Ο ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΚΑΡΥ∆ΙΑΣ

Στοιχεία καλλιέργειας της καρυδιάς, του πεκάν και της φιστικιάς

ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Ν. ΒΑΦΙΑΣ

ΛΑΡΙΣΑ 2015
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Ο εµβολιασµός της καρυδιάς αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο στην
προσπάθεια διάδοσης των κατάλληλων ποικιλιών της. Το βιβλίο αυτό
γράφτηκε για την ενηµέρωση των ειδικών και µη, πάνω στο µεγαλύτερο
πρόβληµα της καλλιέργειας της καρυδιάς που είναι ο εµβολιασµός της. Επίσης
σε γενικές γραµµές περιγράφεται η πορεία που ακολούθησε η βελτίωση της
καρυδιάς η οποία είχε σαν αποτέλεσµα τη δηµιουργία των πιο γνωστών
ποικιλιών που καλλιεργούνται διεθνώς σήµερα.
Η παραγωγή εµβολιασµένων δενδρυλλίων κατάλληλων ποικιλιών
καρυδιάς είναι σχετικά πρόσφατη στην Ελλάδα, αφού πριν λίγα χρόνια ο
εµβολιασµός της καρυδιάς θεωρούνταν δύσκολος µέχρι αδύνατος σε σύγκριση
µε τον εµβολιασµό των υπόλοιπων οπωροφόρων δένδρων. Για το λόγο αυτό
έγινε αντικείµενο έρευνας από πολλούς ερευνητές.
Το Υπουργείο Γεωργίας, εκτιµώντας τη µεγάλη αξία της καρυδιάς
ανέθεσε στα διάφορα Ινστιτούτα και ∆ενδροκοµικούς Σταθµούς προγράµµατα
για την εύρεση επιτυχούς µεθόδου εµβολιασµού της καρυδιάς. Μάλιστα
προσκάλεσε και ξένους ειδικούς να κάνουν επιδείξεις στους διάφορους
τρόπους εµβολιασµού για την ενηµέρωση των ενδιαφεροµένων.
Οι προσπάθειες των ερευνητών ήταν πράγµατι αξιόλογες. Βελτίωσαν
τις µεθόδους εµβολιασµού, κυρίως τον αγγλικό εγκεντρισµό και τον πλακίτη
ενοφθαλµισµό και επέτυχαν υψηλά ποσοστά επιτυχίας όπως αναφέρουν τα
σχετικά δηµοσιεύµατά τους.
Στο βιβλίο αυτό περιγράφονται µερικές από τις πιο ενδεδειγµένες
µεθόδους εµβολιασµού της καρυδιάς, συγκεκριµένα τρεις εγκεντρισµοί και
τρεις ενοφθαλµισµοί. Όλες οι φωτογραφίες προέρχονται από τα ΦΥΤΩΡΙΑ Ε.Β.
ΒΑΦΙΑ και για την συγκέντρωση των στοιχείων αυτών απαιτήθηκε πείρα
πολλών χρόνων. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι κατά την προσπάθεια εύρεσης
επιτυχούς τρόπου εµβολιασµού της καρυδιάς µε τη µέθοδο chip budding αλλά
και για την αύξηση του ποσοστού επιτυχίας του πλακίτη, «θυσιάστηκαν»
αρκετές χιλιάδες δενδρύλλια.
Οι εµβολιασµοί αυτοί εφαρµόζονται και στα άλλα
δενδροκοµικά είδη.
Σχετικό άρθρο δηµοσιεύτηκε στο περιοδικό ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ το
1993 (Αύγουστος – Σεπτέµβριος).
Στο βιβλίο αυτό αναφέρονται επίσης λίγα πρωτότυπα στοιχεία και για
την καλλιέργεια της καρυδιάς, του πεκάν και της φιστικιάς, τα οποία
ενδιαφέρουν κυρίως τους παραγωγούς.

Λάρισα Νοέµβριος 2015 Βασίλειος Ν. Βαφίας Γεωπόνος (M. Sc.)

Καθηγητής ΤΕΙ Λάρισας
Τέως επιστηµονικός υπεύθυνος των ΦΥΤΩΡΙΩΝ
Ε.Β. ΒΑΦΙΑ (Φιστικιά, Καρυδιά, Πεκάν) Από το 1980
Τηλ.: 6983711750 2410 250213
 1

ΕΓΚΕΝΤΡΙΣΜΟΙ
Αγγλικός επιτόπιος εγκεντρισµός (whip grafting)

Αυτός ο εγκεντρισµός µπορεί να εφαρµοστεί από την περίοδο

λήθαργου των δέντρων µέχρι και την έναρξη της βλαστικής περιόδου.
Εποµένως παρέχεται η δυνατότητα στους εµβολιαστές να αρχίσουν τους
εµβολιασµούς από πολύ νωρίς και αργότερα (Απρίλιο - Μάϊο) να εφαρµόσουν
τον πλακίτη.
Η τεχνική είναι η εξής: Τα εµβόλια της κατάλληλης ποικιλίας θα πρέπει
να έχουν τουλάχιστον δύο υγιείς οφθαλµούς και την ίδια διάµετρο µε το
υποκείµενο η οποία θα πρέπει να είναι 1-2 εκατοστά. Οι εµβολιοφόροι βλαστοί
θα πρέπει να είναι της προηγούµενης βλαστικής περιόδου και τα εµβόλια να
λαµβάνονται από τη βάση των βλαστών ώστε να έχουν όσο το δυνατόν
λιγότερη εντεριώνη.
Το υποκείµενο κόβεται σε ύψος 20-30 εκ. περίπου. Καλό είναι η τοµή
να γίνει λίγες µέρες νωρίτερα για την αποµάκρυνση των χυµών µε τη
δακρύρροια λόγω ριζικής πίεσης. Η τοµή ανανεώνεται κατά την εφαρµογή του
εµβολιασµού.
Στη βάση του εµβολίου γίνεται µε το εµβολιαστήρι µια λοξή τοµή
µήκους τριπλασίου περίπου της διαµέτρου. Πάνω στη λοξή τοµή θα γίνει µια
δεύτερη αρχίζοντας από το επάνω άκρο αυτής και στο 1/3 περίπου του
µήκους της. Η δεύτερη αυτή τοµή να γίνει όσο το δυνατόν παράλληλα προς
την πρώτη ώστε να σχηµατιστεί η γλωσσίδα.
Η ίδια διαδικασία γίνεται και στο υποκείµενο. Φέρονται κατόπιν σε
επαφή οι δύο λοξές τοµές ώστε οι δύο γλωσσίδες να εµπλακούν και τα κάµβια
να συµπέσουν (Εικόνα 1).
Μετά γίνεται το δέσιµο µε διάφορα υλικά όπως ράφια (χόρτο)
πλαστικές ταινίες, λευκοπλάστη κ.α. Πρέπει να ακολουθεί επάλειψη των
ακάλυπτων σηµείων µε µαστίχα ή αλοιφή εµβολιασµού για τη µείωση των
απωλειών των χυµών και την προστασία από τις καυστικές ακτίνες του ήλιου.
Μόλις αρχίσει η βλάστηση των οφθαλµών του εµβολίου ( Εικόνα 2)
αφαιρείται µε προσοχή το δέσιµο ώστε να µην εµποδίζεται η δραστηριότητα
του καµβίου και εποµένως η καλύτερη ανάπτυξη του επουλωτικού ιστού.
Ακολουθεί η πρόσδεση του εµβολίου σε κάποιο υποστήριγµα για να µη σπάσει
από το βάρος του ή την πίεση του ανέµου.
2

Ο αγγλικός εγκεντρισµός ήταν από τους πρώτους τρόπους εµβολιασµού

της καρυδιάς που εφαρµόστηκαν για τη µαζική παραγωγή εµβολιασµένων
δενδρυλλίων καρυδιάς στα φυτώρια.

Εικόνα 1. Αγγλικός εγκεντρισµός.

Α) Το υποκείµενο και το εµβόλιο είναι έτοιµα να έρθουν σε επαφή µεταξύ τους.
Β) Όπως φαίνονται από την πλευρά των λοξών τοµών.
Γ) Το υποκείµενο και το εµβόλιο έχουν εµπλακεί µεταξύ τους.

Επίσης µπορεί να εφαρµοστεί ο Αγγλικός εγκεντρισµός και µε

την µέθοδο της θερµοσυγκόλλησης, ο επιτραπέζιος.
 3

Σχιστός εγκεντρισµός (cleft grafting)

Ο εγκεντρισµός αυτός εφαρµόζεται από την περίοδο λήθαργου µέχρι

και την έναρξη της βλαστικής περιόδου. Μπορεί όµως να συνεχιστεί όπως και
ο αγγλικός εγκεντρισµός και µετά το ξεκίνηµα των χυµών εφόσον τα εµβόλια
διατηρηθούν σε χαµηλές θερµοκρασίας γύρω στο µηδέν, στο ψυγείο.
Κατ’ αυτόν τέµνεται ο κορµός ή οι βραχίονες των δένδρων σ’ ένα
επιθυµητό ύψος λίγες µέρες πριν την εφαρµογή του για την αποµάκρυνση
των χυµών µε τη δακρύρροια. Αφού ανανεωθεί η τοµή γίνεται ένα σχίσιµο
του υποκειµένου κατά µήκος της διαµέτρου της τοµής, αν θέλουµε να
θέσουµε δύο εµβόλια (καλέµια, κεντράδια), ή δύο σχισίµατα κάθετα µεταξύ
τους για να θέσουµε 4 εµβόλια. Οι σχισµές µπορούν να γίνουν µε κατάλληλο
εργαλείο, το εγκεντριστήρι, ή µε ένα κοινό πριόνι.

Εικόνα 2. Αρχική ανάπτυξη

του εµβολιοβλαστού µε τη
µέθοδο του αγγλικού
εγκεντρισµού.
4

Μετά ετοιµάζουµε το εµβόλιο πάχους 1-1,5 εκ. περίπου µε δύο

οφθαλµούς και τη σφήνα στο κάτω άκρο του ώστε να εφαρµόσει στη σχισµή
του υποκειµένου. Με δύο λοξές και αντίθετες τοµές µήκους 5-6 εκ. περίπου
στη βάση του εµβολίου σχηµατίζεται η σφήνα. Οι δύο πλευρές της σφήνας
του καλεµιού που φέρουν τη φλούδα δεν πρέπει να είναι ίσες σε πάχος.
Η εξωτερική αυτή που θα έρθει σε επαφή µε τη φλούδα του
υποκειµένου, θα πρέπει να έχει µεγαλύτερο πάχος. Θα πρέπει επίσης κατά την
ετοιµασία της σφήνας να µην αποκαλυφθεί πολύ η εντεριώνη (Εικόνα 3).
Κατά την είσοδο του καλεµιού στη σχισµή προσέχουµε ώστε να
εισέλθει όλη η σφήνα µέσα και να εφαρµοστούν τα δύο κάµβια του
υποκειµένου και του εµβολίου για να εξασφαλιστεί η πλήρης ένωσή τους.
Μετά τον εµβολιασµό καλύπτονται οι τοµές του υποκειµένου και των
εµβολίων µε προστατευτική αλοιφή εµβολιασµού ή µε διάφορα άλλα υλικά
προστασίας και δεσίµατος (Εικόνα 4).
Μετά τη βλάστηση του εµβολίου (Εικόνα 5) θα ακολουθήσει πρόσδεσή
του πάνω σε υποστήριγµα.
Ο τρόπος αυτός εµβολιασµού µπορεί να εφαρµοστεί κυρίως για τη
µετατροπή των µη παραγωγικών δένδρων καρυδιάς σε πιο αποδοτικά,
εµβολιάζοντας αυτά µε τις βελτιωµένες ποικιλίες, αφού είναι γνωστό ότι οι
περισσότερες καρυδιές στη χώρα µας είναι ανεµβολίαστες.
 5

Εικόνα 3. Εµβόλιο έτοιµο για το σχιστό εγκεντρισµό.

Α) Όπως φαίνεται από τη λοξή τοµή της σφήνας.
Β) Φαίνεται η εξωτερική πλευρά της σφήνας η οποία θα έρθει σε επαφή µε τη φλούδα του
υποκειµένου.
Γ) Φαίνεται η εσωτερική πλευρά της σφήνας η οποία έχει µικρότερο πάχος από την
εξωτερική.
6

Υποφλοιός εγκεντρισµός ή στεφανίτης (bark grafting)

Αυτός ο εγκεντρισµός εφαρµόζεται µε την έναρξη των χυµών του

υποκειµένου ώστε να αποσπάται (να σηκώνει) η φλούδα καλά. Εποµένως θα
πρέπει οι εµβολιοφόροι βλαστοί να διατηρούνται στο ψυγείο µέχρι τη
χρησιµοποίησή τους.
Όπως και στον προηγούµενο εγκεντρισµό, πρώτα τέµνεται το
υποκείµενο λίγες µέρες νωρίτερα. Κατά την εφαρµογή του, αφού γίνει η
ανανέωση της τοµής ετοιµάζεται το εµβόλιο το οποίο θα φέρει δύο
τουλάχιστον οφθαλµούς και µια µονόπλευρη σφήνα στη βάση του. Η
µονόπλευρη σφήνα είναι δυνατόν να φέρει κάθισµα ( τακούνι) για την
καλύτερη στερέωση του εµβολίου πάνω στο υποκείµενο.
Η σφήνα γίνεται προς την πλευρά του εµβολίου που θα έρθει σε επαφή
µε το κάµβιο του υποκειµένου. Στην απέναντι πλευρά γίνεται µια µικρότερη
λοξή τοµή ώστε να µεγαλώσουν οι καµβιακές επιφάνειες. Η µεγάλη τοµή της
σφήνας έχει µήκος 5 εκ. περίπου και η µικρή τοµή 2 εκ. (Εικόνα 6).

Είκ. 4. Σχιστός εγκεντρισµός

Α) Τα εµβόλια εισήλθαν στη σχισµή του υποκειµένου.
Β) Λεπτοµέρεια µετά την αφαίρεση τµήµατος του υποκειµένου για να φανεί πώς τα
κάµβια έρχονται σε επαφή µεταξύ τους.
Γ) Οι τοµές του υποκειµένου και των εµβολίων καλύφθηκαν µε µαστίχα εµβολιασµού.
 7

Μετά θα γίνουν οι χαραγές στο φλοιό του υποκειµένου κάθετα προς

την τοµή του, µέσα στις οποίες θα εισέλθουν οι σφήνες των εµβολίων. Για την
καλύτερη στερέωση των εµβολίων στη θέση αυτή, ανάµεσα στο ξύλο και τη
φλούδα µπορούµε να χρησιµοποιήσουµε 2-3 µικρά καρφιά (Εικόνα 7Α).
Ακολουθεί επάλειψη των τοµών του εµβολίου και του υποκειµένου µε µαστίχα
εµβολιασµού (Εικόνα 7Β) ή µε διάφορα άλλα υλικά όπως και στους
προηγούµενους εµβολιασµούς.
Στην Εικόνα 8 φαίνεται µια παραλλαγή της µεθόδου αυτής. Εδώ
γίνονται στη φλούδα του υποκειµένου δύο χαραγές παράλληλες µεταξύ τους
και σε απόσταση όσο είναι το πάχος του εµβολίου έτσι ώστε να σχηµατιστεί
µια λωρίδα.
Αφού εισέλθει η σφήνα του εµβολίου ανάµεσα από το ξύλο και τη
φλούδα του υποκειµένου, κόβεται η λωρίδα στο 1/3 περίπου του µήκους της
από πάνω και το υπόλοιπο καρφώνεται µε ένα µικρό καρφί πάνω στη σφήνα
του εµβολίου. Με ένα δεύτερο καρφάκι επιτυγχάνεται καλύτερη στερέωση
του εµβολίου πάνω στο υποκείµενο.

Είκ. 5. Αρχική ανάπτυξη

του εµβολιοβλαστού
µε το σχιστό εγκεντρισµό.
8

Μετά τη βλάστηση των εµβολιοβλαστών (Εικόνα 9) θα γίνει πρόσδεση

σε υποστήριγµα. Ο υπόφλοιος εγκεντρισµός όπως και ο σχιστός ενδείκνυνται
στην αλλαγή των µεγάλων µη παραγωγικών δένδρων µε τις κατάλληλες
ποικιλίες.

Εικόνα 6. Εµβόλιο έτοιµο

για τον υπόφλοιο εγκεντρισµό.
 9

Εικόνα 7. Υπόφλοιος εγκεντρισµός.

Α) Τα εµβόλια εισήλθαν στη θέση τους και καρφώθηκαν για καλύτερη
στερέωση πάνω στο υποκείµενο.
Β) Οι τοµές του υποκειµένου και των εµβολίων
καλύφθηκαν µε µαστίχα εµβολιασµού.

Εικόνα 8. Παραλλαγή του

υπόφλοιου εγκεντρισµού.

Επίσης στην καρυδιά µπορεί να

εφαρµοστεί και ο εµβολιασµός
Cadillac ή πλευρικός εγκεντρισµός,
καθώς και ο εγκεντρισµός µε
εντοµή ή και ο καβαλάρης
(σφηνοειδής).
10

ΕΝΟΦΘΑΛΜΙΣΜΟΙ
Ασπιδωτός ή Τ ενοφθαλµικός (shield or T budding)

Ο ενοφθαλµικός αυτός είναι ο πιο κοινός τρόπος εµβολιασµού των

οπωροφόρων δένδρων. Μπορεί να χρησιµοποιηθεί και στην καρυδιά αλλά όχι
µε τόση επιτυχία. Εφαρµόζεται την Άνοιξη όταν «σηκώνει» η φλούδα. Με το
κοινό εµβολιαστήρι χαράσσεται σε λεία επιφάνεια του υποκειµένου και στο
κατάλληλο ύψος όρθιο Τ µέχρι του κεντρικού κυλίνδρου (ξύλου). Η εγκάρσια
και η κατακόρυφη τοµή του Τ έχουν µήκος ανάλογο µε το µέγεθος του
εµβολίου.
Στη συνέχεια αφαιρείται από τον εµβολιοφόρο βλαστό το εµβόλιο µε
µεγάλο τεµάχιο φλοιού χωρίς ξύλο σε σχήµα ασπιδίου µε τους δύο
οφθαλµούς στο κέντρο (Εικόνα 10Α). Αφού ανασηκωθούν λίγο τα χείλη του
Τ εισάγεται το εµβόλιο µέσα στη σχισµή ώστε να έλθει σ’ επαφή µε τον
κεντρικό κύλινδρο και το εγκάρσιο χείλος του (Εικόνα 10Β). Ακολουθεί η
πρόσδεση του εµβολίου µε κατάλληλο υλικό.

Εικόνα 9. Αρχική ανάπτυξη των εµβολιοβλαστών

µε τον υπόφλοιο εγκεντρισµό.
 11

Εικόνα 10. Ασπιδωτός ενοφθαλµισµός.

Α) Εµβόλιο έτοιµο σε σχήµα ασπιδίου.
Β) Μετά την εισαγωγή του στο υποκείµενο στη θέση του Τ.
Γ) Έναρξη βλάστησης του οφθαλµού του εµβολίου.
12

Ενοφθαλµισµός µε τεµάχιο ξύλου (chip budding)

Ο ενοφθαλµισµός αυτός χρησιµοποιείται στον εµβολιασµό του

αµπελιού που είναι γνωστός ως µαγιόρκειος. Η ξένη και ελληνική
βιβλιογραφία δεν τον αναφέρουν ως τρόπο εµβολιασµού της καρυδιάς. Τα
ΦΥΤΩΡΙΑ Ε.Β. ΒΑΦΙΑ πειραµατιζόµενα µ’ αυτόν τον τρόπο είχαν ενθαρρυντικά
αποτελέσµατα.
Καταρχήν τέµνεται το υποκείµενο στο κατάλληλο ύψος λοξά µε κλίση
προς τα κάτω σε βάθος 3-5 χιλιοστά και γωνία 20ο – 40ο περίπου. Ακολουθεί
ένα δεύτερο κόψιµο από σηµείο που απέχει 5 εκ. περίπου από το πρώτο, µε
κλίση προς τα κάτω, έως ότου συναντηθούν οι δύο τοµές. Με την
αποµάκρυνση του τεµαχίου ξύλου σχηµατίζεται στο υποκείµενο µια σφήνωση
στην οποία θα τοποθετηθεί το εµβόλιο (Εικόνα 11Α).
Με τον ίδιο τρόπο αφαιρείται από τον εµβολιοφόρο βλαστό ίσου
πάχους µε το υποκείµενο το εµβόλιο ίσων διαστάσεων µε τη σφήνωση
(Εικόνα 11Β). Τοποθετείται το εµβόλιο στη σφήνωση του υποκειµένου, έτσι
ώστε να συµπέσουν οι περιοχές του καµβίου (Εικόνα 11Γ). Η πρόσδεση
γίνεται µε κατάλληλο λευκοπλάστη. Η εικόνα 12 δείχνει την αρχική ανάπτυξη
του εµβολίου.

Εικόνα 11. Ενοφθαλµισµός µε τεµάχιο ξύλου.

Α) Το υποκείµενος µε τη σφήνωση.
Β) Το εµβόλιο µε τεµάχιο ξύλου.
Γ) Το εµβόλιο τοποθετήθηκε στη σφήνωση του υποκειµένου.
 13

Εικόνα 12. Η έκπτυξη των δύο οφθαλµών του εµβολίου µε τη

µεθόδου του ενοφθαλµισµού µε τεµάχιο ξύλου.

Εικόνα 13. Λεπτοµέρεια του εµβολιασµού µε τη µέθοδο chip budding.

Φαίνεται η συγκόλληση του ξύλου του εµβολίου µε το ξύλο του
υποκειµένου, λόγω δράσης του καµβίου.
14

Εικόνα 14. ∆ενδρύλλια καρυδιάς στα ΦΥΤΩΡΙΑ Ε.Β. ΒΑΦΙΑ

εµβολιασµένα µε τη µέθοδο chip budding.

Σχετική επιστηµονική εργασία παρουσιάστηκε στο 19ο Πανελλήνιο

Επιστηµονικό Συνέδριο της Ελληνικής Επιστηµονικής Εταιρείας
Οπωροκηπευτικών (Ε.Ε.Ε.Ο.) στο Ηράκλειο το 1999 µε τίτλο: «∆ιερεύνηση
της δυνατότητας εµβολιασµού της καρυδιάς µε τη µέθοδο chip budding».
 15

Πλακίτης (patch budding)

Ο ενοφθαλµισµός αυτός εφαρµόζεται µε την έναρξη της βλαστικής

περιόδου, όταν δηλαδή αρχίζει να «σηκώνει» η φλούδα µέχρι και αρχές
Ιουνίου. Θα πρέπει εποµένως οι εµβολιοφόροι βλαστοί της προηγούµενης
χρονιάς να κοπούν από νωρίς πριν ξεκινήσουν οι χυµοί, ανάλογα µε την
ποικιλία, και να διατηρηθούν στο ψυγείο σε θερµοκρασία γύρω στους 0ο C.
Μπορεί να εφαρµοστεί και τέλη Αυγούστου – αρχές Σεπτεµβρίου µε
εµβόλια της τρέχουσας βλάστησης, µε µικρότερα όµως ποσοστά επιτυχίας. Θα
πρέπει όµως 20 περίπου ηµέρες νωρίτερα να κοπούν τα φύλλα ώστε στον
εµβολιασµό να αφαιρούνται εύκολα οι µίσχοι για την καλύτερη πρόσδεση.
Το εµβόλιο είναι ένα τεµάχιο φλοιού σχήµατος τετραγώνου ή
ορθογωνίου µε δύο οφθαλµούς στο κέντρο. Επειδή οι βλαστοί της καρυδιάς
φέρουν σε κάθε γόνατο από ένα έως τρεις υπερκείµενους οφθαλµούς
προτιµούνται τα εµβόλια που φέρουν δύο οφθαλµούς.
Οι οφθαλµοί θα πρέπει να είναι αναπτυγµένοι, «ψηµένοι» και στρωτοί
(να µην έχουν κύρτωµα). Για τη λήψη του εµβολίου χρησιµοποιείται ειδικό
εµβολιαστήρι µε δύο παράλληλες λάµες οι οποίες απέχουν 3 - 4 εκ. περίπου
(Εικόνα 15). Πρώτα γίνονται µε το διπλό αυτό εµβολιαστήρι οι δύο
παράλληλες χαραγές πάνω στη
φλούδα του εµβολιοφόρου
βλαστού και κάθετα προς τον
άξονά του. Με τη βοήθεια του
κοινού εµβολιαστηρίου γίνονται οι
δύο άλλες παράλληλες πλευρές της
πλάκας κάθετα προς τις δύο
πρώτες. Στη συνέχεια µε το νύχι
του κοινού εµβολιαστηρίου
ανασηκώνεται η φλούδα και
αποσπάται µε επιδέξια κίνηση του
εµβολιαστή µαζί µε τις καταβολές
των οφθαλµών.
Σε κατάλληλο σηµείο του
υποκειµένου το οποίο είναι
Εικόνα 15. Εµβολιαστήρια. µονοετές ή διετές αφαιρείται ένα
Α) Το κοινό εµβολιαστήρι που χρησιµοποιείται
σε όλους τους εµβολιασµούς.
Β) Ειδικό εµβολιαστήρι µε δύο παράλληλες
λάµες το οποίο χρησιµοποιείται στον πλακίτη.
16

τµήµα φλοιού µε τον ίδιο τρόπο, ίσων διαστάσεων µε το εµβόλιο για να

συµπέσουν οι τοµές. Ευνόητο είναι ότι θα πρέπει το εµβόλιο να λαµβάνεται
από εµβολιοφόρο βλαστό που έχει το ίδιο περίπου πάχος µε το υποκείµενο.
Αφού τοποθετηθεί το εµβόλιο πάνω στο υποκείµενο (Εικόνα 16)
ακολουθεί προσεκτικό δέσιµο µε τα γνωστά υλικά δεσίµατος (προτιµάται η
ελαστική ταινία όπως θα αναφερθεί και παρακάτω), το οποίο αφαιρείται µετά
από 20 µέρες περίπου. Ακολουθεί η κοπή του υποκειµένου σε ένα σηµείο 15
εκ. περίπου πάνω από το σηµείο εµβολιασµού και το δέσιµο του νεαρού
εµβολίου πάνω στο υποκείµενο (Εικόνα 17).

Εικόνα 16. Πλακίτης ενοφθαλµισµός. Εικόνα 17. Αρχική ανάπτυξη του εµβολίου
Το εµβόλιο τοποθετήθηκε στη µε τη µέθοδο του πλακίτη.
θέση του πάνω στο υποκείµενο.
 17

Εικόνα 18. ∆ιάφορα υλικά πρόσδεσης εµβολιασµού: χόρτο ( ράφια), πλαστικές ταινίες και δύο
ελαστικές ταινίες.

Εικόνα 19. Εµβολιασµένα δενδρύλλια µε πλακίτη όπου χρησιµοποιήθηκαν πλαστικές και

ελαστικές λωρίδες. Είναι εµφανώς πιο έντονο το σφίξιµο στην περιοχή εµβολιασµού µε τις
πλαστικές ταινίες.

Πολύ καλά αποτελέσµατα δίνει και ο δακτυλιοειδής ενοφθαλµισµός

(παραλλαγή του πλακίτη).
18

Το πρόβληµα του εµβολιασµού της καρυδιάς έχει λυθεί εδώ και χρόνια
µε τη µέθοδο του πλακίτη ενοφθαλµισµού και µε τη χρήση ελαστικής
ταινίας ως υλικό πρόσδεσης.
Με τη µέθοδο αυτή επιτυγχάνεται ποσοστό επιτυχίας έως και 100% τον
Απρίλιο µειούµενο σταδιακά σε περίπου 80% τον Μάϊο, λόγω αύξησης της
θερµοκρασίας και της υποβάθµισης της ποιότητας των εµβολίων τα οποία
διατηρούνται στο ψυγείο.
Η επιτυχία αυτή αποδίδεται στο γεγονός ότι λόγω της ελαστικότητας
της λωρίδας δεν περισφίγγεται πολύ η περιοχή του εµβολιασµού και έτσι
επιτρέπεται ανεµπόδιστα η ανάπτυξη του καµβίου. Επειδή η ελαστική ταινία
µπορεί να εκταθεί µέχρι το πενταπλάσιο περίπου του µήκους της ο έµπειρος
εµβολιαστής έχει τη δυνατότητα να ρυθµίσει το κατάλληλο σφίξιµο ώστε να
επιτευχθεί η αναγκαία επαφή του εµβολίου µε το υποκείµενο και συγχρόνως
να επιτραπεί η ανάπτυξη (διείσδυση) του καµβίου κάτω από το εµβόλιο.
Οι ελαστικές αυτές ταινίες µπορούν να παραµείνουν και να
προστατεύουν το εµβόλιο επί µακρότερο χρονικό διάστηµα απ’ ότι οι
πλαστικές. Αποτέλεσµα αυτού είναι να αποφεύγονται οι υψηλές θερµοκρασίες,
τα ηλιοκαύµατα, και να διατηρείται η περιοχή του εµβολιασµού δροσερή για
ικανό και αναγκαίο χρονικό διάστηµα έως ότου γίνει η συνένωση εµβολίου και
υποκειµένου. Επίσης αφαιρούνται ευκολότερα, µάλιστα µπορούν και να
αυτοκαταστραφούν. Αυτές οι λωρίδες έχουν διάφορες διαστάσεις όπως π.χ.
24 x 0,8 εκατοστά.
Σχετική επιστηµονική εργασία ανακοινώθηκε στην 18η Πανελλήνια
Επιστηµονική Συνεδρίαση της Ε.Ε.Ε.Ο., στη Θεσσαλονίκη το 1997, µε τίτλο:
«Αύξηση του ποσοστού επιτυχίας του πλακίτη ενοφθαλµισµού στην καρυδιά».
Ο πλακίτης ενοφθαλµισµός είναι ο καλύτερος από όλους τους
εµβολιασµούς, διότι δίνει υψηλότερα ποσοστά επιτυχίας και τα
καλύτερα δενδρύλλια.
 19

ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΚΑΡΥ∆ΙΑΣ

Παρακάτω θα αναφερθεί σε γενικές γραµµές, η πορεία που ακολούθησε

η βελτίωση της καρυδιάς κυρίως στην Καλιφόρνια της Αµερικής που είναι και η
πατρίδα των περισσότερων γνωστών ποικιλιών. Οι διάφορες ποικιλίες της
καρυδιάς είναι σπορόφυτα τα οποία επιλέχθηκαν ως προς ορισµένα επιθυµητά
γνωρίσµατα. Τα σπορόφυτα αυτά είναι δυνατόν να προήλθαν από τυχαίους
σπόρους προϊόντα φυσικής επικονίασης ή από καρύδια που προήλθαν από
τεχνητή επικονίαση. Στην περίπτωση της ελεύθερης επικονίασης ή και οι δυο
γονείς είναι άγνωστοι ή η µητέρα είναι γνωστή αλλά άγνωστος ο πατέρας
λόγω του ανεξέλεγκτου της γύρης. Στην περίπτωση της τεχνητής επικοινωνίας
και οι δυο γονείς είναι γνωστοί.
Πριν η βελτίωση της καρυδιάς βασιστεί στις πρόσφατες επιστηµονικές
γνώσεις της Γενετικής και Βελτίωσης των φυτών στηριζόταν στην τύχη και
στην παρατηρητικότητα µερικών εµπειρικών καλλιεργητών. Έτσι για
παράδειγµα οι παλαιότερες ποικίλες Payne, Hartley, Trinta, Eureka, Concord,
Placentia επιλέχθηκαν τυχαία από απλούς καλλιεργητές της καρυδιάς οι οποίοι
µάλιστα έδωσαν στις καρυδιές αυτές τα ονόµατά τους ή τα ονόµατα των
τοποθεσιών όπου αποµονώθηκαν.
Οι νεότερες όµως ποικιλίες όπως Gustine, Pedro Amigo, Vina, Chico,
Chandler, Howard, κλπ. είναι αποτέλεσµα της εφαρµογής των πρόσφατων
γνώσεων της Γενετικής και Βελτίωσης των φυτών και προήλθαν από τεχνητές
διασταυρώσεις κατόπιν επιλογής. Σήµερα ο βελτιωτής δεν στηρίζεται στην
τύχη αλλά επιλέγοντας τους γονείς δηµιουργεί γενοτύπους υπέρτερους αυτών.
Τα στάδια που ακολουθεί η βελτίωση της καρυδιάς είναι τα εξής:
1. Ο προσδιορισµός του στόχου του βελτιωτικού προγράµµατος που
συνήθως είναι η βελτίωση της απόδοσης και της ποιότητας.
2. Η αναγνώριση των προβληµάτων και η επιλογή των επιθυµητών
γνωρισµάτων τα οποία χρειάζονται βελτίωση ώστε να επιτευχθεί ο σκοπός του
βελτιωτικού προγράµµατος. Βασική προϋπόθεση είναι η εύρεση της πηγής
των επιθυµητών αυτών γνωρισµάτων και η γνώση του βαθµού µε τον οποίο
αυτά κληρονοµούνται από γενιά σε γενιά δηλαδή τις κληρονοµικής ικανότητας
(Heritability).
Η κληρονοµική ικανότητα µπορεί να βρεθεί µε την ανάλυση των
δεδοµένων της συµπεριφοράς των απογόνων σε σχέση µε τους γονείς.
Εκφράζεται σε ποσοστά µε το συντελεστή κληρονοµικής ικανότητας ο οποίος
20

είναι µικρότερος στα ποσοτικά σε σχέση µε τα ποιοτικά γνωρίσµατα. Ένα

γνώρισµα που έχει µεγάλο συντελεστή επηρεάζεται λιγότερο από το
περιβάλλον και βελτιώνεται ευκολότερα από ένα άλλο µε µικρό συντελεστή.
Στον πίνακα 1 δίνεται ο συντελεστής κληρονοµικής ικανότητας των
σπουδαιότερων γνωρισµάτων της καρυδιάς.
3. Ανάπτυξη µεθόδου επιλογής για την αποµόνωση των υπέρτερων
γενοτύπων που διαθέτουν γονίδια για τη βελτίωση των διαφόρων επιθυµητών
γνωρισµάτων. Μερικά χαρακτηριστικά αναγνωρίζονται και µετριούνται εύκολα
όπως είναι η ζωηρότητα βλάστησης, το µέγεθος του καρπού, η αναλογία
ψίχας κ.α.
Άλλα γνωρίσµατα όπως είναι η αντοχή στις ασθένειες είναι
δυσκολότερο να αναγνωριστούν διότι θα πρέπει ο βελτιωτής να αναπτύξει µια
κατάλληλη τεχνική για να κάνει τεχνητές µολύνσεις σε µεγάλο αριθµό φυτών
ώστε να αποµονωθούν τα ανθεκτικά από τα ευαίσθητα φυτά.
4. Εντοπισµός πηγών επιθυµητών γονιδίων. Πηγή τέτοιων γονιδίων
µπορεί να αποτελέσουν οι ήδη υπάρχουσες ποικιλίες, τα διάφορα συγγενικά µε
την καρυδιά είδη καθώς και η εισαγωγή γενετικού υλικού από άλλες χώρες
από πλαίσια της ανταλλαγής γενετικού υλικού ή των διαφόρων αποστολών.

Πίνακας 1. Κληρονοµική ικανότητα των γνωρισµάτων της καρυδιάς.

 21

5. Επιλογή των γονέων µε τα επιθυµητά γνωρίσµατα και διασταύρωση

αυτών εφαρµόζοντας ειδική τεχνική ελεγχόµενης επικονίασης. Κατ’ αυτήν
γίνεται η συλλογή της γύρης από τους ίουλους του ενός γονέα (πατέρα) η
οποία συντηρείται για λίγες µέρες, έως ότου γίνει η επικονίαση, σε γυάλινο
φιαλίδιο κλεισµένο µε βαµβάκι σε θερµοκρασία 0ο C και σχετική υγρασία 40%.
Η γύρη της καρυδιάς, όπως και των άλλων οπωροφόρων δέντρων, είναι
δυνατό να διατηρήσει τη βιωσιµότητά της για ένα χρόνο και πλέον σε
θερµοκρασία -19ο C.
Η επικονίαση θα γίνει όταν οι δυο λοβοί του στίγµατος είναι καλά
αναπτυγµένοι, φέρουν το στιγµατικό υγρό και σχηµατίζουν γωνία 45ο µε τον
άξονα της ωοθήκης. Αν εµφανιστούν κηλίδες σκοτεινού χρώµατος στο στίγµα,
η στιγµατική επιφάνεια αρχίζει να ξηραίνεται ή τα στίγµατα είναι άωρα τότε η
τεχνητή επικονίαση δεν έχει αποτέλεσµα.
Τα στίγµατα είναι υποδεκτικά για επικονίαση γύρω στις 3-4 µέρες. Θα
πρέπει όµως πριν τα θηλυκά άνθη γίνουν υποδεκτικά να καλυφθούν µε
προστατευτικά σακίδια, µαζί µε τους βλαστούς που τα φέρουν, για να
προστατευθούν από την ανεπιθύµητη γύρη. Όταν τα στίγµατα γίνουν
υποδεκτικά εισάγεται η γύρη µέσα στο σάκο µε τη βοήθεια µίας σύριγγας.
6. Τα καρύδια που προήλθαν από την τεχνητή επικονίαση φυτεύονται
και τα σπορόφυτα επιλέγονται ως προς τα επιθυµητά γνωρίσµατα. Αυτή η
πρώτη επιλογή όλων των σποροφύτων επιτρέπει στο βελτιωτή να επιλέξει τα
πλέον επιθυµητά άτοµα για περαιτέρω δοκιµή. Τα υπέρτερα αυτά σπορόφυτα
που αποτελούν τις επεµβάσεις (treatments), εµβολιάζονται σε ένα κοινό
υποκείµενο µαζί µε µια ποικιλία µάρτυρα και αποτελούν µια επανάληψη
(block), ώστε να γίνουν οι συγκρίσεις κάτω από τις ίδιες συνθήκες. Αυτά τα
σπορόφυτα µπορεί να χρησιµοποιηθούν ως γονείς για περαιτέρω
διασταυρώσεις µεταξύ τους.
Πριν ένα σπορόφυτο διαδοθεί ως ποικιλία διανέµεται πρώτα σε
συνεργαζόµενους καλλιεργητές ώστε να δοκιµαστεί κάτω από τις διάφορες
συνθήκες γεωργού στους δοκιµαστικούς οπωρώνες. Αφού αποδειχθεί ότι µ’
αυτά τα πειράµατα ελέγχου το σπορόφυτο έχει καλή συµπεριφορά διαδίδεται
πλέον µαζικά ως ποικιλία.
Η βελτίωση της καρυδιάς είναι µια µακρόχρονη υπόθεση.
Η βελτίωση και επιλογή της καρυδιάς µε βάση τις επιστηµονικές
γνώσεις της Γενετικής και Βελτίωσης των φυτών άρχισε στο πανεπιστήµιο
Davis της Καλιφόρνιας το 1948 από τους ερευνητές Eugene F. Serr και Harold
22

I. Forde. Σκοπός τους ήταν η αξιολόγηση ορισµένων χαρακτηριστικών που θα

οδηγούσε στη βελτίωση της απόδοσης και της ποιότητας. Τα χαρακτηριστικά
αυτά ήταν η πλαγιοκαρπία, η όψιµη βλάστηση, το υψηλό ποσοστό ψίχας, το
ανοιχτό χρώµα αυτής κ.α.
Η µακρόχρονη φύση ενός βελτιωτικού προγράµµατος φαίνεται αν
παρακολουθήσουµε τη δηµιουργία των ποικιλιών Howard και Chandler όπως
φαίνεται στο γενεαλογικό δένδρο του πίνακα 2.
Τα έτη 1949, 1951, 1952 η Conway Mayette µια όψιµης βλάστησης
ποικιλία επικονιάστηκε µε την Payne η οποία είναι πηγή γονιδίων της
πλαγιοκαρπίας. Ένας από τους 28 απογόνους αυτής της διασταύρωσης
βρέθηκε ότι συνδύαζε τα επιθυµητά γνωρίσµατα και αποτέλεσε την ποικιλία
Pedro. Τρία χρόνια αργότερα η ποικιλία Sharkey µε καρπό καλής ποιότητας και
η Marchetti µε µεγάλο ποσοστό πλαγιοκαρπίας διασταυρώθηκαν και έδωσαν
93 σπορόφυτα. Απ’ αυτήν την οικογένεια δηµιουργήθηκαν δύο ποικιλίες
(Amigo και Chico) και ένα τρίτο σπορόφυτο µε την κωδική ονοµασία UC 56-
224 κρατήθηκε για περαιτέρω διασταυρώσεις. Το 1963 ο γενότυπος αυτός
διασταυρώθηκε µε την Pedro. Από τους 33 απογόνους αυτής της
διασταύρωσης δύο αξιολογήθηκαν για πάνω από 10 χρόνια πριν διαδοθούν το
1979 ως ποικιλίες Howard και Chandler.

Πίνακας 2. Γενεαλογικό δένδρο των ποικιλιών που δηµιουργήθηκαν στο Davis (serr and
Forde).
 23

Για να δηµιουργηθούν αυτές οι δύο ποικιλίες χρειάστηκαν δύο γενιές,

αξιολογήσεις 128 απογόνων και συνολικά 27 χρόνια. Κατά τη διάρκεια αυτού
του βελτιωτικού προγράµµατος δηµιουργήθηκαν και άλλες 11 ποικιλίες όπως
φαίνεται στο γενεαλογικό δένδρο στον πίνακα 2.
To 1982 ένα νέο βελτιωτικό πρόγραµµα άρχισε υπό την καθοδήγηση
του δόκτορος Gale McGranahan. Οι στόχοι του προγράµµατος αυτού, όπως
και του προηγούµενου, τελικά είναι η απόδοση και η ποιότητα µε τη διαφορά
ότι σε αυτό εκτός από τη βελτίωση του εµβολίου αντικείµενο µελέτης και
βελτίωσης είναι και το υποκείµενο. ∆εδοµένου ότι η αντοχή του δένδρου
(εµβόλιο, υποκείµενο) σε διάφορες ασθένειες συµβάλλει στην τελική
απόδοση, το µεν εµβόλιο έγινε αντικείµενο βελτίωσης ως προς την αντοχή
του κυρίως στην ίωση µαύρη γραµµή (black line) το δε υποκείµενο ως προς
τη µυκητολογική ασθένεια φυτόφθορα. Έτσι τα βελτιωµένα υποκείµενα σε
συνδυασµό µε τις βελτιωµένες ποικιλίες θα πρέπει να συνδυάζουν εκτός από
τα γνωστά επιθυµητά γνωρίσµατα και αντοχή ως προς τις κυριότερες
ασθένειες.

Εικόνα 20. Καρυδιά στην οποία είναι εµβολιασµένες οι ποικίλες Vina, Amigo, Serr,
Franquette. Είναι ο καλύτερος τρόπος σύγκρισης των ποικιλιών µεταξύ τους. Οι ποικιλίες
Vina και Amigo υπερέχουν των δύο άλλων, ως προς την απόδοση.
24

Εικόνα 21. Λεπτοµέρεια πλαγιοκαρπίας Καλιφορνέζικης ποικιλίας.

Παρακάτω περιγράφονται τα κυριότερα χαρακτηριστικά τριών ποικιλιών

καθώς και η πορεία που ακολούθησαν έως ότου διαδοθούν:

Hartley
Είναι η πιο διαδεδοµένη και δηµοφιλής ποικιλία στην Καλιφόρνια όπου
συγκροτεί το 30% των καρυδεώνων. Επιλέχθηκε το 1909 ανάµεσα από
σπορόφυτα που καλλιεργούσε ο John Hartley στο κτήµα του και διαδόθηκε ως
ποικιλία το 1925. Οι γονείς της είναι άγνωστοι όµως πιστεύεται ότι προέρχεται
από τη Γαλλική ποικιλία Mayette.
Το δέντρο είναι ηµιορθόκλαδο, µέσης έως µεγάλης ευρωστίας και
βλαστάνει 16 µέρες µετά την Payne µε έναρξη βλάστησης µέσα Απριλίου.
Ανθοφορία θηλέων (έναρξη - λήξη), τέλη Απριλίου µε αρχές Μαΐου. Αργεί να
µπει σε καρποφορία, µε χαµηλή παραγωγή στα πρώτα χρόνια, αλλά υψηλή
όταν φτάσει στην ωριµότητα και µε ποσοστό πλαγιοκαρπίας 5 - 10%. Η
περίοδος συγκοµιδής είναι µεσοπρώϊµη (µέσα Οκτωβρίου). Επικονιάζεται από
τις ποικιλίες Franquette, Amigo και είναι ανθεκτική στη βακτηρίωση και στην
ανθράκνωση.
Στην Καλιφόρνια τα δένδρα της Hartley φυτεύονται στους καρυδεώνες
σε απόσταση 12 µέτρα µεταξύ τους. Ο καρπός είναι µεγάλος, οξύληκτος,
κολουροκωνικός µε ευρεία βάση και ικανοποιητική στεγανότητα. Έχει ψίχα
καλή ανοικτού χρώµατος, εύκολα αποσπώµενη από το κέλυφος και σε
αναλογία 45%. Συνιστάται για ορεινές, ηµιορεινές και πεδινές περιοχές.
 25

Vina
∆ηµιουργήθηκε στο Davis της Καλιφόρνιας από τους E.F. Serr και H.I.
Forde. Προήλθε από τη διασταύρωση Franquette X Payne που έγινε το 1948
και επιλέχθηκε το 1955. ∆οκιµάστηκε µε την κωδική ονοµασία UC 49 – 49 και
διαδόθηκε το 1968 µε το όνοµα Vina που το οφείλει σε µια πόλη οµώνυµη.
Το δέντρο είναι ηµιπλαγιόκλαδο, µέσης ευρωστίας και βλαστάνει 8
µέρες µετά την Payne, µε έναρξη βλάστησης αρχές Απριλίου. Ανθοφορία
θηλέων µέσα Απριλίου. Η χρονική διάρκεια απελευθέρωσης της γύρης
συµπίπτει κατά ένα µεγάλο ποσοστό µε αυτήν της υποδεκτικότητας των
θηλυκών ανθέων, εποµένως είναι αυτογόνιµη. Για καλύτερη όµως επικονίαση
µπορούν να χρησιµοποιηθούν και οι ποικιλίες Hartley, Pedrο, Amigo, Chico,
ενώ η ίδια επικονιάζει τις πρωτόγυνες Chico και Amigo.
Είναι δέντρο πολύ παραγωγικό, µε ποσοστό πλαγιοκαρπίας 80 – 90%
µε ταχεία είσοδο σε καρποφορία. Χρειάζεται κλάδεµα για να αποφευχθεί η
υπερβολική καρποφορία η οποία προκαλεί πτώση της ποιότητας. Είναι
ανθεκτικό στις υψηλές θερµοκρασίας του καλοκαιριού και φαίνεται να έχει
αντοχή στη βακτηρίωση.
Η περίοδος συγκοµιδής είναι πρώϊµη έως µεσοπρώϊµη (αρχές
Οκτωβρίου). Ο καρπός της είναι οξύληκτος, κολουροκωνικός µοιάζει µε τον
καρπό της Hartley αλλά η βάση του είναι λιγότερο επίπεδη. Έχει ποσοστό
ψίχας 45 – 50%, υψηλής ποιότητας, ανοικτού ξανθού χρώµατος και
παρουσιάζει καλή συγκόλληση ηµικελύφων. Συνιστάται για πεδινές και
ηµιορεινές περιοχές.

Chandler
∆ηµιουργήθηκε στο Davis της Καλιφόρνιας από τους E.F. Serr και H.I.
Forde. Προήλθε από τη διασταύρωση Pedro X 56 – 224 που έγινε το 1963 και
διαδόθηκε το 1979.
Το δέντρο είναι ηµιπλαγιόκλαδο µε βλάστηση σχετικά αδύνατη. Έναρξη
βλάστησης µέσα Απριλίου. Ανθοφορία θηλέων από 25/4 – 10/5. Επικονιάζεται
από τη Franquette. Είναι πολύ παραγωγικό µε ποσοστό πλαγιοκαρπίας 80%
και ταχεία είσοδο σε καρποφορία. Η εποχή ωρίµανσης του καρπού είναι
πρώιµη έως µεσοπρώιµη (αρχές Οκτωβρίου). Ο καρπός είναι ωοειδής µε
συγκόλληση βαλβίδων κελύφους σχετικά αδύνατη, ποσοστό ψίχας 50 – 53%
λευκοκίτρινου χρωµατισµού κα ο αποχωρισµός της από το κέλυφος εύκολος.
Συνιστάται ως κύρια ποικιλία για ορεινές, ηµιορεινές και πεδινές περιοχές.
26

Εικόνα 22. Καρποί ποικιλιών της καρυδιάς.

 27

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. ΑΛΜΑΝΙΩΤΗΣ, ∆.∆. 1986 ∆οκιµαστική εφαρµογή του αγγλικού
εµβολιασµού καρυδιάς. Αγροτικά θέµατα 5: 35 – 38.
2. ΒΑΦΙΑΣ, Β.Ν. 1998. Αύξηση του ποσοστού επιτυχίας του πλακίτη
ενοφθαλµισµού στην καρυδιά. Πρακτικά Ε.Ε.Ε.Ο. τόµος 7: 164 – 166.
3. ΒΑΦΙΑΣ, Β.Ν. 2001. ∆ιερεύνηση της δυνατότητας εµβολιασµού της
καρυδιάς µε τη µέθοδο chip budding. Πρακτικά Ε.Ε.Ε.Ο. τόµος 8: 53 – 55.
4. BEUTEL, J.A. and H.T. HARTMANN. 1982 Budding and Grafting Fruit Trees
in the Home Garden, Division of Agricultural Sciences University of California
Leaflet 2990, p.p. 8.
5. BROOKS, R.M. and H.P. OLMO 1972. Register of New Fruit and Nut
Vareties University of California.
6. FORDE, H.I. and W.H. GRIGGS. 1975. Pollination and Blooming Habits of
Walnuts, Division of Agricultural Sciences University of California.
7. ΘΕΡΙΟΣ, Ι. και Κ. ∆ΗΜΑΣΗ – ΘΕΡΙΟΥ. 1979. Η καρυδιά και η καλλιέργειά
της. Γεωπονικά 252 – 253: 206 – 220.
8. HARTMANN, H.T. Πολλαπλασιασµός ποικιλιών καρυδέας δι’ εγκεντρισµού
επί σποροφύτων υποκειµένων (Μετάφραση Μπουγά Π.), ∆ελτίον Αγροτικής
Τραπέζης 1969, Τεύχος 167: 28 – 33.
9. HARTMANN, H.T. and J.A. BEUTEL 1977. Propagation of Temperate - Zone
Fruit Plants. Division of Agricultural Sciences University of California. Leaflet
21103 p.p. 63.
10. HARTMANN, H.T. and D.E. KESTER 1968. Plant propagation principles
and practices, Second Edition, Prentice Hall, inc. Englewood Cliffs, New
Jersey.
11. ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ, Β.Χ. 1970. Αµπελουργία. Θεσσαλονίκη.
12. ΜΑΝΤΑΛΟΣ, Ν. 1981. Η καρυδιά. Αγροτική Τράπεζα Ελλάδος. Αθήνα.
13. ΠΑΠΑΛΕΞΑΝ∆ΡΗΣ, Κ.Χ. 1982. Εµβολιασµός καρυδιάς µε πλακίτη.
Γεωργική Έρευνα 6: 183 – 190.
14. RAMOS, D.E. 1985. Walnut Orchard Management. Division of Agriculture
and Natural Resources Publication 21410. p.p. 178.
15. ΡΑΠΤΟΠΟΥΛΟΣ, Θ.∆. 1970. Γενική ∆ενδροκοµία. Θεσσαλονίκη.
16. ΡΟΥΣΚΑΣ, ∆. 1986 Ο εµβολιασµός της καρυδιάς µε πλακίτη. Τα Αγροτικά
31: 66 – 68.
17. ΡΟΥΣΚΑΣ, ∆. Ν. Κατράνης, και Η. ΝΤΟΥΒΑΣ, 1985. Καρυδιά. Τα Αγροτικά
25: 10 – 18.
18. ΣΑΜΑΚΟΒΙΤΗΣ, Π. και Α. ΜΑΪΝΟΥ. 1979. Εµβολιασµός καρυδιάς.
Γεωτεχνικά 1: 41 – 43.
19. ΤΣΙΠΟΥΡΙ∆ΗΣ, Κ. 1986. Ενοφθαλµισµός µε τεµάχιο ξύλου (chip budding).
Αγροτικά θέµατα 6: 48 – 51.
 28

ΛΙΓΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΚΑΡΥ∆ΙΑΣ

Εικόνα 23. Ο καρυδεώνας (25 στρέµµατα) 16 ετών του κ. Π.Κ. Αθανασίου στο Μαυροβούνι
Λάρισας. Ο φυτευτικός σύνδεσµος (αποστάσεις φύτευσης) µεταξύ των δένδρων είναι
9 x 8 µέτρα (14 δένδρα ανά στρέµµα).

Εικόνα 24 Οι ποδιές των δένδρων σχεδόν ακουµπούν το έδαφος λόγω βάρους

της καρποφορίας.
29

Εικόνα 25. Η διαµόρφωση των δένδρων έγινε στα 2,5 µέτρα.

Συνιστούµε αυτό το ύψος για δύο λόγους:

α. Για την ανεµπόδιστη εκτέλεση των διαφόρων καλλιεργητικών
φροντίδων. Οι Καλιφορνέζικες ποικιλίες εκτός από πλαγιόκαρπες είναι και
πλαγιόκλαδες µε αποτέλεσµα να σχηµατίζονται οι ποδιές.
β. Σχηµατίζεται ωφέλιµος (εµπορεύσιµος) κορµός ύψους 2,5 µέτρων το
ξύλο του οποίου είναι πολυτιµότατο για την επιπλοποιία.
Για την υποστήριξη των νεαρών δενδρυλλίων θα χρειαστούν
σιδερόβεργες µήκους 2,5 µέτρων και πάχους 14mm (Φ 14) ή και χοντρότερες.
Θα χρειαστούν επίσης και δεσίµατα µεταξύ των δενδρυλλίων µε σχοινιά
(σπάγγοι).
Η καρυδιά παράγει µια ουσία την γιουγγλόνη, η οποία δρα σαν
φυσικό ζιζανιοκτόνο, µε αποτέλεσµα να αναπτύσσονται λιγότερα ζιζάνια κάτω
από τα δένδρα (προβολή της κόµης).

Σε αργιλώδη (βαριά) κυρίως εδάφη τα δένδρα της καρυδιάς µπορούν

να προσβληθούν στην περιοχή του λαιµού, από την φυτόφθορα.
 30

Εικόνα 26 Λεπτοµέρειες προσβολής δενδρυλλίων στην περιοχή του λαιµού από την φυτόφθορα.
31

ΛΙΓΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΟΥ ΠΕΚΑΝ

Το πεκάν (Carya illinoensis) ανήκει στην ίδια οικογένεια

Juglandaceae µε τη βασιλική καρυδιά (Juglans regia). Στο ανατολικό τµήµα
της Β. Αµερικής µέχρι το Μεξικό υπάρχουν 20 είδη του γένους Carya και ένα
ακόµη στην Κίνα. Το καλύτερο όλων είναι το πεκάν. Τα πλην του Carya
illinoensis είδη, καλούνται στις ΗΠΑ «hickory nuts».
Η καλλιέργεια του πεκάν θεωρείται «τεµπέλικη». ∆εν έχει εχθρούς
(µόνο τις αφίδες) δεν προσβάλλεται από την καρπόκαψα και ασθένειες (µόνο
το κλαδοσπόριο).
Το πεκάν είναι δένδρο µε µεγάλη ανάπτυξη, µπορεί να φτάσει σε ύψος
τα 40 µέτρα. Η διακλάδωση των δένδρων γίνεται περίπου στα 1,20 µέτρα. Ο
φυτευτικός σύνδεσµος είναι 12 x 12 µέτρα (7 δένδρα ανά στρέµµα).
Συνιστάται επίσης αρχικά ο φυτευτικός σύνδεσµος 6 x 6 µέτρα (28 δένδρα
ανά στρέµµα) και µετά από χρόνια λόγω συνωστισµού να αφαιρεθούν σειρές
ώστε ο φυτευτικός σύνδεσµος να γίνει 12 x 12 µέτρα. Επειδή τα δένδρα
γίνονται τεράστια θα χρειαστεί στο τέλος κι άλλο αραίωµα.
Το πεκάν µπαίνει σε καρποφορία από τον 4ο - 5ο χρόνο, οι µεγάλες
όµως αποδόσεις επιτυγχάνονται από δένδρα ηλικίας πάνω των 15 χρόνων. Η
παραγωγική ζωή του δένδρου υπολογίζεται πάνω από 100 χρόνια. Στις ΗΠΑ
αναφέρονται περιπτώσεις δένδρων ηλικίας πάνω από 150 χρόνια, µε πολύ
ικανοποιητική παραγωγή (200 – 250 κιλά ανά δένδρο).
Το πεκάν απαιτεί ελαφριά, βαθιά, προσχωµατικά και καλά
αποστραγγιζόµενα εδάφη. Τα δένδρα του είναι περισσότερο ευπαθή στην
τροφοπενία ψευδαργύρου από τα περισσότερα άλλα είδη οπωροφόρων, πλην
της φιστικιάς, της κερασιάς, της δαµασκηνιάς και πιθανόν της µηλιάς. Πριν
καταστεί γνωστή η αιτία της ζηµιάς η τροφοπενία αυτή λέγονταν «ροζέτα του
πεκάν». Η ροζέτα οφείλεται στη βραχυγονάτωση και συνοδεύεται συνήθως
από µικροφυλλία. Αντιµετωπίζεται µε χορήγηση θειικού ψευδαργύρου,
νιτρικού ψευδαργύρου ή χηλικού ψευδαργύρου (άλας ψευδαργύρου του
EDTA περιέχοντας 14%Zn), µε ριζοπότισµα ή διαφυλλικά.
 32

Η µέση χηµική σύνθεση της ψίχας του καρυδιού πεκάν σε 100

γραµµάρια είναι η ακόλουθη:

Έλαιο 73,0% Ριβοφλαβίνη Β2 0,02 mg

Πρωτεΐνη 9,4% Νιασίνη Β 0,1 mg
Σάκχαρα 3,9% Ασκορβικό οξύ C 11,0 mg
Νερό 3,6% Ασβέστιο 6,0 mg
Ίνες 2,2% Φωσφόρος 26,0 mg
Άµυλο 0,0% Σίδηρος 0,3 mg
Βιταµίνη Α 130,0 (I. U.)* Νάτριο 6,0 mg
Θειαµίνη Β1 0,86 mg Κάλιο 174,0 mg
* ∆ιεθνείς µονάδες

Η περιεκτικότητα του ελαίου του πεκάν σε λιπαρά οξέα είναι η

ακόλουθη:

Παλµιτικό 5% κορεσµένο
Στεατικό 2% κορεσµένο
Ελαϊκό 65% µονοακόρεστο
Λινολεϊκό 26% πολυακόρεστο
Λινολενικό 2% πολυακόρεστο

Όλες οι ποικιλίες του πεκάν είναι Αµερικάνικες (τουλάχιστον 170).

Παρακάτω περιγράφονται πέντε ποικιλίες:
Η Wichita είναι η περισσότερο διαδεδοµένη στην Αµερική γιατί είναι
πιο παραγωγική. ∆ηµιουργήθηκε µετά από διασταύρωση των ποικιλιών
Halbert Χ Mahan και διαδόθηκε εµπορικά το 1959. Ο µέσος αριθµός καρπών
ανά κιλό είναι περίπου 120 µε αναλογία ψίχας περίπου 62%. Είναι ποικιλία
πρωτόγυνη και το δένδρο είναι εξαιρετικά ζωηρό.
Η Mohawk είναι µεγαλόκαρπη και προήλθε από τη διασταύρωση
Success X Mahan που έγινε το 1946 και διαδόθηκε εµπορικά το 1965. Ο µέσος
αριθµός καρπών ανά κιλό είναι περίπου 80 µε αναλογία ψίχας περίπου 59%.
Λόγω του µεγάλου µεγέθους του καρπού και της εύκολης απόσπασης της
ψίχας από το κέλυφος, ζητείται στο εµπόριο περισσότερο σαν καρύδι παρά
σαν ψίχα. Η ποικιλία είναι πρωτόγυνη και το δέντρο είναι ζωηρής βλάστησης,
33

µάλλον ορθόκλαδο. Τα φύλλα είναι µεγάλα και παρουσιάζουν ανθεκτικότητα

στις ασθένειες.
Η Barton δηµιουργήθηκε µετά από διασταύρωση των Moore Χ
Success που έγινε το 1937 και διαδόθηκε εµπορικά το 1953. Ο µέσος αριθµός
καρπών ανά κιλό είναι περίπου 120 µε αναλογία ψίχας περίπου 58%. Είναι
ποικιλία πρώτανδρη.
Η Choctaw είναι πρώτανδρη σχετικά µεγαλόκαρπη και προήλθε από
την διασταύρωση Success X Mahan που έγινε το 1946, όπως και η Mohawk.
∆ιαδόθηκε εµπορικά το 1959. Ο µέσος αριθµός καρπών ανά κιλό είναι περίπου
100. Το κέλυφος του καρπού είναι πολύ λεπτό, µε αναλογία ψίχας περίπου
60%, η οποία αποσπάται εύκολα από αυτό. Τα φύλλα παρουσιάζουν αντοχή
στις ασθένειες. Εισέρχεται στην παραγωγή γρήγορα.
Η Pawnee είναι µια νέα ποικιλία, πρώτανδρη, η οποία ωριµάζει τους
καρπούς νωρίτερα από τις άλλες. Ο καρπός είναι µέσου µεγέθους, µε αναλογία
ψίχας περίπου 58% υψηλής ποιότητας. Το δέντρο είναι ζωηρό έντονα
ορθόκλαδο (κυριαρχία κορυφής), µε περιορισµένη πλευρική διακλάδωση και
µε σκούρο πράσινο φύλλωµα. Έχει µεγάλο αριθµό καρπών ανά ταξικαρπία
συνήθως οκτώ. Παρουσιάζει καλύτερη αντίσταση στις αφίδες από τις
περισσότερες ποικιλίες. Το δένδρο είναι κατάλληλο και για κήπους, για όλες τις
περιοχές.

Εικόνα 27. Καρύδια των ποικιλιών Wichita, Barton και Mohawk στο φυσικό τους µέγεθος.

Για την καλύτερη επικονίαση-γονιµοποίηση-καρπόδεση (παραγωγή)

συνιστάται η καλλιέργεια δύο ή περισσοτέρων ποικιλιών στον οπωρώνα.
Οι καρποί του πεκάν ωριµάζουν συνήθως τον Νοέµβριο και ένα
ποσοστό αυτών πέφτει στο έδαφος. Η συλλογή όµως των περισσοτέρων
 34

καρυδιών γίνεται µε ραβδισµό και µε δονητές. Επειδή ωριµάζουν όψιµα η

καλλιέργεια του πεκάν δεν ενδείκνυται σε ηµιορεινές και ορεινές περιοχές.
Στη Λάρισα το 2001 η θερµοκρασία έπεσε στους -27οC (ολικός
παγετός). Στα φυτώρια Ε.Β. ΒΑΦΙΑ τα δενδρύλλια του Πεκάν, ενώ
παρουσίασαν έντονο καφέτιασµα και θεωρούνταν νεκρά, εκβλάστησαν
κανονικά την Άνοιξη. Οµοίως άντεξαν και τα δενδρύλλια της φιστικιάς.
Αντίθετα όλα τα δενδρύλλια της καρυδιάς πάγωσαν µέχρι το σηµείο που ήταν
σκεπασµένα µε το χιόνι. Οι µονοετείς βλαστοί της καρυδιάς αντέχουν έως
τους -24οC. Σχετική επιστηµονική εργασία δηµοσιεύτηκε στο περιοδικό
ΓΕΩΡΓΙΑ – Κτηνοτροφία το 2004 µε τίτλο: «Παρατηρήσεις σχετικά µε τις
ζηµιές στα φυλλοβόλα δενδροκοµικά είδη από τους παγετούς του ∆εκεµβρίου
του 2001 στη Θεσσαλία».
Το πεκάν εµβολιάζεται µε τις βελτιωµένες ποικιλίες, µε τις ίδιες
µεθόδους εµβολιασµού και µε τα ίδια ποσοστά επιτυχίας που
εµβολιάζεται και η καρυδιά.
35

Εικόνα 28. Βλαστός ενός έτους ο οποίος φέρει

θηλυκές και αρσενικές (ίουλοι) ταξιανθίες.
Τα θηλυκά άνθη αναπτύσσονται επάκρια σε
τρέχουσα βλάστηση, µε την έκπτυξη µικτών
οφθαλµών. Οι αρσενικές ταξιανθίες εκπ-
τύσσονται από απλούς ή µικτούς ιουλοφόρους
οφθαλµούς που βρίσκονται σε ξύλο του
προηγούµενου χρόνου.

Εικόνα 29 Θηλυκές και αρσενικές (ίουλοι) ταξιανθίες.

 36

Εικόνα 30 Ταξικαρπίες τριών ποικιλιών πεκάν: Stuart, Barton, Wichita.

Το περικάρπιο των καρυδιών είναι τετράλοβο.

Εικόνα 31. Καρποί επτά ποικιλιών πεκάν.

37

ΛΙΓΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΦΙΣΤΙΚΙΑΣ

Η πλέον διαδεδοµένη ποικιλία είναι η Αιγίνης (συν. Κοιλαράτη, Κοινή

Αιγίνης). Προήλθε µάλλον σαν τυχαίο σπορόφυτο. Συγκρινόµενη µε τις ξενικές
ποικιλίες φαίνεται να υπερτερεί σε ποιότητα καρπών.
Τα τελευταία όµως χρόνια διαδίδεται η ποικιλία Pontikis. Έχει µεγάλο
ποσοστό ανοικτών καρπών (90 – 98%). Θεωρείται ποικιλία παραγωγική µε
καρπούς πολύ καλής ποιότητας. Προήλθε ύστερα από επιλογή σπορόφυτων,
που παρήχθησαν από σπορά καρπών της ποικιλίας Αιγίνης, που διενήργησε ο
καθηγητής δενδροκοµίας Κ. Α. Ποντίκης. Παρουσιάζει επίσης µικρότερη
παρενιαυτοφορία απ’ ότι η Αιγίνης.
Οι καλύτεροι επικονιαστές αυτών των ποικιλιών είναι οι τύποι Γ και ∆.
Μπορεί να χρησιµοποιηθεί και ο ξενικός τύπος Chico τα δένδρα του οποίου
είναι πολύ ζωηρά. Πιθανότατα η ποικιλία Chico να είναι διειδικό υβρίδιο µεταξύ
τους είδους Pistacia vera (φιστικιά) και ενός άλλου αγνώστου είδους του
ίδιου γένους pistacia.
Από τις ξενικές θα µπορούσε να διαδοθεί η Kerman που δίνει τον
µεγαλύτερο καρπό από όλες τις ποικιλίες φιστικιάς. Το ποσοστό των ανοικτών
καρπών είναι περίπου 80%. Θεωρείται ποικιλία παραγωγική µε τάση
επετειοφορίας (πλεονέκτηµα) και καρπούς καλής ποιότητας. Προήλθε σαν
τυχαίο σπορόφυτο, που παρήχθηκε από σπορά καρπών που εισήχθηκαν στις
ΗΠΑ από το Rafsanjan του Ιράν (περιοχή Kerman). Είναι η πλέον όψιµη
ποικιλία (ωριµάζει τους καρπούς µέσα Σεπτεµβρίου). Επικονιαστής αυτής της
ποικιλίας είναι ο ξενικός τύπος Peters, ο οποίος είναι κι ο οψιµότερος απ’
όλους.
Η αναλογία αρσενικών προς θηλυκά δένδρα στους φιστικεώνες είναι
1:8 δηλ. ποσοστό αρσενικών 11%. Όµως από την εµπειρία µας συνιστούµε
δοκιµαστικά η αναλογία αυτή να γίνει 1:24, δηλ. ποσοστό αρσενικών 4%. Μ’
αυτό το σύστηµα τα αρσενικά φυτεύονται ανά 5η σειρά και ανά 5ο φυτό επί
της σειράς όπως δείχνει το παρακάτω σχέδιο. Θα κερδίζουµε 7 θηλυκά στα
εκατό δένδρα. Η γύρη της φιστικιάς ως γνωστόν µεταφέρεται µε τον άνεµο σε
µεγάλες αποστάσεις. Παρατηρήθηκαν θηλυκά µεµονωµένα (χωρίς να
γειτνιάζουν µε αρσενικά), να δίνουν γεµάτους καρπούς. Πολλοί µάλιστα
φιστικοκαλλιεργητές µετατρέπουν αρσενικά σε θηλυκά.
 38

Εικόνα 32. Ταξιακαρπία της ποικιλίας Kerman.

39

Όπου x τα αρσενικά δένδρα

και όπου ο τα θηλυκά.

Τα δένδρα της φιστικιάς ιδίως τα νεαρά προσβάλλονται από τη

βερτιτσιλίωση (αδροµύκωση), που οφείλεται στον µύκητα βερτιτσίλιο ο
οποίος ενδηµεί στο έδαφος. Το σύµπτωµα της ασθένειας αυτής είναι η
ξήρανση και η πτώση των φύλλων µερικών κλάδων και βραχιώνων. Τις
περισσότερες όµως φορές τα δένδρα εκβλαστάνουν. Η ασθένεια αυτή
αντιµετωπίζεται µε φωσφορούχο και καλιούχο λίπανση.

Εικόνα 33. Το σύµπτωµα της βερτιτσιλίωσης σε δένδρο φιστικιάς.

 40

Τα τελευταία χρόνια για την αντιµετώπιση της βερτιτσιλίωσης αλλά και

της φυτόφθορας, χρησιµοποιείται ως υποκείµενο το ανθεκτικό διειδικό υβρίδιο
UCB-1 µεταξύ του είδους P. atlantica και του υποείδους integerrima το
οποίο κατάγεται από τα δυτικά Ιµαλάϊα και που ανήκει στο πολυµορφικό είδος
P. chinensis.
Σε φιστικεώνες περιοχής της Λάρισας κατά τα έτη 1994 και 1995,
παρατηρήθηκαν στη βλάστηση, στις ανθοταξίες και στους καρπούς των
δένδρων της ποικιλίας Αιγίνης έντονα συµπτώµατα που είχαν ως αποτέλεσµα
την εκµηδένιση σχεδόν της παραγωγής. Τα φύλλα παρουσίασαν
παραµόρφωση και αναστολή της ανάπτυξής τους, µε αποχρωµατισµούς και
σύγχρονη εµφάνιση νεκρωτικών κηλίδων. Παράλληλα παρατηρήθηκε
βραχυγονάτωση και µικροφυλλία (σχηµατισµός ροζέτας). Στο στάδιο της
πλήρους άνθησης και της επικονίασης, αρκετές ταξιανθίες µαράθηκαν και σε
λίγες ηµέρες νεκρώθηκαν. Οι ωοθήκες των ανθέων µετατράπηκαν από
µονόχωρες σε πολύχωρες µε 2 – 4 καρπόφυλλα και οι περισσότεροι καρποί
που εξελίχτηκαν από αυτές παρουσίασαν έντονη παρθενοκαρπία, αφού δεν
αναπτύχθηκαν οι σπερµοβλάστες ή ήταν ανώµαλες. Τα συµπτώµατα αυτά
συγκρίθηκαν µε βιβλιογραφικά δεδοµένα ώστε να αποκλειστούν παράγοντες
παρασιτικοί (µύκητες, εχθροί) ή µη παρασιτικοί (τροφοπενίες), ως αιτία των
ζηµιών. Τα έντονα αυτά συµπτώµατα αποδόθηκαν τελικά στους παγετούς
µέχρι και κάτω των -4,26οC που παρατηρήθηκαν τέλη Μαρτίου µε αρχές
Απριλίου των δύο αυτών ετών, οι οποίοι συνέπεσαν µε την έναρξη της
βλάστησης και της ανθοφορίας των δένδρων. Σηµειωτέον ότι είχαν προηγηθεί
υψηλές θερµοκρασίες τον Φεβρουάριο – Μάρτιο µε αποτέλεσµα την πρώιµιση
των δένδρων. Οι χαµηλές θερµοκρασίες προκαλούν διατάραξη της
σχέσης των ορµονών (θερµική επαγωγή).
Σχετική επιστηµονική εργασία παρουσιάστηκε στο 20ο Πανελλήνιο
Επιστηµονικό Συνέδριο της Ε.Ε.Ε.Ο. στην Λάρνακα Κύπρου το 2001 µε τίτλο:
«Οι ανοιξιάτικοι παγετοί αιτία πρόκλησης σοβαρών ζηµιών στη βλάστηση,
ανθοφορία και καρποφορία της φιστικιάς (Pistacia vera)».
41

Εικόνα 34. Λεπτοµέρεια των συµπτωµάτων που περιγράφονται παραπάνω στα φύλλα,
στις ταξιανθίες και στους καρπούς της φιστικιάς.
42