﮐﻮﺷ ﺎر و زﯾﺞ ﻣﻔﺮد و ﭼﻨﺪ ﻣﻨﺒﻊ دﯾﮕﺮ را در اﺧﺘﯿﺎرم ﮔﺬاﺷﺖ ﺳ ﺎﺳﮕﺰارم‪.‬‬
 ‫ً‬
‫ﺴﺨﮥ ﻣﻐﺸﻮش و ﻇﺎﻫﺮا ﻧﺎﻗﺺ دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ۳۹۲۶‬در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺴﺠﺪ اﻋﻈﻢ ﻗﻢ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ‪ ۱۱‬ﺮگ و ﺑﻪ ﺧﻂ ﺗﺤﺮ ﺮی ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ )دراﯾﺘﯽ‪ ،‬ج‪ ،۱۰‬ص‪ .(۱۲۱۲‬اﯾﻦ ﺴﺨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺘﺎﺑﺖ‬
‫ﻧﺪارد وﻟﯽ در آن ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ )‪۶۷۲ -۵۹۷‬ق( اﺷﺎرﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺲ از اواﺧﺮ ﺳﺪۀ ﻫﻔﺘﻢ‬
‫ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺴﺨﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ۱۱۲‬اﺻﻄﻼح ﻧﺠﻮﻣﯽ و ﯾﮏ اﺻﻄﻼح در اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺮرﺳﯽ آن‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪۀ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ رﺳﺎﻟﮥ »اﻟﺒﺎب اﻟﻤﻔﺮد ﻓﻲ ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﺔ« ﮐﻮﺷ ﺎر‬
‫ﮔﯿﻼﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٢٠٨‬‬

‫ﺻﻔﺤﮥ آﺧﺮ رﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺴﺨﮥ ‪ ۳۹۲۶‬ﻗﻢ‪.‬‬ ‫ﺻﻔﺤﮥ اول رﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺴﺨﮥ ‪ ۳۹۲۶‬ﻗﻢ‪.‬‬

‫رﺳﺎﻟﮥ ﮐﻮﺷﯿﺎر‬
‫رﺳﺎﻟﮥ اﻟﺒﺎب اﻟﻤﻔﺮد ﻓﻲ ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﺔ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺪود ‪ ۱۳۰‬اﺻﻄﻼح ﻧﺠﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ‬
‫در اﺻﻞ‪ ،‬ﺑﺎب ﺳﯽ و ﯾﮑﻢ زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﮐﻮﺷ ﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ اﺳﺖ )ﺑﺎﻗﺮی‪۱۳۹۱ ،‬ش‪ ،‬ص‪ .(۱۸۳‬ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫و ﺮاﺳ ﮥ اﯾﻦ ﺑﺎب ﺮ اﺳﺎس ﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﻮﺟﻮد در اﺳ ﺎﻧﺒﻮل و ﻣﺴﮑﻮ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻩ ﺮﺟﻤﮥ‬
‫اﻧﮕﻠ ﺴﯽ آن‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ ۱۳۸۵‬ﺧﻮرﺷ ﺪی )‪۲۰۰۶‬م( در ژاﭘﻦ )ﻧﮑ‪ :‬ﺑﺎﻗﺮی‪۲۰۰۶ ،‬م‪ ،‬ص‪ (۱۷۴-۱۴۵‬و ﺮﺟﻤﮥ‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ آن‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ ۱۳۹۱‬ﺧﻮرﺷ ﺪی )ﻧﮑ‪ :‬ﺑﺎﻗﺮی‪۱۳۹۱ ،‬ش‪ ،‬ص‪ (۱۹۳-۱۸۲‬ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی ﺑﻪ ﭼﺎپ‬
‫رﺳ ﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻫﻤﯿﺖ و ﮐﺎراﯾﯽ ﮐﻪ ﺮای ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﻣﺘﻦﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ داﺷ ﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴ ﻘﻞ ﻫﻢ‬
 ‫ﮐﺘﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ۵۸۰۰‬و ‪ ۱۲۶۱۵‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺮﻋﺸﯽ ﻗﻢ‪ ۱۸۶۴ ،‬و ‪۳۲۶۱‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﮏ‪ ۱۵۸ ،‬ﻓﺎﺿﻞ ﻣﯿﻘﺎت و ‪ ۸۱۱‬ﻃﻠﻌﺖ ﻣﺠﺎﻣﯿﻊ ﻗﺎﻫﺮﻩ از اﯾﻦ دﺳ ﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺎب اﳌﻔﺮد ﰲ ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﺔ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫ً‬
‫ﺑﺎ ﻣﻘﺎ ﺴﮥ ﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ۱۸۶۴‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﮏ )ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮا ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺮﯾﻦ ﺴﺨﻪ اﺳﺖ( و ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ ﮐﻪ ﺮ اﺳﺎس ﺴﺨﻪﻫﺎی زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ و ﺮاﺳ ﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ؛ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دو ﻣﺘﻦ‪ -‬ﺻﺮف‬
‫ﻧﻈﺮ از ﺗﻔﺎوتﻫﺎی راﯾﺞ ﺴﺨﻪﻫﺎ‪ -‬ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﯿﺎن ﭼﻬﺎر اﺻﻄﻼح‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺑﻪﺷﺮح ذﯾﻞ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫اﺻﻄﻼﺣﺎت زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ در ﻣﺘﻦ ﭼﺎپ ﺷﺪه‬

‫‪ -۱‬ﻋﮑﺲ اﻟﻤﻄﺎﻟﻊ‪ :‬ﻗﻮس ﻣﻦ ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر ﺑﯿﻦ دا ﺮﺗﯿﻦ ﺗﻤﺮان ﺑﻘﻄﺐ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج و ﺑﻄﺮﻓﯽ اﻟﻘﻮس ﻣﻨﻪ‬
‫و ﻫﻮ ﻋﮑﺲ ﻣﻄﺎﻟﻊ اﻟﻘﻮس اﻟﻮاﻗﻌﺔ ﻣﻦ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج ﻓﯿﻤﺎ ﺑﯿﻦ ﻫﺎﺗﯿﻦ اﻟﺪا ﺮﺗﯿﻦ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻣﻄﺎﻟﻊ اﻟﺒﻠﺪ‪ :‬ﻫﻮ ﻣﺎ ﯾﻄﻠﻊ ﻣﻦ ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر ﻣﻊ ﻗﻮس ﻣﻦ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج ﻓﻲ ذﻟﮏ اﻻﻓﻖ و ﻫﻮ ﻗﻮس ﻣﻦ‬
‫ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر ﺑﯿﻦ دا ﺮﺗﯿﻦ ﺗﺨﺮﺟﺎن ﻣﻦ ﻗﻄﺐ اول اﻟﺴﻤﻮت و ﺗﻤﺮان ﺑﻄﺮﻓﯽ اﻟﻘﻮس ﻣﻦ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺳﻬﻢ ﻗﻮساﻟﻨﻬﺎر‪ :‬ﻫﻮ ﻓﺼﻞ اﻟﻤﺸ ﺮک ﺑﯿﻦ ﻧﺼﻒ دا ﺮة ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر و ﺑﯿﻦ ﻗﻄﻌﺔ دا ﺮة اﻟﻤﺪار اﻟﺘﯽ‬
‫ﻓﻮق اﻻرض‪.‬‬
‫‪٢٠٩‬‬
‫‪ -۴‬ﺟﯿﻮب ﺮﺗ ﺐ اﻟﺪا ﺮ‪ :‬ﻫﯽ اﻟﻔﺼﻮل اﻟﻤﺸ ﺮﮐﺔ ﺑﯿﻦ ﻗﻄﻌﺔ دا ﺮة اﻟﻤﺪار اﻟﺘﯽ ﻓﻮق اﻻرض و ﺑﯿﻦ‬
‫اﻧﺼﺎف اﻟﺪوا ﺮ اﻟﻤﻮازﯾﺔ ﻟﺪا ﺮة ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر‪.‬‬

‫اﺻﻄﻼﺣﺎت در ﻧﺴﺨﮥ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ١٨۶۴‬ﻣﻠ‬

‫‪ -۱‬ﻋﮑﺲ اﻟﻤﻄﺎﻟﻊ‪ :‬ﻗﻮس ﻣﻦ ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر ﺑﯿﻦ دا ﺮﺗﯿﻦ ﺗﻤﺮ اﺣﺪﯾﻬﻤﺎ ﺑﻘﻄﺐ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج و ﻻﺧﺮی‬
‫ﺑﻘﻄﺐ ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻣﻄﺎﻟﻊ اﻟﺒﻠﺪ‪ :‬ﻫﻮ ﻣﺎ ﯾﻄﻠﻊ ﻣﻦ ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر ﻣﻊ ﻗﻮس ﻣﻦ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج ﻓﻲ ذﻟﮏ اﻻﻓﻖ و ﻫﻮ ﻗﻮس ﻣﻦ‬
‫ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر ﺑﯿﻦ دا ﺮﺗﯿﻦ اﺣﺪﯾﻬﻤﺎ دا ﺮة اﻻﻓﻖ و اﻻﺧﺮی ﺗﻤﺮ ﺑﻘﻄﺒﯽ ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺳﻬﻢ ﻧﺼﻒ ﻗﻮساﻟﻨﻬﺎر‪ :‬ﻫﻮ اﻟﺨﻂ اﻟﺨﺎرج ﻣﻦ ﺗﻘﺎﻃﻊ دا ﺮة ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر و دا ﺮة اﻟﻤﺪار اﻟﯽ‬
‫ﺗﻘﺎﻃﻊ ﻗﻄﺮ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر و و ﺮ اﻟﻘﻮس اﻟﺘﯽ ﻣﻦ دا ﺮة اﻟﻤﺪار ﻓﻮق اﻻرض‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﻟﺨﻄﻮط اﻟﻤﻮازﯾﺔ ﻟﺴﻬﻢ ﻧﺼﻒ ﻗﻮساﻟﻨﻬﺎر‪ :‬ﯾﻘﺎل ﻟﻬﺎ ﺟﯿﺐ ﺮﺗ ﺐ اﻟﺪا ﺮ و ﻫﯽ اﻟﺨﻄﻮط‬
‫اﻟﺨﺎرﺟﺔ ﻣﻦ ﺗﻘﺎﻃﻊ دا ﺮة اﻻرﺗﻔﺎع و دا ﺮة اﻟﻤﺪار إﻟﯽ ﺗﻘﺎﻃﻊ ﻗﻄﺮ دا ﺮة اﻻرﺗﻔﺎع و و ﺮ اﻟﻘﻮس اﻟﺘﯽ‬
‫ﻣﻦ دا ﺮة اﻟﻤﺪار ﻓﻮق اﻻرض‪.‬‬
‫دو اﺻﻄﻼح »ﻋﮑﺲ ﻣﻄﺎﻟﻊ« و »ﺳﻬﻢ ﻗﻮساﻟﻨﻬﺎر« در رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺎ ﻣﻘﺎ ﺴﮥ دو ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ آنﻫﺎ در رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی )ﻧﮑ‪ :‬اداﻣﮥ ﻣﻘﺎﻟﻪ( ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ﺮﺟﻤﮥ ﺧﻮد را از‬
‫روی ﯾﮑﯽ از ﺴﺨﻪﻫﺎی ﻣﺴ ﻘﻞ رﺳﺎﻟﮥ ﮐﻮﺷ ﺎر اﻧﺠﺎم دادﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی ﺑﺎ رﺳﺎﻟﮥ ﮐﻮﺷﯿﺎر‬

‫رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی ) ﺴﺨﮥ ﻗﻢ( ﺑﺎ ﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ۱۸۶۴‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﮏ ﻣﻘﺎ ﺴﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺮﺗ ﺐ اﺻﻄﻼﺣﺎت در‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی ﺑﺎ ﺮﺗ ﺐ آﻧﻬﺎ در رﺳﺎﻟﮥ ﮐﻮﺷ ﺎر ﻫﻤﺨﻮاﻧﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺪارد‪ .‬ﺣﺪود ‪ ۱۱۰‬اﺻﻄﻼح رﺳﺎﻟﮥ ﮐﻮﺷ ﺎر در‬
‫اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ در ﺮﺟﻤﮥ ﺑﻌﻀﯽ از آنﻫﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫‪ -۱‬در رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی ) ﺴﺨﮥ ﻗﻢ(‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ ۲۶‬اﺻﻄﻼح رﺳﺎﻟﮥ ﮐﻮﺷ ﺎر وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ﻟﻜﻞ ﻗﻮس‪ ،‬ﻛﺮة اﻟﻜﻞ‪ ،‬اﻟﺪواﺋﺮ‬‫اﻟﻈﻞ اﻟﺜﺎﲏ ّ‬
‫ﻟﻜﻞ ﻗﻮس‪ّ ،‬‬
‫اﻟﺘﺎرﻳﺦ‪ ،‬اﻟﺪاﻳﺮه‪ ،‬اﻟﻘﻄﺮ‪ ،‬اﻟﻮﺗﺮ‪ ،‬اﻟﻈﻞ اﻷ ّول ّ‬
‫اﻟﻌﻈﺎم‪ ،‬داﻳﺮة ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر‪ ،‬اﻟﻔﻠﻚ اﳌﺎﻳﻞ ﰲ ّ‬
‫ﻛﻞ ﻛﺮة‪ ،‬ﺻﻌﻮد اﻟﻜﻮﻛﺐ‪ ،‬وﻫﺒﻮﻃﻬﺎ‪ ،‬اﳌﻴﻞ اﻷ ّول‬
‫اﳉﺰﺋﻲ‪ ،‬اﳌﻴﻞ اﻟﺜﺎﲏ اﳉﺰﺋﯽ‪ ،‬اﳌﻴﻞ اﻟﻜﲇ ﰲ اﳌﻴﻠﲔ‪ ،‬ﻋﻜﺲ اﳌﻄﺎﻟﻊ‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﻧﺼﻒ ﻗﻮساﻟﻨﻬﺎر‪ ،‬اﻷﺻﺎﺑﻊ‬
‫اﳌﻌﺪّ ﻟﺔ‪ ،‬اﻷزﻣﺎن اﳌﻌﺪّ ﻟﺔ‪ ،‬اﻹرﺗﻔﺎع اﻟﺬي ﻻ ﺳﻤﺖ ﻟﻪ‪ ،‬ﺳﻤﺖ اﻹرﺗﻔﺎع‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﲔ اﻟﻄﻮﻟﲔ‪ ،‬اﻟﺒﻌﺪ ﺑﲔ‬
‫اﻟﺒﻠﺪﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺪﻳﻞ اﻟﻄﻮل‪ ،‬ﺗﻌﺪﻳﻞ اﻟﻌﺮض واﻟﻜﻮاﻛﺐ اﻟﺜﺎﺑﺘﺔ‪.‬‬
‫‪ -۲‬در رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی‪ ،‬اﺻﻄﻼح »ﻇﻞ ﻣﻘﯿﺎس«‪ ،‬ﻣﺴ ﻘﻞ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در رﺳﺎﻟﮥ‬
‫‪٢١٠‬‬
‫ﮐﻮﺷ ﺎر در اداﻣﮥ ﺗﻌﺮﯾﻒ »ﻣﻘﯿﺎس«‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ اﺻﻄﻼح اﺷﺎرﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬در رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی‪ ،‬اﺻﻄﻼح »ﻣﯿﻞ اول«‪ ،‬وﺟﻮد دارد وﻟﯽ اﯾﻦ اﺻﻄﻼح در رﺳﺎﻟﮥ ﮐﻮﺷ ﺎر ﻧ ﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬در رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی‪ ،‬اﺻﻄﻼح »ﻧﺼﻒ ﻗﻮساﻟﻨﻬﺎر آﻓﺘﺎب و ﮐﻮاﮐﺐ« ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻧﺼﻒ ﻗﻮساﻟﻨﻬﺎر‬
‫ﮐﻮاﮐﺐ« ﺗﮑﺮار ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻄﻼح دوم در رﺳﺎﻟﮥ ﮐﻮﺷ ﺎر وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -۵‬در رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی‪ ،‬اﺻﻄﻼح »ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع« از دو دﯾﺪﮔﺎﻩ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ »ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع آﻓﺘﺎب‬
‫و ﮐﻮاﮐﺐ« و »ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع ﺟﺰو«‪ .‬اﺻﻄﻼح دوم در رﺳﺎﻟﮥ ﮐﻮﺷ ﺎر وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -۶‬در رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی‪ ،‬اﺻﻄﻼح »دا ﺮۀ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر« ﺑﺎ ﻣﺘﻦ رﺳﺎﻟﮥ ﮐﻮﺷ ﺎر ﻫﻤﺨﻮاﻧﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -۷‬در رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی‪ ،‬اﺻﻄﻼح »ﺗﻌﺪﯾﻞ اﻟﻨﻬﺎر ﮐﻮاﮐﺐ« ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫اول در رﺳﺎﻟﮥ ﮐﻮﺷ ﺎر ﻧ ﺴﺖ و ﺗﻌﺮﯾﻒ دوم ﺮﺟﻤﮥ اﯾﻦ اﺻﻄﻼح در رﺳﺎﻟﻪﻫﺎی ﻣﺴ ﻘﻞ ﮐﻮﺷ ﺎر‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۸‬در رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی‪ ،‬در ﺮﺟﻤﮥ دو اﺻﻄﻼح »دا ﺮۀ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج و ﺑﻌﺪ ﻧﯿّﺮﯾﻦ از ارض« ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ‬
‫اﺿﺎﻓﻪ ﺮ از رﺳﺎﻟﮥ ﮐﻮﺷ ﺎر وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫‪ -۹‬در رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﻄﺎﻟﺐ اﺻﻄﻼﺣﺎت »ﻣﻄﺎﻟﻊ ﺧﻂ اﺳ ﻮا‪ ،‬ﺗﻌﺪﯾﻞ اﻟﻨﻬﺎر‪ ،‬ﻃﻮل ﺑﻠﺪ‪،‬‬
‫دﻗﺎﯾﻖ اﺧﺘﻼف ) ﺴﺐ(‪ ،‬زواﯾﺎی ﺳ ﺔ‪ ،‬ﻗﻮس اﻟﺮؤﯾﺔ‪ ،‬و ﻣﻘﯿﺎس«‪ ،‬ﺮﺟﻤﻪ ﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ -۱۰‬در رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی‪ ،‬اﺻﻄﻼح »ﺧﺎﺻﮥ ﻣﻌﺪﻟﻪ« ﺗﺎ ﺣﺪودی ﺑﺎ رﺳﺎﻟﮥ ﮐﻮﺷ ﺎر ﻫﻤﺨﻮاﻧﯽ دارد وﻟﯽ ﮐﻤﯽ‬
‫ﻣﻐﺸﻮش اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺎب اﳌﻔﺮد ﰲ ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﺔ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫‪ -۱۱‬در رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ﺳﺎ ﺮ اﺻﻄﻼﺣﺎت‪ ،‬ﺮﺟﻤﮥ دﻗﯿﻖ اﺻﻄﻼﺣﺎت رﺳﺎﻟﮥ ﮐﻮﺷ ﺎر اﺳﺖ وﻟﯽ در‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از آنﻫﺎ ﺗﻔﺎوت ﺟﺰﺋﯽ وﺟﻮد دارد و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺻﻄﻼﺣﺎت »اﺟﺘﻤﺎع و اﺳ ﻘﺒﺎل ﮐﺴﻮﻓﯽ و‬
‫ﺧﺴﻮﻓﯽ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ در ﻃﻮل و ﻋﺮض‪ ،‬دﻗﺎﯾﻖ ﺳﻘﻮط و ازﻣﺎن ﻣﻌﺪﻟﻪ‪ ،‬اﻟﺴﻤﺖ ﻣﻦ اﻟﻄﺎﻟﻊ و‬
‫ﺟﯿﺐ اﻟﺴﻤﺖ‪ ،‬ﺳﻌﺖ ﻣﺸﺮق و ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺳﻤﺖ‪ ،‬ﺣﺼﮥ دا ﺮ و ﺣﺼﮥ ارﺗﻔﺎع« ﯾﮏﺟﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪﻩاﻧﺪ‪،‬‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در رﺳﺎﻟﮥ ﮐﻮﺷ ﺎر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ آﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻧﺘﺴﺎب رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﺮی‬

‫ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ذﯾﻞ در ﻣﻮرد اﻧ ﺴﺎب ﯾﺎ ﻋﺪم اﻧ ﺴﺎب اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﺮی ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ -۱‬ﻃﺒﺮی از ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺰرگ و ﺻﺎﺣﺐ زﯾﺞ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ وی ﻗﺼﺪ ﺗﺄﻟﯿﻒ رﺳﺎﻟﻪای در زﻣﯿﻨﮥ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ً‬
‫اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻧﺠﻮﻣﯽ داﺷ ﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا از ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﺧﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﻀﺎ در زﯾﺞ ﻣﻔﺮد ﻣﺸﺎﻫﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺳ ﻔﺎدﻩ‬
‫ﻧﮑﺮدﻩ و ﺗﻌﺮﯾﻒﻫﺎی ﻣﻨﺠﻢ دﯾﮕﺮی را ﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ دﻟﯿﻠﯽ ﺮ رد اﻧ ﺴﺎب ا ﺮ ﺑﻪ ﻃﺒﺮی ﻧ ﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬وی اﯾﻦ ﺮﺟﻤﻪ را ﺑﻪ‬
‫‪٢١١‬‬ ‫درﺧﻮاﺳﺖ ﯾﮑﯽ از دوﺳ ﺎن ﯾﺎ ﺷﺎﮔﺮدان ﺧﻮد و ﯾﺎ در زﻣﺎن اﺷ ﻐﺎل ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮی ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم‪ ،‬اﻧﺠﺎم دادﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬در رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی ﺗﻌﺮﯾﻒ »ﻣﯿﻞ اول« ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﯿﻞ اول‪ :‬ﻣﯿﻞ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج اﺳﺖ از ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر ﺳﻮی ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب و ﻏﺎﯾ ﺶ ﺑﻪ‬
‫رﺻﺪ ﻣﺘﻘﺪﻣﺎن ﮐ ل )‪ (۲۳:۳۰‬و ﺑﻪ رﺻﺪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﮐ )‪.(۲۳‬‬

‫در ﻧﮕﺎﻩ اول ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ رﺳﺪ‪ ،‬ﭼﻮن در اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار رﺻﺪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ اﺷﺎرﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺲ‬
‫اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ از ﻃﺒﺮی ﻧ ﺴﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺻﻄﻼح در رﺳﺎﻟﮥ ﮐﻮﺷ ﺎر وﺟﻮد ﻧﺪارد و از‬
‫اﻓﺰودﻩﻫﺎی ﻣﺘﺮﺟﻢ رﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﺮی در ﺑﺎب ﭼﻬﻞ و ﻧﻬﻢ از ﻓﺼﻞ اول زﯾﺞ ﻣﻔﺮد اﺻﻄﻼح »ﻣﯿﻞ اول« را‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫در اﺳ ﺨﺮاج ﻣﯿﻞ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج‪ :‬ﻏﺎﯾﺖ ﻣﯿﻞ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج از دا ﺮۀ ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر از ﺟﻬﺖ‬
‫ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب آﻧﭻ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﮑﺎر داﺷ ﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑ ﺴﺖ و ﺳﻪ درج و ﺳﯽ و ﭘﻨﺞ دﻗﯿﻘﻪ‬
‫ﺟﺪی ﭼﻮن ﺷﻤﺲ در اول‬ ‫اﺳﺖ از اول ﺣﻤﻞ ﺗﺎ اول ﺳﺮﻃﺎن و از اول ﻣﯿﺰان ﺗﺎ اول َ‬
‫ﺳﺮﻃﺎن ﺑﻮد ﻏﺎﯾﺖ ﻣﯿﻞ او از ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر ﺑ ﺴﺖ و ﺳﻪ درج و ﺳﯽ و ﭘﻨﺞ دﻗﯿﻘﻪ ﺑﻮد‬
‫)گ‪۲۶‬پ(‪.‬‬

‫اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ »ﻣﯿﻞ اول« در رﺳﺎﻟﮥ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد و دﻟﯿﻠﯽ ﺮ اﻧ ﺴﺎب رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﺮی‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪار رﺻﺪ‪ ،‬در دو ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎﻻ ﻣﻘﺪار رﺻﺪﻫﺎی ﻣﺘﻘﺪﻣﺎن و ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ‬
 ‫ً‬
‫ﮐﻪ در اداﻣﮥ ﺗﻌﺮﯾﻒ »ﻣﯿﻞ اول« آﻣﺪﻩ از اﻓﺰودﻩﻫﺎی ﮐﺎﺗﺒﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻓﻌﻼ دﺳ ﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﺴﺨﮥ ﮔﺠﺮات‬
‫ﻣﻘﺪور ﻧ ﺴﺖ ﺗﺎ ﺑﺒ ﻨﯿﻢ ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ ﻣﻘﺪار رﺻﺪﻫﺎ در آن ﺴﺨﻪ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬
‫‪ -۳‬در ﻣﻮارد زﯾﺎدی ﯾﮏ اﺻﻄﻼح ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪» :‬ﻗﻤﺮ و ﻣﺎﻩ«‪» ،‬آﻓﺘﺎب و‬
‫ﺷﻤﺲ«‪» ،‬ﺳﺮ و رأس«‪» ،‬ﺑﻠﺪ و ﺷﻬﺮ«‪» ،‬ﮐﻮﮐﺐ و ﺳ ﺎرﻩ«‪ » ،‬ﺴﻮﯾﺔ اﻟﺒﺮوج و ﺴﻮﯾﺔ اﻟﺒﯿﻮت« و ‪ ...‬ﮐﻪ‬
‫ﺸﺎن ﻣﯽ دﻫﺪ ﻣﺘﺮﺟﻢ از ﯾﮏ ﻣﻌﯿﺎر ﻣﺸﺨﺺ ﺮای ﺮﺟﻤﻪ اﺳ ﻔﺎدﻩ ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﯿﺪ اﺳﺖ دا ﺸﻤﻨﺪی ﭼﻮن‬
‫ﺣﺎﺳﺐ ﻃﺒﺮی ﮐﻪ ﻣﺘﻦ آﺛﺎر وی از اﺻﺎﻟﺖ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺮﺧﻮردار اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺮﺟﻤﮥ ﻣﻐﺸﻮﺷﯽ را اﻧﺠﺎم دادﻩ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺟﻮاب اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﯽ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﯾﺎد اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺑﻪ ﻣﺮور زﻣﺎن از ﺳﻮی ﮐﺎﺗﺒﺎن‬
‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺘﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻫﺮ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﻋﺎﻟﻤﯽ ﺑﻮدﻩ و ﺑﻌﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺮﺟﻤﻪای را اﻧﺠﺎم دادﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫روش ﺗﺼﺤﯿﺢ رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی‬

‫از رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی دو ﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ در ﻗﻢ و ﮐﭙﻮرﺗﻬﻠﻪ )ﭘﻨﺠﺎب ﻫﻨﺪ( ﮔﺰارش ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺴﺨﮥ ﻗﻢ ﻣﻐﺸﻮش‬
‫ً‬
‫و دارای اﻓﺘﺎدﮔﯽ ﻫﺎی زﯾﺎدی اﺳﺖ و ﺮﺗ ﺐ ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﻧ ﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ در ﺗﻌﺮﯾﻒ »دا ﺮۀ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج«‬
‫اﺻﻄﻼح »ﮐﺮۀ ﮐﻞ« آﻣﺪﻩ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺻﻄﻼح در ردﯾﻒ ﺷﺎ ﺰدﻫﻢ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫‪٢١٢‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻣﺎﻧﻨﺪ »دا ﺮۀ اﻋﻈﻢ« و »ﻓﻠﮏ ﻣﺎﯾﻞ« و ‪ ...‬در ﺗﻌﺎرﯾﻒ وﺟﻮد دارد وﻟﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ً‬
‫ﺸﺪﻩاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺸﺎن ﻣﯽ دﻫﺪ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﯾﺎد اﯾﻦ ﺴﺨﻪ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا ﺴﺨﮥ ﮐﭙﻮرﺗﻬﻠﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﺮ اﺳﺖ‬
‫ز ﺮا دارای ﻣﻘﺪﻣﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت »اﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪۀ ﭼﻨﺪ اﺳﺖ در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻫﺮ ﺣﺮﮐﺘﯽ ‪ «...‬آﻏﺎز‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن اﻣﮑﺎن دﺳ ﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﺴﺨﮥ ﮐﭙﻮرﺗﻬﻠﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻦ رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی )ﺑﺎ ﺷ ﺎﺳﮥ »ط«(‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ۱۸۶۴/۲‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﮏ )ﺑﺎ ﺷ ﺎﺳﮥ »م«(‪ ،‬ﻣﺘﻦ ﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی )ﺑﺎ ﺷ ﺎﺳﮥ‬
‫»ب«( و ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ )ﺑﺎ ﺷ ﺎﺳﮥ »چ«( ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دادﻩ ﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻮارد زﯾﺎدی ﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت آزاد اﻧﺠﺎم ﺷﺪﻩ و اﻣﮑﺎن ﻣﻘﺎﺑﻠﮥ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﻧ ﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل در اﯾﻦ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از اﻓﺘﺎدﮔﯽﻫﺎی اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ داﺧﻞ ﭼﻨﮕﮏ ]‪ [-‬و ﺑﻌﻀﯽ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت داﺧﻞ ﮐﻤﺎﻧﮏ )‪ (-‬آوردﻩ ﺷﺪ و‬
‫ﻣﻌﺎدل ﻋﺮﺑﯽ آنﻫﺎ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺷ ﺒﺎﻫﺎت و ﺗﻔﺎوت ﺴﺨﻪﻫﺎ در ﭘﺎﻧﻮ ﺲ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺘﻦ رﺳﺎﻟﻪ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻫﺮ ﺣﺮﮐﺘﯽ و ﻗﻮﺳﯽ و دا ﺮﻩ]ای[ و ﺧﻄﯽ و ﻧﻘﻄﻪ]ای[ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺮ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫از ﮔﻔﺘﺎر اﺳ ﺎد اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﯾﻮب اﻟﺤﺎﺳﺐ اﻟﻄﺒﺮی رﺣﻤﺔ ﷲ ﻋﻠﯿﻪ‬

‫دا ﺮۀ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج )دا ﺮة اﻟﺒﺮوج(‪ :‬دا ﺮﻩ]ای[ ﺑﻮد ﮐﻪ از رﻓﺘﻦ آﻓﺘﺎب ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ ﺮ ﮐﺮۀ ﮐﻞ‪ ،‬از ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﺳﻮی‬
 ‫‪١‬‬
‫ﻣﺸﺮق‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﺳﺎل‪ .‬دور ﻫﺮ روز‪ ،‬ﭘﻨﺠﺎﻩ و ﻧﻪ دﻗﯿﻘﻪ و ﻫﺸﺖ ﺛﺎﻧﯿﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﺮﯾﺐ‪.‬‬
‫ﻣﯿﻞ اول‪ :‬ﻣﯿﻞ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج اﺳﺖ از ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر ﺳﻮی ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب و ﻏﺎﯾ ﺶ ﺑﻪ رﺻﺪ ﻣﺘﻘﺪﻣﺎن ﮐ ل‬
‫اﻟﺒﺎب اﳌﻔﺮد ﰲ ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﺔ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫)‪ (23 o 30¢‬و ﺑﻪ رﺻﺪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﮐ ) ‪. (23 o‬‬

‫ﻣﻮﺿﻊ ﺧﻂ اﺳ ﻮا‪ :‬دا ﺮﻩای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺮﮔﺬرد ﺮ ﺴ ﻂ زﻣﯿﻦ ﻣﻮازی ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻊ ﺧﻂ اﺳ ﻮا‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺮ آﯾﺪ از ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر ﺑﺎ ﻗﻮس]ی[ از ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج و ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﺧﻂ‬
‫‪٢‬‬
‫اﺳ ﻮا‪.‬‬
‫‪٣‬‬
‫دا ﺮۀ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر‪ :‬دا ﺮﻩای اﺳﺖ ﺮ ﺳﻤﺖ ﺳﺮ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺼﻒ ﺷﺮﻗﯽ از ﻧﺼﻒ ﻏﺮﺑﯽ ﺟﺪا ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺮض ﺑﻠﺪ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ اﺳﺖ از دا ﺮۀ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر ﻣﯿﺎن ﺳﻤﺖ رأس و دا ﺮۀ ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر‪ ،‬و‪ ٤‬ﻣﯿﺎن ﻗﻄﺐ‬
‫ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر و دا ﺮۀ اﻓﻖ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻞ اﻟﻨﻬﺎر‪ :‬ﺟﺰوی اﺳﺖ از ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج‪ ،‬ﻓﻀﻞ‪ ٥‬ﻣﯿﺎن ﻣﻄﺎﻟﻊ ﺧﻂ اﺳ ﻮا و ﻣﻄﺎﻟﻊ ﺑﻠﺪ و آن ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از‬
‫‪٦‬‬
‫ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر‪.‬‬
‫دا ﺮۀ اﻓﻖ‪ :‬ﻓﺎﺻﻠﻪای‪ ٧‬ﺑﻮد ﻣﯿﺎن ﭼﯿﺰی ﮔﺮد ﮐﻪ ﻧﯿﻤﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻮد و ﻧﯿﻤﯽ ﻣﺨﻔﯽ و ﻗﻄﺐ وی ﺳﻤﺖ ﺳﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻊ ﺑﻠﺪ‪ :‬ﺮآﻣﺪن اﺟﺰای ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر ﺑﻮد ﺑﻪ اﺟﺰای ﻗﻮﺳﯽ از ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج ﺮ آن اﻓﻖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﻊ او ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دوا ﺮ ﻣﺪار‪ :‬دا ﺮﻩﻫﺎی ﻣﻮازی ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر ﮐﺸ ﺪﻩ و از ﻗﻄﺐﻫﺎ]ی ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر[ ﺑﻪ دوری )ﻓﺎﺻﻠﮥ(‬
‫‪٢١٣‬‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ‪.‬‬
‫‪٨‬‬
‫ﻧﺼﻒ ﻗﻮساﻟﻨﻬﺎر آﻓﺘﺎب و ﮐﻮاﮐﺐ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از دا ﺮۀ ﻣﺪار ﻣﯿﺎن اﻓﻖ و دا ﺮۀ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر ﻣﺎﻧﻨﺪ دا ﺮۀ‬
‫ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ دو ﻗﻮس ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﻓﺘﺪ ﻣﯿﺎن دو ﻗﻮس ﮐﻪ ﺮود از ﻗﻄﺐ ﮐﺮﻩ‪.‬‬
‫ﺳﺎﻋﺎت ﻣﺴ ﻮی‪ :‬ﻗﺴﻤﺖ ﻗﻮساﻟﻨﻬﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﺮ ﭘﺎ ﺰدﻩ‪.‬‬

‫‪ .١‬دا ﺮۀ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج‪] :‬دا ﺮۀ[ رﺳﻢ ﺷﺪﻩ ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﺧﺎص ﺧﻮرﺷ ﺪ از ﻣﻐﺮب ﺑﻪ ﻣﺸﺮق ]ﺑﻪ اﻧﺪازۀ[ ﯾﮏ دور در ﺳﺎل )ب‪ ،‬ص ‪.(۱۸۵‬‬
‫‪ .٢‬ﻣﻄﺎﻟﻊ ﺧﻂ اﺳ ﻮا‪ :‬آﻧﭽﻪ از اﺳ ﻮای آﺳﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ]ﻫﻤﺰﻣﺎن[ ﺑﺎ ﮐﻤﺎﻧﯽ از دا ﺮةاﻟﺒﺮوج در ﻣﻮاﺿﻊ ﺧﻂ اﺳ ﻮا ﻃﻠﻮع ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﮐﻤﺎﻧﯽ‬
‫از دا ﺮۀ اﺳ ﻮای آﺳﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ واﻗﻊ ﻣﯿﺎن دو دا ﺮۀ ]ﻋﻈﯿﻤﮥ[ ﺧﺎرج ﺷﺪﻩ از ﻗﻄﺐ اﺳ ﻮای آﺳﻤﺎﻧﯽ و ﮔﺬرﻧﺪﻩ از دو ﺳﺮ ﮐﻤﺎن‬
‫]ﻣﺬﮐﻮر[ از دا ﺮةاﻟﺒﺮوج )ب‪ ،‬ص‪.(۱۸۸‬‬
‫‪ .٣‬دا ﺮۀ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر‪] :‬دا ﺮﻩای ﮐﻪ[ دو ﻗﻄ ﺶ ﻣﺤﻞﻫﺎی ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب ]ﺧﻮرﺷ ﺪ[ در اﻋﺘﺪاﻟﯿﻦ اﺳﺖ و دا ﺮۀ اﻓﻖ را ﺑﻪ زواﯾﺎی‬
‫ﻗﺎﺋﻤﻪ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ )ب‪ ،‬ص ‪.(۱۸۵‬‬
‫‪ .٤‬ط‪» :‬و« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﯾﺎ« اﺳﺖ )در ﻣﺘﻦﻫﺎی ﻗﺪﯾﻢ »و« ﺑﻪﺟﺎی »ﯾﺎ« ﻫﻢ اﺳ ﻔﺎدﻩ ﻣﯽﺷﺪﻩ اﺳﺖ(؛ چ‪ ،‬م‪ :‬أو‪.‬‬
‫‪ .٥‬ط‪ :‬ﻓﺼﻞ‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .٦‬چ‪ ،‬م‪+ :‬ﺑﯿﻦ دا ﺮﺗﯿﻦ ﺗﻤﺮان ﺑﺎﻟﺠﺰء اﺣﺪﯾﻬﻤﺎ ﻣﻦ دا ﺮة اﻻﻓﻖ )چ‪ :‬ﻗﻄﺐ اول اﻟﺴﻤﻮت( و اﻻﺧﺮی ﻣﺎرا ﺑﻘﻄﺒﻲ )چ‪ :‬ﻣﻦ ﻗﻄﺐ(‬
‫ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻧﻬﺎر درﺟﻪای از دا ﺮةاﻟﺒﺮوج‪ :‬ﺗﻔﺎﺿﻞ ﺑﯿﻦ ﻣﻄﺎﻟﻊ ﻣﺴ ﻘﯿﻢ آن درﺟﻪ و ﻣﻄﺎﻟﻊ ﻣﺎﯾﻞ آن و اﯾﻦ ﮐﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ از اﺳ ﻮای آﺳﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﯿﻦ دو دا ﺮۀ ]ﻋﻈﯿﻤﮥ[ ﮔﺬرﻧﺪﻩ از آن درﺟﻪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﺷﺎن از ﻗﻄﺐ اول ﺳﻤﻮت )ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻘﻄﮥ ﺷﻤﺎل ﺮ اﻓﻖ( ]ﺑﮕﺬرد[ و دﯾﮕﺮی از‬
‫ﻗﻄﺐ اﺳ ﻮای آﺳﻤﺎﻧﯽ ]ﺧﺎرج ﺷﻮد[ )ب‪ ،‬ص ‪.(188‬‬
‫‪ .7‬ط‪ :‬ﮔﺮدﺷﯽ؛ چ‪ ،‬م‪ :‬ﻫﯽ اﻟﻔﺎﺻﻠﻪ‪.‬‬
‫‪ .8‬ط‪» :‬و« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﯾﺎ« اﺳﺖ؛ چ‪ ،‬م‪ :‬أو‪.‬‬
 ‫اﺟﺰای ﺳﺎﻋﺎت زﻣﺎﻧﻪﯾﯽ )زﻣﺎﻧﯽ(‪ :‬ﻗﺴﻤﺖ ﻗﻮساﻟﻨﻬﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﺮ دوازدﻩ‪.‬‬
‫ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع ﺟﺰو‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ اﺳﺖ از دا ﺮۀ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر ﻣﯿﺎن ﺟﺰو و اﻓﻖ‪.‬‬
‫اﻓﻼک ﻧﻪ ﮔﺎﻧﻪ‪ :‬ﻫﻔﺖ ﺳ ّﺎرﻩ‪ ،‬و ﻫﺸ ﻢِ آن‪ ،‬ﺛﺎﺑﺘﻪ و ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻪ را ﺑﮕﺮداﻧﺪ ﺑﻪ ﺷ ﺎ ﺮوز ﮔﺮد زﻣﯿﻦ‪.‬‬
‫ﮐﺮۀ ﮐﻞ ]ﮐﻮﮐﺐ[‪ :‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺮﮐﺖﻫﺎ از وی ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻓﻠﮏ ُﻣ َﻤﺜﻞ‪ :‬دا ﺮﻩای اﺳﺖ ﻣﻮازی ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج و ﻣﺮﮐﺰش ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻓﻼک ﺧﺎرج ﻣﺮاﮐﺰ‪ :‬دا ﺮﻩﻫﺎ]ﯾﯽ[ اﺳﺖ در ﺳﻄﺢﻫﺎی ﻓﻠﮏ ﻣﺎﯾﻞ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰﻫﺎ ﺷﺎن ﺧﺎرج ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ از‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏ ﻣﺎﯾﻞ ﺟﺰ آﻓﺘﺎب ﮐﻪ در ﺳﻄﺢ ﻓﻠﮏ ﻣﻤﺜﻞ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻓﻼک ﺗﺪاو ﺮ‪ :‬دا ﺮﻩﻫﺎی ﮐﻮﭼﮑﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰﺷﺎن ﺮ ﻣﺤﯿﻂ ﻓﻠﮏﻫﺎی ﺧﺎرج ﻣﺮاﮐﺰ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳ ﺎرﮔﺎن ﺮ‬
‫وی ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫وﺳﻂ آﻓﺘﺎب‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از ﻓﻠﮏ ﻣﻤﺜﻞ ﻣﯿﺎن اول ﺣﻤﻞ و ﺧﻂ ﺧﺎرج ‪ ،‬از ﻣﺮﮐﺰ ]ﻓﻠﮏ ﺧﺎرج ﻣﺮﮐﺰ[ ﺑﻪ ﺟﺮم‬
‫آﻓﺘﺎب‪.‬‬
‫ﻃﻮل ﺑﻠﺪ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از دا ﺮۀ ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر ﻣﯿﺎن دا ﺮۀ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر ]ﮔﺬرﻧﺪﻩ از اﻧﺘﻬﺎی آﺑﺎداﻧﯽ[ و ﻣﺎﺑﯿﻦ او‬
‫‪١‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ دا ﺮۀ ﻧﺼﻒ ﻧﻬﺎر ﺑﻠﺪ( و ﻣﺎﺑﯿﻦ ﻃﻮل]ﯾﻦ[ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ اﺑﻌﺪ ﯾﻌﻨﯽ اوج‪ :‬دور ﺮﯾﻦ ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﺮ ﻣﺤﯿﻂ ﻓﻠﮏ ﺧﺎرج ﻣﺮﮐﺰ از ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج‪.‬‬
‫‪٢١۴‬‬
‫ﺧﺎﺻﮥ ﺷﻤﺲ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از ﻓﻠﮏ ﻣﻤﺜﻞ ﻣﯿﺎن اوج و ﺧﻂ ﺧﺎرج‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﺮم آﻓﺘﺎب از ﻣﺮﮐﺰ ﺧﺎرج ﻣﺮﮐﺰ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺷﻤﺲ‪ :‬زاوﯾﻪ]ای[ ﺑﻮد در ز ﺮ ﺟﺮم ﺷﻤﺲ ﮐﻪ ﺮ ﻣﺤﯿﻂ ﻓﻠﮏ ﺧﺎرج ﻣﺮﮐﺰ رﺳﻢ ﮐﻨﺪ و دو ﺧﻂ ﮐﻪ‬
‫ﺮود از ﻣﺮﮐﺰ ]ﻓﻠﮏ[ ﻣﻤﺜﻞ و ﻣﺮﮐﺰ ]ﻓﻠﮏ[ ﺧﺎرج ﻣﺮﮐﺰ‪.‬‬
‫ﺗﻘﻮﯾﻢ ﺷﻤﺲ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از ﻓﻠﮏ ﻣﻤﺜﻞ ﻣﯿﺎن اول ﺣﻤﻞ و ﺧﻂ ﺧﺎرج ‪ ،‬از ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج ﺗﺎ ﺷﻤﺲ‪.‬‬
‫ُ‬
‫روز وﺳﻂ )ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ(‪ :‬دوری )ﯾﮏ دور( ﺑﻮد از ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر‪ ،‬از ﻧﺼﻒ ﻧﻬﺎر‪ =)٢‬ﻇﻬﺮ( ﻫﺮ روزی ]ﺗﺎ ﻧﺼﻒ‬
‫ﻧﻬﺎر روز ﺑﻌﺪ و ﻗﻮﺳﯽ ﺮا ﺮ[ ﺑﺎ زﯾﺎدت وﺳﻂ آﻓﺘﺎب ﯾﮏ روز‪.‬‬
‫ُ‬
‫روز ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ :‬دوری )ﯾﮏ دور( ﺑﻮد از ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر ﯾﮏ ﺷ ﺎ ﺮوز ﭼﻨﺎﻧﮏ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﺑﺎ زﯾﺎدت ﻣﺴ ﺮ آﻓﺘﺎب‬
‫ﻣﻘﻮم‪) ٣‬در ﻇﻬﺮ روز ﺑﻌﺪ(‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻞ اﻻﯾﺎم ﺑﻠﯿﺎﻟﯿﻬﺎ )ﺗﻌﺪﯾﻞ زﻣﺎن(‪ :‬اﺧﺘﻼف ﺑﻮد ﻣﯿﺎن روز وﺳﻄﯽ و روز ﺣﻘﯿﻘﯽ‪.‬‬
‫وﺳﻂ ﻗﻤﺮ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از ﻓﻠﮏ ﻣﻤﺜﻞ ﻣﯿﺎن اول ﺣﻤﻞ و ﻣﯿﺎن ﺳﻄﺤﯽ ﮐﻪ ﺮود از ﻣﺮﮐﺰ اﯾﻦ ﻓﻠﮏ و ﻣﺮﮐﺰ‬
‫]ﻓﻠﮏ[ ﺗﺪو ﺮ ﭼﻨﺎﻧﮏ اﯾﻦ ﻗﻮس از ﻓﻠﮏ ﻣﻤﺜﻞ و ﻣﺎﯾﻞ ﯾﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .١‬ﻃﻮل ]ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻫﺮ[ ﻣﮑﺎن )ﻃﻮل اﻟﺒﻠﺪ(‪ :‬ﮐﻤﺎﻧﯽ از اﺳ ﻮای آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺑﯿﻦ دا ﺮۀ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر ﮔﺬرﻧﺪﻩ از اﻧﺘﻬﺎی آﺑﺎداﻧﯽ و دا ﺮۀ‬
‫ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر ﻣﮑﺎن ]ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ[‪] .‬ﮐﻤﺎن[ ﺑﯿﻦ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر دو ﻣﺤﻞ روی اﺳ ﻮای آﺳﻤﺎﻧﯽ »ﺑﯿﻦاﻟﻄﻮﻟﯿﻦ« ]ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ[ اﺳﺖ )ب‪،‬‬
‫ص‪.(۱۸۶‬‬
‫‪ .2‬ط‪ :‬ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر‪.‬‬
‫‪ .3‬م‪+ :‬ﻟﯿﻮم‪.‬‬
 ‫ﺧﺎﺻﮥ ﻗﻤﺮ‪ :‬دوری )ﻓﺎﺻﻠﻪای( ﺑﻮد از ذروۀ ﺗﺪو ﺮ ﺑﻪ ﺧﻼف ﺗﻮاﻟﯽ ﺮوج ﻫﺮ روز‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ ﻣﻀﺎﻋﻒ ﻗﻤﺮ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از ﻓﻠﮏ ﻣﻤﺜﻞ ﻣﯿﺎن ﺟﺎﯾﮕﺎﻩ اوج و ﻣﯿﺎن ﺳﻄﺤﯽ ﮐﻪ ﺮود ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ اﯾﻦ ﻓﻠﮏ‬
‫اﻟﺒﺎب اﳌﻔﺮد ﰲ ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﺔ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫‪١‬‬
‫و ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏ ﺗﺪو ﺮ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻞ اول ]ﻗﻤﺮ[‪ :‬زاوﯾﻪای ﺑﻮد از ]ﻣﺮﮐﺰ[ ﻓﻠﮏ ﺗﺪو ﺮ ﮐﻪ ﺑﻨﻤﺎﯾﺪ دو ﺧﻂ ﮐﻪ ﺮود از ﻣﺮﮐﺰ ]ﻓﻠﮏ[ ﻣﻤﺜﻞ و‬
‫آن ﻧﻘﻄﻪ ﮐﻪ در اﺳ ﻘﺎﻣﺖ ذروﻩ و ﺣﻀﯿﺾ ﻓﻠﮏ ﺗﺪو ﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﺧﺎﺻﮥ ﻣﻌﺪﻟﮥ ]ﻗﻤﺮ[‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد‪ ٢‬از ﻓﻠﮏ ﺗﺪو ﺮ ﻣﯿﺎن ﺟﺮم ﻗﻤﺮ و ﺳﻄﺢ ﺧﺎرج از ]ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏ[ ﻣﻤﺜﻞ ﺑﻪ‬
‫‪٣‬‬

‫ازای ]ﻣﺮﮐﺰ[ ﻓﻠﮏ ﺗﺪو ﺮ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺛﺎﻧﯽ ﻗﻤﺮ‪ :‬زاوﯾﻪای ﺑﻮد ﮐﻪ ﺮﺧﯿﺰد از ]ﻣﺮﮐﺰ[ ﻓﻠﮏ ﻣﻤﺜﻞ و از راﻩ )رﺳﻢ( دو ﺧﻂ ﮐﻪ ﺮود ازﯾﻦ‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺎ ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏ ﺗﺪو ﺮ ﻗﻤﺮ ]و ﺟﺮم ﻗﻤﺮ[‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﺑﻌﺪ‪] :‬اﺧﺘﻼف[ ﻧﺼﻒ ﻗﻄﺮ ﻓﻠﮏ ﺗﺪو ﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﺪن از ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬از ﺑﻌﺪ اﺑﻌﺪ ﺗﺎ اﻗﺮب و‬
‫از اﻗﺮب ﺗﺎ اﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫‪٤‬‬
‫دﻗﺎﯾﻖ اﺧﺘﻼف )دﻗﺎﯾﻖ ﺴﺐ(‪ :‬دﻗﺎﯾﻘﯽ اﺳﺖ ]ﮐﻪ[ ﺴ ﺶ ﺑﺎ ﺷﺼﺖ دﻗﯿﻘﻪ ﭼﻮن ﺴ ﺖ آن اﺧﺘﻼف ]ﻻزم‬
‫‪٥‬‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏ ﺗﺪو ﺮ ﺑﻪ ﮐﻞ اﺧﺘﻼف در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻊ[‪.‬‬
‫ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻗﻤﺮ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ اﺳﺖ از ﻓﻠﮏ ﻣﻤﺜﻞ ﻣﯿﺎن اول ﺣﻤﻞ و ﺳﻄﺤﯽ‪ ٦‬ﮐﻪ ﺮود از ﻓﻠﮏ ﻣﻤﺜﻞ و ﺟﺮم ﻗﻤﺮ‪.‬‬
‫َ َ‬
‫َﺟﻮزﻫﺮ‪ :‬دو ﻋﻘﺪۀ ﻓﻠﮏ ﻣﺎﯾﻞ و ﻣﻤﺜﻞ ﺑﺎﺷ ﺪ ﮐﻪ ﺮ ﻫﻢ اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﺳ ﺎرﻩ را‪.‬‬
‫‪٢١۵‬‬

‫وﺳﻂ ﮐﻮاﮐﺐ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از ﻓﻠﮏ ﻣﻤﺜﻞ ﻣﯿﺎن دو ﺳﻄﺢ ﮐﻪ ﺮود ]ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏ ﻣﻌﺪلاﻟﻤﺴ ﺮ[‪ ٧‬ﯾﮑﯽ ﺑﻪ اول‬
‫ﺣﻤﻞ و دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ]ﻓﻠﮏ[ ﺗﺪو ﺮ‪.‬‬
‫ﺧﺎﺻﮥ ﮐﻮاﮐﺐ‪ :‬دوری )ﻓﺎﺻﻠﮥ( ﮐﻮﮐﺐ از ذروۀ ﻓﻠﮏ ﺗﺪو ﺮ ﺮ ﺗﻮاﻟﯽ ﺮوج‪.‬‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻮاﮐﺐ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از ﻓﻠﮏ ﻣﻤﺜﻞ ﻣﯿﺎن دو ﺳﻄﺢ ﮐﻪ ﺮود ﺑﻪ ]ﻣﺮﮐﺰ[ ﻓﻠﮏ ﻣﻌﺪلاﻟﻤﺴ ﺮ ﯾﮑﯽ از اوج‬
‫و ﯾﮑﯽ از ]ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏ[ ﺗﺪو ﺮ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻞ اول ]ﮐﻮاﮐﺐ[‪ :‬زاوﯾﻪای اﺳﺖ از ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏ ﺗﺪو ﺮ ﺮ دو ﺧﻂ از ﻣﺮﮐﺰ ]ﻓﻠﮏ[ ﻣﻤﺜﻞ و ﻣﺮﮐﺰ‬
‫]ﻓﻠﮏ[ ﻣﻌﺪل]اﻟ[ﻣﺴ ﺮ‪.‬‬

‫‪ .1‬ط‪ :‬اﻟﺘﺪو ﺮ‪.‬‬

‫‪ .2‬ط‪+ :‬ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ .3‬م‪- :‬ﻣﺮﮐﺰ‪.‬‬
‫‪ .4‬ط‪ :‬دﯾﻖ‪.‬‬
‫‪ .5‬چ‪ ،‬م‪+ :‬ا ﻼزم ﺣﯿﺚ ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏ اﻟﺘﺪو ﺮ اﻟﯽ ﮐﻞ اﻻﺧﺘﻼف ﻓﻲ ذﻟﮏ اﻟﻤﻮﺿﻊ‪.‬‬
‫دﻗﺎﯾﻖ ﺴﺐ‪ :‬ﻋﺪدی ﮐﻪ ﺴ ﺖ آن ﺑﻪ ﺷﺼﺖ دﻗﯿﻘﻪ‪ ،‬ﺮا ﺮﺳﺖ ﺑﺎ ﺴ ﺖ اﺧﺘﻼف ﻻزم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏ ﺗﺪو ﺮ ﺑﻪ ﮐﻞ اﺧﺘﻼف‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻊ )ب‪ ،‬ص‪.(۱۸۷‬‬
‫‪ .6‬ط‪ :‬ﺧﻄﯽ؛ چ‪ ،‬م‪ :‬اﻟﺴﻄﺢ‪.‬‬
‫‪ .7‬چ‪ ،‬م‪+ :‬ﺑﻤﺮﮐﺰ اﻟﻔﻠﮏ اﻟﻤﻌﺪل ﻠﻤﺴ ﺮ‪.‬‬
‫ﺧﺎﺻﮥ ﻣﻌﺪﻟﻪ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ا ﺳﺖ از ﻓﻠﮏ ﺗﺪو ﺮ ﻣﯿﺎن دو ﺳﻄﺢ ﮐﻪ ﺮود ﻣﯿﺎن ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏ ﺗﺪو ﺮ‪ ١‬و ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ذروۀ‬
‫‪٢‬‬
‫ﻓﻠﮏ ﺗﺪو ﺮ و دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﮐﻮﮐﺐ‪.‬‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﻣﻌﺪل‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ اﺳﺖ از ﻓﻠﮏ ﻣﻤﺜﻞ‪ ٣‬ﻣﯿﺎن دو ﺳﻄﺢ ﮐﻪ ﺮود ﻣﯿﺎن ﻣﺮﮐﺰ ]ﻓﻠﮏ[ ﻣﻤﺜﻞ و ﯾﮑﯽ ﺑﻪ اوج‬
‫‪٤‬‬

‫و دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏ ﺗﺪو ﺮ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺪﯾﻞ دوم‪ :‬زاوﯾﻪای اﺳﺖ از ]ﻣﺮﮐﺰ[ ﻓﻠﮏ ﻣﻤﺜﻞ ﮐﻪ از دو ﺧﻂ ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ از ]آن[ ذروﻩ‪ ،‬ﯾﮑﯽ‪ ٥‬ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ‬
‫]ﻓﻠﮏ[ ﺗﺪو ﺮ و ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﺟﺮم ﮐﻮﮐﺐ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼف اﻟﺒﻌﺪﯾﻦ‪ ٦:‬اﺧﺘﻼف ﻧﺼﻒ ﻗﻄﺮ ﻓﻠﮏ ﺗﺪو ﺮ ﺑﻮد ]ﺑﻪ[ ﺰرﮔﯽ و ﺧﺮدی‪ ،‬از اوج ﺗﺎ ﺣﻀﯿﺾ و از‬
‫ﺣﻀﯿﺾ ﺗﺎ اوج‪.‬‬
‫ﺗﻘﻮﯾﻢ ﮐﻮاﮐﺐ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از ﻓﻠﮏ ﻣﻤﺜﻞ ﻣﯿﺎن دو ﺳﻄﺢ ﮐﻪ ﺮود ]ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ آن[‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺑﻪ اول ﺣﻤﻞ و دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺮم ﮐﻮاﮐﺐ‪.‬‬
‫ﺣﺼﮥ ﻋﺮض ﻗﻤﺮ‪ :‬دوری )ﻓﺎﺻﻠﮥ( ﻗﻤﺮ ﺑﻮد از ﻋﻘﺪۀ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ آن را »رأس« ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺮض ﻗﻤﺮ و ﮐﻮاﮐﺐ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ از دا ﺮۀ اﻋﻈﻢ ﮐﻪ ﺮود ﺑﻪ ]دو[ ﻗﻄﺐ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج و ﻣﯿﺎن ﻗﻤﺮ ﯾﺎ ﮐﻮاﮐﺐ و‬
‫ﻣﯿﺎن ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج‪.‬‬
‫ﻗﻮساﻟﺮﺟﻮع‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از ﻓﻠﮏ ﺗﺪو ﺮ ﻣﯿﺎن ﻣﻘﺎم اول و دوم ﺳ ﺎرﻩ‪.‬‬
‫‪٢١۶‬‬
‫ﻇﻬﻮر و ﺧﻔﺎ‪ :‬ﺑﯿﺮون آﻣﺪن و ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﺷﺪ از ﺗﺤﺖ اﻟﺸﻌﺎع ]ﺷﻤﺲ[ در ﻧﻤﺎز ﺷﺎم و ﺑﺎﻣﺪادان‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ ﮐﻮﮐﺐ از ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از دا ﺮﻩ]ای[ ﮐﻪ ﺮود ﺑﻪ ]دو[ ﻗﻄﺐ ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر و ﻣﯿﺎن ﮐﻮﮐﺐ و‬
‫دا ﺮۀ ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر‪.‬‬
‫ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع آﻓﺘﺎب و‪ ٧‬ﮐﻮاﮐﺐ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از دا ﺮﻩ]ای[ ﮐﻪ ﺮود ﺑﻪ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر و ﻣﯿﺎن آﻓﺘﺎب و‪ ٨‬ﮐﻮاﮐﺐ‬
‫‪٩‬‬
‫و اﻓﻖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ط‪ ،‬م‪ :‬ﻣﻤﺜﻞ‪) .‬چ‪ :‬ﺗﻤﺎم ﺴﺨﻪﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ ﻫﻢ ﻣﻤﺜﻞ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮑ‪ :‬ﺑﺎﻗﺮی‪ ،۲۰۰۶ ،‬ص ‪.(۱۶۷‬‬
‫‪ .2‬ط ) ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﯿﺎن ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏ ﺗﺪو ﺮ‪ ...‬ﮐﻮﮐﺐ(‪+ :‬ﯾﮑﯽ از ﻓﻠﮏ ﻣﺮﮐﺰ ﻣﻤﺜﻞ و ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ذروﻩ و دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏ ﺗﺪو ﺮ؛ چ‪ ،‬م‪:‬‬
‫اﻟﺘﺪو ﺮ و اﻟﺨﺎﺻﺔ اﻟﻤﻌﺪﻟﺔ‪ :‬ﻗﻮس ﻣﻦ ﻓﻠﮏ اﻟﺘﺪو ﺮ ﺑﯿﻦ ﺳﻄﺤﯿﻦ ﯾﻤﺮا ﺑﻤﺮﮐﺰ اﻟﻔﻠﮏ اﻟﺘﺪو ﺮ )م‪ :‬ﻣﻤﺜﻞ( ﻓﯿﻤﺮ أﺣﺪﻫﻤﺎ ﺑﺬروة ﻓﻠﮏ‬
‫اﻟﺘﺪو ﺮ و اﻻﺧﺮ ﺑﺎﻟﮑﻮﮐﺐ‬
‫ﺗﺪو ﺮ ﯾﺎ ﺧﺎﺻﮥ ﻣﻌﺪﻟﮥ ]ﻣﺎﻩ[‪ :‬ﮐﻤﺎﻧﯽ از ﻓﻠﮏ ﺗﺪو ﺮ ﺑﯿﻦ ﻣﺎﻩ و ﺻﻔﺤﮥ رﺳﻢ ﺷﺪﻩ از ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏ ﻣﻤﺜﻞ‪ ،‬ﮔﺬرﻧﺪﻩ از ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏ‬
‫ﺗﺪو ﺮ ]ﻋﻤﻮد ﺮ ﺻﻔﺤﮥ ﻓﻠﮏ ﻣﻤﺜﻞ[ )ب‪ ،‬ص‪.(۱۸۷‬‬
‫‪ .3‬م‪ :‬ﻣﻌﺪلاﻟﻤﺴ ﺮ‪.‬‬
‫‪ .4‬ط‪ :‬از‪.‬‬
‫‪ .5‬ط )ﺑﻪ ﺟﺎی از ]آن[ ذروﻩ ﯾﮑﯽ(‪+ :‬ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ذورﻩ‪.‬‬
‫‪ .6‬چ‪ ،‬م‪- :‬اﻟﺒﻌﺪﯾﻦ‪.‬‬
‫‪ .7‬ط‪» :‬و« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﯾﺎ« اﺳﺖ؛ چ‪ ،‬م‪ :‬أو‪.‬‬
‫‪ .8‬ط‪» :‬و« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﯾﺎ« اﺳﺖ؛ چ‪ ،‬م‪ :‬أو‪.‬‬
‫‪ .٩‬ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷ ﺪ ﯾﺎ ﺳ ﺎرﻩ‪ :‬ﮐﻤﺎﻧﯽ از دا ﺮۀ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر ﺑﯿﻦ اﻓﻖ و ﺧﻮرﺷ ﺪ ﯾﺎ ﺳ ﺎرﻩ )ب‪ ،‬ص‪.(۱۸۹‬‬
 ‫ﺗﻌﺪﯾﻞاﻟﻨﻬﺎر ﮐﻮاﮐﺐ‪ :‬ﻓﻀﻠﯽ‪ ١‬ﺑﻮد ﻣﯿﺎن ﻧﺼﻒ ﻗﻮساﻟﻨﻬﺎر ﮐﻮاﮐﺐ و ﻣﯿﺎن ﻧﻮد درﺟﻪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻗﻮﺳﯽ‬
‫اﺳﺖ از ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر و از دا ﺮﻩ ﮐﻪ ﺮود و دور رﻓﺘﻦ ﺳ ﺎرﮔﺎن‪ ٢،‬ﯾﮑﯽ از ا ﺸﺎن دا ﺮۀ اﻓﻖ‪ ٣‬و‬
‫اﻟﺒﺎب اﳌﻔﺮد ﰲ ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﺔ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫دﯾﮕﺮ ﺑﻪ دو ﻗﻄﺐ ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر‪.‬‬

‫‪٤‬‬
‫ﻧﺼﻒ ﻗﻮساﻟﻨﻬﺎر ﮐﻮاﮐﺐ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از دا ﺮۀ ﻣﺪار ﻣﺎﺑﯿﻦ اﻓﻖ و ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر‪.‬‬
‫درﺟﮥ ]ﻣﻤﺮ[ ﮐﻮﮐﺐ‪ ٥:‬ﻧﻘﻄﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺎﻃﻊ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ دا ﺮﻩ را ﮐﻪ ﺮود ﺑﻪ ]دو[ ﻗﻄﺐ ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر و ﮐﻮﮐﺐ‪.‬‬
‫درﺟﮥ ﻃﻠﻮع ]ﮐﻮﮐﺐ[‪ :‬ﻧﻘﻄﻪ]ای[ اﺳﺖ از ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج و ﺳ ﺎرﻩ‪ ٦‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺮ اﻓﻖ ﻣﺸﺮق ﺑﺎﺷ ﺪ‪.‬‬
‫درﺟﮥ ﻏﺮوب‪ :‬آن درﺟﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻮاﮐﺐ ﻓﺮو ﺷﻮد ﺑﻪ اﻓﻖ ﻣﻐﺮب‪.‬‬
‫دا ﺮۀ ارﺗﻔﺎع‪ :‬آن دا ﺮﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺮود از ﺳﻤﺖ رأس ﺗﺎ‪ ٧‬آن ﺳ ﺎرﻩ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺑﻮد از اﻓﻖ‪.‬‬
‫ارﺗﻔﺎع وﻗﺖ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از دا ﺮۀ ارﺗﻔﺎع ﻣﺎﺑﯿﻦ آﻓﺘﺎب و‪ ٨‬ﺳ ﺎرﻩ و اﻓﻖ‪.‬‬
‫دا ﺮ ﻣﻦ اﻟﻔﻠﮏ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از دا ﺮۀ ﻣﺪار ﻣﯿﺎن ]اﻓﻖ و[ آﻓﺘﺎب ﯾﺎ ﮐﻮاﮐﺐ وﻗﺖ ﻗﯿﺎﺳﯽ و او ﭘﺎرﻩای ﺑﻮد از‬
‫ﻗﻮساﻟﻨﻬﺎر‪.‬‬
‫ﺧﻂ ﻣﻮازی و ﻫﻮ ﺳﻬﻢ‪ ٩‬ﻧﺼﻒ ﻗﻮساﻟﻨﻬﺎر‪ :‬و او را »ﺟﯿﺐ ﺮﺗ ﺐ دا ﺮﻩ« ﻧﯿﺰ ﮔﻮﯾﻨﺪ و او ﺧﻂﻫﺎی ﺧﺎرج‬
‫ﺑﻮد از ﺗﻘﺎﻃﻊ دا ﺮۀ ارﺗﻔﺎع و ﻣﯿﺎن ]دا ﺮۀ[ ﻣﺪار آﻧﮏ ﺗﻘﺎﻃﻊ ﻗﻄﺮ دا ﺮۀ ارﺗﻔﺎع و ﺮ ﻗﻮس]ی[ از‬
‫دا ﺮۀ ﺑﻠﺪان‪ ١٠‬ﺑﺎﻻ]ی[ زﻣﯿﻦ‪.‬‬
‫‪٢١٧‬‬
‫ﻃﺎﻟﻊ‪ :‬ﻧﻘﻄﻪای ﺑﻮد از ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج ﺮ اﻓﻖ ﻣﺸﺮق‪ ،‬وﻗﺖ ﻗﯿﺎس‪.‬‬
‫ﺴﻮﯾﺔ اﻟﺒﺮوج ) ﺴﻮﯾﺔ اﻟﺒﯿﻮت(‪ :‬ﻗﺴﻤﺖ دا ﺮۀ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج ﺑﻮد ﺮ دوازدﻩ ﻗﺴﻤﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻗﺴﻤﺘﯽ از دا ﺮۀ‬
‫ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر ﺑﻪ ﻣﻘﺪار دو ﺳﺎﻋﺖ زﻣﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺖ ﮐﻮاﮐﺐ‪ :‬ﻣﺴ ﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ روزی ﺑﻮد ﯾﺎ ﺳﺎﻋﺘﯽ‪.‬‬
‫ﺳ ﻖ ﻗﻤﺮ‪ :‬ﻓﻀﻞ‪ ١١‬ﺑﻬﺖ ﻗﻤﺮ ﺑﻮد ﺮ ﺑﻬﺖ آﻓﺘﺎب‪.‬‬
‫ﻗﻄﺮ ﻧﯿّﺮﯾﻦ‪ :‬دا ﺮۀ ﺻﻔﺤﻪﺷﺎن ﺑﻮد وﻗﺖ رﻓﺘﺎر و »ﻣﻘﺪار ﻓﻠﮏ« ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ط‪ :‬ﻓﺼﻠﯽ‪.‬‬
‫‪ .2‬ط‪ :‬ﺳ ﺎرﻩ ﮔﺎن‪.‬‬
‫‪ .3‬چ‪ :‬ﻗﻄﺐ اول اﻟﺴﻤﻮت‪.‬‬
‫‪ .٤‬ﻧﺼﻒ ﻗﻮس ﻧﻬﺎر ﺧﻮرﺷ ﺪ ﯾﺎ ﺳ ﺎرﻩ‪ :‬ﮐﻤﺎﻧﯽ از دا ﺮۀ ﻣﺪار ﺑﯿﻦ اﻓﻖ و ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر و ﻣﻘﺪارش ﮐﻤﺎن ﻣﺸﺎﺑﻪ آن از اﺳ ﻮای آﺳﻤﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ‪» .‬ﻣﺸﺎﺑﻪ« ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻤﺎﻧﯽ ]از اﺳ ﻮای آﺳﻤﺎﻧﯽ[ واﻗﻊ ﺑﯿﻦ دو ﮐﻤﺎن ﺧﺎرج ﺷﺪﻩ از ﻗﻄﺐ ﮐﺮﻩ )= ﻗﻄﺐ اﺳ ﻮای آﺳﻤﺎﻧﯽ( ]و‬
‫ﮔﺬرﻧﺪﻩ از دو ﺳﺮ ﮐﻤﺎن واﻗﻊ ﺮ ﻣﺪار[ )ب‪ ،‬ص‪.(۱۸۹‬‬
‫‪ .5‬ط‪ :‬ﻗﻤﺮ‪.‬‬
‫‪ .6‬ط‪ :‬ﺳ ﺎرﻩ‪.‬‬
‫‪ .7‬ط‪ :‬ﯾﺎ‪.‬‬
‫‪ .8‬ط‪» :‬و« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﯾﺎ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .9‬ط‪ :‬رﺳﻢ‪.‬‬
‫‪ .10‬م‪ :‬دا ﺮة اﻟﻤﺪار‪.‬‬
‫‪ .11‬ط‪ :‬ﻓﺼﻞ‪.‬‬
 ‫ﻗﻄﺮ ﻇﻞ‪ :‬ﻓﺮاﺧﯽ دا ﺮۀ ﻇﻞ ﺑﻮد آن ﺟﺎﯾﮕﺎﻩ ﮐﻪ ﻗﻤﺮ در وی اﻓﺘﺪ و »ﻓﻠﮏ ﺟﻮزﻫﺮ« ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺟﺘﻤﺎع‪ :‬آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ زﻣﯿﻦ و ﻣﺮﮐﺰ ﻗﻤﺮ و آﻓﺘﺎب در ﺳﻄﺢ دا ﺮﻩ]ای[ ﺑﻮد ﮐﻪ آن ﺮود ﺑﻪ ]دو[ ﻗﻄﺐ‬
‫ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج‪.‬‬
‫اﺳ ﻘﺒﺎل‪ :‬آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ آﻓﺘﺎب و ﻣﺮﮐﺰ زﻣﯿﻦ و ﻣﺮﮐﺰ ﻗﻤﺮ در ﺳﻄﺢ دا ﺮﻩ]ای[ ﺑﻮد ﮐﻪ آن دا ﺮﻩ ﺮود ﺑﻪ‬
‫]دو[ ﻗﻄﺐ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج‪.‬‬
‫اﺟﺘﻤﺎع و اﺳ ﻘﺒﺎل ﮐﺴﻮﻓﯽ و ﺧﺴﻮﻓﯽ‪ :‬اﺟﺘﻤﺎع ﮐﺴﻮﻓﯽ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﺮم ﻗﻤﺮ و ﺟﺮم آﻓﺘﺎب و ﻣﺮﮐﺰﻫﺎﺷﺎن ﺮ‬
‫ﺧﻄﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺮود از ﺑﺼﺮﻫﺎ ﺗﺎ ا ﺸﺎن و اﺳ ﻘﺒﺎل ﺧﺴﻮﻓﯽ آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ آﻓﺘﺎب و ﻣﺎﻩ و‬
‫زﻣﯿﻦ ﺮ ﯾﮏ ﺧﻂ راﺳﺖ اﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺴﻮف ﻗﻤﺮ‪ :‬در اﻓﺘﺎدن ﺟﺮم ﻣﺎﻩ ﺑﻮد در ﻣﺨﺮوط ﻇﻞ زﻣﯿﻦ‪.‬‬
‫‪١‬‬
‫دﻗﺎﯾﻖ ﺧﺴﻮف‪ :‬ﭘﻮﺷ ﺪن ﻗﻄﺮ دا ﺮۀ ﺻﻔﺤﮥ ﻗﻤﺮ ﺑﻮد آﻧﮏ او را »ﻣﻘﺪار ﻗﻤﺮ« ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺻﺎﺑﻊ ﺧﺴﻮف ﻣﻄﻠﻘﻪ‪ :‬ﭘﻮﺷ ﺪن ﻗﻄﺮ ﻗﻤﺮ ﺑﻮد در آن ﺷﻤﺎر ﮐﻪ ﻗﻄﺮش دوازدﻩ اﺻﺒﻊ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪٢‬ازﻣﺎن ]ﺧﺴﻮف[ ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ‪ :‬ﺑﺪو اﻟﺨﺴﻮف ﺑﻮد ﺑﺪو اﻟﻤﮑﺚ و وﺳﻂ ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳ ﻘﺒﺎل ﺑﻮد و ﺑﺪو‬
‫‪٣‬‬
‫اﻻﻧﺠﻼ )روﺷ ﺎﯾﯽ( و ﺗﻤﺎم اﻻﻧﺠﻼ‪.‬‬
‫دﻗﺎﯾﻖ ﺳﻘﻮط‪ ٤:‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از ﻓﻠﮏ ﻣﺎﯾﻞ ﻣﺎﺑﯿﻦ ﺑﺪو اﻟﺨﺴﻮف و ﺗﻤﺎﻣﻪ و ﻣﺎﺑﯿﻦ ﺗﻤﺎم اﻟﺨﺴﻮف ]و ﺗﻤﺎم‬
‫‪٢١٨‬‬
‫اﻟﻨﺠﻼ[ ﯾﻌﻨﯽ وﺳﻂ اﻟﺨﺴﻮف‪.‬‬
‫ازﻣﺎن ﻣﻌﺪﻟﻪ‪ :‬ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻋﺮض ﻗﻤﺮ ازﻣﻨﮥ ﻣﻌﺪل ﺑﻮد در ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ اﻟﻨﯿﺮﯾﻦ ﻣﻦ اﻻرض‪ :‬ﺧﻄﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺮود از ﻣﺮﮐﺰ زﻣﯿﻦ ﺮ ﺳﻄﺢ ﻣﯿﺎن ﻗﻤﺮ و ﺷﻤﺲ ﺮ آﻧﮏ ﻧﺼﻒ ﻗﻄﺮ‬
‫‪٥‬‬
‫زﻣﯿﻦ ﺟﺰوی ﺑﻮد از ﺷﺼﺖ ﺟﺰو از اﺟﺰای ﺧﻂ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از دا ﺮۀ ارﺗﻔﺎع ﻣﯿﺎن ﻣﻮﺿﻊ ﺳ ﺎرﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﯿﺎس ﺑﺎ ﻣﺮﮐﺰ زﻣﯿﻦ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻩ ]آن‪ ،‬ﺑﻪ[‬
‫ﻗﯿﺎس ]ﺑﺎ[ ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ‪.‬‬
‫زواﯾﺎی ﺳ ﻪ‪ :‬ﺑﺪﯾﻦ زواﯾﺎ ﻣﺤﺘﺎج ﺑﺎﺷ ﺪ از ﺑﻬﺮ ﮐﺴﻮف آﻓﺘﺎب و اﯾﻦ زاوﯾﻪﻫﺎ]ﯾﯽ[ ﺑﻮد از ﺗﻘﺎﻃﻊ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج‬
‫‪٦‬‬
‫و دا ﺮۀ ارﺗﻔﺎع و ﺟﺮم ﻗﻤﺮ ﻣﺎﺑﯿﻦ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر و اﻓﻖ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ در ﻃﻮل و ﻋﺮض‪ :‬ﻣﯿﺎن ﻣﻮﺿﻊ ﻗﻤﺮ و ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج و ﻣﯿﺎن ﻣﻮﺿﻊ ﻣﺮﺋﯽ اﺧﺘﻼف ﻃﻮل ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬ط‪+ :‬و‪.‬‬
‫‪ .2‬ط‪+ :‬اﺻﺎﺑﻊ ﺧﺴﻮف و‪.‬‬
‫‪ .3‬م‪- :‬و ﺗﻤﺎماﻻﻧﺠﻼ‪.‬‬
‫‪ .4‬ط‪+ :‬ازﻣﺎن ﻣﻌﺪﻟﻪ‪.‬‬
‫‪ .٥‬ﻓﺎﺻﻠﮥ ﺧﻮرﺷ ﺪ و ﻣﺎﻩ )ﻧﯿﺮﯾﻦ( از زﻣﯿﻦ‪] :‬ﻃﻮل ﭘﺎرﻩ[ ﺧﻂ واﺻﻞ ﺑﯿﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﯾﺎ ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ و ﻣﺎﻩ ﯾﺎ ﺧﻮرﺷ ﺪ )ب‪ ،‬ص‪.(۱۹۰‬‬
‫‪ .٦‬زاوﯾﻪﻫﺎی ﺷﺶﮔﺎﻧﻪای ﮐﻪ در ﮐﺴﻮفﻫﺎی ﺧﻮرﺷ ﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻨﻬﺎ زاوﯾﻪﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴ ﻨﺪ ﺣﺎﺻﻞ از ﺮﺧﻮرد دا ﺮةاﻟﺒﺮوج و‬
‫دا ﺮۀ ارﺗﻔﺎع در درﺟﮥ ﻣﺎﻩ ]روی دا ﺮةاﻟﺒﺮوج[ و در ﻫﺮ ﺗﻘﺎﻃﻊ ﯾﮑﯽ از دو زاوﯾﮥ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮐﻮﭼﮏ ﺮ از ]زاوﯾﮥ[ ﻗﺎﺋﻤﻪ اﺳﺖ و‬
‫زاوﯾﮥ ﻋﺮض ﻧﺎم دارد ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ و ﻣﺘﻤﻢ آن ﺴ ﺖ ﺑﻪ ﻧﻮد ]درﺟﻪ[ زاوﯾﮥ ﻃﻮل ﻧﺎم دارد )ب‪ ،‬ص ‪.(۱۹۱-۱۹۰‬‬
 ‫و ﻣﺎﺑﯿﻦ ﻋﺮض ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻗﻤﺮ‪ ١‬و ﻋﺮض ﻣﺮﺋﯽ از دا ﺮﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ]دو ﻗﻄﺐ[ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج رود و‬
‫اﺧﺘﻼف ﻋﺮض ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺎب اﳌﻔﺮد ﰲ ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﺔ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫ﮐﺴﻮف ﺷﻤﺲ‪ :‬ﭘﻮﺷ ﺪن ﺟﺮم آﻓﺘﺎب ﺑﻮد ﺑﻪ ﻗﻤﺮ‪.‬‬

‫ازﻣﺎن ]ﮐﺴﻮف[ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ‪ :‬اﺑﺘﺪای ﮐﺴﻮف ﺑﻮد و ﺗﻤﺎم ﮐﺴﻮف و ﻣﯿﺎﻧﮥ ﮐﺴﻮف ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻘﯿﻘﺔاﻻﺟﺘﻤﺎع ]و ﺗﻤﺎم‬
‫اﻻﻧﺠﻼ[‪.‬‬
‫ﻋﺮض ﻣﺮﺋﯽ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از دا ﺮﻩای ﮐﻪ ﺮود ﺑﻪ ]دو[ ﻗﻄﺐ ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج ﻣﯿﺎن ﺟﺎی ﻗﻤﺮ ﻣﺮﺋﯽ از دا ﺮۀ‬
‫ارﺗﻔﺎع و دا ﺮۀ ]ﻓﻠﮏاﻟـ[ ﺮوج‪.‬‬
‫‪٢‬‬
‫ﻗﻮساﻟﺮؤﯾﺔ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از دا ﺮۀ ارﺗﻔﺎع ﻣﯿﺎن ﺳ ﺎرﻩ و اﻓﻖ و ﻣﯿﺎن آﻓﺘﺎب ]ز ﺮ زﻣﯿﻦ[‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ ]درﺟﮥ[ ﮐﻮﮐﺐ از اوﺗﺎد‪ :‬ﺳﺎﻋﺎت زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﻣﯿﺎن ]درﺟﮥ[ ﺳ ﺎرﻩ از وﺗﺪ]ی[ ﮐﻪ ]ﺑُﻌﺪ از آن ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﺪﻩ[‪ ٣‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺮح ﺷﻌﺎع ﺑﻪ درﺟﮥ ﺳﻮا‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج ﮐﻪ او را ﻋﺮض ﻧﺒﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻋﺮض ﺑﺎﺷﺪ دا ﺮﻩ ﺑﻮد‬
‫از ﺟﺮم ﺳ ﺎرﻩ و ﻣﻘﺪار وی از درﺟﮥ ﮐﻮاﮐﺐ و ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج ﺮ ﺗﻮاﻟﯽ و ﺧﻼف ﺗﻮاﻟﯽ ﺷﺼﺖ و‬
‫‪٤‬‬
‫ﻧﻮد و ﺻﺪ و ﺑ ﺴﺖ و ﺻﺪ و ﻫﺸ ﺎد ]درﺟﻪ[‪.‬‬
‫ﻗﻄﺮ ﺷﻌﺎع ﻣﻄﻠﻌﯽ‪ ٥:‬ﻣﻄﺎﻟﻊ ﺴﻮﯾﺔاﻟﺒﯿﻮت اﺳﺖ؛ ز ﺮا ﮐﻪ ﺷﺶ درﺟﻪ ﺷﺶ درﺟﮥ ﮐﻮﮐﺐ ﺮ ﻣﻘﺎم ﻃﺎﻟﻊ ﺮ‬
‫‪٢١٩‬‬
‫آن ﺴﻮﯾﺔ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻊ اﻓﻖ ﻣﻮﺿﻊ ﺳ ﺎرﻩ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪٦‬‬
‫اﻓﻖ ﻣﻮﺿﻊ ﮐﻮاﮐﺐ‪ :‬دا ﺮﻩای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺮود ]ﺑﻪ[ ﺳ ﺎرﻩ و ﺗﻔﺎﺿﻞ دا ﺮۀ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر و دا ﺮۀ اﻓﻖ‪.‬‬
‫اﻟ ﺴ ﯿﺮ‪ :‬رﺳ ﺪن درﺟﮥ ﻣﺘﺄﺧﺮ ﻃﻠﻮع ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻊ درﺟﮥ ﻣﺘﻘﺪم در ﻃﻠﻮع در ]دور[ ﮐﻞ )ﯾﮏ دور در ﺷ ﺎﻧﻪ‬
‫‪٨‬‬
‫روز( ﺑﺪاﻧﮏ درﺟﮥ ﻣﯿﺎن ﻣﻄﺎﻟﻊ‪ ٧‬ﻣﻮﺿﻊ و درﺟﮥ ﻣﺘﻘﺪم ﺳﺎﻟﯽ را و ﻣﺎﻫﯽ را و روزی را‪.‬‬
‫ﺗﺤﻮﯾﻞ اﻟﺴ ﺔ‪ :‬رﺳ ﺪن آﻓﺘﺎب ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻊ اﺻﻠﯽ در آن ﺳﺎل ﺳ ﺼﺪ و ﺷﺼﺖ و ﭘﻨﺞ روز و ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻋﺖ و‬
‫ﻣﻮ )‪ (۴۶‬دﻗﯿﻘﻪ و ﮐﺪ )‪ (۲۴‬ﺛﺎﻧﯿﻪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬ط‪ :‬ﻗﻤﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ‪.‬‬

‫‪ .2‬چ‪ ،‬م‪+ :‬ﺗﺤﺖ اﻻرض‪.‬‬
‫ﮐﻤﺎن رؤﯾﺖ )ﻗﻮساﻟﺮؤﯾﺔ(‪ :‬ﮐﻤﺎﻧﯽ از دا ﺮۀ ارﺗﻔﺎع ﺑﯿﻦ اﻓﻖ ]وﻗﺘﯽ[ ﮐﻪ ﺟﺴﻢ آﺳﻤﺎﻧﯽ واﻗﻊ ﺮ آن اﺳﺖ و ﺧﻮرﺷ ﺪ ﮐﻪ ز ﺮ زﻣﯿﻦ‬
‫)= ز ﺮ اﻓﻖ( اﺳﺖ‪ .‬آن را ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽ ﺗﻮان ﮐﻤﺎﻧﯽ از دا ﺮۀ ارﺗﻔﺎع ﺑﯿﻦ ﺟﺴﻢ آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﻻ ﺮ از زﻣﯿﻦ )= از اﻓﻖ( و اﻓﻖ ]وﻗﺘﯽ[ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮرﺷ ﺪ ﺮ آن واﻗﻊ اﺳﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ )ب‪ ،‬ص‪.(۱۹۱‬‬
‫‪ .3‬چ‪ ،‬م‪+ :‬اﻟﻮﺗﺪ اﻟﻤﺄﺧﻮذ ﻣﻨﻪ اﻟﺒﻌﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬م‪+ :‬درﺟﺔ‪.‬‬
‫‪.5‬چ‪ ،‬م‪ :‬ﻣﻄﺮح اﻟﺸﻌﺎع ﺑﺪرج اﻟﻤﻄﺎﻟﻊ‪.‬‬
‫‪ .6‬چ‪ ،‬م‪ :‬ﺗﻘﺎﻃﻊ‪.‬‬
‫‪ .7‬ط‪ :‬ﻃﺎﻟﻊ‪.‬‬
‫‪ .8‬م‪- :‬أو ﺷﻬﺮ أو ﯾﻮم‪.‬‬
‫اﻟﺴﻤﺖ ﻣﻦ اﻟﻄﺎﻟﻊ و ﺟﯿﺐ‪ ١‬اﻟﺴﻤﺖ‪ :‬ﺳﻤﺖ ﻗﻮﺳﯽ اﺳﺖ از دا ﺮۀ اﻓﻖ ﻣﯿﺎن ﻓﻠﮏاﻟﺒﺮوج و دا ﺮۀ ارﺗﻔﺎع‪ .‬ﺟﯿﺐ‬
‫ﺳﻤﺖ ﺧﻄﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺮود از ﻣﻮﺿﻊ ﻋﻤﻮد ﺮ اﻓﻖ ﺮ ﻓﺼﻞ ﻣﺸ ﺮک ﻣﯿﺎن دا ﺮۀ ﻣﺪار و اﻓﻖ‪.‬‬
‫ﺳﻌﺖ ﻣﺸﺮق و ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺳﻤﺖ‪ :‬ﺳﻌﺖ ﻣﺸﺮق ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد ﻣﺎﺑﯿﻦ اﻋﺘﺪال و ﻣﻮﺿﻊ ﺷﻤﺲ و‪ ٢‬ﮐﻮاﮐﺐ‪ .‬ﺗﻌﺪﯾﻞ‬
‫ﺳﻤﺖ اﯾﻦ ﺧﻂ ﻋﻤﻮد اﺳﺖ ﺮ ﻓﺼﻞ ﻣﺸ ﺮک ﻣﯿﺎن ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر و اﻓﻖ‪.‬‬
‫ﺣﺼﮥ دا ﺮ و ﺣﺼﮥ ارﺗﻔﺎع‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر ﻣﯿﺎن اﻓﻖ و دا ﺮۀ ارﺗﻔﺎع و ﺣﺼﮥ ارﺗﻔﺎع ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد‬
‫ﻣﯿﺎن دا ﺮۀ ارﺗﻔﺎع و ﻣﯿﺎن ﺗﻘﺎﻃﻊ ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر و اﻓﻖ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻞ دوا ﺮ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ اﺳﺖ از دا ﺮۀ ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر ﻣﯿﺎن دا ﺮۀ ارﺗﻔﺎع و دا ﺮﻩای ﮐﻪ ﺮود ﺑﻪ ]دو[ ﻗﻄﺐ‬
‫ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر و ﻣﯿﺎن ]ﺟﺮم[ آﻓﺘﺎب‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻞ ارﺗﻔﺎع‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ اﺳﺖ از دا ﺮۀ ارﺗﻔﺎع ﻣﯿﺎن ﺗﻘﺎﻃﻊ ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر و ﻣﯿﺎن دا ﺮﻩ]ای[ ﮐﻪ ﺮود ﺑﻪ ]دو[‬
‫ﻗﻄﺐ ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر و ﺟﺮم آﻓﺘﺎب‪.‬‬
‫ﺧﻂ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر‪ :‬ﻓﺼﻞ ﻣﺸ ﺮک اﺳﺖ ﻣﯿﺎن ﺳﻄﺢ دا ﺮۀ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر و ﺳﻄﺢ دا ﺮۀ اﻓﻖ‪.‬‬
‫اﻧﺤﺮاف ﺑﻠﺪ و ﺳﻤﺖ وی‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ اﺳﺖ از دا ﺮۀ اﻓﻖ ﻣﯿﺎن ]دا ﺮۀ[ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر و دا ﺮۀ ارﺗﻔﺎع ﮐﻪ ﺮود ﺑﻪ‬
‫ﺳﻤﺖ رؤس ﺑﻠﺪ ﻣﺎ و ﺑﻠﺪ دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫ﻣﺎﺑﯿﻦ ﻋﺮض اﻟﺒﻠﺪﯾﻦ‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از دا ﺮۀ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر ﻣﺎﺑﯿﻦ ﺳﻤﺖ رؤس ﻣﺎ و ﻣﯿﺎن دا ﺮﻩ]ای[ ﮐﻪ ﮐﺸ ﺪﻩ‬
‫‪٢٢٠‬‬
‫ﺑﺎﺷ ﺪ در ﻗﻄﺐ ﻣﻌﺪلاﻟﻨﻬﺎر و ﺑﻪ ﺑُﻌﺪ در ﺗﻤﺎم ﻋﺮض آن ﺷﻬﺮ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﻣﻌﺪل‪ :‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از دا ﺮۀ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر ﻣﺎﺑﯿﻦ ﺳﻤﺖ ﺷﻬﺮ ﻣﺎ و ﻣﯿﺎن دا ﺮۀ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻃﻮل‪.‬‬
‫ﺿﻌﻒ‪ ٣‬ﻗﻮس« ﺧﻮاﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺟﯿﺐ ﻗﻮس‪ :‬ﺧﻄﯽ ﺑﻮد ﻣﺴ ﻘﯿﻢ از ﻗﻮس ﺗﺎ ﻗﻄﺮ ﺮ زاوﯾﮥ ﻗﺎﯾﻤﻪ و او را »ﻧﺼﻒ و ﺮ ِ‬
‫ﺟﯿﺐ ﻣﻌﮑﻮس‪ :‬ﭘﺎرﻩ]ای[ ﺑﻮد از ﻗﻄﺮ ﻣﯿﺎن ﺟﯿﺐ و ﭘﺎرۀ ﻗﻮﺳﯽ و او را »ﺳﻬﻢ ﺿﻌﻒ ﻗﻮس« ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪٤‬‬
‫ﻣﻘﯿﺎس‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ راﺳﺖ ﺮ ﺳﻄﺢ راﺳﺖ ﻣﺘﻮازی ﺳﻄﺢ اﻓﻖ ﺮ دوازدﻩ ﯾﺎ ﻫﻔﺖ ﯾﺎ ﺷﺼﺖ ﻗﺴﻤﺖ‪.‬‬
‫ﻇﻞ ﻣﻘﯿﺎس‪ :‬ﺳﺎﯾﮥ آن ﺷﺨﺺ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺮود ﺮ ﺳﻄﺢ‪.‬‬
‫‪٥‬‬
‫ﻗﻄﺮ ﻇﻞ‪ :‬آن ﺧﻂ راﺳﺖ ﺑﻮد از ﺳﺮ ﻣﻘﯿﺎس ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎی ﻇﻞ‪.‬‬
‫‪٦‬‬
‫ﻗﻮس ﻇﻞ‪ :‬ﻗﻮس ارﺗﻔﺎع ﺳﺮ ﻣﻘﯿﺎس ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در آﺧﺮ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم وﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬

‫‪ .1‬چ‪ ،‬م‪ :‬ﺣﺼﺔ‪.‬‬

‫‪ .2‬ط‪» :‬و« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﯾﺎ« اﺳﺖ؛ چ‪ ،‬م‪ :‬أو‪.‬‬
‫‪ .3‬ط‪+ :‬و‪.‬‬
‫‪ .٤‬ﻣﻘﯿﺎس‪ :‬ﺷﺎﺧﺺ ﻣﺴ ﻘﯿﻤﯽ ﻋﻤﻮد ﺮ ﺳﻄﺢ اﻓﻖ ﯾﺎ ﻣﻮازی ﺑﺎ ﺳﻄﺢ اﻓﻖ‪ .‬آن را ﺑﻪ دوازدﻩ ]ﺑﺨﺶ[ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﺻﺎﺑﻊ« ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﯾﺎ ﺷﺶ و ﻧﯿﻢ‬
‫]ﺑﺨﺶ[ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻗﺪام« ﯾﺎ ﺑﻪ ]ﺗﻌﺪاد[ ﺑﺨﺶﻫﺎی دﯾﮕﺮی ﺗﻘﺴ ﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎﯾﻪاش در ﺮﺧﯽ ﻋﻤﻞﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود )ب‪ ،‬ص‪.(۱۸۴‬‬
‫‪ .5‬ط‪ :‬ﺳﺮ؛ چ‪ ،‬م‪ :‬ﻧﻬﺎﯾﺔ‪.‬‬
‫‪ .6‬چ‪ ،‬م‪ :‬ﻫﯽ ﻗﻮس اﻻرﺗﻔﺎع اﻟﺬی ﺑﺤﺴ ﻪ ﯾﮑﻮن ﻇﻞ اﻟﻤﻘﯿﺎس‪.‬‬
 ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﺑﺎﻗﺮی‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪» ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻧﺠﻮﻣﯽ در زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﮐﻮﺷ ﺎر«‪ ،‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و ا ﺮان‪ ،‬ش‪) ،۲‬ﭘﺎﯾﯿﺰ‬
‫اﻟﺒﺎب اﳌﻔﺮد ﰲ ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﺔ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫و زﻣﺴ ﺎن ‪۱۳۹۱‬ش(‪ ،‬ص ‪۱۹۳-۱۸۲‬؛‬

‫ﺑﯿﻬﻘﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺘﻤﺔ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﺔ‪ ،‬ز ﺮ ﻧﻈﺮ ﻓﺆاد ﺳﺰﮔﯿﻦ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﮑﻔﻮرت‪۲۰۰۵ ،‬م؛‬
‫ﺟﻬﺎﻧﭙﻮر‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ » ،‬ﺰﻫﺖﻧﺎﻣﮥ ﻋﻼﺋﯽ«‪ ،‬ﻣﺠﻠﮥ ا ﺮان ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ‪) ۸‬ﺗﺎ ﺴ ﺎن ‪۱۳۶۳‬ش(؛‬
‫ﺣﺎﺟﯽ ﺧﻠﯿﻔﻪ‪ ،‬ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ﻋﻦ اﺳﺎﻣﯽ اﻟﮑﺘﺐ واﻟﻔﻨﻮن‪ ،‬ج ‪ ،۱‬دار اﻟﻔﮑﺮ‪۱۹۸۲ ،‬م )‪۱۴۰۲‬ق(؛‬
‫ﺣﺎ ﺮی‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴ ﻦ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ج ‪ ،۱۹‬اﻧ ﺸﺎرات ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪۱۳۵۰ ،‬ش؛‬
‫دا ﺶ ﮋوﻩ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺮﮐﺰی دا ﺸﮕﺎﻩ ﺗﻬﺮان‪ ،‬ج ‪ ،۱۷‬اﻧ ﺸﺎرات دا ﺸﮕﺎﻩ‬
‫ﺗﻬﺮان‪۱۳۶۴ ،‬ش؛‬
‫ﻫﻤﻮ و ا ﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺸﺮﯾﮥ ﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺮﮐﺰی دا ﺸﮕﺎﻩ ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮ ‪ ،۵‬اﻧ ﺸﺎرات دا ﺸﮕﺎﻩ ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫‪۱۳۴۶‬ش؛‬
‫دراﯾﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳ ﻮارۀ دﺳ ﻨﻮﺷﺖﻫﺎی ا ﺮان )دﻧﺎ(‪ ،‬ج ‪ ۱‬و‪ ،۶‬اﻧ ﺸﺎرات ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪۱۳۸۹ ،‬ش؛‬
‫ﺳ ﺪ ﻋﺒﺪﷲ‪» ،‬ﺧﺰاﺋﻦ ﻣﺨﻄﻮﻃﺎت ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ رﯾﺎﺳﺖ ﮐﭙﻮرﺗﻬﻠﻪ«‪ ،‬اورﯾ ﺘﻞ ﮐﺎﻟﺞ ﻣﯿﮕﺰﯾﻦ‪ ،‬ج‪ ،۳‬ش‪ ،۴‬ﻻﻫﻮر‪،‬‬
‫ﭘﺎﮐﺴ ﺎن‪ ،‬اوت ‪۱۹۲۷‬م؛‬
‫‪٢٢١‬‬ ‫ﻃﺒﺮی‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﯾﻮب‪ ،‬ﻣﻔﺘﺎح اﻟﻤﻌﺎﻣﻼت‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﯿﻦ رﯾﺎﺣﯽ‪ ،‬اﻧ ﺸﺎرات ﺑ ﯿﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ ا ﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫‪۱۳۴۹‬ش؛‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬زﯾﺞ ﻣﻔﺮد‪ ،‬ﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺷﻤﺎرۀ ‪ Or.0.10‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ دا ﺸﮕﺎﻩ ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ‪ ،‬ﻟﻨﺪن؛‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬اﺳ ﺨﺮاﺟﺎت‪ ،‬ﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،۲۱۲۳‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺠﻠﺲ؛‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬اﺑﻮاب ﻣﻨﺘﺨﺐ از زﯾﺞ ﻣﻔﺮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم رﺣﯿﻢ رﺿﺎزادۀ ﻣﻠﮏ‪ ،‬آﯾﻨﮥ ﻣﯿﺮاث‪ ،‬دورۀ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺿﻤﯿﻤﮥ‬
‫ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،۱۱‬ﺗﻬﺮان‪۱۳۸۵ ،‬ش؛‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﺗﺤﻔﺔ اﻟﻐﺮاﺋﺐ‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺟﻼل ﻣﺘ ﻨﯽ‪ ،‬اﻧ ﺸﺎرات ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪۱۳۹۱ ،‬ش؛‬
‫ﻓﺨﺮ رازی‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎرات اﻟﻌﻼﺋﯿﺔ ﻓﻲ اﻻﻋﻼم اﻟﺴﻤﺎوﯾﺔ‪ ،‬ﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،۶۳۶۷/۴‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺠﻠﺲ؛‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﮥ رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﺸﺮ دا ﺸﮕﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪۱۳۷۵ ،‬ش؛‬
‫ﻣﺮﻋﺸﯽ ﻧﺠﻔﯽ‪ ،‬ﺳ ﺪ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﺰرگ آﯾﺖ ﷲ ﻣﺮﻋﺸﯽ ﻧﺠﻔﯽ‪ ،‬ج ‪،۳۱‬‬
‫اﻧ ﺸﺎرات ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ آﯾﺖ ﷲ ﻣﺮﻋﺸﯽ‪ ،‬ﻗﻢ‪۱۳۸۲ ،‬ش؛‬
‫ﻫﻤﻮ؛ ﻓﺼﻞﻧﺎﻣﮥ ﻣﯿﺮاث ﺷﻬﺎب‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،۵‬ش ‪ ،۱‬ﺷﻤﺎرۀ ﭘﯿﺎﯾﯽ ‪ ،۱۵‬اﻧ ﺸﺎرات ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ آﯾﺖﷲ ﻣﺮﻋﺸﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺎر‬
‫‪۱۳۷۸‬ش؛‬
‫ﻣﻨﺰوی‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳ ﻮارۀ ﮐﺘﺎبﻫﺎی ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ج ‪ ،۴‬ﻣﺮﮐﺰ دا ﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪۱۳۸۲ ،‬ش؛‬
‫‪Bagheri, M., Kūshyār ibn Labbān’s Glossary of Astronomy, SCIAMVS, vol. 7 (2006),‬‬
‫‪pp. 145-174.‬‬
‫‪Storey, C. A. 1972, Persian Literature, vol. 2, part 1, p. 43.‬‬
‫‪Lazart, Gilbert, “A quelle époque a vécu l’astronome Mohammad b. Ayyub Tabari”,‬‬
‫‪Yādname-ye Irāni-ye Minorski, ed. Minovi & Afshar, Tehran, 1969, pp. 96-103.‬‬

‫***‬

‫ﯾﺎدداﺷﺖ‬
‫‪١‬‬
‫ﻓﻬﻢ ﺧﻮبروان‬ ‫ﺳﺠﺎد ﻧﯿ‬

‫آﻗﺎی ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﻋﺮﺷﯽ در ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺧﻮد ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﻣﺤﻘﻘﺎن درﺑﺎرۀ دوران زﻧﺪﮔﯽ ﺣﺎﺳﺐ ﻃﺒﺮی‬
‫ﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬آﻗﺎی ﻣﺤﻤﻮد ﺷﻬﯿﺪی ﻧﯿﺰ ذﯾﻞ ﻣﺪﺧﻞ »ﺣﺎﺳﺐ ﻃﺒﺮی« در دا ﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻈﺮات‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ در اﯾﻦ ﺑﺎرﻩ را ﺮرﺳﯽ ﮐﺮدﻩاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت ﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻃﺒﺮی در ﻧﯿﻤﮥ دوم ﺳﺪۀ‬
‫ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮی زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ در اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖ ﺑﻪ ﺳ ﺪی در اﯾﻦ ﺑﺎرﻩ اﺷﺎرﻩ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﺳ ﺪ ﺟﺎی ﺮرﺳﯽ ﺑ ﺸ ﺮ دارد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪاﻣﯿ ﻦ رﯾﺎﺣﯽ دو رﺳﺎﻟﮥ ﺣﺎﺳﺐ ﻃﺒﺮی در ﻣﻮرد اﺳﻄﺮﻻب ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺶ ﻓﺼﻞ )ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻻﺳﻄﺮﻻب(‬
‫و اﻟﻌﻤﻞ واﻻﻟﻘﺎب را در ﯾﮏ ﻣﺠﻠﺪ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬رﯾﺎﺣﯽ در اﯾﻦ ﻃﺒﻊ از ﺴﺨﮥ ﺮﻟﯿﻦ اﻟﻌﻤﻞ واﻻﻟﻘﺎب‬
‫ﺑﻬﺮﻩ ﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺴﺨﻪ ﻧﺎم ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ او اﻫﺪا ﺷﺪﻩ ﻧﯿﺎﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ رﯾﺎﺣﯽ در ﭘﺎﯾﺎن‬
‫‪٢٢٢‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﮥ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺴﺨﮥ دﯾﮕﺮی از اﯾﻦ ا ﺮ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ﻋﻠﯽاﮐﺒﺮ ﻣﺤﻘﻖ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ اﺷﺎرﻩ و ﻣﻘﺪﻣﮥ آن را‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ » :‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ از ﺑﻬﺮ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﺠﻠﺲ اﻣﯿﺮ اﺟﻞ ﺳ ﺪ اﺑﻮاﻟﻔﺘﺢ دوﻟ ﺸﺎﻩ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن‬
‫ادام ﷲ ﺳﺎﺧﺘﻪ آﻣﺪﻩ اﺳﺖ«‪ .‬اﻣﺎ او ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺎم ذﮐﺮ ﺷﺪﻩ در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرات واﻗﻒ ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ ﭼﺮاﮐﻪ‬
‫در ﻫﯿﭻ ﺟﺎی ﮐﺘﺎب ﺑﻪ آن ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ژﯾﻮا وزل ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از دو ﺴﺨﮥ اﯾﻦ ا ﺮ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ آﻧﻬﺎ ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﻧ ﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺎم دوﻟ ﺸﺎﻩ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ او اﻫﺪا ﺷﺪﻩ آوردﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ دوﻟ ﺸﺎﻩ ﮐ ﺴﺖ؟ ﺑﺎ‬
‫ﺮرﺳﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ دو اﺣﺘﻤﺎل را ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻄﺮح ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ زﯾﺪ ﺑﯿﻬﻘﯽ )د ‪ ۵۶۵‬ق( در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻖ )ص ‪ (۷۱‬در ذﮐﺮ اوﻻد ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻣﯿﮑﺎﺋﯿﻞ ﺑﻦ‬
‫ﺳﻠﺠﻮق‪ ،‬ﺮادر ﻃﻐﺮلﺑﯿﮓ ﺑ ﯿﺎنﮔﺬار ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن‪ ،‬از دوﻟ ﺸﺎﻩ ﻧﺎم ﻣﯽ ﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺎم ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ در ﺴﺨﮥ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر اﻟﻌﻤﻞ واﻻﻟﻘﺎب ﺑﻪ ﺻﻮرت »دوﻟ ﺸﺎﻩ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن« آﻣﺪﻩ ﻧﻪ »دوﻟ ﺸﺎﻩ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ«‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﺛﯿﺮ در ذﮐﺮ وﻗﺎﯾﻊ ﺳﺎل ‪۴۹۱‬ق ﭼﻨﯿﻦ ﮔﺰارش ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬

‫دوﻟ ﺸﺎﻩ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺷﺎﻫﺎن ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺮوﻫﯽ از ﻟﺸﮕﺮﯾﺎن ﺑﯿﻐﻮ‪ ،‬ﺮادر ﻃﻐﺮلﺑﯿﮓ‪،‬‬
‫ﺰد ا ﺸﺎن در ﻃﺨﺎرﺳ ﺎن ﮔﺮد آﻣﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و آﻧﺎن وﻟﻮاﻟﺞ و ﮐﻤﻨﺞ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮ ﺶ‬
‫درآوردﻧﺪ‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن ﺳ ﺠﺮ و ﺳ ﺎﻫﯿﺎ ﺶ ﺑﻪ ﺳﻮی آﻧﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و در رﺟﺐ ﻫﻤﺎن‬
‫ﺳﺎل )‪۴۹۱‬ق( وارد ﺑﻠﺦ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن ﺳ ﺠﺮ ﺮای ﺟﻨﮓ ﺑﺎ دوﻟ ﺸﺎﻩ ﺑﻪ راﻩ اﻓﺘﺎد‪ ،‬و‬

‫‪sajjad.nikfahmkhubravan@mail.mcgill.ca‬‬ ‫‪ .١‬ﻣﺆﺳﺴﮥ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﯽ دا ﺸﮕﺎﻩ ﻣﮏﮔﯿﻞ ﮐﺎﻧﺎدا‪،‬‬

 ‫دوﻟ ﺸﺎﻩ ﺳ ﺎﻩ ﮐﺎﻓﯽ ﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺳﻠﻄﺎن ﺳ ﺠﺮ در اﺧﺘﯿﺎر ﻧﺪاﺷﺖ و ﺟﻨﮕﯽ ﻧﻪ‬
‫ﭼﻨﺪان ﺳﺨﺖ ﻣﯿﺎن آﻧﺎن درﮔﺮﻓﺖ و ﺳ ﺎﻩ دوﻟ ﺸﺎﻩ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد و وی ﺑﻪ اﺳﺎرت‬
‫اﻟﺒﺎب اﳌﻔﺮد ﰲ ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﺔ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫درآﻣﺪ‪ .‬دوﻟ ﺸﺎﻩ را ﺰد ﺳﻠﻄﺎن ﺳ ﺠﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و او از رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮن وی‬

‫‪١‬‬
‫درﮔﺬﺷﺖ و وی را ﺑﻪ ﺑﻨﺪ اﻓﮑﻨﺪ و ﺲ از آن‪ ،‬ﻣﯿﻞ در ﭼﺸﻤﺎ ﺶ ﮐﺸ ﺪ‪.‬‬

‫اﮔﺮ دوﻟ ﺸﺎﻩ ذﮐﺮ ﺷﺪﻩ در رﺳﺎﻟﮥ ﻃﺒﺮی را ﺑﺎ اﯾﻦ دوﻟ ﺸﺎﻩ ﯾﮑﯽ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺣﺎﺳﺐ ﻃﺒﺮی ﻣﯽﺑﺎﯾﺪ ﮐﺘﺎب‬
‫اﻟﻌﻤﻞ واﻻﻟﻘﺎب را ﭘ ﺶ از ‪۴۹۱‬ق ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ :‬اﺑﻦ اﺛﯿﺮ‪ ،‬اﻟﮑﺎﻣﻞ ﻓﻲ اﻟﺘﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪۱۴۱۷ ،‬ق؛ ﺑﯿﻬﻘﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ اﺣﻤﺪ ﺑﻬﻤﻨﯿﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫‪۱۳۶۱‬ش؛ رﯾﺎﺣﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪاﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺮ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻻﺳﻄﺮﻻب ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺷﺶ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﺿﻤﯿﻤﮥ ﻋﻤﻞ واﻟﻘﺎب‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪۱۳۷۱ ،‬ش؛‬
‫‪Vesel, Živa , “Ṭabarī: Abū Jaʿfar Muḥammad ibn Ayyūb al-Ḥāsib al-Ṭabarī”, The‬‬
‫‪Biographical Encyclopedia of Astronomers, ed. Thomas Hockey et al., Springer‬‬
‫‪Reference, New York: Springer, 2007, p. 1119.‬‬

‫‪٢٢٣‬‬

‫ﲨﻊ ﻣﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ ﺑﻴﻐﻮ أﺧﻲ ﻃﻐﺮﻟﺒﻚ‪ ،‬وﻛﺎﻧﻮا ﺑﻄﺨﺎرﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻓﺄﺧﺬوا وﻟﻮاﻟﺞ‬‫اﻟﺴﻠﺠﻮﻗﻴّﺔ‪ ،‬ﻓﺎﺟﺘﻤﻊ ﻋﻠﻴﻬﻢ ٌ‬
‫‪ .١‬ﻛﺎن دوﻟﺘﺸﺎه ﻣﻦ أﺑﻨﺎء اﳌﻠﻮك ّ‬
‫اﻟﺴﻨﺔ‪ ،‬وﺧﺮج ﻣﻨﻬﺎ ﻟﻘﺘﺎل دوﻟﺘﺸﺎه‪ ،‬ﻓﻠﻢ‬
‫اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺳﻨﺠﺮ وﻋﺴﺎﻛﺮه‪ ،‬ﻓﻮﺻﻞ إﱃ ﺑﻠﺦ‪ ،‬ﻓﺪﺧﻠﻬﺎ ﰲ رﺟﺐ ﻣﻦ ﻫﺬه ّ‬ ‫وﻛﻤﻨﺞ‪ ،‬ﻓﺴﺎر إﻟﻴﻬﻢ ّ‬
‫أﺳﲑا‪ ،‬وأﺣﴬ ﻋﻨﺪ ﺳﻨﺠﺮ‪ ،‬ﻓﻌﻔﺎ‬ ‫ً‬ ‫ﺷﻴﺌﺎ ﻣﻦ ٍ‬
‫ﻗﺘﺎل‪ ،‬واﳖﺰﻣﻮا‪ ،‬وأﺧﺬوا دوﻟﺘﺸﺎه‬ ‫ﻳﻜﻦ ﻟﻪ ﻣﻦ اﳉﻤﻮع ﻣﺎ ﺛﺒﺖ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﺴﻜﺮ ﺳﻨﺠﺮ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗﻠﻮا ً‬
‫ﺛﻢ ﺑﻌﺪ ذﻟﻚ ﻛﺤﻠﻪ‪) .‬اﺑﻦ اﺛﯿﺮ‪ ،‬ج ‪ ،۸‬ص‪ - .(۴۲۳‬ﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ از آﻗﺎی ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻫﺮ‪.‬‬
‫ﻋﻨﻪ ﻣﻦ اﻟﻘﺘﻞ‪ ،‬وﺣﺒﺴﻪ‪ّ ،‬‬
‫ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷ رۀ اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(۳‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۲‬‬

‫ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ‬

‫در ﺑﺎزۀ زﻣﺎﻧﯽ ‪ ۳۹۲۰‬ﺳﺎل ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ )‪ -۹۴۰‬ﺗﺎ ‪(۲۹۷۹‬‬
‫‪۱‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺻﯿﺎد‬

‫‪۵‬‬
‫‪ -۱‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺗﺼﻮﯾﺐ »ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﺮوج ﺑﻪ ﻣﺎهﻫﺎی ﻓﺎرﺳﯽ از ﻧﻮروز ‪ ١٣٠٤‬ﺷﻤﺴﯽ« در ﺟﻠﺴﮥ ‪ ١٤٨‬دورۀ ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠﯽ اﯾﺮان در ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻪ ﺷﻨﺒﻪ ﺷﺐ ‪ ١١‬ﻓﺮوردﯾﻦ ‪ ،٢١٣٠٤‬ﻣﺴﺌﻠﮥ ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی‬
‫و ﮐﺒﯿﺴﻪ‪ ،‬و روش ﺗﻌﯿﯿﻦ آﻧﻬﺎ در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺗﻘﻮﯾﻢﭘﮋوﻫﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮده و‬
‫ﻫﺮ ﮐﺪام از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎی ﮔﺴﺘﺮده در زﻣﯿﻨﮥ ﻣﺬﮐﻮر ﭘﺮداﺧﺘﻪ و در ﺣﻞ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‬
‫ﮐﻮﺷﺶﻫﺎ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬در روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﺗﻘﻮﯾﻢﭘﮋوﻫﺎن ﺑﻪ دو ﮔﺮوه ﻋﻤﺪه ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮوه اول‬
‫ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺷﯿﻮۀ ﻣﻨﻈﻢ ﮐﺒﯿﺴﻪﮔﯿﺮی در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺒﻮل ﻣﻘﺪار ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻃﻮل ﺳﺎل‬
‫ﺷﻤﺴﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ در ﻃﯽ ﺳﺎلﻫﺎی اﺧﯿﺮ ﯾﺎ ﻣﻘﺪار ﻃﻮل ﺳﺎل ﺷﻤﺴﯽ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدی ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺑﻪ آن‪ ،‬آراﯾﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ‪ ،‬و روشﻫﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ آﻧﻬﺎ در ﺗﻘﻮﯾﻢ‬
‫ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬اﺑﺪاع و اراﺋﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ زﻣﺎﻧﯽ اوﻟﯿﻦ ﻧﺸﺮ آﺛﺎرﺷﺎن )ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ( ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫زﻧﺪهﯾﺎد ذﺑﯿﺢاﷲ ﺑﻬﺮوز )‪١٣٥٠-١٢٦٨‬ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ(‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ در‬
‫ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬دورۀ ‪ ٢٨٢٠‬ﺳﺎﻟﻪ را ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ دوره‪ ،‬از اول ﻓﺮوردﯾﻦ ‪) -٢٣٤٥‬ﺑﻪ روش‬
‫ﻣﻨﺠﻤﺎن ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ آﻧﻬﺎ ﺳﺎل ﺻِﻔﺮ ﻣﻌﻨﯽ دارد‪ (.‬ﯾﺎ ‪) -٢٣٤٦‬ﺑﻪ روش ﻣﻮرﺧﺎن ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ آﻧﻬﺎ ﺳﺎل ﺻِﻔﺮ ﻣﻌﻨﯽ‬

‫‪ .١‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺗﻘﻮﯾﻢ و رؤﯾﺖ ﻫﻼل ﻣﺎه‪calendar@ut.ac.ir ،‬‬

‫‪ .٢‬روزﻧﺎﻣﮥ رﺳﻤﯽ ﮐﺸﻮر ‪» ،...‬ﺻﻮرت ﻣﺸﺮوح ﻣﺬاﮐﺮات ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن در ﺟﻠﺴﮥ ‪ ،«...١٤٣‬ص ‪١٠١٤-١٠١٠‬؛ ﻫﻤﺎن‪» ،‬ﺻﻮرت ﻣﺸﺮوح ﻣﺬاﮐﺮات‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن در ﺟﻠﺴﮥ ‪ ،«...١٤٨‬ص ‪.١٠٦١-١٠٥٥‬‬
‫ﻧﺪارد‪ ،(.‬آﻏﺎز و در ‪ ٣٠‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ ٤٧٤‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪه‪ ،‬و دورۀ ﺑﻌﺪی آن‪ ،‬از اول ﻓﺮوردﯾﻦ ‪ ،٤٧٥‬آﻏﺎز و در ‪ ٣٠‬اﺳﻔﻨﺪ‬
‫‪ ٣٢٩٤‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻫﺮ دورۀ ‪ ٢٨٢٠‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬از ‪ ٢١‬زﯾﺮدورۀ ‪ ١٢٨‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ‪ ١‬زﯾﺮدورۀ ‪ ١٣٢‬ﺳﺎﻟﻪ ﯾﺎ‬
‫‪ ٢٢‬زﯾﺮدورۀ ‪ ١٢٨‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ‪ ١‬زﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ زﯾﺮدورۀ ‪ ١٢٨‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬از ‪١‬‬
‫زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ٣‬زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ‪ ،‬و ﻫﺮ زﯾﺮدورۀ ‪ ١٣٢‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬از ‪ ١‬زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ‪٢ ،‬‬
‫زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ‪ ١‬زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٣٧‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬از ‪١‬‬
‫زﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ٦‬زﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ‪ ،‬ﻫﺮ زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬از ‪ ١‬زﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ و‬
‫‪ ٧‬زﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ‪ ،‬و ﻫﺮ زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٣٧‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬از ‪ ١‬زﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ٨‬زﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪٤‬‬
‫ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ زﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬از ‪ ٤‬ﺳﺎل ﻋﺎدی ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ‪ ١‬ﺳﺎل ﮐﺒﯿﺴﻪ‪ ،‬و ﻫﺮ‬
‫زﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬از ‪ ٣‬ﺳﺎل ﻋﺎدی ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ‪ ١‬ﺳﺎل ﮐﺒﯿﺴﻪ‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی‬
‫ﮐﺒﯿﺴﮥ ‪ ٤‬و ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ در ﯾﮏ دورۀ ‪ ٢٨٢٠‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح آراﯾﻪﻫﺎی زﯾﺮﻧﺪ‪:‬‬
‫آراﯾﮥ ‪:١‬‬
‫‪٢٨٢٠ = ٢١ ١(١ × ٥ + ٦ × ٤ ) + ٣ (١ × ٥ + ٧ × ٤ ) ‬‬
‫‪+ ١ ١(١ × ٥ + ٦ × ٤ ) + ٢ (١ × ٥ + ٧ × ٤ ) + ١(١ × ٥ + ٨ × ٤ ) ‬‬
‫‪۶‬‬
‫ﯾﺎ‬
‫آراﯾﮥ ‪:٢‬‬
‫‪٢٨٢٠ = ٢٢ ١(١ × ٥ + ٦ × ٤ ) + ٣ (١ × ٥ + ٧ × ٤ )  + ١ × ٤‬‬

‫در ﻫﺮ دورۀ ‪ ٢٨٢٠‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ ﺳﺎلﻫﺎی ﮐﺒﯿﺴﮥ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ٨٨ ،‬ﻋﺪد‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ ﺳﺎلﻫﺎی ﮐﺒﯿﺴﮥ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﻪ‪،‬‬
‫‪ ٥٩٥‬ﻋﺪد‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ ﺳﺎلﻫﺎی ﮐﺒﯿﺴﻪ‪ ٦٨٣ ،‬ﻋﺪد و ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی‪ ٢١٣٧ ،‬ﻋﺪد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮﭘﺎﯾﮥ ﻫﺮ ﯾﮏ از آراﯾﻪﻫﺎی ‪ ١‬ﯾﺎ ‪ ،٢‬ﻣﻘﺪار ﻃﻮل ﺳﺎل ﺷﻤﺴﯽ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدی ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ ﺳﺎلﻫﺎی ﮐﺒﯿﺴﻪ‬ ‫‪٦٨٣‬‬
‫‪٣٦٥ +‬‬ ‫‪= ٣٦٥ +‬‬ ‫ﺷﺒﺎﻧﻪروز ‪= ٣٦٥ / ٢٤٢١٩٨٥٨١٥٦‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ ﺳﺎلﻫﺎی دوره‬ ‫‪٢٨٢٠‬‬
‫ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ آراﯾﻪﻫﺎی زﻧﺪهﯾﺎد ﺑﻬﺮوز‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ١‬ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﭼﻬﻞ و ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺳﺎل از ﻧﻮزدﻫﯿﻤﻦ زﯾﺮدورۀ‬
‫‪ ١٢٨‬ﺳﺎﻟﻪ از اوﻟﯿﻦ دورۀ ‪ ٢٨٢٠‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﺎلﻫﺎی ‪) -٤١‬ﺑﻪ روش ﻣﻨﺠﻤﺎن( ﯾﺎ ‪) -٤٢‬ﺑﻪ روش‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن( ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اوﻟﯿﻦ ﺳﺎل از ﻧﻮزدﻫﻤﯿﻦ زﯾﺮدورۀ ‪ ١٢٨‬ﺳﺎﻟﻪ از اوﻟﯿﻦ دورۀ ‪ ٢٨٢٠‬ﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬زﻧﺪهﯾﺎد ﺑﻬﺮوز‪ ،‬روﺷﯽ اﺑﺘﮑﺎری ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی‬
‫‪١‬‬
‫ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬اراﺋﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .١‬ﺑﻬﺮوز‪ ،١٣٣١ ،‬ص ‪ ٥٤ ،٤١-٤٠‬و ‪٦٤-٦١‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،١٣٤٧ ،‬ص ‪ ٧٥-٦٩ ،٦٤-٦٣ ،٥٧-٥٦ ،٣٨-٣٧ ،٣٤ ،٣٢ ،٣٠ ،٣‬و ‪.٨٢-٨١‬‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ‬

‫زﻧﺪهﯾﺎد دﮐﺘﺮ رﺣﯿﻢ رﺿﺎزادۀ ﻣَﻠِﮏ )‪١٣٨٩-١٣١٩‬‬

‫ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ(‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و‬
‫ﮐﺒﯿﺴﻪ در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬دورۀ ‪ ١٢٨‬ﺳﺎﻟﻪ را‬
‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ دوره از ‪ ١‬زﯾﺮدورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪٣‬‬
‫زﯾﺮدورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ زﯾﺮدورۀ‬
‫‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬از ‪ ١‬زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ٦‬زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﮥ‬
‫ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ﻫﺮ زﯾﺮدورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬از ‪ ١‬زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ و‬
‫‪ ٧‬زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ‬
‫زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ از ‪ ٤‬ﺳﺎل ﻋﺎدی ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ‪ ١‬ﺳﺎل‬
‫ﮐﺒﯿﺴﻪ‪ ،‬و ﻫﺮ زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬از ‪ ٣‬ﺳﺎل ﻋﺎدی ﻣﺘﻮاﻟﯽ‬
‫و ‪ ١‬ﺳﺎل ﮐﺒﯿﺴﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی‬
‫ﮐﺒﯿﺴﮥ ‪ ٤‬و ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ در ﯾﮏ‬
‫دورۀ ‪ ١٢٨‬ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح آراﯾﮥ زﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪۷‬‬
‫آراﯾﮥ ‪:٣‬‬
‫) ‪١٢٨ = ١(١ × ٥ + ٦ × ٤ ) + ٣ (١ × ٥ + ٧ × ٤‬‬

‫در ﻫﺮ دورۀ ‪ ١٢٨‬ﺳﺎﻟﻪ ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ ﺳﺎلﻫﺎی ﮐﺒﯿﺴﮥ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ‪٤ ،‬ﻋﺪد‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ ﺳﺎلﻫﺎی ﮐﺒﯿﺴﮥ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﻪ‪،‬‬
‫‪٢٧‬ﻋﺪد‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ ﺳﺎلﻫﺎی ﮐﺒﯿﺴﻪ‪ ٣١ ،‬ﻋﺪد و ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی‪ ٩٧ ،‬ﻋﺪد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ آراﯾﮥ ‪ ،٣‬ﻣﻘﺪار ﻃﻮل ﺳﺎل ﺷﻤﺴﯽ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدی ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬
‫‪٣١‬‬
‫‪٣٦٥ +‬‬ ‫ﺷﺒﺎﻧﻪروز ‪= ٣٦٥ / ٢٤٢١٨٧٥‬‬
‫‪١٢٨‬‬
‫ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ آراﯾﮥ زﻧﺪهﯾﺎد رﺿﺎزادۀ ﻣﻠﮏ‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ١‬ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻫﻔﺘﺎد و دوﻣﯿﻦ ﺳﺎل از اوﻟﯿﻦ دورۀ ‪١٢٨‬‬
‫ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﺎلﻫﺎی ‪) -٧٠‬ﺑﻪ روش ﻣﻨﺠﻤﺎن( ﯾﺎ ‪) -٧١‬ﺑﻪ روش ﻣﻮرﺧﺎن( ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اوﻟﯿﻦ ﺳﺎل از اوﻟﯿﻦ دورۀ ‪ ١٢٨‬ﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬زﻧﺪهﯾﺎد رﺿﺎزادۀ ﻣﻠﮏ‪ ،‬روشﻫﺎﯾﯽ اﺑﺘﮑﺎری ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ در‬
‫‪١‬‬
‫ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬اراﺋﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﮐﺘﺮ رﺿﺎ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻬﯽ ﺑﺮای ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬دورۀ ‪١٢٨‬‬

‫‪ .١‬رﺿﺎزادۀ ﻣﻠﮏ‪ ،١٣٦٣ ،‬ص ‪١١‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،١٣٨٠ ،‬ص ‪ ١٠٨-١٠٣ ،٣٠-٢٨‬و ‪١٢٢-١١٨‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،١٣٨٣ ،‬ص ‪.١٣٦-١٣٢ ،١٢٩-١٢٦‬‬
‫ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ و ﻣﻘﻘﺪار ﻃﻮل ﺳﺎل ﺷﺷﻤﺴﯽ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ آن را ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد‬
‫ﮐﻞ ﺳﺎلﻫﺎی ی‬ ‫ﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن آرراﯾﮥ ‪ ٣‬و ﺗﻌﺪاد ﻞ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻖ ﺳﯽ و ﻧﻬﻤﯿﻦ ﺳﺎل از اوﻟﯿﻦ دوورۀ ‪ ١٢٨‬ﺳﺎﻟﻪ‪،‬‬ ‫ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ آراﯾﮥﮥ دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻬﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ١‬ی‬
‫ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻖ‬
‫ﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﺎلﻫﺎی ‪) -٣٧٧‬ﺑﻪ روش ﻣﻣﻨﺠﻤﺎن( ﯾﺎ ‪) - ٣٨‬ﺑﻪ روش ﻣﻮرﺧﺧﺎن( ﻫﺠﺮی ﺷﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ‬ ‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕ‬
‫اوﻟﯿﻦ ﺳﺎل از اووﻟﯿﻦ دورۀ ‪ ١٢٨‬ﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪۸‬‬

‫از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺻﯿﺎد‪ ،،‬رﺿﺎ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻬﯽ‬

‫ﻦ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻬﯽ‪ ،‬روﺷﯽ اﺑﺘﮑﺎرری ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎددی و ﮐﺒﯿﺴﻪ در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی‬ ‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫‪١‬‬
‫ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬اراﺋﻪ ﻧﻤﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺎی ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ آن‬
‫ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ(‪ ،‬آراﯾﻪﻪﻫﺎی ‪ ١‬ﯾﺎ ‪ ٢‬و ﻫﻫﻤﮥ ﻣﺸﺨﺼﻪ ی‬
‫زﻧﺪه ﯾﺎد اﺣﻤﻤﺪ ﺑﯿﺮﺷﮏ )‪ ١٣٨١-١٢٢٨٥‬ی‬
‫ﺗﺒﯿﯿﻦ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎی ﯽ‬
‫اﺻﻠﯽ آن‪ ،‬در اﺑﻌﺎد‬ ‫ﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻃﻮر ﮐﻞ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺎ ﺑﺴﻂ و ﻦ‬‫را ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ زﻧﺪﺪه ﯾﺎد ﺑﻬﺮوز ﭘﯿﺸ‬
‫ﻦ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی‬ ‫اﺑﺘﮑﺎری ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ی‬ ‫ش ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده و روﺷﯽ‬
‫وﺳﯿﻌﯽ در آﺛﺎرش‬
‫‪٢‬‬
‫ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬اراﺋﻪ ﻧﻤﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺤﻤﺪ ﮐﺎوه )‪ ١٣٧٥ -١٢٩٩‬ﻫﺠﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ(‪ ،‬ﺑﺮﺮای ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی‬ ‫زﻧﺪه ﯾﺎد ﻣﻣﻬﻨﺪس ﻋﻠﯽﻣﺤ‬
‫ﺖ‪ .‬اﯾﻦ دوره‪ ،‬از ‪ ٤‬زﯾﺮدورۀ ‪٣٣‬‬
‫ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬دورۀ ‪ ١٦١‬ﺳﺎﻟﻪ را ﭘﯿﺸﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ در ﺗﻘﻮﯾﻢ ی‬

‫‪ .١‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻬﯽ‪ ، ١٣٦٦ ،‬ص ‪٣٤٧-٣٤٥‬؛ ﻫﻤﻤﻮ‪ ،١٣٨٣ ،‬ص ‪ ٤٣‬و ‪٥٣-٥١‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،١٣٣٨٧ ،‬ص ‪ ٣٢٤-٣٢١‬و ‪٣٥٩‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﺗﯿﺮ ‪ ،١٣٣٨٧‬ص ‪٥٧-٥٤‬‬
‫و ‪.٦١-٦٠‬‬

‫‪ ٢٤٤-٢٣٥ ،٢٠٨ ،٢٠٣‬و ‪٢٥٢-٢٥١‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،١٣٧٣٣ ،‬ص ‪ ٢٧٤-٢٦٧ ،٢٣٨-٢٣٣٧ ،٢٠٨‬و ‪٢٨١-٢٨٠‬؛‬
‫‪ .٢‬ﺑﯿﺮﺷﮏ‪ ،١٣٦٧ ،‬ص ‪٢ ،٢٠١-٢٠٠‬‬
‫‪ ٥٦-٥٣ ،٤٦-٤٥‬و ‪.٦٣-٥٩‬‬
‫‪ :٦٠٨‬ﻫﻤﻮ‪ ،١٣٨٥ ،‬ص ‪٤ ،٤١-٣٨ ،١٢-١١١‬‬
‫‪ ٥٥٨ ،٤٨٥‬و ‪٦ -٦٠٤‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،١٣٨٠ ،‬ص ‪٤ -٤٦٩ ،٢٨-٢٥‬‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ‬

‫ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ‪ ١‬زﯾﺮدورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ زﯾﺮدورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل ﮐﺒﯿﺴﮥ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ آﻏﺎز‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻌﺪ از ﻃﯽ ‪ ٧‬زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ‪ ٤‬ﺳﺎل ﻋﺎدی ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮ زﯾﺮدورۀ ‪٢٩‬‬
‫ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل ﮐﺒﯿﺴﮥ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻌﺪ از ﻃﯽ ‪ ٦‬زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﻪ ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ‪ ٤‬ﺳﺎل ﻋﺎدی‬
‫ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻫﺮ زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬از ‪ ٣‬ﺳﺎل ﻋﺎدی ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ‪ ١‬ﺳﺎل ﮐﺒﯿﺴﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه‪ ،‬و ﻫﺮ‬
‫ﺳﺎل ﮐﺒﯿﺴﮥ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻃﯽ ‪ ٤‬ﺳﺎل ﻋﺎدی ﻣﺘﻮاﻟﯽ در ﭘﺎﯾﺎن ﻫﺮ زﯾﺮدورۀ ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬و در آﻏﺎز ﻫﺮ زﯾﺮدورۀ ﺑﻌﺪی‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﮐﺒﯿﺴﮥ ‪ ٤‬و ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬در ﯾﮏ دورۀ ‪١٦١‬‬
‫ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح آراﯾﮥ زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫آراﯾﮥ ‪:٤‬‬
‫) ‪١٦١ = ٤ (١ × ٥ + ٧ × ٤ ) + ١(١ × ٥ + ٦ × ٤‬‬

‫در ﻫﺮ دورۀ ‪ ١٦١‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ ﺳﺎلﻫﺎی ﮐﺒﯿﺴﮥ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ٥ ،‬ﻋﺪد‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ ﺳﺎلﻫﺎی ﮐﺒﯿﺴﮥ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﻪ‪٣٤ ،‬‬
‫ﻋﺪد‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ ﺳﺎلﻫﺎی ﮐﺒﯿﺴﻪ‪ ٣٩ ،‬ﻋﺪد و ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی‪ ١٢٢ ،‬ﻋﺪد ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ آراﯾﮥ ‪ ،٤‬ﻣﻘﺪار ﻃﻮل ﺳﺎل ﺷﻤﺴﯽ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدی ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬
‫‪۹‬‬
‫‪٣٩‬‬
‫‪٣٦٥ +‬‬ ‫ﺷﺒﺎﻧﻪروز ‪= ٣٦٥ / ٢٤٢٢٣٦‬‬
‫‪١٦١‬‬
‫ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ آراﯾﮥ زﻧﺪهﯾﺎد ﮐﺎوه‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ١‬ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺻﺪ و ﭼﻬﻞ و دوﻣﯿﻦ ﺳﺎل از ﻧﻬﻤﯿﻦ دورۀ ‪١٦١‬‬
‫ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﺎلﻫﺎی ‪) -١٤٠‬ﺑﻪ روش ﻣﻨﺠﻤﺎن( ﯾﺎ ‪) -١٤١‬ﺑﻪ روش ﻣﻮرﺧﺎن( ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪،‬‬
‫‪١‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اوﻟﯿﻦ ﺳﺎل از ﻧﻬﻤﯿﻦ دورۀ ‪ ١٦١‬ﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﻣﻮﺳﯽ اﮐﺮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬دورۀ ‪٢٨٢٠‬‬
‫ﺳﺎﻟﻪ را ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ دوره‪ ،‬از ‪ ١‬زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ١٢٨‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ٤‬زﯾﺮدورۀ ‪ ٦٧٣‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ زﯾﺮدورۀ ‪ ٦٧٣‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬از ‪ ٤‬زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ١٢٨‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ‪ ١‬زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ١٦١‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮ زﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ١٢٨‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬از ‪ ١‬زﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ٣‬زﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ‪ ،‬و ﻫﺮ زﯾﺮزﯾﺮدورۀ‬
‫‪ ١٦١‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬از ‪ ١‬زﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ٤‬زﯾﺮزﯾﺮ زﯾﺮدورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ‬
‫زﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬از ‪ ١‬زﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ٦‬زﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ﻫﺮ‬
‫زﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬از ‪ ١‬زﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ٧‬زﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ زﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬از ‪ ٤‬ﺳﺎل ﻋﺎدی ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ‪ ١‬ﺳﺎل ﮐﺒﯿﺴﻪ‪ ،‬و ﻫﺮ زﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮزﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬از ‪٣‬‬
‫ﺳﺎل ﻋﺎدی ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ‪ ١‬ﺳﺎل ﮐﺒﯿﺴﻪ‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﮐﺒﯿﺴﮥ ‪ ٤‬و ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ در ﺗﻘﻮﯾﻢ‬

‫‪ .١‬ﮐﺎوه‪ ،١٣٦٩ ،‬ص ‪٧١-٧٠‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،١٣٧٠ ،‬ص ‪ ٩٥-٩٤ ،٦٩ -٥٩ ،١١-١٠‬و ‪١٥٢-١٥١‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،١٣٧٣ ،‬ص ‪ ١١٤ -١١٠ ،٢٠ ،٩ ،٣‬و ‪-١١٥‬‬
‫‪.١٢٢‬‬
 ‫ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬در ﯾﮏ دورۀ ‪ ٢٨٢٠‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح آراﯾﮥ زﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آراﯾﮥ ‪:٥‬‬
‫‪٢٨٢٠ = ١ ١(١ × ٥ + ٦ × ٤ ) + ٣ (١ × ٥ + ٧ × ٤ ) ‬‬

‫{‬ ‫}‬
‫‪+ ٤ ٤ ١(١ × ٥ + ٦ × ٤ ) + ٣ (١ × ٥ + ٧ × ٤ )  + ١ ١(١ × ٥ + ٦ × ٤ ) + ٤ (١ × ٥ + ٧ × ٤ ) ‬‬

‫در ﻫﺮ دورۀ ‪ ٢٨٢٠‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺳﺎلﻫﺎی آﻏﺎز و اﻧﺠﺎم ﻫﺮ‬

‫دوره‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ ﺳﺎلﻫﺎی ﮐﺒﯿﺴﮥ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ‬
‫ﺳﺎلﻫﺎی ﮐﺒﯿﺴﮥ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ ﺳﺎلﻫﺎی ﮐﺒﯿﺴﻪ‪،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﻣﻘﺪار ﻃﻮل ﺳﺎل ﺷﻤﺴﯽ‬
‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدی‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﺮﺣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺒﺤﺚ آراﯾﮥ‬
‫زﻧﺪه ﯾﺎد ﺑﻬﺮوز ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬دﮐﺘﺮ اﮐﺮﻣﯽ‪ ،‬دو روش اﺑﺘﮑﺎری ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی‬
‫‪۱۰‬‬
‫ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﺟﺪول و دﯾﮕﺮی از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻘﺪار ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻃﻮل ﺳﺎل ﺷﻤﺴﯽ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ در ﻃﯽ ﺳﺎلﻫﺎی اﺧﯿﺮ‪،‬‬
‫‪١‬‬
‫اراﺋﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮوه دوم ﺗﻘﻮﯾﻢ ﭘﮋوﻫﺎن از ﺟﻤﻠﻪ زﻧﺪه ﯾﺎد ﺳﯿﺪﺣﺴﻦ‬
‫ﺗﻘﯽزاده‪ ١٣٤٨-١٢٥٧) ٢‬ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ(‪ ،‬زﻧﺪهﯾﺎد ﺗﻘﯽ‬
‫رﯾﺎﺣﯽ‪ ١٣٦٧ -١٢٨٩)٣‬ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ(‪ ،‬دﮐﺘﺮ اﯾﺮج ﻣﻠﮏ ﭘﻮر‪ ٤‬و ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،٥‬ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮی ﻣﻘﺪار ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻃﻮل‬
‫ﺳﺎل ﺷﻤﺴﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ در ﻃﯽ ﺳﺎلﻫﺎی اﺧﯿﺮ ﯾﺎ ﻣﻘﺪار ﻃﻮل ﺷﻤﺴﯽ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدی ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺑﻪ آن را ﺑﺮای دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ آراﯾﻪﻫﺎ و روشﻫﺎی اﺑﺪاع ﺷﺪه ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ در ﺗﻘﻮﯾﻢ‬
‫ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ را رَد ﮐﺮده و ﺑﻪ ﻟﺰوم رﻋﺎﯾﺖ ﮐﺎرﺑﺮد »روش ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮروز ﺗﺤﻮﯾﻠﯽ« ﮐﻪ در ﻣﺒﺤﺚ آﻏﺎز ﺳﺎل‬

‫‪ .١‬اﮐﺮﻣﯽ‪ ،١٣٨٠ ،‬ص ‪٩٨-٨٦‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،١٣٨٣ ،‬ص ‪٧٩ -٧٧‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،١٣٨٦ ،‬ص ‪.١٤٣ -١٤٢‬‬
‫‪ .٢‬ﺗﻘﯽ زاده‪ ،١٣١٦ ،‬ص ‪ ١٧٤-١٦٧ ،١٣٠ ،٣-٢‬و ‪٣٠٠ -٢٩٨‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،١٣٨١ ،‬ص ‪ ٣٢٦ -٣٢٥ ،١٥٥ -١٥٠ ،١٣٦‬و ‪.٤٥٦-٤٥٥‬‬
‫‪ .٣‬رﯾﺎﺣﯽ‪ ،‬ص ‪ ٣٣ ،١٥‬و ‪.٣٩‬‬
‫‪ .٤‬ﻣﻠﮏ ﭘﻮر و ﺻﯿﺎد‪ ،‬ص ‪ ٢٧ ،٢٥‬و ‪٣١‬؛ ﻣﻠﮏ ﭘﻮر‪ ،١٣٧٨ ،‬ص ‪٣٠‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،١٣٧٩ ،‬ص ‪٢٨-٢٧‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،١٣٨٥ ،‬ص ‪ ٥٥‬و ‪.٥٩‬‬
‫‪ .٥‬ﻣﻠﮏ ﭘﻮر و ﺻﯿﺎد‪ ،‬ص ‪ ٢٧ ،٢٥‬و ‪٣١‬؛ ﺻﯿﺎد‪ ،١٣٦٩ –١٣٦٨ ،‬ص ‪١١٣ -١١٢‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،١٣٦٩ ،‬ص ‪ ٨٠‬و ‪٨٢‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،١٣٧٢ ،‬ص ‪١٠٤‬؛ ﻫﻤﻮ‪،‬‬
‫ﺧﺮداد ‪ ،١٣٧٢‬ص ‪١٢‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،١٣٧٣ ،‬ص ‪٣٠‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،١٣٧٥ ،‬ص ‪١١٦‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،١٣٧٩ ،‬ص ‪٦٢‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،١٣٨١ ،‬ص ‪ ٧‬و ‪.١٨‬‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ‬

‫ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ آراﯾﻪﻫﺎ ﺑﺮای ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ‪ ،‬و روشﻫﺎ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ آﻧﻬﺎ‬
‫در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﭘﮋوﻫﺎن ﮔﺮوه اول‪ ،‬اﺑﺪاع و اراﺋﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺠﻢ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻓﺮﺻﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮی در ﺣﺪ ﻧﮕﺎرش ﯾﮏ ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺼﻞ را ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻓﻘﻂ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﭘﮋوﻫﺸﺸﺎن ﺑﺴﻨﺪه ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﭘﺎﯾﻪﻫﺎی اﺻﻠﯽ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‬
‫ﭘﺎﯾﻪﻫﺎی اﺻﻠﯽ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱-۲‬ﻣﺒﺪأ‬
‫ﻣﺒﺪأ‪ ،‬اول ﺑﻬﺎر ﺷﻤﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ واﻗﻌﮥ ﻫﺠﺮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم)ص( از ﻣﮑﮥ ﻣﻌﻈﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﮥ ﻣﻨﻮره در آن ﺳﺎل اﺗﻔﺎق‬
‫اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺒﺪأ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺟﻤﻌﻪ ‪ ١٩‬ﻣﺎرس ‪ ٦٢٢‬ژوﻟﯽ و ‪ ٢٢‬ﻣﺎرس ‪ ٦٢٢‬ﮔﺮﯾﮕﻮری اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲-۲‬آﻏﺎز ﺳﺎل‬
‫‪۱۱‬‬ ‫آﻏﺎز ﺳﺎل ﯾﺎ ﻟﺤﻈﮥ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺳﺎل‪ ،‬ﻟﺤﻈﮥ ﻋﺒﻮر ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﻧﻘﻄﮥ اﻋﺘﺪال ﺑﻬﺎری ﻧﯿﻤﮑﺮۀ ﺷﻤﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻧﻮروز )اول ﻣﺎه ﻓﺮوردﯾﻦ( ﺑﺮ روز اول ﺑﻬﺎر ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر دﻗﯿﻖ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت‬
‫ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﻘﻮﯾﻢﻧﻮﯾﺴﺎن اﯾﻦ روزﮔﺎر ﺑﺮای ﺗﺜﺒﯿﺖ داﯾﻤﯽ ﻧﻮروز ﺑﺮ روز اول ﺑﻬﺎر از »روش ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮروز ﺗﺤﻮﯾﻠﯽ« اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ روش اﺑﺘﺪا ﻟﺤﻈﻪﻫﺎی ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺳﺎل و ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ را ﺑﺮای‬
‫ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر رﺳﻤﯽ اﯾﺮان ﮐﻪ ‪ ٥٢/٥‬درﺟﻪ در ﺷﺮق ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ )ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ در ‪ ١١١‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮی‬
‫ﺷﺮق ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از اﺗﺎق زﻣﺎن ﻣﺆﺳﺴﮥ ژﺋﻮﻓﯿﺰﯾﮏ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ‪ ٣٥‬درﺟﻪ و ‪٤٤‬‬
‫دﻗﯿﻘﻪ و ‪ ١٢‬ﺛﺎﻧﯿﮥ ﺷﻤﺎﻟﯽ و ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ‪ ٥١‬درﺟﻪ و ‪ ٢٢‬دﻗﯿﻘﻪ و ‪ ٥٤‬ﺛﺎﻧﯿﮥ ﺷﺮﻗﯽ( واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫و ﺳﭙﺲ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬دو ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﻣﮑﺎن دارد اﺗﻔﺎق ﺑﯿﻔﺘﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﯾﮑﻢ‪ -‬ﻟﺤﻈﮥ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻟﺤﻈﮥ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻟﺤﻈﮥ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺳﺎل اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﺎرﯾﺦ ﻟﺤﻈﮥ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮروز ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻟﺤﻈﮥ‬
‫ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺳﺎل ﻫﻤﯿﺸﻪ ‪ ١‬ﻓﺮوردﯾﻦ ﺳﺎل ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ دوم‪ -‬ﻟﺤﻈﮥ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺳﺎل درﺳﺖ در ﻟﺤﻈﮥ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از ﻟﺤﻈﮥ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻟﺤﻈﮥ‬
‫ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺳﺎل اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﺮدای ﺗﺎرﯾﺦ ﻟﺤﻈﮥ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮروز‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻟﺤﻈﮥ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺳﺎل ﻫﻤﯿﺸﻪ ‪ ٢٩‬ﯾﺎ ‪ ٣٠‬اﺳﻔﻨﺪ ﺳﺎل ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ -۳-۲‬ﻧﻮع ﺳﺎل‬
‫ﻧﻮع ﺳﺎل‪ ،‬ﺷﻤﺴﯽِ ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎل ﺷﻤﺴﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬ﻣﺪت زﻣﺎن ﺑﯿﻦ دو ﻋﺒﻮر ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﻧﻘﻄﮥ‬
‫اﻋﺘﺪال ﺑﻬﺎری اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺪت ﺳﺎل ﺷﻤﺴﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺪت زﻣﺎن ﺑﯿﻦ دو ﻟﺤﻈﮥ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺳﺎل ﭘﯿﺎﭘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﻪﻫﺎی ﻣﺪاری زﻣﯿﻦ ﺑﺮ اﺛﺮ اﺧﺘﻼﻻت ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﺳﺎﯾﺮ اﺟﺮام ﻣﻨﻈﻮﻣﮥ ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻧﺎﻣﻨﻈﻤﯽ دارد‪ .‬ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎی اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﻣﺪت ﺳﺎل ﺷﻤﺴﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽ در ﺑﺎزۀ زﻣﺎﻧﯽ ‪٤٠٢٠‬‬
‫ﺳﺎل ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ )‪ -١٠١٩‬ﺗﺎ ‪ (٣٠٠٠‬از ‪ ٣٦٥‬ﺷﺒﺎﻧﻪروز و ‪ ٥‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ٣٢‬دﻗﯿﻘﻪ و ‪ ٤٧‬ﺛﺎﻧﯿﻪ )ﮐﻤﯿﻨﻪ‪ ،‬ﺳﺎل‬
‫‪ ٤٧٣‬ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ( ﺗﺎ ‪ ٣٦٥‬ﺷﺒﺎﻧﻪروز و ‪ ٦‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ٤‬دﻗﯿﻘﻪ و ‪ ١٣‬ﺛﺎﻧﯿﻪ )ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ‪ ،‬ﺳﺎل ‪ -٣٥٤‬ﺷﻤﺴﯽ( و ﺑﺎ‬
‫‪١‬‬
‫داﻣﻨﮥ ﺗﻐﯿﯿﺮات ‪ ٣١‬دﻗﯿﻘﻪ و ‪ ٢٦‬ﺛﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴-۲‬ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ‬
‫ﻣﺪت ﺳﺎل ﺷﻤﺴﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻀﺮب ﺻﺤﯿﺤﯽ از ﺷﺒﺎﻧﻪروزﻫﺎی ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم در‬
‫زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮه و از روی ﻋﺎدت‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﻤﺴﯽ ﻋﺮﻓﯽ ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﺷﺒﺎﻧﻪروزﻫﺎی ﮐﺎﻣﻞ را ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻧﻮﯾﺴﺎن ﺑﺮای ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎز ﻣﺮدم‪ ،‬در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ از ﮐﺴﺮ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺳﺎل ﺷﻤﺴﯽ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﺮده و آن ﺳﺎلِ ‪ ٣٦٥‬ﺷﺒﺎﻧﻪروز را »ﺳﺎل ﻋﺎدی« و ﭘﺲ از ﻫﺮ ﭼﻬﺎر و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﺮ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل‬ ‫‪۱۲‬‬

‫ﯾﮏ ﺑﺎر‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﮐﺴﻮر ﺳﺎلﻫﺎی ﺷﻤﺴﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﯾﮏ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ آﺧﺮ ﺳﺎل ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺿﺎﻓﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و آن ﺳﺎلِ ‪ ٣٦٦‬ﺷﺒﺎﻧﻪروز را »ﺳﺎل ﮐﺒﯿﺴﻪ« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻧﻮﯾﺴﺎن اﯾﻦ روزﮔﺎر‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎی‬
‫ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬از »روش ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮروز ﺗﺤﻮﯾﻠﯽ« ﮐﻪ در ﺑﺨﺶ ‪ ٢-٢‬ﺑﻪ آن اﺷﺎره‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵-۲‬ﻧﺎم و ﺗﻌﺪاد ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﻣﺎهﻫﺎ‬
‫ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ دارای دوازده ﻣﺎه ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎی ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮﺣﻨﺪ‪ :‬ﻓﺮوردﯾﻦ‪،‬‬
‫اردﯾﺒﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺧﺮداد‪ ،‬ﺗﯿﺮ‪َ ،‬اﻣُﺮداد‪ ،‬ﺷﻬﺮﯾﻮر‪ ،‬ﻣﻬﺮ‪ ،‬آﺑﺎن‪ ،‬آذر‪ ،‬دی‪ ،‬ﺑﻬﻤﻦ و اﺳﻔﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎم ﻣﺎهﻫﺎی اﯾﻦ ﺗﻘﻮﯾﻢ‪ ،‬رﯾﺸﮥ‬
‫اوﺳﺘﺎﯾﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ ﻧﺎم ﻣﺎه ﻓﺮوردﯾﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﯿﺮوی ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﭘﯿﺶﺑﺮﻧﺪه‪ ،‬ﻧﺎم ﻣﺎه دی‪ ،‬ﻟﻘﺐ‬
‫اﻫﻮراﻣﺰدا‪ ،‬ﻧﺎم ﻣﺎهﻫﺎی اردﯾﺒﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺧﺮداد‪ ،‬اَﻣُﺮداد‪ ،‬ﺷﻬﺮﯾﻮر‪ ،‬ﺑﻬﻤﻦ و اﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬ﺻﻔﺖﻫﺎی اﻫﻮراﻣﺰدا و ﻣﺎهﻫﺎی ﺗﯿﺮ‪،‬‬
‫ﻣﻬﺮ‪ ،‬آﺑﺎن و آذر ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎی اﯾﺰدان و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن آﯾﯿﻦ زرﺗﺸﺘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎهﻫﺎی اﯾﻦ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻗﺮاردادی اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ ﻣﺎهﻫﺎی ﻓﺮوردﯾﻦ ﺗﺎ ﺷﻬﺮﯾﻮر‪ ٣١ ،‬ﺷﺒﺎﻧﻪروز‪ ،‬ﻣﺎهﻫﺎی‬
‫ﻣﻬﺮ ﺗﺎ ﺑﻬﻤﻦ‪ ٣٠ ،‬ﺷﺒﺎﻧﻪروز و ﻣﺎه اﺳﻔﻨﺪ در ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی ‪ ٢٩‬و در ﺳﺎلﻫﺎی ﮐﺒﯿﺴﻪ ‪ ٣٠‬ﺷﺒﺎﻧﻪروز اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺪاد‬

‫‪ .١‬ﺻﯿﺎد و اﺑﺮاﻫﯿﻤﯽ ﺳﺮاﺟﯽ‪ ،‬ص ‪.١٢‬‬

‫ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ‬

‫ﺷﺒﺎﻧﻪروزﻫﺎی ﻣﺎهﻫﺎی اﯾﻦ ﺗﻘﻮﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻗﯿﻖﺗﺮ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﻣﺎهﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﺎ ﻣﺪت ﺣﺮﮐﺖ ﻇﺎﻫﺮی ﻏﯿﺮﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺮ روی داﯾﺮةاﻟﺒﺮوج ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ دارد‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺗﻘﻮﯾﻢ‪ ،‬اولِ ﻣﺎه ﻓﺮوردﯾﻦ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺮ اول ﻓﺼﻞ ﺑﻬﺎر ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ و اول ﻣﺎهﻫﺎی ﺗﯿﺮ‪ ،‬ﻣﻬﺮ و دی ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ در‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮارد ﺑﺎ اول ﻓﺼﻞﻫﺎی ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن اﻧﻄﺒﺎق دارد و ﮔﺎﻫﯽ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺷﺒﺎﻧﻪروز اﺧﺘﻼف دارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﮥ ﻣﻬﻢ ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﯿﻤﮥ اول ﻣﺪار ﺧﻮد را ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻓﺼﻞﻫﺎی ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻮﺳﻂ در ﻣﺪت ‪ ١٨٦‬ﺷﺒﺎﻧﻪروز ) ‪ ( ١٨٦ = ٦ × ٣١‬و ﻧﯿﻤﮥ دوم ﻣﺪار ﺧﻮد را ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻓﺼﻞﻫﺎی‬
‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻮﺳﻂ در ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی در ﻣﺪت ‪ ١٧٩‬ﺷﺒﺎﻧﻪروز ) ‪( ١٧٩ = ٥ × ٣٠ + ١ × ١٢٩‬‬
‫و در ﺳﺎلﻫﺎی ﮐﺒﯿﺴﻪ در ﻣﺪت ‪ ١٨٠‬ﺷﺒﺎﻧﻪروز ) ‪ ( ١٨٠ = ٥ × ٣٠ + ١ × ١٧٩‬ﻃﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ‬
‫ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ در ﺑﺎزۀ زﻣﺎﻧﯽ ‪ ٣٩٢٠‬ﺳﺎل ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ )‪ -٩٤٠‬ﺗﺎ ‪ ،(٢٩٧٩‬ﺑﻪ روش زﯾﺮ ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫‪١‬‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺑﺮ روی ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر رﺳﻤﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﻫﺮ ﻧﻘﻄﮥ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر دﻟﺨﻮاه اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‬
‫‪۱۳‬‬ ‫»ﻧﻘﻄﮥ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﯾﺮان زﻣﺎن« ﺑﻪ ﻋﺮض ‪ ٣٥‬درﺟﻪ و ‪ ٤٤‬دﻗﯿﻘﻪ و ‪ ١٢‬ﺛﺎﻧﯿﮥ ﺷﻤﺎﻟﯽ )ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﺗﺎق‬
‫زﻣﺎن ﺑﺨﺶ ﭘﮋوﻫﺸﯽ زﻟﺰﻟﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺆﺳﺴﮥ ژﺋﻮﻓﯿﺰﯾﮏ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان( و ﻃﻮل ‪ ٥٢‬درﺟﻪ و ‪ ٣٠‬دﻗﯿﻘﻪ و ‪٠‬‬
‫ﺛﺎﻧﯿﮥ ﺷﺮﻗﯽ )ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر رﺳﻤﯽ اﯾﺮان(‪ .‬ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮی از ﺑﺮﻧﺎﻣﮥ ﻧﺮم اﻓﺰاری ‪Accurate‬‬
‫‪) Times 5.1.11‬ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻬﻨﺪس ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻮﮐﺖ ﻋﻮده(‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻧﻘﻄﮥ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺬﮐﻮر در‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ‪ Location‬و از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻠﯿﺪ ‪ Add‬ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻧﻘﺎط ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -‬ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮی از ﺑﺮﻧﺎﻣﮥ ﻧﺮم اﻓﺰاری ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﻟﺤﻈﻪﻫﺎی ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺳﺎل و ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻪ زﻣﺎن رﺳﻤﯽ اﯾﺮان و‬
‫ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﯿﻼدی ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از »روش ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮروز ﺗﺤﻮﯾﻠﯽ« )ﻣﻨﺪرج در ﺑﺨﺶ ‪ ،(٢-٢‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮروز ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﯿﻼدی‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -‬روز ﻫﻔﺘﮥ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮروز ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﯿﻼدی‪ ،‬از ﺳﺎل ‪ -٣١٩‬ﺗﺎ ‪ ١٥٨٢‬ژوﻟﯽ و از ﺳﺎل ‪ ١٥٨٣‬ﺗﺎ ‪٣٦٠٠‬‬
‫ﮔﺮﯾﮕﻮری ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -‬ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬روز ﻫﻔﺘﮥ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮروز ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﯿﻼدی‬
‫ﺑﺮای دو ﺳﺎل ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬دو ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ‪ ،‬اﻣﮑﺎن دارد اﺗﻔﺎق ﺑﯿﻔﺘﺪ‪:‬‬

‫‪ .١‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ،١٣٤-٣‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺟﺪولﻫﺎی ﻣﻨﺪرج در ﮐﺘﺎب‪.‬‬

‫ﺣﺎﻟﺖ اول‪ -‬ﺗﻔﺎوت روز ﻫﻔﺘﮥ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮروز ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﯿﻼدی ﺑﺮای دو ﺳﺎل ﻣﺘﻮاﻟﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﺒﺎﻧﻪروز اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺳﺎل اول ﻋﺎدی اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ دوم‪ -‬ﺗﻔﺎوت روز ﻫﻔﺘﮥ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮروز ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﯿﻼدی ﺑﺮای دو ﺳﺎل ﻣﺘﻮاﻟﯽ‪ ،‬دو ﺷﺒﺎﻧﻪروز اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺳﺎل اول ﮐﺒﯿﺴﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه درﺑﺎرۀ ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ در ﺑﺎزۀ زﻣﺎﻧﯽ ‪ ٣٩٢٠‬ﺳﺎل ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‬
‫)‪ -٩٤٠‬ﺗﺎ ‪ (٢٩٧٩‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎی اﺻﻠﯽ ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ در ﺑﺎزۀ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮح زﯾﺮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱-۴‬زﯾﺮدوره‬
‫»زﯾﺮدوره« ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻋﺎدی ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ‪ ١‬ﺳﺎل ﮐﺒﯿﺴﻪ در اﻧﺘﻬﺎی آن اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﺑﺨﺶ ‪ ٤-٢‬ﺑﻪ آن‬
‫اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ ‪ ٢‬ﻧﻮع زﯾﺮدوره ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻮع ‪ -١‬زﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ٣‬ﺳﺎل ﻋﺎدی ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ‪ ١‬ﺳﺎل ﮐﺒﯿﺴﻪ در اﻧﺘﻬﺎی آن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۱۴‬‬
‫ﻧﻮع ‪ -٢‬زﯾﺮدورۀ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ٤‬ﺳﺎل ﻋﺎدی ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ‪ ١‬ﺳﺎل ﮐﺒﯿﺴﻪ در اﻧﺘﻬﺎی آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲-۴‬دوره‬
‫»دوره« ﺷﺎﻣﻞ ‪ ١‬زﯾﺮدورۀ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ در اﺑﺘﺪای آن و ﭼﻨﺪ زﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪٣ ،‬‬
‫ﻧﻮع دوره ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻮع ‪ -١‬دورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ١‬زﯾﺮدورۀ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ در اﺑﺘﺪای آن و ‪ ٦‬زﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮع ‪ -٢‬دورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ١‬زﯾﺮدورۀ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ در اﺑﺘﺪای آن و ‪ ٧‬زﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮع ‪ -٣‬دورۀ ‪ ٣٧‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ١‬زﯾﺮدورۀ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ در اﺑﺘﺪای آن و ‪ ٨‬زﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳-۴‬زﯾﺮﺑﺎزه‬
‫»زﯾﺮﺑﺎزه« ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻨﺪ دورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻨﺪ دورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ‪ ١‬دورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ در اﻧﺘﻬﺎی‬
‫آن‪ ،‬ﯾﺎ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ١‬ﯾﺎ ‪ ٢‬دورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ١ ،‬دورۀ ‪ ٣٧‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ١‬دورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ در اﻧﺘﻬﺎی آن‪ ،‬ﯾﺎ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ١‬دورۀ ‪٣٣‬‬
‫ﺳﺎﻟﻪ‪ ١ ،‬دورۀ ‪ ٣٧‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ١ ،‬دورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ١‬دورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ در اﻧﺘﻬﺎی آن‪ ،‬ﯾﺎ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ١‬دورۀ ‪ ٣٧‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ١ ،‬ﯾﺎ ‪٢‬‬
‫دورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬و ‪ ١‬دورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ در اﻧﺘﻬﺎی آن اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ١٢ ،‬ﻧﻮع زﯾﺮﺑﺎزه ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ‬
‫اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪:‬‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ‬

‫ﻧﻮع ‪ -١‬زﯾﺮﺑﺎزۀ ‪ ٩٩‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ١‬دورۀ ‪ ٣٧‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ١ ،‬دورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ١‬دورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ در اﻧﺘﻬﺎی آن‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮع ‪ -٢‬زﯾﺮﺑﺎزۀ ‪ ٩٩‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ١‬دورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ١ ،‬دورۀ ‪ ٣٧‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ١‬دورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ در اﻧﺘﻬﺎی آن‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮع ‪ -٣‬زﯾﺮﺑﺎزۀ ‪ ١٢٨‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ٣‬دورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ١‬دورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ در اﻧﺘﻬﺎی آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮع ‪ -٤‬زﯾﺮﺑﺎزۀ ‪ ١٣٢‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ١‬دورۀ ‪ ٣٧‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ٢ ،‬دورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ١‬دورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ در اﻧﺘﻬﺎی آن‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮع ‪ -٥‬زﯾﺮﺑﺎزۀ ‪ ١٣٢‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ١‬دورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ١ ،‬دورۀ ‪ ٣٧‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ١ ،‬دورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ١‬دورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ‬
‫در اﻧﺘﻬﺎی آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮع ‪ -٦‬زﯾﺮﺑﺎزۀ ‪ ١٣٢‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ٢‬دورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ١ ،‬دورۀ ‪ ٣٧‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ١‬دورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ در اﻧﺘﻬﺎی آن‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮع ‪ -٧‬زﯾﺮﺑﺎزۀ ‪ ١٦١‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ٤‬دورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ١‬دورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ در اﻧﺘﻬﺎی آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮع ‪ -٨‬زﯾﺮﺑﺎزۀ ‪ ٢٢٧‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ٦‬دورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ١‬دورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ در اﻧﺘﻬﺎی آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪۱۵‬‬
‫ﻧﻮع ‪ -٩‬زﯾﺮﺑﺎزۀ ‪ ٢٦٠‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ٧‬دورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ١‬دورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ در اﻧﺘﻬﺎی آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮع ‪ -١٠‬زﯾﺮﺑﺎزۀ ‪ ٢٩٣‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ٨‬دورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ١‬دورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ در اﻧﺘﻬﺎی آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮع ‪ -١١‬زﯾﺮﺑﺎزۀ ‪ ٤٢٥‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ١٢‬دورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ١‬دورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ در اﻧﺘﻬﺎی آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮع ‪ -١٢‬زﯾﺮﺑﺎزۀ ‪ ٥٢٨‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ١٦‬دورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ردﯾﻒ‪ ،‬ﺣﺪود ﺳﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻮع و ﺗﻌﺪاد ﺳﺎلﻫﺎی زﯾﺮﺑﺎزهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ دورهﻫﺎ در زﯾﺮﺑﺎزهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد و درﺻﺪ‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ دورهﻫﺎ در ﺑﺎزۀ زﻣﺎﻧﯽ ‪ ٣٩٢٠‬ﺳﺎل ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ )‪ -٩٤٠‬ﺗﺎ ‪ (٢٩٧٩‬ﺑﻪ ﺷﺮح ﺟﺪول ‪ ١‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮای آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در زﯾﺮﺑﺎزۀ ردﯾﻒ ‪ ١١‬در ﺟﺪول ‪١‬‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ٢٩٣‬ﺳﺎل ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ )‪ ١٢٠٦‬ﺗﺎ ‪ (١٤٩٨‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮارد ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -‬ﺳﺎلﻫﺎی ‪،١٢٦٣ ،١٢٥٩ ،١٢٥٥ ،١٢٥١ ،١٢٤٧ ،١٢٣٨ ،١٢٣٤ ،١٢٣٠ ،١٢٢٦ ،١٢٢٢ ،١٢١٨ ،١٢١٤‬‬
‫‪،١٣٢٥ ،١٣٢١ ،١٣١٧ ،١٣١٣ ،١٣٠٤ ،١٣٠٠ ،١٢٩٦ ،١٢٩٢ ،١٢٨٨ ،١٢٨٤ ،١٢٨٠ ،١٢٧١ ،١٢٦٧‬‬
‫‪،١٣٨٧ ،١٣٨٣ ،١٣٧٩ ،١٣٧٠ ،١٣٦٦ ،١٣٦٢ ،١٣٥٨ ،١٣٥٤ ،١٣٥٠ ،١٣٤٦ ،١٣٣٧ ،١٣٣٣ ،١٣٢٩‬‬
‫‪،١٤٤٩ ،١٤٤٥ ،١٤٣٦ ،١٤٣٢ ،١٤٢٨ ،١٤٢٤ ،١٤٢٠ ،١٤١٦ ،١٤١٢ ،١٤٠٣ ،١٣٩٩ ،١٣٩٥ ،١٣٩١‬‬
‫‪ ١٤٩٨ ،١٤٩٤ ،١٤٩٠ ،١٤٨٦ ،١٤٨٢ ،١٤٧٨ ،١٤٦٩ ،١٤٦٥ ،١٤٦١ ،١٤٥٧ ،١٤٥٣‬ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪،‬‬
‫ﺳﺎلﻫﺎی ﮐﺒﯿﺴﮥ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺳﺎلﻫﺎی ‪ ١٤٧٤ ،١٤٤١ ،١٤٠٨ ،١٣٧٥ ،١٣٤٢ ،١٣٠٩ ،١٢٧٦ ،١٢٤٣ ،١٢١٠‬ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬ﺳﺎلﻫﺎی‬
‫ﮐﺒﯿﺴﮥ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪١‬‬
‫‪ -‬ﺑﻘﯿﮥ ﺳﺎلﻫﺎی ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدیاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺪول ‪ :١‬ردﯾﻒ‪ ،‬ﺣﺪود ﺳﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻮع و ﺗﻌﺪاد ﺳﺎلﻫﺎی زﯾﺮﺑﺎزهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ دورهﻫﺎ در زﯾﺮﺑﺎزهﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد و درﺻﺪ ﻓﺮاواﻧﯽ دورهﻫﺎ در ﺑﺎزۀ زﻣﺎﻧﯽ ‪ ٣٩٢٠‬ﺳﺎل ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ )‪ -٩٤٠‬ﺗﺎ ‪.(٢٩٧٩‬‬
‫زﯾﺮﺑﺎزهﻫﺎ‬ ‫ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ دورهﻫﺎ در زﯾﺮﺑﺎزهﻫﺎ‬
‫ﺟﻤﻊ‬
‫ردﯾﻒ‬ ‫‪۲۹‬ﺳﺎﻟﻪ ‪۳۳‬ﺳﺎﻟﻪ ‪۳۷‬ﺳﺎﻟﻪ ‪۳۳‬ﺳﺎﻟﻪ ﺗﻌﺪاد ﺳﺎلﻫﺎ ﻧﻮع ﺣﺪود ﺳﺎلﻫﺎ‬
‫ﺳﺎﻟﻪ‬
‫‪١‬‬ ‫‪ -٩٤٠ ٨‬ﺗﺎ ‪-٧١٤‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٧‬‬
‫‪٢٢٧‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪ -٧١٣‬ﺗﺎ ‪-٤٥٤‬‬ ‫‪٩‬‬ ‫‪٢٦٠‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٨‬‬
‫‪٣‬‬ ‫‪ -٤٥٣‬ﺗﺎ ‪-٣٢٦‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪١٢٨‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٤‬‬
‫‪٤‬‬ ‫‪ -٣٢٥‬ﺗﺎ ‪-٢٢٧‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٩٩‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٣‬‬
‫‪٥‬‬ ‫‪ -٢٢٦‬ﺗﺎ ‪-٦٦‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫‪١٦١‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٥‬‬
‫‪٦‬‬ ‫‪ -٦٥‬ﺗﺎ ‪١٩٤‬‬ ‫‪٩‬‬ ‫‪٢٦٠‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫‪۱۶‬‬
‫‪٧‬‬ ‫‪ ١٩٥‬ﺗﺎ ‪٤٢١‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫‪٢٢٧‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٧‬‬
‫‪٨‬‬ ‫‪ ٤٢٢‬ﺗﺎ ‪٦٨١‬‬ ‫‪٩‬‬ ‫‪٢٦٠‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٨‬‬
‫‪٩‬‬ ‫‪ ٦٨٢‬ﺗﺎ ‪١١٠٦‬‬ ‫‪١١‬‬ ‫‪٤٢٥‬‬ ‫‪١٢‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪١٣‬‬
‫‪١٠‬‬ ‫‪ ١١٠٧‬ﺗﺎ ‪١٢٠٥‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٩٩‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٣‬‬
‫‪١١‬‬ ‫‪ ١٢٠٦‬ﺗﺎ ‪١٤٩٨‬‬ ‫‪١٠‬‬ ‫‪٢٩٣‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٩‬‬
‫‪١٢‬‬ ‫‪ ١٤٩٩‬ﺗﺎ ‪١٦٣٠‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫‪١٣٢‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٤‬‬
‫‪١٣‬‬ ‫‪ ١٦٣١‬ﺗﺎ ‪٢٠٥٥‬‬ ‫‪١١‬‬ ‫‪٤٢٥‬‬ ‫‪١٢‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪١٣‬‬
‫‪١٤‬‬ ‫‪ ٢٠٥٦‬ﺗﺎ ‪٢١٨٧‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫‪١٣٢‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٤‬‬
‫‪١٥‬‬ ‫‪ ٢١٨٨‬ﺗﺎ ‪٢٣١٩‬‬ ‫‪٥‬‬ ‫‪١٣٢‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٤‬‬
‫‪١٦‬‬ ‫‪ ٢٣٢٠‬ﺗﺎ ‪٢٤٥١‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫‪١٣٢‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٤‬‬
‫‪١٧‬‬ ‫‪ ٢٤٥٢‬ﺗﺎ ‪٢٩٧٩‬‬ ‫‪١٢‬‬ ‫‪٥٢٨‬‬ ‫‪١٦‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪١٦‬‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ‬ ‫ﺗﻌﺪاد‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪٩٢‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫‪١٦‬‬ ‫‪١٢٠‬‬
‫درﺻﺪ دورهﻫﺎ‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪٧٦/٦٧‬‬ ‫‪٥‬‬ ‫‪٥‬‬ ‫‪١٣/٣٣‬‬ ‫‪١٠٠‬‬

‫‪ .١‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ،٨٤-٧٥‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺟﺪولﻫﺎی ﻣﻨﺪرج در ﮐﺘﺎب‪.‬‬

‫ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ‬

‫‪ -۵‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﯿﺮی‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ در ﺑﺎزۀ زﻣﺎﻧﯽ ‪ ٣٩٢٠‬ﺳﺎل ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‬
‫)‪ -٩٤٠‬ﺗﺎ ‪ (٢٩٧٩‬ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -‬ﺳﺎلﻫﺎی ﮐﺒﯿﺴﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮاً ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ ٤‬و ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ در اﻧﺘﻬﺎی زﯾﺮدورهﻫﺎ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬زﯾﺮدورهﻫﺎ ﻣﻨﺤﺼﺮاً ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ ٤‬و ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ در دورهﻫﺎ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻗﯿﻖﺗﺮ‪ ،‬در ﻫﺮ دورۀ ‪٢٩‬‬
‫ﺳﺎﻟﻪ‪ ٧ ،‬زﯾﺮدوره ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ زﯾﺮدورۀ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ در اﺑﺘﺪای دوره و ‪ ٦‬زﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ؛ در ﻫﺮ دورۀ‬
‫‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ٨ ،‬زﯾﺮدوره ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ زﯾﺮدورۀ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ در اﺑﺘﺪای دوره و ‪ ٧‬زﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻮاﻟﯽ؛ و در‬
‫ﻫﺮ دورۀ ‪ ٣٧‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ٩ ،‬زﯾﺮدوره ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ زﯾﺮدورۀ ‪ ٥‬ﺳﺎﻟﻪ در اﺑﺘﺪای دوره و ‪ ٨‬زﯾﺮدورۀ ‪ ٤‬ﺳﺎﻟﮥ‬
‫ﻣﺘﻮاﻟﯽ‪ ،‬رخ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬دورهﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮاً ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ ٣٣ ،٢٩‬و ‪ ٣٧‬ﺳﺎﻟﻪ در زﯾﺮﺑﺎرهﻫﺎ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ دورهﻫﺎ در‬
‫زﯾﺮﺑﺎزهﻫﺎ از ﻗﺎﻋﺪۀ ﻣﻨﻈﻤﯽ ﭘﯿﺮوی ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬زﯾﺮﺑﺎزهﻫﺎ ﻣﻨﺤﺼﺮاً ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ ٥٢٨ ،٤٢٥ ،٢٩٣ ،٢٦٠ ،٢٢٧ ،١٦١ ،١٣٢ ،١٢٨ ،٩٩‬ﺳﺎﻟﻪ در ﺑﺎزۀ ﻣﺬﮐﻮر‬
‫‪۱۷‬‬
‫اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻻزم ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺮﺑﺎزۀ ‪ ٥٢٨‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬زﯾﺮﺑﺎزۀ ﻧﺎﺗﻤﺎم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﻗﯿﻖﺗﺮ‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ درﺑﺎرۀ ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ دورهﻫﺎی ﺑﻌﺪی در زﯾﺮﺑﺎزۀ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﻄﻮﯾﻞ آن از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫اداﻣﮥ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت و ﺑﺮرﺳﯽ دارد‪ .‬ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ زﯾﺮﺑﺎزهﻫﺎ درﺑﺎزۀ ﻣﺬﮐﻮر از ﻗﺎﻋﺪۀ ﻣﻨﻈﻤﯽ ﭘﯿﺮوی ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬در ﺑﺎزۀ ﻣﺬﮐﻮر ﺟﻤﻌﺎً ‪ ١٢٠‬دوره وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ‪ ١٦‬دورۀ آن ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ٩٨ ،‬دورۀ آن ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ ٦‬دورۀ آن‬
‫‪ ٣٧‬ﺳﺎﻟﻪاﻧﺪ‪ .‬درﺻﺪ ﻓﺮاواﻧﯽ دورۀ ‪ ٢٩‬ﺳﺎﻟﻪ ‪ ١٣/٣٣‬درﺻﺪ‪ ،‬دورۀ ‪ ٣٣‬ﺳﺎﻟﻪ ‪ ٨١/٦٧‬درﺻﺪ و دورۀ ‪ ٣٧‬ﺳﺎﻟﻪ ‪٥‬‬
‫درﺻﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻧﺘﯿﺠﮥ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ در ﺑﺎزۀ ﻣﺬﮐﻮر از ﻗﺎﻋﺪۀ‬
‫ﻣﻨﻈﻤﯽ ﭘﯿﺮوی ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ‬
‫ﺑﻪﮐﺎرﮔﯿﺮی »روش ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮروز ﺗﺤﻮﯾﻠﯽ«‪ ،‬ﮐﻪ در ﺑﺨﺶ ‪ ٢-٢‬ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ دﻗﯿﻖ ﻟﺤﻈﮥ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺳﺎل و ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ آن ﺑﺎ ﻟﺤﻈﮥ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻪ زﻣﺎن رﺳﻤﯽ اﯾﺮان‪ ،‬اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﻨﺎﺧﺖﻧﺎﻣﮥ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺻﯿﺎد‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺗﻘﻮﯾﻢ و رؤﯾﺖ ﻫﻼل ﻣﺎه‬
‫در ﺳﺎل ‪ ۱۳۲۷‬در ﺗﻬﺮان ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ۱۳۵۰‬در رﺷﺘﮥ رﯾﺎﺿﯽ ﻣﺤﺾ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬
‫ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ‪ .‬از ﺳﺎل ‪ ۱۳۵۱‬ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ در زﻣﯿﻨﻪﻫﺎی ﺗﻘﻮﯾﻢ‪ ،‬ﻧﺠﻮم ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﯽ و‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺠﻮم ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ۱۳۵۵‬ﺑﻪ درﯾﺎﻓﺖ داﻧﺸﻨﺎﻣﮥ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ در رﺷﺘﮥ رﯾﺎﺿﯽ و‬
‫ﻋﻠﻮم راﯾﺎﻧﻪ از داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﻧﺎﺋﻞ ﺷﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺪام داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان درآﻣﺪ‪ .‬از ﺳﺎل‬
‫‪ ۱۳۵۶‬ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ در زﻣﯿﻨﮥ رؤﯾﺖ ﻫﻼل ﻣﺎه ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻣﺪت ﯾﺎزده ﺳﺎل ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﮐﺎرﺷﻨﺎس در‬
‫ﺑﺨﺶ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻓﯿﺰﯾﮏ ﺧﻮرﺷﯿﺪی و ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺆﺳﺴﮥ ژﺋﻮﻓﯿﺰﯾﮏ و ﻣﺪت ﺳﯿﺰده ﺳﺎل ﺑﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان ﮐﺎرﺷﻨﺎس در ﺑﺨﺶ ﭘﮋوﻫﺸﯽ زﻟﺰﻟﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺆﺳﺴﮥ ژﺋﻮﻓﯿﺰﯾﮏ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺘﮕﺰاری در‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در آﺧﺮ ﺳﺎل ‪ ۱۳۸۵‬از ﺧﺪﻣﺖ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬
‫ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬از او ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی ﺗﺨﺼﺼﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ در ﻧﴩﯾﺎت داﺧﻠﯽ و ﻧﯿﺰ ﭘﻨﺞ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ‬
‫ﭼﺎپ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ اﯾﺸﺎن درﺑﺎرۀ رؤﯾﺖ ﻫﻼل ﻣﺎه )ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺣﺴﻦ ﻃﺎرﻣﯽ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی( در ﺳﺎل‬
‫‪ ۱۳۷۷‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه اﻋﻼم ﺷﺪ و ﻧﺘﺎﯾﺞ آن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان رؤﯾﺖ ﻫﻼل ﻣﺎه ﻃﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ‪-۱۴۱۸‬‬
‫‪ ۱۴۱۵‬ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی در ﺳﺎل ‪ ۱۳۷۸‬از ﺳﻮی ﻣﺮﮐﺰ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎی ﺑﻨﯿﺎدی وزارت ﻓﺮﻫﻨﮓ و ارﺷﺎد‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻨﺘﴩ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪۱۸‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫اﮐﺮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ‪ ،‬ﮔﺎهﺷﻤﺎری اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎی ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.١٣٨٠ ،‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪» ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ راﯾﺎﻧﻪای ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮐﺒﯿﺴﻪﺑﻨﺪی درﮔﺎﻫﺸﻤﺎری ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ«‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،٢‬ﭘﺎﯾﯿﺰ ‪،١٣٨٣‬‬
‫ص ‪.٩١ -٦١‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪» ،‬ﻣﺴﺄﻟﮥ ﮔﺎهﺷﻤﺎری اﯾﺮاﻧﯽ )ﻧﻘﺪی ﺑﺮ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ روشﻫﺎ و ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮای اﻋﻤﺎل ﮐﺒﯿﺴﻪﻫﺎی ﮔﺎهﺷﻤﺎری‬
‫ﻫﺠﺮی ﺧﻮرﺷﯿﺪی ]ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻓﺮﯾﺪ ﻗﺎﺳﻤﻠﻮ[(«‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،٣‬ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،٥‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‬
‫‪ ،١٣٨٦‬ص ‪.١٥١-١٢٩‬‬
‫ﺑﻬﺮوز‪ ،‬ذﺑﯿﺢ اﷲ‪ ،‬ﺗﻘﻮﯾﻢ و ﺗﺎرﯾﺦ در اﯾﺮان )از رﺻﺪ زردﺷﺖ ﺗﺎ رﺻﺪ ﺧﯿﺎم ـ زﻣﺎن ﻣﻬﺮ و ﻣﺎﻧﯽ(‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ اﯾﺮان ﮐﻮده‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،١٥‬اﻧﺠﻤﻦ اﯾﺮاﻧﻮﯾﺞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.١٣٣١ ،‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻧﻮروزی ﺷﻬﺮﯾﺎری )ﺷﻤﺴﯽ ﻗﻤﺮی ﻓﺮﺳﯽ(‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ اﯾﺮان ﮐﻮده‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،١٨‬ﺗﻬﺮان‪.١٣٤٧ ،‬‬
‫ﺑﯿﺮﺷﮏ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﮥ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﺳﻪ ﻫﺰار ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.١٣٦٧ ،‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﮥ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﺳﻪ ﻫﺰار ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎد داﻧﺸﻨﺎﻣﮥ ﺑﺰرگ ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.١٣٧٣ ،‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﮔﺎﻫﺸﻤﺎری اﯾﺮاﻧﯽ )اداﻣﮥ ﮔﺎﻫﺸﻤﺎری ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﺳﻪ ﻫﺰار ﺳﺎﻟﯽ( ﺑﺮای ‪ ٥٤٢١‬ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎد داﻧﺸﻨﺎﻣﮥ ﺑﺰرگ ﻓﺎرﺳﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪.١٣٨٠ ،‬‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮاﻟﯽ ﺳﺎلﻫﺎی ﻋﺎدی و ﮐﺒﯿﺴﻪ‬

‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﮔﺎﻫﺸﻤﺎری در ﺗﻤﺪن اﯾﺮاﻧﯽ و ﻣﺴﯿﺤﯽ )ﻣﺪﺧﻠﯽ ﺑﺮ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮی ﺗﻤﺪﻧﻬﺎ(‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎد داﻧﺸﻨﺎﻣﮥ ﺑﺰرگ ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫ﻓﺮوردﯾﻦ ‪.١٣٨٥‬‬
‫ﺗﻘﯽزاده‪ ،‬ﺳﯿﺪﺣﺴﻦ‪ ،‬ﮔﺎهﺷﻤﺎری در اﯾﺮان ﻗﺪﯾﻢ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻃﻬﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.١٣١٦ ،‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺗﻘﯽزاده‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ اﺣﻤﺪ آرام و ﮐﯿﮑﺎوس ﺟﻬﺎﻧﺪاری‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.١٣٨١ ،‬‬
‫رﺿﺎزادۀ ﻣَﻠِﮏ‪ ،‬رﺣﯿﻢ )ﭘﺎﯾﯿﺰ ‪» .(١٣٦٣‬ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺧﻮرﺷﯿﺪی«‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺷﻨﺎﺧﺖ )ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﻘﺎﻻت(‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻃﻬﻮری‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٨١ ،‬ص ‪.٣٣ -٥‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬زﯾﺞ ﻣَﻠِﮏ )اﺳﺘﺨﺮاج و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺗﻘﻮﯾﻢﻫﺎ(‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﮔﻼب‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ ‪.١٣٨٠‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﮔﺎﻫﺸﻤﺎری‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﭘﯿﺎم ﻧﻮر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﻬﺮﯾﻮر ‪.١٣٨٣‬‬
‫روزﻧﺎﻣﮥ رﺳﻤﯽ ﮐﺸﻮر‪ ،...‬ﺻﻮرت ﻣﺸﺮوح ﻣﺬاﮐﺮات ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن در ﺟﻠﺴﮥ ‪ ١٤٣‬دورۀ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﺻﺒﺢ‬
‫ﺳﻪﺷﻨﺒﻪ ‪ ٢٧‬ﺣﻮت ‪ ،١٣٠٣‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫روزﻧﺎﻣﮥ رﺳﻤﯽ ﮐﺸﻮر‪ ،...‬ﺻﻮرت ﻣﺸﺮوح ﻣﺬاﮐﺮات ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن در ﺟﻠﺴﮥ ‪ ١٤٨‬دورۀ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﺻﺒﺢ‬
‫ﺳﻪﺷﻨﺒﻪ ﺷﺐ ‪ ١١‬ﻓﺮوردﯾﻦ ‪ ،١٣٠٤‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫رﯾﺎﺣﯽ‪ ،‬ﺗﻘﯽ‪ ،‬ﺷﺮح ﺗﻘﻮﯾﻤﻬﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﺴﺌﻠﮥ ﮐﺒﯿﺴﻪﻫﺎی ﺟﻼﻟﯽ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺷﺮﮐﺖ ﺳﻬﺎﻣﯽ ﭼﻬﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.١٣٣٥ ،‬‬
‫ﺻﯿﺎد‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪» ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ ﺗﻮاﺑﻊ ﮐﺎﻣﭙﯿﻮﺗﺮی ‪ ،«MOD, FIX‬ﻧﺸﺮﯾﮥ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ ﻓﯿﺰﯾﮏ‬
‫‪۱۹‬‬
‫زﻣﯿﻦ و ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﻘﺎﻻت ﻫﻔﺘﻤﯿﻦ ﺳﻤﯿﻨﺎر ژﺋﻮﻓﯿﺰﯾﮏ اﯾﺮان‪ ١٨) ،‬ﺗﺎ ‪ ٢٠‬ﺷﻬﺮﯾﻮر ‪ ،(١٣٦٨‬ﻣﺆﺳﺴﮥ ژﺋﻮﻓﯿﺰﯾﮏ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ١٣٦٨ ،‬و ‪ ،١٣٦٩‬ﺳﺎلﻫﺎی ‪ ،١٩ -١٨‬ﺷﻤﺎرهﻫﺎی ‪ ،٢ -١‬ص ‪١٠٩‬ـ ‪.١١٩‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪» ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ«‪ ،‬ﮔﺰارش ﻧﻮزدﻫﻤﯿﻦ ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ رﯾﺎﺿﯽ ﮐﺸﻮر‪ ٨) ،‬ﺗﺎ ‪ ١١‬ﻓﺮوردﯾﻦ ‪ ،(١٣٦٧‬ﮔﺮوه‬
‫رﯾﺎﺿﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﮔﯿﻼن‪ ،‬رﺷﺖ‪ ،١٣٦٩ ،‬ص ‪.٩٠-٨٠‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪» ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺗﻘﻮﯾﻢﻫﺎی ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ و ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی ﻗﺮاردادی«‪ ،‬ﮔﺰارش ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ‬
‫رﯾﺎﺿﯽ ﮐﺸﻮر‪ ٨) ،‬ﺗﺎ ‪ ١١‬ﻓﺮوردﯾﻦ ‪ ،(١٣٧٢‬داﻧﺸﮑﺪۀ ﻋﻠﻮم رﯾﺎﺿﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٧٢ ،‬ص ‪١٠٢‬ـ‬
‫‪.١١٦‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪» ،‬اﻋﻼم ﻧﻮروز اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روز ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﺮۀ زﻣﯿﻦ«‪ ،‬ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﮥ داﻧﺸﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،٣١‬ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،٣‬ﺷﻤﺎرۀ ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪،٣٥٦‬‬
‫ص ‪ ،١٣-١١‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺧﺮداد ‪.١٣٧٢‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪» ،‬ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ«‪ ،‬ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﮥ ﻧﺠﻮم‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،٣‬ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،١١‬ﺷﻤﺎرۀ ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،٣٥‬ص ‪ ،٣١-٢٩‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اَﻣُﺮداد ‪.١٣٧٣‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪» ،‬ﭘﯿﺪاﯾﺶ و ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮل ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ«‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﮥ ﻣﯿﺮاث ﺟﺎوﯾﺪان‪ ،‬وﻗﻒ‪ ،‬وﯾﮋۀ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ در اﺳﻼم و اﯾﺮان‪،‬‬
‫ﺳﺎل ‪ ،٤‬ﺷﻤﺎرهﻫﺎی ‪ ،٤ -٣‬ﺷﻤﺎرهﻫﺎی ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،١٦ -١٥‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪ ،١٣٧٥‬ص ‪.١١٨ -١٠٩‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪» ،‬دﺳﺘﺎورد ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎی روشِ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺗﻘﻮﯾﻢ رﺻﺪ ﻧﯿﻤﺮوزی و ﺟﺪول ﺧﯿﺎﻣﯽ«‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ :‬وﯾﮋۀ ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﺧﯿﺎم‪،‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،١٢‬ﺷﻤﺎرهﻫﺎی ‪ ،٤ -١‬ﺷﻤﺎرهﻫﺎی ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،٣٢ -٢٩‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻬﺎر‬
‫‪ ،١٣٧٩‬ص ‪.٧٣-٥٣‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻫﻤﺎﯾﺶ ﻧﺠﻮم و اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﯽ اﺳﺘﺎن اﺻﻔﻬﺎن‪ ٢٩ -٢٨) ،‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،(١٣٨١‬اﻧﺠﻤﻦ‬
‫اﺧﺘﺮوش اﯾﺮان‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻬﻤﻦ ‪.١٣٨١‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻤﯽ ﺳﺮاﺟﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻘﻮﯾﻢ ‪ ٤٠٢٠‬ﺳﺎﻟﮥ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ )‪ -١٠١٩‬ﺗﺎ ‪ ،(٣٠٠٠‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻫﻤﺎﯾﺶ ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﺮﻫﻨﮓ و‬
‫ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و اﯾﺮان )رﯾﺎﺿﯽ و ﻧﺠﻮم‪ ١٩ -١٧ ،‬آذر ‪ ،(١٣٨٨‬راه ﮐﻤﺎل )ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎری ﻧﺸﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و‬
‫اﯾﺮان(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬آذر ‪.١٣٨٨‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻬﯽ‪ ،‬رﺿﺎ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦِ ﺗﺎرﯾﺦ در اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﮥ اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.١٣٦٦ ،‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪» ،‬ﻧﻘﺪی ﺑﺮ دورۀ ‪ ٢٨٢٠‬ﺳﺎﻟﯽ درﮔﺎﻫﺸﻤﺎری ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ«‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،٢‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ ‪ ،١٣٨٣‬ص ‪-٤١‬‬
‫‪.٥٩‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦِ ﺗﺎرﯾﺦ در اﯾﺮان )ﮔﺎه ﺷﻤﺎریﻫﺎی اﯾﺮاﻧﯽ(‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.١٣٨٧ ،‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪» ،‬دورۀ ‪ ١٢٨‬ﺳﺎﻟﯽ )ﻧﻘﺪی ﺑﺮ ﻣﻘﺎﻟﮥ »ﻣﺴﺄﻟﻪ ﮔﺎه ﺷﻤﺎری اﯾﺮان ]ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻣﻮﺳﯽ اﮐﺮﻣﯽ[«(«‪ ،‬ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﮥ ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮن‬
‫)ﮐﺘﺎب ﻣﺎه(‪ ،‬دورۀ ‪ ،٢‬ﺳﺎل‪ ،٢‬ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،٣‬ﺷﻤﺎرۀ ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،١٠٣‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺗﯿﺮ ‪ ،١٣٨٧‬ص ‪.٦٤ -٤٩‬‬
‫ﮐﺎوه‪ ،‬ﻋﻠﯽﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ و ﺗﺎرﯾﺦﮔﺬاری )ﺑﺨﺶﻫﺎی اول و دوم(‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪.١٣٦٩‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﮔﺎهﺷﻤﺎری و ﺗﺎرﯾﺦﮔﺬاری از ﺳﺮآﻏﺎز ﺗﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﺑُﺮدار‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬زﻣﺴﺘﺎن ‪.١٣٧٠‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﮔﺎهﺷﻤﺎری و ﺗﺎرﯾﺦﮔﺬاری از آﻏﺎز ﺗﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم )ﺑﺎ اﺻﻼﺣﺎت ﮐﻠﯽ و ﺗﻐﯿﯿﺮات(‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﺑُﺮدار‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.١٣٧٣ ،‬‬
‫ﻣﻠﮏ ﭘﻮر‪ ،‬اﯾﺮج‪ ،‬ﺗﻘﻮﯾﻢ ﭘﻨﺠﻬﺰار ﺳﺎﻟﮥ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ )از ‪ ٣٥٤٢‬ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻫﺠﺮت ﺗﺎ ‪ ١٥٠٨‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﻫﺠﺮت(‪،‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪۀ راه ﮐﻤﺎل )اﻧﺠﻤﻦ ﻧﺠﻮم(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.١٣٧٨ ،‬‬
‫‪۲۰‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﺗﻘﻮﯾﻢ رﺳﻤﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﮔﺰارش ﻋﻠﻤﯽ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،٨١‬ﻣﺆﺳﺴﮥ ژﺋﻮﻓﯿﺰﯾﮏ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬آﺑﺎن ‪.١٣٧٩‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬داﻧﺶ ﻧﮕﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.١٣٨٥ ،‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﺻﯿﺎد‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪» ،‬ﮐﺒﯿﺴﻪﻫﺎی ‪ ٥٠٠‬ﺳﺎل ﺗﻘﻮﯾﻢ ﺷﻤﺴﯽ«‪ ،‬ﻧﺸﺮﯾﮥ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ ﻓﯿﺰﯾﮏ زﻣﯿﻦ و ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﮥ‬
‫ژﺋﻮﻓﯿﺰﯾﮏ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،١١‬ﺷﻤﺎرهﻫﺎی ‪ ،٢-١‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬دی ‪ ،١٣٦١‬ص ‪.٣٦ -٢٥‬‬

‫‪ ...‬ﭘﺰﺷﮑﯽ واﺟﺐ ﮐﻔﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در روزﮔﺎر ﻣﺎ ﮐﺴﯽ از ﻣﺴﻠامﻧﺎن ﺑﺪان منﯽﭘﺮدازد و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻃﺒﯿﺐ ﻧﺪارد ﺟﺰ اﻫﻞ ذ ّﻣﻪ ﮐﻪ در ﻣﻮرد اﺣﮑﺎم ﻃﺐ ﺷﻬﺎدت آﻧﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در اﯾﻦ زﻣﺎن ﮐﺴﯽ را منﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ داﻧﺶ ﭘﺰﺷﮑﯽ را ﻓﺮا ﮔﯿﺮد‪ ،‬اﻣﺎ در ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ‬
‫ﺑﻪﺧﺼﻮص ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﺘﻼﻓﯽ و ﺟﺪﻟﯽ ﻏﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺷﻬﺮ ﭘﺮ از ﻓﻘﻬﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﴎﮔﺮم ﻓﺘﻮی‬
‫و ﭘﺎﺳﺦ دادن ﺑﻪ وﻗﺎﯾﻊ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻦ منﯽداﻧﻢ ﮐﻪ دﯾﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫واﺟﺐ ﮐﻔﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺪان ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ ﴎﮔﺮم ﺷﻮﻧﺪ و ﻋﻤﻞ واﺟﺐ دﯾﮕﺮی را ﮐﻪ ﻣﱰوک‬
‫ﻣﺎﻧﺪه ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺗﺮک ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﺒﺐ اﯾﻦ ﻏﻔﻠﺖ ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﻃﺐ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ‬
‫وﺳﯿﻠﮥ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓنت ﻗﻀﺎ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺎم ﺑﻮدن و ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﺑﺮﺗﺮی ﺟﺴنت و‬
‫ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ رﻗﯿﺒﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬درﯾﻐﺎ ﮐﻪ داﻧﺶ دﯾﻦ ﺑﺮاﻓﺘﺎده اﺳﺖ! از ﺧﺪا ﺑﺎﯾﺪ ﯾﺎری ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ‬
‫را از اﯾﻦ ﻏﺮور و ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻗﺮﺷﯽ )اﺑﻦ اﺧﻮه‪۷۲۹-۶۴۸ ،‬ق(‪ ،‬آﯾﯿﻦ ﺷﻬﺮداری )ﻣﻌﺎمل اﻟﻘﺮﺑﺔ ﰲ أﺣﮑﺎم اﻟﺤﺴﺒﺔ(‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻌﺎر‪ ،‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﴩ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،۱۳۶۰ ،‬ص ‪.۱۷۰‬‬
 ‫ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷ رۀ اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(۳‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۲‬‬
‫∗‬
‫ﻧﺠﻮم و اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫‪۱‬‬
‫ﺟﻮرج ﺻﻠﯿﺒﺎ‬
‫‪۲‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﯾﻮﻧﺲ ﻣﻬﺪوی‬

‫اﺻﻄﻼح »ﻋﻠﻢ اﻟﻨﺠﻮم« )داﻧﺶ ﺳﺘﺎرﮔﺎن( ﻧﺰد ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﺠﻮم ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻗﯿﻖﺗﺮ‪ ،‬ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﮐﻪ اﺑﻮﻣﻌﺸﺮ ﺑﻠﺨﯽ‪ ،‬اﺣﮑﺎﻣﯽ ﺳﺪۀ ﺳﻮم ﻫﺠﺮی‪ ،‬آن را »داﻧﺶ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺪرت‬
‫ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬در زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در زﻣﺎن آﯾﻨﺪه« ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» ،‬ﻋﻠﻢ اﺣﮑﺎم اﻟﻨﺠﻮم«‪» ،‬ﻋﻠﻢ اﻷﺣﮑﺎم«‪،‬‬
‫ﯾﺎ ﺻﺮﻓﺎً »اﺣﮑﺎم« ﯾﺎ »ﺗﻨﺠﯿﻢ« )ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺳﺘﺎرﮔﺎن( ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻧﺠﻮم را ﻣﻌﻤﻮﻻً »ﻋﻠﻢ اﻟﻔﻠﮏ« ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ‬
‫ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮ »ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﺔ« ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫داﯾﺮةاﻟﻤﻌﺎرفﻧﻮﯾﺴﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﻫﺮ دو ﺷﺎﺧﻪ را ﺗﺤﺖ ﯾﮏ ﻋﻨﻮان آوردهاﻧﺪ و اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮده‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺪ ﻃﺒﯿﻌﯽ و اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻧﺠﻮم اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ آﺛﺎر ﻧﯿﺮﯾﺰی‪،‬‬ ‫‪۵۲‬‬
‫ﺷﺎرح ﻣﺠﺴﻄﯽ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس و اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس‪ ،‬را ﺑﯿﺸﺘﺮ ذﯾﻞ ﻫﯿﺌﺖ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪی ﮐﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم‪.‬‬
‫در ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪیﻫﺎی راﯾﺞ ﻋﻠﻮم‪ ،‬اﯾﻦ دو ﺷﺎﺧﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً زﯾﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎﯾﯽ از ﯾﮏ ﻋﻠﻢ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و‬
‫ﻓﻘﻂ ﺣﺪود ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮی ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺠﻮم ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ از اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﺟﺪا ﺷﺪ‪ .‬از آن ﭘﺲ ﻧﺠﻮم ﯾﮏ ﻋﻠﻢ‬
‫رﯾﺎﺿﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ و اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﺑﻪ ﺣﻮزۀ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ ﮐﺎرﺑﺮدی از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺸﺎورزی‪ ،‬ﭘﺰﺷﮑﯽ و ﺷﯿﻤﯽ‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ‪.‬‬

‫اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ارﺗﺒﺎط ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮕﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽ دارد‪ .‬وﺟﻮد اﺣﮑﺎﻣﯿﺎﻧﯽ ﺣﺘﯽ ﻗﺒﻞ از ﻇﻬﻮر‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم)ص( ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ اﺣﮑﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﯿﺲ ﺑﻦ ﻧُﺸﺒﻪ ﻇﻬﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽ‬
‫ﮐﺮده و وی را » ِﺣﺒﺮ ﻗﻮﻣﻪ« )ﺑﺰرگ اﻣﺘﺶ( ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﺑﺮای ﻋﺎﻟﻤﺎن ﯾﻬﻮدی‪ ،‬ﻣﺴﯿﺤﯽ و ﺻﺎﺑﺌﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻃﺮد ﻧﻬﺎد ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﺎﻫﻦ )روﺣﺎﻧﯽ ﭘﯿﺸﮕﻮ( در ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن از ﺳﻮی اﺳﻼم ﺗﺄﺛﯿﺮی ﻣﻨﻔﯽ روی اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﺎﻫﻦ را ﺑﺎ ﮐﺎر ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽ ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﭼﯿﺰی از ﺳﺘﺎرﮔﺎن‬

‫‪∗ “Astrology/Astronomy, Islamic”, A History of Arabic Astronomy: Planetary Theoreis During the Golden Age of‬‬
‫‪Islam, New York, 1994.‬‬
‫‪1. George Saliba, Columbia University, New York, gsaliba@columbia.edu‬‬
‫‪ ٢‬ﮐﺎرﺷﻨﺎس ارﺷﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ‪ymahdavi@ut.ac.ir ،‬‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻨﺪ ﺑﻪﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺪری ﺟﺎدوﮔﺮی ﯾﺎد ﺑﮕﯿﺮد و اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽ ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫ﺟﻨﺒﻪﻫﺎی ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم‪ ،‬ﻋﺮبﻫﺎی ﺑﻮﻣﯽ اﺣﺘﻤﺎﻻً داﻧﺶ ﻣﺤﺪودی ﻫﻢ درﺑﺎرۀ ﻣﻨﺎزل ﻗﻤﺮ و ﺗﺸﺮﯾﻖ‬
‫ﻧﺠﻮم و اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﺘﺎرﮔﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺎ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮی ﻣﺘﻮن ﻣﺘﻌﺪدی از ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮی‪ ،‬ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ و ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﯾﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد و اﯾﻦ ﻣﺘﻮن ﺷﺎﻣﻞ ﺷﺎﻫﮑﺎرﻫﺎی اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮﻣﯽ دورۀ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس‬
‫و ﭘﻨﺞ ﻣﻘﺎﻟﮥ دوروﺗﺌﻮس ﺻﯿﺪوﻧﯽ‪ ١‬ﺑﻮد‪ .‬اﺛﺮ دوروﺗﺌﻮس ﺣﺪود ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮی از ﭘﻬﻠﻮی ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﮐﻤﮏ اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ ﻋﺮبﻫﺎ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺟُﻨﮓ وﺗﯿﻮس واﻟﻨﺲ‪ ٢‬ﻫﻢ از ﻫﻤﯿﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه اﻣﺎ‬
‫‪٣‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻋﺮﺑﯽ آن ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ ﭘﺮاﮐﻨﺪۀ آن را ﻣﺆﻟﻔﺎن ﺑﻌﺪی ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﻬﺎرﻣﻘﺎﻟﮥ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ ﻣﺘﻦ دﯾﮕﺮی ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺟﺪی ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻋﻤﻼً‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬارﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻬﺎرﻣﻘﺎﻟﻪ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺆﻟﻔﺎﻧﯽ ﭼﻮن اﺑﻦ ﻓﺮّﺧﺎن‪ ،‬اﺑﻦ‬
‫ﺻﻠﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺮﯾﺰی و ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﺮﯾﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح ﻣﻔﺼﻞ ﭼﻬﺎرﻣﻘﺎﻟﻪ ﮐﻪ در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺷﻬﺮت ﯾﺎﻓﺖ ﺷﺮح اﺑﻦ رﺿﻮان ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ ﻻﺗﯿﻨﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﮥ اﯾﻦ ﻣﺘﻦﻫﺎی ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬اﻋﻢ از ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﺮ ﯾﺎ ﺷﺮح‪ ،‬ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮ از ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ]ﻣﻮﺟﻮد از ﻣﺘﻦ[‬
‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ )ﻗﺮن ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﻣﯿﻼدی( ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﻧﺘﺸﺎرات ﻟﻮب‪ ٤‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﯾﺮاﯾﺶ ﺟﺪﯾﺪ ﭼﻬﺎرﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ و‬
‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﻣﺘﻮﻧﯽ ﮐﻪ از ﺳﻨﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﭼﻬﺎرﻣﻘﺎﻟﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺤﺮﯾﺮی از ﮔﺰارۀ ‪ ٩‬ﻣﻘﺎﻟﮥ‬
‫‪۵۳‬‬ ‫دوم ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎی ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ٥.‬ﻫﯿﭻ ﮐﺪام از اﯾﻦ ﻣﺘﻮن و ارﺗﺒﺎﻃﺸﺎن ﺑﺎ ﻣﺘﻦ ﯾﺎ ﺗﺤﺮﯾﺮﻫﺎی‬
‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﺤﺮﯾﺮ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﭘﺮوﮐﻠﻮس‪ ،٦‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ .‬دﯾﺪﮔﺎه ﻣﻨﻔﯽ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم‪ ،‬ﺗﺎ ﻗﺮن‬
‫ﺳﻮم ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎ ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﺻﻮرت ﺟﺪﯾﺪی ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم داد‪ .‬اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﭘﯿﮑﺮۀ‬
‫ﻣﻨﺴﺠﻢ ﻓﺴﻠﻔﮥ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﺪا از آن‪ ،‬ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ؛ ﺑﻪﺧﺼﻮص آن ﻗﺴﻤﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﭼﻮن اﺧﺘﯿﺎر و‬
‫ﺟﺎوداﻧﮕﯽ ﻋﺎﻟﻢ ﺳﺮوﮐﺎر داﺷﺖ‪.‬‬
‫رﻫﺒﺮان ﻣﺬﻫﺒﯽ ﭼﻮن ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎﯾﯽ در ﻣﺤﺪودۀ ﮐﺎر آﻧﻬﺎﺳﺖ و از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﺑﻪ دﺳﺘﺸﺎن رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺿﻊ ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺟﺪﯾﺪ آن ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬رد آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﺪﻋﺎی اﺻﻠﯽ اﺣﮑﺎﻣﯿﺎن ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽ آﯾﻨﺪه در دﻧﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﻗﺒﻞ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ‬
‫ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻣﻌﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ اﺣﮑﺎﻣﯿﺎن را ﺑﻪ اﻟﺤﺎد ﻣﺘﻬﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﺑﻮﻣﻌﺸﺮ »آﻧﻘﺪر اﺣﮑﺎم‬
‫ﻧﺠﻮم ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﻠﺤﺪ ﺷﺪ« و اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻨﻈﻮرﺷﺎن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮﺟﺎم ﻃﺒﯿﻌﯽ ﭼﻨﯿﻦ داﻧﺸﯽ اﻟﺤﺎد اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮء ﻇﻦ‬
‫‪1. Dorotheus of Sidon‬‬
‫‪2. Vettius Valens‬‬
‫‪ .٣‬اﺛﺮ ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﮑﻠﻮﺷﺎ اﺛﺮ ﺗﻮﮐﺮﺋﻮس ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ )ﺣﺪود ﺳﺪۀ اول ﻣﯿﻼدی( اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در اواﯾﻞ ﺳﺪۀ‬
‫ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮی ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻦ وﺣﺸﯿﻪ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ و ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﻬﻨﯽ ﻧﯿﺰ از آن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ )ﺗﻨﮑﻠﻮﺷﺎ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﯽ‬
‫ﻧﺎﺷﻨﺎس‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ رﺣﯿﻢ رﺿﺎزادۀ ﻣﻠﮏ‪ ،‬ﻣﯿﺮاث ﻣﮑﺘﻮب‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ .(١٣٨٤ ،‬ﻧﯿﺰ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ »ﺗﻨﮕﻠﻮﺷﺎ« در داﻧﺸﻨﺎﻣﮥ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ج ‪،٨‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٨٣ ،‬ص ‪ ،٣٣١-٣٢٨‬ﻧﻮﺷﺘﮥ ﻓﺮﯾﺪ ﻗﺎﺳﻤﻠﻮ و ﻣﻘﺎﻟﮥ »ﺗﻨﮑﻠﻮﺷﺎ« در داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ج ‪ ،١٦‬ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٨٧ ،‬ص ‪،٢٤٢-٢٣٩‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﮥ ﯾﻮﻧﺲ ﮐﺮاﻣﺘﯽ‪ –.‬م‪.‬‬
‫‪4. Loeb‬‬
‫‪ .٥‬ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﯽ ﭘﺎرﯾﺲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪.MS Syriaque 346‬‬
‫‪6. Proclus‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻇﻬﺎرات ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺧﺘﻢ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬اﺣﮑﺎﻣﯽﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ارﺗﺒﺎﻃﺸﺎن ﺑﺎ »ﻋﻠﻮم‬
‫ﻏﺮﯾﺒﻪ« ﺧﻄﺮی ﺑﺮای ﻫﻤﮑﺎران ﻣﻨﺠﻢ‪ ،‬ﻓﯿﻠﺴﻮف و ﭘﺰﺷﮏ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ و اﯾﻦ اﻓﺮاد ﺑﺮای ﺣﻔﻆ ﺧﻮد ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻗﻄﻊ‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﺣﮑﺎﻣﯿﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اوﻟﯿﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﺣﮑﺎﻣﯿﺎن از ﭼﻨﺪ ﺑﯿﺖ ﺷﻌﺮ ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﻋﺮوﺿﯽ ﻗﺮن دوم‪ ،‬ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ .‬اﺑﻮ ﺗﻤّﺎم ﺣﺒﯿﺐ ﺑﻦ‬
‫اوس‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم ﺧﻄﺎی اﺣﮑﺎﻣﯿﺎن را ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﻌﺘﺼﻢ ﻋﺒﺎﺳﯽ در ﻓﺘﺢ آﻣﻮرﯾﻪ در ﺳﺎل‬
‫‪٢٢٣‬ق ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ در اﯾﻦ ﺷﻌﺮ ﻣﻌﺮوف ﻫﺪف ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺷﻤﺸﯿﺮ ﮔﻮﯾﺎﺗﺮ از ﮐﺘﺎبﻫﺎ]ی اﺣﮑﺎﻣﯿﺎن[‬
‫اﺳﺖ‪.١« ...‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﻤﻠﻪای ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از اﯾﻨﻬﺎ اﻋﺘﺒﺎر دارد‪ ،‬از دو داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻌﺮوف ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﺑﻮد‪ :‬ﻓﯿﻠﺴﻮف ﻣﻌﺮوف ﻓﺎراﺑﯽ و‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﯿﺴﯽ اﺳﻄﺮﻻﺑﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺠﻢ و ﭼﻨﺎن ﮐﻪ از ﻧﺎﻣﺶ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ اﺳﻄﺮﻻبﺳﺎز‪ .‬ﮐﺘﺎب ﻓﺎراﺑﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻘﺪﻣﻪای‬
‫ﮐﻮﺗﺎه و ‪ ٣٠‬ﻓﺼﻞ ﻣﺨﺘﺼﺮ درﺑﺎرۀ ﺟﺪل ﻋﻠﯿﻪ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﯿّﻢ ﺟﻮزﯾّﻪ‪ ،‬ﻣﺘﮑﻠّﻢ ﺣﻨﺒﻠﯽ‪ ،‬از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﯿﺴﯽ اﺳﻄﺮﻻﺑﯽ ﮐﻪ از اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﺑﻪ اﺳﻼم ﺳﻨﺘﯽ ﮔﺮوﯾﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻪﺗﻔﺼﯿﻞ و ﺑﺎ ﻧﮑﺎﺗﯽ اﻓﺰودهﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻗﻮل ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺤﺚ اﺻﻠﯽ او ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﺟﺎوداﻧﮕﯽ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺘﮑﻠّﻤﺎن ﺑﺎ آن روﺑﻪرو ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً اﺣﮑﺎﻣﯿﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ »اﻫﻞ اﻟﺤﺎد« ﯾﺎ »زﻧﺎدﻗﻪ« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﺧﻠﻖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﮐﺎﻣﻼً ﺿﺪ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺳﻨﺘﯽ اﺳﻼم ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﺑﻮﺣﯿّﺎن ﺗﻮﺣﯿﺪی‪ ،‬ﻓﯿﻠﺴﻮف و ورّاق ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم‪ ،‬دو ﻣﺠﻠﺲ از اﺛﺮ ادﺑﯽ ﺧﻮد ﻣﻘﺎﺑﺴﺎت را ﺑﻪ رد اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم‬ ‫‪۵۴‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺷﺎﺧﮥ ﻋﻠﻤﯽ و ﯾﮏ ﺣﺮﻓﻪ اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪ .‬در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻣﺠﻠﺲﻫﺎ ﺑﯿﻦ اﺣﮑﺎﻣﯽ و ﭘﺰﺷﮏ‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﻬﻤﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس در دﻓﺎع از اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﻗﺒﻼً از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻋﻠﻢ ﺗﺠﺮﺑﯽ« ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮﺣﯿﺪی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﺮدﯾﺪی در ﻣﺰﯾّﺖ ﭘﺰﺷﮑﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن روشﻫﺎﯾﺶ از ﻫﻤﺎن ردۀ‬
‫روشﻫﺎی اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم اﺳﺖ ﺗﺎ اﻧﺪازهای ﻧﺎﻓﺮﺟﺎم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﯿﻠﺴﻮف دﯾﮕﺮی ﻫﻢﺗﺮاز ﻓﺎراﺑﯽ‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﺎﻟﻪای در رد اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وی ﺑﺮای‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺮ رد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﺣﮑﺎﻣﯿﺎن در ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽ آﯾﻨﺪه ﺗﻨﻬﺎ از ﭼﻨﺪ آﯾﮥ ﻗﺮآن و اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺷﺪت ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﺎ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﺎن ﻫﻢ ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ اﻋﺘﻘﺎدات دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺧﻮد را از اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﻣﺒﺮّا ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪٢‬‬
‫اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺠﻢ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ و ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﺛﺮ ﺟﺎﻣﻊ درﺑﺎرۀ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ‪ ،‬ﺧﻮد‬
‫را در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽدﯾﺪ‪ .‬ﺣﺎﻣﯽ وی از او ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ در اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﺸﺎر‬
‫اﺗﻬﺎﻣﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﺗﺮدﯾﺪ ﺧﻮدش ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﻓﻘﻂ در ﭼﻨﺪ ﻣﻮﺿﻊ از ﮐﺘﺎﺑﺶ ردﯾﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮ‬

‫‪ .١‬ﺷﻌﺮ اﺑﻮﺗﻤّﺎم ﭼﻨﯿﻦ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد )ﻣﺘﺮﺟﻢ(‪:‬‬

‫ﻓــﻲ ﺣــﺪّه اﻟﺤــﺪّ ﺑــﯿﻦ اﻟﺠِــﺪّ واﻟﻠﻌــ ِ‬
‫ﺐ‬ ‫اﻟﺴــﯿﻒ أﺻــﺪق أﻧﺒــﺎءً ﻣــﻦ اﻟﮑﺘــﺐِ‬
‫ﻣﺘـــﻮﻧﻬﻦّ ﺟـــﻼء اﻟﺸـــﮏّ واﻟﺮﯾـــﺐِ‬ ‫ﺑﯿﺾ اﻟﺼـﻔﺎﺋﺢ ﻻﺳـﻮُدُ اﻟﺼـﺤﺎﺋﻒ ﻓـﻲ‬
‫‪ .٢‬ﻗﺎﻋﺪﺗﺎً ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺘﺎب اﻟﺘﻔﻬﯿﻢ ﻷواﺋﻞ ﺻﻨﺎﻋﺔ اﻟﺘﻨﺠﯿﻢ اﺳﺖ‪ – .‬م‪.‬‬
 ‫ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم وارد ﮐﻨﺪ‪ ١.‬ﺑﯿﺮوﻧﯽ در ﺟﺎﯾﯽ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻫﻢ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ و در‬
‫اﺛﺮ دﯾﮕﺮی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎی ﻫﻮﺷﻤﻨﺪ را ﺑﻪ دوری‬
‫ﻧﺠﻮم و اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﮔﺰﯾﺪن از آن ﻫﺸﺪار دﻫﺪ‪ .‬ﺑﯿﺮوﻧﯽ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺳﯿﻠﻪای ﺑﺮای اﻣﺮار ﻣﻌﺎش ﻣﻨﺠﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫دﻟﯿﻞ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﺶ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻣﺠﺎز داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬اﺑﻦ‬
‫ﺣﺰم‪ ،‬ﻣﺘﮑﻠّﻢ ﻇﺎﻫﺮی‪ ،٢‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮی ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﺗﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬دﻟﯿﻞ اﺻﻠﯽ او اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ داﻧﺸﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻪﺧﺼﻮص اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم‪ ،‬ﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ ﯾﺎدﮔﯿﺮی ﮐﻼم ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﯽارزش اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ اﺑﻮﺣﺎﻣﺪ ﻏﺰاﻟﯽ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬارﺗﺮﯾﻦ ﻣﺘﮑﻠّﻢ و ﻓﻘﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﮐﺎﻣﻠﯽ در رد ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫دو اﺛﺮ دﯾﮕﺮش ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم را ﺗﺎ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﮐﻪ ﭘﺰﺷﮑﯽ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﻌﺘﺒﺮ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮ دوی آﻧﻬﺎ ﻋﻠﻮﻣﯽ ﺣﺪﺳﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻏﺰاﻟﯽ از ﻣﻨﻈﺮ ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی در ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان از اﯾﻦ داﻧﺶ ﺣﺪﺳﯽ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﺑﻦ رﺷﺪ آﺷﮑﺎرا اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم را رد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم »ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺣﻮزۀ‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻓﺎلﺑﯿﻨﯽ و ﻏﯿﺐﮔﻮﯾﯽ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽ از وﻗﺎﯾﻊ آﯾﻨﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻓﺨﺮ رازی ﺗﻨﻬﺎ ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ اﻧﺪازهای ﺑﺎ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﻮد‪ ٣‬اﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭼﻨﺪاﻧﯽ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ دﻻﯾﻞ رد اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﭼﻨﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ دو ﻗﺮن ﺑﻌﺪ از آن‬
‫‪۵۵‬‬ ‫ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺮوز ﻣﻔﺼﻞﺗﺮﯾﻦ و ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻦ ﻗﯿّﻢ ﺟﻮزﯾﻪ و اﺑﻦ ﺧَﻠّﮑﺎن ﻣﻮرّخ ﺷﺪ‪ .‬در‬
‫رﺳﺎﻟﻪﻫﺎی اﯾﻦ دو اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻊ رﺳﻤﯽ و ﺳﻨﺘﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اواﺧﺮ ﻗﺮن دوم اوﻟﯿﻦ دﻓﺎع اﺣﮑﺎﻣﯿﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ اﺑﻮﻣﻌﺸﺮ ﺑﺎ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﮐﺎﻣﻞ ﭘﯽرﯾﺰی ﺷﺪ‪ .‬وی در ﮐﺘﺎب‬
‫اﻟﻤﺪﺧﻞ إﻟﯽ ﻋﻠﻢ أﺣﮑﺎم اﻟﻨﺠﻮم ﺣﺪود ‪ ٢٠‬ﺑﺮگ را ﺑﻪ دﻓﺎع از اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﺶ اﺧﺘﺼﺎص داده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﻣﻌﺸﺮ اﯾﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﺎوﯾﻦ زﯾﺮ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﮑﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺳﯿﺎرهﻫﺎ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﮐﻮن و ﻓﺴﺎد ﺗﺤﺖ ﻗﻤﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺳﯿﺎرهﻫﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ روﯾﺪادﻫﺎی ﮐﻠﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ ﻧﻪ روﯾﺪادﻫﺎی ﺟﺰﺋﯽ؛‬
‫ﺳﻨﺖﮔﺮاﻫﺎ و ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺤﺎﻓﻈﻪﮐﺎر؛‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮐﻠﯽ ﻋﻠﻢ ﺳﺘﺎرﮔﺎن را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )ﻣﻨﺠﻤﺎن و ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﺎن؟(؛‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻠﯿّﺎت را ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛‬
‫اﺻﺤﺎب ﺣﺴﺎب؛‬
‫ﺣﺴﻮدان اﺣﮑﺎﻣﯽﻫﺎ؛‬
‫ﭘﺰﺷﮑﺎن؛‬

‫‪ .١‬ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬اﻟﺘﻔﻬﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦ ﻫﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٦٧ ،‬ص ‪ ٣١٦‬و ‪ ٣٦٠‬و ‪.٤٠٠‬‬
‫‪ .٢‬ﯾﮑﯽ از ﻣﮑﺘﺐﻫﺎی ﻓﻘﻬﯽ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻠﯿﻤﺎن داود ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ )‪٢٧٠-٢٠٢‬ق( ﺑﻨﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺮوان اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ‬
‫»ﻇﺎﻫﺮﯾﻪ« ﻧﺎم دارﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻇﺎﻫﺮی آﯾﺎت ﻗﺮآن و اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ – .‬م‪.‬‬
‫‪ .٣‬او ﻣﺆﻟﻒ رﺳﺎﻟﻪای ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺧﺘﯿﺎرات ﻋﻼﺋﯿﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ – .‬م‪.‬‬
 ‫ﻋﺎﻣﻪای ﮐﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻫﯿﭻ ﻋﻠﻤﯽ را ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ؛‬
‫ﻋﻮاﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ادﻋﺎی اﺣﮑﺎﻣﯽ ﺑﻮدن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮔﻤﺮاه ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﺰ دﻓﺎع ﺿﻌﯿﻒ اﺑﻦ ﻃﺎووس و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻓﺨﺮ رازی از اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻓﺮد دﯾﮕﺮی در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﯿﺖ اﺑﻮﻣﻌﺸﺮ از اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم دﻓﺎع ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ از ﻧﺠﻮم ﺟﺪا ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮏ‬
‫اﺻﻄﻼح ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﺷﺎﺧﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫واﮐﻨﺶ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻪﺧﺼﻮص ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم‪ ،‬و در ﮐﻞ ﺑﻪ »ﻋﻠﻮم ﻏﺮﺑﯿﻪ«‪ ،‬ﭘﺰﺷﮑﺎن‪ ،‬ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﺎن و رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن را‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮد ﺗﺎ ﺣﺴﺎب ﺧﻮد را از اﺣﮑﺎﻣﯿﺎن ﺟﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮﺿﻊ ﻣﺬﻫﺒﯽ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺠﻮم ﻣﺠﺎز داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﺣﺮام‪ .‬اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮارد در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺣﮑﺎم‬
‫ﻧﺠﻮم ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﺪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ »ﺧﺪاوﻧﺪ آﮔﺎﻫﯽ از آﯾﻨﺪه را ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮای‬
‫اﻧﺒﯿﺎء و ﻣﻼﺋﮑﻪ«‪.‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮاً ﺣﻤﻠﻪﻫﺎ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم‪ ،‬اﺣﮑﺎﻣﯿﺎن را از ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻦ آن در ﻫﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ از زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮه ﻣﺜﻞ‬
‫ﻣﻌﺎﺑﺮ‪ ،‬دﮐّﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻟﺸﮕﺮﯾﺎن‪ ،‬ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ‪ ،‬در ﺑﺴﺘﺮ ﻣﺮگ و در ﺳﻤﺖﻫﺎی رﺳﻤﯽ درﺑﺎر ﺑﺎز ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬دﻓﺎﺗﺮ‬
‫دﯾﻮاﻧﯽ وﻇﺎﯾﻒ اﯾﻦ اﺣﮑﺎﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص اﺣﮑﺎﻣﯿﺎن درﺑﺎر‪ ،‬را ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ اﯾﻦ اﻓﺮاد ﺑﻪ دﻗﺖ‬
‫‪۵۶‬‬
‫آزﻣﻮده ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﻣﻘﺮرّی آﻧﻬﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺣﻮزۀ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ آﻧﻬﺎ ﻫﺮ وﺟﻬﯽ از زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮ را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎی اﺣﮑﺎﻣﯽ زﯾﺮ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ زاﯾﺠﻪ )اﺣﮑﺎم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻃﺎﻟﻊ(‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺘﺪاولﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع آن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺷﺨﺎص و ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﮐﻠﯽ ﺑﺎ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﻓﻼک در زﻣﺎن ﺗﻮﻟﺪ ﺳﺮ و ﮐﺎر داﺷﺖ و ﺑﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻘﻄﮥ زاﯾﺠﻪ ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻧﻘﻄﮥ زاﯾﺠﻪ‬
‫ﻧﻘﻄﻪای روی داﯾﺮةاﻟﺒﺮوج اﺳﺖ ﮐﻪ از اﻓﻖ ﺷﺮﻗﯽ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﻟﺪ ﺷﺨﺺ ﻃﻠﻮع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس در‬
‫ﭼﻬﺎرﻣﻘﺎﻟﻪ اﺷﺎرۀ ﻣﺒﻬﻤﯽ ﺑﻪ زاﯾﺠﻪ و ﺗﻘﺴﯿﻤﺎت داﯾﺮةاﻟﺒﺮوﺟﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ« )ﺑﯿﻮت( ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﺮ دو ﻣﻔﻬﻮم را )ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮕﺮ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ( ﺑﻪ ﺻﻮرت رﯾﺎﺿﯽ و ﺑﺎ دﻗﺖ زﯾﺎدی ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪی »ﻣﻮاﻟﯿﺪ« را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽﻫﺎی ﻣﻌﻤﻮل در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻣﺘﻦﻫﺎ »اﮔﺮ ﻣﻮﻟﻮد‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺎه در ﺣﺪ ﻋﻄﺎرد ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻄﺎرد ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻣﺎه از ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺗﺮ‪ ،‬ﻣﻮﻟﻮد ﺗﻤﺎﯾﻼت ﻧﻘﺎﺷﯽ‪،‬‬
‫ﮐﻨﺪهﮐﺎری‪ ،‬ﮔﻠﺪوزی و از اﯾﻦ دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ«‪.‬‬
‫اﺑﺘﺪاﺋﺎت‪ ١‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ »اﺧﺘﯿﺎرات«‪ ٢‬و »اﺳﺘﻨﻄﺎﻗﺎت« ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻮع دﯾﮕﺮی از ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽﻫﺎی ﻣﻌﻤﻮل اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮﻣﯽ‬
‫‪٣‬‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎه در آن ﻧﻘﺶ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻤﯽ دارد‪ .‬اﺧﺘﯿﺎرات ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ زﻣﺎن ﺳﻌﺪ ﺑﺮای ﺷﺮوع ﮐﺎری‬
‫اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﯿﻤﯿﺎﮔﺮی ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻫﺮ ﮐﺎری ﮐﻪ ﺑﺎ آﺗﺶ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬

‫‪1. Katarchai, Katarche‬‬

‫ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از واژۀ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ »‪ «καταρχή‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ آﻏﺎز و اﺑﺘﺪا‪ - .‬م‪.‬‬
‫‪2. elections‬‬
‫‪3. interrogations‬‬
 ‫آن را ﺗﮑﺮار ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ زﻣﺎﻧﯽ دﺳﺖ ﺑﻪ آن ﮐﺎر ﺑﺰﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺎه در ﺑﺮج »ذوﺟﺴﺪﯾﻦ«‪ ١‬اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﻣﺜﺎل ﻣﺘﺪاول‬
‫اﺳﺘﻨﻄﺎﻗﺎت ﻧﯿﺰ اﯾﻦ اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ از ﺷﻤﺎ ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ ﮐﻪ ﻟﺸﮕﺮی ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺑﺮجﻫﺎی ﺑﯿﻦ ﻣﺎه و‬
‫ﻧﺠﻮم و اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻋﻄﺎرد را ﺑﺸﻤﺎرﯾﺪ؛ اﮔﺮ زوج ﺑﻮد ﻟﺸﮕﺮ ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﻪ ﮐﻮﭼﮏ«‪.‬‬
‫ﭼﺮﺧﻪﻫﺎی ﺳﺎﻻﻧﻪ و ﺟﻬﺎﻧﯽ از ﻃﺒﯿﻌﺖِ ﺗﮑﺮار ﺷﻮﻧﺪۀ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ رﯾﺸﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦﻫﺎ‬
‫ﭼﺮﺧﻪﻫﺎی ﻗﺮان زﺣﻞ و ﻣﺸﺘﺮی اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺮان ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﻫﺮ ‪ ٢٠‬ﺳﺎل ﯾﮏ ﺑﺎر روی ﻧﻘﻄﻪای از داﯾﺮةاﻟﺒﺮوج رخ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻃﯽ ‪ ٩٦٠‬ﺳﺎل ﯾﮏ ﺑﺎر داﯾﺮةاﻟﺒﺮوج را ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ‪ ٢.‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺎﯾﻊ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺮاﻧﯽ‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪۀ ﭼﺮﺧﻪای دﯾﮕﺮ رﺟﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﮥ اﻋﺘﺪال ﺑﻬﺎری اﺳﺖ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﺎره‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ »درﺟﮥ ﺷﺮف« را دارد »ﻫَﯿْﻼج« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه را »ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺳﺎل«‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬رﺟﻮع ﺳﺎﻻﻧﮥ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ زاﯾﺠﮥ ﻣﻮﻟﻮد ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽ ﻃﺎﻟﻊ آن را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﭼﺮﺧﻪﻫﺎ و ارﺗﺒﺎﻃﺸﺎن ﺑﺎ ﺟﺪول ﻣﻮاﻟﯿﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﭼﺮﺧﻪﻫﺎی ﻣﺸﺎﺑﻪ‪ ،‬در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﮔﻨﺠﯿﻨﮥ‬
‫اﺣﮑﺎﻣﯿﺎن را ﺑﺮای روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﻫﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﭘﺮﺑﺎر ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﻌﺎدت‪ ،‬ﺷﻌﺎﻋﺎت و ﺳﻬﻤﯿﺎت‪ .‬ﻧﻘﻄﻪای روی داﯾﺮةاﻟﺒﺮوج ﮐﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪاش از زاﯾﺠﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ﻓﺎﺻﻠﮥ ﻣﺎه از‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ »ﺳﻬﻢ اﻟﺴﻌﺎدة« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺳﻬﻢ اﻟﺴﻌﺎدة‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﯿﺎرهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮای ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽ ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻃﻮل ﻋﻤﺮ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﺳﻬﻢﻫﺎی دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺎﺑﻪ و ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻣﺤﺪودﯾﺘﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺑﻪ‬
‫‪۵۷‬‬ ‫ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﯿﺎرهﻫﺎ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﺎﺑﺎﻧﺪن ﺷﻌﺎعﻫﺎﯾﯽ را دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﯿﺎرۀ دﯾﮕﺮی ﺣﻤﻠﻪ ﯾﺎ آن را ﺣﻤﺎﯾﺖ‪ ،‬ﺗﺴﺨﯿﺮ ﯾﺎ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ از آﺛﺎر وﺗﯿﻮس واﻟﻨﺲ و‬
‫ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و اﺣﮑﺎﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﻢ آﻧﻬﺎ را در ﻗﺎﻟﺐ رﯾﺎﺿﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ دﯾﮕﺮی ﻫﻤﭽﻮن »ﺗﺴﯿﯿﺮ« )ﻣﺤﺎﺳﺒﻪای اﺣﮑﺎﻣﯽ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﻣﺴﯿﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﺳﯿﺎرهﻫﺎ(‪» ،‬ﺗﺴﻮﯾﮥ‬
‫ﺑﯿﻮت«‪ ٣‬و »ﻣﻤﺮّ«‪ ٤‬ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺒﯿﺮﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﮥ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ و در ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺣﮑﺎﻣﯿﺎن از ﻣﻨﺠﻤﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺎن ﻣﺸﺨﺼﯽ اﯾﺠﺎد ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ از اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﯾﮏ ﻋﻠﻢ دﻗﯿﻖ ﺑﺴﺎزد‪ .‬ﻣﺜﻼً اﺛﺮ ﺑﯿﺮوﻧﯽ در اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ]‪،‬اﻟﺘﻔﻬﯿﻢ‪ [،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻘﺪﻣﻪای‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ در رﯾﺎﺿﯿﺎت و ﻧﺠﻮم رﯾﺎﺿﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪۀ واﺑﺴﺘﮕﯽ آﺷﮑﺎر اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺠﻮم‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺠﻮم و اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دو ﺷﺎﺧﻪ در ﺑﯿﺶ‬

‫‪1. bicorporeal‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺑﺮج از ﯾﮏ ﻓﺼﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮجﻫﺎی ﺟﻮزا‪ ،‬ﺳﻨﺒﻠﻪ‪ ،‬ﻗﻮس و ﺣﻮت اﺳﺖ )ﻧﮑ ‪ :‬ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬اﻟﺘﻔﻬﯿﻢ‪ ،‬ص ‪ - .(٣٥٣‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‪.‬‬
‫‪ .٢‬ﻣﺸﺘﺮی و زﺣﻞ ﻫﺮ ‪ ٢٠‬ﺳﺎل ﻗﺮان ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ را »ﻗﺮان ﮐﻮﭼﮏ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ دو ﺳﯿّﺎره در ﻃﻮل ﺳﻪ ﺑﺮج )اﯾﻦ ﺳﻪ ﺑﺮج ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ(‬
‫‪ ١٢‬ﺑﺎر ﻗﺮان ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ‪ ١٢‬ﻗﺮان ‪ ٢٤٠‬ﺳﺎل ﻃﻮل ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮع ﻗﺮانﻫﺎی آﻧﻬﺎ در ‪ ١٢‬ﺑﺮج ﻣﯽﺷﻮد ‪ ٤٨‬ﻗﺮان ﮐﻪ اﯾﻦ ‪ ٤٨‬ﻗﺮان‬
‫در ‪ ٩٦٠‬ﺳﺎل رخ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﻣﺪت زﺣﻞ و ﻣﺸﺘﺮی در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ اول ﺑﺎر در ﺑﺮج ﺣﻤﻞ ﻗﺮان ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻗﺮان ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ را »ﻗﺮان‬
‫ﺑﺰرگ« )ﻗﺮان اﻋﻈﻢ( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ )ﻧﮑ ‪ :‬ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬اﻟﺘﻔﻬﯿﻢ‪ ،‬ص ‪ - .(٢٠٩-٢٠٧‬م‪.‬‬
‫‪3. equalization of houses‬‬
‫‪4. transit‬‬
‫از ﯾﮏ ﺣﻮزه ﻣﺸﺘﺮﮐﺎﺗﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﺠﻤﺎن‪ ،‬ﭘﺰﺷﮑﺎن‪ ،‬ﻓﻠﯿﺴﻮﻓﺎن و رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن ﮐﻪ از ﺣﻤﻠﻪﻫﺎی ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم‬
‫ﻧﺠﻮم اﺣﺴﺎس ﺧﻄﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﺪا ﮐﺮدن ﺧﻮد از اﺣﮑﺎﻣﯿﺎن ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪﻧﺪ ﻧﺠﻮم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﺧﻪای ﻣﺠﺰا‬
‫ﭘﺮورش ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ داﻧﺶ ﻧﺠﻮم در اﺻﻞ ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم و »ﻋﻠﻮم ﻏﺮﺑﯿﻪ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﻮم ﻫﻨﺪی‪ -‬اﯾﺮاﻧﯽ و‬
‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻖ رواﯾﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻫﯿﺌﺘﯽ از اﯾﺎﻟﺖ ﺳِﻨﺪ ﺑﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎی ‪٣٥٩-٣٤٩‬ق ﺑﻪ دﯾﺪار ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻣﻨﺼﻮر در ﺑﻐﺪاد رﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻨﺠﻤﯽ ﻫﻨﺪی ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه داﺷﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﻨﺠﻢ ﯾﮏ ﻣﺘﻦ ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﯾﺖ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺳﻨﺪﻫﻨﺪ‬
‫)ﺳﯿﺪﻫﺎﻧﺘﺎ( ﺑﺎ ﺧﻮد آورده ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻠﯿﻔﻪ دو ﻧﻔﺮ را ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﻨﺠﻢ ﻫﻨﺪی ﺧﻼﺻﻪای از آن‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﻬﯿﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻄﻮر ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ آﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪدی ﺑﻪ‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺘﻦ ﺳﻨﺪﻫﻨﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻓﻘﻂ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ آﺛﺎر ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﮐﻪ ]زﯾﺞ[ ﺗﺄﻟﯿﻒ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﺧﻮارزﻣﯽ ﭘﺎﯾﻪﮔﺬار ﻋﻠﻢ ﺟﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻻﺗﯿﻨﯽ زﯾﺞ ﺧﻮارزﻣﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه و ﺑﻘﯿﮥ‬
‫ﻣﺘﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ ﻫﻨﺪی‪ -‬اﯾﺮاﻧﯽ ﺧﯿﻠﯽ زود ﻣﻮرد ﻏﻔﻠﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺳﻨﺖ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺠﺴﻄﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ رﯾﺎﺿﯽ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﮐﻪ از رﯾﺸﻪای‬
‫ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم در ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺠﺴﻄﯽ ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،١‬ﺑﺎ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺮﻣﮑﯽ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺣﺎﮐﯽ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ رﺿﺎﯾﺖﺑﺨﺶ ﻧﺒﻮد و ﻃﯽ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺷﺼﺖ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از آن دو ﺗﺮﺟﻤﮥ‬
‫ﻗﺎﺑﻞاﻋﺘﻤﺎد از ﮐﺘﺎب ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻣﻄﺮ و دﯾﮕﺮی ﺗﻮﺳﻂ‬ ‫‪۵۸‬‬
‫اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﺣﻨﯿﻦ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ ﮐﻪ دوﻣﯽ را ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﺮه در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم اﺻﻼح ﮐﺮد‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺠﺴﻄﯽ در دﺳﺘﺮس ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﻨﺖ وﯾﮋۀ ﺧﻮد را ﺑﻪ وﺟﻮد آورد و اﯾﻦ ﺳﻨﺖ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻇﻬﻮر ﺗﻠﺨﯿﺺﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺮحﻫﺎ و ﺗﺤﺮﯾﺮﻫﺎی ﻣﺠﺴﻄﯽ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻨﺖِ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻧﻮ ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ ﺟﺎی ﺳﻨﺖ ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﯾﺖ‬
‫ﺳﻨﺪﻫﻨﺪ و ﺳﻨﺖ ﭘﻬﻠﻮی‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ زﯾﺞ ﮔﻤﺸﺪۀ ﺷﻬﺮﯾﺎر ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬را ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﻗﺮنﻫﺎی ﺑﻌﺪ ﻣﺘﻦﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪه اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﻣﯿﺰهای از اﯾﻦ دو ﺳﻨﺖ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻃﻮﻟﯽ ﻧﮑﺸﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﺑﯿﺸﺘﺮ در‬
‫ﮐﺴﻮت ﺳﻨﺖ اﺳﻼﻣﯽ درآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎی اﻧﻮاء‪ ،‬ﮐﺘﺎبﻫﺎی ﻫﺌﯿﺖ‪ ،‬زﯾﺞﻫﺎ و آﺛﺎر‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﺠﻮم رﺻﺪی‪ ،‬اﺑﺰارﻫﺎ‪ ،‬ﮔﺎﻫﺸﻤﺎری ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻧﻘﺸﮥ آﺳﻤﺎن اﺷﺎره ﮐﺮد‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﻣﻌﻨﯽ واژۀ »اﻧﻮاء« )ﺟﻤﻊ »ﻧﻮء«( ﮐﻪ در ﻋﻨﻮان اﯾﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮی وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ در ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻦ ﻣﺘﻮن ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﻏﺮوب ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺎزل ﻗﻤﺮ و ﻃﻠﻮع ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از‬
‫آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﭼﯿﺰی ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺘﻮن ﺑﺤﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽ وﺿﻊ ﻫﻮا ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﻮء اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ]در اﯾﻦ‬
‫آﺛﺎر[ ﺳﻨﺖﻫﺎی ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮی‪ ،‬ﻫﻨﺪی و ﻋﺮﺑﯽ ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم ﺑﺪون ﻫﻤﺨﻮاﻧﯽ و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﭼﻨﺪاﻧﯽ در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎی اﻓﻼک ﯾﺎ ﮐﺘﺎبﻫﺎی ﻫﯿﺌﺖ دﺳﺘﮥ دﯾﮕﺮی از ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻧﺠﻮﻣﯽ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽداد‪ .‬ﻣﺘﻦ ﻣﺠﺴﻄﯽ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪ -١ :‬ﮔﺰارهﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎرۀ اﺻﻮل ﮐﻠﯽ و آراﯾﺶ اﺟﺮام‬
‫‪ .١‬ﺑﺮای ﺑﺤﺜﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن رﯾﺸﮥ واژۀ »ﻣﺠﺴﻄﯽ« ﻧﮑ ‪ :‬ﻧﺎﻟﯿﻨﻮ‪ ،‬ک‪ .‬ا‪ ،.‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺠﻮم اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ اﺣﻤﺪ آرام‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،١٣٤٩‬ص ‪– .٢٧٧-٢٧٥‬م‪.‬‬
 ‫ﻓﻠﮑﯽ؛ ‪ -٢‬ﺑﺮﻫﺎنﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ اﺻﻮل و آراﯾﺶﻫﺎ؛ ‪ -٣‬ﺟﺪوﻟﯽ ﺑﺮای ﻫﺮ ﺳﯿﺎره ﮐﻪ ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‬
‫آن را ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺧﻮد ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس دو ﺑﺨﺶ از اﯾﻦ ﺳﻪ را ﺑﻌﺪاً در ﮐﺘﺎبﻫﺎی ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎی ﺳﯿﺎرهای و‬
‫ﻧﺠﻮم و اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺟﺪولﻫﺎی دﺳﺘﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﺘﺎبﻫﺎی زﯾﺎدی ﺑﻪ ﺳﺒﮏ ﻓﺮﺿﯿﺎت ﺳﯿﺎرهای ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﻮای آﻧﻬﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼً ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻣﺘﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﺷﺎﮐﺮ )ﺑﻨﯽ ﻣﻮﺳﯽ( اﺳﺖ و ﻧﺴﺨﮥ آن در دﻣﺸﻖ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﮐﻠﯽ ﺑﺮای دواﯾﺮ اﺻﻠﯽ اﺟﺮام ﻓﻠﮑﯽ و ﺻﻮرتﻫﺎی ﻓﻠﮑﯽ دارد اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﭘﯿﺶ از ورود‬
‫ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﯿﺎرهﻫﺎ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ ﻓﺮﻏﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﮐﺘﺎب ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻔﺼﻞﺗﺮی درﺑﺎرۀ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﻧﺠﻮم ]ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻢ اﻟﻨﺠﻮم[ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻣﺎ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﻫﻤﺎن ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺠﺴﻄﯽ را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺮور زﻣﺎن اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از آﺛﺎر ﺳﺎﺧﺘﺎر ﭘﯿﭽﯿﺪهﺗﺮ و رﺳﻤﯽﺗﺮی ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺳﯿﻠﻪای‬
‫ﺑﺮای ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺴﻄﯽ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد اﻟﮕﻮﻫﺎی ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮای ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎی ﺳﯿﺎرهای ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در دﺳﺘﮥ دﯾﮕﺮی از ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺳﻌﯽ ﻣﯽﺷﺪ ﺧﻮد ﻣﺠﺴﻄﯽ ﺧﻼﺻﻪ ﺷﻮد و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺎر اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫»اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻣﺠﺴﻄﯽ روزآﻣﺪ ﺷﻮد«‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻗﻀﯿﮥ ﻣﻨﻼﺋﻮس ])ﺷﮑﻞ ﻗَﻄّﺎع([ در ﻣﺠﺴﻄﯽ اﻏﻠﺐ ﺑﺎ ﻗﻀﯿﮥ ﻣﻌﺎدل‬
‫آن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻀﯿﮥ ﺳﯿﻨﻮسﻫﺎ ])ﺷﮑﻞ ﻣُﻐْﻨﯽ([‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از آﺛﺎر در ﻃﻮل زﻣﺎن ﺻﻮرﺗﯽ رﺳﻤﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﺗﺤﺮﯾﺮ ﻣﺠﺴﻄﯽ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﻮﺿﻮع ﺷﺮحﻫﺎی ﺑﺴﯿﺎری ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﮑﻞ ﻣﺘﻌﺎرﻓﯽ‬
‫‪۵۹‬‬ ‫ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ روی ﺧﻮد ﻣﺠﺴﻄﯽ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻣﯽﺷﺪ اﻏﻠﺐ ﻧﻘﺪی ﺑﺮ ﻣﺤﺘﻮای آن ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎی ﺑﻪ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﺟﺰﺋﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺻﯿﻒﻫﺎی ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﻣﻐﺎﯾﺮت داﺷﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ ﺣﺮﮐﺖ اوج‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس در ‪ ٥; ٣٠‬ﺑﺮج ﺳﺮﻃﺎن ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮد‪ .‬واﮐﻨﺶ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪،‬‬
‫از ﺗﺼﺤﯿﺢﻫﺎی ﺟﺰﺋﯽ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎص ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ و ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻣﻘﺪار ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺘﺎﯾﺞ رﺻﺪی ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﭘﺎ را از اﯾﻦ ﻫﻢ ﻓﺮاﺗﺮ ﮔﺬاﺷﺖ؛ او اوﻟﯿﻦ ﻣﻨﺠﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻﺮاﺣﺘ ًﺎ‬
‫ادﻋﺎ ﮐﺮد اوج ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﺑﺮای دﯾﮕﺮ ﺳﯿﺎرهﻫﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﺣﺮﮐﺖ ﺗﻘﺪﯾﻤﯽ‬
‫ﻼ از دﯾﺪ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ]ﻧﺘﺎﯾﺞ[‬ ‫ﺑﻬﺮهای دارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺮﮐﺖ وﯾﮋهای دارد ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐ ً‬
‫رﺻﺪﻫﺎ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﺗﺎ ﻣﻘﺪار ﺗﻘﺪﯾﻢ اﻋﺘﺪاﻟﯿﻦ در ﻣﺠﺴﻄﯽ را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﻘﺪاری‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار اﻣﺮوزی ﺑﺮای آن ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻘﺪﻫﺎی ﺟﺪیﺗﺮ ﻧﺠﻮم ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾﻫﺎی ﻓﻠﺴﻔﯽ در ذات آن ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس در ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎی‬
‫ﺳﯿﺎرهای اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻓﻼکِ ﺳﯿﺎرهﻫﺎ اﺟﺴﺎﻣﯽ ﻃﺒﯿﻌﯽ و واﻗﻌﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﺪلﻫﺎﯾﯽ رﯾﺎﺿﯽ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ او در ﻣﺠﺴﻄﯽ ﻫﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﺟﺎی ﻓﻠﮏﻫﺎی ﺗﻮﺧﺎﻟﯽ از ﻓﻠﮏﻫﺎی ﺗﻮﭘﺮ‬
‫ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دو اﻟﮕﻮ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺻﻮرت ﺟﻬﺎن را ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت اﻟﮕﻮی رﯾﺎﺿﯽ ﻣﺠﺴﻄﯽ ﻣﺸﮑﻼت زﯾﺎدی ﺑﻪ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ آورد ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﻧﻘﻄﮥ »ﻣﻌﺪل اﻟﻤﺴﯿﺮ«‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﺧﻼﺻﮥ ﻣﻄﻠﺐ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺪل رﯾﺎﺿﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪه در ﻣﺠﺴﻄﯽ وﺟﻮد ﻧﻘﻄﻪای‬
‫رﯾﺎﺿﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﻌﺪل اﻟﻤﺴﯿﺮ« را ﻣﻔﺮوض ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ اﻓﻼک ﺗﺪوﯾﺮ ﺳﯿﺎرهﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺛﺎﺑﺘﯽ ﺑﻪ دور آن‬
‫ﻣﯽﭼﺮﺧﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﻠﮏﻫﺎ را اﺟﺴﺎﻣﯽ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﺮدود اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ‬
‫]ﻧﻈﺎم[ ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﯾﮏ ﮐﺮۀ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺣﻮل ﻣﺤﻮری ﮐﻪ از ﻣﺮﮐﺰش ﻧﻤﯽﮔﺬرد ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﺛﺎﺑﺘﯽ دوران ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻗﻮف ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ در ﻧﻈﺮﯾﮥ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﻇﻬﻮر رﺳﺎﻟﻪﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‬
‫در آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺘﻘﻼً ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﻪﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻫِﯿْﺜَﻢ رﺳﺎﻟﮥ ﺟﺎﻣﻌﯽ در ﻧﻘﺪ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﻧﻮﺷﺖ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺧﻮدش ﻧﻈﺎم ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ اﺑﺪاع‬
‫ﮐﺮد ﯾﺎ ﻧﻪ‪ .‬اﺑﻦ ﻫﯿﺜﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺛﺮ دﯾﮕﺮی ]ﮐﻪ در ﻧﻘﺪ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﻧﻮﺷﺖ[ ﻣﺘﻬﻢ ﺷﺪ ﮐﻪ »اﯾﺠﺎد ﺷﮏ ﮐﺮده‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﭼﯿﺰی ﺑﯿﺶ از ﺷﮏ ﻋﺮﺿﻪ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در اﺳﭙﺎﻧﯿﺎی ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﻢ ﺗﺎ ﺣﺪودی ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﻣﻌﺪل اﻟﻤﺴﯿﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾـﻦ ﺗﻮﺟـﻪ ﺿـﻤﻦ ﺑﺮرﺳـﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ اﻓﻠﺢ اﻧﺘﻘﺎد ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ﮐﺎﻓﯽ دﻗﯿﻖ ﻧﺒﻮده ﭼـﻮن »ﻣﺮﮐـﺰ‬
‫ﻓﻠﮏ ﺧﺎرجﻣﺮﮐﺰ ]در ﻣﺪل ﺳﯿﺎرهﻫﺎ ﻋﻠﻮی[ را ﺑﺪون ﺑﺮﻫﺎن در وﺳﻂ ﺣﺪﻓﺎﺻﻞ ﻣﻌﺪلاﻟﻤﺴﯿﺮ و ﻣﺮﮐﺰ ﻋﺎﻟﻢ ﻗﺮار‬
‫داده اﺳﺖ«‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ اﺑﻦ رﺷﺪ ﺑﻪ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس اﯾﺮاد ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺑـﻪ اﻧـﺪازۀ ﮐـﺎﻓﯽ ارﺳـﻄﻮﯾﯽ ﻧﺒـﻮده و‬
‫ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس را ﺿﻤﻦ ﺷﺮﺣﺶ ﺑﺮ ﻣﺘﺎﻓﯿﺰﯾﮏ ارﺳﻄﻮ ﻣﺆاﺧﺬه ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺠﻢ اﻧﺪﻟﺴـﯽ ﮐـﻪ ﺳـﻌﯽ ﮐـﺮد‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ ﻧﺠﻮﻣﯽ ]ﺑﺮای ﻧﻈﺎم ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ[ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﺪ ﺑﻄﺮوﺟﯽ‪ ١‬ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﺗـﻼش او ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﻗـﺪر ﮐـﺎﻓﯽ‬
‫ﻣﻮﻓﻘﯿﺖآﻣﯿﺰ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫در ﺷﺮﻗﯽﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﮥ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و در زﻣﺎﻧﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻧﯿﻤﮥ اول ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﻣﻨﺠﻤﯽ دﻣﺸﻘﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم‬ ‫‪۶۰‬‬
‫ﻣﺆﯾﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻋُﺮْﺿﯽ رﺳﺎﻟﮥ ﮐﺎﻣﻠﯽ در اﺻﻼح ﻧﺠﻮم ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً در ﻫﻤﺎن ﻣﻮﻗﻊ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ‬
‫دو رﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ و دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ در آن ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻋﻠﯿﻪ ﻧﺠﻮم ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ ﺑﺤﺚ ﮐﺮده ﺑﻮد‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦﻫﺎی ﺟﺪﯾﺪی ﺑﺮای ﺑﻌﻀﯽ از اﻟﮕﻮﻫﺎی ﺳﯿﺎرهای ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎری از اﯾﺮادﻫﺎی ﻧﺠﻮم‬
‫ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ را ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻃﻮﺳﯽ در ﺑﺤﺚ ﺧﻮد درﺑﺎرۀ اﻟﮕﻮی ﻣﺎه‪ ،‬ﻗﻀﯿﮥ رﯾﺎﺿﯽ ﺟﺪﯾﺪی اﺑﺪاع ﮐﺮد ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﺑﻪ‬
‫»ﺟﻔﺖ ﻃﻮﺳﯽ« ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬از آن ﭘﺲ ﺟﻔﺖ ﻃﻮﺳﯽ ﺗﺎ زﻣﺎن ﮐﻮﭘﺮﻧﯿﮏ در ﮐﺎر ﻫﺮ ﻣﻨﺠﻢ ﺧﻼﻗﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮد‬
‫ﮐﻮﭘﺮﻧﯿﮏ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد آﺛﺎر دﯾﮕﺮ ﻣﻨﺠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻫﻤﯿﻦ زﻣﺎن در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﯾﻠﺨﺎﻧﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻬﺮ ﻣﺮاﻏﻪ در ﺷﻤﺎل‬
‫ﻏﺮﺑﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﭼﯿﺰ روﺷﻨﯽ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪ .‬ﻗﻄﺐاﻟﺪﯾﻦ ﺷﯿﺮازی ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﭽﯿﺪهﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺪلﻫﺎ را ﺑﺮای ﺣﺮﮐﺖ ﻋﻄﺎرد ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬وی آﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪد دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ دارد ﮐﻪ اﺑﺘﮑﺎرﻫﺎﯾﯽ در آﻧﻬﺎ دﯾﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺣﺘﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن اﻟﮕﻮﺳﺎزی ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻦ ﺷﺎﻃﺮ دﻣﺸﻘﯽ ﺑﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖآﻣﯿﺰی رﺳﯿﺪ‪ .‬او اﻓﺰون ﺑﺮ‬
‫ﺑﻪﮐﺎرﮔﯿﺮی ﺟﻔﺖ ﻃﻮﺳﯽ ﮐﺎری ﮐﺮد ﻋﺎری از ﺧﻄﺎﻫﺎی ﻣﻨﺠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼً دﺳﺖ ﺑﻪ اﺻﻼح ﻧﻈﺎم ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ زده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وی ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎی ﻓﻠﺴﻔﯽ را ﮐﻪ ﻣﺨﺘﺺ ﺑﯿﺸﺘﺮ آﺛﺎر ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻮد ﺑﺎ رﺻﺪ‬
‫ﺗﻠﻔﯿﻖ ﮐﺮد و در ﻧﻬﺎﯾﺖ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ اﻟﮕﻮی واﻗﻌﯽ ﺑﺮای ﺣﺮﮐﺖﻫﺎی ﻣﺎه را ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ .١‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ »ﺑﻄﺮوﺟﯽ« در داﻧﺸﻨﺎﻣﮥ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ج ‪ ،٣‬ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٧٦ ،‬ص ‪ ،٤٩٣-٤٩١‬ﻧﻮﺷﺘﮥ ﻣﺤﻤﻮد ﮐﺎﯾﺎ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺣﺠﺖ ﻓﺨﺮی‪.‬‬
 ‫ﺗﻼشﻫﺎ ﺑﺮای اﺻﻼح ﻧﺠﻮم ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب ﮐﻮﭘﺮﻧﯿﮑﯽ ﺑﯽرﺑﻂ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﮐﻮﭘﺮﻧﯿﮏ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎی‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎی اﺧﯿﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮐﻮﭘﺮﻧﯿﮏ در اﻟﮕﻮی ﺳﯿﺎرهﻫﺎی ﻋﻠﻮی )ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در‬
‫ﻧﺠﻮم و اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﮐﺘﺎب درﮔﺮدش اﻓﻼک آﻣﺪه اﺳﺖ( ﻫﻤﺎن ﻓﻨﻮﻧﯽ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﻪ ﻗﺮن ﭘﯿﺶ ﺗﻮﺳﻂ ﻋُﺮﺿﯽ اﺑﺪاع ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد و ﻣﺪل ﮐﻮﭘﺮﻧﯿﮏ ﺑﺮای ﻣﺎه ﻫﻤﺎن ﻣﺪل اﺑﻦ ﺷﺎﻃﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪﻋﻼوه‪ ،‬ﻣﺸﺎﺑﻬﺖﻫﺎی ﮐﻮﭘﺮﻧﯿﮏ و اﺑﻦ ﺷﺎﻃﺮ در‬
‫ﻣﺪل ﻋﻄﺎرد ﺣﻠﻘﮥ دﯾﮕﺮی ﺑﺮای زﻧﺠﯿﺮۀ ﻇﺎﻫﺮی ﻣﻄﺎﺑﻘﺖﻫﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﻞ ﻣﺴﺌﻠﮥ اﺳﺘﻘﻼل ]ﮐﻮﭘﺮﻧﯿﮏ[ در ﮐﺸﻒ را‬
‫زﯾﺮ ﺳﺆال ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫زﯾﺞﻫﺎ )ﮐﺘﺎﺑﭽﻪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ( را‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮﯾﻦ دﺳﺘﻪ از آﺛﺎر ﻧﺠﻮﻣﯽ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اداﻣﮥ‬
‫ﺳﻨﺖ ﺟﺪولﻫﺎی دﺳﺘﯽ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ در اﯾﻦ آﺛﺎر ﺑﺎ ﻫﯿﺌﺖ اﻓﻼک ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی دﻗﯿﻖ ﮐﻠﻤﻪ ﺳﺮوﮐﺎر‬
‫ﻧﺪارد اﻣﺎ ﻫﯿﺌﺘﯽ را ﻣﻔﺮوض ﻣﯽﮔﯿﺮد و ]ﺑﺮ اﺳﺎس آن[ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ دﻗﯿﻖ ﻣﻮﺿﻊ ﺳﯿﺎرهﻫﺎ در ﻫﺮ زﻣﺎن داده‬
‫ﺷﺪهای ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻫﻤﮥ ﺗﺼﺤﯿﺢﻫﺎی ﻧﺠﻮم ﺑﻄﻠﻤﯿﻮﺳﯽ ذاﺗﺎً ﺗﺼﺤﯿﺢﻫﺎﯾﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان از زﯾﺞﻫﺎ اﻧﺘﻈﺎر‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ زﯾﺎدی ورای ﺟﺪولﻫﺎی دﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺗﻘﻮﯾﻢﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻃﻮلﻫﺎ و ﻋﺮضﻫﺎ و ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ‬
‫دﺳﺖ داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎر اﯾﻦ دﺳﺖﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﯿﻦ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺮوع ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﺸﺎن ﺑﻮد‪ ،‬و ﻗﺮن ﯾﺎزدﻫﻢ‬
‫ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﮐﻪ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﻧﺎﯾﺎب ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺨﻮش ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻗﺎﺑﻞﻣﻼﺣﻈﻪای ﺷﺪ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰۀ اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮْ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫‪۶۱‬‬ ‫»ﺳﺎدﮔﯽ در ﮐﺎرﺑﺮد« ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﮥ ﻧﻬﺎﯾﯽ اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺣﻮاﻟﯽ ﻗﺮن ﯾﺎزدﻫﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻣﻨﺠﻢ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺷﯿﻮۀ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﺪولﻫﺎﯾﺶ را ﭼﻨﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﺒﺤﺮ در ﻋﻤﻞ ﺟﻤﻊ ﺑﺮای ﺧﻮاﻧﻨﺪهاش‬
‫ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ آﺛﺎر ﺑﻪوﯾﮋه ﺑﺮای اﺣﮑﺎﻣﯿﺎن ﮐﻢﺳﻮادی ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﺳﺮﯾﻊ ﻣﻮﺿﻊ ﺳﯿﺎرهﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﺮﮐﺖ اﻓﻼک ﺳﻤﺎوی ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی دﻗﯿﻖ ﮐﻠﻤﻪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﺰ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرۀ اﺑﺰارﻫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬و در اداﻣﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻧﺪرت ﻣﺘﻮﻧﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻧﺠﻮم رﺻﺪی ﺳﺮوﮐﺎر دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از رﺻﺪﻫﺎ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺟﺪﯾﺪی ﺑﻪ دﺳﺖ دادﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﺎ ﻣﻘﺎدﯾﺮ‬
‫ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ اﻋﺘﺪاﻟﯿﻦ و اوج ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﯽﮐﺮد ﯾﺎ اﯾﻦ ﻣﻘﺎدﯾﺮ را از ﻃﺮﯾﻖ روشﻫﺎی ﺟﺪﯾﺪ‬
‫رﺻﺪی دﻗﯿﻖﺗﺮ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻧﻤﻮﻧﻪای از اﯾﻦ روشﻫﺎ را ﻣﯽﺗﻮان در آﺛﺎر ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﺮّه و اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎی رﺻﺪ ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﻃﺒﻖ روش ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس در اﻧﻘﻼﺑﯿﻦ از روش ﺟﺪﯾﺪی ﺑﺮای رﺻﺪ آن در ﻣﯿﺎﻧﮥ‬
‫ﻓﺼﻞﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺻﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص ﺑﺮای اﯾﻦ ﻧﻮع ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﺰﺋﯿﺎﺗﯽ درﺑﺎرۀ ﺗﺄﺳﯿﺲ اﯾﻦ‬
‫رﺻﺪﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻬﺎدﻫﺎی ﻋﻠﻤﯽ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ﮐﺎﻓﯽ ﮔﺰارش درﺑﺎرۀ رﺻﺪﻫﺎی واﻗﻌﯽ ﯾﺎ درﺑﺎرۀ‬
‫روشﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی ﻣﺴﺘﻘﻞ در آﻧﻬﺎ آزﻣﺎﯾﺶ ﻣﯽﺷﺪ و در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﺟﺪولﻫﺎ راه ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ در دﺳﺖ‬
‫ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﺤﯿﯽاﻟﺪﯾﻦ ﻣﻐﺮﺑﯽ ]ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻼﺻﺔ اﻟﻤﺠﺴﻄﯽ[ ﺷﺎﻣﻞ رﺻﺪﻫﺎی ﺟﺪﯾﺪ‬
‫ﻣﺮاﻏﻪ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺳﻮﺗﺮ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎً اﯾﻦ ﻣﺘﻦ را ﺗﻠﺨﯿﺼﯽ از ﻣﺠﺴﻄﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﻟﯿﺪن )ﻫﻠﻨﺪ( ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻠﺨﯿﺼﯽ از ﻣﺠﺴﻄﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺘﺎب ﻫﯿﺌﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﮏ ﻣﺠﺴﻄﯽ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﻣﺎ در آن ﻓﻘﻂ ﻧﺘﺎﯾﺞ رﺻﺪﻫﺎی ﻣﺮاﻏﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎی ‪ ٦٦١‬ق و ‪ ٦٧٢‬ق اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭘﺎراﻣﺘﺮ‪ ،‬ﻣﺜﻼً »ﺧﺮوج از ﻣﺮﮐﺰ« و »ﺷﻌﺎع ﻓﻠﮏ ﺗﺪوﯾﺮ«‪ ،‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﺳﯿﺎره‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ رﺳﺎﻟﮥ ﻣﻐﺮﺑﯽ و زﯾﺞ اﯾﻠﺨﺎﻧﯽ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺘﻮﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺮاﻏﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫ﮐﻨﻮن ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺤﻘﻘﺎن اﺧﯿﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺘﻦ دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان آن را از اﯾﻦ ﻧﻮع داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻖ اﻷرﺻﺎد اﺑﻦ ﺷﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﺎم آن ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه و ﺧﻮد ﻣﺘﻦ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﺣﺘﯽ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰی ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ آن را در رﺻﺪﺧﺎﻧﮥ ﻣﻌﺮوف ﻗﺮن ﻧﻬﻢ اﻟﻎﺑﯿﮓ در‬
‫ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪ .‬وﺟﻮد ﻫﻤﮥ اﯾﻦ ﺷﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻧﺒﻮد آﻧﻬﺎ‪ ،‬اﯾﻦ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﺠﻮم رﺻﺪی ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ و‬
‫ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺸﺨﺼﯽ راهاﻧﺪازی ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﺠﻤﻮع ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﭼﺎرﭼﻮﺑﯽ ﻋﻘﻠﯽ ﺑﺮای ﺗﺤﻠﯿﻞ راﺑﻄﮥ ﺑﯿﻦ رﺻﺪ و‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﻨﺎ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫رﺳﺎﻟﻪﻫﺎی دورۀ اﺳﻼﻣﯽ درﺑﺎرۀ اﺑﺰارﻫﺎ]ی ﻧﺠﻮﻣﯽ[ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺖ اﺑﺰارﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎی ﺑﺰرگ ﺑﺮای رﺻﺪ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺖ اﺑﺰارﻫﺎی ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺮوفﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه از دﺳﺘﮥ دوم اﺳﻄﺮﻻب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﮥ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮔﻨﺞﻧﮕﺎﺷﺘﯽ از زﻣﺎن ﻫﯿﭙﺎرﺧﻮس ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد و رﺳﺎﻟﻪای از زﻣﺎن ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس در‬
‫ﺗﺒﯿﯿﻦ آن در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻄﺮﻻب ﻣﺴﻄﺢ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم راه ﯾﺎﻓﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ در‬
‫ﺳﺎﺧﺖ آن اﺳﺘﻔﺎده ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦ اﺗﻔﺎق اﺳﻄﺮﻻب ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺷﺪ و اﺟﺰاء ﺟﺪﯾﺪی ﺑﺮای آن اﺑﺪاع ﺷﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻗﺎﺑﻠﯿﺖﻫﺎی آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺰاری رﺻﺪی ﻫﻢﺗﺮاز ﻗﺎﺑﻠﯿﺖﻫﺎی ﺧﻂﮐﺶ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﺑﻮد و ﺑﻪ اﻧﺪازهای ﺗﺠﻬﯿﺰ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺣﺪود ‪ ٣٠٠‬ﻣﺴﺌﻠﮥ ﻧﺠﻮم رﯾﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی را‬ ‫‪۶۲‬‬
‫ﺣﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺳﻄﺮﻻب ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﭼﻨﺎن ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽای ﻗﺎﺑﻞ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪه از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﺑﯿﺸﺘﺮﺷﺎن ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﻧﺎﺑﯽ از ﺗﻠﻔﯿﻖ دﻗﺖ اﺳﺘﺎدﮐﺎراﻧﻪ و ﻇﺮاﻓﺖ‬
‫آﺛﺎر ﻫﻨﺮی درﺧﺸﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻮاﻫﺪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪای و ﻧﺸﺎﻧﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﮐﻪ در ﮐﺸﻮرﻫﺎی زﯾﺎدی ﭘﺮاﮐﻨﺪه‬
‫ﺷﺪه ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﺳﻄﺮﻻب‪ ،‬ﻣﻌﺮوفﺗﺮﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﮥ ﯾﮏ اﺣﮑﺎﻣﯽ ﺣﺮﻓﻪای ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬رﺑﻊﻫﺎ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﮥ اﺳﻄﺮﻻب ﺑﻮدﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﯾﮏﭼﻬﺎرم آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺮون از ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﻼﻣﯽ ﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺘﯿﺠﮥ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﮐﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن روی اﺳﻄﺮﻻب ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭘﯿﭽﯿﺪۀ رﺑﻊ‬
‫را ﻣﯽﺷﺪ ﺑﺮای ﺣﻞ ﻫﻤﮥ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺘﻌﺎرف ﻧﺠﻮم ﮐﺮوی ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد‪.‬‬
‫اﺳﻄﺮﻻبﻫﺎی ﮐﺮوی و ﮐﺮهﻫﺎی ﺳﻤﺎوی ﮐﻤﯿﺎبﺗﺮﻧﺪ اﻣﺎ ﻇﺎﻫﺮاً ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺳﻄﺮﻻب ﻣﺴﻄﺢ در رﺻﺪﻫﺎ ﮐﻤﺘﺮ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﯾﺎد ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﻧﻤﺎﯾﺶ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﮔﺮدش اﻓﻼک ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ و‬
‫ﻃﺒﻖاﻟﻤﻨﺎﻃﻖ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی دﯾﮕﺮی از اﯾﻦ ﻓﻨﺎروی ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﯽ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ وﻗﺖ ﻧﻤﺎزﻫﺎ و‬
‫ﻃﺒﻖاﻟﻤﻨﺎﻃﻖ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺮﮐﺎت ﺳﯿﺎرهای در ﻫﺮ زﻣﺎن داده ﺷﺪهای ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪.‬‬
‫اوﻗﺎت ﻧﻤﺎزﻫﺎی واﺟﺐ ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﮥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﯾﮏ روز‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﺮﮐﺖ روزاﻧﮥ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ زﻣﺎن از روزی ﺑﻪ روز دﯾﮕﺮ و از ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ دﯾﮕﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫روشﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ ﮐﺎر اﺑﺪاع ﮐﺮدﻧﺪ و اﻏﻠﺐ ﻧﺘﺎﯾﺠﺸﺎن را ﻣﺸﺨﺼﺎً ﺑﺮای ﺳﻬﻮﻟﺖ در ﺣﻞ آﻧﭽﻪ در‬
‫اﺻﻞ از ﻧﻮع ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺜﻠﺜﺎت ﮐﺮوی ﺑﻮد ﺟﺪولﺑﻨﺪی ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺗﻌﯿﯿﻦ زﻣﺎن ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
 ‫ﻣﺴﺌﻠﻪای ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺟﺪولﻫﺎی ﻣﻨﺪرج در ﻣﺘﻮن ﻣﯿﻘﺎت )ﮔﺎﻫﺸﻤﺎری( ﺣﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻣﻨﺤﻨﯽﻫﺎی ﺧﺎﺻﯽ‬
‫ﻫﻢ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ وﻗﺖ ﻧﻤﺎزﻫﺎ روی اﺳﻄﺮﻻبﻫﺎ ﺣﮏ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺠﻮم و اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻨﻌﯽ دﯾﻨﯽ ﺑﺮای ﺷﺮوع ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس زﻣﺎن ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪه وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ زﯾﺞﻫﺎ‬
‫ﺟﺪولﻫﺎی وﯾﮋهای ﺑﺮای رؤﯾﺖ ]ﻫﻼل[ ﻣﺎه ﺑﺮای ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﻼوه‪ ،‬ﺷﺮوع زﻣﺎن روزه در ﻫﺮ‬
‫روز ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهای ﻧﺠﻮﻣﯽ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻧﮕﯿﺰهای ﺑﺮای‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎی وﯾﮋه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﭘﯿﺮوی از ﺗﻮﺻﯿﻒ »ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺛﺎﺑﺖ« ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس در ﻣﺠﺴﻄﯽ‪ ،‬آﺛﺎر وﯾﮋهای را ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ‬
‫ﺻﻮرتﻫﺎی ﻓﻠﮑﯽ اﺧﺘﺼﺎص دادﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ آﺛﺎر ﮐﻪ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اروﭘﺎ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬
‫ارزش ﻫﻨﺮیاش‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺷﻬﺮت ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺻﻮر اﻟﮑﻮاﮐﺐ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺻﻮﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ آﺛﺎر ﻧﺎم ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻬﻦ‬
‫ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و ﺻﻮرتﻫﺎی ﻓﻠﮑﯽ ﺑﺎ ﺑﺮاﺑﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮده ﺑﻮد ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ داده ﻣﯽﺷﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ اﺣﯿﺎی ﺳﻨﺖﻫﺎی ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ واﺳﻄﮥ اﯾﻦ ﻣﺘﻮن ﺑﺴﯿﺎری از ﻧﺎمﻫﺎی اﻣﺮوزی ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ]در‬
‫زﺑﺎنﻫﺎی اروﭘﺎﯾﯽ[ ﻫﻨﻮز اﺛﺮی از ﻋﻨﻮان ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد دارﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺮنﻫﺎی ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم ﺑﻪ دﻟﯿﻞ آن ﮐﻪ ﺣﺮﻓﮥ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻗﺒﻼً ﻫﻤﺎن ﺣﺮﻓﮥ اﺣﮑﺎﻣﯿﺎن ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺣﻤﻠﻪﻫﺎی ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﺷﺮوع ﺗﻬﺪﯾﺪی ﺑﺮای ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺳﺪهﻫﺎی ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ ﺑﻪ‬
‫‪۶۳‬‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪن ]آﺛﺎرﺷﺎن[ ﺟﺮﯾﺎﻧﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺑﺎزﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﻮزۀ ﮐﺎریﺷﺎن ﺑﻪ راه اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻃﺮد‬
‫دﺳﺘﺎوردﻫﺎی اﺣﮑﺎﻣﯿﺎن و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮاً ﻗﺪرتﻫﺎی ﻣﺬﻫﺒﯽ در اﯾﻦ ﻣﻨﺎزﻋﻪ ﭘﯿﺮوز ﺷﺪﻧﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻣﻨﺠﻤﺎن روز ﺑﻪ روز ﺑﻪ‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺖﻫﺎی ﻣﺬﻫﺒﯽ واﺑﺴﺘﻪﺗﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺪۀ ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮی ﻣﻨﺼﺐ ﻣﻮﻗِّﺖ )ﮔﺎﻫﺸﻤﺎر( وارد ﺳﺎزﻣﺎن اداری‬
‫ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬رﮐﻦ اﺻﻠﯽ ﺟﺎﻣﻌﮥ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آن ﺑﯿﺸﺘﺮ آﺛﺎر ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮﻗِّﺖﻫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻠﺶ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﻤﺘﺮ روی‬
‫ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎی اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮﻣﯽ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻮد‪ .‬اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺎزﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎی ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ زﺑﺎن رﯾﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺷﺪ‪ .‬درﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻫﻤﮥ ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺎر ﻣﺬﻫﺒﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺎ‬
‫ﻧﺠﻮم رﯾﺎﺿﯽ درآﻣﯿﺨﺘﻨﺪ و ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮرﻫﺎی ﻣﺬﻫﺒﯽ در اﯾﻦ آﺛﺎر ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻗِّﺖﻫﺎ‪ ،‬ﮐﻪ از ﻗﯿﺪ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ آزاد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﻮع ﻣﺴﺌﻠﮥ ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﻌﻄﻮف‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و دﯾﮕﺮ ﻣﺠﺒﻮر ﻧﺒﻮدﻧﺪ آﺛﺎر اﺣﮑﺎﻣﯽ ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ارزﯾﺎﺑﯽ اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﮔﺮاﯾﺶ ﺟﺪﯾﺪ ﻫﻨﻮز ﺧﯿﻠﯽ ﻣﺸﮑﻞ‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻫﯿﭻ ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ درﺑﺎرۀ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﯾﻦ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺟﺪﯾﺪ از ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺻﻮرت‬
‫ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫]ﺧﻮاﻧﻨﺪۀ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻪ اﻃﻼع ﺑﯿﺸﺘﺮ درﺑﺎرۀ ﻣﻮﺿﻮع اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ زﯾﺮ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻮرﯾﺤﺎن‪ ،‬اﻟﺘﻔﻬﯿﻢ ﻷواﺋﻞ ﺻﻨﺎﻋﺔ اﻟﺘﻨﺠﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦ ﻫﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪١٣٦٧ ،‬؛ ﻧﺎﻟّﯿﻨﻮ‪ ،‬ﮐﺮﻟﻮ آﻟﻔﻮﻧﺴﻮ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺠﻮم‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ اﺣﻤﺪ آرام‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪١٣٤٩ ،‬؛ ﮐﻨﺪی‪ ،‬ادوارد اﺳﺘﻮارت‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﯽ در زﯾﺞﻫﺎی دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪١٣٧٤ ،‬؛ ﮔﯿﺎﻫﯽ ﯾﺰدی‪ ،‬ﺣﻤﯿﺪرﺿﺎ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺠﻮم در اﯾﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪[.١٣٨٨ ،‬‬
 ‫ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷ رۀ اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(۳‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۲‬‬
‫∗‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫‪۱‬‬
‫ﯾﺎن‪ .‬پ‪ .‬ﻫﻮﺧﻨﺪاﯾﮏ‬
‫‪۲‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺣﺴﻦ اﻣﯿﻨﯽ‬

‫ﻫﻨﺪﺳﻪ در رﯾﺎﺿﯿﺎت دورۀ اﺳﻼﻣﯽ از ﺳﻪ ﻣﻨﻈﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮای ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮای‬
‫ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻧﻈﺮی در ﻋﻠﻮم دﯾﮕﺮ ﻣﺜﻞ ﻧﺠﻮم‪ ،‬اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم و ﻧﻮرﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬و از ﻣﻨﻈﺮ رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻣﺤﺾ‪ .‬درﺑﺎرۀ‬
‫ﮐﺎرﺑﺮد ﻋﻤﻠﯽ ﻫﻨﺪﺳﻪ در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺜﻼً درﺑﺎرۀ ﮐﺎﺷﯿﮑﺎری ﯾﺎ ﮐﺎرﺑﺮد آن در ﻣﻌﻤﺎری ﭼﯿﺰﻫﺎی اﻧﺪﮐﯽ‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ ﺑﺮای ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬واﻗﻌﯿﺖ دارد ﮐﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان‬
‫دورۀ اﺳﻼﻣﯽ راﺑﻄﮥ ﻣﯿﺎن ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ و ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی آﻓﺘﺎﺑﯽ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی‬
‫آﻓﺘﺎﺑﯽ را ﺑﺮ اﺳﺎس ﺟﺪولﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺳﺎﯾﮥ ﺷﺎﺧﺺ را ﺑﺮای ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ و ﺗﻤﺎم اوﻗﺎت روز و‬ ‫‪۸۶‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎی ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽداد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺟﺪولﻫﺎ ﺑﺪون ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ واﻗﻌﯿﺖ دارد ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ در ﻫﻨﺪﺳﮥ ﻋﻤﻠﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ ﺣﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ اﯾﻦ راه ﺣﻞﻫﺎ ارزش ﻋﻤﻠﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺪار ﺑﯿﻀﻮی ﺳﯿﺎرهﻫﺎ‬
‫ﻫﻨﻮز ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﯿﭻ ﮐﺎرﺑﺮدی از ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ در ﻧﺠﻮم ﻧﻤﯽﺗﻮان ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻨﺠﻤﺎن‬
‫ﻗﺮنﻫﺎی ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﭼﻮن ﺻﺎﻏﺎﻧﯽ و ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ درﺑﺎرۀ اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫اﺳﻄﺮﻻب ﺑﺤﺚ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﺧﺖ و ﮐﺎرﺑﺮد اﯾﻦ ﻧﻮع اﺳﻄﺮﻻبﻫﺎ ﺑﺴﯿﺎر دﺷﻮارﺗﺮ از اﺳﻄﺮﻻب ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫‪٣‬‬
‫در آن ﻓﻘﻂ ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و داﯾﺮه ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺎرﺑﺮد ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ در ﻧﻮرﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻬﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬در دورۀ ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻫﻨﺪﺳﻪداﻧﺎن آﯾﻨﻪﻫﺎی ﺳﻮزان‬
‫‪٤‬‬
‫ﺳﻬﻤﯽﮔﻮن را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻨﺪﺳﻪداﻧﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﭘﮋوﻫﺶ درﺑﺎرۀ آﯾﻨﻪﻫﺎی ﺳﻮزان را اداﻣﻪ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦﻫﯿﺜﻢ ﯾﮏ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﻣﻌﺮوف ﻧﻮرﺷﻨﺎﺧﺖ را ﺑﺎ ﺗﻘﺎﻃﻊ داﯾﺮه و ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﺣﻞ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨﺪﺳﻪداﻧﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫∗‬
‫‪« L'étude des sections coniques dans la tradition Arabe », in: Actes du 3ème colloque Maghrébin sur les‬‬
‫‪Mathématiques Arabes, Tipaza. Alger: École Normale Supérieure, 1998, pp. 147-158.‬‬
‫‪1. Hogendijk, J. P., J.P.Hogendijk@uu.nl‬‬
‫اﺳﺘﺎد رﯾﺎﺿﯿﺎت و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺗﺎرﯾﺦ رﯾﺎﺿﯿﺎت و ﻧﺠﻮم دورۀ اﺳﻼﻣﯽ در داﻧﺸﮕﺎه اوﺗﺮﺧﺖ )ﻫﻠﻨﺪ(‪.‬‬
‫‪ .٢‬داﻧﺸﺠﻮی دﮐﺘﺮی رﺷﺘﮥ ﻓﻠﺴﻔﮥ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﮥ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺣﮑﻤﺖ و ﻓﻠﺴﻔﮥ اﯾﺮان‪.Ehsan_am@yahoo.com ،‬‬
‫‪ .٣‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ »اﺳﻄﺮﻻب« در داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ج ‪ ،٨‬ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٧٧ ،‬ص ‪ ٣٠٥-٢٩٧‬ﻧﻮﺷﺘﮥ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﻣﻮﻟﻮی و ﻣﻘﺎﻟﮥ »ﺻﺎﻏﺎﻧﯽ«‬
‫در اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﮥ رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٧٥ ،‬ص ‪.٢٩٥-٢٩٢‬‬
‫‪ .٤‬ﺑﺮای ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺣﺴﯿﻦ ﻣﻌﺼﻮﻣﯽ ﻫﻤﺪاﻧﯽ‪» ،‬آﺋﯿﻨﮥ ﺳﻮزان اﻓﻼﻃﻮن«‪ ،‬ﻧﺸﺮ داﻧﺶ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ ،‬ش ‪ ،٩٥‬ﺑﻬﺎر ‪ ،١٣٧٩‬ص ‪.١٥-٣‬‬
 ‫ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ ﻋﻼﻗﻪﺷﺎن ﺑﻪ رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻣﺤﺾ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﺮﺧﯽ از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎی ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ را از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺜﺎل ﻣﻠﻤﻮﺳﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺑﺮای درک اﯾﻦ ﻣﺜﺎل اﺑﺘﺪا ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻧﻈﺮﯾﮥ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ و اﻧﺘﻘﺎل آن ﺑﻪ دورۀ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪاﺟﻤﺎل ﺑﯿﺎن ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﭘﺎﯾﻪ در ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﯾﮥ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ‪ ،‬ﻣﺨﺮوﻃﺎت آﭘﻮﻟﻮﻧﯿﻮس )در ﺣﺪود ‪ ٢٠٠‬ﻗﺒﻞ از ﻣﯿﻼد(‬
‫اﺳﺖ‪ ١.‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﻫﺸﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻫﻔﺖ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﻧﺨﺴﺖ آن در ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮی زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﺑﺮادران‬
‫ﺑﻨﻮﻣﻮﺳﯽ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ٢.‬اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ آﺳﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬اوﻻً ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﺑﻨﻮﻣﻮﺳﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ‬
‫ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و آن ﻫﻢ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب از ﮐﺘﺎب در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺘﻨﺪ؛ دﯾﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ در دورۀ ﺑﻨﻮﻣﻮﺳﯽ ﻣﻘﺎﻃﻊ‬
‫ﻣﺨﺮوﻃﯽ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﺎﻣﻼً ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻧﻈﺮﯾﻪ را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﻮﻣﻮﺳﯽ در ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﺴﺨﮥﺧﻄﯽ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻣﺸﮑﻞ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ ﯾﮑﯽ از ﺳﻪ ﺑﺮادر‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ‪،‬‬
‫ﺧﻮدش ﻧﻈﺮﯾﮥ ﻣﻘﺎﻃﻊ اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﯾﮏ ﺻﻔﺤﻪ را اﺑﺪاع ﮐﺮد‪ .‬ﻧﻈﺮ او )ﮐﻪ درﺳﺖ ﻫﻢ ﺑﻮد( اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﮐﻤﯽ آﺳﺎنﺗﺮ از ﻧﻈﺮﯾﮥ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ و ﻧﯿﺰ ﻣﻘﺪﻣﻪای ﺑﺮای آن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﺑﺮادر‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺣﻤﺪ در ﺳﻮرﯾﻪ ﻧﺴﺨﮥ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮی از ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﮥ اول ﺑﺎ ﺷﺮح اﺗﻮﮐﯿﻮس ]ﻋﺴﻘﻼﻧﯽ[‪ ٣‬ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﮐﻤﮏ اﯾﻦ دو ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ و ﻧﻈﺮﯾﮥ ﻣﻘﺎﻃﻊ اﺳﺘﻮاﻧﻪ از ﺑﺮادر درﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬دو ﺑﺮادر دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺤﻤﺪ‪،‬‬
‫‪۸۷‬‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﺘﻦ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻣﺨﺮوﻃﺎت را ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﺗﺮﺟﻤﮥ ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﮥ اول را ﺑﻪ ﻫﻼل ﺑﻦ اﺑﯽﻫﻼل‬
‫ﺣﻤﺺ و ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺎ ﻫﻔﺘﻢ را ﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﺮه ﺳﭙﺮدﻧﺪ و دو ﺑﺮادر ﺑﺎزﻧﮕﺮی ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ را ﻋﻬﺪهدار‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺘﻦ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﮥ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺨﺮوﻃﺎت در ﯾﮏ ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺑﯿﺰاﻧﺴﯽ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه اﻣﺎ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺎ‬
‫ﻫﻔﺘﻢ ﺗﻨﻬﺎ در ﻧﺴﺨﮥ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺨﺮوﻃﺎت و ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﻨﻮﻣﻮﺳﯽ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ﻣﺨﺮوﻃﺎت ﯾﮑﯽ از درﺧﺸﺎنﺗﺮﯾﻦ )و ﻧﯿﺰ دﺷﻮارﺗﺮﯾﻦ( آﺛﺎر رﯾﺎﺿﯿﺎت ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮای درک ﺗﺮﺳﯿﻤﯽ از دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ در ﭘﯽ ﻣﯽآﯾﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮارد زﯾﺮ از ﻧﻈﺮﯾﮥ آﭘﻮﻟﻮﻧﯿﻮس درﺑﺎرۀ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ را‬
‫داﻧﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺨﺮوﻃﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﮑﻞ ‪ ١‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﻗﻄﻊ ﺷﻮد )ﺑﯿﺎن اﻣﺮوزی(‪ ،‬آﭘﻮﻟﻮﻧﯿﻮس ﻫﺮ ﺷﺎﺧﮥ‬
‫ﻣﻘﻄﻊ را ﯾﮏ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ و ﻫﺮ دو ﺷﺎﺧﮥ آن را »دو ﻣﻘﻄﻊ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ« ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ‪ .‬او در ﻣﻘﺎﻟﮥ اول ﻣﺨﺮوﻃﺎت ﺧﺎﺻﯿﺖ زﯾﺮ‬
‫را ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ .١‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ »آﭘﻮﻟﻮﻧﯿﻮس ﭘﺮﮔﺎﯾﯽ« در داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ج ‪ ،١‬ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٧٤ ،‬ص ‪ ،٨٤‬ﻧﻮﺷﺘﮥ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﻣﻮﻟﻮی‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺗﺮﺟﻤﮥ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪:‬‬
‫‪Toomer, G. J., Apollonius’ Conics Books V to VII, The Arabic translation of the lost Greek original in the version of‬‬
‫‪the Banu Musa, New York, etc. 1990, 2 vols.‬‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ »ﺑﻨﻮ ﻣﻮﺳﯽ« در داﻧﺸﻨﺎﻣﮥ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ج ‪ ،٤‬ﺗﻬﺮان ‪ ،١٣٧٧‬ص ‪ ،٤٠٥-٤٠٣‬ﻧﻮﺷﺘﮥ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻧﺎﻃﻖ‪.‬‬
‫‪ ،Eutocius .3‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ »اوﺗﻮﮐﯿﻮس« در داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ج ‪ ،١٠‬ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٨٠ ،‬ص ‪ ،٤١٢‬ﻧﻮﺷﺘﮥ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﻣﻮﻟﻮی‪.‬‬
 ‫ﺷﮑﻞ ‪٢‬‬ ‫ﺷﮑﻞ ‪١‬‬
‫‪ -١‬ﻫﺮ ﻣﻘﻄﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ ﻗﻄﺮی دارد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻄﯽ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﭘﺎرهﺧﻂﻫﺎی ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ از‬
‫ﻣﺨﺮوط را ﮐﻪ راﺳﺘﺎی ﺛﺎﺑﺘﯽ دارﻧﺪ ﺑﻪ دو ﭘﺎرۀ ﻣﺴﺎوی ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﻣﺨﺮوﻃﺎت‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﮥ اول‪ ،‬ﻗﻀﯿﮥ‬
‫‪ ،٧‬ﺷﮑﻞ‪ .(٢‬او اﯾﻦ ﻧﯿﻤﻪﭘﺎرهﺧﻂﻫﺎ را ﺧﻄﻮط ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﻗﻄﺮ ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ‪ .‬در ﺷﮑﻞ ‪BG ،٢‬‬
‫ﻗﻄﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ را در ‪ B‬و ﻣﻘﻄﻊ ﻣﻘﺎﺑﻞ )ﺷﺎﺧﮥ دﯾﮕﺮ( را در ‪ G‬ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ‪ M‬وﺳﻂ ‪ BG‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﭘﻮﻟﻮﻧﯿﻮس ﺑﺎ روشﻫﺎی ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﺴﺎﺣﺎت ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ -٢‬ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﯾﮏ ﻣﻤﺎس در ﻧﻘﻄﮥ ‪ B‬دارد و اﯾﻦ ﻣﻤﺎس ﺑﺎ ﺧﻄﻮط ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻗﻄﺮ ‪ GB‬ﻣﻮازی اﺳﺖ‬
‫)ﻣﺨﺮوﻃﺎت‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﮥ اول‪ ،‬ﻗﻀﯿﮥ ‪ ١٧‬و ‪.(٣٢‬‬
‫‪ -٣‬ﻫـﺮ ﺧـﻂ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ ﮐـﻪ از ‪ M‬ﻋﺒـﻮر ﮐﻨـﺪ ﯾـﮏ ﻗﻄـﺮ ﻫـﺬﻟﻮﻟﯽ اﺳـﺖ و ﺧﻄـﻮط ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﻗﻄـﺮ‬
‫‪۸۸‬‬
‫دﻟﺨــﻮاه ‪) B١G١‬ﺷــﮑﻞ‪ (٣‬ﻫﻤــﻮاره ﻣــﻮازی ﺑــﺎ ﻣﻤــﺎس ﮔﺬرﻧــﺪه از ‪ B١‬اﺳــﺖ )ﻣﺨﺮوﻃــﺎت‪،‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﮥ اول‪ ،‬ﻗﻀﯿﮥ ‪.(٤٧‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪٤‬‬ ‫ﺷﮑﻞ ‪٣‬‬

‫اﮐﻨﻮن ﯾﮏ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﺑﻪ ﻗﻄﺮ ‪ BG‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﮑﻞ ‪ ٤‬ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ را در ‪ B‬و ﻣﻘﻄﻊ ﻣﻘﺎﺑﻞ را‬
‫در ‪ G‬ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ‪ AD‬ﯾﮏ ﺧﻂ ﺗﺮﺗﯿﺐ دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﭘﻮﻟﻮﻧﯿﻮس ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺧﻂ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫‪ AD‬ﭘﺎرهﺧﻂ ﺛﺎﺑﺖ ‪ BE‬ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ‪ BG‬وﺟﻮد دارد ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ﺧﻄﻮط ﺗﺮﺗﯿﺐ ‪ ،AD‬ﻣﺮﺑﻊ ‪ AD‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﻣﺴﺎﺣﺘﯽ را دارد ﮐﻪ ﭼﻬﺎرﺿﻠﻌﯽ ‪ BDPQ‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪ GE :‬و ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ‪ GB‬در ﻧﻘﻄﮥ ‪ D‬را‬
‫رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮ ‪ P‬ﻧﻘﻄﮥ ﺗﻘﺎﻃﻊ اﯾﻦ دو ﺧﻂ و ﻧﻘﻄﮥ ‪ Q‬روی ‪ BE‬ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ‪ ، PQ  DB‬آﭘﻮﻟﻮﻧﯿﻮس‬
‫ﺑﺮای ﻗﻄﺮ اﺻﻠﯽ ‪ BG‬در ﺷﮑﻞ ‪) ٢‬ﻣﺨﺮوﻃﺎت‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﮥ اول‪ ،‬ﻗﻀﯿﮥ ‪ (١٢‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای ﻗﻄﺮﻫﺎی دﯾﮕﺮ ‪B1G1‬‬
‫از ﺷﮑﻞ ‪) ٣‬ﻣﺨﺮوﻃﺎت‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﮥ اول‪ ،‬ﻗﻀﯿﮥ ‪ (٥٠‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ‪. AD ٢ = BDPQ‬‬
 ‫اﮔﺮ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪ ، AD = y, DB = x, BG = d, BE = p :‬آﻧﮕﺎه ﯾﮏ ﭼﻬﺎرﺿﻠﻌﯽ دارﯾﻢ ﮐﻪ در آن‪:‬‬
‫‪PR BE P‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫‪BDRE = BD ⋅ BE = x ⋅ p,‬‬ ‫=‬ ‫‪= , RE = BD = x‬‬

‫‪RE BG d‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪:‬‬
‫‪px ٢‬‬ ‫‪px‬‬
‫= ‪ERPQ‬‬ ‫= ‪ PR‬و‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪px‬‬
‫‪y ٢ = BDPQ = px +‬‬ ‫‪-٤‬‬
‫‪d‬‬

‫اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺷﺒﯿﻪ ﻣﻌﺎدﻟﮥ دﮐﺎرﺗﯽ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻣﺘﻌﺎﻣﺪ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا‬
‫‪ AD‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ ‪ BD‬ﻋﻤﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﺴﺎوی ‪ ،٤‬وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﮥ واژۀ ﻋﺮﺑﯽ »ﻗﻄﻊ زاﺋﺪ« ﺑﺮای ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫آﭘﻮﻟﻮﻧﯿﻮس ﭼﻬﺎرﺿﻠﻌﯽ ‪ BDPQ‬را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﻣﺸﺎﺑﻪ‬ ‫‪EPRQ‬‬ ‫و ﺑﺎ اﻓﺰودن ﭼﻬﺎرﺿﻠﻌﯽ‬ ‫‪BD‬‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮل‬ ‫‪BE‬‬‫ﭼﻬﺎرﺿﻠﻌﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺮ‬
‫ﭼﻬﺎرﺿﻠﻌﯽ ﺛﺎﺑﺖ ‪ GBEH‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪۸۹‬‬ ‫‪px ٢‬‬
‫اﻓﺰوده )در ﻋﺮﺑﯽ‪:‬‬ ‫‪d‬‬
‫در راﺑﻄﮥ ‪ px ،٤‬ﭼﻬﺎرﺿﻠﻌﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺮ )‪ p (= BE‬ﺑﻪ ﻃﻮل )‪ x(= BD‬و‬
‫‪٢‬‬
‫»زاﺋﺪ«( اﺳﺖ‪ .‬آﭘﻮﻟﻮﻧﯿﻮس ﻣﻌﺎدل راﺑﻄﮥ ‪ y٢ = px − pxd‬را ﺑﺮای ﺑﯿﻀﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﮥ‬
‫‪px ٢‬‬
‫ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد(‪ .‬ﺑﺮای ﺳﻬﻤﯽ ﻧﯿﺰ دارﯾﻢ ‪ y ٢ = px‬ﮐﻪ‬ ‫‪d‬‬
‫»ﻗﻄﻊ ﻧﺎﻗﺺ« در ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮای آن اﺳﺖ )در ﺑﯿﻀﯽ‬
‫در آن ﻧﻪ ﺑﺨﺶ ﻧﺎﻗﺺ و ﻧﻪ ﺑﺨﺶ زاﺋﺪ دارﯾﻢ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺳﻬﻤﯽ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﻗﻄﻊ »ﻣﮑﺎﻓﯽ« ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻋﺮب اﺻﻄﻼﺣﺎﺗﯽ را ﺑﺮای واژهﻫﺎی ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ اﻟﭙﺴﯿﺲ‪ ،١‬ﭘﺎراﺑﻮﻟﻪ‪ ٢‬و ﻫﯿﭙﺮﺑﻮﻟﻪ‪ ٣‬در‬
‫ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎی آنﻫﺎ را ﻧﯿﺰ ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮﺧﻼف ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻻﺗﯿﻨﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ آواﻧﻮﯾﺴﯽ اﺻﻄﻼحﻫﺎ‬
‫اﮐﺘﻔﺎ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪٤‬‬
‫ﺑﺮای درک ﺗﺮﺳﯿﻢ زﯾﺮ از ﮐﻮﻫﯽ ﺑﺎﯾﺪ اﺑﺘﺪا اﯾﻦ ﺳﻪ اﺻﻄﻼح را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد )ﺷﮑﻞ‪:(٤‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻗﻄﻌﮥ ‪» BG‬ﺿﻠﻊ ﻣﺠﺎﻧﺐ« ﯾﺎ »ﻗﻄﺮ ﻣﺠﺎﻧﺐ« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻗﻄﻌﮥ ‪» BE‬ﺿﻠﻊ ﻗﺎﺋﻢ« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ج‪ -‬اﮔﺮ ‪ W‬ﻧﻘﻄﮥ ﺣﺎﺻﻞ از اﻣﺘﺪاد ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺧﻂ ‪ BD‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زاوﯾﮥ ‪» ADW‬زاوﯾﮥ ﺗﺮﺗﯿﺐ« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪1. elleipsis‬‬
‫‪2. parabolè‬‬
‫‪3. hyperbolè‬‬
‫‪ .٤‬اﺑﻮﺳﻬﻞ ﺑﯿﮋن ﺑﻦ رﺳﺘﻢ ﮐﻮﻫﯽ )د‪ .‬ﺣﺪود ‪٤٠٥‬ق(‪ .‬درﺑﺎرۀ او ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﮥ رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،١٣٧٥ ،‬‬
‫ص ‪.٤٣٠-٤٢١‬‬
 ‫اﮔﺮ اﯾﻦ زاوﯾﻪ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻄﺮ »ﻣﺤﻮر« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫آﭘﻮﻟﻮﻧﯿﻮس ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ دو ﭘﺎرهﺧﻂ ﻣﺘﻌﺎﻣﺪ ‪ BG‬و ‪ BE‬و ﺑﺮای ﻫﺮ زاوﯾﮥ ‪ ،a‬ﯾﮏ‬
‫ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ‪ BG‬ﻗﻄﺮ ﻣﺠﺎﻧﺐ‪ BE ،‬ﺿﻠﻊ ﻗﺎﺋﻢ و ‪ a‬زاوﯾﮥ ﺗﺮﺗﯿﺐ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬او ﻗﺎﻋﺪۀ‬
‫ﻣﺪور و رأس ﻣﺨﺮوﻃﯽ را ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ ﺻﻔﺤﻪ را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﻣﺨﺮوﻃﺎت‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﮥ‬
‫اول‪ ،‬ﻗﻀﯿﮥ ‪ 54‬و ‪.(55‬‬
‫ﻫﻨﺪﺳﻪداﻧﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﮥ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ آﭘﻮﻟﻮﻧﯿﻮس را در ﺣﻞ ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻫﻨﺪﺳﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﺑﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶ از ﻧﯿﻤﮥ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮی ﻫﻨﺪﺳﻪداﻧﺎن آﺛﺎری ﺣﺎوی ﭼﻨﯿﻦ اﺛﺒﺎتﻫﺎﯾﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﻫﻤﮥ اﯾﻦ اﺛﺒﺎتﻫﺎ رﯾﺸﮥ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻧﯿﻤﮥ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﻨﺪﺳﻪداﻧﺎن اﯾﺮان و ﻋﺮاق ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮐﺸﻒ‬
‫راهﺣﻞﻫﺎی ﺗﺎزه ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻫﻔﺖﺿﻠﻌﯽ ﻣﻨﺘﻈﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻨﺪﺳﻪداﻧﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺘﻦ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ارﺷﻤﯿﺪس را ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ در آن ﺗﺮﺳﯿﻢ ﯾﮏ ﻫﻔﺖﺿﻠﻌﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﻘﻠﯿﻞ داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﮑﻞ ‪ 5‬در ﻣﺮﺑﻊ ﻣﻌﻠﻮم ‪ ABGD‬ﺧﻂ راﺳﺖ ‪ AEZH‬را ﭼﻨﺎن رﺳﻢ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺜﻠﺚﻫﺎی ‪ AEB‬و ‪ GZH‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﻫﯿﭻ اﺷﺎرهای ﺑﻪ روش ﮐﺸﯿﺪن اﯾﻦ ﺧﻂ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎ ﺧﻂﮐﺶ و ﭘﺮﮔﺎر ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻨﺪﺳﻪداﻧﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ راه ﺣﻞ ﻣﻨﺴﻮب‬
‫ﺑﻪ ارﺷﻤﯿﺪس را ﻧﺎﻗﺺ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪٩٠‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪5‬‬
‫ﮐﻤﯽ ﭘﯿﺶ از ‪357‬ق‪ ،‬ﻫﻨﺪﺳﻪدان ﺟﻮان اﺑﻮاﻟﺠﻮد اﻋﻼم ﮐﺮد ﮐﻪ راه ﺣﻠﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎ ﺧﻂﮐﺶ و‬
‫ﭘﺮﮔﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ )اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ(‪ .‬ﺳﺠﺰی ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺷﺘﺒﺎه او در اﯾﻦ راه ﺣﻞ ﺷﺪ و ﻋﻼء ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﮏ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ آن را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮد‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﻦ راه ﺣﻞ ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺬاب اﺳﺖ زﯾﺮا ﻇﺎﻫﺮاً ﺳﺠﺰی اﻃﻼﻋﺎت‬
‫ﻧﺎﻗﺼﯽ در ﻣﻮرد راه ﺣﻞ اﺑﻮاﻟﺠﻮد ﺑﻪ ﻋﻼء ﺑﻦ ﺳﻬﻞ داده ﺑﻮد ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻋﻼء ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ راه‬
‫ﺣﻞ در ﻣﻮرد ﻫﻔﺖﺿﻠﻌﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﺑﻮاﻟﺠﻮد‪ ،‬ﺳﺠﺰی را ﺑﻪ ﺳﺮﻗﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺎره در‬
‫ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ اﯾﻦ دوره ادﻋﺎﻫﺎی ﺟﺎﻟﺒﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻫﻨﺪﺳﻪداﻧﺎن ﻣﺘﻌﺪدی از ﺟﻤﻠﻪ ﺻﺎﻏﺎﻧﯽ راه ﺣﻠﯽ‬
‫ﺑﺮای رﺳﻢ ﺧﻂ ‪ AEZH‬اﺑﺪاع ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﻔﺖﺿﻠﻌﯽ ﻣﻨﺘﻈﻢ ﺑﻪ ﻫﻨﺪﺳﻪداﻧﺎن ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻧﺸﺎن‬
‫داد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ را ﺣﻞ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺣﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﮥ ﭘﯿﺸﺒﺮد ﻫﻨﺪﺳﻪ‪،‬‬
‫اﻧﮕﯿﺰهای ﺑﺮای ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻣﺴﺎﺋﻞ دﯾﮕﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﮥ ﮐﻮﺗﺎه و زﯾﺒﺎی دﯾﮕﺮی را ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻢ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻣﻄﺮح‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ درﺑﺎرۀ ﺗﺜﻠﯿﺚ زاوﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻬﻞ ﮐﻮﻫﯽ در ﺣﺪود ‪357‬ق آن را ﮐﺸﻒ ﮐﺮده )و ﺑﻌﺪ ًا‬
‫ﺳﺠﺰی آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﺎﻓﺘﮥ ﺧﻮد آورده( اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻦ اﺻﻠﯽ ﮐﻮﻫﯽ را ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻃﻮﻻﻧﯽ اﺳﺖ ﻋﺮﺿﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‬
 ‫اﻣﺎ ﺧﻼﺻﮥ آن را از ﻧﺴﺨﮥ ﻣﺎﻧﯿﺴﺎ )ﺗﺮﮐﯿﻪ( ﻣﯽآورم‪ .‬اﯾﻦ ﺧﻼﺻﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﯽ ﺑﺮ ﺑﺎزﺳﺎزی اﺑﻦ ﻫﯿﺜﻢ )‪432-354‬ق( از‬
‫ﻣﻘﺎﻟﮥ ﻫﺸﺘﻢ ﻣﺨﺮوﻃﺎت اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺷﺪه و ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ آن در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻣﻘﺎﻟﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺌﻠﮥ ﺗﺜﻠﯿﺚ زاوﯾﻪ ﻗﺒﻼً در ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﻣﻌﺮوف ﺷﺪه ﺑﻮد زﯾﺮا ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺗﺜﻠﯿﺚ زاوﯾﻪ را ﺑﻪ ﮐﻤﮏ‬
‫ﺧﻂﮐﺶ و ﭘﺮﮔﺎر ﺣﻞ ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻨﺪﺳﻪداﻧﺎن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ راهﺣﻞﻫﺎی ﻣﺘﻌﺪدی ﺑﺮای آن ﺑﻪ ﮐﻤﮏ وﺳﺎﺋﻞ ﭘﯿﭽﯿﺪهﺗﺮ از‬
‫ﭘﺮﮔﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﮏ راه ﺣﻞ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ را اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد و‬
‫ﻫﻤﺎن راه ﺣﻞ )ﯾﺎ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺘﻨﯽ دﯾﮕﺮ( ﺗﻮﺳﻂ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﺮه اﺻﻼح ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ راه ﺣﻞ از راه ﺣﻞ ﮐﻮﻫﯽ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن‬
‫ﻣﯽآورم ﭘﯿﭽﯿﺪهﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٩١‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪7‬‬ ‫ﺷﮑﻞ ‪6‬‬

‫ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ زاوﯾﮥ داده ﺷﺪه ‪ ÐADW = a‬اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻮﻫﯽ اﺑﺘﺪا ﻗﻄﻌﮥ دﻟﺨﻮاه ‪ GB‬را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫)ﺷﮑﻞ ‪ ،6‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ(‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﮔﺬرﻧﺪه از ‪ B‬را ﭼﻨﺎن ﻣﯽﮐﺸﺪ ﮐﻪ ﻗﻄﺮ ﻣﺠﺎﻧﺒﺶ ‪ GB‬و ﺿﻠﻊ‬
‫ﻗﺎﺋﻤﺶ ﭘﺎرهﺧﻄﯽ ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ ‪ BE) GB‬در ﺷﮑﻞ ‪ (7‬و زاوﯾﮥ ﺗﺮﺗﯿﺒﺶ زاوﯾﮥ ‪ a‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﭘﻮﻟﻮﻧﯿﻮس وﺟﻮد ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻫﺬﻟﻮﻟﯽای را اﺛﺒﺎت ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﻘﻄﮥ ‪ A‬را روی ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ‪ A) AB=BG‬را‬
‫ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻘﻄﮥ ﺗﻘﺎﻃﻊ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ و داﯾﺮهای ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ‪ B‬و ﺷﻌﺎع ‪ BG‬ﯾﺎﻓﺖ(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ او ﺧﻂ ﺗﺮﺗﯿﺐ ‪AD‬‬
‫را رﺳﻢ و ﻧﻘﻄﮥ ‪ A‬را ﺑﻪ ‪ G‬و ‪ B‬وﺻﻞ و ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ‪ . ÐDAB = a3‬اﺛﺒﺎت او ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﻪ ‪ d = BG‬ﻗﻄﺮ ﻣﺠﺎﻧﺐ و ‪ p = BE‬ﺿﻠﻊ ﻗﺎﺋﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻧﺘﯿﺠﮥ‬ ‫‪GD×DB‬‬ ‫=‬ ‫‪d‬‬ ‫او اﺑﺘﺪا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫‪AD 2‬‬ ‫‪p‬‬

‫اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ‪ = AD2‬ﭼﻬﺎر ﺿﻠﻌﯽ ‪ .BDPQ‬ﭘﺲ‬

‫‪GD×DB‬‬ ‫=‬ ‫‪GD×DB‬‬ ‫=‬ ‫‪GD‬‬ ‫=‬ ‫‪GB‬‬ ‫=‬ ‫‪d‬‬
‫‪BD×PQ‬‬ ‫‪PD×DB‬‬ ‫‪PD‬‬ ‫‪EB‬‬ ‫‪p‬‬

‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ آﭘﻮﻟﻮﻧﯿﻮس در ﻣﺨﺮوﻃﺎت ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ‪ ، d = p = BG‬ﭘﺲ ‪. GD × DB = AD2‬‬

‫ﮐﻮﻫﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺜﻠﺚﻫﺎی ‪ ADB‬و ‪ GDA‬ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﻨﺪ زﯾﺮا‬
‫و ‪. ÐADB = ÐGDA‬‬ ‫‪AD‬‬
‫‪DB‬‬
‫‪= GD‬‬
‫‪AD‬‬
 ‫ﭼﻮن ﮐﻪ ﻣﺜﻠﺚﻫﺎ ﻣﺸﺎﺑﻬﻨﺪ‪ ،‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪. ∠G = ∠DAB‬‬
‫‪AB = BG‬‬ ‫ﭼﻮن‬
‫‪∠G = ∠BAG‬‬ ‫دارﯾﻢ‬
‫‪) = ∠G + ∠BAG = ٢∠G‬زاوﯾﮥ ﺧﺎرﺟﯽ( ‪∠ABD‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪. ∠ABD = ٢∠DAB‬‬ ‫ﭘﺲ‬
‫در ﻧﻬﺎﯾﺖ اﮔﺮ ‪ W‬در اﻣﺘﺪاد ‪ BD‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫= ‪. ∠DAB‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪) = ∠ABD + ∠DAB = ٣ ∠DAB‬زاوﯾﮥ ﺧﺎرﺟﯽ( ‪ . ∠ADW‬ﭘﺲ‬
‫‪٣‬‬
‫ﺣﺎل اﯾﻦ ﺳﺆال ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ را رﺳﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﮐﻮﻫﯽ رﺳﺎﻟﻪای در ﺑﺎب ﺗﺮﺳﯿﻢ‬
‫ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﭘﺮﮔﺎر ﺗﺎم ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ١.‬اﯾﻦ ﭘﺮﮔﺎر ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮﮔﺎر ﻋﺎدی از دو ﺷﺎﺧﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ آن دو ﺗﻔﺎوت دارد )ﺷﮑﻞ ‪ .(٨‬ﻧﺨﺴﺖ آنﮐﻪ ﺷﺎﺧﮥ اول ﭘﺮﮔﺎر ﺗﺎم را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ زاوﯾﮥ دﻟﺨﻮاه ‪ b = β‬ﺑﻪ‬
‫ﺻﻔﺤﮥ ﮐﺎﻏﺬ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﺗﻔﺎوت دﯾﮕﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﺧﮥ دوم از ﯾﮏ ﻟﻮﻟﮥ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﯾﮏ ﻗﻠﻢ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ‬
‫ﻗﻠﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ درون ﻟﻮﻟﻪ ﺑﻠﻐﺰد ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﮐﻪ اﻧﺘﻬﺎی ﻗﻠﻢ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺮ ﮐﺎﻏﺬ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﺧﮥ اول ﭘﺮﮔﺎر ﺑﻪ ﻣﺤﻮر‬
‫ﻣﺨﺮوط ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد و ﮐﻮﻫﯽ آن را ﻣﺤﻮر ﭘﺮﮔﺎر ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ‪ .‬ﺷﺎﺧﮥ دوم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ﺑﺎ زاوﯾﮥ دﻟﺨﻮاه‬
‫‪۹۲‬‬
‫‪ g = γ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﺷﺎﺧﮥ دوم ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ﺑﭽﺮﺧﺪ‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﯾﮏ ﻣﺨﺮوط را ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻗﻠﻢ‬
‫روی ﺻﻔﺤﻪ ﯾﮏ ﻣﻘﻄﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪٩‬‬ ‫ﺷﮑﻞ ‪٨‬‬

‫‪٢‬‬
‫ﮐﻮﻫﯽ در رﺳﺎﻟﻪاش در ﺑﺎرۀ ﭘﺮﮔﺎر ﺗﺎم اﻃﻼﻋﺎت دﻗﯿﻖ در ﻣﻮرد رﺳﻢ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ اﯾﻦ ﭘﺮﮔﺎر ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ و ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺮاﻧﺴﻮی‬

‫‪F. Woepcke, « Trois traités arabes sur le compas parfait » , Notices et Extraits des Manuscrits de la Bibliothèque‬‬
‫‪Impériale et autres Bibtiothèques, 22 (1874), pp. l-175.‬‬
‫ﭼﺎپ دوﺑﺎره در‬
‫‪F. Woepcke, Etudes sur les mathématiques arabo-islamiques, Frankfurt am Main, 1986 (Institut für Geschichte‬‬
‫‪der arabisch-islamischen Wissenschaften), vol. 2, pp. 560-734.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ‪:‬‬
‫‪F. Woepcke, « Trois traités arabes... » (note l5), pp. 90-99, l29-137 (Etudes…, vol. 2, pp. 649, 668, 658-696).‬‬
 ‫ﭘﺲ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ او ﭼﻪ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﻃﺮح ﺷﺪه داده اﺳﺖ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﻻزم ﺑﺮای ﺗﺜﻠﯿﺚ‬
‫زاوﯾﻪ را رﺳﻢ ﮐﺮد؟ اﺑﺘﺪا ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺤﻮر و رأس ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ را ﯾﺎﻓﺖ )ﺷﮑﻞ ‪.(٩‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫‪ M‬وﺳﻂ ‪ BG‬اﺳﺖ و ﻧﯿﻢداﯾﺮهای ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪۀ ‪ MB‬رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻤﺎس داﯾﺮه‪ ،PQ ،‬را ﮐﻪ ﺑﺎ ‪GB‬‬
‫زاوﯾﮥ ‪ a‬ﻣﯽﺳﺎزد ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ‪ .‬ﺧﻂ ‪ MQ‬را رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺧﻄﯽ ﻣﻮازی ‪ PQ‬از ‪ B‬ﻋﺒﻮر ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺗﺎ ‪ MQ‬را در‬
‫‪ T‬ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ ‪ S‬را ﻣﯿﺎن ‪ T‬و ‪ Q‬ﭼﻨﺎن ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ‪ . MS٢ = MT ⋅ MQ‬ﮐﻮﻫﯽ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ‪ S‬رأس ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ و ‪ MS‬ﻣﺤﻮر آن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬او ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ روش ﺗﺮﺳﯿﻢ از ﻧﻘﻄﮥ ‪ S‬را‬
‫آﭘﻮﻟﻮﻧﯿﻮس ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ )ﻣﺨﺮوﻃﺎت‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﮥ اول‪ ،‬ﻗﻀﯿﮥ ‪.(٥٥‬‬
‫اﮐﻨﻮن ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ‪ M‬و رأس ‪ S‬و ﻣﺤﻮر ‪ MS‬و ﻗﻄﺮ )ﯾﺎ ﺿﻠﻊ( ﻣﺠﺎﻧﺐ ‪ ٢MS‬و ﺿﻠﻊ ﻗﺎﺋﻢ‬
‫ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ ﻗﻄﺮ ﻣﻮرب رﺳﻢ ﮐﺮد )ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﻫﻤﮥ اﺿﻼع ﻗﺎﺋﻢ اﯾﻦ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﺑﺎ ﺿﻠﻊ ﻣﺠﺎﻧﺐ آن‬
‫ﻣﺴﺎوی ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﻣﺘﺴﺎوی اﻟﺴﺎﻗﯿﻦ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد(‪ .‬ﺗﺮﺳﯿﻢ اﯾﻦ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﺑﻪ ﻗﺪر ﮐﺎﻓﯽ‬
‫ﭘﯿﭽﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻮﻫﯽ اﺑﺘﺪا زواﯾﺎی ‪ β‬و ‪ γ‬در ﭘﺮﮔﺎر را در ﺷﮑﻠﯽ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﺷﮑﻞ ‪.(١٠‬‬

‫‪۹۳‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪١١‬‬ ‫ﺷﮑﻞ ‪١٠‬‬

‫اﮔﺮ ‪ a‬ﻃﻮل ﻣﺤﻮر ﭘﺮﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ ‪ ZY = YV‬؛ ﺣﺎﻻ ﺑﺎﯾﺪ ‪ X‬را روی اﻣﺘﺪاد ‪ ZY‬ﺑﻪ ﻗﺴﻤﯽ‬
‫= ‪XY⋅XZ‬‬
‫‪ . XV‬ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ‪ X‬ﮐﻮﻫﯽ ﺑﻪ رﺳﺎﻟﻪاش ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺴﻤﺔ اﻟﺨﻄﻮط ﻋﻠﯽ ﻧﺴﺐ‬ ‫‪a٢‬‬ ‫ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫‪⋅VY‬‬ ‫‪MS٢‬‬
‫اﻟﺴﻄﻮح ارﺟﺎع ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﮔﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ١.‬ﺳﭙﺲ ﻧﯿﻢداﯾﺮۀ ‪ XLY‬و ﻋﻤﻮد ‪ LZ‬ﺑﺮ ‪ XY‬را ﻣﯽﮐﺸﺪ و‬
‫ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ‪ UVN‬را ﺑﺮ ‪ KYV‬ﻋﻤﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ‪ XLU‬و ‪ LYN‬ﺑﺮ ﻫﻢ ﻋﻤﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﻧﯿﻢداﯾﺮۀ‬
‫‪ ،ULN‬اﮔﺮ ‪ J‬ﻧﻘﻄﮥ ﻣﺸﺘﺮک داﯾﺮه و ‪ XV‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻮﻫﯽ ‪ γ = ∠XLJ‬و ‪ β = ∠LXJ‬را اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎل‬
‫)ﺷﮑﻞ ‪ (١١‬ﭘﺮﮔﺎر را ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻮر ‪ KO‬در ﺻﻔﺤﮥ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺻﻔﺤﮥ ﮐﺎﻏﺬ از ‪ MS‬ﺑﮕﺬرد و‬
‫‪ KO‬ﺑﺎ ﺻﻔﺤﮥ ﮐﺎﻏﺬ زاوﯾﮥ ‪ β‬ﺑﺴﺎزد؛ ﺷﺎﺧﮥ دوم ﭘﺮﮔﺎر ﺑﺎ ‪ KO‬زاوﯾﮥ ‪ γ‬ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬اﮔﺮ ‪ S‬ﻧﻘﻄﮥ ﺑﺮﺧﻮرد اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺻﻔﺤﮥ ﮐﺎﻏﺬ ﺑﺎﺷﺪ ﮔﺮدش ﭘﺮﮔﺎر ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﻗﻠﻢ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﮐﻮﻫﯽ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ را‬
‫رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺑﻪ ﻗﺪر ﮐﺎﻓﯽ ﭘﯿﭽﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻮﻫﯽ ﻫﺮﮔﺰ زاوﯾﻪای را ﺑﻪ روﺷﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫‪ .١‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ‪ :‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﮥ رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٧٥ ،‬ص ‪ – .٤٢٤-٤٢٣‬م‪.‬‬
‫ﮐﻤﮏ ﭘﺮﮔﺎر ﺗﺎم ﺑﻪ ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮده ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬او ﻣﺜﻞ ﺑﺴﯿﺎری از دﯾﮕﺮ ﻫﻨﺪﺳﻪداﻧﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻨﺪﺳﮥ ﻣﺤﺾ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان داﻧﺶ ﺣﻘﺎﯾﻖ اﺑﺪی‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ اﺷﮑﺎل ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘﺬﯾﺮ و ﻗﺎﺑﻞ درک ﺑﺎ ﻗﻮۀ ﺧﯿﺎل و ﻧﻪ ﺑﻪ اﺷﮑﺎل‬
‫ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺷﺪه روی ﮐﺎﻏﺬ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ ،‬ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﺷﮑﻞﻫﺎی ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺷﺪه در‬
‫ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﮐﻤﺎنﻫﺎﯾﯽ از داﯾﺮه ﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﺴﺨﮥ ﻣﺨﺮوﻃﺎت‬
‫آﭘﻮﻟﻮﻧﯿﻮس‪ ،‬ﮐﻪ اﺑﻦ ﻫﯿﺜﻢ آن را اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﮐﺮده و در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ وﺿﻊ را دارد‪.‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪١٢‬‬
‫اﻏﻠﺐ راه ﺣﻞﻫﺎی ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻫﻨﺪﺳﯽ در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﮐﺎرﺑﺮد و ﺑﺴﻂ ﻧﻈﺮﯾﮥ آﭘﻮﻟﻮﻧﯿﻮس داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﺎت ﺧﻮﺑﯽ ﻫﻢ ﻣﺜﻞ ﻣﺤﺎط ﮐﺮدن ﭘﻨﺞﺿﻠﻌﯽ ﻣﻨﺘﻈﻢ‬
‫در ﯾﮏ ﻣﺮﺑﻊ از ﮐﻮﻫﯽ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﺛﺒﺎت او را ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ و ﺑﻪ ﮐﻤﮏ اﻃﻼﻋﺎت زﯾﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﻓﻬﻤﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻄﺎﺑﻖ‬ ‫‪۹۴‬‬
‫ﺷﮑﻞ ‪ PQRST ،١٢‬ﭘﻨﺞﺿﻠﻌﯽ ﻣﻨﺘﻈﻢ ﻣﺤﺎط در ﻣﺮﺑﻊ ‪ ABCD‬ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻧﻘﻄﮥ ‪ P‬وﺳﻂ ‪ AB‬و ‪ M‬وﺳﻂ‬
‫‪ RS‬و ‪ DC‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﻧﻘﺎط ‪ P‬و ‪ M‬ﻣﻌﻠﻮم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﻮﻫﯽ ﻣﺘﻮازیاﻻﺿﻼع ‪ UMRQ‬و ﻧﻘﻄﮥ ‪ U‬را در ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪PQ = QR = RS = ST = TP = ٢RM = ٢QU = UM‬‬
‫ﭼﻮن ‪ ، UM = ٢QU‬ﭘﺲ ‪ U‬روی ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﺑﻪ ﮐﺎﻧﻮن ‪ M‬ﺑﻪ ﻫﺎدی ‪ AD‬و ﺧﺮوج از ﻣﺮﮐﺰی ﻣﺴﺎوی ‪٢‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ در ﻣﺨﺮوﻃﺎت آﭘﻮﻟﻮﻧﯿﻮس ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻮﻫﯽ ﺑﺎﯾﺪ رأس‪ ،‬ﻣﺤﻮر و‬
‫ﺿﻠﻊ ﻗﺎﺋﻢ اﯾﻦ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ را ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ‪ UQ = ١٢ QP‬ﭘﺲ ‪ U‬روی ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ دﯾﮕﺮی ﻫﻢ واﻗﻊ اﺳﺖ ﭼﻨﺎن‬
‫ﮐﻪ ‪ U‬را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻘﻄﮥ ﺗﻘﺎﻃﻊ دو ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻨﺪﺳﻪداﻧﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ را ﺑﺮای ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻻت درﺟﮥ ﺳﻮم ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .١‬ﻣﺎﻫﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﺣﺪود ‪٢٤٦‬ق زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪای ﻫﻨﺪﺳﯽ را ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﮥ ﺟﺒﺮی درﺟﮥ ﺳﻮم‬
‫ﺗﺤﻮﯾﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ در واﻗﻊ ﻗﻀﯿﮥ ﮐﻤﮑﯽ ﻗﻀﯿﮥ ﭼﻬﺎرم از ﻣﻘﺎﻟﮥ دوم ﮐﺘﺎب ﮐﺮه و اﺳﺘﻮاﻧﮥ ارﺷﻤﯿﺪس اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﻮاﻟﯽ ﺳﺎل ‪٣٢٨‬ق اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﺧﺎزن ﻣﻌﺎدﻟﮥ ﻣﺎﻫﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ ﺣﻞ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ راه‬
‫ﺣﻞ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﺧﺎزن ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﺷﺮح اﺗﻮﮐﯿﻮس ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ راه ﺣﻠﯽ ﺑﺮای ﻣﺴﺌﻠﮥ ارﺷﻤﯿﺪس ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ‬

‫‪ .1‬ﻏﻼﻣﺤﺴﯿﻦ ﻣﺼﺎﺣﺐ‪ ،‬ﺣﮑﯿﻢ ﻋﻤﺮ ﺧﯿﺎم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻟﻢ ﺟﺒﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٣٩ ،‬ص ‪.١٢٥‬‬
 ‫ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﺧﺎزن اﯾﻦ ﺷﺮح را ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﺧﺎزن اﻏﻠﺐ‬
‫رﯾﺎﺿﯽداﻧﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی درﺟﮥ ﺳﻮم را ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ ﺣﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ راه ﺣﻞﻫﺎ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺧﻮاص ﺳﺎدۀ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ ﺗﮑﯿﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻨﺪﺳﻪداﻧﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه ﮐﻮﻫﯽ و اﺑﻦ ﻫﯿﺜﻢ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ و ﻧﯿﺰ ﺣﺠﻢ و ﻣﺮﮐﺰ ﺛﻘﻞ ﺑﺮﺧﯽ اﺟﺴﺎم ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺳﺠﺰی ﻧﯿﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ درﺑﺎرۀ ﺗﻘﺎﻃﻊ اﺟﺴﺎم ﺣﺎﺻﻞ از دوران ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ ﺑﺎ ﺻﻔﺤﻪ اﻧﺠﺎم داده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻦ آﺛﺎر ﺳﺠﺰی درﺑﺎرۀ اﺟﺴﺎم ﺣﺎﺻﻞ از دوران و ﺑﺮﺧﯽ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ دﯾﮕﺮ درﺑﺎرۀ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ‬
‫ﻫﻨﻮز ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬داﻧﺶ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺎ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﻨﻮز ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪١٤‬‬ ‫ﺷﮑﻞ ‪١٣‬‬

‫‪۹۵‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ از رﺳﺎﻟﻪﻫﺎی ﻣﺸﺨﺼﺎً دﺷﻮارﺗﺮ ﻫﻨﻮز ﭘﯿﺪا ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮥ ﻣﺆﻟﻒ ﻧﺎﺷﻨﺎس‬
‫ﯾﮏ ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮی‪ ،١‬اﺑﻦ ﻫﯿﺜﻢ رﺳﺎﻟﻪای دارد درﺑﺎرۀ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﯾﮏ ﻣﺜﻠﺚ‬
‫ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﯾﮏ ﺳﻬﻤﯽ و ﯾﮏ ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮع ارﺗﻔﺎع و ﮐﻮﭼﮑﺘﺮﯾﻦ ﺿﻠﻊ آن ﺑﺎ وﺗﺮش ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ )ﺷﮑﻞ ‪ .(١٣‬ﻫﯿﭻ ﻧﺴﺨﻪای از اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ٢.‬ﻣﺆﻟﻒ ﻧﺎﺷﻨﺎس اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻫﯿﺜﻢ‬
‫ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻫﻨﺪﺳﮥ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻮده زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺜﻠﺜﯽ ﺑﺮای ﺗﺮﺳﯿﻢ دﻗﯿﻖ ﯾﮏ ﻃﺮح ﮐﺎﺷﯿﮑﺎری ﻻزم اﺳﺖ )ﺷﮑﻞ ‪(١٤‬‬
‫)راه ﺗﺮﺳﯿﻢ اﯾﻦ ﮐﺎﺷﯿﮑﺎری را ﺑﺎ ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﻋﺎﻟﯽ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﺧﻂﮐﺶ و ﭘﺮﮔﺎر ﻣﯽداﻧﯿﻢ(‪ .‬اﯾﻦ رﺳﺎﻟﮥ اﺑﻦ ﻫﯿﺜﻢ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ از اﯾﻦ ﻧﻮع ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻨﻮز ﻣﻮارد ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮای ﮐﺸﻒ وﺟﻮد دارد زﯾﺮا ﺳﻨﺖ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ در دورۀ‬

‫‪ .1‬اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻓﻲ ﺗﺪاﺧﻞ اﻷﺷﮑﺎل اﻟﻤﺘﺸﺎﺑﻬﺔ أو اﻟﻤﺘﻮاﻓﻘﺔ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﯽ ﭘﺎرﯾﺲ ﻧﮕﻬﺪاری ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺤﺘﻮای آن در ﮐﺘﺎب ﻫﻨﺪﺳﮥ‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ ﻧﻮﺷﺘﮥ ﻣﻬﻨﺪس ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ ﺟﺬﺑﯽ )اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺮوش‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ (١٣٨٤ ،‬ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ(‪.‬‬
‫‪ .٢‬ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ رﺳﺎﻟﮥ ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ از ﻋﻤﺮ ﺧﯿﺎم در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺮﮐﺰی داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان )ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ (١٧٥١/٢‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻞ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺴﺌﻠﮥ‬
‫ﻫﻨﺪﺳﯽ در آن ﺑﻪ ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﮥ درﺟﮥ ﺳﻮﻣﯽ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺷﺪه و ﺧﯿﺎم آن ﻣﻌﺎدﻟﻪ را ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ ﺣﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﻮﯾﺮ اﯾﻦ ﻧﺴﺨﮥ‬
‫ﺧﻄﯽ و ﻣﺘﻦ وﯾﺮاﺳﺘﻪ و ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ آن را ﻏﻼﻣﺤﺴﯿﻦ ﻣﺼﺎﺣﺐ در ﮐﺘﺎب ﺣﮑﯿﻢ ﻋﻤﺮ ﺧﯿﺎم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻟﻢ ﺟﺒﺮ )ص ‪ (٢٦١-٢٥٢‬آورده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم آﻟﭙﺎی ازدورال‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﻫﻞ ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬راﺑﻄﮥ ﻃﺮح ﮐﺎﺷﯿﮑﺎری ﻓﻮق در ﻧﺴﺨﮥ ﭘﺎرﯾﺲ ﺑﺎ رﺳﺎﻟﮥ ﮐﻮﺗﺎه ﻋﻤﺮ ﺧﯿﺎم را در ﻣﻘﺎﻟﮥ زﯾﺮ‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪Alpay Özdural, “On Interlocking Similar or Corresponding Figures and Ornamental Paterns of Cubic Equations”,‬‬
‫‪Muqarnas, vol. XIII: An Annual on the Visual Culture of the Islamic World, ed. Gülru Necipoglu, Leiden: E. J.‬‬
‫‪Brill, 1996, pp. 191-211.‬‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﯾﺎن پ‪ .‬ﻫﻮﺧﻨﺪاﯾﮏ‪» ،‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎی اﺧﯿﺮ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺗﺎرﯾﺦ رﯾﺎﺿﯿﺎت و ﻧﺠﻮم در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ )ﻗﺮنﻫﺎی دوم ﺗﺎ ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮی(«‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی‪ ،‬ﻧﺸﺮ رﯾﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،٩‬ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،٢‬ﺷﻬﺮﯾﻮر ‪ ،١٣٧٧‬ص ‪.٥٢-٤٣‬‬
 ‫اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻏﻨﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺘﻦ روش ﮐﻮﻫ‬
‫إذا أردﻧﺎ أن ﻧﺄﺧﺬ ﻣﻦ زاوﯾﺔ ﻣﻌﻠﻮﻣﺔ ُﺛﻠﺜﻬﺎ وﺿﻌﻨﺎ ﻗﻄﻌﺎً زاﺋﺪاً ﺿﻠﻌﻪ اﻟﻘﺎﺋﻢ ﻣﺜﻞ ﻗﻄﺮه اﻟﻤﺠﺎﻧﺐ وزاوﯾﺔ ﺗﺮﺗﯿﺒﻪ ﻣﺜﻞ‬
‫ﻂ با‬ ‫اﻟﺰاوﯾﺔ اﻟﻤﻌﻠﻮﻣﺔ‪ .‬وﻟﯿﮑﻦ ﻗﻄﻊ اب وﻗﻄﺮه اﻟﻤﺠﺎﻧﺐ بﺟ وﻧﺨﻂُ ﻓﯽ اﻟﻘﻄﻊ ﺧﻄﺎً ﻣﺜﻞ ﺧﻂ بﺟ وﻫﻮ ﺧ ُ‬
‫وﻧﺨﺮج ﺧﻂ اد ﻋﻠﯽ اﻟﺘﺮﺗﯿﺐ‪ .‬ﻓﺄﻗﻮل إن زاوﯾﺔ داب اﻟﺰاوﯾﺔ اﻟﻤﻄﻠﻮﺑﺔ‪.1‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎﻧﻪ‪ :‬إن ﻧﺴﺒﺔ ﺿﺮب ﺟد ﻓﯽ دب إﻟﯽ ﻣﺮﺑﻊ ﺧﻂ اد ﮐﻨﺴﺒﺔ اﻟﻤﺠﺎﻧﺐ إﻟﯽ اﻟﻘﺎﺋﻢ واﻟﻤﺠﺎﻧﺐ ﻓﺮﺿﻨﺎه ﻣﺜﻞ‬
‫اﻟﻘﺎﺋﻢ ﻓﻀﺮب ﺟد ﻓﯽ دب ﻣﺜﻞ ﻣﺮﺑﻊ اد ﻓﯿﮑﻮن ﻟﺬﻟﮏ ﻣﺜﻠﺚ ادب ﺷﺒﯿﻬﺎ ﺑﻤﺜﻠﺚ ادﺟ ﻓﺰاوﯾﺔ داب ﻣﺴﺎوﯾﺔ ﻟﺰاوﯾﺔ‬
‫ﺟ وزاوﯾﺔ ابد ﻣﺜﻼ زاوﯾﺔ ﺟ ﻷن اب ﻣﺜﻞ بﺟ ﻓﺰاوﯾﺔ ابد ﻣﺜﻼ زاوﯾﺔ داب‪ .‬وﻷن اﻟﺰاوﯾﺔ اﻟﺨﺎرﺟﺔ ﻣﻦ‪ 2‬ﮐﻞ‬
‫ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺜﻞ اﻟﺪاﺧﻠﺘﯿﻦ اﻟﻤﺘﻘﺎﺑﻠﺘﯿﻦ‪ 3‬ﻟﻬﺎ ﺗﮑﻮن ﻟﺬﻟﮏ زاوﯾﺔ داب ﺛﻠﺚ اﻟﺰاوﯾﺔ اﻟﻤﻔﺮوﺿﺔ‪ .‬وذﻟﮏ ﻣﺎ أردﻧﺎ أن ﻧﺒﯿﻦ‪.‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‬ ‫‪٩۶‬‬
‫اﮔﺮ ﯾﮏ ﺳﻮم زاوﯾﮥ ﻣﻌﻠﻮﻣﯽ را ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻫﺬﻟﻮﻟﯽای ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ ﮐﻪ ﺿﻠﻊ ﻗﺎﺋﻤﺶ ﺑﺎ ﻗﻄﺮ ﻣﺠﺎﻧﺒﺶ و زاوﯾﮥ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺒﺶ ﺑﺎ آن زاوﯾﮥ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ )ﺷﮑﻞ ‪ .(15‬آن ﻗﻄﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ ‪ AB‬و ﻗﻄﺮ ﻣﺠﺎﻧﺒﺶ ‪ BG‬اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻘﻄﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ ﺧﻄﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺧﻂ ‪ BG‬رﺳﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻂ ‪ BA‬ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻂ ﺗﺮﺗﯿﺐ ‪ AD‬را ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﮐﻪ زاوﯾﮥ ‪ DAB‬ﻫﻤﺎن زاوﯾﮥ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪15‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ :‬ﻧﺴﺒﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ‪ GD‬در ‪ DB‬ﺑﻪ ﻣﺮﺑﻊ ﺧﻂ ‪ AD‬ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺿﻠﻊ ﻣﺠﺎﻧﺐ ﺑﻪ ﺿﻠﻊ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺿﻠﻊ ﻣﺠﺎﻧﺐ را ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ ﺿﻠﻊ ﻗﺎﺋﻢ ﻓﺮض ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ‪ GD‬در ‪ DB‬ﺑﺎ ﻣﺮﺑﻊ ‪ AD‬ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻣﺜﻠﺚ ‪ ADB‬ﺑﺎ ﻣﺜﻠﺚ ‪ ADG‬ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ زاوﯾﮥ ‪ DAB‬ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ زاوﯾﮥ ‪ G‬و زاوﯾﮥ‬

‫‪ .1‬در ﻧﺴﺨﻪ‪ :‬اﻟﻤﻌﻠﻮﻣﺔ‬

‫‪ .2‬در ﻧﺴﺨﻪ‪ :‬اﻟﺨﺎرﺟﺘﯿﻦ‬
‫‪ .3‬در ﻧﺴﺨﻪ‪ :‬ﻣﺜﻼ اﻟﺪاﺧﻠﯿﻦ اﻟﻤﻘﺎﺑﻠﯿﻦ‬
 ‫‪ ABD‬دو ﺑﺮاﺑﺮ زاوﯾﮥ ‪ G‬اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ‪ AB‬ﺑﺎ ‪ BG‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ زاوﯾﮥ ‪ ABD‬دو ﺑﺮاﺑﺮ زاوﯾﮥ ‪ DAB‬اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫آنﺟﺎ ﮐﻪ زاوﯾﮥ ﺧﺎرﺟﯽ ﻫﺮ ﻣﺜﻠﺚ ﺑﺎ )ﻣﺠﻤﻮع( زاوﯾﻪﻫﺎی داﺧﻠﯽ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻪ آن ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ زاوﯾﮥ ‪DAB‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ در دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﯾﮏ ﺳﻮم زاوﯾﮥ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫‪۹۷‬‬

‫ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺻﻔﺤﻪای از رﺳﺎﻟﮥ ﻓﻲ ﺗﺪاﺧﻞ اﻷﺷﮑﺎل اﻟﻤﺘﺸﺎﺑﻬﺔ او اﻟﻤﺘﻮاﻓﻘﺔ ﮐﻪ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﮐﺎﺷﯿﮑﺎری ﻣﻮرد‬
‫ﻧﻈﺮ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﯽ ﭘﺎرﯾﺲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،MS Persan 169‬ﺑﺮگ ‪١٩١‬ر‪.‬‬
 ‫ﭘﯿﻮﺳﺖ‬
‫ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی اول ﺗﺎ ﭼﻬﺎرم ﻣﺨﺮوﻃﺎت )ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه( اﺧﯿﺮاً در ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ زﯾﺮ ﭼﺎپ ﺷﺪه‬
:‫اﺳﺖ‬
R. Rashed, ed., Apollonius de Perge, Coniques, Berlin-New York, Walter de Gruyter
and Co., 2008-2010 ,7 vols.
:‫ﮐﻠﯿﮥ ﻣﺘﻮن اﺳﻼﻣﯽ درﺑﺎرۀ ﻫﻔﺖﺿﻠﻌﯽ ﻣﻨﺘﻈﻢ در ﮐﺘﺎب زﯾﺮ ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
R. Rashed, ed., Les Mathématiques Infinitésimales, vol. 3, Ibn al-Haytham, Théorie
des Coniques, Constructions Géométriques et Géométrie Pratique, London, Al-Furqān
Islamic Heritage Foundation, 1421/2000, pp. 647-898.

‫ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻧﻈﺮی ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻗﺎﻧﻮن اﺳﻨﻞ« در ﺷﮑﺴﺖ ﻧﻮر ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﻮد در ﻣﺘﻨﯽ درﺑﺎرۀ‬
:‫ ﺑﺮای ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ و ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺮاﻧﺴﻮی ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ‬،‫اﺑﺰارﻫﺎی ﺳﻮزان )ﻣﺤﺮﻗﺎت( از اﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﺤﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
R. Rashed, ed., Géométrie et Dioptrique au Xe Siècle, Paris: Les Belles Lettres, 1993,
pp. 1-5;
:‫ﺑﺮای ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ و ﺗﺮﺟﻤﮥ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ‬
R. Rashed, Geometry and Dioptrics in Classical Islam, London, Al-Furqān Islamic
Heritage Foundation, 1426/2005, pp. 76-143;
۹۸
:‫ﺑﺤﺚ ﺟﺎﻟﺒﯽ درﺑﺎرۀ ﻣﻤﺎس ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ در ﻣﻨﺒﻊ زﯾﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‬
J. L. Berggren,“Al-Kūhī’s ‘Filling a Lacuna in Book II of Archimedes’ On the Sphere
and Cylinder in the Version of Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī”, Centaurus, 38 (1996), 140- 207;

‫ ﺑﻪ ﭼﺎپ‬١٩٩٨ ‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﻮن ﺟﺎﻟﺐ درﺑﺎرۀ ﺳﻨﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﺳﺎل‬
:‫رﺳﯿﺪهاﻧﺪ‬
‫ در‬،‫ ﮐﺘﺎب ﻣﺮﮐﺰ اﻟﺪواﺋﺮ اﻟﻤﺘﻤﺎﺳّﺔ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﻄﻮط ﺑﻄﺮﯾﻖ اﻟﺘﺤﻠﯿﻞ‬،‫اﺑﻮﺳﻬﻞ ﮐﻮﻫﯽ‬
Abū Sahl Kūhī, “The Book on Centers of Tangent Circles on Lines by Way of Analysis
(kitāb marākiz al-dawāʾir al-mutamāssa ʿalā al-khuṭūṭ bi-ṭarīq al-taḥlīl)”, in A.
Abgrall, Le développement de la géométrie aux IXe-XIe siècles: Abū Sahl al-Qūhī,
Paris 2004, pp. 196-217;
‫ در‬،‫ ﻓﻲ ﺧﻮاصّ اﻟﻘﺒّﺔ اﻟﺰاﺋﺪة واﻟﻤﮑﺎﻓﯿﺔ‬،‫اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺳﺠﺰی‬
Abū Saʿīd al-Sijzī, “On the properties of the hyperbolic dome and the parabolic dome
(fī khawāṣṣ al-qubba al-zāʾida wa’l-mukāfiya)” in R. Rashed, Geometry and Dioptrics
in Classical Islam, London, Al-Furqān Islamic Heritage Foundation, 1426/2005, pp.
592-609;
. ٦٢٧-٦١٠ ‫ ص‬،‫ ﻫﻤﺎن‬،‫ ﻓﻲ ﺧﻮاصّ اﻟﻤﺠﺴّﻢ اﻟﻨﺎﻗﺺ واﻟﺰاﺋﺪ واﻟﻤﮑﺎﻓﺊ‬،‫اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺳﺠﺰی‬
 ‫ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷ رۀ اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(۳‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۲‬‬
‫ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس‬
‫ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺻﻮل اﻟﻬﻨﺪﺳﺔ واﻟﺤﺴﺎب ]ﺗﺤﺮﯾﺮ ﮐﺘﺎب اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس[‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ا‪.‬‬
‫‪١‬‬
‫ﻓﻀﻠﯽاﻏﻠﻮ‪ ،‬ادارۀ ﻧﺸﺮ آﺛﺎر ﺧﻄﯽ ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪.٢٠١٣ ،‬‬
‫‪2‬‬
‫زﻫﺮا ﭘﻮرﻧﺠﻒ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫‪۱۴۲‬‬
‫‪٣‬‬
‫آﻧﭽﻪ اﻗﻠﯿﺪس را ﭘﺮآوازه ﮐﺮد اﺛﺮ ﻣﻬﻢ او ﯾﻌﻨﯽ اﺻﻮل ﺑﻮد‪ .‬در ﺷﺮح ﭘﺮوﮐﻠﻮس ﺑﺮ ﻣﻘﺎﻟﮥ اول اﺻﻮل ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪:‬‬
‫اﻗﻠﯿﺪس ﺑﻮد ﮐﻪ اﺻﻮل را ﻓﺮاﻫﻢ آورد و ﺑﺴﯿﺎری از ﻗﻀﯿﻪﻫﺎی اﺋﻮدوﮐﺴﻮس‪ ٤‬را ﮔﺮد آورد و‬
‫ﺑﺴﯿﺎری دﯾﮕﺮ را ﮐﻪ از ﺗﺌﺎﯾﺘﺘﻮس‪ ٥‬ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﺮد و ﺑﺮای ﻗﻀﺎﯾﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن اﺛﺒﺎتﻫﺎی‬
‫‪٦‬‬
‫ﻧﺎﻗﺺ آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬راه اﺛﺒﺎتﻫﺎی ﻣﺤﮑﻢ و ﻓﻨﺎﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺻﻮل‪ ،‬ﮐﻪ راﯾﺞﺗﺮﯾﻦ ﻋﻨﻮان در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺎمﻫﺎی اﻻُﺳْﻄُﻘُﺴﺎت و‬
‫اﻻرﮐﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﻟﮥ اول ﺗﺮﺟﻤﮥ اﺑﻮﻋﺜﻤﺎن دﻣﺸﻘﯽ از ﺷﺮح ﭘﺎﭘﻮس اﺳﮑﻨﺪراﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﻘﺎﻟﮥ دﻫﻢ‬
‫اﺻﻮل‪ ،‬از آن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب اوﻗﻠﯿﺪس ﻓﯽ اﻷﺳﻄﻘﺴﺎت‪ ٧‬و در ﻣﻘﺎﻟﮥ دوم از آن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب اوﻗﻠﯿﺪس ﻓﯽ‬
‫اﻷﺻﻮل‪ ٨‬ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮت اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬از اﺻﻮل ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﮐﺘﺎب اﻗﻠﯿﺪس« ﯾﺎ‬

‫‪1. Fazlioğlu, İ., Nasîruddin Tûsî, Tahriru Usuli’l-Hendese ve’l-Hisab [Eukleides’in Elemanlar Kitabının Tahriri],‬‬
‫‪Türkiye Yazma Eserler Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 2013.‬‬
‫‪ .٢‬ﮐﺎرﺷﻨﺎس ارﺷﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪۀ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪zpournajaf@yahoo.com ،‬‬
‫‪3. Elements‬‬
‫‪4. Eudoxus‬‬
‫‪5. Theaetetus‬‬
‫‪6. Proclus, A Commentary on the First Book of Euclid’s Elements; tr. & intr. & notes by G. R. Morrow; [with a‬‬
‫‪new foreword by Ian Muller], Princeton University Press, Princeton, New Jersey, 1970, p. 68.‬‬
‫‪ .٧‬ﻋﻨﻮان ﮐﺎﻣﻞ ﻣﻘﺎﻟﮥ اول ﺷﺮح ﭘﺎﭘﻮس ﺑﺮ ﻣﻘﺎﻟﮥ دﻫﻢ اﺻﻮل‪ :‬اﻟﻤﻘﺎﻟﺔ اﻷوﻟﯽٰ ﻣﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺒﺲ ]=ﭘﺎﭘﻮس[ ﻓﻲ اﻷﻋﻈﺎم اﻟﻤﻨﻄﻘﺔ واﻟﺼﻢّ اﻟﺘﻲ ذﮐﺮﻫﺎ‬
‫ﻓﻲ اﻟﻤﻘﺎﻟﺔ اﻟﻌﺎﺷﺮة ﻣﻦ ﮐﺘﺎب اوﻗﻠﯿﺪس ﻓﻲ اﻷﺳﻄﻘﺴﺎت‪) .‬ﻧﮑ ‪Junge, G. and Thomson, W., The Commentary of Pappus on :‬‬
‫)‪Book X of Euclid’s Elements, Harvard University, Cambridge, 1930, p. 191‬‬
‫‪ .٨‬ﻋﻨﻮان ﮐﺎﻣﻞ ﻣﻘﺎﻟﮥ دوم ﺷﺮح ﭘﺎﭘﻮس ﺑﺮ ﻣﻘﺎﻟﮥ دﻫﻢ اﺻﻮل‪ :‬اﻟﻤﻘﺎﻟﺔ اﻟﺜﺎﻧﯿﺔ ﻣﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﻘﺎﻟﺔ اﻟﻌﺎﺷﺮة ﻣﻦ ﮐﺘﺎب اوﻗﻠﯿﺪس ﻓﻲ اﻷﺻﻮل )ﻧﮑ ‪Ibid,:‬‬

‫←‬
 ‫ﺣﺘﯽ »اﻗﻠﯿﺪس« ﻧﯿﺰ ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺻﻮل از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس‬

‫در ﺟﺮﯾﺎن ﻧﻬﻀﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﮥ اﺻﻮل‪ ،‬ﮐﺎر ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻣَﻄَﺮ )ﺳﺪۀ دوم و‬
‫اواﯾﻞ ﺳﺪۀ ﺳﻮم ق(‪ ١‬اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺠﺎج دو ﺑﺎر اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﮐﺮد‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻧﺨﺴﺖ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﻫﺎرون ﻋﺒﺎﺳﯽ )‪-١٧٠‬‬
‫‪١٩٣‬ق( اﻧﺠﺎم ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻫﺎروﻧﯽ ﻣﻌﺮوف ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن اﻋﺘﺒﺎر ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد؛ ﺗﺮﺟﻤﮥ دوم ﮐﻪ‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺻﻮرت وﯾﺮاﺳﺘﻪای از ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺒﻠﯽ اوﺳﺖ‪ ،‬در زﻣﺎن‬
‫ﻣﺄﻣﻮن )‪٢١٨ -١٩٨‬ق( ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺄﻣﻮﻧﯽ‬
‫ﺷﻬﺮت ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬اﻣﺮوزه ﺷﺶ ﻣﻘﺎﻟﮥ اول ﺗﺮﺟﻤﮥ دوم در ﻧﺴﺨﻪای‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ 399,1‬در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻟﯿﺪن ﻧﮕﻬﺪاری ﻣﯽﺷﻮد‪.٢‬‬
‫ﺷﺮﺣﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺮﯾﺰی )ﻧﯿﻤﮥ دوم ﺳﺪۀ ﺳﻮم و اواﯾﻞ ﺳﺪۀ‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ (٣‬ﺑﺮ ﮐﺘﺎب اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺟﻤﮥ‬
‫‪۱۴۳‬‬ ‫ﺣﺠﺎج ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﺘﺮﺟﻢ و داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﺣﻨﯿﻦ )‪٢٩٨ -٢١٥‬ق(‪ ،٤‬ﻧﯿﺰ اﺻﻮل را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد‬
‫و داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻫﻢﻋﺼﺮ او‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﺮّه )‪٢٨٨ -٢٢١‬ق(‪ ،٥‬اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ را وﯾﺮاﯾﺶ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی اول ﺗﺎ ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﮐﺘﺎب اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪساﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ دو رﺳﺎﻟﮥ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻫﻮﭘﺴﯿﮑﻠﺲ‪ ٦‬را ﮐﻪ ﻗُﺴﻄﺎ ﺑﻦ‬
‫ﻟﻮﻗﺎ )؟‪٣٠٠ -‬ق(‪ ٧‬ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی ﭼﻬﺎردﻫﻢ و ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻋﺮﺑﯽ اﺻﻮل‬
‫‪٨‬‬
‫اﻓﺰودﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس‬
‫‪١‬‬ ‫‪٩‬‬
‫اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس را ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ )‪ ٦٧٢- ٥٩٧‬ق( در ﺳﺎل ‪ ٦٤٦‬ق ﺗﺤﺮﯾﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺤﻘﻘﺎن دﯾﮕﺮی‬

‫→‬
‫‪(p. 218.‬‬
‫‪ .١‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ص ‪.٢٢٥‬‬
‫‪2. Heath, Th., The Thirteen Books of Euclid’s Elements, vol. I, p. 75.‬‬
‫‪ .٣‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ص ‪.٥١٣‬‬
‫‪ .٤‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.١٢٨‬‬
‫‪ .٥‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.٢٠٤‬‬
‫‪ ،Hypsicles . ٦‬در اواﯾﻞ ﻧﯿﻤﮥ اول ﺳﺪۀ دوم ق‪.‬م در اﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪ‪ .‬رﯾﺎﺿﯿﺪان ﺑﻮد و ﭘﺪرش از ﻣﻌﺎﺻﺮان ﺳﺎﻟﺨﻮردۀ آﭘﻮﻟﻮﻧﯿﻮس ﺑﻮد‪) .‬ﻧﮑ ‪:‬‬
‫ﺳﺎرﺗﻮن‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ص ‪(.١٩٥‬‬
‫‪ .٧‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ص ‪.٣٤٨‬‬
‫‪ .٨‬دﯾﻮﻧﮓ‪ ،‬گ‪» ،.‬ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس«‪ ،‬ص ‪.٦٢٢‬‬
‫‪ .٩‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ص ‪.٤٨٦‬‬
‫ﭼﻮن ﻣﺤﯿﯽاﻟﺪﯾﻦ ﻣﻐﺮﺑﯽ )؟‪ ٦٨٢-‬ق(‪ ٢‬و اﺛﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ اﺑﻬﺮی )؟‪ ٦٦٣-‬ق(‪ ٣‬ﻧﯿﺰ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً در زﻣﺎن ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬اﺻﻮل را‬
‫ﺗﺤﺮﯾﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺤﺮﯾﺮ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎ و ﺗﺼﺤﯿﺤﺎت ﭘﯿﺶ از وی را‬
‫ﺗﺤﺖاﻟﺸﻌﺎع ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮥ ﻃﻮﺳﯽ در اﺑﺘﺪای ﺗﺤﺮﯾﺮ‪ ،‬اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس ﺷﺎﻣﻞ ‪ ٤٦٨‬ﻗﻀﯿﻪ در ﻧﺴﺨﮥ ﺣﺠﺎج و ‪ ٤٧٨‬ﻗﻀﯿﻪ در‬
‫ﻧﺴﺨﮥ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ٤‬و ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺣﺠﺎج و ﻫﻢ ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺳﺤﺎق‪ -‬ﺛﺎﺑﺖ از اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس‬
‫دﺳﺘﺮﺳﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﻮﺳﯽ در ﺗﺤﺮﯾﺮ ﺧﻮد رواﯾﺖ اﺳﺤﺎق‪ -‬ﺛﺎﺑﺖ را ﻣﺒﻨﺎی ﮐﺎر ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﻃﻮﺳﯽ در‬
‫اﺑﺘﺪای ﺗﺤﺮﯾﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎرۀ ﻫﺮ ﻗﻀﯿﻪ در ﻧﺴﺨﮥ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﺷَﻨْﮕﺮف‪ ،‬و در ﻧﺴﺨﮥ ﺣﺠﺎج ﺑﺎ ﺟﻮﻫﺮ ﻣﺸﮑﯽ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻗﻀﺎﯾﺎی ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس در ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی ﺣﺠﺎج و ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻃﻮﺳﯽ در اﺑﺘﺪای ﺗﺤﺮﯾﺮ‬
‫ﻫﺮ ﮐﺪام از ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎ‪ ،‬در ﺟﺪول زﯾﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫‪١٥ ١٤ ١٣ ١٢ ١١ ١٠ ٩ ٨ ٧ ٦ ٥ ٤ ٣ ٢ ١‬‬ ‫ﺷﻤﺎرۀ ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻗﻀﯿﻪﻫﺎ در ﻧﺴﺨﮥ ﺣﺠﺎج ‪٦ ١٠ ٢١ ١٥ ٤١ ١٠٥ ٣٨ ٢٥ ٣٩ ٣٢ ٢٥ ١٦ ٣٥ ١٤ ٤٧‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻗﻀﯿﻪﻫﺎ در ﻧﺴﺨﮥ ﺛﺎﺑﺖ ‪٦ ١٠ ٢١ ١٥ ٤١ ١٠٩ ٣٨ ٢٧ ٣٩ ٣٣ ٢٥ ١٦ ٣٦ ١٤ ٤٨‬‬

‫ﻃﺒﻖ ﺟﺪول ﺑﺎﻻ ﻣﺠﻤﻮع ﺗﻌﺪاد ﻗﻀﺎﯾﺎ در ﻧﺴﺨﮥ ﺛﺎﺑﺖ ‪ ٤٧٨‬و در ﻧﺴﺨﮥ ﺣﺠﺎج ‪ ٤٦٩‬اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻐﺎﯾﺮ ﺑﺎ‬ ‫‪۱۴۴‬‬
‫ادﻋﺎی ﻃﻮﺳﯽ در اول ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﻧﺴﺨﻪ ‪ ١٠‬ﻗﻀﯿﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﺑﺮرﺳﯽ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻐﺎﯾﺮت‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻄﻠﺒﯽ از اﺑﺘﺪای ﻣﻘﺎﻟﮥ دﻫﻢ ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺻﻮل ﻃﻮﺳﯽ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﺗﻌﺪاد ﻗﻀﺎﯾﺎی ﻣﻘﺎﻟﮥ‬
‫دﻫﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺴﺨﮥ ﺣﺠﺎج ‪ ١٠٥‬و ﻧﺴﺨﮥ ﺛﺎﺑﺖ ‪ ١٠٩‬ﻗﻀﯿﻪ دارﻧﺪ‪ .‬ﻗﻀﺎﯾﺎی ‪ ٢٧ ،٢٢ ،٢١‬و ‪ ٢٨‬در ﻧﺴﺨﮥ ﺣﺠﺎج‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻗﻀﯿﮥ ‪ ١٧‬ﻧﺴﺨﮥ ﺣﺠﺎج را در دو ﻗﻀﯿﮥ ‪ ٢٤‬و ‪ ٢٥‬آورده اﺳﺖ‪.‬‬

‫→‬
‫‪» .١‬ﺗﺤﺮﯾﺮ« ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﺑﺮای ﻣﺘﻦ ﺑﺎزﻧﻮﯾﺴﯽ ﺷﺪۀ دﺳﺘﻪای از ﮐﺘﺎبﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽ و ﻧﺠﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ آﺷﻨﺎ ﻧﺒﻮدن ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن دوران ﻧﻬﻀﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ و وﺟﻮد اﺷﮑﺎلﻫﺎی زﯾﺎد در ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎی آﻧﻬﺎ‪ ،‬در دورهﻫﺎی ﺑﻌﺪ ﻻزم آﻣﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎ ﺑﺎزﻧﻮﯾﺴﯽ و اﺻﻼح ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗُﺮّه ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﺣﻨﯿﻦ را اﺻﻼح ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﺗﺤﺮﯾﺮﻫﺎ از آنِ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬وی ﺑﻌﻀﯽ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽداﻧﺎن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﭼﻨﺪ ﮐﺘﺎب رﯾﺎﺿﯽ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﺗﺤﺮﯾﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﺮﯾﺮﻫﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﺎزﻧﻮﯾﺴﯽ آﺛﺎر رﯾﺎﺿﯽ و ﻧﺠﻮﻣﯽ‬
‫ﭼﻨﺪ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﻗﻠﯿﺪس )ﺳﺪۀ ﭼﻬﺎرم ق‪.‬م(‪ ،‬ﺛﺎوذوﺳﯿﻮس )در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎی دورۀ اﺳﻼﻣﯽ= ﺗﺌﻮدوﺳﯿﻮس ﺑﯿﺘﻮﻧﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺳﺪۀ‬
‫دوم ق‪.‬م(‪ ،‬آﺑﻮﻟﻮﻧﯿﻮس )= آﭘﻮﻟﻮﻧﯿﻮس ﭘﺮﮔﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺳﺪۀ ﺳﻮم ق‪.‬م(‪ ،‬ارﺷﻤﯿﺪس )ﺳﺪۀ ﺳﻮم ق‪.‬م(‪ ،‬اُﻃﻮﻟﻮﻗُﺲ )= آﺗﻮﻟﻮﮐﺲ‪ ،‬ﺳﺪۀ ﭼﻬﺎرم ق‪.‬م( و‬
‫ﻣﺎﻧﺎﻻوس )= ﻣﻨﻼﺋﻮس‪ ،‬ﺳﺪۀ اول ﻣﯿﻼدی(‪ ،‬ﮐﻪ در ﺳﺪهﻫﺎی اول و دوم ﻫﺠﺮی در ﺟﺮﯾﺎن ﻧﻬﻀﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ )ﻧﮑ ‪ :‬ﻗﺎﺳﻤﻠﻮ‪،‬‬
‫ص ‪.(٦١٩‬‬
‫‪ .٢‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ص ‪.٤٦٠‬‬
‫‪ .٣‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.١٢١‬‬
‫‪ .٤‬ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﺮ أﺻﻮل أﻗﻠﯿﺪس‪ ،‬ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ٤٧٢٧‬ﻣﺪرﺳﮥ ﻋﺎﻟﯽ ﺷﻬﯿﺪ ﻣﻄﻬﺮی‪ ،‬گ‪ ١‬پ‪.‬‬
 ‫از ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎﻻ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﻔﺎوت ﺗﻌﺪاد ﻗﻀﺎﯾﺎی‬
‫ﻣﻘﺎﻟﮥ دﻫﻢ در ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی ﺣﺠﺎج و ﺛﺎﺑﺖ ‪ ٥‬اﺳﺖ و ﻧﺴﺨﮥ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس‬

‫ﺣﺠﺎج ﺑﺎﯾﺪ ‪ ١٠٤‬ﻗﻀﯿﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻃﻮﺳﯽ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﮔﻔﺘﻪ‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺨﮥ ﺣﺠﺎج ‪ ١٠٥‬ﻗﻀﯿﻪ دارد‪ .‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع ﺗﻌﺪاد ﻗﻀﺎﯾﺎ در ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی ‪ ١‬ﺗﺎ ‪ ١٥‬در ﻧﺴﺨﮥ‬
‫ﺣﺠﺎج ‪ ٤٦٨‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺤﺮﯾﺮ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ ﻣﺸﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼﺻﮥ اﺛﺒﺎتﻫﺎی ﻗﻀﺎﯾﺎی اﺻﻮل ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﯿﺶ از دوﯾﺴﺖ‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ در ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﺘﻦ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت »اَﻗُﻮلُ« آﻏﺎز‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺣﺪود ‪ ١٨٠‬ﻗﻀﯿﮥ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻨﻀﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺧﻮد ﻃﻮﺳﯽ اﺳﺖ‪ ،١‬ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﯾﺎ ﺑﺮاﻫﯿﻦ اﺿﺎﻓﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ اﻗﻠﯿﺪس در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد‬
‫ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ؛ ﺑﺤﺚ در ﻣﻨﻄﻖ دروﻧﯽ ﻣﺘﻦ اﻗﻠﯿﺪس‪،‬‬
‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﺗﺮﮐﯿﺐ ﯾﮏ ﺟﻔﺖ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﺮای اﯾﺠﺎد ﯾﮏ ﻗﻀﯿﮥ واﺣﺪ‪ ،‬ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎی ﻓﻠﺴﻔﯽ ﮐﻠﯽﺗﺮ‪ ،‬اﺳﺎﻣﯽ‬
‫‪۱۴۵‬‬ ‫ﻗﻀﺎﯾﺎ‪ ،٢‬ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎی وﯾﺮاﯾﺸﯽ در ﺑﺎب ﺗﻔﺎوت ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎی ﺣﺠﺎج و اﺳﺤﺎق و ﮔﺰارشﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎرۀ ﻧﻈﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ‬
‫ﻗﺮه در ﻣﻮرد راﺑﻄﮥ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺎ ﻧﺴﺨﮥ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‪ .‬ﭘﺮﺑﺴﺎﻣﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را در اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎ )ﺑﯿﺶ از ﻧﻮد ﻣﻮرد(‬
‫ﺑﺮاﻫﯿﻦ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺑﺮای ﻗﻀﺎﯾﺎی اﻗﻠﯿﺪس‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎی ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺑﺮای ﻗﻀﺎﯾﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪.٣‬‬
‫ﻣﻨﺒﻊ اﺻﻠﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدۀ ﻃﻮﺳﯽ در ﻃﺮاﺣﯽ ﻧﻈﺮات ﻣﻮﺟﻮد در ﺗﺤﺮﯾﺮ‪ ،‬دو اﺛﺮ اﺑﻦ ﻫﯿﺜﻢ )‪٤٣٠-٣٥٤‬ق(‪ ٤‬ﺑﺎ‬
‫ﻧﺎمﻫﺎی »ﺷﺮح ﻣﺼﺎدرات أﻗﻠﯿﺪس« و »ﮐﺘﺎب ﻓﻲ ﺣﻞ ﺷﮑﻮک ﮐﺘﺎب أﻗﻠﯿﺪس ﻓﻲ اﻷﺻﻮل وﺷﺮح ﻣﻌﺎﻧﯿﻪ« ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ از اﯾﻦ آﺛﺎر ﻧﻘﻞﻗﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﺑﻦ ﻫﯿﺜﻢ ﻣﺆﻟﻔﯽ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻃﻮﺳﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ اﺳﺘﻔﺎده را از او ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ در ﺳﻪ ﺟﺎ وی ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ را اﺿﺎﻓﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺷﺮح اﻧﻄﺎﮐﯽ )؟‪ ٣٧٦-‬ق(‪ ٥‬ﺑﺮ اﺻﻮل دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.٦‬‬
‫ﺗﻮزﯾﻊ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎی ﻃﻮﺳﯽ در ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺘﺎب ﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎﻟﮥ دﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﯾﮏﭼﻬﺎرم از ‪٤٧٨‬‬
‫ﻗﻀﯿﮥ ﮐﺘﺎب اﻗﻠﯿﺪس را داراﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻔﺪه ﯾﺎدداﺷﺖ دارد ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪﻫﺎی ‪) ١‬ا(‪) ٥ ،‬ه(‪) ٦ ،‬و(‪) ٧ ،‬ز(‪٨ ،‬‬

‫‪ .١‬دﯾﻮﻧﮓ‪ ،‬گ‪» ،.‬ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس«‪ ،‬ص ‪.٦٢٣‬‬

‫‪ .٢‬ﻣﺜﻼً ﻗﻀﯿﮥ ‪ ٤٧‬ﻣﻘﺎﻟﮥ اول را »ﺷﮑﻞ ﻋﺮوس« ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫‪ .٣‬دﯾﻮﻧﮓ‪ ،‬ﮔﺮگ‪» ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺤﺮﯾﺮ ﮐﺘﺎب اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪسِ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ«‪ ،‬ص ‪.٣٢٩‬‬
‫‪ .٤‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ص ‪.٤٧‬‬
‫‪ .٥‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.٣١٤‬‬
‫‪ .٦‬دﯾﻮﻧﮓ‪ ،‬ﮔﺮگ‪» ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺤﺮﯾﺮ ﮐﺘﺎب اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪسِ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ«‪ ،‬ص ‪ .٣٣٨-٣٣٠‬ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ از اﻗﺘﺒﺎس ﻃﻮﺳﯽ از ﺷﺮح اﺑﻦ‬
‫ﻫﯿﺜﻢ را در ﺷﺮح ﻗﻀﯿﮥ اول ﻣﻘﺎﻟﮥ دﻫﻢ‪ ،‬در ﺑﺨﺶ ﺷﺮح رﺳﺎﻟﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ‪.‬‬
 ‫)ح(‪) ٩ ،‬ط(‪) ١٢ ،‬ﯾﺐ(‪) ١٧ ،‬ﯾﺰ(‪) ١٩ ،‬ﯾﻂ(‪) ٢٠ ،‬ک(‪٢٤ ،‬‬
‫)ﮐﺪ(‪) ٢٥ ،‬ﮐﻪ(‪) ٣٩ ،‬ﻟﻂ(‪) ٥٧ ،‬ﻧﺰ(‪) ٦٧ ،‬ﺳﺰ(‪) ١٠٤ ،‬ﻗﺪ(‬
‫و ‪) ١٠٨‬ﻗﺢ( اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺶ‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﻀﯿﮥ ‪ ٢٤‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶﺑﻨﺪی ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی ‪ ١‬ﺗﺎ ‪ ١٥‬ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺻﻮل‬
‫اﻗﻠﯿﺪس ﺑﺪﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﮥ اول درﺑﺎرۀ ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ‪ ،‬اﺻﻮل ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ‬
‫و اﺻﻮل ﻣﺘﻌﺎرﻓﯽ ﻫﻨﺪﺳﻪ؛‬
‫ﻣﻘﺎﻟﮥ دوم درﺑﺎرۀ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﺴﺎﺣﺖﻫﺎ و ﺟﺒﺮ ﻫﻨﺪﺳﯽ؛‬
‫ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺳﻮم ﺷﺎﻣﻞ ﻗﻀﺎﯾﺎﯾﯽ درﺑﺎرۀ داﯾﺮهﻫﺎ‪ ،‬وﺗﺮﻫﺎ و‬
‫اﻧﺪازهﮔﯿﺮی زواﯾﺎی ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﻧﻬﺎ؛‬
‫ﻣﻘﺎﻟﮥ ﭼﻬﺎرم درﺑﺎرۀ ﺗﺮﺳﯿﻢﻫﺎی ﻫﻨﺪﺳﯽ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺗﺮﺳﯿﻢ ﭼﻨﺪﺿﻠﻌﯽﻫﺎی ﻣﻨﺘﻈﻢ ﻣﺤﺎﻃﯽ و ﻣﺤﯿﻄﯽ؛‬
‫ﻣﻘﺎﻟﮥ ﭘﻨﺠﻢ درﺑﺎرۀ ﻧﻈﺮﯾﮥ ﺗﻨﺎﺳﺐ؛‬
‫ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺷﺸﻢ درﺑﺎرۀ ﮐﺎرﺑﺮد ﻧﻈﺮﯾﮥ ﺗﻨﺎﺳﺐ در‬ ‫‪۱۴۶‬‬
‫ﻫﻨﺪﺳﮥ ﻣﺴﻄﺤﻪ؛‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی ﻫﻔﺘﻢ ﺗﺎ ﻧﻬﻢ ﻫﻤﮕﯽ درﺑﺎرۀ ﻧﻈﺮﯾﮥ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ اﻋﺪاد )از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐﻫﺎی ﻣﺴﻠﺴﻞ‪،‬‬
‫ﺗﺼﺎﻋﺪﻫﺎی ﻫﻨﺪﺳﯽ و اﻋﺪاد اول(؛‬
‫ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺻﻮل‪ ،‬ﻧﺴﺨﮥ ‪ ١٣٥٩‬ﻓﯿﺾاﷲ اﻓﻨﺪی‪ ،‬ﺻﻔﺤﮥ اول‬
‫ﻣﻘﺎﻟﮥ دﻫﻢ درﺑﺎرۀ اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺮﺳﯿﻢ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺎرهﺧﻂﻫﺎی اﻧﺪازهﻧﺎﭘﺬﯾﺮ؛‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی ﯾﺎزدﻫﻢ ﺗﺎ ﺳﯿﺰدﻫﻢ درﺑﺎرۀ ﻫﻨﺪﺳﮥ ﻓﻀﺎﯾﯽ؛‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی ﭼﻬﺎردﻫﻢ و ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی اﻟﺤﺎﻗﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺘﻤﻢﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎرۀ ﻫﻨﺪﺳﮥ ﻣﺴﻄﺤﻪ و‬
‫ﻓﻀﺎﯾﯽ‪.١‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﭼﺎپ ﻋﮑﺴﯽ ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس در ﻧﺴﺨﮥ ‪ ۱۳۵۹‬از ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﮐﺘﺐ اﻫﺪاﯾﯽ‬
‫ﺷﯿﺦ ﻓﯿﺾاﻟﻠﻪ اﻓﻨﺪی ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﺖ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‬
‫اﯾﻦ اﺛﺮ ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ١٣٥٩‬از ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﮐﺘﺐ‬
‫اﻫﺪاﯾﯽ ﺷﯿﺦ ﻓﯿﺾاﷲ اﻓﻨﺪی ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺖ اﺣﺴﺎن ﻓﻀﻠﯽ اوﻏﻠﻮ ﭼﺎپ ﻋﮑﺴﯽ ﺷﺪه‬

‫‪ .١‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.٦٢٣‬‬

 ‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﺑﺘﺪای ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪﻣﻪای از رﺟﺐ ﻃﯿﺐ اردوﻏﺎن ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮ ﺗﺮﮐﯿﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس‬

‫از ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن ﺑﺸﺮی و ﺳﯿﺮ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ آن آﻣﺪه اﺳﺖ و از ﻋﻠﻢ و ﺣﮑﻤﺖ و ﻋﺮﻓﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺎس‬
‫ﺟﺎﻣﻌﮥ ﻣﺪﻧﯽ ﯾﺎد ﺷﺪه و وﻇﯿﻔﮥ ﻣﻬﻢ ﺑﺸﺮ اﻣﺮوزی اﻧﺘﻘﺎل اﯾﻦ ﻣﯿﺮاث ﺑﯽﻫﻤﺘﺎ ﺑﻪ ﻧﺴﻞﻫﺎی آﯾﻨﺪه داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اردوﻏﺎن ﻧﮕﺎه »ﺗﺮﮐﯿﮥ ﺑﺰرگ« را ﺣﻔﻆ آﺛﺎر ﻏﻨﯽ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ ،‬ﭼﺎپ و اﻧﺸﺎء ﺑﺮوز آﻧﻬﺎ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﮐﻮﺗﺎه‪ ،‬ﭘﯿﺶدرآﻣﺪی ﺑﻪ ﺳﻪ زﺑﺎن اﺳﺘﺎﻧﺒﻮﻟﯽ‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻋﺮﺑﯽ از اﺣﺴﺎن ﻓﻀﻠﯽاوﻏﻠﻮ درﺑﺎرۀ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻓﺎﺗﺢ و زﻣﯿﻨﮥ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آن و ﺳﻨﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﭘﯿﺶدرآﻣﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪:‬‬
‫‪١‬‬
‫ﺳﻨﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ داوود اﻟﻘﯿﺼﺮی )ﻣﺮگ در ‪ ١٣٥٠‬م( از ﻣﺪرﺳﻪای در اﯾﺰﻧﯿﮏ‬
‫ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻼ اﻟﻔﻨﺎری )ﻣﺮگ در ‪ ١٤٣١‬م( در ﺑﻮرﺳﺎ‪ ٢‬دوﺑﺎره ﺳﺎزﻣﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺪرﺳﻪ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻨﺠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ از اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ،‬آﻧﺎﺗﻮﻟﯿﺎ‪ ،‬اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن و ﺑﺨﺼﻮص ﻣﻨﺠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻣﺪرﺳﮥ‬
‫ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬روﻧﻖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬آﺛﺎر ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﺷﺪه در اﯾﻦ ﻣﺪرﺳﻪ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻪ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ و ﻣﮑﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﯽ او‪ ،‬ﻓﺨﺮاﻟﺪﯾﻦ رازی و ﻣﮑﺘﺐ ﮐﻼﻣﯽ او‪ ،‬ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ و ﻣﮑﺘﺐ‬
‫رﯾﺎﺿﯽ او در ﻣﺮاﻏﻪ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ زاده روﻣﯽ و ﻏﯿﺎث اﻟﺪﯾﻦ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺘﺐ رﯾﺎﺿﯽ‪ -‬ﻧﺠﻮﻣﯽ‬
‫ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ آﺛﺎر اﺳﻨﺘﺴﺎخ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﺮﻫﺎی ﻃﻮﺳﯽ ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋهای دارد‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﺮﻫﺎ ﺷﺎﻣﻞ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس‪ ،‬ﻣﺠﺴﻄﯽ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس و آﺛﺎر دﯾﮕﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺳﻄﺎت ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫‪۱۴۷‬‬ ‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ آﺛﺎر ﺑﻪ ﮐﺮات در دورۀ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﯿﺎز ﻧﺴﺨﻪﺑﺮداری ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﮥ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ آﺛﺎری ﮐﻪ ﺑﺮای ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺗﺢ اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﻓﻀﻠﯽاﻏﻠﻮ در اداﻣﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی اﺛﺮ ﭼﺎپ ﺷﺪه را ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺮای ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺗﺢ )‪١٤٨١-١٤٣٢‬م( اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﺷﺪه و ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس‪ ،‬اوﻟﯿﻦ رﺳﺎﻟﻪ در‬
‫اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﺎﻟﻪﻫﺎی ﻣﻮﺟﻮد در اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .١‬ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺻﻮل اﻟﻬﻨﺪﺳﺔ واﻟﺤﺴﺎب از ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ )ﺑﺮگﻫﺎی ‪ ٢b‬ﺗﺎ ‪(١٤٨a‬‬
‫ﺻﻔﺤﻪﻫﺎی ‪ ٧١b‬ﺗﺎ ‪ ٧٢a‬ﺑﻌﺪاً اﻓﺰوده ﺷﺪه و ﺗﺎرﯾﺦ اﺗﻤﺎم ﮐﺘﺎﺑﺖ ‪ ٨٦٩‬ق آﻣﺪه اﺳﺖ )ﺑﺮگ ‪.(١٤٨a‬‬
‫‪ .٢‬ﺷﺮح ﻣﺼﺎدرات أﻗﻠﯿﺪس از اﺑﻦ ﻫﯿﺜﻢ )ﺑﺮگﻫﺎی ‪ ١٥٠b‬ﺗﺎ ‪(٢٣٧a‬‬
‫در ﺑﺮگ ‪ ٢٣٧a‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻨﺴﺎخ آن در دوم ﺟﻤﺎدیاﻻول ﺳﺎل ‪ ٨٦٩‬ق ﺑﻪ اﺗﻤﺎم رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .٣‬رﺳﺎﻟﺔ ﻓﯽ اﻟﺨﻄﻮط اﻟﻤﺘﻮازﯾﺔ از ﻣﺆﻟﻔﯽ ﻧﺎﺷﻨﺎس )ﺑﺮگﻫﺎی ‪ ٢٣٧b‬ﺗﺎ ‪(٢٣٩a‬‬
‫‪ .٤‬زﯾﺎدة ﻓﯽ اﻟﻤﻘﺎﻟﺔ اﻟﺨﺎﻣﺴﺔ ﻣﻦ ﮐﺘﺎب أﻗﻠﯿﺪس )ﺑﺮگﻫﺎی ‪ ٢٣٩b‬ﺗﺎ ‪(٢٤٠b‬‬
‫‪٣‬‬
‫در ﺗﻮﺿﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻮﻫﺮی ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﭘﻨﺠﻢ اﺻﻮل ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1. Iznik‬‬
‫‪2. Bursa‬‬
‫‪ .٣‬در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ زﯾﺮ در ﻣﺠﻠﮥ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،٧‬ﺗﻬﺮان‪:١٣٨٧ ،‬‬
‫‪G. De Young, “A Persian Translation of al-Jawharī’s Additions to Elements Book V,” Tarikh-e Elm (Iranian Journal‬‬
‫‪for the History of Science), no. 7, 2008-2009, pp. 1-24.‬‬
 ‫‪ .٥‬ﮐﻠﻤﺎت ﻣﻦ ﺷﺮح ﻣﻘﺎﻟﺔ اﻟﻌﺎﺷﺮة ﻣﻦ ﮐﺘﺎب أﻗﻠﯿﺪس از‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﻫﻮازی )ﺑﺮگﻫﺎی ‪ ٢٤١a‬ﺗﺎ ‪(٢٤٥a‬‬
‫‪ .٦‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺻﺪر اﻟﻤﻘﺎﻟﺔ اﻟﻌﺎﺷﺮة ﻣﻦ ﮐﺘﺎب أﻗﻠﯿﺪس از‬
‫اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﺧﺎزن )ﺑﺮگﻫﺎی ‪ ٢٤٥a‬ﺗﺎ ‪(٢٥٢a‬‬
‫‪ .٧‬ﺣﺪّ أﻗﻠﯿﺪس ﺗﺄﻟﯿﻒ اﻟﻨﺴﺒﺔ ﻓﯽ اﻷﺻﻮل )ﺑﺮگ‬
‫‪(٢٥٢b‬‬
‫‪ .٨‬ﻓﯽ إﻗﺎﻣﺔ اﻟﺒﺮﻫﺎن ﻋﻠﯽ ﺣﮑﻢ اﻟﻤﺬﮐﻮر ﻓﯽ اﻟﺨﺎﻣﺲ‬
‫ﻋﺸﺮ ﻣﻦ اﻟﻤﻘﺎﻟﺔ اﻟﺜﺎﻧﯽ ﻋﺸﺮ‪ ،‬ﺑﺪون ذﮐﺮ ﻧﺎم ﻣﺆﻟﻒ‪،‬‬
‫)ﺑﺮگﻫﺎی ‪ ٢٥٣a‬ﺗﺎ ‪(٢٥٦a‬‬
‫ﻫﻤﮥ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎ ﯾﮑﺴﺎن ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ و در ﺑﺮگ ‪٢٥٥b‬‬
‫ﻣﻬﺮ ﺷﯿﺦ ﻓﯿﺾاﷲ اﻓﻨﺪی دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻓﻀﻠﯽ اوﻏﻠﻮ ﭘﺲ از ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﺴﺨﻪ‪ ،‬در ﻣﻘﺪﻣﻪای ‪٣٢‬‬
‫ﺻﻔﺤﻪای‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﺎوﯾﻦ زﯾﺮ ﻣﯽﭘﺮدازد‪:‬‬
‫‪ -١‬ﻫﻨﺪﺳﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪۱۴۸‬‬
‫‪ -٢‬اﻗﻠﯿﺪس و اﺻﻮل اﻟﻬﻨﺪﺳﺔ واﻟﺤﺴﺎب‬
‫‪ -٣‬ورود ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ و ﺳﯿﺮ آن‬
‫ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺻﻮل‪ ،‬ﻧﺴﺨﮥ ‪ ١٣٥٩‬ﻓﯿﺾﷲ اﻓﻨﺪی‪ ،‬ﺻﻔﺤﮥ آﺧﺮ‬
‫‪ -٤‬ﻣﻔﻬﻮم ﻫﻨﺪﺳﻪ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ‬
‫‪ -٥‬ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ و ﺗﺤﺮﯾﺮﻫﺎی او‬
‫‪ -٦‬ﻋﺼﺮ ﺑﻌﺪ از ﻃﻮﺳﯽ‪ :‬ﺣﻮزۀ ﻣﺸﺘﺮک ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯽ و ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن و ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﮐﺘﺎبﻫﺎی ﻓﺎﺗﺢ‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎرﻫﺎ ﻣﺘﻦ اﺻﻠﯽ ﮐﺘﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﺗﻤﺎﻣﯽ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎی ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﺬﮐﻮر ﺗﻨﻬﺎ رﺳﺎﻟﮥ اول‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺻﻮل اﻟﻬﻨﺪﺳﺔ واﻟﺤﺴﺎب ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﭼﺎپ ﻋﮑﺴﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫زﯾﺒﺎ ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺷﺪه و ﺣﺎﺷﯿﻪﻫﺎی ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻔﯿﺪی دارد‪ .‬ﮐﺎﺗﺐ و ﻣﺤﺸﯽ ﯾﮑﯽ اﺳﺖ و در ﻫﯿﺞ ﺟﺎ ﻧﺎم وی‬
‫ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﯾﺰدی در ﺷﺮح ﻗﻀﯿﮥ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻘﺎﻟﮥ دﻫﻢ اﺻﻮل‪ ،‬ﻣﻄﻠﺒﯽ درﺑﺎرۀ ﮐﻤﯿﺖﻫﺎی ﺷﻤﺎرشﭘﺬﯾﺮ از ﻗﻮل‬
‫»ﺳﯿﺪ« آورده اﺳﺖ‪ ١.‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ اﺧﺘﻼف در ﺣﺎﺷﯿﮥ ﻗﻀﯿﮥ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻘﺎﻟﮥ دﻫﻢ اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﻧﯿﺰ دﯾﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻮﯾﺖ »ﺳﯿﺪ« در اﯾﻦ دو اﺛﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .١‬اﻟﻤﻘﺪار إذا ﺻﺎر ﻣﻌﺪوداً ﻓﻘﺪ ﻋﺮﺿﻪ ﻋﺪد‪ ،‬ﻓﺎﻟﻤﺴﺎواة اﻟﻤﻠﺤﻮﻇﺔ ﻫٰﻬﻨﺎ ﺑﯿﻦ اﻷﻋﺪاد اﻟﻌﺎرﺿﺔ ﻟﻠﻤﻘﺪار اﻟﻤﻀﺎﻓﺔ إﻟﯿﻪ وﺑﯿﻦ اﻷﻋﺪاد اﻟﻤﻄﻠﻘﺔ اﻟﻐﯿﺮ‬
‫اﻟﻤﻌﺘﺒﺮة ﺑﺎﻹﺿﺎﻓﺔ إﻟﯽٰ ﺷﻲء‪ .‬وﻣﺜﻞ ﻫﺬه اﻟﻤﺴﺎواة ﻗﺪ ﺛﺒﺖ ﻓﻲ اﻟﻤﻘﺎﻟﺔ اﻟﺴﺎﺑﻌﺔ واﻟﻤﺮاد ﺑﺎﻟﻤﻌﺪودات‪ ،‬ﺗﻠﮏ اﻷﻋﺪاد اﻟﻤﻀﺎﻓﺔ ﻣﺠﺎزاً ﻻ ﻣﺎ ﯾﺪل ﻋﻠﯿﻪ‬
‫ﻟﻔﻆ اﻟﻤﻌﺪودات ﺑﺎﻟﺤﻘﯿﻘﺔ وﻫﻲ إﻣّﺎ ﻧﻔﺲ اﻟﻤﻘﺎدﯾﺮ أو ﻫﻲ ﻣﻊ اﻷﻋﺪاد اﻟﻌﺎرﺿﺔ ﻟﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺈنّ ذﻟﮏ ﯾﺼﯿﺮ اﻟﻤﺴﺎواة ﺑﯿﻦ ﺟﻨﺴﯿﻦ وذﻟﮏ ﻣﻤّﺎ ﯾﻘﺪم ﺑﯿﺎﻧﻪ‬
‫)ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،٨٠٤‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ص ‪.(٢٦٦‬‬
 ‫ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺎدﻫﺎی ﻫﻨﺪﺳﯽ‪ ،‬ﺣﺮوف ﻧﺎمﮔﺬاری ﺷﮑﻞﻫﺎ و اﯾﻦ ﺣﺮوف در داﺧﻞ ﻣﺘﻦ‪ ،‬دو ﮐﻠﻤﮥ اول‬
‫ﺻﻮرت ﻫﺮ ﻗﻀﯿﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ﻗﻀﺎﯾﺎ در ﺣﺎﺷﯿﻪﻫﺎ‪ ،‬ﮐﻠﻤﮥ »أﻗﻮل« ﮐﻪ ﻃﻮﺳﯽ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎی ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ ﺧﻮد را در ذﯾﻞ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس‬

‫ﻗﻀﺎﯾﺎ ﺑﺎ آن ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪﻫﺎی ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ در اﺑﺘﺪای ﻫﺮ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﻣﻮرد ﺗﻌﺪاد ﻗﻀﺎﯾﺎی آن ﻣﻘﺎﻟﻪ و ﺗﻔﺎوت‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻗﻀﺎﯾﺎ در ﻧﺴﺨﮥ ﺣﺠﺎج و ﺛﺎﺑﺖ و ‪ ...‬ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺎ آب ﻃﻼ ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﮑﻞﻫﺎی ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺴﯿﺎر دﻗﯿﻖ و ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺷﻨﮕﺮف ﻫﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ در ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺑﺎ ﻣﺮﮐﺐ ﻣﺸﮑﯽ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎرۀ ﻗﻀﯿﻪﻫﺎ ﻃﺒﻖ ﻧﺴﺨﮥ ﺣﺠﺎج در ﺣﺎﺷﯿﻪ ﻫﻢ ﺷﻨﮕﺮف ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺴﺨﻪ دارای ﺣﺎﺷﯿﻪﻫﺎی ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ زﯾﺎد و ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻔﯿﺪی اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آن در داﺧﻞ ﻣﺘﻦ در زﯾﺮ ﺳﻄﺮﻫﺎ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻋﺒﺎرتﻫﺎی ﺑﺴﯿﺎر دﻗﯿﻖ و ﻣﻔﯿﺪی ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺨﻪ ﻏﻠﻂﻫﺎی اﻧﺪﮐﯽ دارد‪ .‬در اﺑﺘﺪای ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺘﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺷﻤﺎرۀ ﺻﻔﺤﻪ ﺑﺮای ﻗﻀﺎﯾﺎی ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎ و ﻧﯿﺰ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺗﺨﺼﺼﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫اﺑﻦ ﻗﻔﻄﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺤﮑﻤﺎء ﻗﻔﻄﯽ‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ از ﻗﺮن ﯾﺎزدﻫﻢ ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﻬﯿﻦ داراﺋﯽ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.١٣٤٧ ،‬‬
‫اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ‪ ،‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺗﺠﺪد‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﺎﻃﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.١٣٨١ ،‬‬
‫ﭘﻮرﻧﺠﻒ‪ ،‬زﻫﺮا‪» ،‬ﻣﻘﺎﻟﮥ دﻫﻢ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس و ﺳﯿﺮ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻤﯿﺖﻫﺎی ﮔﻨﮓ از ﺗﻤﺪن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺗﺎ دورۀ اﺳﻼﻣﯽ«‪،‬‬
‫‪۱۴۹‬‬ ‫دوﻓﺼﻠﻨﺎﻣﮥ ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،١٣٩١‬ص ‪.٨٠-٦٩‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮی ﻧﺎﺋﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ‪ ،‬ﻣﻮﻟﻮی‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ‪» ،‬اﻗﻠﯿﺪس«‪ ،‬داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﮐﺎﻇﻢ ﻣﻮﺳﻮی ﺑﺠﻨﻮردی‪،‬‬
‫ج ‪ ،٩‬ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٧٩ ،‬ص ‪.٦٧٥ -٦٦٨‬‬
‫دﯾﻮﻧﮓ‪ ،‬ﮔﺮگ‪» ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺤﺮﯾﺮ ﮐﺘﺎب اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪسِ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ«‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﺑﺸﺮ‪ :‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎﯾﯽ در زﻧﺪﮔﯽ‪،‬‬
‫روزﮔﺎر‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻢ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ اﻣﯿﺮﻣﺤﻤﺪ ﮔﻤﯿﻨﯽ‪ ،‬ﮔﺰﯾﻨﺶ و وﯾﺮاﯾﺶ از‪ :‬ﺣﺴﯿﻦ ﻣﻌﺼﻮﻣﯽ‬
‫ﻫﻤﺪاﻧﯽ و ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد اﻧﻮاری‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻣﯿﺮاث ﻣﮑﺘﻮب‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٩٠ ،‬ص ‪.٣٥٢-٣١٩‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪» ،‬ﺗﺤﺮﯾﺮ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس«‪ ،‬داﻧﺸﻨﺎﻣﮥ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﻏﻼﻣﻌﻠﯽ ﺣﺪاد ﻋﺎدل‪ ،‬ج ‪ ،٦‬ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٨٠ ،‬ص ‪-٦٢٢‬‬
‫‪.٦٢٥‬‬
‫ﺳﺎرﺗﻮن‪ ،‬ﺟﻮرج‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻏﻼﻣﺤﺴﯿﻦ ﺻﺪری اﻓﺸﺎر‪ ،‬ج ‪ ،١‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.١٣٨٣ ،‬‬
‫ﻗﺎﺳﻤﻠﻮ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺪ‪» ،‬ﺗﺤﺮﯾﺮ )‪ ،«(٣‬داﻧﺸﻨﺎﻣﮥ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﻏﻼﻣﻌﻠﯽ ﺣﺪاد ﻋﺎدل‪ ،‬ج ‪ ،٦‬ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٨٠ ،‬ص ‪.٦٢٢-٦١٩‬‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﮥ رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.١٣٧٥ ،‬‬
‫ﮐﺮاﻣﺘﯽ‪ ،‬ﯾﻮﻧﺲ‪» ،‬ﺗﺤﺮﯾﺮ«‪ ،‬داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﮐﺎﻇﻢ ﻣﻮﺳﻮی ﺑﺠﻨﻮردی‪ ،‬ج ‪ ،١٤‬ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٨٥ ،‬ص‬
‫‪.٦٠٦-٦٠٣‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪» ،‬ﺗﺤﺮﯾﺮ اﻗﻠﯿﺪس«‪ ،‬داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﮐﺎﻇﻢ ﻣﻮﺳﻮی ﺑﺠﻨﻮردی‪ ،‬ج ‪ ،١٤‬ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٨٥ ،‬ص‬
‫‪.٦٠٩-٦٠٦‬‬
‫ﻣﺪرس رﺿﻮی‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ‪ ،‬اﺣﻮال و آﺛﺎر اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﻄﻮﺳﯽ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻨﯿﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.١٣٥٤ ،‬‬
‫‪Bulmer- Thomas, Ivor, “Euclid”, Dictionary of Scientific Biography, Edited by C. C.‬‬
‫‪Gillispie, vol. 4, New York, 1981, pp. 414- 437.‬‬
‫‪Heath, Th., The Thirteen books of Euclid’s Elements, vols. I-II-III, Cambridge University‬‬
‫‪Press, 1956.‬‬
‫‪Junge, Gustav and Thomson, William, The Commentary of Pappus on Book X of Euclid’s‬‬
‫‪Elements, Harvard University, Cambridge, 1930.‬‬
‫‪Proclus, A Commentary on the First Book of Euclid’s Elements; Translated with‬‬
‫‪Introduction and notes by Glenn R. Morrow; [with a new foreword by Ian Muller],‬‬
‫‪Princeton University Press, Princeton, New Jersey, 1970.‬‬

‫‪ ...‬و ﭘﺲ از آن روز ﭼﻨﺎن ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽﻫﺎﯾﯽ ﻣﯿﺎن دو ﻣﻬﱰ ﺧﻮارزم ﭘﯿﺪا ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‬

‫ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﮐﺎر را ﻓﺮوﮔﺬاﺷﺘﻢ و در ﺟﺎﯾﯽ ﭘﻨﺎه ﺟﺴﺘﻢ و ﺳﭙﺲ اﻣﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻢ و از وﻃﻦ‬
‫دور ﺷﺪم‪ ،‬و ﭘﺲ از آن ﻣﺪت ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻢ در ﯾﮏ ﺟﺎ مبﺎﻧﻢ ﺗﺎ آﻧﮕﺎه ﮐﻪ روزﮔﺎر‬ ‫‪۱۵۰‬‬
‫آراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻬﺮۀ ﻣﻦ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ از ﺟﻬﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻢ ﮐﻪ ﻧﺎداﻧﺎن در آن ﺑﺮ ﻣﻦ‬
‫رﺷﮏ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ و ﺧﺮدﻣﻨﺪان دﻟﺴﻮزی ﻣﯽمنﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﻧﺪک آﺳﺎﯾﺶ ﺧﺎﻃﺮی ﺑﺮای رﺻﺪ ﮐﺮدن در اﯾﺎم اﻣﯿﺮ ﺷﻬﯿﺪ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس‬
‫ﺧﻮارزمﺷﺎه‪ -‬ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺮﻫﺎن او را روﺷﻦ ﮔﺮداﻧﺪ‪ -‬ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪ‪ ،‬و ﺑﺰرﮔﱰﯾﻦ ارﺗﻔﺎع را ﺑﺎ‬
‫ارﺗﻔﺎع ﺑﯽﺳﻤﺖ‪ ،‬ﻫامن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ از آن ﯾﺎد ﮐﺮدم‪ ،‬ﺑﺮای ﺑﯿﺮون آوردن ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ آوردم؛ و آن ﺳﺎل ﺑﺎ ﺑﻼ و ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬و ﻣﻦ ﭼﻮن ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدم ﻣﺪت درازی از آن ﺑﯽﺧﱪ ﻣﺎﻧﺪم‪ ،‬و در ﭘﯽ آن اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺣﺎل اول و ﭘﺮداﺧنت ﺑﻪ ﮐﺎری ﮐﻪ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﭼﻮن ﻣﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺴﻨﺪه ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺤﺪﯾﺪ ﻧﻬﺎﯾﺎت اﻷﻣﺎﮐﻦ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ اﺣﻤﺪ آرام‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،۱۳۵۲ ،‬ص ‪۸۳‬‬
‫ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷ رۀ اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(۳‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۲‬‬

‫دو زﯾﺞ ﻓﺎرﺳﯽ‬

‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺷ رۀ ‪ ۵۲۳‬داﻧﺸﮕﺎه ﻟﯿﺪن‬
‫‪۱‬‬
‫ﯾﻮپ ﻟَﻤﯿﺮ‬
‫‪۲‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺳﺠﺎد ﻧﯿﮏﻓﻬﻢ ﺧﻮبروان‬

‫در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ ﺷﺮﻗﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ داﻧﺸﮕﺎه ﻟﯿﺪن ﻫﻠﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دو زﯾﺞ در ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﺷﻤﺎرۀ‬
‫‪ ٥٢٣‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬زﯾﺞ اول رواﯾﺖ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻘﺎﻟﮥ اول اﺛﺮ ﻣﺸﻬﻮر ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ )ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ‪٤٠٠‬ق(‪ ،‬زﯾﺞ‬
‫ﺟﺎﻣﻊ اﺳﺖ؛ و از دوﻣﯽ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان زﯾﺞ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻨﻈﻮم اﺛﺮ ﻣﺆﻟﻔﯽ ﻧﺎﺷﻨﺎس ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮرﺳﯽ زﯾﺞ دوم‬
‫ﺑﻪ ﺧﺼﻮص‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﮐﺸﻒ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻬﻢ ﺟﺪﯾﺪی ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﺪ ﻣﺆﻟﻒ آن‪ ،‬زﻣﺎن ﺗﻮﻟﺪ او و زﻣﺎن‬
‫‪۱۵۱‬‬ ‫ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺛﺮ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫زﺑﺎن‪ :‬ﻓﺎرﺳﯽ‪ ٧٥ ،‬ﺑﺮگ‪ ،‬ﺟﻨﺲ‪ :‬ﮐﺎﻏﺬ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺷﺎﻣﻞ دو ﻣﺘﻦ ﻧﺠﻮﻣﯽ‪ (١ :‬زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺴﺨﮥ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪۀ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻘﺎﻟﮥ اول ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ اﻟﺰﯾﺞ اﻟﺠﺎﻣﻊ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﺑﻦ ﻟﺒﺎن ﮔﯿﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺘﺎﺑﺖ؛ ‪ (٢‬ﻧﺴﺨﮥ ﺗﺎ‬
‫اﻣﺮوز ﯾﮑﮥ ﻣﺘﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً زﯾﺠﯽ ﻣﻨﻈﻮم ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﯽ ﻧﺎﺷﻨﺎس ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺘﺎﺑﺖ ‪٦٨٩‬ق‪ .٣‬زﯾﺞ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻧﺠﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﻤﺎن و اﺧﺘﺮﺑﯿﻨﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮای ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻋﻤﻠﯽ در ﺣﺮﻓﻪﺷﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ .٤‬اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻣﻮرد اﯾﻦ دو ﻣﺘﻦ‪ ،‬در اداﻣﻪ در دو ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺠﺰا آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮔﻮاﻫﯽ ﺗﻤﻠﮏ‬
‫در ﺻﻔﺤﮥ ﻋﻨﻮان ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﻣﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ در ‪٩٩٢‬ق در ﺗﻤﻠﮏ ﻓﺮدی ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ« ﻣﻮﻗﺖ‬

‫‪1. Joep Lameer, joeplameer@yahoo.com‬‬

‫ﺑﺮ ﺧﻮد ﻻزم ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﺗﺎ از ﭘﺮﻓﺴﻮر ﯾﺎن پ‪ .‬ﻫﻮﺧﻨﺪاﯾﮏ از اوﺗﺮﺧﺖ و دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی از ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎرم ﻗﺮار دادﻧﺪ‬
‫ﺗﺸﮑﺮ ﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫‪ .٢‬ﻣﺆﺳﺴﮥ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﮏﮔﯿﻞ ﮐﺎﻧﺎدا‪.sajjad.nikfahmkhubravan@mail.mcgill.ca ،‬‬
‫‪ .٣‬ﺑﺮوﮐﻠﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،١‬ص‪٢٢٢‬؛ دﯾﻮﻧﮓ و دﺧﻮﯾﻪ‪ ،‬ج‪ ،٣‬ص‪ ،٨٨ -٨٧‬ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،١٠٥٦‬ص‪ ،١٥١‬ﺷﻤﺎرۀ ‪١١٨٥‬؛ وﯾﺘﮑﺎم‪ ،‬ج‪ ،١‬ص‪.،٢٣٠‬‬
‫‪ .٤‬ﮐﯿﻨﮓ و ﺳﺎﻣﺴﻮ‪ ،‬ص‪.٥٠٨ -٤٩٦‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ اﺑﻮاﻟﻔﺘﺢ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .١‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ اﺑﻮاﻟﻔﺘﺢ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪﺧﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺷﯿﺒﺎﻧﯽ )‪٩١٦-٨٥٥‬ق( ﭘﺎﯾﻪ ﮔﺬار ﺳﻠﺴﻠﮥ ﺗﺮﮐﯽ‪-‬ﻣﻐﻮﻟﯽ آﺳﯿﺎی ﻣﯿﺎﻧﻪ ﮐﻪ »ﺧﺎﻧﺎن ﺷﯿﺒﺎﻧﯽ« ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺷﯿﺒﺎﻧﯽ در ‪٩٠٧‬ق ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﯿﺪ و ﺗﺎ ‪٩١٣‬ق ﺑﺮ ﺧﺮاﺳﺎن ﺷﺮﻗﯽ‪ ،‬ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ‪ ،‬ﺧﻮارزم‪ ،‬ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن و ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ‬
‫ﺣﮑﻤﻔﺮﻣﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ در ‪٩١٦‬ق در ﻣﺮو‪ ،‬در ﺟﻨﮕﯽ ﺑﺎ ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬار ﺳﻠﺴﻠﮥ ﺻﻔﻮی‪ ،‬ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اول )‪-٨٩٢‬‬
‫‪٩٣٠‬ق( ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .٢‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺳﻌﺖ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﺎﻧﺎن ﺷﯿﺒﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد‪ .‬آﺧﺮﯾﻦ ﺧﺎن ﺷﯿﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن در ‪١٠٠٧‬ق از ﻗﺪرت ﮐﻨﺎر رﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫‪٣‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪار و ﺗﺎﺟﺮ ﻫﻠﻨﺪی ﻟِﻮﯾﻨﻮس وارﻧﺮ‬
‫در زﻣﺎن اﻗﺎﻣﺘﺶ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻣﯿﺎن ﺳﺎلﻫﺎی ‪ ١٦٤٤‬و ‪١٦٦٥‬م )‪١٠٧٥-١٠٥٣‬ق( ﺧﺮﯾﺪاری ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺨﮥ‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﺎ ﻣﺮگ ﻟﻮﯾﻨﻮس وارﻧﺮ در ‪١٦٦٥‬م‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺻﻔﺤﮥ آﻏﺎزﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‬
‫»ﻣﯿﺮاث ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻐﻔﻮر ﻟﻮﯾﻨﻮس وارﻧﺮ«‪ ،٤‬ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ داﻧﺸﮕﺎه ﻟﯿﺪن ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪاً ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﮔﻮاﻫﯽ ﺗﻤﻠﮏ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﺎ ﻣﻬﺮ »‪ «ACAD.LUGD‬ﺑﺮ ﻧﺴﺨﻪ ﺛﺒﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﻧﺎم ﻻﺗﯿﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﻟﯿﺪن ) ‪Academia‬‬
‫‪ (Lugduno Batava‬اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎ آن ﻧﺎم ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺸﺨﺼﺎت دﯾﮕﺮ‬
‫در ﺻﻔﺤﮥ آﻏﺎزﯾﻦ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﺑﺎﻻی ﺻﻔﺤﻪ آﺛﺎر ﻣﺤﻮ ﺷﺪﮔﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻋﺪد ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎی آن‬ ‫‪۱۵۲‬‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻏﯿﺮ از ﻗﯿﻤﺖ ﻧﺴﺨﻪ ﮐﻪ ‪ ١٨٥‬اﺳﺖ اﻣﺎ واﺣﺪ آن ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮐﻠﻤﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ در ﺟﺎﻫﺎی‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺻﻔﺤﮥ آﻏﺎزﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﮐﻠﻤﺎت »ﺗﺜﻠﯿﺚ«‪» ،‬ﺗﺮﺑﯿﻊ« و »ﻣﺮﯾﺦ« ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﺸﺨﯿﺺ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت ﻓﻨﯽ در ﺻﻔﺤﮥ اول ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺻﻔﺤﻪ ﻋﺒﺎرات »ﮐﺘﺎب ﺟﺎﻣﻊ ‪ «...‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺸﺨﯿﺺ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪۀ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ اﺛﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﻃﻮﺑﺖزدﮔﯽ در ﺑﺎﻻی ﺻﻔﺤﺎت‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﮐﻠﻤﺎت را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار داده ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل اﻏﻠﺐ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرات ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺮمﺧﻮردﮔﯽﻫﺎی اﻧﺪﮐﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﻈﺎمﻫﺎی ﺷﻤﺎرهﮔﺬاری ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮگﻫﺎ ﮔﯿﺞﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ روی ﺻﻔﺤﮥ »روی« ﺑﺮگﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻮﺷﮥ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺎ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﻋﺪادی‬
‫ﮐﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﺻﻔﺤﺎت ﭘﺸﺖ ﺑﺮگﻫﺎ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺘﻦ را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪.‬‬
‫دو ﺳﺮی ﻋﺪد ﮐﻪ ﻫﻤﺨﻮان ﻫﺴﺘﻨﺪ از دو ﺳﻤﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻧﺴﺨﻪ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻋﺪدی ﮐﻪ از ﺻﻔﺤﮥ اﺑﺘﺪاﯾﯽ ﻧﺴﺨﻪ‬
‫آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد در ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺻﻔﺤﺎت روی ﺑﺮگﻫﺎ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد )ﺑﻪ ﺟﺰ گ‪١‬ر(‪ ،‬ﻋﺪد دﯾﮕﺮ ﮐﻪ از اﻧﺘﻬﺎی‬
‫ﻧﺴﺨﻪ ﺷﺮوع ﺷﺪه در ﺑﺎﻻ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺻﻔﺤﺎت ﭘﺸﺖ ﺑﺮگﻫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ارﺟﺎﻋﺎت اداﻣﮥ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻦ از‬

‫‪ .١‬ﻧﺴﺨﮥ ‪ ،٥٢٣‬گ‪١‬ر‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺮ‪ .١‬ﻣﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﻮﻗﺖ ﺑﺠﺎﻣﻊ اﺑﻮ ﻟﻔﺘﺢ )ﮐﺬا( ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺮﺣﻤﻪ‬
‫)ﺑﻪ ﺻﻮرت »اﻟﺮﺣﻤﺔ« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ( واﻟﺮﺿﻮان‪ .‬ﺳﻨﺔ ‪.«٩٩٢‬‬
‫‪ .٢‬ﺑﺎﺳﻮرث‪ ،‬ص‪٢٨٩-٢٨٨‬؛ ﻣﮏﭼِﺴﻨِﯽ‪ ،‬ص‪.٤٣١-٤٢٨‬‬
‫‪3. Levinus Warner‬‬
‫‪4. ex legato viri amplissimi Levini Warneri‬‬
 ‫ﻋﺪدی ﮐﻪ از ﺻﻔﺤﮥ آﻏﺎزﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ‪ ،‬گ‪١‬ر‪ ،‬ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻬﺮه ﺑﺮدهام‪ .‬ﺟﺪاول ﺻﻔﺤﺎت گ‪٢٦‬ب‪٢٧-‬ر و‬
‫گ‪٧١‬ر‪٧٥-‬ب ﮔﺮﭼﻪ ﻗﻄﻌﺎً ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳﺪ ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ ﺑﺎ ﻫﯿﭻ ﮐﺪام از زﯾﺞﻫﺎی اﯾﻦ‬
‫دو زﯾﺞ ﻓﺎرﺳﯽ‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.١‬‬

‫‪۱۵۳‬‬

‫آﻏﺎز ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻘﺎﻟﮥ اول از زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ‬

‫ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﺘﻦ‬
‫‪ (۱‬زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ‬
‫ﺻﻔﺤﺎت گ‪١‬ب‪٢٦-‬ب‪ ٢٥ ،‬ﺳﻄﺮ در ﻫﺮ ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬ﺣﺪود ‪ ١٢‬ﮐﻠﻤﻪ در ﺳﻄﺮ‪ .‬ﺟﻮﻫﺮ ﺳﯿﺎه‪ ،‬ﻋﻨﺎوﯾﻦ »ﻓﺼﻞ« و »ﺑﺎب«‬
‫ﺑﺎ ﺟﻮﻫﺮ ﺳﯿﺎه اﻣﺎ درﺷﺖﺗﺮ‪ ،‬ﻋﻨﺎوﯾﻦ ﺑﺨﺶﻫﺎی ﻣﺘﻦ در اﻧﺪازۀ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺑﺎ ﺟﻮﻫﺮ ﻗﺮﻣﺰ‪ .‬ﺟﻮﻫﺮ ﻗﺮﻣﺰ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﮐﺮدن ﺑﺮﺧﯽ اﺳﺎﻣﯽ و آﻏﺎز ﻗﺴﻤﺖﻫﺎ و ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺠﺰای ﻣﺘﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی‬
‫ﺧﻄﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ داﻧﺸﮕﺎه ﻟﯿﺪن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮگﻫﺎی اﯾﻦ زﯾﺞ ﺟﺎﺑﺠﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮﺗﺐ ﺷﻮد‪ .٢‬ﻣﻦ ﻫﻤﮥ‬
‫ﻣﺘﻦ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮدم و ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ ﻧﺪﯾﺪم‪.‬‬

‫‪ .١‬اﻧﺪازۀ ﺑﺮگﻫﺎی ‪ ٧٥-٧٢‬ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ از ﺑﺨﺶ اول ﻧﺴﺨﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .٢‬دﯾﻮگ و دﺧﻮﯾﻪ‪ ،‬ج‪ ،٣‬ص‪٨٨-٨٧‬؛ وﯾﺘﮑﺎم‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﮥ زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﻓﺮد ﻧﺎﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﻣﻨﺠﻢ ﺗﺒﺮﯾﺰی‪ ١‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ او اﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ را ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ »ﺧﺪاوﻧﺪ« اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﯾﺎز‪ ،‬در زﻣﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻌﺰاﻟﺪﯾﻦ ‪ ...‬اﺑﻮاﻟﻔﺘﺢ ﻣﻠﮑﺸﺎه‪ ،‬در ﺳﺎل‬
‫‪ (٤)٨٣‬ﻫﺠﺮی ﺑﺮاﺑﺮ آﻏﺎز ﺳﺎل )‪ ٤٥(٩‬ﯾﺰدﮔﺮدی اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ .٢‬اﺑﻮاﻟﻔﺘﺢ ﻣﻠﮑﺸﺎه ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﻫﻤﺎن ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‪ ،‬ﻣﻠﮑﺸﺎه اول‪ ،‬اﺑﻦ آﻟﭗارﺳﻼن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻓﺎﺻﻠﮥ ﺳﺎلﻫﺎی ‪٤٨٥-٤٦٥‬ق ﺑﺮ اﻣﭙﺮاﻃﻮری ﮐﺒﯿﺮ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .٣‬ﻫﻮﯾﺖ دﻗﯿﻖ اﺑﻦ اﯾﺎز ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ رﻓﯿﻊ‬
‫ﻣﯽداﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﺮاﮐﻪ ﺑﺎ اﻟﻘﺎب اﺣﺘﺮامآﻣﯿﺰ »ﻣﻮﻻﻧﺎ«‪» ،‬اﻣﯿﺮ«‪» ،‬اﻟﺴﯿﺪ اﻟﻤﻈﻔﺮ« و »ﺟﻤﺎل اﻟﺪوﻟﻪ واﻟﺪﯾﻦ« ﻣﻮرد‬
‫ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ در زﻣﺎن ﻣﻠﮑﺸﺎه اول اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ اﺑﻦ اﯾﺎز ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺴﺮ‬
‫اﯾﺎز‪ ،‬ﺑﺮادر ﻣﻠﮑﺸﺎه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﮐﻨﻨﺪۀ ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋۀ او ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .٤‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ در ﮐﺠﺎ‬
‫اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ در ﯾﮑﯽ از ﻣﺮاﮐﺰ ﻗﺪرت اﻣﭙﺮاﻃﻮری ﮔﺴﺘﺮدۀ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺘﺎﺑﺖ ﻧﺪارد اﻣﺎ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻧﺴﺨﮥ دوم اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺧﻂ‬
‫رﺳﺎﻟﮥ اول ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺗﺎرﯾﺦ ‪٦٨٩‬ق را دارد‪ ،٥‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺧﯿﻠﯽ ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺳﺎل ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺎﺗﺐ ﻓﺮدی ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺤﻤﺪ اﯾﺒﮏ ﮐﯿﺨﺴﺮو« اﺳﺖ‪.٦‬‬
‫در رواﯾﺖ اﺻﻠﯽ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬اﻟﺰﯾﺞ اﻟﺠﺎﻣﻊ ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪ (١ :‬ﻣﻘﺪﻣﻪ؛ ‪ (٢‬ﺟﺪاول؛ ‪ (٣‬در ﻫﯿﺌﺖ؛ ‪ (٤‬در‬
‫ﺑﺮاﻫﯿﻦ‪ .‬ﻣﺤﺘﻮای رواﯾﺖ ﻋﺮﺑﯽ و ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻘﺎﻟﮥ اول اﯾﻦ اﺛﺮ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﺑﺎ ﺟﺰﺋﯿﺎت در آﺛﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ دﮐﺘﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦِ اﯾﻦ آﺛﺎر در اﯾﻨﺘﺮﻧﺖ در دﺳﺘﺮس اﺳﺖ و‬ ‫‪۱۵۴‬‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن را ﺑﺮای اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻣﻮرد اﻫﻤﯿﺖ و ﻣﺤﺘﻮای اﯾﻦ اﺛﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ارﺟﺎع ﻣﯽدﻫﻢ‪.٧‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻘﺎﻟﮥ اول زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ از ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺻﻞ ﻋﺮﺑﯽ ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت زﯾﺮ ﻣﯿﺎن‬
‫اﯾﻦ دو اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﻢ‪:‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫‪ .١‬گ‪٢‬پ‪ ،‬س‪ :٢٥‬ﺑﺎب ‪ ،٦‬ﻓﺼﻞ »ح« از ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ وﯾﺮاﺳﺘﮥ دﮐﺘﺮ ﺑﺎﻗﺮی در ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪» :‬ﻓﻲ ارﺗﻔﺎع ﻗﻄﺐ ﻓﻠﮏ اﻟﺒﺮوج اﻟﻤﺴﻤﯽ ﻋﺮض اﻗﻠﯿﻢ اﻟﺮؤﯾﺔ«‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ در ﻣﺘﻦ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ )ﻧﮑ ‪ :‬گ‪١٧‬ر‪ ،‬س‪.(٢٠-١٧‬‬
‫‪ .١‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ او ﺷﺎﮔﺮد ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﺑﻮﻃﺎﻫﺮ اﻟﺸﯿﺮ)ازی(« ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺲ ﻧﺴﺨﮥ ‪ ٥٢٣/١‬ﻟﯿﺪن‪ ،‬گ‪١‬پ‪ ،‬س‪) ٤‬ﻣﻦ ﺳﻄﻮر را‬
‫از آﻏﺎز ﻣﺘﻦ »ﺷﮑﺮ ﺑﺎد ‪ «...‬ﺷﻤﺮدهام(؛ ﺑﺎﻗﺮی‪ ،‬ص‪ ،٣٠‬س‪ .٦‬ﻣﺘﻦ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ دﮐﺘﺮ ﺑﺎﻗﺮی ﻣﺘﻦ ﻣﺼﺤﺢ ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ ﻓﺼﻞ اول ﺗﺮﺟﻤﮥ‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﺴﺨﮥ ﻟﯿﺪن وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫‪ .٢‬ﻧﺴﺨﮥ ﻟﯿﺪن گ‪١‬پ‪ ،‬س‪ ،٢٠-١٦ ،٦-٣‬ﮐﻪ در ﺗﺼﻮﯾﺮ‪ ٢‬ﻧﯿﺰ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﺎﻗﺮی ص‪ ،٣٠‬س‪ .٢٠-١٦ ،٧-٥‬ﺑﺮای آﻏﺎز ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﺰدﮔﺮدی ﺟﺪول‬
‫ﺻﻔﺤﮥ ‪ ٤٥‬ﭼﺎپ ﺑﺎﻗﺮی را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .٣‬ﺑﺎﻗﺮی‪» ،‬رواﯾﺖ ﻓﺎرﺳﯽ ‪ ،«...‬ص‪٢٨‬؛ ﻫﻤﻮ‪» ،‬ﻣﺒﺤﺚ ﺗﻘﻮﯾﻢ ‪ ،«...‬ص‪ ،٣٠‬ﭘﺎﻧﻮﯾﺲ ‪١‬؛ ﺑﺎﺳﻮرث‪.١٨٨-١٨٥ ،‬‬
‫‪ .٤‬ﺑﺎﻗﺮی‪» ،‬ﻣﺒﺤﺚ ‪ ،«...‬ص‪ ،٣٠‬ﭘﺎﻧﻮﯾﺲ‪.١‬‬
‫‪ .٥‬ﻧﺴﺨﮥ ﻟﯿﺪن‪ ،‬گ‪٧٠‬ر‪ ،‬س‪ ،١٠-٨‬ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﺧﻔﻂ« اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﺗﺼﻮﯾﺮ‪ ٣‬ﻧﯿﺰ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .٦‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﮐﯿﺨﺴﺮوی« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .٧‬ﺑﺎﻗﺮی‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﮥ اول ‪...‬؛ ﻫﻤﻮ‪» ،‬رواﯾﺖ ﻓﺎرﺳﯽ ‪«...‬؛ ﻫﻤﻮ‪» ،‬ﻣﺒﺤﺚ ‪.«...‬‬
 ‫‪ .٢‬گ‪٣‬ر‪ ،‬س‪ :١‬ﺑﺎب‪ ،٦‬ﻓﺼﻞ »ﯾﺎ« از ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ در ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪» :‬ﻓﻲ اﻟﺒﻌﺪ‬
‫ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر واﻟﻤﻄﺎﻟﻊ ﻧﻘﻂ ﻣﻌﻠﻮﻣﺔ ﻣﻦ ﻓﻠﮏ اﻟﺒﺮوج«‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﻧﯿﺰ در ﻣﺘﻦ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ )ﻧﮑ ‪ :‬گ‪١٧‬ر‪،‬‬
‫دو زﯾﺞ ﻓﺎرﺳﯽ‬

‫س‪-٢٤‬گ‪١٧‬پ‪ ،‬س‪.(٥‬‬
‫‪ .٣‬گ‪٣‬ر‪ ،‬س‪ :٤‬ﺑﺎب ‪ ،٦‬ﻓﺼﻞ »ﯾﻮ« از ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ در ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪» :‬ﻓﻲ‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮ اﻟﮑﺴﻮف«‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺼﻞ در ﻣﺘﻦ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ )ﻧﮑ ‪ :‬گ‪١٦‬پ‪ ،‬س‪.(١٥-٥‬‬
‫‪ .٤‬گ‪٣‬ر‪ ،‬س‪ :٦-٥‬ﻋﻨﻮان ﺑﺎب ‪ ،٦‬ﻓﺼﻞ »ﯾﺢ« ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ در ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ ﻫﻢ رﯾﺨﺘﻪ و در دو ﻓﺼﻞ‬
‫ﻻ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در وﯾﺮاﺳﺘﮥ ﻋﺮﺑﯽ دﮐﺘﺮ ﺑﺎﻗﺮی اﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻓﻲ اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ اﻟﻘﻤﺮ ﻃﻮ ً‬
‫وﻋﺮﺿﺎً ﺑﻄﺮﯾﻘﺔ ﻣﺒﺮﻫﻨﺔ«‪ .‬در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪» :‬ﯾﺢ اﻧﺪر ﺑﺪاﻧﺴﺘﻦ اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ ﺑﻄﺮﯾﻖ؛‬
‫ﯾﻮ اﻧﺪر ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺪراز و ﭘﻬﻨﺎ«‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻧﯿﺰ اﺷﮑﺎﻟﯽ در ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ وﺟﻮد ﻧﺪارد )ﻧﮑ ‪:‬‬
‫گ‪٢٠‬ر‪ ،‬س‪-٥‬گ‪٢٠‬پ‪ ،‬س‪.(٧‬‬

‫ﻣﺘﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﺮ وﯾﺮاﯾﺶ ﺑﺎب اول ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﺗﻮﺳﻂ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی‪ ،١‬ﻣﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ در ﻣﻮرد‬
‫اﺑﻮاب ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪۀ ﻣﻘﺎﻟﮥ اول ﺧﻮاﻫﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪:٢‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ دﻗﯿﻘﺎً ﺑﺎ وﯾﺮاﯾﺶ دﮐﺘﺮ ﺑﺎﻗﺮی از ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﻄﺎﺑﻖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺪون‬
‫‪۱۵۵‬‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻢ ﺧﯿﻠﯽ دﻗﯿﻖ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻤﻢ ﺧﻮرده ﻣﯽﭘﺮدازم‪:‬‬
‫‪ .١‬ﻓﺼﻞ ‪ ،٣‬ﺑﺎب ﯾﮏ‪ ،‬ﻣﺘﻦ ﭘﯿﻮﺳﺘﮥ ﺑﺨﺶ ‪ ٥-١ ،٢٠‬در ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ )ﺑﺪون ﻋﻨﻮان ﺧﺎﺻﯽ(‪ ،‬در رواﯾﺖ ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫در گ‪٨‬ر‪ ،‬س‪ ١٢‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻓﺼﻞ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .٢‬ﻓﺼﻞ ‪ ،٤‬ﺑﺎب ‪ ،٨‬در رواﯾﺖ ﻓﺎرﺳﯽ ﭘﺎرهای از ﻣﺘﻨﯽ را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻣﻌﺎدﻟﯽ در ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﻧﺪارد‬
‫‪٣‬‬
‫)ﻗﺲ گ‪٩‬پ‪ ،‬س‪.(١٧-٢‬‬
‫‪ .٣‬ﻓﺼﻞ ‪ ،٥‬ﺑﺎب ‪ ،٢١‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻣﺘﻦ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ﯾﮏ ﺳﻮم از ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ )ﺣﺪود‬
‫‪ ١٨٠‬ﮐﻠﻤﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ١٢٠‬ﮐﻠﻤﻪ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ص‪ ٣٩-٣٨‬و ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬گ‪١٤‬ر‪ ،‬س‪ ،٢٢‬گ‪١٤‬پ‪،‬‬
‫س‪.(٤‬‬
‫‪ .٤‬ﻓﺼﻞ ‪ ،٦‬ﺑﺎب ‪ ١٧‬وﯾﺮاﯾﺶ ﻋﺮﺑﯽ در ﻓﺼﻞ ‪ ،٦‬ﺑﺎب ‪ ١١‬ﻣﺘﻦ ﻓﺎرﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ )ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ص‪،٥٣‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ گ‪١٧‬پ‪ ،‬س‪(١٤-٥‬؛ اﻣﺎ ﺑﺎ ﯾﮏ اﺧﺘﻼف‪ :‬اﺑﺘﺪای ﻓﺼﻞ ‪ ،٦‬ﺑﺎب ‪ ١٧‬در وﯾﺮاﯾﺶ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺤﺚ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ درﺑﺎرۀ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﻓﺎرﺳﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬از اﯾﻦ رو در گ‪١٧‬پ‪،‬‬

‫‪ .١‬ﺑﺎﻗﺮی‪» ،‬ﻣﺒﺤﺚ ‪.«...‬‬

‫‪ .٢‬ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ ﮐﻪ ﻻزم اﺳﺖ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﻢ ﺑﺎزﻧﻮﯾﺴﯽ )ﺗﺼﺤﯿﺢ( ﺑﺎﻗﺮی از »اﻋﯿﺪاؤه« در گ‪١‬پ‪ ،‬س‪ ٦‬اﺳﺖ )»ﻣﺒﺤﺚ ‪ ،«...‬گ‪ ،٣٠‬س‪ (٧‬ﮐﻪ ﻣﻦ‬
‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت »اﻃﺎل اﻟﻠّﻪ ﺑﻘﺎﺋﻪ وﮐﺒﺖ ﺑﺎﻟﺬل اﻋﺪاءه« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﻤﺮی دراز ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﺎﯾﺪ و دﺷﻤﻨﺎن او را ﻣﻐﻠﻮب و ﺧﻮار‬
‫ﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬در ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده از »ﮐﺒﺖ« در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﮑ ‪ :‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،٥ ،٥٨ ،‬و ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب رﯾﺸﮥ »ﮐﺒﺖ«‪.‬‬
‫‪ .٣‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﺘﺮﺟﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ‪.١‬‬
‫س‪ ،٦‬ﻣﺘﻦ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺎ ﺑﺮﻫﺎن ﺧﻮد ﮐﻮﺷﯿﺎر آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد ‪-‬ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ آن را در ص‪ ،٥٣‬س‪ ١٦-٨‬ﻣﺘﻦ‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺑﯿﺎﺑﯿﻢ‪ -‬و در گ‪١٧‬پ‪ ،‬س‪ ١٤‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در گ‪١٩‬پ‪ ،‬س‪) ١‬ﺗﺤﺖ ﺷﻤﺎرۀ ﺑﺎب‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ‪ (١٨‬ﻣﺘﻦ ﮐﺎﻣﻞ ﻓﺼﻞ ‪ ،٦‬ﺑﺎب ‪ ١٧‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮﻫﺎن‬
‫ﮐﻮﺷﯿﺎر )گ‪١٩‬پ‪ ،‬س‪ (١٦-٩‬در گ‪١٩‬پ‪ ،‬س‪-١٦‬گ‪٢٠‬ر‪ ،‬س‪ ٤‬ﺑﺎ ﻣﺘﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ رواﯾﺖ‬
‫دﯾﮕﺮی از اﯾﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺎﺷﺪ اداﻣﻪ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻄﻤﺌﻨ ًﺎ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ دارد‪.‬‬
‫‪ .٥‬ﻣﺘﻨﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر دارﯾﻢ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﺼﺎوﯾﺮی در گ‪٢٠‬پ و گ‪٢١‬ر‪-‬پ‬
‫دارد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺧﻮاﻧﺪن روی ﻧﺴﺨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ‪٩٩٢‬ق دارد در‬
‫ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻧﺴﺨﻪ در ‪٦٨٩‬ق ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺎﻗﺺ ﺑﻮدن ﻧﺴﺨﻪ )ﻧﺴﺨﻪ ﺻﻔﺤﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﮐﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ در ﻣﻘﺪﻣﻪ از ﻣﻘﺎﻻت دوم‪ ،‬ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم ﯾﺎد ﮐﺮده‪ ١‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻻت ﻧﯿﺰ‬
‫در ﻧﺴﺨﻪ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ(‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ در زﻣﺎن ﻣﺆﻟﻒ آن ﺑﻪ ﻓﺮوش ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.٢‬‬
‫‪ .٦‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی در وﯾﺮاﯾﺶ ﺧﻮد از ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ اﻟﺰﯾﺞ اﻟﺠﺎﻣﻊ در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد ﻣﺘﻦ را از ﻧﺴﺨﻪای دﯾﮕﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﭼﺮاﮐﻪ ﻧﺴﺨﻪای ﮐﻪ او از آن ﺑﻬﺮه ﺑﺮده آن ﺑﺨﺶ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪم ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ‬
‫ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻬﯽ در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ ﺷﺎﻣﻞ اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎی اﺿﺎﻓﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‬
‫ص‪ ،٥١‬س‪ ٢٣‬از ﻣﺘﻦ وﯾﺮاﺳﺘﮥ ﻋﺮﺑﯽ را ﺑﺎ گ‪١٩‬ر‪ ،‬س‪ ،٨‬ص‪ ٥٦‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬س‪ ٢٠-١٩‬ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫را ﺑﺎ گ‪٢١‬ر‪ ،‬س‪ ١٥-١٤‬ﻣﺘﻦ ﻓﺎرﺳﯽ و ص‪ ،٦٠‬س‪ ٧-٦‬ﻋﺮﺑﯽ را ﺑﺎ گ‪٢٢‬ر‪ ،‬س‪ ٤-٣‬ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ‬ ‫‪۱۵۶‬‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ راﺑﻄﮥ ﻣﯿﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻮﺟﻮد و زﻧﺠﯿﺮۀ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺘﻦ‬
‫ﻋﺮﺑﯽ را درک ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎر‪ :‬وﯾﺮاﯾﺸﯽ از ﻓﺼﻞ اول ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻘﺎﻟﮥ اول اﻟﺰﯾﺞ اﻟﺠﺎﻣﻊ در ﺳﺎل ‪١٣٨٧‬ش ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﺎﻗﺮی ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .٣‬در ﺗﻤﺎﺳﯽ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎ دﮐﺘﺮ ﺑﺎﻗﺮی در ‪ ١٤‬ﺑﻬﻤﻦ ‪١٣٩٠‬ش اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ اﻃﻼع دادﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل وﯾﺮاﯾﺶ ﻫﻤﮥ ﻣﺘﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (۲‬زﯾﺞ ﻣﻨﻈﻮم ﺑﺪون ﻋﻨﻮان‬

‫گ‪٢٧‬پ‪-‬گ‪٧٠‬ر‪ ٢٥ ،٤‬ﺳﻄﺮ در ﻫﺮ ﺻﻔﺤﻪ‪ ١٤-١١ ،‬ﮐﻠﻤﻪ در ﻫﺮ ﺳﻄﺮ‪ .‬ﻗﻠﻢ ﺳﯿﺎه‪ .‬ﮐﻠﻤﮥ »ﻓﺼﻞ« و ﻋﻨﺎوﯾﻦ‬
‫ﻓﺼﻮل ﺑﺎ ﻗﻠﻢ درﺷﺖﺗﺮ و ﻋﻨﺎوﯾﻦ ﺑﺎ ﺟﻮﻫﺮ ﻗﺮﻣﺰ‪ .‬ﺟﻮﻫﺮ ﻗﺮﻣﺰ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﮐﺮدن ﺑﺮﺧﯽ ﻋﺒﺎرات در‬
‫ﻣﺘﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻓﻬﺎرس‪ ،‬ﺑﺮگﻫﺎی اﯾﻦ زﯾﺞ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻢ رﯾﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ .٥‬ﻣﻦ اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ را ﺑﻪ‬

‫‪ .١‬از اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻻت در ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ در گ‪٢‬ر‪ ،‬س‪ ١٠-٩‬ﻧﺴﺨﮥ ﻟﯿﺪن ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .٢‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺘﻨﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻی گ‪١‬ر ﻧﺴﺨﮥ ﻟﯿﺪن ﭘﺎک ﺷﺪه اﺳﺖ ﮔﻮاﻫﯽ ﺗﻤﻠﮏ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ )ﮐﻪ ﻣﻦ ﺗﺮدﯾﺪ دارم(‪ .‬ﺑﺎ ﻓﺮض اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮔﻮاﻫﯽای در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﯾﻦ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﻌﺪ از ‪ ٦٨٩‬ق ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .٣‬ﺑﺎﻗﺮی‪» ،‬ﻣﺒﺤﺚ ‪.«...‬‬
‫‪ .٤‬ﻗﺴﻤﺖ آﻏﺎزﯾﻦ ﻣﺘﻦ در گ‪٢٧‬پ در ﺗﺼﻮﯾﺮ‪ ٤‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .٥‬دﯾﻮﻧﮓ و دﺧﻮﯾﻪ‪ ،‬ج‪ ،٣‬ص‪ ،١٥١‬ﺷﻤﺎرۀ ‪١١٨٥‬؛ وﯾﺘﮑﺎم‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ‪.‬‬
 ‫دﻗﺖ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار دادم و ﺳﻌﯽ ﮐﺮدم ﺑﻪ ﻫﻢ رﯾﺨﺘﮕﯽﻫﺎی ﻣﺬﮐﻮر را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻢ اﻣﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﯾﺞ اول ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪،‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽای ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﮑﺮدم‪.‬‬
‫دو زﯾﺞ ﻓﺎرﺳﯽ‬

‫‪۱۵۷‬‬

‫آﻏﺎز ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ زﯾﺞ ﻣﻨﻈﻮم‬

‫اﯾﻦ زﯾﺞ ﻣﻨﻈﻮم ﺑﺪون ﻋﻨﻮان ﺑﺎ ﺑﺨﺶﻫﺎی ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﻏﯿﺮﻣﻨﻈﻮم آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ از ﻋﺒﺎرات ﺧﻮد‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ ﺧﻮد اﯾﻦ ﺗﻮﺻﯿﻔﺎت را اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ١‬ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻮﺻﯿﻔﺎت‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﺘﻦ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .٢‬داری ﺳﻪ ﺷﮑﻞ‪ ٣‬اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻄﺮﻫﺎ در ﺻﻔﺤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎی ﻣﻨﻈﻮم را از‬

‫‪ .١‬گ‪٣٢‬ر‪ ،‬س‪ ٤‬ﻧﺴﺨﮥ ﻟﯿﺪن‪.‬‬

‫‪ .٢‬ﻣﺆﻟﻒ ﭘﺲ از ﻫﺮ ﺑﺨﺶ ﻣﻨﻈﻮم‪ ،‬ﻣﺜﺎﻟﯽ را ﺑﻪ ﻧﺜﺮ آورده اﺳﺖ‪.‬م‬
‫‪ .٣‬گ‪٣١‬پ‪ ،‬گ‪٤٧‬ر‪ ،‬گ‪٤٨‬پ ﻧﺴﺨﮥ ﻟﯿﺪن‪.‬‬
‫ﻣﺘﻦ ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺼﺎً ﭘﯿﺶ از اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺎﺗﺐ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﮐﻨﺪ رﺳﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ و اﯾﻦ در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد ﺳﺒﺐ‬
‫ﺑﯿﺮونزدﮔﯽ از ﮐﺎدر ﻣﺘﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .١‬ﺗﻌﺪاد ﮐﻤﯽ ﺣﺎﺷﯿﻪ دارد‪.٢‬‬

‫ﻣﺆﻟﻒ و ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺄﻟﯿﻒ‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺘﻦ در ‪٦٨٩‬ق ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺮدی ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺤﻤﺪ اﯾﺒﮏ ﮐﯿﺨﺴﺮو« ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .٣‬در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ داﻧﺸﮕﺎه ﻟﯿﺪن‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ اﯾﻦ زﯾﺞ ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .٤‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﻼ‬
‫دﻗﯿﻖﺗﺮ ﻣﺘﻦ ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ در اداﻣﮥ زﯾﺞ ﻣﺆﻟﻒ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه اراﺋﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺴﻤﺘﯽ ﮐﺎﻣ ً‬
‫ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ از زﯾﺞ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »در اﺣﻮال ﺧﻮﯾﺶ‪ «٥‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﻟﻘﺐ ﺧﻮد را از ﻋﺒﺎرت »ﺳﻤﺎء« ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،٦‬ﮐﻨﯿﻪاش »اﺑﻮاﻟﻮﻓﺎ‪ «٧‬و ﻧﺎﻣﺶ »ﻣﺤﻤﺪ« ﻓﺮزﻧﺪ »ﻋﺰﯾﺰ‪ «٨‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺎ اﮐﻨﻮن ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﺎم ﮐﺎﻣﻞ‬
‫او »اﺑﻮاﻟﻮﻓﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺰﯾﺰ اﻟﺴﻤﺎﺋﯽ )ﯾﺎ ﺳﻤﺎوی(« ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .٩‬در ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺨﺶ ﺳﻤﺎﺋﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ در‬
‫)ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ( ‪ ٢٤‬رﻣﻀﺎن ‪٦٠٨‬ق‪ ١٠‬ﮐﻪ ﺧﻮد او آن را ﻣﻌﺎدل اول آذار ‪ ١٥٢٣‬روﻣﯽ‪ ١١‬و ‪ ٢٣‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ ٥٨١‬ﻓﺎرﺳﯽ )=‬
‫ﯾﺰدﮔﺮدی( ‪ ١٢‬داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .١٣‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ او ﻧﺎم ﭘﺪرش را »اﺳﻌﺪ ﮐﺎردﮔﺮ«‪ ،‬ﯾﮏ »ﺷﺎﻋﺮ« »ﺳﮑﺎک«‬
‫)=ﺷﻤﺸﯿﺮﺳﺎز( ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮدی »ﮐﺎﻣﻞ«‪» ،‬ﺻﯿﺮﻓﯽ« )=ﮐﺎردان =ﭼﺎرهﮔﺮ( و »دراک« ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .١٤‬ﺳﮑﺎک ﻣﻌﺎدل ﻫﻤﺎن ﮐﺎردﮔﺮ اﺳﺖ‪ ١٥‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻟﻘﺐ و ﺣﺮﻓﮥ ﭘﺪر او ﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪ .١٦‬ﺳﻤﺎﺋﯽ ﭼﯿﺰی در اﯾﻦ‬
‫‪۱۵۸‬‬
‫‪ .١‬گ‪٣٥‬پ‪ ،‬گ‪٣٧‬پ‪ ،‬گ‪٤١‬پ‪.‬‬
‫‪ .٢‬گ‪٥٧‬پ‪٥٨-‬پ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﺷﯿﻪﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ .٣‬گ‪٧٠‬ر‪ ،‬س‪.١٠-٨‬‬
‫‪ .٤‬دﯾﻮﻧﮓ و دﺧﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ؛ وﯾﺘﮑﺎم‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ‪) .‬در ﻧﺸﺮﯾﻪ‪ ،‬ج‪ ،١٠‬ص‪ ،٢٥٥‬ﻧﯿﺰ ذﯾﻞ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﺴﺦ ﺧﻄﯽ ﻓﺎرﺳﯽ ﻟﯿﺪن اﯾﻦ زﯾﺞ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪-‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
‫‪ .٥‬گ‪٣٠‬پ‪٣١-‬ر ﻧﺴﺨﮥ ﻟﯿﺪن‪.‬‬
‫‪ .٦‬گ‪٣١‬ر‪ ،‬س‪.١٨‬‬
‫‪ .٧‬گ‪٣١‬ر‪ ،‬س‪.١٩‬‬
‫‪ .٨‬گ‪٣١‬ر‪ ،‬س‪.٢٠‬‬
‫‪ .٩‬ﻧﮑ ‪ :‬ﺗﺼﻮﯾﺮ‪) .٥‬در ﻣﻮرد ﺧﻄﺎی ﻣﺆﻟﻒ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﻣﻮرد ﻟﻘﺐ »ﺳﻤﺎﺋﯽ« ﻧﮑ ‪ :‬ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﺘﺮﺟﻢ در اﻧﺘﻬﺎی ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
‫‪ .١٠‬گ‪٣٠‬پ‪ ،‬س‪ .٢٤-٢٢‬ﻧﮑ ‪ :‬ﺗﺼﻮﯾﺮ‪.٦‬‬
‫‪ .١١‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻪ اﺳﮑﻨﺪر ﮐﺒﯿﺮ )ذواﻟﻘﺮﻧﯿﻦ( ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ وﻟﯽ در ﺣﻘﯿﻘﺖ از ‪ ٣١٢‬ﻗﺒﻞ از ﻣﯿﻼد ﺑﺎ ﺳﻠﻮﮐﻮس اول ﻧﯿﮑﺎﺗﻮر آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻧﮑ ‪:‬‬
‫ﺑﺎﻗﺮی‪» ،‬ﻣﺒﺤﺚ ‪ ،«...‬ص‪.٤٥-٤٤‬‬
‫‪ .١٢‬گ‪٣٠‬پ‪ ،‬س‪-٢٢‬گ‪٣١‬ر‪ ،‬س‪ .٤‬اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ٧‬ﻣﺎرس ‪١٢١٢‬م اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .١٣‬در ﻣﻮرد زﻣﺎن ﺗﻮﻟﺪ ﻣﻮﻟﻒ ﻧﮑ ‪« :‬ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﺘﺮﺟﻢ« در اﻧﺘﻬﺎی ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‬
‫‪ .١٤‬گ‪٣١‬ر‪ ،‬س‪ .٢٢-٢١‬از اﺳﺘﻔﺎدۀ ﺳﻤﺎﺋﯽ از ﻓﻌﻞ ﮔﺬﺷﺘﮥ ﮐﺎﻣﻞ »ﺑﻮد« ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﻧﮕﺎرش اﯾﻦ زﯾﺞ ﺑﻮده ﭘﺪرش از‬
‫دﻧﯿﺎ رﻓﺘﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .١٥‬ﻧﮑ ‪ :‬ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﮥ دﻫﺨﺪا‪ ،‬ذﯾﻞ »ﮐﺎردﮔﺮ«‪.‬‬
‫‪ .١٦‬اﺑﯿﺎت ﻣﺆﻟﻒ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )ﻣﺘﺮﺟﻢ(‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻪ ﻧﺮزم ﺑﻪ ﺣﺒﮥ ارزﯾﺰ‬ ‫»ﻧﺎم دارم ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻦ ﻋﺰﯾﺰ‬
‫ﺻﯿﺮﻓﯽ ﺑﻮد و ﮐﺎﻣﻞ و دراک‬ ‫ﭘﺪرم ﺑﻮد ﺷﺎﻋﺮ و ﺳﮑﺎک‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻤﻬﺎ ﻣﺘﯿﻦ و ﺗﻤﺎم«‬ ‫اﺳﻌﺪ ﮐﺎردﮔﺮ ﺑﺪ او را ﻧﺎم‬
 ‫ﺑﺎره ﮐﻪ از ﮐﺠﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺟﺴﺘﺠﻮ در اﯾﻨﺘﺮﻧﺖ ﻣﺮا ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺘﻮار ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم‬
‫ﮐﺎردﮔﺮ اﺻﻮﻻً ﺑﺎ ﻣﺎزﻧﺪران اﺳﺘﺎن ﺷﻤﺎﻟﯽ اﯾﺮان )ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﻗﺪﯾﻢ( ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ‬
‫دو زﯾﺞ ﻓﺎرﺳﯽ‬

‫اﯾﻦ زﯾﺞ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ‪ .١‬اﯾﻦ زﯾﺞ در ﺳﺎل ‪ ٦٤٨‬ق ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان آن‬
‫را از ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺧﻮد ﺳﻤﺎﺋﯽ در ﻣﻮرد ﺗﻘﻮﯾﻢﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ درﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ از آﻏﺎز ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﺠﺮی ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎن ﺗﺄﻟﯿﻒ زﯾﺞ‪ ٦٤٨ ،‬ﺳﺎل اﺳﺖ‪ .٢‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﻤﺎﺋﯽ در زﻣﺎن ﺗﺄﻟﯿﻒ زﯾﺞ ‪ ٤٠‬ﺳﺎل داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪۱۵۹‬‬

‫زاﯾﭽﮥ ﺗﻮﻟﺪ ﺳﺮاﯾﻨﺪۀ زﯾﺞ ﻣﻨﻈﻮم‬

‫ﻣﺤﺘﻮا‬
‫‪٣‬‬
‫ﺳﻤﺎﺋﯽ زﯾﺠﺶ را ﺑﺎ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻋﺎﻟﻢ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﺑﺮﺷﻤﺮدن وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی ﮐﻮاﮐﺐ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ‪ .‬وی ﺳﭙﺲ‬
‫ﭘﯿﺸﻪاش را ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .٤‬ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺑﺪان اﺷﺎره رﻓﺖ ﻣﯽﭘﺮدازد‬
‫ﮐﻪ در آن زﻣﺎن ﺗﻮﻟﺪش را در ﺗﻘﻮﯾﻢﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﮐﻪ در ﻋﺼﺮ او ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﻧﺎم ﮐﺎﻣﻞ ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺎم و‬
‫ﺣﺮﻓﮥ ﭘﺪرش ﺑﻪ اﺿﺎﻓﮥ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﮐﻮاﮐﺐ در داﯾﺮةاﻟﺒﺮوج در زﻣﺎن ﺗﻮﻟﺪش ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .٥‬اﻃﻼﻋﺎت اﺧﯿﺮ در‬
‫زاﯾﭽﮥ او ﺗﮑﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ٦‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آن ارﺗﺒﺎﻃﺶ را ﺑﺎ »آﻣﻮﺧﺘﻦ«‪» ،‬ﻋﺎﻟَﻢ« و »آﻣﻮزاﻧﺪن«‬

‫‪ .١‬در ﻣﻮرد ﻣﺤﻞ ﺗﺄﻟﯿﻒ زﯾﺞ ﻧﮑ ‪« :‬ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﺘﺮﺟﻢ« در اﻧﺘﻬﺎی ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‪.‬‬
‫‪ .٢‬گ‪٣٣‬پ‪ ،‬س‪ ،٨‬ﺗﺼﻮﯾﺮ‪.٧‬‬
‫‪ .٣‬گ‪٢٧‬پ‪٢٩-‬پ‪.‬‬
‫‪ .٤‬گ‪٢٩‬پ‪٣٠-‬پ‪.‬‬
‫‪ .٥‬گ‪٣٠‬پ‪ -‬گ‪٣١‬ر‪.‬‬
‫‪ .٦‬درﺑﺎرۀ »ﻃﺎﻟﻊ« در ﻧﺠﻮم و اﺧﺘﺮﺑﯿﻨﯽ ﻧﮑ ‪ :‬ﮐﯿﻨﮓ و ﻓﻬﺪ‪ .١٦٤-١٦٣ ،‬زاﯾﭽﻪ در ﺗﺼﻮﯾﺮ‪ ٨‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﺆﻟﻒ ﻣﻘﺎﻟﻪ از ﻋﺒﺎرت »ﻃﺎﻟﻊ« ﺑﻪ ﺟﺎی »زاﯾﭽﻪ« اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت دوم ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ و ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .١‬ﺳﭙﺲ ﺷﺮح ﺳﺨﺘﯽﻫﺎی روﺣﯽ و ﺟﺴﻤﯽای را ﮐﻪ از دﺳﺖ اﻓﺮاد ﮐﯿﻨﻪﺗﻮز و ﻧﺎدان ﮐﻪ از ﻫﻨﺮ او‬
‫ﻣﺘﻨﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ )و ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪﻧﺪ؟( ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬را آورده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻫﻤﮥ اﯾﻦ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ‪ ،‬او اﺛﺮش را ﺑﺎ اﯾﻦ آرزو ﺑﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ زﯾﺞ ﯾﮏﺑﺎر ﺑﺮای ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻧﺎم او را ﭘﺎک ﮔﺮداﻧﺪه‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﮐﻨﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ آن را دارد ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن ﺑﯿﺎورد‪ .٢‬ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻃﻮﻻﻧﯽ در ‪ ٦‬ﺑﺮگ )ﺣﺪود ‪ ١٤‬درﺻﺪ‬
‫ﮐﻞ ﻣﺘﻦ( اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻦ زﯾﺞ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ‪ ٣٨‬ﺑﺮگ ﺑﺎﻟﻎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .٣‬در ﺑﺮرﺳﯽ اوﻟﯿﻪ اﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﯾﮏ زﯾﺞ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﻧﺘﻈﺎر آن ﻣﯽرود ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎی ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﺰﺋﯽﺗﺮی از اﺻﺎﻟﺖ و ارزش آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﺘﻦ ﮐﺎرﺑﺮدی رﺳﯿﺪ‪.‬‬

‫‪۱۶۰‬‬

‫اﻧﺠﺎﻣﮥ زﯾﺞ ﻣﻨﻈﻮم‬

‫ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﯽداﻧﻢ‪ ،‬ارزش اﯾﻦ ﻣﺘﻦ در ﻣﺮﺣﻠﮥ اول و از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﮥ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻘﺪﻣﮥ آن ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﺘﻦ ﺑﺎ رﺻﺪﻫﺎی ﺷﺨﺼﯽِ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﯿﺰ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ‬
‫از اﯾﻦ زﯾﺞ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﻈﻮم ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﯿﺰ وﯾﮋﮔﯽ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ ،٤‬ﮔﺮﭼﻪ اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ زﯾﺞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺘﻨﯽ ﻋﻠﻤﯽ ﻫﻨﻮز ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﮐﻨﮑﺎش دارد‪.‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎر‪ :‬اﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻧﺴﺨﻪ ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﺧﻮد دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮای اﻧﺘﺸﺎر آن ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﭼﺎپ ﻋﮑﺴﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .١‬گ‪٣١‬ر‪٣٢ -‬ر‪.‬‬
‫‪ .٢‬گ‪٣٢‬ر‪ -‬پ‪.‬‬
‫دو ﺑﯿﺖ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﮐﻼم ﻣﺆﻟﻒ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )ﻣﺘﺮﺟﻢ(‪:‬‬
‫ﻫﯿـﭻ دل ﺑﺮ ﺟـﻬﺎﻧﯿﺎن ﻧﻨــﻬﻨﺪ‬ ‫»ﻫﻤﻪ اﻧﺼﺎف ﺣـﺎل ﻣﻦ ﺑﺪﻫﻨﺪ‬
‫ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺑﻮی ﻧﯿﮏ ﻧﺎم ﮐﻨﻢ«‪.‬‬ ‫ﺗﺎ ﮐﯽ اﯾﻦ زﯾـﺞ را ﺗﻤـﺎم ﮐﻨﻢ‬
‫‪ .٣‬گ‪٣٢‬پ‪ ،‬ﺳﻄﺮ آﺧﺮ‪ -‬گ‪٧٠‬ر‪.‬‬
‫‪ .٤‬ﺑﺤﺮ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ‪ :‬ﺧﻔﯿﻒ ﻣﺴﺪس ﻣﺨﺒﻮن ﻣﺤﺬوف ‪ /‬ﻓﻌﻼﺗﻦ ﻣﻔﺎﻋﻠﻦ ﻓﻌﻠﻦ‪ .‬دوﺳﺖ ﺧﻮﺑﻢ آﻗﺎی ﻣﺤﻤﻮد ﺷﻬﯿﺪی اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﯾﺎدآوری ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‪.‬‬
 ‫ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﺘﺮﺟﻢ‬
‫‪ .١‬در ﺑﺎب ﻫﺸﺘﻢ از ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻘﺎﻟﮥ اول زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﺘﻦ اﻓﺮودهای ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻨﻮان آﻣﺪه‬
‫دو زﯾﺞ ﻓﺎرﺳﯽ‬

‫اﺳﺖ‪» :‬در ﺑﯿﺮون آوردن ﺗﻘﻮﯾﻢ زﺣﻞ و ﻣﺸﺘﺮی و ﻣﺮﯾﺦ ﺑﺮ رأی ﺷﺮواﻧﯽ«‪.‬‬
‫در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﺟﻤﻠﻪ زﯾﺞ ﻣﺤﻘﻖ ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ ﺷﻤﺲ ﻣﻨﺠﻢ واﺑﮑﻨﻮی )د ح ‪٧٣٠‬ق( و زﯾﺞ ﻣﻈﻔﺮی ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ اﺑﻮﺑﮑﺮ )د ح ‪ ٦٧٨‬ق( از زﯾﺞﻫﺎی ﻣﺘﻌﺪد ﻣﻨﺠﻤﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﺷﺮواﻧﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﻓﻬﺎد ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ زﯾﺞﻫﺎ زﯾﺞ ﻋﻼﺋﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از اﺻﻞ اﯾﻦ اﺛﺮ )و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر آﺛﺎر دﯾﮕﺮ‬
‫اﺑﻦ ﻓﻬﺎد( اﻣﺮوز ﻧﺴﺨﻪای ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺎ ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ در ﺑﺮﺧﯽ از آﺛﺎر‪ ،‬از ﺟﻤﻠﮥ زﯾﺞ ﻣﻈﻔﺮی و زﯾﺞ اﺷﺮﻓﯽ‬
‫ﺳﯿﻒ ﻣﻨﺠﻢ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻬﻤﯽ از آن ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﺤﺮﯾﺮی ﺑﯿﺰاﻧﺴﯽ از آن ﮐﻪ در ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ‬
‫ﻫﺠﺮی ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬دﯾﻮﯾﺪ ﭘﯿﻨﮕﺮی اﯾﻦ رواﯾﺖ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ را ﻫﻤﺮاه ﺗﺮﺟﻤﮥ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ آن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻖ آنﭼﻪ آﻗﺎی ﻟﻤﯿﺮ از ﻣﻘﺪﻣﮥ ﺗﺮﺟﻤﮥ زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ اﯾﻦ اﺛﺮ در ‪٤٨٣‬ق ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ٤٥٩‬ﯾﺰدﮔﺮدی‬
‫اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس زﯾﺞ ﻣﻈﻔﺮی ﻓﺎرﺳﯽ و رواﯾﺖ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ زﯾﺞ ﻋﻼﺋﯽ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺷﺮواﻧﯽ‬
‫ﺟﺪاول زﯾﺞ ﺧﻮد را ﺑﺮای اﺑﺘﺪای ﺳﺎل ‪ ٥٤١‬ﯾﺰدﮔﺮدی ﺑﺮاﺑﺮ ‪٥٦٧‬ق و ﺑﺮای ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ‪ ٨٤‬ﺷﺮﻗﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﺼﻞ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه از ﺷﺮواﻧﯽ در ﺗﺮﺟﻤﮥ زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﻧﯿﺰ ﻋﺒﺎرت ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻬﯽ وﺟﻮد دارد‪» :‬و اﯾﻦ زﯾﺞ‬
‫‪۱۶۱‬‬ ‫ﺑﺮ ﻃﻮل ﻓﺪ ‪ o‬ﻧﻬﺎدهاﯾﻢ ﭘﺲ از ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺎﻧﺼﺪ و ﭼﻬﻞ و ﯾﮏ ﯾﺰدﺟﺮدی«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﻗﻄﻌﺎً ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از زﯾﺞ‬
‫ﻋﻼﺋﯽ اﺑﻦ ﻓﻬﺎد اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﺎ آنﭼﻪ در زﯾﺞ اﺷﺮﻓﯽ از زﯾﺞ ﻋﻼﺋﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮای ﺗﻮﺟﯿﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻣﯿﺎن زﻣﺎن ذﮐﺮ ﺷﺪه در ﻣﻘﺪﻣﮥ ﺗﺮﺟﻤﻪ و زﻣﺎن ﺣﯿﺎت و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬
‫ﺷﺮواﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﻓﺮض ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه از ﺷﺮواﻧﯽ ﻧﻮﺷﺘﮥ ﻣﻨﺠﻢ ﺗﺒﺮﯾﺰی ﻣﺘﺮﺟﻢ زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﻧﺒﺎﺷﺪ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻘﯽ ﭘﺲ از ﻧﯿﻤﮥ ﺳﺪۀ ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮی ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﺗﺮﺟﻤﮥ زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﮥ آﻗﺎی ﻟﻤﯿﺮ از ﻧﺴﺨﮥ ﻟﯿﺪن ﺑﻪ ﻧﮑﺎﺗﯽ در ﻣﻮرد »زﯾﺞ ﻣﻨﻈﻮم« ﺑﺮﺧﻮردم ﮐﻪ اﻃﻼع‬
‫از آنﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮای ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﺟﺎﻟﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫آﻗﺎ ﺑﺰرگ ﺗﻬﺮاﻧﯽ در اﻟﺬرﯾﻌﺔ )ج‪ ،٢٣‬ص‪ (١١٣‬ذﯾﻞ ﻣﺪﺧﻞ »ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﻓﻲ اﻟﺰﯾﺞ« ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻟﻤﻨﺘﺨﺐ اﻟﯿﺰدي‪ ،‬ﻣﻊ اﻟﺸﺮح واﻟﺘﻮﺿﯿﺢ ﺑﺎﻟﻨﺜﺮ ﻟﻪ أﯾﻀﺎً‪ .‬ﺗﺎرﯾﺨﻬﺎ‪] :‬ﺷﺸﺼﺪ و ﭼﻬﻞ و ﻫﺸﺖ ﺳﺎل‬
‫)‪ (٦٤٨‬ﺳﺎل ﺗﻤﺎم[ ﻧﺴﺨﺔ ﻣﻨﻪ ﻓﻲ )داﻧﺸﮕﺎه ‪ (٤٩٥‬ﺑﺨﻂ ﻧﺴﺘﻌﻠﯿﻖ اﻟﺸﮑﺴﺘﻪ‪ ،‬وآﺧﺮ ﻓﻲ اﻟﻤﺸﻬﺪ ﻋﻨﺪ‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ اﻟﻤﻮﻟﻮي )ف ‪ (٤٤٦/٥‬ﮐﺘﺒﺖ ﺑﺨﻂ اﻟﻨﺴﺦ وﻋﻠﯿﻬﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻨﺔ ‪ ١٠٨٣‬وﻟﮑﻨﻪ ﻧﺎﻗﺺ أول‬
‫اﻟﻤﻮﺟﻮدة‪] :‬ﮐﺎن ﮐﻪ ﻋﺎﻣﯽ ﭼﻮ داﻧﺸﻢ ﺑﯿﻨﺪ[ وآﺧﺮه‪] :‬و ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮﯾﻦ ﮐﺮدار ﺑﻮد[‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺴﺨﮥ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻮﻟﻮی ﮐﻪ اﯾﻨﮏ در داﻧﺸﮑﺪۀ اﻟﻬﯿﺎت ﻣﺸﻬﺪ ﻧﮕﻬﺪاری ﻣﯽﺷﻮد در ﻧﺸﺮﯾﻪ )ج‪،٥‬‬
‫ص‪ (٦١‬و ﻓﻬﺮﺳﺖ داﻧﺸﮑﺪۀ اﻟﻬﯿﺎت ﻣﺸﻬﺪ )ج‪ ،١‬ص‪ (٤٨٤‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯿﮑﺮوﻓﯿﻠﻢ ﻧﺴﺨﮥ ﻣﺸﻬﺪ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺮﮐﺰی داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪) ٣٩٠٠‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﯿﮑﺮوﻓﯿﻠﻢﻫﺎ‪ ،‬ج‪ ،٢‬ص‪ (٢٧٧‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ )ﻧﯿﺰ ﻧﮑ ‪:‬‬
‫دراﯾﺘﯽ‪ ،‬ج‪ ،٤‬ص‪.(٢٩٦١‬‬
‫از اﻃﻼﻋﺎت ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ آﻗﺎﺑﺰرگ‪ ،‬ﺳﺎل ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺛﺮ و ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ ﺑﻮدن اﯾﻦ زﯾﺞ از ﺑﺨﺶﻫﺎی ﻣﻨﻈﻮم و‬
‫ﻏﯿﺮﻣﻨﻈﻮم ﺑﺎ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ از ﻣﻌﺮﻓﯽ آﻗﺎی ﻟﻤﯿﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ اﺑﺘﺪای‬
‫ﻧﺴﺨﮥ ﻣﺸﻬﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻓﻬﺮﺳﺖ داﻧﺸﮑﺪۀ اﻟﻬﯿﺎت ﻣﺸﻬﺪ و اﻟﺬرﯾﻌﺔ آﻣﺪه )ﮐﺎن ﮐﻪ ﻋﺎﻣﯽ ﭼﻮ داﻧﺸﻢ ﺑﯿﻨﺪ ‪-‬‬
‫ﺳﺨﻨﻢ را ﺑﻌﻘﻞ ﺑﮕﺰﯾﻨﺪ( ﺑﺎ ﺑﯿﺖ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ گ‪٣٢‬ر ﻧﺴﺨﮥ ﻟﯿﺪن ﺑﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﺎﭼﯿﺰی ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﮐﺎن ﮐﻪ ﺑﯽﻣﻦ‬
‫ﭼﻮ داﻧﺸﻢ ﺑﯿﻨﻨﺪ ‪ -‬ﺳﺨﻨﻢ را ﺑﻌﻘﻞ ﺑﮕﺰﯾﻨﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺳﺮﻧﺦﻫﺎی ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮای ﺑﺮﻗﺮاری ارﺗﺒﺎط ﻣﯿﺎن‬
‫ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی ﯾﺎد ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ آﻗﺎﺑﺰرگ ﺑﺎ ﻧﺴﺨﮥ ﻟﯿﺪن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﮔﺎم ﺑﻌﺪی ﺑﻪ ﺳﺮاغ اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ رﻓﺘﻢ و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﺴﺨﮥ ﻣﺸﻬﺪ ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ درﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪۀ روﻧﻮﯾﺴﯽ اﺳﺖ از زﯾﺞ ﻣﻨﻈﻮم ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫ﻧﺴﺨﮥ ﻟﯿﺪن‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﺴﺨﮥ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ٤٩٥‬داﻧﺸﮕﺎه ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ رﺳﺎﻟﮥ ﻧﺠﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻄﺎﺑﻘﯽ ﺑﺎ زﯾﺞ ﻣﻨﻈﻮم ﻣﺎ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺴﺨﻪای واﻗﻌﺎً وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻄﺎﯾﯽ در ﻧﻘﻞ ﻣﻄﺎﻟﺐ در ﮐﻼم آﻗﺎﺑﺰرگ راه‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺰوی در ﻓﻬﺮﺳﺘﻮاره )ج‪ ،٤‬ص‪ (٢٩٦١‬در ﮐﻨﺎر ﻧﺴﺨﮥ ﻣﺸﻬﺪ ﺑﻪ ﻧﺴﺨﮥ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ٤٨٢٠‬داﻧﺸﮕﺎه )ﻧﮑ ‪:‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ داﻧﺸﮕﺎه‪ ،‬ج‪ ،١٤‬ص‪ (٣٨٥٠‬ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﺪداً ﺑﺮرﺳﯽ اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ ارﺗﺒﺎﻃﯽ را ﺑﺎ ﻧﺴﺨﮥ‬
‫ﻣﺸﻬﺪ و ﻟﯿﺪن ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ .٢‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻧﺴﺨﮥ ﺗﺎزهﯾﺎب زﯾﺞ ﻣﻨﻈﻮم )در ﻣﺸﻬﺪ( ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﮑﺎﺗﯽ در ﻣﻮرد اﯾﻦ زﯾﺞ ﻣﻨﻈﻮم‬
‫‪۱۶۲‬‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازم‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﯾﮏ دﺳﺖ ﺑﻮدن و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺨﮥ ﻟﯿﺪن ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ارﺟﺎع از‬
‫ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺨﮥ ﻟﯿﺪن ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺑﺮم‪.١‬‬

‫اﻟﻒ‪ :‬ﻣﺆﻟﻒ زﯾﺞ ﻣﻨﻈﻮم‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ آﻗﺎی ﻟﻤﯿﺮ در ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺧﻮد از ﻧﺴﺨﮥ ﻟﯿﺪن ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎم ﻣﺆﻟﻒ اﯾﻦ زﯾﺞ در ﺧﻮد آن ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫»اﺑﻮاﻟﻮﻓﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺰﯾﺰ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از زﯾﺞ ﮐﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺆﻟﻒ در آن آﻣﺪه از ﻧﺴﺨﮥ ﻣﺸﻬﺪ‬
‫اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺎم ﻣﺆﻟﻒ اﯾﻦ اﺛﺮ در اﻟﺬرﯾﻌﺔ و ﻓﻬﺎرس ﯾﺎد ﺷﺪه ﮐﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻧﺴﺨﮥ ﻣﺸﻬﺪ در آن آﻣﺪه ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت »ﻣﻨﺘﺨﺐ« ﯾﺎ »ﻣﻨﺘﺠﺐ ﯾﺰدی« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻋﺒﺎرت »ﻣﻨﺘﺠﺐ« ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ و از اﯾﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻫﻤﺎن ﺷﮑﻞ ﺻﺤﯿﺢ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﺴﺨﮥ ﻟﯿﺪن ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻧﺸﺎﻧﯽ از دﻟﯿﻞ‬
‫اﯾﻦ ﻧﺎمﮔﺬاری ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﭼﻨﺪ ﺟﺎ ﮐﻠﻤﮥ »ﻣﻨﺘﺠﺐ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اوﻟﯿﻦ و ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ در گ‪٣١‬ر‪ ،‬س‪١٨‬‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»آﻣـﺪم ﻣﻨـﺘﺠﺐ ﻟﻘـﺐ زﺳﻤﺎء ﮔﺮ ﺻـﻮاب آﻣﺪﺳﺖ و ﮔﺮ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ«‬
‫دو ﻣﻮرد دﯾﮕﺮ ﮐﻪ در آن ﻟﻘﺐ »ﻣﻨﺘﺠﺐ« ذﮐﺮ ﺷﺪه ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫گ‪٣٢‬پ‪ ،‬س‪:١٥‬‬
‫‪ .١‬از دوﺳﺘﺎن ﺑﺰرﮔﻮار آﻗﺎی ﻣﺤﻤﻮد ﺷﻬﯿﺪی‪ ،‬ﺧﺎﻧﻢ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﮐﯿﻘﺒﺎدی و ﺧﺎﻧﻢ زﯾﻨﺐ ﮐﺮﯾﻤﯿﺎن ﮐﻪ ﮐﻤﮏ ﺑﺴﯿﺎری ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ ﮐﻪ دور از‬
‫دﺳﺘﺮس اﯾﻨﺠﺎﻧﺐ اﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺘﻢ ﺑﺮﺳﺪ ﺗﺸﮑﺮ وﯾﮋه ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻢ‪.‬‬
 ‫ﮐﻢ ﮐﻦ از زﯾﺮﮐﯽ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺧﻠﻖ«‬ ‫»ﺑﺲ ﮐﻦ ای ﻣﻨﺘﺠﺐ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﺧﻠﻖ‬
‫گ‪٦٩‬پ‪ ،‬س‪:٢٣‬‬
‫دو زﯾﺞ ﻓﺎرﺳﯽ‬

‫داﻣـﻦ ﻋﻠـﻢ ﺑﺮ ﺟـﻬﺎﻟﺖ ﭘﻮش«‬ ‫»ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﻣﻨﺘﺠﺐ ﺑﻪ داﻧﺶ ﮐﻮش‬

‫دو ﻣﻮرد ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﻇﻢ از ﺗﺨﻠﺺ »ﻣﻨﺘﺠﺐ« ﺑﺮای ﺧﻄﺎب ﻗﺮار دادن ﺧﻮد ﺑﻬﺮه ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﻪ ﻣﻮرد اول ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ‪ .‬آﻗﺎی ﻟﻤﯿﺮ از ﻋﺒﺎرت »ﻟﻘﺐ ز ﺳﻤﺎء« ﻟﻘﺐ »ﺳﻤﺎﺋﯽ« را ﺑﺮای ﻣﺆﻟﻒ ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دو ﻧﻤﻮﻧﮥ ﻣﻮرد اﺷﺎرۀ ﺑﺎﻻ از »ﻣﻨﺘﺠﺐ ﻟﻘﺐ« ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺘﻔﺎد ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‬
‫ﻟﻘﺐ ﺧﻮد را »ﻣﻨﺘﺠﺐ« ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮده ﮐﻪ از آﺳﻤﺎن ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﮥ دﻫﺨﺪا ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻠﻤﮥ‬
‫»ﻣﻨﺘﺠﺐ« ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه و ﻣﺨﺘﺎر‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﮔﺰﯾﺪه و ﻣﻘﺒﻮل‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‬
‫ﻟﻘﺐ »ﺳﻤﺎﺋﯽ« ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ در ﻣﻌﺮﻓﯽ آﻗﺎی ﻟﻤﯿﺮ ﺑﺮای ﻣﺆﻟﻒ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ »ﯾﺰدی« ﻧﯿﺰ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮ ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺷﺮح اﺣﻮال ﻣﻨﺘﺠﺐ ﯾﺰدی در ﺗﺬﮐﺮهﻫﺎ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪای ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺨﮥ‬
‫ﺷﻤﺎرۀ ‪ ٦٣٧٥/٢‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺠﻠﺲ و ﻧﺴﺨﮥ ‪ ٢٠٣/٢‬ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ رﺳﺎﻟﻪای را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »اﺳﺘﺨﺮاج ﺗﻘﻮﯾﻢ از زﯾﺞ‬
‫ﻣﻨﺘﺠﺐ« در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﺑﻪ آن ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺣﺎﺋﺮی در ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﺴﺨﮥ ﻣﺠﻠﺲ )ج‪ ،٢٢‬ص‪-٤٧٧‬‬
‫‪ (٤٧٩‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫‪۱۶۳‬‬ ‫از ﻣﻨﺘﺨﺐ )ﯾﺎ ﻣﻨﺘﺠﺐ( ﯾﺰدی زﯾﺠﯽ ﻣﻨﻈﻮم در دﺳﺖ اﺳﺖ )ﻧﺴﺨﻪ ﺷﻤﺎره )‪ (٤٤٦/٥‬ﻣﻮﻟﻮی‬
‫ﻣﺸﻬﺪ(‪ .‬درة اﻻﺧﺒﺎر )ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺗﺘﻤﺔ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﺔ( ﻧﯿﺰ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهای اﺳﺖ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﻨﺘﺨﺐ )ﯾﺎ‬
‫ﻣﻨﺘﺠﺐ( ﯾﺰدی‪ .‬و او ﻣﻮرخ ﺑﻮده و ﺷﺎﯾﺪ زﯾﺠﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮی ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ اﻻﺻﻞ و‬
‫ﻣﺘﺨﻠﺺ ﺑﻪ ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ ﮐﻪ در ﻗﺮن ‪ ١٣‬ﻣﯽزﯾﺴﺖ و ﭼﻨﺪی ﻧﯿﺰ در ﯾﺰد اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮد‬
‫اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻨﻮان »ﻣﻨﺘﺨﺐ ﯾﺰدی« در ﺗﺬﮐﺮۀ دﯾﻮان ﺑﯿﮕﯽ )ﺣﺪﯾﻘﺔ اﻟﺸﻌﺮاء ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ‪ (١٩٢ :‬ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻟﻤﺪاح اﻻﻣﯿﻨﯿﺔ ﯾﺎ اﻟﻤﺪاﯾﺢ اﻟﺤﺴﻨﯿﺔ ﻧﻮﺷﺘﮥ ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺎﻗﯽ ﺣﺴﯿﻨﯽ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﻣﺘﺨﻠﺺ ﺑﻪ »ﺑﺎﻗﯽ« در ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫‪١٢٢٢‬ق ﻧﯿﺰ اﺷﻌﺎری از ﺷﺎﻋﺮی ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﻨﺘﺠﺐ ﯾﺰدی« آﻣﺪه اﺳﺖ )ﻧﺴﺨﮥ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ٥٥٦٤‬ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬اﺳﻼﯾﺪ ‪.(١٩١‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ زﻣﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺆﻟﻒ زﯾﺞ ﻣﻨﻈﻮم ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳﺪ ﻫﯿﭻﮐﺪام از اﻓﺮاد ﻣﻮرد اﺷﺎرۀ ﺑﺎﻻ‬
‫»ﻣﻨﺘﺠﺐ« ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب‪ :‬ﺳﺎل ﺗﻮﻟﺪ ﻣﺆﻟﻒ‬
‫ﻣﻨﺘﺠﺐ ﯾﺰدی در ﻗﺴﻤﺖ »در اﺣﻮال ﺧﻮﯾﺶ« از زﯾﺠﺶ ﺗﺎرﯾﺦ وﻻدت ﺧﻮد را در ﭼﻬﺎر ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﺠﺮی‪ ،‬روﻣﯽ‪،‬‬
‫ﯾﺰدﮔﺮدی و ﺟﻼﻟﯽ اراﺋﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫ﻫﺠﺮی ‪ ٢٤‬رﻣﻀﺎن ‪٦٠٨‬‬
‫اول آذار ‪١٥٢٣‬‬ ‫روﻣﯽ‬
‫ﯾﺰدﮔﺮدی ‪ ٨‬اردﯾﺒﻬﺸﺖ ‪٥٨١‬‬
‫‪ ٢٣‬اﺳﻔﻨﺪ ‪١٣٣‬‬ ‫ﺟﻼﻟﯽ‬
‫از ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﺰدﮔﺮدی و ﺟﻼﻟﯽ ﮐﺎﻣﻼً ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻄﺎﺑﻖ دارد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﺠﺮی و روﻣﯽ ﺑﺎ ﺑﻘﯿﮥ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎ ﺗﻄﺎﺑﻖ ﻧﺪارد‪ .‬در ﺟﺪول زﯾﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻫﺮﯾﮏ از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺗﺎرﯾﺦ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ )در ﻫﺮ ﺳﺘﻮن‪،‬‬
‫زﯾﺮ ﻣﻘﺪاری ﮐﻪ در ﻧﺴﺨﮥ ﻟﯿﺪن آﻣﺪه‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه آﻣﺪه اﺳﺖ(‪.١‬‬
‫‪ ٢٤‬رﻣﻀﺎن ‪ ٦٠٨‬اول آذار ‪ ٨ ١٥٢٣‬اردﯾﺒﻬﺸﺖ ‪ ٢٣ ٥٨١‬اﺳﻔﻨﺪارﻣﺬ ‪١٣٣‬‬
‫‪ ٢٦‬رﻣﻀﺎن ‪ ٢٥ ٦٠٨‬رﻣﻀﺎن ‪ ٢٥ ٦٠٨‬رﻣﻀﺎن ‪٦٠٨‬‬ ‫ﻫﺠﺮی ‪ ٢٤‬رﻣﻀﺎن ‪٦٠٨‬‬
‫‪ ٢٩‬ﺷﺒﺎط ‪ ٢٩ ١٥٢٣‬ﺷﺒﺎط ‪١٥٢٣‬‬ ‫روﻣﯽ اول آذار ‪ ٢٨ ١٥٢٣‬ﺷﺒﺎط ‪١٥٢٣‬‬
‫‪ 8‬اردﯾﺒﻬﺸﺖ ‪٥٨١‬‬ ‫ﯾﺰدﮔﺮدی ‪ ٨‬اردﯾﺒﻬﺸﺖ ‪ ٧ ٥٨١‬اردﯾﺒﻬﺸﺖ ‪ ٩ ٥٨١‬اردﯾﺒﻬﺸﺖ ‪٥٨١‬‬
‫ﺟﻼﻟﯽ ‪ ٢٣‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ ٢٢ ١٣٣‬اﺳﻔﻨﺪارﻣﺬ ‪ ٢٤ ١٣٣‬اﺳﻔﻨﺪارﻣﺬ ‪ ٢٣ ١٣٣‬اﺳﻔﻨﺪارﻣﺬ ‪١٣٣‬‬

‫ج‪ :‬ﻣﺤﻞ ﺗﺄﻟﯿﻒ‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﺆﻟﻒ زﯾﺞ ﻣﻨﻈﻮم ﻧﺴﺨﮥ ﻣﺸﻬﺪ »ﻣﻨﺘﺠﺐ ﯾﺰدی« داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ زﯾﺞ ﻓﺼﻠﯽ‬
‫ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »در ﺷﺮح ﻃﻮل و ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺧﻮﯾﺶ و اﺳﺘﺨﺮاج وﺳﻂ و ﺧﺎﺻﻪ و ﻣﻀﺎﻋﻒ در ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر« آﻣﺪه‬
‫)گ‪٣٦‬پ( ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺷﻬﺮ ﻣﺤﻞ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﺮد ﭘﯿﺪا درﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ‬ ‫ﻫﺮ ﺣﮑﯿﻤﯽ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ و ﮐﺸﻮر ﺧﻮﯾﺶ‬
‫‪۱۶۴‬‬
‫وز ﺟﻔـــﺎی ﺧﺴـــﺎن ﭘﺮﯾﺸـــﺎﻧﻢ‬ ‫ﻣــﻦ ﮐــﻪ ﺷــﺎﮔﺮد ﻋﻠــﻢ اﯾﺸــﺎﻧﻢ‬
‫ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﻬﺮی ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪ دارم ﻣـﻦ‬ ‫ﮐﻨﻢ اﯾـﻦ را ﺑـﻪ ﻋﻠـﻢ ﺧـﻮد روﺷـﻦ‬
‫ﺳﯽ و ﯾﮏ ﺟﺰو ﻋﺮض دارد و ﻧﯿﻢ‬ ‫ﻫﺴــﺖ اﯾــﻦ ﺷــﻬﺮ در ﺳــﻮم اﻗﻠــﯿﻢ‬
‫ﯾــﺎ ﻣﻌــﺪل ز ﺳــﻤﺖ ﮐــﺮده زوال‬ ‫ز ارﺗﻔﺎﻋﯽ ﮐﻪ داﺷﺖ ﻗﻄـﺐ ﺷـﻤﺎل‬
‫از ﺣﺪ ﻣﻐـﺮب ار ﮐﻨـﯽ ﺗـﻮ ﻗﺒـﻮل‬ ‫ﻧﯿــﺰ ﻫﺸــﺘﺎد و ﻫﻔــﺖ دارد ﻃــﻮل‬
‫ﭼــﺎرده ﺳــﺎﻋﺖ و دﻗﯿﻘــﻪ ﭼﻬــﺎر‬ ‫ﻫﺴﺖ ﺳـﺎﻋﺎت اﻃـﻮﻟﺶ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر‬
‫ده و ﻫﻔﺘﺴﺖ و ﺳﯽ و ﭘﻨﺞ اﺟـﺰاء‬ ‫ﺑـــﺎز اﺟـــﺰای ﺳـــﺎﻋﺖ ای داﻧـــﺎ‬
‫ﺷــﺪ ﺑﻬﺸــﺘﺎد و دو و ﭘــﻨﺞ اﺟــﺰاء‬ ‫ﻏﺎﯾـــﺔ ارﺗﻔـــﺎع ﺷـــﻤﺲ اﯾﻨﺠـــﺎ‬
‫ﮐﺖ ﻫﻤﻪ وﻗﺖ ﺧـﻮب ﺑـﺎدا ﺣـﺎﻻ‬ ‫ﻧــﺎم او ﯾــﺰد ﺷــﺪ ﺑــﻪ ﻓــﺮّخ ﻓــﺎل‬
‫در اداﻣﻪ ﻧﯿﺰ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺜﺎلﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻧﺎم ﺷﻬﺮ ﯾﺰد ﯾﺎ ﺑﺎ ﻃﻮل و ﻋﺮض‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ آن )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ :‬گ‪٥٥‬پ‪ ،‬گ‪٥١‬ر‪ ،‬گ‪٥٣‬ر( آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »در ﻧﻘﻞ ﮐﺮدن اوﺳﺎط از ﺷﻬﺮ‬
‫ﯾﺰد ﺣﻤﺎﻫﺎ اﻟﻠّﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮی دﯾﮕﺮ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬اﯾﻦ زﯾﺞ را ﺑﺮای ﺷﻬﺮ ﯾﺰد ﺗﺄﻟﯿﻒ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ رﯾﺸﮥ ﻧﺴﺒﺖ »ﯾﺰدی« ﺑﺮای ﻣﻨﺘﺠﺐ ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻨﺘﺠﺐ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﮑﻮﻧﺖ‬

‫‪ .١‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺗﻘﻮﯾﻢﻫﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺮماﻓﺰار ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ دﮐﺘﺮ ﺑﻨﻮ وان داﻟﻦ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﺸﺎﻧﯽ زﯾﺮ ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮﺳﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪http://user.uni-frankfurt.de/~dalen/calh/calh.zip‬‬
 ‫ﺧﻮد در اﯾﻦ ﺷﻬﺮ اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﺻﺎﻟﺖ او از ﮐﺠﺎ ﺑﻮده اﺷﺎرهای ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺮض »‪ «٣١;٣٠‬و ﻃﻮل »‪ «٨٧;٠‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﯾﺰد ﭼﻨﺎنﮐﻪ در اﺑﯿﺎت ﺑﺎﻻ و ﻣﺜﺎلﻫﺎی ﻣﻨﺘﺠﺐ آﻣﺪه از ﻣﯿﺎن‬
‫دو زﯾﺞ ﻓﺎرﺳﯽ‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪار آن در زﯾﺞ اﺷﺮﻓﯽ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ )ﻧﮑ ‪ :‬ﮐﻨﺪی و ﮐﻨﺪی‪ ،‬ص‪ .(٣٧٩‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻧﺰد اﻫﺎﻟﯽ ﯾﺰد در ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ و ﻫﺸﺘﻢ ﻣﻘﺎدﯾﺮی ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و راﯾﺞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺘﺠﺐ ﯾﺰدی ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻘﺪار ﻃﻮل ﻣﮑﻪ را ﺑﺮاﺑﺮ ‪) ٦٧;٣٣‬گ‪٣٧‬پ( و ﻃﻮل ﺧﻮارزم را ﺑﺮاﺑﺮ ‪) ١٠٢‬گ‪٣٨‬ر(‬
‫درﺟﻪ در ﻣﺜﺎلﻫﺎی ﺧﻮد ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺑﺎ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه از ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻣﻨﺘﺠﺐ در »ﻓﺼﻞ در ﺑﯿﺮون آوردن ﻃﻮل ﺑﻠﺪان« ﮔﻮﯾﯽ ﻣﺒﻨﺎی ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮﻫﺎ را ﺑﺮ زﯾﺞ ﺑﺘﺎﻧﯽ ﻗﺮار‬
‫داده اﺳﺖ )گ‪ ٦٨‬ر‪ -‬پ(‪.‬‬
‫د‪ :‬ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﻨﺘﺠﺐ ﯾﺰدی در زﯾﺞ ﺧﻮد ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻫﺮ ﺑﺨﺶ ﻣﻨﻈﻮم‪ ،‬ﻣﺜﺎلﻫﺎﯾﯽ را ﺑﻪ ﻧﺜﺮ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺎﻟﺐ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺜﺎلﻫﺎ ﺑﻪ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی ﻣﻬﻤﯽ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺘﺠﺐ ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ را ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ٢٣ ٣٥′‬ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ )گ‪ ٦٦‬پ(‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪاری اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﻤﺎﻧﯽ ﭼﻮن‬
‫ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻣﻨﺼﻮر‪ ،‬ﺑﻨﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺻﻮﻓﯽ و اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻻ‬
‫از ارﺟﺎﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺪاول در ﻣﺘﻦ زﯾﺞ وﺟﻮد دارد ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﻪای ﮐﺎﻣﻞ از ﺟﺪاوﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫‪۱۶۵‬‬
‫در زﯾﺞﻫﺎی دورۀ اﺳﻼﻣﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ زﯾﺞ ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺗﻌﺪادی از ﻣﺜﺎلﻫﺎی زﯾﺞ‬
‫ﻣﻨﺘﺠﺐ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎی ﺳﯿﺎرهای ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ در ﺗﻌﺪادی از آنﻫﺎ »وﺳﻂ« و »ﺗﻘﻮﯾﻢ« ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﻮاﮐﺐ‬
‫ﺑﺮای اﺑﺘﺪای ﺳﺎل ‪ ٦٢١‬ﯾﺰدﮔﺮدی ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در ﺟﺪول زﯾﺮ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎی ﮐﻮاﮐﺐ در اول ﻓﺮوردﯾﻦ ‪ ۶۲۱‬ﯾﺰدﺟﺮدی‬
‫ﺗﻘﻮﯾﻢ‬ ‫وﺳﻂ‬
‫ی ا ‪ ٠‬ﯾﺎ‬ ‫ط ﮐﺰ ﻧﺪ ن‬ ‫وﺳﻂ آﻓﺘﺎب )گ‪٣٨‬ب(‬
‫ی و ﻧﺪ ﻧﻂ‬ ‫ط ﮐﺪ ﻣﺎ ﻧﻮ‬ ‫وﺳﻂ ﻗﻤﺮ )گ‪٣٩‬ر(‬
‫‪-‬‬ ‫ز ح ﻧﺎ ﻣﺰ‬ ‫ﺧﺎﺻﮥ ﻗﻤﺮ )گ‪٣٩‬ر(‬
‫ح ﮐﺞ د ﻣﺐ‬ ‫ح و ﻣﺢ ﻟﺪ‬ ‫وﺳﻂ زﺣﻞ )گ‪٣٩‬پ(‬
‫‪-‬‬ ‫ﻫ ﯾﺢ ﮐﺞ ﻟﻮ‬ ‫وﺳﻂ رأس )‪٤٠‬ر(‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﺗﻮﺻﯿﻒﻫﺎی ﻣﻨﺘﺠﺐ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﺟﺪاول ﺣﺮﮐﺖ وﺳﻂ زﯾﺞ او ﺑﺮای »ﺳﻨﯿﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ« )= ﻫﺮ ﺑﯿﺴﺖ‬
‫ﺳﺎل و اﺣﺘﻤﺎﻻً از اﺑﺘﺪای ‪ ٦٢١‬ﯾﺰدﮔﺮدی( و »ﺳﻨﯿﻦ ﻣﺒﺴﻮﻃﻪ« )= ﺳﺎل ‪ ٣٦٥‬روزه( ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﮥ ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺎﻟﺐِ ﺗﻮﺟﻪِ دﯾﮕﺮ در اﻃﻼﻋﺎت اراﺋﻪ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻨﺘﺠﺐ ﯾﺰدی در ﻣﺜﺎلﻫﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او‬
‫وﻗﻮع ﯾﮏ ﮐﺴﻮف و ﯾﮏ ﺧﺴﻮف را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ در ﺳﺎلﻫﺎی ‪ ٦٥٣‬ق و ‪ ٦٤٩‬ق ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫او ﮐﺴﻮﻓﯽ را در ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ ‪ ١٣‬ذیﺣﺠﮥ ‪ ٦٥٣‬ق ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﺮماﻓﺰار در ‪ ٣٠‬ژاﻧﻮﯾﮥ‬
‫‪ ١٢٥٦‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ ١٣‬ذیﺣﺠﮥ ‪ ٦٥٢‬ق ﮐﺴﻮﻓﯽ در ﯾﺰد ﻗﺎﺑﻞ رؤﯾﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﺎﻣﻞ در ‪ ١٧:٣٢‬اﺗﻔﺎق‬
‫اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ در اﯾﻦ روز ‪ ١٧:٣٠‬ﺑﻮده اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﮥ ﻣﻨﺘﺠﺐ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﭘﺲ از ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب ﺑﻮده اﺳﺖ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺎﺗﺐ در ﻧﻮﺷﺘﻦ ‪ ٦٥٣‬ﺑﻪ ﺟﺎی ‪ ٦٥٢‬ﻣﺮﺗﮑﺐ اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺘﺠﺐ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺧﺴﻮﻓﯽ را در ﻣﺤﺮم ‪ ٦٤٩‬ق ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺮماﻓﺰار در ﺷﺸﻢ ﻣﺤﺮم‬
‫‪ ٦٤٩‬ق ﺧﺴﻮﻓﯽ در ﯾﺰد ﻗﺎﺑﻞ رﺻﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ھ‪ :‬ﻧﻘﻞ ﻗﻮلﻫﺎی ﺳﯿﻒ ﻣﻨﺠﻢ ﯾﺰدی از زﯾﺞ ﻣﻨﺘﺨﺐ‬

‫ﺳﯿﻒ ﻣﻨﺠﻢ ﯾﺰدی‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠّﻪ ﺳﻨﺠﺮ ﮐﻤﺎﻟﯽ )ﻓﻌﺎل در اﺑﺘﺪای ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮی در ﺷﯿﺮاز‪ ،‬ﻧﮑ ‪:‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﺘﺮﺟﻢ در ﺷﻤﺎرۀ دوم ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺠﻠﻪ‪ ،‬ص‪ (١٤٢-١٣٤‬در ﻣﻘﺎﻟﮥ ﻫﺸﺘﻢ اﺛﺮ ﻣﻬﻢ ﺧﻮد زﯾﺞ اﺷﺮﻓﯽ ﺟﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ زﯾﺞﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ او رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﻣﯽﭘﺮدازد اﺷﺎراﺗﯽ ﺑﻪ زﯾﺞ ﻣﻨﺘﺠﺐ ﻧﯿﺰ دارد‪ .‬او ﺑﺎب ﻧﻬﻢ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »در اﺳﺘﺨﺮاج ﺗﻘﺎوﯾﻢ ﮐﻮاﮐﺐ ﺑﺤﺴﺐ زﯾﺞ ﻣﻨﺘﺠﺐ ﯾﺰدی« ﺑﻪ اﯾﻦ اﺛﺮ اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﯿﻒ ﻣﻨﺠﻢ در ﺑﺎب اول اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬و زﯾﺞ ﻣﻨﻈﻮم ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ زﯾﺞ ﻣﻨﺘﺠﺐ ﯾﺰدی ]ﺑﻮد[«‬
‫)ﻧﺴﺨﮥ ﮔﻠﭙﺎﯾﮕﺎﻧﯽ‪ ،‬گ‪٢٤٦‬پ‪ ،‬س‪٥-٤‬؛ ﻧﺴﺨﮥ ﭘﺎرﯾﺲ‪ ،‬گ‪٢٢٩‬ر‪ ،‬س‪ .(٢٨‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﯿﻒ ﻣﻨﺠﻢ از ﻣﻨﺘﺠﺐ‬
‫در ردﯾﻒ زﯾﺞﻫﺎی ﻣﺒﻨﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﯾﺞ ﯾﺤﯿﯽﺑﻦاﺑﯽﻣﻨﺼﻮر‪ ،‬ﺑﺘﺎﻧﯽ و ﺳﻨﺠﺮی ﯾﻌﻨﯽ زﯾﺞﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ رﺻﺪﻫﺎی ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫اﺳﺘﻮار ﺑﻮدهاﻧﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﯿﻒ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ »زﯾﺠﯽ ﻣﻨﻈﻮم« ﺑﺮ اﺳﺎس »زﯾﺞ ﻣﻨﺘﺠﺐ« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫‪۱۶۶‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻮاﻫﺪی ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ اراﺋﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ زﯾﺞ ﻣﻨﻈﻮم ﻟﯿﺪن و ﻣﺸﻬﺪ ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﺧﻮد ﻣﻨﺘﺠﺐ‬
‫ﯾﺰدی اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﻼم ﺳﯿﻒ ﻣﻨﺠﻢ ﯾﺰدی را ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻣﻨﺘﺠﺐ ﯾﺰدی ﺧﻮد زﯾﺞ‬
‫دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ زﯾﺞ ﻣﻨﻈﻮم را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی آن ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ دﮐﺘﺮ ﺑﻨﻮ وان‬
‫داﻟﻦ از ﻋﺒﺎرات ﺳﯿﻒ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .١‬اﻣﺎ اﺣﺘﻤﺎل ﺿﻌﯿﻒﺗﺮی ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﯿﻒ ﻣﻨﺠﻢ ﺧﻮد »زﯾﺞ ﻣﻨﺘﺠﺐ« ﻣﺬﮐﻮر را‬
‫ﻧﺪﯾﺪه و ﺗﺼﻮر ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﻨﺘﺠﺐ زﯾﺞ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﻨﺘﺠﺐ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺆﻟﻒ »زﯾﺞ ﻣﻨﻈﻮم« ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎب ﮐﻮﺗﺎه ﻧﻬﻢ ﻣﻮرد اﺷﺎره در ﺑﺎﻻ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ )ﻧﺴﺨﮥ ﮔﻠﭙﺎﯾﮕﺎﻧﯽ‪ ،‬گ‪٢٤٧‬پ‪ ،‬س‪٢٧-٢٤‬؛ ﻧﺴﺨﮥ ﭘﺎرﯾﺲ‪،‬‬
‫گ‪٢٣٠‬پ‪ ،‬س‪:(١٢-٩‬‬
‫ﺑﺎب ﻧﻬﻢ در‪ ٢‬اﺳﺘﺨﺮاج ﺗﻘﺎوﯾﻢ ﮐﻮاﮐﺐ ﺳﺒﻌﻪ ﺑﺤﺴﺐ زﯾﺞ ﻣﻨﺘﺠﺐ‬
‫ﺑﻌﺪ از وﺳﻂ و ﺧﺎﺻﻪ و اوج‪ ،‬ﺗﻌﺪﯾﻞ اول ﮐﻮاﮐﺐ ﻋﻠﻮی ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ و ﻃﺮﯾﻘﮥ اﻋﻤﺎل ﺗﻘﺎوﯾﻢ‬
‫ﮐﻮاﮐﺐ اﯾﻦ زﯾﺞ ﻣﻮاﻓﻖ ﻃﺮﯾﻘﮥ زﯾﺞ رﺿﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺟﻬﺖ آنﮐﻪ ﺗﻌﺪﯾﻞ اول ﮐﻮاﮐﺐ ﻋﻠﻮی در ﻫﺮ‬
‫‪٤‬‬
‫دو زﯾﺞ ﻣﻮاﻓﻖ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ٣‬اﺳﺖ و ﺗﻌﺪﯾﻞ اول زﺣﻞ و ﻣﺸﺘﺮی اﯾﻦ دو زﯾﺞ ﻣﻮاﻓﻖ ﺗﻌﺪﯾﻞ اول زﺣﻞ‬

‫‪ .١‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎ از دﮐﺘﺮ ﺑﻨﻮ وان داﻟﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ در اﺧﺘﯿﺎر ﻗﺮار دادن ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪۀ ﺧﻮد ﺗﺸﮑﺮ وﯾﮋه ﻧﻤﺎﯾﻢ‪.‬‬
‫‪ .٢‬ﭘﺎرﯾﺲ‪ + :‬ﺷﺮح و‪.‬‬
‫‪ .٣‬ﭘﺎرﯾﺲ‪ - :‬ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫‪ .٤‬ﭘﺎرﯾﺲ‪ - :‬و ﻣﺸﺘﺮی ‪ ...‬اول زﺣﻞ‪.‬‬
 ‫‪١‬‬
‫و ﻣﺸﺘﺮی زﯾﺞ اﺑﻦ اﻻﻋﻠﻢ‬
‫زﯾﺞ رﺿﺎﯾﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرات اﺛﺮی اﺳﺖ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﯿﻒ ﻣﻨﺠﻢ ﯾﺰدی از‬
‫دو زﯾﺞ ﻓﺎرﺳﯽ‬

‫وﺟﻮد آن اﻃﻼع دارﯾﻢ و ﻣﺆﻟﻒ آن »اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﯾﺰدی« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫و‪ :‬رﺳﺎﻟﮥ »اﺳﺘﺨﺮاج ﺗﻘﻮﯾﻢ از زﯾﺞ ﻣﻨﺘﺠﺐ«‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ دو ﻧﺴﺨﻪ ﯾﮑﯽ در ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ٦٣٧٥/٢‬و دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ Pote 203/2‬در‬
‫ﮐﺎﻟﺞ ﮐﯿﻨﮓ داﻧﺸﮕﺎه ﮐﯿﻤﺒﺮﯾﺞ اﺛﺮی ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »اﺳﺘﺨﺮاج ﺗﻘﻮﯾﻢ از ﻣﻨﺘﺠﺐ« را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ زﯾﺞ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‬
‫آن و زﻣﺎن ﺗﺄﻟﯿﻒ آن ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺴﺨﮥ ﻣﺠﻠﺲ ﭼﻨﯿﻦ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﺤﻤﺪ ﻟﻠّﻪ رب اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ واﻟﺼﻠﻮة ﻋﻠﯽ رﺳﻮﻟﻪ ﻣﺤﻤﺪ وآﻟﻪ اﺟﻤﻌﯿﻦ‪.‬‬
‫واﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪاﯾﺴﺖ در اﺳﺘﺨﺮاج ﺗﻘﻮﯾﻢ از زﯾﺞ ﻣﻨﺘﺠﺐ‪ .‬ﺑﺪان‪ -‬ارﺷﺪک اﻟﻠّﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ -‬ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫زﯾﺞ ﻣﺒﻨﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﺰدﺟﺮدی ‪...‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ اﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﺑﺎزﻧﻮﯾﺴﯽ زﯾﺞ ﻣﻨﻈﻮم ﻣﻨﺘﺠﺐ ﯾﺰدی ﺑﻪ ﻧﺜﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﺑﺎﻗﺮی‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪» ،‬ﻣﺒﺤﺚ ﺗﻘﻮﯾﻢ در زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻼﻧﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﻬﻨﯽ از ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ«‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ‪،‬‬
‫‪۱۶۷‬‬
‫ﺷﻤﺎرۀ ‪١٣٨٧ ،٦‬ش )اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﻧﺸﺎﻧﯽ اﯾﻨﺘﺮﻧﺘﯽ زﯾﺮ ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮس اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪(http://journals.ut.ac.ir/page/article-frame.html?articleId=179033‬؛‬
‫ﺣﺎﺋﺮی‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠﯽ‪ ،‬ج‪ ،٢٢‬ﺗﻬﺮان‪١٣٧٤ ،‬ش؛‬
‫دراﯾﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺘﻮارۀ دﺳﺘﻨﻮﺷﺖﻫﺎی اﯾﺮان )دﻧﺎ(‪ ،‬ج‪ ،٤‬ﺗﻬﺮان‪١٣٨٩ ،‬ش؛‬
‫ﻓﺎﺿﻞ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ داﻧﺸﮑﺪۀ اﻟﻬﯿﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﯽ‪ ،‬ج‪ ،١‬ﻣﺸﻬﺪ‪،‬‬
‫‪١٣٥٣‬ش؛‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﯿﮑﺮوﻓﯿﻠﻢﻫﺎی داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ داﻧﺶﭘﮋوه‪ ٣ ،‬ﻣﺠﻠﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪١٣٤٨ ،‬؛‬
‫ﻣﻨﺰوی‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺘﻮارۀ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪١٣٧٨ ،‬ش؛‬
‫ﻧﺸﺮﯾﮥ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺮﮐﺰی داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان درﺑﺎرۀ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی ﺧﻄﯽ‪ ،‬زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ داﻧﺶﭘﮋوه و اﯾﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬ج‪،٥‬‬
‫‪١٣٤٦‬ش‪ ،‬ج‪١٣٥٨ ،١٠‬ش؛‬
‫ﻧﯿﮏﻓﻬﻢ ﺧﻮبروان‪ ،‬ﺳﺠﺎد‪» ،‬ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی زﯾﺞ اﺷﺮﻓﯽ«‪ ،‬ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و‬
‫زﻣﺴﺘﺎن ‪١٣٩١‬؛‬
‫‪Bagheri, M., Books I and IV of Kūshyār ibn Labbān’s Jāmiʿ Zīj: An Arabic‬‬
‫‪Astronomical Handbook by an Eleventh Century Iranian Scholar, PhD Dissertation,‬‬
‫‪Utrecht, 2006 (available via the Internet at:‬‬
‫‪http://igiturarchive.library.uu.nl/dissertations/2007-0109-200521/index.htm).‬‬

‫‪ .١‬ﭘﺎرﯾﺲ‪ + :‬ﺑﺎﺷﺪ واﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻋﻠﻢ‪.‬‬

 This dissertation was later published as: Idem, Az-Zīj al-Jāmiʿ by Kūshyār ibn
Labbān, An Arabic Astronomical Handbook, Edited, translated and commented by
Mohammad Bagheri, Frankfurt: Institute for the History of Arabic-Islamic Science,
2009, ISBN 978-3-8298-4124-5. Publications of the Institute for the History of
Arabic-Islamic Science, Islamic Mathematics and Astronomy, vol. 114, (In this
edition, the numbering of the pages of the Arabic text is the same as in the original
version, available on the Internet);
Bagheri, M., “The Persian Version of Zīj-i Jāmiʿ by Kūshyār Gīlānī”, in: Ž. Vesel et
alii (eds), La science dans le monde iranien à l’époque islamique [Actes du
colloque tenu à l’Université des Sciences Humaines de Strasbourg (6-8 juin 1995),
Téhéran, 1998;
Bosworth, C. E., The New Islamic Dynasties, A Chronological and Genealogical
Manual, Edinburgh, 1996;
Brockelmann, C., Geschichte der arabischen Literatur, 2nd edition, vol. 1, Leiden,
1943;
de Jong, P., & M.J. de Goeje, Catalogus Codicum Orientalium Bibliothecae
Academiae Lugduno Batavae, vol. 3, Leiden, 1865;
Kennedy, E. S. & M. H. Kennedy, Geographical Coordinates of Localities from
Islamic Sources, Frankfurt, 1987;
King, D. A., & T. Fahd, “Ṭāliʿ”, in: C.E. Bosworth et alii (eds), The Encyclopaedia of
Islam, New Edition, vol. x, Leiden, 2000; ۱۶۸
King, D. A. & J. Samsó, “Zīdj”, in: C.E. Bosworth et alii (eds), The Encyclopaedia of
Islam, New Edition, vol. xi, Leiden, 2002;
McChesney, R.D., “Shībānids”, in: C.E.Bosworth et alii (eds), The Encyclopaedia of
Islam, New Edition, vol. ix, Leiden, 1997;
Pingree, David, The Astronomical Works of Gregory Chioniades, vol. I, The Zīj al‐
ʿAlāʾī, Amsterdam, 1985-1986;
Witkam, J.J., Inventory of the Oriental Manuscripts of the Library of the University of
Leiden, vol. 1, Leiden, 2007:
http://www.islamicmanuscripts.info/inventories/leiden/index.html.
‫ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷ رۀ اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(۳‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪۱۳۹۲‬‬

‫اﻵﻻت ﻓﯽ ﺷﺄن اﻻﻣﺘﺤﺎﻧﻧﺎت از‬

‫ﴩﯾﺢ ت‬‫رﺳﺎﻟﮥ ﺗﴩ‬
‫ﯽ ﮔﯿﻼﻧﯽ‬
‫ﺠﻢ ﺣﺴﯿﻨﯽ‬
‫ﺠ‬
‫ﺳ ّﯿﺪ ﻣﻨ ّ‬
‫‪۲‬‬
‫ﻀﯽ ﺻﻮﻣﯽ‪ ۱‬و ﻣﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی‬
‫ﻣﺮﺗﻀ‬

‫ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﻣﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﺳﯿﺪ ﻣﻣﻨﺠﻢ از ﻣﻨﺠﻤﺎنن ﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮی و ﻣﺘﻮﻟﺪ ﻻﻫﯿﺠ‬
‫ﺠﺎن ﺑﻮد‪ .‬او از‬
‫اﺳﺘﺎد ﺧﻮد ﯾﺎد ﮐﺮده ااﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺮﺧﯽ ﻧﻧﺴﺨﻪﻫﺎ ﻧﺎم او»ﻣﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻨﯽ«‪» ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ‬
‫ﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان د‬ ‫رﮐﻦ اﻟﺪﯾﻦ آﻣﻠﯽ‬
‫‪۱۸۱‬‬ ‫ﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺎﻟﯿﻒ ررﺳﺎﻟﻪ اﺣﺴﻦ وﺳﯿﯿﻠﮥ او در ﺷﺮح رﺳﺳﺎﻟﮥ اﺳﻄﺮﻻب‬
‫ﻻﻫﯿﺠﯽ« ذﮐﺮ ﺷﺪه ا ﺖ‬
‫ﯽ‬ ‫ﮔﯿﻼﻧﯽ« و »ﺳﯿﺪﺪ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ی در ‪ ٨٠٣‬ق زﻧﻧﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ٣.‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﻗﻤﺮی اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮥ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﮥ ﺣﺎﺟﯽ ﺧﻠﯿﻔﻪ وی‬ ‫ﻧﺼﯿﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﺳﯽ ‪ ٨٢٢‬ی‬
‫اﻃﻼﻋﺎت دﯾﮕﺮ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ددر ‪ ٨٣٠‬ق دﻧﺒﺎﻟﻪ داری را رﺻﺪ ﮐﮐﺮده و در ‪ ٨٨٧‬ق رﺻﺪ ﺧﺴﻮﻓﯽ در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ‬
‫ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ )اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل( و‬
‫ﻪ‬ ‫ﺖ‪ .‬ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ ﻗﻗﺎﻋﺪﺗﺎً زﻣﺎﻧﯽ در ﺷﻬﺮﻫﺎی ﻻﻫﯿﺠ‬
‫ﺠﺎن‪،‬‬ ‫ﮔﺰارش ﮐﺮده اﺳﺖ‬‫)اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل( را ﮔﺰ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪ رﺳﺎﻟﮥ ﻓﺎرﺳﺳﯽ در رﯾﺎﺿﯿﺎت‪ ،‬ﻧﺠﻮم و اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم از او در‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮده ‪.‬‬ ‫ادرﻧﻪ )در ﺷﻤﺎلل ﻏﺮﺑﯽ ﺗﺮﮐﯿﻪ( ﻪ‬
‫‪.(٣٣٠٣٠ ،٣٠٢٦ ،٢٨٦٣‬‬
‫‪٢ ،٢٦٧٩ ،٢٦٤٤‬‬‫دﺳﺖ اﺳﺖ )ﻣﻨﺰﺰوی‪ ،‬ص ‪٢‬‬
‫ﺠﻢ‬
‫آﺛﺎر ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠ‬
‫‪٤‬‬
‫ﺗﯿﺐ‬
‫‪ -۱‬ﺟﯿﺐ ﺗﺮﺗﯿ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺑﺮ ﻗﻄﺮ داﯾﺮه ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ وﺗﺮﺮی از آن ﻋﻤﻮد ﺑﺑﺎﺷﺪ‪ ٥.‬ﮐﻮﺷﯿﺎر‬
‫ﺟﯿﺐ ﺗﺮﺗﯿﺐ در ﻣﺜﻠﺜﺎت ﻗﺪﯾﻢ ﺣﺎﻟﺘﯽ از ﺟﯿﺐ ﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻋﮑﺲ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬در‬‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ارﺗﻔﺎع اﺟﺮام آﺳﺳﻤﺎﻧﯽ از داﯾﺮ و ﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ را ﺑﺮای ﻦ‬
‫ﮔﯿﻼﻧﯽ در زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﺟﯿﺐ ﺐ‬
‫ﻫﺮ دو ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﺲ دو ﻧﺴﺨﻪ از اﯾﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺟﯿﺐ ﺗﺮﺗﯿﺐ داﯾﺮ ﮔﺰارش ﺷﺪﺪه اﻣﺎ درواﻗﻊ ﺮ‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺠﻠﺲ‬

‫ﻧﺠﻮم ﺛﺎﻗﺐ ﮔﯿﻼن‪.Morteeza2022@gmail.ccom ،‬‬ ‫‪ .١‬داﻧﺸﺠﻮی رﯾﺎﺿﯽﯽ‪ ،‬ﻋﻀﻮ اﻧﺠﻤﻦ م‬

‫‪ .٢‬ﺳﺮدﺑﯿﺮ ﻣﺠﻠﮥ ﻣﯿﺮﺮاث ﻋﻠﻤﯽ اﺳﻼم و ااﯾﺮان‪.‬‬
‫‪ .٣‬ﺣﺎﺟﯽ ﺧﻠﯿﻔﻪ‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪.٤٦٣‬‬
‫‪ .٤‬اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ را ﻣﺤﻤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی و ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺻﻮﻣﯽ )ﻣﺆﻟﻔﺎن اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ( ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮدههاﻧﺪ و آﻣﺎدۀ اﻧﺘﺸﺎر اﺳﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .٥‬ﺗﻬﺎﻧﻮی‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪.٦٠٦‬‬
‫ﯾﮏ ﻧﺴﺨﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺴﺨﮥ ﯾﮑﺘﺎ در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای ﺑﺎ ﻧﺎم »ﺛﻤﺮة اﻟﻔﻠﮏ و رﺳﺎﺋﻞ دﯾﮕﺮ« ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ٢٩٢٥‬در اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ در ‪ ١٣‬ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ و دارای ﺑﺨﺶﻫﺎی ﻣﺤﻮ ﺷﺪه و ﻧﺎﺧﻮاﻧﺎ در ﻫﻤﮥ‬
‫ﺻﻔﺤﻪﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫‪۱‬‬
‫‪ -۲‬ﻟﻄﺎﺋﻒ اﻟﮑﻼم ﻓﯽ اﺣﮑﺎم اﻻﻋﻮام‬
‫ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی زﯾﺎدی از اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎی ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬آﺳﺘﺎن ﻗﺪس‪ ،‬اﻟﻬﯿﺎت ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻟﻬﯿﺎت ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر‬
‫و ﮔﻮﻫﺮﺷﺎد ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎم آن ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻟﻄﺎﺋﻒ اﻟﮑﺮام ﻓﯽ اﺣﮑﺎم اﻻﻋﻮام« و »ﻟﻄﺎﺋﻒ اﻟﮑﺮام ﻓﯽ اﺣﮑﺎم‬
‫اﻻﺟﺮام« ﻧﯿﺰ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ در ﻣﻮرد اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم اﺳﺖ و در آن ﻃﺎﻟﻊ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺳﺎل‪ ٣٤٣‬ﺟﻼﻟﯽ در‬
‫رﺑﯿﻊ اﻻول ‪ ٨٢٤‬ق ﺑﻪ اﻓﻖ ﻻﻫﯿﺠﺎن ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و رﺻﺪ دﻧﺒﺎﻟﻪ داری در ‪ ٨٣٠‬ق ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﮐﻨﺰ اﻟﻨﺠﻮم‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﺤﺮﯾﺮ دﯾﮕﺮی از ﻟﻄﺎﺋﻒ اﻟﮑﻼم اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺪک ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻨﮑﻪ اﺳﺘﺨﺮاج ﻃﺎﻟﻊ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺳﺎل‬
‫در ‪ ٨٢٤‬ق را ﻧﺪارد‪ .‬در آﻏﺎز آن آﻣﺪه ﮐﻪ ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ »ﻣﻮﻟﻮد ﺑﻪ ﻻﻫﯿﺠﺎن« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﺣﺴﻦ وﺳﯿﻠﻪ‬
‫اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ در ﺳﺎل ‪ ٨٢٢‬ق در ﺷﺮح ﺳﯽ ﻓﺼﻞ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮ درﺑﺎرۀ اﺳﻄﺮﻻب ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ دو‬
‫ﻧﺴﺨﻪ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺠﻠﺲ و ﯾﮏ ﻧﺴﺨﻪ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮی )ﻣﺸﻬﺪ( ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪۱۸۲‬‬

‫‪ -۵‬ﺗﺸﺮﯾﺢ اﻵﻻت ﻓﯽ ﺷﺎن اﻻﻣﺘﺤﺎﻧﺎت‬

‫از اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﮐﻪ در ‪ ٨٨٧‬ق ﺗﺎﻟﯿﻒ ﺷﺪه ﻧﺴﺨﻪای ﺑﻪ ﺧﻂ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ٦٣٧٦‬در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺘﻦ آن در ﭘﯽ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ در ‪ ٦٣‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ١٠‬ﯾﺎ ‪ ١١‬ﺳﻄﺮی ﮐﺘﺎﺑﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻨﻮان ﺑﺎبﻫﺎی رﺳﺎﻟﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -‬ﺑﺎب اول در در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻏﺎﯾﺖ ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ و ﻋﺮض ﺑﻠﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺑﺎب دوم در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻃﻮل ﺑﻠﺪ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ رﺻﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺑﺎب ﺳﻮم در اﻣﺘﺤﺎن ﺗﻘﺎوﯾﻢ ﮐﻮاﮐﺐ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻗﺮاﻧﺎت و ﮐﺴﻮﻓﺎت و ﺧﺴﻮﻓﺎت ‪. ...‬‬
‫در ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺘﻦ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ راﯾﺞ اﻣﺮوزی رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺪه و ﻧﻘﻄﻪ ﮔﺬاری و ﭘﺎراﮔﺮاف ﺑﻨﺪی اﻋﻤﺎل‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻋﺪدی ارﻗﺎم اﺑﺠﺪی درون ﭘﺮاﻧﺘﺰ اﻓﺰوده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺰودهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﮑﻤﯿﻞ ﯾﺎ ﺗﺼﺤﯿﺢ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺟﻤﻠﻪ ﻻزم ﺑﻮد درون ﮐﺮوﺷﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ رﺳﺎﻟﻪ را در ﭘﺎﯾﺎن‬
‫اﻓﺰودهاﯾﻢ‪.‬‬
‫او در اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﭼﻨﺪ ﺟﺎ از ﺳﯿّﺪ رﮐﻦ اﻟﺪﯾﻦ آﻣﻠﯽ )‪ ٨٠٠‬ق‪ -‬ﭘﺲ از ‪ ٨٦٠‬ق( ﻣﻮﻟﻒ ﭘﻨﺠﺎه ﺑﺎب ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ و‬
‫زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﺳﻌﯿﺪی ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺘﺎد ﺧﻮد ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ را ﺑﺮای اﺑﻮاﻟﻤﻈﻔﺮ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺧﺎن ﭘﺴﺮ‬

‫‪ .١‬آﻗﺎ ﺑﺰرگ ﻃﻬﺮاﻧﯽ‪ ،‬ج‪ ،١٨‬ص ‪ ٣٢٠‬و‪٣٢١‬؛ اﺳﺘﻮری‪ ،‬ج‪ ،٢‬ﺑﺨﺶ‪ ،١‬ص ‪ ٦٥‬و ‪.٦٦‬‬
 ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺣﺎﮐﻢ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اوﻟﯿﻦ اﺛﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﺴﺨﻪای ﯾﮑﺘﺎ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ‬
‫ﻟﺤﺎظ اﻃﻼﻋﺎت رﺻﺪی و آﻧﭽﻪ در ﻣﻮرد زﯾﺞﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺎﯾﺎن ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺗﴩﯾﺢ اﻵﻻت ﻓﯽ ﺷﺄن اﻻﻣﺘﺤﺎﻧﺎت از ﺳ ّﯿﺪ ﻣﻨ ّﺠﻢ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫‪۱۸۳‬‬

‫ﺑﺮگ ‪١‬پ‪٢-‬ر‪.‬‬

‫ﺑﺴﻢ اﻟﻠﱣﻪ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿﻢ وﺑﻪ ﺛﻘﺘﯽ‬

‫)گ ‪ ١‬پ( ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎی ﻻﯾﺤﺼﯽ ﻣﺮ ﺣﻀﺮت ﮐﺒﺮﯾﺎی ﺣﮑﯿﻤﯽ را ﮐﻪ ﺻﻔﺤﮥ دل اﻧﺴﺎن را ﻣﺤﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻃﻮل و‬
‫ﻋﺮض ﺑﻼد ﺣﻘﺎﯾﻖ اﺷﯿﺎ ﮔﺮداﻧﯿﺪ و آﯾﻨﮥ ﺿﻤﯿﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﮐﻤﺎل ﺧﺒﯿﺮ را آﻟﺖ اﻣﺘﺤﺎن ﻗﺮاﻧﺎت ﺳﯿّﺎرات و ﺛﻮاﺑﺖ اﻓﻌﺎل‬
‫و اﺣﻮال ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﺳﻔﻠﯽ ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ واﺳﻄﮥ آن ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﻤﯿﯿﺰ و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﻤﯿّﺖ و ﮐﯿﻔﯿﺖ اوﻗﺎت و اوﺿﺎع‬
‫ﺧﺴﻮف و ﮐﺴﻮف ﻧﯿﺮّﯾﻦ ﻓﻀﻞ و ﮐﻤﺎل ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﺳﺒﺎب و ﻋﻮارض ﺟﻬﻞ و ﺿﻼل ﻧﻤﻮده ﺗﻌﯿﯿﻦ اوان ﻣﻘﺎرﻧﺎت ﻋﺰّ‬
‫و اﻗﺒﺎل ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﮐﺮد و درود ﻣﻮﻓﻮر و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻏﯿﺮ ﻣﺤﺼﻮر ﺑﺮ ﺧﻮاﺟﮥ ﺻﺎﺣﺐ ﺳﺮور ﮐﻪ اﻫﺎﻟﯽ ﻗﺒﻮر در روز ﻧﺸﻮر ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﻠﮏ ﻏﻔﻮر از ﺷﻔﺎﻋﺖ )گ ‪ ٢‬ر( او ﺣﻀﻮر ﯾﺎﺑﻨﺪ و ﺑﺮ آل و اوﻻد و اﺻﺤﺎب او وﺳﻠّﻢ ﺗﺴﻠﯿﻤﺎً ﮐﺜﯿﺮاً‪.‬‬
‫اﻣّﺎ ﺑﻌﺪ ﺑﺮ رای ارﺑﺎب اﻟﻠﺒﺎب ﻣﺨﻔﯽ و ﻣﺒﻬﻢ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن درﯾﻦ روزﮔﺎر ﺑﻪ ﻣﺎ اﻗﺮب رﺻﺪ ﺟﺪﯾﺪ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮﺳﻤﺮﻗﻨﺪ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻵن زﯾﺠﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﮐﺜﺮ ﻣﻤﺎﻟﮏ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده ﻣﯽﺷﻮد ﯾﮑﯽ زﯾﺞ اﯾﻠﺨﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺼﻨﯿﻒ ﺣﻀﺮت ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪّﯾﻦ اﻟﻄّﻮﺳﯽ ﻗﺪّس ﺳﺮّه اﺳﺖ و دﯾﮕﺮ زﯾﺞ ﺣﻀﺮت ﻣﯿﺮزاﯾﯽ اﻟﻎ ﺑﯿﮕﯽ ﻃﺎب ﺛﺮاه‬
‫و دﯾﮕﺮ دو زﯾﺞ ﺳﻌﯿﺪی و ﮐﺮﯾﻤﯽ از آن ﺣﻀﺮت اﺳﺘﺎدی ﺳﯿّﺪ رﮐﻦ اﻟﻤﻠّﻪ و اﻟﺪﯾﻦ آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮّد اﷲ ﻣﻀﺠﻌﻪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫اﺻﻮل اﯾﻦ ﻫﺮ ﺳﻪ زﯾﺞ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ رﺻﺪ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪﺳﺖ و اﮐﺜﺮ ﺑﻞ ﺗﻤﺎﻣﺖ اﻋﻤﺎل اﯾﻦ زﯾﺠﺎت ﺛﻼﺛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎ زﯾﺞ‬
‫اﯾﻠﺨﺎﻧﯽ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺧﺼﻮﺻﺎ ﻗﺮاﻧﺎت ﮐﻮاﮐﺐ ﻋﻠﻮﯾﻪ و ﮐﺴﻮﻓﺎت و ﺧﺴﻮﻓﺎت ﮐﻪ اﺷﻬﺮ و اﻇﻬﺮﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ )گ ‪ ٢‬پ( و روﯾﺖ و درﯾﻦ ﺟﺎﻫﺎ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎی ﻓﺎﺣﺶ وﻗﻮع ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﺤﺚ اﯾﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت در‬
‫زﯾﺠﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺣﻀﺮت ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺴﻄﻮر و ﻣﺬﮐﻮرﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ واﺟﺐ و ﻻزم ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﻬﺖ رﻓﻊ اﯾﻦ‬
‫ﺷُﺒَﻬﺎت و ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ آن‪ ،‬ﻣﻔﺘﺶ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﺪه اﻣﺘﺤﺎن و اﺣﺘﯿﺎط ﮐﻤﯿّﺖ و ﮐﯿﻔﯿّﺖ ازﻣﺎن و اوﺿﺎع‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﻗﺮاﻧﺎت و ﺧﺴﻮﻓﺎت و ﮐﺴﻮﻓﺎت ﻧﻤﻮدن؛ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯿﺴّﺮ ﻧﺒﻮد اﻟّﺎ ﺑﻪ آﻻت رﺻﺪی‪ .‬ﺑﻨﺎ ﻋﻠﯽ ﻫﺬا اﯾﻦ‬
‫ﺣﻘﯿﺮ ﻗﻠﯿﻞ اﻟﺒﻀﺎﻋﻪ اﻟﻤﻔﺘﻘﺮاﻟﯽ رﺣﻤﺔ اﻟﺼّﻤﺪ اﻟﻐﻨﯽ ﺧﻄﺎﺑﯽ ﻣﻨﺠّﻢ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﻏﻔﺮ اﷲ ذﻧﻮﺑﻪ را داﻋﯿﮥ ﺧﺎﻃﺮ ﻓﺎﺗﺮ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ آﻟﺘﯽ ﭼﻨﺪ ﺟﻬﺖ اﯾﻦ اﻣﺘﺤﺎﻧﺎت ﭘﺪﯾﺪ ﮔﺮداﻧﺪ و ﻫﺮ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﻮاﻧﻊ و ﺣﻮادث روزﮔﺎر ﻣﺪاﻓﻌﺖ و ﻣﻤﺎﻃﻠﺖ‬
‫)گ ‪ ٣‬ر( واﻗﻊ ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ ﻏﺎﯾﺖ ﮐﻪ اوان دوﻟﺖ ﻗﺎﻫﺮۀ اﺑﺪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﺑﺎرﻓﻌﺖ ﭘﺎدﺷﺎه اﺳﻼم ﭘﻨﺎه ﺳﻠﻄﺎن اﻟﺒ ّﺮ‬
‫واﻟﺒﺤﺮ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻼد اﷲ ﻧﺎﺻﺮ ﻋﺒﺎد اﷲ ﻗﺎﻣﻊ اﻓﺎﻧﯿﻦ اﻟﮑﻔﺮ واﻟﻄّﻐﯿﺎن واﺿﻊ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻟﻌﺪل واﻻﺣﺴﺎن ﻋﺎرف اﻟﻤﻌﺎرف‬
‫اﻟﻌﻠﻮﯾّﺔ واﻟﺴّﻔﻠﯿّﻪ ﻣﺴﺘﺠﻤﻊ اﻟﮑﻤﺎﻻت اﻻزﻟّﯿﺔ واﻻﺑﺪّﯾﺔ اﻟﻤﻨﺼﻮر ﺑﻨﺼﺮة اﻟﻤﻠﮏ اﻟﻤﻨّﺎن اﻟﺴّﻄﺎن اﺑﻦ اﻟﺴّﻠﻄﺎن‬
‫اﻟﺴﻄﺎن اﺑﻮاﻟﻤﻈﻔﺮ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺧﺎن اﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤّﺪ ﺧﺎن‪ xxxi‬ﻻزاﻟﺖ ﺷﻤﻮس ﻋﻈﻤﺘﻪ وﺣﺸﻤﺘﻪ واﻗﺒﺎﻟﻪ‬
‫ﺳﺎﻟﻤﺔ ﻋﻦ ﮐﺴﻮف اﻟﻨّﻘﺺ واﻟﺰوّال ﮐﻤﺎ وﻗﻌﺖ ﺑﺪور ﺳﻠﻄﻨﺘﺔ وﻣﻤﻠﮑﺘﻪ واﺟﻼﻟﻪ ﻋﺎرﯾﺔ ﻋﻦ ﺧﺴﻮف اﻟﺘﻐّﯿﺮ‬
‫واﻻﺧﺘﻼل اﻟﻲ ﯾﻮم اﻟﻤﺂل رﺳﯿﺪه ﺑﻤﻮداء اﻻﻣﻮر ﻣﺮﻫﻮﻧﺔ ﺑﺎوﻗﺎﺗﻬﺎ ﺑﺎﻋﺚ )گ ‪ ٣‬پ( اﯾﻦ ﻗﻀّﯿﻪ آن ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن‬
‫در ﺳﻨﺔ اﻟﺘّﺤﺮﯾﺮ دو ﻗﺮان اﻗﺘﻀﺎ ﻣﯽﮐﺮد ﯾﮑﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺮّﯾﺦ و ﻣﺸﺘﺮی و دﯾﮕﺮی ﻗﺮان ﻧﺤﺴﯿﻦ و دو ﺧﺴﻮف ﮐﻞ‬
‫ﻣﺘﻮاﻟﯽ و در ﺳﺎل ﺗﺎﻟﯽ اﯾﻦ ﺳﺎل ﻗﺮان ﻋﻠﻮﯾﯿﻦ وﻗﻮع ﻣﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬و درﯾﻦ ﻗﺮاﻧﺎت و ﺧﺴﻮﻓﺎت از ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ اﯾﻦ‬ ‫‪۱۸۴‬‬
‫ﺳﻪ زﯾﺞ ﻣﺬﮐﻮر ﺗﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ زﯾﺞ اﯾﻠﺨﺎﻧﯽ اﺧﺘﻼف ﺑﺴﯿﺎر ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺘّﯽ در ﻗﺮان ﻣﺮّﯾﺦ و ﻣﺸﺘﺮی ﻗﺮﯾﺐ ﯾﻂ‬
‫)‪ (١٩‬ﺳﺎﻋﺖ و در ﻗﺮان ﻧﺤﺴﯿﻦ ﻗﺮﯾﺐ ﻣﺞ )‪ (٤٣‬ﺳﺎﻋﺖ و درﻗﺮان ﻋﻠﻮﯾﯿﻦ ﻗﺮﯾﺐ ﻧﻮزده روز ﺗﻔﺎوت ﻣﯽﮐﺮد‪،‬‬
‫ﻫﺮآﯾﻨﻪ آﻻت ﻣﻮﻋﻮد را ﺑﻪ ﯾﻤﻦ دوﻟﺖ ﻗﺎﻫﺮۀ ﺣﻀﺮت ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﺗﻤﺎم رﺳﺎﻧﯿﺪه و ﮐﯿﻔﯿّﺖ اﻋﻤﺎل و وﺿﻊ آن را‬
‫درﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﺸﺮوح ﻣﺴﻄﻮر ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻮزۀ ﻗﺒﻮل وﺻﻮل ﯾﺎﺑﺪ و اﯾﻦ )گ ‪ ٤‬ر( رﺳﺎﻟﻪ را ﻣﻮﺳﻮم‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪ ﺑﻪ ﺗﺸﺮﯾﺢ اﻵﻻت ﻓﯽ ﺷﺎن اﻻﻣﺘﺤﺎﻧﺎت‪ .‬و ﭼﻮن ﺑﻌﻀﯽ ازﯾﻦ اﻣﺘﺤﺎﻧﺎت ﻣﻮﻗﻮف ﺑﻮد ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻋﺮض و‬
‫ﻃﻮل ﺑﻠﺪان ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻋﺮض و ﻃﻮل ﺑﻠﺪۀ ﻃﯿّﺒﮥ داراﻟﺴّﻠﻄّﻨﮥ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿّﻪ ﺣﻤﺎﻫﺎ اﷲ ﻋﻦ آﻻﻓﺎت و اﻟﺒﻠﯿّﻪ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن‬
‫ﻣﻨﺠّﻤﺎن ﻣﻤﺎﻟﮏ روم و ﯾﻮﻧﺎن ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ آن ﻋﺮض و ﻃﻮل اﺳﺘﺨﺮاج ﺗﻘﺎوﯾﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و آن ﻋﺮض و ﻃﻮل ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﺘﺮﺗّﺐ ﺑﺮ ﺳﻪ ﺑﺎب ﺷﺪ وﻣﻦ اﷲ اﻻﻋﺎﻧﺔ واﻟﺘﻮﻓﯿﻖ‪.‬‬
‫ﺑﺎب اول‬
‫در ﻣﻌﺮﻓﺖ رﺻﺪ ﻏﺎﯾﺖ ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ و ﻋﺮض ﺑﻠﺪ‬
‫و اﯾﻦ اﻧﻘﺴﺎم ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪّﻣﻪ]ای[ و ﭼﻬﺎر ﻓﺼﻞ‬
‫ﻣﻘ ّﺪﻣﻪ‬
‫در ذﮐﺮ ﻣﻘﺪّﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﺪﻣﻪ ﺑﻪ آن اﺣﺘﯿﺎج اﻓﺘﺪ‪ .‬ﺑﺒﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ )گ ‪ ٥‬پ( درﯾﻦ ﻣﻄﻠﻮب اوّل اﺣﺘﯿﺎج اﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻟﻨّﻬﺎر و ﻣﻌﺮﻓﺖ آن را ﺑﻪ دو ﻧﻮع اﯾﺮاد ﮐﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻮع اول‪ :‬ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ارﺗﻔﺎع آﻓﺘﺎب‪ ،‬و آن ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﻄﺤﯽ ﻣﺴﺘﻮی ﮐﻪ ﻣﻮازی داﯾﺮۀ اﻓﻖ ﺑﻮد ﻋﻤﻮدی‬
 ‫ﻗﺎﯾﻢ ﺳﺎزﯾﻢ در وﻗﺖ ارﺗﻔﺎع ﺷﺮﻗﯽ و آن ﻋﻤﻮد را ﻣﻘﯿﺎس ﺧﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬و ارﺗﻔﺎع ﺷﺮﻗﯽ آﻓﺘﺎب ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻫﻢ در آن زﻣﺎن‬
‫از ﻣﺮﮐﺰ ﻗﺎﻋﺪۀ ﻣﻘﯿﺎس‪ xxxii‬ﺧﻄّﯽ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺳﺎﯾﮥ ﺳﺮ ﻣﻘﯿﺎس اﺧﺮاج ﮐﻨﯿﻢ و ﻧﮕﺎه دارﯾﻢ ﺗﺎ ارﺗﻔﺎع ﻏﺮﺑﯽ‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺗﴩﯾﺢ اﻵﻻت ﻓﯽ ﺷﺄن اﻻﻣﺘﺤﺎﻧﺎت از ﺳ ّﯿﺪ ﻣﻨ ّﺠﻢ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫آﻓﺘﺎب ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪار ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬در آن وﻗﺖ ﻧﯿﺰ ﺧﻄﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺮﮐﺰ ﻗﺎﻋﺪۀ ﻣﻘﯿﺎس ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺳﺎﯾﮥ ﺳﺮ ﻣﻘﯿﺎس‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﻨﯿﻢ و ﻫﺮ آﯾﻨﻪ اﯾﻦ ﺧﻂ در ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺧﻂّ اول ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و زاوﯾﻪ]ای[ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺰ ﻗﺎﻋﺪۀ ﻣﻘﯿﺎس از آن دو ﺧﻂ‬
‫ﻇﻞ )گ ‪ ٥‬ر( ﺣﺎدث ﺷﻮد آن را ﺗﻨﺼﯿﻒ ﮐﻨﯿﻢ ﺑﻪ ﺧﻄﯽ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ .‬ﭘﺲ آن ﺧﻂّ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﻨﺼّﻒ زاوﯾﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻟﻨّﻬﺎر ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻮع ﺛﺎﻧﯽ‪ :‬ﺑﺮﺳﻄﺤﯽ ﻣﺴﺘﻮی ﮐﻪ ﻣﻮازی ﺳﻄﺢ اﻓﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻓﺮﺿﺎً آب ﺑﺮو رﯾﺰﻧﺪ ﻣﺘﺤﯿّﺰ ﺷﻮد و ﺑﻪ‬
‫ﯾﮏ ﺟﺎﻧﺐ ﻣﯿﻞ ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯿﻠﺶ ﺑﻪ ﺟﻤﯿﻊ ﺟﻬﺎت ﻣﺴﺎوی ﺑﺎﺷﺪ داﯾﺮه]ای[ ﻣﺮﺗﺴﻢ ﺳﺎزﯾﻢ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻘﺪار ﮐﻪ‬
‫اراده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﻘﯿﺎﺳﯽ ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺰ وی ﻗﺎﯾﻢ ﮔﺮداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻃﻮﻟﺶ ﻣﺜﻞ رﺑﻊ ﻗﻄﺮ داﯾﺮه ﺑﻮد‪ ،‬و در ﺣﺪود اواﯾﻞ روز زﻣﺎن‬
‫ﺗﻤﺎس ﻇّﻞ راس ﻣﻘﯿﺎس را ﺑﻪ ﻣﺤﯿﻂ داﯾﺮه ﻣﺘﺮّﺻﺪ ﺑﻮده ﺑﺮ ﻣﻮﻗﻊ ﻇّﻞ ﺳﺮ ﻣﻘﯿﺎس ﺑﺮ ﻣﺤﯿﻂ آن داﯾﺮه ﻧﺸﺎن‬
‫ﮐﻨﯿﻢ و ﻻﻣﺤﺎﻟﻪ در ﺟﺎﻧﺐ ﻏﺮﺑﯽ اﻓﺘﺪ و ﺑﺎز در ﺣﺪود اواﺧﺮ ﻫﻤﯿﻦ روز ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﺎره از ﺟﺎﻧﺐ )گ ‪ ٥‬پ( دﯾﮕﺮ‬
‫ﺳﺎﯾﮥ ﺳﺮ ﻣﻘﯿﺎس ﻣﻤﺎس ﻣﺤﯿﻂ داﯾﺮه ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺤﻞ ﺗﻤﺎس از ﻣﺤﯿﻂ داﯾﺮه ﻧﺸﺎن ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬و ﻫﺮ آﯾﻨﻪ اﯾﻦ در ﻃﺮف‬
‫ﺷﺮﻗﯽ اﻓﺘﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه از ﻧﺸﺎن اوّل ﺗﺎ ﺛﺎﻧﯽ ﺧﻄﯽ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﮑﺸﯿﻢ و اﯾﻦ ﺧﻂ ﻣﻮازی ﺧﻂ ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب ﺑﻮد درﯾﻦ‬
‫داﯾﺮه‪ ،‬زﯾﺮا ﯾﻤﮑﻦ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺰ داﯾﺮه ﻧﮕﺬرد و ﭼﻮن ﺑﺮ ﻣﻨﺘﺼﻒ اﯾﻦ ﺧﻂ ﻗﻄﺮی اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﻨﯿﻢ در داﯾﺮه ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫‪۱۸۵‬‬ ‫اﯾﻦ ﺧﻂ ﺑﺮ زواﯾﺎی ﻗﺎﯾﻤﻪ ﺗﻘﺎﻃﻊ ﮐﻨﺪ آن ﺧﻂّ ﻧﺼﻒ اﻟﻨّﻬﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺗﻘﺮﯾﺐ‪ .‬زﯾﺮا ﮐﻪ در زﻣﺎن اﯾﻦ دو ]و[ﻗﺖ‬
‫اﺗّﺼﺎل راس ﻇﻞ ﺑﻪ دو ﻃﺮف ﻣﺤﯿﻂ داﯾﺮه ﻫﺮآﯾﻨﻪ ﻣﻮﺿﻊ آﻓﺘﺎب ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﭼﻮن ﺑﻪ ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻟﻨّﻬﺎر و‬
‫ﻗﻄﺮی ﮐﻪ ﻣﻮازی ﺧﻂّ اوّل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻮن اول ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺰ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻗﻄﺮ ﺛﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮازی وی اﺳﺖ و ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺰ‬
‫داﯾﺮه ﮔﺬﺷﺘﻪ )گ ‪ ٦‬ر( اﯾﻦ داﯾﺮه را ﺑﻪ اﻗﺴﺎم ارﺑﻌﮥ ﻣﺘﺴﺎوﯾﻪ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﮔﺮداﻧﯿﻢ؛ اﯾﻦ ﻗﻄﺮ ﺛﺎﻧﯽ ﺧﻂّ ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب‬
‫ﺑﻮد و ﻧﻘﻄﻪﻫﺎی ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب اﻋﺘﺪال از ﻣﺤﯿﻂ داﯾﺮه ﻣﻮﺿﻊ ﺗﻘﺎﻃﻊ ﻃﺮﻓﯿﻦ اﯾﻦ ﺧﻂ ﺑﻮد ﺑﺎ ﻣﺤﯿﻂ داﯾﺮه؛ و اﯾﻦ‬
‫را داﯾﺮۀ ﻫﻨﺪی ﺧﻮاﻧﻨﺪ؛ و اﯾﻦ ﻣﻮازی داﯾﺮۀ اﻓﻖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺎﯾﻢ ﻣﻘﺎم او و ﭼﻮن اﯾﻦ داﯾﺮه ﺑﻪ ﺳﯿﺼﺪ و ﺷﺼﺖ‬
‫‪xxxiii‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آن اﻗﺴﺎم را اﻗﺴﺎم ﺳﻤﺖ ﮔﻮﯾﻨﺪ و اﺑﺘﺪای ﺷﻤﺎر آن اﻗﺴﺎم از ﻧﻘﻄﻪﻫﺎی ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣّﺎ اﻣﺘﺤﺎن ﺻﺤّﺖ و ﺳﻘﻢ ﻗﯿﺎم ﻣﻘﯿﺎس‬
‫ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻘﯿﺎس رﯾﺴﻤﺎﻧﯽ اﺳﺘﻮار ﮔﺮداﻧﯿﺪه از ﭼﻬﺎر ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﻣﺤﯿﻂ داﯾﺮه ﻣﻮازﻧﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻣﺴﺎوی ﺑﺎﺷﺪ ﻗﯿﺎم ﻣﻘﯿﺎس ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ واﻻ ﻓﻼ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﻣﺘﺤﺎن ﺧﻂّ )گ ‪ ۶‬پ( ﻧﺼﻒ اﻟﻨّﻬﺎر‬
‫ﺑﻪ اﻧﻮاع ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اول‪ :‬آﻧﮏ ﭼﻮن ﮐﻮاﮐﺐ دﯾﮕﺮ ﯾﺎ ﺷﻤﺲ ﺑﺪان ﺧﻂ رﺳﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻪ در آن ﺣﯿﻦ ﮐﻮﮐﺐ ﯾﺎ آﻓﺘﺎب را‬
‫ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع ﺑﻮد در آن روز ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ آن وﻗﺖ ارﺗﻔﺎع ﻣﺘﺰاﯾﺪ و ﺑﻌﺪ از آن ﻣﺘﻨﺎﻗﺺ ﺑﺎﺷﺪ؛ و دوم‪ :‬آﻧﮏ داﯾﺮ و‬
‫ﻓﻀﻞ اﻟﺪّاﯾﺮ در آن وﻗﺖ ﻣﺴﺎوی ﺑﺎﺷﺪ؛ و دﯾﮕﺮ آﻧﮏ‪ :‬ﻓﻀﻞ اﻟﺪّاﯾﺮ ﻗﺒﻞ اﻟﺰّوال و ﺑﻌﺪ اﻟﺰّوال ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﻢ ﺑﻮد؛ و‬
‫راﺑﻊ آﻧﮏ‪ :‬ارﺗﻔﺎع ﺑﯿﺴﺖ درﺟﻪ از اﺟﺰاء ﺷﺮﻗﯽ از ﻧﻘﻄﮥ ﻣﺸﺮق ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع ﺑﯿﺴﺖ درﺟﻪ از اﺟﺰاء ﻏﺮﺑﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎ‬
‫‪xxxiv‬‬
‫ﻧﻘﻄﮥ ﻣﻐﺮب ﻣﺴﺎوی ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ اول‬
‫در ﺑﯿﺎن ﻣﻌﺮﻓﺖ ﮐﯿﻔﯿّﺖ آﻟﺘﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﮐﺎر آﯾﺪ‪ .‬ﺑﺪاﻧﮏ ﺳﻬﻞﺗﺮﯾﻦ آﻟﺘﯽ ﮐﻪ درﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﮐﺎر آﯾﺪ‬
‫آﻧﺴﺖ ﮐﻪ رﺑﻌﯽ ﺑﺴﺎزﯾﻢ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﭼﻨﺪاﻧﮏ )گ ‪ ٧‬ر( آن را ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﻫﺰار و ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻮان ﮐﺮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﻨﻘﺴﻢ ﺑﻪ ﻋﺪد دﻗﺎﯾﻖ ﻧﻮد درﺟﻪ ﮔﺮدد‪ ،‬و ﻣﺴﻄﺮه]ای[ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻧﺼﻒ ﻋﻀﺎدۀ اﺳﻄﺮﻻب ﺑﺮ آﻧﺠﺎ ﮔﺮدان ﮔﺮداﻧﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﯾﮏ ﻃﺮف وی ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺰ رﺑﻊ ﺑﻪ ﻗﻄﺐ و ﻓﺮس ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﺠﺎ داﯾﺮ ﺑﻮد و دو ﻟﺒﻨﻪ ﻣﺜﻞ ﻟﺒﻨﻪﻫﺎی‬
‫اﺳﻄﺮﻻب ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ دو ﺟﺎﻧﺐ آن ﻣﺴﻄﺮه ﻗﺎﯾﻢ ﺳﺎزﯾﻢ ﻫﺮ ﯾﮑﯽ ﻣﺜﻘﻮب ﺑﻪ دو ﺛﻘﺒﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﻏﺎﯾﺖ دﻗﯿﻖ ﺟﻬﺖ‬
‫ارﺗﻔﺎع آﻓﺘﺎب و دﯾﮕﺮی وﺳﯿﻌﺘﺮ ﺟﻬﺖ ارﺗﻔﺎع دﯾﮕﺮ ﮐﻮاﮐﺐ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺑﻪ وﻗﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ارﺗﻔﺎع آن رﺑﻊ ﻗﺎﯾﻢ ﮔﺮداﻧﯿﺪه‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺮ ﺧﻂّ ﻧﺼﻒ اﻟﻨّﻬﺎر آﻧﭽﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع آﻓﺘﺎب ﯾﺎ ﮐﻮاﮐﺐ ﺑﺎﺷﺪ؛ و اﮔﺮ در وﻗﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ارﺗﻔﺎع‬
‫)گ ‪ ٧‬پ( آن رﺑﻊ ﻗﺎﯾﻢ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ﺧﻂّ ﻧﺼﻒ اﻟﻨّﻬﺎر آﻧﭽﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع ﻧﺒﻮد؛ آن را ارﺗﻔﺎع وﻗﺖ‬
‫ﺧﻮاﻧﯿﻢ‪ .‬و آﻧﭽﻪ از اﺟﺰاء ﺳﻤﺖ ﻣﯿﺎن ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺸﺮق ﯾﺎ ﻣﻐﺮب اﻋﺘﺪال و ﻣﯿﺎن ﻃﺮف رﺑﻊ واﻗﻊ ﺑﻮد در آن وﻗﺖ‪ ،‬آن‬
‫‪xxxv‬‬
‫ﺳﻤﺖ آن ارﺗﻔﺎع ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫در رﺻﺪ ﻏﺎﯾﺖ ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ و ﻋﺮض ﺑﻠﺪ از وی‪ ،‬و ﻃﺮﯾﻖ وی ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ آﻓﺘﺎب ﺑﻪ ﺳﺮ ﺳﺮﻃﺎن‬
‫رﺳﺪ ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع وی ﺑﻪ آن رﺑﻊ ﻣﻌﻠﻮم ﮐﺮده ﻧﮕﺎه دارﯾﻢ؛ و ﭼﻮن آﻓﺘﺎب ﺑﻪ اوّل ﺟﺪی رﺳﺪ اﯾﻀﺎ ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎﻋﺶ‬
‫‪۱۸۶‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﺎن رﺑﻊ ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﯿﻢ و ﻧﻈﺮ ﮐﻨﯿﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ دو ارﺗﻔﺎع‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺴﺎوی ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﭘﺲ آن ﺑﻠﺪ را ﻋﺮض ﻧﺒﻮد و‬
‫ﺗﻤﺎم )گ ‪ ٨‬ر( ﻫﺮ ارﺗﻔﺎﻋﯽ ﺗﺎ رﺑﻊ دور ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ‪ :‬ارﺗﻔﺎع ﺳﺮ ﺳﺮﻃﺎن ﺳﻮﻟـ )‪ (٦٦°,٣٠′‬و ارﺗﻔﺎع ﺳﺮ‬
‫ﺟـــﺪی ﻫﻢ ﺳﻮﻟـ )‪ (٦٦°,٣٠′‬و ﺗﻤﺎم ﻫﺮ ارﺗـﻔﺎﻋﯽ از اﯾﻦ دو ﮐﺞ ﻟـ )‪ (٢٣°,٣٠′‬و اﯾﻦ ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﺑﺎﺷﺪ؛ و اﯾﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ را ﻋﺮض ﻧﺒﻮد‪ .‬و اﮔﺮ ﻣﺴﺎوی ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ارﺗﻔﺎع اوّل ﺳﺮﻃﺎن در ﺟﻬﺖ ﺷﻤﺎل ﺑﻮد از ﺳﻤﺖ اﻟﺮاّس‪،‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻫﺮ دو ارﺗﻔﺎع را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﺮده ﺣﺎﺻﻞ را ﺗﻨﺼﯿﻒ ﺳﺎزﯾﻢ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼً‪ :‬ارﺗﻔﺎع ﺳﺮ‬
‫ﺳﺮﻃﺎن ع ‪ (٧٠°,٠′) o‬و ارﺗﻔﺎع اوّل ﺟــﺪی ﺳﺞ ‪ (٦٣°,٠′) o‬ﺗﻤﺎم ارﺗﻔﺎع ﺳﺮ ﺳﺮﻃﺎن ﮐـ ‪ (٢٠° ,٠′) o‬و ﺗﻤﺎم‬
‫ارﺗﻔﺎع ﺳﺮ ﺟﺪی ﮐﺰ ‪ (٢٧°,٠′) o‬ﻣﺠﻤﻮع ﻫﺮ دوﻣﺰ ‪ (٤٧°,٠′) o‬ﻧﺼﻔﻪ ﮐﺞ ﻟـ )‪ (٢٣°,٣٠′‬و اﯾﻦ ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﺑﻮد ﺑﻪ‬
‫رﺻﺪ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ و ﻣﺮاﻏﻪ‪.‬‬
‫اﻣّﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﻓﻀﻞ ﻣﯿﺎن ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ و ﺗﻤﺎم )گ ‪ ٨‬پ( ارﺗﻔﺎع اول ﺳﺮﻃﺎن ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﻣﺜﻼً‪:‬‬
‫ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﮐﺞ ﻟـ )‪ (٢٣°,٣٠′‬ﺗﻤﺎم ارﺗﻔﺎع ﺳﺮ ﺳﺮﻃﺎن ﮐـ ‪ (٢٠°,٠′) o‬ﻓﻀﻞ ج ﻟـ )‪ (٣°,٣٠′‬و اﯾﻦ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﯾﺎ ﻓﻀﻞ ﻣﯿﺎن ارﺗﻔﺎع اوّل ﺳﺮﻃﺎن و ﺗﻤﺎم ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﺜﻼً‪ :‬ارﺗﻔﺎع ﺳﺮ ﺳﺮﻃﺎن ع ‪(٧٠°,٠′) o‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﺳﻮﻟـ )‪ (٦٦°,٣٠′‬ﻓﻀﻞ ﮐﻪ ﻋﺮض ﺑﻠﺪﺳﺖ ج ﻟـ )‪.(٣°,٣٠′‬‬
‫ﯾﺎ ارﺗﻔﺎع اوّل ﺳﺮﻃﺎن را ﺑﺎ ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﯿﻢ؛ و رﺑﻊ دور از آن ﻣﺒﻠﻎ ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﺜﻼً‪ :‬ارﺗﻔﺎع اوّل‬
‫‪°‬‬ ‫‪°‬‬ ‫‪°‬‬
‫ﺳﺮﻃﺎن ع ‪ (٧٠ ,٠′) o‬ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﮐﺞ ﻟـ )‪ (٢٣ ,٣٠′‬ﻣﺠﻤﻮع ﻫﺮ دو ﺻﺞ ﻟـ )‪ (٩٣ ,٣٠′‬ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻌﺪ از ﻃﺮح رﺑﻊ ج‬
‫ﻟـ ) ‪ (٣°,٣٠′‬و اﯾﻦ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﯾﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ارﺗﻔﺎع اوّل ﺟﺪی ﺟﻤﻊ ﮐﻨﯿﻢ و‪ ١‬رﺑﻊ دور از آن ﻣﺒﻠﻎ ﺑﯿﻨﺪازﯾﻢ‪ .‬ﻣﺜﻼً‪ :‬ﺗﻤﺎم ارﺗﻔﺎع‬
‫اوّل ﺟﺪی ﮐﺰ ‪ (٢٧°,٠′) o‬ﺗﻤﺎم ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﺳﻮﻟـ )‪ (٦٦°,٣٠′‬ﻣﺠﻤﻮع ﻫﺮ دو ﺻﺞ ﻟـ )‪ (٩٣°,٣٠′‬ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻌﺪ از )گ ‪٩‬‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺗﴩﯾﺢ اﻵﻻت ﻓﯽ ﺷﺄن اﻻﻣﺘﺤﺎﻧﺎت از ﺳ ّﯿﺪ ﻣﻨ ّﺠﻢ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫ر( ﻃﺮح رﺑﻊ دور ﮐﻪ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺑﺎﺷﺪ ج ﻟـ )‪.(٣°,٣٠′‬‬

‫ﯾﺎ ﻓﻀﻞ ﻣﯿﺎن ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ و ﺗﻤﺎم ارﺗﻔﺎع اوّل ﺟﺪی ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﭼﻨﺎﻧﮏ ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﮐﺞ ﻟـ )‪ (٢٣°,٣٠′‬ﺗﻤﺎم ارﺗﻔﺎع‬
‫اوّل ﺟﺪی ﮐﺰ ‪ (٢٧°,٠′) o‬ﻓﻀﻞ ج ﻟـ )‪ (٣°,٣٠′‬و اﯾﻦ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﯾﺎ ارﺗﻔﺎع اوّل ﺟﺪی را ﺑﺎ ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﯿﻢ و از رﺑﻊ دور ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً‪:‬‬
‫ارﺗﻔﺎع اوّل ﺟﺪی ﺳﺞ ‪ (٦٣°,٠′) o‬ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﮐﺞ ﻟـ )‪ (٢٣°,٣٠′‬ﻣﺠﻤﻮع ﻫﺮ دو ﻓﻮ ﻟـ )‪ (٨٦°,٣٠′‬ﻓﻀﻞ رﺑﻊ دور‬
‫ﺑﺮﯾﻦ ج ﻟـ )‪ (٣°,٣٠′‬و اﯾﻦ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ارﺗﻔﺎع ﺳﺮ ﺳﺮﻃﺎن در ﺟﺎﻧﺐ ﺟﻨﻮب ﺑﻮد از ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس‪ ،‬ﻓﻀﻞ ﻣﯿﺎن ارﺗﻔﺎع اوّل ﺳﺮﻃﺎن و ارﺗﻔﺎع اوّل‬
‫ﺟﺪی ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و آن را ﺗﻨﺼﯿﻒ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﺣــﺎﺻﻞ آﯾﺪ‪ .‬ﻓــــﺮﺿﺎً ارﺗﻔﺎع ﺳﺮ ﺳﺮﻃﺎن ﻋﺐ ﯾـﻪ‬
‫)‪ (٧٢°,١٥′‬و ارﺗﻔﺎع ﺳﺮ ﺟﺪی ﮐﻪ ﯾـﻪ )‪ (٢٥°,١٥′‬ﻓﻀﻞ ﺑﯿﻨﻬﻤﺎ ﻣﺰ ‪ (٤٧°,٠′) o‬ﻧﺼﻔﻪ ﮐﺞ ﻟـ )‪) (٢٣°,٣٠′‬گ ‪ ٩‬پ(‬
‫و اﯾﻦ ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣّﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﻓﻀﻞ ﻣﯿﺎن ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ و ارﺗﻔﺎع اوّل ﺳﺮﻃﺎن ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؛ و آن را از رﺑﻊ دور‬
‫‪°‬‬ ‫‪°‬‬
‫ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﺜﻼً‪ :‬ارﺗﻔﺎع اوّل ﺳﺮﻃﺎن ﻋﺐ ﯾـﻪ )‪ (٧٢ ,١٥′‬ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﮐﺞ ﻟـ )‪ (٢٣ ,٣٠′‬ﻓﻀﻞ ﺑﯿﻨﻬﻤﺎ ﻣﺢ ﻣﻪ‬
‫‪۱۸۷‬‬ ‫)‪ (٤٨°,٤٥′‬ﺗﻔﺎوت اﯾﻦ ﺑﺎ رﺑﻊ دور ﻣﺎ ﯾـﻪ )‪ (٤١°,١٥′‬و اﯾﻦ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﯾﺎ ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ را ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ارﺗﻔﺎع اوّل ﺳﺮﻃﺎن اﻓﺰاﯾﯿﻢ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺗﻤﺎم ارﺗﻔﺎع ﺳﺮ ﺳﺮﻃﺎن ﯾﺰ ﻣﻪ )‪ (١٧°,٤٥′‬ﻣﯿﻞ‬
‫اﻋﻈﻢ ﮐﺞ ﻟـ )‪ (٢٣°,٣٠′‬ﻣﺠﻤﻮع ﻫﺮ دو ﮐﻪ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺑﻮد ﻣﺎ ﯾـﻪ )‪.(٤١°,١٥′‬‬
‫ﯾﺎ ﻓﻀﻞ ﻣﯿﺎن ارﺗﻔﺎع اوّل ﺟﺪی و ﺗﻤﺎم ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﻣﺜﻼً‪ :‬ارﺗﻔﺎع اوّل ﺟﺪی ﮐﻪ ﯾـﻪ )‪ (٢٥°,١٥′‬ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﺳﻮ ﻟـ )‪ (٦٦°,٣٠′‬ﻓﻀﻞ ﺑﯿﻨﻬﻤﺎ ﮐﻪ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺑﻮد ﻣﺎ ﯾـﻪ )‪ (٤١°,١٥′‬ﯾﺎ ﻓﻀﻞ ﻣﯿﺎن ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ و ﺗﻤﺎم‬
‫‪°‬‬
‫ارﺗﻔﺎع اوّل ﺟﺪی ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮏ ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﮐﺞ ﻟـ )‪ (٢٣ ,٣٠′‬ﺗﻤﺎم ارﺗﻔﺎع )گ ‪ ١٠‬ر( اوّل ﺟﺪی ﺳﺪ ﻣﻪ‬
‫)‪ (٦٤°,٤٥′‬ﻓﻀﻞ ﺑﯿﻨﻬﻤﺎ ﻣﺎ ﯾـﻪ )‪ (٤١°,١٥′‬و اﯾﻦ ﻋﺮض ﺑﻠﺪﺳﺖ و ﺗﻤﺎم ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﻣﺴﺎوی ارﺗﻔﺎع اوّل ﺣﻤﻞ و‬
‫ﻣﯿﺰان ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﻣﺎ ﯾـﻪ )‪ (٤١°,١٥′‬ﺗﻤﺎﻣﻪ ﻣﺢ ﻣﻪ )‪ (٤٨°,١٥′‬و اﯾﻦ ارﺗﻔﺎع اوّل ﺣﻤﻞ و ﻣﯿﺰاﻧﺴﺖ‪ .‬و‬
‫‪xxxvi‬‬
‫اﮔﺮ ارﺗﻔﺎع اوّل ﺳﺮﻃﺎن ﻧﻮد درﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﻣﺴﺎوی ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﺑﻮد واﻟﺴﻼم‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع و اﻧﺤﻄﺎط ﮐﻮاﮐﺐ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻣﯿﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ اﯾﺸﺎن از ﻣﻌﺪّل اﻟﻨّﻬﺎر و داﻧﺴﺘﻦ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ از‬
‫ارﺗﻔﺎع و اﻧﺤﻄﺎط اﯾﺸﺎن‪ .‬ﺑﺒﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع ﮐﻮﮐﺐ ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از داﯾﺮۀ ﻧﺼﻒ اﻟﻨّﻬﺎر ﻣﯿﺎن ﻣﺮﮐﺰ ﺟﺮم‬
‫ﮐﻮﮐﺐ و داﯾﺮۀ اﻓﻖ ﻓﻮق اﻻرض در ﺟﻬﺖ اﻗﺮب‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺟﻬﺘﯽ ﮐﻪ از رﺑﻊ دور آن ﻗﻮس ﮐﻤﺘﺮ واﻗﻊ ﺑﻮد؛ و اﯾﻦ‬
‫ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع )گ ‪ ١٠‬پ( ﻣﺪار ﮐﻮﮐﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﻓﻮق اﻻرض‪ .‬و ﻏﺎﯾﺖ اﻧﺤﻄﺎط ﮐﻮﮐﺐ ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻮد از داﯾﺮۀ ﻧﺼﻒ‬

‫‪ .١‬ﺗﮑﺮار زاﺋﺪ »و« در ﻧﺴﺨﻪ‪.‬‬

‫اﻟﻨّﻬﺎر ﻣﯿﺎن ﻣﺮﮐﺰ ﺟﺮم ﮐﻮﮐﺐ و داﯾﺮۀ اﻓﻖ ﺗﺤﺖ اﻻرض در ﺟﻬﺖ اﻗﺮب و اﯾﻦ ﻏﺎﯾﺖ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺪار ﮐﻮﮐﺐ ﺑﻮد‬
‫ﺗﺤﺖ اﻻرض‪.‬‬
‫اﻣّﺎ ﮐﻮﮐﺐ اﺑﺪی اﻟﻈّﻬﻮر را ﻏﺎﯾﺖ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺪار او ﻫﻢ ﻓﻮق اﻻرض ﺑﻮد؛ و ﻃﺮﯾﻖ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﮐﻮﮐﺐ را ﻋﺮض ﻧﺒﻮد ﻧﻈﺮ ﮐﻨﯿﻢ ﺑﻪ ﻣﯿﻞ اوّل او؛ و اﮔﺮ ﻋﺮض ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ او از ﻣﻌﺪّل اﻟﻨّﻬﺎر‪ .‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ آن‬
‫را ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻋﺮض ﺑﻠﺪ زﯾﺎدت ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد اﮔﺮ ﮐﻤﺘﺮ از رﺑﻊ دور ﺑﺎﺷﺪ آن ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع ﮐﻮﮐﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼً‪ :‬ﻧﻈﺮ ﮐﺮدﯾﻢ ﺑﻮد ﻣﯿﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ ﮐﻮﮐﺐ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﮐﺞ ﻟـ )‪ (٢٣°,٣٠′‬ﺗﻤﺎم ﻋﺮض ادرﻧﻪ ﻣﺢ ‪(٤٨°,٠′) o‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮع ﻫﺮ دو ﻋﺎ ﻟـ )‪) (٧١°,٣٠′‬گ ‪ ١١‬ر( و اﯾﻦ ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع ﮐﻮﮐﺐ ﺑﻮد در ﺳﺮ ﺳﺮﻃﺎن ﺑﻪ ﻋﺮض ادرﻧﻪ در‬
‫ﺟﻬﺖ ﺟﻨﻮب از ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس‪ .‬و اﮔﺮ آن ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺴﺎوی رﺑﻊ دور ﺑﻮد ﮐﻮﮐﺐ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﻣﯽرﺳﺪ و‪ ١‬اﯾﻦ‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﻣﺴﺎوی ﻣﯿﻞ ﮐﻠّﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫واﮔﺮ زﯾﺎدت از رﺑﻊ دور ﺑﻮد آن را از ﻧﺼﻒ دور ﮐﻢ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع ﮐﻮﮐﺐ ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ در ﺟﻬﺖ ﺷﻤﺎل‬
‫از ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس‪ .‬و اﯾﻦ وﻗﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﮐﻤﺘﺮ از ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻣﺜﻼً‪ :‬ﺗﻤﺎم ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺳﺢ ک )‪ (٦٨°,٢٠′‬و‬
‫‪°‬‬ ‫‪°‬‬
‫ﻣﯿﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ ﮐﻮﮐﺐ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﮐﺞ ﻟـ )‪ (٢٣ ,٣٠′‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺶ ﺻﺎ ن )‪ (٩١ ,٥٠′‬ﻓﻀﻞ ﻧﺼﻒ دور ﺑﺮ اﯾﻦ ﻓﺢ ی‬
‫)‪ (٨٨°,١٠′‬و اﯾﻦ ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع ﮐﻮﮐﺐ ﺑﻮد در ﺳﺮ ﺳﺮﻃﺎن ﺑﻪ ﻋﺮض ﻣﮑّﻪ در ﺟﻬﺖ ﺷﻤﺎل از ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﮐﻮﮐﺐ درﯾﻦ روز ا ن )‪ (١°,٥٠′‬از ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس )گ ‪ ١١‬پ( ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﻣﮑّﻪ اﻓﺘﺪ از رﺑﻊ دور‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﻣﯿﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ ﮐﻮﮐﺐ از ﻣﻌﺪّل اﻟﻨّﻬﺎر ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺗﻤﺎم ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺑﻮد ﮐﻮﮐﺐ اﺑﺪی اﻟﻈّﻬﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺑﻌﺪ او‬ ‫‪۱۸۸‬‬

‫را از ﻣﻌﺪّل اﻟﻨّﻬﺎر ﺑﺎ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ارﺗﻔﺎع اﻋﻼء او ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد؛ و ﻓﻀﻞ ﻣﯿﺎن ﻫﺮ دو ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺗﺎ ارﺗﻔﺎع‬
‫اﺳﻔﻞ او ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ‪.‬‬
‫‪°‬‬ ‫‪°‬‬
‫ﻣﺜﻼً‪ :‬ﮐﻮﮐﺐ ﺟﺪی را ﺑﻌﺪ از ﻣﻌﺪّل اﻟﻨّﻬﺎر ﻓﺞ ﻟـ )‪ (٨٣ ,٣٠′‬و ﻋﺮض ادرﻧﻪ ﻣﺐ ‪ (٤٢ ,٠′) o‬ﺗﻤﺎم ﺑﻌﺪ ﺟﺪی از‬
‫ﻣﻌﺪّل اﻟﻨّﻬﺎر و ﻟـ )‪ (٦°,٣٠′‬ﻣﺠﻤﻮع ﻫﺮ دو ﻣﺢ ﻟـ )‪ (٤٨°,٣٠′‬و اﯾﻦ ارﺗﻔﺎع ﺟﺪی ﺑﻮد ﺑﻪ اﻓﻖ ادرﻧﻪ اﻋﻼش؛ و‬
‫ﻓﻀﻞ اﮐﺜﺮ ﺑﺮاﻗﻞ ﮔﺮﻓﺘﯿﻢ ﺑﻮد ﻟﻪ ﻟـ )‪ (٣٥°,٣٠′‬و اﯾﻦ ارﺗﻔﺎع اﺳﻔﻞ او ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﭼﻮن ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻞ ارﺗﻔﺎع اﻋﻠﯽ ﺑﺮ‬
‫اﺳﻔﻞ از اﻋﻠﯽ ﺑﮑﺎﻫﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﺮ اﺳﻔﻞ اﻓﺰاﯾﯿﻢ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع اوﺳﻂ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد و آن ﺑﻌﯿﻨﻪ )گ ‪ ١٢‬ر( ﻣﺜﻞ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ‬
‫‪°‬‬ ‫‪°‬‬ ‫‪°‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً‪ :‬ارﺗﻔﺎع اﻋﻼ ﻣﺢ ﻟـ )‪ (٤٨ ,٣٠′‬اﺳﻔﻞ ﻟﻪ ﻟـ )‪ (٣٥ ,٣٠′‬ﻓﻀﻞ ﺑﯿﻨﻬﻤﺎ ﯾﺞ ‪ (١٣ ,٠′) o‬ﻧﺼﻔﻪ و ﻟـ‬
‫)‪ (٦°,٣٠′‬از اﻋﻠﯽ ﮐﺎﺳﺘﯿﻢ و ﺑﺮ اﺳﻔﻞ زﯾﺎده ﮐﺮدﯾﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ ﻣﺐ ‪ .(٤٢°,٠′) o‬و درﯾﻦ ﺻﻮرت ﻫﻤﯿﺸﻪ ارﺗﻔﺎع‬
‫اوﺳﻂ ﮐﻮﮐﺐ اﺑﺪی اﻟﻈّﻬﻮر ﻣﺴﺎوی ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﻣﯿﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ ﮐﻮﮐﺐ از ﻣﻌﺪّل اﻟﻨّﻬﺎر ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ آن را از ﺗﻤﺎم ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع‬
‫ﮐﻮﮐﺐ ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ در ﺟﻬﺖ ﺟﻨﻮب از ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس‪.‬‬
‫‪°‬‬
‫ﻣﺜﻼً‪ :‬ﺗﻤﺎم ﻋﺮض دﻣﺸﻖ ﻧﻮ ﻟـ )‪ (٥٦ ,٣٠′‬و ﻏﺎﯾﺖ ﻣﯿﻞ ﮐﻮﮐﺐ در ﺳﺮ ﺟﺪی ﯾﺎ ﺑﻌﺪش از ﻣﻌﺪّل اﻟﻨّﻬﺎر ﮐﺞ ﻟـ‬
‫)‪ (٢٣°,٣٠′‬ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻓﻀﻞ ﺑﯿﻨﻬﻤﺎ ﻟﺞ ‪ (٣٣°,٠′) o‬و اﯾﻦ ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع ﮐﻮﮐﺐ ﺑﻮد در ﺳﺮ ﺟﺪی ﺑﻪ ﻋﺮض دﻣﺸﻖ‪.‬‬

‫‪ .١‬ﺗﮑﺮار زاﺋﺪ »و« در ﻧﺴﺨﻪ‪.‬‬

 ‫و اﮔﺮ ﻣﯿﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ ﮐﻮﮐﺐ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺗﻤﺎم ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻮﮐﺐ اﺑﺪی اﻟﺨﻔﺎ ﺑﻮد )گ ‪ ١٢‬پ( و ﻏﺎﯾﺖ‬
‫ﻗﺮب او ﺑﻪ اﻓﻖ ﻣﻄﻠﻮب در ﺗﺤﺖ اﻻرض ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻓﻀﻞ ﻣﯿﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ ﺑﻮد ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻋﺮض ﺑﻠﺪ‪.‬‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺗﴩﯾﺢ اﻵﻻت ﻓﯽ ﺷﺄن اﻻﻣﺘﺤﺎﻧﺎت از ﺳ ّﯿﺪ ﻣﻨ ّﺠﻢ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫‪xxxvii‬‬
‫و ﺗﻤﺎم ﻋــــﺮض ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ اﯾﻦ ﻣﺢ‬ ‫ﻣﺜﻼً‪ :‬ﺑﻌﺪ ﮐﻮﮐﺐ ﺳﻬﯿﻞ از ﻣﻌﺪّل اﻟﻨﻬﺎر ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻧﺎ ﻟـ )‪(٥١°,٣٠′‬‬
‫ﻣﻪ )‪ (٤٨°,٤٥′‬ﻓﻀﻞ ﻣﯿﻞ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻋﺮض ب ﻣﻪ‪ (٢°,٤٥′) ۱‬و اﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﻗﺮﯾﺐ ﺑﻪ اﻓﻖ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺷﻮد ﺳﻬﯿﻞ از‬
‫ﺗﺤﺖ اﻻرض و ﺑﻪ اﻓﻖ ﻧﺮﺳﺪ‪ .‬و در ﻣﻮاﺿﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻂّ اﺳﺘﻮا ﺑﺎﺷﺪ و آن را ﻋﺮض ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﯿﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻣﻌﺪّل اﻟﻨّﻬﺎر ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع ﮐﻮﮐﺐ ﺑﻮد در ﺟﻬﺖ ﺷﻤﺎل ﯾﺎ ﺟﻨﻮب از ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ﺑﻠﺪ‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﻣﯿﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ ﮐﻮﮐﺐ ﻣﺴﺎوی ﺗﻤﺎم ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻮﮐﺐ در ﻫﺮ دوری ﯾﮏ ﺑﺎر ﻣﻤﺎس داﯾﺮۀ‬
‫اﻓﻖ ﺷﻮد‪ .‬ﺧﻮاه اﺑﺪی اﻟﻈّﻬﻮر ﺑﻮد ﯾﺎ اﺑﺪی اﻟﺨﻔﺎ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼً‪ :‬ﮐﻮﮐﺐ وﺳﻂ اﻟﻤﻨﻄﻘﻪ را ﺑﻌﺪ از ﻣﻌﺪّل اﻟﻨّﻬﺎر ﺷﻤﺎﻟﯽ ﻣﺢ ‪ (٤٨°,٠′) o‬ﺑﻮد و اﯾﻦ ﻣﺴﺎوی )گ ‪ ١٣‬ر( ﺗﻤﺎم‬
‫ﻋﺮض ادرﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﮐﻮﮐﺐ در ﺷﻬﺮ ادرﻧﻪ اﺑﺪی اﻟﻈّﻬﻮر ﺑﻮد و در ﺷﺒﺎﻧﺮوزی ﯾﮏ ﻧﻮﺑﺖ ﻣﻤﺎس اﻓﻖ ﮔﺮدد‬
‫و ﻏﺮوب ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﺿﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﺗﻤﺎم رﺳﺎﻧﯿﺪن و ﻫﻤﯿﺸﻪ‬
‫ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع ﮐﻮﮐﺐ در اﻓﻖ ﺷﻤﺎل ﻓﻮق اﻻرض ﻣﺴﺎوی ﻏﺎﯾﺖ اﻧﺤﻄﺎط ﺑﻮد در اﻓﻖ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺗﺤﺖ اﻻرض و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع او در اﻓﻖ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻓﻮق اﻻرض ﻣﺴﺎوی ﻏﺎﯾﺖ اﻧﺤﻄﺎط او ﺑﻮد در اﻓﻖ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺗﺤﺖ‬
‫اﻻرض؛ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع ﻧﻈﯿﺮ ﻫﺮ درﺟﻪ]ای[ از ﻓﻠﮏ اﻟﺒﺮوج در اﻓﻖ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﯾﺎ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻓﻮق اﻻرض‬
‫‪۱۸۹‬‬ ‫‪xxxviii‬‬
‫ﻣﺴﺎوی ﻏﺎﯾﺖ اﻧﺤﻄﺎط آن درﺟﻪ ﺑﻮد در آن اﻓﻖ ﺗﺤﺖ اﻻرض‪.‬‬

‫)گ ‪ ۱۳‬پ( ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‬

‫در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ از ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع ﮐﻮاﮐﺐ و اﯾﻦ ﺑﻌﯿﻨﻪ ﻋﮑﺲ اﻋﻤﺎل ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ﺑﻮد‪.‬‬
‫و ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻤﻞ ﭼﻨﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﺮ ﮐﻨﯿﻢ ﺑﻪ ﻣﯿﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ ﮐﻮﮐﺐ و ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع او‪ .‬اﮔﺮ ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع او در ﺟﻬﺖ‬
‫ﺟﻨﻮب ﺑﻮد از ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس و ﻣﯿﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺑﻮد از ﻣﻌﺪّل اﻟﻨّﻬﺎر آن را از ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع ﺑﮑﺎﻫﯿﻢ و اﮔﺮ ﺟﻨﻮﺑﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ وی اﻓﺰاﯾﯿﻢ ﺗﺎ ﺗﻤﺎم ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ‪ .‬آن را از رﺑﻊ دور ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺜﻼً‪ :‬ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع ﮐﻮﮐﺐ در ﺳﺮ ﺳﺮﻃﺎن ﺑﻪ اﻓﻖ ادرﻧﻪ ﻋﺎ ﻟـ )‪ (٧١°,٣٠′‬و ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع در ﺳﺮ ﺟﺪی ﺑﻪ‬
‫اﻓﻖ ﻣﺬﮐﻮر ﮐﺪ ﻟـ )‪ (٢٤°,٣٠′‬و ﻣﯿﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ ﮐﻮﮐﺐ در ﻫﺮ دو وﻗﺖ ﮐﺞ ﻟـ )‪ .(٢٣°,٣٠′‬اﯾﻦ را ﺑﺮ ارﺗﻔﺎع )گ ‪ ١٤‬ر(‬
‫ﺳﺮ ﺟﺪی اﻓﺰودﯾﻢ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯿﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺑﻮد‪ ،‬و از ارﺗﻔﺎع ﺳﺮ ﺳﺮﻃﺎن ﻧﻘﺼﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ ﺑﻌﺪ از اﺿﺎﻓﻪ و‬
‫ﻧﻘﺼﺎن از ﻫﺮ ﯾﮑﯽ ﻣﺢ ‪ (٤٨°,٠′) o‬و اﯾﻦ ﺗﻤﺎم ﻋﺮض ادرﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻀﻞ رﺑﻊ دور ﺑﺮﯾﻦ ﻣﺐ ‪ (٤٢°,٠′) o‬و اﯾﻦ‬
‫ﻋﺮض ادرﻧﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع ﮐﻮﮐﺐ در ﺟﻬﺖ ﺷﻤﺎل ﺑﻮد از ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس آن را ﺑﺎ ﻣﯿﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﯿﻢ ﻣﺠﻤﻮع آن‬
‫اﮔﺮ ﻧﻮد درﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ آن ﺑﻠﺪ را ﻋﺮض ﻧﺒﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ زﯾﺎدت از ﻧﻮد ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻮد درﺟﻪ از وی ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﯿﻢ آﻧﭽﻪ ﺑﻤﺎﻧﺪ‬
‫ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺑﻮد در ﺷﻤﺎل از ﻣﻌﺪّل اﻟﻨّﻬﺎر‪ .‬ﻓﺮﺿﺎً ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع ﮐﻮﮐﺐ در ﺷﻤﺎل از ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ف ﻟـ )‪(٨٠°,٣٠′‬‬

‫‪ .١‬در ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ا ﻣﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫و ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﮐﺞ ﻟـ )‪ (٢٣°,٣٠′‬ﻣﺠﻤﻮع ﻫﺮ دو ﻗﺪ ‪ (١٠٤°,٠′) o‬ﻓﻀﻞ اﯾﻦ ﺑﺮ رﺑﻊ دور ﯾﺪ ‪ (١٤°,٠′) o‬و‬
‫‪xxxix‬‬
‫اﯾﻦ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ )گ ‪ ١٤‬پ( ﺗّﺠﻪ ﺑﺎﺷﺪ از ﺑﺮﺑﺮۀ ﺳﻮدان‪.‬‬

‫‪۱۹۰‬‬
‫ﻧﺎم ﻣﺆﻟﻒ و ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ‪ ،‬گ‪٢‬پ‪٣-‬ر‬
‫و اﮔﺮ ارﺗﻔﺎع ﮐﻮﮐﺐ ﻧﻮد درﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﻣﺴﺎوی ﻣﯿﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ ﮐﻮﮐﺐ ﺑﻮد از ﻣﻌﺪّل اﻟﻨّﻬﺎر؛ و اﮔﺮ ﮐﻮﮐﺐ‬
‫اﺑﺪی اﻟﻈّﻬﻮر ﺑﺎﺷﺪ ارﺗﻔﺎع اﻋﻠﯽ و اﺳﻔﻞ او را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﯿﻢ و ﺣﺎﺻﻞ را ﺗﻨﺼﯿﻒ ﮐﻨﯿﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺑﻮد؛‬
‫و اﮔﺮ ﮐﻮﮐﺐ ﻣﻤﺎس اﻓﻖ ﺷﻮد در ﻫﺮ دوری و او را ﯾﮏ ارﺗﻔﺎع ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺒﻮد آن را ﺗﻨﺼﯿﻒ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ رﺻﺪ؛ واﮔﺮ ﺗﻤﺎم ارﺗﻔﺎع ﺳﺮ ﺳﺮﻃﺎن را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ارﺗﻔﺎع اوّل ﺟﺪی ﺟﻤﻊ ﮐﺮده ﻣﺠﻤﻮع را‬
‫ﺗﻨﺼﯿﻒ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ رﺻﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪°‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در داراﻟﺴّﻠﻄﻨﮥ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ارﺗﻔﺎع ﺳﺮ ﺳﺮﻃﺎن ﻣﻌﻠﻮم ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻮد ﻋﺐ ﯾـﻪ )‪ (٧٢ ,١٥′‬ﺗﻤﺎﻣﺶ ﯾﺰ ﻣﻪ‬
‫‪°‬‬ ‫‪°‬‬ ‫‪°‬‬
‫)‪ (١٧ ,٤٥′‬و ارﺗﻔﺎع ﺳﺮ ﺟﺪی ﮐﻪ ﯾـﻪ )‪ (٢٥ ,١٥′‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺳﺪ ﻣﻪ )‪ (٦٤ ,٤٥′‬ﻣﺠﻤﻮع ﻫﺮ دو )گ ‪ ١٥‬ر( ﻓﺐ ﻟـ‬
‫)‪ (٨٢°,٣٠′‬ﻧﺼﻒ اﯾﻦ ﻣﺎ ﯾـﻪ )‪ (٤١°,١٥′‬و اﯾﻦ ﻋﺮض ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ رﺻﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺧﺎﺻّﮥ ﻣﺆﻟّﻒ‬
‫‪xl‬‬
‫رﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ واﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺎب دوم‬
‫در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻃﻮل ﺑﻠﺪ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ رﺻﺪ‬
‫و اﯾﻦ ﺑﺎب اﻧﻔﺼﺎل ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻓﺼﻞ‬
‫ﻓﺼﻞ اوّل‬
‫در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻃﻮل ﺑﻠﺪ از ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع آﻓﺘﺎب و ﻏﯿﺮ آن ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ رﺻﺪ؛ و آن ﭼﻨﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ رﺑﻌﯽ ﮐﻪ ﺻﻔﺖ آن‬
‫در ﻓﺼﻞ اوّل از ﺑﺎب اوّل ﻣﺬﮐﻮر ﺷﺪه‪ ،‬ﻏﺎﯾﺖ ارﺗﻔﺎع آﻓﺘﺎب ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﯿﻢ در ﺑﻠﺪ ﻣﻔﺮوض ﮐﻪ ﻋﺮض آن ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد‬
 ‫و ﻃﻮل ﻧﻪ؛ و ﻓﻀﻞ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ارﺗﻔﺎع و ﺗﻤﺎم ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺗﺎ ﻣﯿﻞ آﻓﺘﺎب ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ آن را در ﺟﺪول‬
‫ﻣﯿﻞ اوّل ﻣﻘﻮّس ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺗﻘﻮﯾﻢ آﻓﺘﺎب )گ ‪ ١٥‬پ( ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ ﺑﻪ ﻃﻮل آن ﺑﻠﺪ‪ .‬آن را ﻧﮕﺎه دارﯾﻢ‪ ،‬ﭘــــﺲ ﻫﻢ‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺗﴩﯾﺢ اﻵﻻت ﻓﯽ ﺷﺄن اﻻﻣﺘﺤﺎﻧﺎت از ﺳ ّﯿﺪ ﻣﻨ ّﺠﻢ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫در آن ﻧﺼﻒ اﻟﻨّﻬﺎر ﺗﻘﻮﯾﻢ آﻓﺘــﺎب ﺑﻪ ﻃﻮل ﻣﻮﺿﻊ رﺻﺪ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ ﺻﻂ ﯾﻮ )‪ (٩٩°,١٦′‬ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻊ رﺻﺪ‬
‫‪°‬‬ ‫‪°‬‬
‫ﻣﺮاﻏﻪ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ ﻓﺐ ‪ (٨٢ ,٠′) o‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃـــﻮل دﻣﺸﻖ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ ع ‪ (٧٠ ,٠′) o‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮل ﻫﺮات ﮐﻪ ﺻﺪ ک‬
‫)‪ (٩٤°,٢٠′‬اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮل ﺳﺎری ﮐﻪ ﻓﺢ ‪ (٨٨°,٠′) o‬اﺳﺖ‪ ١.‬و اﯾﻦ اﻃﻮال ﻣﺼﺤﺤّﻪاﻧﺪ از ﺟﺰاﯾﺮ ﺧﺎﻟﺪات ا]ز[‬
‫زﯾﺞ اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﺮ دو ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻣﻮاﻓﻖ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪ درﺟﺎت و دﻗﺎﯾﻖ ﭘﺲ ﻃﻮل ﺑﻠﺪ ﻣﺮﺻﻮد‬
‫ﻣﻮاﻓﻖ ﯾﮑﯽ ازﯾﻦ اﻃﻮال ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ آن از زﯾﺞ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﮔﺮ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻓﻀﻞ ﻣﯿﺎن ﻣﻄﺎﻟﻊ‬
‫ﻫﺮ دو ﺗﻘﻮﯾﻢ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺑﻪ ﻓﻠﮏ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ؛ آن ﺗﻔﺎوت ﻣﺎﺑﯿﻦ اﻟﻄّﻮﻟﯿﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻈﺮ ﮐﻨﯿﻢ )گ ‪ ١٦‬ر( اﮔﺮ ﻓﻀﻞ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻊ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻣﺮﺻﻮد راﺳﺖ آن ﺗﻔﺎوت ﻣﺎﺑﯿﻦ اﻟﻄّﻮﻟﯿﻦ ﺑﺮ ﻃﻮل ﻣﻌﻤﻮل ﺑﯿﻔﺰاﯾﯿﻢ ﺗﺎ ﻃﻮل ﺑﻠﺪ ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ ﺷﺮﻗﯽ آن‬
‫ﻃﻮل ﻣﻌﻤﻮل‪ .‬و اﮔﺮ ﻓﻀﻞ ﻣﻄﺎﻟﻊ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻣﺤﺴﻮب راﺳﺖ از وی ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﻃﻮل ﺑﻠﺪ ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ ﻏﺮﺑﯽ ﻃﻮل‬
‫‪xli‬‬
‫ﻣﻌﻤﻮل‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼً‪ :‬ارﺗﻔﺎع آﻓﺘﺎب ﺑﻪ اﻓﻖ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿّﻪ در ﻧﺼﻒ اﻟﻨّﻬﺎر اوّل ﻓﺮوردﯾﻦ ﻣﺎه ﺟﻼﻟﯽ از ﺳﻨﮥ ﺿﻨﺎ )‪ (٨٥١‬ﻧﺎﻗﺼﮥ‬
‫ﯾﺰدﺟﺮدﯾّﻪ ﮔﺮﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻮد ﻣﻂ ‪ (٤٩°,٠′) o‬ﺗﻤﺎم ﻋﺮض ﺑﻠﺪ اﯾﻦ ﻣﺢ ﻣﻪ )‪ (٤٨°,٤٥′‬ﻓﻀﻞ ﺑﯿﻨﻬﻤﺎ ﯾـﻪ )‪ (١٥′‬و اﯾﻦ‬
‫ﻣﯿﻞ آﻓﺘﺎب ﺑﻮد ﺷﻤﺎﻟﯽ‪ .‬اﯾﻦ را در ﺟﺪول ﻣﯿﻞ اوّل ﻣﻘﻮّس ﮐﺮدﯾﻢ ﺑﯿﺮون آﻣﺪ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﺷﻤﺲ درﯾﻦ ﻧﺼﻒ اﻟﻨّﻬﺎر ‪o‬‬
‫‪۱۹۱‬‬ ‫‪ o‬ﻟﺢ ﮐﺢ )‪ ,٠°,٣٨′,٢٨″‬ﺣﻤﻞ( و ﻫﻢ درﯾﻦ ﻧﺼﻒ اﻟﻨّﻬﺎر ﺗﻘﻮﯾﻢ ﺷﻤﺲ ﺑﻪ ﻃﻮل ﺳﺎری ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻮد ‪o o‬‬
‫ﻟﺞ ن )‪ ,٠°,٣٣′,٥٠″‬ﺣﻤﻞ( ﻓﻀﻞ ﺑﯿﻨﻬﻤﺎ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻣﻄﺎﻟــﻊ د ﻟﺢ )‪) (٤′ ,٣٨″‬گ ‪ ١٦‬پ( و اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ]ﺗﻘﻮﯾﻢ‬
‫ﺷﻤﺲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت[ ﻣﺎﺑﯿﻦ اﻟﻄّﻮﻟﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺼّﮥ ﮐﺢ ی )‪ (٢٨°,١٠′‬درﺟﻪ و دﻗﯿﻘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ را از ﻃﻮل‬
‫ﺑﻠﺪ ﻣﺤﺴﻮب ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻠﺪ ﺳﺎری ﻓﺢ ‪ (٨٨°,٠′) o‬ﻧﻘﺼﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ ﻧﻂ ن )‪ (٥٩°,٥٠′‬و اﯾﻦ ﻃﻮل‬
‫‪xlii‬‬
‫داراﻟﺴﻠّﻄﻨﮥ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿّﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ رﺻﺪ از ارﺗﻔﺎع آﻓﺘﺎب واﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻃﻮل ﺑﻠﺪ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ رﺻﺪ ﺧﺴﻮﻓﺎت ﻗﻤﺮی‪ .‬ﺑﺒﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد اوّل ﺳﺎﻋﺎت‬
‫اﺑﺘﺪاء ﺧﺴﻮف ﯾﺎ اﻧﺘﻬﺎء ﺧﺴﻮف را در آن ﺷﻬﺮ ﮐﻪ ﻃﻮل او ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ رﺻﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮏ از زﻣﺎن‬
‫ﻏﺮوب ﻧﺼﻒ ﺟﺮم ﺷﻤﺲ ﭘﻨﮕﺎن ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻨﻬﯿﻢ ﯾﺎ از وﻗﺖ ﻧﺼﻒ اﻟﻨّﻬﺎر ﻣﻘﺪّم ﺑﺮ ﺷﺐ ﺧﺴﻮف‪ .‬واﮔﺮ از وﻗﺖ ﻏﺮوب‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺟﺮم ﺷﻤﺲ ﻣﻤﺎس داﯾﺮۀ اﻓﻖ )گ ‪ ١٧‬ر( ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ اوﻗﺎت ﻧﮕﺎه دارﻧﺪ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺻﺤّﺖ اﻗﺮب ﺑﻮد‬
‫درﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪.‬‬
‫واﮔﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ آﺧﺮ روز ﻣﻘﺪّم ﺑﺮ ﺷﺐ ﺧﺴﻮف ارﺗﻔﺎع ﻏﺮﺑﯽ آﻓﺘﺎب ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﻧﮕﺎه دارﻧﺪ و ﭘﺲ‬
‫ﭘﻨﮕﺎن ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻨﻬﻨﺪ ﺗﺎ اﺑﺘﺪا ﯾﺎ اﻧﺘﻬﺎی ﺧﺴﻮف‪ .‬ﭘﺲ ﺳﺎﻋﺎت ﻣﻨﻘﻀﯿﻪ ﻧﮕﺎه دارﻧﺪ ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺻﻔﺤﮥ ﺟﺮم ﻗﻤﺮ‬
‫از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺮﻗﯽ ﻏﺒﺎر دﺧﺎﻧﯽ ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺮدد؛ و آن اﺑﺘﺪای ﺧﺴﻮف ﺑﻮد‪ .‬و اﮔﺮ ﺗﺎ ﺗﻤﺎم اﻧﺠﻼ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻫﻢ ﻧﮕﺎه دارﻧﺪ‬

‫‪ .١‬ﺣﺎﺷﯿﻪ‪" :‬ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ‪ :‬رﺻﺪ اﻟﻎﺑﯿﮓ‪ .‬ﻣﺮاﻏﻪ‪ :‬رﺻﺪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ‪ .‬دﻣﺸﻖ ﺷﺎم‪ :‬رﺻﺪ اﺑﻦ ﺷﺎﻃﺮ‪ .‬ﻫﺮات‪ :‬رﺻﺪ ﮐﺮﯾﻤﯽ‪ .‬ﺳﺎری‪ :‬رﺻﺪ ﺳﻌﯿﺪی"‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ دارد‪ .‬درﯾﻦ ﺻﻮرت آﻧﮕﺎه ﻧﻈﺮ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﻋﺎت ﺗﺎ ﺑﺪو ﺧﺴﻮف ﯾﺎ ﺗﻤﺎم اﻧﺠﻼ از اوّل ﻧﻬﺎدن ﭘﻨﮕﺎن ﭼﻪ‬
‫ﻣﻘﺪارﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﭘﻨﮕﺎن از ﻧﺼﻒ اﻟﻨّﻬﺎر ﻧﻬﺎده ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺳﺎﻋﺎت ﻧﺼﻒ اﻟﻨّﻬﺎر را از آن ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ )گ ‪١٧‬‬
‫پ( ﺳﺎﻋﺎت ﺑﻮد از اوّل ﺷﺐ؛ و اﮔﺮ از ارﺗﻔﺎع ﻧﻬﺎده ﺑﺎﺷﻨﺪ درﺟﺎت ]داﯾﺮ[ ارﺗﻔﺎع را ﺑﺮ ﭘﺎﻧﺰده ﻗﺴﻤﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﺧﺎرج‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﺳﺎﻋﺎت ﺑﻮد‪ .‬آن را از ﺳﺎﻋﺎت ﭘﻨﮕﺎن ﺑﮑﺎﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎﻗﯽ ﺳﺎﻋﺎت ﺑﻮد از اوّل ﺷﺐ‪ .‬واﮔﺮ از وﻗﺖ ﻏﺮوب ﻧﻬﺎده‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻫﻤﺎن ﺑﻌﯿﻨﻪ ﺳﺎﻋﺎت ﺑﻮد از اوّل ﺷﺐ‪ .‬آن را ﻧﮕﺎه دارﻧﺪ و ﺳﺎﻋﺎت ﺑﺪو ﺧﺴﻮف ﯾﺎ ﺗﻤﺎم اﻧﺠﻼ را از زﯾﺞ ]اﻟﻎ[‬
‫ﺑﯿﮕﯽ ازﯾﻦ اﻃﻮال ﺻﺤﯿﺤﻪ ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎً ﻣﺴﻄﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﮐﺮده ﻧﻈﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﺮ دو ﺳﺎﻋﺎت ﻣﺴﺎوی ﺑﻮد‬
‫ﭘﺲ ﻃﻮل ﺑﻠﺪ ﻣﺮﺻﻮد ﻣﺴﺎوی ﻃﻮل ﺑﻠﺪ ﻣﺤﺴﻮب ﺑﺎﺷﺪ؛ و اﮔﺮ ﺳﺎﻋﺎت اﯾﻦ دو زﻣﺎن ﻣﺴﺎوی ﻧﺒﻮد ﻓﻀﻞ ﺑﯿﻨﻬﻤﺎ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﮐﺮده آن را ﻫﻤﯿﺸﻪ در ﭘﺎﻧﺰده ﺿﺮب ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﺎﺑﯿﻦ اﻟﻄّﻮﻟﯿﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺳﺎﻋﺎت ﻣﺮﺻﻮد )گ ‪ ١٨‬ر(‬
‫اﻗﻞ از ﺳﺎﻋﺎت ﻣﺤﺴﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﺗﻔﺎوت را از ﻃﻮل ﺑﻠﺪ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﻨﺪ و اﮔﺮ اﮐﺜﺮ ﺑﻮد ﺑﺮو اﻓﺰاﯾﻨﺪ ﺑﺎﻗﯽ ﯾﺎ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﻃﻮل ﺑﻠﺪ ﻣﺮﺻﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺧﺴﻮﻓﯽ ﮐﻪ واﻗﻊ ﺷﺪ در ﺷﺐ ﯾﮑﺸﻨﺒﻪ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺳﻨﮥ ﺳﺒﻊ و ﺛﻤﺎﻧﯿﻦ و ﺛﻤﺎﻧﻤﺎﺋﮥ‬
‫ﻫﺠﺮﯾﻪ رﺻﺪ ﮐﺮدﯾﻢ ﺑﻪ اﻓﻖ داراﻟﺴّﻠﻄﻨﮥ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿّﻪ ﺑﺪو ﺧﺴﻮف در اوّل ﺷﺐ ﺑﻮد ﺑﻌﺪ از ﻣﺮور ‪ o‬و )‪ (٠°,٦′‬از‬
‫ﺷﺐ ﻣﺬﮐﻮر و ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺴﻮف را ﺑﻪ ﻃﻮل ﻓﺢ ‪ (٤٨°,٠′) o‬ﺑﻪ ﺣﺴﺐ زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﺳﻌﯿﺪی ﺑﻪ رﺻﺪ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻮﺟﺐ‪ :‬ﺟﺰو اﺟﺘﻤـــﺎع اﯾﻦ ز ﯾﺐ ط )‪ ,١٢°,٩′‬ﻋﻘﺮب( ﻣﻮﺿﻊ راس ا ﯾﺰ ﮐﺎ )‪ ,١٧°,٢١′‬ﺛﻮر( ﺣﺼّﺔ‬
‫‪°‬‬ ‫‪°‬‬ ‫‪۱۹۲‬‬
‫اﻟﻌﺮض ﯾﺎ ﮐﺪ ﻣﺢ )‪ ٢٤,١١ ,٤٨′‬ﺑﺮج( ﻋﺮض ﻗﻤﺮ در وﺳﻂ ﺧﺴﻮف ‪ o‬ﮐﺰ )‪ (٠ ,٢٧′‬ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺑﻬﺖ ﻗﻤﺮ ﯾﺐ ﮐﺪ‬
‫‪°‬‬ ‫‪°‬‬ ‫‪°‬‬
‫)‪ (١٢ ,٢٤′‬اﺻﺎﺑﻊ ﺧﺴﻮف ﯾﺎ ﻣﻮ )‪ (١١ ,٤٦′‬ﺳﺎﻋﺎت ﺳﻘﻮط ا ﻣﺰ )‪ (١ ,٤٧′‬ﺳـــﺎﻋﺎت اﺟﺘﻤﺎع ج ﻣﻪ م‬
‫)‪) (٣°,٤٥′,٤٠″‬گ ‪ ١٨‬پ( ﺳﺎﻋﺎت ﺑﺪو ﺧﺴﻮف ا ﻧﺢ م )‪ (١°,٥٨′,٤٠″‬ﻓﻀﻞ اﯾﻦ ﺳــﺎﻋــﺎت ﻣﺤﺴﻮب ﺑﺮ‬
‫ﺳـﺎﻋــﺎت ﻣــﺮﺻـﻮد ﮐـﻪ ﺑﻮد ‪ o‬و )‪ (٠°,٦′‬ﮔﺮﻓﺘﯿﻢ ﺑﻮد ا ﻧﺐ م )‪ (١°,٥٢′,٤٠″‬اﯾﻦ را در ﭘﺎﻧﺰده ﺿﺮب ﮐﺮدﯾﻢ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ ﮐﺢ ی )‪ (٢٨°,١٠′‬و اﯾﻦ ﺣﺼّﮥ ﻣﺎﺑﯿﻦ اﻟﻄّﻮﻟﯿﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﻓﻀﻞ ﺳﺎﻋﺎت ﻣﺤﺴﻮب را ﺑﻮد اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت را‬
‫از ﻃـﻮل ﺑـﻠﺪ ﻣﺤﺴﻮب ﮐﻪ ﺑﻮد ﻓﺢ ‪ (٨٨°,٠′) o‬ﻧﻘﺼﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ ﻧﻂ ن )‪ (٥٩°,٥٠′‬و اﯾﻦ ﻃﻮل‬
‫‪xliii‬‬
‫داراﻟﺴّﻠﻄﻨﮥ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ واﻟﺴّﻼم‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻃﻮل و ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻣﺴﺎﻓﺖ و آن ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﯿﻦ اﻟﺒﻠﺪﯾﻦ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ ﻫﺮ‬
‫ﺑﯿﺴﺖ و دو ﻓﺮﺳﻨﮓ و دو ﺗﺴﻊ ﻓﺮﺳﻨﮕﯽ را ﯾﮏ درﺟﻪ ﮔﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﻣﻘﺪار ﻣﺴﯿﺮ ﯾﮏ روزۀ ﯾﮏ ﮐﺲ را ﮐﻪ از زﻣﺎن‬
‫ﻃﻠﻮع ﻧﺼﻒ ﺟﺮم ﺷﻤﺲ ﺑﻮد ﺗﺎ ﻏﺮوب ﻧﺼﻒ ﺟﺮم )گ ‪ ١٩‬ر( آﻓﺘﺎب ﻧﯿﻢ درﺟﻪ ﮔﯿﺮﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﻮل اﺑﻦ ﺷﺎﻃﺮ و ﯾﺎ ﻫﺮ‬
‫ﺑﯿﺴﺖ ﻓﺮﺳﻨﮓ ﯾﺎ ﻫﺮ ﺷﺼﺖ ﻣﯿﻞ درﺟﻪ]ای[ ﺑﻮد و ﻧﺰد ﻣﺘﻘﺪﻣّﯿﻦ ﻫﺮ ﺷﺼﺖ و ﺷﺶ ﻣﯿﻞ و ﺛﻠﺜﺎن ﻣﯿﻠﯽ ﯾﮏ‬
‫درﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺘﺄﺧﺮﯾﻦ ﻫﺮ ﭘﻨﺠﺎه و ﺷﺶ ﻣﯿﻞ و ﺛﻠﺜﺎن ﻣﯿﻠﯽ را ﯾﮏ درﺟﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﺣﻀﺮت اﺳﺘﺎدی ﺳﯿّﺪرﮐﻦ‬
‫اﻟﺪّﯾﻦ ﺑﯿﺴﺖ و دو ﻓﺮﺳﺦ و ﺛﻠﺜﯽ ﯾﺎ ﺷﺼﺖ و ﻫﻔﺖ ﻣﯿﻞ ﻓﺮﻣﻮده و اﯾﻦ اﺻّﺢ اﺳﺖ ﭼﻪ ﺑﺎ ﻗﻮل ﻣﺘﻘﺪﻣّﯿﻦ ﻗﺮﯾﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺪﯾﻦ وﺟﻪ ﺣﺴﺎب ﮐﻨﻨﺪ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ اﻟﻄّﻮﻟﯿﻦ ﯾﺎ ﻋﺮﺿﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻈﺮ ﮐﻨﻨﺪ اﮔﺮ آن ﺷﻬﺮ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻔﺎوت ﻣﯿﺎن وی و ﺷﻬﺮ ﻣﻄﻠﻮب ﺷﺮﻗﯽ ﺷﻬﺮ ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺎﺷﺪ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت از ﻃﻮل آن ﺷﻬﺮ ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﻨﺪ و اﮔﺮ‬
 ‫ﻏﺮﺑﯽ ﺑﻮد ﺑﺮاﻓﺰاﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻌﺪ از زﯾﺎده )گ ‪ ١٩‬پ( ﯾﺎ ﻧﻘﺼﺎن ﻃﻮل ﺑﻠﺪ ﻣﻄﻠﻮب ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ رﺻﺪ ﻣﺴﺎﻓﺖ؛ و‬
‫اﮔﺮ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﻣﺤﺼﻮل ﻣﺎﺑﯿﻦ اﻟﻌﺮﺿﯿﻦ ﺑﻮد و آن ﺑﻠﺪ ﻣﻌﯿّﻦ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ از ﺑﻠﺪ ﻣﻄﻠﻮب ﺗﻔﺎوت را ﺑﺮ ﻋﺮض آن‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺗﴩﯾﺢ اﻵﻻت ﻓﯽ ﺷﺄن اﻻﻣﺘﺤﺎﻧﺎت از ﺳ ّﯿﺪ ﻣﻨ ّﺠﻢ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫ﺑﻠﺪ اﻓﺰاﯾﻨﺪ و اﮔﺮ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺑﻮد ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ‪ ١‬ﺑﻌﺪ از زﯾﺎده ﯾﺎ ﻧﻘﺼﺎن ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﻣﻄﻠﻮب ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻋﺪد ﻓﺮاﺳﺦ ﻣﺴﺎﻓﺖ را در ب ﻣﺪ دﻗﯿﻘﻪ و ﺛﺎﻧﯿﻪ )"‪ (٢′,٤٤‬ﺿﺮب ﮐﻨﻨﺪ ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻔﺎوت ﻣﺎﺑﯿﻦ‬
‫اﻟﻄّﻮﻟﯿﻦ ﯾﺎ ﻋﺮﺿﯿﻦ ﺑﻮد‪ .‬آن را ﺟﻬﺖ ﻃﻮل از ﻃﻮل ﺑﻠﺪ ﺷﺮﻗﯽ و ﺟﻬﺖ ﻋﺮض ]از ﻋﺮض[ ﺑﻠﺪ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﻧﻘﺼﺎن‬
‫‪xliv‬‬
‫ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﻃﻮل و ﻋﺮض ﺑﻼد ﻏﺮﺑﯽ و ﺟﻨﻮﺑﯽ اﻓﺰاﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﻃﻮل و ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﻣﻄﻠﻮب ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﻋﺮض ﺑﻠﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ و ﻃﻮل ﻣﺠﻬﻮل؛ و ﻃﻮل و ﻋﺮض ﺑﻠﺪی دﯾﮕﺮ ﻣﻌﻠﻮم‪ ،‬ﺗﻔﺎوت )گ ‪ ٢٠‬ر( ﻓﺮاﺳﺦ‬
‫را ﮐﻪ دارﻧﺪ از درﺟﺎت و دﻗﺎﯾﻖ آﻧﭽﻪ ﺑﺎﺷﺪ در ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺿﺮب ﮐﻨﻨﺪ و ﻧﺼﻒ ﻣﺒﻠﻎ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﻣﺮﺑّﻊ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ‬
‫اﻟﻌﺮﺿﯿﻦ از آن ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﻨﺪ و ﺟﺬر ﺑﺎﻗﯽ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻔﺎوت ﻣﺎﺑﯿﻦ اﻟﻄّﻮﻟﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آن را از‬
‫ﻃﻮل ﺑﻠﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮﻏﺮﺑﯽ اﻓﺰاﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﻃﻮل ﺑﻠﺪ ﻣﻄﻠﻮب ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻘﺮﯾﺐ‪ .‬و اﮐﺜﺮ اﻃﻮال و‬
‫‪xlv‬‬
‫ﻋﺮوض ﺑﻠﺪان ﮐﻪ در زﯾﺠﺎت ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ واﻟﺴّﻼم‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‬
‫در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻓﺮاﺳﺦ ﻣﯿﺎن دو ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻋﺮض ﯾﺎ ﻃﻮل ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺮﻫﺎن‪.‬‬
‫ﺑﺒﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن دو ﺑﻠﺪ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻟﻄّﻮل ﻣﺘﻔّﻖ اﻟﻌﺮض اﺗّﻔﺎق اﻓﺘﺪ و ﻫﺮ آﯾﻨﻪ ﯾﮑﯽ ﺷﺮﻗﯽ دﯾﮕﺮی ﺗﻮاﻧﺪ‬
‫‪۱۹۳‬‬ ‫‪٢‬‬
‫)گ ‪ ٢٠‬پ( ﺑﻮد و ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮ ﺧﻂّ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﭘﺲ درﯾﻦ ﺻﻮرت ﻓﻀﻞ درﺟﺎت ﻃﻮل را ﻫﺮ درﺟﻪ ‪٢٢‬‬
‫ﻓﺮﺳﺦ و ﺛﻠﺜﯽ ﮔﯿﺮﯾﻢ ﯾﺎ ﻫﻤﺎن ﻓﻀﻞ را در ‪ ٦٧‬ﺿﺮب ﮐﻨﯿﻢ و ﺣﺎﺻﻞ را ﺑﺮ ‪ ٣‬ﻗﺴﻤﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ﻓﺮاﺳﺦ‬
‫ﺑﻮد ﺑﯿﻦ اﻟﺒﻠﺪﯾﻦ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻃﻮل و اﮔﺮ ﺛﻠﺚ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﻫﻢ ﻣﻄﻠﻮب ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﻣﺘّﻔﻖ اﻟﻄّﻮل ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻟﻌﺮض ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻻﻣﺤﺎﻟﻪ ﯾﮑﯽ ﺷﻤﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮی ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﺑﺮ ﺧﻂّ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻮﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬درﯾﻦ ﺻﻮرت ﻓﻀﻞ درﺟﺎت ﻋﺮض را ﻫﻤﺎن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﻓﺮاﺳﺦ ﺑﯿﻦ اﻟﺒﻠﺪﯾﻦ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺣﺴﺐ‬
‫ﻋﺮض‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻃﻮل و ﻋﺮض ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ آن ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﻮد ﻣﮕﺮ از ﺻﻮرت ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﯾﻢ اﻟﺰّواﯾﺎ ﮐﻪ‬
‫ﯾﮏ ﺿﻠﻊ ﻓﻀﻞ ﻋﺮض ﺑﺎﺷﺪ از داﯾﺮۀ ﻧﺼﻒ اﻟﻨّﻬﺎر و ﺿﻠﻊ دوم )گ ‪ ٢١‬ر( اﯾﻦ زاوﯾﮥ ﻗﺎﯾﻤﻪ ﻓﻀﻞ ﻃﻮل ﺑﺎﺷﺪ از‬
‫ﺧﻂّ ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب و اﯾﻦ دو ﺿﻠﻊ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ و وﺗﺮ ﻗﺎﯾﻤﻪ ﺧﻂّ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯿﺎن آن دو ﺑﻠﺪ و اﯾﻦ ﺿﻠﻊ‬
‫ﻣﺠﻬﻮﻟﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺮﺑّﻊ ﻫﺮ ﯾﮏ از آن دو ﺿﻠﻊ ﻣﻌﻠﻮم را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﺮده ﺟﺬر ﻣﺠﻤﻮع ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ درﺟﺎت‬
‫ﺿﻠﻊ ﻣﺠﻬﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آن را ﻓﺮاﺳﺦ ﺳﺎزﯾﻢ ﺗﺎ ﻓﺮاﺳﺦ ﺑﻌﺪ ﻣﯿﺎن آن دو ﺑﻠﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎﻟﺶ‪ :‬در ﻣﺜﻠﺚ اب ج ﮐﻪ ﻫﺴﺖ‪:‬‬

‫‪ .١‬در ﻧﺴﺨﻪ ﺑﻪ ﻏﻠﻂ »ﯾﺎ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٢‬در ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﻏﻠﻂ "ﻋﺮض" آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ب‬

‫‪١٠‬‬
‫‪٦‬‬

‫ج‬ ‫‪٨‬‬ ‫ا‬

‫و ﯾﮏ ﺿﻠﻊ ﻗﺎﯾﻤﮥ وی ‪ ٦‬و ﺿﻠﻊ دوم ‪ ٨‬و وﺗﺮ ﻗﺎﯾﻤﻪ ‪ ١٠‬در اﺑﻌﺎد ﺑﻠﺪان در اﮐﺜﺮ اﻣﮑﻨﻪ وﺗﺮ ﻗﺎﯾﻤﻪ ﻣﺠﻬﻮل ﻣﯽ‬
‫آﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻃﺮﯾﻖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺑّﻊ ﺿﻠﻊ ‪ ٦‬را ﮐﻪ ﻫﺴﺖ ‪ ٣٦‬ﺑﺎ ﻣﺮﺑّﻊ ﺿﻠﻊ ‪ ٨‬ﮐﻪ ﻫﺴﺖ ‪ ٦٤‬ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ‬
‫آﻣﺪ ‪ ١٠٠‬ﻋﺪد‪ .‬ﭘﺲ ﺟﺬر اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ ﮔﺮﻓﺘﯿﻢ ﺑﻮد ‪ ١٠‬ﻋﺪد‪) .‬گ ‪ ٢١‬پ( ﭘﺲ داﻧﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ وﺗﺮ ﻗــــﺎﯾﻤﻪ ﮐﻪ‬
‫‪°‬‬
‫ﻣﺠﻬﻮل ﺑﻮد ‪ ١٠‬درﺟــﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ را در ﮐﺐ ک )‪ (٢٢ ,٢٠′‬ﺿﺮب ﮐــﺮدﯾﻢ ﺣــﺎﺻﻞ ﺷﺪ ر ﮐﺞ ک‬
‫)‪ (٢٠٠،٢٣،٢٠‬و اﯾﻦ دوﯾﺴﺖ و ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻪ ﻓﺮﺳﺦ و ﺛﻠﺜﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ دﯾﮕﺮ ﺿﺮب ﮐﺮدﯾﻢ ﻋﺪد وﺗﺮ ﻗﺎﯾﻤﻪ را ﮐﻪ ﺑﻮد ‪ ١٠‬در ‪ ٦٧‬ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ ‪ .٦٧٠‬ﻗﺴﻤﺖ ﮐﺮدﯾﻢ اﯾﻦ‬
‫را ﺑﺮ ‪ ٣‬ﺧﺎرج ﺷﺪ ‪ ٢٢٣‬و اﯾﻦ ﻋﺪد ﻓﺮاﺳﺦ ﺑﻮد و ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ ‪ ١‬و اﯾﻦ ﯾﮏ ﻣﯿﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺛﻠﺚ ﻓﺮﺳﺨﯽ‪ .‬و اﮔﺮ‬
‫اﺣﯿﺎﻧﺎً ﺿﻠﻊ ﻓﻀﻞ‪ ١‬ﻋﺮض ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﺑﻠﺪ ﮐﻪ ‪ ٦‬درﺟﻪ اﺳﺖ ﻣﺠﻬﻮل ﺑﺎﺷﺪ و ﺿﻠﻊ ﻓﻀﻞ ﻃﻮل ﮐﻪ ‪ ٨‬درﺟﻪ‬
‫اﺳﺖ ﻣﻌﻠﻮم و ﻓﺮاﺳﺦ ﺿﻠﻊ ﻗﺎﯾﻤﻪ ﮐﻪ ‪ ١٠‬درﺟﻪ اﺳﺖ ﻫﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد درﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺮﺑّﻊ ﺿﻠﻊ ﻣﻌﻠﻮم را ﮐﻪ ﻫﺴﺖ‬ ‫‪۱۹۴‬‬

‫ﺿﻠﻊ اﯾﻦ ‪ ٨‬و ﻣﺮﺑّﻊ وی اﯾﻦ ‪ ٦٤‬از ﻣﺮﺑّﻊ وﺗﺮ ﻗﺎﯾﻤﻪ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ ‪ ١٠٠‬ﻋﺪد ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ ‪ .٣٦‬ﺟﺬرش‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ ‪ ٦‬و اﯾﻦ ﻋﺪد )گ ‪ ٢٢‬ر( درﺟﺎت ﺿﻠﻊ ﻓﻀﻞ ﻋﺮض ﻣﺠﻬﻮل ﺑﻮد و ﻓﺮاﺳﺦ وی ﺑﺎﺷﺪ اﯾﻦ‬
‫‪ ١٣٤‬و اﯾﻦ ﻓﺮاﺳﺦ ﺑﻌﺪ ﺑﯿﻦ اﻟﺒﻠﺪﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ؛ و اﮔﺮ ﺿﻠﻊ ﻓﻀﻞ ﻃﻮل ﮐﻪ ‪ ٨‬اﺳﺖ ﻣﺠﻬﻮل ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ وﺟﻪ‬
‫ﻣﺮﺑّﻊ ﺿﻠﻊ ﻣﻌﻠﻮم را ﮐﻪ ﻫﺴﺖ ‪ ٣٦‬از ﻣﺮﺑّﻊ وﺗﺮ ﻗﺎﯾﻤﻪ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ ‪ ١٠٠‬ﻋﺪد ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ‪ ٦٤‬ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ و‬
‫ﺟﺬرش ﺑﺎﺷﺪ ‪ ٨‬و اﯾﻦ ﻋﺪد درﺟﺎت ﺿﻠﻊ ﻓﻀﻞ ﻃﻮل ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮاﺳﺨﺶ ﺑﻮد ‪ ١٧٨‬ﻓﺮﺳﺦ و ‪ ٢‬ﻣﯿﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﺛﻠﺜﺎن‬
‫‪xlvi‬‬
‫ﻓﺮﺳﺨﯽ واﷲ اﻋﻠﻢ؛ و ﺑﺮﻫﺎن اﯾﻦ ﻋﻤﻞ از ﺷﮑﻞ ﻋﺮوس اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻨﺒﯿﻪ‪ :‬ﺑﺒﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ درﺟﻪ]ای[ ﺑﯿﺴﺖ و دو ﻓﺮﺳﺦ و ﺛﻠﺜﯽ ﺑﺎﺷﺪ از درﺟﺎت زﻣﯿﻨﯽ و ﻫﺮ ﻓﺮﺳﺨﯽ ﺳﻪ‬
‫ﻣﯿﻞ و ﻫﺮ ﻣﯿﻠﯽ ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ذراع و ﻫﺮ ذراﻋﯽ ﺑﯿﺴﺖ ﭼﻬﺎر اﺻﺒﻊ و ﻫﺮ اﺻﺒﻌﯽ ﺑﻪ ﭘﻬﻨﺎی دوازده ﺟﻮ )گ ‪ ٢٢‬پ(‬
‫‪xlvii‬‬
‫و ﻫﺮ ﺟﻮی ﻫﺸﺖ ﻣﻮی‪ ،‬واﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬

‫‪ .١‬در ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﻏﻠﻂ »ﻓﻀﻞ ﺿﻠﻊ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

 ‫ﺑﺎب ﺳﻮم‬
‫در اﻣﺘﺤﺎن ﺗﻘﺎوﯾﻢ ﮐﻮاﮐﺐ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻗﺮاﻧﺎت و ﮐﺴﻮﻓﺎت و ﺧﺴﻮﻓﺎت ﺑﻪ‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺗﴩﯾﺢ اﻵﻻت ﻓﯽ ﺷﺄن اﻻﻣﺘﺤﺎﻧﺎت از ﺳ ّﯿﺪ ﻣﻨ ّﺠﻢ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫ذات اﻟﺸّﻌﺒﺘﯿﻦ وﻏﯿﺮه از آﻻت رﺻﺪی و اﯾﻦ ﺑﺎب ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﯽ ﭘﺬﯾﺮد ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ]ای[ و ﭼﻬﺎر ﻓﺼﻞ واﻟﻠﻪ اﻟﻤّﻮﻓﻖ‬
‫ﻣﻘﺪّﻣﻪ‬
‫در ﭘﺪﯾﺪ ﮐﺮدن آﻟﺖ ذات اﻟﺸّﻌﺒﺘﯿﻦ و ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻤﻞ ﺑﺪان و اﯾﻦ آﻟﺖ را ذات اﻟﻤﺴﻄﺮﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺻﻨﻌﺖ اﯾﻦ‬
‫آﻟﺖ ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ دو ﭘﺎره ﭼﻮب ﺳﺎج ﯾﺎ ﻏﯿﺮه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﺎﯾﺖ راﺳﺖ و ﻫﻤﻮار ﺑﺎﺷﺪ و از آن ﭘﺮﮔﺎری ﺑﺴﺎزﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻃﻮل آن ﺑﻪ ﻗﺪر ﭼﻬﺎر ﮔﺰ ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﯾﺎ ﮐﻤﺘﺮ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ آن ﺑﻮد و ﻫﺮ ﭼﻨﺪ درازﺗﺮ ﺑﻮد ﻋﻤﻞ وی ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
‫اﻗﺮب ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻊ ﻣﺴﻤﺎر وی ﻟﺒﻨﻪ]ای[ ﻗﺎﯾﻢ ﮔﺮداﻧﻨﺪ )گ ‪ ٢٣‬ر( ﻣﺜﻘﻮب ﻣﺜﻞ ﻟﺒﻨﮥ اﺳﻄﺮﻻب و ﺑﺮ ﺳﺮ او ﺑﺮ‬
‫ﻫﺮ ﺑﺎزوی وی ﯾﮏ ﻟﺒﻨﻪای دﯾﮕﺮ ﺗﻌﺒﯿﻪ ﮐﻨﻨﺪ ﻏﯿﺮ ﻣﺜﻘﻮب ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﭼﻮن ﻫﺮ دو ﺑﺎزوی ﭘﺮﮔﺎر را ﻓﺮاﻫﻢ آرﻧﺪ آن دو‬
‫ﻟﺒﻨﮥ ﻏﯿﺮ ﻣﺜﻘﻮب ﮐﻪ ﺑﺮ دو ﺳﺮ دو ﺑﺎزوی ﭘﺮﮔﺎر ﻗﺎﯾﻤﺴﺖ ﻣﻤﺎس ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﮔﺮدﻧﺪ و ﻟﺒﻨﮥ ﻣﺜﻘﻮب ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻊ‬
‫ﻣﺴﻤﺎرﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﺴﻤﺎر ﺑﻮد و ﺣﺮﮐﺖ ﭘﺮﮔﺎر ﺑﻪ وی ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎزوﻫﺎی ﭘﺮﮔﺎر را ﻫﺮ ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﺷﺼﺖ ﻗﺴﻤﺖ‬
‫ﮔﺮداﻧﻨﺪ از ﻣﻮﺿﻊ ﻣﺴﻤﺎر ﺗﺎ ﻣﻮﺿﻊ آن دو ﻟﺒﻨﮥ ﻏﯿﺮ ﻣﺜﻘﻮب ﺑﻪ اﻗﺴﺎم ﻣﺘﺴﺎوﯾﻪ و ﺑﺎز ازﯾﻦ اﻗﺴﺎم ﻫﺮ ﯾﮑﯽ ﻣﻨﻘﺴﻢ‬
‫ﺑﻪ اﻗﺴﺎم دﻗﺎﯾﻖ ﺳﺎزﻧﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﺐ اﻻﻣﮑﺎن‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺧﯿﻄﯽ ﺑﺎرﯾﮏ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻃﻮل ﭘﺮﮔﺎر ﺑﻞ زﯾﺎدت از آن و‬
‫‪۱۹۵‬‬ ‫ﯾﮏ ﻃﺮف آن ﺧﯿﻂ را ﺑﺮ ﯾﮑﯽ از دو ﻣﻮﺿﻊ ﻟﺒﻨﮥ ﻏﯿﺮ ﻣﺜﻘﻮب )گ ‪ ٢٣‬پ( ﻣﺤﮑﻢ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ ﯾﮏ ﻃﺮف دﯾﮕﺮ از‬
‫آن ﺧﯿﻂ ﺛﻘﺎﻟﻪ]ای[ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺎﻗﻮﻟﯽ؛ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺧﯿﻂ ﻣﺴﻄﺮه]ای[ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﺑﻮد ﺑﻪ آن اﻗﺴﺎم ﮐﻪ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺑﺎزوﻫﺎی ﭘﺮﮔﺎر ذﮐﺮ رﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ وﻗﺖ ﻋﻤﻞ آن را ﺑﺮ ﻣﻘﺪار ﻓﺘﺢ ﺳﺮ ﭘﺮﮔﺎر ﻧﻬﻨﺪ و ﮐﻤﯿّﺖ وﺗﺮ ﺑﻌﺪ از آﻧﺠﺎ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﻨﺪ ﺑﯽ ﺧﻠﻞ ﺗﺮ ﺑﻮد و اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﺎزوﻫﺎی ﭘﺮﮔﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﯾﮏ ﺑﺎزوی ﭘﺮﮔﺎر را ﻗﺴﻤﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‬
‫‪xlviii‬‬
‫ﻫﻢ ﺟﺎﯾﺰﺳﺖ و ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﺑﺎزو ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻣّﺎ ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ آﻟﺖ ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻌﺪ ﻣﯿﺎن دو ﮐﻮﮐﺐ ﺑﺪاﻧﯿﻢ دو ﻃﺮف ﭘﺮﮔﺎر را‬
‫ﮐﻪ ﻟﺒﻨﻪﻫﺎی ﻏﯿﺮ ﻣﺜﻘﻮب ﺑﺮ وی اﺳﺖ ﻣﺴﺎﻣﺖ آن دو ﮐﻮﮐﺐ ﻣﻄﻠﻮب ﮔﺮداﻧﯿﻢ و از ﺛﻘﺒﮥ ﻟﺒﻨﻪ]ای[ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻊ‬
‫ﻣﺴﻤﺎر ﻗﺎﯾﻤﺴﺖ ﻧﻈﺮ ﮐﻨﯿﻢ ﭼﻨﺪاﻧﮏ ﻣﺮﮐﺰ ﻫﺮ ﮐﻮﮐﺒﯽ ﻣﻤﺎس )گ ‪ ٢٤‬ر( ﻃﺮف ﻟﺒﻨﻪ]ای[ ﺷﻮد از ﺟﺎﻧﺐ داﺧﻞ آن‬
‫ﭘﺮﮔﺎر‪ .‬ﭘﺲ آن ﺧﯿﻂ را ﺑﺮ آن ﻓﺘﺢ ﺳﺮ ﭘﺮﮔﺎر ﻧﻬﺎده ﻧﻈﺮ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ از آن ﺧﯿﻂ ﭼﻪ ﻣﻘﺪار واﻗﻊ اﺳﺖ ﺑﯿﻦ اﻟﻠﺒﻨﺘﯿﻦ‪ ١‬آن‬
‫را ﺑﺮ آن اﺟﺰاء اﻋﺪاد ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺎزوی ﭘﺮﮔﺎرﺳﺖ ﺑﻨﻬﯿﻢ و ﯾﺎ آن ﻣﺴﻄﺮۀ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﺑﻪ اﻗﺴﺎم اﻋﺪاد را ﺑﺮ ﻓﺘﺢ ﺳﺮ ﭘﺮﮔﺎر‬
‫ﺑﻨﻬﯿﻢ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد از اﻋﺪاد‪ ،‬ﻋﺪد وَﺗَﺮِ ﺑﻌﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯿﺎن آن دو ﮐﻮﮐﺐ‪ .‬ﻗﻮس او ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﯿﻢ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺷﺮح آن‬
‫ﺑﯿﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﯿﻦ اﻟﮑﻮﮐﺒﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ واﻟﺴّﻼم‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ اوّل‬
‫در ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺘﺨﺮاج ﺟﯿﺐ و ﻗﻮس و وﺗﺮ از ﺟﺪول ﺟﯿﺐ و آن ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺟﯿﺐ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد و ﻗﻮس آن‬

‫‪ .١‬در ﻧﺴﺨﻪ‪ :‬اﻟﺒﻨﺘﯿﻦ‬

‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬در ﺟﺪول ﺟﯿﺐ و ﻗﻮس ﻋﺪدی ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ از ﻋﺪد ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺎﺷﺪ و آن را ازﯾﻦ )گ ‪ ٢٤‬پ( ﻋﺪد‬
‫ﻣﺤﻔﻮظ ﺟﻨﺲ از ﺟﻨﺲ ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﻨﺪ و در ﻃﻮل ﺟﺪول در ﺳﻄﺮ ﻋﺪد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﺧﯽ ﻣﺴﻄﻮرﺳﺖ ﺑﻪ ازای ﻋﺪد‬
‫ﻣﻨﻘﻮص ﻋﺪدی ﮐﻪ ﯾﺎﺑﻨﺪ ﺑﺮ ﺗﺨﺘﻪ ﺛﺒﺖ ﮐﻨﻨﺪ و آن ﻋﺪد درﺟﺎت ﻗﻮس ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ از ﻋﺪد ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻌﺪ از ﻧﻘﺼﺎن‬
‫ﭼﯿﺰی ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ آن را ﻓﻀﻠﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪ و از ﺳﻄﺮ ﻋﺪد ﻣﻨﻘﻮص در ﺟﺪول ﺟﯿﺐ ﺑﺎ ﺳﻄﺮ ﺗﺎﻟﯽ آن ﺗﻔﺎﺿﻞ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻓﻀﻠﻪ را ﺑﺮ ﺗﻔﺎﺿﻞ ﻗﺴﻤﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ دﻗﺎﯾﻖ و ﻣﺎ ﺗﺤﺖ ﺑﻮد ﺑﺮ ﻋﺪدی ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﺨﺘﻪ ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‬
‫اﻓﺰاﯾﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ درﺟﺎت و دﻗﺎﯾﻖ ﻗﻮس ﺑﻮد‪ .‬و اﮔﺮ ﻗﻮس ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد و ﺟﯿﺐ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺪد درﺟﺎت ﻗﻮس را در‬
‫ﻃﻮل ﺟﺪول در ﺳﻄﺮ ﻋﺪد در آورده‪ ،‬آﻧﭽﻪ در ﯾﻠﯽ آن از اﺟﺰا و ﮐﺴﻮر ﯾﺎﺑﻨﺪ ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻧﮕﺎه دارﻧﺪ؛ و ﺑﺎ درﺟﺎت‬
‫ﻗﻮس اﮔﺮ ﮐﺴﻮر ﺑﻮد ﻓﻀﻞ آن ﺳﻄﺮ ﺟﯿﺐ ﺑﺎ ﺳﻄﺮ ﺗﺎﻟﯽ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ در آن ﮐﺴﻮر )گ ‪ ٢٥‬ر( ﻗﻮس ﺿﺮب ﮐﻨﻨﺪ و‬
‫‪xlix‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ را ﺑﺮ آن ﺟﯿﺐ ﻣﺤﻔﻮظ ﺟﻨﺲ ﺑﺮ ﺟﻨﺲ اﻓﺰاﯾﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﺠﻤﻮع ﺟﯿﺐ آن ﻗﻮس ﺑﺎﺷﺪ از اﺟﺰا و ﮐﺴﻮر‪.‬‬
‫اﻣّﺎ اﮔﺮ ﻗﻮس ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد و ازﯾﻦ ﺟﺪول ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ وﺗﺮش ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ .‬ﻃﺮﯾﻖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﻮس ﻣﻌﻠﻮم را‬
‫ﺗﻨﺼﯿﻒ ﮐﻨﻨﺪ و ﺟﯿﺐ ﻧﺼﻔﺶ ازﯾﻦ ﺟـﺪول ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻀﺎﻋﻒ ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻀﻌﯿﻒ‪ ،‬ﻣـﻘﺪار وَﺗَﺮِ اﯾﻦ‬
‫‪°‬‬
‫ﻗﻮس ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً‪ :‬وَﺗَ ِﺮ ﻟـ درﺟﻪ ) ‪ (٣٠‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬وی را ﺗﻨﺼﯿﻒ ﮐﺮدﯾﻢ ﺷﺪ ﻧﺼﻔﺶ ﯾـﻪ‬
‫)‪ .(١٥°‬ﺟﯿﺒﺶ از ﺟﺪول ﮔﺮﻓﺘﯿﻢ ﺑﻮد ﯾـﻪ ﻻ ﻣﺪ ﻧﻪ )‪ (١٥°,٣١′ ,٤٤″,٥٥‴‬اﯾﻦ را ﻣﻀﺎﻋﻒ ﮐــﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺷﺪ‬
‫‪l‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻻ ج ﮐﻂ ن )‪ (٣١°,٣′,٢٩″,٥٠‴‬و اﯾﻦ وَﺗَﺮِ ﻗﻮس ﻟـ )‪ (٣٠°‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪۱۹۶‬‬
‫اﻣّﺎ اﮔﺮ وَﺗَﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ وﻗﻮس ﻣﺠﻬﻮل آن وَﺗَﺮ را ﺗﻨﺼﯿﻒ ﮐﻨﯿﻢ و ﻗﻮﺳﺶ از ﺟﺪول ﺟﯿﺐ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و‬
‫ﻣﻀﺎﻋﻒ ﮔﺮداﻧﯿﻢ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ ﻗﻮس آن وَﺗَﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً‪ :‬وَﺗَﺮِ ﻣﻌﻠﻮم )گ ‪ ٢٤‬پ( ﻫﺴﺖ ن ﻣﺐ ﻧﺎ و‬
‫)‪ (٥٠°,٤٢′,٥١″,٦‴‬اﯾﻦ را ﻣﻨﺎﺻﻔﻪ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺎ ﮐﻪ ﻟﺞ )‪ (٢٥°,٢١′,٢٥″,٣٣‴‬ﻗﻮس اﯾﻦ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ از ﺟﺪول ﺑﻮد ﮐﻪ ‪ (٢٥°,٠′,٠″,٠‴) o o o‬اﯾﻦ را ﻣﻀﺎﻋﻒ ﺳﺎﺧﺘﯿﻢ ﺷﺪ ن ‪ (٥٠°,٠′,٠″,٠‴) o o o‬و اﯾﻦ‬
‫‪li‬‬
‫ﻗﻮس آن وَﺗَﺮِ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ واﻟﺴﻼم‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫در اﻣﺘﺤﺎن ﻣﻮاﺿﻊ ﮐﻮاﮐﺐ در ﻗﺮاﻧﺎت ﺑﻪ اﯾﻦ آﻟﺖ و آن ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دو ﮐﻮﮐﺐ ﻗﺮان ﮐﻨﻨﺪ و ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮی را‬
‫ﮐﺴﻒ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﻤﺎس ﺷﻮد‪ .‬در روز ﻣﻘﺪّم ﻗﺮﯾﺐ ﺑﻪ آﺧﺮ روز آﻓﺘﺎب را ارﺗﻔﺎع ﮔﺮﻓﺘﻪ ﭘﻨﮕﺎن ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻨﻬﻨﺪ در وﻗﺖ‬
‫ارﺗﻔﺎع و اوﻗﺎت را ﻣﺘﺮّﺻﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ وﻗﺖ ﮐﺴﻒ ﯾﺎ ﺗﻤﺎس و ﺳﺎﻋﺎت ﻣﺤﺼﻮل را از زﻣﺎن ارﺗﻔﺎع ﺗﺎ وﻗﺖ ﮐﺴﻒ ﯾﺎ‬
‫ﺗﻤﺎس ﻧﮕﺎه دارﻧﺪ؛ واﮔﺮ ﮐﺴﻒ ﯾﺎ ﻣﻤﺎس واﻗﻊ ﻧﺸﻮد ﻣﯿﺎن اﯾﺸﺎن ﺑﻌﺪی ﺑﺎﺷﺪ آن ﺑﻌﺪ ﯾﺎ ﺑﺤﺴﺐ ﻋﺮض ﻓﻘﻂ ﺗﻮاﻧﺪ‬
‫)گ ‪ ٢٦‬ر( ﺑﻮد ﯾﺎ ﻣﺮﮐّﺐ از ﻃﻮل و ﻋﺮض‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻃﺮﯾﻖ وی آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﺷﺒﯽ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻗﺮان ﭘﯿﺶ از ﻗﺮان ﯾﺎ ﭘﺲ از ﻗﺮان و اﮔﺮ آن‬
‫ﻓﻮت ﺷﻮد ﺑﻌﺪ از آن ﺑﻪ دو روز ﯾﺎ ﺳﻪ روز ﻫﻢ روا ﺑﺎﺷﺪ؛ و اوﻟﯽ آن ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ در ﻫﻤﺎن وﻗﺖ ﯾﺎ ﺷﺐ ﻗﺮان‬
‫ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ اﺻﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﻮن اﯾﻦ ﺑﻌﺪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﯿﺶ از آن‪ ،‬در آﺧﺮ روز ﻣﻘﺪّم ﺑﺮ ﺷﺐ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع آﻓﺘﺎب‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ﻧﮕﺎه دارﯾﻢ ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﮏ در ﮐﺴﻒ و ﺗﻤﺎس ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ و ﭼﻮن ﮐﺴﻒ و ﺗﻤﺎس ﯾﺎ وَﺗَﺮِ ﺑﻌﺪ در ﻏﯿﺮ‬
‫ﮐﺴﻒ و ﺗﻤﺎس در ﺷﺐ ﻗﺮان ﯾﺎ وﺗﺮ ﺑﻌﺪ ﻋﺎم در ﺷﺒﻬﺎی ﻏﯿﺮ ﺷﺐ ﻗﺮان ﻣﯿﺎن دو ﮐﻮﮐﺐ ﺑﻪ ذات اﻟﺸّﻌﺒﺘﯿﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
 ‫ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﻗﻮس آن وﺗﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﯿﻢ ﭼﻨﺎﻧﮏ در ﻓﺼﻞ اوّل )گ ‪ ٢٦‬پ( ازﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﺬﮐﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ و آن را ﻗﻮس‬
‫ﺑﻌﺪ ﺧﻮاﻧﯿﻢ و ﺟﯿﺐ او ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه و ﻧﮕﺎه دارﯾﻢ و ﺳﺎﻋﺎت ﺑﻌﺪ از زﻣﺎن ارﺗﻔﺎع ﺗﺎ زﻣﺎن رﺻﺪ ﻣﻌﻠﻮم‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺗﴩﯾﺢ اﻵﻻت ﻓﯽ ﺷﺄن اﻻﻣﺘﺤﺎﻧﺎت از ﺳ ّﯿﺪ ﻣﻨ ّﺠﻢ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫ﮐﺮده آن را داﯾﺮ‪ lii‬ﮐﻨﯿﻢ و داﯾﺮ ارﺗﻔﺎع را ﮐﻪ ﺑﻌﯿﻨﻪ درﺟﺎت ارﺗﻔﺎع اﺳﺖ‪ ،‬از آن داﯾﺮ ﺳﺎﻋﺎت ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺎﻗﯽ را‬
‫ﺑﺎز ﺳﺎﻋﺎت ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺎت ﻧﺼﻒ اﻟﻨّﻬﺎر ﻣﻘﺪّم ﺟﻤﻊ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺳﺎﻋﺎت ﺑﻌﺪ ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ از ﻧﺼﻒ اﻟﻨّﻬﺎر ﻣﻘﺪّم ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎن رﺻﺪ ﮐﻪ آن را ﺳﺎﻋﺎت رﺻﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺪان ﺳﺎﻋﺖ ﻫﺮ دو ﮐﻮﮐﺐ را ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻃﻮل و ﻋﺮض از زﯾﺞ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﯿﻢ؛ و اﮔﺮ رﺻﺪ در ﺷﺐ ﻗﺮان ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺴﻒ ﯾﺎ ﺗﻤﺎس واﻗﻊ ﺑﻮده ﻧﻈﺮ ﮐﻨﯿﻢ اﮔﺮ ﺗﻘﻮﯾﻢ آن دو‬
‫ﮐﻮﮐﺐ در ﻃﻮل و ﻋﺮض )گ ‪ ٢٧‬ر( و ﺟﻬﺖ ﻣﺘّﻔﻖ و ﻣﺴﺎوی ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻬﻮ اﻟﻤﻄﻠﻮب و اﻟّﺎ در ﻣﺤﺴﻮب ﺧﻄﺎ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﯾﺎ در ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﯾﺎ در ﺟﺪاول زﯾﺠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ آن اﺷﺘﻐﺎل ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﻮد؛ و اﮔﺮ در وﻗﺖ ﻗﺮان ﺑﯿﻨﻬﻤﺎ ﺑﻌﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻈﺮ ﮐﻨﻨﺪ اﮔﺮ ﺗﻘﻮﯾﻢ آن ﮐﻮﮐﺐ ﮐﻪ از زﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻃﻮل ﻣﺘﺤﺪّ ﺑﻮد ﺑﻪ درج و دﻗﺎﯾﻖ ﭘﺲ ﺑﻌﺪ‬
‫ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻋﺮض ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻋﺮض دو ﮐﻮﮐﺐ در ﺟﻬﺖ واﺣﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﻀﻞ ﻣﯿﺎن ﻋﺮض ﻫﺮ دو ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و اﮔﺮ در‬
‫دو ﺟﻬﺖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﺮ دو‪١‬ﻋﺮض را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺗﻔﺎوت ﻋﺮض ﻣﯿﺎن اﯾﺸﺎن ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻧﻈﺮ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﻋﺮض‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺴﺎوی ﻗﻮس ﺑﻌﺪ ﻣﺮﺻﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﻋﺮض اﯾﺸﺎن ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮد واﻟّﺎ در ﻋﺮض اﯾﺸﺎن ﺧﻠﻠﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﺗﻔﺎوت )گ ‪ ٢٧‬پ( ﻣﺎﺑﯿﻦ اﻟﺒﻌﺪﯾﻦ در اﺻﻼح آن ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻮﺷﯿﺪ‪ .‬اﻣّﺎ اﮔﺮ در ﻏﯿﺮ وﻗﺖ ﻗﺮان رﺻﺪ‬
‫ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻻﻣﺤﺎﻟﻪ ﺑﯿﻨﻬﻤﺎ ﺑﻌﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ اﮔﺮ آن ﺑﻌﺪ ﻣﺮﮐّﺐ ﺑﻮد از ﻃﻮل و ﻋﺮض ﻣﺮﺑّﻊ ﺟﯿﺐ‬
‫‪۱۹۷‬‬ ‫ﻓﻀﻞ ﻣﺎﺑﯿﻦ اﻟﻌﺮﺿﯿﻦ را از ﻣﺮﺑّﻊ ﺟﯿﺐ ﺑﻌﺪ ﻣﺮﺻﻮد ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﯿﻢ اﮔﺮ ﻋﺮض ﻫﺮ دو در ﺟﻬﺖ ﻣﺘّﺤﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺟﺬر‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺗﺎ ﺟﯿﺐ ﺑﻌﺪ ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ ﻣﯿﺎن آن دو ﮐﻮﮐﺐ‪ .‬ﻗﻮس او ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺗﺎ ﺗﻔﺎوت ﻃﻮل ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد؛ و اﮔﺮ‬
‫ﻋﺮض اﯾﺸﺎن در دو ﺟﻬﺖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎﺷﺪ ﺟﯿﺐ ﻣﺠﻤﻮع ﻫﺮ دو ﻋﺮض را ﺑﺮ ﺟﯿﺐ ﻋﺮض ﮐﻤﺘﺮ ﻗﺴﻤﺖ ﮐﻨﯿﻢ آﻧﭽﻪ‬
‫ﺑﯿﺮون آﯾﺪ ﺟﯿﺐ ﻋﺪدی ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﺮض ﮐﻤﺘﺮ‪ .‬ﭼﻮن آن را از ﺟﯿﺐ ﺑﻌﺪ ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﺟﯿﺐ‬
‫ﻋﺪدی ﺣﺎﺻﻞ )گ ‪ ٢٨‬ر( ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻋﺮض ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻫﺮ ﯾﮑﯽ ازﯾﻦ دو ﺟﯿﺐ را ﻣﺮﺑّﻊ‬
‫ﺳﺎزﯾﻢ و ﻣﺮﺑﻊ ﺟﯿﺐ ﻋﺮﺿﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺟﯿﺐ ﻣﺨﺼﻮص اﺳﺖ از ﻣﺮﺑّﻊ آن ﺟﯿﺐ ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺎﻗﯽ را ﺟﺬر‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻫﺮ ﻋﺮﺿﯽ ﺟﯿﺒﯽ ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻗﻮس ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺟﺪول ﺟﯿﺐ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ از ﻣﺠﻤﻮع‬
‫‪liii‬‬
‫ﻫﺮ دو ﻗﻮس ﺗﻔﺎوت ﻃﻮل ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ازﯾﻦ دو ﮐﻮﮐﺐ ﯾﮑﯽ را ﻋﺮض ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﮑﯽ را ﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺮﺑّﻊ ﺟﯿﺐ ﻋﺮض ﮐﻮﮐﺐ ذوﻋﺮض را از ﻣﺮﺑّﻊ ﺟﯿﺐ‬
‫ﺑﻌﺪ ﻣﺮﺻﻮد ﻧﻘﺼﺎن ]ﮐﻨﯿﻢ[ و ﺟﺬر ﺑﺎﻗﯽ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ ﺗﻔﺎوت ﻃﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﻮس وی ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ در ﺟﺪول‬
‫ﺟﯿﺐ ﺗﺎ ﺗﻔﺎوت ﻃﻮل ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد؛ واﮔﺮ ﻫﯿﭻ ﯾﮑﯽ را ﻋﺮض ﻧﺒﻮد از آن دو ﮐﻮﮐﺐ )گ ‪ ٢٨‬پ( ﻫﻤﺎن ﻗﻮس ﺑﻌﺪ‬
‫ﺑﻌﯿﻨﻪ ﺗﻔﺎوت ﻃﻮل ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺗﻔﺎوت ﻃﻮل ﻣﺤﺴﻮب ﻣﺴﺎوی ﻗﻮس ﺑﻌﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯿﺎن آن دو ﮐﻮﮐﺐ‪ ،‬ﺗﻘﻮﯾﻢ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب آن دو ﮐﻮﮐﺐ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮد و اﮔﺮ ﻧﻪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮد؛ و در اﺻﻼح آن ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻮﺷﯿﺪن‪ .‬و اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﻫﻤﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫از آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻃﻮل و ﻋﺮض ﻫﺮ دو ﮐﻮﮐﺐ در ﺳﺎﻋﺖ رﺻﺪ از زﯾﺞ ﻧﯿﺰ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺟﻬﺖ ﻣﻘﺎﺑﻼت‬
‫اﻋﻤﺎل‪.‬‬

‫‪ .١‬اﻓﺰودۀ زاﯾﺪ در ﻧﺴﺨﻪ‪» :‬ﻫﺮ«‬

‫ﭘﺲ ﭼﻮن ازﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻘﻮﯾﻢ اﯾﺸﺎن ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺘﯿﺎج اﻓﺘﺪ ﺑﻪ اﻣﺘﺤﺎن دﯾﮕﺮ ﺗﺎ از‬
‫آﻧﺠﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻔﺎوت در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﯾﮏ ﮐﻮﮐﺒﺴﺖ ﯾﺎ در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻫﺮ دو ﮐﻮﮐﺐ‪ .‬و آن ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ آﻧﮏ‬
‫ﻫﺮ ﮐﻮﮐﺒﯽ را ﺑﻪ ﻗﺮان ﮐﻮاﮐﺐ )گ ‪ ٢٩‬ر( ﺛﺎﺑﺘﻪ اﻣﺘﺤﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬دوم آﻧﮏ ﺗﻘﻮﯾﻢ‬
‫ﻫﺮ ﯾﮏ را ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ رﺻﺪ ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﮏ در ﻓﺼﻞ اوّل از ﺑﺎب دوم ﺟﻬﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻃﻮل ﺑﻠﺪ در اﺳﺘﺨﺮاج ﺗﻘﻮﯾﻢ‬
‫آﻓﺘﺎب ﻣﺬﮐﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﯿﺮون آورﯾﻢ ﺗﺎ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮔﺮدد واﻟﺴّﻼم‪.‬‬

‫‪۱۹۸‬‬

‫اﻧﺘﻬﺎی رﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬گ ‪٣٢‬پ‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫در اﻣﺘﺤﺎن ﮐﺴﻮﻓﺎت ﺑﻪ ﻋﮑﺲ ﺷﻌﺎع و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ از ﺟﻤﻠﮥ ﻏﺮاﯾﺐ اﻋﻤﺎل رﺻﺪی اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺷﻮد ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ‪.‬‬
‫ﻗﺴﻢ اوّل‪ :‬در ﭘﺪﯾﺪ ﮐﺮدن آﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻮد ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ .‬و ﻃﺮﯾﻖ وی آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ ﯾﮏ ﭘﺎره‬
‫ﭼﻮﺑﯽ راﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ و اﻋﻮﺟﺎج ﺑﺪو راه ﮐﻤﺘﺮ ﯾﺎﺑﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﻮب ﺳﺎج و اﻣﺜﺎل آن و از آن ﭼﻮب )گ ‪ ٢٩‬پ(‬
 ‫ﻣﺴﻄﺮی ﺑﺴﺎزﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻀﺎدۀ اﺳﻄﺮﻻب و ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﯾﻦ ﻣﺴﻄﺮه درازﺗﺮ ﺑﻮد ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻤﻞ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ آﯾﺪ و ﺑﺮ‬
‫دو ﻃﺮف او دو ﻟﺒﻨﻪ ﻗﺎﯾﻢ ﮔﺮداﻧﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ دو ﻟﺒﻨﮥ ﻋﻀﺎده‪ ،‬ﻋﺮض ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﭼﻬﺎر اﻧﮕﺸﺖ و ﻋﺮض دﯾﮕﺮی ﺑﻪ‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺗﴩﯾﺢ اﻵﻻت ﻓﯽ ﺷﺄن اﻻﻣﺘﺤﺎﻧﺎت از ﺳ ّﯿﺪ ﻣﻨ ّﺠﻢ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫دو اﻧﮕﺸﺖ ﻓﺮاﺧﺘﺮ از آن و ﺑﺮ ﻣﯿﺎﻧﮥ اﯾﻦ ﻟﺒﻨﮥ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺛﻘﺒﮥ دﻗﯿﻖ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ ﻣﺴﺎﻣﺘﮥ وی ﺑﺮ آن ﻟﺒﻨﮥ ﮐﻮﭼﮑﺘﺮ‬
‫‪liv‬‬
‫ﻣﺮﮐﺰی ﭘﯿﺪا ﮔﺮداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﺠﺎ داﯾﺮۀ ﺻﻔﺤﯿﮥ ﻗﺮص آﻓﺘﺎب ﻣﺮﺗﺴﻢ ﮔﺮدد واﻟﺴّﻼم‪.‬‬
‫ﻗﺴﻢ دوم در ﻣﻌﺮف ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ آﻟﺖ و آن ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از روز ﮐﺴﻮف ﺑﻪ ﯾﮏ روز ﻟﺒﻨﮥ ﺑﺰرﮔﺘﺮ را ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﻧﺐ آﻓﺘﺎب ﮐﻨﯿﻢ و ﻧﻈﺮ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺷﻌﺎع آﻓﺘﺎب )گ ‪ ٣٠‬ر( از آن ﺛﻘﺒﻪ ﺑﺮ ﻟﺒﻨﮥ ﮐﻮﭼﮑﺘﺮ ﺑﺮ ﭼﻪ ﻣﻘﺪار آن داﯾﺮۀ‬
‫ﺻﻔﺤﯿﮥ ﻗﺮص آﻓﺘﺎب ﻣﺮﺗﺴﻢ ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺮ آن ﻣﺮﮐﺰ ﺑﻪ آن ﻣﻘﺪار داﯾﺮه]ای[ ﮔﺮداﻧﯿﻢ و ﻗﻄﺮ آن داﯾﺮه را ﺑﻪ دوازده‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﮐﻨﯿﻢ و آن را اﺻﺎﺑﻊ ﻗﻄﺮ آﻓﺘﺎب ﺧﻮاﻧﯿﻢ و ﻣﺤﯿﻂ آن داﯾﺮه را ﻧﯿﺰ ﺑﺮ دوازد]ه[ ﻗﺴﻢ ﺳﺎزﯾﻢ و آن را اﺻﺎﺑﻊ‬
‫ﺳﻄﺢ ﮔﻮﯾﯿﻢ و از اﻗﺴﺎم ﻣﺤﯿﻂ داﯾﺮه ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺮﮐﺰ اﻧﺼﺎف اﻗﻄﺎر ﺑﯿﺮون آورﯾﻢ و ﺑﺮ اﻗﺴﺎم ﻗﻄﺮ دواﯾﺮ ﮔﺮداﻧﯿﻢ؛ و‬
‫ﻫﺮ ﯾﮑﯽ از اﻗﺴﺎم اﺻﺎﺑﻊ ﻗﻄﺮ و اﺻﺎﺑﻊ ﺳﻄﺢ را ﺑﻪ دﻗﺎﯾﻖ ﻗﺴﻤﺖ ﮐﻨﯿﻢ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﺷﻮد ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﭘﻨﺞ دﻗﯿﻘﻪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﯾﺎ ﮐﻤﺘﺮ و در اواﯾﻞ روز ﮐﺴﻮف آﻓﺘﺎب را ارﺗﻔﺎع ﮔﯿﺮﯾﻢ و ﭘﻨﮕﺎن ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻨﻬﯿﻢ و اﯾﻦ ﺑﺮ ﻣﺴﺎﻣﺘﮥ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﯽدارﯾﻢ و داﯾﺮۀ ﺷﻌﺎع را ﻣﺘﺮﺻّﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﯿﻢ )گ ‪ ٣٠‬پ( ﺗﺎ از ﺟﺎﻧﺐ ﻏﺮﺑﯽ او اﺛﺮ ﮐﺴﻮف ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪۀ ﻇﻞّ‬
‫ﭘﺮّ ﻣﮕﺲ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﻨﺎرۀ آن ﺷﻌﺎع ﭘﯿﺪا آﯾﺪ و آن ﺑﺪو ﮐﺴﻮف ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺧﻮاﻫﯿﻢ در آن وﻗﺖ ارﺗﻔﺎع آﻓﺘﺎب‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﯿﻢ و اﮔﺮ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﻨﮕﺎن اﺣﺘﯿﺎط ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺳﺎﻋﺎت ﺑﺪو ﮐﺴﻮف ﻣﻌﯿّﻦ ﺷﻮد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻣﻘﺪار او را در آن داﯾﺮۀ‬
‫‪۱۹۹‬‬ ‫ﺷﻌﺎع ﻧﮕﺎه ﻣﯽدارﯾﻢ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻇﻞّ ﺟﺮم ﻗﻤﺮ ﺑﻪ ﻏﺎﯾﺘﯽ رﺳﺪ ﮐﻪ از آن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺸﻮد‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻣﻘﺪار ﮐﺴﻮف ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﮐﻨﯿﻢ از اﺻﺎﺑﻊ ﻗﻄﺮ و اﺻﺎﺑﻊ ﺳﻄﺢ و ﮐﺴﻮر ﻫﺮ ﯾﮏ و ﺳﺎﻋﺎت وﺳﻂ ﮐﺴﻮف‪ .‬و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺘﺮّﺻﺪ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ ﭼﻨﺪاﻧﮏ ﺟﺮم آﻓﺘﺎب ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺠﻠﯽ ﮔﺮدد؛ و ﺳﺎﯾﮥ ﺟﺮم ﻗﻤﺮ از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺮﻗﯽ داﯾﺮۀ ﺷﻌﺎع آﻓﺘﺎب ﺑﻪ در رود‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺳﺎﻋﺎت )گ ‪ ٣١‬ر( ﺗﻤﺎم اﻧﺠﻼ را از آﻧﺠﺎ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬آﻧﮕﺎه داﯾﺮ از ارﺗﻔﺎع ﮐﻪ از اوّل روز ﮐﺴﻮف ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ‬
‫ﺑﯿﺮون آورﯾﻢ و آن را ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺎت ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺎت ﭘﻨﮕﺎن ﺟﻤﻊ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ازﻣﺎن ﮐﺴﻮف ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﭘﻨﮕﺎن ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﺷﻮد و از ارﺗﻔﺎع آﻓﺘﺎب زﻣﺎن ﺑﺪو ﮐﺴﻮف و وﺳﻂ و ﺗﻤﺎم اﻧﺠﻼ داﯾﺮ اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﻨﯿﻢ؛ و از آن ﺟﺎ ﺳﺎﻋﺎت ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﮐﻨﯿﻢ ﭼﻨﺎﻧﮏ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ در اﻋﻤﺎل دﯾﮕﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﯾﻢ و آن را ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺎت ﭘﻨﮕﺎن ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﮐﻨﯿﻢ و ﺻﺤّﺖ ﻋﻤﻞ‬
‫آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻫﺮ دو ﻧﻮع ﺳﺎﻋﺎت ﻣﺘﺴﺎوی ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺎ ازﻣﺎن و اوﺿﺎع ﮐﺴﻮف ﮐﻪ از زﯾﺞ اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﺮده ﺷﺪه ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﺘّﻔﻖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫اﻋﻤﺎل زﯾﺠﯽ ﻫﻢ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮد واﻟّﺎ )گ ‪ ٣١‬پ( در اﻋﻤﺎل زﯾﺠﯽ ﺧﻠﻞ ﺑﻮد ﯾﺎ در ﻋﻤﻞ در ﺟﺪاول زﯾﺞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ‬
‫آن ﻣﺸﻐﻮل ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺪ؛ و ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ از اﺻﺤﺎب ارﺻﺎد ﺑﺪو ﮐﺴﻮف ﺑﻪ ﻃﺸﺖِ آب ﻧﮕﺎه ﮐﻨﻨﺪ و آن را ﺑﻪ ﮐﺮّات‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ اﻓﺘﺎده ﮐﻪ ﺗﺎ از ﺻﻔﺤﮥ ﺟﺮم آﻓﺘﺎب ﻣﻘﺪار ﯾﮏ اﺻﺒﻊ ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻨﮑﺴﻒ ﻧﻤﯽﺷﻮد در ﻃﺸﺖ ﻇﺎﻫﺮ ﻧﻤﯽ ﮔﺮدد‬
‫واﻟﺴﻼم‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‬
‫در ﻣﻌﺮﻓﺖ رﺻﺪ ﺧﺴﻮﻓﺎت ﻗﻤﺮی و ﻃﺮﯾﻖ او ﭼﻨﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ در آﺧﺮ روزی ﮐﻪ ﻣﻘﺪّم ﺑﺮ ﺷﺐ ﺧﺴﻮف ﺑﺎﺷﺪ ارﺗﻔﺎع‬
‫آﻓﺘﺎب ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﯿﻢ و در زﻣﺎن ارﺗﻔﺎع ﭘﻨﮕﺎن ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻨﻬﯿﻢ ﭼﻨﺎﻧﮏ در رﺻﺪ ﮐﻮاﮐﺐ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ آﻧﮕﺎه‬
‫ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺮﻗﯽ ﺻﻔﺤﮥ ﺟﺮم ﻗﻤﺮ ﻏﺒﺎری دﺧﺎﻧﯽ ﭘﯿﺪا آﯾﺪ و آن )گ ‪ ٣٢‬ر( ﺑﺪو ﺧﺴﻮف ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ ﺗﺎ در‬
‫آن زﻣﺎن از ﭘﻨﮕﺎن ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آن را ﻧﮕﺎه دارﯾﻢ و در زﻣﺎن ﺑﺪو ﺧﺴﻮف ﺑﻪ ذات اﻟﺸّﻌﺒﺘﯿﻦ ﻣﻘﺪار ﻗﻄﺮ‬
‫ﻗﻤﺮ را ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ دﻗﯿﻘﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺧﺴﻮف ﺟﺰوی ﺑﺎﺷﺪ ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺑﻪ ذات اﻟﺸّﻌﺒﺘﯿﻦ ﻣﻘﺪار ﺧﺴﻮف را رﺻﺪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﺎﯾﺘﯽ رﺻﺪ ﮐﻪ از آن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻨﺨﺴﻒ ﻧﺸﻮد و آن دﻗﺎﯾﻖ را ﻧﮕﺎه دارﯾﻢ ﮐﻪ از ﻗﻄﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ازان ﻣﻨﺨﺴﻒ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و آن را دﻗﺎﯾﻖ ﺧﺴﻮف ﺧﻮاﻧﯿﻢ و ﻫﻢ در آن زﻣﺎن ﻧﯿﺰ ﺳﺎﻋﺎت وﺳﻂ ﺧﺴﻮف را ﻧﮕﺎه‬
‫دارﯾﻢ ﺑﻪ ﭘﻨﮕﺎن و ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﺘﺮّﺻﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﯿﻢ ﺗﺎ زﻣﺎن ﺗﻤﺎم اﻧﺠﻼ و ﺳﺎﻋﺎت آن زﻣﺎن را ﻧﮕﺎه دارﯾﻢ و دﻗﺎﯾﻖ )گ‬
‫‪ ٣٢‬پ( ﺧﺴﻮف را در دوازده ﺿﺮب ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺮ دﻗﺎﯾﻖ ﻗﻄﺮ ﻗﻤﺮ ﻗﺴﻤﺖ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ اﺻﺎﺑﻊ ﻗﻄﺮ ﻗﻤﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد ﺑﻪ‬
‫ﺣﺴﺐ رﺻﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه داﯾﺮ ارﺗﻔﺎع ﺑﯿﺮون آورﯾﻢ و از آﻧﺠﺎ ﺳﺎﻋﺎت ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﯿﻢ و آن ﺳﺎﻋﺎت را از ﺳﺎﻋﺎت ﭘﻨﮕﺎن‬
‫ﻧﻘﺼﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ازﻣﺎن ﺧﺴﻮف ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ رﺻﺪ و ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ازﻣﺎن و ﻣﻘﺪار ﺧﺴﻮﻓﺎت و ﮐﺴﻮﻓﺎت‬
‫ﺻﺤّﺖ و ﺳﻘﻢ ﺗﻘﻮﯾﻢ‪ ١‬ﻧﯿّﺮﯾﻦ و ﺟﻮزﻫﺮ و ﻧﻮﺑﻬﺮ‪ lv‬ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮط آﻧﮏ درﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﺗﻘﺼﯿﺮ واﻗﻊ ﻧﺸﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬واﷲ اﻋﻠﻢ ﺑﺎﻟﺼّﻮاب‪ .‬ﻓﺮغ ﻣﻦ ﺗﺤﺮﯾﺮ ﻫﺬه اﻟﺮﺳّﺎﻟﺔ ﯾﻮم اﻻﺣﺪ ﺧﺎﻣﺲ ﻋﺸﺮﯾﻦ ذواﻟﻌﻘﺪه ﺳﻨﮥ ‪ .٨٨٧‬ﺗﻢ‪ .‬ﮐﺎﺗﺒﻪ‬
‫ﻣﺆﻟﻔﻪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت‬
‫‪ xxxi‬ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ را ﺑﻪ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ دوم ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﺎل ‪ ٨٨٦‬ﺗﺎ ‪ ٩١٨‬ق ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽ ﮐﺮد و در‬
‫زﻣﺎن ﺣﯿﺎت ﭘﺪرش در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اوزون ﺣﺴﻦ ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮﯾﺎن در اﯾﺮان در زﻣﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ او آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ‬
‫‪۲۰۰‬‬
‫دوم در ﺳﺎل ‪ ٩١٨‬ق ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﭘﺴﺮش ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﯿﻢ اول از ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮی ﮐﺮد و در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ xxxii‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻘﯿﺎس ﺷﺎﺧﺺ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﻮل ﺳﺎﯾﮥ آن اﻧﺪازه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ xxxiii‬روشﻫﺎی ﻧﻮع اول و ﻧﻮع ﺛﺎﻧﯽ ﻋﻤﻼً ﻣﻌﺎدل ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای اﻃﻼع ﺑﯿﺸﺘﺮ درﺑﺎرۀ روش داﯾﺮۀ ﻫﻨﺪی ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ راﺳﺘﺎی‬
‫ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر )ر‪.‬ک »داﯾﺮۀ ﻫﻨﺪی« در داﻧﺸﻨﺎﻣﮥ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ج ‪ ،١٣٩١ ،١٧‬ﻧﻮﺷﺘﮥ ﺣﻤﯿﺪرﺿﺎ ﮔﯿﺎﻫﯽﯾﺰدی‪ ،‬ص ‪.(٣٣٧-٣٤٠‬‬
‫‪ xxxiv‬داﯾﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﻘﺪار ﭼﺮﺧﺶ اﺳﺘﻮای آﺳﻤﺎﻧﯽ از ﻃﻠﻮع آﻓﺘﺎب ﺗﺎ ﻟﺤﻈﮥ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ و ﻓﻀﻞ داﯾﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﮐﻤﺎن ﻧﯿﻢ‬
‫داﯾﺮه ﻣﻨﻬﺎی داﯾﺮ‪ .‬ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ در ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ روش اﻣﺘﺤﺎن درﺳﺘﯽ راﺳﺘﺎی ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ‪ ٢٠‬درﺟﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ وﻗﺘﯽ ﺳﻤﺖ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﻗﺮﯾﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ xxxv‬در اﯾﻦ اﺑﺰار ﺳﺎده‪ ،‬زاوﯾﮥ ‪ ٩٠‬درﺟﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ دﻗﯿﻘﻪ درﺟﻪ ﺑﻨﺪی ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪٥٤٠٠ = ٩٠ × ٦٠‬‬
‫‪ xxxvi‬روشﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﮐﻪ در ﻓﺼﻞ دوم آﻣﺪه ﻣﻌﺎدل ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﺨﺮاج از راﺑﻄﻪﻫﺎی زﯾﺮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ = ٩٠ − ϕ + ε‬ﺣﺪاﮐﺜﺮ ارﺗﻔﺎع اول ﺳﺮﻃﺎن‬
‫‪ = ٩٠ − ϕ − ε‬ﺣﺪاﮐﺜﺮ ارﺗﻔﺎع اول ﺟﺪی‬
‫ﮐﻪ از ﺟﻤﻊ آﻧﻬﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪‬‬
‫‪ϕ = ٩٠ −‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪٢‬‬
‫)ﺣﺪاﮐﺜﺮ ارﺗﻔﺎع ﺟﺪی ‪ +‬ﺣﺪاﮐﺜﺮ ارﺗﻔﺎع ﺳﺮﻃﺎن(‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ‪ φ‬ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ‪ ε‬ﮐﻪ ﺣﺪود ‪ ٢٣/٥‬درﺟﻪ اﺳﺖ ﻣﯿﻞ داﯾﺮة اﻟﺒﺮوج ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﺘﻮای آﺳﻤﺎﻧﯽ )ﻣﯿﻞ اﻋﻈﻢ( اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه‬

‫‪ .١‬در ﺣﺎﺷﯿﻪ ﻋﺒﺎرت »و ﻣﻘﺪار« اﻓﺰوده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

 ‫ﻣﻘﺪار ارﺗﻔﺎع از ‪ ٩٠‬درﺟﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﻮد ﺑﺎﯾﺪ آن را از ‪ ١٨٠‬درﺟﻪ ﺑﮑﺎﻫﯿﻢ و اﯾﻦ ارﺗﻔﺎع ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺗﴩﯾﺢ اﻵﻻت ﻓﯽ ﺷﺄن اﻻﻣﺘﺤﺎﻧﺎت از ﺳ ّﯿﺪ ﻣﻨ ّﺠﻢ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫‪ xxxvii‬اﻣﺮوز ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﻣﻘﺪار درﺳﺖ آن )‪ (-٥١°,٤١′‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ xxxviii‬در روشﻫﺎی ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ﺑﻪ ﺟﺎی ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﺳﺘﺎرهﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ )ﮐﻤﺎن( ﻓﺎﺻﻠﮥ ﺳﺘﺎره از اﺳﺘﻮای آﺳﻤﺎﻧﯽ‬
‫‪ d‬اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﻣﯿﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ ﮐﻮﮐﺐ از ﻣﻌﺪل اﻟﻨﻬﺎر ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪:‬‬
‫‪ = ٩٠ − ϕ + d‬ﺣﺪاﮐﺜﺮ ارﺗﻔﺎع )ﺷﺒﺎﻧﺮوزی( ﺳﺘﺎره‬
‫‪ = ٩٠ − ϕ − d‬ﺣﺪاﮐﺜﺮ اﻧﺤﻄﺎط )ﺷﺒﺎﻧﺮوزی( ﺳﺘﺎره‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻫﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﮐﻤﺎن ارﺗﻔﺎع ﯾﺎ اﻧﺤﻄﺎط ﺑﯿﺸﺘﺮ از ‪ ٩٠‬درﺟﻪ ﺷﻮد ﺑﺎﯾﺪ آن را از ‪ ١٨٠‬درﺟﻪ ﺑﮑﺎﻫﯿﻢ‪ .‬ﺿﻤﻨﺎً اﮔﺮ ﺳﺘﺎره در ﺟﻨﻮب‬
‫اﺳﺘﻮای آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ‪ d‬ﻣﻨﻔﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ ارﺗﻔﺎع ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ اﻧﺤﻄﺎط ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫وﺳﻂ اﻟﻤﻨﻄﻘﻪ ﺳﺘﺎرۀ ﻣﯿﺎﻧﯽ ﮐﻤﺮﺑﻨﺪ ﺟﺒﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺘﻮای آﺳﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ ﻓﺎﺻﻠﮥ آن را از ﻧﺼﻒ‬
‫اﻟﻨﻬﺎر ‪ ٤٨‬درﺟﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﻈﻮرش ﺳﺘﺎرۀ دﯾﮕﺮی )ﻣﺜﻼ ﻋﯿﻮق ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﮥ ‪ ٤٦‬درﺟﻪ از اﺳﺘﻮای آﺳﻤﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻗﺎﺋﺪ ﮐﻪ ﺳﺘﺎرۀ‬
‫اﻧﺘﻬﺎی دﻧﺒﺎﻟﮥ دب اﮐﺒﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﮥ ‪ ٤٩‬درﺟﻪ از اﺳﺘﻮای آﺳﻤﺎﻧﯽ( ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در واﻗﻊ در ﺷﻬﺮ ادرﻧﻪ ارﺗﻔﺎع ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎری وﺳﻂ‬
‫اﻟﻤﻨﻄﻘﻪ ‪ ٤٨‬درﺟﻪ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺳﺘﺎره در ادرﻧﻪ اﺑﺪی اﻟﻈﻬﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ xxxix‬اﺑﻦ ﺷﺎﻃﺮ در زﯾﺞ ﺟﺪﯾﺪ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﺮﺑﺮه )در ﺳﻮدان( را ‪ ١٥‬درﺟﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ )ا‪ .‬ا‪ .‬ﮐﻨﺪی و م‪ .‬ﻫ‪ .‬ﮐﻨﺪی‪ ،‬ص ‪.(٦٧‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮاً ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ زﯾﺞ دﺳﺘﺮﺳﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪۲۰۱‬‬ ‫‪ xl‬روشﻫﺎی ﻣﺬﮐﻮر در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﻫﻢ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎی ﺗﻮﺿﯿﺢ ‪ VII‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺒﯿﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪار دﻗﯿﻖ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‬
‫)ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ( ‪ ٤١°,٠′‬اﺳﺖ و ﻣﻘﺪاری ﮐﻪ ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺧﻮﺑﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ xli‬ﻣﻘﺎدﯾﺮی ﮐﻪ ﺑﺮای ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮاﻏﻪ‪ ،‬دﻣﺸﻖ‪ ،‬ﻫﺮات و ﺳﺎری ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺮ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮد در زﯾﺞ‬
‫ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ اﻟﻎ ﺑﯿﮓ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف آﻧﭽﻪ در ﺣﺎﺷﯿﮥ ﻧﺴﺨﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷﺘﮥ ﺑﻨﻮ وان داﻟﻦ در ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻧﻮﯾﻦ در زﯾﺞﻫﺎی‬
‫دروۀ اﺳﻼﻣﯽ )ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ(‪ ،‬زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﺳﻌﯿﺪی در ﻫﺮات )ﻧﻪ ﺳﺎری( ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺎﺷﯿﮥ ﺻﻔﺤﮥ ‪ ٢٩‬ﻧﺴﺨﮥ ﺗﺸﺮﯾﺢ اﻵﻻت ﻓﯽ ﺷﺎن اﻻﻣﺘﺤﺎﻧﺎت‬

‫ادوارد اﺳﺘﻮارت ﮐﻨﺪی در ﮐﺘﺎب ﭘﮋوﻫﺸﯽ در زﯾﺞﻫﺎی دورۀ اﺳﻼﻣﯽ )ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫‪ ،١٣٧٤‬ص ‪ (١٣‬ﻧﺎم اﯾﻦ زﯾﺞ را ﺑﺪون ذﮐﺮ ﻧﺎم ﻣﺆﻟﻒ آورده اﺳﺖ‪ .‬ﺿﻤﻨﺎً در ﻫﯿﭻ ﻣﻨﺒﻊ دﯾﮕﺮی ﺑﻪ زﯾﺞ ﮐﺮﯾﻤﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ در‬
‫ﺣﺎﺷﯿﻪ آن را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان رﺻﺪ ﮐﺮﯾﻤﯽ آورده ﺑﺮ ﻧﻤﯽﺧﻮرﯾﻢ و اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺟﺴﺘﺠﻮی ﺑﯿﺸﺘﺮی اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ xlii‬ﭼﻮن ﻣﻘﺪار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺮ داﯾﺮة اﻟﺒﺮوج در ﯾﮏ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ‪ ٥٩‬درﺟﻪ و ‪ ٨‬دﻗﯿﻘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻃﻮل ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ‪٤‬‬
‫دﻗﯿﻘﻪ و ‪ ٣٨‬ﺛﺎﻧﯿﻪ ﺑﻪ روش زﯾﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪٣٨‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫‪١٠‬‬
‫‪x=٤‬‬ ‫‪× ٣٦٠ : ٥٩ ≅ ٢٨‬‬
‫‪٦٠‬‬ ‫‪٦٠‬‬ ‫‪٦٠‬‬
‫ﺗﻔﺎوت ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل و ﺳﺎری ﻃﺒﻖ اﻧﺪازه ﮔﯿﺮیﻫﺎی اﻣﺮوزی ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪٥٣ , ٥′ − ٢٦ , ٤٥′ = ٢٦ , ٢٠′ :‬‬
‫‪ xliii‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺳﺎری ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮥ ﺧﻮد او ﻣﺒﺪأ زﯾﺞ ﺟﺎﻣﻊ ﺳﻌﯿﺪی اﺳﺖ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎﻫﺎً ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ را آورده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺒﯿﻪ ﺳﺎزی ﻧﺮم اﻓﺰاری ﻣﺎه ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ در ﻟﺤﻈﮥ ﻃﻠﻮع ﻣﺎه ﺑﻪ اﻓﻖ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل )ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ(‪،‬‬
‫‪ ١٤‬رﻣﻀﺎن ‪ ١٤) ٨٨٧‬اﮐﺘﺒﺮ ‪.(١٤٨٢‬‬

‫‪ xliv‬اﮔﺮ ﻫﺮ ‪ ٢٢ ٢٩‬ﻓﺮﺳﻨﮓ را ﻣﻌﺎدل ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ روی زﻣﯿﻦ ﻣﻌﺎدل ﭼﻨﺪ درﺟﻪ از ﮐﻤﺎن داﯾﺮۀ‬ ‫‪۲۰۲‬‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻌﺎدل اﺳﺖ ﺑﺎ ﺿﺮب ﮐﺮدن آن ﻣﺴﺎﻓﺖ در ﮐﺴﺮ زﯾﺮ‪:‬‬ ‫‪٢٢ ٢٩‬‬ ‫ﻋﻈﯿﻤﻪ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﺮ‬
‫‪٢ ٩‬‬
‫= ‪١ : ٢٢‬‬
‫‪٩ ٢٠٠‬‬
‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪:‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪٤٤ ١٢٠ + ٤٤ ١٦٤ ٨٢ : ٩ ٩‬‬
‫= ‪٢′, ٤٤″‬‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫≅‬
‫‪٦٠ ٣٦٠٠‬‬ ‫‪٣٦٠٠‬‬ ‫‪٣٦٠٠ ٢٠٠ ٢٠٠‬‬
‫ﭼﻮن ﺗﻔﺎوت ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ روی ﺧﻂ اﺳﺘﻮا ﺳﻨﺠﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺴﺎﻓﺖ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً روی ﻣﺪار ﻋﺮﺿﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﮐﺎرﺑﺮد اﯾﻦ روش‬
‫ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﺗﻔﺎوت ﻃﻮل ﺧﻄﺎی ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ xlv‬ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ در ﻣﻮرد اﺧﯿﺮ از راﺑﻄﮥ ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرس در ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢ اﻟﺰاوﯾﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻤﻠﮥ »ﻧﺼﻒ ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ« در اﯾﻨﺠﺎ‬
‫زاﯾﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ xlvi‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺷﮑﻞ ﻋﺮوس ﻫﻤﺎن ﻗﻀﯿﮥ ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرس اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ xlvii‬ﺑﺮای اﻃﻼع از ﺗﺎرﯾﺨﭽﮥ اﻧﺪازه ﮔﯿﺮی ﻃﻮل ﯾﮏ درﺟﻪ از داﯾﺮۀ ﻋﻈﯿﻤﮥ ﮐﺮۀ زﻣﯿﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺠﻮم اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﮥ‬
‫ﮐﺮﻟﻮ آﻟﻔﻮﻧﺴﻮ ﻧﺎﻟﯿﻨﻮ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ اﺣﻤﺪ آرام‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،١٣٤٩ ،‬ص ‪.٣٣٤-٣٥٩‬‬
‫‪ xlviii‬ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در رﺳﺎﻟﮥ »ﺷﺮح آﻻت رﺻﺪ« ﻫﺸﺖ اﺑﺰار ﻧﺠﻮﻣﯽ را ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﻧﻬﺎ ذات اﻟﺸﻌﺒﺘﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬رﺳﺎﻟﮥ‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﻪ روﺳﯽ‪ ،‬آﻟﻤﺎﻧﯽ و اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه و ﻋﮑﺲ ﻧﺴﺨﮥ ﻣﻮﺟﻮد در ﻟﯿﺪن )ﻫﻠﻨﺪ( را آﻗﺎی اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ در ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﺎﻣﻪ ﭼﺎپ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻧﺴﺨﮥ دﯾﮕﺮی از اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ٥٥٥,٢‬در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺪرﺳﮥ ﻋﺎﻟﯽ ﺷﻬﯿﺪ ﻣﻄﻬﺮی‬
‫)ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر( ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺴﺨﮥ دارای ﺷﮑﻞ اﺑﺰارﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬در ﭘﯿﻮﺳﺖ ﮐﺘﺎب از ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺎﺷﺎن‪ :‬ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﻏﯿﺎث اﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺪرش )ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮی‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ (١٣٧٥ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﺗﻮﺻﯿﻒ‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ ان ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ آورده ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ذات اﻟﺸﻌﺒﺘﯿﻦ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺛﺎﺑﺖ در ﺟﺎی ﺧﻮد‬
 ‫ﻧﺼﺐ ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ ﻧﻮع ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ ﺳﯿﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﺳﺎس ﮐﺎر ﻫﺮ دو اﺑﺰار ﺗﻌﯿﯿﻦ زاوﯾﻪای در آﺳﻤﺎن ﺑﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪ روی دو‬
‫ﺧﻂ ﮐﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻟﻮﻻ ﺑﻪ ﻫﻢ وﺻﻞ اﺳﺖ و از ﻃﻮل ﺿﻠﻊ ﺳﻮم ﮐﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮ اﺳﺖ ﻣﻘﺪار زاوﯾﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﺗﴩﯾﺢ اﻵﻻت ﻓﯽ ﺷﺄن اﻻﻣﺘﺤﺎﻧﺎت از ﺳ ّﯿﺪ ﻣﻨ ّﺠﻢ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﮔﯿﻼﻧﯽ‬

‫ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﻮﺗﺎه ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ذات اﻟﺸﻌﺒﺘﯿﻦ ﺳﻪ ﻣﺴﻄﺮه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﮑﯽ ﻗﺎﯾﻢ ﺑﺮ ﺳﻄﺢ اﻓﻖ و دوم را ﺑﺮ ﻣﺴﻄﺮۀ ﻗﺎﯾﻢ ﺑﻪ ﻣﺴﻤﺎری ﺗﺮﮐﯿﺐ‬
‫ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻃﻮل ﻣﺴﻄﺮۀ ﺛﺎﻧﯽ ]از[ دو ﮔﺰ]و[ ﻧﯿﻢ ﮐﻤﺘﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻣﺎﺑﯿﻦ دو ﻗﻄﺐ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﻣﺴﻤﺎر‬
‫اﺳﺖ از ﻣﺴﻄﺮه و ﻃﻮل ﻣﺴﻄﺮۀ ﺛﺎﻟﺚ ﺑﻪ ﻗﺪر وﺗﺮ رﺑﻊ داﯾﺮه]ای[ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺼﻒ ﻗﻄﺮ آن ﺑﻪ ﻗﺪر ﻣﺎﺑﯿﻦ‬
‫اﻟﻤﺴﻤﺎرﯾﻦ ﺑﻮده و دو ﻟﺒﻨﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﻄﺮۀ ﺛﺎﻧﯽ ﻧﺼﺐ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﺴﻄﺮۀ ﺛﺎﻟﺚ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﮐﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﺸﺘﺎد و ﭘﻨﺞ‬
‫ﺟﺰو ﺑﻪ اﺟﺰاﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﺑﯿﻦ ﻗﻄﺐ و راس ﻣﺴﻄﺮۀ ﺛﺎﻧﯽ ﺷﺼﺖ ﺟﺰو ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮ درﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺼﺖ دﻗﯿﻘﻪ‬
‫ﻣﻨﻘﺴﻢ ﮐﻨﻨﺪ و اﺑﺘﺪای اﻋﺪاد از ﻧﺰد ﯾﮏ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﻀﯽ ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﺴﻄﺮۀ ﺛﺎﻟﺚ رﺑﻊ ﺣﻠﻘﻪ ﻧﺼﺐ ﮐﻨﻨﺪ‪) .‬از‬
‫ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺎﺷﺎن‪ ، ...‬ص ‪ ١٤٦‬و ‪.(١٤٨‬‬
‫‪ xlix‬ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ در اﯾﻨﺠﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﻨﻮس آن ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ و ﺳﯿﻨﻮس ﮐﻤﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺮای دﻗﺖ‬
‫ﮐﺎر از روش دروﻧﯿﺎﺑﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ l‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ وﺗﺮ ﻫﺮ ﮐﻤﺎن دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﯿﻨﻮس ﻧﺼﻒ آن ﮐﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺟﯿﺐ ﺷﺼﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﯿﻨﻮس اﺳﺖ ﭘﺲ‬
‫ﺟﯿﺐ ‪ ١٥‬درﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪٦٠sin ١٥ ≅ ١٥ / ٥٢٩١٤‬‬
‫ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺑﺮدن ﺑﻪ ﭘﺎﯾﮥ ﺷﺼﺘﮕﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد ‪ . ١٥ ٣١′ ٤٤′′ ٥٤ / ٨ ′′′‬ﻣﻘﺪاری ﮐﻪ ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﻨﻬﺎ ‪ ٠/٢‬ﺛﺎﻟﺜﻪ ﺧﻄﺎ دارد‪ .‬ﭘﺲ‬
‫‪۲۰۳‬‬
‫ﻃﻮل وﺗﺮی ﮐﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ‪ ٠/٤‬ﺛﺎﻟﺜﻪ ﺧﻄﺎ دارد‪.‬‬
‫‪ li‬ﻃﺒﻖ ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ ‪ ٦٠‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﯿﻨﻮس ‪ ٢٥‬درﺟﻪ ‪ ٢٥° ٢١′ ٢٥″ ٣٣‴‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ دﻗﯿﻖﺗﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ رﻗﻢ ﺛﺎﻟﺜﻪ‬
‫‪ ٦٧٢/٣٢‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﮔﺮد ﮐﺮدن ﻫﻤﺎن ‪ ٣٣‬ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ lii‬داﯾﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﻘﺪار ﭼﺮﺧﺶ اﺳﺘﻮای آﺳﻤﺎﻧﯽ در ﺑﺎزۀ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﺪت زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺳﺎﻋﺎت ﺑﻪ داﯾﺮ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻌﺪاد ﺳﺎﻋﺎت را در ‪ ١٥‬ﺿﺮب ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﺪد ‪ ١٥‬از ﺗﻘﺴﯿﻢ ‪) ٣٦٠‬ﻣﻘﺪار ﭼﺮﺧﺶ اﺳﺘﻮای آﺳﻤﺎﻧﯽ در ﯾﮏ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز( ﺑﺮ ‪٢٤‬‬
‫)ﺗﻌﺪاد ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی ﺷﺒﺎﻧﻪ روز( ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﺗﺒﺪﯾﻞ داﯾﺮ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺎت )ﮐﻪ ﺑﻌﺪاً در رﺳﺎﻟﻪ ﻣﯽآﯾﺪ( ﺑﺎﯾﺪ داﯾﺮ را ﺑﺮ ‪١٥‬‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫‪ liii‬ﺑﯿﺎن ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ در ﻣﻮرد وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﺮﮐﺐ از ﻃﻮل و ﻋﺮض ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﺮضﻫﺎ در دو ﺟﻬﺖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻧﺎرﺳﺎﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ او‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻌﺪ ‪ AB‬را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﺮضﻫﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻃﻮل ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﺮﯾﮏ از ﻋﺮضﻫﺎ )‪ λ٢‬و ‪ (λ١‬را ﺑﺎ‬
‫ﻗﻀﯿﮥ ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرس ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺑﻊ ﺟﯿﺐ ﻣﺠﻤﻮع ﻋﺮضﻫﺎ را از ﻣﺮﺑﻊ ﺟﯿﺐ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮐﻢ ﮐﻨﺪ و ﺟﺬر ﺣﺎﺻﻞ را ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ liv‬اﯾﻦ اﺑﺰار ذات اﻟﺜﻘﺒﺘﯿﻦ )داری دو ﺳﻮراخ( ﻧﺎم دارد و ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﮥ ﻧﺼﯿﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب ﻣﺠﺴﻄﯽ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﺑﻪ آن اﺷﺎره‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﻨﺠﻤﺎن دورۀ اﺳﻼﻣﯽ ﻫﻢ اﻧﻮاﻋﯽ از آن را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬رﺳﺎﻟﮥ ﮐﻮﺗﺎه ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ در ﻣﺠﻠﮥ ﻧﺠﻮم )ﺳﺎل ‪،٨‬‬
‫ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،٩‬ﺧﺮداد ‪ ،١٣٧٨‬ص‪ (٢٨‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ در ﺳﺎﺧﺖ اﺑﺰار ﻣﺸﺎﻫﺪۀ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ«‬
‫)ﮔﺮدآوری و ﻧﻮﺷﺘﮥ ﮔﺮوه ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ ﺑﻨﯿﺎد داﯾﺮةاﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼﻣﯽ( ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ ﮔﯿﻼﻧﯽ و‬
‫ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ ﺑﻪ رﺳﺎﻟﮥ ﻃﻮﺳﯽ دﺳﺘﺮﺳﯽ داﺷﺘﻪ و از آن ﺗﺎﺛﯿﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ lv‬ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷﺘﮥ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺧﻮارزﻣﯽ در ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﻌﻠﻮم )ﺣﺪود ‪ ٣٧٠‬ق( ﻧﻬﺒﻬﺮ )= ﻧﻪُ ﺑﻬﺮ( ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﻧﻬﻢ ﺑﺮجﻫﺎ ﮐﻪ ﻫﻨﺪﯾﺎن آن را‬
‫ﻧَﻮْﺑَﻬﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ )ﺧﻮارزﻣﯽ‪ ،‬ص ‪ .(٢١٥‬ارﺗﺒﺎط اﯾﻦ اﺻﻄﻼح اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻧﯿﺮﯾﻦ و ﺟﻮزﻫﺮ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺎ روﺷﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫آﻗﺎ ﺑﺰرگ ﻃﻬﺮاﻧﯽ‪ ،‬اﻟﺬرﯾﻌﺔ اﻟﯽ ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ اﻟﺸﯿﻌﻪ‪ ،‬دار اﻻﺿﻮاء‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪١٤٠٣ ،‬ق )‪١٩٨٣‬م(‪.‬‬
‫ﺗﻬﺎﻧﻮی‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﮐﺸﺎف اﺻﻄﻼﺣﺎت اﻟﻔﻨﻮن واﻟﻌﻠﻮم‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ﻟﺒﻨﺎن‪.١٩٩٦ ،‬‬
‫ﺣﺎﺟﯽ ﺧﻠﯿﻔﻪ‪ ،‬ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن‪ ،‬داراﻟﻔﮑﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪١٤١٩ ،‬ق )‪١٩٩٩‬م(‪.‬‬
‫ﺧﻮارزﻣﯽ‪ ،‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﻌﻠﻮم‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺣﺴﯿﻦ ﺧﺪﯾﻮﺟﻢ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫ﭼﺎپ ﺳﻮم‪١٣٨٣ ،‬ش‪.‬‬
‫دراﯾﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺘﻮارۀ دﺳﺘﻨﻮﺷﺖﻫﺎی اﯾﺮان )دﻧﺎ(‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و ﻣﻮزۀ ﻣﺮﮐﺰ اﺳﻨﺎد ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫‪١٣٨٩‬ش‪.‬‬
‫ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ ﺣﺴﯿﻨﯽ‪ ،‬اﺣﺴﻦ وﺳﯿﻠﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،٨٥٠/١‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و ﻣﻮزۀ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ ﺣﺴﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺗﺸﺮﯾﺢ اﻵﻻت ﻓﯽ ﺷﺄن اﻻﻣﺘﺤﺎﻧﺎت‪ ،‬ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ، ٦٣٧٤‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و ﻣﻮزۀ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬ ‫‪۲۰۴‬‬
‫ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ ﺣﺴﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺟﯿﺐ ﺗﺮﺗﯿﺐ داﯾﺮه‪ ،‬ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،٢٩٢٥/٣‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و ﻣﻮزۀ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫ﺳﯿﺪ ﻣﻨﺠﻢ ﺣﺴﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻟﻄﺎﯾﻒ اﻟﮑﺮام )اﻟﮑﻼم( ﻓﯽ اﺣﮑﺎم اﻻﻋﻮام‪ ،‬ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ،٦٤٦٢/١‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و ﻣﻮزۀ ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﺷﻮرای اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺰوی‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺘﻮارۀ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر و ﻣﻔﺎﺧﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.١٣٧٨ ،‬‬
‫‪Kennedy, E.S. & M.H. Kennedy, Geographical Coordinates of Localities from‬‬
‫‪Islamic Sources, Frankfurt, 1987.‬‬
‫‪Storey, C. A., Persian Literature, vol. II, part 1, London, 1972.‬‬
      
     
 
Z
V@ /  V@3 p//
(Z0 )= )   
, 49 :#5 8

r Er/ r#^

 {"D f  Z] !.  , .K] !D S
.@^ Š&22+5c &2c'
  = \
 .hr n ~,  
D   @ M?Y @?!"b0 ^ = M|K,  )# )=O o"B
 †r  .B  O  ?NM% ?!K+ A
  !/ .
A  ) ^ @0 ! %UV
^ ?rVA @  .S
A h% e
&8'
drC A h? M% .MA @?.
.
or"B *M^  !/ @SA .< ^ =
  E 2R .  h ! )# )=O
) $.rr @?!rr  !rr/ hrr krr"l
.r% PKT k"l h ! ]  @
) hr o=O   .[ {% Q   
.(o=O .[ !
!rD r 0 o.< @   / 
!r r(1
rMB hr !r"D ^ !r V <
^ or? )r ^ ar1   .% !D @"1
 .r% !rD rB !r  ^ o?  @"1
!r rB ^ ?.e  .M %
A  j% .Mw
..% !D o? 
, ! 
A !/ h
A gKl V 
 ![  /  ^
 ~+  {K .%
rw  hr r r% @0 @
A gKl F V ? , ! K .% _
..! 1 Q+Kl j% ! 0/
 *r"/ !r
rMB !r .hr ?  % 0 ^ @  ] !D  j% 

I7 MN '  MN, O'%'

:oM/ {  o=  {w

^ {K h %B K / B@O  U%  [D] {K  %1 k"D |K, %B
ar1 .
r ~r 
rB {K S  U% hB {K |K,   E  []
B 
~rO @Ur  U% [%1] ~ 0  ^ ~O @U {K Q+O[  B@O KOU
.[hK
A ] U%
 
. . ‘  B ~O 0 {K S
hMr% @r hr0i :hr @rC hrD .rMw ^ r? / !V  ! f {?  
 ?r% dOlr[ hM% @ ) ˆ
M1 "  QM ^ ?VA @ ) ˆ? @?!
.
=O / @?E
 .h A 
A $ )^` dB,  ‹0+ *.  #^
 @<A  / Z]
{r !V.D K B    / ^ 6  hK @ .M @?!  B E  /
1
.h .%
.r ^ K   @ K pL P" i @?Qi ‹0+  . p ! ~O  
..%+
&8-

[g+, {B !D] !D   !™O – kJ.< @] –.+B )`n%
!r/ rM r +r]eJ   h0  g /  /  .]< ?  @/ gJ]e

r^  )rB r B
A  .rM/ .^   !/ . /  B 
?
}rB r+, .Mw?  ..A ..1 †š „
   .%  n%  .h%
^  . r .r n% $< @. ^ .e A ...% . h%.  ./

 A » :h6V . <
w {B !D .@X )  .M  }B
 r >r r .r    ...% EDB
A   h .A ..1 Q<  h
.r  .?^  .M?    .M= @=0B =%   >  ! 01 Ex h1
 .M r  6r Erw  r ^ a1 .«h .+  /  hA .+ o"B !/
.A   h0M † KO  i 
.c- Š †&2(c ?< ME< . Q%/ ! CB p 4D0€
      
     
 
 Z0 C=D9 ]+B
#/ ."/ ($) 
+23 45
&'(

r< {r  )rw

r< ) *   * 0D
.C  kM%  V
+K  %/
!r @.r% @r#? 27(  ~e @VE 22( ~  ^ ~ O !  .h0^ @#? o#M1
r    dB, @) .h .K ~ ?#M1  E? (&2-() ~0 0O    .A 
&2'c  5 $r%   *"# «V %/    o …+» *K ! .M/  
.((( Š
rB !r @.r% @r#? 782  2-- @?~r      o # S %/
 rMe) @.r% @r#? 2c(  (& !+M% qM1 %   !/ o M‚? .h ! %
.(/UK † |+M ! .M/ ) h .  ow !  {O^  n
< (K 28
d+r @? r $r r '3 {r% ~ *K :h .% opM !K w   
P" i @?ŒC   2( {% ) *K ˆ# @?h/ ~.D 33 {% ) *K ˆ#
.~ *K  .% !CB @?   
? {%  c8  )w *K  ˆ#
(.rM"?)
.rK  *i /  l *i0 >    ~ *K ^ M/  *D
rB  r ^ r .(«...o …+» :!K ^XA  .% /Y |+M ! .M/ ) h . D !
&.h .% .%  M d6=  &2'' ~  A 0" *D  )w  ~ @?!K

1
Kshy r ibn Labb n, az-Zj al-Jmi , Books I & IV, ed. and tr. by M. Bagheri, Institute for the History of Arabic-
Islamic Science, Frankfurt, 2009.
 &28 .rO Pre {r% «hrb? or"B |rD  r6 »
MB  ) *K o=   
%'  
 %I- K5UC ]J#

.hr ^r/  .r6  $ # @?  *eKl @ ?Pe  .h # jl[
r {/ @?!i0 g"X ..% =  0 o? !V.D d[ ! ?V .A/  /  
@r+B rO r r rB ! !/   ^ l *i0  ..M 0?   {%   “<
(.h . D ! .% ! %

r<  r mEr
r"=   r"B ^ @^ i ) !  @^ B . .Ki
 r )r r%/ ^ rD .Mw ! %  ! )# )=O $ !/ E+l$ /+s  /  o%
^ .hr r/ {r  ^ +Kl
)rr6 Prre )rrM? !rr"D
Pre )r# )r=O  « »
!r ~=% h6?  A  %/
:.V @^ .h / 
A
^   .rrMw rr? rr%/  ...
!rr F.rr rrC @rr?o"B
&'2 or"B ^ =rK h  +]
 )D` .h  K flM
r q^    h   ƒ"X
h  )     !/
|rD» 
A  hr A 

A   / ) «LbK o"B
! hb? o"B  !/ ?Ew .O
?.rO
A  r  ! 6V .A /
2. ... h e  “<

@r  r Pe a_ @^

|r<   .h / /Y  
 !rr  rr  Prre rr%/
7!# 56 Y87" );( ^rXA  !r=" LrbK o"B |D
. V >
+ $ ?"4 w,C )78"
Z(R. `  / )w *K

2
Y. Tzvi Langerman, “Arabic Writings in Hebrew Manuscripts”, Arabic Science and Philosophy, vol. 6 (1996),
no. 1, p. 151.
*Kr  ! r% r !  !D !/ [ ; @<A ^ .~ m h1  @% a"# *i / &c28' $% *i0 2
.)E_ ./ g"D @^ .Ki
hr  .rM
.Mw
M1  „ B  @V  @^ B ! .h A '(  '8C ?
r%/   ^ LbK o"B |D  !  $% ~O   .. «=J=K )» gK  ! !/
.h V^
A  {? E
A } ^ /O
 ~+ r  rD   l @?!i0 k  LbK o"B |D *  B  

A  *D 7 .h .%  M 1G  &2'3 ~    0" *D ? ! =0
.% !CB !

V…#- O s \  +U (3

.% .#M
A ! h+0 .% @_ @?
^ !/ "e ^ :h
, .
*r? [!r/
Mw h0?] @!l Q !/ h [MM] ƒ > Ql !/ l :X 2 .
.h  "E/" !l  .. .% o ƒ  !l  ^ !/   @?ƒ[1]
.UV  E/ ^ s O !/  o
/   {[ ƒ[1] :fZ .
. ^ i
/   {[ ƒ[1] :,' ..
&'7
 ^ .% o l<  B 
/  > ^ .% o ƒ[1] :(p! vD&) #+ vD& .
.h
/
A   — —P] M‚? !/
/ 

r/
A r  «or» M‚? !/
A gD 
/   l< ^ @1 :pc* vD& .W
.h
!r [Qi] ^ ! 
A .f  Zl  @^  f  Zl  B  0 “% :pD!* .
or0 @r @r?Qi [.re] !r  «).<» ) ! [Qi] o  Q%  h6? !  «|[» )
. / ! ?{B   u! ..MM/
^ !r/ hr l[r1]  r% ! V f  Zl  @^ @?“% ^ :#+  ' x .V
.% o
/ gD  @^ “% @1
^ !r/ hr l[r1]  % ! V f  Zl  B @?“% ^ #+  "g x .U
.% o
/ o  gD  @^ “% @1
.% [.#M]
A g0O  “% * !/ h Œ6
/ :x pZ . 
.h ! @   “% k {[ ƒ :x fZ .
!+r%   > [$^. !] x ! † ^ g// *? FJ !/ /  $/ : > . 

4
M. Bagheri, “Kshy r ibn Labb n’s Glossary of Astronomy”, SCIAMVS, vol. 7 (2006), pp. 145-174.
 .h ^
%'  
 %I- K5UC ]J#

or  !r  [r/]

A  UrV / E/ ^ A *6[ [!/ ?] :$+DyJ 3X 2 . 
.š
(rA MD  ~% gl< Me) {/ $/ gl< ~O .% o [$] :
A c* > 2 . .
.[
A ^] !pB $ |  *"[ ! 
> [$^. !] † ! x ^ .% Š h/O  .% o [$] :1'? \IC > 2 . 
.(}+KI =) ~  
k hr
A grl<  [
A] $/
M1 [Qi]  .1 [Qi]  {[ .O :zC > 2 . W
.h
K.r B  [.r%] rX  Œr", @?{ Q+l<  [!/ @] :
A /<" > 2 . 
..M/ |l< !R< @^ !  f  $  h
.UV „6 g// ^  kK h ^ [!/ @] :],
 > 2 . V
!r/ r/  r 
V r @r  ? d @  h6? [.M 0?]  ! :\IC . U
.h M !? F—J
&'3 .% |<
A  g// @?h/O *? [!/ @/] :v  > .
.(h ^
? !/)
A E/ !  }+KI *6[  @ :X 
2 {+* \IC .
!r h+0 u!6[  } >" E/ [ f+lM] uE/ !/ @ :X 
2  * \IC .
.h {
A *6[
>r" Er/ ^ }
%E/ !/ { @?>" d6[  ? :^* 1
G 3\IC .
.h «{ >" » *6[  [E/ } >" ] .%   .h {
.h [|<] E/ } @?>" ƒ 
%E/ !/ =w/ @? : ', 3\IC ..
Er/ ^ .r% o ƒ  {O ~  { >" ^ / :(k+S q4') D
G q4' .
..% o0D ^ .UV  E/ } >"
.}+KI E/ ! h+0 E/ } >" ƒ  |C  :1' .W
r Er/ }r >r" Er/ ^ .% o ƒ  }  { >" ^ / :D
G )(G .
..%
 hr [|r<] Er/ }r >"  .% o0D  [
A k !/] @!^ :D
G  c, .V
.E/ } >" E/  { >" E/ ^ .UV ƒ  o ^ [{[O]
r }r+KI Er/ ^ .r% o ƒ  {O ~  { >" ^ / :D
G  !, .U
..%
^] rW r @W ^ A @  [Qw]  > [d.] :(q4 HD) BDK"D* '
.
 .^ >  «.% ƒ» [QE ]   / $B ! [.e

&'5

.U =9
"C mN =(H
N ' ' 3$!*) €*&   8DIK" ' J #AJ );(

/] $B ! o 6V [` ] !=Mw A @  [Qw]  > [d.] :!D!T '
.
.[.e ^] W  .% o QE  [ 
.O ^   ^  d6 [ Œ#] :(DDI H n  c,) #*  c, .
.UV MK P] $  A @  ^ / :(I? 6) #* [  DC}&] 6 .
@ r @ {r  MK P]  [
/] .[p ]
= MK P] $  A @  ^
.h [.% .] «KlK » A
>r"  E/ ^ .UV *6[  {O ~  { >" ^ / :(+! q4') X* q4' ..
>r"  {r >r" @
r/  [$^.] .[{ >" *6[  B] . >" E/  [{J™š]
.h
0= {
.[?}] K  [hD]  . >" } ^
A *"[ :X* )(G .
Er/ ^ .rUV *6r[ 
A  [] } |C  { >" ^ / :[X*] /Jo* c .W
.[{ >" *6[  B] . >" E/  [{] >" 
 or ^ [{r[O]  [h |<] . >" E/  [
A k !/] @!^ :[X*] '  c, .
%'  
 %I- K5UC ]J#

 Y [r {r[ ƒr r1] @ r r [|r<] @!l ^  { >" E/ ^ .% } ƒ 
) *K &c   !l ) [  ) *K] *V @?  /U . >" ‡;O
.(h .% /Y
>r" Er/ ^ .r% or *6[    . >" ^ / :[X*] )c* )(G   ', .V
.[{ >" *6[  B] . >" E/ ^ .UV {
or ^ [{[O]  [h |<] { >" E/  [
A k] !/ @!^ :[X*] H'2  c, .U
. o0D !  . >" E/ ! E/  ^ .% } ƒ 
 r% .r [r^ ^] !"[  ^  <  Œe% [$^.]  d6 :[X*] rPG ..
.% . [^ ^] !"[  >E ^  <
!r ‹r )^`   h+0  h !< h]% !
A h+0 !/ @.B :v8" z Z2 ..
.|C     {/ ! . >" E/
^  [{r] >"  E/ ^ .UV *6[  {O ~  { >" ^ / :X*  !, ..
.[{ *6[  B]  o0D
&'c .(   Me) g// ?  { >"  { >" |, ^ {[O V  :& ..
~.re >r" Er/ ^ .rUV Zlr   { >" ^ / :(v q4') X
D4 q4' ...
{r >" *6[   ? ] UV . >" E/ ^ @  {O ~ ^
% = !/ 0K
.[.B
.[?}] K [hD]  . >" $Y ^ u !"[ :X
D4 )(G ..
!r
% = !/ 0K ~.e >" E/ ^ .UV *6[   { >" ^ / :^* ..W
.. . >" E/ ! @  }
^ [{r[O]  [hr |r<] .r >" E/  [
A k !/] @!^ :[9
D4] '  c, ..
..UV 0K ~.e >" E/  { >" E/ ^ !/ ƒ  o
r= !/ . >" E/ ^ .UV Zl   . >" ^ / :$c* )(G   ', ..V
.UV  [] ^ @  . >" $Y ^
%
} ^
% = !/ { >" E/ ^ .UV Zl   { >" ^ / :‚c* ^* ..U
.UV . >" E/ ^ @ 
 or [^ {r[O]  [hr |<] { >" E/  [
A k !/] @!^ :H'2  c, .
. o0D !  . >" E/ ! [E/]
A ^ .% } ƒ
^ r <  r% .r  *"[   < . >" Œe%  d6 :[9
D4] rPG .
.% . !"[  =E  

A E/ ^ .UV *6[   { >" ^ / :(v  !,) "+4 8&  !, .
.UV A o0D ^ @  {O ~ ^
% = !/
. ) k !/ K% V ^    *"[ :ƒJ )<T .
 (r   Me) g//  } >" gl<  ^ .UV *pB $ ^ / :ƒJ ..
.} >"
.
A ‡;O ,   P< |C   . >" ^ / :]&
#+ .
.[V d[] ]B  Z+[  h .% ŒeK h ! h+0 :X
D4 3G '
x .W
 r ]
A „?  . >" $Y  [{O >" ] } @ ! [h
A  ] :X
D4 2c( .
.|C   ^ = ^ [h
A
 }r+KI r rA @ r gl<  ^ .UV $
/ ^ @1 :…^& ' D* .V
.A @ 
 rA @ r r }r+KI grl< ^ .rUV $
/ ^ @1 :…^& "g D* .U
.}+KI
 rA @ r] $r  @r?gl< ^ .UV
/ ^ @1 :[†C] D* '2
2 I D* .W
&''
.A @   }+KI  [}+KI
.A @  Zl  [|<] ^ Zl  @ :4 qG €F* .W
ƒr |C  }+KI ^ /  [
E?] !/ A @  ^ !‚A :4 qG €f* .W
^ .r% } [*pB] $ 
 |< h A @  $ ^ /   .M/ Œ",  
.(o 0 |Kl =) }+KI ^ [/U]
/   ^ .UV  A @  gl<
^  }r+KI gl< ^ .UV [*pB] $   A @  ^ / :€f* kJ .W
r r }+KI ^ [/U]
/ [o 0] |Kl a=B  .(}+KI ^ )
A ^ /  
.h [!pB] $ 
 r  A @  gl<  ^ .UV $ ^ / :"+4 34  X
4 )I(C .W.
.A @  
  A @   kK h  MK P] $ ^ / :;* [ DC}&] ƒJ .W
.f   A @  gl<
r @r] ~.r B [)rM?]  [.r%] Œr", {  f  $ ^ / :†S* ‡c4 .WW
.[p ] ^
A  .% Œ", {  [@E1

A {r |Krl  !rD
A o 0 |Kl  {C6 :1'?ˆ 2  3$&
2
"  c, .W
~ grl< ^
% = !/ !D
A ^ .UV [*pB] $   A @  ^ h / 
.[% }] A @  gl< ^ @  [U] (f   ~% *l Me) d
 = !/  
A ^ .UV [*pB] $    @  ^ / :X
4
"  c, .WV
%'  
 %I- K5UC ]J#

.[U] A @  gl< ^ @  (f  $  ~% *l Me) d ~ gl< ^

%
r  }+KI ^ /  [
E?] !/ A @  ^ !‚A :(I? €f*)  * €f* .WU
~ grl< ^ !r/ [!rpB] $   h A @  ^ /
A  .M/ Œ", ["] f 
..U }+KI ^ [/U]
/   ^  .% } (f   ~% *l Me) d
.   .%  f   MK P] $ ^ / :X
4  D
G ],
 Y  .

A @r?gl< r [hr f+lM
?gl< !/] A @   @^ @? :
* .
.[
A ^] P" i @?!"[ !  (A @ )
u.r  rMK Pr]  fr  r . $ ^ / :X
4  D
G
" pZ /<" .

r/  r |r< [A @  ^] / Me «!» .h A @  ^
A !
/
.[.  |<
/   ^ .UV ] (A @  gl< =) / gl< ^ .% }
.% {[O [!D] E1   k< o0 ^ !‚A :38* 3YJ4 .
.^   k< o0 ^ {[O [@?!D .e] :"* 3YJ4 ‰^& ..

A ^  rA @ r gl<  ^ .UV $  }+KI  *l :X
4 +* )&
2 .
&'- . 
[
rE?]  r ^ 
A ^ <% f  $ o !/ }+KI ^ @!l :X
4 ]I6 )&
2 .W
.UV
[
rE?]  r ^ 
A ^ rX fr  $r or !r/ }r+KI ^ @!l :%' )&
2 .
.UV
.[„6] $   f   Œ6 $ ^ / :YZ' ],
 .V
^.r )M?     .%  f   . $ ^ / :(\I B*  2) \IC   2 .U
.h  k< ^ @1
/  .@V
@`r !r/ .r $ ^ @!el<  MK P] $ o  F  {] :
" pZ 4 .V
.h ^
@r? or  hr ^ @` !/ . ^ @!el<  F  {] : 2 vD,, vD& .V
.MK P] $  @^
.h <% f  @ @V ^. )M?  !/ }+KI ^ @!l :€6 .V
$r ^ r^ hBr   Qri r? !/ Qi ^ ! }+KI o0 :9D ) 8, .V
.U MK P]
.hB >  ^ > 
A O h/O . :X
D4 Y .V.
..% h   h E :+Z z?4 .V
(@rM1 r hirC=) .r !/ A Zl R $ l< :(B D" fZ) X* ' D
G fZ .VW
.% . o? >"
?^rD >r" !/  +B |C  ^ * ‹i  |< $  VE l< :x fZ .V
.% . [o?]
 ^ !r/ @.rO $r *6r[  .% E/   E/  ^ E/  V< :]+& .VV
.U }+KI gl<
rA !r orw ^ !r/ [hr] l  .% o0D   o0D  V< :C8 ]+& .VU
.U
grl<  ^ !r/ @r Zl   E/  ^ E/  .% E/  V< :?!4 .U
.U }+KI
.h ƒ >  o0D[!]  [/UK † ] E/ !   V< :C8G ?!4 .U
.^ * ‹i  ( Me)
A
.% |< :X* r8G .U
.r%1 [r^ *r *"r !] !/  [@?W] Zl $ l< ^ [i] :r8G z Z2 .U
.(% ! V !< 58  l<) %
&-8
[r r] rl< !r=M „  % .%1 !/ ( Me)
A l< ^ [i] :r8G €( .U.
.% ! V |+[ ^
Zlr hOr0 !/  „  % .%1 !/  [@?W] Zl ^ [i] :$‚c* €( .U
.% ! V |+[ ^
A
rO [
r^] !/ 0
.% {/ …= ^XA 0 ^XA :h qM1 :r8G 3#* .UW
.M%
1  (#) M% ^XA % . 0 ƒ  h ~+ 
 0
.% {/   Q.% {/  0 ^XA  { > ^ / :„!4 z Z2 .U
.M%
1

r^ ?  < „B  V p   !/ [`  /U] @?

^ ? :$‚c* 3#* .UV
..% {.e
r   ^ Zl  E/  {[ ƒ [1 ~,] :BD*  (B D") X* ' D
G )I(C .UU
..%
 r% @rV ^.r ^ E/ ^ !/   |C  Œ6 $ ^ / :yA* rPG . 
.% @V ^. ^ Zl ^ !/  <
A |C
.M r0? ?!^ M :Y4 D" " $ D
G 3r8
2 $ 3$"RO 3$ ' . 
 ^ r= |,r r?   [}r+KI @]  *D  Œ6 $  }+KI  ^ {[O
!r h+0
A o   h "l  ) „B *^  h !R< [*^] ^  =w/ !/ K% *^
 . ) ~, *^ [!D] 
%'  
 %I- K5UC ]J#

|rC  }r+K >r" r r [$.r% !+r] or  [d6] :6
2 yA* rPG . 
.
A  Q?W
^ .rUV $  Q?W „B   O „B  [d6] :ƒJ
2 yA* rPG . 
.}+KI gl< 
|rC r }r+KI gl<   .UV $ ^ / :(…+ ƒc) 3x ƒJ . .
.}+KI  Œ6 $   @?W
. ƒ ! Q.% .%1 :D
G r8 . 
[
r^] 
A *r !r/ 0/
.% {/ 0/ ^XA :.M 0?
^ ! :r8 3#* . W
.(#) M%
1  h Œ D O
Zr] r „B k  !/ [† ] !V ! @?
^ ^ .M+B :X  c, 3#* . 
...%
r |r< A o0D !/ [ <] f   Œ6 $ ^ / :(‡ Š pZ) Y Š
#+ . V
r Œr6 $r ^ /
 M‚? 
A .h (f  ^ =) ^ ^ !/ .%  h
A
&-& .h V p  h |<
A  .% !/ [ <] f   (f  ^ =) ^ ^ ` A o0D
A o0D  *"[ :(2,'n B* v ‡&
2 c) ,'  "+4 8& )&
2 )I(C . U
.^ @?hB g0O  .+ . 
„rB !r‚Mw }r+KI ^ .r%   @?
/ :4 3$&
2 v8T  ]c f* . 
*D ^ .% ! % [6[ X] „B  < A o0D  .UV $ ^  .% 6[ A o0D
.[?}] K hD  !D  ?  .[  h0  .[  h]% @?^. ! A o0D
|Kr, @D !
A  !/ d *0 ^ h d+B :€f* 3$&
2 v8T  ]c f* .
Pre ) rA or0D |C f  [{] |Kl g0O  !0  % pM A o0D *D
.V d[ (@.e
 rMK Pr] $r rV  A o0D  .UV $ :"+4 8& €F* zC . 
.f  $
[hB]  .M/ Œ", ^ !/ @!D |C ! .M/ Œ",  !/ @!D
. :DD8, . 
).r  o0D |C |Kl g0O  A  !D ? !/ k   (^ !+%   >) {/ $/
.% ! V p  ^ >   >  ~ > [Œ", ]
 r  [}+KI  ] u !K |C ! .%  V^ :(‡A8  ;,) 4  ;, . .
.[V d[] !S w  h0  !< Q%  {w  hB qM1  ^ qM1  h]%  .]
^ .rUV Œr6 $r ^ r/ :($ Y+4n 3‹ ],
) [( D] Y+4 #' ],
 . 
 .(f    xD † *l=) ~. B |"l  [] A o0D  .%
.f   Œ6 $ V  ~. B |"l  f  $  / :],
 ŒY+4 . W
.Œ6 $  }+KI  f  $  / :€6  Y+4 . 
{r] r rB [fr  r] .r% ^  B @1 ^ .% o [ƒ 1] :Y+4 )<T . V
.[f  *6[ ]  . $ [*6[] F 
{r] r rB [fr  r .% ^  B @1 ^ .% o] ƒ
? :Y+4  c, . U
.f  [*6[]  A @  [*6[] F 
.f   A @   Q?V ^ Œ6 $ ^ / :],
 )<T . 
 ^ .rUV $r  A @  Q?V ^ Œ6 $ ^ / :],
  c, . 
..% o0D  A @  gl<
.Œ6 $  f   A @  ^ / : 2 )<T . 
@ r grl<  ^ .rUV $r  Œ6 $  A @  ^ / : 2  c, . 
..% o0D  A
.f  $ *6[  MK P] $ [*6[]  F  {] :
A /<" qG . .
&-(
 rMK Pr] $r  f  $ ^ / " Y+4 [K 2 9
?J $] '  r;" . 
.?[%]
A kK h   k h ^ .UV Œ6 $
r rMK Pr] $r ^ / :(B I? BD*)  [ DC}&] ƒJ BD [9',] . W
r [ xD] „B  *"[ !  A @  gl< E/ ! .% o $   kK h
@ r ^ r/ [r xD @]r?~, r [dr6] !/ .% ! 6V s+< .[A @  ^] ?%
.h %  MK P] @? A
hr  r krK h  Œ6 $ ^ / :(B I? BD c?)  '2 BD )I(C . 
.?[%]
A kK
  xD † *l =) ~. B |"l ^ .UV $ ^ / :[ DC}&] 6  c, . V
.?[%]
A kK h   (f 
 [r xD] ~r, {.e $  MK P] $ ^ / :[ DC}&] ƒJ  c, . U
.A @ 
krK h  MK P] $ ^ / :(c+ I? ƒJ) X  c, I;* ƒJ . 
.[ xD] ~, {.e $  
!r=" .M r0 hrS hrO   .M 0?  h6? ^ X M :(${ v) #R
4 . 
^ @r r
V r r ^ >r r? M‚? .h .M/ 0 d h/O ! h+0
 /O
[rD+KI] „rB rM  

A ^  V < }+K LlM  @^ @?
 r/Y r r  o r !r/ h @Ew  ..% . hS   ^ .M/ x A
%'  
 %I- K5UC ]J#

.oM/

C5#<
.h
A  58 K kM " |  WM  g˜™D )6 3 $%  -
:h Mw @^ C
^ !
% !/ ..% Pe o  k=e gD 5 $%  -

/ k=e gD = Vers α = 58 (& − cos α)

/ o Sag α = 58 (& − cos α( )
o
gD

! !

k=e gD
&-2

!r rS J{rW  ~ J{rW -  ' @?%  -

 hrrt @rr?| rr 58 rr ~rre grr
α ′  α  !r  {=r%   ..M 0? ht /
c′  c  rS J{rW  ~ J{rW b′  b “%
58 rr h=rr0/  h=rr rr 58) J{rW rrl<
..M 0? (kM  kM0/  o0
A
.% S @r ~.r B @ r V { {=%  -
$rr%) .rr% ƒrr ∠VEA + ∠ACS
∠ACS ((5 $rrr%) .rrr% } A ((3
C
V {.rre ∠ESC ((c $r%) .r% *r[
^ E .r% o ∠VES  ((' $%) .%
E/ } >" .h
A D+KI ~,  ((- $%)
www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
 www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmehr.com

www.fmr.ir
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com
www.fmr.ir

www.fmehr.com