FOT103U-FOTOĞRAF TARİHİ
Ünite 1: Fotoğrafın Tarih Öncesi
Giriş
Tarih boyunca insan, doğa ile kurduğu ilişkinin sonucunda
gördüğünü, düşündüğünü resmetmeye ve temsil etme
çalışmıştır. Doğadaki nesneleri ve bunların birbiri
arasındaki ilişkisini inceleyen insan, zaman içinde yüzey
parçasına aktarım yapabileceğini keşfetmiştir.
Işık Yoluyla Resmetmek
Günümüzden binlerce yıl önce insan içinde yaşadığı
doğadan hareket ederek gölgeler, yansımalar ile gerçek
nesnelerin yüzey üzerindeki görünümlerini diğer bir deyiş
ile suretlerini görmüşlerdir. Gölge ve yansımaların ortaya
çıkması nesne, yüzey ve ışığın bir araya gelmesi
gerçekleşir. Nesnenin aktarılması için gerekli olan bir
yüzey üzerine, nesne ışık ile aktarılmaktadır. Ancak
ışıktaki değişimler sonucu bu yansımalar ve gölgeler kalıcı
olmamaktadır. Gölgeler, yansımalar ve ışıktan etkilenerek
ortaya çıkan figür, yüzey üzerinde ortaya çıkan bir tür
resim oluşturur. Bir nesnenin yalnızca kenar çizgileri ile
tek renk olarak belirlenen görüntüsü ise silueti oluşturur.
Yansımalar gölgelerden farklı olarak tek bir renkten
oluşmayıp yüzey üzerinde daha fazla detay barındırır.
Gölgelerde ise ton bulunmamaktadır.
Gölgeler ve yansımalar ile ilgili olarak üzerinde durulması
gereken bir diğer önemli konu izdüşümdür. İzdüşüm,
projeksiyon yoluyla yüzey üzerinde görüntü oluşturma
düşüncesidir. Gölgeler ve yansımalar bir izdüşüm olarak
yüzey üzerinde ortaya çıkar. İzdüşüm (projeksiyon) bir
ışık kaynağından çıkan ışıkla bir nesne ya da konunun
görüntüsünün bir yüzey üzerine yansıtılmasıdır. İzdüşüm
olarak yüzey üzerinde elde edilen görüntünün kendine
özgü özellikleri vardır:
• Doğadaki bütün nesneler üç boyutludur. Yüzey
üzerinde izdüşüm şeklindeki görüntüler ise iki
boyutludur.
• Yüzey üzerinde bu iki boyutlu görüntünün
niteliği, ışık kaynağının yapısıyla ilişkilidir.
İnsanlık tarihi ilk dönemlerden itibaren iki boyutlu yüzey
üzerine ışığın temel özelliklerini kullanarak hayali
görüntü oluşturmaya çalışmıştır.
Işığı Toplayan Kutu
Karanlık kutu dört tarafı kapalı, ışık sızdırmayan bir
kutudur. Camera Obscura adı verilen karanlık kutu,
delikten giren ışığı karşısındaki duvara yansıtarak yüzey
üzerinde görüntü elde edilmesini sağlamıştır. Karanlık
kutu, ışığa özgü bir resmetme teknolojisidir. Karanlık kutu
aracılığıyla yüzey üzerinde görüntü elde edilmesi, elde
edilen görüntünün kalıcı olmasına yönelik çalışmaları
beraberinde getirmiş ve yeni resmetme tekniklerinin icat
edilmesinin yolunu açmıştır. Bu süreç beraberinde 1800’lü
yılların başında yeni bir resmetme tekniği olarak
fotoğrafın ortaya çıkmasını sağlamıştır. Fotoğraf mekanik
yeniden üretim ile gerçekliği içinde bulunduğu uzam ile
kaydederken filmin ortaya çıkması ile görüntü, mekân ile
birlikte zamanı da kaydetme imkânına sahip olmuştur.
Görüntüye hareketin de eklenmesi ile film gerçekliği
mekanik olarak yeniden üretmeye başlamıştır. Bütün bu
gelişmeler yüzey üzerinde ışık ile görüntü oluşturan
karanlık kutunun geliştirilmesi ile ortaya çıkmıştır.
İÖ V. yüzyılda Çinli filazof Mo Ti temel optik kurallar ile
ilgili görüşler ortaya koymuştur. Mo Ti, karanlık kutuda
iğne deliğinden giren ışığın ters görüntü oluşturduğundan
ilk kez söz eden kişidir. Mo Ti bu aygıta, ışığı toplayan
iğne deliği nedeniyle, Toplanma Yeri ya da Kapalı Oda
adını vermiştir.
Yunan filozofu Aristoteles (IÖ 384-322) Problemler (IÖ
330) adlı eserinde ilk kez karanlık kutudan (camera
obscura) söz eder. Aristoteles, ışıkla ilgili kuralları
anlayıp karanlık kutunun nasıl çalıştığını kavramıştır.
Problemler adlı kitabında güneş ışığının kare şeklindeki
bir delikten geçtikten sonra, daire şeklinde bir görüntü
oluşturması üzerinde durur.
İbnü’l-Heysem, X. yüzyılda optik ve ışıkla ilgili yaptığı
çalışmalarla karanlık kutunun (camera obscura) nasıl
çalıştığını doğru olarak açıklayan ilk kişi bilim insanı
olmuştur.
Leonardo da Vinci (1452-1519), aydınlatılmış bir
nesneden yansıyan ışık, karanlık bir odanın duvarındaki
delikten içeri girdiğinde, nesnenin görüntüsünün odanın
içinde deliğe yakın bir yere konulan beyaz kâğıt üzerinde
görüleceğini söyler. Leonardo, yüzey üzerinde ortaya
çıkan görüntünün niteliğiyle ilgili bilgiler verir.
Hollandalı matematikçi ve astronom olan Reinerus
Gemma Frisius (1508-1555) tarafından karanlık kutunun
çalışma şeklini gösteren ilk resimi (çizim resim) 1544
yılında yayımlamıştır. Güneş tutulmasının resmedildiği bu
eserde, karanlık kutu kesit olarak görülmektedir. Bir oda
şeklindeki karanlık kutunun bir yüzündeki deliğin tam
karşısında güneş tutulması yer almaktadır.
Karanlık kutuya önemli bir teknik ekleme XVI. yüzyılın
ortalarında yapıldı. Basit iğne deliği yerine camdan
yapılmış mercek konuldu. Çinli bilim insanı Mo Ti’nin
Toplanma Yeri diye adlandırdığı, nesneden gelen ışığın
toplandığı deliğin yerini mercek almıştır. Artık ışığın
toplandığı yer, mercek olmuştur. İtalyan matematikçi,
fizikçi ve doğa bilgini Girolamo Cardano (1501-1576)
tarafından yapıldığı yönündedir.
Perspektif konusunda 1568 yılında kitap yazan Venedikli
Daniele Barbaro (1513-1570) karanlık kutuyla birlikte
dışbükey merceği metinlerinde belirtmiştir. Ayrıca tek
mercek yerine ikinci bir dış bükey mercek ekleyerek
görüntünün daha belirgin olmasını sağlamıştır. Barbaro,
görüntünün niteliğini etkileyen mercek ve açıklık
(diyafram) konusunda önemli saptamalar yapmıştır.
İtalyan Doğa Bilgini Giovanni Battista della Porta
(1535-1615), Doğa Büyüsü (1558) adlı ünlü eserinde
karanlık kutuyu mercekle birlikte ilk kez detaylı bir
şekilde yazmıştır. Delik yerine bir dışbükey mercek
konulduğunda görüntünün çok daha net ve keskin
1
 FOT103U-FOTOĞRAF TARİHİ
Ünite 1: Fotoğrafın Tarih Öncesi
olacağını, sokakta yürüyen insanların, renklerin, giysilerin
ve her şeyin gerçeğine daha yakın görüneceğini açık bir
şekilde kaleme almıştır.
Alman Astronomu Johannes Kepler (1571-1630)
Karanlık Kutu (Camera Obscura) terimini gerçek
anlamında ilk kullanan kişidir. Frisius’un 1544’te resmini
yaptığı aygıt, 1620 yılında Kepler tarafından
geliştirilmiştir. Mercekten gelen görüntünün doğru
görülebilmesi için aygıta ayna sistemi ekledi. Kepler’in
geliştirdiği çadır şeklindeki ve elle taşınabilir karanlık
kutular, sanatçılar ve amatör ressamlar tarafından XVII.
yüzyılda yaygın bir şekilde kullanıldı.
Cizvit Papaz ve araştırmacı Athanasius Kircher (1602-
1680) karanlık kutuyu yaygın bir şekilde tanınmasını
sağlayan resmi yaptı. Kircher’in Işık ve Gölgenin Yetkin
Sanatı (1646) kitabındaki resimde, oda şeklinde ve içinde
insan bulunan çift yönlü karanlık kutu kesitten görülür.
Odanın karşılıklı duvarlarındaki birer mercekten giren
ışık, deliklerin önündeki konuyu odanın içine düşürür.
Odanın içindeki kişi ise, deliklerin hemen arkasında yer
alan şeffaf yüzeylerde beliren görüntüleri izlemektedir.
Resimde çift yönlü karanlık kutunun nasıl çalıştığı kesit
olarak açık bir şekilde görülür. Görüntüler, deliklerin
arkasındaki şeffaf yüzeylerde oluştuğu için sadece alt-üst
olarak terstir. Kircher’ın 1646 yılında yaptığı resimdeki
karanlık kutunun hâlâ optikle ilgili sorunları vardı. Işığın
toplandığı yere nasıl bir mercek konulması gerektiği
sorunu bir bilmeceye dönmüştü. Karanlık kutunun verdiği
görüntünün niteliğiyle ilgili sorunları yani optikle ilgili
bilmeceyi keşiş Johann Zahn (1631-1707) 1685 yılında
çözmüştür. Kısa ve uzun odaklı mercek sistemini
(objektif) karanlık kutuya uyarlamıştı.
Karanlık kutu topluma üç farklı alandan yayılmıştır:
Birincisi, XVII. ve XVIII. yüzyıllarda ünlü ressamlar
tarafından resim çalışmalarında kullanılmıştır. İkinci
kullanım alanı ise bilimsel çalışmalar, eğitim ve eğlence
amaçlı gösteriler olmuştur. Üçüncü olarak bu aygıtın
geleceğe ışık tuttuğu ve yön verdiği alan ise, fotoğrafın
bulunuşu olmuştur.
Fotoğrafın tarih öncesi olarak iki temel konudan söz
edildi. Birincisi, ışığı kullanarak yüzey üzerinde
nesnelerin görüntüsünün oluşturulmasıdır. Karanlık kutu
bunu sağlamıştır. Karanlık kutu bu sürecin bir aşamasını
sağlamıştır. Fizik bilimi, ışık ve optik ile yüzey üzerinde
görüntünün oluşması tamamlanmıştır. İkincisi ise yüzey
üzerinde oluşan görüntünün sabitlenerek kalıcı olmasını
sağlamaktır. Tarih boyunca insanlar ışığı kullanarak yüzey
üzerinde kalıcı olan şekiller, çizimler, renkler oluşturmaya
çalışmıştır. Bu alandaki çabalar sırasında doğadaki ışığa
duyarlı maddelerle ilgilenilmiştir. Kimya bilimiyle ilgili
bu çabaları sonunda, bilim insanları karanlık kutunun
sağladığı kalıcı olmayan görüntüyü yüzey üzerinde
sabitlemeye yönelmiştir.
Yüzey Üzerinde Gerçek Görüntü
Teknolojik buluşlarla ilgili tarihsel süreçler incelendiğinde
farklı kaygılarla yapılan çalışmaların birbirine eklenerek
yeni buluşların ortaya çıktığı görülür. Işığa duyarlı yüzey
üzerine görüntü kaydetmenin süreci bu duruma benzer
nitelikler taşır. Bu anlamda bilim insanlarının iki önemli
gözlemi olmuştur. Bunlardan birincisi, doğada bazı bitki
ve minerallerin, bu ünitenin girişinde de söz ettiğimiz
şekliyle, ışıktan etkilenerek renklerinin giderek
kararmasıdır. İkincisi ise renklerin tonunu açmak için
ağartıcı özelliği olan bitkilerin kullanılmasıdır.
Çin’de İÖ I. yüzyıla ait kimyasal işlemlerle ışığa duyarlı
hâle getirilmiş levha kalıntıları bulunduğundan söz
edilmektedir. Yine aynı yüzyılda sülüğen tozu maddesinin
güneş ışığı altında hızla siyahlaştığını bilinmektedir. Bu
bilgilerin bir bölümü söylence niteliğinde olmasına
rağmen yine de dönemin yazılı kaynaklarında yer
almaktadır. Bütün bunlardan anlaşılan, Antik Çağ’dan
başlayarak ışıktan etkilenerek rengi koyulaşan gümüş
tuzlarının bazı insanlar tarafından bilindiğidir. Işığa
duyarlı maddelerle ilgili farklı buluşlar birbirine eklenerek
fotoğrafın bulunuşunu hızlandırılmıştır.
Antikçağda bilimsellikten yoksun olan çalışmaları ilk kez
bilimsel bir temele oturtan kişi bir Arap simyacıdır. Kimya
biliminin babası diye anılan Câbir İbn Hayyan (İS 721-
815). Onun konuyla ilgili olarak yaptığı önemli katkı,
kendi hazırladığı nitrik asitten, gümüşü çözerek gümüş
nitrat elde etmesidir. İbn Hayyan bu bileşimi, karanlık bir
odada ışık kullanarak yaptığını eserlerinde belirtir. Gümüş
nitratın su içinde hızla eridiğinin ve sıvı hâldeki gümüş
nitratın, güneş ışığına tutulduğunda renksiz hâldeki
maddenin morumsu kahverengiye dönüştüğünün kanıtları
bu dönemde ortaya çıkmıştır.
Albertus Magnus (1193-1280) ise 1250 yılında ışığa
duyarlı gümüş nitratı bulmasına rağmen Magnus’un
gümüş nitratın ışıktan etkilenerek rengini değiştirdiğini
bildiği konusunda kanıt yoktur. Güneş ışığından
etkilenerek koyulaşan ve giderek kararan gümüş nitratın
bu özelliği, İbn Hayyandan sonra Georg Fabricius (1516-
1571) tarafından da tespit edildi. Fabricius 1556 yılında
gümüş nitrat çözeltisine tuz ekleyerek, ışığa duyarlı, katı
hâldeki gümüş klorür elde ettiğinde belki de İbn
Hayyan’ın yazdıklarından habersizdi. Fabriciusdan elli yıl
sonra 1614 yılında İtalyan Kalvinist Angelo Sala (1576-
1637) yayımladığı küçük kitapçıkta (1614) gümüş nitrat
tozunun güneş ışığından etkilenerek karardığını yazdı.
Gümüş nitratın güneş ışığından etkilenerek renginin siyah
mürekkebe döndüğünü açık bir şekilde belirtmiştir. Birçok
kimyacı, güneş ışığından etkilenerek (pozlanarak) çeşitli
maddelerin renginin değiştiğini belirlemişlerdir.
İrlanda asıllı İngiliz Kimyacı ve Doğa Bilimci Robert
Boyle (1627-1691) 1667 yılında gümüş nitratın
pozlanarak karartılması işlemini ilk kez hava basıncı
altında gerçekleştirmiştir. Boyle, ilk etkinin hava
basıncında oluştuğunu belirtmiştir. Alman Kimyacı
Wilhelm Homberg (1652-1715) yaptığı bir deneyde,
2
 FOT103U-FOTOĞRAF TARİHİ
Ünite 1: Fotoğrafın Tarih Öncesi

gümüş nitrat çözeltisinin içine batırıp çıkardığı kemiği, güneş

ışığına tutarak kararttı.
Johann Heinrich Schulze (1687-1744) 1727 yılında gümüş
nitratı fırında ısıttı ve maddenin kararmasının ısıyla ilişkili
olmadığını, maddenin kararmasına ışığın neden olduğunu
belirtti. İlk kez yüzey üzerinde pozlama yoluyla lekeler,
şekiller elde etmeyi Schulze başardı. Kâğıdın bir bölümünün
maskelenmesi şeklinde yapılan bu çalışmalar bir anlamda,
neredeyse yüzyıl sonra bulunacak olan fotoğrafın ilk ciddi
denemeleri olacaktır.
İsveçli Kimyacı Carl Wilhelm Scheele (1742-1786) 1777
yılında iki temel konuyu doğru bir şekilde tanımladı.
Birincisi, ışık tayfının en sonunda yer alan menekşe renginin,
gümüş tuzlarını daha güçlü etkilediğini belirledi. İkincisi ise,
gümüş tuzları içinde ışığa en duyarlı olanın ise gümüş klorür
olduğunu belirledi. Pozlanan gümüş klorür karardıktan sonra
amonyak içine konulduğunda, pozlamayla maddede ortaya
çıkan renk değişiminin kalıcı olabileceğini belirledi. Jean
Senebier (1742-1809) Scheele’in elde ettiği sonuçlar üstüne
yeni çalışmalarla devam ederek Gümüş bileşenleri ve farklı
doğal çam sakızlarının güneş ışığında pozlandığında rengini
değiştirdiğini belirledi.
Sir John Frederick William Herschel (1792-1871) yüzey
üzerinde pozlayarak ortaya çıkan görüntüyü sabitleme, kalıcı
kılma olanağını sağlayan hiposülfit (hypo) maddesini 1819
yılında buldu. Suda eriyen ve toz şekere benzeyen bu madde,
ışığa duyarlı gümüş tuzlarının pozlandıktan sonra değişen
renginin kalıcı olmasını sağlarken, bu yolda yapılan
çalışmalar için bir dönüm noktası oldu.
Kimya bilimi alanında yapılan bütün bu araştırmalar
sonucunda 1800’lü yılların başına gelindiğinde, yüzey
üzerinde görüntü üretmek için ışığa duyarlı olan çeşitli
maddeler araştırılıp denendikten sonra, şu temel noktalar
ortaya çıktı:
• Bazı maddeler ışıktan etkilenerek rengi koyulaşır.
• Işık, maddelerin moleküllerinin ayrışmasına neden
olurken bazı maddelerin de molekül yapısını bir
araya getirir ve büyük moleküller yaratır.
• Pozlamaya en uygun kimyasal madde olarak gümüş
tuzları belirlenmiştir.
Bu çalışmalarla 1820’li yıllara gelindiğinde optik yoluyla
elde edilen görüntüyle, ışığa duyarlı maddeler üzerine
yapılan denemeler, yani fizik ve kimya bilimiyle ilgili
araştırmalar, tarihte ilk kez bir araya gelmiştir. Optik ve
kimyanın bu birlikteliği, yakın bir gelecekte icat edilecek
olan fotoğrafın işareti olmuştur.