Σεντοβα Ν. Ο Τροτσκι οι ιδεες του κι εγω

Νατάλια Σέντοβα Τρόχσκυ
Ο Τ ρόχσκι,
οι ιδέες του κι εγώ
Μετάφραση
Αχιλλέας Καλαμάρας
Κουριερ ^
0κδοτικη
Τίτλος: Ο Τρότσκι, οι ιδέες του κι’ εγώ
Συγγραφέας: Ναταλία Τρότσκι
Μετάφραση: Αχιλλέας Καλαμάρας
Επιμέλεια: Ελένη Μιχαλοπουλου
Εξώφυλλο: Andrzej Sokulski
Copyright © 2005
Διεθνές Δίκτυο Μέσων Ε.Π.Ε.
Τζώρτζ 10, Αθήνα
e-mail: marketing@ imn.gr
kurier@ hol.gr
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική ή

μερική, ή περιληπτική, ή η απόδοση κατά παράφραση ή
διασκευή του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε
τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης
ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη. Νόμος
2121/1993 και κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχυουν στην
Ελλάδα.
ISBN: 960-7851-33-1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Ε ισ α γω γή .................................................................... σελ.7
1 . Πως συνέβη ..................................................... σελ. 11
Η εμφάνιση του «Τζάκσον»......................................σελ. 16
Η δολοφονία..............................................................σελ.20
Οι τελευταίες ώ ρ ες.................................................... σελ.23
2. Πατέρας και γιος ............................................. σελ.27

Πατέρας και γιος στη διάρκεια
των δικών της Μ όσχας................... σελ.29
Ό ταν ο Κερένσκι συνέλαβε

τον Λέοντα Νταβίντοβιτς......................................... σελ. 33
Η απόπειρα δολοφονίας.........................................σελ.36
Ρόμπερτ Σέλντον Χ αρτ............................................. σελ.38
Η εργασία του Λέοντα Νταβίντοβιτς

κατά τους τελευταίους μήνες................................... σελ.40
Το βιβλίο που σχεδίαζε για τον Λ ένιν................ σελ.42
Η υγεία του Λέοντα Νταβίντοβιτς.......................... σελ.44

6 ___________________________________ Νατάλια Τοότσκυ
3 . Π α ρ α ίτη σ η α π ό
τη ν Τ έ τ α ρ τη Δ ιε θ ν ή ......................................σελ.47
4 . Ε π ισ το λ έ ς ..................................................σελ.53
1. Η Κομμουνιστική Ένωση (Τροτσκιστική)
στη Νατάλια Σέντοβα...............................................σελ.53
2. Η Νατάλια Σέντοβα στην Κομμουνιστική
Ένωση (Τροτσκιστική)............................................σελ. 54
6. Η Νατάλια Σέντοβα στη La Latte de Classes................ σελ.60
7. Η Νατάλια Σέντοβα στον Νταβίντ Κορνέ..............σελ.61
8. Η La Voixdes Travailleurs
στη Νατάλια Σέντοβα.............................................σελ.62
9. Η Νατάλια Σέντοβα στον Νταβίντ Κορνέρ........... σελ.66
10. Ο Νταβίντ Κορνέρ στη Νατάλια Σέντοβα.......... σελ.68
11.0 Νταβίντ Κορνέρ στη Νατάλια Σέντοβα........... σελ.71
5 . Δ ιο ρ θ ώ σ εις σ τη σ υ νέντευ ξη
στη F rance-Soir................................................ σελ.75
Εισαγωγή
ή Νατάλια Σέντοβα Τρότσκι (Ουκρανία 1882 - Παρίσι

1962) υπήρξε για μια ολόκληρη ζωή η σύντροφος του Λέο
ντα Τρότσκι. Μοιράστηκε όλη την αγωνιστική περίοδο της
ζωής του, από τα πρώτα σχεδόν χρόνια της δράσης του -
γνωρίστηκαν στο Παρίσι το 1902- στο ρωσικό σοσιαλδη
μοκρατικό κίνημα, μέχρι τη δολοφονία του στο Μεξικό,
τον Αύγουστο του 1940 από σοβιετικό πράκτορα.
Μοιράστηκε μαζί του καλές και κακές στιγμές -αυτές οι
τελευταίες κάλυψαν και το μεγαλύτερο μέρος της κοινής ζωής
τους. Εξορίστηκε και φυλακίστηκε, συμμετείχε στην έκδο
ση της μπολσεβίκικης εφημερίδας Ίσκρα μαζί με τον Λένιν
και τον Τρότσκι, έλαβε μέρος στη ρωσική επανάσταση του
Φεβρουάριου 1917 και τον ίδιο χρόνο, τον Οκτώβριο, στην
επανάσταση των μπολσεβίκων. Έζησε έντονα τα πρώτα
χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης, τόσο δίπλα στον Τρότσκι,
που ήταν Επίτροπος των Στρατιωτικών, όσο και από τη
θέση της διευθύντριας των Μουσείων της Σοβιετικής Ρω
σίας και του τμήματος Τεχνών της Επιτροπής (βλ. Υπουρ
γείου) Παιδείας της Σοβιετικής Ένωσης.
Ακολούθησε η στράτευσή της στην αντιπολίτευση, ενά
ντια στον ανερχόμενο σταλινισμό ,και στη συνέχεια η μα-
κρυά εξορία, πρώτα μέσα στη ΣοβιετικήΈνωση, στην Αλμα
Ατα του Καζακστάν το 1928, και, στη συνέχεια, έξω από τα
σύνορα της «πατρίδας της», στην Τουρκία (1919-1933).
Την Τουρκία εγκατέλειψε, μαζί με τον Τρότσκι, για πρώτη
φορά το 1932, όταν αυτός προσεκλήθη από τους σοσιαλι
στές φοιτητές του Πανεπιστημίου της Κοπενχάγης για να
μιλήσει σχετικά με την Οκτωβριανή Επανάσταση. Τότε το
πλοίο που τους μετέφερε έπιασε στο λιμάνι του Πειραιά και
η Νατάλια είχε την ευκαιρία να επισκεφθεί την Ακρόπολη,
8 Νατάλια Τρότσκυ
αφού στον άνδρα της απαγορεύτηκε να βγει ακόμα και στο
κατάστρωμα του πλοίου. Το πλοίο συνέχισε διασχίζοντας
τον ισθμό της Κορίνθου όπου είχαν συγκεντρωθεί εκατο
ντάδες αρχειομαρξιστές, μέλη της Κομμουνιστικής Οργά
νωσης Μπολσεβίκων-Λενινιστών (Αρχειομαρξιστών), οι ο
ποίοι συνεργάζονταν τότε στενά με τον Τρότσκι.
Το ζεύγος άφησε οριστικά την Τουρκία το 1933. Αυτή τη
φορά τους είχε εξασφαλιστεί άδεια να μείνουν στη Γαλλία,
όπου έφτασαν τον Ιούλιο και κατέλυσαν σε μια έπαυλη στο
Ρουαγιά, παρά τις έντονες αντιδράσεις ανομοιογενών κύ
κλων: Ρώσων οπαδών του Τσάρου, Ιταλών φασιστών και
Γάλλων κομμουνιστών. Εκεί θα έμεναν μέχρι το Νοέμβριο,
όταν μετακόμισαν κοντά στο Παρίσι, στη Μπαρμπυζόν.
Το 1933 ήταν χρονιά ορόσημο για τον Τρότσκι. Η άνοδος
του Χίτλερ στην εξουσία στην Γερμανία και η καταστρεπτική
στάση της ΕΣΣΔ απέναντι στο γερμανικό εργατικό κίνημα,
τον οδήγησαν σε αναθεώρηση ορισμένων από τις απόψεις
του. Κάλεσε τις οργανώσεις του κινήματός του να πάψουν
να θεωρουν επαναστατικά τα ΚΚ και να εργασθούν για την
δημιουργία νέων κομμουνιστικών κομμάτων και μιας νέας
Κομμουνιστικής Διεθνούς. Την ίδια χρονιά, και αφού απέ-
τυχε η απόπειρά του να ενώσει μια σειρά από ανομοιογε-
νείς επαναστατικές αριστερές οργανώσεις, η κρίση που ξέ
σπασε στους πυρήνες του τροτσκιστικού διεθνούς ρεύμα
τος, της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης, είχε ως
αποτέλεσμα αρκετές διασπάσεις.
Επόμενοι σταθμοί για το ζεύγος ήταν η Νορβηγία και,
τέλος, το Μεξικό.
Η Νατάλια πίστεψε στον κομμουνισμό και έδωσε στην
ιδέα αυτή τη ζωή και την οικογένειά της. Ο σύζυγός της
δολοφονήθηκε, οι δύο γιοι της το ίδιο, ο Σεργκέϊ στη Σιβη
ρία και ο Λέων Σεντόφ στο Παρίσι το 1938. Η υπόλοιπη
οιγένειά της χάθηκε στη σοβιετική Ρωσία στα χρόνια της
σταλινικής τρομοκρατίας.
Η Νατάλια Τρότσκι συμμετείχε ενεργά σε όλες τις συζη
τήσεις που αφορούσαν στο διεθνές κίνημα που καθοδη
γούσε θεωρητικά ο Τρότσκι, αλλά παρέμεινε πάντα στη σκιά
Ο Τράτσια. οι ιδέες του ία ενώ 9
του. Όπως ο ίδιος είχε πει πολλές φορές, η γυναίκα του
έβλεπε τα κείμενά του, τα συζητούσε μαζί του, βοηθούσε
στην αλληλογραφία. Chav, υπό την πίεση των οικονομι
κών προβλημάτων, δέχθηκε την πρόταση εκδοτών να συγ
γράφει την αυτοβιογραφία του, η Νατάλια επωμίστηκε ένα
από τα κεφάλαιά της.
'Εσπασε την πολιτική σιωπή της στη διάρκεια του Δεύτε
ρου Παγκοσμίου Πολέμου, όταν άσκησε κριτική στην αμε
ρικανική τροτσκιστική οργάνωση Σοσιαλιστικό Εργατικό
Κόμμα για τη στάση της απέναντι στον πόλεμο, η οποία
δεν ήταν, σύμφωνα με την Νατάλια, εκείνη που είχε χαρά
ξει ο Τρότσκι. Η συνέπειά της στις θέσεις που το τροστκι-
στικό κίνημα είχε πάρει στις παραμονές του πολέμου, σε
μια εποχή που οι περισσότερες τροτσκιστικές οργανώσεις
αναθεωρούσαν τη στάση τους, την έφερε σύντομα σε σύγ
κρουση με την ηγεσία της 4'* Διεθνούς.
Από το 1947 συνεργάστηκε στενά με τον ηγέτη του πα
λιού ισπανικού τροτσκιστικού κινήματος, Γκραντίθο Μού-
νις, και τον σουρεαλιστή ποιητή, Μπενζαμέν Περέ, εκπρο
σώπους της αριστερής πτέρυγας του τροτσκισμού. Στην Ελ
λάδα, η σύγκρουση μεταξύ της Τρότσκι και της 4,'ςΔιεθνούς
έγινε γνωστή από την εφημερίδα των αρχειομαρξιστών,
ΠάΧη τον Τάξων, το κίνημα των οποίων είχε διακόψει κάθε
σχέση με τον τροτσκισμό από το 1934. Εξάλλου, από το
κίνημα της 4,|ς Διεθνούς αποχωρούσαν τότε αρκετές ομά
δες και οργανώσεις σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες.
Η Νατάλια αποχώρησε το 1951.
Μετά το Μεξικό εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, όπου δια
τήρησε σχέσεις με πολλούς από τους παλαιούς συντρόφους
της. Η ηγεσία του τροτσκιστικού κινήματος συνέχισε τις
προσπάθειες προσέγγισης μαζί της, ενώ ταυτόχρονα προ
σπάθησε να αποσιωπήσει τις διαφορές που υπήρχαν. Ο τρό
πος που παρουσιάστηκε η τελευταία της συνέντευξη σε κα
θημερινή εφημερίδα θεωρήθηκε μία ακόμα απόπειρα χάλ
κευσης των απόψεών της, αν και αυτή δεν πρέπει να ήταν
έργο τροτσκιστών. Πέθανε σε παρισινό νοσοκομείο το
1962.
Το κλίμα που δημιουργήθηκε γύρω από το όνομά της
τις τελευταίες ημέρες της ζωής της, από ανθρώπους της γαλ
λικής τροτσκιοτικής οργάνωσης, προκάλεσε αντιδράσεις
στους πιο στενούς ιδεολογικούς της φίλους και σε άλλες
ομάδες της άκρας αριστερός. Στη Γαλλία η ομάδα Σπάρτα
κος (Groupe Spartacus), που την αποτελούσαν διανοούμε
νοι, οπαδοί των απόψεων της συμβουλιακής και κομμουνι
στικής αριστερός, με σπουδαία εκδοτική δραστηριότητα, η
ισπανική ομάδα Fomento Obrero Revolucionario, που εί
χαν ιδρύσει οι φίλοι της, Μούνις και Περέ, και ήταν ουσια
στικά η συνεχεία του παλιού ισπανικού τμήματος της 4'*
Διεθνούς, καθώς και η μπορντιγκιστικής προέλευσης ορ
γάνωση του Φάμπιο Ντάμεν, Κομμουνιστικό Διεθνιστικό
Κόμμα (Partito Comunista Internazionalista), στην Ιταλία,
κατήγγειλαν δημοσίως την κατάσταση αυτή.
Σχεδόν μισό αιώνα μετά τον θάνατό της πραγματοποιεί
ται η έκδοση ορισμένων κειμένων της Νατάλια Τρότσκι στα
ελληνικά. Τα δύο πρώτα αφορούν σε αναμνήσεις της από
τη ζωή με τον Τρότσκι. Από τα γραπτά της, διαφαίνεται η
προσωπικότητα ενός ανθρώπου που η ζωή του διαμορφώ
νεται με βάση την πολιτική και την ιδεολογία, και, παράλ
ληλα, ο τρόπος με τον οποίο βιώνει το ρόλο της ως γυναί
κα, σύζυγος και μητέρα.
Οι επιστολές προς τον Νταβίντ Κορνέ, ο οποίος υπήρξε
μία από τις μορφές του γαλλικού τροτσκιστικού κινήματος
τόσο της προπολεμικής όσο και της μεταπολεμικής περιό
δου και ιδρυτής μιας οργάνωσης, συνέχεια της οποίας είναι
η σημερινή Lutte Ouvriere (Εργατική πάλη), δείχνουν τις
θέσεις που η συγγραφέας πήρε απέναντι σε ορισμένα από
τα ζητήματα που απασχόλησαν το τροτσκιστικό κίνημα μετά
τον πόλεμο. Τέλος, οι υπόλοιπες επιστολές της που δημο
σιεύονται ολοκληρώνουν την εικόνα της πολιτικής σκέψης
της. Υπήρξε πάντα πιστή στα διεθνιστικά ιδεώδη και πολέ
μιος της σταλινικής εκδοχής του κομμουνισμού.
Ο εκδότης
1.
Π ως συνέβη*
(Τετάρτη, 20 Αυγούστου' 07.00 το πρωί).
«Ξέρεις, σήμερα αισθάνομαι περίφημα από κάθε

άποψη. Έ χω καιρό να αισθανθώ τόσο καλά... Χθες βρά
δυ πήρα διπλή δόση υπνωτικού. Πρόσεξα ότι μου κάνει
καλό».
«Ναι. Θυμάμαι ότι αυτό το παρατηρήσαμε στη Νορ
βηγία όταν αισθανόσουν καταβεβλημένος πολύ συχνό
τερα... Ό μω ς δεν είναι το φάρμακο αυτό καθαυτό που
σου κάνει καλό, είναι ο βαθύς ύπνος, η απόλυτη ξεκού
ραση».
«Ναι, βεβαίως».
Καθώς άνοιγε το πρωί ή έκλεινε το βράδυ τα βαριά
ατσάλινα παντζούρια που τοποθέτησαν στην κρεβατο
κάμαρά μας οι φίλοι μας, μετά την επίθεση της 24,*ς Μα-
ΐου εναντίον του σπιτιού μας, ο Λ. Ντ.1 παρατηρούσε
μερικές φορές: «Λοιπόν, κανένας Σικέϊρος δεν μπορεί
να μας επισκεφτεί τώρα». Και τη στιγμή που ξυπνούσα
με χαιρέτιζε εμένα και τον εαυτό του λέγοντας: «Βλέ
πεις, τελικά ούτε αυτό το βράδυ μας σκότωσαν, κι όμως
είσαι ακόμα δυσαρεστημένη». Υπεραμύνθηκα του εαυ
τού μου όσο καλύτερα μπορούσα... Μια φορά, ύστερα
από έναν τέτοιο «χαιρετισμό», πρόσθεσε σκεπτικά: «Ναι,
Νατάσα, πήραμε μια αναβολή».
Πίσω στο 1928, όταν μας εξόρισαν στην Άλμα-Άτα,
όπου μας περίμενε το άγνωστο, μια νύχτα συζητούσαμε
στο κουπέ του τρένου που μας μετέφερε στην εξορία...
Δεν μπορούσαμε να κοιμηθούμε μετά την αναταραχή
των τελευταίων εβδομάδων και ιδιαίτερα των τελευταί
ων ημερών στη Μόσχα. Παρά τη μεγάλη κόπωση η υ
περδιέγερση επέμενε. Θυμάμαι ότι ο Λέων Νταβίντο-
βιτς μου είπε τότε: «Είναι καλύτερα έτσι (στην εξορία).
Δεν θέλω να πεθάνω σε ένα κρεβάτι στο Κρεμλίνο».
Ό μω ς εκείνο το πρωί όλες αυτές οι σκέψεις είχαν
πετάξει μακριά. Η σωματική ευεξία τον έκανε να περι
μένει με ανυπομονησία μια «πραγματικά καλή» ημέρα
εργασίας.
Με ζωηρό βήμα βγήκε έξω στο αίθριο για να ταΐσει
τα κουνέλια του, αφού πρώτα έκανε στα γρήγορα την
πρωινή τουαλέτα του και ντύθηκε βιαστικά. 'Οταν η κα
τάσταση της υγείας του δεν ήταν καλή, το τάισμα των
κουνελιών ήταν ταλαιπωρία γι’ αυτόν, όμως δεν μπορού
σε να το παρατήσει επειδή λυπόταν τα μικρά ζώα. Ή ταν
δύσκολο να το κάνει όπως θα ήθελε, όπως συνήθιζε -
τέλεια. Επιπλέον, έπρεπε να είναι προσεκτικός- να δια
τηρεί τις δυνάμεις του για μια άλλη, διαφορετικού εί
δους εργασία, γραφική εργασία. Η φροντίδα των ζώων,
ο καθαρισμός των κλουβιών τους, κ.λπ., από τη μία, του
πρόσφερε ξεκούραση και αποσπούσε το μυαλό του από
άλλα θέματα, αλλά, από την άλλη, τον κούραζε σωματι
κά και αυτό με τη σειρά του αντικατοπτριζόταν στη γε
νική ικανότητα του για εργασία. Οτιδήποτε και αν έκα
νε τον απορροφούσε ολοκληρωτικά, ανεξάρτητα από τον
κούραση.
Θυμάμαι ότι το 1933 αναχωρήσαμε από την Πρίγκη-
πο για τη Γαλλία, όπου ζήσαμε σε μια απομονωμένη
βίλα κοντά στο Ρουαγιάν, στις ακτές του Ατλαντικού. Ο
γιος μας μαζί με φίλους είχαν βρει αυτή τη μονοκατοι
Ο Τρότσκι, οι ιδέες του κι ενώ _13
κία, η οποία ονομαζόταν «Αφρός της Θάλασσας». Τα
κύματα του ταραγμένου ωκεανού έμπαιναν στον κήπο
μας και ο αλμυρός αφρός έμπαινε μέσα στο σπίτι από
το ανοιχτό παράθυρο. Περιτριγυρισμένοι από τους φί
λους μας, ζούσαμε σε συνθήκες ημιπαρανομίας. Ανά
λογα με την περίσταση, μπορεί να βρίσκονταν σπίτι μας
■μέχρι και είκοσι άτομα. Οκτώ με εννιά άνθρωποι ζού-
σαν μόνιμα μαζί μας. Λαμβανομένης υπόψη της θέσης
μας, ήταν αδύνατο να προσλάβουμε οικονόμο ή κάποιον
να βοηθάει στην κουζίνα. Ό λο το βάρος έπεσε πάνω στη
Ζαν, τη σύζυγό του γιου μου, και τη Βέρα Μολινιέ και
βοηθούσα κι εγώ. Οι νεαροί σύντροφοι έπλεναν τα πιά
τα. Ο Λ. Ντ. ήθελε κι αυτός να βοηθάει στις δουλειές
του σπιτιού κι άρχισε να πλένει τα πιάτα. Ό μω ς οι φίλοι
μας διαμαρτυρήθηκαν: «Θα έπρεπε να ξεκουράζεται
μετά το δείπνο. Μπορούμε να τα καταφέρουμε και μό
νοι μας». Επιπλέον ο γιος μου, ο Λιόβα2, μου είπε: «Ο
μπαμπάς επιμένει να χρησιμοποιεί μια επιστημονική
μέθοδο πλυσίματος των πιάτων και αυτό ροκανίζει πολύ
από τον χρόνο μας». Τελικά ο Λ. Ντ. παραιτήθηκε από
αυτή την απασχόληση.
Η μέση οδός, η ράθυμη στάση, ο ημί-αδιάφορος τρό
πος, του ήταν άγνωστα. Γι’ αυτό το λόγο τίποτα δεν τον
κούραζε περισσότερο από τις ανούσιες ή ημί-αδιάφορες
συζητήσεις. Αλλά με πόσο ενθουσιασμό πήγαινε να
μαζέψει κάκτους με σκοπό να τους μεταφυτέψει στον
κήπο μας. Βρισκόταν σε παροξυσμό, πηγαίνοντας πά
ντα πρώτος να εργαστεί και φεύγοντας τελευταίος. Κα
νένας από τους νεαρούς που τον συνόδευαν στους περι
πάτους του στην εξοχή και εργάζονταν μαζί του στην
ύπαιθρο δεν μπορούσε να ακολουθήσει το ρυθμό του-
κουράζονταν γρήγορα και εγκατέλειπαν ο ένας μετά τον
άλλον. Ό μω ς αυτός ήταν ακούραστος. Κοιτάζοντάς τον
συχνά έμενα έκπληκτη. Από πού αντλούσε την ενέργειά
του, τη φυσική αντοχή του; Ούτε ο ανυπόφορος καυτός
14 Νατάλια Τράτσκυ
ήλιος, τα βουνά ή οι καταβάσεις κρατώντας κάκτους
βαρείς σα σίδερα τον ενοχλούσαν. Ή τα ν υπνωτισμένος
από την εκπλήρωση του άμεσου στόχου που είχε θέσει.
Ξεκουραζόταν αλλάζοντας στόχους. Αυτό αποτελούσε
μορφή ανάπαυλας γι αυτόν από τα χτυπήματα που έπε
φταν πάνω του ανελέητα. Ό σ ο δυνατότερο ήταν το χτύ
πημα, με τόση μεγαλύτερη ζέση ξεχνιόταν στην εργα
σία.
Οι περίπατοί μας, που στην πραγματικότητα ήταν
πολεμικές επιδρομές για κάκτους, έγιναν όλο και σπα
νιότεροι λόγω «περιστάσεων πέρα από τις δυνάμεις μας».
Εντούτοις, κάθε τόσο, έχοντας απηυδήσει από τη μονο
τονία της καθημερινής του ρουτίνας, ο Α Ντ. θα μου
έλεγε: «Αυτή την εβδομάδα πρέπει να ξεκλέψουμε μια
ημέρα για έναν περίπατο, δεν νομίζεις;».
«Εννοείς μια ημέρα καταναγκαστικής εργασίας;», τον
κορόιδευα. «Ωραία, θα πάμε, σίγουρα».
«Θα ήταν καλύτερο να ξεκινήσουμε νωρίς. Να φύγου
με γύρω στις έξι το πρωί;».
«Έξι είναι καλά για εμένα, αλλά εσύ δεν θα κορα-
στείς;».
«Όχι, απλά θα με αναζωογονήσει και υπόσχομαι να
μην το παρακάνω».
Συνήθως ο Λέων Νταβίντοβιτς τάιζε τα αγαπημένα του
κουνέλια και κότες από τις επτά και τέταρτο (καμιά φορά
στις 07.20') μέχρι τις εννέα το πρωί. Καμιά φορά διέ-
κοπτε αυτή την εργασία για να υπαγορεύσει στο μαγνη
τόφωνο κάποια εντολή ή κάποια ιδέα που του ερχόταν
στο μυαλό. Εκείνη την ημέρα εργαζόταν στον κήπο αδιά
κοπα. Μετά το πρωινό με διαβεβαίωσε ότι αισθανόταν
περίφημα και μίλησε για την επιθυμία του να αρχίσει
την υπαγόρευση ενός άρθρου για τη στρατολόγηση στις
Ηνωμένες Πολιτείες. Και πράγματι άρχισε την υπαγό
ρευση.
Στη μία, ο Ριγκό, ο συνήγορός μας στην υπόθεση της
Ο Τρότσκι οι ιδέες του κι ενώ _15
επίθεσης της 24'* Μαΐου, ήρθε να μας δει. Μετά την
αναχώρησή του, ο Λέων Νταβίντοβιτς, πέρασε από το
δωμάτιό μου για να μου πει, δυσαρεστημένος, ότι θα
έπρεπε να αναβάλλει την εργασία πάνω στο άρθρο και
να ξαναρχίσει την προετοιμασία του υλικοϋ για τη δίκη
σχετικά με την επίθεση εναντίον μας. Αυτός και ο συνή
γορός του αποφάσισαν ότι ήταν αναγκαίο να απαντή
σουμε στην El Popular δεδομένου ότι ο Λ. Ντ. είχε κατη-
γορηθεί ως συκοφάντης σε μια συνεστίαση που οργά
νωσε το έντυπο.
«Θα περάσω στην επίθεση και θα τους μηνύσω για
συκοφαντική δυσφήμιση», είπε προκλητικά.
«Κρίμα, δε θα μπορέσεις να γράψεις για τη στρατο-
λόγηση».
«Ναι, δε γίνεται διαφορετικά. Πρέπει να το αναβάλ
λω για δύο ή τρεις ημέρες. Ή δ η ζήτησα να τοποθετή
σουν όλο το διαθέσιμο υλικό <πο γραφείο μου. Μετά το
δείπνο θα αρχίσω να το εξετάζω. Αισθάνομαι περίφη
μα», με διαβεβαίωσε για ακόμα μια φορά.
Ύστερα από μια σύντομη απογευματινή ανάπαυση,
τον είδα καθισμένο στο γραφείο του, το οποίο ήταν σκε
πασμένο από αντικείμενα σχετικά με την υπόθεση της
El Popular. Εξακολουθούσε να είναι ευδιάθετος και αυτό
με έκανε να αισθάνομαι πιο χαρούμενη. Ο Λέων Νταβί-
ντοβιτς τελευταία παραπονιόταν για εξάντληση στην
οποία υπέκυπτε από καιρό σε καιρό. Γνώριζε ότι ήταν
μια παροδική κατάσταση, αλλά τον τελευταίο καιρό έ
δειχνε να αμφιβάλλει γι’ αυτό περισσότερο από ποτέ.
Η σημερινή ημέρα έμοιαζε να σηματοδοτεί την απαρ
χή της βελτίωσης της φυσικής του κατάστασης. Επίσης
είχε καλή όψη. Κάθε τόσο άνοιγα λίγο την πόρτα, ώστε
να μην τον ενοχλώ, και τον έβλεπα στη συνηθισμένη θέση
του, σκυμμένο πάνω στο γραφείο του, με ένα στιλό στο
χέρι. Θυμήθηκα τη φράση «Ακόμα μια και ύστατη ιστο
ρία και το ρολό της περγαμηνής μου τελειώνει». Αυτό
λέει ο ηλικιωμένος μοναχός-γραφέας Πίμεν στο δράμα
του Πούσκιν Μηόρις Γκοντούναψ, καθώς καταγράφει τα
ανίερα κατορθώματα του Τσάρου Μπόρις.
Η ζωή του Λέοντα Νταβίντοβιτς έμοιαζε με εκείνη
ενός κρατουμένου ή ενός ερημίτη, με τη διαφορά ότι
στη μοναξιά του όχι μόνο κράτησε ένα χρονολογικό
αρχείο, αλλά διεξήγε και έναν αδάμαστα παθιασμένο
αγώνα εναντίον των ιδεολογικών του εχθρών.
Μέσα στη σύντομη διάρκεια εκείνης της ημέρας, ο
Λέων Νταβίντοβιτς υπαγόρευσε μέχρι τις πέντε στο μα
γνητόφωνο αποσπάσματα του άρθρου που ετοίμαζε για
τη στρατολόγηση στις Ηνωμένες Πολιτείες και περίπου
πενήντα σύντομες σελίδες στις οποίες ξεσκέπαζε την ΕΙ
Popular, δηλαδή τις ραδιουργίες του Στάλιν. Ή ταν μια
ημέρα σωματικής και πνευματικής γαλήνης γι’ αυτόν.
Η εμφάνιση του «Τζάκσον»
Στις πέντε οι δυο μας ήπιαμε τσάι όπως συνήθως. Στις

πέντε και είκοσι, ίσως στις πέντε και μισή, βγήκα στο
μπαλκόνι και είδα τον Λ. Ντ. στο αίθριο δίπλα σε ένα
ανοιχτό κλουβί κουνελιού. Τάιζε τα ζώα. Δίπλα του βρι
σκόταν ένας άγνωστος. Τον αναγνώρισα μόνο όταν έ
βγαλε το καπέλο και πλησίασε στο μπαλκόνι. Ή ταν ο
«Τζάκσον».
«Πάλι εδώ είναι», σκέψιηκα. «Για ποιο λόγο άρχισε
να έρχεται τόσο συχνά;», αναρωτήθηκα.
«Διψάω φρικτά, μπορώ να έχω ένα ποτήρι νερό;»,
ρώτησε αφού με χαιρέτησε.
«Μήπως θα θέλατε ένα φλιτζάνι τσάι;».
«Όχι, όχι, γευμάτισα αργά και αισθάνομαι ότι το
φαγητό βρίσκεται εδώ πάνω», είπε, δείχνοντας το λαιμό
του. «Με πνίγει». Το χρώμα του προσώπου του ήταν γκρι-
ζοπράσινο. Η γενική εμφάνισή του ήταν εκείνη ενός
πολύ νευρικού ανθρώπου.
Ο Τρότσκι, οι ιδέες του κι ενώ 17
«Γιατί φοράτε το καπέλο και το παλτό σας;». (Το παλ
τό του κρεμόταν από το αριστερό χέρι του, πιεσμένο
πάνω στο σώμα του.) «Σήμερα έχει τόσο καλό καιρό».
«Ναι, αλλά ξέρετε δε θα κρατήσει για πολύ, ίσως βρέ
ξει». Ή θελα να αντιτείνω ότι «σήμερα δε θα βρέξει» και
πως καυχιόταν ότι δε φορούσε ποτέ καπέλο ή παλτό,
ακόμα και με το συνηθισμένο καιρό, αλλά για κάποιο
λόγο με έπιασε κατάθλιψη και παράτησα την κουβέντα.
Αντί αυτού ρώτησα:
«Και πως είναι η Σίλβια;»
Δεν έδειξε να με καταλαβαίνει. Τον είχα αναστατώ
σει με τις προηγούμενες ερωτήσεις μου για το καπέλο
και το παλτό του. Ή ταν τελείως απορροφημένος στις
σκέψεις του και πολύ νευρικός. Τελικά, σα να ξυπνούσε
από λήθαργο, μου απάντησε:
«Η Σίλβια;... Η Σίλβια;...». Και έκπληκτος, πρόσθεσε
αδιάφορα: «Είναι πάντα καλά».
Αρχισε να γυρνάει πίσω προς τον Λέοντα Νταβίντο-
βιτς και τα κλουβιά των κουνελιών. Τον ρώτησα καθώς
έφευγε:
«Το άρθρο σας είναι έτοιμο;».
«Ναι, είναι έτοιμο».
«Έχει δακτυλογραφηθεί;».
Με μια αδέξια κίνηση του χεριού του, ενώ συνέχιζε
να πιέζει πάνω στο σώμα του το παλτό, στη φόδρα του
οποίου είχε ράψει, όπως αποκαλύφτηκε αργότερα, μια
αξίνα και ένα στιλέτο, έβγαλε μερικές δακτυλογραφη
μένες σελίδες για να μου τις δείξει.
«Καλύτερα που το “χειρόγραφο” δεν έχει γραφτεί στο
χέρι. Ο Λέων Νταβίντοβιτς σιχαίνεται τα δυσανάγνω
στα χειρόγραφα».
Δυο μέρες νωρίτερα μας είχε επισκεφτεί, επίσης φο
ρώντας παλτό και καπέλο. Τότε δεν τον είδα επειδή,
δυστυχώς, δεν ήμουν σπίτι. Ό μω ς ο Λέων Νταβίντοβιτς
μου είπε ότι ο «Τζάκσον» είχε περάσει και ότι κατά κά
ποιο τρόπο τον ξάφνιασε με τη συμπεριφορά του. Ο Λέων
Νταβίντοβιτς το ανέφερε με ένα τρόπο που έδειχνε ότι
δεν επιθυμούσε να συζητήσει περισσότερο το ζήτημα,
αλλά ταυτόχρονα αισθάνθηκε ότι έπρεπε να μου το ανα
φέρει, διαισθανόμενος κάτι νέο για αυτόν τον άνθρωπο.
«Έφερε ένα προσχέδιο του άρθρου του, στην πραγ
ματικότητα λίγες φράσεις -μπερδεμένα πράγματα. Του
έκανα μερικές υποδείξεις. Θα δούμε». Και ο Λέων Ντα
βίντοβιτς πρόσθεσε: «Χθες δεν έμοιαζε καθόλου με Γάλ
λο. Ξαφνικά κάθισε πάνω στο γραφείο μου και φορού
σε το καπέλο του συνεχούς».
«Ναι, είναι παράξενο», είπα έκπληκτη. «Ποτέ δε φο
ράει καπέλο».
«Αυτή τη φορά φορούσε καπέλο», απάντησε ο Λέων
Νταβίντοβιτς και σταμάτησε να μιλάει γι’ αυτό το ζήτη
μα. Μιλούσε ανέμελα, αλλά εγώ ξαφνιάστηκα: είχα την
εντύπωση ότι σε εκείνη την περίσταση είχε αντιληφτεί
κάτι νέο για τον «Τζάκσον», αλλά δεν είχε φτάσει ακόμα
ή μάλλον δεν βιαζόταν να βγάλει συμπεράσματα. Αυτή
η σύντομη συζήτηση μας έγινε την παραμονή του ε
γκλήματος.
Φορώντας καπέλο... με το παλτό στο χέρι του...κάθι
σε πάνω στο τραπέζι -μήπως αυτό δεν ήταν μια πρόβα
του ρόλου του; Αυτό έγινε ώστε να είναι πιο βέβαιος και
ακριβής στις κινήσεις του την επομένη.
Ποιος θα μπορούσε να τον υποπτευτεί; Μας ήταν πολύ
ενοχλητικός, τίποτα παραπάνω. Ποιος θα μπορούσε να
προβλέψει ότι η ημέρα της 20,|ς Αυγούστου, μια τόσο
συνηθισμένη ημέρα, θα ήταν μοιραία; Τίποτα δεν μαρ
τυρούσε πόσο δυσοίωνη θα ήταν. Ο ήλιος, όπως συμ
βαίνει πάντα εδώ, έλαμπε όλη την ημέρα. Τ α λουλούδια
άνθιζαν και το γρασίδι έμοιαζε σαν κάποιος να το είχε
περάσει με λάκα... Όλοι μας ασχολούμασταν με τις δου
λειές μας, ο καθένας με τον τρόπο του, όλοι μας προ
σπαθώντας να διευκολύνουμε την εργασία του Λέοντα
Ο Τ ρ ότσ κι οι ιδέες του κι ενώ 19
Νταβίντοβιτς. Πόσες φορές στη διάρκεια εκείνης της
ημέρας ανέβηκε τα μικρά σκαλοπάτια αυτού του μπαλ
κονιού και μπήκε σε αυτό, το δικό του δωμάτιο και κάθι
σε σε αυτή την καρέκλα δίπλα στο γραφείο... Τα πάντα
κυλούσαν κανονικά και τώρα αυτή η «κανονικότητα» τα
καθιστά τόσο τρομερά και τραγικά. Κανένας, κανένας
Λπό εμάς, ούτε καν αυτός ο ίδιος, δεν μπορούσε να διαι
σθανθεί την επικείμενη καταστροφή. Και σε αυτή την
ανικανότητα χαίνει ένα είδος αβύσσου. Αντίθετα, ολό-
κληρη η μέρα ήταν μια από τις πιο ήρεμες. 'Οταν ο Λέων
Νταβίντοβιτς βγήκε το απόγευμα έξω στο αίθριο και τον
είδα να στέκεται εκεί, ακάλυπτος κάτω από τον καυτό
ήλιο, βιάστηκα να του φέρω το άσπρο καπέλο για να
προστατέψει το κεφάλι του από τις ανελέητες καυτές
ακτίνες... για να προστατευτεί από τον ήλιο. Αλλά, ήδη,
ακόμα και εκείνη τη στιγμή, τον απειλούσε ένας φρι-
κτός θάνατος. Εκείνη τη στιγμή δεν διαισθανθήκαμε το
θάνατό του· οι καρδιές μας δεν συγκλονίστηκαν από μια
έκρηξη απελπισίας.
Θυμάμαι ότι, όταν οι φίλοι μας τοποθέτησαν το σύ
στημα συναγερμού στο σπίτι, τον κήπο και το αίθριο,
και μοιράστηκαν οι θέσεις των φρουρών, επεσήμανα
στον Λέοντα Νταβίντοβιτς το γεγονός, ότι θα έπρεπε να
τοποθετηθεί και ένας φρουρός στο παράθυρό του. Εκεί
νη την εποχή αυτό μου φάνηκε εξόφθαλμα απαραίτητο,
αλλά ο Λέων Νταβίντοβιτς αντέταξε ότι, για να γίνει αυτό,
θα έπρεπε να μεγαλώσουμε τη φρουρά, να την αυξή
σουμε στα δέκα άτομα, κάτι το οποίο ήταν πέρα από τις
δυνατότητές μας, τόσο από οικονομική άποψη, όσο από
την άποψη του περιορισμένου αριθμού ατόμων που βρί
σκονταν στη διάθεση της οργάνωσής μας. Ένας φρου
ρός έξω από το παράθυρο δεν θα μπορούσε να τον είχε
σώσει σε αυτή τη συγκεκριμένη περίσταση. Ό μω ς η
απουσία ενός φρουρού με ανησυχούσε. Ο Λέων Νταβί
ντοβιτς ήταν πάντως πολύ συγκινημένος από το δώρο
που του είχε κάνει ένας από τους Αμερικανούς φίλους
μας, μετά την επίθεση της 24ι'ς Μαΐου. Ή τα ν ένα αλεξί
σφαιρο γιλέκο, κάτι σαν ένας παλαιός αλυσιδωτός θώ
ρακας. Μια μέρα, ενώ το εξέταζα, παρατήρησα ότι θα
ήταν καλό να πάρουμε κάτι που να προστατεύει το κε
φάλι. Ο Λέων Νταβίντοβιτς επέμενε να φοράει κάθε μέρα
το γιλέκο ο σύντροφος στον οποίο είχε ανατεθεί η πιο
υπεύθυνη θέση. Μετά την αποτυχία της απόπειρας των
εχθρών μας στις 24 Μαΐου, ήμασταν απολύτως βέβαιοι
όπ ο Στάλιν δεν θα σταματούσε και προετοιμαζόμασταν.
Επίσης γνωρίζαμε ότι η Γκε Πε Ου3 θα χρησιμοποιού
σε μια νέα μορφή επίθεσης. Και δεν αποκλείαμε την
περίπτωση χτυπήματος από ένα «μοναχικό άτομο» που
θα είχε σταλεί μυστικά και πληρωθεί από την Γκε Πε
Ου. Όμως, ούτε το αλεξίσφαιρο γιλέκο, ούτε το κράνος,
θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως προστασία. Η
εφαρμογή αυτών των μεθόδων άμυνας από τη μια μέρα
στην άλλη ήταν ανέφικτη. Ή ταν αδύνατο να μετατρέ-
ψεις τη ζωή ενός ανθρώπου αποκλειστικά σε αυτοάμυ
να επειδή σε αυτή την περίπτωση η ζωή χάνει όλη της
την αξία.
Η δολοφονία
Καθώς ο «Τζάκσον» και εγώ πλησιάζαμε τον Λέοντα

Νταβίντοβιτς, ο τελευταίος μου απευθύνθηκε στα ρωσι
κά: «Ξέρεις, περιμένει τη Σίλβια να περάσει από εμάς.
Φεύγουν αύριο». Ή ταν μια υπόδειξη εκ μέρους του ότι
θα έπρεπε να τους προσκαλέσω για τσάι, εάν όχι για
γεύμα.
«Δεν ήξερα ότι προτίθεστε να φύγετε αύριο και ότι
περιμένετε τη Σίλβια εδώ».
«Ναι... ναι... ξέχασα να σας το αναφέρω».
«Τι κρίμα που δεν μου το είπατε, ίσως έστελνα μερι
κά πράγματα στη Νέα Υόρκη».
«Θα μπορούσα να περάσω αύριο στη μία».
«Όχι, όχι, σας ευχαριστώ. Θα έβαζε σε μπελά και
τους δυο μας».
Και γυρίζοντας προς τον Λέοντα Νταβίντοβιτς του ε
ξήγησα στα ρωσικά ότι τον είχα ήδη καλέσει για τσάι,
αλλά αυτός αρνήθηκε, παραπονούμενος ότι δεν αισθα
νόταν καλά, πως διψούσε φοβερά και μου ζήτησε μόνο
ένα ποτήρι νερό. Ο Λέων Νταβίντοβιτς τον κοίταξε προ
σεχτικά και είπε σε ένα τόνο ελαφριάς επίπληξης: «Η
υγεία σας πάλι δεν είναι καλή, φαίνεστε άρρωστος...
Αυτό δεν είναι καλό».
Ακολούθησε μια παύση. Ο Λέων Νταβίντοβιτς ήταν
απρόθυμος να αποχωριστεί τα κουνέλια και δεν είχε
διάθεση να ακούσει κάποιο άρθρο. Εντούτοις, μπόρεσε
να ελέγξει τον εαυτό του και είπε: «Ωραία, τι λες, θα
πάμε να κοιτάξουμε το άρθρο σου;».
Έκλεισε τις πορτίτσες των κλουβιών μεθοδικά και
έβγαλε τα γάντια εργασίας. Πρόσεχε τα χέρια του ή
καλύτερα τα δάκτυλά του επειδή η παραμικρή γρατσου-
νιά τον εκνεύριζε, εμπόδιζε το γράψιμό του. Πάντα κρα
τούσε την πένα του όπως και τα δάκτυλά του σε τάξη.
Έβγαλε την μπλε μπλούζα του και αργά, σιωπηλά, άρ
χισε να περπατάει προς το σπίτι συνοδευόμενος από
τον «Τζάκσον» κι εμένα. Τους ακολούθησα μέχρι την
πόρτα του γραφείου του Λέοντα Νταβίντοβιτς- η πόρτα
έκλεισε και προχώρησα στο διπλανό δωμάτιο...
Δεν είχαν περάσει ούτε τρία με τέσσερα λεπτά όταν
άκουσα μια φρικτή, διαπεραστική κραυγή και χωρίς
να έχω συνειδητοποιήσει πλήρως ποιος ήταν εκείνος που
έβγαλε την κραυγή, έτρεξα προς την κατεύθυνση από
την οποία προήλθε. Ανάμεσα στην τραπεζαρία και το
μπαλκόνι, στο κατώφλι, δίπλα στον παραστάτη της πόρ
τας και ακουμπώντας πάνω του, βρισκόταν... ο Λέων
Νταβίντοβιτς. Το πρόσωπό του ήταν καλυμμένο από
αίματα' δε φορούσε τα γυαλιά του' το χρώμα των μα
τιών του ήταν έντονο μπλε- τα χέρια του κρέμονταν.
«Τι συνέβη;». «Τι συνέβη;».
Απλωσα τα χέρια μου προς το μέρος του αλλά δε α-
νταποκρίθηκε αμέσως. Πέρασε από το μυαλό μου ότι
ίσως κάτι να έπεσε από την οροφή -γίνονταν κάποιες
επισκευές εκεί- αλλά για ποιο λόγο εκείνος ήταν εδώ;
Κι αυτός μου είπε ήρεμα, χωρίς ίχνος αποτροπια
σμού, πικρίας ή θυμού, «Τζάκσον». Ο Λέων Νταβίντοβι
τς το είπε σα να ήθελε να πει «Συνέβη». Κάναμε δυο βή
ματα και ο Λέων Νταβίντοβιτς με τη βοήθειά μου αφέ-
θηκε κάτω στο πάτωμα, πάνω στο μικρό χαλί που ήταν
εκεί.
«Νατάσα, σε αγαπώ». Το είπε αυτό τόσο απρόσμενα,
τόσο σοβαρά, σχεδόν αυστηρά, ώστε, καθώς ήμουν εξα-
σθενημένη από το σοκ, ταλαντεύτηκα προς το μέρος του.
«Ω, κανένας, κανένας δεν πρέπει να σε βλέπει, χωρίς
να τον ψάξουμε πρώτα».
Προσεχτικά, αφού τοποθέτησα ένα μαξιλάρι κάτω
από το χτυπημένο κεφάλι του, ακούμπησα ένα κομμάτι
πάγου πάνω στην πληγή του και καθάρισα τα αίματα
από το πρόσωπό του με βαμβάκι.
«Πρέπει να πάρετε τον Σέβα' μακριά από όλα αυτά...».
Μιλούσε με δυσκολία, ακατάληπτα, αλλά -έτσι μου
φάνηκε- δεν είχε συναίσθηση αυτού του γεγονότος.
«Ξέρεις, εκεί μέσα» -τα μάτια του κινήθηκαν προς την
πόρτα του δωματίου του- «διαισθάνθηκα... αντιλήφθη-
κα τι ήθελε να κάνει... Ή θελε να με κτυπήσει... ακόμα
μια φορά... αλλά δεν τον άφησα», μιλούσε ήρεμα, σιγά,
η φωνή του πήγαινε να σπάσει.
«Αλλά δεν τον άφησα». Υπήρχε μια νότα ικανοποίη
σης σε αυτά τα λόγια. Ταυτόχρονα ο Λέων Νταβίντοβιτς
στράφηκε στον Τζόε και του μίλησε στα αγγλικά. Ο Τζόε
ήταν γονατισμένος στο πάτωμα όπως και εγώ, από την
άλλη πλευρά, ακριβώς απέναντι μου. Προσπάθησα να
πιάσω τα λόγια του, αλλά δεν μπόρεσα να τα διακρίνω.
O Τρότσκι. οι ιδέες του κι ενώ _23
Εκείνη τη στιγμή είδα τον Τσάρλι, με το πρόσωπό του
κάτωχρο και κρατώντας ένα ρεβόλβερ στο χέρι το, να
ορμάει στο δωμάτιο του Λέοντα Νταβίντοβιτς.
«Τι θα γίνει με εκείνον», ρώτησα τον Λέοντα Νταβί-
ντοβιτς. «Θα τον σκοτώσουν».
«Όχι... είναι ανεπίτρεπτο να τον σκοτώσουν, πρέπει
\*α τον αναγκάσουν να μιλήσει», ο Λέων Νταβίντοβιτς
απάντησε προφέροντας τις λέξεις με δυσκολία, αργά.
Ξαφνικά, κάτι σα θλιβερό κλαψοϋρισμα έφτασε στα
αυτιά μας. Κοίταξα αμήχανη τον Λέοντα Νταβίντοβιτς.
Με μια κίνηση των ματιών του που μόλις και γινόταν
αντιληπτή, έδειξε την πόρτα του δωματίου του και είπε
συγκαταβατικά: «Είναι αυτός...». «Ή ρθε ο γιατρός;».
«Θα είναι εδώ από λεπτό σε λεπτό... Ο Τσάρλι πήγε
να τον φέρει με ένα αυτοκίνητο».
Ο γιατρός έφτασε, εξέτασε το τραύμα και ταραγμέ
νος δήλωσε ότι δεν «ήταν επικίνδυνο». Ο Λέων Νταβί
ντοβιτς δέχτηκε αυτά τα λόγια ήρεμα, σχεδόν αδιάφορ
α, λες και δεν μπορούσε να περιμένει κάποια άλλη δή
λωση από έναν γιατρό σε μια τέτοια στιγμή. Ό μω ς,
στρεφόμενος στον Τζόε και δείχνοντας την καρδιά του,
είπε στα αγγλικά: «Το αισθάνομαι εδώ... Αυτή τη φορά
πέτυχαν». Δεν ήθελε να με πληγώσει.
Ο ι τελευταίες ώρες
Μέσα από την πολύβουη πόλη, μέσα από τον άχρη

στο αναβρασμό της, μέσα από τα εκτυφλωτικά απογευμα
τινά φώτα της, το νοσοκομειακό επιτάχυνε, κάνοντας
ελιγμούς μέσα στην κίνηση, προσπερνώντας αυτοκίνη
τα, με τη σειρήνα να στριγκλίζει ασταμάτητα, με τη συ
νοδεία των μοτοσικλετών της αστυνομίας να σφυρίζουν
διαπεραστικά. Μεταφέραμε τον πληγωμένο άντρα, ένα
ασήκωτο φορτίο στις καρδιές μας και με την ανησυχία
να μεγαλώνει κάθε λεπτό που περνούσε. Διατηρούσε
ακόμα τις αισθήσεις του. Έ να χέρι έμενε απλωμένο
ήρεμα κατά μήκος του σώματός του. Είχε παραλύσει.
Ο Δρ Ντούτρεν μου το είπε αυτό αφού τον εξέτασε
στο σπίτι, στην τραπεζαρία, πάνω στο πάτωμα. Για το
άλλο χέρι, το δεξί, δεν μπορούσε να βρει μια θέση, χα
ράζοντας διαρκώς με αυτό κύκλους στον αέρα, αγγίζο-
ντάς με σα να έψαχνε την κατάλληλη θέση γι’ αυτό. Του
ήταν όλο και δυσκολότερο να μιλήσει. Σκύβοντας πολύ
χαμηλά, τον ρώτησα πως ένιωθε.
«Τώρα καλύτερα», απάντησε ο Λέων Νταβίντοβιτς.
«Τώρα καλύτερα». Αυτή η φράση αναζωπύρωσε στην
καρδιά ζωηρές ελπίδες. Ο εκκωφαντικός θόρυβος από
τις σφυρίχτρες και τη σειρήνα συνέχιζαν να αντηχούν,
αλλά η καρδιά χτυπούσε με ελπίδα. «Τώρα καλύτερα».
Το νοσοκομειακό έφτασε στο νοσοκομείο. Σταμάτη
σε. Έ να πλήθος συγκεντρώθηκε τριγύρω μας. «Ίσως
είναι εχθροί», πέρασε από το μυαλό μου, όπως συνέβαι-
νε πάντα σε ανάλογες περιστάσεις. «Που είναι οι φίλοι
μας; Πρέπει να περικυκλώσουν το φορείο...».
Τώρα ήταν ξαπλωμένος στο κρεβάτι. Οι γιατροί εξέ
τασαν σιωπηρά το τραύμα. Κατόπιν εντολής τους μια
νοσοκόμα άρχισε να ξυρίζει τα μαλλιά του. Κάθισα στο
κεφάλι του κρεβατιού. Χαμογελώντας ανεπαίσθητα, ο
Λέων Νταβίντοβιτς μου είπε: «Βλέπεις, βρήκαμε και
κουρέα...».
Ακόμα προσπαθούσε να μην πληγωθώ. Εκείνη την
ημέρα είχε μιλήσει για την αναγκαιότητα να καλέσουμε
έναν κουρέα για να του κόψει τα μαλλιά, αλλά δεν κατα
φέραμε να βρούμε έναν. Τώρα μου το υπενθύμιζε.
Ο Λέων Νταβίντοβιτς φώναξε τον Τζόε που καθόταν
εκεί, λίγα μέτρα μακρύτερα από εμένα, και του ζήτησε,
όπως έμαθα αργότερα, να σημειώσει τον αποχαιρετι
σμό του στη ζωή. 'Οταν ρώτησα τι του είπε ο Λέων Ντα
βίντοβιτς, ο Τζόε μου απάντησε: «Ήθελε να σημειώσω
κάτι για τις γαλλικές στατιστικές». Με εξέπληξε το γεγο
Ο Τ ρότσ κι οι tSfec του κι ενώ 25
νός ότι ήταν κάτι που συνδεόταν με τις γαλλικές στατι
στικές μια τέτοια στιγμή. Έμοιαζε παράξενο. Εκτός και
αν η κατάστασή του είχε αρχίσει να βελτιώνεται...
Στεκόμουνα διαρκώς στο κεφάλι του κρεβατιού, κρα
τώντας ένα κομμάτι πάγου πάνω στην πληγή και ακουγο-
ντας προσεκτικά. Αρχισαν να τον ξεντύνουν. Προκειμέ-
νου να μην τον ενοχλήσουν, έκοψαν με ψαλίδι την μπλού
ζα εργασίας του· ο γιατρός αντάλλαξε ευγενικά βλέμματα
με τη νοσοκόμα σα να ήθελε να την ενθαρρύνει· σειρά
είχε το πλεκτό γελέκο, μετά το πουκάμισο. Έβγαλαν το
ρολόι από τον καρπό του. Ύστερα άρχισαν να αφαιρούν
τα εναπομείναντα ρούχα χωρίς να τα κόβουν και τότε
μου είπε: «Δε θέλω να με ξεντύσουν αυτοί... θέλω να το
κάνεις εσύ». Είπε αυτά τα λόγια αρκετά καθαρά, μόνο
πολύ θλιμμένα και σοβαρά.
Αυτά ήταν τα τελευταία λόγια που μου είπε. Αφού τε
λείωσα, έγειρα πάνω του και ακούμπησα τα χείλη του
με τα δικά μου. Ανταποκρίθηκε. Ξανά... Και πάλι αντα-
ποκρίθηκε. Και ακόμα μια φορά. Ή ταν ο τελευταίος
αποχαιρετισμός μας. Ό μω ς δεν το γνωρίζαμε.
Ο ασθενής έπεσε σε κώμα. Η εγχείρηση δεν τον έ
βγαλε από αυτή την κατάσταση. Χωρίς να σηκώσω τα
μάτια μου ούτε μια στιγμή από πάνω του, κάθισα δίπλα
του όλη τη νύχτα, περιμένοντας να «ξυπνήσει». Τα μά
τια του ήταν κλειστά, αλλά η αναπνοή, τη μια βαριά, την
άλλη φυσιολογική και ήρεμη, ενέπνεε ελπίδα. Η επόμε
νη μέρα κύλησε με τον ίδιο τρόπο. Το απόγευμα, σύμ
φωνα με τους γιατρούς υπήρχε μια βελτίωση. Ό μω ς
προς το τέλος της ημέρας σημειώθηκε μια απότομη αλ
λαγή στην αναπνοή του αρρώστου. Έγινε γρήγορη, ο
λοένα και πιο γρήγορη, εμφυσώντας θανάσιμο φόβο. Οι
γιατροί, το προσωπικό του νοσοκομείου, περικύκλωσαν
το κρεβάτι του άρρωστου άντρα. Ή ταν όλοι τους εμφα-
νώς ταραγμένοι. Χάνοντας τον αυτοέλεγχό μου ρώτησα
τι σήμαινε αυτό, αλλά μόνο ένας ανάμεσά τους, ένας
πολύ φρόνιμος άνθρωπος, απάντησε. «Θα περάσει», είπε.
Οι άλλοι παρέμειναν σιωπηλοί. Αντιλήφτηκα πόσο
ψεύτικη ήταν κάθε απόπειρα να με παρηγορήσουν και
πόσο απελπιστική ήταν στην πραγματικότητα η κατά
σταση.
Τον ανασήκωσαν. Το κεφάλι του έγειρε στον ώμο. Τα
χέρια του αιωρήθηκαν όπως εκείνα στον πίνακα του
Τισιανού Η Αποκαθήλωση. Αντί για ακάνθινο στεφάνι, ο
ετοιμοθάνατος άντρας φορούσε έναν επίδεσμο. Τα χα
ρακτηριστικά του προσώπου του διατηρούσαν την α
γνότητα και την περηφάνια τους. Έμοιαζε ότι από στιγ
μή σε στιγμή θα ανακτούσε τις δυνάμεις του και θα α
ποκτούσε εκ νέου τον έλεγχο του εαυτού του. Ό μω ς το
τραύμα είχε διεισδύσει βαθιά στον εγκέφαλο. Το ξύπνη
μα που ανέμενα με τόση ανυπομονησία δεν ήρθε ποτέ.
Και η φωνή του επίσης σίγησε. Τα πάντα είχαν τελειώ
σει. Δε βρίσκεται πλέον ανάμεσα στους ζωντανούς.
Οι δειλοί δολοφόνοι θα τιμωρηθούν όπως τους αξίζει.
Καθ’ όλη τη διάρκεια της ηρωικής και όμορφης ζωής
του, ο Λέων Νταβίντοβιτς πίστεψε στη χειραφετημένη
ανθρωπότητα του μέλλοντος. Τα τελευταία χρόνια της
ζωής του η πίστη του δεν εξασθένησε, αλλά αντίθετα
έγινε ωριμότερη και πιο ακλόνητη από ποτέ.
Η ανθρωπότητα του μέλλοντος, χειραφετημένη από
κάθε είδους καταπίεση, θα θριαμβεύσει πάνω στους
κάθε είδους καταναγκασμούς. Με δίδαξε να πιστεύω και
σε αυτό.
Νοέμβριος, 1940
Κογιοακάν, Μεξικό
* Δημοοιεΰθηκε στο περιοδικό Fourth International, τεύχος

Μαΐου 1941
2.
Π ατέρας και γιος*
«Συνεπώς μπορώ να πω πως ζω σε αυτή τη γη όχι συμφζύνα

μ ε τον κανόνα, αλλά ως μια εξαίρεση στον κανόνα».
Τρότσκι
8 Ιουνίου 1940
Νύχτα. Σκοτάδι. Ξυπνάω. Χλωμές δέσμες φωτός τρε

μοσβήνουν και ύστερα εξαφανίζονται. Σηκώνομαι... Ο
ήχος πυροβολισμών φτάνει στα αυτιά μου. Πυροβολούν
εδώ, στο δωμάτιό μας. Πάντα κοιμόμουν ελαφρά και
μόλις ξυπνήσω μπορώ να αντιληφτώ γρήγορα τι συμ
βαίνει.
Ο Λέων Νταβίντοβιτς κοιμόταν βαριά όταν ήταν νέος.
Η αϋπνία άρχισε να τον βασανίζει για πρώτη φορά όταν
στην ΕΣΣΔ άρχισαν οι επιθέσεις εναντίον της αντιπολί
τευσης· όταν οι σελίδες της Pravda άρχισαν να ξεχειλί
ζουν με συκοφαντίες, αδιανόητες, φανταστικές συκοφα
ντίες που κατέκλυζαν και αποσβόλωναν τον αναγνώστη.
Για να υπερασπίσουν και να δικαιολογήσουν τους εαυτούς
τους οι συκοφάντες χρησιμοποίησαν ψεύδη: δε διέθεταν
κανένα άλλο όπλο.
Το αναγνωστικό κοινό τους πίστεψε; Και ναι και όχι.
Το κολοσσιαίο παλιρροιακό κύμα φρενιασμένης κακο-
ήθειας το παρέσυρε, το κατάπιε και το αποπροσανατό
λισε... Κουρασμένο, εξαντλημένο από τα ηρωικά χρό
νια της επανάστασης, γεμάτο φόβους για το μέλλον των
κατακτήσεο)ν του, άρχισε να πιστεύει τις συκοφαντίες,
με τον ίδιο τρόπο που ο λαός αρχίζει να πιστεύει σε
θαύματα στη διάρκεια περιόδων παρακμής και απόλυ
της εξάντλησης. Συνήθιζα να κοιτάω τα τρεμάμενα χέ
ρια των αναγνωστών καθώς κρατούσαν τις τεράστιες
σελίδες της Pravda· τα χέρια τους έπεφταν και ύστερα
σηκώνονταν ξανά.
Και τα αγόρια μας έχασαν τον ύπνο τους. Ο νεότερος,
πικραμένος και μπερδεμένος, με ρωτούσε: «Τι συμβαί
νει; Γιατί λένε αυτά τα πράγματα για τον μπαμπά; Πως
τολμούν;». Ο μεγαλύτερος, ο Λέων*, έγινε έξαλλος και
βρισκόταν σε μια διαρκή κατάσταση διέγερσης. Κάτω-
χρος, μου έλεγε τις εντυπώσεις του από τους νεανικούς
κύκλους και τον αγώνα του ενάντια στα πλήγματα από
το χείμαρρο της λάσπης. «Μικρέ γενναίε ναύτη» (ο ή-
ρωας ενός παραμυθιού του Άντερσεν), του έλεγε ο πατέ
ρας του, κοιτάζοντάς τον επιδοκιμαστικά.
Ο «μικρός γενναίος ναύτης» ήταν υπερήφανος για την
υγεία του, αν και αναστατώθηκε πολύ εκείνη την περίο
δο από την απρόσμενη αϋπνία, αλλά δεν το έβαλε κάτω.
Παρέμεινε υπερήφανος για την υγεία του μέχρι τα δυο
τελευταία χρόνια της ζωής του, όταν ξαφνικά αυτή επι
δεινώθηκε ραγδαία. Τα μαύρα χρόνια των κυνικών δι
κών της Μόσχας τον κατέβαλαν. Γιατί ο γιος μας, ο Λέων,
ήταν, αν και ερήμην λόγω ασθένειας, ένας από τους κύ
ριους κατηγορούμενους. Το φαρμάκι της εγκληματικής
συκοφαντίας μπήκε σα δηλητήριο στο νεαρό σώμα του.
Ολόκληρο το νευρικό του σύστημα προσβλήθηκε από
τους δολοφόνους του Ζινόβιεφ, του Πιάτακοφ, του Μου-
ράλοφ, του Σμιρνόφ, του Κάμενεφ, του Μπουχάριν και
πολλών άλλων. Γνώριζε τον Κάμενεφ και τον Μπουχά
ριν από τότε που ήταν παιδί’ τους άλλους τους γνώρισε
αργότερα και τους γνώρισε ως ειλικρινείς επαναστάτες,
έμαθε από αυτούς, τους αγάπησε, τους σεβάστηκε και
τους συνέδεσε όλους με την επανάσταση, με τον ηρωι
σμό της, με τον Λε'νιν και τον Τρότσκι.
Ο Τρότσκι. οι ιδέες χου κι ενώ 29
Οι νύχτες αγρυπνίας επέστρεψαν και αυτός δεν είχε
τη δύναμη να τις πολεμήσει. Τα υπνωτικά φάρμακα δεν
έφερναν αποτελέσματα πάνω του. Κατόρθωνε να τον
πάρει ο ύπνος μόνο προς τα ξημερώματα. Και έπρεπε
να ξυπνάει ανάμεσα στις επτά και τις οκτώ για να αρχί
σει να εργάζεται, πράγμα που γινόταν ακόμα δυσκολό
τερο από την επιτήρηση της διαρκώς άγρυπνης Γκε Πε
Ου, οι πράκτορες της οποίας, όπως αποκαλύφτηκε αρ
γότερα, είχαν καταλύσει δίπλα στο σπίτι του. Ζούσε στο
νούμερο είκοσι έξΓ αυτοί στο είκοσι οχτώ.
Π ατέρας και γιος στη διάρκεια

των δικών της Μόσχας
Η σύλληψή μας στη Νορβηγία συντάραξε τον γιό μας

μέχρι τα βάθη της ψυχής του· είχε πλήρη συνείδηση
του τι σήμαινε αυτό. Η αναχώρηση μας για το Μεξικό,
το ταξίδι των τριών εβδομάδων πάνω σε ένα πετρελαιο
φόρο περικυκλωμένο από εχθρούς, ενστάλαξε θανάσι
μο φόβο στη ζωή του. Ό ια ν ήμασταν στο Γκόουρουμ -η
τοποθεσία της φυλάκισής μας στη Νορβηγία- μας έ
στειλε οδηγίες, γραμμένες με αόρατο μελάνι και σε κώ
δικα, πώς να οργανώσουμε το ταξίδι μας. Οι εχθροί μας
δεν μπόρεσαν να το ανακαλύψουν και το λάβαμε. Μας
έστειλε φίλους μας από τη Γαλλία. Ό μω ς σε κανέναν
δεν επιτράπηκε να μας δει. Και δεν επιτράπηκε σε κα
νέναν από τους φίλους μας να μας συνοδέψει. Αυτές οι
τρεις εβδομάδες απόλυτης αβεβαιότητας ήταν μια με
γάλη δοκιμασία για τον Λέοντα.
Ο πατέρας του ήταν σαν τίγρη στο κλουβί. Οι δημο
σιογραφικές περιγραφές, που έφταναν σε εμάς με κα
θυστέρηση, των διάσημων τότε δικών της Μόσχας που
ξεκινούσαν και η αδυναμία του να απαντήσει στους ψεύ
τες και να τους ξεσκεπάσε,ι βασάνιζαν περισσότερο από
οτιδήποτε άλλο τον Λέοντα Νταβίντοβιτς* Να υπερασπί
σει τον εαυτό του από τις συκοφαντίες, να τις πολεμήσει
-άλλωστε αυτό ήταν το φυσικό του στοιχείο, το αναγκαίο
συστατικό της ύπαρξής του. Βρήκε καταφύγιο στη μα
νιώδη εργασία και στην πάλη εναντίον όλων των ποτα-
πών εχθρών. Ό μω ς εδώ στο Γκόουρουμ, όπου ήταν κα
ταδικασμένος στη σιωπή, αρρώστησε.
Ο γιός μας, ο Λέων, το κατάλαβε. Η απελπισία του δε
γνώριζε όρια. Αφιέρωσε τον εαυτό του στην αποστολή
που ο πατέρας του δεν μπορούσε να εκπληρώσει. Προ-
κειμένου να απαλύνει το φορτίο του τελευταίου, ασχο
λήθηκε ο ίδιος με την αποκάλυψη των άθλιων ενορχη
στρωτών των δικών της Μόσχας, οι οποίοι έγραψαν τις
μελανότερες και τις πιο αποκρουστικές σελίδες στα χρο
νικά της ιστορίας, τους τους οποίους στιγμάτισε. Ο Λέων
εκπλήρωσε αυτή την αποστολή ευφυέστατα. Στη φυλα
κή μας διαβάσαμε την Κόκκινη Βίβλο του με μεγάλο εν
θουσιασμ ό. «Τα πάντα είνα ι α πολύτω ς αληθή ,
απολύτως αληθή, καλό μου παιδί», είπε ο πατέρας του
με την τρυφερότητα ενός φίλου. Θέλαμε τόσο πολύ να
τον δούμε και να τον αγκαλιάσουμε!
Εκτός από την επαναστατική δραστηριότητα και το
λογοτεχνικό έργο του, ο γιος μας ασχολιόταν με τα ανώ
τερα μαθηματικά, τα οποία τον ενδιέφεραν πολύ. Στο
Παρίσι έδωσε με επιτυχία εξετάσεις και ονειρευόταν
κάποια στιγμή να αφιερωθεί στη συστηματική μελέτη .
Την παραμονή του θανάτου του έγινε δεκτός ως συνερ
γάτης από το Επιστημονικό Ινστιτούτο της Ολλανδίας
και ετοιμαζόταν να ξεκινήσει μια εργασία πάνω στη
ρωσική αντιπολίτευση. Ή τα ν ο μοναδικός ανάμεσα
στους νέους της ηλικίας του που είχε τεράστια εμπειρία
σε αυτό το πεδίο και ο οποίος ήταν απόλυτα εξοικειωμέ
νος με ολόκληρη την ιστορία της αντιπολίτευσης από
την πρώτη στιγμή της συγκρότησής της.
Η οικονομική αστάθειά μας τον ανησυχούσε πολύ.
Πόσο πολύ επιθυμούσε να γίνει οικονομικά ανεξάρτη
Ο Τρότσκι, οι ιδέες του κι εγώ 51
τος! Μια φορά μου έγραψε για τα μελλοντικά εισοδή-
ματά του. Οι προοπτικές ήταν καλές, αλλά τίποτα δεν
ήταν ακόμα οριστικό. «Θα ήταν κάτι το εξαιρετικό» (η
εργασία στο Επιστημονικό Ινστιτούτο), είπε και υστέ
ρα πρόσθεσε περιπαικτικά, «θα ήμουν σε θέση να βοη
θήσω τους γέρους γονείς μου». «Γιατί να μην ονειρεύομ
αι;», ρωτούσε. Ο πατέρας του και εγώ συχνά θυμόμα
σταν αυτά τα λόγια του γιου μας με α γά π η και
τρυφερότητα. Ο κύριος Σπάλντινγκ -ο υποδιευθυντής
του τμήματος Ρωσικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του
Στάνφορντ- συζήτησε με τον γιο μας σχετικά με την πι
θανότητα μιας μελλοντικής συνεργασίας και αργότερα
έγραψε για τον Λέοντα τα ακόλουθα:
«Τα νέα για το θάνατο του Σεντόφ μου ήρθαν σα σοκ.
Με εντυπώσιασε ως μια εξαιρετικά ικανή και γοητευτι
κή προσωπικότητα, το μέλλον του θα ήταν αναμφίβολα
λαμπρό. Δε γνωρίζουμε με σαφήνεια τις συνθήκες του
θανάτου του: ορισμένες πηγές πληροφόρησης μας επι
τρέπουν να καταλάβουμε ότι οφείλεται σε ιατρική αμέ
λεια ή σε κάτι ακόμα πιο φρικτό. Θα μπορούσατε να
γράψετε ένα σύντομο κείμενο που να συνοψίζει τη συ
ζήτηση που είχα με τον Σεντόφ τον προηγούμενο Οκτώ
βριο (1937), συμπεριλαμβανομένης της συμφωνίας δο
κιμαστικής συνεργασίας που είχα συνάψει μαζί του.
Ένα τέτοιο σημείωμα θα μου ήταν χρήσιμο. Θα ήταν
δυνατό να μου παρασχεθούν κάποιες πληροφορίες από
τον Τρότσκι όσον αφορά το ρώσικο εμφύλιο πόλεμο και
τον κομμουνισμό στη διάρκεια του πολέμου».
Ο Λέων μπήκε στην επανάσταση όταν ήταν παιδί και
δεν την εγκατέλειψε ποτέ μέχρι το θάνατό του. Η ημί-
συνειδητή πίστη της παιδικής του ηλικίας στην επανά
σταση, αργότερα ωρίμασε σε μια συνειδητή και ακλό
νητη αφοσίωση. Μια φορά, το καλοκαίρι του 1917, επέ
στρεψε από το σχολείο στο (Μπολσεβίκικο) Συνδικάτο
Εργατών Ξυλείας όπου εγώ εργαζόμουν τότε ως εκδό-
τρια και διορθώτρια του οργάνου του η Ηχώ των Εργοπιάν
Ξυλείας, με το ένα χέρι του ματωμένο. Ή ταν εποχή έ
ντονης διαμάχης που διεξάγονταν όχι μόνο στο Παλάτι
της Ταυρίδας, το Σμόλνι και το Σίρκους, αλλά και στους
δρόμους, τα τραμ, τα σχολεία και τους χώρους εργα
σίας. Κατά κανόνα νωρίς το πρωί ένα πλήθος εργατών
σ τριφ ογύ ριζε στα γρ α φ εία του συνδικάτου μας,
συζητώντας ζητήματα της επικαιρότητας, ζητήματα
δηλαδή, που αφορούσαν την επικείμενη κατάληψη της
εξουσίας από το προλεταριάτο. Για τις εργατικές μάζες
αυτά τα ζητήματα ήταν άρρηκτα δεμένα με την προσω
πικότητα του Λέοντα Νταβίντοβιτς. Συζητούσαν τους λό
γους του -και σε αυτές τις συζητήσεις γινόταν αισθητή
η ενότητα και η σταθερότητα της θέλησης, μια έντονη
επιθυμία να προχωρήσουν προς τα εμπρός, καλώντας
σε έναν αποφασιστικό αγώνα με ακλόνητη πίστη στη
νίκη.
Τα παιδιά επιτρεπόταν να γευματίζουν μαζί μου στην
τραπεζαρία του συνδικάτου. Ο Λέων Νταβίντοβιτς εκεί
νη τη στιγμή βρισκόταν στη φυλακή της Προσωρινής
Δημοκρατικής Κυβέρνησης. Στις ερωτήσεις συντρόφων
σχετικά με το χέρι του, ο Λέων απαντούσε ότι τον χτύπη
σε ο Κερένσκι (ο γιος του πρωθυπουργού). Πως συνέβη;
«Του έδωσα μια στα δόντια». Όλοι καταλάβαμε τι είχε
συμβεί. Στο ίδιο σχολείο πήγαιναν και τα παιδιά του
Σκόμπελεφ, του τότε υπουργού εργασίας. Οι καυγάδες
ήταν καθημερινοί.
Με ύπουλο τρόπο η Γκε Πε Ου έκοψε το νήμα τη νεα
ρής και γεμάτης δοκιμασίες ζωής του γιου και φίλου
μας. Αυτό το τίμημα απαιτήθηκε για το, δίχως προηγού
μενο στην ιστορία, άλμα προς τον ουρανό της Οκτω
βριανής επανάστασης. Ό σοι ευθύνονται για την παρακ
μή της, τώρα ολοκληρώνουν το επαίσχυντο έργο τους. Ο
δεύτερος Οκτώβρης θα έρθει· θα κατακτήσει ολόκληρο
τον κόσμο και θα δώσει τόσο στους ήρωές του προάγγε-
Ο Τρότσκι, ot ιδέες του κι εγώ _33
λού του όσο και στους νεκροθάφτες του, ό,τι αναλογεί
στον καθένα τους.
Ο Λέων Νταβίντοβιτς δε διάβαζε τις ρυπαρές σελίδες
της εφημερίδας του Κομμουνιστικού Κόμματος, της
Pravda. Τους έριχνε μια βιαστική ματιά και τις πετούσε
με αποστροφή.
• Πυροβολούν... Τώρα έχει ξυπνήσει και ο Λέων Ντα-
βίντοβιτς. Ψιθυρίζω στο αυτί του: «Πυροβολούν εδώ, στο
δωμάτιό μας». Ύστερα, πιέζοντάς τον με το σώμα μου,
τον έσπρωξα πολύ, μα πολύ απαλά και έπεσα μαζί του
κάτω από το χαμηλό κρεβάτι, πάνω στο πάτωμα.
«Πυροβολούν». Του το είπα με το ίδιο ακριβώς συναί
σθημα, όπως τις ημέρες του Ιουλίου του 1917 είχα πει
«ήρθαν». Αυτό συνέβη στην Πετρούπολη -αργότερα
ονομάστηκε Λένινγκραντ- όταν η αστυνομία του Κε-
ρένσκι ήρθε να συλλάβει τον Λέων Νταβίντοβιτς. Τότε
αναμέναμε τη σύλληψη -ήταν αναπόφευκτη. Η επίθε
ση του Στάλιν ήταν επίσης αναμενόμενη από εμάς. Ή ταν
επίσης αναπόφευκτη. Ωστόσο το αναμενόμενο ήρθε πιο
αναπάντεχα τη νύχτα της 24,|ς Μαΐου του 1940 από ότι η
σύλληψη του 1917.
Ό τ α ν ο Κερένσκι συνέλαβε
τον Λέοντα Νταβίντοβιτς
Η κυβέρνηση του Κερένσκι είχε σημειώσει εκείνη την

περίοδο μια προσωρινή νίκη, είχε όντως επιτύχει να
συλλάβει τους Μπολσεβίκους ηγέτες. Θυμάμαι τον τρό
πο με τον οποίο τερματίστηκε η κρίση της Προσωρινής
Δημοκρατικής Κυβέρνησης. Μια θυελλώδης συνεδρία
ση διεξαγόταν στην πανέμορφη Αίθουσα των Κυόνων
στο Παλάτι της Ταυρίδας. Εγώ καθόμουν πάνω σε ένα
κουτί, πολύ κοντά στην εξέδρα των ομιλητών, η οιιοία
ήταν ασφυκτικά γεμάτη από όλους τους Lieberdans (έτσι
είχε ονομάσει ο Ντέμιαν Μπέντνι τους Μενσεβίκους σε
ένα ποίημα του που είχε γίνει εξαιρετικά δημοφιλές).
Ξαφνικά ακούστηκε ο δυνστός ήχος θριαμβικής μουσι
κής. Μια στρατιωτική μπάντα παρέλαυνε μέσα στο πα
λάτι με τη συνοδεία εκκωφαντικών χειροκροτημάτων και
εκστατικών χαιρετισμών. Η κυβέρνηση είχε μεταφέρει
μυστικά από το μέτωπο συντάγματα που της ήταν πιστά
και, όπως αποδείχθηκε αργότερα, αυτά τα συντάγματα
ήταν τα τελευταία που της είχαν μείνει πιστά. Όμως,
εκείνη τη στιγμή, ήταν αρκετά. Εκείνοι που βρίσκονταν
στην εξουσία είχαν αρχίσει να νιώθουν το έδαφος κάτω
από τα πόδια τους σαθρό. Είδα πως εκείνοι που γέμιζαν
την εξέδρα, οι νικητές, έσφιγγαν ο ένας το χέρι του άλ
λου συγκεκαλυμμένα. Με πόση μεγάλη δυσκολία προ
σπαθούσαν να μην εκδηλώσουν τη χαρά τους -τα πρό
σωπά τους έλαμπαν, ήταν ανίκανοι να διατηρήσουν έστω
και μια εξωτερική επίφαση ηρεμίας όπως υπαγόρευαν
οι περιστάσεις.
Σε λίγες ημέρες άρχισαν οι συλλήψεις. Ο Λέων Ντα
βίντοβιτς και εγώ μείναμε σε ένα μικρό δωμάτιο στο δια
μέρισμα του συντρόφου Γ. Λάριν. Τα αγόρια μας ήταν
στο Τεριόκι με φίλους. Ο Λέων Νταβίντοβιτς πέρασε
εκείνη την ημέρα όπως, παρεμπιπτόντως, είχε περάσει
και όλες τις προηγούμενες, σε συναντήσεις μέχρι αργά
στη λευκή νύχτα της Πετρούπολης.
Στις πέντε το πρωί άκουσα προσεκτικά βήματα πάνω
στην άσφαλτο της αυλής και ανοίγοντας μια χαραμάδα
στα παραθυρόφυλλα, είδα στο χλωμό φως γκρίζες στο
λές και όπλα περασμένα στους ώμους. Ή ταν ένα στρα
τιωτικό απόσπασμα της Προσωρινής Δημοκρατικής
Κυβέρνησης/Η ταν βέβαιο ότι είχαν έρθει για εμάς.
Ακουμπώντας τον Λέοντα Νταβίντοβιτς στον ώμο του
είπα: «Ήρθαν». Αναπήδησε και άρχισε να ντύνεται βια
στικά. Ακούστηκε ο ήχος του κουδουνιού. Ο σύντροφος
Λάριν, τον οποίο είχα προειδοποιήσει, δεν άνοιξε αμέ
σως την πόρτα. Χτύπησαν το κουδούνι ξανά. Ζήτησαν
O Τ ρότσ κι οι ιδέες του κι ενώ 35
τον ΛουνατσάρσκΓ αυτό ήταν ένα τέχνασμα. Εν συνε
χεία παρουσίασαν ένα ένταλμα σύλληψης για τον Τρότ-
σκι. Ο Λάριν δεν ενέδωσε. Τους υποχρέωσε να περιμέ
νουν. Προσπάθησε να βρει τον υπεύθυνο Lieberdans
υπουργό εσωτερικών στο τηλέφωνο. Ό μω ς κανείς δεν
απαντούσε. Αποχαιρετιστήκαμε. Ο Λέων Νταβίντοβιτς
έκανε ό,τι ήταν δυνατόν για να κρατήσει ψηλά το ηθικό
μου. Τον πήραν μαζί τους. Εκείνη την περίοδο η γενική
πολιτική κατάσταση ήταν πολύ σοβαρή. Ο αγώνας είχε
ξεκινήσει, ήδη διεξάγονταν ενέργειες άμεσης δράσης.
Ή ταν ένας αγώνας ζωής και θανάτου. Ό μω ς, η τελευ
ταία ματιά που μου έριξε ο Λέων Νταβίντοβιτς πριν τον
πάρουν μακριά ήταν γεμάτη αυτοπεποίθηση και πρό
κληση. Εκείνο το βλέμμα μου είπε: «Θα δούμε ποιος θα
νικήσει ποιον».
Έ πρεπε να κανονιστούν οι επισκέψεις στη φυλακή,
ποιος θα ασχοληθεί με την αποστολή δεμάτων και ούτω
καθεξής. Είχα τη βοήθεια του Λέοντος και του Σεργκέι,
οι οποίοι ανέλαβαν την παράδοση των δεμάτων (φαγη
τό, κ.λπ.) και την μετέτρεψαν σε παιχνίδι: «Ποιος θα φτά
σει πρώτος εκεί». Τα ασφυκτικά γεμάτα τραμ τους πα
ρουσίασαν μια μεγάλη δυσκολία, αλλά γαντζώνονταν
πάνω τους και πάντα έφταναν στη φυλακή ακριβώς την
προκαθορισμένη ώρα.
Η δεύτερη σύλληψη του πατέρα τους τους αναστάτω
σε. Ό μω ς η συνολική εικόνα της κατάστασης υποσχό
ταν ταχεία απελευθέρωση και νίκη. Η κατάσταση ήταν
πολύ διαφορετική από την εποχή που εξαναγκαστήκα
με από τους Άγγλους να αποβιβαστούμε από το πλοίο εν
πλω προς τη Ρωσία και να χωριστούμε στο Χάλιφαξ το
1917. Τότε τα παιδιά έμειναν μαζί μου σε κατάσταση
αιχμαλωσίας, όχι στη φυλακή αλλά στο βρώμικο δωμά
τιο ενός Ρώσου πληροφοριοδότη, στο σπίτι του οποίου
μας είχε παραχωρηθεί ένα δωμάτιο. Όμως, ο Λέων Ντα
βίντοβιτς μεταφέρθηκε με τους άλλους χωρίς καμιά ε
36 Νατάλια Τράισκυ
ξήγηση. Εκείνη την εποχή μας βασάνιζαν η απόλυτη
αβεβαιότητα και η απομόνωση.
Η απόπειρα δολοφονίας
Ή μασταν ξαπλωμένοι στο πάτωμα, δίπλα στον τοίχο

σε μια γωνιά μακριά από τα διασταυρούμενα πυρά που
συνεχίζονταν ασταμάτητα για μερικά λεπτά.
Αργότερα μετρήσαμε τις τρύπες στους τοίχους και
τις πόρτες του υπνοδωματίου μας. Ή ταν εξήντα ακρι
βώς. Πιέζοντας τα σώματά μας στον τοίχο, περιμένα
με... Ανασηκώθηκα λίγο προκειμένου να προστατέψω
τον Λέοντα Νταβίντοβιτς επειδή νόμιζα ότι οι πυροβολι
σμοί κατευθύνονταν πάνω του, αλλά εκείνος με σταμά
τησε. «Παππού!». Και οι δυο ακούσαμε την κραυγή του
εγγονου μας που κοιμόταν στο διπλανό δωμάτιο μέσα
στο οποίο είχαν μπει οι εγκληματίες. Η φωνή του ήχη
σε, εν μέρει σαν προειδοποίηση για τον κίνδυνο που
μας απειλούσε, και, εν μέρει, σαν έκκληση για βοήθεια.
Ο εγγονός μας την ξέχασε, ξέχασε την κραυγή του και
όσο και αν προσπάθησα να του υπενθυμίσω το περι
στατικό, δεν μπορούσε να την θυμηθεί. Όμω ς αυτή η
κραυγή μας έκανε να παγώσουμε. Επικράτησε απόλυτη
σιωπή... «Τον απήγαγαν», μου είπε ο παππούς του ήρε
μα. Στο κατώφλι που χώριζε το υπνοδωμάτιό μας από
εκείνο του εγγονού μας, που φωτίστηκε από τη λάμψη
μιας εμπρηστικής βόμβας, πέρασε σαν αστραπή μια
σιλουέτα -η καμπύλη ενός κράνους, γυαλισμένα κου
μπιά, ένα μακρουλό πρόσωπο πέρασαν από μπροστά
μου σα σε όνειρο και ύστερα έχασα από τα μάτια μου
τον εισβολέα. Οι πυροβολισμοί στο δωμάτιο σταμάτη
σαν. Ακούσαμε το θόρυβο πυροβολισμών από απόστα
ση στο αίθριο.
Ή συχα, αργά, διέσχισα το υπνοδωμάτιό μας και μπή
κα στο μπάνιο, ένα παράθυρο του οποίου έβλεπε προς
Ο Τρότσ κι οι ιδέες του κι εγώ 37
το αίθριο. Μπορούσα να δω το μικρό σπίτι όπου έμεναν
οι φίλοι μας που αποτελούσαν τη φρουρά. Εκεί βρισκό
ταν και ένας τεράστιος ευκάλυπτος απ’ όπου πυροβο
λούσαν! Πίσω από τον ευκάλυπτο, όπως μάθαμε αργό
τερα, οι εχθροί είχαν τοποθετήσει ένα μυδραλιοβόλο.
Με ένα φράγμα πυρός απέκοψαν στρατηγικά τους φρου-
ρ©ύς από εμάς. Οι δικαστές που ανέλαβαν τη διερεύνη-
ση της υπόθεσης βρήκαν αργότερα σε ένα τμήμα του
σπιτιού μια βόμβα που περιείχε ενάμισι κιλό δυναμίτι-
δας. Αυτό έχει καταγραφεί και μπορεί να βρεθεί στα
πρακτικά του δικαστΐ]ρίου σχετικά με την υπόθεση της
επίθεσης από τον Σικέιρος, ο οποίος εν συνεχεία απο
φυλακίστηκε στις 28 Μαρτίου 1941 λόγω έλλειψης υλι
κού και ενοχοποιητικών ενδείξεων! Τι τερατούργημα!
«Ο Κύριος της Σοβιετικής Γης», «Ο Πατέρας όλων των
Λαών», κ.λπ., κ.λπ., πλήρωσε αδρά από το προλεταρια
κό θησαυροφυλάκιο. Σύμφωνα με τα αρχεία, η βόμβα
είχε κάποιο τεχνικό ελάττωμα και δεν μπόρεσαν να την
χρησιμοποιήσουν οι εγκληματίες. Ό μω ς, η έρευνα α
ποκάλυψε ότι διέθετε αρκετή ισχύ για να ισοπεδώσει
ολόκληρο το κτήριο.
Και οι πυροβολισμοί στο αίθριο σίγησαν. Τότε επι
κράτησε απόλυτη σιγή. Σιωπή, ανυπόφορη σιωπή. «Που
μπορώ να σε κρύψω με ασφάλεια;». Έχανα τη δύναμή
μου από την ένταση και την αίσθηση απελπισίας που
μου δημιουργούσε η κατάσταση. Από στιγμή σε στιγμή
θα έρθουν να τον αποτελειώσουν. Το κεφάλι μου γύρι
ζε... Και ξαφνικά ακούστηκε ξανά η ίδια φωνή, η φωνή
του εγγονού μας, αλλά αυτή τη φορά ήρθε από το αί
θριο και ακουγόταν τελείως διαφορετική, ηχώντας σαν
ένα κοφτό μουσικό κομμάτι θαρραλέα, χαρούμενα: «Αλ-
φρέντ! Μαρ-γκε-ρίτ!». Μας επανέφερε στη ζωή.Ένα
λεπτό νωρίτερα, αφού σίγησαν οι πυροβολισμοί, είχα
με αισθανθεί τη σιωπή της νύχτας σα τη σιωπή του τά
φου, σαν τον ίδιο το θάνατο... «Είναι όλοι νεκροί».
«Αλφρέντ! Μαργκερίτ!». Ό χι, είναι ζωντανοί... ζωντα
νοί! Ό μω ς τότε γιατί δεν έρχεται κανένας; Γιατί κανέ
νας δε μας φωνάζει; Οι άλλοι έχουν φύγει. Ίσως φοβού
νται, φοβούνται να έρθουν πρόσωπο με πρόσωπο με το
ανεπανόρθωτο. Έπιασα το πόμολο της πόρτας που ο
δηγεί από το υπνοδωμάτιο στο γραφείο του Δέοντος
Νταβίντοβιτς. Ή ταν κλειστή, αν και ποτέ δεν κλειδώνα
με, το είχαμε σαν κανόνα. Η πόρτα ήταν διάτρητη από
τις σφαίρες σαν κόσκινο. Πυροβόλησαν μέσα από αυ
τήν στο υπνοδωμάτιό μας. Μέσα από τις σχισμές μπο
ρούσα να δω το δωμάτιο πλημμυρισμένο από ένα απα
λό χρυσό φως που σκόρπιζε η σκιασμένη λάμπα που
κρεμόταν από το ταβάνι. Μπορούσα να δω το γραφείο
καλυμμένο από χειρόγραφα σε τέλεια τάξη· τα βιβλία
στα ράφια είχαν μένει ανέπαφα. Τα πάντα ήταν ήρεμα
εδώ· το παρασκήνιο του βασιλείου της σκέψης, της δη
μιουργικότητας ήταν εκεί. Τα πάντα είχαν μείνει ακρι
βώς όπως τα είχαμε αφήσει την προηγούμενη ημέρα...
Πόσο παράξενο ήταν αυτό: τάξη, ηρεμία, φως, τα πά
ντα πάνω στο τραπέζι άθικτα... Μόνο η πόρτα, με τις
μαύρες τρύπες που έχασκαν, μαρτυρούσε το έγκλημα
που μόλις είχε διαπραχθεί.
Αρχισα να χτυπάω την πόρτα. Ο Ό το ήρθε τρέχοντας.
«Η πόρτα για κάποιο λόγο έχει κολλήσει». Ενώνοντας
τις δυνάμεις μας, ανοίξαμε την πόρτα. Μπήκαμε σε αυτό
το υπέροχο και για εκείνη τη φορά ανέπαφο δωμάτιο.
Ρόμπερτ Σέλντον Χαρτ
Ο Σέβα, ο Αλφρέντ, η Μαργκερίτ, ο Ό το, ο Τσάρλι, ο

Τζακ, ο Χάρολντ -ήταν όλοι εκεί. Μόνο ο Μπομπ Σέλ
ντον δε βρισκόταν μαζί μας. Αυτός - καημένο παιδί-
είχε νυχτερινή βάρδια και τον απήγαγαν. Κάποια από
τα προσωπικά του αντικείμενα και κομμάτια του εξο
πλισμού του παρέμειναν στο άδειο γκαράζ... Αυτά τα
Ο Τρότσια, οι ιδέες του κι ενώ 39
αντικείμενα έκαναν την καρδιά σου να πλημμυρίζει από
πόνο· κανείς ήθελε να τα ρωτήσει τι είχε συμβεί στο φίλο
μας, στο φρουρό μας; Που βρισκόταν; Τι του έκαναν;
Τ α πράγματα του Μπομπ, τυλιγμένα στο μυστήριο, μας
μιλούσαν για το θάνατό του. Ο Σέλντον ήταν μόλις είκο
σι τριών ετών. Πόσες ελπίδες, πόσος ιδεαλισμός, πίστη
σιο μέλλον, προθυμία να αγωνιστεί γι’ αυτό, χάθηκαν
μαζί με αυτή τη νεαρή ζωή! Το εξωτικό Μεξικό τον είχε
γοητέψει. Είχε γοητευτεί από τα ζωηρόχρωμα μικρά που
λιά' απόκτησε μερικά από αυτά και τα κρατούσε στον
κήπο μας, φροντίζοντάς τα τόσο συγκινητικά. Είκοσι
τρία χρόνια. Του έλειπαν οι εμπειρίες της ζωής. Δεν είχε
ακόμα σφυρηλατηθεί μέσα του η συνείδηση του κινδύ
νου, η αναγκαιότητα να βρίσκεται σε επιφυλακή. Αλλά
ήταν τόσο ευαίσθητος, σαν να τα είχε αποκτήσει όλα
αυτά με μιας, σε πολύ σύντομο διάστημα. Ο Σέλντον α
γαπούσε τους περιπάτους. Στον ελεύθερο χρόνο του πε
ριπλανιόταν στα περίχωρα του Κογιοακάν και στην επι
στροφή έφερνε μπουκέτα από αγριολούλουδα.
Λίγο μετά την άφιξή του δέχτηκε ένα μάθημα από τον
Λέοντα Νταβίντοβιτς. Το σπίτι μας ξανακτιζόταν και ήταν
αναγκαίο να ανοίγουμε τις πύλες κάθε δεκαπέντε με εί
κοσι λεπτά προκειμένου ο εργάτης με το καροτσάκι να
μπορεί να βγαίνει έξω στο δρόμο και ύστερα να ξανα
μπαίνει μέσα. Ο Μπομπ είχε απορροφηθεί τόσο πολύ
από την κατασκευή ενός κλουβιού για τα πουλιά, ώστε
προκειμένου να μην αποσπάται από την εργασία του,
παρέδωσε το κλειδί της πύλης στον εργάτη. Το γεγονός
δε διέφυγε της προσοχής του Λέοντα Νταβίντοβιτς που
εξήγησε στον Μπομπ ότι αυτό ήταν πολύ επιπόλαιο εκ
μέρους του και πρόσθεσε: «"Ισως αποδειχθείς το πρώτο
θύμα της ίδιας σου της απροσεξίας». Του το είπε περί
που ένα μήνα με έξι εβδομάδες πριν από τον τραγικό
θάνατό του.
Η ημέρα της 24Ι|ς Μαΐου ξεκίνησε για εμάς νωρίς και
ήταν γεμάτη ένταση. Ό σ ο παρατΐ]ρούσαμε τους διάΐρη-
τους από σφαίρες τοίχους και τα στρώματα, τόσο συνει
δητοποιούσαμε τον κίνδυνο που μ(*ς είχκ αιιειλήσβι και
τόσο περισσότερο αισθανόμαστα\· όιι είχαμε σο,^εί. Η
ένταση της νύχτας εκτονώθηκε σε μια κατάσιαοη υπερ
διέγερσης που ελεγχόταν από τις προσπάθειες που κά
ναμε να παραμείνουμε ήρεμοι. Αυτή η απουσία κατή
φειας αργότερα χρησίμευσε ως ένα από τα επιχειρή
ματα που στήριξαν την παράλογη και ξεδιάντροπη
«θεωρία της αυτοεπίθεσης». Καθώς αφηγούμουν σε φί
λους που μας επισκέφτηκαν εκείνη την ημέρα τα γεγο
νότα της νυχτερινής επίθεσης της Γκε Πε Ου, ένιωσα
ότι τα ανέφερα σχεδόν με χαρά και έλεγα στον εαυτό
μου σα για να δικαιολογηθώ: «Στο κάτω-κάτω οι εχθροί
απέτυχαν». Όμω ς εκείνοι που άκουγαν, με άκουγαν με
ανησυχία και έριχναν φοβισμένα βλέμματα στο κεφάλι
των δυο κρεβατιών, όπου ο τοίχος ήταν διάτρητος από
σφαίρες.
Τις επόμενες ημέρες ενισχύθηκε η πεποίθησή μας
ότι οι εχθροί θα προσπαθήσουν να επανορθώσουν για
την αποτυχία τους· ότι οι εμπνευστές του εγκλήματος δε
θα αποθαρρύνονταν. Και το αίσθημα χαράς για τη σω
τηρία μας μετριαζόταν από την προοπτική μιας νέας
επίσκεψης και την ανάγκη να προετοιμαστούμε γι’ αυ
τήν.
Η εργασία του Λέοντα Νταβίντοβιτς

κατά τους τελευταίους μήνες
Ο Λέων Νταβίντοβιτς συμμετείχε στη διεξαγωγή της

έρευνας για την υπόθεση της 24,|ς Μαΐου. Ο αργός ρυθ
μός της ανησύχησε υπερβολικά τον Λέοντα Νταβίντο-
βιτς. Παρακολουθούσε τις εξελίξεις υπομονετικά, επα
ναλαμβάνοντας ακούραστα τα περιστατικά της υπόθε
σης στο δικαστήριο και στον Τύπο, υποχρεώνοντας τον
Ο Τρότσκι, οι ιδέες, του κι ενώ 41
εαυτό του να αντικρούσει προφανέστατα, τραβηγμένα
από τα μαλλιά, ψέματα ή κακόβουλα, διφορούμενα σχό
λια, κάνοντας όλα αυτά με την απόλυτη διαύγεια που
τον διέκρινε και χωρίς να επιτρέπει στη παραμικρή λεπ
τομέρεια να διαφύγει της προσοχής του. Έδωσε την
πρέπουσα προσοχή σε κάθε τι και συνδύασε τα πάντα
οε ένα ενιαίο σύνολο.
Και εξαντλήθηκε. Κοιμόταν ελάχιστα, λαγοκοιμόταν
και ξυπνούσε με τις ίδιες ακριβώς σκέψεις. Κάποιες
φορές άκουσα τον Λέοντα Νταβίντοβιτς, όταν ήταν μό
νος, να λέει από τα βάθη της καρδιάς του: «Είμαι κου
ρασμένος... κουρασμένος». Έ να αίσθημα μεγάλης α
νησυχίας με κυρίευε- γνώριζα τι σήμαινε αυτό. Όμω ς
γνώριζα και κάτι άλλο. Είχα συνείδηση της ζωτικότη
τας, έμπνευσης και ενεργητικότητας που θα αισθανό
ταν εάν μπορούσε να επιστρέφει με ηρεμία στο πραγ
ματικό έργο του. Είχε κάνει το περίγραμμα μιας αναλυ
τικής εργασίας πάνω στον Κόκκινο Στρατό για την οποία
συγκέντρωνε υλικό, μιας άλλης σχετικής με τη διεθνή
κατάσταση και πολλές άλλες πάνω στην παγκόσμια οι
κονομία και την τελευταία περίοδο του πολέμου. Η κα
θημερινότητα και τα αλλεπάλληλα εγκλήματα του Στά-
λιν τον υποχρέωσαν να θέσει αυτούς τους στόχους σε
δεύτερη μοίρα.
Η συγγραφή του βιβλίου για τον Στάλιν επιβλήθηκε
από εξωτερικούς παράγοντες: από την οικονομική ανά
γκη και τους εκδότες του. Ο Λέων Νταβίντοβιτς πολλές
φορές εξέφρασε την επιθυμία να γράψει ένα «δημοφι
λές» βιβλίο, όπως το ονόμαζε, προκειμένου να κερδίσει
κάποια χρήματα και ύστερα να ξεκουραστεί εργαζόμε
νος πάνω σε θέματα που τον ενδιέφεραν. Ό μω ς δεν μπο
ρούσε να το κάνει, ήταν ανίκανος να γράψει «δημοφι
λή» βιβλία. Για πολύ καιρό δίσταζε να κάνει αποδεκτή
την προσφορά του εκδότη, αλλά οι φίλοι μας επέμεναν
σε αυτό. Τελικά ο Λέων Νταβίντοβιτς συμφώνησε. Σχε-
δίαζε να ολοκληρώσει αυτή την εργασία σε σύντομο
χρονικό διάστημα. Ό μω ς μόλις την ξεκίνησε, άρχισε
να την περιβάλλει με την ευσυνειδησία που τον διέκρι-
νε και με ένα πνεύμα σχολαστικότητας και λογιοτατι-
σμού για τα οποία συχνά συνήθιζε να παραπονιέται σε
εμένα. Μολαταύτα πρότεινε να το έχει ολοκληρώσει τον
Μάρτιο-Απρίλιο του 1940. Δεν μπόρεσε να το κάνει.
Πρώτα απέσπασε την προσοχή του η διαμάχη στο κόμ
μα μας -στο αμερικανικό τμήμα του- και ύστερα τα γε
γονότα της 24'* Μαΐου.
Μια από τις κρυφές, βαθιές επιθυμίες του Λέοντα Ντα
βίντοβιτς ήταν να περιγράφει τη φιλία ανάμεσα στον
Μαρξ και τον Ένγκελς, το «ειδύλλιο» τους, το οποίο, όπως
μου είχε πει, ποτέ δεν ερευνήθηκε όπως έπρεπε. Ο Λέων
Νταβίντοβιτς αγαπούσε πάρα πολύ τον Ένγκελς, τη βα
θιά ανθρώπινη προσωπικότητά του. Ή ταν γοητευμένος
από το ταίριασμα των μεγάλων και πέρα για πέρα δια
φορετικών προσωπικοτήτων των δύο φίλων που συνδέο
νταν από τον κοινό αγώνα.
Το βιβλίο που σχεδίαζε για τον Λένιν
Με μεγάλη θλίψη του έπρεπε να απαρνηθεί προς το

παρόν τη συνέχιση του βιβλίου του για τον Λένιν. Η βα
θιά και έντονη επιθυμία του ήταν να παρουσιάσει τον
Λένιν όπως αυτός ήταν στην πραγματικότητα, σε αντί
θεση με όλους όσους είχαν γράψει για τον Λένιν περι-
γράφοντάς τον έτσι όπως εκείνοι νόμιζαν πως ήταν και
κρίνοντάς τον σύμφωνα με τα δικά τους μέτρα. Κανένα
πλάσμα της φαντασίας των επιγόνων, όσο ευφυείς και
αν ήταν, δεν μπορούσε να συγκριθεί με το πρωτότυπο.
Ο Λένιν πρέπει να εμφανιστεί ενώπιον της ιστορίας -έχει
κάθε δικαίωμα σε αυτό- σε όλο το μεγαλείο του μυαλού
του και με όλες τις ανθρώπινες αδυναμίες του. Από την
άλλη, οι επίγονοι του προίκισαν τον Λένιν με καλό χα
Ο Τρότσκι οι ιδέες του κι ενώ 43
ρακτήρα, σεμνότητα, απλότητα, κ.λπ.* αλλά τι σήμαι-
ναν όλα αυτά όσον αφορά τον Αένιν; Τον περιέγραφαν
«κατ’ εικόνα τους», όμως ο Βλαντιμίρ Ίλιτς δεν χωράει
σε ένα συνηθισμένο καλουπι. Ο Λέων Νταβίντοβιτς μου
ζητούσε να θυμηθώ και τις πιο ασήμαντες λεπτομέρει
ες, αλλά μόνο εκείνες που ανταποκρίνονταν στην πραγ
μ α τικότη τα, και ήταν πανευτυχής όταν μου έρ χο
νταν οτο μυαλό περιστατικά που δεν γνώριζε και στα
οποία μπορούσε να διακρίνει τον αληθινό Λένιν.
Το 1917, στην Πετρούπολη, στο Σμόλνι, το διαμέρι
σμά μας βρισκόταν στον ίδιο διάδρομο με το διαμέρι
σμα του Αένιν και της οικογένειάς του. Χρησιμοποιού
σαν το μπάνιο που βρισκόταν στο δικό μας χώρο. Συχνά
συναντιόμασταν στο διάδρομο. Ο Αένιν ήταν πάντα γε
μάτος ενέργεια, χαρούμενος, ευγενικός. Μια φορά μπή
κε στο δωμάτιό μας και, βλέποντας τα παιδιά, τα έβαλε
να σταθούν το ένα δίπλα στο άλλο, έκανε μερικά βήμα
τα προς τα πίσω και, βάζοντας τα χέρια του στις τσέπες,
με εξέπληξε λέγοντας χαρούμενα: «Πολύ ωραίο!». Την
προσοχή του είχε τραβήξει το κοστούμι των παιδιών.
Εκείνες τις ημέρες τα υφάσματα ήταν δυσεύρετα και
δεν μου είχε περάσει από το μυαλό να πάρω μια ειδική
διαταγή για να προμηθευτώ το υλικό για μερικά πουκά
μισα. Είχα ένα βελούδινο τραπεζομάντιλο, με σχέδια
λουλουδιών, το οποίο καθάρισα και ύστερα το έκοψα
και το έραψα σε μπλούζες για τα παιδιά. Τα παιδιά δεν
ήταν καθόλου ευχαριστημένα. «Γιατί έπρεπε να φτιά
ξεις τα πουκάμισά μας χρησιμοποιώντας κουρέλια;».
Προσπάθησα να δικαιολογηθώ αλλά αποδείχθηκε ανώ
φελο. Η αλήθεια είναι ότι τα φόρεσαν, αλλά όχι χωρίς
γκρίνια. Μετά τα εγκωμιαστικά σχόλια του Βλαντιμίρ
Ίλιτς, τα παιδιά ησύχασαν.
44 Νατάλια Τοότσκυ
Η υγεία του Λέοντα Νταβίντοβιτς
Στη διάρκεια των δέκα ετών που ζήσαμε στην ΕΣΣΔ

δε σημειώθηκαν μεγάλες αλλαγές στην υγεία του Λέο
ντα Νταβίντοβιτς. Στην εξορία (Άλμα-Άτα) ο Λέων Ντα
βίντοβιτς είχε απορροφηθεί τελείως από την αλληλογρα
φία του -κατά ένα τρόπο αυτή η δραστηριότητα αποτε
λούσε τη συνέχεια της τελευταίας ιιεριόδου της ζωής
μας στη Μόσχα’ η τρέχουσα πολιτική και τα ζητήματα
τακτικής αποτελούσαν μόνιμο αντικείμενο συζήτησης.
Δεχόμασταν έναν τόσο μεγάλο αριθμό επιστολών, ώστε
ήταν αδύνατη η ανάγνωση όλων των επιστολών μέσα
στην ημέρα. Ο γιος μας, Λέων Σέντοφ, απαντούσε σε
ένα τμήμα από αυτές και ο πατέρας του στις υπόλοιπες,
που ήταν και περισσότερες. Στη διάρκεια των τελευταί
ων μηνών (της παραμονής μας στην Άλμα-Άτα) μας α
παγορεύτηκε να λαμβάνουμε ή να στέλνουμε επιστολές.
Αυτές περνούσαν από παράνομες διόδους και ο όγκος
της αλληλογραφίας μειώθηκε σημαντικά.
Στην Πρίγκηπο (Τουρκία), ο Λέων Νταβίντοβιτς αρ
χικά αντιμετώπισε μεγάλες δυσκολίες. Η αδράνεια και
η απομόνωση του έφεραν κατάθλιψη. Είχαμε να αντι
μετωπίσουμε και το θέμα του βιοπορισμού μας, των
πόρων για την άμυνα, των πόρων για τις αντιπολιτευτι
κές ομάδες στο εξωτερικό. Ό λα αυτά τον εξανάγκασαν
να δεχτεί την προσφορά ενός εκδότη να γράψει την αυ
τοβιογραφία του. Ή τα ν πολύ δύσκολο από ψυχολογι
κής άποψης για τον Λέοντα Νταβίντοβιτς να μπει στο
πνεύμα αυτής της εργασίας. Ερχόταν σε σύγκρουση με
τη στάση ζωής που είχε υιοθετήσει. Έ πρεπε να υπο
χρεώσει τον εαυτό του να «θυμηθεί». Αυτό επέδρασε στα
νεύρα του και η υγεία του συνολικά εξασθένησε.
Η σύναψη σχέσεων με άλλους Ευρωπαίους διανοού
μενους συνετέλεσε στην ανάκαμψη της πνευματικής και
σωματικής του κατάστασης. Η άφιξη επισκεπτών από
Ο Τρότσκι. οι ιδέες του κι ενώ 45
το εξωτερικό, οι συζητήσεις μαζί τους, η συγγραφή πο
λιτικών άρθρων για τα όργανα της αντιπολίτευσης στην
Ευρώπη, όλα αυτά βοήθησαν να βρεθεί ο Λέων Νταβί
ντοβιτς στο φυσικό του στοιχείο. Και αυτό κατέστησε
ευκολότερη για αυτόν την καταναγκαστική εργασία
πάνω στην αυτοβιογραφία του.
* Στη διάρκεια του δείπνου ή κατά τη διάρκεια του
ψαρέματος στη θάλασσα του Μαρμαρά, κανένας δεν
υποψιαζόταν την «άμπωτη». Συζητούσε για πολιτικά θέ
ματα, αστειευόταν, έδινε κουράγιο στον ένα ή τον άλλον
κάπως κατηφή σύντροφο, όλα αυτά μαρτυρούσαν μονί-
μως την ισορροπημένη ψυχική διάθεση του Λέοντα Ντα-
βίντοβιτς. Μόνο ο γιος μας, όταν ζούσε μαζί μας, μπο
ρούσε να μαντέψει ότι δεν ήταν έτσι στην πραγματικό
τητα. Πόσο πολύ αγαπούσα τις περιόδους της «πλημ
μυρίδας», πόσο ευτυχισμένη ήμουν στη διάρκειά τους!
Η ζωντάνια, η νεανικότητα, η χαρά επέστρεφαν αυτές
τις περιόδους στον Λέοντα Νταβίντοβιτς. Γεμάτος πά
θος, θα υπαγόρευε τότε πολιτικές επιστολές και θα μοί
ραζε συμβουλές σε φίλους· θα υπαγόρευε την αυτοβιο
γραφία του και διάφορα άρθρα και θα πήγαινε για ψά
ρεμα στη γαλάζια θάλασσα... Στροβιλιζόταν με μανία.
Και όλα αυτά σε πλήρη απομόνωση. Πίσω από τέσσε
ρις τοίχους.
Η ζωή μας στη Ρουαγιάν (Γαλλία), στις ακτές του
Ατλαντικού στην απομονωμένη μονοκατοικία «Αφρός
της Θάλασσας», την οποία νοίκιασαν για εμάς φίλοι,
αρχικά ήταν ταραχώδης. Φίλοι και διανοούμενοι από
διαφορετικές χώρες κατέφθαναν καθημερινά για να ε-
πισκεφθούν τον Λέοντα Νταβίντοβιτς. Δεχόμασταν δε
καπέντε με είκοσι επισκέπτες κάθε μέρα. Ο Λέων Ντα
βίντοβιτς είχε δύο ή τρία ραντεβού ημερησίως. Γεμάτος
έμπνευση, ζωτικότητα και φαινομενικά ανεξάντλητη
ενέργεια, προκαλούσε έκπληξη και χαρά σιους φίλους
μας με την αντοχή και το σθένος του.
Εδώ, στη Γαλλία, η οικονομική πλευρά της ζωής μας
βελτιώθηκε ραγδαία. Ή τα ν μια περίοδος γαλήνης.
Έ π ρ επε να πάω στο Παρίσι για να μου προσφερθεί
ιατρική βοήθεια. Ο Λέων Νταβίντοβιτς επέμενε σε αυτό.
Στη δική του σωματική κατάσταση εναλλάσσονταν «ά
μπωτη» και «πλημμυρίδα». Από τη Ρουαγιάν, ο Λέων
Νταβίντοβιτς μου έγραψε κάποτε ότι παρά την κακή κα
τάσταση της υγείας του, είχε φέρει εις πέρας, και μάλι
στα με μεγάλη επιτυχία, μια συζήτηση με μερικούς φί
λους που τον είχαν επισκεφτεί, παρουσία του γιου μας.
«Κοιτούσα τον Λιόβικ», έγραψε. «Τα μάτια του έλαμπαν.
Ακτινοβολούσε». Μετά τις συζητήσεις ο Λέων Νταβίντο
βιτς πήγε για ύπνο νωρίς, λόγω της κόπωσης και άκουσε
το μανιασμένο ωκεανό να εκσφενδονίζει τον αφρό του
στα παράθυρα του δωματίου, τινάζοντας σταγόνες πάνω
στα τζάμια του παραθύρου. Ο Λέων μπήκε για να απο-
χαιρετήσει τον πατέρα του. Έ πρεπε να επιστρέφει το
ίδιο βράδυ στο Παρίσι. Αντάλλαξαν ενθουσιώδη σχό
λια για τη συζήτηση που είχε προηγηθεί. Ο γιος μας
ήταν πολύ συγκινημένος και σε έξαψη. Πλησίασε το
κρεβάτι του πατέρα του και, ακουμπώντας το κεφάλι του
«σαν παιδί» στο στήθος του, τον αγκάλιασε σφιχτά και
είπε: «Μπαμπά, σε αγαπώ πάρα πολύ». Αγκαλιάστηκαν
και χωρίστηκαν με δάκρυα στα μάτια.
Ο ωκεανός εξακολουθεί να ζει με τις θυελλώδεις ά
μπωτες και πλημμυρίδες. Στροβιλίζεται με μανία. Ο
μεγάλος μαχητής επίσης θα μπορούσε να είχε συνεχί
σει να ζει... Βία. Οι έμποροι της βίας θα έρθουν αντιμέ
τωποι με την εκδίκηση. Η βία θα εξαλειφθεί. Η ελεύθε
ρη ανθρωπότητα του μέλλοντος θα υποκλιθεί στη μνή
μη των αναρίθμητων θυμάτων της.
*Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Fourth international, τεύχος Αυ-

γούστου 1941.
3.
Π αραίτηση από την Τέταρτη Διεθνή5
Προς: Την Εκτελεστική Επιτροπή της Τετάρτης

Διεθνούς
Προς: Την Πολίτικη Επιτροπή του Σοσιαλιστικού
Εργατικού Κόμματος
Σύντροφοι,
Γνωρίζετε πολύ καλά ότι διαφωνώ πολιτικά μαζί σας
τα τελευταία πέντε ή έξι χρόνια, από το τέλος του πολέ
μου και ακόμα παλαιότερα. Οι θέσεις που υιοθετήσατε
για τα σημαντικά γεγονότα των τελευταίων ετών μου δεί
χνει ότι, αντί να διορθώσετε τα προγενέστερα λάθη σας,
εμμένετε σε αυτά και τα κάνετε χειρότερα. Ο δρόμος
που έχετε επιλέξει σας οδήγησε σε ένα τέτοιο σημείο
που πλέον δεν μου είναι δυνατόν να παραμείνω σιωπη
λή ή να περιοριστώ σε ιδιωτικές διαμαρτυρίες. Τώρα
πρέπει να εκφράσω τις απόψεις μου δημοσίως.
Το βήμα που αισθάνομαι υποχρεωμένη να κάνω ήταν
για εμένα πολυ σοβαρό και δύσκολο και, ειλικρινά, μπο
ρώ μόνο να μετανιώσω για αυτό. Όμω ς δε γίνεται δια
φορετικά. Ύ στερα από πολύ περίσκεψη και πολλούς
δισταγμούς για ένα πρόβλημα που μου προκαλεί μεγά
λη οδύνη, δε βλέπω άλλη διέξοδο παρά να πω ανοιχτά
ότι οι διαφωνίες μας μου απαγορεύουν να συνεχίσω να
βρίσκομαι στις γραμμές σας.
Οι λόγοι αυτής της τελευταίας ενέργειας εκ μέρους
μου είναι γνωστοί στους περισσότερους από εσάς. θ α
τους επαναλάβω εδώ εν συντομία, μόνο για όσους δεν
τους γνωρίζουν, θίγοντας τις ουσιαστικότερες διαφορές
μας και όχι τις διαφορές σε ζητήματα τακτικής, οι οπο
ίες συνδέονται με αυτές ή απορρέουν από αυτές.
Εμμένοντας σε παλαιές και ξεπερασμένες φόρμου
λες, εξακολουθείτε να θεωρείτε το σταλινικό κράτος ένα
εργατικό κράτος. Δεν μπορώ, και δεν πρόκειται, να σας
ακολουθήσω σε αυτό.
Σχεδόν κάθε χρόνο, από την αρχή της πάλης εναντίον
της σταλινικής γραφειοκρατίας που σφετερίσθηκε την
εξουσία, ο Λέων Νταβίντοβιτς επαναλάμβανε ότι το κα
θεστώς μετατοπιζόταν προς τα δεξιά, σε συνθήκες μιας
παγκόσμιας επανάστασης που καθυστερούσε, και προς
τη κατάληψη όλων των πολιτικών εξουσιών στη Ρωσία
από τη γραφειοκρατία. Κατ’ επανάληψη επισήμανε πως
η εδραίωση του σταλινισμού στη Ρωσία επέφερε την
επιδείνωση της πολιτικής και κοινωνικής κατάστασης
της εργατικής τάξης και το θρίαμβο μιας τυραννικής
και προνομιούχου αριστοκρατίας. Εάν αυτή η τάση συ
νεχιστεί, είπε, η επανάσταση θα τερματιστεί και η πα
λινόρθωση του καπιταλισμού θα γίνει πραγματικότητα.
Αυτό δυστυχώς συντελέστηκε με νέες και απροσδό
κητες μορφές. Με δυσκολία θα βρούμε άλλη χώρα στην
οποία οι αυθεντικές ιδέες και οι υποστηρικτές του σο
σιαλισμού να διώκονται τόσο βάρβαρα. Πρέπει να εί
ναι ξεκάθαρο σε όλους ότι η επανάσταση καταστράφη
κε τελείως από το σταλινισμό. Κι όμως, συνεχίζετε να
ισχυρίζεστε ότι κάτω από αυτό το αχαρακτήριστο καθε
στώς, η Ρωσία παραμένει ένα εργατικό ή σοσιαλιστικό
κράτος. Αυτοί είναι οι χειρότεροι και πιο επικίνδυνοι
εχθροί του σοσιαλισμού και της εργατικής τάξης. Τώρα
θεωρείτε ότι τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης πάνω
στα οποία ο σταλινισμός εγκαθίδρυσε την κυριαρχία
του στη διάρκεια του πολέμου και μετά από αυτόν, είναι
επίσης εργατικά κράτη. Αυτό ισοδυναμεί με το να λέτε
ότι ο σταλινισμός επιτελεί επαναστατικό σοσιαλιστικό
ρόλο. Δεν μπορώ και δεν πρόκειται να σας ακολουθήσω
σε αυτό.
Μετά τον πόλεμο, και πριν ακόμα αυτός τερματιστεί,
υπήρχε ένα ανερχόμενο επαναστατικό κίνημα των μα
ζών σε αυτές τις ανατολικοευρωπαϊκές χώρες. Όμως,
αυτές οι μάζες δεν κατέκτησαν την εξουσία ούτε ο αγώ
νας τους είχε ως αποτέλεσμα την εγκαθίδρυση εργατι
κών κρατών. Η εξουσία, κατελήφθη από τη σταλινική
αντεπανάσταση, η οποία κατέστησε αυτές τις χώρες
υποτελείς του Κρεμλίνου, στραγγαλίζοντας τις εργατι
κές μάζες, τους επαναστατικούς αγώνες και τις επανα
στατικές βλέψεις τους.
Θεωρώντας ότι σταλινική γραφειοκρατία εγκαθίδρυ-
σε εργατικά κράτη σε αυτές τις χώρες, προσδίδετε σε
αυτήν έναν προοδευτικό ή ακόμα και επαναστατικό
ρόλο. Διασπείροντας αυτό το τερατώδες ψευδός στην
πρωτοπορία των εργατών, αρνείστε στην Τέταρτη Διε-
θνή τον κυριότερο λόγο ύπαρξής της ως το παγκόσμιο
κόμμα της σοσιαλιστικής επανάστασης. Στο παρελθόν
θεωρούσαμε πάντα ότι ο σταλινισμός ήταν μια αντεπα-
ναστατική δύναμη με όλη τη σημασία του όρου. Εσείς
δεν το πιστεύετε πλέον. Ό μω ς εγώ συνεχίζω να το κάνω.
Το 1932 και το 1933 οι Σταλινικοί, προκειμένου να δι
καιολογήσουν την ξεδιάντροπη παράδοσή τους στον
χιτλερισμό, δήλωσαν ότι δεν είχε μεγάλη σημασία εάν
οι φασίστες κατακτούσαν την εξουσία, επειδή ο σοσια
λισμός θα ερχόταν μετά και διαμέσου της κυριαρχίας
του φασισμού. Μόνο αποκτηνωμένα θηρία χωρίς ούτε
ίχνος σοσιαλιστικής σκέψης ή σοσιαλιστικού πνεύμα
τος θα μπορούσαν να επιχειρηματολογήσουν με αυτόν
τον τρόπο. Τώρα, παρά τους επαναστατικούς στόχους
που σας εμψυχώνουν, υποστηρίζετε ότι η δεσποτική
50 Ν αιάλια Τρότσκυ
σταλινική αντίδραση η οποία θριάμβευσε στην Ανατο
λική Ευρώπη είναι ένας από τους δρόμους μέσα από
τους οποίους τελικά θα έρθει ο σοσιαλισμός. Αυτή η
άποψη σημαδεύει μια ανεπανόρθωτη ρήξη με τις βα
θύτερες πεποιθήσεις που ανέκαθεν διατηρούσε το κί
νημά μας και τις οποίες εγώ εξακολουθώ να συμμερίζο
μαι.
Αδυνατώ επίσης, να σας ακολουθήσω στο ζήτημα του
τιτοϊκού καθεστώτος στη Γιουγκοσλαβία. Ό λη η υπο
στήριξη και η συμπάθεια των επαναστατών καθώς και
όλων των δημοκρατών πρέπει να κατευθυνθεί προς το
γιουγκοσλαβικό λαό στα πλαίσια της αποφασιστικής α
ντίστασής του στα σχέδια της Μόσχας να μετατρέψει
αυτόν και τη χώρα του σε υποτελή της. Ο λαός πρέπει
να εποφεληθεί όσο αυτό είναι δυνατόν από τις παραχω
ρήσεις που είναι τώρα υποχρεωμένο να κάνει το γιου
γκοσλαβικό καθεστώς. Ό μω ς το σύνολο των εντύπων σας
έχει αφοσιωθεί σε μια αδικαιολόγητη εξιδανίκευση της
τιτοϊκής γραφειοκρατίας, για την οποία δεν υπάρχει
θέση στην παράδοση και τις αρχές του κινήματός μας.
Αυτή η γραφειοκρατία είναι απλά ένα αντίγραφο, σε
νέα μορφή, της παλιάς σταλινικής γραφειοκρατίας.
Γαλουχήθηκε με τις ιδέες, την πολιτική και την ηθική
της Γκε Πε Ου. Το καθεστώς δε διαφέρει σημαντικά
από εκείνο του Στάλιν. Είναι παράλογο να πιστεύουμε ή
να δ ιδ ά σ κ ουμ ε ότι η επ α να σ τα τική η γεσ ία του
γιουγκοσλαβικού λαού θα αναδειχθεί μέσα από αυτή τη
γραφειοκρατία ή με οποιοδήποτε άλλο τρόπο που δεν
θα είναι ο αγώνας εναντίον της.
Η πιο ανυπόφορη θέση από όλες είναι εκείνη που
υιοθετήσατε για τον πόλεμο. Ο τρίτος παγκόσμιος πόλε
μος που απειλεί την ανθρωπότητα φέρνει αντιμέτωπο
το επαναστατικό κίνημα με τα δυσκολότερα προβλήμα
τα, τις περιπλοκότερες καταστάσεις, τις πιο βαρυσήμα
ντες αποφάσεις. Η θέση μας μπορεί να αποφασιστεί
Ο Τρότσκι οι ιδέες του κι ενώ 51
μόνο υστέρα από τις όσο δυνατόν πιο ειλικρινείς και
πιο ελεύθερες συζητήσεις. Ό μω ς σε πείσμα όλων των
γεγονότων των τελευταίων χρόνων, εξακολουθείτε να
προπαγανδίζετε και να δεσμεύετε το σύνολο του κινή
ματος οτην υπεράσπιση του σταλινικού κράτους. Τώρα
υποστηρίζετε ακόμα και τις στρατιές του σταλινισμού
στον πόλεμο που θέτει σε δοκιμασία τον γεμάτο αγωνία
κορεατικό λαό. Δεν μπορώ και δεν πρόκειται να σας
ακολουθήσω σε αυτό.
Πίσω στο 1927, ο Τρότσκι, απαντώντας σε ένα δόλιο
ερώτημα που του απηύθυνε στο Πολιτικό Γραφείο ο
Στάλιν, εξέθεσε τις απόψεις του ως εξής: Ναι στη σο
σιαλιστική μητέρα-πατρίδα! Ό χ ι στο σταλινικό καθε
στώς! Αυτό συνέβη το 1927! Τώρα, είκοσι τρία χρόνια
αργότερα, ο Στάλιν δεν έχει αφήσει τίποτα από τη σο
σιαλιστική μητέρα-πατρίδα. Αυτή έχει αντικατασταθεί
με την υποδούλωση και την εξαχρείωση του λαού από
τη σταλινική απολυταρχία. Αυτό είναι το κράτος που
εσείς προτείνετε να υπερασπιστούμε σε περίπτωση
πολέμου, το οποίο ήδη υπερασπίζεστε στην Κορέα.
Γνωρίζω πολύ καλά ότι επαναλαμβάνετε διαρκώς πως
ασκείτε κριτική στο σταλινισμό και ότι τον πολεμάτε.
Όμω ς η αλήθεια είναι ότι η κριτική και ο αγώνας σας
έχουν χάσει την αξία τους και δεν μπορούν να αποφέ
ρουν αποτελέσματα επειδή καθορίζονται και εξαρτώ-
νται από τη θέση σας υπέρ της υπεράσπισης του σταλι
νικού κράτους. Όποιος υπερασπίζει αυτό το καθεστώς
βάρβαρης καταπίεσης, ανεξαρτήτως των κινήτρων του,
εγκαταλείπει τις αρχές του σοσιαλισμού και του διεθνι
σμού. Στο μήνυμα που μου στάλθηκε από το πρόσφατο
συνέδριο του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος
(Socialist Workers’ Party)0γράφετε ότι οι ιδέες του Τρότ-
σκι εξακολουθούν να σας καθοδηγούν. Πρέπει να σας
πω ότι διάβασα αυτά τα λόγια με μεγάλη πικρία. Ό πως
παρατηρείτε από όσα έγραψα παραπάνω, δε βλέπω τις
52 Νατάλια Τράτοκο
ιδέες του στην πολιτική σας. Εγώ έχω εμπιστοσύνη σε
αυτές τις ιδέες. Παραμένω πεπεισμένη ότι η μοναδική
διέξοδος από τη σημερινή κατάσταση είναι η κοινωνι
κή επανάσταση, η αυτοχειραφέτηση του παγκόσμιου
προλεταριάτου.
Νατάλια Σέντοβα Τρότσκι

Μεξικό, Ντ. Φ. 9 Μαήον, 1951
4.
Επιστολές
Μ πάρτα-Νατάλια Σέντοβα
1946 - 1948
Χρονολογημένες από το Δεκέμβριο του 1946 μέχρι

τον Ιούνιο του 1948, αυτές οι έντεκα επιστολές (επτά από
τον Νταβίντ Κορνέ [Μπάρτα]7 και τέσσερις από τη Να
τάλια Ιβάνοβνα Σέντοβα) αποτελούν τη γνωστή αλληλο
γραφία μεταξύ του ηγέτη της Κομμουνιστικής Ένωσης
(Τροτσκιστικής) και της χήρας του Τρότσκι, η οποία
μαρτυράει τις ανησυχίες του πρώτου και το ενδιαφέριν
που επέδειξε η συνολιλήτριά του.
1. Η Κομμουνιστική Έ νω ση (Τροτσκιστικη)
στη Νατάλια Σέντοβα
Παρίσι, 16 Δεκεμβρίου 1946
Αγαπητή συντρόφισσα Νατάλια,
Μόλις τώρα κατορθώσαμε να αποκτήσουμε, τυχαία,

τη διεύθυνσή σας. Ανυπομονούμε να σας στείλουμε κά
ποιο μέρος του υλικού μας, ελπίζοντας ότι θα βρείτε το
χρόνο να διαβάσετε τα άρθρα που υπογραμμίσαμε για
να τραβήξουμε την προσοχή σας. Θα ήμασταν ευτυχείς
εάν μας στέλνατε την κρίση σας. Εάν ενδιαφέρεστε, θα
σας αποστείλουμε ολόκληρη τη σειρά της εφημερίδας.
Είμαστε έτοιμοι να σας αποσαφηνίσουμε οτιδήποτε θέ
λετε πάνω στο ζήτημα της οργάνωσής μας.
Περιμένοντας την απάντησή σας, δεχτείτε αγαπητή
συντρόφισσα τους αδελφικούς χαιρετισμούς μας.
ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ (Τροτσκιστική)

Διεύθυνση: Ζακ Ραμπό 7, Ιμπάς ντε Ρουέ ΠΑΡΙΣΙ,
14° διαμέρισμα
2. Η Ν ατάλια Σέντοβα στην Κομμουνιστική

Έ νω ση (Τροτσκιστική)
Κογιοακάν, 28.1.47
Αγαπητέ σύντροφε,
Σας ευχαριστώ για την επιστολή σας της Ιβ1* Δεκεμ

βρίου. Σας απαντώ με τόση καθυστέρηση επειδή είχα
ασθενήσει. Παρέλαβα όλο το υλικό που μου στείλατε
και για το οποίο σας ευχαριστώ. Θα διαβάσω με μεγάλο
ενδιαφέρον όλα τα άρθρα που έχετε υπογραμμίσει. Δεν
μπόρεσα να το κάνω νωρίτερα για το λόγο που προανέ-
φερα. Θα σας είμαι υπόχρεη εάν εξακολουθήσετε να
μου στέλνετε τη Lutte de Classes (Πάλη τον Τάξεων). Αφού
διαβάσω τα άρθρα, θα επικοινωνήσω μαζί σας. Κλείνο
ντας, θα ήμουν ιδιαιτέρως ευτυχής εάν μπορούσατε να
μου παράσχετε μερικές γενικές πληροφορίες σχετικά
με την οργάνωσή σας.
Αγαπητέ σύντροφε δεχτείτε τους αδελφικούς χαιρε

τισμούς μου.
Νατάλια Σέντοβα.
3. Η Κομμουνιστική Έ νω ση (Τροτσκιστική)
Παρίσι, 20 Φεβρουάριου 1947
Αγαπητή συντρόφισσα Σέντοβα,
Λάβαμε με μεγάλη χαρά την επιστολή σας της 28,*ς

Ιανουαρίου 1947- έκτοτε εξακολουθούμε και θα εξακο
λουθήσουμε να σας αποστέλλουμε την Lvtte de Classes
ανελλιπώς.
Συνεχίζουμε με κάποιες γενικές πληροφορίες για τις
δραστηριότητές μας και την ανάπτυξή μας. Οι σύντρο
φοι που ίδρυσαν την οργάνωσή μας δραστηριοποιού
νταν για αρκετά χρόνια στο Εργατικό Διεθνιστικό Κόμ
μα (Parti Ouvrier Internationaliste-POI)Λκαι το 1938
συμμετείχαν στη φράξια που μπήκε στο Σοσιαλιστικό
Εργατικό και Αγροτικό Κόμμα (Parti Socialiste Ouvrier
et Paysan-PSOP)9. To 1939 όταν οι τροτσκιστικοί πυρή
νες και οι ομάδες διαλύθηκαν, ξεκινήσαμε την πρώτη
ανεξάρτητη δουλειά, προπαντός για οργανωτικούς λό
γους, και εκδώσαμε, με τη βοήθεια διάφορων νεαρών
ατόμων, μια πολυγραφημένη εφημερίδα, την L'Ouwiei
(Ο Εργάιης), που πραγματευόταν την πάλη ενάντια στον
νταλαντιερισμό10, τον πόλεμο και το ρόλο της σοσιαλ
δημοκρατίας στην καταστροφή των συνδικάτων. Το 1939
ξεκινήσαμε από το μηδέν και, μετά τα πολεμικά γεγονό
τα του 1940, έπρεπε να ξαναξεκινήσουμε από το ίδιο
σημείο. Το Νοέμβριο του 1940 δημοσιεύσαμε την μπρο
σούρα μας La Lulle contre la 2e Gueire impeiialiste vumdiale
(Η Πάλη κατά τον Δεύτερου Ιμπεριαλιστικού Πολέμου) για να
υπερασπίσουμε εκείνο που ήταν η τροτσκιστική πολιτική
ενάντια στις εθνικιστικές και μικροαστικές θέσεις που
υιοθέτησαν οι οργανώσεις που προέκυψαν από μια ο
μάδα πρώην μελών του ΡΟΙ. Το 1942, αφού μπορέσαμε
να διαπαιδαγωγήσουμε και να εκπαιδεύσουμε μερικούς
νεαρούς συντρόφους που προέρχονταν από το Κομμου
νιστικό Κόμμα Γαλλίας ή δεν είχαν προηγούμενη πολι
τική εμπειρία, εκδόσαμε την εφημερίδα μας La butte de
Classes. Επιλέξαμε αυτόν τον τίτλο επειδή επιθυμούσα
με να εναντιωθούμε, με διεθνιστική και επαναστατική
προπαγάνδα, στην φιλο-γκωλική τάση εθνική ενότητας,
την οποία δικαιολογούσε η πάλη ενάντια στην κατοχική
δύναμη. Ο σκοπός της πρακτικής δραστηριότητάς μας
ήταν να έρθουμε σε επαφή με εργάτες και να παρέχου
με σε ορισμένα προλεταριακά στοιχεία τη δυνατότητα
να καλλιεργήσουν το πνεύμα τους και να έρθουν σ’ επα
φή με τη μεθοδολογία για τη δημιουργία επαγγελμα-
τιών επαναστατών.
Μετά από αυτή τη δουλειά, και χωρίς τα μέλη της
ομάδας να έχουν αυξηθεί σημαντικά, κατορθώσαμε, τον
Οκτώβριο του 1945, να προσθέσουμε στην εφημερίδα
μας ένα δελτίο για τη συνδικαλιστική δράση με τον τίτ
λο La Voixdes Travailleun (Η Φωνή τον Εργαζομένου). Στην
ουσία, το δελτίο ήταν το αποτέλεσμα της εμπειρίας που
είχαμε αποκτήσει τους αμέσως προηγούμενους μήνες
με τη δημιουργία τοπικών εργοστασιακών εφημερίδων
στο όνομα μιας «ομάδας εργατών» μέσω των οποίων πε
τύχαμε να έρθουμε σε επαφή με κάποιους συνειδητο
ποιημένους εργοστασιακούς εργάτες. Διαμορφώσαμε τη
θέση μας για τα συνδικάτα (την οποία υπερασπιζόταν η
La Voix) βασιζόμενοι στη δική μας συνδικαλιστική δου
λειά, χωρίς να γνωρίζουμε τα τελευταία γραπτά του
Τρότσκι πάνω σε αυτό το θέμα.
Ταυτόχρονα, λόγω αλλαγής της πολιτικής κατάστα
σης, εντατικοποιήσαμε την προπαγανδιστική μας δρα
στηριότητα και, από τον Οκτώβριο του 1945 μέχρι το
1946, μοιράσαμε σε εργοστάσια της περιοχής του Πα
ρισιού 100.000 προκηρύξεις, οι οποίες προωθούσαν την
πολιτική της εφημερίδας μας. Συγχρόνως προσπαθή
Ο Τρότσκι, οι ififec του κι ενώ 57
σαμε να επιβάλλουμε την πώληση της εφημερίδας μας
στις πύλες των εργοστασίων. Προκειμένου να το επιτύ
χουμε, χρειάστηκε να συγκρουστούμε σώμα με σώμα
με τους σταλινικούς (οι οποίοι μας παρεμπόδιζαν), υιο
θετώντας μια σαφή θέση πολιτικής κινητοποίησης για
τα δικαιώματα της εργατικής δημοκρατίας. Κατ’ αυτή
την έννοια υπήρξαμε οι πρώτοι που προπαγανδίσαμε
την ενότητα με το Κομμουνιστικό Διεθνιστικό Κόμμα
(P arti C o m m u n iste In te rn atio n aliste -P C I) 11 και
καλέσαμε σε αυτή. Επίσης θα μπορούσαμε να πούμε
ότι, εξαιτίας της πολιτικής ανεπάρκειας του PCI, επί
μακρόν υπήρξαμε η μοναδική ομάδα στην περιοχή του
Παρισιού που υπερασπιζόταν ανοιχτά την τροτσκιστι-
κή πολιτική στην εργατική τάξη. Στο φύλλο υπ’ αριθμόν
60 της La Lutte (30 Απριλίου 1946) εξηγήσαμε τους λό
γους για τους οποίους αναστείλαμε την κυκλοφορία της
La Voix des Travailleurs. Ό μω ς εξακολουθήσαμε να
αναζητούμε τον καλύτερο τρόπο για να ανεβάσουμε το
επίπεδο της συνειδητοποίησης των εργατών με τις ίδιες
μεθόδους και τον ίδιο σκοπό. Είμαστε μια μικρή ομά
δα, αλλά η πλειοψηφία στο εσωτερικό της είναι εργά
τες.
Εάν δεν είχαμε καμιά ουσιαστική σχέση με το PCI,
αυτό συνέβη επειδή οι ηγέτες του εμφανίστηκαν τελεί
ως ανίκανοι να σεβαστούν ακόμα και τους πιο στοιχειώ
δεις κανόνες ειλικρίνειας και συμπεριφοράς της εργα
τικής τάξης (ενώ ήταν τελείως άχρωμοι πολιτικά απένα
ντι στους Σοσιαλδημοκράτες και τους Σταλινικούς).
Παρόλο που φαινομενικά ήμασταν σύμφωνοι στα πά
ντα, κάθε φορά που εξετάζαμε κάποιο ιδιαίτερο, συγκε
κριμένο ζήτημα, ανακαλύπταμε ότι δε συμφωνούσαμε
σε τίποτα. To PCI απάντησε στην ανοιχτή κριτική μας
με σιωπή και, για να πούμε τα πράγματα με τ’ όνομά
τους, επικαλούμενο μια «ενότητα» η οποία, με τον τρόπο
που το έθεταν, απλά θα συγκάλυπτε τις δυσκολίες και δε
58 Νατάλια Τρότοκυ
θα ωφελούσε το επαναστατικό κίνημα. Μπορείτε να
παρακολουθήσετε τις διαφορές μας με το PCI στο υλι
κό που έχετε ήδη παραλάβει. Δεδομένης της ειδικής
σημασίας που αποδίδουμε στη γνώμη σας, θα σας εί
μαστε ευγνώμονες εάν μας απαντούσατε το ταχύτερο δυ
νατό. Εν αναμονή της γνώμης σας, αγαπητή συντρόφισ-
σα, σας στέλνουμε τους αδελφικούς χαιρετισμούς μας
Υ.Γ.1 Επισυνάπτουμε αντίγραφο επιστολής όπου ε
ξηγούμε τους λόγους της διάσπασης με τις ομάδες που
απαρτίζουν το PCI, η οποία παρέμεινε αναπάντητη.
Υ.Γ.2 Μπορείτε να στέλνετε τις επιστολές σας στην
ακόλουθη διεύθυνση: Ζακ Ραμπό, Μπουλεβάρ Βικτόρ
3, Παρίσι, 15° διαμέρισμα.
4. Η Κομμουνιστική Έ νω ση (Τροτσκιστική)
στη Ν ατάλια Σέντοβα
Παρίσι, 2 Απριλίου 1947
Στη συνέχεια την επιστολής σας της 28'>ς Ιανουαρίου

σας γράψαμε μια επιστολή, η οποία περιέχει μερικές
γενικές πληροφορίες για την οργάνωσή μας στις 20 Φε
βρουάριου. Επίσης συνεχίσαμε να σας αποστέλλουμε
τη L.utte de Classes τακτικά.
Σας παρακαλούμε να μας ενημερώσετε εάν λάβατε
αυτό το υλικό και ελπίζουμε ότι θα καταστεί δυνατό να
επικοινωνήσετε μαζί μας.
Εν αναμονή αυτών, σας στέλνουμε, αγαπητή συντρό
φισσα, τους αδελφικούς χαιρετισμούς μας.
Κσμμονησιική Ένωση (Τροτσκιστική)
5. Η Κομμουνιστική Έ νω ση (Τροτσκιστικη)
στη Ν ατάλια Σέντοβα
Παρίσι, 5 Ιουνίου 1947
Αγαπητή συντρόφισσα Σέντοβα
Μας ανησυχεί το γεγονός ότι δε λάβαμε απάντηση

στις επιστολές μας της 20||ς Φεβρουάριου και της 5,ις
Απριλίου· αναρωτιόμαστε μήπως δε φτάνει το ταχυδρο
μείο ή μήπως η υγεία σας εμποδίζει να μας απαντήσε
τε- όμως οτιδήποτε και αν συμβαίνει ελπίζουμε ότι η
υγεία σας είναι καλή και σε περίπτωση που μας έχετε
ήδη γράψει θα σας ήμασταν υπόχρεοι εάν μας στέλνα
τε ξανά την επιστολή σας στη διεύθυνση του Μισέλ
Μπουσόλζ, οδός Κλοντ Ματρά 2 στο Ισί-λε-Μουλινέ
(Σεν).
Είμαστε ευτυχείς που στέψαμε τη θεωρητική, πολιτι
κή και οργανωτική εργασία με μια μαζική πάλη μεγά
λης σημασίας για την εργατική τάξη κι εμάς. Σας απο
στείλαμε τα κείμενα σχετικά με αυτά τα γεγονότα και
ελπίζουμε ότι το παλαιότερο υλικό που θα πρέπει να
έχετε λάβει, θα σας δώσει ακριβείς πληροφορίες για
τον οργανωμένο χαρακτήρα αυτού του κινήματος, που
είναι το αποτέλεσμα μιας μακράς και υπομονετικής δου
λειάς. Και ασφαλώς θα σας δώσει μεγάλη ικανοποίηση
να βεβαιωθείτε ότι η σκέψη του Τρότσκι και το παρά
δειγμα όλων εκείνων που αφιέρωσαν ολοκληρωτικά τον
εαυτό τους στην υπόθεση της χειραφέτησης της εργατι
κής τάξης μάς βοήθησαν να ξεπεράσουμε όλες τις δοκι
μασίες από το 1938 μέχρι σήμερα. Θα συνεχίσουμε την
πάλη μέχρις εσχάτων, επειδή τα εγκλήματα της κυρίαρ
χης τάξης και της σταλινικής γραφειοκρατίας δεν μπο
ρούν παρά να συναντήσουν τη μοναδική πραγματική
εκδίκηση, την προλεταριακή επανάσταση.
Αγαπητή συντρόφισσα Σέντοβα σας αποστέλλουμε

τους αδελφικούς χαιρετισμούς μας.
για τψ Κομμουνιστική Ένωση (Τροτσκιστική)
6. Η Ν ατάλια Σέντοβα
στη La Lutte de Classes
Μεξικό, 12 Ιουλίου 1947
στη La Lutte de Classes
Αγαπητοί σύντροφοι,
Έλαβα τις επιστολές με το υλικό σας. Δηλαδή το βα

σικό υλικό. Σχετικά με τις διαφορές σας με τη γαλλική
οργάνωση στη διάρκεια του πολέμου αναφορικά με τα
αντιστασιακά κινήματα, πρέπει να σας πω ότι έχουμε
ζητήσει από το επόμενο Παγκόσμιο Συνέδριο να ασχο
ληθεί κατά προτεραιότητα με την πολιτική των κυριότε-
ρων ομάδων που αναμειγνύονται σε αυτό το ζήτημα. Νο
μίζω ότι αυτό θα σας βρει απολύτως σύμφωνους. Όμως,
η ομάδα σας θα συμμετάσχει στο Συνέδριο και τις προ-
Συνεδριακές συζητήσεις; Έ χει προσκληθεί από την Διε
θνή Γραμματεία (Secretariat International-SI); Της ζη
τήθηκε να συμμετάσχει στις συζητήσεις και το Συνέ
δριο; Είδα ότι ασκείτε κριτική στη συμπεριφορά του
κόμματός μας στο ζήτημα των απεργιών στη Γαλλία. Σε
αυτό το ζήτημα νομίζω ότι κάνετε λάθος. Νομίζω ότι το
PCI τοποθετήθηκε καλά στις απεργίες και έκανε έκκλη
ση στους σταλινικούς εργάτες. Θα ήθελα αναλυτικά τη
δική σας εκτίμηση πάνω σε αυτό το ζήτημα.
Ο Τρότσκι, οι ιδέες του κι εγώ _61
Για εμένα το σημαντικότερο πράγμα είναι να μάθω τι
σας εμπόδισε να προσχωρήσετε στο PCI. Πιστεύω ότι
θυμάμαι πως η ηγεσία του Κόμματος σάς πρότεινε να
μπείτε με τα πλήρη δικαιώματα μια φράξιας. Διάβασα
το ντοκουμέντο που απευθύνατε στην Επιτροπή Ενοποί
ησης το οποίο γράφτηκε το 1944. Διατηρείτε ακόμα αυτή
θέση;
Τους δυο τελευταίους μήνες δεν έλαβα τη La butte de
Classes.
Θα με ενδιέφερε να μάθω τη θέση σας αναφορικά με
την υπεράσπιση της Ρωσίας, την έκκληση για σχη
ματισμό κυβέρνησης από το Σοσιαλιστικό Κόμμα (PS),
το Κομμουνιστικό Κόμμα (PC) και τη Γενική Συνομο
σπονδία Εργασίας (CGT) και το ενιαίο μέτωπο με το
σταλινισμό, όλα δηλαδή, τα ζητήματα που συζητιούνται
τώρα στην οργάνωσή μας.
αδελφικοί χαιρετισμοί
Νσιάλια Σέηοβα
7. Η Ν ατάλια Σέντοβα στον Νταβίντ Κορνέ
Κογιοακάν, 22 Οκτωβρίου 1947
Αγαπητέ σύντροφε,
Μόλις έλαβα την επιστολή σας της 25'·ς Σεπτεμβρίου,
από την οποία συμπεραίνω ότι δε λάβατε την επιστολή
μου της 12||ς Ιουλίου. Η ιδέα σας να μου γράψετε απο
δείχθηκε εξαιρετική, επειδή είχα ανησυχήσει πολύ από
τη σιωπή σας. Επισυνάπτω ένα αντίγραφο της επιστο
λής μου.
Τους τελευταίους πέντε μήνες δεν έλαβα τη La butte
de Classes, αλλά λαμβάνω κανονικά τη La Voix des
Travailleun. Η εφημερίδα είναι καλοφτιαγμένη, ο τόνος
είναι μαχητικός και οι θέσεις σωστές. Θα ήθελα να ρω
τήσω εάν η La Voix des Travailleun είναι ο διάδοχος της
La Lutte de Classes. Νομίζω ότι διάβασα κάπου πως θα
επιστρέφετε πάλι στο όνομα La Lutte de Classes.
Περιμένω νέα σας με ανυπομονησία.
Δεχτείτε τον αδελφικό χαιρετισμό μου

Νατάλια Σέντοβα
8. Η La Voix des Travailleurs

Παρίσι, 6 Νοεμβρίου 1947
Αγαπητή συντρόφισσα Σέντοβα
Η επιστολή σας της 22,ις Οκτωβρίου μας γέμισε χαρά.

Θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε όσο πληρέστερα
μπορούμε στις ερωτήσεις σας.
Όσον αφορά τη La Voix des Travailleurs αποτελεί πράγ
ματι τη συνέχεια της La Lutte de Classes.
H La Lutte de Classes θα εμφανιστεί ξανά με τη μορφή
ενός θεωρητικού δελτίου μόλις θα έχουμε στη διάθεσή
μας τους αναγκαίους πόρους.
Η απεργία στη Ρενώ του προηγουμένου Μαΐου, η
οποία ξεκίνησε και καθοδηγήθηκε από τους συντρόφους
μας στο εργοστάσιο χωρίς τη βοήθεια οποιοσδήποτε
άλλης οργάνωσης, μας έδωσε τη δυνατότητα να επανι
δρύσουμε την La Voix des Travailleun σε νέα βάση. Μια
εβδομαδιαία έκδοση θα πωλείται ευρέως στο εργοστάσιο
της Ρενώ' πάνω από όλα στους 1.200 εργάτες των
τμημάτων 6 και 18. Ένας εργάτης στους τρεις την δια
βάζει. Θέλουμε τη βοήθεια της εφημερίδας για να δια-
παιδαγωγήσουμε και να επηρεάσουμε τους εργάτες που
αναζητούν ένα νέο δρόμο προς τα εμπρός. Η στρατηγι
κή θέση που κατέχουμε αυτή τη στιγμή στη Ρενώ μας
επιτρέπει να ελπίζουμε για μια αύξηση των μελών μας,
η οποία έστω και αν δεν είναι γρήγορη, τουλάχιστον θα
είναι σταθερή.
Σχετικά με το PCI, ύστερα από επανειλημμένες προσ
βλητικές αρνήσεις, αναγκαστήκαμε να πάρουμε από
φαση ότι δεν υπάρχει περιθώριο καμιάς συνεργασίας.
Δε μιλάμε την ίδια γλώσσα και έχουμε γνώμες και μεθό
δους που είναι τελείως διαφορετικές όσον αφορά τη δρα
στηριότητα της εργατικής τάξης. Οι δυσκολίες γενικά
δεν απορρέουν από πολιτικές διαφορές, αλλά από την
κοινωνική σύνθεση του PCI. Σε αυτό το ζήτημα η θέση
που διατυπώσαμε το 1944 ισχύει και σήμερα. Στη συνέ
χεια ελπίζουμε ότι ένα τμήμα, εάν όχι η πλειοψηφία
του PCI, θα βρεθεί στον ίδιο επαναστατικό δρόμο με
εμάς. Σήμερα φαίνεται ότι οι ηγέτες του PCI όχι μόνο
δεν γνωρίζουν τη δουλειά τους, αλλά έχουν την ηθική
πραγματικών αστών πολιτικών. Στον αγώνα μας δεχτή
καμε χτυπήματα όχι μόνο από την αστική τάξη και τους
σταλινικούς, αλλά και από τους ηγέτες του PCI.
Ξεκαθαρίσαμε τη θέση μας απέναντι στην εργατική
τάξη στο φύλλο υπ’ αριθμόν 75 της La Lutte de Classes (Οι
Αηίες μιας Χρεοκοπίας) και μιλήσαμε ξανά γι’ αυτό στο
φύλλο υπ’ αριθμόν 17 της La Voix des Travailleurs (To Α
τσάλι ξαναβρίσκει τη φωνή τον) και στο φύλλο αριθμός 23
(Για το ζψημα των εκλογών). Δεν μπορούμε να καταλάβου
με ποια είναι η κριτική του PCI στην οποία αναφέρεστε
στην επιστολή σας όσον αφορά το ζήτημα της έκκλησης
στους σταλινικούς εργάτες. Ό πω ς μπορείτε να διαπι
στώσετε και στην La Voix des Travailletirs, εμείς απευθυ
νόμαστε διαρκώς σε αυτούς τους εργάτες (όπως και στους
εργάτες του Σοσιαλιστικού κόμματος κλπ.) και όχι μόνο
στα χαρτιά, αλλά μαχόμαστε μαζί τους στο εργοστάσιο.
Στην πραγματικότητα ασκήσαμε κριτική στο PCI για
την ουσιαστικά ρεφορμιστική στάση τους απέναντι
στους σταλινικούς ηγέτες, η οποία φτάνει σε σημείο να
καλύπτουν τα εγκλήματά τους, όπως λόγου χάρη τη δο
λοφονία του συντρόφου μας Ματιέ. Είχαμε συνηθίσει
στην ιδέα ότι, δεδομένης της παρούσας παρακμής του
εργατικού κινήματος, κανένας δε θα βρισκόταν να δια-
μαρτυρηθεί εναντίον ενός τέτοιου εγκλήματος, όμως, δεν
περιμέναμε ότι οι ηγέτες του κόμματος, που είναι ο επί
σημος εκπρόσωπος της 4,|ς Διεθνούς, θα ήταν οι πρώτοι
που θα το αποσιωπούσαν και δεν θα συνεργάζονταν για
την ανακάλυψη και την καταγγελία των δραστών12.
'Οσον αφορά την έκκληση για μια κυβέρνηση αποτε-
λούμενη από το PS το PC και τη CGT, σας στείλαμε το
τεύχος νούμερο 54 της La Luite στην οποία υπάρχει
άρθρο για αυτό το ζήτημα.
Αγνοούμε τις συζητήσεις στο εσωτερικό της Διεθνούς
για το ζήτημα του Ενιαίου Μετώπου με τους σταλινι
κούς και την υπεράσπιση της ΕΣΣΔ.
Σχετικά με το ζήτημα του Ενιαίου Μετώπου με το στα
λινισμό πιστεύουμε ότι έχετε την ακριβή θέση μας στη.
La Voix -στο μέλλον θα σας στείλουμε τις προκηρύξεις
που μοιράζαμε στα εργοστάσια. Ομοίως, δεν μπορού
με να τοποθετηθούμε σχετικά με την υπεράσπιση της
ΕΣΣΔ γενικά και αφηρημένα- στο υλικό που σας στείλα
με μπορείτε να βρείτε τις διαδοχικές θέσεις που υιοθέ
τησε η οργάνωσή μας τόσο στη διάρκεια όσο και μετά
τον πόλεμο.
Όσον αφορά τη φύση της ΕΣΣΔ, είμαστε αρκετά «πα-
λιομοδίτες» ώστε να πιστεύουμε ότι μόνο η σκέψη του
Τρότσκι προσφέρει μια επιστημονική μέθοδο κατανό
ησης της «σοβιετικής» κοινωνίας και επομένως έναν
πολιτικό προσανατολισμό.
'Ενα στοιχείο που είναι, κατά τη γνώμη μας, αποφα
σιστικής σημασίας στο ζήτημα της υπεράσπισης, είναι
ότι αυτή η υπεράσπιση εξαρτάται από τις δυνάμεις μας
και εάν δεν μπορούμε να υπερασπιστούμε την εργατική
τάξη, δεν μπορούμε να υπερασπιστούμε ούτε και την
ΕΣΣΔ· συνεπώς το λάθος έγκειται στο να συζητάμε όχι
στη βάση της οργανωτικής μας ανάπτυξης, αλλά αφη-
ρημένα.
Στην πρακτική πολιτική μας είδατε ότι, πάνω από όλα,
επιτιθέμεθα εναντίον του αμερικανικού ιμπεριαλισμού
επειδή προκαλεί πολέμους και καταγγέλλουμε τα εγκλή
ματα και τις μεθόδους του Στάλιν. Ό μω ς δεν καταγγέλ
λουμε την ΕΣΣΔ ότι προκαλεί πολέμους ή ως ιμπεριαλι
στικό κράτος. Νομίζουμε ότι τα λάθη εκείνων, που μέσω
του οπορτουνισμού τους ρίχνουν νερό στο μύλο των ρε-
βιζιονιστών, οφείλονται όχι στην επιθυμία τους να υπε
ρασπιστούν την ΕΣΣΔ, αλλά στην αδυναμία τους μέσα
στο εργατικό κίνημα.
Ό σον αφορά τη Διεθνή θα μας ευχαριστούσε πολύ
να συμμετάσχουμε στη συνάντηση του Διεθνούς Συνε
δρίου. Όμω ς μετά την άρνησή μας να προσχωρήσουμε
στο PCI δε μας στάλθηκαν ούτε πρόσκληση να συμμε
τάσχουμε ούτε τα ντοκουμέντα για την προετοιμασία του
συνεδρίου. Από το 1939 η Διεθνής οργάνωση μάς αγνο
εί τελείως και οι μοναδικές σχέσεις που είχαμε ήταν
παραινέσεις να μπούμε στο PCI και να σταματήσουμε
να συμπεριφερόμαστε σα μικρά παιδιά, κ.λπ..
Σήμερα η κατάσταση στη Γαλλία είναι ευνοϊκή για το
Επαναστατικό Κόμμα. Η κατάσταση που μας επέτρε
ψε, μια χούφτα άνθρωποι, να κάνουμε τη δουλειά που
κάναμε στη Ρενώ, επικρατεί στο μεγαλύτερο μέρος της
εργατικής τάξης. Μόνο όπου δεν είμαστε παρόντες, υ
πάρχουν ρεφορμιστές ή άλλοι, που έχουν το πάνω χέρι,
οι οποίοι συγκεντρώνουν γύρω τους εργάτες που είναι
αηδιασμένοι ενώ οι ηγέτες του PCI κάνουν εκκλήσεις
στην εφημερίδες τους για αλλαγή πλεύσης της CGT και
για ενιαίο μέτωπο με τους σταλινικούς. Συνεπώς η επιρ
ροή τους στην εργατική τάξη είναι μηδενική και αυτό
μπορέσατε να το διαπιστώσετε μετά το αποτέλεσμα των
εκλογών στις οποίες το PCI σε πέντε εκλογικές περιφέ
ρειες έλαβε λίγες περισσότερες από χίλιες ψήφους.
Εν πάση περιπτώσει, όσο οδυνηρό και εάν είναι αυτό
το συμπέρασμα, εμείς από τη μεριά μας έχουμε την
ηθική βεβαιότητα ότι, όσο μας το επιτρέπει η αντικειμε
νική κατάσταση, θα συνεχίσουμε τη δουλειά μας παρά
τις αντιξοότητες μέχρι να φτάσουμε σε ένα αίσιο τέλος
και έχουμε αποφασίσει να προχωρήσουμε ό,τι και εάν
συμβεί.
Θα προσπαθήσουμε να σας ενημερώνουμε για οτι
δήποτε συμβαίνει εδώ και σας ευχόμαστε η υγεία σας
να σας επιτρέψει να το παρακολουθήσετε, αναμένοντας
τις καλύτερες ημέρες που είμαστε βέβαιοι ότι θα έρ
θουν.
Αγαπητή συντρόφισσα Σέντοβα σας παρακαλούμε να
δεχτείτε τους θερμούς χαιρετισμούς μας.
Υ.Γ. Συγχωρέστε μας γι’ αυτή την ασύνδετη επιστολή,
αλλά δεν είχαμε χρόνο και δε θέλαμε να την αναβάλλου-
με.
9. Η Ν ατάλια Σέντοβα στον Νταβίντ Κορνέρ
Κογιοακάν, 17 Μαρτίου 1948
Αγαπητέ σύντροφε Ματιέ,
Ναι, έλαβα την επιστολή σας της δ1* Νοεμβρίου 1947.

Γι’ αυτό το λόγο δεν υπήρχε ανάγκη να μου στείλετε ένα
αντίγραφό της. Η μακρά σιωπή μου οφείλεται εν μέρει
στο γεγονός ότι επιθυμούσα να περιμένω την σχεδιαζό
Ο Τράιοια. ot tfifec του κι ενώ 67
μενη έκδοση της θεωρητικής εφημερίδας σας La Lutte
de Classes.
Λαμβάνω τη La Voix des TravaiUeurs τακτικά. Σας ευ
χαριστώ πολυ. Μου δίνει μεγάλη χαρά να την λαμβάνω
τόσο γρήγορα -φτάνει σε τρεις ή τέσσερις μέρες. Στη
La Voix des TravaiUeurs παρουσιάζει μεγάΑο ενδιαφέρον
ο επαναστατικός τόνος της που γενικά απουσιάζει από
τα έντυπά μας. Ό μω ς αναρωτιέμαι μήπως η θεματολο
γία είναι πολυ περιορισμένη σε συνδικαλιστικά θέμα
τα. Μπορώ να καταλάβω το λόγο για αυτό' την βλέπετε
σαν ένα κομμάτι μιας ομάδας εφημερίδων η οποία συ
μπληρώνεται από την La Lutte de Classes. Είχατε την πρό
θεση να την εκδόσετε, αλλά δυστυχώς, νομίζω ότι δεν
κατορθώσατε να το κάνετε. Και για αυτό το λόγο απουσ
ιάζουν θεωρητικά ζητήματα και η γενική πολιτική.
Θυμάμαι μια από τις επιστολές σας, που γράφτηκε
νομίζω από τον σύντροφο Μ” .13Αναλύετε την μπροσού
ρα του Les Rruolutionnarres devant la Russie (Ot Επαναστά
τες Μπροστά στη Ρωσία). Έ χω την εντύπωση ότι είδα αυτή
την ανάλυση σε ένα τεύχος της La Lutte de Classes. Συμ
μερίζεστε πολλές από τις απόψεις που διατυπώνει ο
συγγραφέας αυτής της μπροσούρας.
Γνωρίζατε ότι ο σύντροφος Μ. βρίσκεται αυτή τη στιγ
μή στο Παρίσι; Θα ήθελα να τον γνωρίσετε. Νομίζω ότι
θα ήταν εύκολο για σας να συμφωνήσετε μαζί του. Μου
αναφέρετε στην επιστολή σας την αδυναμία να συνεν-
νοηθείτε με την Verite. Όμω ς δεν μου εξηγήσατε όλες
τις διαφορές σας. Αντί αυτού παραπονιέστε για την πα
ντελή απουσία επαναστατικού χαρακτήρα από οποιαδή
ποτε ενέργειά τους. Αυτό είναι αλήθεια, επειδή η έλλει
ψη επαναστατικής αντίληψης υπαγορεύει όλες τις ενέρ-
γειές τους, τόσο τις θεωρητικές όσο και τις πρακτικές.
Στο πρόσωπο του συντρόφου Μ. θα βρείτε έναν ενθου
σιώδη σύμμαχο. Σας συνιστώ και, εάν μου επιτρέπετε,
επιμένω να συναντήσετε το σύντροφο Μ. το ταχύτερο
δυνατό. Μπορείτε να του γράψετε στην παρακάτω διεύ
θυνση, Σοφί Γκαγιέν, οδός Λεκόρμπ 3, Παρίσι, 15° δια
μέρισμα.
αδελφικούς χαιρετισμούς
Νατάλια
Ελένα Βιγιαλόμπος, Λεωφόρος Βιένα 19 - Κογιοακάν

Μεξικό, Ντ.Φ.
10. Ο Ν ταβίντ Κόρνερ στη Νατάλια Σέντοβα
Παρίσι 18 Ιουνίου 1948
Αγαπητή συντρόφισσα,
Πρώτα απ’ όλα, να ποια είναι η κατάστασή μας με

δυο λόγια. Αναγκαστήκαμε να διακόψουμε την έκδοση
της εφημερίδας μας επειδή στάθηκε αδύνατο να συνε-
χίσουμε στην ίδια βάση. Την είχαμε σκεφτεί κυρίως σαν
ένα μέσο αγώνα και διαπαιδαγώγησης της πρωτοπορίας
της εργατικής τάξης στη Ρενώ. Ελπίζαμε, για να ξεκινή
σουμε από εκεί, ότι στη βάση ενός αναπτυσσόμενου κι
νήματος της εργατικής τάξης θα κινητοποιήσουμε και
άλλα στρώματα εργατών. Ό μω ς η εμπειρία μας από τον
Ιανουάριο μέχρι το τελευταίο φύλλο (αρ. 47) μας απέ
δειξε ότι η αιφνίδια διακοπή της απεργίας του Νοεμ-
βρίου-Δεκεμβρίου έθεσε τέλος σε μια τέτοια προοπτι
κή.
Συμπεράναμε ότι έπρεπε να αλλάξουμε τη φόρμουλα
και αποφασίσαμε να εκδωσουμε μια διμηνιαία εφημε
ρίδα, σε μεγαλύτερο σχήμα, η οποία θα πωλείται και σε
περίπτερα. Είναι ο μοναδικός τρόπος για να φτάσουμε
σε νέα στρώματα και όχι μόνο σε εκείνα της εργατικής
τάξης. Ασφαλώς πρέπει να αλλάξει και το περιεχόμενο
το οποίο θα είναι πιο κοντά σε εκείνο της La Lutte de
Classes· όμως πρέπει να περιμένουμε το τέλος των διακο
πών επειδή έχουμε ανάγκη να ξεκουραστούμε λίγο πριν
αναλάβουμε αυτή τη νέα προσπάθεια. Από την άλλη, στη
Ρενώ βρισκόμαστε στα χαρακώματα για να αναγνωρι
στεί το συνδικάτο. Γνωρίζετε από την La Voix ότι ο ειρη
νοδίκης αποφάνθηκε ότι θα έπρεπε να μας επιτραπεί
να είμαστε παρόντες, αλλά η διοίκηση δε λαμβάνει υ
πόψη της την απόφαση και πρέπει να δώσουμε μάχη.
Οι εκλογές των αντιπροσώπων θα διεξαχθούν στις 30
Ιουνίου και από τη στιγμή που δε μας επιτρέπεται να
προτείνουμε τους υποψηφίους μας αποφασίσαμε να κά
νουμε σα να μη συμβαίνει τίποτα, να δημοσιεύσουμε
τον κατάλογο των υποψηφίων μας, να συνεχίσουμε την
προεκλογική εκστρατεία μας και να ζητήσουμε από τους
εργάτες να μας ψηφίσουν. Εν τω μεταξύ ο ειρηνοδίκης
όρισε για τις 23 Ιουνίου την ανακοίνωση μιας απόφα
σης πάνω στον εκλογικό κανονισμό που αποφάσισαν η
διοίκηση και τα άλλα συνδικάτα χωρίς τη συγκατάθεσή
μας. Είναι πιθανό να κερδίσουμε αυτή την υπόθεση.
Σε κάθε περίπτωση, το ουσιαστικό είναι ότι εμείς μα
χόμαστε σε όλα τα μέτωπα, ότι οι σύντροφοί μας μαθαί
νουν να μάχονται με όλα τα μέσα, ότι οι δεσμοί μας με
τους εργάτες ενισχυονται και ότι οι πυρήνες μας αυξά
νονται αριθμητικά και βελτιώνονται σε ποιότητα.
Ποιες είναι οι σχέσεις μας με τις μειοψηφικές ομά
δες στο εσωτερικό του PCI; Ή ρθαμε σε επαφή με τη
φράξια του Γκαγιέν* και το αποτέλεσμα ήταν κάτι πε
ρισσότερο από απογοητευτικό. Πιστεύω ότι υπάρχει μια
παρανόηση στην επιθυμία τους να διασπαστούν από το
PCI. Αυτοί οι σύντροφοι δεν έχουν τίποτα να της προ
σάψουν όσον αφορά την «επαναστατική καθοδήγηση»
τους και το μόνο που τους απασχολεί είναι ότι πρέπει να
λυθεί οριστικά το «ζήτημα» της ΕΣΣΔ. Αν και είναι μια
πολύ μικρή ομάδα και χωρίς εργατική βάση, δεν τους
απασχόλησε πως θα αποκτήσουν μια τέτοια βάση. Ό ταν
τους εξηγήσαμε ότι δε διαθέταμε αρκετούς πόρους ή
χρόνο για να φέρουμε εις πέρας τη συνδικαλιστική δου
λειά, να εκδίδουμε την εφημερίδα μας και συγχρόνως
να συζητάμε με τμήματα μικρών ομάδων (άδοξα συ
ντρίμμια των ομάδων συζήτησης) αυτοί απάντησαν ότι
«αελικά έλαβαν υπόψη τους την εμπειρία της Ρενώ, αλλά
αυτή η δουλειά ήταν λιγότερο σημαντική επειδή εκείνο
που επείγει είναι να «τελειώνουμε» με τις μικρές ομά
δες, να δημιουργήσουμε ένα μεγάλο κόμμα, κλπ. Όμως,
εάν είναι αυτή η δουλειά τους, τότε γιατί διασπάστηκαν
από το PCI. Αλλά απουσιάζει οποιοδήπατε ίχνος επα
ναστατικής λογικής όταν προτείνουν να διακόψουμε τη
δραστηριότητά μας ανάμεσα στην εργατική τάξη της
Ρενώ, όπου οι σύντροφοί μας διεξάγουν μια εξαιρετικά
σκληρή μάχη, η έκβαση της οποίας δεν θα κρίνει μόνο
το μέλλον του κινήματος, αλλά και της ίδιας της ζωής
τους. Θα κάνουμε <5,τι μπορούμε για να διαφωτίσουμε
αυτούς τους συντρόφους και θα προσπαθήσουμε να ερ
γαστούμε μαζί τους όσο το δυνατόν περισσότερο· όμως
δεν τρέφουμε μεγάλες ελπίδες.
Αγαπητή συντρόφισσα μήπως θα σας ήταν δυνατό
ενδεχομένως να συνεισφέρετε στη διμηνιαία La Voix με
ή χωρίς την υπογραφή σας. Αυτό θα αποτελούσε μια
σημαντική βοήθεια για εμάς.
Σας ζητάμε να μας γράψετε τη γνώμη σας για όλα
αυτά ελεύθερα.
Αγαπητή συντρόφισσα δεχτείτε τους θερμότερους
χαιρετισμούς της οργάνωσής μας.
Α. Μοιχέ
Ο Τρότσκι, οι ιδέες του ία ενώ 71
1 1 .0 Νταβίντ Κορνέρ στη Νατάλια Σέντοβα
Παρίσι, 29 Ιουνίου 1949
Ή θελα να σας γράψω εδώ και καιρό. Ό μω ς περίμε-

να ένα επίσημο αποτέλεσμα που θα ενίσχυε τις διεκδι
κήσεις μας.
Τώρα ήρθε η ώρα. Χάρη στη δουλειά μας μέσα στις
μάζες, την προπαγάνδα και την αγκιτάτσια στη Ρενώ,
πετύχαμε να αναγνωριστεί η «ανιπροσωπευτικότητά» μας
και η συμμετοχή μας στις εκλογές των αντιπροσώπων
(αντιπρόσωποι σωματείου). Λάβαμε κατά μέσο όρο
χίλιες τρακόσιες ψήφους και εκλέξαμε επτά αντιπρο
σώπους σε σύνολο εκατόν τριάντα δύο --η προκήρυξη
θα σας πληροφορήσει σχετικά. Θα ήθελα να σας υπο
γραμμίσω ότι αυτό το αποτέλεσμα δεν αντιπροσωπεύει
«εκείνο που απέμεινε» από την επιρροή που είχαμε α
ποκτήσει στη διάρκεια της απεργίας του Μαΐου του 1947,
αλλά μια νέα κατάκτηση, μια διείσδυση στα εξωτερικά
τμήματα δεκαέξι και δεκαοκτώ του εργοστασίου (όπου
λάβαμε περίπου διακόσιες τριάντα πέντε ψήφους). Για
να εκτιμήσετε αυτό το αποτέλεσμα, πρέπει να κατανοή
σετε ότι επιτεύχθηκε σε μια περίοδο που σημαδεύτηκε
από ήττες της εργατικής τάξης, οι οποίες, όπως πάντα,
ακόμα και αν δείχνουν πόσο ορθή ήταν η επαναστατική
πολιτική, ωφελούν μόνο τους γραφειοκράτες.
Τώρα αποκτήσαμε μια βάση και στη Σιτροέν.
Για να επιτύχουμε αυτό το στόχο, δεν πρέπει μόνο να
υπερβούμε τις δυσκολίες μέσα στο εργοστάσιο, αλλά να
ξεπεράσουμε και την απογοήτευση που οφείλεται στην
συνεχιζόμενη παρακμή των «επαναστατικών» κύκλων.
Σχετικά με αυτό το ζήτημα πρέπει να σας πω ότι σκε-
φτήκαμε ότι ο σύντροφος Μ. έμοιαζε σα να έχει έρθει
από άλλον πλανήτη και ότι, όχι μόνο δεν μπορε'σαμε να
συνεργαστούμε μαζί του, αλλά και η συμπεριφορά του
εδώ δεν έκανε τίποτα για να βελτιώσει αυτή την κατά
σταση.
Ό σον αφορά τις προοπτικές μας για το μέλλον, θα
ήταν εξαιρετικές εάν μπορούσε να σημειωθεί μια γρή
γορη ποιοτική ανάπτυξη των στελεχών. Δεδομένου ότι
μπορούμε να βασιζόμαστε αποκλειστικά στις δικές μας
δυνάμεις (δεν κατέστη δυνατό ούτε καν να συναντήσομε
το σύντροφο Ροσμέρ μια δεύτερη φορά μετά την απερ
γία του Μαΐου, αν και έμοιαζε να εγκρίνει τη δραστη-
ριότητά μας), χρειαζόμαστε χρόνο, και, δεδομένης της
παγκόσμιας συγκυρίας, ο χρόνος πιέζει. Μολαταύτα σε
σύγκριση με το παρελθόν θα γίνει μεγάλη πρόοδος χάρη
στη νέα κατάσταση στο συνδικάτο.
Ό σον αφορά τη La Lutte de Classes δεν μπορέσαμε να
κυκολοφορήσουμε πολλά τεύχη. Στην πραγματικότητα
είμαστε μόνο δυο αρθρογράφοι που γράφουμε με δυ
σκολία και υπάρχουν τόσα πολλά πράγματα που πρέπει
να γίνουν ώστε μια οργάνωση που είναι αναμεμιγμένη
στην καθημερινή πάλη να μπορέσει να συνεχίσει τη
λειτουργία της.
Θα ήθελα να μου γράψετε τη γνώμη σας για το άρθρο
Ποιος θα ενώσει τψ Ευρώπη (το κομμάτι για την ΕΣΣΔ).
Ποτέ δεν παραμελούμε τη θεωρία επειδή αυτό μας επέ
τρεψε να προχωρήσουμε πάνω σε μια τροτσκιστική
επαναστατική βάση. Όμως, για να προχωρήσουμε πα
ραπέρα, πρέπει να υπάρχει επαναστατική δράση -και
αυτό είναι εφικτό μόνο στη βάση των «κλασικών» θεωρ-
ιών- γεγονός το οποίο μας οδηγεί σε σημαντικά συμπε
ράσματα, διαφορετικά κανείς κινδυνεύει να υποπέσει
στο χειρότερο ρεβιζιονισμό. Πιστεύουμε ότι η ανάλυση
του Τρότσκι για την ΕΣΣΔ (ειδικότερα η Προδομένη Επα
νάσταση) είναι ένα έργο που κανείς μπορεί να βρει
αντίστοιχό του μόνο ανατρέχοντας πίσω στα έργα του
Ο Τρότσκυ ot ιδέες ίου κι ενώ 73
Μαρξ και του Ένγκελς. Μια ανάλυση της ΕΣΣΔ από το
1940 μέχρι σήμερα είναι δυνατή μόνο πάνω σε αυτή τη
βάση. Θεωρούμε την ΕΣΣΔ ένα «διεφθαρμένο εργατικό
κράτος», τα αρνητικά χαρακτηριστικά του οποίου υπερ
τερούν των θετικών, άποψη η οποία επιβεβαιώνεται από
τη ρωσική κατοχή της κεντρικής Ευρώπης και των Βαλ
κανίων. Μόνο μια παγκόσμια επαναστατική εξέγερση
θα μπορέσει να λύσει το ζήτημα της υπεράσπισης της
ΕΣΣΔ τελεσίδικα.
Αγαπητή συντρόφισσα, με αυτή την ευκαιρία επι
τρέψτε μας να σας εκφράσουμε τη ζωηρή αναγνώριση
μας για όλα όσα έκανε η γενιά σας για τη σοσιαλιστική
επανάσταση και μπορείτε να είστε βέβαιη ότι το παρά
δειγμά σας θα μας εμπνεύσει να συνεχίσουμε μέχρι τέ
λους, οποιοδήποτε και αν είναι το τίμημα.
5.
Διορθώσεις στη συνέντευξη στη France-Soir
Κύριε Διευθυντά:
Στη συνέντευξη που υπέγραψε ο Μισέλ Γκορντί και

δημοσιεύτηκε στη France-Soir τη Δευτέρα 7 Νοεμβρίου,
αναφέρει στη δεύτερη παράγραφο: «Αυτή (δηλαδή, εγώ)
ελπίζει, πριν πεθάνει, να δει την αποκατάσταση από τον
παγκόσμιο κομμουνισμό εκείνου (του Τρότσκι) που ήταν,
μετά τον Αένιν, ο μεγαλύτερος επαναστάτης της σύγχρο
νης εποχής και ο πνευματικός πατέρας του Μάο Τσε
Τουγκ, του Κινέζου κομμουνιστή ηγέτη». Αυτά ασφα
λώς δεν ήταν δικά μου λόγια· προστέθηκαν από τον υπο-
γράφοντα τη συνέντευξη. Συνεπώς είμαι υποχρεωμένη
να αποσαφηνίσω αυτό το σημείο με τα ακόλουθα:
1) Ένας μεγάλος επαναστάτης όπως ο Λέων Τρότσκι
δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να είναι ο πνευματικός
πατέρας του Μάο Τσε Τουγκ, ο οποίος απέκτησε τη θέση
του στην Κίνα ερχόμενος σε ανοιχτή αντιπαράθεση με
την (Τροτσκιστική) αριστερή αντιπολίτευση και την
εδραίωσε με τη δολοφονία και το διωγμό των επαναστα
τών, ακριβώς όπως έπραξε και ο Τσανγκ Κάι Σεκ. Οι
πνευματικοί πατέρες του Μάο και του κόμματός του εί
ναι προφανώς ο Στάλιν (τον οποίο και ο ίδιος διεκδικεί
ως τέτοιο) και οι συνεργάτες του, του Χρουτσόφ συμπε
ριλαμβανομένου.
2) Θεωρώ ότι το σημερινό κινεζικό καθεστώς, καθώς
και το ρωσικό ή οποιοδήποτε άλλο δημιουργήθηκε πάνω
στο ίδιο μοντέλο, απέχει τόσο πολυ από το μαρξισμό
και μια προλεταριακή επανάσταση όσο απέχει και το
καθεστώς του Φράνκο στην Ισπανία.
3) Η αστυνομική τρομοκρατία και οι συκοφαντίες του
Στάλιν αποτελούσαν μόνο τις πολιτικές όψεις μιας πά
λης μέχρις εσχάτων εναντίον της επανάστασης που δι-
ηύθυνε το σύνολο της γραφειοκρατίας. Συνεπώς κανείς
δεν μπορεί να προσδοκά την αποκατάσταση της αλή
θειας παρά μόνο μέσω της εξόντωσης της γραφειοκρα
τίας από την εργατική τάξη, την οποία αυτή είχε μετα
τρέψει σε σκλάβο. Δεν τρέφω καμιά ελπίδα για το ρωσι
κό κόμμα ούτε για τους μιμητές του, οι οποίοι είναι κατά
βάση αντικομμουνιστές. Οποιαδήποτε αποσταλινοποί-
ηση θα αποδειχτεί μια απάτη εάν δεν οδηγεί στην κατά
ληψη της εξουσίας από το προλεταριάτο και τη διάλυ
ση της αστυνομίας, των πολιτικών, στρατιωτικών και
οικονομικών θεσμών, τη βάση της αντεπανάστασης, που
ίδρυσε το σταλινικό κρατικοκαπιταλιστικό καθεστώς.
Με τιμή
Νατάλια χήρα Τρότσκι
Παρίσι, 9 Νοεμβρίου 1961
(Αυτό το κείμενο γράφτηκε από τη Νατάλια Σέντοβα λίγο

πριν από το θάνατό της και εμφανίζεται ως η τελευταία
γραπτή δήλωσή της. Η δήλωση δημοσιεύτηκε ολόκλη
ρη σε ένα φύλλο της France-Soir. Δημοσιεύτηκε σε συ-
ντομευμένη μορφή σε άλλα φύλλα της.)
1 Η Νατάλια αναφερόταν ή αποκαλοΰσε τον Τρότσκι με τον ρωσικό

τρόπο -Λέων Νταβίντοβιτς - όπου εκτός από το όνομα αναφέρεται
και το πατρώνυμο. 'Οταν έγραφε yi αυτόν χρησιμοποιούσε τα
αρχικά Λ. Ντ.
1 Λιόβα ήταν το υποκοριστικό του Δέοντος Σεντόφ, γιου του Τρότσκι
καιτης Ναταλίας.
3 Γκε Πε Ου, η πολιτική αστυνομία του σταλινικού καθεστώτος.
* Σέβα ήταν ο εγγονός του Τρότσκι.
5 Αποσπάσματα της επιστολής της Νστάλιας Τρότσκι δημοσιεύθηκαν
για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα από την εφημερίδα των
αρχειομαρξιστών ΙΙάλιι των Τάξεων ( αρ. 128, 11 Απριλίου 1948)
6 To Socialist W orkers’ Party ήταν η αμερικανική τροτσκιστική
οργάνωση. Ηγέτης του ήταν ο Τζέϊμς Κάνον. Από την εποχή της
άφιξης του Τρότσκι στο Μεξικό οι αμερικάνοι τρστσκιστές είχαν
αναλάβει το μεγαλύτερο μέρος της ευθύνης για την προστασία του.
Στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου το SWP πήρε
θέσεις που χαρακτηρίστηκαν από τους άλλους τροτσκιστές -και
ιδιαίτερα την Νατάλια και την ομάδα των εξόριστων Ισπανών στο
Μεξικό- ως «εθνικιστικές».
7 Ο Νταβίντ Κορνέ, γνωστός και ως Μπάρτα, Ματιέ και Αλμπέρ,
γεννήθηκε στη Ρουμανία το 1914. Νεαρός κομμουνιστής πήγε στη
Γαλλία ως μετανάστης και εκεί γνώρισε το τροτσκιστικό κίνημα.
Έγινε μέλος της Κομμουνιστικής Διεθνιστικής Ένωσης στη Γαλλία
και πρω ταγω νίστησε στη δη μ ιο υ ρ γ ία της ρ ο υ μ ά ν ικ η ς
Μπολσεβίκικης-Λενινιστικής Ομάδας στο Βουκουρέστι το 1935.
Μέλος του Εργατικού Διεθνιστικού Κόμματος (ΡΟΙ) εγκατέλειψε
την οργάνωση των τεταρτοδιεθνιστών το 1939 για να ιδρύσει στις
α ρ χ ές τη ς δε κ α ετ ία ς του '40 την U nion C om m uniste
Internationaliste (UCI-Κομμουνιστική Διεθνιστική Ένωση που
έγινε γνωστή ως Κομμουνιστική Ένωση). Η ομάδα του Κορνέ ήταν
αριθμητικά μικρή αλλά ανέπτυξε διεθνιστική δραστηριότητα,
έμεινε μακρυά από τις άλλες τροτσκιστικές οργανώσεις της Γαλλίας,
τις οποίες κατηγορούσε ως «σοσιαλπατριωτικές» και μετά τον
πόλεμο δραστηριοποιήθηκε ιδιαιτέρως στον συνδικαλιστικό
τομέα. Από την οργάνωση του Κορνέ-Μπάρτα προήλθε η σημερινή
Lutte O uvrier (LO-Εργατική Πάλη). Τον Απρίλιο του 1947 η
Κομμουνιστική Ένωση έπαιξε σημαντικό ρόλο στις απεργιακές
κινητοποιήσεις στο εργοστάσιο της Ρενώ. Εκείνη την εποχή είχαν
γίνει γνωστές οι διαφωνίες της Νατάλιας Τρότσκι με τον επίσημο
τροτσκισμό κυρίως σε ότι αφορούσε την στάση κατά τη διάρκεια
του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου καθώς και απέναντι στην
Σοβιετική Ένωση. Πάνω σε αυτή τη βάση, μιας κατ’ αρχήν
συμφωνίας απόψεων, ξεκίνησε και η αλληλογραφία ανάμεσα στη
Νατάλια και τον Κορνέ. Τ ο 1949 η οργάνωση του Μ πάρτα
διασπάστηκε και ο ίδιος ουσιαστικά απομονώθηκε απ ό το
τροτσκιστικό κίνημα μετά το 1951. Πέθανε το 1976.
8 Το Εργατικό Διεθνιστικό Κόμμα (Parti Ouvrier Internationaliste-
ΡΟΙ) δημιουργήθηκε το 1936 από την ένωση των τριών γαλλικών
τροτσ κισ τικώ ν ομάδω ν Μ πολσεβίκικη-Λ ενινιστική Ο μάδα
(Ναβίλ), Επαναστατικές Σοσιαλιστικές Νεολαίες (Κρεπώ. Ζέλλερ)
και Κομμουνιστικό Διεθνιστικό Κόμμα-ΔΚΚ (Φρανκ, Μολινιέ).
Αμέσως μετά την ίδρυσή του το ΡΟΙ κατηγορήθηκε από την
κυβέρνηση Λαϊκού Μετώπου ότι οργάνωσε ένα μεγάλο κίνημα
κατάληψης των εργοστασίων και έγινε αντικείμενο καταστολής.
Παρόλα αυτά λίγους μήνες μετά διασπάστηκε πάλι και όλη η ομάδα
του ΔΚΚ το εγκατέλειψε. Στη διάρκεια της κατοχής της Γαλλίας
α π ό τους Γερμανούς ανέπτυξε δρ άσ η και επανέκδοσε την
εφ ημερίδα του Verile. Κατηγορήθηκε από την αριστερά των
τροτσκιστών ως σοσιαλπατριωτικό εξ αιτίας της στάσης του
α π έν α ν τι στο κίνημ α εθν ική ς α π ελ ευθέρ ω σ η ς. Τ ο 1944
μετονομάστηκε σε Διεθνιστικό Κομμουνιστικό Κόμμα.
9 Στο Συνέδριο του γαλλικού σοσιαλιστικού κόμματος που έγινε στη
Ρουαγιάν τον Ιούνιο του 1938 διαγράφτηκε η αριστερή πτέρυγα
(Επαναστατική Αριστερά), ηγέτης της οποίας ήταν ο Μαρσώ Πιβέρ.
Η οργάνωση αυτή ίδρυσε το Σοσιαλιστικό Εργατικό και Αγροτικό
Κόμμα (Parti Sodaliste Ouvrier et Paysan-PSOP) το οποίο είχε
σαφείς επαναστατικές θέσεις. Ο Τρότσκι ελπίζοντας ότι θα το
σπρώξει σε πιο επαναστατικές δράσεις συμφώνησε με την άποψη
της μειοψηφίας του ΡΟΙ (Κρεπώ) να ενταχθεί σε αυτό. Το νέο
κόμμα είχε περίπου 6.000 μέλη και μια σημαντική εργατική βάση.
Η κίνηση πάντως αυτή προκάλεσε ένα ακόμη ρήγμα στον ήδη
αδύναμο γαλλικό τροτσκισμό. T o PSOP διαλύθηκε το 1939 κάτω
από τις διαφωνίες των ηγετών του για τη στάση που έπρεπε να
κρατήσουν απέναντι στον επερχόμενο πόλεμο και κάτω από τους
κυβερνητικούς διωγμούς.
10Ο Edouard Daladier ήταν πρωθυπουργός της Γαλλίας όταν δόθηκε
η άδεια στον Τρότσκι τον Ιούλιο του 1933 να εγκατασταθεί στη
χώρα. Ή τα ν πάλι πρωθυπουργός το 1938 όταν η αστυνομία
κατέστειλε βίαια τις καταλείψεις στη Ρενώ. Και ακόμη δική του
ήταν η Κυβέρνηση που εξαπέλυσε βίαιους διωγμούς κατά των
τροτσκιστών και του PSOP.
" Τ ο Κομμουνιστικό Διεθνιστικό Κόμμα [Parti Com m uniste
Internationaliste-PCI] που αναφέρει ο Κορνέ στην επιστολή του
ιδρύθηκε τον Φεβρουάριο 1944 ύστερα από την νέα ενοποίηση
ορισμένω ν γαλλικών τροτσκιστικών ομάδων (του ΡΟΙ, των
Κομμουνιστικών Διεθνιστικών Επιτροπών του Φρανκ και της
ομάδας Οκτώβρης). Έγινε το επίσημο γαλλικό τμήμα της 41*'
Διεθνούς και στην ουσία το κέντρο των δραστηριοτήτων της.
12 Αναφέρεται στον Ματιέ Μπουσόζ, ο οποίος προσχώρησε στην
ομάδα της οποίας ηγείτο ο Μπάρτα όταν ήταν 19 ετών, το 1941.
Α πή χθη και δ ο λ ο φ ο ν ή θη κε, αφ ού β α σα νίστηκ ε, σ τις 11
Σεπτεμβρίου 1944 υστέρα από εντολή ηγετικών στελεχών των
σταλινικών (βλ. Ιχι Ijdte <le Classes, No 67, 18 Σεπτεμβρίου 1946).
13 ΜανουέλΦερνάντεθΓκραντίθο, γνωστός ωςΜ ούνις (Munis, 1912-
1989). Γεννήθηκε στη Λαρένα της Εστρεμαδούρα (Ισπανία) και
από το 1930 ήταν μέλος και στέλεχος της ισπανικής τροτσκιστικής
ομάδας. Τ ο 1930 υποστήριξε τον εκλεκτό του Τρότσκι, Λάβιντ
κατά του ηγέτη της πλειοψηφίας της ισπανικής κομμουνιστικής
α ρ ισ τε ρ ό ς, Α ντρές Ν ιν. Τ ο 1937 ίδρυσ ε τους ισ πανου ς
Μπολσεβίκους-Λενινιστές ως ανιίπαλον δέος στο POUM του Νιν
και συνεργάστηκε με την ομάδα Φίλοι του Ντουρούτι στη διάρκεια
των συγκρούσεων της Βαρκελώνης τον Μάϊο του ίδιου χρόνου.
Συνελήφθη, βασανίστηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο από τους
σ ταλινικούς αλλά τρ εις ημέρες πριν α π ό την εκτέλεσή του
επικράτησαν οι δυνάμεις του Φ ράνκο και οι φαλακισμένοι
δραπέτευσαν. Ο Μούνις κατέφυγε πρώτα στη Γαλλία και μετά στο
Μεξικό όπου είχαν καταφύγει και άλλοι ισπανοί τροτσκιστές. Εκεί
έγινε στενός συνεργάτης της Νατάλια Τρότσκι. Μαζί εξαπέλυσαν
την κριτική κατά των αμερικανών τροτσκιστών για τις θέσεις τους
στον πόλεμο και κατά της 4'* Διεθνούς για την υποστήριξη του
σοβιετικού στρατού, του Τίτο και του καθεστώτος του Μάο. Η
ομάδα του εγκατέλειψε την 4'· Διεθνή το 1948. Στη διάρκεια της
δεκαετίας του ’50 πέρασε κρυφά στην Ισπανία για να συνεχίσει τη
δράση του αλλά συνελήφθη. Ύστερα από την δραπέτευσή του
ίδρυσε μαζί με τον Γάλλο σουρεαλιστή ποιητή Μπενζαμέν Περέ
την οργάνωση Fomento Obrero Revoludonario-FOR (Εργατική
Επαναστατική Ζύμωση) η οποία ανέπτυξε απόψεις όμοιες περίπου
με εκείνες της γερμ ανικής και ολλανδικής κομμουνιστικής
αριστερός και στην οποία είχε ηγετικό ρόλο μέχρι το θάνατό του
το 1989. Έγραψε πολλά άρθρα, πολεμικές και βιβλία από τα οποία
τα πιο γνωστά είναι: η μπροσούρα του U s RivoliUiommires dewml la
Rtissie el le slalinisine nunulial (Οι Εησνασιάιες α/ιέναηι σιΐ[ Ρωσσία και τον
παγκόσμιο σταλινισμό) που δημοσιεύτηκε το 1946 από την Edilmial
Revoliicion του Μεξικού, Pro Segmub Manijiesto Conumista (Για ένα
Δενιερο Κομμουνιστικό Μανιφέσιο) το 1959, Parli-Etat, SUilinisme,
Revolution (Κόμμα-Κράιος, Σταλινισμός και Επανάστασή το 1974, και
JaJoiies <le Dnrola: Promesa tie Victoria (Μεξικό, 1947). Πέθανε το
1989 στο Παρίσι.

Σεντοβα Ν. Ο Τροτσκι οι ιδεες του κι εγω

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Σεντοβα Ν. Ο Τροτσκι οι ιδεες του κι εγω

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Νατάλια Σέντοβα Τρόχσκυ

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική ή

1 . Πως συνέβη ..................................................... σελ. 11

Η εμφάνιση του «Τζάκσον»......................................σελ. 16

Οι τελευταίες ώ ρ ες.................................................... σελ.23

2. Πατέρας και γιος ............................................. σελ.27

Ό ταν ο Κερένσκι συνέλαβε

Ρόμπερτ Σέλντον Χ αρτ............................................. σελ.38

Η εργασία του Λέοντα Νταβίντοβιτς

Το βιβλίο που σχεδίαζε για τον Λ ένιν................ σελ.42

Η υγεία του Λέοντα Νταβίντοβιτς.......................... σελ.44

7. Η Νατάλια Σέντοβα στον Νταβίντ Κορνέ..............σελ.61

9. Η Νατάλια Σέντοβα στον Νταβίντ Κορνέρ........... σελ.66

10. Ο Νταβίντ Κορνέρ στη Νατάλια Σέντοβα.......... σελ.68

11.0 Νταβίντ Κορνέρ στη Νατάλια Σέντοβα........... σελ.71

ή Νατάλια Σέντοβα Τρότσκι (Ουκρανία 1882 - Παρίσι

(Τετάρτη, 20 Αυγούστου' 07.00 το πρωί).

«Ξέρεις, σήμερα αισθάνομαι περίφημα από κάθε

Η εμφάνιση του «Τζάκσον»

Στις πέντε οι δυο μας ήπιαμε τσάι όπως συνήθως. Στις

Καθώς ο «Τζάκσον» και εγώ πλησιάζαμε τον Λέοντα

Μέσα από την πολύβουη πόλη, μέσα από τον άχρη­

* Δημοοιεΰθηκε στο περιοδικό Fourth International, τεύχος

«Συνεπώς μπορώ να πω πως ζω σε αυτή τη γη όχι συμφζύνα

Νύχτα. Σκοτάδι. Ξυπνάω. Χλωμές δέσμες φωτός τρε­

Π ατέρας και γιος στη διάρκεια

Η σύλληψή μας στη Νορβηγία συντάραξε τον γιό μας

Η κυβέρνηση του Κερένσκι είχε σημειώσει εκείνη την

Ή μασταν ξαπλωμένοι στο πάτωμα, δίπλα στον τοίχο

Ρόμπερτ Σέλντον Χαρτ

Ο Σέβα, ο Αλφρέντ, η Μαργκερίτ, ο Ό το, ο Τσάρλι, ο

Η εργασία του Λέοντα Νταβίντοβιτς

Ο Λέων Νταβίντοβιτς συμμετείχε στη διεξαγωγή της

Το βιβλίο που σχεδίαζε για τον Λένιν

Με μεγάλη θλίψη του έπρεπε να απαρνηθεί προς το

Η υγεία του Λέοντα Νταβίντοβιτς

Στη διάρκεια των δέκα ετών που ζήσαμε στην ΕΣΣΔ

*Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Fourth international, τεύχος Αυ-

Π αραίτηση από την Τέταρτη Διεθνή5

Προς: Την Εκτελεστική Επιτροπή της Τετάρτης

Νατάλια Σέντοβα Τρότσκι

Χρονολογημένες από το Δεκέμβριο του 1946 μέχρι

Παρίσι, 16 Δεκεμβρίου 1946

Αγαπητή συντρόφισσα Νατάλια,

Μόλις τώρα κατορθώσαμε να αποκτήσουμε, τυχαία,

ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ (Τροτσκιστική)

2. Η Ν ατάλια Σέντοβα στην Κομμουνιστική

Σας ευχαριστώ για την επιστολή σας της Ιβ1* Δεκεμ­

Αγαπητέ σύντροφε δεχτείτε τους αδελφικούς χαιρε­

Παρίσι, 20 Φεβρουάριου 1947

Αγαπητή συντρόφισσα Σέντοβα,

Λάβαμε με μεγάλη χαρά την επιστολή σας της 28,*ς

Παρίσι, 2 Απριλίου 1947

Αγαπητή συντρόφισσα Σέντοβα,

Στη συνέχεια την επιστολής σας της 28'>ς Ιανουαρίου

Παρίσι, 5 Ιουνίου 1947

Αγαπητή συντρόφισσα Σέντοβα

Μας ανησυχεί το γεγονός ότι δε λάβαμε απάντηση

Αγαπητή συντρόφισσα Σέντοβα σας αποστέλλουμε

για τψ Κομμουνιστική Ένωση (Τροτσκιστική)

Μεξικό, 12 Ιουλίου 1947

στη La Lutte de Classes

Έλαβα τις επιστολές με το υλικό σας. Δηλαδή το βα­

Μέσα από την πολύβουη πόλη, μέσα από τον άχρη

Νύχτα. Σκοτάδι. Ξυπνάω. Χλωμές δέσμες φωτός τρε

Σας ευχαριστώ για την επιστολή σας της Ιβ1* Δεκεμ

Αγαπητέ σύντροφε δεχτείτε τους αδελφικούς χαιρε

Έλαβα τις επιστολές με το υλικό σας. Δηλαδή το βα