TEORIJA ELEKTROMAGNETNIH POLJA

(Predavanje 5)
2. STACIONARNO STRUJNO POLJE
Do sada je izučavano statičko električno polje, odnosno električno polje uzrokovano elekt-
ričnim opterećenjima i naelektrisanim tijelima koja makroskopski miruju i čija se opterećenja
u funkciji vremena ne mijenjaju.
Prirodan nastavak u izučavanju problema u teoriji elektromagnetnih polja je analiza
elektromagnetnog polja uzrokovanog naelektrisanjima koji se jednoliko kreću i koja se ne
mjenjaju u vremenu. Osnovna karakteristika ovakvog polja je da ga možemo rastaviti na dva
neovisna polja: stacionarno strujno i stacionarno magnetno polje.
Stacionarno strujno polje izučava raspodjelu polja i zakonitosti pri usmjerenom i
stacionarnom kretanju slobodnih nosilaca elektriciteta, odnosno jednosmjernih struja koje
teku u nepokretnim provodnicima i nepokretnim provodnim sredinama. U električnom polju
jednosmjernih struja raspored slobodnih električnih opterećenja mora biti stacionaran, što
pretpostavlja da na mjesto slobodnih nosilaca elektriciteta, koja napuste neku elementarnu
zapreminu, dolazi ista količina novih slobodnih nosilaca elektriciteta. Kod stacionarnog
strujnog polja postoji dakle, usmjereno kretanje naelektrianih čestica, ali gustoća struje ne
zavisi od vremena.
U uvodnom dijelu kod podjele elektromagnetnih polja definirali smo da stacionarno strujno
polje opisuju sljedeće jednačine
 
divJ  0 rotE  0
  
 J  n  dS  0  E  dl  0
S l
Napisati potpun sistem
  Maxwellovih jednačina u
i relacijom konstitucije (građe) J  E integralnom
(diferencijalnom) obliku za
2.1. Osnovne osobine električne struje i gustoće struje stacionarno strujno polje.
U odsustvu stranih polja slobodni nosioci elektriciteta kreću se pod uticajem toplotne
energije i izvode, takozvano, termičko kretanje. Termičko kretanje prati mnoštvo sudara sa
drugim nosiocima elektriciteta i po prirodi je vrlo složeno. Za termičko kretanje, koje se
odlikuje čestim promjenama pravca slobodnih nosilaca elektriciteta, kaže se da je haotično,
jer je vektorski definisana srednja brzina njihovog termičkog kretanja jednaka nuli i ne dovodi
do usmjerenog kretanja nosilaca elektriciteta duž provodnika.
Usmjereno kretanje slobodnih nosilaca elektriciteta u principu nastaje djelovanjem stranih
sila koje po prirodi mogu biti električne, mehaničke i termičke. S obzirom na uzroke koji
izazivaju kretanje električnih opterećenja, struje se dijele u dvije osnovne skupine:
kondukcione i konvekcione struje.
Kondukcione struje su one struje koje kod kojih se nosioci elektriciteta kreću pod djelovanjem
stranog električnog polja, bez obzira da li se radi o elektronima ili jonima. Konvekcione struje
su one struje kod kojih je kretanje električnih opterećenja izazvano termičkim ili mehaničkim
uzrocima (npr. kretanje naelektrisanih čestica pod djelovanjem mehaničke sile ili inercije, kao
što je npr. kretanje elektronskog mlaza u katodnoj cijevi)

1
Poseban značaj u elektrotehnici ima usmjereno kretanje slobodnih nosilaca elektriciteta pod
uticajem električnih sila (kondukcione struje), tako da će ono biti predmet daljnjeg izučavanja.
Metali i njihove legure pripadaju grupi provodnika prvog reda, jer slobodne nosioce
elektriciteta u njima čine slobodni elektroni. Metali se odlikuju kristalnom strukturom rešetke,
koju obrazuje skup jona metala i elektrona. Pri obrazovanju kristalne rešetke, svaki atom
metala, u zavisnosti od valencije, oslobađa odgovarajući broj slobodnih elektrona. Broj
slobodnih elektrona u metalima je veoma veliki, npr., ako svaki atom srebra, s obzirom na
svoju jednovalentnost, izdvoji jedan slobodni elektron, broj elektrona u jednom kubnom
centimetru je NAG = 61022.
Slobodni nosioci elektriciteta u vodenim rastvorima soli, baza i kiselina, odnosno u elektro-
litima su pozitivni i negativni joni. Kod elektrolita se odigrava stalni proces disocijacije
molekula, tj. njihovo raspadanje na pozitivne i negativne jone. Pošto joni imaju znatno veće
mase od elektrona, zato što jone sačinjavaju jonizovani atomi ili atomske grupe, njihova
pokretljivost je znatno manja od pokretljivosti elektrona u metalima pa su zbog toga elektro-
liti slabiji provodnici električne struje od metala i predstavljaju provodnike drugog reda.
U normalnim uslovima, pri malim električnim poljima, gasna sredina se odlikuje dobrim
izolacionim osobinama. Međutim, pod određenim uslovima, i ona može postati provodna, pri
čemu slobodne nosioce elektriciteta čine pozitivni i negativni joni i slobodni elektroni.
Prostor u kome se odvija usmjereno kretanje slobodnih nosilaca elektriciteta naziva se
strujnim poljem. Strujno polje je stacionarno, ukoliko je broj električnih opterećenja, koji uđe
u neku zamišljenu zatvorenu površinu, jednak broju električnih opterećenja koja tu površinu
napuštaju, inače je nestacionarno. Da bi se u provodnom tijelu uspostavila stacionarna struja,
neophodno je da i električno polje pod čijim se uticajem uspostavlja struja, bude stacionarno.
U stanju elektrostatičke ravnoteže električno polje unutar provodnih tijela jednako je nuli, pri
čemu su površine provodnih tijela ekvipotencijalne površine. Kod strujnih polja, električno
polje unutar provodnih tijela postoji i predstavlja jednu od osnovnih pretpostavki za
uspostavljanje električne struje. Zbog toga provodna tijela nisu na konstantnom potencijalu,
odnosno njihove površine nisu ekvipotencijalne.
Raspodjela opterećenja na površini provodnih tijela kroz koje protiču stacionarne struje takođe
je stacionarna, tj. vremenski je konstantna, kao i kod elektrostatičkog polja. Ovo je normalna
posljedica procesa koji se odvija, jer električna opterećenja u kretanju stalno smjenjuju druga,
tako da je njihova makroskopska gustina u toku vremena konstantna.
Stacionarni karakter strujnog polja sastoji se u osobini da u kontinuitetu vrši rad pomjerajući
slobodne nosioce elektriciteta. Da bi se to ostvarilo, strujnom polju treba u kontinuitetu
osigurati dovođenje odgovarajuće količine energije. Energija se strujnom polju dovodi pomoću
izvora električne energije ili generatora.
Električna struja može se uspostaviti u svim vrstama materije: provodnicima, poluprovodnicima
izolatorima, gasovima i vakuumu. Međutim, najčešće se susreću struje u provodnicima i
poluprovodnicima, pa su i sa praktičnog i sa teorijskog stanovišta najznačajnije. U njima
slobodni nosioci elektriciteta mogu biti elektroni i joni, pa se, u zavisnosti od toga, struje dijele
na elektronske i jonske.
Električna struja, odnosno njena vrijednost u principu može biti nezavisna od vremena. U tom
slučaju takva struja se naziva stalna ili jednosmjerna struja, ili, ako to nije slučaj, onda je to
promjenljiva struja. Kod promjenljivih struja promjene se mogu periodično ponavljati, pa se
takve struje nazivaju i naizmjeničnim. Kako periodične – naizmjenične raspodjele mogu biti
sinusoidalne i nesinusoidalne, naizmjenične struje se dijele na sinusoidalne i nesinusoidalne.

2
Činjenica da promjenljive struje imaju širu tehničku primjenu od stalnih jednosmjernih struja
ne umanjuje značaj jednosmjernih struja u elektrotehnici. Jednosmjerne struje u osnovnoj
raspodjeli su jednostavnije za analizu, a najveći broj zakona, metoda i metodoloških
postupaka, koji su razvijeni za jednosmjerne struje, mogu se primijeniti i u analizi
promjenljivih struja. Zato je njihovo izučavanje u teoriji od posebnog značaja.
Osnovna kvantitativna karakteristika električne struje, naročito ako se radi o struji u relativno
tankim provodnicima, je fizikalna veličina, koja izražava njenu jačinu i naziva se jačina
električne struje ili prosto jačina struje.
Jačina struje je skalarna veličina i predstavlja mjeru količine elektriciteta koja u jedinici
vremena protekne kroz presjek nekog provodnika, a definiše se količnikom:
q
I ( A)
t
gdje su: I – jačina električne struje (A),
q – količina elektriciteta (C) koja protekne kroz presjek provodnika za vrijeme t (s).
Dobijeni izraz za jačinu struje definiše, tzv. stalnu jednosmjernu, odnosno stacionarnu struju,
ali ako se struja u funkciji vremena mijenja, njena jačina se definiše kao:
dq
i
dt
i naziva se trenutna vrijednost struje.
Za jačinu struje, pored intenziteta, definiše se i njen smjer u odnosu na provodnik, tako da ona
predstavlja skalarnu veličinu sa definisanim smjerom. Prema tome, u opštem slučaju može se
govoriti samo o znaku struje. On je pozitivan ako pozitivni elektricitet prodire kroz površinu
presjeka provodnika u smjeru uslovno odabrane pozitivne normale na njoj. Prirodno je zato
pretpostaviti da u provodnim sredinama, naročito kod masivnih provodnika, u pojedinim
elementima površine presjeka, struja može imati različite smjerove.
Međutim, ako se posmatra elementarna površina presjeka dS, može se sa dovoljnom tačnošću
prihvatiti da je smjer elektriciteta u svim tačkama površine elementa isti. Zato je opravdano,
ako se kao makroskopski parametar električne struje uvede vektorska veličina gustine struje

J , koja je brojno jednaka količniku iz jačine struje di, koja protiče kroz element površine dS
koji je normalan na pravac kretanja električnih opterećenja i veličine tog elementa:
 di  A
J   2
dS m 
a orijentisana je u pravcu i smjeru kretanja pozitivnog elektriciteta u datoj tački.

Ako vektor gustine struje J sa pozitivnom normalom obrazuje ugao , onda jačina struje kroz
elementarnu površinu dS, iznosi:
 
di  JdS cos   JdS
odnosno:

Jačina i gustina struje su makroskopske veličine kojima se kvantitativno opisuje strujno polje.
Ove veličine se mogu vrlo jednostavno izraziti u funkciji gustine pokretnih električnih
opterećenja i njihove srednje brzine. Posmatraćemo prvo najjednostavniji slučaj, kada u

3
procesu proticanja elektične struje učestvuje samo jedna vrsta elementarnih električnih
opterećenja. Neka se sa N' označi broj pokretnih električnih opterećenja po jedinici
zapremine, a sa e njihovo pojedinačno naelektrisanje. Ako se opterećenja kreću srednjom
brzinom v onda je broj opterećenja koji u vremenu dt prođu kroz površinu dS okomitu na
pravac kretanja jednak broju pokretnih opterećenja u zapremini dSvdt :
N 'dS  v  dt
Ako se ovaj broj pomnoži sa elementarnim naelektrisanjem e, dobije se količina
naelektrisanja dq koja u vremenu dt protekne kroz površinu dS. Prema tome jačina struje je:
dq
dI   N 'e  dS  v
dt
a gustina struje je:
 dI 
J  N 'e  v
dS
Ako u procesu obrazovanja električne struje učestvuje više vrsta elementarnih opterećenja
(elektroni, pozitivni i negativni joni), gustina struje je:
 n 
J   N i'  ei  vi
i 1
gdje su Ni, ei i vi broj pojedinih električnih opterećenja po jedinici zapremine, njihovo
naelektrisanje i brzina, gdje su naelektrisanja ei uzeta sa njihovim algebarskim znakom.
Primjer 1: Izračunati srednju brzinu kretanja slobodnih elektrona u vodiču od bakra kroz koji
postoji gustina struje J =3106 (A/m2). Kolika je jačina struje kroz provodnik ako je on
kružnog presjeka poluprečnika R = 1 mm. Zapreminska gustina slobodnih naelektrisanja u
bakru iznosi N'cu =8,41028 (elektron/m3).
 
Rješenje: Intenzitet vektora gustine struje dat je jednačinom: J  N 'e  v iz koje se dobije
srednja makroskopska brzina elektrona u vodiču kao:

 J 3  10 6 m mm
v   0,222  10 3 ( )  0,222
N 'e 8,4  10  (1,609  10 )
28 19
s s
Vidi se da je smjer kretanja elektrona suprotan smjeru vektora gustine struje. Isto tako, iz
predhodnog izraza se može zaključiti da su srednje makroskopske brzine kretanja elektrona
pod djelovanjem električnog polja u metalnom vodiču vrlo male. Tako na primjer jednom
elektronu u ovom slučaju bi trebalo oko 75 min. da bi prešao, duž linija polja, put od jednog
metra. Poređenja radi, brzina termičkog kretanja elektrona u metalima na sobnoj temperaturi
je reda veličine 100 (km/s).
Jačina struje u vodiču poluprečnika R = 1mm iznosi:
I  J  S  J  R 2    9,425 ( A)

2.2. Omov zakon u diferencijalnom obliku

Najbolji provodnici električne struje su metali. U metalnim provodnicima, koji po pravilu
imaju kristalnu strukturu, elektroni spoljne ljuske su veoma slabo vezani za matične atome,
tako da se već i pri normalnim temperaturama skoro slobodno kreću u prostoru kristalne
rešetke koju obrazuju atomski ostaci–joni. Ovi slobodni elektroni, koje još nazivamo i elektroni
provodnosti, u odsustvu spoljnjeg polja kreću se haotično poput molekula nekog gasa.

4
Kada u provodniku postoji električno polje, haotičnom kretanju se superponira jedno sređeno
progresivno kretanje elektrona u pravcu polja (smjer ovog kretanja je suprotan smjeru polja),
pri čemu se elektroni neprestano sudaraju sa jonima kristalne rešetke, predajući im stečenu
kinetičku energiju. Prilično vjerna slika o kretanju elektrona kroz metalni provodnik, kao i
osnovna kvantitativna relacija između gustine struje i jačine polja može se dobiti elementarom
analizom, smatrajući da se elektron u intervalima između sudara kreće po zakonima kretanja
materijalne tačke, podvrgnute samo djelovanju spoljašnjeg električnog polja.
Neka je λ srednja dužina slobodnog puta elektrona između dva uzastopna sudara. Pošto je
srednja brzina sređenog kretanja elektrona, zbog djelovanja električnog polja, u svim
slučajevima mnogo manja od termičke brzine vT, može se uzeti da je interval vremena između
dva sudara


vT
Kretanje elektrona između dva sukscesivna sudara je jednako ubrzano, a ubrzanje je:
dv F E  e
a  
dt m m
Ako sa v1 obilježimo brzinu elektrona neposredno poslije posljednjeg sudara, onda je brzina
na kraju intervala τ, tj. pred novi sudar,
E e
v2  v1  
m
Pošto se pri svakom sudaru sa jonom rešetke brzina elektrona mijenja po zakonima slučaja,
srednja brzina mnoštva elektrona poslije sudara je jednaka nuli, pa je:
E e
v2  
m
Brzina elektrona u pravcu polja raste linearno sa vremenom unutar intervala τ, i mijenja se u
granicama v1 = 0 do v2 Srednja vrijednost brzine elektronskog gasa je:
v1  v2 v2 e
v   E
2 2 2m
Makroskopski gledano, elektroni se kreću konstantnom brzinom, slično materijalnim
česticama koje se pod djelovanjem konstantne sile kreću kroz viskoznu sredinu, u kojoj je
otpor trenja srazmjeran brzini. Kinetička energija, koju elektron dobije u intervalu vremena τ
između sudara, pretvara se u toplotu prilikom sudara elektrona sa nepokretnim jonima rešetke.
Srednja brzina elektrona je direktno srazmjerna jačini polja,
v = ke E
Koeficijent srazmjernosti
e
ke 
2m
naziva se pokretljivost elektrona u provodniku i definira se kao srednja brzina elektrona kod
jediničnog električnog polja

Ako je N' broj elektrona provodnosti po jedinici zapremine, onda je gustina struje jednaka:
 N   e2  

J  N ev   E
2  m vT

5
Gustina struje je direktno srazmjerna jačini polja, pa se relacija može pisati u obliku:
 
J  E
Konstanta srazmjernosti
N   e2 
   N   e  ke
2  m vT
se zove specifična provodnost metala, a njena recipročna vrijednost
1 2  m vT
 
 N   e2 
zove se specifična otpornost materijala.
Predhodna relacija za gustinu struje predstavlja Omov zakon u diferencijalnom obliku.
Specifična provodnost kod većine metalnih provodnika je praktično nezavisna od gustine
struje, pod uslovom da se temperatura provodnika održava konstantnom. Ovo je lako
razumjeti ako se ima u vidu da nijedna od veličina koje ulaze u izraz za provodnost ne zavisi
od gustine struje. Primjera radi navešćemo da se kod zlata specifična provodnost neznatno
mijenja čak i pri gustinama struje reda 106 A/cm2. Provodnike u kojih je gustina struje
direktno srazmjerna jačini polja nazivamo linearnom.
Uočimo u provodniku kroz koji teče struja dl
jednu elementarnu strujnu tubu poprečnog
presjeka dS, Za jedan elementarni odsječak
tube, dužine dl, može se na osnovu Omovog
zakona pisati
1 dl
E  dl  JdS 1 2
 dS
Pošto je J  dS  dI jačina struje u tubi, koja mora ostati ista u svim presjecima tube, a
E  dl  dU potencijalna razlika između krajeva elementarnog odsječka, predhodna relacija
se može pisati u obliku:
1 dl
dU  dI
 dS
Integraleći ovaj izraz duž elementarne tube, nalazimo vezu između struje u tubi i potencijalne
razlike na njenim krajevima
dl
U  dI  
l dS
odnosno
U
dI 
dl
  dS
l

Predhodni izrazi pokazuju da je struja u tubi direktno srazmjerna potencijalnoj razlici na

njenim krajevima. Ono što važi za jednu tubu važi i za ostale. Ako se posmatra odsječak
provodnika, čije se presječne površine S1 i S2 podudaraju se ekvipotencijalnim površinama 1
i 2 , jačina struje u provodniku je direktno srazmjerna potencijalnoj razlici U = 1 - 2, što se
može pisati u obliku:

6
 U
I
R
Ovaj izraz predstavlja klasični, integralni oblik Omovog zakona. Konstanta R se naziva
otpornost provodnika i po prirodi je količnik iz potencijalne razlike i jačine struje. Jedinica
otpornosti u SI sistemu je  (Ohm).
Otpornost tankog i dugog cilindričnog provodnika se može izračunati pomoću predhodnih
relacija. Pošto je presjek provodnika konstantan, biće konstantani i presjeci elementranih
strujnih tuba, pod uslovom da je provodni materijal homogen. U tom slučaju se  i dS mogu
izvući ispod znaka integrala, pa se može pisati
UdS U
dI   dS
  dl   l
Pošto je potencijalna razlika na krajevima svih tuba ista, ukupna jačina struje u provodniku je:
S
I   dI  U
S  l
Odavde je:
l
R
S
Specifična otpornost ρ je po prirodi proizvod iz otpornosti i dužine, pa joj je jedinica u SI
sistemu m.
Recipročna vrijednost otpornosti je provodnost G i jedinica joj je S (Siemens)
U slučaju tankog i dugog cilindričnog provodnika provodnost se izračunava po obrascu
S
G 
l
Temperatura je faktor koji ima najvećeg uticaja na promjene specifične otpornosti, odnosno
provodnosti. Kada temperatura raste, povećava se brzina termičkog kretanja i učestalost
sudara, što ima za posljedicu smanjenje provodnosti (povećanje otpornosti).
Zavisnost specifične otpornosti ρ od temperature θ može se u širokom opsegu temperatura
dati izrazom:

  1 1     1      1   
2

Gdje je ρ1 specifična otpornost pri temperaturi θ1. Temperaturni koeficijenti α, β, ... vrlo brzo
opadaju, pa je za umjeren opseg varijacija temperature oko θ1 (obično, sobna temperatura od
20°C) dovoljno uzeti samo prvi član reda:

  1 1     1 
Pojedini metali, kao olovo, kalaj, živa, tantal i vanadijum, naglo mjenjaju provodne osobine u
blizini apsolutne nule i njihova specifična otpornost postaje zanemarljivo mala na nekoliko
stepeni iznad apsolutne nule. Tako, na primjer, otpornost olova naglo pada kod temperature
7,26 K, a pri još nižim temperaturama iznosi svega 10-12 dio otpornosti pri 0°C. Ova pojava,
naziva se supraprovodnost. Zahvaljujući supraprovodnosti, indukcijom izazvana električna
struja u prstenu od olova na temperaturi bliskoj apsolutnoj nuli može se održavati satima.
Proučavanju supraprovodnosti pridaje se velika pažnja zadnjih decenija.

7
Primjer 2: Dat je tanak provodni kružni prsten debljine d = 0,5 mm, unutrašnjeg poluprečnika
R1 = 2 cm i spoljašnjeg R2 = 5,44 cm. Prsten je priključen na izvor napona U = 1,5 V.
Specifična provodnost metalnog prstena je  = 31,4 Sm–1. Odrediti struju koja protiče kroz
prsten, kao i maksimalnu i minimalnu gustinu struje.
Rješenje: Provodnost poluprstena može se odrediti iz
izraza:
dS
dG  
l
gdje su: dS = ddr ; l = r gdje je r rastojanje od
središta prstena do elementa površine dS.
Za provodnost se konačno dobija:
R2
d  dr d R
G     ln 2
R1  r  R1
Struja kroz prsten je:
  d  U R2
I  G U  ln  7,5 mA
 R1
Gustina struje se može dobiti iz izraza:
dI d (GU ) dG 
J  U  U 
dS dS dS  r
Maksimalna gustina struje je za r =R1
 U A
J max   750 2
  R1 m
dok je minimalna gustina struje:
 U A
J min   276 2
  R2 m
Primjer 3: Odrediti otpornost između krajeva vodiča
pravouglog poprečnog presjeka, provodnosti , dužine d
savijenog u obliku četvrtine kružnog prstena kao na slici.
Unutarnji poluprečnik je r1, a vanjski r2.
Rješenje: Može se zaključiti da su silnice strujnog polja
koncentrične kružnice koje polaze od jednog ka drugom
kraju vodiča. Ekvipotencijalne površine su radijalni
presjeci vodiča. Na osnovu naprijed navedenog, slično
kao kod proračuna kapaciteta može se formirati
elementarni cilindar (cjevnica, silocijev) čija je debljina
stijenke dr, širina d, a poluprečnik r.
Dužina cilindra je je jednaka opsegu četvrtine kružnice.
Na osnovu naprijed navedenog vrijedi:
 r d
dS  d  dr ; l 
2

8
Provodnost elementarnog cilindra je sada:
dS 2  d  dr
dG     
l  r
Elementarni cilindri su povezani u paralelu pa im se provodnosti sabiraju:

2  d r dr 2    d
2
r2
G      ln
 r r 1
 r1
Otpornost između krajeva vodiča je sada:
1 
R 
G 2    d  ln r2
r1
Zadatak se mogao rješiti i primjenom Omovog zakona na sljedeći način:
1  2
  2 0   C1    C2
r  2
  21
za   0   1 C2  1 ; za    0 C1 
2 
Za raspodjelu potencijala i vektor električnog polja dobija se:

 2   1  21 
  1 1   E   grad      a
   r    r
Ukupna struja je sada:
      d  2  1 r
I   J  dS     E  dS   ln 2
S S
 r1
Otpornost se računa kao:
U 1  0 
R  
I I r2
2    d  ln
r1

Primjer 4: Za materijal otpornosti ρ, oblika odsječenog

konusa visine h, radijusa a i b na desnoj i lijevoj strani,
pod pretpostavkom da je struja ravnomjerno
raspoređena po preseku konusa, odrediti otpor između
dva kraja.
Rješenje: Razmotrimo tanki disk radijusa r na
rastojanju x od lijevog kraja. Sa slike se vidi da je
br ba
tg  
x h
ili,

9
 x
r  ( a  b)  b .
h
Otpornost dR diska površine S  r 2 , dužine dx iznosi:
dx dx
dR   2 
r  x
2

 b  (a  b) 
 h
Integraljenjem predhodnog izraza dobije se:
h
dx h
R 
 x
2
ab
 b  (a  b) 
0

 h
x ab
Integral smjena t  b  (a  b) dt  dx
h h

Primjer 5: Bakarni otpornik specifične

otpornosti ρ oblika cilindra radijusa b, i
dužine L1, pridodat je odsječenom konusu
dužine L2 i krajnjih radijusa b i a. Koliki
je ukupni otpor otpornika?
  l1 l 
Rješenje: R   2
 b  a b 
UPUTE: za konus objašnjeno u predhodnom primjeru.
dx L1
L1
dx
Za cilindar vrijede relacije: dR   2
b
R  b
0
2

b 2
Ukupan otpor serijska veza cilindra i konusa Rekv = R1 + R2

2.3. Džulov zakon u diferencijalnom obliku

Kada kroz provodnik protiče električna struja, sile električnog polja vrše rad pomjerajući
elementarna električna opterećenja. Rad koji se u vremenu dt izvrši nad jednim elementarnim
opterećenjem je
dAe  e  E  v  dt
Za sva pokretna naelektrisanja u elementarnoj zampremini dV =dldS, a njih ima N'dV
ukupan rad iznosi
dA  N 'e  E  v  dV  dt
Ovaj rad se u cjelosti pretvori u toplotu zbog sudara pokretnih opterećenja sa jonima
nepokretne kristalne strukture. Pojava transformacije električnog rada u toplotu zove se
Džulov efekat.
Snaga Džulovog efekta u elementu zapremine dV je:
dA
dP   N 'e  E  v  dV
dt

10
  
odnosno s obzirom na definiciju gustine struje J  N 'e  v dobije se:
 
dP  J  E  dV
Snaga po jedinici zapremine je:
dP  
 J E
dV
Predhodni izraz predstavlja Džulov zakon u diferencijalnom obliku.
U slučaju lineranih sredina predhodni izraz se može pisati kao:
dP  
   E2    J 2
dV
Snaga Džulovog efekta u provodniku konačne zapremine, npr. u odsječku provodnika sa
predhodne slike data je zapreminskim integralom:
   
P   J  E  dV   J  E  dl  dS
V V
Ako se prvo izvrši integriranje po površini poprečnog presjeka koji se podudara sa nekom
ekvipotencijalnom površinom dobije se:
    
P   J  dS  E  dl  I   E  dl  I  (1   2 )  I  U
V l
što predstavlja Džulov zakon u integralnom obliku.
Primjer 5: Elektrode sfernog kondenzatora priključene su na izvor konstantnog napona U.
Poluprečnik unutrašnje elektrode je R1, a unutrašnji poluprečnik spoljašnje elektrode je R2.
Prostor između elektroda sastoji se od homogene provodne sredine specifične provodnosti .
Primjenom diferencijalnih izraza za osnovne zakone, odrediti otpor između elektroda, jačinu
struje i snagu toplotnih gubitaka.
Rješenje: Na osnovu relacije za jačinu struje:
   
I   J  dS     E  dS
S S

dobije se vektor električnog polja kao:

 I 
E  ar
4    r 2

Zapreminska gustina snage Džulovih gubitaka može se dobiti kao:

2
dP   2  I  I2
 J E  E   
 4      r  16      r
2 2 4
dV
Napon između obloga kondenzatora je sada:
 
R2
I 1 1 
U   Edr    
R1 4      R1 R2 
Otpornost između obloga kondenzatora je:

11
 U 1 1 1 
R    
I 4    R1 R2 
Snaga toplotnih gubitaka se može izračunati kao:
U2 2  R2  R1  I2  R2  R1 
P U I  I R  2
 4      U     
R  2
R  R 1  4   
 2 1 
R R
Isto tako snaga toplotnih gubitaka se može izračunati kao:

dP R
I2 2
I2  R2  R1 
P dV   4    r dr 
2
 
R 16      r 4   
2 4
V dV 1  2 1 
R R
Primjer 6: Dielektrik pločastog kondenzatora nije idealan nego posjeduje konačnu
provodnost  = 210–12 S/m. rastojanje ploča je d = 1 cm, a njihova površina S = 100 cm2. Ako
je kondenzator priključen na napon U = 5 kV, odrediti gubitke u dielektriku kondenzatora.
Rješenje:
dP  
Iz relacije za Džulov zakon  J  E dobiju se ukupni gubici kao:
dV
    U 
2

P   J  E  dV  J  E  V    E  V       S  d   50  10 6 W
2

V d 
Primjer 7: Prostor između elektroda sfernog kondenzatora
poluprečnika unutarnje i vanjske elektrode a i b, ispunjen je
nesavršenim dielektrikom konstantne permitivnosti i vodljivosti
koja se mijenja sa rastojanjem od centra kondenzatora kao:
( ) ( )
gdje je , a r rastojanje od centra ( ).
Kondenzator je priključen na idealan naponski izvor vremenski
konstantnog napona U. Elektrode kondenzatora su od materijala
čija je provodnost znatno veća od provodnosti dielektrika.
Odrediti provodnost kondenzatora, snagu Joule-ovih gubitaka u kondenzatoru i gustinu
zapreminskog slobodnog naelektrisanja u dielektriku kondenzatora.

Rješenje: Otpornost elemenatranog dijela sfere površine i dužine dr dobije se kao:

( )
( )
Ukupan otpor se dobije kao:

∫ ∫
( ) ( )

Sada je provodnost kondenzatora jednaka:

12
Snaga Joule-ovih gubitaka dobije se sada kao:

Gustoća zapreminskog slobodnog naelektrisanja u dielektriku kondenzatora se dobije kao:

⃗ ⃗
Promjena je samo po kordinati r pa se predhodna jednačina može napisati kao:

( )

Gustoća struje se dobije iz relacije:

Modul vektora električnog polja se dobije kao:

( ) ( )

a koristeći relaciju konačno se dobije:

( ) ( )
( ) ( )

( )
( )
( )

Primjer 8: Uraditi predhodni zadatak uz podatke ( ) i ( )

Rješenje: ( )

Primjer 9: Pločasti kondenzator sa kružnim elektrodama

poluprečnika a, ispunjen je nehomogenim nesavršenim
dielektrikom debljine d, dielektrične permitivnosti i specifične
provodnosti datih kao:
( ) ( ) ( )

Gdje je a z-osa je ucrtana na slici. Elektrode su vrlo

tanke, a provodnik od koga su napravljene može se smatrati
savršenim. Kondenzator je priključen na idealni strujni generator stalne struje I.
Odrediti vektor gustine struje u dielektriku kondenzatora, provodnost kondenzatora, gustinu
zapreminskog slobodnog naelektrisanja u kondezatoru i snagu idealnog strujnog generatora.
Rješenje:

13
 ∫

⃗ ⃗
( )

( )

Promjena postoji samo po z, pa se može pisati

( )
( ) ( ) ( )

Primjer 10: Šupalj cilindar unutrašnjeg poluprečnika a,

spoljašnjeg poluprečnika i visine 2b, načinjen je od
materijala permitivnosti i specifične provodnosti:
( )

gdje je z odstojanje od donje baze cilindra. Cilindar se nalazi

u vakuumu. Baze cilindra su presvučene tankim slojem
savršenog provodnika i priključene žičanim provodnicima na
vremenski konstatan napon U (kao na slici). Odrediti izraze za
provodnost cilindra, jačinu struje I u priključnim
provodnicima i zapreminsku gustinu slobodnog naelektrisanja u cilindru.
( )
Rješenje: , , ( ⃗) ( )

Primjer 11: Pločasti kondenzator sa kvadratnim elektrodama

stranice a ispunjen je nehomogenim nesavršenim dielektrikom
debljine d, čija je permitivnosti i specifična provodnost:
( ) ( ) ( ) ( )
gdje su i konstante, a . Elektrode su vrlo tanke, a
provodnik od koga su načinjene može se smatrati savršenim.
Kondenzator je priključen na idealni naponski generator stalnog
napona U. Zanemarujući efekte krajeva odrediti vektor gustine
zapreminske struje u dielektriku, provodnost kondenzatora i
gustinu zapreminskog slobodnog naelektrisanja u kondenzatoru

14
Rješenje: , , ⃗
( )

2.4. Prvi Kirhofov zakon i jednačina kontinuiteta

Prvi Kirhofov zakon predstavlja matematičku interpretaciju jednog od osnovnih zakona
teorijske elektrotehnike – zakona o održanju količine elektriciteta. Ukupna količina elektriciteta
odnosno ukupni broj pozitivnih i negativnih kvantova elektriciteta u zatvorenom sistemu se ne
mijenja. Pod zatvorenim sistemom se podrazumijeva takav sistem kroz čiju granicu nema
izmjene energije.
Princip neprekidnosti električne struje prvi je formalno definisao Kirchhoff. Prvi
Kirchhoffov zakon za tzv. kvazilinijske i žičane provodnike definiše da je: algebarska suma
struja koje se stiču u bilo kojem čvoru električnog kola jednaka nuli, pri čemu se ispred svakog
člana sume mora napisati odgovarajući algebarski znak:
n

I
k 1
k 0

ili:

što predstavlja opšti oblik prvog Kirhofovog zakona u integralnom obliku.

On definiše Zakon o održanju količine elektriciteta. Pri stacionarnoj raspodjeli onoliko
pozitivnog i negativnog elektriciteta koliko uđe kroz graničnu površinu S za vremenski
interval t iz nje mora da izađe.
Međutim, ako se posmatra dio prostora zapremine V, koji je ograničen zatvorenom površinom
S, u kojoj se nalazi količina elektriciteta:

i koja se može izmijeniti samo ako električna opterećenja napuštaju, ili ulaze kroz graničnu
površinu S, obrazujući pri tom električnu struju, pa je u opštem slučaju:

Dobijena jednačina predstavlja integralnu interpretaciju jednačine koja je identična sa

jednačinom kontinuiteta u mehanici fluida, koja izražava Zakon o održanju mase, tako da se
ova jednačina, po analogiji, naziva jednačina kontinuiteta i predstavlja analitičku
interpretaciju Zakona o održanju količine elektriciteta.
Negativni znak ispred člana na desnoj strani jednačine predstavlja matematički izraz osobine da
pozitivnom izlaznom fluksu gustine struje odgovara negativni priraštaj količine elektriciteta.
Prema opisanoj metodologiji, diferencijalni izraz jednačine kontinuiteta dobija se iz
integralnog oblika predhodne jednačine. Promatrano elementarno električno opterećenje Q
obuhvaćeno je elementarnom površinom S, koja obuhvata elementarnu zapreminu V, u
kojoj je stacionirano električno opterećenje, tako da se integralni oblik može napisati u obliku:

15
Pošto je V dovoljno malo prirodno je pretpostaviti da je  / t konstantno u elementarnom
domenu V, pa se dobija:

i ako se lijeva i desna strana jednačine podijeli sa V, i potraži granična vrijednost lijeve
strane kada V  0, dobija se:

odnosno:
  
div J   J  
t

Za stacionarno strujno polje važi  0 pa se za jednačinu kontinuiteta dobija:
t
 
div J   J  0
Očigledno, diferencijalni oblik jednačine kontinuiteta u stacionarnom strujnom polju pokazuje
da je stacionarno strujno polje bezizvorno, odnosno da su strujnice ovakvog polja zatvorene
krive. Ali isto tako, iz predhodnih izraza slijedi, da su vremenski promjenljiva strujna polja
(  / t  0 ) izvorna i prekidna polja.

2.5. Drugi Kirhofov zakon

Za uspostavljanje i održavanje električne struje neophodno je prisustvo dva osnovna faktora:
pokretnih električnih opterećenja i električnog polja. Pod djelovanjem sila električnog polja
pokreću se elementarna električna opterećenja i obrazuju struju. Električno polje u provodnoj
sredini, u kojoj teče stacionarna električna struja, naziva se stacionarno električno polje, za
razliku od elektrostatičkog koje egzistira samo u vakumu i dielektricima.
Stacionarno električno polje, kao i elektrostatičko ima konzervativni karakter, tj. rad sila polja
duž zatvorene konture jednak je nuli. Polazeći od ove osobine, Kirhof je definisao svoj drugi
zakon, da je linijski integral vektora jačine električnog polja duž proizvoljne konture, koja se
sastoji od grana kola u kojima nema elektromotornih sila, jednak nuli:
 
 E  dl  0
C
Važno je napomenuti, da drugi Kirhofov zakon važi za konture proizvoljnih dimenzija,
uključujući i konture elementarnih dimenzija. Ako se predhodna jednačina podijeli sa
elementarnom površinom S, koju obuhvata elementarna kontura i ako se potraži granična
vrijednost kada S  0, dobija se:


Diferencijalni količnik na lijevoj strani definiše projekciju na pravac pozitivne normale n

jednog novog vektora, koji se naziva rotor vektora E , odnosno:

16
 
Izraz rotn E , u nekoj tački može imati različite vrijednosti zavisno od orijentacije

elementarne površine S po čijoj se konturi računa cirkulacija vektora E .
Međutim, činjenica da je desna strana jednaka nuli, čini irelevantnom ovu osobinu, pa se
predhodni izraz može napisati u obliku:

rot E  0
Jednačina drugog Kirhofovog zakona i dobijeni diferencijalni oblik, omogućuju da se objasni
potencijalni karakter električnog polja u provodnicima. Ta je osobina posljedica činjenice da je
linijski integral vektora električnog polja po zatvorenoj konturi jednak nuli. Odnosno napon
između dvije tačke ne zavisi od puta integraljenja, nego je isključivo funkcija položaja tih
tačaka. Zbog toga polje u nekoj tački može biti jednoznačno određeno sa tačnošću do jedne
konstante, koja je po prirodi skalarna veličina i naziva se potencijal.

Pošto je vektor jačine polja E u potpunosti određen funkcijom potencijala , pomoću izraza:

E   grad 
Potencijalni karakter stacionarnog električnog polja može se dokazati matematički, jer je
očigledna jednakost
rot grad   0
Pri tome treba imati na umu, da je u prvom poglavlju, dokazan i potencijalni karakter
elektrostatičkog polja.
Jedna od osnovnih razlika između elektrostatičkog polja i stacionarnog električnog polja
predstavlja prisustvo izvora elektromotornih sila kod stacionarnih polja, bez kojih bi, uostalom,
bilo nemoguće uspostaviti struju u kolu. Naime, kretanje elementarnih električnih čestica nije
samo posljedica djelovanja potencijalnog polja, nego i djelovanje sila izvora elektromotorne
sile (akumulatori, generatori itd.). Ako se ove sile, za razliku od sila potencijalnog polja,

označi sa FS , važi:

 FS
ES  ,
Q
odnosno odgovarajuća elektromotorna sila na putanji A – B:

gdje su krajevi integraljenja određeni stezaljkama izvora A i B.

1 2

Prema tome za konture kola, koje sadrže elektromotorne sile e kao na slici, može se
primijeniti Omov zakon:

17
 1   2  e
I
R
gdje su:

1 - 2

tako da se dobija:

1 - 2

odnosno:

pa se za Omov zakon u diferencijalnom obliku dobija:

  

J   E  ES 
Dobijeni izraz često se naziva drugim Kirhofovim zakonom u diferencijalnom obliku, pošto
se iz njega može dobiti drugi Kirhofov zakon u integralnom obliku. Ako se obje strane

dobijenog izraza pomnože sa dl / i integrali po zatvorenoj konturi, i ako se pri tom konture
integraljenja postave po osovini provodnika tako malog presjeka da je gustina struje po
čitavom presjeku konstantna i usmjerena duž osovine provodnika, dobija se:

slijedi:

što je i trebalo dokazati.

U teoriji električnih krugova predhodni izrazi odgovaraju kolima sa realnim naponskim
generatorima.
Kao što je u teoriji krugova moguće pobudu predstaviti i strujnim generatorima, u teoriji polja
se uvode pobudne struje. One se mogu shvatiti kao zadate struje čija raspodjela ne ovisi od
jačine električnog polja. Ako te gustoće struje označimo sa Ji, veza između gustoće struje i
jačine električnog polja u linearnoj provodnoj sredini se može pisati kao:
  
J   E  Ji
Predhodna relacija odgovara realnom strujnom generatoru u teoriji krugova.

18
2.6. Uvjeti na granici
Na sljedećoj slici prikazana je granična površina dvije provodne sredine specifičnih
provodnosti 1 i 2.
Primjenom prvog Kirhofovog zakona na cilindričnu površinu, čije su osnovice S paralelne
graničnoj površini i leže u različitim sredinama, kada visina h cilindra teži nuli, dobija se:

Pri tom je za h  0

Ukoliko su površine S male, može se smatrati da vektor gustine struje ima istu vrijednost u
svim tačkama površine, pa je:

ili:
Jn  Jn
1 2

odnosno u vektorskom obliku:

   
n J1  n J 2 :
  
 
n J1  J 2  0
Znači, normalne komponente vektora gustine struje na granici dvije provodne sredine
međusobno su jednake i neprekidne.
Predhodni izraz važi u slučaju da na razdvojnoj površini između dvije sredine nema
površinskih struja.
U skladu sa Omovim zakonom, važi:
 1 En   2 En
1 2

Da bi se odredilo ponašanje vektora jačine polja na granici dvije provodne sredine, treba
uočiti zatvorenu krivu C (1, 2, 3, 4), i to tako da dio (1, 2) bude u prvoj provodnoj sredini, a
dio (3, 4) u drugoj, (kao na slici).

19
Ako se zakon o cirkulaciji vektora električnog polja primijeni na zatvorenu krivu C dobija se

Dijelovi putanje (2, 3) i (4, 1) postepeno se umanjuju i teže graničnoj površini, pa

odgovarajući integrali teže nuli, tako da se konačno dobija:

Iz predhodne relacije slijedi:

Et  Et
1 2

ili u vektorskom obliku:

   
n  E1  n  E2
Na graničnoj površini, dvije provodne sredine tangencijalne komponente vektora jačine
električnog polja međusobno su jednake i neprekidne.
Primjenom Omovog zakona važi i odnos:
Jt Jt
1
 2

1 2
Pomoću graničnih uslova može se uspostaviti veza između uglova prelamanja i specifičnih
provodnosti sredina:
tg 1  1

tg  2  2
Primjer 12: Izolacija jednožilnog kabla nije idealna, već se sastoji od dva koaksijalna sloja
specifičnih provodnosti 1 i 2 čiji su poluprečnici R1 , R2 i R3 kao na slici.Odrediti provodnost
kabla po jedinici dužine.

20
Rješenje: U dielektriku kabla, vektori gustine struje i jačine
polja se podudaraju i radijalni su u odnosu na osovinu vodiča.
Na razdvojnoj površini dielektrika važi granični uslov:
Jn  Jn  J
1 2

ili:
 1 E1   2 E2
Fluks vektora gustine struje kroz proizvoljnu koaksijalnu
cilindričnu površinu poluprečnika r (r  R1) iznosi:

gdje I ' predstavlja struju po jedinici dužine kabla.

Za raspodjelu polja se dobija:

Ukupni pad napona u dielektriku kabla je:

pa je provodnost po jedinici dužine kabla:

Primjer 13: Dielektrik sfernog kondenzatora se sastoji od dva b

koncentrična sloja. Poluprečnici elektroda kondenzatora su a i
b, a poluprečnik razdvojne sfere je c. Dielektrična konstanta
sloja uz unutarnju elektrodu je 1, a uz vanjsku elektrodu 2 .
c
a
Specifične provodnosti pojedinih slojeva su veoma male, ali
= U
konačne i iznose 1 i 2. Ako se kondenzator priključi na 2 1
2 1
napon U odrediti vektor gustine struje i vektor električnog
polja i površinsku gustinu induciranog naboja na granici
dielektrika. = 0

21
  
 
Rješenje:  cU  J J
J ar , E1  a  r  c , E2  cr b
ca bc 1 2
r 2   

 1 a  2 b 
UPUTE: Zbog konačne provodnosti slojeva dielektrika kroz izolaciju protiče struja. Kako su
strujnice usmjerene od jedne ka drugoj elektrodi, odnosno okomite su na razdvojnu površinu
dva dielektrika gustoća struje je ista u oba sloja dielektrika:
I 
J n1  J n2  J  r0
4r 2
 
 J  J
Jačina električnog polja za pojedine slojeve dielektrika se dobije kao: E 2  E1 
2 1
Sada je napon između elektroda kondenzatora jednak:

I ca bc
c b c b
I I
U   E1dr   E2 dr   dr   dr    
a c a
4 1r 2 c
4 2 r 2 4c   1a  2b 
Uvrštavajući vrijednost za jačinu struje I iz predhodne relacije u izraz za gustoću struje dobije
 cU 
se: J r0
ca bc
r 2   

 1 a  2 b 
Na osnovu predhodnog izraza mogu se dobiti vrijednosti vektora električnog polja u obje
sredine kao:
Primjer 14: Dielektrik pločastog kondenzatora nije idealan i sastoji se od dva sloja spe-
cifičnih provodnosti 1 i 2 čije su debljine d1 i d2. Ako je granična površina paralelna pločama
konden-zatora odrediti jačinu polja i gustinu struje u oba sloja. Kondenzator je priključen na
napon U.
Rješenje: Na razdvojnoj površini ispunjen je granični uslov:
Jn  Jn  J
1 2

ili:
 1 E1   2 E2
Napon između ploča je:

odakle se dobija:

pa je gustina struje:

22
2.7. Raspodjela naelektrisanja u stacionarnom polju
U elektrostatičkom polju po zapremini vodiča nije bilo slobodnih naelektrisanja. Sva
naelekrtisanja bila su raspoređena po površini vodiča. Međutim u stacionarnom strujnom
polju to nije slučaj. Predpostavimo da je vodič linearan, ali nehomogen. Tada vrijedi relacija:

        
   
  divD  div   E  div J   J  grad   divJ  J  grad
    
što je u općem slučaju različito od nule.
Dokazati da je gustina slobodnog naelektrisanja u linearnoj nehomogenoj sredini u kojoj postoji stacionarno
srujno polje u općem slučaju različita od nule.
Dokazati da po zapremini linearne homogene sredine u stacionarnom strujnom polju ne može biti slobodnog
naelektrisanja
Posmatrajmo i razdvojnu površinu dvije linearne sredine u stacionarnom strujnom polju. Iz
predhodno datih graničnih uvjeta dobije se gustoća površinskog slobodnog naelektrisanja na
graničnoj površini kao:
1    2    1  2   
 
  
  n  D1  D2  n  J 1  n  J 2      n  J 1
1 2  1  2 
što je u općem slučaju različito od nule.
Dakle, iako za stacionarno strujno polje važe jednačine elektrostatike, one se ne mogu koristiti
kao polazne za analizu raspodjele stacionarnih struja, jer je raspodjela slobodnih
naelektrisanja uslovljena raspodjelom struje. Međutim kada se odredi raspodjela struja
rješavanjem odgovarajućih jednačina, pomoću jednačina elektrostatike moguće je odrediti
raspodjelu slobodnih naelektrisanja. U
Analogan postupak vrijedi i u teoriji električnih
krugova. Posmatrajmo električni krug na slici. Koliki
C1 = 5 F C2 = 5 F
ne napon U, 5 V ili 6 V. Odgovor je:
R2 R1 = 4  R2 = 6 
U E  6V
R1  R2
+ E = 10 V
jer je napon u stacionarnom krugu određen
otpornicima, a ne kondenzatorima koji su prekid
električnog kruga stacionarne struje. Međutim ako je izvor prostoperiodičan napon je određen
relacijom:
Z2
U E
Z1  Z 2
gdje su impedanse Z 1 i Z 2 određene kao paralelna kombinacija otpornika i kapaciteta.
Pri nižim frekvencijama kada je ispunjen uvjet 1 / R1  C1 i 1 / R2  C2 napon je
praktično određen isključivo otpornicima:
R2
U E
R1  R2
Međutim na visokim frekvencijama kada je ispunjen uvjet 1 / R1  C1 i 1 / R2  C2 napon
je praktično određen kondenzatorima, odnosno:
C1
U E
C1  C 2

23
2.8. Analogija strujnog polja i elektrostatičkog polja
Po svojoj prirodi, električno polje stacionarnih struja razlikuje se od elektrostatičkog polja.
Elektrostatičko polje obrazuje sistem električnih opterećenja i naelektrisanih tijela koja miruju
i čija se opterećenja u funkciji vremena ne mijenjaju, dok se, u električnom polju stacionarne
struje, slobodni nosioci elektriciteta kreću pod uticajem spoljašnjeg izvora.
I pored toga, između ovih polja može se uspostaviti formalna analogija. Jer, elektrostatičko
polje u prostoru, bez električnih opterećenja, i električno polje jednosmjernih struja u
provodnim sredinama, izvan izvora električne energije, podliježu istim zakonitostima.

Kod obje vrste polja radi se sa vektorom jačine električnog polja E.
   
Sa vektorom električne indukcije D   E može se usporediti vektor gustine struje J   E.
 
Sa fluksom vektora električne indukcije e   DdS može se usporediti fluks vektora gustine
 
struje  j   JdS

Granični uslovi na granici dvije dielektrične sredine:

Et  Et
1 2
i Dn  Dn
1 2

mogu se uporediti sa graničnim uslovima na granici dvije provodne sredine:

E t  Et
1 2
i Jn  Jn .
1 2

Upoređivanjem uglova prelamanja, vidi se da se dielektrična konstanta  može uporediti sa

specifičnom provodnošću , itd.

Prema tome, može se uspostaviti formalna analogija: vektora gustine struje J i vektora

električne indukcije D , jačine struje I i električnog opterećenja Q, specifične provodnosti  i
dielektrične konstante .
U djelovima stacionarnog strujnog polja gdje nema djelovanja strane električne sile vektor
gustine struje zadovoljava jednačine Omovog i prvog Kirhofovog zakona u obliku:
  
J  E i divJ  0
kako je stacionarno električno polje bezvrtložno, jačina polja se može pisati i kao:
E   grad
Ako se ova jednačina unese u jednačine Omovog i prvog Kirhofovog zakona dobije se:
div  grad   0
Kada je provodnost sredine konstantna može se izvući ispred operatora divergencije pa se
dobije:
divgrad     0
Dakle, u djelovima homogene provodne sredine gdje nema djelovanja stranih sila funkcija
potencijala zadovoljava Laplaceovu diferencijalnu jednačinu kao i funkcija potencijala
elektrostatskog polja u homogenom dielektriku u kome nema slobodnih električnih
opterećenja. Očito je da su pri istim graničnim uvjetima i rješenja Laplaceove jednačine ista u
oba slučaja. Ovaj zaključak je od velikog praktičnog značaja jer se mnogi problemi
stacionarnog strujnog polja mogu rješavati istim metodama kao i analogni problemi
elektrostatike.
Pregled nekih analogija polja dat je u sljedećoj tabeli:

24
 Veličina Statičko električno polje Staticionarno strujno polje

potencijal  – električni potencijal  – električni potencijal

razlika potencijala 1 – 2 – napon 1 – 2 – napon

gradijent potencijala E = –grad  E = –grad 

jačina električnog polja

karakteristika materijala dielektričnost  provodnost 

   
pridruženi vektor polja D  E J  E
   
fluks vektora kroz
zatvorenu površinu  dS  Q
D  dS  0
J
S S

   
divergencija vektora polja div D  D   div J  J  0
osnovna diferencijalna 
jednačina potencijalne      0
funkcije 
integralna karakteristika Q I
C G
1   2 1   2
uvjeti na granici Et  Et
1 2
Et  Et
1 2

Dn  Dn 1 2
Jn  Jn 1 2

Uspostavljena formalna analogija, pored teorijskog, ima i vrlo veliki značaj u primijenjenoj
elektrotehnici. Pomoću nje, može se, na primjer, izučavati elektrostatičko polje na bazi
odgovarajućeg modela u provodnoj sredini, i obrnuto.
Ako je provodnost jedne sredine mnogo veća od provodnosti druge (na primjer 1 >> 2) tada
je na osnovu graničnog uslova
 2  tg 1   1  tg  2
ugao 1 mnogo veći od ugla 2 pa su strujne linije u sredini sa manjom provodnošću skoro
okomite na razdvojnu površinu.
Primjer 15: Odrediti normalnu i tangencijalnu komponentu električnog polja sistema dvije
ravne paralelne strujne šine kao na slici, po kojima protiče struja gustine J = 2,5106 A/m2,
suprotnog smjera. Šine su priključene na napon U = 100 V i nalaze se na međusobnom
rastojanju d = 2 cm. Specifična provodnost šina je  = 58106 S/m.
Rješenje: Tangencijalna komponenta jačine električnog polja
predstavlja pad napona po jedinici dužine provodnika i može se
odrediti iz jednačine: ET
J V
ET   4,31  10 2 EN
 m
J J

d
25
Normalna komponenta vektora električnog polja zavisi od napona U između šina i rastojanja
d između njih.
U V
EN   5  10 3
d m
Električno polje između provodnika je nehomogeno i skoncentrirano najviše oko provodnika
pa je u principu normalna komponenta nešto veća od već izračunate.
Odnos ove dvije komponente polja je:
EN
 1,16  10 5
ET
Dobijene cifre pokazuju da je komponenta ET jako malena u poređenju sa EN te se prilikom
izučavanja polja oko provodnika ista može zanemariti bez bojazni da će se ovim
zanemarenjem učiniti osjetna greška.

U slučaju zanemarenja tangencijalne komponente uslovi su istovjetni onim kod

 
elektrostatskih polja, jer se vektor J normalan na površinu , kao i vektor E a površina
provodnika predstavlja u tom slučaju ekvipotencijalnu liniju. Zahvaljujući ovome, a prije
svega činjenici da je stacionarno strujno polje konzervativno razvijena je jedna vrlo korisna
metoda za proračun, odnosno za izučavanje električnog polja u dielektriku koji okružuje
provodnike sa jednosmjernim strujama mogu se primjeniti rješenja koja smo dobijali u
elektrostatičkim poljima.
Na primjer, provodnost elektrolita specifične provodnosti , između elektroda je:

i ako se elektrolit zamijeni sa dielektrikom dielektrične konstante , za kapacitet se dobija:

Pošto su odnosi integrala u oba slučaja isti, dobija se analogni odnos:

C G

 
ili:
  1
G C odnosno R 
  C
Predhodna relacija pokazuje da se na osnovu poznate kapacitivnosti može odrediti otpornost
između elektroda kada se one nalaze u sredini male provodnosti kakav je dielektrik.
Valjanost predhodne relacije može se provjeriti na primjeru pločastog kondenzatora, čiji
dielektrik dielektrične konstante  posjeduje konačnu specifičnu provodnost . Tada vrijedi:
Q ηS DS ε E S S
C    ε
U Ed Ed Ed d

26
 I J S γES S
G   γ
U Ed Ed d
S G C 
odakle se dobija:   ili: G C.
d γ ε 
Primjer 16: Izolacija sfernog kondenzatora nije idealna, već posjeduje konačnu specifičnu
provodnost . Ako su poluprečnici elektroda R1 i R2, odrediti provodnost kondenzatora.
Rješenje: Pošto je kapacitet sfernog kondenzatora:

u skladu sa analogijama polja dobije se:

Do istog rezultata može se doći pomoću definicionog izraza za provodnost:

I
G
U
Između elektroda kondenzatora, vektor jačine polja i gustine struje se podudaraju i imaju
radijalni karakter. Za neku proizvoljnu sfernu površinu poluprečnika r (R1  r  R2), važi:

pa je jačina polja:

Napon između elektroda kondenzatora je:

pa je provodnost:

Primjer 17: Izolacija cilindričnog kondenzatora nije idealna, već posjeduje konačnu
specifičnu provodnost  = 10-5 S/cm. Ako su poluprečnici elektroda R1 i R2 (R2 = eR1) i ako je
dužina kondenzatora l = 50 cm, odrediti njegovu provodnost.
Rješenje: Ranije je pokazano da je kapacitet cilindričnog kondenzatora:

27
pa je u skladu sa predhodnim razmatranjima za analogiju polja njegova provodnost:
 2    l
G C  3,14 mS
 ln
R2
R1
Primjer 18: Prostor između provodnika koaksijalnog kabla sastoji
se od dva sloja dielektrika. Polovina prostora između provodnika
ispunjena je dielektrikom dielektrične konstante 1 i provodnosti 1,  2 2 b
a druga polovina ispunjena je dielektrikom dielektrične konstante 2
i provodnosti 2. Poluprečnici unutarnjeg i vanjskog provodnika su a a
i b, a dužina kabla je l. Odrediti otpornost izolacije kabla po jedinici
dužine.
1 b 1 1
Rješenje: R'  ln
  1   2  a
UPUTE:
1 l  2 l
Kapaciteti dva polucilindra iznose: C1  C2 
b b
ln ln
a a

Provodnosti polucilindara na osnovu analogije se dobije kao:

1  l  2 l
G1  C1  1 G2 
1 ln
b
ln
b
a a
Sa slike se vidi da su polucilindri priključeni na isti napon iz čega slijedi da su provodnosti
vezane paralelno pa vrijedi relacija
( 1   1 ) l
G  G1  G2 
b
ln
a
Otpornost izolacije se dobije kao recipročna vrijednost provodnosti

Primjer 19: Prostor između ploča ispunjen je sa tri sloja

nesavršenog dielektrika kao na slici. Specifične
otpornosti pojedinih slojeva su naznačene na slici.
Kolika je ukupna otpornost dielektrika između ploča.
d
Rješenje: R  21   2 
3S
UPUTE: Sa slike se vidi da je veza otpornosti pojedinih slojeva serijska. R  R1  R2  R3

28
C1  1
S 1 d
d R1  1  1 analogno za R2 i R3.
C1 3S
3

2.9. Tehnički značaj stacionarnog strujnog polja

Teorijski, veličine koje opisuju stacionarno strujno polje konstantne su u intervalu vremena
 < t < . Strogo gledano, takva polja u praksi ne postoje. Međutim, u mnogim slučajevima,
sa manjom ili većom tačnošću, moguće je smatrati da je polje vremenski nepromjenjivo,
 
odnosno da su vektori E i J konstantni u nekom intervalu vremena. Posmatrajući polja u
tom, praktičnom smislu, stacionarna strujna polja imaju veliku tehničku primjenu.
Pomenućemo samo neke praktične primjere stacionarnih strujnih polja.
Elektrokemijski izvori praktično imaju stalnu elektromotornu silu sve dok ne potroše
kemijsku energiju, bez obzira da li su predviđeni za jednokratnu upotrebu ili su reverzibilni
(akumulatori). Uređaji za elektrolizu se napajaju iz izvora stacionarne (u inženjerskom
žargonu istosmjerne) struje. Ti izvori mogu biti mali kao u slučaju onih koji se upotrebljavaju
za metalizaciju rupica u izradi štampanih ploča, pa do velikih industrijskih pogona za
elektrolizu bakra ili aluminijuma. Proračun strujnih polja je neophodan pri projektovanju svih
ovih uređaja, kako bi se poboljšale njihove performanse.
Instalacije u drumskim vozilima napajaju se istosmjernom strujom. Isto tako i fiksna
telefonija napaja se iz izvora istosmjerne struje. S obzirom da se u ovim sistemima javljaju
veće struje, proračun otpornosti i džulovih gubitaka je bitan pri projektovanju. U nekim
zemljama Europe i kompletna elektrovučna mreža za električne vozove je istosmjerna, dok je
kod nas izmjenična napona 25 kV frekvencije 50 Hz.
Većina elektronskih krugova napaja se iz izvora istosmjerne struje, bilo da je taj izvor
kemijski, ili da je dobijen pomoću ispravljača priključenog direktno ili preko transformatora
na distributivnu mrežu. Pri projektiranju štampanih ploča za vođenje napajanja kod snažnijih
uređaja potrebno je proračunati otpornost vodiča i njegovo zagrijavanje, kako bi se spriječilo
pregaranje ploče. Numerički proračuni otpornosti na osnovu analize strujnog polja
upotrebljava se i u projektiranju otpornika nestandardnih oblika. Primjer za ovo su otpornici
napravljeni u tehnici filmova na štampanim pločama, otpornici u integrisanim krugovima, kao
i otpornici za veće struje u mjernoj tehnici.
Proračun uzemljivača koji se upotrebljavaju u elektroenergetskim instalacijama složen je
problem zbog nehomogenosti tla i složenosti oblika uzemljivača, a zasniva se na primjeni
numeričkih metoda analize strujnih polja. Samo manji broj primjera proračuna može se riješiti
analitičkim metodama. Kada se radi o nehomogenim sredinama, proračun raspodjele
stacionarnog strujnog polja najčešće se zasniva na numeričkom rješavanju diferencijalnih
jednačina, npr. metodom konačnih elemenata ili meotodom graničnih elemenata. Rješavanje
postaje složenije ako se radi o nelinearnim ili anizotropnim sredinama.
Proračun nervnog sistema oslanja se između ostalog i na proračun raspodjele struje u tkivima
koji se radi numeričkim rješavanjem jednačina strujnog polja.
Napomenimo na kraju da iz jednačina stacionarnog strujnog polja slijede Kirhofovi zakoni i
Omov zakon, koji su polazište teorije električnih krugova. Generalizacijom koja obuhvata
nelinearne krugove i odgovarajuće aproksimacije omogućava se analiza raznih elektronskih
krugova kao čisto otpornih krugova. Međutim, u analizi konkretnih krugova i uređaja uvijek
treba voditi računa o ograničenjima modela teorije krugova (npr. u teroji krugova se smatra da
su vodiči za vezu idealni).

29
 Test pitanja
1. Napisati potpun sistem Maxvellovih jednačina u diferencijalnom (integralnom) obliku za
stacionarno strujno polje u homogenoj sredini specifične provodnosti , u kojoj nema
pobudnih struja.
2. Izračunati podužnu provodnost koaksijalnog kabla, poluprečnika unutarnjeg i vanjskog
vodiča a = 2 mm i b = 6 mm, u dielektrilu sa r = 2,25 i  = 10 mS/m. (Rj: 57,2 mS/m)
3. Kapacitivnost kondenzatora načinjenog od homogenog nesavršenog dielektrika relativne
dielektrične konstante r =3 i specifične provodnosti  = 0,06 S/m iznosi C = 100 pF.
Kolika je provodnost ovog kondenzatora ? ( G = 0,226 S)
4. Izvesti vezu između provodnosti i kapacitivnosti kondenzatora proizvoljnog oblika
elektroda čiji je dielektrik homogen, linearan i nesavršen.
5. U oblasti oblika kocke stranice a = 1cm, vektor gustine zapreminske struje je konstantan i
iznosi 3 A/mm2. Ako je kocka napravljena od homogenog materijala specifične otpornosti
 = 1,610–8 m izračunati snagu Džulovih gubitaka. (P =144 mW)
6. Polazeći od odgovarajućih osnovnih integralnih jednačina izvesti granične uvjete za
stacionarno srujno polje u linearnoj homogenoj sredini.
7. Dva sloja vodljivih materijala u kontaktu su u ravni z = 0. U tački P dodirne površine

gustoća struje je J 1  10  3  a y  4  a z  (A/m2) u mediju 1 vodljivosti 1. Odrediti gustoću
 
 
struje u mediju 2 J 2 u tački P ako je poznato 2 = 21. ( J 2  20  3  a y  2  a z  (A/m2))
 

8. Koje uvjete treba da zadovoljavaju specifične otpornosti i dielektrične permeabilnosti

dvije linearne sredine da u stacionarnom polju na njihovoj razdvojnoj površini ne bi bilo
slobodnih naelekrisanja.
9. Dokazati da po zapremini linearne homogene sredine u stacionarnom strujnom polju ne
može biti slobodnog naelektrisnaja.
10. Polazeći od diferencijalnog oblika Maxwellovih jednačina izvesti izraz za jednačinu
kontinuiteta za stacionarno strujno polje.
11. Izvesti izraz za vezu između gustoće kondukcione struje i srednje brzine ketanja
naelektrisih čestica.
12. Definirati pokretljivost elektrona u vodiču. Koja je njena jedinica u SI sistemu. Definirati
vodljivost i koja je njena jedinica u SI sistemu
13. Izvesti izraz za Omov zakon u diferencijalnom obliku
14. Izvesti izraz za Džulov zakon u diferencijalnom obliku
15. Drugi Kirhofov zakon i pobudno polje u slučaju realnog naponskog, odnosno realnog
srtrujnog izvora.

30