ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΟΞΦΟΡΔ

Ο όρος «religion» δεν μπορεί να μεταφραστεί στα ελληνικά. Οι Έλληνες

αναγνώριζαν ότι διαφορετικοί άνθρωποι λάτρευαν διαφορετικούς θεούς και το
έκαναν με διαφορετικούς τρόπους. Γνώριζαν επίσης ότι η λατρεία διαφορετικών θεών
ή η χρήση διαφορετικών ονομάτων για τους θεούς τείνει να συσχετίζεται με
διαφορετική οργάνωση και πρακτική λατρείας. Αλλά κανένας Έλληνας συγγραφέας,
που είναι γνωστός σε μας, δεν ταξινομεί ούτε τους θεούς ούτε τις λατρείες σε
ξεχωριστές «religions». Σύγχρονοι μελετητές που μιλούν για Θρησκείες των Αρχαίων
Ελλήνων [1] εφαρμόζουν μια σύγχρονη κατηγορία με έναν σύγχρονο τρόπο· αυτός ο
τρόπος είτε είναι παραπλανητικός είτε δεν είναι, είναι αμφισβητήσιμος.

Η απουσία «religions», όσον αφορά τους Έλληνες, είναι θέμα θεολογίας. Οι θεοί δεν
είναι τοπικοί στα συμφέροντα ή τις δυνάμεις τους· κυριαρχούν σε ολόκληρο τον
κόσμο. Αυτό αποδεικνύεται καλά από τα έπη, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, που
βρίσκονται στο επίκεντρο της ελληνικής ποιητικής παράδοσης (για τους ομηρικούς
θεούς, βλέπε Kearns 2004). Ο πόλεμος μεταξύ Αχαιών και Τρώων που παρέχει το
υπόβαθρο για την Ιλιάδα δεν είναι πόλεμος μεταξύ των θεών Αχαιών και των θεών
των Τρώων·: οι ίδιες Ολυμπιακές θεότητες εμπλέκονται και στις δύο πλευρές και οι
δύο πλευρές επιδιώκουν να αποκτήσουν την εύνοια των ίδιων θεών με ακριβώς
παράλληλες λατρευτικές πρακτικές , με αφοσίωση πολύτιμων αντικειμένων και με
δαπανηρές θυσίες ζώων (πρβλ. Ιλιάς 6.286ff.). Δυνητικά, οι διαφορετικοί θεοί με τα
διαφορετικά ενδιαφέροντά τους ακυρώνουν ο ένας τον άλλον. Αλλά η καθολικότητα
των συμφερόντων καθενός από τους θεούς σημαίνει ότι μπορούν να αποσπάται η
προσοχή τους. Σε ορισμένες περιπτώσεις (όπως φημίζεται στην Ιλιάδα 14.153–353
όταν η Ήρα εξαπατά τον Δία) είναι τα γεγονότα μεταξύ των ίδιων των θεών που τους
αποσπούν την προσοχή. Αλλά στην αρχή της Οδύσσειας οι άλλοι θεοί είναι σε θέση
να βρουν έναν τρόπο να επιστρέψουν τον Οδυσσέα πίσω στην Ιθάκη, ενώ ο
Ποσειδώνας, ο θεός που του αντιτίθεται, είναι στραμμένος στη χαρά του σε μια εορτή
μεταξύ των Αιθιόπων, που έχουν θυσιάσει μια εκατόμβη ταύρων και κριών για αυτόν.

Δεν υπάρχει όριο στην ποικιλία των θεών. Παρόλο που υπάρχει κάποια αίσθηση ότι
υπήρχε ένα προνομιακό σύνολο δώδεκα θεών «Ολυμπίων», η προσθήκη περαιτέρω
θεών δεν ήταν ποτέ προβληματική και οι δώδεκα Ολύμπιοι θα μπορούσαν να
λατρευτούν κάτω από οποιαδήποτε ποικιλία επιθημάτων. Δεν υπήρχε επίσης όριο
στον αριθμό διαφορετικών ιστοριών που θα μπορούσαν να ειπωθούν για τους θεούς
και για τις σχέσεις τους μεταξύ τους. Ακριβώς στην αρχή της υπάρχουσας ποιητικής
παράδοσης, ο Ησίοδος, στη Θεογονία του, προσπαθεί να επιβάλει κάποια τάξη στους
θεούς, τοποθετώντας τους σε μια δυναστεία. Διάφοροι άλλοι αρχαϊκοί Έλληνες
συγγραφείς δοκίμασαν τις δικές τους αποδόσεις στη συνέχεια, αλλά ποτέ δεν υπήρχε
ένα κανονικό κείμενο αναφοράς (βλ. Δυτική 1966: 12–16 για όσα γνωρίζουμε για
άλλες ελληνικές θεογονίες). Οι Έλληνες είναι πολύ ανεκτικοί σε εναλλακτικές
ιστορίες για το πώς οι θεοί συσχετίζονταν μεταξύ τους και ακόμη και για την ίδια τη
θεϊκή τους κατάσταση.
Η Γέννηση

Οι έγκυες γυναίκες, κατά τη διάρκεια της μετάβασής τους σε νέα στάδια ζωής συχνά
θεωρούνται ευάλωτες, ένα άγχος που χαρακτηρίζεται κατά τον τοκετό μέσω των
εννοιών του «ρύπου» και της «λογικής της αναστροφής» στην οποία η σημαντική
σημασία του τοκετού αντικατοπτρίζεται στη δημιουργία ενός είδος τεχνητής
στειρότητας γύρω από τη διαδικασία της φυσικής γονιμότητας. Ο Πλάτων αναφέρει
ότι μόνο οι μετεμμηνοπαυσιακές γυναίκες μπορούν να λειτουργήσουν ως μαίες,
κατάλληλες για την υπηρεσία της παρθένας θεάς Αρτέμιδος που προσέχει τις νέες
γυναίκες και τα παιδιά (Πλ. Θ. 149c. παρ. Υμν. Ομ. Δημ. 102 –3). Αν και οι έγκυες
γυναίκες ενθαρρύνονται να επισκεφθούν τα ιερά των θεών που προεδρεύουν του
τοκετού, αποκλείονται από τα μέρη που σχετίζονται με τις θεϊκές γεννήσεις (Αριστ.
Πολ. 1335b12–14· Θουκ. 3.104· Καλλίμ. Υμν. 1.12).

Η Ειλειθυία, μια θεά που τεκμηριώνεται από τη Μυκηναϊκή περίοδο, θεωρείται ότι
ασκεί εργασία (π.χ. Ομ. Υμν. Απ. 97). Το π ρ ώ τ ο λ ο υ τ ρ ό του βρέφους είναι
μια σημαντική στιγμή (π.χ. Καλ. Υμν. 1.10–23), το πρώτο από μια σειρά
συσχετισμών του ν ε ρ ο ύ με την α ν ά π τ υ ξ η στην ελληνική πρακτική. Οι
ποταμοί συχνά λατρεύονται ως κουροτρόφοι, θεότητες «παιδικής φροντίδας» και
τους αφιερώνινται τα μαλλιά (βόστρυχοι) από τους εφήβους (π.χ. Ομ. Ιλ. 23.146· Ησ.
Θεογ. 346–8). Η πράξη του τοκετού συχνά συμβολίζεται μέσω της «χαλάρωσης» της
γυναικείας ζώνης, που είναι επίσης σύμβολο της μη παρθενίας, ένδειξη της ελληνικής
ισοδυναμίας της γυναικείας γενετήσιας ορμής με την αναπαραγωγή.

Τα κορίτσια φορούν ζώνες στην έναρξη της εφηβείας· η μετέπειτα πράξη της
απομάκρυνσης της ζώνης μπορεί να υποδηλώνει την πρώτη γενετήσια εμπειρία
(συνουσία) καθώς και τον τοκετό (βλ. Ομ, Οδυσ. 11.245· Καλ. Υμν. 1.23). Μια
ανθρωπολογική άποψη βρίσκει πτυχές της «συμπαθητικής» ή «ομοιοπαθητικής»
μαγείας στην «χαλάρωση» της ζώνης για τον τοκετό, μια από τις πολλές τελετές
προστασίας. Παρόμοια είναι η χρήση φυλαχτών σε σχήμα μήτρας, συχνά χαραγμένη
με ξόρκια και ξυλογραφίες από τη μαία. Όλα αυτά υποδηλώνουν την αντιληπτή
ευπάθεια των γυναικών κατά τον τοκετό σε δαίμονες (πρβλ. Πλ. Θ.149cd· Αριστ.
Θεσμ.)

Η ΕΦΗΒΕΙΑ ΚΑΤΑ ΤΑ ΠΑΤΡΙΑ

Ένα πρωταρχικό θέμα όλων των τελετουργιών του κύκλου ζωής είναι η συμβολική
σημασία της ένδυσης ως εξωτερικό πρότυπο της αλλαγής της ζωής. Στην περίπτωση
της γέννησης και του γάμου, τα ενδύματα που φορούν οι γυναίκες είναι συχνά
αφιερωμένα στις θεές που προστατεύουν τέτοιες μεταβάσεις. Τα εγγεγραμμένα
αναθήματα αφιερώσεων στο ιερό της Αρτέμιδος στην Βραυρώνα κατά τον -4ο αιώνα
καταγράφουν πολλά είδη ένδυσης, είτε χάρη στην επιτυχή γέννηση είτε στη μνήμη
των γυναικών που πέθαναν κατά τον τοκετό (IG II2 1514). Ένα εντυπωσιακό
ανάθημα του -4ου αιώνος δείχνει την παρουσίαση ενός νεογέννητου βρέφους στη θεά
και στο βάθος να φαίνονται τα ενδύματα που κρέμονται στον τοίχο (Λαμία,
Αρχαιολογικό Μουσείο). Παρόμοιες είναι και οι αλλαγές στα χτενίσματα. Ενώ η
ωρίμανση των κοριτσιών στις περισσότερες ελληνικές πόλεις τίθεται υπό την αιγίδα
της Αρτέμιδος, τα αγόρια είναι υπό την κηδεμονία πολλών διαφορετικών θεών, όπως
ο Διόνυσος, ο Ερμής, ο Ηρακλής και ο Απόλλωνας. Ο Απόλλων συχνά θεωρείται από
τους έφηβους ως ιδανικός νεανίας , ως κούρος με άκοπα μαλλιά(π.χ. Aπ. Ροδ.
2.707–9). Σε πολλές πόλεις, η ηλικία των αγοριών εκφράζεται μέσω του χτενίσματος
τους· συνήθως πιάνουν τα μαλλιά τους με ταινία, ή τα πλέκουν σε βοστρύχους,
μέχρι την επιτυχή ολοκλήρωση της μετάβασης στην ενήλικη ζωή, τότε τα μαλλιά θα
κοπούν τελετουργικά και αφιερωθούν στους θεούς από τους γονείς τους .

Ο θάνατος κατά τον τοκετό πιστεύεται ότι προκαλείται από την Αρτέμιδα. Ένα συχνό
θέμα στον μύθο την απεικονίζει ως καταστροφέα των ανύπαντρων κοριτσιών, όπως η
Ιφιγένεια, κόρη του Αγαμέμνονα (π.χ. Αισχ. Αγ. 122–247). Αυτό το εύρος θετικών
και αρνητικών πτυχών της Αρτέμιδος ως προστάτιδας και τιμωρού δια θανάτου των
νεαρών γυναικών μπορεί να ερμηνευτεί ως αντανάκλαση της αμφιθυμίας της
γυναικείας αναπαραγωγής στην ελληνική σκέψη. Για τους άνδρες, το αίμα είναι
θανατηφόρο, αλλά το αίμα των γυναικών είναι τόσο δημιουργικό όσο και
θανατηφόρο· οι γυναίκες αιμορραγούν κατά τη διάρκεια της εμμήνου ρύσεως, της
ηλύσεως και του τοκετού, αλλά μπορεί επίσης να αιμορραγούν, όπως όλοι οι
άνθρωποι, σε θάνατο. Με τον ίδιο τρόπο, η θεά που πιστεύεται ότι προστατεύει τις
νεαρές γυναίκες είναι και αυτή που πιστεύεται ότι θα απαιτήσει ή θα επιφέρει
πρόωρους θανάτους. Η σύνδεση αυτής της παρθένας θεάς με τα άγρια ζώα και το
κυνήγι αντικατοπτρίζει την ανεξέλεγκτη πλευρά της γυναικείας φυσιολογίας,
καθιστώντας την κατάλληλη κηδεμόνα ή εισαγγελέα αυτών των διαδικασιών, ενώ η
αιώνια παρθενιά της αντικατοπτρίζει την κοινωνική επιθυμία για έλεγχο της
γενετήσιας ωρίμανσης των γυναικών.