Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ kÕe÷õø£ Ä]úø£ düπs«

2013`14

dü+ø£\q+   nqTyê<ä+
|æ. qs¡d+æ VüQ\T

VIVANA PUBLICATIONS
# 1-7-578/30/10, Geminic Colony, Zamistanpur,
Hyderabad - 500020, Cell. 9177091268
email. vivanapublications@gmail.com

` 80/-
 Andhra Pradesh Samajika Arthika Survey 2013-14

Written by: P. Narasimhulu

Copies: 1000

Price: Rs 80/-

Copy Right : Vivana Publications, Hyderabad

Publishers: Vivana Publications, Hyderabad

DTP & Cover Design: KALYANI GRAPHICS, Dilshukh Nagar, Hyderabad

Edition: October 2014

For Copies: Vivana Publications, Hyderabad(9177091268) and

all leading bookshops in Andhra Pradesh

Printing: Saitirumala Printers, Chikkadapally, Hyderabad

Information contained this book has been obtained by Vivana Publications, from sources belived to be reliable. However, neither Vivana Publications nor
its authors guarantee the accuracy or completeness of any information published herein, and neither Publishers nor its authors shall be responsible for any
errors, omissions or damages arising out of use this information. This book is published with the understanding that Vivana Publications and its authors
are supplying information but are not attempting to render engineering or other professional services.
 eTT+<äTe÷≥
m|æ|mæ dtdæ ìs¡«Væ≤+#˚ >Á ÷ ∑ |t `1, >Á ÷
∑ |t `2 |üØø£\å ˝À Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ Ÿ kÕe÷õø£ Ä]úø£
düsπ « qT+&ç m≈£îÿe | Á Xü ï¯\T edüTH Ô êïsTT. >Á ÷
∑ |t `2 | ù |üsY `3˝À 40 qT+&ç 50 | Á Xü ï¯\ es¡≈î£
kÕe÷õø£ Ä]úø£ düπs« qT+&ç n&ÉT>∑T‘·THêïs¡T. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Ä]úø£ e´edüú≈£î dü+ã+~Û+∫
m|üŒ{øÏ | £ ⁄ü Œ&TÉ n|t&f
˚ &
… é ‘êC≤ düe÷#êsêìï kÕe÷õø£ Ä]úø£ düsπ « n+~düT+Ô ~. | Á d
ü Tü ‘Ô +· sêh+
|ü⁄qs¡«´ed”øú ]£ +#·ã&ç, s¬ +&ÉT sêÁcÕº\T>± @s¡Œ&q ç H˚|< ü ´ä∏ +˝À sêh Ä]úø£ e´edü≈ú î£ dü+ã+~Û+∫q
>∑D≤+ø±\T, n+¬ø\T ≈£L&Ü |üP]Ô>± e÷]b˛j·÷sTT. sêh $uÛ»Ñ q ‘·sT¡ yê‘· yÓ\Te&çq yÓTT<ä{Ï
düsπ « ø±ã{Ï,º BìøÏ m+‘√ bÁ Õ<Ûëq´‘· ñ+~. á |ü⁄düøÔ +£ Ä<Ûës¡+>± Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ Ÿ Ä]úø£ e´edü,ú
uÛÖ>√[ø£ e´edüú yÓTT<ä\>∑T yê{Ï düe÷#êsêìï MTs¡T n|t&{ ˚ Ÿ #˚dTü ø√e#·TÃ. Ç+<äT˝À | Á u
ü TÑÛ ‘·«
Ä]úø£ e´eVü‰sê\‘√ bÕ≥T e÷]q dü]Vü≤<äT\› T, »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \T, |ü<øä∏ ±\ düe÷#ês¡+ ìøÏ| å +Ôü
#˚jT· &É+ »]–+~. nsTT‘˚, KeTà+ õ˝≤¢ qT+&ç ‘·÷s¡TŒ, |ü•ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢˝À¢ ø£\|üã&çq
eT+&É˝≤\ düe÷#êsêìï | Á d
ü Tü ‘Ô · düsπ «˝À »‘· #˚jT· ˝Ò<ì ä |Á uü TÑÛ ‘·«+ ‘Ó*|æ+~. Ä $wüj÷ · ìï
≈£L&Ü bÕsƒ≈¡ î£ \T >∑eTì+#ê*. á |ü⁄düøÔ +£ >Á ÷ ∑ |t`2 nuÛ´Ñ s¡T\ú ‘√ bÕ≥T >Á ÷ ∑ |t`1 yÓTsTTHé‡
nuÛ´Ñ s¡T\ú ≈£î ≈£L&Ü m+‘√ ñ|üjT· Tø£+Ô >± ñ+≥T+~. >∑‘· |ü⁄düøÔ ±\ ˝≤π> Bìì ≈£L&Ü Ä<ä]kÕÔsì ¡
Ä•dü÷Ô...
MT
|æ. qs¡d+æ VüQ\T
 $wüjT· dü÷∫ø£
1. kÕ<Ûës¡D düMTø£å ...................................................................................................................... 5 - 17
2. dü÷\ú Ä]úø£ düeTwæº $\Te\T ................................................................................................. 18 - 28
3. |Á uü TÑÛ ‘·« Ä<ëj·T ` e´j·÷\T................................................................................................ 29 - 31
4. <Ûäs¡\T, y˚‘·Hê\T, Á|üC≤ |ü+|æD° e´edüú .................................................................................. 32 - 35
5. e´ekÕj·T+   nqTã+<Ûä s¡+>±\T...................................................................................... 36 - 59
6. |ü]ÁX¯eT\T .......................................................................................................................... 60 - 67
7. Ä]úø£ eTÚ*ø£ edü‘T· \ ø£\Œq................................................................................................ 68 - 83
8. kÕe÷õø£ edü‘T· \ ø£\Œq .................................................................................................84 - 117
9. |ù <ä]ø£+, ñ<√´–‘·   ìs¡T<√´–‘· ................................................................................... 118 - 121
10. 12e |ü+#·s¸¡ |Á Dü ≤[ø£ ......................................................................................................122`127
 1. kÕ<Ûës¡D düMTø£å
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ` #ê]Á‘·ø£ <äèø√ÿD+
düyTÓ øÆ ´£ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ 1956 qe+ãsY 1q ñìøÏ˝ÀøÏ
e∫Ã+~. eTÁ<ëdüT sêh+ qT+&ç y˚sT¡ #˚jT· &É+ <ë«sê @sêŒ≥T
#˚jT· ã&çq Ä+Á<Ûä sêh+‘√ ôV≤’ <äsêu≤<é sêh+˝Àì ‘Ó\T>∑T
n‘·´~Ûø£+>± e÷{≤¢&˚ uÛ≤>±ìï ø£\|ü&É+‘√ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
@s¡Œ&ç+~. ‘·eT Á|ü‘˚´ø£ dü+düÿè‹ì Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+ ø√dü+
‘·eT≈£î ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ uÛ≤cÕÁ|üj·TTø£Ô sêh+ ø±yê\ì ÄHê{Ï
eTÁ<ëdüT sêh+˝Àì ‘Ó\T>∑T Á|ü»\T #˚dqæ n\Tô|s¡>ì∑ ø£èwæ
|ò*ü ‘·+>± Ä+Á<Ûä sêh+ @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~.
Ä $<Û+ä >± bÕs¡y¢ TÓ +≥T #·≥+º (Ä+Á<Ûä sêh #·≥+º 1953)
Á|üø±s¡+ Ä+Á<Ûä sêh+ 1953 nø√ºãsY 1q @s¡Œ&ç+~.
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq nq+‘·s¡+ @s¡Œ&çq
yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï uÛ≤cÕÁ|üjT· Tø£Ô sêh+>± #·]Á‘·˝À ì*∫+~.
sêh+ @sêŒ≥T düeTj·T+˝À nq+‘·|⁄ü s¡+, ø£s÷¡ ï\T,
ø£&|É ,ü ∫‘·÷sÔ T¡ , HÓ\÷¢sT¡ , ø£ècÕí, >∑T+≥÷s¡T, ‘·÷s¡TŒ>√<ëe],
|ü•ÃeT >√<ëe], $XÊK|ü≥D º +, lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢\T ñ+&˚$.
ãfi≤¢] õ˝≤¢˝Àì Ä\÷s¡T, Ä<√ì, sêj·T<äTsYZ ‘ê\Tø±\qT
≈£L&Ü Ä+Á<Ûä sêh+˝À ø£*bÕs¡T. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh+ @sêŒ≥T
#˚jT· ã&çq ‘·sT¡ yê‘· Ä\÷s¡T, Ä<√ì ‘ê\Tø±\qT ø£s÷¡ ï\T
õ˝≤¢˝À, sêj·T<äTsYZ ‘ê\÷ø±qT nq+‘·|⁄ü s¡+ õ˝≤¢˝À ø£*bÕs¡T.
HÓ\÷¢sT¡ , ø£s÷¡ ï\T, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢˝À¢ì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\qT
ø£\|ü&+É <ë«sê 1970 |òÁæ ãe] 2q Á|üø±X¯+(ˇ+>√\T) õ˝≤¢
ñìøÏ˝ÀøÏ e∫Ã+~. n<˚$<Û+ä >±, lø±≈£îfi¯+, $XÊK|ü≥D º +
õ˝≤¢\ qT+&ç 1979`80˝À $»j·Tq>∑s+¡ nH˚ ø=‘·Ô õ˝≤¢
@s¡Œ&ç+~.
eTs√yÓ|’ ⁄ü 1948 ôdô|+º ãsY 13 qT+&ç 18e es¡≈î£
»]–q b˛©düT #·s´¡ nq+‘·s+¡ ôV≤’ <äsêu≤<é ìC≤+ sê»´+
uÛ≤s¡‘· j·T÷ìj·THé˝À uÛ≤>∑+>± $©qyÓT+Æ ~. ôV≤’ <äsêu≤<é sêh+
1949 ∫e] es¡≈î£ ôdì’ ø£ >∑es¡ïs¡T bÕ\q˝À ñ+&˚~.
1950 »qe] Hê{ÏøÏ d”ìj·TsY ◊.dæ.mdt. n~Ûø±]
m+.m. yÓ˝À¢&ç nH˚ d”ìj·TsY ◊dæmdt n~Ûø±]ì eTTK´eT+Á‹>±
ìj·T$T+#·&É+ »]–+~. ìC≤+≈£î sê»Á|üeTTUŸ ôVA<ëqT
Çe«&É+ »]–+~.
1952 kÕs¡ « Á‹ø£ mìïø£ \ nq+‘· s ¡ + ã÷s¡ T Z \
sêeTø£ècÕí sêe⁄ H˚‘è· ‘·«+˝À ôV≤’ <äsêu≤<é sêh+˝À yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é
Á|ü C ≤ Á|ü u Û Ñ T ‘· « + @s¡ Œ &ç + ~. ã÷s¡ T Z \ sêeTø£ è cÕí s êe⁄
eTTK´eT+Á‹ nj·÷´s¡T.
1952 ` 1956 ø±\+˝À ôV’≤<äsêu≤<é sêh+
Á|ü<Ûëq+>± ‘Ó\T>∑T e÷{≤¢&˚ eTVü≤ã÷uŸq>∑sY, q˝§Z+&É,
es¡+>∑˝Ÿ, ø£Ø+q>∑s,Y Ä~˝≤u≤<é, ìC≤e÷u≤<é, KeTà+, yÓT<äø˘
õ˝≤¢\T, ôV≤’ <äsêu≤<é(s¡+>±¬s&ç¶ õ˝≤¢‘√ ø£*|æ) q>∑s+¡ , eTsê]ƒ
Á|ü<ëÛ q+>± e÷{≤¢&˚ Ws¡+>±u≤<é, _sY, |òsü “¡ ì, ñkÕàHêu≤<é,
Hê+<˚&é õ˝≤¢\T, ø£qï&É e÷{≤¢&˚ >∑T\“sêZ, sêj·T#·÷sY, ;<äsY
õ˝≤¢\qT ø£*– ñ+&˚~. ‘Ó\T>∑T e÷{≤¢&˚ õ˝≤¢\T yÓTT‘·Ô+
ø£*|æ ôV≤’ <äsêu≤<é sêh+˝À 50 XÊ‘êìøÏ ô|>’ ± $d”sÔ +í¡ ø£*–
ñ+&˚$.
ìC≤+ bÕ\Hê ø±\+˝À n≥T Ç+^¢wßü ø±ì, n≥T
Á|ü»\ uÛ≤wü ø±ì ø±≈£î+&Ü, eTs√ Ç‘·s¡ uÛ≤wü n~Ûø±]ø£ uÛ≤wü>±
ñqï @¬øø’ £ dü«<˚o dü+kÕúq+ ôV≤’ <äsêu≤<é sêh+ ˇø£ÿfÒ. ø√s¡Tº
e´eVü‰sê\T, bÕ\Hê e´eVü‰sê\T, $<ë´dü+düú˝À¢ uÀ<Ûäq
yÓTT<ä\>∑Tqe˙ï ñs¡÷› uÛ≤wü˝ÀH˚ kÕπ>$.
1953 nø√ºãsY 1q Ä+Á<Ûä sêh+ @s¡Œ&çq ‘·sT¡ yê‘·
Ç‘·s¡ uÛ≤cÕÁ|üjT· Tø£Ô sêÁcÕº\ @sêŒ≥T &çe÷+&é }|ü+<äT≈£î+~.
π ø +Á<ä Á|ü u Û Ñ T ‘· « + 1953 &ç ô d+ãsY 29q ªsêÁcÕº \
|ü⁄qs¡«´ed”úø£s¡D dü+|òü÷(States Reorganisation Com-
mission)µìï @sêŒ≥T #˚dæ+~. sêÁcÕº\ |ü⁄qs¡«´ed”úø£s¡D
dü+|òüT+ sêÁcÕº\ |ü⁄qs¡«´ed”úø£s¡D≈£î uÛ≤cÕ kÕs¡÷bÕ´ìï
ÁbÕ‹|ü~ø£>± @ø£Á^e+>± #˚|{ü +ºÏ ~. á dü+|òTü + dæbÕò s¡dTü \
Ä<Ûës¡+>± bÕs¡y¢ TÓ +≥T ÄyÓ÷~+∫q sêÁcÕº\ |ü⁄qs¡«´ed”øú s£ D ¡
#·≥+º 1956 qe+ãsY 1 qT+&ç neT˝À¢øÏ e∫Ã+~.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ uÛÖ>√[ø£, kÕe÷õø£, Ä]úø£
dü«s¡÷|ü+
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ 12°41’ eT]j·TT 22° ñ‘·sÔ ¡ n+XÊ\T,
77° eT]j·TT 84°40’ ‘·÷s¡TŒ s π U≤+XÊ\ eT<Û´ä HÓ\ø=ì ñ
+~. ñ‘·sÔ ¡ ~≈£îÿq eTVü‰sêh, #·rdÔ >t &∑ ,éÛ ‘Ó\+>±D, ˇ]kÕ‡
sêÁcÕº\T, ‘·÷s¡TŒq ã+>±fi≤U≤‘·+, <äøÏåD≤q ‘·$Tfi¯Hê&ÉT,
|ü•Ãe÷q ø£sêí≥ø£ sêÁcÕº\T dü]Vü≤<äT\› T>± ñHêïsTT.
¬s+&ÉT Á|ü<Ûëq q<äT\T ø£ècÕí, >√<ëe] sêh+˝À
Á|üeVæ≤düTHÔ êïsTT. |ü⁄<äT#˚Ã]øÏ #Ó+~q 12 #·<sä |¡ ⁄ü yÓTfiÆ ó¯ (¢ 30
5 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 #·.øÏ.MT)\ j·÷Hê+ õ˝≤¢ nH˚ ∫qï uÛ≤>∑+ sêÁcÕºìøÏ áXÊq´ »HêuÛ≤ kÕ+Á<ä‘·
~≈£îÿq >√<ëe] &Ó˝≤º˝À ñ+~.
<ä ø £ ÿ qT |” s ƒ ¡ u Û Ñ ÷ $T˝Àì ‘· ÷ s¡ T Œ uÛ ≤ >∑ + , ‘· ÷ s¡ T Œ 2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ »qkÕ+Á<ä‘·
ø£qTeT˝À¢ì #Ó|ü⁄Œø√<ä>∑Z uÛ≤>∑+ sêh+˝À ñHêïsTT. sêh+ #·<sä |¡ ⁄ü øÏ˝ÀMT≥s¡T≈£î 382 ø±>±, Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ »qkÕ+Á<ä‘·
b˛{°‘‘· «· +‘√ ≈£L&çq kÕe÷õø£, Ä]úø£ kÕqT≈£L\‘·\‘√ bÕ≥T 308. sêh+˝Àì õ˝≤¢˝À 518 »qkÕ+Á<ä‘‘· √ ø£ècÕí õ˝≤¢
düV≤ü », e÷qe eqs¡T\‘√ düTdü+|üqï+>± ñ+~. yÓTT<ä{Ï kÕúq+˝À ñ+&É>±, 118 »qkÕ+Á<ä‘· ø£*–q ø£&|É ü
õ˝≤¢ ∫e] kÕúq+˝À ñ+~.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh+ 1,60,205 #·<äs¡|ü⁄ øÏ˝ÀMT≥s¡¢
uÛÖ>√[ø£ $d”sÔ +í¡ ‘√ <˚X+¯ ˝À 8e n‹ô|<ä› sêh+>± ñ+~. Ád”Ô |ü⁄s¡Twü ìwüŒ‹Ô
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ñwüeí T+&É\ ÁbÕ+‘·+˝À ñ+~. <˚X+¯ ˝ÀH˚
s¬ +&Ée n‹ô|<ä› rs¡ sπ KqT ø£*– ñ+~. sêh+ jÓTTø£ÿ rs¡ sêh+˝À Ád”,Ô |ü⁄s¡Twü ìwüŒ‹Ô 2001˝À 983 ñ+&É>±,
sπ K bı&Ée⁄ 974 øÏ˝ÀMT≥s¡T.¢ 2011˝À 996≈£î ô|]–+~. Ç~ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ dü>≥ ∑ T Ád”Ô |ü⁄s¡Twü
ìwüŒ‹Ô 943 ø£+fÒ m+‘√ eTT+<äT+~. Á|ü»\qT, Á|ü‘´˚ øÏ+∫
sêh+ jÓTTø£ÿ n≥M $d”Ôs¡í+ 34,572 #·<äs¡|ü⁄ Á>±MTD ÁbÕ+‘· Á|ü»\qT $<ë´e+‘·T\qT #˚jT· &É+˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+
øÏ˝ÀMT≥s¡T.¢ Ç~ sêh+ yÓTT‘·+Ô uÛÖ>√[ø£ $d”sÔ +í¡ ˝À 21.58%. #˚dqæ ø£èwæì Ç~ Á|ü‹|ò*ü k˛Ô+~. Ád”,Ô |ü⁄s¡Twü ìwüŒ‹Ô˝À 2001˝À
m‘·ÔsTTq |üs¡«‘ê\T, ˝Àj·T\T, m‘·TÔ|ü˝≤¢\‘√ ≈£L&çq yÓTT<ä˝…’q nqT≈£L\ <Û√s¡DÏ 2011˝À ≈£L&Ü ø=qkÕ>∑&É+
yÓTÆ<ëHê\T, rs¡ ÁbÕ+‘·+, &Ó˝≤º yê‘êes¡D+ e+{Ï |ü\T eTT<ëeVü≤+. nsTTq|üŒ{Ïø,° |æ\˝¢ À¢ Ád”Ô |ü⁄s¡Twü ìwüŒ‹Ô 2001˝À
_ÛqïyÓTÆq uÛÑ÷uÛÖ‹ø£ \ø£åD≤\‘√ sêh+ ‘·q $•wüº‘·qT 964 ñ+&É>±, 2011˝À 20 bÕsTT+≥T¢ ‘·–Z 944≈£î
#ê≥T≈£î+{À+~. |ü&çb˛e&É+ Ä+<√fi¯q ø£*–k˛Ô+~. $XÊK|ü≥ºD+, ‘·÷s¡TŒ
»HêuÛ≤ >√<ëe], |ü•ÃeT >√<ëe], >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢\T 2001˝À
1000 ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe Ád”,Ô |ü⁄s¡Twü ìwüŒ‹Ô ø£*– ñ+&ç, 2011˝À
sêh »HêuÛ≤ 4.94 ø√≥T¢. »HêuÛ≤ |üs+¡ >± Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ 1000 ø£+fÒ m≈£îÿe Ád”,Ô |ü⁄s¡Twü ìwüŒ‹Ô ø£*–q õ˝≤¢\T>±
<˚X+¯ ˝À 10e n‹ô|<ä› sêh+>± ñ+~. 2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ |ü⁄s√>∑‹ kÕ~Û+#êsTT. ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤˝À¢ Ád”Ô |ü⁄s¡Twü ìwüŒ‹Ô
Á|üø±s¡+ sêh »HêuÛ≤ eè~∆sπ ≥T 9.21 XÊ‘·+. 2001 »HêuÛ≤ 1007 ñ+&É>±, ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>˝∑ À¢ 1009>± qyÓ÷<äsTT+~.
eè~∆sπ ≥T 11.89 XÊ‘·+. 70.42% eT+~ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢
ñ+&É>±, 29.58% eT+~ |ü≥D º ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñ+≥THêïs¡T. nø£åsêdü´‘·
yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤˝À 2.47 ø√≥¢(50.1%) eT+~ |ü⁄s¡Twüß\T Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ nø£så êdü´‘· sπ ≥T 2011˝À 67.4 XÊ‘·+>±
ø±>±, eTVæ≤fi¯\T 2.46 ø√≥T¢(49.9%) ñHêïs¡T. qyÓ÷<äsTT+~. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ 62.4 XÊ‘·+ ñ+&É>±,
51.54 \ø£å\ »HêuÛ≤‘√ ‘·÷s¡TŒ >√<ëe] õ˝≤¢ |ü≥D º ÁbÕ+‘ê˝À¢ 79.2 XÊ‘·+ ñ+~. |ü⁄s¡Twüß\ nø£så êdü´‘·
sêh+˝À »HêuÛ ≤ |ü s ¡ + >± n‹ô|<ä › õ˝≤¢ > ± ñ+&É > ±, sπ ≥T 74.8 XÊ‘·+ ø±>±, Ád”\Ô nø£så êdü´‘· sπ ≥T 60.0 XÊ‘·+
$»j·Tq>∑s+¡ õ˝≤¢ 23.44 \ø£\å eT+~‘√ n‹ ‘·≈î£ ÿe »HêuÛ≤ e÷Á‘·y˚T qyÓ÷<äsTT+~. 74.63 XÊ‘·+ nø£åsêdü´‘·πs≥T‘√
ø£ * –q õ˝≤¢ > ± ì*∫+~. sêh+˝À 126.65 \ø£ å \ |ü•ÃeT>√<ëe] õ˝≤¢ yÓTT<ä{Ï kÕúq+˝À ñ+&É>±, 58.89
XÊ‘·+ qyÓ÷<äsTTq $»j·Tq>∑s+¡ õ˝≤¢ nø£så êdü´‘·˝À n≥º&TÉ >∑T
≈£î≥T+u≤\T ñHêïsTT. dü>≥ ∑ T ≈£î≥T+ã |ü]e÷D+ 3.95. kÕúq+˝À ñ+~.
yÓTT‘·+Ô »HêuÛ≤˝À ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ yês¡T 17.10 XÊ‘·+ ñ
+&É>±, ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>\∑ T 5.33 XÊ‘·+ ñHêïs¡T. |ü≥ºD°ø£s¡D
n‘·´~Ûø£+>± Á|üø±X¯+ õ˝≤¢ 7.88 \ø£å\ eT+~
ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ »HêuÛ≤qT ø£*– ñ+~. 2.47 \ø£å\‘√ yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤˝À |ü≥ºD »HêuÛ≤ 2001˝À 24.2
XÊ‘·+ ñ+&É>±, 2011˝À 29.6 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. nìï
$»j·Tq>∑s+¡ õ˝≤¢ n‹ ‘·≈î£ ÿe ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ »HêuÛ≤ ñ õ˝≤¢\ ø£+fÒ m≈£îÿe>±, 13.93 XÊ‘·+ |ü≥ºD »HêuÛ≤‘√
qï õ˝≤¢>± qyÓ÷<äsTT+~. 14.42% ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>\∑ »HêuÛ≤‘√ $XÊK|ü≥D º + yÓTT<ä{Ï kÕúq+˝À ñ+~. 12.62 XÊ‘·+‘√ ø£ècÕí
$XÊK|ü≥ºD+ yÓTT<ä{Ï kÕúq+˝À ñ+&É>±, ø£s¡÷ï\T˝À õ˝≤¢ ¬s+&Ée kÕúq+˝À ì*∫+~. 2.99 XÊ‘·+‘√ |ü≥ºD
n‘·´\Œ+>± 2.04 XÊ‘·+ eT+~ e÷Á‘·yT˚ ñHêïs¡T. »HêuÛ≤˝À lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢ ∫e] kÕúq+˝À ñ+~. 3.36
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 6 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
XÊ‘·+‘√ $»j·Tq>∑s+¡ õ˝≤¢ ∫e] qT+&ç s¬ +&Ée kÕúq+˝À
ì*∫+~.
2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh+˝À
112 |ü≥D º ≤\T, 83 »HêuÛ≤ |ü≥D º ≤\T ñHêïsTT.
17.28 \ø£ å \ »HêuÛ ≤ ‘√ Áπ > ≥sY $XÊK|ü ≥ º D +
ø±s=ŒπswüHé n‹ô|<ä› q>∑s+¡ >± ñ+&É>±, 10.34 \ø£\å »HêuÛ≤‘√
$»j·Tyê&É eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüHé s¬ +&Ée kÕúq+˝À ñ+~.
Ç‘·s¡ eTTK´yÓTqÆ q>∑sê\T>± ‹s¡T|ü‹, >∑T+≥÷s¡T, ø±øÏHê&É,
sê»eT+Á&ç, @\÷s¡T, HÓ\÷¢sT¡ , ˇ+>√\T, ø£s÷¡ ï\T ñHêïsTT.
|ü\T |ü$Á‘· j·÷Á‘ê øπ +Á<ë\T, HÍø±ÁX¯j÷· \T, q<äT\T, ;#Y\T,
Væ≤˝Ÿ ùdwº qü ‘¢ √ sêh+ C≤rj·T, n+‘·sê®rj·T |üsê´≥≈£î\≈£î
ˇø£ eTTK´yÓTqÆ |üsê´≥ø£ øπ +Á<ä+>± ñ+~.
uÛ÷Ñ $ìjÓ÷>∑+
sêh+ jÓTTø£ÿ yÓTT‘·+Ô uÛÖ>√[ø£ $d”sÔ +í¡ ˝À 40.96%
ìø£s¡ kÕ>∑T uÛ÷Ñ $T(65.61 \ø£\å ôV≤ø±ºsT¡ )¢ øÏ+<ä ñ+&É>±,
21.80 XÊ‘·+ n≥M uÛ÷Ñ eTT\(34.93 \ø£\å ôV≤ø±ºsT¡ )¢ øÏ+<ä
ñ+~. 6.79% ‘ê‘êÿ*ø£ ;&ÉT uÛÑ÷eTT\T(10.87 \ø£å\
ôV≤ø±º s ¡ T ¢ ) , 12.37% uÛ Ñ ÷ $T(19.82 \ø£ å \ ôV≤ø±º s ¡ T ¢ )
e´ekÕj˚ T ‘· s ¡ $ìjÓ ÷ >±ìøÏ π ø {≤sTT+#· ã &É ¶ uÛ Ñ ÷ $T,
8.37%(13.41 \ø£\å ôV≤ø±ºsT¡ )¢
H˚\\T
ÇdüTø£, ˇ+Á&ÉT, ã+ø£ eTqTï nqTq$ H˚\ jÓTTø£ÿ
ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡ø±\T. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ H˚\\T á eT÷&ÉT s¡ø±\
ø£\sTTø£‘√H˚ @s¡Œ&É‘êsTT. H˚\ ìsêàD+ n+<äT˝À ñ+&˚ ô|’
eT÷&ÉT s¡ø±\ eTè‹Ôø\£ |ü]e÷D+ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~.
sêh+˝À |ü\T s¡ø±\ H˚\\T ñHêïsTT.
H˚\ s¡÷|üø\£ Œq ÁbÕ<∏$ä Tø£ o‘√wüdí ‹úæ , ñqï‹, •˝≤düsÔ +¡
jÓTTø£ÿ ≈£Ls¡TŒ yÓTT<ä\>∑T Á|ü<ëÛ qø±s¡ø±\#˚ Á|üu≤Û $‘·+ #˚jT· ã&ç
ñ+≥T+~. <˚X+¯ ˝À yê]¸ø£ es¡¸bÕ‘·+˝À ndüeT |ü+|æD,° n~Ûø£
ñwü+í e\q H˚\\≈£î Á|ü‘´˚ ø£ \ø£D å ≤\T nãT“‘êsTT.
|ü+≥\ ñ‘·Œ‹Ô
sêh+˝Àì s¬ ‘’ T· \≈£î e´ekÕj·Ty˚T Á|ü<ëÛ q JeHê<Ûës¡+.
n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ esê¸<ëÛ s¡+. 2012 `13˝À 41.56 \ø£\å
ôV≤ø±ºs˝¢¡ À ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT kÕ>∑T #˚XÊs¡T. 104.96 \ø£\å
≥qTï\ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T ñ‘·Œ‹Ô ø±e&É+ »]–+~. yÓTT‘·+Ô
ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô˝À 83.21% eTT‘·ø£ <ÛëHê´\T,
∫s¡T<ÛëHê´\T ñHêïsTT. |ü|⁄ü Œ <ÛëHê´\T 10.79% ñHêïsTT.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é
|üXó¯ dü+|ü<ä
sêh+˝Àì e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+˝À |üX¯óe⁄\
b˛wüD ˇø£ n+‘·s¡Z‘· uÛ≤>∑+>± ø=qkÕ>∑T‘√+~. ¬s’‘·T\≈£î,
Á|ü‘´˚ øÏ+∫, eTVæ≤fi≤ s¬ ‘’ T· \T, uÛ÷Ñ $T ˝Òì ìs¡Tù|<ä s¬ ‘’ T· \T,
∫qï s¬ ‘’ T· \≈£î |üXó¯ b˛wüD JeH√bÕ~Û ø£*Œk˛Ô+~. Äe⁄\T,
π><Ó\‘√ bÕ≥T >=Á¬s\T, y˚Tø£\ ô|+|üø£+ ≈£L&Ü sêh+˝À
ô|<ä› m‘·TÔq »s¡T>∑T‘√+~. |üX¯ó dü+|ü<ä˝À m≈£îÿe XÊ‘·+
‘·≈£îÿe ñ‘êŒ<äø£‘· ø£*– ñqïy˚ nsTTq|üŒ{Ïø°, ø£s¡Te⁄
dü+e‘·‡sê\˝À s¬ ‘’ T· \qT Ä<äT≈£îH˚ j·T+Á‘ê+>∑+>± yê{Ï bÕÁ‘·
nyÓ÷|òTü ˙j·TeTì >∑T]Ô+#·&+É »]–+~.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ düTdü+|üqïyÓTqÆ |üXó¯ dü+|ü<ä »HêuÛ≤qT
ø£*– ñ+~. sêh+ ‘√fi¯¢ ñ‘·Œ‹Ô˝À Á|ü<ëÛ q yê{≤ ø£*– ñ
+~. 2012`13 n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ 1287.40 ø√≥¢ yê]¸ø£
ø√&ç>T∑ &É¢ ñ‘·Œ‹Ô˝À <˚X+¯ ˝ÀH˚ Á|ü<eä∏ T kÕúq+˝À ñ+~. <˚X+¯ ˝À
ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·Tqï Á|ü‹ ◊<äT ø√&ç>T∑ &É˝¢ À ˇø£ >∑T&ÉT¶ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
qT+&˚ ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘√+~. 4.78 \ø£\å yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\ ñ
‘·Œ‹Ô‘√ e÷+dü+ ñ‘·Œ‹Ô˝À sêh+ <˚X+¯ ˝À Hê\T>∑e kÕúq+˝À
ñ+~. yê]¸ø£ bÕ\ ñ‘·Œ‹Ô 88.11 \ø£\å yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\T.
bÕ\ ñ‘·Œ‹Ô˝À sêh+ <˚X+¯ ˝À 6e kÕúq+˝À ñ+~. bı&Éyq’Ó
rs¡ π s K ø£ * – ñqï Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ dü e TTÁ<ä ÄVü ‰ s¡ ñ
‘·Œ‘·T\Ô ‘√bÕ≥T ÇHé˝≤´+&é #˚|\ü T, s=j·T´\ ñ‘·Œ‹Ô˝À ≈£L&Ü
nÁ>∑>±$T>± ñ+~.
uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\T
sêÁcÕº ì ï Hê\T>∑ T π ø ≥–Ø\ yê≥sY ô w&é \ T>±
eØZø]£ +#·&+É »]–+~. M{ÏH˚ uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »\ bÕÁ‘·\T ˝Ò<ë
eT~+|ü⁄ j·T÷ì≥T¢ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. 1. düTs¡ø‘åÏ y· TÓ qÆ $
2. ns¡ú øÏw¢ yºü TÓ qÆ $, 3. øÏw¢ yºü TÓ qÆ $, 4. n~Ûø+£ >± ‘√&ÉT‘·Tqï$.
sêh+˝Àì yÓ T T‘· Ô + 664 eT+&É ˝ ≤\≈£ î >±qT, 561
eT+&É˝≤\qT düTs¡øÏå‘·yÓTÆq$>±, 46 eT+&É˝≤\qT ns¡ú
øÏw¢ yºü TÓ qÆ $>±, 12 eT+&É˝≤\qT øÏw¢ yºü TÓ qÆ $>±, 45 eT+&É˝≤\qT
n~Ûø+£ >± ‘√&ÉT‘·Tqï$>± eØZø]£ +#·&+É »]–+~.
es¡¸bÕ‘·+
sêh+ X¯ówüÿ, ns¡ú X¯ówüÿ eT]j·TT ñ|ü ÄÁs¡∆ o‘√wüdí ‹úæ
|ü]dæ‘ú T· \qT ø£*– ñ+~. dü>≥ ∑ T >∑]wüº ñc˛íÁ>∑‘· 39.0 &çÁ^\
ôd*‡j·Tdt ø±>±, dü>≥∑ T ø£ìwüº ñc˛íÁ>∑‘· 15.7 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt.
dü>∑≥T yê]¸ø£ es¡¸bÕ‘·+ 911 $T©¢ MT≥s¡T¢. yÓTT‘·Ô+
es¡¸bÕ‘·+˝À eT÷&ç+≥ s¬ +&ÉT e+‘·T\T HÓs’ T¡ ‹ ãTT‘·T|üeHê\
ø±\+˝ÀH˚ ≈£îs¡TdüT+Ô ~. es¡¸bÕ‘· |ü+|æD° n|üdeü ´+>± ñ+&É≥+
7 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
e\q ‘·s¡#·T>± ø£s¡Te⁄\T dü+uÛÑ$düTÔ+{≤sTT. ø√kÕÔ Ä+Á<Ûä
ÁbÕ+‘·+˝À 80% es¡¸bÕ‘·+ HÓs’ T¡ ‹ ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝ÀH˚
≈£îs¡TdüTÔ+~. sêj·T\d”eT ÁbÕ+‘·+ áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\
ø±\+˝À n‘·´~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ bı+<äT‘·T+~. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ yÓTT‘·+Ô
$d”sÔ +í¡ ˝À düTe÷s¡T 50% yÓT≥º kÕ>∑T øÏ+<ä ñ+&É>±, $T>∑‘ê
ÁbÕ+‘·+ kÕ>∑T˙{Ï øÏ+<ä kÕ>∑e⁄‘√+~.
dü÷\ú Ä]úø£ dü>≥∑ T\T
2013`14(‘ê‘êÿ*ø£ n+#·Hê\ Á|üø±s¡+)˝À sêh
dü÷ú\ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô(õ&ç|æ)ì 2004`05 dæús¡ <Ûäs¡\ e<ä›
` 2,50,282 ø√≥T¢ > ± n+#· H ê y˚ j · T &É + »]–+~.
2012`13(yÓTT<ä{Ï düe]+∫q n+#·Hê\ Á|üø±s¡+)˝À
õmdt&|ç æ `2,35,930 ø√≥T¢>± n+#·Hê y˚jT· &É+ »]–+~.
2012`13‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ õmdt&|ç æ 2013`14˝À 6.08%
eè~∆ kÕ~Û+∫+~. s¡+>±\ yêØ>± e´ekÕj·T s¡+>∑+ 6.94%,
|ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+ 2.16%, ùde\ s¡+>∑+ 7.25% eè~∆sπ ≥T
kÕ~Û+#êsTT.
2013`14 ‘ê‘êÿ*ø£ n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ Á|üdTü ‘Ô · <Ûsä \¡
e<ä› Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ‘·\dü] Ä<ëj·T+ ` 85,797. ‘·\dü]
Ä<ëj·T+ 2012`13‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ 2013`14˝À 12.8%
ô|]–+~. 2004`05 dæús¡ <Ûäs¡\ e<ä› ‘·\dü] Ä<ëj·T+
2012`13˝À ` 42,186 ñ+&É > ±, 2013`14˝À
`44,481≈£î ô|]– 5.4% eè~∆ì kÕ~Û+∫+~.
Á|üuÛÑT‘·« Ä]úø£ e´eVü‰sê\T(ñeTà&ç
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ)
2012`13 Ä]úø£ dü+e‘·‡s¡+˝À sêh+ jÓTTø£ÿ kı+‘·
|üqTï sêã&ç 12.37 XÊ‘·+ eè~∆ kÕ~Û+∫, `59,875 ø√≥¢≈î£
#˚sT¡ ≈£î+~. >∑&∫ç q eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À dü>≥∑ T |üqTï sêã&ç
eè~∆sπ ≥T 19.58 XÊ‘·+>± ì*∫+~. neTàø£|⁄ü |üqTï, m¬ø‡’ CŸ,
yÓ÷{≤s¡T yêVü≤Hê\ |üqTï, kÕº+|ü⁄\T, ]õÁùdºwüqT¢ |üqTï
sêã&ç˝À Á|ü<Ûëq yê{≤<ës¡T\T>± ñHêïsTT. n<˚$<Ûä+>±
|üH˚ï‘·s¡ sêã&ç ≈£L&Ü n+‘·≈£î eTT+<äT dü+e‘·‡s¡+ ø£+fÒ
36.81 XÊ‘·+ ô|]– ` 15,999 ø√≥¢≈î£ #˚]+~. |üHï˚ ‘·s¡
sêã&ç˝À dæ+øÏ+>¥ |òü+&é Ä|òt ùdº{Ÿ >∑es¡ïyÓT+{Ÿ˝À ô|{Ϻq
ô|≥Tºã&çø£ e∫Ãq @ø£ø±\ e&û¶ yÓTT‘·+Ô ` 1404.9 ø√≥T¢
≈£L&Ü ñ+~. 2012`13˝À s¬ yÓq÷´ e´j·T+ `1,02,702
ø√≥T¢ ø±>±, ` 1,128 ø√≥¢ s¬ yÓq÷´ $T>∑T\TqT kÕ~Û+#·&+É
»]–+~. Á<äe´ ˝À≥T ` 17,508 ø√≥T¢>± ‘˚*+~. Ç~
õmdt&|ç ˝æ À 2.32 XÊ‘·+. 2012`13˝À eT÷\<Ûqä e´j·T+
yÓTT‘·+Ô e´j·T+˝À 12.48 XÊ‘·+>± qyÓ÷<äsTT+~. Ç+<äT˝À
` 18,635 ø√≥¢ s¡TD≤\T, ìø£s¡ n&Ü«qT‡\T ≈£L&Ü ñHêïsTT.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é
eT÷\<Ûäq e´j·T+˝À Á|ü<Ûëq yê{≤qT kÕ>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\
s¡ + >∑ + , s¡ V ü ≤ <ës¡ T \T, e+‘Ó q \T, dü + π ø å e T s¡ + >±ìøÏ
øπ {≤sTT+#·&+É »]–+~. sêh+ _j·T´+ dü_‡&û, $<äT´‘Y dü_‡&û,
eè<ë∆|´ü |ò+æ #·qT¢, dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\≈£î bÕe˝≤ e&û,¶
>∑èVü≤ ìsêàD ø±s¡´Áø£eT+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì ìs¡+‘·sêj·T+>±
neT\T #˚k˛Ô+~.
<Ûäs¡\T
n+‘·≈î£ eTT+<äT dü+e‘·‡s¡+‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ 2013
@Á|æ˝Ÿ qT+&ç 2014 e÷]à eT<Ûä´ ¬s+&Ée s¡ø£+ _j·T´+,
s¬ +&Ée s¡ø+£ ø£+~|ü|⁄ü Œ, $‘·HÔ ê\T ˝Òì ∫+‘·|+ü &ÉT, Áπ>&é 2
ñ*¢bÕj·T\ dü>∑≥T s√EyêØ ∫\¢s¡ <Ûäs¡\T ô|s¡T>∑T‘·Tqï
<Û√s¡DìÏ Á|ü<]ä Ù+#·>±, y˚sT¡ X¯q>∑ q÷HÓ <Ûsä ¡ ‘·>T∑ eZ TTK+ |ü{+ºÏ ~.
ˇø£|üŒ{Ï Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh+˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]à≈£î\
$ìeTj·T<ës¡T\ <Ûsä \¡ dü÷N\T(Consumer Price Indices
for Industrial Workers) 2013 @Á|æ˝Ÿ qT+&ç 2014 e÷]Ã
eT<Û´ä sêh kÕúsTT˝À 10.65%, nœ\ uÛ≤s¡‘· kÕúsTT˝À 9.77
XÊ‘·+ ô|]>±sTT.
Á|üC≤ |ü+|æD°
Á|üC≤ |ü+|æD° e´edüú düeTs¡eú +‘·+>± |üì #˚jT· &É+,
ø±s¡T<¶ ës¡T\T m≈£îÿe <ä÷s¡+ Á|üj÷· DÏ+#˚ nedüs+¡ ˝Ò≈î£ +&Ü
#Íø£ <Ûsä \¡ <äTø±D≤\T yê]øÏ n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚$<Û+ä >±
Á|üdüTÔ‘·+ ñqï <äTø±D≤\qT ùV≤‘·TãB∆ø£]+#·&É+ »]–+~.
2014 e÷]à 31 Hê{ÏøÏ sêh+˝À 28,692 #Íø£ <Ûäs¡\
<äTø±D≤\T ñHêïsTT. Ç+<äT˝À 4,367 |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê˝À¢,
24,325 Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñHêïsTT. dü>≥ ∑ T 535 ø±s¡T\¶ T/
≈£î≥T+u≤\≈£î ˇø£ #Íø£ <Ûsä \¡ <äTø±D+ ñ+~. <˚X+¯ ˝À dü>≥∑ Tq
2000 eT+~øÏ ˇø£ #Íø£ <Û ä s ¡ \ <ä T ø±D+ ñ+&É > ±,
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À Á|ü‹ 1,725 eT+~øÏ ˇø£ #Íø£ <Ûsä \¡ <äTø±D+
ñ+~. Á|üdTü ‘Ô +· 115.88 \ø£\å ‘Ó\ø¢ ±s¡T<¶ ës¡T\≈£î ˇø=ÿø£ÿ
e´øÏÔ 4 øÏ˝À\T #=|ü⁄Œq ≈£î≥T+u≤ìøÏ >∑]wü+º >± 20 øÏ˝À\
_j·÷´ìï øÏ˝À s¡÷bÕsTTøÏ düs|¡ süò ê #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~.
ns¡TΩ˝q’… ø±s¡T<¶ ës¡T\(‘Ó\ø¢ ±s¡T\¶ T, n+‘√´<äjT· nqïjÓ÷»q
yÓTT<ä\≈£î ø±s¡T\¶ T ñqï yê]øÏ)≈£î düs|¡ süò ê #˚jT· &ÜìøÏ HÓ\≈£î
1.98 \ø£\å yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\ _j·T´+ nedüse¡ Te⁄‘√+~.
9.08 \ø£\å n+‘√´<äjT· nqïjÓ÷»q ≈£î≥T+u≤\T
\ø£å´+ ø±>±, Á|üdüTÔ‘·+ 9.75 \ø£å\ n+‘√´<äj·T nqï
jÓ÷»q(mmyÓ)’ ≈£î≥T+u≤\≈£î HÓ\≈£î 35 øÏ˝À\ _j·÷´ìï
øÏ˝À≈£î s¡÷bÕsTT #=|ü⁄Œq n+<äCj Ò T· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. mmyÓ’
ø±s¡T¶<ës¡T\≈£î n+<äCÒj·T&ÜìøÏ HÓ\≈£î 31,798 yÓTÁ{Ïø˘
≥qTï\T øπ {≤sTTdüT+Ô &É>±, 34,217 yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\T düs|¡ süò ê
#˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~.
8 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
ãTT‘·T|üeHê\ |ü]dæ‹ú ¬ s ’ ‘ · T \≈£ î á |ü < ∏ ä ø ±\T e]Ô k ÕÔ s TT. 2013`14 Ä]ú ø £
dü+e‘·‡s¡+˝À e&û¶ ˝Òì s¡TD≤\ ø√dü+ ` 222.90 ø√≥T¢,
sêh+˝À HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À kÕ<Ûës¡D bÕe˝≤ e&û¶ s¡TD≤\≈£î ` 22.50 \ø£\å T $&ÉT<ä\ #˚jT· &É+
es¡¸bÕ‘·+ 554 $T©¢MT≥s¡T¢ ø±>±, 2013`14 dü+e‘·‡s¡+˝À »]–+~.
7% ˝À≥T‘√ 514 $T©¢ M T≥s¡ ¢ es¡ ¸ bÕ‘· + e÷Á‘· y ˚ T
qyÓ÷<äsTT+~. áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À kÕ<Ûës¡D yê‘êes¡D Ä<Ûë]‘· |ü+≥\ ;e÷
dü>∑≥T es¡¸bÕ‘·+ 298 $T©¢ MT≥s¡T¢ ø±>±, 2013`14
d”»qT˝À 360 $T©¢MT≥s¡¢ es¡¸bÕ‘·+, nq>± 21% n<äq|ü⁄ 2009 KØ|òt d”»Hé˝À >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢˝À $T]Ã($Ts¡|)ü
es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äsTT+~. |ü+≥≈£î ÁbÕs¡+_Û+∫q yê‘êes¡D Ä<Ûë]‘· |ü+≥\ ;e÷
|ü<øä∏ ±ìï Á|üdTü ‘Ô +· nìï õ˝≤¢\≈£î, nìï |ü+≥\≈£î $dü]Ô +#·&+É
kÕ>∑T $d”sÔ +í¡ , ñ‘·Œ‹Ô, ø£eT‘ê\T »]–+~.
Hê\T>∑e eTT+<ädTü Ô n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ 2013`14 qMø£]+∫q C≤rj·T e´ekÕj·T ;e÷
dü+e‘·‡s¡+˝À ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ kÕ>∑T $d”sÔ +í¡ , ñ‘·Œ‹Ô s¬ +&É÷
ÁøÏ‘+· @&Ü~ kÕ~Û+∫q <ëìø£+fÒ ô|s¡T>∑T<ä\ #·÷|ækÕÔjT· ì |ü<∏äø£+
uÛ≤$+#·&É+ »]–+~. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ kÕ>∑T $d”Ôs¡í+
2012`13˝À 41.56 \ø£\å ôV≤ø±ºsT¡ ¢ ñ+&É>±, 2013`14˝À C≤rj·T e´ekÕj·T ;e÷ |ü<øä∏ +£ ‘√ bÕ≥T 2010`11
3.0 XÊ‘·+ ô|]–, 42.82 \ø£\å ôV≤ø±ºs≈¢¡ î£ #˚sT¡ ≈£î+~. ÄVü‰s¡ s¡; qT+&ç ô|˝’ {Ÿ ÁbÕ‹|ü~ø£q Á|üø±X¯+, HÓ\÷¢sT¡ , es¡+>∑˝Ÿ
<ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô 2012`13˝À 104.96 \ø£\å ≥qTï\T ñ õ˝≤¢˝À¢ qMø£]+∫q C≤rj·T e´ekÕj·T ;e÷ |ü<∏äø±ìï
+&É>±, 2013`14˝À 11.1% ô|]–, 116.64 \ø£å\ ÁbÕs¡+_Û+#·&É+ »]–+~. e&É>∑fi¯¢ yêq e+{Ï kÕúìø£
≥qTï\≈£î #˚s¡T≈£î+≥T+<äì n+#·Hê y˚j·T&É+ »]–+~. |ü]dæ‘ú T· \qT, kÕ>∑T nq+‘·s+¡ dü+uÛ$Ñ +#˚ qcÕº\qT ôd‘’ +·
kÕ>∑T˙{Ï kÂø£s´¡ + ø£*–q ìø£s¡ $d”sÔ +í¡ 2011`12˝À 31.05 á |ü<øä∏ +£ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+≥T+~. Á>±e÷ìï j·T÷ì{Ÿ>±
\ø£\å ôV≤ø±ºsT¡ ¢ ñ+&É>±, 2012`13˝À 9.80 XÊ‘·+ ‘·–,Z |ü]>∑D+Ï #·&+É »s¡T>∑T‘·T+~.
28.01 \ø£\å ôV≤ø±ºs≈¢¡ î£ |ü&bç ˛sTT+~.
sêh+˝À uÛ÷Ñ ø£eT‘ê\ dü>≥∑ T |ü]e÷D+ 2005`06˝À
düV≤ü ø±s¡ s¡+>∑+
1.13 ôV≤ø±ºs¡T¢ ñ+&É>±, 2010`11˝À 1.06 ôV≤ø±ºs¡¢≈£î sêh+˝Àì ÁbÕ<∏ ä $ Tø£ e´ekÕj· T dü V ü ≤ ø±s¡
|ü & ç b ˛sTT+~. 2005`06 qT+&ç 2010`11 eT<Û ä ´ dü + |ò ü ÷ \(|æ m dæ m ˝Ÿ ) qT 4465 qT+&ç 2037≈£ î
uÛÑ÷ø£eT‘ê\ dü+K´ 72.16 \ø£å\ qT+&ç 76.21 \ø£å\≈£î |ü⁄qs¡e´ed”úø£]+#·&É+ »]–+~. Á>±MTD düVü≤ø±s¡ |üs¡|ü‹
ô|]–+~. e´edüú |ü⁄qs¡T<äs∆ D¡ bÕ´πøJ ÁøÏ+<ä ` 935 ø√≥¢ düV≤ü ø±s¡+
bı+<ä&+É »]–+~. Ç+<äT˝À sêh Á|üuTÑÛ ‘·« yê{≤ ` 146.31
e´ekÕj·T |üs|¡ ‹ü , e&û˝¶ ìÒ s¡TD≤\T ø√≥T¢ #Ó*+¢ #·&+É »]–+~.
2013`14 sêh yê]¸ø£ |üs|¡ ‹ü Á|üD≤[ø£˝À e´ekÕj·T
|üs¡|ü‹øÏ ` 47,016.95 ø√≥T¢ \ø£å´+>± ìs¡ísTT+#·&É+ ñ<ë´q |ü+≥\T
»]–+~. nsTT‘˚ ` 49,974.46 ø√≥T¢(105%) |üs|¡ ‹ü mHéôV≤#Y_ &˚{≤uÒdt 2011 ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ ìeTàC≤‹
ÁøÏ+<ä n+<äCj Ò T· &É+ »]–+~. |ü+≥ s¡TD≤\T ÁøÏ+<ä yÓTT‘·+Ô |ò˝ü ≤\T, düT>∑+<Ûä Á<äyê´\T, ÄsTT˝ŸbÕyéT, ≥e÷{À, $Ts¡|,ü
` 35,548.65 ø√≥T¢ |ü+|æD° #˚j÷ · \ì \ø£´å +>± ô|≥Tºø√>± |üdTü |ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ <˚X+¯ ˝À yÓTT<ä{Ï kÕúq+˝À ñ
yÓTT‘·+Ô ` 37,058.08 ø√≥T¢(104.25%) Çe«&É+ »]–+~. +~. e÷$T&ç, J&ç e÷$T&ç ñ‘·Œ‹Ô˝À ¬s+&Ée kÕúq+˝À,
e´ekÕj·T ≥sYà ˝ÀqT¢ ÁøÏ+<ä ` 11,468.30 ø√≥T¢ Çyê«\qï~ $&ç|Pü \ ñ‘·Œ‹Ô˝À 3e kÕúq+˝À, ns¡{Ï ñ‘·Œ‹Ô˝À Hê\T>∑e
\ø£å´+ ø±>±, ` 12,716.38 ø√≥T¢(110.88%) |ü+|æD° kÕúq+˝À ñ+~.
#˚jT· &É+ »]–+~. \ø£å s¡÷bÕj·T\ es¡≈î£ s¬ ‘’ T· +<ä]ø° e&û¶
˝Òì |ü+≥ s¡TD≤\T, \ø£å qT+&ç 3 \ø£\å s¡÷bÕj·T\ es¡≈î£ 2013`14 dü+e‘·‡s¡+˝À 19.62 \ø£\å ôV≤ø±ºs˝¢¡ À
bÕe˝≤ e&û¶ |ü+≥ s¡TD≤\qT 2011 qe+ãsY qT+&ç neT\T ñ<ë´q |ü+≥\qT ô|+#ês¡T. M{Ï <ë«sê 195.70 \ø£å\
#˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘√+~. düø±\+ |ü+≥ s¡TD≤\T #Ó*¢+∫q ≥qTï\ ñ‘·Œ‹Ô »]–+~. dü÷ø£àå kÕ>∑T˙{Ï $<Ûëq+(Micro ir-
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 9 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
rigation system) neT\T˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ yÓTT<ä{Ï kÕúq+˝À ñ‘·Œ‹Ô˝À ¬s+&Ée kÕúq+˝À, düeTTÁ<ä|ü⁄ s=j·T´\ ñ‘·Œ‹Ô˝À
ñ+~. 2013`14 ∫e] Hê{ÏøÏ 4.96 \ø£\å eT+~ s¬ ‘’ T· \T ◊<äe kÕúq+˝À ñ+~.
5.63 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢˝À dü÷ø£åàkÕ>∑T˙{Ï $<ÛëHêìï neT\T
#˚düTÔHêïs¡T. 2013`14 dü+e‘·‡s¡+˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À 17.69 \ø£\å
≥qTï\ #˚|\ü T, s=j·T´\T ñ‘·Œ‹Ô nj·÷´sTT. düeTTÁ<ä ñ‘·Œ‘·T\Ô
|üXó¯ b˛wüD, ñ‘·Œ‘·T\Ô T m>∑TeT‘·T\ <ë«sê sêh+ ` 3,000 ø√≥¢ Ä<ëj·T+ Ä]®k˛Ô+~.
Ç~ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ qT+&ç m>∑TeT‘·Te⁄‘·Tqï düeTTÁ<ä|⁄ü ñ‘·Œ‘·T\Ô
øπ e\+ ô|s¡{Ï ô|+|üø+£ >± ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ qÆ |üXó¯ b˛wüD m>∑TeT‹˝À 50% ñ+≥T+~.
H˚&ÉT ˇø£ |ü]ÁX¯eT>± m~–+~. bÕ\T, e÷+dü+ ñ‘·Œ‹Ô
>∑D˙j·T+>± ô|]–+~. ô|<ä› dü+K´˝À ≈£î≥T+u≤\T >=Á¬s\T, n&Ée⁄\T
y˚Tø£\ ô|+|üø+£ ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç J$düTHÔ êïsTT. á ≈£î≥T+u≤\≈£î
Ç|üŒ{Ïπø 100 XÊ‘·+ |üX¯óe⁄\ ;e÷qT e]Ô+|üCÒj·T&É+ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ n≥M ñ‘·Œ‘·T˝Ô À¢ ø£\|ü, yÓ<Tä s¡T, e+≥
»s¡T>∑T‘√+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À düTe÷s¡T 46.45 \ø£å\ #Ós¡≈£î, #ês√ÿ˝Ÿ, ;&û Ä≈£î\T eTTK´yÓTÆq$. n≥M s¡+>∑+
≈£ î ≥T+u≤\T JeH√bÕ~Û ø√dü + |ü X ¯ ó b˛wü D ô|’ qT+&ç e#˚Ã Ä<ëj·T+ Áø£eT+>± ô|s¡T>∑T‘√+~.
Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·THêïsTT. |üXó¯ e⁄\ dü+ã+~Û‘· ñ‘·Œ‘·T\Ô $\TeqT 2010`11˝À ` 41.19 ø√≥T¢ ñ+&É>±, 2011`12
Á|üdTü ‘Ô · <Ûsä \¡ Á|üø±s¡+ ` 33,600 ø√≥T¢>± n+#·Hê y˚jT· &É+ Hê{ÏøÏ ` 52.07 ø√≥¢≈î£ ô|]–+~. 2012`13˝À ` 53.72
»]–+~. 2013`14 Ä]úø£ dü+e‘·‡sêìøÏ dü+ã+~Û+∫q ø√≥T¢, 2013`14˝À `57.33 ø√≥¢ Ä<ëj·T+ düeT≈£L]+~.
‘ê‘êÿ*ø£ n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ |üX¯ób˛wüD s¡+>∑+ sêh
õmdt&|ç ˝æ À 7.06% yê{≤qT ø£*– ñ+~. |ü≥Tº |ü⁄s¡T>∑T\ ô|+|üø+£ (ôd]ø£\ÃsY)
2012 |üX¯ó >∑Dq Á|üø±s¡+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh+˝À
46.06 \ø£\å Äe⁄\T, 64.34 \ø£\å >π <Ó\T, 135.37 \ø£\å |ü≥Tº ñ‘·Œ‹Ô˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ <˚X+¯ ˝À s¬ +&Ée kÕúq+˝À
>=Á¬s\T, 44.17 \ø£å\ y˚Tø£\T, 815.60 \ø£å\ ø√fi¯ó¢ ñ ñ+~. <˚X+¯ ˝À ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·Tqï Hê\T>∑T s¡ø±\ |ü≥Tº nq>±,
HêïsTT. ≥kÕsY, m], eTT>±, eT\“Ø |ü≥TºqT kÕ>∑T #˚dTü qÔ ï sêh+>±
|ü X ¯ ó e⁄˝À¢ dü + ø£ s ¡ ø±s¡ ´ Áø£ e ÷\qT |ü ⁄ qs¡ « ´ed” ú Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üd~æ ∆ >±+∫+~. ≥kÕsY, m], eTT>± |ü≥TºqT
ø£]+#˚+<äT≈£î sêh Á|üuÛÑT‘·«+ H˚wüq˝Ÿ ÁbÕC…ø˘º |òüsY ø±´{Ï˝Ÿ –]»q ÁbÕ+‘ê˝À¢ $kÕÔs+¡ >± ñ‘·Œ‹Ô #˚kÕÔsT¡ .
n+&é ãô|˝ò À Á;&ç+>¥(NPCBB) |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä ˇø£ ãèVü≤‘·sÔ ¡
|ü<∏äø±ìï Äs¡+_Û+∫+~. Bìì Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝…’yékÕºø˘ e÷¬sÿ{Ï+>¥
&Óe\|tyTÓ +{Ÿ @C…˙‡(APLDA) neT\T #˚k˛Ô+~.
sêh+˝À 190 e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\T ñHêïsTT.
|òæwüØ\T M{Ï ÁøÏ+<ä 190 e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶\T, 134 düuŸ e÷¬sÿ{Ÿ
j·÷s¡T\¶ T |üì #˚dTü HÔ êïsTT. e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\T 2012`13˝À
|ò æ w ü Ø dt s¡ + >∑ + sêh+˝À >∑ D ˙j· T +>± ñbÕ~Û e÷¬sÿ{Ÿ |”E ÁøÏ+<ä ` 341.10 ø√≥T¢, 2013`14˝À
ø£*Œ+#·&É+, bÂwæºø±Vü‰s¡+ n+~+#·&É+‘√ bÕ≥T sêÁcÕºìøÏ `353.80 ø√≥T¢ edü÷\T #˚jT· &É+ »]–+~.
$<˚o e÷s¡ø£Á<äyê´ìï ≈£L&Ü n+~k˛Ô+~. düTe÷s¡T 1.4
$T*j·Tq¢ eT+~ Á|ü‘´· ø£+å >± ˝Ò<ë |üs√ø£+å >± á s¡+>∑+ô|’ s¬ ‘’ T· ãC≤s¡¢ <ë«sê 24,500 eT+~ s¬ ‘’ T· \T dü>≥ ∑ Tq
Ä<Ûës¡|ü&ç JeH√bÕ~Û bı+<äT‘·THêïs¡T. n+‘˚ø±≈£î+&Ü, yêsêìøÏ 1.05 \ø£å\ øÏ«+{≤fi¯¢ ≈£Ls¡>±j·T\qT H˚s¡T>±
|ü+≥\T, |üX¯ób˛wüD s¡+>±\ ø£+fÒ y˚>∑e+‘·yÓTÆq eè~∆ì $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î $Áø£sTTdüTÔHêïs¡T.
qyÓ÷<äT #˚k˛Ô+~. 2013`14 ‘ê‘êÿ*ø£ n+#·Hê\ Á|üø±s¡+
õmdt&|ç ˝æ À 3.63% XÊ‘·+ yê{≤ ø£*–+~. bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~∆
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ñ|ü⁄Œ˙{Ï s=j·T´\T, eT+∫˙{Ï s=j·T´\ 2013 @Á|æ˝Ÿ qT+&ç 2014 e÷]à eT<Û´ä ø±\+˝À
ñ‘·Œ‹Ô˝À <˚X+¯ ˝ÀH˚ yÓTT<ä{Ï kÕúq+˝À ñ+~. eT+∫˙{Ï #˚|\ü bÕ¢+≥T eT]j·TT j·T+Á‘ê\ô|’ ` 5.00 ø√≥¢≈î£ ô|>’ ± ô|≥Tºã&ç
ñ‘·Œ‹Ô˝À s¬ +&Ée kÕúq+˝À ñ+~. yÓTT‘·+Ô #˚|\ü T, s=j·T´\ ø£*–q 144 uÛ≤Ø eT]j·TT eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\T $$<Ûä
Á|üuTÑÛ ‘·« XÊK\ qT+&ç 508 øÏj ¢ T· s¬ qT‡\T, ÄyÓ÷<ë\ ø√dü+
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 10 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
sêh kÕúsTT H√&É˝Ÿ @C…˙‡øÏ Á|ü‹bÕ<äq\qT <ëK\T #˚jT· >±,
257 Á|ü‹bÕ<äq\≈£î øÏj ¢ T· s¬ qT‡\T, ÄyÓ÷<ä+ Çe«&É+ »]–+~.
51 Á|ü‹bÕ<äq\qT ‹s¡dÿü ]+#·&+É ˝Ò<ë ‹|æŒ|ü+|ü&+É »s¡>>∑ ±,
69 Á|ü‹bÕ<äq\≈£î dü+ã+~Û+∫ n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï ø√s¡&+É
»]–+~. $T–*q 131 Á|ü‹bÕ<äq\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üÁøÏjT·
$$<Ûä <äX˝¯ À¢ ñ+~. ô|’ Á|ü‹bÕ<äq\≈£î dü+ã+~Û+∫q yÓTT‘·+Ô
ô|≥Tºã&ç $\Te ` 29,444.37 ø√≥T¢ ø±>±, M{Ï <ë«sê
34,925 eT+~ e´≈£îÔ\T ñbÕ~Û bı+<˚ neø±X¯+ ñ+~.
2013 e÷]à Hê{ÏøÏ ` 71,551 ø√≥¢ ô|≥Tºã&ç‘√ ≈£L&çq
1702 uÛ≤Ø eT]j·TT yÓT>± ÁbÕC…≈î£ \º T ñ‘·Œ‹Ô˝ÀøÏ yÓfi≤¢sTT.
M{Ï <ë«sê 4,06,951 eT+~øÏ ñbÕ~Û \_Ûk˛Ô+~. 2013`14
ø±\+˝À ` 5,435 ø√≥¢ ô|≥Tºã&ç‘√ 25 uÛ≤Ø eT]j·TT yÓT>±
bÕ]ÁXÊ$Tø£ ÁbÕC…≈î£ \º qT kÕú|+æ #·&+É »]–+~. M{Ï <ë«sê
7,457 eT+~øÏ ñbÕ~Û ø£*Œ+#·&É+ »]–+~. 2013`14
ø±\+˝À ` 1,961.94 ø√≥¢ ô|≥Tºã&ç ø£*–q 2,403 dü÷ø£àå ,
∫qï, eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\qT kÕú|+æ ∫, 40,778 eT+~øÏ
ñbÕ~Û ø£*Œ+#·&+É »]–+~.
sêh+˝À ñqï 32 Á|ü‘´˚ ø£ Ä]úø£ eT+&Éfi(¢̄ ôdCŸ)˝À 10
◊{Ï/◊{ÏÄ<Ûë]‘· ôdCŸ\T ø±>±, 6 ãVüQfi¯ ñ‘·Œ‹Ô ôdCŸ\T, 4
bòÕsêàdü÷{Ïø£˝Ÿ, 2 ãjÓ÷f…ø˘ ôdCŸ\T ñHêïsTT. eTs√ 10
s¡+>±\ yêØ Á|ü‘´˚ ø£ ôdCŸ\T ñHêïsTT.
sêh+˝À 44 sêh kÕúsTT Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ |ü]ÁX¯eT\T
q&É|ãü &ÉT‘·THêïsTT. M{Ï˝À yÓTT‘·+Ô eT÷\<Ûqä + ` 69,125.71
ø√≥T¢. n‘·´~Ûø£ eT÷\<Ûqä + ô|≥ºã&çq yÓTT<ä{Ï ◊<äT Á|üuTÑÛ ‘·«
s¡+>∑ dü+dü\ú T 1. Vü≤Ödæ+>¥ ø±s=ŒπswüH,é 2. m.|æ. C…Høé √, 3.
m|æd|æ &æ dç mæ ˝Ÿ, 4. m|æmdt|&æ dç mæ ˝Ÿ, 5. dæ+>∑sπ DÏ. yÓTT‘·+Ô
Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ dü+dü˝ú À¢ ô|{Ïqº eT÷\<Ûqä +˝À 65.38% á
◊<äT dü+dü˝ú À¢H˚ ô|≥º&+É »]–+~.
>∑qT\T   õj·÷\J
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh+ nH˚ø£ KìC≤\≈£î ì\j·T+.
Á|ü‘´˚ øÏ+∫ eTT&ç #·eTTs¡T, düV≤ü » yêj·TTe⁄, u…s¬ {’ d° ,t u≤¬ø‡’ {Ÿ,
ôV≤M $Tqs¡˝Ÿ ;#Y XÊ´+&é, e÷+>∑˙düT, ˝…y’ Té k˛ºH,é &√˝ÀyÓT{Æ Ÿ,
ø±«sY,®º ô|˝ò Ÿd¶ Œü sY, dæ*ø± XÊ´+&é, $\TyÓq’ s¡‘êï\T, u≤˝Ÿ øπ ,¢
˝Ò≥s¬ {’ Ÿ, eTT&ç ÇqTeTT, ã+>±s¡+, eÁC≤\T, yÓTøÆ ±, Ädtuk… Õºd,t
ø±˝Ÿôd’{Ÿ, j·TTπsìj·T+, d”dü+, õ+≈£î, ùw˝Ÿ, ô|ò’s√|òæ˝…’{Ÿ,
dæºj·÷f…Æ{Ÿ, ôds¡Œ+f…ÆHé, Á>±ô|ò’{Ÿ, ø±´HÓ’{Ÿ, yÓ]à≈£î´˝…’{Ÿ, πø¢dt,
<Ûë‘·Tsê>∑+, q\T|ü⁄, s¡+>∑T\ Á>±HÓ{’ Ÿ, düTqï|ü⁄sêsTT |ò\ü ø£\T,
#·${Ï eT{Ï,º bÕ\sêsTT, s√&é yÓT≥˝Ÿ, _*º+&é k˛ºH,é ø£+ø£s¡
sêsTT, yÓTTC≤sTTø˘ ∫|t‡, kÕ<Ûës¡D ÇdüTø£ yÓTT<ä\>∑T Kì»
eqs¡T\T eTq sêh+˝À ñHêïsTT.
sêh KìC≤\T, >∑qT\ s¡+>∑+ 2013`14˝À KC≤Hê≈£î
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 11
` 884.64 ø√≥¢ Ä<ëj·T+ ø£*Œ+∫+~. 2014`15˝À
`1235.48 ø√≥¢ sêã&ç edüT+
Ô <äì n+#·Hê y˚jT· &É+ »]–+~.
yêDÏ»´+ ` m>∑TeT‘·T\T
ñeTà&ç sêh+ 2013`14˝À ` 92,890.53 ø√≥¢
m>∑TeT‘·T\qT qyÓ÷<äT #˚dæ+~. sêh+ qT+&ç Á|ü<Ûëq+>±
»]π> m>∑TeT‘·T˝À¢ Wwü<ëÛ \T, bòÕsêàdü÷{Ïø˝£ Ÿ‡, Ç‘·s¡ nqTã+<Ûä
s¡dj
ü ÷· q ñ‘·Œ‘·T\Ô T, bÕ¢døºæ \˘ T, e´ekÕj·T, e´ekÕj·T Ä<Ûë]‘·
ñ‘·Œ‘·T\Ô T, Ç+»˙]+>¥ ñ‘·Œ‘·T\Ô T, KìC≤\T, Kì» ñ‘·Œ‘·T\Ô T,
Vü≤düøÔ fi£ \¯ T, ‹yêN\T, f…ø‡˘ f…˝Æ Ÿ‡, ‘√fi¯ó,¢ »+‘·T, düeTTÁ<ä ñ
‘·Œ‘·T\Ô T yÓTT<ä\>∑Tq$ ñHêïsTT.
kÕ>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\
»\j·T»„+ ÁøÏ+<ä 54 ÁbÕC…≈î£ \º (25 uÛ≤Ø, 18 eT<Û´ä
‘·sV¡ ‰ü , 4 es¡<ä ø£≥\º T, 7 Ä<ÛTä ìø°øs£ D¡ )qT #˚|≥ü &º +É »]–+~.
Çe˙ï |üPs¡sÔ TT‘˚ ø=‘·>Ô ± 52.05 \ø£\å mø£sê\ ø=‘·Ô Äj·Tø£≥Tº
düèwæº+#·&É+‘√ bÕ≥T 21.18 \ø£å\ mø£sê\ Äj·Tø£≥Tº
dæØú ø£sD ¡ »s¡T>∑T‘·T+~. 2004`05 qT+&ç 2013`14 es¡≈î£
13 ÁbÕC…≈£îº\T |üP]Ô ø±>±, eTs√ 14 ÁbÕC…≈£îº\≈£î ˙s¡T
$&ÉT<ä\ #˚jT· &É+ »]–+~. 2004`05 qT+&ç 2013`14
es¡≈î£ 19.696 \ø£\å mø£sê\≈£î kÕ>∑T˙{Ï edü‹ ø£*Œ+#·&+É
]–+~. 3.036 \ø£\å mø£sê\ Äj·Tø£≥TºqT dæØú ø£]+#·&+É
»]–+~. Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î düVü≤ø±s¡+‘√ neT\e⁄‘·Tqï
Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ ø£ e T÷´ì{° Ä<Û ë ]‘· #Ó s ¡ T e⁄\ ìs¡ « Vü ≤ D
ÁbÕC…≈£îº(Andhra Pradesh Community Based Tank
Management Project (APCBTMP) ) ÁøÏ + <ä 975
#ÓsT¡ e⁄\qT yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· +É »s¡T>∑T‘√+~.
uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ C˝≤\T
2013 `14˝À 2014 e÷]à Hê{ÏøÏ 2013 y˚T HÓ\‘√
b˛\TÃ≈£î+fÒ uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »\eT≥º+˝À ìø£s¡ ô|s¡T>∑T<ä\ 2.24
MT≥s¡¢>± qyÓ÷<äsTT+~. ø√kÕÔ Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘·+˝À 1.84
MT≥s¡T,¢ sêj·T\d”eT ÁbÕ+‘·+˝À 3.46 MT≥s¡¢ ìø£s¡ ô|s¡T>∑T<ä\
qyÓ÷<äsTT+~. 2013 e÷]Ñ√ b˛\TÃ≈£î+fÒ 2014 e÷]Ã˝À
uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »\ eT≥º+ ô|s¡T>∑T<ä\ 0.53 MT≥s¡¢ y˚Ts¡ ô|]–+~.
ø√kÕÔ Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘·+˝À 0.14 MT≥s¡T,¢ sêj·T\d”eT ÁbÕ+‘·+˝À
1.40 MT≥s¡T¢ ô|s¡T>∑T<ä\ ]ø±s¡s¶ TT+~.
$<äT´‘Y
1959˝À 213 yÓT>±yê≥T¢>± ñqï kÕú|øü £ kÕeTs¡´ú +
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
2013`14≈£ î 16,717.33 yÓ T >±yê≥¢ ≈ £ î ô|]–+~.
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\ dü+K´ dü+K´ 2.7 \ø£\å qT+&ç 261.46
\ø£\å ≈£î ô|]–+~. ñeTà&ç sêh+˝À yê]¸ø£ $<äT´‘Y ìs¡«Vü≤D
kÕeTs¡´ú + 686 $T*j·THé j·T÷ì≥¢ qT+&ç 88,743 $T*j·THé
j·T÷ì≥¢≈î£ ô|]–+~. yê]¸ø£ Ä<ëj·T+ ` 5.50 ø√≥¢ qT+&ç
` 34,549.99 ø√≥¢≈î£ ô|]–+~. 2013`14˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+
` 5480.77 ø√≥¢ {≤]|òt dü_‡&û n+~+∫+~. e´ekÕj·T
s¡+>±ìπø ` 4,300.92 ø√≥T¢ dü_‡&û Çe«&É+ »]–+~. eTs√
` 4,218 ø√≥¢ Áø±dt dü_‡&û Çe«&É+ »]–+~. e÷s¡TŒ #˚dq æ \ø£\å øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+ ãdüT‡\qT q&ÉT|ü⁄‘·÷ 64.22 \ø£\å
$<Ûëq+ Á|üø±s¡+ yÓT≥ºÁbÕ+‘ê˝À¢ 3 ø£HøÓ qå£ T¢, e÷>±DÏ˝À 2.5
mø£sê\T ñqï s¬ ‘’ T· \T ñ∫‘· $<äT´‘Y≈î£ ns¡TΩ\e⁄‘ês¡T. yÓTT‘·+Ô
sêh+˝À 14.49 \ø£\å e´ekÕj·T $<äT´‘Y ø£HøÓ qå£ T¢ ñ+&É>±,
n+<äT˝À 95% eT+~ s¬ ‘’ T· \T ñ∫‘· $<äT´‘Y≈î£ ns¡TΩ\T>± ñ
Hêïs¡T. $T–*q 5%˝À yÓT≥º ÁbÕ+‘ê˝À¢ 3 ø£+fÒ m≈£îÿe
$<äT´‘Y ø£HøÓ qå£ T¢ ñqï yês¡T, 2.5 mø£sê\ ø£+fÒ m≈£îÿe e÷>±DÏ
ñqï yês¡T, ø±s=Œπs{Ÿ s¬ ‘’ T· \T ñHêïs¡T.
s√&ÉT¢   s¡V≤ü <ës¡T\T
2014 y˚T 31 Hê{ÏøÏ sêh+˝À ñqï ÄsY   _ s√&É¢
HÓ{ŸesYÿ 46,440 øÏ˝ÀMT≥s¡T.¢ Ç+<äT˝À C≤rj·T s¡V≤ü <ës¡T\T
4,302 øÏ˝ÀMT≥s¡T.¢ sêh s¡V≤ü <ës¡T\T 7,255 øÏ˝ÀMT≥s¡T.¢
Á|ü<Ûëq õ˝≤¢ s¡Vü≤<ës¡T\T 19,783 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢, Á>±MTD
s√&ÉT¢ 15,100 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ ñHêïsTT. sêh+˝À Á|ü‹ \ø£å
»HêuÛ≤≈£î C≤rj·T s¡V≤ü <ës¡T\ kÕ+Á<ä‘· 8.71 øÏ˝ÀMT≥s¡T.¢
ø±>±, C≤rj·T kÕúsTT˝À 7.67 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ ñ+~. Á|ü‹ yÓsTT´
#·<äs¡|ü⁄ øÏ˝ÀMT≥s¡¢≈£î C≤rj·T kÕúsTT˝À dü>∑≥Tq 28.2
øÏ˝ÀMT≥s¡¢ C≤rj·T s¡V≤ü <ës¡T\T ñ+&É>±, sêh+˝À 26.80
øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ ñHêïsTT. 2013 @Á|æ˝Ÿ 1 Hê{ÏøÏ |ü+#êj·TrsêCŸ
ÁøÏ+<ä ñqï s√&É¢ yÓTT‘·+Ô bı&Ée⁄ 76,894 øÏ˝ÀMT≥s¡T.¢ Ç+<äT˝À
dædæ s√&ÉT,¢ _{Ï s√&ÉT¢ 23,344 øÏ˝ÀMT≥s¡T,¢ &ÉãT¢´_m+ s√&ÉT¢
10,420 øÏ˝ÀMT≥s¡T,¢ Á>±yÓ˝Ÿ s√&ÉT¢ 19,636 øÏ˝ÀMT≥s¡T,¢ Ä]úø£ dü+e‘·‡s¡+˝À 158.10 \ø£\å ≥qTï\ düsT¡ ≈£îqT s¡yêD≤
eT{Ïsº √&ÉT¢ 23,494 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚Ts¡ ñHêïsTT.
s¡yêD≤
2014 e÷]à 31 Hê{ÏøÏ sêh+˝À 70.65 \ø£å\ Ä]®+∫+~.
yêVü ≤ Hê\T qyÓ ÷ <ä j · ÷ ´sTT. yê{Ï ˝ À 77 XÊ‘· +
~«#·Áø£yêVü≤Hê\T ñHêïsTT. Ä ‘·s¡Tyê‘· ø±s¡T¢, ÁrM\s¡T¢,
ãdüT‡\T, Á≥≈£îÿ\T ‘·<Tä |ü] kÕúHê˝À¢ ñHêïsTT. 2000 qT+&ç
2014 eT<Ûä´ yêVü≤Hê\ dü+K´ dü>∑≥Tq dü+e‘·‡sêìøÏ
12.58% #=|ü⁄Œq ô|s¡T>∑T‘√+~.
m|æmdtÄsY{Ïdæ
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh s√&ÉT¶ s¡yêD≤ dü+dü(ú m|æmdtÄsY{dÏ )æ
4 CÀqT¢ , 12 Øõj· T qT¢ , 122 &ç b ˛\‘√ sêheT+‘ê
$dü]Ô +∫+~. 2014 y˚T Hê{ÏøÏ 12,Ì126 ãdüT‡\T, 60,310
eT+~ ñ<√´>∑ T \T ñHêïs¡ T . yÓ T T‘· Ô + 122 &ç b ˛\qT
&ÉjT· \|tH{Ó Ÿes¡Tÿ <ë«sê nqTdü+<Ûëq+ #˚jT· &É+ »]–+~.
2014 y˚T Hê{ÏøÏ ©≥s¡T≈£î 5.23 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ Ç+<Ûäq
kÕeTsêú´ìï kÕ~Û+∫+~. m|æmdtÄsY{dÏ æ Á|ü‹ s√p 46.22
eT+~ Á|üj÷· DÏ≈î£ \qT >∑eT´kÕúHê\≈£î #˚sT¡ k˛Ô+~. dü>≥ ∑ Tq
ˇø=ÿø£ÿ ãdüT‡ s√E≈£î 365 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ Á|üj÷· DÏk˛Ô+~. 2014
y˚T Hê{ÏøÏ dü+düú 99.49% |ò{¢” Ÿ j·TT{Ï˝C’… wÒ Hü qé T kÕ~Û+∫+~.
$e÷HêÁX¯j·÷\T
sêh yê´|üÔ+>± düeT‘·T\´‘·‘√ ≈£L&çq ÁbÕ+rj·T
n_Ûeè~∆ì Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É ‘√ bÕ≥T, sê»<ÛëìøÏ eT]j·TT Ç‘·s¡
õ˝≤¢\≈£î nqTdü+<ÛëHêìï yÓTs¡T>∑T|üs#¡ ê\H˚ uÛ$Ñ wü´‘Y <äèw摺 √
sêh Á|üuÛÑT‘·«+ HêHé yÓTÁ{À $e÷HêÁX¯j·÷\qT n_Ûeè~∆
#˚j·÷\ì ìs¡ísTT+∫+~. $»j·Tyê&É, ‹s¡T|ü‹, ø£&É|ü,
sê»eT+Á&ç $e÷HêÁX¯j÷· \ n_Ûeè~∆ ˝Ò<ë Ä<ÛTä ìø°øs£ D¡ ø√dü+
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ msTTsYb˛sY‡º n<∏ë]{° Ä|òt Ç+&çj÷· ‘√
ne>±Vü≤Hê ˇ|üŒ+<ë\T ≈£î<äTs¡TÃ≈£î+~. ñ‘·eÔ T nqTdü+<Ûëq+,
sêh+˝À Ä]úøe£ è~∆ì s¬ {Ï+º |ü⁄ #˚jT· &É+ ø√dü+ sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+
ÁbÕ+rj·T Vü≤]‘·πøåÁ‘· $e÷HêÁX¯j·÷\(Regional Greenfi
eld Airports) @sêŒ≥T≈£ î Á|ü ‹ bÕ~+∫+~. ÁbÕ+rj· T
$e÷HêÁX¯j÷· \ @sêŒ≥T ø√dü+ msTTsYb˛sY‡º n<∏ë]{° Ä|òt
Ç+&çj÷· Ç+‘·≈î£ eTT+<˚ ø=ìï ÁbÕ+‘ê\qT dü+<ä]Ù+∫+~.
HÍø±ÁX¯j·÷\T
$XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢˝À ñqï >∑+>∑es¡+ b˛s¡Tº 2013`14
#˚d,æ ` 570.47 ø√≥¢ Ä<ëj·÷ìï Ä]®+∫+~. sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+
‘·q yê{≤ ÁøÏ+<ä ` 11.55 ø√≥T¢ bı+~+~. 2014`15
Ä]úø£ dü+e‘·‡s¡+˝À 2014 y˚T Hê{ÏøÏ á b˛s¡Tº 34.30
\ø£å\ ≥qTï\ düs¡T≈£îqT s¡yêD≤ #˚dæ, ` 114.78 ø√≥T¢
ø£eT÷´ìπøwüqT¢
2014 e÷]à 31 Hê{Ï ø Ï sêh+˝À 10,318
b˛kÕº | d
”
ò Tü \T ñHêïsTT. n+<äT˝À 59 ôV≤&éb˛kÕº|d”ò Tü \T, 8
eTTK´&Üø˘|Tüò sY\T, 1,517 düuŸ b˛kÕº|d”ò Tü \T, 8,734 Áu≤+#Y
b˛kÕº|ò”düT\T ñHêïsTT. n<˚$<Ûä+>± 2014 e÷]Ã Hê{ÏøÏ
12 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
sêh+˝À 2,488 f…*bò˛Hé mπøä+CŸ\T, 10.21 \ø£\å ˝≤´+&é˝H’… é ‘·s>¡ ‘∑ T· \T(ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT)˝À 3.20% eT+~, 1 qT+&ç 7
ø£HÓø£åqT¢, 46,256 |ü_¢ø˘ f…*bò˛Hé ø£HÓø£åqT¢, 64.93 \ø£å\ ‘·s>¡ ‘∑ T· \T (ÁbÕ<∏$ä Tø√ï‘· kÕúsTT)˝À 19.6%, 1 qT+&ç 10
yÓs’ ˝Y d… t ø£HøÓ qå£ T¢ ñHêïsTT. ‘·s>¡ ‘∑ T· \T (ôdø£+&ÉØ kÕúsTT)˝À 26.83% eT+~ bÕsƒX¡ Ê\\
qT+&ç Á&Ü|üe⁄‘·THêïs¡T. 2013`14˝À eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q|ü<øä∏ +£
u≤´+øÏ+>¥ ÁøÏ+<ä 44.22 \ø£\å eT+~ \_∆bı+<ës¡T. Ç+<äT˝À 23.55
\ø£\å eT+~ ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\ $<ë´s¡T\ú T, 13.43 \ø£\å
2014 e÷]à Hê{ÏøÏ 5,980 ôw&É÷´\T¶ u≤´+≈£î eT+~ ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· bÕsƒX¡ Ê\ $<ë´s¡T\ú T, 7.24 \ø£\å eT+~
ø±sê´\j·÷\T ñHêïsTT. M{Ï˝À yÓTT‘·+Ô ` 1,65,242 ø√≥¢ ôV≤’ dü÷ÿ\T $<ë´s¡T\ú T ñHêïs¡T.
&çbÕõ≥T¢ ñHêïsTT. ø±>±, 2012 e÷]à Hê{ÏøÏ u≤´+≈£î\T
`2,01,201 ø√≥T¢ s¡TD≤\T n+<äCX Ò ÊsTT. ÄsY_◊ Á|üe÷D≤\ Ç+≥Øà&çjT· {Ÿ $<ä´
Á|üø±s¡+ Á¬ø&ç{Ÿ ` &çbÕõ{Ÿ ìwüŒ‹Ô 60% ñ+&Ü*. eTq
sêh+˝À e÷Á‘·+ 121.76% ñ+~. &Ós¬’ ø£sº Y Ä|òt Ç+≥Øà&çjT· {Ÿ m&ÉT´πøwüHé ìj·T+Á‘·D˝À
sêh+˝À 439 Á|üuÛÑT‘·« pìj·TsY ø±˝ÒJ\T, 8 Á|üuÛÑT‘·«
|üsê´≥ø£ s¡+>∑+ y=πøwüq˝Ÿ pìj·TsY ø±˝ÒJ\T ñHêïsTT. M{Ï‘√ bÕ≥T 131
Áô|y’ ≥
˚ T msTT&Ó&é pìj·TsY ø±˝ÒJ\T ñHêïsTT. M{Ï‘√ bÕ≥T
U≤´‹>±+∫q sê»e+XÊ\T, Á|ü d æ ~ ∆ > ±+∫q sêh+˝À 1751 Áô|y’ ≥ ˚ T nHé msTT&Ó&é pìj·TsY ø±˝ÒJ\T
<˚yê\j·÷\T, \ø£ÿu§eTà\T, n+<äyÓTÆq #˚H˚‘· eÁkÕÔ\T, ñHêïsTT. Ç+»˙]+>¥, f…ø±ï\J, nÁ–ø£\ÃsY, ôVAyéTôdH’ ‡é ,
düTdü+|üqïyÓTqÆ kÕVæ≤‘·´+, ≈£L∫|üP&ç qè‘·´+ e+{Ï n<äT“¤‘y· TÓ qÆ
ø£fi\¯ ≈£î Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ù|sêZ+∫+~. nH˚ø£ |ü$Á‘· |ü⁄D´πøÁå ‘ê\T, _õHÓdt   ø±eTsY‡, VüA´e÷ì{°d˝t À 23 ˇπøwüq˝Ÿ ø√s¡T‡\qT
Äø£s¡¸D°j·TyÓTÆq Á|ü<˚XÊ\T, eT÷´õj·÷\T, HÍø±ÁX¯j·÷\T, ≈£L&Ü n+~+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~.
q<äT\T, ;#Y\T, Væ≤˝Ÿ ùdwº qü ≈¢ î£ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ HÓ\e⁄. sêh+˝À
300≈£î ô|>’ ± |üsê´≥ø£ øπ +Á<ë\T ñHêïsTT. Ç$ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ø£fi≤XÊ\ $<ä´
ô|<ä› dü+K´˝À |üsê´≥≈£î\qT Äø£]¸dTü HÔ êïsTT. Á|ü‹ dü+e‘·‡sêìï sêh+˝À 146 Á|üuTÑÛ ‘·« &çÁ^ ø±˝ÒJ\T ñHêïsTT. M{Ï˝À
sêÁcÕºìï 75 \ø£\å eT+~øÏ ô|>’ ± |üsê´≥≈£î\T dü+<ä]ÙdüTHÔ êïs¡T. 90,588 eT+~ $<ë´s¡Tú\T ñHêïs¡T. 141 msTT&Ó&é &çÁ^
ø±˝ÒJ\˝À eTs√ 1.34 \ø£\å eT+~ $<ë´s¡T\ú T ñHêïs¡T.
ÇqŒ¤sπ àwüHé f…ø±ï\J yÓTT‘·+Ô 2.24 \ø£\å eT+~ &çÁ^ nuÛ´Ñ dædTü HÔ êïs¡T.
ñeTà&ç sêh ÇqŒ¤πsàwüHé f…ø±ï\J m>∑TeT‘·T˝À¢
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ πøe\+ 2% yê{≤, ñbÕ~Û˝À 1.8% yê{≤ kÕ+πø‹ø£ $<ä´
e÷Á‘·yT˚ ø£*– ñ+~. 2012`13˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À ◊{Ï s¡+>∑+ sêh+˝À 1357 &ç|y¢ü ÷Ó   &çÁ^ kÕúsTT Ábıô|dò qü ˝Ÿ
` 1628.73 ø√≥¢ m>∑TeT‹ ≥s√ïesYqT kÕ~Û+∫+~. 22,644
eT+~ ◊{Ï Ábıô|wò qü ˝Ÿ‡≈£î n<äq|ü⁄ ñbÕ~Û ø£*Œ+∫+~. $<ë´ dü+dü\ú T ñHêïsTT. M{Ï˝À 3,44,551 eT+~ $<ë´s¡T\ú T
$<ä´quÛÑ´dædüTÔHêïs¡T. 2013`14˝À 1762 eT+~ &ç|ü¢yÓ÷
bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´ ôVA\¶sT¡ ,¢ 2881 eT+~ Á>±&ÉT´j˚T≥T¢ nÁô|+{Ïdwt |æ t |üP]Ô
#˚XÊs¡T. 1556 eT+~ &ç|ü¢yÓ÷ ôVA\¶s¡T¢, 3986 eT+~
2013`14˝À nìï s¡ø±\ bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ø£*|æ 73.71 Á>±&ÉT´j˚T≥T¢ nÁô|+{Ïdwt |æ t •ø£Då bı+<äT‘·THêïs¡T. 78 Á|üuTÑÛ ‘·«
\ø£\å eT+~ $<ë´s¡T\ú T ñHêïs¡T. Ç+<äT˝À 1.63 \ø£\å eT+~ ◊.{Ï.◊\T, 420 Áô|y’ ≥ ˚ T ◊.{Ï.dæ\˝À $$<Ûä eè‘·T˝Ô À¢ •ø£D
å
Á|” Áô|’eT], 38.51 \ø£å\ eT+~ 1 qT+&ç 5e ‘·s¡>∑‹, Çe«&É+ »s¡T>∑T‘√+~. 2013`14˝À Á|üuTÑÛ ‘·« ◊.{Ï.◊\˝À
20.97 \ø£\å eT+~ 6,7,8 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T, 11.95 \ø£\å eT+~ 15,250 eT+~, Áô|’y˚≥T ◊.{Ï.dæ\˝À 54,500 eT+~
9, 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \ $<ë´s¡T\ú T, 0.29 \ø£\å eT+~ 11, 12 $<ë´s¡T\ú T ñbÕ~Û ø£\ŒHê eè‘·T˝Ô À¢ •ø£D å bı+<ës¡T.
‘·s>¡ ‘∑ T· \ $<ë´s¡T\ú T ñHêïs¡T. XÊ‘·+ |üs+¡ >± #·÷ùd,Ô 52.49%
eT+~ 1 qT+&ç 5 ‘·s¡>∑‘·T\T, 28.59% eT+~ 6,7,8 ≈£î≥T+ã dü+øπ eå T+
‘·s>¡ ‘∑ T· \T, 16.32% eT+~ 9, 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T, 0.40%
eT+~ 11, 12 ‘·s>¡ ‘∑ T· ˝À¢ ñHêïs¡T. $T–*q 2.22% eT+~ 7,617 Äs√>∑´ ñ|üøπ +Á<ë\T, 1,040 ÁbÕ<∏$ä Tø£ Äs√>∑´
Á|” Áô|’eT]˝À ñHêïs¡T. Á&ÜbÂ≥¢ $wüj·T+˝À 1 qT+&ç 5 øπ +Á<ë\T, 176 ø£eT÷´ì{° Äs√>∑´ øπ +Á<ë\T, 31 @]j·÷
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 13 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 ÄdüŒÁ‘·T\T, 9 õ˝≤¢ ÄdüŒÁ‘·T\T, 6 e÷‘ê •X¯ó dü+s¡ø£åD yê´<ÛäT\ ìyês¡D, nuÛÑ´düq kÕeTsêú´\qT ô|+#·&É+ <ë«sê
ÄdüŒÁ‘·T\T, 10 uÀ<ÛäHêdüT|üÁ‘·T\ <ë«sê ≈£î≥T+ã dü+πøåeT yê´<ÛäT\qT ìs√~Û+∫, bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´s¡Tú˝À¢ Äs√>±´ìï
XÊK e÷‘ê Äs√>∑´ dü+s¡øD å£ , •X¯ó Äs√>∑´ dü+s¡øD
å£ ùde\T ô|+bı+~+#·&yÉ T˚ \ø£´å +>± sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2010 qe+ãsY
n+~k˛Ô+~. sêh yê´|üÔ+>± 73 |ü≥ºD ≈£î≥T+ã dü+πøåeT 14q »eVü≤sY u≤\ Äs√>∑´ s¡ø(å£ C…_mÄsY)qT ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
øπ +Á<ë\T, 185 |ü≥Dº Äs√>∑´ øπ +Á<ë\T |üì #˚dTü HÔ êïsTT.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À msTT&é‡ yê´~Û n‘·´~Ûø+£ >± ñqï Äs¡T
Äs√>∑´l Äs√>∑´ ;e÷ |ü<øä∏ +£ sêÁcÕº˝À¢ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ≈£L&Ü ˇø£{.Ï 2013˝À yÓ\Te]+∫q
‘ê‘êÿ*ø£ n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 25 \ø£\å eT+~
2007 @Á|æ˝Ÿ 1q ô|\’ {Ÿ ÁbÕ‹|ü~ø£q ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq ôV≤#Y◊$‘√ ñ+&É>±, n+<äT˝À 3 \ø£\å eT+~ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À
á |ü<∏äø±ìï <äX¯\ yêØ>± sêh yê´|üÔ+>± $düÔ]+#·&É+ ñHêïs¡T.
»]–+~. á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä <ë]Á<ä´ sπ K≈£î ~>∑Teq ñqï
Á|ü‹ ≈£î≥T+u≤ìøÏ ` 2.00 \ø£å\ es¡≈£î Äs√>∑´ ùde\T eTVæ≤fi≤ •X¯ó dü+øπ eå T+
n+~+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. 31 øπ ≥–Ø˝À¢ >∑T]Ô+#·ã&çq 938 øÏw¢ ºü |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ ñqï |æ\\¢ T, eTVæ≤fi¯\ ø√dü+ eTVæ≤fi≤
s¡ø±\ <∏sÓ |¡ \”ò qT Bì <ë«sê n+~+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. á •X¯ó dü+øπ eå T XÊK 46 •X¯ó >∑èVü‰\T, 21 eTVæ≤fi≤ dü+dü\ú qT
|ü<øä∏ ±ìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ ì<ÛTä \T n+~düT+Ô ~. ìs¡«Væ≤k˛Ô+~. sêh+˝À 2014 e÷]à Hê{ÏøÏ 55024
2007 @Á|æ˝Ÿ 1 qT+&ç 2014 pHé es¡≈î£ á |ü<øä∏ +£ n+>∑Hyé ê&û øπ +Á<ë\‘√ ≈£L&çq 254 ◊dæ&mç dt ÁbÕC…≈î£ \º T ñ
ÁøÏ+<ä 20,506 Äs√>∑´ •_sê\T ìs¡«Væ≤+∫, 41.37 \ø£\å HêïsTT.
eT+~ì |üØøÏå+#·&É+ »]–+~. yê]˝À 2876 HÓ{ŸesYÿ
ÄdüŒÁ‘·T\ <ë«sê 32.55 \ø£\å eT+~øÏ W{Ÿ ù|wü+{Ÿ ùde\T, $ø£˝≤+>∑T\ dü+øπ eå T+
14.77 \ø£å\ eT+~øÏ ÇHéù|wü+{Ÿ ùde\T n+~+#·&É+ <ä è wæ º ˝ À|ü + ñqï yê] ø√dü + 3 ¬ s dæ & Ó ì ¸j· T ˝Ÿ
»]–+~. Ç+<äTø√dü+ ` 4050.64 ø√≥T¢ Ks¡Tà #˚jT· &É+ bÕsƒ¡XÊ\\T, $ìøÏ&ç˝À|ü+ ñqï yê]øÏ 3 ¬sdæ&Óì¸j·T˝Ÿ
»]–+~. bÕsƒX¡ Ê\\T, $ìøÏ&ç ˝À|ü+ ñqï yê]øÏ >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢
u≤|ü≥¢ e<ä› ˇø£ >∑Ts¡T≈£î\ pìj·TsY ø£fi≤XÊ\ ñHêïsTT.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ yÓ’<ä´ $<Ûëq |ü]wü‘Y $ø£˝≤+>∑T\ dü+πøåeT XÊK Ä<Ûä«s¡´+˝À 20 Vü‰düºfi¯ó¢, 2
(m|æ$$|æ) ôVAyéT\qT ìs¡«Væ≤+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~.

yÓ<’ ´ä $<Ûëq |ü]wü‘Y <ë«sê W{Ÿ ù|wü+{Ÿ, ÇHé ù|wü+{Ÿ yÓqTø£ã&çq ‘·s>¡ ‘∑ T· \ dü+øπ eå T+
ùde\T, &Éj÷· >√ïdæøº ˘ ùde\T, ˝ÒuÀπs≥Ø ùde\T n+~+#·&+É Á|üdTü ‘Ô +· sêh+˝À 895 yÓqTø£ã&çq ‘·s>¡ ‘∑ T· \ Vü‰dü˝º Ÿ‡
»s¡T>∑T‘√+~. yÓ<’ ´ä $<Ûëq |ü]wü‘Y Ä<Û«ä s¡´+˝À Á|üdTü ‘Ô +· sêh
ñHêïsTT. Ç+<äT˝À 693 u≤\Ts¡ Vü‰düfiº ó¯ ,¢ 202 u≤*ø£\ Vü‰dü˝º Ÿ‡
yê´|ü+Ô >± 118 ÄdüŒÁ‘·T\T ñHêïsTT. 723 eT+~ yÓ<’ Tä ´\T, ñHêïsTT. 2013`14˝À yÓTT‘·+Ô 92,652 eT+~ $<ë´s¡T\ú T
2060 eT+~ q]‡+>¥, 372 eT+~ bÕsêyÓT&çø˝£ Ÿ, 347 eT+~ M{Ï˝À edü‹ bı+<ës¡T. yÓqTø£ã&çq ‘·s>¡ ‘∑ T· \ Vü‰düfiº ˝¢̄ À
dü V ü ‰ j· T ø£ eT]j· T T bÕ\Hê dæ ã “+~ ùde\+~+#· & É + 76 XÊ‘·+ yÓqTø£ã&çq ‘·s>¡ ‘∑ T· \T, 10% ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\T,
»s¡T>∑T‘√+~. »q˙ •X¯ó düTs¡øå£ ø±s¡´Áø£eT+ |ü<øä∏ ±ìï ÄdüŒÁ‹ 5% ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>\∑ T, 3 XÊ‘·+ yÓTHÆ ê]{°\T, 6% Ç‘·sT¡ \qT
kÕúsTT˝À neT\T #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘√+~. ñ∫‘· ø±qTŒ\T #˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T. yÓTT‘·+Ô 895 Vü‰düfiº ≈¢̄ î£ >±qT 532 Á|üuTÑÛ ‘·«
#˚jT· &É+, 30 s√E\ es¡≈î£ |ü⁄{Ïqº •X¯óe⁄≈£î, ‘·*ø¢ Ï Äs√>∑´ uÛeÑ Hê\˝À ñ+&É>±, $T–*q yê{Ï˝À 58 uÛeÑ Hê\T ìsêàD+˝À
dü+s¡øD å£ ùde\T n+~+#·&+É á |ü<øä∏ +£ ñ<˚X› +¯ . ñHêïsTT. Vü‰düfiº ˝¢̄ À ñ+&˚ $<ë´s¡T\ú ≈£î 3 qT+&ç 7e ‘·s>¡ ‹∑
es¡≈î£ HÓ\≈£î ` 750, 8 qT+&ç 10e ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ ` 850
Äs√>∑´+ &Ó{’ Ÿ #ÛêØ®\T Çe«&É+ »s¡T>∑T‘√+~. ø±k˛à{Ïø˘ #ÛêØ®\ ÁøÏ+<ä
7e ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ u≤\Ts¡≈î£ HÓ\≈£î ` 50, u≤*ø£\≈£î ` 55
yê´<ÛäT\qT ‘=*<äX¯˝ÀH˚ >∑T]Ô+∫, dü+s¡ø£åD #·s¡´\T Çe«&É+ »s¡T>∑T‘√+~. 8, 9,10e ‘·s>¡ ‹∑ u≤*ø£\≈£î ` 75
rdüTø√e&É+, Äs√>∑´ <äèø£Œ<∏ëìï, Á|ües¡qÔ qT n_Ûeè~∆ #˚jT· &É+, #Ó*+¢ #·&+É »s¡T>∑T‘√+~. M{Ï‘√ Vü‰düfiº ˝¢̄ À ñ+&˚ $<ë´s¡T\ú ≈£î
bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ Äs√>∑´ø£s¡ yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#·&+É , kÕ+Áø£$Tø£
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 14 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ H√≥T |ü⁄düÔø±\T, Hê\T>∑T »‘·\ ã≥º\T,
<äT|üŒ≥T¢ n+<äCÒj·T&É+ »s¡T>∑T‘√+~. 2013`14˝À 10e
‘·s>¡ ‹∑ |üØø£\å ˝À sêh yê´|ü+Ô >± dü>≥
∑ Tq 90.97% ñrÔs‘í¡ ·
kÕ~Û+#·>±, _dæ Vü‰düº˝Ÿ $<ë´s¡Tú\T 93.73% ñrÔs¡í‘·
bı+<ës¡T.
kÕ+|òTæ ø£ dü+øπ eå T+
2013`14˝À sêh+˝À 1439 kÕ+|òæTø£ dü+πøåeT
Vü‰düfiº ó¯ ¢ ñHêïsTT. M{Ï˝À 940 u≤\Ts¡ ø√dü+, 499 u≤*ø£\
ø√dü+ øπ {≤sTT+#·&+É »]–+~. M{Ï˝À 1.17 \ø£\å eT+~
$<ë´s¡T\ú T edü‹ bı+<äT‘·THêïs¡T. kÕ+|òTæ ø£ dü+øπ eå T Vü‰düfiº ¢̄
yÓTdt #ÛêØ®\qT @&√ ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î HÓ\≈£î `475 qT+&ç
`750≈£î, 8 qT+&ç 10e ‘·s> ¡ ‹∑ es¡≈î£ `535 qT+&ç `850≈£î
2012`13 $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç ô|+#·&É+ »]–+~.
Ç+~s¡eTà ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä 2013`14˝À 9,498 eT+~øÏ
Çfi¯¢ düú˝≤\T |ü+|æD° #˚j·T&É+ »]–+~. Ç+<äTø√dü+
`2525.17 \ø£\ å T e´j·T+ #˚jT· &É+ »]–+~..
–]»q dü+øπ eå T+
–]»q dü+πøåeT XÊK Ä<Ûä«s¡´+˝À 331 ÄÁX¯eT
bÕsƒX¡ Ê\\T ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·THêïsTT. M{Ï˝À 84,648 eT+~
–]»q $<ë´s¡T\ú T edü‹, $<ë´uÛ≤´dü+ bı+<äT‘·THêïs¡T. M{Ï‘√
bÕ≥T eTs√ 195 Vü‰düfiº q¢¯ T ìs¡«Væ≤+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. M{Ï˝À
10,084 eT+~ $<ë´s¡T\ú T ñ+≥THêïs¡T. –]»q ÁbÕ+‘ê˝À¢
2,036 ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ 45,114 eT+~ $<ë´uÛ≤´dü+
#˚düTÔHêïs¡T. b˛dtº yÓTÁ{Ïø˘ $<ë´s¡Tú\ ø√dü+ 168 Vü‰düºfi¯¢qT
ìs¡«Væ≤düT+Ô &É>±, M{Ï˝À 28,560 eT+~ mdt{Ï $<ë´s¡T\ú T
uÛÀ»q, edü‹ dü<Tä bÕj·T+ bı+<äT‘·THêïs¡T. 2014 e÷]Ã˝À
»]–q mdtmdtdæ |üØø£\å ˝À 93% eT+~ mdt{Ï $<ë´s¡T\ú T
ñrÔs¡Tí\j·÷´s¡T. 4,419 eT+~ mdt{Ï $<ë´s¡Tú\T u…dtº
myÓ\’ ãT˝Ÿ dü÷ÿ˝Ÿ‡ |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä 62 Á|üeTTK $<ë´ dü+dü˝ú À¢
$<ë´uÛ≤´dü+ #˚dTü HÔ êïs¡T. Ms¡T dü+e‘·‡sêìøÏ ` 8,800 qT+&ç
` 20,000 es¡≈£î kÕÿ\sYwæ|t\T bı+<äT‘·THêïs¡T. mdt{Ï
$<ë´s¡T\ú ≈£î 2013`14 Ä]úø£ dü+e‘·‡s¡+˝À 2014 e÷]Ã
es¡≈î£ ` 70.93 ø√≥¢ b˛dtº yÓTÁ{Ïø˘ kÕÿ\sYw|æ \t qT eT+ps¡T
#˚jT· &É+ »]–+~.
yÓTHÆ ê]{°\ dü+øπ eå T+
eTTdæ¢+\T, dæ≈£îÿ\T, uÖ<ä∆eT‘·düTÔ\, bÕØÙ yÓTT<ä\>∑T
yÓTÆHê]{° esêZ\˝Àì esêZ\ kÕe÷õø£, Ä]úø±_Ûeè~∆øÏ
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 15
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh yÓTHÆ ê]{°\ ô|H’ò êHé‡ ø±s=ŒπswüHé düV≤ü ø±s¡+
n+~k˛Ô+~. u≤´+≈£î\ <ë«sê Ä]úø£ düVü≤ø±s¡+ n+~+#˚
|ü<∏äø±\≈£î dü_‡&û\T Çe«&É+‘√ bÕ≥T dü+πøåeT |ü<∏äø±\≈£î
Á>±+{Ÿ ÇHé msTT&é n+<äCkÒ ˛Ô+~. 4286 <äsU¡ ≤düT\Ô T sê>±,
1280 eT+~ì m+|æø£ #˚d,æ yê]øÏ $$<Ûä ø√s¡T‡\˝À •ø£D å
Çe«&É+ »]–+~. 3279 eT+~ \_∆<ës¡T\≈£î u≤´+≈£î s¡TD≤\T
neø±X¯+ ñqï |ü<øä∏ ±\˝À ` 852.67 \ø£\å dü_‡&û Á>±+≥T
Çe«&É+ »]–+~.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh ÁøÏdæºj·THé(yÓTÆHê]{°\) ô|ò’HêHé‡
ø±s√Œπ s wü H é 6 qT+&ç 10e ‘· s ¡ > ∑ ‹ , Ç+≥Øà&ç j · T {Ÿ ,
Á>±&ÉT´j˚TwüHé, b˛düTºÁ>±&ÉT´j˚TwüHé, m+.|òæ˝Ÿ, |æôV≤#Y.&ç,
bÕ*f…øïÏ ø˘, q]‡+>¥ e+{Ï &ç|y¢ü ÷Ó ø√s¡T‡\T, m+._._.mdt,
Ç+»˙]+>¥, m+._.m, m+.dæ.m yÓTT<ä\>∑T Ábıô|òwüq˝Ÿ
ø√s¡T‡\T #·<Tä e⁄‘·Tqï $<ë´s¡T\ú ≈£î kÕÿ\sYw|æ \t T n+<äCkÒ ˛Ô+~.
2011`12˝À ø±s=ŒπswüHé 4643 eT+~ Á|æ yÓTÁ{Ïø,˘ b˛dtº
yÓTÁ{Ïø˘ $<ë´s¡Tú\≈£î ` 8.64 ø√≥¢ y˚Ts¡ kÕÿ\sYwæ|t\T
n+~+∫+~.
j·TTe»q ùde\T
sêJyé j·TTeX¯øÏÔ ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä 2013`14˝À
5220 j·T÷ì≥T¢qT kÕú|+æ #ê\H˚~ \ø£´å +>± ø±>± ` 4624
\ø£\å e´j·T+‘√ 4624 j·T÷ì≥¢qT kÕú|+æ #·&+É »]–+~.
2014`15˝À 5220 j· T ÷ì≥¢ ≈ £ î Ä]ú ø £ dü V ü ≤ ø±s¡ +
n+~+#ê\ì \ø£´å +>± ìs¡sí TT+#·&+É »]–+~. á ÁbÕC…≈î£ º
e´j·T+ ` 5220 \ø£\å T ø±>±, dü_‡&û ` 1566 \ø£\å T.
>∑èVü≤ ìsêàD+
ã\V” ≤ q esêZ \ >∑ è Vü ≤ ìsêàD ø±s¡ ´ Áø£ e ÷ìï
ÁbÕs¡+_Û+∫q|üŒ{Ï qT+&ç 2014 y˚T 31 es¡≈£î ñeTà&ç
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh+˝À 65,35,460 >∑èVü‰\qT |üP]Ô #˚jT· &É+
»]–+~. Ç+<äT˝À 58,92,737 Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢,
6,42,723 |ü≥D º ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñHêïsTT. Ç+{ÏÁ>π f…&é Vü≤Ödæ+>¥
n+&é düy¢ Té &Óe\|tyTÓ +{Ÿ Áb˛Á>±yéT(IHSDP) ÁøÏ+<ä `386.77
ø√≥¢ ÁbÕC…≈£îº e´j·T+‘√ 24,194 >∑èVü‰\qT eT+ps¡T
#˚jT· >±, ` 244.03 ø√≥¢ e´j·T+‘√ 17,824 >∑èVü‰\qT
|üP]Ô #˚j·T&É+ »]–+~. uÒdæø˘ düØ«ôddt ≥T ~ ns¡“Hé
|üPsY(BSUP) ÁøÏ+<ä ` 319.74 ø√≥¢ ÁbÕC…≈î£ º e´j·T+‘√
11,959 >∑èVü‰\qT eT+ps¡T #˚jT· >±, 214.20 ø√≥¢ e´j·T+
#˚d,æ ` 10,159 >∑èVü‰\qT |üP]Ô #˚jT· &É+ »]–+~.
Á>±MTD ˙{Ï düs|¡ süò ê   bÕ]X¯ó<Û´ä +
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 2014 @Á|æ˝Ÿ 1 Hê{ÏøÏ 1,83,533 uÀs¡T u≤e⁄\qT ãè+<ë\ düuTÑÛ ´\ bı<äT|ü⁄ ` 3090 ø√≥T¢ ø±>±, ø±s¡Œdt ì~Û
_–+#·&+É »]–+~. 2013`14 dü+e‘·‡s¡+˝À 3680 Äyêdü ` 4163 ø√≥¢≈î£ ô|]–+~.
ÁbÕ+‘ê\≈£î ` 712.50 ø√≥¢ e´j·T+‘√ düTs¡ø‘åÏ · ‘ê>∑T˙{Ï
kÂø£s´¡ + ø£*Œ+#·&+É »]–+~. 12,879 Äyêdü ÁbÕ+‘ê\≈£î ÁbÕC…≈£îº ø±\+˝À 2014 pHé Hê{ÏøÏ 1,73,841
düTs¡øÏå‘· ‘ê>∑T˙{Ïì n+~+#˚+<äT≈£î ` 3166.28 ø√≥¢ kÕe÷õø£ ô|≥Tºã&ç düèwæ+º #·ã&ç+~. Á|ü‹ HÓ˝≤ 44.72 \ø£\å
e´j·T+‘√ 4921 |üqT\qT #˚|ü≥º&É+ »]–+~. Ç+<äT˝À ô|q¸qq¢ T #Ó*+¢ #ê\ì \ø£´å +>± ô|≥Tºø√>±, 2013`14 ã&Ó{® Ÿ˝À
2014`15˝À 2866 Äyêdü ÁbÕ+‘ê\≈£î düTs¡ø‘åÏ · ‘ê>∑T˙s¡T ` 1337.51 ø√≥T¢ ø π {≤sTT+#·>±, `1476.77 ø√≥T¢ $&ÉT<ä\
n+~+#ê\ì \ø£´å +>± ìπs•› +#·&+É »]–+~. #˚j·T&É+ »]–+~. 32.97 \ø£å\ eT+~ |æ+#Û·qT<ës¡¢≈£î
`1280.70 ø√≥T¢ |ü+|æD° #˚jT· &É+ »]–+~.
ìs¡à˝Ÿ uÛ≤s¡‘Y n_Ûj÷· Hé yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\ Á>±+≥T ì~Û
2012 @Á|æ ˝ Ÿ 1 qT+&ç dü + |ü P s¡ í bÕ]X¯ ó <Û ä ´
ø±´+ô|sTTHé({Ïmdtdæ) ù|s¡TqT ìs¡à˝Ÿ uÛ≤s¡‘Y n_Ûj·÷Hé (_ÄsYõm|òt)
(mHé_m)>± e÷s¡Ã&É+ »]–+~. 2013`14˝À 1,38,721
≈£î≥T+ã eTs¡T>∑T<=&É¢qT, 2148 bÕsƒ¡XÊ\ eTs¡T>∑T<=&É¢qT, á ì~Û ÁøÏ+<ä ` 245.95 ø√≥¢ n+#·Hê e´j·T+‘√
1305 n+>∑Hyé ê&û {≤sTT˝…≥q¢ T ` 102.60 ø√≥¢ e´j·T+‘√ yÓTT‘·Ô+ 17,343 |üqT\qT #˚|ü≥º&É+ »]–+~. Ç+<äT˝À
ì]à+#·&É+ »]–+~. 2014`15˝À 2014 y˚T Hê{ÏøÏ `116.16 ø√≥¢ e´j·T+‘√ ≈£L&çq 8376 dæŒ˝Ÿ zesY |üqT\T
17,702 e´øÏ>Ô ‘∑ · ≈£î≥T+ã eTs¡T>∑T<=&ÉT,¢ 196 n+>∑Hyé ê&û ≈£L&Ü ñHêïsTT. M{Ï˝À ` 149.78 ø√≥¢ e´j·T+‘√ 7444
eTs¡T>∑T<=&Éq¢ T ì]à+#·&+É »]–+~. |üqT\qT |üP]Ô #˚jT· &É+ »]–+~. mdtdæ ñ|üÁ|üD≤[ø£ ÁøÏ+<ä
2014 e÷]à Hê{ÏøÏ ` 19.33 ø√≥¢ n+#·Hê e´j·T+‘√
|ü≥Dº ‘ê>∑T˙{Ï düs|¡ süò ê   bÕ]X¯ó<Û´ä + ≈£L&çq 1781 |üqT\qT, mdt{Ï düuŸbÕ¢Hé ÁøÏ+<ä ` 7.26 ø√≥¢
n+#·Hê e´j·T+‘√ ≈£L&çq 730 |üqT\qT |üP]Ô #˚jT· &É+
11e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ ø±\+(2007`12)˝À »]–+~.
`833.99 ø√≥¢ n+#·Hê e´j·T+‘√ 35 ˙{Ï düs¡|òüsê
|ü<øä∏ ±\qT |üP]Ô #˚jT· &É+ »]–+~. ‘·<ë«sê s√E≈£î n<äq+>± ù|<ä]ø£+ ` ñbÕ~Û ` ìs¡T<√´–‘·
368.92 $T*j·THé ©≥s¡¢ ˙{Ï düs|¡ süò êqT ô|+#·&+É »]–+~.
B+‘√ dü>≥∑ T ˙{Ï düs|¡ süò ê 63 m˝Ÿ|dæ &æ ç qT+&ç 85 m˝Ÿ|dæ &æ øç Ï 2014 e÷]à Hê{ÏøÏ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À dü+|òüT{Ï‘·
ô|]–+~. yÓTT‘·+Ô 10 ÁbÕC…≈î£ \º ˝À `128.29 ø√≥¢ $\TyÓq’ s¡+>∑+˝À 9,725 e´ekÕú|qü \T ñHêïsTT. Ç+<äT˝À 7209
5 ÁbÕC…≈£îº\T ˙{Ï düs¡|òüsê s¡+>∑+˝À ñ+&É>±, `171.74 |ü_ø¢ ˘ ôdø±ºs˝Y À ñ+&É>±, 2516 Áô|y’ ≥ ˚ T ôdø±ºs˝Y À ñHêïsTT.
ø√≥¢ e´j·T+‘√ ≈£L&çq 3 ÁbÕC…≈£îº\T d”eπsJ s¡+>∑+˝À, yÓTT‘·Ô+ dü+|òüT{Ï‘· s¡+>∑+˝À 9.01 \ø£å\ eT+~ ñbÕ~Û
`108.77 ø√≥¢ e´j·TyÓTq Æ 2 ÁbÕC…≈î£ \º T ‘·TbòÕqT ˙{Ï düs|¡ süò ê bı+<ä‘T· Hêïs¡T. |ü_ø¢ ˘ ôdø±ºs˝Y À 6.43 \ø£\å eT+~ ñ+&É>±,
ÁbÕC…≈î£ \º T ñHêïsTT. 3 ˙{Ï düs|¡ süò ê ÁbÕC…≈î£ \º T |üP]Ô ø±>±, $T–*q 2.58 \ø£å\ eT+~ Áô|’y˚≥T ôdø±ºsY˝À ñbÕ~Û
$T–*q |ü<øä∏ ±\T |ü⁄s√>∑‹˝À ñHêïsTT. bı+<äT‘·THêïs¡T. 2013 &çôd+ãsY Hê{ÏøÏ 85,325 eT+~
m+bÕ¢sTTyÓT+{Ÿ mπøä+CŸ\˝À qyÓ÷<äT #˚düTø√>±, 3365
Á>±MTD≤_Ûeè~∆ U≤∞\qT >∑T]Ô+∫, 616 eT+~øÏ ñbÕ~Û ø£*Œ+#·&+É »]–+~.
Á|üdüTÔ‘·+ sêh+˝À 69,54,196 eT+~ dü«j·T+ 2014 e÷]à ∫e] Hê{ÏøÏ m+bÕ¢sTTyÓT+{Ÿ mπøä+CŸ\ ˝…y’ é
düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\(mdtôV≤#Yõ) düuÛÑT´\T ñHêïs¡T. Ms¡+‘ê ]õdüsº ˝Y À 8,84,923 eT+~ nuÛ´Ñ s¡T\ú T qyÓ÷<äT #˚dTü ≈£îHêïs¡T.
6,65,797 dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T>± @s¡Œ&ܶs¡T. á 1993`94 qT+&ç 1999`2000 eT<Û´ä Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À Á>±MTD
dü+|ò÷ü \T 26,562 Á>±eT dü+|ò÷ü \T>±, Çe˙ï ø£\dæ 656 eT]j·TT |ü≥ºD ìs¡T<√´–‘· πs≥T¢ ‘=\T‘· ô|]–q|üŒ{Ïø°,
eT+&É\ düe÷K´\T>± dü+|òTü {Ï‘e· Tj·÷´sTT. M{ÏøÏ ‘√&ÉT 502 1999`2000 qT+&ç 2004`05 eT<Û´ä #Ó|⁄ü Œø√<ä>Z∑ Ø‹˝À
eT+&É\ $ø£˝≤+>∑T\ dü+|òü÷\T, 13 õ˝≤¢ $ø£˝≤+>∑T\ ‘·>&Z∑ +É »]–+~. |ü≥Dº ÁbÕ+‘· ìs¡T<√´–‘· 2009`10 es¡≈î£
düe÷K´\T, 12 #Ó+#·T eT+&É\ düe÷K´\T, 7 eT‘·‡´ø±s¡ ‘·>T∑ ‘Z T· qïfÒ¢ ø£ì|æ+∫q|üŒ{Ïø,° 2011`12˝À eTs¡˝≤ ô|]–+~.
eT+&É\ düe÷K´\T, 17 j·÷Hê~ eT+&É\ düe÷K´\T Á>±MTD ÁbÕ+‘· ìs¡T<√´–‘· 2004`05 qT+&ç 2009`10
sêh+˝À ñHêïsTT. 2016 pHé Hê{ÏøÏ dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ eT<Ûä´ Ä+<√fi¯qø£s¡ kÕúsTT˝À ñ+~. 2011`12˝À n<˚
kÕúsTT˝À ø=qkÕ–+~.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 16 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ düMTø£å
düs¡«kÕ<Ûës¡D+>± Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À kÕe÷õø£` Ä]úø£
|ü]D≤e÷\T C≤rj·T <Û√s¡DT\≈£î nqT>∑TD+>± sêh Ä]úø£
e´edü˝ú Àì nìï s¡+>±\ Á|ü‘´˚ ø£ >∑‹o\ eT]j·TT $düsÔ D ¡ <äè&ÛÉ ìX¯Ãj·T+‘√ eTT+<äT≈£î kÕ>±\qï<˚ Á|üuÛÑT‘·« ñ<˚›X¯+.
<äX¯\qT yÓ\¢&çkÕÔsTT. Á|ü‹cÕºø£s¡yÓTÆq eè~∆ \øå±´\qT
ìπs•› +#·T≈£îqï|üŒ{Ïø,° 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£˝Àì yÓTT<ä{Ï
Ä]úø£ dü+e‘·‡s¡+(2012`13) øπ e\+ 5.58% eè~∆sπ ≥T‘√
ìsêXÊ»qø£+>± ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ +Æ ~. Ä ‘·sT¡ yê‘· ≈£L&Ü Á|üj÷· D+
@eT+‘· kÕ|ò>” ± kÕ>∑&+É ˝Ò<Tä . n<˚$<Û+ä >± sêh Ä]úø£ e´edüú
≈£L&Ü 2013`14˝À 6.08% eè~∆ sπ ≥T‘√ eT+<ä>e∑ THêìï
Á|ü<ä]Ù+∫+~.
$»Hé   eTT+<äTqï e÷s¡+Z
2022 Hê{ÏøÏ dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ 75 edü+‘ê\T
ì+&ÉT‘êsTT. ÄHê{ÏøÏ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì <˚X¯+˝Àì eT÷&ÉT
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 17
n‘·T´‘·ÔeT sêÁcÕº\˝À ˇø£{Ï>± ì*ù|$<Ûä+>±, e÷s¡T‘·Tqï
|ü]dæú‘·T\≈£î nqT>∑TD+>± Á|üe÷D≤\qT ìπs›•+#˚ $<Ûä+>±
$»Hé 2020 &Ü≈£î´yÓT+≥TqT |ü⁄qsY*œ+#ê\ì Á|üuÛÑT‘·«+
ìs¡sí TT+∫+~. Ç+<äT≈£î nH˚ø£ düyêfi¯ó¢ ñHêïsTT. nsTTq|üŒ{Ïø,°
2029 Hê{ÏøÏ nq>± sêqTqï eT÷&ÉT Ä]úø£ dü+|ò÷ü \ ø±\
e´e~Û Hê{Ï ø Ï bÂs¡ T \ J$‘· dü + ‘· è |æ Ô , dü + ‘√wü
dü÷∫(Happiness Index) |üs+¡ >± sêÁcÕºìï n_Ûeè~∆ #Ó+~q
sêh+(dü«sêí+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ)>± e÷s¡Ã&ÉyT˚ Á|üuTÑÛ ‘·«+ jÓTTø£ÿ Á|ü<ëÛ q
<Û˚´j·T+.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 2. dü÷\ú Ä]úø£ düeTwæº $\Te\T
dü÷\ú sêh <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô(õmdt&|ç )æ
dü÷ú\ sêh <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô(õmdt&ç|æ)H˚ kÕ<Ûës¡D
|ü]uÛ≤wü˝À sêh Ä<ëj·T+(State Income) n+{≤s¡T. Bìì
ˇø£ ì]›wºü ø±\ e´e~Û˝À sêh+ jÓTTø£ÿ uÛÖ>√[ø£ dü]Vü≤<äT\›
˝À|ü\ ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· ã&ɶ nìï düsT¡ ≈£î\T eT]j·TT ùde\ yÓTT‘·+Ô
|ü]e÷D+ jÓTTø£ÿ yÓTT‘êÔìï Á<äe´ s¡÷|ü+˝À >∑DkÏ ÕÔsT¡ . õmdt&|ç æ
nH˚~ Ä]úø£ e´edü˝ú À #√≥T #˚dTü ≈£îH˚ ìsêàD≤‘·àø£ e÷s¡TŒ\qT
n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T&ÜìøÏ, eè~∆ì ø=\e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚
@ø£Ø‹ Ä]úø£ dü÷N\˝À n‘·´+‘· eTTK´yÓTqÆ ~.
ìsêàD≤‘·àø£ e÷s¡TŒ\qT |üd>æ ≥∑ &º +É
πø+Á<ä >∑D≤+ø±\ ø±sê´\j·T+(Central Statistics
Offi ce (CSO) ) Ä<Û ë s¡ dü + e‘· ‡ s¡ + ( base year )
1999`2000 kÕúq+˝À 2004`05qT Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+>±
e÷s¡Tdü÷Ô C≤rj·T nøö+≥¢ >∑D≤+ø±\˝À q÷‘·q dæØdtqT
Á|üy˚X¯ô|{Ϻ+~. BìøÏ nqT>∑TD+>± sêh+ jÓTTø£ÿ Ä<Ûës¡
dü+e‘·‡sêìï ≈£L&Ü 2004`05≈£î e÷s¡Ã&É+ »]–+~.
sêh <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô(mdt&ç|æ)ì kÕ<Ûës¡D+>± ªÄ<ëj·T
ø£\Œq <äèø£Œ<∏+ä (ÇHéøy£ Té Ä]ZH{˚ +Ï >¥ nÁb˛#Y)µ <ë«sê n+#·Hê
y˚kÕÔs¡T. á |ü<ä∆‹˝À uÛÖ‹ø£+>± sêh+ jÓTTø£ÿ uÛÖ>√[ø£
dü]Vü≤<äT˝› À¢ ñ+&˚ ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\ <ë«sê ø£*Œ+#·ã&˚ Ä<ëj·T+
yÓ T T‘êÔ ì ï ˝… ø £ ÿ >∑ & É ‘ ês¡ T . Ç~ ˇø£ ì]› w ü º ø±\
e´e~Û(kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£ dü+e‘·‡s¡ ø±\+˝À) sêh+˝À »]–q
ùde\T, düs¡≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô $\TeqT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. õ˝≤¢
<˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô(&ç&ç|æ)\qT ≈£L&Ü ø£*|æ mdt&ç|æ, <ëìøÏ
dü+ã+~Û+∫q düeTwæº $\Te\qT Á|üdTü ‘Ô · <Ûsä \¡ T, dæsú ¡ <Ûsä \¡ T
s¬ +&ç+{Ï˝Àq÷ n+#·Hê y˚kÕÔsT¡ . Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝Àì 13 õ˝≤¢\
õ˝≤¢ yêØ õ˝≤¢ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô yÓTT‘·+Ô ø£*|æ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh
dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô(õmdt&|ç )æ ì ìsê∆]kÕÔsT¡ .
ˇø£ ì]›wºü ø±\ e´e~Û |ü]$T‹˝À s¡÷bı+~+∫q á
Ä]úø£ e´edüú n+#·Hê\T Ä]úø±_Ûeè~∆ kÕúsTT˝À¢ e∫Ãq e÷s¡TŒ\
|ü]~Ûì, ~X¯qT yÓ\&¢ kç ÕÔsTT. mdt&|ç ˝æ À s¡+>±\ yêØ ≈£Ls¡TŒ
ˇø£ ì]›wºü ø±\ e´e~Û˝À Ä]úø£ e´edü˝ú Àì $_Ûqï s¡+>±\
kÕù|ø£å dæú‹ô|’ ˇø£ Ä˝À#·qqT Çe«&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, Ä]úø£
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 18
e´edü˝ú À #√≥T #˚dTü ≈£î+≥Tqï ì»yÓTqÆ ìsêàD≤‘·àø£ e÷s¡TŒ\qT
‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. n+‘˚ø±ø£, düeTÁ>∑ Ä]úø±_Ûeè~∆øÏ nedüsy¡ TÓ qÆ
Á|üD≤[ø£\ s¡÷|üø£\Œq≈£î e÷s¡Z+ düT>∑eT+ #˚düTÔ+~. á
>∑D≤+ø±\qT yÓTT‘·+Ô sêh »HêuÛ≤‘√ b˛*à »]ù| n<Û´ä j·THê\T
düsT¡ ≈£î\T eT]j·TT ùde\ ‘·\dü] ìø£s¡ ñ‘·Œ‹Ô kÕúsTTì ˝Ò<ë
sêh+˝Àì Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D≤\qT dü÷∫kÕÔsTT. M{Ïì
‘·\dü] Ä<ëj·T(|æd◊æ ) n+#·Hê\T>± Á|ükÕÔ$kÕÔsT¡ .
õmdt&|ç æ n+#·Hê\T
2004`05 dæús¡ <Ûäs¡\ e<ä› 2012`13(yÓTT<ä{Ï
düe]+∫q n+#·Hê\T)˝À õmdt&|ç æ ` 2,35,930 ø√≥T¢ ø±>±,
2013`14(‘ê‘êÿ*ø£ n+#·Hê\T)˝À ` 2,50,282 ø√≥T¢>±
n+#·Hê y˚jT· &É+ »]–+~. Bì Á|üø±s¡+ nq>± 2012`13‘√
b˛\TÃ≈£ î +fÒ 2013`14˝À õmdt & ç | æ 6.08% eè~∆
kÕ~Û+∫+~. s¡+>±\ yêØ>± |ü]o*ùdÔ e´ekÕj·T s¡+>∑+
6.94%, |ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+ 2.16%, ùde\ s¡+>∑+ 7.25%
eè~∆sπ ≥TqT qyÓ÷<äT #˚dTü ≈£îHêïsTT.
Á|üdTü ‘Ô · <Ûsä \¡ Á|üø±s¡+ 2012`13(yÓTT<ä{Ï düe]+∫q
n+#· H ê\T)˝À õmdt & ç | æ ` 4,19,391 ø√≥T¢ ø±>±,
2013`14(‘ê‘êÿ*ø£ n+#·Hê\T)˝À ` 4,75,859 ø√≥¢≈î£
ô|]–+~. Ç+<äT˝À e´ekÕj·T s¡+>∑+ yê{≤ ` 1,31,019
ø√≥T¢, |ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+ yê{≤ ` 1,03,733 ø√≥T¢, ùde\
s¡+>∑+ yê{≤ ` 2,41,107 ø√≥T¢ ñHêïsTT.
õmdt&|ç ˝æ À s¡+>±\ yêØ ≈£Ls¡TŒ
õmdt & ç | æ ˝ À s¡ + >±\ yêØ ≈£ L s¡ T Œ >∑ ‘ · ø=~›
dü+e‘·‡sê\T>± >∑D˙j·TyÓTqÆ e÷s¡TŒ\≈£î >∑Ts¡e⁄‘√+~. á
e÷s¡TŒ e´ekÕj·T+ qT+&ç ùde\ s¡+>∑+ yÓ|’ ⁄ü q≈£î ÄeX¯´ø£+>±
e÷s¡T‘√+~. 2004`05 dæús¡ <Ûäs¡\ e<ä› 2004`05˝À
õmdt&|ç ˝æ À e´ekÕj·T s¡+>∑+ 29.85% , |ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+
21.61%, ùde\ s¡+>∑+ 48.54% yê{≤ ø£*–ñHêïsTT.
2013`14Hê{ÏøÏ õmdt&ç|æ˝À e´ekÕj·T s¡+>∑+ yê{≤
23.33 XÊ‘êìøÏ |ü&çb˛sTT+~. |ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+ yê{≤
20.71 XÊ‘êìøÏ ‘·>>Z∑ ±, ùde\ s¡+>∑+ yê{≤ 55.96 XÊ‘êìøÏ
ô|]–+~.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
2004`05 dæsú ¡ <Ûsä \¡ Á|üø±s¡+ 2004`05˝À ùde\ s¡+>∑+
õmdt&|ç ˝æ À $$<Ûä s¡+>±\ yê{≤ õmdt&|ç ˝æ À >∑D˙j·TyÓTqÆ yê{≤ ø£*–q ùde\ s¡+>∑+
sêh düeTÁ>±_Ûeè~∆ì eTT+<äT≈£î rdüT¬øfi‚¢ #√<äø£X¯øÏÔ>±
s¡+>∑+ õmdt&|ç ˝æ À yê{≤ ø=qkÕ>∑T‘√+~. es¡Ôø£+, ôVA≥fi¯ó¢   ¬skÕº¬s+≥T¢, Ç‘·s¡
e´ekÕj·T+ 29.85% e÷sêZ\ <ë«sê s¡yêD   k˛ºsπ J, ø£eT÷´ìπøwüqT¢, u≤´+øÏ+>¥
  Çq÷‡¬sHé‡, ]j·T˝Ÿ mùd{º Ÿ   yê´bÕs¡ ùde\T eT]j·TT
|ü]ÁX¯eT\T 21.61% ø£eT÷´ì{°, kÕe÷õø£   e´øÏ>Ô ‘∑ · ùde\‘√ ≈£L&çq ùde\
ùde\T 48.54% s¡+>∑+ 2013`14˝À 7.25% eè~∆sπ ≥T qyÓ÷<äT #˚dTü ≈£î+~.
ùde\ s¡+>∑+˝Àì ñ|ü s¡+>±˝À¢ ø£eT÷´ìπøwüH,é u≤´+øÏ+>¥  
2004`05 dæsú ¡ <Ûsä \¡ Á|üø±s¡+ 2013`14˝À Çq÷‡¬sHé‡, ]j·T˝Ÿ mùdº{Ÿ, ìyêdü >∑èVü‰\ j·÷»e÷q´+,
yê´bÕs¡ ùde\T, Á|üuÛÑT‘·« bÕ\q eT]j·TT Ç‘·s¡ ùde\T
õmdt&|ç ˝æ À $$<Ûä s¡+>±\ yê{≤ ùV≤‘·Tã<äy∆ TÓ qÆ eè~∆ì kÕ~Û+#êsTT.
s¡+>∑+ õmdt&|ç ˝æ À yê{≤ 2004`05 dæsú ¡ <Ûsä \¡ Á|üø±s¡+ 2009`10 qT+&ç
e´ekÕj·T+ 23.33% 2012`13 es¡≈î£ $$<Ûä s¡+>±\T kÕ~Û+∫q eè~∆sπ ≥T¢
dü+e‘·‡s¡+ e´ekÕj·T+ |ü]ÁX¯eT\T ùde\T
|ü]ÁX¯eT\T 20.71% 2009`10 6.84 3.80 9.01
ùde\T 55.96% 2010`11 `1.14 3.24 12.35
(3e düe]+∫q n+#·Hê\T)
2011`12 1.36 12.54 7.83
e´ekÕj·T s¡+>∑+ (¬s+&Ée düe]+∫q n+#·Hê\T)
2012`13 7.69 0.02 7.01
‘ê‘êÿ*ø£ n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ e´ekÕj·T s¡+>∑+ (yÓTT<ä{Ï düe]+∫q n+#·Hê\T)
2013`14˝À 2004`05 dæsú ¡ <Ûsä \¡ e<ä› 6.94% eè~∆sπ ≥T 2013`14 6.94 2.16 7.25
qyÓ÷<äT #˚dTü ≈£î+~. e´ekÕj·Ts¡+>∑+˝À e´ekÕj·T+(ñ<ë´q (‘ê‘êÿ*ø£ n+#·Hê\T)
|ü+≥\qT ø£\T|ü⁄≈£îì) 6.25 XÊ‘·+ eè~∆sπ ≥T kÕ~Û+∫+~.
e´ekÕj·T nqTã+<Ûä s¡+>±˝À¢ |üXó¯ b˛wüD, n≥M ñ‘·Œ‘·T\Ô T Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ õmdt&|ç ,æ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ õ&ç|æ
  ø£\|ü ñ|ü s¡+>±\T es¡Tdü>± .103% eT]j·TT 1.77% 2004`05 dæús¡ <Ûäs¡\ e<ä› Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ õmdt&ç|æ,
eè~∆πs≥TqT kÕ~Û+#êsTT. s=j·T´\ ñ‘·Œ‹Ô >∑D˙j·T+>± uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ õ&ç|ìæ ~>∑Te |ü{øºÏ ˝£ À Çe«&É+ »]–+~.
ô|s¡ > ∑ & É + ‘√ eT‘· ‡ ´ s¡ + >∑ + 2013`14˝À 16.54% dü+e‘·‡s¡+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
Á|üu≤Û ee+‘·yTÓ qÆ eè~∆ì kÕ~Û+∫+~. õmdt&ç|æ eè~∆πs≥T õ&ç|æ eè~∆πs≥T
(` ø√≥¢˝À) (%) (` ø√≥¢˝À) (%)
2004`05 1,34,767 ` 29,71,464 `
|ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+ 2005`06 1,41,977 5.35 32,54,216 9.48
2006`07 1,57,386 10.85 35,66,011 9.57
yÓTìÆ +>¥   ø±«ØsTT+>¥, ‘·j÷· Øs¡+>∑+, $<äT´‘Y, >±´dt, 2007`08 1,78,028 13.12 38,96,636 9.32
˙{Ï düs|¡ süò ê, ìsêàD s¡+>±\‘√ ≈£L&çq |ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+ 2008`09 1,81,829 2.14 41,58,676 6.72
2013`14˝À 2.16% eè~∆sπ ≥TqT qyÓ÷<äT #˚d+æ ~. yÓTìÆ +>¥ 2009`10 1,94,994 7.24 45,16,071 8.59
2010`11* 2,08,273 6.81 49,18,533 8.91
  ø±«ØsTT+>¥ s¡+>∑+ 11.22% Á|ü‹≈£L\ eè~∆πs≥TqT 2011`12# 2,23,465 7.29 52,47,530 6.69
kÕ~Û+∫+~. n<˚$<Û+ä >± nqyÓ÷~‘· ‘·j÷· Øs¡+>∑+ ≈£L&Ü 2012`13$ 2,35,930 5.58 54,82,111 4.47
2.29% Á|ü‹≈£L\ eè~∆sπ ≥TqT qyÓ÷<äT #˚dTü ≈£î+~. qyÓ÷~‘· 2013`14@ 2,50,282 6.08 57,41,791 4.74
‘·j÷· Øs¡+>∑+, $<äT´#·Ãø¤ ,ÔÏ >±´dt eT]j·TT ˙{Ïdsü |¡ süò ê s¡+>±\T eT÷\+: Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ns¡ú, >∑D≤+ø±\ &Ó’¬sø£ºπs{Ÿ,
es¡Tdü>± 5.11% eT]j·TT 3.80% eè~∆sπ ≥TqT kÕ~Û+#êsTT. dæ.mdt.z, q÷´&Ûç©¢. * eT÷&Ée düe]+∫q n+#·Hê\T, #
ìsêàD s¡+>∑+ 5.52% eè~∆sπ ≥T qyÓ÷<äT #˚dTü ≈£î+~. ¬s+&Ée düe]+∫q n+#·Hê\T, $ yÓTT<ä{Ï düe]+∫q
n+#·Hê\T, @‘ê‘êÿ*ø£ n+#·Hê\T.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 19 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
‘·\dü] Ä<ëj·T+ dü÷\ú õ˝≤¢ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô(õ&ç&|ç )æ
Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D≤ìï eT~+|ü⁄ #˚jT· &ÜìøÏ ‘·\dü] õ˝≤¢ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô( District Domestic Product
Ä<ëj· T + ˇø£ dü ÷ ∫ø£ e+{Ï ~ . ìø£ s ¡ sêh (DDP))H˚ õ˝≤¢ Ä<ëj·T+ n+{≤s¡T.
<˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô( NSDP)ì eT<Ûä´+‘·s¡ »HêuÛ≤ n+#·Hê‘√
uÛ ≤ >∑ V ü ‰ ]ùdÔ ‘· \ dü ] Ä<ëj· T + edü T Ô + ~. dü ÷ ú \ sêh ˇø£ õ˝≤¢ uÛÖ>√[ø£ dü]Vü≤<äT\› ˝À|ü\ ˇø£ ì]›wºü ø±\
<˚ o jÓ ÷ ‘· Œ ‹Ô ( GSDP ) qT+&ç dæ ú s ¡ eT÷\<Û ä q e´e~Û˝À ñ‘·Œ‹Ô ø±ã&çq edüTeÔ ⁄\T eT]j·TT ùde\ Á<äe´
$ìjÓ÷>±(CFC)ìï rdæyù˚ dÔ ìø£s¡ sêh <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô edüT+Ô ~. $\Te yÓTT‘êÔìï õ˝≤¢ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô n+{≤s¡T.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ‘·\dü] Ä<ëj·T+(` \˝À) 2012`13˝À Á|ü d ü T Ô ‘ · <Û ä s ¡ \ e<ä › &ç & ç | æ ˝ À
dü+e‘·‡s¡+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
$XÊK|ü≥D º +(` 56,668 ø√≥T¢) yÓTT<ä{Ï kÕúq+˝À ñ+&É>±,
‘·\dü] Ä<ëj·T+ eè~∆πs≥T% ‘·\dü] Ä<ëj·T+ eè~∆πs≥T%
ø£ècÕí õ˝≤¢(` 46,282 ø√≥T¢), ‘·÷s¡TŒ >√<ëe](` 44,254
ø√≥T¢) s¬ +&ÉT, eT÷&ÉT kÕúHê˝À¢ ñHêïsTT.
2004`05 25,959 ` 24,143 `
2005`06 28,223 8.7 27,131 12.4 $»j·Tq>∑s+¡ õ˝≤¢(` 15,858 ø√≥T¢) ∫e] kÕúq+˝À
2006`07 32,961 16.8 31,206 15.0 ñ+~. lø±≈£îfi¯+(` 16,050 ø√≥T¢), yÓ’mdtÄsY õ˝≤¢(`
2007`08 39,780 20.7 35,825 14.8 21,440 ø√≥T¢) ∫e] qT+&ç ¬s+&ÉT, eT÷&ÉT kÕúHê˝À¢ ñ
2008`09 44,376 11.6 40,775 13.8
HêïsTT.
2009`10 50,515 13.8 46.249 13.4 õ˝≤¢ \ ‘· \ dü ] Ä<ëj· T +˝À $TÁX¯ e T <Û √ s¡ D Ï
2010`11* 58,733 16.3 54,021 16.8 ø£ì|æ+∫+~. Á|üdTü ‘ Ô · <Ûsä \¡ e<ä› 2012`13˝À <ë<ë|ü⁄ dü>+∑
2011`12# 66.754 13.7 61,855 14.5 õ˝≤¢\T sêh dü>∑≥T ‘·\dü] Ä<ëj·T+ ` 76,041 ø£+fÒ
2012`13$ 76,041 13.9 67,839 9.7 ‘·≈î£ ÿe ‘·\dü] Ä<ëj·T+ ø£*– ñHêïsTT.
2013`14@ 85,797 12.8 74.380 9.6 ` 1,13,860‘√ ‘·\dü] Ä<ëj·T+˝À $XÊK|ü≥D º +
eT÷\+: Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ns¡ú, >∑D≤+ø±\ &Ó’¬sø£ºπs{Ÿ, yÓTT<ä{Ï kÕúq+˝À ñ+~.
dæ.mdt.z, q÷´&Ûç©¢. * eT÷&Ée düe]+∫q n+#·Hê\T, # $XÊK|ü≥D º + õ˝≤¢ ‘·\dü] Ä<ëj·T+˝À dü>+∑ ñqï
¬s+&Ée düe]+∫q n+#·Hê\T, $ yÓTT<ä{Ï düe]+∫q lø±≈£îfi¯+ ∫e] kÕúq+˝À ì*∫+~.
n+#·Hê\T, @‘ê‘êÿ*ø£ n+#·Hê\T.

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 20 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 Á|üdTü ‘Ô · <Ûsä \¡ Á|üø±s¡+ sêh dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô(õmdt&|ç )æ (s¡÷. ø√≥¢˝À)
e. |ü]ÁX¯eT 2005`06 2006`07 2007`08 2008`09 2009`10 2010`11 2011`12 2012`13 2013`14
(TRE) (SRE) (FRE) (PE)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1 e´ekÕj·T+, n&Ée⁄\T, eT‘·‡´s¡+>±\T
1.1me´ekÕj·T+ 22079 25044 35429 39508 48847 53516 55186 64434 75220
1.1_|üXó¯ b˛wüD 10725 11288 12569 13985 17768 20440 25689 31360 33600
1.2 n&Ée⁄\T ø£\|ü 2216 2333 2510 2653 2737 3361 4106 4610 4904
1.3 eT‘·‡´ dü+|ü<ä 2216 2333 2510 2653 2737 3361 4106 4610 4904
e´ekÕj·Ts¡+>∑+ 41378 45309 58008 64359 78223 87765 96859 114492 131019
2 >∑qT\T ø±«Ø\T 2798 7034 8919 6723 6909 8057 10304 11562 10266
3 ‘·j·÷Øs¡+>∑+
3.1 qyÓ÷~‘· 10265 11742 15102 16979 17969 20254 26088 26114 28258
3.2 nqyÓ÷~‘· 5733 6448 7171 7741 8521 9323 11827 11872 11942
4 $<äT´#·Ã¤øÏÔ, >±´dt  
˙{Ï düs|¡ süò ê 11083 13851 17969 23435 25683 29254 33436 37655 42557
5 ìsêàDs¡+>∑+ 11083 13851 17969 23435 25683 29254 33436 37655 42557
|ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+ 33138 42748 54118 59920 64995 74824 89563 96563 103733
6 es¡Ôø£+, ôVA≥fi¯ó¢
  s¬ kÕºs¬ +≥T¢ 21546 27265 32397 32580 36983 44398 50796 58002 64223
7 s¡yêD≤, k˛ºsπ J   ø£eT÷´ìπøwüqT¢
7.1 ¬s’˝Ò«\T 962 1129 1260 1380 1542 1567 1565 1767 1866
7.2 s¡yêD≤   k˛ºsπ J 7678 8464 9782 11723 13624 17266 20907 25825 29916
7.3 ø£eT÷´ìπøwüqT¢ 2781 2896 3230 3849 4586 4548 5071 5754 6239
8 ô|H’ò êì‡+>¥, ;e÷, ]j·T˝Ÿ mùd{º Ÿ, yê´bÕs¡ ùde\T
8.1 u≤´+øÏ+>¥   ;e÷ 6376 7484 9005 11389 12322 15474 18322 20619 25488
8.2 ]j·T˝Ÿ mùd{º Ÿ,
yê´bÕs¡ ùde\T 14258 16133 19650 23121 26793 31548 36230 41967 49517
9 ø£eT÷´ì{°, kÕ+|òTæ ø£   e´øÏ>Ô ‘∑ · ùde\T
9.1 Á|üuTÑÛ ‘·« bÕ\q 5357 6213 6913 8441 9635 11152 12345 14034 16989
9.2 Ç‘·s¡ ùde\T 14132 16423 17997 20623 24624 31323 35138 40368 46868
ùde\s¡+>∑+ 73091 86008 100234 113105 130109 157275 180373 208336 241107
õmdt&|ç æ 147606 174064 212361 237383 273327 319864 366795 419391 475859
Note: (TRE): Third Revised Estimates, (SRE): Second Revised Estimates, (FRE): First Revised Estimates, (PE): Provisional Estimates.

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 21 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 Á|üdTü ‘Ô · <Ûsä \¡ Á|üø±s¡+ sêh dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô(õmdt&|ç )æ eè~∆sπ ≥T
e. |ü]ÁX¯eT 2006`07 2007`08 2008`09 2009`10 2010`11 2011`12 2012`13 2013`14
(TRE) (SRE) (FRE) (PE)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 e´ekÕj·T+, n&Ée⁄\T, eT‘·‡´s¡+>±\T
1.1m e´ekÕj·T+ 13.43 41.47 11.51 23.64 9.56 3.12 16.76 16.74
1.1_ |üXó¯ b˛wüD 5.25 11.35 11.27 27.05 15.04 25.68 22.08 7.14
1.2 n&Ée⁄\T   ø£\|ü 5.29 7.58 5.70 3.17 22.77 22.18 12.27 6.39
1.3 eT‘·‡´ dü+|ü<ä 4.50 12.88 9.50 8.03 17.77 13.70 18.60 22.75
e´ekÕj·Ts¡+>∑+ 9.50 28.03 10.95 21.54 12.20 10.36 18.20 14.44
2 >∑qT\T   ø±«Ø\T 151.41 26.79 -24.62 2.78 16.61 27.89 12.21 -11.21
3 ‘·j÷· Øs¡+>∑+
3.1 qyÓ÷~‘· 14.39 28.62 12.43 5.83 12.72 28.80 0.10 8.21
3.2 nqyÓ÷~‘· 12.48 11.20 7.96 10.07 9.42 26.86 0.38 0.59
4 $<äT´#·Ãø¤ ,ÔÏ >±´dt  ˙{Ï düs|¡ süò ê 12.67 35.02 1.71 17.26 34.23 -0.36 18.36 14.43
5 ìsêàDs¡+>∑+ 24.98 29.73 30.42 9.59 13.90 14.29 12.62 13.02
|ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+ 29.00 26.60 10.72 8.47 15.12 19.70 7.82 7.43
6 es¡øÔ +£ ,ôVA≥fi¯ó¢  s¬ kÕºs¬ +≥T¢ 26.54 18.82 0.57 13.51 20.05 14.41 14.19 10.72
7 s¡yêD≤, k˛ºπsJ   ø£eT÷´ìπøwüqT¢
7.1 s¬ ˝’ «Ò \T 17.34 11.65 9.46 11.73 1.65 -0.10 12.85 5.62
7.2 s¡yêD≤   k˛ºsπ J 10.23 15.58 19.84 16.21 26.73 21.09 23.53 15.84
7.3 ø£eT÷´ìπøwüqT¢ 4.13 11.52 19.16 19.15 -0.82 11.50 13.46 8.44
8 ô|H’ò êì‡+>¥, ;e÷, ]j·T˝Ÿ mùd{º Ÿ, yê´bÕs¡ ùde\T
8.1 u≤´+øÏ+>¥   ;e÷ 17.37 20.32 26.47 8.20 25.57 18.41 12.54 23.62
8.2 ]j·T˝Ÿmùd{º Ÿ, yê´bÕs¡ ùde\T 13.16 21.80 17.66 15.88 17.75 14.84 15.84 17.99
9 ø£eT÷´ì{°, kÕ+|òæTø£   e´øÏÔ>∑‘· ùde\T
9.1 Á|üuTÑÛ ‘·« bÕ\q 15.97 11.27 22.10 14.15 15.74 10.70 13.69 21.05
9.2 Ç‘·s¡ ùde\T 16.22 9.58 14.59 19.40 27.20 12.18 14.89 16.10
ùde\s¡+>∑+ 17.67 16.54 12.84 15.03 20.88 14.69 15.50 15.73
õmdt&|ç æ 17.92 22.00 11.78 15.14 17.03 14.67 14.34 13.46
Note: (TRE): Third Revised Estimates, (SRE): Second Revised Estimates, (FRE): First Revised Estimates, (A): Advance.

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 22 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 2004`05 dæsú ¡ <Ûsä \¡ Á|üø±s¡+ sêh dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô(õmdt&|ç )æ (s¡÷. ø√≥¢˝À)
e. |ü]ÁX¯eT 2004`05 2005`06 2006`07 2007`08 2008`09 2009`10 2010`11 2011`12 2012`13 2013`14
(TRE) (SRE) (FRE) (PE)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
1 e´ekÕj·T+, n&Ée⁄\T, eT‘·‡´s¡+>±\T
1.1m e´ekÕj·T+ 21916 21100 22084 27425 25798 28140 26165 25353 26904 28586
1.1_ |üXó¯ b˛wüD 10324 10184 10188 11124 11701 12578 12705 12821 13606 13746
1.2 n&Ée⁄\T ø£\|ü 2007 2088 2129 2176 2233 2221 2320 2361 2451 2495
1.3 eT‘·‡´ dü+|ü<ä 5985 6240 6486 7490 7625 7658 8829 10164 11638 13563
e´ekÕj·Ts¡+>∑+ 40232 39612 40887 48215 47358 50598 50019 50699 54599 58390
2 >∑qT\T ø±«Ø\T 1995 2390 5612 5975 3961 4061 4560 5314 5692 5054
3 ‘·j·÷Øs¡+>∑+
3.1 qyÓ÷~‘· 10302 9841 10587 12855 13290 14163 14867 17513 16508 17351
3.2 nqyÓ÷~‘· 5166 5572 5946 6299 6411 6632 6849 8169 7721 7544
4 $<äT´#·Ãø¤ ,ÔÏ >±´dt  
˙{Ï düs|¡ süò ê 3253 3096 3276 4208 3847 3931 4786 4522 4821 5004
5 ìsêàDs¡+>∑+ 8409 10205 11316 12895 14556 14878 14018 15215 16003 16885
|ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+ 29124 31104 36737 42233 42066 43666 45080 50733 50745 51838
6 es¡øÔ +£ , ôVA≥fi¯ó¢
  s¬ kÕºs¬ +≥T¢ 18770 20699 24748 26976 25332 27709 30043 31561 33829 35354
7 s¡yêD≤, k˛ºsπ J   ø£eT÷´ìπøwüqT¢
7.1 ¬s’˝Ò«\T 948 978 1049 1103 1196 1193 1306 1272 1279 1310
7.2 s¡yêD≤   k˛ºsπ J 7085 7340 7646 8399 9071 9893 11325 12864 14562 16368
7.3 ø£eT÷´ìπøwüqT¢ 2550 2981 3435 4118 4839 7873 10939 11660 12400 13202
8 ô|H’ò êì‡+>¥, ;e÷, ]j·T˝Ÿ mùd{º Ÿ, yê´bÕs¡ ùde\T
8.1 u≤´+øÏ+>¥   ;e÷ 5992 6868 8274 10057 12117 13148 15330 17471 19268 21503
8.2 ]j·T˝Ÿ mùd{º Ÿ,
yê´bÕs¡ ùde\T 12670 13701 14502 16161 17495 17885 18334 20183 21229 22613
9 ø£eT÷´ì{°, kÕ+|òTæ ø£   e´øÏ>Ô ‘∑ · ùde\T
9.1 Á|üuTÑÛ ‘·« bÕ\q 5329 5214 5680 5867 6599 6739 7108 7250 7488 8183
9.2 Ç‘·s¡ ùde\T 12068 13478 14429 14898 15756 16291 18790 19771 20532 21520
ùde\s¡+>∑+ 65411 71260 79763 87579 92405 100731 113174 122033 130587 140054
õmdt&ç|æ 134767 141977 157386 178028 181829 194994 208273 223465 235930 250282
Note: (TRE): Third Revised Estimates, (SRE): Second Revised Estimates, (FRE): First Revised Estimates, (PE): Priovisional Estimates.

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 23 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 2004`05 dæsú ¡ <Ûsä \¡ Á|üø±s¡+ sêh dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô(õmdt&|ç )æ eè~∆sπ ≥T
e. |ü]ÁX¯eT 2005`06 2006`07 2007`08 2008`09 2009`10 2010`11 2011`12 2012`13 2013`14
(TRE) (SRE) (FRE) (PE)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1 e´ekÕj·T+, n&Ée⁄\T, eT‘·‡´s¡+>±\T
1.1m e´ekÕj·T+ -3.72 4.66 24.19 -5.93 9.08 -7.02 -3.10 6.12 6.25
1.1_ |üXó¯ b˛wüD -1.36 0.04 9.19 5.19 7.49 1.02 0.91 6.12 1.03
1.2 n&Ée⁄\T ø£\|ü 4.06 1.93 2.23 2.62 -0.54 4.47 1.74 3.83 1.77
1.3 eT‘·‡´ dü+|ü<ä 4.26 3.95 15.47 1.80 0.44 15.28 15.12 14.50 16.54
e´ekÕj·Ts¡+>∑+ -1.54 3.22 17.92 -1.78 6.84 -1.14 1.36 7.69 6.94
2 >∑qT\T ø±«Ø\T 19.79 134.79 6.47 -33.70 2.52 12.27 16.55 7.12 -11.22
3 ‘·j·÷Øs¡+>∑+
3.1 qyÓ÷~‘· -4.48 7.58 21.42 3.39 6.56 4.97 17.79 -5.74 5.11
3.2 nqyÓ÷~‘· 7.87 6.71 5.94 1.78 3.45 3.27 19.27 -5.49 -2.29
4 $<äT´#·Ã¤øÏÔ, >±´dt  
˙{Ï düs|¡ süò ê -4.81 5.81 28.46 -8.58 2.19 21.74 -5.51 6.60 3.80
5 ìsêàDs¡+>∑+ 21.37 10.88 13.96 12.88 2.21 -5.78 8.54 5.18 5.52
|ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+ 6.80 18.11 14.96 -0.39 3.80 3.24 12.54 0.02 2.16
6 es¡Ôø£+, ôVA≥fi¯ó¢
  s¬ kÕºs¬ +≥T¢ 10.28 19.56 9.01 -6.10 9.38 8.42 5.05 7.19 4.51
7 s¡yêD≤, k˛ºsπ J   ø£eT÷´ìπøwüqT¢
7.1 ¬s’˝Ò«\T 3.22 7.21 5.20 8.39 -0.30 9.52 -2.59 0.51 2.48
7.2 s¡yêD≤   k˛ºsπ J 3.60 4.17 9.84 8.01 9.06 14.48 13.59 13.20 12.40
7.3 ø£eT÷´ìπøwüqT¢ 16.94 15.23 19.86 17.50 62.71 38.94 6.59 6.35 6.47
8 ô|H’ò êì‡+>¥, ;e÷, ]j·T˝Ÿ mùd{º Ÿ, yê´bÕs¡ ùde\T
8.1 u≤´+øÏ+>¥   ;e÷ 14.63 20.46 21.55 20.49 8.51 16.60 13.96 10.29 11.60
8.2 ]j·T˝Ÿ mùd{º Ÿ,
yê´bÕs¡ ùde\T 8.14 5.85 11.44 8.25 2.23 2.51 10.09 5.18 6.52
9 ø£eT÷´ì{°, kÕ+|òTæ ø£   e´øÏ>Ô ‘∑ · ùde\T
9.1 Á|üuTÑÛ ‘·« bÕ\q -2.16 8.94 3.29 12.49 2.12 5.47 2.01 3.28 9.28
9.2 Ç‘·s¡ ùde\T 11.68 7.05 3.25 5.76 3.40 15.33 5.22 3.85 4.81
ùde\s¡+>∑+ 8.94 11.93 9.80 5.51 9.01 12.35 7.83 7.01 7.25
õmdt&ç|æ 5.35 10.85 13.12 2.14 7.24 6.81 7.29 5.58 6.08
Note: (TRE): Third Revised Estimates, (SRE): Second Revised Estimates, (FRE): First Revised Estimates, (PE): Priovisional Estimates.

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 24 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 2004`05 dæsú ¡ <Ûsä \¡ Á|üø±s¡+ sêh õmdt&|ç ˝æ À s¡+>±\ yê] yê{≤%
e. |ü]ÁX¯eT 2004`05 2005`06 2006`07 2007`08 2008`09 2009`10 2010`11 2011`12 2012`13 2013`14
(TRE) (SRE) (FRE) (PE)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
1 e´ekÕj·T+, n&Ée⁄\T, eT‘·‡´s¡+>±\T
1.1m e´ekÕj·T+ 16.26 14.86 14.03 15.41 14.19 14.43 12.56 11.35 11.40 11.42
1.1_ |üXó¯ b˛wüD 7.66 7.17 6.47 6.25 6.44 6.45 6.10 5.74 5.77 5.49
1.2 n&Ée⁄\T ø£\|ü 1.49 1.47 1.35 1.22 1.23 1.14 1.11 1.06 1.04 1.00
1.3 eT‘·‡´ dü+|ü<ä 4.44 4.39 4.12 4.21 4.19 3.93 4.24 4.55 4.93 5.42
e´ekÕj·Ts¡+>∑+ 29.85 27.90 25.98 27.08 26.05 25.95 24.02 22.69 23.14 23.33
2 >∑qT\T ø±«Ø\T 1.48 1.68 3.57 3.36 2.18 2.08 2.19 2.38 2.41 2.02
3 ‘·j·÷Øs¡+>∑+
3.1 qyÓ÷~‘· 7.64 6.93 6.73 7.22 7.31 7.26 7.14 7.84 7.00 6.93
3.2 nqyÓ÷~‘· 3.83 3.92 3.78 3.54 3.53 3.40 3.29 3.66 3.27 3.01
4 $<äT´#·Ãø¤ ,ÔÏ >±´dt  
˙{Ï düs|¡ süò ê 2.41 2.18 2.08 2.36 2.12 2.02 2.30 2.02 2.04 2.00
5 ìsêàDs¡+>∑+ 6.24 7.19 7.19 7.24 8.01 7.63 6.73 6.81 6.78 6.75
|ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+ 21.61 21.91 23.34 23.72 23.14 22.39 21.64 22.70 21.51 20.71
6 es¡øÔ +£ , ôVA≥fi¯ó¢
  s¬ kÕºs¬ +≥T¢ 13.93 14.58 15.72 15.15 13.93 14.21 14.42 14.12 14.34 14.13
7 s¡yêD≤, k˛ºsπ J   ø£eT÷´ìπøwüqT¢
7.1 ¬s’˝Ò«\T 0.70 0.69 0.67 0.62 0.66 0.61 0.63 0.57 0.54 0.52
7.2 s¡yêD≤   k˛ºsπ J 5.26 5.17 4.86 4.72 4.99 5.07 5.44 5.76 6.17 6.54
7.3 ø£eT÷´ìπøwüqT¢ 1.89 2.10 2.18 2.31 2.66 4.04 5.25 5.22 5.26 5.27
8 ô|H’ò êì‡+>¥, ;e÷, ]j·T˝Ÿ mùd{º Ÿ, yê´bÕs¡ ùde\T
8.1 u≤´+øÏ+>¥   ;e÷ 4.45 4.84 5.26 5.65 6.66 6.74 7.36 7.82 8.17 8.59
8.2 ]j·T˝Ÿ mùd{º Ÿ,
yê´bÕs¡ ùde\T 9.40 9.65 9.21 9.08 9.62 9.17 8.80 9.03 9.00 9.03
9 ø£eT÷´ì{°, kÕ+|òTæ ø£   e´øÏ>Ô ‘∑ · ùde\T
9.1 Á|üuTÑÛ ‘·« bÕ\q 3.95 3.67 3.61 3.30 3.63 3.46 3.41 3.24 3.17 3.27
9.2 Ç‘·s¡ ùde\T 8.96 9.49 9.17 8.37 8.67 8.35 9.02 8.85 8.70 8.60
ùde\s¡+>∑+ 48.54 50.19 50.68 49.19 50.82 51.66 54.34 54.61 55.35 55.96
õmdt&ç|æ 100.00 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
Note: (TRE): Third Revised Estimates, (SRE): Second Revised Estimates, (FRE): First Revised Estimates, (PE): Priovisional Estimates.

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 25 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 Á|üdTü ‘Ô · <Ûsä \¡ e<ä› õ˝≤¢\ ‘·\dü] Ä<ëj·T+ (s¡÷. \˝À)
e.dü õ˝≤¢ 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 2009-10 2010-11 2011`12 2012`13

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é

(TRE) (SRE) (FRE)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1 lø±≈£îfi¯+ 17686 19214 22392 26283 30008 35061 40263 46566 53203
2 $»j·Tq>∑s¡+ 19885 21195 24410 30139 34838 39060 46765 52873 60545
3 $XÊK|ü≥ï+ 41127 43629 52152 62708 64116 76350 87972 101951 113860
4 ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] 31411 30282 36236 42695 48238 55293 59980 66969 76729
5 |ü•ÃeT>√<ëe] 29509 29602 32818 40145 42594 51410 63414 68483 79015
6 ø£ècÕí 30582 32999 37466 44900 52968 63002 69783 78278 89850
7 >∑T+≥÷s¡T 23725 28584 31963 37491 43997 50965 58644 68882 79267

26
8 Á|üø±X¯+ 24635 28618 33608 37692 49221 54166 64077 72402 82729
9 mdt|æmdt HÓ\÷¢s¡T 24959 28076 33070 38218 46039 52219 57219 68999 78647
10 yÓ’mdtÄsY 21063 23293 39710 45783 38238 42046 52303 58998 66592
11 ø£s¡÷ï\T 19765 24618 24983 32359 38237 40602 48826 51334 58211
12 nq+‘·|ü⁄s¡+ 22345 23739 26190 37113 40440 42082 49694 57396 64970
13 ∫‘·÷Ôs¡T 20962 23701 26146 31759 35639 38787 48768 57609 65621
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 25959 28223 32961 39780 44376 50515 58733 66754 76041
Source: Directorate
Source: Directorate of Economics and Statistics, Hyderabad and Central Statistics Offi ce, New Delhi.
Note: (TRE): Third Revised Estimates, (SRE): Second Revised Estimates, (FRE): First Revised Estimates

Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 2004`05 <Ûsä \¡ e<ä› õ˝≤¢\ ‘·\dü] Ä<ëj·T+ (s¡÷. \˝À)
e.dü õ˝≤¢ 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 2009-10 2010-11 2011`12 2012`13

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é

(TRE) (SRE) (FRE)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1 lø±≈£îfi¯+ 17686 18571 20189 21920 22381 24135 26455 28407 29950
2 $»j·Tq>∑s¡+ 19885 20512 21906 25348 25987 28104 29225 31446 33157
3 $XÊK|ü≥ï+ 41127 41733 47008 51984 48780 55071 58550 63949 66300
4 ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] 31411 29236 33076 36040 38094 38885 37611 39331 41593
5 |ü•ÃeT>√<ëe] 29509 28737 30299 35019 33125 35360 40571 41681 44528
6 ø£ècÕí 30582 31851 34028 37815 41238 44894 45623 48682 51667
7 >∑T+≥÷s¡T 23725 27334 28914 31488 33672 36405 36329 39644 41974

27
8 Á|üø±X¯+ 24635 27292 30004 31120 34378 35322 39661 41872 44135
9 mdt|æmdt HÓ\÷¢s¡T 24959 27038 30097 32589 36421 36724 36190 42258 44764
10 yÓ’mdtÄsY 21063 22606 34566 36408 28911 30282 33541 35615 37146
11 ø£s¡÷ï\T 19765 23697 22494 26614 28279 28492 31349 30832 32254
12 nq+‘·|ü⁄s¡+ 22345 22754 23491 29826 29034 30405 32904 34999 36482
13 ∫‘·÷Ôs¡T 20962 23041 24038 26891 27706 28107 31747 32474 33828
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 25959 27179 29797 33217 33733 35677 37708 40092 42186
Source: Directorate
Source: Directorate of Economics and Statistics, Hyderabad and Central Statistics Offi ce, New Delhi.
Note: (TRE): Third Revised Estimates, (SRE): Second Revised Estimates, (FRE): First Revised Estimates

Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 Á|üdTü ‘Ô · <Ûsä \¡ e<ä› õ˝≤¢\ dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô(&ç&mç dt|)æ (s¡÷. ø√≥¢˝À)
e.dü õ˝≤¢ 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 2009-10 2010-11 2011`12 2012`13

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é

(TRE) (SRE) (FRE)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1 lø±≈£îfi¯+ 5060 5571 6482 7615 8835 10427 12149 14023 16050
2 $»j·Tq>∑s¡+ 4989 5315 6125 7639 8887 10104 12187 13864 15858
3 $XÊK|ü≥ï+ 19371 20497 24696 30570 30639 37274 42841 50503 56668
4 ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] 17290 16827 20209 24081 27446 31687 34374 38600 44254
5 |ü•ÃeT>√<ëe] 12704 12792 14156 17473 18552 22711 28340 30692 35456
6 ø£ècÕí 14736 16003 18469 22391 26503 31808 35452 40069 46282
7 >∑T+≥÷s¡T 11879 14374 16184 19125 22550 26441 30764 36133 41650

28
8 Á|üø±X¯+ 8508 9960 11801 13305 17496 19389 23450 26593 30474
9 mdt|æmdt HÓ\÷¢s¡T 7613 8608 10216 11952 14451 16455 18231 22349 25569
10 yÓ’mdtÄsY 6288 7050 12449 14393 11912 13197 16548 18875 21440
11 ø£s¡÷ï\T 7995 10171 10429 13636 16401 17560 21199 22657 25963
12 nq+‘·|ü⁄s¡+ 9286 10048 11253 15937 17714 18647 22071 25577 29133
13 ∫‘·÷Ôs¡T 9048 10390 11595 14241 15998 17628 22257 26862 30593
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 134767 147607 174063 212360 237383 273327 319864 366795 419391
Source: Directorate
Source: Directorate of Economics and Statistics, Hyderabad and Central Statistics Offi ce, New Delhi.
Note: (TRE): Third Revised Estimates, (SRE): Second Revised Estimates, (FRE): First Revised Estimates

Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 3. |Á uü TÑÛ ‘·« Ä<ëj·T ` e´j·÷\T
sêh+˝À Á|üuÛÑT‘·« Ä<ëj·T, e´j·÷\ ìs¡«Vü≤D
m|æm|òtÄsY_m+ #·≥º+ 2005 Á|üe÷D≤\≈£î nqT>∑TD+>±
»s¡T>∑T‘√+~. Ä]úø£ dü+e‘·‡s¡+˝À ¬syÓq÷´ $T>∑T\TqT
ø=qkÕ–+#·&+É ‘√ bÕ≥T Á<äe´˝À≥T õmdt&|ç ˝æ À 3 XÊ‘êìøÏ
$T+#·sê<äì á #·≥+º ìπs•› k˛Ô+~.
2012`13 Ä]úø£ dü+e‘·‡s¡+˝À sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ Ä]úø£
dü+düÿs¡D\ \øå±´\qT kÕ~Û+#˚+<äT≈£î ìs¡+‘·s¡ ø±sê´#·sD ¡ +~. |üqTï sêã&ÉT˝À¢ neTàø£|⁄ü |üqTï, m¬ø‡’ CŸ düT+ø£+, yÓ÷{≤s¡T
#˚|{ü +ºÏ ~. m|æm|òÄt sY_m+ #·{≤ºìøÏ nqT>∑TD+>± 2006`07
dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç sêh Á|üuÛÑT‘·«+ ¬syÓq÷´ $T>∑T\TqT
kÕ~Û+#·&+É ‘√ bÕ≥T Á<äe´˝À≥TqT õmdt&|ç ˝æ À 3 XÊ‘·+ ø£+fÒ
‘·≈î£ ÿe>± ñ+&˚˝≤ #·÷k˛Ô+~.
s¬ yÓq÷´ düMTø£sD¡
sêh Á|üuÛÑT‘·« kı+‘· |üqTï sêã&ç 2011`12‘√
b˛\TÃ≈£î+fÒ 2012`13˝À 12.37 XÊ‘·+ ô|]– ` 59,875
ø√≥¢≈£î #˚s¡T≈£î+~. >∑&ç∫q eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\T>± sêh
Á|üuTÑÛ ‘·« kı+‘· |üqTï sêã&ç˝À dü>≥ ∑ T eè~∆ 19.58 XÊ‘·+ ñ
yêVü≤Hê\ |üqTï, kÕº+|ü⁄\T eT]j·TT ]õÁùdwº Hü é Á|ü<ëÛ q yê{≤qT
ÄÁø£ $ Tdü T Ô H êïsTT. n<˚ $ <Û ä + >± |ü H ˚ ï ‘· s ¡ sêã&ç ≈£ L &Ü
2011`12‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ 2012`13˝À 36.81 XÊ‘·+ ô|]–
` 15,999 ø√≥T¢>± qyÓ÷<äsTT+~.

2004`05 qT+&ç s¬ yÓq÷´ $T>∑T\T, Á<äe´˝À≥T sêh kı+‘· |üqTï sêã&ÉT\ $esê\T(` ø√≥¢˝À)
$esê\T (` ø√≥¢˝À) dü+e‘·‡s¡+ |üqTï sêã&ç
2008`09 33,358
dü+e‘·‡s¡+ ¬syÓq÷´ $T>∑T\T/ Á<äe´˝À≥T
˝À≥T 2009`10 35,176
2004`05 ` 2558 8192 2010`11 45,140
2005`06 ` 64 8300 2011`12 53,283
2006`07 2807 5643 2012`13 59,875
2007`08 159 8787 2013`14 72,443
2008`09 1004 12406 (düe]+∫q n+#·Hê\T)
2009`10 1230 14010 2012`13˝À sêh kı+‘· |üqTï sêã&ç ≈£Ls¡TŒ
2010`11 2462 11803
2011`12 3138 15402 |üqTï yê{≤
2012`13 1128 17508 neTàø£|⁄ü |üqTï 68%
2013`14 1023 24487 m¬ø‡’ CŸ düT+ø£+ 15%
(düe]+∫q n+#·Hê\T) yÓ÷{≤s¡T yêVü≤Hê\ô|’ |üqTï 6%
|üqTï edü÷fi¯¢˝À ñqï ˝ÀbÕ\qT |üP&çà ¬syÓq÷´ kÕº+|ü⁄\T   ]õÁùdwº qü T¢ 8%
e´j·÷ìï ‘·–+Z ∫, sêã&ÉT\qT ô|+#·&ÜìøÏ sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ Ç‘·s¡ |üqTï\T   düT+ø±\T 3%
Á|üj·T‘êï\T #˚dæ+~. ¬syÓq÷´ edü÷fi¯ó¢ dü+‘·è|æÔø£s¡+>±
ô|]>±sTT. nsTT‘˚, 2011`12‘√ b˛*ùdÔ, 2012`13˝À øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« ã<ä˝≤sTT+|ü⁄\T
s¬ yÓq÷´ e´j·T+ 13.59 XÊ‘·+ ô|]–+~. $<äT´‘Y dü_‡&û,
_j·T´+ dü_‡&û‘√ bÕ≥T kÕÿ\sYw|æ ⁄ü Œ\T bı+<˚ mdtd,æ mdt{,Ï πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« |üqTï ã<ä˝≤sTT+|ü⁄\ ÁøÏ+<ä e#˚Ã
_dæ $<ë´s¡Tú\ dü+K´ ô|s¡>∑&É+ ≈£L&Ü ¬syÓq÷´ e´j·T+ sêã&ÉT\T 2011`12 Ä]úø£ dü+e‘·‡s¡+ ø£+fÒ 2012`13˝À
` 2520 ø√≥T¢ ô|]–, ` 20,271 ø√≥¢≈î£ #˚sT¡ ≈£îHêïsTT.
ô|s¡>&∑ ÜìøÏ Á|ü<ëÛ q ø±s¡DyÓT+Æ ~.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 29 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
sêh Á|üuTÑÛ ‘·« e´j·T+ n|ü⁄Œ\T, e&û¶ #Ó*+¢ |ü⁄\T
2012`13 Ä]úø£ dü+e‘·‡s¡+˝À sêh Á|üuTÑÛ ‘·« s¬ yÓq÷´ Á|üuÛÑT‘·« n|ü⁄Œ\ô|’ e&û¶ #Ó*¢+|ü⁄\T 2011`12˝À
e´j·T+ 1,02,702 ø√≥T¢ ø±>±, 1,128 ø√≥¢ s¬ yÓq÷´ $T>∑T\T `10,561 ø√≥T¢ ñ+&É>±, 2012`13˝À ` 11,662 ø√≥¢≈î£
kÕ~Û+#·&+É »]–+~. Á<äe´˝À≥T 17,508 ø√≥T¢>± ‘˚*+~. ô|]>±sTT. 2012`13˝À >∑‘· dü+e‘·‡s¡+ ø£+fÒ e&û¶ #Ó*+¢ |ü⁄\T
Ç~ õmdt&|ç ˝æ À 2.32 XÊ‘·+ ñ+≥T+~. 2012`13˝À sêh 10.43% ô|]>±sTT.
Á|üuTÑÛ ‘·« yÓTT‘·+Ô e´j·T+˝À eT÷\<Ûqä e´j·T+ 12.48% >± 2012`13 e÷]à Hê{ÏøÏ sêh Á|üuÛÑT‘·« s¡TD+ `
ìsê∆]+#·&+É »]–+~. Bì yÓTT‘·+Ô $\Te 18,635 ø√≥T¢. 1,52,469 ø√≥¢≈£î ô|]–, õmdt&ç|æ˝À 20.21 XÊ‘êìøÏ
eT÷\<Ûäq e´j·T+˝À Á|ü<Ûëq uÛ≤>±ìï kÕ>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\, #˚]+~. m|æm|òÄt sY_m+ #·≥+º 2005 Á|üø±s¡+ 2012`13˝À
s√&ÉT,¢ e+‘Óq\T eT]j·TT dü+øπ eå T s¡+>±ìøÏ øπ {≤sTT+#·&+É Á|üuTÑÛ ‘·« s¡TD uÛ≤s¡+ õmdt&|ç ˝æ À 28.9% es¡≈î£ ñ+&Ée#·TÃ.
»]–+~. yÓTT‘·+Ô sêh Á|üuTÑÛ ‘·« s¡TD≤˝À¢ øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« ˝ÀqT¢ 11.35%
2012`13˝À sêh Á|üuTÑÛ ‘·« e´j·T+ ≈£Ls¡TŒ ñHêïsTT. e÷¬sÿ{Ÿ s¡TD≤\T 60.14% ñHêïsTT.
e´j·T+ πø{≤sTT+|ü⁄ Á<äe´˝À≥T
s¬ yÓq÷´ e´j·T+ 85%
2012`13 dü + e‘· ‡ sêìøÏ õmdt & ç | æ ˝ À yêdü Ô e
eT÷\<Ûqä øπ {≤sTT+|ü⁄\T 12% Á<äe´˝À≥T 2.32 XÊ‘·+ ñ+~.
ìø£s¡ n|ü⁄Œ\ #Ó*+¢ |ü⁄ 3%

ñeTà&ç sêh kı+‘· |üqTï sêã&ç (s¡÷. ø√≥¢˝À)

e. |üqTï/sêã&ç 2005`06 2006`07 2007`08 2008`09 2009`10 2010`11 2011`12 2012`13 2013`14
(RE)
1. neTàø£|⁄ü |üqTï 12542 15467 19026 21852 23640 29145 34910 40715 52500
2. sêh m¬ø‡’ CŸ 2685 3437 4041 5753 5849 8265 9612 9129 7500
3. yêVü≤Hê\ |üqTï 1356 1365 1604 1801 1995 2627 2986 3357 4352
4. kÕº+|ü⁄\T,]õÁùdºwüHé 2013 2865 3086 2931 2639 3834 4385 5115 6414
5. uÛÑ÷$T •düTÔ 69 114 144 130 222 171 141 62 50
6. eè‹Ô |üqTï 227 312 356 374 430 490 540 580 711
7. $<äT´‘Y düT+ø£+ 152 151 195 219 159 286 305 309 335
8. Hê˝≤ 3 26 90 80 63 107 157 272 190
9. Ç‘·s¡ |üqTï\T 160 189 252 218 179 215 247 336 391
yÓTT‘·Ô+ 19207 23926 28794 33358 35176 45140 53283 59875 72443

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 30 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 ñeTà&ç sêh kı+‘· |üHï˚ ‘·s¡ sêã&ç (s¡÷. ø√≥¢˝À)
e. |üH˚ï‘·s¡ sêã&ç 2005`06 2006`07 2007`08 2008`09 2009`10 2010`11 2011`12 2012`13 2013`14
(RE)
1. >∑qT\T,KìC≤\T 1063 1321 1598 1685 1887 2065 2337 2771 3083
2. n&Ée⁄\T 138 87 91 93 103 139 149 169 165
3. e&û¶ edü÷fi¯ó¢ 102 217 231 186 203 191 341 1766 312
4. $<ä´ 69 140 61 112 55 238 675 1196 1219
5. yÓ<’ ´ä +, Äs√>∑´+ 41 34 67 48 71 68 109 284 121
6. ø±+Á{≤ e&û¶ 1938 2014 3294 3301 4649 5583 5938 7860 8344
7. Ç‘·sê\T 1340 2675 1722 4258 835 2436 2145 1953 2150
yÓTT‘·Ô+ 4691 6488 7064 9683 7803 10720 11694 15999 15394

ñeTà&ç sêh Á|üuTÑÛ ‘·« s¬ yÓq÷´ ˝À≥T, Á<äe´˝À≥T   e&û¶ #Ó*+¢ |ü⁄\T (s¡÷. ø√≥¢˝À)
dü+e‘·‡s¡+ yÓTT‘·Ô+ e´j·T+ e&û¶ #Ó*+¢ |ü⁄\T ¬syÓq÷´˝À≥T/$T>∑T\T Á<äe´˝À≥T
1 2 3 4 5
2005-06 43151 7008 -64 8300
2006-07 51777 7280 2807 5643
2007-08 69488 7589 159 8787
2008-09 75264 8057 1004 12406
2009-10 78688 8914 1230 14010
2010-11 92799 9675 2462 11803
2011-12 108955 10561 3138 15402
2012-13 121337 11662 1128 17508
2013`14(RE) 152258 14519 1023 24487
sêh Á|üuTÑÛ ‘·« s¡TD uÛ≤s¡+(s¡÷. ø√≥¢˝À)
dü+e‘·‡s¡+ yÓTT‘·Ô+ s¡TD+ õmdt&ç|æ˝À%
2001`02 42492 27.11
2002`03 50084 29.97
2003`04 58770 30.93
2004`05 66393 29.55
2005`06 70408 27.51
2006`07 75421 25.05
2007`08 82479 22.61
2008`09 93568 21.92
2009`10 109343 22.30
2010`11 121743 20.67
2011`12 135646 20.70
2012`13 152469 20.21
2013`14(RE) 154789 18.05
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 31 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 4. <Ûäs¡\T, y˚‘·Hê\T, Á|üC≤ |ü+|æD° e´edüú
<Ûäs¡\T ` ∫{Ïeº \dü, 8. ø±øÏHê&É ` sê»eT+Á&ç, 9. »>∑j Z T· ´ù|≥ `
$Tsê´\>∑÷&É, 10. ‹s¡T|ü‹ ` sπ DÏ>T∑ +≥, 11. ø=‘·>Ô ÷∑ &Ó+ `
<Ûsä \¡ kÕúsTT˝À e#˚à e÷s¡TŒ $ìjÓ÷>∑<ës¡Tì $ìeTj·T bÕ\«+#·, 12. ìC≤e÷u≤<é ` uÀ<ÛäHé. yÓTT<ä{Ï Äs¡T
dü«uÛ≤e+ô|’ Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘·T+~. ø±ã{Ϻ ì‘ê´edüs¡ düs≈¡ î£ \ øπ +Á<ë\qT øπ +Á<ä dæØdt ÁøÏ+<ä |ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ . n+<äTe\¢ yê{ÏøÏ
<Ûsä \¡ ø£<*ä ø£\qT ì‘·´+, ìØí‘· e´e<ÛTä ˝À¢ ‘·ìF #˚jT· &É+ @ dü+ã+~Û+∫q dü÷N\qT dæe÷¢˝Àì ˝ÒãsY ã÷´s√ ùdø£]düT+Ô ~.
Á|üuTÑÛ ‘ê«ì¬øH’ ê n‘·´+‘· eTTK´yÓTqÆ n+XÊ˝À¢ ˇø£{.Ï <Ûsä \¡ sêh dæØdt ÁøÏ+<ä≈î£ e#˚à $T–*q Äs¡T øπ +Á<ë\ dü÷N\qT
$esê\ ùdø£sD¡ , <ëì $X‚w¢ Dü ≈£î m+‘√ ÁbÕ<Ûëq´‘· ñ+≥T+~. sêh ns¡ú eT]j·TT >∑D≤+ø±\ &Ós¬’ ø£sπº {Ÿ ùdø£]düT+Ô ~.
sêh+˝Àì ns¡ú eT]j·TT >∑D≤+ø±\ &Ós¬’ ø£sπº {Ÿ sêh yê´|ü+Ô >± bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]à≈£î\ $ìeTj·T<ës¡T\ dü÷N 2013
m+|æø£ #˚dqæ ø=ìï øπ +Á<ë\ qT+&ç s√EyêØ ÁbÕ‹|ü~ø£q @Á|æ˝Ÿ qT+&ç 2014 e÷]à eT<Û´ä ñeTà&ç sêh+˝À 10.65%,
ì‘·´edüs¡ edüTeÔ ⁄\ <Ûsä \¡ düe÷#êsêìï ùdø£]düT+Ô ~. _j·T´+, <˚X+¯ yÓTT‘·+Ô MT<ä 9.77% ô|]–+~.
ø£+~|ü|⁄ü Œ, y˚sT¡ X¯q>∑ q÷HÓ, –+»\T ˝Òì ∫+‘·|+ü &ÉT, m+&ÉT
$T]Ã, ñ*¢>&∑ \¶É <Ûsä \¡ qT s√EyêØ ÁbÕ‹|ü~ø£q |üs´¡ y˚økåÏ ÕÔsT¡ . bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]à≈£î\≈£î $ìeTj·T<ës¡T\ <Ûsä \¡
ø±\+, uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ+‘·+, Ç‘·s¡ dü«uÛ≤yê\qT ã{Ϻ dü÷∫ (Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+ 2001R100)
<Ûäs¡\ kÕúsTT˝À e#˚à kÕù|ø£å e÷s¡TŒqT ø=\e&ÜìøÏ <Ûäs¡\ dü+e‘·‡s¡+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
dü÷N ˇø£ >∑D≤+ø£ kÕ<Ûäq+>± |üì #˚düTÔ+~. Ç~ Ä]úø£
ø±s¡´ø£˝≤|ü+ jÓTTø£ÿ u≤s√MT≥s¡T>± |ü]>∑DÏ+#·ã&ÉT‘·T+~. 2006`07 125 125
Ç+<äTø√dü+ $ìj·TeT<ës¡T\ <Ûsä \¡ dü÷Nì ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . 2007`08 132 133
Bìì dü+ã+~Û‘· Á|üC≤ düeT÷Vü‰\T düsT¡ ≈£î\T eT]j·TT ùde\≈£î 2008`09 147 145
#Ó*+¢ #˚ ∫\¢s¡ <Ûsä \¡ kÕúsTT˝À e#˚à e÷s¡TŒ\qT ø=\e&ÜìøÏ
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. kÕ<Ûës¡D+>± á dü÷N\ |ü]~Û˝ÀøÏ e#˚à 2009`10 168 163
yê]˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]à≈£î\T, e´ekÕj·T ≈£L©\T ñ+{≤s¡T. 2010`11 185 180
bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]à≈£î\ $ìj·TeT<ës¡T\ 2011`12 195 195
2012 `13 216 215
dü÷∫(dæ|æ◊◊&ÉãT¢´)
2013`14 239 236
bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]à≈£î\ $ìeTj·T<ës¡T\ <Ûsä \¡ dü÷∫
bÕ‘· Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+ 1982 R 100 ø±>±, <ëìì 2006 2013`14 eè~∆sπ ≥T(%) 10.65 9.77
»qe] qT+∫ 2001 R 100 >± e÷s¡Ã&É+ »]–+~.
bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]à≈£î\≈£î q÷‘·q Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+ 2001 R e´ekÕj·T ø±]à≈£î\ $ìj·TeT<ës¡T\
100‘√ dæ|◊æ q+ãs¡¢ dü+ø£\q+ ø√dü+ bÕ]ÁXÊ$Tø£ ÁXÊ$Tø£Xø¯ ÔÏ <Ûsä \¡ dü÷∫ (dæ|◊æ ` mm˝Ÿ)
Ä<Ûës¡+>± øπ +Á<ä, sêh dæØdt\T s¬ +&ç+{ÏøÏ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À
12 øπ +Á<ë\qT m+|æø£ #˚jT· &É+ »]–+~. e´ekÕj·T ø±]à≈£î\ $ìj·TeT<ës¡T\ <Ûsä \¡ dü÷Nì
n$: dæe÷¢˝Àì ˝ÒãsY ã÷´s√ 1986`87 Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+>±
dü+Á>∑Væ≤düTÔ+~. 2013 @Á|æ˝Ÿ ` 2014 e÷]à ø±˝≤ìøÏ
1. ôV≤’ <äsêu≤<é, 2. $XÊK|ü≥ï+, 3. es¡+>∑˝Ÿ, 4. e´ekÕj·T ø±]à≈£î\ $ìj·TeT<ës¡T\ <Ûsä \¡ dü÷∫ sêh+˝À
>∑T+≥÷s¡T, 5. $»j·Tyê&É, 6. >√<ëe]Kì, 7. $»j·Tq>∑s+¡ 14.21%, <˚X+¯ ˝À 12.20% ô|]–+~.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 32 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
e´ekÕj·T ø±]à≈£î\≈£î $ìeTj·T<ës¡T\ <Ûsä \¡ ndü+|òTü {Ï‘· s¡+>∑+˝À ñ+≥THêïs¡T. á esêZìøÏ ˇø£ y˚‘q·
$<ÛëHêìï s¡÷bı+~+#˚+<äT≈£î sêh yê´|ü+Ô >± 42 &ç$»qT¢,
dü÷∫ (Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+ 1986`87R100) 23 eè‘·T\Ô qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îì 44 øπ +Á<ë\ qT+&ç
dü+e‘·‡s¡+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ y˚‘H· ê\ &˚{≤qT ùdø£]+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. #˚‹eè‹Ô<ës¡T\,
2009`10 534 513 e´ekÕj·T ø±]à≈£î\ dü>≥ ∑ T y˚‘H· êìï ~>∑Te |ü{øºÏ ˝£ À Çe«&É+
2010`11 589 564 »]–+~.
2011`12 654 611 #˚‹eè‹Ô<ës¡T\, e´ekÕj·Tø±]à≈£î\
2012`13 711 672
2013 @Á|æ˝Ÿ `&çôd+ãsY 802 747 dü>≥∑ T y˚‘H· ê\T(`\˝À)
2013 @Á|æ˝Ÿ ` 2014 e÷]à πø≥–] 2012`13 2013`14
eè~∆πs≥T 14.21% 12.20% eÁ&É+– 236.57 272.77
Á>±MTD, |ü ≥ º D eT]j· T T ¬ s +&É T ø£+kÕ* 227.36 252.77
#·s¡àø±s¡T&ÉT 154.30 166.52
ÁbÕ+‘ê\≈£î dü+j·TTø£Ô $ìeTj·T<ës¡T\ e´ekÕj·Tø±]à≈£î\T
<Ûsä \¡ dü÷N dü+K´\T |ü⁄s¡Twüß\T 219.73 241.08
|ü≥ºD,Á>±MTD »HêuÛ≤ $ìjÓ÷–+#˚ |ü\T s¡ø±\ eTVæ≤fi¯\T 154.76 175.11
düsT¡ ≈£î\T, ùde\ <Ûsä ˝¡ À¢ e#˚à e÷s¡TŒ\qT Á|ü‹_+_+#˚ $<Û+ä >±
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ yÓTT‘·Ô+ |ü≥ºD »HêuÛ≤≈£î dæ|æ◊(|ü≥ºD), Á|üC≤ |ü+|æD° e´edüú
Á>±MTD »HêuÛ≤≈£î dæ|◊æ (Á>±MTD) nH˚ ø=‘·Ô $ìj·TeT<ës¡T\ 2014 e÷]à 31 Hê{ÏøÏ sêh+˝À 28,692 #Íø£
<Ûsä \¡ dü÷N\qT rdüT≈£îsêyê\ì ìs¡sí TT+∫+~. ‘·<qä T>∑TD+>± <Ûsä \¡ <äTø±D≤\T ñHêïsTT. Ç+<äT˝À 4,367 |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê˝À¢,
øπ +Á<ä >∑D≤+ø±\T eT]j·TT ø±s¡´Áø£e÷\ neT\T eT+Á‹‘·« 24,325 Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñHêïsTT. dü>≥ ∑ T 535 ø±s¡T\¶ T/
XÊK Ä<Û«ä s¡´+˝Àì øπ +Á<ä >∑D≤+ø±\ ø±sê´\j·T+ 2010 R ≈£î≥T+u≤\≈£î ˇø£ #Íø£ <Ûsä \¡ <äTø±D+ ñ+~. <˚X+¯ ˝À dü>≥∑ Tq
100 Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+>± 2011 »qe] qT+&ç sêÁcÕº\≈£î, 2000 eT+~øÏ ˇø£ #Íø£ <Û ä s ¡ \ <ä T ø±D+ ñ+&É > ±,
πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\≈£î q÷‘·q $ìeTj·T<ës¡T\ <Ûäs¡\ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À Á|ü‹ 1,725 eT+~øÏ ˇø£ #Íø£ <Ûsä \¡ <äTø±D+
dü÷N\qT Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. ø=‘·Ô dü÷N\qT sêh/πø+Á<ä bÕ*‘· ñ+~.
eT]j·TT uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ kÕúsTT˝À¢ dü+Á>∑V≤æ kÕÔsT¡ .
2013 @Á|æ˝Ÿ ` 2014 e÷]à ø±˝≤ìøÏ sπ wüHé cÕ|ü⁄\ ùV≤‘·TãB∆øs£ D¡
dü+ã+~Û+∫ $ìj·TeTdü÷N\T Á|üC≤|ü+|æD° e´edüú düeTs¡úe+‘·+>± |üì #˚ùd˝≤
#˚jT· &É+, sπ wüHøé ±s¡T<¶ ës¡T\T m≈£îÿe <ä÷s¡+ Á|üj÷· DÏ+#·≈î£ +&Ü
ÁbÕ+‘·+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ sπ wüHcé Õ|ü⁄\T <ä>sZ∑ ˝¡ À n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚$<Û+ä >± #˚jT· &É+
Á>±MTD 135 136 ø√dü + Á|ü d ü T Ô ‘ · + ñqï #Íø£ < Û ä s ¡ \ <ä T ø±D≤\qT
|ü≥ºD 135 133 ùV≤‘·TãB∆ø]£ +#·&+É »]–+~.
dü+j·TTø£Ô 121.21 122.12 Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\T: Á|ü‹ sπ wüHcé Õ|ü⁄q≈£î 400 qT+&ç
450 _|æm˝Ÿ ø±s¡T\¶ T, 50 >∑T˝≤; ø±s¡T\¶ T nqTdü+<Ûëq+
y˚‘·Hê\T #˚jT· &É+ »]–+~.
|ü\T kÕe÷õø£, Ä]úø£ ø±s¡D≤\ e\q Á>±MTD |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\T: Á|ü‹sπ wüHé cÕ|ü⁄q≈£î 500 qT+&ç
ÁbÕ+‘ê˝À¢ ì e´ekÕj· T ø±]à≈£ î \T, #˚ ‹ eè‹Ô < ës¡ T \T 550 _|æm˝Ÿ ø±s¡T\¶ T, 250 |æ+≈£î ø±s¡T\¶ T nqTdü+<Ûëq+
ÁXÊ$Tø£Xø¯ ˝ÔÏ À¬ø˝≤¢ ã\V”≤qes¡+Z >± ñ+&çb˛‘·THêïs¡T. yês¡+‘ê #˚jT· &É+ »]–+~.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 33 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüqT¢: Á|ü‹ sπ wüHcé Õ|ü⁄q≈£î 600 qT+&ç \ø£å´+ ø±>±, 9.75 \ø£å\ ≈£î≥T+u≤\≈£î \_∆ #˚≈£Ls¡Ã&É+
650 _|æm˝Ÿ ø±s¡T\¶ T, 250 |æ+≈£î ø±s¡T\¶ qT nqTdü+<Ûëq+ »s¡T>∑T‘√+~. á |ü<øä∏ +£ neT\T≈£î HÓ\≈£î 31798 yÓTÁ{Ïø˘
#˚jT· &É+ »]–+~. ≥qTï\ _j·T´+ πø{≤sTTdüTÔ+&É>±, sêh Á|üuÛÑT‘·«+ HÓ\≈£î
34217 yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\ _j·÷´ìï \_∆<ës¡T\≈£î düs¡|òüsê
neTà Vü≤dü+Ô |ü<øä∏ +£ #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. Á|üC≤ |ü+|æD° e´edüú ÁøÏ+<ä Á|ü‹ HÓ˝≤
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2013 @Á|æ˝Ÿ 11q ªneTà Vü≤dü+Ô µ <ë]Á<ä´sπ K≈£î ~>∑Teq ñqï ≈£î≥T+u≤\≈£î 1.98 \ø£\å yÓTÁ{Ïø˘
nH˚ |ü<øä∏ ±ìï ÁbÕs¡+_Û+∫+~. á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä 1 ©≥sY ≥qTï\ _j·÷´ìï düs|¡ süò ê #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. Ç+<äT≈£î
bÕyÓ÷*Hé ÄsTT˝Ÿ, 1 øÏ˝À ø£+~|ü|⁄ü Œ, ns¡ø˝Ï À |ü+#·<ës¡, nedüsy¡ TÓ qÆ _j·÷´ìï øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ _|æm˝Ÿ ≈£î≥T+u≤\≈£î
øÏ˝À >√<ÛTä eT\T, 1 øÏ˝À >√<ÛTä eT |æ+&ç, 250 Á>±eTT\ ø±s¡+, πø{≤sTTdüTÔqï 74,493 yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\T, n+‘√´<äj·T
ns¡ø˝Ï À ∫+‘·|+ü &ÉT, 100 Á>±eTT\ |üdTü |ü⁄, 1 øÏ˝À njÓ÷&ÓC’ Ÿ¶ nqïjÓ÷»q ≈£î≥T+u≤\≈£î πø{≤sTTdüTÔqï 31,798 yÓTÁ{Ïø˘
ñ|ü⁄Œ yÓTT<ä\>∑T 9 ì‘ê´edüs¡ düsT¡ ≈£î\qT bÕ´øÏ+>¥ #˚dæ `185πø ≥qTï\T, nqï|üPs¡í |ü<∏äø±ìøÏ πø{≤sTTdüTÔqï 499 yÓTÁ{Ïø˘
Á|üuTÑÛ ‘·«+ ù|<ä\≈£î n+<äCdÒ Tü +Ô ~. ≥qTï\T, øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ <ë]Á<ä´sπ K≈£î m>∑Teq ñqï m|æm˝Ÿ
≈£î≥T+u≤\≈£î πø{≤sTT+∫q _j·T´+˝À $T>∑T\T qT+&ç
<ë]Á<ä´πsK≈£î ~>∑Teq ñqï ≈£î≥T+u≤\≈£î <Ûäs¡\ düsT¡ u› ≤≥T #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. Ç$ b˛qT Ç+ø± n<äq+>±
ô|s¡T>∑T<ä\ qT+&ç ñ|üXe¯ Tq+ ø£*Œ+#·&+É , ø£©˝Ô ìÒ HêD´yÓTqÆ , nedüsy¡ TÓ qÆ _j·÷´ìøÏ dü+ã+~Û+∫q dü_‡&û uÛ≤sêìï sêh
ø£∫Ñ·yTÓ qÆ ‘·÷ø£+ ø£*–q düsT¡ ≈£î\qT bÕøÏ+>¥ #˚dæ yê]øÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ uÛ]Ñ k˛Ô+~.
n+<äCj Ò T· &ÉyT˚ á |ü<øä∏ +£ jÓTTø£ÿ Á|ü<ëÛ q ñ<˚X› +¯ . ãVæ≤s¡+>∑
e÷¬sÿ{Ÿ‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ á |ü<øä∏ +£ <ë«sê Á|ü‹ ø±s¡T<¶ ës¡T øÏs√dæHé dü_‡&û
HÓ\≈£î ` 107 Á|üj÷Ó »q+ bı+<äT‘ê&ÉT. _|æm˝Ÿ ø±s¡T\¶ T ø£*– ñqï yê]øÏ HÓ\≈£î 22,668
|ü<∏äø±ìï düÁø£eT+>± neT\T #˚j·T&É+, nÁø£e÷\T øÏ˝À©≥s¡¢ øÏs√dæHqé T øπ {≤sTT+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~.
»s¡>≈∑ î£ +&Ü ñ+&É≥+ ø√dü+ 9 düsT¡ ≈£î\‘√ bÕ≥T ñ∫‘·+>±
ˇø£ dü+∫ ≈£L&Ü Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. neTà Vü≤dü+Ô |ü<øä∏ +£ ◊]dt Ä<Ûë]‘· s π wüHøé ±s¡T\¶ C≤Ø
ÁøÏ+<ä düs|¡ süò ê #˚dTü qÔ ï düsT¡ ≈£î\ HêD´‘·qT ‘·ìF #˚ùd+<äT≈£î ns¡TΩ˝q’… ≈£î≥T+u≤\ìï+{ÏøÏ sπ wüHøé ±s¡T\¶ T Çe«&É+‘√
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ bÂs¡dsü |¡ süò ê\ dü+düú {≤{≤ yê] ø±«*{° düØ«ôddt, bÕ≥T ‘·|⁄ü Œ&ÉT, qøÏ© ø±s¡T\¶ qT n]ø£f+ºÒ <äT≈£î ◊]dt f…ø±ï\Jì
H˚wqü ˝Ÿ ø=˝Ò≥sY y˚TH˚CŸyTÓ +{Ÿ düØ«ôddt dü+dü\ú qT <∏sä ¶Y bÕغ ñ|üjÓ÷–+∫, πswüHéø±s¡T¶\qT C≤Ø #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘√+~.
@C…˙‡\T>± ìj·T$T+∫+~. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ yê]¸ø£ Ä<ëj·T+ ` 60,000, |ü≥ºD
ÁbÕ+‘ê˝À¢ ` 75,000˝À|ü⁄ ñqï yê]øÏ ‘Ó\¢πswüHéø±s¡T¶\T
dü_‡&û _j·T´+ |ü<øä∏ +£ Çe«&É+ »s¡T>∑T‘√+~.
<ë]Á<ä´πsK≈£î ~>∑Teq ñqï ≈£î≥T+u≤\≈£î \øÏå´‘·
Á|üC≤|ü+|æD° e´edü(ú {Ï|&æ mç dt) <ë«sê dü_‡&û <Ûsä ≈¡ î£ _j·T´+ sêh+˝À ñqï sπ wüHé ø±s¡T\¶ $esê\T
düs¡|òüsê #˚j·T&ÜìøÏ sêh Á|üuÛÑT‘·«+ n‘·´+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘· 1. ‘Ó\¢ø±s¡T¶\T 1,06,88,214
Çk˛Ô+~. 2011 qe+ãsY 1 qT+&ç ‘Ó\sπ¢ wüHé ø±s¡T\¶ T ñqï s¡#·Ãã+&É ≈£L|üqT¢ 8,83,034
yê]øÏ, n+‘√´<äjT· nqïjÓ÷»q \_›<ës¡T\≈£î øÏ˝À _j·÷´ìï
s¡÷bÕsTTπø düs|¡ süò ê #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. 2. n+‘√´<äjT· nqï jÓ÷»q 9,75,169
Á|üdTü ‘Ô +· 115.88 \ø£\å eT+~ ‘Ó\sπ¢ wüHøé ±s¡T<¶ ës¡T\≈£î 3. nqï|üPs¡í 16,256
HÓ\≈£î ˇø=ÿø£ÿ e´øÏÔ 4 øÏ˝ÀÁ>±eTT\ #=|ü⁄Œq, ˇø=ÿø£ÿ 4. >∑T˝≤; ø±s¡T\¶ T 10,32,833
≈£î≥T+u≤ìøÏ >∑]wü+º >± 20 øÏ˝ÀÁ>±eTT\qT øÏ˝À s¡÷bÕsTT
#=|ü⁄Œq düs|¡ süò ê #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. Ç+<äTø√dü+ HÓ\≈£î Ä<ÛësY
1.98 \ø£å\ yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\ _j·T´+ nedüs¡eTe⁄‘·T+~.
Á|üdTü ‘Ô +· n+‘√´<äjT· nqïjÓ÷»q ≈£î≥T+u≤\≈£î HÓ\≈£î 35 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ìedædTü qÔ ï yês¡+<ä]ø° ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ $•wüº
øÏ˝ÀÁ>±eTT\ _j·÷´ìï øÏ˝À s¡÷bÕsTT #=|ü⁄Œq düs¡|òüsê >∑T]Ô+|ü⁄ dü+K´(unique identification number (UID)) C≤Ø
#˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘√+~. á |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä 9.08 \ø£å\ #˚j·T&É+ j·TTìø˘ ◊&Ó+{Ï|òæπøwüHé n<∏ë]{° Ä|òt Ç+&çj·÷
≈£î≥T+u≤\≈£î øÏ˝À s¡÷bÕsTT _j·T´+ |ü+|æD° #˚j÷· \qï~ (UIDAI) u≤<Û´ä ‘·. á ÁbÕC…≈î£ qº T sêh Á|üuTÑÛ ‘ê«\ düV≤ü ø±s¡+‘√
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 34 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ neT\T #˚k˛Ô+~. Ä<ÛësYqT Ä<äsÙ¡ e+‘·+>±
neT\T #˚dTü qÔ ï sêÁcÕº˝À¢ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ≈£L&Ü ˇø£{.Ï
Ä<ÛësY qyÓ÷<äT≈£î j·TT◊&çm◊ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+‘√
ne>±Vü≤q ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î<äTs¡TÃ≈£î+~. ◊{Ï  dæ &çbÕs¡Tyº TÓ +≥T,
ùd{º Ÿ u≤´+ø˘ Ä|òt Ç+&çj÷· , j·T÷ìj·THé u≤´+ø˘ Ä|òt Ç+&çj÷· ,
H˚wqü ˝Ÿ ôd≈£L´]{° &çbÕõ≥Ø *$Tf…&(é mHémdt&mç ˝Ÿ), ]õÁkÕºsY
»qs¡˝Ÿ Ä|òt Ç+&çj·÷(ÄsYõ◊) yÓTT<ä\>∑T yê{Ï‘√ bÕ≥T
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ÄVü‰s¡ eT]j·TT bÂs¡ düs¡|òüsê\ XÊK ≈£L&Ü
]õÁkÕºsY>± ñ+~. ÄVü‰s¡ eT]j·TT bÂs¡düs¡|òüsê\ XÊK
lø±≈£îfi¯+, ‘·÷s¡TŒ>√<ëe], nq+‘·|⁄ü s¡+, ∫‘·÷sÔ T¡ õ˝≤¢˝À¢
yÓTT<ä{Ï <äX¯ Ä<ÛësY qyÓ÷<äT ø±s¡´Áø£e÷ìï #˚|{ü +ºÏ ~. M{Ï‘√
bÕ≥T $XÊK|ü≥ºD+, |ü•ÃeT>√<ëe], ø£ècÕí, >∑T+≥÷s¡T,
Á|üø±e+, HÓ\÷¢s¡T, ø£s¡÷ï\T, ø£&É|ü õ˝≤¢˝À¢ì eTTì‡|ü˝Ÿ
ÁbÕ+‘ê\˝À ≈£L&Ü Ä<ÛësY qyÓ÷<äT u≤<Û´ä ‘·qT ÄVü‰s¡ eT]j·TT
bÂs¡ düs|¡ süò ê\ XÊK d”«ø£]+∫+~. ø£s÷¡ ï\T õ˝≤¢˝À qyÓ÷<äT
|üìì ◊{Ï  dæ/mHé|Äæ sY≈î£ n|üŒ–+#·&+É »]–+~.
sêh+˝Àì yÓTT‘·+Ô 4.93 ø√≥¢ eT+~ »HêuÛ≤≈£î >±qT
4.53 ø√≥¢ eT+~øÏ j·TT◊&ç q+ãs¡¢qT πø{≤sTT+#·&É+
»]–+~. Ä<ÛësY qyÓ÷<äT ø√dü+ sêh yê´|ü+Ô >± 1260 qyÓ÷<äT
øπ +Á<ë\T |üì #˚dTü HÔ êïsTT.
düTe÷s¡T 62% sπ wüHøé ±s¡T\¶ qT Ä<ÛësY‘√ nqTdü+<Ûëq+
#˚jT· &É+ »]–+~.
ø£˙dü eT<ä‘› T· <Ûsä \¡ T
e]<Ûëq´+, yÓTTø£ÿC§qï, Ç‘·s¡ eTT‘·ø£ <ÛëHê´\T/
|ü|ü⁄Œ<ÛëHê´\qT ø£˙dü eT<ä∆‘·T <Ûäs¡\‘√ ¬s’‘·T\ e<ä› qT+&ç
ùdø£]+#·&É+ »s¡T>∑T‘√+~. ¬s’‘·T\T |ü+&ç+∫q |ü+≥\≈£î
Á|üuTÑÛ ‘·«+ ø£˙dü eT<ä‘› T· <Ûsä (¡ m+mdt|)æ qT uÛsÑ √kÕ Çk˛Ô+~.
Á|ü e ÷D≤\≈£ q T>∑ T D+>± ˝Ò ì e] <Û ë Hê´ìï ø=qT>√\T
#˚ùd+<äT≈£î Á|üuTÑÛ ‘·«+ ø=ìï ìã+<Ûqä \qT dü&*É +∫+~.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 35
kÕ<Ûës¡D dü>≥ ∑ T HêD´‘· ø£*–q m Áπ>&é e] <ÛëHê´ìøÏ
` 1345, kÕ<Ûës¡D e] <ÛëHê´ìøÏ ` 1310 ø£˙dü eT<ä‘ › T·
<Ûäs¡ Á|üø£{Ï+∫+~. 2012`13˝À Á|üuÛÑT‘·« @C…˙‡\T, ¬s’düT
$T\¢sT¡ ¢ s¬ ‘’ T· \ e<ä› qT+&ç 68.57 ˝ø£\å yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\ e]
<ÛëHê´ìï ùdø£]+#·&+É »]–+~.
e÷¬sÿ{Ÿ Ç+≥¬s«q¸Hé |ü<øä∏ +£
ô|s¡T>∑T‘·Tqï <Ûsä \¡ qT ìj·T+Á‹+#·&+É ‘√ bÕ≥T, _|æm˝Ÿ
≈£î≥T+u≤\≈£î düV≤ü ø±s¡+ n+~+#˚+<äT≈£î e÷¬sÿ{Ÿ Ç+≥¬s«q¸Hé
|ü<∏äø£+ <ë«sê Á|üC≤ |ü+|æD° e´edüú <ë«sê bÕe÷sTT˝Ÿ,
ø£+~|ü|⁄ü Œ |ü+|æD° #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~.
bÕe÷sTT˝Ÿ
bÂs¡ düs|¡ süò ê\ dü+düú øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« dü_‡&û |ü<øä∏ +£
ÁøÏ+<ä ~>∑TeT‹ #˚düTø√ã&ɶ bÕe÷sTT˝ŸqT ø=qT>√\T #˚dæ,
Á|ü C ≤|ü + |æ D ° e´edü ú <ë«sê dü _ ‡&û <Û ä s ¡ \ ≈£ î _|æ m ˝Ÿ
≈£î≥T+u≤\≈£î |ü+|æD° #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘√+~. _|æm˝Ÿ
ø±s¡ T ¶ < ës¡ T \≈£ î ©≥s¡ T ≈£ î ` 40 #=|ü ⁄ Œq n+~+#· & É +
»s¡T>∑T‘√+~. Á|üdTü ‘Ô +· á |ü<øä∏ ±ìï sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ neT\T
#˚k˛Ô+~.
2013`14 Ä]úø£ dü+e‘·‡s¡+˝À Á|ü‹HÓ˝≤ 1.16 ø√≥¢
πswüHéø±s¡T¶<ës¡T\ ≈£î≥T+u≤\≈£î 10,604 yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\
bÕe÷sTT˝ŸqT düs|¡ süò ê #˚jT· &É+ »]–+~.
ø£+~ |ü|⁄ü Œ
bÂs¡ düs¡|òüsê\ dü+düú _|æm˝Ÿ ≈£î≥T+u≤\≈£î Á|üC≤
|ü+|æD° e´edüú <ë«sê dü_‡&û sπ ≥¢≈î£ _|æm˝Ÿ ≈£î≥T+u≤\≈£î
ø£+~|ü|⁄ü ŒqT 2010 &çôd+ãsY qT+&ç øÏ˝À≈£î ` 50 #=|ü⁄Œq
n+<äCj Ò T· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. 2012 e÷]Ã 31 qT+&ç øπ +Á<ä
Á|üuÛÑT‘·« dü_‡&û |ü<∏äø£+ eTT–j·T&É+‘√ sêh Á|üuÛÑT‘·«+ á
|ü<øä∏ ±ìï øÏ˝À≈£î ` 10 dü_‡&û Çdü÷Ô ø=qkÕ–k˛Ô+~.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 5. e´ekÕj·T+   nqTã+<Ûä s¡+>±\T
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁcÕºìï ªuÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ <ÛëHê´>±s¡+ nqT≈£L\ $<ÛëHê\qT #˚|ü≥º&É+ e\q 11e |ü+#·es¡¸
(bejewelled rice bowl of India)µ>± >∑T]Ô+#·&+É »]–+~. Á|üD≤[ø£˝À sêh+ nqT≈£îqï eè~∆ \øå±´ìï kÕ~Û+#·&É+
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Ä]úø£ e´edü˝ú À e´ekÕj·T ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wæk˛Ô+~. »]–+~.
sêh »HêuÛ≤˝À Ç|üŒ{Ïø° dü>±ìøÏ ô|>’ ± JeH√bÕ~Û eT]j·TT dü ÷ ø£ å à kÕ>∑ T ˙{Ï |ü < ä ∆ ‘ · T \T, l kÕ>∑ T |ü < ä ∆ ‹ ,
Ä<ëj·T+ ø√dü+ e´ekÕj·T+ ˝Ò<ë e´ekÕj·T nqTã+<ä dü÷ø£åàb˛wüø±\qT n+<äCÒj·T&É+, yÓT≥ºkÕ>∑TqT n_Ûeè~∆
ø±s¡ ´ ø£ ˝ ≤bÕ\ô|’ |ü P ]Ô > ± ˝Ò < ë ø=+‘· y˚ T s¡ ≈ £ î >±˙ #˚j·T&É+, e´ekÕj·T j·÷+Árø£s¡D, k˛ºπsJ kÕeTsêú´ìï
Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·THêïs¡T. e´ekÕj·T Ä<ëj·T+ ô|s¡T>∑T<ä\ ô|+#·&+É , Ç‘·s¡ e´ekÕj·T dü+ã+~Û‘· eP´Vü‰\ <ë«sê 12e
ù|<ä]ø±ìï ‘·T<äeTT{Ï+º #˚ |ü<Tä HÓq’ Äj·TT<Û+ä >± |üì #˚dTü +Ô ~. |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø± ø±\+˝À e´ekÕj·÷ìï eT]+‘· n_Ûeè~∆
e´ekÕj·T+˝À y˚>e∑ +‘·yTÓ qÆ , düTdæsú ¡ eè~∆ sêh Ä]úø±_Ûeè~∆øÏ #˚j÷· \ì \ø£´å +>± ìπs•› +#·Tø√e&É+ »]–+~.
#√<äøX£ ø¯ >ÔÏ ± ñ+&É≥y˚T ø±≈£î+&Ü, dü«j·T+ düeTè~∆ kÕ<Ûqä ≈£î,
Á|ü»\≈£î ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·qT ø£*Œ+#·&ÜìøÏ ø°\ø£yÓTÆq~>± uÛ÷Ñ $ìjÓ÷>∑+
>∑T]Ô+#·&+É »]–+~.
sêh+ yÓTT‘·+Ô uÛÖ>√[ø£ $d”sÔ +í¡ 160.20 \ø£\å ôV≤ø±ºsT¡ .¢
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ e´ekÕj·Ts¡+>∑+ <äXÊu≤›\T>± Áø£eT+>± Ç+<äT˝À 65.61 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡T¢(41.00%) ìø£s¡ |ü+≥
e÷s¡TŒ #Ó+<äT‘√+~. ‘=* e÷s¡TŒ 1980\˝À yÓTT<ä˝+’… ~. uÛ Ñ ÷ eTT\ $d” Ô s ¡ í + ÁøÏ + <ä ñ+&É > ±, 34.93 \ø£ å \
kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ eTT‘·ø£ <ÛëHê´\ kÕ>∑T |ü<‘∆ä T· \ qT+&ç q÷HÓ ôV≤ø±º s ¡ T ¢ ( 21.80%) n&É e ⁄\ ÁøÏ + <ä , 10.87 \ø£ å \
–+»\T, |ü‹,Ô #Ós≈¡ î£ e+{Ï yêDÏ»´ |ü+≥\ kÕ>∑T yÓTT<ä˝+’… ~. ôV≤ø±ºsT¡ (¢ 6.77%) ‘ê‘êÿ*ø£ ;&ÉT uÛ÷Ñ eTT\T, 19.82 \ø£\å
1990\˝À es¡ T dü ø£ s ¡ T e⁄\T e∫à |ü + ≥ ~>∑ T ã&É T \T ôV≤ø±ºsT¡ (¢ 12.37%) e´ekÕj˚T‘·s¡ Á|üj÷Ó »Hê\≈£î n{Ïôº |{Ïqº
>∑D˙j·T+>± ‘·–Zq|üŒ{Ïø°, |ü+&ÉT¢, ≈£Ls¡>±j·T\T, bÕ\T, uÛ÷Ñ eTT\T, 13.41 \ø£\å ôV≤ø±ºsT¡ (¢ 8.36%) ã+»s¡T eT]j·TT
e÷+dü+, ø√fi¢̄ ô|+|üø+£ , #˚|\ü kÕ>∑T e+{Ï n~Ûø£ $\Te kÕ>∑T≈£î jÓ÷>∑´+ ø±ì uÛ÷Ñ eTT\T ñHêïsTT. $T–*q 9.7%
ø£*–q yê{Ï yÓ|’ ⁄ü yÓTT>∑T#Z ÷· |ü&+É »]–+~. Ç~ e´ekÕj·T+ô|’ XÊ‘·+ uÛÑ÷$T Ç‘·s¡ ;&ÉT uÛÑ÷eTT\T, kÕ>∑T≈£î jÓ÷>∑´yÓTÆq
>∑D˙j·TyÓTÆq Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, Ä s¡+>±ìï eè<ÛëuÛ÷Ñ eTT\T, XÊX¯«‘· |ü∫Ãø£ uÛ÷Ñ eTT\T, Ç‘·s¡ #Ó≥¢ |ü+≥\T
ø±bÕ&ç+~. yÓTT<ä\>∑T yê{Ï øÏ+<ä ñ+~.
12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£˝À e´ekÕj·T s¡+>±ìøÏ n~Ûø£ sêh+˝À uÛ÷Ñ $ìjÓ÷>∑ rs¡T
ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«&É+ »]–+~. e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À n<äq+>± uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑+ $d”Ôs¡í+ XÊ‘·+
ñqï ÁXÊ$Tø£Xø¯ ìÔÏ HÓ|’ ⁄ü D≤´_Ûeè~∆ <ë«sê Á>±MTD |ü]ÁX¯eT\T (\ø£\å ôV≤ø±ºs˝¢¡ À)
e+{Ï e´ekÕj˚T‘·s¡ Á>±MTD s¡+>±\≈£î ‘·s*¡ +#·&+É \ø£´å +>±
ìπs•› +#·&+É »]–+~. eTVü‰‘êà>±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñ ìø£s¡ kÕ>∑T uÛÑ÷$T 65.61 41.00
bÕ~Û Vü‰MT |ü<øä∏ +£ e+{Ï ñbÕ~Û Vü‰MT |ü<øä∏ ±\T, Ç‘·s¡ Á>±MTD n&Ée⁄\T 34.93 21.80
JeH√bÕ~Û ø±s¡´Áø£e÷\ <ë«sê Á>±MTD Á|ü»\≈£î ÄVü‰s¡ ‘ê‘êÿ*ø£ ;fi¯ó¢ 10.87 6.77
uÛÁÑ <ä‘,· #˚‹ ì+&Ü |üì ø£*Œ+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. e´ekÕj˚T‘·s¡ Á|üj÷Ó »Hê\≈£î
e´ekÕj· T Ä<ëj· ÷ \qT yÓ T s¡ T >∑ T |ü s ¡ # · & É + , n{Ϻô|{Ϻq uÛÑ÷eTT\T 19.82 12.37
e´ekÕj·T+, nqTã+<Ûä s¡+>±\˝À düTdæsú ¡ eè~∆ì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ã+»s¡T uÛÑ÷eTT\T 13.41 8.36
sêh+ ô|<ä› |”≥ y˚dTü +Ô ~. e´ekÕj·T+˝À ˇø£ yÓ|’ ⁄ü kÕ>∑T˙{Ï Ç‘·s¡ uÛÑ÷eTT\T 15.56 9.70
bÕs¡T<ä\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«&É+‘√ bÕ≥T eTs√yÓ’|ü⁄ ¬s’‘·T yÓTT‘·Ô+ 160.20 100.00
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 36 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
es¡¸bÕ‘·+ kÕ>∑T $d”sÔ +í¡   |ü+≥\ ñ‘·Œ‹Ô
sêh+˝À HÓ’s¡T‹ s¡T‘·T|üeHê\ ø±\+˝À kÕ<Ûës¡D Hê\T>∑e eTT+<ädTü Ô n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ 2012`13‘√
es¡¸bÕ‘·+ 514 $T.MT. nsTT‘˚, 2013`14˝À 554 $T.MT.\T b˛*ùdÔ 2013`14˝À kÕ>∑T $d”sÔ +í¡ ‘√ bÕ≥T ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\
qyÓ÷<äsTT+~. Ç~ kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ 7% m≈£îÿe. ñ‘·Œ‹Ô ≈£L&Ü ô|]–q <ëK˝≤\T ø£ì|ædüTÔHêïsTT. ÄVü‰s¡
áXÊq´ s¡T‘·T|üeHê\ ø±\+˝À sêh kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+
298 $T.MT.\T ø±>±, 2013`14˝À 21% n~Ûø+£ >± 360 <ÛëHê´\ |ü+≥\ kÕ>∑T $d”sÔ +í¡ 2012`13˝À 41.56 \ø£\å
$T.MT\T qyÓ÷<äsTT+~. ôV≤ø±ºs¡T¢ ñ+&É>±, 2013`14˝À 42.82 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢≈£î
ô|]–+~. nq>± 3% $dü]Ô +∫+~. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô
sêh+˝À H˚\\ ‘·sV¡ ‰ü \T 2012`13˝À 104.96 \ø£\å ≥qTï\T ø±>±, 2013`14˝À
11.1% ô|]– 116.64 \ø£å\ ≥qTï\≈£î ô|s¡T>∑T‘·T+<äì
ÇdüTø£, dæ\Tº, ã+ø£ eTqTï nqTq$ eT÷&ÉT ÁbÕ<∏$ä Tø£
H˚\ s¡ø±\T. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ H˚\\T á eT÷&ç+{Ï ø£\sTTø£‘√H˚ n+#·Hê y˚jT· &É+ »]–+~. e] kÕ>∑T $d”sÔ +í¡ ô|s¡>&∑ +É ‘√
@s¡Œ&É‘êsTT. H˚\ rs¡T á eT÷&ç+{Ï ø£\sTTø£ XÊ‘·+ô|’ á ô|s¡T<äT\ kÕ<Û´ä yÓT+Æ ~.
Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. |ü\T s¡ø±\ H˚\\T ñqï|üŒ{Ïø,° yê{Ï KØ|òt
@sêŒ≥TqT o‘√wüídæú‹, ñqï‹, Ä<Ûës¡(dü+düÔs¡) •\ ≈£Ls¡TŒ
nH˚ Á|ü<ëÛ q ø±s¡ø±\T Á|üu≤Û $‘·+ #˚kÕÔsTT. <˚X+¯ ˝À yê]¸ø£ 2012`13 KØ|òt d”»Hé˝À 20.19 \ø£\å ôV≤ø±ºs˝¢¡ À
es¡¸bÕ‘·+ nìï ÁbÕ+‘ê\˝À düeT+>± ˝Òøb£ ˛e&É+, n~Ûø£ ñ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT |ü+&ç+#·>±, 2013`14˝À kÕ>∑T $d”sÔ +í¡
wü+í yÓTT<ä\>∑Tq$ H˚\\≈£î Á|ü‘´˚ ø£ \ø£D
å ≤\qT ø£*ŒkÕÔsTT. 8.5% ô|]– 21.90 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢≈£î #˚s¡T≈£î+~. ÄVü‰s¡
Soil Category Area (‘000Ha) % <ÛëHê´\ ~>∑Tã&ç 47.7 \ø£\å ≥qTï\ qT+&ç 6.7% ô|]–,
Gravelly clayey moderately 305 1.9
deep Red soils 50.89 \ø£\å ≥qTï\≈£î #˚]+~. KØ|òt d”»Hé˝À e] kÕ>∑T
Gravelly clayey moderately
deep desert soils 891 5.5
2012`13˝À 15.30 \ø£\å ôV≤ø±ºsT¡ ¢ ñ+&É>±, 2013`14˝À
Gravelly clayey moderately 17.06 \ø£\å ôV≤ø±ºs≈¢¡ î£ ô|]–+~. n<˚$<Û+ä >± _j·T´+ ñ
deep grass land soils 166 1.0
Gravelly clayey shallow ‘·Œ‹Ô 40.45 \ø£\å ≥qTï\ qT+&ç 43.59 \ø£\å ≥qTï\≈£î
dark brown soils 872 5.4
Gravelly loam to gravelly ô|]–+~.
clayey shallow dark brown soils 44 0.3
Gravelly loamy dark s¡;
brown moderately deep soils 479 2.9
Gravelly loamy moderately
deep grass land soils 409 2.5 2012`13 s¡; d”»H√¢ 21.37 \ø£\å ôV≤ø±ºs˝¢¡ À ÄVü‰s¡
Moderately Deep blackclayey soils 225 1.4
Moderately deep calcareous
<ÛëHê´\qT kÕ>∑T #˚j·T>±, 2013`14˝À 20.92 \ø£å\
moist clayey soils 140 0.9 ôV≤ø±ºs≈¢¡ î£ ‘·–+Z ~. nsTT‘˚ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô e÷Á‘·+
Moderately deep calcareous
black soils 1559 9.6 2012`13˝À 57.26 \ø£\å ≥qTï\T ñ+&É>±, 2013`14
Clayey moderately deep wet soils 3 0.0 s¡; d”»Hé˝À 65.75 \ø£\å ≥qTï\≈£î ô|s¡T>∑T‘·T+<äì n+#·Hê
Clayey to gravelly clayey
moderately deep Dark brown soils 3040 18.7 y˚jT· &É+ »]–+~. 2012`13 s¡; d”»Hé˝À e]kÕ>∑T $d”sÔ +í¡
Dark grayish brown moderately
deep moist stratifi ed soils 22 0.1 6.79 \ø£\å ôV≤ø±ºsT¡ ¢ ñ+&É>±, 2013`14˝À 8.78 \ø£\å
Dark grayish brown moderately ôV≤ø±ºs≈¢¡ î£ , ñ‘·Œ‹Ô 28.18 \ø£\å ≥qTï\ qT+&ç 36.04 \ø£\å
deep stratifi ed loamy soils 21 0.1
Loamy to clayey skeletal deep ≥qTï\≈£î ô|]–+~.
Reddish brown soils 3282 20.2
Loamy to gravelly clay
deep Dark reddish brown soils 1214 7.5
|ü+≥\ kÕ+Á<ä‘(· Áø±|æ+>¥ Ç+f…ì‡{°)
Shallow gravelly Red soils 1696 10.4
Shallow loamy to gravelly clay dü÷ú\ |ü+≥ kÕ>∑T $d”ÔsêíìøÏ, ìø£s¡ |ü+≥ kÕ>∑T
Red soils 100 0.6
Deep black clayey soils 1200 7.4 $d”sÔ êíìøÏ eT<Û´ä ñqï ìwüŒ‹Ôì |ü+≥\ kÕ+Á<ä‘· n+{≤s¡T.
Fine loamy gravelly clayey
shallow Reddish brown soils 214 1.3
e´ekÕj·T s¡+>∑ kÕeTsêú´ìï n+#·Hê y˚ùd dü÷N\˝À Ç~
Light gray deep sandy soils 111 0.7 ≈£L&Ü ˇø£{Ï. 2012`13 dü+e‘·‡sêìøÏ |ü+≥\ kÕ+Á<ä‘·
Very dark brown moderately
deep wet silty soils 31 0.2 1.25.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 37 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
dü÷\ú eT]j·TT ìø£s¡ kÕ>∑T˙{Ï edü‹
>∑\ uÛ÷Ñ $T
dü÷ú\ kÕ>∑T˙{Ï edü‹ >∑\ uÛÑ÷$T 2011`12˝À
39.21 \ø£\å ôV≤ø±ºsT¡ ¢ ñ+&É>±, 2012`13˝À 37.11 \ø£\å
ôV≤ø±ºs≈¢¡ î£ |ü&bç ˛sTT+~. ìø£s¡ kÕ>∑T˙{Ï edü‹ >∑\ uÛ÷Ñ $T
≈£L&Ü 31.05 \ø£\å ôV≤ø±ºs¢¡ qT+&ç 28.01 \ø£\å ôV≤ø±ºs≈¢¡ î£
‘·–Z 9.80 XÊ‘·+ ø°D å ‘·qT #·÷|æ+~.
uÛÑ÷ø£eT‘ê\T
sêh+˝À uÛ÷Ñ ø£eT‘ê\ $esê\qT 1970`71 qT+&ç
◊<äT dü+e‘·‡sê\≈£î ˇø£kÕ] ùdø£]+#·&É+ »s¡T>∑T‘√+~.
‘êC≤>± 9e |ü+#·es¡¸ uÛ÷Ñ ø£eT‘ê\ >∑DqqT 2011 nø√ºãsY
1q ÁbÕs¡+_Û+∫, eTT–+#ês¡T. Bì Á|üø±s¡+ Á|üdüTÔ‘·+
2010`11 dü+e‘·‡sêìøÏ ‘êC≤ >∑D+ø±\T n+<äTu≤≥T˝À
ñHêïsTT. 2005`06˝À sêh+˝À dü>≥ ∑ T uÛ÷Ñ ø£eT‘· $d”sÔ +í¡
1.13 ôV≤ø±ºs¡T¢ ñ+&É>±, 2010`11˝À 1.06 ôV≤ø±ºs¡¢≈£î
‘·–+Z ~. 2005`06 qT+&ç 2010`11 eT<Û´ä uÛ÷Ñ ø£eT‘ê\
dü+K´ 72.16 \ø£\å qT+&ç 76.21 \ø£\å ≈£î ô|]–+~.
e´ekÕj·T $düsÔ D¡ ø±s¡´Áø£e÷\T
e´ekÕj·T Ä<ëj·÷ìï n+¬ø\ |üs¡+>±H˚ ø±≈£î+&Ü
õmdt&|ç ˝æ À XÊ‘·+>± ≈£L&Ü yÓTs¡T>∑T|üs#¡ ê\qï<˚ e´ekÕj·T
$düsÔ D ¡ ø±s¡´Áø£e÷\ Á|ü<ëÛ q \ø£´å +. ø£˙dü kÕ>∑T e´j·T+‘√
düTdæsú ¡ e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹Ôì, s¬ ‘’ T· ô|{Ïqº ô|≥Tºã&çô|’ Ä<ëj·÷ìï
ô|+#·&+É nH˚ \ø£´å kÕ<Ûqä ≈£î e´ekÕj·T XÊK ø£èwæ #˚k˛Ô+~.
Bìì ì»+ #˚ùd+<äT≈£î á ÁøÏ+~ eP´Vü‰\qT #˚|≥ü &º +É
»]–+~.

düeTs¡úe+‘·+>± ¬s’‘·T\≈£î n+<˚$<Ûä+>± $düÔs¡D
ø±s¡´Áø£e÷\qT |ü⁄qs¡«´ed”øú ]£ +#·&+É

n<ÛTä Hê‘·q e´ekÕj·T |ü<‘∆ä T· \˝À s¬ ‘’ T· \≈£î kÕ~Ûø±]‘·
ø£*Œ+#·&É+

$dü Ô s ¡ D kÕ+π ø ‹ø£ |ü ] C≤„ H êìï dü e Ts¡ ú e +‘· + >±
$ìjÓ÷–+#˚ $<Ûä+>± e´ekÕj·T XÊK dæã“+~øÏ
kÕeTs¡´ú ô|+|ü⁄<ä\

düs¬ q’ düeTj·÷ìøÏ ÇHé|⁄ü {Ÿ\qT düs|¡ süò ê #˚jT· &É+

ñ‘êŒ~ø‘ê\qT, HêD´‘ê ìj· T +Á‘· D qT
Áø£eTãB∆ø£]+#·&É+

uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£å\ Ä<Ûës¡+>± ms¡Te⁄\qT dæbòÕs¡düT
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 38
#˚j·T&É+

$‘· Ô q ñ‘· Œ ‹Ô ˝ À ¬ s ’ ‘ · T \≈£ î dü « j· T + dü e Tè~∆ ì
Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+

düMTø£è‘· b˛wüø£ j·÷»e÷q´+(◊mHém+), düMTø£è‘·
‘Ó>∑Tfi¯¢ j·÷»e÷q´+(◊|æm+), düeTs¡úe+‘·yÓTÆq
kÕ>∑T˙{Ï j·÷»e÷q´+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï <ë«sê
düMTø£è‘· |ü+≥\ j·÷»e÷Hê´ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É

Á|ü|+ü #· e÷¬sÿ{Ÿ &çe÷+&É≈¢ î£ nqT>∑TD+>± ùd+ÁBj·T
e´ekÕj·÷ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É

õ+≈£î dü÷ø£àå b˛wüø£ ˝ÀbÕìï dü]~<ä&› +É

düeTkÕ´‘·àø£ H˚\˝À¢ ñ‘êŒ<äø‘£ q· T |ü⁄qs¡T<ä]∆ +#˚+<äT≈£î
‘·>T∑ #·s´¡ \T #˚|≥ ü &º +É

e´ekÕj·T uÛ÷Ñ $T n_Ûeè~∆, |üsê´es¡D dæsú ‘¡ · ø√dü+
yê≥sYôw&é <Û√s¡DÏ <ë«sê düV≤ü » eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D.

ø£ s ¡ T e⁄\T, es¡ < ä \ T, e&É > ∑ fi ¯ ¢ y êq yÓ T T<ä \ >∑ T q$
dü+uÛ$Ñ +∫q|ü⁄Œ&ÉT $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D


‘·≈î£ ÿe eTT|ü⁄Œ, ‘·≈î£ ÿe e´j·T+ ñqï kÕ+Á<ä |ü+≥\
kÕ>∑TqT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É

e´j·T Á|üuÛ≤$‘· kÕ>∑T |ü<ä∆‘·T\ ø√dü+ e´ekÕj·T
j·÷+Árø£s¡D

e´ekÕj·T+, nqTã+<Ûä ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À kÕ+πø‹ø£
eT]j·TT Á<äe´ Á|üj÷Ó »Hê\ ø√dü+ s¬ ‘’ T· $TÁ‘· ãè+<ë\T
e+{Ï s¬ ‘’ T· \ dü+|ò÷ü \qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É


¬ s ’ ‘ · T \≈£ î e´ekÕj· T |ü s ¡ | ü ‹ ì ø£ * Œ+#· & É + ,
eTVæ≤fi≤kÕ~Ûø±]‘·, ˝…+’ –ø£ düe÷q‘·«+

Ç+≥¬sï{Ÿ(nÁ–dtHÓ{Ÿ) <ë«sê |ü+≥\ ñ‘·Œ‹Ô, ñ
‘êŒ<äø±\ düs¡|òüsê, e÷¬sÿ{Ï+>¥ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïô|’
s¬ ‘’ T· \≈£î s√EyêØ düe÷#êsêìï n+~+#·&+É .
ñ‘êŒ<äq kÕúsTT\qT ô|+#·&ÜìøÏ #·s´¡ \T

kÕ>∑T |ü]dæ‹ú Ä<Ûë]‘· ñ‘·Œ‹Ô Á|üD≤[ø£\qT n_Ûeè~∆
#˚j·T&É+

$düsÔ D
¡ ùde\qT n+<ä]øÏ #˚sá &É+ <ë«sê yÓTs¡T>¬ q’
kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï $dü]Ô +#·&+É

HêD´yÓTÆq e´ekÕj·T ñ‘êŒ~‘ê\qT \uÛÑ´eTj˚T´˝≤
#˚j·T&É+

düMTø£è‘· b˛wüø±\ j·÷»e÷q´+(◊mHém+), düMTø£è‘·
‘Ó>∑Tfi¯¢ j·÷»e÷q´+(◊|æm+), ˙{Ï j·÷»e÷q´+
(&ÉãT¢´m+), b˛dtº Vü‰¬s«dtº f…ø±ï\Jdt (|æôV≤#Y{Ï)\
e+{Ï |ü+≥\ j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\ô|’ ¬s’‘·T\≈£î
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 ne>±Vü≤q ø£*Œ+∫, ñ‘·Œ‹Ô e´j·÷ìï ‘·–+Z #·&+É

kÕ>∑T e´j·÷ìï ‘·–Z+#·&ÜìøÏ yÓTs¡T¬>’q e´ekÕj·T
|ü<‘∆ä T· \qT, j·T+Á‘ê\qT n+~+#·&+É

|ü+≥\ e÷]Œ&ç ø±s¡´Áø£eT+

ø£sT¡ e⁄\T, es¡<\ä T, ‘·TbòÕqT¢ e+{Ï düV≤ü » $|ü‘T· \Ô
düeTj·÷˝À¢ |ü⁄qsêyêdü+ ø£*Œ+#·&+É , Á|ü‘ê´e÷ïj·T
|ü+≥\≈£î ñ‘êŒ~‘ê\qT n+~+#·&É+ e+{Ï yê{Ï
<ë«sê s¬ ‘’ T· \≈£î düV≤ü ø£]+#·&+É

düTdæsú y¡ TÓ qÆ yÓT≥ºkÕ>∑TqT n_Ûeè~∆ |ü]#˚+<äT≈£î esê¸<ëÛ s¡
ÁbÕ+‘ê\≈£î C≤rj·T yê≥sYôw&é n_Ûeè~∆ ÁbÕC…≈£îº
(NWDPRA)qT neT\T #˚jT· &É+

uÛ÷Ñ kÕs¡ |üØø£å Ä<Ûë]‘· ms¡Te⁄\ dæbÕò s¡dTü , |ü∫Ãs=≥º
ms¡ T e⁄, e]à ø£ + b˛dt º <ë«sê H˚ \ Äs√>±´ìï
yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+

dü÷ø£àå b˛wüø£ ˝ÀbÕ\qT dü]~<ä&› +É

øö\T ¬s’‘·T\≈£î, Ç‘·s¡ ¬s’‘·T\≈£î |üs¡|ü‹ \uÛÑ´‘·qT
ø£*Œ+#·&É+
$düsÔ D¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
s¬ ‘’ T· #Ó‘’ q· ´ j·÷Á‘·\T
>∑ ‘ · + ˝À ìs¡ « Væ ≤ +∫q ¬ s ’ ‘ · T #Ó ’ ‘ · q ´ j· ÷ Á‘· \ T
$»j·Te+‘·yTÓ qÆ dü÷Œ¤]‘Ô √ 2013˝À ≈£L&Ü @Á|æ˝Ÿ ` y˚T HÓ\˝À¢
13 õ˝≤¢˝À¢ M{Ïì eTs¡˝≤ ìs¡«Væ≤+#·&+É »]–+~. n≥º&TÉ >∑T
kÕúsTT˝À ∫qï, düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \≈£î ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&yÉ T˚
s¬ ‘’ T· #Ó‘’ q· ´ j·÷Á‘·\ ñ<˚X› +¯ . á j·÷Á‘·˝À¢ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q
ã~©, Á>±e÷˝À¢ >∑T]Ô+∫q kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q n+‘·sê\qT
‘=\–+#·&É+, ¬s’‘·T\ dü+πøåeT+ ø√dü+ Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü{Ϻq
ø±s¡´Áø£e÷\ |ü≥¢ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&+É , ñ‘êŒ<äø‘£ q· T ô|+∫,
kÕ>∑T e´j·÷ìï ‘·–Z+#·&É+, HêD´‘·qT ô|+#·&É+ ø√dü+
düø±\+˝À s¡TD≤\T n+<˚˝≤ #˚jT· &É+, KØ|ò≈t î£ düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ
ñ‘êŒ<äø±\ Á|üD≤[ø£, e´ekÕj·T j·÷+Árø£s¡D, |ü+≥\
yÓ’$<Ûä´+, ˙{Ï j·÷»e÷q´+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïô|’ Á|ü#ês¡+
ìs¡«Væ≤+#·&+É »]–+~.
s¬ ‘’ T· dü<dä Tü ‡\T
¬s’‘·T dü<ädüT‡\T `2013qT 2013 y˚T HÓ\ qT+&ç
¬syÓq÷´ &ç$»q¢˝À ìs¡«Væ≤+#·&É+ »]–+~. e´ekÕj·T+,
e´ekÕj·T nqTã+<Ûä s¡+>±\≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü<∏äø±\qT
$e]+#·&+É , n<ÛTä Hê‘·q kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\qT |ü]#·jT· + ‘êŒ<äø‘£ q· T ô|+#·&+É ø√dü+ uÛ÷Ñ qeT÷Hê, uÛ÷Ñ kÕs¡ |üØø£\å qT
#˚jT· &É+, s¬ ‘’ T· \T q÷‘·q |ü<‘∆ä T· \qT #˚|fü ˝ºÒ ≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É ìs¡«Væ≤+#·&É+ »s¡T>∑T‘√+~. Á|üdüTÔ‘·+ sêh+˝À 16 õ˝≤¢
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é
á dü<dä Tü ‡\ jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚X› +¯ . á dü<dä Tü ‡\≈£î 2.02
\ø£\å eT+~ s¬ ‘’ T· \T Vü‰»s¡j÷· ´s¡T. e´ekÕj·T XÊK, <ëì
nqTã+<Ûä XÊK\T 887 kÕºfiq¢̄ T @sêŒ≥T #˚d,æ s¬ ‘’ T· ˝À¢ #Ó‘’ q· ´+
rdüT≈£îsêe&É+ »]–+~.
ñ>±~ |ü⁄s¡kÕÿsê\T
KØ|òt d”»Hé˝À n‘·T´‘·eÔ T |üìrs¡T, |ò*ü ‘ê\T kÕ~Û+∫q
ñ‘·eÔ T s¬ ‘’ T· \T, ñ‘·eÔ T n~Ûø±s¡T\qT ñ>±~ |üs«¡ ~q+ s√Eq
õ˝≤¢ eT]j·TT sêh kÕúsTT˝À dü‘·ÿ]+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
2013 @Á|æ˝Ÿ 11 ñ>±~ s√Eq sêh kÕúsTT ñ>±~
|ü⁄s¡kÕÿsê\qT ìs¡«Væ≤+∫, Äs¡T>∑Ts¡T ñ‘·eÔ T s¬ ‘’ T· \qT `10000
q>∑<Tä ãVüQeT‹, XÊ\Tyê, yÓT]{Ÿ dü]|º ø¬æò {Ÿ‘√ dü‘ÿ· ]+#·&+É
»]–+~. mHémdt|æ`mø˘‡f…q‡Hé qT+&ç $&ÉT<ä˝…’q `2.50
\ø£\å qT Ç+<äTø√dü+ $ìjÓ÷–+#·&+É »]–+~. õ˝≤¢ kÕúsTT˝À
e´ekÕj·T+, <ëì nqTã+<Ûä XÊK\≈£î #Ó+~q q\T>∑Ts¡T
n‘·T´‘·ÔeT n~Ûø±s¡T\qT ≈£L&Ü düHêàì+#·&É+ »]–+~.
Ç+<äTø√dü+ Á|ü‹ õ˝≤¢≈£î mHémdt|æ`mø˘‡f…q¸Hé qT+&ç
`60,000 πø{≤sTT+#·&É+ »]–+~. 2012 dü+e‘·‡sêìøÏ
dü+ã+~Û+∫q ñ>±~ |ü⁄s¡kÕÿsê\qT Äs¡T>∑Ts¡T ñ‘·eÔ T s¬ ‘’ T· \T,
eTT>∑TsZ T¡ n‘·T´‘·eÔ T n~Ûø±s¡T\≈£î n+~+#·&+É »]–+~.
HÓ\yêØ es¡TÿcÕ|ü⁄\T
Á|ü‹ HÓ\ yÓTT<ä{Ï Ä~yês¡+ s√Eq nìï õ˝≤¢˝À¢ì
Ä#ês¡´ mHéõ s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ |ü]XÀ<Ûqä
πø+Á<ë˝À¢ ìs¡+‘·s¡+ HÓ\yêØ es¡TÿcÕ|ü⁄\T ìs¡«Væ≤+#·&É+
»s¡T>∑T‘√+~.
CÀq˝Ÿ ØôdsYà mø˘‡f…q¸Hé m&Ó«’ »Ø øöì‡˝Ÿ
sêh+˝Àì 6 e´ekÕj· T o‘√wü í eT+&É ˝ ≤\˝À
»&éÄsYÇmdæ düe÷y˚XÊ\qT ìs¡«Væ≤+#·&+É »]–+~.
bÕ&ç |ü+≥\T
e´ekÕj·T XÊK Á|ü‹ HÓ˝≤ ªe´ekÕj·T bÕ&ç |ü+≥\Tµ
e÷´>∑C…’HéqT eTTÁ~+∫, ¬s’‘·T\T, Ä<äs¡Ù¬s’‘·T\≈£î |ü+|æD°
#˚k˛Ô+~. 2013`14˝À Á|ü‹ HÓ˝≤ 60,000 ø±|”\qT
eTTÁ~+#·&+É »]–+~.
uÛ÷Ñ kÕs¡ |üØø£\å T
H˚\ kÕsêìï, <ëì düeTdü´\qT >∑T]Ô+∫, H˚\ ñ
39 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
uÛ÷Ñ kÕs¡ |üØøå± ˝≤´uŸ\T ñHêïsTT. ms¡Te⁄\ $<Ûëq+˝À #·s´¡ \T
M{Ï˝À 13 õ˝≤¢˝À¢ 13 ñ+&É>±, eTs√ 3 ˝≤´uŸ\qT
C≤rj·T ÁbÕC…≈£îº ÁøÏ+<ä ø£s¡÷ï\T, $»j·Tq>∑s¡+, HÓ\÷¢s¡T 2013`14˝À yÓTT‘·+Ô 37.52 \ø£\å yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\
õ˝≤¢˝À¢ @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. M{Ï‘√ bÕ≥T 1 ÁbÕ+rj·T ms¡Te⁄\qT $ìjÓ÷–+#·&+É »]–+~. Ç+<äT˝À KØ|òt d”»Hé˝À
uÛ÷Ñ kÕs¡ |üØøå± ˝≤´uŸ, 3 dü+#ês¡ uÛ÷Ñ kÕs¡ |üØøå± ˝≤´uŸ\‘√ 16.52 \ø£\å yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\T, s¡; d”»Hé˝À 21.01 \ø£\å
bÕ≥T e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\ Ä<Û«ä s¡´+˝À eTs√ 3 dü+#ês¡ yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\qT $ìjÓ÷–+#·&+É »]–+~.
uÛ÷Ñ kÕs¡ |üØøå± ˝≤´uŸ\T, 30 $T˙ uÛ÷Ñ kÕs¡ |üØøå± ˝≤´uŸ\T mHé.|æ.ø¬ (HÓÁ’ {À»Hé, bÕdüŒs¤ d¡ ,t bı{≤wæjT· +) ms¡Te⁄\qT
ñHêïsTT. uÛ÷Ñ kÕs¡ |üØøå± øπ +Á<ë\˝À ÄsêZìø˘ ø±s¡“Hé(HÓÁ’ {À»Hé 17.11 \ø£\å yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\T(KØ|ò˝t À 7.68 \ø£\å ≥qTï\T,
jÓTTø£ÿ zdæ Ç+&Óø‡˘ ), bòÕdüŒs¤ d¡ ,t bı{≤wæjT· +, õ+ø˘, ◊s¡H,é s¡;˝À 9.43 \ø£å\ yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\T) ñ|üjÓ÷–+#·&É+
ø±|üsY, e÷+>∑˙düT, ˝eD°j·T‘·(Çdæ), øå±s¡>∑TD+(|æôV≤#Y) »]–+~.
yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì |üØøÏkå ÕÔsT¡ . uÛ÷Ñ kÕs¡ |üØø£å |ò*ü ‘ê\qT s¬ ‘’ T· \≈£î
H˚ \ Äs√>∑ ´ ø±s¡ T ¶ \ ( soil health cards ) s¡ ÷ |ü + ˝À b˛wüø±\ Ä<Ûës¡ ms¡Te⁄\(mHé_mdt)
n+<äCÒkÕÔs¡T.
$<Ûëq+
ÇqŒ¤sπ àwüHé   ø£eT÷´ìπøwüHé f…ø±ï\J πø+Á<ä ms¡Te⁄\ XÊK Á|üø£{Ï+∫q b˛wüø±\ Ä<Ûës¡
¬ s ’ ‘ · T \T, n~Û ø ±s¡ T \T, kÕ<Û ë s¡ D Á|ü C ≤ìø±ìøÏ ms¡ T e⁄\ $<Û ë q+(q÷´Á{Ï j · T +{Ÿ uÒ d t ¶ ô|ò ] º ˝ … ’ » sY
düe÷#ês¡+ n+~+#˚+<äT≈£î eT÷&ÉT yÓuŸôd{’ Ÿ\T n+<äTu≤≥T˝À bÕ\d”`mHé_mdt) 2010 @Á|æ˝Ÿ 1 qT+&ç neT˝À¢øÏ e∫Ã+~.
ñHêïsTT. n$: http://www.apagri.gov.in, á $<Ûëq+ Á|üø±s¡+ n+‘·sê®rj·T e÷¬sÿ{Ÿ≈î£ nqT>∑TD+>±
http://www.apagrisnet.gov.in,
‘·j÷· Ø<ës¡T˝Ò ms¡Te⁄\ >∑]wüº ∫\¢s¡ <Ûsä q¡ T ìs¡sí TT+#·Tø√e#·TÃ.
2012 @Á|æ˝Ÿ 1 qT+&ç neT˝À¢øÏ e#˚à $<Û+ä >± 2012`13
http://www.apsameti.gov.in
dü+e‘·‡sêìøÏ øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ $$<Ûä b˛wüø±\≈£î dü_‡&û <Ûsä \¡ qT
Ä<ä s ¡ Ù ¬ s ’ ‘ · T \≈£ î Á|ü ‹ s√p e´ekÕj· ÷ ìøÏ á $<Û+ä >± ìs¡sí TT+∫+~. HÓÁ’ {À»Hé≈î£ øÏ˝À≈£î ` 24.00,
dü+ã+~Û+∫q ◊<äT yêsTTdt mdtm+mdt\qT |ü+|æ+#˚+<äT≈£î bòÕdüŒ¤s¡dt≈£î ` 21.80, bı{≤wt ` 24.00, dü\Œ¤sY ` 1.68.
Çbò˛ÿ øÏkÕHé düe÷#êsY *$Tf…&(é IKSL) yê] Á^Hé dæyTé ø±s¡T\¶ qT
|ü+|æD° #˚jT· &É+ »]–+~. Á^Hé dæyTé ø±s¡T\¶ ‘√ bÕ≥T s¬ ‘’ T· \≈£î |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\ yê&Éø+£
ñ∫‘· ùde\T n+~+#˚+<äT≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñqï Ç‘·s¡
ÇqŒ¤sπ àwüHé   ø£eT÷´ìπøwüHé f…ø±ï\J kÂø£sê´\T. 2012`13‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ 2013`14˝À sêh+˝À
ø°≥ø£HêX¯qT\ yê&Éø+£ ô|]–+~. 2013`14˝À 4253 yÓTÁ{Ïø˘
1. øÏkÕHé ø±˝Ÿ ôd+≥sY: 1551`1800`180`1551 ≥qTï\ ø°≥ø£HêX¯qT\qT, 11.19 yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\ Je
2. Ä{Ày˚Tf…&é ø±˝Ÿ ôd+≥sY {≤˝Ÿ Á|ò” q+ãsY : ø°≥ø£HêX¯qT\qT ñ|üjÓ÷–+#ês¡T.
1800`425`3536
sêh+˝À ø°≥ø£HêX¯qT\ $ìjÓ÷>∑+(yÓTÁ{Ïø˘
3. øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« s¬ ‘’ T· \ yÓuŸb˛s¡˝º Ÿ:
≥qTï˝À¢)
www.farmer.gov.in
dü+e‘·‡s¡+ ø°≥ø£HêX¯qT\T Je ø°≥ø£
4. øÏkÕHé mdtm+mdt. HêX¯qT\T
2008`09 4163 13.20
dü_‡&û $‘·HÔ ê\ |ü+|æD° 2009`10 4048 7.99
2013 KØ|ò˝t À 6.5 \ø£\å øÏ«+{≤fi¢̄ $‘·HÔ ê\qT, s¡; 2010`11 4410 8.78
d”»Hé˝À \ø£å øÏ«+{≤fi¢̄ $‘·HÔ ê\qT |ü+|æD° #˚jT· &É+ »]–+~. 2011`12 4882 18.08
2013`14 KØ|ò,t s¡; d”»q¢˝À ø£*|æ, $$<Ûä |ü<øä∏ ±\ ÁøÏ+<ä
7.5 \ø£å\ øÏ«+{≤fi¯¢ $‘·ÔHê\qT dü_‡&û <Ûäs¡\‘√ ¬s’‘·T\≈£î 2012`13 4249 10.33
|ü+|æD° #˚jT· &É+ »]–+~. 2013`14 4253 11.19
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 40 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
e´ekÕj·T j·÷+Árø£sD¡ |ü<øä∏ +£ yê‘êes¡ D Ä<Û ë ]‘· |ü + ≥\ ;e÷
e´ekÕj·T j·÷+Árø£s¡D ø√dü+ 2013`14 Ä]úø£
|ü<∏äø£+(&ÉãT¢´_dæ◊mdt)
dü+e‘·‡s¡+˝À sêÁw”j º T· øÏkÕHé $ø±dt jÓ÷»q(ÄsYø¬ $yÓ)’ ÁøÏ+<ä C≤rj·T e´ekÕj·T ;e÷ |ü<∏äø£+‘√ bÕ≥T sêh
` 50.46 ø√≥T¢, C≤rj·T e´ekÕj·T j·÷+Árø£sD ¡ |ü<øä∏ +£ Á|üuÛÑT‘·«+ 2009 KØ|òt d”»Hé qT+&ç yê‘êes¡D Ä<Ûë]‘·
ÁøÏ+<ä ` 86.29 ø√≥T¢, C≤rj·T ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘ê $TwüHé ÁøÏ+<ä |ü+≥\ ;e÷ |ü<øä∏ ±ìï neT\T #˚k˛Ô+~. á |ü<øä∏ ±ìï yÓTT<ä≥
` 18.44 ø√≥T¢, dæmdtmdt ÁøÏ+<ä `0.22 ø√≥T¢ ø π +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢˝Àì $Ts¡|ü |ü+≥≈£î neT\T #˚d,æ Ä ‘·sT¡ yê‘·
øπ {≤sTT+#·&+É »]–+~. kÕ>∑T j·T+Á‘ê\qT s¬ ‘’ T· \≈£î ‘·≈î£ ÿe Ç‘·s¡ õ˝≤¢˝À¢ |ü‹Ô, $Ts¡|ü, ≥e÷{À, y˚s¡TX¯q>∑, ã‘êÔsTT,
<Ûsä ‘¡ √ n<Ó≈› î£ Ç#˚Ã+<äT≈£î Á>±eT kÕúsTT˝À Ç+|æy¢ TÓ +{Ÿ ôV≤’ ]+>¥ ÄsTT˝Ÿ bÕyéT, ns¡{Ï, J&çe÷$T&ç, e÷$T&ç yÓTT<ä\>∑T
ùdwº qü q¢ T ≈£L&Ü Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É »]–+~. M{Ï <ë«sê s¬ ‘’ T· \T |ü+≥\≈£î $dü]Ô +#ês¡T.
kÕ<Ûës¡D+>± ñ|üjÓ÷–+#˚ uÛÑ÷$T <äTqïø£+ j·T+Á‘ê\T,
ø£*ºy˚≥s¡T¢, $‘·ÔHê\T HêfÒ j·T+Á‘ê\T, yÓTTø£ÿ\ dü+s¡ø£åD 2013 KØ|ò˝t À yê‘êes¡D Ä<Ûë]‘· ;e÷
kÕeTÁ– yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì n+<ä]øÏ n+<äTu≤≥T˝À ñ+∫, neT\T #˚jT· ã&çq |ü+≥\T
Á>±eTdüT\Ô T ìs¡sí TT+∫q $<Û+ä >± n‹ ‘·≈î£ ÿe <Ûsä \¡ ≈£î s¬ ‘’ T· \≈£î
n<Ó≈› î£ ÇkÕÔsT¡ . |ü+≥ õ˝≤¢\T
y˚s¡TX¯q>∑ ø£s÷¡ ï\T, nq+‘·|⁄ü s¡+,
|ü+≥\ ;e÷ yÓm’ dtÄsY ø£&|É ,ü ∫‘·÷sÔ T¡
C≤rj·T e´ekÕj·T ;e÷ |ü<øä∏ +£ mÁs¡ $Ts¡|ü >∑T+≥÷s¡T
s¬ ‘’ T· \≈£î |ü+≥ ~>∑Tã&ç˝À qwü+º e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT Ä]úø£ ÄsTT˝Ÿ bÕyéT |ü•ÃeT >√<ëe]
eT<ä‘› T· n+~e«&É+, ‘·TbòÕqT¢, es¡<\ä T, ø£sT¡ e⁄\T dü+uÛ$Ñ +∫, ã‘êÔsTT yÓm’ dtÄsY ø£&|É ü
ô|<ä› m‘·TqÔ |ü+≥ qwü+º yê{Ï*q¢ |ü⁄Œ&ÉT, ‘·<Tä |ü] |ü+≥\≈£î {§e÷{À ∫‘·÷Ôs¡T
s¬ ‘’ T· \T s¡TD≤\T bı+<˚$<Û+ä >± #˚d,æ e´ekÕj·T Ä<ëj·÷\T
dæsú +¡ >± ñ+&˚˝≤ #˚jT· &É+ ø√dü+ 2000 KØ|òt d”»Hé qT+&ç 2013`14 s¡; d”»Hé˝À yê‘êes¡D Ä<Ûë]‘· ;e÷
C≤rj·T e´ekÕj·T ;e÷ |ü<∏äø±(mHém◊mdt)ìï neT\T neT\T #˚jT· ã&çq |ü+≥\T
#˚düTÔHêïs¡T.
|ü+≥ õ˝≤¢\T
2013 KØ|òt d”»Hé˝À C≤rj·T e´ekÕj·T ;e÷ |ü<øä∏ +£
ÁøÏ+<ä e], C§qï, dü»,® yÓTTø£ÿC§qï, $TqTeTT, ô|düs,¡ ø£+~, e÷$T&ç lø±≈£îfi¯+, $»j·Tq>∑s+¡ ,
k˛j·÷;Hé, y˚sT¡ X¯q>∑, bı<äT‹› s¡T>∑T&ÉT, ÄeTT<ä+, #Ós≈¡ î£ , |ü‹,Ô $XÊK|ü≥ºD+, ‘·÷s¡TŒ>√<ëe],
$T]Ã, |üdTü |ü⁄, ø=Ás¡ yÓTT<ä\>∑T 20 |ü+≥\≈£î á |ü<øä∏ ±ìï |ü•ÃeT >√<ëe], ø£ècÕí, yÓm’ dtÄsY ø£&|É ,ü
e]Ô+|üCj Ò T· &É+ »]–+~. ø£s÷¡ ï\T, ∫‘·÷sÔ T¡ , Á|üø±X¯+
(yÓTT‘·+Ô 10 õ˝≤¢\T)
á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä ∫qï, düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \≈£î Á|”$Tj·T+˝À
ns¡{Ï $»j·Tq>∑s¡+, ‘·÷s¡TŒ>√<ëe],
10% sêsTTr Çe«&É+ »s¡T>∑T‘√+~. yÓm’ dtÄsY ø£&|É ,ü >∑T+≥÷s¡T,
Á>±eT+ j·T÷ì{Ÿ>± ;e÷ |ü<øä∏ +£ ø£s÷¡ ï\T(5 õ˝≤¢\T)
J&ç e÷$T&ç lø±≈£îfi¯+, $»j·Tq>∑s+¡ (2 õ˝≤¢\T)
sêh+˝Àì nìï õ˝≤¢˝À¢ |ü+≥\ ;e÷≈£î Á>±e÷ìï
j·T÷ì{Ÿ>± neT\T #˚dTü qÔ ï @¬øø’ £ sêh+ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ. Ä<ÛäT˙ø£]+∫q C≤rj·T e´ekÕj·T ;e÷
Bìì 2008 KØ|òt qT+&ç neT\T #˚dTü HÔ êïs¡T. KØ|òt |ü<∏äø£+(m+mHém◊mdt)
d”»Hé˝À 20, s¡; d”»Hé˝À 10 |ü+≥\≈£î á ;e÷qT neT\T C≤rj·T e´ekÕj·T ;e÷ |ü<øä∏ +£ ‘√ bÕ≥T 2010`11
#˚dTü HÔ êïs¡T. 2000`01 qT+&ç 2012 KØ|òt es¡≈î£ |ü+≥\ s¡; d”»Hé˝À sêh+˝Àì Á|üø±X¯+, HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢˝À¢ ô|˝’ {Ÿ
;e÷ øÏ+<ä 66.30 \ø£å\ eT+~ ¬s’‘·T\≈£î ` 4532.39
ø√≥T¢ #Ó*+¢ #·&+É »]–+~. ÁbÕ‹|ü~ø£q Ä<ÛTä ˙ø£]+∫q C≤rj·T e´ekÕj·T ;e÷ |ü<øä∏ ±ìï
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 41 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 ÁbÕs¡+_Û+#·&+É »]–+~. á |ü<øä∏ +£ ˝À Á>±e÷ìï j·T÷ì{Ÿ>±
|ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ . á |ü<øä∏ ±ìï ‘·÷s¡TŒ>√<ëe], |ü•ÃeT >√<ëe],
ø£ècÕí õ˝≤¢˝À KØ|òt d”»Hé˝À, Á|üø±X¯+, HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢˝À¢ s¡;
d”»Hé˝À neT\T #˚dTü HÔ êïs¡T. e&É>fi∑ ó¯ ¢ e+{Ï kÕúìø£ Á|üøè£ ‹
yÓ|’ Øü ‘ê´\T, |ü+≥ #˚‹ø=∫Ãq nq+‘·s+¡ dü+uÛ$Ñ +#˚ qcÕº\T
e+{Ï yê{Ïì ≈£L&Ü á |ü<øä∏ +£ ˝À |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+{≤s¡T.
ø¬ s¢ TTyéT\ |ü]cÕÿsêìøÏ s¬ ‘’ T· yêØ>± qcÕºìï eT~+|ü⁄ #˚kÕÔsT¡ .
e] Á|ü<ëÛ q |ü+≥>± ñqï õ˝≤¢˝À¢ Á>±e÷ìï ˇø£ j·T÷ì{Ÿ>±
á |ü<øä∏ ±ìï neT\T #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
e´ekÕj·T s¡TD≤\T
2013`14 dü+e‘·‡sêìøÏ yê]¸ø£ e´ekÕj·T s¡TD
Á|üD≤[ø£ ` 47,016.95 ø√≥T¢ ø±>± ` 49,974.46
ø√≥T¢(105%) e´ekÕj·T s¡TD≤\T>± Çe«&É+ »]–+~.
2013`14˝À ` 35,548.65 ø√≥¢ |ü+≥ s¡TD≤\T Çyê«\qï~
\ø£å´+ ø±>± ` 37,058.08 ø√≥T¢(104.25%) |ü+|æD°
#˚j·T&É+ »]–+~. e´ekÕj·T+, e´ekÕj·T nqTã+<Ûä
s¡+>±\≈£î Bs¡øÈ ±*ø£, dü«\Œø±*ø£ s¡TD≤\ ÁøÏ+<ä `11,468.30
ø√≥¢ \øå±´ìøÏ >±qT ` 12,716.38ø√≥T¢ (110.88%) |ü+|æD°
#˚jT· &É+ »]–+~.
2012`13˝À ` 35,654.22 ø√≥T¢ e´ekÕj·T
s¡ T D≤\T Çyê«\qï~ \ø£ å ´ + ø±>±, ` 50,059.75
ø√≥T¢ ( 140%) |ü + |æ D ° #˚ j · T &É + »]–+~. Ç+<ä T ˝À
`25,503.85 ø√≥T¢ |ü+≥ s¡TD≤\ øÏ+<ä Çyê«*‡ ñ+&É>±,
` 36,092.61 ø√≥T¢(142%) n+<äCÒj·T&É+ »]–+~.
e´ekÕj·T+, e´ekÕj·T nqTã+<Ûä s¡+>±\≈£î ≥sYà s¡TD≤\
ÁøÏ+<ä ` 10,150.28 ø√≥T¢ Çyê«\qï~ ˝ø£å´+ ø±>±,
`13,967.14 ø√≥T¢(137%) |ü+|æD° #˚jT· &É+ »]–+~.
2013`14˝À 1,05,535 eT+~ ø=‘·Ô s¬ ‘’ T· \≈£î
` 492.35 ø√≥T¢ n+<äCÒj·T&É+ »]–+~. 2012`13˝À
1,27,732 ø=‘·Ô s¬ ‘’ T· \≈£î ` 372.34 ø√≥T¢ s¡TD≤\T Çe«&É+
»]–+~.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ uÛ÷Ñ $T kÕ>∑T<ës¡T\ #·≥+º , 2011
(Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ˝≤´+&é ˝…ô’ dHé‡&é ø£*yº ≥˚ sY‡ j·÷ø˘,º 2011) ø±s¡´Áø£e÷\qT ÁbÕs¡+_Û+#·&ÜìøÏ dü÷∫ø£>± @s¡Tyêø£ bÂs¡$í T
øö\T<ës¡¢≈£î s¡TD≤\T, Ç‘·s¡ Á|üjÓ÷»Hê\T ø£*Œ+#˚
ns¡Ω‘·ø±s¡T¶\qT n+<äCÒùd+<äT≈£î ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ #·≥º+ #˚dæq
yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï sêh+>± Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ì*∫+~. 2011 &çôd+ãsY
23q ªÄ+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ˝≤´+&é ˝…ô’ dHé‡&é ø£*yº ≥˚ sY‡ j·÷ø˘º 2011µqT
neT˝À¢øÏ ‘Ó∫Ã+~. 3,84,621 eT+~ øö\T s¬ ‘’ T· \≈£î s¡TD
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 42
ns¡Ω‘ø· ±s¡T\¶ T C≤Ø #˚jT· &É+ »]–+~. Ç+<äT˝À 2013`14˝À
1,56,375 eT+~ s¡TD ns¡Ω‘· ø±s¡T<¶ ës¡T\≈£î ` 318.13
ø√≥T¢ s¡TD≤\T eT+ps¡T #˚jT· &É+ »]–+~. n+<äCj Ò T· &É+
»]–+~. 2012`13˝À 3,25,928 eT+~ øö\T s¬ ‘’ T· \≈£î
s¡TD eT]j·TT Ç‘·s¡ ns¡Ω‘· ø±s¡T¶\T (m˝ŸÇdæ) eT+ps¡T
#˚dæ+~. Ç+<äT˝À 1,17,261 eT+~øÏ 95,973 eT+~øÏ
`274.49 ø√≥T¢ |ü+≥ s¡TD≤\T Çe«&É+ »]–+~.
|ü+≥ s¡TD≤\ô|’ bÕe˝≤ e&û¶ |ü<øä∏ +£
s¬ ‘’ T· \ MT<ä Ä]úø£ uÛ≤s¡+ ‘·–+Z #˚+<äT≈£î Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2008 qT+&ç |ü+≥ s¡TD≤\ô|’ bÕe˝≤ e&û(¶ 3%
e&û)¶ |ü<øä∏ ±ìï Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~.
ôw&É÷´˝Ÿ¶ ø£eT]¸jT· ˝Ÿ u≤´+≈£î\T/düV≤ü ø±s¡ u≤´+≈£î\T/
ÁbÕ+rj·T Á>±MTD u≤´+≈£î\˝À ` \ø£å qT+&ç ` 3 \ø£å\
˝À|ü⁄ KØ|òt |ü+≥\≈£î rdüT≈£îqï s¡TD≤\qT e÷]à 31 ˝À|ü⁄,
s¡; |ü+≥\≈£î rdüT≈£îqï s¡TD≤\qT pHé 30 ˝À|ü⁄ r]Ãq
s¬ ‘’ T· \+<äs÷¡ á |ü<øä∏ ±ìøÏ ns¡TΩ\e⁄‘ês¡T. 2013`14 qT+&ç
bÕe˝≤ e&û¶ |ü<øä∏ ±ìï e&û˝¶ ìÒ s¡TD≤\ |ü<øä∏ +£ ˝À ø£\|ü&+É
»]–+~. á dü+e‘·‡s¡+˝À 0.70 \ø£å\ eT+~ ¬s’‘·T\≈£î
`3.43 ø√≥¢ e&û¶ yÓTT‘êÔìï u≤´+≈£î\˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ #Ó*+ ¢ #·&+É
»]–+~.
e&û˝¶ ìÒ |ü+≥ s¡TD≤\T
düø±\+˝À s¡TD≤\T #Ó*+¢ ∫q s¬ ‘’ T· \≈£î ` 1.00 \ø£å
˝À|ü⁄ s¡TD≤ìøÏ e&û¶ ˝Òì |ü+≥ s¡TD≤\T, ` 1 \ø£å qT+&ç ` 3
\ø£\å es¡≈î£ bÕe˝≤ e&û‘¶ √ |ü+≥ s¡TD≤\T n+~+#˚ |ü<øä∏ ±ìï
sêh Á|üuÛÑT‘·«+ 2011 qe+ãsY˝À Á|üø£{Ï+∫+~. e&û¶˝Òì
s¡TD≤\ ÁøÏ+<ä ` 280 ø√≥T¢ øπ {≤sTT+∫, 22.50 \ø£\å eT+~
¬s’‘·T\≈£î ` 222.90 ø√≥T¢ n+<äCj Ò T· &É+ »]–+~.
Ç‘·s¡ ø±s¡´Áø£e÷\T
@s¡Tyêø£ bÂs¡$í T
HÓ’s¡T‹ s¡T‘·T|üeHê\ sêø£‘√ ¬s’‘·T\T e´ekÕj·T
Hê&ÉT bı\+ |üqT\T yÓTT<ä\T ô|&É‘ês¡T. s¬ ‘’ T· ˝À¢ e´ekÕj·T+
|ü ≥ ¢ dü ÷ Œ¤ ] Ô ì ì+|æ , ñ‘êŒ<ä ø £ ‘ · ô|+#˚ $ <Û ä + >±
Áb˛‘· ‡ Væ ≤ +#˚ + <ä T ≈£ î nìï õ˝≤¢ ˝ À¢ @s¡ T yêø£ bÂs¡ í $ Tì
ìs¡«Væ≤+#·&+É »]–+~. á dü+<äs“¡ +¤ >± s¬ ‘’ T· \≈£î ne>±Vü≤q
ô|+#˚ $$<Ûä ø±s¡´Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤+#·&+É »]–+~.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
nÁ–ø£\ÃsY f…ø±ï\J y˚TH˚CŸyTÓ +{Ÿ @C…˙‡(Ä‘·à) dædyºü Té Ä|òt s¬ d’ t Ç+f…ì‡|òøπæ wüH(é l)
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ 2005 pHé1 Ä‘·à |ü<∏äø±ìï sêh+˝À C≤rj·T ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘ê $TwüHé ÁøÏ+<ä e] ñ
ÁbÕs¡+_Û+∫+~. Ç~ Á|üdüTÔ‘·+ 29 sêÁcÕº\T, 2 πø+Á<ä ‘· Œ ‹Ô , ñ‘êŒ<ä ø £ ‘ · q T ô|+#· & ÜìøÏ dæ d ü º y é T Ä|ò t ¬ s ’ d t
ÁbÕ+‘ê˝À¢ì 591 õ˝≤¢˝À¢ neT\e⁄‘√+~. eTq sêh+˝À Ç+f…ì‡|òøπæ wüH(é l)qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É ˇø£ eTTK´yÓTqÆ #·s´¡ >±
ôV≤’ <äsêu≤<é ns¡“Hé õ˝≤¢ $TqVü‰ $T>∑‘ê nìï õ˝≤¢˝À¢ á #Ó|Œü e#·TÃ. ‘·≈î£ ÿe ˙{Ï‘√ m≈£îÿe e] <ÛëHê´ìï ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· &É+
|ü<øä∏ +£ neT˝À¢ ñ+~. Bì neT\T≈£î øπ +Á<ä, sêh Á|üuTÑÛ ‘ê«\T Bì ñ<˚X› +¯ . l kÕ>∑T e\q Ç+ø± #ê˝≤ Á|üj÷Ó »Hê\T ñ
90:10 ìwüŒ‹Ô˝À ì<ÛTä \qT uÛ]Ñ kÕÔsTT. HêïsTT. #Ós¡Te⁄\T, u≤e⁄\T, uÀs¡T u≤e⁄\T, ø±\Te ∫e]
uÛ÷Ñ eTT˝À¢ l kÕ>∑TqT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. 2013˝À
sêÁw”j º T· ø£èwæ $ø±dt jÓ÷»q(ÄsYø¬ $yÓ)’ 2,63,476 ôV≤ø±ºs¡¢˝À l kÕ>∑T |ü<ä∆‹ì ne\+_Û+#·&É+
Ç~ øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« Á|ü‹cÕº‘à· ø£ ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ ˇø£{.Ï »]–+~. 2013`14˝À l kÕ>∑T |ü<ä∆‹ì 3.11 \ø£å\
º T· ø£èwæ ôV≤ø±ºs≈¢¡ î£ $dü]Ô +#ê\ì \ø£´å +>± ô|≥Tºø√e&É+ »]–+~.
|üP]Ô>± øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« ì<ÛTä \‘√ q&ç#˚ |ü<øä∏ +£ sêÁw”j
$ø±dt jÓ÷»q(ÄsYø¬ $yÓ)’ . e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À 4 XÊ‘êìøÏ
ô|’ > ± eè~∆ kÕ~Û + #ê\H˚ \ø£ å ´ +‘√ á ø±s¡ ´ Áø£ e ÷ìï düV≤ü ø±s¡ s¡+>∑+
ÁbÕs¡+_Û+#·&+É »]–+~. ÄsYø¬ $yÓ’ ÁøÏ+<ä $$<Ûä ÁbÕC…≈î£ \º Á|ü»\ kÕe÷õø£, Ä]úø£ nuÛTÑ ´qï‹ kÕ~Û+#·&+É ø√dü+
neT\T≈£î øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ ` 482.23 ø√≥T¢ øπ {≤sTT+∫, düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\qT Á|üC≤kÕ«$Tø£ |ü<ä∆‘·T˝À¢ Áb˛‘·‡Væ≤+∫,
`456.87 ø√≥T¢(Ç+<äT˝À ` 346.92 ø√≥T¢ kÕ<Ûës¡D ÄsYø ¬ yÓ’ ìs¡«Væ≤+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. düuTÑÛ ´˝…q’ s¬ ‘’ T· \≈£î e´ekÕj·T
ÁøÏ+<ä, $T–*q ` 107.25 ø√≥T¢ ñ|ü |ü<øä∏ ±\ ÁøÏ+<ä) $&ÉT<ä\ |üs¡|ü‹ì n+~+#·&É+, düuÛÑT´\≈£î ñbÕ~ neø±XÊ\T
#˚jT· &É+ »]–+~. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ ≈£L&Ü 2013`14˝À ô|+bı+~+#·&+É , Á>±MTD ù|<ä]ø±ìï ìs¡÷à*+#·&+É ø√dü+
yÓTT‘·+Ô ` 456.87 ø√≥T¢ $&ÉT<ä\ #˚jT· &É+ »]–+~. sêh+˝À _Ûqï s¡ø±˝…q’ düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \qT ìs¡«Væ≤+#·&+É
»s¡T>∑T‘√+~. düVü≤ø±s¡ #·{≤º\ neT\TqT düVü≤ø±s¡ XÊK
C≤rj·T ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘ê $TwüHé (mHém|òmt dtm+) |üs¡´y˚øÏådüTÔ+~. düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\qT dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ô >∑\
C≤rj·T ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘ê $TwüHé sêh+˝À 2007`08 dü«‘·+Á‘· dü+düú\T>± ìs¡«Væ≤+#˚+<äT≈£î düVü≤ø±s¡ XÊK
s¡; d”»Hé qT+&ç neT\e⁄‘√+~. á |ü<øä∏ +£ e] |ü+≥≈£î 6 ùd«#êäjT· T‘· $<ÛëHê\qT nqTdü]k˛Ô+~. düV≤ü ø±s¡ dü÷Á‘ê\qT,
õ˝≤¢˝À¢, |ü|⁄ü Œ <ÛëHê´\≈£î 13 õ˝≤¢˝À¢ neT\e⁄‘√+~. e] ‘·s¡+‘>±\T ê«ìï ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&É+, düV≤ü ø±s¡ ñ<ä´eT+˝Àì |ü\T
kÕ~Û+∫q Á|ü>‹∑ ì yÓ\T¬>‹Ô #ê≥&É+ ø√dü+ Á|ü‹j˚T{≤
|ü+≥≈£î neT\e⁄‘·Tqï õ˝≤¢\T: lø±≈£îfi¯+, $»j·Tq>∑s+¡ , qe+ãsY 14 qT+&ç düV≤ü ø±s¡ yêsêìï »s¡T|ü⁄‘ês¡T.
$XÊK|ü≥ï+, ø£ècÕí, >∑T+≥÷s¡T, HÓ\÷¢s¡T. C≤rj·T ÄVü‰s¡
uÛÁÑ <ä‘ê $TwüHé ` e] ÁøÏ+<ä ` 2858.07 \ø£\å T $&ÉT<ä\ Á>±MTD |üs| ¡ ‹ü düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \T
ø±>±, ` 2348.15 \ø£\å T Ks¡Tà #˚jT· &É+ »]–+~. C≤rj·T >±MTD |üs|¡ ‹ü düV≤ü ø±s¡ e´edüú eT÷&É+#Ó\T ø£*–
ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘ê $TwüHé ` |ü|⁄ü Œ<ÛëHê´\≈£î ` 6535.41 \ø£\å T ñ+~. n‘·T´qï‘· kÕúsTT˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh düV≤ü ø±s¡ u≤´+≈£î,
$&ÉT<ä\ ø±>± ` 3661.98 \ø£\å T Ks¡Tà #˚jT· &É+ »]–+~. <ëì ÁøÏ + <ä õ˝≤¢ kÕú s TT˝À õ˝≤¢ dü V ü ≤ ø±s¡ , π ø +Á<ä
u≤´+≈£î\T(&çdædæ_), Á>±eT kÕúsTT˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ e´ekÕj·T
dü‘«· s¡ |ü|⁄ü Œ<ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´Áø£eT+ |üs|¡ ‹ü düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \T(|æmdæmdt) ñ+{≤sTT. 13 õ˝≤¢˝À¢
X¯ q >∑ \ T, $TqTeTT\T, ø£ + ~, ô|dü s ¡ eT]j· T T 13 õ˝≤¢ düVü≤ø±s¡ πø+Á<ä u≤´+≈£î\T(District Co-opera-
ø±j·T<ÛëHê´\T ô|<ä› m‘·TqÔ kÕ>∑T #˚dTü qÔ ï ÁbÕ+‘ê˝À¢ yÓTTø£ÿ\ øπtive Central banks (DCCBs)) ñ+&É>±, õ˝≤¢ Á|ü<Ûëq
+Á<ë\T, ∫qï |ü≥D º ≤\T, ôd$T ns¡“Hé ÁbÕ+‘ê\˝À 379
b˛wüø±\T, yÓTTø£ÿ\ dü+s¡øD å£ øπ +Á<ä+>± yÓTs¡T>¬ q’ kÕ+πø‹ø£ XÊK\T ñHêïsTT. Á>±eT kÕúsTT˝À 2037 ÁbÕ<∏$ä Tø£ e´ekÕj·T
|ü<‘∆ä T· \T, j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \qT neT\T #˚j÷· \H˚ \ø£´å +‘√ |üs|¡ ‹ü dü+|ò÷ü \T |üì #˚dTü HÔ êïsTT. |æmdæmdt\˝Àì 17.25
dü‘«· s¡ |ü|⁄ü Œ<ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´Áø£e÷(Accelerated Pulses \ø£\å eT+~ s¬ ‘’ T· dü+uÛTÑ ´\≈£î øÏkÕHé Á¬ø&ç{Ÿ ø±s¡T\¶ qT C≤Ø
Production Programme(A3P))ìï neT\T #˚ j · T &É + #˚jT· &É+ »]–+~. Ábıô|d ò sü Y m. yÓ<’ ´ä Hê<∏Hä é H˚‘è· ‘·«+˝Àì
»s¡T>∑T‘√+~. sêÁcÕºìøÏ ` 2771.0 \ø£\å T øπ {≤sTT+#·>±, {≤dt ÿbò˛ sY
‡ dæ b Õ
ò s¡d T
ü \≈£î nqT>∑ TD+>± sêh+˝À ñqï 4465
sêj·T\d”eT, Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À ` 1018.121 \ø£\å T e´j·T+ ÁbÕ<∏$ä Tø£ e´ekÕj·T düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \qT 2037 dü+|ò÷ü \T>±
#˚jT· &É+ »]–+~. |ü⁄qs¡«´ed”øú ]£ +#·&+É »]–+~.

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 43 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 Á>±MTD düVü≤ø±s¡ |üs¡|ü‹ e´edüú |ü⁄qs¡«´ed”úø£s¡D
bÕ´πøJ ÁøÏ+<ä ` 935 ø√≥¢ Ä]úø£ düV≤ü ø±s¡+ n+<äTø√e&É+
»]–+~. Ç+<äT˝À ` 146.31 ø√≥¢ sêh Á|üuTÑÛ ‘·« yê{≤
≈£L&Ü ñ+~.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh düVü≤ø±s¡ u≤´+≈£î 2013`14˝À
s¬ ‘’ T· \≈£î ñ‘·Œ‹Ô |üs|¡ ‹ü ÁøÏ+<ä ` 7095.14 ø√≥T¢ s¡TD≤\T
|ü+|æD° #˚dæ+~. KØ|òt˝À ` 4085.98 ø√≥T¢, s¡;˝À
`3009.16 ø√≥T¢ n+<äCj Ò T· &É+ »]–+~. yÓTT‘·+Ô `7095.14
ø√≥¢ s¡TD≤\˝À ` 6415.06 ø√≥T¢ d”»q¢ yêØ e´ekÕj·T
|üqT\(Seasonal Agricultural Operations (SAO))≈£î, `
659.36 ø√≥¢qT q÷HÓ\ –+» ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´Áø£eT+(Oil Seeds
Production Programme (OPP)) ÁøÏ+<ä, ` 20.72 ø√≥¢qT
–]»q n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+(Development of Tribal
Programme (DTP)) ÁøÏ+<ä |ü+|æD° #˚jT· &É+ »]–+~. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh düV≤ü ø±s¡ Á>±MTD kÕ>∑T˙{Ï
düMTø£è‘· düV≤ü ø±s¡ n_Ûeè~∆ ÁbÕC…≈î£ º (◊dæ&|ç )æ dü+düú(m|æmdtdæÄsY◊dæ)
◊dæ&|ç æ |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä e´ekÕj·T+, nqTã+<Ûä s¡+>±\
n_Ûeè~∆ ø√dü+ q÷´&Ûç©¢˝Àì C≤rj·T düVü≤ø±s¡ n_Ûeè~∆
dü+dü(ú mHéd&æ dç )æ >√&ÍqT¢, ◊s¡Hé ùd|ò\t T, u≤´+øÏ+>¥ øö+≥s¡T,¢
k˛ºπsJ kÂø£sê´\T e+{Ï eTÚ*ø£ edü‘·T\ ø£\Œq≈£î Ä]úø£
düV≤ü ø±s¡+ n+~k˛Ô+~. á ÁbÕC…≈î£ qº T sêh+˝À 1989 qT+&ç
neT\T #˚dTü HÔ êïs¡T. Ç|üŒ{Ïøπ 12 õ˝≤¢˝À¢ neT\T |üPs¡sÔ TT+~.
n$: ‘·÷s¡TŒ >√<ëe], ø£ècÕí, ø£s÷¡ ï\T, ∫‘·÷sÔ T¡ , >∑T+≥÷s¡T,
$XÊK|ü≥ï+, HÓ\÷¢s¡T, lø±≈£îfi¯+, $»j·Tq>∑s¡+, |ü•ÃeT
>√<ëe], yÓ’mdtÄsY ø£&É|ü, nq+‘·|ü⁄s¡+. Á|üø±X¯+ õ˝≤¢˝À
Á|üÁøÏjT· ø=qkÕ>∑T‘√+~. Á|üdTü ‘Ô +· |ü•ÃeT >√<ëe], KeTà+,
Á|üø±X¯+ õ˝≤¢˝À¢ neT˝À¢ ñ+~. á eT÷&ÉT ÁbÕC…≈£îº\≈£î
Á|üuTÑÛ ‘·«+ ` 4091.58 \ø£\å T $&ÉT<ä\ #˚jT· >±, ` 344.181
\ø£\å qT $ìjÓ÷–+#·Tø√e&É+ »]–+~.
e÷¬sÿ{Ï+>¥ düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \T
¬s’‘·T\T ‘·eT ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î ø£˙dü –≥Tºu≤≥T <Ûäs¡\T
bı+<˚˝≤ #˚j·T&É+ ø√dü+ sêh+˝À 13 õ˝≤¢ düVü≤ø±s¡
e÷¬sÿ{Ï+>¥ kıôd’{°(&çdæm+mdt)\T e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\qT
ùdø£]düTÔHêïsTT. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ $‘·ÔHê_Ûeè~∆ dü+düú ‘·s¡|òü⁄q
$‘·HÔ ê\qT, e÷sYÿô|&ò é ‘·s|¡ ⁄üò q Ç‘·s¡ ùdø£sD
¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT
ìs¡«Væ≤düTÔHêïsTT.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ e÷sYÿô|&ò é
sêh+˝Àì düV≤ü ø±s¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥ kıôd{’ \° ≈£î e÷sYÿô|&ò é
n‘·T´qï‘· kÕúsTT dü+düú>± e´eVü≤]düTÔ+~. Ç~ düVü≤ø±s¡
e÷¬sÿ{Ï+>¥ kıôd’{°\≈£î, e´ekÕj·T ñ‘êŒ<äø±\T, |üX¯óe⁄\
<ëD≤, ms¡Te⁄\T, õ|ü‡yéT, ì‘ê´edüs¡ düsT¡ ≈£î\T, nedüsy¡ TÓ qÆ
Ç‘·s¡ düsT¡ ≈£î\qT n+<äCdÒ Tü +Ô ~. Á|üuTÑÛ ‘·« Vü‰düfiº ≈¢̄ î£ ì‘ê´edüs¡
edüTÔe⁄\T, yÓ#êÃ\T düs¡|òüsê #˚düTÔ+~. 1987˝À sêh+˝À
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 44
dæ+–˝Ÿ $+&√ e´edüqú T Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº ‘·sT¡ yê‘· e÷sYÿô|&ò é ‘·q
ùde\qT ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À |æmdæmdt\ <ë«sê, õ˝≤¢ kÕúsTT˝À
&çõm+mdt\ <ë«sê n+<äCkÒ ˛Ô+~.
Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ sêh dü V ü ≤ ø±s¡ j· T ÷ìj· T Hé
(m|æmdtdæj·TT)
düV≤ü ø±s¡ $<ä´, •ø£Då s¡+>∑+˝À m|æmdtdj
æ T· T n‘·T´qï‘·
düV≤ü ø±s¡ e´edü>ú ± e´eVü≤]düT+Ô ~. BìøÏ ÁøÏ+<ä ◊<äT düV≤ü ø±s¡
•ø£D
å ≤ øπ +Á<ë\T ñHêïsTT. Ç$ ø√ Ä|üsπ {Ïyé y˚TH˚CŸyTÓ +{Ÿ,
ø£+|üP´≥sY n|æ¢πøwüHé˝À &çbı¢e÷ ø√s¡T‡\T n+~düTÔHêïsTT.
m|æmdtdæj·TT ªdüVü≤ø±s¡ düe÷#ês¡+µ nH˚ e÷dü|üÁ‹ø£qT
Á|ü#·T]k˛Ô+~.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh düV≤ü ø±s¡ Á>±MTD kÕ>∑T˙{Ï dü+düú
e´ekÕj·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q uÀs¡Tu≤e⁄\ ‘·e«ø£+, m‹Ôb˛‘·\
|ü<øä∏ ±\ ìs¡«Vü≤D, #Óø&˘ Ü´yéT\ ìsêàD+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì
#˚|ü&ÉT‘·T+~. 1995`96 qT+&ç $_Ûqï ø±s¡´Áø£e÷\qT
ìs¡«Væ≤dü÷Ô kÕ<Ûës¡D |üqT\qT ≈£L&Ü #˚|&ü TÉ ‘√+~. ñ<ë´q
|ü+≥\ øπ Áå ‘ê˝À¢ ˙{Ï #ÓsT¡ e⁄\ @sêŒ≥T≈£î sêh ñ<ë´qeq
XÊK Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh düV≤ü ø±s¡ Á>±MTD kÕ>∑T˙{Ï dü+düqú T
H√&É˝Ÿ @C…˙‡>± >∑T]Ô+∫+~.
Á>±MTD $<äT´‘Y düs|¡ süò ê düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \T
(¬sk˛ÿ)
düMT|ü+˝Àì &çdÿü yéT\ qT+&ç ô|<ä› yÓTT‘·+Ô ˝À $<äT´‘Y
ø=qT>√\T #˚d,æ ‘·q |ü]~Û˝Àì >∑èVü≤, bÕ]ÁXÊ$Tø£, e´ekÕj·T
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î |ü+|æD° #˚jT· &ÉyT˚ Á>±MTD $<äT´‘Y düs|¡ süò ê
düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \ Á|ü<ëÛ q \ø£´å +. Á|üdTü ‘Ô +· düV≤ü ø±s¡ XÊK
ÁøÏ+<ä ∫‘·÷sÔ T¡ õ˝≤¢˝Àì ≈£î|üŒ+, $XÊK|ü≥Dº +˝Àì nqø±|ü*,¢
$»j·Tq>∑s+¡ õ˝≤¢˝Àì N|ü⁄s¡T|ü*˝¢ À eT÷&ÉT s¬ k˛ÿ\T |üì
#˚dTü HÔ êïsTT. M{Ï˝À |ü]~Û˝Àì 490 Á>±e÷\T, 656 Äyêdü
ÁbÕ+‘ê˝À¢ 3.02 \ø£\å $<äT´‘Y ø£HøÓ qå£ T¢ ñHêïsTT.
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\ düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \T
|ü≥D
º , Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ <Ûsä \¡ qT n<äT|ü⁄˝ÀøÏ ‘Ó∫Ã,
HêD´yÓTÆq $ìeTj·T edüTÔe⁄\qT ‘·≈£îÿe <Ûäs¡\≈£î |ü+|æD°
#˚jT· &É+˝À $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \T eTTK´bÕÁ‘·
b˛wæ+#ê\H˚ \ø£´å +‘√ M{Ïì ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. sêh+˝À Á|üdTü ‘Ô +·
216 $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ dü+|ò÷ü \T |üì #˚dTü HÔ êïsTT.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
ã\V”≤qesêZ\ düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \T ` Ç+&ÉÁd”ºdt) ô|<ä› dü+K´˝À eTq>∑\>∑&ÜìøÏ neø±XÊ\T
ø£*Œk˛Ô+~. kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q Ä$wüÿs¡D\T ñ<ë´q |ü+≥\
˝ÒãsY ø±+Á{≤≈£îº düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \T, düV≤ü ø±s¡ ñeTà&ç kÕ>∑T s¡+>±ìï eT]+‘· düeTè<ä+∆ #˚d,æ Á|ü»\ Ä]úø£ |ü]dæ‹ú
kÕ>∑T dü+|ò÷ü \T ã\V”≤qesêZ\ düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \ |ü]~Û˝ÀøÏ yÓTs¡T>∑T|üs#¡ T· ≈£îH˚˝≤ #˚jT· &ÉyT˚ ø±≈£î+&Ü, bÂwæøº ±Vü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘·
ekÕÔsTT. ˝ÒãsY ø±+Á{≤≈£îº düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\T eT÷&É+#Ó\ ≈£L&Ü ø£*ŒdüTÔHêïsTT. ‘·<ë«sê e´ekÕj·T Ä]úø£ e´edüú˝À
e´edüqú T ø£*– ñHêïsTT. ô|qTe÷s¡TŒ\T kÕ<Û´ä eTe⁄‘·THêïsTT. >∑‘· <äXÊã› ø±\+˝À ñ
ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À 59,072 eT+~ düuTÑÛ ´\‘√ 1,923 <ë´q |ü+≥\ kÕ>∑T Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç ˇø£ yê´bÕs¡
˝ÒãsY ø±+Á{≤≈£îº düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\T ñHêïsTT. M{ÏøÏ ô|’ ø±s¡´ø£˝≤|ü+>± s¡÷bÕ+‘·s¡+ #Ó+~+~. Áô|’y˚≥T s¡+>∑
kÕúsTT˝À 13 õ˝≤¢ düe÷K´\T, sêh kÕúsTT˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ô|≥Tºã&ÉT\qT Äø£]¸k˛Ô+~. kÕ+Á|ü<ëj·T <Û√s¡DÏ qT+&ç yê´bÕs¡
sêh düV≤ü ø±s¡ ˝ÒãsY ø±+Á{≤≈£îº düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \ düe÷K´ <äèø£Œ<∏ä <Û√s¡DøÏ Ï e÷s¡&+É ‘√ sêh+˝À ñ<ë´q |ü+≥\ kÕ>∑T
ñ+~. Ç~ Á|üdTü ‘Ô +· *øÏ«&˚wHü é ÁøÏ+<ä ñ+~. n_Ûeè~∆ uÛ≤eq˝À düŒwüyº TÓ qÆ e÷s¡TŒqT ‘Ó∫Ã+~.
düV≤ü ø±s¡ ñeTà&ç kÕ>∑T dü+|ò÷ü \T(dæCm… |òmt dt) ≈£L&Ü Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ á s¡+>∑+˝À Á|üuTÑÛ ‘·« ô|≥Tºã&çì
eT÷&É+#Ó\ e´edüúqT ø£*– ñHêïsTT. ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À ô|+#·&+É ô|’ Á|ü‘´˚ ø£ ÁX¯<∆ä ô|&ÉT‘√+~. Ç{°e\ dü+e‘·‡sê\˝À
1,35,334 eT+~ düuTÑÛ ´\‘√ 1,452 dæCm… |òmt dt\T ñ+&É>± ñ<ë´q |ü+≥\ ñ‘·Œ‹Ô, ñ‘êŒ<äø£‘· ô|+|ü⁄<ä\, b˛dtº
õ˝≤¢ kÕúsTT˝À 13 düe÷K´\T, sêh kÕúsTT˝À ôV≤’ <äsêu≤<é Vü‰¬s«dtºyÓT+{Ÿ y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ≈£î nedüs¡yÓTÆq eTÚ*ø£ edü‘·T\
øπ +Á<ä+>± Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh düV≤ü ø±s¡ ñeTà&ç kÕ>∑T düV≤ü ø±s¡ yÓTs¡T>∑T<ä\, <˚oj·T, m>∑TeT‘·T\ e÷¬sÿ≥¢≈î£ M\T ø£*Œ+#·&+É ô|’
dü+|ò÷ü \ düe÷K´ |üì #˚k˛Ô+~. Ç~ Á|üdTü ‘Ô +· *øÏ«&˚wHü é ÁøÏ+<ä sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ øπ +ÁBø£]k˛Ô+~.
ñ+~. Ç|üŒ{Ï es¡≈£î dæC…m|òtmdt ÁøÏ+<ä 2,20,708.33 mHéôV≤#Y_ &˚{≤ uÒdt 2011 Á|üø±s¡+ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
mø£sê\qT ø£esY #˚jT· &É+ »]–+~.

ìeTà C≤‹ |ò˝ü ≤\T, düT>∑+<ÛÁä <äyê´\T, ÄsTT˝Ÿ bÕyéT,
düV≤ü ø±s¡ Á{ÏãT´qfi¯ó¢ {e÷{À, $T]Ã, |üd|ü ⁄ü ñ‘·Œ‹Ô˝À yÓTT<ä{Ï kÕúq+,
sêh+˝À s¬ +&ÉT düV≤ü ø±s¡ Á{ÏãT´qfi¯ó¢ ñHêïsTT. M{Ï˝À
e÷$T&ç, J&ç |ü|⁄ü Œ ñ‘·Œ‹Ô˝À 2e kÕúq+.
$»j·Tyê&É Á{ÏãT´q˝ŸqT 1993˝À, $XÊK|ü≥Dº + Á{ÏãT´q˝ŸqT
$&ç|Pü \ ñ‘·Œ‹Ô˝À 3e kÕúq+

ns¡{Ï ñ‘·Œ‹Ô˝À Hê\T>∑e kÕúq+˝À ñ+~.
2003˝À @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. . Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ düV≤ü ø±s¡
dü+|ò÷ü \ #·≥+º 1964 ÁøÏ+<ä C≤Ø #˚dqæ Ä<˚XÊ\ Á|üø±s¡+,
m|æm+mmdt 1995 #·≥+º ÁøÏ+<ä <ëK\T #˚dqæ $yê<ë\ô|’ kÕ>∑T $d”s Ô +í¡
M{ÏøÏ n|æŒ˝Ò≥T Hê´j·÷~Ûø±sê\T ñ+{≤sTT. 2014 e÷]à 2013`14 dü+e‘·‡s¡+˝À ñ<ë´q |ü+≥\qT 19.62
31 Hê{ÏøÏ á s¬ +&ÉT Á{ÏãT´qfi¢̄˝À 687 øπ düT\T ô|+&ç+>¥˝À \ø£\å ôV≤ø±ºs¢¡ $d”sÔ +í¡ ˝À kÕ>∑T #˚jT· &É+ »]–+~. 195.70
ñHêïsTT. \ø£\å ≥qTï\ ~>∑Tã&ç kÕ~Û+#·&+É »]–+~.
ñ<ë´q |ü+≥\T 2013`14˝À ñ<ë´q |ü+≥\ kÕ>∑T $d”sÔ +í¡ , ~>∑Tã&ç
ñ<ë´q |ü+≥\ kÕ>∑T <˚X+¯ ˝ÀH˚ ø±≈£î+&Ü sêh+˝À |ü+≥\ πø≥–Ø $d”Ôs¡í+ ñ‘·Œ‹Ô
≈£L&Ü ÁbÕ<Ûëq´‘· >∑\ s¡+>∑+>± m<äT>∑T‘√+~. ¬s’‘·T\≈£î (\ø£\å ôV≤ø±ºs˝¢¡ À) (\ø£\å ≥qTï˝À¢)
–≥Tºu≤≥T |òü*‘ê\T edüTÔ+&É≥+‘√ e´ekÕj·T uÛÑ÷$T |ü+&É¢ ‘√≥\T 6.60 95.89
$ìjÓ ÷ >±ìøÏ ñ<ë´q |ü + ≥\ kÕ>∑ T n‘· T ´‘· Ô e T
Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>± ìs¡÷|æ‘y· TÓ +Æ ~. e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À ˇø£ bÕ¢+fÒwüHé Áø±|t‡ 4.46 19.46
eTTK´yÓTÆq ñ|üs¡+>∑+>± m<ä>∑&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, õmdt&ç|æ˝À ≈£Ls¡>±j·T\T 4.50 65.53
yê{≤qT Áø£eT+>± ô|+#·T≈£î+{À+~. düT>∑+Á<Ûä Á<äyê´\T 3.57 12.10
>∑‘· ø=~› dü+e‘·‡sê\T>± Vü‰]ºø\£ ÃsY(ñ<ë´q |ü+≥\ |üP\T 0.35 2.08
kÕ>∑T) e´ekÕj·T+˝À ˇø£ nìyês¡´ uÛ≤>∑+>± e÷]+~. ns¡ú Wwü<Ûä yÓTTø£ÿ\T 0.14 0.64
HÓ|’ ⁄ü D´+ ø£*–q yê]øÏ, HÓ|’ ⁄ü D´+ ˝Òì yê]øÏ ô|<ä› m‘·TqÔ ñ yÓTT‘·Ô+ 19.62 195.70
bÕ~Û neø±XÊ\T ø£*ŒdüTqÔ ï e´ekÕj·÷<Ûës¡ |ü]ÁX¯eT\T(ÄÁ>√
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 45 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ yÓTÁÆ ø√ Ç]π>wüHé ÁbÕC…≈î£ º ‘·j·÷ØøÏ H˚wüq˝Ÿ Vü‰]ºø£\ÃsY $TwüHé ÁøÏ+<ä ∫qï eT]j·TT
qeT÷Hê qs¡‡Ø\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. sêh+˝À
m.|æ. yÓTÁÆ ø√ Ç]π>wüHé ÁbÕC…≈î£ º ˇø£ düeTÁ>∑yTÓ qÆ , $•wüº 12 Vü‰]ºø\£ ÃsY bòÕyéT‡qT kÕú|+æ ∫, 6 \ø£\å HêD´yÓTqÆ yÓTTø£ÿ\qT
ÁbÕC…≈£îº. Bìì sêh+˝À ô|<ä› m‘·TÔq neT\T #˚j·T&É+ ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. s¬ ‘’ T· \≈£î HêD´yÓTqÆ yÓTTø£ÿ\
»s¡T>∑T‘√+~ yÓTÁÆ ø√ Ç]π>wüHé e´edü\ú <ë«sê ˙{Ï $ìjÓ÷>∑ |ü+|æDì° Áø£eTãB∆ø]£ +#˚+<äT≈£î qs¡‡Ø #·{≤ºìï Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É
kÕeTsêú´ìï ô|+∫, |ü+≥\ ñ‘êŒ<äø£‘·qT ô|+#˚ \ø£å´+‘√
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ yÓTÁÆ ø√ Ç]π>wüHé ÁbÕC…≈î£ (º m|æm+◊|æ)qT 2003 »]–+~.
qe+ãsY ˝ À ÁbÕs¡ + _Û + #· & É + »]–+~. dü ÷ ø£ å à ùd<ä ´ + b˛dtº Vü‰s¬ «dtyº TÓ +{Ÿ y˚TH˚CŸyTÓ +{Ÿ
$<Ûëq+(yÓTÆÁø√ Ç]π>wüHé dædüºyéT)˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ yÓTT<ä{Ï
kÕúq+˝À ñ+~. 2003 qe+ãsY 3 qT+&ç 2013`14 Ä]úø£ ñ<ë´q |ü+≥\T ‘·«s¡>± bÕ&Ób’ ˛j˚T >∑TD+ ø£*– ñ
dü+e‘·‡s¡+ eTT–ùd Hê{ÏøÏ yÓTT‘·+Ô 5.63 \ø£\å ôV≤ø±ºs≈¢¡ î£ +{≤sTT. n+<äTe\q |ü+≥ |ü+&ç+#˚ düeTj·T+˝ÀH˚ ø±≈£î+&Ü,
yÓTÁÆ ø√ Ç]π>wüHé kÂø£s´¡ + ø£*Œ+#·&+É »]–+~. 4.96 \ø£\å yê{Ïì ‘·s¡*+#˚+≥|ü⁄Œ&ÉT, bÕ´øÏ+>¥, ì\« düeTj·T+˝À,
eT+~ s¬ ‘’ T· \≈£î \_∆ #˚≈L£ s¡Ã&É+ »]–+~. ÁbÕôddæ+>¥˝À ≈£L&Ü #ê˝≤ ÁX¯<ä∆ #·÷|üe\dæ ñ+≥T+~.
n+<äTe\q Á|üuTÑÛ ‘·«+ |ü+≥ kÕ>∑T kÕeTÁ–ì n+<äCj Ò T· &É+,
sêh Vü‰]ºø\£ ÃsY $TwüHé bÕ´ø˘ Vü≤Ödt\T, ø√\Tº k˛ºsπ J\T, ]|òsü Y yê´qT¢, s¬ ô’ |ì+>¥ #Ûê+ãs¡T¢
yÓTT<ä\>∑T e+{Ï b˛dtº Vü‰¬s«dtºyÓT+{Ÿ eTÚ*ø£ edü‘·T\ô|’
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<øä∏ y£ TÓ qÆ ùd{º Ÿ Vü‰]ºø\£ ÃsY øπ +ÁBø£]+∫+~. 2013`14˝À 10 ø√˝Ÿ¶ k˛ºsπ J j·T÷ì≥T¢,
$TwüHéqT sêh+˝À 2005 qe+ãsY 3q Ä$wüÿ]+#·&É+ 1 ¬s’ô|ì+>¥ #Ûê+ãsY, 155 bÕ´ø˘ Vü≤Ödt\≈£î düVü≤ø±s¡+
»]–+~. ÁbÕ+‘ê\ yêØ>± $_ÛqïyÓTÆq kÕ>∑T eP´Vü‰\qT n+~+#·&+É »]–+~. J&ç||ü ⁄ü Œ ÁbÕôddæ+>¥˝À d”yº Té u≤sTT*+>¥
nqTdü]+#·&É+ <ë«sê ñ<ë´q |ü+≥\ kÕ>∑TqT ô|+#˚ ñ yÓT<ä&é e+{Ï q÷‘·q ø±\Twü´ s¡V≤æ ‘· kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï
<˚X› +¯ ‘√ Bìì ÁbÕs¡+_Û+#·&+É »]–+~. á ø±s¡´Áø£e÷ìï Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É ‘√ ñ‘·Œ‹Ô jÓTTø£ÿ HêD´‘· ≈£L&Ü ô|+#·ã&ç+~.
sêh+˝Àì $»j·Tq>∑s¡+, $XÊK|ü≥ºD+, ‘·÷s¡TŒ>√<ëe],
ø£ècÕí õ˝≤¢˝À¢, ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] õ˝≤¢˝Àì s¡+|ü#√&Ées¡+, Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À ñ<ë´q |ü+≥\ s¡+>∑+˝À sêÁw”j º T· ø£èwæ
$XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢˝Àì bÕ&˚s¡T –]»q ÁbÕ+‘ê˝À¢ neT\T $ø±dt jÓ ÷ »qqT sêh Vü ‰ ]º ø £ \ ÃsY $Twü H é neT\T˝À
#˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. á $TwüHé ÁøÏ+<ä $$<Ûä ø±s¡´Áø£e÷\ ˝Ò q ≥Te+{Ï ø£ è cÕí , ‘· ÷ s¡ T Œ>√<ëe], $XÊK|ü ≥ º D +,
neT\T≈£î 2013`14˝À ` 76.98 ø√≥T¢ $ìjÓ÷–+#·&+É $»j·Tq>∑s+¡ õ˝≤¢˝À¢ neT\T #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. sêh
»]–+~. Vü‰]ºø\£ ÃsY $TwüHé |ü]~Û˝ÀøÏ sêì düMTø£è‘· ≈£Ls¡>±j·T\ ñ
‘·Œ‹Ô ø±s¡´Áø£e÷ìï sêh+˝Àì yÓTT‘·+Ô 13 õ˝≤¢˝À¢ neT\T
ùd+Á~j·T kÕ>∑T #˚düTÔHêïs¡T. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ 2012`13˝À ns¡“Hé ø£¢düºs¡¢
≈£Ls¡>±j·T\ ø±s¡´Áø£e÷(Vegetable Initiatives for Urban
ñ<ë´q |ü+≥˝À¢ ø°≥ø±\T, ‘Ó>T∑ fi¢̄qT ìj·T+Á‹+#·&+É Clusters)ìï Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. ∫‘·÷sÔ T¡ , $XÊK|ü≥D º + õ˝≤¢˝À¢
<ë«sê HêD´‘·qT ô|+bı+~+#·&É+˝À düMTø£è‘· ø°≥ø£ neT\e⁄‘·Tqï á ø±s¡´Áø£e÷ìøÏ ` 8.75 ø√≥T¢ øπ {≤sTT+#·&+É
j·÷»e÷q´+(◊|æm+) eT]j·TT ◊mHém+ eTTK´yÓTqÆ bÕÁ‘· »]–+~.
b˛wædTü HÔ êïsTT. á |ü<‘∆ä T· \qT ne\+_+#·&+É e\q ã‘êÔsTT,
e÷$T&ç |ü+&É¢˝À eT+>∑T, <ëìeTà |ü+&É¢˝À __&ç e#˚à H˚wqü ˝Ÿ $TwüHé ÄHé ÄsTT˝Ÿ d”&‡é n+&é
neø±XÊ\qT ‘·–Z+#·&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, |ü+&É¢ HêD´‘· ≈£L&Ü
ô|s¡T>∑T‘√+~. {Ï.$]&˚, dü÷&√yÓ÷Hêdt, ˙yéT ÄsTT˝Ÿ e+{Ï ÄsTT˝Ÿ bÕyéT Áb˛Á>±+(mHém+zz|æ)
Je ñ‘êŒ<äø±\qT $ìjÓ÷–+#·&É+ e\q ø°≥ø£HêX¯qT\ ôdŒwü ˝ Ÿ Áb˛Á>±yé T ÄHé ÄsTT˝Ÿ bÕyé T @]j· ÷
neX‚ c Õ\qT ‘· – Z + #· y ˚ T ø±≈£ î +&Ü, ñ‘· Œ ‘· T Ô \ HêD´‘· mø˘‡bÕq‡Hé(OPAE)qT 2011`12 qT+&ç 2013`14 es¡≈î£
ô|s¡T>∑T‘·T+~. kÕ>∑T e´j·T+ ‘·–,Z |ü+&É≈¢ î£ e÷¬sÿ{Ÿ˝À <Ûsä \¡ T 35398 ôV≤ø±ºs˝¢¡ À neT\T #˚d,æ 22.9 \ø£\å yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\
≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘êsTT. 2013`14˝À 8062 ôV≤ø±ºs¡¢˝À á ÄsTT˝Ÿ bÕyéT >∑T‘·T\Ô ñ‘·Œ‹Ôì kÕ~Û+#·&+É »]–+~. q÷HÓ
$<ÛëHêìï neT\T #˚jT· &É+ »]–+~. –+»\T, |ü|⁄ü Œ <ÛëHê´\T, ÄsTT˝Ÿ bÕyéT, yÓTTø£ÿC§qï düMTø£è‘·
HêD´yÓTqÆ yÓTTø£ÿ\T n+<äC‘Ò · |ü<∏äø±ìï H˚wüq˝Ÿ $TwüHé ÄHé ÄsTT˝Ÿ d”&é‡ n+&é ÄsTT˝Ÿ
bÕyéT Áb˛Á>±+˝À $©q+ #˚jT· &É+ »]–+~. 100% øπ +Á<ä
‘√≥\T ì\ø£&É>± ñ+&É{≤ìøÏ HêD´yÓTÆq yÓTTø£ÿ\T düV≤ü ø±s¡+ n+~+#˚ á |ü<øä∏ ±ìï Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À ` 4480.05
nedüs+¡ . eTTK´+>± XÊX¯«‘·+>± |ü+&É¢ ‘√≥\≈£î m+‘√ ø°\ø£+. \ø£å\ Ä]úø£ πø{≤sTT+|ü⁄\‘√ 14000 ôV≤ø±ºs¡¢˝À neT\T
n+<äTe\¢ HêD´yÓTqÆ yÓTTø£ÿ\T, yê{ÏøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ b˛wüø±\ #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 46 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
|üP\ kÕ>∑T ô|s¡T>∑T‘·T+&É>±, 1999 qT+&ç ø√fi¯¢ dü+K´ >∑D˙j·T+>± eè~∆
#Ó+<äT‘√+~.
|üP\ kÕ>∑T(Floriculture) s¡+>±ìï ñ<ë´q |ü+≥\
kÕ>∑T˝À øπ +ÁBø£]+#·e\dæq $uÛ≤>∑+>± >∑T]Ô+#·&+É »]–+~. bÕ\T, >∑T&ÉT,¢ e÷+dü+ ñ‘·Œ‹Ô
<˚oj·T e÷¬sÿ{Ÿ‘√ bÕ≥T n+‘·sê®rj·T e÷¬sÿ{Ÿ˝À ≈£L&Ü j·T÷ì{Ÿ 2011 2012 2013`
|üP\≈£î &çe÷+&é ô|s¡T>∑T‘·Tqï H˚|<ü ´ä∏ +˝À |üP\kÕ>∑T s¬ ‘’ T· \≈£î `12 `13 14
˝≤uÛÑ<ëj·Tø£+>± e÷]+~. 2013`14˝À 180 ôV≤ø±ºs¡¢˝À
|üP\ kÕ>∑T $düsÔ D ¡ qT n_Ûeè~∆ #˚jT· &É+ »]–+~. bÕ\T y˚\ ≥qTï\T8402.04 8810.00 9082.73
eè~∆πs≥T % 8.63 4.86 3.09
|üX¯ób˛wüD >∑T&ÉT¢ ø√≥¢ dü+K´1224.40 1287.40 1272.69
<˚X¯+˝À düTdü+|üqïyÓTÆq |üX¯ódü+|ü<ä eqs¡T\T ñqï eè~∆πs≥T % 14.70 8.54 `1.14
sêÁcÕº\˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ˇø£{.Ï |üXó¯ dü+s¡øD å£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ e÷+dü+ y˚\ ≥qTï\T 440.06 477.65 488.75
n‘·´+‘· n_Ûeè~∆ #Ó+~q sêÁcÕº\˝À ≈£L&Ü Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
ˇø£{>Ï ± ø=qkÕ>∑T‘√+~. <˚X¯ |üXó¯ dü+|ü<˝ä À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ eè~∆πs≥T % 5.20 5.15 2.32
5.8% |üXó¯ dü+|ü<qä T ø£*– ñ+~. 2007 |üXó¯ dü+|ü<ä ˝…øÿ£ \
Á|üø±s¡+ >=Á¬s\ dü+K´ 2e kÕúq+˝À bÂÁ©º˝À 3e kÕúq+˝À, Á|üuTÑÛ ‘·« ø±s¡´Áø£e÷\T
>π <Ó\ dü+K´˝À 5e kÕúq+˝À, yÓTT‘·+Ô |üXó¯ dü+|ü<˝ä À 6e
kÕúq+˝À, Äe⁄\ dü+K´ 9e kÕúq+˝À, y˚Tø£\ dü+K´˝À 7e
|üX¯ó dü+es¡úø£ s¡+>∑+˝À 9% yê]¸ø£ eè~∆πs≥TqT
kÕ~Û+#·&+É ø√dü+ 2008`09 qT+&ç sêh+˝À á
kÕúq+˝À ñ+~. s¡+>∑+˝À sêÁw”j º T· ø£èwæ $ø±dt jÓ÷»q(ÄsYø¬ $yÓ)’ qT
Äe⁄C≤‹˝À ˇ+>√\T, |ü⁄+>∑q÷s¡T C≤‘·T\T, >π <Ó˝À¢ neT\T #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. Ç~ 100% øπ +Á<ä
>√<ëe], >=Á¬s˝À¢ HÓ\÷¢sT¡ , bÂÁ©º˝À Äd”˝Ÿ e+{Ï ns¡T<Óq’ ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<øä∏ +£ . Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± dü_‡&û <Ûsä \¡ ô|’
C≤‘·T\‘√ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|ü|+ü #· Á|üU≤´‹ #Ó+~+~. sêh+˝À bÕ&ç »+‘·Te⁄\qT düs|¡ süò ê #˚jT· &É+, ˝Ò><∑ ÷ä &É\≈£î
46.45 \ø£\å ≈£î≥T+u≤\T JeH√bÕ~Û ø√dü+ |üXó¯ dü+|ü<ôä |’ <ëD≤ düs|¡ süò ê #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~.
Ä<Ûës¡|&ü ç ñHêïsTT. 2013`14 ‘ê‘êÿ*ø£ n+#·Hê\ Á|üø±s¡+
|üXó¯ dü+|ü<ä ñ‘·Œ‹Ô $\Te ` 33,600 ø√≥T¢. Ç~ õmdt&|ç ˝æ À
eTTK´eT+Á‹ bÕ´πøJ ÁøÏ+<ä $‘·Ôq bıfÒºfi¯ó¢, bıfÒºfi¯¢
j·T÷ì≥T¢, y˚Tø£\ j·T÷ì≥¢qT |ü+|æD° #˚jT· &É+ <ë«sê
7.06% ñ+≥T+~. 2012`13 øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ n+#·Hê\ _|æ m ˝Ÿ ≈£ î ≥T+u≤\≈£ î Ä]ú ø £ dü V ü ≤ ø±s¡ +
Á|üø±s¡+ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ 1287.40 ø√≥¢ >∑T&É¢ ñ‘·Œ‹Ô‘√ <˚X+¯ ˝À n+<äCj Ò T· &ÜìøÏ 2007`08 qT+&ç ªJeÁø±+‹ |ü<øä∏ +£ µ
yÓTT<ä{Ï kÕúq+˝À ñ+~. <˚X+¯ ˝À ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·Tqï Á|ü‹ ◊<äT Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
>∑T&É˝¢ À ˇø£{Ï Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ qT+&˚ ek˛Ô+~. 4.78 \ø£\å yÓTÁ{Ïø˘
≥qTï\‘√ e÷+dü+ ñ‘·Œ‹Ô˝À <˚X+¯ ˝À Hê\T>∑e kÕúq+˝À ñ
˙* Hê\Tø£ e+{Ï yê´<ÛäT\‘√ >=Á¬s\T #·ìb˛e&É+
+~. 88.11 \ø£\å yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\ ñ‘·Œ‹Ô‘√ bÕ\ ñ‘·Œ‹Ô˝À e\¢ @s¡Œ&˚ qwüº+ qT+&ç >=Á¬s\ ô|+|üø£+<ës¡¢qT
6e kÕúq+˝À ñ+~. Ä<äT≈£îH˚+<äT≈£î 2006`07 qT+&ç >=Á¬s\ ;e÷
ø±s¡´Áø£e÷ìï neT\T #˚dTü HÔ êïs¡T.
sêh+˝À |üXó¯ e⁄\ dü+K´(\ø£˝å À¢)
πø≥–Ø 2007 2012 |üXó¯ e⁄\ Äs√>∑´ ø±s¡´Áø£e÷\T
Äe⁄\T 54.73 46.06 sêh+˝À |üX¯óe⁄\ Äs√>∑´ dü+s¡ø£åD≈£î ◊<äT s¡ø±\
π><Ó\T 82.30 64.33 dü+dü\ú T ñHêïsTT. n$: 12 yÓ≥s¡ïØ bÕ*øÏì¢ ø˘\T, 2 dü÷|üsY
>=Á¬s\T 121.20 135.37 ôdŒcÕ*{° ÄdüŒÁ‘·T\T, 180 yÓ≥s¡ïØ ÄdüŒÁ‘·T\T, 1410
y˚Tø£\T 48.24 44.17 yÓ≥s¡ïØ &çôdŒq¸Ø\T, 25 yÓTTu…˝’ Ÿ yÓ≥s¡ïØ øÏì¢ ø˘\T, 1501
|ü+<äT\T 2.06 1.46 s¡÷s¡˝Ÿ ˝…y’ ké Õºø˘ j·T÷ì≥T¢ ñHêïsTT. M{Ï‘√ bÕ≥T 14 mì$T˝Ÿ
ø√fi¯ó¢ 745.37 815.60 &çdC” Ÿ &Éj÷· >√ïdæøº ˘ ˝ÒuÀπs≥Ø\T ≈£L&Ü |üì #˚dTü HÔ êïsTT.
>π <Ó\T, >=Á¬s\ dü+K´ nH˚ø£ dü+e‘·‡sê\T>± Áø£eT+>± ø√kÕÔ õ˝≤¢\ nedüsê\T rs¡Ã&ÜìøÏ ‘·÷s¡TŒ>√<ëe]
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 47 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
õ˝≤¢ kÕeTs¡ø¢ √≥˝À ˇø£ $Tì yê´øχHé ñ‘·Œ‹Ô j·T÷ì{Ÿ(yÓ≥s¡ïØ
ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ ØôdsYà j·T÷ì{Ÿ)qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~.
ñ‘·eÔ T C≤‹ m<äT\› qT ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd+<äT≈£î |üXó¯ dü+es¡ø∆ £
XÊK sêh+˝À @&ÉT ø±´{Ï˝Ÿ Á;&ç+>¥ bòÕs¡yTé \T, ˇø£ bòÕ&ÉsY
d”&é eT*º|øπ¢æ wüHé bòÕs¡yTé qT ìs¡«Væ≤k˛Ô+~. ˇ+>√\T C≤‹ |üXó¯
e⁄\qT Á|üø±X¯+ õ˝≤¢ #·<˝ä yê&É˝Àì ø±´{Ï˝Ÿ Á;&ç+>¥ bòÕs¡yTé ,
mdt|mæ dt HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢˝Àì ∫+‘·\<˚$ ˝…y’ ké Õºø˘ bòÕs¡yTé ˝À
dü+s¡ø+åÏ #·&+É »s¡T>∑T‘√+~.
>=Á¬s\ n_Ûeè~∆
‘·≈î£ ÿe es¡¸bÕ‘·+ ñqï eT]j·TT e´ekÕj·T+ u≤>±
yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê˝À¢ >=Á¬s\ ô|+|üø+£ Á|ü<ëÛ q JeHê<Ûës¡+>±
ñ+~. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\≈£î #Ó+~q kÕe÷õø£+>±, Ä]úø+£ >±
yÓqTø£ã&çq düTe÷s¡T 3.5 \ø£\å ≈£î≥T+u≤\T >=Á¬s\T, y˚Tø£\
ô|+|üø+£ ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç J$düTHÔ êïsTT.
M] dü+πøåeT+ ø√dü+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ >=Á¬s\T, y˚Tø£\
düV≤ü ø±s¡ düe÷K´ *$Tf…&é |üì #˚k˛Ô+~. Bì <ë«sê JeÁø±+‹,
>=Á¬s\ ;e÷, uÛ<Ò é bÕ\ø˘ ;e÷(ôd+Á≥˝Ÿ eP˝Ÿ &Óe\|tyTÓ +{Ÿ
uÀsY)¶ yÓTT<ä\>∑T |ü<øä∏ ±\qT neT\T #˚dTü HÔ êïs¡T.
sêh+˝À 2006`07 qT+&ç Á|üuTÑÛ ‘·«+ >=Á¬s\ ;e÷
|ü<øä∏ ±ìï #˚|{ü +ºÏ ~. >=Á¬s\ ;e÷ |ü<øä∏ ±ìï $»j·Tq>∑s+¡ ,
$XÊK|ü≥Dº +, ‘·÷s¡TŒ>√<ëe], >∑T+≥÷s¡T, Á|üø±X¯+, ∫‘·÷sÔ T¡ ,
yÓm’ dtÄsY ø£&|É ü õ˝≤¢˝À¢ q÷´ Ç+&çj÷· j·Tdü÷´¬sHé‡ ø£+ô|˙,
lø±≈£îfi¯+, ø£ècÕí, mdt|æmdt HÓ\÷¢s¡T õ˝≤¢˝À¢ z]j·T+≥˝Ÿ
Çq÷‡¬sqT‡ ø£+ô|˙, |ü•ÃeT>√<ëe], nq+‘·|⁄ü s¡+, ø£s÷¡ ï\T
õ˝≤¢˝À¢ j·TTHÓf’ &… é Çq÷‡¬sqT‡ ø£+ô|˙ neT\T #˚dTü HÔ êïsTT.
>=Á¬s\ ô|+|üø+£ dü+<äs“¡ +¤ >± ‘·|Œæ +#·Tø√˝Òì |ü]dæ‘ú T· ˝À¢
ô|+|üø+£ <ës¡T&ÉT eTs¡DùÏ d,Ô yê] ≈£î≥T+u≤ìøÏ \ø£å s¡÷bÕj·T\
mø˘‡Áπ>wæj÷· #Ó*k¢ ÕÔsT¡ .
sêÁw”j º T· ø£èwæ $ø±dt jÓ÷»q ÁøÏ+<ä ∫‘·÷sÔ T¡ , mdt|mæ dt
HÓ\÷¢s¡T, Á|üø±X¯+ õ˝≤¢˝À¢ >=Á¬s\ e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶\qT
ì]à+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~.
nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢ ô|qT>=+&É˝À >=Á¬s\ bòÕs¡yéT,
HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢ ∫+‘·\<˚$˝Àì ø±+b˛õ{Ÿ ˝…y’ ké Õºø˘ bòÕs¡yTé ˝À
>=Á¬s\ j·T÷ì{Ÿ ñHêïsTT.
|ü+<äT\ ô|+|üø+£
|ü+<äT\ ô|+|üø£+ düe÷»+˝Àì ã\V”≤q esêZ\≈£î
#Ó+~q ø=ìï ≈£î≥T+u≤\ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\
yÓTs¡T>∑T<ä\˝À eTTK´bÕÁ‘· b˛wæk˛Ô+~. n<˚$<Û+ä >± Á>±MTD,
|ü≥Dº e÷+dü+ nedüsê\qT rs¡Ã&É+˝À ≈£L&Ü eTTK´ uÛ÷Ñ $Tø£
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 48
b˛wæk˛Ô+~. ◊{Ï&mç , ◊ÄsY&|ç ,æ mdtdæ ø±sê´#·sD ¡ Á|üD≤[ø£
e+{Ï |ü\T ø±s¡´Áø£e÷\ ÁøÏ+<ä Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À |ü+<äT\
ô|+|üø±ìï n_Ûeè~∆ #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. sêh+˝À Hê\T>∑T
|ü+<äT\ dü+ø£s+¡ øπ +Á<ë\T ñHêïsTT. $XÊK|ü≥Dº +˝Àì |æ>Ø∑
&Óe\|tyTÓ +{Ÿ ÁbÕC…≈î£ º ô|+|üø+£ <ës¡T\≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ kÕ+πø‹ø£
düVü≤ø±s¡+ n+~k˛Ô+~. $XÊK|ü≥ºD+, ‘·÷s¡TŒ>√<ëe],
$»j·Tq>∑s¡+, |ü•ÃeT>√<ëe], ø£ècÕí, lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢˝À¢
34 b˛sYÿ ã÷‘Y\T |üì #˚dTü HÔ êïsTT.
ø√fi¯¢ |ü]ÁX¯eT n_Ûeè~∆
Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ ø√fi¯ ¢ |ü ] ÁX¯ e T y˚ > ∑ + >± n_Û e è~∆
#Ó+<äT‘√+~. ø√&ç>∑T&ÉT¢, Áu≤sTT\sY ø√fi¯¢ ñ‘·Œ‹Ô˝À sêh+
<˚X+¯ ˝À Á|ü<eä∏ T kÕúq+˝À ñ+~. sêh+˝À dü+e‘·‡sêìøÏ 2230
ø√≥¢ ø√&ç>T∑ &ÉT,¢ 42 ø√≥¢ Áu≤sTT\sY ø√fi¯ó¢ ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·THêïsTT.
sêh+˝À neT\e⁄‘·Tqï ªndæôdHº ‡é ≥T ùd{º Ÿ bÂÁ©º bòÕyéTµ
|ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä yÓm’ dtÄsY õ˝≤¢ ñ≥T≈£Ls¡T Á>±eT+˝À ˇø£ bÂÁ©º
bòÕyéTqT n_Ûeè~∆ #˚dæ, ø√&ç |æ\¢\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T&É+
»s¡T>∑T‘√+~. nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢ ¬s&ç¶|ü*¢, ‘·÷s¡TŒ>√<ëe]
õ˝≤¢ sê»qbÕ˝…+\˝À eTs√ s¬ +&ÉT bÂÁ©º bòÕyéT\ @sêŒ≥T≈£î
Á|ü‹bÕ~+#·&+É »]–+~.
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ≈£î ªs¡÷s¡˝Ÿ u≤´ø˘j·÷sY¶
bÂÁ©º &Óe\|tyTÓ +{Ÿµ |ü<øä∏ ±ìï eT+ps¡T #˚d+æ ~. Ç+<äT˝À
uÛ≤>∑+>± ` 765 \ø£\å T øπ {≤sTT+∫, 2013`14˝À 30,000
eT+~ \_∆<ës¡T\≈£î ` 382.50 \ø£\å Á>±+≥T $&ÉT<ä\
#˚ j · T &É + »]–+~. á |ü < ∏ ä ø £ + ÁøÏ + <ä >∑ T ]Ô + #· ã &ç q
<ë]Á<ä´sπ K≈£î ~>∑Teq ñqï \_∆<ës¡T\≈£î ˇø=ÿø£ÿ] Hê\T>∑T
yêsê\ ej·TdüT‡ ñqï 45 ø√&ç |æ\¢\qT 16 yêsê\
n+‘·s+¡ ‘√ eT÷&ÉT kÕs¡T¢ ˇø=ÿø£ÿ ø√&ç |æ\q¢ T `20, `15,
`10\ #=|ü⁄Œq n+<äCk Ò ÕÔsT¡ . Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘·+˝À ` 433.61
\ø£\å yÓTT‘·+Ô ‘√ 16800 eT+~ \_∆<ës¡T\≈£î 7.56 \ø£\å
ø√&ç|æ\¢\qT |ü+|æD° #˚j·÷\ì ìs¡ísTT+#·&É+ »]–+~.
\_∆<ës¡T\≈£î HÓ{’ Ÿôw\ºs¢¡ @sêŒ≥T, Ç‘·s¡ ñ‘êŒ<äø±\qT 100%
dü_‡&û(`750)‘√ n+<äCkÒ ÕÔsT¡ .
|òæwüØ\T
sêh kÕe÷õø£, Ä]úø±_Ûeè~∆˝À eT‘·‡´s¡+>∑+ Á|üeTTK
bÕÁ‘· b˛wæk˛Ô+~. 1.4 $T*j·Tq¢ eT+~ á s¡+>∑+ô|’
Á|ü‘´· ø£+å >± ˝Ò<ë |üs√ø£+å >± Ä<Ûës¡|&ü ç ñHêïs¡T. eTq sêh+
ñ|ü⁄Œ˙{Ï s=j·T´\ ñ‘·Œ‹Ô˝À yÓTT<ä{Ï kÕúq+, eT+∫˙{Ï s=j·T´\
ñ‘·Œ‹Ô˝À yÓTT<ä{Ï kÕúq+, eT+∫˙{Ï #˚|\ü ñ‘·Œ‹Ô˝À s¬ +&Ée
kÕúq+˝À ñ+~. yÓTT‘·+Ô s=j·T´\T, #˚|\ü ñ‘·Œ‹Ô˝À s¬ +&Ée
kÕúq+˝À ñ+~. düeTTÁ<ä ñ‘·Œ‘·TÔ\˝À ◊<äe kÕúq+˝À
ì\Tk˛Ô+~. düeTTÁ<ä ñ‘·Œ‘·T\Ô <ë«sê sêh+ ` 3,000 ø√≥¢
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
Ä<ëj·T+ Ä]®k˛Ô+~. <˚Xy¯ ê´|ü+Ô >± »]π> düeTTÁ<ä|⁄ü ñ‘·Œ‘·T\Ô
m>∑TeT‘·T˝À¢ eTq sêh+ 50 XÊ‘·+ yê{≤ ø£*– ñ+~.
2013`14˝À sêh+˝À 17.25 \ø£ å \ ≥qTï\
s=j·T´\T, #˚|\ü T ñ‘·Œ‹Ô #˚j÷· \ì \ø£´å +>± ô|≥Tºø√>±, 17.69
\ø£\å ≥qTï\ ñ‘·Œ‹Ô kÕ~Û+#·&+É »]–+~. 2005`06˝À
8.14 \ø£\å ≥qTï\T>± ñqï ñ‘·Œ‹Ô dü+e‘·‡sêìøÏ 9.92%
eè~∆sπ ≥TqT kÕ~Ûd÷ü Ô á kÕúsTTøÏ #˚]+~. 2013`14 ‘ê‘êÿ*ø£
n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ sêh õmdt&|ç ˝æ À |òwæ Øü dt s¡+>∑+ 3.63%
yê{≤ ø£*– ñ+~.
uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·« rs¡ÁbÕ+‘· Äø±«ø£\ÃsY n<∏ë]{° #·≥+º
eT]j·TT ìã+<Ûäq\T 2005 Á|üø±s¡+ düeTTÁ<ë\T, q<äT\T
yÓTT<ä\>∑T yê{Ï ôV≤’ f…&Æ é ˝…H’ é qT+&ç 2 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À|ü⁄
ñqï uÛÑ÷$T ø√düº˝Ÿ Äø±«ø£\ÃsY n<∏ë]{°(dæmm) |ü]~Û˝ÀøÏ
edüTÔ+~.
düeTTÁ<ë˝À¢ #˚|\ü y˚≥qT ìùw~Û+#˚ @Á|æ˝Ÿ, y˚T HÓ\˝À¢
eT‘·‡´ø±s¡T\T Äø£*‘√ n\eT{Ï+#·≈£î+&Ü ñ+&˚+<äT≈£î
Á|üuTÑÛ ‘·«+ 61,860 eT‘·‡´ø±s¡ ≈£î≥T+u≤\≈£î 31 øÏ˝À\ #=|ü⁄Œq
_j·÷´ìï ñ∫‘·+>± |ü+|æD° #˚dTü +Ô ~.
eT‘·‡´ $TÁ‘· Á>∑÷|ü⁄\T
eT‘·‡´ø±s¡ eTVæ≤fi¯\qT ≈£L&Ü dü«j·T+ düVü‰j·Tø£
ãè+<ë\˝À Ç$T&˚à \ø£´å +‘√ eT‘·‡´ $TÁ‘· Á>∑÷|ü⁄\T(m+m+õ)
@sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. Á|üdTü ‘Ô · sêh+˝À 61,625 eT+~
düuTÑÛ ´\‘√ ≈£L&çq 866 eT‘·‡´ø±s¡ eTVæ≤fi≤ düV≤ü ø±s¡ kıôd{’ \° T
ñHêïsTT. eT‘·‡´ $TÁ‘· Á>∑÷|ü⁄\qT eT‘·‡´ø±s¡ eTVæ≤fi≤ düV≤ü ø±s¡
kıôd{’ \° |ü]~Û˝À @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. 18,000 eT+~
eTVæ≤fi¯\T 1539 eT‘·‡´ $TÁ‘· Á>∑÷|ü⁄\T>± @s¡Œ&ܶsT¡ .
n&Ée⁄\T
n≥M $d”sÔ +í¡ Ø‘ê´ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 9e e÷´|æ+>¥, ø=˝Òs¢ T¡ düsd¡ Tü ‡ |ü⁄qs¡T<äs∆ D¡ , n≥M Vü≤<äT\› ìs¡jí T· +,
kÕúq+˝À ñ+~. n{MXÊK ìy˚~ø£\ Á|üø±s¡+ sêh+˝À n≥M
$d”Ôs¡í+ 36,914.69 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡T¢. Ç~ sêh uÛÖ>√[ø£
$d”sÔ +í¡ ˝À 22.46 XÊ‘·+.
yÓTT‘·Ô+ n≥M $d”Ôs¡í+˝À rÁe kÕ+Á<ä n&Ée⁄\T
314.99 #·<sä |¡ ⁄ü øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ ñ+&É>±, $T‘· kÕ+Á<ä n&Ée⁄\T
8435.45 #·<sä |¡ ⁄ü øÏ˝ÀMT≥s¡T,¢ ãVæ≤s¡+>∑ n&Ée⁄\T 12,749
#·<sä |¡ ⁄ü øÏ˝ÀMT≥s¡T,¢ bı<ä\ n&Ée⁄\T 7,944.54 #·<sä |¡ ⁄ü
øÏ˝ÀMT≥s¡T¢, n≥Mj˚T‘·s¡ ÁbÕ+‘·+ 5,052.60 #·<äs¡|ü⁄ n≥M ñ‘·Œ‘·T\
øÏ˝ÀMT≥s¡T,¢ »˝≤X¯j÷· \T 463.27 #·<sä |¡ ⁄ü øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ y˚Ts¡
$dü]Ô +∫ ñHêïsTT.
` 77 qT+&ç n≥M XÊUÒ düV≤ü » n&Ée⁄\ qT+&ç ø£\|ü, Ç+<Ûqä
C≤rj·T n≥M $<Ûëq+, 1988, 1993, düe]+∫q eT]j·TT >∑TE® ø£\|ü, ø£f\º… T, bı&Éyq’Ó yÓ<Tä s¡T, bÕ]ÁXÊ$Tø£
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 49
sêh n≥M $<Ûëq+ 2002, $»Hé 2020 $~Û+∫q \øå±´\T,
ìπs›X¯ø±\≈£î nqT>∑TD+>± n≥M XÊK |ü\T n_Ûeè~∆
ø±s¡´Áø£e÷\qT neT\T #˚k˛Ô+~.
ø£eT÷´ì{° bòÕ¬sdtº y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ(dæm|òtm+), C≤rj·T
n&Ée⁄\ ô|+|ü⁄<ä\ ø±s¡´Áø£eT+(National Afforestation
Programme (NAP)), n≥M n_Ûeè~∆ @C…˙‡\T, ÄsY◊&çm|òt
ÁbÕC…≈£îº\T, uÛÑ÷kÕs¡   ‘˚eT dü+s¡ø£åD, kÕe÷õø£ n≥M
ø±s¡´Áø£eT+, eq´ÁbÕDÏ n_Ûeè~∆, e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~∆
yÓTT<ä\>∑T ø±s¡´Áø£e÷\ Á|ü<ëÛ q ñ<˚X› +¯ Á|üdTü ‘Ô +· ‘·≈î£ ÿe kÕ+Á<ä‘·
ø£*–q n&Ée⁄\qT düeTè~∆ |üs¡#·&É+, Á>±MTD ù|<ä]ø±ìï
‘=\–+#·&É+.
]esY yê´© ÁbÕC…≈£îº( River Valley Project)˝À
eTè‹Ôø± dü+s¡øDå£ |ü<øä∏ ±ìï $XÊK|ü≥Dº + õ˝≤¢˝Àì e÷#YK+&é/
d”˝sÒ T¡ |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+˝À #˚|{ü ,ºÏ 1975 es¡≈î£ rÁe+>±
ø√düT≈£îb˛sTTq 7850 ôV≤ø±ºs¡¢˝À n&Ée⁄\qT ô|+#·&É+
»]–+~. 43,120 ôV≤ø±ºs¢¡ e´ekÕj·T uÛ÷Ñ $T˝À ø±+≥÷sY
ã+&ç+>¥, u…+#Y f…Ásêdæ+>¥, >∑©¢ |ü–¢ +>¥, qB Äqø£≥\º dæØú ø£sD¡
e+{Ï |ü\T #·s´¡ \ <ë«sê eTè‹Ôøq£ T dü+s¡ø+åÏ #·&+É »]–+~.
1965 qT+&ç 1975 es¡≈î£ bÕ]ÁXÊ$Tø£ |ü]yêVü≤ø£
ÁbÕ+‘ê\˝À n≥M eqs¡T\ düπs« #˚|ü≥º&É+ »]–+~.
sêh+˝Àì eTTK´yÓTÆq n≥M CÀq¢˝À πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« ˝Ò<ë
sêh Á|üuTÑÛ ‘·« |ü<øä∏ ±\qT düeTs¡eú +‘·+>± neT\T #˚jT· &É+
»s¡T>∑T‘√+~.
düV≤ü » n&Ée⁄\ yÓTs¡T>∑T<ä\ ø√dü+ dæ©«ø£\ÃsY(Silvi-
cultured) ØôdsYà ÁbÕ<Ûëq´‘· dü+‘·]+#·T≈£î+{À+~. n≥M
|ü]XÀ<Ûqä ˝À Ç{°e\ e∫Ãq <Û√s¡DT\qT <äèwæ˝º À ô|≥Tº≈î£ ì
sêh n≥M XÊK n≥M yÓTTø£ÿ\ |üs´¡ y˚øD å£ , n&Ée⁄\ kÕ+Á<ä‘,·
bòÕs¬ dtº ô|s’ò Y ]dtÿ CÀH˚wHü é e÷´|æ+>¥, nìï n≥M ÁbÕ+‘ê\
n≥M eqs¡T\ Ä$wüÿs¡D yÓTT<ä\>∑T Á|ü<ÛëqyÓTÆq eT]j·TT
eTTK´yÓ T Æ q ø±s¡ ´ Áø£ e ÷\≈£ î ÇqŒ¤ π s àwü H é f… ø ±ï\Jì ñ
|üj÷Ó –k˛Ô+~. n≥M XÊK |ü<øä∏ ±\ neT\T˝À sêh+˝À ñ
qï 4320 eqdü+s¡øD å£ dü$T‘·T\‘√ bÕ≥T, düTs¡ø‘åÏ · n≥M
ÁbÕ+‘ê\˝À @sêŒ≥T #˚dæq Çø√ &Óe\|tyÓT+{Ÿ ø£$T{°\T,
]esY yê´© ÁbÕC…≈î£ ˝º À @sêŒ≥T #˚dqæ yê≥sYôw&é &Óe\|tyTÓ +{Ÿ
ø£$T{°\qT ≈£L&Ü uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~.
Ô T
>∑‘+· ˝À ñqï ø±+Á{≤≈£îº e´edüqú T s¡<Tä › #˚d,æ 1976
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
nedüsê\≈£î ø±e\dæq yÓ<äTs¡TqT ùdø£]k˛Ô+~. Á|üdüTÔ‘·+
m≈£îÿe>± ñqï yÓ<Tä s¡T n&Ée⁄\ qT+&ç ‘·|Œü , kÕ<Ûës¡D n&Ée⁄\
qT+&ç yÓ<Tä s¡T ùdø£]+#·&Üìï ì*|æyj ˚ T· &É+ »]–+~.
ø£\|ü, yÓ<Tä s¡T, e+≥#Ós≈¡ î£ , #ês√ÿ˝Ÿ Ç‘·s¡ ñ‘·Œ‘·T\Ô
<ë«sê n≥MXÊK Ä<ëj·T+ bı+<äT‘·T+~. 2010`11˝À
n≥M s¡+>∑+ <ë«sê ` 41.19 ø√≥¢ Ä<ëj·T+ sê>±,
2011`12˝À ` 52.07 ø√≥T¢, 2012`13˝À ` 53.72
ø√≥T¢, 2013`14˝À ` 57.33 ø√≥T¢¢ Ä<ëj·T+ \_Û+∫+~.
bòÕs¬ dtº &Óe\|tyTÓ +{Ÿ n<∏ë]{°
ˇø£ ÁbÕ+‘·+\ ˝Ò<ë eq´ÁbÕDÏ n≥M $uÛ≤>∑+
|ü]~Û˝Àì nìï eqdü+s¡ø£åD dü$T‘·T\ düe÷K´\T n≥M
n_Û e è~∆ @C… ˙ ‡\T(bò Õ ¬ s dt º &Ó e \|t y Ó T +{Ÿ @C… ˙ ‡\T)>±
e´eVü≤]kÕÔsTT. Ç$ eT÷&É+#Ó˝À¢ ñ+{≤sTT. sêh kÕúsTT˝À
ùd{º Ÿ bòÕs¬ dtº &Óe\|tyTÓ +{Ÿ @C…˙‡(mdtm|ò&t mç ), &ç$»Hé kÕúsTT˝À
bòÕs¬ dtº &Óe\|tyTÓ +{Ÿ @C…˙‡(m|ò&t mç ), Á>±eT kÕúsTT˝À eq
düs+¡ ø£Då dü$T‹($mdtmdt) ñ+{≤sTT. sêh kÕúsTT ô|&ò sπÉ wüH>é ±
mdtm|ò&t mç qT 2010 @Á|æ˝Ÿ 15q qyÓ÷<äT #˚jT· &É+ »]–+~.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ≈£î πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ 25 bòÕ¬sdtº &Óe\|tyÓT+{Ÿ
@C…˙‡\qT nqTeT‹+#·>±, Á|üdüTÔ‘·+ 20 m|òt&çm\T |üì
#˚düTÔHêïsTT. M{Ï <ë«sê C≤rj·T n&Ée⁄\ ô|+|ü⁄<ä\
ø±s¡´Áø£eT+, 13e Ä]úø£ dü+|òTü +, C≤rj·T yÓ<Tä s¡T $TwüH,é
Á^Hé Ç+&çj·÷ $TwüHé, &Üø£ºsY yÓ’.mdt. sê»X‚KsY¬s&ç¶ düàè‹
eq+ ÁbÕC…≈£îº\T yÓTT<ä\>∑T |ü<∏äø±\qT neT\T #˚j·T&É+
»s¡T>∑T‘√+~. M{ÏøÏ øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ qT+&ç 100% Á>±+≥T
\_ÛdüTÔ+~. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø±\T mdtm|òt&çm <ë«sê
neT\e⁄‘êsTT. 1249 eqdü+s¡ø£åD dü$T‘·T\ <ë«sê á
ÁbÕC…≈î£ \º qT neT\T #˚sTT+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. 2012`13˝À
1380 ôV≤ø±ºs˝¢¡ À n&Ée⁄\qT ô|+#ê\ì \ø£´å +>± ô|≥Tºø√>±,
2013`14˝À 1315 ôV≤ø±ºs¡¢˝À $düÔ]+#·&É+ »]–+~.
sêh+˝À 3 Á|ü<Ûëq ø£\|ü Ä<Ûë]‘· |ü]ÁX¯eT\T ñHêïsTT.
nsTT‘˚ n&Ée⁄\qT ªVü≤]‘· eT÷\<Ûäq+(Á^Hé ø±´|æ≥˝Ÿ)µ
|ü]>∑DdÏ Tü +Ô &É≥+ e\q n≥M XÊK qT+&ç á |ü]ÁX¯eT\≈£î
m≥Te+{Ï eTT&ç düsT¡ ≈£î düs|¡ süò ê #˚jT· ã&É≥+ ˝Ò<Tä .
kÕe÷õø£ n≥M ø±s¡´Áø£eT+
kÕe÷õø£ n≥M ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä y˚|,ü ø±qT>∑, sê$,
eTÁ], >∑+>∑sê$, ñdæ], d”‘ê|ò\ü +, u≤<ä+, e÷$T&ç, fÒ≈î£ ,
ø±düTs¬ H’ ê, j·T÷ø£*|üdº t e+{Ï yÓTTø£ÿ\qT |ü+|æD° #˚d,æ ãVæ≤s¡+>∑
dü˝ú ≤˝À¢ Hê{Ï+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~.
eqeTôVA‘·‡e+
düe÷»+˝À yÓTTø£ÿ\T HêfÒ dü+düÿè‹ì ô|+bı+~+∫,
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 50
$düèÔ ‘· ÁbÕ#·Ts¡´+ ø£*Œ+#˚+<äT≈£î sêh n≥M XÊK Á|ü‹j˚T{≤
eqeTôVA‘·‡yêìï ìs¡«Væ≤düTÔ+~. 2013 Ä>∑düTº˝À 64e
eqeTôVA‘·‡yêìï ô|<ä› m‘·TqÔ #˚|≥ü &º +É »]–+~. sêh+˝Àì
162 Á|ü<X˚ Ê˝À¢ 2.59 \ø£\å yÓTTø£ÿ\qT Hê≥&É+ »]–+~.
ø±+|üH‡˚ ≥Ø mbòÕs¬ ùdwº Hü é |ò+ü &é y˚TH˚CŸyTÓ +{Ÿ
n+&é bÕ¢ì+>¥ n<∏ë]{°(ø±+bÕ)
Á|üdTü ‘Ô +· ñqï düV≤ü »dæ<∆ä n&Ée⁄\T, eq´ÁbÕDT\T, yê{Ï
Äyêdü ÁbÕ+‘ê\ dü+s¡øD å£ , s¡øD å£ , |ü⁄qs¡T‘êŒ<äq, ìs¡«Vü≤D
ø√dü+ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+, πø+Á<ä |üsê´es¡D eT]j·TT n≥M
XÊK ø±+|üH˚‡≥Ø mbòÕ¬sùdºwüHé |òü+&é y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ n+&é
bÕ¢ì+>¥ n<∏ë]{°(ø±+bÕ)ì @sêŒ≥T #˚XÊsTT. Bìì eTq
sêh+˝À m|æ ø±+bÕ ù|]≥ 2009`10 qT+&ç neT\T
#˚düTÔHêïs¡T.
eq´ÁbÕDÏ dü+s¡øDå£
2939 yÓTTø£ÿ C≤‘·T\T, 365 |üøåÏ C≤‘·T\T, 103 ø°så <¡ ä
C≤‘·T\T, 28≈£î ô|’>± düØdüè|ü C≤‘·T\‘√ JeyÓ’$<Ûä´+˝À
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ düTdü+|üqïyÓTÆq~>± Á|üdæ~∆>±+∫+~. |ü⁄\T\T,
∫s¡T‘·\T, n&É$ <äTqï, Hê\T>∑Tø=eTTà\ <äT|æŒ, ø£èwüí õ+ø£,
ãTs¡<ä yÓTTdü*, ø±e÷øÏå #Ó≥Tº, mÁs¡#·+<äq+, ø£*$ ø√&ç,
ã+>±s¡Tã*¢, <˚yê+>∑|æ*¢ e+{Ï ns¡T<Ó’q C≤‘·T\T eTq
sêÁcÕºìøÏ kı+‘·+.
‘·÷s¡TŒ ø£qTeT\T, q\¢eT\ e+{Ï <ä≥yº TÓ qÆ n&Ée⁄\T,
ø£ècÕí, >√<ëe] qB eTTU≤\˝À ñ+&˚ eT&É n&Ée⁄\T sêÁcÕºìï
Vü≤]‘·eTj·T+ #˚dTü HÔ êïsTT. á n&Ée⁄\T fÒ≈î£ , mÁs¡ #·+<äq+‘√
bÕ≥T q\¢eT~›, jÓT–dü, s√CŸe⁄&é, qπs|ü, yÓ<äTs¡T e+{Ï
Ä≈£îsê\Tà eèø£å C≤‘·T\≈£î ì\j·T+>± ñHêïsTT.
sêh+ jÓ T Tø£ ÿ dü T dü + |ü q ïyÓ T Æ q Je yÓ ’ $ <Û ë ´ìï
|ü]s¡øÏå+#˚+<äT≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ 16 düTs¡øÏå‘· ÁbÕ+‘ê\qT
Á|üø{£ +Ï ∫+~. Ç+<äT˝À 13 eq´ ÁbÕDÏ dü+s¡øD å£ øπ +Á<ë\T,
3 C≤rj·T bÕs¡Tÿ\T ñHêïsTT. M{Ï yÓTT‘·+Ô $d”sÔ +í¡ 7310.29
#·<äs¡|ü⁄ øÏ˝ÀMT≥s¡T¢. M{Ï˝À eTTK´yÓTÆq ø=˝Ò¢s¡T eq´ÁbÕDÏ
dü+s¡ø£åD πø+Á<ä+, H˚\|ü≥Tº eq´ÁbÕDÏ dü+s¡ø£åD πø+Á<ä+,
|ü⁄*ø±{Ÿ eq´ÁbÕDÏ dü+s¡øD å£ øπ +Á<ä+ e+{Ï ∫‘·&Ô ç ÁbÕ+‘ê\T
≈£L&Ü ñHêïsTT. ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] õ˝≤¢˝Àì ø√]+>∑, ø£ècÕí
õ˝≤¢˝Àì ø£ècÕí eq´ÁbÕDÏ dü+s¡øD å£ øπ +Á<ë\qT eT&É n&Ée⁄\
dü+s¡øD å£ ≈£î H√{Ïô|’ò #˚jT· &É+ »]–+~. s√fi¢̄bÕ&ÉT˝À ã≥ºyT˚ ø£
|üøÏå, \+ø£eT˝Ò¢X¯«s¡+˝À ø£*$ø√&ç, lyÓ+ø£fÒX¯«s¡ C≤rj·T
bÕs¡Tÿ˝À <˚yê+>∑|æ*¢, ã+>±s¡Tã*¢ C≤‘·T\ dü+s¡ø£åDqT
#˚|≥ ü &º +É »]–+~.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 sêh+˝À $XÊK|ü≥D º +˝À Ç+~sê>±+BÛ p˝≤õø£˝Ÿ
bÕs¡Tÿ, ‹s¡T|ü‹˝À lyÓ+ø£fXÒ «¯ s¡ p˝≤õø£˝Ÿ bÕs¡Tÿ nqT s¬ +&ÉT
p bÕs¡Tÿ\T ñHêïsTT. ‹s¡T|ü‹˝Àì lyÓ+ø£fXÒ «¯ s¡ p˝≤õø£˝Ÿ
bÕs¡Tÿ ôd+Á≥˝Ÿ p n<∏ë]{°#˚ >∑T]Ô+#·ã&ç+~.
s¬ +&ÉT p\‘√ bÕ≥T sêh+˝À ôd+Á≥˝Ÿ p n<∏ë]{°#˚
>∑T]Ô+#·&qç 3 õ+ø£\ bÕs¡Tÿ\T ñHêïsTT.
mø˘ ‡ dæ ≥ T ø£ q ® π s «wü H é ÁøÏ + <ä sêh+˝À Hê\T>∑ T
p˝≤õø£˝Ÿ bÕs¡Tÿ\T, 6 õ+ø£\ bÕs¡Tÿ\T ñHêïsTT.
ÁbÕC…≈£îº f…Æ>∑sY
1979˝À Hê>±s¡ T ® q kÕ>∑ s Y lXË ’ \ + f… Æ > ∑ s Y
]»s¡T«(NSTR)qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. BìøÏ 1983˝À
f…Æ>∑sY ]»s¡T« ôVA<ë \_Û+∫+~. Bì yÓTT‘·Ô+ $d”Ôs¡í+
1401.72 #·<sä |¡ ⁄ü øÏ˝ÀMT≥s¡T.¢ ø£s÷¡ ï\T, Á|üø±X¯+, >∑T+≥÷s¡T
õ˝≤¢˝À¢ 700.59 #·<sä |¡ ⁄ü øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚Ts¡ $dü]Ô +∫ ñ+~.
á f…>Æ s∑ T¡ «˝À 50≈£î ô|>’ ± |ü⁄\T\T ñHêïsTT. 1194 #·.øÏ.MT\
$d”sÔ +í¡ ˝À ñqï >∑T+&É¢ ÁãùV≤àX¯«s¡+ eq´ÁbÕDÏ dü+s¡øDå£ øπ +Á<ëìï
Hê>±s¡Tq® kÕ>∑sY lXË\’ + f…>Æ s∑ Y ]»s¡T«≈£î $düsÔ D
¡ >± H√{Ïô|’ò
#˚jT· &É+ »]–+~.
Hê>±s¡T®q kÕ>∑sY f…Æ>∑sY ]»s¡T« ìs¡«Vü≤D˝À Ä~eT
–]»q ‘Ó>∑ nsTTq #Ó+#·T\qT ≈£L&Ü uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT
#˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. á f…>Æ s∑ Y ]»s¡T« ÁbÕ+‘·+˝À <˚X+¯ ˝ÀH˚
n‘·´+‘· düTdü+|üqïyÓTqÆ ãjÓ÷&Óe’ ]‡{° Vü‰{ŸkÕŒ{Ÿ\˝À ˇø£fqÆ…
‘·÷s¡TŒ ø£qTeT˝À¢ì q\¢eT\ n&Ée⁄˝À¢ ñ+~. Hê>±s¡Tq® kÕ>∑sY
lXË\’ + f…>Æ s∑ Y ]»s¡T« ÁbÕ+‘· ìs¡«Vü≤D˝À Ä~eT –]»q ‘Ó>∑
nsTTq #Ó+#·T\qT ≈£L&Ü uÛ≤>∑kÕ«eT´+ #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~.
lXË\’ + e<ä› ãjÓ÷&Óe’ ]‡{° ø£qsπ® «wüHé ˝ÒuÀπs≥Øì
@sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. JeyÓ’$<Ûä´ dü+s¡ø£åD ÁøÏ+<ä
mø√˝≤õø£˝Ÿ Hê˝…&é® bÕs¡Tÿ, mì«sêHéyÓT+≥˝Ÿ m&ÉT´πøwüHé
ôd+≥sY yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì |ü⁄qs¡T<ä]∆ +#·&+É »]–+~.
q\¢eT\ ` X‚cÕ#·\+ n&Ée⁄\ eT<Û´ä ø±]&ÜsY
Hê>±s¡T®q kÕ>∑sY lXË’\+ f…Æ>∑sY ]»s¡T« qT+&ç
lyÓ+ø£fXÒ «¯ s¡ H˚wqü ˝Ÿ bÕs¡Tÿ es¡≈î£ yÓm’ dtÄsY, ∫‘·÷sÔ T¡ õ˝≤¢\
>∑T+&Ü ìs¡+‘·s¡ n≥M ÁbÕ+‘·+ $düÔ]+∫ ñ+~. á
ÁbÕ+‘·+˝À ô|<ä› dü+K´˝À ∫s¡T‘·|⁄ü \T\‘√ bÕ≥T kÕ+u≤sY
õ+ø£, N{≤, ˙\>±sTT e+{Ï »+‘·Te⁄\T ≈£L&Ü $kÕÔs+¡ >±
ñHêïsTT. ◊‘˚, ÄÁø£eTD\ ø±s¡D+>± |ü⁄\T\ »HêuÛ≤
>∑D˙j·T+>± ‘·–+Z ~. Bì‘√ q\¢eT\ ` X‚cÕ#·\+ n&Ée⁄\
eT<Û´ä ø±]&ÜsYqT n_Ûeè~∆ #˚jT· e\dæq nedüs+¡ m+‘ÓH’ ê ñ
+~.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 51
ø=˝Òs¢ T¡ düsd¡ Tü ‡ |üsê´es¡D |ü⁄qs¡T<äs∆ D¡
ø=˝Òs¢ T¡ düsd¡ Tü ‡ |ü⁄qs¡T<äs∆ D¡ ≈£î 5 dü+e‘·‡sê\ e´e~Û‘√,
` 950.56 ø√≥¢ ø π {≤sTT+|ü⁄‘√ ˇø£ düMTø£è‘· ø±sê´#·sD ¡
Á|üD≤[ø£qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ »]–+~. á ø±s¡´Áø£e÷ìï
q÷´&Û©ç ˝¢ Àì Á|üeTTK ø£q‡˝…+º {Ÿ dü+düú yÓ{Ÿ˝≤´+&é Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
k‘Y Ç+&çj·÷ <ë«sê neT\T #˚j·÷\ì ìs¡ísTT+#ês¡T.
2006˝À düTÁ|”+ø√s¡Tº Ç∫Ãq Ä<˚XÊ\ nq+‘·s+¡ nÁø£eT #˚|\ü
#ÓsT¡ e⁄\qT <Û«ä +dü+ #˚jT· &É+ e+{Ï #·s´¡ \‘√ e\dü |ü≈îå£ \
dü+K´ ô|]–+~. ø=˝Òs¢ T¡ düsd¡ Tü ‡˝À ô|*ø±Hé |ü≈îå£ \ sêø£ uÛ≤Ø>±
ô|]–+~.
ãjÓ÷&Óe’ ]‡{° ø£qsπ® «wüHé kıôd{’ ° Ä|òt
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
eq´ÁbÕDÏ dü+s¡ø£åD πø+Á<ë\˝À dü+s¡ø£åD #·s¡´\T
#˚|ü≥º&É+ ø√dü+ ãjÓ÷&Ó’e]‡{° ø£q®πs«wüHé kıôd’{° Ä|òt
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ( Biodiversity Conservation Society of
Andhra Pradesh (BIOSAP) )qT @sêŒ≥T #˚ j · T &É +
»]–+~. Ç+<äTø√dü+ |ü\T ÁbÕC…≈î£ \º ÁøÏ+<ä ` 91.10 ø√≥T¢
&çbÕõ{Ÿ #˚jT· &É+ »]–+~. düTÁ|”+ø√s¡Tº Ä<˚XÊ\ Á|üø±s¡+
Bìô|’ e#˚à e&û¶ì eq´ÁbÕDÏ dü+s¡ø£åD πø+Á<ë\T, C≤rj·T
bÕs¡Tÿ\T, Á|ü‘´˚ øÏ+∫ sêh+˝À s¬ +&ÉT f…>Æ s∑ Y ]»s¡T«\ dü+s¡øD
å£
ø√dü+ ñ|üj÷Ó –+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~.
eT&É n&Ée⁄\ |ü⁄qs¡T<äs∆ D¡
ø£ècÕí, >√<ëe] qB eTTU≤\ e<ä› U≤∞ Á|ü<X˚ Ê\˝À
5600 ôV≤ø±ºs¡¢ y˚Ts¡ q•+∫ b˛sTTq eT&É n&Ée⁄\qT
|ü⁄qs¡T<ä∆]+#˚+<äT≈£î Á|ü|ü+#· Ä]úø£ düVü‰j·T+‘√ q&ÉTdüTÔqï
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ø£eT÷´ì{° bòÕs¬ dtº y˚TH˚CŸyTÓ +{Ÿ ÁbÕC…≈î£ º <ë«sê
düTHêMT $T{Ï>π wüHé j·÷øÏ$º {° ÁøÏ+<ä #·s´¡ \T #˚|≥ü &º +É »]–+~.
X‚cÕ#·\+ ãjÓ÷dæŒj·TsY ]»s¡T«
ãjÓ÷dæŒj·TsY ]»s¡T«qT H√{Ïô|ò’ #˚dæ, Ä#·s¡D˝ÀøÏ
‘˚e&É+ »]–+~. kÕúìø£ kÕúsTT eT]j·TT sêh kÕúsTT ìs¡«Vü≤D
ø£ $ T{° \ qT @sêŒ≥T #˚ d æ , 2013`14 dü + e‘· ‡ sêìøÏ
ãjÓ÷dæŒj·TsY ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£ Ksês¡T≈£î düe÷y˚X¯+
ìs¡«Væ≤+#·&+É »]–+~.
Á|ü D ≤[ø£ q T π ø +Á<ä Á|ü u Û Ñ T ‘ê«ìøÏ dü e T]Œ+∫,
2013`14˝À ` 25 \ø£\å T øπ {≤sTT+#·&+É »]–+~.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
|üsê´es¡D $<ä´ bÕ~Û ø£*Œ+#·&É+ \ø£å´+>± 1975˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ bòÕ¬sdtº
&Óe\|tyÓT+{Ÿ ø±s=ŒπswüHé(m|æm|òt&çdæ)qT @sêŒ≥T #˚j·T&É+
|üsê´es¡D≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡+‘√ ªbÕ\|æ≥µº »]–+~. á dü+düú Á|üdüTÔ‘·+ Çø√ ≥÷]C≤ìï ≈£L&Ü
nH˚ Á‘Óe’ ÷dæø£ |üÁ‹ø£qT ìs¡«Væ≤+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. Áb˛‘·‡Væ≤k˛Ô+~. Ç&ÉT|ü⁄\bÕj·T e<ä› sêJyé Çø√ bÕs¡TÿqT
ÁbÕs¡+_Û+#·&+É »]–+~.
ÁbÕC…≈î£ º m*ô|+ò {Ÿ
#·T≥Tº |üøÿ£ \ sêÁcÕº\ qT+&ç eTq sêh+˝ÀøÏ e\dü |ü≥TºkÕ>∑T(ôd]ø£\ÃsY)
e#˚à @qT>∑T\qT s¡ø+åÏ #˚+<äT≈£î øö+&çq´ eq´ÁbÕDÏ dü+s¡øD å£
øπ +Á<ä+‘√ ø£*|æ sêj·T\ m*ô|+ò {Ÿ ]»s¡T«qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ sêh+˝À |ü≥TºkÕ>∑T Á>±MTD ù|<ä\T, ìs¡T<√´>∑
»]–+~. Bìì ÁbÕC…≈î£ º m*ô|+ò {Ÿ ÁøÏ+<ä n_Ûeè~∆ #˚dTü HÔ êïs¡T. j·TTe‘·≈î£ ô|<ä› m‘·TqÔ ñbÕ~Û neø±XÊ\T ø£*Œk˛Ô+~. dü>≥∑ Tq
ˇø£ mø£sê |ü≥TºkÕ>∑Tô|’ ◊<äT>∑Ts¡T e´≈£î\Ô T dü+e‘·‡s¡+ bı&Ée⁄Hê

sêh+˝Àì eq´ÁbÕDT\ dü+s¡øDå£ ô|’ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ dü\Vü‰ JeH√bÕ~Û bı+<ä e #· T Ã. mø£ s ê eT\“Ø kÕ>∑ T <ë«sê
Ç#˚Ã+<äT≈£î ùd{º Ÿ uÀsY¶ |òsü Y yÓ˝’ Ÿ˝¶ |’… ,tò p n<∏ë]{° Ä|òt dü+e‘·‡sêìøÏ 75,000 Ä<ëj·T+ \_ÛdTü +Ô ~. |ü≥TºkÕ>∑T˝À
Ç+&çj÷· qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. 60% eT+~ eTVæ≤fi¯˝Ò ñ+≥THêïs¡T. |ü≥Tº ñ‘·Œ‹Ô˝À ø£sêí≥ø£

Hê>±s¡Tq® kÕ>∑s,Y lXË\’ + f…>Æ s∑ Y ]»s¡T« ÁbÕ+‘·+˝Àì ‘·sT¡ yê‘· Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ <˚X+¯ ˝À s¬ +&Ée kÕúq+˝À ñ+~. <˚X+¯ ˝À
lXË’\+ e<ä› ãjÓ÷&Ó’e]‡{° ø£q®πs«wüHé ˝ÒuÀπs≥Øì ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·Tqï ≥kÕsY, m], eTT>±, eT\“Ø nH˚ Hê\T>∑T
@sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. s¡ø±\ |ü≥TºqT ñ‘·Œ‹Ô #˚dTü qÔ ï @¬øø’ £ sêh+ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ.

Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ bòÕs¬ dtº nø±&ÉMT ôV≤’ <äsêu≤<é düMT|ü+˝Àì nq+‘·|⁄ü s¡+ õ˝≤¢ Væ≤+<ä÷|ü⁄s¡+˝À 1995˝À @sêŒ≥T
<ä÷\|ü*˝¢ À ñ+~. #˚jT· ã&çq Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh |ü≥TºkÕ>∑T |ü]XÀ<Ûqä eT]j·TT

Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ãjÓ÷&Óe’ ]‡{° uÀsYq¶ T 2006˝À @sêŒ≥T
n_Ûeè~∆ dü+düú(ôd]ø£\ÃsY ØôdsYÃ n+&é &Óe\|tyÓT+{Ÿ
#˚jT· &É+ »]–+~. Çìdæº≥÷´{Ÿ) n+‘·sê®rj·T ÁX‚DÏ |ü≥Tº>∑÷fi¯ó¢/|ü≥Tº ñ‘·Œ‹Ô
kÕeTs¡´ú + ø£*–q q÷‘·q e+>∑&Ü\ n_Ûeè~∆ ø£èwæ #˚k˛Ô+~.

Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ y˚T 22q Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ãjÓ÷&Óe’ ]‡{°
uÀs¡T¶ n+‘·sê®rj·T JeyÓ$’ <Û´ä ~H√‘·‡yê (Interna- e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ï+>¥
tional day of Biodiversity)ìï ìs¡«Væ≤düT+ Ô ~.

sêh+˝Àì eq´ÁbÕDÏ dü + s¡ ø £ å D π ø +Á<ë\qT
ôV≤’ <äsêu≤<é e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT |üXó¯ b˛wüD
e÷¬sÿ{Ÿ #·≥º+, 1930, eTÁ<ëdüT yêDÏ»´ |ü+≥\ #·≥º+
dü+s¡ø+åÏ #˚+<äT≈£î ãjÓ÷&Óe’ ]‡{° ø£qsπ® «wüHé kıôd{’ ° Ä|òt
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ ŸqT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. 1933\qT $©q+ #˚d,æ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh+ yÓTT‘êÔìøÏ e]Ô+#˚
$<Ûä+>± 1966˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ(e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹Ô   |üX¯ó

$XÊK|ü≥ï+˝À &Ü*Œ¤Hé ø£q®πs«wüHé kıôd’{° @sêŒ≥T e⁄\) e÷¬sÿ≥¢ #·≥+º 1966qT neT˝À¢øÏ ‘Ó#êÃs¡T. Á|üdTü ‘Ô +·
#˚ d æ q ãjÓ ÷ &Ó ’ e ]‡{° bÕs¡ T ÿ Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ ˝ ÀH˚
sêh+˝À 190 e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\T ñHêïsTT. M{Ï
yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï mø˘‡ dæ≥T ãjÓ÷&Ó’e]‡{° bÕs¡Tÿ>± ÁøÏ+<ä 190 e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T\¶ T, 134 düuŸ e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T\¶ T
>∑T]Ô+#·ã&ç+~. ñHêïsTT. Á|ü‹ e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°˝À 18 eT+~ düuÛÑT´\T ñ

sêh+˝Àì 13 õ˝≤¢\˝À 56 eT+&É˝≤\˝À 170 +{≤s¡T. M]˝À 11 eT+~ kÕ>∑T<ës¡T\T, eTT>∑TsZ T¡ yê´bÕs¡T\T,
$T–*q yês¡T kÕúìø£ dü+dü\ú Á|ü‹ì<ÛTä \T, Á|üuTÑÛ ‘·« XÊK\
ãjÓ÷&Ó’e]‡{° y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ ø£$T{°\qT @sêŒ≥T
#˚jT· &É+ »]–+~. Á|ü‹ì<ÛTä \T ñ+{≤s¡T. á ø£$T{°øÏ kÕ>∑T<ës¡T\ Á|ü‹ì~Û qT+&ç
ˇø£sT¡ #Ós’ à¡ Hé>± e´eVü≤]kÕÔsT¡ . düuTÑÛ ´\qT Á|üuTÑÛ ‘·«+ Hê$TH˚{Ÿ
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ n≥M n_Ûeè~› dü+düú #˚ d ü T Ô + ~. e÷¬ s ÿ{Ÿ ø£ $ T{° \ T e´ekÕj· T ñ‘· Œ ‘· T Ô \
Áø£jT· ,$Áø£j÷· \ô|’ ø=qT>√\T<ës¡T qT+&ç 1% j·÷&√«\s¡yTé
(m|æm|òt&çdæ) sπ ≥T#=|ü⁄Œq e÷¬sÿ{Ÿ |òE ” edü÷\T #˚kÕÔsTT. e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\øπ
Ç<˚ Ä<ëj·T eqs¡T. Bìì e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{° |ò+ü &é n+{≤s¡T.
n≥M Ä<Ûë]‘· |ü]ÁX¯eT\ nedüsê\qT rs¡Ã&É+ ø√dü+ 2012`13˝À nìï e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\T ` 341 ø√≥T¢ e÷¬sÿ{Ÿ
j·T÷ø£*|üdº ,t yÓ<Tä s¡T, ø±|ò,” J&çe÷$T&ç yÓTT<ä\>∑T |ü+≥\ |òE” edü÷\T #˚jT· >±, 2013`14˝À ` 354 ø√≥T¢ |òE ” qT
n_Ûeè~∆ì #˚j·T&É+, uÛÑ÷$T˝Òì e´ekÕj·T ø±]à≈£î\≈£î ñ sêã{≤ºsTT.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 52 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
s¬ ‘’ T· ã+<ÛTä |ü<øä∏ +£
¬ s ’ ‘ · T \T ‘· e T ñ‘· Œ ‘· T Ô \ qT ‘· ≈ £ î ÿe <Û ä s ¡ \ ≈£ î
$Áø£sTT+#·Tø√≈£î+&Ü Ä<äT≈£îH˚+<äT≈£î ¬s’‘·Tã+<ÛäT |ü<∏äø±ìï
Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä s¬ ‘’ T· \≈£î Ç∫Ãq s¡TD≤\ô|’
yÓTT<ä{Ï eT÷&ÉT HÓ\\≈£î m≥Te+{Ï e&û¶ edü÷\T #˚jT· s¡T.
2013`14˝À 2194 eT+~ s¬ ‘’ T· \T \_∆bı+<ës¡T.
¬s’‘·TuC≤s¡T¢
sêh+˝À 1999˝À s¬ ‘’ T· ãC≤s¡q¢ T @sêŒ≥T #˚jT· &É+
»]–+~. sêh+˝À Á|üdTü ‘Ô +· 80 s¬ ‘’ T· ãC≤s¡T¢ ñHêïsTT. M{Ï
<ë«sê 24,500 eT+~ s¬ ‘’ T· \T dü>≥ ∑ Tq yêsêìøÏ 1.05 \ø£\å
øÏ « +{≤fi¯ ¢ ≈£ L s¡ > ±j· T \qT H˚ s ¡ T >± $ìjÓ ÷ >∑ < ës¡ T \≈£ î
$Áø£sTTdüTÔHêïs¡T.
$»j· T yê&É q>∑ s ¡ + ˝À dü + #ês¡ ¬ s ’ ‘ · T ãC≤s¡ ¢ q T
ìs¡«Væ≤+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~.
‘·«s¡>± bÕ&ÉsTTb˛j˚T ≈£Ls¡>±j·T\T, |üfi¯ó¢ ø√dü+
$XÊK|ü≥ºD+, ‹s¡T|ü‹, >∑T+≥÷s¡T\˝À f…]àq˝Ÿ e÷¬sÿ≥T¢
@sêŒ≥T #˚jT· &ÜìøÏ Á|ü‹bÕ~+#·&+É »]–+~.

sêh+˝À uÛ÷Ñ ø£eT‘ê\ $esê\T(2005-06  2010-11)

ø£eT‘·+ ø£eT‘ê\ dü+K´ yÓTT‘·+Ô ø£eT‘ê\˝À % $d”sÔ +í¡ yÓTT‘·+Ô ø£eT‘ê\˝À % dü>≥ ∑ T ø£eT‘·+
\ø£\å dü+K´˝À (\ø£\å ôV≤ø±ºs˝¢¡ À) $d”sÔ +í¡ (ôV≤ø±ºs˝¢¡ À)
2005-06 2010-11 2005-06 2010-11 2005-06 2010-11 2005-06 2010-11 2005-06 2010-11
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
ñbÕ+‘· 46.19 49.84 64.00 65.40 20.01 21.60 24.44 26.68 0.43 0.43
∫qï 14.92 15.91 20.68 20.88 21.11 22.51 25.78 27.80 1.41 1.41
ôdMT MT&çjT· + 8.13 7.96 11.27 10.44 21.52 21.00 26.27 25.94 2.65 2.64
eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü 2.64 2.30 3.66 3.02 14.91 12.82 18.21 15.83 5.65 5.57
uÛ≤Ø 0.28 0.20 0.39 0.26 4.34 3.04 5.30 3.75 15.50 15.20
yÓTT‘·Ô+ 72.16 76.21 100.00 100.00 81.89 80.97 100.00 100.00 1.13 1.06
Source: Directorate of Economics and Statistics

sêh+˝À $$<Ûä kÕ>∑T˙{Ï eqs¡T\ ÁøÏ+<ä dü÷\ú kÕ>∑T $d”sÔ +í¡ (\ø£\å ôV≤ø±ºs˝¢¡ À)
e.dü+ dü+e‘·‡s¡+ ø±\Te\T #Ós¡Te⁄\T u≤e⁄\T Ç‘·s¡ eqs¡T\T yÓTT‘·Ô+
1 2008-09 20.21 4.40 14.36 1.42 40.19
2 2009-10 16.96 3.03 15.01 1.30 36.30
3 2010-11 19.99 4.50 15.61 1.43 41.53
4 2011-12 17.84 3.94 15.99 1.44 39.21
5. 2012`13 15.63 3.79 16.34 1.35 37.11
6. 2013`14 19.56 3.77 16.23 1.40 40.96
sêh+˝À $$<Ûä kÕ>∑T˙{Ï eqs¡T\ ÁøÏ+<ä ìø£s¡ kÕ>∑T $d”sÔ +í¡ (\ø£\å ôV≤ø±ºs˝¢¡ À)
e.dü+ dü+e‘·‡s¡+ ø±\Te\T #Ós¡Te⁄\T u≤e⁄\T Ç‘·s¡ eqs¡T\T yÓTT‘·Ô+
1 2 3 4 5 6 7
1 2008-09 13.87 4.10 10.13 1.28 29.38
2 2009-10 13.96 2.75 10.24 0.27 27.22
3 2010-11 13.08 4.12 10.66 2.44 30.30
4 2011-12 14.31 3.67 11.22 1.85 31.05
5. 2012`13 11.75 3.46 11.58 1.22 28.01
6. 2013`14 14.29 3.40 11.20 1.24 30.14
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 53 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 õ˝≤¢\ yêØ>± ø£eT‘ê\ dü+K´(\ø£˝å À¢), ø£eT‘ê\ $d”sÔ +í¡ (\ø£\å ôV≤ø±ºs˝¢¡ À)
õ˝≤¢ ñbÕ+‘· ∫qï ôdMT MT&çjT· + MT&çj·T+ uÛ≤Ø yÓTT‘·Ô+ dü>∑≥Tø£eT‘·+

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é

ø£eT‘ê\T $d”Ôs¡í+ ø£eT‘ê\T $d”Ôs¡í+ ø£eT‘ê\T $d”Ôs¡í+ ø£eT‘ê\T $d”Ôs¡í+ ø£eT‘ê\T $d”Ôs¡í+ ø£eT‘ê\T $d”Ôs¡í+ |ü]e÷D+
(ôV≤ø±ºs¡¢˝À)
lø±≈£îfi¯+ 4.27 1.57 0.71 0.97 0.22 0.58 0.28 0.00 0.00 0.09 5.26 3.49 0.66
$»j·Tq>∑s¡+ 3.45 1.28 0.67 0.93 0.26 0.71 0.07 0.41 0.01 0.10 4.47 3.42 0.77
$XÊK|ü≥ï+ 3.61 1.37 0.69 0.95 0.32 0.87 0.12 0.65 0.01 0.16 4.75 4.00 0.84
‘·÷s¡TŒ>√<ëe] 5.63 2.04 0.87 1.20 0.37 0.99 0.11 0.63 0.01 0.16 6.99 5.01 0.72
|ü•ÃeT>√<ëe] 4.29 1.73 0.87 1.21 0.38 1.01 0.11 0.61 0.01 0.13 5.66 4.70 0.83
ø£ècÕí 3.96 1.73 0.98 1.36 0.44 1.19 0.13 0.70 0.01 0.10 5.52 5.08 0.92
>∑T+≥÷s¡T 5.36 2.48 1.51 2.09 0.58 1.56 0.14 0.76 0.01 0.12 7.61 7.01 0.92

54
Á|üø±X¯+ 3.79 1.82 1.70 2.43 0.93 2.48 0.26 1.46 0.02 0.30 6.71 8.48 1.26
mdt|æmdt HÓ\÷¢s¡T 3.09 1.32 0.92 1.29 0.40 1.07 0.14 0.78 0.02 0.32 4.57 4.79 1.05
yÓ’mdtÄsY 2.42 1.21 1.23 1.77 0.62 1.62 0.13 0.70 0.01 0.12 4.41 5.42 1.23
ø£s¡÷ï\T 2.82 1.58 1.88 2.68 1.12 3.03 0.46 2.62 0.04 0.59 6.33 10.50 1.66
nq+‘·|ü⁄s¡+ 2.59 1.47 2.44 3.59 1.75 4.47 0.46 2.58 0.04 0.67 7.28 12.78 1.76
∫‘·÷Ôs¡T 4.55 1.99 1.44 2.03 0.55 1.42 0.12 0.64 0.01 0.18 6.67 6.26 0.94
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 49.84 21.60 15.91 22.51 7.96 21.00 2.30 12.82 0.20 3.04 76.21 80.97 1.06
Source: Directorate of Economics and Statistics

Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 sêh+˝À uÛ÷Ñ $ìjÓ÷>∑+ rs¡T(\ø£\å ôV≤ø±ºs˝¢¡ À)
dü+e‘·‡s¡+ n&Ée⁄\T ;&ÉT   u≤´¬sHé e´ekÕj˚T‘·s¡ |ü∫Ãø£ ãj·Tfi¯ó¢ #Ó≥T¢, bı<ä\T kÕ>∑T≈£qTyÓ’q Ç‘·s¡ ;fi¯ó¢ Á|üdüTÔ‘· ;fi¯ó¢ ìø£s¡ kÕ>∑T yÓTT‘·Ô+ $d”Ôs¡í+
uÛÑ÷eTT\T ñ|üjÓ÷>±ìøÏ eè<Ûë uÛÑ÷$T uÛÑ÷$T
ñ+∫q uÛ÷Ñ $T
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
2008-09 34.67 14.30 18.33 2.59 1.83 4.78 7.00 9.44 67.26 160.20
2009-10 34.67 14.25 18.47 2.58 1.80 4.76 8.19 14.23 61.25 160.20
2010-11 34.87 14.09 19.00 2.52 1.76 4.59 7.10 8.31 67.96 160.20
2011-12 34.87 14.07 19.21 2.50 1.75 4.49 7.32 10.37 65.62 160.20
2012`13 34.84 13.43 19.87 2.12 1.65 4.14 8.19 11.34 64.62 160.20
2013`14 34.93 13.41 19.82 2.12 1.60 3.92 7.92 10.87 65.61 160.20

õ˝≤¢\ yêØ uÛ÷Ñ $ìjÓ÷>∑+ rs¡T(\ø£\å ôV≤ø±ºs˝¢¡ À) 2013`14

õ˝≤¢ n&Ée⁄\T ;&ÉT   u≤´¬sHé e´ekÕj˚T‘·s¡ |ü∫Ãø£ ãj·Tfi¯ó¢ #Ó≥T¢, bı<ä\T kÕ>∑T≈£qTyÓ’q Ç‘·s¡ ;fi¯ó¢ Á|üdüTÔ‘· ;fi¯ó¢ ìø£s¡ kÕ>∑T yÓTT‘·Ô+ $d”Ôs¡í+
uÛÑ÷eTT\T ñ|üjÓ÷>±ìøÏ eè<Ûë uÛÑ÷$T uÛÑ÷$T
ñ+∫q uÛ÷Ñ $T
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
lø±≈£îfi¯+ 0.69 0.48 1.02 0.01 0.07 0.01 0.15 0.38 3.02 5.84
$»j·Tq>∑s¡+ 1.19 0.73 0.78 0.05 0.11 0.04 0.23 0.79 2.63 6.54
$XÊK|ü≥ºD+ 4.41 1.30 1.09 0.03 0.33 0.10 0.43 0.59 2.87 11.16
‘·÷s¡TŒ>√<ëe] 3.23 0.78 1.44 0.20 0.08 0.17 0.46 0.20 4.23 10.81
|ü•ÃeT>√<ëe] 0.81 0.38 1.16 0.13 0.08 0.13 0.08 0.27 4.71 7.74
ø£ècÕí 0.76 0.37 1.52 0.11 0.09 0.23 0.24 0.30 5.11 8.73
>∑T+≥÷s¡T 1.62 0.32 1.61 0.16 0.24 0.27 0.38 0.39 6.40 11.39
Á|üø±X¯+ 4.59 1.54 1.82 0.56 0.04 0.65 1.28 0.70 6.45 17.63
HÓ\÷¢s¡T 2.72 0.83 3.07 0.35 0.07 0.44 1.05 1.16 3.40 13.08
yÓ’mdtÄsY 5.01 2.22 1.82 0.09 0.07 0.46 0.83 1.29 3.57 15.36
ø£s¡÷ï\T 3.41 1.27 1.42 0.04 0.02 0.47 0.71 1.23 9.10 17.66
nq+‘·|ü⁄s¡+ 1.97 1.66 1.50 0.06 0.09 0.49 0.87 2.09 10.40 19.13
∫‘·÷Ôs¡T 4.52 1.53 1.57 0.34 0.31 0.46 1.21 1.50 3.72 15.15
yÓTT‘·Ô+ 34.93 13.41 19.82 2.12 1.60 3.92 7.92 10.87 65.61 160.20
yÓTT‘·+Ô uÛÖ>√[ø£
$d”sÔ +í¡ ˝À % 21.80 8.37 12.37 1.32 1.00 2.47 4.94 6.78 40.95 100.00

sêh+˝À ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ kÕ>∑T $d”sÔ +í¡   ñ‘·Œ‹Ô

dü+e‘·‡s¡+ kÕ>∑T $d”sÔ +í¡ ñ‘·Œ‹Ô
(\ø£\å yÓTø±ºs˝¢¡ À) (\ø£\å ≥qTï˝À¢)
2008-09 42.70 121.74
2009-10 39.93 103.96
2010-11 45.56 110.26
2011-12 41.80 109.00
2012-13 41.56 104.96
2013`14 42.82 116.64

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 55 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 2013`14˝À ñ<ë´q |ü+≥\ kÕ>∑T bÕ\T, >∑T&ÉT¢ e÷+dü+ ñ‘·Œ‹Ô
Áø£. |ü+≥ $d”sÔ +í¡ ñ‘·Œ‹Ô Áø£. dü+e‘·‡s¡+ bÕ\T e÷+dü+ >∑T&ÉT¢
ôV≤ø±ºs˝¢¡ À ≥qTï˝À¢ (y˚\ ≥qTï\T)(y˚\ ≥qTï\T) (\ø£å˝À¢)
m ‘êC≤ |üfió¯ ¢ 660648 9588393
ns¡{Ï 105483 3066897 1 2 3 4 5
e÷$T&ç 334112 2637008 1 1999-00 3593.60 29.88 62195.08
ìeTàC≤‹ 38467 332002 2 2000-01 4036.40 139.70 78971.37
Hê]+» 98566 1300638
d”‘ê|òü˝≤\T 2263 13580 3 2001-02 3938.04 140.82 72626.81
Á<ëø£å 703 14763 4 2002-03 4353.74 172.09 81321.02
C≤eT 6938 104077 5 2003-04 4727.07 191.84 82011.18
u§bÕŒsTT 19310 1529765
<ëìeTà 6001 90012 6 2004-05 5358.35 229.89 107600.75
düb˛{≤ 24717 256770 7 2005-06 5290.28 263.72 101077.37
Ç‘·s¡ |ò˝ü ≤\T 24088 242881 8 2006-07 5505.66 272.41 95218.16
_ ≈£Ls¡>±j·T\T 449704 6553498
;Hé‡ 17398 108778 9 2007-08 6193.23 313.25 105057.67
u…+&É 47085 161419 10 2008-09 6640.02 310.45 108925.01
kıs¡ø±j·T 2418 26593 11 2009-10 7237.82 349.43 113931.81
e+ø±j·T 76026 1105527
ø±´uÒJ 3024 45367 12 2010-11 7734.39 383.65 116383.00
ø±´s¡{Ÿ 2744 50269 12 2011-12 8402.04 440.06 122439.97
<√dü 7890 177798 13 2012` 13 8810.00 477.65 128740.00
ñ*¢>∑&ɶ 75809 903555
ãsƒêì 2369 23687 14. 2013`14 9082.73 488.75 127268.79
ã+>±fi≤<äT+|ü 2553 61060
r|æ ã+>±fi≤<äT+|ü 301 6020
ø£Ás¡ô|+&É\+ 18261 405712
≥e÷{À 167723 3264466
dæ
Ç‘·s¡ ≈£Ls¡>±j·T\T
|üP\T
26104
34885
213246
208169
#˚|\ü T, s=j·T´\ ñ‘·Œ‹Ô (≥qTï˝À¢)
#êeT+‹ 6135 70553 e. dü+e‘·‡s¡+ düeTTÁ<ä #˚|ü\T yÓTT‘·Ô+
eT˝…¢|üP\T 7435 24175 #˚|ü\T s=j·T´\T
ã+‹|üP\T 5785 89638
>∑T˝≤;\T(\ø£å˝À¢) 1300 3900 1 2 3 4 5
C≤õeT*¢ 2313 13878 1 2000-01 182502 317191 499683
ø£qø±+ãsê\T 1539 9925 2 2001-02 204940 369067 574007
Ç‘·s¡ |üP\T 10378 0
&ç ‘√≥ |ü+≥\T 446198 1945407 3 2002-03 248925 526900 775195
b˛ø£#Ó≥T¢ 1290 7064 4 2003-04 263926 596793 860719
J&çe÷$T&ç 162282 163181 5 2004-05 210732 558472 769204
ø√ø=yê 13838 27491
ø=ã“] 121917 1828755000 6 2005-06 218836 595351 814187
ÄsTT˝Ÿ bÕyéT 146871 1747671 7 2006-07 240711 601366 842077
Ç düT>∑+<Ûä Á<äyê´\T 356509 1209964 8 2007-08 254892 682777 937669
yêeTT 13933 6967
$Ts¡|ü 281763 732790 9 2008-09 291160 810326 1101486
<Ûäìj·÷\T 8028 9633 10 2009-10 293150 865084 1158234
yÓ\T¢*¢ 2177 21767 11 2010-11 290533 1133259 1423812
n\¢+ 1066 21312
$T]j·÷\T 194 291 12 2011-12 379417 1023269 1402686
∫+‘·|ü+&ÉT 4833 37214 13 2012 `13 414349 1174101 1588450
‘·eT\bÕ≈£î 8550 85503
|üdüT|ü⁄ 35966 294487
m|òt Wwü<äÛ yÓTTø£ÿ\T 14021 64197
yÓTT‘·+Ô 1961965 19569628
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 56 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 2012 |üXó¯ >∑Dq Á|üø±s¡+ õ˝≤¢\ yêØ>± |üXó¯ e⁄\ dü+K´
e.dü+ õ˝≤¢ Äe⁄\T >π <Ó\T >=Á¬s\T y˚Tø£\T |ü+<äT\T ø√fi¯ó¢
1 2 3 4 5 6 7 8
1 lø±≈£îfi¯+ 790026 126328 575046 212300 4725 2726062
2 $»j·Tq>∑s¡+ 385119 133056 423123 173751 10151 3537927
3 $XÊK|ü≥ºD+ 504947 306265 252610 324024 7938 5714589
4 ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] 271671 623647 229006 220191 21093 13813701
5 |ü•ÃeT>√<ëe] 182384 610138 431461 186950 10128 17356317
6 ø£ècÕí 79420 696118 508061 151118 10187 11752181
7 >∑T+≥÷s¡T 110071 1007942 621122 213249 9222 6975964
8 Á|üø±X¯+ 74845 970366 1406578 406239 10076 1237873
9 m|æmdt HÓ\÷¢s¡T 115968 624664 1051938 351426 5364 1491193
10 yÓ’mdtÄsY 139141 466933 1403224 457896 9309 1562509
11 ø£s¡÷ï\T 408623 412812 1504671 506173 17787 1201514
12 nq+‘·|ü⁄s¡+ 617270 371127 3879840 785210 21777 1589288
13 ∫‘·÷Ôs¡T 926865 84368 1250077 428721 8285 12600955
yÓTT‘·Ô+ 4606350 6433764 13536757 4417248 146042 81560073

sêh+˝À b˛wüø±\ yêØ>± ms¡Te⁄\ yê&Éø+£ (\ø£\å ≥qTï˝À¢)

e.dü+ dü+e‘·‡s¡+ qÁ‘·»ì(mHé) bòÕdüŒs¡d(t |æ) bı{≤wæjT· +(¬ø) yÓTT‘·+Ô
1 2 3 4 5 6
1 2002-03 6.17 2.84 1.52 10.53
2 2003-04 6.57 3.01 1.70 11.29
3 2004-05 7.34 3.67 2.04 13.05
4 2005-06 8.75 4.24 2.24 15.23
5 2006-07 8.50 4.27 2.04 14.81
6 2007-08 8.98 4.34 2.64 15.96
7 2008-09 9.86 5.25 3.06 18.17
8 2009-10 10.21 5.62 3.09 18.92
9 2010-11 10.82 6.28 3.05 20.16
10 2011-12 11.11 6.18 2.15 19.44
11 2012-13 9.93 4.40 1.71 16.04
12. 2013`14 10.80 4.70 1.60 17.11

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 57 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 d”»q¢ yêØ>± |ü+≥\ kÕ>∑T $d”sÔ +í¡ (y˚\ ôV≤ø±ºs˝¢¡ À)
|ü+≥ d”»Hé 2008-09 2009-10 2010-11 2011-12 2012-13 2013-14
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 e] KØ|òt 1777 1468 1797 1710 1530 1706
s¡; 918 858 976 636 679 878
yÓTT‘·Ô+ 2695 2326 2773 2346 2209 2584
2 C§qï KØ|òt 17 65 9 28 28 33
s¡; 85 96 79 120 136 86
yÓTT‘·Ô+ 102 161 88 148 164 119
3 dü»® KØ|òt 35 26 45 29 54 47
s¡; 2 2 4 3 3 2
yÓTT‘·Ô+ 37 28 49 32 57 49
4 yÓTTø£ÿC§qï KØ|òt 53 45 49 82 91 110
s¡; 198 168 184 191 218 242
yÓTT‘·Ô+ 251 213 233 273 309 352
5 sê– KØ|òt 41 37 35 35 34 37
s¡; 5 6 5 5 5 5
yÓTT‘·Ô+ 46 43 40 40 39 42
6 Ç‘·s¡ ∫s¡T<ÛëHê´\T KØ|òt 30 24 28 27 36 227
s¡; 0 2 2 2 2 335
yÓTT‘·Ô+ 30 26 30 29 38 562
7 |ü|ü<ÛëHê´\T KØ|òt 225 231 394 230 246 230
s¡; 882 989 979 1082 1094 878
yÓTT‘·Ô+ 1107 1220 1373 1312 1340 1108
ÄVü‰s¡<ÛëHê´\T KØ|òt 2179 1873 2328 2141 2019 2190
s¡; 2091 2120 2228 2039 2137 2092
yÓTT‘·Ô+ 4270 3993 4556 4180 4156 4282
8 y˚s¡TX¯q>∑ KØ|òt 1450 974 1317 1033 1042 1086
s¡; 115 114 110 102 116 90
yÓTT‘·Ô+ 1565 1088 1427 1135 1158 1176
9 ÄeTT<ä+ KØ|òt 28 47 83 151 105 48
10 qTe⁄«\T KØ|òt 32 31 70 27 21 28
s¡; 18 30 27 26 23 33
yÓTT‘·Ô+ 50 61 97 53 44 61
yÓTT‘·Ô+ q÷HÓ–+»\T KØ|òt 1718 1178 1556 1275 1236 1238
s¡; 411 362 314 271 253 199
yÓTT‘·Ô+ 2129 1540 1870 1546 1489 1437

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 58 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 d”»q¢ yêØ>± |ü+≥\ ñ‘·Œ‹Ô(y˚\ ≥qTï˝À¢)
|ü+≥ d”»Hé 2008-09 2009-10 2010-11 2011-12 2012-13 2013-14
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 e] KØ|òt 5207 4321 3974 5202 4045 4359
s¡; 3674 3248 3909 2543 2818 3604
yÓTT‘·Ô+ 8881 7569 7883 7745 6863 7963
2 C§qï KØ|òt 44 77 13 61 73 58
s¡; 196 164 144 291 339 207
yÓTT‘·Ô+ 240 241 157 352 412 265
3 dü»® KØ|òt 42 40 80 45 95 78
s¡; 4 5 8 6 4 3
yÓTT‘·Ô+ 46 45 88 51 99 81
4 yÓTTø£ÿC§qï KØ|òt 208 164 203 283 364 408
s¡; 1751 1231 1681 1480 1547 1810
yÓTT‘·Ô+ 1959 1395 1884 1763 1911 2218
5 sê– KØ|òt 37 41 40 29 36 36
s¡; 8 11 7 9 6 8
yÓTT‘·Ô+ 45 52 47 38 42 44
6 Ç‘·s¡ ∫s¡T<ÛëHê´\T KØ|òt 16 12 26 17 34 580
s¡; 0 2 2 2 2 2208
yÓTT‘·Ô+ 16 14 28 19 36 2608
7 |ü|ü<ÛëHê´\T KØ|òt 91 112 144 80 123 130
s¡; 894 983 822 853 1010 942
yÓTT‘·Ô+ 985 1095 966 933 1133 1072
ÄVü‰s¡<ÛëHê´\T KØ|òt 5646 4754 4453 5716 4770 5089
s¡; 6528 5642 6573 5184 5726 6575
yÓTT‘·Ô+ 12174 10396 11026 10900 10496 11664
8 y˚s¡TX¯q>∑ KØ|òt 407 360 856 355 540 681
s¡; 250 288 250 227 240 199
yÓTT‘·Ô+ 657 648 1106 582 780 880
9 ÄeTT<ä+ KØ|òt 20 24 70 13 47 25
10 qTe⁄«\T KØ|òt 6 8 12 6 5 13
s¡; 5 7 7 7 8 6
yÓTT‘·Ô+ 11 15 19 13 13 19
yÓTT‘·Ô+ q÷HÓ–+»\T KØ|òt 896 1275 1995 1393 1668 1933
s¡; 445 484 377 350 320 265
yÓTT‘·Ô+ 1341 1759 2372 1743 1988 2198

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 59 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 6. |ü]XÁ e¯ T\T
eè~∆ e÷sêZ\qT ô|+bı+~+#·&+É , ñbÕ~Û ø£\Œq˝À
|ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘·qT øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« 12e
|ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ m‹Ô #·÷|æ+~. |ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+˝À eè~∆ì
eTT+<äT≈£î rdüTø¬ fi¢̄&ÜìøÏ ‘·j÷· Ø s¡+>±ìï yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· +É
ø°\ø£ eP´Vü≤+>± >∑T]Ô+#·&+É »]–+~.
|ü]ÁX¯eT˝Àì $$<Ûä s¡+>±\≈£î nqTyÓq’ $<ÛëHê\qT
s¡ ÷ bı+~+#· & É + <ë«sê dü « <˚ o , $<˚ o ô|≥Tº ã &É T \qT
Äø£]¸+#·&+É , eqs¡T\ \uÛ´Ñ ‘·qT nH˚«wæ+#·&+É , düV‰ü j·Tø±]>±
ñ+&˚ bÕ]ÁXÊ$Tø£ yê‘êes¡ D ≤ìï ø£ * Œ+#· & É + ,
m>∑TeT‹<ës¡T\≈£î e÷¬sÿ{ŸÇHé|ü⁄{ŸqT ø£*Œ+#·&É+ <ë«sê
m>∑TeT‘·T\qT yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· +É yÓTT<ä˝q’… $ |ü]ÁX¯eT\ XÊK
|ü]~Û˝Àì eTTK´yÓTqÆ n+XÊ\T. ãjÓ÷f…ø˘ bÕs¡Tÿ\T, f…ø‡˘ f…˝Æ Ÿ
bÕs¡Tÿ\T, ˝…<sä Y bÕs¡Tÿ\T, Ä{À bÕs¡Tÿ\T, bòÕ´uŸd{æ ,° Vü‰sYyº s˚ Y
bÕs¡Tÿ\T e+{Ï s¡+>±\ yê] ì]›wüº bÕ]ÁXÊ$Tø£ eTÚ*ø£
edü‘T· \qT ø£*Œ+#·&+É <ë«sê bòÕsêàdü÷{Ïø˝£ Ÿ‡, ãjÓ÷f…ø±ï\J,
|ò⁄ü &é ÁbÕôddæ+>¥   ÄÁ>√ uÒd¶t ø¬ $Tø£˝Ÿ‡, ˝…<sä ,Y f…ø‡˘ f…˝Æ Ÿ‡,
@s√ùdŒdt Ç+»˙]+>¥, m\Áø±ºìø˘‡, ôd$Tø£+&Éøsº£ ‡Y , Ä{ÀyÓTTu…˝’ Ÿ
  Ä{Àø±+b˛HÓ+{Ÿ‡ e+{Ï ø°\ø£ s¡+>±\qT n_Ûeè~∆|]ü ∫
sêh+˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ eè~∆ì y˚>∑e+‘·+ #˚j·T&É+ô|’ sêh
Á|üuTÑÛ ‘·«+ øπ +ÁBø£]+∫+~.
õ˝≤¢ bÕ]ÁXÊ$Tø£ øπ +Á<ë\T
|ü ] ÁX¯ e T\T @sêŒ≥T #˚ ù d bÕ]ÁXÊ$Tø£ y ˚ ‘ · Ô \ ≈£ î
düV≤ü ø£]+#˚ H√&É˝Ÿ @C…˙‡>± e´eVü≤]+#·&ÜìøÏ 1978˝À õ˝≤¢
bÕ]ÁXÊ$Tø£ π ø +Á<ë\qT @sêŒ≥T #˚ j · T &É + »]–+~.
|ü]ÁX¯eT\T @sêŒ≥T #˚dTü ø√e&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ nìï edü‘T· \T/
øÏj
¢ T· s¬ qT‡\qT á øπ +Á<ë\T dæ+–˝Ÿ $+&√ ÁøÏ+<ä ø£*ŒkÕÔsTT.
õ˝≤¢ bÕ]ÁXÊ$Tø£ øπ +Á<ë\T m+mdtm+Ç&ç #·{≤ºìï neT\T
#˚ùd @C…˙‡\T>± ≈£L&Ü e´eVü≤]kÕÔsTT. dü÷ø£àå , ∫qï, eT<Û´ä
‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\ @sêŒ≥T≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ |üs|¡ ‹ü kÂø£sê´\qT
ø£*Œ+#·&ÜìøÏ $$<Ûä Ä]úø£ dü+düú\‘√ Á|üuÛ≤ee+‘·yÓTÆq
dü+ã+<Ûë\qT HÓ\ø=\TŒø√e&É+‘√ bÕ≥T m+Á{ÏÁ|”qsY
yÓ T yÓ ÷ sê+&Ü\(Çm+)qT C≤Ø #˚ k ÕÔ s TT. õ˝≤¢ ˝ Àì s¡ø±\ nqTeT‘·T\T/øÏj
bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~∆ô|’ düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔsTT.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 60
bÕ]ÁXÊ$Tø£ ô|≥Tº ã &ç Áb˛‘ê‡Vü ≤ ø£
$<Ûëq+ 2010`15
sêh+˝À @sêŒ≥T #˚ùd q÷‘·q |ü]ÁX¯eT\≈£î |ü\T
s¡ø±\ Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T/sêsTTr\‘√ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+
bÕ]ÁXÊ$Tø£ ô|≥Tºã&ç Áb˛‘ê‡Vü≤ø£ $<Ûëq+(Industrial In-
vestment Promotion Policy)2010`15qT Á|üø{ £ +Ï ∫+~.
á`>∑es¬ ïqT‡ <ë«sê kÂø£sê´\T ø£*Œ+#˚ ñ<˚X› +¯ ‘√ bÕ]ÁXÊ$Tø£
XÊK≈£î dü+ã+~Û+∫q 8 bÕ]ÁXÊ$Tø£ Áb˛‘ê‡Vü≤ø£ eT+ps¡T
ùde\qT 2013 p˝…’ 15 qT+&ç ªMT ùdeµ øÏ+<ä≈î£ ‘˚e&É+
»]–+~. uÛ≤Ø ñbÕ~Û ø£\Œq kÕeTs¡´ú + ø£*–q dü÷ø£àå , ∫qï
eT]j·TT eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\ @sêŒ≥T, ñ‘·Œ‹Ô kÕeTsêú´\
ô|+|ü⁄<ä\ô|’ á $<Ûëq+˝À Á|ü‘´˚ ø£ ÁX¯<∆ä ô|≥º&+É »]–+~.
ÇHÓ«düsº ≈¢¡ î£ nyê+‘·sê\T ˝Òì yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#˚+<äT≈£î
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ dæ+–˝Ÿ $+&√ #·{≤ºìï düeTs¡eú +‘·+>±
neT\T #˚k˛Ô+~. Á|üuTÑÛ ‘·« Á|ü<ëÛ qø±s¡´<ä]Ù n<Û´ä ø£‘å q· ñqï
sêh ô|≥Tºã&ç Áb˛‘ê‡Vü≤ø£ ø£$T{°(State Investment Pro-
motion Committee (SIPC)), eTTK´eT+Á‹ n<Û´ä ø£‘ å q· ñ
qï sêh ô|≥Tºã&ÉT\ Áb˛‘ê‡Vü≤ø£ uÀs¡T(¶ State Investment
Promotion Board (SIPB)) e+{Ï n‘·T´qï‘· kÕúsTT dü+dü\ ú T
Á|ü < Û ë qyÓ T Æ q $<Û ë q ìs¡ í j · ÷ \T rdü T ≈£ î ì, ô|≥Tº ã &É T \
Á|ü‹bÕ<äq\qT y˚>e∑ +‘·+ #˚jT· &ÜìøÏ nqT>∑TD+>± Á|üuTÑÛ ‘·«
$uÛ≤>±\ eT<Û´ä ñ+&˚ $<Ûëq n+XÊ\qT |ü]wüÿ]+#˚+<äT≈£î
Áø£eT+ ‘·|Œü ≈£î+&Ü düe÷y˚Xe¯ Te⁄‘·T+{≤sTT. øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«
C≤rj·T á`>∑es¬ ïqT‡ Á|üD≤[ø£ jÓTTø£ÿ á _CŸ ÁbÕC…≈î£ º ÁøÏ+<ä
dæ+–˝Ÿ $+&√ øÏj ¢ T· s¬ qT‡\ e´edüqú T rdüTø=∫Ãq yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï
sêh+ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ. Bì ÁøÏ+<ä ô|≥Tºã&ç<ës¡T\≈£î eT]j·TT
bÕ]ÁXÊ$Tø£ y˚‘\Ô· ≈£î düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ , nqTyÓq’ , bÕs¡<sä Ù¡ ø£yTÓ qÆ ,
düMTø£è‘· m\Áø±ºìø˘ ùde\qT n+~+#·&É+ »s¡T>∑T‘√+~.
dæ+–˝Ÿ $+&√ øÏj ¢ T· s¬ qT‡ $<Ûëq+ ÁøÏ+<ä 13 øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«
ùde\T, 21 sêh ñeTà&ç ùde\T, 6 sêh+ jÓTTø£ÿ Á|ü‘´˚ ø£
ùde\T yÓTT‘·+Ô ø£*|æ 18 $uÛ≤>±\≈£î #Ó+~q 40 ùde\qT
n+~+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~.
dæ+–˝Ÿ $+&√ #·≥+º
bÕ]ÁXÊ$Tø£ dü+düú\ @sêŒ≥T≈£î nedüs¡yÓTÆq $$<Ûä
¢ T· s¬ qT‡\qT y˚>e∑ +‘·+>± |üP]Ô #˚d,æ
C≤Ø #˚ j · T &É + ‘√ bÕ≥T sêh+˝À ô|≥Tºã&ÉT\≈£î nqTyÓ’q
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#·&+É ø√dü+ sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2002˝À kÕà˝Ÿ, MT&çjT· + m+≥sYÁô|C’ d… t ô|dò *æ fÒwHü é øöì‡˝ŸqT @sêŒ≥T
ªªÇ+&ÉÁdæj
º T· ˝Ÿ dæ+–˝Ÿ $+&√ øÏj
¢ T· s¬ qT‡ #·{≤ºµµìï rdüTø=∫Ã+~. #˚jT· &É+ »]–+~. Ç~ ø±«d” E´&çwj
uÛ≤Ø eT]j·TT yÓT>± ÁbÕC…≈î£ \º T
q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ Áb˛‘ê‡Vü≤ø£ $<Ûëq+ 2010`15
Á|üø±s¡+ ` 250 ø√≥¢≈î£ ô|>’ ± ô|≥Tºã&ç ø£*–q ÁbÕC…≈î£ \º qT
yÓT>± ÁbÕC…≈î£ \º T n+{≤s¡T. 2013 e÷]à Hê{ÏøÏ ` 71,551
ø√≥¢ ô|≥Tºã&ÉT\‘√ ≈£L&çq 1702 uÛ≤Ø eT]j·TT yÓT>±
ÁbÕC…≈î£ \º T ñ‘·Œ‹Ô˝ÀøÏ e#êÃsTT. Ç$ 4,06,951 eT+~øÏ ñ
bÕ~Û ø£*ŒdüTHÔ êïsTT.
2013`14˝À 25 uÛ≤Ø eT]j·TT yÓT>± bÕ]ÁXÊ$Tø£
ÁbÕC…≈î£ \º qT ` 5435 ø√≥¢ ô|≥Tºã&ç‘√ kÕú|+æ #·&+É »]–+~.
7457 eT+~øÏ ñbÕ~Û ø£*Œ+#·&+É »]–+~.
dü÷ø£àå , ∫qï   eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\T
dü÷ø£åà, ∫qï   eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰ |ü]ÁX¯eT\ n_Ûeè~∆
(m+mdtm+Ç&ç) #·≥+º 2006 Á|üø±s¡+ ô|≥Tºã&ç |ü]$T‘·T\qT
ô|+#·&+É »]–+~. 15 XÊ‘·+ yê]¸ø£ eè~∆sπ ≥TqT kÕ~Û+#·&+É ,
ñbÕ~Û ø£\ŒqqT ô|+#·&É+, nyê+‘·sê\T ˝Òì kÕqT≈£L\
yê‘êes¡D≤ìï düèwæ+º #·&+É , ∫qï |ü]ÁX¯eT\T, ø=‘·Ô kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„Hêìï, HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT n+~|ü⁄#·TÃ≈£îH˚˝≤ düV‰ü j·T|ü&≥ É +,
m>∑TeT‘·T\qT yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· +É , uÛ≤Ø ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\T, ∫qï
|ü]ÁX¯eT\ eT<Û´ä nqTdü+<ÛëHêìï @s¡Œs¡#&· +É , U≤sTT˝≤|ü&¶É
|ü]ÁX¯eT\ |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D≈£î dü¬s’q dü+kÕú>∑‘· j·T+Á‘ê+>±ìï
Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+ ø√dü+ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ á $<ÛëHêìï
Ä$wüÿ]+∫+~.
2013 e÷]à Hê{ÏøÏ ` 14950.91 ø√≥¢ ô|≥Tºã&ç‘√
≈£L&çq 1,04,101 dü÷ø£åà, ∫qï eT]j·TT eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰
|ü]ÁX¯eT\qT sêh+˝À kÕú|æ+#·&É+ »]–+~. M{Ï <ë«sê
11,24,324 eT+~øÏ ñbÕ~Û \_Û+∫+~. 2013`14˝À
`1961.94 ø√≥¢ ô|≥Tºã&ç‘√ 2403 dü÷ø£àå , ∫qï eT]j·TT
eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\T kÕú|+æ #·ã&É>±, M{Ï <ë«sê 40,778
eT+~øÏ ñbÕ~Û ø£*Œ+#·&+É »]–+~.
m|æ yÓTÆÁø√, kÕà˝Ÿ, MT&çj·T+ m+≥sYÁô|’C…dt
ô|dò *æ fÒwHü é øöì‡˝Ÿ
dü÷ø£åà, ∫qï ‘·s¡Vü‰ |ü]ÁX¯eT\≈£î »]π> #Ó*¢+|ü⁄˝À¢
C≤bÕ´ìï ìyê]+#˚+<äT≈£î Äj·÷ sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T yÓTÆÁø√,
kÕà˝Ÿ, MT&çjT· + m+≥sYÁô|C’ d… t ô|dò *æ fÒwHü é øöì‡fi¢̄qT @sêŒ≥T
#˚dTü ø√yê\ì dü÷ø£àå , ∫qï   eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\ n_Ûeè~∆
#·≥+º 2006 ìπs•› +∫+~. <ëì Á|üø±s¡+ sêh+˝À m|æ yÓTÁÆ ø√,
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 61
æ T· ˝Ÿ dü+dü.ú
Á|ü<ÛëqeT+Á‹ ñbÕ~Û ø£\ŒHê ø±s¡´Áø£eT+
(|æm+Çõ|æ)
2008 ôdô|+º ãsY qT+&ç neT˝À¢øÏ e∫Ãq Á|ü<ëÛ qeT+Á‹
ñbÕ~Û ø£\ŒHê ø±s¡´Áø£eT+(|æm+Çõ|æ) neT\T≈£î øπ +Á<ä dü÷ø£àå ,
∫qï eT]j·TT eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\ eT+Á‹‘·« XÊK ì<ÛTä \T
düeT≈£Ls¡TdüT+Ô ~. á |ü<øä∏ ±ìï ø¬ $◊_ düV≤ü ø±s¡+‘√ ø¬ $◊dæ,
õ˝≤¢ bÕ]ÁXÊ$Tø£ πø+Á<ë\ <ë«sê sêh Á|üuÛÑT‘·«+ neT\T
#˚düTÔ+~. dü_‡&û‘√ ≈£L&çq á |ü<∏äø£+ neT˝À¢ mdtdæ\≈£î
15%, mdt{Ï\≈£î 7.5%, z_dæ\≈£î 27%, yÓTÆHê]{°\≈£î
1%, e÷J ôd’ìø√<√´>∑T\≈£î 1%, $ø£˝≤+>∑T\≈£î 3%,
eTVæ≤fi¯\≈£î 30% ]»πs«wüHé ø£*Œ+#·&+É »]–+~.
á |ü<øä∏ ±ìï sêh+˝À |ü]ÁX¯eT\ XÊK 2009`10
qT+&ç neT\T #˚k˛Ô+~.
á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä 18 dü+e‘·‡sê\T <ë{Ïq @ e´ø£sÔ TTHê
m≥Te+{Ï Ä<ëj·T |ü]$T‹‘√ ì$T‘·+Ô ˝Ò≈î£ +&Ü yê´bÕs¡/
ùde/ |ü]ÁX¯eT yÓ+#·sY #˚|≥ ü eº #·TÃ.
‘·j÷· Øs¡+>∑ |ü]ÁX¯eT˝À ` 10 \ø£\å ≈£î ô|ã’ &ç e´j·T+
ø£*–q ÁbÕC…≈î£ \º T, yê´bÕs¡+, ùde\ s¡+>∑+˝À ` 5 \ø£\å ≈£î
ô|ã’ &ç e´j·T+ ø£*–q ÁbÕC…≈î£ \º T @sêŒ≥T≈£î \_∆<ës¡T\T ø£˙dü+
8e ‘·s>¡ ‹∑ ñrÔsT¡ ˝í ’… ñ+&Ü*.
‘·j÷· Ø s¡+>∑ |ü]ÁX¯eT≈£î >∑]wüº e´j·T |ü]$T‹ ` 25
\ø£å\T ø±>±, yê´bÕs¡+, ùde\ s¡+>∑+˝À `10 \ø£å\T>±
ìs¡ísTT+#ês¡T.
2012`13˝À Á|ü < Û ë qeT+Á‹ ñbÕ~Û ø£ ˝ ≤ŒHê
ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä ` 919.1 \ø£å\ e÷]®Hé eT˙‘√ 340
j·T÷ì≥¢qT kÕú|+æ #·&+É »]–+~. 2013`14˝À ` 404.51
\ø£\å e÷]®Hé eT˙‘√ 162 j·T÷ì≥¢qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+
»]–+~.
U≤sTT˝≤|ü & É ¶ ∫qï ‘· s ¡ V ü ‰ |ü ] ÁX¯ e T\≈£ î
|ü⁄qsêyêdü+
∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+˝À U≤sTT˝≤ düeTdü´qT
|ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ sêh Á|üuÛÑT‘·«+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ∫qï ‘·s¡Vü‰
|ü ] ÁX¯ e T\ |ü ⁄ qs¡ T J® e |ü < ∏ ä ø ±(m|æ m dt m dt Ç ÄsY m dt ) ìï
Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä @sêŒ≥T #˚jT· ã&çq Á|ü‘´˚ ø£
ôd˝Ÿ 58 ñ|üXe¯ Tq, sêsTTr bÕ´πøJ\qT Á|üø{£ +Ï ∫+~. Ä
‘·sT¡ yê‘· sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ á |ü<øä∏ ±ìï düMTøÏ+å ∫, U≤sTT˝≤
|ü&ɶ |ü]ÁX¯eT\ |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D‘√ bÕ≥T kÕeTs¡ú´+ ø£*–q
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
|ü ] ÁX¯ e T\≈£ î |ü ⁄ Hêsêyêdü + , U≤sTT˝≤ |ü & ˚ |ü ] dæ ú ‹ ì
Äs¡+uÛ+Ñ ˝ÀH˚ ìyê]+#·&+É ø√dü+ ªªÄ+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ∫qï ‘·sV¡ ‰ü
U≤sTT˝≤ |ü]ÁX¯eT\ |ü⁄qs¡TJ®e   |ü⁄qsêyêdü |ü<∏äø£+
`2006µµqT ÁbÕs¡+_Û+∫+~. Ä]úø£ dü+düú\T, u≤´+≈£î\T
yÓTT<ä\>∑Tq$ n+~+∫q ô|≥Tºã&ÉT\≈£î bÕøÏåø£+>±HÓ’Hê
|ü]Vü‰s¡+ #Ó*+¢ #·&+É ø√dü+ sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ ªªÄ+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ∫qï
‘·s¡Vü‰ |ü]ÁX¯eT\ |ü⁄qs¡TJ®e eT]j·TT |ü⁄qsêyêdü ì~Ûµµì
@sêŒ≥T #˚d+æ ~.
bÕ]ÁXÊ$Tø£ Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T
bÕ]ÁXÊ$Tø£ ô|≥Tºã&ç $<Ûëq+ (Ç+&ÉÁdæj º T· ˝Ÿ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·« |ò⁄ü &é ÁbÕôddæ+>¥ $<Ûëq+
ÇHÓ«dtyº TÓ +{Ÿ Á|üy÷Ó wüHé bÕ\d”) 2010`2015 ÄÁ>√ |ü]ÁX¯eT\qT sêh yêDÏ»´, Ä]úø£ e´edüú eè~∆øÏ
dü÷ø£àå , ∫qï, eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\T, uÛ≤Ø ‘·sV¡ ‰ü
|ü]ÁX¯eT\≈£î Ç|üŒ{Ïøπ ÇdüTqÔ ï |ü\T Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\qT $dü]Ô dü÷Ô
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ 2010˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ ô|≥Tºã&ç
Áb˛‘ê‡Vü ≤ ø£ $<Û ë q+ 2010`2015qT Á|ü ø £ { Ï + ∫+~.
$»j·Tyê&É eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüH,é Áπ>≥sY $XÊK|ü≥ï+ $TqVü‰
á $<Ûëq+ sêheT+‘·{≤ neT\e⁄‘·T+~. nsTT‘˚ M{Ï
|ü]~Û˝À Ç|üŒ{Ïπø ñqï bÕ]ÁXÊ$Tø£ mùdº≥T¢/bÕs¡Tÿ\T,
Á|üø£{Ï+∫q/Á|üø£{Ï+#ê*‡ ñqï bÕ]ÁXÊ$Tø£ mùdº{¢qT á
ìã+<Ûqä qT+&ç $TqVü‰sTT+#ês¡T. sêh+˝Àì nìï eTTì‡|ü˝Ÿ
ø±s=Œπswüq¢ dü]Vü≤<äT›\ ˝À|ü\ @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq ùdyê
ø±s¡ ´ ø£ ˝ ≤bÕ\T π ø e\+ ô|≥Tº ã &ç sêsTTrøÏ e÷Á‘· y ˚ T
ns¡ Ω e Te⁄‘êsTT. sêh+˝À @ ÁbÕ+‘· + ˝À @sêŒ≥T
#˚ d ü T ≈£ î qï|ü Œ {Ï ø ° yê´bÕs¡ ø±s¡ ´ ø£ ˝ ≤bÕ\≈£ î m≥Te+{Ï
Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T ñ+&Ée⁄. á $<Ûëq+ ÁøÏ+<ä $$<Ûä s¡ø±\
|ü]ÁX¯eT\≈£î Á|üø{£ +Ï ∫q sêsTTr\ $esê\T:

dü÷ø£àå , ∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\T.

eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü eT]j·TT uÛ≤Ø |ü]ÁX¯eT\T

ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\T, ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>\∑ bÕ]ÁXÊ$Tø£y‘˚ \Ô· T

eTVæ≤fi≤ bÕ]ÁXÊ$Tø£ y˚‘\Ô· T

yÓT>± ÁbÕC…≈î£ \º T
bÕe˝≤ e&û¶ |ü<øä∏ +£
ns¡Ω‘· ø£*–q bÕ]ÁXÊ$Tø£ j·T÷ì≥¢≈î£ ªbÕe˝≤ e&ûª¶
|ü<∏äø±ìï neT\T #˚ùd+<äT≈£î sêh Á|üuÛÑT‘·«+ e&û¶ sêsTTr
ØsTT+ãsY‡yÓT+≥TqT Á|üø£{Ï+∫+~. á Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\qT
2010`15 bÕ]ÁXÊ$Tø£ ô|≥Tºã&ç Áb˛‘ê‡Vü≤ø£ $<Ûëq+˝À ≈£L&Ü
ø=qkÕ–+∫+~. sêh+˝À |ò⁄ü &é ÁbÕôddæ+>¥ |ü]ÁX¯eT\‘√ bÕ≥T
ø=‘·>Ô ± @sêŒ≥T #˚ùd dü÷ø£àå   ∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\ô|’ e&û¶
uÛ≤sêìï ‘·–+Z #˚+<äT≈£î sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ ªªbÕe˝≤ e&ûµ¶ µ ù|]≥
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 62
e&û¶ sêsTTr |ü<øä∏ ±ìï Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. 2010 p˝…’ 1 qT+&ç
2015 eT<Ûä´ @sêŒ≥T #˚ùd dü÷ø£åà, ∫qï |ü]ÁX¯eT\≈£î á
|ü<øä∏ +£ e]ÔdTü +Ô ~. q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ ô|≥Tºã&ÉT\ Áb˛‘ê‡Vü≤ø£
$<Ûëq+ 2010`2015 ÁøÏ+<ä @sêŒ≥T #˚jT· ã&ç, uÛ≤s¡rj·T
]»s¡T« u≤´+≈£î >∑T]Ô+∫q ôw&É÷´\T¶ yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T,
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh ô|ò’HêHé‡ ø±s=ŒπswüHé, mdt◊&ç_◊ <ë«sê
s¡TD≤\T bı+<˚ |ü]ÁX¯eT\≈£î á |ü<∏äø±ìï e]Ô+|üCÒkÕÔs¡T.
ns¡Ω‘· ø£*–q nìï q÷‘·q dü÷ø£àå , ∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\≈£î
dæsú ¡ eT÷\<Ûqä ô|≥Tºã&çô|’ \_Û+#˚ ≥s¡Tà ˝Àq¢≈î£ á kÂø£s´¡ +
\_ÛdüTÔ+~.
Á|ü<ëÛ q #√<äøX£ ø¯ >ÔÏ ± n_Ûeè~∆ #˚jT· &É+, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢
ô|<ä› m‘·TqÔ ñbÕ~Û neø±XÊ\T ø£*Œ+#·&+É , s¬ ‘’ T· \≈£î n~Ûø£
Ä<ëj·÷\T ø£*Œ+#·&+É , e´ekÕj·T+, <ëì nqTã+<Ûä s¡+>±\
kÕeTsêú´ìï, neø±XÊ\qT >∑]wüº kÕúsTT˝À $ìjÓ÷–+#·Tø√e&É+
á $<Ûëq+ jÓTTø£ÿ eTTUÀ´<˚X› +¯ . Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ ¯ |ò⁄ü &é ÁbÕôddt
$<Û ë q+ ÁøÏ + <ä sêh Á|ü u Û Ñ T ‘· « + |ü \ T Áb˛‘ê‡Vü ≤ ø±\T
Á|üø{£ +Ï ∫+~. Á|ü‘´˚ øÏ+∫ |ò⁄ü &é ÁbÕôddæ+>¥ j·T÷ì≥¢≈î£ $<äT´‘Y
#ÛêØ®\˝À j·T÷ì{Ÿ≈£î ` 1 #=|ü⁄Œq ØsTT+ãsY‡ #˚j·T&Éy˚T
ø±≈£î+&Ü, bÕ]ÁXÊ$Tø£ ô|≥Tºã&ç Áb˛‘ê‡Vü≤ø£ $<Ûëq+
2010`2015 ÁøÏ+<ä e]Ô+#˚ nìï Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\qT eT+ps¡T
#˚jT· &É+ »]–+~.
π ø +Á<ä |ò ü ⁄ &é ÁbÕôddæ + >¥ Ç+&É Á d” º d t eT+Á‹‘· «
XÊK(m+zm|ò|t ◊æ ) 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£˝À nìï sêÁcÕº\T
neT\T #˚ùd $<Û+ä >± H˚wqü ˝Ÿ $TwüHé ÄHé |ò⁄ü &éÁbÕôddæ+>¥
(mHém+m|òt|æ)ì ÁbÕs¡+_Û+∫+~. Bì neT\T ø√dü+ sêh
Á|üuTÑÛ ‘·«+ ªªÄ+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ |ò⁄ü &é ÁbÕôddæ+>¥ kıôd{’ µ° µì @sêŒ≥T
#˚d+æ ~. |ü]ÁX¯eT\T   yêDÏ»´ XÊK &Ós¬’ ø£sº qY T á |ü<øä∏ +£
neT\T ø√dü+ ªªùd{º Ÿ $TwüHé &Ós¬’ ø£sº µY µ>± ìj·T$T+#·&+É »]–+~.
bÕ]ÁXÊ$Tø£ eTÚ*ø£ edü‘·T\ n_Ûeè~∆ ì~Û
(◊◊&çm|òt)
Á|ü‹bÕ~‘· bÕ]ÁXÊ$Tø£ mùdº≥T¢/j·T÷ì≥¢≈£î eTÚ*ø£
edü‘T· \T, kÂø£sê´\ n_Ûeè~∆øÏ Ä]úø£ düV≤ü ø±s¡+ n+~+#˚+<äT≈£î
sêh Á|üuÛÑT‘·«+ ªªbÕ]ÁXÊ$Tø£ eTÚ*ø£ edü‘·T\ n_Ûeè~∆
ì~Û(Ç+&ÉÁdæjº T· ˝Ÿ ÇHéÁbòÕÁdüøº ã sY &Óe\|tyTÓ +{Ÿ|+üò &é(◊◊&çm|ò)t µµ
nH˚ |ü<øä∏ ±ìï Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. Bì ÁøÏ+<ä ø£*Œ+#˚ kÂø£sê´\T:
1. ‘ê>∑T˙s¡T, |ü]ÁX¯eT\≈£î nedüse¡ Tj˚T´ ˙s¡T
2. $<äT´‘Y
3. f…*ø£eT÷´ìπøwüqT¢
4. Á&ÓH’ J˚ @sêŒ≥T¢
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 5. s√&ÉT¢ õ&ç|æ˝À 16% qT+&ç 25 XÊ‘êìøÏ ô|+#ê\H˚ \ø£å´+‘√
6. Á|üuTÑÛ ‘·«+ ÄyÓ÷~+∫q Ç‘·s¡ eTÚ*ø£ edü‘T· \T s¡÷bı+~+∫q C≤rj·T ‘·j·÷Øs¡+>∑ $<Ûëq+(National
7. ñeTà&ç m|òPü j¢ T· +{Ÿ Á{°{ŸyTÓ +{Ÿ bÕ¢+≥T¢ Manufacturing Policy)˝À uÛ≤>∑y˚T ìyéT® uÛ≤eq. ìyéT®qT
ùd{º Ÿ Ä|òt ÄsYº eTÚ*ø£ edü‘T· \T, CÀì+>¥ ÁbÕ‹|ü~ø£q uÛ÷Ñ
ãjÓ÷f…ø±ï\J bÕs¡Tÿ\T $ìjÓ÷>∑+, X¯óÁuÛÑyÓTÆq, X¯øÏÔ bı<äT|ü⁄qT #˚ùd kÕ+πø‹ø£
ãjÓ÷f…ø˘ ‘·j÷· Ø j·T÷ì≥T¢≈î£ n~Ûø£ HêD´‘·‘√ ≈£L&çq |ü]C≤„q+, ÄeX¯´ø£ kÕe÷õø£ eTÚ*ø£ edü‘T· \T, HÓ|’ ⁄ü D≤´_Ûeè~∆
eTÚ*ø£ edü‘T· \qT ùV≤‘·Tã<äy∆ TÓ qÆ e´j·÷ìøÏ, düMTø£è‘· ùde\‘√ kÂø£sê´\‘√ düMTø£è‘· bÕ]ÁXÊ$Tø£ |ü≥ºD≤\T>± n_Ûeè~∆
n+~+#˚+<äT≈£î sêh Á|üuÛÑT‘·«+ sêh yê´|üÔ+>± ãjÓ÷f…ø˘ #˚jT· &É+ »]–+~. ˇø=ÿø£ÿ ìyéT≈® î£ düTe÷s¡T ` 30,000 ø√≥¢
ô|≥Tºã&ÉT\T ekÕÔjT· ì n+#·Hê. n<˚$<Û+ä >± ˇø=ÿø£ÿ ìyéT® 3
bÕs¡Tÿ\qT @sêŒ≥T #˚jT· &ÜìøÏ ‘·\ô|{Ï+º ~. \ø£\å eT+~øÏ ñbÕ~Û ø£*Œ+#˚ kÕeTs¡´ú + ø£*– ñ+≥T+~.
ãjÓ÷ Ädæj÷· ∫‘·÷sÔ T¡ õ˝≤¢˝À uÛ÷Ñ ùdø£sD
¡ Á|üÁøÏjT· |ü⁄s√>∑‹˝À ñ+~.
ãjÓ÷ f…ø±ï\J eT]j·TT ˝…|’ tò ôdH’ ‡Ó dt≈î£ #Ó+~q nìï bÕ]ÁXÊ$Tø£ eTÚ*ø£ edü‘T· \T
s¡+>±\ yê]ì ˇπø y˚~ø£ô|’ ‘Ó#Ã˚ +<äT≈£î Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+, Á|ü‘´˚ ø£ Ä]úø£ eT+&Éfió¯ (¢ ôdCŸ\T)
ô|&ò sπÉ wüHé Ä|òt ÄdæjT· Hé ãjÓ÷f…ø˘ nk˛dæjT˚ wüH‡é (Federation
of Asian Biotech Associations (FABA)) dü+j·TTø£+ Ô >± Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À Á|ü‘´˚ ø£ Ä]úø£ eT+&Éfi(¢¯ ôdŒwü˝Ÿ mø£Hê$Tø˘
CÀq¢)≈£î Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Ç+&ÉÁdæj º T· ˝Ÿ ÇHéÁbòÕÁdüøº ã sY ø±s=ŒπswüHé
ªãjÓ÷ Ädæj÷· (Bio-Asia)µ ù|]≥ Á|ü‹j˚T{≤ >√¢ã˝Ÿ ãjÓ÷ (m|æ ◊ ◊dæ ) H√&É ˝ Ÿ @C… ˙ ‡>± e´eVü ≤ ]dü T Ô + ~. ñbÕ~Û
_õHÓdt bò˛s¡yTé qT ìs¡«Væ≤+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. ãjÓ÷ Ädæj÷· neø±XÊ\qT ô|+bı+~+#· & É + , bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Û e è~∆
2014 dü<ädüT‡qT 2014 |òæÁãe] 17 qT+&ç 19 es¡≈£î kÕ~Û+#·&+É <ë«sê sêh+ jÓTTø£ÿ kÕe÷õø£, Ä]úø£ n*¢øq£ T
ôV≤’ <äsêu≤<é˝Àì ôV≤#Y◊dæd˝æ À ìs¡«Væ≤+#·&+É »]–+~. e÷πsÃ+<äT≈£î ôdCŸ\qT ñ|üj÷Ó –+#·Tø√yê\qï~ Á|üuTÑÛ ‘·« ñ
<˚X› +¯ >± ñ+~.
ø£d¢ sºü Y n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ $XÊK|ü≥ºD+ õ˝≤¢˝Àì n#·T´‘ê|ü⁄s¡+, sê+_*¢
>∑T]Ô+#·ã&çq Á|ü<X˚ Ê\˝À ñqï ø£d¢ sºü ˝¢¡ À @sêŒ≥T #˚dqæ eT+&É˝≤\˝À Á|üuTÑÛ ‘·« ` Áô|y’ ≥ ˚ T uÛ≤>∑kÕ«eT´ |ü<‹∆ä ˝À ôdCŸ\
dü « <˚ o |ü ] ÁX¯ e T\ jÓ T Tø£ ÿ Á|ü | ü + #· b˛{° ‘· ‘ ê«ìï n_Ûeè~∆øÏ m|æ◊◊dæ Ç|üŒ{Ïøπ #·s´¡ \T #˚|{ü +ºÏ ~.
yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+, ø£¢düºsY <äèø£Œ<∏ëìï ô|+bı+~+#·&É+ ø√dü+ sêh+˝À ôdCŸ\ kÕú|qü , ìs¡«Vü≤D, düTdæsú ‘¡ «· + ø√dü+
|ü\T ø±s¡´Áø£e÷\qT neT\T #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. n+<äT˝À ˇø£ ôdCŸ $<ÛëHêìï s¡÷bı+~+#ê\ì sêh Á|üuÛÑT‘·«+
eTTK´yÓTqÆ $ s¬ +&ÉT. n$: ìs¡sí TT+∫+~. Ä $<Û+ä >± Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T, sêsTTr\‘√ ≈£L&çq
1. bÕ]ÁXÊ$Tø£ eTÚ*ø£ edü‘T· \ |ü<øä∏ +£ (Industrial bÕ´π ø J‘√ Á|ü ‘ ˚ ´ ø£ + >± ôdCŸ $<Û ë Hêìï Á|ü ø £ { Ï + #· q Tqï
infrastructure Scheme) yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï sêh+>± Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ì\qT+~.
2. ∫qï |ü]ÁX¯eT\ ø£¢düºsY n_Ûeè~ú |ü<∏äø£+(Small 3,500 mø£sê\ $d”sÔ +í¡ ˝À $XÊK|ü≥D º + Á|ü‘´˚ ø£ Ä]úø£
Industry Cluster DevelopmentProgramme)
eT+&É*ì Ç|üŒ{Ïøπ Ksês¡T #˚jT· &É+ »]–+~.
sêh+˝À Á|üdTü ‘Ô +· 32 ôdCŸ\T ñHêïsTT. M{Ï˝À 10
¬s+&ÉT ø£¢düºs¡¢≈£î ` 15.75 ø√≥¢‘√ ñeTà&ç kÂø£sê´\ ◊{Ï/◊{Ï Ä<Ûë]‘· ôdCŸ\T ø±>±, 6 ãVüQfi¯ ñ‘·Œ‹Ô ôdCŸ\T, 4
øπ +Á<ë\qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. bòÕsêàdü÷´{Ïø˝£ Ÿ ôdCŸ\T, 2 ãjÓ÷f…ø˘ ôdCŸ\T, 10 s¡+>±\
C≤rj·T ô|≥Tºã&ç eT]j·TT ‘·j·÷Ø yêØ>± Á|ü‘´˚ ø£ ôdCŸ\T ñHêïsTT.
eT+&Éfi¯ó¢(ìyéT®) Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ô|Á{À*j·T+ ¬ø$Tø£˝Ÿ n+&é
ô|Á{À¬ø$Tø£˝Ÿ ÇHÓ«dtºyÓT+{Ÿ Ø»Hé(m|æ|ædæ|æ
sêh+˝Àì ∫‘·÷sÔ T¡ eT]j·TT Á|üø±X¯+ õ˝≤¢\˝À 5,000
qT+&ç 6,0000 ôV≤ø±ºs¢¡ |ü]~Û˝À s¬ +&ÉT C≤rj·T ô|≥Tºã&ç ◊ÄsY)
eT]j·TT ‘·j·÷Ø eT+&Éfi¯¢(National Investment and $XÊK|ü ≥ ï+ ` ø±øÏ H ê&É ÁbÕ+‘· + ˝À 603.58
Manufacturing Zones (NIMZ)) @sêŒ≥T≈£î ø π +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ #·.øÏ.MT\ |ü]~Û˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ô|Á{À*j·T+ ø¬ $Tø£˝Ÿ n+&é
dü÷Á‘·ÁbÕj·T+>± ÄyÓ÷<ä+ ‘Ó*|æ+~. ‘·j÷· Ø s¡+>∑+ yê{≤qT ô|Á{À¬ø$Tø£˝Ÿ ÇHÓ«dtyº TÓ +{Ÿ Ø»Hé(m|æ |æd|æ ◊æ ÄsY)qT n_Ûeè~∆
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 63 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 #˚ùd+<äT≈£î øπ +Á<ä ø¬ $Tø£˝Ÿ‡   ô|Á{À¬ø$Tø£˝Ÿ‡ XÊK 2009 >∑+>∑es¡+ b˛s¡T˝º À ô|Á{ÀHÓ{Ÿ m˝ŸmHéõ
e÷]Ã˝À nqTeT‹+∫+~. Bìô|’ πø+Á<ä, sêh Á|üuÛÑT‘ê«\
eT<Û´ä 2009 nø√ºãsY 1q ne>±Vü≤q ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î~]+~. kÂø£s¡´+
á ÁbÕ+‘·+˝À bÂs¡ dü<Tä bÕj·÷\T ø£*Œ+∫, e÷düsº Y bÕ¢qTqT ô|Á{ÀHÓ{Ÿ m˝ŸmHéõ *$Tf…&é‘√ ø£*|æ *øÏ«ô|ò’&é
s¡÷bı+~+∫ Á|üD≤[ø± ã<ä∆+>± n_Ûeè~› #˚j·T&É+ ø√dü+ Hê´#·Ts¡˝Ÿ >±´dt(m˝ŸmHéõ) f…]àq˝ŸqT @sêŒ≥T #˚j·÷\ì
Ç|üŒ{Ïøπ sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ $XÊK|ü≥ï+` ø±øÏHê&É ô|Á{À*j·T+ >∑+>∑es¡+ b˛s¡Tº *$Tf…&é Á|ü‹bÕ~+∫+~. á ÁbÕC…≈î£ º n+#·Hê
ø¬ $Tø£˝Ÿ n+&é ô|Á{À¬ø$Tø£˝Ÿ ÇHÓ«dtyº TÓ +{Ÿ Øõj·THé ôdŒwü˝Ÿ e´j·T+ ` 4500 ø√≥T¢.
&Óe\|tyÓT+{Ÿ n<∏ë]{°($¬ø|ædæ|æ◊ÄsYmdt&çm) ù|s¡T‘√ ˇø£
Á|ü‘´˚ ø£ n_Ûeè~∆ n<∏ë]{°ì @sêŒ≥T #˚d+æ ~. á ÁbÕC…≈î£ ≈º î£ bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô dü÷∫(Ç+&Óø‡˘ Ä|òt
sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ `40.99 ø√≥T¢ eT+ps¡T #˚d+æ ~. 2013
Ä>∑dTü ˝º À e÷düsº Y bÕ¢Hqé T Á|ü#T· ]+#·&+É »]–+~.
Ç+&ÉÁdæj
º T· ˝Ÿ Ábı&ÉøHå£ )é
Ç|üŒ{Ï es¡≈£î ` 9725.00 ø√≥T¢ ô|≥Tºã&ÉT\qT sêh+˝Àì bÕ]ÁXÊ$Tø£ eè~∆ ì ø=*#˚ + <ä T ≈£ î
d”«ø£]+∫, 29,264 ñ<√´>±\qT ø£*Œ+#·&+É »]–+~. bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô dü÷∫(◊◊|æ) ˇø£ ø=\ã<ä› e+{Ï~. ˇø£
ì]›wºü ø±\+˝À n+‘·≈î£ eTT+<äT dü+e‘·‡s¡|⁄ü n<˚ ø±\+‘√
düeTTÁ<ä ÁbÕ+‘·+˝À #˚|ü\T |üfÒº ÁbÕ+‘· $d”Ôsêíìï b˛*ùdÔ |ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ uÛÖ‹ø£ ñ‘·Œ‹Ô˝À e∫Ãq
ô|+#˚+<äT≈£î $XÊK|ü≥D º + õ˝≤¢˝Àì n#·T´‘ê|ü⁄s¡+ eT+&É\+ kÕù|ø£å e÷s¡TŒqT bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô dü÷∫ yÓ\¢&çdüTÔ+~.
|ü ⁄ &ç e T&É ø £ , eTT‘ê´\bÕ˝… + Á>±e÷˝À¢ ¬ s +&É T ø£ è Á‹eT ‘·j÷· Ø, yÓTìÆ +>¥   ø±«ØsTT+>¥, $<äT´‘Y s¡+>±\˝À ø=ìï
~ã“\(Reefs)qT eT+ps¡T #˚j·T&É+ »]–+~. `260 m+|æø£ #˚dqæ j·T÷ì≥¢ qT+&ç düe÷#êsêìï ùdø£]+∫, HÓ\
ø√≥¢‘√ eT‘·‡´ø±s¡T\≈£î #˚|\ü y˚≥≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ dü+ã+~Û+∫q yêØ>± ◊◊|æì n+#·Hê y˚kÕÔsT¡ . dü÷\ú sêÁc˛º‘Œ· ‹Ô(õmdt&|ç )æ ˝À
eTÚ*ø£ edü‘T· \ ø£*Œ+#ê\ì Á|ü‹bÕ~+#·&+É »]–+~. bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑ yê{≤qT n+#·Hê y˚j·T&Éy˚T ◊◊|æ
Á|ü<ÛëH√<˚›X¯+.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ >±´dt ÇHéÁbòÕÁdüºø£ÃsY ø±s=ŒπswüHé sêh+˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô dü÷∫ì 2004`05 Ä<Ûës¡
(m|æõ◊dæ) dü+e‘·‡s¡+>± n+#·Hê y˚kÕÔsT¡ . ‘·j÷· Ø s¡+>∑+˝À s¬ +&É+ø¬ \
$<äT´‘Y, ms¡Te⁄\T, ôdsê$Tø˘‡, >±¢dTü , yêDÏ»´, >∑èVü≤ kÕúsTT˝À 22 bÕ]ÁXÊ$Tø£ eØZø£s¡D\≈£î ◊◊|æì n+#·Hê
Ç+<Ûqä +, Ä{ÀyÓTTu…˝’ Ÿ yÓTT<ä\>∑T s¡+>±\˝À düV≤ü »yêj·TTe⁄qT y˚kÕÔs¡T.
$ìjÓ ÷ –+#· & É + <ë«sê sêh dü s ¡ « ‘√eTTU≤_Û e è~∆ ø Ï dü+j·TTø£Ô sêÁcÕºìøÏ dü+ã+~Û+∫q ◊◊|æ dü‘·«s¡
<√Vü≤<ä|&ü Ü\H˚ ñ<˚X› +¯ ‘√ sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ ªÄ+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ >±´dt n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ 2012`13‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ 2013`14˝À
ÇHéÁbòÕÁdüøº ã sY ø±s=ŒπswüH(é m|æõ◊dæ)µì 2009 ôdô|+º ãsY 2q yÓTìÆ +>¥   ø±«ØsTT+>¥ s¡+>∑+ `16.9% Á|ü‹≈£L\ eè~∆ì
Á|üuTÑÛ ‘·« ø£+ô|˙>± @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. Ç~ m|æ◊◊dæ, kÕ~Û+#·+>±, ‘·j÷· Ø s¡+>∑+ 1.1% eè~∆ì, $<äT´#·Ãø¤ ÔÏ s¡+>∑+
m|æCH… øé √\ C≤sTT+{Ÿ yÓ+#·sY ø£+ô|˙. 3.8% eè~∆ì qyÓ÷<äT #˚dTü ≈£îHêïsTT.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ >±´dt &çÁdæ㺠÷´wüHé ø±s=ŒπswüHé sêh+˝À ◊◊|æ dü÷∫
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ >±´dt &çÁdæ㺠÷´wüHé ø±s=ŒπswüHé *$Tf…&é dü+e‘·‡s¡+ bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô dü÷∫
(m|æõ&çdæ) nqTq~ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ >±´dt ÇHéÁbòÕÁdüºø£ÃsY 2002`03 155.1
ø±s=ŒπswüH(é m|æõ◊dæ) eT]j·TT >¬ sTT˝Ÿ >±´dt *$Tf…&(é >¬ sTT˝Ÿ 2003`04 164.2
2004`05 173.8
nqTã+<Ûä dü+dü)ú \ dü+j·TTø£Ô dü+dü.ú Ç~ ø±øÏHê&É &û|yt ê≥sY 2005`06 188.7
b˛s¡T˝º À m|òmt dtÄsYjT· T kÕú|qü ≈£î j·TTHÓf’ &… é øÏ+>¥&yÉ Té ≈£î #Ó+~q 2006`07 223.6
yÓTdü‡sY‡ õ&çm|òt dü÷j·TCŸ m˝ŸmHéõ j·TT¬ø *$Tf…&‘é √ ø£*dæ 2007`08 242.0
ôdŒwü˝Ÿ |üsŒ¡ dt yÓV≤æ øÏ˝ŸqT @sêŒ≥T #˚j÷· \ì Á|ü‹bÕ~+∫+~. 2008`09 234.7
m|òmt dtÄsYjT· TqT ñ|üj÷Ó –+#·T≈£îì ` 5000 ø√≥¢ e´j·T+‘√ 2009`10 250.6
m˝ŸmHéõ f…]àq˝ŸqT n_Ûeè~∆ #˚j·÷\ì ìs¡ísTT+#·&É+ 2010`11 273.8
»]–+~. 2011`12 294.7
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 64 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
|ü]ÁX¯eT\ yê]¸ø£ düsπ « 44 Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\ yê]¸ø£ ≥s√ïesY $\Te
`66,940.09 ø√≥T¢. yÓTT‘·Ô+ ≥s√ïesY˝À yÓTT<ä{Ï ◊<äT
sêh+˝Àì bÕ]ÁXÊ$Tø£ >∑D≤+ø±\≈£î |ü]ÁX¯eT\ yê]¸ø£ kÕúHê˝À¢ dü+dü\ú ≥s√ïesY 71.03% ñ+~.
düπs« eTTK´ eqs¡T>± ñ+≥T+~. Bìì 1948 |ü]ÁX¯eT\
#·≥+º ˝Àì ôdø£Hå é 2m+(1) eT]j·TT 2m+(2) ÁøÏ+<ä qyÓ÷<äT ˝≤uÛ≤˝À¢ yÓTT<ä{Ï ◊<äT kÕúHê˝À¢ ñqï dü+dü\ ú T:
ø±ã&çq dü+|òTü {Ï‘s· +¡ >∑ e÷´qTbòÕ´ø£Ã]+>¥ j·T÷ì≥¢ qT+&ç dü+düú ˝≤uÛ+Ñ (` ø√≥¢˝À)
düe÷#ês¡ ùdø£sD ¡ ø√dü+ dü+e‘·‡sêìøÏ ˇø£kÕ] ìs¡«Væ≤kÕÔsT¡ . 1. Vü≤Ödæ+>¥ uÀs¡T¶ 1029.01
2011`12≈£î dü+ã+~Û+∫q yê]¸ø£ düπs«˝Àì 2. m|æ C…Héø√ 509.61
eTTU≤´+XÊ\T 3. m|æ Á{≤Hé‡ø√ 112.71
4. m|æmdtm|òtdæ 100.22
sêh+˝À 2010`11˝À 10,358 bòÕ´ø£Øº \T ñ+&É>±, 5. m|æ $Tqs¡˝Ÿ &Óe\|tyTÓ +{Ÿ ø±s=ŒπswüHé 97.91
2011`12˝À 12,688≈£î ô|]– düTe÷s¡T 22.49% eè~∆ì
qyÓ ÷ <ä T #˚ d ü T ≈£ î HêïsTT. 12,688 bò Õ ´ø£ º Ø \ <ë«sê 44 Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ dü+dü\ú ≈£î >±qT 2010`11˝À 30
2011`12˝À 5.64 \ø£å\ eT+~øÏ ñbÕ~Û ø£*Œ+#·&É+ Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ dü+dü\Ô T ˝≤uÛ≤\T kÕ~Û+#êsTT. yÓTT‘·+Ô ˝≤uÛ+Ñ
»]–+~. nsTT‘˚ Ç~ 2010`11‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ 7.50% ` 2057.89 ø√≥T¢. yÓTT<ä{Ï ◊<äT dü+dü\ú T ø£*|æ ` 1849.57
‘· ≈ £ î ÿe ø±e&É + >∑ e THês¡ Ω + . »‘· #˚ j · T ã&ç q dü ÷ ú \ ø√≥T¢ ˝≤uÛÑ+ kÕ~Û+#·>±, yÓTT‘·Ô+ Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\T
$\Te( Gross Value Added) 7.79% ô|s¡>∑>±, »‘· kÕ~Û+∫q ˝≤uÛ+Ñ ˝À Ç~ 89.87% ñ+≥T+~.
#˚j·Tã&çq ìø£s¡ $\Te(Net Value Added) 6.11%
ô|]–+~. 2009`10‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ 2010`11˝À eT÷\<Ûqä +
` 23,027 ø√≥T¢ ‘·>∑Z>±, ≥s√ïesY ` 2,26,454 ø√≥T¢,
sêh kÕúsTT Á|üuTÑÛ ‘·« |ü]ÁX¯eT\T ìø£s¡ ˝≤uÛ≤\T ` 49,563 ø√≥T¢ ô|]>±sTT.
dü + j· T Tø£ Ô sêh+˝À 44 sêh kÕú s TT Á|ü u Û Ñ T ‘· «
m+≥sYÁô|’C…dt(mdtm˝Ÿ|æÇ) |üì #˚düTÔHêïsTT. 2010`11 >∑qT\T   uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ eqs¡T\T
dü+e‘·‡s¡+˝À yê{Ï |üìrs¡TqT ~>∑Teq $e]+#·&+É »]–+~.
yÓTT‘·+Ô 44 dü+dü˝ú À¢ ` 69,125.71 ø√≥¢ eT÷\<Ûqä + ñ+~. sêh Ä]ú ø ±_Û e è~∆ ˝ À KìC≤\T Á|ü < Û ë q bÕÁ‘·
eT÷\<Ûäq |üs¡+>± yÓTT<ä{Ï ◊<äT kÕúHê˝À¢ ñqï b˛wæ düTÔHêïsTT. $kÕÔs¡yÓTÆq Kì» dü+|ü<ä‘√, Á|ü‘˚´øÏ+∫
bÕ]ÁXÊ$Tø£ Kì»˝≤\‘√ sêh+ düTdü+|üqï+ >±$+#·ã&ç+~.
Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ dü+dü\ú T eTT&ç #·eTTs¡T, düVü≤» yêj·TTe⁄, u…¬s’{°dt, u≤¬ø’‡{Ÿ, ôV≤M
1. Vü≤Ödæ+>¥ ø±s=ŒπswüHé $Tqs¡˝Ÿ ;#Y XÊ´+&é, e÷+>∑˙düT, düTqï|ü⁄sêsTT, &√\yÓT{Æ Ÿ,
2. m.|æ. C…Høé √ ø±«sY,®º ô|˝ò ‡Ÿ¶ |üs,Y dæ*ø± XÊ´+&é, $\TyÓq’ sêfi¯ó,¢ u≤˝Ÿ øπ ,¢ ˝Ò≥s¬ {’ Ÿ,
3. m|æd|æ &æ dç mæ ˝Ÿ eTT&ç ÇqTeTT, ã+>±s¡+   eÁC≤\T, yÓTÆø±, Ädtu…kÕºdt,
4. m|æmdt|&æ dç mæ ˝Ÿ ø±˝…’‡{Ÿ, j·TTπsìj·T+, d”dü+, õ+≈£î, ùw˝Ÿ, ô|’s√ô|ò’˝…’{Ÿ,
5. dæ+>∑sπ DÏ dæºj·÷f…Æ{Ÿ, düs¡Œ+f…ÆHé, Á>±ô|ò’{Ÿ, ø±´HÓ’{Ÿ, yÓ]à≈£î´˝…’{Ÿ, πø¢dt,
yÓTT‘·Ô+ 44 Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú˝À¢ ñqï yÓTT‘·Ô+ ÄÁø°, q\¢ì eT]j·TT Ç‘·s¡ s¡+>∑T\ Á>±HÓ≥ ’ T¢, düTqï|ü⁄sêsTT
eT÷\<Ûqä +˝À 65.38% á ◊~+{Ï˝ÀH˚ ñ+~. |ü\ø£\T, #Í&ÉT, #·\TesêsTT, s√&éyTÓ ≥˝Ÿ/_*¶+>¥ k˛ºH,é ã˝≤¢d,ºt
≥s√ïesY˝À yÓTT<ä{Ï ◊<äT kÕúHê˝À¢ ñqï dü+dü\ú T: Á>±yÓ˝Ÿ, yÓTTkÕõø˘ ∫|t‡, kÕ<Ûës¡D ÇdüTø£ e+{Ï nH˚ø£ KìC≤\T
1. ùd{º Ÿ uÒesπ C…dt ø±s=ŒπswüHé sêh+˝À \uÛÑ´eTe⁄‘·THêïsTT.
2. m|æmdæ|&æ dç mæ ˝Ÿ sêÁcÕºìøÏ KìC≤\T, e´ekÕj·T+ ¬syÓq÷´ sêã&çøÏ
Á|ü<Ûëq eqs¡T\T>± ñHêïsTT. sêh+ _ÛqïyÓTÆq •\\T,
3. m.|æ. C…Høé √
KìC≤\≈£î Á|ü|+ü #· Á|üd~æ >∆ ±+∫ ªªs¡‘ï· >∑s“¡ µ¤ µ HêeT<Û̊´j·÷ìï
4. m|æmdt|&æ dç mæ ˝Ÿ kÕs¡ø∆ +£ #˚dTü ≈£î+~. <äøD åÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Kì» >∑èVü≤+(Mineral
Store House of the south)>± ù|sêZ+∫+~.
5. m|æmdtÄsY{dÏ æ
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 65 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
sêh+˝À Kì» eqs¡T\T

974 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ rs¡sπ K ø£*–q Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ u…s¬ {’ d° ,t
düTqï|ü⁄sêsTT, ;#YXÊ+&é, uÛ≤s¡ Kì» ìπøåbÕ\˝À
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|ü<eä∏ T kÕúq+˝À ñ+~.

ã+>±s¡+, eÁC≤\T, $\TyÓq’ s¡‘êï\≈£î Á|üd~æ ∆ #Ó+~+~.

$XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢ q؇|ü≥ï+ ÁbÕ+‘·+˝À sêh+˝ÀH˚
@¬øø’ £ n‹ô|<ä› m|üf{Æ… Ÿ Kì» ì\« ÁbÕ+‘·+ ñ+~.
á ÁbÕ+‘·+˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ bòÕùdŒ¤{Ÿ‡ Áô|’y˚≥T
*$Tf…&‘é √ ø£\dæ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ yÓTìÆ +>¥ &Óe\|tyTÓ +{Ÿ
ø±s=ŒπswüHé sêø˘ bòÕùdŒ¤{Ÿ ‘·e«ø±\T »s¡T|ü⁄‘√+~.

‘·÷s¡TŒ>√<ëe], $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢˝À¢ì ‘·÷s¡TŒ
ø£qTeT\ •˝≤ s¡÷bÕ\T, U§+&É˝…’{°dtô|’ bıs¡\
s¡÷|ü+˝À ô|<ä› m‘·TqÔ u≤¬ø‡’ {Ÿ ìπøbå Õ\T ñHêïsTT.

ø£ è cÕí ` >√<ëe] uÒ d æ H é ˝ À uÛ ≤ Ø #· e TTs¡ T ,
düV≤ü »yêj·TTe⁄ ìπøbå Õ\T ñHêïsTT.

>∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢˝Àì n–ï>∑T+&Ü\, ã+&É¢yÓ÷≥T
ÁbÕ+‘ê\T sê–, õ+≈£î, yÓ+&ç eT]j·TT Ç‘·s¡ ÁbÕ<∏$ä Tø£
˝ÀVü‰\ ‘·e«ø±\≈£î Á|üd~æ ∆ >±+#êsTT.

>∑T+≥÷s¡T, Á|üø±X¯+ õ˝≤¢˝À¢ì øå±s¡ eT]j·TT nÁ˝≤º
` uÒdøæ £ •˝≤ s¡÷bÕ\T HÓ|˝æò H’… é eT]j·TT düjT· HÓ{’ ŸqT
$kÕÔs+¡ >± ø£*– ñHêïsTT.

yÓm’ dtÄsY ø£&|É ü õ˝≤¢˝Àì ‘·TeTà\|ü*˝¢ À j·TTπsìj·T+
ìπøåbÕ\T uÛ≤Ø>± ñHêïsTT. Çø£ÿ&É j·TTπsìj·T+
ø±s=ŒπswüHé Ä|òt Ç+&çj÷· *$Tf…&é Ä<Û«ä s¡´+˝À Ç|üŒ{Ïøπ
‘·e«ø±\T ÁbÕs¡+uÛeÑ Tj·÷´sTT.

ãfi≤¢] ]»s¡T« bòÕs¬ düTº eT]j·TT nq+‘·|⁄ü s¡+ õ˝≤¢˝Àì
<ëì #·T≥Tº|øü ÿ£ \≈£î |ü]$T‘·yTÓ qÆ <Ûësê«&é dü÷|üsY Á>∑÷|t
yÓT{≤ ôd&çyÓT+{Ÿ‡˝À ô|<ä› m‘·TÔq eTT&ç ÇqTeTT
ìπøbå Õ\T ñHêïsTT.

Á|üø±X¯+, ø£ècÕí, ø£s¡÷ï\T, yÓ’mdtÄsY ø£&É|ü õ˝≤¢˝À¢
≈£ L &Ü ‘· ≈ £ î ÿe ÁX‚ D Ï eTT&ç ÇqTeTT ìπ ø å b Õ\T
>∑D˙j·T+>± ñHêïsTT.

Á|üø±X¯+ õ˝≤¢˝À NeT≈£î]Ô u≤¢ø˘ >¬ ˝≤ø°‡ Á>±HÓ{’ Ÿ, d”˝º Ÿ
Áπ>, zwüHé ã÷¢, u≤¢ø˘ ô|s¡˝Ÿ yÓTT<ä\>∑T Á>±HÓ{’ Ÿ s¡ø±\T,
lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢˝À ã÷¢ Á>±HÓ{’ Ÿ, $»j·Tq>∑s+¡ õ˝≤¢˝À
Á^Hé Á>±HÓ{’ Ÿ, $XÊK|ü≥D º + õ˝≤¢˝À ]esY yÓ{’ Ÿ, ø±oàsY
yÓ{’ Ÿ   eT÷Hé yÓ{’ Ÿ, ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] õ˝≤¢˝À jÓT˝À¢
Á>±HÓ{’ Ÿ, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢˝À ˝≤Áã&ÜsY, ã¢sY bÕ´s¡&C’Ó Ÿ,
ø±|üsY Á^Hé, bÕ¢{Ïq+ ã¢sY Á>±HÓ’≥T •\\T,∫‘·÷Ôs¡T
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 66
õ˝≤¢˝À $kÕÿHé yÓ{’ Ÿ, f…>Æ s∑ Y u≤¢ø,˘ ≈£î|üŒ+ Á^Hé Ç+^¢wt
{°ø˘, yÓ’mdtÄsY ø£&É|ü õ˝≤¢˝À |ækÕÔ Á^Hé Á>±HÓ’{Ÿ,
nq+‘·|⁄ü s¡+ õ˝≤¢˝À ∫©¢ s¬ &é Á>±HÓ{’ Ÿ, ø£s÷¡ ï\T õ˝≤¢˝À
#êø√˝Ò{Ÿ ÁuÖHé Á>±HÓ{’ Ÿ •\\T \_ÛdTü HÔ êïsTT.
düTqï|ü⁄ sêsTT, u…¬s’{°dt, düVü≤»yêj·TTe⁄\ yÓTÆì+>¥
uÛ≤Ø ‘·sV¡ ‰ü j·÷+Á‹ø£ s¡+>∑+ ÁøÏ+<ä≈î£ eùd,Ô Á>±HÓ{’ Ÿ, &√\yÓT{Æ Ÿ,
ø±«sY,®º ô|˝ò Ÿd¶ Œü sY, øπ ¢ yÓTT<ä\>∑Tq$, ns¡ú j·÷+Á‹ø£ s¡+>∑+ ÁøÏ+<ä,
Ç‘·s¡ KìC≤\T ns¡ú j·÷+Á‹ø£ ∫qï ‘·sV¡ ‰ü s¡+>∑+ ÁøÏ+<ä ñ
HêïsTT. <ë<ë|ü⁄ 90% >∑qT\T ∫qï ‘·sV¡ ‰ü s¡+>∑+ ÁøÏ+<ä ñ
+&É>±, 10% e÷Á‘·yT˚ eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü eT]j·TT uÛ≤Ø ‘·sV¡ ‰ü
s¡+>±\˝À ñHêïsTT.
Kì» Ä<Ûë]‘· |ü]ÁX¯eT\T
dæyÓT+≥T, ñ≈£îÿ, <äTø£ÿ ÇqTeTT(kÕŒ+CŸ ◊s¡Hé),
ms¡Te⁄\T, ô|Áò s√ n˝≤¢sTTdt, >±E, #·eTTs¡T X¯ó~∆, ô|ã’ò sY >±¢d,t
ôdsê$Tø˘‡, ØÁbòÕø£ºØdt, õ+≈£îX¯ó~∆, s¡kÕj·THê\T yÓTT<ä˝…’q
yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫ sêh+˝À Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’y˚≥T s¡+>±\˝À
s¬ +&ç+{Ï˝À |ü\T uÛ≤Ø, eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü Kì» Ä<Ûë]‘· |ü]ÁX¯eT\T
ñHêïsTT. M{Ï‘√ bÕ≥T Á>±HÓ{’ Ÿ, e÷s¡T“˝Ÿ, ˝…y’ Té k˛ºHé ø£{+Ï >¥,
bÕ*wæ+>¥ j·T÷ì≥T¢, ùd{¢ Ÿ ø£{+Ï >¥ j·T÷ì≥T¢, yÓTøÆ ± ÁbÕôddæ+>¥
j·T÷ì≥T¢, C…yTé ø£{+Ï >¥, ù|ôò d{Ï+>¥ j·T÷ì≥T¢, Á>±HÓ{’ Ÿ $Á>∑V‰ü \
‘·j·÷Ø j·T÷ì≥T¢, |ü\«¬s’õ+>¥ j·T÷ì≥T¢, k˛ºHéÁø£wüs¡T¢,
yÓTTC≤sTTø˘, ôdsê$Tø˘ f…˝Æ Ÿ j·T÷ì≥T¢, düTqï|ü⁄ ã{°\º T, sê‹
ÇdüT≈£î j·T÷ì≥T¢ ñHêïsTT.
yÓTÆì+>¥ s¡+>±ìï eè~∆ #√<äø£ s¡+>±˝À¢ ˇø£{Ï>±
>∑T]Ô+#·&É+‘√ bÕ≥T u≤¬ø’‡{Ÿ, uÛ≤Ø KìC≤\T, ;#YkÕ+&é,
düTqï|ü⁄sêsTT, u§>∑T,Z ã+>±s¡+, eÁC≤\T, &√\yÓT{Æ Ÿ, #·eTTs¡T
  düV≤ü »yêj·TTe⁄, j·TTπsìj·T+, >±¬sà{Ÿ, Á>±HÓ{’ Ÿ, f…{Æ ≤ìj·T+
yÓTT<ä\>∑T KìC≤\T øπ +ÁBø£]+#·&+É »]–+~.
KìC≤\ ñ‘·Œ‹Ô   $\Te
|ü\T s¡ø±\ |ü]ÁX¯eT\T, KìC≤\ Ä<Ûë]‘· ‘·j÷· Ø
s¡+>∑ ñ‘·Œ‘·T\Ô qT Áb˛‘·‡Væ≤düT+Ô &É≥+‘√ KìC≤\ $ìjÓ÷>∑+
>∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T‘√+~. sêh+˝À @{≤ düTe÷s¡T 46
$T*j·THé ≥qTï\ bÕ]ÁXÊ$Tø£ KìC≤\T, 95 $T*j·THé ≈£L´_ø˘
MT≥s¡¢ ø=\‘· sêfi¯ó,¢ Ç‘·s¡ ìsêàD kÕeTÁ– ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘√+~.
sêã&ç
2013`14˝À sêh Kì» eT]j·TT yÓTìÆ +>¥ s¡+>∑+
<ë«sê sêh KC≤Hê≈£î ` 884.64 ø√≥¢ Ä<ëj·T+ e∫Ã+~.
2012`13‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ sêã&ç 17.22% ‘·–Z+~.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
2014`15˝À ` 1235.48 ø√≥¢ sêã&ç \ø£´å +>± ìπs•› +#·&+É Infrastructure Development of Exports(ASIDE))
»]–+~. neT\T≈£î sêh+˝À yêDÏ»´ eT]j·TT m>∑TeT‘·T\ Áb˛‘ê‡Vü≤ø£
$uÛ≤>∑+ H√&É˝Ÿ @C…˙‡>± ñ+≥T+~. á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä á
KìC≤\ <ë«sê Ä<ëj·T sêã&ç $uÛ≤>∑+ m>∑TeT‘·T\ eTÚ*ø£ edü‘T· \ n_Ûeè~∆, <ëì nqTã+<Ûä
dü+e‘·‡s¡+ sêã&ç(` ø√≥¢˝À) eè~∆πs≥T(%) ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« Á>±+≥¢qT d”«ø£]düT+Ô ~. Á|üuTÑÛ ‘·«
Á|ü<ëÛ qø±s¡´<ä]Ù n<Û´ä ø£‘å q· sêh kÕúsTT m>∑TeT‘·T\ Áb˛‘ê‡Vü≤
2010`11 962.83 ` ø£$T{°( State Level Export Promotion Committee
2011`12 1040.90 8.11 (SLEPC))ì @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. BìøÏ |ü]ÁX¯eT\T,
2012`13 1068.68 2.67 yêDÏ»´ eT]j·TT m>∑TeT‘·T\ Áb˛‘ê‡Vü≤ø£ ø£MTwüqsY ø£˙«qs¡T>±
ñ+{≤s¡T. $XÊK|ü≥ºD+ eT<ÛäTs¡yê&É˝À 30.19 ø√≥¢
2013`14 884.64 `17.22 e´j·T+‘√ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ÁfÒ&é   ø£H«Ó q¸Hé ôd+≥sY(IT & C)
2014`15 212.09 ` ìsêàD ÁbÕC…≈î£ qº T eT+ps¡T #˚jT· &É+ »]–+~.
(2014 pHé es¡≈î£ ) sêh+ qT+&ç »s¡T>∑T‘·Tqï kÕ|òyºt s˚ Y m>∑TeT‘·T\
sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ ` 40,000 ø√≥¢ ô|≥Tºã&ç‘√ u≤¬ø‡’ {Ÿ $esê\T(` ø√≥¢˝À)
yÓTÆì+>¥ ÁbÕC…≈£îº eT]j·TT n\÷´$THê/n\÷´$Tìj·T+
ÁbÕC…≈î£ qº T @sêŒ≥T #˚jT· &ÜìøÏ Á|üjT· ‘êï\T ÁbÕs¡+_Û+∫+~. düú\+ ôdCŸ HêHéôdCŸ yÓTT‘·Ô+
yÓTdü‡sY‡ nHésêUŸ(M/s Anrakh (Andhra Pradesh & Govt. $XÊK|ü ≥ º D + 125.70 700.00 825.70
of Rasal Khaima) ) Ç|üŒ{Ïπø $XÊK|ü≥ºD+ õ˝≤¢˝Àì $»j·Tyê&É 14.53 22.70 37.23
e÷ø£es¡bÕ˝…+˝À n\T´$THê ôdà\ºsYqT @sêŒ≥T #˚dæ+~. ø±øÏHê&É 51.37 16.57 67.94
$»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢ ã{≤«&É Á>±eT+˝À n\T´$THê ôdà\ºsY,
n\T´$Tìj·T+ ]ô|q’ò Ø @sêŒ≥T≈£î yÓTdü‡sY‡ õ+<ë˝Ÿ k‘YydÓ ºt yÓTT‘·Ô+ 191.60 739.27 930.87
ôVA*¶+>¥‡ dü+düú uÛ÷Ñ ùdø£sD ¡ |üP]Ô #˚d+æ ~. Bì‘√ bÕ≥T bÕ]ÁXÊ$Tø£ dü+ã+<Ûë\T
H˚wqü ˝Ÿ n\÷´$Tìj·T+ ø£+ô|˙(Hê˝Àÿ) ≈£L&Ü Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À
u≤¬ø‡’ {Ÿ ‘·e«ø±\ ø√dü+ ÁbÕC…≈î£ qº T Á|ü‹bÕ~+∫+~. |ü]ÁX¯eT\ eè~∆, n_Ûeè~∆øÏ bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|üXÊ+‘·‘·
Ç|üŒ{Ïπø j·TTπsìj·T+ ø±s=ŒπswüHé Ä|òt Ç+&çj·÷ m+‘√ nedüs+¡ . ˇø£ ì]›wºü ø±\ e´e~Û˝À j·÷»e÷Hê´\≈£î,
*$Tf…&é <ë«sê øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« nDTX¯øÔÏ $uÛ≤>∑+ yÓm’ dtÄsY ø±]à≈£ î \≈£ î eT<Û ä ´ bÕ]ÁXÊ$Tø£ $yê<ë\ e\¢ |ü ì
ø£&|É ü õ˝≤¢ ‘·TeTà\|ü*¢ e<ä› j·TTπsìj·T+ ‘·e«ø£+ ÁbÕC…≈î£ qº T ì*∫b˛e&É+, |üs¡´ekÕq+>± ì*∫b˛sTTq |üì ~Hê\qT
ÁbÕs¡+_Û+∫+~. |ü]ÁX¯eT\˝À ÁXÊ$Tø£ ìs¡«Vü≤D HÓ’|ü⁄D≤´ìï dü÷∫+#˚ ˇø£
eTTK´yÓTqÆ dü÷N>± |ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ . Á|üuTÑÛ ‘·«+ ‘·q j·T+Á‘ê+>∑+
es¡øÔ +£   m>∑TeT‘·T\ Áb˛‘ê‡Vü≤+ <ë«sê $yê<ë\qT düsê«yÓ÷<äj÷Ó >∑´yÓTqÆ |ü<‘∆ä T· ˝À¢ |ü]wüÿ]+∫,
bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|üXÊ+‘· yê‘êes¡D≤ìï HÓ\ø=˝ÒŒ+<äT≈£î ø£èwæ
ñeTà&ç Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh+ 2013`14˝À ` 92,980 #˚k˛Ô+~.
ø√≥¢ m>∑TeT‘·T\qT qyÓ÷<äT #˚dTü ≈£î+~. Á|ü<ëÛ q m>∑TeT‘·T˝À¢
Ç+»˙]+>¥ edüTeÔ ⁄\T, Wwü<ëÛ \T, bòÕsêàdü÷{Ïø˝£ Ÿ‡, $TÁX¯eT bÕ]ÁXÊ$Tø£ dü+ã+<Ûë\T
s¡kÕj·THê\T, bÕ¢dæºø˘\T, e´ekÕj·T eT]j·TT e´ekÕj·T 2012 2013
Ä<Ûë]‘· ñ‘·Œ‘·TÔ\T, ‘√fi¯ó¢, »+‘·T, düeTTÁ<ä ñ‘·Œ‘·TÔ\T, düyÓTà\T 2 4
KìC≤\T, Kì» ñ‘·Œ‘·T\Ô T ñHêïsTT.
˝≤øö≥T¢ 1 3
m>∑TeT‘·T\ eTÚ*ø£ edü‘T· \ n_Ûeè~∆øÏ
bÕ˝§Zqï ø±]à≈£î\T 6300 10293
sêÁcÕº\≈£î düV≤ü ø±s¡+
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« |ü<øä∏ y£ TÓ qÆ m>∑TeT‘·T\ eTÚ*ø£ edü‘T· \ ø√˝ÀŒsTTq |üì~Hê\T 71.22 28.05
n_Ûeè~∆øÏ sêÁcÕº\≈£î düV≤ü ø±s¡+(Assistance to States for (\ø£\å dü+K´˝À)
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 67 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 7. Ä]úø£ eTÚ*ø£ edü‘T· \ ø£\Œq
Ä]úø±_Ûeè~∆øÏ eTÚ*ø£ edü‘·T\ ø£\Œq m+‘√
ø°\ø£yTÓ qÆ ~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü, düTdæsú ¡ Ä]úø±_Ûeè~∆øÏ nedüsy¡ TÓ qÆ
y˚~ø£qT @sêŒ≥T #˚j·T&É+˝À ≈£L&Ü eTÚ*ø£ edü‘·T\T
>∑D˙j·TyÓTqÆ bÕÁ‘· ø£*– ñ+{≤sTT. yêDÏ»´ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T,
ñ‘·Œ‹Ô, $ìjÓ÷>±ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ ˙{Ï edü‹, X¯øÔÏ eqs¡T\T,
$<äT´#·Ãø¤ ,ÔÏ f…*ø£eT÷´ìπøwüqT¢, eTTs¡T>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\   bÕ]X¯ó
<Ûä´+, >±´dt, s√&ÉT¢, ¬s’˝Ò«\T, b˛s¡Tº\T, $e÷HêÁX¯j·÷\T
yÓTT<ä\>∑Tqe˙ï Ä]úø£ eTÚ*ø£ edü‘T· \ |ü]~Û˝ÀøÏ ekÕÔsTT.
M{Ï‘√ bÕ≥T u≤´+øÏ+>¥, bÕ]ÁXÊ$Tø£, yêDÏC≤´_Ûeè~∆,
|üsê´≥ø£s+¡ >∑+, $H√<ä øπ +Á<ë\T, Ç‘·s¡ s¡+>±\ e+{Ï Ä]úø£
ùde\T ≈£L&Ü eè~∆ Á|üÁøÏjT· ˝À ‘·eT e+‘·T bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT.
eTÚ*ø£ edü‘T· \ ø£\Œq˝À Á|üuTÑÛ ‘·« ø£èwæ‘√ bÕ≥T Áô|y’ ≥˚ T
uÛ≤>∑kÕ«eT´ s¡÷|ü+˝À Áô|’y˚≥T s¡+>∑+ bÕÁ‘· ≈£L&Ü m+‘√
eTTK´yÓTÆ+~. Á|ü‘˚´øÏ+∫ s¡yêD≤, ø£eT÷´ìπøwüqT¢, $H√<ä+
yÓTT<ä\>∑T ø=ìï ì]›wºü s¡+>±˝À¢ Áô|y’ ≥ ˚ T s¡+>∑+ bÕÁ‘· eTÚ*ø£
edü‘T· \ eè~∆ y˚>±ìï eT]+‘· ô|+#·T‘·T+~.
kÕ>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\(Ç]π>wüH)é
>√<ëe], ø£ècÕí, ô|Hêï, e+X¯<ëÛ s¡ e+{Ï Á|ü<ëÛ q qB
e´edü\ú ‘√ bÕ≥T |ü\T ∫qï q<äT\ Á|üyêVü≤+‘√ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
ªqB sêh+(]esY ùdº { Ÿ ) µ>± Á|ü d æ ~ ∆ >±+∫+~. 75%
&çô|+&ÉãT*{Ï‘√ ñeTà&ç sêh Ä<Ûës¡ »˝≤\ yê{≤qT 2,764
{Ïm+dæ(X¯‘·ø√{Ï |òüTq|ü⁄≥&ÉT>∑T\T)>± n+#·Hê y˚j·T&É+
»]–+~. Ç+<äT˝À >√<ëe] qB e´edüú <ë«sê 1480
{Ïm+dæ\T, ø£ècÕí qB e´edüú <ë«sê 811 {Ïm+dæ\T, ô|Hêï
qT+&ç 98 {Ïm+dæ\T, Ç‘·s¡ q<äT\ qT+&ç $T>∑‘ê ˙s¡T
\_ÛdüTÔ+~.
ø£ècÕí q~ Ä<Ûës¡ C˝≤\ yê{≤ yÓTT‘êÔìï |ü\T
]»sê«j· T s¡ T ¢ , u≤´π s J\ ìsêàD+ <ë«sê |ü P ]Ô > ±
$ìjÓ÷–+#·Tø√>∑\T>∑T‘·Tqï|üŒ{Ïø°, >√<ëe] qT+&ç edüTÔqï
»˝≤˝À¢ Á|üdTü ‘Ô +· ñìøÏ˝À ñqï ÁbÕC…≈î£ \º <ë«sê 711 {Ïm+dæ\
˙{Ïì e÷Á‘·yT˚ ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e&É+ »s¡T>∑T‘√+~. $T>∑T\T
Á|üyêVü‰˝À¢ dü>≥∑ Tq 3000 {Ïm+dæ\ ˙s¡T düeTTÁ<ä+˝À eè<Ûë>±
ø£*dæb˛‘√+~. nìï q<äT\ <ë«sê sêÁcÕºìøÏ \uÛ´Ñ eTe⁄‘·Tqï
˙{Ï˝À Á|üdüTÔ‘·+ ñìøÏ˝À ñqï ÁbÕC…≈£îº\ <ë«sê 1860
{Ïm+dæ\ ˙{Ïì e÷Á‘·yT˚ $ìjÓ÷–+#·Tø√e&É+ »s¡T>∑T‘√+~.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 68
n+<äTe\¢ n<äq|ü⁄ kÕ>∑T˙{Ï ø£\Œq kÕeTsêú´ìï düèwæ+º #·&ÜìøÏ
eTq≈£î $kÕÔsy¡ TÓ qÆ ˙{Ï eqs¡T\T ñHêïsTT.
Á|üD≤[ø± ø±˝≤ìøÏ(1951≈£î) |üPs¡«+ ø£ècÕí, >√<ëe],
ô|Hêï q<äT\ô|’ Á|ü<ëÛ q Äqø£≥\º T, kÕ>∑T˙{ÏbÕs¡T<ä\ e´edüú
ÁøÏ+<ä eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü ÁbÕC…≈î£ \º qT ì]à+#·&+É <ë«sê sêh+˝À
65.70 \ø£å\ mø£sê\ Äj·Tø£≥TºqT n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+
»]–+~. yê{Ï $esê\T
ÁbÕC…≈£îº Äj·Tø£≥Tº
(\ø£\å mø£sê˝À¢)
uÛ≤Ø   eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰ 33.23
∫qï˙{Ï eqs¡T\T 32.47
kÕ>∑T˙{ÏbÕs¡T<ä\ XÊK e<ä› ñqï düe÷#ês¡+ Á|üø±s¡+
$$<Ûä qB |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç ‘ê‘êÿ*ø£ ˙{Ï \uÛ´Ñ ‘·
Ç˝≤ ñ+~. >√<ëe] |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç 612.36
{Ïm+dæ\T, ø£ècÕí |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç 604.90
{Ïm+dæ\T, ô|Hêï |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç 99.64
{Ïm+dæ\T.
kÕ«‘·+Á‘·´+ nq+‘·s+¡ |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\qT #˚|{ü ,ºÏ
e´ekÕj·T eè~∆ì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ kÕ>∑T˙{Ï s¡+>∑+ MT<ä
ô|≥Tºã&ÉT\qT ô|+#·&É+ »]–+~. ¬ø.dæ.¬øHê˝Ÿ, ø£&Ó+,
{Ï_|æôV≤#Ym˝Ÿdæ ùdCº Ÿ`1, sêCÀ*ã+&É eT[¢+|ü⁄ |ü<øä∏ +£ e+{Ï
Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ ÁbÕC…≈î£ \º qT ì]à+#·&+É ‘√ bÕ≥T >√<ëe], ø£ècÕí
q<äT\ô|’ ñqï Äqø£≥\º kÕúq+˝À >√<ëe] u≤´πsJ, Á|üø±X¯+
u≤´πsJ\qT ì]à+#·&+É »]–+~. yÓTT<ä{Ï |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£
qT+&ç 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£˝À 2014 e÷]à es¡≈î£ ñ
eTà&ç sêh+˝À yÓTT‘·+Ô ` 1,09,750.63 ø√≥T¢ e´j·T+ #˚d,æ
105 uÛ≤Ø, eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü ÁbÕC…≈î£ \º qT |üP]Ô #˚jT· &É+ »]–+~.
>√<ëe]‘√ bÕ≥T Ç‘·s¡ q<äT\ <ë«sê \uÛ´Ñ eTe⁄‘·Tqï
˙{Ïì |üP]Ô>± $ìjÓ÷–+#·T≈£îì, kÕ<Û´ä yÓTqÆ nìï eqs¡T\
qT+&ç ì<ÛTä \qT düMTø£]+∫, kÕ>∑T˙{Ï edü‘T· ˝Òì¢ ÁbÕ+‘ê\≈£î
n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·ìdü÷,Ô Ä ÁbÕ+‘ê\≈£î ‘·øDå£ kÕ>∑T˙{Ï kÂø£s´¡ +
ø£*Œ+#˚+<äT≈£î, Á|üdüTÔ‘·+ ìsêàD+˝À ñqï ø=‘·Ô ÁbÕC…≈£îº\
ìsêàD≤ìï dü‘«· s¡yT˚ |üP]Ô #˚j÷· \H˚ ãèVü≤‘·sÔ ¡ \ø£´å +‘√ sêh
Á|üuÛÑT‘·«+ 2004˝À ªª»\j·T»„+µµ nH˚ ˇø£ #ê]Á‘ê‘·àø£
ø±s¡´Áø£e÷ìï lø±s¡+ #·T{Ï+º ~.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 »\j·T»„+ ÁøÏ+<ä Á|üdTü ‘Ô · Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh+˝À 54 &Ó˝≤º e´edü\ú Ä<ÛTä ìø°øs£ D¡
ÁbÕC…≈î£ \º T (26 uÛ≤Ø, 18 eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü , 4 es¡<ä ø£≥\º T, 6
Ä<ÛTä ˙ø£sD ¡ ) #˚|≥ ü &º +É »]–+~. M≥ìï{Ïì |üP]Ô #˚jT· &É+ &Ó˝≤º e´edü\ú ‘√ bÕ≥T Ç‘·s¡ ÁbÕC…≈î£ \º Ä<ÛTä ìø°øs£ D¡ qT
` 15,001.45 ø√≥¢ e´j·T+‘√ #˚|≥ ü &º +É »]–+~. Ç+<äT˝À
<ë«sê 52.05 \ø£ å \ mø£ s ê\≈£ î ø=‘· Ô > ± kÕ>∑ T ˙{Ï ì
n+~+#·&É+‘√ bÕ≥T 21.18 \ø£å\ mø£sê\ Äj·Tø£≥TºqT >√<ëe] &Ó˝≤º Ä<ÛTä ìø°øs£ D ¡ ≈£î ` 3,361 ø√≥T¢, ø£ècÕí &Ó˝≤º
dæØú ø£]+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. ¡ ≈£î ` 4,573 ø√≥T¢, ô|Hêï &Ó˝≤º Ä<ÛTä ìø°øs£ D
Ä<ÛTä ìø°øs£ D ¡ ≈£î
`1,001.73 ø√≥T¢, Hê>±s¡Tq ® kÕ>∑sY ÁbÕC…≈î£ º Ä<ÛTä ìø°øs£ D¡ ≈£î
2004`05 qT+&ç 2013 `14 eT<Û´ä ø±\+˝À 13 ` 4444.41 ø√≥T¢ , {Ï _ |æ ôV≤#Y m ˝Ÿ d æ   m˝Ÿ m ˝Ÿ d æ \
ÁbÕC…≈î£ \º qT |üP]Ô #˚jT· &É+ »]–+~. bÕøÏøå £ kÕ>∑T˙{Ï kÕeTs¡´ú + ¡ ≈£î ` 794.12 ø√≥T¢, @˝ÒsT¡ &Ó˝≤º≈î£ ` 138.00
Ä<ÛTä ìø°øs£ D
ø£*Œdü÷Ô eTs√ 14 ÁbÕC…≈î£ \º ≈£î ˙s¡T $&ÉT<ä\ #˚jT· &É+ »]–+~. ø√≥T¢, Hê>±e[ &Ó˝≤º≈£î `139.59 ø√≥T¢ πø{≤sTT+#ês¡T.
Bì‘√ bÕ≥T e+X¯<ëÛ s¡, Hê>±e[, >√<ëe], ø£ècÕí, ô|Hêï,
2013`14 ã&Ó®{Ÿ˝À »\j·TC„+ ÁøÏ+<ä #˚|ü{Ϻq ø£+&É˝sÒ T¡ yÓTT<ä\>∑T q<äT\ es¡<ä ø£≥\º yÓTs¡T>∑T<ä\ |üqT\qT
ÁbÕC…≈£îº≈£î ` 4899.48 ø√≥T¢ øπ {≤sTT+#·>±, `2544.08 ` 231.76 ø√≥¢ e´j·T+‘√ #˚|{ ü &º +É »]–+~.
ø√≥T¢ e´j·T+ #˚jT· &É+ »]–+~.
uÛ≤Ø, eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü ÁbÕC…≈î£ \º <ë«sê 2004`05 qT+&ç m◊_|æ ÁbÕC…≈î£ \º T
2013`14 eT<Ûä´ 19.696 \ø£å\ mø£sê\≈£î kÕ>∑T˙{Ï øπ +Á<ä »\ dü+|òTü +, Á|üD≤[ø± dü+|òTü + nqTeT‘·T\‘√
kÕeTs¡ú´+ ø£*Œ+#·&É+ »]–+~. 3.036 \ø£å\ mø£sê\ ìsêàD+˝À ñqï uÛ≤Ø, eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü ÁbÕC…≈î£ \º qT y˚>e∑ +‘·+>±
Äj·Tø£≥TºqT dæØú ø£]+#·&+É »]–+~. |üP]Ô #˚ùd+<äT≈£î πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ 1996`97 qT+&ç
j·÷ø£‡\πsf…&é Ç]π>wüHé u…ì|òæ{Ÿ Áb˛Á>±+(m◊_|æ) ÁøÏ+<ä
kÕ>∑T˙{Ï kÕeTs¡´ú ø£\Œq(\ø£\å mø£sê\˝À) düV≤ü ø±s¡+ n+~k˛Ô+~. 1996`97 qT+&ç Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ Á|üdTü ‘Ô ·
e.dü ÁbÕC…≈î£ º q÷‘·q dæúØø£s¡D Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À 17 ÁbÕC…≈î£ \º T(9 uÛ≤Ø, 8 eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü ) m◊_|æ
Äj·Tø£≥Tº ÁøÏ+<ä #˚sá &É+ »]–+~. M{Ï <ë«sê 6.931 \ø£\å ôV≤ø±ºs≈¢¡ î£
1. uÛ≤Ø, eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰ 11.878 3.036 kÕ>∑T˙{Ï kÂø£s¡´+ ø£*Œ+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. yÓTT‘·Ô+ 17
ÁbÕC…≈î£ ˝º À¢ 2004`05≈£î eTT+<äT 8 ÁbÕC…≈î£ \º qT, 2004`05
2. yÓTÆqsY Ç]π>wüHé 3.675 0.000 ‘·sT¡ yê‘· 9 ÁbÕC…≈î£ \º qT m◊_|æ ÁøÏ+<ä #˚sá &É+ »]–+~.
3. m|æmdt◊&çdæ 4.143 0.000 2004`05 ‘·s¡Tyê‘· #˚]Ãq 9 ÁbÕC…≈£îº˝À¢ 2 ÁbÕC…≈£îº\qT
Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ |ü⁄qsêyêdü bÕ´πøJ(|æm+ÄsY|)æ ÁøÏ+<ä #˚|≥ ü &º +É
yÓTT‘·Ô+ 19.696 3.036 »]–+~. $T–*q 7 ÁbÕC…≈î£ \º qT kÕ<Ûës¡D m◊_|æ ÁøÏ+<ä
Á|ü<ëÛ q ÁbÕC…≈î£ \º $esê\T ì]àdüTHÔ êïs¡T. ô|q’ ù|s=ÿqï 17 ÁbÕC…≈î£ ˝º À¢ 7 ÁbÕC…≈î£ \º T(3
uÛ≤Ø, 4 eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰) |üPs¡Ôj·÷´sTT. ˇø£ ÁbÕC…≈£îºqT
1. ∫+‘·\|üP&ç m‹Ôb˛‘·\ |ü<øä∏ +£ : ì*|æyj ˚ T· &É+ »]–+~. $T–*q ÁbÕC…≈î£ \º T |ü⁄s√>∑‹˝À ñ
HêïsTT. m◊_|æ ÁbÕC…≈î£ \º ÁøÏ+<ä 2014 e÷]à Hê{ÏøÏ 2.87
|ü•Ã>√<ëe], ø£ècÕí õ˝≤¢˝À¢ì m>∑Te uÛ÷Ñ $T ÁbÕ+‘ê˝À¢ \ø£\å ôV≤ø±ºs≈¢¡ î£ kÕ>∑T˙{Ï edü‹ ø£*Œ+#·&+É »]–+~.
2 \ø£\å mø£sê\≈£î kÕ>∑T˙{Ïì n+~+#˚+<äT≈£î ` 1,701
ø√≥¢ e´j·T+‘√ á ÁbÕC…≈î£ qº T #˚|{ü ≤ºsT¡ . ∫qï ˙{Ï b Õs¡ T <ä \ s¡ + >∑ + (yÓ T Æ q sY
2. u≤ãT »>∑Je® qsê+ ñ‘·sÔ ê+Á<Ûä düT»\ Ádüe+‹ Ç]π>wüHé)
ÁbÕC…≈£îº:
∫qï ˙{ÏbÕs¡T<ä\ ÁøÏ+<ä sêh+˝À 21.47 \ø£å\
lø±≈£îfi¯+, $»j·Tq>∑s¡+, $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢˝À¢ì mø£sê\≈£î Äj·Tø£≥Tº ø£*Œdü÷Ô 40,900 #ÓsT¡ e⁄\T ñHêïsTT.
m>∑Te uÛÑ÷$T ÁbÕ+‘ê˝À¢ 8 \ø£å\ mø£sê\ Äj·Tø£≥TºqT Ç+<äT˝À 8.01 \ø£\å mø£sê\ Äj·Tø£≥Tº ø£*–q 35,376
düèwæº+#˚+<äT≈£î ` 7,214 ø√≥¢ e´j·T+‘√ á ÁbÕC…≈£îºqT #ÓsT¡ e⁄\qT |ü+#êj·TrsêCŸ XÊK qT+&ç ∫qï ˙{ÏbÕs¡T<ä\
ì]àdüTÔHêïs¡T. XÊK≈£î ã~© #˚jT· &É+ »]–+~.

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 69 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î ì<ÛäT\‘√ neT\j˚T´ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ uÛ÷ Ñ >∑s“¡ ¤ »\ eqs¡T\ n+#·Hê
ø£ e T÷´ì{° Ä<Û ë ]‘· #Ó s ¡ T e⁄\ j· ÷ »e÷q´ ÁbÕC… ≈ £ î º
(m|ædæ_{Ïm+|æ) ÁøÏ+<ä eT+ps¡T #˚dæq yÓTÆqsY Ç]π>wüHé uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝ eqs¡T\qT n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ Á|üdTü ‘Ô ·
¡ |üqT\T |ü⁄s√>∑‹˝À ñHêïsTT. á |ü<øä∏ +£ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁcÕºìï 736 yê≥sYôw&é\T(»\ $uÛ≤»ø£
|ü<øä∏ ±\ |ü⁄qs¡T<äs∆ D
ÁøÏ+<ä 975 #ÓsT¡ e⁄\qT yÓTs¡T>∑T|üs#¡ ê\ì ìs¡sí TT+#·>±, 655 øπ Áå ‘ê\T)>± $uÛõÑ +#ês¡T. M{Ïì uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »\ Vü≤]yêD≤\T,
#ÓsT¡ e⁄\ |üqT\T |üPs¡j Ô ÷· ´sTT. eT~+|ü⁄ j·T÷ì≥T¢ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. ∫e] kÕ]>±
2010`11 düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± 2010`11˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤
yÓTqÆ sY Ç]π>wüHé ôdq‡dt »\ eqs¡T\qT n+#·Hê y˚XÊs¡T. Ä n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ uÛ÷Ñ >∑s“¡
2006`07˝À ìs¡«Væ≤+∫q 4e yÓTqÆ sY Ç]π>wüHé ôdq‡dt »\ eqs¡T\ n_Ûeè~∆ ÁøÏ+~ $<Û+ä >± ñ+~.
Á|üø±s¡+ sêh+˝À 9.72 \ø£\å yÓTqÆ sY Ç]π>wüHé eqs¡T\T ñ πø≥–] yê≥sYôw&é\T eT+&É˝≤\T
HêïsTT. n+‘·≈£î eTT+<äT 2000`01˝À ìs¡«Væ≤+∫q 3e
ôdq‡dt˝À 8.19 \ø£\å eqs¡T\T e÷Á‘·yT˚ ñ+&É>±, Hê\Tπ>fi¯¢ n~Ûø£ <√|æ&øû Ï >∑Ts¡e⁄‘·Tqï$ 56 41
e´e~Û˝À yÓTqÆ sY Ç]π>wüHé eqs¡T\ dü+K´ 18.74% ô|]–+~. øÏw¢ ºü |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ ñqï$ 14 7
ns¡ú øÏw¢ |ºü ]ü dæ‘ú T· ˝À¢ ñqï$ 52 42
uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\T düTs¡ø‘åÏ +· >± ñqï$ 614 572
Á>±MTD, |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\T ¬s+&ç+{Ï˝Àq÷ uÛÑ÷>∑s¡“¤ yÓTT‘·Ô+ 736 662
»˝≤\T ‘ê>∑T˙{ÏøÏ Á|ü<Ûëq eqs¡T>± ñ+≥THêïsTT. Bì‘√
bÕ≥T e´ekÕj·T+, |ü]ÁX¯eT\≈£î ôd’‘·+ eTTK´yÓTÆq ˙{Ï
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ˙s¡T, uÛ÷Ñ $T eT]j·TT #Ó≥¢ #·≥+º (yê≥sY,
eqs¡T>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT. »\#·Áø£+˝À eTTK´yÓTÆq, ˝≤´+&é n+&é Á{°dt j·÷ø˘º ` m|æyê˝≤º) Á|üø±s¡+ 1059
n+‘·sꓤ>y∑ TÓ qÆ |üŒ{Ïø,° uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\ \uÛ´Ñ ‘· es¡¸bÕ‘·+, Ø#ê]® Á>±e÷\qT uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\qT n~Ûø+£ >± ‘√&ÉT‘·Tqï
|ü]dæ‘ú T· \ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+ñ~. >∑‘· s¬ +&ÉT <äXÊu≤›\T>± Á>±e÷\T>± >∑T]Ô+∫, ‘ê>∑T˙{ÏøÏ $TqVü‰ eTπs Ç‘·s¡
|ü\T ÁbÕ+‘ê˝À¢ uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\ yê&Éø+£ X¯sy¡ >˚ +∑ >± ô|s¡>&∑ +É ‘√ Á|üjÓ÷»Hê\ ø√dü+ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT ‘√&É≈£î+&Ü
˙{Ï eT≥º+ u≤>± |ü&çb˛‘√+~. ÄVü‰s¡ eT]j·TT yêDÏ»´ ìùw~Û+#·&+É »]–+~.
|ü+≥\T ¬s+&ç+{Ï kÕ>∑T˙{Ï nedüsê\ ø√dü+ $#·ø£åD≤
sêh+˝À 18,883 m+dæm+($T*j·THé ≈£L´_ø˘ MT≥s¡)¢
s¡Væ≤‘·+>± u≤e⁄\qT ‘·e«&É+ ô|s¡T>∑T‘√+~. e´ekÕj·T+, uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\T \uÛ´Ñ eTe⁄‘·T+&É>±, 7,007 m+dæm+\
|ü]ÁX¯eT\T, >∑èVü≤edüsê\ eT<Ûä´ HÓ\ø=qï rÁeyÓTÆq b˛{° ˙{Ïì $$<Ûä Á|üjÓ÷»Hê\ ø√dü+ $ìjÓ÷–+#·&É+
ø±s¡D+>± uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »\ eT≥º+ y˚>+∑ >± |ü&bç ˛‘√+~. ñ|ü]‘·\, »s¡T>∑T‘√+~. eTq sêh+˝À yÓTT‘·+Ô uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\
uÛ÷Ñ >∑s“¡ »˝≤\ düMTø£è‘·, düeTq«j·T n_Ûeè~∆, Áø£eTãB∆øs£ D ¡ n_Ûeè~∆ 37%>± n+#·Hê y˚jT· &É+ »]–+~.
<ë«sê uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ <√|æ&ûì ìj·T+Á‹+#ê\ì C≤rj·T
sêh+˝Àì ø£e÷+&é @]j·÷˝À uÛÑ÷>∑s¡“ »˝≤\
»\ $<Ûëq+ 1987 |æ\T|ü⁄ì∫Ã+~. n_Ûeè~∆ kÕúsTT 23% ñ+&É>±, $T–*q HêHé ø£e÷+&é
sêh+˝À uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »\ eqs¡T\ $esê\T @]j·÷˝À 52% ñ+{À+~.
uÛÑ÷>∑s¡“¤ ø£e÷+&é @]j·÷ HêHé ø£e÷+&é yÓTT‘·Ô+
Á|üdTü ‘Ô +· sêh+˝À ˇø=ÿø£ÿ u≤$ øÏ+<ä dü>≥ ∑ Tq 1.2
»\eqs¡T\ ($T.≈£î.MT) @]j·÷ ($T.≈£î.MT) ôV≤ø±ºs¢¡ uÛ÷Ñ $T kÕ>∑e⁄‘√+~.
($T.≈£î.MT)
dü > ∑ ≥ Tq dü + e‘· ‡ sêìøÏ 25,000 u≤e⁄\T
yê]¸ø£ uÛÑ÷>∑s¡“¤ 9583 9300 18883 |ü⁄≥Tºø=düTHÔ êïsTT. Bì e\q dü>≥∑ Tq ˇø√ÿ u≤$ ÁøÏ+<ä
»˝≤\ \uÛ´Ñ ‘· kÕ>∑jT˚ ´ kÕ>∑T $d”sÔ +í¡ ‘·>eZ∑ #·TÃ.
yê]¸ø£ uÛÑ÷>∑s¡“¤ 2168 4839 7007
2012`13˝À uÛ÷Ñ >∑s“¡ »˝≤\ <ë«sê 11.58 \ø£\å
»˝≤\ $ìjÓ÷>∑+ ôV≤ø±ºs¢¡ uÛ÷Ñ $TøÏ kÕ>∑T˙{Ï edü‹ ø£*Œ+#·&+É »]–+~.
uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\ 7415 4460 11876
Á|üdTü ‘Ô +· sêh+˝À 9 \ø£\å ≈£î ô|>’ ± u≤e⁄\T (M{Ï˝À
\uÛ´Ñ ‘·˝À $T>∑T\T n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ uÀs¡T u≤e⁄\T) ñHêïsTT. ‘·<ë«sê
uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »\ n_Ûeè~∆ 23 52 37 uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\ <ë«sê 2012`13˝À kÕ>∑T #˚jT· ã&çq
πø≥–] düTs¡øÏå‘·+ düTs¡øÏå‘·+ düTs¡øÏå‘·+ uÛ÷Ñ $T 16.34 \ø£\å ôV≤ø±ºsT¡ >¢ ± ìsê∆]+#·ã&ç+~.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 70 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

dü÷ø£àå kÕ>∑T˙{Ï |ü<‘∆ä T· \qT #˚|&ü ‘ç ˚ uÛ÷Ñ >∑s“¡ »˝≤\ $<äT´‘Y ìj·T+Á‘·D ø£$TwüH(é m|æÇÄsYd)æ 1999 e÷]à 31
ÁøÏ+<ä kÕ>∑T˙{Ï kÕeTsêú´ìï 24 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢≈£î qT+&ç $<ÛäT\qT ìs¡«Væ≤k˛Ô+~. 2000`01 qT+&ç Áø£eT+
ô|+#·e#·TÃ. ‘·|Œü ≈£î+&Ü yê]¸ø/£ ãVüQyê]¸ø£ {≤]|òt Äs¡s¶ q¢¡ T C≤Ø #˚k˛Ô+~.
uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »\ eT{≤º\ |üs´¡ y˚øDå£ sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2013`14˝À ` 5,480.77 ø√≥¢
{≤]|òt dü_‡&û n+~+∫+~. n+<äT˝À e´ekÕj·T s¡+>±ìøÏ
2013 y˚T HÓ\ eTT+<äT ø±\+‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ 2014 `4,300.92 ø√≥¢ kÕ<Ûës¡D dü_‡&û, ` 4,218.00 ø√≥¢ Áø±dt
e÷]à Hê{ÏøÏ sêh+˝À uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »\ eT≥º+ 2.24 MT≥s¡T¢ dü_‡&û n+~+∫+~.
ô|]–+~. ø√kÕÔ Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘·+˝À 1.84 MT≥s¡T,¢ sêj·T\d”eT
ÁbÕ+‘·+˝À 3.46 MT≥s¡T¢ y˚Ts¡ ô|]–+~. 2013 e÷]Ñ√ e÷s¡TŒ #˚dæq $<Ûëq+ Á|üø±s¡+ yÓT≥º bı˝≤˝À¢ 3
b˛\TÃ≈£î+fÒ 2014 e÷]Ã˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï eT≥º+ 0.53 e´ekÕj·T $<äT´‘Y ø£HøÓ qå£ T¢, e÷>±DÏ uÛ÷Ñ eTT˝À¢ 2.5 mø£sê\
MT≥s¡T¢ ô|]–+~. ø√kÕÔ Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘·+˝À 0.14 MT≥s¡T,¢ uÛ÷Ñ $T ñqï yê]øÏ e÷Á‘·yT˚ ñ∫‘· $<äT´‘Y n+~+#·ã&ÉT‘·T+~.
sêj·T\d”eT ÁbÕ+‘·+˝À 1.40 MT≥s¡T¢ ô|]–+~. Á|üdTü ‘Ô · Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh+˝À 2013 e÷]à Hê{ÏøÏ ñqï 14.49
\ø£\å e´ekÕj·T $<äT´‘Y ø£HøÓ qå£ ˝¢ À 95% eT+~ á sêsTTrøÏ
$<äT´‘Y s¡+>∑+ ns¡TΩ\e⁄‘ês¡T.
2013`14˝À 76,300 ø=‘·Ô e´ekÕj·T ø£HÓø£åqT¢
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh $<äT´‘Y dü+düú(m|æmdtÇ_)qT Çyê«\ì ìs¡sí TT+∫, 78,101 ø£HøÓ qå£ T¢ Çe«&É+ »]–+~.
1959˝À @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. 1999˝À m|æCH… øé √, B+‘√ sêh+˝À e´ekÕj·T $<äT´‘Y ø£HøÓ qå£ ¢ dü+K´ 14.49
m|æÁ{≤Hé‡ø√\T>± $uÛõÑ +#·ã&ç+~. 2000 @Á|æ˝Ÿ 1q Hê\T>∑T \ø£\å ≈£î ô|]–+~.
|ü+|æD° ø£+ô|˙\qT @sêŒ≥T #˚j·T&É+ <ë«sê |ü+|æD°
yê´bÕsêìï m|æÁ{≤Hé‡ø√≈£î n|üŒ–+#·&+É »]–+~. $<äT´‘Y sêJyé>±+BÛ Á>±MTD $<äT´Bø£s¡D jÓ÷»q
#·≥+º 2003qT nqTdü]+∫, yê´bÕs¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT 2005 (ÄsYõõ$yÓ’)
pHé 9 qT+&ç Hê\T>∑T &çdÿü yéT\≈£î n|üŒ–+#·&+É »]–+~. <˚X+¯ ˝Àì nìï ≈£î≥T+u≤\≈£î $<äT´‘YqT n+~+#ê\H˚
1959 qT+&ç 2013`14 eT<Û´ä ñeTà&ç Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh+˝À \ø£å´+‘√ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ 2005˝À sêJyé>±+BÛ Á>±MTD
e´ekÕú|üø£ $<äT´‘Y kÕeTs¡ú´+ 213 yÓT>±yê≥¢ qT+&ç $<äT´Bø£sD ¡ jÓ÷»q(ÄsYõõ$yÓ)’ qT Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~.
16717.33 yÓT>±yê≥¢≈î£ ô|]–+~. $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ dü+K´
2.7 \ø£\å qT+&ç 261.46 \ø£\å ≈£î #˚sT¡ ≈£î+~. $<äT´#·Ãø¤ ÔÏ q÷‘·q ø±\˙\ $<äT´Bø£sD ¡
ìs¡«Vü≤D kÕeTs¡´ú + 686 $T*j·THé j·T÷ì≥¢ qT+&ç 88,743 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2006 @Á|æ˝Ÿ 1q Ç+{ÏÁ>π f…&é
$T*j·THé j·T÷ì≥¢≈î£ ô|]–+~. yê]¸ø£ sêã&ç `5.50 ø√≥¢ Hêe˝Ÿ &Óe\|tyTÓ +{Ÿ ÇHé s¡÷s¡˝Ÿ @]j·÷dt n+&é yÓ÷&É˝Ÿ
qT+&ç ` 34,549.99 ø√≥¢≈î£ ô|]–+~. eTTì‡|ü˝Ÿ @]j·÷dt(INDIRAMMA)qT ÁbÕs¡+_Û+∫+~. á
ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä q÷‘·q+>± ì]à+∫q >∑èVü≤ ìsêàD
ñeTà&ç sêh+˝À $<äT´‘Y s¡+>∑ n_Ûeè~∆ ø±\˙\≈£î $<äT´Bø£sD ¡ kÂø£s´¡ + ø£*Œ+#·ã&ÉT‘·T+~. Ç|üŒ{Ï
n+X¯+ 1959 2014 es¡ ≈ î
£ 1095 q÷‘· q ø±\˙\≈£î $<äT´Bø£sD ¡ |üPs¡eÔ >±, 59
e´ekÕú|üø£kÕeTs¡ú´+(yÓT.yê) 213 16,717 ø±\˙\˝À |ü⁄s√>∑‹˝À ñ+~.
>∑]wüº &çe÷+&é(yÓT.yê) 146 13,162 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ \øå±´\T
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\T(\ø£å˝À¢) 2.7 261.46 12e |ü + #· e s¡ ¸ Á|ü D ≤[ø± (2012`13 qT+&ç
yê]¸ø£ $<äT´#·Ã¤øÏÔ yê&Éø£+ 686 88,743 2016`17) ø±\+˝À ñeTà&ç sêh+˝À Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ 944.64
($T*j·THé j·T÷ì≥T¢) yÓT>±yê≥¢ n<äq|ü⁄ e´ekÕú|üø£ kÕeTsêú´ìï kÕ~Û+#·&É+
yê]¸ø£ sêã&ç(`ø√≥¢˝À) 5.50 34,549.99 »]–+~. eTs√ 8705 yÓT>±yê≥¢ kÕeTsêú´ìï »‘· #˚j÷· \ì
‘·\dü] $ìjÓ÷>∑+(øÏ˝Àyê≥T¢)11.5 1084 ìs¡ísTT+#·&É+ »]–+~. Ç+<äT˝À 2300 yÓT>±yê≥T¢ sêh
(2012`13) Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑+˝À, 1662 yÓT>±yê≥T¢ øπ +Á<ä+ qT+&ç, 4743
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ @sêŒ≥T#˚dæq Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ yÓT>±yê≥T¢ Áô|’y˚≥T s¡+>∑+˝À kÕ~Û+#ê\ì ìπs›•+#·&É+
»]–+~.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 71 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
s√&ÉT¢   uÛeÑ Hê\T C≤rj·T s¡V≤ü <ës¡T\T
s√&ÉT¢   uÛeÑ Hê\ XÊK˝Àì uÛeÑ Hê\ $uÛ≤>∑+ Á|üdTü ‘Ô ·
2013 nø√ºãsY Hê{ÏøÏ sêh+ >∑T+&Ü 19 C≤rj·T
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+˝Àì $$<Ûä $uÛ≤>±\≈£î #Ó+~q s¡Vü≤<ës¡T\T yÓfi¯ó‘·THêïsTT. M{Ï bı&Ée⁄ 4,302
4.75 \ø£\å #·<sä |¡ ⁄ü n&ÉT>∑T\(2.16 \ø£\å #·<sä |¡ ⁄ü n&ÉT>∑T\ øÏ.MT\T.
HêHé s¬ dæ&ìÓ ¸jT· ˝Ÿ uÛeÑ Hê\T, 2.59 \ø£\å #·<sä |¡ ⁄ü n&ÉT>∑T\
Ç+<äT˝À 1695.05 øÏ.MT\T Hê\T>∑T ˝…’qT¢ ø±>±,
$d”sÔ +í¡ ø£*–q s¬ dæ&ìÓ ¸jT· ˝Ÿ uÛeÑ Hê\T) $d”sÔ +í¡ ø£*–q uÛeÑ Hê\T 2,079.98 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ &ÉãT˝Ÿ ˝…q’ T¢, 199.32 øÏ.MT\T
ìsêàD+, ìs¡«Vü≤D u≤<Û´ä ‘·\qT ìs¡«]ÔdTü +~. Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ ˝…’qT s√&ÉT¢, 327.65 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢
s¡Vü≤<ës¡T\T dæ+–˝Ÿ ˝…q’ T s√&ÉT¢ ñHêïsTT.
eTÚ*ø£ s¡yêD≤ e´edü˝ú À¢ s¡V≤ü <ës¡T\T ≈£L&Ü ˇø£{.Ï
2011 Hê{ÏøÏ <˚X+¯ ˝À Á|ü‹ \ø£\å eT+~ »HêuÛ≤≈£î
n+‘˚ø±<äT eTÚ*ø£ edü‘T· \ s¡+>∑+˝À eTTK´yÓTqÆ ÁbÕ<Ûëq´‘· 7.67 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ C≤rj·T s¡Vü≤<ës¡T\T ñ+&É>±,
ø£*–q s¡+>∑+ ≈£L&Ü. n_Ûeè~∆ eT]j·TT Ä]úø£ e´edüú˝À sêh+˝À Á|ü‹ \ø£å eT+~ »HêuÛ≤≈£î dü>≥ ∑ Tq 8.71
eè~∆ ‘·«s¡D≤ìøÏ Áø£eTã<äy∆ TÓ qÆ s√&É¢ ìsêàD+ m+‘√ nedüs+¡ . øÏ.MT\ C≤rj·T s¡V≤ü <ë] ñ+~.
$$<Ûä s¡yêD≤ e´edü\ú <ë«sê »s¡T>∑T‘·Tqï s¡yêD≤˝À 80
Á|ü‹ yÓsTT´ #·<sä |¡ ⁄ü øÏ˝ÀMT≥s¡≈¢ î£ <˚X+¯ ˝À dü>≥
∑ Tq
XÊ‘·+ düsT¡ ≈£î\ s¡yêD≤ eT]j·TT bÕ´dæ+»sY Á{≤|òøæ ˘ s√&ÉT¶ 28.2 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ C≤rj·T s¡Vü≤<ës¡T\T ñ+&É>±,
s¡yêD≤ <ë«sêH˚ »s¡T>∑T‘√+~. sêh+˝À 26.80 øÏ.MT.\ bı&Éyq’Ó C≤rj·T s¡V≤ü <ës¡T¢
sêh+˝À s√&É¢ $esê\T ñHêïsTT.
2014 y˚T 31 Hê{ÏøÏ sêh+˝À ÄsY   _ s√&é HÓ{ŸesYÿ sêh s¡V≤ü <ës¡T\T
46,440 øÏ.MT\T ñ+&É>±, Ç+<äT˝À

sêh s¡V≤ü <ës¡T\T, Á|ü<ëÛ q õ˝≤¢ s¡V≤ü <ës¡T\T, Á>±MTD
C≤rj·T s¡V≤ü <ës¡T\T 4,302 øÏ.MT s¡Vü≤<ës¡T\ô|’ s√&ÉT¢ eT]j·TT e+‘Óq\ ìsêàD+,
sêh s¡V≤ü <ës¡T\T 7,255 øÏ.MT ìs¡«Vü≤DqT s√&ÉT¢ eT]j·TT uÛeÑ Hê\ XÊK #˚|&ü TÉ ‘·T+~.
Á|ü<ëÛ q õ˝≤¢ s√&ÉT¢ 19,783 øÏ.MT
s√&ÉT¢ eT]j·TT uÛÑeHê\ XÊK 1965˝À 21,510
Á>±MTD s√&ÉT¢ 15,100 øÏ.MT øÏ˝ÀMT≥s¡¢ s¡Vü≤<ës¡T\qT ìs¡«Væ≤+#˚+~. Á|üdüTÔ‘·+
42,138 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ s√&Éq¢ T ìs¡«Væ≤k˛Ô+~. Ç+<äT˝À
sêh+˝À ˝…q’ ¢ yêØ>± s√&É¢ $esê\T(øÏ.MT\˝À) sêh s¡V≤ü <ës¡T\T 7,255 øÏ˝ÀMT≥s¡T,¢ Á|ü<ëÛ q õ˝≤¢
Hê\T>∑T ˝…q’ T¢ 2,030 s¡Vü≤<ës¡T\T 19,783 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢, 15,100 øÏ˝À
MT≥s¡¢ Á>±MTD s√&ÉT¢ ñHêïsTT.
&ÉãT˝Ÿ ˝…’qT¢ 9,995
eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰ ˝…’qT¢ 3,056 C≤rj· T ‘· T bò Õ qT eTT|ü ⁄ Œ ñ|ü X ¯ e Tq
dæ+–˝Ÿ ˝…H’ é 31,359 ÁbÕC…≈£îº(mHédæÄsYm+|æ)
yÓTT‘·Ô+ 46,440 á ÁbÕC…≈£îº(National Cyclone Risk Mitigation
ñ|ü]‘·\+ yêØ>± s√&É¢ $esê\T(øÏ.MT\˝À) Project (NCRMP))qT 9 ø√kÕÔ õ˝≤¢˝À¢ #˚|≥ ü &º +É »]–+~.
‘·TbòÕqT eTT|ü⁄Œ ÁbÕ+‘ê\≈£î düV‰ü j·Tø£ kÕeTÁ–ì m≥Te+{Ï
dæyTÓ +≥T ø±+Áø°≥T 1,298 Ä≥+ø±\T ˝Ò≈£î+&Ü dü‘·«s¡y˚T ‘·s¡*+#·&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq
‘ês¡T s√&ÉT¢ 44,984 s√&ÉT¶ kÂø£sê´\qT ø£*Œ+#·&+É , Äyêdü ÁbÕ+‘ê\≈£î, ‘·TbòÕqT
ôw\ºs¢¡ es¡≈î£ ø=‘·Ô s√&Éq¢ T, e+‘Óq\qT ì]à+#·&+É , <Óã“‹qï
‘ês¡T s√&ÉT¢ ø±ì$ 158 yê{ÏøÏ eTs¡eTà‘·T\T #˚j·T&É+ <ë«sê eTÚ*ø£ edü‘·T\qT
yÓTT‘·Ô+ 46,440 ø£*Œ+#·&+É á ÁbÕC…≈î£ º Á|ü<ëÛ q ñ<˚X› +¯ .
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 72 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ s√&é &Óe\|tyÓT+{Ÿ ø±s=ŒπswüHé s√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘·
(m|æÄsY&çdæ) sêh+˝À s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\ dü+K´qT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ
sêh+˝Àì s√&É¢ n_Ûeè~∆, ìs¡«Vü≤D, Ç‘·s¡ nqTã+<Ûä Á|üuTÑÛ ‘·«+ kÕ<Û´ä yÓTqÆ nìï s¡ø±\ #·s´¡ \T rdüT≈£î+{À+~. s√&ÉT¶
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ìs¡«Vü≤D ø√dü+ 1998˝À s√&é &Óe\|tyTÓ +{Ÿ uÛÁÑ <ä‘ê eT+&É*(s√&é ùd|òº” øöì‡˝Ÿ)øÏ eTTK´eT+Á‹ #Ós’ |Y sü ‡¡ Hé>±
ø±s=ŒπswüHéqT @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î ø£*– ñqï @¬ø’ø£ sêh+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ. s√&ÉT¶ uÛÑÁ<ä‘· nH˚~
s¡ T D+‘√ #˚ | ü { Ï º q Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ sêh ôV’ ≤ y˚ ãVüQfi¯ ø√D, ãVüQfi¯ s¡+>±\≈£î dü+ã+~Û+∫q düeTdü´>±
ÁbÕC…≈î£ (º m|æmdtôV≤#Y|)æ ÁøÏ+<ä 1734 øÏ.MT\ bı&Éyq’Ó s√&Éq¢ T Á|üuTÑÛ ‘·«+ >∑T]Ô+∫+~. n+<äTe\¢ düeTq«j·T+‘√ ≈£L&çq n+‘·sY
yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· +É »]–+~. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Ä]úø£ |ü⁄qs¡«´ed”øú s£ D¡ Áø£eT•ø£D å ≤ <äèø£Œ<∏+ä nedüs+¡ . düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ düeTq«j·÷ìï
kÕ~Û+#˚+<äT≈£î s¡yêD≤ XÊKqT H√&É˝Ÿ &çbÕs¡TºyÓT+≥T>±
|ü < ∏ ä ø £ + ÁøÏ + <ä 1818 øÏ ˝ ÀMT≥s¡ ¢ bı&É y Ó ’ q s√&É ¢ q T #˚jT· &É+ »]–+~. sêh+˝À s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\ dü+K´qT ‘·–+Z #˚
yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· +É »]–+~. <äèw摺 √ sêh s¡yêD≤ XÊK ªdü|süò (Y ùd|òº” Ä˝Ò«dt |òsü Y Ä˝Ÿ s√&é‡)µ
|ü+#êj·Tr sêCŸ s√&ÉT¢ ù|]≥ ˇø£ s√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘ê ø±s¡´Áø£e÷ìï ÁbÕs¡+_Û+∫+~. <ëì
ÁøÏ+<ä nH˚ø£ #·s´¡ \T #˚|{ü +ºÏ ~. 2014 »qe] 20 qT+&ç 26
2013 @Á|æ˝Ÿ 1 Hê{ÏøÏ |ü+#êj·TrsêCŸ Ç+»˙]+>¥ es¡≈î£ 25e s√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘ê yês√‘·‡yêìï bÕ{Ï+#·&+É »]–+~.
XÊK ÁøÏ+<ä ñqï Á>±MTD s√&É¢ bı&Ée⁄ 76,994 øÏ.MT.\T õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºs¡T¢ #ÛÓ’s¡àqT¢>± õ˝≤¢ s√&ÉT¶ uÛÑÁ<ä‘ê ø£$T{°\qT
|ü ⁄ qs¡ « ´ed” ú ø £ ] +#· & É + »]–+~. Á|ü ‹ 30 qT+&ç 40
dæd,æ ‘ês¡T s√&ÉT¢ ` 23,344 øÏ.MT.\T øÏ˝ÀMT≥s¡¢≈£î ˇø£ 108 n+ãT˝…qT‡qT @sêŒ≥T #˚j·T&É+
&ÉãT¢´_m+ s√&ÉT¢ ` 10,420 øÏ.MT.\T »]–+~.
Á>±yÓ˝Ÿ s√&ÉT¢ ` 19,636 øÏ.MT.\T ø±\Twü´ ìyês¡D
eT{Ϻ s√&ÉT¢ ` 23,494 øÏ.MT.\T yêVü ≤ q ø±\TcÕ´ìï ìj· T +Á‹+#· & É + ø√dü +
$XÊK|ü≥Dº + ÁbÕ+‘·+˝À 15 dü+e‘·‡sê\≈£î $T+∫q Á|üuTÑÛ ‘·«,
s¡yêD≤ Áô|’y˚≥T yêVü≤Hê\qT ìùw~Û+#·&É+ »]–+~. $»j·Tyê&É,
$XÊK|ü≥ºD+ ÁbÕ+‘ê\˝À Ä{À]øå±\ dü+K´ô|’ Ä+ø£å\T
sêh Ä]úø±_Ûeè~∆˝À s√&ÉT¶ s¡yêD≤ Á|üeTTK bÕÁ‘· $~Û+#·&É+ »]–+~. á ¬s+&ÉT q>∑sê\˝À ø=‘·Ô Á‹#·Áø£
b˛wæk˛Ô+~. yêVü≤Hê\≈£î nqTeT‹ Çe«&É+ ˝Ò<Tä .

2014 e÷]à 31 Hê{ÏøÏ sêh+˝À 70.65 \ø£å\ Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ s√&É T ¶ s¡ y êD≤ dü + dü ú
yêVü≤Hê\T qyÓ÷<äj·÷´sTT.
(m|æmdtÄsY{Ïdæ)

M{Ï˝À düTe÷s¡T 77% ~«#·Áø£yêVü≤Hê\T.
sêh+˝Àì Á|ü » \ nedü s ê\T rs¡ à &ÜìøÏ

ø±s¡T,¢ Ár M\s¡T,¢ ãdüT‡\T, Á≥≈£îÿ\T ‘·<Tä |ü] kÕúHê˝À¢ yÓTT≥ºyTÓ T<ä{kÏ Õ]>± 1932 pHé˝À ìC≤+ s¬ ˝’ «Ò dt yês¡T 27
ñHêïsTT. ãdüT‡\T, 166 eT+~ dæã“+~‘√ ˇø£ $uÛ≤>±ìï @sêŒ≥T
s¡yêD≤ XÊK sêã&ç #˚jT· &É+ »]–+~. eTTK´+>± s¬ ˝’ «Ò ùdwº qü ≈¢ î£ e#˚à Á|üj÷· DÏ≈î£ \
nedüsê\qT rs¡Ã&ÜìøÏ M{Ïì @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. nq+‘·s+¡
dü+e‘·‡s¡+ sêã&ç (` ø√≥¢˝À) 1951 qe+ãsY 1 qT+&ç s√&ÉT¶ s¡yêD≤ s¡+>∑+ ôV≤’ <äsêu≤<é
2011`12 1473.54 sêh Á|ü u Û Ñ T ‘· « $uÛ ≤ >∑ + ÁøÏ + <ä ≈ £ î e∫Ã+~. sêÁcÕº \
2012`13 1602.12 |ü⁄qs¡«´ed”úø£s¡D ‘·s¡Tyê‘· 1958 »qe] 11 qT+&ç
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh+˝À ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ ø±s=ŒπswüHéqT @sêŒ≥T
2013`14 1517.83 #˚XÊs¡T. á ø±s=ŒπswüHqé T @sêŒ≥T #˚dqæ Äs¡+uÛ+Ñ ˝À 609
2014`15(pHé 2014 es¡≈£î) 448.37 ãdüT‡\T, 16 &çb˛\T, 5,081 eT+~ dæã“+~ ñ+&˚ yês¡T.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 73 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
n|üŒ{Ï qT+&ç s¡yêD≤ nedüsê\T ô|s¡T>∑T‘·÷ e#êÃsTT. B+‘√ mø£sê\ uÛ÷Ñ $Tì Ç#˚Ã+<äT≈£î n+^ø£]+∫+~. yÓTT<ä{Ï <äX˝¯ À
ø±s=ŒπswüHqé T C≤rj·T+ #˚XÊs¡T. uÛ≤>∑+>± 690 mø£sê\qT ñ∫‘·+>± Çe«qT+~. Ç|üŒ{Ïπø

m|æmdtÄsY{dÏ æ <˚X+¯ ˝ÀH˚ n‹ô|<ä› Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ s√&ÉT¶ sπ DÏ>T∑ +≥ eT+&É\+˝Àì 293 mø£sê\ uÛ÷Ñ $Tì sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+
s¡yêD≤ dü+düú>± *e÷ÿ ãTø˘ Ä|òt ]ø±sY¶‡(2000), msTTsYb˛sY‡º n<∏ë]{° Ä|òt Ç+&çj÷· ≈£î n|üŒ–+#·&+É »]–+~.
–ìïdtãTø˘ Ä|òt es¡˝Ÿ¶ ]ø±sY¶‡(1999) >∑T]Ô+#·&É+ sê»eT+Á&ç $e÷HêÁX¯jT· +
»]–+~.
á $e÷HêÁX¯jT· + 365.49 mø£sê\˝À $dü]Ô +∫ ñ

m|æmdtÄsY{Ïdæ 2014 y˚T Hê{ÏøÏ 4 CÀqT¢, 12 +~. Bìì n_Ûeè~∆ #˚ùd+<äT≈£î msTTsYb˛sY‡º n<∏ë]{° Ä|òt
Øõj·TqT¢, 122 &çb˛\‘√ 12,216 ãdüT‡\T ø£*– ñ Ç+&çj÷· e÷düsº Y bÕ¢qTqT Á|ü‹bÕ~+∫+~.
+~. 60,310 eT+~ dæã“+~ |üì #˚dTü HÔ êïs¡T.

122 &çb˛\ ìs¡«Vü≤DqT ø£+|üP´≥sY HÓ{Ÿes¡Tÿ <ë«sê
ø£&|É ü $e÷HêÁX¯jT· +
nqTdü+<Ûëq+ #˚jT· &É+ »]–+~. Á|üdTü ‘Ô +· ìs¡T|üj÷Ó >∑+>± ñqï á $e÷HêÁX¯j÷· ìï

2014 y˚T Hê{ÏøÏ ©≥s¡T≈£î 5.23 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ Ç+<Ûqä n_Ûeè~∆ #˚ùd+<äT≈£î msTTsYb˛sYº n<∏ë]{° Ä|òt Ç+&çj÷· (mm◊)
kÕeTsêú´ìï kÕ~Û+∫+~. #·s´¡ \T #˚|{ü +ºÏ ~. Bì n_Ûeè~∆øÏ msTTsYb˛sY‡º n<∏ë]{° Ä|òt
Ç+&çj÷· 476.33 mø£sê\ n<äq|ü⁄ uÛ÷Ñ $Tì ø√s¡>±, Ç|üŒ{Ïøπ

Á|ü‹ s√p ãdüT‡\T 46.22 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+ 457.83 mø£sê\qT n|üŒ–+#·&+É »]–+~. s¡Hyé ˚ |üqT\T,
Á|üj·÷DÏdü÷Ô 64.22 \ø£å\ eT+~ Á|üj·÷DÏ≈£î\qT {≤´ø°‡ y˚, mÁbÕHé, ø±+bÂ+&é yê˝Ÿ, Ç‘·s¡ |üqT\T |üPs¡j
Ô ÷· ´sTT.
>∑eT´kÕúHê\≈£î #˚s¡TdüTÔHêïsTT.

ˇø√ÿ ãdüT‡ dü>≥ ∑ Tq s√E≈£î 381 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+
ÁbÕ+rj·T $e÷HêÁX¯j÷· \T
q&ÉTk˛Ô+~. sêh+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\ eT<Û´ä eT+∫ nqTdü+<Ûëq+
@sêŒ≥T #˚jT· &É+‘√ bÕ≥T Ä]úøe£ è~∆ì ô|+bı+~+#·&+É ø√dü+
$e÷HêÁX¯j·÷\T ÁbÕ+rj·T Vü≤]‘·πøåÁ‘· $e÷HêÁX¯j·÷\(Regional Greenfi
eld Airports )qT @sêŒ≥T #˚ j · ÷ \ì sêh Á|ü u Û Ñ T ‘· « +
$»j·Tyê&É, ‹s¡T|ü‹, ø£&|É ,ü sê»eT+Á&ç\˝Àì HêHé Á|ü‹bÕ~+∫+~.
yÓ T Á{À $e÷HêÁX¯ j · ÷ \ n|t Á π > &˚ w ü H é / Ä<Û ä T ìø° ø £ s ¡ D ≈£ î
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ msTTsYb˛sY‡º n<∏ë]{° Ä|òt Ç+&çjT· ‘√ yÓe ’ ÷ìø£ s¡+>∑ $<Ûëq+
ne>±Vü≤q ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î<äTs¡TÃ≈£î+~. ÁbÕ+rj·T $e÷HêÁX¯j·÷\ n_Ûeè~∆øÏ Á|üuÛÑT‘·«+
$»j·Tyê&É $e÷HêÁX¯jT· + yÓe
’ ÷ìø£ s¡+>∑ $<ÛëHê(Aviation Policy)ìï s¡÷bı+~+#ê\ì
Á|ü‹bÕ~+∫+~. Ç+<äT≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ eTTkÕsTT<ë $<ÛëHêìï
Á|üdTü ‘Ô +· msTTsYb˛sY‡º n<∏ë]{° Ä|òt Ç+&çj÷· ÄBÛq+˝À ôV’ ≤ <ä s êu≤<é ˝ Àì n&ç à ìÁùdº { Ï y é kÕº | ò t ø±˝Ò J Ä|ò t
ñqï $e÷HêÁX¯jT· + $d”sÔ +í¡ 536.19 mø£sê\T ñ+≥T+~. Ç+&çj÷· (ASCI) düeT]Œ+∫+~.
Bìì $dü]Ô +#˚+<äT≈£î #·s´¡ \T #˚|≥ ü &º +É »]–+~. BìøÏ >±qT
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ ø£ècÕí õ˝≤¢ >∑qïes¡+ eT+&É\+˝À HÍø±ÁX¯j·÷\T
491.92 mø£sê\ uÛÑ÷$Tì msTTsYb˛sYº‡ n<∏ë]{° Ä|òt
Ç+&çj·÷≈£î ñ∫‘·+>± Ç#˚Ã+<äT≈£î n+^ø£]+∫+~. BìøÏ 974 øÏ ˝ ÀMT≥s¡ ¢ bı&É y Ó ’ q rs¡ π s K ø£ * – ñqï
nedüsy¡ TÓ qÆ uÛ÷Ñ ùdø£sD ¡ ø√dü+ ` 110.91 ø√≥T¢ eT+ps¡T Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« ÄBÛq+˝À ñqï Á|ü<ëÛ q z&Ésπ e⁄
#˚jT· &É+ »]–+~. $XÊK|ü≥ï+‘√ bÕ≥T eTs√ 14 HêHé y˚T»sY z&Ésπ e⁄\T ñ
HêïsTT. #ÓH’ ê‘√ bÕ≥T Ç‘·s¡ Ädæj÷· <˚XÊ\≈£î uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯
‹s¡T|ü‹ $e÷HêÁX¯jT· + qT+&ç es¡Ôø£+ >∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T‘√+~. Bì‘√ ‘·÷s¡TŒ
Á|üdüTÔ‘·+ msTTsYb˛sYº‡ n<∏ë]{° Ä|òt Ç+&çj·÷ rs¡+ qT+&ç düsT¡ ≈£î\ s¡yêD≤ ≈£L&Ü eè~∆ #Ó+<äT‘√+~.
Ä<Ûä«s¡´+˝À ñqï ‹s¡T|ü‹ $e÷HêÁX¯j·T+ $d”Ôs¡í+ 312
mø£sê\T. Bìì n+‘·sê®rj·T kÕúsTT $e÷HêÁX¯j·T+>± >∑+>∑es¡+ b˛s¡Tº
n_Ûeè~∆ #˚jT· &É+ ø√dü+ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ eTs√ 718 >∑+>∑es¡+ b˛s¡Tº $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢˝À ñ+~. nìï
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 74 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 yê‘êes¡ D |ü ] dæ ú ‘ · T \≈£ î ‘· ≥ Tº ≈ £ î H˚ $<Û ä + >±, Bìì ìC≤+|ü≥ï+ e<ä› ¬s+&ÉT z&Éπse⁄\qT Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’y˚≥T
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝ÀH˚ n‘·´+‘· ˝À‘Óq’ (21 MT≥s¡T)¢ z&Ésπ e⁄>± Áô|y’ ≥˚ T uÛ≤>∑kÕ«eT´+˝À ì]à+#·T, ìs¡«Væ≤+#·T, ã~© #˚jT· T(ã÷{Ÿ)
uÛ≤>∑kÕ«eT´+ düV‰ü j·T+‘√ s¡÷bı+~+#ês¡T. á z&Ésπ e⁄˝À ÁbÕ‹|ü~ø£q n_Ûeè~∆ #˚j·T&ÜìøÏ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+
2009 @Á|æ˝Ÿ qT+&ç ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T yÓTT<ä\j·÷´sTT. Á|üdTü ‘Ô +· Á|ü‹bÕ~+∫+~. Ç+<äTø√dü+ 33 dü+e‘·‡sê\ sêsTTr
s¬ +&Ée <äX¯ |üqT\T |ü⁄s√>∑‹˝À ñHêïsTT. 2013`14˝À á e´e~Û‘√ 2008 p˝…’˝À yÓTdü‡sY‡ yêHé|æø˘ b˛sYº‡ Áô|’y˚≥T
z&Ésπ e⁄ 158.10 \ø£\å ≥qTï\ düsT¡ ≈£îqT s¡yêD≤ #˚d,æ ` *$Tf…&‘é √ ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î<äTs¡TÃø√e&É+ »]–+~.
570.47 ø√≥¢ sêã&çì Ä]®+∫+~. 2014`15˝À 2014 y˚T
es¡≈î£ 34.30 \ø£\å ≥qTï\ düsT¡ ≈£îqT s¡yêD≤ #˚d,æ ` 114.78 eT∫©|ü≥ï+ b˛s¡Tº
ø√≥T¢ Ä<ëj·÷ìï >∑&+ç ∫+~.
sêh Á|üuÛÑT‘·«+ ø£ècÕí õ˝≤¢˝Àì eT∫©|ü≥ï+˝À á
ø±øÏHê&É j·÷+ø£sπ CŸ b˛sYº z&É π s e⁄qT ì]à+#· T , ø£ * – ñ+&É T , ìs¡ « Væ ≤ +#· T ,
Ç~ ø±øÏHê&É≈î£ düMT|ü+˝Àì 17 øÏ.MT.\ bı&Éyq’Ó ã<ä˝≤sTT+#·T(ã÷{Ÿ) ÁbÕ‹|ü~ø£q Á|üuTÑÛ ‘·«, Áô|y’ ≥˚ T uÛ≤>∑kÕ«eT´
ôVA|t ◊˝≤+&é˝À ñ+~. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ Çø£ÿ&É≈î£ 150 |ü<ä∆‹˝À n_Ûeè~∆ #˚k˛Ô+~. yÓTdü‡sY‡ eT∫©|ü≥ï+ b˛s¡Tº
qT+&ç 200 z&É\T ekÕÔsTT. *$Tf…&é‘√ 30 dü+e‘·‡sê\ sêsTTr ø±˝≤ìøÏ ˇ|üŒ+<ä+
ø±øÏHê&É &û|yt ê≥sY b˛sYº |üPs¡ÔsTT+~.
Çø£ÿ&É Á|üuTÑÛ ‘·«+ n_Ûeè~∆ |üs∫¡ q u…sT¡ \Ô qT 1999˝À ø£eT÷´ìπøwüqT¢
Áô|y’ {˚ ø° ]£ +∫, 50 dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T ìs¡«Vü≤D ø√dü+ yÓTdü‡sY‡
d”b˛sYº *$Tf…&≈é î£ n|üŒ–+#·&+É »]–+~. Bì ìs¡«Vü≤D ø√dü+ 2014 e÷]à 31 Hê{Ï ø Ï sêh+˝À 10,318
ø±øÏHê&É d”b˛sYº *$Tf…&(é ø¬ mdt|mæ ˝Ÿ) nH˚ ˇø£ ôdŒwü˝Ÿ |üsŒ¡ dt b˛kÕº|d”ò Tü \T ñHêïsTT. Ç+<äT˝À 59 ôV≤&éb˛kÕº|d”ò Tü \T, 8
yÓV≤æ øÏ˝ŸqT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. eTTK´&Üø˘ |òTü sY\T, 1,517 düuŸ b˛kÕº|d”ò Tü \T, 8,734 Áu≤+#Y
b˛kÕº|d”ò Tü \T ñHêïsTT.
s¡e« b˛s¡Tº Á{≤sTT ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ 2014 e÷]à Hê{ÏøÏ sêh+˝À
Ç~ ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] õ˝≤¢˝À ñ+~. Ç‘·s¡ z&Ésπ e⁄\≈£î 2,488 f…*bò˛Hé mπøä+CŸ\T, 10.21 \ø£\å ˝≤´+&é˝H’… é ø£HøÓ qå£ T¢,
s¡yêD≤ #˚ùd Ä|òct ˛sY ÄsTT˝Ÿ {≤´+ø£s¢¡ ø√dü+ Çø£ÿ&É ˇø£ Ä|òt 46,256 |ü_ø¢ ˘ f…*bò˛Hé ø£HøÓ qå£ T¢, 64.93 \ø£\å yÓs’ ˝Y d… t ø£HøÓ qå£ T¢
c˛sY dæ+–˝Ÿ ãjÓ÷ eT÷]+>¥ e´edüqú T @sêŒ≥T #˚jT· &É+ ñHêïsTT.
»]–+~. u≤´+øÏ+>¥
ø£èwü|í ≥ü ï+ z&Ésπ e⁄ 2014 e÷]à Hê{ÏøÏ sêh+˝À 5,980 ôw&É÷´\T¶
<˚X¯+˝ÀH˚ yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï Vü≤]‘·πøåÁ‘· z&Éπse⁄ nsTTq u≤´+≈£î XÊK\T ñHêïsTT. M{Ï˝À yÓTT‘·Ô+ ñqï &çbÕõ≥T¢
ø£èwü|í ≥ü ï+ z&Ésπ e⁄ HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢˝À ñ+~. Bìì ì]à+#·T, $\Te ` 1,65,242 ø√≥T¢ ø±>±, 2014 e÷]à Hê{ÏøÏ Ç∫Ãq
ìs¡«Væ≤+#·T, |ü+#·Tø=qT, ã<ä˝≤sTT+#·T(_zmdt{)Ï Á|ü‹bÕ~ø£q s¡TD≤\T ` 2,01,201 ø√≥T¢ ñHêïsTT. ÄsY_◊ Á|üe÷D≤\
Á|üuTÑÛ ‘·«, Áô|y’ ≥˚ T uÛ≤>∑kÕ«eT´ |ü<‹∆ä ˝À 30 dü+e‘·‡sê\ ø±˝≤ìøÏ Á|üø±s¡+ Á¬ø&ç{Ÿ ` &çbÕõ{Ÿ ìwüŒ‹Ô 60% ñ+&Ü*‡ ñ+&É>±,
ø£èwü|í ≥ ü ï+ b˛s¡Tº ø£+ô|˙ *$Tf…&(é ø¬ |ædmæ ˝Ÿ) dü+düú n_Ûeè~∆ sêh+˝À 121.76% ñ+~.
|ü]∫+~. b˛s¡T˝º Àì yÓTT<ä{Ï <äXq¯ T ` 1,200 ø√≥¢ ô|≥Tºã&ç‘√ ÁbÕ<Ûëq´ s¡+>±\≈£î Ç∫Ãq s¡TD≤\T ` 1,37,250
n_Ûeè~∆ #˚XÊs¡T. Ç~ 2009 e÷]à qT+&ç yêDÏ»´ ùde\T ø√≥T¢. Ç$ ìø£s¡ u≤´+≈£î s¡TD≤˝À¢ ÄsY_◊ Á|üe÷D≤\ Á|üø±s¡+
n+~+#·&+É ÁbÕs¡+_Û+∫+~. 40% ñ+&Ü*. ø±ì, 80.87%ñHêïsTT. e´ekÕj·T s¡+>±ìøÏ
Ç#˚à s¡TD≤\T ìø£s¡ u≤´+≈£î s¡TD≤˝À¢ 18% ñ+&Ü*. nsTT‘˚
y√&É π s e⁄, ìC≤+|ü ≥ ï+ b˛s¡ T º eT]j· T T eTq sêh+˝À 51.62%(` 87,612 ø√≥T¢) ñHêïsTT.
Ç+&ÉÁdæj º T· ˝Ÿ ø±]&ÜsY(yêHé|øæ )˘ ÁbÕC…øº̆ e´ekÕj˚ T ‘· s ¡ s¡ + >±\≈£ î Ç∫Ãq s¡ T D≤\T `26,302
ø√≥T¢(13.07%) ñHêïsTT. Ç‘·s¡ ÁbÕ<Ûëq´‘· s¡+>±\≈£î Ç∫Ãq
Á|üø±X¯+ õ˝≤¢˝Àì y√&Éπse⁄, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢˝Àì s¡TD≤\T ` 23,336 ø√≥T¢(8.95%) ñHêïsTT.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 75 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
|üsê´≥ø£ s¡+>∑+
Á|üd<æ ∆ä sê»e+XÊ\T, n‘·´+‘· |üÁ$‘·yTÓ qÆ <˚yê\j·÷\T,
\ø£ÿ u§eTà\T, n+<äyÓTÆq #˚H˚‘· eÁkÕÔ\T, düTdü+|üqïyÓTÆq
kÕVæ≤‘·´ dü+|ü<ä, ≈£L∫|üP&ç e+{Ï n<äT“¤‘· qè‘ê´\≈£î
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ô|{Ϻ+~ ù|s¡T. |ü$Á‘· j·÷Á‘ê πø+Á<ë\T,
Äø£]¸Dj° T· yÓTqÆ Á|ü<X˚ Ê\T, eT÷´õj·÷\T, z&Ésπ e⁄\T, q<äT\T,
düeTTÁ<ä rsê\T, Væ≤˝Ÿ ùdwº qü ¢ yÓTT<ä\>∑T 300≈£î ô|>’ ± |üsê´≥ø£
ÁbÕ+‘ê\qT ø£*– ñqï Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ <˚X+¯ ˝À n‹ô|<ä› dü+K´˝À
|üsê´≥≈£î\qT Äø£]¸k˛Ô+~. Á|ü‹j˚T{≤ sêÁcÕºìï 7.5 $T*j·Tq¢
eT+~ |üsê´≥≈£î\T dü+<ä]ÙdüTHÔ êïs¡T.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |üsê´≥ø£ s¡+>∑ n_Ûeè~∆ dü+düú
(m|æ{Ï&çdæ)
m|æ{&Ï dç ìæ 1976˝À sêh Á|üuTÑÛ ‘·« dü+dü>ú ± @sêŒ≥T
#˚XÊs¡T. |üsê´≥ø£ s¡+>∑+˝À eTÚ*ø£ edü‘T· \ ø£\Œq, Ç‘·s¡ ñ
‘·Œ‘·TÔ\ düèwæºô|’ πø+ÁBø£]+#·&É+‘√ sêh |üsê´≥ø£ s¡+>∑+
1999`2000 qT+&ç >∑D˙j·TyÓTÆq Á|ü>∑‹ kÕ~Ûk˛Ô+~.
m|æ{&Ï dç æ Çø√ ≥÷]»+, ;#Y ≥÷]»+, Á≈£LsTTCŸ ≥÷]»+
ù|]≥ dü]ø=‘·Ô ≥÷]»+ ñ‘·Œ‘·TÔ\qT Áb˛‘·‡Væ≤k˛Ô+~.
ø£eT÷´ì{° Ä<Ûë]‘√ Çø√ ≥÷]»+ ÁøÏ+<ä 6 ø=‘·Ô Çø√
≥÷]»+ øπ +Á<ë\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. n$:
1. ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] õ˝≤¢ e÷πs&ÉT$T*¢
2. HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢ H˚\|ü≥Tº
3. ∫‘·÷sÔ T¡ õ˝≤¢ eTeT+<ä÷sY, ‘·\ø√q, ìqïj·÷˝Ÿ
4. ø£&|É ü õ˝≤¢ u≤\|ü*¢
5. >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢ m‹Ôb˛‘·\
6. $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢ ø£+u≤\ ø=+&É.
>√<ëe] q~ MT<ä |ü{Ϻd”eT qT+&ç bÕ|æø=+&É\T,
ø£ècÕí q~ MT<ä Hê>±s¡Tq® kÕ>∑sY qT+&ç lXË\’ + eT<Û´ä ]esY
Á≈£LsTTCŸ ≥÷]»+ u≤>± ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+~+~.
lXË’\+, $»j·Tyê&É, s¡Twæø=+&É, yÓTÆbÕ&ÉT e<ä›
bÕsêôdsTT*+>¥ kÂø£s´¡ + ø£*Œ+#·&+É »]–+~.
lXË’\+˝Àì bÕ‘êfi¯>∑+>∑ e<ä› 2005 »qe]˝À
ÁbÕs¡ + _Û + ∫q ªs√|t y˚ µ |ü s ê´≥≈£ î \qT $X‚ w ü + >±
Äø£≥Tº≈£î+{À+~.
‹s¡T|ü‹ düMT|ü+˝Àì #·+Á<ä–] bÕ´˝…dt e<ä› @sêŒ≥T
#˚dqæ kÂ+&é n+&é ˝…{’ Ÿ c˛ $X‚wü ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+~+~.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ |üsê´≥ø£ s¡+>∑ n_Ûeè~∆ dü+düú $»j·Tyê&É,
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 76
$XÊK|ü≥ºD+, ‹s¡T|ü‹ nH˚ eT÷&ÉT ÁbÕ<∏ä$Tø£ |üsê´≥ø£
øπ +Á<ë\‘√ bÕ≥T ø±øÏHê&É, ø£s÷¡ ï\T, HÓ\÷¢sT¡ e+{Ï ~«rj·T
|ü s ê´≥ø£ π ø +Á<ë\qT ≈£ L &Ü n_Û e è~∆ #˚ j · T &É + ô|’
πø+ÁBø£]+∫+~.
u…\÷+ >∑TVü≤\T, u§Ásê >∑TVü≤\T, ‘Ó<’ ä e<ä› ª»+–˝Ÿ
u…˝Ÿ‡µ, m‹Ôb˛‘·\ »\bÕ‘·+, uÛyÑ ê˙ qB B«|ü+ e+{Ï |üsê´≥ø£
ÁbÕ+‘ê˝À¢ m|æ { Ï & ç d æ Çø√ ≥÷]»+ ÁbÕC… ≈ £ î º \ qT
$»j·Te+‘·+>± neT\T #˚d+æ ~.
ÇqŒ¤sπ àwüHé f…ø±ï\J   ø£eT÷´ìπøwüqT¢
ñeTà&ç Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh+ á`>∑e¬sïHé‡, ◊{Ï
s¡+>±\˝À Hêj·Tø£‘«· kÕúq+˝À ñ+&˚~. 2014 pHé 2q
q÷‘·q Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh+ @s¡Œ&çq ‘·s¡Tyê‘· ñeTà&ç
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh+˝Àì ◊{Ï ≥s√ïesY˝À πøe\+ 2%, ñ
bÕ~Û˝À øπ e\+ 1.8% e÷Á‘·yT˚ <äøÿÏ +~.
e÷qe eqs¡ T \T, á ÁbÕ+‘· + ˝À \uÛ Ñ ´ eTj˚ T ´
bÕ]ÁXÊ$Tø£ eqs¡T\ Ä<Ûës¡+>± sêh+˝À ◊{Ï eT]j·TT
m\Áø±ºìø˘ s¡+>±\qT eTTK´yÓTqÆ eè~∆ #√<äø±\T>± >∑T]Ô+#·&+É
»]–+~. Bì‘√ bÕ≥T düT|ü]bÕ\qqT kÕ~Û+#·&É+˝À
á`>∑ e s¡ ï yÓ T +{Ÿ , á ` >∑ e ¬ s ïHé ‡ eTTK´ bÕÁ‘·
b˛wæ+#·qTHêïsTT.
Á|üuTÑÛ ‘·«+ s¡÷bı+~+∫q $»Hé &Ü≈£î´yÓT+{Ÿ˝Àì ø°\ø£
\øå±´\T

Á|üdüTÔ‘·+ ◊{Ï s¡+>∑+˝À 21795 eT+~ ñbÕ~Û
bı+<äT‘·THêïs¡T. M] ø±≈£î+&Ü n<äq+>± 5 \ø£å\
eT+~øÏ ◊{Ï <ë«sê Á|ü‘´· ø£å ñbÕ~Û.

Á|üdTü ‘Ô +· sêh+ qT+&ç »s¡T>∑T‘·Tqï ◊{Ï m>∑TeT‘·T\
$\Te ` 1622.20 ø√≥T¢. sêuÀj˚T ø±\+˝À C≤rj·T
kÕ|òyºt s˚ Y m>∑TeT‘·T˝À¢ 5% yê{≤qT, nq>± ` 43000
ø√≥T¢ kÕ~Û+#·&+É .

◊{Ï s¡+>∑+˝À 2 _*j·THé &Ü\s¡¢ ô|≥Tºã&ÉT\T,
m\Áø±ºìø˘‡ s¡+>∑+˝À 5 _*j·THé &Ü\s¡¢ ô|≥Tºã&ÉT\qT
Äø£]¸+#·&É+.

nìï Á>±e÷\≈£î –>±_{Ÿ d”Œ&éqT n+~+#·&É+ `
&çõ≥˝Ÿ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ ŸqT kÕ~Û+#·&+É .

Á|ü‹ Ç+{Ï˝À ø£˙dü+ ˇø£]ì Ç`nø£så êdüT´ì(e-liter-
ate)>± #˚jT· &É+.
ô|’ \øå±´\qT kÕ~Û+#·&+É ø√dü+ á`>∑es¬ ïHé‡ $TwüH,é
m\Áø±ºìø˘‡   ◊{Ï Á|üy÷Ó wüHé $TwüH,é ÇH√ïy˚wHü é   ø¬ bÕdæ{°
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 _*¶+>¥ $TwüHé nH˚ eT÷&ÉT $Twüq¢qT @sêŒ≥T #˚j·T&É+
◊{Ï ˝Ò W≥T¢/◊{Ï ≥es¡¢˝À ◊{Ï ñbÕ~Û ø√dü+
»]–+~. Ç+<ä T ø√dü + 2014`15˝À ` 315 ø√≥T¢ düèwæ+º #·ã&çq dü˝ú ≤ìï düuŸ ©E≈£î Çe«&É+.
øπ {≤sTT+#·&+É »]–+~.
nqTeT‘·T\T   øÏj ¢ T· s¬ qT‡\T Ç#˚Ã+<äT≈£î n‘·T´qï‘·
q>∑sê˝À¢ ◊{Ï s¡+>∑+ eè~∆rs¡T kÕúsTT n~Ûø±s¡+ ø£*–q ªdæ+–˝Ÿ $+&√ øÏ¢j·T¬sHé‡
j·T÷ì{ŸµqT @sêŒ≥T #˚jT· &É+.
πø+Á<ä+ m>∑TeT‘·T\T ñbÕ~Û
(` ø√≥¢˝À)
4 yêsê\˝À nqTeT‹ì eT+ps¡T #˚jT· ì |üø+å£ ˝À
nqTeT‹ \_Û+∫q≥T¢>± &ûyTé ¶ nÁ|üPe˝Ÿ Çe«&É+.
yÓ’C≤>¥ 1445.00 16,998

dü+e‘·‡s¡+˝À 365 s√E\T, yêsêìøÏ @&ÉT s√E\T,
$»j·Tyê&É 115.26 2,898 s√E≈£î 24 >∑+≥\T |üì #˚ùd $<Ûä+>±, $<˚o
ø±øÏHê&É 61.54 1,821 ø£s¢ TT+≥¢≈î£ nqT≈£L\+>± ñ+&˚+<äT≈£î sêÁ‹ wæ|⁄üò \º ˝À
‹s¡T|ü‹ 6.93 937 ≈£L&Ü eTVæ≤fi¯\T |üì #˚ùd $<Û+ä >± ◊{Ï |ü]ÁX¯eTqT
ø±]àø£ #·{≤º\T, cÕ|ü⁄\T   mkÕº_¢wtyÓT+{Ÿ‡ #·≥º+
◊{Ï n_Ûeè~∆ #·s´¡ \T qT+&ç $TqVü‰sTT+#·&+É .
1. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ÇqŒ¤πsàwüHé f…ø±ï\J bÕ\d”
ì‘ê´edü s ¡ ùde\ ìs¡ « Vü ≤ D #· ≥ º + ÁøÏ + <ä ◊{Ï
|ü]ÁX¯eTqT ì‘ê´dües¡ ùde(Essential Service)>±
2014`2020: Á|üø£{Ï+#·&É+.
2014 Ä>∑ d ü T º 1q dü e ÷y˚ X ¯ y Ó T Æ q Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ
n~Ûø±]ø£ $<äT´‘Y ø√‘·\ qT+&ç ◊{Ï |ü]ÁX¯eTqT
eT+Á‹es¡+Z n‘·´+‘· Á|ü>‹∑ o\ eT]j·TT ÇHÓ«düsº Y nqT≈£L\ $TqVü‰sTT+#·&yÉ T˚ ø±ø£, ìs¡+‘·sêj·T+>± HêD´yÓTqÆ
ÇqŒ¤sπ àwüHé f…ø±ï\J bÕ\d” `2014`2020qT ÄyÓ÷~+∫+~. $<äT´‘YqT n+~+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~.

◊{Ï bÕ]ÁXÊ$Tø£ ÁbÕ+‘ê\T/◊{Ï ˝Ò W≥T¢/CÀqT¢/
$<Ûëq+˝Àì eTTU≤´+XÊ\T, Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\qT ~>∑Teq Çe«&É+
»]–+~.
ø±]&Üs¡T¢, m\Áø±ºìø˘ e÷´qTbòÕ´ø£Ã]+>¥ ø£¢düºs¡T¢—

|ü]ÁX¯eT\ Á|üe÷D≤\qT n+<äT≈£îH˚$<Û+ä >± kÕ+πø‹ø£ ◊{Ï◊ÄsY ÁbÕôddæ+>¥ ÁbÕ+‘ê\qT Ç+&ÉÁdæºj·T˝Ÿ
$<ä´ HêD´‘·qT ô|+bı+~+#·&É+, kÕ+πø‹ø£ $<ë´ @]j·÷dt ˝Àø£˝Ÿ n<∏ë]{°d(t IALA) ÁøÏ+<ä Á|üø{£ +Ï ∫
dü+dü\ú dæ\ãdtqT Ä<ÛTä ˙ø£]+#·&+É , ÄHé˝H’… é ø√s¡T‡\qT n‘·T´‘·yÔ TÓ qÆ eTÚ*ø£ edü‘T· \T ø£*Œ+∫, ìs¡«Væ≤+#·&+É
nÁøÏ & ˚ { Ÿ #˚ j · T &É + , |ü ] ÁX¯ e T uÛ ≤ >∑ k Õ«eT´+‘√ »s¡T>∑T‘·T+~.

◊{Ï eT]j·TT m\Áø±ºìø˘ s¡+>∑+ n_Ûeè~∆øÏ nedüsy¡ TÓ qÆ
Ç`*≥Ødæì yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· +É .

$XÊK|ü≥D º + e<ä› yÓT>± ◊{Ï Vü≤uŸqT, $»j·Tyê&É, ìs¡j í ÷· \qT y˚>+∑ >± rdüTø√e&É+ ø√dü+ m\Áø±ºìø˘‡
ø±øÏHê&É, ‹s¡T|ü‹, nq+‘·|ü⁄s¡+ q>∑sê\˝À ◊{Ï   ◊{Ï Á|üy÷Ó wüHé kÕ~Ûø±s¡ $TwüHqé T @sêŒ≥T #˚jT· &É+
Vü≤uŸ\qT n_Ûeè~∆ #˚jT· &É+. »s¡T>∑T‘·T+~.

bÕs¡<sä Ù¡ ø£yTÓ qÆ Á|üuTÑÛ ‘·«, Áô|y’ ≥˚ T uÛ≤>∑kÕ«eT´ $<ÛëHêìï
◊{Ï |ü]ÁX¯eT uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ Á|ü‹ Ç+{Ï˝À ˇø£]ì
#˚|≥ü &º +É <ë«sê ◊{Ï ≥esY‡, ◊{Ï bÕsYÿ‡, ◊{Ï CÀHé‡ Ç`*≥πs{Ÿ(e-literate)>± #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
e+{Ï kÂø£sê´\qT n_Ûeè~∆ |üs#¡ &· +É .

‘=\T‘· $XÊK|ü ≥ º D +, ‹s¡ T |ü ‹ \˝À ◊{Ï ◊ ÄsY Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T
(ÇqŒ¤πsàwüHé f…ø±ï\J ÇHÓ«dtºyÓT+{Ÿ Øõj·THé)\qT ñeTà&ç Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T
n_Ûeè~∆ #˚jT· &É+, nq+‘·s+¡ ‹s¡T|ü‹` nq+‘·|⁄ü s¡+
ø±]&ÜsYqT Á|ü‹bÕ~+#·&+É .
Ç+&ÉÁdæjº T· ˝Ÿ |üesY øπ ≥–Ø e÷s¡TŒ

yÓT>± ◊{Ï ÁbÕC…≈î£ \º ˝À ˇø=ÿø£ÿ ñ<√´–øÏ ` 60,000
$<äT´‘Y dü_‡&û: dü÷ø£åà, ∫qï eT]j·TT eT<Ûä´‘·s¡Vü‰
#=|ü⁄Œq, Ç‘·s¡ ÁbÕC…≈£îº\˝À ` 40,000 #=|ü⁄Œq, |ü]ÁX¯eT\T $ìjÓ÷–+#·T≈£îqï $<äT´‘Y _\T¢\ô|’ 25%
>∑]wüº+>± uÛÑ÷$T e´j·T+˝À 80% es¡≈£î uÛÑ÷$T dü_‡&û, 3 dü+e‘·‡sê\˝À >∑]wü+º >± ` 30 \ø£\å es¡≈î£
ø=qT>√\Tô|’ ]uÒ≥T Çe«&É+. dü_‡&û, mdtd/æ mdt{Ï   eTVæ≤fi≤ bÕ]ÁXÊ$Tø£ y˚‘\Ô· ≈£î
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 77 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 5 dü+e‘·‡sê\˝À >∑]wü+º >± ` 50 \ø£\å es¡≈î£ dü_‡&û.

$<äT´#·Ãø¤ ÔÏ düT+ø£+ 100% $TqVü‰sTT+|ü⁄.

kÕº+|ü⁄ &É÷´{°, ]õÁùdwº Hü é |òE
” , ùd˝Ÿ &û&‡é /©E &û&‡é ,
e÷]º π > CŸ &û & é ‡ ô|’ Á{≤Hé ‡ |ò ü s Y #Û ê Ø® \
ØsTT+ãsY‡yÓT+{Ÿ(yÓTT<ä{Ï ˝≤yê<˚Mô|’ 100%, s¬ +&Ée
˝≤yê<˚Mô|’ 50%).

ù|f…+{Ÿ ô|ò’*+>¥   ø±«*{° dü]º|òæπøwüHé‡ Ks¡TÃ\ô|’
>∑ ] wü º + >± Á|ü ‹ ˇø£ ÿ <ëìô|’ ` 5 \ø£ å \ es¡ ≈ £ î
ØsTT+ãsY‡yÓT+{Ÿ.

f…ø±ï\J   e÷¬sÿ{Ÿ düb˛sY.º
yÓT>± ÁbÕC…≈î£ \º ≈£î Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T

5 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À 5,000 ˝Ò<ë n+‘·≈î£ ô|>’ ±
ñbÕ~Û ø£*Œ+#˚ ÁbÕC…≈£îº\T ˝Ò<ë ø£*Œ+#·&ÜìøÏ ñ
<˚•› +#·ã&çq ô|≥Tºã&ÉT\qT yÓT>± ÁbÕC…≈î£ \º T n+{≤s¡T.

ÁbÕC…≈£îº ÁbÕ+>∑D≤ìï ©E/n<Ó›≈£î rdüT≈£îqï#√ ˇø£
#·<sä |¡ ⁄ü n&ÉT>∑T≈£î HÓ\≈£î ` 10 n<Ó› dü_‡&û Çe«&É+
»s¡T>∑T‘·T+~.

bÕ\d” H√{Ï|øπæò wüHé e∫Ãq 2 dü+e‘·‡sê\˝À|ü⁄ sêh
Á|üuTÑÛ ‘·«+‘√ ne>±Vü≤q ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î<äTs¡TÃ≈£îqï yÓT>±
ÁbÕC…≈î£ \º ≈£î uÛ÷Ñ $T $\Te $TqVü‰ Ç‘·s¡ eT÷\<Ûqä
e´j·T+ô|’ 10% dü_‡&û Çe«ã&ÉT‘·T+~.
dü÷ø£àå , ∫qï eT]j·TT eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü j·T÷ì≥¢≈î£
Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T

3 dü+e‘·‡sê\ es¡≈î£ ©E n<Ó\› ô|’ 50% dü_‡&û.

e÷¬sÿ{Ÿ n_Ûeè~∆ düVü≤ø±s¡+ ÁøÏ+<ä m–®_wüHé kÕº˝Ÿ
n<Óô› |’ 50% ØsTT+ãsY‡yÓT+{Ÿ.

ˇø=ÿø£ÿ ◊{Ï Ábıô|wò qü ˝Ÿ≈î£ s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\ e´e~Û˝À
]Á≈£L{ŸyTÓ +{Ÿ/Áf…ìÆ +>¥ ndæôd+º {Ÿ ÁøÏ+<ä ` 20,000\T
#Ó*¢+|ü⁄.

` 5 ø√≥¢ øπ {≤sTT+|ü⁄ es¡≈î£ ñ+&˚ Á|üuTÑÛ ‘·« $uÛ≤>±\T
#˚|fü ºÒ nìï ø°\ø£ ÁbÕC…≈î£ \º qT Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À qyÓ÷<äT
#˚jT· ã&ç, ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·Tqï dü÷ø£àå , ∫qï eT]j·TT
eT<Û ä ´ ‘· s ¡ V ü ‰ |ü ] ÁX¯ e T\≈£ î ]»s¡ T « #˚ j · T &É +
»s¡T>∑T‘·T+~.

|üìrs¡T Ä<Ûë]‘· Á>±+≥T: Ä&ç{Ÿ #˚jT· ã&çq nøö+≥¢
Á|üø±s¡+ dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç dü+e‘·‡sêìøÏ 15%
eè~∆πs≥T qyÓ÷<äT #˚düT≈£îqï dü÷ø£åà, ∫qï eT]j·TT
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é
eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\≈£î ≥s√ïesYô|’ 5% Á>±+≥T
Çe«ã&ÉT‘·T+~.

◊mdt|æ≈£î #Ó*¢+∫q u≤´+&é$&éÔ ø£HÓøϺ${°ô|’ 2
dü+e‘·‡sê\ es¡≈î£ 20% dü_‡&û.
mdtdæ/mdt{Ï eT]j·TT eTVæ≤fi≤ bÕ]ÁXÊ$Tø£
y˚‘\Ô· ≈£î n<äq|ü⁄ Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T

_\º|t ùdŒdtô|’ 15% ]»πs«wüH.é

dæsú ¡ eT÷\<Ûqä +ô|’ >∑]wü+º >± ` 25 \ø£\å es¡≈î£ 25%
ÇHÓ«dtyº TÓ +{Ÿ dü_‡&û(mdtd/æ mdt{Ï eTVæ≤fi≤ bÕ]ÁXÊ$Tø£
y˚‘\Ô· ≈£î 5% n<äq|ü⁄ dü_‡&û).

mdtd,æ mdt{Ï bÕ]ÁXÊ$Tø£ y˚‘\Ô· ≈£î 8.5% e&û¶ dü_‡&û.
eTVæ≤fi≤ bÕ]ÁXÊ$Tø£ y˚‘\Ô· ≈£î 5% e&û¶ dü_‡&û. ≥sYà
˝ÀqT¢   e]ÿ+>¥ ø±´|æ ≥ ˝Ÿ Áô|’ y é T ˝… + &ç + >¥
πs≥T(|æm˝ŸÄsY)ô|’ 5 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î >∑]wüº+>±
`50 \ø£\ å es¡≈î£ e&û¶ dü_‡&û.
Á>±MTD ◊{Ï j·T÷ì≥¢≈î£ n<äq|ü⁄ Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T

nìï õ˝≤¢ Ä<Ûë]‘· 50 \ø£\å es¡≈î£ øπ {≤sTT+|ü⁄\
>∑\ ø°\ø£ ÁbÕC…≈î£ \º qT Á>±MTD ◊{Ï ø£+ô|˙\≈£î ]»s¡T«
#˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘·T+~.

eTÚ*ø£edü‘·T\T/ìs¡«Vü≤D e´j·÷ìøÏ ùdº{Ÿ ô|ò’HêHé‡
ø±s=ŒπswüH/é Á>±MTD u≤´+≈£î\ <ë«sê dü_‡&û‘√ ≈£L&çq
s¡TD kÂø£s´¡ +.
á $<Ûëq+ H√{Ï|òæπøwüHé e∫Ãq Hê{Ï qT+&ç 5
dü + e‘· ‡ sê\ bÕ≥T neT˝À¢ ñ+≥T+~. ◊{Ï d æ bÕ\d”
2010`2015 $<Ûëq+ s¡<e›ä ⁄‘·T+~.
◊{Ï Vü≤uŸ\≈£î Áb˛‘ê‡Vü≤+
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ sêh+˝Àì $XÊK|ü≥ºD+,
‹s¡T|ü‹, $»j·Tyê&É, ø±øÏHê&É e+{Ï nìï q>∑sê\qT ◊{Ï
Vü≤uŸ\T>± n_Ûeè~∆ #˚k˛Ô+~. $XÊK|ü≥ºD+, ‹s¡T|ü‹,
ø±øÏHê&É\˝À kÕºs|º¡ ,t dü÷ø£àå , ∫qï, eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü ◊{Ï ø£+ô|˙\≈£î
Ä|ò”düT kÂø£sê´\qT ø£*Œ+#˚+<äT≈£î m|æ◊dædæ eT÷&ÉT
ÇHé≈L£ ´uÒwHü é ≥es¡q¢ T ì]àk˛Ô+~. $XÊK|ü≥Dº +, ‹s¡T|ü‹\˝À
s¬ +&ÉT ÇqŒ¤sπ àwüHé f…ø±ï\J ÇHÓ«dtyº TÓ +{Ÿ Øõj·Tq¢qT Á|üuTÑÛ ‘·«+
Á|ü‹bÕ~+∫+~.
m\Áø±ºìø˘ Vü‰sYy¶ s˚ Y e÷´qTbòÕ´ø£Ã]+>¥ ø£d¢ sºü T¡ ¢
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ $<Ûëq rsêàHê\≈£î nqT>∑TD+>±
$XÊK|ü≥Dº +˝À m\Áø±ºìø˘ Vü‰sYy¶ s˚ Y e÷´qTbòÕ´ø£Ã]+>¥ ø£d¢ sºü Y
@sêŒ≥T #˚jT· &ÜìøÏ ◊{Ï   dæ &çbÕs¡Tyº TÓ +≥T #·s´¡ \T #˚|{ü +ºÏ ~.
78 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
»eVü≤sY $C≤„q øπ +Á<ë\T(C…ø¬ dæ) @ Á|üuTÑÛ ‘·« ùde¬øH’ ê düsπ MT ùdeqT Á|üyX˚ ,¯ ìÁwüÿeTD(entry
and exit point) ø π +Á<ä+>± e÷s¡Ã&ÉyT˚ Á|üdTü ‘Ô · ˝ø£´å +>± ñ
Ç~ ˇø£ $•wü º y Ó T Æ q e÷qe eqs¡ T \ n_Û e è~∆ +~. MT ùde πø +Á<ë\ <ë«sê Á|üdüTÔ‘·+ |ü\T u≤´+≈£î\≈£î
ø±s¡´Áø£eT+. $<ë´s¡Tú\T nuÛÑ´dæ+#˚ $<ä´≈£î, |ü]ÁX¯eT\ _õHÓ d t ø£ s ¡ k ÕŒ+&Ó + {Ÿ ùde\qT ≈£ L &Ü n+~+#· & É +
nedüsê\≈£î eT<Ûä´ ñqï n+‘·sêìï |üP&˚Ã+<äT≈£î »eVü≤sY »s¡T>∑T‘√+~.
$C≤„q πø+Á<ë\qT ÁbÕs¡+_Û+#·&É+ »]–+~. Á|üdüTÔ‘·+
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh+˝À 239 ø±˝ÒJ\T(167 Ç+»˙]+>¥/ m|æ ÄHé˝H’… é
m+dæm\T ø±˝ÒJ\T, 72 &çÁ^ ø±˝ÒJ\T) C…ø¬ dæ qT+&ç •ø£D å ≈£î
qyÓ÷<äT #˚dTü ≈£îHêïsTT. yÓTT‘·+Ô 16,248 eT+~ $<ë´s¡T\ú T Ç~ bÂs¡T\≈£î dæ+–˝Ÿ $+&√ <ë«sê ãVüQfi¯ ùde\T
•ø£Då ø√dü+ qyÓ÷<äT #˚dTü ≈£îHêïs¡T. n+~düTÔqï Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·« á >∑e¬sïHé‡ jÓTTø£ÿ
dæ+Vü≤<ë«s¡+(π>{Ÿy˚). Ç~ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+, {≤{≤
sêh &˚{≤ øπ +Á<ä+(mdt&dç )æ ø£q‡˝…˙º ‡ düØ«ôddt\ dü+j·TTø£Ô ÁbÕC…≈î£ .º eT©º|⁄ü ˝Ÿ &Ó*eØ #êq˝Ÿ‡
<ë«sê Çfi¯ó¢, ø±sê´\j·÷\‘√ bÕ≥T @ düeTj·T+˝ÀHÓ’Hê,
sêh Á|üuÛÑT‘·«+ jÓTTø£ÿ nìï XÊK\ nedüsê\≈£î mø£ÿ&Ó’Hê bÂs¡T\≈£î ùde\qT n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘ÓdüTÔ+~.
nqT>∑TD+>± eTDÏø=+&É Á>±eT+˝Àì Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ô|H’ò êì¸jT· ˝Ÿ Ç+≥sê´øÏyº é ùde\T, |ü\T s¡ø±\ &Ó*eØ #êq˝Ÿ‡/øÏj÷Ó düTÿ\
&çÁdæøº ˝º̆ À düTe÷s¡T 8,900 #·<sä |¡ ⁄ü n&ÉT>∑T\ $d”sÔ +í¡ ˝À sêh <ë«sê #Ó*+¢ |ü⁄ ùde\qT n+~dü÷Ô |ü\T s¡ø±\ _\T¢ #Ó*+¢ |ü⁄\qT
&˚{≤ øπ +Á<ëìï(mdt&dç )æ ì]à+∫+~. Ç~ ‘Ó\+>±D eT]j·TT ˇπø øö+≥sY <ë«sê ìs¡«Væ≤k˛Ô+~. Bì‘√ bÕ≥T 33 dü∫yê\j·T
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêÁcÕº\≈£î ñeTà&ç dü+dü>ú ± |üì #˚jT· qT+~. &ç{mÏ , XÊK\T, 258 eT+~ XÊU≤~Û|‘ü T· \T, ø±s=ŒπswüqT¢, sêh Á|üuTÑÛ ‘·«
õôV≤#Ym+dæ, MTùde, bÂs¡ düs|¡ süò ê\T e+{Ï Á|üuTÑÛ ‘·« XÊK\ dü + dü ú \ ≈£ î dü + ã+~Û + ∫q dü e ÷#ês¡ + m|ü Œ {Ï ø £ | ü ⁄ Œ&É T
n|æøπ¢ wüqq¢ T m|æmdt&dç øæ Ï ã<ä˝≤sTT+#·&+É »]–+~. m|æÄHé˝H’… ˝é À n|t&{˚ Ÿ ne⁄‘·T+~.

MT ùde á Ábı≈£L´sYyTÓ +{Ÿ

sêh+˝Àì 4.9 ø√≥¢ eT+~ Á|ü»\T ‘·eT nìï
nedüsê\≈£î Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï dü+Á|ü~+#·&ÜìøÏ ñqï düMTø£è‘· @ø£
øπ +Á<ä |ü]cÕÿs¡+ MT ùde. Ç~ ÇqŒ¤sπ àwüHé   ø£eT÷´ìπøwüHé
f…ø±ï\J\ <ë«sê, sêh yê´|ü+Ô >± @sêŒ≥T #˚dqæ 3740≈£î
ô|>’ ± øÏj÷Ó düTÿ\ <ë«sê |ü\T s¡ø±\ ùde\≈£î y˚>e∑ +‘·yTÓ qÆ ,
düT\uÛ‘Ñ s· y¡ TÓ qÆ , bÕs¡<sä Ù¡ ø£yTÓ qÆ ùde\T n+~k˛Ô+~. MT ùde
<ë«sê Á|üdTü ‘Ô +· 330 ùde\qT n+~+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~.
eTs√ 6 HÓ\˝À¢ M{Ï dü+K´ 350≈£î ô|s¡>q∑ T+~. MT ùde
ÁbÕC…≈î£ º Ç|üŒ{Ïøπ 2.5 ø√≥¢ ˝≤yê<˚M\qT |üP]Ô #˚dTü ≈£î+~.
á`>∑ e ¬ s ïHé ‡ ≈£ î dü + ã+~Û + ∫q eTTK´yÓ T Æ q
ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ á ` Ábı≈£L´sYyÓT+{Ÿ ≈£L&Ü ˇø£{Ï. Ç~
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·« ùdø£sD¡ , ø=qT>√\T $<ÛëHê\T yê≥+‘·≥
ny˚ neT\T »]π> $<Û+ä >± #˚dTü +Ô ~. Á|üuTÑÛ ‘·« XÊK\ìï+{Ïì
m\Áø±º ì ø˘ Ábı≈£ L ´sY y Ó T +{Ÿ ˝ À n‘· T ´‘· Ô e T |ü < ä ∆ ‘ · T \qT
Á|ü y ˚ X ¯ ô |fÒ º + <ä T ≈£ î ÇqŒ¤ π s àwü H é f… ø ±ï\J kÕ<Û ä H ê\qT
$ìjÓ÷–+#·Tø√e&ÉyT˚ á ÁbÕC…≈î£ º jÓTTø£ÿ eTÚ*ø£ ñ<˚X› +¯ .
Á|üdTü ‘Ô +· 27 Á|üuTÑÛ ‘·« XÊK\T, 43 Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ dü+dü\ú T  
ø±s=ŒπswüqT¢, 20 j·T÷ìe]‡{°\T, 135 |ü≥D º kÕúìø£ dü+dü\ú T
á ` Ábı≈£L´sYyTÓ +{Ÿ ùde\qT $ìjÓ÷–+#·T≈£î+≥THêïsTT.

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 79 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 »\ j·T»„+ ÁøÏ+<ä 2014 e÷]à es¡≈î£ kÕ~Û+∫q Á|ü>‹∑ (\ø£\å ôV≤ø±ºs˝¢¡ À)
e.dü õ˝≤¢ q÷‘·q Äj·Tø£≥Tº Äj·Tø£≥Tº dæúØø£s¡D yÓTT‘·Ô+
1 lø±≈£îfi¯+ 0.823 0.650 1.473
2 $»j·Tq>∑s¡+ 0.134 0.277 0.411
3 $XÊK|ü≥ºD+ 0.096 0.097 0.193
4 ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] 2.204 0.000 2.204
5 |ü•ÃeT>√<ëe] 1.645 0.000 1.645
6 ø£ècÕí 0.091 0.000 0.091
7 >∑T+≥÷s¡T 0.000 0.000 0.000
8 Á|üø±X¯+ 0.601 0.729 1.329
9 mdt|æmdt HÓ\÷¢s¡T 2.597 0.000 2.597
10 yÓ’mdtÄsY 1.423 1.180 2.603
11 ø£s¡÷ï\T 2.004 0.103 2.108
12 nq+‘·|ü⁄s¡+ 0.130 0.000 0.130
13 ∫‘·÷Ôs¡T 0.130 0.000 0.130
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 11.878 3.036 14.914

sêh+˝À ∫qï ˙{ÏbÕs¡T<ä\ eqs¡T\ ˝…øÿÏ +|ü⁄(yÓTqÆ sY Ç]π>wüHé ôdq‡dt)

Áø£. eqs¡T 1e >∑Dq 2e >∑Dq 3e >∑Dq 4e >∑Dq 1e   2e 2e   3e 3e   4e
(1986`87) (1993`94) (2001`06) (2006`07) eT<Û´ä ‘˚&Ü% eT<Û´ä ‘˚&Ü% eT<Û´ä ‘˚&Ü%
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 ‘·e«ø£|ü⁄ u≤e⁄\T 385569 454602 449946 376617 17.90 `1.02 `16.30
2 ‘·≈£îÿe ˝À‘·T
>=≥º|ü⁄ u≤e⁄\T 98664 172983 232741 321203 75.33 34.55 38.01
3 ˝À‘Ó’q >=≥º|ü⁄ u≤e⁄\T 12666 29987 83013 218801 136.75 176.83 163.57
4 ñ|ü]‘·\ bÕs¡T<ä\ 46020 45297 44292 45204 `1.57 `2.22 2.06
5 m‹Ôb˛‘·\ |ü<øä∏ ±\T 6362 7168 8994 10671 12.67 25.47 18.65
yÓTT‘·Ô+ 549281 710037 818986 972496 29.27 15.34 18.74

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 80 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 ñeTà&ç sêh+˝À $<äT´‘Y ñ‘·Œ‹Ô   |ü+|æD°
n+X¯+ j·T÷ì{Ÿ 2009 `10 2010`11 2012 `13 2013 ` 14
1. e´ekÕú|æ‘· kÕeTs¡ú´+ yÓT>±yê≥T¢
m. m.|æ. C…Héø√ ˆˆ 8087.86 8384.86 8924.86 8924.86

_. dü+j·TTø£Ô s¡+>∑+(>±´dt) ˆˆ 272.00 272.00 272.00 272.00

dæ. Áô|’y˚≥T s¡+>∑+ ˆˆ 3217.12 3463.50 3762.27 4017.87
&ç. øπ +Á<ä+ qT+&ç e#˚à yê{≤ ˆˆ 3048.54 2882.68 3428.97 3501.40
yÓTT‘·Ô+(m,_,dæ,&ç) ˆˆ 14625.52 15003.04 16389.30 16717.33
2. $<äT´‘Y ñ‘·Œ‹Ô $T.j·T÷
m. <∏äs¡à˝Ÿ ˆˆ 24179.41 26927.01 34852.21 31840.60
_. ôV’≤&É˝Ÿ ˆˆ 5511.90 7821.56 3187.39 7115.73
yÓTT‘·Ô+ ˆˆ 29691.31 34748.57 38039.60 38956.33
3. ‘·\dü] $ìjÓ÷>∑+ øÏ˝Àyê{Ÿ‡ 929.00 952.00 1019.00 1084.00
4. düuŸ ùdwº qü T¢ 4096 4291 4484 4809
5. $ìjÓ÷>∑<ës¡T\T \ø£˝å À¢
m. >∑èVü≤ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\T 170.65 179.27 195.93 203.22
_. >∑èùV≤‘·s¡ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\T 15.28 16.15 18.14 19.12
dæ. bÕ]ÁXÊ$Tø£ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\T 1.95 2.01 2.15 2.20
&ç. ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T 0.21 0.22 0.24 0.25
Ç. e´ekÕj·T ø£HÓø£åqT¢ 27.08 29.09 32.04 33.45
yÓTT‘·Ô+ ø£HÓø£åqT¢ 218.27 229.54 251.59 261.46

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 81 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 sêh+˝À yÓ÷{≤s¡T yêVü≤Hê\ dü+K´
yÓ÷{≤s¡T yêVü≤q+ 31`3`2000 31`3`2005 31`3`2010 31`3`2014
1 2 3 4 5 6
1 Ä{À ]øå±\T 11548 49256 188609 355483
2 ø±+Á{≤≈£îº ø±´]j·Ts¡T¢ 307 816 1819 2942
3 $<ë´ dü+dü\ú yêVü≤Hê\T 2159 5700 11777 19620
4 düsT¡ ≈£î\ s¡yêD≤ yêVü≤Hê\T 45245 76390 161117 247303
5 e÷´ø°‡ ø±´uŸ\T 1074 3502 7429 19293
6 yÓ÷ô|&ÉT¢   yÓ÷{≤s¡T ôd’øÏfi¯ó¢ 1075123 1823015 3286996 5446431
7 ø±s¡T¢ 69141 118659 241055 408722
8 yÓ÷{≤s¡T ø±´uŸ‡ 11748 19942 36283 50122
9 Áô|y’ ≥
˚ T düØ«düT yêVü≤Hê\T 412 734 1202 1670
10 ùdCº Ÿ ø±´]j·TsY yêVü≤Hê\T 5885 9139 14734 19818
11 Á{≤ø£ºs¡T¢   Áf…Æ\s¡T¢ 103288 150342 266911 388270
12 Ç‘·s¡ yêVü≤Hê\T 19017 31446 67663 106747
yÓTT‘·Ô+ 1344947 2288941 4285595 7065421

2013`14˝À õ˝≤¢\ yêØ>± b˛kÕº|d”ò Tü \T

õ˝≤¢ ôV≤&éb˛kÕº|ò”düT\T eTTK´&Üø˘|òüTsY\T düuŸ b˛kÕº|d”ò Tü \T Áu≤+#Y b˛kÕº|ò”düT\T yÓTT‘·Ô+
1 2 3 4 5 6 7
1 lø±≈£îfi¯+ 3 ` 64 422 489
2 $»j·Tq>∑s¡+ 3 ` 73 681 757
3 $XÊK|ü≥ºD+ 4 1 109 566 680
4 ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] 6 2 147 698 853
5 |ü•ÃeT>√<ëe] 7 1 142 607 757
6 ø£ècÕí 6 ` 158 654 818
7 >∑T+≥÷s¡T 6 2 155 691 854
8 Á|üø±X¯+ 5 ` 122 780 907
9 mdt|mæ dt HÓ\÷¢sT¡ 3 ` 98 675 776
10 yÓ’mdtÄsY 4 ` 102 720 826
11 ø£s¡÷ï\T 3 1 107 653 764
12 nq+‘·|ü⁄s¡+ 4 ` 120 820 944
13 ∫‘·÷Ôs¡T 5 1 119 768 893
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 59 8 1517 8734 10318

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 82 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 2014 e÷]à 31 Hê{ÏøÏ õ˝≤¢\ yêØ>± u≤´+≈£î\ $esê\T
õ˝≤¢ XÊK\T &çbÕõ≥T¢(` ø√≥¢˝À) s¡TD≤\T(` ø√≥¢˝À) Á¬ø&ç{Ÿ ` &çbÕõ{Ÿ ìwüŒ‹Ô
1 2 3 4 5 6
1 lø±≈£îfi¯+ 277 6177.12 5690.67 92.12
2 $»j·Tq>∑s¡+ 285 5581.59 4682.04 83.88
3 $XÊK|ü≥ºD+ 700 34675.58 29325.93 84.57
4 ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] 724 18229.16 24783.18 135.95
5 |ü•ÃeT>√<ëe] 572 13138.77 21425.36 163.07
6 ø£ècÕí 753 25745.38 28681.65 111.41
7 >∑T+≥÷s¡T 738 19839.40 27195.68 137.08
8 Á|üø±X¯+ 439 9153.75 14296.17 156.18
9 mdt|æmdt HÓ\÷¢s¡T 397 9462.06 14840.92 156.85
10 yÓ’mdtÄsY 358 9350.85 9414.07 100.68
11 ø£s¡÷ï\T 439 10956.72 11818.79 107.87
12 nq+‘·|ü⁄s¡+ 438 13647.18 12424.18 91.04
13 ∫‘·÷Ôs¡T 558 29857.50 15716.82 52.64
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 6679 205815.06 220295.46 107.04

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 83 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 8. kÕe÷õø£ edü‘T· \ ø£\Œq
»HêuÛ≤ Ád”,Ô |ü⁄s¡Twü ìwüŒ‹Ô
»HêuÛ≤ Ø‘ê´ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ 10e n‹ô|<ä› sêh+. 2011 Á|ü‹ yÓsTT´ eT+~ |ü⁄s¡Twü »HêuÛ≤≈£î ñqï eTVæ≤fi¯\
»q>∑Dq Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ »HêuÛ≤˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ 4.08% dü+K´qT Ád”,Ô |ü⁄s¡Twü ìwüŒ‹Ô n+{≤s¡T. sêh+˝À Ád”,Ô |ü⁄s¡Twü
»HêuÛ≤qT ø£*– ñ+~. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ »HêuÛ≤ 1961 qT+&ç ìwü Œ ‹Ô 1991 es¡ ≈ £ î |ü ‘ · q <Û √ s¡ D Ï ˝ À ñ+&É > ±,
2011 eT<Û´ä ns¡ú X¯‘êã› ø±\+˝À s¬ +&ç+‘·\ ø£+fÒ m≈£îÿe yÓTT≥ºyTÓ T<ä{kÏ Õ]>± 2001˝À kÕqT≈£L\ <Û√s¡DÏ ø£q|ü&+ç ~.
ô|]–+~. 1961˝À 23.27 $T*j·TqT¢>± ñqï »HêuÛ≤ 2011 2011˝À n<˚ <Û√s¡DÏ ø=qkÕ–+~.
Hê{ÏøÏ 49.39 $T*j·Tq¢≈£î #˚s¡T≈£î+~. Ç+<äT˝À 24.74 sêh+˝À Ád”,Ô |ü⁄s¡Twü ìwüŒ‹Ô 2001˝À 983 ø±>±,
$T*j·Tq¢ eT+~ |ü⁄s¡Twüß\T ñ+&É>±, 24.65 $T*j·Tq¢ eT+~
2011˝À 996≈£î ô|]–+~. Ç~ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ dü>≥
∑ T Ád”,Ô |ü⁄s¡Twü
eTVæ≤fi¯\T ñHêïs¡T. 1961`71˝À 18.96 XÊ‘·+ ñqï <äXÊã›
»HêuÛ≤eè~∆sπ ≥T 1981`91˝À 21.23 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. ìwüŒ‹Ô 943 ø£+fÒ #ê˝≤ m≈£îÿe.
Ä ‘· s ¡ T yê‘· >∑ D ˙j· T +>± ‘· > ∑ Z & É + ÁbÕs¡ + _Û + ∫+~. $»j·Tq>∑s+¡ , lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢˝À¢ Ád”,Ô |ü⁄s¡Twü ìwüŒ‹Ô
1991`2001˝À øπ e\+ 11.89% »HêuÛ≤eè~∆sπ ≥T e÷Á‘·yT˚ kÕqT≈£L\ <Û√s¡D˝Ï À ñ+&É>±, 2001˝À Ád”,Ô |ü⁄s¡Twü ìwüŒ‹Ô
qyÓ ÷ <Ó ’ + ~. 2001`11˝À eT]+‘· 9.21 XÊ‘êìøÏ 1000 ø£+fÒ ‘·≈£îÿe ñqï $XÊK|ü≥ï+, ‘·÷s¡TŒ>√<ëe],
|ü&bç ˛sTT+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ <äXÊã› »HêuÛ≤ eè~∆sπ ≥T 17.69% |ü•ÃeT>√<ëe], >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢˝À¢ 2011 »q>∑Dq˝À Ád”,Ô
ø£+fÒ Ç~ #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe. |ü⁄s¡Twü ìwüŒ‹Ô 1000 ø£+fÒ m≈£îÿe>± qyÓ÷<Ó+’ ~.
1961 qT+&ç 2011 eT<Û´ä sêh+˝À <äXÊã› »qkÕ+Á<ä‘·
»HêuÛ≤ eè~∆sπ ≥T
ˇø£ #·<sä |¡ ⁄ü øÏ˝ÀMT≥s¡T $d”sÔ +í¡ ˝À ìedæ+#˚ »HêuÛ≤
<äXÊã›+ sêh+˝À <˚X¯+˝À dü+K´qT »qkÕ+Á<ä‘·>± ìs¡«∫kÕÔs¡T. Ç<=ø£ eTTK´yÓTÆq
»HêuÛ≤eè~∆% »HêuÛ≤eè~∆% &ÓyÓ÷Á>±|òæø˘ dü÷N. 2011 »q>∑Dq Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯
1961`71 18.96 24.80 »qkÕ+Á<ä‘· 368 ø±>±, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ »qkÕ+Á<ä‘· 308.
sêh+˝Àì õ˝≤¢˝À¢ 518 »qkÕ+Á<ä‘‘· √ ø£ècÕí õ˝≤¢ yÓTT<ä{Ï
1971`81 20.53 24.66 kÕúq+˝À ñ+&É>±, yÓm’ dtÄsY, Á|üø±X¯+ õ˝≤¢\T 200 ø£+fÒ
1981`91 21.13 23.85 ‘·≈î£ ÿe »qkÕ+Á<ä‘· ø£*– ñHêïsTT.
1991`2001 11.89 21.54 |ü≥Dº ø° s£ D¡
2001`2011 9.21 17.69 yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤˝À |ü≥ºD »HêuÛ≤ XÊ‘·+ 2001˝À
»HêuÛ≤ Ø‘ê´ ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ, eTVü‰sêh, ;Vü‰sY, |ü•ÃeT 24.23% ñ+&É>±, 2011 Hê{ÏøÏ 29.58 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~.
u…+>±˝Ÿ, eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, sê»kÕúHé, ø£sêí≥ø£, 47.45 XÊ‘·+ |ü≥ºD »HêuÛ≤‘√ $XÊK|ü≥ºD+ yÓTT<ä{Ï
>∑T»sê‘Y\ ‘·s¡Tyê‘· eTq sêh+ 10e kÕúq+˝À ñ+~. kÕúq+˝À ñ+&É>±, 40.81 XÊ‘·+ ø£ècÕí õ˝≤¢ s¬ +&Ée kÕúq+˝À
sêh+˝Àì õ˝≤¢\qT |ü]o*ùdÔ, ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] n‘·´~Ûø£ ñ+~. lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢ 16.16 XÊ‘·+ |ü≥D º »HêuÛ≤‘√ ∫e]
»HêuÛ≤ ø£*–q õ˝≤¢>± yÓTT<ä{Ï kÕúq+˝À ñ+~. $»j·Tq>∑s+¡ kÕúq+˝À ñ+~. Á|üø±X¯+ õ˝≤¢ 19.56 XÊ‘·+ |ü≥Dº »HêuÛ≤‘√
õ˝≤¢ n‘·´\Œ »HêuÛ≤ ø£*–q õ˝≤¢>± qyÓ÷<Ó+’ ~. ‘·sT¡ yê‹ kÕúq+˝À ñ+~.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 84 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
sêh+˝À Á>±MTD, |ü≥Dº , yÓTT‘·+Ô »HêuÛ≤(\ø£˝å À¢) $<ä´ øπ e\+ Ä<˚•ø£ dü÷Á‘·+ e÷Á‘·yT˚ . 93e sêC≤´+>∑ dües¡D
2009 <ë«sê #˚sá ã&çq 21m n~Ûøs£ D ¡ <ë«sê $<ä´ ÁbÕ<∏$ä Tø£
dü+e‘·‡s¡+ yÓTT‘·Ô+ Á>±MTD |ü≥ºD Vü≤≈£îÿ>± e÷]+~. 6 qT+&ç 14 dü+e‘·‡sê\ ˝À|ü⁄ ej·TdüT
»HêuÛ≤ »HêuÛ≤ »HêuÛ≤ >∑\ u≤\\+<ä]ø° ñ∫‘·, ìs¡“+<Ûä $<ä´qT ø£*Œ+#·&+É Á|üuTÑÛ ‘·«
1961 233 194 38 u≤<Ûä´‘·>± e÷]+~. á n~Ûø£s¡D+ <ë«sê eTq <˚X¯+˝À
$<ä´≈£î sêC≤´+>∑ ôVA<ë ø£*Œ+#·&+É »]–+~. á \øå±´ìï
1971 277 226 51 eT]+‘· düeTs¡úe+‘·+>±, ns¡úe+‘·+>± neT\T #˚ùd+<äT≈£î
1981 334 260 74 ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´qT ªªdüs¡«•øå±_Ûj·÷Hé(mdtmdtm)µ ÁøÏ+<ä≈£î,
1991 404 304 100 ôdø£ + &É Ø kÕú s TT $<ä ´ qT ªsêÁw” º j · T e÷<Û ä ´ $Tø£
•øå±_Ûj÷· Hé(ÄsYm+mdtm)µ ÁøÏ+<ä≈î£ rdüT≈£îsêe&É+ »]–+~.
2001 452 343 110 bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´qT n+<ä]ø° n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚e&É+, Vü‰»s¡T
2011 494 348 146 XÊ‘êìï ô|+#·&É+, <ëìì ì\u…≥º&É+, $<ä´ HêD´‘·qT
ô|+#·&+É yÓTT<ä\>∑Tq$ á s¬ +&ÉT |ü<øä∏ ±\ eTTK´ \øå±´\T.
nø£så êdü´‘· 2015 Hê{ÏøÏ dü+|üPs¡í nø£åsêdü´‘· kÕ~Û+#ê\H˚
ˇø£ e´øÏÔ 7 dü+e‘·‡sê\T, n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe ej·TdüT \øå±´ìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ ø£≥Tºã&ç ñ+~. á ~X¯>± >∑TD≤‘·àø£,
ø£*– ñ+&ç, @<ÓH’ ê uÛ≤wüqT ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£îì, sêj·T&É+, |ü]e÷D≤‘·àø£ yÓTs¡T>∑T<ä\ ø√dü+ nH˚ø£ #·s¡´\T #˚|ü≥º&É+
»s¡T>∑T‘√+~.
#·<äe&É+ ¬s+&É÷ #˚j·T>∑*–q#√ Ä e´øÏÔì nø£åsêdüT´ì>±
˝…øÏÿkÕÔs¡T. bÕsƒX¡ Ê\ $<ë´XÊK sêh+˝Àì 73.37 \ø£\å eT+~

sêh+˝À 2001˝À 62.14% nø£åsêdü´‘· ñ+&É>±
ã&ç á&ÉT |æ\\¢ ≈£î bÕsƒX¡ Ê\ kÂø£s´¡ + ø£*Œk˛Ô+~.
2011˝À 67.41 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. Ç~ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´qT n+<ä]øÏ n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚e&É+
dü>≥∑ T nø£så êdü´‘· 72.99% ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe ø±e&É+ ø√dü+ Á|üuTÑÛ ‘·«+ ~>∑Te \øå±´\‘√ ø£èwæ #˚k˛Ô+~.
>∑eTHês¡Ω+.
nìï »HêyêkÕ\≈£î 1 øÏ˝ÀMT≥s¡T <ä÷s¡+˝À ÁbÕ<∏$ä Tø£

uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 2001`2011 eT<Û´ä nø£så êdü´‘· sπ ≥T kÕúsTT bÕsƒX¡ Ê\\qT n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚e&É+
64.84% qT+&ç 72.99 XÊ‘êìøÏ ô|s¡ > ∑ > ±,
5 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ |ü]~Û˝À ôdø£+&ÉØ kÕúsTT bÕsƒX¡ Ê\qT
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 62.14% qT+&ç 67.41 XÊ‘êìøÏ n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·&+É
#˚]+~. 1991 qT+&ç 2011 eT<Û´ä 44.1 % qT+&ç BìøÏ dü+ã+~Û+∫ sêh+ ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À 99%,
67.66 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. ôdø£+&ÉØ kÕúsTT˝À 91.5% \øå±´ìï kÕ~Û+∫+~.

Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À 1981 qT+&ç 2011 eT<Û´ä eT÷&ÉT
<äXÊu≤›\ ø±\+˝À nø£så êdü´‘· 30.17 XÊ‘·+ qT+&ç 2013`14 Hê{ÏøÏ bÕsƒX¡ Ê\\ $esê\T
67.41 XÊ‘êìøÏ 24 XÊ‘·+ bÕsTT+≥T¢ ô|]–+~. yÓTT‘·+Ô bÕsƒX¡ Ê\T\ ` 60,060

2001 qT+&ç 2011 eT<Û´ä |ü⁄s¡Twüß\ nø£så êdü´‘· sπ ≥T
71.36% qT+&ç 74.83 XÊ‘êìøÏ , eTVæ ≤ fi¯ \ ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\\T ` 39,809
nø£så êdü´‘· sπ ≥T 52.78% qT+&ç 60.01 XÊ‘êìøÏ n|üŒsY Áô|e’ TØ bÕsƒX¡ Ê\\T ` 9,579
#˚s¡T≈£î+~.

õ˝≤¢˝À¢ 74.63% nø£så êdü´‘·sπ ≥T‘√ |ü•ÃeT>√<ëe] n|üŒsY Áô|e’ TØ, ôdø£+&ÉØ ‘·s>¡ ‘∑ \· T dü÷ÿfi¯ó¢ ` 9,416
Á|ü<eä∏ T kÕúq+˝À ñ+&É>±, 58.89% nø£så êdü´‘·sπ ≥T‘√Áô|’eTØ, n|üŒsYÁô|’eTØ, ôdø£+&ÉØ, Vü≤j·T´sY ôdø£+&ÉØ n˙ï
$»j·Tq>∑s+¡ õ˝≤¢ n≥º&TÉ >∑Tq ñ+~. ø£*|æ ñqï dü÷ÿfi¯ó¢ ` 169
bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´ n|üŒsY Áô|e’ TØ, ôdø£+&ÉØ/Vü≤j·T´sY ôdø£+&ÉØ ø£\dæ ñqï dü÷ÿfi¯ó
¢ `176
ªn+<ä]ø° $<ä´µ nH˚ \ø£å´ kÕ<Ûäq≈£î sêh, C≤rj·T
kÕúsTT˝À¢ @fi¯¢ ‘·s¡ã&ç ø£èwæ »s¡T>∑T‘·÷H˚ ñ+~. uÛ≤s¡‘· Áô|e’ TØ, n|üŒsY Áô|e’ TØ, ôdø£+&ÉØ ø£\dæ ñqï dü÷ÿfi¯ó¢ `
sêC≤´+>∑+˝Àì 45e n~Ûøs£ D ¡ + Á|üø±s¡+ kÕs¡«Á‹ø£ÁbÕ<∏$ä Tø£ ` 911
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 85 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
2013`14˝À j·÷»e÷Hê´\ yêØ bÕsƒX¡ Ê\\T ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´]ú ìwüŒ‹Ô
j·÷»e÷q´+ bÕsƒ¡XÊ\\T ñbÕ<Ûë´j·TT\T sêh+˝À Á|ü d ü T Ô ‘ · + ñqï nuÛ Ñ ´ dü q kÕú s TT\qT
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ 62 1227 yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·T, $<ë´]ú ìwüŒ‹Ôì ‘·–+Z #·&+É
sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+. 3493 14979 <ë«sê yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· ÜìøÏ sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ ø£èwæ #˚k˛Ô+~.
m+|æ|æ/»&é|æ|æ 39984 15230 $<ë´yê\+{° s ¡ ¢ ‘ √ ø£ * |æ sêh+˝À ÁbÕ<∏ ä $ Tø£ ,
eTTì‡|ü˝Ÿ 2124 11622 ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘·, ñqï‘· bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ñqï ñbÕ<Ûë´j·T, $<ë´]ú
Áô|y’ ≥
˚ T msTT&Ó&é 2347 8464 ìwüŒ‹Ô $esê\qT |ü{øºÏ ˝£ À >∑eTì+#·e#·TÃ.
nHémsTT&Ó&éÁô|’y˚≥T 12050 98153 dü+e‘·‡s¡+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· ñqï‘·
yÓTT‘·Ô+ 60060 286975 bÕsƒX¡ Ê\\T bÕsƒX¡ Ê\\T bÕsƒX¡ Ê\\T
2013`14˝À bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ qyÓ÷<äT $esê\T 2002`03 34 29 30
2003`04 31 28 32
nìï bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ qyÓ÷<Óq’ $<ë´s¡T\ú T ` 73.37 \ø£\å T
2004`05 30 25 32
Á|” Áô|e’ TØ bÕsƒX¡ Ê\\T ` 1.63 \ø£\å T(2.22%)
2005`06 30 25 33
1 qT+&ç 5 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T ` 38.51 \ø£\å T(52.49%)
2006`07 31 24 30
6   7 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T ` 20.97 \ø£\å T((28.59%)
2007`08 30 23 29
8 qT+&ç 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T ` 11.95 \ø£\å T(16.32%) 2008`09 29 22 31
11   12 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T ` 0.29 \ø£\å T(0.40%) 2009`10 30 23 27
2013`14˝À Á&ÜbÂ≥T¢ $esê\T 2010`11 28 20 25
1 qT+&ç 5 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T(ÁbÕ<∏$ä Tø£kÕúsTT) `3.20% 2011`12 27 21 25
1 qT+&ç 7 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T(ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘·kÕúsTT) ` 19.6% 2012`13 30 23 25
1 qT+&ç 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T(ôdø£+&ÉØ kÕúsTT) ` 26.83% 2013`14 26 22 25

ñbÕ<Ûë´j·TT\T eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<øä∏ +£

Ç~ øπ +Á<ä ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<øä∏ +£ . 1 qT+&ç 8e ‘·s>¡ ‹∑
2013`14˝À nìï s¡ ø ±\ bÕsƒ ¡ X Ê\˝À¢ ø£ * |æ $<ë´s¡T\ú es¡≈î£ á |ü<øä∏ +£ e´j·÷ìï 75% øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+,
2,86,975 eT+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ñHêïs¡T. 25% sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ uÛ]Ñ kÕÔsTT. 9 eT]j·TT 10e ‘·s>¡ ‘∑ T· \
ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\\T ` 1,06,655 $<ë´s¡Tú\≈£î 100% sêh Á|üuÛÑT‘·«y˚T uÛÑ]düTÔ+~. |æ\¢\
ÁbÕ<∏$ä Tø£ $<ä´ ñqï ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· bÕsƒX¡ Ê\\T` 59,371 bÂwæ º ø ±Vü ‰ s¡ kÕú s TTì ô|+#· & É + , yês¡ T bÕsƒ ¡ X Ê\\≈£ î
ÁbÕ<∏$ä Tø£, ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘·, ôdø£+&ÉØ, Vü≤j·T´sY ôdø£+&ÉØ nìï Áø£eT‘·|Œü ≈£î+&Ü Vü‰»s¡jT˚ ´ $<Û+ä >± Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É á |ü<øä∏ +£
ñqï bÕsƒX¡ Ê\\T ` 3,175 jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚X› Ê\T.
ÁbÕ<∏$ä Tø£, ôdø£+&ÉØ, Vü≤j·T´sY ôdø£+&ÉØ ø£\dæ ñqï bÕsƒX¡ Ê\\T 2013`14˝À á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä 44.22 \ø£\å eT+~
` 1,604 $<ë´s¡T\ú T \_∆bı+<ës¡T. yê] $esê\T
ÁbÕ<∏$ä Tø£, ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘·, ôdø£+&ÉØ ø£\dæ ñqï dü÷ÿfi¯ó¢ ÁbÕ<∏$ä Tø£(1 ` 5 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T) ` 23.55 \ø£\å T
` 10,877
n|üŒsY Áô|e’ TØ(6`8 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T) ` 13.43 \ø£\å T
ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘·   ôdø£+&ÉØ $<ä´ ø£\dæ ñqï dü÷ÿfi¯ó¢
` 1,05,294 ñqï‘· (9,10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T) ` 7.24 \ø£\å T
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 86 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
bÕsƒX¡ Ê\ Äs√>∑´ ø±s¡´Áø£eT+ kÂø£s´¡ + ø£*ŒkÕÔsT¡ .
Äs√>∑´ XÊK‘√ ø£*|æ $<ë´ XÊK bÕsƒX¡ Ê\ $<ë´s¡T\ú ≈£î yÓTHÆ ê]{°\ $<ä´
ø£+{Ï |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#·&É+ »s¡T>∑T‘√+~. 2013`14˝À
&ûyê]à+>¥, ◊s¡Hé, bò˛*ø˘ j·÷dæ&é {≤u…¢≥¢qT bÕsƒ¡XÊ\ eT<äsk¡ Õ $<ä´qT Ä<ÛTä ˙ø£]+#˚ |ü<øä∏ +£
|æ\\¢ +<ä]ø° |ü+|æD° #˚jT· &É+ »]–+~. eT<äs¡kÕ\T, eTU≤ÔuŸ\T e+{Ï kÕ+Á|ü<ëj·T $<ë´
dü+dü\ú qT Áb˛‘·‡Væ≤+∫, yê{Ï˝À ôdH’ ‡é , >∑D‘Ï +· , k˛wü˝Ÿ dü&º dû ,t
◊dæ{`Ï bÕsƒX¡ Ê\ ø£+|üP´≥Øø£sD¡ ÁbÕC…≈î£ º Ç+^¢wßü e+{Ï düu≈®… î£ \º qT Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É á |ü<øä∏ +£ jÓTTø£ÿ+
ø£+|üP´≥sY $<ä´ ø±s¡´Áø£e÷ìï ì]à+#·T, ìs¡«Væ≤+#·T, ñ<˚X› +¯ . Á|üø±X¯+, ø£ècÕí, yÓm’ dtÄsY õ˝≤¢˝À¢ 222 eT+~ ñ
j·÷»e÷Hê´ìï ã<ä˝≤sTT+#·T(ã÷{Ÿ) |ü<ä∆‹ ÁøÏ+<ä @&ÉT bÕ<Ûë´j·TT\≈£î \_∆ ø£*–+#˚+<äT≈£î 40 eT<äsk¡ Õ øπ +Á<ë\≈£î
@C…˙‡\T 2008`09 qT+&ç 5000 ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\˝À¢, á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä 2009`10 eT]j·TT 2010`11˝À ` 240
2010`11 dü + e‘· ‡ s¡ + qT+&ç eTs=ø£ 1300 ñqï‘· \ø£\å T øπ {≤sTT+#·&+É »]–+~. 2011`12˝À 50 eT<äsk¡ Õ
bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ◊<˚fi¢̄ bÕ≥T neT\T #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç~ πø+Á<ë\≈£î ` 240 \ø£å\T, 2012`13˝À 100 eT<äs¡kÕ
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<øä∏ +£ . øπ +Á<ä, sêh Á|üuTÑÛ ‘ê«\T øπ +Á<ë\≈£î ` 240 \ø£\å T øπ {≤sTT+#·&+É »]–+~.
75:25 ìwüŒ‹Ô˝À ì<ÛTä \qT uÛ]Ñ kÕÔsTT. õ˝≤¢ $<ë´ eT]j·TT •ø£Då ≤ dü+dü(ú &Ó{’ Ÿ)
sêh+˝Àì Á|üuTÑÛ ‘·« bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ $<ë´uÛ≤´dü+ #˚dTü qÔ ï
6 qT+&ç 10e ‘·s>¡ ‹∑ $<ë´s¡T\ú ≈£î ø£+|üP´≥sY |ü]C≤„q+ sêh+˝Àì 13 ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD≤ dü+düú\({°#·sY
ø£*Œ+#·&yÉ T˚ á ø±s¡´Áø£eT+ jÓTTø£ÿ eTTUÀ´<˚X› +¯ . Áf…Æì+>¥ Çìdæº≥÷´{Ÿ)qT õ˝≤¢ $<ë´ eT]j·TT •ø£åD≤
dü+dü\ú T(&çÁdæøº º̆ Çìdæ≥
º ÷´{Ÿ‡ Ä|òt m&ÉT´πøwüHé n+&é Áf…ìÆ +>¥
sêÁw”j º T· e÷<Û´ä $Tø£ •øå±_Ûj÷· Hé(ÄsYm+mdtm) ` &ç◊á{Ï(&Ó{’ Ÿ))>± ôVA<ë ô|+#·&+É »]–+~. 5 &Ó{’ Ÿ\˝À
º T· e÷<Û´ä $Tø£ düe÷+‘·s¡+>± ñs¡÷› MT&çj·T+ ôdø£åq¢qT ìs¡«Væ≤+#·&É+
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<øä∏ y£ TÓ qÆ sêÁw”j
•øå±_Ûj÷· HéqT sêh+˝À 2009`10 $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç »s¡T>∑T‘√+~. ∫‘·÷sÔ T¡ õ˝≤¢ ø±πs«{Ïq>∑s+¡ ˝À ñqï &Ó{’ Ÿ˝À
neT\T #˚düTÔHêïs¡T. 14 qT+&ç 18 dü+e‘·‡sê\ ˝À|ü⁄ ‘·$Tfi¯ MT&çjT· + $uÛ≤>±ìï ≈£L&Ü ìs¡«Væ≤düTHÔ êïs¡T. sêh+˝À
$<ë´s¡T\ú ≈£î HêD´yÓTqÆ ôdø£+&ÉØ $<ä´qT n+~+#·&yÉ T˚ á 2013`14˝À 462 Áô|’ y ˚ ≥ T &ç . Ç&ç ø±˝Ò J \T
|ü<øä∏ +£ jÓTTø£ÿ \ø£´å +. ìs¡«Væ≤+#·ã&ܶsTT. ˇø=ÿø£ÿ ø±˝ÒJ˝À 50 eT+~ $<ë´s¡T\ú ≈£î
nqTeT‹+#·&+É »]–+~.
Ä<äsÙ¡ bÕsƒX¡ Ê\\T
düs«¡ •øå±_Ûj÷· Hé
sêh+˝À $<ë´|üs+¡ >± yÓqTø£ã&çq eT+&É˝≤˝À¢ øπ +Á<ä
Á|üuTÑÛ ‘·«+ yÓTT<ä{Ï <äX˝¯ À uÛ≤>∑+>± 2010`11˝À sêÁcÕºìøÏ sêh+˝À kÕs¡ « Á‹ø£ ÁbÕ<∏ ä $ Tø£ $<ä ´ \øå ± ´ìï
163 yÓ÷&É˝Ÿ dü÷ÿfi¢̄qT eT+ps¡T #˚dæ+~. ¬s+&Ée <äX¯˝À kÕ~Û+#˚+<äT≈£î Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêJyé $<ë´ $TwüHé <ë«sê
uÛ≤>∑+>± 2013`14˝À 109 Ä<äsÙ¡ bÕsƒX¡ Ê\\qT eT+ps¡T 2013`14˝À ~>∑Te ¬s+&ÉT |ü<∏äø±\qT neT\T #˚j·T&É+
#˚d+æ ~. ˇø√ÿ bÕsƒX¡ Ê\ düeTT<ëj·T+ ìsêàD≤ìøÏ HêHé ]ø£]+>¥ »]–+~.
j·T÷ì{Ÿ e´j·T+ ` 3.02 ø√≥T¢, Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ nj˚T´ 1. düs¡«•øå±_Ûj·÷Hé(mdtmdtm)
]ø£]+>¥ e´j·T+ ` 75 \ø£\å T>± ìs¡sí TT+#·&+É »]–+~. á 2. ø£d÷ü sÔ ê“ >±+BÛ u≤*ø± $<ë´\j·÷\T(¬øõ_$)
bÕsƒX¡ Ê\\T 6 qT+&ç 12e ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ sêh dæ\ãdt‘√ düs¡«•øå±_Ûj·÷HéqT 2001`02˝À Á|üy˚X¯ô|≥º&É+
Ç+^¢wüß MT&çj·T+˝À πø+ÁBj·T $<ë´\j·÷ qeT÷Hê˝À »]–+~. 6 qT+&ç 14 dü+e‘·‡sê\˝À|ü⁄ u≤\u≤*ø£\+<ä]ø°
ìs¡«Væ≤+#·ã&É‘êsTT. ñ|üj·TTø£ÔyÓTÆq, ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´qT n+~+#ê\qï<˚ á
á bÕsƒX¡ Ê\\qT 2013 pHé qT+&ç 6 qT+&ç 8e ø±s¡´Áø£eT+ eTTUÀ´<˚X› +¯ . øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<øä∏ y£ TÓ qÆ
‘·s>¡ ‹∑ eT]j·TT 11e ‘·s>¡ ‹∑ ‘√ ÁbÕs¡+_Û+#·&+É »]–+~. á |ü<øä∏ ±ìï sêh+˝À 2001`02 qT+&ç neT\T #˚dTü HÔ êïs¡T.
dü+e‘·‡sê\T >∑&ç#˚ ø=~› ô|’ ‘·s¡>∑‘·T\qT »‘· #˚j·T&É+ sêJyé $<ë´ $TwüH,é Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Bìì neT\T #˚dTü +Ô ~.
»s¡T>∑T‘·T+~. Á|ü‹ yÓ÷&É˝Ÿ dü÷ÿ˝Ÿ≈î£ ˇø£ u≤*ø£\ Vü‰dü˝º ŸqT $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥+º (ÄsY{ÇÏ ) ìã+<Ûqä \qT neT\T #˚jT· &ÜìøÏ
eT+ps¡T #˚jT· &É+ »]–+~. Ç+<äT˝À 100 eT+~øÏ edü‹ düs«¡ •øå±_Ûj÷· HéqT Á|ü<ëÛ q yêVü≤ø£+>± >∑T]Ô+#·&+É »]–+~.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 87 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
á |ü<øä∏ +£ \øå±´\T: ñbÕ<Ûë´j·TT\T

|æ\\¢ +<ä]˙ bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ qyÓ÷<äT #˚sTT+#·&+É
bÕsƒ¡XÊ\\T Á|üuÛÑT‘·« msTT&Ó&é Áô|’y˚≥T yÓTT‘·Ô+

|æ\¢\+<äs¡÷ 8 dü+e‘·‡sê\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´qT
bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ |üP]Ô #˚ùd˝≤ #˚jT· &É+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ 76560 3661 26434 106655

ÁbÕ<∏$ä Tø£ $<ä´ô|’ øπ +ÁBø£]+#·&+É ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· 25897 1401 32073 59371

ÁbÕ<∏$ä Tø£ $<ë´ kÕúsTT˝À nìï s¡ø±\ ˝…+’ –ø£, kÕe÷õø£ ñqï‘· 76857 3387 39525 119499
es¡Z n+‘·sê\qT ‘·T&ç∫y˚jT· &É+. yÓTT‘·Ô+ 179044 8449 98032 285525
2. ø£d÷ü sÔ ê“ >±+BÛ u≤*ø± $<ë´\j·÷\T(¬øõ_$):
$<ë´|üs¡+>± yÓqTø£ã&çq s¡bÕ+‘ê˝À¢ ÁbÕ<∏ä$Tø£ sêh+˝À $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥+º neT\T
kÕúsTT˝À mdtd,æ mdt{,Ï _dæ, yÓTHÆ ê]{° ø£eT÷´ì{°\≈£î #Ó+~q 6 qT+&ç 14 dü+e‘·‡sê\ eT<Ûä´ ej·TdüT˝À ñqï
u≤*ø£\≈£î edü‹ kÂø£sê´\‘√ ≈£L&çq bÕsƒX¡ Ê\ @sêŒ≥T ø√dü+ |æ\\¢ +<ä]ø° ñ∫‘· ÁbÕ<∏$ä Tø£ $<ä´≈£î n+~+#ê\H˚ \ø£´å +‘√
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ 2004`05˝À ø£dü÷Ôsê“ >±+BÛ u≤*ø± øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ä´qT bı+<˚+<äT≈£î |æ\\¢
$<ë´\j·÷\T nH˚ |ü<øä∏ ±ìï ÁbÕs¡+_Û+∫+~. Vü≤≈£îÿ(Right of Children to Free and Compulsory
\øå±´\T Education (RTE)) #·{≤ºìï rdüT≈£îsêe&É+ »]–+~. á

düe÷»+˝À n≥º&TÉ >∑T esêZ\≈£î #Ó+~q u≤*ø£\ ø√dü+ #·{+º ˝Àì ìã+<Ûqä \qT neT\T #˚ùd+<äT≈£î sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+
ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À edü‹ kÂø£sê´\‘√ ≈£L&çq >∑Ts¡T≈£î\ ìj·Te÷\qT @s¡Œ]∫+~. $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥+º neT\T≈£î sêh
bÕsƒX¡ Ê\\ @sêŒ≥T <ë«sê yê]øÏ HêD´yÓTqÆ $<ä´qT Á|üuTÑÛ ‘·«+ rdüT≈£îqï #·s´¡ \T á $<Û+ä >± ñHêïsTT.
n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚e&É+
ìã+<Ûqä ˝À¢ ñqï <ä÷s¡ Á|üe÷D≤\ Á|üø±s¡+ sêh+˝À

¬sdæ&Óì¸j·T˝Ÿ Á_&ç® ø√s¡T‡ πø+Á<ë\ <ë«sê Á|ü<Ûëq HÓsTTãsYe⁄&é bÕsƒX¡ Ê\\qT >∑T]Ô+#·&+É »]–+~.
Ádüe+‹øÏ #Ó+~q bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ #˚]Œ+∫, eTVæ≤fi≤
2010`11 qT+&ç Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ 1 qT+&ç 8e
nø£så êdü´‘ê sπ ≥T ‘·≈î£ ÿe>± ñqï eT+&É˝≤\˝À eT<Û´ä ˝À ‘·s>¡ ‹∑ #·<Tä e⁄‘·Tqï $<ë´s¡T\ú ≈£î ñ∫‘· j·T÷ìbòÕsê\T
ã&ç e÷H˚dqæ u≤*ø£\≈£î HêD´yÓTqÆ $<ä´qT ø£*Œ+#·&+É düs|¡ süò ê #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~.
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ sêÁcÕºìøÏ $<ë´|üs+¡ >± yÓqTø£ã&çq
eT+&É˝≤˝À¢ 345 ø£d÷ü sÔ ê“ u≤*ø± $<ë´\j·÷\qT eT+ps¡T
bÕsƒX¡ Ê\≈£î yÓ\T|ü\ ñqï $<ë´s¡T\ú ≈£î Á|ü‘´˚ ø£ •ø£D å
#˚d+æ ~. 2012 qT+&ç yÓTT‘·+Ô bÕsƒX¡ Ê\\T |üì #˚dTü HÔ êïsTT. Çe«&É+ »s¡T>∑T‘√+~.
bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫q $esê\T
$<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥+º ˝Àì ìã+<Ûqä \≈£î nqT>∑TD+>±
bÕsƒ¡XÊ\\T bÕsƒX¡ Ê\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\T, kÕúìø£ n~Ûø±s¡T\≈£î
bÕsƒ¡XÊ\\T Á|üuÛÑT‘·« msTT&Ó&é Áô|’y˚≥T yÓTT‘·Ô+ •ø£D
å Çe«&É+ »]–+~.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ 34501 1572 3736 39809
#·≥º+˝À ìπs›•+∫q $<Ûä+>± $<ë´]ú, ñbÕ<Ûë´j·T
ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· 5106 291 4182 9579 ìwüŒ‹Ôì ìs¡«Væ≤+#˚+<äT≈£î 2011`12˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\
ñqï‘· 6056 484 4132 10672 ùV≤‘·TãB∆øs£ D ¡ #˚|≥ ü &º +É »]–+~.
yÓTT‘·Ô+ 45663 2347 12050 60060
sêh $<ë´ |ü]XÀ<ÛHä ê eT]j·TT •ø£D å ≤ eT+&É*(State
bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ qyÓ÷<äT(10e ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ ) Council of Educational Research and Train-
bÕsƒ¡XÊ\\T Á|üuÛÑT‘·« msTT&Ó&é Áô|’y˚≥T yÓTT‘·Ô+ ing (SCERT))ì sêh nø£&$É Tø˘ n<∏ë]{°>± H√{Ïô|’ò
ÁbÕ<∏ä$Tø£ 1766921 123271 912221 2802413 #˚jT· &É+ »]–+~.
ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· 573029 44382 708966 1326377
$$<Û ä j· ÷ »e÷Hê´\ ÁøÏ + <ä q&É T dü T Ô q ïq nìï
bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ Ád”ÿì+>¥ f…düTº\T, ø±´|æfÒwüHé |ò”E
ñqï‘· 1937243 135693 1106037 3178973 edü÷\TqT ìùw~Ûdü÷Ô ñ‘·Ôs¡T«\T C≤Ø #˚j·T&É+
yÓTT‘·Ô+% 58.53 4.15 37.32 100.00 »]–+~.

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 88 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

2013`14˝À kÕ~Û+∫q Á|ü>‹∑

34 ÁbÕ<∏ ä $ Tø£ bÕsƒ ¡ X Ê\\qT ÁbÕ<∏ ä $ Tø√qï‘·
bÕsƒX¡ Ê\\T>± e÷s¡Ã&É+ »]–+~.

$<ë´ |ü ø å √ ‘· ‡ yê\ dü + <ä s ¡ “ ¤ + >± >∑ T ]Ô + ∫q 5
dü+e‘·‡sê\≈£î ô|’ã&çq 7,03,289 eT+~ |æ\¢˝À¢
6,90,147 eT+~ì 1e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À qyÓ÷<äT #˚jT· &É+
»]–+~.

yÓTT‘·Ô+ 48010 bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´
ø£$T{°\qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~.

‘·eT Äyêdü ÁbÕ+‘ê\˝À bÕsƒX¡ Ê\\T ˝Òì 17,221
eT+~ |æ\\¢ ≈£î ÁbÕ<∏$ä Tø£, ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· bÕsƒX¡ Ê\\≈£î
s¡yêD≤ kÂø£s´¡ + ø£*Œ+#·&+É »]–+~.

sêh+˝Àì 10 õ˝≤¢˝À¢ 13 |ü≥ºD ¬sdæ&Óì¸j·T˝Ÿ
Vü‰dü˝º Ÿ‡qT ìs¡«Væ≤+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. M{Ï˝À 1116
eT+~ |ü ≥º D ù|<ä |æ \ ¢ \ ≈£ î edü ‹ ø£ *Œ+#·&É+
»s¡T>∑T‘√+~.

$XÊK|ü≥D º +, $»j·Tyê&É\˝À 2 |ü≥D º s¬ dæ&ìÓ ¸jT· ˝Ÿ
bÕsƒX¡ Ê\\qT ìs¡«Væ≤+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~.

322 eT<äs¡kÕ\≈£î Ä]úø£ düVü‰j·T+ n+~+#·&É+
»s¡ T >∑ T ‘√+~. M{Ï ˝ À 20543 eT+~ $<ä ´ qT
nuÛÑ´dædüTÔHêïs¡T.

sêh+˝Àì eTTì‡bÕ*{°\˝À ñ+&˚ eTT]øÏ yê&É˝À¢
ã&ç ãj·T≥ ñqï |æ\\¢ ô|’ düsπ « ìs¡«Væ≤+∫, 4523
eT+~ |æ\\¢ qT >∑T]Ô+#·&+É »]–+~.

Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À m+|æø£ #˚dqæ dü«#·Ã+¤ <ä dü+dü\ú
düV≤ü ø±s¡+‘√ düsπ « ìs¡«Væ≤+∫ 27,859 eT+~ ã&ç
ãj·T≥ ñqï |æ\\¢ qT >∑T]Ô+#·&+É »]–+~.

rÁeyÓTqÆ ãT~∆ e÷+<ä´+ ñqï 4949 eT+~ |æ\\¢ ≈£î
Ç+{Ï e<äH› ˚ $<ä´qT n+~+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~.

1096 eT+~ C≤„qyÓTTÁ] ñqï |æ\\¢ ≈£î X¯Ádü∫Ô øÏ‘‡· \T,
ø£+{Ï #·÷|ü⁄ ˝À|ü+ ñqï yê]øÏ ø±´≥sêøº̆ Ä|üsπ wüqT¢
ìs¡«Væ≤+#·&+É »]–+~.

5920 eT+~ $ø£˝≤+>∑ |æ\\¢ ≈£î yê]øÏ nedüsy¡ TÓ qÆ
kÕeTÁ– n+~+#·&+É »]–+~.

4414 eT+~ n+>∑ y Ó ’ ø £ \ ´+ >∑ \ $<ë´s¡ T ú \ T
bÕsƒX¡ Ê\\≈£î e#˚Ã+<äT≈£î mkÕÿsYº n\yÓqT‡ Çe«&É+
»]–+~.

eT+&É \ Øk˛sY ‡ ôd+≥s¡ ¢ ˝ À 9786 eT+~øÏ
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 89
|òõæ jÓ÷<∏sÓ |¡ ” Çe«&É+ »]–+~.

sêh+˝À HêeTe÷Á‘· eT]j·TT dü«\Œ ãT~∆ e÷+<ä´+
ñqï |æ\\¢ ø√dü+ 225 eT+&É˝≤˝À¢ uÛ$Ñ ‘· øπ +Á<ë\qT
@sêŒ≥T #˚d,æ Á|ü‘´˚ ø£ •ø£D å ≤ ø±s¡´Áø£e÷\qT neT\T
#˚jT· &É+ »]–+~.

sêh+˝À 345 ø£d÷ü sÔ ê“ >±+BÛ u≤*ø± $<ë´\j·÷\qT
ìs¡«Væ≤+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. M{Ï˝À 59055 eT+~
$<ë´s¡T\ú T $<ä´qT nuÛ´Ñ dædTü HÔ êïs¡T.

H˚wqü ˝Ÿ ø£]≈£î´\yéT Áù|yò Té esYÿ 2005≈£î nqT>∑TD+>±
sêh bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£qT düe]+∫, <ëìøÏ nqT>∑TD+>±
ø=‘·Ô bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É »]–+~.

ÁbÕ<∏$ä Tø£ eT]j·TT ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· bÕsƒX¡ Ê\\ìï+{Ï˝À
Á>∑+<∏ë\j·÷\qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~.

XÊØs¡, Äs√>∑´ $<ä´, ø£fi≤ $<ä´, ÁXÊ$Tø£ $<ä´˝À •ø£D å
Ç#˚Ã+<äT≈£î sêh yê´|ü+Ô >± ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· bÕsƒX¡ Ê\˝À¢
5725 eT+~ bÕsYfº yÆ… Té ÇHéÁdüøº sº£ q¢¡ T ìj·T$T+#·&+É
»]–+~.

1822 ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ø£+|üP´≥sY msTT&Ó&é
˝…]ï+>¥(Computer Aided Learning (CAL))qT
neT\T #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~.

|ü⁄Hê~: ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝ÀH˚ #·<äe&É+, sêj·T&É+,
n]úyÓT{Ïø˘ HÓ’|ü⁄D≤´\T ô|+bı+~+#˚+<äT≈£î –]»q
dü+øπ eå T XÊK‘√ ø£\dæ neT\T #˚dTü qÔ ï ø±s¡´Áø£eT+.

ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>\∑ $<ë´s¡T\ú ˝À Ç+^¢wßü , ˝…øÿ£ \T, ôdq’ T‡
dü u … ® ≈ £ î º \ ˝À yÓ T s¡ T ¬ > ’ q |ò ü * ‘ê\T e#˚ à +<ä T ≈£ î
ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· kÕúsTT˝À QUEST (Quality Edu-
cation to STs) nH˚ |ü<∏äø±ìï neT\T #˚j·T&É+
»s¡T>∑T‘√+~.

2013`14 $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À 33.21 \ø£\å eT+~
$<ë´s¡T\ú ≈£î ˇø=ÿø£ÿ]øÏ s¬ +&ÉT »‘·\ j·T÷ìbòÕsê\T
|ü+|æD° #˚jT· &É+ »]–+~.
$<ä´ ø√dü+ @ø°øè£ ‘· õ˝≤¢ düe÷#ês¡ e´edüú
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ ª$<ä´ ø√dü+ @ø°øè£ ‘· õ˝≤¢ düe÷#ês¡
e´edüú(Unified District Information System for Edu-
cation (U-DISE)) ù|]≥ 2013 ôdô|+
º ãsY ]|òs¬ü qT‡ ‘˚B>±
1 qT+&ç 12e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î düe÷#ês¡+ ùdø£]+#ê\ì
ìs¡sí TT+∫+~. q÷´&Û©ç ˝¢ Àì C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ eT]j·TT
|ü]bÕ\Hê j·T÷ìe]‡{°(National University of Educa-
tional Planning and Administration (NUEPA)) Ç∫Ãq
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
qeT÷Hê˝À sêh+˝Àì Á|üuTÑÛ ‘·«, Áô|y’ ≥˚ T j·÷»e÷Hê´\ ÁøÏ+<ä 5. Áô|y’ ≥˚ T nHé msTT&Ó&é ø±˝ÒJ\T 1751
ñqï nìï bÕsƒX¡ Ê\\T, pìj·TsY ø±˝ÒJ\ qT+&ç düe÷#ês¡+ 6. ˇπøwüq˝Ÿ ø±˝ÒJ\T(Áô|y’ ≥ ˚ T) 400
ùdø£]+#·&+É »]–+~. á düe÷#êsêìï 2014`14 yê]¸ø£
ø±sê´#· s ¡ D Á|ü D ≤[ø£ , ã&Ó ® { Ÿ s¡ ÷ |ü ø £ \ Œq≈£ î 7. Á|üuTÑÛ ‘·« ˇπøwüq˝Ÿ ø±˝ÒJ\T 8
$ìjÓ÷–+#·Tø√e&É+ »]–+~. 8. Ç+HÓ‡{Ïyé pìj·TsY ø±˝ÒJ\T 84
Ç+≥Øà&çjT· {Ÿ $<ä´ 7. m|æÄsYCd… ,æ øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«, kÕ+|òTæ ø£, –]»q
dü+øπ eå T, $ø£˝≤+>∑ dü+øπ eå T, düV≤ü ø±s¡, s¬ ˝’ «Ò
ôdø£+&ÉØ bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú ìsêàD≤ìï e÷sêÃ\ì ø±˝ÒJ\T 224
1964˝À $<Ûëq|üsy¡ TÓ qÆ ìs¡j í T· + rdüTø√e&É+ »]–+~. Bì yÓTT‘·+Ô ø±˝ÒJ\T 3,268
Á|üø±s¡+ ôdø£+&ÉØ $<ä´˝À 11 dü+e‘·‡sê\≈£î ã<äT\T 10
dü+e‘·‡sê\ e´e~Ûì Á|üy˚X¯ô|{≤º\ì, Vü≤j·T´sY ôdø£+&ÉØ, ø±˝ÒJ $<ä´
eT©º|sü Œ¡ dt e´edüú kÕúq+˝À s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\ Ç+≥Øà&çjT· {Ÿ
$<ä´qT Á|üy˚X¯ô|{≤º\ì ìX¯ÃsTT+#ês¡T. eTq sêh+˝À Á|üdTü ‘Ô +· ø£fi≤XÊ\ $<ë´XÊK |üs´¡ y˚øDå£ ˝À 146 Á|üuTÑÛ ‘·«
1969`70 qT+&ç 10G2G3 $<ë´ $<ÛëHêìï Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . &çÁ^ ø±˝ÒJ\T, 141 msTT&Ó&é ø±˝ÒJ\T ñHêïsTT.
ñqï‘· $<ë´ &Ós¬’ ø£sπº {ŸqT 1989 qe+ãsY 1 qT+&ç &Ós¬’ ø£sπº {Ÿ
Ä|òt Ç+≥Øà&çjT· {Ÿ m&ÉT´πøwüH,é &Ós¬’ ø£sπº {Ÿ Ä|òt ø±˝ÒJj˚T{Ÿ 2013`14˝À sêh+˝À ñqï &çÁ^ ø±˝ÒJ\ $esê\T
m&É T ´π ø wü H é > ± $uÛ Ñ õ +#ês¡ T . Á|ü d ü T Ô ‘ · + &Ó ’ ¬ s ø£ º π s {Ÿ Ä|ò t j·÷»e÷q´+ ø±˝ÒJ\ dü+K´ $<ë´s¡T\ú dü+K´
Ç+≥Øà&çjT· {Ÿ m&ÉT´πøwüHé |ü]bÕ\Hê ìj·T+Á‘·D ÁøÏ+<ä 439
Á|üuTÑÛ ‘·« pìj·TsY ø±˝ÒJ\T, 8 Á|üuTÑÛ ‘·« y=πøwüq˝Ÿ pìj·TsY Á|üuÛÑT‘·«+ 146 90,588
ø±˝ÒJ\T ñHêïsTT. Bì‘√ bÕ≥T eTs√ 131 Áô|y’ ≥ ˚ T msTT&Ó&é msTT&Ó&é ø±˝ÒJ\T 141 1,33,870
ø±˝ÒJ\T, 1751 Áô|’y˚≥T nHé msTT&Ó&é ø±˝ÒJ\T ≈£L&Ü yÓTT‘·Ô+ 287 2,24,458
q&ÉTdüTÔHêïsTT.
sêh+˝À eT÷&ÉT Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ Ø»q˝Ÿ C≤sTT+{Ÿ »eVü≤sY $C≤„q øπ +Á<ë\T
&Ó’¬sø£ºsY ø±sê´\j·÷\T, 11 õ˝≤¢ eè‹Ô $<ë´ n~Ûø±] »eVü≤sY $C≤„q øπ +Á<ë\qT &çÁ^ ø±˝ÒJ $<ë´s¡T\ú ñ
ø±sê´\j·÷\T |üì #˚dTü HÔ êïsTT. Ç+≥Øà&çjT· {Ÿ $<ä´ Øõq˝Ÿ <√´>∑ Äø±+ø£\å qT HÓsy¡ sπ˚ à y˚~ø£>± r]Ã~<ä&› +É »]–+~. ñ
C≤sTT+{Ÿ &Ó’¬sø£ºsY ø±sê´\j·÷\T sê»eT+Á&ç, >∑T+≥÷s¡T, <√´>∑, |ü]ÁX¯eT\ nedüsê\≈£î ‘·>Z∑ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT Ä]®+#·&+É ˝À
yÓm’ dtÄsY õ˝≤¢˝À¢ ñHêïsTT. $<ë´s¡T\ú ≈£î »eVü≤sY Hê˝…&®é ôd+≥s¡¢ <ë«sê •ø£D å Çe«&É+‘√
Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ $<ä´˝À kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ ôd’Hé‡, ÄsYº‡, bÕ≥T b˛{° yê‘êes¡D≤ìï ‘·≥Tº≈î£ H˚ $<Û+ä >± yê]ì dü+dæ<+∆ä
ø±eTsY‡, ˇπøwüq˝Ÿ ø√s¡T‡\qT n+~+#·&É+ »s¡T>∑T‘√+~. #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~.
Ç+»˙]+>¥   f…ø±ï\J, e´ekÕj·T+, ôVA+ôd’Hé‡, sêh+˝Àì &çÁ^ ø±˝ÒJ˝À¢ Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ 120 »eVü≤sY
bÕsêyÓT&çø˝£ Ÿ, _õHÓdt   ø±eTsY‡, VüQ´eTì{°dt n+XÊ\˝À Hê˝…&é® ôd+≥s¡¢qT @sêŒ≥T #˚dæ, yê{Ï <ë«sê $<ë´s¡Tú\≈£î
23 ˇπøwüq˝Ÿ ø√s¡T‡\qT n+~+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. ø£eT÷´ìπøwüHé dæÿ˝Ÿ‡, kÕ|òºt dæÿ˝Ÿ‡, mq\{Ïø˝£ Ÿ dæÿ˝Ÿ‡, ø£+|üP´≥sY
sêh+˝À $$<Û ä π ø ≥–Ø\ ÁøÏ + <ä q&É T dü T Ô q ï dæÿ˝Ÿ‡˝À •ø£Då Çe«&É+ »s¡T>∑T‘√+~. u≤´+øÏ+>¥ s¡+>∑+ |ü≥¢
ÄdüøÔÏ ñqï $<ë´s¡T\ú ≈£î u≤´+ø˘ m>±®yTé Áf…ìÆ +>¥ ø±s¡´Áø£eT+
Ç+≥Øà&çjT· {Ÿ ø±˝ÒJ\ $esê\T <ë«sê •ø£D å Çe«&É+ »s¡T>∑T‘√+~.
øπ ≥–Ø ø±˝ÒJ\ dü+K´
1. Á|üuTÑÛ ‘·« pìj·TsY ø±˝ÒJ\T 439
sêÁw”j
º T· ñ#·Ã‘·sY •øå± n_Ûj÷· Hé(s¡TkÕ)
2. Á|üuTÑÛ ‘·« Ä<äsÙ¡ bÕsƒX¡ Ê\\T 163 áøÏ«{°, j·÷¬ø‡dt   mø£‡˝…qT‡ nH˚ \øå±´\qT
kÕ~Û+#·&+É ø√dü+ øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ sêÁw”j
º T· ñ#·Ã‘·sY •øå±
3. Áô|y’ ≥˚ T msTT&Ó&é pìj·TsY ø±˝ÒJ\T 131 n_Ûj÷· Hé(RUSA (Rastriya Uchchatar Siksha Abhyan))
4. Ç+≥sY $<ä´qT n+~düTqÔ ï Áô|y’ ≥˚ T msTT&Ó&é nH˚ ø=‘·Ô |ü<øä∏ ±ìï Ä$wüÿ]+∫+~. Bìì 12, 13e |ü+#·es¡¸
&çÁ^ ø±˝ÒJ\T 68 Á|üD≤[ø± ø±˝≤˝À¢ neT\T #˚kÕÔsT¡ .

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 90 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

yÓ÷&É˝Ÿ ø±˝ÒJ\ n_Ûeè~∆ kÕ+πø‹ø£ $<ä´
ñqï‘· $<ä´˝À n\Œ dü÷\ú qyÓ÷<äT ìwüŒ‹Ô(low Gross nbÕs¡ $C≤„q+,HÓ|’ ⁄ü D´+, kÕqT≈£L\ ÁX¯eT dü+düÿè‹,
Enrolment Ratio in Higher Education) ñqï 374 õ˝≤¢˝À¢
yÓTs¡T>¬ q’ kÕeTs¡´ú +, ñ‘êŒ<äø‘£ · ø£*–q Ç+»˙s¡T,¢ kÕ+πø‹ø£
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ yÓ÷&É˝Ÿ ø±˝ÒJ\ @sêŒ≥TqT 12e |ü+#·es¡¸ ì|ü⁄DT\qT ‘·j÷· s¡T #˚ùd+<äT≈£î kÕ+πø‹ø£ $<ë´ XÊK sêh+˝À
Á|üD≤[ø± ø±\+˝À #˚|ü{Ϻ+~. sêh+˝À dü÷ú\ qyÓ÷<äT kÕ+π ø ‹ø£ $<ä ´ qT Áb˛‘· ‡ Væ ≤ k˛Ô + ~. eTq |ü ] ÁX¯ e T\T
ìwüŒ‹Ô(õÇÄsY) C≤rj·T dü>≥∑ T ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe>± ñqï õ˝≤¢\qT düeTs¡eú +‘·+>± |üì #˚ùd˝≤ uÛsÑ √kÕ Çe«&É+‘√ bÕ≥T eTq
yÓ÷&É˝Ÿ ø±˝ÒJ\ @sêŒ≥T ø√dü+ >∑T]Ô+∫+~. sêh+˝À s¡TkÕ $<ë´s¡Tú\qT Á|ü|ü+#· e÷¬sÿ{Ÿ˝À b˛{°ì ‘·≥Tº≈£îH˚$<Ûä+>±
ÁøÏ+<ä ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] õ˝≤¢ »>∑+Z ù|≥, |ü•ÃeT>√<ëe] õ˝≤¢ s¡÷|ü⁄~<ä›&Éy˚T Bì n+‹eT \ø£å´+. &çÁ^, &çbı¢e÷ kÕúsTT
ø±eTes¡|⁄ü ø√≥, Á|üø±X¯+ õ˝≤¢ j·TÁs¡>=+&ÉbÕ˝…+, ø£s÷¡ ï\T s¬ +&ç+{Ï˝Àq÷ kÕ+πø‹ø£ $<ä´ n_Ûeè~∆øÏ kÕ+πø‹ø£ $<ë´X¯è≤K
õ˝≤¢ Ä‘·à≈£Ls¡T\˝À Hê\T>∑T yÓ÷&É˝Ÿ ø±˝ÒJ\ @sêŒ≥T≈£î u≤<Ûä´‘· eVæ≤düTÔ+~. sêh+˝À Á|üdüTÔ‘·+ 1357 &ç|ü¢yÓ÷  
nqTeT‹+#· & É + »]–+~. eTÚ*ø£ edü ‘ · T \ ø£ \ Œq≈£ î &çÁ^ kÕúsTT Ábıô|wò qü ˝Ÿ ø±˝ÒJ\T ñHêïsTT. M{Ï˝À 3,44,551
nedüs¡yÓTÆq yÓTT<ä{Ï yêsTT<ë ì<ÛäT\qT ≈£L&Ü $&ÉT<ä\ eT+~ $<ä´quÛÑ´dædüTÔHêïs¡T.
#˚jT· &É+ »]–+~.
sêh+˝Àì Ábıô|wò qü ˝Ÿ ø±˝ÒJ\T, $<ë´s¡T\ú dü+K´
Ç+^¢wßü ˝≤+π>«CŸ ˝≤´uŸ‡
ø√s¡T‡ $<ë´ dü+düú\T $<ë´s¡Tú\T
2007`08˝À sêh+˝Àì 42 Á|üuTÑÛ ‘·« &çÁ^ ø±˝ÒJ˝À¢,
2013`14˝À 3 Á|üuTÑÛ ‘·« &çÁ^ ø±˝ÒJ˝À¢ Ç+^¢wßü ˝≤+π>«J Ç+»˙]+>¥ 330 1,79,360
˝≤´uŸ\qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. ˇø=ÿø£ÿ ˝≤´uŸ≈î£ Vü‰sYy¶ s˚ Y m+dæm 201 15,420
eT]j·TT kÕ|òyºt s˚ Y e+{Ï ø£+|üP´≥sY edü‘T· \ @sêŒ≥T≈£î `32
\ø£\å T eT+ps¡T #˚jT· &É+ »]–+~. m+_m 387 49,140
_.bòÕs¡àd” 115 12,720
Hêø˘ nÁøÏ&w˚ Hü é
bÕ*f…øÏïø˘ 306 86,831
ø±˝ÒJ\ |üìrs¡T HêD´‘·qT eT~+|ü⁄ #˚ùd eTTK´ &ç. bòÕs¡àd” 18 1080
bÕsê$T‹ nsTTq ªH˚wüq˝Ÿ nôddtyÓT+{Ÿ n+&é nÁøÏ&˚wüHé
øöì‡˝Ÿµ 2014 pHé 30 Hê{ÏøÏ sêh+˝Àì 80 Á|üuÛÑT‘·« yÓTT‘·Ô+ 1357 3,44,551
ø£fi≤XÊ\\T, 76 Áô|y’ ≥˚ T msTT&Ó&é ø±˝ÒJ\≈£î mÁøÏ&w˚ Hü é Çe«&É+
»]–+~.
sêJyé > ±+BÛ j· T ÷ìe]‡{° Ä|ò t Hê˝… & é ®
f…ø±ï\Jdt(ÄsYõj·TT¬ø{Ï)
u≤*ø£\≈£î Á|üuTÑÛ ‘·« kÕ+|òTæ ø£ dü+øπ eå T Á>±MTD j·TTe‘· $<ë´edüsê\qT rπsà $<Ûä+>±
&çÁ^ ø±˝ÒJ\T 2008˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ sêJyé>±+BÛ j·T÷ìe]‡{°
sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ ñ|ü Á|üD≤[ø£ ÁøÏ+<ä Ä|òt Hê˝…&®é f…ø±ï\JdtqT @sêŒ≥T #˚d+æ ~.
2013`14˝À $»j·Tyê&É eT]j·TT ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢ ø£*øÏ] Bì ÁøÏ+<ä ø£ècÕí õ˝≤¢ q÷õM&ÉT, ø£&|É ü õ˝≤¢ ÄsY.ø¬ .
e<ä› s¬ +&ÉT kÕ+|òTæ ø£ dü+øπ eå T u≤*ø£\ Á|üuTÑÛ ‘·« &çÁ^ ø±˝ÒJ\qT yê´©˝À ¬s+&ÉT |üP]Ô kÕúsTT >∑Ts¡T≈£î\ Á{Ï|ü⁄˝Ÿ ◊{°\qT
@sêŒ≥T #˚dæ+~. á ø±˝ÒJ\T _.ø±yéT(Vü‰qsY‡) ø√s¡T‡‘√ kÕú|+æ #·&+É »]–+~. M{Ï‘√ bÕ≥T 2013`14˝À ∫‘·÷sÔ T¡
ÁbÕs¡+uÛÑeTj·÷´sTT. M{Ïì ø±eTsY‡   y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ˝À ñ õ˝≤¢ dü‘´· y˚&TÉ , 2014`15˝À ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] õ˝≤¢ ø±øÏHê&É˝À
qï‘· $<ä´ nedüsê\qT rπsà $<Ûä+>± q&ÉeqTHêïsTT. eTs√ s¬ +&ÉT Á{Ï|⁄ü ˝Ÿ ◊{°\qT ÁbÕs¡+_Û+#·&+É »]–+~. Çø£ÿ&É
2014`15˝À ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ ñ|üÁ|üD≤[ø£ ÁøÏ+<ä sêh ÇqŒ¤sπ àwüHé f…ø±ï\J‘√ bÕ≥T n<ÛTä Hê‘·q Ç+»˙]+>¥, ôdq’ T‡
Á|üuTÑÛ ‘·«+ eTs√ Hê\T>∑T ø±˝ÒJ\qT eT+ps¡T #˚d+æ ~. ø√s¡T‡˝À¢ uÀ<Ûqä n+~kÕÔsT¡ .
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 91 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
Á|ü‹uÛÑ kÕÿ\sYw|æ \t T @]j·÷ ÄdüŒÁ‘·T\T ` 31
õ˝≤¢ ÄdüŒÁ‘·T\T `9
HêD´yÓTÆq, n<äT“¤‘·yÓTÆq $<ä´qT Áb˛‘·‡Væ≤+#˚+<äT≈£î
Á|ü‹uÛ≤ kÕÿ\sYw|æ \t ÁøÏ+<ä Á|ü‹uÛÑ >∑\ $<ë´s¡T\ú ≈£î ªÁ|ü‹uÛ≤ e÷‘ê, •X¯ó dü+s¡øD å£ ÄdüŒÁ‘·T\T `6
kÕÿ\sYw|æ \t Tµ |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä yÓT]{Ÿ dü]|º ø¬æò ≥T¢, kÕÿ\sYw|æ \t T uÀ<ÛHä ê ÄdüŒÁ‘·T\T ` 10
Çe«&É+ »s¡T>∑T‘√+~. m+ôd{Ÿ(Ç+»˙]+>¥), áôd{Ÿ,
◊ôd{Ÿ ( m+_m, m+dæ m ) $<ë´s¡ T ú \ ≈£ î ` 17,500, |ü≥D
º ≈£î≥T+ã dü+øπ eå T øπ +Á<ë\T ` 73
m+ôd{Ÿ(yÓT&çdHæ )é $<ë´s¡T\ú ≈£î ` 20,000, ◊◊{Ï, ◊◊m+˝À |ü≥D
º Äs√>∑´ øπ +Á<ë\T ` 272
$<ä´quÛÑdædüTÔqï yÓT]{Ÿ $<ë´s¡Tú\≈£î ` 20,000, &ç|ü¢yÓ÷ XÊ+|æ˝Ÿ ]õÁùdwº Hü é dædyºü Té ãT˝…{HÏ é ôdô|+º ãsY 2013
ø√s¡T‡\≈£î ` 10,000 #=|ü⁄Œq kÕÿ\sYwæ|t\T Çe«&É+
»s¡T>∑T‘√+~. Á|üø±s¡+ ñeTà&ç sêh+˝À 2012˝À Äs√>∑´ dü÷N\
$esê\T:
≈£î≥T+ã dü+øπ eå T+ »qqπs≥T ` 17.5
sêh+˝À ≈£î≥T+ã dü+πøåeT XÊK e÷‘·è Äs√>∑´ eTs¡Dπs≥T ` 7.4
dü+s¡øD å£ , •X¯ó Äs√>∑´ dü+s¡øD
å£ , ≈£î≥T+ã dü+øπ eå T ùde\qT •X¯ó eTs¡D≤\ sπ ≥T ` 41
n+~k˛Ô+~. sêh+˝À ñqï $$<Ûä s¡ø±\ Á|üuTÑÛ ‘·« ÄdüŒÁ‘·T\
$esê\T: |ü⁄s¡Twüß\ dü>≥ ∑ T J$‘· ø±\+ ` 66.9 dü+ˆˆ
ñ|üπø+Á<ë\T ` 7,617 eTVæ≤fi¯\ dü>≥ ∑ T J$‘·ø±\+ ` 70.9 dü+ˆˆ
ÁbÕ<∏$ä Tø£ Äs√>∑´ øπ +Á<ë\T ` 1,040 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À |ü⁄s¡Twüß\ dü>≥∑ TJ$‘·ø±\+ ` 67.3 dü+ˆˆ
ø£eT÷´ì{° Äs√>∑´ øπ +Á<ë\T ` 176 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À eTVæ≤fi¯\ dü>≥ ∑ T J$‘·ø±\+ ` 69.6 dü+ˆˆ

ñeTà&ç sêÁcÕºìøÏ dü+ã+~Û+∫q ø=ìï eTTK´yÓTqÆ Äs√>∑´ dü÷N\T

dü+e‘·‡s¡+ •X¯ó eTs¡D≤\πs≥T Á|üd÷ü ‹ eTs¡D≤\πs≥T »qqπs≥T eTs¡D≤\πs≥T dü>≥∑ T J$‘·ø±\+
2001 66 195 20.8 8.1 |ü⁄: 64.1
2002 62 (2001`03) 20.7 8.1 Ád”Ô:65.4
2003 59 20.4 8.0 (2001`06)
2004 59 19.0 7.0
2005 57 154 19.1 7.3
2006 56 (2004`06) 18.9 7.3 |ü⁄:65.4
2007 54 134 18.7 7.4 Ád”Ô: 69.4
2008 52 (2007 `09) 18.4 7.5 (2006`10)
2009 49 18.3 7.6
2010 46 110 17.9 7.6 |ü⁄: 66.9
2011 43 (2010`12) 17.5 7.5 Ád”Ô: 70.9
(2011`15)
2012 41 17.5 7.4
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 92 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
sêh+˝À Á|üd÷ü ‹ eTs¡D≤\ sπ ≥T(m+m+ÄsY) `110 »q˙ düTs¡øå£ jÓ÷»q(C…mdty)’Ó
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|üd÷ü ‹ eTs¡D≤\ sπ ≥T ` 178 Á|ü d ü ÷ ‹, •X¯ ó eTs¡ D ≤\qT ‘· – Z + #˚ \ø£ å ´ +‘√,
ÄX¯ ÄdüŒÁ‘·T\˝ÀH˚ ø±qTŒ\T »]π> $<Ûä+>± >∑]“¤D° Ád”Ô\qT
Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É ø√dü+ øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2005 @Á|æ˝Ÿ˝À »q˙
(Accredited Social Health Activitist) düTs¡øå£ jÓ÷»q(C…mdty)’Ó qT ÁbÕs¡+_Û+∫+~. sêh+˝À Bìì
Á>±MTD ÁbÕ+‘· Á|ü»\≈£î Äs√>∑´ eqs¡T\ ø±s¡´ø£s¡Ô 2005 qe+ãsY 1 qT+&ç neT\T #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~.
n+~+#˚ ùde\qT eT]+‘· n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó#Ã˚ \ø£´å +‘√ ÄdüŒÁ‘·T\˝À ø±qTŒ\T »]–q <ë]Á<ä´πsK≈£î ~>∑Teq ñqï
á ø±s¡´Áø£e÷ìï 2005`06 qT+&ç ÁbÕs¡+_Û+#·&+É »]–+~. eTVæ≤fi¯\≈£î »q˙ düTs¡øå£ jÓ÷»q ÁøÏ+<ä øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ `
sêh+˝Àì 13 õ˝≤¢˝À¢ 42,681 eT+~ ÄX¯ ø±s¡´ø£s\Ô¡ qT 700 n+<äCdÒ Tü +Ô ~. Bì‘√ bÕ≥T Á>±MTD eTVæ≤fi¯\≈£î eTs=ø£
ìeTsTT+#ês¡T. M]˝À 34,032 eT+~ì Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢, ` 300 Ç#˚Ã+<äT≈£î sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ düTFuÛe Ñ ø±s¡´Áø£e÷ìï
3,612 eT+~ì |ü≥D º ÁbÕ+‘ê˝À¢, 5,037 eT+~ì –]»q ÁbÕs¡+_Û+∫+~. á |ü<øä∏ ±ìï |ü≥D º ÁbÕ+‘ê\≈£î $dü]Ô +#·&+É
ÁbÕ+‘ê˝À¢ ìj·T$T+#·&+É »]–+~. »]–+~. Bì ÁøÏ+<ä |ü≥ºD eTVæ≤fi¯\≈£î ` 600 Çe«&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. Çfi¯¢ e<ä› ø±qTŒ\T »]–q eTVæ≤fi¯\≈£î ` 500
s¡øÔ£ ì~Û, s¡øÔ£ ì\« øπ +Á<ë\T n+<äCkÒ ÕÔsT¡ . 2012`13˝À 2,14,435 eT+~, 2013`14˝À
sêh+˝À 10 s¡øÔ£ ì<ÛTä \T(ã¢&é u≤´+≈£î\T), 50 ã¢&é 1,87,169 eT+~ á |ü<øä∏ +£ <ë«sê \_∆bı+<ës¡T.
k˛ºsπ J ôd+≥s¡q¢ T $$<Ûä <äX˝¯ À¢ @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~.
neTà ø=+>∑T ø±s¡´Áø£eT+
Ç$ 2005`06 qT+&ç |üì #˚dTü HÔ êïsTT. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+
s¡øÔ£ e÷]Œ&ç ùde\≈£î Ç+&çjT· Hé s¬ &éÁø±dt kıôd{’ ì° sêh kÕúsTT Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh+˝À e÷‘ê   •X¯ó Äs√>∑´+
H√&É˝Ÿ @C…˙‡>± ìj·T$T+∫+~. yÓTs¡T>∑T<ä\ ø√dü+ 2012 »qe] 26q neTàø=+>∑T nH˚
ø±s¡´Áø£e÷ìï Ä$wüÿ]+#·&+É »]–+~.

2012 Hê{ÏøÏ õ˝≤¢\ yêØ>± kÕ~Û+∫q »HêuÛ≤ \øå±´\T

õ˝≤¢ Á|üd÷ü ‹ eTs¡D≤\ •X¯ó eTs¡D≤\ Á|ü‘·T´‘·Œ‹Ô >∑s¡“¤ìs√<Ûäø±\ »qqπs≥T Ád”Ô, |ü⁄s¡Twü |æ\˝¢ À¢
πs≥T πs≥T πs≥T yê&Éø£+ ìwüŒ‹Ô Ád”Ô,|ü⁄s¡Twü
πs≥T ìwüŒ‹Ô
lø±≈£îfi¯+ 117 49 1.7 74.2 17.0 1015 954
$»j·Tq>∑s¡+ 128 47 1.5 70.4 18.5 1019 960
$XÊK|ü≥ºD+ 137 41 1.9 66.6 16.0 1006 961
‘·÷s¡TŒ>√<ëe] 89 36 1.8 78.5 15.9 1006 968
|ü•ÃeT >√<ëe] 96 29 1.5 78.5 15.6 1004 964
ø£ècÕí 94 26 1.7 76.4 16.1 992 935
>∑T+≥÷s¡T 99 33 1.9 71.8 17.8 1003 945
Á|üø±X¯+ 104 39 1.8 70.1 18.3 981 932
mdt|æmdtÄsY HÓ\÷¢s¡T 92 37 1.8 66.3 16.0 985 939
∫‘·÷Ôs¡T 103 37 1.9 65.2 17.8 997 931
yÓ’mdtÄsY 102 40 1.8 51.2 19.3 985 918
nq+‘·|ü⁄s¡+ 117 47 1.7 64.4 18.8 977 927
ø£s¡÷ï\T 129 45 1.8 61.8 19.3 988 938
Source : Family welfare,

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 93 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 Á|üd÷ü ‹ eT]j·TT •X¯ó eTs¡D≤\ sπ ≥TqT ‘·–+Z #·&+É , ôd] º ˝…C’ wÒ Hü é |ü<‘∆ä T· \T
eTVæ≤fi¯\T, |æ\˝¢ À¢ Äs√>±´ìï, bÂwæøº ±Vü‰s¡ kÕúsTTì ô|+#·&+É
ø√dü + e÷s¡ T Œ nH˚ ø±s¡ ´ Áø£ e ÷ìï neT\T #˚ j · T &É + »HêuÛ≤ eè~∆ì ìj·T+Á‹+#·&ÜìøÏ ôd]º ˝…C’ wÒ Hü é |ü<øä∏ ±ìï
»s¡T>∑T‘√+~. 1952˝À ÁbÕs¡+_Û+#·&É+ »]–+~. XÊX¯«‘· ≈£î≥T+ã
ìj·T+Á‘·D |ü<ä∆‘·T\T>± y˚düø£ºMT, ≥÷´u…ø£ºMT |ü<ä∆‘·T\qT
»q˙ •X¯ó düTs¡øå£ ø±s¡´Áø£eT+(C…mdtmdtø¬ ) nqTdü]düTÔ+&É>±, ‘ê‘êÿ*ø£ |ü<ä∆‘·T\ ÁøÏ+<ä e÷Á‘·\T,
Ç~ >∑]“¤D°\≈£î q>∑<äT nedüs¡+ ˝Ò≈£î+&Ü ø±qTŒ ø£+&√yéT\qT |ü+|æD° #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. m≈£îÿe ø±\+
kÂø£s´¡ + ø£*Œ+#·&+É , ã\V”≤q+>± »ìà+∫q qeC≤‘· •X¯ó dü+‘êq+ ø£q&Üìï yêsTT<ë y˚dTü ≈£îH˚ eTVæ≤fi¯\ ø√dü+ ◊j·TT&ç
e⁄\≈£î |ü⁄{Ïqº |üŒ{Ï qT+&ç 30e s√E es¡≈î£ Á|üuTÑÛ ‘·« yÓ<’ ´ä |ü<‹∆ä ì nqTdü]+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D
dü+dü˝ú À¢ ñ∫‘· yÓ<’ ´ä kÂø£s´¡ + ø£*Œ+#˚+<äT≈£î øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ X¯ÁdüÔ ∫øÏ‘‡· #˚sTT+#·T≈£îqï _|æm˝Ÿ, mdtdæ   mdt{Ï eTVæ≤fi¯\≈£î
Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº |ü<øä∏ +£ . Bìì sêh+˝À 2011 nø√ºãsY qT+&ç ` 600, |ü⁄s¡Twüß\≈£î ` 1100, Ç‘·sT¡ \≈£î ` 250 Çe«&É+
neT\T #˚dTü HÔ êïs¡T. ø±qTŒq≈£î eTT+<äT, Ä ‘·sT¡ yê‘· ≈£L&Ü »s¡T>∑T‘√+~.
ñ∫‘· yÓ<’ ´ä ùde\T n+~+#·&yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü, ø±qTŒ ‘·sT¡ yê‘·
ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äs√>∑´ πø+Á<ë˝À¢ 3 s√E\ bÕ≥T, ◊{Ï&çm ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D ;e÷ |ü<ø ä∏ +£
ÁbÕ+‘ê˝À¢ì Á|üuTÑÛ ‘·« yÓ<’ ´ä dü+dü˝ú À¢ 5 s√E\ bÕ≥T, dæC]Ò j·THé ôd]º ˝…C’ wÒ Hü ≈é î£ n+^ø£]+∫q yê]øÏ ;e÷ ø£+ô|˙‘√
»]–q |üø+å£ ˝À nìï Á|üuTÑÛ ‘·« yÓ<’ ´ä dü+dü˝ú À¢ 7 s√E\ ñ∫‘· ≈£î~]q ˇ|üŒ+<ä+ Á|üø±s¡+ ;e÷ n+<äCùÒ d ñ<˚X› +¯ ‘√ á
ÄVü‰s¡+ ≈£L&Ü n+~kÕÔsT¡ . Bì‘√ bÕ≥T>± ñ∫‘· s¡øÔ£ e÷]Œ&ç, |ü<øä∏ ±ìï 2005 qT+&ç ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. ôd]º ˝…C’ wÒ Hü é ø±s¡D+>±
ñ∫‘· s¡yêD≤ kÂø£sê´\T ø£*ŒkÕÔs¡T. qeC≤‘· •X¯óe⁄≈£î ÄdüŒÁ‹˝À eTs¡D+ dü+uÛ$Ñ +∫Hê, ˝Ò<ë Ä|üsπ wüHé »]–q @&ÉT
nedüsy¡ TÓ qÆ Wwü<ëÛ \T, s¡ø+Ô£ , Ç‘·s¡ yÓ<’ ´ä ùde\T, s¡yêD≤ ñ s√E\˝À|ü⁄ Ä e´øÏÔ eTs¡DÏ+∫Hê yê] ≈£î≥T+u≤ìøÏ `
∫‘·+>± n+~kÕÔsT¡ . 2,00,000, ôd]º ˝…C’ wÒ Hü é »]– ÄdüŒÁ‹ qT+∫ &çXÊÃ]® nsTTq
‘·s¡Tyê‘· 8 qT+&ç 30 s√E\ ˝À|ü⁄ eTs¡D+ dü+uÛÑ$ùdÔ,
•X¯ó Äs√>∑´ dü+s¡øDå£ ùde\T n≥Te+{Ï yê] ≈£î≥T+u≤ìøÏ ` 50,000, ôd]º ˝…C’ wÒ Hü é Ä|üsπ wüHé
qeC≤‘· •X¯ó dü+s¡øD å£ ùde\qT ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &É+ $|ò\ü yÓT‘Æ ˚ @ø£ yÓTT‘·+Ô ` 30,000, ôd]º ˝…C’ wÒ Hü é ø±s¡D+>±
<ë«sê •X¯ó eTs¡D≤\ πs≥T(◊m+ÄsY)qT ‘·–Z+#·&É+ ø√dü+ ‘·˝‘… Ô̊ yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ düeTdü´\ ∫øÏ‘‡· ≈£î >∑]wü+º >± ` 25,000
sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ 26 Á|ü‘´˚ ø£ qeC≤‘· •X¯ó dü+s¡øD å£ j·T÷ì≥T¢, #Ó*¢kÕÔs¡T.
95 qeC≤‘· dæØú ø£sD ¡ j·T÷ì≥T¢, 680 qeC≤‘· dü+s¡øD å£ |ü≥D º eTT]øÏ yê&É\ Äs√>∑´ ùde\T
ø±s¡ïs¡T¢ @sêŒ≥T #˚jT· &É+ ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
|ü≥D º eTT]øÏ yê&É˝À¢ ìedæ+#˚ Á|ü»\≈£î s√>∑ ìs√<Ûøä £
•X¯ ó e⁄\T, |æ \ ¢ \ T »ãT“\qT ‘· ≥ Tº ≈ £ î H˚ $ <Û ä + >± ùde\T, yÓ<’ ´ä ∫øÏ‘‡· ùde\T n+~+#˚ \ø£´å +‘√ á |ü<øä∏ ±ìï
s√>∑ìs√<Ûøä £ X¯øìÔÏ ô|+#·&+É ø√dü+ kÕs¡«Á‹ø£ ÇeT÷´HÓC’ wÒ Hü é 2000˝À ÁbÕs¡+_Û+#·&+É »]–+~. sêh Á|üuTÑÛ ‘·« ì<ÛTä \‘√
ø±s¡´Áø£e÷ìï neT\T #˚jT· &É+ <ë«sê •X¯ó Äs√>∑´ dü+s¡øD å£ dü«#·Ã+¤ <ä dü+dü\ú <ë«sê sêh+˝À 129 |ü≥Dº Äs√>∑´ øπ +Á<ë\T
ùde\qT n+~+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. |üì #˚dTü HÔ êïsTT.
Á|üuTÑÛ ‘·«, Á|üuTÑÛ ‘·« msTT&Ó&é bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ 1 qT+&ç 10e |ü≥ºD eTT]øÏ yê&É˝À¢ 15,000 qT+&ç 20,000
‘·s>¡ ‹∑ #·<Tä e⁄‘·Tqï $<ë´s¡T\ú Äs√>±´ìï yÓTs¡T>∑T|ü]#˚+<äT≈£î eT+~øÏ ˇø£ |ü≥D º Äs√>∑´ øπ +Á<ä+ ñ+~.
2010 qe+ãsY 14 qT+&ç »eVü≤sY u≤\ Äs√>∑´ s¡ø(å£ C…_mÄsY)
ø±s¡´Áø£e÷ìï neT\T #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. C≤rj·T Á>±MTD Äs√>∑´ $TwüH(é mHéÄsYôV≤#Ym+) ÁøÏ+<ä
2005 qT+&ç <äX\¯ yêØ>± sêh+˝À 185 |ü≥D º Äs√>∑´
≈£î≥T+ã dü+øπ eå T ùde\T øπ +Á<ë\qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~.
1997˝À s¡÷bı+~+#·ã&çq sêh »HêuÛ≤ $<Ûëq+ sêJyé Äs√>∑´l Äs√>∑´ ;e÷ |ü<ø ä∏ +£
ìπs›X¯ø£‘·«+˝À $$<Ûä |ü<∏äø±\T, #·s¡´\qT neT\T #˚j·T&É+
<ë«sê ≈£î≥T+ã dü+øπ eå T ùde\qT n+~+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. ô|qTuÛ≤s¡+>± e÷]q Äs√>∑´ Ks¡TÃ\ qT+&ç sêh+˝Àì
Á|ü‹ j˚T{≤ p˝…’ 11q Á|ü|ü+#· »HêuÛ≤ ~H√‘·‡yêìï 233 \ø£\å ù|<ä\ ≈£î≥T+u≤\≈£î düV≤ü ø±s¡+ n+~+#˚+<äT≈£î
ìs¡«Væ≤+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. sêJyé Äs√>∑´l Äs√>∑´ ;e÷ |ü<øä∏ ±ìï Äs√>∑´l ôV≤˝ŸøπÔ sY
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 94 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
Á≥dtº <ë«sê sêh+˝À neT\T #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. Á|üuTÑÛ ‘·«,
Áô|’y˚≥T ÄdüŒÁ‘·T\ HÓ{ŸesYÿ <ë«sê á |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä
>∑T]Ô+#·ã&çq yê´<ÛTä \≈£î q>∑<Tä s¡V≤æ ‘· ùde\T n+~+#·&+É
»s¡T>∑T‘√+~.

á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä <ë]Á<ä´sπ K≈£î ~>∑Teq(_|æm˝Ÿ) ñ
qï Á|ü‹ ≈£î≥T+u≤ìøÏ ` 2.00 \ø£\å es¡≈î£ Äs√>∑´
;e÷qT n+<äCj Ò T· &É+ »s¡T>∑T‘√+~.

á |ü<øä∏ ±ìï 2007 @Á|æ˝Ÿ 1q ô|\’ {Ÿ ÁbÕ‹|ü~ø£q
ÁbÕs¡+_Û+∫, <äX\¯ yêØ>± sêh+ yÓTT‘·+Ô $dü]Ô +#·&+É
»]–+~.

á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä 31 øπ ≥–Ø˝À¢ 938 s¡ø±\ ∫øÏ‘‡· \qT
>∑T]Ô+#·&+É »]–+~.

á |ü<øä∏ ±ìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«y˚T ì<ÛTä \T düeT≈£Ls¡TdüT+Ô ~.

á |ü<øä∏ ±ìï ˇø£ düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ ◊{Ï b˛s¡˝º Ÿ <ë«sê
ÄHé˝H’… é <ë«sê neT\T #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~.

ìs¡øså£ êdüT´˝…q’ s√>∑T\≈£î düV≤ü ø±s¡+ n+~+#˚+<äT≈£î
nìï ÁbÕ<∏$ä Tø£ Äs√>∑´ øπ +Á<ë\(|æôV≤#Yd)æ ˝À Äs√>∑´
$TÁ‘·(ôV≤˝ŸÔ es¡ÿsY)qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~.
á |ü<øä∏ ±ìï ÁbÕs¡+_Û+∫q 2007 @Á|æ˝Ÿ 1 qT+&ç
2014 pHé es¡≈£î HÓ{ŸesYÿ ÄdüŒÁ‘·T\ <ë«sê Á>±MTD
ÁbÕ+‘ê˝À¢ 20506 yÓ<’ ´ä •_sê\qT ìs¡«Væ≤+∫, 41.37 \ø£\å
eT+~ ù|wü+≥¢qT |üØøÏ+å #·&+É »]–+~. M]˝À 32.55 \ø£\å
eT+~ ù|wü+≥¢≈î£ W{Ÿù|wü+{Ÿ ∫øÏ‘‡· \T, 16.44 \ø£\å eT+~øÏ
2876 HÓ{ŸesYÿ ÄdüŒÁ‘·T\˝À ÇHéù|wü+{Ÿ ùde\T n+~+#·&+É
»]–+~. ` 4050.64 ø√≥¢ e´j·T+‘√ 14.77 \ø£\å <∏sÓ |¡ \” T
n+~+#·&+É »]–+~. sêh+˝À <ë]Á<ä´sπ K≈£î ~>∑Teq ñqï
129.44 \ø£\å ≈£î≥T+u≤\˙ï Äs√>∑´l |ü<øä∏ ±ìøÏ ns¡Ω‘· ø£*–
ñ+{≤sTT.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ yÓ<’ ´ä $<Ûëq |ü]wü‘Y
Ç~ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·« ì<ÛäT\‘√ q&ÉTdüTÔqï
dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ô >∑\ dü+dü.ú Ç~ 1987 e÷]Ã 1 qT+&ç |üì
#˚jT· &É+ ÁbÕs¡+_Û+∫+~. Á|üdTü ‘Ô +· Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ yÓ<’ ´ä $<ÛëHé
|ü]wü‘Y(m|æ$$|æ) ÁøÏ+<ä 118 ÄdüŒÁ‘·T\T ñHêïsTT. yê{Ï
$esê\T:
ÄdüŒÁ‹ ‘·s¡Vü‰ ÄdüŒÁ‘·T\T |ü&øÉ \£ dü+K´
õ˝≤¢ ÄdüŒÁ‘·T\T 9 2450
@]j·÷ ÄdüŒÁ‘·T\T 31 3100
ø£eT÷´ì{° Äs√>∑´ øπ +Á<ë\T 70 2820
ôdŒcÕ*{° ÄdüŒÁ‘·T\T 7 570
&çôdŒq¸Ø\T 1 0
ÄdüŒÁ‘·T\˝À n<äq|ü⁄ |ü&øÉ \£ T 2369
yÓTT‘·Ô+ 118 11309
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é
sêh+˝À Äs√>∑´ dü+s¡øD å£ ùde\ ø√dü+ 2,234 eT+~
yÓ<’ ´ä , 4,733 eT+~ q]‡+>¥, 3,893 eT+~ bÕsêyÓT&çø˝£ Ÿ,
2,743 eT+~ düV‰ü j·Tø£, |ü]bÕ\Hê dæã“+~ |üì #˚dTü HÔ êïs¡T.
s√&ÉT¶ Á|üe÷<ä u≤~Û‘·T\≈£î n‘·´edüs¡ yÓ’<ä´ ùde\T
n+~+#˚+<äT≈£î 5 eT]j·TT 7e q+ãs¡T C≤rj·T s¡V≤ü <ës¡T\ô|’
ñqï 6 yÓ<’ ´ä $<Ûëq|ü]wü‘Y ÄdüŒÁ‘·T\˝À Á{≤e÷ øπ sY ôd+≥s¡¢
@sêŒ≥TqT Á|üuTÑÛ ‘·«+ #˚|{ü +ºÏ ~.
Äs√>∑´ |ü<øä∏ ±\T
C≤rj·T njÓ÷&çHé ˝À|ü yê´<ÛäT\ ìj·T+Á‘·D
ø±s¡´Áø£eT+
á ø±s¡´Áø£eT+ 1962 qT+&ç neT\e⁄‘√+~. |üP]Ô>±
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« |ü<øä∏ +£ . e÷qe⁄ì kÕ<Ûës¡D X¯Øs¡, e÷qdæø£
eè~∆ ø Ï 100 qT+&ç 150 yÓ T Æ Á ø√ Á>±eTT\ njÓ ÷ &ç H é
nedüs¡eTe⁄‘·T+~. ìyê]+#·<ä>∑Z ãT~∆e÷+<ä´+, yÓT<ä&ÉT
<Óã“‹q&ÜìøÏ njÓ÷&çHé ˝À|üyT˚ ø±s¡D+. njÓ÷&çHé ˝À|ü+
ñqï |æ\¢˝À¢ m<äT>∑T<ä\ ‘·≈£îÿe>± ñ+&É≥y˚T ø±≈£î+&Ü,
#·Ts¡T≈£î<äq+ ≈£L&Ü ˝À|ædTü +Ô ~. düs¬ q’ #·\q+ ˝Ò<ë $ìøÏ&ç
˝À|ü+‘√ e÷+<ä´+ ø£*– ñ+{≤s¡T. >±sTT≥sY, njÓ÷&çHé
˝À|ü+ e\¢ e#˚à Ǒ·s¡ yê´<ÛTä \T, yê{Ï ìyês¡Dô|’ ne>±Vü≤q
ø£*Œ+#·&+É , njÓ÷&çHé ñ|ü⁄ŒqT yê&˚ $<Û+ä >± Á|ü»\qT #Ó‘’ q· ´+
#˚jT· &É+, njÓ÷&çHé ˝À|ü+ e\¢ e#˚à yê´<ÛTä \ rÁe‘·ô|’ düsπ «\T
ìs¡«Væ≤+#·&+É á ø±s¡´Áø£eT+ jÓTTø£ÿ eTTUÀ´<˚X› Ê\T.
ô|<ä\› ≈£î s√E≈£î 150 yÓTÁÆ ø√ Á>±eTT\T
>∑]“¤D° Ád”\Ô ≈£î 200 yÓTÁÆ ø√ Á>±eTT\T
1`5 dü+e‘·‡sê\ |æ\\¢ ≈£î 90 yÓTÁÆ ø√Á>±eTT\T
9`12 dü+e‘·‡sê\ |æ\¢\≈£î 120 yÓTÆÁø√Á>±eTT\
njÓ÷&çHé nedüs+¡ .
bı>±≈£î dü+ã+~Û‘· yê´<ÛTä \T   ìj·T+Á‘·D
bı>±≈£î ø±´q‡sY, Vü≤è<äj·T ø£+&És¡ yê´<ÛäT\T e+{Ï
Hê\T>∑T Á|ü<ëÛ q ndü+Áø£$Tø£ yê´<ÛTä \≈£î ø±s¡DyÓTqÆ ø±s¡ø±˝À¢
ˇø£{.Ï HêHé ø£eT÷´ìø£ãT˝Ÿ yê´<ÛTä \ e\q dü+uÛ$Ñ düTqÔ ï Á|ü‹
Äs¡T eTs¡D≤˝À¢ ˇø£ <ëìøÏ bı>±≈£î ø±s¡DeTe⁄‘√+~.
n+<äTe\¢ øπ +Á<ä Äs√>∑´, ≈£î≥T+ã dü+øπ eå T eT+Á‹‘·«
XÊK 2007`08˝À C≤rj·T bı>±≈£î ìj·T+Á‘·D ø±s¡´Áø£e÷ìï
ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
sêh+˝À bı>±≈£î yê´<ÛTä \ uÛ≤sêìï ‘·–+Z #˚+<äT≈£î sêh
bı>±≈£î ìj·T+Á‘·D $uÛ≤>∑+ ø£èwæ #˚k˛Ô+~.
95 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

C≤rj·T ø±´q‡sY ne>±Vü≤q ~H√‘·‡yêìï qe+ãsY $»j·Tyê&É, es¡+>∑˝Ÿ\˝À Á|üuTÑÛ ‘·« Ä<Û«ä s¡´+˝À s¬ +&ÉT
7q bÕ{ÏkÕÔsT¡ . ø£+{Ï u≤´+≈£î\T(◊ u≤´+≈£î\T) ñHêïsTT.

Á|ü|+ü #· eT<ÛTä y˚TVü≤ ~Hêìï qe+ãsY 14q bÕ{ÏkÕÔsT¡ . 2011`12˝À 6,47,832 ø£+{Ï X¯óø±¢\ Ä|üπswüqT¢
ìs¡ « Væ ≤ +#· > ±, 2012`13˝À 2012 qe+ãsY es¡ ≈ £ î
C≤rj·T kÕ+Áø£$Tø£ yê´<ÛTä \ ìj·T+Á‘·D ø±s¡´Áø£eT+ 3,53,415 Ä|üsπ wüqT¢ #˚jT· &É+ »]–+~.
1953˝À C≤rj·T eT˝Ò]j·÷ ìj·T+Á‘·D ø±s¡´Áø£e÷ìï
ÁbÕs¡+_Û+#·&ÜìøÏ eTT+<äT <˚X+¯ ˝À Á|ü‹j˚T{≤ 17 $T*j·Tq¢ C≤rj·T ejÓ÷eè<äT\ ∆ Äs√>∑´ dü+s¡øDå£ ø±s¡´Áø£eT+
eT˝Ò]j·÷ øπ düT\T qyÓ÷<äe&ÉyT˚ ø±≈£î+&Ü, 8 \ø£\å eT+~ (National Programme for Health Care of Elderly)
eTs¡DÏ+#˚yês¡T. 1958˝À C≤rj·T eT˝Ò]j·÷ ìs¡÷à\q Á|ü ‹ j˚ T {≤ nø√º ã sY 1e ‘˚ B ì n+‘· s ê® r j· T
ø±s¡´Áø£eT+ ÁbÕs¡+_Û+∫q ‘·sT¡ yê‘· 1977 qT+&ç j˚T{≤ 2 ejÓ÷eè<äT\∆ ~H√‘·‡yê(International Day for Older per-
$T*j· T q¢ eT˝Ò ] j· ÷ π ø dü T \T e÷Á‘· y ˚ T qyÓ ÷ <ä e &É + sons (IDOP))ìï bÕ{ÏkÕÔsT¡ .
»s¡ T >∑ T ‘√+~. Á|ü | ü + #· u ≤´+≈£ î dü V ü ‰ j· T +‘√ 1997˝À
yÓTs¡T>∑T|ü]∫q eT˝Ò]j·÷ ìj·T+Á‘·D ÁbÕC…≈£îº(Enhanced C≤rj·T ≈£îwüߺ yê´~Û ìs¡÷à\q ø±s¡´Áø£eT+
Malaria Control Project)qT sêh+˝Àì –]»q ÁbÕ+‘ê\˝À 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø± ø±\+˝À C≤rj·T ≈£îwüߺ yê´~Û
Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É »]–+~. á ø±s¡´Áø£e÷ìï 2004˝À C≤rj·T ìs¡÷à\q ø±s¡´Áø£e÷ìï neT\T #˚ùd+<äT≈£î øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+
kÕ+Áø£$Tø£ yê´<ÛTä \ ìj·T+Á‘·D ø±s¡´Áø£eT+( NVBDCP)>± ÄyÓ÷<ä+ ‘Ó*|æ+~. á ø±s¡´Áø£e÷ìï øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ 1983˝À
e÷s¡Ã&É+ »]–+~. á ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä eT˝Ò]j·÷, »|ü˙dt ÁbÕs¡+_Û+#·&+É »]–+~. 1993`94 eT]j·TT 2001`02˝À
mHéôd|òü˝…’{°dt(yÓT<ä&ÉT yê|ü⁄ yê´~Û), &Ó+>∑÷´, ∫≈£îqT>∑THê´, Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î düVü≤ø±s¡+‘√ ÁbÕC…≈£îº\qT ÁbÕs¡+_Û+#·&É+
ô|ò’˝Ò]j·÷, ø±˝≤ nC≤sY e+{Ï yê´<ÛäT\qT |üs¡´y˚øÏå+#·&É+ »]–+~. Ç$ 2004 &çôd+ãsY‘√ eTT–j·T&É+‘√, dü«+‘·
»s¡T>∑T‘√+~. ì<ÛTä \‘√H˚ á ø±s¡´Áø£e÷ìï ø=qkÕ–+#ê\ì øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+
ø£j
å T· ìj·T+Á‘·D ø±s¡´Áø£eT+ ìs¡sí TT+∫+~. Ç~ 100% øπ +Á<ä ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<øä∏ +£ . >∑‘·
◊<äT |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ ø±˝≤\ qT+&ç Bìì neT\T #˚jT· &É+
dü M TøÏ å + #· ã &ç q C≤rj· T ø£ å j · T ìj· T +Á‘· D »s¡T>∑T‘√+~. 2005 &çôd+ãsY Hê{ÏøÏ Á|ü‹ 10,000 eT+~˝À
ø±s¡´Áø£e÷(Revised National TB Control Programme ˇø£]øÏ e÷Á‘·yT˚ á yê´~Û ñqï≥T¢ ø£qT>=q&É+ »]–+~.
(RNTCP) )ìï 1995 qT+&ç &ç m |ò t ◊ &ç dü V ü ≤ ø±s¡ + ‘√ nsTTq|üŒ{Ïø° ø=‘·Ô πødüT\qT ø£qT>=q&É+ »s¡T>∑T‘√+~.
ÁbÕs¡+_Û+#·&É+ »]–+~. BìøÏ 2005 qe+ãsY qT+&ç düTe÷s¡T 15% õ˝≤¢˝À¢ á yê´~Û Á|üe÷<ä+ Ç+ø± bı+#˚ ñ
õm|ò{t mÏ + ≈£L&Ü düV≤ü ø±s¡+ n+~k˛Ô+~. á ø±s¡´Áø£e÷ìï +&É ≥ +‘√ 12e |ü + #· e s¡ ¸ Á|ü D ≤[ø± ø±\+˝À ≈£ L &Ü
1995`96˝À ÁbÕs¡+_Û+∫, 2004 |òæÁãe] Hê{ÏøÏ <äX¯\ ø=qkÕ–+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~.
yêØ>± sêh+ yÓTT‘êÔìøÏ $dü]Ô +#ês¡T. .
C≤rj·T n+<Û‘ä «· ìj·T+Á‘·D ø±s¡´Áø£eT+ C≤rj· T bò ˛ ¢ s √dæ d t ìyês¡ D  
2020 Hê{ÏøÏ n+<Û‘ä «· yê´|æìÔ 1.4% qT+&ç 0.3 ìj·T+Á‘·D ø±s¡´Áø£eT+
XÊ‘êìøÏ ‘·–Z+#˚ \ø£å´+‘√ á ø±s¡´Áø£e÷ìï 1976˝À sêh+˝Àì Á|üø±X¯+ õ˝≤¢≈£î 2011`12˝À πø+Á<ä
ÁbÕs¡+_Û+#·&É+ »]–+~. 2006`07˝À πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üuTÑÛ ‘·«+ á ø±s¡´Áø£e÷ìï eT+ps¡T #˚d+æ ~.
ìs¡«Væ≤+∫q düsπ « Á|üø±s¡+ Á|üdTü ‘Ô +· n+<Û‘ä «· yê´|æÔ sπ ≥T 1%
>± ñ+~. C≤rj·T n+<Û‘ä «· ìj·T+Á‘·D ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä ñ msTT&é‡ ìj·T+Á‘·D
∫‘· X¯óø±¢ Ä|üπswüqT¢ ìs¡«Væ≤+#·&É+‘√ bÕ≥T, bÕsƒ¡XÊ\
$<ë´s¡T\ú ≈£î ø£+{Ï |üØø£\å T ìs¡«Væ≤+∫, ø£fi<¢¯ ë›\T n+~+#·&+É , VüA´eTHé ÇeTT´H√&Ó|dæò j æ TÓ ˙‡ yÓs’ d¡ (t HIV) nH˚~ ˇø£
H˚Á‘· <ëHêìï, ◊ u≤´+≈£î\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+, >±¢ø√e÷, Vü‰ìø£sy¡ TÓ qÆ yÓs’ d¡ .t Ç~ Á|ü|+ü #·yê´|üÔ Äs√>∑´ düeTdü´ nsTTq
&Éj÷· u…{øÏ ˘ s¬ {ÏH√|ü‹ e+{Ï yê{Ïì eTT+<äT>±H˚ >∑T]Ô+∫, m¬ ø ’ « sY ¶ ÇeTT´H√&Ó | ò æ d æ j Ó T ˙‡ dæ + Á&√yé T ( AIDS )≈£ î
ìyês¡D #·s´¡ \T #˚|≥ ü &º +É »s¡T>∑T‘√+~. ÄsYÇôV≤#Y <ë«sê ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. Á|üdTü ‘Ô +· Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± 35 $T*j·Tq¢
$XÊK|ü≥ï+ qT+&ç bÕ&˚sT¡ , j·T\eT+∫* ÁbÕ+‘ê\≈£î f…* eT+~øÏ ô|>’ ± ôV≤#Y◊$/msTT&金√ J$düTHÔ êïs¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ
Ä|òeÔü ÷\J ùde\T n+~+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. düyê\T>± ì*∫q Ä<ÛTä ìø£ Äs√>∑´ düeTdü´˝À¢ ôV≤#Y◊$ ≈£L&Ü
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 96 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
ˇø£{Ï. 2013˝À y˚dæq ‘ê‘êÿ*ø£ n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ ø£fi\¯ T, dü+düÿè‹, ùde\ s¡+>∑+, XÊÁdü,Ô kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 25 \ø£å\ eT+~, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 3 \ø£å\ yÓTT<ä\>∑T s¡+>±\ìï+{Ï˝À eTT+<äT≈£î <ä÷düTø¬ fi¯ó‘·THêïs¡T.
eT+~ ôV≤#Y◊$/msTT&金√ ñHêïs¡T. C≤rj·T e÷qe eqs¡T\ dü+s¡øD å£ ≈£î u≤\\ düeTÁ>∑
ôV≤#Y◊$/msTT&é‡qT ìj·T+Á‹#˚+<äT≈£î C≤rj·T msTT&é‡ $ø±düyT˚ ñ‘·eÔ T e÷s¡+Z >± >∑T]Ô+#·&+É »]–+~. n+<äTe\¢
ìj· T +Á‘· D ø±s¡ ´ Áø£ e T+( National AIDS Control yê] $ø±dü+, dü+øπ eå T+ ø√dü+ Á|üuTÑÛ ‘·« nìï s¡ø±\T>± ø£èwæ
Programme (NACP)) ÁbÕs¡+_Û+#·&É+ »]–+~. Ç|üŒ{Ï #˚k˛Ô+~.
es¡≈î£ eT÷&Ée <äX\¯ T |üPs¡j
Ô ÷· ´sTT. Á|üdTü ‘Ô +· Hê\T>∑e <äX¯ 2004˝À ÄyÓ÷~+#·ã&çq H˚wqü ˝Ÿ #ês¡sº Y |òsü Y ∫Á\¶Hé
neT\e⁄‘√+~. Bìì C≤rj·T msTT&é‡ ìj·T+Á‘·D dü+dü(ú eTqT>∑&,É Äs√>∑´, bÂwæøº ±Vü‰s¡+, Jeq Á|üe÷D≤\T, Ä≥\T,
National AIDS Control Organization (NACO)) <ë«sê
$ÁXÊ+‹, ‘=* u≤\´<äX¯ dü+s¡øDå£ , $<ä´, u≤*ø± •X¯ó dü+s¡øDå£ ,
neT\T #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘√+~. ø=‘·Ô>± yÓ’s¡dt k˛πø yê]
dü+K´qT 50% ‘·–+Z #·&yÉ T˚ á <äX¯ Á|ü<ëÛ q \ø£´å +. øöeTs¡ u≤\\ kÕ~Ûø±]‘· yÓTT<ä\>∑T u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ |ü≥¢
ìã<ä‘∆ q· T Á|üø{£ +Ï ∫+~.
ôV≤#Y◊$ yÓs’ d¡ t dü+Áø£$T+#˚ $<Ûëq+ n+<äTe\¢ eTVæ≤fi¯\T, u≤\\ ø√dü+ Á|üuTÑÛ ‘·«+ nH˚ø£

94% ˝…+’ –ø£ dü+Áø£eTD <ë«sê ø±s¡´Áø£e÷\T #˚|{ü +ºÏ ~.

4% ‘·*¢ qT+&ç _&É\¶ ≈£î øÏ¢wüº |ü]dæú‘·T˝À¢ ñqï eTVæ≤fi¯\T, u≤\\ nedüsê\

0.6% eT‘·T|Ô <ü ësêú\qT Ç+C…øHå£ é <ë«sê rdüTø√e&É+ ø√dü+ Á|üuTÑÛ ‘·«+ ~>∑Te ù|s=ÿqï dü+dü\ú qT q&ÉT|ü⁄‘√+~.
<ë«sê

0.4% s¡ø+Ô£ , s¡øÔ£ ñ‘·Œ‘·T\Ô <ë«sê
eTVæ≤fi≤  •X¯ó dü+øπ eå T XÊK Ä<Û«ä s¡´+˝À u≤\\ ø√dü+
46 ôVAyé T \T, eTVæ ≤ fi¯ \ ø√dü + 21 dü + dü ú \ T
ôX¯óuÛÑ+ Á|ü#ês¡+ q&É|üã&ÉT‘·THêïsTT.
ôV≤#Y◊$ |üØø£\å qT yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· +É , ‘·<ë«sê Á|ü»\qT 1. düØ«düT ôVAyéT\T:
unknown to known HIV>± e÷πsà \ø£´å +‘√ Ä+Á<ÛÁä |ü<X ˚ Ÿ 18 qT+&ç 35 dü+e‘·‡sê\ ˝À|ü⁄ ej·TdüT ø£*– ñ
msTT&é‡ ø£+Á{À˝Ÿ kıôd’{° ªX¯óuÛÑ+µ nH˚ $•wüº Á|ü#ês¡ +&ç kÕe÷õø£+>±, Ä]úø+£ >± yÓqTø£ã&çq esêZ\ eTVæ≤fi¯\
ø±s¡´Áø£e÷ìï #˚|{ü +ºÏ ~. kÕ<Ûës¡D e´≈£î\Ô T ôV≤#Y◊$ dæ‹ú ì ø√dü + |ü • ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢ ø£ H êï|ü ⁄ s¡ + , HÓ \ ÷¢ s ¡ T ,
‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î Ç+{ÏÁπ>f…&é øöì‡*+>¥ n+&é f…dæº+>¥ nq+‘·|⁄ü s¡+\˝À düØ«dt ôVAyéT\qT ìs¡«Væ≤düTHÔ êïs¡T. Çø£ÿ&É
ôd+≥sY‡(◊dæ{dÏ )æ qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. yê]øÏ $$<Ûä eè‘·T˝Ô À¢ •ø£Då Çe«&É+, 7, 10e ‘·s>¡ ‹∑ |üØø£\å ≈£î
Vü‰»s¡j˚T´+<äT≈£î $<ë´ uÀ<Ûäq‘√bÕ≥T ÄVü‰s¡+, edü‹,
eTVæ≤fi≤_Ûeè~∆   •X¯ó dü+øπ eå T+ <äTdüT\Ô T, yÓ<’ ´ä ùde\T n+~düTHÔ êïs¡T.
|ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø±\T, Á|üuTÑÛ ‘·« ø±s¡´Áø£e÷\T $_Ûqï 2. ùdº{ŸôVAyéT‡:
s¡+>±\˝À eTVæ≤fi¯\ |ü⁄s√>∑‘˚ \ø£å´+>± ø£èwæ #˚XÊsTT. 5e ø£s¬ ø£qå ˝Ÿ ôVAyéT‡ qT+&ç $&ÉT<ä\ #˚jT· ã&ɶ eTVæ≤fi¯\T,
|ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£(1974`78) qT+&ç eTVæ≤fi¯\ düeTdü´\ô|’ ‘·eTqT ‘êeTT ø±bÕ&ÉTø√˝Òì eTVæ≤fi¯\ ø√dü+ sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+
Á|üuTÑÛ ‘·« <Û√s¡DÏ e÷]+~. eTVæ≤fi¯\ dü+øπ eå T+ ø√düyT˚ ø±≈£î+&Ü, lø±≈£îfi¯+, sê»eT+Á&ç\˝À s¬ +&ÉT ùd{º ŸôVAyéT‡ ìs¡«Væ≤k˛Ô+~.
yê] n_Û e è~∆ ø√dü + Á|ü D ≤[ø£ \ T s¡ ÷ bı+~+#· & É +
ÁbÕs¡ + uÛ Ñ y Ó T Æ + ~. ã\V” ≤ qesêZ \ T, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\T, 3. eè<äT\∆ >∑èVü‰\T(ôVAyéT‡ |òsü Y @CŸ)¶ :
kÕ+Á|ü<ëj˚T‘·s,¡ ndü+|òTü {Ï‘· s¡+>±\≈£î #Ó+~q eTVæ≤fi¯\≈£î 60 @fi¢̄≈î£ ô|ã’ &çq nHê<∏ä eè<äT\∆ ≈£î ÄVü‰s¡+, edü‹
$<ä´, Äs√>∑´+, ñ‘êŒ<äq eqs¡T\qT n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ø£*Œ+#˚+<äT≈£î ∫‘·÷sÔ T¡ ˝À ˇø£ eè<ë∆ÁX¯e÷ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É
‘Ó#Ã˚ +<äT≈£î ø£èwæ #˚jT· &É+ »]–+~. Bì |ò*ü ‘·+>± kÕe÷õø£, »s¡T>∑T‘√+~.
kÕ+düÿè‹ø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, XÊÁdü,Ô kÕ+πø‹ø£ $C≤„q s¡+>±\T
yÓTT<ä\>∑T yê{Ï˝À eTVæ≤fi¯\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ >∑D˙j·T+>± 4. ø±˝ÒJ $<ë´]úqT\ >∑èVü‰\T:
ô|]–+~. 10e ‘·s>¡ ‹∑ ñrÔsT¡ ˝í ,’… 15 qT+&ç 25 dü+e‘·‡sê\
eTVæ≤fi¯\T Á|üdüTÔ‘·+ $<ä´, sê»ø°j·÷\T, MT&çj·÷, eT<Û´ä ej·TdüT ø£*–q ø£fi≤XÊ\ u≤*ø£\ ø√dü+ $»j·Tq>∑s+¡ ,
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 97 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
‘·DT≈£î, >∑T+≥÷s¡T, ‹s¡T|ü‹\˝À Hê\T>∑T edü‹ >∑èVü‰\T Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ôV≤’ <äsêu≤<é, ∫‘·÷sÔ T¡ \˝À s¬ +&ÉT •X¯ó
ìs¡«Væ≤düTHÔ êïs¡T. Çø£ÿ&É yê]øÏ edü‹ ø£*Œ+∫, ◊<˚fi¢̄ bÕ≥T $Vü‰sY\T ñHêïsTT. M{Ï‘√ bÕ≥T sêh+˝À 14 •X¯ó >∑èVü‰\T
nø£ÿ&˚ ñ+&ç ñqï‘· $<ä´ |üP]Ô #˚j·T&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq ñHêïsTT.
kÂø£sê´\T ø£*ŒkÕÔsT¡ .
>∑èVü≤ Væ≤+dü #·≥+º 2005
6. e]ÿ+>¥ e⁄yÓTHé‡ Vü‰düº˝Ÿ‡: eTVæ≤fi¯\≈£î >∑èVü≤ Væ≤+dü qT+&ç s¡øD
å£ ø£*Œ+#˚ #·≥+º
ø±¢dt m q>∑sê˝À¢ |üì #˚d÷ü ,Ô HÓ\≈£î ` 5,000 ø£+fÒ 2005, ìã+<Ûqä \T 2006 (Protection of Women from
‘·≈î£ ÿe Ä<ëj·T+, Ç‘·s¡ q>∑sê\T, |ü≥D º ≤˝À¢ HÓ\≈£î ` 4,500 Domestic Violence, Act- 2005 and Rules 2006) 2006
ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe Ä<ëj·T+ ø£*–q eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ ÁXÊ$Tø£ eTVæ≤fi¯\ qT+&ç neT˝À¢ ø Ï e#êÃsTT. Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ ôV’ ≤ ø√s¡ T º
ø√dü+ sêh+˝À 11 Vü‰düfiº q¢̄ T ìs¡«Væ≤düTHÔ êïs¡T. ]õÁkÕºsY($õ˝…Hé‡) Ä<˚XÊqTkÕs¡+ sêh+˝Àì nìï eTTK´
õ˝≤¢\, ôdwüHé‡ »&û®\T, ôV’≤<äsêu≤<é, s¡+>±¬s&ç¶ õ˝≤¢\
ñ»«\ |ü<øä∏ +£ yÓTÁ{ÀbÕ*≥Hé »&û®\T >∑èVü≤ Væ≤+dü #·≥º+ 2005 ÁøÏ+<ä
e÷qe⁄\ nÁø£eT ‘·s¡*+|ü⁄qT, ˝…’+–ø£ <√|æ&çì qyÓ÷<Óq’ øπ düT\qT #˚|≥ ü &º ÜìøÏ yês¡+˝À ˝Ò<ë |üø+å£ ˝À ˇø£
ìyê]+∫, u≤~Û‘T· \qT s¡ø+åÏ ∫, yê]øÏ |ü⁄qsêyêdü+ ø£*Œ+∫, s√EqT ì]›w+ºü >± øπ {≤sTT+#ê*. á $<Û+ä >± 13 õ˝≤¢˝À¢
eTH√<ÛÓ’s¡´+ ø£*Œ+#˚+<äT≈£î πø+Á<ä eTVæ≤fi≤, •X¯ó n_Ûeè~∆ ˇø£ s√EqT øπ {≤sTT+#·&+É »]–+~.
eT+Á‹‘·« XÊK ªñ»«\µ nH˚ |ü<øä∏ ±ìï ÁbÕs¡+_Û+∫+~. á
düMTø£è‘· •X¯ó $ø±dü ùde\T
|ü < ∏ ä ø £ + ÁøÏ + <ä u≤~Û ‘ · T \≈£ î ÄVü ‰ s¡ + , edü ‹ , <ä T dü T Ô \ T
n+~+#·&É+‘√ bÕ≥T øöì‡*+>¥ ÇkÕÔs¡T. ñ∫‘· Hê´j·T (Integrated Child Development Services)
düV‰ü j·T+ n+<äCkÒ ÕÔsT¡ . øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ sêÁcÕºìøÏ HÓ\÷¢sT¡ , •X¯ó $ø±kÕìøÏ dü+ã+~Û+∫ ◊dæ&mç dt |ü<øä∏ +£ @¬øø’ £
>∑T+≥÷s¡T, nq+‘·|ü⁄s¡+, |ü•ÃeT >√<ëe]˝À 4 ñ»«\ n‹ô|<ä› ø±s¡´Áø£eT+. Ç~ |üP]Ô>± øπ +Á<ä ì<ÛTä \‘√ q&ç#˚ |ü<øä∏ +£ .
|ü⁄qsêyêdü øπ +Á<ë\qT eT+ps¡T #˚d+æ ~. Bìì 1975`76˝À ô|’\{Ÿ ÁbÕ‹|ü~ø£q sêh+˝Àì 2
kÕ«<ÛësY ôw\ºsY ôVAyéT‡ u≤¢≈£î\˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. nq+‘·s¡+ sêh yê´|üÔ+>±
$düÔ]+#·&É+ »]–+~. 2007 @Á|æ˝Ÿ qT+&ç düe]+∫q
e÷qe⁄\ nÁø£eT ‘·s*¡ +|ü⁄ qT+&ç ø±bÕã&çq eTVæ≤fi¯\ Á|üe÷D≤\T, HêD´‘·‘√ kÕs¡«Árø£]+#·&+É »]–+~.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ nedüsê˝…’q edü‹, ÄVü‰s¡+, <äTdüTÔ\T, dü+s¡ø£åD
yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì rπsÃ+<äT≈£î kÕ«<ÛësY ôw\ºsY ôVAyéT\qT 2014 e÷]à Hê{ÏøÏ sêh+˝À 254 ◊dæ&mç dt ÁbÕC…≈î£ \º
ìs¡«Væ≤+#·&É+ »s¡T>∑T‘√+~. Á|üdüTÔ‘·+ sêh+˝À ø£s¡÷ï\T, ñHêïsTT. yê{Ï ÁøÏ+<ä 55024 n+>∑Hyé ê&û øπ +Á<ë\T |üì
nq+‘·|ü⁄s¡+, |ü•ÃeT>√<ëe], >∑T+≥÷s¡T, $XÊK|ü≥ºD+, #˚dTü HÔ êïsTT. ≈£L&çq 387 ◊dæ&mç dt ÁbÕC…≈î£ \º T ñHêïsTT.
yÓm’ dtÄsY, $»j·Tq>∑s+¡ õ˝≤¢˝À¢ 9 kÕ«<ÛësY ôw\ºsY ôVAyéT\T M{Ï˝À 300 Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À, 29 –]»q ÁbÕ+‘ê˝À¢,
ñHêïsTT. M{Ïì dü«#·Ã+¤ <ä dü+dü\ú T ìs¡«Væ≤düTHÔ êïsTT. 58 |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñHêïsTT.
∫Á\¶Hé ôVAyéT\T á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä n+~düTqÔ ï ùde\T
nHê<∏ä u≤*ø£\T, ìsêÁX¯jT· T\T, $ø£˝≤+>∑T\ |æ\\¢ T,
6 HÓ\\ qT+&ç 6 dü+e‘·‡sê\ eT<Û´ä ej·TdüT >∑\
e÷J ôdì’ ≈£î\ |æ\\¢ ø√dü+ ∫Á\¶Hé ôVAyéT\qT ìs¡«Væ≤+#·&+É u≤\\T, >∑]“¤D\° T, u≤*+‘·\≈£î nqTã+<Ûä bÂwæøº ±Vü‰s¡+
»s¡T>∑T‘√+~. 6 qT+&ç 10 dü+e‘·‡sê\ ˝À|ü⁄ |æ\¢\≈£î n+~+#·&+É . Á|ü‹ 1000 eT+~ »HêuÛ≤≈£î 76 eT+~øÏ
Ç+<äT˝À edü‹ ø£*ŒkÕÔsT¡ . yê]øÏ edü‹‘√ bÕ≥T 10e ‘·s>¡ ‹∑ á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä bÂwæøº ±Vü‰s¡+ n+~+#·ã&ÉT‘√+~.
es¡≈î£ <äTdüT\Ô T, Äs√>∑´ dü+s¡øDå£ n+~kÕÔsT¡ . Á|üdTü ‘Ô +· sêh+˝À 2013`14˝À 46.37 \ø£å\ eT+~ Bì <ë«sê
46 ∫Á\¶Hé ôVAyéT\T ñHêïsTT. \_∆bı+<ës¡T.

u≤\\T, eTVæ≤fi¯\≈£î ÇeT÷´HÓC’ wÒ Hü é Çe«&É+
•X¯ó $Vü‰sY   •X¯ó >∑èVü‰\T
u≤\\T, eTVæ≤fi¯\≈£î Äs√>∑´ |üØø£\å T ìs¡«Væ≤+#·&+É
e~*y˚jT· ã&ɶ •X¯óe⁄\T, Äπsfi¯¢ ˝À|ü⁄ nHê<∏\ä qT •X¯ó
u≤\\T, eTVæ≤fi¯\≈£î Äs√>∑´ ùde\T n+~+#·&+É
$Vü‰s¡T,¢ •X¯ó >∑èVü‰\˝À #˚sá &É+ »s¡T>∑T‘·T+~. •X¯ó>∑èVü‰\˝À
‘·\T¢\T, øÏXÀs¡ u≤*ø£\≈£î bÂwæøº ±Vü‰s¡+, Äs√>∑´ $<ä´
ñqï |æ\\¢ qT dü+‘êq+ ˝Òì <ä+|ü‘T· \≈£î #·≥㺠<ä+∆ >± <ä‘‘Ô· · n+~+#·&É+
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 98 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

3 qT+&ç 6 dü+e‘·‡sê\ eT<Û´ä >∑\ u≤\\≈£î nìj·T‘· @sêŒ≥T #˚kÕÔsT¡ . Á|ü‹ ãè+<ä+ qT+&ç ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ ø±˝≤ìøÏ
$<ä´ n+~+#·&+É eTT>∑TZs¡T Hêj·T≈£î\qT mqTï≈£î+{≤s¡T. M]ì ªdüœµ ˝Ò<ë
u≤˝≤eTè‘·+ ªdüùV≤*µ nì |æ\TkÕÔsT¡ . Ç˝≤ m+|æø¬ q’ yê]øÏ ÁbÕC…≈î£ /º dü]ÿ˝Ÿ
kÕúsTT˝À •ø£D å ÇkÕÔsT¡ .
7 HÓ\\ qT+&ç 3 dü+e‘·‡sê\ ˝À|ü⁄ u≤\\≈£î
u≤˝≤eTè‘·+ |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä bÂwæºø±Vü‰sêìï n+~+#·&É+ Ç+~sê>±+BÛ e÷‘·è‘·« düV≤ü jÓ÷>¥ jÓ÷»q
»s¡T>∑T‘√+~. Ç+<äT˝À s√dtº #˚dqæ >√<ÛTä eT |æ+&ç, ø£+~|ü|⁄ü Œ, (IGMSY)
bÕ\bı&ç, #·ø¬ ÿs¡, $≥eTqT¢, Kì» \eD≤\‘√ ≈£L&çq q÷HÓ Ç~ øπ +Á<ä ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<øä∏ +£ . Bìì øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+
yÓTT<ä\>∑Tq$ ñ+{≤sTT. s√E≈£î 100 Á>±eTT\ ÄVü‰s¡+, 2010 nø√ºãsY˝À ÄyÓ÷~+∫+~. Ç~ wüs¡‘·T\‘√ ≈£L&çq
yêsêìøÏ s¬ +&ÉT ñ&çø+Ï ∫q ø√&ç >∑T&ÉT¢ Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. q>∑<Tä ã~© |ü<øä∏ +£ . ‘=\T‘· ô|\’ {Ÿ ÁbÕ‹|ü~ø£q <˚X¯ yê´|ü+Ô >±
á ÄVü‰sêìï Á|üuTÑÛ ‘·« dü+düú nsTTq m|æ |ò⁄ü &é‡ n+<äCdÒ Tü +Ô ~. 52 õ˝≤¢˝À¢ neT\T #˚dTü HÔ êïs¡T. á |ü<øä∏ ±ìï ◊dæ&mç dt <ë«sê
Bìì 254 ◊dæ&mç dt ÁbÕC…≈î£ \º |ü]~Û˝À neT\T #˚jT· &É+ neT\T #˚kÕÔs¡T. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À |ü•ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢˝À
»s¡T>∑T‘√+~. 2011 nø√ºãsY˝À ÁbÕs¡+_Û+#·&+É »]–+~.
Ç+~s¡eTà neTè‘· Vü≤dü+Ô >∑]“¤DT\T, u≤*+‘·\T, •X¯óe⁄\ Äs√>±´ìï, b˛wüV≤ü ø±s¡
dæ‹ú ì yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· yÉ T˚ á |ü<øä∏ +£ jÓTTø£ÿ ñ<˚X› +¯ .
e÷s¡TŒ |ü<øä∏ +£ ˝À uÛ≤>∑+>± 2013 »qe] 1 qT+&ç
Ç+~s¡ e Tà neTè‘· Vü ≤ dü Ô + nH˚ q÷‘· q ø±s¡ ´ Áø£ e ÷ìï 19 dü+e‘·‡sê\≈£î ô|ã’ &çq eTVæ≤fi¯\T á |ü<øä∏ ±ìøÏ
ÁbÕs¡+_Û+#·&+É »]–+~. 101 ◊dæ&mç dt ÁbÕC…≈î£ \º |ü]~Û˝Àì ns¡TΩ\e⁄‘ês¡T. yÓTT<ä{Ï s¬ +&ÉT ø±qTŒ\≈£î •X¯óe⁄≈£î 6 HÓ\\
23,366 n+>∑Hyé ê&û øπ +Á<ë\˝À 3.38 \ø£\å eT+~ >∑]“¤D° ej·TdüT‡ e#˚à es¡≈î£ eT÷&ÉT yêsTT<ë˝À¢ ` 4000 #Ó*k¢ ÕÔsT¡ .
eT]j·TT u≤*+‘· Ád”\Ô ≈£î á |ü<øä∏ +£ <ë«sê \_∆ #˚≈L£ s¡Ã&É+ n+>∑Héyê&û es¡ÿsY, düVü‰j·T≈£îsê*øÏ es¡Tdü>± ` 200, `
»s¡T>∑T‘√+~. á ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä Á|ü‹ s√p >∑]“¤D° eT]j·TT 100 Áb˛‘ê‡Vü≤+ ÁøÏ+<ä n+<äCÒkÕÔs¡T. á |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä
u≤*+‘· Ád”Ô\≈£î nqï+, Ä≈£î ≈£Ls¡ |ü|ü⁄Œ, kÕ+u≤s¡T, ˇø£ 2013`14˝À 65,046 eT+~ \_∆bı+<ës¡T.
≈£Ls¡, ˇø£ ñ&çø+Ï ∫q Á>∑T&ÉT‘¶ √ ≈£L&çq |üP]Ô uÛÀ»q+, 17 øÏXÀ] X¯øÔÏ jÓ÷»q
s¡÷bÕj·T\‘√ 200 $T©¢ ©≥s¡¢ bÕ\T, M{Ï‘√ bÕ≥T ◊s¡Hé
bò˛*ø˘ j·÷dæ&é {≤u…{¢ Ÿ Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. øÏXÀs¡ u≤*ø£˝À¢ bÂwæøº ±Vü‰s¡ ˝ÀbÕìï ‘=\–+#·&+É ,
*+>∑ $eø£qå T ‘=\–+#·&+É , dü«j·T+ $ø±kÕìøÏ nqT≈£L\yÓTqÆ
sêJyé>±+BÛ øÏXÀs¡ u≤*ø£\ kÕ~Ûø±]‘· |ü<øä∏ +£ ` yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#·&+É ø√dü+ á |ü<øä∏ ±ìï øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+
düã\ 2000˝À Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~.
á |ü<øä∏ ±ìï øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2010 qe+ãsY 19q á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä bÂwæøº ±Vü‰s¡+ n+~+#·&+É , Äs√>∑´
ÁbÕs¡+_Û+∫+~. <˚Xy¯ ê´|ü+Ô >± m+|æø£ #˚dqæ 200 õ˝≤¢˝À¢ |ü]s¡ø£åD, $<ä´, HÓ’|ü⁄D≤´_Ûeè~∆, kÕe÷õø£ ne>±Vü≤q
ô|’\{Ÿ ÁbÕ‹|ü~ø£q á |ü<∏äø±ìï neT\T #˚düTÔHêïs¡T. 11 ø£*ŒkÕÔs¡T.
qT+&ç 18 dü+e‘·‡sê\ eT<Û´ä ej·TdüT >∑\ u≤*ø£\≈£î á düã\ ø±s¡´Áø£e÷ìï ÁbÕs¡+_Û+∫q ‘·s¡Tyê‘· á
|ü<øä∏ +£ e]ÔdTü +Ô ~. <˚X¯ yê´|ü+Ô >± m+|æø£ #˚dqæ 200 õ˝≤¢˝À¢ |ü<øä∏ ±ìï $T–*q 16 õ˝≤¢˝À¢ì 268 ◊dæ&mç dt ÁbÕC…≈î£ \º
á |ü < ∏ ä ø ±ìï ô|’ \ {Ÿ ÁbÕ‹|ü ~ ø£ q neT\T #˚ j · T &É + |ü]~Û˝À neT\T #˚düTÔHêïs¡T. 11 qT+&ç 18 dü+e‘·‡sê\
»s¡T>∑T‘√+~. eTq sêh+˝À $XÊK|ü≥D º +, |ü•ÃeT>√<ëe], eT<Û´ä ej·TdüT ñqï u≤*ø£\T á |ü<øä∏ ±ìøÏ ns¡TΩ\e⁄‘ês¡T.
∫‘·÷Ôs¡T, nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢\qT á |ü<∏äø£+ neT\T≈£î düMTø£è‘· •X¯ó dü+s¡øD å£ |ü<øä∏ +£
m+#·T≈£îHêïs¡T. á 4 õ˝≤¢˝À¢ì 81 ◊dæ&çmdt ÁbÕC…≈£îº˝ (Integrated Child Protection Scheme)
|ü]~Û˝À 2013`14˝À 3.40 \ø£\å eT+~øÏÏ á |ü<øä∏ ±ìï
e]Ô+|üCÒXÊs¡T. á |ü<øä∏ ±ìï Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2010 y˚T 5q
ÁbÕs¡+_Û+∫+~. Á|üuTÑÛ ‘·«, Á|üuTÑÛ ‘˚«‘·s¡ dü+dü\ú T, Áô|y’ ≥ ˚ T s¡+>∑
øÏXÀ] düeT÷Vü‰\ @sêŒ≥T dü+|ò÷ü \T, ì|ü⁄DT\ dü+dü\ú T, dü+ã+~Û‘· e´≈£î\Ô T n+<äCdÒ Tü qÔ ï
á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä ˇø£ n+>∑Hyé ê&û øπ +Á<ä+/ Á>±eT+ ùde\qT dü M Tø£ è ‘· + #˚ d æ , eTVæ ≤ fi¯ \ T, •X¯ ó e⁄\≈£ î
qT+&ç 15 qT+&ç 25 eT+~ øÏXÀs¡ u≤*ø£\‘√ ˇø£ ãè+<ëìï Á|üu≤Û ee+‘·yTÓ qÆ dü+s¡øDå£ , kÕ~Ûø±]‘· n+~+#·&yÉ T˚ á |ü<øä∏ +£
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 99 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
jÓTTø£ÿ eTTUÀ´<˚X› +¯ .
á |ü<∏äø£+ <äTs¡“\T¬s’q •X¯óe⁄\T, e\dü e∫Ãq
≈£î≥T+u≤\T, ø£{Ïø£ <ë]Á<ä´+˝À ìedædüTÔqï ≈£î≥T+u≤\T,
$eø£å≈£î >∑T¬s’q mdtdæ\T, mdt{Ï\T, z_dæ ≈£î≥T+u≤\T,
yÓTÆHê]{°\ |æ\¢\T, ôV≤#Y◊$/msTT&é‡ k˛øÏq •X¯óe⁄\T,
nHê<∏\ä T, eT‘·TÔ eT+<äT≈£î u≤ìdü˝q’… |æ\\¢ T, M~Û u≤\\T,
˝…+’ –ø£ <√|æ&øç Ï >∑Ts¬ q’ , nÁø£eT+>± ‘·s*¡ +#·ã&ɶ |æ\\¢ T, U…B’ \
|æ\¢\T yÓTT<ä\>∑T yê]øÏ dü+s¡ø£åø£, #·≥ºã<ä∆yÓTÆq s¡ø£åD,
|ü⁄Hêsêedü ùde\T n+~düT+Ô ~.
Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ $$<Ûä õ˝≤¢˝À¢ á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä 902
Á>±eT •X¯ó dü+s¡ø£åD ø£$T{°( Village Child Protection
Committees)\qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~.
ã+>±s¡T ‘·*¢ |ü<øä∏ +£
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ á |ü<øä∏ ±ìï 2013 @Á|æ˝Ÿ˝À
ÁbÕs¡+_Û+∫+~. Ä&É_&ɶ |ü⁄{Ïqº |üŒ{Ï qT+&ç #·<Tä e⁄ |üPs¡j Ô T˚ ´
es¡≈î£ Ä ≈£î≥T+u≤ìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ Ä]úø+£ >± n+&É>± ì*#˚+<äT≈£î
á |ü<øä∏ ±ìï s¡÷bı+~+#·&+É »]–+~. <ë]Á<ä´sπ K≈£î ~>∑Teq
ñ+&ç, ‘Ó\sπ¢ wüHøé ±s¡T\¶ T ø£*–q ≈£î≥T+u≤\˙ï á |ü<øä∏ ±ìøÏ
ns¡ Ω ‘ · ø £ * – ñ+{≤sTT. á |ü < ∏ ä ø ±ìøÏ dü + ã+~Û + ∫q
ªªÄ+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ã+>±s¡T‘·*¢ u≤*ø£ •X¯ó Áb˛‘ê‡Vü≤ eT]j·TT
kÕ~Ûø±]‘· #·≥+º 2013µµqT ÄyÓ÷~+#·&+É »]–+~. 2013
y˚T 1 ‘·sT¡ yê‘· Ä]úø£ yÓqTø£ã&çq ≈£î≥T+ã+˝À »ìà+∫q
Á|ü‹ Ä&É •X¯óe⁄≈£î 21 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT e#˚à es¡≈î£ á
|ü<øä∏ ±ìï neT\T #˚kÕÔsT¡ . ˇø=ÿø£ÿ ≈£î≥T+ã+˝À yÓTT<ä{Ï Ç<äs› T¡
|æ\\¢ øπ á |ü<øä∏ ±ìï e]Ô+|üCkÒ ÕÔsT¡ . 2014 e÷]à es¡≈î£ á
|ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä 1.20 \ø£å\ eT+~ •X¯óe⁄\T qyÓ÷<äT
#˚dTü ø√e&É+ »]–+~.
á |ü<øä∏ +£ eTTUÀ´<˚X› Ê\T

u≤*ø± •X¯óe⁄ kÕe÷õø£ ôVA<ëqT ô|+#·&+É .

$yêVü≤ ej·TdüTqT ô|+#·&+É .

»qq ]õÁùdwº Hü é eT]j·TT s√>∑ ìs√<Ûøä £ {°ø±\≈£î uÛsÑ √kÕ
Çe«&É+.

ñ‘·ÔeT bÂwæºø±Vü‰s¡+ n+~+#·&É+ ø√dü+ qyÓ÷<äT
#˚jT· &É+, u≤*ø£ $<ë´ Á|üe÷D≤\qT yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· +É ..

dü+kÕú>∑‘· ø±qTŒ\T, »qq qyÓ÷<äT, s√>∑ ìs√<Ûäø£
{°ø±\qT y˚sTT+#·&É+, n+>∑Héyê&û\˝À qyÓ÷<äT
#˚sTT+#·Tø√e&É+, Á>±&ÉT´j˚TwüHé es¡≈î£ #·~$+#·&+É
e+{Ï wüs‘¡ T· \qT neT\T #˚sTT+#˚ $<Û+ä >± ã+>±s¡T
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 100
‘·*¢ |ü<øä∏ ±ìï s¡÷bı+~+#·&+É »]–+~.

eTVæ≤fi≤, •X¯ó, $ø£˝≤+>∑, eè<äT\∆ XÊK á |ü<øä∏ +£
neT\T≈£î H√&É˝Ÿ n<∏ë]{°>± ñ+≥T+~. á ÁøÏ+~
u≤<Û´ä ‘·\qT ìs¡«]ÔdTü +Ô ~.

|ü<øä∏ +£ neT\T≈£î yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£qT, ã&Ó{® ŸqT dæ<+∆ä
#˚dTü +Ô ~. .

düø±\+˝À |ü+|æD° #˚ùd $<Û+ä >± ì<ÛTä \qT ã+>±s¡T
‘·*¢ |æ&ç U≤‘ê˝À ñ+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~.

ø±s¡´Áø£eT+ >∑T]+∫ düe÷#ês¡ ùdø£s¡D˝À Ç‘·s¡
XÊK\qT düeTq«j·T |üsT¡ düT+Ô ~.

m|üŒ{Ïø|£ ⁄ü Œ&ÉT ø±s¡´Áø£eT+ neT\TqT |üs´¡ y˚ødåÏ ÷ü ,Ô düÁø£eT
neT\T≈£î dæbÕò s¡dTü \T #˚dTü +Ô ~.

ø±s¡´Áø£eT düÁø£eT neT\T≈£î sêh neT\T n<∏ë]{°\≈£î
e÷s¡ìZ sπ X› q¯ + #˚dTü +Ô ~.

ø±s¡´Áø£eT |ò*ü ‘ê\qT m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT n+#·Hê y˚dTü +Ô ~.

Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ @Á|æ˝Ÿ HÓ\˝À ªu≤*ø± •X¯ó dæ‹ú (State
of Girl Child)µô|’ yê]¸ø£ ìy˚~ø£qT #·≥d º uü \ÑÛ eTT+<äT
ñ+#·T‘·T+~.

Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ ôdsYŒ(Society for Elimination
of Rural Poverty (SERP)), |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê˝À¢
yÓTbÕà(Mission for Elimination of Poverty in Mu-
nicipal Areas (MEPMA )\T Ç+|æ ¢ y Ó T +{Ï + >¥
@C…˙‡\T>± ñ+{≤sTT.
ã+>±s¡T ‘·*¢ \øå±´\T

u≤*ø±•X¯óe⁄ nuÛTÑ ´qï‹øÏ |üP]Ô n+&É>± ñ+&É≥+

u≤*ø± •X¯óe⁄\ düeTÁ>±_Ûeè~∆ì Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É

u≤*ø£\T/eTVæ≤fi¯\ kÕe÷õø£ dæ‹ú ì yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· +É

Ä&É|\æ ¢ uÛ≤s¡eTH˚ uÛ≤eqqT s¡÷|ü⁄e÷|ü&+É

eTVæ≤fi¯\T m<äTs=ÿ+≥Tqï kÕe÷õø£ s¡T>∑à‘·\qT
s¡÷|ü⁄e÷ù|+<äT≈£î düV≤ü ø£]+#·&+É

u≤*ø£ •X¯óe⁄\ kÕ~Ûø±s¡‘,· Vü≤≈£îÿ\ dü+s¡øD
å£ <ë«sê
*+>∑ $eø£qå T s¡÷|ü⁄e÷|ü&+É

»HêuÛ≤ dü+‘·T\Hêìï kÕ~Û+#·&+É

düV≤ü ÁkÕ_∆ n_Ûeè~∆ \øå±´\qT kÕ~Û+#·&+É

C≤‹ ìsêàD+˝À eTVæ≤fi¯\ kÕeTsêú´\qT dü~«ìjÓ÷>∑+
#˚düTø√e&É+
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
ã+>±s¡T ‘·*¢ |ü<øä∏ +£ e\¢ Á|üj÷Ó »Hê\T e´eVü≤]düT+Ô ~. á |ü<øä∏ ±ìøÏ ns¡TΩ\j˚T´ u≤*ø± •X¯ó ≈£î≥T+ã
Ä<ëj·T |ü]$T‹ì 2013 »qe] qT+&ç Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢
e. ej·TdüT Á|üjÓ÷»q+ |òü*‘·+ ` 20,000 qT+&ç ` 40,000≈£î, |ü≥D º ÁbÕ+‘ê˝À¢ ` 24,000
1. »qq düeTj·T+ »qq qyÓ÷<äT 2,500/dü+ qT+&ç ` 48,000\≈£î ô|+#·&+É »]–+~.
2. yÓTT<ä{Ï   s¬ +&Ée s√>∑ìs√<Ûäø£ 1,000/dü+ $ø£˝≤+>∑T\ dü+øπ eå T+
|ü⁄{Ïqº s√E\T {°ø±\T
3. 3 qT+&ç 5e n+>∑Héyê&û˝À 1,500/dü+
$ø£˝≤+>∑T\ |ü⁄qsêyêdü+, $<ä´, ñbÕ~Û, eè‹Ô $<ë´
|ü⁄{Ïqº s√E es¡≈î£ qyÓ÷<äT •ø£Då , Ä≥+ø±\T ˝Òì yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#·&+É e+{Ï
yê{Ï ø√dü + π ø +Á<ä , sêÁcÕº \ T ¬ s +&ç + {Ï ˝ Àq÷
4. 6 qT+&ç 10e 1 qT+&ç 5e 2,000/dü+ $ø£˝≤+>∑T\ #·≥+º 1996(Persons with Disabili-
|ü⁄{Ïqº s√E es¡≈î£ ‘·s>¡ ‹∑ $<ä´ ties Act, 1996) neT˝e⁄‘√+~.

$ø£˝≤+>∑T\ dü+øπ eå T+ ø√dü+ sêh+˝À 1981˝À ˇø£

5. 11 qT+&ç 13e 6 qT+&ç 8e 2,500/dü+
|ü⁄{Ïqº s√E es¡≈î£ ‘·s>¡ ‹∑ $<ä´
dü«‘·+Á‘· ø±s=ŒπswüHqé T, 1983˝À ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ XÊKqT
6. 14 qT+&ç 15e 9   10 3,000/dü+ @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. á Á|üuÛÑT‘·« $uÛ≤>∑+
|ü⁄{Ïqº s√E es¡≈£î ‘·s¡>∑‘·T\T $ø£˝≤+>∑ e´≈£î\Ô #·≥+º 1995(persons with Dis-
7. 16   17 11  12 3,500/dü+ abilities Act, 1995), H˚wq ü ˝Ÿ Á≥dtº j·÷ø˘º 1999(Na-
|ü⁄{Ïqº s√E\T ‘·s¡>∑‘·T\T tional Trust Act, 1999)\qT neT\T #˚düTÔ+~.
n+>∑yÓ’ø£\´ ìyês¡D, ‘=* <äX¯˝ÀH˚ >∑T]Ô+#·&É+,
8. 18 qT+&ç 21e Á>±&ÉT´j˚TwüHé 4,000/dü+ ìyê]+#· & É + , $ø£ ˝ ≤+>∑ T \≈£ î $<ä ´ , ñbÕ~Û ,
|ü⁄{Ïqº s√E es¡≈î£ 4 dü+e‘·‡sê\T |ü⁄qsêyêdü+, yê]ì kÕ<Ûës¡D »qÁdüe+‹˝À ø£*ùd˝≤
yÓTT‘·Ô+ 55,500 #˚jT· &É+, øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« Á>±+{Ÿ ÇHé msTT&é ÁbÕC…≈î£ \º
|üs´¡ y˚øD
å£ yÓTT<ä\>∑T $<ÛTä \qT á XÊK ìs¡«]ÔdTü +Ô ~.
u≤*ø± •X¯ó dü+s¡øDå£ |ü<øä∏ +£

sêh+˝À <äèwæ˝º À|ü+ ñqï yê] ø√dü+ 3 s¬ dæ&ìÓ ¸jT· ˝Ÿ
á |ü<øä∏ +£ 2005 @Á|æ˝Ÿ qT+&ç neT˝À¢øÏ e∫Ã+~. bÕsƒ¡XÊ\\T, $ìøÏ&ç ˝À|ü+ ñqï yê] ø√dü+ 3

u≤*ø± •X¯óe⁄\qT dü÷ÿ˝À¢ qyÓ÷<äT #˚düT≈£îì, s¬ dæ&ìÓ ¸jT· ˝Ÿ bÕsƒX¡ Ê\\T ñHêïsTT.
#· < ä T e⁄ø=qkÕ–+#˚ ˝ ≤ Áb˛‘· ‡ Væ ≤ +#· & É + , ø£ ˙ dü +
Ç+≥Øà&çjT· {Ÿ kÕúsTT es¡≈î£ #·~y˚˝≤ #˚jT· &É+.
$ìøÏ&ç ˝À|ü+ ñqï yê] ø√dü+ >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢

u≤*ø£\T 18 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT ì+&çq ‘·sT¡ yê‘˚
u≤|ü ≥ ¢ ˝ À ˇø£ ¬ s dæ & Ó ì ¸j· T ˝Ÿ pìj· T sY ø±˝Ò J
$yêVü≤+ #˚dTü ≈£îH˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É . ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘√+~.

Ç<äs› T¡ u≤*ø£\T ø£*–q ‘·sT¡ yê‘· ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D
$ø£˝≤+>∑T\ dü+øπ eå T XÊK Ä<Û«ä s¡´+˝À 20 Vü‰düfiº ó¯ ,¢ 2
bÕ{Ï+#˚˝≤ ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É . ôVAyéT\T ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·THêïsTT.

u≤*ø± •X¯óe⁄ Vü≤≈£îÿ\qT dü+s¡øÏå+#·&É+, yê]øÏ sêh+˝À $ø£˝≤+>∑T\ $esê\T
kÕe÷õø£, Ä]úø£ kÕ~Ûø±]‘· ø£*Œ+#·&+É

u≤*ø£\≈£î e´‹πsø£+>± ñ+&˚ Á|ü‹≈£L\ kÕ+düÿè‹ø£
2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ sêh+˝À 12,19,785
<Û√s¡DT\T, Ä#êsê\qT bÕs¡Á<√\&É+ eT+~ $ø£˝≤+>∑T\T ñHêïs¡T. sêh »HêuÛ≤˝À Ms¡T

u≤*ø± •X¯óe⁄ dæú‹ì yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+˝À ≈£î≥T+ã 2.47% ñHêïs¡T.
bÕÁ‘·qT ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &É+
yÓTT‘·Ô+ $ø£˝≤+>∑T˝À¢ 3,12,782 eT+~ XÊØs¡ø£

nHê<∏,ä ìsêÁX¯jT· , $_Ûqï kÕeTsêú´\ u≤*ø£\≈£î Á|ü‘´˚ ø£ $ø£˝≤+>∑T\T ø±>±, 2,03,167 eT+~ <äèwæ˝º À |ü+
ùde\T n+~+#·&+É ø£*–q yês¡T, 2,90,146 eT+~ $ìøÏ&ç ˝À|ü+ ø£*–q
á |ü<øä∏ +£ neT\T, Á|üD≤[ø£, |üs´¡ y˚øDå£ , eT~+|ü⁄\≈£î yês¡T, 1,02,166 eT+~ ãT~∆e÷+<ä´‘· ø£*–q yês¡T,
eTVæ≤fi≤_Ûeè~∆   •X¯ó dü+πøåeT XÊK H√&É˝Ÿ @C…˙‡>± 1,95,528 eT+~ ãVüQfi¯ yÓ’ø£\´+ ø£*–q yês¡T,
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 101 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 1,15,996 eT+~ Ç‘·s¡ yÓø’ ˝£ ≤´\T ø£*–q yês¡T ñ Vü‰düºfi¯ó¢:
Hêïs¡T.

Á|üdüTÔ‘·+ sêh+˝À 895 Á|üuÛÑT‘·« _.dæ. Vü‰düºfi¯ó¢ ñ
$ø£˝≤+>∑T\≈£î kÕe÷õø£ uÛÁÑ <ä‘· HêïsTT. M{Ï˝À 693 u≤\Ts¡ Vü‰düºfi¯ó¢ ø±>±, 202
u≤*ø£\ Vü‰düfiº ó¯ ¢ ñHêïsTT.

Ä]úø£ |ü⁄qsêyêdü |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä 2013`14˝À
$ø£˝≤+>∑T\≈£î ` 3,000 dü_‡&û Çe«&É+ »]–+~.
2013`14˝À M{Ï ˝ À 92,652 eT+~øÏ edü ‹
á |ü<øä∏ +£ <ë«sê 98 eT+~ \_∆bı+<ës¡T. ø£*Œ+#·&+É »]–+~.

$ø£˝≤+>∑T\qT $yêVü≤+ #˚düT≈£îH˚ yê]øÏ Ç#˚Ã
_.dæ. Vü‰düfiº ˝¢¯ À 76% yÓqTø£ã&çq ‘·s>¡ ‘∑ T· \T, 10%
ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\T, 5% ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>∑\T, 3%
Áb˛‘ê‡Vü ≤ ø£ ãVü Q eT‹ì ` 10,000 qT+&ç ` yÓ T Æ H ê]{° \ T, 6% Ç‘· s ¡ ≈£ î ˝≤\ yê]øÏ edü ‹
50,000≈£î ô|+#·&+É »]–+~. 2013`14˝À Bì ø£*Œ+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~.
<ë«sê 320 eT+~ \_∆bı+<ës¡T.

Vü‰düfiº ˝¢̄ À ñ+&˚ 3 qT+&ç 7e ‘·s>¡ ‹∑ $<ë´s¡T\ú ≈£î
$ø£˝≤+>∑T düV≤ü ø±s¡ dü+|òTü + HÓ\≈£î yÓTdt #ÛêØ® ÁøÏ+<ä ` 750, 8 qT+&ç 10e
‘·s>¡ ‹∑ $<ë´s¡T\ú ≈£î ` 850 Á|üuTÑÛ ‘·«+ #Ó*d¢ Tü +Ô ~.
$ø£ ˝ ≤+>∑ T \ dü V ü ≤ ø±s¡ dü + |ò ü T + $ø£ ˝ ≤+>∑ T \≈£ î
düV≤ü ø£]+#˚ |ü]ø£sê\T n+~+#·&+É , |ü⁄qsêyêdü+ ø£*Œ+#·&+É
7e ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ ø±k˛à{Ïø˘ #ÛêØ®\ ÁøÏ+<ä u≤\Ts¡≈î£
` 50, u≤*ø£\≈£î ` 55 ÇkÕÔs¡T. 8 qT+&ç 10e
#˚dTü +Ô ~. XÊØs¡ø£ $ø£˝≤+>∑T\≈£î |ü⁄qsêyêdü+ eT]j·TT ø£èÁ‹eT
‘·s¡>∑‹ es¡≈£î u≤*ø£\≈£î HÓ\≈£î ` 75\T ÇkÕÔs¡T.
nej·Tyê\ |ü+|æD° ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä Áf…Æ ôdø’ fiÏ ó¯ ,¢ M\T #ÓsTTs¡T,¢ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ |ü⁄düøÔ ±\T, Hê\T>∑T »‘·\ ã≥º\T ñ
Áø£#\Y T, yêøÏ+>¥ dæøº ‡˘ , Áf…bÆ Õ&é‡(Vü‰´+&é dæøº ‡˘ ), ø±*|üs‡Y , ø£èÁ‹eT ∫‘·+ ÇkÕÔsT¡ .
nej· T yê\T, $ìøÏ & ç j· T +Á‘ê\T yÓ T T<ä \ >∑ T yê{Ï ì
n+<äCÒk˛Ô+~. Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ, Ä ô|’ #·<äTe⁄\T #·~y˚ s ¬ dæ&ìÓ ¸jT· ˝Ÿ dü÷ÿfi¯ó¢
n+<ÛTä \≈£î ]ø±s¡T¶ #˚dqæ bÕsƒê\‘√ fÒ|⁄ü ]ø±s¡s¶ T¡ ,¢ ø±´ôd≥T¢ _.dæ. $<ë´s¡Tú\ ø√dü+ sêh+˝À 31 ¬sdæ&Óì¸j·T˝Ÿ
n+~k˛Ô+~. dü÷ÿfi¯ó¢ ñHêïsTT. 17 u≤\Ts¡ ø√dü+ ø±>±, 14 u≤*ø£\ ø√dü+
1 qT+&ç 10e ‘·s>¡ ‹∑ #·~y˚ n+<Ûä $<ë´s¡T\ú ≈£î Áu…sTT© @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. 2013`14 $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À
*|æ˝À eTTÁ~+∫q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT n+<äCkÒ ˛Ô+~. 13,090 eT+~ edü‹ bı+<ä&+É »]–+~. M]˝À 8410
eT+~ u≤\Ts¡T ø±>±, 4680 eT+~ u≤*ø£\T ñHêïs¡T. M{Ï˝À
d”ìj·TsY dæ{»Ï qT¢ 74% yÓqTø£ã&çq ‘·s>¡ ‘∑ T· \ yês¡T, 15% ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\
yês¡T, 6% ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>\∑ yês¡T, 2% Ä]úø+£ >± yÓqTø£ã&çq
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ yÓTsTT+f…Hé‡ n+&é yÓ˝ÒŒ¤sY Ä|òt ‘·s¡>∑‘·T\ yês¡T, 3% nHê<∏ä\T ñ+{≤s¡T. eT‘·‡´ø±s¡T\
bÕ´¬ s +{Ÿ ‡ n+&é d” ì j· T sY dæ { Ï » Hé ‡ j· ÷ ø˘ º 2007qT ≈£î≥T+u≤\≈£î #Ó+~q |æ\¢\ ø√dü+ ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] õ˝≤¢
ÄyÓ÷~+∫+~. neT˝≤|ü⁄s¡+, ø£ècÕí õ˝≤¢ yÓ÷|æ<$˚ , ∫‘·÷sÔ T¡ õ˝≤¢ dü‘´· y˚&TÉ ˝À
eT÷&ÉT Á|ü‘˚´ø£ ¬sdæ&Óì¸j·T˝Ÿ dü÷ÿfi¯¢qT @sêŒ≥T #˚j·T&É+
Bì Á|üø±s¡+ sêh+˝Àì 81 düuŸ &ç$»q¢˝À Á{ÏãT´qfi¯q¢ T »]–+~.
@sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. 13 õ˝≤¢˝À¢ ø£˝ø… sº£ ¢¡ n<Û´ä ø£‘å q·
n|æŒ˝Ò{Ÿ Á{ÏãT´qfi¢̄qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. _dæ $<ë´s¡T\ú ≈£î b˛dtyº TÓ Á{Ïø˘ kÕÿ\sYw|æ \t T, |òE ”
]j·T+ãsY‡yÓT+{Ÿ
yÓqTø£ã&çq ‘·s>¡ ‘∑ T· \ dü+øπ eå T+
yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\≈£î #Ó+~q $<ë´s¡Tú\T ñqï‘·
sêh+˝À 120 yÓqTø£ã&çq ø£eT÷´ì{°\T ñHêïsTT. #·<äTe⁄\qT ø=qkÕ–+#˚+<äT≈£î sêh Á|üuÛÑT‘·«+
yê{Ïì m,_,dæ,&ç eT]j·TT Ç Á>∑÷|ü⁄\T>± eØZø]£ +∫ yê] b˛dt º y Ó T Á{Ï ø ˘ kÕÿ\sY w æ | t \ T, ≥÷´wü H é |ò ” E
ø√dü + Á|ü u Û Ñ T ‘· « + |ü \ T dü + π ø å e T, $<ë´, Ä]ú ø ±_Û e è~∆ ]j·T+ãsY‡yÓT+{Ÿ |ü<øä∏ ±\qT neT\T #˚k˛Ô+~.
ø±s¡´Áø£e÷\qT neT\T #˚k˛Ô+~.
≈£î≥T+ã yê]¸ø£ Ä<ëj·T+ ` 1.00 \ø£≈å î£ $T+#·ì
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 102 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 _.dæ . $<ë´s¡ T ú \ +<ä s ¡ ÷ á ¬ s +&É T |ü < ∏ ä ø ±\≈£ î
ns¡TΩ\e⁄‘ês¡T.

2013`14˝À 6.82 \ø£\å eT+~ _.dæ. $<ë´s¡T\ú ≈£î
b˛dt º y Ó T Á{Ï ø ˘ kÕÿ\sY w æ | t \ T, ≥÷´wü H é |ò ” E
Øj·T+ãsY‡yÓT+{Ÿ |ü<øä∏ ±\qT e]Ô+|üCj Ò T· &É+ »]–+~.

2013`14˝À 2.32 \ø£ å \ eT+~øÏ |ò ” E
]j·T+ãsY‡yÓT+{Ÿ |ü<øä∏ ±ìï e]Ô+|üCXÒ Ês¡T.
ø£fi≤XÊ\ u≤*ø£\T, u≤\Ts¡ Vü‰düfiº ó¯ ¢

yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\ u≤*ø£\T ñqï‘· $<ä´qT
ø=qkÕ–+#˚+<äT≈£î Á|ü‹ nôd+;¢ ìjÓ÷»ø£esêZìøÏ
ˇø£{Ï #=|ü⁄Œq 2013`14˝À 348 _.dæ. ø£fi≤XÊ\
Vü‰düfiº ó¯ ¢ |üì #˚XÊsTT. M{Ï˝À 176 u≤\Ts¡ Vü‰düfiº ó¯ ¢
ø±>±, 172 u≤*ø£\ Vü‰düfiº ó¯ ¢ ñHêïsTT. M{Ï <ë«sê
26,228 eT+~ edü‹ bı+<ës¡T. M]˝À 13,710
eT+~ u≤\Ts¡T, 12,518 u≤*ø£\T ñHêïs¡T.

á Vü‰düºfi¯¢˝À 69% yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\ yê]øÏ,
15% ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ yê]øÏ, 6% ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>\∑
yê]øÏ, 10% yÓTHÆ ê]{°\≈£î d”≥q¢ T øπ {≤sTTkÕÔsT¡ .
_dæ dü&º û dü]ÿfi¯ó¢
dæ$˝Ÿ düØ«ôddt, sêh+˝À ìs¡«Væ≤+#˚ Á>∑÷|t`1, »]–+~. á dü+düú 1. e÷]®Hé eT˙, 2. sêJyé nuÛTÑ ´<äjT·
Á>∑÷|t`2 Ç‘·s¡ b˛{° |üØø£å\≈£î Vü‰»s¡j˚T´ ìs¡T<√´>∑ jÓ÷»q nH˚ |ü<øä∏ ±\qT neT\T #˚dTü +Ô ~.
Á>±&ÉT´j˚T≥T¢, b˛düTº Á>±&ÉT´j˚T≥¢≈î£ ñ∫‘· •ø£Då Çe«&É+ ø√dü+
13 _dæ dü º & û dü ] ÿfi¯ ¢ q T ìs¡ « Væ ≤ +#· & É + »s¡ T >∑ T ‘√+~. kÕ+|òTæ ø£ dü+øπ eå T+
2013`14˝À 4,467 eT+~øÏ ñ∫‘· •ø£Då Çe«&É+ »]–+~.
ˇø=ÿø£ÿ dü&º û dü]ÿ˝Ÿ˝À 66% eT+~ _.dæ. $<ë´s¡T\ú T, 20%
mdtd\æ T, 14% mdt{\Ï ≈£î •ø£D å Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
yÓqTø£ã&çq ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î #Ó+~q ìs¡Tù|<ä ≈£î≥T+u≤\≈£î
dü«j·T+ ñbÕ~Û ø£*Œ+#·&ÜìøÏ _dæ dü+øπ eå T XÊK Ä<Û«ä s¡´+˝À
~>∑Te ù|s=ÿqï dü+dü\ú qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~.
1. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ yÓqTø£ã&çq ‘·s>¡ ‘∑ T· \ düV≤ü ø±s¡ Ä]úø£ dü+düú
*$Tf…&,é ôV≤’ <äsêu≤<é
2. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ s¡»ø£ düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \ düe÷K´ *$Tf…&,é
ôV’≤<äsêu≤<é
3. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ HêsT÷ Áu≤Vü≤àD düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\
düe÷K´ *$Tf…&,é ôV≤’ <äsêu≤<é
4. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ e&Ós¶ ¡ düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \ düe÷K´ *$Tf…&,é
ôV’≤<äsêu≤<é
5. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ dü>s∑ (¡ ñ|üŒs¡) düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \ düe÷K´
*$Tf…&,é ôV≤’ <äsêu≤<é
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 103
6. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ yê©àøÏ/uÀj·T düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \ düe÷K´
*$Tf…&,é ôV≤’ <äsêu≤<é
7. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ø£èwüí ã*», |üPdü\ düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \
düe÷K´ *$Tf…&,é ôV≤’ <äsêu≤<é
8. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ uÛÑÁ{≤E düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\ düe÷K´
*$Tf…&,é ôV≤’ <äsêu≤<é.
9. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ y˚T<äs¡ ô|ò’HêHé‡ ø±s=ŒπswüHé *$Tf…&é,
ôV’≤<äsêu≤<é.
10. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh $X¯«Áu≤Vü≤àDT\ düVü≤ø±s¡ dü+düú
*$Tf…&,é ôV≤’ <äsêu≤<é.
11. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh ≈£îeTà]/XÊ*yêVü≤q düVü≤ø±s¡
dü+|ò÷ü \ düe÷K´, ôV≤’ <äsêu≤<é.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ yÓqTø£ã&çq ‘·s>¡ T∑ ‘·\ düV≤ü ø±s¡ Ä]úø£
dü+düú *$Tf…&(é m.|æ. u≤¢øy˘ êsY¶ ø±¢ôddt ø√ Ä|üsπ {Ïyé
ø±s=ŒπswüHé *$Tf…&)é
sêh+˝Àì yÓqTø£ã&çq ‘·s>¡ ‘∑ T· \ yê] Ä]úø£ |ü⁄s√>∑‹
ø√dü+ 1974˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ yÓqTø£ã&çq ‘·s>¡ ‘∑ T· \ düV≤ü ø±s¡
Ä]úø£ dü+düú *$Tf…&é, ôV’≤<äsêu≤<éqT @sêŒ≥T #˚j·T&É+

sêh+˝À ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ »HêuÛ≤ 2001˝À 74.28
\ø£å\T ñ+&É>±, 2011 Hê{ÏøÏ 84.45 \ø£å\≈£î
ô|]–+~.

2001`2011 eT<Û ä ´ mdt d æ »HêuÛ ≤ 13.69%
ô|]–+~.

yÓTT‘·Ô+ sêh »HêuÛ≤˝À ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ »Hêu≤
17.10% ñ+~.

ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ »HêuÛ≤˝À 79.93% eT+~ Á>±MTD
ÁbÕ+‘ê˝À¢ ìedædüTÔHêïs¡T.

ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ yê]˝À Ád”,Ô |ü⁄s¡Twü ìwüŒ‹Ô 1007.
Ç~ sêh dü>≥ ∑ T 996 ø£+fÒ m≈£îÿe.

2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ sêh+˝À mdtdæ\
nø£så êdü´‘· 64.47%. Ç~ sêh dü>≥ ∑ T nø£så êdü´‘·
67.41% ø£+fÒ ø=+#Ó+ ‘·≈î£ ÿe.

$XÊK|ü≥ºD+ õ˝≤¢˝À mdtdæ »HêuÛ≤ n‘·´\Œ+>±
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 7.68% ñ+&É>±, n‘·´~Ûø£+>± Á|üø±X¯+ õ˝≤¢˝À bı+<äT‘·THêïs¡T.
23.19% ñHêïs¡T. b˛dtyº TÓ Á{Ïø˘ kÕÿ\sYw|æ \t T

mdtdæ\ nø£åsêdü´‘· n‘·\´Œ+>± ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢˝À

mdtdæ/mdt{Ï $<ë´s¡Tú\T b˛dtº yÓTÁ{Ïø˘ kÕÿ\sYwæ|t
55.26% ñ+&É > ±, |ü • ÃeT>√<ëe] õ˝≤¢ ˝ À bı+<ä&ÜìøÏ ñ+&˚ ≈£î≥T+ã yê]¸ø£ Ä<ëj·T |ü]$T‹ì
n‘·´~Ûø+£ >± 71.43% ñ+~. 2011`12 qT+&ç ` 2 \ø£\å ≈£î ô|+#·&+É »]–+~.

2012`13˝À sêh+˝À 6 qT+&ç 15 dü+e‘·‡sê\
2013`14˝À 2,84,857 eT+~ mdtdæ $<ë´s¡T\ú ≈£î
u≤\\ bÕsƒ¡XÊ\ qyÓ÷<äT ìwüŒ‹Ô 82.29% ø±>±, ` 461.03 ø√≥T¢ kÕÿ\sY w æ | t \ T>± n+~+#· & É +
mdtd\æ ˝À 100.07% ñ+&É≥+ >∑eTHês¡Ω+. Á&ÜbÂ{Ÿ »]–+~.

2012 &çôd+ãsY qT+&ç mdtdæ $<ë´s¡T\ú Vü‰dü˝º Ÿ yÓTdt
πs≥T kÕ<Ûës¡D $<ë´s¡Tú\˝À 33.41% ñ+&É>±,
mdtd\æ ˝À 39.64% ñ+~. #ÛêØ®\qT >∑D˙j·T+>± ô|+#ês¡T.
$<ë´ ø±s¡´Áø£e÷\T
|æ.õ. ø√s¡T‡\T #˚düTÔqï yê]øÏ ` 820 qT+&ç `
sêh+˝À 2013`14˝À mdtdæ $<ë´s¡T\ú ø√dü+ 1439 1050≈£î, Á>±&ÉT´j˚T{Ÿ ø√s¡T‡\T #˚dTü qÔ ï yê]øÏ ` 570
Vü‰düfiº ó¯ ¢ ñHêïsTT. yê{Ï˝À 940 u≤\Ts¡≈î£ , 499 u≤*ø£\≈£î qT+&ç ` 1050≈£î, Ç+≥sY kÕúsTT ø√s¡T‡\≈£î ` 520
ñ<˚›•+#·ã&ܶsTT. 1.17 \ø£å\ eT+~ $<ë´s¡Tú\T edü‹ qT+&ç ` 1050≈£î ô|+#ês¡T.
bı+<ës¡T. yÓTdt #ÛêØ®\qT @&Ée ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ >∑\ $<ë´s¡T\ú ≈£î sêJyé $<ë´ ByÓq
` 475 qT+&ç ` 750≈£î, 8 qT+&ç 10e ‘·s> ¡ ‹∑ $<ë´s¡T\ú ≈£î
` 535 qT+&ç ` 850≈£î ô|+#·&+ É »]–+~. M{Ï‘√ bÕ≥T Á|üuTÑÛ ‘·« bÕsƒX¡ Ê\\T, Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕ+|òTæ ø£ dü+øπ eå T
ø±k˛º{Ïø˘ #ÛêØ®\T, ôV≤sTTsY ø£{Ï+>¥ #ÛêØ®\T, dü+e‘·‡sêìøÏ s
¬ dæ&ì
Ó ¸j T· ˝Ÿ dü÷ÿfi¢̄˝À #·<Tä e⁄‘·Tqï mdtdæ $<ë´s¡T\ú ø√dü+
Hê\T>∑ T »‘· \ ã≥º \ T, ¬ s +&˚ fi ¯ ¢ ≈ £ î ˇø£ k Õ] <ä T |ü Œ ≥T¢ sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2012`13 qT+&ç sêJyé $<ë´ ByÓq nH˚ Á|æ
n+<äCÒdüTÔHêïs¡T. yÓTÁ{Ïø˘ kÕÿ\sYwæ|t\ |ü<∏äø±ìï ÁbÕs¡+_Û+∫+~. á |ü<∏äø£+
ÁøÏ+<ä 4.40 \ø£\å eT+~ mdtdæ $<ë´s¡T\ú T \_∆bı+<äT‘ês¡T.
Á|ü u Û Ñ T ‘· « + dü M Tø£ è ‘· dü + π ø å e T Vü ‰ dü º ˝ Ÿ á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä &˚ kÕÿ\s¡≈¢ î£ HÓ\≈£î ` 150, Vü‰düfiº ˝¢̄ À ñ
düeTT<ëj·÷\(Integrated Welfare Hostel Complexes +≥Tqï yê]øÏ ` 350 kÕÿ\sYwæ|t ÇkÕÔs¡T. 9e ‘·s¡>∑‹
(IWHC)) ìsêàD≤ìï #˚|{ ü +ºÏ ~. ˇø=ÿø£ÿ düeTT<ëj·T+˝À 400 $<ë´s¡T\ú ≈£î dü+e‘·‡sêìøÏ n&éV‰ü ø˘ Á>±+≥T ÁøÏ+<ä ` 750,
eT+~ mdtd/æ mdt{/Ï _dæ $<ë´s¡T\ú ≈£î edü‹ ø£*ŒkÕÔsT¡ . yÓTT<ä{Ï 10e ‘·s>¡ ‹∑ $<ë´s¡T\ú ≈£î ` 1000 #Ó*k¢ ÕÔsT¡ . á |ü<øä∏ ±ìï
<äX˝¯ À 54 Vü‰düfiº ¢̄ ìsêàD≤ìï #˚|≥ ü >º ±, 52 |üPs¡j
Ô ÷· ´sTT. q>∑<Tä ã~©øÏ nqTdü+<Ûëq+ #˚jT· &É+ »]–+~.
eTs√ s¬ +&ÉT Vü‰düfiº ¢¯ |üqT\T |ü⁄s√>∑‹˝À ñHêïsTT. 2013`14˝À
eTs√ 35 düMTø£è‘· dü+πøåeT Vü‰düº˝Ÿ düeTT<ëj·÷\qT ≈£î˝≤+‘·s¡ $yêVü‰\T
ì]à+#ê\ì ìs¡sí TT+∫+~.
≈£î˝≤+‘·s¡ $yêVü≤+ #˚düT≈£îH˚ »+≥\≈£î Ç#˚Ã
Äq+<ä ì\j·÷\T Áb˛‘ê‡Vü≤ø±ìï Á|üuTÑÛ ‘·«+ ` 10,000 qT+&ç ` 50,000≈£î
ô|+∫+~.
nHê<∏ä $<ë´s¡T\ú T, bÕ]X¯ó<Û´ä eè‘·T\Ô ≈£î #Ó+~q yê]
|æ\\¢ ø√dü+ sêh+˝À Á|üdTü ‘Ô +· 37 Äq+<ä ì\j·÷\T |üì bÂs¡ Vü≤≈£îÿ\ dü+s¡øD å£ #·≥+º 1955, mdtd,æ
#˚dTü HÔ êïsTT. M{Ï˝À 50% eT+~ nHê<∏ä $<ë´s¡T\ú T, eTs=ø£
50% eT+~ bÕ]X¯ó<Û´ä eè‘·T\Ô ≈£î #Ó+~q $<ë´s¡T\ú T ñ+{≤s¡T. mdt{Ï n‘ê´#êsê\ ìs√<Ûäø£ #·≥º+ 1989
M{Ï˝À¢ kÕ+|òæTø£ dü+πøåeT Vü‰düºfi¯¢˝À ø£*Œ+#˚ edü‘·T\˙ï neT\T≈£î Á|ü‘´˚ ø£ j·T+Á‘ê+>∑+
ø£*ŒkÕÔs¡T.
ô|’ s¬ +&ÉT #·{≤º\ neT\T≈£î 13 Á|ü‘´˚ ø£ ôdwüH‡é ø√s¡T\º T,
ø±˝ÒJ Vü‰düfiº ó¯ ¢ 13 Á|ü‘´˚ ø£ dü+#ês¡ Hê´j·TkÕúHê\T @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~.
Á|üdüTÔ‘·+ ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ $<ë´s¡Tú\ ø√dü+ 269 á #·{≤º\ neT\T≈£î b˛©düT XÊK˝À ◊õ kÕúsTT n~Ûø±]
ø£fi≤XÊ\ Vü‰düfiº ó¯ ¢ ñHêïsTT. M{Ï <ë«sê 16,884 eT+~ edü‹ Hêj·Tø£‘«· +˝À Á|ü‘´˚ ø£ ôd˝ŸqT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 104 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
Çfi¢̄ dü˝ú ≤\ |ü+|æD° á dü+düqú T @sêŒ≥T #˚dqæ 1974 dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç
Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ 37,61,600 mdtdæ ≈£î≥T+u≤\≈£î ` 3693.57
ã\V”≤q esêZ\≈£î Çfi¯¢ düú˝≤\ |ü+|æD°ì Á|üuÛÑT‘·«+ ø√≥¢ Ä]úø£ düV≤ü ø±s¡+ n+~+#·&+É »]–+~.
Á|ü‹cÕº‘à· ø£ ø±s¡´Áø£eT+>± #˚|{ü +ºÏ ~. s¬ yÓq÷´ XÊK Áô|y’ ≥
˚ T,
d”*+>¥, <˚yê<ëj·T, nôdH’ ,¶é Á|üuTÑÛ ‘·« uÛ÷Ñ eTT\qT ùdø£]+∫, e&û‘¶ √ ø£*|æ \ø£å s¡÷bÕj·T\ es¡≈î£ ñqï s¡TD≤ìï
<ë]Á<ä´ sπ K≈£î ~>∑Teq ñqï ≈£î≥T+u≤\≈£î ñ∫‘·+>± |ü+|æD° m‹Ôyj ˚ ÷· \ì Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ ìs¡sí TT+∫+~. 2008
#˚düTÔ+~. Áô|’y˚≥T, nôd’Hé¶, <˚yê<ëj·T<Ûäsêà<ëj·T uÛÑ÷eTT\ |òÁæ ãe] 29 es¡≈î£ 11,43,465 eT+~ mdtdæ \_∆<ës¡T\≈£î
ùdø£sD¡ ≈£î s¬ yÓq÷´ XÊK ì<ÛTä \T düeT≈£Ls¡TdüT+Ô ~. dü + ã+~Û + ∫q ` 681.72 ø√≥¢ mHé m dt m |ò t & ç d æ ,
mHémdtø¬ m|ò&t dç æ s¡TD≤\qT m‹Ôyj ˚ T· &É+ »]–+~.
$$<Ûä esêZ\ yê]øÏ Çfi¯¢ düú˝≤\ πø{≤sTT+|ü⁄ á ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ \_∆<ës¡T\≈£î dü«j·T+ ñbÕ~Û ø√dü+
$<Û+ä >± ñ+&ÉTqT Ä]úø£ düVü≤ø±s¡ |ü<∏äø±\˝À Ç#˚à dü_‡&ûì 60% ˝Ò<ë
ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\T ` 40% `1,00,000(@~ ‘·≈î£ ÿyÓ‘ ’ ˚ n~)>± e÷s¡Ã&É+ »]–+~.
ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>\∑ T ` 10% uÛÑ÷$T ø=qT>√\T |ü<∏äø£+˝À j·T÷ì{Ÿ e´j·÷ìï `
yÓqTø£ã&çq ‘·s>¡ ‘∑ T· \T ` 30% \ø£å qT+&ç ` 5 \ø£\å es¡≈î£ ô|+#·&+É »]–+~. Ç+<äT˝À
`2 \ø£\ å ≈£î ˝Àã&ç 75% es¡≈î£ dü_‡&û Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
yÓTÆHê]{°\T `10%
Ç‘·s¡ ù|<ä\T ` 10%
mdtd\æ ô|’ ‘·\dü] ô|≥Tºã&ç
Ç+~s¡eTà ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä 2013`14˝À ` ù|<ä˝…’q mdtdæ \_∆<ës¡T\≈£î düTdæús¡ Ä<ëj·÷ìï
2525.27 \ø£\å T Ks¡Tà #˚d,æ 9498 Çfi¢̄ dü˝ú ≤\T |ü+|æD° ø£*Œ+#·&+É ø√dü+ yê]ô|’ ô|fÒº ‘·\dü] ô|≥Tºã&ç 1974`75˝À
` 730 ñ+&˚~. n~ 2012`13 Hê{ÏøÏ ` 50,000≈£î
#˚jT· &É+ »]–+~.
ô|]–+~. 2013`14˝À ` 64,000≈£î #˚s¡T≈£î+≥T+<äì
m|æ dü&º û dü]ÿ˝Ÿ n+#· Hê y˚XÊs¡T.
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<√´>±\ ø√dü+ Á|üjT· ‹ïdüTqÔ ï yê]øÏ ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ ñ|üÁ|üD≤[ø£, –]»q ñ|ü
m|æ dü º & û dü ] ÿ˝Ÿ <ë«sê HêD´yÓ T Æ q ø√∫+>¥ Çe«&É + Á|üD≤[ø£ (Á|üD≤[ø£, øπ {≤sTT+|ü⁄, Ä]úø£ eqs¡T\
»s¡T>∑T‘√+~. 1980 qT+&ç Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ m|æ dü&º û dü]ÿ˝Ÿ
<ë«sê 405 eT+~ øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« düØ«düT\≈£î m+|æøj £ ÷· ´s¡T. $ìjÓ÷>∑+) #·≥+º , 2013
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ düV≤ü ø±s¡ Ä]úø£ ªÄ+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ ñ|ü Á|üD≤[ø£ eT]j·TT
–]»q ñ|üÁ|üD≤[ø£(Á|üD≤[ø£, πø{≤sTT+|ü⁄ eT]j·TT Ä]úø£
dü+düú eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+) #·≥º+ 2013( Andhra Pradesh
m|æ ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ düVü≤ø±s¡ Ä]úø£ dü+düú(A.P. Scheduled Castes Sub-Plan and Tribal Sub-Plan
Scheduled Castes Cooperative Finance Corporation (Planning Allocation and Utilization of Financial Re-
Ltd.)qT 1974˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. sources) Act.No1 of 2013)µqT ÄyÓ÷~+#·&+ É <ë«sê sêh+
e´ekÕj·T+, |üX¯ób˛wüD, e÷¬sÿ{Ï+>¥, ÁbÕôddæ+>¥, ˇø£ #ê]Á‘ê‘·àø£ yÓT\Æ TsêsTTì n~Û>$∑ T+∫+~. mdtd,æ mdt{\Ï
e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô düs|¡ süò ê, ì\«, ∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\T, |ü ⁄ s√>∑ ‹ øÏ Ç≥Te+{Ï #· ≥ º ã <ä ∆ y Ó T Æ q #· s ¡ ´ qT rdü T ≈£ î ì
≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T, yê´bÕsê\T ˝Ò<ë ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ Á|ü»\ e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£+>± ì*∫q yÓTT<ä{Ï sêh+>± #·]Á‘·ø¬ øÏÿ+~.
Ä<ëj·÷\qT ô|+∫, yê] Jeq Á|üe÷D≤\qT ô|+#˚ @<ÓH’ ê
sêh »HêuÛ≤˝À ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\T, ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>\∑
ø±s¡´ø£˝≤|ü+ ø√dü+ Ä]úø£ düV≤ü ø±s¡+ n+~+#˚ ø±s¡´Áø£e÷\qT »HêuÛ ≤ yê{≤≈£ î nqT>∑ T D+>± sêh Á|ü D ≤[ø±
#˚|≥ü &º ÜìøÏ á dü+düqú T @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. πø{≤sTT+|ü⁄\ yÓTT‘·Ô+˝À ø=+‘· yê{≤qT ôw&É÷´\T¶
2012`13˝À 30,875 eT+~ mdtdæ \_∆<ës¡T\≈£î ` ≈£î˝≤\ ñ|üÁ|üD≤[ø£/–]»q ñ|üÁ|üD≤[ø£ ù|]≥
179.60 ø√≥¢ Ä]úø£ düVü≤ø±s¡+ n+~+#·&É+ »]–+~. πø{≤sTT+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ‘·<ë«sê ôw&É÷´\T¶
2013`14˝À 60,552 eT+~ \_∆<ës¡T\≈£î ` 393.57 ø√≥¢ ≈£î˝≤\T, ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>˝∑ À¢ düe÷q‘ê«ìï Áb˛‘·‡Væ≤+∫,
Ä]úø£ düV≤ü ø±s¡+ n+~+#ê\ì Á|ü‹bÕ~+#·&+É »]–+~. uÛÑÁ<ä‘·qT, kÕe÷õø£ ôVA<ë≈£î uÛÑs√kÕ Çe«&É+‘√
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 105 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 bÕ≥T yê] Ä]úø,£ $<ä´, e÷qyê_Ûeè~∆ô|’ øπ +ÁBø£]+∫, XÊKqT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~.
sêqTqï |ü<fi˚ ˝¢¯ À ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\T, ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>\∑ ˝À
y˚>∑e+‘·yÓTÆq n_Ûeè~∆ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ á #·≥º+ ñ $T˙ ôV≤’ &É˝Ÿ ÁbÕC…≈î£ \º T
<˚›•+#·ã&ç+~. sêeT#·+Á<äes¡+ ◊{Ï&çm, ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] õ˝≤¢˝À¢ì

mdtdæ ñ|üÁ|üD≤[ø£/mdt{Ï ñ|üÁ|üD≤[ø£˝˝À #˚s¡Ãã&ɶ y˚≥e÷$T&ç, |æ+C≤]ø=+&É, $T≥¢bÕ˝…+˝À eT÷&ÉT $Tì ôV≤’ &É˝Ÿ
|ü<øä∏ ±\T ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\≈£î #Ó+~q e´≈£î\Ô T ˝Ò<ë ÁbÕC…≈î£ \º qT #˚|≥ü &º +É »]–+~. Ç+<äT˝À y˚≥e÷$T&ç ÁbÕC…≈î£ º
≈£î≥T+u≤\T ˝Ò<ë ÄyêkÕ\≈£î Á|ü‘´· ø£+å >± \_∆ #˚≈L£ ]Ã, ñ‘·Œ‹Ô ÁbÕs¡+_Û+#·>±, $T–*q s¬ +&ÉT ÁbÕC…≈î£ \º T $$<Ûä <äX˝¯ À¢
n_Ûeè~∆˝À Ç‘·sT¡ \≈£î mdtd,æ mdt{\Ï ≈£î eT<Û´ä ñqï ñHêïsTT.
n+‘·sêìï |üP&ÉÃ&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ‘É êsTT. &Üø£sº Y yÓm’ dt sê»X‚Ks¡s¬ &ç¶ dü&º û dü]ÿ˝Ÿ

mdtdæ ñ|üÁ|üD≤[ø£/–]»q ñ|üÁ|üD≤[ø£ neT\T≈£î
Á|üu≤Û ee+‘·yTÓ qÆ dü+kÕú>‘∑ · j·T+Á‘ê+>±ìï ≈£L&Ü á $$<Ûä b˛{° |üØø£\å ≈£î Vü‰»s¡jT˚ ´ –]»q $<ë´s¡T\ú ≈£î
#·≥+º @sêŒ≥T #˚d+æ ~. ñ∫‘· •ø£D å Ç#˚Ã+<äT≈£î 2009˝À &Üø£sº Y yÓm’ dt sê»X‚Ks¡s¬ &ç¶
düº&û dü]ÿ˝ŸqT @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. Ç+<äT˝À 100

mdtdæ ñ|üÁ|üD≤[ø£ eT]j·TT mdt{Ï ñ|üÁ|üD≤[ø£ <ë«sê eT+~ $<ë´s¡T\ú ≈£î •ø£Då ÇkÕÔsT¡ .
Çe«ã&ɶ n~Ûø±s¡T\T, yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\
neT\T |üs´¡ y˚øD å£ ø√dü+ sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ eTTK´eT+Á‹ yÓTHÆ ê]{°\ dü+øπ eå T+
n<Û´ä ø£‘å q· sêh ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ eT]j·TT ôw&É÷´\T¶
‘Ó>\∑ n_Ûeè~∆ eT+&É*(State Council for Devel-
2001 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ sêh+˝À 82 \ø£\å
opment of Scheduled Castes and Scheduled
eT+~ n\Œ dü+U≤´ø£ esêZ\ yês¡T ñHêïs¡T.
Tribes)ì @sêŒ≥T #˚d+æ ~.
Ms¡T yÓTT‘·+Ô sêh »HêuÛ≤˝À 11% ñ+{≤s¡T.

á eT+&É* mdtdæ ñ|üÁ|üD≤[ø£/mdt{Ï ñ|üÁ|üD≤[ø£≈î£
yÓTHÆ ê]{°\T m≈£îÿe>± |ü≥D º ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñ+≥THêïs¡T.
dü + ã+~Û + ∫q $<Û ë q|ü s ¡ y Ó T Æ q n+XÊ\ô|’ sêh
M]˝À n‘·´~Ûø£ »HêuÛ≤ <ë]Á<ä´ sπ K≈£î ~>∑Teq ñ
Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ dü\Vü‰*düT+Ô ~. Hêïs¡T.

ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ ñ|üÁ|üD≤[ø£(SCSP) neT\T≈£î
|ü⁄s¡Twüß\‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ eTVæ≤fi¯\T $<ë´|üs¡+>±,
kÕ+|òTæ ø£ dü+øπ eå T eT+Á‹ n<Û´ä ø£‘å q· H√&É˝Ÿ @C…˙‡ì Ä]úø+£ >± #ê˝≤ yÓqTø£ã&ç ñHêïs¡T.
@sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. kÕ+|òTæ ø£ dü+øπ eå T XÊK
Ä]úø±_Ûeè~∆, eTVæ≤fi≤_Ûeè~∆, $<ë´_Ûeè~∆, eø˘Œ¤ ÄdüT\Ô
H√&É˝Ÿ &çbÕs¡Tyº TÓ +≥T>± e´eVü≤]düT+Ô ~. dü+s¡øD å£ , n_Ûeè~∆, ñs¡÷› uÛ≤wü dü+s¡øD å£ , kÕe÷õø£,
kÕ+düÿè‹ø£ n_Ûeè~∆, $eø£å uÛ≤eqqT ‘=\–+#·&É+

n˝≤π> –]»q ñ|üÁ|üD≤[ø£(TSP) neT\T≈£î sêh yÓ T T<ä \ >∑ T yê{Ï ì yÓ T Æ H ê]{° \ n_Û e è~∆ ˝ À
–]»q dü+øπ eå T XÊK eT+Á‹ n<Û´ä ø£‘å q· H√&É˝Ÿ @C…˙‡ì Á|ü<ëÛ Hê+XÊ\T>± Á|üuTÑÛ ‘·«+ >∑T]Ô+∫, |ü\T s¡ø±\ #·s´¡ \T
@sêŒ≥T #˚XÊs¡T. –]»q dü+πøåeT XÊK H√&É˝Ÿ #˚|ü{Ϻ+~.
&çbÕs¡TºyÓT+≥T>± e´eVü≤]düTÔ+~.

õ˝≤¢ ø£˝ø… sº£ Y #Ós’ à¡ Hé>± Á|ü‹ õ˝≤¢˝À õ˝≤¢ |üs´¡ y˚øD
å£
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh yÓTHÆ ê]{°\ ø£$TwüHé
ø£$T{°\T @sêŒ≥T #˚j÷· *. á ø£$T{°\T Äj·÷ õ˝≤¢˝À¢ Bìì 1979˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. nq+‘·s+¡ 1998˝À
mdtdæ ñ|üÁ|üD≤[ø£/–]»q ñ|üÁ|üD≤[ø£ neT\T≈£î Ä+Á<Û ä Á |ü <˚XŸ sêh yÓTÆHê]{°\ ø£$TwüHé #·≥º+ #˚XÊs¡T. á
u≤<Û´ä ‘· eVæ≤kÕÔsTT. ø£$TwüHé yÓTHÆ ê]{°\T m<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü´\T, $eø£ôå |’ e#˚Ã

õ˝≤¢ Á|üD≤[ø± ø£$T{°\T Äj·÷ õ˝≤¢˝À¢ mdtdæñ |òæsê´<äT\qT |ü]wüÿ]düTÔ+~.
|üÁD≤[ø£/–]»q ñ|üÁ|üD≤[ø£ neT\TqT düMTøÏkå ÕÔsTT. Ä+Á<ÛÁä |ü<X ˚ Ÿ sêh yÓTHÆ ê]{°\ ô|H’ò êHé‡ ø±s=ŒπswüHé
–]»q dü+øπ eå T+ eTTdæ+¢ \T, dæ≈î£ ÿ\T, uÖ<ä∆ eT‘·dTü \Ô T, bÕØÙ\T yÓTT<ä\>∑T
n\Œ dü+U≤´ø£ esêZ˝À¢ì ã\V”≤qesêZ\ kÕe÷õø£, Ä]úø±_Ûeè~∆

–]»qT\≈£î $<ä´, Ä]úø±_Ûeè~∆, Ç‘·s¡ ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ ø√dü+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh yÓTÆHê]{°\ ô|ò’HêHé‡ ø±s=ŒπswüHé
düVü≤ø±s¡+ n+~+#˚+<äT≈£î 1962 –]»q dü+πøåeT *$Tf…&qé T 1985˝À @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. yê´bÕsê\T,
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 106 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
|ü ] ÁX¯ e T\T, e´ekÕj· T +, e´ekÕj· T nqTã+<Û ä
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\‘√ JeH√bÕ~Û bı+<˚ yê]øÏ u≤´+≈£î\ <ë«sê
Ä]úø£ düV≤ü ø±s¡+ n+~+#·&+É ‘√ bÕ≥T á ø±s=ŒπswüHé dü_‡&û
n+~düTÔ+~.
<ë]Á<ä´ sπ K≈£î ~>∑Teq ñqï ù|<ä eTTdæ+¢ u≤*ø£\≈£î
kÕeT÷Væ≤ø£ $yêVü‰\T »]|æ+#˚ ø±s¡´Áø£e÷ìï Á|üuÛÑT‘·«+
Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. sêh yÓTHÆ ê]{°\ ô|H’ò êHé‡ ø±s=ŒπswüHé 2012
ôdô|+º ãsY es¡≈î£ 215 kÕeT÷Væ≤ø£ $yêVü‰\T »]|æ+~.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh Á¬ød’ eÔü (yÓTHÆ ê]{°\) ô|H’ò êHé‡ sêJyé j·TTeX¯øÔÏ ø±s¡´Áø£eT+
ø±s=ŒπswüHé á ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä |ü]ÁX¯eT\T, ùde\T, yê´bÕs¡
Á¬ød’ eÔü ⁄\˝À ã\V”≤qesêZ\ ø√dü+ 2009˝À Á|ü‘´˚ ø£+>±
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh Á¬ø’düÔe(yÓTÆHê]{°\) ô|ò’HêHé‡ ø±s=ŒπswüHé
*$Tf…&qé T @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. Bì <ë«sê Á¬ød’ eÔü
j·TTe‘·≈£î $<ë´, ñbÕ~Û s¡+>±˝À¢ Ä]úø£ düVü≤ø±s¡+
n+~+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü á dü+düú <ë]Á<ä´ sπ K≈£î ~>∑Teq ñqï
ù|<ä Á¬ød’ eÔü u≤*ø£\≈£î kÕeT÷Væ≤ø£ $yêVü‰\T »s¡T|ü⁄‘√+~.
á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä Á|ü‹ »+≥≈£î ` 25,000 øπ {≤sTTdüTHÔ êïs¡T.
>∑&∫ç q eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À 579 ù|<ä Á¬ød’ eÔü j·TTe≈£î\≈£î
$yêVü‰\ dü+<äs“¡ +¤ >± ` 92 \ø£\å T n+<äCj Ò T· &É+ »]–+~.
Äs√>∑´+, $<ä´, eè<äT\∆ ùde\T, nHê<∏\ä T, j·TTe‘·
n_Ûeè~∆ ø√dü+ #·]Ã\ Ä<Û«ä s¡´+˝À q&ÉTdüTqÔ ï dü+øπ eå T dü+dü\ú ≈£î
>∑&∫ç q eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ ` 2045 \ø£\å T
$&ÉT<ä\ #˚d+æ ~.
yÓTHÆ ê]{° esêZ\≈£î #Ó+~q ù|<ä\≈£î b˛{° |üØø£\å ˝À
ñ∫‘· •ø£D å Ç#˚Ã+<äT≈£î #·eTø˘ nH˚ |ü<øä∏ ±ìï Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É
»]–+~.
sêh eø˘Œ¤ uÀs¡T≈¶ î£ 1995`96 qT+&ç 2010`11 es¡≈î£
$$<Ûä |ü<øä∏ ±\ neT\T, eø˘Œ¤ ÄdüT\Ô ìs¡«Vü≤D, eTs¡eTà‘·T\Ô
ø√dü+ ` 74.47 ø√≥T¢ $&ÉT<ä\ #˚jT· &É+ »]–+~.
s¬ +&Ée eø˘Œ¤ ÄdüT\Ô düsπ «qT ø=ìï eT+&É˝≤\T $TqVü‰
nìï õ˝≤¢˝À¢ |üP]Ô #˚jT· &É+ »]–+~. 1.67 \ø£\å mø£sê\
y˚Ts¡ $düÔ]+∫ ñqï 71,642 eø˘Œ¤ ÄdüTÔ\qT >∑T]Ô+#·&É+
»]–+~. ñeTà&ç sêh+˝À 13 õ˝≤¢ \ eø˘ Œ ¤ Ädü T Ô \
ø£+|üP´≥Øø£s¡D |üPs¡ÔsTT+~. eTs√ 10 õ˝≤¢\ Á|üÁøÏj·T
|ü⁄s√>∑‹˝À ñ+~.
dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ô >∑\ ñs¡÷› nø±&ÉMT Ä<Û«ä s¡´+˝À ñ
s¡÷› uÛ≤wü |ü]s¡ø£åD, Áb˛‘ê‡Vü≤+ ø√dü+ |ü\T #·s¡´\T
rdüTø√e&É+, ø±«MT »u≤Hé nH˚ e÷dü|Áü ‹ø£qT rdüT≈£îsêe&É+,
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 107
ñs¡÷› ø£+|üP´≥sY $<ä´˝À ˇπøwüq˝Ÿ •ø£D å Çe«&É+, Á|üuTÑÛ ‘·«
|ü<øä∏ ±\qT Á|ü#ês¡+ #˚jT· &É+ ø√dü+ ∫qï ñs¡÷› |üÁ‹ø£\≈£î
Ä]úø£ düV‰ü j·T+ #˚jT· &É+ e+{Ï #·s´¡ \T #˚|≥ü &º +É »s¡T>∑T‘√+~.
ns¡T<Óq’ kÕ+Á|ü<ëj·T ñs¡÷› sê‘·Á|ü‘T· \qT <Ós’ ‘¡ T· ˝Ÿ e÷]|ò˝æ Ÿ
ñkÕàìj·÷ nH˚ dü+düú Á|ü#T· ]+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. á dü+düú
2012`13˝À 2012 &çôd+ãsY es¡≈£î 6 |ü⁄düÔø±\qT
Á|ü#·T]+∫+~.
j·TTe»q ùde\T
s¡+>±\˝À dü«j·T+ ñbÕ~Û @sêŒ≥T #˚dTü ≈£îH˚+<äT≈£î ns¡TΩ˝q’…
ìs¡T<√´>∑T\≈£î Ä]úø£ düV≤ü ø±s¡+ n+~+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~.
2013`14 Ä]úø£ dü+e‘·‡s¡+˝À ` 4624 \ø£\å e´j·T+‘√
4624 j·T÷ì≥T¢qT kÕú|æ+#·&É+ »]–+~. 2014`15˝À
5220 j·T÷ì≥¢qT @sêŒ≥T #˚j÷· \ì \ø£´å +>± ìπs•› +#·&+É
»]–+~.
>∑èVü≤ ìsêàD+
C≤rj·T >∑èVü≤ ìsêàD(H˚wqü ˝Ÿ Vü≤Ödæ+>¥) $<ÛëHêìøÏ
nqT>∑TD+>± n+<ä]ø° Çfi¯ó¢ \øå±´ìï kÕ~Û+#·&+É ˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
e÷s¡Z<äs¡Ùø£+>± ì\Tk˛Ô+~. ã\V”≤q esêZ\ >∑èVü≤ ìsêàD
ø±s¡´Áø£eT+ ÁbÕs¡+uÛ+Ñ qT+&ç 2014 y˚T 31 es¡≈î£ sêh+˝À
65,35,460 Çfi¯¢qT |üP]Ô #˚j·T&É+ »]–+~. Ç+<äT˝À
58,92,737 >∑èVü‰\qT Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À, 6,42,623
>∑èVü‰\qT |ü≥D º ÁbÕ+‘ê\˝À ì]à+#·&+É »]–+~..
sêJyé dü«>∑èVü≤
sêh+˝Àì nìï eTTìdæ b Õ*{° \ T, eTTì‡|ü ˝ Ÿ
ø±s=Œπswüq˝¢ À |ü]$T‘· Ä<ëj·T+ ø£*–q esêZ\ yê]øÏ #ͬøq’
<Ûsä ˝¡ À¢ Çfi¯ó¢ ì]à+∫ Ç#˚Ã+<äT≈£î sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2007˝À
ªsêJyé dü«>∑èVü≤µ ø±s¡´Áø£e÷ìï ÁbÕs¡+_Û+∫+~. á ø±s¡´Áø£eT+
ÁøÏ+<ä e÷¬sÿ{Ÿ <Ûsä \¡ ø£+fÒ 25% ‘·≈î£ ÿe e´j·T+‘√ Çfi¯ó¢
ì]à+∫ ÇkÕÔs¡T. Ç~ &çe÷+&é Ä<Ûë]‘· dü«j·T+ b˛wæ‘·
ø±s¡´Áø£eT+. Ç+<äT˝À m≥Te+{Ï Á|üuTÑÛ ‘·« dü_‡&û ñ+&É<Tä .
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Vü≤Öõ+>¥ uÀs¡T¶
nedüs¡yÓTÆq yê]øÏ n+<äTu≤≥T <Ûäs¡\˝À ìyêdü+
ø£*Œ+∫ Çe«&Éy˚T á dü+düú Á|ü<Ûëq ñ<˚›X¯+. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
>∑èVü≤ ìsêàD #·≥+º 1956 ÁøÏ+<ä á dü+düú 1960 p˝…’ 1
qT+&ç ñìøÏ˝ÀøÏ e∫Ã+~.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
Á>±MTD ˙{Ï düs|¡ süò ê
2014 @Á|æ˝Ÿ 1 Hê{ÏøÏ sêh+˝À 1,83,533 uÀs¡T
u≤e⁄\T, 28,173 |æ&ãÉ T¢´mdt |ü<øä∏ ±\T, 463 dæ|&æ ãÉ T¢´mdt
|ü<øä∏ ±\T ñHêïsTT. 2013`14˝À nìï Á>±+≥T¢ <ë«sê 3680
Äyêdü ÁbÕ+‘ê\≈£î ` 712.50 ø√≥¢ e´j·T+‘√ ‘ê>∑T˙{Ï
edü‹ ø£*Œ+#·&+É »]–+~.
ìs¡à˝Ÿ uÛ≤s¡‘Y n_Ûj÷· Hé
dü+|üPs¡í bÕ]X¯ó<Ûä´ ø±s¡´Áø£eT+(Total Sanitation
Campaign (TSC)) ù|s¡TqT 2012 @Á|æ˝Ÿ 1 qT+&ç ìs¡à˝Ÿ
uÛ≤s¡‘Y n_Ûj÷· Hé(NBA)>± e÷s¡Ã&É+ »]–+~. 1999`2000
qT+&ç 2003 es¡≈£î πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ <äX¯\ yêØ>± nìï
õ˝≤¢\≈£î ÁbÕC…≈î£ \º qT eT+ps¡T #˚d+æ ~. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢
<ë]Á<ä´ πsK≈£î ~>∑Teq ñqï ≈£î≥T+u≤\≈£î 68,38,831
e´øÏ>Ô ‘∑ · eTs¡T>∑T<=&Éq¢ T ì]à+#ê\ì á ø±s¡´Áø£eT+ \ø£´å +>±
ìπs•› +∫+~. n˝≤π> 71,448 bÕsƒX¡ Ê\ eTs¡T>∑T<=&ÉT,¢ 8,814
n+>∑Hyé ê&û eTs¡T>∑T<=&ÉT¢ ì]à+#ê\ì ìπs•› +#·&+É »]–+~. (Jawaharlal Nehru National Urban Renewal
2014 e÷]à Hê{ÏøÏ 52,21,606 e´øÏÔ>∑‘· eTs¡T>∑T<=&ÉT¢, Mission)
71,448 bÕsƒ¡XÊ\ eTs¡T>∑T<=&ÉT¢, 6,273 n+>∑Héyê&û
eTs¡T>∑T<=&ÉT¢ ì]à+#·&+É »]–+~.
Á|üC≤s√>∑´+   eTTì‡|ü˝Ÿ Ç+»˙]+>¥
|üPs¡« ôV≤’ <äsêu≤<é sêh+˝Àì kÕúìø£ Á|üuTÑÛ ‘·« düØ«düT\T, |ü≥D
Ä+Á<Ûë eTTì‡|ü˝Ÿ Ç+»˙]+>¥ düØ«dt, |æ&ãÉ T¢´&ç˝Àì XÊì{Ø ÁøÏ+<ä ø=ìï Ç‘·s¡ ø±s¡´Áø£e÷\T neT\e⁄‘·THêïsTT. n$:
Ç+»˙]+>¥ XÊK\qT $©q+ #˚d,æ 1960 pHé˝À Á|üC≤s√>∑´+ 1. ∫qï, eT<Û´ä ‘·sV
  eTTì‡|ü˝Ÿ Ç+»˙]+>¥ XÊK(Public Health & Munici-
pal Engineering Department )qT @sêŒ≥T #˚j·T&É+ edü‘T· \ n_Ûeè~∆ |ü<ø
»]–+~.
á XÊK sêh+˝Àì 98 eTTì‡bÕ*{°\T, 13 eTTì‡|ü˝Ÿ Small and Medium Towns):
ø±s=ŒπswüqT¢, 26 q>∑s¡ |ü+#êj·Tr\˝À ‘ê>∑T˙{Ï düs|¡ süò ê,
d”esπ CŸ ìs¡«Vü≤D≈£î ÇHé#êÛ ]®>± e´eVü≤]düT+Ô ~.
˙{Ï düs|¡ süò ê dæ‹ú
ôd+Á≥˝Ÿ |ü_¢ø˘ ôV≤˝ŸÔ Ç+»˙]+>¥ mì«sêHéyÓT+{Ÿ nìï |ü≥D
Äs¡ZHÓ’CÒwüHé(CPHEEO) s¡÷bı+~+∫q ìã+<Ûqä \ Á|üø±s¡+
‘ê>∑T˙{Ï düs|¡ süò ê ÁøÏ+~ $<Û+ä >± ñ+&Ü*.
1. n+&ÉsYÁ>ö+&é Á&Ó’H˚J ñqï |ü≥ºD≤\≈£î ` s√E≈£î
‘·\dü] 135 ©≥s¡T(¢ Liters Per Capita per Day
(LPCD))
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 108
2. n+&ÉsY Á>ö+&é Á&˚HJ˚ ˝Òì |ü≥Dº ≤\≈£î ` s√E≈£î ‘·\dü]
70 ©≥s¡T¢
11e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£˝À ` 833.99 ø√≥¢ n+#·Hê
e´j·T+‘√ 35 ˙{Ï düs|¡ süò ê |ü<øä∏ ±\qT |üP]Ô #˚d,æ ˙{Ïdsü |¡ süò ê
e´ekÕú|øü £ kÕeTsêú´ìï 368.92 m+m˝Ÿ&(ç $T*j·THé ©≥s¡T¢
|üsY &˚)\T ô|+#·&+É »]–+~. ‘·<ë«sê dü>≥ ∑ T ˙{Ï düs|¡ süò ê
63 m˝Ÿ|dæ &æ ç qT+&ç 85 m˝Ÿ|dæ &æ \ç ≈£î ô|]–+~.
$$<Ûä |ü≥ºD kÕúìø£ dü+düú˝À¢ ˙{Ï düs¡|òüsê 40
m˝Ÿ|dæ &æ \ç qT+&ç 150 m˝Ÿ|dæ &æ \ç es¡≈î£ ñ+{À+~.

s√E ‘ê>∑T˙s¡T n+~düTqÔ ï |ü≥D º ≤\T ` 72

s√Ee÷]Ã s√E ‘ê>∑T˙s¡T n+~düTqÔ ï |ü≥D º ≤\T
` 28

eT÷&ÉT s√E\≈£î ˇø£kÕ] ‘ê>∑T˙s¡T n+~düTÔqï
|ü≥ºD≤\T ` 10
»eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA C≤rj·T |ü≥ºD
|ü⁄qs¡T<äs∆ D¡ $TwüHé
π ø +Á<ä Á|ü u Û Ñ T ‘· « + á |ü < ∏ ä ø ±ìï 2005`06˝À
ÁbÕs¡+_Û+∫+~. @&˚fi¯¢ ø±˝≤ìøÏ ` 50,000 ø√≥T¢ ã&Ó®{Ÿ
øπ {≤sTT+#·&+É »]–+~. dü+düÿs¡D\T, y˚>e∑ +‘·yTÓ qÆ eTÚ*ø£
edü‘·T\ n_Ûeè~∆ \ø£å´+>± >∑\ á $TwüHé 65 q>∑sê\T/
º düeTT<ëj·÷\≈£î e]ÔdTü +Ô ~. Bì‘√ bÕ≥T á $TwüHé
¡ ‰ü |ü≥Dº ≤\≈£î |ü≥Dº eTÚ*ø£
ä∏ +£
(Urban Infrastructure Development Scheme for
C…mHémHéjT· TÄsYm+˝À ˇø£ n+X¯yTÓ qÆ á ø±s¡´Áø£e÷ìï
˙{Ï düs|¡ süò ê, uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ Á&ÓH’ J˚ , es¡<ä ˙{Ï bÕs¡T<ä\, kÕ*&é
y˚dyºt T˚ H˚CŸyTÓ +{Ÿ, s¡yêD≤ kÂø£sê´\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï˝À |ü≥D º
eTÚ*ø£ edü‘T· \T ø£*Œ+#·&+É ø√dü+ ÁbÕs¡+_Û+#·&+É »]–+~.
Ç~ $XÊK|ü≥D º +, $»j·Tyê&É, ‹s¡T|ü‹ $TqVü‰ sêh+˝Àì
º kÕúìø£ dü+dü˝ú À¢ neT\e⁄‘·T+~.
á ø±s¡´Áø£eT+ neT\T≈£î πø+Á<ä, sêh, kÕúìø£
Á|üuTÑÛ ‘ê«\T 80:10:10 ìwüŒ‹Ô˝À ì<ÛTä \T uÛ]Ñ kÕÔsTT.
2013˝À 49 |ü≥D º kÕúìø£ dü+dü\ú ≈£î ` 1,897.43
ø√≥¢ $\TyÓq’ 52 ÁbÕC…≈î£ \º qT eT+ps¡T #˚jT· &É+ »]–+~.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
2. düMTø£è‘· >∑èVü≤ ìsêàD eTT]øÏyê&É\ n_Ûeè~∆ |üs∫¡ , yês¡T kı+‘· ø±fi¯ô¢ |’ ì\ã&˚˝≤ #˚jT· &ÉyT˚ Ç+~sê Áø±+‹
ø±s¡´Áø£eT+ |ü<+ä∏ ÁøÏ+<ä ìs¡«Væ≤+#·ã&˚ m+Ç|æm+m Á|ü<ëÛ q \ø£´å +. 2014
e÷]à Hê{ÏøÏ |ü≥D º ÁbÕ+‘ê\ eTT]øÏ yê&É˝À¢ 18.30 \ø£\å
(Integrated Housing Slum Development Program): düuTÑÛ ´\‘√ 1.83 \ø£\å eTVæ≤fi≤ dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T
Ç~ eTT]øÏ yê&É˝À¢ eTÚ*ø£ edü‘T· \ yÓTs¡T>∑T<ä\≈£î @s¡Œ&ܶsTT. 6,046 eTT]øÏ yê&É\ kÕúsTT düe÷K´\T, 1295
ñ<˚›•+∫q ø±s¡´Áø£eT+. Bì ÁøÏ+<ä sêh+˝Àì 17 |ü≥ºD |ü≥D º kÕúsTT düe÷K´\T @s¡Œ&ܶsTT. 6.190 \ø£\å eT+~
kÕúìø£ dü+dü˝ú À¢ ` 213.287 ø√≥¢ $\TyÓq’ 17 ÁbÕC…≈î£ \º qT $ø£˝≤+>∑T\T 6,196 Á|ü‘´˚ ø£ dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T>±
eT+ps¡T #˚XÊs¡T. Bì neT\T≈£î ≈£L&Ü øπ +Á<ä, sêh, kÕúìø£ @s¡Œ&ܶsT¡ . Çe˙ï ø£\dæ 79 |ü≥Dº $ø£˝≤+>∑T\ düe÷K´\T>±
Á|üuÛÑT‘ê«\T 80:10:10 ìwüŒ‹Ô˝À ì<ÛäT\qT πø{≤sTTkÕÔsTT. @s¡Œ&É≥+ »]–+~. M{Ï‘√ bÕ≥T>± 111 ãT~∆e÷+<ä´‘·
á ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä #˚|{ü qºÏ 17 ÁbÕC…≈î£ \º T |üPs¡j
Ô ÷· ´sTT. ø£*–q e´≈£î\Ô ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ nk˛dæjT˚ wüqT¢(Parents Asso-
ciations of Persons with Mental Rehabilitation
3. XÊ{Ï˝…’{Ÿ {Öq¢˝À |ü≥ºD eTÚ*ø£ edü‘·T\ (PAPWMRs)) ≈£L&Ü ñHêïsTT.
n_Ûeè~∆: dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\T ` u≤´+≈£î *+πøJ
á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä ` 96.04 ø√≥¢ $\TyÓq’ eT÷&ÉT ø±s¡´Áø£eT+ Á|üdTü ‘Ô +· sêh+˝Àì dü÷ø£àå s¡TD s¡+>∑+˝À Á|ü<ëÛ q
|ü<øä∏ ±\qT |üP]Ô #˚jT· &É+ »]–+~. bÕÁ‘· b˛wæk˛Ô+~. 2013`14˝À 49,718 |ü≥ºD dü«j·T+
düV‰ü j·Tø£ dü+|ò÷ü \≈£î ` 1526.90 ø√≥¢ s¡TD≤\T Bì <ë«sê
eTTì‡|ü˝Ÿ |ü]bÕ\q Çe«&É+ »]–+~.
Á|üdüTÔ‘·+ sêh+˝À 111 |ü≥ºD kÕúìø£ dü+düú\T ñ dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ dü+|ò÷ü \T u≤´+≈£î\ qT+&ç rdüT≈£îH˚
HêïsTT. yê{Ï ˝ À 13 eTTì‡|ü ˝ Ÿ ø±s=Œπ s wü q T¢ , 72 s¡TD≤\ô|’ e&û¶ uÛ≤sêìï ‘·–+Z #˚+<äT≈£î 2012 »qe] 1 qT+&ç
eTTì‡bÕ*{° \ T, 26 q>∑ s ¡ | ü + #êj· T r\T(26 q>∑ s ¡ bÕe˝≤ e&û¶ kÕúq+˝À e&û˝¶ ìÒ s¡TD≤\T |ü<øä∏ ±ìï Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É
|ü+#êj·Tr\qT ø=‘·>Ô ± @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~). »]–+~.
2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ |ü≥Dº »HêuÛ≤ 136.56
\ø£å\T. |ü≥ºD≤˝À¢ ≈£î≥T+u≤\T 27.31 \ø£å\T. sêh+˝Àì sêJyé j·TTeøÏsD ¡ ≤\T
111 |ü≥ºD kÕúìø£ dü+düú\ |ü]~Û˝À Á|ü‹ s√E 6,828 y˚ > ∑ + >± $dü Ô ] dü T Ô q ï Áô|’ y ˚ ≥ T, ùde\ s¡ + >±\
{Ï|æ&ç(Tons per day)\ #Ó‘·Ô(e´sêú\T) ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘√+~. nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± ñ<√´>∑ HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+∫, ñ
Ç+<äT˝À 6,486 {Ï|&æ ç ˝Ò<ë 95% e´sêú\qT m‹Ôyj ˚ T· &É+ <√´>∑ neø±XÊ\T ø£*Œ+#˚ \ø£´å +‘√ mdtCm… dtÄsYy`’Ó ôd|º t n|t
»s¡T>∑T‘√+~. 25,94,725 ≈£î≥T+u≤\(95% ≈£î≥T+u≤\T) ` m+Ç|æ m +m\˝À uÛ ≤ +>± sêJyé j· T TeøÏ s ¡ D ≤\qT
qT+&ç >∑&|É ü >∑&|É ≈ü î£ yÓ[¢ e´sêú\qT ùdø£]+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. ÁbÕs¡+_Û+#·&+É »]–+~. á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä 2012`13˝À
e´sêú\ qT+&ç $<äT´‘YqT ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd ø±øÏHê&É˝À 31,510 eT+~øÏ •ø£åD Çyê«\ì \ø£å´+>± ìπs›•+#·>±,
@sêŒ≥T #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. 29,985 eT+~ ìs¡T<√´>∑T˝…q’ ù|<ä\≈£î •ø£D å Ç∫Ã, 17,591
|ü≥Dº ÁbÕ+‘ê˝À¢ düTdæsú y¡ TÓ qÆ eTÚ*ø£ edü‘T· \ ø£\Œq≈£î
` 1670 ø√≥¢ n+#·Hê e´j·T+‘√, Á|ü|+ ü #·u≤´+≈£î düV≤ü ø±s¡+ eT+~øÏ ñ<√´>±\T ø£*Œ+#·&É+ »]–+~. 2013`14˝À
ÁøÏ+<ä Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ eTTì‡|ü˝Ÿ &Óe\|tyTÓ +{Ÿ ÁbÕC…≈î£ qº T neT\T 33,850 eT+~øÏ •ø£D å Çyê«\qï~ \ø£´å + ø±>±, 29,470
#˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. eT+~øÏ •ø£D å Ç∫Ã, 17,784 eT+~øÏ ñbÕ~Û #·÷|æ+#·&+É
»]–+~.
eTTì‡|ü ˝ Ÿ ÁbÕ+‘ê\˝À ù|<ä ] ø£ |ü≥Dº dü«j·T+ ñbÕ~Û ø±s¡´Áø£eT+
ìs¡ ÷ à\q $Twü H é ( m+Ç|æ m +m) ` Bì ÁøÏ+<ä |ü≥D º e´øÏ>Ô ‘∑ · ù|<ä \_∆<ës¡T\≈£î dü«j·T+
Ç+~sê Áø±+‹ |ü<+ä∏ ñbÕ~ÛøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ yÓ+#·sT¡ ¢ ˝Ò<ë dü÷ø£àå |ü]ÁX¯eT\ @sêŒ≥T≈£î
`
2 \ø£å\ >∑]wüº |ü]$T‹ es¡≈£î 25% dü_‡&û‘√ ≈£L&çq
|ü≥Dº ø£eT÷´ì{° &Óe\|tyTÓ +{Ÿ HÓ{ŸesYÿ Ä]úø£ düV≤ü ø±s¡+ n+~+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. 2013`14˝À
eTT]øÏ yê&É˝À¢ ìedædTü qÔ ï ≈£î≥T+u≤\≈£î #Ó+~q ù|<ä 6625 eT+~øÏ Ä]úø£ düV≤ü ø±s¡+ n+~+#ê\qï~ \ø£´å + ø±>±,
eTVæ≤fi¯\+<ä]˙ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\T>± dü+|òüT{Ï‘· 5625 eT+~øÏ s¡TD≤\T eT+ps¡T #˚jT· &É+ »]–+~.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 109 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
&Üø£sº Y yÓ.’ mdt.ÄsY. nuÛj
Ñ T· Vü≤dü+Ô (ô|q¸H,é ;e÷ 2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ 70.42% nq>±
347.76 \ø£\å eT+~ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ ìedædTü HÔ êïs¡T.
|ü<øä∏ +£ )
yê≥sYôw&é n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\T(&ç|æm|æ, &ç&ç|æ,
Ç~ 18 dü+e‘·‡sê\T ì+&çq dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ◊&É ã T¢ ´ &ç | æ — ◊&É ã T¢ ´ m+|æ ) , dü e TÁ>∑ uÛ Ñ ÷ $T n_Û e è~∆
ãè+<ë\ eTVæ≤fi¯\≈£î ñ<˚•› +∫q |ü<øä∏ +£ . 60 dü+e‘·‡sê\ ø±s¡ ´ Áø£ e ÷\T(Ç+~s¡ Á|ü u Û Ñ ) , y˚ ‘ · q ñbÕ~Û
ì+&çq ‘·sT¡ yê‘· yê]øÏ kÕe÷õø£ uÛÁÑ <ä‘· ø£*Œ+#˚ ñ<˚X› +¯ ‘√ ø±s¡´Áø£e÷\(eTVü‰‘êà>±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û Vü‰MT
á |ü<øä∏ ±ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Ç~ ø£+Á{Ïã÷´≥Ø ô|q¸H,é ;e÷ |ü<øä∏ +£ )qT sêh Á>±MTD≤_Ûeè~∆ düe÷#ês¡+(RAGAS) kÕ|òyºt s˚ Y
|ü<øä∏ +£ . á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä |ü≥D º ÁbÕ+‘ê\≈£î #Ó+~q 2.25 kı\÷´wüH‘é √ |üs´¡ y˚ø+åÏ #·&+É »s¡T>∑T‘√+~.
\ø£\å eT+~ eTVæ≤fi¯\T dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\ düuTÑÛ ´\T
#˚sês¡T. M]˝À 60 dü+e‘·‡sê\T ì+&çq 1,267 eT+~øÏ
yê≥sYôw&é n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\T
HÓ\≈£î ` 500 #=|ü⁄Œq ô|q¸Hé #Ó*¢+#·&É+ »s¡T>∑T‘√+~. sêh+˝À yê≥sYôw&é ø±s¡´Áø£e÷\qT s¬ +&ÉT <äXÊu≤›\
2013`14˝À 27,739 eT+~ dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\≈£î qT+&ç neT\T #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘√+~. á ø±s¡´Áø£e÷\qT
#Ó+~q |æ\\¢ ≈£î kÕÿ\sYw|æ \t T n+<äCj Ò T· &É+ »]–+~. øπ e\+ esê¸<ëÛ s¡ ÁbÕ+‘ê\˝ÀH˚ øπ +ÁBø£è‘·+ #˚jT· &É+ »]–+~.
á ÁbÕ+‘ê˝À¢ düVü≤»+>±H˚ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T ‘·≈£îÿe>± ñ
»ql ;e÷ jÓ÷»q +{≤sTT. nsTT‘˚, 500 ôV≤ø±ºs¢¡ ÁbÕ+‘êìï ˇø£ yÓTÁÆ ø√ yê≥sYôw&é
Ñ T· Vü≤dü+Ô ˝À #˚sì¡ dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ÁøÏ + <ä á ø±s¡ ´ Áø£ e T+ ìs¡ í s TT+∫+~. ì‘· ´ +
yÓ.’ mdt.ÄsY. nuÛj
ãè+<ë\ düuTÑÛ ´\ ø√dü+ 2010 nø√ºãsY˝À »ql ;e÷ jÓ÷»q |ü⁄qsêeè‘·eTe⁄‘·Tqï ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‘·T\qT m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î
|ü<øä∏ ±ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. 2013`14˝À <äX\¯ yêØ>± 4 \ø£\å yê≥sYôw&é n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\qT øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« ÁbÕjÓ÷õ‘·
eT+~ dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\ düuTÑÛ ´\T, ]øå± ø±]à≈£î\T, |ü<øä∏ ±˝…q’ &ç|mæ |æ, &ç&|ç ,æ ◊&ÉãT¢´&ç|æ |ü<øä∏ ±\ <ë«sê sêh+˝À
Ç+{Ï |üìyêfi¯ó,¢ dü«j·T+ ñbÕ~Û bı+<äT‘·Tqï $ø£˝≤+>∑T\T neT\T #˚dTü HÔ êïs¡T.
á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä qyÓ÷<äT #˚dTü ≈£îHêïs¡T. á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä Ç+≈£î&ÉT >∑T+‘·\T, sêø˘|òæ˝Ÿ &Ü´yéT\T, e&Éb˛‘·
20,382 eT+~ $<ë´s¡T\ú ≈£î kÕÿ\sYw|æ \t T Çe«&É+ »]–+~. #ÓsT¡ e⁄\T(percolation tanks), #Óø˘ &Ü´yéT\T, ˙{Ï ≈£î+≥\T,
eT{Ϻ ø£≥\º T, yÓTTø£ÿ\T Hê≥&É+ e+{Ï yê{Ï <ë«sê ˙{Ï y˚>±ìï
sêJyé Äyêdt jÓ÷»q(ÄsYmyÓ)’ ‘·–Z+∫, uÛÑ÷$T˝À Ç+πø $<Ûä+>± #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
eTT]øÏ yê&É\ Á|ü»\T, |ü≥D º ù|<ä\ ø√dü+ Á|üuTÑÛ ‘·«+ n+‘˚ø±≈£î+&Ü M{Ï <ë«sê uÛ÷Ñ ø£j å T· + n]ø£≥㺠&ç, yÓTTø£ÿ\
ªªsêJyé Äyêdt jÓ÷»qµ nH˚ |ü<øä∏ ±ìï Á|üø{£ +Ï ∫+~. eTT]øÏ ô|s¡T>∑T<ä\ ≈£L&Ü yÓTs¡T>∑T|ü&ç, |ü#·Ã<äq+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
yê&É\ Á|ü»\≈£î ÄdæÔ Vü≤≈£îÿ ø£*Œ+#·&ÜìøÏ dæ<ä∆+>± ñqï ‘·<ë«sê H˚\ ñ‘êŒ<äø‘£ · ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·T+~.
sêÁcÕº\≈£î á |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« düVü≤ø±s¡+ Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ yÓTT‘·+Ô 4305 yê≥sYôw&é\qT eT+ps¡T
n+<äT‘·T+~. sêJyé Äyêdt jÓ÷»q neT\T <ë«sê eTT]øÏ #˚jT· >±, 3907 |üPs¡j Ô ÷· ´sTT.
yê&É\ s¡V≤æ ‘· Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ ŸqT r]Ã~<ä&› ÜìøÏ m+Ç|æm+m H√&É˝Ÿ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ 2008˝À yê≥sYôw&é n_Ûeè~∆
@C…˙‡>± e´eVü≤]düT+Ô ~. ÁbÕC…≈î£ \º ≈£î dü+ã+~Û+∫q nìï |ü<øä∏ ±\qT ˇπø #ÛÁ· ‘·+ ÁøÏ+<ä≈î£
Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± 16 kÕúìø£ dü+dü\ú ≈£î Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ‘Ód÷ü Ô q÷‘·q e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\qT C≤Ø #˚d+æ ~. Bì Á|üø±s¡+
eTT]øÏ yê&É \ s¡ V æ ≤ ‘· sêh ø±sê´#· s ¡ D Á|ü D ≤[ø£ q T 2013 e÷]Ã Hê{ÏøÏ ø£sT¡ e⁄ |”&‘ç · ÁbÕ+‘· ø±s¡´Áø£eT+(&ç|mæ |æ),
s¡÷bı+~+#·&+É »]–+~. m&Ü] n_Ûeè~› ø±s¡´Áø£eT+(&ç&|ç )æ , düMTø£è‘· ;&ÉT uÛ÷Ñ eTT\
n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+(◊&ÉãT¢´&ç|)æ \qT eTT–+#·&+É »]–+~.
Á>±MTD≤_Ûeè~∆ n+‘˚ø±≈£î+&Ü yê≥sYôw&é\ |ü]~Û˝À |üøÿ£ |üøÿ£ H˚ ñqï 5000
ôV≤ø±ºs¢¡ es¡≈î£ ÁbÕ+‘ê\qT ˇπø yê≥sYôw&é |ü]~Û˝ÀøÏ ‘Ó∫Ã
sêh Á>±MTD≤_Ûeè~∆ ø£MTwüqsπ {Ÿ yê≥sYôw&é n_Ûeè~∆ ø£d¢ sºü Y nÁb˛#YqT nqTdü]+#ê\ì dü÷∫+#·&+É »]–+~. Ç|üŒ{Ï
ø±s¡´Áø£eT+, dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\≈£î dü+ã+~Û+∫q es¡≈î£ 19.67 \ø£\å ôV≤ø±ºs¢¡ ÁbÕ+‘·+˝À 3,933 yê≥sYôw&é\qT
ø±s¡´Áø£e÷\T, ñbÕ~Û Vü‰MT |ü<∏äø£+ e+{Ï Á>±MTD≤_Ûeè~∆ #˚ | ü ≥ º > ±, 19.54 \ø£ å \ ôV≤ø±º s ¡ ¢ ÁbÕ+‘· + ˝À 3907
ø±s¡´Áø£e÷\qT neT\T #˚dTü +Ô ~. yê≥sYôw&é\T |üPs¡j Ô ÷· ´sTT.

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 110 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

düMTø£è‘· yê≥sYôw&é ìs¡«Vü≤D ø±s¡´Áø£eT+
(Integrated Watershed Management Programme
(IWMP))
Ç~ øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<øä∏ +£ . øπ +Á<ä sêh
Á|üuÛÑT‘ê«\T 90:10 ìwüŒ‹Ô˝À ì<ÛäT\T Ks¡Tà ô|&É‘êsTT.
uÛÑ÷kÕs¡+, yÓTTø£ÿ\T, ˙s¡T e+{Ï |ü‘·qeTe⁄‘·Tqï Á|üø£è‹
eqs¡T\qT |ü⁄qs¡T<ä]∆ +#·&+É , dü+s¡ø+åÏ #·&+É , n_Ûeè~∆ #˚jT· &É+
<ë«sê |üsê´es¡D düeT‘·T˝≤´ìï ø±bÕ&É≥y˚T á ø±s¡´Áø£eT+
jÓTTø£ÿ Á|ü<ëÛ q \ø£´å +.
Ç+~s¡ Á|üuÛÑ: düeTÁ>∑ uÛÑ÷ n_Ûeè~∆ ÁbÕC…≈£îº
ìs¡Tù|<ä mdtdæ, mdt{Ï, _dæ eT]j·TT Ç‘·s¡T\
j·÷»e÷q´+˝À ñqï nôdH’ ¶é uÛ÷Ñ eTT\qT n_Ûeè~∆ #˚d,æ yê]øÏ
düMTø£è‘·, düeTÁ>∑ JeH√bÕ~Û neø±XÊ\qT ø£*Œ+#·&yÉ T˚ á
ÁbÕC… ≈ £ î º Á|ü < Û ë q ñ<˚ › X ¯ + . Bìì 2004 qe+ãsY ˝ À
ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. á |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä ø£˙dü+ 50% uÛÖ‹ø£
eT]j·TT Ä]úø£ Á|üjÓ÷»Hê\T mdtdæ\≈£î, 10% mdt{Ï\≈£î
#Ó+<ë*.
eTVü‰‘êà>±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û Vü‰MT
|ü<øä∏ +£
HÓ|’ ⁄ü D´‘· nø£ÿs¡˝ìÒ XÊØs¡ø£ ÁX¯eT #˚jT· &ÜìøÏ dæ<|∆ä &ü ¶É
Á>±MTD ≈£î≥T+u≤\˝Àì ejÓ÷»qT\≈£î dü+e‘·‡s¡+˝À ø£˙dü+
100 s√E\ y˚‘q· ñbÕ~Ûì ø£*Œ+#·&ÜìøÏ eTVü‰‘êà>±+BÛ
C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û #·{+º Vü‰MT ÇdüT+Ô ~.
á ø±s¡´Áø£e÷ìï eTq sêh+˝À 2006 |òÁæ ãe] 2q
ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. 2008 @Á|æ˝Ÿ Hê{ÏøÏ sêh+˝Àì 13 õ˝≤¢\≈£î
$dü]Ô +#·&+É »]–+~.
á ø±s¡´Áø£e÷ìï ÁbÕs¡+_Û+∫q|üŒ{Ï qT+&ç 13
õ˝≤¢ ˝ À¢ ì 655 eT+&É ˝ ≤\˝Àì 12,996 Á>±eT
|ü+#êj·Tr\˝À neT\T #˚dTü HÔ êïs¡T. Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ 1.7 ø√≥¢
y˚‘q· ø±]à≈£î\≈£î e]Ô+#˚ $<Û+ä >± 80.3 \ø£\å C≤uŸ ø±s¡T\¶ T
C≤Ø #˚XÊs¡T. 81 \ø£å\ y˚‘·q ø±]à≈£î\T, 43.6 \ø£å\
≈£î≥T+u≤\‘√ ≈£L&çq 4.6 \ø£\å ÁX¯eT X¯øÔÏ dü+|ò÷ü \qT @sêŒ≥T
#˚jT· &É+ »]–+~.
2013`14˝À eTVü‰‘êà>±+BÛ C≤rj·T ñbÕ~Û Vü‰MT
|ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä ` 2993 ø√≥T¢ e´j·T+ #˚jT· &É+ »]–+~.
34.2 \ø£å\ ≈£î≥T+u≤\≈£î #Ó+~q 59.4 \ø£å\ y˚‘·q
ø±]à≈£î\≈£î ñbÕ~Û ø£*Œ+#·&É+ »]–+~. dü>∑≥Tq ˇø=ÿø£ÿ
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é
≈£î≥T+u≤ìøÏ 52.4 s√E\T |üì ø£*Œ+#·&+É »]–+~. yÓTT‘·+Ô
18.67 ø√≥¢ e´øÏÔ |üì~Hê\T ø£*Œ+#·ã&ܶsTT. ˇø=ÿø£ÿ e´øÏÔ
dü>∑≥Tq s√E≈£î ` 107 y˚‘q· + Çe«&É+ »]–+~. 5.9
\ø£\å ≈£î≥T+u≤\T 100 s√E\ y˚‘q· ñbÕ~Û bı+<ësTT.
á |ü<øä∏ +£ neT˝À¢ düeTÁ>∑ bÕs¡<sä Ù¡ ø£‘≈· î£ uÛsÑ √kÕ Çdü÷,Ô
Ç`m+mdtmdt(Electronic Muster and Measurement
System)qT s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. Bì <ë«sê nìï
Á>±e÷˝À¢ì |üì Á|ü<X˚ Ê\ qT+&˚ H˚sT¡ >± m\Áø±ºìø˘ düe÷#ês¡+
yÓ u Ÿ ô d’ { Ÿ ≈ £ î #˚ s ¡ T ‘· T +~. ÄHé ˝ … ’ H é q>∑ < ä T ã~©\≈£ î
dü e Ts¡ ú e +‘· y Ó T Æ q j· T +Á‘ê+>±ìï @sêŒ≥T #˚ ù d+<ä T ≈£ î
Ç`m|ò t m +mdt ( Electronic Fund management
System)qT kÕú|+ æ #·&+É »]–+~.
10 qT+&ç 30 ≈£L©\T ø£\dæ ÁX¯eTX¯øÔÏ dü+|ò÷ü \T>±
@s¡Œ&É‘ês¡T.
y˚‘·q ø±]à≈£î\ düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#˚+<äT≈£î
155321   1800`200`4455 {≤˝ŸÁ|ò” q+ãs¡¢‘√ ˇø£
Á^yÓH‡é ]Á&Éd˝ü Ÿ ø±˝Ÿ ôd+≥sYqT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~.
sêh kÕúsTT˝À Á|ü‘´˚ ø£ dæã“+~‘√ |üP]Ô kÕúsTT˝À ˇø£
kÕe÷õø£ ‘·ìF j·T÷ì{Ÿ e´edüú( Social Audit Unit
system)qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. Á>±eT kÕe÷õø£
‘·ìF<ës¡T\(Ä&ç≥s¡)¢ ‘√ Äs¡T HÓ\\≈£î ˇø£kÕ] kÕe÷õø£ ‘·ìF
ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.
á ø±s¡´Áø£eT+ neT\T˝À n$˙‹, nÁø£e÷\≈£î
bÕ\Œ&çq yê]ô|’ y˚>+∑ >± $#ês¡D »]ù|+<äT≈£î m.|æ. Á|üy÷Ó wüHé
Ä|òt k˛wü˝Ÿ Ä&ç{Ÿ n+&é Á|æyqÓ ¸Hé Ä|òt ø£s|¡ ºt ÁbÕø°ôº ddt j·÷øº̆
Ä|òt 12qT neT˝À¢øÏ ‘˚e&É+ »]–+~.
y˚‘H· ê\T düÁø£eT+>±, düs¬ q’ \_∆<ës¡T\≈£î düø±\+˝À
n+<˚$<Û+ä >± #˚jT· &É+ ø√dü+ kÕàsYøº ±s¡T\¶ qT Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É
»]–+~. kÕàsYøº ±s¡T\¶ düV‰ü j·T+‘√ ãjÓ÷yÓTÁ{Ïø˘ >∑T]Ô+|ü⁄ <ë«sê
y˚‘H· ê\T #Ó*+¢ #·&+É »s¡T>∑T‘√+~. Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ kÕàsYøº ±s¡T\¶
<ë«sê ` 6090 ø√≥T¢ #Ó*+¢ #·&+É »]–+~.
q\¢eT\ n≥M ÁbÕ+‘·+˝À ø£{øÏ £ ù|<ä]ø£+‘√ J$düTqÔ ï
#Ó+#·T Ä~eT –]»q düeTTVü‰\ ø√dü+ Á|ü‘˚´ø£ eP´Vü‰ìï
s¡÷bı+~+#·&+É »]–+~. Á|ü‹ #Ó+#·T ≈£L©øÏ dü+e‘·‡s¡+
yÓTT‘·Ô+ y˚‘·q ñbÕ~Û ø£*Œ+#˚$<Ûä+>± #·s¡´\T #˚|ü≥º&É+
»]–+~. Á|ü‹ #Ó+#·T ≈£L©øÏ Á|ü‹ HÓ\ ` 1000 e#˚Ã $<Û+ä >±
#· ÷ kÕÔ s ¡ T . ø£ s ¡ ÷ ï\T õ˝≤¢ Ä‘· à ≈£ L s¡ T , Á|ü ø ±X¯ + õ˝≤¢
j·TÁs¡>=+&ÉbÕ˝…+, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢ e÷#·s˝¢¡ À eT÷&ÉT Á|ü‘´˚ ø£
111 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
#Ó + #· T ø±sê´\j· ÷ \qT @sêŒ≥T #˚ j · T &É + »]–+~. Ç+~sêÁø±+‹ |ü<+ ä∏ (◊¬ø|æ)` yÓ\T>∑T
eTVü‰‘êà>±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û Vü‰MT ø±s¡´Áø£eT+
neT\T ÁbÕs¡+_Û+∫q|üŒ{Ï qT+&ç Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ #Ó+#·T\ ø√dü+ sêh+˝Àì Á>±MTD ù|<ä ≈£î≥T+u≤\ JeH√bÕ~Ûì
yÓ T s¡ T >∑ T |ü s ¡ # · T ø√e&É + ‘√ bÕ≥T HêD´yÓ T Æ q J$‘êìï
` 36 ø√≥T¢ e´j·T+ #˚jT· &É+ »]–+~.
nqTuÛ$Ñ +#˚˝≤ #˚jT· &ÉyT˚ Ç+~sê Áø±+‹ |ü<+ä∏ Á|ü<ëÛ q \ø£´å +.
sêh+˝À eTVü‰‘êà>±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û ø£{øÏ £ <ë]Á<ä´+˝À ñqï ù|<ä\T, <ë]Á<ä´sπ K≈£î ~>∑Teq ñqï
|ü<øä∏ +£ neT\T rs¡T ≈£î≥T+u≤\˙ï ◊¬ø|æ \ø£å´‘· düeTT<ëj·÷\T>± ñ+{≤sTT.
uÛ÷Ñ $T, dæm+mdtm, bÕ&ç|]ü ÁX¯eT, Äs√>∑´+, $<ä´ b˛wüø±Vü‰s¡+
n+X¯+ 2013`14 yÓTT‘·Ô+ yÓTT<ä\>∑T yê≥ìï+{Ïì ø£*|æ ù|<ä]ø±ìï n~Û>$∑ T+#·&+É ø√dü+
C≤Ø #˚dæq C≤uŸø±s¡T¶\T(\ø£å˝À¢) 1.7 78.3 á ø±s¡´Áø£e÷ìï s¡÷bı+~+#ês¡T. ì\ø£&Ó’q esê¸<Ûës¡
|üPs¡ÔsTTq |üqT\T(\ø£å˝À¢) 7.3 23.7 e´ekÕj·T |ü<‘∆ä T· \T, e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô ≈£î n<äq|ü⁄ $\Te
#˚ ≈ £ L s¡ à &É + , ñ<√´>±\ ø£ \ Œq, e´ekÕj˚ T ‘· s ¡ ñbÕ~Û
yÓTT‘·+Ô e´j·T+(` ø√≥¢˝À) 1,944 16,296 ø£*Œ+#·+‘√ bÕ≥T kÕe÷õø£ uÛÁÑ <ä‘ê #·s´¡ \T, dü+dü\ú <ë«sê
ù|<ä\T m<äTs=ÿH˚ Ä|ü<ä\qT ‘=\–+#·&É+ á ÁbÕC…≈£îº
ñbÕ~Û bı+~q ≈£î≥T+u≤\T(\ø£å˝À¢) 31.6 59.4 Á|ü<ëÛ q+>± <äèwæº kÕ]düT+Ô ~.
ñbÕ~Û ø£*Œ+#·ã&çq e´≈£îÔ\T(\ø£å˝À¢) 54.1 114.7 Á|üdüTÔ‘·+ sêh+˝À 69,54,196 eT+~ dü«j·T+
ø£*Œ+#·ã&çq |üì ~Hê\T(ø√≥¢˝À¢) 13.7 125 düVü‰j·Tø£ düuÛÑT´\‘√≈£L&çq 6,65,797 dü«j·T+ düVü‰j·Tø£
100 s√E\T |üP]Ô #˚dTü ≈£îqï ãè+<ë\T ñHêïsTT. Çe˙ï 26,562 Á>±eT dü+|ò÷ü \T, 656
≈£î≥T+u≤\T(\ø£å˝À¢) 2.1 37.85 eT+&É\ düe÷K´\T>± @s¡Œ&ܶsTT. M{Ï‘√ bÕ≥T 502 eT+&É\
$ø£˝≤+>∑T\ dü+|ò÷ü \T, 13 õ˝≤¢ $ø£˝≤+>∑T\ düe÷K´\T,
≈£î≥T+u≤ìøÏ dü>≥ ∑ Tq ø£*Œ+#·ã&ɶ 12 #Ó+#·T eT+&É\ düe÷K´\T, 7 eT‘·‡´ø±s¡ eT+&É\
|üì ~Hê\T 43.5 düe÷K´\T, 17 j·÷Hê~ eT+&É\ düe÷K´\T ñHêïsTT.
e´øÏøÔ Ï s√Eyê] dü>≥∑ T y˚‘q· +(`) 107 95.1 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝Àì dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T <˚X+¯
yÓTT‘·+Ô ˝Àì ãè+<ë\˝À 18% ñ+{≤sTT. 2014 pHé es¡≈î£
M{Ï yÓTT‘·+Ô bı<äT|ü⁄ ` 3090 ø√≥T¢ ø±>±, ø±s¡Œdt ì~Û `4163
ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q, kÕe÷õø£ düV≤ü ø±s¡ ø√≥T¢. 2014 pHé es¡≈î£ düèwæ+º #·ã&çq kÕe÷õø£ eT÷\<Ûqä +
$\TeqT 1,73,841 ø√≥T¢>± n+#·Hê y˚jT· &É+ »]–+~.
ø±s¡´Áø£e÷\T
Á>±MTD ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q kıôd{’ ° dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T u≤´+≈£î *+πøJ sêh+˝À
(Society for Elimination of Rural Poverty) >=|üŒ $»j·T>±<∏ä>± ì*∫+~. ôdsYŒ 2014 e÷]à es¡≈£î
2,65,118 dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\≈£î ` 8245.87 ø√≥T¢
ñeTà&ç sêh+˝Àì 22 Á>±MTD õ˝≤¢˝À¢ì Á>±MTD u≤´+≈£î s¡TD≤\T>± n+<äCdÒ +æ ~.
eTVæ≤fi¯\ kÕe÷õø£ düMTø£sD ¡ ≈£î n+&É>± ñ+&˚ düTìï‘·yTÓ qÆ
e´edü>ú ± Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á>±MTD ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q bÕe˝≤ e&û¶ |ü<ø ä∏ +£
kıôd{’ (° ôdsYŒ)qT @sêŒ≥T #˚d+æ ~. eTVæ≤fi≤ dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\ô|’ Ä]úø£ uÛ≤sêìï ‘·–+Z #˚
ãè:<ë\T, yê{Ï düe÷K´\qT @sêŒ≥T#˚d,æ ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &É+ \ø£´å +‘√ 2004˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ bÕe˝≤ e&û¶ |ü<øä∏ ±ìï
<ë«sê Á>±MTD ù|<ä ˝ À¢ kÕ~Û ø ±]‘· kÕ~Û + ∫, ù|<ä ] ø£ ÁbÕs¡+_Û+∫+~. á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä s¡TD≤\Tbı+~q dü«j·T+
ìs¡÷à\q˝À ø=‘·Ô ~X¯qT #·÷ù|+<äT≈£î á dü+düú düeTs¡eú +‘·+>± düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\≈£î Á|üuTÑÛ ‘·«+ 3 XÊ‘êìøÏ ô|>’ ± ñqï e&ûì¶
|üì #˚k˛Ô+~. yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T, JeH√bÕ~Û $\Te >=\TdüT, ‹]– #Ó*d¢ Tü +Ô ~. á |ü<øä∏ ±ìï ÁbÕs¡+_Û+∫q|üŒ{Ï qT+&ç 2013
e÷qyê_Ûeè~∆ $\Te >=\TdüT e+{Ï eqs¡T\ <ë«sê ù|<ä\ e÷]à es¡≈î£ ` 1213.17 ø√≥T¢ Á|üuTÑÛ ‘·«+ dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£
dü+dü\ú qT ì]à+∫, ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q≈£î á dü+düú ãVüQeTTK ãè+<ë\≈£î ‹]– #Ó*+¢ ∫+~.
eP´Vü‰ìï nqTdü]k˛Ô+~.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 112 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 s¡TD yêsTT<ë\qT düø±\+˝À #Ó*¢+#˚ dü«j·T+ 3.23 \ø£\å mø£sê\qT n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚e&É+ »]–+~.
düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\≈£î bÕe˝≤ e&û¶ ø£+fÒ eT]+‘· Áb˛‘ê‡Vü≤+ uÛ÷Ñ $TøÏ dü+ã+~Û+∫q ø√s¡Tº øπ düT\˝À ù|<ä\≈£î düV‰ü j·T
n+~+#˚+<äT≈£î sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2012 »qe] 1 qT+&ç e&û˝¶ ìÒ düV≤ü ø±sê\T n+~+#˚+<äT≈£î 2011˝À ªuÛ÷Ñ $T Hê´j·T düV‰ü j·T
s¡TD≤\ |ü<øä∏ ±ìï neT\T #˚k˛Ô+~. á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä u≤´+≈£î\T πø+Á<ä+µ ø±s¡´Áø£e÷ìï ÁbÕs¡+_Û+#·&É+ »]–+~. Bìì
edü÷\T #˚dqæ e&ûì¶ dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\≈£î Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2013`14˝À $XÊK|ü≥ºD+, ‘·÷s¡TŒ>√<ëe], >∑T+≥÷s¡T,
ØsTT+ãsY‡ #˚dTü +Ô ~. á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä 2014 e÷]à es¡≈î£ HÓ\÷¢s¡T, nq+‘·|ü⁄s¡+, ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢\≈£î $düÔ]+#·&É+
5,75,372 dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\≈£î ` 1053.97 ø√≥¢qT »]–+~.
$&ÉT<ä\ #˚jT· &É+ »]–+~.
Ád”Ô ì~Û |üs|¡ ‹ü düV≤ü ø±s¡ düe÷K´ *$Tf…&é ñqï‹` ìs¡Tù|<ä\ düeTÁ>±_Ûeè~∆ eP´Vü≤+
ã\V”≤q esêZ\ Á|ü»\qT C≤>∑è‘·T\qT #˚d,æ yê]ì
Ç~ Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü{Ϻq Á|ü‹cÕº‘·àø£ ø±s¡´Áø£eT+. ù|<ä]ø£+ qT+&ç yÓ\T|ü\≈£î rdüT≈£îsêe&É+, yê] Jeq
u≤´+øÏ+>¥ s¡+>∑+ qT+&ç ÇdüTqÔ ï s¡TD≤\≈£î #˚<√&ÉTyê<√&ÉT>± Á|üe÷D≤\qT yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· +É ø√dü+ ñ<˚•› +∫q ø±s¡´Áø£eTy˚T
ñ+&˚+<äT≈£î Á|üuTÑÛ ‘·«+ Bìì ÁbÕs¡+_Û+∫+~. ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q ñqï‹.
eP´Vü‰+˝À uÛ≤>∑+>± Ád”Ô ì~Û ù|<ä˝…’q dü«j·T+ düVü‰j·Tø£
ãè+<ë\ dü u Û Ñ T ´\≈£ î dü ø ±\+˝À, nedü s ¡ y Ó T Æ q |ü s ¡ | ü ‹ Ç~ πøe\+ mdtdæ, mdt{Ï ≈£î≥T+u≤\≈£î e÷Á‘·y˚T
e]ÔdTü +Ô ~. eT÷&˚fi¢¯ ø±\+˝À $_Ûqï JeH√bÕ~Û eqs¡T\ <ë«sê
n+<äCÒdüTÔ+~. ˇø=ÿø£ÿ ≈£î≥T+u≤ìøÏ dü+e‘·‡sêìøÏ ø£˙dü+ ` 1 \ø£å Ä<ëj·T+
Ád”Ô ì~Û <ë«sê dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\ düuTÑÛ ´\≈£î ø£*Œ+#·&É+, 2017 Hê{ÏøÏ ù|<ä\T ˝Òì Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸqT
<äs¡U≤düTÔ #˚düT≈£îqï 48 >∑+≥˝À¢H˚ s¡TD≤\T n+<äCÒkÕÔs¡T. kÕ~Û+#·&+É , e÷qyê_Ûeè~∆ dü÷N˝À yÓTs¡T>∑T<ä\ kÕ~Û+#·&+É
Äs√>∑´+, $<ä´‘√ bÕ≥T Ä<ëj·T ø£\Œq e÷sêZ˝q’… e´ekÕj·T+, á ø±s¡´Áø£eT+ ñ<˚X› +¯ .
bÕ&ç |üXó¯ e⁄\T, Ç‘·s¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î s¡TD≤\T n+<äCj Ò T· &É+
»s¡T>∑T‘·T+~. ø£eT÷´ì{° j·÷»e÷q´ düTdæsú ¡ e´ekÕj·T+
(Community Managed Sustainable Agriculture
Ád”Ô ì~Û 2011 nø√ºãsY qT+&ç 2,83,405 eT+~ (CMSA))
düuÛÑT´\≈£î ` 511.23 ø√≥¢ s¡TD≤\T n+<äCdÒ +æ ~. Ád”Ô ì~Û
<ë«sê Ç#˚à s¡TD≤\ô|’ dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\ düuTÑÛ ´\ kÕ>∑T e´j·÷ìï ≈£î~+∫, ìø£s¡ Ä<ëj·÷ìï ô|+#·&+É
ø√dü + ø£ e T÷´ì{° j· ÷ »e÷q´ dü T dæ ú s ¡ e´ekÕj· ÷ ìï
qT+&ç 14% e&û¶ edü÷\T #˚kÕÔs¡T. Ç+<äT˝À 1% e&û¶ì Áb˛‘·‡Væ≤düTÔHêïs¡T. ùd+Á~j·T, kÕúìø£ ‘·j·÷Ø ms¡Te⁄\qT,
eT+&É\ düe÷K´\T, Á>±eT dü+|ò÷ü \ |üs´¡ y˚øD å£ e´j·T+ ø√dü+ ø°≥ø£HêX¯qT\qT n+<äTu≤≥T˝À ñ+∫, ñ‘êŒ<äø±\ Ks¡TÃqT
ÇkÕÔsT¡ . 2013`14˝À ` 1605 ø√≥¢ es¡≈î£ s¡TD≤\T Çyê«\ì ‘·–kZ ÕÔsT¡ . 2013˝À á e´ekÕj·T+ 8585 Á>±e÷˝À¢, 15.48
\ø£´å +>± ô|≥Tº≈î£ Hêïs¡T. \ø£\å mø£sê˝À¢ neT\sTT+~. 12.85 \ø£\å eT+~ s¬ ‘’ T· \T
düTdæsú y¡ TÓ qÆ eT]j·TT $_ÛqïyÓTqÆ JeH√bÕ<ÛTä \T \_∆bı+<ës¡T.
dæm+mdtm e\q e]kÕ>∑T˝À mø£sêìøÏ bı<äT|ü⁄ `
ø£{øÏ £ <ë]Á<ä´+˝À ñqï yê]øÏ düTdæsú y¡ TÓ qÆ JeH√bÕ~Û 1,000 qT+&ç ` 16,000≈£î ô|]–+~. $T]à kÕ>∑T˝À
ø£*Œ+#·&É+ ø√dü+ ôdsYŒ uÛÑ÷$T Çe«&É+, düTdæús¡yÓTÆq mø£sêìøÏ s¬ ‘’ T· ≈£î e#˚à n<äq|ü⁄ sêã&ç ` 5,000 qT+&ç `
e´ekÕj·T+, bÕ&ç |ü]ÁX¯eT, e´ekÕj˚‘·s¡ JeH√bÕ~Û 10,000≈£î ô|]–+~.
neø±XÊ\T, j·TTe‘·≈£î Á>±MTD ñbÕ~Û ø£*Œ+#·&É+ e+{Ï
#·s¡´\T #˚|ü&ÉT‘√+~. Á>±MTD ≈£î≥T+u≤\≈£î uÛÑ÷$T ˇø£ sêh bÕ\ $TwüHé
ÁbÕ<∏$ä Tø£ Ädæ.Ô Ä<ëj·÷ìøÏ, uÛÁÑ <ä‘≈· î£ , ôVA<ë≈£î ˇø£ ÁbÕ<∏$ä Tø£
eqs¡T. n+<äTe\¢ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ uÛ÷Ñ $TøÏ m+‘√ $\Te Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ 2011`12˝À sêh bÕ\
ñ+≥T+~. á H˚|<ü ´ä∏ +˝À 2010`11˝À 527 eT+&É˝≤˝À¢ì $TwüH(é State Milk Mission)qT ÁbÕs¡+_Û+∫+~. 2014`15
527 s¬ yÓq÷´ Á>±e÷˝À¢ eTVü‰‘êà>±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñ Hê{ÏøÏ sêh+˝À bÕ\ ñ‘·Œ‹Ôì s¬ {Ï+º |ü⁄ #˚jT· &ÉyT˚ á $TwüHé
bÕ~Û Vü‰MT |ü<∏äø£+ jÓTTø£ÿ Ä]úø£ düVü≤ø±s¡+‘√ ˝≤´+&é jÓTTø£ÿ \ø£´å +.
ÇHÓ«+≥Øì #˚|≥ü &º +É »]–+~. uÛ÷Ñ $yê<ë\≈£î dü+ã+~Û+∫q á $TwüHé ÁøÏ+<ä bÕ\ Á|ü>∑‹ πø+Á<ä+ ù|]≥ $T˙
34,501 øπ düT\qT |ü]wüÿ]+∫, dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\≈£î &ÓØ’ \qT Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔsT¡ . ns¡TΩ˝q’… dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ëìøÏ
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 113 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
ˇπø#√≥ ô|+#˚ $<Û+ä >± 8 bÕ&ç |üXó¯ e⁄\qT n+<äCkÒ ÕÔsT¡ .
yês¡T |üXó¯ e⁄\ ø={≤ºìøÏ <ä>sZ∑ ˝¡ ÀH˚ 1.25 mø£sê\ uÛ÷Ñ $T˝À
|üXó¯ e⁄\ y˚T‘·≈î£ >∑&ì¶ç ô|+#ê*‡ ñ+≥T+~. 2012`13˝À
1032 bÕ\ Á|ü>‹∑ øπ +Á<ë\T @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~.
2013`14˝À 135 bÕ\ Á|ü>‹∑ øπ +Á<ë\qT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ @sêŒ≥T #˚dqæ 1241 bÕ\ Á|ü>‹∑ øπ +Á<ë\
<ë«sê 9478 eT+~ dü«j·T+ düVü‰ø£ ãè+<ë\T düuÛÑT´\T
\_∆bı+<ës¡T. M]˝À 49% ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ yês¡T ø±>±,
8.5% ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>\∑ yês¡T ñHêïs¡T.
bÂwæºø±Vü‰s¡ \uÛÑ´‘·qT, n˝≤π> ≈£î≥T+ã Ä<ëj·÷ìï
ô|+#˚$<Û+ä >± ô|s¡{Ï ø√fi¢̄ ô|+|üø±ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É ø√dü+
ôdsYŒ Ä<Ûä«s¡´+˝À lø±≈£îfi¯+, ‘·÷s¡TŒ>√<ëe], yÓ’mdtÄsY
õ˝≤¢˝À¢ì ø£{øÏ £ <ë]Á<ä´+˝Àì ≈£î≥T+u≤\≈£î ˇø=ÿø£ÿ{Ï ` 10
\ #=|ü⁄Œq sê»l |ü≈îå£ \qT n+~+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~.
$ø£˝≤+>∑T\ dü$Tà[‘· eè~∆
ôdsYŒ ø±s¡ÃÁø£e÷\˝À $ø£˝≤+>∑T\ $ø±dü+ ≈£L&Ü ˇø£
eTTK´yÓTÆq n+X¯+>± ñ+~. $ø£˝≤+>∑T\ JeH√bÕ~Ûì
ô|+bı+~#·&É+, yê]ì düe÷»+‘√{Ï, ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\‘√
düMTø£è‘·+ #˚jT· &É+ ø√dü+ ñ<˚•› +∫q nH˚ø£ ø±s¡´Áø£e÷\qT
neT\T #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ì 2.57
\ø£å\≈£î $ø£˝≤+>∑T\qT ø£eT÷´ì{° Ä<Ûë]‘· dü+|òü÷\T>±
@sêŒ≥T #˚ j · T &É + »]–+~. 510 eT+&É ˝ ≤˝À¢ |ü \ T
ø±s¡´Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. 2,57,502 eT+~
$ø£˝≤+>∑T\qT 28,115 Á|ü‘´˚ ø£ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T>± @sêŒ≥T
#˚jT· &É+ »]–+~. á dü+|ò÷ü \T 510 eT+&É\ $ø£˝≤+>∑
dü+|òü÷\T, 12 õ˝≤¢ düe÷K´\T>± @s¡Œ&É≥+ »]–+~.
$ø£˝≤+>∑T\ JeH√bÕ~Ûì ô|+bı+~+#·&+É ø√dü+ dæ◊m|ò,t
u≤´+≈£î ˝Àq¢ <ë«sê ` 217.60 ø√≥¢ düV≤ü ø±s¡+ n+~+#·&+É
»]–+~. 412 HÓsTTãsYe⁄&é ôd+≥s¡¢ <ë«sê ∫øÏ‘‡· , |ü⁄qsêyêdü
ùde\T n+~+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~.
ÄyéT ÄBà ;e÷ jÓ÷»q(mm_yÓ)’
sêh+˝Àì 24.88 \ø£å\ uÛÑ÷$T˝Òì e´ekÕj·T
ø±]à≈£î\ Á|üj÷Ó »Hês¡+ú á ø±s¡´Áø£e÷ìï Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+
2008 e÷]Ã˝À Ä$wüÿ]+∫+~. á ø±s¡´Áø£eT+ neT\T˝À
dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\ düe÷K´˝…’q õ˝≤¢ düe÷K´\T
ø°\ø£ u≤<Û´ä ‘· eVæ≤kÕÔsTT. á kÕeT÷Væ≤ø£ ;e÷ |ü<øä∏ +£ m˝Ÿ◊dæ
Ä|òt Ç+&çj÷· düV≤ü » eTs¡D≤ìøÏ ` 30,000, Á|üe÷<ä+˝À
eTs¡DùÏ dÔ ` 75,000 ;e÷ #Ó*d¢ Tü +Ô ~. á |ü<øä∏ ±ìøÏ øπ +Á<ä,
sêh Á|üuTÑÛ ‘ê«\T 50:50 ìwüŒ‹Ô˝À ˇø=ÿø£ÿ]øÏ ` 320 yê]¸ø£
Á|”$Tj·T+ #Ó*k¢ ÕÔsTT.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 114
C≤rj·T Á>±MTD JeH√bÕ~Û $TwüHé
(National Rural Livelihoods Mission (NRLM))
dü«s¡»í j·T+‹ dü«s√CŸ>±sY jÓ÷»q(mdtõmdty)’Ó kÕúq+˝À
øπ +Á<ä Á>±MTD≤_Ûeè~∆ eT+Á‹‘·« XÊK 2011 pHé˝À C≤rj·T
Á>±MTD JeH√bÕ~Û $TwüH(é NRLM)qT ÁbÕs¡+_Û+∫+~. Bì
neT\T≈£î øπ +Á<ä, sêh Á|üuTÑÛ ‘ê«\T 75:25 ìwüŒ‹Ô˝À ì<ÛTä \qT
uÛÑ]kÕÔsTT.
Á>±MTD ù|<ä\ ≈£î≥T+ã Ä<ëj·÷\qT düTdæús¡yÓTÆq
JeH√bÕ~Û |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê, yÓTs¡T¬>’q Ä]úø£ ùde\qT
n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚e&É+ <ë«sê yê]øÏ düeTs¡úe+‘·yÓTÆq,
Á|üu≤Û ee+‘·yTÓ qÆ dü+kÕú>‘∑ · y˚~ø£\qT ø£*Œ+#·&yÉ T˚ á $TwüHé
jÓTTø£ÿ Á|ü<ëÛ q ñ<˚X› +¯ .
á $TwüHqé T dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T, düe÷K´
dü+dü\ú <ë«sê neT\T #˚kÕÔsT¡ .
kÕe÷õø£ düV≤ü ø±s¡ ø±s¡´Áø£e÷\T
$$<Ûä Á|üuTÑÛ ‘·« XÊK\#˚ #Ó*+¢ #·ã&ÉT‘·Tqï nìï s¡ø±\
ô|q¸Hé |ü<øä∏ ±\ neT\TqT 2006`07 qT+&ç Á>±MTD≤_Ûeè~∆
XÊK≈£î ã~© #˚jT· &É+ »]–+~.

$ø£˝≤+>∑T\≈£î $TqVü‰ $T>∑‘ê yês¡+<ä]ø° HÓ\≈£î `
200 ô|q¸Hé #Ó*+¢ #·»s¡T>∑T‘√+~.

$ø£˝≤+>∑T\≈£î ` 500 #Ó*d¢ Tü HÔ êïs¡T.

Á|ü‹ HÓ\ 44.72 \ø£\å eT+~øÏ ô|q¸qT¢ #Ó*+¢ #ê\qï~
\ø£å´+.
2013`14 ã&Ó{® Ÿ˝À ô|q¸q¢ ø√dü+ ` 1337.51 ø√≥T¢
øπ {≤sTT+#·>±, `1476.77 ø√≥T¢ $&ÉT<ä\ #˚jT· &É+ »]–+~.
yÓTT‘·+Ô 32.97 \ø£\å eT+~øÏ ` 1280.70 ø√≥T¢ |ü+|æD°
#˚jT· &É+ »]–+~.
neT˝À¢ ñqï ô|q¸Hé |ü<øä∏ ±\T
1. eè<ë∆|´ü ô|q¸qT¢: <ë]Á<ä´sπ K≈£î ~>∑Teq ìedæd÷ü Ô
65 dü+e‘·‡sê\≈£î ô|q’ ej·TdüT ø£*–q Ád”,Ô |ü⁄s¡Twüß\T BìøÏ
ns¡TΩ\e⁄‘ês¡T. 2013`14˝À ` 9.42 \ø£\å eT+~ ô|q¸qs¡¢
ø√dü+ ` 286.58 ø√≥T¢ øπ {≤sTT+∫, ` 260.99 ø√≥T¢ $&ÉT<ä\
#˚XÊs¡T. nsTT‘˚ 7.32 \ø£\å eT+~øÏ ` 222.74 ø√≥T¢ |ü+|æD°
#˚jT· &É+ »]–+~.
2. eè<äT\∆ T eT]j·TT $‘·+‘·Te⁄\≈£î Ç+~s¡eTà ô|q¸qT¢:
á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä eè<ë∆|´ü ô|q¸q≈¢ î£ 65 dü+e‘·‡sê\ ô|ã’ &çq
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
yês¡T ns¡TΩ\T. #˚H˚‘· ø±]à≈£î\≈£î á ejÓ÷|ü]$T‹ì 50
dü + e‘· ‡ sê\≈£ î ‘· – Z + #ês¡ T . $‘· + ‘· T e⁄\≈£ î m≥Te+{Ï
ejÓ÷|ü]$T‹‘√ dü+ã+<Û+ä ˝Ò≈î£ +&Ü, kÕúìø£ $#ês¡D <ë«sê
uÛÑs¡Ô eTs¡D≤ìï <ÛäèMø£]+#·&É+ <ë«sê ô|q¸Hé n+<äCÒkÕÔs¡T.
2013`14˝À 29.69 \ø£\å eT+~ ô|q¸qs¡¢ ø√dü+ ` 742.85
ø√≥T¢ øπ {≤sTT+∫, ` 866.45 ø√≥T¢ $&ÉT<ä\ #˚XÊs¡T. 21.28
\ø£\å eT+~øÏ ` 746.67 ø√≥T¢ |ü+|æD° #˚XÊs¡T.
3. $ø£˝≤+>∑T\≈£î Ç+~s¡eTà ô|q¸qT¢: ej·TdüT‘√
ì$T‘·Ô+ ˝Ò≈£î+&Ü 40% yÓ’ø£\´+ ñqï yês¡+<ä]ø° 2008
qe+ãsY qT+&ç ` 500 #=|ü⁄Œq n+<äCdÒ Tü HÔ êïs¡T.
4. ø£\T¢^‘·yê]øÏ ô|q¸qT¢: 2009 |òÁæ ãe] 1 Hê{ÏøÏ
50 dü+e‘·‡sê\T ì+&ç, ø£\T¢^‘· düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \˝À düuTÑÛ ´˝…q’
yê]øÏ HÓ\≈£î ` 200 #=|ü⁄Œq ô|q¸Hé #Ó*+¢ #·&+É »s¡T>∑T‘√+~.
5. msTT&é‡ ù|wü+≥¢≈î£ ô|q¸qT¢: <ë]Á<ä´ sπ K≈£î ~>∑Teq
ñ+≥÷ j·÷+{Ï s¬ Á{ÀyÓs’ ˝¡ Ÿ <∏sÓ |¡ (” mÄsY{)Ï bı+<äT‘·Tqï msTT&é‡
ù|wü+≥¢ ø√dü+ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ HÓ\≈£î 200 #=|ü⁄Œq
ô|q¸Hé Ç#˚à |ü<øä∏ ±ìï Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. á |ü<øä∏ ±ìï 40,000
eT+~ msTT&é‡ ù|wü+≥¢≈î£ e]Ô+#˚ $<Û+ä >±, Ä+Á<Ûë u≤´+≈£î
Ç∫Ãq m{Ï y é T ø±s¡ T ¶ \ <ë«sê |ü + |æ D ° #˚ ù d $<Û ä + >±
Á|ü‹bÕ~+#·&É+ »]–+~. 2013`14˝À 3000 eT+~
msTT&é‡ ù|wü+≥¢ ø√dü+ ` 5.27 ø√≥T¢ øπ {≤sTT+#·>±, 27
y˚\ eT+~øÏ ` 5.27 ø√≥T¢ |ü+|æD° #˚jT· &É+ »]–+~.
6. C≤rj·T ≈£î≥T+ã Á|üjÓ÷»q |ü<∏äø£+: πø+Á<ä
Á|üuTÑÛ ‘·«+ 1995 Ä>∑dTü º 15q eT÷&ÉT n+XÊ\‘√ C≤rj·T
kÕe÷õø£ düV≤ü ø±s¡ ø±s¡´Áø£e÷ìï ÁbÕs¡+_Û+∫+~. n+<äT˝À
C≤rj·T ≈£î≥T+ã Á|üj÷Ó »q |ü<øä∏ +£ ≈£L&Ü ˇø£{.Ï <ë]Á<ä´
πsK≈£î ~>∑Teq ñqï ≈£î≥T+u≤\˝À Ä<ëj·T+ dü+bÕ~+#˚
e´øÏÔ eTs¡DùÏ d,Ô Ä ≈£î≥T+u≤ìï Ä<äT≈£îH˚ ñ<˚X› +¯ ‘√ á |ü<øä∏ ±ìï
Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É »]–+~. n≥Te+{Ï ≈£î≥T+u≤ìøÏ @ø£yTÓ T‘·+Ô >±
` 5000 n+<äCk Ò ÕÔsT¡ .

1961 qT+&ç õ˝≤¢\ yêØ>± »HêuÛ≤

õ˝≤¢ 1961 1971 1981 1991 2001 2011
1 2 3 4 5 6 7 8
1 lø±≈£îfi¯+ 2340878 2589991 1959352 2321126 2537593 2703114
2 $»j·Tq>∑s+¡ @s¡Œ&É˝<Ò Tä @s¡Œ&É˝<Ò Tä 1804196 2110943 2249254 2344474
3 $XÊK|ü≥ï+ 2290759 2805366 2576474 3285092 3832336 4290589
4 ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] 2608375 3087262 3701040 4541222 4901420 5154296
5 |ü•ÃeT>√<ëe] 1978257 2374306 2873958 3517568 3803517 3936966
6 ø£ècÕí 2076956 2493574 3048463 3698833 4187841 4517398
7 >∑T+≥÷s¡T 3009900 2844488 3434724 4106999 4465144 4887813
8 Á|üø±X¯+ @s¡Œ&É˝<Ò Tä 1919995 2329571 2759166 3059423 3397448
9 mdt|mæ dt HÓ\÷¢sT¡ 2033679 1609617 2014879 2392260 2668564 2963557
10 yÓm’ dtÄsY 1342015 1577267 1933304 2267769 2601797 2882469
11 ø£s¡÷ï\T 1908740 1982090 2407299 2973024 3529494 4053463
12 nq+‘·|⁄ü s¡+ 1767464 2115321 2548012 3183814 3640478 4081148
13 ∫‘·÷Ôs¡T 1914639 2285536 2737316 3261118 3745875 4174064
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ 23271662 27684813 33368588 40418934 45222736 49386799
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ 439234771 548159652 683329097 846421039 1028610328 1210569573

$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 115 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

 õ˝≤¢\ yêØ>± <äXÊã› »HêuÛ≤ eè~∆sπ ≥T   Ád”,Ô |ü⁄s¡Twü ìwüŒ‹Ô
<äXÊã› »HêuÛ≤ eè~∆sπ ≥T Ád”Ô |ü⁄s¡Twü ìwüŒ‹Ô
õ˝≤¢ 1961 1971 1981 1991 2001 1961 1971 1981 1991 2001 2011
`71 `81 `91 `2001 `11
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
1 lø±≈£îfi¯+ 13.80 10.70 18.46 9.33 6.52 1037 1025 1023 1012 1014 1015
2 $»j·Tq>∑s¡+ 12.65 13.50 17.00 6.55 4.23 - - 1006 1000 1009 1019
3 $XÊK|ü≥ï+ 22.26 26.56 27.50 16.66 11.96 1005 997 981 975 985 1006
4 ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] 18.36 19.88 22.70 7.93 7.93 999 996 993 998 993 1006
5 |ü•ÃeT>√<ëe] 20.02 21.04 22.39 8.13 8.13 992 994 991 994 991 1004
6 ø£ècÕí 20.06 22.25 21.33 13.22 7.87 962 964 971 969 978 992
7 >∑T+≥÷s¡T 22.23 20.75 19.57 8.72 9.47 976 974 973 970 984 1003
8 Á|üø±X¯+ 14.85 21.33 18.44 10.88 11.05 - 987 978 970 971 981
9 mdt|mæ dt HÓ\÷¢sT¡ 15.53 23.78 18.73 11.55 11.05 997 985 978 980 984 985
10 yÓ’mdtÄsY 17.52 22.59 17.47 14.78 10.79 957 958 959 955 974 985
11 ø£s¡÷ï\T 26.17 21.45 23.50 18.72 14.85 979 969 962 953 965 988
12 nq+‘·|ü⁄s¡+ 19.68 20.44 24.81 14.34 12.10 946 947 946 946 958 977
13 ∫‘·÷Ôs¡T 19.00 20.72 19.14 14.86 11.43 957 960 966 966 982 997
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 18.96 20.53 21.13 11.89 9.21 985 981 978 976 983 996
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 24.80 24.66 23.85 21.54 17.64 941 930 934 927 933 943
õ˝≤¢\ yêØ |ü≥Dº »HêuÛ≤ XÊ‘·+   »qkÕ+Á<ä‘·
|ü≥Dº »HêuÛ≤ XÊ‘·+ »qkÕ+Á<ä‘·
õ˝≤¢ 1971 1981 1991 2001 2011 1961 1971 1981 1991 2001 2011
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
1 lø±≈£îfi¯+ 10.65 10.89 12.50 10.98 16.16 232 266 336 398 435 463
2 $»j·Tq>∑s¡+ - 15.94 17.22 18.33 20.94 - - 276 323 344 359
3 $XÊK|ü≥ï+ 22.30 31.28 39.83 39.95 47.45 171 204 231 294 343 384
4 ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] 19.23 22.21 23.80 23.50 25.49 241 282 342 420 454 477
5 |ü•ÃeT>√<ëe] 17.71 20.77 20.71 19.74 20.54 254 305 371 454 491 509
6 ø£ècÕí 27.25 32.54 35.82 32.08 40.81 238 286 349 424 480 518
7 >∑T+≥÷s¡T 24.98 27.53 28.89 28.80 33.81 201 250 302 360 392 429
8 Á|üø±X¯+ 11.07 14.99 16.45 15.28 19.56 - 109 132 156 174 193
9 mdt|mæ dt HÓ\÷¢sT¡ 15.77 20.76 23.79 22.45 28.96 99 123 154 183 204 227
10 yÓ’mdtÄsY 14.18 19.37 24.03 22.59 33.97 87 103 126 148 169 188
11 ø£s¡÷ï\T 20.30 24.49 25.84 23.16 28.35 80 105 136 168 200 230
12 nq+‘·|ü⁄s¡+ 17.77 20.84 23.50 25.26 28.07 92 111 133 166 190 213
13 ∫‘·÷Ôs¡T 13.45 16.88 19.80 21.65 29.50 126 145 181 215 247 275
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 18.35 22.14 24.77 24.23 29.58 146 173 208 252 282 308
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 17.98 19.51 22.87 25.49 31.15 144 177 216 273 325 368
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 116 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 õ˝≤¢\ yêØ>± nø£så êdü´‘· XÊ‘·+
1961 1981 2001 2011
õ˝≤¢ |ü⁄s¡Twü Ád”Ô yÓTT‘·Ô+ |ü⁄s¡Twü Ád”Ô yÓTT‘·Ô+ |ü⁄s¡Twü Ád”Ô yÓTT‘·Ô+ |ü⁄s¡Twü Ád”Ô yÓTT‘·Ô+
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
1 lø±≈£îfi¯+ 24.70 7.04 15.71 32.65 13.02 22.72 67.19 43.68 55.31 71.61 52.08 61.74
2 $»j·Tq>∑s¡+ ` ` ` 30.98 12.55 21.74 62.37 39.91 51.07 68.15 49.87 58.89
3 $XÊK|ü≥ï+ 25.03 9.31 17.15 36.49 18.99 27.83 69.68 50.12 59.96 74.56 59.34 66.91
4 ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] 33.40 18.59 26.00 41.71 28.86 35.31 70.00 60.94 65.48 74.51 67.52 70.99
5 |ü•ÃeT>√<ëe] 38.12 23.35 30.76 43.58 31.59 37.61 78.05 68.99 73.53 77.92 71.36 74.63
6 ø£ècÕí 38.80 23.21 31.15 48.60 34.61 41.71 74.39 63.19 68.85 78.30 69.18 73.74
7 >∑T+≥÷s¡T 37.34 17.74 27.66 45.25 26.60 36.06 71.24 53.74 62.54 74.79 60.09 67.40
8 Á|üø±X¯+ ` ` ` 40.52 18.01 29.39 69.35 45.08 57.38 72.92 53.11 63.08
9 mdt|mæ dt HÓ\÷¢sT¡ 30.06 12.17 21.13 41.04 23.09 32.16 73.67 56.38 65.08 75.74 61.99 68.90
10 yÓ’mdtÄsY 33.63 9.35 21.75 43.91 17.77 31.11 75.83 49.54 62.83 77.78 56.77 67.30
11 ø£s¡÷ï\T 32.94 9.63 21.41 39.96 17.06 28.73 65.96 40.03 53.22 70.10 49.78 59.97
12 nq+‘·|ü⁄s¡+ 31.67 8.91 20.61 40.84 16.52 29.02 68.38 43.34 56.13 73.02 53.97 63.57
13 ∫‘·÷Ôs¡T 31.58 9.82 20.94 43.06 20.24 31.85 77.62 55.78 66.77 79.83 63.28 71.53
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 41.87 17.97 30.17 71.36 52.78 62.14 74.83 60.01 67.41
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 46.89 24.82 36.23 75.26 53.67 64.84 82.14 65.46 72.99

sêh+˝À Á&ÜbÂ{Ÿ XÊ‘·+

1 qT+&ç 5e ‘·s>¡ ‹∑ 1 qT+&ç 8e ‘·s>¡ ‹∑ 1 qT+&ç 10e ‘·s>¡ ‹∑
dü+e‘·‡s¡+ u≤\Ts¡T u≤*ø£\T yÓTT‘·Ô+ u≤\Ts¡T u≤*ø£\T yÓTT‘·Ô+ u≤\Ts¡T u≤*ø£\T yÓTT‘·Ô+
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
2001-02 27.31 29.46 28.36 52.42 60.46 56.30 ` ` `
2002-03 26.33 25.58 25.97 47.05 53.64 50.29 68.34 74.23 71.16
2003-04 29.51 30.34 29.92 47.65 53.45 50.53 64.92 71.13 67.91
2004-05 21.84 22.79 22.31 45.91 50.39 48.12 61.91 67.35 64.55
2005-06 17.09 17.59 17.36 42.45 46.20 44.31 60.85 66.18 63.48
2006-07 19.05 19.15 19.11 37.22 40.54 38.87 60.78 65.18 62.96
2007-08 11.85 11.64 11.75 29.66 32.85 31.25 59.21 62.72 60.95
2008-09 8.10 7.26 7.69 29.24 30.43 29.83 54.97 57.75 56.35
2009-10 9.27 8.58 8.93 20.69 21.38 21.03 49.31 51.08 50.18
2010-11 10.56 9.33 9.95 15.35 15.99 15.66 42.95 45.44 44.19
2011-12 7.51 7.40 7.45 14.94 14.96 14.95 41.23 42.75 41.98
2012-13 5.83 6.34 6.08 20.33 20.42 20.38 32.84 34.00 33.41
2013-14 3.16 3.25 3.20 19.37 18.95 19.16 26.20 27.48 26.83
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 117 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 9. |ù <ä]ø£+, ñ<√´–‘·   ìs¡T<√´–‘·
ˇø£ e´øÏ Ô dü e ÷»+ n+^ø£ ] +#˚ ø£ ˙ dü Jeq
Á|üe÷D≤\qT ôd‘’ +· ìs¡«Væ≤+#·˝ìÒ dæ‹ú ˝À ñ+&É{≤ìï ù|<ä]ø£+
n+{≤s¡T. Äs√>∑´ n<∏äeT kÕúsTT˝À ñ+&É{≤ìøÏ, $<ä´˝À
yÓqTø£ã&çb˛e&ÜìøÏ, |ü]X¯óÁuÛyÑ TÓ qÆ ˙s¡T, bÕ]X¯ó<Û´ä + e+{Ï
ø£˙dü kÂø£sê´\T n+<äTø√˝Òøb£ ˛e&ÜìøÏ, düs¬ q’ uÛÖ‹ø£ uÛÁÑ <ä‘·
˝Òøb£ ˛e&ÜìøÏ, ‘·q yêDÏì dü]>± $ì|æ+#·˝øÒ b£ ˛e&ÜìøÏ,
ñqï‘· kÕúsTTøÏ m<ä>&∑ ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ düs¬ q’ kÕeTsêú´\T,
neø±XÊ\T ˝Òøb£ ˛e&ÜìøÏ ù|<ä]ø£yT˚ eT÷\ø±s¡D+.
Ç|üŒ{Ïø° nìï sêÁcÕº\T, πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« $<Ûëq
ìs¡j í ÷· \˝À ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\H˚ øπ +Á<ä _+<äTe⁄>± ñ+{À+~.
|ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\T Á|ü‘´· ø£+å >± >±˙ ˝Ò<ë |üs√ø£+å >± >±˙
ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q≈£î ìs¡+‘·s¡+ πø+Á<äø£]dü÷ÔH˚ ñHêïsTT.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À C≤rj·T eT]j·TT sêh kÕúsTT˝À ù|<ä\ dü+K´,
ù|<ä\ XÊ‘êìï ˝…øÏÿ+#˚ |ü<ä∆‘·T\qT, n+#·Hê\qT πø+Á<ä
Á|üD≤[ø± dü+|òTü + ìs¡sí TTdüT+Ô ~. Á|üD≤[ø± dü+|òTü + $&ÉT<ä\
#˚dæq n+#·Hê\qT n~Ûø±]ø£ n+#·Hê\T>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T.
Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ 1973`74, 1977`78, 1983, 1987`88,
1993`94, 2004`05, 2009`10, 2011`12
dü+e‘·‡sê\≈£î dü+ã+~Û+∫q n~Ûø±]ø£ ù|<ä]ø£ n+#·Hê\T
n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT.
Ä]úø£ e´edüú eè~∆ #Ó+<˚ø=~›, ‘·\dü] Ä<ëj·T+,
Ä<ëj·÷\T ô|]π>ø=~› düe÷»+˝À e÷s¡T‘·Tqï $ìeTj·T
kÕe÷´\qT Á|ü‹_+_dü÷Ô ù|<ä]ø£ ^‘·qT ≈£L&Ü düe]dü÷Ô ñ
+&Ü*. 2005˝À Á|üD≤[ø± dü+|òTü + Á|üdTü ‘Ô · n~Ûø±]ø£ ù|<ä]ø£
n+#·Hê |ü<ä∆‘·T\qT düMTøÏå+∫, nedüs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\qT
dü÷∫+#˚+<äT≈£î Ábıô|dò sü Y düTsπ wt &ç. f…+&É÷\ÿsY n<Û´ä ø£‘å q·
ˇø£ ì|ü⁄DT\ ãè+<ëìï ìj·T$T+∫+~. á ãè+<ä+ 2009
qe+ãsY˝À ìy˚~ø£ düeT]Œ+∫+~. ì|ü⁄DT\ ãè+<ä+ n+‘·≈î£
eTT+<äT yê{Ïø+£ fÒ n~Ûø£ kÕúsTT˝À ñ+&˚ <ë]Á<ä´ sπ K\qT
dæbòÕs¡düT #˚dæ+~. Á|üD≤[ø± dü+|òüT+ ‘êC≤>± 2011`12
dü + e‘· ‡ sêìøÏ dü + ã+~Û + ∫ 2013 p˝… ’ ˝ À ù|<ä ] ø£
n+#·Hê\qT $&ÉT<ä\ #˚d+æ ~.
2013 p˝…˝’ À Á|üD≤[ø± dü+|òTü + ‘êC≤>± $&ÉT<ä\
#˚dqæ n+#·Hê\ Á|üø±s¡+
2011`12 dü+e‘·‡sêìøÏ ñeTà&ç Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À
Á>±MTD ù|<ä]ø£+ ` 10.96%
|ü≥Dº ù|<ä]ø£+ ` 5.81%
yÓTT‘·+Ô ù|<ä]ø£+ ` 9.20%
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á>±MTD ù|<ä]ø£+ ` 25.70%
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 118
|ü≥D º ù|<ä]ø£+ ` 13.70%
yÓTT‘·+Ô ù|<ä]ø£ ìwüŒ‹Ô ` 21.92%
Ç≥Te+{Ï ù|<ä]ø£ n+#·Hê\≈£î πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+
nyêdü$Ô ø£yTÓ qÆ <ë]Á<ä´sπ KqT m+#·T≈£îqï<äì rÁeyÓTqÆ $eTs¡Ù\T
sêe&É+‘√ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ e÷J >∑es¡ïs¡T, Á|ü<ÛëqeT+Á‹
Ä]úø£ dü\Vü‰ eT+&É* #Ós’ à¡ Hé nsTTq dæ.s¡+>∑sê»Hé n<Û´ä ø£‘å q·
ˇø£ ø£$T{°ì @sêŒ≥T #˚dæ+~. á ø£$T{° ‘·q ìy˚~ø£qT
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ düeT]Œ+∫+~. nsTT‘˚ Bìì πø+Á<ä+
ÄyÓ÷~+#·e\dæ ñ+~. á ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ Á|ü‹ eTT>∑TsZ T¡
uÛ≤s¡rj·TT˝À¢ ˇø£sT¡ ù|<ä]ø£+˝À ñHêïs¡T. s¡+>∑sê»Hé ãè+<ä+
n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ ù|<ä\T n~Ûø±]ø£ n+#·Hê\ ø£+fÒ #ê˝≤
n~Ûø+£ >± ñHêïs¡T.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À ù|<ä]ø£ kÕúsTT\T C≤rj·T dü>≥ ∑ T ø£+fÒ
‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É≥y˚T ø±≈£î+&Ü, ù|<ä]ø£ ≈£î~+|ü⁄ sπ ≥T ≈£L&Ü
C≤rj·T kÕúsTT ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñqï≥Tº Á|üD≤[ø± dü+|òTü +
n+#· H ê\T, n<˚ $ <Û ä + >± ì|ü ⁄ DT\ ø£ $ T{° n+#· H ê\T
yÓ\¢&çdüTÔHêïsTT.
á |òTü q‘· yÓTT‘·+Ô sêh+˝À neT\T #˚dTü qÔ ï n<ÛTä Hê‘·q
ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q ø±s¡´Áø£e÷\πø <ä≈î£ ÿ‘·T+~.
>∑&∫ç q s¬ +&ÉT <äXÊu≤›\≈£î ô|>’ ± Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+
dü_‡&û _j·T´+ e+{Ï $q÷‘·ï ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q |ü<øä∏ ±\qT
Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É ˝À ù|sêZ+∫+~.
kÕ<Ûës¡D Ä]úø£ $<ÛëHê\‘√ bÕ≥T Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
Á|üuTÑÛ ‘·«+ neT\T #˚dTü qÔ ï eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘≈· î£ ñ<˚•› +∫q
Ç+~sê Áø±+‹ |ü<+ä∏ , >∑èVü≤ ìsêàD |ü<øä∏ +£ , ô|q¸qT¢, uÛ÷Ñ $T
|ü+|æD,° Äs√>∑´ l Äs√>∑´ ;e÷ e+{Ï $XÊ˝ <äèø£Œ<∏+ä ‘√
≈£L&çq, \øÏå´‘· ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q ø±s¡´Áø£e÷\T ù|<ä\
nuÛTÑ ´qï‹øÏ nìï s¡ø±\T>± <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·THêïsTT.
ù|<ä ] ø£ ìs¡ ÷ à\q ø±s¡ ´ Áø£ e ÷\qT ã&Ó ® { Ÿ
π ø {≤sTT+|ü ⁄ \qT ô|+#· & É + , |ü + |æ D ° e´edü ú \ qT
yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+, Á|üuÛ≤ee+‘·yÓTÆq |üs¡´y˚ø£åD yÓTT<ä\>∑Tq$
ù|<ä]ø£ rÁe‘·qT ≈£î~+#·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ‘É êsTT.
ñ<√´–‘·   ìs¡T<√´–‘·
C≤rj·T qeT÷Hê düsπ « dü+dü(ú mHémdtmdtz) ìs¡«Væ≤+#˚
n‘·´+‘· eTTK´yÓTqÆ düsπ «\˝À ◊<äT dü+e‘·‡sê\≈£î ˇø£kÕ]
ñ<√´–‘·   ìs¡T<√´–‘·ô|’ düπs« ˇø£{Ï. ‘êC≤ düπs«qT
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 2011`12(68e sö+&é)˝À ìs¡«Væ≤+#·&+É »]–+~. ñ<√´–‘·,
ìs¡T<√´–‘· |ü]dæ‹ú øÏ dü+ã+~Û+∫q |ü\T s¡ø±\ ø√D≤\qT
yÓ*øÏrùd+<äT≈£î á düsπ «˝À $_Ûqï #·\sêX¯ó\≈£î dü+ã+~Û+∫q >∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T‘√+~. ô|s¡T>∑T<ä\ y˚>+∑ ≈£L&Ü #ê˝≤
düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔsT¡ . m≥Te+{Ï<H’Ó ê ø±˙, @<ÓH’ ê Ä]úø£ Áb˛‘ê‡Vü≤ø£s+¡ >± ñ+~.
ø±s¡ ´ ø£ ˝ ≤|ü + ˝À bÕ˝§Z H ˚ e´≈£ î Ô \ +<ä ] ˙ ÁXÊ$T≈£ î \T>±
ù|s=ÿ+{≤s¡T. Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤|ü ìs¡«Vü≤D≈£î düVü≤ø£]+#˚ ìs¡T<√´–‘·
m≥Te+{Ï #Ó * ¢ + |ü ⁄ \T bı+<ä ì dü V ü ‰ j· T ≈£ î \qT ≈£ L &Ü
ÁXÊ$T≈£î\T>± |ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ .
ø±]àø£ X¯øÔÏ (Labour Force)
ñ<√´>∑T\T>± eØZø£]+#·ã&çq yês¡T(e]ÿ+>¥), |üì
ø√dü+ m<äTs¡T #·÷düTÔqï ˝Ò<ë |üìøÏ n+<äTu≤≥T˝À ñqï
(ìs¡T<√´>∑T\T) yê]ì yÓTT‘·+Ô ø£*|æ ø±]àø£ X¯øÔÏ n+{≤s¡T.
Á|ü‹ yÓsTT´ eT+~ e´≈£î\Ô ≈£î ø±]àø£ X¯ø˝ÔÏ À ñqï e´≈£î\Ô ìwüŒ‹Ôì
ø±]àø£Xø¯ ÔÏ uÛ≤>∑kÕ«eT´ sπ ≥T(LFPR)>± ìs¡«∫kÕÔsT¡ . uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
kÕúsTT\‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À Á>±MTD, |ü≥ºD
ø±]àø£Xø¯ ÔÏ uÛ≤>∑kÕ«eT´ sπ ≥T¢ s¬ +&É÷ n~Ûø+£ >±H˚ ñHêïsTT.
ÁXÊ$Tø£Xø¯ ÔÏ (Work Force (Employed))
@<ÓH’ ê Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤|ü+˝À ìeT>∑ïyÓTqÆ e´≈£î\Ô +<ä]˙
ø£*|æ ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ n+{≤s¡T. Á|ü‹ yÓsTT´ eT+~ e´≈£î\Ô ˝À ñ
<√´–‘· bı+~q e´≈£îÔ\ dü+K´qT ÁXÊ$Tø£ uÛ≤>∑kÕ«eT´
sπ ≥T(WFPR) n+{≤s¡T. ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ uÛ≤>∑kÕ«eT´πs≥T Á|üdTü ‘Ô ·
s√EyêØ dæ‹ú ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. ø£s¬ +{Ÿ &Ó©’ ùd≥ º dt
Á|üø±s¡+ ˇø£ e´øÏÔ s√E yÓTT‘·+Ô ˝À Hê\T>∑T ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ
m≈£îÿe >∑+≥\T ÁX¯$TùdÔ Ä e´øÏìÔ Ä s√E yÓTT‘êÔìøÏ ÁX¯eT
#˚dqæ ≥T¢(ñ<√´–‘· bı+~q≥T¢)>± |ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ .
Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ ˝ À 2009`10‘√ b˛\TÃ≈£ î +fÒ
2011`12˝À Á>±MTD, |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\T ¬s+&ç+{Ï˝Àq÷
ÁXÊ$Tø£Xø¯ ÔÏ uÛ≤>∑kÕ«eT´πs≥T ô|]–+~.
sêh+˝Àì yÓTT‘·+Ô ÁXÊ$T≈£î˝À¢ düTe÷s¡T 94% eT+~
ndü+|òTü {Ï‘· s¡+>∑+˝ÀH˚ ñHêïs¡T. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ ñ<√´>±\T
ndü+|òTü {Ï‘/· kÕ+Á|ü<ëj˚T‘·s¡ Ä]úø£ e´edü˝ú ÀH˚ ñHêïsTT.
uÛ$Ñ wü´‘Y Ä]úø£ eè~∆øÏ dü÷∫ø£˝À¢ ˇø£fqÆ… »HêuÛ≤ ≈£Ls¡TŒ
sêh+˝À ÄXÊeVü≤+>± ñ+~. sêh+˝À ÁX¯eT #˚ùd ej·TdüT
yê] dü + K´ ô|s¡ > ∑ q T+~. Bì e\¢ |ü s êBÛ q ‘· ñ<√´–‘·   •ø£Då
ìwüŒ‹Ô(dependency ratio) ‘·>T∑ ‘Z T· +~. |ò*ü ‘·+>± bı<äT|ü⁄\T,
ô|≥Tºã&ÉT\T ô|s¡T>∑T‘êsTT.
ÁXÊ$Tø£Xø¯ ÔÏ e´ekÕj·T+ qT+&ç e´ekÕj˚T‘·s¡ s¡+>±ìøÏ
e÷s¡&+É e\q Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À HÓ|’ ⁄ü D≤´_Ûeè~∆ <ë«sê
HêD´yÓTqÆ e´ekÕj˚T‘·s¡ ñbÕ~Û neø±XÊ\qT düèwæ+º ∫, ù|<ä\
Ä<ëj·T kÕúsTT\qT ô|+#·e#·TÃ.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 119
>∑‘· ø±\+‘√ b˛*ùdÔ Ç{°e\ ø±\+˝À C≤rj·T
kÕú
s TT˝À ñ<√´–‘· eè~∆ |ü‘q· eTe⁄‘·T+&É>±, Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À

◊<ä T dü + e‘· ‡ sê\≈£ î ˇø£ k Õ] »]ù|
düsπ «\(Quinquennial surveys) Ä<Ûës¡+>± C≤rj·T
qeT÷Hê düsπ « ø±sê´\j·T+(National Sample Sur-
vey Office (NSSO) ) ìs¡ T <√´–‘· q T n+#· H ê
y˚düTÔ+~.

ˇø£ |ü⁄s¡Twüß&ÉT/Ád”Ô |üìì ø√s¡T‘·÷ ˝Ò<ë |üìøÏ
n+<äTu≤≥T˝À ñqï|üŒ{Ïø° ˇø£ ìπsX› ¯ ø±\ e´e~Û˝À
m≈£îÿe ø±\+ ÁX¯eT #˚j·T≈£î+&Ü ñ+fÒ n≥Te+{Ï
yê]ì ìs¡T<√´>∑T\T>± |ü]>∑D+Ï #·&+É »s¡T>∑T‘·T+~.

ø±]àø£Xø¯ ˝ÔÏ Àì 1000 e´≈£î\Ô ≈£î >±qT ìs¡T<√´>∑T\T>±
ñqï yê]ì ìs¡T<√´–‘· πs≥T>± ìs¡«∫kÕÔs¡T. Ç~
ø±]àø£ X ¯ ø Ï Ô ˝ À ñ|ü j Ó ÷ –+#· T ø√≈£ î +&Ü ñqï
uÛ≤>±ìï(unutilized portion) ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.

ìs¡T<√´–‘· πs≥T¢ kÕ<Ûës¡D+>± Á|æì‡|ü˝Ÿ eT]j·TT
dü_‡&ÉØ dæ‹ú ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+{≤sTT. 1993`94 qT+&ç
2011`12 eT<Û´ä ø±\+˝À ìs¡T<√´–‘· sπ ≥T¢ $TÁX¯eT
<Û√s¡DìÏ Á|ü<]ä Ù+#êsTT

1993`94 qT+&ç 1999`2000 eT<Û´ä Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À,
n<˚$<Ûä+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ≈£L&Ü Á>±MTD, |ü≥ºD
ìs¡T<√´–‘· sπ ≥T¢ ô|]>±sTT.

1999`2000 qT+&ç 2004`05 eT<Û´ä Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À
Á>±MTD, |ü≥D º ìs¡T<√´–‘· sπ ≥T¢ ‘·>±ZsTT.

|ü≥ºD ÁbÕ+‘ê˝À¢ ‘·>∑TZ‘·Tqï ìs¡T<√´>∑πs≥T <Û√s¡DÏ
2009`10˝À ≈£L&Ü ø=qkÕ–q|üŒ{Ïø,° 2011`12˝À
eT∞¢ ô|s¡>&∑ +É ÁbÕs¡+_Û+∫+~.

2004`05 qT+&ç 2009`10 eT<Ûä´ Ä+<√fi¯qø£s¡
kÕúsTT˝À ñqï Á>±MTD ìs¡T<√´>∑ sπ ≥T 2011`12˝À
≈£L&Ü n<˚ kÕúsTT˝À ñ+~.
dü+|òTü {Ï‘· s¡+>∑+˝À ñ<√´–‘·

m+bÕ¢jTY yÓT+{Ÿ mπøä+CŸ\T ùdø£]+∫q m+bÕ¢jTY yÓT+{Ÿ
e÷¬sÿ{Ï+>¥ ÇqŒ¤sπ àwüH(é EMI) Á|üø±s¡+ 2014 e÷]Ã
Hê{ÏøÏ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À dü+|òüT{Ï‘· s¡+>∑+˝À 9,725
e´ekÕú|üq\T ñHêïsTT. M{Ï˝À 7,209 Á|üuÛÑT‘·«
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 s¡+>∑+˝À ñ+&É>±, 2,516 Áô|y’ ≥˚ T s¡+>∑+˝À ñHêïsTT.

2014 e÷]à Hê{ÏøÏ dü+|òTü {Ï‘· s¡+>∑+˝À 9.01 \ø£\å
eT+~ ñbÕ~Û bı+<äT‘·THêïs¡T. M]˝À 6.43 \ø£\å
eT+~ Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑+˝À, 2.58 \ø£\å eT+~ Áô|y’ ≥
˚ T
s¡+>∑+˝À ñHêïs¡T.

2013 &ç ô d+ãsY Hê{Ï ø Ï 85,325 eT+~
m+bÕ¢jTY yÓT+{Ÿ mπøä+CŸ\˝À qyÓ÷<äT #˚dTü ≈£îHêïs¡T.
3,365 U≤∞\qT >∑T]Ô+∫, 616 eT+~ nuÛ´Ñ s¡T\ú ≈£î
ñ<√´>±\T Ç|æŒ+#·&+É »]–+~.

2014 e÷]Ã Hê{ÏøÏ 8,84,923 eT+~ nuÛ´Ñ s¡T\ú T
m+bÕ¢jYTyÓT+{Ÿ mπøä+CŸ ˝…’yé ]õdüºsY˝À qyÓ÷<äT
#˚dTü ≈£îì ñHêïs¡T.
ì|ü⁄DT\≈£î •ø£Då (Craftsmen Training)
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À 78 Á|üuTÑÛ ‘·« ◊{Ï◊\T, 420 Áô|y’ ≥
◊{Ïd\æ T ñHêïsTT. 2013`14˝À Á|üuTÑÛ ‘·« ◊{Ï◊˝À¢ 15,250
eT+~, Áô|y’ ≥ ˚ T ◊{Ïd˝æ À¢ 54,500 eT+~ nuÛ´Ñ s¡T\ú T •ø£D
bı+<äT‘·THêïs¡T.
2012 dü+e‘·‡sêìøÏ ∫‘·÷sÔ T¡ õ˝≤¢˝Àì ‘·+ãfi¯|¢ *ü ¢
Á|üuÛÑT‘·« ◊{Ï◊ ªu…dtº |üsꌤ]à+>¥ dü<äs¡Hé ØõHé ◊{Ï◊µ>±
m+|æø¬ +’ ~. ;ÛeTes¡+ Á|üuTÑÛ ‘·« ◊{Ï◊ 2012 dü+e‘·‡sêìøÏ
u…dtº ø£Hê‡*&˚wüHé Áô|’CŸ≈£î m+|æø£>±, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁcÕºìï
2012 |òÁæ ãe]˝À eTT+u…˝’ À »]–q yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï C≤rj·T
HÓ|’ ⁄ü D≤´_Ûeè~∆ dü<dä Tü ‡˝À Á|üuTÑÛ ‘·«, Áô|y’ ≥
˚ T uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ÁøÏ+<ä
u…dºt ÁbÕø°dº +æ >¥ ùd{º Ÿ>± m+|æø£ #˚XÊs¡T.
sêJyé ñ<√´>∑l kıôd{’ °
sêJyé ñ<√´>∑l kıôd{’ ì° 2007˝À @sêŒ≥T #˚jT· &É+
»]–+~. sêh+˝ÀHê 10 \ø£å\ eT+~ $<ë´e+‘·T˝…’q/
ìs¡T<√´>∑ j·TTe‘·≈î£ •ø£Då Çe«&É+, ñbÕ~Û ø£*Œ+#·&+É , $_Ûqï
s¡+>±\˝À ñbÕ~Û kÕeTsêú´ìï >∑T]Ô+#·&É+, |ü]ÁX¯eT\
nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± dü«\Œø±*ø£ ø√s¡T‡\˝À j·TTe‘·≈î£
•ø£D
å Çe«&É+ Bì Á|ü<ëÛ q \øå±´\T.
sêJyé j·TTe øÏsD¡ ≤\T
ìs¡T<√´>∑ j·TTe‘·˝À ì]›wyºü TÓ qÆ ñ<√´>∑ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT
ô|+bı+~+∫, yê]øÏ ‘·–q≥Te+{Ï Áô|y’ ≥ ˚ T ñ<√´>±˝À¢ ñ
bÕ~Û ø£*Œ+#˚ \ø£´å +‘√ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ sêJyé j·TTe
øÏs¡D≤\T(ÄsY¬øyÓ’) nH˚ ø±s¡´Áø£e÷ìï ÁbÕs¡+_Û+∫+~. ô|<ä›
dü+K´˝À ìs¡ø£åsêdüT´\T, eT<Ûä´˝À ã&ç e÷ìy˚dæq yês¡T,
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é
HÓ ’ | ü ⁄ D´‘· ˝Ò ì , ìs¡ T <√´>∑ j· T Te‘· ˝ À HÓ ’ | ü ⁄ D≤´\qT
ô|+bı+~+#·&+É <ë«sê yê]ì ñ‘êŒ<äø‘£ ‘· √ ≈£L&çq ÁXÊ$Tø£
X¯ø>ÔÏ ± e÷]Ã, ‘·<ë«sê dü$Tà[‘· eè~∆ì kÕ~Û+#·&yÉ T˚ sêJyé
j·TTe øÏsD ¡ ≤\ ãèVü≤‘·sÔ ¡ \ø£´å +.
á $TwüHé neT\T ø√dü+ sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ eTTK´eT+Á‹
n<Û´ä ≈£îå ì>±, 9 eT+~ øπ _HÓ{Ÿ eT+Á‘·T\T, dü+ã+~Û‘· XÊK\
eTTK´ø±s¡´<äs¡TÙ\T, |ü]ÁX¯eT, $<ë´ dü+düú\≈£î #Ó+~q 10
eT+~ Á|ü‹ì<ÛTä \T>± ªsêJyé m&ÉT´πøwüHé n+&é m+bÕ¢jTY yÓT+{Ÿ
øöì‡˝Ÿ Ä|òt Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ(Rajiv Education and Employ-
ment Council of Andhra Pradesh(REECAP))µ qT
@sêŒ≥T #˚d+æ ~. á n‘·T´qï‘· kÕúsTT ø£$T{° $TwüHé neT\T≈£î
nedüsy¡ TÓ qÆ Á|üÁøÏjT· ≈£î e÷s¡ìZ sπ X› q¯ + #˚dTü +Ô ~.
á $TwüHé≈£î dü+ã+~Û+∫q nìï Á|üj·T‘êï\qT
düeTq«j·T|ü]#˚+<äT≈£î ªsêJyé m&ÉT´πøwüHé n+&é m+bÕ¢jTY yÓT+{Ÿ
˚ T $TwüHé ÇHé Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ(Rajiv Education and Employ-
ment Mission in Andhra Pradesh(REEMAP) )µqT
å @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
Ç~ mì$T~ Á|üuÛÑT‘·« XÊK˝À¢ @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq
mì$T~ düuŸ $Twüq¢ <ë«sê ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·T+~.
8 düuŸ $TwüqT¢, neT\T #˚jT· T Á|üuTÑÛ ‘·« XÊK\T
1. Á>±MTD ñbÕ~Û düuŸ $TwüHé : Á>±MTD≤_Ûeè~∆ XÊK
2. |ü≥D º ÁbÕ+‘ê\ düuŸ $TwüHé : ñbÕ~Û eT]j·TT •ø£D å
XÊK
3. |ü≥D º eTT]øÏ yê&É\ düuŸ $TwüHé : |ü≥D º ≤_Ûeè~∆ XÊK
4. $<ë´ dü+dü˝ú À¢ ñ<√´>±\ düuŸ $TwüHé : kÕ+πø‹ø£ $<ë´
XÊK
5. $ø£˝≤+>∑T\ düuŸ $TwüHé : $ø£˝≤+>∑T\ dü+øπ eå T XÊK
6. –]»qT\ düuŸ $TwüHé : –]»q dü+øπ eå T XÊK
7. yÓTHÆ ê]{°\ düuŸ $TwüHé : yÓTHÆ ê]{°\ dü+øπ eå T XÊK
8. ôV≤’ <äsêu≤<é düuŸ $TwüHé : õôV≤#Ym+dæ XÊK
õ˝≤¢ kÕúsTT˝À sêJyé j·TTe øÏsD¡ ≤\ Á|üD≤[ø£, neT\T,
|üs´¡ y˚øDå£ ≈£î õ˝≤¢ ø£˝ø… sº£ Y #Ós’ à¡ Hé>± õ˝≤¢ kÕúsTT ø£$T{°ì @sêŒ≥T
#˚kÕÔs¡T.
kÕ~Û+∫q Á|ü>‹∑

H˚sT¡ >± Á|üuTÑÛ ‘·«, Áô|y’ ≥˚ T uÛ≤>∑kÕ«eT´(PPP) |ü<‹∆ä ˝À
düTe÷s¡T 1000 •ø£D å ≤ øπ +Á<ë\qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+
»]–+~. 23 s¡+>±˝À¢, düTe÷s¡T 80 ø√s¡T‡\˝À •ø£D å
Çe«&É+ »s¡T>∑T‘√+~.
120 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «

sêJyé j·TTe øÏsD ¡ ≤\ ÁøÏ+<ä ñ<√´>±\ ø√dü+ 15.59 s¡+>±\ yêØ>± ø£*Œ+∫q ñ<√´>±\T
\ø£å\ eT+~ qyÓ÷<äT #˚düT≈£îHêïs¡T. 2014 e÷]à s¡+>∑+ ñ<√´>±\T
Hê{ÏøÏ 5.24 \ø£\å eT+~øÏ ñ<√´>±\T ø£*Œ+#ê\qï~ 1. dü«j·T+ ñbÕ~Û 7,315
\ø£ å ´ + ø±>±, 2.84 \ø£ å \ eT+~øÏ ñ<√´>±\T 2. yÓ<
’ ´
ä   Äs√>∑
´ ùde\T 8,602
Ç|æŒ+#·&+É »]–+~. 3. ]f…Æ˝Ÿ/ùd˝Ÿ‡/e÷¬sÿ{Ï+>¥ 27,331
4. f…ø˘‡f…Æ˝Ÿ‡ 24,840

yÓTT‘·+Ô ø£*Œ+∫q 2,83,924 ñ<√´>±\˝À 1,72,658 5. ìsêàD s¡+>∑+ 16,907
|ü⁄s¡Twüß\≈£î, 1,11,216 (39%)eTVæ≤fi¯\≈£î Çe«&É+ 6. ˝≤–dæ º ø ˘ ‡ 12,759
»]–+~. 45% _dæ\≈£î, 24% mdtd\æ ≈£î, 22% 7. $<ä´   •ø£D å
8. ‘·j·÷Ø s¡+>∑+(e÷´qTbòÕ´ø£Ã]+>¥)
17,368
52,105
zdæ\≈£î, 7% mdt{\Ï ≈£î, 2% yÓTHÆ ê]{°\≈£î Çe«&É+ 9. ◊{Ï/◊{ÏÇmdt/_|æz 72,060
»]–+~. 10. Ç‘·s¡ s¡+>±\T 44,637
yÓTT‘·Ô+ 2,83,924
<ë]Á<ä´sπ K≈£î ~>∑Teq ñqï yê] XÊ‘·+
ñeTà&ç Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
dü+e‘·‡s¡+ Á>±MTD |ü≥ºD yÓTT‘·Ô+ Á>±MTD |ü≥ºD yÓTT‘·Ô+
1 2 3 4 5 6 7
1973-74 48.41 50.61 48.86 56.44 49.01 54.88
1977-78 38.11 42.55 39.31 53.07 45.24 51.32
1983 26.53 36.30 28.91 45.65 40.79 44.48
1987-88 20.92 40.11 25.86 39.09 38.20 38.86
1993-94 15.92 38.33 22.19 37.27 32.36 35.97
2004-05 11.20 28.00 15.80 23.30 25.70 27.50
1993-94 48.10 35.20 44.60 50.10 31.80 45.30
2004-05 32.30 23.40 29.60 42.00 25.50 37.20
2009-10 22.80 17.70 21.10 33.80 20.90 29.80
2011`12 10.96 5.81 9.20 25.70 13.70 21.92
<ë]Á<ä´sπ K≈£î ~>∑Tq ñqï yê] dü+K´(\ø£˝å À¢)
ñeTà&ç Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
dü+e‘·‡s¡+ Á>±MTD |ü≥ºD yÓTT‘·Ô+ Á>±MTD |ü≥ºD yÓTT‘·Ô+
1 2 3 4 5 6 7
1973-74 178.21 47.48 225.69 2612.90 600.46 3213.36
1977-78 149.13 48.41 197.54 2642.47 646.48 3288.95
1983 114.34 50.24 164.58 2519.57 709.40 3228.97
1987-88 96.38 64.05 160.43 2318.80 751.69 3070.49
1993-94 79.49 74.47 153.96 2440.31 763.37 3203.68
2004-05 180.00 55.00 235.10 3258.10 814.10 4072.20
2009-10 127.90 48.70 176.60 2782.10 764.70 3546.80
2011`12 61.80 16.98 78.78 2166.58 531.25 2697.83
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 121 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 10. 12e |ü+#·es¡¸ |Á Dü ≤[ø£
eè~∆ y˚~ø£

13 õ˝≤¢\‘√ @s¡Œ&çq qyê´+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ düeTè~∆ nsTTq
eè~∆ kÕeTs¡´ú + ø£*– ñ+~. nsTTq|üŒ{Ïø,° >∑‘· |ü~
dü+e‘·‡sê\(2004`05 qT+&ç 2013`14) ø±\+˝À
kÕ~Û+∫q eè~∆ kÕeTsêú´ìï uÛØÑ Ô #˚jT· &É+ kÕ<Û´ä + ø±<äT.
13 õ˝≤¢\≈£î dü+ã+~Û+∫ ùdø£]+∫q ndüÁeT>∑yTÓ qÆ
düe÷#êsêìï ã{Ϻ á 10 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À
C≤rj·T kÕúsTT eè~∆ dü>≥ ∑ T 7.55% ñ+&É>±, sêh ªªy˚>e∑ +‘·yTÓ qÆ , düTdæsú y¡ TÓ qÆ , eT]+‘· dü$Tà[‘· eè~∆(faster,
Ä]úø£ e´edüú eè~∆πs≥TqT 7.16 XÊ‘·+>± n+#·Hê sustainable and more inclusive growth)µ.
y˚jT· &É+ »]–+~.

2004`05 qT+&ç 2007`08 eT<Û´ä õmdt&|ç æ eè~∆ dü÷N\(monitorable indicators)qT >∑T]Ô+∫+~.
y˚>+∑ |ü⁄+E≈£î+~. C≤rj·T kÕúsTT eè~∆sπ ≥T ø£+fÒ
n~Ûø£ eè~∆sπ ≥TqT kÕ~Û+#·&+É »]–+~.

2007`08˝À 12.02% >∑]wüº eè~∆πs≥T qyÓ÷<äT Ä]úø£ eè~∆
ø±>±, 2008`09˝À 6.8 XÊ‘êìøÏ |ü&çb˛sTT+~.
2009`05˝À eT]+‘·>± ~>∑C≤] 4.53 XÊ‘êìøÏ
|ü‘q· yÓT+Æ ~. 2010`11˝À dü«\Œ+>± ø√\T≈£îqï|üŒ{Ïø,°
>∑&ç∫q eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ dü>∑≥T eè~∆ 5.10%
e÷Á‘·yT˚ ñ+~.

11e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø± ø±\+(2007`12)˝À
C≤rj·T kÕúsTT˝À 8.05% eè~∆sπ ≥T qyÓ÷<äT ø±>±,
sêh+ 7.32% eè~∆ì e÷Á‘·yT˚ qyÓ÷<äT #˚dTü ≈£î+~.

>∑&∫ç q <äXÊã› ø±\+˝À sêh+ jÓTTø£ÿ ‘·\dü] Ä<ëj·T+ ù|<ä]ø£+   ñbÕ~Û
C≤rj·T ‘·\dü] Ä<ëj·T+ ø£+fÒ m≈£îÿe>±H˚ ñ+~.
‘êC≤>± n+<äTu≤≥T˝À ñqï düe÷#ês¡+(2013`14
‘ê‘êÿ*ø£ n+#·Hê\ Á|üø±s¡+) uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ‘·\dü]
Ä<ëj·T+ ` 74,380 ø±>±, sêh ‘·\dü] Ä<ëj·T+
` 85,797.
12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£(2012`17)
12e |ü + #· e s¡ ¸ Á|ü D ≤[ø£ 2012 @Á|æ ˝ Ÿ 1q
ÁbÕs¡ + uÛ Ñ y Ó T Æ + ~. ‘=\T‘· eè~∆ π s ≥TqT 9%>±
ìπs•› +#·T≈£îqï|üŒ{Ïø,° Ç{°e\ ø±\+˝À e∫Ãq Ä]úø£ e´edüú
eT+<ä>∑eTq+ <äècÕº´ eè~∆πs≥T n+#·HêqT 8.2 XÊ‘êìøÏ
≈£î~+#·&É+ »]–+~. s¡+>±\ yêØ eè~∆πs≥¢qT ≈£L&Ü
düe]+#·&+É »]–+~.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 122
s¡+>±\ yêØ eè~∆ sπ ≥T \øå±´\qT ÁøÏ+~ $<Û+ä >±
ìπs›•+#ês¡T.
e´ekÕj·T+ ` 4%
|ü]ÁX¯eT\T ` 8.1%
ùde\T ` 9.1%
12e |ü + #· e s¡ ¸ Á|ü D ≤[ø£ Á|ü < Û ë q ìHê<ä +
12e Á|üD≤[ø£ 25 n‘·´+‘· eTTK´yÓTqÆ |üs´¡ y˚ø+åÏ #·<>ä Z∑
n$:
1. yêdüeÔ õ&ç|æ eè~∆ sπ ≥T 8.2%
2. e´ekÕj·T eè~∆sπ ≥T 4.0%
3. ‘·j÷· Ø s¡+>∑ eè~∆sπ ≥T 10.0%
4. Á|ü‹ sêh+ 11e Á|üD≤[ø£˝À kÕ~Û+∫q <ëìø£+fÒ
12e Á|üD≤[ø£˝À n~Ûø£ dü>≥ ∑ T eè~∆sπ ≥TqT ø£*– ñ
+&Ü*.
5. 12e Á|üD≤[ø£ eTT–ùd Hê{ÏøÏ $ì$Tj·T ù|<ä]ø£
ìwüŒ‹Ôì ÁøÏ‘·+ n+#·Hê\ø£+fÒ 10% bÕsTT+≥¢qT
‘·–Z+#ê*.
6. 12e Á|üD≤[ø± ø±\+˝À e´ekÕj˚T‘·s¡ s¡+>∑+˝À 50
$T*j·Tq¢ ø=‘·Ô |üì neø±XÊ\qT düèwæº+∫, n<˚
dü+K´˝À HÓ|’ ⁄ü D´ <Ûèä Mø£sD
¡ qT ø£*Œ+#ê*.
$<ä´
7. 12e Á|ü D ≤[ø£ ∫e] Hê{Ï ø Ï dü > ∑ ≥ T bÕsƒ ¡ X Ê\
dü+e‘·‡sê\qT 7 dü+e‘·‡sê\≈£î ô|+#ê*.
8. Á|ü‹ ej·TdüT düeT÷Vü≤+˝À 2 $T*j·Tq¢ n<äq|ü⁄ d”≥q¢ T
dü è wæ º + #· & É + <ë«sê ñqï‘· $<ä ´ qT eT]+‘·
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚yê*. Ä]úø£ e´edü≈ú î£ nedüsy¡ TÓ qÆ
HÓ|’ ⁄ü D≤´edüsê\‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚j÷· *.
9. 12e Á|üD≤[ø£ ∫e] Hê{ÏøÏ bÕsƒX¡ Ê\ qyÓ÷<äT˝À u≤\
u≤*ø£\ eT<Û´ä ñ+&˚ Ád”,Ô |ü⁄s¡Twü n+‘·sê\qT, mdtd,æ
mdt{\Ï T, eTTdæ+¢ \≈£î eT]j·TT Ç‘·sT¡ \≈£î eT<Û´ä ñ
+&˚ kÕe÷õø£ n+‘·sê\qT |üP]Ô>± ‘=\–+#ê*.
Äs√>∑´+
10. 12e Á|üD≤[ø£ ∫e] Hê{ÏøÏ •X¯ó eTs¡D≤\ sπ ≥TqT
25≈£î, Á|üd÷ü ‹ eTs¡D≤\ sπ ≥TqT 1≈£î ‘·–+Z #ê*. 0
qT+&ç 6 dü+e‘·‡sê\ eT<Ûä´ •X¯óe⁄˝À¢ Ád”Ô, |ü⁄s¡Twü
ìwüŒ‹Ôì 950≈£î ô|+#ê*.
11. 12e Á|üD≤[ø£ ∫e] Hê{ÏøÏ |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô sπ ≥TqT 2.1≈£î
‘·–Z+#ê*.
12. 12e Á|üD≤[ø£ ∫e] Hê{ÏøÏ 0`3 dü+e‘·‡sê\ eT<Û´ä
ej·TdüT |æ\˝¢ À¢ bÂwæøº ±Vü‰s¡ ˝ÀbÕìï mHém|òôt V≤#Y`3
kÕúsTT˝À¢ dü>±ìøÏ ‘·–+Z #ê*.
eTÚ*ø£ edü‘T· \T
13. 12e Á|üD≤[ø£ ∫e] Hê{ÏøÏ eTÚ*ø£ edü‘·T˝À¢
ô|≥Tºã&ÉT\qT õ&ç|˝æ À 9 XÊ‘êìøÏ ô|+#ê*.
14. 12e Á|üD≤[ø£ ∫e] Hê{ÏøÏ dü÷\ú kÕ>∑T˙{ÏbÕs¡T<ä\
$d”sÔ êíìï 90 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¢¡ qT+&ç 103 $T*j·THé
ôV≤ø±ºs≈¢¡ î£ ô|+#ê*.
15. 12e Á|üD≤[ø£ ∫e] Hê{ÏøÏ nìï Á>±e÷\≈£î $<äT´‘Y
kÂø£s´¡ + ø£*Œ+∫, m{Ï   dæ qcÕº\qT 20 XÊ‘êìøÏ
≈£î~+#ê*.
16. 12e Á|üD≤[ø£ ∫e] Hê{ÏøÏ nìï Á>±e÷\≈£î nìï
s¡ø±\ yê‘êes¡D≤\qT ‘·≥Tº≈î£ H˚ s√&ÉT¢ ì]à+#ê*.
17. 12e Á|ü D ≤[ø£ ∫e] Hê{Ï ø Ï C≤rj· T , sêh
s¡V≤ü <ës¡T\qT ø£˙dü+ s¬ +&ÉT ˝…q’ ¢ Á|üe÷D≤ìøÏ ô|+#ê*.
18. 12e Á|üD≤[ø£ ∫e] Hê{ÏøÏ ádüºs¡Hé   yÓdüºs¡Hé 12e Á|üD≤[ø£≈î£ eè~∆ \øå±´\T
&Ó&øπç f…&é Áô|sò TT{Ÿ ø±]&Üs¡q¢ T |üP]Ô #˚j÷· *.
19. 12e Á|üD≤[ø£ ∫e] Hê{ÏøÏ Á>±MTD f…* kÕ+Á<ä‘q· T \øå±´ìøÏ ø£≥Tºã&ç ñ+~.
70 XÊ‘êìøÏ ô|+#ê*.
20. 12e Á|üD≤[ø£ ∫e] Hê{ÏøÏ 50 XÊ‘·+ Á>±MTD
»HêuÛ≤≈£î dü>≥ ∑ Tq s√E≈£î 55 ©≥s¡¢ ‘·\dü] düTs¡ø‘åÏ ·
‘ê>∑T˙{Ïì n+<äCj Ò ÷· *. 50% Á>±eT |ü+#êj·Tr\T
ìs¡à˝Ÿ Á>±eT yÓ÷<ëqT n+<äTø√yê*.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 123
|üsê´es¡D   düTdæsú ‘¡ ·
21. 12e Á|üD≤[ø± ø±\+˝À Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ 1 $T*j·THé
ôV≤ø±ºs¢¡ y˚Ts¡ |ü#÷ <äHêìï ô|+#ê*.
22. 12e Á|üD≤[ø£˝À 30,000 yÓT>±yê≥¢ |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D
eqs¡T\ $<äT´#·Ãø¤ ÔÏ kÕeTsêú´ìï ô|+#ê*.
23. 2020 Hê{ÏøÏ Vü≤]‘· >∑èVü≤yêj·TTe⁄\ ñ<ëZs¡ rÁe‘·qT
2005 kÕúsTT\ ø£+fÒ 20 qT+&ç 25 XÊ‘êìøÏ
‘·–Z+#ê*.
ùde\ n+<äC‘Ò ·
24. 12e Á|üD≤[ø£ ∫e] Hê{ÏøÏ 90 XÊ‘·+ uÛ≤s¡rj·T
≈£î≥T+u≤\≈£î u≤´+øÏ+>¥ ùde\qT n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ
‘˚yê*.
25. 12e Á|üD≤[ø£ ∫e] Hê{ÏøÏ Á|ü<ëÛ q sêsTTr\T, dü+øπ eå T
dü + ã+~Û ‘ · #Ó * ¢ + |ü ⁄ \qT u≤´+≈£ î nøö+≥¢ ‘ √
nqTdü+<ÛëqyÓTqÆ Ä<ÛësY y˚~ø£ <ë«sê Á|ü‘´· ø£å q>∑<Tä
ã~©øÏ e÷sêÃ*.
Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ ` 12e Á|ü D ≤[ø£ ≈ £ î
dü+dæ<ä∆‘·

uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ‘√ bÕ≥T Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ≈£L&Ü 2012 @Á|æ˝Ÿ
1q ÄXÊeVü ≤ <ä è ø£ Œ <∏ ä + ‘√ 12e |ü + #· e s¡ ¸
Á|üD≤[ø£(2012`17)˝ÀøÏ Á|üy•˚ +∫+~.

øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« Ä˝À#·q\≈£î nqT>∑TD+>± sêÁcÕºìøÏ
dü + ã+~Û + ∫q 12e Á|ü D ≤[ø± $<Û ë q |ü Á ‘êìï
s¡÷bı+~+#˚+<äT≈£î sêh Á|üuÛÑT‘·«+ 10 e]ÿ+>¥
Á>∑÷|ü⁄\qT @sêŒ≥T #˚d+æ ~.

øπ +Á<ä Á|üD≤[ø± dü+|òTü + 25 ø°\ø£ |üs´¡ y˚ø‘åÏ · dü÷N\qT
>∑T]Ô+∫q≥T¢>±H˚ sêh+ ≈£L&Ü 50 |üs´¡ y˚ø‘åÏ · dü÷N\qT
>∑T]Ô+∫+~.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£˝À 10% eè~∆
s¡+>±\ yêØ eè~∆ \øå±´\T:
e´ekÕj·T+ ` 6%
|ü]ÁX¯eT\T ` 10.5%
ùde\ s¡+>∑+ ` 11.5%
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
12e Á|üD≤[ø£ düMTø£å
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ |ü]D≤e÷\T
kÕ<Ûës¡D+>± sêh Ä]úø£ e´edü˝ú Àì nìï s¡+>±\ Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ ,
$düsÔ D¡ <äX\¯ ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+{≤sTT. 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£
Á|ü ‹ cÕº ‘ · à ø£ \øå ± ´\‘√ ÁbÕs¡ + uÛ Ñ y Ó T Æ q |ü Œ {Ï ø ° , yÓ T T<ä { Ï
dü+e‘·‡s¡+(2012`13) ìsêXÊ»qø£+>± 5.58% eè~∆ì
e÷Á‘·y˚T qyÓ÷<äT #˚j·T&É+ »]–+~. Ä ‘·s¡Tyê‘· ≈£L&Ü
Á|üj·÷D+ kÕ|ò”>± »s¡>∑˝Ò<äT. 2013`14˝À ≈£L&Ü n<˚
eT+<ä>e∑ Tq+ ø=qkÕ–+~. 6.08% eè~∆sπ ≥T kÕ~Û+#·&+É
»]–+~.
eè~∆ rs¡T
12e |ü + #· e s¡ ¸ Á|ü D ≤[ø£ yÓ T T<ä { Ï ¬ s +&É T
dü+e‘·‡sê\(2012`13, 2013`14)˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯ õ&ç|æ
eè~∆sπ ≥T es¡Tdü>± 4.47% eT]j·TT 4.74% e÷Á‘·yT˚ ñ
+&É>±, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ õmdt&ç|æ 5.58% eT]j·TT 6.08%
eè~∆sπ ≥¢qT qyÓ÷<äT #˚jT· &É+ »]–+~.
e´ekÕj·T s¡+>∑+

12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ yÓTT<ä{Ï s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À
kÕ~Û+∫q eè~∆πs≥T≈£î e´ekÕj·T s¡+>∑y˚T Á|ü<Ûëq
ø±s¡ D +>± #Ó | ü Œ e#· T Ã. á ¬ s +&É T dü + e‘· ‡ sê\
(2012`13 eT]j· T T 2013`14)˝À sêh+˝À
e´ekÕj·T s¡+>∑+ es¡Tdü>± 7.69% eT]j·TT 6.94%
eè~∆sπ ≥T¢ kÕ~Û+#·&+É »]–+~.

sêh õmdt&|ç ˝æ À e´ekÕj·T s¡+>∑+ 23.3% yê{≤
ø£*– ñ+~. yÓTT‘·Ô+ e´ekÕj·T s¡+>∑ õmdt&ç|æ˝À
ÄVü‰s¡<ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô 35% ñ+≥T+~. 12e
|ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ yÓTT<ä{Ï s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À ÄVü‰s¡
<ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô dü«\Œ+>± ô|]–+~. 2012`13˝À
ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô 104.95 \ø£\å yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\T
ñ+&É>±, 2013`14˝À 116.64 \ø£å\ ≥qTï\≈£î
ô|]–+~.

2013`14˝À q÷HÓ –+»\ ñ‘·Œ‹Ô 21.93 \ø£å\
≥qTï\ ñ+~. 2012`13‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ 10.56%
ô|]–+~.

|ü‹Ô ñ‘·Œ‹Ô 25.99% ô|]– 19.44 \ø£å\ uÒfi¯¢≈£î
#˚s¡T≈£î+~.

sêh õmdt&|ç ˝æ À düTe÷s¡T 5.5% ñ+&˚ |üXó¯ b˛wüD
s¡+>∑+ Á|ü‘˚´øÏ+∫ ø£s¡Te⁄ |”&ç‘· ÁbÕ+‘ê˝À¢ì ∫qï,
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 124
düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \≈£î eTTK´yÓTqÆ Á|ü‘ê´e÷ïj·T Ä<ëj·T
eqs¡T>± ne‘·]+∫+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ yÓTT‘·Ô+ |üX¯ó
dü+|ü<˝ä À sêh+ 10 XÊ‘êìøÏ ô|>’ ± yê{≤ ø£*– ñ
+~. ø√&ç>T∑ &ÉT,¢ e÷+dü+ ñ‘·Œ‹Ô˝À <˚X+¯ ˝ÀH˚ yÓTT<ä{Ï
kÕúq+˝À, bÕ\ ñ‘·Œ‹Ô˝À 2e kÕúq+˝À ñ+~.

|òæwüØdt s¡+>∑+ eTs=ø£ eTTK´yÓTÆq ñ|üs¡+>∑+>±
#Ó|Œü e#·TÃ. #˚|\ü ñ‘·Œ‹Ô˝À sêh+ s¬ +&Ée kÕúq+˝À
ñ+~. yÓTT‘·Ô+ õmdt&ç|æ˝À |òæwüØdt s¡+>∑+ 5.4%
yê{≤ ø£*– ñ+~. $kÕÔsy¡ TÓ qÆ eè~∆ kÕeTs¡´ú + ñqï
á s¡+>∑+ e´ekÕj·T s¡+>∑+˝Àì Ç‘·s¡ ñ|üs+¡ >±\qT
n~Û>$∑ TdüT+Ô <äì Ä•+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~.

n≥M s¡+>∑+ 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ yÓTT<ä{Ï s¬ +&ÉT
dü + e‘· ‡ sê\˝À 1% #=|ü ⁄ Œq dæ ú s ¡ + >± eè~∆
#Ó+<äT‘√+~. Á|üdTü ‘Ô +· ñqï n≥M $d”sÔ êíìï s¡ø+åÏ ∫,
n_Ûeè~∆ #˚jT· &É+‘√ bÕ≥T, \øå±´\ y˚Ts¡≈î£ eèøå±\
$düÔs¡DqT ô|+#·&ÜìøÏ |ü\T ø±s¡´Áø£e÷\T neT\T
#˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~. 5 \ø£\å ôV≤ø±ºs≈¢¡ î£ ô|>’ ± &ûÁ>π &Ó&é
n≥M ÁbÕ+‘êìï eqdü+s¡øD å£ dü$T‘·T\ Ä<Û«ä s¡´+˝À
dü+s¡ø+åÏ ∫, n_Ûeè~∆ #˚d,æ ìs¡«Væ≤+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~.
|ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+

sêh õmdt&|ç ˝æ À 20 XÊ‘êìøÏ ô|>’ ± yê{≤ ø£*– ñ
qï |ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe y˚>∑+‘√ eè~∆
#Ó + <ä T ‘√+~. 2012`13˝À 0.02% eè~∆ ì
kÕ~Û+#·>±, 2013`14˝À 2.16 XÊ‘·+ eè~∆sπ ≥TqT
qyÓ÷<äT #˚dTü ≈£î+~.

$<äT´‘Y ø=s¡‘· |ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+˝À eT+<ä>e∑ THêìøÏ
Á|ü<Ûëq ø±s¡D+>± #Ó|üŒe#·TÃ. bÕ]ÁXÊ$Tø£ eè~∆ì
y˚>e∑ +‘·+ #˚jT· &ÜìøÏ $<äT´‘Y eT]j·TT Ç‘·s¡ uÛÖ‹ø£
eTÚ*ø£ edü‘·T\qT n_Ûeè~∆ #˚j·Te\dæq nedüs¡+
ñ+~.

|ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+˝À $<äT´#·Ãø¤ ,ÔÏ >±´dt   ˙{Ï düs|¡ süò ê
eT]j·TT ìsêàD s¡+>±\T e÷Á‘·yT˚ 12e |ü+#·es¡¸
Á|üD≤[ø£˝À ø=+‘· ñ‘ê‡Vü≤+>± ñHêïsTT.

2012`13˝À 7.12% eè~∆sπ ≥TqT kÕ~Û+∫q yÓTìÆ +>¥
  ø±«ØsTT+>¥ s¡+>∑+ 2013`14˝À `11.22%
Á|ü‹≈£L\ eè~∆ì qyÓ÷<äT #˚dTü ≈£î+~.

bÕ]ÁXÊ$Tø£ õmdt&ç|æ˝À düTe÷s¡T 48%, sêh
õmdt&ç|æ˝À düTe÷s¡T 10% es¡≈£î ñ+&˚ ‘·j·÷Ø
s¡+>∑+ô|’ Ä]úø£ e´edüú eT+<ä>e∑ Tq Á|üu≤Û e+ rÁe+>±
|ü&ç+~.

qyÓ÷~‘· ‘·j·÷Ø s¡+>∑+ bÕ]ÁXÊ$Tø£ õmdt&ç|æ˝À
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 33% ñ+fÒ, nqyÓ÷~‘· ‘·j÷· Ø s¡+>∑+ 10% es¡≈î£
yê{≤ ø£*– ñ+≥T+~. nqyÓ÷~‘· ‘·j÷· Ø s¡+>∑+
2012`13˝À ` 5.49%, 2013`14˝À `2.29%
Á|ü‹≈£L\ eè~∆ì qyÓ÷<äT #˚dTü ø√e&É+ »]–+~.
ùde\ s¡+>∑+

sêh õmdt&|ç ˝æ À dæ+Vü≤uÛ≤>∑+(55% ô|>’ ±) ÄÁø£$TdüTqÔ ï
ùde\ s¡+>∑+ e÷Á‘·yT˚ 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ yÓTT<ä{Ï
s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À 7 XÊ‘êìøÏ ô|>’ ± eè~∆sπ ≥TqT
qyÓ÷<äT #˚dTü ≈£î+~.

ùde\ s¡+>∑+ 2012`13˝À 7.01%, 2013`14˝À
7.25% eè~∆πs≥T kÕ~Û+#·&É+ »]–+~. ùde\
s¡ + >∑ + ˝À es¡ Ô ø £ + , ôVA≥fi¯ ó ¢   ¬ s kÕº ¬ s +≥T¢ ,
ø£eT÷´ìπøwüqT¢, u≤´+øÏ+>¥   Çq÷‡¬sqT‡, ]j·T˝Ÿ
mùd{º Ÿ   yê´bÕs¡ ùde\T, s¡yêD≤   k˛ºsπ J yÓTT<ä\>∑T
ñ|üs+¡ >±\T 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ yÓTT<ä{Ï s¬ +&˚fi˝¢¯ À
kÕqT≈£L\ eè~∆ì qyÓ÷<äT #˚dTü ≈£îHêïsTT.
yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£\T ` |üìrs¡T

12e |ü + #· e s¡ ¸ Á|ü D ≤[ø£ ˝ Àì yÓ T T<ä { Ï ¬ s +&É T
dü+e‘·‡sê\(2012`13, 2013`14)˝À »]|æq
yÓTT‘·+Ô øπ {≤sTT+|ü⁄˝À¢ Ä]úø£ ùde\T(düTe÷s¡T 60%)
n‹ô|<ä› uÛ≤>±ìï bı+<ä>±, kÕe÷õø£ ùde\T düTe÷s¡T
40% uÛ≤>∑+‘√ s¬ +&Ée kÕúq+˝À ñHêïsTT. kÕ<Ûës¡D
ùde\≈£î 1% ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe øπ {≤sTT+#·&+É »]–+~.

»]|æ q yÓ T T‘· Ô + π ø {≤sTT+|ü ⁄ ˝À¢ #˚ d æ q e´j· T +
2012`13˝À 82.16% ñ+&É>±, 2013`14˝À
73.08% e÷Á‘·yT˚ ñ+~.

2013`14˝À yÓTT‘·+Ô øπ {≤sTT+|ü⁄˝À¢ kÕ>∑T˙{ÏbÕs¡T<ä\
s¡+>±ìøÏ düTe÷s¡T 26% øπ {≤sTT+#·&+É »]–+~.
yÓTT‘·Ô+ e´j·T+˝À ≈£L&Ü á s¡+>∑+ Ç<˚ yê{≤qT
ø£*– ñ+~.

yÓ T T‘· Ô + e´j· T +˝À mdt d æ \ T/mdt { Ï \ T, _dæ \ T,
yÓTÆHê]{°\ dü+πøåeT+ 14.06%, Á>±MTD≤_Ûeè~∆
12.64%, s¡ y êD≤ s¡ + >∑ + 9.13%‘√ Á|ü < Û ë q
yê{≤<ës¡T\T>± ñHêïsTT. $<ä´, e´ekÕj·T+, >∑èVü≤
ìsêàD+ ‘·sT¡ yê‘· kÕúHê˝À¢ ñHêïsTT.

kÕ>∑T˙{ÏbÕs¡T<ä\ eT]j·TT es¡<ä ìj·T+Á‘·D≈£î
2012`13˝À ` 11,012.65 ø√≥T¢, 2013`14˝À
` 10,168 ø√≥T¢ e´j·T+ #˚jT· &É+ »]–+~.

e´ekÕj·T+   nqTã+<Ûä s¡+>±\≈£î 2012`13˝À
` 2692.79 ø√≥T¢, 2013`14˝À ` 2051.86 ø√≥T¢
Ks¡TÃ #˚jT· &É+ »]–+~.
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 125

12e Á|üD≤[ø£˝À Á>±MTD≤_Ûeè~∆øÏ ô|<ä› |”≥ y˚jT· &É+
»]–+~. á Á|üD≤[ø£ yÓTT<ä{Ï s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À
á s¡+>∑+ô|’ >∑D˙j·T+>± e´j·T+ #˚jT· &É+ »]–+~.
2012`13˝À ` 5,181.66 ø√≥T¢, 2013`14˝À
`4,896.30 ø√≥T¢ e´j·T+ #˚jT· &É+ »]–+~.

s¡yêD≤ s¡+>∑+ ÁøÏ+<ä 2012`13˝À ` 2,785.03
ø√≥T¢, 2013`14˝À ` 3,535.78 ø√≥T¢ e´j·T+
#˚jT· &É+ »]–+~.

kÕ<Ûës¡D $<ä´≈£î 2012`13˝À ` 1,915.54 ø√≥T¢,
2013`14˝À ` 2,166.16 ø√≥T¢ e´j·T+ #˚jT· &É+
»]–+~.
düs√«‘·èwüº ø±s¡´Áø£e÷\ neT\T rs¡T

øπ +Á<ä ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<øä∏ ±\ |ü⁄qs¡«´ed”øú s£ D¡ ô|’ @sêŒ≥T
#˚dqæ #·‘T· sπ «~ ø£$T{°, |ü<øä∏ ±\qT |üØøÏ+å ∫, yê{Ïì
66 øπ +Á<ä ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<øä∏ ±\T>± eØZø]£ +∫+~. nìï
πø+Á<ä ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<∏äø±\T eT]j·TT u≤¢ø˘ Á>±+≥T
ÁøÏ+<ä ÇdüTqÔ ï Á|üD≤[ø± düV≤ü ø±sêìï sêh Á|üD≤[ø£≈î£
øπ +Á<ä düV≤ü ø±s¡+>± eØZø]£ +#·&+É »]–+~. n|üŒ{Ï
qT+&ç øπ +Á<ä Á|üD≤[ø£ ÁøÏ+<ä ÇdüTqÔ ï øπ +Á<ä düV≤ü ø±sêìï
sêh Á|üD≤[ø£≈î£ øπ +Á<ä düV≤ü ø±s¡+>± e´eVü≤]+#·&+É
»s¡T>∑T‘√+~.

sêqTqï dü+e‘·‡sê\˝À n_Ûeè~∆øÏ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«
düs√«‘·èwüº ø±s¡´Áø£e÷\T(flagship programmes)
eT÷\dü Ô + uÛ ≤ \T>± ñ+{≤j· T ì uÛ ≤ $+#· & É +
»s¡T>∑T‘√+~.

ñeTà&ç sêh+˝À dü s √«‘· è wü º ø±s¡ ´ Áø£ e ÷\≈£ î
2012`13˝À ` 16,934 ø√≥T¢ e´j·T+ #˚j·T>±,
2013`14˝À ` 18,425 ø√≥T¢ Ks¡Tà ô|≥º&É+
»]–+~.
sêÁw”j
º T· ø£èwæ $ø±dt jÓ÷»q(ÄsYø¬ $mdt)

Bìì øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2007`08˝À 100% øπ +Á<ä
n<äq|ü⁄ düV≤ü ø±s¡ |ü<øä∏ +£ >± ÁbÕs¡+_Û+∫+~. e´ekÕj·T
s¡+>∑+˝À 4% ø£+fÒ n<äq|ü⁄ yê]¸ø£ eè~∆πs≥T
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ sêÁcÕº\≈£î düV≤ü ø±s¡+ n+~+#·&ÜìøÏ
á |ü<øä∏ ±ìï ñ<˚•› +#·&+É »]–+~.

12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ yÓTT<ä{Ï s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À
ñeTà&ç Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh+˝À 2012`13˝À `607.19
ø√≥T¢, 2013`14˝À ` 376.70 ø√≥T¢ e´j·T+
#˚jT· &É+ »]–+~.
C≤rj·T ñ<ë´q eq $TwüHé

C≤rj·T ñ<ë´qeq $TwüHé ÁøÏ+<ä sêh ñ<ë´q
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 $Twü H é ( mdt ô V≤#Y m +)qT 2005 qe+ãsY 3q
ÁbÕs¡+_Û+#·&+É »]–+~.

á $TwüHé ÁøÏ+<ä 1. e÷$T&ç, 2. ã‘êÔsTT, 3. düb˛{≤,
4. <ëìeTà, 5. ns¡{,Ï 6. u§bÕŒsTT, 7. J&çe÷$T&ç,
8. |üP\T, 9. düT>∑+<Ûä Á<äyê´\ |ü+≥\ô|’ πø+ÁB
ø£]+#·&+É »]–+~.

12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ yÓTT<ä˝q’… ‘·sT¡ yê‘· ñeTà&ç
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh+˝À á $TwüHé ÁøÏ+<ä 2012`13˝À
` 143.63 ø√≥T¢, 2013`14˝À ` 107.82 ø√≥T¢
Ks¡TÃ #˚jT· &É+ »]–+~.
eTVü‰‘êà>±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û Vü‰MT
|ü<øä∏ +£

á |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä ñeTà&ç Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh+˝À
2012`13˝À ` 4948.90 ø√≥T¢, 2013`14˝À
`5145.43 ø√≥T¢ e´j·T+ #˚jT· &É+ »]–+~.
dü‘«· s¡ kÕ>∑T˙{Ï Á|üj÷Ó »q |ü<øä∏ +£ (m◊_|æ)

πø+Á<ä »\ dü+|òüT+ eT]j·TT Á|üD≤[ø± dü+|òüT+
øÏj
¢ T· s¬ qT‡\‘√ #˚|{ü qºÏ uÛ≤Ø eT]j·TT eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü
kÕ>∑T˙{Ï ÁbÕC…≈î£ \º dü‘«· s¡ |üP]Ô ø√dü+ øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+
1996`97 qT+&ç á |ü<øä∏ ±ìï neT\T #˚k˛Ô+~.

1996`97 qT+&ç Ç|ü Œ {Ï es¡ ≈ £ î yÓ T T‘· Ô + 33
ÁbÕC…≈î£ \º qT Ç+<äT˝À #˚sá &É+ »]–+~. yê{Ï˝À 17
uÛ≤Ø, 16 eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü ÁbÕC…≈î£ \º T ñHêïsTT.

12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø± ø±\+˝À ñeTà&ç Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
sêh+˝À á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä 2012`13˝À ` 1184.85
ø√≥T¢, 2013`14˝À ` 996.86 ø√≥T¢ Ks¡Tà #˚jT· &É+
»]–+~.
sêJyé>±+BÛ Á>±MTD $<äT´Bø£sD¡ jÓ÷»q

<˚X+¯ ˝Àì nìï Á>±e÷\qT, <ë]Á<ä´ sπ K≈£î ~>∑Teq
nìï ≈£î≥T+u≤\qT $<äT´Bø£]+#ê\H˚ \ø£´å +‘√ á
ø±s¡´Áø£e÷ìï 2005˝À ÁbÕs¡+_Û+#·&+É »]–+~.

12e |ü + #· e s¡ ¸ Á|ü D ≤[ø£ ˝ À ñeTà&ç sêh+˝À
2012`13˝À ` 363.62 ø√≥T¢, 2013`14˝À
`791.51 ø√≥T¢ Ks¡Tà #˚jT· &É+ »]–+~.
C≤rj·T Á>±MTD ‘ê>∑T˙{Ï ø±s¡´Áø£eT+

dü‘«· s¡ Á>±MTD ˙{Ï düs|¡ süò ê ø±s¡´Áø£eT+(Accelerated
Rural Water Supply Programme (ARWSP))
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 126
kÕúq+˝À øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2009`10 qT+&ç C≤rj·T
Á>±MTD ‘ê>∑T˙{Ï ø±s¡´Áø£e÷(National Rural Drink-
ing Water Programme (NRDWP) )ìï
Ä$wüÿ]+∫+~. Ç~ 100% øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á>±+≥T
Ç#˚à |ü<∏äø£+. á |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä ñeTà&ç sêh+˝À
2012`13˝À ` 672.82 ø√≥T¢, 2013`14˝À
`949.78 ø√≥T¢ Ks¡Tà #˚jT· &É+ »]–+~.
dü+|üPs¡í bÕ]X¯ó<Û´ä ø±s¡´Áø£eT+(ìs¡à\ uÛ≤s¡‘Y
n_Ûj·÷Hé)

2012 @Á|æ˝Ÿ 1 qT+&ç dü+|üPs¡í bÕ]X¯ó<Û´ä ø±s¡´Áø£eT+
ù|s¡TqT ìs¡à\ uÛ≤s¡‘Y n_Ûj÷· Hé>± e÷s¡Ã&É+ »]–+~.

ñeTà&ç Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh+˝À 2012`13˝À `138.48
ø√≥T¢, 2013`14˝À ` 401.08 ø√≥T¢ Ks¡Tà #˚jT· &É+
»]–+~.
Ç+~sê Äyêdt jÓ÷»q

Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝Àì <ë]Á<ä´ πsK≈£î ~>∑Teq
ìedædTü qÔ ï ≈£î≥T+u≤\ yês¡+<ä]ø° >∑èVü≤ edü‹ ø£*Œ+#˚
\ø£å´+‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫q á |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä ñeTà&ç
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh+˝À 2012`13˝À ` 1132.53
ø√≥T¢, 2013`14˝À ` 1558.75 ø√≥T¢ Ks¡TÃ
#˚jT· &É+ »]–+~.
»eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA C≤rj·T ns¡“Hé s¬ qT´e˝Ÿ
$TwüHé

á |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä 2012`13˝À ñeTà&ç sêh+˝À
`769.84 ø√≥T¢, 2013`14˝À ` 270.61 ø√≥T¢
Ks¡TÃ #˚jT· &É+ »]–+~.
Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ Á>±eT dü&øÉ ˘ jÓ÷»q

s√&ÉT¶ edü‹ ˝Òì nìï Äyêdü ÁbÕ+‘ê\≈£î nìï
yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \qT ‘·≥Tº≈î£ H˚ $<Û+ä >± s¡V≤ü <ës¡T\T
ì]à+∫, $T>∑‘ê Á|ü|ü+#·+‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚ùd
\ø£ å ´ +‘√ á ø±s¡ ´ Áø£ e ÷ìï 2000`01˝À
ÁbÕs¡ + _Û + #· & É + »]–+~. Ç~ 100% π ø +Á<ä
ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<øä∏ +£ . Bì ÁøÏ+<ä ñeTà&ç Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
sêh+˝À 2012`13˝À ` 207.60 ø√≥T¢ ,
2013`14˝À ` 167.02 ø√≥T¢ e´j·T+ #˚j·T&É+
»]–+~.
düs«¡ •øå±_Ûj÷· Hé

6 qT+&ç 14 dü+e‘·‡sê\ ˝À|ü⁄ ej·TdüT >∑\
|æ \ ¢ \ +<ä ] ø° ñ|ü j · T Tø£ Ô y Ó T Æ q ÁbÕ<∏ ä $ Tø£ $<ä ´ qT
n+~+#ê\H˚ \ø£´å +‘√ á ø±s¡´Áø£e÷ìï 2001`02˝À
ÁbÕs¡+_Û+#·&+É »]–+~. á ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä ñ
eTà&ç Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh+˝À 2012`13˝À ` 2552.33
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «
 ø√≥T¢, 2013`14˝À ` 2813.02 ø√≥T¢ e´j·T+
#˚jT· &É+ »]–+~.
eT<Ûë´Vü‰ï uÛÀ»q |ü<øä∏ +£

á |ü<øä∏ +£ ÁøÏ+<ä ñeTà&ç Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À 2012`13˝À
` 767.84 ø√≥T¢, 2013`14˝À ` 635.56 ø√≥T¢
e´j·T+ #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
C≤rj·T Äs√>∑´ $TwüHé

á $TwüHé ÁøÏ+<ä ñeTà&ç sêh+˝À 2012`13˝À
`992.32 ø√≥T¢, 2013`14˝À ` 1073.51 ø√≥T¢
Ks¡TÃ #˚jT· &É+ »]–+~.
düMTø£è‘· •X¯ó $ø±dü ùde\T(◊dæ&mç dt)

◊dæ&mç dt ÁbÕC…≈î£ º ÁøÏ+<ä ñeTà&ç sêh+˝À 2012`13˝À
` 1123.24 ø√≥T¢, 2013`14˝À ` 1547.12 ø√≥T¢
e´j·T+ #˚jT· &É+ »]–+~.
C≤rj·T kÕe÷õø£ düV≤ü ø±s¡ ø±s¡´Áø£eT+

πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« düs√«‘·èwüº ø±s¡´Áø£e÷\˝À ˇø£f…Æq
C≤rj·T kÕe÷õø£ düV≤ü ø±s¡ ø±s¡´Áø£e÷ìï 1995 Ä>∑dTü º
15q ÁbÕs¡+_Û+#·&+É »]–+~. Ç~ |üP]Ô>± øπ +Á<ä
Á|üuTÑÛ ‘·« ì<ÛTä \‘√ q&ç#˚ ø±s¡´Áø£eT+.

á ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä ñeTà&ç Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh+˝À
2012`13˝À ` 675.63 ø√≥T¢ e´j·T+ #˚j·T>±,
2013`14˝À ` 596.84 ø√≥T¢ Ks¡Tà #˚j·T&É+
»]–+~.
C≤rj·T Á>±MTD JeH√bÕ~Û $TwüHé

dü«s¡í »j·T+‹ s√CŸ>±sY jÓ÷»q(mdtõmdty)’Ó kÕúq+˝À
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ 2011 pHé˝À C≤rj·T Á>±MTD
JeH√bÕ~Û $TwüHqé T ÁbÕs¡+_Û+#·&+É »]–+~. øπ +Á<ä
ìs¡T<√´>∑ XÊ‘·+
ñeTà&ç Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
mHémdtmdtz sö+&é Á>±MTD
1 2
50e sö+&é(1993`94) 4 30
55e sö+&é(19993-2000) 8 39
61e sö+&é(2004-2005) 7 36
66e sö+&é(2009-2010) 12
68e sö+&é(2011`12) 12
$eq |ü_øπ¢ wüH‡é 127
Á|üuTÑÛ ‘·« ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<øä∏ y£ TÓ qÆ á ø±s¡´Áø£eT+ neT\T≈£î
øπ +Á<ä, sêh Á|üuTÑÛ ‘ê«\T 75 : 25 ìwüŒ‹Ô˝À ì<ÛTä \T
düeT≈£Ls¡TkÕÔsTT.

12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ yÓTT<ä{Ï s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê˝…q’
2012`13 eT]j·TT 2013`14\˝À á ø±s¡´Áø£eT+
ÁøÏ+<ä es¡Tdü>± ` 183.66 ø√≥T¢, ` 316.51 ø√≥T¢
Ks¡TÃ #˚jT· &É+ »]–+~.
yÓqTø£&qç ÁbÕ+‘ê\ Á>±+≥T ì~Û

Ç+‘· ≈ £ î |ü P s¡ « + sêÁw” º j · T dü e T $ø±dt
jÓ÷»q(ÄsYmdt$yÓ’)>± |æ\Teã&çq yÓqTø£ã&çq
ÁbÕ+‘ê\ Á>±+≥T ì~Û(Backward Regions Grant
Fund (BRGF) )ì n\Œ e´ekÕj· T ñ‘êŒ<ä ø£ ‘· ,
ìs¡T<√´>∑ düeTdü´, n_Ûeè~∆˝À ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T
e+{Ï düeTdü´\ |ü]cÕÿsêìøÏ neT\T #˚j·T&É+
»s¡T>∑T‘√+~.

ñeTà&ç Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh+˝À á ø±s¡´Áø£e÷ìï 13
õ˝≤¢˝À¢ neT\T #˚jT· &É+ »]–+~. Á|üdTü ‘Ô · sêh+˝À
nq+‘·|⁄ü s¡+, ∫‘·÷sÔ T¡ , yÓm’ dtÄsY, $»j·Tq>∑s+¡ nH˚
Hê\T>∑T õ˝≤¢˝À¢ neT\T #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+~.

lø±≈£îfi¯+, $»j·Tq>∑s¡+, $XÊK|ü≥ï+ eT]j·TT
‘·÷s¡TŒ >√<ëe] õ˝≤¢\qT n‘·´+‘· yÓqTø£ã&çq
eT]j·TT yêeT|üøå£ rÁeyê<ä Á|üu≤Û $‘· õ˝≤¢\≈£î >∑T]Ô+∫,
_õÄsYm|òt ÁøÏ+<ä düMTø£è‘· ø±s¡´#·sD¡ Á|üD≤[ø£(◊m|æ)
neT\T≈£î m+|æø£ #˚jT· &É+ »]–+~. õ˝≤¢ ø£˝ø… sº£ T¡
á |ü<øä∏ ±ìï neT\T #˚kÕÔsT¡ .

yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\ Á>±+≥T ì~Û ÁøÏ+<ä ñeTà&ç
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 2012`13˝À ` 470.41 ø√≥T¢,
2013`14˝À ` 676.94 ø√≥T¢ Ks¡Tà #˚j·T&É+
»]–+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
|ü≥ºD Á>±MTD |ü≥ºD
3 4 5
12 45
15 47
17 45
31 16 34
43 17 34
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ düsπ «